Book Title: Vivek Chudamani
Author(s): Jayanand L Dave
Publisher: Pravin Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006075/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhe - zaMkarAcArya- viracitA vivekacUSArmANa saMpAdaka : jayAnanda la. dave Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adha-zrIzaMkarAcArya-viracita vivekacUDArmANa (mULa saMskRta zloko, zlokono gujarAtI pATha, zlokono gadha anvaya, pAribhASika zabdonI samajUtI sAthe vistRta zabdArtha, zlokono mUlAnusArI saraLa gujarAtI anuvAda, pratyeka zlokanuM savistara, dArzanika saMdarbho sahita, vivecanAtmaka TippaNa ane kRti tathA kartA vizenA sudIrgha svAdhyAya-lekho) saMpAdaka jayAnanda la. dave pravINa prakAzana prA. li. lAbha caeNmbarsa, myu. kaoNrpo. sAme, Dhebara roDa, rAjakoTa. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VIVEKA-CHOODAMANI (Exhaustively expounded and systematically edited by: Jayanand L. Dave, (Ex-Principal. U. N. Mehta Arts College, Morbi, a Poet and a scholar of Sanskrit poetics Published by : Pravin Prakashan Pvt. Ltd., Rajkot - 360 001 prakAzaka : pravINacaMdra ema. paTela, pravINa prakAzana prA. li., lAbha cembarsa, myu. kaoNrpo. sAme, Dhebara roDa, rAjakoTa. phona : 232460 / 234602 (c) jayAnanda la. dave prathama AvRtti : 2002 kiMmata: rUA. 600 TAIpa seTiMga : (1) dIpa kompyuTarsa, sI-202, svAmInArAyaNa evanyu, vAsaNA, amadAvAda- 7. phona H 6622296 (2) pramA dave, 'pratikRti', 7, zyAma epArTamenTsa, vizrAmanagaranI pAchaLa, gurukuLa roDa, memanagara, amadAvAda-52. phona : 7417670 mudrakaH pravINa prakAzana prA. li. verAvaLa (zApara), jillo : rAjakoTa. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpaNa : sadA-saumya-zraddheya-saujanyazIla ane zrotriyatva-mUrti, zrIramaNIkabhAI ane indubahena zAha daMpatIne, ' 1 (anuSTupa) 'bhadratA'-zabdano artha zuM kahe koza bApaDo ? gajuM zuM aMkanuM enuM ! aho ! kiMtu kSaNArdhamAM, smaruM huM tamane, tyAM to, camatkAra - camatkRti : arthanuM vizva AkhuMye bhavya teje jhaLAMhaLAM ! Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaM sad viprA bahudhA vadanti / - veH ,264,46 ("mULabhUta satya to eka ja che, paraMtu vipro tene aneka rUpe varNave che.") Soul is a Synonym of Truth. - Bible ("AtmA eTale satyanuM bIjuM nAma?") parahita sarisa dharama nahiM bhAI, parapIDA sama nahiM adhamAI / - gosvAmI tulasIdAsa ("paropakAra jevo koI dharma nathI, ane para-pIDA jevI koI adhamatA nathI.") jAgIne jouM to jagata dIse nahiM, UMghamAM aTapaTA bhoga bhAse; citta caitanya vilAsa tadrupa che : brahma laTakAM kare brahma pAse ! - narasiMha mahetA 4 | vivekacUDAmaNi Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adya zrIzaMkarAcArya : virala vizvabaMdha vibhUti, yugapuruSa, mahAmAnava, vizvamAnava : mAtra ATha ja varSanI kumaLI uMmarano eka baTuka. bhAratavarSanA cheka dakSiNa cheDethI, vana-vagaDA vIMdhato, aneka nadIo ane moTA parvato oLaMgato ane A badhAM jaMgalomAMnAM hiMsaka jAnavaronI paravA karyA vinA, madhyapradezamAM narmadA-taTe AvIne, 'goviMda'-vanamAM zrIgoviMdapAdAcAryanI guphAnAM dvAre pahoMcIne Ubho rahyo ane potAne ziSya tarIke svIkAravA teNe AcAryazrIne prArthanA karI. bhagavAM vastro, ucca prajJA-medhAthI caLakatuM lalATa, ane asAdhAraNa jijJAsAvRttino paricaya ApatI tejasvI AMkho. "paraMtu tame cho koNa ?" goviMdAcArye A baTukane pUchyuM : "tamAro parica to Apo !" A TyukaDA bALake, tyAre, je Atmaparicaya Apyo, te A pramANe hato : nAhaM manuSyo na ca devayakSau na brAhmaNaH kSatriyavaizyazUdrAH / na brahmacArI na gRhI vanastho bhikSurna cAhaM nijabodharUpaH 11 ("huM manuSya, deva ke yakSa nathI; tema ja huM brAhmaNa, kSatriya, vaizya ke zUdramAMthIye koI nathI; vaLI, brahmacArI, gRhastha, vAnaprastha ke saMnyAsImAMthI paNa huM koI nathI : huM to kevaLa jJAnasvarUpa AtmA chuM !") : A zlokano marma kaMIka Avo che H deva-yakSa-manuSya vagere 'yonio' zarIrane hoya; ane brAhmaNa-kSatriya-vaizya-zUdra jevA 'varNo' ane brahmacarya-gArhasthya-vAnaprasthasaMnyAsa samA 'Azramo' paNa zarIranI ja 'upAdhio' che : AtmAne 'yoni'-'varNa''Azrama' sAthe kazo ja saMbaMdha nathI. (A prasaMganAM nirUpaNamAM AgaLa vadhIe te pahelAM, eka noMdha e karavAnI rahe che ke anya eka paraMparA pramANe, pAchaLathI zaMkArAcAryanA je cAra mukhya ziSyo banelA, temAMnA eka hastAmalake, zrIzaMkarAcArye "he bALaka, tuM koNa che ?" - pUchelA evA praznanA uttararUpe A zloka temanI samakSa rajU karyo hato.) vivekacUDAmaNi / pa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , vANInI nizcayAtmakatA, arthanI gaMbhIratA ane uttara tathA oLakhANanI adbhuta-abhUtapUrva asAmAnyatA ! goviMdAcArya to sAnaMda Azcaryacakita thaI gayA. AvuM namra chatAM nizcala nivedana karanAra, bIjuM koI nahIM, paraMtu buddha ane mahAvIra pachI, chellAM aDhI hajAra varSomAM, jemanI kakSAno koI tattvajJAnI ane mahApuruSa bhAratamAM pAkyo nathI, tevA yugapuruSa Adya zrIzaMkarAcArya ! ane AvA viziSTa-virala su-ziSyanI sAmethI ja svayameva upalabdhi, - e to, gurujI mATe, anero AnaMda-gauravano ja prasaMga ! yamarAjane jANe naciketA maLyo ! mahAkavi bhavabhUtinI kAvyapaMkti, A saMdarbhamAM, svAbhAvika rIte ja yAda AvI jAya che : satAM sadbhiH saMgaH kathamapi hi puNyena bhavati / ("sajjanono sajjano sAthe samAgama koIka puNyanAM baLe ane keme karIne ja thAya che !") paraMtu, ahIM A puNya to A be sajjanonuM ja nahIM, mAtra bhAratanuM paNa nahIM, samagra vizvanuM ja AvuM adbhuta, alaukika ane ananya-sAdhAraNa vyaktitva che, Adya zrIzaMkarAcAryanuM ! paraMtu mAtra vyaktitva ja nahIM, emanuM to AkhuMye jIvana sarve prakAranI sAmAnyatAothI para ane lokottara che : emanAM janma, janmasthaLa, AyuSyanI avadhi, graMtho ane brahmalIna thavAnAM sthaLa vize vidvAno, caritra-lekhako ane itihAsakAromAM aneka-vividha matamatAMtaro hovA chatAM, lagabhaga camatkAra-samakakSa evI emanI jIvana-kArakirdInI lokottaratA vize paMDito, parAmarzako ane sAmAnya janasamAja, mahadaMze, ekamata che. A mahAmAnavano janma kyAre thayo, e vize vidvAno ane vivecakomAM evo ugra matabheda pravarte che ke I. sa. pUrve chaThThA zatakathI, I. sa.nAM navamAM zataka sudhInAM lagabhaga doDha hajAra varSomAM, emanA janma vize aneka bhinna bhinna mato, siddhAMto, abhiprAyo, tarko ane vAdo, haju Aje paNa, pracalita che : khAsa to, AcAryazrIe bhAratamAM sthApelA cAra suprasiddha maTho para Aja sudhI adhyakSasthAne rahelA adhyakSonI saMkhyA ane temanAM sarerAza AyuSyanI sthUla gaNatarInA AdhAre, prAcIna matane anusaranArA, pAThazALA-paddhatinA AcAryo ane adhyApako, zaMkarAcAryano janma I. sa. pUrve 509mAM thayo hato, evA nirNaya para AvyA che, jyAre pAzcAtya 6 | vivekacUDAmaNi Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddhati pramANe yunivarsiTI-zikSaNa pAmelA Adhunika bahusaMkhyaka vidvAno, I. sa. 788thI 820 sudhInA 3ra varSanA samaya-gALAne, zaMkarAcAryanAM AyuSya tarIke mAnya rAkhe che. vaLI, eka mata pramANe, emanA janmAkSara ane janmasamayanI graha-paristhitinA AdhAre, tatkAlIna jyotiSIoe temanuM AyuSya mAtra ATha ja varSanuM hovAnuM jaNAvyuM hatuM, paraMtu AcAryazrInAM mAtAe putrane saMnyAsI banavAnI saMmati ApI tethI prasanna thaIne, bhagavAna zaMkare e AyuSya bamaNuM eTale ke 16 varSanuM karI ApyuM hatuM ane emanA caritrakAroe noMdhyuM che te pramANe, A AyuSyanI avadhi pUrI thavAmAM hatI tyAre, "brahmasUtra"nA sUtrakAra zrIbAdarAyaNa vyAsane AcAryazrIe A graMtha paranAM potAnAM bhASya vaDe prasanna karyA tethI, vyAse, emanuM AyuSya 16thI vadhArIne 3ranuM, eTale ke mULathI bamaNuM, karyuM hatuM. manuSyanAM janma, AyuSya-avadhi ane maraNa, - A badhuM mAtra IzvarAdhIna che; manuSya mATe AmAM hastakSepano kazo ja avakAza nathI : zrIbAdarAyaNa vyAsa game tevA moTA gajAnA tattvaciMtaka hoya, Akhare teozrI paNa eka manuSya ja hatA ne ! - AcAryazrInA AyuSyanI avadhi teozrI bamaNI kevI rIte karI zake? keTalAka caritrakAro AcAryazrInAM AyuSyane 34 varSa ke 38 varSa paNa mAne che. vaLI, AcAryazrIe pote racelAM devI-aparAdha-kSamApana-stotranA, nIce pramANenA, pAMcamA zlokane lakSamAM laIe to, e stotranA racanA-kALe, AcAryazrI 85 varSothI paNa vadhAra vayanA hatA : parityaktA devA vividhavidhisevAkulatayA __ mayA paMcAMzIteradhikamapanIte tu vayasi / idAnIM cenmAtastava yadi kRpA nApi bhavitA nirAlambo lambodarajanani kaM yAmi zaraNam // 5 // ("paMcAzIthI vadhAre mArI uMmara vItI gaI che tyAre, vividha prakAranI vidhivALI sevAthI akaLAIne, meM devone tyajI dIdhA : have A saMjogomAM, he gaNezanI mAtA ! mane jo tArI kRpA paNa nahIM maLe to, AdhAra vinAno huM (bIjA) kone zaraNe jAuM ?"). zaMkarAcAryanAM lagabhaga sarva stotra-graMthomAM A stotrano samAveza thayo che, ane e sarvamAM A zloka paNa che ja; eTale emaNe A AkhuM stotra pote ja racyuM vivekacUDAmaNi | 7 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che, e nizcita thAya che. ane A zlokanI bIjI paMktimAM teozrI pote ja kahe che ke temanI uMmara 85 varSathI vadhAre hatI ! to pachI, mahadaMze svIkRta 32 varSanAM AyuSyano meLa, uparyukta temanAM potAnAM ja vidhAna sAthe, kevI rIte bese ? ane teozrI jo ATaluM lAMbuM na jIvyA hoya to, A vizenuM AvuM khoTuM vidhAna, A zlokamAM, temaNe zA mATe karyuM ? paraMtu 32 varSanAM temanAM AyuSyanA matane vaLagI rahenArA eka Adhunika vidvAne to, A zloka AcAryazrI-racita nathI, paNa koI dIrghAyu AcArye prArthanAmAM aMgatapaNuM lAvavA UmerI dIdho haze ! evo potAno abhiprAya ApI dIdho che. (juo : Adi zaMkarAcArya H dvAdaza zatAbdI smRtigraMtha. gujarAtI-anUdita AvRtti, 1995. saMpAdako : gautama paTela, Urmi samIra zAha, pR. 103.) AcAryazrInAM AyuSyanI avadhi vize AvuM mata-vaividhya hatuM. AcAryazrInAM janmasthaLa vize A be mata pracalita che : eka AnaMdiri anusAra, tAmila-prAMtanuM cidambaram-nAmanuM suprasiddha tIrthakSetra; be : moTA bhAganA anya vidvAnonA mata pramANe, keraLanuM kAlaTI (athavA kAlaDI) gAma. -- AcAryazrInAM mAtAnAM nAma vize A pramANe ATalA bhinna mata che : (1) mAdhava pramANe : "satI" (2) AnaMdagiri pramANe : "viziSTA" (3) keTalAka caritrakAro pramANe : "AryAmbA" (4) eka mata pramANe : koIka daridra brAhmaNa - vidhavA (nAma maLatuM nathI.) temanA brahmalIna thavAnI bAbatamAM paNa ATaluM matavaividhya che : (1) keraLanA goviMdanAtha yati racita "zaMkaracaritam' pramANe, kAmakoTi pITha anusAra ane AnaMdigaranA 'zaMkaravijaya' mujaba, 'dakSiNa kailAsa' kahevAtuM kAMcI; (2) zrImahAdevananA mata pramANe, kAzmIra; (3) mAdhavanA "zaMkaradigvijaya" ane lakSmaNazAstrInAM 'guruvaMzakAvya' pramANe, dattAtreyanI dattaguphA; (4) eka paraMparA pramANe, nepALa; (5) AvA aneka vividha mato hovA chatAM, sauthI vyApaka ane svIkRta mata to e ja che ke AcAryazrI himAlayamAM kailAsa parvata para ja brahmalIna thayA. zaMkarAcAryanA 788thI 820 sudhInAM AyuSyavALA matane mAnya gaNIne cAlIe 8 | vivekacUDAmaNi Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to, temanA prAdurbhAvane amAsanI aMdhArI rAta pachInA, bhagavAna zrIsUryanArAyaNanAM prathama pAvanakArI kiraNanAM prAkaTya-samAna, preraka-protsAhaka-prakAzaprada ane AzAullAsa-umaMganA unmeSa-samAna avazya gaNI zakAya. itihAsamAM jene "suvarNayuga" kahevAmAM Ave che, te guptavaMza - (I. sa. 320thI pa00) to asta thaI gayo hato ane hUNonA humalAono bhoga banelA bhAratane sthira-svastha-salAmata banAvanAra, uttaramAM, samrATa harSavardhana, ane dakSiNamAM pulakezI (bIjA) jevA lokakalyANakArI zAsakono samaya paNa pUro thaI gayo hato. samAjamAM sarvatra avyavasthA, anavasthA ane arAjaktA vyApI gaI hatI. Akho deza aneka nAnAM-nAnAM rAjyomAM vaheMcAI gayo hato ane A rAjyonA rAjAo paNa aMdaro-aMdara laDatA hatA. hiMdu-dharma aneka vADAo-paMtho ane sAMpradAyika cokAomAM vibhakta ane chinnabhinna thaI gayo hato. vahema, ajJAna, azraddhA, aMdhazraddhA, bAhyAcAra, jaMtaramaMtara-taMtra-jAdu-ToNAMmAM ane dharmanAM nAme, paMca "ma"kAramAM DUbelI prajAnuM koI belI hotuM. dharmanA nAme sarvatra daMbha, camatkAro, pAkhaMDa, dhArmika asahiSNutA ane dhatiMgo cAlatAM hatAM. vAma-mArgIo, tAMtriko ane bauddhonI akarmaNyatAnI sareAma bolabAlA hatI. saMkSepamAM, zabdanA sAcA arthamAM e "aMdhakArayuga' hato.' dhArmika, sAmAjika ane rAjakIya kSetre samagra dezamAM AvuM nirAzA preraka ane aMdhAdhUMdhIbharyuM vAtAvaraNa vyApI gayuM hatuM tyAre, Adya zrIzaMkarAcAryano AvirbhAva, kharekhara, AzA ane ujAsanA navA yuganA avatAranI AgAhI ApanAra eMdhANIsvarUpa banI rahyo. zrIzaMkarAcAryanAM jIvananuM Alekhana karatA je aneka pragaTa ane apragaTa graMtho ApaNane atyAre upalabdha thayA che te-"zaMkaradigvijayonI saMkhyA, zrIbaladeva upAdhyAyanAM saMzodhana anusAra, rara che, jemAMnA savizeSa suprasiddha graMtho ane graMthakAro ATalA che : (1) AnaMdagiri, (2) civilAsa-yati, (3) mAdhava, (4) goviMdanAthayati, (pa) lakSmaNazAstrI, (6) zRMgerI-maTha paraMparA, (7) svAmI vidyAraNya, (8) cisukhAcArya, (9) vApati bhaTTa, (10) keTalIya zaMkaravijaya, (11) vyAsachalIya zaMkaravijaya, - vagere. A sarva "zaMkaradigvijaya"nI bAbatamAM, nIcenI hakIkato noMdhapAtra che : (1) AmAMno eka paNa graMtha zrIzaMkarAcAryanAM jIvanano samakAlIna ke samasAmayika nathI; vivekacUDAmaNi | 9 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) A graMthomAM, je sauthI prAcIna che te, AnaMdagiri athavA anaMtAnaMdagirinAM graMthano samaya I. sa. 1260 che; (3) A sarva "zaMkaradigvijaya"-graMthomAM AcAryazrInAM jIvana vizenI je ghaTanAonuM Alekhana thayuM che, te paNa mahadaMze daMtakathA-camatkAra-kiMvadantI kakSAnI alaukika, adbhuta ane abhUtapUrva che, eTaluM ja nahIM paNa e sarva, atra-taMtra thoDA pheraphAro sivAya, lagabhaga ekasarakhI che. zaMkarAcAryano sauthI moDo jIvana-samaya (788-820) svIkArIe to, A sarva graMtho temanA pachI cAra-pAMca zatako bAda racAyA che, ane jo AcAryano I. sa. pUrve chaThThI sadI(I. sa. pUrve 509)no janma-samaya svIkArIe to, A badhA graMtho ane graMthakArono samaya AcAryazrI pachI doDhathI be hajAra varSo pachIno gaNAya ! ane A badhA graMthomAMthI je graMtha sauthI suprasiddha, lokapriya, kAvyacAturyapUrNa ane jemAM Alikhita ghaTanAone moTA bhAganA Adhunika vidvAno ane paMDito premAdarapUrvaka svIkAre che, ane nirUpe che te, mAdhavIya "zaMkaradigvijaya"no samaya to nizcita ja nathI ! eka cokhavaTa, - hRdayapUrvakanI cokhavaTa, - AraMbhamAM ja karI dauM : Adya zrIzaMkarAcAryanAM jIvananI adbhuta, alaukika ane lokottara siddhio vize mArAM manamAM, aNunA abajagaNA alpa aMza jeTalI paNa zaMkA nathI. e sarva saMpUrNarIte zirasAvaMgha ane natamastake svIkArya ja che. huM to ema kahevA-svIkAravA paNa taiyAra chuM ke AcAryazrInI jIvana-kArakirdI A badhAM "digvijayo"mAM Alikhita jIvanakArakirdI karatAM anekagaNI adhika ujjvaLa ane yazasvI che. AcAryazrI eka virala vizvavaMdya vibhUti, yugapuruSa, mahAmAnava ane vizvamAnava (Citizen of the World) hatA, enI ghoSaNA chApare caDhIne, aMgrejI rUDhiprayogane prayojIne kahuM to, from the roof-top, karavAmAM paNa mane kazo ja vAMdho nathI. emanA pratye mArAM hRdayamAM saMpUrNa Adara, ahobhAva ane mugdhabhAva che. paraMtu A badhA "digvijaya"-graMthonA lekhako koNa ? emAMnA moTA bhAganA lekhako to sAmAnya kakSAnA manuSyo ja hatA. potAnA samaya pahelAMnA, 400-500 varSo athavA doDha-be hajAra varSo pahelAMnA samayamAM banelI ghaTanAone joI zake evAM kyAM 'divya cakSuo' temanI pAse hatAM ? te saune zuM AvuM koI 'IzvarI varadAna' hatuM ? AvAM varadAnano, e badhAMmAMthI koIe, kyAMya, ullekha karyo nathI; eTaluM ja nahIM paNa evAM badhAM Alekhana mATenuM emanuM prAptisrota (Source) 10 | vivekacUDAmaNi Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuM? - e paNa temaNe jaNAvyuM nathI. to pachI ? A badhA graMthomAMnAM AlekhananI zrayatA, vizvasanIyatA, pramANabhUtatA keTalI ? A badhuM to, temanAM phaLadrupa bhejAMnI kalpanAnuM ja sa-vIgata nirUpaNane ! Adya zrIzaMkarAcAryanAM, Aja sudhInAM koI paNa saMpAdanagraMthamAM, AvI spaSTa zaMkA uThAvAI hoya, evo mane khyAla nathI. sahue AcAryazrI pratyenA Adara-ahobhAvane kAraNe, A sarva "digvijayo"mAM nirUpita, emanAM jIvananI ghaTanAone e ja rUpe svIkArI lIdhI che ane potapotAnAM saMpAdanomAM varNavI che. huM paNa e badhuM ahIM varNavuM to chuM ja, - mAtra, sAmAnya janasamAjanI apekSA saMtoSavA mATe. paraMtu AvI uparyukta zaMkA, e badhA "digvijayomAMnAM AlekhananI pramANabhUtatA (Authoritativeness) vize, UThAvuM chuM tyAre, Avo mAro aMgata mata abhivyakta karavA mATe, te te "digvijaya"-graMthonA lekhakonI, ane sahu Adhunika vidvAno-vivecako ane paMDitonI, huM aMtaHkaraNapUrvaka kSamA prArtha chuM. - saMskRta sAhityamAMnA bhAsa-kAlidAsa vagere mahAkavionI zraddheya jIvana-kArakirdI vize paNa AvuM ja banyuM che, tenAM A be kAraNo che : eka to e ke potAnAM vize lakhavAmAM e sarvane AtmazlAghAno bhaya hato, athavA e saha sarjakonI evI vinamratA hatI; ane bIjuM e ke e samayanA samakAlIna samAjanI ane enA agraNIonI paNa evI udAsInatA hatI, athavA itihAsa-bhAvanAno emanAmAM eTalo abhAva hato ke AvI mahattvanI-mUlyavAna sAmagrI, bhAvi peDhInA lAbhArthe, sAcavI rAkhavAnuM, athavA evI kazI vyavasthA karavAnuM paNa emane sUjhayuM nahIM ! vastusthiti AvI che tyAre, Adya zrIzaMkarAcAryanI vizvasanIya jIvanakArakirdInuM Alekhana karavAnuM azakya nahIM to, agharuM to che ja. ane A mATe, uparyukta "digvijaya"-graMtho sivAya ApaNI samakSa anya kazI sAmagrI paNa nathI tethI, e graMthomAM Alikhita mAtra mukhya ghaTanAone, atyaMta saMkSipta svarUpe, nIce pramANe, rajU karuM chuM : ' (1) zaMkarAcAryanA janma sAthe AvI eka daMtakathA' saMkaLAyelI che : eka sarvaguNasaMpanna putranI prAptinI vinaMtI sAthe zivagurue cidaMbaramunA kSetradevatA bhagavAna zaMkara samakSa ugra tapazcaryA karI. paraMtu zivajIe emanI te tapazcaryAthI prasanna thaIne, putranI bAbata A be zarato mUkI : vivekacUDAmaNi | 11 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) putra sarvaguNasaMpanna joIto hoya to te alpAyu haze, ane (ba) dIrdhAyu putra joIto hoya to e sarvaguNasaMpanna nahIM hoya ! zivagurue alpAyu chatAM sarvaguNasaMpanna putravALI zarata svIkArI, ane Avo putra eTale Adya zrIzaMkarAcArya ! (2) A putra ekapAThI ane "zratadhara' (jaTaluM sAMbhaLyuM-vAMcyuM hoya, te badhuM magajamAM e ja svarUpe haMmeza mATe sAcavI rAkhavAnI zakti dharAvanAra) hovAthI, temaNe traNa varSanI uMmare mAtRbhASA malayAlama zIkhI lIdhI. (3) paraMtu tyArapachI tarata ja pitAnuM avasAna thatAM, vidhavA mAtAe, potAnA patinI icchA pramANe, pAMca varSanI uMmare, putrano upanayana-saMskAra saMpanna karyo ane abhyAsa mATe putrane guru pAse mokalyo. (4) zaMkarAcArya gurukuLamAM hatA, te samayanI eka daMtakathA' A pramANe che : bhikSA mATe teozrI eka daridra vidhavA brAhmaNIne ghera gayA. pelI bAI pAse gharamAM kazuM hatuM nahIM, tethI AMkhamAM AMsu sAthe, teNIe bhikSApAtramAM mAtra eka AmaLuM ApyuM. | saMvedanazIla zaMkarAcAryane e bAInI AvI paristhitithI khUba du:kha thayuM, hRdayamAM sahAnukaMpA pragaTI ane AkhI rAta lakSmIdevInI stuti karI : bIje divase te bAInAM gharamAM sonAnAM AmaLAMnI vRSTi thaI ! AvI atyaMta lAgaNIsabhara ane saMvedanazIla vyakti mATe, AthI ja, phugAvA IIya ane zaMkare to-zaram (za-ra), -- evAM prazasti-vacano uccArAyAM hoya, e saMpUrNa rIte svAbhAvika che. AcAryazrInAM stotromAMnAM lakSmIstotra athavA kanakadhArA-stotranA AdhAre, A "daMtakathA', pAchaLathI, upajAvavAmAM AvI hoya, evuM na bane ? (5) pUrNA athavA AlavAI nadIno ghATa kAlaTI-gAmathI bahu dUra hato. mAtA vRddha hatI, zarIre nabaLI hatI. eka divasa nadIethI pAchAM pharatAM, madhyAhnanI garamInAM kAraNe, mAtA rastAmAM ja paDI gaI, behoza thaI gaI. mAtRbhakta zaMkarane UMDuM duHkha thayuM, AghAta lAgyo. AkhI rAta temaNe zrIkRSNanI stuti karI : zrIkRSNa nadIno pravAha badalAvyo ane bIjA divasathI e ja nadI, navAM svarUpe gAmanAM mAdhava maMdira pAsethI vahevA lAgI ! (6) mAtAnI icchA svAbhAvika rIte ja, putrane paraNAvavAnI hatI, paNa putranI vairAgyabhAvanA atiprabaLa hatI, enI icchA saMnyAsanI hatI. mAtA-putra baMne pota-potAnA nirNayomAM makkama hatAM. 12 | vivekacUDAmaNi Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka divasa, baMne snAnAdi mATe nadI para gayAM. putra nadImAM nhAvA paDyo. mAtA nadI paranA taTa para ja hatI tyAM ja, teNIe putranI cIsa sAMbhaLI, vyAkuLa thaI gaI. putrano paga koIka bhayaMkara magare pakaDyo hato. putre kahyuM ke "jo tuM mane saMnyAsanI anumati Ape to ja A magara mane choDe !" putra jIvato rahe, e icchAe mAtAe saMnyAsanI zarata mAnya rAkhI. mAtAnA mRtyu samaye pote hAjara raheze ane teno agnisaMskAra karaze, evuM putra zaMkare, mAtAnI A udAratAthI khuza thaIne, teNIne vacana ApyuM ! magare paga pakaDyo hato, e vAta sAcI ? ane mAtA saMnyAsanI zarata svIkAre, e zarate magara paga choDI de ? Avo koI magara hoI zake kharo ? AmAM satya zuM - e koI "digvijaya"-kAre kahyuM nathI ! (7) zaMkarAcArye ATha varSanI uMmare cAreya vedo, ane bAra varSanI uMmare sarva zAstro bhaNI lIdhAM; soLa varSanI uMmare bhASyo racyAM ane batrIza varSanI uMmare AkharI vidAya lIdhI : aSTAvarSe caturvedI dvAdaze sarvazAstravit / SoDaze kRtavAn bhASyAn dvAtriMze munirabhyagAt // (8) "yogasUtra"-kAra pataMjali e ja, narmadAtaTa paranI guphAmAM samAdhistha goviMdAcArya evuM, gurukuLamAMnAM adhyayana daramiyAna, zaMkarAcArye jANyuM hatuM; tethI mAtAe saMnyAsanI saMmati ApI, tyArapachI e dIkSAgurunI zodhamAM temaNe 'mahAbhirniSkramaNa' karyuM. (9) zrIzaMkarAcArya ahIM guru goviMdAcArya pAse hatA, e daramiyAna, Avo eka camatkAra sarjAyo : varSA-RtumAM narmadAmAM bhAre pUra AvyuM, pUra bhayaMkara hatuM, ane gurunI guphAmAM pravezI jAya, evuM hatuM. zaMkarAcArye pote maMtreluM kamaMDalu gurujInI guphAnAM dvAre mUkI dIdhuM; pUranuM badhuM jaLa e kamaMDalue samAvI lIdhuM ane gurujI surakSita rahyA ! purANomAMnAM varNano pramANe, agastya RSie potAnI aMjalimAM samudrane samAvI lIdho hato. paraMtu e to purANono prAcIna samaya ane tapomUrti agastya ! paraMtu A to kayuga ane UgIne Ubho thato ATha ja varSano eka baTuka ! AvuM zakya kharUM? 7 nAne ! gurujIe ziSya para prasanna tha ne tene vidyAkSetra kAzI javAnuM sUcavyuM. (10) zaMkarAcArya kAzImAM hatA e daramiyAna, eka Avo prasaMga noMdhAyo vivekacUDAmaNi / 13 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che H eka vAra snAna mATe, teozrI gaMgA tarapha jatA hatA tyAre, cAra DAghiyA kUtarA sAthe eka cAMDAla, rasto rokIne vacce Ubho hato. AcAryazrIe tene rastAmAMthI khasI javAnuM kahyuM. pelA cAMDAle saMbhaLAvyuM ke "tame to abhedanAM pravacano Apo cho : mArAmAM ane tamArAmAM zo bheda ?" AcAryazrInI AMkha UghaDI gaI. vADAtoDastu sa tu dvino'stu... e zlokanAM sarjananI preraNA A samaye temane thaI ! paraMtu A to bhagavAna kAzIvizvanAthe yojelI kasoTI hatI. AcAryazrI kasoTImAM saphaLa thayA. bhagavAna tyAM ja pragaTa thayA ane zaMkarAcAryane "brahmasUtra" para bhASya lakhavA sUcavyuM. vADAnostu sa tu krino'stu... | - AcAryazrInA e zlokane AdhAre, A camatkAranI racanA thaI hoya, evuM na bane ? (11) pUrvamImAMsA-darzananA prakhara paMDita ane pracAraka kumArila-bhaTTa prayAga khAtenA triveNI-saMgamanA ghATa para, potAnAM be pAponAM prAyazcita mATe, agnimAM baLIne AtmaghAta karavAnI taiyArI karI rahyA hatA, temanI sAthe vAtacIta karatAM, temaNe zaMkarAcAryane, mAhiSmatI-nivAsI potAnA ziSya maMDanamizra sAthe zAstrArtha karavA sUcavyuM. mAhiSmatI pahoMcIne zaMkarAcArye, kUvA paranI panihArIo pAse maMDanamizranAM gharanI mAhitI mAgI. te badhI hasavA lAgI. maMDanamizranAM ghara vize khabara nathI ? koIka ajANyo mANasa lAge che ! panihArIoe maMDanamizranAM gharanI A pramANe mAhitI ApI : "vedo svataH pramANa che ke parataH pramANa ? phaLa karma Ape che ke Izvara ? jagata nitya che ke anitya ? AvI carcA, je gharanAM AMgaNAmAM TAMgavAmAM AvelAM pAMz2arAMmAM beThelI menAo saMskRtamAM karatI hoya, te ghara maMDanamizranuM !" svataH pramANaM parataH pramANaM phalapradaM karma phalaprado'jaH / jagad dhruvaM syAd jagadadhruvaM syAt kIrAMganA yatra giraM giranti // dvArasthanIDAntarasaMniruddhA jAnI tanmaMDanamizradhAma 11 maMDanamizranuM adbhuta, asAmAnya ane abhUtapUrva pAMDitya ! zaMkarAcArya tyAM pahoMcyA ane zAstrArthanI mAgaNI karI, paNa eka pUrvamImAMsA darzanano paMDita, ane bIjo uttaramImAMsA(vedAMta)no mahApaMDita ! jaya-parAjayano nirNaya koNa karI zake ? Akhare, maMDanamizranI viduSI dharmapatnI ubhayabhAratIe A javAbadArI svIkArI. ghaNA divasanI zAstrArtha-spardhAne aMte patnIe ja patinA parAjayano cUkAdo Apyo 14 / vivekacUDAmaNi - Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane zarata pramANe maMDana mizre saMnyAsa ane zaMkarAcAryanuM ziSyatva svIkAryuM. paraMtu ubhayabhAratIe jaNAvyuM ke "pativratA patnI, patinI "ardhAganA" hoya che, tame maMDanamizrane harAvIne ardho vijaya meLavyo che. mane parAjita karo tyAre ja, tamAro vijaya saMpUrNa gaNAya !" zaMkarAcArya saMmata thayA. ubhayabhAratIe spardhAmAM je savAlo pUchyA, te kAmakalA vizenA hatA, paNa zaMkarAcArya to brahmacArI hatA ! AvA savAlonA javAbo kevI rIte ApI zake ? temaNe eka mahinAnI mudata mAgI. teozrIe potAnI yogavighAthI, mRta rAjA amarakanA dehamAM praveza karyo ane rAjamahelamAM rAjAnI rANIo sAthe AnaMda-upabhoga karIne, kAmalAmAM pAraMgata banIne pAchA pharyA ane ubhayabhAratIno paNa parAjaya karyo; ane teNe paNa zaMkarAcAryanI sarvoparitAno svIkAra karyo. uttama prakAranuM "manoraMjana' ApatA A prasaMgamAMthI ATalA prazno ApoApa upasI Ave che : (a) AraMbhamAM je zarato thaI hatI, temAM ubhayabhAratInI uparyukta zarata hotI; (A) enI sAthenA zAstrArthamAM nirNAyakano ullekha ja nathI ! (I) zaMkarAcArye pote parakAyApraveza karyo, tene badale temano koI ziSya A kArya na karI zakyo hota ? temaNe pote Ama zA mATe karyuM ? (I) zaMkarAcArye puruSakAyAmAM ja praveza zAmATe karyo ? strI-kAyAmAM kema nahIM ? (u) emanA jevA prakhara buddhizALIne eka mahinA jeTalI mudatanI zI jarUra ? (u) ane A mudata pachI paNa teozrI pAchA na AvyA, eTale ziSyoe temanI zodha karIne kAmopabhogamAM gaLADUba potAnA gurune jagADavA paDe, e kevuM ? AkhA prasaMgamAM, "manoraMjana'nuM tattva bharapUra, paraMtu satya ? NIL ! mULa vAta to e che ke zaMkarAcAryano jIvana-samaya ja jayAM anizcita che tyAM, kumArilabhaTTa sAthenI emanI samakAlInatA mAtra kAlpanika ja ne ! TI.ema.pI. mahAdevanuM jevA vidvAne A prasaMgane asaMbaddha ane asaMbhavita ghaTanA gaNIne, zaMkarAcAryanAM caritramAMthI rada karI che, e ja yogya che. (12) kAzImAM bhikSATana daramiyAna, AcAryazrIe eka vRddhane - Du raLe, hu zaraNe ! - e vyAkaraNasUtrane gokhato joyo : zaMkarAcAryane enI dayA AvI ane tene uddhodhana karyuM ke "he mUDha buddhivALA mANasa, goviMdanuM bhajana kara, maraNa najIka Avaze tyAre, A "DuDu ro" - sUtra tane nahIM bacAve !" - bhaja govindaM bhaja govindaM govindaM bhaja mUDhamate / prApte saMnihite maraNe na hi na hi rakSati DukRG karaNe // vivekacUDAmaNi | 15 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkarAcAryanAM suprasiddha A stotrano AdhAra laIne, A prasaMganI racanA thaI hoya, e zakya nathI ? ' (13) zaMkarAcAryanA sauprathama ziSya sanandana nadInA sAme kAMThe hatA, bIjA kAMThA para rahelA zaMkarAcAryane emanI tAtkAlika hAjarInI jarUra paDatAM, temaNe tene jaladI potAnI pAse AvavA AjJA ApI. ziSya potAnA prANanI paravA karyA vinA, pANImAM cAlavAnuM zarU karyuM, tenI gurubhaktithI prasanna thaIne, tenA paganI nIce kamaLanAM pAMdaDAM goThavI dIdhAM ane tene gaMgAe bacAvI lIdho ! A camatkAra pachI, sanandana, padmapAda' ("jenAM paga nIce kamaLapatro prakaTyAM hatAM"), evAM nAme jANIto thayo ! paNa kamaLanAM pAMdaDAM koI mANasanAM zarIrano bhAra jhIlI zake ? (14) zaMkarAcArya dakSiNamAM hatA te daramiyAna, koIka Mental TelepathythI mAtAnI mAMdagI ane aMtima sthitinI temane jANa thaI. ApelA vacana pramANe, tarata ja teozrI tyAM pahoMcI gayA, khUba sevA karI, ane putranA mukhe kuladevatA zrIkRSNanI stuti sAMbhaLatAM mAtAe deha choDyo. MSTastotra A prasaMganA pAyAmAM na hoI zake ? jJAtijanoe dAdAgni mATe agni ApavAno InkAra karatAM, zaMkarAcArye potAnA jamaNA hAthane mathIne temAMthI agni pragaTAvyo ane tenA vaDe mAtAno agnisaMskAra karyo ! paraMtu saMnyAsI to nini hoya ! ene vaLI agni kevo ? lokoe virodha karyo, paNa krAMtimUrti zaMkarAcArye tene gaNakAryo nahIM. (15) zaMkarAcArya "ekapAThI" ane "zrutadhara' hatA, komyuTara jevI emanI smaraNazakti adbhuta hatI, e vAta A pahelAM noMdhavAmAM AvI che : AvA be prasaMgo, A pramANe maLe che : (a) ziSya padmapAda emanA mAmAne tyAM hatA tyAre, salAmatI khAtara potAno graMtha "paMcapAdikA mAmAne tyAM rAkhIne tIrthATanamAM nIkaLI gayA hatA; paraMtu mAmA to hatA pUrvamImAMsaka prabhAkaranA ziSya ane A graMthamAM to hatuM zAMkaramatanuM (uttaramImAMsAnuM) pratipAdana. asahiSNu mAmAe tene saLagAvI dIdho. padmapAdane A jANIne khUba du:kha thayuM, paraMtu A graMtha racyA pachI teNe zaMkarAcAryane vAMcI saMbhaLAvyo hovAthI, "Rtadhara' gurujIne e akSara-akSara yAda hato : graMtha e ja svarUpe lakhAvI dIdho ! (ba) bAlyAvasthAmAM zaMkarAcArya keraLamAM ja hatA tyAre, rAjA rAjazekhara temane 16 | vivekacUDAmaNi Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavA AvyA hatA ane potAnAM traNa nATako zaMkarAcAryane vAMcI saMbhaLAvyAM hatAM. dakSiNayAtrA daramiyAna, zaMkarAcArya pharIthI keraLa gayA, rAjAne maLyA ane pelAM nATako vize pUchyuM; paNa rAjakAjanAM kAmamAM rAjA A nATakone sAcavI zakyA nhotA. zaMkarAcArye potAnI smaraNazaktinA AdhAre, e nATakone akSarazaH lakhAvI dIdhAM ! pelA sarva "digvijaya"-graMthomAM Alikhita, zaMkarAcAryanI jIvana-kArakirdI aMgenI A badhI ghaTanAo to mukhya ane te paNa saMkSipta ja che. zaMkarAcAryanA cAra mukhya ziSyo A pramANe noMdhAyA che H (1) padmapAda (mULa nAma : sanandana) (2) surezvarAcArya (mULa nAma : maMDanamizra) (3) hastAmalaka (mULa nAma : pRthvIdhara) (4) toTakAcArya athavA troTakAcArya (mULa nAma : giri athavA AnaMdagira) bhAratanI bhAvAtmaka ekatA ane pote prabodhelAM dhArmika-sAMskRtika mUlyo jaLavAI rahe, evA zubha uddezathI prerAIne, zaMkarAcArye bhAratanI cAreya dizAmAM, prakhyAta tIrthasthAnomAM, sthApelA cAra maTha, e emanI adyApi-paryaMta, e ja paraMparAmAM, surakSita eka avismaraNIya mahAsiddhi che. emanA cAreya ziSyo, jUdA jUdA vedonA anuyAyIo hatA, ane vedono saMbaMdha dizAo sAthe nizcita thayelo che, te cAreyane temaNe veda-anusA2I dizAomAMnI pIThanA sauprathama adhyakSa tarIke niyukta karyA hatA, jeno koTho A pramANe che : dizA adhyakSa toTakAcArya (1) uttara : (2) (3) (4) himAlayanAM badarInArAyaNa maMdira pAse dakSiNa : tuMgabhadrA-nadInA taTe pUrva : jagannAthapurImAM pazcima : pharmA - 2 saurASTranI dvArikApurImAM surezvarAcArya padmapAda veda atharvaveda yajurveda Rgveda hastAmalaka sAmaveda vivekacUDAmaNi / 17 maThanuM nAma jyotirmaTha zRMgerI-maTha govardhana-maTha (jagannAthapurI) zAradA-maTha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A cAra uparAMta, zaMkarAcArye eka ("sura"-maTha) kAzImAM ane bIjo kAMcI "kAmakoTI"-maTha kAMcImAM paNa sthApyo hato, eTaluM ja nahIM paraMtu A maThanA AcAryanI paraMparA pramANe to, A maTha ja zaMkarAcAryano mukhya maTha hato, ane temaNe je maTha potAnA mATe pasaMda karyo te A ja maTha hato. A maThanuM nAma, "zAradA", tenA AcArya zaMkara bhagavatpAda pote, temano veda Rgvada, - vagere hatAM. AcArya baLadeva upAdhyAyanI noMdha pramANe, uparyukta cAra maTha uparAMta, "maThaAmnAya'-paraMparA anusAra, A be maTha paNa zaMkarAcArye sthApyA hatA. A anusaMdhAnamAM, e hakIkata paNa avazya noMdhavI joIe ke temaNe e samayanA dhArmika saMpradAyone parizuddha karIne sudaDha banAvyA : sauprathama, ziva-zaktiviSNu-sUrya-gaNapati e pAMcanuM deva-paMcAyatana" racyuM ane pAchaLathI, emAM, dakSiNamAM vizeSa pracalita evI, "kumAra kArtikeyanI pUjAnA saMpradAyane UmeravAthI AcAryazrI SHtisthApavArya kahevAyA. dhArmika ekasUtratAnAM saMrakSaNanAM AvAM badhAM temanAM viziSTa kAryothI prerAI ane prabhAvita thaIne ja, bhAratanI prajAe temane jagadagurunI ananya pITha para adhiSThita karyA. ane pachI to evI ja bhAvAtmaka ekatAne potAnI najara samakSa rAkhIne, zrIzaMkarAcArye samagra rASTramAM evuM saMpUrNa paribhramaNa karyuM ke raghuvaMzanA raghurAjAnA digvijaya("raghuvaMza", sarga 4,)ne paNa TapI jAya ane Takkara mAre ! emanuM jIvanacaritra nirUpatA moTA bhAganA graMthone "digvijaya" evuM zIrSaka ApavAmAM AvyuM che, tenI pAchaLa emano Avo daSTipUrNa "digvijaya" ja abhipreta haze, ema spaSTa jaNAya che. zaMkarAcAryanI kRtio : mULa zaMkarAcAryanI ja kRtio hoya, evo spaSTa nirNaya karavo te paNa atyaMta agharuM kAma che, kAraNa ke keTalIka kRtio paravartI zaMkarAcArye lakhelI hovA chatAM Adya zrIzaMkarAcAryanAM nAme caDhelI hoya. e ja rIte stotromAM paNa, eka ja stotra, jUdA jUdAM nAme, ekathI vadhu vAra gaNatarImAM levAyuM hovAthI, e saMkhyA paNa pramANabhUta na gaNAya. emanI kRtione ATalA vibhAgomAM vaheMcI zakAya ? (1) bhASyo, (2) prakaraNa-graMtho, (3) taMtra-graMtho ane (4) stotro. (1) bhASyo : ahIM paNa (a) prasthAnatrayI-graMtho paranAM bhASyo ane (ba) Itara graMtho paranAM bhASyo, - ema be peTA vibhAgo pADI zakAya : 18 | vivekacUDAmaNi Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) prasthAnatrayI paranAM bhASyo : (1) brahmasUtra paranuM bhASya (2) 11 ke 12 upaniSado paranAM bhASyo : IzAvAsya, kena, kaTha, prazna, muMDaka, mAMDUka, taittirIya, aitareya, chAMdogya, bRhadAraNyaka, zvetAzvatara, nRsiMhatApinI, kauzItaka vagere upaniSado paranAM bhASyo. (3) zrImadbhagavadgItA paranuM bhASya. (ba) Itara bhASyo : viSNusahastranAma, sanasujAtIya, lalitAtrizatI (devI lalitAnAM 300 nAmo), maitrAyaNIya-upaniSada, kaivalya-upaniSada, mahAnArAyaNIya-upaniSada, amaruzataka, uttaragItA, zivagItA vagere. (2) prakaraNa-graMthoH advaitapaMcaka, advaitAnubhUti, aparokSAnubhUti, Atmabodha, upadezapaMcaka, upadezasAhasrI, tattvabodha, nirvANamaMjarI, maNiratnamAlA, vivekacUDAmaNi, svAtmanirUpaNa, zatazlokI, sarvavedAnta-siddhAMta-sAra-saMgraha, manISApaMcaka, - vagere 34 graMtho. (3) taMtra-graMtho : sauMdaryalaharI, prapaMcasAra. (4) stotro : AmAM paNa traNathI cAra vibhAgo A pramANe pADI zakAya : (a) vedAnta-stotro, (ba) gaNeza-ziva-viSNu-sUrya, rAma, hanumAna, bhavAnI, kRSNa, goviMda, jagannAtha vagere bhakti-stotro, (ka) gaMgA, narmadA, yamunA vagere nadI-stotro ane paracuraNa-stotro. Ama, zaMkarAcAryanI ane emanAM nAme caDhelI kRtionI saMkhyA 200thI vadhAre che. sAmAnya mANasa je uMmare potAnA puruSArthanI jIvana-kArakirdIno AraMbha kare evAM mAtra 3ra ja varSamAM, aneka abhUtapUrva, AzcaryakAraka ane avismaraNIya saMsiddhio saMpanna karI janAra, A vizvavaMdya vibhUti ane yugapravartaka mahAmAnavanuM sAruM AdhArabhUta ane saMpUrNa mUlyAMkana karavA mATe to koI paNa mApa-daMDa TUMko ja nIvaDe. emanAM jIvana ane emanI siddhionuM Akalana, RgvadanA, zabdamAM zAMti ochuM adhUruM ja banI rahe ! ane emanAM jIvanacaritranuM Alekhana karatA je "digvijaya"-graMtho ApaNane vivekacUDAmaNi | 19 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upalabdha thayA che, tenA anusaMdhAnamAM, chelle, ATaluM aMgata : Adya zaMkarAcArya jevA, sAcA arthamAM, "mahAmAnava'nAM jIvananA anusaMdhAnamAM, eka "atyaMta nAnI hakIkatano ahIM ullekha karatAM, mane khUba kSobha ane saMkoca thAya che, te chatAM te hakIkatanI prastutatA (Relevance) vize mane saMpUrNa zraddhA hovAthI, A "sAhasa' huM karuM chuM : aMgrejI sAhityanA itihAsamAM, milTana(Milton)nA janmasamaya (I. sa. 1608)thI DaoN. semyuala honsana(Dr. Samuel Johnson)nA mRtyusamaya (I. sa. 1784) sudhInA, poNA baso varSonA A samayagALAne "ogasTana eIja (Augustan Age), eTale ke "buddhipradhAna yuga" kahevAmAM Ave che. Adya zrIzaMkarAcAryanI sarakhAmaNImAM A DaoN.jahonsana to ghaNo nAno mANasa gaNAya. are, evo "nAno ke A baMnenAM nAmone ekIsAthe mUkI zakAya ja nahIM ! paNa ahIM "nAnApaNuM-"moTAMpaNuM" prastuta ja nathI. paraMtu A bAbata vizeSa laMbANa' karavA karatAM, huM mArA muddA para ja AvuM : vANI-vartana-vyavahAra, vastro, vALa, - ekaMdare samagra vyaktitva vagere saghaLI bAbatamAM, pUro "lagharavagara', avyavasthita ane "vicitra' evo A DaoN.jahonsana, enAM samakAlIna samayamAM, eka "jiniyasa' gaNAto : enAM bhASaNo ane lakhANomAM, enI vicitra, viziSTa, asAdhAraNa ane svakIya (Peculiar) buddhinA camakArAnI, enA saMparkamAM AvatI sarva vyaktione pratIti thatI, paraMtu e sahune eka sAttvika ciMtA satAvatI : bhAvi peDhInA lAbhArthe, A "camakArA'ne jALavI rAkhavA ane jIvADavA zI rIte ? aMte, lokone Ano eka upAya sUjhI Avyo : DaoN.jahonsananA atyaMta sAmAnya buddhivALA, chatAM atyaMta nikaTanA, vizvasanIya ane dilojAna dosta semyuala bosTela(Samuel Boswell)ne emaNe sUcavyuM : "tame DaoN.jahonsananA AvA eka aMtaraMga ane AtmIya sanmitra cho. tame enuM jIvanacaritra lakho ne !" bombela-racita DaoN.jahonsananuM jIvanacaritra ("Boswell's Life of Dr. Johnson") aMgrejI sAhityanA itihAsamAM eka praziSTa kRti' (A Classic) tarIke suprasiddha che. mane Aje eka vicAra sphare che: Adya zrIzaMkarAcAryane Avo koIka bosTela maLI gayo hota to ! - to, AvA badhA "digvijaya"-graMthonI bhAMjagaDa ja na raheta ! - jayAnanda dave 20 | vivekacUDAmaNi Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekacUDAmaNi vedAntavidhAnA pAyAnA siddhAMtonuM marmasparzI mArgadarzana Apato 'prakaraNa--graMtha' : manuSya-jIvananA cAra puruSArtho eTale dharma, artha, kAma ane mokSa. emAMnA prathama traNa to sAmAnya che ane manuSyanAM aihika jIvanane ja sparze che; paraMtu cotho puruSArtha mokSa to, mRtyunI pelI pAranAM, - eTale ke enAM pAralaukika jIvananA marma sAthe saMbaMdha dharAvato hovAthI, te, kramamAM bhale 'carama', chatAM mahattvanI dRSTie to 'parama' puruSArtha gaNAya che, emAM saMpUrNa aucitya che. hakIkatamAM, mokSanI prApti e ja manuSyajIvananI aMtima, AtyaMtika ane uccatama itikartavyatA, dhanyatA, kRtArthatA ane parAkASThA(Climax) che, emAM kazI zaMkA nathI. A graMthanA AraMbhamAM ja, graMthakAra Adi zaMkarAcArye, A mokSaprAptine, manuSyanA "svArtha" tarIke nirUpIne, emAM pramAda na karavA Adeza Apyo che ane ema na karanArane 'mUDhamati' tathA 'AtmaghAtaka' kahyo che (zloko 3, 4, 5). ane A siddhi mATe, mokSArthI sAdhakanAM potAnA ja prayatna ane puruSArtha para temaNe bhAra mUkyo che : vAtmanAtmAnuM maLyuM saMsAravArithI / (zloka-9) ane A parama puruSArthane pAmavAnI vidyA eTale vedAntavidyA. prAcIna bhAratIya sAMskRtika paraMparAe je cha darzano(Six systems of Indian Philosophy)ne svIkAryAM che te (sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsA) paikInuM chelluM uttaramImAMsA eTale vedAnta. A "vedAnta"-zabda jarA samajavA jevo che H sAva saraLa bhASAmAM kahevuM hoya to, vedAnta eTale vedono aMta, eTale ke vedone aMte je Ave te. vaidika sAhityamAM, sauprathama cAra vedo pachI brAhmaNa-graMtho ane AraNyaka-graMtho, pachI sAva chelle AvatA graMtho eTale upaniSado. Ama, 'aMta'-zabdanA mAtra vAcya ane sthUla arthamAM to, upaniSado 'vedAMta' che ja; paraMtu 'aMta' eTale sAra, mUla, marma, niSkarSa (Essence) - evA lakSyArthamAM paNa upaniSado vedAMta che. ane "vedAnta"-zabdano A ja artha savizeSa sAco ane vedAnta-vidyAnA AcAryoe mAnya rAkhyo che; vivekacUDAmaNi / 21 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa ke upaniSadonA RSioe te graMthomAM je kAMI nirUpaNa karyuM che, te, cAreya vedomAMnAM mULabhUta pratipAdanano arka che, vedono sAra-sarvasva che. vaidika sAhityanI vyavasthA pramANe, dareka vedane potapotAnA brAhmaNa-graMtho, AraNyaka-graMtho ane upaniSada-graMtho che. paraMtu te-te upaniSado, "vedAnta' tarIke, vedAnta-vidyAnuM vyavasthita ane vistRta nirUpaNa kare te pahelAM, dareka vede, potAnI ja koIka upaniSada dvArA, vedAntanAM brahma-tattvano, sva-svarUpe anubhava karAvatuM, eka eka "mahAvAkya" A pramANe pratipAdita karyuM che : (1) Rgvada : A ja vedanI aitareya-upaniSadamAM pratipAdita karavAmAM AveluM "mahAvAkya" A pramANe che : prajJA vRddha I eTale ke AtmA ane brahma e baMne jJAnasvarUpa che, tethI, A baMne, enI svarUpagata daSTie, eka ja che : AtmA e ja brahma che. (2) yajurvedaH A vedanI be zAkhAo A pramANe che: "zula" ane "kRSNa'. e pramANe, "zukla yajurvedanI bRhadAraNyaka upaniSadanuM "mahAvAkya" che, - mAM briAmi | eTale ke "huM"-jIva, pote ja brahma chuM. ahIM paNa jIva e ja brahma. (3) sAmaveda : A ja vedanI chAMdogya-upaniSadanuM "mahAvAkya" che, - tattvatti (tata vaM 3i ). ahIM saMdarbha evo che ke RSi uddAlake potAnA putra zvetaketune "jIva ja brahma che', - e satya samajAvavA mATe, jUdA jUdAM nava daSTAMto Ape che ane enA aMte, jIva-brahmanAM aikyanuM pratipAdana karatuM A "mahAvAkya" upasAve che ke vaM eTale ke "tuM", tat "" brahma che. (4) atharvaveda : A vedanI mAMDUkya-upaniSada dvArA maLatuM "mahAvAkya" A pramANe che : mayamAtmA ' brahma | maye mAtmA eTale "A AtmA' (jIvAtmA) brahma che. | vedAntavidyAnAM anusaMdhAnamAM, eka bIjI AnuSaMgika vAta A pramANe che : atharvavedIya "muMDaka"-upaniSadanA AraMbhamAM, suprasiddha mahAgRhastha-(mahIzAna:)zaunake, prAcIna vidhi pramANe, eTale ke "samitpANi' banIne, brahmavidyAnA prakhara jJAtA evA RSi aMgirA samIpa jaIne, ane emane potAnA guru tarIke svIkArIne, A prazna pUchyo : "evI kaI vidyA che, jenuM vijJAna thaye, samagra brahmAMDanuM A sarva vijJAna paNa prApta thaI jAya ?" - kasmin nu bhagavo vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavati / je jANyA pachI, saghaLuM jANI lIdhuM che ane have pachI bIjuM kazuM jANavAnuM 22 | vivekacUDAmaNi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahetuM nathI, evo nirNaya thaI zake, e ja ekamAtra sAcI vidyA ! aMgirA-RSie zaunakanA A praznano uttara ApatAM, tarata ja kahyuM hatuM ke paramArthadarzIonA abhiprAya pramANe, vidyAo, A pramANe be che : aparA (eTale ke nIcalI kakSAnI), ane parA (eTale ke ucca kakSAnI). paraMtu A be vidyAomAM paNa sAcI vidyA to che, parA", jenA vaDe te "akSara"ne prApta karI zakAya : atha parA, yayA tad akSaraM adhigamyate / - A "akSara" eTale ke "kSara" nathI te. "kSara" eTale te, je nAza pAme che (kSati kRti / Perishable). paraMtu A "akSara" to te che, je kadI nAza pAmatuM nathI ane potAnAM mULabhUta svarUpe sadA-sarvadA, jarA paNa parivartana pAmyA vinA, evuM ne evuM ja rahe che. ane A "akSara" eTale ja, vedAnta-darzananuM kendrastha tattva, - brahma, jeno sAkSAtkAra thatAM, manuSya emAM bhaLI jAya che, brahmasvarUpa athavA brahmamaya banI jAya che, tene saMsAramAM pharI pAchuM AvavAnuM rahetuM nathI, janma-maraNanAM niyata thayelAM cakramAMthI te mukta thaI jAya che, ane A ja mukti, A ja mokSa, - Liberation, Final Emancipation, Beatitude, - je zabda prayojavo hoya te. mokSaprAptinA A mArgane samajAvatuM darzana, - eTale vedAnta darzana. A anusaMdhAnamAM, A eka vAta paNa lakSamAM rAkhavAnI che, ane te e ke A brahmanuM svarUpa evuM che ke jenA mATe, jenAthI, jenA pachI, "bIjuM" (dvitIyam) kahI zakAya, evuM koI tattva ja nathI, AthI tene meva advitIyam kahevAmAM Ave che. Adya zrIzaMkarAcArya je vedAntano puraskAra kare che ane jenuM nirUpaNa temaNe A graMtha-"vivekacUDAmaNi"mAM karyuM che, te che, A brahmanAM advitIya-svarUpanA AdhAre, - advaita vedAnta, athavA vadhAre yogya rIte kahevuM hoya to, - "kevalAdvaita vedAnta', jemAM kazAM ja hraya-dvaita-dvitIya mATe jarA paNa avakAza nathI. prAcIna dArzanika paraMparA pramANe, 11 ke 12 mukhya upaniSado, bAdarAyaNaracita "brahmasUtra" athavA vedAnta-sUtra ane zrImadbhagavadgItA, - e traNane darzanasAhityanAM "prasthAno" (pAyAnA graMtho) - eTale ke "prasthAnatrayI' kahevAmAM Ave che. ane A ja paraMparAprApta praNAlikA pramANe, je koI darzanazAstrI potAnA dArzanika siddhAMtanuM praNayana karavA icchato hoya, teNe, A prasthAna'-tripuTI para sauprathama bhASya racIne, e bhASyanAM mAdhyama dvArA, potAnA e dArzanika siddhAMtanuM, athavA vAdanuM, nirUpaNa karavAnuM rahe. ane AvuM nirUpaNa te kare tyArapachI ja, "AcArya"-pada mATe tenI pAtratA siddha thAya. vivekacUDAmaNi / 23 - Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkarAcArye (788-820), "brahmasUtra" paranAM potAnAM 'zArIraka'-bhASyamAM, potAnA A 'kevalAdvaita'-vAdanuM pratipAdana karyA pachI, temanA anugAmI AcAryoe, A ja "prasthAnatrayI" para,ane emAMye "brahmasUtra" para bhASya racIne, potAne abhimata evo, vedAnta-darzana vizeno je vAda praNIta karyo, temAM, temaNe brahmanAM advaita-svarUpane saMpUrNarIte svIkAryuM nathI. temaNe potAnA A dArzanika vAdamAM, bhaktinuM tattva, jIva-Izvara-bheda, dvaita, dvaita-advaita, bheda-abheda jevAM anya tattvone paNa samAviSTa karyAM, jenAM pariNAme, zaMkarAcAryanA 'kevalAdvaita' uparAMta, vedAnta-darzananI A paraMparAmAM, anya keTalAka vAdonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, jenI vIgato A pramANe che : AcArya zrIrAmAnujAcArya zrImadhvAcArya zrInimbArkAcArya zrIvallabhAcArya samaya 12muM zataka 13muM zataka daitavAda dvaitAdvaitavAda 13muM zataka 15-16muM zataka zuddhAdvaitavAda aNubhASya TUMkamAM, zaMkarAcAryano dArzanika siddhAMta eTale 'kevalAdvaita'-vAda, jenuM pratipAdana temaNe nIcenI zloka-paMktimAM karyuM H brahma satyaM jaganmithyA jIvo brahmaiva nAparaH / vAda viziSTAdvaitavAda - bhASya - samagra brahmAMDamAM ekamAtra satya vastu (eTale ke traNeya kALamAM sadA-sarvadA, satata, astitva dharAvatuM tattva, Ever Existent, Eternal) eTale brahma. A dekhAtuM-bhAsatuM jagata mithyA che, asat che, khoTuM che, ane manuSyano jIva, e brahma ja che, e sivAya bIjuM kazuM ja nathI. jIvAtmA zrIbhASya pUrNaprajJabhASya vedAMtapArijAta brahma bhale satya hoya, enI satyatAne avazya, niHsaMkoca svIkArIe, paraMtu manuSyanI AMkhonI sAme ja satata dekhAtuM, enI jJAnendriyo dvArA anubhavAtuM A jagata 'mithyA' zI rIte ? kevI rIte ? e svIkAravuM zAnA AdhAre ? sAmAnya mANasanI A mUMjhavaNa svAbhAvika che, ane zrIzaMkarAcArya paNa A mUMjhavaNanI svAbhAvikatAne svIkAre che, eTaluM ja nahIM paraMtu AvI mUMjhavaNanAM samAdhAna mATe, temaNe potAnA uparyukta vAdamAM, nIce pramANe, traNa 'sattA' (sat - eTale thavuM-hovuM, to be, - e dhAtu parathI baneluM nAma, astitva - Existence) pramANita karI che ane svIkArI che : (1) pAramArthika sattA, (2) vyAvahArika sattA, ane (3) prAtibhAsika sattA. 24 | vivekacUDAmaNi Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) pAramArthika sattAnA AdhAre, svIkArAtuM brahmanuM trikAlAbAdhita satya; (2) vyAvahArika sattAnA AdhAre, svIkArAtuM jagatanuM "maryAdita' satya; ane (3) pratibhAsika sattAnA AdhAre, aMdhakArane lIdhe, doraDA(raju)mAM thatI sApa(sarpa)nI pratItirUpa, svIkArAtuM sApanuM, "tAtkAlika' satya. AvI traNa sattAnI svIkRti to sAmAnya mANasanI mUMjhavaNanAM samAdhAna mATe ja che. hakIkatamAM, traNeya kALa daramiyAna, potAnAM sva-svarUpamAM, mULabhUta svarUpamAM rahenAra eka-mAtra satya eTale brahmanuM satya, ane ekamAtra "sattA eTale pAramArthika sattA. A brahmane pAmyA vinA, eno sAkSAtkAra karyA vinA, manuSyano AtmA, eTale ke jIvAtmA, muktinI prApti karI zake nahIM, e ja che tAtparyArtha zaMkarAcAryanA kevalata-vedAntano. ane jIvAtmA mokSanI prApti karI zake te mATe, tenAM mArgadarzana mATe, temaNe prastuta graMtha - "vivekacUDAmaNi"- nI racanA karI che. AvI mukti eTale, "jIvAtmA e ja brahma', - e prakAranI anubhUti. ane AvI anubhUti so karoDa janmonAM sadAcaraNathI kamAyelAM puNyo vinA maLI zake nahIM, evI spaSTatA temaNe, vedAMta-darzananA prakaraNa-graMthomAM je agrasthAne che, evA A "vivekacUDAmaNi"nA sauprathama zlokamAM A pramANe karI che : _ muktirno zatakoTijanmasukRtaiH puNyairvinA labhyate // - graMthanuM nAma, enuM zIrSaka - "vivekacUDAmaNi"- paNa sUcaka ane aucityapUrNa che : manuSya "viveka"nA siddhAMtane AtmasAt na kare tyAM sudhI, mokSaprAptinI yAtrAmAM te dIkSAnI pAtratA prApta karI zake nahIM. paraMtu A "viveka" eTale zuM ? vedAMta-vidyAno adhikAra jene tene, sAmAnya mANasane, maLI zake nahIM. e mATenI pAtratA siddha karavA mATe, manuSya koI sthUla karmakAMDa(Ritual)mAM UtaravAnI jarUra nathI, paraMtu teNe potAnAM samagra vyaktitvanuM AmUla parivartana karIne, sUkSma dRSTie, je siddhi prApta karavAnI che, tenI sarva vigato temaNe, "brahmasUtra"nA sauprathama sUtra paranAM potAnAM bhASyamAM, saraLatApUrvaka ane savistara samajAvI che, jeno niSkarSa A pramANe che : | vedAnta-vidyAnA adhikAra mATe, temaNe, A pramANe, be prakAranAM sAdhanonI siddhi anivArya (Indispensable) gaNI che : bahiraMga sAdhanacatuSTaya : (1) viveka, (2) vairAgya, (3) SaTsapatti : zama, dama, titikSA, zraddhA, samAdhAna ane uparati, - A cha prakAranI saMpatti; ane Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) mumukSA. (A cAra eTale bAhya sAdhano). aMtaraMga sAdhana-tritaya : (1) zravaNa, (2) manana ane (3) nididhyAsana (A traNa eTale AMtarika sAdhano). A baMne prakAranAM sAdhanonI vIgatomAM ahIM UtaravAnuM prastuta paNa nathI ane Avazyaka paNa nathI, kAraNa ke graMthamAM A sarva bAbato savistara ane sadaSTAMta spaSTa rIte samajAvavAmAM AvI che. ahIM to prastuta mAtra eTaluM ja che ke be prakAranAM sAdhanomAMnAM bahiraMga sAdhanacatuSTayamAM paNa sauprathama che viveka, - jenAM svarUpane saMpUrNa rIte samajayA ane AtmasAta karyA pachI ja, mokSaprAptinI dIkSAne saMpanna karI zakAya. ane eTale ja, "vivekanA mahimAne anulakSIne ja, AcAryazrIe pote ja, "vivekanuM svarUpa lakSaNa ApatI vakhate ja, "gAvI'-zabda prayojAyo che : 'bAlI' nitya-nitya-vastu-viveka parikve / zloka - 19 ("sAdhanomAM paNa, sauprathama, nitya ane anitya vastuono viveka gaNAya che.) ane A viveka eTale brahmAMDamAMnI sarva vastuomAMnI nitya ane anitya vastuo vaccenA bhedanI samyapha, saMpUrNa ane pAkI samaja.. - AcAryazrInI dRSTie, samagra brahmAMDamAM ekamAtra nitya vastu che, - AtmA; ane bAkInuM badhuM ja, je AtmA nathI te, - deha, Indriyo, mana, buddhi, prANa ane A AkhuMye jagata paNa, - "anAtmA' hovAthI anitya che. TUMkamAM, ekamAtra nitya' tattva evA AtmAnAM svarUpane samajavA mATe, bAkInI sarva "anAtmA' eTale ke "anitya evI vastuonAM svarUpane samajI levAnI jarUra che, jethI mokSArthI sAdhakanAM cittamAM vivekanI samaja pUrI ane pAkI banI rahe : samagra carcAno niSkarSa e che ke viveka eTale sAdhakanAM cittamAMnI jAgarUkatA (Awareness) : AtmA eTale ke nitya' ane anAtmA eTale ke "anitya vastuo vaccenI pRthakatAnuM pUruM ane pAkuM jJAna. ane A "viveka'nuM mahattva adhorekhAMkita (Underline) karavA mATe ja, graMthakAre, graMthanAM zIrSakamAM, "cUDAmaNi' zabda prayojyo che. "cUDAmaNi' - eTale mastakano maNi, mastaka paranA mugaTamAM jaDI devAmAM Avelo maNi. "viveka'rUpI A maNi jo mokSArthI sAdhakanAM mastaka para ja hoya to, enA prakAza vaDe, mokSaprAptino eno mArga sadA jhaLAMhaLAM ane jhagamagato ja banI rahe ! A ja aucitya che, graMthanAM A zIrSakanuM ! vaLI, A "vivekanA cUDAmaNi'no prakAza, sAdhakane enI mokSaprAptinA 26 | vivekacUDAmaNi Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgamAM, bIjI eka rIte paNa, madadarUpa banI rahe che, je vize graMthakAre sAdhakanuM dhyAna graMthamAM ja A pramANe kheMcyuM che : svayaMbhU paramAtmAe manuSyanAM sthUlazarIranI racanA ja evI rIte karI che ke enI sarva jJAnendriyo - AMkha, kAna, nAka vagere - bahirmukha che, tethI te bahAranuM ja badhuM jue che, sAMbhaLe che, sUMghe che, vagere : - parAJci khAMni vyatRNatsvayaMbhUH tasmAt parAG pazyati nAntarAtman / (kaTha-upaniSad 2, 1, 1) mokSArthI sAdhake, 'viveka'nA 'cUDAmaNi'nA prakAzane sArthaka karIne, potAnA mokSaprAptinA mArgamAM pragati karavI hoya to, teNe 'bahirmukha' (Extrovert) maTIne 'aMtarmukha' (Introvert) banavuM ja rahyuM H indriyo bhale 'bahirmukha' hoya, sAdhaka pote satata 'viveka'zIla rahIne, 'aMtarmukha' banI zake. A pahelAM, jeno nirdeza karavAmAM Avyo che te 'prasthAnatrayI'mAMnA graMthomAM vedAntavidyAnA je pAyAnA siddhAMtonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te, eTaluM badhuM agharuM che ke sAmAnya mANasa tene sahelAIthI samajI ke grahaNa na karI zake. A muzkelInuM nivAraNa eka ja rIte thaI zake ane e che AvA agharA viSayonuM nirUpaNa saraLa-subodha bhASAzailImAM karI zake tevA graMthonI racanA. Avo graMtha eTale 'vivekacUDAmaNi' jevo 'prakaraNa-graMtha'. zaMkarAcArye pote AvA 34 'prakaraNa-graMtho' racyA che, jemAMnA mukhya A pramANe che : upadezasAhasI, aparokSAnubhUti, svAtmanirUpaNa, Atmabodha, zatazlokI, sarvavedAnta-siddhAMta-sAra-saMgraha, manISApaMcakam, advaitapaMcaratnam, advaitAnubhUti, kaupInapaMcakam, nirvANamaMjarI, vijJAnasudhA, jIvanmuktalaharI, maNiratnamAlA, mAyApaMcakam, paMcIkaraNam vagere. ane temAM 'vivekacUDAmaNi'nuM sthAna agrapaMktimAM che. brahmasUtra' ke upaniSado jevA kaThina graMthono svAdhyAya karyA vinA paNa, vedAMtavidyAnA tAttvika siddhAMtone AtmasAt karI zakAya, evo A 'vivekacUDAmaNi'-graMtha paNa mahattvano eka 'prakaraNa-graMtha' che, je, 'prasthAnatrayI'nA svAdhyAya mATe, eka prakAranuM pUrvabhUmikA-rUpa prAthamika-prAraMbhika sopAna banI rahe che. nirUpaNa-paddhatinI dRSTie paNa A graMtha noMdhapAtra che. game tevuM mahattvanuM, - mahattvanA viSayanuM, - nirUpaNa karavAnuM hoya to paNa, jo te sIdhA upadezanA (Didactic) svarUpamAM karavAmAM Ave to, te zuSka, kaMTALAjanaka ane nIrasa banI jAya, e eka mAnasazAstrIya hakIkata che. paraMtu jo te, be vyaktio vaccenA vivekacUDAmaNi / 27 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvAdanA svarUpamAM prayojavAmAM Ave to te jIvaMta to bane ja, paraMtu te uparAMta, temAM nATyAtmakatAno aMza hovAthI, te, sahRdaya svAdhyAyInAM mana-hRdaya uparAMta tenAM aMtaHkaraNanAM cheka aMtastalane sparze evo rasAtmaka ane sthAyI mUlyavALo, paNa banI rahe che. zrImadbhagavatagItA paNa Avo ja, upaniSadonAM dohana jevo (sarvopaniSo mAvo ), eka dArzanika kakSAno graMtha che; paraMtu te mAtra bhAratIya saMskRtino ja ke hiMdu dharmano ja nahIM, paNa samagra vizvano, - vaizvika kakSAno - eka mahAgraMtha banI gayo che, enI pAchaLanuM rahasya paNa A ja che. prathama paMktinA eka parAkrama-vIra samo arjuna, mahAbhAratanAM kurukSetra yuddhamAM laDavAnA potAnA "dharma"(Duty)nI bAbatamAM muMjhAI gayo hato, paraMtu tenAM A dharmapAlana vize sIdho upadeza ApIne bhagavAna zrIkRSNa tene yuddhanI dhammatA'nI pratIti nhotI karAvI; paNa dharmanI bAbatamAM jenuM mana muMjhAI gayuM che (dharmasaMmUDhatA:) evA arjune, ziSya tarIke, prapannabhAve zaraNe jaIne, jyAre zrIkRSNane prArthanA karI ke - ziSyateMDa6 zA mAM tyAM prapanam ! (2, 7) tyAre guru tarIke bhagavAna zrIkRSNa tene 18 adhyAyo ane 700 zlokomAM, yuddhamAM laDavAnA tenA dharma vize je upadeza Apyo te, guru-ziSya vaccenA saMvAdAtmaka svarUpano hato tethI ja, arjuna mATe te pratItijanaka nIvaDyo ane teNe bhagavAnanAM upadezavacano pramANe, yuddhamAM laDavAnA svadharmane svIkAryo hato : - naSTo mohaH smRtirlabdhA tvatprasAdAnmayAcyuta / sthito gatasavaeN Lei vacanaM tava che 18, 73 che Ama, bhAratIya sAMskRtika paraMparAno, saMskRta bhASAno eka dharma-graMtha, AMtararASTrIya kakSAno eka vizvagraMtha banI rahyo, enI pAchaLanuM ekamAtra kAraNa, enI saMvAdAtmaka-svarUpanI nirUpaNa-paddhati che. ane zrImadbhAgavata jevA eka lokapriya bhakti-graMthanI bAbatamAM paNa AvuM ja banyuM hatuM : pelA nirdoSa muni pratyenA pApAcaraNa badala, takSaka nAga, rAjA parIkSitane, sAtame divase, karaDavAno hato tyAre, parIkSita, potAnAM sarvasvano tyAga karIne, "prAyopavezana-vrata dhAraNa karIne, gaMgAtaTe, RSionA samAgamamAM pahoMcyo tyAre, acAnaka ja tyAM AvI pahoMcelA zukadevajI samakSa, teNe A prArthanA vinamrabhAve rajU karI hatI ke "mRtyu pAmI rahelA mANasanuM kartavya zuM athavA teNe zuM na karavuM ?" - 28 | vivekacUDAmaNi Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSasyeha yatkAryaM mriyamANasya sarvathA / vRtti yat vA viparyayam // (1, 19, 37-38) rAjAe karelI AvI prArthanAnAM pratyuttara-rUpe, zukadevajIe, parIkSitane, bhagavAna ane aneka bhaktonAM je adbhuta ciratro saMbhaLAvyAM, tethI prasanna thayelA parIkSitanAM A vacano, A prakAranI saMvAdAtmaka nirUpaNapaddhatinI siddhinI pratIti Ape che : siddho'smyanugRhIto'smi bhavatA karuNAtmanA / zrAvito ya me sAkSAvanAvinidhano hAra // 12, 6, 2 | ("karuNAsvarUpa Ape, mane, anAdinidhana evA sAkSAt hiranuM caritra saMbhaLAvyuM, tethI huM siddha ane anugRhIta thayo chuM.") ane parIkSita-zukadevajI vaccenA saMvAdAtmaka svarUpamAM, bhakti-tattvanAM hArdanuM nirUpaNa karato, 12 skaMdha, aneka adhyAyo ane 12000 zlokono loka-hRdaya-marmasparzI eka mahAgraMtha vizvane prApta thayo ! paraMtu nirUpaNa-paddhatinI AvI viziSTatA, mAtra bhArata pUratI ja maryAdita nathI rahI : prAcIna grIsa-dezamAM paNa, sokreTIsa jevA tattvajJAnIe pleTo vagere tenA ziSyone je vizvaprasiddha upadeza Apyo hato, te paNa Avo saMvAdAtmaka svarUpano hovAthI ja, Aje, 2500 varSo pachI paNa, evo ja tAjhagIpUrNa ane prastuta banI rahyo che. "vivekacUDAmaNi"mAM paNa, mokSaprAptinI bAbatamAM potAne muMjhavI rahelA A sAta prazno, ziSya, gurudeva samakSa, A rIte, rajU karyA che : jo nAma bandha ? thameSa Avata ? thaM pratiSThAmya ? jUtha vimokSa: ? / josAvanAtmA ? parama: jra AtmA ? tayovive: tham ? taduvvatAm // (zloka-51) ("baMdhana zuM che ? e kevI rIte AvyuM ? e kaI rIte jAmI paDyuM ? emAMthI vimukti kevI rIte thAya ? A anAtmA zuM che ? parama AtmA koNa che ? AtmAanAtmA vacce viveka kevI rIte thAya ? A badhuM Apa mane samajAvo.") ane 581 zlokonAM mAdhyamamAM, sudIrgha saMvAdAtmaka svarUpamAM, AcAryazrIe, tene je upadeza Apyo, ane tene jIvanmukti'nI apUrva siddhie pahoMcADyo, te ja vivekacUDAmaNi / 29 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A "vivekacUDAmaNi" ! AcAryazrIno saMvAda-svarUpavALo pratItijanaka upadeza sAMbhaLyA pachInA, jIvanmuktinI paramocca siddhi pAmelA ziSyanA A uddagAro, graMthamAMnI, A prakAranI, saMvAdAtmaka nirUpaNa-paddhatinI saphaLatAnuM samarthana kare che : dhanyo'haM kRtakRtyo'haM vimukto'haM bhavaMgrahAt / nityAnvesvarUpothuM pUE tvanugraho zloka-489 ("ApanA anugrahathI huM dhanya chuM, kRtakRtya chuM, saMsAranAM baMdhanothI huM vimukta thayo chuM, nitya-AnaMdasvarUpa banyo chuM ane pUrNa rUpa pAmyo chuM.") : ane graMthanAM nirUpaNamAM, enAM mAdhyamamAM, guru-ziSya vaccenA A saMvAdano keTalo moTo mahimA che, eno ullekha AcAryazrIe pote ja graMthanA aMtabhAganA A zlokamAM karyo che, e hakIkata paNa eTalI ja sUcaka che : ityAcAryasya ziSyasya saMvAdenAtmalakSaNam / nirUpatuM mamubhUMAM suvothopatti che. pa79 | ("A pramANe, AcAryazrI ane ziSya vaccenA saMvAda'nAM svarUpamAM, mokSanI IcchAvALA manuSyone saraLatApUrvaka jJAnaprApti thAya, te mATe meM ahIM AtmAnAM lakSaNane nirUpyuM che."). nirUpaNanAM mAdhyamamAM saMvAdanuM svarUpa hoya to, "AtmalakSaNa" jevo dArzanika viSaya paNa mumukSuo mATe "sukhabodha-upapatti"-rUpa banI rahe, evo graMthakArano spaSTa ekarAra, uparyukta carcAnI AvazyakatA ane prastutatAnI pratIti mATe paryApta che. vaLI, A to vedAMta-vidyAnA pAyAnA siddhAMtonuM nirUpaNa karato eka dArzanika (Philosophical) prakaraNa-graMtha che, eTale e siddhAMtonA aneka pAribhASika (Technical) zabdo emAM svAbhAvika rIte ja prayojAyA hoya : enI sAmAnya mANasane zI samaja paDe? eTale, "mAyA', "avidyA', "UhApoha', "nirvANa', traNa avasthAo', traNa prakAranAM "zarIro', pAMca kozo", "upAdhi", "adhyAsa', "kUTastha', "tanmAtrAo', "jugupsA", "sUtra', "bhASya", "vaikharI-vANI', "lakSaNA', trividha "kama', "paMcIkaraNa', - vagere AvA zabdone, je saMdarbhomAM te prayojAyA hoya tyAM ja, A saMpAdananA zabdArtha-vibhAgamAM ane TippaNamAM savistara ane spaSTa samajAvavAmAM AvyA che. ane aMte to, A paNa eka padya-graMtha che, eTale emAM vaividhyane khAtara paNa nAnA-moTA aneka chaMdone graMthakAre prayojyA hoya. Ama to, mahadaMze to, anupa | 30 | vivecUDAmaNi Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane upajAti , e be chaMdo ja prayojAyA che, te chatAM hRsva ane dIrgha evA anya aneka chaMdonuM vaividhya paNa ahIM A pramANe, jovAmAM Ave che : - nAnA chaMdo : lAMbA chaMdo : IndravaMzA, IndravajA, vaMzasthavila, mAlinI, puSmitAjhA, maMdAkrAntA, upendravajA, vasaMtatilakA, zAlinI zikhariNI, zArdUlavikrIDita ane alpapracalita tathA ageya chaMdo : gIti, AryA, udgIti, mattamayUrI A chaMdomAM paNa AcAryazrIe, potAnAM pratipAdananI anukULatA mATe, kavichUTa(Poetic Licence)no lAbha laIne, anuSTrapa, upajAti ane vasaMtatilakA vagere chaMdomAM, cArane badale cha caraNono prayoga paNa karyo che. zaMkarAcArya vizvakakSAnA, AMtararASTrIya kSetre prathama paMktinA tattvaciMtaka hovA chatAM, aneka deva-devIonAM stotromAM spaSTa rIte pratIta thatA, uttama koTinA bhakta ane asAdhAraNa ucca sarjaka pratibhA dharAvatA eka saMvedanazIla kavi paNa che, enI abhivyakti-zaktino paricaya paNa A prakaraNa-graMthamAM sahRdaya vAcakane prApta thAya che. potAnA AdhyAtmika-dArzanika pratipAdanane savizeSa pratItikAraka banAvavA mATe, temaNe je upamA, rUpaka, prAsAnuprAsa vagere arthAlaMkAro ane zabdAlaMkAro prayojyA che, temAM upasI AvatI emanI kavipratibhAnI viziSTatAnuM te-te zlokonAM TippaNamAM ja, savistara rasadarzana rajU karyuM che. ane chelle have eka ja vAta rahe che; ane te che graMthamAM abhivyakta thatuM, eka ne eka muddAnuM, avAranavAra thatuM, piSTapeSaNa, punarAvartana (Repetitions). eka ne eka muddAne vAraMvAra, aneka vAra, abhivyakta karavAnI bAbatamAM, A be vAta noMdhapAtra bane che : ' eka to e ke sAhityazAstranA siddhAMta pramANe, "punarukti' e avazya eka doSa che; paraMtu e ja anusaMdhAnamAM bIjI vAta e paNa che ke vedAMta jevA, pramANamAM agharA ane gahana viSayanuM tAtparya, ziSya mATe, saraLa-subodha ane svIkArya banI rahe e mATe, AvuM "piSTapeSaNa' paNa mAtra Avazyaka ja nahIM, paraMtu icchanIya ane AvakArya che, e anusaMdhAnamAM zrutinuM paNa pUruM samarthana che. AcAryazrIe pote ja, A graMthamAM, mithyA adhyAsane dUra karavA mATe ane brahmamAM DhaMtanA abhAvanuM pratipAdana karavA mATe, zloka-393mAM, eka hakIkata mATe aneka kriyApado yojavAnI, svayaM zrutinI paddhatine, A rIte, TAMkI che : vivekacUDAmaNi | 31 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAsamabhihAreNa yatra nAnyaditi zrutiH / bravIti dvaitarAhityaM mithyAdhyAsanivRttaye // ("jyAM te anya kAMI joto nathI" - evuM zrutivacana, eka hakIkta mATe aneka kriyApado yojIne, mithyA "adhyAsane dUra karavA mATe, brahmamAM daitanA abhAvanuM pratipAdana kare che.") ane A zruti eTale "chAMdogya"-upaniSadano nIceno maMtra, jemAM upaniSadanA RSie, potAnAM pratipAdayitavyane pratItijanaka banAvavA mATe, eka ja vidhAnamAM ne anyat e eka ja zabda sAthe pati, zragati ane vijJAnAti, - e traNa kriyApadone yojyAM che : yatra nAnyat pazyati, nAnyat zruNoti, nAnyad vijAnAti tad bhUmA // . (7, 24, 1). ("jyAM te kazAM bIjAne joto nathI, bIjAne sAMbhaLato nathI, bIjAne jANato nathI, e ja "bhUmA', eTale ke saMpUrNatA, ananyatA, sarvotkRSTatA : Completeness, Perfection, Uniqueness, Excellenece.") punaruktinI A paddhatine ja AcAryazrIe kriyAsahAre eTale ke pauna:pujena thanama, - ema kahIne eno bacAva karyo che. ane chatAM, graMthano UMDo ane sUkSma svAdhyAya karatAM, aneka vAra evo vicAra Avyo che ke AvI punaruktione na nivArI zakAI hota ? AvAM piSTapeSaNo vAcakanA svAdhyAyamAM rasabhaMga to kare ja che, eTaluM ja nahIM paNa enI sArthakatAyathArthatA paNa koI paNa rIte siddha karI zakAya evuM jaNAtuM nathI. ekaMdare, ema lAge che ke graMthamAMnA pratipAdya viSayonuM nirUpaNa vyavasthita ane muddAsaranuM (To the point) nathI. zaMkarAcArya jevA eka ArUDha ane uttama graMthakAra vize AvuM kazuM kahetAM manamAM khUba kSobha-saMkoca thAya che, chatAM acakAtAMacakAtAM ane anicchAe paNa ema kahyA vinA rahI zakAtuM nathI ke mahAbhAratamAMnAM "sanasujAtIya" ane "viSNusahasranAma" paranAM bhASyo vize vidvadUvartuLomAM je pracalita mAnyatA che te pramANe, "vivekacUDAmaNi"nA kartA paNa, kadAca, Adi zaMkarAcArya nahIM, paNa pAchaLathI zarU thayelI zaMkarAcArya-paraMparAmAMnA koIka gauNa kakSAnA anugAmI zaMkarAcArya hoya. A graMthanAM kartutva (Authorship) vize, Avo abhiprAya, A pahelAM, koIe abhivyakta karyo che ke nahIM, e vize huM kazuM jANato nathI; ane Avo 32 | vivekacUDAmaNi Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhiprAya abhivyakta karavAmAM jo kazuM anaucitya hoya to, AvA abhiprAya sAthe asaMmata evA sahu vidvAno ane vAcakone mAre mAtra eTaluM ja kahevAnuM che ke zrIzaMkarAcAryajI vize mane manamAM aMzamAtra paNa anAdarabhAva nathI, hoI zake ja nahIM, ane A to mAro potAno aMgata svataMtra abhiprAya che ane A mATe huM vinamrabhAve e sahunI kSamAprArthanA karuM chuM. - jayAnanda dave vivekacUDAmaNi | 33 krama 3 phama- 3 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpuruSottamadAsa harakizanadAsano amAro parivAra paramezvara-prasAdanI prApti, dharma-bhAvanAnuM dhAma, pararaspara-emanuM pratIka, saMpa-sumeLa-sadbhAvanAnuM sAtatyA Adya zrIzaMkarAcAryano A graMtha, - "vivekacUDAmaNi", - mArA namra mata pramANe, eka evo virala graMtha che, je, manuSyane AdhyAtmika paMtha para prayANa karavAnI puNya-preraNA Ape che ane tene potAnI sAcI oLakha ApavA dIvAdAMDI samo che. AcAryazrI jayAnanda lakSmIzaMkara dave, aneka varSothI amArA parivAranA mitra che. graMthanA pa81 zlokonuM vizada vivaraNa, temaNe karyuM che. A saMpAdana mATe temaNe, satata nava mahinA(ogasTa-2001thI me-2002)no; 85 varSanI uMmare, sAtvika parizrama karyo che. mArAM dharmapatnI ane mane, ane amArI mAraphata samagra gujarAtI prajAne, samarpita karIne, amane sadAnAM RNI banAvyAM che. amArA mATe A eka hRdayasparzI AnaMda-gauravano avasara che. gata eprilanI 27mI tArIkhe, pitAjI puruSottamadAsanI janmatithi amArA samagra parivAre UjavI hatI; te divase, A graMthanAM 150-pAnAM prApta thayelAM, tenuM pratIkAtmaka vimocana, sahunI upasthitimAM, thayuM hatuM ane tyAre, te sahune batAvIne, mAtAjI lalitA ane pitAjI puruSottamadAsa harakizanadAsanAM smAraka ane zraddhAMjali tarIke, ame sahue A graMthane premAdarapUrvaka apanAvyo hato. | vedAMta-darzane bhale "mama-bhAvano niSedha karyo, paraMtu ApaNe to rahyo pUrAM saMsArI ! "amAro parivAra-e zabdo ane pUjya mAtA-pitAnAM smaraNo sAthe, amArAM samagra vyaktitvamAM, eka prakAranI, ananya-romAMcaka kRtajJatAnI lAgaNIno saMsparza vyApI jAya che ! amArA sahu paranA emanA upakAro, sAce ja, avismaraNIya ane asIma che. e upakAronuM Alekhana zI rIte karavuM ? svayaM vANI paMgu banI jAya che ane zabdo lAcAra thaI jAya che. Ama chatAM, mAtA-pitAe amane je aDhaLaka vAraso Apyo che te saMpUrNa rIte sUkSma, sAttvika ane sAMskRtika che, emAM sAdagI ane saguNono mahimA che, parizrama ane puruSArthanI prazaMsA che, dharma-dhyAna ane Izvara-upAsanAnI utkaTatA che. "sva"mAMthI "sarva" tarapha javAnAM UrvIkaraNanI ArAdhanAnI preraNA mATe, bApAjI, avAranavAra, A zloka, amArI samakSa mUkatA : 34 | vivekacUDAmaNi Page #36 -------------------------------------------------------------------------- Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSottamadAsa harakizanadAsa zAha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalitAbena puruSottamadAsa zAha Page #39 -------------------------------------------------------------------------- Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarve'tra sukhinaH santu sarve santu nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantu mA kazcid duHkhamApnuyAt // sukha, svAcya, kalyANa vagere "zubha', mAtra mane ja nahIM, sahune maLo ! ane koI paNa "jIva' duHkhI na thAya ! kevI ucA bhAvanA ! "sva"mAM "sarva"no samAveza na thAya to jiMdagI eLe, - evI udAtta pAramArthika bhAvanA. amane gaLathuthImAM ja maLI gaI hatI, ene ame amAruM parama sadbhAgya samajIe chIe. ane eTale ja, "amAro parivAra e zabdamAM bhale mAnavasahaja "asmarbhAva" abhivyakta thaI gayo hoya, mAtApitAnA vArasAmAMthI prApta thayelo amAro abhigama to sadA sarvadA "vasudhaiva kuTuMbakama" jevo udAra ane vyApaka che, evuM ame vinamratApUrvaka nivedana karIe chIe. AvA vizALa abhigamanA vArasadAra ame banI zakyAM e, kharekhara, IzvarakRpAnuM ja su-pariNAma che. pitAjI puruSottamadAsa harakizanadAsano janma, I. sa. 1891mAM, caitra suda 15(zrIhanumAna-jayaMtI)nA roja thayo hato. A pahelAM ja, dAdAjI harakizanadAsa zrIjI-caraNomAM lIna thaI gayA hatA ane dAdImA godAvarI, eTale ke pitAjInAM mA, te vakhate, 16-17 varSanAM ja hatAM. Ama to, dAdAjI mULa khaMbhAtanA moDha vANiyA. temaNe dhaMdhArthe, 19mI sadInI zarUAtamAM, eka "sArAM baMdara evAM sUratamAM vasavATa karyo. tyAMthI muMbaI AvyA. khUba sArA ane sArA mANasa, eTale eka-be oraDImAM ja rahe. temaNe muMbaImAM. bhUlezvara kabUtarakhAnA sAmenA, Aje paNa mojUda, eka makAnamAM "mesarsa harakizanadAsa jagajIvanadAsa"-nAmanI peDhI, anAjanI AData ane dhaMdhA mATe, zarU karI. pitAjIno bAlyakALa, dAdImAnI sAthe, sUratamAM, vItyo. dAdAjInAM prathama patnIthI temane be putro hatA, - karasanadAsa ane navanItalAla. prathama patnInAM maraNa bAda dAdAjIe godAvarI-dAdImA sAthe moTI uMmare lagna karelAM, tethI temano dehavilaya thayo tyAre, dAdImA 16-17 varSanAM ja haze. pitAjInA sAvakA bhAI karasanadAsa sUratathI dAdImAnI sAthe bAlyavayanA pitAjIne muMbaI laI AvyA. muMbaImAM ja bALaka maTIne teozrI kizora banyA. temaNe prAthamika zikSaNa muMbaInI koIka myunisipala zALAmAM lIdhuM haze. pachInuM mAdhyamika zikSaNa, te samayanI zreSTha evI senTa jheviyarsa skUlamAM lIdhuM hatuM. te jamAnAmAM, te samaye, A zALAmAM jarmana zikSako hatA. zista, uttama zikSaNa, vivekacUDAmaNi | 35 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzaLatA, vidvattA ane khAsa to, dareka kAmamAM ane pravRttimAM saMpUrNatAno Agraha, - AvA sarvottama saguNo pitAjIne A zikSako pAsethI maLyA, enI vAta teozrI amane garva-gauravapUrvaka ghaNI vAra kahetA. aMgrejInuM emanuM jJAna uttamakoTinuM hatuM, vAcana vizALa ane vAcanano zokha paNa ghaNo hato, emano mAnIto lekhaka eTale cArlsa Dikansa (Charles Dickens). 241 ausell A Tale of two cities 24Pick-wick Papers zl QL kRtio emane khUba gamatI. A bIjI kRtimAMnI hAsyarasika vAto, teozrI, eTiMga sAthe, amArI samakSa rajU karatA. vaLI, kizorAvasthAne anurUpa evI sAhasika navalakathA elekajhAMDara DyUmAnI "thrI maskeTiyarsa" paNa emanI evI ja priya kRti. aMgrejI kaviomAM vajhavartha, Tenisana ane khAsa to loMgaphelo emanA priya kavio. bALakane unnata zikhara javAnI preraNA Ape tevI loMgaphelonI A kAvyapaMktio, teozrI, amArI samakSa, avAranavAra saMbhaLAvatA ? Lives of great men all remind us, We can make our lives sublime; And returning, leave behind us, Footprints on the sands of time ! bhaNavAmAM teozrI khUba mahenata karatA haze, evI pratIti amane temaNe vAraMvAra TAMkelI A kAvyapaMktio dvArA maLatI : But they, while their companions slept, Were toiling late in the night! bApAjIne vAcana ane pustakono ajaba zokha. English Dictionary te jamAnAmAM temaNe amane apAvelI. koI aMgrejI zabdano artha ke speliMga ame pUchIe to, teozrI tarata ja kahe ke "I am not a walking Dictionary. Look at the Dictionary with you !" nAnapaNanuM emanuM jIvana, A pramANe, abhyAsapUrNa hatuM, e spaSTa jaNAI Ave che. e eka duHkhada ghaTanA hatI ke temanAM mAtAjI godAvarI-mA, temane sAta ja varSanAM mUkIne paraloka sidhAvI gayAM hatAM. Ama, pitAjI nAnI vayamAM ja, mAtApitAnI chatrachAyA gumAvI beThA hatA, te chatAM bahoLA saMyukta kuTuMbamAM rahevAne kAraNe, temanAM vyaktitvano saMpUrNa vikAsa ane sarvAgI pragati sAdhI zakAyAM hatAM. Aje saMyukta kuTuMbanI je vibhAvanA lupta thaI gaI che, tene ja Avo badho yaza 39 | vivekacUDAmaNi Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAya che ! dhanya che, A vibhAvanAne ! ' meTrika pAsa thayA pachI, pitAjI, gharanI peDhI "mesarsa harakizanadAsa jagajIvanadAsa"mAM joDAyA ane bahu ja thoDA samayamAM, dhaMdhAnI samaja temaNe meLavI lIdhI. bApAjInAM lagna, 1909mAM, lalitAdevI sAthe thayAM hatAM. temanuM dAMpatyajIvana saMpUrNarIte sukhI, sumeLabharyuM ane prasannamadhura hatuM. ame cha bhAIo, - rajanIkAMta, huM, IzvaralAla, suzIla, mAdhava ane kizora, tathA traNa baheno - lIlI, jayavaMtI ane bhAnu, maLIne nava bhAIbaheno : sahane mAtApitA taraphathI susaMskAra ane saguNonI samRddhi nAnapaNathI ja maLI hatI; mamatA, saMpa, sadbhAva ane saujanyanuM sAtatya amArI sahanI vacce sadA-sarvadA jaLavAI rahyuM che. amArA sahunAM jIvanamAM kyAMya, kyAreya, kaTutA-kaleza-gharSaNa jevA durbhAvo ame anubhavyA nathI. eka ja duHkha ame kadI vIsarI zakyAM nathI : IzvarabhAI pachI janmelI amArI vahAlasoI bena lIlI, asAdhya rogane kAraNe, pAMca ja varSanI uMmare zrIcaraNa pAmI. lIlI eTale uSmAbharI lAgaNInuM mUrtimaMta svarUpa : dekhAvaDI, mIThaDI ane baTakabolI paNa evI ja : IzvaranI akaLa ane ajaba lIlA ! - mAtAjI bahu "bhaNelAM hotAM, paNa "gaNelAM evAM ke gRhiNI tarIke Adarza, vyavahAra-kuzaLa ane kArya-dakSa, ane rasoInI AvaData, sUjha ane nipuNatA to emanI ja ! pitAjInA svabhAvamAM thoDI ugratA kharI, paNa mAtAjI ene, - dhIraja, svasthatA ane sahiSNutApUrvaka, koIne kazI khabara paNa na paDe evI rIte, potAnI svAbhAvika prasanna mukhamudrA sAthe, - nibhAvI le ! bApAjI "mesarsa harakizana jagajIvana"mAM joDAyA pachI, temanA bhAI navanItalAle, rU-no vyApAra karavA mATe 190pa/07mAM navI kAM. UbhI karI, - "mesarsa bhAIdAsa karasanadAsa"nAM nAme. AraMbhamAM mAtra ADatano ja dhaMdho hato. tyArabAda, dhIme dhIme, siddhi maLatAM, rUno paddhatisarano dhaMdho zarU karyo. ane AmAMye, pachI to nirmAtano dhaMdho cAlu karyo. bApAjI 1929, 1933, 1939, - ema traNa vAra vyApAra-vikAsanA anusaMdhAnamAM, videza gayA hatA, enAM pariNAme dhaMdhAmAM sArI vRddhi thatI rahI. 1928mAM karAMcImAM zAkhA kholI, te, cheka dezanA bhAgalA paDyA tyAM sudhI, 1948 sudhI, cAlu rahI. huM vilAyata 1955mAM ane amerikA 197pamAM gayo hato. vacce be vizvayuddho AvI gayAM, temAM vepAradhaMdhAmAM ghaNI ja avyavasthA thaI gaI. paraMtu bApAjIe potAnAM dIrdhadaSTi, sUjha ane zANapaNa vaDe peDhIne salAmata rAkhI : vyavahAra ane siddhAMta, e baMneno emaNe sAdhelo samanvaya amane khUba ja vivekacUDAmaNi | 37 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayogI nIvaDyo che. emanA A siddhAMtavAdI abhigamathI, emanAM saMtAno evAM ame, dhaMdhAnI e ja prAmANikatA ane nItimattA jALavI rAkhI che. pitAjI, vyavahAramAM, ATalA siddhAMto para sadA bhAra mUkatA : (1) satyanA paMthe ja sadA vyavahAra-vyApAra calAvavo; (2) kAma badhuM kAyadesaranuM ja hovuM joIe; (3) badhuM kAma samayasara ane vyavasthita thavuM joIe; (4) vyApAra ApaNI muThThImAM samAya, eTalo ja karavo; (5) eka ja patnI, eka ja beMka ane eka ja inzyoransakaMpanI; (6) koI paNa jAtanuM vyasana na sevavuM. cAha nahIM pIvAnI, savAramAM dUdha ja levAnuM. bApAjIne blaDaprezarano ane pakSaghAtano sauprathama humalo 1930mAM bAtharUmamAM thayelo, paNa amArA phemilI DaoNkTara caMdulAlanI TrITamenTathI sAjA-sArA thaI gayA hatA. DAyAbiTisa paNa hatuM, paraMtu khAvAnA zokhamAM teozrI pUrA sUratI ! ane sAjAmAMdA cAlatA paNa roja varasAdamAM heMgiMga gArDana avazya jatA. hArTa-Trabala thaI tenuM A eka kAraNa hoI zake. temanuM nidhana me-1953mAM thayuM. A pahelAM emanuM vila" mArI pAse lakhAveluM. badhAMne pUchyuM : "zuM joIe che ?" ame to emanAM ja saMtAno ! koIe kazuM mAgyuM nahIM : satya, sadguNa, prAmANikatA ane avicaLa IzvarazraddhA, e ja emano sAco vAraso, - jenA thakI Aje paNa ame sahu sukhI chIe. bApAjInAM asthivisarjana mATe bAe mane haradvAra mokalyo hato, e vakhatanI mArI lAMbI aMjalimAMthI ATaluM atyAre prastuta che : "dhanano vAraso Ape pitA ghaNA jagamAMhI, saMskAra arpe evA pitA sAcA tamo hatA " emanI janmazatAbdI-samayanI aMjalinI thoDI paMktio : "amo chIe sukhI Aje, AziSo tamArA " mAgIe AziSa amo, - na phasIe anarthamAM, dharmane dilamAM rAkhI, sadA rahIe hetamAM, puruSottama' nAma e, ama mATe sAcuM TharyuM " ane bAne paNa evI ja hRdayasparzI aMjali ! - "tAre khoLe ramyo'to, mA ! tAre khoLe sUto'to mA ! ghaNuM dIdhuM, na kadI mAgyuM : dilAvara dilanI evI tuM, mA " 38 | vivekacUDAmaNi Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bApAjInAM smAraka ane aMjalirUpe ame sahu bhAIoe eka smAraka racyuM che : "puruSottama harikazanadAsa TrasTa". emAM bAra lAkhanuM phaMDa che, tenA vyAjamAMthI garIba vidyArthIone ziSyavRtti apAya che, vRddho-vidhavA-mAMdAne madada apAya che. A kuTuMba-itihAsa che, bApAjIe aneka kaSTo sahIne ApaNane ApyAM che, vArasAmAM, khAnadAnI, satyaniSThA ane sAttvikatA, - teno ! tene biradAvIe, dRDha karIe, e ja, vaDIla tarIkenI sahune mArI icchA, AkAMkSA, abhilASA ! sadguNayukta sahu vaDIlone aMtaHkaraNapUrvaka smarIne, A graMtha, arpaNa karatAM ame sahu AnaMda anubhavIe chIe : "jenAM saMskAra - pAtheye - banI saMtati UjaLI, arpe che, AtmaciMtanamayI A vivekacUDAmaNi !" mAtA-pitAnAM RNa kadI pheDI zakAtAM nathI, te mATeno eka suMdara zloka yAda AvI jAya che, tene raju karIne, amArA parivArano A saMkSipta itihAsa samApta karuM chuM sarvArthasaMbhavo deho janitaH poSito yataH I na tayostad-RNaM ko'pi kvApi pUrayituM kSamaH // ("sarva prakAranA hetuo siddha karI zake evo deha jemanAM lIdhe janmyo ane poSaNa pAmyo, te mAtA-pitAnuM te RNa koI paNa manuSya paripUrNa kadI paNa karI zake nahIM.") - ramaNIkalAla pu. zAha muMbaI, ASADhI bIja, - vi.saM. 2058 tA. julAI 12, 2002 vivekacUDAmaNi | 39 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjayAnandabhAI dave : eka virala sArasvata mu. zrIjayAnaMdabhAI uttarottara navAM navAM saMpAdano mA zAradAne caraNe samarpita karatA jAya che. A navuM saMpAdana pU. zaMkarAcArya dvArA likhita "vivekacUDAmaNi"nAmanA graMthane ApaNI samakSa rajU kare che. zrIjayAnaMdabhAIe 85 varSanI jaipha umare bhagIratha kArya gaNAya evuM A graMthanuM saMpAdana karyuM che. A graMthamAM 581 zloko che. te pratyekano gadya anvaya, zabdArtha, bhASAMtara ane vizada samajUtI ApavAnuM kAma keTalI dhIrajanI apekSA rAkhe, te kalpavuM saraLa nathI. chatAM zrIjayAnaMdabhAIe A kAma khUba ja utsAhathI saMpanna karyuM che, je mATe teo anerA abhinaMdanane pAtra banyA che. "parama sArasvata' ja AvuM muzkela kAma saMpanna karI zake. A graMthamAM pU. zaMkarAcArye khUba ja vIgate "vivekanI samajaNa ApI che. A vedAMtazAstrano graMtha che. zrIjayAnaMdabhAI mULa to alaMkArazAstranA vidyArthI, chatAM vedAMtazAstrInI adAthI temaNe A graMthamAM cala AtmajJAnanI durlabhatA, sthaLazarIra-vivecana, mAyAnuM svarUpa, AtmAnuM svarUpa, viveka dvArA samyaka jJAna, ajJAnInuM anAtmadarzana, brahma ane brahmAMDanuM aikya, brahmabhAvanA, samAdhi, yoga-nirUpaNa, sthitaprajJadarzana, vaita-niSedha, AtmajJAnanuM Azcarya, - jevA muddAo saMpAdakazrIne eka virala sArasvata' tarIke prasthApita kare che. lakSya ane alakSya jevA muddAonI carcA vAMcatI veLAe, zrIgovardhanarAma tripAThIe "sarasvatIcaMdra'mAM rajU karela lakSyAlakSyaviveka'nI carcA yAda Ave che ane navalakathAkAre e Alekhana vakhate mULagraMtha "vivekacUDAmaNi'no sahAro lIdho ja haze, ema lAge che. A graMthamAM aMtima puruSArtha mokSane siddha karavA mATe avidyArUpI hRdayagraMthinuM bhedana Avazyaka che, ema jaNAveluM che. abhimAna choDI dIdhA bAda, sAcI AtmasmaraNarUpI nityamukti prApta thaI zake che, evo upadeza ApaNane A graMthamAMthI prApta thAya che. vedAMta-viSayanI carcA karanArA A graMthanA saMpAdaka zrIjayAnaMdabhAI daveno paricaya ApavAno atre upakrama che. 25 oNkTobara 1917nA roja, vijayAdazamInA parvanA divase janmelA zrIjayAnaMdabhAInuM mULa vatana dhAMgadhrA che. sva.revAbahena ane jamInadArI ane dhIradhAranA vyavasAya sAthe saMkaLAyelA sva.zrIlakSmIzaMkara dave, temanAM pU.mAtA-pitA. 40 | vivecUDAmaNi Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ temanI ucca zaikSaNika kArakirdI, adhyApana-kArakirdI, zokhanI pravRttio, meLavela siddhio ane sanmAno, prApta karela vividha samitionAM sabhyapado ane prakAzana kAryo vize, graMthamAM anyatra ApavAmAM Avela AtmavRttAMtamAMthI, vigato prApta thaI zakaze. A uparathI temanI bhavya upalabdhiono khyAla maLe che. Ama to, mAnavajIvana maLavuM durlabha che, vidvattA maLavI durlabhatara che ane kavitvanI prApti to durlabhatama che. A traNeya zrIjayAMnadabhAIe prApta karela che ane potAnI cIvaTavALI prakRtithI temaNe je kaMI pravRtti karI che, te dIpI UThI che. A chApela AtmavRttAMta(Bio-Data)mAM jeno samAveza thato nathI evI keTalIka bAbato vize have huM yathAzakti rajuAta karIza. varSo pahelAM, amarelImAM, mu.zrIjayAnaMdabhAI davenAM pramukhapade pU. zrImorArIbApunuM rAmAyaNa vizenuM vyAkhyAna yojAyeluM. pU. bApue potAnAM vaktavyane virAma Apyo ane pachI zrIjayAnaMdabhAInuM bhASaNa zarU thayuM. temaNe moTI saMkhyAmAM upasthita rahelA zrotAone jakaDI rAkhyA. avyavasthA thaze evI AyojakonI AzaMkA dUra thaI ane pU.morArIbApu paNa zrIjayAnaMdabhAInI vAkachaTAthI prasanna thaI gayA. pachI to mahuvAnAM gurakulamAM saMskRta akAdamI Ayojita vyAkhyAnomAM zrIjayAnaMdabhAInuM vyAkhyAna pU.bApue dara vakhate AdarapUrvaka sAMbhaLeluM, evI mane mAhitI prApta thayelI che. zrIjayAnaMdabhAIe A vastRtva-chaTA, pote bhaNatA tyArathI, prApta karelI che, ema temanA karatAM be varSa AgaLa zAmaLadAsa kaoNleja(bhAvanagara)mAM abhyAsa karatA mArA sva.pitAzrI zAMtibhAIe mane jaNAveluM. AvI vastRtvakaLA dharAvanAra potAno putra vakIla thAya ane dhIradhAra ane jamInadArInA dhaMdhAmAM madadarUpa bane, evI AzA zrIlakSmIzaMkara davene hatI, paNa zrIjayAnaMdabhAI to rahyA sarasvatInA ArAdhaka : asatyano Azraya levo paDe evA vakIlanA vyavasAyane badale emaNe zikSaka thavuM pasaMda karyuM ane karAMcIthI A vyavasAyanI zarUAta karI. temanI lAkSaNika vaknatva-chaTAno lAbha, karAMcInI zikSaNa-saMsthAonA vidyArthIgaNa, siddhArtha kaoNleja (muMbaI) ane morabInI yu.ena. mahetA ArTsa kaoNlejanA vidyArthIgaNa, morabInI roTarI klabanA sabhyo, rAjakoTanAM praNavAnanda saMskRta bhavananAM zrotAo ane chelle gAMdhInagaranAM zrI araviMda kendranAM zrotAone prApta thayelo che. dvArakAdhIza maMdiramAMthI janmASTamIe kRSNajanmano "AMkhe dekhyo ahevAla rajU karIne ane reDiyo tathA TelivijhananA mAdhyamathI temaNe A lAbha khUba ja vizALa pramANamAM zrotAone Apyo che. zrIjayAnaMdabhAI sAthe mAro saMbaMdha 1963nA julAInI 15mI tArIkhathI vivekacUDAmaNi | 41 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ morabImAM zarU thayo. teo morabInI yu. ena. mahetA ArTsa kaoNlejanA AcAryazrI hatA ane huM saMskRta vibhAgamAM adhyApaka tarIke joDAyo hato. mArI te vakhatanI uMmara karatAM, zrIjayAnaMdabhAIno zikSaNakSetre anubhava, vadhAre hato. Ama, teo vayovRddha ane jJAnavRddha hatA, chatAM temaNe mArI uccAraNa ke lakhANanI azuddhio khUba ja udAratA darzAvIne maThAravA prayatna karelo. morabInA 1963thI 1970nA mArA nivAsa daramiyAna, mane temanI vidvattA ane niSThApUrvaka kAma karavAnI Tevano lAbha maLyo che. mArA pU. guru zrI DolararAya mAMkaDanuM karAMcInI kaoNlejamAM khAlI paDeluM sthAna zrIjayAnandabhAIe zobhAveluM, ema jANyA pachI meM mArI jAtane zrIjayAnandabhAInA ziSya tarIke ja nihALI che. A samaya daramiyAna, temanA ja AtmIya zrI karasanadAsa mANeka sAthe mane paricaya prApta karavAnI taka maLI. pariNAme, 'naciketA'mAM lekho lakhavAnI mArI pravRtti zarU thaI. zrIjayAnandabhAIe AkAzavANI rAjakoTanA kavizrI indubhAI gAMdhI sAthe paNa mAro paricaya karAvelo, jene kAraNe AkAzavANI parathI vArtAlApo rajU karavAnI paNa mane taka sAMpaDI. Ama, mArI lekhanapravRttinuM zreya zrIjayAnaMdabhAInA phALe jAya che, ema huM dRDhapaNe mAnuM chuM. morabInI kaoNlejanA AcAryapade, zrIchabIlabhAI saMghavInAM maMtrIpaNAM heThaLa zrIjayAnaMdabhAI niSThApUrvaka sevA bajAvatA hatA, evAmAM chAtragaNanI aniSTa pravRttiothI mUlyonI jALavaNI karavA mATe, temane AcAryapadano kSaNavAramAM tyAga karavAno saMkalpa karavo paDyo ! AcArya maTIne teo rAjakoTanA eka chAtrAlayanA gRhapati banyA. emanuM yogakSema paramakRpALue saMbhALI lIdhuM. A arasAmAM huM temane maLelo tyAre paNa, potAnI niSThA eTalI ja utkaTatAthI nibhAvatA meM temane joyelA che. sva.zrIrAjagopAlAcArI kahetA tema, adhyApanano vyavasAya to 'cetananI khetI' che. gRhapati banyA bAda chInavAI gayelo A vyavasAya zrIjayAnaMdabhAIne punaH vyApaka svarUpe prApta thayo. teo praNavAnaMda saMsthAnA pramukha TrasTI banyA ane da22oja rAjakoTanA saMskArapremI zrotAo samakSa suMdara vyAkhyAnonI lahANa rajU karavA lAgyA. teo vargazikSaka maTIne lokazikSaka banyA. ahIM temane jIvanamAM pahelAM nahIM maLyo hoya evo zikSaka tarIkeno AnaMda prApta thayo haze, ema huM mAnuM chuM; kAraNa ke Atura zrotAone jJAna pIrasavAno lhAvo e eka judI ja AnaMdanI anubhUti che. meM 1970mAM zAmaLadAsa kaoNleja bhAvanagaramAM nokarI svIkArI te pachI, zrIjayAnaMdabhAI sAthe guruziSya tarIkeno mAro saMbaMdha to cAlu ja rahyo. temanAM vAtsalyano mane khUba ja lAbha maLyo. emane tyAM atithi tarIke ghaNI vAra javAnuM 42 / vivekacUDAmaNi Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banyuM che. rAjakoTamAM "bhavabhUti-baMgalo e temanuM nivAsasthAna. ahIM temaNe mane temanA AtmIyajana tarIke ghaNI vAra AvakAryo che ane meM temanAM ane zrImatI dayAbahena vaccenAM dAmpatyanI sumadhuratAnAM darzana karyA che. zrImatI dayAbahene potAnA patinI siddhimAM khUba ja phALo Apyo che. teozrI divaMgata thatAM, zrIjayAnaMdabhAI sArasvatakAryamAM DhIlA paDyA hoya ema banyuM nathI. paraMtu, sva.patnIno vadhAre sUkSma ane vyApaka sahakAra zrIjayAnaMdabhAIne maLyo lAge che. tethI ja teo uttarottara caDhiyAtA graMthonuM saMpAdana, sarjana karatA rahyA che. zrIgautama paTele yogya ja kahyuM che ke "bhAmatI vinA vAcaspati sarjAya nahi." siMdha, mahArASTra, saurASTra ane gujarAtanI pATanagarIomAM sAhityika pravRtti karanAra zrIjayAnaMdabhAIne sarvazrI karasanadAsa mANeka, amRtalAla yAjJika, prahalAda pArekha, premazaMkara bhaTTa, rameza zukla, ema.vI. jozI, IzvarabhAI dave, gautamabhAI, vasaMtabhAI, jayaMtabhAI rAvaLa jevA mitrono sahakAra maLato rahyo che, e paNa sarasvatInI kRpA ja gaNAya. AgaLa jaNAvyuM tema, huM temano atithi banyo chuM, paNa mArAM sadbhAgye teozrI paNa mArA atithi banelA che. yajamAnane temanI vyavasthA karavAmAM saheja paNa bhAraNa na rahe, evA temanA svabhAvanI mRdutAno mane anubhava che. yathAzakti je kaMI temanI tahenAtamAM rajU karyuM, te khUba ja premathI temaNe svIkAryuM che. amArAM gharamAM temanI hAjarI amAre mATe yAdagAra banI gaI che. "sahaja milA so dUdha barAbara', ema teo mAnatA hovAthI, gharamAM sahune teo potikA lAgyA che. agAu jaNAvyuM tema, zrIjayAnaMdabhAInI eka khAsiyata, je temanAM lakhANomAM jovA maLe che te, cIvaTane lagatI che. "naro vA kuMjaro vA' ke "viduranI bhAjI' jevI bAbato mULa graMthamAM nathI, ema teo khAtarI karIne kahe, tethI temanAM lakhANonI pramANabhUtatA vize zaMkAne sthAna hoI zake nahi. kavi tarIke zrIjayAnaMdabhAIe je thoDAM kAvyo racyAM che ke, temanI manogata bhAvasRSTine mUrta kare che. tethI temanAM kAvyo vAMcatAM prAsAdika vizadatAno anubhava prApta thAya che. * saMkSepamAM kahevuM hoya to, zrIjayAnaMdabhAI eTale satata jJAnanI sAdhanAthI jiMdagIne sadAkALa utsava banAvanAra kalAkAra. emane paNa virodhIono sAmano karavo paDyo haze ja, paNa temaNe temane dayApAtra gaNIne visArI dIdhA che. temaNe kyAreya koInI niMdA karI nathI. sarvatra samadarzI hovAthI, teo sarvatra snehadarzI banI gayA che. tethI ja teo vizALa gheghUra vaDalA jevA lAge che, "bhUmAnA vivekacUDAmaNi | 43 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsakane A chAje tevuM che. vidvattA, vidyArthIvAtsalya ane vaktRtvanA triveNI saMgama ane jJAnanI jyota samA guruvarya maLavAthI temanA ziSya prA.zrIanila kaMsArA khuza che. AvA saphaLa mAnavI, kuTuMbanA vaDA hovAthI, temano parivAra khuza che. adhyApakajIvanano pavitra Adarza rajU karanAra zrIjayAnaMdabhAI potAnAM pautrapautrIo ane prapautro mATe Adarza che. mitAhAra, niyamitatA ane vacanapAlananI makkamatAthI teo A jaipha vaye paNa sArI taMdurastI dharAve che ane manobaLanI zaktino khyAla Ape che. AvA sArasvatanuM A pradAna (zrIjayAnaMdabhAInA mitra) zrIramaNIkabhAI zAhanI mAtabara Arthika sahAyathI prakaTa thaI rahyuM che te, khUba ja AnaMdanI anubhUti karAve che. prA. aruNa zAMtilAla jozI bhAvanagara, jUna 16, 2002 44 | vivekacUDAmaNi Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana "mahAbhArata"mAM mahAkavi vyAsanuM ciMtanAtmaka ane ciMtanapreraka eka suvacana A pramANe che : kAlaH pibati tadsam / A vAkyamAMnA ta ("te", It)-zabdamAM A brahmAMDamAMnAM sarvasvano samAveza thaI jAya che. gata (TIME) eTale samaya, je anAdi ane anadhi che, enAM AraMbha ane avidhane koI jANatuM nathI. AvA bhagavAna kALanA aNu-aTakyA ane ekadhArA pravAha sAme vizvanuM kazuM ja TakI zakatuM nathI. Aje atyaMta mahattvanI ane gaMbhIra jaNAtI ghaTanAne, thoDA samaya pachI, koI yAda paNa karatuM nathI. game tevI mUlyavAna ane rasa-sabhara sAhityika-dArzanika-sArasvata kRti, ane mahAna vastu ke vyaktimAMnA "rasa"ne A jAta pI jAya che, tene taddana "rasa'-vinAnI, nIrasa ane zuSka karI mUke che H brahmA jevA sarjanahAre sarjelI A sRSTine paNa, pralayo ane mahApralayonAM pracaMDa pUramAM praNaSTa thavuM ja paDe che. brahmA bhale rahyA sarjaka, paraMtu emanuM mUla-adhiSThAna (Primordial Substratum) to 'eka ane advitIya' ( va advitIyam) evuM brahma' ja ne ! A brahma pAse to, tathAkathita (So-called) jJa paNa lAcAra, asahAya, nirupAya ! pariNAme, A brahmano rasa to, anAdi samayathI cAlyA AvatA asaMkhya yugo ane kalpo pachI paNa, evo ja, yathApUrva, abAdhita, akhUTa, nityanUtana (Ever-new) ane sadA-pratyagra (Ever-fresh) rahI zakyo che ! brahmano mahimA Avo hoya to, enAM mULabhUta svarUpanuM nirUpaNa karanAra graMthonuM mahattva paNa eTaluM ja nitya, niraMtara, zAzvata, avicchinna, anapAya ane anasta ja hoya, e svAbhAvika che. Avo eka graMtha eTale Adya zrIzaMkarAcAryaviracita, "vedAMta'-darzananA pAyAnA dArzanika(Philosophical) siddhAMtonuM saraLa bhASA-zailImAM nirUpaNa karato, prakaraNa-graMtha "vivekacUDAmaNi". "upaniSado" ane "brahmasUtra" jevA "prasthAna-trayI"mAMnA gahana graMthone bhaNavA-samajavA mATe ucca ane sajja evI buddhinI pahoMca jemanAmAM na hoya evA sAmAnya janasamAja mATe to, "vedAnta"-vidyAnA gUDha ane rahasyapUrNa siddhAMtone saraLatApUrvaka samajAvatA "vivekacUDAmaNi" jevA 'prakaraNa'-graMtha sivAya anya kazo vikalpa nathI. vivekacUDAmaNi / 45 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane eTale ja, jenI tAjhagI, pratiSThA ane prastutatAne evI ne evI akabaMdha rahevA devAnuM, bhagavAna kALa mATe paNa, anivArya ane aparihArya banyuM, evA A suprasiddha vedAMtagraMthanAM saMpAdanano suvicAra, muMbaI-sthita mArAM parama sanmitra ane AjIvana brahma-ArAdhaka daMpatI, - zrIramaNIkabhAI ane zrImatI indumatIbahena zAha - ne spharyo. "spha" eTaluM ja nahIM paNa AvA A daLadAra graMthanAM saMpAdananAM prakAzana-kharcanAM saMpUrNa Arthika uttaradAyitvane svayameva svIkArIne, temaNe, A graMthanAM saMpAdananuM kArya karavAnI javAbadArI, sAmethI ja, mitrabhAve ane sadA grahapUrvaka mane soMpI ! ane mArA mATenI snehAdaranI emanI lAgaNI evI hRdayasparzI ke emano A sadu-Agraha, mArA mATe to, "pharajiyAta" ja banI rahyo : mArI marajI-nAmarajI jevA vikalpa mATe emAM kazo avakAza ja nhoto ! "pharajiyAta' jevuM A kArya paNa, pachI to, mArA mATenAM emanAM premokhA-sabhara mamatvanA paribaLane kAraNe, ogaLIpIgaLIne, saMpUrNarIte, "marajiyAta' ja banI gayuM ! paraMtu A to vedAMta-vidyAno eka nigUDha ane dArzanika graMtha ane Adya zrIzaMkarAcArya jevA AMtararASTrIya kakSAnA eka parama-tattvajJa ane prasiddha enA lekhakanirUpaka ! ane huM to rahyo, zikSaNa-svabhAva ane rasa-rucinI daSTie, sAhityakSetrano mANasa ! ekAeka svIkArAI gayelAM, mArAM A bhAre moTA kAryanI gaMbhIratA, moM phADIne, mArI samakSa khaDI thaI gaI ! eTale, meM tarata ja, "vivekacUDAmaNi" paranAM gujarAtI, aMgrejI ane saMskRtamAM saMpAdita thayelA saghaLA sulabha graMthone hastagata karyA, ane eno UMDo svAdhyAya, meM, ekathI vadhu vAra, eka mugdha vidyArthInI jijJAsAvRttithI, sUkSma dRSTie, rasapUrvaka karyo. A mATe, e sahu "vedAMta-tajjJa paMDitono, paramatattvane pAmelA sAdhujanosaMnyAsIo-svAmIjIono ane brahma-tattva-marmajJa evA mahAnubhAvono RNa-svIkAra huM vinamratApUrvaka ane AnaMdapUrvaka karuM chuM; paraMtu aMtima nirUpaNamAM to, meM, mArI aMgata maulika svAnubhUtine ane samajaNane ja, - ane mArI svakIya Alekhanapaddhatine ja, - samAviSTa karI che, evI mArI vinamra zraddhA haMmeza rahI che. be cokhavaTa, mAre, alabatta, A saMpAdana vize, avazya, karavI joIe : eka to e ke A saMpAdanakArya meM vidvAno-paMDito-prAdhyApakone nahIM, paraMtu dhArmikaAdhyAtmika abhigama dharAvatA sAmAnya janone najara samakSa rAkhIne karyuM che; ane bIjuM e ke zlokonA zabdArtha-vibhAgamAM ane savistara TippaNamAM, koI vicAra, muddo, tarka, maMtra, zabda ane zloka-avataraNa, - vagerenI punarukti, eka karatAM vadhu 46 | vivekacUDAmaNi Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAra thaI che, e hakIkatathI huM saMpUrNataH sabhAna chuM. emAM kazI saratacUka ke anavadhAnatA thaI-rahI gaI nathI. hakIkatamAM, je saMdarbhamAM evI punarukti thavA pAmI che, tyAM-tyAM, sarvatra, evI punarukti mane Avazyaka jaNAI che, eTaluM ja nahIM paraMtu e punaruktinuM nivAraNa karavAnA AgrahamAM, kadAca, te-te abhivyakti ane arthaghaTanane kazIka hAni pahoMcaze, athavA to, te-te abhivyakti ane arthaghaTanamAM, eTalA pUratI koIka uNapa rahI jaze, evA bhayanI pratIti pachI ja, e punaruktine meM jANIbUjhIne ane pUrI samajaNapUrvaka, e ja svarUpamAM, tyAM rahevA dIdhI che. . - rojanA sarerAza pAMca-cha kalAkanA hisAbe, pUrA nava mahinA (ogasTa2001nA aMtabhAgathI, me-200ranA AraMbha) sudhI cAlu rahelA A saMpAdana-kAryanA apArthiva brahma-rasanA mahimA sAthe, eka aNadhAryA utsavano anokho AnaMda saMkaLAyelo che, eno ullekha karatAM, mArA mATe to, nIcenI thoDI bAbato hRdayasaMtarpaka prasannatA ane gauravano avasara banI rahe che : Adya zrIzaMkarAcArya jevA mahAmAnavanA A graMthanAM A saMpAdanamAM to, yogazAstatra kurta , - e nyAye, cheka mArA karAMcI-samayathI, chellA cha dAyakA daramiyAna, satata, mArA parama suhRdu banI rahenAra A daMpatI (zrIramaNIkabhAI ane zrImatI indumatIbahena zAha) "yojaka bane che, eTaluM ja nahIM paNa A kArya huM, 85-86 varSa jevI ativayovRddha uMmare, paripUrNa karI zakyo chuM temAM, temanAM hArdika sneha-sabhAva-saujanyanuM ja pradAna che, e hakIkatane abhivyakta karavAmAM, mane, vANInuM vAhana paMgu jaNAya che, ema kahuM to emAM kazI ja atizayokti nathI : mArA mATe to, A eka "svabhAvokti'-arthAlaMkAra ja nIvaDyo che, evo ekarAra karuM to ja, mane RNamuktinA sAmAnya bhAvanI anubhUti thAya. potAnA parivAranI vIgatone Alekhato, A sAtheno, zrIramaNIkabhAIno lekha paNa emanA parivAranI paraMparAgata ucca ane abhijAta saMskAra-samRddhinI pratIti Ape che. ane "zrI pravINa prakAzana (rAjakoTa)nA adhiSThAtA zrIgopAlabhAI mAkaDiyA : mane samajAtuM nathI, paNa mArAM AvAM sarva zubha-maMgala kAryomAM, mane potAne paNa kazI khabara ja na paDe ema, game te rIte, joDAI javAnI, emane, eka "suTeva" ! purANakAro kahetAM thAkatA nathI ke bhagavAna zaMkarane eka vyasana' hatuM, - vizva-kalyANanuM ! ane AvAM vyasane ja emane "nIlakaMTha banAvyAne ! zrIgopAlabhAI paNa sAmAjika svAthyanAM UthvakaraNanA AvA ja "vyasanI", "hareDa-baMdhANI" ! emanA vivekacUDAmaNi / 47 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lohacuMbakIya romAMcaka saMparka-saMsparzano lhAvo, mane A graMthanAM prakAzana-kAryamAM, sAmethI ja, sAMpaDI rahyo ! A kAma huM jaladI pUruM karyuM, te mATenI temanI evI ja lAkSaNika "UgharANI', mAgaNI ane lAgaNI suddhAM ! vaLI, A graMtha saMpUrNarIte mudrita thAya te pahelAM, enuM pratIkAtmaka ane avidhisaranuM vimocana, zrIramaNIkabhAInA prAtaHsmaraNIya pUjya pitAzrInI janmatithi nimitte, tA. 20-4-200ranA roja, temanA samagra parivAranI upasthitimAM, muMbaI khAtenAM temanA nivAsasthAne yojAya, - e paNa IzvarI yojanAno ja eka kRtArthatApradAyaka zubha saMketa ! eka saMskRta subhASita acAnaka phurI Ave che : yauvanaM dhanasaMpattiH prabhutvaM avivekitA / ekaikaM api anarthAya kimu yatra catuSTayam // ("bephAma juvAnI, aDhaLaka dhanasaMpatti, be-roka-Toka saMpUrNa sattA ane vivekahInatA : A cAramAMnuM eke-eka mahAanarthanuM utpAdaka che, to pachI e cAreya eka vyaktimAM bhegAM thaI jAya, to-to kahevAnuM ja zuM !") A subhASita-kavinI kSamAyAcanA sAthe, A zlokanAM "catuSTayam"-mAM, prastuta saMdarbhamAM, Avo pheraphAra mane sUjhe che : (1) Adya zrIzaMkarAcArya jevA vizvaprasiddha tattvaciMtakanA "vivekacUDAmaNi" jevA vedAMta-graMthanuM saMpAdana; (ra) zrIramaNIkabhAIzrImatI indumatIbahena zAha jevAM sattvasaMpanna daMpatInuM Ayojana, (3) zrIgopAlabhAI mAkaDiyAnuM prakAzana-prAvINya; ane "dhI lAsTa baTa noTa dhI lIsTa : zrIramaNIkabhAInA pU. pitAzrInI sAcA arthamAM janmatithi : A cAramAMnuM dareke dareka mAtra harSa ja nahIM paNa pra-harSa ApavAnI zakti tathA guNavattA dharAve che, to pachI e cAreya A rIte, ApoApa, ApameLe, ekatrita thaI gayAM che, tyAre to, enAM mAMgalyapradAyakatva vize to vicAravAnuM ja zuM rahe ! - ekaikaM api praharSAya kimu yatra catuSTayam // ane gItA (18, 14)mAMnAM "saive vaivAtra paMcamam" | - e vidhAnamAM, jema deva, svayameva, sAmethI AvIne, pAMcamAM sthAne goThavAI gayuM hatuM ema, jayeSTha suputra-daMpatI - ci. hArIta ane ci.a.sau. denA, - mArI satata ane saMniSTha sevA-suzruSAne kAraNe, uparyukta pelAM "catuSTayam"mAM pAMcamAM sthAne enI meLe upasI Ave che, e hakIkata paNa mAruM IzvarakRpA-pariNAma-svarUpa sabhAgya banI rahe che. 48 | vivekacUDAmaNi Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koIkane evuM lAgavAno saMbhava kharo ke jiMdagInI jAtrAnAM aMtima cheDAnI ' lagolaga pahoMcelA mArA jevA mANasanA paricayanuM, AvAM saMpAdanamAM aucitya kharuM ? vAta sAcI che, ane mArA aMgata abhiprAya pramANe to, jarA paNa aucitya nahIM ! saMpUrNa anaucitya ! paraMtu mArA mATe bIjo vikalpa nhoto : lagabhaga "pharajiyAta' jevA, zrIramaNIkabhAInA ati-Agraha sAme, huM lAcAra hato ! chellA cAra dAyakAnA mArA AtmIya svajana samA banI rahelA, sadA-zubhecchaka sanmitra prA. zrIaruNabhAI zAM. joSI(bhAvanagara)e, potAnI nAdurasta tabiyatane avagaNIne paNa, A kAma, ATalAM premAdarapUrNa svarUpe karI ApyuM e mATe, emanuM mAtra aupacArika AbhAradarzana karuM to, mArA pratyenA emanA saMniSTha sadbhAvasaujanyanuM avamUlyana thaI jAya, evA bhayane kAraNe, AvAM parama-sadbhAgyanI upalabdhi saMpaDAvavA mATe, huM, Izvara pratye aMtaHkaraNapUrvaka kRtajJatA abhivyakta karIne, manaHsamAdhAna meLavuM chuM. ane graMthanAM lakhANanuM cIvaTapUrvaka AvuM prazasya TAIpaseTiMga karI ApanAra "pratikRti"-vALA zramilindabhAI dave ane "dIpa-kaoNmyuTarsavALA zrI hetala paDiyA (baMne amadAvAda), ane evuM ja kalAtmaka mudraNa karanAra zrI pravINa prakAzana prA. li., verAvaLa (rApara), rAjakoTanA mudrakono paNa huM aMtaHkaraNapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. gAMdhInagara, - jayAnanda dave ASADhI bIja, vi.saM. 2058, julAI 12, I.sa. 2002. vivekacUDAmaNi / 49 pharmA-4 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarapi jananaM punarapi maraNaM punarapi jananI jaThare zayanam / Iha saMsAre khalu dustAre kRpayA pAre pAhi murAre // bhaja govindam bhaja govindam bhaja govindam mUDhamate / / mArI nADa tamAre hAtha zaMkarAcAryano A bahu ja jANIto ane atyaMta lokapriya zloka che. saMskRta jANanAra ke na jANanAra tamAmanI jIbhanA Terave A zloka ramyA kare che ! bhagavadgItAmAM ema kahyuM che ke je janme che tenuM maraNa nizcita che ane je mRtyu pAme che teno janma .avazya thAya che. A anivArya ghaTanA che. mATe janmano AnaMda na manAvavo, maraNanA maraziyA na gAvA ! banneno sahaja svIkAra karavo. 50 | vivekacUDAmaNi Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rathyAkarpaTaviracitakanthaH puNyApuNyavivarjitapanthaH / yogIyoganiyojitacitaH ramate vInoveva // bhaja govindam bhaja govindam . mana govindam mUDhamate // rAma-amalamAM rAtA mAtA jenuM mana viSayomAM bhaTakavAnuM choDIne goviMdamAM joDAI jAya tenA jIvanamAM anokhI mastI Ave che. kavi pritama kahe che tema AvA bhakto "rAma amalamAM rAtA mAtA" thaI pUraNa premI bane che ! saMsAranI vastuo ene tuccha lAge che. pachI ene rezamI rajAI ke kinakhAbI cAdaranI jarUra nathI. enI godaDI to zerImAMthI viNelA ciMtharAmAMthI banelI hoya che. enI avadhUta dazA che. tethI pApa ane puNya bannethI mukta che. tene puNyanI kAmanA paNa nathI. bilakula niSkAma banI gayA che. vivekacUDAmaNi / 51 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthamanarthaM bhAvaya nityam nAsti tata: suuttejI: satyam | putrAdapi dhanabhAjAM bhItiH sarvatraiSA vihitA nItiH / / bhaja govindam bhaja govindam bhaga govindam mUDhamate / / . artha mULa anarthanuM artha, dhana mATe prayojelo sarasa zabda che. tenAthI saMsAravyavahAranA artho sare che tethI enuM nAma artha ! yAda rahe ke tenAthI AtmajJAna thatuM nathI. kharekhara to sukha meLavavA mATe mANasa paiso kamAya che. paraMtu paisAthI ja sukha nathI maLatuM. jo paisAthI sukha maLatuM hota to jagatanA tamAma dhanavAno sukhI hota. paraMtu ApaNe joIe chIe ke moTe bhoge zrImaMto ja duHkhI hoya che. artha ja teone mATe anartha bane che. zaMkarAcArya kahe che emAMthI jarApaNa sukha nathI maLatuM. para | vivekacUDAmaNi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurucaraNAmbujanirbharabhaktaH saMsArAdacirAd bhava muktaH / sendriyamAnasaniyamAdevam drakSyasi nijahRdayasthaM devam / / bhaja govindam bhaja govindam mana zovindam mUhamate || bhakti Ape mukti saMsAramAMthI mukta thavAnA aneka mArgo che. jJAna, bhakti, karma ane yoga vagere mokSa meLavavAnA rastA che. paraMtu jJAna, yoga, karma vagere kaThina mArgo che. jyAre bhakti atyaMta saraLa mArga che. ane atyaMta TUMko mArga che. jo saMsAramAMthI jhaDapathI mukta thavuM hoya to zaMkarAcAryanA mata mujaba ananya bhakti karavI. devarSi nArade paNa enA bhaktisUtromAM kahyuM che jJAna ane bhaktinI tulanAmAM "pavitava rIyala '' bhakti ja vadhAre sArI che. vivekacUDAmaNi / 53 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtAlaM vraja yAhi vA surapurImAroha meroH ziraH pArAvAraparamparAstara tathApyAzA na zAntAstava / AdhivyAdhijarAparAhata yadi kSemaM nijaM vAgchasi zrIkRSNeti rasAyanaM rasaya re zUnyaiH kiMmanyaiH zrameH || jagannAtha BOYS tuM pAtAlamAM UtarI jA, svargamAM cAlyo jA ke meru parvatanA UMcA zikhare caDI jA athavA pArAvAra mahAsAgarone pAra karI jA, to paNa tArI AzAo zAMta thavAnI nathI. Adhi, vyAdhi ane ghaDapaNanI upAdhithI gherAIne hArelA he mAnava ! jo tuM tAruM kalyANa karavA icchato ho to ''zrIkRSNa'' nAmanuM rasAyaNa sevI le. bIjA nakAmA parizramathI zuM maLaze ? 54 | vivekacUDAmaNi Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adha-zrIzaMkarAcArya-viracita vivekagUgArmANa saMpAdaka jayAnanda la. dave Page #61 -------------------------------------------------------------------------- Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekacUDAmaNiH sarvavedAntasiddhAntagocaraM tamagocaram / govindaM paramAnandaM sadguruM praNamAmyaham // 1 // zlokano gujarAtI pATha - sarvavedAntasiddhAntagocara tamagocaramuI govinda paramAnanda sadguru praNamAmyaham / 1 / zlokano gadya anvaya - sarvavedAntaraddhAntovaraM (tathApi caM), govAM te (hatAza) paramAnanda saruM navinaM bahuM praNamAmi | (8) zabdArtha: manuSyanAM mana ane jJAnendriyone je samajAya, je eno viSaya banI zake, te "gocara', ane evuM na bane te "agocara'. (1) anuvAda : vedAnta (darzana)nA badhA ja siddhAntono je (ekamAtra) viSaya che (ane chatAM paNa je manane haMmezAM saMpUrNarIte) agocara (ja rahe che), te paramaAnaMdarUpa sadguru goviMda(-paramAtmA)ne huM praNAma karuM chuM. (1). - TippaNa: prAcIna bhAratIya sAMskRtika paraMparA pramANe, graMthano AraMbha "maMgalazloka'thI karavAmAM Avato, jemAM graMthakartA, potAnuM A kArya vinA-vine, saphaLatApUrvaka saMpanna thAya, e udezathI, potAnA iSTadevane namaskAra kare che. ahIM goviMda' eTale paramezvara' to kharA ja, paraMtu e zabda dvArA, zrIzaMkarAcArya, garbhita rIte, potAnA guru zrIgoviMdapAdAcAryane paNa praNAma kare che, ema samajavAnuM che. ane "vedAnta' eTale bhAratIya dArzanika (Philosophical) vivekacUDAmaNi | pa7 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMparAmAMnAM cha "darzano' (Six systems of philosophy) paikInuM uttaramImAMsA athavA vedAnta-darzana. zlokano chaMda : anupupa (1) jantUnAM narajanma durlabhamataH puMstvaM tato vipratA tasmAdvaidikadharmamArgaparatA vidvattvamasmAt param / AtmAnAtmavivecanaM svanubhavo brahmAtmanA saMsthitiH muktizatakoTijanmasukRtaiH puNyairvinA labhyate // 2 // zlokano gujarAtI pATha: jajUnAM narajanma durlabhamataH purva hato vipratA tasmAdvaidika dharmamArgaparatA viddhatvamasmAta para AtmAnAtmavivecana svanubhavo brahmAtmanA saMsthitiH mukti zatakoTijanmasukRtaiH puNyarvinA labhyate || ra // zlokano gadya anvaya - jhanUnAM nAma , mata: (kurtapaM) purva, tata: ( kurtamA, vinA) vipratA (vidyAparIyatA), tamAm (pa TurtamAM) vaidikadharmamArgaparatA, asmAt (api) paraM (duSprApyaM) vidvattvaM, (tatprApteH pazcAd) mAtmAnAtmavavevana (tu adharva gurjapa), tataH (4) -anumava: (zI: bavaita), (tatpannad vi) graMmatminA saMsthitiH (sutAmAM pata), (aa va) ; (ti yA) zataknoTijhanmasutai: purveH vinA no (na+3) takhyate | (2) | zabdArtha - kana-gA ("janmavuM')- e dhAtu parathI banelo zabda natu eTale je koI janmela hoya te, jIva-mAtra, jIvAtmA, jaMtuo, pazuo, paMkhIo, manuSyo vagere sahu bhUto; narajhama eTale manuSya tarIkeno janma; purva, - puruSatva, puruSapaNuM, puruSa hovuM te; manuSya hovuM te; vipratA, - brAhmaNatva, brAhmaNa hovAnAM pariNAme vidyAparAyaNatA, svAdhyAya-pravacanazIlatA; vAMco : vidyaya thati vipratvam ! vidyA meLavavAnAM pariNAme, manuSya "vipra bane che. vivevanuM - baMne vacce "viveka karavo, baMne vaccenA bhedane - taphAvatane samajavo; svanubhava: (su+nubhava:) - potAnI, potAnA AtmA sAthenI anubhUti; ane AvI "svAnubhUti' e ja suanubhUti, zreSTha-anubhUti (self-realisation); saMsthitiH -samyak sthiti:, "brahma (eTale ke paramAtmA) e ja "AtmA' (eTale ke jIvAtmA), e prakAranI sAcI samajaNa no (13) nA, nahIM, -ne badale, e ja arthamAM keTalIka vAra, lekhakanI IcchA pramANe, no (+3) paNa "nakAranA arthamAM vaparAya che. (2). anuvAda :- (sava) janmelAo mATe manuSya tarIkeno janma durlabha che; emAM 58 | vivecUDAmaNi Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye puruSa hovuM te (vadhAre durlabha) che; enA karatAM, vaLI, brAhmaNa hovuM te (vadhAre durlabha che); (enA karatAM paNa) vedoe pratipAdita karelA dharmanA mArge javuM te (savizeSa agharuM che); (tathI ye vadhAre muzkela che) vidvattA (vedo, zAstro ane darzanonuM jJAna); (tyArapachI paNa vadhu kaThina che) AtmA ane anAtmA vaccenA taphAvatane AtmasAta karavo, te); (tyArapachI paNa uparyukta paristhitinI) zreSTha ane saMpUrNa anubhUti (to ethI ye vadhAre agharI che); ane jIvAtmA e ja paramAtmA che (evI samajaNa to vaLI sauthI vizeSa durlabha) : (ane AvI samajaNa eTale ja mokSa,) - je, seMkaDo-karoDo janmomAMnAM sadAcaraNo (vaDe prApta thayelAM) puNyo vinA, maLato nathI. (2) TippaNa - manuSya-jIvananA cAra "puruSArtho (Four aims of Human Life) eTale dharma, artha, kAma ane mokSa. ane emAMye "mokSa eTale to parama ane carama puruSArtha, manuSya-jIvananI aMtima ane sarvottama itikartavyatA, dhanyatA, kRtArthatA, parAkASThA (Climax). - janmyA pachI manuSya A parAkASThAe kevI rIte pahoMcI zake? A savAlanA javAbamAM, A zlokamAM, eka AdhyAtmika nisaraNInuM suMdara nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. uttarottara, eka pachI eka, caDhatA kramamAM (in ascending order), A nisaraNInAM pagathiyAMonI, tabakkAo(Stages)nI, saraLa samajutI paNa ApavAmAM AvI che. zlokano chaMda zArdUlavikrIDita (2) durlabhaM trayamevaitad devAnugrahahetukam / manuSyatvaM mumukSutvaM mahApuruSasaMzrayaH // 3 // zlokano gujarAtI pATha - durlabha trayametad devAnugrahatukam | manuSyatve mumukSutaM mahApuruSasaMzrayaH || 8 || zlokano gadya anvaya - revAnu hatu tat vaye ava durtapaM- manuSyatve, mumukSud, mahApuruSasaMzraya: () | (3) | zabdArtha - saMzrayaH-zaraNa, sAMnidhya, Azraya, saMparka, satsaMga; trathamU-traNano samUha, samudAya; devAnAM anugraha vi (vinaM) hetu thI tat - devonA anugrahathI ja, emanI kRpAthI ja, maLI zake tevuM; jemanuM eka mAtra kAraNa IzvarI kRpA che, tevuM. (3) anuvAda :- devonIM kRpAne kAraNe ja maLI zake, evAM A traNa durlabha che : manuSya hovuM, mokSa meLavavAnI IcchA hovI ane mahApuruSa sAtheno satsaMga. (3) TippaNa - zlokamAM nirdeza karavAmAM AvelI traNa ghaTanAone durlabha eTalA vivekacUDAmaNi | 59 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mATe gaNavAmAM AvI che ke emAM manuSyanA prayatno ke puruSArtha mATe kazuM sthAna nathI. paramAtmAnI kRpAnA mahimA para ahIM bhAra mUkavAmAM Avyo che. sAthe sAthe, e traNa ghaTanAo mAnavajIvananuM AtyaMtika dhyeya banI rahevuM joIe, - e pAyAnI hakIkata para paNa dhyAna kendrita karavAmAM AvyuM che. manuSyatva,- eTale mAtra sthUla arthamAM 'manuSya hovuM,' ema nahIM, paraMtu manuSya-janmanI sAcI sArthaktA samajIne, tene jIvanamAM caritArtha karavI, - evI spaSTatA karavAnI jarUra, 'vedAnta'-jijJAsu mATe rahetI nathI. zlokano chaMda : anuSTupa (3) 4 labdhvA kathaMcinnarajanma durlabhaM tatrApi puMstvaM zrutipAradarzanam / yaH svAtmamuktau na yateta mUDhadhIH zlokano gujarAtI pATha : sa AtmahA svaM vinihantyasadgrahAt // 4 // lakhvA kathaMcinnarajanma durlabhaM -- tatrApi purUM zrutipAradarzanam / yaH svAtmamuktau na yateta mUDhadhIH sa AtmahA svaM vinihantyasaMgrahAm // 4 // zlokano gadya anvaya H-- (IdRzaM) durlabhaM narajanma kathaMcit labdhvA tatra api zrutipAravarzana purUM (laghvA), ya: mUThThI: (manuSya:) svAbhamuau na yateta, sa: AtmadA (gati), (sa:) asaghdhAt svaM (AtmAnuM) vinihanti || 4 || zabdArtha :- narananma,- manuSya tarIkeno janma; evit- mahAmahenate, moTI muzkelIe, keme karIne; zrutipAravarzanam (puMstva-zabdanuM vizeSaNa); manuSya tarIke janmyA pachI, kevA puruSa banavAnuM che ? jemAM zruti(vedo)nA siddhAntono pAra pAmavAnuM, emAM pAraMgata thavuM, enuM jJAna meLavavAnuM zakya hoya tevuM. svAbhamuttau potAnA mokSa mATe prayatnazIla rahevA mATe; na yateta,- je prayatna na kare; mUdhI:mUDhA dhI: yasya sa: / jenI buddhi mohavaza thaI gaI che, evo mUDhamati, mUrkha, ThoTha; AtmA-AtmAnaM hanti kRti 1 je potAnI jAtane ja haNe che, evo; AtmaghAtI; asat eTale asatya (mithyA, juThA) svarUpavALuM A jagata; AvA jagatano praha karavo, eTale emAM Asakta hovuM, niraMtara rata banavuM, nimagna thavuM; tenAM kAraNe; svaM vinihanti - potAnI jAtane haNe che, potAnI ja hatyA kare che. (4) anuvAda :- AvA durlabha manuSya-janmane mahAmuzkelIe meLavIne, ane temAMye, 60 | vivekacUDAmaNi Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika sAhityanA siddhAMtonAM jJAnamAM pAraMgata banavAnuM jemAM zakya che evuM puruSapada prApta karyA pachI paNa, je mUDhamati (mANasa) AtmAnA mokSa mATe prayatna karato nathI te, kharekhara, AtmaghAtI che, te (A) mithyA jagatamAM Asakta thaIne, tenAM kAraNe potAnI jAtane ja haNe che. (4) TippaNa - saMskRta sAhityanA itihAsamAM, A pramANe, uttarottara, traNa vibhAgo pADavAmAM AvyA che. vaidika sAhitya, smRti-sAhitya ane praziSTa (Classical) sAhitya. cAra vedo, upavedo, cha vedAMgo, brAhmaNa-graMtho, AraNyakagraMtho ane upaniSado, - eTale vaidika sAhitya, jene "zruti' evuM nAma ApavAmAM AvyuM che. A vaidika sAhityanA svAdhyAya pachI, enAM "smaraNa'nA AdhAra para racAyelAM rAmAyaNa-mahAbhArata-purANo vagerene "smRti' kahevAmAM Ave che; ane tyArapachInAM, bhAsa-kAlidAsa-bhavabhUti vagere kavionAM kAvyo-nATakonAM sAhityane praziSTa' evuM nAma ApavAmAM AvyuM che. durlabha evAM manuSya-janma ane puruSapadanI prApti, - eTaluM ja pUratuM nathI, mAnava-jiMdagInuM e pUrNavirAma nathIH zloka-ramAM jaNAvyA pramANe, manuSya-janmanI sAcI ane AtyaMtika sArthakatA to parama-puruSArtha evA mokSanI prApti che, ane A mATe zrutigraMthomAM nirUpita jJAna ane siddhAMtomAM pAraMgata thavuM anivArya che; paraMtu A paNa mokSaprAptinI mAtra pUrvabhUmikA che, tyAM pahoMcyA pachIye je mANasa mokSa meLavavA mATe prayatna na kare, tene to "Atma-hatyAro' ja kahevo joIe, kAraNa ke, eno artha to e ja thAya ke te A miththA saMsArI jIvanamAM ja satata racyopacyo, gaLADUba rahyA karato hoya che ! je mANasa jANI-bUjhIne, pUrI sabhAnatApUrvaka, A rIte, potAnI jAtanI ja hatyA kare, tene to "mUDhamati', "mUrNa' ja kahevo joIe ne ! A zlokano chaMda : IndravaMzA (4) itaH ko'nvasti mUDhAtmA yastu svArthe pramAdyati / durlabhaM mAnuSaM dehaM prApya tatrApi pauruSam // 5 // zlokano gujarAtI pATha - itaH koDavasti mUhAtmA thatu svArthe pramAghati | - durlabhaM mAnuSa deha prApya tatrApi pauruSam | 5 || zlokano gadya avaya - durlabhaM mAnavuM huM, tatra pi paruSa prANa, yaH svArthe pramAdyati, - rUta: : (anya manuSya:) 1 mUhAtmA gati ? || II zabdArtha :- , - vAkyamAM AzaMkA, anizcitatA ane praznArtha sUcavavA mATe prayojAto ekAkSarI zabda; rUta:-AnA karatAM; rUta: : 1 mUhAtmA gati ? AnA karatAM vadhAre mUrkha koNa hoI zake ? : svArthe pramAdyati - svArtha sAdhavAmAM je pramAda kare, ALasa kare. pauruSa - puruSa tarIkenuM pada, sthAna. (5) vivekacUDAmaNi | 61 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda - durlabha mAnava-zarIra, ane temAMye puruSa' tarIkenI paristhiti prApta karyA chatAMye je (mANasa, sAco) svArtha sAdhavAmAM ALasa kare, enA karatAM vadhAre mUDha koNa hoI zake ? (5) TippaNa:- purva, pauruSa jevA zabdo, ekathI vadhu vAra, ahIM prayojavA mATe jo koI vAcaka evuM anumAna kare ke mokSaprAptinI pAtratA mAtra "puruSane ja che, strIne nahIM, athavA "strI' karatAM puruSa" e mATe vadhAre pAtra che, - to teNe zrIzaMkarAcAryane ane vedAntadarzananA gahana siddhAMtonA arthaghaTana aMgenI potAnI samajaNane anyAya karyo kahevAya. sahu abhyAsIo jANe che ke mAtra vedAnta-darzanamAM ja nahIM paraMtu bhAratanI samagra dArzanika paraMparAmAM, zarIrano mahimA kadI karavAmAM Avyo nathI. zarIra puruSanuM hoya ke strInuM, sAdhakamAM mokSaprApti mATenAM sAcAM hiMmata-khamIra-khumArI, yA homa karIne phanAgIrI vhoravAnI ane khAsa to, enA mATe potAnuM samagra astitva' ane 'sarvasva nyocchAvara karI devAnI Atmikazakti, saMniSTha taiyArItatparatA hovI joIe. hakIktamAM, A ja sAcuM "pusva' athavA pauruSa- puruSatva che. ane AvuM "puruSatva' mAtra puruSo(males)mAM ja hoI zake, ane "strIo(females)mAM nahIM, evuM kyAreya svIkArAyuM ke uddiSTa manAyuM nathI. | vedAnta-darzanano mULabhUta (Fundamental) siddhAMta ja e che ke "AtmAne koI "jAti ke liMga (Gender) ja nathI, ane AcAryazrInAM AvAM vidhAnanAM aneka samucita samarthano ApaNane bhAratIya sAMskRtika itihAsamAM sAMpaDe che : yAjJavalkayanI brahmavAdinI dharmapatnI maitreyI ane yAjJavalkaya jevA samartha tattvaciMtaka sAthe zAstracarcAmAM UtaravAnI hiMmata karanAra gArgI (bRhadAraNyaka-upaniSada), janaka jevA jIvanmuktane paNa evI ja carcAmAM paDakAranAra ane parAjita karanAra sulabhA(mahAbhArata), pati kuvalayAzvane tAranAra madAlasA ane pati makaradhvajane tAranAra cUDAlA (yogavAsiSTha), - jevAM, AdhyAtmika-zakti-saMpanna samukvala strI-pAtronAM caritromAM jovA maLe che. ane AvuM ja samarthana, kaThopaniSadanA A maMtramAM paNa prApta thAya che : kSarasya dhArA nizitA daratyayA tu pathastat vayo vanti ! (2, 3, 24) ('jJAnI-manISIo A mokSamArgane "astrAnI dhAra' jevo atyaMta durgama kahe che.'). bhAratanA pravAse AvelA aMgreja navalakathAkAra samaraseTa momane, kaThopaniSadanA A purasya dhAra e zabda eTalo badho gamI gayo hato ke teNe tyArapachI 'Razor's Edge' e zIrSaka dharAvatI vizvaprasiddha navalakathA paNa lakhI hatI. ApaNA madhyakAlIna bhakta-kavi prItame AthI ja gAyuM hatuM ke, - 62 | vivecUDAmaNi Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "harino mAraga che zUrAno, nahi kAyaranuM kAma jo ne, parathama paheluM mastaka mUkI vaLatI levuM nAma jo ne !" "mokSapaMtha' eTale ja "premapaMtha' ane e to sAce ja, "pAvakanI javALA jevo che, ane tethI ja kavie UmeryuM hatuM ke e to, - "mAthA sATe "modhI vastu, sAMpaDavI nahIM sahela" jo ne !" - saMkSepamAM, sAcA arthamAM "khAMDAnI dhAra' jevA mokSa mATe to, - "puruSa' hoya ke "strI', sahu koI mATe, potAnuM saghaLuM, - prANa suddhAM - homI devAnI samarpaNabhAvanA (A spirit of Dedication), e eka anivArya pUrva-zarata che. "pusva' ane "pauruSa' jevA zabdono A ja artha, AcAryazrIne abhipreta che, emAM kazI zaMkA nathI. vaLI, ahIM A zlokamAM, svArthe-zabda prayojAyo hovAthI, AcAryazrI, mokSaprApti, Atmadarzana athavA, mRtyu pachI paramAtmAmAM lIna thaI javuM, "brahmalIna' banI rahevuM, - ene je manuSyano sAco ane sauthI moTo "svArtha samaje che. paramArthanA arthamAM "svArthanuM A kevuM arthaghaTana che ! ane "svArthanuM paNa kevuM asAdhAraNa UrdhIkaraNa (sublimation) ! e to zaMkarAcAryanuM ja gajuM ! zlokano chaMda : anurupa (5). paThantu zAstrANi yajantu devAn survasu maLi maLatuM tevatA: | Atmaikyabodhena vinA vimukti * sita brahmazatAntapa | 6 || zlokano gujarAtI pATha -. paThantu zAstrANi yajanu devAnuM | kurvaju karmANi bhajatu devatAH | Atmakyabodhena vinA vimukti ni sidhyati brahmazatAntareDapi | 6 | zlokano gadya anvaya - zAstrANa paDatu, TuvAna yunatu, maf kurvantu, bhajantu devatAH, (paraM tu) Atmaikyabodhena vinA, brahmazatAntare api, vimu$i: = siSyati || 6 || zabdArtha - mAmaiodha:-gAtma+maivI+vodha; jIvAtmA ane paramAtmAnI ektAnuM jJAna; jIvAtmA e ja paramAtmA che, evI samajaNa; brahAzatAntarebrahmazata - eTale seMkaDo brahmAo; seMkaDo sarjanahAro; sattAM-(brahmAnA) adhikArano samaya, emanAM zAsana, sattA athavA Adhipatyano samayAvadhi; AkhA zabdano vivekacUDAmaNi | 63 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha : jagatanA seMkaDo sarjako jagata para potAnA adhikArane bhogave, eTalo samaya"; sidhdhati-siddha thaI zake nahIM; prApta na karI zakAya, pAmI zakAya nahIM. vimu$i:- mukti, mokSa. (6). anuvAda :- (manuSya) bhale zAstro bhaNe, devone anulakSIne bhale yajJo ke yajana-pUjana kare, sArA karmo bhale kare, ane devatAonI bhale bhakti kare (emanAM bhajana-kIrtana kare); paraMtu "jIvAtmA e ja paramAtmA', - baMne vaccenI AvI ekatAnI pUrI samajaNa vinA, seMkaDo brahmAonA adhikAra-samayamAM ye mokSa maLaze nahIM. (6) TippaNa - mAnava-jIvananI parama ItikartavyatA-sArthakatA samA mokSanA mahimAne ahIM pharI eka vAra adhorekhAMkita (Under-line) karavAmAM Avyo che. zAstrono svAdhyAya, devonAM yajana, niraMtara karmazIlatA, devatA-bhajana-kIrtana, - e saunuM jIvanamAM mahattva nathI, ema nahIM, paraMtu mokSa-prApti mATe to jIvAtmA -paramAtmAnI ekatAnuM jJAna ja anivArya ane aparihArya (Indispensable) evI AvazyakatA che, e hakIkta para bhAra mUkavAno AcAryazrIno ahIM udeza che. | sarjanahAra brahmAe raceluM A brahmAMDa keTalo samaya Take che? purANono javAba che : 20 abaja mAnava-varSo ! sarjanathI pralaya sudhInA A samayane "kalpa' kahevAmAM Avyo che. AvA seMkaDo kalpo jeTalo atidIrgha samaya vyatIta thaI jAya, to paNa mokSa-prApti to hatI teTalI ja dUra rahe, - jo uparyukta anivArya zarata paripUrNa karavAM na Ave to ! - AcAryazrIno "paDakAra' (Challenge) che ! | zlokano chaMda : upajAti (6) amRtatvasya nAzAsti vittenetyeva hi zrutiH / bravIti karmaNo mukterahetutvaM sphuTaM yataH // 7 // zlokano gujarAtI pATha : amRtatvasya nAzAsti vineceva hi zrutiH | bravIti karmaNo mukta rahetutva skuTuM yataH || 8 || zlokano gadya anvaya :- yata: 'virena amRtatvastha gAza na ti',iti eva zrutiH karmaNaH mukteH ahetutvaM asphuTaM bravIti // 7 // zabdArtha - amRtatva, eTale amarapaNuM, mRtyuthI haMmeza chUTavApaNuM, eTale ke mRtyu pachI punarjanma ja na hoya, evI paristhiti. vitta, dhana, bhautika samRddhi, saMpatti, vaibhava, dolata; kRti - eTale uparyukta (zloka-4) vaidika sAhityamAMnuM koIka vidhAna; mahetutva- kAraNa na hovApaNuM - spaSTa, cokhuM, niHzaMka; dravIti kahe che, pratipAdana kare che, jaNAve che, sthApe che; yati: jethI, je kAraNe. (7) 64 | vivecUDAmaNi Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda - "bhautika-dhanadolatathI amaratAnI AzA rAkhI zakAya nahIM", - evuM zruti pratipAdana kare che, eTale "karma e mokSanuM kAraNa nathI'evuM (zrutinuM maMtavya) spaSTa (banI rahe) che. (7) TippaNa - "mokSa e mAnava-jIvanano sarvottama puruSArtha che, - e to samajAyuM, paraMtu ene meLavavA mATe zI, keTalI ane kaI kiMmata cUkavavAnI rahe ? amArI pAse to aDhaLaka dhanasaMpatti che, e cAle ?" - koIka saMsArI jIvanA AvA savAlano javAba A zlokamAM apAyo che. AcAryazrI ghasI-bhUsIne jaDabAtoDa javAba Ape che ke -"nA, nA, nA !" kAyadAnI ApaNI korTamAM kazuM paNa sAbita karavA mATe eno purAvo (Evidence) anivArya che. bhAratIya carcAmAM paNa AvI ja paraMparA che. koIka TIkAkAre-bhASyakAre kazuMka vidhAna karyuM, paraMtu enI pramANabhUtatA(Authoritativeness)nI pratIti zI ? "nyAya'-darzane prabodhelAM cAra pramANo'mAMnuM chelluM, cothuM eka ja, "zabda pramANa ane A "zabda" eTale zruti. ane eTale ja zrIzaMkarAcArye ahIM, potAnAM vidhAnanAM samarthana mATe "zruti'no ullekha karyo che. zI che e zruti ? ane zuM che eno marma ? bRhadAraNyaka'-upaniSadamAM, mokSa-sAdhakoe haMmezA yAda rAkhavA jevo eka prasaMga A pramANe maLe che : suprasiddha maharSi-manISI yAjJavakyane be patnIo hatI : maitreyI ane kAtyAyanI. A bemAM kAtyAyanI to hADohADa saMsAriNI hatI; paraMtu maitreyI pUrepUrI brahmavAdinI-brahmaniSTha hatI. saMsAra-tyAga karIne araNyamAM javA icchatA yAjJavalkaye potAnI milkatanA be sarakhA bhAga pADIne, baMne patnIo vacce e vaheMcavAnI darakhAsta karI tyAre, kAtyAyanI to, enA svabhAva mujaba, taiyAra ja hatI, paraMtu maitreyIe patine pUchyuM ke - hiM. tena mAM amRtA thAm | ("te-saMpatti-vaDe huM "amRta-amara-avinAzI thaI zakuM?"). "zuM huM tenA vaDe mokSa meLavI zakuM?" - e che maitreyIno prazna. - "3 rUti na" rUti 2 3vIva yAjJavaH | yathA 35raLavatAM nIvita, tathA eva te jIvitaM syAd, amRtatvasya tu na AzA asti vittena iti / " (4,5,3) yAjJavakyano javAba spaSTa (bTa) che : "sAdhanasaMpattivALA koIka saMsArInuM (sarva sukha-sagavaDa-suvidhAvALuM) jIvana tenAthI thAya, evuM ja tAruM jIvana thAya. paraMtu dhana vaDe amarapaNAM(amRtatva)nI to AzA ja na rAkhavI !" upaniSadu-AdhArita yAjJavaksanA A uttara pachI, - A anusaMdhAnamAM vizeSa kazuM kahevAnuM rahetuM nathI. mAtra eTaluM UmerIe ke zlokamAMnuM maLaH (karma, pravRtti, Activity) eTale, aDhaLaka dhana-dolata kamAI levAnI AMdhaLI doTa, doDAdoDI ! zlokano chaMda : anuSupa (7) vivekacUDAmaNi | 65 pharmA - 5 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ato vimuktyai prayateta vidvAn saMnyastabAhyArthasukhaspRhaH san / santaM mahAntaM samupetya dezikaM tenopadiSTArthasamAhitAtmA // 8 // zlokano gujarAtI pATha :- ato vimuktya prayota vidvAn saMnyastabAhyArthasukhaspRhaH san 1 sa mahAnta samupetya dezikaM tenopadiSTArthasamAhitAtmA || 8 || zlokano gadya anvaya :- ataH vidyAnuM saMnyastavAdyArthamuhapR: san, manvaM mahAntaM dezikaM samupetya, tena upadiSTArthasamAhitAtmA (san ) vimuktyai prayateta // 8 // zabdArtha :- ata:-AthI, eTale, A kAraNe; vidvAna-jJAnI, bhaNela-gaNela, sAdhaka; saMnyastavAdyArthamuhaspRhaH san - vAdyArthasuddha - laukika, bhautika, dunyavI, saMsArI sukha-bhogavilAsa; enI spRhA,-icchA, vAsanA, tRSNA, saMnyasta: manchoDI daIne, tyajI daIne; sAM mahAnta rezika samutya mahAna saMta samA koIka guru(zi) pAse jaIne, emane zaraNe jaIne; tena 3pavidyarthasamAMhitAbhA (san) -tena viArtha,- emaNe upadezelI-darzAvelI-batAvelI bAbato, sAhitAbhA san--enA vaDe mAnasika zAMti-samAdhAna meLavIne. AkhA zabdano artha : AvA supAtra gurujIe samajAvelI bAbato vaDe mAnasika zAMti meLavIne, vimuttve prayateta teNe mukti-mokSa mATe prayatna karavo joIe. - anuvAda :-- A kAraNe, jJAnIe (sAdhake) bhautika sukha-bhogonI tRSNA tyajIne, (koIka) mahAna satpuruSa (evA) upadezaka(guru)nAM, zaraNe jaIne, emanA upadeza vaDe mAnasika samAdhAna meLavIne, mokSa mATe prayatna karavo joIe. (8) TippaNa :- mokSa-sAdhaka mATe, A rIte (ata:) saMsArI saMpatti sAva nakAmI hoya, to pachI teNe zuM karavuM joIe ? - enuM mArgadarzana A zlokamAM ApavAmAM mAvyuM che. pahelI vAta to e ke teNe sarva prakAranAM saMsArI sukha-bhogonI tRSNAlAlasAthI saMpUrNarIte mukta thaI javuM joIe. A pachInuM, tenA mATenuM bIjuM pagaluM e che ke teNe koIka supAtra gurujInAM zaraNe jaIne, samarpaNabhAve temanI samakSa potAnAM manamAMnI bhAvanA nikhAlasatApUrvaka raju karI devI joIe, ane trIjI, chellI ane sauthI mahattvanI jarUra, enA mATe, e rahe che ke gurunAM mArgadarzana vaDe 66 | vivekacUDAmaNi Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrepUrI mAnasika svasthatA meLavIne, teNe mokSaprApti mATe niSThApUrvaka prayatno zarU karI devA joIe. A zlokamAM, AcAryazrIe, sAdhaka samakSa, mokSanA mArgano sIdho-sAdosaraLa nakazo dorI Apyo che. - zlokano chaMda : upajAte (8) uddharedAtmanAtmAnaM magnaM saMsAravAridhau / yogArUDhatvamAsAdya samyagdarzananiSThayA // 9 // zlokano gujarAtI pATha : udAtmanAtmAna magna saMsAravAridhI ! yogADhatvamAsAdya samyagdarzananiSThayA || 9 || zlokano gadya avaya - sa rjananikathA yogAhatve mAtArA, saMsAravAra mane "" mAtmAnaM (8:) mAtmanA (va) sat I ? | | zabdArtha - sa-rzanikathA - samyak eTale sArI-sAcI-suyogya rIte, saMpUrNa rIte varNana eTale AMtarika daSTie) jovuM - samajavuM - grahaNa karavuM, manamAM AtmasAta karavuM, niSThayA eTale daDha nirNaya vaDe,Sincerely, hRdaya-pUrvaka karelA saMkalpa vaDe. AkhA zabdano artha : sAcI, suyogya rIte joI-samajIne daDhahArdika niSThAthI, yoIDhatve mAsI yogArUDha thaIne, yoganI ucca avasthAe pahoMcIne, zAstroe-darzanoe nirdezelo sAco yogI thaIne, saMsAravAra ane (sva) AtmAna - sasAra-sAgaramAM DUbelI potAnI jAtane, (:) teNe sAdhake), nAtmanA (14) uddhat - potAnA vaDe ja, potAnI jAte ja potAnI meLe ja, (potAno) uddhAra karavo joIe, pelA dariyAmAM DUbelI-DabakAM khAtI potAnI jAtane, potAne bacAvI levI joIe. (9) anuvAda :- suyogya rIte samajavAnI daDha niSThAthI yogArUDha thaIne (teNe) saMsArasAgaramAM DUbelI potAnI jAtane, potAnA vaDe ja, bacAvI levI joIe. (9) - TippaNa - "mokSa-prApti mATe prayatna karavo joIe,' e vAta to sAcI, paraMtu e bicAro sAdhaka to A dunyavI jIvananA "dustara' (jamAM tarI zakAya nahIM evA) dariyAmAM DUbI rahyo che, DUbakAM khAI rahyo che ane have DUbIne pote hamaNAM taLiye pahoMcI jaze, evA jIvaleNa bhayamAM prasta thaI rahyo che ! eTale, "sauprathama to AmAMthI bacavuM kema ?" - e samasyAno upAya ene darzAvavAno rahe che. evA upAyanuM nirUpaNa A zlokamAM karavAmAM AvyuM che. vivekacUDAmaNi | 27 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 + chuM - e dhAtumAMthI banelA A "uddhAra' (3 ) zabdane samajavA jevo che. kaLaNamAM phasAyelI koI vyaktine emAMthI bacAvIne bahAra kADhIe, e prakriyA eTale mULabhUta rIte "uddhAra'. A zlokamAM, saMsAra-sAgaramAM DUbI rahelI vyaktine bacAvI levAnI, eno uddhAra karavAnI vAta che. paNa ene koNa bacAve ? kevI rIte ? AcAryazrI kahe che ke "are bhAI, ene bacAvavAnI che ja nahIM'. "to pachI ?' eNe ja potAne bacAvI levAnI che? "e, vaLI, kevI rIte ?" "pote ja, potAnI jAte ja, potAnA vaDe ja ! potAnI meLe ja bacavAnuM che ! AvI praznaparaMparA AgaLa vadhe, te pahelAM ja zrIzaMkarAcArya kahe che ke "eNe, A mATe, sAcA arthamAM "yogI', "yogArTa' banI javuM joIe !" ahIM thoDuM aTakavA jevuM che. bhAratIya paraMparAmAM "cha darzano (Six systems of Philosophy) A pramANe maLe che : kapilanuM sAMkhya', pataMjalinuM "yoga', gautamanuM "nyAya', kaNAdanuM vizeSika', jaimininuM pUrvamImAMsA' ane bAdarAyaNanuM uttaramImAMsA' athavA "vedAnta', - jenI samajUtI mATe A graMthanI racanA thaI che. AmAMnA 'yoga-darzananI ahIM vAta che. pataMjalie yoganuM lakSaNa (vyAkhyADefinition) eka sUtramAM A pramANe ApyuM che : yo: vittavRttinidha: | ('cittanI-mananI sarva caMcaLa vRttio - pravRttio - prakriyAo paranuM saMpUrNa niyaMtraNa - svAmitva - kAbu hovApaNuM (Control), eTale ke cittanI ekAgratA(Concentration), e ja "yoga' !) ane pataMjalinA A sUtrane anusarIne ja - zrImadbhAgavagItAmAM karmayoga, bhaktiyoga, jJAnayoga,. - vagere aneka yogone bhagavAna zrIkRSNa samajAvyA che, jemAMthI yoganI A be vyAkhyAo khUba jANItI che : (2) samavaM yoga ucyate | (2,48) sarvabhUtomAM samabhAva ('cittanuM saMpUrNa "samatva' Equanimity e ja "yoga' !) (2) yon: >>rma, zauzastram | (2, 10) ('potAne soMpAyelAM kAryo vizenI kuzaLatA, e ja "yoga" !) ane "sAcI rIte, joI-samajIne, daDha niSThAthI (samyavanirNaya) "yogArUDha thayelA sAdhakanI, gItAe ApelI A vyAkhyA, A saMdarbhamAM, madadarUpa banI rahe evI che : _ 'yadA hi nendriyArtheSu na karmasvanuSajjate / / sarvasaMnyasaMcAra thayo hato !' (1, 4). ("yoganI AvI sarvocca sapATIe, kyAre pahoMcI zakAya ?' gItAno uttara 68 | vivecUDAmaNi Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A pramANe che : "jyAre sAdhaka viSaya-vAsanAo ane karmomAM Asakta na thAya ane e rIte e potAnA sarva saMkalpono saMnyAsI bane, tyAgI bane tyAre !!) TUMkamAM, "yogArUDha' sthiti eTale saMpUrNa mAnasika zAMti-samAdhAna, je bAhya AcArazuddhi pachI ja maLI zake. ane AvI AdhyAtmika bAbatamAM ApaNane bIjuM koI kazI ja madada na karI zake. ApaNe ja, svayaM ApaNA uddhAraka banavAnuM che, evo ApaNA zAstrono Adeza che ane tethI ja, gItAe, tyArapachInA ja zlokamAM, "yogArUDha banelA sAdhakane, Avo ja anurodha karyo che - - DekkalAtmanAtmAnam (6, ) AcAryazrIe paNa, tethI ja gItAnAM A mULa zloka-caraNane, e ja svarUpe, emAM kazo paNa pheraphAra karyA vinA ja, ahIM goThavI dIdhuM che. sva. kavizrI veNIbhAI purohitanI A gIta-paMktio, A anusaMdhAnamAM, heje yAda AvI jAya che : koI to jAge ! koI zuM jAge ? tuM ja jAgyo to tuM ja jA Age !" zlokano chaMda : anuSupa (9) 1O. saMnyasya sarvakarmANi bhavabandhavimuktaye / yatyatAM paNDitairdhI rairAtmAbhyAsa upasthitaiH // 10 // zlokano gujarAtI pATha - saMnyasya sarvakarmANi bhavabandhavimuktaye | yatyatAM paMDitaidharAtmAbhyAsa upasthitaiH || 10 || zlokano gadya aya - mAtmAgANe 3pasthitaiH dha paNDitaiH sarvazarmANa saMcastha mavavandhavimuke tyatAm || 20 || zabdArtha - pafetai:-sAmAnya samajaNa evI che ke "paMDita' eTale bahu bhaNelo, moTo vidvAna, bahuzruta (Well-read) vyakti, paraMtu dhArmika-AdhyAtmika saMdarbhamAM, pUchyuM eTale AtmAnA viSayamAM UMDuM ciMtana karatI buddhi. (AtmaviSayA. vRddhi pUSNa | - zaMkarAcArya) - jenI pAse AvI vivekabuddhi (Discretion) hoya, te pablita. dha (fSkartanuM vizeSaNa). kvA paMDito? je vivekabuddhivALA hoya, je zuddha vicArazIla hoya. mAtmAse 35sthitaiH (A paNa paTTirtanuM vizeSaNa). tmikhyA eTale UMDuM AtmaciMtana, AvI prakriyAmAM satata magna, rata, tatpara; tyatA... temaNe prayatna karavo joIe. zAnA mATe ? avavazvamupye - saMsAranAM, saMsArI jIvananAM baMdhanamAMthI mukta thavA mATe. e kevI rIte? zuM karIne? sarvamaMga saMcastha AtmaciMtana-parAyaNa thavA sivAyanAM bIjAM badhAM ja karmone choDI daIne (10) vivekacUDAmaNi | 69 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda - AtmaciMtanamAM tatpara thayelA vivekazIla zuddha buddhivALA paMDitoe, bIjAM badhAM karmono tyAga karIne, saMsArarUpI A baMdhanamAMthI mukta thavA mATe, prayatna karavo joIe. (10) TippaNa:- "mokSa' eTale mukti. zAmAMthI mukti ? janma-maraNanA cakkaramAMthI. ane e muktinI ADe AvatuM "baMdhana eTale ja A saMsArI jIvanavyavahAranuM baMdhana. paNa A baMdhanamAMthI chUTAya kevI rIte ? eka ja javAba : AtmaparamAtmaciMtana sivAyanAM bIjAM badhAM ja karmone choDI devAM ! zlokano chaMda : anurupa (10) * 11 citasya zuddhaye karma na tu vastUpalabdhaye / vastusiddhirvicAreNa na kiMcitkarmakoTibhiH // 11 // zlokano gujarAtI pATha - cittasya zuddhaye karma na tu vastupalabdhaye . vastusiddhirvicAreNa na kiMcitkarmakoTibhiH || 11 che : zlokano gadya anvaya - vitta zuddhaye (avazyameva saphIya mavati), tu (paraM tu tad) vastUpalabdhaye na (kAraNaM bhavati); vastusiddhiH (tu) vicAreNa (Ava sidhdhati), karmacima: (pi sA) na phivit (pi sAdhyA mavati) (38) zabdArtha - vasta-zabdano ahIM sAmAnya lokapracalita artha nathI. zrIzaMkarAcAryane mana, vastu (Really Substantial) to eka ja : AtmajJAna ! bAkInuM badhuM nirarthaka, kSullaka, zudra ! ane AnI upalabdhi 3pabdhi (eTale ke prApti) zAthI thAya ? mAtra vivAre, - ciMtana-manana karavAthI; }rmoTima: - karoDo karmathI paNa nahIM, (). (11) anuvAda - karma to cittanI zuddhi mATe che, AtmajJAna (vastu) meLavavA mATe te (jarA paNa sahAyaka) nathI. "vastunI siddhi to ciMtana-mananathI ja zakya bane), karoDo karmo (paNa emAM) kazA ja (kAmanAM) nahIM. (11) TippaNa:- mokSanI prApti mATe AtmajJAna ('vastu) eka anivArya pUrvabhUmikA che, paraMtu jagatamAM manuSya janmyo, eTale ene niyata thayelAM (Assigned) karmo to karavAnAM ja rahe, enuM zuM ? AcAryazrIno A bAbatamAM eka sunizcita abhiprAya che : AvAM karmo avazya karavAM, paraMtu jIvananuM te aMtima dhyeya nathI; aMtima dhyeya to mokSaprApti mATenuM, "Must" - koTinuM, AtmajJAna. to pachI, A karmanuM kharUM prayojana zuM? enuM prayojana che ja, ane e prayojana eTale cittanI vizuddhi, mananI nirmaLatA, pavitratA. basa, AthI vizeSa, karmano mahimA kazo ja nahIM, AcAryazrInI daSTie ! paraMtu ApaNe jarA zAMtipUrvaka vicArIe to, A, 70 | vivekacUDAmaNi Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittazuddhi, kaMI jevI tevI upalabdhi nathI, AtmajJAna mATenA UMcA kUdakA (High Jump) mATenuM jarUrI evuM spring-Board e banI rahe te ! zlokano chaMda : anuSupa (11) 12. samyag-vicArataH siddhA rajjutattvAvadhAraNA / bhrAntyoditamahAsarpabhayaduHkhavinAzinI // 12 // zlokano gujarAtI pATha - samyagu-vicArataH siddhA rajutattAvadhAraNA | bhAjyodita mahAsarpabhayaduHkhavinAzinI . 12 .. zlokano gadya anvaya - prajyotimahAnAya vinAzinI rajjuttatvAvadhAraNA (tu) samyaga-vicArataH (eva) siddhA (bhavati, na tu anyena navat 3pAyena) | 22 | zabdArtha:- saNa-vivArataH-sAcA-zuddha-sthira UMDA ciMtana-mananathI, siddhAsiddha thAya che, meLavI-pAmI zakAya che, g-tattva-avadhAraNA | rajhu eTale doraDuM, tattva-vAstavika svarUpa (enuM), mULabhUta (Original) sAcuM svarUpa, avadhArA - (enI) saMpUrNa samaja, (enI) niHzaMka, pUrepUrI samajaNa, brAnti-vitamahAsamaya-vinAzanI. prati - bhrama, bhramaNA, khoTI samajaNa, lata - (enAthI) utpanna, pedA thayelI, UbhI thayelI, pragaTelI, mahAsaumiya:evinAzinI sarpanA bhayarUpI moTA duHkhano vinAza karanArI. (12) anuvAda - brAntinAM kAraNe (doraDAmAM) utpanna thayelA sarpa rUpI moTA bhayanAM duHkhano vinAza karanArI to doraDAnAM sAcAM svarUpanI samajaNa che, - je mAtra samyagu vicAraNAthI ja siddha thAya che (bIjA koI paNa upAyathI nahIM). (12) TippaNa - vedAnta-darzananA siddhAntone saraLa rIte samajAvavA, e A graMthano udeza che. vedAntano sauthI mahattvano ane mULabhUta siddhAMta eTale A, - . brahma satyaM jaganmithyA jIvo brahlava nAparaH / "samagra brahmAMDamAM eka ja tattva "brahma' (paramAtmA, paramezvara) "satya che, (A) jagata to "mithyA che, asatya che, khoTuM che, AbhAsI che. (ane) jIvAtmA e (paNa) brahma (paramAtmA, paramatattva) ja che, bIjuM kazuM ja nahIM. sAmAnya mANasanI samajamAM na Utare evo gahana A siddhAMta che : brahma satya" che, e to barAbara, paNa AMkhonI sAme ja raheluM satata dekhAtuM - anubhavAtuM A jagata mithyA' kevI rIte ? e vAta gaLe Utare ja zI rIte ? vivekacUDAmaNi | 71 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A vAta samajAvavA mATe parApUrvathI sunizcita thayeluM dRSTAMta (Stock Example) A pramANe ApavAmAM Ave che H rAtanAM aMdhArAmAM, rastAmAM paDeluM doraDuM (rajju) ApaNane bhrama-zrAntinAM kAraNe gUMcaLuM vaLIne paDelA sApa (sarpa) jevuM lAge (vitA), DarI jaIe (i), paNa jevo dIvAno ke beTarIno prakAza enA para pheMkIe ke tarata ja, ApaNane doraDAnuM mULabhUta vAstavika svarUpa samajAI jAya (rablu-tattva-avadhAraLA) ke 'are, A kAMI sApa nathI, paNa mAtra doraDuM ja che !' eTale, prakAzane pariNAme sAMpaDelI samyak samajaNa vaDe (rajju-tattva-avadhAraLA) pelI moTI Aphata(mahAyu:la)no vinAza thaI jAya ! tattvajJAna(Philosophy)nI paribhASAmAM, uparyukta ghaTanAne 'rajjusarpanyAya' tarIke oLakhavAmAM Ave che. A zlokamAM, A uparyukta dRSTAMtanuM nirUpaNa maLe che. paNa A dRSTAMta vaDe pelo siddhAMta kaI rIte samajAya ? A savAlano javAba A pramANe che : mULa vastu zI hatI ? doraDuM. e kyAM rUpe najare paDyuM ? sApanAM rUpamAM, zA kAraNe ? AvI bhramaNA kema thavA pAmI ? aMdhArAne kAraNe. e bhramaNAne kAraNe pedA thayeluM sApanA bhayarUpI mahAdu:kha zeM TaLyuM ? prakAzane lIdhe. basa, to e ja rIte, AkhA brahmAMDamAM, sarvatra ekamAtra satya tattva brahma ja (vagha satya) che. che to sarvatra A eka brahma ja, to pachI emAM 'jagata'nI bhramaNA kema utpanna thaI ? samyag-jJAna rUpI prakAza nhoto ane badhe ajJAnarUpI aMdhAruM hatuM tethI. paraMtu 'jIvAtmA e paramAtmA ja che, bIjuM kazuM ja nathI'(jJIvo drauva nApa:), e pramANenA samyag-jJAnano prakAza jo magajamAM pragaTe, to vedAntano pelo gahana lAgato siddhAMta sahelo-saTTa thaI jAya ane tarata ja gaLe UtarI jAya ! ane AdhyAtmika vRtti dharAvatA ApaNe sahu sAmAnya sAdhako paNa ekarArapUrvaka bolI UThIe ke "ekamAtra brahmanuM 'satya'-paNuM ane jagatanuM 'mithyA'paNuM have amane pUrepUruM samajAI gayuM !'' zlokano chaMda : anuSTupa (12) 13 arthasya nizcayo dRSTo vicAreNa hitoktitaH / na snAnena na dAnena prANAyAmazatena vA // 13 // zlokano gujarAtI pATha : - arthasya nizcayo dRSTo vicAreNa hitoktitaH / na snAnena na dAnena prANAyAmazatena vA | 13 // zlokano gadya anvaya :- arthasya nizcaya: vivAreLa hitonita: (vA) kRSNa:, na srAnana, 7 nena, prApyAyAmazatena vA (tti 7 mati) | 12 || 72 / vivekacUDAmaNi Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - artha - mULa viSaya, vastutattva, subject-matter, nizcayaH nirNaya, nirAkaraNa, nirdhAraNa,Soluton, vivAra-UMDuM, talasparzI ciMtana-manana, hitofjIta:-upadeza-vacano vaDe, I: pAmI-meLavI zakAya che, siddha thaI zake che. (13) anuvAda - mULa viSaya vizeno (aMtima) nirNaya, UMDAM ciMtana-manana vaDe (athavA) (zAstro vagerenA) hitakAraka upadeza-vacano vaDe (ja) thaI zake che, snAna, dAna ke seMkaDo prANAyAmo karavAthI nahIM. (13) TippaNa - jenI carcA cAlI rahI hoya evA mULa viSaya (artha) vizenAM aMtima nirNaya-nirAkaraNa (niya) kevI rIte karI zakAya (dRSTa:) ? - eno ahIM uttara . prathama to, je prazna hoya, tene lagatAM sarva pAsAMo ane vIgato aMge savistara ane UMDuM talasparzI ciMtana-manana (vivAre) thavuM joIe. enAM samarthana mATe, zAstronAM ane pramANabhUta evA saMtonAM hitopadeza-vacanonI (hitIti:) madada levI joIe. sauthI mahattvano AdhAra mAtra A ja che. dehazuddhi mATe snAna, puNyaprApti mATe dAna ane manonigraha mATe prANAyAmo avazya jarUranAM che, paNa uparyukta bAbatamAM A badhuM jarA paNa upayogI ke sahAyabhUta na banI zake. zlokano chaMda : anupupa (13) 14 . adhikAriNamAzAste phalasiddhirvizeSataH / 3pAyA zAMtAdyA satyastha sariAH || 8 || zlokano gujarAtI pATha - adhikAriNamAzAste phalasiddhirvizeSataH.. upAyA dezakAlAdyAH sanyasyAM sahakAriNaH || 14 / zlokano gadya anvaya - ratnasiddhiH dhAriyi vizeSataH zAzAste, dezakAlAdyAH upAyAH asyAM (phalaprAptyAM) sahakAriNaH santi // 14 // zabdArtha - siddhi - koI paNa viSayanA nirAkaraNa mATe carcA cAlI rahI hoya, tenI saphaLatA prAste, (temAM) Avazyaka bane che, apekSA rAkhe che, vizeSata: khAsa prakAranA, sahAya-rUpa, viziSTa (Special, distinguished) banI rahe tevA, dhArid - adhikRta, pramANabhUta, pAtratA dharAvanArI yogya vyakti (Authoritative athavA Authorised person). baccAM AsiphaLatA-bAbata)mAM, rezAnAdA: 3payiA: (carcA mATe) suyogya sthaLa, samaya vagere vagere upAyo. sahArikhaH sati sAtha-sahakAra-sahAya ApanArAM, madadarUpa thAya che, bane che, nIvaDe che. (14) anuvAda : (AtmajJAna-rUpI) phaLanI prApti khAsa prakAranAM adhikArInI vivekacUDAmaNi / 73 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA rAkhe che. vaLI, deza-kALa vagere upAyo paNa A bAbatomAM sahakArI bane che. (14). - TippaNa :- "upAya' carcA-zAstrano pAribhASika zabda che. "upAya" ene kahevAmAM Ave che, jeno upayoga carcAnuM phaLa maLe tyAM sudhI ja karavAmAM Ave che, paraMtu tyArapachI tarata ja jene choDI devAmAM Ave che : upAdeyApi ye heyAstAn upAyAn pracakSate / ahIM to AdhyAtmika carcAno ja saMdarbha che, paraMtu "arthazAstra'(Politics)mAM, zatru para vijaya meLavavA mATe, kauTilya, A cAra "upAyono nirdeza kare che : sAma' (samajAvaTa), 'dAna' (lAMca-lAlaca), "bheda' (zatru ane enA mitro vacce bhaMgANa pADavuM) ane "daMDa' (yuddha karIne zatrune haMphAvavo, harAvIne tene sajA karavI). paraMtu A prakAranA upAyo, dekhItI rIte ja, ahIM aprastuta che. ahIM, prastuta anusaMdhAnamAM to, carcAmAM, rasapUrvaka, adhikArapUrvaka, abhiniveza-pUrvaka bhAga laI zake evA tajajJo(Experts)nI jarUra rahe, paraMtu carcA-sabhAnA Ayojana mATe, jo samucita sthaLa ane sAnukULa samayanI pasaMdagI na karavAmAM AvI hoya to, AvI sabhAo niSphaLa thaI hoya ke bhAMgI paDI hoya, evA aneka prasaMgo TAMkI zakAya; eTale, mULa mahattva pelA adhikArIonuM, chatAM temAM sahAyarUpa banI rahe evA, deza-kALa vagere upAyonI paNa upekSA na karavI joIe, e tAtparya che. zlokano chaMda : anupupa (14) 15 , ato vicAraH kartavyo jijJAsorAtmavastunaH / samAsAdya dayAsindhuM guruM brahmaviduttamam // 15 // zlokano gujarAtI pATha - ato vicAra kartavyo jijJAsorAtmavastunaH | samAsAgha dayAsindha guruM brahmaviduttamam II 15 // zlokano gadya anvaya - prati:, sivuM vravidura | samAsa, vijJANoH Atma-vastuna: vivAda: vartavyaH || 11 || zabdArtha - prata: AthI, eTale, A kAraNe; vartavya: - Atmatattva vize UMDA vicAra-ciMtana-manana karavAM joIe, nijJAtoH jANavAnI icchAvALo, jJAna meLavavA mAgato, mAtmavastu Atmatattva vizenA mULa muddA para, puruM samasAdya - gurune, AcAryane, adhyApakane meLavIne kevA guru? be vizeSaNo A pramANe che : yAbdhi -dayAsAgara, dayA-karuNA-kRpAnA dariyA jevA, ane vahmavidutamam - carcAno, svAdhyAyano viSaya che, bahma, AtmA; eTale e viSayamAM pUrA jANakAra, vidvAna, brahmakRta vidvAna, ane emAMye uttama evA. (15) 74 | vivekacUDAmaNi Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda - AthI, jijJAsue dayAnA dariyA samA ane uttama brahmavettA evA gurane meLavIne (emanAM upadeza ane mArgadarzana pramANe), Atmatattva-viSayaka ciMtana karavuM joIe. (15). - TippaNa - AvI ucca AdhyAtmika carcAmAM ane emAM pAraMgata thavA mATe gurano bahu moTo mahimA che, kAraNa ke siddhino AdhAra, mahadaMze, gurunAM adhyApana para rahe che. zistapAlana vize guru custa ane kaDaka (strict) hoya, eno vAMdho nahIM, paraMtu ziSyo pratye emanAM hRdayamAM prema ane dayA hovAM joIe, te ziSyavatsala hovA joIe; ane gurunI pasaMdagImAM AthI ye vadhu mahattvanuM dhoraNa criterion) e hovuM joIe ke prastuta viSayanA e eka uttama jANakAra, niSNAta hovA joIe. ahIM prastuta viSaya brahmajJAna che, eTale te e viSayanI jANakArImAM zreSTha hovA joIe. ahIM, eka vAta para bhAra mUkavAmAM Avyo che, te sAdhake sadA yAda rAkhavA jevuM che : sAdhaka sAco saMniSTha "jijJAsu hovo joIe. brahmajJAna mATenI enI - icchA, mAtra uparachallI, dekhAva pUratI, ke sAmAnya nahIM, paraMtu e tAlAvelI ati-utkaTa, UMDI, aMtastalasparzI hovI joIe; to ja te gurunAM adhyApanane barAbara grahaNa (Grasp) karI zake, ene potAnAM cittamAM TakAvI (Retain karI) zake ane potAnAM jIvanamAM AcArita (Practise) karI zake. zlokano chaMda : anupupa (15) 16 medhAvI puruSo vidvAnUhApohavicakSaNaH / dhAryAtmavidAya kanaikSatnikSata: 26 zlokano gujarAtI pATha : medhAvI puraSo vidvAnUhApohavicakSaNaH | adhikAryAtmavidyAyAM uktalakSaNalakSitaH || 16 || zlokano gadya anvaya:- medhAvI hApohavikSa: 3C/nakSatnakSataH vidAna para: (vi) bAtmavidyAyAM dhArI (mati) || 6 || zabdArtha - vaidhAvI - ucca prakAranI buddhizaktivALo, mahApavivRkSaNa: Uha' ane "apoha' karavAmAM vivaphaLa:. pravINa, tatpara, sajja, hoMziyAra, nipuNa, vidvAn - vidyAvAna, bhaNelo, 3jI naikSatnikSata: - A pahelAMnA paMdaramA zlokamAM, ziSya tarIkenAM je lakSaNo ApavAmAM AvyAM che, tenAthI judo tarI Avato, e lakSaNo dharAvato, dhArI-adhikAravALo, yogya 412, Authorised, Qualified. (9EUR) anuvAda - ucca prakAranI buddhizaktivALo, "Uha' ane apoha' karavAmAM vivekacUDAmaNi | 75 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kazaLa ane ziSya tarIkenI, - A pahelAM kahevAyelAM lakSaNo dharAvatI vidvAna vyakti (ja) AtmavidyAmAM(nA svAdhyAya mATe) adhikArI (gaNAya) che. (16) TippaNa - brahmajJAna mATenA jijJAsu vize, A pahelAM nirdiSTa (zloka15mAM) (3jInakSaMkSita:) nirdiSTa lakSaNo(Qualifications, Characteristics)ne A zlokamAM AgaLa laI javAmAM AvyAM che. ane e rIte, AtmavidyAno kharo adhikArI koNa ? - e savAlano javAba ahIM ApavAmAM Avyo che, jo ke haju paNa thoDA zlokomAM A vizenI carcA cAlu rahevAnI che. Avo "adhikArI' vidvAna hoya, e to sAva svAbhAvika che, paraMtu A uparAMta, bIjAM be vizeSaNo A pramANe umeravAmAM AvyAM che : medhAvI ane hIpodavivakSa:, gaMdha eTale vAMcyA-sAMbhaLyA-bhaNyA pachI, e saghaLuM magajamAM TakAvI rAkhI zake evI buddhi, avadhAraNazakti (Power of Retention). grahaNa kareluM jo bhUlI javAya to e pharI pharIne bhaNavuM paDe. vidvAnane e posAya nahIM, eTale "madhAvI' ("medhAvALo') hoya to ja, tene ja A adhikAra maLI zake. kal dhAtu (dalIla karavI, carcA karavI, anumAna karavuM) parathI banelo zabda #da eTale carcA, anumAna, tarka, dalIlabAjI, Discussion, Argument, Conjecture, Ano virodhArthI zabda che, godaDa (+:), carcAmAM sAmI vyaktie raju karelA tarkane toDI pADavA, khaMDana karavA, nirasana karavA mATe sAmovaLato tarka : ApatanisAya kRtaH viparItatapada virodhIe raju karelI zaMkAnuM nivAraNa karavuM te. A baMne, "Uha ane "apoha karavAmAM je kuzaLa hoya, te ja AvI ucca zAstrIya carcAmAM bhAga laI zake. TUMkamAM, "UhApoha' eTale saMpUrNa carcA, talasparzI manomaMthana.' zlokano chaMda : anupa (16) * 17 vivekino viraktasya zamAdiguNazAlinaH / mumukSoreva hi brahmajijJAsAyogyatA matA // 17 // zlokano gujarAtI pATha : vivekino virakatasya zamA diguNazAlinaH | mumukSoreva hi brahmajijJAsAyogyatA matA / 17 II zlokano gadya anvaya - viveni: virajIstha maNizAtina: mumukSo iva di vrajJajJAsAyI thatA matA | 27 | zabdArtha - vini - vi+ vis (be. paraspara-virodhI vastuo-padArthobhAvo vaccenA taphAvatane samajavuM) e dhAtu parathI banelo zabda "viveka' eTale 76 | vivekacUDAmaNi Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya-asatya. nitya-anitya, dharma-adharma vagere vaccenA bhedanI samajaNa. AvI samajaNa dharAvanAra vyakti "vivekI' (vini ) kahevAya che. vi+raM (virAga hovo) e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMta, virajI, enA parathI baneluM nAma vinA, ane enA parathI baneluM bhAvavAcaka nAma vairAgya. vira eTale vairAgyavAna vyakti, amarizaninaH vedAnta vidyAnA be prakAranAM sAdhano che : "bahiraMga' (bAhya) ane aMtaraMga'. e baMnenI savistara samajUtI have pachI ApavAmAM Avaze. brahmavidyA mATenAM "bahiraMga' sAdhano A pramANe cAra ("catuSTaya') che : (1) viveka : paraspara-virodhI bhAvo vaccenA bhedanI pUrI-pAkI samaja; (2) vairAgyaH A loka tathA paralokamAMnA bhogo pratye virAga, anAsakti, | (3) SasaMpatti : AtmAnI prasannatA mATenI saMpattinAM cha aMgo ATalAM : zama, dama, titikSA, zraddhA, samAdhAna ane uparati; (4) mumukSA : mokSaprApti mATenI UMDI, saMniSTha icchA: A cAra sAdhanone AtmasAt karavAM, e brahmajijJAsA mATenI anivArya pUrvabhUmikA gaNAya che. tyArapachI ja "aMtaraMga sAdhano meLavavAnI pAtratA maLe che. A "ataMraMga' sAdhano, A pramANe traNa che : * zravaNa, manana ane nididhyAsana A aMgenI vistRta samajUtI have pachI ApavAmAM Avaze. zamariputina:'zama, dama vagere uparyukta "SaTyapattimAMnA guNo dharAvatI, enAthI zobhatI vyakti. *mumukSA' - uparyukta "bahiraMga' sAdhanomAMnuM cothuM sAdhana, - mukti meLavavAnI adamya, prabaLa icchA. (17) anuvAda : viveka, vairAgya, zama-dama vagere guNone AtmasAta karavA, ane muktinI tIvra icchA (mumukSA), - e(cAra dharAvanAra)ne ja brahmanI jijJAsA mATenI yogyatA mAnavAmAM AvI che. (17) TippaNa:- brahmane jANavA mATenI jene IcchA hoya, teNe e mATenI ochAmAM ochI (Minimum) je lAyakAta prApta karI levI joIe, enAM aMgonI samajUtI ApavAnuM A zlokathI zarU thAya che. A zlokamAMnA e mATenA pAribhASika zabdone, upara, zabdArtha-vibhAgamAM samajAvavAmAM AvyA che. zlokano chaMda : anurupa (17). 18 sAdhanAnyatra catvAri kathitAni manISibhiH / yeSu satsveva sanniSThA yadabhAve na sidhyati // 18 // zlokano gujarAtI pATha sAdhanAnyatra catvAri kathitAni manISibhiH | yeSu sarveva sanniSThA thaibhAve na sidhyati / 18 | vivekacUDAmaNi | 77 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya - vatvari sAdhanAni manISimaH atra thatA roSa satsaM Ava sanniSThA sidhdhati, ya-abhAve ra (sidhdhati) || 28 || zabdArtha - satra - ahIM, AgalA zlokamAM ane have pachInA be zlokomAM; vAri sAdhanAni - brahmajijJAsAne saMpanna karavA mATenAM cAra sAdhano; ruthitani - kahevAmAM, nirdezavAmAM AvyAM che. konA vaDe ? manImi: manISIo vaDe, manISI (manoSina) eTale ciMtaka, vicAraka, vicArazIla, DAhyo, UMcI baddhizaktivALo, prAjJa; evu satyu parva - je cAra (sAdhano) hoya to ja, sanniSTha, - sat + niSTha - ahIM sat eTale, "brahma' - je sanAtana che, zAzvata (Eternal) che, nitya che, haMmeza astitva dharAve che. eTale, AkhA zabdano artha; "brahmaniSThA' : sidhdhati - siddha-saphaLa thAya che, tya-abhAve - jeno abhAva hoya to, sAdhakamAM je cAra sAdhano), na hoya to. (18) anuvAda - vicArazIla vidvAnoe (brahmajijJAsAnI siddhi mATe A) cAra sAdhano ahI nirdezyAM che, - je hoya to ja (brahmajijJAsA) siddha thAya, je na hoya to (brahmajijJAsA siddha) na thAya. (18) TippaNa - zloka-17mAM A cAra sAdhanono ullekha karavAmAM Avyo che ane have pachInA be zlokomAM ene sa-vIgata samajAvavAmAM Avaze. A sAdhanonI anivAryatA vize koI sAmAnya mANasoe bhAra hoto mUkyo, e to hatA RSi-muni kakSAnA manISIo. paraMtu teo sahu eno mAtra ullekha karIne ja aTakI gayA hatA, temaNe to e anivAryatAne adhorekhAMkita (underline) karIne, potAno cokho cUkAdo ApI dIdho ke "A cAra sAdhano hoya to brahmajijJAsAmAM saphaLatA maLe, nahIMtara nahIM !' ' - zlokano chaMda : anuSupa (18) 19-20 Adau nityAnityavastuvivekaH parigaNyate / ihAmutraphalabhogavirAgastadanantaram // 19 // samAviSasaMpattirmumukSavaimiti suram ' 20-20 / zlokano gujarAtI pATha - AdI nityAnityavastuviveka parigaNyate | IhAmutraphalabhogavirAgastadanantaram ! 19 mAdiSakasaMpattirmumukSutvamiti skuTam 19-20I zlokano gadya anvaya - nityanityavasphaviveka gAlI thine, tanattara ihAmutraphalabhogavirAmaH, zamAdiSaTkasaMpattiH, mumukSutvaM (ca) iti sphuTam // (19-20) || 78 | vivekacUDAmaNi Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adau zabdArtha H-- sauprathama, zarUAtamAM, sauthI paheluM, nitya-anityavastu-vive: je haMmeza Take che, te 'nitya', ane je thoDA, maryAdita samaya mATe ja Take che, te 'anitya'. AtmA 'nitya' che, jyAre deha ane dunyavI sarva vastuo 'anitya' che. A baMne vastuo vaccenA bhedane pUrepUro AtmasAt karavo, - te 'viveka'. parigaNyate gaNanA karavAmAM Ave che, gaNAya che, tar+anantaram - tyArapachI, te pachI. phatta-amutra-tamona-vijJAna: Drphe eTale ahIM, A jagatamAMlokamAM, amutra eTale paralokamAM, mRtyu pachInA lokamAM, tamona te te lokamAM prApta thatAM phaLonA upabhogo, viALa: tenA pratye vairAgya'. - - - zama+A+ipa-saMpatti: 'zama' vagere, pa eTale zama'- 'dama' - 'titikSA'- 'zraddhA'- 'samAdhAna' - 'uparati', e cha guNone siddha karavAM te, ene saMpanna karavAM, te enI 'saMpatti'. mumukSutvam mumukSA, mokSa-prApti-icchA, iti A pramANe, spuTam spaSTa che. (19-20) anuvAda :-- (A cAramAM) nitya ane anitya vastuono viveka' sauprathama gaNavAmAM Ave che(1); ane tyArapachI, A loka ane paralokamAMnA upabhogo * pratye 'vairAgya'(2); zama-dama vagere cha guNone saMpanna karavAM te, tenI saMpannatA (saMpatti)(3); ane mumukSA(4); A pramANe, A (sAdhano) spaSTa che. (19-20) - - 1 TippaNa :- brahmajijJAsAnI siddhi mATe athavA vedAntavighAnA adhikAra mATenAM be prakAranAM sAdhano paikInAM 'bahiraMga' cAra sAdhanonuM ahIM, A traNa paMktiomAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, ane temAM paNa sauprathama 'viveka'nI gaNanA karavAmAM AvI che, ane tyArapachI ja bAkInAM traNa, - vairAgya, zama-dama vagere cha guNonI 'saMpatti', 'saMpitta, ane 'mumukSA', - eTalI spaSTatA karavAmAM AvI che. A cAranA 'krama' vizenI A spaSTatA bahu sUcaka cheH eno artha ja e che ke sAdhake A cAra 'bahiraMga' sAdhano AtmasAt karIne amalamAM mUkavAmAM, ene jIvanamAM AcArita karavAmAM A 'krama'ne avazya anusaravo. have pachI, A 'cAra'nI vIgatone savistara samajAvavAmAM Avaze, eTale ke AdhyAtmika dRSTie enAM mULabhUta marmano athavA rahasyano vizadatA ane vIgatapUrvaka, vistAra karavAmAM Avaze. zlokano chaMda : anuSTupa (19-20) 20-21 brahma satyaM jaganmithyetyevaMrUpo vinizcayaH // so'yaM nityAnityavastuvivekaH samudAhRtaH // 20-21 // vivekacUDAmaNi | 79 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : brahma satyaM jaganmiAtyevaMrUpo vinizcayaH || soDayaM nityAnityavasphavivekaH samudAhataH | 20-21 // zlokano gadya avaya - "brahma satye tuM mithyA' ti vaMdUpa: vinizcaya, sa: mayaM nityanityavahuvive: samulata: | 20-22 || zabdArtha - "brahma satye nata mithyA' - "brahma eka ja "satya che ane jagata mithyA' che," ti parva: vinizcaya, e prakArano, evo daDha, UMDo nizcaya, evI gADha, pUrepUrI pratIti (Conviction); sa: gayuM. nitya-nityavastu-vive? - ene ja, nitya ane anitya vastuo vacceno viveka', samurata: (4+3+nA+hata:) kahevAmAM - samajAvavAmAM Ave che. (-) e dhAtunA karmaNibhUtakRdaMtanAM rUpa hata ne sama, , kA, - e traNa upasargo lagADIne racavAmAM Avelo A samuhaMta: zabda che. (-21) anuvAda - "brahma "satya' che ane jagata mithyA' che," e prakAranI UMDI pratIti, eTale ja ""A nitya ane anitya vastuo vacceno "viveka" kahevAmAM Ave che. (20-21). TippaNa - A pahelAMnA zlokomAM, brahmavidyA mATenAM cAra "bahiraMga sAdhanono ullekha karavAmAM Avyo hato. have e cArane, enAM hAI(Essence)ne, eka pachI eka, spaSTa ane savistara samajAvavAno upakrama hAtha dharavAmAM Ave che. vivekanI vAta to, agAu, karavAmAM AvI hatI, paraMtu e "viveka' eTale, kharekhara, zuM ? kaI be vastuo vacce viveka' karavAno che? e bemAM kaI vastu nitya' che ? ane kaI vastu 'anitya' che ? enI sAcI samajaNa ("samudAhAra") eTale zuM? AvA badhA, sAdhakanAM manane muMjhavatA, savAlono ahIM sAva saraLa javAba ApavAmAM Avyo che. A brahmAMDamAM jo koI eka ja vastu "satya(Real) hoya, to te che mAtra "brahma', ane enA sivAyanuM bAkInuM badhuM ja, ApaNuM A "jagata' suddhAM, saghaLuM mithyA' che. bIjA zabdomAM, je sadA-sarvadA "satya che te brahma' "nitya che, ane je 'mithyA che te jagata "anitya' che, ane A be (brahma ane jagata, anukrame, "satya" ane "mithyA', "nitya" ane "anitya') vastuo vacce rahelA mULabhUta-pAyAnA (Fundamental) bhedanI pratIti, daDha nizcaya, aMtastalane sparze, evI khAtarI (Assurance) vagerenI anubhUti karavAno (Realisation), - e ja sAcA arthamAM "viveka'. brahmasAkSAtkAranI potAnI sAdhanAmAM AgaLa vadhatAM pahelAM, A vivekanI hRdagata, hADohADa anubhUti karI levI, e dareka sAdhaka mATenI eka anivArya pUrvazarata che. paraMtu eka vAtanI cokhavaTanI apekSA to rahe ja che : brahma zAne kAraNe 80 | vivekacUDAmaNi Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'satya' che ane jagata zAne kAraNe 'mithyA' che ? A savAla koI paNa manuSyane muMjhave evo che, ane tethI ja, eno javAba meLavavA ane pAmavA mATe, teNe thoDI dhArmika-AdhyAtmika samajaNa-sajjatA (Equipment) AtmasAt karI levI joIe. A jagatanuM sarjaka evuM parama-tattva, - 'brahma' che, e bhale kyAMya dekhAtuM na hoya, chatAM e sarvatra che ja, eTaluM ja nahIM paNa e sadA-sarvadA rahyA ja kare che, e zAzvata che, sanAtana (Eternal) che, - evI sAttvika zraddhA pratyeka saMniSTha 'Astika'ne thAya che, - 'bahAranI' sthUla AMkhone baMdha karIne, 'aMdaranI' bhItarI sUkSma AMkho para dRSTine kendrita karavAthI. ane A ja pelI sajjatA ! ane ApaNuM A dekhAtuM (vyakta) jagata to, vAraMvAra, 'utpatti' ane 'vinAza', 'sarjana' ane 'pralaya'nAM cakkaramAM phasAyeluM ja che ! ane pelAM 'avyakta' bahmanuM 'vyakta' svarUpa eTale ja A ApaNuM jagata ! ane A 'rahasya'nI anubhUti eTale ja viveka' ! AvI anubhUtimAM sahAyabhUta thAya evuM, rajju ane sarpanA nyAyanuM dRSTAMta, A ja kAraNe, svIkAravAmAM AvyuM che. zlokano chaMda : anuSTupa (20-21) 21-22 - tadvairAgyaM jugupsA yA darzanazravaNAdibhiH // 21 // dehAdibrahmaparyante hyanitye bhogyavastuni / 21-22 / zlokano gujarAtI pATha : tadvairAgye jugupsA yA darzanazravaNAdibhiH // 21 // dehAdibrahmaparyante ghanitye bhogyavastuni | 21-22 | zlokano gadya anvaya :- darzanazraviima: yehAlibrahmaparvane anitye momyavastuni yA khugupsA, tap di 'vairAyam' | (26-22) | zabdArtha :- rzanazraviima:- varzana eTale jovuM ane zravaNa eTale sAMbhaLavuM; jovA tathA sAMbhaLavA vagere vaDe; brahma eTale, ahIM, brahmaloka. vaihAvi - deha vagerethI mAMDIne brahmaloka (paryante) sudhI prasarelI, phelAyelI, patharAI rahelI, anitye movyavastuni - anitya athavA nAzavaMta, alpajIvI evI bhogya vastuo pratye, AvA padArtho tarapha, yA je, gugupsA - dhRNAbuddhi, tiraskAra, cItarI-caDavI te, Disgust, Aversion, Contempt, ta ddivaizamyam - te ja vairAgya. (21-22) anuvAda :- dehathI mAMDIne cheka brahmaloka sudhI phelAyelI anitya evI (saghaLI) bhogya vastuone jovA-sAMbhaLavA vagere (anubhavo) vaDe, temanA pratye je dhRNA thAya, te (anubhUti) ja 'vairAgya' che. vivekacUDAmaNi | 81 pharmA - 6 1 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa - brahmavidyAnI prApti mATenAM je cAra "bahiraMga" sAdhano agAu ullekhavAmAM AvyAM hatAM, temAMnAM bIjAM sAdhana-vairAgya'-nI, ahIM, samajUtI ApavAmAM AvI che. je vyakti vicArazIla ane saMvedanazIla che tathA jene brahmanI jijJAsA che, tene A brahmAMDanA sarva bhogya padArthonAM darzanathI, e sarva vizenAM zAstromAMnAM zravaNathI, tema ja saMtonA upadeza-satsaMga vagerethI khAtarI thAya che ke e badhAM anitya che, nAzavaMta che. ene samajAya che ke e badhAno upabhoga eka prakAranuM aniSTa (Evil) che. emanA saMparkamAM AvavAthI, e badhA pratye, pariNAme, ene tiraskAra-bhAvanA tathA dhRNAbuddhi thAya che, ane aMte saMsAra tathA enI sAthe saMkaLAyelI sarva vastuo pratye te, eka prakAranI, cItarI-caDavA jevI lAgaNI anubhavavA mAMDe che ane te badhAthI te moDhuM pheravI le che, parAmukha thaI jAya che. saMskRta sAhityamAM, zRMgAra-karuNa-vIra-hAsya vagere je ATha ke nava rasa svIkAravAmAM AvyA che, temAM eka "bIbhatsa rasa paNa che. smazAnamAM gIdhaDAM zabane pholI khAtAM hoya, athavA yuddha pachI samarAMgaNamAM haNAyelA yoddhAonAM lohI-mAMsa vagerene pazuo khAtAM-pItAM hoya, - evAM dRzyothI saMvedanazIla vyaktine je rasAnubhUti thAya, te 'bIbhatsa" kahevAya che. A rasanA sthAyibhAvane "jugupsA kahevAmAM Ave che, jeno A zlokamAM ullekha che. vairAgya' eTale, kharekhara, zuM, e barAbara samajavA mATe, A bIbhatsa rasanI uparyukta anubhUtine smaraNamAM rAkhavI jarUrI che. zlokano chaMda : anukrupa (21-22) 22-23 virajya viSayavAtAd doSadRSTyA muhurmuhuH // 22 // svalakSye niyatAvasthA manasa: zama ucyate / 22-23 / zlokano gujarAtI pATha : virajya viSayavrAtA doSadeTyA muhurmuhuH | 22 / svalakSya niyatAvasthA manasa: zama ucyate | 22-23 | zlokano gadya anvaya:- muhuH muhuH doSaTya viSayavratAr vira, svataMtye manasa: (1) niyatIvasthA, () "zama:' 3 || 22-23 || | zabdArtha - kAna-cAmaDI-AMkha-jIbha-nAka vagere jJAnendriyo vaDe je anubhavAya che, - zabda sAMbhaLavuM), sparza, rUpa, rasa ane gaMdha, - e pAMcane "viSayo' athavA tanmAtrAo' kahevAmAM Ave che. trAti eTale samUha, A pAMca viSayono samUha, eTale viSayavrata. muha muhaM. eTale vAraMvAra, vizva-virakta thaIne, enA pratyenI 82 ! vivekacUDAmaNi Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgya-vRtti' vaDe, pelA viSayonA samUhamAMthI (viSayajJAtAd), roSakRSNa - enA pratye vAraMvAra doSadRSTi karavAthI, ema karatAM doSamAM paDI javAya, evI najare, svatakSya - potAnAM lakSya-dhyeya(Goal, Aim)nI bAbatamAM, manasa: niyatAvasthA mananuM sthira thaI javuM, mananI sthira avasthA, mAnasika sthiratA, zamaH kanyate| AvI paristhitine, anubhUtine 'zaza' kahevAmAM Ave che. (22-23) anuvAda :- viSayonA samUha pratye, vAraMvAra (satata) doSaSTi rAkhavAthI, te(sarva)mAMthI virakta thaIne, potAnAM lakSya bAbatamAM, mananuM sthira thaI javuM, tene 'zama' kahevAmAM Ave che. (22-23) TippaNa :- brahmajijJAsAnI saphaLatA mATenAM 'bahiraMga' sAdhanomAM je trIjuM, sAdhana- zamAviSa(zloka-20), ullekhavAmAM AvyuM hatuM, 'zama' vagere cha temAMnA zama'ne ahIM samajAvavAmAM Avyo che. guNono samUha, - manuSyanAM manane asvastha kare che, - viSayavAsanAo, zabda-sparza vagere 'viSaya'-samUha, - enA pratye brahmajijJAsunuM valaNa kevuM hovuM joIe ? vAraMvAra, satata 'kanaDI' rahelA A viSayonuM sevana karavuM te 'doSa' che, aniSTa che, na karavA jevuM che, - evuM valaNa. AvuM valaNa rAkhavAthI, tene tenA pratye vairAgya thAya che, eka prakAranI napharata thAya che (viSya) ane enAM pariNAme, potAnAM jIvananAM lakSya(brahmanI prApti)nI bAbatamAM, te mAnasika sthiratA(manasa: niyaMtAvasthA) Steadiness of mindne pAme che. basa, mananI AvI sthiratA, sthirAvasthA, e ja 'zama'. - za-zAm- e dhAtu parathI banelo A zama' zabda eTale ja 'zAnti' (Mental peace) mananuM zAMta thavuM, - hovuM, te, IzvarasAkSAtkAranI prakriyAmAM bahu mahattvanuM che. AthI ja gItAmAM kahevAyuM che ke azAntasya ta: muham / (2,66). "azAntane, - eTale, A 'zama'-guNa vinAnA-ne, vaLI, sukha kevuM ? kyAMthI? zAthI ?'' - - - zlokano chaMda : anuSTupa (22-23) 23-24 viSaSedhya: parAvRtya sthApanuM sva-svotao|| 23 // ubhayeSAmindriyANAM sa damaH parikIrtitaH / bAhyAnAlambanaM vRttereSoparatiruttamA // 24 // zlokano gujarAtI pATha : viSayebhyaH parAvRtya sthApanuM sva-svagolake // 23 // ubhayeSAmindriyANAM sa damaH parikIrtitaH / bAhyAnAlambanuM vRttereSoparitaruttamA // 24 // vivekacUDAmaNi | 83 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya :- samayeSAM phaeNndriyALAM viSayebhyaH pAvRtya, svasvotao sthApanuM, sa: 'ma:' riItita:| vRtte: vAgha-ganAtamnanaM, vA uttamA '3pati:'|| (23-24) zabdArtha :- samayeSAM phandriyALAM baMne prakAranI indriyone. zarIramAMnI indriyo be prakAranI che : 'jJAnendriyo' ane 'karmendriyo'. kAna, tvacA(cAmaDI), AMkha, rasanA(jIbha) ane ghrANendriya (nAka), - A pAMca 'jJAnendriyo' che. A 'jJAnendriyo' vaDe jemanuM 'jJAna' thAya che, mAhitI maLe che, anubhUti thAya che te, anukrame, zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha, e pAMca, viSayo' athavA 'tanmAtrAo' che. hAtha, paga, vANI, jananendriya ane gudA, - e pAMca 'karmendriyo' che. viSayamya: parAvRtya - temanA te te 'viSayo'mAMthI pAchI vALIne, kheMcI laIne, withdraw karIne, sva-svayota sthApanaM. pAchI vALIne temanuM zuM karavuM ? temanAM . potapotAnAM te te goLAmAM-kANAMmAM-polANamAM, bakholomAM-bAMkorAMmAM pAchI sthApI devI, mUkI devI, sthira karavI, pharI goThavI devI, sa: 5: riIti: tene dama' kahevAmAM Ave che. vRtti eTale manovRtti, mananI pravRtti, vAdya-anAtamnanaMbAhya viSayonuM AlaMbana na levuM te, eTale ke manovRtti bAhya viSayomAM bhamyA na kare te; viSayo taraphanuM manovRttinuM svAbhAvika bhramaNa aTakI jAya te. pA uttamA 3pati: Ama thavuM e ja uttama prakAranI 'uparati' che. (23-24) anuvAda :- baMne (prakAranI) indriyone (temanA) viSayomAMthI pAchI vALI laIne, (temane) potapotAnAM golakomAM (pharI pAchI) sthApI devI tene 'dama' kahevAmAM Ave che. manovRtti bAhya viSayomAM bhamyA na kare, te uttama prakAranI uparita' che. (23-24) - TippaNa :- brahmaniSThA mATenAM 'bahiraMga' 'sAdhana-saMpatti mAMnA cha guNomAMnA be guNo, - dama' ane 'uparita'-ne ahIM samajAvavAmAM AvyA che. zama' eTale mananI sthiratA, manonigraha, mana paranuM niyaMtraNa, to 'dama' eTale baMne prakAranI indriyo paranuM varcasva. indriyone pota-potAnA 'viSayo' tarapha satata bhamyA karavAno eka prakRtigata svabhAva che. kAnane sAMbhaLavuM game (zravaNa, 'zabda'), AMkhane jovuM game ('rUpa'), jIbhane cAkhavuM-AsvAdavuM game ('rasa') - vagere, vagere. indriyone Ama karatI rokI devI, temano avarodha karavo, temanA te te 'viSayo'mAMthI temane pAchI kheMcI levI eTaluM ja nahIM paNa, temane A rIte tyAMthI pAchI vALI laIne (pAvRtya), temane potapotAnAM mULa golakamAM pAchI goThavI devI (sthApana), - eTale 'dama'. 'zama' zabda jema mULa zam-zAm e dhAtu parathI banyo che, tema 'dama' zabda ram (damana karavuM, 'dabAvavuM') e dhAtu parathI banelo che. dama'mAM indriyone viSayomAMthI pAchI vALI levAnI, WithdrawalnI vAta 84 | vivekacUDAmaNi Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hatI. pAchI kyAre vALavI paDe ? tyAM gaI hoya to ne ? emane potapotAnAM golakamAMthI bahAra javA ja na devI. A badhuM tophAna karI rahelAM "mananI AvI vRtti ja aTakI jAya, kyAMya bahArano Azraya na le (banAvana), bahAranuM badhuM bhramaNa ja baMdha karI de, ema karatAM sAva aTakI jAya, te uttama prakAranI "uparati' che. 35+ram e dhAtu paranA A zabdano artha eTale "aTakI javuM', manovRtti potAnA svAbhAvika bAhya-paribhramaNamAMthI saMpUrNarIte aTakI jAya, te uparati'. zama' ane "dama" pachI, vaccenA traNa guNone na samajAvatAM, chellA chaThThA guNa uparati'ne ahIM samajAvyo che, te, kadAca, graMthakAranAM AlekhananI anukULatA mATe haze. zlokano chaMda : anuSupa (23-24) 25 sahanaM sarvaduHkhAnAmamratIkArapUrvakam / cintAvilAparahitaM sA titikSA nigadyate // 25 // zlokano gujarAtI pATha :- . sahana sarvaduHkhAnAmapratIkArapUrvakam | cintAvilAparahita sA titikSA nigadyate || 25 . * zlokano gadya anvaya:- apratIvarapUrvavaM vitAvitAparahita (2) sarvaduHvAnAM sahana, sA 'titikSA' nidyate || ra4 | zabdArtha - sarvadallAnAM sadana - badhAM duHkhone sahI levAM. kevI rIte ? pratIkArapUrva - teno kazo paNa, koI paNa jAtano pratIkAra karyA vagara, mauna rahIne, mUMge moDhe, kazI paNa phariyAda karyA vinA, kazo paNa sAmano karyA vagara, vistAvitA rahita - duHkhI paDe tyAre, kAM enI ciMtA thAya, athavA mANasa raDI paDe, vilApa kare, - evuM kazuM ja karyA vinA, dhIraja ane hiMmata rAkhIne, ciMtA ane vilApanI mAnava-sahaja nirbaLatAne vaza thayA vagara. sA. titikSA nizcita - AtmasaMyamanI AvI parAkASThAne "titikSA' kahevAmAM Ave che. (25). anuvAda :- kazoye pratIkAra karyA vinA ane ciMtA ke vilApa karyA vinA, badhAM ja duHkhone sahI levAM tene titikSA' kahevAmAM Ave che. (25). TippaNa - bahiraMga' sAdhana- pattimAMnA "titikSA' guNane ahIM samajAvavAmAM Avyo che. titikSA' eTale duHkhonI sahanazaktinI parAkASThA. duHkho AvI paDe tyAre gabharAI javuM, eno pratIkAra karavo, enI ciMtAmAM parezAna rahevuM, raDAroDa karyA karavI, - brahmavidyAnA sAdhakane AvuM badhuM chAje nahIM. koIne khabara na paDe ke vivekacUDAmaNi | 85 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khyAla paNa na Ave, evI rIte, saMpUrNa rIte svastha tathA sthira rahIne, badhAM ja duHkhone sahI levAM, e ja "titikSA'. kurukSetranA raNamedAnamAM, zatrusainyamAM bhIkha-droNa vagere vaDIlone ane svajanone joIne viSAda anubhavatA arjunane, zrIkRSNa, AthI ja Adeza Apyo hato ke - tAMrtitikSasva mAta ! (2,14) "he bhArata ! A badhAM duHkhone tuM pairyapUrvaka sahana karI le." A titikSA'-zabda tina(hiMmata ane vairyapUrvaka sahana karavuM e dhAtu parathI) banyo che. zlokano chaMda : anupupa (25) ' zAstrasya guruvAkyasya satyabuddhavadhAraNam / . sA zraddhA kathitA sadbhiryayA vastUpalabhyate // 26 // zlokano gujarAtI pATha - zAstrasya guruvAkyasya satyabuddayavadhAraNam sA zraddhA kathitA sabhiryayA vasUpalabhyate | 26 / zlokano gadya anvaya - zAstraNa uvAcastha (2) satya-buddhi-avadhAre sI zraddhA' (ti) samiTa thatA, thayA vastu 3pate || radda | | zabdArtha - satya-ddhi-avadhAra. avaMdhAraNa eTale nirNaya, nizcaya, niSThA, e sAcuM che,' evo buddhipUrvakano (nizcaya). zAnA vizeno nizcaya ? zAstracce satyavRddhi, guruvAvaya (2) zAstranA Adezo) ane sadgurunAM vAkyomAM, e bAbata, e vize; sajajano jene "zraddhA' kahe che, tenA vaDe zuM siddha karI zakAya ? - vastu jenI prApti karavAnI che te mULabhUta lakSya vastu, - je, yathA A "zraddhA vaDe meLavI zakAya che. (35tna ) (26) anuvAda - zAstra ane gurunAM vAkyo, "e sAcAM che,' evo samajaNapUrvakano nizcaya, - ene ja sajjanoe "zraddhA' kahI che, (ka) jenA vaDe mULabhUta vastune prApta karI zakAya che. (26) TippaNa:- "zraddhA' eka suparicita zabda che, paraMtu eno zAstrokta artha zuM ? eno javAba A zlokamAM apAyo che. ApaNe ghaNAM zAstro vAMcIe chIe ane sadguruonAM vyAkhyAno-upadezo sAMbhaLIe chIe, paraMtu e badhAM vacano, kharekhara, sAcAM che, evI UMDI niSThA, evo sudaDha nizcaya(jhavadhAra) ApaNe dharAvIe chIe ? Ama to, A eka AMtara-darzana (Introspection) ane Atma-pratIti (Self-Conviction)nI bAbata 86 | vivekacUDAmaNi Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. zAstro ane sadguruonI pramANabhUtanA(Authority) vizenI niSThA sAcI haze to bhItaramAMthI asaMdigdha, kharo javAba, acUka maLaze. AthI ja gItAe "zraddhAno mahimA, A pramANe, karyo che :1. zraddhAmayoDya puruSa: yo yuddhaH sa va : . (27, 3). ("A saMsArI jIva zraddhAmaya che, jenI jevI zraddhA, tevo te thAya che.'), AcAryazrIe uparyukta gItA-vacanane pramANa samajIne ja ahIM "zraddhA' vizeno potAno mata darzAvyo che ke A "zraddhA' hoya to ja sAdhaka potAnAM dhyeya(vastu)ne saMpanna karI zake che. ahIM vastu zabdane samajAvavAnI jarUra rahetI nathI, kAraNa ke vedAntamAM rasa dharAvatI pratyeka vyakti jANe che ke sAdhakanuM ekamAtra lakSya brahmajijJAsA che. bahiraMga' sAdhanomAMnI "SasaMpattimAMnA cothA guNa,-zraddhA'-nI vyAkhyA ahIM karavAmAM AvI che. zlokano chaMda : anurupa (22) . . sarvadA sthApanaM buddheH zuddhe brahmaNi sarvathA / tatsamAdhAnamityuktaM na tu cittasya lAlanam // 27 // zlokano gujarAtI pATha : sarvadA sthApana buddha zuddha brahmaNi sarvathA | tatsamAdhAnamityukta na tu ciMtasya lAlanam | ra7 || zlokano gadya anvaye - yuddha zuddha vraNa sarvala sarvathA (ca) sthApana, tat 'samAdhAnaM' iti uktaM, cittasya lAlanaM tu (samAdhAna) na (eva bhavati) // (27) / | zabdArtha - zuddha draLi yuddhaH sthApana - zuddha brahmamAM buddhine sthApavI, . sthira karavI, saMyukta karavI. enI rIta kevI hovI joIe ? kyAre ? sarvadA - sadA, haMmezAM, satata. kevI rIte ? sarvathA badhI rIte, eTale ke saMpUrNarIte, pUrepUrI. AvI "sthApanA eTale ja "samAdhAna'. sAta - lADa laDAvavAM, ALapapaMpALa karavI, phaTavI mUkavuM. (27) anuvAda - buddhine zuddha brahmamAM, satata ane saMpUrNarIte sthira karI devI, ene ja "samAdhAna' kahevAmAM Ave che. cittane lADa laDAvavAM, e (haragIjha samAdhAna) nathI (27) TippaNa - "samAdhAna'-guNa eTale zuM ? enI samajUtI A zlokamAM ApavAmAM AvI che. manuSyanI jIvana-sArthakatAno saghaLo AdhAra enA mana ane manonigraha para, mananI AjJAMkitatA para rahe che. svabhAve, cittane to, IndriyonA viSayomAM bhamyA karavuM game che, eTale sAdhake enAM kazAM lAlana-pAlana ke ALapaMpALa vivekacUDAmaNi | 87 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karyA vagara, enA para satata najara rAkhIne, tene zuddha brahmamAM ja saMpUrNarIte sthApI devI joIe, jethI te tyAM ja sarvadA sthira rahe. IndriyonAM AvAM tophAno vize, AthI ja, gItAmAM, zrIkRSNa, bhaktane, AvI cetavaNI ApI che : indriyANi pramAthIni haranti prasabhaM manaH / / tani savA saMthatha yu mAlIta maFra: (2,60-61) ('indriyo to atyaMta mathI nAkhyA karatI hoya che, manuSyanA manane te baLAtkAre viSayo tarapha kheMcI jAya che. tethI sAdhake te sarva indriyone potAnA saMyamamAM rAkhIne, yogayukta thaIne, mAre parAyaNa thaI javuM.) vedAntavidyAnA adhikAra mATenAM cAra "bahiraMga' sAdhanomAMnI pasaMpattinuM nirUpaNa ahIM pUruM thAya che. zlokano chaMda : anupupa (27) ahaMkArAdidehAntAn bandhAnajJAnakalpitAn / svasvarUpAvabodhena moktumicchA mumukSutA // 28 // zlokano gujarAtI pATha : ahaMkArAdidehAntAnuM bandhAnazAnakalpitAnuM svasvarUpAvabodhena moDumicchA mumukSutA | 28 // zlokano gadya anvaya - bahaMvAdItAnuM jJAnendhitAnuM vakvAn - svarUpAvavordhana moLuM rUchI "mumukSatA' || 20 || zabdArtha :- mumukSutA, - "mumukSA', mojuM rUchI, - mukta thavAnI, chUTavAnI icchA kone choDavAnAM che ? vadhAna - baMdhanone. kevAM che, e baMdhano ? ajJAnanyitAnuM - ajJAnane kAraNe kalpavAmAM AvelAM, kalpalAM. enuM rUpa kevuM hoya che? ahaMkAra + 9 + 2 + tAn - ahaMkArathI zarU karIne, cheka deha sudhInAM. A baMdhanomAMthI kevI rIte chUTavuM ? e sahune kyAM sAdhano vaDe choDavAM ? -svarUpa+gavavordhana. avarodha eTale sAcuM, samyagu jJAna. zAnuM jJAna ? sva-svarUpanuM jJAna, potAnAM mULabhUta (Original) svarUpanuM jJAna. enA vaDe pelAM baMdhanone choDavAnI icchA, eTale ja "mumukSA', (28) anuvAda - ahaMkArathI mAMDIne deha sudhInAM, ajJAnanAM kAraNe kalpalAM baMdhanone, potAnAM mULabhUta svarUpanAM jJAna vaDe choDavAnI IcchA, eTale ja mumukSutA, "mumukSA'. (28) TippaNa - brahmajijJAsAnAM cAra "bahiraMga sAdhanomAMnuM chelluM, cothuM - mumukSA' - ahIM samajAvavAmAM AvyuM che. 88 | vivecUDAmaNi Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtvika manovRttivALA saha sAdhako samaje che ke "mokSa' eTale janma-maraNanI satata cAlI rahelI ghaTamALamAMthI mukta thavuM. paraMtu e "ghaTamALa "baMdhana'-rUpa zAthI banI gaI? e baMdhana kevuM che, enI racanA, enuM sarjana vagere kevI rIte thayAM ? ane A baMdhanone kevI rIte choDI zakAya ? - AvI sarva prakriyAo kaMIka AvI che : ahaMkAra' zabda sahu jANe che. sAmAnya rIte eno Pride, Vanity - evo artha karavAmAM Ave che. paraMtu kharekhara, vastutaH, evuM nathI. manamAMno (ga) "huMevo bhAva, eTale ahaMkAra. saMsAranAM sarva baMdhanonAM mULamAM A "ahaMbhAva' rahelo che ane tethI ja ahIM tene mAruM kahevAmAM Avyo che. sarva baMdhanonI zarUAta ja A bhAvathI thAya che, sarva baMdhanonAM mULamAM A "ahaMbhAva' - Egotism - ja rahelo che. mAnasazAstra(Psychology)nA pAzcAtya praNetA phroIDa (Freud) potAnA siddhAMtanuM maMDANa ja A "ahaM (Ego, "kepiTala-AI 1')nA AdhAre karyuM che. mana, buddhi, indriyo ane deha, suddhAmAM, sarvamAM, sarvatra ahaMpaNuMmArApaNuM- e bhAvanI anubhUti, enA vaDe manuSyanuM samagra astitva grasta thaI jAya, tyAre manuSya emAM evo jakaDAI jAya che ke ene bIjuM kazuM dekhAtuM nathI. hakIkatamAM, AvuM baMdhana sAcuM (Real) hotuM ja nathI. e kalpavAmAM AveluM che, kilpita che, e che manuSyono mAtra "bhrama' (A delusion) ja. AvI kalpanA, kema karIne zakya banI ? mAtra eka ja javAba : potAnAM sAcAM mULabhUta svarUpanuM ajJAna. pote A dehadhArI manuSya jIvAtmA nathI, paraMtu paramAtmA che, - e sanAtana satya(Eternal Truth)nuM ajJAna. A "ahaMkAra'(Self-love)ne vedAntadarzanamAM "avidyA' (Spiritual ignorance) gaNavAmAM AvI che. A avighAne kAraNe eka moTI anartha-paraMparA sarjAya che : aMdhakAra vaDe DhaMkAyeluM doraDuM sApano bhrama ane bhaya Ubho kare che, tema ja A "ahaMkAra'-rUpI avidyAnAM AvaraNane kAraNe, baMdhananI kalpanA sarjAya che. ane A baMdhanane choDavAnI icchA eTale ja potAnAM sAcAM svarUnuM jJAna, vidyA (Spiritual knowledge : sva-svarUpAvavodha). hakIkatamAM, AvA sva-svapa-avaLodha thatAMnI sAthe ja, enA vaDe pelA ajJAnakalpita baMdhanane choDavAnI IcchA mojumicchI, sAdhakanAM cittamAM, svayameva, jAgRta thAya che. zlokano chaMda : anurupa (28) - 29 mandamadhyamarUpApi vairAgyeNa zamAdinA / prasAdena guroH seyaM pravRddhA sUyate phalam // 29 // vivekacUDAmaNi | 89 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : madamadhyamarapApi vairAgyeNa samAdinA . prasAdena guroH seyaM pravRddhA sUyate phalam | ra9 zlokano gadya anvaya :- vairAgyeLa, zamahinA, ro: prasAdena (va), mandamadhyamarUpA api sA iyaM (mumukSutA) pravRddhA (bhavati), (ante ca sA eva) naM sUte / ra6 . | zabdArtha - sA rUrya - te ja A "mumukSutA', (akSata vahmajJAna) chatta mUrti - (apekSita brahmajJAnarUpI) phaLa utpanna kare che, Ape che. (gArame) manvamadhyamAM Apa - (sA-nuM vizeSaNa). te mumukSutA, AraMbhamAM) maMda ane ane madhyama prakAranI hovA chatAM, enI mAtrA ane tIvratA, pramANamAM, ochI hovA chatAM, vairALa, zAlinA, kuro? prasAvena () - vairAgya, zama-dama vagere cha guNo ane gurunI kRpA vaDe, pravRddhA (mavati) prabaLa, tIvra ane saghana bane che. (29) anuvAda :- (AraMbhamAM) maMda ane madhyama prakAranI hovA chatAM, A te ja (mumukSutA), vairAgya, zama (dama, zraddhA, titikSA) vagere guNo) ane saddagurunI kRpA vaDe, (aMte) sabaLa bane che ane apekSita brahmajJAnarUpI) phaLa Ape che. (29) TippaNa - sAdhakano bhItarI vikAsa ocho-adhUro hovAnAM kAraNe, enI A mumukSA AraMbhamAM bhale maMda ane madhyama kakSAnI hoya, tethI muMjhAvAnI jarUra nathI. A dizAmAM teNe zraddhApUrvaka prayANa karyuM ja hovAthI, vairAgya, zama-dama vagere guNo ane sadgurunI kRpA vagere vaDe, te, dhIme dhIme chatAM acUka avazya, paryApta mAtrAmAM paripakva ane prabaLa banI raheze ane aMte te apekSita brahmajJAnarUpI phaLa sAdhakane ApavA samartha banaze, emAM zaMkA nathI. zlokano chaMda : anupa (29) . 3O vairAgyaM ca mumukSutvaM tIvra yasya tu vidyate / tamannevArthavantaH yu. pavanta: zamArya: | 30 || zlokano gujarAtI pATha - vairAgya ca mumukSutaM tIvra yasya tu vidyate | tasminnevArthavantaH syuH phalavAH zamAdayaH || 30 || zlokano gagha anvaya - tu vaiSe mumukSutva va tIvra vidyate, tamina iva miliya: arthavanta: navantaH () zuH || 30 || zabdArtha - tIvra - tIvra, hRdayasparzI, saMniSTha, prabaLa, sudaDha, zAya: - 90 | vivekyUDAmaNi Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zama, dama vagere, AtmaprasannatAnA cha guNo, parlaMpatti vagere bahiraMga sAdhano, arthavantaH - saphaLa, caritArtha, sArthaka, siddha, navaro: phaLa ApanArAM, saphaLa, yu: bane, thAya. (30). anuvAda :- je(sAdhakonAM vairAgya ane mumukSA sudaDha hoya, tenA ja zama (dama) vagere (cha guNo) sArthaka ane saphaLa bane. (30) TippaNa - brahmasAkSAtkAra mATenAM A to haju mAtra bahiraMga' sAdhanonI ja carcA che, "aMtaraMga' nahIM. paraMtu temAMye vairAgya ane mumukSAno mahimA ocho nathI, evuM pratipAdana karavuM, e A zlokanuM tAtparya che. A baMne paNa pUratAM prabaLa hovAM joIe, kAraNa ke to ja, pasaMpattimAMnA, zama-dama vagere pelA che guNo sArthaka ane saphaLa thAya. TUMkamAM, vairAgya ane mumukSA paNa, SaTsapattinI jema, - "bahiraMga sAdhano ja hovA chatAM, SasaMpattinI siddhino AdhAra vairAgya ane mumukSAnI tIvratA ane sudaDhatA para rahe che, e hakIkata para ahIM bhAra mUkavAmAM Avyo che. zlokano chaMda : anuSupa (30) 31. etayormandatA yatra viraktatvamumukSayoH / ' para tivatra mAsamAtratA |rU? . zlokano gujarAtI pATha : etayormandatA yatra virakatatvamumukSayoH. * marI salilavAtra zamAderlAsamAtratA | 31 || zlokano gadya anvaya: - yatra (smina sAdhave ) viramumukSayoH manvatA (ti), tatra (tati sAdha) - satittavat zaH: mAsamatratA * (saMmata) || 3 || zabdArtha - 'manvatA - maMda hovApaNuM, maMdapaNuM, DhIlAza, kacAza, nabaLAI, viratve - vairAgya, ma - maru-bhUmimAM, raNapradezamAM, jayAM eka TIpuM paNa pANI hoya nahIM, evA vistAramAM, satittavat - pANI (hoya) evI paristhitinI jema, mAlamatratA phakta AbhAsa ja thAya evI paristhiti, AbhAsa ja hovApaNuM, mAtra dekhAva ja hoya evo khyAla. (31). anuvAda - jyAM (je sAdhakamAM) vairAgya ane mumukSA maMda hoya, tyAM (te sAdhakamA) zama vagere (gaNo) hovAnI zakyatA, raNavistAramAM jaLanA mAtra AbhAsa jevI ja hoya. (31) TippaNa - je vAta, A pahelAMnA zloka(30)mAM, hakArAtmaka rIte vivekacUDAmaNi | 91 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Positively) kahevAmAM AvI hatI. te ja ahIM nakArAtmaka rIte (Negatively) samajAvavAmAM AvI che. AmAM kazI punarukti nathI, paNa prastuta muddAnAM mahattvane bhArapUrvaka raju karavAno AcAryazrIno Azaya che. koIka bahu moTuM du:kha, acAnaka, AvI paDe, tyAre sAmAnya saMsArInAM manamAM vairAgyano bhAva mAnavasahaja nirbaLatAnAM pariNAme udbhave che, paraMtu moTe bhAge Avo bhAva TUMkajIvI ane zmazAna-vairAgya jevo ja nIvaDe che. evuM ja, mokSa meLavavAnI icchAnI bAbatamAM paNa banatuM hoya che. e baMnenA pAyAmAM, aMtaHkaraNanAM UMDANamAMthI udbhavatI utkaTatA ane sabaLa-vicArazIlatA nathI hotI. pariNAma zuM ane kevuM Ave? zama-dama vagerenI tyAM zakyatA keTalI ? A samajAvavA mATe, AcAryazrIe, ahIM eka suMdara upamA prayojI che : 'raNa' eTale 'raNa' (Desert) ! tyAM pANInuM TIpuMye hotuM nathI, tethI ja tene 'raNa' kahevAmAM AvyuM che. vaizAkha-jeTha mahinAnA prakhara tApamAM, kyAreka, dUrathI, tyAM pANI che evuM lAge to paNa e mAtra AbhAsa ja hoya, kharekhara jaLa jevuM kazuM ja na hoya, e to mAtra mRgajaLa ! jhAMjhavAnAM jaLa ! haraNAM bicArAM tyAM jaIne mAthuM paTake to paNa emanI tarasa na ja chIpe ! taraphaDIne tarasyAM ja marI javAnuM ! basa, evuM ja, vairAgya-mumukSAnI maMdatAvALA sAdhakanI bAbatamAM samajI levAnuM : emanA zama-dama vagere cha guNo mAtra dekhAvanAM ja ! zlokano chaMda : anuSTupa (31) 32-33 mokSakAraNasAmagryAM bhaktireva garIyasI / sva-svarUpAnusandhAnuM mahityimithIyate|| 32 // svAtmatattvAnusandhAnaM bhaktirityapare jaguH / zlokano gujarAtI pATha : mokSakAraNasAmaTyAM bhaktireva garIyasI / sva-svarUpAnusandhAnaM bhaktirityabhidhIyate // 32 // svAtmatattvAnusandhAnaM bhaktirityapare jaguH / zlokano gadya anvaya :- mokSArasAmAM matti: va garIyasI / svasvruupaanusndhaanN bhaktiH iti abhidhIyate / svAtmatattvAnusandhAnaM bhaktiH (iti tu ) are (tattvacintA:) naLu: || 32-33 || zabdArtha :- mokSAraLasAma yAM mokSaprAptinAM sAdhanonI sAmagrImAM, garIyasI caDhiyAtI, vadhAre prabaLa, dRDha, majabUta, abhidhIyate - kahevAya che, manAya che, gaNAya che. svasvarUpAnusaMdhAna potAnAM svarUpanuM, potAnAM AtmAnuM, AtmAnAM svarUpanuM anusaMdhAna, svAtmatattvAnumAnaM - 'anusaMdhAna' eTale ciMtana92 | vivekacUDAmaNi = Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manana, vicAra-vimarza-parAmarza; potAnA AtmAnuM svarUpa kevuM che ? e svarUpa tAttvika dRSTie kevuM che? - e vizenI UMDI vicAraNA; bIjA keTalA vicArako, tattvaciMtako, vivecako : A kriyApadano vAcyArtha to, ai(gAvuM, e dhAtu)nA parokSa bhUtakALanAM rUpa tarIke, "gAyuM che' evo thAya, paraMtu ahIM "kahe che', "mAne che," "samaje che,' evo artha levAno che. (32-33) anuvAda :- mokSanAM sAdhanonI sAmagrImAM, "bhakti vadhAre caDhiyAtI che. potAnAM (AtmAnAM) svarUpanuM anusaMdhAna, ene ja "bhakti' kahevAmAM Ave che. bIjA (keTalAka tattvaciMtako) potAnA AtmAnAM tAttvika svarUpane "bhakti mAne che. (32-33) TippaNa :- dharma, artha, kAma ane mokSa, - e cAra eTale manuSyajIvananA cAra puruSArtho (Four aims of human life), paraMtu enI parama (Highest) ane carama (ultimate) sArthakatA to mokSanI prApti. paraMtu A "mokSa' e kAMI sAmAnya pada nathI. e to eka atyaMta durlabha ane, mahadaMze to, alabhya sthiti che. paNa ahIM to ene pAmavA mathatA sAcA ane saMniSTha sAdhakonI ja carcA che; eTale, enI prAptinAM sAdhano ane e sAdhanonI sAmagrI zI ? - eno javAba meLavavo ja rahyo. bhAratIya darzana(Philosophy)paraMparAmAM, A vize UMDuM ane savistara vivecana-vizleSaNa thayuM che. aneka bhinna bhinna tattvaciMtakoe potAnA viziSTa ane lAkSaNika aMgata daSTikoNa pramANe, A savAlanA javAbo ApyA che. paraMtu AcAryazrInI najara samakSa to sAmAnya sAdhaka che, eTale to teozrI sahelo ne saTTa, TUMko ne Tacca javAba Ape che ke e badhI sAmagrI bhale rahI, sahuthI sakSama ane caDhiyAtI sAmagrI eTale "bhakti' ! paNa to pachI bIjo savAla e Ubho thAya ke "bhakti eTale zuM ? zabda to khUba jANIto, sahelo ane lagabhaga sarva-paricita che, paraMtu "bhakti eTale, kharekhara, zuM ? AcAryazrIe, sauprathama to, temane potAne je abhipreta che, evI "bhaktinI vyAkhyA, samajUtI ApI che. bhakti' eTale potAnAM (AtmAnAM) svarUpanuM anusaMdhAna ! moTe bhAge ane sAmAnya rIte, manuSya enA svabhAvanI samajanI-buddhinI maryAdAne kAraNe, potAnI najara sAmenAM bAhya brahmAMDane jovA-jANavA-oLakhavAnI vRtti dharAve che. paraMtu ene khabara nathI ke enI potAnI ja bhItara, aMtaHkaraNamAM, sUkSma ane sAtvika samRddhi dharAvatuM eka bIjuM brahmAMDa' paNa che ! paNa bahAranI AMkhone baMdha karIne, potAnAM manazcalune kholIne, e aMdara jue, joI zake, to ene A bIjAM brahmAMDanAM darzana thAyane potAnAM aMtarAtmAnAM Asana para birAjI raheluM e brahmAMDa eTale ja paramAtmA ! vivekacUDAmaNi | 93 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basa, AcAryazrI kahe che ke "jIvAtmAnuM paramAtmA sAthenuM A "anusaMdhAna', - e ja "bhakti' ! ane A bhakti eTale ja mokSanAM sAdhanonI mULabhUta sAmagrI ! bIjA (pa) tattvaciMtakoe ApelI, A sAmagrInI vyAkhyA paNa aMte to A ja vAta kahe che. mAtra, zabdono ja phera che. AcAryazrI ane bIjA tattvaciMtakoe raju karelI "bhaktinI vyAkhyAnAM anusaMdhAnamAM, "bhaktinAM tAttvika svarUpa vize UMDuM ciMtana karanAra, "bhaktisAhityanA be tajajJo(Experts)e ApelI vyAkhyA paNa, A saMdarbhamAM, prastuta (Relevant)banI raheze : (1) $i: parama premasvakUpA | - nArada ('bhakti eTale premanuM parama svarUpa') (2) $i: phukare rimAnu$i: I - zAMDilya, ("bhakti eTale Izvara pratye parama anurAga). zlokano chaMda : anupupa (32-33) 33-34 uktasAdhanasaMpannaH tattvajijJAsurAtmanaH // 33 // upasIded guruM prAjJaM yasmAd bandhavimokSaNam // zlokano gujarAtI pATha - uktasAdhanasaMpannaH tattvajijJAsurAtmanaH | 33 | upasIde guru prAzaM yasmAd bandhavimokSaNam' zlokano gadya avaya - 3rusAdhanasaMpanna: tanijhAmu: yAt vavimokSa (mavet tuM) AtminaH prAsaM 3pasIt II rUrU-rUka | zabdArtha - vedAnta-vidyAnA adhikAra mATe, A pahelAMnA zlokomAM darzAvavAmAM AvelAM, cAra "bahiraMga sAdhano, - viveka, vairAgya vagere - jeNe pUrepUrAM AtmasAta karyA che, saMpanna karyA che, samajI lIdhAM che, je ene saMpUrNarIte pAmI cUkyo che, - evo adhikRta sAdhaka, tattvavijJAsu . tattva eTale vedAntavidyA. tene jANavAnI saMniSTha icchA dharAvato sAdhaka. teNe zuM karavuM joIe ? mAtma: huM 3pasI - potAnA guru pAse pahoMcI javuM joIe. paraMtu potAnA', - eTale kevA ? enA mATe ahIM be vizeSaNo ApavAmAM AvyAM che : prAsaM ane mA vandhavimokSa (mata). A to vedAntavighA pAmavAnI vAta che, eTale jevA-tevA sAmAnya prakAranA guru na cAle : sauprathama to, guru "prAjJa' hovA joIe. hakIkatamAM, e gItA-bhAkhyA "sthitaprajJa' hovA joIe, ane tethI ja, jenI pAsethI potAne, saMsAranAM baMdhanamAMthI mukti(vimokSa)nI khAtarI hoya, evA. (33-34). 94 | vivecUDAmaNi Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda - (A pahelAM) jaNAvelAM (vedAntavidyAnAM "bahiraMga sAdhano) pAmI cUkelA tatva-jANavA IcchatA sAdhake, baMdhanamAMthI chUTakAro jenAthI thaI zake tevA, potAnA prANa gurane zaraNe javuM joIe. (33-34) - TippaNa - mULa ane mukhya vAta saMsAranAM baMdhanomAMthI chUTakAro meLavavAnI che. A mATenI be pUrvazarato che : eka to e ke AvA sAdhake, AcAryazrIe A pahelAM samajAvelo viveka-vairAgya vagere cAra bahiraMga sAdhanone pUrepUrAM pAmI levAM joIe (saMpanna:), ane bIjuM, - enI tattvajijJAsA sAcI ane saMniSTha hovI joIe. A "tattva'mAMnuM tatva eTale cAra mahAvAkyomAMnA tat vaM si -nuM tat, - brahma athavA parama-satya, aMtima caitanya. vijJAsA eTale jANavAnI icchA (jJAtuM rUcha I). AvA sAdhake potAnA gurunA zaraNe javuM joIe. ane ene pUrepUrI zraddhA hovI joIe ke e guru "prAjJa' che ane emanA upadezathI, emanA mArgadarzanathI, emanI mAraphata, potAne pIDI rahelAM saMsAra-baMdhanomAMthI ene chUTakAro maLaze. (33-34). zlokano chaMda : anupupa (33-34) (34-35-36). zrotriyovRttino hato yo trAvitta: rU4 | | brahmaNyuparataH zAnto nirindhana ivAnalaH // ahaitukadayAsindhurbandhurAnamatAM satAm // 35 // tamArAdhya guruM bhaktyA praprazrayasevanaiH / / prasanaM tamanuprApya pRcched jJAtavyamAtmanaH // 36 // zlokano gujarAtI pATha - zrotriyoDavRjinoDakArahato yo bahmavittama / 34 / brahmaNyaparataH zAnto niridhana ivAnalaH | advaitukadayAsindharmadhurAnamatAM satAm II 35 | tamArAdhya guruM bhakSyA prahaprazrayasevanaiH.. prasanna tamanuprApya pRcched jJAtavyamAtmanaH | 36 II. zlokono gadya anvaya - : zrotriya , mavRttina:, mAmahata:, dravittama:, brahmaNi uparataH, nirindhanaH analaH iva zAntaH, ahaitukadayAsindhuH, AnamatAM satAM vadhu, (za) tuM | mAraTSya, prahRzrayasevanaiH, matya (2) prasanna (vA), anuprANa, mAtma: jJAtivya (ta) (sAdha:) pRSTha | rU4-rU-rUdda ||. zabdArtha :- chaMdamAM racAyeluM A to "padya' che, "gadya nathI, eTale lekhakane kahevAnuM, zlokanI be paMktiomAM jo na vyakta thaI zake to, tyArapachInI lIMTI ke lIMTIomAM paNa te cAlu rahI zake, ane tethI ja lekhakanAM kahevAno artha vivekacUDAmaNi | 95 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barAbara samajAya te mATe, anukULatA mATe, ghaNI vAra, zlokanI be lITI uparAMta, tyArapachInA zloka athavA zlokonI eka ke tethI vadhAre lIMTIone ekIsAthe joDavI paDe. ahIM evuM ja thayuM che, e vAta lakSamAM rAkhavAnI rahe che. A pahelAMnI be zloka-paMktiomAM "gurunAM be vizeSaNo to apAyAM ja hatAM, paraMtu sAdhakanI saphaLatAno ghaNo badho AdhAra "guru" para che, eTale ahIM AcAryazrIe bIjAM ATha vizeSaNo UmeryA che. have, e badhAM, eka pachI eka, joIe : zrotriya - vedo vagere vidyAomAM, zruti-smRti sAhityamAM ane sarva zAstro tathA darzanomAM pAraMgata, bahu bhaNelo, bahuzruta, Well-read brAhmaNa. pravRttina:. vRnina - eTale pApa, pravRttina: eTale pApa vagaranA, niSpApa. nAmata: manuSyane pIDatA, cha AMtarika zatruo (paripuo)mAM "kAma" (kAmanA) atibhayaMkara zatru che. gItAe paNa A kAmane narakanAM traNa dvAromAMnAM eka tarIke kahyo che. guru sarva kAmanAothI mukta, rahita, niSkAma hovA joIe. brahmavittama: brahmane jANavAnI icchAthI to ziSya guru pAse jAya che, eTale gura mAtra brahmavi (brahmajJa) hoya eTaluM pUratuM nathI, e to brahmavidomAM ye zreSTha hovA joIe. tame zreSThatAdarzaka (Superlative) pratyaya che. vahmaLa 35rataH - paraMtu guru zreSTha brahmajJa hoya eTaluM ja pUratuM nathI, to pachI ? e to satata, sadA-sarvadA brahmamAM ja ramaNa karanAra, racyA-pacyA rahetA, emAM ja (upara)rata-magna, brahmaparAyaNa hovA joIe. nidhinaH mananaH rUva zAnta: - vedAntavidyAnA sAdhake ja amadama vagere parsaMpatti saMpanna karelI hoya to pachI, guru pote to "parama-zAMta' (za-dhAtunuM karmaNi-bhUtakRdaMta-rUpa) ja hovA joIene? "parama-zAMta' vyaktinuM ahIM saMkSipta chatAM sacoTa varNana karavAmAM AvyuM che. banata: eTale agni, ane dhana eTale agnimAM nAkhavAnuM chANAM-lAkaDAM vagere) baLataNa. guru, kevA "zAMta' hovA joIe ? baLataNa vinAnA agni jevA ! sAva TharI gayelA, rAkha jevA. agnino bhaya hoya, rAkhano jarA paNa nahIM, evA zAMta ! atulpiH khUba dayALu to guru hovA ja joIe, paraMtu e to dayAnA sAgara (sivu) hovA joIe, eTaluM ja nahIM, e to koI paNa kAraNa vinA dayALu hovA joIe (tuSa) ! manamatAM satAM vadhuH - vadhu eTale mAtra 'bhAI' ke 'mitra ja nahIM, paraMtu bIjAne je potAnA jevo ja samaje te, AtmIyatApUrvaka varte che. paNa AvuM vartana konA pratye rAkhavAnuM ? manamatAM - vinamra vyaktio pratye, zaraNe AvelAo pratye. ane AvA mANaso to sajjano (satAM) ja hoya, saMto-satparuSo, sadAcArIo ja hoya. AvI vyaktio pratye guruno abhigama AtmIyatApUrNa hovo joIe. 96 | vivekacUDAmaNi Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvA gurune zaraNe jaIne (anuprApya) sAdhake Atmana: jJAtavya pRSThet / potAne, temanI pAsethI jANavuM hoya (jJAtavyuM) tenA vize, tenA saMbadhamAM, tene lagato prazna karavo, pUchavuM (pRdvaita). paraMtu te pahelAM eka mahattvanuM kAma sAdhake-ziSye karavAnuM rahe che, ane te che gurune 'prasanna' karavAnuM. paraMtu temane prasanna karavA zI rIte ? temanI ArAdhanAupAsanA (ArAdhya) karIne. ane A kAma be rIte thAya : eka, emanI bhakti vaDe (mA) ane bIjuM, emanI vinayapUrvaka (prahla), namratApUrvaka (pratraya) sevA karavAthI (sevanaM). (34-35-36) anuvAda :- je (guru) zrotriya, niSpApa, kAmanAo-rahita, zreSTha brahmavid, brahma-parAyaNa, baLataNa-vinAnA agni jevA zAMta, niSkAraNa dayA-sAgara, ane vinamra sajjano pratye AtmIyatApUrNa hoya, tevA gurune vinaya ane vinamratApUrvaka sevA vaDe prasanna karIne ane (A rIte temane) prasanna thayelA(guru)ne, potAne je jANavuM hoya te vize (sAdhake, ziSya) prazna pUchavo. (34-35-36) TippaNa :-- Ama to, A zlokamAMnI badhI bAbato vize, lagabhaga badhI ja samajUtI 'zabdArtha'-mAM savistara apAI gaI che, eTale have ahIM kazo savizeSa vistAra karavAno raheto nathI. chatAM be-eka bAbato aMge underline karIne e kahevAnuM ke guru-ziSya-saMbaMdhamAM jema, ziSyanI pAtratA-yogyatA-lAyakAta e pUrvazarata che, evI ja, eTalI ja mahattvanI pUrvazarata che, - gurunI pAtratAnI. A pUrvazaratanuM pUruM citra guru vizenAM ATha vizeSaNomAMthI maLI rahe che. TUMkamAM, eka mAnava vyakti tarIke, guru, ziSyanI zraddhA-AzA-apekSA saMpUrNarIte phaLIbhUta thAya evA Adarza (Ideal, Perfect) hovA joIe. ane AvA guru pAsethI jo ziSya pUrepUruM pAMmavuM hoya to, tenAmAM paNa vinaya-vinamratA-sevA-bhakti vagere jarUrI sadguNonI sAmagrI hovI joIe : ziSya pUrepUro 'zaraNArthI' hoya to ja guru sAcA 'zaraNya' banI rahe. pAyAnI A ja hakIkatane ApaNAM zAstroe A pramANe prabodhI che :tadviddhi praNipAtena paripraznena sevayA / upadekSyanti te jJAnaM jJAninastattvadarzinaH // ( gItA. 4, 34 ) ('te gurune daMDavat praNAma karIne, vividha prazno pUchIne ane temanI sevA karIne, temanI pAsethI te jJAna tuM meLavaje. tattvane jANanArA te jJAnIo tane te jJAnano upadeza Apaze.') ane - - tadvijJAnArthaM sa gurumevAbhigacchet / samiALi: zrotriya brahmaniSTham / (muMDakopaniSada 1, 2, 12) ('te brahmajJAna meLavavA mATe ziSya, zrotriya ane brahmaniSTha evA guru pAse ja, hAthamAM, namratA-jijJAsA-pAtratA-sUcaka samidha, eTale ke yajJa mATenuM pavitra vivekacUDAmaNi / 97 pharmA - 7 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkaDuM, laIne javuM joIe.') paraMtu guru-ziSya bAbata AthI viparIta paristhiti hoya to ? ApaNA madhyakAlIna jJAnI-kavi akhA-bhagate, potAnI lAkSaNika ramUjI-mArmika zailImAM, enuM svAbhAvika pariNAma Ama AlekhyuM che : lobhI guru ne lAlacu celA, dono kA narakameM Thela-ThelA !' zlokano chaMda : anuSupa (34-35-36) 37 svAmin namaste natalokabandho kAruNyasindho patitaM bhavAbdhau / mAmuddharAtmIyakaTAkSadRSTyA vyAtivAkuthasuthAmavRryo rU7 | zlokano gujarAtI pATha - svAmin namaste natalokabandho kAruNyasidho patitaM bhavAbdhiI mAmuddharAtmIyakaTAkSadeTyA, RtyAtikAruNyasudhADabhivRryA . 37 | zlokano gadya anvaya :- (de) natanodho ! () [fsabhyo ! ( svAmin ! te namaH, AtmIyakaTAkSadRSTyA, RcyA atikAruNyasudhAbhivRSTayA, bhavAbdhau patita mAM saddhara / rU7 | zabdArtha - () svAminuM - he svAmI ! he prabho ! he gurujI ! he AcAryazrI ! natovaLyo ane mukhyasinho - e be, svAmin - e saMbodhananAM vizeSaNo che. kevA gurujI ? nAstovadhu: namaskAra karatA, zaraNe AvelA, praNAma karatA lokonAM badhujana; ane puruSNasibyu: karuNAnA, dayAnA sAgara, te nama: tamane namaskAra ho ! gurujIne ziSya zI vinaMtI karavAnI che? mAM 3ra - mAro uddhAra karo, DUbI rahelA mane bacAvo. huM kevo ? avAdhdha tii - bhavasAgaramAM, A saMsArasamudramAM paDelo. zAnA vaDe bacAvavAno che ? mAtmIviyA - potAnI kaTAkSa-dRSTi vaDe. e daSTi kevI che? enAM be vizeSaNo A pramANe che : vyAM ane tiruthasudhafpavRyA. Rju eTale saraLa sIdhA, kazI AMTIghUMTI vinAnI, ane tirthasudhafmavRDhyA. vALa eTale karuNA, atyaMta-karuNA, enI sudhI eTale amRta, AvAM karuNAmRtanI vRSTivALI, AvuM amRta varasAvatI. (37) 98 ! vivekacUDAmaNi Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda - (ApanAM) zaraNe AvelAM lokonAM he baMdhujana! he karuNAsAgara prabho ! Apane namaskAra ho ! atyaMta karuNAmRta varasAvatI ApanI saraLa kaTAkSadaSTi vaDe, bhavasAgaramAM paDelA evA mAro uddhAra karo ! (37) TippaNa - kahevAnI jarUra nathI ke guru pAse jaIne, ziSya, potAne je jANavuM che, te vize prazno pUchavAnI sUcanA, gayA zlokamAM, karavAmAM AvI hatI, eTale A zlokamAM ziSya gurujIne sIdhuM saMbodhana ja kare che. potAne jANavAnI vAta gurujI samakSa raju kare te pahelAM, sauprathama to, saMsArasAgaramAM gaLakAM khAtA ziSyane bacAvI levAno che. ziSya to gurujI samakSa Ubho ja che, ane dayAsiMdhu ane praNata-jana-baMdhujana evA gurujIne "Apane namaskAra ho !" ema kahIne, namratApUrvaka praNAma karIne, vinaMtI kare che ke "he prabho ! mAro uddhAra karo !' ane A mATe gurujIe kazuM bahu moTuM karavAnuM nathI. satata karuNAmRta varasAvatI emanI saraLa AMkha vaDe teozrI ziSya tarapha ekamAtra daSTipAta kare, eTale basa ! ziSyano uddhAra thaI gayo ! saMsAra-sAgaramAMthI e bacI gayo ! kevo adbhuta kRpAkaTAkSa, gurujanano ! zlokano chaMda : indravajA' che. (37) 38 durvArasaMsAradavAgnitaptaM dodhUyamAnaM duradRSTavAtaiH / bhItaM prapannaM paripAhi mRtyoH zarathamanca yaduM ja kAne che 38 || zlokano gujarAtI pATha : duvaMrasaMsAradavAnita dovyamAnaM duradaSTavArtaH | bhIta prapanna paripAhi mRtyoH zaraNyamanya yadaha na jAne |38 // zlokano gadya anvaya - kusaMsAraMvAnitAM, kuQEvArtaH hobUmAnaM, pIta prapanna (mAM), (hai muje!) mRtyo paripAhi ! yata, garca (6-caM) nA || (38) | zabdArtha - mukhya vAkya che, - mAM nRtyo: paripAhi ! mane mRtyumAMthI bacAvo ! te pote kevo che? eka pachI eka, cAra vizeSaNo che, A pramANe : vAna dAvAnaLa, tuvara eTale jenuM nivAraNa kaThina che, jene aTakAvavo, jemAMthI chUTavuM, agharuM che, evA saMsArarUpI dAvAnaLathI saMtapta. kutUchavAtaii: robUmAnaM - durbhAgyanAM vAvAjhoDAmAM sapaDAyelo, kamanasIbInI AMdhImAM kaMpato, emAM hiloLA vivekacUDAmaNi / 99 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAto, gIta - bhayabhIta, bhaya pAmelo, DarI gayelo, ane prapanna zaraNAgata, zaraNe Avelo. ahIM ja e zA mATe Avyo? yAt - kAraNa ke, atyaM zaraLyuM ahaM ne gAne | sarakhya - eTale zaraNa ApI zake tevI vyakti, zaraNa-yogya vyakti. sarca eTale vaiduM-marca - ApanA sivAya bIjI koI zaraNa-yogya vyaktine huM jANato nathI. (38). anuvAda - (he bhagavan !) jenuM nivAraNa agharuM che, evA saMsArarUpI dAvAnaLamAM saMtapta, durbhAgyanAM vAvAjhoDAmAM ahIM-tahIM athaDAtA, ane bhayabhIta, ane zaraNAgata evA mane mRtyuthI bacAvo, kAraNa ke ApanA sivAya anya koI zaraNa-yogyane huM jANato nathI. (38) TippaNa - guru samakSa hAtha joDIne Ubhelo ziSya, A zlokamAM, gurajIne bIjI eka vinaMtI kare che : bhavasAgaramAMthI to gurujIe teno uddhAra karyo, paraMtu moM phADIne, sAme, mRtyu UbhuM che, enuM zuM? eTale, potAne mRtyumAMthI bacAvavAnI te gurujIne prArthanA kare che. bhavasAgarano, manuSyane, jevo bhaya, evo ja mRtyuno bhaya ! paraMtu mRtyuthI koI bacI zake ? mRtyu to aphara, sunizcita che. aMgrejImAM kahevAyuM che ke Death is inexorable. AthI ja, vedonA ApaNA maMtradRSTA RSie mRtyumAMthI nahIM, paraMtu mRtyunA baMdhanamAMthI mukta thavA mATe, vyaMbakabhagavAna samakSa, Avo "mRtyuMjaya maMtra raju karyo che : vyambakaM yajAmahe sugandhiM puSTivardhanam / urvArukamiva bandhanAnmRtyormukSIya mAmRtAt / (gyeda 7,59, 12) eTale, ziSya ahIM mRtyumAMthI bacAvI levAnI vAta kare che tyAre, A vedamaMtra-prabodhita mRtyu-baMdhanamAMthI ja muktinI prArthanA ahIM samajavAnI rahe che. mRtyu-baMdhananA bhayamAM ja manuSya satata jIvato hoya che. ahIM je bhayano, bhItino ullekha che (prIti), te paNa A mRtyu-baMdhanano ja bhaya che. zaraNAgata (prapanna) sAdhakane zaraNayogya (zaraSya) sara ja A baMdhanamAMthI mukta karI zake. ahIM paNa e ja chaMda, indravajA' rahyo che. (38) 39 zAntA mahAnto nivasanti santo. vasantavallokahitaM carantaH / tIrNAH svayaM bhImabhavArNavaM janAnahetunAnyAnapi tArayanti // 39 // 100 | vivekacUDAmaNi Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : zAntA mahAnno nivasanti santo vasantavallokahitaM carantaH | tIrNA: svayaM bhImabhavArNava janAnahetunAnyAnapi tArayanti // 39 II zlokano gadya anvaya :- zAntA; mahAnta: santaH vasantavat lohita carantaH, nivasanti | bhImabhavArNavaM svayaM tIrNAH (te) anyAn janAn api ahetunA tAnti || 30 || zabdArtha :-- santaH saMta puruSo, sajjano. kevA sajjano ? be vizeSaNo A pramANe che. - zAntA; atyaMta zAMta, pelAM 'zama'-guNane jemaNe saMpUrNarIte AtmasAt karyo che, tevA. ane mahAnta:, moTA, sUkSma arthamAM. AvA saMtonI jIvana-kArakirdInI viziSTatA zI hoya che ? lohitA paranta: vanta / lokonAM kalyANa mATe vihAra karatAM-karatAM teo A saMsAramAM vase che. AvuM jIvana teo konI jema jIve che ? eka suMdara upamA, A mATe, apAI cheH vasantavat - vasaMta RtunI jema ! AvA saMto bIjuM zuM kare che ? anyAn nanAn api tArayanti teo bIjA lokone paNa tAre che, bacAvI le che. paraMtu teo pote tarelA hoya che ? zAmAMthI ? ane bIjA lokone tAravAmAM emano hetu zo hoya che ? A traNeya savAlonA javAbo A pramANe che : hA, svayaM taurgA: pote to tarI cUkelA ja hoya che, pote taryA vagara bIjAne kevI rIte tArI zakAya ? ane taravA-tAravAnuM sthaLa paNa kaMI jevuM-tevuM nahIM, A bhayaMkara saMsAra-sAgarane (bhImamavALuMva) taravA ne tAravAnI vAta ahIM che. ane bIjA lokone tAravAmAM emane zo rasa hoya che ? emAM emano potAno kazo svArtha hoya che ? are, nA, nA, emane svArtha kevo ? e to saMto hoya che, eTale ahetunA, - teo, AvuM kAma, kazA ja hetu vinA, kAraNa vinA, pUrepUrA niHsvArthabhAve ja kare che ! (39) - anuvAda :-- atyaMta zAMta ane mahAna evA (A) sajjano, vasaMtaRtunI jema, loka-kalyANa mATe (samAjamAM) vihAra karatAM rahe che, ane (ApaNA A) bhayaMkara bhavasAgarane pote tarI cUkelA (teo) bIjA lokone paNa koI paNa hetu vagara tAre che. (39) TippaNa :- bhavasAgaramAMthI potAnA uddhAra ane mRtyumAMthI rakSaNa mATe, hAtha joDIne guru samakSa UbhelA ziSyanA A udgAra che. gurujI pAsethI AvAM uddhArarakSaNa pote pAmaze, evI ene khAtarI zI rIte thaI ? ene tarata ja pelAM suprasiddha subhASitanI A lIMTI yAda AvI gaI, svabhAva evaiSa parokAriNAm / vivekacUDAmaNi / 101 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paropakArI sajjanono to svabhAva ja Avo hoya che !" kadAca, Avo abhiprAya AcAryazrIno potAno paNa hoI zake. . taDako sahana karIne, vRkSo, chAMyo ane phaLo Ape ja che ne ! ane vAdaLAM paNa pANI ApatAM ja hoya che ! bahetunA, emAM emane kazo ja svArtha hoto nathI. ane e ja rIte, A saMto paNa, bIjA zaraNAgata mumukSuone A bhayAnaka bhavasAgaramAMthI tAre che. ane pote to emAMthI svazakti vaDe, svayaMpreraNAthI, tarI cUkelA ja hoya che, eTale bIjA lokone tAravAnuM A kAma to, temanA mATe, DAbA hAthanA khela jevuM saheluM hoya che. paraMtu A saMtonI jIvana-kArakirdInuM eka lakSaNa viziSTa ane noMdhapAtra hoya che : loka-kalyANa sadA sarvadA karyA ja karavuM, karatAM ja rahevuM, e to emano svabhAva ja hoya che : It is their second nature ! konI jema ? eka sarasa upamA che : varSanI cha Rtuo potapotAnI rIte lokonAM kalyANanuM AcaraNa . (varanta:) to karatI ja hoya che, paraMtu emAM TocanuM sthAna vasaMtaRtunuM che. jUnAM kusumahda | (gItA 10,35) - ema kahIne, svayaM bhagavAna zrIkRSNa jene potAnI vibhUti tarIke sthApita karI hatI, te "phUlonI khANa", "phUlonA mahAsamUha jevI vasaMta-Rtu to, zrIzaMkarAcAryanI smRtimAM agrasthAne ja hoya ne ! | zlokanAM prathama be caraNomAMnA te, e akSaranuM pAMca vAra thatuM punarAvartana prAsAnuprAsanuM madhura saMgIta race che te, noMdhapAtra che. zlokano chaMda : "upajAti' (39) 40 ayaM svabhAvaH svata eva yatpara zramApanodapravaNaM mahAtmanAm / sudhAMzureSaH svayamarkakarkaza vmamataHImavati kSati ni || 4 | zlokano gujarAtI pATha - ayaM svabhAvaH svata eva yatpara zrApanodapravarNa mahAtmanAm | sudhAMzuSaH svayamarkarkaza prabhAbhitatAmavati kSiti kilo 40 zlokano gadya anvaya - mahAtmanAM mayaM svamAva: (ti), vat svata: pava parazramApanodapravaNaM (yathA syAt tathA svacetaH pravartayante) / eSaH sudhAMzuH arkakarkazaprabhAbhitaptAM kSitiM svayaM avati, kila // 40 // 102 | vivekacUDAmaNi Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zabdArtha - svata: gva - potAnI meLe ja, svAbhAvika-sAhajika rIte ja, vat - kAraNa ke, parachamApano pravaM - pAzrama eTale pArakAnuM, bIjAnuM duHkha, kleza, takalIpha, kapano eTale dUra karavuM, hAMkI kADhavuM, pravaUA eTale tatpara, taiyAra, sajaja, Inclined. A Akho zabda, rizramano pravavi e eka avyayIbhAva' samAsa che, eTale "pArakAMnA duHkhane dUra karavA tatpara hoya evI rIte' (potAnAM cittane teo prere che), - e rIte AkhA zabdano artha samajavAno rahe. puSa: sudhAMzu - rAtre AkAzamAM AMkha sAme ja dekhAto) A caMdra. caMdrane sudhAMzu eTalA mATe kahyo che ke tenAM kiraNo amRta (sudhA) jevAM zItaLa hoya che. A caMdra zuM kare che? kSitiM svayaM ati dharatIne, pRthvIne potAnI meLe ja zAMtizItaLatA-ThaMDaka-saMrakSaNa Ape che. kevI dharatI ? - za-prama-gamatAM - sarva eTale sUrya, enA, vaza eTale AkarA-aNagamatA-akaLAvatA-prakhara tApataDakA (mA) vaDe, atyaMta, khUba tapI gayelI, saMtapta thaI gayelI (fmatamAM) evI. vina, kharekhara, sAce ja, kSati eTale dharatI, pRthvI, dharA, bhUmi, gavati rakSaNa Ape che, eTale dharatIne sUryanA tApamAMthI bacAvIne ene nirAMtanI zAtA Ape che. (40) anuvAda - mahAtmAono (to) A svabhAva (ja) hoya che ke teo potAnI meLe ja, bIjAMnAM duHkha dUra thaI jAya e rIte, potAnAM cittane pravRtta kare che : A caMdra, sUryanA AkarA taDakAthI khUba tapI gayelI dharatIne, potAnI meLe ja (ThaMDaka ApIne, tApamAMthI), rakSaNa Ape che. (40) TippaNa - sAcA saMto-mahaMtonAM viziSTa lakSaNanI vAta A zlokamAM cAlu rahI che. A bhavasAgaramAM gaLakAM khAtAM zaraNAgata mumukSuone saMto tAre che tArati, evuM sAMbhaLIne koIne navAI lAge ke A loko Ama zA mATe karatA haze ? - eno A zlokamAM javAba che ke "bhAI, mahAtmAono to svabhAva ja Avo hoya che, emane AvuM karavAnuM koIe kahevuM paDatuM nathI.' bIjAnuM duHkha temanAthI joyuM ja na jAya. bIjAne duHkhI jue, eTale teo pote ja duHkhI thaI jAya ! pelAM duHkhiyArA temanI pAse AvIne madada mATe karagare, evI paristhiti ja emane to na game. e ja kSaNe, pelAMnAM duHkho dUra thaI jAya tyAre ja emane zAMti thAya, jIva heTho bese. emano Avo svabhAva "ajoDa eTalA mATe mAnavAno rahe ke AvI zubha pravRtti teo svayaMpreraNAthI karatA hoya che ! AkhA divasa daramiyAna, ane khAsa to unALAnA vaizAkha-jeTha mahinAmAM, sUryanAM prakhara taDakAthI dharatI bicArI khUba tapIne trAsI gaI hoya che, paNa ene trAdi mAM, trAhiM mAm ! evuM kahevAnI jarUra rahetI ja nathI. rAta paDe ke tarata ja, amRta jevAM zItaLa kiraNo dharAvato caMdra, sAmethI, enI meLe, doDato, pahoMcI jAya che ane eno sparza thatAM ja, dharatInuM haiyuM bolI rahe che : "hAza, have nirAMta thaI gaI ! - vivekacUDAmaNi / 103 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvuM dRSTAMta sAMbhaLyA-samajayA pachI, mahAtmAonA svabhAva vize konAM manamAM zaMkA ke Azcarya rahe ? A zlokamAM "vaMzastha' chaMda prayojAyo che. (40) 41 brahmAnandarasAnubhUtikalitaiH pUtaiH suzItaiH sitai -ryuSmadvAkkalazojjhitaiH zrutisukhairvAkyAmRtaiH secaya / santaptaM bhavatApadAvadahanajvAlAbhirenaM prabho dhanyAste bhavadIkSaNakSaNagateH pAtrIkRtAH svIkRtAH // 41 // zlokano gujarAtI pATha - bahmAnandarasAnubhUtikalitaiH pUrtaH suzIlaiH sita ryuSmAkkalazojhiauH zruti surairnAkyAmRta saMcaya santapta bhavatApadAvadahanajavAlAbhirena prabho dhanyAsta bhavadIkSaNakSaNagate pAtrIkRtA svIkRtAH 41 | zlokano gadya anvaya:- (?) pramo, brahanadrasInamUtiniauH pUrtaH suratai: sitaiH yuSmadvAk-kalaza-ujjhitaiH vAkyAmRtaiH, bhavatApadAvadahanajvAlAbhiH santaptaM naM (mavata: ziSya mAM) seva | mavavIkSaNakSaNa te: ( nanA:) pAtratA: svIkRtA: (va), te dhanyA: (ti) || 8 || | zabdArtha :- te (navA) dhanyA: sati | e mukhya vAkya che. jIvanamAM (ane khAsa karIne, gurunI kRpA pAmavA icchatA ziSyomAM) kharekhara, koNa dhanya che ? javAba che : "te ziSyo dhanya che." koNa ? kevA ? mava-kSaM-kSatiH (le) ziSyAH pAtratA: svItA (va) | pAtratA: eTale pAtra banI zakyA che, yogya-lAyaka banI gayA che. ane svIkRtA. eTale svIkAravAmAM AvyA che, svIkArAyA che, apanAvAyA che. zAnA vaDe ? bhavatu-kuMkSaNa-kSa :- zAnA pAtra ? zAno svIkAra ? bavat eTale ApanI, rUkSaNa (kRpA)-dRSTi, najara ( phula eTale jovuM', e dhAtu parathI baneluM nAmaHdRSTi, najara). ziSya gurujIne kahe che ke ApanI kRpAdRSTinI eka kSaNa mAtra mATe pAtra banelAM (kSati: pAtratA ane tethI Ape ziSya tarIke apanAvelA svIkRtA:) ziSyo dhanya che. paraMtu AvAM "pAtra' ane "svIkAra' pAmavAM zI rIte ? A lAyakAta ane svIkAra kyAre ane kevI rIte maLI zake, eno ene khyAla che, eTale te gurujIne sIdhI-lAgalI ja prArthanA kare che. zI? ane (mAM) sevaya | ApanI sAme, hAtha joDIne UbhelA mane, ApanA A ziSyane, enA upara siMcana karo, ene bhIMjavI-palALI do. ene palaLavAnI zI-kema jarUra che? kAraNa ke te saMtapta bahu ja tapI gayo che, atyaMta "dAjhI' baLI 104 | vivekacUDAmaNi Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayo che, paNa zAthI "saMtapta thayo che ? mava-tApa-tAva-hanAnAma.. bhava eTale saMsAra, saMsArI jiMdagI, rAva-vahana eTale dAvAnaLa ane na eTale agni, A bhavarUpI dAvAnaLanA agninI jvALAothI e saMpUrNarIte baLI rahyo che. dAjhI gayelA mANasane to koIka ThaMDA pravAhInAM siMcanathI ja ThAravAno hoya ne? ane ziSyanAM sadbhAgye AvuM pravAhI bharapUra mAtrAmAM enI sAme ja hAjara che ! e vaLI kayuM? puSpad vIcAmRta: ApanAM vAkyarUpI amRta vaDe ! vAha, sarasa ! e vAkyAmRta kevuM che. zlokanAM bAkInA badhA zabdo A "vAkyAmRta'nAM vizeSaNo che : brahma-gAnandasa-3manabhUti-nirta: - nita eTale saMpanna, sabhara. gurujI pote to brahmasAkSAtkAra pAmI cUkelA che, eTale brahmAnandanI rasAnubhUti vaDe emanuM vAkyAmRta to sabhara-saMpanna ja hoya. vaLI, e "vAkyAmRta', vadhArAmAM, "pUta' (pavitra) che, suzIta (atyaMta zItaLa, ThaMDuM) che, ane "sita' (svaccha, nirmaLa, cokhuM) che. vaLI, gurajInAM e veNa-vacano tarava che, kAna mATe sukhada che, karNapriya, sAMbhaLavA game tevAM che. paraMtu AvuM "amRta' to koI vAsaNamAM bhareluM hoya ne? hA, che ja ne ! yuHd-vI -ttaza-nphartaH ti eTale nIkaLatAM-ThalavAtAM-pIrasAtAM. e "vAkyAmRta yukhad (ApanI) vAva (vANI, vacano, bola) - e rUpI naza(kaLazo, kaLaziyA, loTA)mAMthI pIrasavAmAM Ave che. (he pramo) to he bhagavanuM ! Avo lAbha mane maLe, huM Avo dhanya thAuM, - evI mArA para kRpA karo, - evI prArthanA A ziSya potAnA gurajIne kare che. (41) anuvAda - he bhagavan brahmAnaMdanI rasAnubhUtithI sabhara-saMpanna, pavitra, atyaMta zItaLa, svaccha ane ApanI vANIrUpI kalazamAMthI pIrasAtAM, karNapriya, ApanAM vAkyorUpI amRta vaDe, saMsArarUpI dAvAnaLanI jUvAlAo vaDe saMtapta evA A(ApanA ziSyone, eTale ke, mane, ApanI eka kSaNamAtra kRpAdRSTi vaDe bhIMjavI do : Ane mATe yogya banelA ane Avo svIkAra pAmelA (ziSyo, kharekhara) dhanya che ! (41) TippaNa:- A zloka "zArdUlavikrIDita' evA 19 akSarovALA, lAMbA chaMdamAM racAyo che. ane emAM lAMbA samAso ane agharA zabdo che tethI, samajavAmAM, pramANamAM, jarA agharo che, paraMtu "zabdArtha-vibhAgamAM badhA zabdone savistara ane saraLa bhASAmAM, spaSTatApUrvaka, samajAvavAmAM AvyA che. vAcake, mAtra, thoDuM dhyAna ApavAnuM rahe che. zloka bhale lAMbo hoya, zabdo ane samAso bhale thoDA agharA hoya, paraMtu mULa vAta to sAdI ane sIdhI ja che : ziSyanA hRdayamAM brahmasAkSAtkAra ane mokSaprAti mATenI saMniSTha ane sutIvra icchA che. A mATe potAnA gurune te kRpAdRSTi karavA ane samucita upadeza ApavA prArthanA kare che. enA mATe to, vivekacUDAmaNi | 105 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurujInI kRpAdRTi mATe pAtra banavuM, ziSya tarIke teozrI tene svIkAre ane emanI amRta-chalochala vANI sAMbhaLavAno virala lAbha tene maLe, e ja enuM parama sabhAgya che ane emAM ja enAM jIvananI sAcI dhanyatA ane kRtArthatA che. | vedAMta-vidyAnuM nirUpaNa karavuM, e A graMthano hetu che ane zrIzaMkArAcArya eka samartha tattvajJAnI che. paraMtu AvA AcAryazrI eka, eTalA ja paramasaMniSTha prabhubhakta ane prAsAdika kavi paNa che, e bhUlavAnuM nathI : emanAM stotro A hakIkatanI khAtarI Ape che, tethI AvA dArzanika viSayanAM AlekhanamAM paNa emanI vANI kavitvamaya banI jAya che. agAunA zlokomAM "prAsAnuprAsa' ane dRSTAMta jevA alaMkAro temaNe prayojyA che, tema ja ahIM paNa "vANI-rUpI kalaza', "vAkyarUpI amRta" ane "bhava-tAparUpI dAvAnaLa" jevAM "rUpaka - alaMkAro temaNe prayojyA che, ane kSaNa-kSaNa, - e samAsamAM raheluM prAsa-anuprAsa - alaMkAranuM, ane jhaDa-jhamakanuM, saMgIta paNa eTaluM ja karNapriya ane madhura che. (41). zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (41) 42 kathaM tareyaM bhavasindhumetaM kA vA gati, katamo'styupAyaH / jAne na kiMcit kRpayA'va mAM prabho saMsAravRtimatinuSya che 42 | zlokano gujarAtI pATha - kartha tareya bhavasindhameti kAvA gatirme kamoDatyupAyaH | jAne na kiMcit kRpayADavA mAM prabhA saMsAraduHkhakSatimAtanuSya || 42 || zlokano gadya anvaya - taM mavati (a) kartha tayam ? vA vA meM natiH cAta ? RtamaM: rUpAyeH ti? () vis (pa) ne nAne | () pramo, kRpayA mAM bava, (5) saMsAravRkSataM tinuSya | kara || | zabdArtha - 6 - kevI rIte ? kema karIne ? pataM masibdha - A bhavasAgarane, (ba) toyuM - huM taruM ? tarIza ? tarI zakIza ? vI - vaLI, me ti: vaI (1) ? mArI gati, zI thaze? kevI thaze? tama: 3pAyaH pti ? - Ano, bhavasAgarane taravAno, kevo-kyo-koI upAya che ? che kharo ? (a) vivit (pa) nAne - huM to A bAbatamAM kazuM ja jANato nathI, mane kaMI ja khabara nathI, () prapo, mAM kRpA ava ! he bhagavan! mane maherabAnI 106 | vivecUDAmaNi Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karIne, kRpA karIne, mArI A paristhitimAMthI bacAvo, ugAro, (ka). (ma) saMsAkuvarNAtiM mAtanuSya | kSati eTale nAza, dUra karavuM, paraharavuM, aMta lAvavo, kSatiM matanuSya - nAza karo, dUra karo, paraharo. (42). anuvAda - A bhavasAgarane huM kevI rIte karIza? vaLI, mArI gati kevI thaze? (Ano) upAya zo kvo) che? (AmAMnuM kazuM ja huM jANato nathI. he prabho ! (kRpA karIne) mane (AmAMthI) ugArI lyo, mArAM saMsAraduHkhono nAza karo. (42) TippaNa - zloka sahelo che. ziSya potAnI muMjhavaNa gurujI samakSa vyakta karI : A mATe teNe traNa prazno pUchyA, potAnAM ajJAnano ekarAra karyo ane pachI yAcanA karI : "A viSama paristhitimAMthI mane bacAvI lo ane te mATe mArAM sarva saMsAra-duHkhone dUra karo." enA traNeya savAlo, ajJAnanI enI kabUlAta ane sadaguru samakSanI enI vinaMtI,- A badhuM ye, ziSyanI namratA, nikhAlasatA ane niSThA, - enA samagra svabhAvanI pAradarzakatA, - sUcavI rahe che : kurukSetranAM yuddhamAM laDavuM ke na laDavuM, - evI rIte potAnI pharaja (dharma) bAbata jenI mati muMjhAI gaI hatI, evA arjune zrIkRSNane kahelAM vacano ahIM smaraNe caDhe che : ziSyataiDa6 dha mAM tyAM prapannam I (gItA ra, 7) - ('huM Apano ziSya chuM : prapatibhAve Apane zaraNe Avyo chuM, mane mArgadarzana Apo.') zlokano chaMda : "upajAti' (42) 43 tathA vadantaM zaraNAgataM svaM saMsAradAvAnalatApataptam / nirIkSya kAruNyarasAdRSTyA dadyAdabhItiM sahasA mahAtmA // 43 // zlokano gujarAtI pATha - tathA vadatta zaraNAgati sva saMsAradAvAnalatApataptamu. nirIkSya kAruNyarasArvadayA daghAdabhIti sahasA mahAtmA ! 43 || zlokano gadya anvaya- tathA vanta vaM 2MIPti saMsArAvAnatApatai (ca) (ziSyaM, mumukSu) kAruNyarasAdRSTyA nirIkSya, mahAtmA, sahasA abhIti dyAt || 4rU I - vivekacUDAmaNi / 107 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale tarata ja, eTale abhaya, : zabdArtha :- mukhya vAkya che : amIti dyAt / sahasA tatkSaNa, vinA vilaMba, mautti eTale bhaya, Dara, bIka, 31mIti nirbhayatA, bhayamAMthI chUTakAro. AkhA vAkyano artha A pramANe H mahAtmAe, eTale gurujIe, tarata ja abhayadAna karavuM joIe, abhayavacana ApavuM joIe. kone ? ziSyane, mumukSune, sAdhakane. karma (Object) mATeno A zabda zlokamAM adhyAhArya (understood samajI levAno) che. A pahelAMnA zloko parathI ApaNe jANIe chIe ke AvAM abhayavacana mATe pelo ziSya gurujI samakSa hAtha joDIne ja Ubho che. e ziSya kevo che ? enAM vizeSaNo A pramANe : tathA vAM te pramANe bolato, prArthanA karato, svaM zarataM potAne zaraNe Avelo, ane saMsAravAvAnAtApatAM. e ziSye, A pahelAM, pote ja, ekarAra karyo che tema, te saMsArarUpI dAvAnaLanA tApathI tapta che, dAjhelo che, eTale, sauprathama to, gurujIe tene, tarata ja, e dAvAnaLanA tApamAMthI mukta karavo joIe, tene te tApanA bhayamAMthI chUTakAro Apavo joIe : 'ciMtA kara mA, tuM mAre zaraNe Avyo che, tethI tAre have kazAthI DaravAnuM rahetuM nathI,' - evuM abhayavacana tene ApavuM joIe. paraMtu gurue A prakriyA kevI rIte karavI joIe ? - lUchyA - potAnI dRSTithI. ziSyane joIne nirIkSya. e dRSTi kevI che ? AmukhyarasArdra karuNAnA rasathI Ardra, bhInI, bhIMjavatI, nItaratI. (43) anuvAda :-- te pramANe bolatA, potAne zaraNe AvelA ane saMsArarUpI dAvAnaLathI khUba dAjhelA(evA te, mumukSu)ne mahAtmAe (gurujIe) (potAnI) karuNArasathI nItaratI najare joIne, vinA vilaMbe, tene abhayadAna ApavuM joIe. (43) TippaNa :- saMsAranA tApathI dAjhelo ziSya to, guru samakSa, zaraNe AvIne, hAtha joDIne, AgaLanA zloko pramANe, prArthanA karato, Ubho ja che. e saLagI rahyo che, eTale gurujIe sauprathama to pelA agnimAMthI ene UgArI levo joIe, ene TADhaka ApavI joIe, paraMtu ahIM hospiTalanA Burns-vibhAganI vAta nathI. karuNAnA rasathI satata nItaratI gurujInI najara ja, emano eka dRSTipAta ja, A mATe pUrato che ! A ja camatkAra che, sAcA sadgurunI najarano ! jevA guru pelA sAme jue ke tarata ja (sahasA), ziSya agni(gana)nA bhayathI mukta thaI jAya ! vaLI, emane kazuM bolavuM paDatuM nathI. emanI AvI mauna-najara ja ene nirbhaya karI nAkhe che. e dRSTipAta eTale ja abhayavacana ! e dRSTipAtano jAdu e hoya che ke zaraNAgata pratyenA dayAbhAvanA rasathI te sadA-sabhara hoya che ! zlokano chaMda : upajAti (43) 108 | vivekacUDAmaNi Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 vidvAn sa tasmA upapattimIyuSe | mumukSave sAdhu yathorije prazAntacittAya zamAnvitAya tattvopadezaM kRpayaiva kuryAt // 44 // zlokano gujarAtI pATha - vidvAnuM sa tasmA upaparimIyuSe mumukSave sAdhu yathoktakAriNe ! prazAntacittAya zAnvitAya tattvopadeza kRpacaiva kuryAtu | 44 . zlokano gadya anvaya - saM. vidvAna (:) 35tti , mumukSa, sAdhu yathoktakAriNe, prazAntacitAya, zamAnvitAya tasmai (ziSyAya sAdhakAya) kRpayA va, topadeza suryAt || 44 || | zabdArtha - . vidana (E) - e AtmajJAnI gurue have pachI tarsa - te ziSya pratye zuM karavuM joIe ? tattvopadeza pUryAt | tattvano, AtmasvarUpano, AtmajJAnano upadeza karavo-Apavo joIe. kRpayA pava, kRpA karIne. ene temaNe nirbhaya to karI ja dIdho che. have pachInuM temanuM bIjuM pagaluM A hovuM joIe. paraMtu upadeza mATe te lAyaka che ? zlokamAMnA A sivAyanA zabdo, - ziSyanI AvI lAyakAta darzAvatAM vizeSaNo che. - eka pachI eka, A pramANe : 35tti - zaraNe AvelAne. e zaraNAgata na hoya, ane enA magajamAM jo kazo ahaMkAra (Ego) hoya to guru-upadeza mATe apAtra Thare. AthI ja bhagavAna zrIkRSNa aneka prakAranI dalIlo karI rahelA arjunane kahyuM hatuM ke sarvadamana parityA nAme rapa vraja ! (gItA 18, 66) mumukSave - ane ziSya mumukSu to, mokSavAMchuM che ja, sAdhu yathowitLe - gurue je kahyuM te pramANe, sArI rIte (sAdhu) karanAro hovo joIe. ziSyanI AjJAMktitA para ahI bhAra mUkavAmAM Avyo che, ane enuM citta prazAnta tathA zama'-guNathI yukta hovuM joIe : prazAntavatIya manvitA. anuvAda - upara-kahyA pramANe zaraNe AvelA, kahyA pramANe karatA, prazAnta cittavALA ane "zama (guNothI yukta evA te(ziSya)ne, teNe (mahAtmA gurue) tattvano upadeza karavo. (44). TippaNa - zloka saraLa che. mokSaprAptinI saghaLI pAtratA ziSya dharAve che, eTale have gurue eka ja kAma hAtha dharavAnuM rahe che ? kRpA karIne ziSyane AtmajJAnano upadeza Apavo joIe. zlokano chaMda : "upajAti' (44) vivekacUDAmaNi / 109 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 zrIguruvAca / mA bhaiSTa vidvaMstava nAstyapAyaH , saMsArasindhostaraNe'styupAyaH / yenaiva yAtA yatayo'sya pAraM tameva mArgaM tava nirdizAmi // 45 // . zlokano gujarAtI pATha - mA bhraSTa vilaMtava nAsthapAya saMsArasimpostaraNekasyupAya yenaiva yAtA yatayohasya pAra tameva mArga tava nirdizAmi | 45 II. zrIguruH uvAca / zlokano gadya anvaya - (2) vidara, mA paiNa tava upAya na mati, saMsArasindhoH taraNe upAyaH asti ! yena eva (mArgeNa) yatayaH (asya sNsaarbdhio :) pAraM vAtA:, te purva mA (6) tava nizAmi | 84 || zabdArtha - mA paiNa - tuM bhaya na pAmaje, (jarA paNa) DarIza nahIM, (ra) vina he vidvAna ! bhaNI-gaNIne, sarva vidyAonuM jJAna pAmIne, potAnI pAse AvelA ziSyane gurujIe kareluM A saMbodhana che. pAya: - nAza, bdhi - sAgara, tA - tarI javuM, oLaMgavuM, sAme pAra javuM. yatI: yogIo, pAraM yatA: pAra karI gayA, tarI gayA. (4) tava nirvizAmi huM tane batAvuM chuM. huM tane mArgadarzana ApuM chuM, tane rasto darzAvuM chuM. (45) anuvAda - he vidvAna ! (have tuM jarA paNa) bhaya na rAkhaje, tAro nAza nathI, (tArA mATe) saMsAra-sAgarane tarI javAno upAya che (ja), (mArga)thI yogIjano A(saMsAra-sAgara)ne tarI gayA, te ja mArga, have huM tane batAvuM chuM. (45) TippaNa :- ziSyane abhaya-pradAna gurue to karyuM ja hatuM. paNa have jayAre pote ja ziSyane sIdhuM saMbodhana zarU kare che tyAre, sauthI pahelI vAta e ja kare che ke "tAre have DaravAnI kazI jarUra nathI (mA mag), have tuM mAre zaraNe Avyo che, eTale saMpUrNarIte nirbhaya ane nizcitta thaI jA'. ane AvAM sIdhAM abhayavacananI jarUra gurujIne eTalA mATe lAgI, ke A saMsArarUpI sAgarane taravAnI ene bIka hatI, ciMtA hatI. ziSyane e paNa bIka hatI ke tarI javAnI A prakriyA daramiyAna ja pote DUbI jaze, marI jaze. eTale, gurujIe ene bIjI haiyAdhAraNa e ApI ke "bI-marI javAnI bIka paNa rAkhIza mA, kAraNa ke tAro 110 | vivekyUDAmaNi Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAza (sAyansa) nahI thAya. jenAM bhaya ane ciMtA tane kanaDI rahyAM che, e saMsArasAgarane tarI javAno "upAya" che ja, ane e "upara" jevo tevo nathI. moTA moTA yogIjano ane RSimunio je mArga tarI gayA, e ja, evo ja, saraLa ane suprasiddha mArga have huM tane batAvuM chuM". aMgrejImAM Avo mArga bhale Royal Road kahevAto hato, gurujInAM manamAM je mArga che, te to 'Sacred' "pavitra' road ja hovo joIe. viSaya bhalene vedAntavidyAno rahyo. AcAryazrInAM kavitvano saMparka kaMI maLyA vinA rahe ? apAya: - upAya: ane vainaiva thatA yatayo,-mAMno "prAsAnuprAsa'-alaMkAra citta-saMtarpaka che. zlokano chaMda : upajAti' (45) 46 astyupAyo mahAn kazcit saMsArabhayanAzanaH / tena tIrvA bhavAmbhodhiM paramAnandamApsyasi // 46 // zlokano gujarAtI pATha - astupAyo mahAnuM kazcituM saMsArabhayanAzanaH. - tena tIrvA bhavAsmordhi paramAnandamAsyasi || 46 // zlokano gadya anvaya:- saMsAramayanAzana: zcita mahInuM upAyaH gati, tene (upAyena) bhavAmbhodhi tI| tvaM paramAnandaM Apsyasi // 46 // zabdArtha - saMsAramayanAzana: saMsAra(sAgaranA taravA)nA bhayano nAza kare tevo, zi.mahAna 3: gati koIka mahAna upAya che ja, tena tItva - tenA AdhAre tarIne, mavAlmofdha. bava eTale A saMsAra, ane bodhi eTale sAgara (krama: pANI, ane dhi - samUha, jaLasamUha, dariyo), (d) paramAnandra zAsthati tuM parama AnaMda pAmIza. (46). anuvAda - saMsAranA bhayano nAza karI zake evo koI (eka) mahAna upAya che, tenAthI bhavasAgarane tarI jaIne, tuM parama AnaMda pAmIza. (46). - TippaNa:- zloka sAva sahelo che. ziSyanAM manamAM je bhaya che, teno nAza kare evo upAya gurujI pAse to che ja. vaLI, e upAya jevo-tevo nathI, moTo (mahAna) che. paraMtu e mAtra moTo nathI, zcit eTale "koIka', adbhuta, virala ane "amogha (kadI paNa niSphala na jAya evo) paNa che. emAM ja upAyanI viziSTatA che. ane AvA upAyane apanAvIne, bhavasAgara taryAno AnaMda to sAmAnya hoya ja zAno? e to avazya "parama AnaMda ja hoya ! zlokano chaMda : anupa (46) vivekacUDAmaNi | 111 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 vedAntArthavicAreNa jAyate jJAnamuttamam / tenAtyantikasaMsAraduHkhanAzo bhavatyanu // 47 // zlokano gujarAtI pATha : vedAntArthavicAreNa jAyate jJAnamuttamam / tenAtyantikasaMsAraduHkhanAzo bhavatyanu // 47 // zlokano gadya anvaya :- vevAntArthavivAreLa uttama jJAnaM nAyate / tena anu AtyantikasaMsAraduHkhanAzaH bhavati // 47 // zabdArtha :- vevAnta-artha-vivAreLa / - vedAntanAM vAkyonAM arthanI vicAraNA karavAthI, eno svAdhyAya karavAthI, enAM ciMtana-manana karavAthI, uttama jJAnaM gAyate uttama jJAna thAya che, tena anu tema karyA pachI tarata ja, pratyantinasNsaarduHkhnaashH A sAmAsika zabdamAM Attija e zabda nAza:nuM vizeSaNa che. saMsAranAM duHkhono nAza kevo ? Atmantika, eTale ke saMpUrNa, pUrepUro, niHzeSa, bhavati thAya che. (47) anuvAda :- vedAnta(vAkyo)nA arthanI vicAraNA karavAthI uttama jJAna (prAsa) thAya che, (ane) tyArapachI tarata ja saMsAranAM duHkhono saMpUrNa nAza thaI jAya che. (47) TippaNa :~ A zloka paNa sahelo ja che. mAtra, eka vevAnta-zabda, paricita hovA chatAM, eno tAttvika artha samajavAno rahe che H saMskRta sAhityanA be bhAga pADavAmAM AvyA che : vaidika' sAhitya ane praziSTa' sAhitya. A vaidika sAhityanA paNa cAra peTA vibhAgo A pramANe che : cAra vedo, brAhmaNa-graMtho, AraNyako ane upaniSado. tyArapachInuM rAmAyaNa-mahAbhAratathI zarU thatuM saghaLuM sAhitya 'praziSTa sAhitya' (Classical Literature) kahevAya che. - vaidika sAhityamAM, upaniSado cheka chelle, aMte, AvatAM hovAthI, ane emAM vedono 'aMta', eTale ke 'sAra' (Essence) hovAthI, upaniSadone vedAnta' kahevAmAM Ave che. eka bIjI, evI ja, mahattvanI hakIkata lakSamAM rAkhavA jevI che : bhAratIya 'darzana'nI, eTale ke tattvajJAnanI, cha paddhatio (Six systems of Indian philosophy) A pramANe che. sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsA. A uttaramImAMsA eTale ja 'vedAntadarzana' jemAM, mahadaMze, upaniSadanAM ciMtanane vaNI levAmAM AvyuM che. zlokano chaMda : anuSTupa (47) 112 / vivekacUDAmaNi Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zraddhAbhaktidhyAnayogAnmumukSoH puraitUna va isAkSAt zrata | yo vA eteSveva tiSThatyamuSya pakSovidA vanditAt tevasthAt ! 48 ) zlokano gujarAtI pATha - zraddhAbhaktidhyAnayogAbhumukSoH | muphatehaitUnuM vati sAkSAt zrutergI | yo vA eava tiSThatyamukhya molokavidyAkalpitA dehabadhA / 48 || - zlokano gadya avaya :- kRteH pI. zraddhAdhyiAnayAt mumukSoH muche: sAkSAt hetUn vakti / yaH (sAdhaka): vA eteSu eva tiSThati, amuSya (sAdhakasya) vidyAnvitanuM revanthAt mokSa: (mavati) || 48 || zabdArtha - kRteH : - kRti eTale vedo, vaidika sAhitya, jI. eTale vANI, jenA uparathI "girA' evo zabda banyo. kRteH nI: vedonI vANI, zrutivacano, va0i - gaNe che, gaNAve che, kahe che. mukhya vAkya che : kRteH nI: va - vedonI vANI kahe che. zuM kahe che? mumukSoH mu. sAkSAt hetUna - mumukSujananI muktinA sAkSAt hetuone, kAraNone, sAdhanone. zraddhA-bhakTri-dhyAnayona - zraddhA, bhakti, dhyAna ane yogane (muktinAM sAkSAta sAdhano tarIke gaNe che). va: (sAdha:) vA tevuM iva titi - ane je koI (sAdhaka) A badhAM sAdhano)nuM ja anuSThAna kare che, A sarvemAM ja sthirabhAve racyopacyo rahe che, e sahumAM ja satata magna rahe che, amuSya (sAdha0) mokSa (mavati) - AvA sAdhakano mokSa thAya che. zAmAMthI mokSa thAya che ? vidyAnvita kehavazvA - avidyAnAM kAraNe kalpavAmAM AvelAM, mAnI lIdhelAM, dehanAM baMdhanomAMthI. vidyA eTale ajJAna, enAthI kalpita zarIranAM baMdhanomAMthI. (48). anuvAda - veda-vANI zraddhA, bhakti, dhyAna ane yogane mumukSujananI muktinAM sAkSAt sAdhana tarIke gaNe che, ane je koI (sAdhaka) A sAdhanonuM satata anuSThAna kare che teno, avidyAthI kalpita evAM dehajanita)baMdhanothI mokSa thAya che. (48) TippaNa:- gurujIne zaraNe Avelo ziSya eka sAco mumukSu che, ene mokSanI icchA che, paraMtuM sauprathama to teNe jJAna prApta karavuM paDe, ane e jJAna ene upaniSadonAM vAkyonAM adhyayana dvArA maLe, ema gurujIe A pahelAMnA zlokamAM kahyuM, paraMtu eTaluM ja pUratuM nathI. zrutinAM vacano to, A uparAMta, zraddhA, bhakti, vivekacUDAmaNi / 113 pharmA - 8 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ane yoga, - e cArane muktinAM sAkSAt, - sIdhe sIdhAM, sAdhano tarIke gaNe che, eTale A cArane paNa sAdhake "AtmasAta' karavAM rahyAM. A cArano zAstrokta artha samajI levo joIe : dhArmika-AdhyAtmika bAbatomAM, "zraddhA' to pAyAnI AvazyakatA che. ane zraddhA paNa sAmAnya prakAranI, uparachallI, dekhAvanI nahIM, paraMtu UMDI, hRdayasparzI, saMniSTha hovI joIe, to ja sAdhanA phaLIbhUta thAya. ane "bhakti' paNa evI ja hovI joIe, - sAdhanA daramiyAna bhakta, bhagavAna sAthe aMkyabhAva anubhave, "pote ane bhagavAna eka ja che.' - evo bhAva manamAM thAya, "pote bhagavAna-maya banI jAya', - e ja sAcI bhakti. sAdhaka jyAre bhagavAnanuM dhyAna dhare che tyAre, pote dhyAtA' che ane bhagavAna dhyeya che. paraMtu dhyAnanI prakriyAnAM mAdhyama dvArA, "dhyAtA' ane dhyeyanuM aikya sadhAya to ja ane tyAre ja, sAcuM dhyAna' thayuM gaNAya. ane "yoga' zabda ja yun (eTale joDavuM) e dhAtumAMthI banelo che, eTale yogano artha ja bhaktanuM bhagavAna sAthenuM joDANa (Union). paraMtu A cAranuM sevana, anuSThAna, jeTaluM satata eTaluM ja saghana (tevuM va) hovuM joIe. basa, ATaluM suyogya rIte siddha thaI jAya, pachI sAdhakane koI dehajanya baMdhano rahe ja nahIM, - ane e ja mokSa ! zlokano chaMda : zAlinI' (48) 49 ajJAnayogAt paramAtmanastava 'DhAnAtmavanyatA prava saMskRtiH | tayovivekoditabodhavani rajJAnavArya prata samUtram | 42 / zlokano gujarAtI pATha - ajJAnayogAt paramAtmAnastava cainAtmabandhatata eva saMskRtiH | tayorvivekoditabodhavati rajJAnakArya pradahetu samUlam / 49 || zlokano gadya avaya:- paramAtmanaH tava ajJAta (Ava) hi manAtmavadhu: (mati, nAte), tataH iva (tena Ava, tamag gva) saMskRtiH (pti), tayoH vivekoditabodhavaniH ajJAnakArya samUlaM pradahet // 49 // 114 / vivekacUDAmaNi Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - paramAtmanaH tava - Ama to tuM pote ja paramAtmA che, paramAtmasvarUpa che, tuM ane paramAtmA judA nathI, paraMtu jJAnajyota di - ajJAna sAthenAM saMbaMdhathI ja, ajJAnanAM kAraNe ja, manAtmavazva AtmA nahIM, te "anAtmA', ane "anAtmA' eTale ja deha-zarIra-Indriyo, mana vagere, ane eno vadha - eTale enuM baMdhana, ane tata: va - temAMthI ja, tenAM ja kAraNe, saMskRtika saMsAra, tayoH eTale e be(AtmA-paramAtmA ane "anAtmA')nA vivejohitanodhavani. viveka eTale e be judAM che, evI samajaNa, vivekabuddhi (Sense of discretion). vi+vin (chUTuM pADavuM, juduM karavuM), - e dhAtu parathI banelo zabda - vive. vivevAlita(vivi-lata) voMdhaH - A vivekabuddhi vaDe upajelo bodha, jJAna. evA "bodha'rUpa vaktaH - agni, evAM jJAna-rUpI, evI samajaNa-rUpI agni. ajJAnI samUrta kaheta - ajJAnartha eTale ajJAnanAM pariNAma - svarUpa, ajJAnamAMthI ja janmelo, eTale ke saMsAra, tene pahel - bALI nAkhaze, saLagAvI mUkaze, ane te paNa samUlaM mULa sAthe, mULa sahita, samULago, pUrepUro, saMpUrNarIte (49) anuvAda - paramAtma-svarUpa evo tuM ajJAnanAM saMbaMdhane kAraNe ja anAtma(eTale dehAdi)nAM baMdhanane pAmyo che, ane tethI ja tane, tAre mATe A) saMsAra (sarjAyo che. paraMtu) AtmA ane anAtmAnI vivekabuddhi vaDe Upajelo jJAnarUpI agni ajJAnanAM pariNAma-svarUpa ALasaMsAra)ne samULago saLagAvI nAkhaze. (49) TippaNa - zloka, emAMnAM zabdo, vAkyaracanA, vaktavya vagere thoDAM agharAM che. vedAnta-darzananA siddhAntonuM nirUpaNa karato A graMtha che ane te pramANe, jIvAtmA ane paramAtmA, manuSya ane Izvara, bhakta ane bhagavAna judA nathI, e baMne eka ja che, e be vacce saMpUrNa ekatA che, "abheda' che, "advaita' che. AthI ja zrIzaMkarAcAryano A siddhAnta "advaita-siddhAMta' kahevAya che : navo vaDhava nApada /. (jIvAtmA e ja brahma, eTale ke paramAtmA che, judo nathI.) paraMtu to pachI, sAmAnya mANasane, athavA sAdhakane, e baMne judA kema lAge che? enI samajaNa ahIM ApavAmAM AvI che. AvuM gahana satya samajavA-pAmavA mATe jJAna joIe, paraMtu jamyA pachI manuSya deha-indriyo-mana vagere AtmA-nahIM evAM "anAtma-tattvonA saMbaMdha-saMparkamAM Ave che. enAM pariNAme, mULabhUta rIte svayaM-paramAtmA hovA chatAM paNa, jIvAtmA uparyukta "anAtma'-vastunAM baMdhanamAM jakaDAya che, ane tethI pote paramAtmA nathI', evuM ajJAna, evI aNasamajI; vivekacUDAmaNi | 115 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enAmAM utpanna thAya che. ane AvI aNasamaja ane dehavagerenAM baMdhano eTale ja, A saMsAra (saMkRtiH), A saMsArI jIvana. have, Ano nAza na thAya tyAM sudhI mokSanI zakyatA ja na rahe ! to pachI zuM karavuM? sAdhakane mokSa to pAmavo ja che, ane te mATe to te ahIM gurujI pAse Avyo che. A mATenI sauprathama AvazyakatA che vivejanI : nitya-anitya, satyaasatya, kSara-akSara, jaDa-cetana, - AvI paraspara-virodhI bAbato vaccenA taphAvatanebhedane samajavo, - e ja "viveka." A graMthanAM zIrSakamAM rahelo "viveka' zabda, AthI ja khUba sUcaka (Significant) che. TUMkamAM, sAdhakane jarUra che, "jJAna (vAva)nI, je maLe mAtra eka ja rIte, ane e rIta eTale te baMne - jIvAtmA ane paramAtmA-vaccenA (tayo:) viveka(viveti)mAMthI upajelo (UMhita) bodha, jJAna. ane jJAna pote ja evo pracaMDa agni (vahni) che ke sAdhakanAM manamAM rUDha thaI gayelAM pelAM ajJAnane mULa sahita (mUrva) te saLagAvI nAkhe che (ta) ane ajJAnartha eTale ja A saMsAra, ajJAnanI ja saMtati, ajJAnanuM ja pharajaMda ! sahu jANe che ke prakAza pragaTe eTale aMdhakArane e ja kSaNe nAsI javuM paDe : to pachI jJAna pragaTe, pachI ajJAnanuM paNa AvI ja bane ne ! kAraNa (Cause) ja na rahe, pachI "kArya' (Effect) zI rIte saMbhave ? kAraNanAze kAryaM na saMbhavati / mUrta nAhita te zA ? | jarA laMbANa thaI gayuM, paraMtu e jarUrI hatuM. ' A zlokano chaMda : upajAti' (49) 50 - ziSya savAra ! kRpayA zrUyatAM svAmin prazno'yaM kriyate mayA / yaduttaramahaM zrutvA kRtArthaH syAM bhavanmuravAt // 50 // zlokano gujarAtI pAThaH kRpayA zrayatAM svAminuM praznotrya kriya mayAA yaduttaramahaM kRtvA kRtArtha syAM bhavanmukhAtu // 50 || zlokano gadya avaya :- () svAmin ! kRpA zrayatAM, mayA mAM prazna: kriyate, yaduttaraM bhavanmukhAt zrutvA, ahaM kRtArthaH syAm // 50 // zabdArtha - (9) svAminuM - (ha) svAmI ! bhagavAna ! kRpayA zrayatAM - kRpA karIne sAMbhaLo, sAMbhaLavAnI maherabAnI karo. zuM sAMbhaLavAnuM che? mathA 116 | vivekacUDAmaNi Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna: yite| huM A prazna karuM chuM. huM Apane eka savAla pUchuM chuM. yavuttara zrutvA jeno uttara sAMbhaLIne, mavanmuhAt ApanAM mukhathI ahaM dhRtArtha: svAm ! huM kRtArtha thAuM, huM dhanya banuM. (50) anuvAda :- (ziSya bolyoH) he svAmin ! kRpA karIne sAMbhaLo : huM (Apane) eka prazna karuM chuM, jeno uttara ApanAM mukhathI sAMbhaLIne huM kRtArtha thAuM. (50) TippaNa :- zloka sAva sahelo che. potAnI vinaMtI mAnya rAkhIne, A pahelAMnA thoDA zlokomAM gurujIe je kAMI kahyuM te sAMbhaLyA pachI, ziSyane eka prazna pUchavAnI icchA thaI, eTale vinayapUrvaka te gurujIne te sAMbhaLavAnI prArthanA kare che. tene khAtarI ja che ke potAnA praznano je uttara gurujI svamukhe Apaze, tethI tenI jijJAsA paripUrNa thaze, ane pariNAme te dhanya thaze. zlokano chaMda : 'anuSTupa' (50) 51 ko nAma bandha: ? kathameSa Agata: ? varjya pratiSThAsya? yaM vimokSa? / jobhAvanAtmA? parama: AtmA? toviveH thatatuSyatAm // 1 // zlokano gujarAtI pATha : - ko nAma bandhaH ? kathameSa AgataH ? kathaM pratiSThAsya ? kathaM vimokSaH ? / koDasAvanAtmA ? paramaH ka AtmA ? tayorvivekaH kathametaducyatAm // 51 // zlokano gadya anvaya :- vandha: nAma ? Sa: yaM AAta ? asya pratiSThA tham ? yaM vimokSa? asau anAtmA ? parama AtmA ? tayo: viveH tham ? tat sattvatAm // 1 // zabdArtha :- vanya baMdhana. : nAma ? eTale, kharekhara, zuM ? (baMdhana), sAce ja, kone kahevAya? nAma kharekhara, sAce ja, 55: (vanya:) thaM Ati: ? A (baMdhana) kyAMthI, kevI, kaI rIte AvyuM ? pratiSThA - sthiratA, jAmI javuM, TakI rahevuM te. asya (vanyasya) pratiSThA tham ? A baMdhana (manuSyanAM zarIramAM) kevI rIte sthira banIne TakI rahyuM che ? majabUta rIte jAmI paDyuM che ? vimokSaH chuTakAro, mukti. (tasmAt vandhAt) yaM vimokSaH ? te baMdhanamAMthI mukti kevI rIte maLe ? anAtmA AtmA nathI te, AtmA-sivAyanuM, AtmA-vihIna, vivekacUDAmaNi ! 117 - = Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayo manAtmA : ? A jene "anAtmA' kahevAmAM Ave che te koNa che? te zuM che? parama: mAtmA : ? paramAtmA, ucca AtmA, pavitra-pAvana AtmA koNa che ? tayo: viveka thama ? A baMne vacceno, AtmA-anAtmA vacceno, - viveka kevI rIte thAya ? patar (me, ) uccatam A (badhuM mane) kaho. A (sarva mane) samajAvo. (51) anuvAda - "baMdhana' kharekhara, che zuM? e kevI rIte AvyuM? kevI rIte e jAmI paDyuM ? emAMthI chuTakAro kema karIne thAya ? (A) "anAtmA' vaLI) zuM che ? (a) "parama AtmA' (eTale) koNa? te baMne vacceno, (eTale ke AtmA ane anAtmA vacceno) "viveka' kaI rIte thAya ? A badhuM) mane kaho. (51) TippaNa - gayA zlokamAM ziSya bhale eka prazna(pra.)no ullekha karyo hato, paNa kharekhara to teNe ahIM ekasAmaTA sAta prazno gurujIne pUchyA che ! jJAnaprApti mATenI eka svAbhAvika paripATI A cAlI Ave che : guru-ziSya vacce praznottarI hoya, ziSya prazna pUche ane guru teno uttara Ape. ane to ja, AvI paraspara savistara carcA vaDe ja, ziSyanI jijJAsA saMtoSAya. gItAmAM, zrIkRSNa, jJAnaprApti mATe, arjunane, je traNa sAdhano sUcavyAM hatAM, temAM paNa AvI praznottarIno temaNe samAveza karyo hato : tabiMddhi prApana parikana sevA | 4, 34 che. ('te jJAna tuM jJAnI pAsethI, guru pAsethI, praNipAta, pariprazna ane sevA vaDe meLavI leje.') guru-ziSya vaccenI, jJAnaprApti mATenI, AvI ja praNAlikA, prAcIna samayamAM grIsa-dezamAM paNa pracalita hatI : sokreTisa potAnA pleTo vagere ziSyone AvI praznottarI dvArA ja jJAna Apato hato. Ama to, A sAteya prazno, dekhItI rIte, sAva saraLa che, paraMtu ziSya bahu ja samajaNapUrvaka potAnA praznomAM, vedAnta-darzananA vadha:, vimokSa:, mAtmA, mAtmA, viveka, - vagere pAribhASika (Technical) zabdo prayojyA che. ane saMsArasAgarane tarI jaIne mokSa pAmavAnI enI je icchA che, e vize jANavAnI enI icchA (jijJAsA) che, teno badho ja AdhAra, A pAribhASika zabdonAM hArdamAM rahelAM gUDha-gahana-tAttvika rahasyane jANavA-samajavA para che. paraMtu have, ApaNe paNa, A samajaNa gurujInA javAbamAMthI ja meLavIe. zlokano chaMda : upajAti (51) para zrIdavA | dhanyo'si kRtakRtyo'si pAvitaM te kulaM tvayA / yadavidyAbandhamuktyA brahmIbhavitumicchasi // 52 // 118 | vivekacUDAmaNi Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha - dhanyoDasi kRtakRtyohasi pAvita te kula tvayA. yadavidyAbazvamukyA brahmIbhavitamicchasi | para ! zlokano gadya anvaya:- (tva) dhanya ti, (rva) vRta: ti, tvayA te kulaM pAvitam, yad avidyAbandhamuktyA brahmIbhavituM (tvaM) icchasi // 52 // | zabdArtha - vaiyA te naM pavitam | tArA vaDe tAruM kula pavitra thayuM che, teM tArAM kuLane pavitra karyuM che. zAnAM kAraNe ? 56 - kAraNa ke vaM rUchasi tuM icche che. zuM thavA ? vidA-vadhU-muyA dravituma - avidyAnAM baMdhanamAMthI mukti meLavIne brahmarUpa thavA, ajJAnanAM baMdhanamAMthI chuTakAro prApta karIne, brahmabhAva pAmavA. hakIkatamAM, ziSya brahmarUpa hoto, have ene brahmarUpa thavuM che, brahmabhAva pAmavo che. je "a-brahma' che, tene brahma banavuM che, te mATenuM vyAkaraNanuM A "Tvi' (tri) rUpa che: zrelImavatuma. (para) anuvAda - zrIgurujI bolyA : 'he vatsa !) tuM dhanya che, kRtakRtya che, teM tArAM kuLane pavitra karyuM che, kAraNa ke avidyAnAM baMdhanamAMthI mukti meLavIne tuM bahmarUpa thavA icche che. (12) TippaNa - ziSyanA prazno sAMbhaLIne gurujI prasanna thaI gayA ane ucca prakAranI AvI sAcI saMniSTha jijJAsA dharAvavA mATe, tene hArdika dhanyavAda ane abhinaMdana ApavA lAgyA. zikSaNazAstranuM A eka parama satya che ke UMDI jijJAsA dharAvato ziSya pAmIne gurune khUba AnaMda thAya : ahIM bhale guru ziSyane "dhanya' ane "kRtakRtya" kahe. hakIkatamAM, teozrI paNa AvA ziSyanI prAptithI "dhanya-kRtakRtya' thaI gayA che. saMsAramAM janmIne, saMsAramAM ja rahIne, saMsAramAM ja rahevA chatAM, brahmabhAva pAmavAnI icchA sevavI, e kaMI nAnIsUnI ke sAmAnya vAta nathI. bAkI to, moTe bhAge, saMsAranA sthUla ane bhautika upabhogomAM manuSya evo to gaLADUba paDI jAya che ke jeNe Avo durlabha, are, virala amUlya-manuSyadeha Apyo, e bhagavAnane ja te bhUlI jAya che. pote to bhagavAnano parama bhakta hato ja, chatAM . madhyakAlIna kavi sUradAse AvA udgAro kADhIne, potAnI namratA, nikhAlasatA ane AMtarika pAradarzakatAno ekarAra karyo hato : "mo sama kauna kuTila, khala, kAmI, jina tanu diyo tAhi visarAyo, eso nimakaharAmI ?' paraMtu A ja brahma sAthe eka banI javA jeNe tatparatA sevI, tenAthI to, vivekacUDAmaNi / 119 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharekhara, mAtra enuM kuTuMba ja pavitra thayuM che eTaluM ja nahIM, paraMtu enI mAtA ene janma ApIne kRtArtha thaI che, ane enA thakI khuda A dharatI-mAtA paNa 'puNyavatI' banI jAya che ! kulaM pavitraM jananI kRtArthA vasundharA puNyavatI ca tenaM / apArasaMvitsukhasAgare'smin lInaM parabrahmaNi yasya cetaH / bAkI to, brahmatattvanAM pravacano sAMbhaLanArAM keTalAM ? sAMbhaLyA pachI ene samajanArAM keTalAM ? AvA vaktAo keTalA ? zrotAo keTalA ? kaThopaniSade AvI virala vyaktio vize Avo sAzcaryAnaMda vyakta karyo che : zravaNAyApi bahubhiryo na labhyaH zRNvanto'pi bahavo yaM na viduH / Azcaryo vaktA kuzalo'sya labdhA Azcaryo jJAtA vaiSNatAnuziSTaH // 1, 2, 7 // ane gItAe paNa upaniSadanI A vANIne evuM ja samarthana ApyuM che :Azcaryavat pazyati kazcidenaM Azcaryavat vadati tathaiva cAnyaH / AzcaryavaccainamanyaH zRNoti zrutvA'pyenaM veda na caiva kazcit // 229 // paraMtu muMDakopaniSada to ethI ye AgaLa vadhIne AkharI cUkAdo ja saMbhaLAvI de che ke parama brahmane je jANI le che, eTale ke je brahmajJAnI banI jAya che te, pachI, brahmathI aLago raheto nathI, svayaM brahma ja banI jAya che :sa yo haiM vai tatparama brahma vela, (ma:) vAva mavati / 3,2, 1 / paraMtu ApaNe A sadgurunA vadhu pratibhAvo sAMbhaLIe. zlokano chaMda : upajAti (52) 53. RNamocanartAraH pituH santi sutAdayaH / bandhamocanakartA tu svasmAdanyo na kazcana // 53 // zlokano gujarAtI pATha : RNamocanarjhAraH pituH santi sutAdayaH / bandhamocanakartA tu svasmAdanyo na zcana // 53 // zlokano gadya anvaya :- pitu: samovanAra sutAya: (ane) matti, bandhamocanakartA tu svasmAt anyaH kazcana na ( saMbhavati // 53 // 120 | vivekacUDAmaNi Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - pituH namo vanavartA: pitAne RNamAMthI, deNAM-devAMmAMthI choDAvanAra, mukta karanAra, kutIyaH (a) sata - putra vagere (aneka) hoya che. vardhamonosta tuM paraMtu saMsAranAM baMdhanamAMthI mukti apAvanAra varmA acaH jIna na. (saMmati) potAnI jAta sivAya bIjuM koI hoI zake nahIM. (53). anuvAda - pitAne (temaNe karelAM) RNamAMthI mukta karAvanAra to putra vagere (bIjA aneka) hoya che, (hoI zake che), paraMtu saMsAranAM) baMdhanamAMthI mukti apAvanAra to potAnI jAta sivAya bIjuM koI hoI zake ja nahIM. (53) TippaNa - Ama to, zloka, pramANamAM, sahelo ja che, chatAM ene vadhAre sahelo banAvIe : jIvana daramiyAna, manuSyane saMjogo pramANe, kyAreka, deNuM karavuM paDe che, dhana vagere koIkanI pAsethI udhAra (uchInA) paNa levAM paDe che. ane e devuM pAchuM ApyA vagara, "RNa cUkta karyA vinA, jo te avasAna pAme to, pitAne AvAM deNAMmAMthI choDAvanAra, tene RNa-mukta karAvanAra to tenA putrovArasadAro vagere aneka hoya che. paraMtu jo pitAe jiMdagI. daramiyAna pApa karyo hoya to ? tenAM pApakarmanI javAbadArImAMthI tene koNa choDAvI zake ? bhAratIya zAstrono javAba jaDabesalAka che : koI ja nahIM ! emAM dIkarAo, dharmapatnI, sagAMvahAlAMo vagere bIjA koI svajano upayogI na banI zake. pApAcaraNanAM pariNAme, pitAnAM lalATe, saMsAra-baMdhananuM je RNa, lakhAyuM hoya, temAMthI tene anya koI ja (anya sthana) mukta karI zake nahIM. paratuM to pachI ? A RNamuktino upAya zo ? bhAratIya AdhyAtmika paraMparAmAM karmano siddhAMta sunizcita che. jIvana daramiyAna sArAM-narasAM karma karanAra manuSya, jIvana daramiyAna ke tyArapachI (eTale ke mRtyu pachI), te te karmanAM sArAM-narasAM pariNAmo, eTale ke sukha ke duHkha, - TUMkamAM, potAnAM karmanI sajA; pote ja bhogavavAnI rahe che. A aphara-aTala"avazyabhAvi prakriyAne, je nAma ApavuM hoya te Apo, - daiva, nasIba, bhAgya, vidhi, gati, niyati (Destiny) vagere, paraMtu temAM pheraphArane kazo ja avakAza nathI. deNe jeNe karyuM, e ja ene cUkave ! A mATe ja ApaNe tyAM taLapaduM AvuM kathana che ke "karyA bhogave !" AvAM RNamAMthI potAno uddhAra pote ja karavAno rahe ! AthI ja gItAe spaSTa kahyuM ke : lAbhanAtmAnam (6, 2) . ('potAno uddhAra pote ja karavAno rahe.') TUMkamAM, gurujIe ahIM saMsAra-baMdhana-muktinAM mahattva para bhAra mUkyo che, enI nIce lAla lITI dorIne, tenA pratye, ziSyanuM dhyAna kheMcyuM che. vAliyo luMTAro jaMgalamAM badhAMne lUMTI leto hato. devarSi nArade tene pUchyuM : vivekacUDAmaNi | 121 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tuM AvuM pApa zA mATe kare che ?' vAliyAe javAba Apyo ke 'kuTuMbanAM bharaNapoSaNa mATe.' nAradajIe tene samajAvyuM ke 'lokone lUMTavAnuM pApa to tuM kare che, te pApanI sajA bhogavavA tArAM kuTuMbIjano taiyAra che ? nahIMtara to te sajA tAre pote ja bhogavavI paDaze !' ane te ja kSaNe, vAliyAnAM magajamAM jhaLAMhaLAM prakAza pragaTyo, ane nAradajInA ATalA eka nAnakaDA saMtsaMganAM pariNAme, vAliyA-luMTArAmAMthI mahAkavi banelA vAlmIki pAsethI vizvane prathama paMktinuM mahAkAvya 'rAmAyaNa' sAMpaDyuM ! saMsAranAM baMdhano, e baMdhananuM RNa ane e RNamAMthI mukti : e sarvanA mahimA vize, ATaluM jANyA pachI, have konAM manamAM, e vize, kazI zaMkA rahI zake ? zlokano chaMda : 'anuSTupa' (53) 54 mastakanyastabhArAderduHkhamanyairnivAryate / kSudAdikRtaduHkhaM tu vinA svena na kenacit // 54 // zlokano gujarAtI pATha : mastakanyastabhArAdeduHkhamavairnivAryata / kSudAdikRtaduHkhaM tu vinA sTena na kenacit // 54 // zlokano gadya anvaya :- mastavanyastamArAve: ku:a anya; nivArthata / kSudAdikRtaduHkhaM tu svena vinA na kenacit (anyena nivAryate) | 54 // zabdArtha H- masta-casta-mArAve duHvuM - mAthA para rAkhavAmAM-mUkavAmAM AvelA bhAra vagerenuM duHkha, anya: nivAryate - bIjAMo vaDe e duHkhanuM nivAraNa thaI zake, bIjAMo e duHkhane dUra karI zake, kSu-gati-ta-duHa tu - zudh eTale kSudhA, khAvuM, bhojana karavuM, e zabdathI tRSA, tarasa, pANI pIvuM, vagere kriyAo samajavAnI rahe che, paraMtu A du:kha to (anyena) nacit na nivAryate / A duHkhanuM nivAraNa to, svena vinA potAnA vinA, bIjA koIthI thaI zake ja nahIM, potAnA vagara bIjAM koI dUra karI zake ja nahIM. (54) anuvAda :-- mAthA para mUkAyelA bhAranuM du:kha bIjAMo dUra karI zake che, paraMtu bhUkha(-tarasa) vagere duHkhanuM nivAraNa to, potAnI jAta sivAya, bIjuM koI na ja karI zake. (54) TippaNa HziSya raju karelA savAlono javAba gurujI ApI rahyA che. sAdhaka vyaktine saMsAranA tApanuM duHkha aTakAvI rahyuM che, muMjhavI rahyuM che. enuM nivAraNa karIne ene mokSamArga tarapha gati karavI che. enuM A du:kha koNa dUra karI zake ? mAthA para rAkhavAmAM Avelo, sAmAnano bojo asahya bane to, e bojo 122 / vivekacUDAmaNi - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjAne soMpIne e duHkhane ochuM-haLavuM karI zakAya, e badho bojo bIjAnAM hAthamAM ke mAthA para mUkIne emAMthI sAva mukta paNa thaI zakAya, "hAza'-kAro anubhavI zakAya, paraMtu mane bhUkha lAgI, tarasa lAgI, enAM duHkhathI taraphaDATa thavA lAgyo, mArAM bhUkha-tarasanAM du:khanAM nivAraNa mATe, jo koI svajana AvIne mane kahe ke- "ciMtA kara mA, huM hamaNAM ja khAvA besuM chuM, ane pANI paNa pIuM chuM, basa ! nirAMta kara !" to mArAM bhUkha-tarasa maTe kharAM ? praznanA uttaranI jarUra nathI. e mATe to mAre pote ja khAvuM-pIvuM rahyuM ! aMgrejImAM Ane lagatI eka sarasa kahevata che : tarasyA ghoDAne tame taLAvanA kAMThe laI jaI zako, paNa pANI to ghoDAe pote ja pIvuM paDe ! gurujIe tarata ja gaLe UtarI jAya evuM udAharaNa ApyuM che. saMsAratApanuM duHkha mAruM potAnuM che, e mane ja muMjhavI rahyuM che, mAruM A duHkha bIjA koIne 'TrAnphara kevI rIte karI zakAya ? zAstromAM sUcavAyelAM, A duHkhanAM nivAraNa mATenA upAyo, "bahiraMga" ane "aMtaraMga sAdhano AtmasAta karIne, mAre ja enuM nivAraNa karavAnuM rahyuM. A sAdhanonAM pariNAme, jevo bojo dUra thayo ke tarata ja, huM haLavo-phUla thaI gayo ! ane mokSanA paMthe paLavAnI anukULatA maLI gaI ! TUMkamAM, mumukSu samakSa sva-prayatna vinA bIjo koI vikalpa nathI, e vAta para bhAra mUkIne, gurujI ziSyane A mATe taiyAra rahevA taiyAra kare che ! zlokano chaMda : anuSupa (54) 55 pathyamauSadhasevA ca kriyate yena rogiNA / ArogyasiddhidRSTAsya nAnyAnuSThitakarmaNA // 55 // zlokano gujarAtI pATha - - - paththamauSadhasevA ca kriyA yena rogiNA! ArogyasiddhidaMSTAsya nAnyAnuSThitakarmaNA | papa | zlokano gadya anvaya - vena razipa pacce mauSadhasevA 2 jiyate, mAro siddhi meca parva che (thA), aca-anukita- LA (cAra) zabdArtha:- yena zALA - je rogI vaDe, je bimAra mANasa vaDe, paththa mAMdA mANase pALavAnI, AhAra-vihAranI parejI, mauSadhasevA - auSadhionuM sevana, niyamita rIte, nakkI karelA mApamAM, davAo levI te. jayate - karavAmAM Ave che, amalamAM mUkavAmAM Ave che, A siddhi gaNya (va svAta) ArogyanItaMdurastInI-rogamuktinI siddhi saphaLatA-prApti ene (ja) thAya che, maLe che, vivekacUDAmaNi ! 123 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 jAnuSThitame na (vAta) ene badale bIjuM koI "paththa" ane "auSadhisevana' kare to, pelA mAMdA mANasane svAcya-prApti na thAya ! (55) anuvAda :- je rogI AhAravihAranI parejI (pote) pALe ane auSadhonuM sevana (pote) kare, ene ja Arogya tapAchuM meLavavAmAM) saphaLatA maLe, enA vatI) bIjuM koI jo (upara-kahyA pramANe) kare to, (pelo mAMdo mANasa sAjo thaI zake) nahIM. (55) TippaNa - mAMdA mANasa mATe, sAjA thavA mATe, pathya ane auSadhonuM sevana pote karavA sivAya bIjo vikalpa nathI, e dRSTAMta paNa AgalA zlokamAMnAM dRSTAMta jevuM ja che. mokSa meLavavo hoya to, mokSArthIe pote ja, e mATenAM, zAstroe ane gurue sUcavelAM sAdhano ane upAyone AcArita karavA mATe kaTibaddha thavuM paDe, - e vinA chUTako ja nathI, - e hakIkatane A zlokamAM gurujIe doharAvI che. zloka, e rIte, sahelo che. zlokano chaMda : anuSTrapa (55) pa6 vastusvarUpaM sphuTabodhacakSuSA / svenaiva vedyaM na tu paNDitena / candrasvarUpaM nijacakSuSaiva jJAtivyamavaivAthate vim | padda zlokano gujarAtI pATha - vastusvarUpa phuTabodhacakSuSA svanaiva vedya na tu paNDitenA casvarUpa nijacakSurthava jJAtavyamavairavagate kim / pada / zlokano gadya anvaya - vastuqphUpa ravodhavA pena parva vedya ra te paNDitena; candrasvarUpaM nijacakSuSA eva jJAtavyaM, (tad) kiM anyaiH avagamyate ? // 56 // zabdArtha - vastusvarUpa - koI paNa vastunuM sAcuM-mULabhUta yathArtha rUpa nA iva vedya - potAnAthI ja, pote jAte ja jANavuM joIe, jANavA yogya che (vivuM - e dhAtunuM vidhyartha karmaNi kRdaMta). kevI rIte ? kaI AMkha vaDe ? ra - spaSTa, samyapha, cophakhI, vizada, vodhavaSA - jJAnarUpI AMkha vaDe, jJAnanetra vaDe, ne tena (ve) - paNa paMDita vaDe nahIM, vasvarUpa caMdranuM (ramaNIya, suMdara) rUpa, caMdranuM saundarya, niva@SA parva jJAti - potAnI AMkhe ja joI-jANI levuM joIe. (jJA - e dhAtunuM vidhyartha karmaNi kRdaMta). (ta) fmaH vAgate ? zuM te bIjAo dvArA-mAraphate jANI zakAya ? (56). 124 | vivekacUDAmaNi Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda :- koI paNa vastunuM yathArtha rUpa to jJAnarUpI AMkha vaDe, pote jAte ja, jANI levuM joIe, koI paMDita dvArA nahIM : candranuM saundarya (paNa e ja rIte) potAnI AMkhe ja jovAnuM-jANavAnuM rahe, - bIjAo mAraphata, zuM te jANI zakAya che ? (56) TippaNa H-- mokSa meLavavA mATe sAdhake pote-jAte ja parizrama karavAno che, emAM bIjA koInI madadane jarA paNa avakAza nathI, e pAyAnI hakIkata ziSyane gaLe UtAravA mATe, gurujI, eka pachI, eka udAharaNo ApI rahyA che. caMdranI nayanaramya suMdaratAnuM anya koI mANasa game eTaluM savistara ane game evuM vizada varNana kare, paNa AMdhaLAne e varNana keTaluM kAma Ave ? emAM to dekhatA mANasanuM ja kAma ! e ja rIte, Izvarano sAkSAtkAra paNa, bhaktajane, potAnI bhItarI AMkha vaDe, potAne lAdhelAM jJAnanAM netra vaDe, svayameva, karavAno rahe, potAno koI svajana ke mitra game teTalo paMDita hoya, enuM pAMDitya bhaktane kazuM ja kAmanuM nahIM ! hakIkatamAM, paMDitAI kazI ja kAmanI nahIM, emAM to AtmAnubhava svayaMpreraNA (Self-realisation) ja kAma Ave ! ApaNA aneka bhakto sAva abhaNa hatA, chatAM bhagavAnanuM darzana karI zakatA hatA : sAcA-saMniSTha bhakta mATe to bhagavAna hAjarAhajUra che ! tAtparya e ke AmAM koI ejanTa, ADatiyA ke dalAla taddana nakAmA ! bolabAlA mAtra potAnI, potAnI saMniSThA(sincerity)nI. zlokano chaMda : upajAti (56) 57 avidyAkAmakarmAdiprAzabandhaM vimocitum / kaH zaknuyAd vinAtmAnaM kalpakoTizatairapi // 57 // zlokano gujarAtI pATha H- avidyAkAmakarmAdipAzabanyaM vimocitum / kaH zanuyAd vinAtmAnuM kalpakoTizaairapi // 57 || zloMkano gadya anvaya :- vidyAAmamAMpiAzavanpa vimocituM, AtmAnaM vinA, tvajrozita: api : zanuyArM ? | 17 || zabdArtha H- avidyA eTale anAdi kALathI cAlyAM AvatAM ajJAna; AtmajJAnano abhAva, ma kAma, krodha vagere sUkSma Saripuo, AMtarika duzmano, cha zatruo, rma manuSye saMsArI jIvanamAM karelAM roja-ba-roja karyo. A badhAno pAza, phAMsalo, bAMdhavAnuM jADuM-moTuM doraDuM (pANa) ane A badhAMnA pAzanuM baMdhana (vandhana) - emAMthI vimocituM - chuTakAro meLavavA mATe, chUTavA mATe, mukta vivekacUDAmaNi / 125 - Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thavA mATe, : sajanavA - koNa samartha bane ? e kAma koNa karI zake ? AtmAne vinA - potAnI jAta sivAya ? sva-prayatna vinA ? potAnA parizrama-puruSArtha vinA? jAta-mahenata vagara? vanya - yuga, voTi-zauM: so karoDa, karoDo yugo sudhI paNa (pi) ? (57) anuvAda - avidyA, kAmanAo ane karmo vagerenA pAzanAM baMdhanamAMthI chUTavA mATe, karoDo yugo sudhI paNa, potAnI jAta vinA, koNa zakta bane? (57) TippaNa:- eka ne eka vAta pharI pharIne kahevI, kahyA karavI, ene sAhityavivecako, 'punarukti'-doSa gaNe che, eTaluM ja nahIM paNa ApaNA vAstavika jIvanavyavahAramAM paNa AvI prakriyA kaMTALAjanaka bane. sAhityamAM ane rojiMdA vyavahAramAM e bhale doSa hoya, adhyayana-adhyApanamAM to AvI prakriyA eka khUba upayogI 'lasa-poinTa' ja gaNAya : eka ne eka vicAra ke muddAnuM aneka vAra raTaNa thAya, tethI e vicAra ke muddo e sAMbhaLanAranAM magajamAM barAbara UtarI jAya, yAda rahI jAya ane e evo sajjaDa rIte yAda rahI jAya ke kyAreya - kadIya bhUlAya nahIM ! Ane "piSTapeSaNa'-nyAya kahevAya che. khAMDelAM-daLelAMne pharI pharIne khAMDavuM-daLavuM te; - A "daLaNuM" evuM jhINuM thAya ke emAM kyAMya eka nAnI jhINI kAMkarI paNa na rahe ! loTa Avo jhINo-bArIka hoya, temAMthI banAvelI vAnagI khAvAmAM majA paDe ! jJAnanuM, - ane khAsa karIne, - adhyAtmajJAnanuM paNa AvuM ja che. AcAryazrI zikSaNazAstranA AvA ja niSNAta (Exper) tajjJa (Connoisseur) che. sAme UbhelA ziSyane vedAnta-vidyAnA siddhAnto samajAvavA mATe, teozrI, punarAvartananI (sAhitya)doSa horIne paNa, ahIM, AvuM ja karI rahyA che ! Long and short of it, teozrI ziSyanAM mAnasa para eka ja satyane ghuMTI-ghUMTAvI rahyA che ke, "vatsa ! ahIM to "jAtamahenata ja jhiMdAbAda' che. yAda rAkha, beTA ! A gItAvacana : 3 lAbhanAtmAnam | zlokano chaMda : anuSupa (57) 58 na yogena na sAMravyena karmaNA no na vidyayA / brahmAtmaikabodhena mokSaH siddhyati nAnyathA // 58 // zlokano gujarAtI pATha : na yogena na sAMbena karmaNA no na vidyayA. brahmAtmakabodhena mokSaH siyati nAnyathA . 58 // - zlokano gadya anvaya :- yona, saksena, no (na+3) varmA, nA vidyayA mokSaH siddhyati / (saH mokSaH tu) brahmAtmaikabodhena (eva) siddhyati, gAthA ra (siddhayaMti) || 18 | 126 | vivekacUDAmaNi Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - yoga - mahAmuni pataMjalie nirUpeluM yogadarzana ane emAM darzAvelI aneka yaugika kriyAo, sAMzca - kapila-muni-praNIta sAMkhya-darzana ane emAM nirUpita puruSa ane prakRtinuM dvata, varga - jaimini-RSie nirUpeluM pUrvamImAMsA- darzana ane emAM vihita karavAmAM AvelI vaidika karmakAMDanI prakriyAo, vidyA upaniSado vagere zruti-graMthomAM ane bAdarAyaNanAM brahmasUtromAM nirUpita 'upAsanA' athavA dhyAna'. ghauM-gAtmA-putva-vodha - brahma ane AtmA, eTale paramAtmA ane jIvAtmA, e baMnenuM tva, eTale e baMnenI ekatA, e baMne vacce saMpUrNa abheda, - TUMkamAM, e baMne judA nahIM paNa eka ja che, evuM jJAna, evI samajaNa (voMdha:). mokSa: siddhati - mokSa siddha thAya che, mokSanI prApti thAya che, anyathA ( siddhati) nahIMtara, eTale ke bIjA koI upAyo vaDe, bIjI koI rIte, mokSa siddha thato nathI. (58) anuvAda - na yogathI, na sAMkhyathI, na karmathI ke na vidyA(eTale ke upAsanA)thI, - mokSa siddha thato nathI. (mokSa to, mAtra) brahma ane AtmAnI ekatAnA jJAna vaDe (ja) siddha thAya che, bIjA koI upAyo vaDe nahIM. TippaNa - prAcIna bhAratIya tattvaciMtananI paraMparAmAM, sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, pUrvamImAMsA ane uttaramImAMsA athavA vedAnta - evAM "darzano' (six systems of Indian philosophy) mAnya thayAM che, emAMnA traNa(sAMkhya, yoga karma eTale pUrvamImAMsA)'darzanono ahIM ullekha che. mULa muddo mokSaprAptino che ane ziSya e vizenAM mArgadarzana mATe ja gura pAse Avyo che. A pahelAMnA thoDA zlokomAM, gurujIe, bhinna bhinna thoDAM udAharaNo ApIne, A anusaMdhAnamAM, sAdhakanA saMniSTha svayaM-puruSArtha para khUba bhAra mUkIne, ziSyane enuM mahattva samajAvyuM che. have, ahIM to, teozrIe pAyAnI vAta ja jaNAvI dIdhI che ke jIvAtmA ane paramAtmA vaccenAM saMpUrNa abheda-advaitanAM jJAnathI ja, mAtra enA vaDe ja, mokSa siddha thaI zake, enA sivAyano bIjo koI upAya emAM cAle ja nahIM ! ema kema ? AnA javAbamAM teozrIe, zlokanI prathama paMktimAM, cAra vAra na-zabdane prayojIne, sAMkhya, yoga, karma ane vidyA, - e cAra para moTI cokaDI mArI dIdhI ane e cAreyanI, A mokSaprAptinI prakriyAmAM, bAdabAkI ja karI nAkhI ! kAraNa ? eka ja : mokSaprAptinI sarvathA ane saMpUrNa pUrvazarata che, - jIvAtmA ane paramAtmA vaccenA ebhedanAM jJAnanI. sAMkhya-coga-karma-vidyA, - e cAreya, eTalA mATe, A saMdarbhamAM, nirupayogI ane nakAmAM che ke e sarvanAM hArdamAM, jIvAtmA ' vivekacUDAmaNi | 127 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA vaccenA bhedanI, dvatanI, e be judAM che, e be eka nathI, evI vibhAvanA mAnya rAkhavAmAM AvI che. ane A pahelAMnA pAMca zloko(53-5455-56-57)nI, A 58mA zloka sAthe, ekavAkyatA to evA niSkarSa vaDe, sthApI zakAya ke, chevaTe to guru paNa "brahmAtmatva'no "bodha" ApIne aTakI jAya. jIvAtmA-paramAtmAnI ekatAnI anubhUti (Realisation, Experience) to sAdhake pote ja karavAnI rahe che. zlokano chaMda : anuSupa (58) pa9-60 vINAyA rUpasaundaryaM taMtrIvAdanasauSThavam / prajAraMjanamAtraM tad na sAmrAjyAya kalpate // 59 // vAgvaikharI zabdajharI zAstravyAkhyAnakauzalam / vaiduSyaM viduSAM tadvad bhuktaye na tu muktaye // 60 // zlokano gujarAtI pATha : vINAyA rUpasaundarya taMtrIvAdanasavam prajAraMjanamAtra tadna sAmrAjyAya kalpate | 59 | vAvaikharI zabdajharI zAstravyAkhyAnakauzalam | vaiduSya viduSo taddad bhuktaye na tu muktaye | 60 | zlokono gadya anvaya:- (yathA) vINAyA: rUpa , taMtrIvAvanauSThava, tata prajAraMjanamAtraM, sAmrAjyAya na kalpate / (tathA eva) vaikharI vAk, zabdajharI, zAstravyAkhyAnakauzalaM, viduSAM vaiduSyaM (ca etAni sarvAMNi api / ) (zrotuH) puru, na tu (taca) mukya (sattAna mati) (12-60) zabdArtha - vINAvAda rUpI - vINAnAM rUpanI suMdaratA, enA dekhAvanuM phUTaDApaNuM; taMtrIvAnasIkavuM - taMtrI eTale vINAnA taMtuo, tAra; vAva - eTale tene vagADavuM te; ane sauSThava - eTale AvaData, hoMziyArI, kuzaLatA; tat - te (A badhuM); prajJAraMganamArga - lokonuM manoraMjana karavA mATe ja che, lokone khuza-prasanna karavA mATe ja che; sAgrInyAya - sAmrAjyanI prApti mATe; vanyate - e mATe upayogI na thAya, emAM kAma na lAge, emAM sAdhana na banI zake; tadana - tevI ja rIte tevI vAla - harI' vANI; zAstro pramANe vANInA cAra prakAro A 'pramANe ApavAmAM AvyA che: vikharI', "madhyamAM', "pazyantI' ane 'sUkSamA(athavA parA'); A cAramAMnI sauprathama vakharI' eTale to evI vANI, jemAM mAtra zabdono satata ekasAmaTo dhodha, athavA zabdono aalita (Non-stop) pravAha ja hoya; bahu bahu to e karNapriya, karNamadhura hoya, sAMbhaLavI game evI hoya; 128 vivekacUDAmaNi Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUMkamAM, "vakharI'-vANImAM zabdo vadhAre ane artha ocho hoya; taLapadI bhASAmAM "dhANIphUTa vANI". A kAraNe ja, vaivI zaniSpattiH - evI enI vyAkhyA thaI haze. ekaMdare ema kahevAya che ke manuSyo bole che te vANI eTale "vaikharI". zabdarI - avicchinna zabdapravAha, zabdanuM aNaaTakyuM sadAvhetuM jharaNuM; zAtravyArAnaoauzanam - zAstro para vyAkhyAna ApavAnI kuzaLatA, nipuNatA, caturAI, vidvattA, paMDitAI; viduSo - vidvAnonI, paMDitonI; vaiduSya - vidvattA, vidvAnapaNuM, mujI - bhoga mATe, upabhoga mATe, majA-AnaMda mATe; tu mup - paraMtu mokSa ApavA mATe nahIM. mukti mATe nahIM. (59-60) anuvAda :- (jevI rIte) vINAnA dekhAvanI suMdaratA ane enA tArane vagADavAnI kuzaLatA lokonuM manoraMjana karavAmAM upayogI thAya, paraMtu tethI kaMI sAmrAjya na maLI jAya; (tevI ja rIte, "vaikharI" vANI, (mAtra) zabdono asmalita pravAha, zAstro para vyAkhyAna ApavAnI hoziyArI ane vidvAnonI vidvattA, - A badhuM (sAmAnya manuSyone) rIjhavavAmAM khapa lAge, (paraMtu) mukti meLavavAmAM nahIM. (59-60). TippaNa - viNA eka sarasa-suMdara taMta-vAdya che, paraMtu enAM rUpa-saundarya ane e kuzaLatApUrvaka vagADavAmAM Ave te samayanuM enuM nAda-mAdhurya kaMI sAmrAjyaprAptimAM upayogI banI zake ? enuM saMgIta samApta thAya, eTale enI sArthakatA paNa e ja samaye samApta ! AthI vizeSa eno kazo ja mahimA nahIM ! Thus far and no further ! basa, evuM ja zabda ane vANInuM : kAne paDyAM, sAMbhaLyAM, eTale vAta pUrI thaI gaI ! zAstronI bahuzrutatA (Well-readness), vidvattA, pAMDitya, vyAkhyAnakuzaLatA, - e badhAM paNa, mugdha manane, thoDo samaya prabhAvita karI zake, paraMtu mokSaprAptinA mArgamAM madadarUpa thavAnuM evuM kazuM gajuM nahIM ! * ane emAMye, ApaNI, - sAmAnya manuSyanI, - vANI eTale to vaikharI, - jemAM zabda-bAhulya ane zabda-cAturyano ja ThATha ! bhale, ApaNAM zAstromAM zabdane "brahma'no hodo (status) apAyo hoya, paraMtu kharekhara jyAre te "brahma'no saMparka karavAnuM "sAhasa" kare che tyAre to tene, mananI sAthe, vile moDhe, bhUMDe hAle, hIro ghoghe jaI AvyAnI jema, nirAza-niSphaLa thaIne, tyAMthI pAchAM pharavAnI ja pharaja paDe che ! : to vAvo nivartine aApya manasA sadA (taittirIya-upaniSada) ane muMDaka-upaniSada to cokakhuM ja saMbhaLAvI de che ke A AtmA, eTale ke brahma, paramAtmA, pravacano vaDe kaMI pAmI zakAto nathI : nAyamAtmA pravadana nAkhyA . (3, 2, 3) vivekacUDAmaNi | 129 pharmA - 9 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUMkamAM, zabdanA mAdhyama mAraphata maLatuM AvuM kahevAtuM' ("tathA thata", Socalled) jJAna, - eTale to mAtra mAhitI (Information) ja! ane eTale ja, "ame to zabadanA sodAgara' ! ema kahevAmAM gaurava anubhavanAra, enAthI thAkI- kaMTALIne, ApaNA rASTrIya zAyara meghANIe Avo ArtanAda karyo haze : mArAM jJAna-gumAnanI gAMsaDI UtarAvo zirethI Aja !' ane vizvaprasiddha kavi-nATyakAra zephaspIara to A zabdathI evA tobA pokArI gayo hato ke enAM nATakanA eka pAtranAM mukhe teNe AvA zabdo mUkyA hatA : "Words, Words, Words !" enuM gajuM, bahu bahu to, AcAryazrI aucityapUrvaka kahe che tema, mAtra puru, guruve to kadApi nahIM, nahIM, nahIM ja ! zlokano chaMda : anuSupa (59-60) 61 avijJAte pare tattve zAstrAdhItistu niSphalA / vijJAte'pi pare tattve zAstrAdhItistu niSphalA // 61 // zlokano gujarAtI pATha - avizAte pare tatve zAstrAdhItistu niSThalA ! | vijJADapi pare tattva zAstrAdhItistu niSkalA || 61 || zlokano gadya anvaya - vijJAne. zAstrArdhati: tu niSNatA (pati) I (parva ava) pare tattva vijJAne pa, zAtrAdhati: tu niSpakatA (4) mata che 67 | | zabdArtha - pare tattva vijJAne (sati) brahmarUpI paramatattvanuM jJAna na thayuM hoya to, tyAM sudhI; paramabrahmanuM mULasvarUpa na samajAyuM hoya, na AtmasAt thayuM hoya to, tyAM sudhI; sAdhakanI AdhyAtmika paripakvatA athavA sajjatA, paramatattvanAM jJAna pUratI ATalI UNI-adhUrI hoya, tevI paristhitimAM to, tyAMsudhI, tevI paristhitimAM zuM thAya ? A savAlano javAba zlokanI prathama paMktinAM bIjAM caraNamAM apAyo che, paraMtu te pahelAM A prathama caraNanI vAkyaracanAne, vyAkaraNazAstranI dRSTie, jarA samajavA jevI che : pa2 tattva ane vijJAna - e traNeya zabdone ahIM saptamIvibhakti ekavacanamAM(ra, tave, ane vijJAta) mUkavAmAM AvyA che. AvI vAkyaracanAne saMskRta vyAkaraNa-zAstramAM, "sati saptamI", - evuM pAribhASika nAma ApavAmAM AvyuM che. zlokanI bIjI lIMTInAM pahelAM caraNamAM paNa AvI ja "sati saptamI" vAkyaracanA che. koI paNa kriyAno samaya darzAvavA mATe, AvI vAkyaracanA, saMskRta kaviomAM, khUba priya ane pracalita banI rahI hatI : zlokano 130 | vivekacUDAmaNi Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "ayodhyAnAM loko sukhI hatAM (nanA: suzrvina Asan 1)". 'paraMtu kyAre ?' to ke "ayodhyAmAM dazaratha rAjA rAjya karatA hatA, tyAre", (nRpe dazarathe ayodhyAyAM zAsatti sati 1). A chellAM vAkyamAM pe, dazarathe, zAsatti, - e traNeya zabdo saptamI-vibhakti ekavacananAM rUpo che. AvI zAstrIya bAbatomAM sAmAnya vAcakone rasa na hoya, e svAbhAvika che, te chatAM koIka saMskArI jijJAsu vAcaka AvI bAbatane paNa mANI (enjoy-appreciate karI) zake, te mATe ahIM ATaluM rokAvuM yogya ane jarUrI jaNAyuM che. have ApaNe zlokanA prastuta saMdarbhamAM pAchA AvIe : parama tattva na samajAyuM hoya tevI paristhitimAM zuM bane ? kevuM pariNAma Ave ? zAstrAdhIti: eTale zAstronuM (mIti:) adhyayana, bhaNatara, zAstrono abhyAsa; nitA (mati) niSphaLa, phaLa na ApanAruM, nirarthaka, niSprayojana, nakAmuM (banI jAya che, nIvaDe che). artha spaSTa che H parama tattvanAM jJAnanAM abhAve, enI gerahAjarImAM, e na hoya to, eTalI AdhyAtmika pUrvazarata paripUrNa na karavAmAM AvI hoya tyAM sudhI, zAstronuM game teTaluM UMDuM ane vyApaka bhaNatara paNa, mokSanA sAdhaka mATe, tadana nakAmuM banI jAya ! mAtra nirupayogI boja ja banI rahe ! TUMkamAM, A pahelAM kahevAI gayuM che tema, izvara-sAkSAtkAra ane mokSaprAptinAM anusaMdhAnamAM, vidvattA, bahuzrutatA(Well-readness)no kazo ja mahimA nathI. evI ja rIte, pare tattva vijJAte api - parama tattva pUrepUruM samajAI gayuM hoya to, tyAre, tevI paristhitimAM paNa, zAstronuM adhyayana nirarthaka ja che, kAraNa ke pachI to sAdhakane enI kazI jarUra ja rahetI nathI ! (61) anuvAda :- parama tattva(brahma)nuM jJAna na thayuM hoya to, zAstranuM adhyayana niSphaLa che; ane te ja rIte, parama tattva(brahma)nuM jJAna thaI jAya pachI paNa, zAstranuM adhyayana to niSphaLa ja che. TippaNa H-- Ama to, zabdArtha-vibhAgamAM, zlokanA vaktavya mATe je vIgato ApI che ane je vistAra karyo che te jotAM, have vizeSa kazuM kahevAnuM rahetuM nathI. paraMtu zlokanI baMne paMktiomAM, e ne e ja zabdone, phakta thoDA mAmUlI pheraphAra sAthe, pharIthI mUkyA che, AcAryazrInAM e kAvya-cAturyano AsvAda aMtaramAM jarA ghUMTavA jevo che : "paramatattvanuM jJAna na hoya to to zAstra-adhyayana niSphaLa rahe, e to jANe samajyA, paraMtu paramatattvanuM jJAna prApta thayA pachI paNa, e ja zAstra-adhyayana niSphaLa ? A to bhAre virodhAbhAsa kahevAya; AvuM te kaMI hoya ?" evuM, sAmAnya mANasane avazya lAge. paNa AvA virodhAbhAsanAM hArdamAM ja brahma-sAkSAtkAra jevI AdhyAtmika bAbatanuM rahasya raheluM che, tene pUrepUruM pAmyA vinA, A svAdhyAyamAM ApaNe AgaLa vadhIe to A zlokanA marmane cUkI gayAM jevuM bane ! vivekacUDAmaNi / 131 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hakIkatamAM, ahIM zAstra-adhyayananAM mahimA ane maryAdA, - baMnenuM spaSTa Alekhana karavAmAM AvyuM che : zAstra-adhyayanano mahimA keTalo ? paramatattvanAM jJAnarUpI mULa sAdhya sudhI sAdhakane laI jAya teTalo ja; ane tenI maryAdA paNa A ja ke parama-tattvanAM jJAnarUpI sAdhyane pUrepUruM pAmI. lIdhA pachI, e ja zAstraadhyayana sAva nakAmuM ! "kema ? to ke, tenuM gajuM mAtra ATaluM ja hatuM ! sAdhyasiddhi pachI paNa sAdhakanAM manamAM zAstra-adhyayana astitva dharAvatuM hoya to paNa te to eka nirarthaka bojarUpa ja chene ! e to pelI paramasANanI siddhi mATenuM mAtra eka sAdhana ja hatuM : sAdhaka, sAdhyane meLavI le, tyArapachI sAdhana enI pAse rahe to ya zuM ane na rahe to ya zuM ? AkAzamAMno caMdra dekhAto nhoto, batAvanAre pelAne kahyuM : "jo, pelA vRkSanI zAkhA(DALI)nI sAva najIka caMdra che !" pelAne zAkhA(DALI)dekhAtI hatI, zAkhA joI, zAkhAnI pAse ja rahelo caMdra paNa dekhAI gayo, pachI zAkhAnI jarUra zI ? zAkhAne joyA karavAno zo artha? kazo ja nahIM, sAva nirarthaka ! saMskRta sAhityamAM AvI ghaTanAne "zAkhA-caMdra-nyAya" (Maxim) kahevAmAM Ave che : paramatattvajJAna eTale caMdra ane zAstra-adhyayana eTale zAkhA ! agharI vAtane sahelI banAvI zake, e ja Adarza adhyApaka ane AcArya ! zlokano chaMda anupupa (61) 62 zabdajAlaM mahAraNyaM cittabhramaNakAraNam / / ataH prayatnAjjJAtavyaM tattvajJAttattvamAtmanaH // 62 // zlokano gujarAtI pATha : zabdajAla mahAraNya cittabhramaNakAraNam | ataH prayatnAjJAtavya tattvajJAttattvamAtmanaH || 62 // zlokano gadya anvaya :- zabdanA virapramANe mahArartha(pti), ataH tattvajJAt AtmanaH tattvaM prayatnAt jJAtavyam // 62 // | zabdArtha - zabdagAnaM - zabdonI jALa, zabdono samUha, jhAjhA zabdano ThaThAra; mahIM-maraNe - "zabdajALa' e eka moTuM jaMgala che(ti), vana che; A "mahA-araNya" kevuM che? - viramagAra - cittane bhamAvavAmAM, bhaTakAvavAmAM, rakhaDapaTTI karAvavAmAM kAraNarUpa; to pachI sAdhake zuM karavuM? eno javAba zlokanI bIjI lIMTImAM apAyo che : mata: - AthI, A kAraNe; mAtmanaH tattva jJAtavya | - jJAtacuM eTale jANI levuM joIe, jANI levuM ghaTe. zuM jANI levAnI jarUra che ? - mAtmanaH tattva - AtmAnuM tattva; AtmAnuM mULabhUta vAstavika tattvasvarUpa. A tattva konI pAsethI jANI levAnuM? - dvajJAn - tattvajJa pAsethI. 132 / vivecUDAmaNi Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A tattva to, je jANato hoya te ja jaNAvI zake ne ! tattvajJa eTale tattva jJAnAti yaH, saH / je pelAM tattvane jANe che te, - tattvajJAnI; kevI rIte jANI levuM ? prayajJAt - prayatnarvaka. AvuM tattva kAMI sAmAnya ke saheluM thoDuM che ? e to ghaNI mahenata mAgI le tevuM che, jANavuM bahu agharuM che, eTale enA mATe satata prayatno cAlu ja rAkhavA paDe. (62) anuvAda :- zabdajALa to cittane bhamAvI de tevuM eka moTuM jaMgala che; (ane) AthI (sAke) tattvajJAnI pAsethI AtmAnuM tAttvika svarUpa prayatnapUrvaka jANI levuM joIe. (62) TippaNa :mumukSune AcAryazrIe ahIM eka samucita cetavaNI(Warning) ApI che : A pahelAMnA zlokamAM jema zAstrAdhyayananAM mahimA ane maryAdA darzAvyAM hatAM tema, ahIM, A zlokamAM zabdanAM mahimA ane maryAdA darzAvavAmAM AvyAM che. zabdano mahimA e hakIkatamAM rahelo che ke sAdhake je kaMI jANavAnuM hoya che (jJAtavyuM), tenuM ekamAtra mAdhyama(Medium) zabda che. zabdanAM mAdhyamamAM thaIne ja, enA dvArA ja, jJAna meLavI zakAya, eTale zabda vinA to cAle ja kema ? ThaMDI nAmanA eka sAhityavivecake zabdano mahimA A pramANe darzAvyo che idaM andhaM tamaH kRtsnaM jAyeta bhuvanatrayam / vi zabdArtha jyotiH saMsAra na nIkhate / / (kAvyAdarza" 1, 4) ("zabda-nAmano prakAza jo saMsAra-bharamAM na jhaLahaLato hota to, A samagra tribhuvanamAM ghora aMdhakAra vyApI raheta !") kharekhara, zabda e eka ajoDa ane anivArya prakAza che. enA vinA to jJAnamArga sUjhe ja nahIM, dekhAya ja nahIM, e mArganI yAtrA ja baMdha rAkhavI paDe ! paraMtu sAvadhAna ! jarUra hoya teTalA ja, ochAmAM ochA(Minimum) zabdone upayogamAM lo. aneka zabdonA bina-jarUrI ThaThArAmAM na paDo. e ThaThAro pote ja eka jALa(nAtaM) banI jaze, tamane emAM gUMcavI-phasAvI deze, ane tamArI sAme, bhUlabhUlAmaNIthI bhareluM, cittane bhaTakAvanAruM (pittapramaLAraLa) eka bhayaMkara jaMgala (mahA-araNyuM) ja UbhuM karI deze ! upaniSadoe paNa AvI ja cetavaNI ApI che : nAnudhyAyed bahUn zabdAn vAco viglApanaM hi tat / ("jhAjhA zabdonI mAthAkUTa kadI na karavI : ema karavAthI to vANIne thakavI nAkhavA sivAya bIjuM kazuM ja pariNAma nahIM Ave !") saMskRta sAhitya-vivecakoe, AthI ja, ochAmAM ochA zabdo dvArA, vadhumAM vadhu (Maximum) artha vyakta karavAnA 'kAvya-guNa' mATe 'lAghava'(Precision) zabda prayojyo che. zlokano chaMda : anuSTupa (62) vivekacUDAmaNi / 133 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 ajJAnasarpadaSTasya brahmajJAnauSadhaM vinA / kimu vedaizca zAstraizca kimu mantraiH kimauSadhaiH // 63 // zlokano gujarAtI pATha - ajJAnasarpadaSTasya brahmajJAnauSadha vinA kima veTekSa zAstrazca kima maMtraH kimauSadhaH | 63 / zlokano gadya anvaya - ajJAnasarSadraSTI (gana) vIjJAnauSadha vinA, vinuM vai? vimuM zAraai? mui manai? mui (sau.) gauSadha: ? || durU II zabdArtha - jJAnasaNI (nI) - jene ajJAnarUpI sApa karaDya hoya, Dasyo hoya tene, tevA mANasane, tenA mATe; vijJAna-gauvadha vinA - brahmajJAnarUpI auSadha-davA vagara, tenA vinA, tenA sivAya; fmuM - eTale vi 3, zuM khapanuM? zuM kAmanuM? mui vaivaida ra zAstra 2 ? - vedo ane zAstrothI zuM vaLe? vimuM manai ? - maMtrono zo upayoga? vimuM (:) gauSadha: ? bIjAM phAlatu-paracuraNa osaDo zA upAyanAM ? (63). anuvAda - ajJAnarUpI(jherI) sApa jene Dasyo hoya, tenA mATe, brahmajJAnarUpI (ekamAtra) auSadha sivAya, vedothI zuM vaLe ? zAstro zAM kAmano ? maMtrono zo upayoga ? ane (bIjAM sAmAnya) auSadho zAM khapanAM ? (63) TippaNa - roga, rogI, davA ane rogamukti (Recovery)- e rUpakane prayojIne, AcAryazrI ahIM brahmajJAnanI sarvazreSThatA prasthApita kare che : koI mANasa mAMdo paDe tyAre, enAM svajano ene koIka kuzaLa(Exper) vaidya pAse laI jAya che. sauprathama to, vaidya, enAM zarIranI sarvAgINa tapAsa karIne enA roga(Disease)nuM nidAna(Diagnosis) kare che ane pachI te roganAM nivAraNa mATe, koIka aksIra davA (Medicine)nI bhalAmaNa (Prescription) kare che. vaidya lakhI ApelI davA to, vaidyanI dRSTie, sarvazreSTha, ekamAtra, akasIra ane amogha che, ane dardIe rogamukta thavuM hoya, sAjA (Recover) thavuM hoya to, teNe te eka ja davAnuM sevana karavuM joIe, paraMtu jo pelo dardI, vaidya sUcavelI davA sivAyanI anya aracuraNa-paracuraNa davAonuM ja sevana karyA kare, to zuM-kevuM pariNAma Ave ? A savAlano javAba sahu jANe che. ahIM eka mumukSu-janane ajJAnarUpI jherI sApa karaDyo che, te jhera enAM zarIranAM aMge aMgamAM vyApI cUkyuM che; AvA dardIne AvuM jhera-utAranAra koIka samartha vaidya(sadgura) pAse laI javAmAM Avyo, vaidhe enuM sacoTa nidAna karIne ekamAtra brahmajJAna rUpI aksIra auSadha (Antidote) lakhI ApyuM, paraMtu pelA dardIe, 134 | vivekacUDAmaNi Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAnAM "ahaM' (Ego) ke mUrkhatAnAM kAraNe, ke pachI vaidyamAM pUratI zraddhAnA abhAve, pelAM brahmajJAnarUpI amogha(Unfailing) auSadhanuM sevana karavAne badale, eTale ke brahmajJAna prApta karI levAne badale, vedo-zAstro-maMtro ane anya Alatu-phAlatu auSadhone ja sevyAM karyAM. basa, pachI to je pariNAma AvavuM joIe, te ja AvyuM ! ajJAnarUpI eno vyAdhi cAlu rahyo ane mokSa-prAptirUpI nIrogIpaNuM tene kyAreya na lAdhyuM ! | zlokamAM prayojelAM rUpaka(Metaphor)-alaMkAra vaDe, zrIzaMkarAcArya ahIM dhAryuM nizAna pADyuM che, - brahmajJAnanI ajoDatA (Unique-ness), amoghatA (Infallibitity, Efficacy) 2140. zlokano chaMda : anuSupa (63) na gacchati vinA pAnaM vyAdhirauSadhazabdataH / vinA'parokSAnubhavaM brahmazabdairna mucyate // 64 // zlokano gujarAtI pATha na gacchati vinA pAna vyAdhirISadhazabdataH | vinADaparokSAnubhava brahmazabdane mucyate I 64 zlokano gadya anvaya - (yathA mauSadha:) pAnuM vinA, (vanaM) auSadhazataH (va) vyAdha: je chati, (tathA) parIkSAnubhava vinA (vanaM) vahAIbleka (saMsAra-vadhUnAm roDa mumukSa) ne te ne 64 || | zabdArtha :- (0thA auSadha) pAnuM vinA - jevI rIte auSadhi (davA) pIdhA vagara, (vanaM) gauSadhazaddhati: ahIM zabda eTale, sAmAnya arthamAM ApaNe samajIe chIe, te "zabda'(word) nahIM, paraMtu "raTaNa', "jApa', udgAra(Utterence) davAnuM (davAnAM nAmanuM) mAtra raTaNa karavAthI; (vyAdhi:) = chata-roga jato nathI, roganuM nivAraNa thatuM nathI, roga nAbUda thato nathI, rogI sAjo thato nathI; mokSAnubhava. parokSa - eTale AMkhothI dUra, najara-bahAranuM, sIdhuM nahIM, Indirect; ane parokSa eTale AMkhonI sAme ja, samakSa, sAkSAt Direct - parIkSAnuM mava - eTale sIdhesIdho, sAkSAta anubhava; AvA aparokSa anubhava vagara (vinA) (varta) vahAzatre: - mAtra "brahma' zabdanuM raTaNa karavAthI; (: magi) = - saMsAranAM baMdhanamAMthI koI paNa sAdhakano mokSa thato nathI, tene mukti maLatI nathI. (64) anuvAda - (jema davA) pIdhA vinA, (mAtra) davAnAM nAmanuM raTaNa karavAthI ja, roga nAbUda thato nathI, (tema ja brahmano) sAkSAta anubhava karyA vinA, "brahma' e zabdanuM mAtra raTaNa ja karyA karavAthI (koIne) mukti maLatI nathI. (64) * TippaNa - A zlokamAM paNa AcAryazrIe, mokSaprAptinA anusaMdhAnamAM, vivekacUDAmaNi | 135 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : roga ane roga-nivAraNanAM upAyonuM eka rUpaka yojyuM che H mAMdA mANase, vaighe, sAjA thavA mATe, ApelI davA pIdhI nahIM, paraMtu davAnAM nAma('kvinAIna')nuM satata raTaNa ja karyA karyuM, enAthI eno roga kadI nAbUda na thAya. ahIM, sAdhakane saMsAranAM baMdhanomAMthI mukti meLavavI che; eTale ene sadguru-zaraNa, sAdhana-catuSTaya jevI prakriyA, cittazuddhi, ciMtana-manana-nididhyAsana vagere aMtaraMga sAdhano ane A sarva mAraphata brahmano sAkSAt anubhava meLavavAnI sUcanA karavAmAM AvI; paraMtu teNe to AvI kazI bhAMjagaDamAM paDyA vinA, eTale ke brahmanI sAkSAt anubhUti, brahmano sAkSAt anubhava, brahmano sAkSAtkAra karyA vinA, basa, 'brahma' e zabdanuM raTaNa ja karyA karyuM ! ethI zuM vaLe ? mukti to teTalI 'brahma' ja dUra ! TUMkamAM, mukti mATe to, sAdhake pote ja, brahmano sIdhesIdho, aparokSa, sAkSAt Direct, anubhava, sAkSAtkAra karavo rahyo ! vidyAraNya-svAmIe A ja vAtane, eka -jUduM ja chatAM sacoTa udAharaNa ApIne, A rIte samajAvI che : - muktistu brahmatattvasya jJAnAdeva na cAnyathA ! svaprabodhaM vinA naiva sva-svapno hIyate yathA // paMcadazI' 6,21 mane rAtre UMghamAM kazuMka svapna AvyuM, e svapna mAruM potAnuM hatuM, mAre ene TALavuM che, emAMthI chUTavuM che, to enA mATe eka ja upAya : mAre pote jAte ja UMghamAMthI jAgI javuM joIe, bIjAnAM jAgavAthI kaMI mAruM svapra na TaLe ! e ja rIte, muktino paNa eka ja upAyaH brahmatattvanuM jJAna sAdhake pote ja prApta karI levuM, e sivAya bIjo koI upAya nathI. zlokano chaMda : 'anuSTupa' (64) 65 - akRtvA dRzyavilayamajJAtvA tattvamAtmanaH / bAhyazabdaiH kuto muktiruktimAtraphalairnRNAm // 65 // zlokano gujarAtI pATha : akRtvA dezmavilayamajJAtvA tattvamAtmanaH / bAhyazabdaH kuto muktiruktimAtraphalainRNAm // 65 | zlokano gadya anvaya :- dRvinaya aA, AtmanaH tattva ajJAtvA, uttimAtra-Nai: vAghazanaiH tRLAM mutti: vuta? | 6 || zabdArtha :- mukhya vAkya che, - tRLAM muktti: ta:? manuSyonI mukti kyAMthI thAya ? mANasono mokSa kema karIne thAya ? kema, emAM zo vAMdho Avyo ? 136 / vivekacUDAmaNi Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA, eka nahIM, paNa traNa vAMdhA che, te A pramANe : (1) "phUvinaya mavA - "ra" eTale, najara sAme dekhAtuM A jagata, jene dArzanika-AdhyAtmika paribhASAmAM "prapaMca kahevAmAM Ave che; vinaya - eTale, aMta, nAza; AvI - karyA vinA. eTale, vAMdho e ke ApaNI skUla AMkho sAme, najare paDI rahelAM saMsArI jIvanavyavahArano aMta haju Avyo nathI; "saMsAra' to che ja ane rahevAno paNa che ja; mAtra, mumukSue potAnI rIte eno "vilaya' (nAza, aMta) karI devo joIe, to ja muktinA mArgamAM AgaLa vadhI zakAya. A thayo pahelo vAMdho. (2) mAtmanaH tattva jJAtviA - AtmAnuM vAstavika svarUpa jANyA vagara, AtmAnAM tAttvika svarUpanuM jJAna meLavyA vinA; AtmAnI sAcI oLakha ja jyAM sudhI na hoya, tyAM sudhI muktinA paMthe paLavAnuM zakya ja nahIM. A ja muddAne, A pahelAM, zloka-naM. 6ramAM A pramANe raju karavAmAM Avyo ja che : mAtmanaH tattva tatvajJAti jJAtivyam ! A thayo bIjo vAMdho. (3) A pahelAM, "zabdanI maryAdA tarapha dhyAna kheMcavAmAM AvyuM ja che - zloka-naM. 64. vaLI, ahIM to, kevaLa bolavA-khAtara bolAtA, kathanamAtra phaLavALA (mItraNa:), bAhya-bahAranA-ThAlA-pUla (vAhArbika) zabdonI ja vAta che. AvA bApaDA-bicArA zabdonuM zuM gajuM ? enI tAkAta keTalI ? AvA mAtra zabdo' para nirbhara rahevuM, e paryApta-pUratuM nathI, AvA zabdonI maryAdAne oLaMgyA vinA, muktinI prApti zakya nathI : A thayo trIjo vAMdho. (65) anuvAda :- dRzya saMsArano vilaya karyA vinA, AtmAnA vAstavikatAttvika svarUpanuM jJAna meLavyA vinA, ane kathana-mAtra phaLavALA bahAranA zabdo vaDe, manuSyonI mukti zI rIte thAya ? (65) - TippaNa - Ama to ahIM paNa, jarUrI saghaLI samajUtI, upara, "zabdArtha' - vibhAgamAM apAI ja gaI che, te chatAM, vadhu laMbANa karyA vinA TUMkamAM, eka ja, pAyAnI vAta, para bhAra mUkavAno rahe che ane te che, - A zlokamAMnA traNeya vAMdhA, AcAryazrIe, zloka-naM. 64mAM nirdezelA "aparokSa anubhavanI ADe AvanArA che. mokSaprAptinI anivArya pUrvazarata (Indispensable pre-condition) che, - A "aparokSa-anubhava'; ane A pUrvazaratane paripUrNa karavA mATe, A zlokamAM raju karavAmAM AvelA uparyukta traNa vAMdhonuM nivAraNa, e to vaLI ethI ye pahelAMnI pUrvazarata che ! A anusaMdhAnamAM ja, zrIzaMkarAcArye "aparokSAnubhUtine lagatAM keTalAMka suMdara dArzanika stotro racyAM che te, A muddAne samajavAmAM sahAyabhUta thAya, tevAM che. zlokano chaMda : "anuSupa" (65). vivekacUDAmaNi | 137 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 akRtvA zatrusaMhAramagatvAkhilabhUzriyam / rAjA'hamiti zabdAnno rAjA bhavitumarhati // 66 // zlokano gujarAtI pATha : akRtvA zatrusaMhAramagatvAkhilabhUzriyam / rAjADahamiti zabdAnno rAjA bhavitumahaMta // 66 || zlokano gadya anvaya :- zatrusaMhAra atvA, vitamUzriyaM ApavA; (vAM) 'ahaM rAnA' kRti zabdAt, rAnA mavatuM no ati // 66 // zabdArtha :- zatrusaMhAra annA - zatruono saMhAra karyA vinA; advita eTale AkhI, samagra, samasta; krU eTale pRthvI; zriyaM - saMpatti, lakSmI, dhanadolata; JAtvA prApta karyA vagara : samasta pRthvInI saMpatti prApta karyA vinA; 'ahaM rAnA' rUti zabdAt -'huM rAjA chuM' - evuM mAtra zabdoccAraNa karavAthI, raTaNa karyA karavAthI; rAnA vituM no(na-3) ati rAjA banavAnI yogyatA AvatI nathI, rAjA banavA lAyaka thaI zakAtuM nathI. (66) - anuvAda :- zatruono saMhAra karyA vinA, samasta pRthvInI saMpatti prApta karyA vagara, (mAtra) 'huM rAjA chuM' - evuM raTaNa karyA karavAthI, rAjA banavAnI pAtratA maLI zakatI nathI. (66) = TippaNa :- sAdhakanuM ekamAtra jIvana-dhyeya che, - mokSaprApti. A dhyeyane saMpanna karavAnI jeTalI pUrvazarato hoya, tene paripUrNa karavI anivArya che, e hakIkata para, AcAryazrIe, ahIM, vadhArAnuM eka udAharaNa ApIne, bhAra mUkyo che : eka vyaktine samasta pRthvIno cakravartI rAjA banavuM che, eTale e bhAI, A mATe, bIjo kazo ya puruSArtha karyA vagara, potAnAM nivAsamAM, basa, "huM rAjA chuM", - e vAkyano mAtra jApa ja japyA kare, evuM phakta zabdoccAraNa ja karyA kare, raTaNa ja karyA kare to, rAjA tarIkenI enI nimaNUMka (Appointment)no patra (Document), sAmethI raTaNa-magna e vyaktinA khoLAmAM, AvIne paDavAno hato ? siMha bhUkhyo thayo, paNa e to potAnI jagyAe sUto ja paDyo rahyo, to zuM haraNAM enAM moMmAM, sAmethI, potAnI meLe, AvIne paDavAnAM hatAM ? mAtra manoratha ja sevyA karavAthI, koI ja kAryo, kadI paNa siddha thatAM nathI. manorathena kAryANi na sidhyanti kadAcana / na hi suptasya siMhasya pravizanti mukhe mRgAH // bhUkha bhAMgavI ja hoya to, siMhe, UMgha-ArAma choDIne, jaMgalamAM rakhaDavuM paDe, zikAra zodhavo paDe, haraNAMone pakaDIne haNavAM paDe ! 138 | vivekacUDAmaNi Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e ja rIte, ahIM, rAjA banavAnI mahattvAkAMkSA sevanAra vyaktie, sauprathama to, saghaLA zatruone paDakArIne, samarAMgaNamAM, e sahuno saMhAra karavo paDe, ane samasta pRthvInI dhana-saMpattine lUMTIne ghara-bhegI karavI paDe; ane A rIte, samagra vizvamAM bina-harIpha banyA pachI ja, potAnI jAtane "huM have cakravartI rAjA chuM," - ema jAhera karavAnI yogyatA te meLavI zake. mokSaprAptinI pAtratA siddha karavAnI, AvI ja hakIkata, AcAryazrIe, pelA mumukSu sAdhakanI manobhUmi para jaDabesalAka prasthApita karI dIdhI ! mahattvanA koIka muddAnAM daDhIkaraNa (confirmation, Emphasis) mATe, saMskRta sAhityamAM eka zUniyana-nyAya (Maxim) A pramANe che : bhUkhA eTale thAMbhalo ane nikhanana eTale khodavuM, khodyA karavuM. makAna bAMdhatI vakhate, jamInamAM thAMbhalo majabUta rIte khodavo hoya to, khADo khodyA pachI, khADAmAM thAMbhalo mUkyA pachI, thAMbhalo khUba UMDe sudhI pahoMce e rIte khADAmAM patharA, mATI ke retI pUratAM rahIne, vAraMvAra thAMbhalAne halAvatAM rahIne, ene daDha, sthira ane majabUta karavo paDe. zrIzaMkarAcArye, pUrvapakSanuM khaMDana karavA mATe, brahmasUtranAM potAnAM bhASya-zAMkarabhASyamAM, A "pUNAnikhanana"ne TAMkyo che. zlokano chaMda : "anuSupa (66) 67 Apokti khananaM tathoparizilAdyutkarSaNaM svIkRti nikSepaH samapekSate na hi bahiH zabdaistu nirgacchati / tadvad brahmavidopadezamananadhyAnAdibhirlabhyate mAyAkAryatirohitaM svamamalaM tattvaM na duryuktibhiH // 67 // zlokano gujarAtI pATha - Ayokti khanana tathoparizilAdhutkarSaNa svIkRti nipaH samapekSate na hi bahiH zabdastu nirgacchati tad brahmavidopadezamananadhyAnAdibhilabhyate | mAyAkAryatirohita svamamala tattva na duryaktibhiH || 67 || zlokano gadya anvaya - (yadata) nikSepaH mArof$ qnane tathA uparizilAdyutkarSaNaM: ca svIkRti (ca) samapekSate, na hi bahiH zabdaiH tu nirgacchati; tadvat brahmavidA-upadeza-manana-dhyAnAdibhi: mAyAkAryatirohitaM svaM amalaM tattvaM labhyate, tuvRmi : (tagate) II 67 || - zabdArtha - nikSepa - jamInamAM dATeluM dhana, dharatImAM gADelI dolata; samakSo 'vivekacUDAmaNi | 139 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sArI rIte, suyogya, atyaMta apekSA rAkhe che. zAnI, kaI kaI kriyAonI apekSA rAkhe che, A khajAno meLavavA mATe ? eka pachI eka, ATalI pUrvaprakriyAonI : eka to, A4. mA - eTale koIka vizvAsapAtra, zraddheya, Aptajana, svajana (Reliable Person); ane $ - pelA Aptajane kahelI vAta, teNe ApelI mAhitI (eTale ke teNe pelA dATelAM-dhananuM batAveluM sthAna); be : ta6-3ri-fzA-dri-karSa - te jagAnI uparanA pattharo vagerene dUra karavA, bahAra kheMcI kADhavA; traNa H hananaM - khodavuM, khodakAma karavuM; cAra : peluM dATeluM dhana dekhAya tyAre tene bahAra kADhavuM ane potAnA ja hAtha vaDe laI levuM, grahaNa karavuM-svIkRtinuM A cAra che, - pelo khajAno(nikSepa:) hastagata karavA mATenI pUrva-apekSA (samakSite). paraMtu (7) te dhana, kharekhara, aMdarathI bahAra nIkaLatuM nathI - ra di niti - zAnAthI ? vahi zake - mAtra uparachallA zabdothI; dhana mane maLI jAo !" - AvA zabdo mAtra bolyAM karavAthI, e zabdono jApa japavAthI, enuM raTaNa karavAthI. tadana - tevI ja rIte, vra gamanaM tattva na - amata eTale nirmaLa, pavitra, zuddha, potAnuM nirmaLa Atma-tattva prApta thAya che. e Atma-tattva kevuM ? - mAyAvatirohitam - "mAyA' ane tenAM kAryarUpa, pariNAma-rUpa(ahaMkAra)vaDe DhaMkAyeluM (tihita), chupAyeluM, saMtAyeluM, avyakta; AvuM Atmatattva zAnA vaDe prApta karI zakAya che ? - brahmavihA-para-manana-dhyAnama: - "vavivuM eTale brahmajJAnI sadguru; emanA upadezane grahaNa (Grasp) karavo; tyArapachI, temanA upedazavacanonAM ciMtana-manana-dhyAna vagerenI sAdhanA karavAthI; kudhi : jevI tevI, kharAba, ayogya yuktio vaDe; nirarthaka-nakAmA baDabaDATa karavAthI; 7 () tate - AvI rIte, Atma-tattva prApta thatuM nathI. (67) . anuvAda - jamInamAM dATeluM dhana (enI prApti), koIka AptajananuM (e dhana mATenI jagA vizenuM) kathana (mAhitI), te(jagA) para(ane aMdara)nA pattharo vagerene dUra karIne (te dhana dekhAya tyAre) tene hastagata karavuM; - ATalI (pUrva-kriyAonI) sArI apekSA rAkhe che, (paNa) mAtra uparachallA zabdothI (ke "mane dhana maLI jAo !" evAM raTaNathI) te (dhana), kharekhara, bahAra nIkaLatuM nathI : tevI ja rIte, mAyA ane tenAM kArya(rUpa, ahaMkAra) vaDe DhaMkAyeluM potAnuM nirmaLa svarUpa, brahmajJAnI saddagurunAM upadeza-manana, nididhyAsana vagerethI prApta thaI zake che, nirarthaka baDabaDATa karavAthI nahIM. (67) TippaNa - ahIM, A zlokamAM paNa, mokSaprApti mATenI, sAdhakanI, pAtratA vize, AcAryazrIe, vadhu eka vAra, daDhIkaraNa karyuM che ane pelA "pUNAnikhanana'-nyAyano Azraya lIdho che : pelA dATelA dhana-khajAnAne hastagata 140 | vivekacUDAmaNi Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavA mATe, kevI ane keTalI pUrva-apekSAo paripUrNa karavAnI hoya che (sapekSa) enI vIgato, zlokanI prathama be paMktiomAM, nirUpita thaI che, te to samajAya evI che; paraMtu potAnA nirmaLa AtmAnuM mULabhUta svarUpa pAmavuM te, sAdhaka mATe, eTaluM saheluM nathI. kAraNa ? pelAM dATelAM dhananI jagyAne khodIne, tenA paranA pattharo vagere kheMcIne bahAra kADho, eTale pelo khajAno hAtha AvI jAya, paraMtu A Atmatattva to "mAyA"nAM pariNAma-svarUpa ahaMkAra vaDe DhaMkAyeluM (tirohita) che. zrutie paNa A ja vAta karI che : (DSa sa6 mUteSu mUhAtmA prAzane | kaTha-upaniSada (1,3, 12). sarva prANIomAM rahelo hovA chatAM AtmA "gUDha hovAthI jaNAto nathI.' basa, sAdhakane muMjhavatuM eka mahA-vijJa eTale A mAyA ! | vedAnta-darzanano A "mAyA" eka paribhASika zabda che, ane potAnA kevalAdvaita-siddhAMtanI sthApanA mATe, zrIzaMkarAcArye A "mAyA"--ttattvane atyaMta kuzaLatApUrvaka prayojyuM che, enI carcA have pachI A graMthamAM paNa Avaze. paraMtu hAlaturata ATalI samajaNa paryApta gaNAze : Atmatattva-prAptinI ADe AvatuM eka mahAvidhna eTale A "mAyA"; tema ja, evuM ja bIjuM vighna che "avidhA". paraMtu A be vacceno mukhya taphAvata e che ke jyAre avidyA e jIvane AvaratI-DhAMkatI, jIvanAM Azraye ja rahelI, rajastamomayI zakti che, tyAre mAyA to paramAtmAne Azraye rahelI sattvamayI zakti che. ane A baMne "AvaraNo' (AtmAne "tirohita' karatAM DhAMkaNAM) dUra na thAya tyAM sudhI Atmatattvane pAmI zakAya nahIM. alabatta, A AvaraNa-drIkaraNa(Removal) mATe brahmajJAnI saruno upadeza, enAM para satata ciMtana-manana-nididhyAsana vagere sAdhaka mATe sulabha ja che; paraMtu A sAcA upAyo saMpanna karavAne badale mAtra nirarthaka baDabaDATa athavA mithyA jalpana karavAthI kazuM ja na vaLe ! zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (67) 68 * tasmAt sarvaprayatnena bhavabandhavimuktaye / naiva : vaktavyo tiviva pataii: I 68 che zlokano gujarAtI pATha - tasmAtu sarvaprayatnana bhavabavimuktaye | svanaiva yatnaH kartavyo rogAdaviva patiH || 68 | zlokano gadya anvaya - tamAta mavazvavimu : sarvaprayana, vena va, pAvo va, ya: vartavyaH || 68 || vivekacUDAmaNi | 141 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - tamag - tethI; te kAraNe, A pahelAM samajaNa ApyA pramANe, mukhya vAkya che: pataii: yata: rtavya: | paMDitoe, DAhyA mANasoe, zANAsamaju mANasoe, prayatna karavo joIe. zAnA mATe prayatna karavo joIe ? navavadhUvimupye - saMsAranAM baMdhanomAMthI chUTavA mATe, mukta thavA mATe, kevI rIte prayatno karavA joIe ? A savAlanA traNa javAbo A pramANe che : (1) sarvaprayana - prayatno vaDe, kazuM ja bAkI na rahe evI rIte, badhI rIte, Wholeheartedly, sincerely, without sparing one's self: (2) svaina parva - potAnI jAte ja, pote ja, bIjA koI mAraphata nahIM, Personally (3) ane pAle pharva - roga thAya tyAre ApaNe pote ja, jAte ja, eno upacAra karIe chIe, evI rIte. (68). anuvAda - tethI, saMsAranAM baMdhanomAMthI mukta thavA mATe, buddhizALI mANasoe, roga vagerene(TALavA mATe karAya che) tenI jema, sarva prayatno vaDe, pote, potAnI jAte ja, prayatno karavA joIe. (68). - TippaNa - ahIM paNa, dRDhIkaraNanI e ja vAtane, pharI eka vAra, savizeSa daDha karavA mATe, bhArapUrvaka vyakta karavAmAM AvI che. | mukhya muddo paNa e ja cAlu rahe che : saMsAranAM baMdhanomAMthI mukti meLavavA mATe ahIM paNa, yathApUrva, e ja upamA ApavAmAM AvI che, - dhAryuM pariNAma prApta karavA mATe : mAMdA paDyAM hoIe ane kevI rIte enAM upacAra-auSadhasevanapaththasevana-ArAma vagere, ApaNe pote ja, saMpUrNarIte karIe chIe tema ! aMgrejImAM kahevata che ke, - self-help is the best help : AtmasahAya e ja zreSTha sahAya ! zlokano chaMda : anuSupa (68) * 69 yastvayA'dya kRta: prazno varIyAJchAstravinmataH / sUtraprAyo nigUDhArtho jJAtavyazva mumukSubhiH // 69 // zlokano gujarAtI pATha - vasvayADadya kRtaH prazno varIyAcchAstravinmatA sUtraprAyo nigUDhArtho jJAtavya% mumukSabhiH || 69 | zlokano gadya anvaya - tvayA gadya : prazna: ta:, (:) varIyA, zAstravinaMta:, sUtraprAyaDa, nigUDhArtha: (aa ti); mumukSumi: (1) jJAtavya: // 62 // | zabdArtha :- adya - Aje, hamaNAM; tvayA : prazna : - je prazna karyo, te je savAla pUchyo. gurujIe bolavAnuM - uttara ApavAnuM zarU karyuM, te pahelAM, ziSya pUchelA praznanuM gurujI ahIM anusaMdhAna kare che. te prazna kevo che ? A savAlanA traNa javAbo A pramANe che : 142 | vivekacUDAmaNi Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) varIyALu - uttama, zreSTha guru eTale pahoLuM-moTuM-mahatvanuM, - e vizeSaNanuM adhikatAdarzaka(Comparative)rUpa, - varIyanuM puMliMga prathamA ekavacana rUpa - varIyAna - vadhAre moTo; paNa ahIM eno artha zreSThatAdarzaka (superlative - variSTha tarIke) levAno che : "sarvottama.' (2) zastravibhUtiH - "zAstravid eTale zAstro jANanArAo, zAstrajJo; zAstravidhi: mata: - zAstrajJoe mAnya karelo, svIkArelo, emanA vaDe samarthanaanumodana pAmela, apanAvAyelo; (3) mUtraprAya: - sUtra jevo. saMskRta sAhityanA itihAsamAM eka tabakko evo Avyo, jyAre koI paNa praznanI carcAmAM ati vistAra karavAmAM Avato, bahu laMbANa karavAmAM AvatuM, pAnAMnAM pAnAM bharAya eTaluM pratipAdana karavAmAM AvatuM. paraMtu tyArapachI, tarata ja, vidvAnone, khAsa to, zabdazAstrIone bhASAzAstrIone, nirUpaNanI A paddhati kheMcI ane temaNe zabdone-vAkyone binajarUrI rIte veDaphavAne badale, karakasara(Economy of words)nAM hitamAM, saMkSepamAM, ochAmAM ochA (Minimum) zabdo prayojIne, pratipAdana karavAno Agraha sevyo, jenAM pariNAme, sAhityaitihAsamAM, "sUtra"-yuga, evo eka tabakko zarU thayo : "sUtra" eTale ochAmAM ochA zabdomAM, akSaromAM, vadhumAM vadhu (Maximum) artha abhivyakta karatuM gadyavAkya (Aphorism) - svalpAkSaraM asaMdigdhaM sAravad vizvatomukham / astobhaM anavadyaM ca sUtraM sUtravido viduH // ("sUtranA jANakAro "sUtra' tene kahe che, jemAM ochAmAM ochA akSaro hoya, je asaMdigdha eTale ke spaSTa-vizada hoya, sAra-vALuM hoya, sarvatra lAgu paDI zake tevuM, aDacaNa-vinAnuM ane doSa-vinAnuM hoya."). ApaNe tyAM tyArapachI, "darzana" yuga, eTale ke "sAMkhya', "yoga', - vagere cha darzano(Six systems of Philosophy)no yuga zaru thayo ane e sarvanAM siddhAnto A sutra-zailImAM nirUpita karavAmAM AvyA : dA.ta. bAdarAyaNe "vedAnta'darzananA siddhAntonuM nirUpaNa vAsUtra - graMthamAM karyuM, jemAM samagra pratipAdana uparyukta "sUtra" zailImAM karyuM. paraMtu A sAthe ja, eka bIjI muzkelI UbhI thaI : arthanA bhArathI bharelAM AvAM agharAM sUtrone sAmAnya vAcaka samaje kevI rIte ? ane A muzkelInA nivAraNa mATe, dareka sUtrane savistara saraLa rIte samajAvavAno yuga zarU thayo. AvI samajAvaTa(Explanation)ne "bhASya" (commentary) evuM nAma AvAmAM AvyuM. dA.ta. brahmasUtra paranAM zrIzaMkarAcAryanAM "bhASyane "zAMkarabhASya" - evuM nAma ApavAmAM AvyuM. A bhASyanI vyAkhyA A pramANe che. vivekacUDAmaNi | 143 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrArtho varNyate yatra padaiH sUtrAnusAribhiH / svapadAni ca varNyante bhASyaM bhASyavido viduH // ("bhASyanA jANakAro 'bhASya' evAM lakhANane kahe che, jemAM 'sUtra'nA arthane, sUtrane anusaratA zabdo vaDe samajAvavAmAM Ave, ane bhASyakAranA potAnA e zabdone paNa samajAvavAmAM AvyAM hoya.") ahI gurue, ziSye pUchelA praznane (hakIkatamAM, zloka-51mAMnA, eka nahIM paNa sAta praznone) sUtraprAyaH kahyo che, enuM kAraNa e che ke e gahana-gaMbhIrasUkSma arthothI sabhara che; vaLI, teozrI pote ja Umere che tema, te nimUDhArtha (gUDha ane atyaMta rahasyamaya arthavALo) che. ane ziSyano prazna kharekhara, 'sUtraprAya' (sUtra jevo) che, enI satyatA emAM, e hakIkatamAM, rahelI che ke, e praznane pUrepUro samajAvavA mATe, tyArapachI atyAra sudhI 18 zloko(52 thI 69) gurujIe prayojavA paDyA ane haju paNa emanuM A zloka-svarUpanuM 'bhASya', aneka zloko sudhI cAlu rahevAnuM che ! - bhale, gurujIe 'bhASya' zabda kyAMya prayojyo nathI ! ziSyano prazna, Ama, sAce ja, 'sUtra' jevo che, ane eTale ja gurujI yogya ja kahe che ke 'mumukSuoe tene barAbara jANI-samajI levo joIe' mumukSumi: tra jJatavya: / (69) anuvAda :- je prazna teM hamaNAM pUchyo, te uttama che, zAstravettAone te mAnya che, te sUtra jevo, gUDha-arthavALo che, ane (tethI ja) mumukSujanoe tene barAbara jANI-samajI levo joIe. (69) * TippaNa :- Ama to, zloka sahelo che ane emAMnA pAribhASika zabda 'sUtra'ne, mULabhUta vedAnta-darzananA saMdarbhamAM ane "sUtra"-"bhASya"-zailInAM nirUpaNanA saMdarbhamAM, 'zabdArtha'-vibhAgamAM, savistara samajAvavAmAM Avyo che. mumukSubhiH jJAtavyaH ema kahevAno gurujIno Azaya e che ke "he vatsa ! tArA A sUtrAtmaka prazna-praznone huM have "bhASya" jevA saraLa zloko vaDe savistara samajAvuM chuM, tene grahaNa-AtmasAt karavA tuM taiyAra ane tatpara thaI jA." ane have pachI gurujInuM A 'bhASya' zarU thAya che. zlokano chaMda : anuSTupa (69) 70 zRNuSvAvahito vidvan yanmayA samudIryate / tadetacchravaNAt sadyo bhavabandhAd vimokSyase // 70 // - zlokano gujarAtI pATha : zubhruSnAvahito vidvan yanmayA samudIryate / tadetaLUvaNAt sadyo bhavabandhAd vimokSase // 70 || 144 / vivekacUDAmaNi Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya :- () vin! mA yat samuvIte, tat (vaM) mavadita: kRpuSya ! patatuM zravat mavavandhAtu () sada vinodyate | 70 || zabdArtha - vina - he vidvAna ! A saMbodhana, sAme UbhelA ziSyane che. tat (vaM) kRpuSya - (ta) tuM sAMbhaLa; zuM sAMbhaLavAnuM che? mA yat mulIyataje (kaMI have) huM (tane) kahuM chuM te. kevI rIte sAMbhaLavAnuM che ? avahita : - sAvadhAna thaIne, dhyAna daIne, tenuM yathArthapaNe tAtparya samajIne, ekAgracitte; gurujI je kahe, tene sAvadhAna thaIne sAMbhaLavAnuM zuM phaLa ziSyane maLaze ? tata vakhata e sAMbhaLIne, sAMbhaLavAthI; (-) sadyaH mavavadhAr vimokSya - saH - eTale jaldI, tarata ja, zIdhra; bhavanAM-saMsAranAM baMdhanamAMthI tuM tarata ja mukta thaI jaIza. (70) anuvAda - he vin ! (have tane) huM je kahuM, te tuM sAvadhAna thaIne sAMbhaLa; e sAMbhaLIne tuM tarata ja saMsAranAM baMdhanamAMthI vimukta thaI jaIza. (7) TippaNa :- zloka sahelo che. ziSyanA, zloka-51mAMnA praznane(sAta praznone), gayA, chellA zlokamAM gurujIe "sUtra" jevo (mUtraprayo) ane gaMbhIra-gahana artha vALo- (dritArtha ) gaNyo hato, eno e je artha ke tene, temAMnA marmane, temaNe bhASya'-zailImAM savistara ane saraLa rIte samajAvavo joIe; vaLI, temaNe eTaluM paNa UmeryuM hatuM ke te praznane praznone) mumukSujanoe barAbara jANI-samajI levo (levA) joIe (mumukSupi: jJAtavya:); ane A prastuta ziSya mumukSu to hato ja, ane bhavabandhanamAMthI vimukti meLavavA mATe ja te ahIM gurujInAM zaraNe Avyo hato. ane eTale ja gurujI tene, have pachInAM vaktavyane ekAgracite sAMbhaLavAnuM sUcave che. saH - (tarata ja) zabda, gurujIno AtmavizvAsa (self-confidence) darzAve che. zlokano chaMda : anuSupa (0) * 71 mokSasya hetuH prathamo nigadyate vairAgyamatyantamanityavastuSu / tataH zamazcApi damastitikSA nyAsaH prasaktAkhilakarmaNAM bhRzam // 71 // zlokano gujarAtI pATha - mokSamya hetuH prathamo nigadyate vairAgyamatyantamanityavastuSA tataH zamazcApi damastitikSA nyAsaH prasakatAkhilakarmaNAM bhram 71 || 'vivekacUDAmaNi | 145 pharmA- 10 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya :- anityavastupu atyanta vairAyaM, mokSasya prathama: hetu: nigadyate / tataH zamaH damaH titikSA ca prasaktakarmaNAM bhRzaM nyAsaH api (ca etAni nidhatte) || 76 // zabdArtha H- mokSasya prathama: hetu: nidyate mokSanAM prathama kAraNa tarIke gaNavAmAM kahevAmAM Ave che; kone ? anityavastupu atyataM vairAgyuM anitya vastuo pratye atyaMta-UMDo-atidRDha vairAgya. A jo paheluM kAraNa hoya to, tyArapachI bIjAM keTalAM ane kyAM kAraNo ? - je, mokSa mATe jarUrI che ? A savAlanA javAba tarIke A cArano nirdeza karavAmAM Avyo che : (1) zama: - zama; (2) ma: -dama; (3) titikSA; ane (4) prasatta-vita-rmanAM nRzaM nyAsaH pi nyAsaH eTale tyAga. kevo 'tyAga' ? nRzaM - sadaMtara, saMpUrNa, pUrepUro; zAno 'tyAga' ? avinarmaLAM samagra, sarva, badhAM karmono, kriyAono, pravRttiono; kevAM karmono 'tyAga' ? manamAM Asakti (Attachment) upajAve tevAM, moha-mamatA upajAvanArAM - (prasao). Ama, cothuM(4) kAraNa eTale, mumukSujanonAM manamAM moha-mamatva-Asakti upajAve tevAM sarva karmono sadaMtara tyAga. (71) ca anuvAda :- anitya vastuomAM atidRDha vairAgya, mokSanuM prathama kAraNa kahevAya che; ane pachI, 'zama', 'dama', 'titikSA' ane (manamAM) Asakti upajAve tevAM badhAM ja karmono tyAga (mokSanAM kAraNo tarIke gaNAvAya che). (71) = - TippaNa :- prastuta ziSya eka saMniSTha mumukSu che, eTale gurujIe, ahIM, potAnAM 'bhASya'mAM, aucityapUrvaka, mokSanAM kAraNo, ziSya samakSa, e kAraNonuM mahattva (Importance) najara samakSa rAkhIne, eka pachI eka, kramabaddha rIte, A pramANe mUkI dIdhAM : sauprathama mahattvanuM ane mokharAnuM kAraNa-sAdhana che, - saMsAranI sarva anitya vastuomAM, AtyaMtika vairAgya; A eka mukhya sAdhana saMpanna karyA pachI, bAkInAM kAraNo to, ApameLe ja, saMpanna thatAM raheze : zama' eTale manonigraha, mananuM niyaMtraNa ane enAM pariNAme sadhAtI mana:zAMti; 'dama' eTale indriya-nigraha. AMkha-kAna-nAka-jIbha ane tvacA(cAmaDI), - e pAMca jJAnendriyo che ane hAtha-paga-gudA-jananendriya ane vANI, e pAMca karmendriyo che; A dazeya indriyo 'bAhya' che, zarIra sAthe saMkaLAyelI che, jyAre agiyAramI, indriya 'mana', - e 'aMdara' hovAthI, ene 'Antara' indriya athavA 'antaHkaraNa' kahevAmAM Ave che; TUMkamAM, 'zama'(manonigraha)ne saMpanna karyA pachI, 'dama'(indriyanigraha)ne saMpanna karavAmAM jhAjhI muzkelI paDatI nathI; ane 'zama'-dama'ne pagale pagale ja 'titikSA' (sahiSNutA, sahanazakti) paNa siddha thaI jAya; ane 'zama'-'dama''titikSA', - e traNano, sAdhakanAM citta para, prabhAva ja evo paDe ke Asakti 146 ! vivekacUDAmaNi Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upajAve tevAM koI paNa karmamAM tene rasa ja na rahe, enAthI aLagA rahavAmAM ja te rAce, teno tyAga (cA:) karavAno prayAsa ja jarUrI na rahe ! Ama, gurajIe, zloka-70mAM "sadyo mukti'nI je vAta karI hatI, tene A zlokamAM tarkabaddha rIte samajAvI dIdhI. zlokano chaMda : upajAte (71) 72 tataH zrutistanmananaM satattva dhyAnaM ciraM nityanirantaraM muneH / tato'vikalpaM parametya vidvA __ nihaiva nirvANasukhaM samRcchati // 72 // zlokano gujarAtI pATha - tataH zrutistanmanane satattva dhyAna cira nityanirantare muneH. tatoDevikalpa parameya vidvAna nidaiva nirvANasukha samRcchati 7ra / A zlokano gadya anvaya - tata:, mune, - kuti, tanmananuM nitya-nirantare -tattvadhyaanN; tataH avikalpaM paraM etya, vidvAn iha eva nirvANasukhaM samRcchati // 72 // zabdArtha - tataH - tyArapachI; eTale ke A pahelAMnA zlokamAMnI guruAjJAne AcAramAM mUkyA pachI. zrutiH-gu eTale sAMbhaLavuM; enA parathI nAma, zravaNa'; zuM sAMbhaLavuM ? vaidika sAhitya ane emAMye khAsa to upaniSadomAMnAM jIvAtmA-paramAtmAnI ekatA prabodhanArAM vAkyonuM zravaNa; tanananaM. teSAM mana - temanuM eTale ke uparyukta vAkyonAM zravaNa pachI, temanuM ja "manana', - ciMtana, temanI manamAM UMDI vicAraNA; nitya-nirantara - eTale roja, haMmeza; nirantare - aTakyA vinA, satata, Constantly-continuously; vira - dIrgha kALa sudhI, lAMbA samaya sudhI; zuM karavAnuM? -ta-dhyA. tava eTale Atmatattva ane enuM dhyAna eTale "nididhyAsana', - jeno artha thAya che, UMDuM, talasparzI, aNaaTakyuM dhyAna : Profound and constant meditation; muH-"muni' eTale mananazIla vyakti; mumukSu mananazIla to hovo ja joIe : AvI vyaktie, eTale ke AvA munie, upara kahyAM te "zravaNa', "manana" ane "nididhyAsana', lAMbA samaya sudhI ane nitya-niraMtara karavAM joIe. to pachI, Avo "muni' ane "vidvAna' (vidA) zo lAbha meLave che? nirvANuuM - mokSanuM sukha, samRcchati - sArI rIte anubhava kare che, pAme che, meLave che. kyAM ? A lokamAM ke paralokamAM? nA, nA, - ahIM ja, A ja lokamAM ane potAnA vartamAna zarIramAM 6 vi; paraMtu te pahelAM, tene, vivekacUDAmaNi / 147 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaccenA eka tabakkAmAMthI pasAra thavAnuM rahe che, - jo ke e paNa eka virala lAbha che, te zuM che ? avivarUM paraM stya,- paraM eTale brahma, paramAtmA; kevA che e paramAtmA ? kevuM che e brahma ? avittta, - nirvikalpa, eTale ke jyAM kazAM bhedaAzaMkA-anizcitatA na hoya, jyAM jIva-zivanuM saMpUrNa aikya hoya, evuM brahma; tya, AvA brahmane pAmIne, pAmyA pachI. basa, pahelo A lAbha maLe ane pachI nirvANasukhano, mokSasukhano lAbha maLe. (72) - anuvAda :-- pachI munie, zruti-vAkyonuM 'zravaNa', enuM ja manana' ane AtmatattvanuM nitya-niraMtara, lAMbA samaya sudhI 'nididhyAsana' karavuM joIe; tyArapachI te vidvAna(muni) nirvikalpa brahmane pAmIne, ahIM ja mokSasukha supere anubhave che. (72) TippaNa :- ziSyanA sUtra" jevA praznonuM, gurujInuM pratyuttara-'bhASya' ahIM paNa cAlu ja che. A pahelAMnA zlokamAMnI guru-AjJA ziSya AcArita kare, tyArapachI ene zuM karavAnuM che ane tenA aMte tene zI anubhUti thaze, enI vIgato A zlokamAM ApavAmAM AvI che. vedAnta-darzananAM sAdhano be prakAranAM che : bahiraMga' eTale bAhya, bahAranAM ane 'aMtaraMga' eTale AMtarika, aMdaranAM; gayA zlokamAM vairAgya', 'zama', 'dama', 'titikSA',- vagere je sAdhano gurujIe, mokSaprApti mATenAM, gaNAvyAM hatAM, te badhAM "bahiraMga" sAdhano hatAM. have, A zlokamAM "zravaNa", ` "manana" ane "nididhyAsana" e traNa "aMtaraMga" sAdhano samajAvyAM che, jene saMpUrNarIte AtmasAt karyA pachI, 'muni' ane 'vidvAna' evo sAdhaka, nirvikalpa brahmane pAmIne, ahIM ja, A zarIre ane A lokamAM ja, supere, sArI rIte, mokSasukha anubhave che. A traNa pAribhASika zabdone barAbara samajI laIe : 'zravaNa' eTale zrutinuM, upaniSada-vAkyonuM mAtra kAnathI, sthUla zravaNa nahIM, paraMtu e zravaNane aMtaramAM UtArIne jIvAtmA-paramAtmAnuM saMpUrNa aikya-jJAna prApta karavuM ane enAM pariNAme, saMsAra-vyavahAramAMnAM sarva zoka-moha-anartho-duHkhonuM nivAraNa thavuM joIe H A ja sAcuM "zravaNa". paraMtu ekaluM 'zravaNa' pUratuM nathI. 'zravaNa' dvArA je kaiM prApti thaI, tenA para UMDuM-talasparzI-ekaniSTha ciMtana karIne, jIvAtmA-paramAtmAnAM aikyane, enA bodhane, potAnAM jIvAtAM jIvanamAM caritArtha karavuM joIe, ane emAM je kaiM vighno Ave, tenuM yukti-prayukti ane zrutimAnya tarka vaDe saMpUrNa khaMDana (Refutation) karavuM jarUrI che. AthI ja, 'zravaNa' pachInAM A tabakkAne "manana" kahevAmAM Ave che. 148 | vivekacUDAmaNi Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUMkamA, mana - dhAtuno mULabhUta artha(vicAravuM, ciMtana karavuM, raTaNa karavuM, manamAM eka ja vicArane barAbara vAgoLavo vagere artha, Process of deep thinking)ne pUrepUro kriyAvita karavo, te prakriyA eTale "manana". have Ave che, "aMtaraMga" sAdhanono aMtima ane uttama tabakko, - "nididhyAsana". A nididhyAsana' paNa Ama to, dhyAna (Meditation, Contemplation) ja che, paraMtu dhyAnanI prakriyA jyAre parAkASThA(Climax, Culmination)e pahoMcI jAya tyAre, sAdhakanAM cittamAM, dhyAtA" (dhyAna dharanAra), dhyeya" (dhyAnano viSaya, dhyAnanuM kendrabiMdu) ane dhyAna" (dhyAnanI prakriyA), - e traNeyanI kazI ja sabhAnatA rahetI nathI, eTaluM ja nahIM paraMtu dhyAtA' pote dhyeyamAM, eTale ke enAM prAptavya-maMtavya samAM paramatattvamAM lIna thaI jAya che, emAM e Merge thaI jAya che, enuM kazuM jUduM astitva rahetuM ja nathI : A ja sAkSAtkAra, A ja aparokSAnubhUti, A ja nirvikalpa mokSa, A ja nirvANa. ane paMcamahAbhUtanA A dehe ja, sadehe, A lokamAM ja, AvI mukti meLavanArane "jIvanmukta' kahevAmAM Ave che. manuSyajIvananA parama ane cara evA cothA puraSArtha, - "mokSa' mATe pachI, ene mRtyunI rAha jovAnI rahetI nathI : rAjA janaka AvA eka "jIvanmukta" hatA. - have nirvANa' zabdane samajI laIe : "mokSa mATeno A pAribhASika zabda che, - bauddha jaina darzana pramANe. A zabdanI racanA jarA rasa paDe tevI che : nivA, olavAI javuM; dIvo baLato hoya, ane pavananA kAraNe te olavAI jAya tyAre, ema kahevAya ke - TIpa: nirvata: "dIvo olavAI gayo !" "dIvAnuM nirvANa thayuM !" manuSyanuM avasAna thAya tyAre, eno jIvana-dIpaka olavAI jAya che, e paNa "nirvANa' ja kahevAya; paraMtu zrIzaMkarAcAryanA pelA suprasiddha zlokamAM kahevAyuM che tema, niyati(Destiny)nA niyama pramANe, te punarjanma pAme che, pharIthI te janme che : punarapi jananaM, punarapi maraNaM punarapi jananIjaThare zayanam / - TUMkamAM, te janma-maraNanI satata cAlatI ghaTamALamAM aTavAto rahe che, eTale eno dIpaka saMpUrNarIte "olavAyelo (nirvata) na kahI zakAya. sAcuM nirvANa (Complete extinction of individual existence) to te ja, jemAM jIvanAM astitvano dIvo pUrepUro olavAI gayo hoya. Completely extinguished, final liberation or emancipation from matter and union with the supreme spirit, highest felicity, etranal bliss, Perfect and perpetual Repose. zlokano chaMda : upajAti (72) vivekacUDAmaNi | 149 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 yad boddhavyaM tvayedAnImAtmAnAtmavivecanam / taducyate mayA samyak zrutvAtmanyavadhAraya // 73 // zlokano gujarAtI pATha : ya boddhavya tvayedAnImAtmAnAtmavivecanam | taducyate mayA samyaka kRtAtmanyavadhAraya / 03 / zlokano gadya avaya - vayA dvAnI ya voDyuM - mAtmAnAtmivivecana, - tad mayA ucyate, (tad) samyak zrutvA, (tvaM) Atmani avadhAraya // 73 // zabdArtha - rUlAna - have, AgaLa; vayA ya vAddhavya - tAre je jANavAnuM rahe che, jANavuM joIe; zuM jANavAnuM rahe che tevo dvavyama)? mAtma-manAtmavivecanam - "AtmA' ane "anAtmAnuM vivecana, e baMne vacceno taphAvata - ' bheda, e be vacceno "viveka'. ta6 mayA 3Syata | te huM tane kahuM chuM. ta6 sabhya zravA - tene te sArI rIte, sthirabuddhipUrvaka, ekAgracitte, dhyAnapUrvaka (saava) sAMbhaLIne, sAMbhaLyA pachI; pachI zuM karavAnuM che? (ta tva) mAna avadhAra) tene tuM manamAM-hRdayamAM, aMtaHkaraNamAM (bAtmani), dhAraNa kara, grahaNa kara. (73) anuvAda :- AtmA ane anAtmA vacceno tAtvika taphAvata tAre jANavAno che, te have huM tane kahuM chuM; tene sArI peThe sAMbhaLIne, tuM tene tArAM aMtaHkaraNamAM birAbara dhAraNa kara. (73) TippaNa - potAnA upadezamAM atyAra sudhI rahI gayelI, paraMtu ziSya mATe je mahattvanI ane jANavI anivArya(vauvyo che, te have gurujI ziSyane jaNAve che. A pahelAM brahmasAkSAtkAranAM, "zama-dama'- titikSA-vairAgya" vagere je bahiraMga' sAdhana vize gurujIe ullekha karyo hato, temAM mahattvanuM eka bahiraMga" sAdhana rahI gayuM hatuM. e sAdhana eTale "viveka". vedAnta-darzana pramANe "AtmA nitya, zAzvata, sthira, amarya, caitanyapUrNa, avinAzI, ananta, akSaya ane akSara che. A samagra brahmAMDamAM bAkInuM badhuM ja, khuda brahmAMDa suddhAM, anitya, marya, vinAzazIla, jaDa, asthira, kSara ane sa-kSaya, sAnta (sa+aMta) che. eno artha e thayo ke AtmA' sivAyanuM saghaLuM ja, "AtmA na hovAthI, "anAtmA che. AtmA-anAtmA, jaDa-cetana, sAnta-ananta, nitya-anitya, kSara-akSara vaccenA bheda(distinction)nI pAkI samaja mumukSune hovI anivArya (Indispensable) che. A bheda mATeno pAribhASika zabda che, - "viveka", jenI pAkI, pUrI samaja vagara, mokSamArgamAM AgaLa vadhI zakAya ja nahIM. tethI, A "vivekanuM tattva ziSyanAM manamAM ThasAvavA, gurajI tene sAvadhAnatApUrvaka sAMbhaLavA-samajavA-grahaNa karavA anurodha kare che. zlokano chaMda : anukrupa (73). 150 | vivekacUDAmaNi Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74-75 majjAsthimedaHpalaraktacarma -ttvahiMtuiimanvitam | pAdoravakSobhujapRSThamastakai - - nIrupAMDupayumetat | ahaM mameti prathitaM zarIraM mohAspadaM sthUlamitIryate budhaiH // 74-75 // zlokano gujarAtI pATha - majjAsthibheda palaraktacarma -tvagAharyardhAtubhiraMbhiranvitam pAdoruvakSobhujapRSThamastake -raMgarupAMgarupayumeta ahaM ameti prathitaM zarIra mohAspada sthalamitIyete budhaH | 74-75 / zlokano gadya anvaya - mannA-sthi-me-patta-rajI-va-va-gAharya: ma: dhAtu: kanvita, pA-Tu-vakSa:-muna-pRSTha-masta : rUpAM: - (ca) upayuktaM 'ahaM mama' iti prathitaM, mohAspadaM, etat zarIraM sthUlaM iti vadhe te || 74-76 || | zabdArtha - tat zarIra - A zarIrane; yati - kahevAya che, jaNAvAya che; vardhaH - jJAnIo-vidvAno-jANakAro vaDe; zUnna ta - "sthUla' che, ema; jJAnIo A zarIrane "skUla" kahe che. kevuM che A "skUla" zarIra? zloka-74nI cAreya paMktiomAM ane zloka75nAM pUrvArdhamAM, enI prathama be paMktionA bAkInA zabdomAM, A "zUla" zarIranAM vizeSaNo ApavAmAM AvyAM che te, have, ApaNe, eka pachI eka, laIe : A zarIranA bhAgonA be vibhAgo, A pramANe, pADavAmAM AvyA che : (1) 3. eTale mukhya, moTAM avayavo; (2) ane 3paDe eTale nAnAM, aMgo, upAMgo; : 3pa: 2 3 puruM (tat zarIra pti) - A zarIra aMgo" ane "upAMgo' vaDe upayogI baneluM che. vaLI, A zarIra fma: dhAtumika manvitaM (ti) - A badhAM "dhAtuothI "anvita" eTale ke yukta che. "A badhAM eTale kyAM dhAtuo' ? mA -thi-me-pa-ra-varma-sva-mAha: (ma: dhAtumi:) mananI - hADakAMnI vaccenAM khAlI bhAgamAM, chidromAM rahelo cIkaNo padArtha, evuM tattva (Marrow); asthi - hADakAM, me - carabI (Fat), vivekapUDAmaNi | 151 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patta - mAMsa; rajU - lohI; va - sUkSma-jhINI cAmaDI; va - sthUla-jADI cAmaDI; mAha: dhAtumi: - vagere, ItyAdi dhAtuo vaDe; TUMkamAM, "A zarIra', - (sAta) "dhAtuothI yukta" (vinaM) che; A uparAMta, "A zarIra pATuM-- vakSaH-muna-pRSTha-martA : 3pa (2) 35yu$ (sti) pa6i - paga; karuM - jAMgha, sAthaLa, vakSa: - chAtI, mujha - hAtha; pRSTha - pITha; masta - mAthuM; A badhAM "aMgo' ane (AMgaLAM) vagere "upAMgo" vaDe paNa te yukta che. have, jJAnIo, jene "zUla' kahe che te zarIranAM bAkI rahelAM, be vizeSaNo A pramANe che : "gadaM mama' rUti prathai - "huM ane mAruM' - evA bhAvo-vicArothI prasiddha ane mohAduM "mohano je Azraya (sAmpatva) bane che tevuM. (74-75) anuvAda - majjA, hADakAM, mAMsa, carabI, lohI, carma ane tvacA, - ityAdi (ma:, e nAma-nAM sAta) "dhAtuothI' "anvita' (dhAtuovALuM); paga, sAthaLa, chAtI, hAtha, pITha ane mAthuM - A badhAM "aMgo' ane (AMgaLiyo vagere) upAMgo vaDe upayogI (35yu) banatuM; "huM ane mAruM' evA bhAvothI je prasiddha che; tema ja mohanA AzrayarUpa te A zarIrane jJAnIo "zUla' kahe che. (74-75) TippaNa :- zloka-73mAM, gurujIe "AtmA" ane "anAtmA' vacce 'viveka' karavAnA mahimA-mahattva para bhAra mUkyo hato. "AtmAne to sahu jANe che; dareka manuSya-zarIramAM e rahe che, - jene sahu Soul tarIke oLakhe che. paraMtu A "anAtmA' eTale ? "viveka'no tAttvika artha samajavA mATe, "anAtmA'no pUrepUro paricaya thaI javo joIe, jethI e be vacceno bhedataphAvata-"viveka" eTale zuM? - e nakkI karI zakAya. | vedAnta-darzana anusAra, "zarIra' traNa prakAranAM che : "bhUla" zarIra, "sUkSma zarIra (athavA "liMga') zarIra ane "kAraNa zarIra. gurujIe, "anAtmA'nI carcAmAM, sauprathama "skUla" zarIranuM svarUpa samajAvyuM che. emAM sAta dhAtuo", "aMgo" ane "upAMgo' samajavAmAM muzkelI nathIparaMtu "sthULa zarIranAM bAkInAM vizeSaNo noMdhapAtra ane yAda rAkhavA jevAM che : mahuM mama pti thatuM - vedAMtanI mULabhUta vicArasaraNI pramANe, huM Atma-svarUpa chuM; zarIrathI asaMga, alipta, aLago ane nyAro chuM, ane chatAM navAInI vAta to e che ke ajJAnanAM kAraNe huM zarIrane "mamabhAve" "mAruM kahuM chuM, e zarIra eTale "huM", - ema samajuM chuM, ane AthI ja A sthUla zarIra modI sparva che, "mohano Azraya bane che, ane manuSyanAM manamAM AvI mohabrAnti athavA bhramaNA UbhI kare che. A "skUla" zarIra "anAtmA' che, ema ziSyane samajAvavA mATe gurujI, have pachInA thoDA zlokomAM enI sAthe saMkaLAyelAM aneka "anAtmA tattvonuM savistara nirUpaNa karaze. - zlokano chaMda : upajAti (74-75) 15ra | vivekacUDAmaNi Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75-76 nabhonabhasvaddahanAmbubhUmayaH sUkSmANi bhUtAni bhavanti tAni // 75 // parasparAMzairmilitAni bhUtvA sthUlAni ca sthUlazarIrahetavaH / mAtrAstadIyA viSayA bhavanti zabdAdayaH paMca sukhAya bhoktuH // 76 // zlokano gujarAtI pATha : nabhonabhasvaddahanAmbubhUmayaH sUkSmANi bhUtAni bhavanti tAni || 75 // parasparAMzairmilitAni bhUtvA sthUlAni ca sthUlazarIrahetavaH mAtrAstadIyA viSayA bhavanti zabdAdayaH paMca sukhAya bhokte // 76 // zlokano gadya anvaya :- nama:-namavat hana-ambu-mUmaya: (prathamata; jJAni) bhUtAni sUkSmANi bhavanti tAni parasparAMzaiH militAni bhUtvA sthUlAni sthUlazarIrahetavaH ca bhavanti / tadIyAH mAtrAH zabdAdayaH bhoktuH sukhAya paMca viSayA: mavanti || 7-76 || - zabdArtha :- nama: - AkAza; 7matvat - vAyu; vahana - agni; ambu - jaLa; bhUmi - pRthvI; (prathamata: tAni) bhUtAni sUkSmANi matti 1 prathama to, sau pahelAM to, mULarUpe, A(pAMca) bhUto sUkSmarUpe utpanna thAya che. parasparAMzaiH militAni bhUtvA tAni temanAM aMzo parasparamAM bhaLe tyAre, ema thavAthI; eka-bIjAmAM mizrita thAya tyAre; tyAre zuM thAya che ? sthUlAni bhavanti (sUkSmarUpa rahelAM te pAMca) sthUla bane che; ane te sAthe ja, 'sthUla' thayelAM te pAMca sthUlazarIrahetava: ca matti sthUla zarIranAM kAraNa banI jAya che; tIyA: mAtrA: temanI ja 'mAtrAo', uparyukta pAMca 'mahAbhUto' (AkAza, vAyu vagere) jemAMthI bane che, te (pAMca) tenI sUkSma 'tanmAtrAo' (zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha) che; ane teo (tIyA: mAtrA:, temanI ja mAtrAo', 'tanmAtrAo') paMca viSayA; mavanti / pAMca viSayo' bane che, pAMca jJAnendriyo- (kAna, tvacA, AMkha, jIbha ane nAka)nA pAMca 'viSayo' (viSaya-vAsanAo) bane che. zA mATe ? kyA hetu mATe. moruH suhAya / bhoktAnAM sukha mATe, enA upabhoga mATe. jIvAtmA, pAMca jJAnendriyo dvArA, (sAMbhaLavuM, sparzavuM, jovuM vagerenuM sukha bhogavI zake te mATe), pelI paMca tanmAtrAo (zabda, sparza, rUpa vagere) pAMca 'viSayo' bane che. (75-76) vivekacUDAmaNi | 153 - Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda - AkAza, vAyu, agni, jaLa ane pRthvI, - A pAMca, mULabhUta rUpe to (pahelethI ja), "sUma' bhUto hatAM; (paraMtu) temanA aMzo parasparamAM bhaLI javAthI, "skUla" (mahAbhUto) banI jAya che ane teo skUla zarIranAM kAraNa banI rahe che. (Ama to) A pAMca mahAbhUto jemAMthI bane che te, sUkSma "nmAtrAo" ja che, ane te bhoktA(jIvAtmA)nAM sukha mATe (zabda, sparza vagere) pAMca viSayo bane che. (75-76) TippaNa - "skUla zarIra"nAM svarUpanuM savistara, sa-vIgata nirUpaNa, - gurujI emanAM "bhASya' - svarUpe ahIM kare che. thoDA pAribhASika zabdonAM kAraNe, A zloka thoDo agharo banI jAya che. sauprathama hakIkata to e ke manuSyanuM "skUla" zarIra, AkAza-vAyu vagere pAMca mahAbhUtomAMthI sarjAya che; eTale ke AkAza-vagere pAMca mahAbhUto, sthUla zarIranuM kAraNa (Cause) che ane "skUla" zarIra e pAMca mahAbhUtonuM kArya (Effect) che. paraMtu A pAMca mahAbhUto, pahelethI ja "zUla' hotAM, "sUkSma' bhUto hatAM; paNa vedAnta-darzananAM siddhAMta pramANe, "paMcIkaraNa" - nAmanI eka gahana ane tAttvika prakriyAnAM pariNAme, e sUkSma bhUtonA aMzo parasparamAM bhaLI gayAM (tAni paraspara : nitina mUvA), eTale mULabhUta "sUkSma' evAM te pAMca "skUla' bhUto banI gayAM, ane te sthUla svarUpe ja, manuSyanAM sthUla-zarIranuM kAraNa banI gayAM. manuSyanuM "skUla" zarIra A pAMca mahAbhUtonuM baneluM kahevAya che ke, A arthamAM. paNa haju ApaNe, A prakriyAmAM, thoDAM vadhu UMDA UtarIe : A pAMca mahAbhUto bhale "dhULa' zarIranuM kAraNa hoya, paraMtu e pote ja, temanI ja pAMca sUkSma "sanmAtrAo(zabda, sparza, rUpa, rasa, ane gaMdha)mAMthI sarjAyelAM che. ane A pAMca tanmAtrAo ja, sthUla zarIramAM rahelA jIvAtmAnA sukhopabhoga mATe, pAMca viSayo' (viSayavAsanAo) banI jAya che, jenA dvArA, jenAM mAdhyamathI, jIvAtmA, anukrame, sAMbhaLavuM-sparzavuM jovuM svAda levo-suMghavuM vagere upabhogo anukrame pAca jJAnendriyo (kAna, tvacA, AMkha, jIbha ane nAka) dvArA pAme che. A samagra prakriyAne, nIcenA koThA (Table) vaDe, Ama, saraLa karI zakAya :pAMca sUma | pAMca sthUla | emAMthI sarjAyelA | bhoktA jIvAtmAnA tanmAtrAo | mahAbhUtoH | skUla zarIranI pAMca upabhogo-viSayoH pAMca jJAnendriyoH zabda | AkAza | kAna zravaNa (sAMbhaLavuM) sparza | vAyu | tvacA sparzana (sparzavuM, aDakavuM agni Akha darzana jovuM) jala jIbha (rasanA) AsvAda cAkhavuM) gaMdha nAka prANa (suMghavuM). 154 | vivekacUDAmaNi ra | pRthvI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A tAtvika prakriyAmAMnI vadhu be vAta A pramANe : eka : kAraNa-kAryanI A paraMparAmAM, tattvajJonA abhiprAya pramANe, sarvanAM mULamAM rahelI pAMca "sUkSma tanmAtrAo', sAMkhya-darzananAM (pacIsa) tattvomAMnA mahatuM-tattvamAMthI janme che. be: "paMcIkaraNanI prakriyA, jenA pariNAme, pAMca sUkSma tanmAtrAo parasparamAM bhaLavAthI, teo pAMca sthUla mahAbhUto bane che te, khUba gahana hovAthI, ane sAmAnya jijJAsune emAM rasa na paDe, ema vicArIne te vIgato ahIM ApI nathI. have eka ja vAta rahe che : zloka-74mAM, "skUla" zarIranAM "aMgo", "upAMgo' ane "dhAtuonI je vIgato apAI che, te saraLa che; paraMtu ahaM mama ta thata ane mohasparva - e be vizeSaNonuM aucitya A zlokamAMnI vIgatonA AdhAre samajI zakAya che : jIvAtmA bhoktA banIne, potAnA sthULa zarIranI jJAnendriyo dvArA zravaNa-darzana vagerenA AnaMdo bhogave che, tethI svAbhAvika rIte ja, "huM" sAMbhaLuM chuM vagereno samabhAva tenAmAM jAge; ane chatAM aMte to AvA badhA sthaLa AnaMdo ane upabhogo jIvAtmAnAM saMsAra-baMdhananuM kAraNa bane che, tethI ja A skUla" zarIra "mohanA Azraya-rUpa' banyuM, ema kahI zakAya. , zlokano chaMda : upajAti (75-76) 77 ya eSu mUDhA viSayeSu baddhA rAhupAzena suni ! ' gAyanti nitya kardhvamutre: varSanUna vena nItA | 7 | zlokano gujarAtI pATha - , , ya evu mUDhA viSayeSu baddhA rAgorupAzena sudurdamena ! AyAtti nirdhAnyadha UrdhvamuccaH svakarmadUtana javena nItAH ! 77 | zlokano gadya anvaya :- ge mUdA:(:) pu(zabdAdri)-viSaSa suhurvamenA rAgorupAzena baddhAH, (te) svakarmadUtena javena nItAH adhaH UrdhvaM uccaiH (ca) AyAnti niryAnti ca // 77 // | zabdArtha :- (mUvI ganA:) Atti nitti 2 - te murkha-ajJAnI loko (A jagatamAM) Ave che (janme che) ane pAchA jAya che (mare che). kyAM Ava-jA karyA che ? zAmAM Ava-jA kare che? O vaiH - upara, svargamAM; vivekacUDAmaNi | 155 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka uttama yoniomAM. adhaH - nIce, naraka vagere adhama-halakI-nIca yoniomAM; kevI rIte A prakAranI Ava-jA karyA kare che ? navena nItA: nava eTale vega, jhaDapa, Speed; vegathI, nItA: ghasaDAtA, merAtA, laI javAtA (carried away); konAthI-zAnAthI ghasaDAtA ? sva-rma- tena A saMsAramAM pote ja AcarelAM karmo rUpI dUto vaDe (ghasaDAtAM); temaNe karelAM karmo ja, A kAma mATe, Ava-jA mATe, temanA dUto, saMdezavAhako (Messengers) banI jAya che ane temane pelI ucca-nIca yoniomAM, ghasaDIne, laI jAya che. paraMtu AvuM kema bane che ? zA kAraNe bane che ? te loko mUDha che, mUrkha che, ajJAnIo (mUdrA: satti) che, ane kedamAM-baMdhanamAM phasAI jAya (vaddhA:-matti) che. kayAM doraDAMthI temane bAMdhavAmAM Ave che ? rAma-Tu-pAzena. pAza eTale, bAMdhavA mATenuM jADu doraDuM, rAMDhavuM; A 'doraDuM' zAnuM che ? kevuM che ? La-Asakti-(Attachment)rUpI ane te paNa pAchuM khUba moTuM-jADuM ane majabUta (Du) hoya che. AvA 5-33-pAzena vA teo hoya che; vaLI, A 'pAza' paNa jevo-tevo, sAdhAraNa kakSAno nathI hoto; te to atyaMta dRDha ane suntuma toDI na zakAya tevo sanna, toDavo muzkela hoya che. paraMtu teo zAmAM, zemAM baMdhAyelA-phasAyelA-jakaDAyelA (baddhA:) hoya che ? chu (zavvAti-) viSayeSu - zloka-76mAM nirdeza karavAmAM AvelA, zabdasparza vagere "viSayo"mAM, "viSaya"-vAsanAomAM phasAI paDelA hoya che. Ama banavAnuM eka ja kAraNa che, ane te e ke A loko ajJAnIo, mUrkha hoya che ane teo pelA viSayonA "moha"mAM sahelAIthI phasAI jAya che, - mULa; banI jAya che. mudda - mohamAM paDI javuM, - e dhAtunuM karmaNi bhUta - kRdantanuM rUpa-mUda. (77) - - - - TippaNa :- zrIzaMkarAcAryano eka suprasiddha zloka TAMkIne, kahevAmAM AvyuM punarapi jananaM hatuM, tema, manuSyo pharI-pharIne, A lokamAM janme che ane mare che. janma-maraNanI, Avana-jAvananI A ghaTamALane, enA A pherAne, cakrAvAne, AvAgamanane ziSyanAM magajamAM asarakAraka rIte UtArI devA mATe, gurujIe, A zlokamAM, eka sarasa-suMdara-samucita-citrAtmaka (vivid) rUpaka (Metaphor) yojyuM che : pApa karanAra koI gunegArane majabUta beDIothI bAMdhIne, polisa-loko korTamAM ke jelamAM ghasaDI jatA hoya, evuM eka AbehUba zabdacitra gurujIe ahIM AlekhyuM che : saMsAramAMnA AvA loko, ajJAnI-mUrkha hoya che, teo sahelAIthI zabdasparza vagere pelI viSaya-vAsanAnA "moha"mAM paDI jAya che (mU:) ane tenAM ja (Attachment)rUpI majabUta-moTAM-jADAM rAMDhavA (pAza) vaDe, tenI beDIo-sAMkaLomAM temane bAMdhavAmAM Ave che (vaddhA:) ane temanAM potAnAM ja karmo, polisa jevA dUto banIne svayaMnUtana,- temane upara-nIce (, adha:) aneka sArI 1pa6 / vivekacUDAmaNi Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narasI, ucca-nIca yoniomAM, (3) atijhaDapathI (gana) ghasaDI jAya che (nItA:), ane A rIte, temanAM te te karmonAM phaLa pramANe, A saMsAramAM teo, vAraMvAra, pharI pharIne Ave che (gAthAnti) ane ahIMthI pAchA cAlyA che (niyaMti), Ava-jA karyA ja kare che. viSaya-vAsanAono kevo khataranAka prabhAva, manuSyo para, ahIM, A saMsAramAM paDe che, tenuM A eka tAdaza zabda-citra che. gujarAtanA eka saMta pU. zrI zaMbhu-mahArAjanuM avasAna, thoDAM varSo pahelAM, viramagAma-amadAvAda vaccenA dhorImArga para, eka vAhana-akasmAtamAM thayuM hatuM tyAre, temanAM paheraNanAM khissAmAMthI nIkaLelI DAyarInAM prathama pAnA para lakhAyelo A zloka, A saMdarbhamAM, yAda AvI jAya che : dhanAni bhUmau, pazavazca goSThe mA dakSAri, nana: zmazAne ! dehazcitAyAM paralokamArge karmAnugo gacchati jIva ekaH // manuSya mRtyu pAme che tyAre, tenI paralokayAtrAnA mArgamAM, ahIMthI, koNakoNa tenI sAthe, saMgAthI tarIke, kyAM sudhI jAya che, tenI vigato A zlokamAM AvI che tenuM dhana ahIM ja tenAM gharanA kabATamAM ke beMkanA "laoNkaramAM paDyuM rahe che; tenAM Dhora-DhAMkhara tenI gamANamAM ja rahI jAya che; tenI dharmapatnI makAnanA jhAMpA sudhI ja tene vaLAvavA Ave che, tenAM sagAvhAlAM-snehIo-sanmitro mazAna sudhI ja sAtha Ape che ane teno deha citAthI AgaLa jato nathI : tenA paralokayAtrAnA paMthamAM, teno jIva bicAro to, sAva ekalo jato hoya che, - tenI pAchaLa pAchaLa to, mAtra tenAM karmo ja dhIme dhIme cAlyAM AvatAM hoya che ! A zlokano chaMda : upajAti (77) * 78 zabdAdibhiH paJcabhireva paJca patramApu: svapura vallIH -mAtA-pataM-mIna. . -eN nA pamiti : vim 78 | zlokano gujarAtI pATha - zabdAdibhiH paMcabireva paMca paMcatvamApu svaguNena baddhAH | kuraMga-mAtaMga-pataMga-mIna bhUMgA nara paMcabhiraMcita ki? 78 zlokano gadya anvaya - vajubena vADa - suraM-martA-pataM-nI vivekacUDAmaNi | 157 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muM: (te) padma, pazcami: zAvimi: padmatva Apu: (tata:) pazcami; (zavvAlimi: baddha:) aJcitaH naraH kim ? (kiM IdRzaH naraH paJcatvaM na Apnoti ? avazya v Japnoti ) | 78 // zabdArtha :- / - haraNa, mRga; mAtaMi - hAthI; pataM pataMgiyuM; mIna mAchaluM; vRM| - bhamaro; A pAMca(4) pazu-paMkhIo kevAM che ? svabhupena vaThThA: potapotAnA guNAnurAgane kAraNe baMdhAyelA, Asakta; e pAMca guNo kayA che ? padmami: zabdAiima: (vaddhA:) A pAMca pazu-paMkhIo, baMdhAyelA-Asakta thayelA che, anukrame, zabda, sparza, rUpa(teja), rasa(AsvAda) ane gaMdha, - e pAMca viSayo(tanmAtrAo)mAMthI mAtra eka-eka viSayamAM Asakta thayAM che, thAya che; - te A rIte : haraNa (7) potAnI karNendriya dvArA zabda eTale ke avAja sAMbhaLIne baddha bane che; hAthI (mAtaMga) potAnI tvak (cAmaDI) indriya dvArA hAthaNInA sparzathI gAMDo-ghelo thAya che ane phasAya che : pataMgiyuM (pataMga) potAnI AMkho vaDe dIvAnAM teja(prakAza)mAM Asakta banIne baLI mare che; mAchaluM (mIna) rasanendriya (eTale ke jIbha) dvArA rasa (eTale ke AsvAda, khAvA)nA lobhamAM phasAya che; ane bhamaro - (smRna) prANendriya (nAka) dvArA kamaLapuSpanI gaMdha pratye AkarSAya che ane kamaLamAM biDAI jAya che. - - - paJcatvaM ApuH maraNa pAme che, nAza pAme che; mRtyuvaza thAya che; pAMca mahAbhUtonuM zarIra e ja pAMca mahAbhUtomAM vilIna thaI jAya, eTale mRtyu. AthI, paMcatvanI prApti, eTale mRtyu, evo rUDhiprayoga(Idiom) saMskRta bhASAmAM pracalita thayo. A pAMca pazu-paMkhIo to zabda vagere pAMca viSayomAMnA mAtra eka-eka viSaya (nukha) pratyenI potAnI janmajAta-svabhAvagata AsaktinAM kAraNe (haraNa-zabda; hAthI-sparza, pataMgiyuM-rUpa, mAchaluM-rasa ane bhramara-gaMdha, - e rIte) mRtyu pAme che. - to pachI, - 'to pachI (tataH)' zuM ? "to pachI" - e ja ke mANasa (nara) to pelA pAMca-pAMca (padyami:) viSayo (zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha) pratye Asakti dharAve che (mi: azcita: masti !) azcitaH - Asakta-baddha-phasAyelo; pelAM bApaDAM pAMca pazu-paMkhIo to, pAMca viSayomAMthI, upara jaNAvyuM tema, eka-eka viSaya pratyenI AsaktinI nabaLAI ja dharAve che ane chatAM enAM pariNAme mRtyu pAme che, to pachI pAMce-pAMca viSayo pratyenI ekasAmaTI AsaktinI nirbaLatA dharAvanAra manuSyanuM zuM ? mi ? savAla sAva tarkabaddha, sahelo ane sAco ja che : Avo manuSya to mRtyuno bhoga bane ja ne ? jevo 'savAla', evo ja 'javAba' paNa sAva sAdo-sIdhA ja che. 158 | vivekacUDAmaNi Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIe ahIM "javAba", "adhyAhAra rAkhyo che, - ema samajIne ke, "buddhizALI" evo manuSya, potAnI meLe, "javAba' nahIM meLavI le to, - enA mATe to "vinAza' nakkI ja che ! ahIM paNa AcAryazrIe "manuSya mATe "nA" zabda prayojyo che. e yAda rAkhavA jevuM che. (78) anuvAda :- haraNa, hAthI, pataMgiyuM, mAchaluM ane bhramara, - e pAMca, "zabda" vagere pAMca viSayomAMthI potapotAnA guNa-anurAganAM kAraNe (phakta ekaeka pratye) Asakta thavAthI matyu pAme che, (to pachI) pAMca-pAMca viSayo pratye Asakta thanAra manuSya mATe to kahevuM ja zuM ? (78) TippaNa - mokSArthI sAdhaka samakSa ahIM AcAryazrIe mAnava-sahaja nirbaLatA pratye dhyAna doryuM che ane viSayavAsanAnI niMdA karI che, ane A mATe temaNe je udAharaNa ApyuM che, te saMpUrNarIte asarakAraka ane pratItijanaka che. haraNane phasAvavA mATe zikArI vAMsaLI jevuM vAjiMtra vagADe che, bicAruM haraNa enAthI AkarSAine, avAja("zabda")nI dizAmAM doDe che ane zikArInA hAthamAM jaI paDe che; hAthaNIno samAgama pAmavA, enA pratyenA "sparzanI lAlasAthI, hAthI bhAna bhUlI jAya che, gAMDo-ghelo banIne, pAMdaDA-DALakhAMnI nIce khodavAmAM AvelA khADAmAM paDe che ane zikArIonA hAthamAM pakaDAI jAya che; dIvAnuM ajavALuM jue ane pataMgiyuM enA "teja"mAM Asakta banI jAya che, dIvAnI e jyota("rUpa")ja enA mATe vinAza banI rahe cheH jaLAzayamAM phekelA khAdya padArthonA svAda mATe, ene khAvA mATe, mAchalAMnI jIbha labakArA mAMDavA zarU kare che, ane A "sa"mAM lubdha baneluM mAchaluM, zikArIe taiyAra rAkhelA loDhAnA aNIdAra AMkaDA(Hook)mAM bharAI jAya che ane jIva gumAve che; ane bhamaro ? kamaLanI "sugaMdhathI AkarSAya che, puSpamAM rahelA madhanAM pAnamAM evo magna banI jAya che ke sUryAsta thatAM, sAMje, kamaLanI pAMkhaDIo baMdha thatAM, e ja kamaLamAM e keda thaI jAya che ! paraMtu A badhAM, pAMca-pAMca, to bicArAM nIcalI koTinAM pazu-paMkhIo che; vivekabuddhi ane vicArazaktithI vaMcita che, pelA pAMca viSayomAMthI mAtra eka ja viSayavAsanAnI nirbaLatAno bhoga banelAM che ane chatAM e nabaLAIne kAraNe khuvAra thAya che ane potAnAM motane notare che. to pachI, pAMca-pAMca viSayavAsanAnI nirbaLatAo dharAvanAra manuSyanI bAbatamAM to kahevuM ja zuM? muita ? jiM puna: ? vimuta-zabda parathI racAyelA vivekacUDAmaNi | 159 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaimutika-nyAya pramANe, manuSya mATe to, - jo te potAnI buddhizaktithI sabhAnasvastha rahIne-thaIne, pelI mAnavasahaja viSayavAsanAonAM pralobhanathI anAsakta na rahe to, - to... to eno vinAza to nizcita ja che ! enA mATe anya kazo taraNopAya zakya ja nathI ! zaMkarAcArye ahIM viSayonI vinAzakatAnuM nirUpaNa atyaMta prabhAvaka prakAre karyuM che; ane sAdhakane enAthI dUra rahevA sUcavyuM che; paraMtu "maNiratnamAlA"mAM to, "jherathI paNa vadhAre kAtila jhera kyuM ?" - evo prazna pUchIne (viSApi viSe lim ?), tyAM ja uttara apAyo che ke - "badhA ja viSayo !" - (viSayA: samasta: |). ane tethI "aSTAvakragItA"mAM evo sIdho ja Adeza apAyo che ke "jo tuM mukti icchatA ho to, zabda-Adi viSayone jhera samajIne choDI de !" muktimicchasi cettAta viSayAn viSavat tyaja / paraMtu sAmAnya saMsArI manuSyanI vAta javA daIe, vedAnta-vidyAnA adhikArI ane mumukSu evA sAdhaka mATe to viSayavAsanAnI A niMdA to, "lAlabattI'(Red light)samI ja banI rahevI joIe : e "sAvadhAna'(Alert) rahe, e mATenI A cetavaNI' samayasaranI (Timely precaution) banI rahevI joIe ! A zlokamAM AcAryazrIe nirUpelI khUbI, be kAraNe, noMdhapAtra banI rahe che; - bhagavAnanAM mukhamAM mUkI hoya to A pramANe : eka to, emAM manuSya mATe mArI bahu moTo paDakAra(Challenge) che: jo je hoM, jarA paNa gAphela rahIza to, pelAM pazupaMkhIo karatAM, tArA mATe to, adhaHpatananuM 'pAMca-gaNuM jokhama che !" bIjuM, e ja paDakArane pahoMcI vaLavAnI eka spezyala zakti, - vivekabuddhi (Discretion) - paNa meM tane, tane ekane ja, ApI che !" have, saMsAramAM kema vartavuM, eno AdhAra tArA para ja che, kAraNa ke jo vivekabhraSTa' thaIza to, svargamAM hatI te gaMgAnI mAphaka, tAro paNa "zatamukha vinipAta nizcita ja che !" - vivevalapaTTAnAM mavati vinipAta: timuaH (bhartuhari : "nItizataka') zlokano chaMda : upajAti (78) 79 doSeNa tIvro viSayaH kRSNasarpaviSAdapi / viSaM nihanti bhoktAraM dRSTAraM cakSuSApyayam // 79 // zlokano gujarAtI pATha : doSaNa tIvo viSayaH kRSNasa"viSAdapi | viSe nihatti bhoktAra daSTAra cakSuSANayam 79 II 160 | vivekacUDAmaNi Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya - viSaya: MviSAr pa roSe tIvra (asti), viSaM bhoktAraM (eva) nihanti; ayaM(viSayaH tu) cakSuSA dRSTAraM api ( nitta) || 71 | zabdArtha - viSaya:-"zabda' vagere viSayavAsanA; roSekha tIvra: (mati) - doSanI bAbatamAM, enI duSTatA vize, tIvra gati. - ahIM tIvra zabdane "adhiktAdarzaka'(comparative degree) arthamAM, tIvratAnA arthamAM, samajavAno che : vadhAre "tIvra' che, savizeSa "kAtila', vadhAre vinAzaka che; konA karatAM ? MaIviSAr pi - kALA sApanAM jhera karatAM paNa vadhAre tIvra, kAtila, vinAzaka) ! badhI jAtanAM jheromAM, kALA sApanuM jhera sauthI vadhAre vinAzaka hoya che. ane A viSaya(vAsanA) to, enI vinAzakatAnI bAbatamAM, pelA kALA sApanAM jhera karatAM paNa vadhAre vinAzaka che. eno artha ja e thayo ke vinAzakatAnI bAbatamAM, jo koI padArtha vadhAremAM vadhAre vinAzaka hoya to, te eka ja, "viSaya ja che! paraMtu AvAM vidhAnanuM samarthana ? Ano kazo purAvo ? kazI sAbitI ? taiyAra ja che ! kevI rIte ? jhera, karI-karIne, zuM karI zake ? bahu-bahu to, ene khAnArane (po, eTale ke pInArane) te jhera(vivuM) haNI nAkhe che, mArI nAkhe che (hiti), jyAre A (raya viSaya: tu) to, tene, te viSayane, najarathI janArane paNa (vadhuNA chAra pi) haNI nAkhe che (niti) ! (79) anuvAda - viSayavAsanA, doSanI bAbatamAM, kALA sApanAM jhera karatAM paNa vadhAre vinAzaka che : jhera to, ene khAnAra(pInAra)ne ja haNe che, jyAre A (viSayavAsanA) to, ene AMkhathI jonArane paNa haNe che. (79) TippaNa - vinAzakatAnI bAbatamAM, ahIM, A zlokamAM, viSaya-vAsanAne sauthI vadhAre vinAzaka tarIke nirUpavAmAM AvI che, eTaluM ja nahIM paraMtu enuM pratItijanaka samarthana paNa karavAmAM AvyuM che : kALA sApanAM jheranI vinAzakatAnI mAtrA (degree) keTalI ? e jhera je koI pIe tene, athavA e sApa jene karaDe tene ja, e jhera haNI zake ! AthI vadhAre kazuM e, - kALA sApanuM jhera - paNa, na karI zake. enI vinAzakatAnI maryAdA ahIM AvI jAya : e jhera jeNe pIdhuM na hoya, athavA kALo sApa jene karaDyo na hoya, tenI pAse e jheranuM kazuM na cAle, tyAM te jhera paNa tadana "lAcAra' banI jAya, pelo mANasa saMpUrNa rIte salAmata (safe) rahe. paraMtu A zabdAdi viSayo to, kALA sApanAM viSa karatAMye, tIvratA- . kAtilapaNAnI dRSTie, caDhI jAya ! e vaLI kevI rIte ? be ja udAharaNo basa(Enough) thaze : vivekacUDAmaNi | 161 pharmA - 11 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAMDava(vana)dahanamAMthI bacI janAra zilpIzreSTha evA mayadAnave, kRtajJa banIne, zrIkRSNanI sUcanA pramANe, indriprasthamAM pAMDavo mATe eka adbhuta "sabhA"nI racanA karI, jemAM pravezyA pachI duryodhanane jaLanAM ThekANe sthaLa dekhAyuM ane sthaLanI jagAe jaLanuM darzana thayuM. tyAre draupadIe teno upahAsa karatAM mheNuM mAryuM ke "AMdhaLAMnAM saMtAno to AMdhaLAM ja hoya ne !", basa, thaI rahyuM ! duryodhane A vacano mAtra 'sAMbhaLyAM,' kAnathI phakta 'zravaNa' karyAM, enAM, - "zabda"-rUpI e viSayamAMthI veranI jvALA eTalI vinAzaka banI ke 18 akSauhiNI-senA-vALA e kurukSetra-yuddhane aMte, mAtra 10 ja vyaktio sivAya, koI ja na bacyuM ! kAraNa ? draupadInAM vacanonuM mAtra 'zravaNa' ("zabda") ! sItA-svayaMvara vakhate umedavAra tarIke hAjara rahelA rAvaNe sItAnuM "rUpa" joyuM ane enA vaDe e evo lubdha banI gayo ke, sItAnuM teNe apaharaNa karyuM, je, aMte, rAma-rAvaNanAM ajoDa yuddhamAM pariNamyuM, sItAnA laMkAnivAsanAM kAraNe, prajAjanoe sItAnAM cAritrya viruddha 'ALa' UbhuM karyuM, rAme nirdoSa sItAno tyAga karyo ane azvamedha-yajJane aMte sItA dharatImAtAmAM samAI gaI ane rAmasItAnAM jIvanamAM, vajra jevAM, kaThora kALajAMvALAM koI paNane raDAvI de, evI eka 'karuNAMtikA'(Tragedy) sarjAI gaI ! kAraNa ? mAtra eka ja : sItAnuM "rUpa !" "zabda" vagere 'viSayo'nI sarvavinAzakatAnAM samarthana mATe, "mahAbhArata""rAmAyaNa' jevAM vizvaprasiddha mahAkAvyo karatAM vadhAre pratItijanaka bIjAM kayAM udAharaNo hoI zake ? zlokano chaMda : anuSTupa (79) 80 viSayAzAmahApAzAdyo vimuktaH sudustyajAt / sa eva kalpate muktyai nAnyaH SaTzAstravedyapi // 80 // zlokano gujarAtI pATha : viSayAzAmahApAzAgho vimuktaH sudustyajAt 1 sa eva kalpate muthai nAnyaH SAsravedyapi II 80 // zlokano gadya anvaya :- sukutsyanAt viSayAzAmahApAt ya: vimu: (asti), sa: va muthai pate, pArzvavevI anya: (:) apa (mue) na (pate) || 80 II zabdArtha :- viSaya-JAzA-mahApAzAt - viSayonI AzAnAM mahAbaMdhanamAMthI; 162 / vivekacUDAmaNi Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e mahAbaMdhana kevuM che? sukuttvajJAn - jeno tyAga khUba ja kaThina che evuM(baMdhana); AvAM "suduryaja' ane mahAbaMdhanathI je mukta rahI zakyo - : vimup: - enA vize zuM kahevAnuM che ? eTaluM ja ke sa: iva mutye te, - mAtra te eka ja mokSa mATe yogya thAya che, mukti mATenI pAtratA, enI ekanIja nizcita bane che : zAstrI - eTale chaye cha zAstro, cha ye cha darzanono vidvAna, jANakAra; ne anya bIjo koI paNa(pa); muvarya na hanyate | mokSa mATe yogya karato nathI. (80) anuvAda - tyajavAM kaparAM evAM viSayonI AzAnAM baMdhanathI je mukta rahI zakyo, te (eka)ja mukti meLavavA zakaya bane che; anya koI nahIM, bhale ne cha ye zAstromAM pAraMgata hoya to paNa nahIM ! (80). - TippaNa :- mokSaprApti mATenI pAtratA konI ? e savAlano javAba A zlokamAM ApavAmAM Avyo che : A pahelAMnA thoDA zlokomAM, "zabda" vagere viSayavAsanAonI vinAzakatAtIvratAnuM pUruM varNana karavAmAM AvyuM che. viSayonI "AzA' - apekSAne ja ahIM eka mahApAza, mahAbaMdhana tarIke nirUpavAmAM AvyuM che. "pAza" eTale rAMDhavAM jevuM majabUta doraDuM; AvAM doraDAMthI jene bAMdhavAmAM Avyo hoya, te temAMthI kadI paNa chUTI na zake, eTale bahetara to e ja che ke evAM baMdhanathI, evA pAzathI baMdhAvuM ja nahIM ! basa, je sAdhaka AvA mahA-pAzathI mukta rahI zakyo, je emAM baMdhAyo ja nahIM, te eka ja, mokSaprApti mATe lAyaka ! bIjuM koI ja nahIM. - AcAryazrI bhArapUrvaka kahe che ke A bAbatamAM kazI vidvattA ke kazAM pAMDityanI hesiyata ja nathI : sAMkhya, yoga vagere chaye "darzano"mAMnI pAraMgatatA paNa AmAM upayogI na bane mAtra eka ja lAyakAta-Qualification jarUrI che, - mokSanI prApti mATe, ane te e ke "sudusvaja" evAM, viSayonI AzAnAM mahAbaMdhanothI je chuTTo rahI zake te ! Ama, je chuTTo rahI zakyo, te ja sAcA arthamAM "mukta': e ja sAcI "mukti", ane e ja sAco "mokSa". | zlokano chaMda : anurupa (80) ( 81 ApAtavairAgyavato mumukSUn bhavAbdhipAraM pratiyAtumudyatAn / AzAgraho majjayate'ntarAle vigRhya kaNThe vinivartya vegAt // 81 // vivekacUDAmaNi / 163 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : ApAtavairAgyavato mumukSunuM bhavAbdhipAra pratiyAtumudyatAnuM ! AzAgraho majjayateDattarAle vigRhya kaMThe vinivarya vegAtuM 81 | zlokano gadya anvaya :- vAvyA pratiyAnuM DAtAnuM nApAtavairAgyavata: mumukSUna, AzAgrahaH kaNThe vigRhya, vegAt vinivartya, antarAle majjayate // 81 // zabdArtha :- mukhya vAkya A pramANe che : kAzapraha mumukSu mAyate | nAzAha: - eTale AzArUpI magara. e zuM kare che? maMyo, - DUbADI de che. kone DUbADI de che ? mumukUna - mumukSuone, mokSArthIone, mokSa meLavavA icchanArAone. zA mATe DUbADI che? kevA che A mokSArthIo? mumukSuna - zabdanA, A mATe, be vizeSaNo, A pramANe, ApavAmAM AvyAM che : Apati-vairAvataH ane bhavAbdhipAraM pratiyAtuM udyatAn.. eka to e ke A mumukSuono vairAgya ApAta che, asthira, kAco che, apUrNa che; saMniSTha nathI, hRdayasparzI nathI, saMpUrNa nathI; bIjuM e ke AvA asthira vairAgyavALA mumukSuo bhavAbdiparaM pratiyAnuM 3dyatana che; bhavasAgarane (vAbdhi) pAra karavA mATe (tiyAtuM) taiyAra thayA che (DatA). AnuM pariNAma zuM Ave che? pelo AzArUpI magara(jhAhida) to, moM phADIne, saMsArasamudramAM, AvA kAcA vairAgyavALA mokSArthIonI rAha joIne beTho ja hoya che ! A "magara' zuM kare che? e be kAma kare che ? sau pahelAM to, te pelA mokSArthIone gaLethI. garadanathI pakaDe che ( vigRha), ane tyArapachI temane vegapUrvaka pAchA vALe che(ta vinivarca). ane chevaTe temane DUbADI de che(mAyata). kyAM DUbADI de che ? vacce ja, vacamAM ja, adhavace ja(annIne). (81) anuvAda - asthira vairAgyavALA (ane chatAM paNa)bhavasAgarane pAra karavAne taiyAra thayelA mumukSuone, AzArUpI magara, gaLethI pakaDIne, vegapUrvaka temane pAchA vALIne, adhavace ja, DUbADI de che. (81) - TippaNa - A saMsAra to eka agAdha sAgara che, ane mokSa to tenI pelI pAra che; eTale mokSArthIe A sAgarane oLaMgIne pelI pAra pahoMcavuM ja rahyuM. paraMtu, sAgarane pAra karavA mATe mAtra kaTibaddha thavuM, eTaluM ja pUratuM nathI. A mATe, e pahelAMnI eka pharajiyAta pUrvazarata che. ane e pUrvazarata eTale "vairAgya". 164 | vivecUDAmaNi Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahu-jANItA evA A "vairAgya-zabdane samajavA jevo che ? je vastu bahu game, e mATenI mAnavasahaja icchA eTale "rAga". mokSArthIe A "rAga"(Attachment)mAMthI mukta thavuM ja rahyuM. A prakriyA eTale "vi-rAga"(rAga vagaranAM hovAnI paristhiti). "virAga'-zabda parathI racavAmAM AveluM bhAvavAcaka nAma (Abstract Noun) eTale "vairAgya". paraMtu A "vairAgya' mAtra nAmano, uparachallo, adhUro hoya, te na cAle. patnInuM avasAna thatAM, enA agnidAha mATe ramazAnamAM gayelA, patnI pratyenA premanAM kAraNe, enA viyoge jhUratA patine, pharI lagna na karavAnI kSaNika vRtti thaI Ave; paraMtu ghera pAchA AvyA pachI, AvI vRtti lAMbuM na Take ane te purnalagna kare to, patinA AvA vairAgyane ApAta-"vairAgya" athavA "zmazAnavairAgya" kahevAmAM Ave che. mumukSuno vairAgya Avo na hovo joIe : saMpUrNa, saMniSTha, sAco hovo joIe. mokSArthI mATe A eka aparihArya(Indispensable) pUrvazarata che. "ApAta-vairAgyano artha ja e thayo ke vairAgya Akasmika, kSaNika ane mAna Avelajanya ja hato, thoDA "rAga', thoDI "AzA" manamAM haju bAkI rahI gayAM hatAM, ane A "AzA ja magara banIne, pelAnI bocI pakaDe che, tene vegapUrvaka pAcho kheMce che ane sAme kAMThe (jyAM mokSa che tyAM) te pahoMce te pahelAM ja, adhavace ja, tene DUbADI de che ! Ama to, A eka rUpaka'nI AlaMkArika paribhASA che. sAdI bhASAmAM kahIe to, so-TakA sAcA vairAgya vagara, mokSaprApti azakya bane che. hRdaya "bhagavuM' banyA vinA "bhagavAM vastro dhAraNa karanArA, saMsAramAM pAchA AvanAra "saMnyAsIo" A zlokanA tAtparyArthanAM udAharaNarUpa che. zlokano chaMda : upajAti (81) 82 viSayAkhyagraho yena suviraktyasinA hataH / sa gacchati bhavAmbhodheH pAraM pratyUhavarjitaH // 82 // zlokano gujarAtI pATha - | viSayAkhyagraho yena suvirajyasinA hataH | sa gacchati bhavAMbhodhaH pAraM pracUDavarjitaH 82 | zlokano gadya anvaya - su-virajIi-sinA ena (mokSafthanA) viSayaaakhygrhH hataH, sa (eva) pratyUhavarjitaH (san) bhavAmbhodheH pAraM gacchati // 82 // zabdArtha - zlokanuM mukhya vAkya che : : (va) nava-3SNodhe pAra chata ! te eka ja mumukSa) bhavasAgara tarI jAya, tenI sAme pAra pahoMcI jAya che. vivekacUDAmaNi | 165 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koNa Ama karI zake che? yena (mumukSuLA, mokSafthanA) viSaya - mAdhyaprada hata: | jeNe (je mumukSue) "viSaya" - nAmanA (kAvya) magara(graha)ne haNI nAkhyo che. zAnA vaDe haNyo che ? su-vira-isinA - saMpUrNa(3) vairAgya (viru) rUpI talavAra (sinA) vaDe. AvuM kema zakya bane che? A rIte, pelo magara haNAyA pachI, tenA mATe koI vighna (pravUI rahetuM nathI, te vighnavagarano(vanaMtara) banI jAya che. (82) anuvAda - 'viSaya' nAmanA magarane jeNe sthira vairAgyarUpI talavAra vaDe haNyo che, teja), (kazAM paNa) vighna vinA, bhavasAgara tarI jAya che. (82) TippaNa - bhavasAgarane tarIne, pele pAra pahoMcIne, mokSanI prApti karavA mATe, chellA zlokamAM, AcAryazrIe, nakArAtmaka (Negative) "rUpaka" (Metaphor) prayojyuM hatuM, jyAre, e ja prayojanane saMpanna karavA mATe, A zlokamAM, temaNe, hakArAtmaka (Positive) "rUpaka" prayojayuM che. AnI pAchaLano temano udeza spaSTa che : AgalA zlokamAM mumukSuno vairAgya uparachallo ane apUrNa (bApAta) hato, jyAre e ja vairAgya (virajI) ahIM sudaDha (su) che. pAyAnI AvazyakatA (Fundamental essentiality), mokSArthI mATe, eka ja che : sthira, sudaDha, samyaka, saMpUrNa vairAgya. zrImadbhagavadgItAmAM paNa khUba UMDAM mULiyAMvALA saMsArarUpI A azvattha' - vRkSane, "asaMga' (saMpUrNa-vairAgya) rUpI daDha zastra vaDe chedI nAkhavAnI sUcanA ApavAmAM AvI che : azvatthamenaM suviddhmuul-mAMgaroLa tUna chavA che 25, 3 zlokano chaMda : anuNupa (82) viSamaviSayamArgargacchato'nacchabuddheH pratipadamabhighAto mRtyurapyeSa siddhaH / hitasujanagurUktyA gacchataH svasya yuktyA / prabhavati phalasiddhiH satyamityeva viddhi // 83 // zlokano gujarAtI pATha :viSamaviSayamArgecchatoDanacchabuddha pratipadamabhighAto mRtyurakheSa siddhaH | hitasujanagurUkyA gacchataH svasya yukyA prabhavati phalasiddhiH satyamityeva viddhi I 83 .. 166 | vivekacUDAmaNi Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya :- viSama-viSaya-mAnnai: gata: anaghdhabuddhe: (sAdhasya) pratiparva amiSAta:, mRtyu: api SaH siddhaH / hitasukhanaguruuktyaa svasya yuktyA ca (gacchataH sAdhakasya) satyaM phalasiddhiH prabhavati rUti va viddhi // 82 || zabdArtha :zlokanA pUrvArdhanuM mukhya vAkya che : (tasya sAdhasya) pratiparva abhiyAta:, mRtyu: atti paSaH siddhaH / (te sAdhakane) dareka pagale, Dagala ne pagale, Thokaro vAge che. ane aMte, are ! enuM mRtyu (adhaHpatanarUpI mota) paNa cokkasa thAya che, mota paNa nizcita hoya che. pratipa-De paDe rUti pratipavam / (avyayIbhAva samAsa) dareka pagale, Dagale-ne-pagale; amiSAtaH ThebuM, Thokara, Thesa; AvuM kayA sAdhakanI bAbatamAM bane che ? AvA (tasya sAdhasya) sAdhaka mATe be vizeSaNo yojAyAM che : viSamaviSaya-mA~, gata ane anavu. eka to, e ke teNe prayANa athavA prasthAna mATenA mArgo ja khoTA-kharAba-anucita, grahaNa karyA che (mAryoM chata:); e mArgo kyA che ? viSama,-vikaTa, kharabacaDA, khADA-TekarA-vALA, ubaDakhAbaDa (Rough, uneven); mArgo AvA kema ? kAraNa ke A mArgo viSayavAsanAnA che; pachI to, AvA mArgo grahaNa karanAranAM bhAgyamAM vinAza ja sarjAyo hoya ne ! viSayavAsanAnA mArgo kadI 'sama' - (even), svaccha, sApha, suMvALA hotA ja nathIM; e to haMmezAM 'viSama' ja hovAnA ! ane emAM Dagale ne pagale ThebAMThokaro khAtAM khAtAM aMte mota to nizcita ja hoya che. vaLI, A vinAza mATe vadhArAnuM kAraNa e che ke enI buddhi malina, melI, azuddha hoya che ! ApaNe "29269" zabdathI paricita chIe. mULa zabda Ja che, - eTale ke cokkho, zuddha, sApha. A zabdanI AgaLa su (sAro, zubha, Good) akSara mUkAya tyAre svaccha (su+avjha) zabda bane : Clean, pure; paraMtu A sAdhakanI buddhi to ana (an+avjha) che, svaccha nathI, eTale paNa enA vinAzanuM pariNAma nizcita ja hoya. A ja kAraNe izvarakRpA icchatA bhakta mATenI zaratomAM mananI nirmaLatA'ne agrasthAna ApavAmAM AvyuM che. : have AvIe, zlokanA uttarArdha para. emAM mukhya vAkya che H kRti satyaM va viddhi / AcAryazrI pelA bhaktane bhArapUrvaka kahe che ke A vAta sAcI che, nakkI che, cokkasa che, sunizcita che, ema tuM jANI le, samajI le. AvI zI vAta che ? (tasya sAdhasya) tasiddhi: pramati kRti satyam - e ja ke (tevA prakAranA sAdhakanI) phaLasiddhi-saphaLatA cokkasa thAya ja che. Ama, A baMne vAkyo sAthe rUti satyam - e zabdone joDI zakAya, "dehalIdIpa'nyAya pramANe : "dehalI' eTale gharamAMno, be oraDA vacceno 'uMbaro' (Threshold); A uMbara 52 jo dIvo mUkavAmAM Ave to, eka ja dIvo, baMne oraDAmAM ajavALuM pAtharI zake ! vivekacUDAmaNi / 167 - Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvA sAdhakane AvuM sadbhAgya kema sAMpaDe che? A sAdhaka mATe paNa, A pramANe, be vizeSaNo che : hita-sujhana-vatyA chataH ane svastha yuvatyA (chata:). eka to e ke A sAdhaka hiteccha, sajjana ane sadgurunA sadupadeza pramANe jIvanamArgamAM prayANa karato hoya che, ane sAthe sAthe potAnI svayaMbhU, aMtaHkaraNa-prerita, susaMgata yojanAne paNa sAMkaLI leto hoya che. potAnA hitecchu, sajjana ane paramaguruno Adeza to kharo ja; paNa vadhArAmAM, te potAnA aMtarAtmAnA avAja(Inner Voice)ne paNa anusarato hoya che. ane pachI to, pelA aMgreja kavie kahyuM che tema, can success be far behind ? pachI to, phalasiddhi hAtha-vaitamAM nahIM, potAnA hAthamAM ja ! (83) anuvAda - viSayorUpI vikaTa mArgo parathI jatA, malinabuddhivALA(sAdhakone Dagale ne pagale Thokaro vAge che, (pariNAme), enuM (vinAza, adhaHpatanarUpI) mRtyu paNa nakkI ja hoya che; (ethI UlaTu), (koI) hitecchu, sAdhupuruSa ke sadgurunA upadeza pramANe ane potAnAM aMtaHkaraNanI preraNA anusAra (sanmA) janAra sAdhakone sAce ja saphaLatA sAMpaDe che, ema tuM cokkasa samajI le. (83) TippaNa - zlokanA tAtparyArthanI samajUtI mATe, Ama to, zabdArtha-vibhAgamAM, savistara spaSTatA karavAmAM AvI che. have mAtra eka ja bAbata para, sahRdaya svAdhyAyInuM dhyAna kheMcavAnuM rahe che : A pahelAMnA zlokamAM jema, nakArAtmaka ane hakArAtmaka evAM, be parasparavirodhI "rUpako prayojyAM hatAM tema, ahIM, A zlokamAM, mokSaprApti mATenA, pratikULa ane anukULa evA paraspara-viruddha jIvanamArga prayANa karatA be sAdhakonAM bUrAM-sArAM, pariNAmonuM tulanAtmaka citra nirUpavAmAM AvyuM che. paraMtu A citranAM hArdamAM paNa vAta to viSayavAsanAthI dUra, aLagA rahevAnI ja che, viSayAsaktinA avayaMbhAvi duSpariNAmanI ja che ! A graMthano viSaya bhale hoya tattvajJAna, paraMtu enA lekhaka Adya zrIzaMkarAcArya kAMI kavi thoDA maTI jAya che ? suMdara, kavitvapUrNa stotronA racayitA evA AcAryazrImAM rahelA "kavi" - "The Poet in Shri Shankaracharya !" - tattvajJAnanAM nirUpaNamAM paNa ahIM, A zlokamAM, anAyAsa, "With effortless ease', pragaTI rahe che ! zlokanI cAre-cAra paMktiomAMno "prAsAnuprAsa" - zabdAlaMkAra, koI paNa sAhityarasika vAcakanuM dhyAna avazya khece evo sahaja che : paMkti-1 : Iche. che paMkti-2 : mRtyu... madhyeSa: paMkti-3 : jyA.. yujIyA paMkti-4 : siddhi...viddhi zlokano chaMda : mAlinI (83) 168 | vivekacUDAmaNi Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 mokSasya kAMkSA yadi vai tavAsti __ tyajAtidUrAd viSayAn viSaM yathA / pIyUSavattoSadayAkSamArjava -prazastikAntIrmA nityamAlit | 28 | zlokano gujarAtI pATha - mokSamya kakSA yadi vaitavAsti tyajAtidrAd viSayAnuM viSa yathA | pIyUSavattoSadayAkSamArksava -prazAntidAntIbhaMja nityamAdarAhu | 84 / zlokano gadya anvaya - ra vai tava mokSaNa kakSA masti, (7) viSe kathA viSayAna tabUe tyA, toSa-yA-kSamAM-mArgava-prAnti-dAnta (2) pIyUSavat AdarAt nityaM bhaja / / 84 // | zabdArtha - A zlokamAM, guru taraphathI, ziSyane be sIdhesIdhI AjJAo, sAmethI ja, ApavAmAM AvI che : eka to, tyaja (tyajI de, choDI de !) ane bIjI, mana (sevana kara, sevavA mAMDa !). zAne choDI devAnuM che ane zAnuM sevana karavAnuM che, enI vigato, tyanA ane mana, e be kriyApadonAM karma (objects) tarIke, te te vAkyonAM bAkInA zabdomAM ApavAmAM AvI che. paraMtu te pahelAM, gurujIe ziSya samakSa, eka icchA, pasaMdagI (Choice), "jo" ane "tonI paribhASAmAM, A pramANe, mUkI che :- vari vai tava mokSa vakAMkSI mati - jo tane mokSanI icchA (AMkSA, AkAMkSA), kharekhara(4), hoya to ! . to (tardi), to "tyajavAnuM" (tyano eka ja che ane "bhajavAnAM to aneka che! "tyajavAnuM" kone ? zene ? ane kevI rIte ? javAba che : viSayAna - viSayavAsanAone, ane te paNa, te viSayo "viSa" jevA, jhera jevA hoya ema samajIne (viSayAna viSe yathA) ane te paNa, khUba dUra hoya, najIka Ave te pahelAM ja, gatidUt tyajI de ! bhajavA mATenI vigato paNa samajavA jevI ane samajIne manamAM sAcavI rAkhavA jevI (retain karavA jevI) che ! pelA viSaya-'tyAgamAM madadarUpa thAya evI, "sevana karavA mATenI ATalI bAbato che : toSa (saMtoSa), tayA, kSamA, saraLatA-RjutA-(bhArgava), prazAnti (zama) ane rAti (saMyama, indriyadamana, dama') che. A badhAMnuM sevana kevI rIte vivekacUDAmaNi | 169 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavAnuM che ? e paNa, e badhAM "amRta" hoya (pIyUSavatu) e rIte, ane rojeroja (nityam) ane AdarapUrvaka, emane pUrepUruM mAna ApIne(AvarAt). (84) anuvAda :-- jo tane, kharekhara mokSanI AkAMkSA hoya to, 'viSayo'ne, jheranI jema, khUba dUrathI ja, choDI de; ane saMtoSa, dayA, kSamA, saraLatA, 'zama' ane 'dama'nuM, amRtanI mAphaka, rojeroja, AdarapUrvaka sevana kara. (84) TippaNa :- ahIM paNa, pUrvavat, 'viSayo'nA tyAganI ja vAta che, ane te paNa, "maNiratnamALA"nI bhalAmaNa mujaba, te "viSayo'" 'viSa' jevA, tyAgakaravA jevA, hoya evI tiraskAra-bhAvanAthI tyajavAnA che; paraMtu Avo 'tyAga' paNa pUrato nathI : tyAganI A prakriyA para pUrato 'bhAra' (Emphasis) mUkavA mATe UmeryuM ke gatipUrAt, mumukSunI samIpa pelA viSayo Ave te pahelAM ja, khUba dUrathI ja, temane choDI de ! - "tane to, bApa ! nava-gajanA namaskAra !" - evI napharatanA bhAvathI ! paraMtu A zlokamAM, zabdArtha-vibhAgamAM samajAvavAmAM AvyuM che tema, A tyAga, pUrepUro saphaLa ane sArthaka nIvaDe te mATe, saMtoSa vagere sadguNonuM sevana karavAno, vadhArAno, eka Adeza ApavAmAM Avyo che : mana / A 'tyAga' ane 'sevana,- e baMne prakriyAo kevI paraspara-virodhI ane sAmasAmI dizAnI che, e hakIkata, ziSyanAM magajamAM jaDabesalAka prasthApita thaI jAya che, te mATeno A koTho(Table), zlokamAMthI, ApoApa, upasI Ave che H "tyAga" (cana) viSayone (viSayAna) jheranI jema (viSe yathA) atidUrathI (atitUrAt) "sevana" (mana) saMtoSa vagerene (to.... vAntI:) amRtanI jema (pIyUSavad) rojeroja (nityuM) ane AdarapUrvaka (AvAt) zlokano chaMda : upajAti (84) 85 anukSaNaM yat parihRtya kRtya-manAdyavidyAkRtabandhamokSaNam / dehaH parArtho'yamamuSya poSaNe yaH sakhkhate sa: svamanena inti // 85 || zlokano gujarAtI pATha : anukSaNuM yat parihatya kRtya-manAvidyAkRtabaMdhamokSaNam / dehaH parArthIDayamamuSya poSaNe yaH sajjate saH svamanena hanti | 85 // 170 | vivekacUDAmaNi Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya- anAdi-vidA-kRta-vazvamokSa nRtya pArtha ave (H rehA, to manuSya poSaLa : (manuSya:) anukSa sAte, sa: (manuSya) ane (ta kRtyena) 7i | 8 | zabdArtha - zlokanuM mukhya vAkya che : : (manuSya:) mana (tasya kRtyena) te manuSya, tenA A kRtyathI, Ama karavAthI, potAnI jAtanI ja hatyA kare che. kyo manuSya ? : (manuSya:) mayaM (1H hA, ta) manuSya poSa anukSaM sannate ! A deha ke je bIjAnA upayoga mATe che, je pArakAnA upabhoga mATe che, tenAM poSaNamAM, tene TakAvI rAkhavAnI paLojaNamAM, pratikSaNa (anukSa). racyopacyo rahe che, lAgyo rahe che, rata-magna rahe che ( te), te manuSya (sa: manuSya:); tenuM zuM thAya che ? : mana(tI cena) 4 (mAtmAnaM) hanti, te pote potAnI jAtane ja haNe che. paraMtu te pahelAM, te potAnuM kayuM kartavya-karma choDI de che ? (kRtya) kyAM kartavya-karmano parityAga kare che ? (dvitya). 3 dri-vidyA--vadhUmokSa vat 9 (rtavyama) - anAdi evI avidyAnAM kAraNe utpanna thayelAM (kRta) baMdhanamAMthI mukti meLavavArUpI kRtyane, te baMdhanamAMthI chUTavArUpI (vadhamokSa kRtya) kartavya-karmane tyajIne (parihya) (85) anuvAda : - anAdi avidyAnAM kAraNe utpanna thayelAM baMdhanamAMthI mukta thavA rUpI potAnAM kartavya-karmano tyAga karIne, pArakAMonA upabhoga mATe A je (dhULa) zarIra che, tenAM poSaNamAM je manuSya satata) racyopacyo rahe che, te manuSya tenAM) A kRtyathI pote potAnI jAtane ja haNe che.(85). TippaNa - vedAnta-darzana pramANe, "brahma" evAM paramatattvano sAkSAtkAra karAve e ja sAcI "vidyA"; A sivAyanI badhI, 'tathA-kathita' (so-called) vidyAo, eTale "avidyA", mAtra nAmanI ja, "zobhAnA gAMThiyA jevI vidyA !" vaLI, saMsAramAMnI A avidyA "anAdi (anu-Adi) che, saMsAranuM sarjana thayuM te pahelAMthI, aneka yugothI, paraMparAgata rIte, cAlI Ave che. ane jenuM nAma ja "avidyA' (a-vidyA, sAcI vidyA nahIM te) che te, enuM sevana karanAra manuSyane, saMsAranAM baMdhanamAM jakaDavA sivAya bIjuM zuM kAma kare ? hakIkatamAM. enuM svabhAvagata kAma ja e che. eTale sAdhaka, jo te sAco mokSArthI hoya, mumukSu hoya to, sauprathama teNe pelI anAdi avidyAe utpanna karelAM baMdhanamAMthI mukta thavuM ja rahyuM. mRtyu pachI maLanArI pelI zAzvata muktinI vAta to tyArapachInI che. TUMkamAM, sAdhakanuM sauprathama kartavya-karma (Bounden duty) ja A che. have, A kartavya-karmano parityAga karIne (parihRtya), koI manuSya potAnAM, paMcamahAbhUtanAM banelAM, A sthaLa zarIranAM poSaNa-rakSaNanI, lAlana-pAlananI kSullaka prakriyAmAM ja pratikSaNa, satata, lAgyo rahe, racyA-pacyo rahe to, te eka viveka cUDAmaNi | 171 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyAnI hakIkata bhUlI jAya che ke A zarIra to "parArtha" che, saMsAramAMnA anya jIvonAM hitamAM upayogI bane evuM, eka kSullaka sAdhana-mAtra che. Avo manuSya to evo mUrkha kahevAya ke je yAda rAkhavA jevuM bhUlI jAya che ane bhUlI javA jevuM yAda rAkhyA kare che ! AvA manuSyano aMjAma to je Avavo joIe, te ja Ave ! - vinAza ! paraMtu A vinAzanI karuNatA(Tragedy) e che ke teno sarjaka te pote ja hoya che ! teNe apanAveluM uparyukta pagaluM ja tenA mATe AtmaghAtaka(suicidal) banI rahe che ! AvA, "AtmahatyA (: tuM manena hanti |) karanArane anulakSIne ja, upaniSadanA RSie, " je vAtmahano janA: " jevA udgAro vyakta karyA che ! | zlokano chaMda : upajAti (85) zarIrapoSaNArthI san ya AtmAnaM didRkSati / grAhaM dArudhiyA dhRtvA nadI tartuM sa icchati // 86 // zlokano gujarAtI pATha : zarIrapoSaNArthI san ya AtmAne dikSati grAhaM dArudhiyA dhRtvA nadI tat sa icchati / 86 / zlokano gadya anvaya - zarIroSaNArthI sana : mAtmAnaM kSiti, sa: dArudhiyA grAhaM dhRtvA nadI tartuM icchati // 86 // zabdArtha - zarIraSiArthI san - sthULa zarIranAM poSaNa-rakSaNamAM racyopacyo hovA chatAM; : (manuSya:) mAtmAnuM vikSati - je manuSya) AtmAnuM darzana karavA icche che, AtmAno sAkSAtkAra jhaMkhe che. za(pazya) eTale jovuM, e dhAtu parathI baneluM icchA-darzaka nAma (Desiderative noun) drikSA, tenAM nAmakriyApada(Desiderative verb)nuM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacana-rUpa kSiti, - "jovA icche che." AvA manuSyanI A kriyA konA jevI che? : TdhayA pradaM vRtvA navI tad rUchatA te Icche che (sa: rUchatti) to nadIne tarI javA (navI tI, paraMtu A mATe te kare che zuM? magarane (prAE) - lAkaDuM mAnIne-samajIne (vadhayA) pakaDe che (chatA) ! tAra eTale "lAkaDuM' ane ghI - eTale buddhi-samajaNa. (86) anuvAda - zarIranAM poSaNa-rakSaNamAM ja racyopacyo hovA chatAM, jemanuSya) AtmasAkSAtkAranI icchA seve che, te (manuSya) lAkaDAnA khyAlathI magara para savAra thaIne nadI pAra karavA mAge che ! (86) 172 | vivekacUDAmaNi Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa - A zlokamAM paNa, zarIranAM lAlana-pAlanamAM ja satata lAgyA rahetA mANasanI gatinI niMdA karavAmAM AvI che. Atma-sAkSAtkAranI icchA, kharekhara, stutya ane AvakArya che, paraMtu potAnAM AvAM ucca-udAtta dhyeyane saMpanna karavA mATe, sadgurue sUcavelAM, e mATenAM, zAstromAMnAM, Avazyaka sAdhanone teNe apanAvavA joIe. tene badale A bhAIsAheba to paMcamahAbhUtanAM A anitya ane vinazvara khoLiyAMne nizadina lADa laDAvavAmAMthI ja paravAratA nathI ! pachI zuM thAya? Atma-sAkSAtkAra to dUra rahyo, AtmavinAza ja AvI paDe ! taratAM AvaDatuM nathI, ane nadInI pelI pAra pahoMcavuM che : A mATe hoDInAvaDI na maLe to vAMdho nahIM, ekAda majabUta lAkaDuM pakaDI le, to paNa eno beDo pAra thaI jAya, paNa A bevakUpha mANasanI mUDhatA to juo : nadImAM tarI rahelA magaramacchane teNe joyo, "hAza, A moTuM lAkaDuM mane madadarUpa thaze !" - ema samajIne bhAIsAheba to enA para savAra thaI gayA ! sAme pAra javAnI to vAta ja kyAM rahI ! pelA magare to, teno, tyAM ne tyAM ja, koLiyo pharI nAkhyo ! sthaLa-bhautika dehanAM poSaNamAM ja pratikSaNa rAcatA ane chatAM AtmasAkSAtkAranAM divA-svamo sevatA manuSya mATe saMpUrNarIte samucita evI sarakhAmaNI(Apt comparion) prayojIne, AcAryazrIe, ahIM, A zlokamAM, enI barAbara ThekaDI uDADI che ! manoratha-siddhinI pAtratA, pahelAM, keLavo ane pachI ja evA manorathanuM sevana(Deserve and then desire !) karo ! - evI salAha, anubhavI DAhyA mANasoe, AvA kissA joyA pachI ja, ApI haze ! AvI salAha amalamAM mUkyA vinA, havAmAM addharo-addhara killA bAMdhavAnuM (Building castles in air !) pariNAma to hAsyAspada (Ridiculous) ja Ave ne! zlokano chaMda : anukrupa (86) 87. moha eva mahAmRtyurmumukSorvapurAdiSu / moho vinirjito yena sa muktipadamarhati // 87 // zlokano gujarAtI pATha : moha eva mahAmRtyummukSorvapurAdiSA. moho vinirjito yena sa muktipadamahati / 87 || zlokano gadya anvaya - vapurAripu mohaka va mumukSo. mahAmRtyu: (asti) | yena mohaH vinirjitaH, saH muktipadaM arhati // 87 // vivekacUDAmaNi | 173 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - va: - zarIra, sthUla deha; va: varSa - zarIra vagere padArthomAM, eTale ke zarIramAM, zarIra sAthe ja saMkaLAyelI karmendriyo, jJAnendriyo ane aMdara-rahelI, aMtarindriya eTale mana, - e sahumAM, e sahu vize. mumukSoHmumukSu mATe, mokSArthI mATe; Avo "moha"(noda vi) ja; marI-mRtyu: (pti) eka mahAmRtyu che, banI rahe che. yena moda: vinirjitaH- jeNe, A mohane jItI lIdho che, - eTale ke moha para jeno kAbu che, mohane je manuSya vaza thato nathI te; : mu6i ati | - te manuSya mokSa-pada mATe, e pada meLavavA mATe yogya che (gati), enI pAtratA dharAve che. (87) anuvAda - mumukSu mATe, zarIra vagere(padArtho)mAM moha hovo te ja (eka) mahAmRtyu(samAna) che : jeNe (A) mohane jItyo, te ja mokSa-pada mATe lAyaka che. (87) TippaNa - AcAryazrIe, hamaNAM, chellA keTalAka zlokomAM, Izvara-sAkSAtkAra, mokSaprApti vageremAM, "viSayo" (viSaya-vAsanAo), sthULa deha vagerenAM lAlanapAlana kevAM vighnarUpa banI rahe che, te savistara, sa-daSTAMta, samajAvyuM, enuM pratipAdana karyuM. have, teozrI, thoDA zlokomAM, "mohana"nAmaka tattvane, evI ja sUkSmatApUrvaka samajAve che : A "moha"-zabda sAmAnya jIvana-vyavahAramAM khUba ja pracalita ane sahune paricita evo zabda che. paraMtu A zabdanAM hArdane, tattvajJAna-tattvaciMtananAM kSetramAMnA enA dArzanika(Philosophical) arthane samajI levA jevo che. A zabdanA artha vize, sAmAnya janasamAjamAM, thoDI bhrAnti, thoDI gerasamaja paNa pravarte cheH "te mANasane paisA ane pratiSThAno ghaNo moha che, te strIne ghareNAMno khUba moha che;" - AvA arthamAM, mahadaMze, A zabda, ApaNA dainaMdina-dunyavI vyavahAramAM vaparAya che. paraMtu darzanazAstramAM A zabdano sUcitArtha, eno dhvani jarA judo che : mu eTale, koI vastumAM "mohita thaI javuM, muMjhAI javuM, "zuM karavuM - "zuM na karavuM', e bAbata akaLAI javuM, kiMkartavyamUDha thaI javuM. kurukSetra yuddhanA AraMbhamAM, "laDavAna laDavA" vize arjunanAM manamAM, A arthamAM ja "moha jAgyo hato, ane zrIkRSNanA upadezathI jyAre tene tenI pharaja(dharma) samajAI tyAre, teNe Ama ja kahyuM no moha 28, 7rU che Ano artha ja e ke enAM kartavya bAbatanI "muMjhavaNa' nAza pAmI hatI. paraMtu A zabdano dArzanika artha e che, jenAM pariNAme, manuSya A vizvanAM AtyaMtika, mULabhUta, zAzvata satyane samajI zakato nathI, ane jemAM prasta thatAM, 174 | vivecUDAmaNi Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te A jagatane, emAMnA sarva padArthone ane dehAdi tattvone ja satya mAnI bese che ane pAramArthika satyanI 'satyatA' samajavAnI zakti-vRtti gumAvI bese che, ane aMte IzvarasAkSAtkAra ane mokSa jevI AdhyAtmika unnatithI haMmeza mATe vaMcita rahe che. moha" - zabda, ahIM, A tAttvika arthamAM ja prayojAyo che. have, A arthamAM, zarIra vagere padArtho pratyeno, mokSArthIno, moha, 'mahA-mRtyu' zA mATe banI rahe che, te vAta, tarata ja, samajAze. vaLI, A "moha" tenA mATe sAmAnya prakAranu nahIM, paraMtu "mahAmRtyu" bane che, ema kahIne to, AcAryazrIe, "moha"nI vighnakArakatAnI parAkASThA ja sUcavI dIdhI che ! eTale ja, 'muktipadanI pAtratA konI ?' e savAlanA javAbarUpe, evuM mArmika vidhAna temaNe, karyuM, - jemAM, "moha"ne mAtra 'jItavAnI ja' vAta nathI : "moha" paranI "jIta" saMpUrNa tyAre ane to ja gaNAya, jyAre nitaH-zabdanI pUrve, vi ane nis (ni:, ni) jevA, upasargo e "jIta"ne, e "jaya"ne, e prakriyAne, enI aMtima ane AtyaMtika kakSAe pahoMcADe ! TUMkamAM, mokSa-padanI pAtratA eTale "moha" parano mumukSuno, saMpUrNa jaya ! zlokano chaMda : anuSTupa (87) 88 mohaM jahi mahAmRtyuM dehadArasutAdiSu / yaM khiA munayo yAnti taLio: paramaM pam // 88 // zlokano gujarAtI pATha : mohaM jahi mahAmRtyuM dehadArasutAdiSu / yaM jitvA munayo yAnti taddhioH paramaM padam // 88 // zlokano gadya anvaya :- reha-tAra-suta-JaviSu moDhuM (tuM Dva) mahAmRtyuM nahi, yaM (moda) khiA munaya: vighno tat paramaM parva yAnti // 88 // zabdArtha - sadgurue ahIM ziSyane sIdho ja Adeza Apyo che ke - moDhuM nahi / - mohane haNI nAkha, mohano nAza kara; dda-"haNavuM", e dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa - nahi. zAnA pratyeno moha ? var eTale strI, patnI. saMskRta-bhASAnI eka viziSTatA (ke vicitratA ?) pratye dhyAna kheMcavAnAM pralobhanane huM TALI zakato nathI : "patnI" zabdanI jAti, enuM "liMga"(Gender) nArIjAti che, strI-liMga (Feminine Gender)che, ane te eka ja jAti (Gender) patnIvAcaka zabdonI hoya, hovI joIe, evI samaja, sAmAnya rIte sahu koInI sahunI hoya; paraMtu saMskRta-bhASAmAM patnI(wife) mATe, nAnyatara (Neuter) to ThIka, paNa nara-jAti (Masculine Gender)mAM paNa zabda maLe vivekacUDAmaNi / 175 - Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che !-ctram (nAnyatarajAti) ane ahIM je zabda prayojAyo che te, - tA: (narajAti, puliMga). suna - eTale putra; TUMkamAM, deha, strI(patnI), putra vageremAMno "moha" eTale ja "mahAmRtyu". ane A moha aMge eka vadhArAnI vAta ahIM e jaNAvavAmAM AvI che ke A moha te che, jene jItIne (fjatvA), munio (muna:) viSNunAM te(ta) parama pada(parame parva)ne pAme che, prApta kare che (thAti). (88). anuvAda - jene jItIne munio viSNunAM te parama-padane pAme che te dehapatnI-putra vageremAMnA, mahAmRtyu samA mohane tuM haNI nAkha, (eTale ke, teno nAza kara, teno tyAga kara, tenAthI mukta thaI jA.) (88) - TippaNa - A jagata ane temAMnA badhA ja padArtho anitya che, sAnta (sa+anta) che, vinAzazIla che; Ama chatAM sAmAnya mANasane to zarIra, patnI, putra, dhana vagereno moha vaLage, te svAbhAvika che; paraMtu je mokSArthI che, zreyArthI che, teNe to mohanuM svarUpa samajavuM ane tene AtmasAt karavuM ja rahyuM. A zlokamAM AjJA ApavAmAM AvI che(mohaM nada) tema, jo te moha-mukta na bane to, tenI mokSaprAptinI saMbhAvanA mATe te moha "mahAmRtyu" ja banI rahe : aMgrejI bhASAnAM rUDhivAkyane prayojatAM kahI zakAya ke A "moha", tenI mokSaprApti HLE, Sounds a death-knell ! A anusaMdhAnamAM, eka bIjI vAta paNa noMdhapAtra che ke A zlokamAM jeno ullekha thayo che te viSNu eTale vizvanA pAlaka "viSNu" nathI. viSa eTale vyApI javuM' - e dhAtu parathI banelo " viSNu-zabda eTale sarvavyApI paramAtmA, nirguNa paramatattva, brahma, parabrahma. RgvadamAMnA pAMca saura devatAo(solar deities)- sUrya, savitu, pUSanuM, viSNu ane mitra,-mAMnA "viSNu" eTale paNa sUryanuM vyApanazIla (Pervasion) pAsuM. taH viSpo: parama pama I - e zrutivacana (kaThopaniSada 1,3,9)mAM viSNu-zabda A ja arthamAM prayojAyo che ane vedAntadarzanane A artha ja susaMgata lAge, e svAbhAvika che. zruti-smRti ane paurANika sAhityamAM, nAnA-moTA aneka munio, mohagrasta thaIne, adhaHpatana pAmyAnAM kathAnako maLe che; mohane jItyA pachI ja teo paramatattva pAmavAnA adhikArI banI zakyA che. zlokano chaMda : anurupa (88) tvaG mAMsarudhirasnAyumedomajjAsthisaMkulam / pUrNaM mUtrapurISAbhyAM sthUlaM nindyamidaM vapuH // 89 // 176 | vivekacUDAmaNi Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : tvamAMsarudhirasnAyumedomAsthisaMkulam / pUrNa mUtrapurISAbhyAM sthUlaM nidghamidaM vapuH // 89 // zlokano gadya anvaya H-- vak-mAMsa-dhira-snAyu-mela:-makhkhA-asthi-saMta mUtrapurISAbhyAM pUrNaM idaM sthUlaM vapuH nindyaM (asti ) // 89 // zabdArtha :- mukhya vAkya che H phkta sthUtaM vapuH ninheM (asti) / A sthUla zarIra(vapuH) ninda che, nindAne pAtra che, vakhoDavA-vagovavA jevuM che. A zarIra kevuM che ? A mATe be vizeSaNo ApavAmAM AvyAM che : tva-mAMsa-rudhira-sAyumelaH-makhkhA-asthi-saMta ane mUtrapurISAmyAM pUrNam. paheluM to e ke A sthUla zarIra ATalA padArthono banelo samUha che, e badhAnuM mALakhuM che(saMjuAM) : tvacAcAmaDI (hrad), mAMsa, lohI(rudhira), snAyu, meda(carabI, Fat ), majjA (hADakAM ane mAMsa vacceno rasa, Marrow, pith), ane hADakAM(asthi). ane bIjuM e ke A sthUla zarIra maLa ane mUtrathI bhareluM che. (89) anuvAda :- cAmaDI, mAMsa, lohI, snAyu, meda, majjA ane hADakAMnA samUharUpa ane maLa-mUtrathI bhareluM A sthUla zarIra niMdAne pAtra che. (89) TippaNa :- A pahelAM, anarthanAM mULa jevA mohanAM nindarUpanuM pratipAdana, be zlokomAM karavAmAM AvyuM. e mohane 'mahAmRtyu' tarIke varNavavAmAM Avyo. paraMtu e mohanuM mULa to A sthUla zarIra pratyenI manuSyanI Asakti che, eTale have A sthUla zarIra zA mATe niApAtra che, enI vIgato, pAMca zlokomAM vistAravAmAM AvI che. eka vAta barAbara samajI levAnI che ke AcAryazrI jevA jJAnIo ane tattvaciMtakone sthUla zarIra pratye kazA tiraskAra-dveSa-napharata ke pUrvagraha nathI, AvA A zarIranuM mUlya paNa teo samaje ja che. sudIrgha ane svAsthyapUrNa AyuSya pAmavA mATe A zarIra Avazyaka che ane potAne soMpAyelI pharajo(dharma)ne suyogyarIte paripUrNa karavA mATe paNa, A zarIra ja sauprathama (gadya) ane zreSTha sAdhana che : zarIramAdyaM hatuM dharmasAdhanam / ("kumArasaMbhava" 5. 33). aneka prakAranA rogono bhoga banela, ane khATale paDelo mANasa, AvAM zarIre, potAnI kazI ja pharajo bajAvI zake nahIM, e dekhItuM che; eTale izvaranI amUlya bheTa samAM jIvananA AdhArarUpe A sthUla zarIranuM avamUlyana karavAno paNa kazo uddeza nathI. to pachI AvAM upayogI zarIranI niMdA zA mATe ? - A savAla ane ene pUchavA pAchaLanuM kAraNa, - baMne sAcAM che. paraMtu A zarIranI maryAdA paNa samajI levI joIe H AvuM A zarIra paNa, aMte to, mAtra eka 'sAdhana' ja che, uparyukta avataraNamAM paNa ene "sAdhana" ja kahevAmAM AvyuM che. jIvananuM sAdhya e nathI, sAdhya banavA mATe enI kazI kSamatA paNa nathI. vedAMta-vidyAnA sahu jANakAro to ekIavAje (Unanimously) kahe ja che ke manuSyanuM vivekacUDAmaNi / 177 pharmA - 12 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekamAtra sAdhya mokSa-prApti ane paramatattvano sAkSAtkAra che; eTaluM ja nahIM paraMtu A sAdhyane saMpanna karavAmAM, A zarIranAM upayogIpaNAnI ane enI sAdhanarUpatAnI maryAdA jo yogya rIte samajavAmAM na Ave to, e ja eka moTuM vighna banI rahe che. che ane eTale ja, zarIranAM sAdhanatvane oLaMgIne AgaLa vadhanArAM sAdhakone, AcAryazrI, Adeza Ape che ke, - "Thus far, and no further !" bhalA mANasa, jarA UghADI AMkhe jo to kharo : suMdara ane AkarSaka dekhAtuM A zarIra zAnuM baneluM che ? emAM zuM zuM bhareluM che? jotAM ja cItarI caDe, AMkha ane nAka baMdha karavAnuM mana thAya evI, keTalI jugupsAjanaka(Disgusting) vastuonuM e mALakhuM che ? lohI-mAMsa-meda-majjA ane hADakAM ! ane ATaluM ochuM hoya tema, jugupsAnI parAkASThA jevAM maLa ane mUtra ! A badhAMne lakSamAM lIdhA vinA, tuM to, basa, A badhI gaMdI vastuone DhAMkatI, eka cAmaDIne ja, jue che !" ApaNA pauramya ciMtakonuM samarthana karatA hoya tema, pAzcAtya ciMtakoe paNa manuSya-zarIranAM bAhya, kahevAtAM(so-called) saundaryanI Ama kahIne, spaSTa "nidA" karI ja che : "Beauty is skin-deep !" zarIra-saundaryanuM UMDANa keTaluM? basa, cAmaDI jeTaluM ja ! enI nIce ? enI aMdara? mAtra kAdava-kIcaDa, ane maLa-mUtra vagerenI pAravAra gaMdakI ! aMdara gaMdakI ane bahAra svacchatA ! aMdara kurUpatA ane bahAra suMdaratA ! AvAM zarIranI te prazaMsA karavAnI hoya ke nindA ? Izvara sAkSAtkArarUpI zAzvata satyane pAmavAmAM je "moha"ne "mahAmRtyu kahevAmAM Avyo hato, te "moha'nAM mULamAM AvAM skUla zarIra pratyenI Asakti che. ane eTale, AvAM zarIranI nindhatA prasthApita karyA sivAya, adhyAtmamArgI ane mokSasAdhanApaMthI mATe, anya kazo vikalpa nathI. - zlokano chaMda : anuSupa (89) paMcIkRtebhyo bhUtebhya: sthUlebhyaH pUrvakarmaNA / samutpannamidaM sthUlaM bhogAyatanamAtmanaH / avasthA jAgarastasya sthUlArthAnubhavo yataH // 90 // zlokano gujarAtI pATha : paMcIkatebhyo bhUtebhyaH skUlebhyaH svakarmaNA. samutpannamidaM sthUla bhogAyatanamAtmanaH. avasthA jAgarastasya pUlArvAnubhavo yataH / 90IL 178 ! vivekacUDAmaNi Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya avaya:- paMjoga: : bhUga: svarmA samunna AtmanaH bhogAyatanaM idaM sthUlaM zarIraM (asti); asya avasthA jAgaraH (asti), thata: dhRtArthonamava: (mati) | 20 || | zabdArtha :- A zlokamAM traNa vAkyo che, temAMnuM paheluM A pramANe che : sthUlaM zarIraM AtmanaH bhogAyatanaM (asti) / jenI carcA cAlI rahI che, te A sthUla zarIra, jIvAtmAnA bhogo mATenuM adhiSThAna che, sthAna che, e mATeno AdhAra (gAyatana) che. AtmAnuM A bhogAyatana kevuM che? parIvRteH pUSya: mUkhya: samuhUtram - paMcIkaraNa pAmelAM, sthUla, paMcamahAbhUtomAMthI utpanna thayeluM. (pRthvI, jaLa, teja athavA agni, vAyu ane AkAza, - A pAMca mahAbhUtonAM "paMcIkaraNa'nI vigato, enI prakriyA, A pahelAM, zloko 75-76mAM ApavAmAM AvI che, eTale ahIM, pharI vAra, enuM punarAvartana karavAnI jarUra rahetI nathI.) A "bhogAyatananI utpatti, senA AdhAre, zAnA vaDe karavAmAM AvI che? bA - jIvAtmAnAM potAnAM pUrva karmo vaDe, enA ja agAunAM, A pahelAMnAM janmomAMnAM, karmonA AdhAre. bIjuM vAkya A pramANe che : artha avasthA nAgara: (ti) | AnI, A jIvAtmAnI avasthA "jAgratu" (gA) che. ane trIjuM vAkya to, A bIjAM vAkyano ja peTA-bhAga che, enuM ja gauNavAkya (subordinate clause) che, A pramANe : yataH (a) nIvAtmanaH) yUnAnubhava: (mati) jemAM, jenAthI, jenAM kAraNe (Ata:), A jIvAtmAne skUla padArthono anubhava thAya che. vedAna-darzananA siddhAMta pramANe, AtmAnI, A pramANe, traNa "avasthAo svIkAravAmAM AvI che : jAgrata, svama ane suSupri. (90). anuvAda :- A pUla zarIra to, paMcIkaraNa pAmelAM sthUla pAMca-mahAbhUtomAMthI, (jIvAtmAnA) pUrva-karmo vaDe utpanna thayeluM, jIvAtmAnA bhogo mATenuM adhiSThAna che. A jIvAtmA)nI "avasthA" jAgrat che, jemAM skUla padArthono (tene) anubhava thAya che. (0) - TippaNa - "janmyo tenuM mRtyu, cokkasa, ane maryo, teno punarjanma, nakkI,"evuM eka sanAtana vidhAna bhagavAna zrIkRSNa "zrImadbhagavadgItA"mAM karyuM che : nAta di thuvo mRtyughuvaM kama mRtaca (2, 27) gItAnuM A bhagavad vacana, A zlokamAMnA pUrvakarmA samutpanna - e zabdo mATe samarthana-rUpa banI rahe che : A sthUla zarIra jIvAtmA mATe "bhogAyatana' to bane che; paraMtu A "bhogAyatana'nA pAyAmAM jIvAtmAnAM pUrva-karmono phALo mukhya che. jevAM te karmo haze, tenA AdhAra para A "bhogAyatana'nI racanA haze. vivekacUDAmaNi | 179 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ have jo sthUla zarIra, A rIte, jIvAtmA mATenA bhogonA adhiSThAna-rUpa hoya to, enI bhogAvasthA daramiyAna, jIvAtmAno, A sthUla zarIra sAtheno, saMbadha kevo hoya che? - e savAla Ubho thAya che, ane eTale ja, A savAlanA javAba tarIke, jaNAvavAmAM AvyuM che ke zarIra sAthenI jIvAtmAnI bhoga-kriyA mATe, tenI traNa "avasthAo' (jAgrata, svapra ane suSupti) paikI, mAtra eka ja avasthA - "jAgrata'(nAka)nI maryAdA bAMdhavAmAM AvI che. jIvAtmAne potAnA bhogAyatana'rUpI A rAjamahelamAM, sthUla zarIranA saMparkamAM rahIne je kaMI lIlAokriIDAo mANavI hoya te, mAtra A eka ja avasthA("jAgrata") daramiyAna karI zake che, kAraNa ke temAM ja, te avasthA daramiyAna ja, tene sthUla padArthono anubhava thAya che (yata: taNa pUnAnubhava: masti ). eTale bIjI, eka vAta e paNa spaSTa thaI gaI ke jIvAtmAne pUla zarIra sAthe kazo ja saMbaMdha, "svama' ane suSupti, - e be avasthAo daramiyAna raheto nathI. eka jhINo ane nAnakaDo, chatAM agatyano muddo, koIka medhAvI zreyArthInAM manamAM, e paNa upasthita thAya ke jIvAtmA to nirAkAra che; te, vaLI, sukhaduHkhane bhogave zI rIte ? A muddo jeTalo ciMtya che, teTalo ja ciMtanapreraka paNa che. adhyAtmazAstramAM A muddA aMge, A pramANe, ukela nakkI karavAmAM Avyo che : mRtyu pachI, sthUla zarIra to bhasmasAt thaI jAya che, paraMtu upara kahyuM te pramANe, jIvAtmA punarjanma, svargamAM navuM zarIra dhAraNa kare che ane vedAntanI paribhASAmAM, jIvAtmA, te zarIrano "abhimAnI" bane che. te pote ja, A kAraNe, sthUlazarIramAM mama-bhAva utpanna kare che ane A rIte, sthUla zarIrane potAnAM sukhaduHkha bhogavavAnuM sAdhana samajIne, potAnI "jAgrata - avasthA daramiyAna, e ja zarIra-rUpI potAnAM bhogAyatanamAM, saMsAranA sarva sthUla padArthono anubhava potAnI indriyo dvArA meLave che. eka AnuSagika vAta paNa ahIM noMdhavAnI rahe che ke ahIM A zlokamAM, bene badale traNa paMktio che. have pachI paNa graMthamAM kyAMka-kyAMka AvuM banaze. graMthakAranI anukULatA pramANe, AvI paraMparA rAmAyaNa-mahAbhAratathI zarU thaI che. zlokano chaMda : anuSupa (90) 91 bAhyendriyaiH sthUlapadArthasevAM srakcandanastryAdivicitrarUpAm / karoti jIvaH svayametadAtmanA tasmAt prazastirvapuSo'sya jAgare // 91 // 180 | vivekacUDAmaNi Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha :bAhyendriyaiH sthUlapadArthasevAM sUkScanjanastyAdivicitrarUpAm / karoti jIvaH svayametadAtmanA tasmAt prazastirvapuSo'sya jAgare // 91 // zlokano gadya anvaya :- jIvaH svayaM eva etad (zarIraM iti buddhayA) AtmanA bAhyendriyaiH srak-candana - strI - AdivicitrarUpAM sthUlapadArthasevAM karoti, tasmAd asya vapuSaH prazastiH jAgare asti / / 91 // zabdArtha :- mukhya vAkya che : gauva: sthApavArthasevAM roti / jIvAtmA (jhIva:) sthUla bhogya padArthone (sthUla-pavArtha) seve che, bhogave che (sevAM roti). A sthUla padArtho kevA che ? sad-cantana-strI-mA-ivicitrapAt - mALA (stra), caMdana, strI vagere anekavidha, jUdA jUdA prakAranAM, evAM rUpovALA; jIva A padArthone kevI rIte seve che ? bhogave che ? A be rIte, - (1) pote(svayaM) 'A (tat zarIra) zarIra' che, tevI buddhi-samajaNathI, A sthUla zarIra sAthe tAdAtmya sAdhIne, pote ja 'A zarIra che,' - evA pratIti-bhAvathI; (2) netra vagere bAhyabahAranI indriyonI madadathI(vAgha-'ndriya:). - prazasti eTale prAdhAnya, pradhAnatA, mahattva, mahimA. tasmAt-tethI, te kAraNe; upara spaSTa karavAmAM AvyuM e rIte. tethI zuM ? e ja ke asya vapuSa: prazasti; nAgare (asti !) A sthUla zarIranuM (asya vapuSa:) prAdhAnya (prazasti;) jAgrat avasthAmAM(nAre) (asti) che. (91) anuvAda H- pote ja 'A zarIra che' ema samajIne ja, jIvAtmA, mALA, caMdana, strI vagere vividha prakAranAM rUpovALAM sthULa bhogya padArthone, bAhya indriyo vaDe, bhogave che, tethI A sthUla zarIranuM mahattva jAgrat avasthAmAM che.(91) TippaNa :- mokSArthI sAdhake, mokSanI potAnI sAdhanAmAM 'sAdhana'rUpa evA A sthUla zarIranuM mULabhUta svarUpa samajI levuM joIe. jIvAtmA pote bhale avinAzI ane avikArI hoya, paraMtu te pote ja sthUla zarIra pratye ahaMbhAva ke mamabhAva keLavIne (svayaM patar AtmanA), jenI sAthe tAdAtmya sAdhIne, jeno "abhimAnI" banIne, bAhya indriyo vaDe(vAaundriyai:), sukhadu:kha bhogave che, te sthUla zarIra saMpUrNarIte 'vikArI' ane vinAzazIla che. A zarIra sAthe, janmathI te maraNa sudhI, dhaniSTha rIte saMkaLAyelA cha vikAro (46-mAva-viAza:) A pramANe che : - masti ("che" eTale ke te garbhamAM che), nAyate (pachI, te janme che"), varSAMte (tyArapachI, "te vadhatuM jAya che", punna banatuM rahe che), virinamate ("e vRddha bane che", eTale ke "olDa(Old)" nahIM, vivekacUDAmaNi / 181 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMtu potAnA vikAsanI parAkASThAe, vivardhana-prakriyAnI aMtima kakSAe pahoMce che), apakSIyate (pachI te dhIme dhIme kSINa thatuM jAya che, ane aMte vinazyati ("vinAza pAme che", maraNa pAme che.). jIvanano mukhya udeza bhale mokSa prApti hoya, chatAM skUla zarIranAM AvAM vikArI-vinAzI svarUpanuM jJAna tenA mATe anivArya bane che : SaD bhAvavikArAH bhavanti iti vArSyAyaNiH / - gAya, gati, vipariNAmo, varNa, apakSIyate, vinazyati | A cha bhAvavikAronAM nAmo, yAskAcArye(I.sa. pUrve 700), potAnA graMtha nimAM, "vArSAyaNi' nAmanA potAnA koIka purogAmInA mata tarIke, uddhata (Quote)karyA che; eTale jIvAtmAnI A paristhitinI vibhAvanA(concept) keTalI prAcIna che, e spaSTa bane che. ane A pahelAM cokhavaTa karavAmAM AvI che te ja vAta pratye A zlokamAM paNa dhyAna kheMcavAmAM AvyuM che te pramANe, A sthUla zarIrano mahimA, enuM prAdhAnya, traNa avasthAomAMthI mAtra "jAgrata" avasthAmAM ja che. jIvAtmA potAnI bAhya AMkha, nAka, kAna vagere indriyo vaDe je aneka bhogya padArthone bhogave che, tenAM vividha svarUpo to sarvaparicita che :strIpuruSa-samAgama, vastrAlaMkAro, puSpamALAo ane caMdanalepa vagere. zlokano chaMda : upajAti (91) 92 sarvo'pi bAhyasaMsAraH puruSasya yadAzrayaH viddhi dehamidaM sthUlaM gRhavad gRhamedhinaH // 92 // zlokano gujarAtI pATha : sarvoDapi bAhyasaMsAraH puruSasya yadAzrayaH | viddhi dehamidaM sthUluM gRhavad gRhamedhinaH || 92 // zlokano gadya anvaya - purUSaNa sarva: Apa vahiAsaMpara: yuvAzraya:, gRhamedhinH gRhavat idaM sthUla dehaM viddhi // 92 // | zabdArtha - thavAya: (ya-bAyaDa) jenA Azraye, jenA AdhAre, puruSastha sarva pa vAsaMsAra: (mati, saMmati) / puruSano, eTale ke jIvAtmAno badho ja, saMpUrNa, bahArano saMsAra, jIvana-vyavahAra, bahAranAM jagatanI tenI pratIti, anubhUti thAya che, tene A sthUla zarIra samajI le, jANI le, svIkArI le(viddhi). jIvAtmAno A Azraya kevo che ? gRhasthanAM ghara jevo ja. pRdadhana eTale gRhastha, saMsArI. (2) 182 | vivekacUDAmaNi Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda - jenA AdhAre puruSano (eTale ke jIvAtmAno) saMpUrNa bAhya saMsAra-vyavahAra cAle che te, gRhasthanAM ghara jevuM ja, A sthULa zarIra che, ema samajI le. (92). TippaNa - pelA cha bhAva-vikAro(padmAvavizvA:)mAMnA gAyate pachI, eTale ke janma pachI, jIvAtmA(e pote to nirAkAra hovAthI)ne rahevA mATe koIka Azraya te joIene? e Azraya eTale ja A "zUla zarIra', agAu kahyuM tema, enuM "bhogAyatana". paraNyA pachI, gRhasthAzramamAM pravezyA pachI, gRhastha vyaktinAM mATe, saMsAra-vyavahAra calAvavA mATe jevuM ghara, evuM ja, jIvAtmA mATe, saMpUrNa bAhya saMsAranI pratiti mATe, A skUla zarIra che, jemAM ahaMbhAva keLavIne, jemAM huM ane "mAruM" evA mama-bhAvanI bhAvanA UbhI karIne, jeno huM "abhimAnI" banIne, te pote vividha bhogo bhogave che. - ahIM paNa, agAunA "nara" zabdanI jema, jIvAtmA mATe "puruSa" zabda prayojayo che te, sUcaka che. zlokano chaMda : anupupa (92) - 93 sthUlasya saMbhavajarAmaraNAni dharmAH duvidhA. zizutAdyavasthA varNAzramAdiniyamA bahudhA yamAH syuH pUjAvamAnabahumAnamukhA vizeSAH // 93 // zlokano gujarAtI pATha - sthUlasya saMbhavajarAmaraNAni dharmA sthaulyAdayo bahuvidhAH zizutAdhavasthAH | varNAzramAdiniyamA bahudhA yamAH syu pUjAvamAnabahumAnamukhA vizeSAH || 93 | zlokano gadya anvaya - (ka) ghUsya(zarIra) saMdhava-nara-marAna, sthA-bAya dharmo, bahuvidhA: zizutA-gara-avasthA: (), varNAzramAdiniyamAH yamAH (ca) bahudhA syuH, pUjAvamAnabahumAnamukhAH vizeSAH (ca) | zabdArtha - mokSArthI sAdhaka potAnAM sthUla zarIranAM mULabhUta-maulika (Original, Fundamental) svarUpane barAbara samaje, oLakhI le, ane tenAM pariNAme, enA pratye eka prakAranI udAsInatA (Indifference, Apathy) keLave, evA zubha udezathI, manuSyanAM sAMsArika jIvanamAM, A sthUla zarIra sAthe, enI vivekacUDAmaNi | 183 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samagra kArakirdI daramiyAna, kaI kaI, kevI kevI, ane keTalI paristhitio, avasthAo ane anubhUtio saMkaLAya che, enuM eka tAdRza zabdacitra ahIM ApavAmAM AvyuM che : AkhA zlokamAMthI upasatuM mukhya ane eka ja vAkya A pramANe che : (masya) zUnnastha (zarIra) (za:) dharmA... avasthA...yama:...vizeSA: (2).... yu.A zarIra sAthe (ATalAM, AvAM) dharmo, avasthAo, yama-niyamo (thama:).. ane vizeSatAo (vizeSA:) saMkaLAya che. "dharmo' kayA, kevA, keTalA ? janma (saMva), ghaDapaNa(nA), maraNa ane sthULatA(jADApaNuM, kRzatA eTale dUbaLApaNuM) vagere. ane "avasthAo?" zaizava-bALapaNa (zizutA, pachI yauvana, praDhatA)vagere bahu prakAranI vahuvidhA. "yama-niyamo" ? varNo, Azramo vagere tathA te te varSo ane Azramone lagatA anekavidha (yama-niyamo); ane vizeSatAo?' - pUjA, apamAna (avamAna), bahumAna vagere jemAM mukhya che, tevI (....muvA:). (93) anuvAda :- (A) skUla(zarIra)nAM, janma-ghaDapaNa-maraNa-sthULatA, - vagere dharmo che, zaizava vagere bahu prakAranI avasthAo che, varNo-AzramonA yamo-niyamo paNa aneka prakAranA che, ane pUjA-apamAna-bahumAna vagere jemAM mukhya che, evI enI vizeSatAo paNa che. (3) TippaNa - manuSya samajaNo thAya tyArapachI, jo te manuSya jIvananI sAcI sArthaktA samajato hoya to, teNe potAne, potAnI jAtane, Avo prazna pUchavo joIe : "huM koNa chuM? zuM chuM?" paraMtu Ano uttara koNa Ape? mAnasazAstrIya pRthakkaraNa (Psychological Analysis) aneka saMzodhanonAM pariNAme evuM pratipAdana kare che (jarA vicitra lAge tevuM !) ke, dareka mANasa pote eka nathI paNa be che ! eka, je, bAhya rIte dekhAya che te; ane bIjo, je, dekhAto nathI chatAM "che" - aMdara, bhItara, eno aMtarAtmA - (Conscience). manuSya saMpUrNarIte taTastha rahIne, sAkSIbhAve, potAnI aMdara-bhItara, sUkSma dRSTi karI zake, AMtaradarzana karI zake to, te kharekhara, koNa che, kevo che, zuM che, - eno sAco khyAla Ave. Ama to, manuSya, dekhItI rIte, eka ja, che, chatAM tenuM sAcuM svarUpa to, te pote ja jANI-samajI-svIkArI-oLakhI zake evuM to aMdaranuM ja che ! bIjI eka mudAnI ane pAyAnI vAta : huM "zarIra chuM ke "AtmA'-(jIvAtmA) chuM ? huM, mArI oLakhANamAM, "yuvAna-vRddha', 'jADo-dubaLo', "brAhmaNa-vaizya', "brahmacArI-gRhastha', "sukhI-duHkhI", "apamAnita-sanmAnita', - AvuM kazuM sAMkaLuM chuM? A savAlano javAba jo "hA"mAM hoya to, eno eka ja artha, enuM eka ja tAtparya, - ke huM haju sthUla zarIra ja chuM; enAthI, enI maryAdAothI "para" nathI thaI zakyo, ane tethI mokSaprApti mATenI kazI pAtratA nathI ! 184 | vivekacUDAmaNi Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvI pAtratA to tyAre ja maLe ke zarIradhArI hovA chatAM, zarIramAM ane zarIra sAthe ja raheto hovA chatAM, zarIra ane enI uparyukta sarva maryAdAothI "so-TakA" para thaIne, - huM, khaLakhaLIne, ema kahI zakuM ke, - huM to, bIjuM kazuM ja nahIM paNa, "AtmA" chuM, "Atmatattva" chuM ! saMnyAsa levAno daDha saMkalpa karIne, Adya zaMkarAcArya, gherathI nIkaLIne, saddagurunI zodhamAM, narmadAtaTa paranA, goviMdAcAryanA Azrame AvyA ane dIkSA ApavA temane vinaMtI karI. gurujIe temane sIdho ja prazno karyo ke "tuM koNa che ?" AcAryazrInAM jIvanacaritramAM noMdhAyuM che te pramANe, kSaNanA paNa vilaMba vinA, gurajIne, temaNe potAno paricaya A pramANe, Apyo hato : nAhaM manuSyo na ca devayakSau na bAhmaNakSatriyavaizyazadAH / na brahmacArI na gRhI-vanasthau fmakSa rAhuM ninavothap: I ("hastAmalakastotra", 2) ("huM "manuSya, "yakSa' ke "deva', - evI koI yonivALo nathI; huM brAhmaNa, kSatriya, vaizya ke zUdra, - evA koI "varNavALo nathI; huM brahmacArI, gRhasthAzramI ke vAnaprasthAzramI, evA koI AzramavALo nathI; huM koI 'bhikSu' paNa nathI : huM to mAtra AtmajJAnarUpa Atmatattva chuM !"). basa, A zlokanI pAchaLanAM tAtparyAthane, emAMnAM hArdane spaSTa karavA mATe, AthI vadhAre kazuM kahevAnI jarUra rahetI nathI. zlokano chaMda : vasaMtatilakA (lDa) 94 budvIndriyANi zravaNaM tvagakSi prApa ra jillA viSayavirodhanAt | vAkpANipAdaM gudamapyupasthaH karmendriyANi pravaNAni karmasu // 94 // zlokano gujarAtI pATha - buddhIndriyANi zravaNaM tvagakSi ghANaM ca jillA viSayAvabodhanAtuM ! vApANipAda gudamapyupastha , karmendriyANi praNAni karmasu . 94 zlokano gadya anvaya - zravaNaM tvava la grALa nivA ra (tti), viSayAvabodhanAt buddhIndriyANi (ucyante); vAkpANipAdaM gudaM upasthaH ca (iti) pharmanuM pravAni kriyANi (tti) | 24 // vivekacUDAmaNi / 185 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha:- zrava - zrotra, kAna; va - tvacA, cAmaDI; la - netra, AMkha; rAI - nAsikA, nAka; nihA - jIbha; viSayavarodhanAt - (zabda, sparza, rUpa vagere) viSayonuM jJAna ApatAM hovAthI; viSayonA bodhanAM sAdhano hovAthI. vaddhi-kriyeLa (3ne) - buddhIndriyo athavA jJAnendriyo (kahevAya che); (jayAre) vI - vANI; pALa - hAtha; pAra - paga; guvA - gudA; 3pastha: - jananendriya; varganuM pravAni - karmo karavAmAM preratAM hovAthI, karmomAM pravRtta thatAM hovAthI, karmo karavAnAM sAdhano hovAthI; kriyALa (tti) - karmendriyo (kahevAya) che. (94). anuvAda - kAna, cAmaDI, AMkha, nAka ane jIbha, - e (pAMca, zabda vagere) viSayonuM jJAna ApatAM hovAthI, jJAnendriyo (kahevAya) che; jyAre) vANI, hAtha, paga, gudA ane upastha, - (e pAMca) karmomAM pravRtta hovAthI, karmendriyo (kahevAya) che. (94) TippaNa :- A pahelAM, sthUla zarIranuM varNana-vivaraNa, mokSArthInAM jIvanamAM enuM sthAna ane mokSArthIe enA pratye rAkhavAnI vibhAvanA(Concept), - vagere nirUpavAmAM AvyAM. have, A zlokamAM, AvAM skUla zarIramAMnI be prakAranI indriyo ane enAM kAryakSetrano nirdeza karavAmAM Avyo che : zabda-sparza-rUpa-rasa-gaMdha, - e pAMca viSayonuM jJAna (viSayavirodhanAta), anukrame, kAna(zravaNendriya), tvacA (sparzendriya), AMkha (darzanendriya), nAka (dhrANendriya) ane jIbha(rasanendriya, svAdendriyo dvArA, thatuM hovAthI, - A pAMca "jJAnendriyo kahevAya che. jyAre vANI, hAtha, paga, gudA ane upastha, - e pAMca mAraphata, anukrame bolavuM, grahaNa karavuM (UpADavuM, mUkavuM vagere), cAlavuM paribhramaNa), maLatyAga ane janana-prakriyA vagere (sthUla) kriyAo thatI hovAthI (jarmanuM pravAni), - e pAMca karmendriyo" kahevAya che. paraMtu mokSArthIe to, A pahelAM spaSTa ane bhArapUrvaka Adeza ApavAmAM Avyo che tema, A indriyonAM kartA-bhoktApaNAM ane enAM karmaphaLothI aLagA ja rahevAnuM che. Indriyo bhale potAnAM te te viSayo ane kSetromAM rAcyAM kare, mumukSue to e sarva kriyAonA, taTasthabhAve, mAtra sAlI ja rahevAnuM che, ninavodharUpa, - evA AtmasvarUpe, Atma-tattva-rUpe ja rahevAnuM che. zlokano chaMda : upajAti (94) 95-96 nigadyate'ntaHkaraNaM manodhI -rahaMkRtizcittamiti svavRttibhiH / manastu sNklpviklpnaabhivRddhi padArthodhyavasAyatA / 2 186 | vivekacUDAmaNi Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atrAbhimAnAdahamityahaMkRtiH svArthAnusaMdhAnaguNena cittam // 96 // zlokano gujarAtI pATha : nigadyateDAHkaraNaM manodhI rahaMkRtizcittamiti svavRttibhiH | manaDu saMkalpavikalpanAbhi buddhi padArthodhyavasAyadharmataH 5 | atrAbhimAnAdahatyihaMkRtiH - svArthAnusaMdhAnaguNena cittam II 96 || zlokano gadya anvaya - svavRttipa: antaHra parva (Ava sata Si) manaH dhIH ahaMkRti: cittaM (ca) iti nigadyate; saMkalpavikalpanAbhiH manaH, padArthAdhyavasAyadharmataH buddhiH, atra ahaM iti abhimAnAt ahaMkRtiH svaarthaanudhAnapuNena vittam (ti ththo) || (2-16) zabdArtha - antaH (parva va sat ) - "aMtaHkaraNa' (aMdaranI indriya) (mAtra eka ja hovA chatAM); "chatAM" eTale zuM? "chatAM" zA mATe ? have pachI, te A pramANe, cAra jUdA jUdAM nAmo vaDe oLakhAya che, cAra jUdI jUdI saMjJAo vaDe kahevAmAM Ave che, - e kAraNe. kyAM cAra jUdA jUdAM nAma ? - A cAra: mana, buddhi (vI.), ahaMkAra (mahaMjAra) ane citta. "aMtaHkaraNa"ne AvI cAra jUdI jUdI saMjJAo zA mATe ApavAmAM Ave che ? saMkalpo ane vikalponAM kAraNe (saMvinyanAmi:) te "mana" (mana:) kahevAya che; padArthonA nizcayarUpa dharmane lIdhe, athavA te (eTale ke buddhi) padArthonI nizcAyaka bane che tethI (palAthadhyavasAyadharmata:), te "buddhi (vIsa) - nAmathI oLakhAya che; ahIM (eTale ke skUla zarIramAM huM-paNAnAM abhimAnanAM kAraNe (matra 'pamAnato, tene "ahaMkAra" (mahaMvRti:) kahevAmAM Ave che; ane abhipreta viSayamAM parovAyeluM rahevAnA tenA guNa athavA svabhAvane kAraNe, athavA pote IzkelI vastunuM satata ciMtana karavAnI tenI Tevane kAraNe (svArthAnusadhAna guNena), tene "citta" evuM nAma ApavAmAM Ave che paraMtu mULabhUta rIte, A "antaHkaraNa" che to eka ja, to pachI AvAM cAra jUdA jUdAM nAmo vaDe tene kema oLakhAvavAmAM Ave che ? kema kahevAmAM Ave che (ni ) ? mAtra eka ja kAraNa : potAnI vibhinna vRttionA bhedane kAraNe; potAnAM jUdA jUdAM saMvedanone lIdhe (vRttifpa:). (95-96) anuvAda - "aMtaHkaraNa" (pote to eka ja hovA chatAM) potAnI vibhinna vivekacUDAmaNi ! 187 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttionAM kAraNe, "mana", "buddhi", "ahaMkAra" ane "citta", evAM cAra nAmo vaDe tene oLakhAvavAmAM Ave che (A pramANe) : saMkalpo ane vikalponI enI vRttione lIdhe, "mana"; padArthonA nizcayarUpa dharmanAM kAraNe, "buddhi"; ahIM (sthUla dehamAM) huM-paNAMnuM abhimAna karavAthI, "ahaMkAra", ane potAnI icchelI vastumAM satata parovAyeluM rahe tyAre, te "citta" (kahevAya che). (95-96) - TippaNa :-- "karaNa" eTale indriya. A pahelAMnA zlokamAM nirUpita pAMca jJAnendriyo ane pAMca karmendriyo, sthUla zarIranAM bAhya svarUpamAM rahelI hovAthI, te dazeya indriyone 'bAhyakaraNo' kahI zakAya, jyAre mana, buddhi, ahaMkAra ane citta, cAra bahAra nahIM paNa aMdara, zarIranI bhItara rahetI hovAthI, tene "antaHkaraNa" kahevAmAM Ave che. aMdaranI A 'AMtara' karaNa, aMtaHkaraNa, hakIkatamAM ane kharekhara to, mAtra eka ja hovA chatAM, enI bhinna bhinna kriyAo ane vRttione kAraNe, TUMkamAM, enAM kAryagata bhedanAM kAraNe, tene, te te kriyAomAM te vyAkRta hoya tyAre, zabdArtha-vibhAgamAM darzAvelI vIgato pramANe, mana-buddhicitta-ahaMkAra, - evAM jUdAM jUdAM nAmo ApavAmAM Ave che. ApaNA rojiMdA dunyavI jIvanavyavahAramAM, mana ane citta, - e baMnene (Mind) evA parasparanA paryAyo (Synonyms) ja mAnavAmAM Ave che. ane 'buddhi' eTale A baMne(mana ane citta)nI svabhAvagata prakriyA, ema samajavAmAM Ave che, paraMtu tAttvika rIte, dArzanika ane AdhyAtmika dRSTie, te sarvanuM kArya(Function)kSetra bhinna hovAthI, te sarva, sAmAnya maTIne, pAribhASika zabdo (Technical words) banI jAya che. e ja rIte, 'ahaMkAra'ne abhimAna(Pride)nA arthamAM samajavAmAM Ave che, paraMtu A ja 'antaHkaraNa' jyAre ema samajavA mAMDe ke "huM karuM chuM", "huM bhogavuM chuM'; TUMkamAM, pote koI paNa kriyA sAthe, kartA ke bhoktAnA bhAva sAthe, saMlagna thaI jAya tyAre, te antaHkaraNa ja vedAntanA tAttvika arthamAM, "ahaMkAra" banI rahe che. Ama, manuSya-jIvananA dainaMdina dunyavI vyavahAramAM mana, citta vagere jevA zabdo, game tevA ADedhaDa ane avyavasthita arthamAM (Roughly) prayojAya che, tenAM tAttvika sUkSma svarUpone ahIM samajAvavAmAM AvyAM che. agAu, jema, sAmAnya rIte anuSTupa-chaMdanA zlokamAM be lITIne badale traNa lIMTIo mUkavAmAM AvI hatI (zloka-naM 90), tema ahIM upajAti-chaMdavALA A zlokamAM cArane badale cha caraNo mUkavAmAM AvyAM che. (95-96) 97 prANApAnavyAnodAnasamAnA bhavatyasau prANaH / svayameva vRttibhedAd vikRtibhedAt suvarNasalilAdivat // 97 // 188 | vivekacUDAmaNi Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : prANApAnavyAnodAnasamAnA bhavatyasau prANaH / svayameva vRttibhedAd vikRtibhedAt suvarNasalilAdivat // 97 II zlokano gadya anvaya :- asau prALa: (svata: : va san), vRttimevAta vikRtiSevAt (4) suvarNatijJAvita, svayaM va, prANa-apAna-dhyAna-jhavAnasamAnA: mati // 27 || zabdArtha :- mukhya vAkya che : asau prALa: (svata: : va san), svayaM va, prALa-apAna-dhyAna-vAna-samAnA: mati / A prANa - eTale ke dareka sthUla zarIramAM hoya che te, - kharekhara to, A pahelAMnA zlokamAMnAM antaHkaraNanI jema, pote to eka ja che; paraMtu uparyukta antaHkaraNanI jema ja, pote potAnI meLe ja (svayaM ttva), prANa, apAna, vyAna, udAna, samAna, e pAMca nAma-rUpa dharAvato thaI jAya che. peluM eka ja e antaHkaraNa, jema, mana-buddhi-ahaMkAra-citta, - ema cAra jUdAM jUdAM nAma-rUpa dharAvatuM banyuM hatuM ema ja, ahIM, A prANa enI meLe, pAMca jUdA jUdAM nAma-rUpo dharAvatuM thaI jAya che. Ama kema bane che ? zA kAraNe bane che ? A be kAraNe : eka, vRttinevAt ane be, vikRtinevAt, potAnA ja vRttibheda eTale ke kAryabhedanAM kAraNe, ane enA potAnA ja vikAronI bhinnatAnAM kAraNe. prANanA AvuM zAnI jema, konI jema bane che ? javAba che, suvarNa-satitaAvit. sonuM, jaLa vagere. mULabhUta potAnAM svarUpe to, sonuM, jaLa vagere ja hoya che, paraMtu e ja sonAne tapAvavAthI-TIpavAthI aneka prakAranAM-nAmavALAM alaMkAro bane che. jaLa paNa TharI jAya tyAre barapha, garama karavAmAM Ave tyAre varALa, temAM raMgo nAkhavAthI te te raMgavALuM, temAM dravyo-padArtho bheLavavAthI jUdA jUdA khAgha-peyanAM nAma-rUpovALuM bane che, tema. (97) anuvAda :- prANa pote to eka ja hovA chatAM, potAnAM kAryabheda ane vikArabhedanAM kAraNe, suvarNa ane jaLanI jema, potAnI meLe ja, prANa, apAna, vyAna, udAna, samAna (vagere) banI jAya che. (97) TippaNa H- sthUla zarIrane TakAvI rAkhavA mATe, tenI aMdara rahelo prANa pote ja, jUdI-jUdI pAMca prakriyAo karato hovAthI, te te kArya athavA pharaja(dharma, Duty)nAM saMdarbhamAM, te te kArya-kSetra daramiyAna, tenA thatA vikAronAM pariNAme, potAnI meLe ja, prANa, apAna vagere banI jAya che : prANa-vAyu eTale samagra zarIramAM saMcarato zvAsa-ucchvAsa, je bahArathI aMdara ane aMdarathI bahAra, satata Ava-jA karato rahe che, ane e rIte zarIrane TakAvI rAkhavAnuM kAma kare vivekacUDAmaNi / 189 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i, :: che(Oxygen); A uparAMta, zarIramAMnA jaTharAgni sAthe bhaLI jaIne, mANasanI AhAranI prakriyAnuM niyaMtraNa kare che. zarIramAM pravezelo e ja prANavAyu maLa-mUtravisarjananI kriyAnuM niyamana kare che, ane gudA-dvAramAMthI dUSita-malina banIne niSkramaNa kare che tyAre, te apAna-vAyu bane che. sthUla zarIramAMnAM aneka aMgoupAMgomAMnA DhIMcaNa-koNI-Doka-keDa vageremAM sAMdhA(Joints)nAM halanacalanane, enAM vaLavA-vALavAnI javAbadArI saMbhALe che, ane tethI te vyAna-vAyu banIne samagra zarIramAM vyApelo rahe che. udAna-vAyu, mANasanAM cittataMtrane sajAga tathA sUkSma rAkhavAmAM sahAyabhUta thAya che : moTe bhAge kaMThamAM rahIne, khAdhelA-pIdhelA padArtho anna-naLImAM ja jAya ane bAjumAM ja rahelI zvAsa-naLImAM na pesI jAya, enuM dhyAna rAkhavAmAM mANasanAM manane sAvadha rAkhe che. A uparAMta, potAnAM niyata thayelAM sthAnamAM, kaMThamAM-gaLAmAM rahIne, anna ane pANIne chuTTAM pADIne, annane . AMtaraDA tarapha ane jaLane mUtrAzayanI kothaLI tarapha vyasthita rIte ravAnA karavAnI, mahattvanI javAbadArI saMbhALe che. samAna-vAyunuM nivAsa-sthAna nAbhi che ane tyAM rahIne te, annarasa tathA lohIne samagra zarIramAM satata pahoMcADavAnI kAmagIrI saMbhALe che. TUMkamAM, zarIranI sphUrti, gatizIlatA ane sakriyatA, samagra zarIranI satejatA, A samAna-vAyune AbhArI che. A pAMceya vAyunAM 'nAmo' paNa emanAM kAryakSetro tarapha IzAro kare che : pAMceya nAmomAM mULa dhAtu aAgamana karavuM, kriyAzIla-sakriya rahevuM, saMcaraNa karavuM, to move, to act, to breathe) parathI banelo zabda JAna che, ane pachI tenAM kAryabhedo sUcavavA mATe, tenAM AgaLa pra, apa, vi, t, sam - vagere upasargo lagADIne 'prANa', apAna, vyAna, udAna, samAna vagere zabdonI racanA karavAmAM AvI che. paraMtu A badhAMmAM mukhya ane mULabhUta vAyu "prANa" hovAthI, prajjuna aniti iti prANaH - evI enI vyutpatti, enAM kendrastha sthAna ane mahattvano nirdeza kare che, e sUcaka ane smaraNIya che. Ama, "prANa"nI saMkhyA 'pAMca' hovAthI, saMskRta bhASAmAM, A zabda, moTA bhAge, bahuvacanamAM ja prayojAya che. zlokano chaMda : gIti (97) 98 vAgAdi paJca zravaNAdi paJca prANAdi paJcAbhramukhAni paJca / buddhyAdyavidyApi ca kAmakarmaNI puryaSTakaM sUkSmazarIramAhuH // 98 // 190 / vivecUDAmaNi Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : vAgAdi paMca zravaNAdi paMca prANAdi paMcAbhramukhAni paMca / budyArdhavidyApi ca kAmakarmaNI purvaSTakaM sUkSmazarIramANu : | 98 || zlokano gadya anvaya :- vAn-Ari paMca, zravaNa-mAvi paMca, prALAvi padma apramuvAni paMca, buddhi-Avi, avidyA api = jAma-jarmaLI (ti) purI-gaTTa sUkSmazarIra AduH / / 18 // zabdArtha :- atyAra sudhI, A pahelAMnA thoDA zlokomAM, manuSyanAM "sthUla zarIra"nuM varNana-vivecana karavAmAM AvyuM, have tenAM "sUkSma zarIra"nuM nirUpaNa hAtha dharavAmAM AvyuM che. mukhya vAkya che : (te vrudhA:) sUkSmazarIra AhuH / Adu: eTale teo kahe che, varNave che; prAcIna paraMparA pramANe, Adu: e kriyApadano kartA, sAmAnya rIte adhyAhAra rahe che, paraMtu eno kartA eTale te vudhA:, te prAjJA, te vidvAMtaH, "te DAhyAo-vidvAno", ema samajI levAmAM Ave che. A vidvAno "sUkSmazarIra"ne varNave-samajAve che. kevI rIte, kyAM svarUpe varNave che ? javAba che : purI-aSTa (ti) / purI eTale nagarI, zahera, raheThANa, nivAsasthAna, aSTakaM eTale "ATha"no samUha, samudAya, ghaTaka tattvo. zlokamAM varNavavAmAM AvelAM jUdAM jUdAM "ATha" ghaTaka tattvonA samUha(Collection)nI nagarI, e rUpI nivAsa-sthAna (purI-aSTa) eTale "sUkSma-zarIra", athavA "sUkSma-zarIra" eTale ja "purI-aSTaka". - paraMtu "sUkSma-zarIra'rUpI nagarInAM ATha raheThANo, ATha nivAsasthAno kyAM kyAM? A pramANe : (1) vANI vagere (pAMca) karmendriyonuM paMcaka; (2) kAna vagere (pAMca) jJAnendriyonuM paMcaka; (3) prANa vagere (pAMca) 'prANo' athavA vAyuonuM paMcaka; (4) AkAza (pra) vagere (pAMca) mahAbhUtonuM paMcaka; (5) buddhi vagere (cAra)nuM catuSTaya; (6) avidyA, (7) kAmanA, ane (8) karma. paMcaka eTale pAMcano samUha ane catuSTaya eTale cArano samUha. jAma: ca jarma 2 vRtti jAmarmaLI / kAmanA-kAmavAsanA ane karma. AThanI saMkhyAnI gaNatarI A pramANe nakkI karavAmAM AvI che : cAra paMcako, eka catuSTaya, eTale pAMca; ane vyaktigata rIte (Individually) avidyA, kAmanA ane karma, - e traNa; Ama, 4+1+3=8, evo saravALo thayo. paraMtu A badhAMne vyaktizaH, vyaktigata rIte laIe to, 5+5+5+5+4+3= "sUkSmazarIra"nAM kUla 27 ghaTaka tattvo thAya. A "sUkSma zarIra" eTale ja "liMga zarIra" (98) anuvAda :- vANI vagere(karmendriyo)nuM paMcaka, zravaNa vagere(jJAnendriyo)nuM vivekacUDAmaNi / 191 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcaka, prANa vagere(vAyuo)nuM paMcaka, AkAza vagere(mahAbhUto)nuM paMcaka, buddhi vagere(buddhi, mana, ahaMkAra ane citta)nuM catuSTaya; avidyA, kAmanA ane karma-A "purI-aSTaka"ne (zarIrarUpI nagarInAM ATha ghaTaka tattvone) (manISIo) "sUkSma zarIra" kahe che. (98). TippaNa - paMcako ane catuSTayamAMnAM ghaTakonI vIgato, "bhUlazarIra"nAM varNana vizenA, A pahelAMnA thoDA zlokomAM, samajAvavAmAM AvI che, eTale enuM kazuM spaSTIkaraNa karavAnI jarUra rahetI nathI. A "sUkSma athavA liMga' zarIranAM svarUpane tathA tenAM kAryane barAbara samajI levAnI jarUra che : mRtyu pachI, mRtyu vakhate, jIvAtmA "lazarIrane choDI de che, tyArapachInI enI dehAntara ke lokAntaranI sudIrgha yAtrAmAM, A "sUma zarIra" ja enuM vAhana bane che. A "sUkSma' athavA "liMga" zarIra, - jIvAtmA mATenuM, mRtyu pachInuM, - je nivAsasthAna che, tenAM ATha ghaTaka tattvonI, e "purIaSTakanI vIgato to A zlokamAM ApavAmAM AvI che; paraMtu A zarIra, pUlazarIrathI e bAbatamAM jUduM paDe che ke A liMga zarIra IndriyothI joI-jANI zakAya evuM nathI, e "atIndriya" athavA "indriyAtIta' che. bIjI mahattvanI vAta e che ke mokSanI AtyaMtika avasthAne jIvAtmA pAme nahIM tyAMsudhI, punarjanma, maraNa, lokAntaragamananA samagra samaya daramiyAna, A liMga zarIra' ja enuM ekamAtra AzrayasthAna, raheThANa banI rahe che. sAMkhya vagere anya darzanomAM, "sUma zarIranAM ghaTaka tattvo ane enI saMkhyA bAbatamAM thoDA matabhedo che, paraMtu A to mAtra eka AnuSagika ane pramANamAM gauNa bAbata che. ApaNe to eTaluM ja yAda rAkhavAnuM ke sUkSma zarIranuM A svarUpa vedAnta-darzana pramANenuM che. * zlokano chaMda : upajAti (98) 99. idaM zarIraM zruNu sUkSmasaMjJitaM ___liMgaM tvapaMcIkRtabhUtasaMbhavam / savAsanaM karmaphalAnubhAvakaM svAjJAnato'nAdirupAdhirAtmanaH // 99 // zlokano gujarAtI pATha - Ida zarIra dhruNa sUkSmasaMti liMga tvapaMcAkRtabhUtasaMbhavam. savAsana karmaphalAnubhAva * svAjJAnatoDanAdirapAdhirAtmanaH / 99 / 192 | vivekacUDAmaNi Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya - kRy, - pharva sUkSmAiM siMzarIra tu apavItamUtasaMparva (ti); (7) savAsa () nAnubhAva (mati); (aa va) sva-ajJAnata: gAtma: anAdi upAdha: (pti) 26 / zabdArtha :- sadguru ziSyane kahe che : kuNu - sAMbhaLa. tene zuM sAMbhaLavAnuM che ? "sUkSma-zarIra"nI carcA cAlI rahI che, e anusaMdhAnamAM, A "sUkSma zarIra" vize gurujI ziSyane A pramANe traNa vAta kahe che : (1) DhuM zarIra sUkSmavaMzita li (pti) | - jene "liMga'-zarIra kehavAmAM Ave che ke, A sUphama-nAmanuM, -e saMjJAvALuM ('sajJA - eTale nAma, saMjJA, sitama), - A zarIra. zAmAMthI utpanna thayuM che, pedA thayuM che? jakhyuM che (saMbhavam)? pUtasaMvam - pAMca mahAbhUtomAMthI. pRthvI, jaLa, teja(agni), vAyu ane AkAza, - A pAMca mahAbhUto, - temAMthI. paraMtu A saMdarbhamAM eka hakIkata khAsa yAda rAkhavAnI che, ane te e ke jemAMthI liMga zarIra utpanna thAya che, te A pAMca mahAbhUto, paMcIkaraNa thayA pahelAMnAM, eTale ke paMcIkaraNa thavAnAM pariNAme, e pAMca "sthUla banyA te pahelAMnAM, emanAM 'tasnAtrA'-svarUpanAM sUkSma svarUpamAMthI A sUkSma zarIra janme che. zabda-sparza-rUparasa-gaMdha, A pAMca "tanmAtrAo eTale ja "a-paMcIkata' pAMca mahAbhUto. (2) A suma zarIra vize noMdhapAtra bIjI vAta e che ke manuSya jyAre mRtyu pAme che tyAre, jIvana daramiyAna atRpta rahelI tenI sArI-narasI sarva vAsanAo, bhaviSyamAM thanArI tRpti mATe, eno jIvAtmA, A sUkSma zarIra sAthe rahIne(sa-vAsana), AgaLanI yonio ke have pachInA tenA "loka' tarapha prayANa kare che, eTaluM ja nahIM paraMtu jIvana daramiyAna, jIve AcarelAM pApa-puNya vagere karmonAM phaLa, anubhava vagere paNa A sUkSma zarIra ja karAve che (karma-patta-anumAvalaM). (3) A sUkSma zarIra vizenI trIjI ane chellI vAta : jyAM sudhI jIvane potAnAM mULabhUta AtmasvarUpanuM jJAna na thAya, eTale ke enuM e ajJAna cAlu rahe tyAM sudhI, e ajJAnanAM kAraNe ja (ajJAnata:), A sUkSma zarIra, manuSyanA AtmAnI "upAdhi banI rahe che, ane AtmajJAna thAya tyAM sudhI A "upAdhi cAlu rahetI hovAthI, A "upAdhi" "anAdi banI rahe che. - A upAdhi zabda, tattvajJAnanI carcAmAMno eka pAribhASika(Technical) zabda che. enI samajutI A pramANe che : "upAdhi" eTale te, - je, koI paNa bIjI vastune, potAnA saMsarga - saMparkanAM pariNAme, potAnA jevI banAvI de, te vastu para potAnA (AkAra, rUpa, raMga vagere) guNadharmonuM AropaNa kare, enuM saMpUrNa parivartana karI nAkhe. AvuM parivartana karanAra padArthane, pelI mULa vastunI upAdhi' kahevAmAM Ave che. eka udAharaNathI A prakriyA samajAze : lAla raMganA kAcavALA pyAlAmAM dUdha rAkhavAmAM Ave tyAre, mULa sapheda raMganuM dUdha lAla-raMgavALuM vivekacUDAmaNi | 193 pharmA- 13 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhAya, pyAlAnuM mApa e dUdhanuM mApa banI jAya, pyAlAno AkAra e dUdhano AkAra thaI jAya. TUMkamAM, je dUdhanAM raMga-rUpa-AkAra-mApa vagere, lAla-kAcanA pyAlAmAM rakhAtAM pahelAM, potAnAM ja hatAM, te, have, A pyAlAnA saMsargamAM AvavAthI, tenA potAnA raMga-rUpa-AkAra-mApa vagere pyAlAnAM raMga-rUpa-AkAramApanAM banI jAya. pyAlAnAM badhAM ja guNo-dharmo, dUdha para Aropita thaI jAya. A udAharaNamAM, lAla-kAcano pyAlo, dUdha mATe "upAdhi" kahevAya. ApaNI prastuta carcAmAM, mRtyu pAmanAra manuSyanA AtmA mATe, tenuM sUkSma zarIra' AvI ja eka "upAdhi banI rahe. A "upAdhimAMthI AMtmA tyAre ja mukta thAya, jyAre peluM enuM ajJAna dUra thAya. paraMtu ajJAna to "anAdi kahevAya che, tethI A "upAdhi paNa "anAdi ja banI rahe ! anuvAda - (he ziSya !) sAMbhaLa : "sUthama'-nAmanuM A zarIra "liMga" (paNa kahevAya che), te a-paMcIkata mahAbhUtomAMthI utpanna thayeluM hoya che, tethI te vAsanAvALuM hovAthI, te (jIvAtmAne tenAM) karmaphaLano anubhava karAve che ane potAnAM mULabhUta) svarUpanAM ajJAnane kAraNe (A sUkSma zarIra) AtmAnI anAdi upAdhi banI rahe che. (99) TippaNa - Ama to, A zlokanAM tAtparya sAthe saMkaLAyelI sarva vIgatone, zabdArtha-vibhAgamAM, savistara ane sa-udAharaNa, samajAvavAmAM AvI ja che. te chatAM, punarAvartanano doSa horIne paNa, thoDI vadhu spaSTatA sahAyarUpa banI raheze, e udezathI, ATalI vAto yAda rAkhI laIe : agAu cokhavaTa karavAmAM AvI ja che te pramANe, manuSyanuM sthUla zarIra, pRthvI-jaLa-teja-vAyu-AkAza, - e sthUla paMcamahAbhUtomAMthI utpanna thAya che. to pachI tenuM "sUkSma" zarIra zAmAMthI janme che ? - e praznano uttara A zlokamAM ApavAmAM Avyo che. sAMkhya-darzananAM rapa-tattvomAM eka "mahatu"-nAmanuM tattva che, emAMthI pAMca sUkSma 'tanmAtrAo' (zabda-sparza-rUpa-rasa-gaMdha) janme che. A tanmAtrAomAMthI ja, pelAM paMca-mahAbhUto janme che, paraMtu paMca mahAbhUto to "skUla" che, jyAre tanmAtrAo sUkSma che. A "sUkSma"mAMthI "skUla"nuM sarjana zI rIte thaI zake ? eno khulAso e che ke A "sUkSma' tanmAtrAo, "paMcIkaraNa'-nAmanI eka tAttvika prakriyA pramANe, pAMca-pAMcanAM mApa pramANe ane amuka nakkI karavAmAM AvelI rIte, parasparamAM bhaLI gayAM, tenAM pariNAme, paMca-mahAbhUtonAM "skUla" svarUpamAM teo parivartita thaI gayAM. TUMkamAM, A sUkSma-zarIra paNa, sthUla zarIranI jema ja, pAMca mahAbhUtomAMthI ja utpanna thayuM che; pharaka mAtra eTalo ja ke A pAMca mahAbhUto tyAre, "paMcIkaraNa"-prakriyAnAM pariNAme haju pUla thayAM nhotAM, paMcIkaraNa-pUrvenAM (-pItta) sUkSma-svarUpamAM jatinyAtrAnAM svarUpamAM ja) hatAM, jemAMthI A sUkSma-zarIrano janma thayo. 194 ! vivekacUDAmaNi Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcIkaraNa-prakriyAnA saMdarbhamAM, ahIMnA A zloka sAthe, agAuno zloka76 ane temAMnA zabdArtha tathA TippaNane pharI vAra joI levAthI, A zlokano marma savizeSa saraLa banaze. zlokano chaMda : upajAti (9) 1OO svapno bhavatyasya vibhaktyavasthA svamAtrazeSeNa vibhAti yatra / svapne tu buddhiH svayameva jAgrat -AnanAnAvidhavAsanAmaH | kAdibhAvaM pratipadya rAjate yatra svayaM jyotirtha parabhiA che 200 / zlokano gujarAtI pATha - ' svapno bhavatyasya vibhakatyavasthA svamAtrazeSeNa vibhAti yAtrA svapna tu buddhi svayameva jAgratu -kAlInanAnAvidhavAsanAbhiH | katradibhAva pratipadya rAjate yatra svayaMjyotirayaM parAtmA / 100 zlokano gadya anvaya :- sabhya (dvizirIra) vimavatyavasthA svaH pati, yatra tu svayaMjyotiH ayaM parAtmA svamAtrazeSeNa vibhAti, svapne buddhiH svayaM eva jAgratkAlInanAnAvidhavAsanAbhiH kAdibhAvaM pratipadya rAjate // 100 // | zabdArtha - atha (ti zarIratha) vimara-avasthA vanaH mavati . vima$iavasthA - eTale enI potAnI, svakIya, viziSTa, AgavI, pRthapha, jUdI, svataMtra avasthA'. e "avasthA" kaI che ? zI che ? javAba che, - "svapnAvasthA'. - A "svapnAvasthA kevI hoya che ? yatra mayaM paraMbhA vimAni | - jyAM A paramAtmA prakAze che. A paramAtmA kevA che? vaLyotiH - svayaMprakAza, svakIya prakAzanA svarUpavALA; paraMtu te paramAtmA kevI rIte, kayA svarUpamAM prakAze che ? vamAzazekha - mAtra pote ja zeSa rahe, bAkI rahe, evI rIte; eTale ke te samaye, enA sivAya bIjuM kazuM ja na hoya evI rIte, zuddha cetanarUpa banIne; e ja svapnAsthAmAM "buddhi zuM karI rahI hoya ? rAte - jaNAya che, pratIta thAya che, bhAse che, dekhAya che. kevI ? athe pava - pote ja, potAnI meLe; zuM karIne ? nimAve pratipadya - kartA-bhoktA-bhAvane dhAraNa karIne, kartApaNuM bhoktApaNuM prApta karIne; AvuM zAnAM kAraNe bane che? nAnI -nAnAvidha-vAsanApa: - vivekacUDAmaNi | 195 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgrata - avasthAmAMnI vividha, anekavidha, jAta-jAtanI vAsanAonA kAraNe, evI vAsanAone lIdhe. ( 10) anuvAda - AnI (A liMgazarIranI) svakIya-AgavI avasthA "svapna (svapnAvasthA) che, jemAM (jyAM) A svayaMprakAza paramAtmA ja zuddha caitanya-svarUpe prakAze che, jemAM (eTale ke, svapnAvasthAmAM) buddhi pote ja, jAgratu' - avasthAmAMnI anekavidha, avasthAonAM kAraNe, kartA-vagere bhAvone prApta thaIne (eTale ke evA vividha AkAre) pratIta thAya che. (100) TippaNa - jemanA dArzanika matane, eTale ke advaita-dAnta-viSayaka matane, Adya zaMkarAcArye puraskAryo, te, temanA paramaguru gauDapAdAcArye, (samaya : I.sa. Azare pAMcamuM-chaThuM zataka), "mAMDUkya-upaniSada"paranI potAnI "kArikAmAM, AtmAnI A traNa caitasika "avasthAonuM nirUpaNa karyuM che : jAgratuM, svapna ane suSupti, jemAM citta sakriya rahIne, sRSTine, netra vaDe, sthUla-rUpe jue che, indriyonA anubhavanA saMskArathI mukta mana, sRSTine sUkSmarUpe jue che, ane jyAM sRSTi ja nathI, dazya viSayo ja nathI, viSayono saMpUrNa abhAva che. bIjI rIte A ja vAtane mUkae to, jAgrata-avasthA eTale cittanI sakriyatA, svapna-avasthA eTale saMkulatA ane suSupri-avasthA eTale saMpUrNa niSkriyatA. ahIM, A zlokamAM, zrIzaMkarAcArye, A traNamAMthI jAgratu ane svapra e prathama be avasthAno, sUkSma-zarIranA anusaMdhAnamAM, achaDato nirdeza karyo che : pUla-zarIranI avasthA to, svAbhAvika rIte, "jAgrata" che; liMgazarIranI viziSTa (potIkI, svakIya evI) avasthA "svapra" che, jemAMnI sUkSmazarIranI, evI ja viziSTa, anubhUtio, ahIM nirUpita thaI che. ahI paNa, cha caraNovALo upajAti-chaMda prayojAyo che. zlokano chaMda : upajAti (100) 101 dhImAtrakopAdhirazeSasAkSI na lipyate tatkRtakarmalezaiH / yasmAdasaMgastata eva karmabhi 1 - nite vivilupAdhanA : 202 / zlokano gujarAtI pATha - dhImAtrakopAdhirazeSa sAkSI na lipyate tatkatakarmalezaH | yasmAdasaMgastata eva karmabhi- lipyate kiMcidurAdhinA kRtaiiH |101 / 196 | vivekacUDAmaNi Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya - dhImatra-3pafdha azeSaNAkSI (mAtmA) ta-tapharmanezaiH (livita 4) 7 titha, yama (mAtmA) mAM (pti), tA: eva upAdhinA kRtaiH karmabhiH kiMcit (eva) na lipyate // 101 // zabdArtha :- zlokanAM baMne caraNamAM mukhya vAkya che : (mAtmA) iiAnuM parva na titharti | baMne vAkyomAM kartA AtmA (zloka naM. 100mAMno "parAtmA') adhyAhAra che. A AtmA vize zuM kahevAnuM che? e ja ke te jarA paNa lapAto nathI, lita thato nathI, kharaDAto nathI. zAnAthI kharaDAto nathI ? tA(dhI - buddhi)uta-jarmazaH | teNe, eTale ke buddhie karelAM karmothI. AtmA kevo che ? dhI-mAtra-3pafdha ane moSaNakSI. dhI-eTale buddhi kevaLa buddhi ja jenI "upAdhi che, evo; ane sarvano(ga-zeSa) sAkSI, gayA zloka pramANe, ahIM vAta liMgazarIranI "svapra" - avasthAnI che, je samaye, buddhi pote ja "jAgata"-avasthAnI vAsanAo vaDe kartAbhAvane prApta thayelI jaNAya che (sarakhAvo : svane tu vRddhi svayaM parva nAjhanIna-nAnAvidhavAsanAma: dvimArva-pratipadya rAte | - zloka 100); eTale, te vakhate, sarvasAkSI evA AtmAnI, svapra-avasthAmAMnI mAtra buddhi ja ekamAtra "upAdhi hoya che. tethI te(ddhi-ta)nA vaDe karAtAM karmothI (svAkhika karmothI) AtmA jarA paNa lekhAto nathI. na lepAvAnuM kAraNa zuM che ? e ja (varmA) ke te "asaMga" che; saMpUrNarIte te nirlepa che, Asakti vagarano che, AsaktithI para che; ane buddhi ja AtmAnI "upAdhi" hoya che, tethI svAbhAvika rIte ja, buddhirUpI upAdhi vaDe karavAmAM AvelAM karmo vaDe (upAdhanA taiH ni:) AtmA jarA paNa (fkavit pava) lapAto nathI (na titha). (101) anuvAda - kevaLa buddhi ja jenI upAdhi che tevo, ane sarvano sAkSI evo (AtmA), teNe (buddhie) karelAM karmo vaDe jarA paNa lapAto nathI; kAraNa ke ta(AtmA) asaMga che, tethI (buddhirUpI) upAdhi vaDe karavAmAM AvelAM karmo vaDe te jarA paNa lipta thato nathI. (101) : * TippaNa - jIvAtmAnI traNa avasthAo(jAgrata, svama ane suSupti)mAMthI, liMgazarIranI potAnI avasthA to "svapra-avasthA che. te avasthA daramiyAna, buddhi, te pahelAMnI avasthA-jAgrata-avasthAmAMnI vividha vAsanAonAM kAraNe, kartA-bhoktAbhAvane pAmelI hoya che ane paramAtmA to zuddhacaitanya-svarUpa ane svayaMjyoti hovAthI, te asaMga che. ane eTale ja, liMgazarIranI A avasthA daramiyAna, buddhirUpI upAdhi vaDe karavAmAM AvelAM karmo vaDe te jarA paNa lepAya ja zAno ? AtmA to, jAgrata ane svama, baMne avasthAomAM, te te avasthAothI para ane asaMga hoya che. te to mAtra, te te avasthAono sAkSI ja hoya che. sAkSIbhAve badhuM joyA kare che (bazeSa sAkSI). te pote to nirupAyika che, eTale vivekapUDAmaNi | 197 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhirUpI upAdhi bhalene game tevA ane game teTalAM karmo kare, enI sAthe tene, eTale ke AtmAne, zuM levA-devA? eTale te, karmo vaDe ke karmaphaLo vaDe, jarA paNa baMdhAto nathI, baMdhanamAM paDato nathI. pAribhASika-zabda "upAdhi"nI samajutI, A pahelAnA zlokanA zabdArtha tathA TippaNamAM, savistara ane sa-udAharaNa ApI che. TUMkamAM, te samaye, AtmA, potAnA zarIrane, anya zarIranI jema, jue che, jANe che, samaje che; ane te pramANe, saghaLo vyavahAra sAkSIbhAve, daSTAbhAve, tadana taTasthabhAve ja karato hoya che, tethI mumukSue jarA paNa muMjhAvAnI jarUra nathI. zlokano chaMda : upajAti (101) - 102 sarvavyApRtikaraNaM liMgamidaM syAccidAtmanaH puMsaH / vAsyAdikamiva takSNastenaivAtmA bhavatyasaMgo'yam // 102 // zlokano gujarAtI pATha : sarvavyAkRtikaraNe liMgamidaM sthAccidAtmanaH puMsarA vAsyAdikamiva taspasnenaivAtmA bhavatyasaMgoDayam / 102 // zlokano gadya anvaya :- tA: vAsthati rUva, vidrAtmanaH puna: idaM liMgaM (liMgazarIraM) sarvavyApRtikaraNaM syAt tena eva ayaM AtmA asaMgaH mavati | 202 | zabdArtha :- tana-eTale suthAra, lAkaDAM kApanAra, - Carpenter; e zabdanuM SaSThI vibhaktinuM ekavacanarUpa, - ta; suthAranuM; vAkya - eTale vAMsalo, suthAranuM hathiyAra, ojAra. suthAra mATe vAMsalo vagere (vAsthati) zuM che? mAtra sAdhana, ethI vadhAre kazuM ja nahIM. e ja pramANe, rUDhuM eTale ke A liMgazarIra paNa, vAmanaH pula: - saccidAtmA puruSa mATe, caitanyasvarUpa puruSa mATe, sarvavyAkRtivara (4) yAt aa vyAkRtirAM eTale sAdhana, hathiyAra; sarva kriyAo, vyApAro, pravRttio karavA mATenuM mAtra sAdhana ja che. ane tethI ja tena q), mAM mAtmA prasaMga: mavati | A AtmA asaMga ja che. ( 12) anuvAda - jevI rIte suthArane mana, vAMsalo vagere (mAtra sAdhana ja) che, tevI ja rIte, saccidAtmA puruSa mATe, A liMgazarIra paNa, badhI kriyAo karavA mATenuM mAtra eka sAdhana ja che. Ama hovAthI, A AtmA to asaMga ja rahe che. (10) TippaNa - mRtyu pachI, jIvAtmAe, navuM zarIra, sUkSma-zarIra, liMgazarIra dhAraNa karyuM te chatAM, A zarIrantara-prakriyA, - eTale ke eka zarIramAMthI bIjA zarIramAM javAnI, skUlamAMthI sUkSma zarIramAM javAnI prakriyAno kazo ja prabhAva, 198 | vivekacUDAmaNi Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAtmA para, caitanyasvarUpa AtmA para, saccidAtmA puruSa para, paDato nathI; kAraNa ke A prakriyA pachI paNa te to, hato tevo ja, asaMga ja, rahe che. liMgazarIrane soMpAyelAM karmo, tenA bhAge AvatAM karmo, te bhale karyA kare, jIvAtmAne enI sAthe kazo ja saMbaMdha nathI. AnuM kAraNa zuM ? eka ja, ane te e ke jIvAtmA mATe to A liMgazarIra paNa mAtra eka sAdhana ja che. kevI rIte ? A mATe eka samucita upamA ahIM ApavAmAM AvI che : suthAra pAse, potAnA dhaMdhAmAM saphaLa thavA mATe, vAMsalo vagere ojAro-hathiyAro hoya che, paraMtu te badhAM tene mana, tenI dRSTie zuM? mAtra sAdhano ja. sAdhana kadI sAdhya banI zake ja nahIM, sAdhana kadI sAdhaka paNa na ja banI zake; suthAra sAdhaka che, vAMsalo sAdhana che, - e baMne bhinna ja rahe. sAdhananAM karmo sAdhakamAM na hoya; e ja pramANe, zarIranA dharmo, AtmAnA dharmo kadApi banI zake ja nahIM. . jIvAtmA, mumukSu tarIke, sAdhaka che; liMgazarIra sAdhana che ane mokSaprApti sAdhya che. liMgazarIra ane enAM svarUpanuM nirUpaNa karyA pachI, graMthakAra, A be zlokomAM, suthAra ane tenAM sAdhanarUpa vAMsalAnuM udAharaNa ApIne, te samagra carcAno niSkarSa ApatAM jaNAve che ke zarIranA (sthUla ke liMgazarIranA) dharmo AtmAmAM hotA nathI, AtmA to sadA asaMga ane anAsakta che, svayaM adazya chatAM daSTA hovAthI, liMgazarIra sAthenA potAnA tAdAbhya-saMbaMdhane lIdhe ja, liMgazarIra vaDe AcarAtA sarva vyavahAro AtmA kare che, evI pratIti, - AbhAsI pratIti, - thAya che, paraMtu vAstavamAM, AtmA, asaMga hovAthI, kazuM ja karato nathI. mokSaprAptinuM sAdhanabhUta evuM liMga zarIra te kadI banI zake nahIM. zlokano chaMda : AryA (102) 103 andhatvamandatvapaTutvadharmAH sauguNyavaiguNyavazAddhi cakSuSaH / bAdhiryamUkatvamukhAstathaiva zrotrAdidharmA na tu vetturAtmanaH // 103 // zlokano gujarAtI pATha : adhatvamandatpaTutvadharmA sauguNyavaiguNyavAddhi cakSuSa ! bAdhiryamUkatvamukhAstarthava zrotrAdidharmA na tu turAtmanaH || 103 // zlokano gadya anvaya - saunuSya-vaikuLa-vazAt madhatva-tva-paTutva vivekacUDAmaNi | 199 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dha: vasuSa: (pati) . tathA prava vadha-mUrvamuva: zretrAdhi (ni), 7 tu tenuMH mAtmanaH (ni) | 203 / | zabdArtha - zarIranA koI paNa aMga-upAMganI khAmI-uNapa-nabaLAInAM kAraNe amuka-amuka rogo utpanna thAya che, paraMtu AtmA to jJAnasvarUpa hovAthI, tene pelI aMga-upAMganI khAmIo ke enAM kAraNe utpanna thatA rogo sAthe koI ja saMbaMdha nathI. TUMkamAM, pelA sarva dharmo, pelI sarva viziSTatAo, zarIra-gata ke aMgaupAMga-gata che, AtmA-gata nathI. A che, zlokanuM tAtparya. suguNa'-(sArA guNo dharAvanAro) - zabda parathI baneluM bhAvavAcaka nAma - "sauguNya", - sArA guNo hovAnI paristhiti; e ja rIte "viguNa' (guNo vinAno) - zabda parathI baneluM bhAvavAcaka nAma - "vaiguNya" (guNo vinAnA hovAnI paristhiti). AMkhanuM(@N:) "sauguNya" eTale AMkha sArI hovAnI, AMkhanAM nirdoSapaNAnI, dRSTinI guNavattAnI paristhiti; AMkhanuM(vakSa:) "vaiguNya" eTale AMkha khAmIvALI, kharAba hovAnI, athavA dRSTinI guNavattA vinAnI hovAnI paristhiti; AvI baMne prakAranI paristhitinAM kAraNe(vA), aMdhApo(bdhatva), dhaMdhaLApaNuM-jhAMkhapatamatva), ane spaSTadarzana cokhkhuM dekhAvAnI paristhiti(va), - vagere vastusthiti-viziSTatAo-dharmo(dha:) pariName che (pati), te vadhuN: fe - AMkhanA ja hoya che, netranA ja bane che. e ja rIte, (tathA va) "bAdhurya"(dhira eTale bahero, - tenA parathI baneluM bhAvavAcaka nAma, - baherApaNuM - baherAza; (mULa eTale mUMgo; mRtva) eTale mUMgApaNuM; - vagere(kula:) doSo (dhaH), zrosendriya kAna vagerenA(jhorArvidha) hoya che, - santi; AtmAnA(rAtmanaH) nathI hotA, - (na. tu mavati); tenuM kAraNa ? AtmA jJAnasvarUpa(g:) hoya che, sAkSIbhAvadaSTAbhAvavALo, jJAnanuM mUrtasvarUpa hoya che. vid eTale jANavuM, e dhAtu parathI banela zabda vetR eTale jANanAra, jJAnI, jJAnasvarUpa; AtmA Avo "vettA' hovAthI (vesu mAtmanaH), AMkha, kAna vagerenA sArA-narasA-paNAne kAraNe sarjAtA dharmo, tenA-AtmAnA hotA nathI (ta tu satta). (103) anuvAda :- aMdhApo, jhAMkhapa ke spaSTadarzana vagere dharmo AMkhanI guNavattA athavA guNavihInatA vagerenAM kAraNe utpanna thAya che (eTale ke A guNadharmo AMkhanA ja che). te ja rIte, baherAza ane mUMgApaNuM vagere kAnanA ja doSo che; sAkSIbhAvavALA jJAnasvarUpa AtmAnA nahIM. (103) - TippaNa - jeno A pahelAM spaSTa nirdeza karavAmAM Avyo che te, AtmAnA asaMgatva para, ahIM, pharIthI bhAra mUkIne, AtmAnI A svakIya kahI zakAya evI lAkSaNiktA pratye, mumukSunuM dhyAna kheMcavAmAM AvyuM che. manuSya jIvato hoya 200 / vivecUDAmaNi Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che tyAre enuM zarIra "zUla' hoya che ane maraNa pAmyA pachI eno jIvAtmA sUkSma' athavA "liMga' zarIra dhAraNa kare che; baMne paristhiti daramiyAna, AtmA te te zarIramAM ja raheto hovAthI, eTale ke te te zarIra sAthe, teno tAdAbhya-saMbaMdha hovAthI, zarIra athavA tenAM vividha aMgo-upAMgo sArAM-narasAM hovAne kAraNe keTalAka guNo-doSo sarjAya che, te, mULe, te te aMgonA ja hovA chatAM, pratIti evI thAya che ke te te guNo-doSo AtmAnA dharmo che; paraMtu AvI kazI hakIkta nathI, A to mAtra AbhAsa ke bAhya dekhAva ja hoya che; kAraNa ke AtmA to sadA asaMga che, nirlepa che, anAsakta che, sAkSIbhAvavALo ane jJAnasvarUpa ja hoya che. pelA guNo ke doSo to mAtra AMkha, kAna vagere aMga-upAMgonA ja hoya che. A zlokamAM "suguNatAne badale "sauguNya', "viguNatAne badale "rvaguNya' ane "badhiratA'ne badale "bAdhirya' jevA pramANamAM agharA ane apracalita zabdo, chaMdanI maryAdAne kAraNe, prayojAyA che, graMthakArane prayojavA paDyA che te, suvAcyatAno abhAva jarA khUMce evo che. A zlokano chaMda : upajAti (103) * - 104 ucchvAsaniHzvAsavijRmbhaNakSut - spandanADumati: ziyA: | prANAdikarmANi vadanti tajjJAH prANasya dharmAvazanApipAse // 104 // zlokano gujarAtI pATha - ucchavAsaniHzvAsavibhaNazu -praspandanAdurjamaNAdikAH kriyAH | prANAdikarmANi vadatti tajajJAH prANasya dharmAvazanApipAse / 104 / zlokano gadya anvaya - 3chuvAsa-ni:zvAsa-vikRSNa-kR-prazyana-mAdri3ma-AdilhI: jiyA: prANa-gArnAiLi (santi ti) tanujJA: vatti / 3 zA-pipAse prArtha dharmo (sta:) || 104 | zabdArtha - mukhya vAkya che : jJA: vati . "tajjJa" eTale te te prastuta bAbatonA jANakAroH tad nAnAti banI | 'tene je jANe che, te "tajajJa". ta(te) eTale zAstra, darzana, prastuta viSaya aMgenI mULabhUta tAttvika bAbato. ahIM prastuta viSaya che, - "prANa". tenA jANakAro, tenAM zAstranA jANakAro, vizeSajJo, - Experts, Connoisseurs : A jANakAro kahe che. zuM kahe che? e ja ke 'ucchavAsathI 'utkramaNa' vagere kriyAo (madi: jiyA:), e prANanI - vivekacUDAmaNi | 201 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAo(prANAviILi) che (tti). ucchvAsa eTale zvAsa levo te, - tenI kriyA; ni:zvAsa eTale zvAsane bahAra kADhavo te. A baMne kriyAo maLIne, ApaNe jene zvAsocchvAsa kahIe chIe te. viTTammaLa eTale bagAsuM khAvAnI kriyA; bhuta eTale chIMka khAvAnI kriyA; prakSana eTale kaMpavAnI-dhrUjavAnI kriyA; kamaLa eTale UchaLavAnI kriyA, khAsa karIne, mRtyu-samaye zvAsanA cAlyA javAnI kriyA. A badhI kriyA-prakriyAo 'prANa'nI che, ema A zAstranA jANakAro, tattvavettAo kahe che. A vidvAno bIjuM zuM kahe che ? e ja ke bhUkha(gazanA) ane tarasa(pipAsA), e be prANanA dharmo che (prANasya dhamA~ staH). (104) anuvAda :- ucchvAsa, niHzvAsa, bagAsuM, chIMka, kaMpana, utkramaNa, vagere - A badhI kriyAo "prANa"nI che, ane bhUkha tathA tarasa (e be) "prANa"nA dharmo che, ema vizeSajJo kahe che. (104) TippaNa :- A pahelAM, prANa'nA pAMca prakAro vize vivaraNa karavAmAM AvyuM hatuM. have, ahIM, prANanI kriyAo ane prANanA dharmo, - e be bAbatone judI tAravIne, e baMne vize spaSTatA karavAmAM AvI che, - jenI vIgato zabdArthavibhAgamAM samajAvavAmAM AvI che. mokSArthIe eka vAta barAbara samajI levAnI che ke koI paNa prakAranAM karmakriyA-prakriyA-ceSTA karavAnI zakti zarIra pAse nathI. zarIra to jaDa che, niSkriya che, akriya che. eTale, zarIra dvArA, zarIramAM je kazI kriyAo cAlatI hoya te, prANane AdhIna che, prANane lIdhe ja thAya che. zvAsocchvAsa, bagAsuM, chIMka vagere kriyAo zarIra karatuM hoya, ema lAge-jaNAya; paraMtu, hakIkatamAM, e sarva ceSTAo prANa dvArA, prANane lIdhe ja thatI hoya che : zarIramAM prANa na hoya, zarIra niSprANa thaI gayuM hoya, eTale ke zarIramAMthI prANa cAlyo gayo hoya, - eTale ke mANasanuM maraNa thayuM hoya to, zarIra kazI kriyAo karI zakatuM nathI. uparyukta sarva prANanI kriyAo' che, to bhUkha-tarasa lAgavI, - eTale ke khAvAnI, (pANI) pIvAnI icchA thAya, te baMne prANa'nA "dharmo" che. AvI-ATalI spaSTatA A zlokamAM karavAmAM AvI che. zlokano chaMda : upajAti (104) - 105 antaHkaraNameteSu cakSurAdiSu varSmaNi / ahamityabhimAnena tiSThatyAbhAsatejasA // 105 // zlokano gujarAtI pATha : antaHkaraNameteSu cakSurAdiSu vakSmaNi / ahamityabhimAnena tiSThatyAbhAsatejasA || 105 || 202 / vivekacUDAmaNi Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlotano gadya avaya - varNana vuiM cakSuvuiM pAna, 'duM tti gamana, anta:titi | 205 / | zabdArtha - mukhya vAkya A pramANe che : "mAM rUti pamAnena mantaH tiSThati ! A pahelAM, pAMca jJAnendriyo ane pAMca karmendriyo vizenI samajaNa ApI devAmAM AvI che. A dazeya indriyo bahAranI, zarIra-bahAra, zarIranI bahAranI bAjue rahenArI che, tethI te 'bAhya-indriyo' che; - vAI-rani che. varaNa eTale indriya. ahIM aMdaranI, zarIranI aMdara rahenArI, AMtara-indriya, evAM antaHkaraNanI vAta che. enA vize graMthakArane zuM kahevAnuM che ? e ja ke te huMpaNAno bhAva dhAraNa kare che, eTale ke "amuka kriyA huM karuM chuM - evuM samaje che, - mAM rUti mAne titi | te che to zarIranI aMdara (varNafNa), ane pelI, AMkha vagere jJAnendriyo to (tiSa vakSaraSi) zarIranI bahAranI bAjue che, chatAM A Antara-indriya (anta:kara), AMkha vagere pelI bAhya-indriyo sAthe, - "aha"-bhAva" "mama"bhAva dharAvavA mAMDe che, "e huM ja chuM', - evI khoTI samajaNa, evo anucita bhAva dhAraNa kare che. paraMtu A "aha"bhAva eTale, kharekhara, zuM? e ja ke, jue che AMkha, sAMbhaLe che kAna, suMghe che nAka, ane chatAM "antaHkaraNa' evo bhAva dhare che ke "huM" jouM chuM, "huM" sAMbhaLuM chuM, "huM" sUvuM chuM, - vagere, vagere. paraMtu A te kAMI yogya kahevAya ? "antaHkaraNa" kevI rIte joI-sAMbhaLI-suMghI zake ? e pote thoDuM ja AMkha-kAna-nAka che ? ke jethI te prakriyAo karI zake ? to pachI Ama kema banavA pAme che? A savAlano javAba maLe che, sAmAna, - e zabdamAM. mAmA - eTale cidAbhAsa, caitanyano AbhAsa, tenAM teja vaDe, tenAM tejanAM kAraNe. zarIra pote bhale jaDa che, paraMtu manuSya jIve che tyAM sudhI, te cinmaya' (cidU+maya) che, caitanyasabhara che, e "cita"nA AbhAsarUpI tejanAM kAraNe, "antaHkaraNa", "cakSu-vagere bAhya-karaNo sAthe tAdAbhya, - eTale ke tadAtma-bhAva, "pote te ja che', - evo ayogya "ahaM'-bhAva, "asmitA'bhAva dhAraNa kare che. A "bhAva" ja antaHkaraNanuM "abhimAna', ane A ja eno "aha"-kAra ! ane enuM pariNAma paNa, AthI ja, khoTuM-ayogya-anucita ! je "nathI', tene che, - ema samajavuM ! (105) anuvAda :- zarIramAM rahelAM A, cakSu vagere(golako)mAM, cidAbhAsanAM tejanAM kAraNe, antaHkaraNa huM-paNAMno bhAva dhAraNa kare che. (105). - TippaNa :- hakIkatamAM, jue che AMkha; paraMtu antaHkaraNa tenI sAthe ekarUpa banI jAya che, "e AMkha huM pote ja chuM', - ema samajIne, AMkha dvArA thatI vivekacUDAmaNi | 203 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jovAnI kriyA sAthe aha-bhAva, mama-bhAva, asmitA-bhAva dharAvavAnuM zarU kare che. eTale, AMkhanI jovAnI kriyAnA samaye, antaHkaraNano, "ahaMkAra" saMbaMdha racAI rahe che. AvuM ja kAna-nAka-jIbha vagere anya jJAnendriyonuM, bAlyandriyonuM paNa samajavAnuM ! AvI ayogya kriyAnAM mULamAM vAta to e ja rahI che ke antaHkaraNa cidAbhAsavALuM("nAmAvetakSA') che, cinmaya che, jenA kAraNe, te te jJAnendriya sAthe, te te jJAnendriyanI kriyA sAthe, antaHkaraNa, anucita tadAtmabhAva, "ahaMbhAva, dhAraNa kare che; te te kriyAo jANe pote ja karI rahe che, ema samajI bese che. antaHkaraNanuM A ja "abhimAna' ! eTalI, alabatta, cokhavaTa karavAnI ke "abhimAna'no dunyavI sAMsArika (Worldly) artha, - Pride - ahIM nathI ! zlokano chaMda : anupupa (105) 106 - ahaMkAraH sa vijJeyaH kartA bhoktA'bhimAnyayam / sattvAdiguNayogena cAvasthAtrayamaznute // 106 // zlokano gujarAtI pATha - ahaMkAraH sa vizeyara kartA bhoktAbhimAnyayam | sattvAdiguNayogena cAvasthAtrayamajhute / 106 / zlokano gadya anvaya - sa: mahaMDa viya, artha (mahaMvAda 4) rtA bhoktA (ca iti) abhimAnI (bhavati), sattvAdiguNayogena ca avasthAtrayaM anud || 206 | zabdArtha - saH mahaMda viyaH | sa: - eTale, A pahelAMnA zlokamAM varNavavAmAM Avelo te; jovAnI kriyA to AMkha karatI hoya che, chatAM aMtaHkaraNa tenI sAthe ekarUpa banIne, AMkhanI jovAnI te kriyA sAthe "ahaMbhAva' dharAve che, - te bhAva; te bhAvane ja "ahaMkAra" jANavo-samajavo-oLakhI levo; athavA, Avo ahaMbhAva ja "ahaMkAra'nA nAme, "ahaMkAra' tarIke oLakhAya che. zA kAraNe ? e "ahaMkAra' ja kartApaNA-bhoktApaNAnuM abhimAna dharAve che - sa; ahaMjAra va >> mo 2 rUti bimAnI mati ane ahaMkAra' vize trIjI zI vAta che ? e ja ke te avasthAtraye ane ! - te traNeya avasthAone pAme che. trayaM eTale traNano samUha. A pahelAM, jIvAtmAnI be avasthAo, - "jAgrata' ane "svama'-nA ullekho AvI gayA che, ahIM traNeya avasthAono ullekha che, - trIjI avasthA eTale "suSupti. A traNeya avasthAone, pelo ahaMkAra, kevI 204 | vivekacUDAmaNi Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rIte, kema karIne, pAme che? sattva, rajas ane tamasa, - sAMkhyadarzana-prabodhita A traNa guNonA saMbaMdha vaDe, - sAbiyona. (106). anuvAda :- te (gayA zlokamAM nirUpita bhAva) "ahaMkAra'-nAM nAme oLakhAya che, ane A(ahaMkAra) kartA-bhoktA-paNAno abhimAnI (bane) che; ane, sattva vagere traNa guNonA saMbaMdhathI, te traNa avasthAone pAme che. (16) TippaNa:- "ahaMkAra" zabdanI pUrvabhUmikA, A pahelAMnA zlokamAM, graMthakAre nirUpI che. aMtaHkaraNanI huM-paNAnA bhAvanI anubhUti athavA pratIti - e ja ahaMkAra'. mantaHra mahaM-madaM vati yarmina : bhAva adaMDa sarakhAvo, AvA bIjA zabdo : hAhAkAra, huMkAra vagere. je eka vadhArAnI vAta, jIvAtmA vize, ahIM kahevAmAM AvI che, - te che avasthAtraya-nI. upaniSadomAM, ane savizeSa, mAMDUkaya-upaniSadamAM, "OMkAranAM tattvajJAnanAM nirUpaNanA saMdarbhamAM, gauDapAdAcArye, temanI kArikAomAM, vyaktigata dehamAM rahelA AtmAnI, caitanyanI traNa avasthAo, -jAgrata-sva-sumi, - sAthe ekatAnuM nirUpaNa karyuM che : * jAgrata-avasthAmAM citta sakriya che, sRSTine skUlarUpe jue che; sva-avasthAmAM indriyonA anubhavanA saMskArathI mana saMkula bane che ane tethI sRSTine skUlarUpe jue che. Ama chatAM, jAgrata tathA svama, - baMne avasthAnuM jagata to manomaya ja rahe che. chellI avasthA - suSupti - daramiyAna to sRSTi rahetI nathI, dRzya viSayo ja nathI, viSayono saMpUrNa abhAva hoya che, eTale te avasthAmAM citta niSkriya banI jAya che. jAgrata pachI svapranI avasthAmAM, cittarUpe sakriya bhAsato AtmA, potAnA AviSkArone saMkelato jAya che, bAhyamAMthI AMtara thAya che ane pachI, aMte, suSupti avasthAmAM to bIjarUpe ja rahe che. gADha nidrAnI A avasthAmAM AtmA koI padArthanI kAmanA karato nathI : jAgrata-mAM bAhya, sthUla rIte anubhavAya che tevo, ke svamamAM AMtarika, sUkSma rIte anubhavAya che tevo, koI paNa prakAre, indriyono ane viSayono saMbaMdha, A aMtima-avasthAmAM, raheto nathI. A zlokamAM, "ahaMkAra" A traNa avasthAone pAme che ema kahevAmAM AvyuM che, ane tenAM kAraNa tarIke, sattva-raja-tamasa e traNa guNo sAthenA, ahaMkAranA yogane, eTale ke saMbaMdhane nirUpavAmAM Avyo che : ahaMkAra, A traNa guNonA saMbaMdhathI, anakrame, sukha-duHkha-moha pAme che, ane e ja krame ane anukrame, jAgra-svapra supumi e avasthAtrayane pAme che. sAMkhyadarzana-prabodhita sattva vagere traNa guNonuM vyavasthita ane zAstrokta nirUpaNa, gItAnA, "guNatrayavibhAgayoga" - nAmanA 14mA adhyAyamAM karavAmAM vivekacUDAmaNi | 205 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvyuM che, eTaluM ja nahIM paNa, 17mA ane 18mA, - e be adhyAyomAM zraddhA, yajJa, tapa, dAna, tyAga, jJAna, karma, kartA, buddhi, dhRti, sukha, - vagerenA sAttvikarAjasa-tAmasa, - evA, A guNatraya para AdhArita, traNa-traNa bhedonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. zlokano chaMda : anuSTupa (106) 107 viSayANAmAnukUlye sukhI duHkhI viparyaye / sukhaM duHkhaM ca taddharmaH sadAnandasya nAtmanaH // 107 // zlokano gujarAtI pATha : viSayANAmAnukUlye sukhI du:khI viparyaye / sukha duHkha ca taddharmaH sadAnandasya nAtmanaH // 107 // zlokano gadya anvaya H-- (sa: gA:) viSayALAM Anulye suNI, viparyaye (tu) du:NI (mati); suvuM kuttuM 2 taddharma:, sava-manasya AtmanaH 7 (d:) || 207 || zabdArtha :- saH anaMA viSayALAM manulye puttI (mati) / Anutya eTale anukULatA; viSayonI anukULatA hoya tyAre, eTale ke jyAre tene anukULamanagamatA viSayo maLe, A prakAranI manapasaMda viSayavAsanAono upabhoga karavAnI paristhiti prApta thAya tyAre, te sukhI thAya che; viparyaye eTale ke pratikULatAmAM, viSayo pratikULa hoya tyAre, te duHkhI thAya che. AnuM kAraNa e che ke sukha ane duHkha, e be tenA, - eTale ke, - ahaMkAranA dharma(tarma) che. AtmA to, sadA-sarvadA, AnaMdasvarUpa ja che, tethI A sukha ane duHkha sAthe AtmAne kazo ja saMbaMdha nathI : suvuM = 3:huM savA-banasvarUpasya Atmana: dharmoM na staH / AtmAnA AvA koI dunyavI-sAMsArika dharmo hotA ja nathI, hoI zake ja nahIM; AtmA to tenAthI, - AvA dharmothI satata para ja, ALago ja che. (107) anuvAda :-- (A ahaMkAra) anukULa viSayo maLe tyAre sukhI ane pratikULa (viSayo) maLe tyAre, duHkhI thAya che; (kAraNa ke) sukha ane duHkha e(ahaMkAra)nA dharmo che, sadA-AnaMda-svarUpa (evA) AtmAnA nahIM. (107) = ke TippaNa :- uparyukta ahaMkAranI eka lAkSaNikatAnI ahIM graMthakAre vAta karI che : jIvAtmAnI jAgrat ane svapra, e be avasthAo daramiyAna, anukULa pratikULa viSaya-vAsanAonA saMparkamAM AvatAM, A ahaMkAra, anukrame, sukhI ke du:khI thAya che; paraMtu AvA saMjogomAM jo samucita vivekabuddhi (Sense of discretion) jALavavAmAM na Ave to, ahaMkAranA ja, evA sukha-duHkhanA dharmone 206 | vivekacUDAmaNi Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAnA mAnI-samajIne, jIvAtmA potAne sukhI-duHkhI mAnI-samajI bese che. mumukSu mATe A eka bahu moTuM jokhama che, bhayasthAna che. saMpUrNa rIte sabhAna-sAvadhasAvadhAna rahIne, AtmAnAM mULabhUta-maulika svarUpanI potAnI pAkI samajaNa teNe surakSita rAkhavI joIe ke AtmA to paramAtmAnAM je traNa zAzvata svarUpo che, - satu, ci ane AnaMda - emAMnAM AnaMdanuM ja svarUpa che. sukha-duHkha jevA sAMsArika ane tethI sthUla-bhautika dharmo enA che ja nahIM. "ahaMkAra" ane "AtmA', e benAM sarvathA-sarvadA bhinna evAM svarUponA "goTALA'(Confusion)nAM kAraNe ja, Avo goTALo pariName che; eTale, mumukSue saMpUrNa rIte svastha rahIne, - eTale ke, AvI gerasamajathI para rahIne, - sUkSma zarIra sAthe saMkaLAyelA "ahaMkAra'mAM ahaMbuddhi (huM-buddhi) na rAkhatAM, "huM to sadA AtmA ja chuM," - evI potAnI sudRDha pratItine jALavI rAkhavI joIe; nahIMtara, AvI calAyamAnatA mokSaprApti mATe bAdhaka nIvaDe. zlokano chaMda : anuSupa (107) . 108 AtmArthatvena hi preyAn viSayo na svataH priyaH / . svata eva hi sarveSAmAtmA priyatamo yataH // 108 // zlokano gujarAtI pATha : AtmArthavena hi preyAnuM viSayo na svataH priyaH | svata eva hi sarveSAmAtmA priyatamo yataH || 108 | zlokartI gadya aya - viSayaH mAtmArthatvena di yAna, na svataH priya; (yata:) sarveSa (mUtAnAM) mAtmA svata: patra rada priyatama. (mati, pati) | 208 | * zabdArtha - viSaya: yAna (gati, mavati) | - e mukhya vAkyamAM, preyAna eTale priya, vadhAre priya. vyAkaraNanI dRSTie, priya - zabdanuM adhikatAdarzaka(Comparative) rUpa, - preyas (preyA), (Dearer) ane zreSThatAdarzaka (superlative) rUpa - 98 (Dearest) che. alabatta, ahIM e zabda custa vyAkaraNagata arthamAM prayojAyo nathI, keyAna eTale paNa ahIM to "priya' evo artha che. "viSaya" priya che, bane che, rahe che. "viSaya" zA mATe priya bane che? javAba che, - sAbhArthatvedi. "AtmAnAM prayojanapaNAMne kAraNe, AtmAnuM prayojana te sAre che, tethI. bIjuM vAkya che : (viSaya) svata: priya: (ti, mati) / viSaya, ApoApapotAnI meLe-ema ne ema-koI paNa kAraNa vinA, priya hoto nathI, thato nathI. AnuM kAraNa zuM ? kAraNa ke (yata:) sarvaSa (mUtAnAM) mAtmA svata: di vivekacUDAmaNi | 207 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyatama. (mati, mati) | AtmA to sarva bhUto mATe, ApoApa-koI paNa kAraNa vinA-enI meLe ja khUba priya, ati-priya, sauthI vadhAre priya (yitama:) hoya ja che. ahIM, eka vyAkaraNagata viziSTatA tarapha, nIce mujaba, dhyAna kheMcavAnuM rahe cheH priya (Dear) - zabdanAM adhikatAdarzaka(Comparative) ane zreSThatAdarzaka (Superlative) rUpo A be rIte bane che : Positive comparative Superlative priyaH priyataraH priyatama: priyaH (pyaNa) (8:) ahI, priya-zabdanAM A badhAM rUpomAMthI, viSayanA anusaMdhAnamAM preyAna-rUpa prayojAyuM che, jyAre mAtmAnA saMdarbhamAM priyatama-rUpa prayojAyuM, - e noMdhapAtra che. Avo vyAkaraNagata-prayoga paNa mAtmAnAM sarvapriyapaNAM tarapha, atyaMta-priyapaNAM tarapha nirdeza kare che. (108) anuvAda - viSaya, enI meLe, priya thato nathI, paraMtu AtmAnuM prayojana te sAre che, e kAraNe priya che; jyAre AtmA to, svayameva sauthI vadhu priya hoya che. (108) TippaNa - Ama to, "viSaya" ane "AtmA', - e baMnenAM svarUpo ja eTalAM badhAM AtyaMtika rIte bhinna che ke e baMnenI paraspara-tulanA, ekabIjA sAthe sarakhAmaNI ja nirarthaka banI jAya che : e bemAMnuM eka("viSaya") tadana nimnakakSAnuM che, jyAre bIjuM("AtmA'), mAtra ucca-kakSAnuM ja nahIM, paraMtu sarvocca-kakSAnuM che. Ama chatAM, mokSaprAptinA anusaMdhAnamAM kazI gerasamajUtI na bane, e hetuthI ahIM graMthakAre e baMne vaccenI eka spaSTa, bheda-rekhA dorI che - te A rIte : priya' to e baMne, - viSaya ane AtmA, - hoya che; paraMtu e baMnenAM priyatva' (priya hovA)nAM prayojanonuM jhINavaTapUrvaka nirIkSaNa karavA jevuM che. "viSaya" zA mATe priya bane che ? enuM prayojana zuM? javAba : mAtmArthavena, "AtmA"nuM prayojana te ("viSaya") sAre che, tethI ja, te eka ja kAraNe. Ama na hota to, eTale ke "AtmAnuM prayojanapaNuM te jo siddha na karato hota to, "viSaya" kadI paNa, koIne paNa priya na banyo hota ! Ama, "viSayanA" priyatvanI AdhArazilA (Foundation stone) ja "AtmA" che, enuM astitva ja "AtmA" para avalaMbe che ! jyAre, "AtmA" ? e to mAtra priya haka prayA) ja nahIM, priyatama che, ane te paNa koI maryAdA vinA, koI zarata vagara, enI meLe, ApoApa, svayameva ! enuM A "priyatamapaNuM to svAbhAvika, nirmaryAda, binazaratI(Unconditional) che ! 208 | vivekacUDAmaNi Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A siddhAMta, Ama to, evo zAzvata-kakSAno che ke tene kazAM paNa udAharaNanAM samarthananI jarUra nathI, tema chatAM AvuM eka laukika udAharaNa paryApta banaze : eka vyaktine gaLyuM khAvAno bahu zokha che, gaLyA padArtho te manabhara rIte, peTa bharIne, khAdhA kare che. paraMtu Ama karatAM te DAyAbiTisa-rogano bhoga bane che, ane DaoNkTara tene gaMbhIra cetavaNI ApI de che ke "jo anya aneka rogonA bhoga banIne motane notare na ApavuM hoya to have khAMDa(sugar) sadaMtara baMdha karI do ! have AvI paristhiti pachI, A bhAIsAhebane "madhura-rasa' keTalo "priya rahe ? are, "priyanI kyAM vAta karo cho ? e rasanAM ullekha ane darzana suddhAM ene mATe "apriya thaI paDe che ! 'viSaya'nAM 'priyatva'nI, basa, ATalI ja maryAdA ! ane "AtmA ! enAM "priyatvanuM prayojana kyAMya, AkhAye brahmAMDamAMye, kyAMye zodhyuM jaDe kharuM ? ane zodhavAnI jarUra paNa kharI ? bRhadAraNyaka-upaniSadamAM(4,5,6) maharSi yAjJavakya potAnI brahmavAdinI dharmapatnI maitreyIne "AtmAnuM sanAtana priyatva samajAvatAMdaSTAMtonuM eka lAMbu lisTa Ape che, temAMnAM mAtra ATalAM ja basa thaze : pati patnIne zA mATe priya hoya che ? patnI patine zA mATe priya hoya che ? putro mAtApitAne zA mATe priya hoya che ? A praznono uttara mAtra eka ja, Atmanastu kAmAya patiH priyaH bhavati / Atmanastu kAmAya jAyA priyA bhavati / * mAnatuM vImAya putra: priyA mavati | - pati, jAyA(patnI), putro - e sarva mAtmA-nAM potAnAM sukhane kAraNe priya bane che! ane pachI to, mAtmAnAM potAnAM sukhano, samucita upasaMhAra karatAM, yAjJavakya, A lisTamAM, sarva-ne, A rIte, sAMkaLI letAM kahe che : na vA are sarvasya kAmAya sarvaM priyaM bhavati / Atmanastu kAmAya sarvaM priyaM bhavati // vidyAraNya-svAmIe paNa, paMcadazI(12,60)mAM, A ja zAzvata satyanuM, potAnI rIte, A pramANe, samarthana karyuM che : dhana karatAM putra priya, putra karatAM potAnI jAta, potAnI jAta karatAM Indriyo, indriyo karatAM prANa, ane prANa karatAM paNa, vyaktine, potAno "AtmA sauthI vadhAre priya hoya che." : vittAt putraH priyaH, putrAt piMDaH, piMDAttathendriyam / indriyAcca priyaH prANaH, prANAdAtmA paraH priyaH // " vivekacUDAmaNi | 209 pharmA - 14 : mA" Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnAM sarvapriyatvanI, priyatamatvanI A philosophI, kharekhara, adbhuta che ! mumukSune to, mokSaprAptinA saMdarbhamAM, manuSya-jIvananA A parama ane carama puruSArtha paratve, jIvana ane jagatanuM badhuM ja bhUlavI de, evI ati-adbhuta avazya banI rahe ! samagra ane AvuM asAdhAraNa AdhyAtmika pradAna, dArzanika pratipAdana, vizvamAM, ekamAtra prAcIna bhAratIya saMskRtinI ja viziSTatA che, e hakIkata ApaNA sahu mATe AnaMda ane gauravanI ja banI rahe ! zlokano chaMda : anuSTupa (108). 109 - tata AtmA sadAnando nAsya duHkhaM kadAcana / yatsuSuptau nirviSaya AtmAnando'nubhUyate / zrutiH pratyakSamaitihyamanumAnaM ca jAgrati // 109 // zlokano gujarAtI pATha : tata AtmA sadAnando nAsya duHkha kadAcana / yatsuSupto nirviSaya AtmAnandoDanubhUyate / zrutiH pratyakSaaitihmamanumAnaM ca jAgrati // 109 // zlokano gadya anvaya :- tata: AtmA savA gAnantaH (masti), anya (JAtmanaH) vAvana Tua 1 (gasti), yat suSuptau AtmA Ananda: anusUyate| (anna) zruti:, pratyakSa, tiAM anumAna = nAprati (avasthAyAM pramANaM, sAkSIrUpe ) | 2016 | zabdArtha :-- tata:, - tethI, AthI, upara A agAu-kahyA pramANe; AtmA savA Ananda: (masti) / AtmA sadA-sarvadA-satata-haMmeza AnaMdarUpa che. gamya (JAtmana:) vAcana purUM na (asti) / - A(AtmA)ne kadI paNa du:kha hotuM nathI; te kadIye du:kharUpa hoto nathI; kAraNa ke(yat) nivirSaya:. AtmA-nuM vizeSaNa: kevo AtmA ? viSayo-vinAno, viSayazUnya, viSaya-rahita; Avo AtmA AnaMdarUpa anubhavAya che - AnandraH anukUtte / kyAre ? suSuptau, suSupti-avasthAmAM-gADha nidrAmAM; A bAbatamAM(anna) kazuM pramANa kharUM ? koI sAkSIrUpa che ? javAba : hA, adRzya, che. koNa koNa ? kyAM kyAM ? A cAraH (1) zrutiH-zrutivacano, vaidika sAhityanAM vAkyo; (2) pratyakSa-cAra pramANomAMnuM sauprathama pramANa, pratyakSa'; anubhava; (3) tiAM-phatihAsa; 'itihAsa'(History). e itihAsa eTalA mATe kahevAya che ke te "e pramANe, kharekhara, hatuM" - (kRti haiM Asa), ema kahe che. A ''ti-da' parathI baneluM nAma (Noun) eTale "aitihya", je, kharekhara, banyuM che te; - eTale ke itihAsa; (4) anumAnaM - cAra pramANomAMnuM bIjuM eka enAM 210 vivekacUDAmaNi Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgrat-avasthAmAM, nAprat-nuM saptamI ekavacananuM anuvAda :- tethI, AtmA sarvadA AnaMdarUpa che; A(AtmA)ne kadI paNa duHkha hotuM nathI, kAraNa ke suSupti-avasthA daramiyAna, viSayarahita AtmA AnaMdarUpe ja anubhavAya che. A bAbatamAM, zrutivacano, pratyakSa-pramANa, itihAsa ane anumAna-pramANa, jAgrat-avasthAmAM(pramANarUpa) che. (19) TippaNa :- chellA keTalAka zlokomAM cAlI rahelI sUkSma-zarIranI carcAnuM samucita samApana karatAM, ane "mAyA"nAmanA, vedAnta-darzananA eka navA ja viSayanI carcA zaru karatAM pahelAM, AcAryazrI, "AtmA"nAM sadA-AnaMda-svarUpane ahIM sunizcita ane asaMdigdha rIte prasthApita karI de che. AtmA sadA-sarvadA AnaMdasvarUpa che, e to atyArasudhImAM ekathI vadhu vAra kahevAI gayuM; ahIM, A zlokamAM, e ja vAta niSedhAtmaka-nakArAtmaka rIte (Negatively) raju thAya che : AtmA sadA-sarvadA AnaMda-svarUpa to che ja, paraMtu ekaluM vidheyAtmaka-hakArAtmaka(Positive) vidhAna koIka zaMkAkArane pUratuM na jaNAya, evuM, kadAca, bane. tethI ahIM e paNa kahI devAmAM AvyuM ke A AtmA kadI paNa du:kha--svarUpa hoto nathI, ene kyAreya paNa du:kha hotuM ja nathI. zAstrIya carcA cAlatI hoya tyAre, ApaNI atyAranI 'DibeiTa' (Debate)prathAnI jema, carcAmAM bhAga lenAra be pakSo hoya che : eka viSayanI tarapheNamAM, ane bIjo, viSayanI viruddhamAM. A baMne mATenA pAribhASika zabdo che, anukrame, "siddhAMta-pakSa" ane "pUrvapakSa". AtmAnuM AnaMda-svarUpa sthApavA icchatA AcAryathI, ahIM, A carcAmAM, siddhAMtapakSe che, 'siddhAMtin'('siddhAMtI') che. viSayanI tarapheNamAM je kAMI kahevAnI jarUra hatI, te badhuM temaNe to kahI dIdhuM; paraMtu pelo "pUrvapakSa" A badhuM, ema ne ema, svIkAre ja nahIM ! ApaNAM pravartamAna nyAyAlayo(Courts)mAM paNa, 'sAkSI'(Witness), 'purAvA'(Evidence) vagerenuM mahattva to che ja. e vagara kazo aMtima nirNaya thaI zake ja nahIM ! pramANa,- 'anumAna.' nAprati rUpa. (109) ahIM paNa pelo 'pUrvapakSa' tarata ja pUche che, siddhAMtIne, eTale ke AcAryazrIne, - ke "tamArI A vAta to ame jANI, paNa tamArI pAse, enuM kazuM "pramANa"(Authority) che, koI sAkSI che ?' ane enA javAbarUpe ja ahIM AcAryazrIe cAra bAbatone sAkSIrUpe raju karI dIdhI. paraMtu A cArane samajavA mATe, ApaNe thoDuM zAstrIya vizleSaNa karavuM paDaze. A saMdarbhamAM, bhAratIya paraMparAmAM svIkArAyelAM "cha darzano'"(Six systems ApaNane of Indian philosophy)mAMnA be darzano- nyAya' ane vaizeSika', madadarUpa thAya che. emanA siddhAMto pramANe, koI paNa jJAnanI chevaTanI-aMtima siddhi ke svIkRti mATe, A cAra pramANo" prasthApita karavAmAM AvyAM che : vivekacUDAmaNi / 211 - Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSa, anumAna, upamAna, ane zabda. A cAramAMnAM, eka upamAna sivAyanAM traNane ahIM sAkSIrUpe TAMkavAmAM AvyAM che, ane upamAnane badale ahIM 'itihAsa'(tiAM)ne pramANabhUta tarIke raju karavAmAM Avyo che. A cArane 'nyAya-vaizeSika'-darzano pramANe, pramANo' tarIke svIkAravAmAM AvyAM che; paraMtu 'paurANiko' A cAra uparAMta, athavA to, A cAranI sAthe ja, 'aitihya'ne paNa, eka vadhArAnAM, pAMcamAM 'pramANa' tarIke svIkAre che :aitihyamanumAnaM ca pratyakSamapi cAgamam // rAmAyaNa 'aitihya' eTale paraMparAgata rIte cAlyo Avato ane svIkArAyelo abhiprAya (Traditional opinion, legendary account). ahIM, A aitihya'ne, itihAsa-purANa-gata pramANa' tarIke nirdezamAM AvyuM che. - pratyakSaH ahaM paraM pazyAmi / huM mArI potAnI AMkha vaDe ja, mArI sAmenA ghaDAne jouM chuM, - e thayuM pratyakSa-pramANa. ghaDAnAM astitva vize kazI zaMkAne sthAna ja nathI, kAraNa ke ghaDo mArI sAme ja che, samakSa ja che, ane ene huM mArI potAnI AMkha vaDe ja jouM chuM. suSupti-avasthAmAM, eTale ke gADha nidrA daramiyAna, zarIranAM aMgo, indriyo, buddhi, - vagere niSkriya hoya ane sparzAdi viSayo paNa tyAM gerahAjara hoya che, ane chatAM jAgatAMnI sAthe ja (nAprati) manuSya bolI UThe che ke "huM to khUba nirAMte, sukhacenathI, sUto hato !" (mayA sulena nidrA anumUtA). avayavoindriyo-buddhi-viSayo, - e sarvanI gerahAjarI hovA chatAM, manuSyano, A nidrAanubhUtino, AnaMda kevI rIte zakya banyo ? eka ja uttara: AtmA to caitanyamaya hovAthI, jAgrata-svama-suSupti, e traNeya avasthAomAM upasthita hoya ja che. Ama, AtmAe pote ja 'pratyakSa'-svarUpe AnaMdanI anubhUti karI. anumAna H -- sAmenI TekarI para meM dhumADo joyo, pachI meM tarata ja jAhera karyuM ke "A TekarI para agni che"(asmin parvate agniH asti ). meM to agnine joyo ja nathI, mAtra dhumADo ja joyo che, chatAM huM kema kahI zakuM chuM ke 'tyAM agni paNa che ?' kAraNa ke eka vAta sahu jANe che ke jyAM jyAM dhumADo hoya, tyAM tyAM agni avazya hoya ja che, agni vinA dhumADo zakya ja nathI : yaMtra yaMtra dhUmaH, tatra taMtra atti:| AvI "vyApti"(agni-dhUmADAnuM saha-astitva, Invariable concomittance)ne kAraNe, huM 'anumAna' karI zakuM chu, ke sAmenI TekarI para mAtra dhUmADo ja nahIM, paraMtu agni paNa che ja ! chAMdogya-upaniSadanuM eka vidhAna A pramANe che : yak atyaM tat martyam / 212 / vivekacUDAmaNi Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je kaMI alpa eTale ke "anitya' hoya, te "marya' eTale ke mRtyuvaza che, vinAzazIla che, ane tethI ja duHkhadAyaka che. Ama, je anitya hoya te duHkhasvarUpa hoya, to pachI je nitya hoya, te to AMnadasvarUpa ja hoya ne ! ane AtmA to gItA kahe che tema, nitya" ja che : mano nityaH zAzvatoDa purANa? | (2.20) ane te nitya hovAthI, te AnaMda-svarUpa ja hoya, evuM "anumAna" ApaNe avazya karI zakIe ! zabda : vedonA maMtro, koIe, potAnA hAthe lakhelA nathI, paNa te te RSioe, maMtrone "joyA hatA, emanuM darzana' karyuM hatuM. AthI ja vedone "a-pauruSeya", ane RSione maMtradRSTA' kahevAmAM Ave che. AvI 'darzana'nI zaktinuM mULa RSionI tapazcaryAmAM raheluM che. ane AthI ja, vedomAM - eTale ke samagra vaidika sAhityamAM, - je kAMI kahevAyuM che, te haMmezAM siddha, sunizcita ane pramANabhUta (Authoritative) gaNAya che, ene koI sAkSI-purAvAnI jarUra rahetI nathI. nyAyavaizeSika darzanoe prasthApeluM A ja "zabda-pramANa. ahIM, A zlokamAM, enA mATe "zruti' zabda prayojavAmAM Avyo che. RSionAM vAkyone "sAMbhaLyA pachI (zuM - eTale sAMbhaLavuM) je sAhitya racAyuM te, - vedo, brAhmaNagraMtho, AraNyako, upaniSado vagere - "kRti" ane ene "smaraNamAM rAkhIne' (pR-yAda rAkhavuM), tyArapachI je sAhitya racAyuM te, "smRti" (rAmAyaNa, mahAbhArata, purANo vagere). A ja "zruti"sAhityanuM eka suprasiddha vAkya A pramANe che : gAnando grahaNa ti nAnA( I -taittirIya - upaniSada. "teNe jANyuM ke brahma eTale ke AtmA, to AnaMdasvarUpa che." e ja upaniSadamAM bIjAM paNa vidhAno A pramANe che :- ro vai saH "te AtmA rasa-svarUpa che." ane "rasa' to enI vyutpatti pramANe (rIte ma rasa:) AnaMda-svarUpa ja hoya ! ___ AnandaM brahmaNo vidvAn na bibheti kutazcana / "brahmanA, eTale ke AtmAnA AnaMdane jANanArane koI paNa prakArano bhaya raheto nathI." A thayuM zabdanuM, eTale ke "zrutinuM pramANa. ane AvAM zrutivAkyanI pramANabhUtatA vize to pUrvapakSa' paNa kazo vAMdho na laI zake. have rahyo itihAsa - tiA. Ama to, A pahelAM jaNAvavAmAM AvyuM che tema, itihAsa' e zabdanI vyutpatti ja sAkSIrUpa che ke - "te, kharekhara, A vivekacUDAmaNi ! 213 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANe banyuM hatuM !" (ti haiM Jasa 1), chatAM ApaNA bhAratIya darzananA ane saMskRtinA itihAsamAM, yAjJavalkya jevA tapaHsiddha maharSioe nirUpaNa karyuM ja che ke "AtmA sadA-AnaMda-svarUpa che." A thayo itihAsa. carcAno virodha karI rahelo pelo pUrvapakSa paNa, AcAryazrIe, eTale ke siddhAMtIe, rajU karelAM uparyukta cAra "pramANonI' sAme kazuM bolI zake tema nathI : e paNa mUka banIne, AcAryazrInA A siddhAMtane svIkArI le che ke AtmA sadAsarvadA, AnaMdasvarUpa che, eTaluM ja nahIM paNa tene kadI paNa duHkha hotuM nathI. zlokano chaMda : anuSTupa; ane A anuSTupane ahIM traNa lIMTIo ane cha caraNomAM raju karavAmAM Avyo che, te noMdhapAtra che. (19) 110 avyaktanAmnI paramezazakti -ranAdyavidyA triguNAtmikA parA / kAryAnumeyA sudhiyaiva mAyA yayA jagat sarvamidaM prasUyate // 110 // zlokano gujarAtI pATha : avyaktanAnI paramezazakti - -ranAdhavidyA triguNAtmikA parA | kAryAnumeyA sudhicaiva mAyA thayA jagat sarvamidaM prasUyate // 110 // zlokano gadya anvaya :- avyahanAnI trizuLAtmiA anAvi (4) avidyA (thA), paramezazaktti: padma (asti), yayA (6), rUrva sarva nAt prasUte, (sA) sudhiyA va AryAnumeyA 'mAyA' (kRti unmatte) // 110 // zabdArtha (yA) paramezazatti: (masti) - paramezvaranI je eka zakti che; paramezvaranI eka zaktinuM ahIM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. e 'zakti' kevI che ? joIe enAM vizeSaNo : sauprathama to, e zakti pazu, - eTale ke ati-ucca, sarvocca che, Highest, greatest, best, principal, most eminent, superior, evI utkRSTa prakAranI che. bIjuM, enuM nAma 'avyakta' che(avyattanAnI). 'vyakta' eTale te, je spaSTa che, dekhAya che, jANI zakAya che, - je - Manifest, clear, clearly visible che; A zakti evI nathI paNa avyakta che, gUDha che, rahasyAtmaka che; tyArapachI, trIjuM, e 'anAdi' che. 'Adi' eTale AraMbha, zarUAta (Beginning), - je kyAre zaru thaI, enI ja koIne jANa 214 / vivekacUDAmaNi Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI, Beginningless, - eTale ke zAzvata, eternel, che; vaLI, e "avidyA" che. vidyA eTale jANavA jevI (vid - "jANavuM' e dhAtu parathI banelo zabda), eTale ke "jJAna" Knowledge. na jANavA lAyaka je hoya te "avidyA'. aMgrejImAM, - jene Ne-science' kahevAmAM Ave che; te, A "Ne-science" zabda vize bAIbalamAM evI noMdha che ke senTa barnArDane Izvara(God)nAM svarUpa vize jyAre maMjhavaNa thaI tyAre te bolI UThyo hato ke, - "mane khabara nathI !" "Nescience" (uccAra : "nessIo"). ane chelle, te sAMkhya darzananA traNeya guNo-sattva, rajalsa ane tamasathI yukta che, e traNeya guNo je dharAve che, evI ( vibhiI) che ane paramezvaranI A parA zakti' vizenI sahuthI viziSTa vAta e che ke tenA vaDe A badhuM jagata utpanna thAya che : yA 6 sarva gat prasUyata | paramezvaranI A "parA zakti' vize have be ja vAta jANavAnI rahe che. emAMnI pahelI e ke te "avyakta' hovAthI, sIdhI rIte (Directly) to tene jANI zakAya(ya) evI nathI, paraMtu enuM "anumAna thaI zake evI che - (sanumeya). A anumAna kevI rIte, zAnA AdhAre thaI zake ema che ? mAtra eka ja rIta : teNe je kAMI kArya karyuM - che, je kaMI racyuM che, saryuM che, nimyuM che, enA paranAM anumAna vaDe, tenA vize kaMIka joNa thaI zake evI che; ane enuM kArya (Creation) eTale to A jagata; A jagata enuM kArya", "sarjana', "utpatti'; AnA AdhAre eka ja bAbata jANI zakAya; ane te e ke te A jagata-rUpI "kAryanuM kAraNa che. ane AvuM anumAna karavAnuM kAma kaMI sAmAnyabuddhivALAnuM na hoya, emAM to UMcA prakAranI buddhi, vivekabuddhi joIe. dhI-eTale "buddhi, ane "su' eTale "sArI". ucca prakAranI, sArI buddhivALA vaDe ja (sudhayA prava), AvuM anumAna zakya bane. ane have, bIjI tathA chellI ane atyaMta mahattvanI vAta e ke paramezvaranI A parA zakti "mAyA" evA nAmathI prasiddha che, te "mAyA" kahevAya che. (110) anuvAda :- "avyakta' evAM nAmavALI, anAdi, avidyA ane sattva vagere) traNeya guNothI yukta evI, - paramezvaranI eka ati-utkRSTa zakti che, jenA vaDe A badhuM jagata utpanna thAya che, ane zreSTha vivekabuddhi dharAvanArA vaDe, enAM kArya parathI jenA vize anumAna karI zakAya che, - te "mAyA"(kahevAya) che. (110) TippaNa - "mAyA" vize eka ati-vicitra vAta e che ke A zabda lagabhaga su-paricita che, chatAM enuM hArda eTaluM badhuM gUDha ane rahasyapUrNa che ke ene pUrepUruM pAmavAnuM to sAmAnya mANasanuM gajuM ja nahIM ! paraMtu e vizenI vadhu vAta have pachI karIzuM. "mAyA"nA e gUDhArthanA saMdarbhamAM ane enA ja pazcAdbha(Background)mAM rahelI, A zlokamAMthI ja upasatI, keTalIka prastuta vAtone samajI laIe. vivekacUDAmaNi | 215 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmAnI A "parA zakti' vize ema kahevAyuM che ke emAMthI A AkhuM jagata utpanna thAya che (yathA TuM sarva gati prasUyate che. Ano artha e thayo ke A jagata pelI zaktinuM "kArya"(Creation) che, ane te zakti A jagatanuM kAraNa' (cause) che. be tattvo vaccenA A "kArya-kAraNa-bhAva"(Law of Causation)nAM svarUpane tAttvika rIte samajI levo joIe : kuMbhAra mATImAMthI ghaDo utpanna karyo, eTale ahI ghaDo "kArya che ane mATI "kAraNa che. mATI vinA ghaDAnuM nirmANa thaI zake nahIM, e eka sunizcita ane asaMdigdha(Undoubted, Indisputable) hakIkata che; chatAM ghaDAnAM nirmANamAM kuMbhAra, enI patnI, cAkaDo, mATI laI AvanAra gadheDo, pANI, ghaDAne pakavanAra niMbhADo, vagere na hota to ? mATI hoya ane A badhAM na hoya, to paNa ghaDo utpanna karI zakAto nahIM. eTale A badhAMnI madadanI jarUrata to kharI; paraMtu mArI to mULabhUta padArtha che, jemAMthI ja ghaDAnuM nirmANa thaI zake. eTale "nyAya"darzananA tattvaciMtakoe evo siddhAMta sthApyo ke ghaDAnAM nirmANanAM be kAraNo che: eka, mATI ane bIjuM, kuMbhAra vagere pelAM badhAM sahAyako. mATI to ghaDA mATeno mULabhUta padArtha che, eTale ene nAma ApyuM, - "upAdAna kAraNa"; ane pelAM sarva sahAyako mATe nAma ApyuM, - "nimitta kAraNa." paraMtu ahIM jagatanAM nirmANa mATe to, jagatarUpI "kArya" mATe to, paramezvaranI "parA zakti", "upAdAna" ane "nimitta' baMne kAraNa ! paramezvaranI A zakti ja svayaM jyAM "parA" hoya tyAM A kAryamAM ane anya koInI sahAya ke madadanI jarUra ja zAnI rahe! jagatanAM sarjana(Creation : "kArya")nI A prakriyAmAMthI ja eka hakIkata e paNa ApameLe ja upasI Ave che, ane te e ke jemAMthI jagatu utpanna thAya che(kayA sarva nar prasUyate ) te, paramezvaranI parA zakti, eTale jagatanuM kAraNa'-zarIra. zrutio to ThIka, paraMtu smRtio paNa zrutinA A siddhAMtanuM samarthana kare che : gItAmAM bhagavAna zrIkRSNa pote ja ekarAra kare che ke "huM pote, mArI, eTale ke paramAtmAnI, zakti vaDe samagra jagatanuM sarjana karuM chuM; alabatta, e sarjanakriyAmAM huM bhAgIdAra thato nathI, - mAtra, adhyakSa ke sAkSIrUpe ja temAM upasthita rahuM chuM." mayAdhyakSepa pratiH sUte sarIram 9, 10 | A zaktinAM vizeSaNo paNa evAM ja sUcaka (significant) che : A zakti, potAnAM ja, 'sattva' vagere traNa guNo dvArA ja jagatanuM sarjana kare che chatAM, te pote to adazya ja rahe che, tethI tene "avyakta' evuM sArthaka ane samucita nAma ApavAmAM AvyuM che. vaLI, te zaktinI zaruAta (dri) kyAre thaI, e koI jANatuM nathI, tethI te kavi che. A "parA zakti" che to svayaM paramezvaranI, ane chatAM ene "avidyA' kahevAmAM AvI che, te hakIkta apratItikara to ThIka, paNa 216 | vivecUDAmaNi Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya Izvarabhakta, sAdhaka ke mokSArthIne to AghAta ane AMcako Ape evI che ! vedAMtadarzananA keTalAka vivecako A vizeSaNa-"avidyA-ne yathArtha siddha karavA mATe evuM kahe che ke je zakti "mithyA' (sarakhAvo : vraNa satya na miththA ) evA A jagatanAM mULamAM hoya, e sArI ke sAcI vidyA hoI zake ja nahIM ! ene avidyA' kahevI, emAM ja aucitya che ! uparAMta, A zaktine, tenAM kArya parathI anumAna karI zakAya (AnameyA) evI kahI che, e hakIkata paNa A arthaghaTananuM ja samarthana kare che : e zaktinuM kArya" zuM ane kevuM che ? to ke A jagata jevuM mithyA, marca ane vinazvara ! to pachI, sUkSma ane zuddha buddhivALA manuSyo to tarata ja evuM anumAna" kare(sudhA iva anuyA) ke te zakti pote paNa tenA potAnAM kArya jevI ja haze ne ! - vidyA nahIM paraMtu "avidyA" jevuM tenuM kAma, tevuM nAma ! ane sauthI chellI chatAM sauthI mahattvanI, "The last, but not the least !" - evI vAta to, "paramezvaranI A parA zakti" vize, e ke, tene badhAM zAstro ane darzanomAM mAthAM kahevAmAM AvI che ! " A zlokamAM to, paramezvaranI A parA zaktinuM A "nAma'-karaNa ja thayuM che ane enAM svarUpa vize to have pachInA zlokomAM nirUpaNa thaze; eTale ApaNe e vizenI Avazyaka vistAra tyAM ja karIzuM. atyAre to, enAM nAma - "mAyA", - e zabda vize ja thoDuM vicArIe : ema lAge che ke vedAMta-darzananA tattvaciMtakoe A nAmanI, A zabdanI pasaMdagI, ghaNI UMDI ane vyApaka vicAraNA-vimarzanA pachI ane saMpUrNa aucityapUrvaka karI che : "mAyA' eTale zAbdika rIte, kapaTa, chaLa, chetarapIMDI, yukti, cAlAkI vagere; TUMkamAM, je kAMI khoTo AbhAsa Ubho kare, astitva na hoya chatAM je potAnAM astitvano bhrAmaka dekhAva kare, te badhuM ja mAyA ! - Something unreal, phantom, illusion. "mAyA'-vacana eTale khoTuM vacana, "mAyA'-mRga eTale(rAmAyaNamAM, sItAharaNanI anukULatA mATe, rAmanAM manamAM)suvarNamRgano AbhAsa Ubho karatuM mRga ! TUMkamAM, je "nathI' chatAM "che', evo AbhAsI bhAva, cittamAM Ubho kare, te badhuM ja mAyA ! jhAMjhavAnAM jaLa, e jaLa che ja nahIM, chatAM haraNonAM manamAM jaLano bhrama Ubho kare che, mATe ja e "jaLa'ne "mRgajaLa' athavA "BIZMiaa ' (Mirage) kahevAmAM Ave che. savizeSa prastuta rIte spaSTa karIe to, vedAMta-darzananA saMdarbhamAM, A jagata 'mithyA' (Unreal) che, chatAM ajJAnane kAraNe, manuSyane, te "satya"(Real) bhAse che, te paNa "mAyA'! hakIkatamAM, te ja "mAyA" ! zlokano chaMda : upajAti (110) vivekacUDAmaNi | 217 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 sannApyasannApyubhayAtmikA no bhinnApyabhinnApyubhayAtmikA no / sAMgApyanaMgApyubhayAtmikA no' / mamutAnirvadIyapUpA 222 che zlokano gujarAtI pATha - sannApyasatrAyubhayAtmikA no bhinnApyabhinnAyubhayAtmikA no ! sAMgANagaMgAyubhayAtmikA no mahAbhutAnirvacanIyarUpA ! 111 || zlokano gadya anvaya :- (rUdra mAyA) san 2, 3- 1, 3maryAtmiA pa no ( 3); fmannA 3pa (), pannAM pi (), samayAtmi pa no (R 3); sAM pa (), ma pa (1), 3mayatmii B no ( 3); - (phleza ye mAyA) nirvavanIpA mahAputA () (ti) | - 242 || | zabdArtha - gayA zlokamAM jenA nAmano nirdeza karavAmAM Avyo, te "mAyA" kevI che, - enA svarUpanI, evI vIgato ahIM ApavAmAM AvI che. pi ra - te "sata'(eTale ke sAcI, "satyasvarUpa, Real) paNa nathI; ane asaMta pina, - te "asata'(eTale ke "asatyasvarUpa, Unreal) paNa nathI; 3yAtmiA pa no (1-3), - sat ane asatu, e baMne prakAranI paNa nathI. no, - bhArapUrvaka(Emphaticaly) kahevA mATe te pachI 3 e zabda mUkavAM Ave che : nA, nahIM ja, - No, certainly not, fmannA pi (T), - "bhinna'(eTale ke, judI) paNa nathI; upannA pa (T), - "abhinna'(eTale ke, judI na hoya, evI) paNa nathI; pathabhikSA Apa no, - bhinna ane abhinna, ema baMne prakAranI paNa nathI; sa (sa+3) pa (), - aMgovALI, avayavo paNa nathI; mA, (7+II) pa (na), - aMgo vinAnI paNa nathI; 3mayAtmiza pa no, - aMgosahita ane aMgorahita, - ema e baMne prakAranI paNa nathI; - AvI A mAyA (dvazI rUce mAyA) nirvavanIyarUpa, - A ke te, ema baMne, athavA, bemAMthI koI paNa eka rIte jene varNavI na zakAya, vyakta na karI zakAya evI, - Indescribable, mahA-3 mutA - atyaMta, khUba, atizaya adbhuta che (sti). (111). anuvAda :- (A mAyA) "sat' paNa nathI, "asatu" paNa nathI, ane "sata'"asata', ema baMne prakAranI paNa nathI; (ta) "bhinna' paNa nathI, "abhinna' paNa nathI, ane bhinna-"abhinna', - ema baMne prakAranI paNa nathI; (vaLI, te) aMgasahita paNa nathI, aMgarahita paNa nathI, ane "aMgasahita'-'aMgarahita', - 218 | vivekacUDAmaNi Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ema baMne prakAranI paNa nathI : (AvI A mAyA, Ama) anirvacanIya svarUpavALI ane atyaMta adbhuta che ! (111). TippaNa - gayA zlokanAM TippaNamAM, chelle, "mAyA'-zabdanA pracalita, paraMparAgata ane tAtvika, - evA aneka bhinna artho, daSTAMta sahita, ApavAmAM AvyA hatA te pramANe, te zabdanuM, manane muMjhavI nAkhe evuM, kharekhara, "mAyAvI' svarUpa ahIM varNavavAmAM AvyuM che, ane chatAM, varNavanAre pote, aMte, khullo ekarAra karyo che ke mAyA, sAce ja, koI paNa prakAranAM varNanathI para che, avarNanIya che, "anirvacanIya che, ane tethI ja ene "atyaMta abhUta' ('mahAputA') kahIne, evo prayAsa choDI dIdho che ! sauprathama to, ApaNe e samajI laIe ke sata-asat, bhinnA-abhinnA ane sAMgA-anaMgA, - e traNeya zabdajoDalAMmAMnA baMne zabdo paraspara-virodhArthI zabdo che, eTale mAyA "ubhayAtmikA to hoI ja na zake; tethI mAyA sata-asat, bhinna-abhinna, ane aMgosahita-aMgorahita, - e baMne prakAranI "ubhayAtmikA nathI. - have, eka bIjA prakAranA virodhanuM nirAkaraNa karavAnuM rahe che : mAyA kAM to "sa" hoya, kAM. "asatu' hoya. bemAMthI ekeyarUpe na hoya - e "sa" paNa na hoya ane asatu' paNa na hoya, - evI paristhiti kevI rIte zakya, grAhya ke svIkArya bane ? ane evuM ja nirAkaraNa "bhinna-"abhinna" ane "sAMga-"anaMga',vaccenA virodhanuM paNa karavAnuM rahe che. have, e joIe : mAyA jo sata (astitva dharAvatI) hoya to, te traNeya kALa daramiyAna cAlu rahevI joIe, TakavI joIe; paraMtu eno to eka kALamAM paNa anubhava thato nathI. sadA, ajJAta ane avyakta rahIne ja e to jagatane sarje che ! eka bIjI rIte paNa Avo ja nirNaya thAya che ? mAyA ajJAnarUpa che, tethI jJAnano udaya thatAM te TaLe che, nAza pAme che; te jo, kharekhara, "sata' hoya to te kyAreya naSTa na thAya. ane jo te "asa" hoya to, teno anubhava, tenI pratIti kyAreya na thAya; paraMtu ApaNAM zAstro ane darzano to spaSTa kahe che ke mAyA jagatanI utpattinuM upAdAna kAraNa che, tenAthI ja A badhuM jagatu utpanna thAya che(yathA dra sarva nI pravRttei ) : Ama, jagatanAM prANIo-padArthonAM rUpamAM to tenI pratIti thAya ja che; jo zaza(sasalAMnAM ziMgaDAM)nI jema, kharekhara, "asa" hoya to Ama na banI zake; tethI nizcita thAya che ke mAyA "asa" paNa nathI : (sata pa , ma ga ra ) mULamAM, pAyAnI vAta, ajJAna ane AtmajJAnanI che : potAnI ajJAnadazAmAM mAyA satya jevI, ane AtmajJAna-samayamAM asatya jevI jaNAya che :sva(ajJAna)kAle satyavad bhAti, prabodhe sati asad bhavet // -"Atmabodha"-6 vivekacUDAmaNi | 219 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyA paramezvaranI zakti che, ane AtmA to eka, advitIya ane akhaMDa che, eTale e zaktirUpI mAyA AtmAthI 'bhinna' kevI rIte hoI zake ? tethI te 'bhinna' nathI. ane jJAnanA udayakALe tathA muktinI dazAmAM, mAyAno bAdha ane saMpUrNa abhAva thaI jAya che, tethI te paramAtmAthI, 'abhinna' paNa na hoI zake. A rIte, mAyA paramAtmAthI 'bhinna' paNa nathI, ane 'abhinna' paNa nathI : bhinnA api na, abhinnA api na / zAstronAM nirUpaNomAM mAyAnAM aMgonuM varNana maLatuM nathI, eTaluM ja nahIM paNa mAyAnI anubhUti, gADha nidrA daramiyAna, suSupti-avasthAmAM, ajJAnarUpe thatI hovAthI, te, 'aMgasahita' paNa nathI, ane sattva vagere traNeya guNo mAyAmAM otaprota hovAthI (trizuLAtmiA), eTale ke jagatanA vividha vicitra padArtharUpamAM pratIta thatI hovAthI, mAyA 'aMgarahita' paNa na hoI zake. sAMgA api na, anaMgA api na / : ane mAyAnuM svarUpa jo AvuM ja hoya to, samagra carcAno niSkarSa ja e ke enuM varNana thaI ja na zake H zabdo ene vyakta na karI zake ane zAstrokta 'pramANo' ene pramANita na karI zake; tethI te, sAcA arthamAM, avarNanIya ane anirvacanarUpavALI ja kahevAya(anirvacanIyarUpA). mAyAnAM AvAM svarUpane anulakSIne ja, bhagavAna zrIkRSNe, gItAmAM, potAnI mAyAne 'taravI ke pAra karavI' muzkela kahI che : mama mAyA kutcavA / (7, 14) ane jenuM varNana ja AvuM zabdAtIta ane kaSTaprada hoya, te mAtra sAmAnya arthamAM adbhuta na hoya, AtyaMtika arthamAM ja adbhuta hoya(mahAbhutA) ! zlokano chaMda : indravajA (111) 112 zuddhAdvayabrahmavibodhanAzyA sarpabhramo rajjuvivekato yathA / rajastamaH sattvamiti prasiddhA guNAstadIyAH prathitAH svakAryaiH // 112 // zlokano gujarAtI pATha : zuddhAdvayabrahmavibodhanAzyA sarpabhramo rajjuvivekato yathA / rajastamaH sattvamiti prasiddhA guNAstadIyAH prathitAH svakAryeH || 112 || - zlokano gadya anvaya :- yathAra'vivetaH sarvaprama:, tathA paM mAyA 220 | vivekacUDAmaNi Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha-gaDhaya-hA-virodha-nAthA (pti) | sarva ranaH tama: ti prasAda tarIyAda TI: svArthe thatA: (tti) / (112) | zabdArtha - mukhya vAkya che : (zya mAyA) zuddha-ma-va-vinodha-nArA (pti) | madaya - eTale advaita, advitIya, ajoDa. vivodha - eTale jJAna; nAthA-nAza pAmanArI, nAza pAme che, nAza pAme tevI che : (A mAyA) zuddha ane advaita brahmanAM jJAna vaDe nAza pAme che. te kevI rIte nAza pAme che? yathA rajIviveka: saprama: (nAstha:, tathA). raju eTale doraDuM, doraDI; viveta:jJAna, mAhitI, spaSTa samajaNa,- vagerethI, evuM jJAna thavAthI, evuM spaSTa jANavAthI; e sarpa nathI, paNa doraDI che,' evI samajaNa vaDe; prama:-zrAMti, bhramaNA, khoTImithyA chApa. nA -nAza pAme che, dUra thAya che. rAtre bahAra jatAM, aMdhArAmAM paDeluM doraDuM joIne, mANasa chaLI UThe che, - "doraDuM nahIM paNa A to gUMcaLuM vaLIne paDelo sApa che !" paraMtu phAnasa ke beTarIno prakAza maLatAM, "e to doraDuM che," evuM jJAna thatAM(viveta:), mANasanAM manamAMthI sApa vizenI pelI bhramaNA nAza pAme che. Ane "rajusarpanyAya" kahevAmAM Ave che, ane "jagata mithyA che, ane brahma satya che," - mokSArthIne evI pratIti karAvavA mATe, vedAMta-graMthomAM, A daSTAMta khUba pracalita ane prasiddha che. have, bIjuM vAkya che : talIyA: (mAvAyA:) rA: tama: sarva kRti prasiddha guNa: svArtha prathita: (tti) | mAyA kevI rIte nAza pAme che, te vAta, A pahelAMnAM vAkya mAraphata, jaNAvavAmAM AvyuM. have, te mAyAnA traNa guNonAM svarUpa vize A vAkyamAM spaSTatA karavAmAM AvI che. tavIyA eTale tenA, te mAyAnA; sattvaraja-tamasu-e nAme prasiddha, prakhyAta evA traNa guNo kevA che? vaLA thatA: (tti) | uthata - jANI zakAya tevA, oLakhAtA; sva. - potapotAnAM, jUdA jUdA, viziSTa kAryo vaDe. mAyAnuM kArya eTale jagata ane jagatamAMnA padArtho. temAM jJAna-prakAza-ullAsa (sarva), duHkha(ra), ane moha(tama), - vagere, te te guNonI, potapotAnAM kAryonI, anukrame, viziSTatA-oLakhANa hovAthI (svA. thatA); - eTale ke sattvaguNanuM svakArya, jJAna ane prakAza ApavAnuM; rajoguNanuM svakArya, duHkha sarjavAnuM ane tamoguNanuM svakArya eTale manuSyanAM manamAM moha Ubho karavAnuM; A traNa, te traNa guNonAM potapotAnAM, svakIya kAryo che ane e rIte mAyAnAM te traNa guNo prasiddha che. (12) anuvAda - jema doraDAnuM jJAna-bhAna thatAM, sApa vizenI bhramaNA nAza pAme che, tevI rIte, (A mAyA) zuddha-advaita brahmanAM jJAna vaDe nAza pAme che; (ane) potapotAnAM kAryo vaDe oLakhAtA, sattva, rajasa - tamasa e(traNa) te(mAyA)nA prasiddha guNo che. (112). TippaNa - mAyA to upara kahyuM tema, "dustara" ane "duratyaya' che, paraMtu ene vivekacUDAmaNi | 221 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oLaMgyA-taryA vinA, enI pAra gayA vinA, mokSaprApti zakya nathI. mAyA dvArA sarjavAmAM AvelI sAMsArika AsaktimAMthI mukta thavuM, Ama to, khUba kaThina ane kaparuM che; paraMtu te azakya nathI, - evI spaSTatA A zlokamAM karavAmAM AvI che : mAyAno nAza eka ja rIte thaI zake, ane te rIta eTale sadA zuddha-buddhamukta-nitya evA advitIya brahmanAM samyapha, asaMdigdha ane saMpUrNajJAnanI prApti. ajavALuM thatAM, aMdhArAnA kAraNe sarjAyelI sApanI bhramaNA dUra thAya che, tema ja brahmanAM zuddha ane zaMkArahita jJAnano udaya thatAM, A mAyA paNa nAza pAme che. (nAgyA). Ama, eka hakIkata siddha thAya che ke mAyA bhale "anAdi rahI (zloka-110), paraMtu e "anaMta nathI, eno aMta thaI zake che, eTale ke te "sAnta" (saatta) che. TUMkamAM, jagata A mAyAnuM kArya hovA chatAM ane jagata A rIte mAyAthI vyApta hovA chatAM, mumukSue nirAza thavAnI jarUra nathI, - mAyA-nAzano paNa eka suciMtita-sunizcita upAya che, evo eka agatyano sadhiyAro mokSArthIne ahI ApavAmAM Avyo che. vaLI, mAyA bhale potAnA pelA traNa guNo (sattva-raja-tama). vaDe, A jagatanI utpatti karatI (riguNAtmiA ) hoya, ane guNo paNa potapotAnAM kAryo vaDe bhale "prathita' hoya, - brahmanAM zuddha jJAna pAse temanuM kazuM cAlatuM nathI. A jJAnanA prakAzamAM, mumukSune saMsAra, eno saghaLo dazya-prapaMca tathA mAyAnuM samagra kArya, svamavata mithyA che, evI AtyaMtika pratIti thAya che. Ama, A rIte, "dustara' mAyA, sAva "sustara' banI zake che, evo spaSTa saMketa A zlokamAM ApavAmAM Avyo che. zlokano chaMda : upajAti (112) * 113 vikSepazaktI rajasaH kriyAtmikA yata: pravRtti prakRti purI / rAgAdayo'syAH prabhavanti nityaM duHkhAdayo ye manaso vikArAH // 113 // zlokano gujarAtI pATha : vikSepazaktI rajasa kriyAtmika yataH pravRtti prasUtA purANI ! rAgAdayoDasyAH prabhavatti nitya duHkhAdayo ye manaso vikAra / 113 / 222 | vivekacUDAmaNi Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya - rAsaDa () jiyatmi vikSepaki (ti), thata: purANI pravRtti: prakRtA; asthA: (vikSepaNacA:) (2) ye rAyaH kukavAva: (2) vira: nitye mati | zarU II zabdArtha - nasa: vikSepa?i (sa) kriyAtmika (mati) / rajoguNanI te "vikSepa' - nAmanI zakti kriyArUpa che; rajoguNamAMthI te kriyAtmaka "vikSepa'nAmanI eka zakti utpanna thAya che, tenA vize zuM kahevAnuM che? e ja ke, vata: purANI pravRttiH pravRtA (pati) . jemAMthI purAtana-samayathI, anAdikALathI badhI pravRttio-kriyAo prasaratI rahe che, thatI rahe che. kathA: pava, - AnA dvArA ja, A "vikSepa'-zaktimAMthI ja; manasa: NIKya: kuSAya: ro vi (tti), te nityaM prapati | rAyaH - eTale rAga-dveSa vagere, ane TuvAlaya: - eTale duHkho, lobha, azAMti vagere; mananA AvA sarva je vikAro hoya che, te paNa haMmezAM utpanna thAya che. (113) 2. anuvAda - rajoguNamAMthI "vikSepa'nAmanI te kriyAtmaka zakti pedA thAya che, jenA dvArA purANA-samayathI badhI kriyAo prasaratI rahI che; ane ("vikSepa'zakti) dvArA ja, rAga dvaSa) vagere ane duHkha (lobha) vagere mananA je vikAro che, te haMmezAM utpanna thAya che. (113). TippaNa - mAyAnAM svarUpanI carcA daramiyAna, tenA, mATe be sUcaka vAto kahevAmAM AvI che : eka to e ke A saghaLuM jagata temAMthI ja sarjAyuM che. (thayA. TuM sarva pati prasUyate I. zloka-110); eTale ke paramezvaranI A "mAyA'nAmaka parA zakti ja jagatanuM "upAdAna" kAraNa che. bIjuM, A mAyA sattva vagare traNeya guNothI yukta (triguNAtmiA ) che. paristhiti A prakAranI hovAthI, A traNa guNono sArA-naraso (moTe bhAge to, "naraso ja !) prabhAva, mAyAnAM kArya evAM A jagatamAM dazyamAna thAya ja. A ane have pachInA, be zlokomAM, A traNa guNonA prabhAvanuM varNana-vivecana karavAmAM AvyuM che. pahelI vAta to e ke je manuSyamAM rajoguNa vadhAre hoya, tenAmAM rAgadveSa vagere vikAro vadhAre rahevAnA : gItA A saMdarbhamAM vadhAre spaSTa che : ro rAtma viddhi. (14,7), ane A "rAgAtmakatA ja tenAmAM Asakti prere che, tene potAnI icchita vastuo meLavavA mATe satata pravRtta rAkhe che, aneka prakAranAM karmomAM, doDAdoDImAM tene sakriya kare che; "rAga" eTale te, je manane game; ane zreSa' eTale te, jenA pratye manane aNagamo hoya. jagatanA padArtho pratye Asakti ('rAgAtmakatA')vALo manuSyamAM A baMne, - rAga ane dveSa, - hovAnA ja. vaLI, Ama, aneka vividha karmomAM ja racyA-pacyA rahetA mANasane, niSphaLatA sAMpaDatAM kyAreka, duHkha paNa anubhavavAnuM rahe, manamAM azAMti paNa UbhI thAya, vivekacUDAmaNi | 223 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lobha paNa rahyA karavAno. AvA badhA mananA vikAro, graMthakAra kahe che, rajoguNanI vikSepa' nAmanI kriyAtmaka zakti dvArA ja, satata utpanna thatA rahe che (nitya vmatti). vi+fkSa, - e dhAtumAMthI banelA A "vikSepa'-zabdanuM sUcana ja e che ke te manuSyanAM manane, nitya-zuddha-buddha evA AtmA taraphathI vicalita karIne, saMsAranA anitya, azAMta, azuddha ane ajJAnajanaka padArtho tarapha, ahIM tahIM, phaMgoLa-pheke ane enAM cittane satata kSubdha rAkhe. TUMkamAM, mAnasika ajaMpo A vikSepa'- zaktinuM ja sIdhuM pariNAma che, Disturbance, Distraclion, perplexity, confusion, bewilderment, - AvI badhI viparIta, vikta ane vikSubdha paristhiti sarjatA rahevAnI kriyAtmakatA, - eTale ja rajoguNanI "vikSepa' nAmanI zakti. AdhyAtmika graMthonA abhyAsIne tarata ja yAda AvI jaze ke gItAnA 15mAM adhyAyanA 4thA zlokanuM 4thuM caraNa e ja A zlokanuM bIjuM caraNa, - vata: pravRttiH prasRtA purANI / rajoguNanI A "vikSepanAmAtmaka zaktinAM viparIta kAryonI parAkASThA e hakIkatamAM rahelI che ke te kAMI Aja-kAlanI nathI, e to prAcInakALathI satata prasaratI ja rahI che, mAnavanAM manane "vikSepa karyA karavAno teno A svabhAva to sarjana-jUno che ! zlokano chaMda : upajAti (113) 114 kAmaH krodho lobhadambhAdyasUyA -hRAreSyamatsaradAtuM porAH .. dharmA ete rAjasAH pumpravRtti 'mAre to vahetu: | 224 . zlokano gujarAtI pATha - kAma krodho lobhadakhkhAdyasUyA -haMkAreSyamatsarAdhAstu ghorAH | dharmA e rAjasAH puSpavRtti "smAdaSA tadrajo bandhahetuH || 114 . zlokano gadya anvaya - mi: zodha: nona-5-ma-masUyADaeAraiirssyaa-mtsr-aadyaaH tu ghorAH ete dharmAH rAjasAH, yasmAt eSA pumpravRttiH tad rA: vandhadetuH | 8 | zabdArtha - mukhya vAkya che, te (sarve) dharmAda rAkha: (ni) | - A (badhA) dharmo rajoguNamAMthI ja utpanna thayA che, eTale te badhAM enAM ja saMtAno 224 | vivekacUDAmaNi Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahevAya. eka cokhavaTa karavI rahI: AdhyAtmika graMthomAM, koI paNa vyakti-vastupadArthanI svakIya-svabhAvagata-nijI evI bAbata mATe "dharma' zabda prayojavAnI eka paraMparAgata paddhati che. ahIM A badhAM rajoguNanAM "saMtAno mATe "bhayaMkara'(vorA:) evuM vizeSaNa vaparAyuM che, chatAM ene dharmA kahyA che ! vastutaH, A "dharmo eTale doSo', - ema samajavAnuM ! rajoguNanA A badhA "bhayaMkara dharmo (porAH dharmA) kayA kyA che? emAMnA moTA bhAganA to jANItA ane pracalita che : kAma, krodha, lobha, daMbha, asUyA, ahaMkAra, IrSA, matsara vagere, - te sarvane samajAvavAnI jarUra nathI, paraMtu "irSA, "asUyA' ane "matsara', - e traNa zabdonI arthacchAyAo(shades of meaning) paraspara khUba ja najIka-najIkanI che ane tethI te traNa lagabhaga paryAyo(synonyms) jevA che, chatAM emanA mULa arthonI mudAsaratA (Pointedness)mAM bahu ja thoDo taphAvata che ke, A pramANe : rUMdhyA eTale sAmAnya prakAranI adekhAI, Envy; masUyA, - e adhama prakAranI adekhAI che, jemAM eka mANasa, sAmA-bIjA mANasanA guNo pratye paNa asahiSNu banI jAya che, eTaluM ja nahIM paraMtu te guNone paNa doSo tarIke raju karavAmAM rAce che,Jealousy; jyAre, matsara eTale bIjAnAM abhyadaya-caDhatI pratyenI asahiSNutA; matsara' e, Ama to, "lobhano ja eka prakAra che, - mAtra, emAM asahiSNutA sAthe atUmi paNa saMkaLAyelI hoya che. rajoguNanA A badhA doSo kevA che? evA ke jemAMthI jIvAtmA karmomAM pravRtta thAya che, jene kAraNe manuSyanI karmo taraphathI pravRtti thAya che. pum - zabda ahIM sAmAnya manuSyanA arthamAM, jIvanA arthamAM prayojAyo che. SA puSpavRttiH (mati), tat : vadhatuH (mati) | te rajoguNa baMdhananuM kAraNa bane che. (114) anuvAda - kAma, krodha, lobha, daMbha vagere, asUyA, ahaMkAra, IrSA, mastara vagere, - A (badhA) bhayaMkara doSo rajoguNamAMthI ja utpanna thayelA che, jemAMthI manuSyanI, karmo taraphanI, A pravRtti cAlyA kare che. te rajoguNa baMdhananuM kAraNa bane) che. (114) TippaNa - A zlokamAM, rajoguNanI vikSepa-zaktinA, "rAgAdaya ane duHkhAdaya:' uparAMta (zloka 113), kAma-krodha-lobha-daMbha vagere bIjA thoDA doSono Umero karavAmAM Avyo che. A badhA paNa aMte to vikSepazaktie utpanna karelA manovikAro ja che. paraMtu carcAno mULa muddo, enA pAyAnI vAta, - TUMkamAM, A viSaya paranI samagra carcA-vicAraNA-vimarzanano niSkarSa e che ke rajoguNanI A vikSepa'-zakti mokSArthI sAdhakanAM cittanI brahmaviSayaka ekAgratAne khaMDita kare che, e cittane nirbaLa ane caMcaLa banAvIne tenA kendravartI dhyeya samA brahmajJAna vize tene zithila ane vizRMkhala karI mUke che, pariNAme, "rAgAdayaH" ane "duHkhAdaH" vivekacUDAmaNi | 225 | karmI- 15 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparAMta, kAma-krodha-lobha-daMbha vagere, rajoguNamAMthI utpanna thayelA bhayaMkara doSonuM sainya, mumukSu mATe saMsArabaMdhananuM kAraNa banI rahe che. gItA paNa A ja niSkarSanuM samarthana kare che : tanibadhnAti kaunteya karmasaMgena dehinam // 14,7 // ane "baMdhana mATenuM kAraNa mojuda hoya tyAM sudhI, "mukti" ane enI prApti azakya nahIM to agharI to avazya banI jAya ! Ama, rajoguNanA A badhA bhayaMkara doSonuM 'lAva-lazkara' mumukSune manomaMthana karato karI mUke evI nAjuka paristhiti sarje che ! zlokano chaMda : mAlinI (114). 115 eSAvRtirnAma tamoguNasya zaktiryayA vastvavabhAsate'nyathA / saiSA nidAnaM puruSasya saMsRte -vikSepaNa prasarazya hetu: * 221 ra zlokano gujarAtI pATha - eSAvRtirnAma tamoguNasya zaktiryayA vavavabhAsaDanyathA | auSA nidAna puruSamya saMskRta vikSepazaktaH prasarasya hetuH | 115 | - zlokano gadya anvaya - thA vastu anyathA avAje, aSA tamoguNI AvRtiH nAma zaktiH; eSA sA, puruSasya saMsRteH nidAnaM (asti); vikSepazakte: (5) saMskRteH prasarI hetu: ( ta) / 1 / zabdArtha - mukhya vAkya A pramANe che tamoguNastha bAvRtti: nAma : mati zravRtiH AcchAdita karavuM, sAvRti - eTale AvaraNa, mA+vR (DhAMkI devuM), e dhAtu parathI baneluM nAma(Noun); AvRtti:(Edition) - zabda sAthe A bAvRtiH-zabdano goTALo na thaI jAya e dhyAnamAM rAkhavAnuM rahe che. "AvRti (AvaraNa)nAmanI, tamoguNanI A te zakti che; kaI ? e zakti zuM kare che?- yathA vatu anyathA navamAte I anyathA eTale je kaMI mULamAM, kharekhara, hoya, tenAthI jUduM, viparIta; otherwise. tamoguNanI A te zakti che, jenA vaDe (vayA) vastu je kaMI hoya, tenAthI viparIta(vathA) bhAse che, jaNAya che, dekhAya che(savamA); A "zakti' vizenI bIjI vAta kaI ? vSA sA, puNya saMgra: nidAna (ti) | saMskRti eTale saMsAra; sa+vR - e dhAtu parathI banelAM A baMne nAmo - saMskRti ane saMsAra-no artha eka ja : "saMsAra'(Worldy life). saMrati rUti 226 | vivekacUDAmaNi Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra; / - je satata saryA kare, aNuaTakyo cAlyA ja kare te 'saMsAra' ! 'saMsAra' ane sAMsArika jIvananAM svarUpane hUbahU samajAvatI kevI suMdara vyutpatti ! nina eTale mULa kAraNa; 'AvRti' (AvaraNa), - te zakti che, je manuSyanA saMsAranuM mULa kAraNa che; ane A zakti vize bIjuM je yAda rAkhavA jevuM che te A che : sA vikSepazaH prasaraNya api hetuH (asti) / prasarI eTale vistAra, vistaraNa, phelAI javuM te, pathAro; rajoguNanI pelI pUrvakta 'vikSepazakti'nA prasaravAnuM kAraNa paNa A 'AvRti'-zakti ja che. ahIM paNa 'puruSa'-zabda 'manuSya' athavA 'jIvAtmA'nA arthamAM prayojAyo che, e noMdhapAtra che. (115) anuvAda :- jenA vaDe vastu (mULa karatAM) viparIta bhAse che te, 'AvaraNa'nAmanI, tamoguNanI zakti che; A te ja zakti che, je, manuSyanA saMsAranuM mULa kAraNa che, ane (rajoguNanI pelI) 'vikSepa'-zaktinA vistAranuM paNa kAraNa che. (115) TippaNa :- mumukSunA mArgamAM avarodharUpa evI, rajoguNanI 'vikSepa'-zaktinAM kAryanI vAta, A pahelAM, kahevAI; mAyA to triguNAtmikA che ja; eTale tenA tamoguNanI eka zakti, - 'AvRti'(AvaraNa)nuM svarUpa, sAdhakanA mArgamAM vighnarUpa banatuM enuM kArya, ahIM samajAvavAmAM AvyuM che : * manuSyanAM manamAM bhramaNA, bhrAMti kyAre utpanna thAya che ? je kaMI te jue, te tenAM mULa svarUpamAM na dekhAya, paraMtu sAva jUdA ja, viparIta, svarUpe dekhAya tyAre, tene te vastu vize bhrama Ubho thAya che. hatuM to mULa doraDuM ja, paNa rAtanAM aMdhArAnAM kAraNe, doraDAMnuM mULa doraDuM-svarUpa, aMdhArAMnAM kAraNe, DhaMkAI gayuM, 'AvRta' thaI gayuM ane je pote te nhotuM, evAM sApanAM svarUpe, mANasane dekhAyuM - 'bhANyuM', ane pariNAme doraDuM jonAra mANasanA manamAM sApa vizeno bhrama utpanna thayo. mAyAnAM svarUpanAM nirUpaNamAM, ene 'avidyA' paNa kahevAmAM AvI che. vidyAnI virodhI, vidyA na hoya te, avidyA. mAyAnuM triguNAtmaka svarUpa paNa A avidyA vaDe prabhAvita thayeluM hovAthI, tamoguNa para paNa te chavAyelI ja rahe che. ane pariNAme, tamoguNanI 'AvaraNa'(AvRtti)- zakti utpanna thAya che, jenA vaDe mULa vastu te AtmA, AtmA-svarUpe nahIM paNa anAtmA-rUpe dekhAya che. A AvaraNazakti AtmAne DhAMkI de che, tethI doraDAMne badale jema sApano AbhAsa thayo tema, ahIM AtmAne badale anAtmAno bhAsa thayo. aMdhAruM dUra thAya ane prakAza maLe tyAre, jema satyano bhrama ke AbhAsa paNa dUra thAya, doraDuM enAM, mULa svarUpe dekhAya, tema ahIM paNa jJAnano udaya thAya, eTale ajJAna athavA avidyAnuM nivAraNa thAya ane AtmAnAM mULasvarUpanAM darzana thAya ! paraMtu 'jJAna' eTale ke vidyAno udaya thAya te pahelAM to, 'avidyA'nuM sAmrAjaya ! avidyA tamoguNa para potAnuM AropaNa karI de, ane enAthI sarjAya, vivekacUDAmaNi / 227 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamoguNanI "AvRti (AvaraNa)-zakti ! "AtmA' enA vaDe "AvRta' thaI jAya, eTale AtmA anyathA-rUpe, eTale ke anAtmA-rUpe avabhAsita thAya, ane anAtmAnuM satata "avabhAsana" eTale ja "saMskRti', - A saMsAra ! ane "saMsAra'nAM mULamAM, enuM nidAna', tamoguNanI A AvaraNa-zakti ! Ama to, jarA jhINI najare jovAmAM Ave to, A AvaraNa-zakti ja rajoguNanI pelI vikSepa-zaktinuM kAraNa bane che : AtmAnuM mULa rUpa "AvRta thaI jAya, DhaMkAI jAya, eTale 'daSya'nI-manuSyanI dRSTi vikSipta' (Disturbed, distracted) thaI gaI : AtmAnuM "AvaraNa" ja jonAra manuSyanI dRSTimAM 'vikSepa' Ubho kare che. tamoguNanI gItA-nirUpita, A samajUtI, ApaNA prastuta saMdarbhamAM, yAda rAkhavA jevI che : tamastvajJAnajaM viddhi mohanaM sarvadehinAm / vmalAnanidrAmatavijJAti bhArata | (14, 8) A tamoguNa pote ja, jo ajJAnamAMthI janmyo hoya, to pachI enAM saMtAno moha, pramAda, Alasya, nidrA jevAM ja hoya ne ! ane tethI te to baMdhanarUpa ja banI rahe! mahAbhAratanAM udyogaparvamAM, "sanatasujAta' nAmanuM eka upaparva Ave che jemAM, sanatasujAta-RSi dhRtarASTrane upadeza ApatAM kahe che, - pramAlo vai mRtyuH (2,4). pramAdanI, kevI spaSTa chatAM sacoTa vyAkhyA ! mRtyu jevA pramAdanuM jyAM zAsana cAlI rahyuM hoya tyAM, astitva-svarUpa AtmAnuM to "AvaraNa' ja thaI jAyane ! ane AvA "AvRta' AtmAnuM jyAM sudhI anAvaraNa na thAya, tyAM sudhI to, sarvatra, basa, saMsAra ane baMdhana ja ! zlokano chaMda : upajAti (115) 116 prajJAvAnapi paNDito'pi caturo'pyatyantasUkSmArthadRk vyAlIDhastamasA na vetti bahudhA saMbodhito'pi sphuTam / bhrAntyAropitameva sAdhu kalayatyAlambate tadguNAn hantAsau prabalA durantatamasaH zaktirmahatyAvRtiH // 116 // zlokano gujarAtI pATha - prajJAvAnapi paMDitoDapi caturoDapyatyAsUkamArthadapha cAlIDhastamasA na veti bahudhA saMbodhitoDapi phuTam | bhAjyAropitameva sAdhu kalayayAlabate taNUNAnuM hattAsau prabalA durannatamasaH zaktirmahatyAvRtiH - 116 II 228 | vivecUDAmaNi Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya - prajJAvAna pi pablita: epi, vada 5, atyantasUkSmArthadaka, tamasA vyAlIDhaH, bahudhA saMbodhitaH api (manuSyaH) sphuTaM na vetti, bhrAntyA AropitaM eva (vastu) sAdhu kalayati, tadguNAn Alambate / hanta, durandratama: maNI mahatI mAgRti: zap: pravatA (mati) || 6 | | zabdArtha - mukhya vAkya che : turantatamaH: maNI mahatI mAgRti: : pravatA (ti) eTale jeno aMta atyaMta agharo che; kurtamaH mantaH yastha sa: | eTale, evI vastu, jeno nAza karavo bahu kaThina che. tamoguNanuM A vizeSaNa che, tethI tamoguNamAMthI mukta thavuM keTaluM agharuM che, eno khyAla A zabdamAMthI maLe che. AvA tamoguNanI A mahAna(mahata) "AvaraNa'-zakti bahu prabaLa (pravA) che. AvaraNa-zaktinI ATalI badhI prazaMsA zA mATe ? eno prabhAva juo : manuSya game teTalo buddhizALI (prajJAvAnI hoya, paMDita(hita)hoya, catura-cAlAka-hoMziyAra(raMtuehoya. khUba ja jhINI najare padArthone joI zake evo (atyanta-sUkSma-artha-6) hoya. DU - daSTi, najara. jovAnI zakti hoya to paNa, te chatAM; - uparyukta dareka zabda pachI pa-zabda che; tethI ATalA badhA vidhAyaka (Positive) sadguNo dharAvato hoya chatAM, jo te manuSya temanA gIta: - tamoguNathI grasta, vyApta, enI gADha asara taLe AvI gayo hoya to; vi++ni-dhAtunuM karmaNi bhUtakRdanta-rUpa, vyatIta; AvA mANasanI kevI avadazA thAya che, te juo : vahudhA eTale bahu prakAre, aneka rIte; vadhatA , - samajAvavAmAM AvyuM hoya te chatAM; te ra ra veri - te spaSTa samajI zakato nathI; jhAnyA mAravata parva (vastu, sAdhu nIti bhramaNA vaDe Aropita evI asatya vastune ja satya (sAdhu) samaje che ( ti), eTaluM ja nahIM paraMtu te(asatya)nA vaDe ja Aropita evA A saMsAranA guNonuM ja avalaMbana kare che, tene ja svIkAre che, tene ja vaLagI rahe che : tadguNAn (tasya Aropitasya, asatyavastunaH saMsArasya guNAn) Alambate / saMskRtamAM utta,-e zabda, hRdayanA vividha bhAvonI abhivyakti mATeno udagAra che. ahIM e UMDA khedane vyakta kare che ke aho ! are ! A AvRtizakti keTalI badhI baLavAna che ! (116) anuvAda - (manuSya) game tevo buddhimAna, paMDita, kAryadakSa, ane atyaMta sUkSma dRSTivALo hoya to paNa, jyAre te tamoguNathI vyApta thayo hoya tyAre, tene aneka rIte samajAvavAmAM Avyo hoya te chatAM, te sAcuM samajato nathI, bhrAnti vaDe (satya para) Aropita(asatya)ne ja sAcuM samaje che ane enA guNone svIkAre che : aho ! muzkelIthI dUra karI zakAya evI, tamoguNanI A AvaraNazakti (TalI badhI) baLavAna che ! (116) vivekacUDAmaNi | 229 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa - pahelI vAta to e ke tamoguNa pote ja duranta' che, eno aMta lAvavo, eno nAza karavo atyaMta kaThina che, enAM astitvane miTAvavAnuM kAma ghaNuM agharuM che; eTale enAM AvAM svarUpamAMthI ja sarjAtI zakti, - "AvaraNa'zaktinI prabaLatA, tAkAta paNa evI-eTalI ja moTI hoya, te svAbhAvika che. A zlokamAM AcAryazrIe, bIjI mahattvanI vAta e kahI che ke sAdhaka manuSyanI game tevI ucca prajJA-medhA, enuM game tevuM pAMDitya, enI game tevI kAryadakSatA, vastune jovA-samajavAnI enI game tevI atyaMta sUkSma dRSTi hoya, - AvI samRddha saguNasaMpatti enI pAse hoya te chatAM, pelI AvaraNa-zakti pAse te saMpUrNarIte lAcAra, asahAya, nirupAya thaI jAya che ! koI sarvocca kakSAnA sadgurue tene, aneka rIte, bahuvidha dRSTAMto ApIne, savistara samajAvyuM hoya ke"bhAI ! A saMsAra mithyA che, asatya che, AbhAsa-mAtra che !" te chatAM paNa te tamoguNanA vyApamAM AvI jAya, eTalI ja vAra! "zeThanI zikhAmaNa jhAMpA sudhI !"- e lokapracalita kahevata pramANe, enI pelI mAtabara sadguNasaMpati ane sadgurujInI saghaLI dIkSA-zikSA, - A badhuM ja, tamoguNe sarjelI enI mUDhatA pAse paLavAramAM hatuM-na-hatuM thaI jAya che ! enAM samagra astitva para tamoguNanI pakaDa evI sakhata ane sajjaDa hoya che, ke e bicAro rAMka banI jAya che, ane e zaktine vazavartIne ja ene rahevuM paDe che ! AvaraNazaktino A ja mahimA, enI pratiSThA, ane A ja enI Azcaryajanaka prabaLatA ! pahelI, upara challI najare, jonArane ema avazya lAge ke AvAM nirUpaNamAM to AvaraNazaktinI prazaMsA ke stuti (vakhANa) karavAmAM AvI che. paraMtu tamoguNanI A zaktino, mokSasAdhaka manuSyanAM mana-hRdaya para je vinAzaka prabhAva paDe che, tene lakSamAM laIe, - eTale ke te manuSyanI mokSaprApti mATenI pAtratA, eno e mATeno saghaLo adhikAra, badhuM ja naSTa-bhraSTa thaI jAya che, teno vicAra karIe, tyAre ApaNane pratIti thAya che ke - nA, nA, A kaMI "stuti' na kahevAya, AvuM kharAba pariNAma lAvanAranAM A kaMI vakhANa na kahevAya ! e zaktinuM AvuM nirUpaNa pote ja enI "nindA' banI rahe che ! AvAM nirUpaNamAMthI ja mokSArthIne cokakhI cetavaNI maLI jAya che ke, - "joje, bhAI ! A AvaraNazaktithI lAkha jojana dUra raheje !" jenAthI dUra rahevAnI bhalAmaNa thatI hoya, e koI sArI vastu to hoya ja nahIM ! basa, A ja enI nidA' ! stuti' (vakhANa) karyA pachI, e "stuti' dvArA ja, koInI "nindA karavAmAM Ave, e "alaMkAra (Figure of speech)ne sAhityanAM zAstranA jANakAro "vyAjastuti" alaMkAra kahe che. A zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (11) 230 | vivekacUDAmaNi Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 abhAvanA vA viparItabhAvanA- saMbhAvanA litipariyA: / saMsargayuktaM na vimuJcati dhuvaM | vikSepaNaji: kSatyikAram | 227, I zlokano gujarAtI pATha : abhAvanA vA viparItabhAvanA -saMbhAvanA vipratipattirasyAH | saMsargayukta na vimucati dhruva vikSepazaktiH payatyajagnam 117 || zlokano gadya anvaya - 3yA: (kAvRtivityAra) saMyu (manuSya) abhAvanA, viparItabhAvanA, asaMbhAvanA, vipratipattiH vA dhruvaM na vimuJcati; vikSepazaktiH () () 3 gaa kSati | 227 | | zabdArtha:- amAvanA - kazuM ja na sUjhe evI vRtti, sthiti, halata; viparItapAvanA - UMdhuM-ulaTuM-avaLuM sUjhe evI vRtti, sthiti, hAlata; saMpAvanA, - satyane sAcI vAtane-hakIkatane azakya-asaMbhavita mAnavAnI vRtti, sthiti, hAlata; vivipattiH - zaMkAmAM paDI javAnI, saMzayagrasta banI javAnI vRtti, sthiti, hAlata. - "A yuddhamAM mAre laDavuM? ke na laDavuM? laDuM to bhIkha-droNa jevA vaDIlo, duryodhana-duHzAsana jevA pitarAI bhAIono haNanAro na banuM? ane na lakhuM to kSatriya tarIkenA mArA ravadharmanuM zuM?' - AvI zaMkA, gaDamathala, eTale "vipratipatti. mahAbhAratanA kurukSetra-yuddhanA AraMbhamAM, arjunanAM mananI paNa AvI ja paristhiti hatI. bhagavAna zrIkRSNa arjunane spaSTa jaNAvyuM ke AvA "saMzayanI pAchaLa be kAraNo hoya che, - ajJAna ane azraddhA ane Avo saMzayagrasta mANasa aMte nAza pAme che - mAthAzradhAnaza saMzayAtmA vinazyati || 4, 40 || A cAreya prakAranI paristhiti zuM kare che? - gayA. (sAvRti tyA) saMyu$ (manuSya) dhruvaM na vimuti I dhruvaM - cokkasa, avazya, nakkI, niHzaMka, haMmeza-kAyama mATe. A AvaraNa-zaktinA saMsargamAM,-saMparkamAM-vazamAM AvelA manuSyane, "abhAvanA' vagere pelA sarva manovikAro kadI choDatA nathI, kAyama mATe tene potAnAmAM keda karI de che, tene haMmeza mATe asvastha athavA DAmADoLa karI mUke che, jaMpavA detA nathI. "AvaraNa'-zaktino bhoga (Victim) banelAnI hAlata jo AvI che, to pelI "vikSepa'-zaktino prabhAva paNa kaMI ocho vinAzaka nathI; e vaLI zuM kare che? vikSepaki (pa) te sagarsa kSati | manaraM-niraMtara, vivekacUDAmaNi | 231 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satata, aTakyA vinA (Non-stop); kSatti-kSINa, bhraSTa karyA kare che, eno kSaya karyA kare che. (117) anuvAda :-- A(AvaraNa-zakti)nA saMsargamAM AvelA(manuSya)ne abhAvanA, viparIta-bhAvanA, asaMbhAvanA, vipratipatti - (A sarva manovikAro) avazya asvastha karI mUke che; vaLI, vikSepazakti paNa ene niraMtara kSINa karyA kare che. (117) TippaNa :~ manuSya manamAM kevI 'bhAvanA' seve che, enA para enI jIvanasAdhanA AdhAra rAkhe che, ane tethI ja kahevAyuM che ke "jevI jenI bhAvanA, evI enI siddhi,' yAdRzI bhAvanA yasya siddhirbhavati tAdRzI // bhU-mak- e dhAtunAM preraka (Causal) mAvatti parathI baneluM nAma,'bhAvanA',- manamAM kazuMka 'bhAvavuM', kazIka bhAvanA sevavI te. A zlokamAM 'bhAvanA'nA traNa prakAro darzAvavAmAM AvyA cheH abhAvanA, viparIta-bhAvanA ane asaMbhAvanA; ane evo ja, bhAvanAno, cotho prakAra che, - 'vipratipatti. A cAreya manovikArone zabdArtha-vibhAgamAM samajAvavAmAM AvyA che, tethI e sarva svayaMspaSTa banyA che. A cAreya manobhAvanAo, Ama to, sAmAnya paristhitimAM paNa, manuSyanAM manane kSubdha(Confused) karI mUke evA anicchanIya che. hakIkata AvI hoya tyAre, manuSya pelI AvaraNazaktinA saMparkamAM AvI jAya, to to pachI A bhAvanAonAM vinAzazIla kArya vize pUchavuM ja zuM ? (f puna:, vita ?). AvuM bane tyAre to A badhA manovikAro, - abhAvanA vagere - pelA mANasanI mAnasika paristhiti saMpUrNarIte astavyasta, vikSubdha ane DAmADALa karI mUke che. ane pelI 'vikSepa'-zakti paNa, pelA manuSyanAM mana para trATakavAnI rAha joIne ja UbhI hoya che ! . taka maLe ke tarata ja, te paNa pelA manuSyane, mokSa prApta karavAnAM tenAM jIvanadhyeyathI bhraSTa kare che, cyuta kare che, eTaluM ja nahIM paNa niraMtara kSINa karatI rahe che ! rajoguNanI 'vikSepa'-zakti ane tamoguNanI AvaraNa-zakti, e baMnenI, AvI che, vinAzazIla kAryapaddhati / (117) zlokano chaMda : upajAti (117) 118 ajnyaanmaalsyjddtvnidraa-pramAmUtvamuvAstamogu: / etaiH prayukto na hi vetti kiMcid nidrAluvat staMbhavadeva tiSThati // 118 // 232 / vivekacUDAmaNi Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha - ajJAnamAlasyajaDavanidrA -pramAdamUDhatvamukhAstamoguNAH | etaH prayukto na hi vetti kiMci nidrAluvatuM staMbhavadeva niSThati / 118 | zlokano gadya anvaya - ajJAnaM, mAtaca-naDatva-nikA-prama-mRtvamulla: tamo: (tti) | taiH (tamo:) prayu: (manuSya:) livita na hi vetti, nidrAluvat vA staMbhavat eva (sa:) tiSThati // 118 // zabdArtha - nasya - ane pramAdi - baMneno artha "ALasa (Idleness)to kharo ja, paraMtu pramAdamAM vadhArAno eka durguNa paNa bhaLe che, ane te che bedarakArI(carelessness). nahatva-jaDatA, jaDapaNuM; caitanya-sakriyatA-pravAhitAno abhAva; mUhatva - mUDhatA. mu - eTale moha pAmavuM, - e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa, - mUDha, - enA parathI baneluM nAma(noun) - mUtva; Infatuated perplxed, bewildered, stuperied. mahAbhAratanuM kurukSetra-yuddha zaru thatAM pahelAM arjunanuM mana AvuM - karma(Duty)nI bAbatamAM muMjhAI gayuM hatuM - dharmamUhavetA: | (2, 7). A pahelAM kahevAI gayuM che tema, "moha' - e tamoguNanA aneka doSomAMno eka che. ahIM e pharIthI kahevAyuM che.... , - eTale "A badhA', "vagere'. taiH (tamo:) yyu: (manuSya:) livitra tti ! A badhA tamoguNanA doSo vaDe gherAyelo, enI asara taLe Avelo mANasa kazuM ja samajato nathI. nidrANuvat (vA) taMbavat va titi | nivAsu eTale UMghaNazI, UMghato-UMghamAM paDelo-UMghathI gherAyelo; taMga - thAMbhalo. UMghaNazI athavA thAMbhalAnI jema, te, jaDa jevo thaI jAya, banI jAya che. "moha' paNa eka prakAranI nidrA ja che. arjuna paNa AvI "mohanidrAmAM ja paDI gayo hato ane tethI ja, eka kSatriya tarIke, anyAya sAme laDavuM joIe, evo svadharma te samajato hoto. bhagavAna zrIkRSNanA upadezanAM pariNAme, te A moha-nidrAmAMthI jAgyo ane teNe tarata ja ekarAra karyo ke "mAro "moha' nAza pAmyo che, mane mArA svadharmanuM smaraNa thayuM che," no moha mRtine dhyA... || 28, 7rU || Avo che, - tamoguNonA doSono viparIta prabhAva. (118) anuvAda - ajJAna, ALasa, jaDatA, nidrA, pramAda ane mUDhatA, - vagere tamanA guNo che. A sarvenI asara taLe Avelo jIvAtmA kazuM ja samajato nathI : UMghaNazI ke thAMbhalAnI jema te jaDa jevo banI jAya che. (118) TippaNa - piSTastha cheSaNam eTale piSTapeSaNam - eTale khAMDelAne (daLelAne) vivekacUDAmaNi | 233 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharIthI khAMDavuM (daLavuM); eka ne eka vAta pharI-pharIne kahyA karavI : punarukti. Ama to, 'piSTapeSaNa' ane 'punarukti', - sAhityazAstranI dRSTie, 'doSo' che; paraMtu A 'doSa'no paNa eka 'guNa' che ! potAnAM kathanane savizeSa spaSTa karavuM. agharI vAtane pharI-pharIne kahevAmAM Ave to, sAMbhaLanAra mATe e saraLa banI jAya che. 'triguNAtmikA' evI mAyAnI A carcAmAM paNa AcAryazrIe, rajoguNanI 'vikSepa'-zakti ane tamoguNanI 'AvaraNa'-zaktinAM, mokSArthI mATenAM jokhama'ne lakSamAM rAkhIne, A jokhamathI tene cetavavA mATe, ahIM, A punarukti-'doSa' pAsethI paNa 'guNa'nuM kAma karAvyuM che ! rajoguNa-tamoguNanI A baMne atiprabaLa zaktio, mokSArthI manuSya mATe, saMsAra-baMdhana sarjIne, sAdhaka tarIkenI tenI samagra kArakirdIne niSphaLa ane naSTa banAvI de che, - e eka pAyAnI hakIkata (Fundamental fact) para Avazyaka bhAra mUkavA mATe ja (To emphasise), AcAryazrIe, eka Adarza sadguru tarIke, ahIM 'piSTapeSaNa' karyuM che, khAMDelAne pharI-pharI khAMDIne, evuM jhINuM banAvI dIdhuM che ke ene cALavAnI paNa jarUra na rahe, tarata rAMdhavAmAM upayogamAM levAya ! vaktavya vize, ziSyane pUrI pratIti thaI jAya ! zlokano chaMda : upajAti (118) 119 sattvaM vizuddhaM jalavat tathApi tAbhyAM militvA saraNAya kalpate / yatrAtmabimba: pratibimbitaH san prakAzayatyarka ivAkhilaM jaDam // 119 // zlokano gujarAtI pATha : sattva vizuddhe jalavat tathApi tAbhyAM militvA saraNAya kalpate / yutrAtmabimbaH pratibisjitaH san prakAzayatyarka IvAkhile jaDam // 119 // zlokano gadya anvaya :- sattva (sattvazuLa:) nanavat vizuddha (vizuddha:) (asti), tathA api tAmyAM (nomuLa-tamoguLAmyAM) mijitvA sarakhAya pate, yatra sattvaguNasya (kArye buddhau ) Atmabimba: pratibimbitaH san arkaH iva akhilaM navuM prANayati || 12 || zabdArtha :-- sattva (sattvaguNa:) nAvat vizuddha (viSNu) (asti) / 234 | vivekacUDAmaNi Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ emAM zaMkA nathI ke sattvaguNa jaLanA jevo vizuddha-nirmaLa svaccha che; tathA bapi - to paNa, tema chatAM sattvaguNanuM jamA pAsuM AvuM ATaluM badhuM samRddhasaddhara-zraddheya che, to pachI enI viruddha zuM kahevAnuM che? zA mATe ? enI viruddha jatI eka ja paristhiti che, ane te e che ke, te pelA be(tAo)-rajoguNa ane tamoguNa-nI sAthe enI bheLaseLa thaI gaI che, tenI sAthe te bhaLI gayo che (fmativA); Ama thavAnuM zuM pariNAma AvyuM ? (tat sarva) sarakhAya vanyate | saraLa eTale saMsAra, - baMne zabdo (4)-eTale "sarI javuM-e dhAtu parathI banelA che: "saMsAra" eTale te, je, ApaNI pAsethI pratikSaNa sarI jato hoya che, ApaNI pakaDamAM raheto nathI, ApaNI pAse raheto nathI ! ane pachI, je, haMmeza mATe sarI jAya che te ! Rttei - kAraNa banI jAya che. pelA be guNo sAthenA nityasaMbaMdhamilanane kAraNe, anyathA sAro-zubha-zuddha-svaccha evo A sattvaguNa paNa saMsAranuM kAraNa banI rahe che ! paraMtu A sattvaguNa, mULabhUta rIte je sAro che, tenuM, kharAba sobatane kAraNe, AvuM adhaHpatana thayuM hovA chatAM, teno eka vidhAyaka mudo(Plus-point) A rIte TakI rahe che : yava - eTale ke jyAM, te sattvaguNanAM kArya, evI buddhimAM, mAtmavizrva prativinvita: sana - AtmArUpI biMba pratibiMbita thayuM hovAthI; tethI zuM bane che?(:) vinaM navuM prAyati . te samasta samagra sarva jaDa vastuopadArthone prakAzita kare che, jaDane-aMdhakAragrastane-nizcatanane-niSpANane jIvaMta-cetanaprANavaMtA-prakAzavALA banAvI zake che. konI jema ? : rUva - sUryanI mAphaka. (119). anuvAda :- sattvaguNa (jo ke) jaLanA jevo atinirmaLa che, te chatAM te be(rajoguNa-tamoguNa)nI sAthe tenI seLabheLa thaI gaI hovAthI, te saMsAranuM kAraNa bane che; paraMtu) te(sattvaguNa)mAM AtmArUpI biMba pratibiMbita thayuM hovAthI, te, sUryanI mAphaka, jaDa padArthone prakAzita kare che. (119) TippaNa - paramAtmAnI "parA zakti evI "mAyAnAM svarUpanI carcAnA AraMbhamAM ja, ene "triguNAtmikA' kahevAmAM AvI che (zloka-110). sAMkhyadarzanaprabodhita A traNa guNomAMthI be- rajoguNa ane tamoguNa-nA, mokSArthInAM citta paranA prabhAvanI vigato atyAra sudhI ApavAmAM AvI. have, ahIMthI, have pachInA traNa zlokomAM, bAkI rahelA trIjA guNa-"sattva'-nA prabhAvanI carcA karavAmAM Ave che. A guNa-sarva'-nuM nAma ja eka mahattvanI hakIkata abhivyakta kare che ke te a-svarUpa che : sat - eTale, sauprathama to, paramAtmAnAM traNa zAzvata svarUpomAMnuM-"sa, 'cita "AnaMda'-mAMnuM eka ane sauprathama. ane te to kadApi vivekacUDAmaNi | 235 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a-'sat' ke kharAba hoI zake ja nahIM. vaLI, 'sat' (al - eTale 'hovuM'- e dhAtunuM vartamAna kRdanta) eTale ja, je, haMmeza hoya che, te, 'astitva' (Existence). tenAM nAmamAMthI pratIta thatuM tenuM A pAsuM paNa tenAM svarUpanAM sArAMpaNAM(Goodness)no saMketa Ape che. ane eTale ja, A zlokamAM, A sattvaguNanI, jaLa jevI, vizuddhi, nirmaLatA-pavitratA-nI vAta, sauprathama kahevAmAM AvI che (sattva vizuddha nAvata). gItA paNa A ja vAtanuM samarthana kare che HtaMtra sattva nirmatatvAn / (14, 6) paNa, to pachI, A(sattvaguNa)nI sAme vAMdho zo che ? zA mATe, tathApi zabdano prayoga ? basa, eno eka ja vAMka-guno-aparAdha, je kaho te, e ke, te jenI sAthe nitya-saMbaMdha-saMparkamAM rahe che te, - tenA be nitya-saMgAthI (rajoguNa ane tamoguNa !) 'sArA' nathI ! (tAmyAM milittA). A rIte, potAnuM mULabhUta rIte sAruM (st) ane zuddha svarUpa paNa, pelA benAM 'a-sat' ane azuddha svarUpo sAthe bhaLI gayuM hovAthI, enI sAthe seLabheLa thaI gayeluM hovAthI,..... A kAraNe, kevuM-zuM pariNAma, Ave che ? are, bahu bhayaMkara pariNAma, - te saMsAranuM kAraNa bane che (saraLAya pate) ! ane A kaMI jevI-tevI vAta che? saMsAranuM kAraNa eTale to 'baMdhana', - je, mokSanuM avarodha-rUpa banI rahe ! bhale 'sukha' ane 'jJAnanA saMgamAM, paNa sAdhakane te baMdhanarUpa bane che, e to nakkI !' muhasaMmena vakhAti jJAnasaMspena vAnaya // gItA 14, 6 / / "jevI sobata, tevI asara" ane "A man is known by the company, he keeps," - jevI kahevato kaMI amathI racAI haze ! ane Ama chatAM, 'sAro' padArtha (ane sAro mANasa paNa !) potAnuM janmajAta sArApaNuM choDato nathI, eTale enuM "sat'-kArya" to cAlu ja rahe che, - e enI jaM 'UjaLI bAju' che ! A saving grace ! - zI che enI e 'UjaLI bAju' ? e ja, ke te samasta jaDa padArthone prakAzita kare che (ahinuM navuM prAzayati ). e, vaLI, kevI rIte ? jIvAtmA sattvaguNasabhara hoya tyAre, enI sAttvika buddhimAM 'AtmA'nuM pratibiMba paDe che, (yaMtra JAtmanimnaH pratinizrvita: san), tethI te buddhi caitanyapUrNa ane jJAnamaya bane che, anyane, enA saMparkamAM AvanAra 'jaDa' jevA padArthone, indriyone paNa potAnA jevAM ja, prakAzita karI rahe che ! gItAe paNa 'sattvaguNa' mATe, prAza ane anAmayam jevA samucita zabdo prayojyA che (14,6). A baMne vizeSaNo paryApta rIte sUcaka (significant) che : zAstromAM paNa 'prakAzavuM' eTale ja 'jANavuM'. 'prakAza' eTale ja 'jJAna'; ane anAmaya eTale 'svastha'-(Healthy) ane sphurtimaya(Gleaming, Glittering, Shining). : koI paNa manuSya keTalo jJAnI ane samajadAra che, enI mAtrA, enuM pramANa, enAM buddhidhaTaka evA sattvaguNanI vizuddhinI mAtrA para AdhAra rAkhe che. 236 / vivekacUDAmaNi Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanazAstramAM jIvAtmAnAM svarUpa vize. traNa "vAdo pracalita che : prativivuM, 3 vache ane AmANa, - emAMno prathama "vAda eTale "pratibiMba'vAda,AcAryazrIne svIkArya jaNAya che. savanuM lakSaNa "vAkyapadIya"(pR.6)mAM A pramANe ApavAmAM AvyuM che : zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // ane mAmAlanI samajUtI to, vedAntadarzanamAM ja, A pramANe, ApavAmAM AvI che : tatrAjJAnaM dhiyA nazyedAbhAsAttu ghaTaM sphuret / AvA vAdo ane mato to, sAmAnya mANasanI matine muMjhavI de, eTale enI vIgatomAM UtaravAnuM, ApaNA mATe nathI Avazyaka, nathI icchanIya. mumukSue sadA smaraNamAM rAkhavAnI hakIkata to e che ke A sattvaguNa, mULabhUta rIte, sAro hovA chatAM, te, pelA traNa-guNomAMno eka che, ane te paNa, pelA anya be guNonI jema, sAMkhya-prabodhita prakRtimAMthI ja udbhavyo hovAthI, pelA benI jema ja, baMdhanarUpa bane che : sattvaM rajastama iti guNAH prakRtisaMbhavAH / "nirvatti ' mahAvAho hai hinamavyayama || gItA 14, 5 || che ane eTale ja, mokSaprAptimAM jene sAco ane saMniSTha rasa hoya tene, ApaNAM darzanazAstramAM, A traNeya guNonA prabhAvathI para thavAnI, triguNAtIta thaI javAnI bhArapUrvaka bhalAmaNa karavAmAM AvI che. juo gItA : guNAnetAnatItya trIn dehI dehasamudbhavAn / garbhamRtyunA vimupomRtamaranu / 14, 20 || AvI triguNAtIta'-avasthA eTale ja saMsAranAM sarva- janma, jarA, mRtyu vagere - duHkhomAMthI mukti, - eTale ke "mokSa' - ane aMtima amRtatvanI prApti. zlokano chaMda : upajAti (119) 1 20 mizrasya sattvasya bhavanti dharmA stvamAnitAdyA niyamA yamAdyAH / . zraddhA ca bhaktizva mumukSutA ca saivI = saMpatti kSattivRtti 220 che. zlokano gujarAtI pATha - mizrazya sarvasya bhavatti dharmA -svamAnitAghA niyamA yamAhyAH | zraddhA 2 bhaktizca mumukSatA ca daivI ca saMpatirasazivRtti: 120 || vivekacUDAmaNi | 237 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya - 3 manitA-mAdA: yama-marA niyama:, zraddhA ra. bhaktiH mumukSutA ca, daivI ca saMpattiH, asat-nivRttiH, - (ete) tu mizrasya sarvaNya dharmo mavati | 20 || zabdArtha - rajoguNa ane tamoguNa - e baMne sAthe nitya-saMbaMdhamAM hovAthI, A zlokanA AraMbhamAM ja, sattvaguNane mizra' kahevAmAM Avyo che, te yogya ja che; chatAM manuSyanAM cittamAM sattvaguNanuM prAdhAnya hoya, ane pelA be - rajoguNa ane tamoguNa-nI gauNatA(subordinate position) hoya, - evI sthiti paNa eka siddhi (Atainment, Accomplishment) gaNAya che, eno paNa evo mahimA che, ane enI ahIM prazasti karavAmAM AvI che. amAnatA-bA eTale gItAnA 13mA adhyAyamAM, zloka-7thI 11mA sudhImAM varNavavAmAM AvelAM, "jJAna"nAM 24 sAdhano athavA pagathiyAM; yama-madyA: niyama: eTale "yogasUtra"mAM pataMjalimunie nirUpelA, - ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya ane aparigraha, - e pAMca yamo'; e ja "yogasUtra" anusAra, zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya ane IzvarapUjA,- e pAMca "niyamo'; gItAnA 16mA adhyAyamAM, AraMbhamAM ja, amaye sarvasaMzuddhithI nAtimAnitA (zloka 1-2-3),- vagere darzAvelA 24, devI saMpattinA sadAcAro; mAta-nivRtti. eTale e ja 16mA adhyAyanA 4thA zlokamAM varNavavAmAM AvelI "AsurI saMpattinuM nivAraNa, eno tyAga, enuM dUrIkaraNa; ane A uparAMta zraddhA, bhakti ane mumukSatA,- A badhA mizra' chatAM sattvapradhAna manuSya aMtaHkaraNanA dharmo che. (12) anuvAda :- amAnitva vagere, yama-niyama vagere, daivI-saMpattinuM hovApaNuM), AsurI saMpattinuM nivAraNa, zraddhA, bhakti ane mumukSutA, - A badhA ja "mizra' evA sattvaguNanA dharmo che. (12) TippaNa - rajoguNa ane tamoguNa sAthe satata saMbaddha hovAne kAraNe, sattvaguNanuM 100% zuddha svarUpa to zakya ja nathI; TUMkamAM, sAdhake enAM "mizra' - svarUpane to sadA nibhAvavAnuM ja rahyuM. paraMtu mokSaprAptinA sAdhakanA pakSe, sahAyakarUpa bane evI eka bAbata e che ke potAnAM aMtaHkaraNamAM te sattvaguNanAM prAdhAnyane sAcavI rAkhavA sadA sabhAna ane prayatnazIla rahe. sattvaguNanI pradhAnatA jo vyavasthita rIte jaLavAI rahe to, A zlokamAM gaNAvavAmAM AvelA sarva vidhAyaka (Positive) dharmo tenA mokSamArgamAM avazya madadarUpa banI rahe. ane A paNa kaMI jevI tevI siddhi nathI. sattvaguNanA A sarva dharmonI vigato zabdArtha-vibhAgamAM ApI che, - tenA badhA lAbho mokSArthI sAdhakanI AdhyAtmika kArakirdIne upUvaLa ane yazasvI banAvI zake evA sattva-sabhara ane samRddha che. ane je sAco ane saMvedanazIla mumukSu hoya, tenuM to samagra vyaktitva ja zraddhA tathA bhaktinA bhAvo vaDe bhInuM hoya ja. 238 | vivekacUDAmaNi Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sthiti to "triguNAtIta -avasthA che, paraMtu te siddhi na prApta thAya tyAMsudhI, sattvaguNanAM prAdhAnyane akabaMdha surakSita rAkhavAnuM to anivArya ja che, - e vAta para ahIM bhAra mUkavAmAM Avyo che. - zlokano chaMda : upajAti (120) - 1 21. vizuddhasattvasya guNAH prasAdaH svAtmAnubhUtiH paramA prazAntiH / / tRptiH praharSaH paramAtmaniSThA yathA salADaDanAM samRti | 22? zlokano gujarAtI pATha - vizuddhasatvasya guNAH prasAda - svAtmAnubhUtiH paramA prazAntiH - tRpti praharSa paramAtmaniSThA - yayA sadADaDanandarasa samRcchati 121 / zlokano gadya avaya :- praviDa, svAtmAnubhUti, parama prazanita, dRSi, praharSa (2), yayA (siddha manuSya:) HvA mAnanAM samRchata, (sA, tA) paramAtmAnI, - (ta sava) viddhasI gukhI: (kSatti) || 122 | | zabdArtha - prasava - aMtaHkaraNanI UMDI prasannatA; pUjA vageremAM ApaNe bhagavAnane je dharAvIe chIe ane tyArapachI bhaktone je vaheMcIe chIe, te paNa eTalA mATe ja "prasAda (prasAdI, parasAdI) kahevAya che ke te, pUjana dvArA, bhagavAna prasanna thayA che, teno arka (mULa tattva, Essence) banI jAya che. vAtmAnubhUtiH potAnA AtmAno anubhava; paranAM prazAntiH - Ama to, zaktine pra-upasarga lagADAyo che, tethI te zAMti, "saMpUrNa zAMti ja banI jAya che, paraMtu e zAMti paramA' tyAre bane che, jyAre evI saMpUrNa zAMti pratikULa saMjogomAM paNa anubhavAya; phUDa-saMtoSa; praha- ahIM paNa -AgaLa pra-upasarga che, te sUcaka che. pravRSTa harSa: 'ucca prakArano harSa,' rUMvADAM UbhA karI de, evo harSa, romAMca, paramAtmanikA -nika eTale te, jenA vaDe niyama mujaba athavA niyamapUrvaka sthira rahI zakAya. niyamena thayAM thIyate sA niSTha | AvI "niSThA' jyAre paramAtmA pratye hoya ke thAya tyAre te "paramAtmaniSThA" - paramezvara pratyenuM ekaniSThANuM - kahevAya. A paramAtmaniSThAnI vizeSatA zI che? e ja ke tenA vaDe (vayA) siddha manuSya sadA AnaMdarasane prApta kare che (savA mAnandarAM samRcchati ). rasa e kAvyazAstrano eka pAribhASika zabda che. bhojanamAM jema madhura, khAro, khATo vagere cha (6) raso che, tema kAvya-nATaka vageremAM paNa zRMgAra, karuNa, vira vivekacUDAmaNi | 239 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vagere nava (9) raso che. paraMtu pelA cha raso pUla che, jyAre A nava raso sUkSma che, kAraNa ke te AnaMdano AsvAda Ape che. rasa - zabdanI vyutpatti ja sUcaka che, - rIte, vyakti, mAsvAdati rati rasa: | "carvaNA' eTale ja AsvAda. paramAtmAmAnI niSThA je AnaMda Ape, te to divya kakSAno ja AnaMda hoya. evA AnaMdanA rasanI prApti ahIM prastuta che. (sarve) mukhaI: vizuddhasatvaca : (tti) | - A sarva(uparyukta) guNo, vizuddha evA sattvaguNanA, - eTale ke sattvaguNanI pradhAnatAnA, enAM prAdhAnyanA, AdhikyanA che. (11) anuvAda - prasannatA, potAnA AtmAno anubhava, pratikULa paristhitimAM paNa mananI UMDI zAMti, tRmi, praharSa, ane jenA vaDe (siddha manuSya) sadA AnaMdarasane prApta kare che evI paramAtmAmAM ekaniSTha zraddhA,- A badhA, sattvaguNanAM AdhikyanA guNo che. (121) TippaNa - pharI eka vAra spaSTatA karavAnI ke anyathA "sAro' hovA chatAM, sattvaguNa, pelA anya be guNo sAthenA tenAM milananAM pariNAme, saMsAranuM kAraNa bane che (tApyAM nititvA sarakhAya vanya | zloka-119), ane tethI ja, tenuM saMpUrNarIte zuddha svarUpa zakya nathI. paraMtu mokSArthIe to saMsAranAM baMdhanamAMthI mukta thavuM ja rahyuM, ane tenI AvI paristhitimAM, enI samakSa, mAtra eka ja vikalpa che, ane te che sattvaguNanAM prAdhAnyane TakAvI rAkhavAno, rajoguNa tamoguNa para sattvaguNanuM saMpUrNa varcasva jaLavAI rahe, evI siddhi meLavavAno. AvA siddha puruSane sattvaprAdhAnyanA kayA guNono lAbha maLe che, e vAta ahIM, zloka-120 karatAM, jarA jUdI rIte, kahevAmAM AvI che. A aMte to, "saMsAra' e saMsAra ja che ane emAM to "triguNAtmikA mAyA'nuM ja sarvatra sAmrAjaya prasareluM che, emAM kazo "mIna-mekha nathI; tema chatAM paramArthaprApti mATe utsuka evI sAdhaka jo sattvaguNanI pradhAnatA potAnAM aMtaHkaraNamAM siddha karI zake to, te potAnI buddhine vizuddha ane nirmaLa banAvI zake, ane AtmajJAnInI avasthAne siddha saMpanna karI zake, evI badhI sAttvika sAmagrI, sattvaguNanAM prAdhAnyanAM pariNAma-svarUpa, A chellA traNa zlokomAM (119-120121) ApavAmAM AvI che. zlokano chaMda : upajAti (121) 12 2 avyaktametat triguNairniktaM tatkAraNaM nAma zarIramAtmanaH / suSuptiretasya vibhaktyavasthA prInasarveniyavRddhivRtti: | 22ra 240 | vivecUDAmaNi Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : avyaktatat triguaurnirukta tatkAraNe nAma zarIramAtmanaH. sumiratasya vibhakatyavasthA pralInasarvejiyabuddhivRttiH || 122 che. zlokano gadya anvaya:- vizuHi puruM (vidAyA:, mAyAyA:) (ya) niruchuM, ta, avya (pti), tat (4) gAtma: "ra" nAma zarIra (ti); taNa vikhavatyavasthA pratInasendriyavRddhivRtti: supuna: (pti) | zarara / zabdArtha - triA: yu$ (yata) niraC/| - nira$ | (niH +3$) eTale varNana karavAmAM AvyuM, nirUpaNa karavAmAM AvyuM; konuM? vidyAyA:, mAyAvAda | avidyAnuM, mAyAnuM : te nirUpaNa kevuM hatuM ? triALa: (yu) - sattva-raja-tamas e traNa guNothI yukta; pitAnuM avya$ (sti) te "avyakta" che; tat (4) mAtmanaH 'raI' nAma zarIra sti | - ane te ja, - jenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM te ja, - AtmAnuM, jIvAtmAnuM, - "kAraNa'-nAmanuM zarIra che. A kAraNanAmanAM zarIranI svakIya-potIkI-bhinna-viziSTa avasthA kaI che? taya vimasyavasthA suputiH pti - tenI potAnI kahI zakAya evI avasthA "suSupti che. A "suSupti avasthA kevI che ? prInasarvedriyavuddhivRtti: | pratIna - eTale lInavilIna, laya pAmI jAya evI; vRtti-eTale vyApAra, pravRtti, kriyA; te avasthA evI che, jemAM sarva indriyo ane buddhinI pravRttio, enA vyApAro vilIna thaI gayela hoya che; A badhA vyApArI saMpUrNarIte cuta thaI jAya che, kharI paDe che, e badhAMno aMta AvI jAya che. suSupti avasthA daramiyAna, sarva jJAnendriyokarmendriyo ane buddhinI vRttio saMpUrNa zAMta thaI jAya che, potapotAnI kriyAo baMdha karI de che. TUMkamAM, A samaye, mAtra AtmA(jIvAtmA) ane avidyA, - e be ja rahe che. (122) anuvAda - (A pahelAM ahIM, je) traNa guNothI yukta evI (avidyAnuM, mAyAnuM) nirUpaNa karavAmAM AvyuM, te "avyakta' che, ane te ja, AtmAnuM, "kAraNa" nAmanuM zarIra che; enI potIkI avasthA "suSupti che, jemAM sarva indriyo tathA buddhinA vyApAro vilIna thaI jAya che. (122). - TippaNa - A pahelAM skUla zarIra ane sUkSma zarIra, - e benuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM hatuM. have, ahIM, be zlokomAM "kAraNa' - zarIranuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. zloka-naM.110mAM, sAMkhyadarzana-prabodhita, sattva-raja-tamas e traNa guNothI yukta, paramAtmAnI, anAdi-avidyA evI parA zaktinuM varNana karavAmAM AvyuM hatuM ane tyAM ja, "mAyA' e nAmathI ja oLakhAya che te, A avidyA-mAyAmAMthI ja badhuM jagata utpanna thAya che (thayA sarva nA prasUyata), - ema kahevAmAM vivekacUDAmaNi | 241 pharma-16 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvyuM hatuM. eno phalitArtha ja e ke e ja AtmAnuM kAraNa zarIra che. have e ja saMdarbhane AgaLa vadhArIne, ahIM A "kAraNa zarIranAM viziSTa svarUpanuM vivecana karavAmAM AvyuM che. traNeya prakAranAM zarIrone potapotAnI "avasthA hoya che, - jema ke, "skUlazarIranI "jAgratu'-avasthA ane "sUkSma-zarIranI "slama'-avasthA che; tema ja A "kAraNa"nI avasthA "suSupti che. A "suSupti, A "kAraNa zarIranI svakIya avasthA che; ene ahIM viz2i-avasthA, - viziSTa, lAkSaNika, jUdI bhinna, - eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke A avasthA daramiyAna, "jAgrata'-avasthA jevo, sthULa padArtho sAtheno kazo vyavahAra, hoto nathI, ane "svapra-avasthAmAM bane che tema, buddhi pote ja "jAgrata avasthAnI jAta jAtanI vAsanAo vaDe kartAbhoktAbhAvane prApta thAya che, - evuM paNa A suSupti - avasthAmAM banatuM nathI. ahIM to jJAna ane karma baMnenI sarva indriyo, buddhi, mana, - e badhAMnAM vRttio - vyavahAro - vyApAro gADha ajJAnamAM laya pAme che, vilIna thaI jAya che, kriyAzUnya thaI jAya che. TUMkamAM, "kAraNa zarIranI A potIkI svakIya evI suSupti--avasthAmAM sarva prakAranI pravRttio nivRtta thaI jAya che ane A nivRttinAM pariNAme ja tyAM eka prakAranI "ajJAnajanya zAMtino anubhava thAya che. paristhiti AvI hovAthI, savAla e Ubho thAya ke A ajJAnadazAne paNa jANanAro koIka to hovo joIene ! e koNa ? javAba eka ja, - ke e suSupti ane ajJAnano ekamAtra sAkSI ane dRSTA evo AtmA tyAM che, je pote jJAnasvarUpa che, satu-svarUpa che. enI anupasthiti to kadI kalpI zakAya ja nahIM. tAtparya e ja ke traNeya prakAranAM zarIranI traNeya avasthAmAM paNa, sadA-sarvadA sAkSI evo AtmA, sarvanuM sarvatra darzana karato, satata upasthita ja hoya che. , zlokano chaMda : upajAti (122) 123 . sarvaprakArapramitiprazAnti -vanAtmanAvasthitideva vRddhaH | suSuptiretasya kila pratItiH kiJcinna vedmIti jagatprasiddheH // 123 // zlokano gujarAtI pATha :sarvaprakArapramitiprazAnti baijAtmanAvasthitireva buddhaH | suSumiratasya kila pratIti . kiMcitra vehrIti jagatmasiddhaH || 123 ll 242 | vivekacUDAmaNi Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya:- 3H sarvapratiprazakti, (vu va) vIrAtmanA, vi avasthiti, ... (zI) tirNa (nIvAtmana:) : (avasthA asti); (:) (ma) vivid ra vena ti na brisiddhara (sarveSAM) ni pratIti (pati) | 223 zabdArtha :- mukhya vAkya A pramANe che : tirNa (nIvAtmana:) (zI) : (avasthA masti) | - A jIvAtmAnI "sumi avasthA (AvI) hoya che. kevI hoya che ? be vizeSaNo: eka- (tatra) vadhe. sarvaprajAtiprAntiH (pati), ane bIjuM, yuddhaH vInAtmanA pava matiH (pati) I fmati eTale jJAna. tyAM, suSupri-avasthAmAM, buddhinuM sarva prakAranuM jJAna zamI jAya che - (prazAntiH); eno artha e thayo ke A avasthA daramiyAna, buddhi, badhI jAtanuM jJAna meLavavAnuM kAma baMdha karI de che; ane e ja buddhinI, eTale ke aMtaHkaraNanI avasthiti, paristhiti, - enuM astitva paNa mAtra bIjarUpe ja rahe che. jIvAtmAnI sumi avasthA AvI hoya che. AvA nirNaya para AvavA mATe kazuM samarthana kharuM? hA, tarata gaLe UtarI jAya evuM samarthana, A pramANe che : A suSupti avasthA daramiyAna, emAM rahela vyaktino anubhava evo hoya che ke e avasthAmAMthI jAgyA pachI tarata ja te ema kahe che ke "huM to kazuM jANato ja nathI, mane to kazI ja khabara nathI ! huM to nirAMte UMghI gayo hato, sarasa majAnI sukhaprada UMgha mane AvI gaI !" ane vyaktinA AvA anubhavanI pratIti, jagatmasiddha che, sArvajanika-sArvalaukika che (mAM vi6 ne vemi rUti gaprasiddha pratItiH |) jina eTale kharekhara, sAce ja, niHzaMka, - Indeed, Really, Undoubtedly. A zabda paNa uparyukta pratItinuM samarthana kare che. (123) anuvAda - jyAM sarva prakAranuM jJAna zamI jAya che ane buddhinuM astitva paNa mAtra bIjarUpe ja rahe che evI - A jIvAtmA)nI suSupti (avasthA) che; (kAraNa ke, "huM kAMI paNa jANato nathI"- evI pratIti (sarvane thAya che) te, jagatmasiddha che. (123) TippaNa:- suSupri-avasthA daramiyAna, A pahelAM kahyuM che tema, sarva indriyo, buddhi, mana, - e sahunA saghaLA vyavahAro-vyApAro vilIna thaI jAya che. kAraNa'zarIranI A evI avasthA che, jemAM, jeno dharma jJAna meLavavAno che, e buddhi pote ja, potAnuM A kArya baMdha karI de, choDI de, eTaluM ja nahIM paraMtu aMtaHkaraNasvarUpa e ja buddhinuM astitva paNa mAtra enAM bIjarUpe ja rahe, ethI vizeSa kazuM ja nahIM ! Ano artha ja e thayo ke A avasthA daramiyAna, saMsAranI saghaLI mitio saMpUrNarIte nivRtta thaI jAya che. saMkSepamAM, kAraNa zarIra ane jIvAtmAnI mA "suSupti avasthA, - eka prakAranI ajJAnadazA che, jyAre e avasthAmAMnI vivekacUDAmaNi | 243 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktine paNa jagatmasiddha evI pratIti thAya ke, jAgatAMnI sAthe ja e bolI UThe ke "huM kazuM jANato nathI !" (mAM vivid vemi ) paraMtu A anusaMdhAnamAM sadA-smaraNIya evI hakIkata e che ke jJAnanA A saMpUrNa abhAvane, - eTale ke ajJAnane paNa jANanAro, - eno paNa jJAtA, ajJAnano paNa jJAtA che, - ane te che AtmA, sarvano daSTA, sarvano sAkSI, sarvajJAnasvarUpa ! zlokano chaMda upajAti (123) 1ra4 dehendriyaprANamano'hamAdayaH sarve vikArA viSayAH sukhAdayaH / vyomAdibhUtAnyakhilaM ca vizva -vyaparyantamiTuM inAtmA | 224 | zlokano gujarAtI pATha - dendriyaprANamanohamAdayaH sarve vikArA viSayA sukhAdayaH | vyomAdibhUtA khilaM ca vizva mavyaktaparyantamidaM hyanAtmA || 124 zlokano gadya anvaya:- jiya-kALa-mana-adaM-bAyaH sarve vira:, viSayAH, sukhAdayaH, vyomAdibhUtAni, avyaktaparyantaM idaM akhilaM ca vizvaM hi manAtmA ! 224 || zabdArtha - mukhya vAkya che : TuM vizva di anAtmA (ta) | A AkhuMye vizva anAtmA, eTale ke jaDa che. samagra brahmAMDamAM "AtmA" e eka ja tattva sadA-sarvadA caitanyapUrNa ane zAzvata(Eternal) che. eTale svAbhAvika rIte ja, vizvamAMnuM bAkInuM badhuM ja, "AtmA' na hovAthI, "anAtmA', eTale ke jaDa che. bAkInuM badhuM eTale zuM ? - enI yAdI zlokamAM A pramANe ApavAmAM AvI che : deha, Indriya, prANa, mana, ahaMkAra vagere badhA vikAro; sukha-du:kha vagere viSayavAsanAo; AkAza (coma) vagere pAMca mahAbhUto ane "avyakta sudhInuM (paryanta), - bAkInuM badhuM ja jaDa che. "avyakta eTale je vyakta nathI te, samagra prakRti athavA mAyA. (124). anuvAda :- deha, indriyo, prANa, mana, ahaMkAra vagere (badhA) vikAro; sukhaduHkha vagere viSayo; AkAza vagere (pAMca) mahAbhUto ane "avyakta' sudhInuM A samasta vizva, - A saghaLuM jaDa che. (124) 244 | vivekacUDAmaNi Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa - Ama to, zlokamAMnA badhA ja zabdo saraLa ane sugama che, ane zabdArtha-vibhAgamAM, e sarvanA artho samajAvavAmAM AvyA che, eTaluM ja nahIM paraMtu A pahelAMnA zlokomAM e sarvanuM savistara vivecana paNa thaI gayuM che. mAtra eka ja vAta pratye graMthakAra sAdhakanuM lakSa kheMcavA mAge che; ane te e ke paramAtmA'nAM svarUpanuM nirUpaNa zaru karatAM pahelAM, ane mAyAnuM nirUpaNa samApta karatAM pahelAM, ahIM, A samagra brahmAMDamAM badhuM ja "anAtmA' eTale jaDa che, e hakIkta sadA yAda rAkhIne, mokSArthI, e sarva taraphanI kazI paNa AsaktithI saMpUrNarIte dUra rahe, jethI enA mokSaprApti-mArgamAM kazo avarodha Ubho thavA na pAme. zlokano chaMda : upajAti (124). 125 mAyA mAyAkAryaM sarvaM mahadAdidehaparyantam / asadidamanAtmakaM tvaM viddhi murumarIcikAkalpam // 125 // zlokano gujarAtI pATha : mAyA mAyAkArya sarva mahadAdidehaparyanta .. asadidamanAtmaka - viddhi mamarIcikAkalpam II 125 II zlokano gadya anvaya - mAyA maha-di--paryata TuM sarva mAlavirya (jagat) ca muru-marIcikAkalpaM asat anAtmakaM ca tvaM viddhi // 125 // zabdArtha :- saddaguru ziSyane Adeza ApatAM kahe che ke pharva sarva mata manAtmavaM ra (ti) 4 viddhi manta eTale asatya, juThuM, mithyA; anAtmavaMeTale AtmA-vagaranuM, anAtmA, jaDa; A badhuM mithyA ane jaDa che, ema tuM jANI le, samajI le; "A badhuM" - eTale zuM? sau prathama to mAyA; ane tyArapachI mAyA - eTale mAyA vaDe utpanna thayeluM jagatu. A jagatamAM zuM zuM AvI jAya? maha-tattva(buddhi)thI mAMDIne sthULa deha sudhInuM badhuM ja; A badhuM konA jevuM (5) mithyA ane jaDa che? zuM eTale nirjaLa evo raNapradeza; ane kavitA eTale mRgajaLa, jhAMjhavAnAM jaLa. vaizAkha-jeTha mahinAnA prakhara tApane kAraNe, "maru' ane "marIcikA' baMnemAM puSkaLa jaLa che, ema tarasyAM haraNone lAge, bhAsa thAya, paraMtu hakIkatamAM, tyAM jarA paNa jaLa hotuM nathI. (125). anuvAda - mAyA ane mahatatatva(buddhi)thI mAMDIne (dhULa) deha sudhInuM, mAyAthI utpanna thayeluM, A samasta(jagata), raNapradeza ane mRgajaLa jevuM mithyA ane jaDa che, ema tuM jANI le. (15) TippaNa - Ama to, sAco mokSArthI evo sAdhaka to, A badhuM jANato ja hoya, te chatAM te rakhene, kyAreka bedarakAra ke asAvadha rahe, evI AzaMkAthI, vivekacUDAmaNi | 245 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyA ane mAyAnAM kArya jevAM A jagatamAM saghaLuM mithyA ane jaDa che, jhAMjhavAnAM jaLa jevuM chetarAmaNuM ane bhrAMtikAraka che, tethI e sarvathI satata anAsakata ane vegaLA rahevAnI spaSTa ane samayasaranI "noTIsa', sadugara, sAdhaka-ziSyane ApI de che. A badhAMnAM mithyApaNAM ane jaDatvanI vAta, ziSyane, tarata ane pUrepUrI, pratIta thAya, gaLe UtarI jAya, te udezathI, sadgurue je upamA, ahIM, prayojI che, enuM saMpUrNa aucitya che. zlokano chaMda : AryA (125) - 126 atha te saMpravakSyAmi svarUpaM paramAtmanaH / yad vijJAya naro bandhAnmuktaH kaivalyamaznute // 126 // zlokano gujarAtI pATha - atha te saMpravakSyAmi svarUpa paramAtmanaH I - yad vijJAya naro badhAnyuktaH kaivalyamanute | 126 che. zlokano gadya avaya - atha paramAtmanaH () [ () te saMpravakSyAmi, yad vijJAya naraH bandhAt muktaH (san) kaivalyaM aznute // 126 // | zabdArtha - 3 - have, have pachI; mukhya vAkya che : paramAtmanaH () svapUi (ga) te saMpravakSyAmi paramAtmAnuM (ta) svarUpa huM tane sArI rIte (sama) kahIza-samajAvIza (pravakSyAmi); paramAtmAnuM eTale vizuddha AtmAnuM. je dhAtu () parathI, "pravacana' evo zabda banyo che, tenA sAmAnya bhaviSyakALanuM prathama puruSa ekavacananuM rUpa, pravakSyAmi. e svarUpa kevuM che ?- haze ? 16 vijJAya - jene jANIne, jANyA pachI; jeno sAkSAtkAra thavAthI; vadhAtuM mup: (sana) vaivalya anuje | na - manuSya, jIva, jIvAtmA; vanyAhU mu$: - (jIva) saMsAramAMthI, saMsAranAM baMdhanamAMthI mukta thaIne, chuTakAro meLavIne; vaivalyaeTale mokSa, mukti; anud - pAme che, meLave che. (16) anuvAda :- have tane paramAtmAnuM te svarUpa sArI rIte samajAvIza, je jANIne, manuSya, (saMsAranAM) baMdhanamAMthI chuTakAro maLatAM ja mokSa pAme che. (12) TippaNa:- atha-e zabda AraMbha-sUcaka che. atyAra sudhI je viSaya(Topic)nI carcA cAlatI hatI, - "mAyA' vagerenI, - te have pUrI thaI che, ane navA viSayanuM pravacana sadguru, A zlokathI, have pachInA thoDA zloko sudhI, zaru kare che. ane e navo viSaya che, - paramAtmA(vizuddha AtmA)nuM svarUpa. carcAno kramAMka paNa sUcaka che : jenAthI sAdhake sadA dUra rahevAnuM che te, - mAyA ane mAyAnAM kArya samAM saMsAranuM savistara varNana-vivaraNa-vivecana kya 246 | vivekacUDAmaNi Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pachI, sadgara, have, thoDA zlokomAM, paramAtmAnAM svarUpane samajAvaze. mAyA tathA mAyA-kAryanuM mithyAtva ziSyane, cittamAM, suyogya rIte samajAI gayuM hoya to ja, te pUrvabhUmikA para ja, paramAtmAnAM svarUpa jevA mahattvanA viSayanI carcA asarakAraka banI zake. vaLI, A navo viSaya evo gahana che ke tene sArI rIte, samyaka rIte samajAvavAnI jarUra che, eTale saddagurue potAnAM "pravacana (pravAmi)nI pUrve -evo samucita upasarga prayojyo che. AvAM "saMpravacana' (Thorough. discourse)nAM pariNAme, eTale ke paramAtmAnAM svarUpano sAkSAtkAra, ziSyane, thAya (26 vijJAya), tethI saMsAranAM baMdhanamAMthI teno chuTakAro thAya (vazvAna mup: sana) ke tarata ja tene mokSanI prApti thAya (velya anuta). Ama, eka pachI eka banatI A sarva prakriyAono krama paNa saMpUrNarIte tarka-susaMgata che. jIvAtmA mATenI AcAryazrInI mULabhUta rIte sthira ane viziSTa vibhAvanA (Conception) anusAra, ahIM paNa na - zabda prayojAyo che. zlokano chaMda : anuSupa (12) 127 asti kazcit svayaM nityamahaMpratyayalambanaH / avasthAtrayasAkSI san paJcakozavilakSaNaH // 127 // zlokano gujarAtI pATha - asti kazcita svayaM nitya mahaMpratyayelaMbanaH | avasthAtrayasAkSI sanuM paMcakozavilakSaNaH || 127 | zlokano gadya anvaya :- gAMpratyayanana: (mAtmA) svaye nitya ti, (2) avasthAtrayAkSI sana pazcovinakSaNa: (vartata) || 1ra7 | zabdArtha :- mukhya vAkya A pramANe che : zat (mAtmA) svayaM nitya ati | sadA-sarvadA astitva dharAvato, svayaM-svarUpe vyakta thato koIka (AtmA) che, koIka padArtha che, kazuMka evuM tattva che. A vizuddha AtmA (paramAtmA) kevo che ?, mahaMpratyayananunaH | pratyaya - eTale pratIti, prabodhana, anubhava, jJAna; hatavana - eTale AlaMbana, AdhAra; marda (#i ti) "huM chuM', evI pratIti, evA anubhavano AdhAra; eTale ke te bodhAya che, anubhavAya che, - "huM chuM', e rIte. A paramAtmAno vizeSa paricaya, enuM viziSTa svarUpa kevuM che ? be vizeSaNo : eka, avasthAtrayasAkSI sana ane be, pozavilakSaNa; A paramAtmA jAgrata-svama-suSupti, - e traNeya avasthAono sAkSI che; vikSaNa, - eTale jUdo, nyAro, aLago, asaMga; pAMca kozo", A pramANe che : annamaya, prANamaya, vivekacUDAmaNi | 247 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manomaya, vijJAnamaya ane AnaMdamaya; A pAMceya kozothI te jUdo che, aLago che, nyAro che. (127). anuvAda - "huM chuM' - evA anubhavanA AdhArarUpa, nitya rahenAro ane svayaMrUpe abhivyakta thato koIka (vizuddha AtmA) che, je traNeya avasthAno sAkSI che ane pAMca kozothI jUdo che. (127). TippaNa - dareka mANasane satata, pratikSaNa, jIvanavyavahAramAM, evo anubhava thayA karato hoya che, - ke "huM chuM" (mAM mi ); paraMtu AvI anubhUti athavA pratIti zAnA AdhAre thatI hoya che? evuM koIka tattva, evo koIka padArtha hoya, - je A prakAranA bodhanuM avalaMbana hoya, adhiSThAna hoya. e zuM che ? eka vAta sunizcita che ke manuSyanI, potAnI, prathama-puruSa ekavacananI AvI pratItinA pAyAmAM, enI bhItara, svayaMrUpe rahetuM koIka nitya, zAzvata, sanAtana tattva to hovuM ja joIe. e koNa che ? kevuM che? - AvI jijJAsAne ahIM saMtoSavAmAM AvI che. ' nAma ApIne A savAlano javAba ApavAmAM Avyo nathI, chatAM jenI AdhyAtmika samajaNa saMpanna thaI gaI hoya, evA sAdhakane vagara kahyuM tarata ja khyAla AvI jAya che ke e te "kazcita-koIka padArtha eTale bIjuM koI nahIM, paNa caitanyamaya ane jJAnasvarUpa vizuddha AtmA che, paramAtmA che, - jenAM zAzvata astitvane kAraNe ja, manuSyane potAnAM "huM"(ha)nI pratikSaNa pratIti thatI rahe che. A paramAtmA "sata'(sti) ane nitya' to che ja, paraMtu vadhArAmAM, te svataMtra che, svayaM-paryApta paNa che, jethI tene potAnA sivAya, ba6 - sivAya, anya koI AdhAra ke AlaMbananI jarUra rahetI nathI. A uparAMta, paramAtmAnAM svarUpanI viziSTatA e che ke traNeya avasthAno, A rIte, te sAkSI che : "jAgratu-avasthAmAM te sthULa padArthonA bhoktA tarIke sAkSI che; "svapra-avasthAmAM te sUkSma bhogono sAkSI che; ane "suSupti avasthAmAM bhale sarva vyavahAro zUnya thaI jatA hoya ane saMpUrNa ajJAna-dazA pravartI rahI hoya, te chatAM mAM vivid vemi - "kazuM ja jANato nathI', - evI ajJAnadazA athavA zUnyatAno paNa e ja sAkSI hoya che. Ama, A traNeya avasthAono sAkSI hovA chatAM, pAMceya "kozothI te jUdo che, vilakSaNa che, nyAro che, aLago rahe che. paraMtu A "koza' eTale zuM ? vedAnta-darzanano A eka pAribhASika zabda che, ane AcAryazrIe "brahmasUtra' paranAM potAnA bhASyamAM enI sUkSma ane savistara carcA karI che. paraMtu tenI AvI kazI tAttvika vIgatomAM UtaryA vinA ApaNe tenuM, paramAtmAnAM svarUpanI ApaNI A prastuta carcAnA saMdarbhamAM, sthAna ane tAtparya, sAdI bhASAmAM ane spaSTa rIte, samajI laIe. 248 | vivekacUDAmaNi Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koza' eTale talavAra ke charIne sAcavavA mATenuM mAna, - A sheath, a scabbard, a vesture. mAna, jema talavAra ke charInuM AvaraNa ke DhAMkaNa che, tema A pAMca kozo paNa AtmAnuM aMtaraMga AvaraNa che, AtmAne potAnI aMdara surakSita rAkhatAM, -- Enshrine karatAM - zarIra mATe, tenI jUdI jUdI AdhyAtmika paristhitio mATe, prayojAto zabda che. "annamaya' koza, enuM nAma ja sUcave che tema, annathI puSTa thatuM-rahetuM, AtmAne DhAMkatuM, sthULa zarIra che. e ja zarIramAM potAne soMpAyelI pAMca viziSTa prakriyAo karatAM rahIne, zarIrane jALavatA, prANa-apAna-vyAna-udAna-samAna vagere pAMca prANanAM rUpe rahelo koza eTale prANamaya" koza; "mana" eTale AMtara-indriya, aMtaHkaraNa, - je aMdara-bhItara rahIne saMkalpa-vikalpa karavAnuM kAma kare che te, - manomaya' koza; viziSTa prakAranAM jJAnane, "vijJAna' kahevAmAM Ave che, ane buddhino je bodhaka, te "vijJAnamaya" koza. annamaya koza to, sthUla-anna-svarUpa ja hovAthI, sauthI sthUla che, sthUlatama che; paraMtu tyArapachInA kozo, skUlamAMthI, krame krame, sUkSma banatA rahe che; anna pachI bIjA krame karmendriyo Ave, jeno samAveza "prANamaya' kozamAM thAya; jJAnendriyono samAveza "manomaya kozamAM thAya, ane je jarA vadhAre UMDo hoya che te ahaMkArano samAveza "vijJAnamaya kozamAM thAya che. chelle Ave che, "AnaMdamaya koza, je, aMtaratama (Inner-most) che, sUkSmatama che. manuSyanAM satkAryo-puNyonAM phalasvarUpa je sukha ane AnaMdanI anubhUti tene traNeya avasthAmAM thAya che, - te ja "AnaMdamaya' koza che. A che, TUMkamAM, pAMceya kozono paricaya. A anusaMdhAnamAM, sAdhake be vAtane lakSamAM rAkhavAnI che : eka to e ke A pAMceya kozo, aMte to, AtmAnAM AvaraNarUpa che, emAM surakSita raheto AtmA, e pAMceyathI judo che, alaga che, vilakSaNa che. AmAMnA koI paNa kozane, are sauthI sUkSma evA "AnaMdamaya' kozane paNa AtmA mAnI levAnI bhUla karavI nahIM. AtmAne sAcavI rAkhatuM te, AtmAnuM mAtra eka sAdhana ja che, ane tethI ja, sAdhanarUpa A pAMceya kozo, e sarvanA zAsaka evA AtmAne AdhIna rahe che. vastutaH, paMcakoza ane AtmA vaccenI A prakAranI vivekabuddhi (sense of discrimination), mumukSunI mokSaprAptinI yAtrAmAM khUba ja madadarUpa ane mahattvanI banI rahe che. bIjI vAta e ke skUla zarIrane poSavA mATe "anna' vinA to manuSyane cAle ja nahIM, paraMtu enAthI para rahIne, dhIme dhIme, teNe potAnA A kozanuM UrdhIkaraNa(sublimation) karatAM rahIne, eTale ke uttarottara kozane sUkSmatara banAvatAM rahIne, aMte, ene "AnaMdamaya' evA sUkSmatama kozanI parAkASThAe pahoMcADavAnuM che, e hakIkata teNe satata smaraNamAM rAkhavAnI che. vivekacUDAmaNi | 249 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama, A vizuddha AtmA, eTale ke paramAtmA, traNeya avasthAno sAkSI hovA chatAM (avasthAtrayANI sana), pAMceya kozothI te judo che. (pazcakovikSa:). zlokano chaMda : anuSupa (127) 128 yo vijAnAti sakalaM jAgratsvapnasuSuptiSu / buddhitavRttisadbhAvamabhAvamahamityayam // 128 // zlokano gujarAtI pATha - tho vijAnAti sakala jAgrasvaprasuSumiSA buddhitavRti sadbhAvamabhAvamahatyiyam 128 || zlokano gadya anvaya - nAtha-svana-supuSi vRddhi-tavRttisdbhaavN abhAvaM (ca) sakalaM yaH ahaM iti vijAnAti, (saH) ayaM (AtmA sti) 20 | ' zabdArtha :- mukhya vAkya che, - jaya (mAtmA) : (ti) | - A AtmA te che. kayo ? kevo ? - : mAM rUti saha vinAnAti | "huM" - evAM rUpe, je sarvane (samagrane, samastane) sArI rIte jANe che. paraMtu A "sarva' (sana) eTale zuM ?- buddhi, tenI vRttino abhAva ane teno abhAva (ddhi-tavRtti-sAve, amAve 2. AtmA A badhuM kyAre jANe che ? jAgrata, svama ana suSupti - e traNeya avasthAomAM, te daramiyAna (nApra-svara-suputiSa). (128) anuvAda - jAgrata, svapra ane suSuptimAM, buddhi, tenI vRttino sadbhAva ane tenA abhAvane, eTale ke A sarvane, je, "huM" - evA rUpe, sArI rIte jANe che, te A (AtmA) che. (128) TippaNa :- jenAM jJAnathI, jeno sAkSAtkAra thavAthI, saMsAranAM baMdhanamAMthI jIvAtmAno chuTakAro thAya che ane te mokSa pAme che te, paramAtmAnAM svarUpanuM pravacana, sadgurue gayA zlokamAM zaru karyuM tene, have A zlokamAM AgaLa laI javAmAM Ave che. manuSyanI bhItara rahelA prathama-puruSa ekavacana- eTale ke, enAM "huM" (mAma, Ego)-no, enI ahaMvRttino, "huM chuM"- evI enI pratItino AdhAra AtmA che. A AtmAne "sarvajJa"(Omniscient) kahevAmAM Avyo che,- : sane vinAnati | vaLI te "sarvajJa" che, eTaluM ja nahIM, te A saghaLuM sArI rIte(vi) jANe che (jJAnati). samAva eTale hajarI, upasthiti (Presence) ane amAva - eTale gerahAjarI(Absence). buddhinI viSayAkAra pAmatI vRttione, eTale ke enI hAjarIne, A AtmA jAgrata ane svama e be avasthAomAM jANe che ane 250 | vivekacUDAmaNi Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e ja buddhi tathA tenI vRttionA abhAvane, enI gerahAjarIne, te, suSuptiavasthAmAM jANe che. koI paNa vyakti-vastu-padArtha-bhAvanI hAjarIne jANavAnuM saheluM che, paraMtu A AtmA to abhAvane paNa jANI zake che,- e enI potIkI kahI zakAya evI, svakIya viziSTatA che, lAkSaNikatA che; ane eTale ja enuM A jJAna, vi'jJAna banI jAya che. TUMkamAM, enAM jJAnane, enI jANakArIne, koI sImA nathI, maryAdA nathI : 'bhAva' (sadbhAva) hoya ke 'abhAva' hoya, - AvI koI paNa maryAdA, enI 'sarvajJatA'(Omniscience) mATe bAdhArUpa banatI nathI. traNeya avasthAomAM enI A zakti, jarA paNa pratihata thayA vinA, ekasarakhA prabhAvathI, kAryakSama rahe che. zlokano chaMda : anuSTupa (128) 129 yaH pazyati svayaM sarvaM yaM na pazyati kazcana / yazcetayati buddhyAdiM na tu yaM cetayatyayam // 129 // zlokano gujarAtI pATha : yaH pazyati svayaM sarve yaM na pazyati zcana / yazvetayati buThyAdi na tu yaM cetayatyayam // 129 // zlokano gadya anvaya :- yaH svayaM sarva patti, yaM na zcana patti, ya: nuyA izvetati, yaM tu na (jjana) cetayati, (sa:) JayaM (mAtmA asti) || 222 || - - zabdArtha :- mukhya vAkya che : (sa:) JayaM (AtmA asti / te A AtmA che. kayo, kevo AtmA ? ya: svayaM parva patti 1 je pote saghaLuM jue che; ane enA vize bIjuM zuM ? - yaM na zcana pazyati - jene bIjuM koI joI zakatuM nathI; vaLI, ya: nur cetata. cetatti - eTale cetanavaMtuM banAve che; buddhi vagerene cetanavALI - sacetana - caitanyapUrNa kare che; ane, chelle, yaM tu na (jjana) cetayati / jene anya koI cetanavaMtuM karI zakatuM nathI. (129) - anuvAda :-- je pote sarvane jue che, (paraMtu) bIjuM koI jene joI zakatuM nathI, buddhi vagerene je cetanavaMtI banAve che, paraMtu jene anya koI cetanavALo banAvI zakatuM nathI, - te A AtmA che. (129) TippaNa :- zloka 6 126-127thI zarU thayeluM, paramAtmAnAM svarUpanuM pravacana (saMpravakSyAmi) ahIM paNa AgaLa cAlI rahyuM che : A vizuddha AtmAnI, - enAM svarUpanI, - vizeSatA e hakIkatamAM rahelI che ke te pote A saghaLuM joI zake che, paraMtu ahIMnuM, A saMsAranuM, A brahmAMDamAMnuM - bIjuM koI ja ene joI vivekacUDAmaNi | 251 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakatuM nathI. vaLI, ahIM je jaDa ane acetana che te, - buddhi, mana, indriyo vagere,- ne te pote cetanavaMtAM banAve che, paraMtu bIjuM koI tene cetanavaMtuM banAvatuM nathI, banAvI zakatuM nathI, banAvavAnI jarUra ja nathI. paramAtmAnAM AvAM virodhAbhAsI svarUpane have samajavAno prayatna karIe : sauprathama to eka spaSTatA e karavAnI ke A pahelAMnA zlokamAM kahevAyuM che tema, A AtmA pote jJAnasvarUpa (cid-rUpa) hovAthI, jAgrat-vagere traNeya avasthAo daramiyAna, buddhi vagerenA bhAva tathA abhAvane, - ahIMnAM saghaLAMne te jANe che (ya: sata-vijJAnAti), eTale ke te sarvajJa, sarva-vid (Omniscient) che. ane je 'sarvajJa' hoya te sarva (sarvane jonAro) to hoya ja; kAraNa ke je joI zake, te ja jANI zake : joyA vinA to kazuM jANI ja na zakAya ! A ja arthamAM, 'Philosophy' (tattvajJAna) mATe 'darzanazAstra' evo zabda, 'paryAya' (Synonym) tarIke, svIkArAyo che, rUDha thaI gayo che. A ja kAraNe, nirAkAra ane niravayava, AMkha vinAnA evA AtmAne sarvatR kahevAmAM Avyo che. gItA vagere AdhyAtmika graMthomAM, avAranavAra, ya: pati sa pazyati / , - jevI zabdaracanA (ke vAkyaracanA) najare paDe che. tyAM, be vAra prayojAyelo pati jAnAti zabdanA paryAya tarIke ja samajavAno rahe che. Ama, je rRA (Seer) che, 'sarvadRSTA' che, te pote to sarvatra 'adazya' (Invisible) ja rahe che ! je 'sarvajJa' che, te pote to 'ajJeya' (Inconceivable, Incomprehensible, unintelligible) ja rahe che ! zabda - bIjuM, AtmA pote to caitanyasvarUpa hovAthI, ene koI anya dvArA cetanavaMto banAvavAnI, kyAreya, jarUra UbhI thatI ja nathI; ethI UlaTuM, mana-buddhiIndriyo vagere to sva-rUpe ja jaDa' che, eTale e sahune to 'sa-cetana' banAvavAM ja rahyAM; ane svayaMcaitanya-svarUpa evo A vizuddha AtmA (paramAtmA), buddhi vagerenA saMparkamAM AvIne, potAnI pAsenI anaMta sphurticetanA vaDe, e sahune cetanavaMtAM banAve che (zvetavRtti). saMkSepamAM, A AtmA eka ja, A sakaLa brahmAMDamAM, jJAtA che, dRSTA che, cetana che; jyAre AtmAthI bhinna evAM buddhi vagere a-cetana, dRzya, vyakta ane zeya che. zlokano chaMda : anuSTupa (129) 130 yena vizvamidaM vyAptaM yaM na vyApnoti kiMcana / AbhArUpamidaM sarvaM yaM bhAntamanubhAtyayam // 130 // 252 / vivekacUDAmaNi Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha - yena vizvamidaM vyApta, yaM na vyAyoti kiMcanI AbhArUpamidaM sarva yaM bhAjUnubhAtyayam 130 || zlokano gadya anvaya - vena rUTuM vizva vyA, 2 vina vyAti, (:) 1 (mAtmA ti), e mAnAM mAmA DhuM sarva anumati, (:) mAM (mAtmA pti) | 30 || zabdArtha :- mukhya vAkya che : (:) 3 (mAtmA masti) | - A te ja AtmA che. kyo, kevo AtmA ? yena rUTuM vizva vyAM ane huM na vina vyAkhyoti | jenA vaDe A AkhuM vizva vyApavAmAM AvyuM che, ane jene bIjuM kazuM vyApI zakatuM nathI. vaLI, yuM mArUM nAmarUpe rUrva sarva manumati, (4) artha (mAtmA ti). pahelAM vAkyamAM jema "vyApavAnI (vimA - To pervade) vAta che, tema A bIjAM vAkyamAM "prakAzavA"nI (mA, mA+mAM To shine) vAta che. AmAM - (gI+ma-e dhAtu parathI baneluM nAma (Noun); - prakAza, AbhAsa, teja, - Light, lustre, splendour. mAbApa, - rUTuM parva (1) prakAzamaya evuM A AkhuM jagata, anumati - prakAzamaya bane-rahe-thAya che; zAne kAraNe ? ve (mAtmAnaM) mAta - jenA (AtmAnA) prakAzita thavAthI, prakAzita thavAnAM kAraNe; e AtmA to pahelethI ja mAta (prakAzita) che; eTale enA kAraNe, tyArapachI (ka) A jagata prakAzita thAya che. (13). anuvAda :- jenA vaDe A vizva vyApta che, (ane) jene bIjuM koI vyApI zakatuM nathI; vaLI, je prakAzavAnAM kAraNe AbhAsarUpa A badhuM prakAze che, - te (A AtmA) che. (130). TippaNa - A pahelAM, AtmAnuM "sarvajJa' (Omniscient) ane "sarvadA (Omni-seer) tarIke nirUpaNa karavAmAM AvyuM; have, ahIM, e ja AtmAne sarvavyApI (Omnipresent) ane "sarvabhAsaka' - sarvaprakAzaka (All-lightener, AI-bightener) tarIke nirUpavAmAM Avyo che. paramAtmAmAM UMDI ane avicaLa zraddhA dharAvato dareka sAdhaka jANe che, samaje che, svIkAre che ke paramAtmA adazya-svarUpa hovA chatAM, A samagra brahmAMDanAM aNuaNumAM te vyApta che. koIne savAla thAya ke je kyAMya dekhAto nathI, je pUrepUro "a-rUpa' che, e kyAMya paNa vyApta kevI rIte hoI zake ? A bAbatamAM eka hakIkata haMmezAM lakSamAM rAkhavAnI rahe che, ane te e ke sthULa karatAM sUkSma hoya, tenI vyApavAnI zakti vadhAre; pAMca mahAbhUtomAM, pRthvI-pANI-vAyu-teja ane AkAza, - e pAMcamAM, je uttarottara che, ekanI pachI bIjuM Ave che te, AgalA karatAM vadhu sUkSma che; AkAza sauthI sUkSma che, tethI e pAMceyamAM AkAzanI vyApanazakti sauthI vadhAre che; paraMtu AtmA to AkAza karatAM paNa vadhAre sUkSma (subtler) vivekacUDAmaNi | 253 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che; hakIkatamAM, - sauthI sUkSma che, sUkSmatama che; ane tethI ja te sauthI vadhAre vyApI zake, - sarvavyApI che. AvA sarvavyApI (sarvavyApaka) AtmAne koNa vyApI zake ? koI ja nahIM (yuM ne vyAtti viMna ) ! hakIkatamAM, e AtmA sarvavyApI che, e ja ApaNuM sahunuM parama sadbhAgya che ! mA - eTale dekhAvuM, jaNAvuM (To appear). jevI vAta vyApavAnI, evI ja A jaNAvAnI - dekhAvAnI. A AkhuM vizva jaNAya che, dekhAya che, bhAse che, enI pAchaLanuM rahasya paNa e ja ke AtmA sarvatra bhAsI rahyo che, - caM pAntam | sauprathama e bhAse che, tyArapachI ja, enAM bhAsavAnAM kAraNe ja, A badhuM (pha6 sava) bhAsI rahyuM che (anumati) ! e bhAsI rahyo che, prakAzI rahyo che, tethI ja, tenAM pariNAme ja, sUrya ane caMdra paNa prakAzI zake che! te na prakAzato hota to, zuM gajuM sUrya-caMdra-agninuM, - prakAzavAnuM ? upaniSade ane gItAe paNa A ja vAta kahI che - tameva bhAntamanubhAti sarvaM, tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti // - kaThopaniSada 2,2,15 na tad bhAsayate sUryo na zazAMko na pAvakaH / . . - gItA, 15,6 yadAdityagataM tejo jagad bhAsayate'khilam / yaccandramasi yaccAgnau tattejo viddhi mAmakam // . - gItA, 15,12 zlokano chaMda : anuSupa (130) 131 yasya sannidhimAtreNa dehendriyamanodhiyaH / viSayeNu svakIyeSu vartante preritA iva // 131 // . zlokano gujarAtI pATha : yasya sannidhimAtraNa dehendriyamanodhiyaH | viSayeSu svakIyeSu vartane preritA Iva . 131 | zlokano gadya anvaya - yastha sannidhimAkha -ndriya-mana-dhaya svayevuM viSayeSu preritAH iva vartante, saH ayaM AtmA asti / // 131 // zabdArtha - dhI - eTale buddhi, svachIya - eTale potapotAnAM, vyaktigata, bhinna-bhinna; deha, indriyo, mana ane buddhi - A badhAM potapotAnAM, jUdA jUdA viSayomAM pravarte che, pravartita thAya che, sakriya bane che, kAryarata bane che; zAnAM kAraNe ? yastha sannidhana preritAH va sannidha - eTale saMparka, samIpatA, sAMnidhya, najIkapaNuM; jenI mAtra samIpatAthI ja prerAyAM hoya ema, jANe preraNA pAmyAM 254 | vivekacUDAmaNi Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoya tema H jenAM sAMnidhyamAtrathI deha-Indriya-mana-buddhi e sahu potapotAnA viSayomAM kAryarata thavAnI preraNA pAme che, te ja AtmA che, te ja A paramAtmA che. (131) anuvAda - jenI mAtra samIpatAthI ja, deha-Indriyo-mana-buddhi potapotAnA viSayomAM jANe preraNA pAmyAM hoya ema varte che, e ja A AtmA che).(131) TippaNa:- paramAtmAnAM svarUpanI lAkSaNikatAonI vAto, eka pachI eka, cAlI rahI che, temAMnI vadhu eka vAta, A zlokamAM nirUpita thaI che. deha sAthe saMkaLAyelA badhA ja padArtho, - deha suddhAM, sahita, - jaDa che; ane te sahune, niyati dvArA, zabda-sparza-rUpa-rasa-gaMdha vageremAM pravartavAnAM kAryo to soMpAyAM ja hoya che, Assign thayAM ja hoya che, paraMtu "jaDatA' jenuM nAma ! jaDanI pAse potAnI kahI zakAya evI koI phurti ke cetanA to hotI ja nathI; eTale emane potAnAM pelAM kAryo tarapha, te te Assignments tarapha, kyAMkathI kazIka preraNA na maLe, kAryarata thavA mATe, kazoka dhakko (Push) na sAMpaDe, tyAMsudhI, "jaDa' evAM te badhAM sAva niSkriya ! - AcAryazrI kahe che ke Avazyaka ja nahIM paNa anivArya (Indispensable) evI preraNA e badhAMne Ape che, paramAtmAno saMparka ! enuM ja sAMnidhya ! dareka dehanI aMdara rahelo paramAtmAno A izvarIya aMza, potAnA saMsparza-mAtrathI je, jaDa evA dehane tathA temAMnAM mana-buddhi-indriyo vagerene caitanyasabhara karI mUke che ! anyathA namAluM ane niSkriya evuM, dehanuM samagra taMtra paramAtmAnAM sAMnidhyathI jANe jIvaMta ane sakyi banI jAya che ! e jAdu che, paramAtmAnAM pADoza-mAtrano (castha sannidhimaLo ! paramAtmAnAM svarUpano, enAM sAmIpyano Avo apArthiva prabhAva ! mananuM kAma saMkalpa-vikalpa karavAnuM, buddhinuM kAma sArAM-narasAM vacceno viveka (Discretion) karavAnuM, AMkhanuM kAma jovAnuM, kAnanuM kAma sAMbhaLavAnuM; - vagere potapotAnA viSayo tarapha (svayeSa viSayeSa), e badhAne, jANe vidyutvavAha (Electric current)nI preraNA prApta thaI jAya che, paramAtmAnAM sAmIpyamAtrathI ! e sAmIpya eTale ja caitanya, prANa, jIvana (Life) ! zlokano chaMda anuSupa (131) 132 ahaMkArAdidehAntA viSayAzca sukhAdayaH / vedyante ghaTavad yena nityabodhasvarUpiNA // 132 // zlokano gujarAtI pATha : ahaMkArAdidehAntA viSayAzca sukhAdayaH. vedhane ghaTavad yena nityabodhasvarUpiNA // 132 / vivekacUDAmaNi | 255 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya H- nityabodhasvarUpiNA yena ahaMkArAdidehAntAH sukhAdayaH viSayA: 6 dhaval vedyante (sa: ayaM mAtmA, paramAtmA asti) / 132 // zabdArtha :- ahIM paNa mukhya vAkya e ja che saH mayaM AtmA masti // A te ja paramAtmA (vizuddha AtmA) che. yo, kevo, AtmA ? nityanodhasvarUpiLA yena suNAvya: viSayA: vedyante / nityanodhasvarUpiLA - eTale nitya, haMmezanA (Permanent) jJAnasvarUpavALA (A paramAtmA) vaDe; vedyatte - jANI zakAya che, anubhavI zakAya che, astitvamAM ANI zakAya che. zAne ? subrAya: viSayA: / sukha (du:kha) vagere viSayone; konI jema ? pavad - ghaDAnI jema; pelA viSayo kevA hoya che ? ahaMAra-A-iveda-antAH ahaMkArathI mAMDIne deha sudhInAM tattvo, padArtho, AdhyAtmika upakaraNo. (132) - anuvAda :- ahaMkArathI laIne deha sudhInAM upakaraNo ane sukha vagere viSayo, nitya jJAnasvarUpa jenA vaDe, ghaDAnI mAphaka jANI zakAya che, (te A paramAtmA che.) (132) TippaNa :- ahIM paNa e ja paramAtmAnAM svarUpanuM nirUpaNa, jarA jUdA dRSTikoNathI, thoDA bhinna saMdarbha vaDe, karavAmAM AvyuM che. 'hovuM' (To be, s ) e eka vAta che, ane enuM jaNAvuM* - (To appear, vid) e sAva jUdI vAta che : ghaDo (ghaTa) tyAM 'hato' to kharo ja, paNa dIvAnI gerahAjarImAM te 'jaNAto' nhoto. dIvAne lAvavAmAM Avyo ke tarata ja ghaDo jaNAyo, dekhAyo ! e ja rIte, ahaMkArathI mAMDIne deha sudhInAM sarva tattvo ane sukha-duHkha vagere viSayo paNa hatAM to kharAM ja; paraMtu deha, pAMca jJAnendriyo, zabda-sparza vagere viSayo vagerenI kazI anubhUti thaI zaktI nhotI. prakAzanuM Agamana thatAM jema ghaDo pratIta thayo, jaNAyo, tema ja nitya jJAnasvarUpa paramAtmA upasthita thatAM, pelAM sarva upakaraNo, viSayo ane sukha-duHkha vagere paNa tarata ja jANI zakAyAM, anubhavI zakAyAM, astitvamAM ANI zakAyAM. ahIM paNa, tAtparya e ja che ke, 'NAvAno'(vedyante) A badho prabhAva zAzvata-jJAna-svarUpa paramAtmAno ja che ! zlokano chaMda : anuSTupa (132) 133 eSo'ntarAtmA puruSaH purANo nirantarAkhaMDasukhAnubhUtiH / sadaikarUpaH pratibodhamAtro yeneSitA vAgasavazcaranti // 133 // 256 / vivekacUDAmaNi Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : eSoDantarAtmA puruSaH purANo nirantarAkhaMDasukhAnubhUtiH / sauMkarUpaH pratibodhamAtro meneSitA vAgasavazvaranti // 133 // zlokano gadya anvaya H- nirantarAkhaNDasukhAnubhUtiH, sadA - ekarUpaH prtibodhmAtra (4) 5: antarAtmA purALa: puruSa: (asti), yena rUSitA: vAn-sava: vanti || 132 | zabdArtha :- mukhya vAkya A pramANe che : U: antarAtmA purALa: puruSa: (masti) / purALa: ati prAcIna, anAdi; A aMtarAtmA anAdi puruSa che; e kevo che ? enAM cAra vizeSaNo A pramANe che : (1) nintara-ava'-muHanubhUtiH - enAM sukhanI anubhUti evI che, je nirantara ane akhaMDa che; (2) sA-rUpaH - enuM svarUpa haMmezAM eka ja rahe che, e svarUpamAM kazuM parivartana, kazo pheraphAra, thatAM nathI; (3) pratiaudhamAtra pratibodha eTale jJAna; te mAtra jJAnasvarUpa ja che, jJAna sivAya anya koI svarUpa ene hotuM nathI; (4) cena SitA: vALu-asava: caranti / rUSitAH - eTale preritA:, - jenA vaDe prerAIne ja, jenI preraNA vaDe ja; vAr eTale vANI, eTale ke pAMceya karmendriyo ane jJAnendriyo; asava: / anu eTale prANa; prANa-apAna vagere pAMca prANa; vanti - eTale kAryarata bane che, potapotAnAM kAryomAM pravRtta bane che, sadA gatizIla rahe che. AvA A antarAtmAnuM ahIM nirUpaNa che. (133) - anuvAda :-- jenI preraNAthI vANI (vagere indriyo) ane (pAMca) prANa pravRtta rahe che, te A aMtarAtmA anAdi puruSa che, enuM svarUpa nirantara ane akhaMDa sukhanuM che, te sadA eka ja svarUpe rahe che, ane te mAtra jJAna-svarUpa ja che. (133) TippaNa :- zloka-127thI zaru thayelAM paramAtmAnAM svarUpanuM pravacana, ahIM paNa cAlu rahyuM che; prANImAtranAM zarIranI aMdara sadA vasato hovAthI, ene 'aMtarAtmA' kahevAmAM Ave che; ApaNAM adhyAtmazAstramAM paramAtmAne "puruSa" eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke te zarIra-rUpI "pura" eTale ke nagara(City)mAM rahe che H pure zete kRti puruSaH / gItAmAM paNa AtmAne nava-dvAravALAM pura(nagara)rUpI dehamAM rahetA "dehI" tarIke varNavavAmAM Avyo che. : navadhAre pure tehI... (Aste) 5 (5, 13) purALa: eTale anAdi, jenAM 'Adi'nI koIne jANa nathI, jene koI zaruAta ja nathI, evo A puruSa eTalo badho jUno-prAcIna che ke jeno AraMbha ja ajJAta che, - eTale ke je Beginningless che, the most ancient, Aged, the Primeval vivekacUDAmaNi | 257 pharmA - 17 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. A purANa - zabdanI vyutpatti paNa noMdhapAtra che : purA navam rUti purANam I - eTale ke je navIna ke nUtana (New) to hato, paraMtu kyAre? hamaNAM, Aja-kAla nahIM, paraMtu "agAu" (purI) ! ane eTale ja te "anAdi che ! Avo A "purANa puruSa eTale ja "aMtarAtmA' - God, the Supreme Being, the Soul of the Universe. AvA AtmAnuM, aMtarAtmAnuM sukha to akhaMDa, anaMta, nirantara ja hoya; indriyagamya sukha hoya te janme ane pachI, nAza pAme, thoDo samaya ja TakanAruM Temporary hoya; paraMtu A sukha to aMta-vinAnuM, khaMDa(Part)vinAnuM, sanAtana, zAzvata ja hoya; Eternal Bliss. saMsAramAMnI sarva vastuo satata parivartanazIla che, enAM rUpomAM pheraphAra thatA ja rahe che, paraMtu A to "anAdi puruSa che, eTale te sadA-sarvadA, potAnAM mULabhUta svarUpe ja rahe che. Ever Changeless ane te 'cit'-rUpa, cidUpa hovAthI, enuM svarUpa mAtra eka ja, "jJAna" ja hoya che, jJAnamAtra, pratibodhamAtra'. A antarAtmA - paramAtmAnI viziSTatA e che ke enI ja preraNAthI (cena pitA:) vANI, manuSya-zarIramAMnAM (vAva) vagere karmendriyo, cakSu vagere jJAnendriyo ane prANa-apAna vagere pAMca prANo, potapotAne soMpAyelAM (Assigned) kAryo(Duties, Functions)mAM sakriya rahe che. zarIramAMnAM A sarva tattvonI saghaLI preraNA, cetanA ane hurtinuM ekamAtra udbhava-sthAna A aMtarAtmA (N: mAtmA) ja che, jenI gerahAjarImAM zarIra ane emAMnAM avayavo jaDa, nidmANa, nirjIva banI rahe : AvuM adbhuta che paramAtmAnuM svarUpa ! . zlokano chaMda : upajAti (133) 134 atraiva sattvAtmani dhIguhAyA -mAtAjI supraza: AkAza uccai ravivat prakAzate svatejasA vizvamidaM prakAzayan // 134 // zlokano gujarAtI pATha : atreva sattvAtmani dhIguhAyA - vyAkRtAkAza uruprakAzaH. AkAza ucca ravivat prakAzita svatejasA vizvamidaM prakAzayanuM II 134 che. zlokano gadya anvaya:- (paSa:) 3ya: (attarAtmA) tra va sarvitmini 258 | vivekacUDAmaNi Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhI-guhAyAM avyAkRta-AkAze, AkAze uccaiH ravivat, svatejasA idaM vizvaM prAzayanuM (sva) prAta || rU8 || zabdArtha :- mukhya vAkya A pramANe che : (H: mAtmA svayaM prakAzane | Avo A aMtarAtmA pote prakAzita thAya che. te pote kevo che ? - rUchAzaHvizALa-vyApaka-pracaMDa prakAzavALo; (3ra eTale vizALa, virATa); e kevI rIte, zuM karIne, prakAzita thAya che? svanisa TuM vizva praziyana - potAnA prakAza vaDe, A vizvane prakAzato rahIne; e pote to prakAzita thAya ja che, paraMtu e pahelAM, athavA enI sAthosAtha, A vizvane paNa e potAnAM e ja teja vaDe prakAzita karato rahe che. konI jema ? - mANe 3H ravivat - UMce AkAzamAM rahetA sUryanI jema. e kyAM prakAze che? prakAzita thAya che? dhI-guhAma - dhI eTale buddhi ane guhA eTale guphA; buddhirUpI guphAmAM te prakAzato rahe che. e guphA kevI che ane kyAM che ? satra parva - ahIM A manuSya-zarIramAM ja; sarva-mAtmani - eTale ke sattvaguNapradhAna; avyA-chAze - buddhirUpI guphAmAM paNa, enI aMdaranA AkAzamAM; A AkAza kevuM che ? - 3 vyakti eTale vyAkRta thayA vinAnuM; pheraphAra thayA vagaranuM "vyAkaraNa" (vi+mA+9) eTale pheraphAra, parivartana, 445231, - Transformation, Change of form, Decomposition, Analysis. ApaNe jene "vyAkaraNa"(Grammar) kahIe chIe, te paNa mULa zabdamAM thatA aneka vividha pheraphAro(nAma, kriyApada, vizeSaNa, vibhakti, jAti, vacana vagere)nuM ja zAstra che. A vizvamAMnI sarva vastuone-vyaktione, badhA padArthone, potapotAnAM, jUdA jUdAM "nAma (Names) ane "rUpo'(Forms) hoya che, te paNa temanAM vyAkaraNa' ja kahevAya ! - nAmarUpe vyAkaravALa! (134) anuvAda :- ahIM (A manuSya zarIramAM) ja, sattvaguNapradhAna buddhirUpI guphAmAM, avyAkRta (avyakta) AtmAnI aMdara, vyApaka prakAzavALo (A AtmA, aMtarAtmA) UMce AkAzamAMnA sUryanI jema, potAnAM teja vaDe A samagra vizvane prakAzato rahIne, (pote paNa) prakAzita thAya che. (134) TippaNa:- chellA keTalAka zlokomAM rahelAM paramAtmAnAM svarUpanAM nirUpaNamAM, bhinna bhinna rIte chatAM pAyAnI eka tAttvika hakIkata tarIke, ema kahevAmAM AvyuM ke manuSyanAM sthUla ane sUkSma zarIramAM rahelAM aMtaHkaraNa-Indriyo-mana-buddhi vagere jo potapotAnAM kAryomAM satata pravRtta rahetAM hoya to, te mAtra A paramAtmA(vizuddha AtmA, aMtarAtmA)nI preraNAne kAraNe ja ! sAmAnya mANasa paNa ATaluM to samajI ane svIkArI zake; paraMtu sarvapreraNArUpa A aMtarAtmA kyAM rahIne potAnuM AvuM sUkSma ane izvarIya-apArthiva kArya karI rahe che? - A savAlanA javAba rUpe, aMtarAtmAnA nivAsanI, enAM kAryanAM sthaLanI carcA A zlokamAM karavAmAM AvI che. vivekacUDAmaNi | 259 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * e sthaLa kyAMya dUra ke anyatra nathI : e ahIM ja (tra pava), A manuSya zarIramAM ja che; e sthAna eTale buddhirUpI guphA - (dhI-guNA). paraMtu A kAMI jevo-tevo, sAmAnya-prakArano AtmA nathI, A to aMtarAtmA che, paramAtmA che; enA nivAsa-sthAnamAM rajoguNa-tamoguNa mATe to avakAza ja na hoI zake; tyAM to mAtra sattvaguNa ja nahIM, enI paNa pradhAnatA hoya, eTale buddhirUpI e guphA paNa sattvaguNa-pradhAna ja (sarva-mAtmana) che; vaLI, AtmAnuM teja koI skUla dIpaka jevuM ane jeTaluM nathI; e prakAza eTale ja jJAnarUpI prakAza, ane te paNa vyApaka-vizALa-pracaMDa prakAza (3prAza:). potAnAM jJAnarUpI A prakAza vaDe (svAna) ne pote to prakAze ja che (svayaM pravezate), paNa sAthe sAthe A vizvane paNa te satata prakAzato ja rahe che (dde vizva prAzayana), ane te paNa, alabatta, UMce AkAzamAMnA sUryanI jema ja (kAze 3vaiH ravivA). paraMtu vizvane prakAzita karavA mATenuM ane potAne prakAzavA mATenuM 'AkAza' eTale? e "AkAza' eTale jyAM sUryacaMdra tArAo-nakSatro vagere jyotiSa-padArtho (Lumimaries) prakAzI rahe che te, sthUla AkAza (Sky) nahIM ! to pachI, enAM mATenuM jUduM, alaga, anokhuM "AkAza' kayuM? basa, ahIM ja muddAnI vAta (Fundamental fact) Ave che. Ama to, A paNa "AkAza" ja che, paraMtu A "AkAza' eTale ApaNe jene sAmAnya loka-pracalita vANIvyavahAra(Popular Parlour)mAM "gagana (Sky) kahIe chIe te nahIM : pAMca mahAbhUtomAMnuM "AkAza' to "vyAkRta' che, vyakti che, pUla che; paraMtu paramAtmAnuM AzrayasthAna evuM A "AkAza to a-vyAkRta che, a-vyakta che, sUkSma(subtle) che, eTaluM ja nahIM paraMtu, te to pelI sattvaguNapradhAna buddhiguphAmAMnA "kAraNa zarIramAM raheluM (Situated) che : bAhya, sthUla AkAza "vyAkRta', e arthamAM che ke enuM vyAkaraNa' karavAmAM AvyuM che, eTale ke ene joI-jANI-samajI zakAya evAM skUla nAma ane rUpa ApavAmAM AvyAM che, jyAre paramAtmAnAM nivAsasthAna evAM A AkAza'ne nathI kazAM nAma-rUpa, nathI e vyAkRta-vyakta-dazya ke cUla. A sUkSma AkAza" eTale "Ether", - je, A samagra vizvamAM sarvatra vyApI raheluM che, vaizeSika-darzana pramANe je "sAta' padArtho(substances)mAMnuM eka che ane je zabda(sound)-nAmaka guNa'nuM AzrayasthAna substratum che : rAnnA mArA. chAndogya-upaniSadanA "dahara-puMDarIka-vidyA'-nAmaka prakaraNa(8,1-2-3)mAM, A avyAkRta "AkAza ane temAM vasI rahelAM IzvarIya aMtarAtmAnI savistara carcA karavAmAM AvI che : yAvan vA ayaM AkAzaH tAvAn eva antarha dayaH AkAzaH ubhe asmin dyAvApRthivI antareva smaahite...|| jeTaluM prasiddha A (bhautika) AkAza (che), teTaluM ja, (tethI paNa vadhAre) 260 | vivekacUDAmaNi Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdayanI aMdara A (brahmarUpa) AkAza che. AnI (buddhirUpa upAdhivALA brahmarUpa AkAzanI) aMdara ja svarga ane pRthvI baMne sArI rIte sthita che.) A zlokano chaMda : upajAti (134) - 135 jJAtA mano'haMkRtivikriyANAM dehendriyaprANakRtakriyANAm / ayo'gnivat tAmanuvartamAno na ceSTate no vikaroti kiMcana // 135 // zlokano gujarAtI pATha - jJAtA manokAMkRtividiyANAM dehejiyaprANatakriyANAm | ayoDagnivat tAmanuvartamAno na ceSTate no vikaroti kiMcana 135 / zlokano gadya anvaya - manohaMvRtivijiyAnAM hendriyapravRtakriyALAM (2) jJAtA tAM anuvartamAna: (pa) mayaM mAtmA vedo, no vina (2) virati | zarU | zabdArtha - (maye mAtmA) mana: ahaMvRtivijiyAnAM hR-kriA-prALa-kriyALAM () jJAtA (ti) / vijiyA eTale vikAra, parivartana; jJAtA jANakAra, jANanAra, jANe che. A AtmA mana ane ahaMkAranA vikArone ane zarIra-indriyo-prANonI kriyAone jANe che; vaLI, tAM anuvartamAna: (pa) - temane (eTale ke mana vagerene) anusarato hovA chatAM; ne veSTate - hakIkatamAM, vastutaH, kazI kriyA karato nathI, koI ceSTA karato nathI; e to (13) vivana vivAti | - pote lezamAtra, jarA paNa vikAra pAmato nathI, tenA potAnAmAM kazo pheraphAra thato nathI, kazuM parivartana thatuM nathI; konI jema ? :- navata. aya: eTale loDhuM; tapAvelAM loDhAMnI jema; loDhAMmAM, loDhAMnA goLAmAM pravezelA agninI jema. (135) anuvAda - (A AtmA) mana ane ahaMkAranA vikArone tathA zarIra, Indriyo ane prANonI kriyAone jANe che; vaLI, temane (eTale ke, mana vagerene). anusarato hovA chatAM, hakIkatamAM, tapAvelAM loDhAmAM rahelA agninI jema, te kazI kriyA karato nathI, ane te pote lezamAtra vikAra pAmato nathI. (135). TippaNa :- zarIramAM rahelA, kAraNa zarIramAMnA pelA a-vyAkRta AkAzamAM vasatA A aMtarAtmAnI eka AzcaryakAraka vizeSatA (speciality) A zlokamAM nirUpavAmAM AvI che. vivekacUDAmaNi | 261 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A pahelAMnA zlokomAM kahevAmAM AvyuM che tema, A vizuddha AtmA, athavA paramAtmAnAM svarUpa samo aMtarAtmA, zarIranAM aNu-aNumAM vyApta che; sarvatra-vyApta che; eTaluM ja nahIM paraMtu zarIra, aMtaHkaraNa, mana, buddhi, indriyo, prANa vagerene, potapotAnAM kAryo mATe te preraNA Ape che, cetanA pUrI pADe che, sphUrtivALAM banAve che; e sau kriyAzIla bane che, karmo kare che ane e karmonAM sArAM-narasAM phaLa bhogave che. Ane kAraNe koIka vivekabuddhi vinAno mANasa ema mAnI bese ke e badhAMnI sAthe ja rahelo aMtarAtmA paNa e badhAM kAryo kare che. AvI mAnyatAnuM ahIM khaMDana karavAmAM AvyuM che. AtmA to deha-indriyomana-buddhi-prANa vagerenI sAthe satata raheto hovA chatAM, pelAM koI ja kAryo te pote karato nathI; e to mAtra eka dRSTA tarIke, taTasthabhAve, sAkSIbhAve pelI badhI kriyAone, nirlepa rahIne, joyA kare che. mana vicAre che, AtmA nahIM; hAtha-paga cAle che, AtmA nahIM; kAna sAMbhaLe che, AtmA nahIM; vagere, vagere. to pachI, AtmA A badhuM karato hoya, evuM zAthI jaNAya che ? tarata gaLe UtarI jAya evuM eka sarasa dRSTAMta ahIM ApavAmAM AvyuM che : loDhAnA goLAne agninI bhaThThImAM khUba tapAvavAmAM Avyo, tethI goLAmAM pravezelo agni (ayoniH)e goLAnA AkAra-prakArane dhAraNa kare che; e loDhAne eraNa para hathoDA vaDe TIpavAmAM Ave to loDhAnA AkAramAM ja pheraphAro thAya, te badhA ja agnimAM paNa thatA hoya ema lAge, paraMtu hakIkatamAM agnimAM kazuM ja parivartana thatuM nathI; agni to eno e ja rahe che. je kAMI vikAro thAya che, te to mAtra loDhAmAM ja thAya che. e ja rIte, zarIranAM aMgomAM pheraphAra thAya che, emAM zaizava, yuvAnI, ghaDapaNa vagerenA vikAro Ave che; AMkhe motiyo Ave, kAnamAM baherAza Ave, hAtha-paga bhAMgI jAya, manamAM rAga-dveSa, saMkalpa-vikalpa-zaMkA vagere vikAro utpanna thAya. A sarva vikAro-parivartano sAthe AtmAne kazI ja nisbata nathI : zarI2, mana, ahaMkAra vagerenI kriyAone te jANe che, temanuM sahunuM anusaraNa karato hoya evuM lAge te chatAM, vAstavamAM, aMtarAtmA kazI ja kriyA ke ceSTA karato nathI, lezamAtra paNa vikAra pAmato nathI; dehanuM mRtyu thAya che, karelAM karmanAM phaLa bhogavavA mATe teno punarjanma thAya che; paraMtu A badhuM dehanuM parivartana che H AtmA to janma-mRtyu-jarA-vyAdhi jevA sarva vikArothI para che. saMkSepamAM, loDhAnA goLAmAM rahelo agni, temAM sarvavyApta hovAthI, loDhAmAM thatA sarva pheraphAro karato ke pAmato nathI, tema ja A aMtarAtmA sadA-sarvadA saMpUrNarIte niSkriya, nirvikAra, nirlepa, asaMga ane anAsakta ja rahe che. zlokano chaMda : upajAti (135) 262 / vivekacUDAmaNi Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 na jAyate no mriyate na vardhate na kSIyate no vikaroti nityaH / vilIyamAne'pi vapuSyamuSmin na lIyate kumbha ivAmbara kvacit // 136 // zlokano gujarAtI pATha - na jAyate no priyate na vadhatuM na kSIyate no vikaroti nityaH | vilIyamAneDapi vapuSyamuSyinuM na lIyate kumbha ivAmbara kavacit ! 136 che. zlokano gadya anvaya:- (maye mAtmA) nityaH (sana), nAte no(na+3) mriyate, na vardhate, na kSIyate, no(na+u) vikaroti; amuSmin vapuSi vilIyamAne api, kumbhe ambaraM iva, vacit na lIyate // 136 // zabdArtha - (3ye mAtmA) nitya: (sana)... tyArapachInAM, zlokamAMnAM nAthathi vagere badhAM ja kriyApado, 3yaM mAtmA (e kartA subject) sAthe anvita karavAnAM che : eTale (A AtmA) nitya (hovAthI), janmato nathI ( nAte). marato nathI(no priyata), vRddhi pAmato nathIno vadhati), ghaTato nathI, nAno- ocho thato nathI(na kSIya), vikAra-parivartana pAmato nathI(nA virati); A sthUiLa) zarIra nAza pAme tyAre paNa (mukhina vapuSi vitIyamane pi), e kyAMyakazAmAM lIna thaI jato nathI, nAza pAmato nathI (davi nIyata). AvuM konI jema bane che? tuma eTale ghaDo; svara eTale AkAza; ghaDamAMnAM, ghaDo phUTatAM temAMnAM, AkAzanI jema ( rUva), (136) anuvAda - (A AtmA, aMtarAtmA) nitya (hovAthI), te janmato nathI, marI jato nathI, vRddhi pAmato nathI, ghaTato nathI, ane vikAra paNa pAmato nathIH A (sthULa) zarIra nAza pAme tyAre paNa, ghaDAmAMnAM, ghaDA phUTyA pachI temAMnAM, AkAzanI jema, te kyAMya laya pAmato nathI. (136) TippaNa :- chellA zlokamAM aMtarAtmA vize je vismayajanaka vizeSatA nirUpavAmAM AvI hatI, tene ja ahIM jarA judI rIte, athavA kaho ke, vadhAre vistArathI ane spaSTatApUrvaka, ahIM raju karavAmAM AvI che, eTaluM ja nahIM paraMtu e ja nirUpaNanuM ahIM, eka pratItikAraka dRSTAMta vaDe, samarthana karavAmAM AvyuM che : skUla zarIramAM sarvatra vyApta hovA chatAM, zarIramAM thatAM badhAM ja parivartano- vivekacUDAmaNi | 263 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma, mRtyu, vRddhi, kSaya, vikAra-thI AtmA sadA-sarvadA para rahe che; je kAMI pheraphAro zarIramAM thAya che, enI kazI ja asara, zarIra sAthe ja, emAM ja satata raheto hovA chatAM, AtmAne thatI nathI; e to jevo hato athavA che tevo ja, nirvikAra ane aparivartita rahe che. AnuM eka ja ane mahAmahattvanuM kAraNa e che ke te nitya" (nityaH sana) che; zarIra ane enI sAthenuM saghaLuM ya "anitya' che, eTale anityano kazo ja prabhAva nitya(Eternal)para zI rIte paDe? A ja anusaMdhAnamAM, nAte, pti, vardhati - vagere agAu nirdeza karavAmAM AvelA, cha bhAvavikAro (5 mAvAI:)ne "zarIradharmo" kahevAmAM AvyA hatA, e noMdhapAtra che. pAMca mahAbhUtomAMnuM sarvatra ane sarvavyApta "AkAza" (avakAza,svara Ether) ghaDAmAM paNa (pe, paTe) hoya che. paraMtu ghaDo to zarIra mAphaka anitya che, eTale jema zarIranuM maraNa thAya tema, ghaDo paNa kyAreka, avazya, phUTI jAya; paraMtu ghaDo phUTI javA chatAM, emAM raheluM AkAza nAza pAmatuM nathI, e to vizvamAM rahelA AkAzamAM bhaLI jAya che, "ghaTAkAza" mahA-AkAza, "mahAkAza' sAthe maLI jAya che, enuM astitva to evuM ne evuM ja rahe che : ghaTa-nAza thavA chatAM, AkAzanAza thato nathI. e ja rIte, zarIra sAthe sadA-vyAsa evo AtmA paNa, zarIranAza thavA chatAM (amukhina vapuSi vitIyamane pi), kyAreya paNa, kyAMya paNa laya pAmato nathI. (jarvavat na hatI te). saMkSepamAM, janma-vyAdhi-jarA-mRtyu-punarjanma vagere zarIra-dharmone, zarIra sAthe ja, zarIramAM ja rahelA AtmA sAthe kazo ja saMbaMdha nathI, - evAM nirUpaNanuM ahIM, "ghaTAkAza-mahAkAzanAM asarakAraka udaharaNa dvArA, saphaLatApUrvaka daDhIkaraNa (Corroboration) karavAmAM AvyuM che. zarIranA haNAvA chatAM, AtmA kyAreya haNAto nathI, e prakAranAM, AtmAnAM nityatvanAM A nirUpaNanAM mULamAM, kaTha upaniSadano A maMtra rahelo che : gAyate priyate vA vipazi- - nAyaM kutazvina babhUva kazcit / ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na ca camAne zarIre che 2, 28 che. ane AtmAviSayaka A vicAranuM mahattva eTaluM badhuM che ke gItA-kAre paNa, mAtra thoDA zAbdika pheraphAra karIne, A ja maMtrane potAnA graMthamAM (2,20) tarIke mUkI dIdho che! zlokano chaMda : upajAti (136) 264 | vivekacUDAmaNi Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 prakRtivikRtibhinnaH zuddhabodhasvabhAvaH / sadasadidamazeSaM bhAsayanirvizeSaH / vilasati paramAtmA jAgradAdiSvavasthA svahamati sAkSAt sAkSipe yuddha zarU7 | zlokano gujarAtI pATha - prakRtivikRtibhinnaH zuddhabodhasvabhAva: sadasadidamazeSa bhAsayaksirvizeSaH | vilasati paramAtmA jAgradAdiSyavasthA | svahamahamiti sAkSAt sAkSirUpeNa buddhaH | 137 | zlokano gadya anvaya - pratividhinna: zuddhodhaqmAvaH, sata sata, idaM azeSaM bhAsayan, nirvizeSaH paramAtmA jAgradAdiSu avasthAsu ahaM ahaM iti vRddhaH sAkSAt sAkSabhUpe vitati II zarU7 || A zabdArtha:- mukhya vAkya che : paramAtmA vitati ! - paramAtmA vilasI rahyo che, zobhI rahyo che, prakAzI rahyo che. A paramAtmA kevo che? enAM vizeSaNo, eka pachI eka, A pramANe cheH (1) pravRtivibhinna pravRti eTale jagatanuM mULa kAraNa; vikRti eTale e ja "prakRtinAM kAryo", "mahata' jagata vagere enA vikAro; mitra, - enAthI vilakSaNa, jUdo, asaMga, nyAro; "prakRti ane vikRti e baMnethI bhinna; (2) zuddhabodhasvamAvaDa; godha eTale jJAna; zuddha jJAna varUpa; (3) sat sat rUTuM mojuM pAya; eTale indriyagrAhya evuM sata' (vyakta) ane AkAza vagere anumeya evuM "asata'; azeSa eTale saghaLuM, sarva, badhuM, samagra; rUdra eTale "A' (vizva); pAyana - prakAzita karato, AbhAsita karato: "saMta" ane "asata' evAM A samasta vizvane prakAzita karato; (4) nirvizeSa: eTale nAma, rUpa vagere kazI paNa vizeSatA, - Speciality, Pequliarity, Distinction, - vinAno, (5) nA prat-di-avasthAnuM "maTuM mAM" ti (anumUyama:) - jAgrata, svama, suSupti, - e traNeya avasthAomAM "huM - huM" evAM saMvedana-rUpe anubhavAto; A paramAtmA kayAM svarUpe vilasI rahyo che ? yuddha sAkSAt sakSamULa(vinaMti) I - buddhinAM sAkSAt sAkSInAM svarUpamAM, e rUpe, te vilasI rahyo che. (137) anuvAda :- "prakRti ane tenA vikArothI bhinna, zuddha jJAnasvarUpa, "sa" ane "asa" evAM A samagra(vizva)ne prakAzita karI rahelo, nirvizeSa evo A vivekacUDAmaNi | 265 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA, jAgrata-vagere traNeya avasthAomAM "huM-huM" evI rIte (evAM saMvedananAM rUpamAM), buddhino sAkSAt sAkSI banIne vilasI rahyo che. (137) TippaNa - paramAtmAnAM svarUpano, ahIM, ekaMdare, upasaMhAra karavAmAM Avyo che. zloka-127thI zarU karavAmAM AvelAM e svarUpanuM samucita samApana karatAM, A zlokamAM, graMthakAra, ene enI sarvocca kakSAe, parAkASThAe laI jAya che. jagata-sarjana aMgenA, sAMkhyadarzananA siddhAMta pramANe, "prakRti" jagatanuM mULa upAdAna kAraNa che, ane vikRti' eTale e ja "prakRtinuM "kArya', - mahattattva vagere sahita A jagata che; paraMtu A paramAtmA to, "prakRti-vikRti" baMnethI bhinna, jUdo, vilakSaNa, nyAro, asaMga che; kAraNa ke paramAtmA svayaM jJAna-svarUpa che, jyAre pelAM "prakRti-vikRti" baMnene kazuM ja svataMtra jJAna ke jJAtApaNuM nathI; vaLI, A paramAtmA nirvizeSa che, - nAma, rUpa, guNa, jAti, kuLa, gotra, sthaLa, samaya, - vagere sarva vizeSatAothI, maryAdAo(Limitations)thI para che. paramAtmA samagra brahmAMDamAMnAM sarva "sata' tema ja "asatane, vyaktine ane avyaktane prakAzita karato rahIne (mAlayana), jAgrata-sva-suSupti, - e traNeya avasthAomAM "huM" "" - evAM saMvedananAM rUpamAM anubhavAya che, eTaluM ja nahIM paNa te pote buddhino sAkSI banIne sarvatra svayaM vilasI rahyo che. paramAtmAnAM svarUpa vize upasaMhAra karatAM, graMthakAra, enAM nirALApaNAMnI ATalI bAbato aMge sAdhakanuM dhyAna kheMce che : kAraNa (prakRti') ane kArya (vikRti'), - baMnethI te vilakSaNa che, para che; te svayaM "citu" hovAthI jJAnasvarUpa che, bodha-svabhAva che; koI paNa prakAranI vizeSatA sAthe tene kazo ja saMbaMdha nathI. - te saMpUrNarIte "nirvizeSa" che; ane sarvane-sakaLane-samajhane prakAze che, jANe che ane temane preraNA-phurti, sattA(Existence) ApIne kAryarata karato hovA chatAM ane jAgra, vagere traNeya avasthAmAM "aham" - evAM rUpe saMvedAto hovA chatAM, te pote kayAMya saMkaLA nathI ane kevaLa sAkSI-bhAve ja sadA vilasato rahe che. TUMkamAM, te eka che, advitIya che, anaMta-akhaMDa-anAdi ane paripUrNa che; sarvavyApta chatAM te pote to niSkriya, nirvikAra, a-parivartanazIla ane aparicchinna che; saguNa hoya ema lAge che, dekhAya che, jaNAya che, chatAM svayaM sadA "nirguNa" che. te svayaM jJAna-svarUpa ane sarvajJa, sarvavyApI tathA sarvazaktimAna (Omnipotent) hovA chatAM te pote to aya che. A vizuddha aMtarAtmAnI eka ja viziSTatAne mumukSu sAdhake sadA smaratA rahevAnI che ane te e ke te mAtra anubhUtigamya che, sAkSAtkArano ja viSaya che. zlokano chaMda : mAlinI (137) 266 | vivekacUDAmaNi Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 niyamitamanasAmuM tvaM svamAtmAnamAtma - nyayamahamiti sAkSAd viddhi buddhiprasAdAt / janimaraNataraMgApArasaMsArasindhuM pratara bhava kRtArtho brahmarUpeNa saMsthaH // 138 // zlokano gujarAtI pATha :niyamitamanasAmuM tve svamAtmAnamAtma-nyayamahamiti sAkSA viddhi buddhiprasAdAt / janimaraNataraMgApArasaMsArasindhu pratara bhava kRtArtho bahmarUpeNa saMsthaH || 138 // zlokano gadya anvaya :- niyamitamanasA Atmani svayaM amuM AtmAnaM buddhiprasAvat 'artha ahaM" kRti tyaM sAkSAt vidhi; brahmarUpekha saMstha: (4) nimaraLa-tarA-apAra-sinyuM pratara, dhRtArtha: (6) mava // 128 // zabdArtha - sadguru, potAnA ziSyane, A pahelAMnA 11 (127-137) zlokomAM, paramAtmAnAM svarUpa vize savistara, spaSTa ane suvAcya pravacana ApyA pachI, A zlokamAM, traNa AjJAo, A pramANe Ape che : (1) tyuM amuM AtmAnaM sAkSAt viddhi / - tuM A AtmAne (paramAtmAne) spaSTa-rUpamAM (sAkSAt), jANI le, samajI le, oLakhI le (viddhi); vik eTale 'jANavuM' - e dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa, * viddhi. (2) .. saMsArasindhuM pratara (A) saMsAra-sAgarane tarI jA (pratara); pra+7(7) "taravuM" e dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa, pratara ane (3) nRtArtha: mava / kRtakRtya thaI jA, dhanya banI jA, (tArAM jIvanane) saphaLa karI de : mU(maq) - thavuM, banavuM e dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa eka vacananuM rUpa, mava. - gurujInI A traNeya AjJAone have ApaNe sa-vIgata samajI laIe. (1) AtmAne zAnA vaDe jANavAno ? niyamitamanasA G saMyamapUrNa ane vivekasabhara mana vaDe; zAnAM baLe jANavAno ? buddhiprabhAvAt buddhinI prasannatA(prasAra)nAM baLe; praznAr- eTale prasannatA; aMtaHkaraNanI zuddhirUpI prasannatAnAM baLe; kyAM jANavAno che A AtmAne ? Atmani tArAM potAnAM aMtaHkaraNamAM ja; dvaM svam - tuM pote ja (jANI le); ane A AtmAne kyAM rUpe jANavAno che ? - mayaM (AtmA) ahaM kRti / A (AtmA) huM pote ja chuM, - e rUpe; "huM"evA zabdanA viSaya-rUpe (jANI le). vivekacUDAmaNi / 267 - Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) jene taravAno che, e saMsArasAgara kevo che ? - Mni-mana-tamA-saMsAra-vuiM - eka to e ke saMsArarUpI A sAgara "apAra" che, agAdha che, eno kyAMya "pAra' ke cheDo nathI, evo; A apAra saMsArasAgaramAM pAravinAnA kyAM-kevAM mojAM (tArI) che? gati eTale "janma". emAM janma ane maraNa jevAM aneka-asaMkhya mojAM che. paraMtu A sAgarane taravo kevI rIte ? braha[pe saMstha: (sana) | saMstha: - sArI rIte sthita banIne, samyapha rIte sthiti (stability) meLavIne; paraMtu A sthiti kyAM rUpe meLavavAnI vRhapena - brahmarUpe, bahmabhAvanAM rUpe. (3) ane kRtArtha bhava | - jIvananuM dhyeya (artha) zuM che ? - saMsArarUpI A sAgarane tarIne, mokSa prApta karavAnuM. e dhyeya tuM saMpanna saMpAdita karI le, - eTale ke mokSaprAptirUpI jIvananAM prayojanane siddha karI le, jIvanane saphaLa ane sArthaka karI le, dhanya, kRtakRtya banI rahe. (138) anuvAda - saMyamapUrNa mana vaDe ane buddhinI prasannatAnAM baLe, potAnAM aMtaHkaraNamAM (ja), tuM A AtmA-paramAtmA)ne, "A (paramAtmA) huM chuM, - e rUpe, sAkSAta jANI le. vaLI, brahmabhAvanI sArI sthiti meLavIne, janma-maraNarUpI taraMgovALA A apAra saMsAra-sAgarane tarI jA, ane kRtakRtya banI rahe. (138) TippaNa - have, A zlokamAM, sadguru ziSyane, AdezonAM svarUpamAM sadupadeza Ape che : manuSya-jIvananuM ekamAtra ane paramocca dhyeya che, - mokSanI prApti, e tuM saMpanna karI le. paraMtu manuSyanuM jIvana, enI jIvanayAtrA kAMI saraLa nathI, eno mArga kAMI suMvALo nathI, emAM to aneka prakAranI pratikULatAo hoya che. aMgrejImAM, A ja kAraNe, eka kahevata (Proverb) A pramANe, banI che : Life is not a bed of roses : jiMdagI kAMI gulAba-puSponI mU-komaLa pathArI nathI. e to eka khUba kaThina ane duHsAdhya vina doDa (Hurdle race) jevI zarata (Race) athavA spardhA che. ane e "zarata'mAMnAM vighno (Hurdles) koI sAmAnya prakAranAM nathI. e jeTalAM asaMkhya che, eTalAM ja aneka prakAranAM ane dastara (Insurmountable) ane Insuperable) che. A vighnomAMnAM mukhya ane mahattvanAM to A be ja che : paheluM, paramAtmAnAM svarUpano sAkSAtkAra, ane bIjuM A saMsAra-sAgaranuM taraNa, ane be vinonuM sUkSma nirIkSaNa ane suyogya mUlyAMkana karIe to to eka ja kharekharuM vighna che, paramAtmAnAM svarUpano sAkSAtkAra. A vidhvanuM nivAraNa thaI jAya, to bIjuM to, ApoApa, enI meLe ja, prathama vinanAM nivAraNanAM pariNAme ja, dUra thaI jAya ! ane A ja udezane lakSamAM rAkhIne, sadgurue, paramAtmAnAM svarUpanuM nirUpaNa, ra68 | vivekacUDAmaNi Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrA 11 zlokomAM (127-137), vistRta, vigatavAra ane vizada rIte karyuM hatuM. emane pUrI pratIti che ke paramAtmAnAM svarUpane sAdhaka-ziSya jo samyapha ane saMpUrNa rIte AtmasAta karI le to, mokSaprAptino eno mArga mokaLo ane saraLa banI jAya. gurujIne spaSTa khyAla che ke kazuM paNa jJAna prApta karavA mATe aMtaHkaraNanI zuddhi anivArya che. e zuddhi eTale ja "prasAda', prasannatA (ddhiprasAda). buddhinI AvI zuddhi eTale prasannatA, prApta thAya ke tarata ja, manane vivekazakti maLI jAya (mita mana:) ane pachI to potAnAM aMtaHkaraNamAM ja (Atmani), A paramAtmAno sAkSAt, aparokSa, sAkSAtkAra spaSTarUpe thaI ja jAya, "A paramAtmA eTale huM pote ja !" evI abhedAnubhUti sAthe (sarva mAM ti). saMsAra-sAgarane taravo, Ama kaMI, sahelo nathI, kAraNa ke tene taravA nIkaLanArane emAMnAM janma-maraNa-rUpI pahADa jevAM UMcAM mojAM (tarA) ane moM phADIne DarAvatAM aneka bhayaMkara moTA magaramacchone kAraNe, e, kharekhara, "apAra' banI gayo hoya che. saMsArasAgara-taraNa AvuM muzkela hovA chatAM, paramAtmAnA sAkSAtkAranAM pariNAme, sAdhaka, e ja sAkSAtkAranAM mAdhyamathI brahmabhAvamAM sArI rIte sthita thaI jAya che(brahAmULa saMstha:) ane eTale ja, pachI to, pelA apAra saMsArasAgaranI paNa sAdhaka mATe to, "aisI-taisI' banI rahe che. High ke Long JumpnI paNa ene jarUra rahetI nathI, - pelA sAgarane pele pAra pahoMcIne, mokSaprApti rUpI potAnAM jIvananI kRtArthatA saMpanna karavA mATe, enA mATe to, eka nAnakaDo sAmAnya kUdako ja paryApta banI rahe - khatara tArtha = bhava ! sAdhakanAM jIvananI AvI siddhi mATe, vipnonuM nivAraNa karavAno, sadgurue sUcavelo A krama (Order), kharekhara, sUcaka (significant) che. zlokano chaMda : mAlinI (138) 139 atrAnAtmanyahamiti matirbandha eSo'sya puMsaH prApto'jJAnAjjananamaraNaklezasaMpAtahetuH / yainevAyaM vapuridamasatsatyamityAtmabuddhyA . ___ puSyatyukSatyavati viSayaistantubhiH kozakRdvat // 139 // zlokano gujarAtI pATha - atrAnAtmanyAhamiti matirbandha eSoDasya puMsa prAptoDajJAnArjananamaraNaphlezasaMpAtahetuH | yenaivAya vapuridamasatsatyamityAtmabuddhayA puSyatsukSatyavati viSayestanubhiH kozakRvat / 139 II vivekacUDAmaNi | 269 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya :- atra anAtmani'ahaM'kRti mati:, asya puMsa: ajJAnAt jananamaraNaklezasaMpAtahetuH prAptaH eSaH bandhaH (asti), yena eva ayaM (nIva: nIvAtmA) tuM asat vapuH satyaM kRti (matlA) AtmanuyA, tami: jozat, viSayai: puSpatti kSati ati (F) * II 136 // zabdArtha :- anna ahIM, eTale kyAM ? anAtmani - anAtmAmAM, AtmA nathI evA, anAtmarUpa deha vagere vastuomAM, 'ahaMkRti mati: 'huM' evI buddhi hovI, e ja, AvI samaja-mAnyatA hovI e ja. e ja zuM che ? asya puMsa prAta: Na: vandhaH / puMsaH eTale puruSa mATe, eTale ke manuSya mATe, A manuSyane prApta thayeluM A baMdhana che. AvuM zAnAM kAraNe ? - ajJAnAt - ajJAnathI, ajJAnane lIdhe, e kAraNe. ane bIjuM zuM che ? nanana-maLa-jJeza-saMpAtahetu: (masti) nanana eTale janma, janma-maraNa vagere phlezonAM kAraNarUpa (baMdhana) che. Ane lIdhe jIvAtmA mATe kaI-zI takalIpha UbhI thAya che ? cena v Ane lIdhe ja, A ja kAraNe, tuM asat vapuH satya kRti mAtmavuA (mA) A asatya-khoTuM, mithyAbhUta zarIrane potAnI buddhithI satya-sAcuM mAnIne. sva-svarUpa samajIne, ayaM (nIvAtmA) A jIvAtmA, e zuM kare che ? e ja zarIrane (vapuH) puti poSe che, enuM poSaNa kare che, kSati - sajAve che, zaNagAre che, zobhAyamAna kare che, ati sAcave che, rakSe che, ene rakSaNa Ape che, enI sAra-saMbhALa le che. AvuM badhuM te zAnI madadathI kare che ? viSayai: viSayo vaDe, viSayavAsanAo vaDe; AvuM badhuM te konI jema kare che ? joza d-vat kozeTo banAvanAra rezamano kIDo, jema, kozane kare che tema. e kIDo A badhI kriyAo konI sahAyathI kare che ? tanumi: tAMtaNAMo-tattuo vaDe. (139) - - - - anuvAda :- ahIM, anAtma-rUpa evI deha-vagere vastuomAM, 'huM' evI buddhi (samaja) hovI te, A manuSya mATe, ajJAnathI prApta thayeluM baMdhana che ane (te ja) janma-maraNa vagere klezonuM kAraNa che, jenAthI ja, A mithyAbhUta zarIrane potAnI buddhithI satya ane sva-svarUpa mAnIne, rezamano kIDo jema potAnA kozane tAMtaNAo vaDe kare tema, A (jIvAtmA) zarIrane viSayavAsanAo vaDe poSe che, sajAve che ane sAcave che. (139) TippaNa :- paramAtmAnAM svarUpane spaSTa ane savistara samajAvIne-nirUpIne (zloko 127thI 137), AcAryazrIe, sAdhaka-mumukSune enA dvArA, jIvanaprayojanane, eTale ke mokSaprAptine saMpanna karavA sudhInA Adezo-upadezo ApyA. paraMtu muktino e upAsaka, 'mukti'ne jokhamamAM mUkanAra evAM 'baMdhana'ne, enAM sAcAM svarUpane ane enA mULabhUta kAraNone saMpUrNarIte AtmasAt (Imbibe) na kare to, mukti-prAptinI dizAmAM teNe karelo saghaLo puruSArtha niSphaLa banI rahe. eTale, ahIMthI, thoDA zlokomAM, gurujI, jarUrI cetavaNI ApIne, ziSyane, sasAramAMnAM A 'baMdhana'thI sadA aLagA rahevAnI samucita bhUmikA bAMdhI Ape che. 270 / vivekacUDAmaNi Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAM-jyAM dhUmADo hoya, tyAM-tyAM agni avazya hoya ja, evo, parasparavyAtivALo saMbaMdha, jema dhUmADA ane agni vacce che, vatra yatra dhUma: tatra tatra va -- enAthI tadana ulaTo, viparIta saMbaMdha baMdhana ane mukti vacce che, eTale ke jyAM baMdhana hoya, tyAM mukti kadI ja na hoI zake. ane tethI ja baMdhanane naSTa ke nirmULa karyA vinA, muktinI prApti azakya ja rahe. paraMtu baMdhanane ane enAM kAraNane samajyA vinA, baMdhanano nAza kevI rIte thAya ? ane A baMdhana-nAzanA pAyAmAM anivArya (Indispensable) evuM tattva eTale "vivekabuddhi (sense of discretion or discrimination). satya-asatya, sAcuM-khoTuM, sAruM-narasuM, nitya-anitya evI paraspara-virodhI bAbato vaccenA bhedanI samajaNa, e ja A vivekabuddhi. vedAnta-darzananA pAyAmAM rahelo siddhAMta che, - brahma satye tuM miththA / brahma, paramAtmA, vizuddha aMtarAtmA, AtmA, - e eka ja satya che, ane jagata, jagatamAMnuM saghaLuM, zarIra, zarIramAMnuM saghaLuM mithyA che, asatya che. paristhiti AvI che tyAre, asata-mAM "satuM' evI buddhi, mithyAmAM satya evI buddhi, anAtmA(eTale ke je AtmA nathI te)mAM AtmA evI samajaNa, - AvI samajaNa e ja, baMdhana ! - deha ane dehamAMnuM saghaLuM (indriyo vagere), "anAtma' che, "AtmA' nathI chatAM, zarIramAM rahelA paramAtmAno aMza evo "AtmA' pote hovA chatAM, "huM zarIra chuM" manuSyanI evI samajaNa, e ja baMdhana ! ane AvAM deha-tAdAmya, eTale ke anAtma-tAdAmyanAM mULamAM che, janmojanmanAM ajJAna athavA avidyAnAM kAraNe manuSyamAM rahelA ane enA cittamAM rUDha thaI gayelA paraMparAgata saMskAro ! pote dehamAM rahelo dehI che, "deha nathI, - chatAM pote "deha che, evI samajaNa, e ja dehAtmabuddhi ane e ja baMdhana, - je, enA mATe janma-maraNa vagere lezonuM kAraNa bane che. ane eka vAra "pote mithyAbhUta zarIra che," - manuSyanI evI samajaNa sudaDha thaI gaI, eTale e zarIrane, viSayavAsanAo vaDe, puSTa karavAnuM, sajAvavAnuM, saMrakSavAnuM, enA mATe svabhAvika banI jAya ! pelo rezamano kIDo Ama ja karyA kare che ne ! khUba mahenata karIne rezamanA tAra potAnA para vIMTyA kare ane aMte te pote ja emAM, e tAro vaDe, emAM ja guMcavAI jAya ane guMgaLAIne marI jAya ! - nazvara evA zarIrane, viSayo vaDe, indriyonA upabhogo vaDe, poSato-sajAvatosAcavato manuSya paNa, tAMtaNAo vaDe kozane sAcavatA pelA rezamanA kIDAnI jema, aMte, kSINa ane khatama thaI jAya che ! AvuM che, baMdhana ane baMdhananuM svarUpa, ane AvAM che e baMdhananAM kAraNo ! emAM phasAyelA manuSya mATe mukti zakya ja na bane. zlokano chaMda : maMdAkrAntA (139) vivekacUDAmaNi | ra71 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14) atasmiMstabuddhiH prabhavati vimUDhasya tamasA vivekAbhAvAdvai sphurati bhujage rajjudhiSaNA / ato'narthavAto nipatati samAdAturadhika- ' stato yo'sadgrAhaH sa hi bhavati bandhaH zruNu sakhe // 140 // zlokano gujarAtI pATha - atasmitabuddhi prabhavati vimUDhasya tamasA vivekAbhAveDhe surati bhujage rajajudhiSaNA atoDanArthavAto nipatati samAdAturadhika stato yohanarthagrAhaka sa hi bhavati bandhaH RNa sakhe ! 140 || zlokano gadya anvaya - vimUDha) (manuSya). tamasA amina tavRddhi prabhavati, viveka-abhAvAd vai bhujage rajjudhiSaNA sphurati, ataH samAdAtuH adhikaH anarthavrata: nipati, sa, zu tata: : mAhA, sa: (pa) di vadhu: mavati 240 || zabdArtha - vimUDhI - mUDha banI gayelA manuSyane, amina tavRddhi vmati . je "ta" nathI, eTale ke je "a-tatva' che, temAM tene 'ta" evI buddhi, evI samaja thAya che, - je "je na hoya temAM, tene "te' hovAnI samaja, evI ayogya-khoTI buddhi thAya che. TUMkamAM, "a-tata'ne te "tatu' tarIke samajI-svIkArImAnI bese che. AvuM kema bane che? tamasA - tenAmAM rahelA tamoguNane lIdhe, tenA paranA tamoguNanA prabhAvane kAraNe. AvuM banavAno koI dAkhalo kharo ? koI dAMta kharUM? to ke hA : muno rastuSiA murati ! munama eTale sApa, rastu eTale doraDuM, ane viSa eTale buddhi, samaja, mAnyatA. kharekhara, to te hato sApa, chatAM evI bhrAnti enAM magajamAM thaI, udaya pAmI, janmI (surata). Ama kema banavA pAmyuM ? vive-mAvAn hai - te mANasamAM vivekabuddhinAM abhAvane kAraNe ja. vi+vin - "paraspara viruddha evI be vastuo vaccenA taphAvatane samajavo," e dhAtu parathI baneluM nAma (Noun) eTale vivekabuddhi, sense of Discretion, Discrimination. sApa ane doraDuM, baMne bhinna che, judAM che, paraspara alaga che. e baMnene e rIte, e rUpe, samajavAM, te viveka, ane ema na samajavAM, sApane doraDuM ja samajavuM, evI bhUla ke brAnti karavI, eTale vivekano abhAva, sApamAM doraDuM hovAnI buddhi, evI khoTI mAnyatA, bhramaNA, te mANasanA manamAM hurI, enuM mULa, enuM kAraNa eTale "viveka'no abhAva. ataH AthI, eTale ke AvI bhrAMti, samaja udita thAya tyAre. tyAre zuM 272 | vivekacUDAmaNi Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bane che? samajAtuMH dha anarthavrAta: nipati. AvI khoTI buddhi dharAvanAra, eTale ke sApane doraDuM mAnanAra, evI miththAbuddhi grahaNa karanAra mANasa mATe. trAti eTale samUha, Dhagalo, samudAya. anarthavrata eTale ghaNA anartho(Evils), duHkho, durbhAgya, Aphato. nipati - AvI paDe che, tene gherI vaLe che. tad: tethI, vastusthiti evI che, tethI, sadaguru ziSyane kahe che ke te sarva zrakhuM mitra ! huM tane je kahuM chuM, te sAMbhaLa, sAMbhaLI le. gurujI ziSyane zuM kahevA mAge che ? e ja ke : mAha. (ti), la: di vandha: mati | kacchada eTale je asatya che tenuM satya tarIke grahaNa, teno satya tarIke svIkAra, je jyAM na hoya, tene tyAM samajI levuM te, A prakAranI bhrAMtijanya khoTI mAnyatA te ja baMdhana che, bane che. Ama, gurujIe ziSyane, baMdhana zuM che ane kevI rIte, zAM kAraNe, te utpanna thAya che, te samajAvyuM. (140) - anuvAda - vimUDha manuSyane, tamoguNane lIdhe, "a-tamAM 'tadbuddhi utpanna thAya che. (dAkhalA tarIke) "viveka na hovAne lIdhe ja, sApamAM doraDAnI samaja (brAMti) pedA thAya che. AthI, AvI rIte, sApamAM doraDAnI samaja) dharAvanAra (mANasa) mATe aneka prakAranA anartho AvI paDe che. tethI te mitra ! sAMbhaLa : asatyanuM (satyarUpe) je grahaNa che, te ja baMdhana che. (140) TippaNa - anAtmA-mAM "huM - evI buddhi, e ajJAna che, ane AvAM ajJAnamAMthI ja manuSyane baMdhana prApta thAya che. A pahelAMnA zlokamAM zarU thayelI baMdhananAM svarUpanI carcAne, enAM kAraNonI samajaNa vaDe, pratItijanaka dRSTAMta ApIne, A zlokamAM vistAravAmAM AvI che. mULa vAta che, e-tamina ta6-3ddhiH | 'a-tamAM 'tanI samaja, je "je nathI, tene "te mAnI levAnI buddhi, sApa e sApa che, chatAM aMdhArAne kAraNe, sApane doraDuM samajI levuM, - eTale ja, 3-tamAM tad buddhinI AvI bhrAMta samajaNa. bhAtinuM kAraNa zuM? vivekano abhAva. sApa ane doraDA vaccenA taphAvatane, bhedane samajavAnI zaktino abhAva. e ja rIte zarIra e "zarIra' che, "AtmA' nathI, te chatAM e "anAtmA'mAM ja "AtmA'nAM darzana karavAM, te paNa matasmina tadvRddhiA che. ane pachI to AvI bhramaNA dharAvanAra mANasa mATe anartho ane Aphatono pAra ja na rahe, - aneka Apattio ene gherI vaLe ! ane eTale ja, sadguru, badhA ja prakAranA ziSTAcArone (Formalities) choDI daIne, ziSyane mitrabhAve saMpUrNa vizvAsamAM laIne, aMgata rIte, AtmIyabhAve, eka sanAtana satya samajAvI de che ke "asatyanuM satya tarIke grahaNa ('asahvAhI) e ja baMdhana che." "brahmasUtra' paranAM potAnA bhASyanA AraMbhamAM ja prathama sUtra paranA vivekacUDAmaNi | 273 pharmA - 18 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdghAtamAM Adya zrIzaMkarAcArye, A - asmin tavruddhiH - e 'adhyAsa' evuM pAribhASika nAma ApyuM che. adhi+gam - eTale, eka vastu para bIjI khoTI vastunuM 'Asana' karavuM, enA para 'Aropa' karavo, enAM para 'AropaNa' karavuM e dhAtu parathI baneluM nAma (Noun), e 'adhyAsa' : False attribution, wrong supposition. "adhyAsa"nAM tAttvika svarUpanI samajUtI ApatAM AcAryazrI, potAnAM te bhASyamAM, ATaluM Umere che : smRtirUpaH paratra pUrvadRSTAvabhAsaH (adhyAsaH) / 'avabhAsa' eTale ja adhyAsa, - pAchaLathI nAza pAmI janAro ke mithyA TharanAro dekhAva. TUMkamAM, je dekhAva, pAchaLathI vastunAM yathArthajJAnane lIdhe bAdhita thaI jAya, evo dekhAva eTale "avabhAsa". bIjuM, e avabhAsa pUrvadaSTa hovo joIe. je vastuno bhAsa thAya che te, pahelAM joyelI hovI joIe, pahelAM joyelI vastuno pAchaLathI bAdhita thanAro bhAsa, eTale adhyAsa. trIjuM, A bhAsa 'smRtirUpa', smRtinAM svarUpa jevA svarUpavALo hoya che. smRti thAya tyAre jenI smRti thatI hoya te vastu pAse ke sAme hotI nathI. ane cothuM, "paratra'-eTale anya sthaLe, eTale bIjI vastumAM Avo bhAsa thAya che. A cAreya zabdonA arthone samanvita karatAM, "adhyAsa"nI saMpUrNa vyAkhyA A pramANe thaze : smRtinA jevA svarUpavALo, bIjI vastumAM thato, pahelAM joyelI vastuno pAchaLathI bAdhita thato dekhAva, bhAsa, avabhAsa, eTale "adhyAsa". eka udAharaNathI A vyAkhyA A pramANe samajI zakAze : zuau ranatamAnam / sUryanA tApamAM, koIka mANasa sAme paDelI "chIpalI"ne (zuau) "cAMdI'(rakhata) mAnI bese che. chIpalImAM cAMdIno bhAsa thAya tyAre, cAMdI sAme hotI nathI; tethI te cAMdIno bhAsa "smRtinAM jevAM rUpavALo" (smRtirUpa:) che. cAMdIno bhAsa bIje ThekANe (patra), bIjI vastumAM, eTale ke chIpalImAM thAya che. cAMdIno bhAsa thAya che te, "pahelAM" joyelI (pUrvaSTaH) che; ane jyAre mANasa najIka jaIne jue che tyAre to, ene chIpalIno TUkaDo ja dekhAya che. Ama, yathArthajJAna thatAM ja cAMdInA dekhAva(avamAsa)no bhAsa thAya che. tyArapachI, cAMdI dekhAtI baMdha thaI jAya che. ane AthI AcAryazrI, chevaTe, A carcAnA upasaMhAramAM kahe che ke, vaMtakSaLa adhyAsa paSDitA: avidyA kRti manyatte / A prakAranA, uparyukta lakSaNavALA, 'adhyAsa'ne paMDito 'avidyA' mAne che. zlokano chaMda : zikhariNI (140) 274 / vivekacUDAmaNi -- Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 akhaNDanityAdvayabodhazaktyA sphurantamAtmAnamanantavaibhavam / samAvRNotyAvRtizaktireSA tamomayI rAhurivArkavimbam // 141 // zlokano gujarAtI pATha :akhaMDanityAkrayabodhaza sphurattamAtmAnamanantavaibhavam / samAvRNotyAvRtizaktireSA tamomayI rAhurivArkabimbam // 141 // zlokano gadya anvaya :- tamomayI pachA AvRtti irAghu: avimna Dva, akhaNDanitya-advaya-bodha-zaktyA sphurantaM anantavaibhavaM AtmAnaM samAvRNoti // 141 // zabdArtha :- mukhya vAkya che, - SA AvRtizatti: AtmAnuM samAvRoti / AvRttizatti, eTale, agAu, A pahelAM, jenuM svarUpa samajAvavAmAM AvyuM che te, tamoguNanI AvaraNazakti, DhAMkI devAnI zakti. samAvRSotti eTale sArI rIte, saMpUrNarIte DhAMkI de che. A AvaraNa-zakti AtmAne sArI-rIte DhAMkI de che. A zakti kevI che ? - tamomayI, tamoguNathI pUrNa, tamoguNamayI. AtmA kevo che ? enAM be vizeSaNo A pramANe che : (1) ala6-nitya-adya-vodha-zadyA muttam ane (2) anantavaimavat. (1) akhaMDa, nitya, advitIya ane zakti vaDe jhaLahaLI rahelo, sphurAyamANa, sphurI rahelo, ane (2) anaMta vaibhavavALo, avinAzI evAM aizvaryathI saMpanna. A AvaraNazakti, konI jema, kone DhAMkI de che ? rAhuH avinvaM va| ma eTale sUrya. rAhu, grahaNa-samaye, jema sUryanAM biMbane DhAMkI de che, tema. (141) anuvAda :- tamoguNathI pUrNa evI A AvaraNa-zakti, rAhu sUryanAM biMbane DhAMkI de che tema, akhaMDa-nitya, advitIya ane jJAnazaktithI sphurI rahelA ane anaMta vaibhavavALA AtmAne sArI rIte DhAMkI de che. (141) TippaNa :- sadgurunA upadezanAM kAraNe, mumukSu sAdhakane eTaluM to samajAI gayuM ja che ke mokSa prApta karavo hoya to, te pahelAM, AtmAno sAkSAtkAra karavo anivArya che. AtmAnAM mahimApUrNa svarUpano paNa ene eTalo khyAla che ke te eka, advitIya, akhaMDa, nitya, anazvara, ane potAnI jJAnazaktithI sadA sphurAyamANa hoya che, ane enAM vaibhava tathA enAM anaMta aizvaryathI paNa te suparicita che. Ama, AtmAnAM AvA mahimApUrNa svarUpanI aparokSAnubhUti karavA te sadA tatpara ane prayatnazIla ja hoya che. emAM tenA mATe eka vighna UbhuM thAya vivekacUDAmaNi / 275 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che H tamoguNanI pelI AvaraNazakti, AvA adbhuta ane samartha AtmAne paNa, pUrepUro DhAMkI de che, AcchAdita karI de che. Ama, AtmatattvanAM yathArtha jJAnanI prAptinA mArgamAM avarodha karavo, e potAno svabhAva hovAthI, jarA paNa asAvadha ane gAphela rahetA sAdhaka mATe, tamoguNapUrNa A AvaraNazakti, baMdhana UbhuM kare che. sUryanAM bibamAM kevo pracaMDa prakAza hoya che ? te chatAM, sUrya-grahaNanA samaye, rAhu, AvA pracaMDa tejathI prapUrNa evAM sUryanAM biMbane paNa evuM DhAMkI de che ke sUryadevatAnA upAsakane, te vakhate, sUryabiMbanuM darzana ja na thaI zake ! AtmasAkSAtkAranI ADe AvatuM, tamoguNanI AvaraNazaktinuM, AvuM ja baMdhana, sAdhaka mATe, mahA-vighna samuM banI rahe che. zlokano chaMda : upajAti (141) 142 tirobhUte svAtmanyamalataratejovati pumAnanAtmAnaM mohAdahamiti zarIraM kalayati / tataH kAmakrodhaprabhRtibhiramuM bandhanaguNaiH paraM vikSepAravyA rajasa uzaktirvyathayati // 142 // zlokano gujarAtI pATha - tirobhUte svAtmanyamalataratejoti pumA -nanAtmAnaM mohAdamiti zarIraM kalayati / tataH kAmakrodhaprabhUtibhiramuM baMdhanaguNaiH paraM vikSepAkhyA rajasa uruzaktirvyathayati // 142 // zlokano gadya anvaya H-- amalataratejovati svAtmani tirobhUte (sati), pumAn mohAt, anAtmAnaM zarIraM 'ahaM' (asmi) iti kalayati / tataH paraM rajasaH vikSepAkhyA guruzatti: (amuM manuSya) jAmajodhapravRttimi: vandhanamuLa: vyathati // 42 // zabdArtha :- mukhya vAkya che : pumAn anAtmAnaM zarIra 'mahaM' ti tathati / pumAr eTale puruSa; paNa ahIM 'manuSya' (jIvAtmA) evA sAmAnya arthamAM A zabda prayojAyo che. te zuM kare che ? yiti - samaje che, mAnI bese che. zAne ? zuM tarIke ? 'zarIrane', (te zarIra) 'huM chuM', - ema te samaje che. te zarIra kevuM che ? anAtmAnaM - je, AtmA nathI evuM, 'anAtmA' che evuM. zAne kAraNe teNe Ama mAnyuM ? mohAt - mohane kAraNe, paraMtu AvuM kyAre banyuM? svAtmani tize mUrta (sati) - potAno AtmA DhaMkAI gayo tyAre, potAnuM Atmatattva 'AvRta' (DhaMkAI gayeluM) banI gayuM tyAre. e Atmatattva kevuM hatuM ? gamatatatenovRtti. matta eTale 276 / vivekacUDAmaNi Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mela, maLa. a-mata eTale maLamela vinAnuM, nirmaLa, svaccha. vaLI, adhikatAdarzaka (Comparative) tarI pratyaya gamata zabdane lagADAyo hovAthI, amanatara eTale vadhAre nirmaLa, atinirmaLa, atyaMta svaccha, khUba zuddha. teno (tenAH) teja, prakAza. tenuM potAnuM Atmatattva atinirmaLa hovA chatAM. amanatatenoti sva-JAni tisenUtte (sati), A AkhI vAkyaracanAmAM badhA ja zabdone 'saptamI vibhakti ekavacana'nAM rUpamAM mUkAyA hovAthI, saMskRta vyAkaraNazAstranA niyama pramANe, AvI vAkyaracanAne 'sati saptamI' tarIke oLakhavAmAM Ave che, ane AvI racanA vAkyamAMnI kriyAno samaya sUcave che H jIvAtmA zarIrane (te huM chuM), ema kyAre samaje che ? atinirmaLa evo potAno AtmA DhaMkAI gayo tyAre. Avo AtmA 'tirobhUta' konA vaDe banI gayo ? ahIM e darzAvavAmAM AvyuM nathI, paraMtu A pahelAMnA, AgalA, zlokamAM, tamoguNanI 'AvRti'-zakitanI vAta kahevAmAM AvI hatI, tene ahIM yAda karavAnI jarUra che. AtmAne 'AvRta' karanAra, DhAMkI denAra tattva hatuM, - tamoguNanI A AvaraNazakti. ti+mU - tiromU eTale 'DhAMkI devu' e dhAtunA karmaNa bhUtakRdaMta, tinebhUta-nuM sAmI-vibhakti ekavacananuM rUpa - tiromUrta, DhAMkI devAyuM tyAre, DhaMkAI jatAM. - Ama bane tyArapachI (tataH paraM) zuM thAya che ? ranasa: vikSepAvyA putti: amuM (manuSya, nIvAtmAna) vyathayati / vikSepa-gAvyA, eTale vikSepa - nAmanI, prutti. ha eTale moTI, mahAna, prabaLa, samartha. 'vikSepa' nAmanI prabaLa zakti. A zakti konI che ? ranalaH rajoguNanI. 'AvRti'-zakti jema tamoguNanI che, tema A 'vikSepa'-zakti rajoguNanI che. A zakti A manuSyane (amuM manuSya) zuM kare che ? vyathati vyathA pahoMcADe che, vyathita kare che, bahu herAna-parezAna karyA kare che (Harasses, annoys, worries). e zakti zAnA vaDe manuSyane herAna kare che ? jAma-jodha pravRttimi: vandhanamuLaH / pravRtti eTale vagere, kAmakrodha vagere baMdhanamAM nAkhanAra, baMdhanakAraka (potAnA) vikAro vaDe. Ama to, badhanamAM nAkhavuM' - e kAMI 'guNa' (sArI vAta) na kahevAya, paraMtu zAstro pramANe koI paNanAM kazAMka viziSTa (Characteristic) kAryane, enAM ghaTaka avayavone 'guNa' tarIke prayojavAnI, eka paraMparA, prathA, pracalita che. - A pahelAM (zloka-110) paramezvaranI, mAyA-nAmaka utkRSTa zaktine 'triguNAtmikA' kahevAmAM AvI che, ane sAMkhyadarzana-prabodhita prakRtinA sattvarajas-tamas evA A traNa guNo jIvAtmA mATe 'baMdhanarUpa' bane che, ema paNa kahevAmAM AvyuM che. (zloka-114) vaLI, 'guNa' zabdano bIjo eka artha, saMskRtamAM, 'doraDuM' (Rope) evo paNa thAya che. eTale, doraDuM jema bAMdhavAnuM sAdhana che, tema prakRtinA A traNa guNo paNa baMdhanakAraka bane che. (142) vivekacUDAmaNi / 277 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda - atinirmaLa tejavALuM Atmatattva (tamoguNanI "AvaraNa'-zakti vaDe) jyAre DhaMkAI jAya che tyAre, manuSya jIvAtmA), mohane lIdhe, "anAtmA' evA zarIrane (te) "huM chuM, ema mAnI bese che, ane tyArapachI to, "vikSepa nAmanI rajoguNanI prabaLa zakti, kAma-krodha, vagere baMdhanakAraka (potAnA) guNo vaDe A (manuSyone herAna karyA kare che. (142) * TippaNa:- mumukSu sAdhaka mATe, AtmasAkSAtkAra, AtmAnuM aparokSa-darzana, e mokSaprAptinI siddhi mATenI eka anivArya pUrvazarata che. paraMtu sAdhaka enuM darzana karI zake te pahelAM to, tamoguNanI AvaraNa-zakti, atyaMta mahimAvaMta evA AtmAne DhAMkI de che, evuM nirUpaNa A pahelAMnA zloka(141)mAM karavAmAM AvyuM che. koI paNa vastu DhaMkAI gaI hoya, ene to joI ja na zakAya, e to dekhAya, ja nahIM. tamograNanI AvaraNazaktinAM AvAM vighnarUpa kAryanAM pariNAme, sAdhaka mATe, AtmAnuM, enAM mULabhUta sva-svarUpanuM, darzana ja azakya banI jAya. TUMkamAM, AtmA, AtmA-svarUpe, enI samakSa ja na rahe. sAdhaka A prakAranAM vipnamAM aTavAto hato tyAM, ATaluM jANe pUratuM na hoya tema, tamoguNanI pelI "AvaraNa'zakti karatAM ye vadhAre prabaLa, baLavattara evI, rajoguNanI "vikSepa'zaktinuM tenA para AkramaNa thayuM ! bicAro sAdhaka ! Poor soul ! Ama to, AtmA pote atyaMtanirmaLa evAM svakIya tejavALo hato (amAragovati), paraMtu tamoguNanI AvaraNazakti vaDe tene "tirobhUta' karI nAkhavAmAM Avyo hato, eTale, pelA bicArA sAdhake je zarIra AtmA nathI, evA anAtmA-zarIrane, anAtmAnaM zarIra te huM chuM,', te anAtmA-evuM zarIra ja AtmA che, ema, mohanI asara taLe (mAdA) mAnavA mAMDyuM! (nati). AvI banyuM bApaDA sAdhakanuM! kAraNa ke tyArapachI to (tata: para) jenuM kAma ja vikSepa karavAnuM, manane Disturb ke District karavAnuM che, teNe, vilepazaktie to, sAdhaka samakSa, AtmAne, te mULabhUta rIte (originally) che (nitya, zuddha, buddha), enA karatAM sAva viparIta-svarUpe raju karI dIdho. kAma-krodha vagere, A sabaLa vikSepa-zaktinA, baMdhanakAraka guNo (vanDanaguNa:) tenA para ekasAmaTA trATakyA ane ene bicArAne to e badhAe sAthe maLIne, saMpUrNa rIte herAna-parezAna karI mUkyo ! (vyathati) tamoguNa ane rajoguNanI AvI dvimukhI, - (AvaraNa ane vikSepanI) zaktinA vinAzaka prabhAvanuM varNana, A be zlokomAM (141-142) karavAmAM AvyuM che, te, sAdhaka mATe, Avazyaka evI cetavaNIrUpa banI rahe che. ane sAdhaka, eka vAra, zarIrane ja pote huM chuM ema samajavA mAMDe, pachI 278 | vivekacUDAmaNi Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to, AtmasvarUpathI vikSipta athavA vimukha banI gayelo te, indriyabhoganI anicchanIya lIlAnAM jaMgalamAM ja aTavAto rahe ! AvI viSama vastusthitimAM, mokSaprAptinAM potAnAM jIvanadhyeyanuM to tene smaraNa ja kyAMthI rahe ! - zlokano chaMda : zikhariNI (142) 143 mahAmohagrAhagrasanagalitAtmAvagamano dhiyo nAnAvasthAH svayamabhinayaMstadguNatayA / apAre saMsAre viSayaviSapUre jalanidhau nimajyonmajya bhramati kumatiH kutsitagatiH // 143 // zlokano gujarAtI pATha :mahAmohagrAhagrasanagalitAtmAgamano dhiyo nAnAvasthA svayamabhinayaMstaguNatayA ! apAre saMsAre viSayaviSapUre jalanidhI nimajyonmajya bhUmiti kumati kutsitagatiH II 143 II zlokano gadya anvaya:- (tata:) mahAmojhAjhasana nitAtmAvAmanaH mati; (ayaM sAdhakaH) tadguNatayA dhiyaH nAnA-avasthAH svayaM abhinayan, viSayaviSapUre (asmin) apAre saMsAre jalanidhau nimajya unmajya kutsitagatiH bhramati // 143 // zabdArtha - mukhya vAkya che : (ayaM sAdha: mina) apara saMkSare nadhi prati | nadhi eTale sAgara, samudra, saMsAra nanidhI eTale A saMsArarUpI samudramAM. A saMsArasamudra kevo che ? mAre. apAra apAra che, pAra vinAno, agAdha che. vaLI, e kevo che? viSaya-pUre viSayavAsanAo rUpI jherathI bharelo che. e sAdhaka mati, durbuddhivALo, bhrAntabuddhivALo kema che? tata: rajoguNanI pelI, vikSepazaktinA prabhAva nIce AvI gayA pachI. pachI te Avo "kumati' zA kAraNe banI jAya che? mahAmo-zAha-zAsana-nita-mAtma-navamana: I prAdi eTale magara, magaramaccha, mahAmohakAra mahAmoharUpI magaro, prasanna eTale gaLI javAnI kriyA, prAsa athavA koLiyo banI javAnI kriyA. A apAra saMsArarUpI sAgaramAM to mahAmoharUpI aneka magaro hoya, te badhA pelA sAdhakane gaLI jAya, mAtmavimane - AtmajJAna. ane pelA magaramaccho ene gaLI jAya (prasana), enAM pariNAme te sAdhakanuM AtmajJAna, tita cAlyuM jAya, nAza pAme, eTale te AtmajJAna vagarano, AtmajJAnahIna, AtmajJAnarahita banI jAya ! tyArapachI e sAdhakanuM zuM thAya che? - ta6-putayA . ta6 eTale te buddhi, buddhinA guNothI tadAkAra banIne, emAM ekAkAra thaIne, nAnA- eTale vividha, vivekacUDAmaNi | ra79 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka. aneka prakAranI dhI, eTale buddhi, piya: nAnA-avasthA: svayaM aminayana - buddhinI vividha avasthAone potAnI mAnIne, potAnI mAnavA mAMDe che. buddhinI vividha avasthAo kaI ? kartRtva-bhoktatvarUpI khoTA tAdAtmyathI utpanna thayelI avasthAo. buddhinA guNo sAthe te tadAkAra-ekAkAra thaI jAya, eTale, svAbhAvika rIte ja, tene potAnI mAnIne te vartavAnuM zarU kare, tethI te pote ja teno kartA che, bhoktA che, e prakAranuM buddhi sAthenuM tenuM khoTuM tAdAtmya-aikya (Identification) sarjAya ane enAM kAraNe utpanna thayelI pelI katRtvabhotRtvanI vividha avasthAone potAnI mAnIne--samajIne, te vartavA mAMDe che (svayaM aminayana). AnAM pariNAme, te pelA apAra sAgaramAM nIce-upara, aMdara-bahAra DUbakAM khAvA mAMDe che (nimakhyasanma). tti eTale nIce, ane t (3) eTale upara, man eTale nhAvuM, DUbakI khAvI, pANImAM paDavuM, - e dhAtune AgaLa ni ane t (3) evA be upasargo lagADyA pachInuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa - nimakhya ane unmaLyuM. jenI paristhiti AvI hoya, enI gati to pachI nrutsita ja banI jAya ne ! ane pachI to enAM evAM durbhAgyamAM, ene satata bhaTakyA karavAnuM, bhamyA karavAnuM, athar3AvA-phUTAvAnuM ja rahene ! (zramati) (143) : anuvAda - (rajoguNanI vikSepa'-zaktinA prabhAva taLe Avelo) A durbuddhi (sAdhaka) mahAmoharUpI magarono grAsa banatAM, AtmajJAnarahita banI jAya che, tathA te(buddhi)nA guNomAM ekAkAra banI jaIne, buddhinI vividha avasthAone potAnI samajIne vartI rahelo te, hIna gati pAmIne, viSayavAsanAonAM viSathI bharelA saMsArarUpI apAra samudramAM nIce-upara DUbakAM khAto khAto bhaTakyA kare che. (143) TippaNa - tamoguNa ane rajoguNanI, anukrame, 'AvaraNa'-zakti ane 'vikSepa'-zaktinA anarthakAraka prabhAvane savistara nirUpIne, sadgurue, mokSArthI sAdhakane samayasara sAvadha rahevAnI cetavaNI to ApI ja hatI, te chatAM A sAdhaka-mahAzaya gAphela rahyA ane pelI be zaktionAM vinAzaka AkramaNono bhoga (Victim) banI gayA ! ane, pachI to, banavAnuM hatuM te ja banene ! tamoguNa vaDe vimUDha thaI gayelA tenA AtmAne AvaraNazaktie DhAMkI dIdho, tenAmAM uparyukta 'adhyAsa' eTale ke 'a-tasmin tap-buddhiH' utpanna thaI, te vivekabuddhi vinAno banI gayo, AvA amAnAM pariNAme, atyaMta nirmaLa evA tejavALo teno AtmA tirobhUta' thaI gayo, anAtmA evA zarIrane, mohanA prabhAva nIce, te, 'huM chuM' ema samajI beTho, ane ATaluM durbhAgya ochuM hoya tema, rajoguNanI pracaMDa vikSepa-zaktie tene evo herAna--parezAna karavA mAMDyo ke aMte, viSayavAsanAonAM viSathI bharapUra 280 | vivekacUDAmaNi Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evA apAra saMsArasAgaramAM te gaLakAM khAvA mAMDyo ane pachI to enI gati eTalI badhI hIna thaI gaI ke have to enA mATe eka ja pariNAma, duSpariNAma, bAkI rahyuM, DUbI maravAnuM ! sUryavaMzanA rAjA bhagIrathanI tapazcaryAthI prasanna ane prabhAvita thaI gayelI, svargamAMnI maMdAkinI-nadInAM adhaHpatananI paurANika kathAnuM, ahIM, smaraNa thaI Ave che : viSNunAM divya caraNomAMthI pragaTelI A maMdAkinI, sauprathama, svargamAMthI bhagavAna zivanAM mastaka para paDI, tyAMthI te himAlaya parvata para paDI, tyAMthI te 'bhAgIrathI' banIne pRthvI para paDI, pRthvI parathI zatamukhe samudramAM paDyA pachI aMte te 'bhogAvatI' banIne cheka nIce pAtALamAM paTakAya che ! svargamAMthI, pRthvI para ane pRthvI parathI pAtALamAM ! rAjarSi kavi bhartRharie potAnAM 'nItizataka'-stotragraMthamAM, gaMgAnAM A kramika adhaHpatananuM vizada varNana karIne, aMte, tenI, temaNe A A prakAranI dayA khAdhI che (Pitied) ke je koI eka vAra vivekabhraSTa thAya che, teno vinipAta to Avo 'zatamukha' ja hoya che ! vivekabhraSTAnAM bhavati vinipAtaH zatamukhaH // 10 // mokSaprAptinA mArge nIkaLelA, paraMtu adhavacce ja, vivekabhraSTa thayelA mumukSu sAdhakano, ahIM, varNavavAmAM Avelo vinipAta paNa jeTalo kamanasIba ane karuNa che, eTalo ja kavitvapUrNa (Poetic) paNa banI rahyo che ! zlokano chaMda : zikhariNI (143) 144 bhAnuprabhAsAjjanitAbhrapaMkti rbhAnuM tirodhAya vijRmbhate yathA / AtmoditAhaMkRtirAtmatattvaM tathA tirodhAya vijRmbhate svayam // 144 // zlokano gujarAtI pATha :bhAnuprabhAsAnitAbhapaMkti -rmAnuM tirodhAya vijrate yathA / AtmoditAhaMkRtirAtmatattva tathA tirodhAya vijrambhate svayam // 144 // zlokano gadya anvaya H- bhAnuprabhAsAt janitA abhrapaMktiH yathA bhAnuM tirodhAya vijRmbhate, tathA (eva) AtmA - udita - ahaMkRtiH AtmatattvaM tirodhAya svayaM viSNummate // 244 || vivekacUDAmaNi | 281 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha :- AkhA zlokamAM yathA-tathA (jema-tema, jevI rIte, tevI rIte) evA sarakhAmaNI(comparison)nA zabdone prayojIne, graMthakAre, ahIM, AtmAmAMthI ja utpanna thayelA (janmelA) ahaMkAranI, potAnA janaka(Creator)ne ja DhAMkI devAnI, tirodhAna-zaktinI, ane tyArapachI, tenA ja, AtmAnA ja sthAne, caDI besavAnI vismayakAraka kuTevanI kathA kahI che ! A ahaMkAra (ahaMkRtiH) kevo che ? mAtmA-lita, AtmAmAMthI pragaTelo, janmelo, utpanna thayelo. te sauprathama zuM kare che ? sAtattva virodhAya e ja AtmatatvanuM "tirodhAna' kare che, tene DhAMkI de che, tenuM AvaraNa kare che. ane tyArapachI te zuM kare che? (sa: tatra pava, arthAta mAtmAne) svayaM vigate. vi+kRm eTale pragaTavuM, pradarzita thavuM, pratIta thavuM, dekhAvuM, To display to appear, to exhibit, to manifest, - evA arthavALA dhAtunuM vartamAnakALa. trIjo puruSa ekavacananuM rUpa, vikRta, pratIta thAya che, raju kare che, dekhAya che, eTale ke te (ahaMkAra) tyAM ja, potAnA sarjaka evA AtmAnAM sthAne ja, pote ja, potAne, pratIta kare de chepotAnA pitAne adazya karIne, anAvRta karIne, putra pote ja, pitAnA sthAne, pragaTa thaI jAya che! AvI ghaTanA konA jevI che, konuM smaraNa karAve che? kudarata(prakRti-Nature)nAM kSetramAM ghaTI rahetI e ghaTanA (Phenomenon) A pramANe che : pAnumAsAt banitA gapra0i. pAnuM virodhAya (svaya) vikRte | jAnu eTale sUrya, pramANa eTale teja, tApa, garamI, vanitA utpanna thayelI. pra$i eTale vAdaLonI hAramALA, pAnuM vidhAya - e ja sUryane DhAMkI daIne, (sva) vikRmate - pote ja dekhAvA lAge che. sUryanI garamI unALAmAM, pANInI varALa thAya che, evaporates, ane pachI e varALamAMthI ja vAdaLonI hAramALA, AkAzamAM utpanna thAya che. Ama, sUryamAMthI, tenA tApamAMthI sarjAyelAM A vAdaLAM, tenA potAnA utpAdaka evA sUryane potAnA vaDe, DhAMkI de che, ane pachI, sUrya dekhAto baMdha thaI thaI jAya tyAre, te ja ThekANe, A vAdaLAM, potAne ja pradarzita karI rahe che ! sUrya to kyAMya dekhAto ja nathI, - dekhAya che, kevaLa vAdaLAM ! (144) anuvAda - sUryanA tApamAMthI utpanna thayelI megha-hAramALA jema sUryane DhAMkI daIne, pote ja dekhAyA kare che tema, AtmAmAMthI janmelo ahaMkAra, Atmatattvane DhAMkI daIne, pote ja pratIta thato rahe che. (144) TippaNa - grISmaRtumAM, vaizAkha-jeTha mahinAo daramiyAna, sUryanA prakhara tApanAM kAraNe, samudra suddhAM sarva jaLAzayonAM jaLanuM bASpIbhavana (Evaporation) thAya che, enI varALamAMthI vAdaLAM baMdhAya che. comAsAnAM AkAzamAM sUrya nathI hoto ema nahIM, hoya ja che, paraMtu ghana-ghaTAnI pAchaLa te DhaMkAI gayo hoya che, 282 | vivekacUDAmaNi Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale bane che evuM ke sUryamAMthI sarjAyelAM vAdaLAM ja sUryane DhAMkI de, sUryane tirohita karI de, AkAzamAM mAtra vAdaLAM ja sUryanAM sthAne dekhAyA kare ! tamoguNanI AvaraNazaktine kAraNe DhaMkAI gayelA AtmAnuM astitva (Existence) kAMI nAbUda thaI jatuM nathI; e hoya che to kharo ja; mAtra, sAdhakanI asAvadhatAne kAraNe, 'tirobhUta' thayelA AtmAnuM darzana na thatAM, sAdhaka, anAtmA evA zarIrane, 'huM ja te zarIra chuM' evo, AtmAnA DhaMkAI javAnAM pariNAme, AtmAmAMthI utpanna thayelo Atnoti ahaMkAra (ahaMkRti:) sAdhakanAM manamAM Ubho thAya che ane AtmAne DhAMkI daIne (tirodhAya), e ahaMkAra'mahAnubhAva' pote ja (svayaM), sAdhakane, sarvatra, dekhAyA kare che ! (vistRmmate) hakIkatamAM, A 'ahaMkAra'-evA 'sAheba'no janma, AtmArUpI adhiSThAnanAM ajJAnamAMthI ja thAya che, paraMtu potAnI samakSa satata dekhAtA, anAtmA evA zarIra pratye sAdhakane 'mama'-bhAva, "ahaM'-bhAva thAya che; pariNAme, eno "huM" (Ego) ja ene svarvAMga gherI vaLe che ane potAnA ja sarjaka AtmAne, sAdhaka najara sAmethI, tirohita AcchAdita karI de che, ane aMte "huM kartA chuM, huM bhoktA chuM, huM sukhI chuM, huM samartha chuM", - evA "ahaM"-bhAvamAM ja, sAdhaka, satata ramamANa rahe che ! A 'ahaMkAra' ja enA AtmAnAM sthAne ArUDha banI thaI jAya che. zlokamAM yojAyelI sarakhAmaNI (Comparison) jeTalI sacoTa che, eTalI ja prabaLa ane pratItijanaka che. zlokano chaMda : upajAti (144) 145 kavalitadinanAthe durdine sAndramedhairvyathayati himajhaMjhAvAyuragro yathaitAn / aviratatamasAtmanyAvRte mUDhabuddhi kSapayati bahuduHkhaistIvravikSepazaktiH // 145 // zlokano gujarAtI pATha : kavalitadinanAthe durdine sAndrameu vyaMthayati himajhaMjhAvAyurugro yathaitAn / aviratatamasAtmanyAvRte mUDhabuddhi kSapati bahudu:khaistIvikSepazaktiH // 145 // zlokano gadya anvaya H- durdine sAndrameghaiH kavalitadinanAthe (sati), yathA 30: himAMjJAvAyu: tAn (sarvAn loga) vyathati, (tathA) avitatamanA Atmani AvRtta (sati), tIvravikSepatti: mUvuddhi vahulu: vai: kSapatti // 4 // vivekacUDAmaNi / 283 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - yathA.. tathA (jema... tema, jevI rIte.. tevI rIte) evA zabdaprayogo vaDe, zlokamAM, be vidhAnonI sarakhAmaNI karavAmAM AvI che. paheluM vidhAna che, yathA 3: himaphaMphAvAyuM: patana (sarvAna tAna) vyathati | himaphaMphAvIyu eTale TADho-ThaMDo vaMToLiyo, vaMToLa, jhaMjhAvAtI pavana, vAyaro. e vaMToLa kevo che? 3D: tophAnI, pracaMDa, sakhata, prabaLa, tAm (sarvAn to ) A sau lokone, badhAM mANasone. zuM kare che ? vyathati - akaLAvI mUke che, herAna-parezAna kare che, vyathA pahoMcADe che, vyathita kare che. e vaMToLa AvuM kyAre, kare che ? turvine sAme nitinanAthe (sAta) | badhA zabdone saptamI vibhaktimAM mUkIne samaya darzAvatI A "sati-saptamI"-vAkyaracanA che. yuni. eTale evo divasa, jyAre dhULakoTathI chavAI gayelAM aMdhArAMthI badhuM kALuM dhabba banI gayuM hoya, A rainy-cloudy-stormy day. Ama to, A kAraNe, saMskRta bhASAmAM, "durbhAgI" - "kamanasIba divasa" athavA "azubha samaya mATe A durdina" zabda rUDha thaI gayo che, paraMtu ahI to A zabda enA sAmAnya zAbdika arthamAM ja prayojAyo che. Avo 'durdina' zAne kAraNe, zuM thatAM, banI gayo che? sAme ghATAM vAdaLAMone kAraNe, ghaTATopa karI rahelAM vAdaLAMone kAraNe, ane #vanivinanAthe. vinanAtha eTale sUrya. sUrya UgavAthI ja divasa astitvamAM Avato. hovAthI, saMskRta bhASAmAM, "sUrya mATe linara, viza jevA zabdo banyA che. vana eTale koLiyo, A mouthful. A zabdanA nAmakriyApada(vati )nuM karmaNi bhUtakRdatanuM rUpa, vaNita, - eTale "koLiyo thaI javo (Swallow). koI paNa vastuno koLiyo thaI jAya, eno artha e ke te vastu adazya thaI gaI, dekhAtI baMdha thaI gaI; ahIM, "sUryano koLiyo thaI gayo', eTale sUrya dekhAto baMdha thaI gayo, vAdaLAMnA ghaTATopane kAraNe sUrya dekhAto baMdha thaI gayo, DhaMkAI gayo. AvuM bane tyAre pelo ugra ThaMDo vaMToLiyo, svAbhAvika rIte ja, sahune akaLAvI mUke. have, jema AvuM bane che, tema bIjuM zuM bane che ? tIvravikSepaki kRtavaddhi viduhurve: kSati aa tIvravikSepa eTale rajoguNanI pelI pUrvokta "vikSepazakti". e kevI che? tIvra eTale sakhata, baLavAna, pracaMDa. e zuM kare che? kSayati herAna kare che, takalIpha UbhI kare che. kone ? mUDhivuddhi - mUDha manuSyane, viveka vinAnA mUrkha mANasane. zAnA vaDe? vahurve bahu prakAranAM duHkho vaDe. AvuM te vikSepazakti kyAre kare che ? vitatamAM mAtmani gAvRtta (sati) | A pahelAMnAM vAkyanI jema ja, ahIM, A paNa, pelo "sati-saptamI'no prayoga che, - je samaya darzAve che. Atmani sAvRttei sati (AtmA) jIvAtmA jyAre "AvRta thaI jAya, jyAre enuM "AvaraNa' thaI jAya, jyAre DhaMkAI jAya. zAnAM vaDe DhaMkAI jAya ? 284 | vivekacUDAmaNi Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aviratatamaNA. virata eTale "aTakyA vinA', "satata', Continuous, gADha tamoguNa vaDe, tamoguNanAM satata AvaraNa vaDe. sUrya DhaMkAI jatAM jema pelo vaMToLiyo sahune akaLAvI mUke, tema rajoguNanI vikSepazakti vivekahIna manuSyane herAna kare che. (145) anuvAda :- ghaTATopa karI rahelAM vAdaLAMne kAraNe aMdhakAramaya banI gayelA divase, sUrya DhaMkAI jatAM, ThaMDo vaMToLiyo jema A(sahu lokone parezAna karI mUke che tema ja, tamoguNanAM gADha AvaraNathI AtmA DhaMkAI jAya tyAre, tIvra banelI vikSepazakti vivekahIne mUDha manuSyane aneka prakAranAM duHkho vaDe herAna kare che.(145) TippaNa :- AtmasAkSAtkAra karIne mokSa meLavavAnI kArakirdI apanAvanAra sAdhakanI jiMdagI to "khAMDAnI dhAra' jevI che. teNe to satata sabhAna ane sAvadha rahevuM ja paDe, emAM jarA paNa bhUlacUka thAya to, pelI kahevata pramANe, "karI kamANI eLe jAya ! jIvananuM ekamAtra ane aMtima dhyeya jo "muktinI prApti hoya to, kazuM paNa baMdhanakAraka to ene posAya ja nahIM ! AtmAnuM enuM darzana sadA svaccha, spaSTa ane nirmaLa ja rahevuM joIe, Avo AtmA ja satata enI dRSTi samakSa rahevo joIe, AtmA sarvadA "anAvRta" ane "avikSipta' rahevo joIe. AmAM kyAMya paNa kazIya kacAza ke cUka thaI jAya to, AtmA sivAyanuM je kAMI saghaLuM "anAtmA' che, tenA tarapha te sAdhaka Asakta banI jAya, ane pachI to enI vastusthiti mArga-bhUlelA musAphara jevI viSama ane viparIta banI jAya ! AvuM "badhana' ja enI "mukti nuM kharuM vighna banI rahe. AkAzamAM vAdaLAMono dhana-ghaTATopa jAmyo hoya, ThaMDA hima jevo vaMToLiyo pUra-jhaDape vAto hoya, ane bhara-bapora hovA chatAM, sUrya sAva DhaMkAI jatAM, cArekora, basa, aMdhAruM ja hoya ane evI paristhiti, - muMjhavaNa ane akaLAmaNanI - sarvatra vyApI gaI hoya, evA saMjogomAM, bhUlA paDelA musApharanI kevI herAnagati thAya ! evI ja dayanIya dazA, gADha tamoguNathI, enI AvaraNazaktithI, jeno AtmA DhaMkAI gayo hoya, potAnA ja AtmAnuM sAdhakane darzana ja na thatuM hoya, ane ATaluM jANe ochuM hoya tema, rajoguNanI pracaMDa vikSepa'zakti enI buddhine bhrAMta, mUDha ane vivekahIna banAvI rahI hoya, tyAre tenI banI rahe ! - aMgreja bhakta-kavi kArDinala nyumena(Cardinal Newman)nAM, gAMdhIjIne priya evAM bhajanamAM, kavi Izvarane prArthe che tema : 'The night is dark and I am far from home, lead thou me on!' enA anuvAdaka kavi zrI narasiMharAva dIveTiyA kahe che tema, dhoLe divase, vivekacUDAmaNi | 285 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cI (45) "dUra paDayo nija dhAmathI huM ne ghere ghana aMdhAra, mArga sUjhe nava ghora rajanImAM, muja jIvanapaMtha ujALa !" AvI ja avadazA thAya, bApaDA e sAdhaka jIvanI ane e to, kharekhara, enAM jIvanano sAco "durdina' (A rang day) ja banI jAya ! How pitliable ! Miserable ! zlokano chaMda : mAlinI (145) 146 etAbhyAmeva zaktibhyAM bandhaH puMsaH samAgataH / yAbhyAM vimohito dehaM matvAtmAnaM bhramatyayam // 146 // zlokano gujarAtI pATha : etAbhyAmeva zaktivyAM bandhaH jra samAgatA yAbhyAM vimohito deha mavAtmAne bhamatyayam II 146 / zlokano gadya anvaya :- patAmyAM jagyA (va) puna: vanya: samati, yAbhyAM vimohitaH bhUtvA ayaM (jIvAtmA, puruSaH) dehaM AtmAnaM matvA (asmin saMsAra) prati II 246 || zabdArtha :- mukhya vAkya che : pula: : samAtiH | puruSane, eTale ke jIvane baMdhana Ave che, AvyuM che. A baMdhana konA vaDe Ave che ? tApyAM gAM vaI avidyAnI, rajoguNa-tamoguNanI, "vikSepa" ane "AvaraNa'nI A be zaktione kAraNe ja. tenA vaDe bIjuM zuM pariNAma Ave che ? yAkhyAM vimohita karyo (puruSa:) rehuM mAtmA mavA (mana saMsAra) prati ! jenA vaDe atyaMta mohita thaIne, vimUDha banIne, A mANasa, A jIvAtmA, sthULa dehane AtmA mAnIne, samajIne (A saMsAracakramAM) bhamyA kare che, bhaTakyA kare che, rakhaDyA kare che, aTavAto rahe che. (146) anuvAda :- (avidyAnI) A be zaktionAM kAraNe ja puruSane baMdhana AvyuM che, jenA vaDe vimUDha banIne A (jIvAtmA, puruSa) (sthULa) dehane AtmA mAnIne (saMsAramAM) bhamyA kare che. (146) - TippaNa - A AkhI carcA zarU thaI tyAre, ziSya sadgurune savAla pUchuyo hato (zloka-51) ke - ko nAma bandhaH kathameSa AgataH // baMdhana, kharekhara, zuM che? kone kahevAya? ane A baMdhane kyAMthI AvyuM che ?' eno sIdho javAba A zlokamAM ApavAmAM Avyo che ke tamoguNanI 286 | vivekacUDAmaNi Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvaraNa zakti ane rajoguNanI vikSepa'zakti, A be zaktionAM kAraNe ja manuSyane baMdhana AvyuM che, ane AnA pariNAme ja te vimUDha bane che, "anAtmA evA sthULa dehane te AtmA mAnI-samajI bese che. anAtmAne te "AtmA' mAne, pachI enuM bIjuM zuM pariNAma Ave ? ene mokSa kema maLI zake ? ene to, pachI. jyAM sudhI eno moha na TaLe ane gItAmAMnA arjunanI jema, mokSArthI tarIkenA enA sAcA mULabhUta dharmanuM smaraNa na thAya, - no moha smRtirNavyA. (28, 73) tyAM sudhI, A saMsAra-bhavATavInAM cakramAM, ahIM-tahIM bhaTakyA karavAnuM ja rahe ! zlokano chaMda : anuSupa (146) 147 bIjaM saMsRtibhUmijasya tu tamo dehAtmadhIraMkuro ___ rAgaH pallavamambu karma tu vapuH skandho'savaH zAkhikAH / agrANIndriyasaMhatizca viSayAH puSpANi duHkhaM phalaM nAnAkarmasamudbhavaM bahuvidhaM bhoktA'nna jIvaH khagaH // 147 // zlokano gujarAtI pATha :bIjuM saMskRtibhUmijasya tu tamo dehAtmadhIraMkuro - rAgaH pallavamastu karma tu vapu skalpoDasavaH zAkhikAH | agrANIndriyasaMhatizca viSayA puSpANi duHkha phala nAnAkarmasamubhavaM bahuvidha bhoktADatra jIvaH khagaH || 147 | zlokano gadya anvaye - tama: saMskRti-pUminI tu vI, tehAtmadhI. gaMe, rAka parva, ruma maLyuM vadhu tu nya, masava: vijo, driyasaMtiH agrANi, viSayAH puSpANi, nAnAkarmasamudbhavaM bahuvidhaM duHkhaM phalaM, atra (asmin saMsAravRkSa) pora nIva: : (ti, parvata, varta) | 247 | zabdArtha :- A zlokamAM saMsArane vRkSanuM rUpaka (Metaphor) ApIne, e vRkSanAM vividha aMgonuM, tenAM kAraNo sahita, te vRkSanuM savistara ane sAMga (saaMga) varNana karavAmAM AvyuM che. - saMskRti eTale saMsAra, sam (3) eTale saravuM, saryA karuM, phelAyA karavuM, To spread, - e dhAtu parathI ja "saMskRti' ane "saMsAra', e be zabdo banyA che, e sUcaka che. "saMsAra' (World, worldly life) eTale ja te je aTakyA vinA, basa, prasaryA ja kare che, phelAyA ja kare che ! pUmina eTale "bhUmi'(jamIna)mAM je Uge che te, - vRkSa. vivekacUDAmaNi | 287 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ have, A saMsAra-rUpI vRkSanAM, "saMsAra-vRkSa'nAM vividha aMgo ane emanAM kAraNonI vigato joIe : A vRkSanuM bI(bIja,seed) vInaM zuM che? tama: eTale aMdhakAra, - eTale ke ajJAna (Ignorance). tattvajJAnamAM "ajJAna'ne aMdhakAra ane "jJAnane prakAza mAnavAmAM Ave che. A saMsAravRkSa ajJAnarUpI bIjamAMthI UgyuM che. A vRkSano aMkura zuM ? -mAtmA-dhI: sthULa zarIrane ja AtmA mAnavAnI samajaNa (dhI. eTale buddhi). AvI samajaNa, khoTI samajaNa, sthaLazarIramAM Atma-buddhi, e ja A vRkSano "aMkura', phaNago, a sprout. ane enuM thaDa ( 5) zuM? vapuH zarIra, deha e ja thaDa. pAMdaDAM (pravAsa) kyAM? :vAsanA, anurAga, Asakti, Passion, emotion. e kyAM jaLathI Uge che? , sArAM-narasAM karmo e ja vRkSa mATenuM pANI, ane DALIo (zANA:, zagi:) ? asava: | basu eTale prANa. prANa pAMca hovAthI enuM bahuvacana. prANa-apAna vagere pAMca prANo e ja A vRkSanI DALIo. DALIo hoya eTale enA agrabhAgo, Toco paNa (maLa) hoya, e zuM che? siMhatiH | saMhatiH eTale samudAya. karmendriya, jJAnendriya vagere indriyono samUha e ja agrabhAgo, ane enAM phUlo (puSpabi) ? viSayAH zabda, sparza vagere indriyonI viSayavAsanAo, viSayo e ja A vRkSanAM puSpo. vaLI, vRkSa hoya ene phaLa paNa hovuM joIe, e zuM che? nAnA eTale aneka, aneka karmothI utpanna thayeluM, ghaNAM prakAranuM duHkha (nAnArmasamuddharva vividha 3) e ja A vRkSanuM phaLa. vRkSa upara UgatAM phaLone khAnAro, bhogavanAra (pautra) pakSI (1) koNa ? to ke bIjuM koNa ? (a) nIvaDe, A jIva, jIvAtmA. atra, - ahIM, saMsArarUpI A vRkSamAM. saMsArarUpI A vRkSanAM A badhAM vividha aMgo ne kAraNo. (147). anuvAda - saMsArarUpI A vRkSanuM bIja ajJAna che, eno aMkura eTale zarIramAM Atmabuddhi, enAM pAMdaDAM rAga che, enAM mATenuM jaLa eTale karma, zarIra e ja thaDa, prANo enI zAkhAo che, Indriyono samudAya e ja enA agrabhAgo, viSayo e ja enAM puSpo, aneka karmo vaDe utpanna thayeluM, ghaNA prakAranuM, duHkha e enuM phaLa che ane ahIM (A saMsArarUpI vRkSamAM) jIva e ja phaLano bhogavanAra pakSI che. (147) TippaNa - A saMsArarUpI vRkSanAM rUpakAtmaka varNananI vIgato parathI eka hakIkata nizcita thAya che ke jIvAtmArUpI pakSI A saMsAravRkSa para besIne, potAnAM sArAM-narasAM karmanAM sukha-duHkharUpI phaLane bhogave che. AdhyAtmika graMthomAM, saMsArane vRkSanI upamA ApavAnI paraMparA prAcIna che : (1) kaTha-upaniSadamAM, A saMsArane UMcA mULavALAM, nIcI zAkhAovALAM ane cirakALathI pravRtta thayelA pIpaLA(azvattha)nAM vRkSanuM rUpaka A pramANe ApavAmAM AvyuM che : . 288 | vivecUDAmaNi Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ardhvamUna: savAzArid: Sa: zvattha: sanAtana / (rU,7) (2) muMDaka upaniSadamAM to, AthI AgaLa vadhIne, A saMsAra athavA zarIrane ja vRkSanuM rUpaka ApavAmAM AvyuM che, jenA para jIvAtmA ane paramAtmA evAM haMmezAM sAthe rahenArAM, be mitro banelAM, paMkhIo rahe che, ane temAMnuM eka, eTale ke jIvAtmArUpI paMkhI, A vRkSanuM svAdiSTha pippala-phaLa khAya che ane paramAtmArUpI bIjuM paMkhI khAtuM nathI, paraMtu khAI rahelAM pelAM bIjAM paMkhIne sAkSIbhAve joyA kare che : dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM pariSasvajAte / tayoH anyaH pippalaM svAdu atti anaznan anyaH abhicAkazIti // 3, 1 // ane gItAmAM, upaniSadonAM uparyukta rUpakanA AdhAre ja, saMsAranuM, azvatthavRkSa tarIke, AvuM varNana ApavAmAM AvyuM che : . UrdhvamUlaM adhaHzAkhaM azvatthaM prAhuH avyayam / channati thI pani : te veH sa vevi | 26, 2 || (4) gItA jeno bhAga che, evA mahAbhAratamAM paNa AvA ja eka brahmavRkSanuM varNana maLe che. (azvamedhaparva 47,12-15) - koI paNa vastunuM rUpakAtmaka rIte varNana karavuM, e to mAtra eka sAhityika yukti-prayukti che, paraMtu eno kazo mahimA nathI. ahIM A varNanamAMthI paNa mahattvanI je vAta niSpanna thavI joIe te to e che ke muMDaka upaniSadamAMnAM uparyukta saMsAravRkSanAM varNanamAM, te vRkSanuM svAdiSTa phaLa khAtuM, ane te phaLanAM svAdanI AsaktimAM satata rAcatuM jIvAtmA-nAmanuM je pakSI che, teNe te ja vRkSa paranA potAnA parama-mitra ane phaLanA a-bhoktA chatAM potAne satata sAkSIbhAve joyA karatA paramAtmA sAthe aikya sAdhI levuM joIe. "huM jIvAtmA nathI, paraMtu mAro satata sAkSI evo e paramAtmA ja huM chuM - evI pratIti ja saMsAranAM baMdhanamAMthI mukta thavAno ekamAtra upAya che. saMsAranAM rUpakAtmaka (Metaphorical) varNananI ekamAtra ane AtyaMtika phalazruti paNa A ja che. zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (147) 148 ajJAnamUlo'yamanAtmabandho naisargiko'nAdirananta IritaH / janmApyayavyAdhijarAdiduHkhapravAhapAtaM janayatyamuSya // 148 // vivekacUDAmaNi | 289 phamAM - 19 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha - ajJAnamUloDayamanAtmabandho naisargikoDanAdinanta IritaH. janmASyayavyAdhijarAdiduHkha pravAhapAta janayatyamukhya / 148 || zlokano gadya anvaya - ajJAnamUnaH 3ya manAtmavizva: ni : anAdika manano: (rUti) ti:, : amuNa (nIvaccha) gama-3tha-vyAdhi-nI-dviduHkhprvaahpaatN janayati // 148 // zabdArtha - mukhya vAkya che : ajJAnamUnA artha manAtmavizva naivA anAdi anantaH (1) pharitaH | anAtmavazva eTale anAtmAe kareluM, sarjeluM, UbhuM kareluM A (ya) baMdhana, eTale ke deha-indriyo vaDe thatuM A baMdhana. A baMdhana kevuM che ? jJAnamUta: ajJAnamAMthI udbhaveluM, utpanna thayeluM, ajJAnarUpI mULavALuM. A baMdhana kevuM kahevAya (pharita) che. naiH svAbhAvika, anaHi - anAdi (Beginningless), mananA:- anaMta, aMtavihoNuM (Endless), TUMkamAM, A baMdhana sahaja ane svAbhAvika (Natural), enI meLe, ApoApa utpanna thayeluM che, anAdi che, anaMta che. paraMtu A baMdhana A (mukhya) jIvAtmAne zI hAni pahoMcADe che? zuM nukazAna kare che? enA mATe zI ane kevI takalIpho UbhI kare che? ATalI takalIpho : janma, maraNa (gaLatha), vyAdhi (rogo), ghaDapaNa, - vagere duHkhonA pravAhamAM pADe che, evAM patana(pata)nuM kAma kare che, evI kharAba kAmagIrI saryA kare che (gati), jIvAtmA mATe AvA anarthonI paraMparA saryA kare che, AvAM aneka duHkhonA pravAhamAM jIvAtmAne dhakelyA kare che. (148) anuvAda - ajJAnamAMthI udbhaveluM (jIvanuM) A, anAtmAe kareluM baMdhana, svAbhAvika, anAdi ane anaMta che, ema kahevAya che, - je, A jIvAtmAne janma, maraNa, roga, vRddhAvasthA vagare duHkhonA pravAhamAM pADyA kare che. (148) TippaNa - ziSya pUchelA praznanI je carcA cAlI rahI che, temAM baMdhananuM lakSaNa (Definition): ane enAM kAraNo sadgurue samajAvyAM. have, A zlokamAM enAM svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. ' emAM sauprathama, pAyAnI (Fundamental) ane khUba mahattvanI vAta, - sAdhake jene haMmezA yAda rAkhavI joIe tevI, - e che ke deha, Indriyo vageree UbhAM karelAM A baMdhana, - eTale ke, anAtmAne AtmA mAnI besavAthI udbhavelAM baMdhananuM mULa ajJAnamAM raheluM che. ane ajJAna to saMskAragata che, eTale te, ApoApa, enI meLe, sahaja-svAbhAvika rIte ja utpanna thAya che, - kazA ja khAsa prayatno vinA. AvuM baMdhana kyAre utpanna thayuM? enI zarUAta (vi) 290 / vivekacUDAmaNi Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAre thaI ? AnI khabara koIne nathI, tethI te "anAdi (-'gari') che, ane eno aMta kyAre Avaze ? e paNa koI jANatuM nathI, tethI te "manantaH' ( +maMta) paNa che. ahIM sAdhaka samakSa eka muMjhavaNa UbhI thAya che : A baMdhana jo "anAdi ane "anaMta' hoya to to muktino saMbhava ja na rahe. ane mukti bhale durlabha (Difficult) che, paraMtu zAstromAM ene azakya (Impossible) kahevAmAM AvI nathI. to pachI, Ano upAya zo? e ja, ane eka ja, ke jo baMdhananuM mULa "ajJAne hoya to, e mULano ja nAza karavo rahyo, - pachI to, mUrta nati ad: zarivA: ane "ajJAnanuM eka ja nivAraNa, "jJAna'nI - AtmajJAnanI prApti! - jenA jevuM pavitra A samagra vizvamAM kazuM ja nathI, - ema svayaM gItAe ja kahyuM che : ra di jJAnena saze pavitra 6 vidyate (4, 28) je mumukSu hoya, te eTalo to sujJa ane samaju to hoya ja ke je "janme teno nAza jo hoya, - nAtI hi dhruvo mRtyuH (gItA, 2,27), to ene "janma' ApanAra ajJAnanuM paNa "mRtyuhoya ja ! ane enuM nizcita (dhruva:) "mRtyu eTale "AtmajJAna" AtmajJAnanI prApti, eTale ajJAnanI nimaeNLatA, ane enuM zubha pariNAma eTale baMdhanano nAza ! ane pachI to, janma-mRtyu-jarA-vyAdhi vagere anarthaparaMparAne kazo avakAza ja na rahe ! ane enA avakAzathI ja zakya banato pelo duHkhapravAha-prapAta ! A badhI ja jaMjALa, pachI to, saMpUrNataH azakya, asaMbhavita, anavakAza ! zlokano chaMda : upajAti (148) , 149 nAstrairna zastrairanilena vahninA chettuM zakyo na ca karmakoTibhiH / vivekavijJAnamahAsinA vinA ___ dhAtuH prasAdena sitena maMjunA // 149 // zlokano gujarAtI pATha - nAsairna zaairanilena vatinA chetuM zakyo na ca karmakoTibhiH | vivekavijJAnamahAsinA vinA dhAtu prasAdena sitene maMjunA 149 | zlokano gadya anvaya :- , na zake, je nijona, 4 vahinA, vivecUDAmaNi | 291 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca karmakoTibhiH, (api tu) dhAtuH prasAdena (prasAdUrUpeNa) sitena maMjunA vivekavijJAna-mahAsinA vinA (ayaM bandhanarUpaH anarthaH) chettuM zakyaH na (asti) | 246 / zabdArtha :- ajJAnarUpI mULamAMthI udbhavelAM A baMdhanarUpI anarthane kApI nAkhavAnuM, ene chedI nAkhavAnuM (chetuM) zakya zAthI thAya? e savAlano javAba A zlokamAM ApavAmAM Avyo che. A baMdhana mumukSu sAdhaka mATe vinAzarUpa to che ja. AvI vinAzaka vastune chedavA mATenAM, enAM chedana mATenAM, keTalAMka jANItA sAdhano ane hathiyAro(Weapons)nI zakyatAnI, saphaLatAnI ahIM carcA karavAmAM AvI che. a eTale evAM hathiyAro, (bANa vagere jevAM), jene dUra rahelA zatruo para pheMkI zakAya (mahuM eTale pheMkavuM, To throw e dhAtu parathI banelo zabda), ane zo eTale evAM hathiyAro, (talavAra jevAM), ke jenA vaDe zatruone najIkathI paNa haNI zakAya (zam eTale haNavuM, To kil e dhAtu parathI banelo zabda). have, ahIM to zatru che, ajJAna, ane emAMthI udbhaveluM baMdhana. emAM A astro ane zastro zuM karI zake ? sAva nakAmAM, nirarthaka ! na zakya: 1 enA vaDe chedavAnuM zakya ja nathI. ane AvI ja azakyatA, chedananI - pavana (nirtana), agni (vahinA) ane karoDo karmo ( vArika) mATenI. e bicArAM, A bAbatamAM, zuM karI zake ? AvI carcA ja aprastuta banI rahe. to pachI zuM karavuM? ajJAna ane baMdhana, - hakIkatamAM che, mAtra eka ajJAna ja ! evA zatruone haNavA zI rIte ? chedavA kema karIne ? ApaNAM zAstro ane darzano to atibhArapUrvaka (Very emphatically) kahe che ke amArI pAse to A anarthanAM chedana mATenuM eka amogha (kadI paNa niSphaLa na nIvaDe evuM,Infallibe, un-erring ) hathiyAra che, - vivekavijJAna rUpI moTI talavAra ! (vive-vijJAna mahAzina), ane A "talavAra' (hi) jeTalI tIkSNadhAradAra (sina Sharp) che, eTalI ja suMdara-maMgaLa-nirmaLa (gunA) paNa che ! paraMtu AvI talavAra - (vivekajJAnarUpI talavAra) - mane kyAM ? enuM prAptisthAna? enuM saranAmuM ? sAcA, saMniSTha, zraddhAsabhara evA sAdhaka mATe, evA bhaktajana mATe to, A talavAra sAva sulabha ! ahIM je kaMI che tene utpanna karanAra vidhAtAnI, sarjanahAranI, bhagavAnanI pavitra kRpA ! - dhAtu: prati | bhaktanI bhIDa bhAMganAra, enuM bhIDabhaMjaka tattva eka ja, ane te che bhagavatkRpA, IzvaraprasAda, Divine Grace! (149) anuvAda - (A baMdhana, A ajJAna) na astro vaDe, na zastro vaDe, na pavana vaDe, na agni vaDe, paraMtu vidhAtAnI vizuddha kRpAthI sulabha evI dhAradAra 292 | vivekacUDAmaNi Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane suMdara vivekavijJAnarUpI samartha talavAra vaDe ja chedI zakAya che ! (149) - TippaNa - Ama to, upara, zabdArtha-vibhAgamAM, mAtra zabdonA artha ja nahIM paraMtu ahIM, A TippaNa-vibhAgamAM, je kAMI samAviSTa karavAnI jarUra rahe, te badhuM ja kahI devAmAM AvyuM che, te chatAM graMthakAranA prabhAvaka evAM, A zlokamAMnAM, nirUpaNanuM, thoDuM vadhu rasadarzana karIe. A pahelAMnA zlokamAM, baMdhananAM mULamAM rahelAM ajJAnanAM nAza-nivAraNarUpe AtmajJAnanAM mahattvane asarakAraka rIte adhorekhAMkita (Underline) karavAmAM AvyuM ja che. chatAM ahIM vadhArAnI, ane eTalAM ja mahattvanI, je eka vAta UmeravAmAM AvI che, te to sarva prakAranI AdhyAtmika-dArzanika sAdhanAnI siddhi mATe, parAkASThA (Climax) svarUpanI che. Izvara-prasAda, paramezvaranI pAvana kupA, e kAMI gAMDA-ghelA evA bhaktanI vevalI vAta nathI. aDaga-atUTa-UMDI-aMtastalasparzI IzvarazraddhAmAMthI ja sulabha evI A Izvara-kRpAno jeTalo mahimA bhaktane, eTalo ja mumukSu sAdhakane paNa che, balake, hovo joIe, - e zAzvata satya pratye AcAryazrIe ahIM sahu tattvaciMtako ane dArzanikonuM lakSa kheMcyuM che. ApaNAM upaniSadomAM, jIva-jagata ane jagadIzane lagatI che ane jevI-jeTalI tattva-carcA karavAmAM AvI che, te vizvanA koI paNa graMthomAM karavAmAM AvI nathI, - e hakIkata to have sahu pAzcAtya tattvaciMtakoe paNa aikyamatyapUrvaka (Unanimously) svIkArI lIdhI che. ane upaniSadonA e ArSadRSTA RSimunioe je tattvaciMtana nirUpyuM che, tenA pAyAmAM paNa IzvarazraddhA ane IzvarakRpAnI jarA paNa upekSA karavAmAM AvI nathI, e paNa A anusaMdhAnamAM khUba prastuta ane sUcaka che. ane Adya zrIzaMkarAcArya pote ? upaniSado ane brahmasUtra paranAM temanAM bhASyono svAdhyAya karanAra vidvAno to jANe ja che ke teozrI keTalAM moTAM gajAnA tattvaciMtaka che. AvA AcAryazrI svayaM kevA paramazraddhALu ane vinamra Izvarabhakta che, enI pratIti to emanuM pratyeka stotra karAve ja che. ane gItAmAM paNa upadeza-prayojanAnI mukhya bhUmikA bhale karma(arjunane enAM svadharma samA mudA tarapha preravA)nI rahI, paraMtu e ja bhUmikA para jJAna ane bhaktino kevo anivArya evo, subhaga samanvaya ! jJAna vinAnI bhaktinuM hArda jema kAcuM, tema ja bhakti vinAnuM jJAna paNa eTaluM ja koruM ! - A ja e samanvaya-nirUpaNano hetu ! AtmajJAnanI khojamAM nIkaLelA mumukSane IzvarazraddhA ane IzvarakRpA jevI namratA ane nirbaLatA posAya nahIM, evuM rakhe koI mAnI bese! - evI AzaMkAnA bhayanAM kAraNe, A bAbatamAM ATaluM laMbANa ane vistaraNa jarUrI banI gayuM. zlokano chaMda : IndravaMzA 149) vivekacUDAmaNi | ra93 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zrutipramANaikamateH svadharma ni vAtmavizuddhiArtha ! vizuddhabuddheH paramAtmavedanaM naiva saMsArasamUttanAzaH | 20 | zlokano gujarAtI pATha : zrutipramANekamatiH svadharma niSThA tavaivAtmavizuddharasyA vizuddhabuddha paramAtmavedana tenaiva saMsArasamUlanAzaH 150 || zlokano gadya anvaya:- kRtipramAmi (manuSya sAdha5) svadharmaniSThA (pariNamati), tayA (svadharmaniTayA) va gaNa (sAdhaJ) bAtmavizuddhi (saMmati), vizuddhabuddheH (ca tasya) paramAtmavedanaM (bhavati), tena eva saMsArasamUlanAzaH (saMbhavati, mavati) // 250 || zabdArtha - AtmajJAnanA saMzodhaka mATe IzvarazraddhA ane IzvarakRpA, e agatyanI ane anivArya (Indispensable) pUrvazarata che, pUrvabhUmikA che, evuM nirUpaNa chellA zlokamAM karavAmAM AvyuM, tenuM ja samarthana ahIM karavAmAM AvyuM che. saMsAranA, eTale ke sAMsArika jIvanavyavahAranA, samULa, enAM mULamAMthI, eTale ke saMpUrNa nAza(saMsAra-samUna-nAza)nI AdhArazilA paramAtmAnuM jJAna(paramAtmave) che, paraMtu A mATe, sAdhaka mATe (mI sadhI ), buddhinI atyaMta zuddhi Avazyaka che (viruddhanuddhi), paNa sva-dharma-niSThA vinA A zakya ja nathI (svadharmaniSThA, tayA thavo. ane A svadharmaniSThAnI prApti to evA sAdhaka mATe ja zakya bane, jene zrutirUpI pramANamAM pAko ane pUro vizvAsa hoya (kRti-pramANa-miHi va). Ama, AtmajJAna-prAptinI siddhinI yAtrAe nIkaLelA sAdhaka mATe pAyAnI jarUriyAta, zruti-pramANamAMnI tenI paripakva ane vizvAsapUrNa buddhi, e bAbata para AvIne aTake che. (15) anuvAda - zruti-pramANamAM paripakva buddhivALA(sAdhakone potAnA dharmamAM niSThA thAya che ane te(niSThA)thI ja A(sAdhakonI buddhinI (AtmAnI, aMtaHkaraNanI) zuddhi thAya che; vizuddha buddhivALA jIvAtmAne paramAtmAnuM jJAna thAya che, ane te jJAnathI ja saMsArano, tenAM mULasahita, nAza saMbhavita bane che. (15) TippaNa - mumukSu sAdhaka mATenI Avazyaka evI aneka siddhionI paraMparAmAM, 294 | vivekacUDAmaNi Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka pachI eka, kramika, uttarottara siddhionuM nirUpaNa A zlokamAM karavAmAM AvyuM che. temAM je aMtima ane atyaMta mahattvanI vAta che te, zruti-pramANamAMno teno, sAdhakano vizvAsa che. pramANonI A vAta jarA samajavA jevI che. koI paNa jJAnanI prApti mATe, nyAya-vaizeSika darzanomAM, enI pramANabhUtatA(Authority, Authorisation)nI carcA karavAmAM AvI che. ahIM mULa ane mukhya muddo AtmAnAM jJAnano che. AvuM jJAna maLe tyAre, ene cakAsavAnI jarUra che ke te jJAna, e sAcuM jJAna che ? paraMtu AnI sAbitI zI ? enI cakAsaNI (Scrutiny) karavI kevI rIte ? AvI sAbitI mATe, cakAsaNI mATe, parIkSA mATe, darzanazAstramAM cAra 'pramANo' A pramANe nakkI karavAmAM AvyAM che : pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda athavA zruti (1) pratyakSa pramANa : 'huM thaDo jouM chuM (ahaM paraM pazyAmi)' / ema koI kahe to, ghaDA vizenuM enuM jJAna sAcuM, asaMdigdha ane sacoTa eTalA mATe bane che ke ghaDo enI sAme ja che, ane jovA mATenI enI jJAnendriya eTale ke AMkha ghaDA sAthe joDAyelI che. ghaTa-jJAnanI pramANabhUtatA mATenuM A pramANa eTale pratyakSa pramANa. (2) anumAna-pramANa : 'A parvata para agni che' (avaM parvata: vRdghimAna) ema koI kahe to ApaNe tene tarata pUchIe ke 'bhAI, tyAM agni to dekhAto nathI, tuM zAnA AdhAre kahI zake che ke tyAM agni che ?' eTale pelo tarata javAba Ape ke 'tyAM dhUmADo dekhAya che, tethI' (dhUmavatttAt). paraMtu, ApaNe kahIe ke, tethI zuM ? e to dhUmADo che, agni thoDo che ? eTale pelo jaNa agni bAbatanAM potAnAM jJAnanI pramANabhUtatA mATe tarata evI eka 'vyApti' (Invariable Concomitance) raju karaze ke - 'jyAM jyAM dhUmADo hoya, tyAM tyAM agni hovo ja joIe (yaMtra yaMtra dhUmaH, tatra tatra vahni avazyameva asti| ). ane vAta to vaijJAnika rIte sAcI, vijJAnasiddha che ke agni na hoya to dhUmADo zakya nathI, agni vinA dhUmADAno saMbhava ja nathI. TUMkamAM, pelA parvata para agni, pratyakSa rIte dekhAto nhoto te chatAM, dhUmADAnI hAjarIne kAraNe, tyAM agni hovAnI vAta pramANabhUta banI. agninAM jJAnanuM A pramANa eTale anumAna pramANa. (3) upamAna pramANa : gavaya-nAmanuM pazu ahIM kyAMya jovA maLatuM nathI, te mAtra himAlaya pradezamAM ja rahe che. mATe himAlayanI yAtrAe javAnuM nakkI thatAM, himAlayanI yAtrAe jaI AvelA ane gavaya pazune joI AvelA mitrane meM pUchyuM ke 'bhAI, mAre gavayane jovuM che, - e kevuM hoya che ?' teNe javAba Apyo ke jevI gAya, evuM ja gavaya' (no-za: vaya:). meM himAlaya pradezamAM pahoMcIne, vivekacUDAmaNi / 295 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAya jevuM ja pazu joyuM ke tarata ja mane jJAna lAdhyuM ke 'basa, A ja gavaya !' (ayaM va vaya:|) gavaya-pazunAM A jJAnanI pramANabhUtatA eTale upamAna-pramANa. (4) have bAkI rahyuM cothuM ane chelluM pramANa, zabda-pramANa, zruti-pramANa. have juo : mane koIe kahyuM ke 'satya bolavuM joIe' (satyaM brUyAt / ) meM pUchyuM ke 'A satya bolavAnAM jJAnane zA mATe svIkAravuM ?' eTale teNe tarata kahyuM ke vedomAM Ama kahevAmAM AvyuM che.' A vedo eTale zruti pramANa, zabda-pramANa. vedomAM je kahevAmAM AvyuM hoya, te zaMkAthI para hoya che, kAraNa ke vedonA te RSioe te te maMtronuM darzana karyuM hoya che, e jJAna IndriyothI para hoya che, e jJAna 'apauruSeya', eTale ke manuSyabuddhithI para hoya che. tethI kazI ja dalIla ke carcAmAM UtaryA vinA, vedonAM jJAnane svIkArI levAnuM rahe che, e jJAnanI pramANabhUtatA (Authority) svayaMsiddha hoya che. TUMkamAM, ApaNI sarvocca adAlata(Supreme)nA cUkAdA (Judgement) karatAM paNa caDhiyAtuM A pramANa eTale zabda pramANa, zruti pramANa. AtmajJAna paNa AvuM ja jJAna che, ane enI prAptinuM sthAna (source) mAtra eka ja che, - vedo, - eTale ke zruti. AvAM zruti-pramANamAM pAkA vizvAsanAM mahattvanuM A zlokamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che : zruti pramANamAMnI paripakva buddhi ja mumukSu sAdhakane, krame krame, saMsArA samULa ane saMpUrNa nAzanI siddhie pahoMcADI zake, je siddhi thatAM ja, te AtmajJAna ane tarata ja pachI mokSa prApta karI zake. zlokano chaMda : upajAti (150) 151 kozairannamayAdyaiH paMcabhirAtmA na saMvRto bhAti / nijazaktisamutpannaiH zaivAlapaTalairivAmbu vApIstham // 151 // zlokano gujarAtI pATha : kogairannamayAyaiH paMcabhirAtmA na saMvRto bhAti / nijazaktisamutpannaiH zaivAlapaTalairivAmbu vApIstham // 151 // zlokano gadya anvaya : ninattisamuntra: annamayAdhai: paMcami: joze zaivAlapaTalai: vApIththuM gamyuM va, AtmA saMvRta: (mati, yena sa: AtmA) na bhAti || %0 || zabdArtha : mukhya vAkya che : (sa: AtmA) 7 mAti / (te AtmA) bhAsato nathI, dekhAto nathI, dRSTigocara thato nathI, najare paDato nathI. A AtmA kevo 296 | vivekacUDAmaNi Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che? saMvRtaH (pti) | DhaMkAyelo che, DhaMkAI gayo che. zAnA vaDe te DhaMkAI gayo che ? paMkhaH sozaiH pAMca kozo vaDe. e pAMca kozo kyA che ? annamayA; annamaya, prANamaya, manomaya, vijJAnamaya ane Anandamaya vagere pAMca kozo vaDe. e kozo kevA che ? nivasitpanai: | nina eTalI potAnI AtmAnI. potAnI ja zakti vaDe, AtmAnI, potAnI avidyArUpI zakti vaDe, avidyAnAM kAraNe e pAMcakAzo AtmAmAMthI ja pragaTa thayelA che. konI jema, konA vaDe, A AtmA DhaMkAya che? DhaMkAI jAya che ? vAparza manu rUva | vApI eTale kUvo, vAva, navuM eTale pANI, vAvanAM pANInI jema. A pANI zAnA vaDe DhaMkAI jAya che? zaivAta taiH OMvAta eTale zevALa, lIla. paTauMda paDa, zevALanAM bAjhelAM paDo vaDe. vAvanuM pANI, jema tenA para lAgatA zevALanAM paDo vaDe DhaMkAI jAya che tema, AtmA pAMca kozo vaDe DhaMkAI jAya che, ane tenAM pariNAme te, jonAranI najare paDato nathI. (151). - anuvAda: potAnI zaktimAMthI utpanna thayelA annamaya vagere pAMca kozo vaDe DhaMkAI gayo hovAthI, (A) AtmA, zevALanAM paDo vaDe DhaMkAI gayelAM vAvanAM pANInI jema, spaSTapaNe, dekhAto nathI. (151). TippaNa: zuM eTale DhAMkavuM, AvRta karavuM, To cover up, to hide, to coceal, to envelop, to enclose - e dhAtu parathI banelo zabda (nAma, Noun) voza eTale AvaraNa, DhAMkaNa, (talavAra mATenuM) myAna,- A sheath, A case, A vesture. AtmAne DhAMkI detA, AtmAne jonAranI najarathI dUra rAkhatA, annamaya vagere pAMca kozonI carcA ahIMthI zarU thAya che. hakIkatamAM, AtmAnI potAnI, avidyArUpI zaktimAMthI ja A kozo utpanna thayelA che, avidyAne kAraNe ja, A kozo AtmAmAMthI ja pragaTa thayelA che, ane A kozo ja AtmAne DhAMkI de che ! AtmAne, enAM sAcAM, mULa svarUpe pragaTa thavA detA nathI. kamanasIbI e che ke jemAMthI te kozo utpanna thavA pAmyA che, e AtmAnuM sthAna ja A kozo laI le che, enA (AtmAnA) sthAne ja A kozo besI jAya che. pitA(janaka)nAM sthAne putra besI jAya tema ! "upakAra karanAra para "apakAra' karanAranI jema AtmAnAM mULa sthAnane ja A kozo haDapa karI jAya che ! (Usurp, Ms-appropriate) zevALa janme che, pANInAM kAraNe, ane pachI e zevALanAM paDo, pANIne ja DhAMkI de che, tema ! zlokano chaMda : gIti (151) 15ra-153 tacchevAlApanaye samyak salilaM pratIyate zuddham / tRSNAsaMtApaharaM sadyaH saukhyapradaM paraM puMsaH // 152 // vivekacUDAmaNi | 297 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAnAmapi kozAnAmapavAde vibhAtyaM zuddhaH / nityAnandaikarasaH pratyagrUpaH svayaMjyotiH // 153 // zlokono gujarAtI pATha: tavAlApanaye samyaka salila pratIyate zuddha tRSNAsaMtApaharaH sadya: saukhyaprada para pusaH || 15ra | paMcAnAmapi kozAnAmapavAda vibhAtyayaM zuddha : nityAnandakarasaH pratyagrUpaH svayaMjyotiH || 153 // zlokono gadya anvaya H (yathA) ta-zaivata-mani kuM: sadara 7MIsaMtApaharaM paraM saukhyapradaM zuddhaM salilaM samyak pratIyate, (tathA eva) paMcAnAM api kozAnAM apavAde nityAnanda-ekarasaH pratyag-rUpaH paraH svayaM:jyotiH zuddhaH ayaM (AtmA) vibhAti | 212-153 che. | zabdArtha : (yathA) jema, jevI rIte. mukhya vAkya che, - zuddha satid sI pratIyata | zuddha jaLa spaSTa (cokhuM) dekhAya che. kevuM jaLa ? pulasadara saMtApada ane paraM sauthya mANasane tarata ja tarasanA saMtApane dUra karanAruM ane saMtApamAMthI mukta karanAruM, ane parama sukha ApanAruM. AvuM zAthI zakya bane che? tatta-rIvAna-apanAve che anaya eTale dUra karavuM, te zevALane dUra karavAthI; pANInI sapATI para bAjhelI lIlane dUra karavAmAM AvI ke tarata ja cokhuM pANI dekhAvA mAMDyuM ! e ja rIte (tathA va) zuM bane che? mAM (mAtmA) vimati | A AtmA prakAzI rahe che, prakAzita thAya che. kevo AtmA? cAra vizeSaNo : nitya-bAnarisa: nitya, AnaMdarUpa, ekarasa, haMmezAM mAtra AnaMdasvarUpa ja, evo. pratyakUpa: - pratyaphasvarUpa, eTale ke "huM-zabdathI haMmezAM pratyakSa thaI jAya tevo, para: ucca prakArano, zuddha, eTale avidyAthI para. svaye-jyoti svayaMprakAza, potAnAM ja teja vaDe prakAzita. zuddha - zuddha, spaSTa, vizada, cokho, avidyA vagere sarva azuddhiothI rahita. AvuM kevI rIte zakya thAya che? pavAnAM pa jozAnAM apavAre I apavA eTale bAdha karavo, nivAraNa karavuM, dUra karavuM. annamaya vagere pelA pAMceya kozono bAdha thatAM. A pAMceya kozonuM jevuM nivAraNa karavAmAM Ave, tevo ja, tarata ja, AtmA, enAM mULabhUta zuddha svarUpe prakAzI rahe che ! (15-153) anuvAda : jema te zevALane dUra karavAmAM AvatAM, mANasane tarasanA saMtApamAMthI tarata ja mukta ja kare tevuM ane tene parama sukha ApanAruM zuddha jaLa spaSTa dekhAya che, tema ja) pAMca-pAMca kozono bAdha karavAmAM AvatAM, nitya, 298 | vivekacUDAmaNi Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtra-eka AnaMda-svarUpamAM raheto pratyak-svarUpa, ucca prakArano, svayaMprakAza ane zuddha evo A (AtmA, paramAtmA) prakAzI rahe che ! (152-153) TippaNa : vAvamAM raheluM peluM pANI pote to cokhkhuM hatuM, chatAM te kema dekhAtuM nhotuM ? pelI zevALanAM paDa ene DhAMkI rahyAM'tAM, e kAraNe. tarasathI pIDAto mANasa tyAM, pANInI najIka gayo, ane potAnA hAtha vaDe, lIlanAM badhAM paDone pANI parathI dUra karyAM ke tarata ja, pANI cokhkhuM najare paDyuM ! tarasyo to te hato ja, teNe tarata pANI pIdhuM, ane tarasanI tenI saghaLI pIDA cAlI gaI, ane tene khUba zAMti maLI gaI ! basa, evI ja rIte, ahIM, ApaNA prastuta saMdarbhamAM, sAdhake, potAnA AtmAne DhAMkI rahelA, annamaya vagere pelA pAMce pAMca kozonAM AvaraNane haTAvI kADhyuM, enA apavAdathI te mukta thaI gayo, ane tarata ja eka adbhuta 'jAdu' sarjAyuM ! AtmA svayaMprakAza ane zuddha to hato ja, pelA kozo ene DhAMkI detA hatA. sAdhakanI sAdhanA evI saMniSTha ane saMpUrNa hatI ke pelA pAMceya kozonuM kazuM nAma-nizAna na rahyuM ane AtmA, enAM mULabhUta zuddha ane para svarUpe jhaLahaLI UThyo ! sarasa majAnuM, samucita, pratItikAraka dRSTAMta ! Ama, pAyAnI jarUriyAta che, kozonAM AvaraNathI AtmAne mukta karavAnIrAkhavAnI : pachI to, AtmAno puNya prakAza sarvatra jhaLAMhaLAM ! baMne zlokono chaMda : gIti (152-153) 154 AtmAnAtmavivekaH kartavyo bandhamuktaye viduSA / tanaivAnandI bhavati svaM vijJAya saccidAnandam // 154 // zlokano gujarAtI pATha : AtmAnAtmavivekaH kartavyo banyamuktaye vikruSA / tenaivAndI bhavati sva vizAya saccidAnandam // 154 || zlokano gadya anvaya : (tasmAt) viduSA vadhamukhya AtmA-anAtmavive rtavya:, tena v sat-vid-gAnanuM svaM vijJAya (sa: vidvAn)JAnandrI mati // 14 // zabdArtha : : you asu &): (47) fagu1 3411241-3171124-faach: anda: / viduSA - vidvAna vaDe; vis zabdanI trIjI vibhakti ekavacananuM rUpa; viveH be paraspara-virodhI vAto-vicAro-vastuo bhegI thaI gaI hoya, ekamekamAM bhaLI gaI hoya to, ene jUdI karavAnI prakriyA, eTale 'viveka' Sense of Discretion; Sense of Discrimination. je 'AtmA'nathI te, deha, indriyo vagere "anAtmA" che. A baMne ekamekathI sAva bhinna che, tethI jo e baMne vivekacUDAmaNi | 299 - Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekamekamAM bhaLI gayAM hoya, bhegAM thaI gayAM hoya to, "AtmAne "anAtmA ane "anAtmAne "AtmA' mAnI-samajI levAno guMcavADo, evuM jokhama UbhuM thAya; AvuM jokhama nivAravA mATe, e baMnene jUdAM pADavAM, temanAM mULa bhinna pRthapha evAM svarUpe samajavAM. TUMkamAM, e baMne vacce "viveka' karavo te mAtra Avazyaka ja nahIM, paraMtu anivArya che. AkhA vAkyamAM karmaNi-prayoga(Passive-Voice)racanA che : "vidvAna vaDe "AtmA ane "anAtmA' vacce "viveka' karAvo joIe; eTale ke tethI, te kAraNe". A pahelAnA zlokamAM kahevAmAM AvelI vAta samajIsvIkArIne, vidvAne AtmA-anAtmA-viveka karavo joIe. AvuM zA mATe karavuM joIe ? vizvamu- bandhanamAMthI mukti meLavavA mATe, saMsArarUpI baMdhanamAMthI chUTavA mATe. Ama karavAthI tene zo lAbha thAya ? tena (vivena) parva - tenA vaDe ja, tevo "viveka karavAthI ja. tethI zuM ? (sa: vikAna) mAnandI mavati - te vidvAna AnaMdI bane che, AnandarUpa banI jAya che. kevI rIte ? zuM karavAthI ? zuM thatAM ? sata-vita-mAnanda vijJAthe | potAne, potAnI jAtane "sa', cita', ane "Ananda-rUpa jANIne- anubhavIne. ta. karyuM eTale hovuM thavuM, e dhAtunuM vartamAna-kRdantanuM rUpa Being Existing, pote astitva dharAvI rahyo che, evo anubhava. vin eTale jJAna, AtmajJAna, AdhyAtmika jJAna. "pote Avo che,' - evI anubhUtinAM kAraNe, te AnaMdI-AnaMdarUpa banI rahe che. (154) anuvAda : (tethI), vidvAne (saMsArarUpI) baMdhanamAMthI chUTavA, AtmA ane anAtmAno viveka karavo joIe. te(viveka)nA vaDe ja, potAne sa-cita-AnaMdarUpa jANIne te AnaMda-svarUpa banI jAya che. (154) TippaNa: "koza" eTale "myAna', - talavAra myAnamAM hovAthI dekhAtI nathI, tene myAnamAMthI bahAra kADhavAmAM Ave, eTale ke tenA paranuM, tene DhAMkI detuM myAna dUra karavAmAM Ave, to ja te dekhAya. have jenAM svarUpane samajAvavAno upakrama zarU karavAmAM Avyo che te, annamaya vagere pAMca kozo vaDe AtmA DhaMkAI gayo che, eTale jene AtmAnuM darzana karavuM hoya, teNe A pAMce pAMca kozono bAdha karavo ja rahyo ! (paMjAnAM pi mozanAM apavAdaH) e eka ja zarate, Atmadarzana zakya bane che. saMsAra, eka baMdhanarUpa banI jAya che, enuM kAraNa zuM ? zarIra, indriyo vagere "AtmA' nathI, "anAtmA" che. zarIra ane AtmA ekasAthe ja rahetAM hovAthI, paraspara khUba ja najIka hovAthI, "anAtmA' evAM zarIra-indriya vagerene AtmA' mAnI levAno goTALo (Confusion) thaI javAnuM svAbhAvika che, ane Avo guMcavADo ja sAdhakanAM manamAM baMdhana UbhuM kare che. A baMdhanamAMthI mukta thavA mATe, pelAM, "AtmA" ane "anAtmA'no viveka karavo anivArya che. Ama karavAthI ja, sAdhaka potAnI jAtane sat-cita-AnaMdarUpa jANIne AnaMdarUpa banI jAya che. 300 | vivekacUDAmaNi Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama to, pote AnaMdarUpa ja hato, paraMtu pelA vivekanA abhAve, te potAnI jAtane te rUpe joI zakato nhoto, Atmadarzana karI zakato hato. pelA vivekanAM pariNAme, anAtmAnAM AvaraNo dUra thaI gayAM, eTale AtmA potAnAM mULabhUta svarUpe sAdhakanI samakSa pragaTa-prakAzita thaI gayo ! ahIM be vAtane barAbara samajI levAnI jarUra che : eka to e ke manuSya pote saccidAnaMda-svarUpa ja che, eTale potAnA e mULa svarUpano anubhava, e ja enuM jIvana-dhyeya che. bIjI evI ja mahattvanI vAta e che ke jyAre te, pelA vivekanAM pariNAme, potAnAM saccidAnaMda-svarUpanuM darzana kare che, eTale ke te potAnI jAtanuM, potAnA AtmAnuM darzana kare che tyAre, te kazuM banavuM joto nathI. AtmA to hato ja, tene ja te jue che. je "adazya' hato te have "dazya' banI gayo ! pelI vAvamAM zuddha jaLa to hatuM ja, zevALanAM paDa dUra thavAthI je jaLa pelA tarasyA mANasane vAvamAM dekhAyuM, te kazuM "navuM' tattva hotuM. zevALa vaDe DhaMkAyeluM, "adazya' jaLa, zevALa dUra thatAM, "dazya" banyuM ! TUMkamAM, kazuM "a-prApta' hatuM, te have "prApta' banyuM, evuM ahIM nathI. "prApta ja hatuM, paNa amuka AvaraNanAM kAraNe je "prApta' che ema jaNAtuM hotuM te, peluM AvaraNa dUra thatAM, "prApta' banyuM. AtmA kyAreya "a-prApta' hoto, hoI zake ja nahIM, "prANa ja hato, prApta lAgato nhoto, te have "prApta' banI rahyo ! adhyAtmazAstramAM, athavA to, savizeSa spaSTa rIte kahIe to, mokSazAstramAM, AvI anubhUtine "prANa pratiH' kahevAmAM Ave che. zlokano chaMda : AryA (154) 155 muMjAdiSIkAmiva dRzyavargAt pratyaMcamAtmAnamasaMgamakriyam / vivicya tatra pravilApya sarvaM tarAtmanA tirkati yaH sa mu. | ja | blokano gujarAtI pATha: muMjAdiSIkAmiva dezyavargAtuM pratyaMcamAtmAnamasaMgamakriyA vivithya tatra pravilApya sarva tadAtmanA tiSThati yaH sa muktaH | 155 / zlokano gadya anvayaH muMjhAt rUpIvo va vat pratye mAM virya * vivekacUDAmaNi | 301 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnaM vivicya, tatra sarvaM pravilApya yaH (vivekazIlaH sAdhakaH) tat-AtmanA titi, sa: mup: (pti) | 251 || zabdArtha : mukhya vAkya che : : mu. (ti) te manuSya mukta che, te sAdhaka saMsAranAM baMdhanamAMthI chuTakAro meLave che. kyo manuSya? - : ta-mAtmanA titi (sa: mu$: pti) | tevA AtmasvarUpe viMkI sAdhaka rahe che, AtmAmAM ja vihAra karato, rata rahIne jIvana gALe che te (mukta che). te AvuM, zuM karIne, karyA pachI, pAmI zake che? A be prakriyA karyA pachI : mAtmAnaM viviSya ane tatra sarva pravitAtha; - eka AtmAne sarvathI jUdo samajIne, bIjI badhI bAbatothI AtmAno viveka karIne, ane be AtmAmAM ja sarvano vilaya karIne. AtmAne zAthI judo samaje che ? vat - dekhAtA sarva padArthothI, sarva-samagra dRzya jagatathI. A AtmA kevo che? - A traNa vizeSaNo dharAvato : eka,- pratyevuM sarvanI aMdara-bhItara rahelo, parokSa-pratyakSa anubhavAto; be,- e kazA paNa saMga ke vikAra vinAno, nirvikAra, anAsakta; traNa, yei kazI paNa kriyA na karato, niSkriya, akriya; AvuM te konI jema kare che? muMba rUSI rUva (vivivya) - muMna eTale "muMja' nAmanuM ghAsa; rUSo eTale saLI; muMjaghAsamAMnI saLIne muMjathI jUdI samajI levAya, tevI rIte; TUMkamAM, vAta che, vivekanA, samajapUrvakanA, upayoga-viniyoganI. (155) anuvAdaH muMja-ghAsamAMnI saLInI jema, dekhAtA A sarva padArthonA vargamAMthI pratyakSa anubhavAtA, asaMga ane niSkriya AtmAne judo samajIne, je (vivekI sAdhaka), te AtmAmAM ja sarvano vilaya karIne, tevA AtmasvarUpe ja rahe che, te ja mukta che. (155) TippaNa : samaju mANasa bahu ja sUkSma evA muMja-ghAsa paranuM paDa dUra karIne, tenI vacamAM, tenI aMdara, rahelI saLIne, tene ghAsathI judI-bhinna-alaga samaje che. ghAsa ane saLI, - baMne sAthe hovA chatAM, saLI ghAsathI judI che, - evo viveka te kare che tema, vivekazIla sAdhaka, A dazyamAna jagatamAMnA sarva padArthothI, e sarvanI aMdara ja rahelA ane asaMga tathA niSkriya evA AtmAne judo samaje che. pelA badhA dazya padArtho, eTale ke deha-indriya vagere AtmA sAthe ja rahetA hovA chatAM, te "AtmA' nathI "anAtmA" che, - evo viveka karI zake che, eTaluM ja nahIM paraMtu pelA sarva "anAtmA padArthono AtmAmAM ja vilaya kare che ane, aMte, AvA advitIya, akhaMDa, abheda, nirvikAra, nitya ane nirmaLa AtmAmAM ja satata vihAra karatAM karatAM potAnuM jIvana vyatIta kare che, te, kharekhara, dhanya che. basa, je sAdhaka ATalo vivekazIla rahI zake che, eTale ke AtmAne sarva 302 | vivekacUDAmaNi Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtma-padArthothI alaga samaje che ane AtmAmAM ja pelAM sarva anAtma-tattvone vilIna karI zake che, tene to, tyArapachI, tevA AtmAmAM ja vihAra karavAnuM sadbhAgya sAMpaDe che. pachI to, tene kazAM baMdhano ja rahetAM nathI, ane baMdhanavihoNo eTale mukta ! jIvanamAM sukhI ane kRtArtha thavuM hoya to, mANasa mATe, sUkSma "vivekabuddhi anivArya banI rahe che. puSpamAMno puSpa-rasa eTale ke makaranda, talamAM raheluM tela ane dUdhamAM raheluM navanIta (mAkhaNa), - A baMne ekamekamAM ja, anukrame, puSpamAM, telamAM ane dUdhamAM, sAthe ja rahetAM hoya che, paraMtu makaranda-tela-mAkhaNane meLavavA-pAmavA icchato manuSya, e baMne vacceno "viveka na karI zake to, AvI sarva mahattvanI mUlyavAna ane sattvazIla vastuone te kadApi prApta karI ja na zake. AvuM ja, A dazya ane sthUla jagatamAM, deha-Indriyo vagere anAtmApadArthonuM ane AtmAnuM sAhacarya che. Avazyaka che, - e baMne vacceno viveka karavAnuM, - vivi. muMja-ghAsa ane emAMnI saLInuM A dAMta paNa, pUrvavatuM, atyaMta aucityapUrNa che. zlokano chaMda : upajAti (155) 156 homamavanoDathatu voza zAnnena jIvati vinazyati tadvihInaH / tvakcarmamAMsarudhirAsthipurISarAzi nAM the vitumati nityazuddha 56 che zlokano gujarAtI pATha : dehoDayamannabhavanonnamayastu koza -zAna jIvati vinazyati taddhihInaH. tvacarmamAMsarudhirAsthipurISarAzi -nayaM svayaM bhavitumahati nityazuddhaH || 156 zlokano gadya anvayaH 3pavanaH ye deha nama: koza: (ti); (saH deha) atrena nIti, ta-vihIna: vinazyati | tvacarma-mAMsasupara-I-purISa-ziH ve (rehA) svayaM tu nitya (AtmA) pavituM na Iti . 56 / zabdArtha mukhya vAkya cheH atramavana: a reDa bannamaya kozaH (ati) | vivekacUDAmaNi | 303 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3mavana - eTale anna vaDe poSaNa pAmatuM, ghaDAtuM ane emAMthI ja utpanna thayeluM; mAM hada - uparyukta vizeSaNa vaDe A sthULa zarIra annamaya: brozara - "annamaya' koza che. AvuM zarIra e ja "annamaya koza che. A sthULa zarIra kevuM che? enI vizeSatA zI che? kevI che? - A beH eka,(sa: rehA) annena nItite deha atrathI jIve che, jIvatuM rahe che; ane be,-(sa: teha.) ta6-vihIna: 2 vinazyati,ane tenA vinA, eTale ke anna vinA, te vinAza pAme che. A sthaLa zarIra vize bIjuM zuM kahevAmAM AvyuM che? e ja ke samaye (Da) vaye nityazuddha (AtmA) vatuM na gati - A sthULa zarIra pote, nityazuddha evo AtmA banI zake nahIM, evo AtmA hovAne, banavA mATe yogya nathI, lAyaka nathI. AnuM kAraNa zuM? (ye ) vavarma-mAMsa-dhara-sthi-purISa-zi. (pti) | tva eTale sUkSma, aMdaranI, pAtaLI cAmaDI, varma eTale cAmaDI, eTale sthULa prakAranI, bahAranI, jADI cAmaDI; thi eTale hADakAM, purISa - eTale maLamUtra; ane rAzi - samUha, samudAya, saMgraha, Collection. AvuM A sthULa zarIra nityazuddha AtmA hovAne lAyaka nathI, enuM kAraNa e che ke cAmaDIthI mAMDIne, mAMsa-lohI-hADakAM ane maLa-mUtra jevAM azuddha, gaMdAM, malina tattvono samUha mAtra te che. AvAM kSudra, asvaccha ane hIna tattvonuM baneluM sthUla zarIra, nityazuddha evA AtmA hovAnI yogyatA kevI rIte dhAraNa karI zake ? kadApi AvuM saMbhavita banI ja na zake, evo ekamAtra ane sAco uttara pelA savAlano hoI zake, - e spaSTa ane sunizcita che. (156) . anuvAda : anna vaDe poSAtuM A sthULa zarIra (e ja) annamaya koza che. annathI te jIvatuM rahe che ane tenA te vinA vinAza pAme che, (tethI) tvacA, cAmaDI, lohI, mAMsa, hADakAM ane maLamUtranA samUha-rUpa A (dhULa) zarIra pote nityazuddha evo AtmA hoI zake nahIM. (156) TippaNa : mokSArthI sAdhaka mATe Atma-darzana, Atma-sAkSAtkAra anivArya rIte Avazyaka (Indispensable) che, ema A pahelAM, aneka vAra ane aneka bhinna bhinna rIte, nirUpita karavAmAM AvyuM che. ane Atmadarzana to tyAre ja zakya bane, jyAre sAdhakane AtmAnAM mULabhUta, svarUpano sAco-samyapha-saMpUrNa paricaya thAya, ane A paristhiti paNa tyAre ja zakya bane, jyAre te A dRzya ane sthUla jagatamAMnAM zarIra-indriyo vagere jevAM, je AtmA nathI tevAM, sarva "anAtma-tattvothI "AtmA'no viveka karI zake. AtmAnAM zuddha svarUpanAM darzananI ADe AvatAM, ene "AvRta karatAM ane ene "vikSipta' karatAM be vino, eTale tamoguNanI "AvaraNa'-zakti ane rajoguNanI vikSepa'-zakti. A be vighnonAM jokhama, enI bhaya-utpAdaka zakti vize ane 304 | vivekacUDAmaNi Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enAM dUrIkaraNa bAbata sAvadhAna rahevAnuM paNa, sadgurue, sAdhakane, zakya ane jarUrI evuM saghaLuM mArgadarzana ApI dIdhuM che. AvuM ja ane eTaluM ja anarthakAraka vighna eTale sthULa dehamAM rahelAM, 'annamaya' vagere pAMca kozo. have, ahIMthI, A zlokathI, have pachInA aneka zlokomAM, A paMcakozarUpI vighnanI, enAM svarUpanI samajUtI ApavAmAM AvI che. A zlokamAM, annathI ja utpanna thayelA, enAthI ja jIvI zakatA ane enA vinA avazya vinaSTa thatAM (eTale ke mRtyu pAmatAM) sthULa zarIrane ja 'annamaya' koza kahevAmAM Avyo che, eTaluM ja nahIM paNa bIjI, pAyAnI vAta (Fundamental fact) e paNa nirUpita karI devAmAM AvI che ke cAmaDIthI mAMDIne maLamUtra sudhInAM, saMpUrNataH 'azuddha' evAM tattvothI bhareluM A sthULa zarIra 'nityazuddha' evo AtmA kadApi hoI zake nahIM. 'annamaya' koza banI rahelAM AvAM 'sthULa zarIra'ne 'AtmA' mAnI besavAnI bhayaMkara bhUla sAdhaka na kare, e mATe sadgurue samayasaranI, sUcaka ane pratItijanaka cimakI ahIM sAdhakane ApI dIdhI che. zlokano chaMda : vasaMtatilakA (156) 157 pUrvaM janerapi mRterapi nAyamasti jAtaH kSaNaM kSaNaguNo'niyatasvabhAvaH / naiko jaDaca ghaTavat paridRzyamAnaH svAtmA kathaM bhavati bhAvavikAravettA // 157 // zlokano gujarAtI pATha : pUrva janerapi mRterapi nAyamasti jAtaH kSaNuM kSaNaguNo'niyatasvabhAvaH / naiko jaDazva ghaTavat paridRzyamAnaH svAtmA kathaM bhavati bhAvavikAravettA // 157 // zlokano gadya anvaya : ayaM (vedaH) nane: pUrva atti, mRte: (pazcAt gatti) na sti / (sa: leha:) kSaLa nAta:, kSaNamuLa: aniyatatvamAva: (6), 7 : (arthAt ane rUpa: masti), na: pavat pavRizyamAna (zva asti), pRtha na masti) / (za:) bhAvaviAvettA (ve.) thaM svAtmA mavRtti ? // 17 || zabdArtha : mukhya vAkya che : artha (ve) nane: pUrva api mRa: (pazcAta pi) na asti / nani eTale janma, ane smRti eTale mRtyu. te baMne zabdonuM chaThThI vibhakti ekavacananuM - rUpa bane. ane mRteH. janmanI pahelAM paNa ane vivekacUDAmaNi / 305 pharmA - 20 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyunI pachI paNa, na ta - hoto nathI, raheto nathI, astitva dharAvato nathI. eTale ke A dehanuM astitva, enuM hovApaNuM, enI hayAtI, - (Existence, Life) janmathI mRtyu sudhInA samaya sudhI ja maryAdita che. janma pahelAM te hato nahIM, ane mRtyu pachI te haze nahIM. sa: reha kSa nAtaH kSaNamukha: 2 (pti) | te kSaNamAM janme che ane kSaNikaguNovALo che. vaLI, (sa: rehA) 7. : (pa tu jarU5: masti) | te ekarUpa nahIM, paNa anekarUponA samUharUpe banelo che. niyata svabhAva: (aa ti) ! te aniyata, eTale nizcita nahI evA asthira, adaDha athavA parivartanazIla svabhAvavALo che. TUMkamAM, eno svabhAva sthira nathI, enuM kazuM sthAyitva nathI, samaye samaye emAM pheraphAro thatA rahe evo eno svabhAva che. (sa:) naDa, paTava padyumana: (2 gati) | vaLI, te ghaDAnI mAphaka eka dazya padArtha che ane tethI te jaDa che. TUMkamAM, te "dRzya' (jene joI zakAya evo, eTale ke "jovAnuM karma - oject, seen) che, "daSTa' (jonAra, jovAno kartA - subject, seer) nathI. : movavivaIRverI (sti) | bAvavizaRITa vagere "cha bhAva-vikArono jANanAra che, eTale ke te e hakIkata jANe che ke tene potAne mATe janma-jarA-mRtyu vagare skUla-zarIra-sahaja bhAvavikArono bhoga banavAnuM nizcita che. (ddaza: ghUha) Avo A sthUla deha pote, potAno AtmA kema hoI zake? (157) anuvAda : A (sthUla deha) janmanI pahelAM paNa ane mRtyunI pachI paNa raheto nathI, te kSaNamAM janme che ane kSaNika-guNovALo che, eno svabhAva asthira che, eka nahIM paraMtu anekarUpovALo che, ghaDAnI mAphaka te dazya padArtha che, tethI te jaDa che. bhAva-vikArono jANanAra evo A (sthUla deha) pote potAno AtmA kevI rIte hoI zake ? (157) TippaNa: skUla dehanI, nizcita thaI cUkelI, keTalIka, paristhitionuM varNana karIne, te kadI paNa AtmA na hoI zake, evuM ahIM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. AtmA sadA-sarvadA-satata, traNeya kALamAM, astitva dharAvato, traNeya kALano sAkSI eTale ke sat Ever-existing che, ajanmA ane avinAzI che, te zAzvata (Eternal) che, sanAtana guNo dharAve che, eka ja svarUpavALo che, niyata svabhAvavALo che, "daSTA' (seer) che, jJAtA che, zeya nathI, dRzyamAna nathI, svayaM caitanyarUpa che, aparivartanazIla che, ane ene kazA bhAva-vikAro hotA nathI, kAraNa ke te nirvikAra che. AnI sAme sthUla dehanuM svarUpa kevuM che? janma pahelAM ane mRtyu pachI enuM kyAMya astitva hotuM nathI. enI hayAtI, mAtra janmathI mRtyu sudhInI, maryAdita ja che. enuM samagra astitva ja kSaNika che. A kSaNe che, paNa have pachInI kSaNe te "haze ke nahIM, e nizcita nathI hotuM. zaizava, yauvana, ghaDapaNa, nAno-moTo, 306 | vivekacUDAmaNi Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kALA-dhoLo, taMdurasta-mAMdo, hasato-raDato, vagere jevAM anekavidha rUpo tene hoya che. eno svabhAva kadI ekarUpa hoto nathI. savAre prasanna hoya, bapore gussAmAM hoya, sAMje zokamAM hoya ane rAtre pharI pAcho khuzamijAja hoya. ghaDAnI mAphaka te dRzya ane jaDa padArtha jevo hoya che, "jaDa' hovAthI tene kahyuM "caitanya" hotuM nathI. ane samagra jIvana daramiyAna te gati thI cheka vinazyati sudhInA sarva bhAvavikArono te satata bhoga banato raheto hoya che. sthUla deha Avo, ane AtmA tevo ! sAmasAmA cheDAnA baMne svarUpo ! e be vacce meLa kevo ? azakya ! saMkSepamAM, Avo pUla deha pote, kadApi potAno AtmA hoI zake ja nahIM. zlokano chaMda : vasaMtatilakA (157) 158 pANipAdAdimAn deho nAtmA vyaMge'pi jIvanAt / tatacchakteranAzAcca na niyamyo niyAmakaH // 158 // , zlokano gujarAtI pATha: pANipAdAdimAnuM deho nAtmA baMgaDapi jIvanAt tattacchaktaranAzAcca na niyamyo niyAmakaH || 158 che. zlokano gadya anvaya : pANipAlavimAna (maya) 'i mAtmA (mati) ! vyaMge api (tasmin dehe) jIvanAt tat-tat-zakte: anAzAt caH (sa:) niyamyaH (gati), ra niyAmaka (ti) / 258 / zabdArtha mukhya vAkya che. pANipAlavimAna (ya) leha mAtmA ra (ti) paNa eTale hAtha, ane pAra eTale paga. hAtha-paga vagerevALo A pUla deha AtmA nathI. zA kAraNe ? traNa kAraNo A pramANe : (1) vyo pa (mana ) navanAt - caMza (vi+3) eTale khAmIvALuM, khoDa-khAMpaNavALuM. baMne gapi ni he - e "sati-saptamI vAkyaracanA che, - samaya darzAvanArI. te deha khoDakhAMpaNavALo hoya tyAre paNa, to paNa, koI paNa indriya ke avayavano kSaya thayo hoya to paNa. "to paNa' zuM? nAvanAt temAM jIvana cAlu rahe che che. (2) ta--za: anAzAt aa vaLI, manuSyanI te te jUdI jUdI zakti banatI rahe che, temAM te te aMga-avayavanI cetana-zaktino nAza thato nathI, ane (3) sa: da niya: (ti), na niyAmaka (ti) | te deha niyamya che, eTale ke niyamane AdhIna che, (anya eTale ke AtmA vaDe) niyamana-niyaMtraNamAM lAvI zakAya tevo, zAsita che, niyAmaka-zAsaka nathI. 158) vivekacUDAmaNi | 307 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : hAtha-paga vagere(aMgo)vALo A sthULa deha (1) AtmA nathI, kAraNa ke, te khoDa-khAMpaNavALo bane tyAre paNa jIvavAnuM to cAlu ja rahe che ane tenI te te cetanazaktino nAza thato nathI. (A sthULa deha) niyamya che, niyAmaka nathI. (158) TippaNa : manuSyano sthUla deha AtmA nathI, na hoI zake, - A pahelAMnA zlokamAM nirUpita A vAta ahIM paNa cAlu rahI che. AtmA A sthUla deha ke enuM koI aMga hoI zake nahIM, kAraNa ke jo ema hoya to koI paNa aMga kapAI jatAM ke koI paNa avayavano kSaya thatAM, eTale ke zarIra AvuM khAmIvALuM banatAM, AtmAno paNa vinAza thavo joIe, paraMtu evuM banatuM nathI, jIvavAnuM to cAlu ja rahe che (nAvanA). e ja rIte, manuSyanI te te cetana-zaktino paNa nAza thato nathI, te te zakti paNa cAlu ja rahe che. ane sauthI mahattvanI vAta to e che ke AtmA to sthUla dehanAM aMgo, avayavo, vANI, mana, ahaMkAra, aMtaHkaraNa, - vagereno niyAmaka che, niyaMtraka che, niyaMtA che, zAsaka che. zarIra to A niyAmaka nakkI karelAM sarva niyamo-niyaMtraNone sarvathA AdhIna che, niyamya che, niyaMtrita che, AtmA vaDe zAsita che. skUla deha, AtmA na hoI zake, e hakIkatane siddha karavA mATenAM ahIM raju karavAmAM AvelAM kAraNo, kharekhara, khAtarI karAvanArAM che. zlokano chaMda : anuSupa (158) 159 dehtddhrmttkrmtdvsthaadisaakssinnH| sata eva svataH siddhaM taidvalakSaNyamAtmanaH // 159 // . zlokano gujarAtI pATha : dehataddharmatatkarmatadavasthAdisAkSiNaH | sata eva svataH siddha taalakSamyamAtmanaH || 159 / zlokano gadya anvaya : 8-dharma- ta ta-avasthA-AsikSiNa: sata: mAtmanaH ta6-cainnakSapyuM svata: parva siddha (pati) / 256 | zabdArtha : mukhya vAkya che : (hAta) vaina kSaNe svata: parva siddha (mati) | vaijJakSaSya eTale vilakSaNatA, jUdApaNuM, bhinnatA, pRthakyaNuM Separateness, Distinction, Dissimilarity, Individualuty, Fata: Ta ZAZA ApoApa, enI meLe ja, kazo khAsa prayatna karyo vinA ja. dehathI AtmAnuM jUdApaNuM, AtmA dehathI vilakSaNa che, te hakIkta ApoApa ja siddha-sAbitasaMpanna thAya che. zAthI? zA kAraNe ? kevI rIte ? enAM be kAraNo A pramANe che : (1) paheluM kAraNa to e ke AtmA haMmezAM sasvarUpa che, satyasvarUpa che, 308 | vivekacUDAmaNi Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadA-sarvadA astitva-hayAtI dharAve che, te kadApi sat (astitva-vihoNo ) Non-existent hoto nathI, ane (2) bIjuM kAraNa e che ke skUla deha ane tenI sAthe saMkaLAyelAM sarva dharmo, prakriyAo ane paristhitiono te (AtmA) "sAkSI che. korTamAM koI AropInA sAkSI (witness) tarIke upasthita rahenAra vyakti pelA AropI karatAM judI ja hoya; AropI "sAkSya che, jyAre A vyakti to sAkSI che; sAkSI ane sAkSya kadI eka hoI zake ja nahIM. ahIM, prastuta saMdarbhamAM skUla deha ane enI sAthe saMlagna sarva bAbato "sAkSya' che, jyAre AtmA to "sAkSI che. sthUla deha sAthe saMkaLAyelI bAbato zI zI che, kaI kaI che? hR-ta-dharma-tatta-(ve)-ta6-(2)-avasthA-dikSaM: (mAtmanaH) | "sAkSI rahelA mAtmA zabdanuM A vizeSaNa che : dehanA dharmo, ATalA : janma, mRtyu, jarA, vyAdhi, jADApaNuM, dUbaLApaNuM vagere vikAro. tenAM karmo, ATalAM : jovuM, sAMbhaLavuM, suMghavuM, cAkhavuM, sparzavuM, khAvuM, pIvuM, besavuM, cAlavuM, UMghavuM, jAgavuM, pacAvavuM, maLamUtra-visarjana vagere. dehanI avasthAo to jANItI, nakkI thayelI A traNa che ja : jAgrata, svama ane suSupti. sthUla deha ane enAM sarva dharmo, karmo, avasthAone, AtmA to, sAkSIbhAve, te sahuthI judo (pRthaka) rahIne, joyA kare che. (159) anuvAda: sthala deha, tenA dharmo, tenAM karmo ane tenI avasthAone sAkSIbhAve jonAra ane sasvarUpa evA AtmAnuM tenAthI (eTale ke dehathI) jUdApaNuM ApoApa siddha thAya che. (159) TippaNa : A pahelAMnA zlokomAM, pUla deha te AtmA nathI, te baMne vacce aikya ke tAdAbhya na hoI zake, e rIte nirUpaNa karavAmAM AvyuM. paraMtu koIka zaMkAkAra pUrvapakSa ema pUche ke - "ThIka che, A to jANuM, paNa AtmA dehathI jUdo (vistakSA) che, e kevI rIte ? AtmAnAM, dehathI jUdApaNAMnAM kAraNo to jarA darzAvo !" AvA pUrvapakSane, ahIM, siddhAMtapakSe, mUMgo karI de evo jaDabAtoDa javAba Apyo che : "bhalA mANasa, tArAmAM to koI "sAmAnya buddhi (Common sense) paNa jaNAtI nathI! korTamAMno "sAkSI'(witness) eka bAju, nyAyAdhIza(Judge) athavA vakIla(Pleader)nI sAme Ubho hoya che, jyAre pelo AropI(Accused) to AropInAM piMjarAmAM Ubho hoya che! e baMne, eTale ke sAkSI ane sAkya (AropI), kadI eka ja vyakti hoI zake? e ja rIte, ahIM, sadA-sarvadA-satata sasvarUpa evo AtmA paNa, sarvavyApI (Omni-present) hovAthI, marya ane vinazvara (Mortal) evA sthUla dehane, tenAM aneka vividha dharmo-karmo, avasthAone, tenAthI sAva alaga-bhinna-nyAro-vilakSaNa rahIne, vivekacUDAmaNi | 309 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAkSIbhAve joyA ja karato hoya che ! te to daSTA(seer) che, deha vagere to "dazya' athavA dazyamAna che ! je "taTastha' (eTale ke nadInA taTa para Ubho) hoya, te potAnI sAmenA saritApravAhamAMnI hoDIo ane emAM beThelAM badhA yAtrALuo vagerethI to judo ja hoyane ! "taTastha ane jalapravAhasthI e baMne kyAreya paNa eka hoI zake ? bicAro pUrvapakSa ! Avyo to hato, siddhAMtapakSa sAthe vivAda karavA, ane ema karIne, emanAM nirUpaNanuM khaMDana (Refutation) ane siddhAMtapakSane parAjita karavA, paraMtu enI kamanasIbI ane karuNatA, - enI "phajetI', - evI thaI ke, pelI pracalita loka-kahevata mujaba, "Aye the zikAra karane ke liye, lekina khuda hI zikAra bana gaye !" zlokano chaMda : anupupa (159) 160 kulyarAzisilipto malapUrNo'tikazmalaH / vartha malaye vettA svayametazikSaUT: + 60 zlokano gujarAtI pATha : kulyarAzirmAsalito malapUrNAMDatikazyalaH | kartha bhadaya vettA svayametadvilakSaNaH || 160 || zlokano gadya avaya : caziH manisa: manapUrva timmataH 3the (rehA), tivinakSa: (tI dehI vaye) vettA (2 : mAtmA) 8 (mave) ? || 60 || | zabdArtha : mukhya vAkya che : maya (rehA) titikSaM: (mAtmA) the bhavet ? A (sthUla deha) potAnAthI judAM ja lakSaNavALo (AtmA) kevI rIte hoI zake ? kevo deha ? enAM cAra vizeSaNo A pramANe : (1) 3 caNiH | zunya eTale hADakAM ane zazi eTale Dhagalo-samUha-mALo, hADakAMno mALo, (2) mAMsati: mAMsa vaDe lIMpAyelo, lathapatha, kharaDAyelo, (3) manapU. maLa-bharyo, maLamUtrathI bharelo, (4) atizma: | zmata eTale melo (Dirty), malina, nindaF-ELULA, - Ignominous, Condemnable. sthala deha Avo che, to tenAthI judo evo AtmA kevo che ? (tartha hilsa) svayaM vettA - tene, dehane, jANanAro, jJAnasvarUpa, jJAtA (The knower). (160) anuvAda H hADakAMno mALo, mAMsa vaDe lathapatha, maLathI bharelo ane atyaMta malina evo A (sthUla deha), potAnAthI sAva vilakSaNa ane svayaM jJAnasvarUpa evo AtmA zI rIte hoI zake ? (100) 310 | vivecUDAmaNi Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNaH pelA bicArA pUrvapakSa-"bhAI sAheba' hAryA to kharA, chatAM "hAryo jugArI bamaNuM rame !' e kahevata pramANe, athavA aMgreja kavi golDasmitha (Goldsmith 1728-1794)-i $14-'The Deserted Village Hill HALL gAmaThI zALAnA mAstara'(Village-schoolmaster)nI jema, - 'Even though vanquished, he could argue still ! "hAryA chatAM, dalIlabAjImAM pote jarA paNa UNAM Utare tema nathI !" - evuM potAnuM DahApaNa (ke "doDha-DahApaNa' ?) darzAvavA, jyAre teNe "skUla deha te AtmA ja che !' - evuM potAnuM gANuM gAvAnuM cAlu ja rAkhyuM tyAre, ene "bhoMyabhego' karavA mATe, siddhAMtapakSa mATe bIjo kazo vikalpa hoto ! paraMtu A vize AgaLa jatAM pahelAM, eka noMdhapAtra vAtanI noMdha karI laIe : "skUla zarIra e AtmA nathI", - e viSaya para, atyArasudhImAM, savistara nirUpaNa thaI gayuM che; Avazyaka evuM, enA anusaMdhAnamAM, badhuM ja kahevAI gayuM che; chatAM e ja bAbatanuM AvuM, vAraMvAra, piSTapeSaNa' (fpaSTa) veSama) - eTale ke "khAMDelA"(Pulverised, pounded, crushed)ne pharI-pharI aneka vAra khAMDavuM.: eka ne eka vAtanI vAraMvAra punarukti -Repetition(karyA karavI). zA mATe? Avo savAla koIka vAcakanAM manamAM UThavAnI zakyatA kharI. * Ama to, Avo savAla sAco ane samucita gaNAya, kAraNa ke sAhityavivecana-zAstra (Literary criticism)nA siddhAMta pramANe, "punarukti 'ne, lekhakano, "doSa" ja gaNavAmAM Avela che. A bAbatamAM be vAta lakSamAM rAkhavAnI rahe che : eka to e ke A graMtha sAhityano nathI, vedAntano, eTale ke tattvajJAnano che, ane bIjI e ke svayaM zrIzaMkarAcAryajIe, "brahmasUtra" paranAM potAnAM bhASyamAM, eka sthaLe, "yUNA-nikhanana"--nAmano eka "nyAya' TAMkyo che : koI-sthaLe, bhoMyamAM, thAMbhalo (dhULa) khoDavAno ke ropavAno hoya tyAre, e thAMbhalA mATenA khADAmAM jarUrI retI-pattharo nAkhIne, thAMbhalAne majabUta karavA mATe, ene vAraMvAra khAMDyA-khoDyA karavA( ninana)nI jarUra rahe che. tattvajJAnanI carcA daramiyAna paNa, "skUla zarIra te AtmA nathI", - jevA mahattvanA viSayane, ziSyanAM manamAM daDhIbhUta karavAmAM, punarukti e doSa nathI, paraMtu guNa banI rahe che, evuM AcAryazrI mAnatA hoya to te asvAbhAvika nathI. sthUla dehathI AtmAnI vilakSaNatA siddha karavA mATe ahIM, pharI eka vAra, "vilakSaNa'-zabda prayojAyo che, paraMtu e "vilakSaNatA'nA be navA AdhAra ahIM nirUpAyA che : eka to e ke skUla zarIra mAMsa-maLa-sUtra vagere gaMdAM tattvothI lathapatha che ane niMdya che, jyAre AtmA to vizuddhinuM mUrtimaMta svarUpa che ane AvakArya-icchanIya-prAtavya evuM eka tattva che. bIjuM, AtmA, e dehane jANanAro (vA) che, "jJAtA"(Knower) che, deha to AtmAno "ya"(Knowable) evo vivekacUDAmaNi | 311 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha che. AtmA jJAnasvarUpa che, jJAna-kriyAno "ka"(subject) che, jyAre deha to e ja jJAna-kriyAnuM mAtra "karma"(Object) ja che ! vyAkaraNazAstranA niyama pramANe paNa, "karma kadApi kartA na hoI zake, na banI zake : e baMne vaccenI vilakSaNatA to siddha ja che. zlokano chaMda : anuSupa (100) - 161 tvaGmAMsamedo'sthipurISarAzA -valaMrti mUDhaLa: vati | vilakSaNaM vetti vicArazIlo _ nijasvarUpaM paramArthabhUtam // 161 // zlokano gujarAtI pATha : tvaksAsameToDasthipurISarAzA -vasaMmati mUDhajanaH karoti . vilakSaNa veri vicArazIlo nijasvarUpa paramArthabhUtam II 161 / zlokano gadya anvaya : mUThinanaH vamAMzamelozipurISAzI (yU) mUDhajanaH ahaMmata karoti, vicArazIlaH (tu) paramArthabhUtaM nijasvarUpaM vilakSaNaM vetti 268 | zabdArtha : A zlokamAM, A be svataMtra vAkyo che ; eka : pUH vaDuMmaaNsmedo'sthipuriissraashau (sthUladehe) ahaMmati karoti / be vivArazItaH (1) paramArthapUrva ninasvarUpa vinnakSane vatta se mUhanana - mUrkha mANasa, jenI mati-buddhi muMjhAI gaI che ane tethI, je yogya vicAra karI zakto nathI, vivekabuddhi vinAno mANasa. e zuM kare che? (dhUna) arti jati | mahaMmati eTale te mANasa skUla deha vize "huM"-buddhi kare che, huM eTale A deha, - evuM mAnanAra-samajanAra mANasa; skUla zarIra pratye te "aha"-bhAva, "mama"bhAva seve che. sthUla deha kevo che ? - A vizeSaNamAMnA badhA ja zabdo agAunA zlokomAM AvI gayA che. sthUla deha eTale cAmaDI-mAMsa-meda-hADakAMviSTA(maLa) vagereno samUha, Dhagalo; AvA sthUla zarIrane, mUDha-mANasa, huM - ema samaje che. vivArazIta eTale yogya vicAra karI zake, vivekabuddhino samucita viniyoga : karI zake tevo, jJAnI, jJAnasaMpanna mANasa. A mANasa zuM kare che ? nisvarUpe eTale potAnAM svarUpane, potAnI jAtane, vinnakSaNa eTale jUdI, bhinna, pRthaka, 312| vivekacUDAmaNi Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aLagI, nyArI. konAthI? - sthUla zarIrathI; "vilakSaNa' eTale kevI? paramArthapUta pAramArthika satya tarIke, parama-artha-saMpanna evA AtmA tarIke, veri - samaje che, jANe che, oLakhe che. mUDhajana" ane "vicArazIla' evA be paraspara-bhinna manuSyonI jUdI jUdI samajaNa ane mAnyatA vacceno taphAvata darzAvavA mATe, uparyukta baMne vAkyo vacce (7) zabda "adhyAhArya che, ema samajavAnuM che. (16) anuvAda : mUrkha mANasa, cAmaDI-mAMsa-meda-hADakAM-maLanA DhagalA(samAna skUla deha)mAM "huM-buddhi kare che, jyAre vicArazIla mANasa pAramArthika satya evA potAnAM svarUpane, te(hi)thI vilakSaNa samaje che. (161) TippaNa: "skUla zarIra te AtmA nathI" - e carcAmAM, aMte, pelA pUrvapakSe, potAno parAjaya svIkArI lIdho che, ema ApaNe samajI levAnuM rahe che, kAraNa ke ahIMthI siddhAMtapakSa tathA pUrvapakSa, - e baMne pakSonI vicAradhArAmAM mAnyatA dharAvanArA, be, jUdA jUdA svabhAvavALA, mANaso vaccenA taphAvatane samajAvavAmAM Ave che. aMgrejImAM eka kahevata che ke "Beauty is skin-deep". mANasane zarIra suMdara kema lAge che? bahAranI dhULa cAmaDI suMdara che, tethI. paraMtu cAmaDInuM paDa to sAva pAtaLuM hoya che, ane cAmaDInI nIce, aMdara, zarIramAM to mAMsa-maLamUtra vagerenI gaMdakI ja bharelI che ! paraMtu mUDha mANasa to zarIra-uparanI rUpALI cAmaDIthI ja prasanna ane prabhAvita thaI jAya che ! zarIranI aMdara bharapUra mAtrAmAM rahelI gaMdakI vize to, AMkhathI te aLagI hovAthI, te vicArI zakato ja nathI, - tenI "mati" "mUDha' hovAthIsto ! ane AnuM pariNAma ? "huM skUla zarIra ja chuM !' - evI mithyA ane anartha-janaka samajaNa ! zarIrathI AgaLa-UMce ane "aMdara', pelI gaMdakI uparAMta, enI pelI pAra potAnAM mULabhUta svarUpa samA, hakIkatamAM to sadA vasI rahelA, svayaM paratmAtmAnA aMzane, AtmAne, te joI zakato nathI, jovAnuM tene sUjhatuM ja nathI : What a tragedy ! What a tragic irony ! - AnI paDache. pelA vicArazIla ane jJAnI manuSyanI siddhi juo : enI vivekabuddhi ane sAcI ane sUkSma dRSTi Ape che, jenA vaDe, zarIramAMnI pelI badhI gaMdakInI saMpUrNa upekSA karIne, enI pelI pAra rahelAM potAnA svarUpane, pelAM zarIra tathA enI gaMdakIthI vilakSaNa, pAramArthika satya evA AtmA tarIke, oLakhI le che ! AvI sAcI sUkSma dRSTi, samajaNa ane AvAM jJAnane kAraNe, "huM to skUla zarIranA ahaMbhAva-mamabhAvathI aLago, asaMga, vilakSaNa AtmA chuM!'- evI pratIti vaDe te dhanya banI jAya che, ane mokSaprApti vaDe eno beDo pAra thaI jAya che ! zlokano chaMda : upajAti (1961) vivekacUDAmaNi | 313 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 deho'hamityeva jaDasya buddhi - dehe ca jIve ca viduSastvahaMdhIH / vivekavijJAnavato mahAtmano brahmAhamityeva matiH sadAtmani // 162 // zlokano gujarAtI pATha : . deho'hamityeva jaDasya buddhi -daihe ca jIve ca viduSastvasaMdhIH / vivekavijJAnavato mahAtmano brahmAhamityeva matiH sadAtmani || 162 || zlokano gadya anvaya : teH ahaM kRti va buddhi nahasya (masti), de 6 nIve 2 'ahaMdhI:' (kRti tu vruddhi:) viduSa: (sti), 'sat'-Atmani ahaM brahma va (asmi, rUti) mati: vivevijJAnavata: mahAtmanaH (sti) // 62 // zabdArtha: bheda ahaM vRtti v buddhi: nasya (sti) / naDa*eTale evo mANasa, jenI buddhi niSkriya hoya, kAma karatI na hoya, je pote kazuM vicArI zakato na hoya. AvA mANasanI samajaNa-mAnyatA (vRddhi) kevI hoya che? 'A sthULa zarIra ja huM chuM evI' veH va ahaM ti| viduSa:| (vis e zabdanI chaThThI vibhakti-ekavacana)nI eTale ke vidvAna-paMDita zA pAraMgatanI buddhi (dho:) kevI hoya che ? 'dehamAM ane jIvamAM huM chuM' - evI (ahaM-dhI:). paraMtu je mANasa viveka--vijJAnavALo mahAtmA (vivevijJAnavataH mahAtmanaH) hoya tenI buddhi (mati;) kevI hoya che ? 'sasvarUpa-satyasvarUpa AtmAmAM (sati Atmani) huM brahma ja chuM (mahaM brahma va asmi)' e prakAranI. (162) anuvAda : 'sthULa zarIra ja huM chuM,' - evI samajaNa jaDa mANasanI hoya che. deha ane jIvamAM huM chuM,' - evI mAnyatA paMDitanI hoya che, jyAre 'sapa AtmAmAM huM pote brahma ja chuM.' evI buddhi vivekavijJAnavALA mahAtmAnI hoya che. (162) - TippaNa : Ama to, ahIM paNa, A pahelAMnA zlokamAMno viSaya ja cAlu rahyo che, paNa emAM thoDo phera che. 'huM zuM chuM ?' e prazna paratve, potAnI buddhi (vuddhi, dhI:, mati:) kevI che ? e bAbatamAM ahIM, be nahIM, paraMtu traNa jUdI jUdI bauddhika sajjatA (Intellectual equipment) dharAvatA mANaso vacce rahelo taphAvata nirUpavAmAM Avyo che, ane te traNa A pramANe che : (1) jaDa buddhivALo mANasa, (2) bahu-bhaNelo, zAstra-pAraMgata, bahuzruta paMDita (well-read) mANasa, 314 / vivecUDAmaNi Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane (3) sUkSma vivekabuddhinI vijJAna-siddhi dharAvato, sAco jJAnI, mahAtmA, evo manuSya. pelA prastuta prazna paratve, A traNa vyaktinI samajaNa A pramANe hoya che : (1) jenI buddhi eTale ke vicArazakti ja jaDa, niSkriya che, je kazuM vicArI ja zakto nathI, e bicAro to, suMdara-majAnA AkarSaka potAnA sthULa dehane jue ke tarata ja, - "huM" eTale bIjuM kazuM nahIM, "A deha ja chuM ! - ema mAnI bese che. (2) paMDitanI buddhi thoDI keLavAyelI che, kAraNa ke koIka sArI pAThazALA(University)mAM bhaNIne, vedo-zAstro-darzano vagere vize vyApaka ane UMDA svAdhyAyanI, vidvattAnI, ucca kakSA teNe prApta karI che. Ama, enI vaicArikabauddhika kakSA (Intellectual-level) ghaNI UMcI hovA chatAM, AdhyAtmika ane tAttvika bAbatomAM (spiritual, Philosophical matters) te sAva koro che, enI keLavaNI mAtra buddhi ane jIvanAM svarUpa sudhInI ja maryAdita che, hRdayaaMta:karaNa-AtmA jevAM sUkSma ane AMtara (Internal) tattvo bAbatamAM te hajI saMpUrNataH anabhijJa che. pariNAme, te deha ane jIvamAM "ahaM buddhivALo hoya che : "dehavALo jIva huM chuM', ema te mAne che. (3) trIjo mANasa, kharekhara, viveka-vijJAna-saMpanna evo eka virala mahAtmA che. brahmanAM mULabhUta sAcA svarUpanI ene pUrI ane pAkI samajaNa che. tethI sthULa zarIra ane jIvanI maryAdAthI te saMpUrNarIte paricita che. tenI AMtara-daSTi UghaDI gaI hovAthI, tene samyaka pratIti thaI gaI hoya che ke bIjuM kazuM ja nahIM, paraMtu huM svayaM brahma ja chuM !" AvI traNa vyaktionAM bAhya tathA AMtarika vyaktitvanAM ATalAM nirIkSaNa pachI, pravartamAna vizvavidyAlayomAM pracalita banelA, pAribhASika zabdone prayojIne, ApaNe niHsaMkoca kahI zakIe ke : (1) prathama vyakti mAtra dunvayI mANasa tarIke trIjA vargamAM (II - class) pAsa, paraMtu AdhyAtmika dRSTie to pUrepUrI nApAsa thAya che. (2) vacalI vyakti bIjA vargamAM (II - class) uttIrNa thAya che. (3) trIjI vyakti prathama vargamAM paNa prathama krama (1st class First) meLavIne, sarvocca siddhino adhikArI bane che. zlokano chaMda : upajAti (162) 163 atrAtmabuddhi tyaja mUDhabuddhe tvaGmAMsamedo'sthipurISarAzau / sarvAtmani brahmaNi nirvikalpe kuruSva zAnti paramAM bhajasva // 163 // vivekacUDAmaNi / 315 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : atrAtmabuddhi tyaja mUDhabuddha vahmAMsadoDasthipurISarAzI ! sarvAtmani brahmaNi nirvikalpa kuruSpa zAnti paramAM bhajasva . 163 .. zlokano gadya anvaya : (he) mUvuddha, mAMsameto sthipurIparAza matra (sthUladehe) AtmabuddhiM tyj| sarvAtmani nirvikalpe brahmaNi (AtmabuddhiM) suSya | paramAM zakti (2) manasva 26rU | zabdArtha : skUla deha ane AtmAnAM svarUpa ane paraspara saMbaMdhanI bAbatamAM geramArge jaI rahelA ziSyane "he mUDhabuddhivALA !" ( mUDhavu) - evAM saMbodhanathI, sadguru, A pramANe, traNa Adezo Ape che ? (1) cA - tyajI de, choDI de, tyAga kara. (2) (nAtmavRddhi) kuSya - (Atmabuddhi) kara, apanAva. (3) manasva | pAmaje, prApta karaje, meLava. have, A traNeya AzAo sAthe saMkaLAyelAM vAkyone samajavAno prayatna karIe : (1) gurujI, ziSyane zuM choDI devAno Adeza Ape che ? matra (dhUna) mAtmavRddhi | - ahIM, A sthUla dehamAM, Atmabuddhi karavAno, eTale ke "A zarIra e ja huM chuM,' evI ahabuddhi, evI khoTI samajaNano tyAga karavAno Adeza Ape che. zA mATe? kAraNa ke, A pahelAM kahevAI gayuM che tema, A zarIra, cAmaDI- mAMsa-meda-hADakAM-maLa vagereno mAtra Dhagalo che, enuM ja e mALakhuM che. e sivAya emAM bIjuM kazuM ja zubha-maMgala ke sAttvika nathI, - tethI. ane ziSya maMdabuddhivALo (mUDhamati) hoya tyAre ja, tene, Avo Adeza Apavo paDe ! (2) uparyukta AdezamAM jema, choDavAnI (caLa) vAta che tema, A bIjA AdezamAM, apanAvavAnI (gupta) AjJA che. ziSya zuM apanAvavAnuM - karavAnuM - svIkAravAnuM che ? sarvamAM AtmArUpe rahelA (sarvAtmana) nirvikalpa ( vinya) evA brahmamAM Atmabuddhi (grahaNa) karavAnI che. AvA brahmamAM (mAtmavRddhi kuSya) Atmabuddhi karavI, eTale "e brahma huM pote ja chuM' - evI samajaNane apanAvavI svIkAravI. A brahma nirvikalpa' eTalA mATe che ke temAM kazA "vikalpa' (Option) mATe avakAza nathI, A ke te, evAM bIjAM koI rUpe tene varNavI zakAya ema nathI, eTale ke enuM svarUpa zAzvata che, nitya (Eternal) che, parivartanathI para che. (3) ziSya, gurujInI, A bIjI AjJA svIkAre, eTale pachI trIjI AjJA to, A pramANe, zubha pariNAma samI svAbhAvika ja banI rahe ke - "tuM utkRSTaparama-sarvazreSTha zAMtine (paramAM zata) prApta kara, pAma, meLava." (mAthva) (163) 316 | vivecUDAmaNi Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : he maMdabuddhivALA ! cAmaDI-mAMsa-meda-hADakAM-viSThAnA DhagalA jevA A sthUla dehamAM Atmabuddhino tyAga kara, ane sarvamAM AtmArUpe rahelA nirvikalpa brahmamAM (Atmabuddhi) kara, (Ama karIne, pariNAme) tuM parama zAMti pAma ! (163) TippaNa : Ama to, zabdArtha-vibhAgamAM, zabdonA arthanI savistara samajUtI uparAMta, A zlokanAM tAtparya vize paNa, jeTaluM jarUrI che, te saghaLuM nirUpI devAmAM AvyuM che. tema chatAM, ATalI bAbato ApaNe lakSamAM rAkhIe : eka to e ke mokSArthI sAdhakane 'mUDhabuddhi rahevAnuM posAya nahIM. teNe jo mokSaprAptirUpI potAnAM jIvanadhyeyane saMpanna karavuM hoya to, potAnI buddhine, vicArazaktine sakriya-sateja-sAvadha karavI ja rahI. e vinA pote svIkArelI jIvanayAtrAmAM e saphaLa thaI zake nahIM. bIjuM, mokSaprApti eTale ja parama zAMti - e satya ane zAzvata hakIkatane teNe samayasara samajIne haMmezAM smaraNamAM rAkhavAnI che. ane trIjI tathA chellI ane sahuthI mahattvanI vAta e che ke je brahmamAM teNe Atmabuddhi karavAnI che, tenuM mULabhUta sAcuM svarUpa teNe AtmasAt karI levAnuM che ke te (brahma) sarvamAM AtmArUpe raheluM che ane anya koI paNa varNana ke vikalpathI te para che, nirvikalpa che. zlokano chaMda : upajAti (163) 164 dehendriyAdAvasati bhramoditAM vidvAnahaMtAM na jahAti yAvat / tAvanna tasyAsti vimuktivArtA -pyatveSa levAntanayAntavarNI | 64 // zlokano gujarAtI pATha : dehendriyAdAvasati bhramoditAM vidvAnahaMtAM na jahAti yAvat / tAvanna tasyAsti vimuktivArtA -ghyatveSa vedAntanayAntadarzI || 164 // zlokano gadya anvaya : vijJAn yAvat asatti veThendriyAnI pramAvitAM ahaMtAM na jahAti, tAvat tasya viduSaH vimukti-vArtA na asti, eSaH tu vedaant-nyantarzI pi astu (nAma) | 164 // zabdArtha : mukhya vAkya che : tAvat tasya (viduSa:) vimuoivArtA na asti / vArtA eTale vAta, savAla, viSaya, muddo. tyAM sudhI te(vidvAna)nI muktinI vAta vivekacUDAmaNi / 317 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na thaI zake, na saMbhavI zake. kyAM sudhI ? ane kayo vidvAna ? yAvat (sa:) vidvAn asati dehendriyAdau bhramoditAM ahaMtAM na tyajati / jyAM sudhI (te) vidvAna choDe nahIM, tyaje nahIM (na nAti). zuM choDavAnuM-tyajavAnuM che ? ahaMtAM - ahaMpaNAne, ahaMbhAvane, mamabhAvane. zAmAMno A 'ahaM-bhAva' ? rehendriyAvI deha ane indriyo vageremAMno ahaMbhAva. e ahaMbhAva kevo che ? ati (asatnuM saptamI vibhakti ekavacana-rUpa, vedendriyAnuM vizeSaNa) mithyA, mithyAbhUta, khoTo, asatya. ahaMtA kevI che ? zrama-kavitAM bhramane kAraNe janmelI, bhramaNA-bhrAntine kAraNe pragaTelI, UbhI thayelI. TUMkamAM, vidvAna, mithyA evA deha-vageremAM bhrAntine kAraNe udbhavelA potAnA huM-paNAne choDe nahIM tyAM sudhI, tenA mokSano savAla saMbhavato ja nathI. naya eTale siddhAnta. nayAnta eTale paNa siddhAnta. varzI - jANakA2, jeNe darzana karyuM che, je jJAna dharAve che te, pAraMgata. api paNa. nAma bhalene, bhale. Avo vidvAna darzananA siddhAntono pUrepUro jANakAra bhalene hoya, to paNa nahIM! (164) anuvAda : vidvAna jyAM sudhI deha ane indriyo vageremAM, bhramane kAraNe UgelA jUThA (potAnA) 'ahaM'bhAvane choDe nahIM tyAM sudhI, tenA mokSanI vAta ja na thaI zake, - pachI, bhalene, te vedAntanA siddhAntono jANakAra hoya ! (164) TippaNa : sAdhaka khUba bhaNyo hoya, khAsa karIne vedAnta-darzananA sarva mahattvanA ane pAyAnA siddhAntonuM pAMDitya dharAvato hoya, eno te pUrepUro jANakAra banI gayo hoya, are, emAM pAraMgata thaI gayo hoya, jene sAcA arthamAM e vedAntasiddhAMto pUrato, 'tajJa' (Expert, connoisseur) kahevAmAM Ave che, evo te hoya, to paNa enA mokSanI vAta ja na saMbhavI zake, kAraNa ke teNe mokSaprApti mATenI pAyAnI zarata ja paripUrNa nathI karI. sthUla deha sAthe saMkaLAyelA, indriyo vagere badhA ja padArtho mithyA ('asat') che ane 'e sarva huM chuM' - evA, bhramaNAne kAraNe udbhavelA, 'ahaM'-bhAvamAMthI ja haju te mukta thayo nathI, tyAM, AvI paristhitimAM, enA mokSano savAla ja aprastuta banI jAya. pelA 'mama'bhAvano tyAga, e to prAthamika chatAM anivArya evI zarata che. jyAM sudhI AvA 'ahaM'bhAvanI ALapaMpALamAM sAdhaka rAcato hoya, tyAM sudhI vedAnta-siddhAntanuM enuM pAMDitya paNa nirarthaka ja nIvaDe. AvuM jJAna, avazya, upayogI che, paraMtu 'ahaM'bhAva-tyAganI pelI sauprathama-mULabhUta zaratane te saMpanna kare tyArapachI ja, te pahelAM, haragIjha nahIM ! - - - - - ghaNA bahuzruta paMDito mokSaprApti mATe a-pAtra TharyA che, enAM kAraNonI ahIM taLiyA-jhATaka carcA karavAmAM AvI che. zlokano chaMda : upajAti (164) 318 | vivekacUDAmaNi Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 chAyAzarIre pratibimbamAtre yatsvapnadehe hRdi kalpitAMge / yathAtmabuddhistava nAsti kAcid jIvaccharIre ca tathaiva mAstu // 165 // zlokano gujarAtI pATha : chAyAzarIre pratibimbamAtre yatsyapradehe hRdi kalpitAMge / yathAtmabuddhistava nAsti kAcid jIvaccharIre ca tathaiva mAstu | 165 || zlokano gadya anvaya : prativizvamAtre chAyAzarIre, Ti RtvitAne (6) svapna yathA tava kAcit (api) AtmabuddhiH na asti, tathA eva jIvat-zarIre 6 (pi) tava (gAbha'kri) mA astu // 66 // zabdArtha : AkhA zlokamAM, yathA-tathA (jevI rIte, tevI rIte) evA arthamAM, eka-bIjAM sAthe saMkaLAyelAM, be vAkyo mUkavAmAM AvyAM che. sadgurujI ziSyane kahe che ke tathA va nIva-zarIre 7 tava (Atmavuddhi:) mA astu / nauvatzarIre eTale ApaNuM A jIvatuM, jAgrata avasthAmAM anubhavAtuM sthUla zarIra. tevI ja rIte (tathA va) A tArAM jIvatAM sthULa zarIramAM tane 'huM-paNAM'nI buddhi (AtmavRddhi) na thavI joIe. kevI rIte ? thathA pratinimnamAre chAyAzarIra, Di tiAMge, svanavede haiM tava Acit (pi) Atmabuddhi na asti (tathA) / chAyAzarIra eTale darpaNamAM pratibiMba thayeluM (pratinizrvita) chAyArUpI sthULa zarIra, vi lpita eTale manamAM-hRdayamAM-aMtaramAM speluM (e ja zarIra), svanaveda eTale svapramAM joyeluMdITheluM zarIra. jevI rIte uparyukta AvAM koI ja prakAranAM zarIramAM tane 'huM chuM' evo kazo paNa bhAva, eTale ke Atmabuddhi thatI nathI, tevI ja rIte, A jIvatAM sthUla zarIramAM paNa tane Atmabuddhi na thavI joIe. (165) anuvAda : (darpaNamAM) pratibiMbita thayelAM chAyArUpI zarIramAM, svapramAM joyelAM zarIramAM ane manamAM lpelAM zarIramAM tane jema kazI paNa Atmabuddhi thatI nathI, tevI ja rIte (jAgrata-avasthAmAM anubhavAtAM A sthUla) zarIramAM paNa, (tane Atmabuddhi na thavI joIe. (1965) TippaNa : taDake jatAM hoIe tyAre, ApaNAM sthUla zarIrano paDachAyo (Shadow) jamIna para paDe che, arIsAnI sAme UbhAM hoIe tyAre, arIsAmAM ApaNAM e ja zarIranuM pratibiMbita (Reflection) paDe che, thoDI vadhu kalpanA karIe to, svapramAM paNa ApaNuM te kAlpanika zarIra rhoIe chIe. paDachAyA-rUpI zarIra, pratibiMbita zarIra ke kAlpanika zarIra, - AvAM traNeya vivekacUDAmaNi / 319 - Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIro ApaNAM nathI, e vAta ApaNe samajIe chIe ane svIkArIe chIe, tethI tenA pratye, e zarIro 'ApaNAM che' evI Atmabuddhi kadI ApaNane paNa thatI nathI. hakIkatamAM, AvI hakIkata koIne samajAvavAnI paNa jarUra rahetI nathI. zA mATe? kAraNa ke sahune khAtarI che ke e zarIro 'sAcAM' nathI, ApaNAM zarIranAM e badhAM mAtra paDachAyA-pratibiMba-kalpanA vagere ja che. paraMtu jAgrata-avasthAmAM, nitya anubhavAtuM ApaNuM A jIvatuM-jAgatuM zarIra to 'mAruM che', 'te huM ja chuM' - evI Atmabuddhi, sAmAnya rIte, ApaNane sahune sthUla zarIra vize thAya che, ane sahu saMsArI manuSyone Avo mama-bhAva thAya, te svAbhAvika paNa che. paraMtu A graMthamAMnuM saghaLuM nirUpaNa, AvA koI sAmAnya saMsArI jIvane anulakSIne karavAmAM AvyuM nathI. graMthakartA ane gurujI baMnenuM lakSya (Target) ahIM mokSArthI evo sAdhaka che, eTale ja te baMnee, ziSyabhAve temanI samakSa AvelA te sAdhakane ja sIdhuM saMbodhana karatAM, uparyukta sAmAnya saMsArIjananI jema, potAnAM 'jIva-zarIra' pratye evo ja abhigama na rAkhavAnI tAkIda karI che. Ama to, hakIkatamAM, A 'jIva-zarIra' pratye paNa, Atmabuddhi rAkhavAnI bAbatamAM paNa pelAM chAyA-paDachAyA-kAlpanika zarIronI jema, enA jevuM ja valaNa apanAvavA mATe, sIdho ja anurodha karyo che. AvAM traNeya prakAranAM zarIro vacce, mokSArthI sAdhakane kazo ja taphAvata jaNAvo na joIe : jevAM mithyA ane AbhAsI pelAM zarIro, tevuM ja mithyA ane AbhAsI jAgrata-avasthAmAM anubhavAtuM A zarIra paNa che, ema teNe haMmeza mATe, Once for all, samajI levuM joIe. zlokano chaMda : upajAti (165) 166 dehAtmadhareva nRNAmasaddhiyAM janmAdiduHkhaprabhavasya bIjam / yatastatastvaM jahi tvAM prayatnAt tyakte tu citte na punarbhavAzA // 166 // zlokano gujarAtI pATha : dehAtmadhIreva nRNAmasaddhiyAM janmAdiduHkhaprabhavasya bIjam / yatastatarUM jahi tAM prayatnAt tyakte tu citte na punarbhavAzA // 166 ] zlokano gadya anvaya : taH lehAtmadhI: va asat-dhiyAM nRLAM banmA-i 3: pramanasya vInaM (masti), tata: (tasmAt) tAM (lehAtma'kri) tyuM nahi, catta 320 | vivekacUDAmaNi Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tu vitta, punarvavArA R (te) II dhUda II | zabdArtha : zlokamAM guru ziSyane sIdhI ane spaSTa AjJA Ape che ke nadi / 26 - "haNavuM e kriyApadanuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa, nahi, eTale tuM haNI nAkha (Kill, destroy), eTale ke tyajI de, choDI de. zuM choDavAnuM che? tai (rehAbhaddhi) - te dehAtmabuddhine, sthULa zarIramAM Atmabuddhine, te deha huM chuM - evI khoTI dhAraNAne. Ama to, gurujI jANe ja che ke Avo tyAga kAMI sahelo nathI, khUba agharo che, - eTale temaNe umeryuM prayatAt - prayatnapUrvaka, puruSArthapUrvaka, sabhAna rIte, prayAso karIne. Avo Adeza ApavAno hetu zuM che? e ja (thati: jethI) ke reha-Atma-dhI: patra naM-bAri-Tu-pramavazya vInA ati prabhava - eTale utpatti, udbhava, vInaM kAraNa. sthULa zarIramAM Atmabuddhi, 'deha ja AtmA che', - evI khoTI samaja, dhAraNA, - e ja janma maraNa vagere) vagere duHkhonI utpattinuM kAraNa che. AvI gerasamaja kone thAya che? -dhiyAM. kRNAM - khoTI buddhivALA manuSyone. jethI ta:) AvuM bane che, tethI (:), te kAraNe, tuM teno tyAga kara. tya$ 7 vitta, punarnava-mANA (vartata) - punarnava eTale punarjanma, pharIthI janmavuM, - enI AzA-AzaMkA rahetI nathI. kyAre ? zuM karyuM hoya tyAre? tyache vitta | tu paNa. samaya darzAvanAra "sati-saptamI vAkya-racanAno prayoga ahIM karavAmAM Avyo che. cittamAMthI tevI buddhino tyAga thatAM, manamAMthI tevI khoTI samajano tyAga thAya tyAre, evI geramArge doratI juThThI dhAraNA-buddhi chUTI jatAM. (16) anuvAda : khoTI buddhivALA manuSyonI, sthULa zarIramAMnI Atmabuddhi ja, jethI, janma vagere duHkhonI utpattinuM kAraNa che, tethI, tene tuM prayatnapUrva choDI de : (kema ke) cittamAMthI teno tyAga thatAM, pharIthI janma dhAraNa karavAnI AzaMkA raheze nahIM. (166) TippaNa: mokSArthI sAdhakanI ahIM vAta che. tene mokSa maLe, eTale pharI janma dhAraNa karavAno, punarjanmano, bhaya tene raheto nathI, ane janma kAMI ekalo ja thoDo hoya che ? enI sAthe to, jarA-vyAdhi-maraNa jevA tenA aneka dostonI AkhI eka "TIma' hoya che ! paraMtu, AvI purnajanma vagere duHkhonI utpattinuM kAraNa, bIjabhUta kAraNa zuM hoya che ! basa, mAtra eka ja : sthULa zarIramAM Atmabuddhi. AvI kamanasIba ghaTanA kevA mANaso mATe nimittarUpa bane che? "deha ja AtmA che', evI khoTI-asatya-judI buddhivALA mANaso mATe, AtmA-anAtmAnI vivekabuddhi vinAnA mANaso mATe. hakIkatamAM, emanI AvI ku-buddhi ja, ku-mati ja, janma-jarA-vyAdhi-maraNa jevAM duHkhonI utpattinuM, - eTale ke saMsAranuM, saMsArI jIvananuM, - bIja bane che. ane eTale ja gurajI, ziSyane, sIdho ja Adeza pharmA- 21 vivekacUDAmaNi | 321 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Direct order) Ape che ke A bIjano tuM prayatnapUrvaka nAza kara (nahiM). pachI to, vivekapUrNa cittamAMthI, A bIjane ja dUra karI daIza, eTale mUtraM nAsti, vruta: zArA:-nA nyAya mujaba, AcAryazrIe pote ja, potAnAM pelAM prasiddha stotramAM nirUpyuM che tema,- punarapi jananaM punarapi maraNaM punarapi jananIjaThare zayanam / mANasanA lalATe lakhAtA, anaMtakALa sudhI cAlu rahetA, janmamaraNanA cakarAvAmAM aTavAvAnI AzaMkA ke bhIti tenA mATe rahetI ja nathI ! dehAtmabuddhinA tyAganuM AvuM phaLa, e ja manuSyajIvananI ekamAtra siddhi che, enuM ekamAtra dhyeya che. zlokano chaMda : upajAti (166) 167 karmendriyaiH paMcabhiraMcito'yaM prANo bhavet prANamayastu koza: / yenAtmavAnannamayo'nnapUrNa: pravartate'sau sakalakriyAsu // 167 // zlokano gujarAtI pATha : karmendriyaiH paMcabhiraMcitoDaya prANo bhavet prANamayasnu kozaH / yenAtmavAnannamayonnapUrNa: pravartateDasau sakalakriyAsu || 167 || zlokano gadya anvaya : pravRmi: mendriya aMnvita: anya prALa prALamaya: tu kozaH bhavet, yena AtmavAn asau annapUrNaH annamayaH (kozaH) sakalakriyAsu pravartate // 167 || zabdArtha : Atmadarzana ane AtmasAkSAtkAranAM anusaMdhAnamAM, sAdhakane vighno banI naDatA 'paMcakoza'nuM nirUpaNa, AcAryazrIe, prAstAvika rUpamAM zloka-151thI zarU karyuM, ane tyArapachInA traNa-cAra zlokomAM te prastAvanA pUrI karIne, zloka156thI to, A nirUpaNa temaNe, sauprathama-koza, annamaya kozathI, eka pachI eka, AraMbhI dIdhuM. cha-eka zlokomAM annamaya kozanuM svarUpa, sakSepamAM chatAM spaSTa rIte, samajAvIne, AcAryazrIe, chellA thoDA zlokomAM ziSyane AzIrvacano pAThavatAM, tenI sAdhanAmAM tene mArgadarzanarUpa nIvaDe evA, be-traNa, sIdhA Adezo paNa ApyA. 322 / vivekacUDAmaNi Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ have, ahIMthI, krama anusAra AvatA, bIjA koza, - prANamaya, - kozanuM svarUpa samajAvavAnuM teozrI zarU kare che. : mukhya vAkya che H mayaM prANa: tu prALamaya: jozaH mavet / A prANa ja prANamaya koza thAya che. enI sAthe bIjAM koNa hoya che ? te prANa kevo hoya che ? enuM vizeSaNa, A pramANe che : paMcami: mahaiiM aMvitaH / aMnvitaH eTale sahita, accompanied by, along with. prANamaya koza thAya che, te ekalo nahIM, paraMtu vANI, hAtha, paga, gudA ane zizna, e pAMca karmendriyonI sAthe, e AkhA samUhane prANamaya koza kahevAmAM Ave che. bIjuM vAkya che. annamaya: (joza:) sAyiAsu pravartate / annamaya koza sarva kriyAomAM pravRtta thAya che. zAnA vaDe e pravRtta thAya che ? yenA AtmavAn asau annapUrNa: / A annamaya koza kevo che ? jenAthI, eTale ke prANamaya kozanA sAtha-sahakAra-sathavArA vaDe, te AtmavAna thaIne, cetanavaMto banIne, annathI bharapUra banI jAya che. annamaya koza potAnI badhI kriyAomAM pravRtta thaI zakato hoya to, eno badho yaza prANamaya kozanA phALe jAya che, kAraNa ke tenI sahAya vinA te caitanyapUrNacetanavaMto-AtmavAn-sphurtisabhara na banI zakyo hota. (167) anuvAda : pAMca karmendriyo sahita A prANa pote ja prANamaya koza thAya che, jenAthI AtmavAna thaIne annathI bharelo A annamaya koza (potAnI) sarva kriyAomAM pravRtta thAya che. (167) TippaNa H prANa, vyAna, udAna, samAna ane apAna, - e pAMca prANa, pelI pAMca karmendriyo sAthe joDAya che (aMSitaH) tyAre, prANa pote ja prANamaya koza, evI saMjJA prApta kare che. A joDANa(Association)nAM anusaMdhAnamAM ATalI bAbato samajI levAnI rahe che : eka to, e ke sthULa zarIra to jaDa ane kriyAzUnya che. uparyukta pelAM joDANanAM pariNAme, - eTale ke pAMca karmendriyo ane pAMca prANanAM paraspara sahabhAvanAM pariNAme, - zarIra potAne karavAnAM sarva kAryomAM pravRtta thAya che, sakriya thAya che, gatizIla bane che. bIjuM, sthULa deha je kAMI anna Aroge che, khAya che, tene zarIranAM sarva jUdAM jUdAM avayavomAM pahoMcADIne tenuM pAcana karavAmAM paNa A prANamaya koza, prANa-apAna vagere pAMca judA judA prANanI madadathI, madadarUpa bane che. ane trIjuM, pAcana pachI, maLatyAga karavAnI je viziSTa kriyA che, temAM paNa prANamaya kauza apAna vaDe zarIrane sahAyabhUta thAya che. TUMkamAM, prANamaya kozanuM sauprathama kAma, jaDa ane kriyAzUnya evAM sthULa zarIrane cetanavaMtuM, sakriya ane pravRttimaya banAvavAnuM che. (167) zlokano chaMda : indravajA (167) vivekacUDAmaNi / 323 - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 naivAtmAyaM prANamayo vAyuvikAro gantA''gantA vAyuvadantarbahireSaH / yasmAt kiMcit kvApi na vettISTamaniSTaM svaM vAnyaM vA kiMcana nityaM parataMtraH // 168 // zlokano gujarAtI pATha : naivAtmAya prANamayo vAyavikAro gantADaDagattA vAyuvadattabahireSaH | yasmAtu kiMcit kavApi na vettISTamaniSTa svaM vAcaM vA kicana nityaM parataMtra / 168 / zlokano gadya anvaya: vAyuva: (sana) mAM prANamayaH (za:) mAtmA gva (ti), Sa: (1) vAyuva6 mata: vadi (7) annA mAnitA (ati), yasmAt (ayaM) kva api kiMcit iSTaM aniSTaM vA na vetti, svaM vA anyaM vA vina ( vetti), (rUlya) (ma) nityaM parataMtra: (va apti) | 68 || | zabdArthaH gayA zlokamAM prANamaya kozanuM prAthamika kArya varNavavAmAM AvyuM, have ahIM enI maryAdA darzAvavAmAM AvI che. | mukhya vAkya A pramANe che : mAM prANamayaH (za:) mAtmA prava saddhi | A prANamaya koza AtmA nathI ja, e kadI AtmA hoI zake ja nahIM. paraMtu AnuM kAraNa zuM? e ke A prANamaya koza vAyuva: (1) vAyuno, eTale ke pavanano vikAra-mAtra hovAthI, Sa: vAyuva6 mata: vahi va tA-mAtA (vAti, asti) | vAyuthI banelo A prANamaya koza, vAyunI jema, aMdara ane bahAra javA-AvavAvALo ja che, Ava-jA karyA kare che. AnuM paNa kAraNa zuM ? e ja ke (mA) mAM stra pi vivit rUchuM maniSTa vA vetti | kyAMya paNa, kazuM paNa, ISTa ke aniSTa, sAruM ke narasuM, ke hita-ahita, A prANamaya koza jANato nathI, eTaluM ja nahIM paNa sva race vA vina (1 tti)potAne ke bIjAne, potAnuM ke pAraNuM, evuM kaMI paNa jANato nathI. ane chelle, mAM nitya parataMtra: (vi) ati | (vaLI), - AvI badhI enI maryAdA hovAne kAraNe, vadhArAmAM, A prANamaya koza haMmezAM, sadA sarvadA, parataMtra ja hoya che. (168) anuvAdaH vAyuno vikAra-mAtra hovAthI, A (koza) vAyunI jema aMdara ane bahAra (mAtra) Avana-jAvana karyA kare che ane tethI e AtmA nathI, kAraNa ke te kyAMya paNa, kazuM paNa, ISTa ke aniSTa jANato nathI, potAne ke anyane potAnuM ke pArakuM), evuM paNa te jANato nathI. vaLI, te sadAye parataMtra (ja) hoya che. (168). 324 | vivecUDAmaNi Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: AraMbhamAM ja, eTale ke A paMcakozanuM nirUpaNa zarU thayuM tyAre ja, spaSTatA karavAmAM AvI hatI ke A sarva kozo, sAdhaka mATe, baMdhanarUpa ane vighnarUpa ja che, tethI have A prANamaya kozanI maryAdAo(Limitations)no nirdeza karavAmAM Avyo che : udeza e che ke Avo A prANamaya koza AtmA na hovAthI, tene AtmA samajIne sAdhaka enAM baMdhanamAM phasAya nahIM, enAthI aLago rahe, e bAbatamAM sAvadha rahe. - sAdhake, sauprathama to, e samajI levAnuM che ke A prANamaya koza, vAyuno, vAyuthI banelo hovAthI, te vAyuvikAra-mAtra, pavanano vikAra-mAtra ja che, ane tethI, vAyunI jema ja, te nitya-niraMtara, sthULa zarIranI aMdara ne bahAra, bahArathIaMdara ane aMdarathI bahAra, Ava-jA kare che. jo te AtmA hoya to, te AvuM halakA prakAranuM kArya kare ? mANasa UMghI jAya tyAre, tenI te suSaNi-avasthAmAM, jyAre tenAM badhAM aMgo ane mana-buddhi-indriyo ArAma karI rahyAM hoya tyAre, alabatta, A prANamaya koza, jAgato rahe che. tema chatAM te UMghatA mANasa pAse koI mitra ke zatru AvIne cAlyo jAya to paNa tene kazuM jJAna-bhAna hotuM nathI. e ja rIte sAruM ke narasuM, hita ke ahita, - kazuM ya, kyAMya, te jANato nathI. Ama, te jJAnasvarUpa nathI. AtmA to sadaiva jJAnasvarUpa ja hoya che, tethI paNa A prANamaya koza AtmA hoI zake nahIM, ane chelle, te haMmezAM parataMtra che, jyAre AtmA to sadA-sarvadA svataMtra ja hoya che, tethI paNa prANamaya koza AtmA hoI zake ja nahIM. AvAM baMdhanamAM sAdhaka mumukSu phasAya nahIM ane satata vivekazIla rahIne, A kozane AtmA samajavAnI bhUla na karIne, potAnA mokSamArgamAM satata salAmata rahe, - e A zlokanuM tAtparya che. zlokano chaMda : mattamayUrI (168) 169 jJAnendriyANi ca manazca manomayaH syAt kozo mamAhamiti vastuvikalpahetuH / saMjJAdibhedakalanAkalito balIyAn tatpUrvakozamabhipUrya vijRmbhate yaH // 169 // zlokano gujarAtI pATha : jJAnendriyANi ca manazca manomayaH syAhu kozo mAhamiti vastuvikalpahetu saMjJAdibhedakalanAkalito balIyAnuM tapUrvakozamabhipUrva vismate yaH 169 , vivekacUDAmaNi | 325 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaye : jJAnendriyAna manaH ra "mama', "gaI ti vaktaviklphetuH manomayaH kozaH syAt, yaH saMjJAdikalanAkalitaH ca tatpUrvakozaM abhipUrva balIyAn vijRmbhate // 169 // zabdArtha H mukhya vAkya che : (1) manomaya: jozaH cAt ! te "manomaya' koza bane che, kahevAya che. manomaya koza kvo che? te kyAre e nAmano koza bane che? jJAnendriyALi manaza (fmatitva) | - AMkha, kAna, nAka vagere pAMca jJAnendriyo ane mana maLIne, e badhAM maLe tyAre. bIjuM zuM? ", "mama' "ti' vastuvivAde | "huM" ane "mAruM' evA vikalponuM, "huM" ane "mAruM" evI rIte vastunA vicAranuM (je) kAraNa che, tevo. A badhAM bhegAM thAya tyAre je svarUpa bane tene, saMyuktapaNe, "manomaya" koza kahevAmAM Ave che. Avo "manomaya koza zuM kare che ? saMjJAtibe-ttana-mAlita: 2 / saMjJA eTale nAma, #na eTale kalpanA, mAlita eTale kalpanA kare che. dareka vastunAM nAma vagere bhedanI te kalpanA kare che. vaLI, tenA vize bIjuM zuM jANavAnI rahe che? (vaDa) vatIyAna vikRmate | vanIyAna eTale badhAre baLavAna, vikRta eTale, che, dekhAya che, jaNAya che. te vadhAre baLavAna jaNAya che. konA karatAM?. A pUrvenA kozo, - annamaya ane prANamaya kozo, - karatAM. kema? zA kAraNe ? taimUrvajoza mipUrva - tenA pahelAMnA kozone te potAnA vazamAM rAkhe che tethI, eTale ke te dehane tathA AgalA baMne kozone potAnA vaDe saMpUrNa rIte vyApta kare che, tethI. (16) anuvAda : jJAnendriyo ane mana, - A badhAM, "huM" ane "mAruM evA vikalpo karanArAo mATe, saMyuktapaNe "manomaya koza bane che, - je, nAma vagere bhedanI kalpanA kare che ane potAnI pahelAMnA kozone potAnA vazamAM rAkhanAro hovAthI, pelA kozo karatAM vadhAre baLavAna jaNAya che. (169). TippaNa : krama anusAra, have pachInA, trIjA koza, - "manomaya" koza,-nuM svarUpa, ahIM samajAvavAmAM AvyuM che. "manomaya kozanAM svarUpa ane kAryakSetra aMge ATalI bAbato noMdhapAtra bane che : eka, "annamaya kozamAM pAMca karmendriyo ane pAMca prANanA sahabhAvanI, paraspara bhegAM maLavAnI, vAta hatI. prANamaya kozamAM, vAyuvikAra jevA pAMca prANonI prakriyAnI ja vAta hatI, jyAre ahIM, A manomaya kozamAM, pAMca jJAnendriyo ane mananAM milananI vAta che, tethI eka vAta e pratIta thAya che ke pelA be kozo karatAM A koza thoDI uccatara bhUmikA para che. be : ahaMbhAva ke mamabhAva, evAM vicAra ke kalpanA, manuSyanAM cittamAM, A koza dvArA ja thAya che. traNa : sarva dazya padArtho vacceno bheda jANavA mATe, bhinna bhinna saMjJAo athavA nAmonI kalpanAno AdhAra paNa A koza para ja rahe che. manuSyanAM manamAM, rAgadveSanAM kAraNa evI bhedadaSTi paNa A kozanI ja nIpaja che, ane chelle, cAra : 326 | vivecUDAmaNi Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthULa zarIra ane AgalA baMne kozone A koza potAnA vazamAM rAkhI zakato hovAthI, te sahu para tenuM varcasva sthapAI jAya che, ane tethI te pelAM badhAM karatAM vadhAre baLavAna dekhAya che. A pAMca kozonAM svarUpanI bAbatamAM eka hakIkata haMmezAM yAda rAkhavAnI rahe che ke sauprathama koza,- annamaya koza,- pachI, tyArapachInA kozo, uttarottara, sthUlamAMthI sUkSma tarapha savizeSa gati karatA hoya che. A STie, A 'manomaya' koza, AgalA baMnenI sarakhAmaNImAM, thoDo vadhu bhItarI ane sUkSma che. zlokano chaMda : vasaMtatilakA (169) 170 paMcendriyaiH paMcabhireva hotRbhiH pracIyamAno viSayAjyadhArayA / jAjvalyamAno bahuvAsanendhanai -rmanomayAptidvaMdyuti prapaMcam // 270 // zlokano gujarAtI pATha : paMcendriyaiH paMcabhireva hotRbhiH pracIyamAno viSayAjyadhArayA / jAjvalyamAno bahuvAsanenthanai -rmanomayAgniAhati prapaMcam // 170 // zlokano gadya anvaya : paMcendriya paMmi: hovRmi: va viSaya-Apadhaaryaa pracIyamAnaH, bahuvAsanA - indhanaiH jAjvalyamAnaH (ayaM) manomaya - agniH prapaMcaM ti // 7 // zabdArtha : mukhya vAkya che : (gayuM) manomaya-agni: prapaMa hati / prapaMca eTale saMsAra, jagata, duniyA. manomaya kozano A agni saMsArane bALe che, saLagAve che, dajhADe che, saMtapta kare che, duHkhI kare che. manomaya-koza jo Avo yajJakuMDamAMno agni hoya to, enA hotAo, homa karanArA koNa che ? vaeNndriya: paMcami: va hotRmi: / pAMca jJAnendriyo ja pAMca hotAnuM kAma kare che. paraMtu yajJanA agnimAM to vAraMvAra ghInI dhArA cAlu ja rAkhavAnI hoya che, to A homa karanArAo kyuM ghI upayogamAM le che ? viSaya-gALa dhAyA / mAnya eTale ghRta, zabdAdi viSayavAsanAo rUpI dhRtanI dhArAo vaDe, A agni satata prIyamAna: eTale saLagato-bhabhUkato rahe che. ane A agnine prajvalita-camakato rAkhatuM baLataNa ? vahuvAsanA-phandhanaiH nAkhvalyamAna / dhana eTale baLataNa . vivekacUDAmaNi / 327 - Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka vAsanArUpI baLataNo vaDe A agni satata prajvalita rahe che. (17) anuvAda : pAMca jJAnendriyo-rUpI pAMca hotAo vaDe ja zabdAdi viSayorUpI ghInI dhArAothI saLagato ane bahu prakAranI vAsanArUpI baLataNo vaDe prajvalita thato, manomaya (koza) rUpI A agni saMsArane dajhADe che. (17 TippaNa : manomaya kozanuM mukhya kAma eTale saMsArane bALavo, dajhADavo, saMtApavo, duHkhI karavo. saMsAra ane saMsArI mANaso jo satata duHkhI rahyA karatA hoya to, A manomaya-kozanAM kAraNe. * A zlokamAM eka saMpUrNa rUpaka (Metaphor) prayojavAmAM AvyuM che. saMsArane bALI rahelo A manomaya-koza jo yajJano) agni hoya to, A rUpakane saMpUrNa karatAM, - enAM bIjAM aMgo kyAM kyAM che? A pramANe : AMkha-kAna-nAka vagere pAMca jJAnendriyo e ja hotAo, agnimAM satata nAkhavAmAM AvatuM ghI eTale zabda-sparza-gaMdha vagere viSayo, ane A agnine prajvalita rAkhavA mATenAM baLataNo eTale manuSyane pIDatI aneka prakAranI vAsanAo. paraMtu A to eka AlaMkArika, kAvyAtmaka varNana thayuM. arthAlaMkAra evAM rUpakamAMthI sIdho sAdo, sAmAnyajanasulabha ane saraLa-sugama je artha graMthakArane abhipreta che te A che : AMkha-kAna vagere pAMca jJAnendriyo, zabdAdi viSayo ane aneka prakAranI vAsanAo, A badhAM bhegAM maLIne, saMsArI-janane, satata, saMtApatAM rahe che, tene asvastha karatAM rahe che, kAma-krodha-lobha vagere aneka agnio tene bALatA-dajhADatA rahe che, tenA manamAM ajaMpo ane uga pedA karatA rahe che. AvA agninA asahya ane avirata tApa-saMtApathI bacavuM hoya to, eno eka ja upAya : AvA manomaya kozathI, AghA-aLagA-vegaLA rahevuM, - ene dUrathI ja "nava-gajanA namaskAra karavA ! ane A kozanuM AvuM badhuM kAryakSetra bhItarI hovAthI, A koza savizeSa sUkSma che, e spaSTa che. Ama to, sahu samaje che tema, "vivekacUDAmaNi eTale vedAntadarzananA pAyAnA siddhAMtonI samajaNa mATeno mArgadarzaka graMtha : paraMtu enA lekhaka, Adya zrIzaMkarAcArya, uttama kakSAnA tattvaciMtaka (Philosopher) uparAMta, evA ja moTA gajAnA saMniSTha kavi (Poet) paNa che, - e hakIkatane svayaM teozrI paNa potAnAthI kevI rIte aLagI rAkhI zake ! A zlokamAM prayojAyelA "rUpaka-alaMkAramAM, "tattvajJAnI'mAM rahelo "kavi' AbAda ane anAyAsa pragaTI rahe che : aMgrejImAM jene The poet in him. kahevAmAM Ave che, enuM A tAdaza daSTAMta che. zlokano chaMda : upajAti (170) 328 | vivekacUDAmaNi Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 na hyastyavidyA manaso'tiriktA mano hyavidyA bhavabandhahetuH / tasmin vinaSTe sakalaM vinaSTaM vijRmbhite'smin sakalaM vijRmbhate // 171 // zlokano gujarAtI pATha : na hAsyavidyA manasotiriktA mano hyavidyA bhavabandhahetuH / tasmin vinaae sakala vinaSTa vijratei'smin sakala vijte II 171 || zlokano gadya anvaya : manasa: atirihA hai (jAvit) avidyA na asti / manaH himavananyahetu: avidyA (masti) / tasmin (manasi) vide, (ra) mAM vinaSTa (mati), asmin (manasa) vikRmmite (4) (e) mAM vinummate // 27o // zabdArtha : manasa: atiriA hi (Avit) avidyA na asti / 'avidyA' eTale 'vidyA'no virodhI zabda, 'a-vidyA', vidyA na hovI te. paraMtu AdhyAtmika--dArzanika (Philosophcal) saMdarbhamAM, sAcI-kharI vidyA eTale 'AtmajJAna', ane tethI ja, 'avidyA' eTale evI vidyA na hovAnI paristhiti, Spiritual ignorance : (Ne-science). riA eTale judI, enA sivAyanI, enA vinAnI, enAthI rahita. hi e koI paNa kathanamAM bhArapUrvakatA (Emphasis) darzAvavA mATeno zabda che : 'ja'. manathI jUdI bIjI koI avidyA nathI ja, na ja hoI zake. AnuM kAraNa zuM ? mana hi mavavahetu: avidyA (masti) / kAraNa ke, mana ja saMsAranAM baMdhananA heturUpa avidyA che. tasmin (manasi) vinaTe (vaM) sata vinaE mavati / tasmin (manasi) vinaTe - ahIM 'sati saptamI' vAkyaracanA che, - te(mana)no nAza thatAM, te nAza pAme tyAre. 'tyAre' zuM thAya che ? (tuM) sata vinaSTa (mati) / A badhuM, - eTale ke, samagra saMsAra, - nAza pAme che. asmin (manatti) vikRmmite, (9) mAM vistRte / viTTam eTale sphuravuM, udaya pAmavuM, jAgavuM, pragaTa thavuM, dekhAvA lAgavuM, bhAsamAna thavuM. ahIM paNa trIjI lIMTI jevo ja, 'sati-saptamI'no prayoga che H A (mana) jAge che tyAre, e jAgrata thatAM ja, A badhuM, eTale ke AkhuM jagata, jAgrata thaI jAya che. (171) anuvAda : manathI judI koI 'avidyA' che ja nahIM, (kAraNa ke) mana ja saMsAra-baMdhanamAM hetu evI avidyA che. teno nAza thatAM, A sakaLa (saMsAra) nAza pAme che ane e jAgrata thatAM badhuM (saMsAra) jAgrata thaI jAya che. (171) vivekacUDAmaNi / 329 - Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: jenI carcA cAlI rahI che te "manomaya koza, e saMjJA ja darzAve che ke A kozanAM kendramAM mana che, athavA to, mana ja "manomaya-kozanuM pratinidhi (Representative) che. pAMceya koza AtmAnuM AvaraNa kare che, AtmAne DhAMkI de che, ane pariNAme, sAdhaka Atmadarzana karI zakato nathI ane saMsAranA baMdhanamAM phasAI jAya che. manomaya'-koza jo AvuM karato hoya to, enA pAyAmAM rahelAM manane enAM sAcAM svarUpamAM samajI levuM anivArya che. granthakAra, ahIM, mananAM sAcAM svarUpanI samajaNa, saraLa bhASAmAM Ape che. sAdhakanuM jIvana-dhyeya che, "mokSanI prApti, ane "mokSa' eTale "mukti' (Liberation), - saMsArarUpI baMdhana(Bondage)mAMthI. ane A baMdhananuM kAraNa zuM che, te samajAya to ja, e baMdhananuM nivAraNa thaI zake. sAva sAdI bhASAmAM ahIM jaNAvI devAmAM AvyuM che ke A baMdhananuM kAraNa mana che : (mano hi vidyA bhavanatuM: ) TUMkamAM, mana ja avidyA che, ajJAna che, Ne-science che. mana avidyA kevI rIte bane che? sthULa dehamAM, "e deha huM chuM - evo "aha-bhAva" manuSyanAM manamAM ja udbhave che ane tethI, AtmA upara nAma-rUpa-AkAranuM AropaNa karI rahelA, saMsAranAM sarva, anyathA mithyA evA, dazya padArthone AtmA mAnI levAnI bhramaNA ke bhrAMtimAM te sarI paDe che, ane pachI to, A bhrAMti ja enA mATe, janma-mRtyu-rA-vyAdhi jevI jaMjALa samuM baMdhana sarjI rahe che. eTale, pharI pAchAM ApaNe, A baMdhananAM kAraNarUpa mananI pAse ja AvI pahoMcI chIe ! AvAM baMdhananAM sarjaka-utpAdaka evAM manano nAza, - e eka ja taraNopAya bane : (mana vinaDe sanaM vinaTama). manonAza eTale ja saMsArabaMdhananAza, ane saMsArabaMdhananAza eTale ja mokSa ! mananI AvI aniSTasarjanazaktine samyapha rIte samajyA pachI ja, manISIoe mana vize AvAM nirUpaNo karyA haze : (1) mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / (2) mana-ti vadhyate na nika-ti vimucyate | (AtueTaleM je kaMI janmeluM, bhUta-mAtra, manuSya.) (3) It is Mind that makes Heaven of Hell, and Hell of Heaven! manonAza(manasi vinache)nI A prakriyAne, zaMkarAcAryanA Adya guru evA zrIgauDapAdAcArye jarA jUdI rIte, chatAM pUrI pratItijanaka rIte, A pramANe, samajAvI che : manano nAza karavA karatAM, manane "mana-evAM svarUpe rahevA ja na devuM, mananuM astitva ja na rahe evI vastusthiti sarjavI, - mananuM "a-manIkaraNa' ja karI nAkhavuM ! "mana"ne "a-mana' ja karI nAkhavuM ! "mana" "mana-svarUpe astitva 330 | vivecUDAmaNi Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharAvatuM hoya to ja takalIpho UbhI thAyane ! - manodRzyamidaM dvaitaM yat kicit sacarAcaram / manano zremanImA vaita naivapattagate | gauDapAdakArikA, 3, 31 ("je kAMI sacarAcara vaita bhAse che, te sarva mananuM dazya che. manano jyAre amanIbhAva' thAya, tyAre dvatanI upalabdhi rahetI nathI.') Ama to, koIka sujJa vAcaka avazya pUchI zake ke "manonAza' e ja A "amanIbhAva' nathI? vAta sAcI che, chatAM tAttvika rIte, sUkSma dRSTie, e baMne vacce, thoDo phera che. zlokano chaMda : upajAti (171) 172 svapne'rthazUnye sRjati svazaktyA - bhoktrAdivizvaM mana eva sarvam / * tathApi nA pratyapi no vizeSa- * -tArvatanano vijJAn 272 zlokano gujarAtI pAThaH svapreDarthazUnya sRjati svazakatyA bhotrAdivizva mana eva sarvam tathApi jAgratyapi no vizeSa -statsarvametanmanaso vijUlmaNam / 172 | zlokano gadya anvayaH arthazUnya svare manaH iva sarva po$-mAri-vizva sRjati tathA jAgrati api no (n+u) tatsarvaM (evaM eva bhavati), (etat) sarvaM manasa: vikRmamAM (ti) // 27ra || zabdArtha mukhya vAkya che : arthazUnya svane mana: pava -ri-vizva svaratyiA kRnati | svapra-avasthAmAM, mana ja, potAnI zakti vaDe bhoktA-bhogya vagerenAM saMpUrNa vizvane sarje che, race che. A svapra-avasthA kevI che? - 3arthazUnya - (sAcA) padArtho vinAnI, jyAM kazuM kharekhara hotuM nathI, evI. A to thaI svapra-avasthAnI vAta, paraMtu jAgrata avasthAnI zI paristhiti che ? jJAti kapi (na+3) (zita) vizeSa: (ti) | javAba che, - jAgrata-avasthAmAM paNa kazI vizeSatA nathI hotI, kazo phera paDato nathI, eTale te avasthAmAM paNa AvuM ja (eTale ke, sva-avasthAmAM bane che, evuM ja) thAya che. sarva parva iva mati. to pachI, A badhuM, kharekhara, zuM che ? javAba che : sarva tat manasa: vikRpa (ti) ! A badhuM to kevaLa manano khela che, dekhAva che, AbhAsa che; mananuM huraNa che, prAgaTya che, prakSepaNa che, sarjana che. hakIkatamAM, A badhI mananI ja vivekacUDAmaNi | 331 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lIlA che, sRSTi che, - prapaMca che. (12) anuvAda : jemAM kazuM kharekhara hotuM nathI evI svapra-avasthAmAM mana ja bhokatA(bhogya vagere)rUpI vizvane,potAnI zakti vaDe, sarje che. jAgrata-avasthAmAM paNa, te ja pramANe, kazI vizeSatA hotI nathI, e badhuM evuM ja thAya che. (hakIkatamAM), A badhI mananI ja lIlA che. (172) * TippaNa: mana eTale avidyAno paryAya (synonym), ane tene kAraNe ja, sAdhaka mATe, saMsAra-rUpI baMdhana sarjAya che. mananuM astitva eTale sakaLa saMsAranuM astitva, manano nAza eTale sakaLa saMsArano nAza - evuM eka gANitika samIkaraNa (Equation) gayA zlokamAM nirUpyA pachI, A zlokamAM, e ja nirUpaNanAM daDhIkaraNa (Corroboration) mATe, svapra ane jAgrata, - e baMne avasthAomAM mananI ramaNAnuM eka zabda-citra ApavAmAM AvyuM che : svapra-avasthAmAM mANase je kaMI joyuM hoya, e sAcA padArtho rahita tadana asatya che, mithyA che, "joyuM che', evuM kharekhara kazuM hotuM nathI, - evuM bhAna, jAgyA pachI tarata ja, tene thAya che. to pachI, svamanI e badhI sRSTi racI koNe? svapramAM bhikhArI rAjA bane che, ane rAjA bhikhArI bane che, paraMtu vastutaH AvuM kazuM ja nathI. to paNa, AvuM, - sAcesAca na hoya evuM, - bhoktA-bhogya vagerenuM vizva dekhAya che zA kAraNe ? javAba che, - mana ja potAnI AbhAsa-sarjananI zakti vaDe AvI sarva racanAo karyA kare che. ane jema svapra-avasthAmAM paNa, tema ja, tevI ja rIte, jAgrata avasthAmAM, ucca AdhyAtmika-dArzanika dRSTie, je kharekhara nathI, je mithyA che evuM A jagata satya bhAse che, (yAda karo : brahma satye gata mithyA che. ahIM paNa AcAryazrInuM anurodhapUrNa pratipAdana che ke jAgrata-avasthAmAM paNa kazI vizeSatA nathI. svaprAvasthAmAM jema, je kharekhara nhotuM "te badhuM," "che' ema dekhAtuM hatuM, e ja rIte, je tattvataH "mithyA' che e jagata "saMta" che, ema jAgrata-avasthAmAM paNa jaNAya che, te paNa, kevaLa, A mananuM ja prakSepaNa (Projection) che. mana vaDe, enI pelI lAkSaNika zakti mAraphata racavAmAM AvelA khelano raMgamaMca che, raMgamaMDapa che A jagata, ane suSupti avasthAmAM to kazuM hotuM ja nathI, e dRSTie A vizvaprapaMcano vicAra karIe to, e siddha thAya che ke saMsAra manomaya che, mananI kalpanA che, lIlA-mAtra che, tanAva vatya. zlokano chaMda : upajAti (172) 173. suSuptikAle manasi pralIne __naivAsti kiMcit sakalaprasiddheH / ato manaHkalpita eva puMsaH saMsAra etasya na vastuto'sti // 173 // 332 | vivekacUDAmaNi Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : suSuptikAle manasi pralIne naivAsti kiMcit sakalaprasiddheH / ato manaHkalpita eva puMsaH saMsAra etasya na vastuto'sti || 173 II zlokano gadya anvaya : satapratiSThe, suSuptijAte manasi prattIne, na va vicit asti| ata: pusa: saMsAra; manaHsvita: va (asti) / vastuta:, (sa: saMsAra:) tasya (puMsa:) 7 asti / 172e || 1 zabdArtha : mukhya vAkya che : na va iivat asti / kAMI ja, kazuM ja hotuM nathI, kazAnuM ye astitva hotuM nathI, koI padArtha ke vastunI kazI ja hayAtI kyAMya hotI nathI. kyAre ? suSuptiAne manasi prattIne ! prattIna eTale vilIna thaI javuM, niSkriya-pravRttirahita thaI javuM. ahIM paNa, 'sati-saptamI' vAkyaracanA prayojAI che, - suSupti-avasthAmAM, jyAre mana taddana pralIna thaI gayuM hoya tyAre. Avo nirNaya zA kAraNe, zA AdhAre, karI zakAyo ? sataprasiddheH / prasiddhi - zabdanuM A, kAraNadarzaka, paMcamI-ekavacananuM rUpa che. A hakIkata sarvatra jAhera che tethI, A ghaTanA sau koI jANe che, tethI. A vastusthiti (Phenomenon) suprasiddha che mATe. to pachI, A saMsAra Avyo kyAMthI ? e AviSkRta thayo ja kevI rIte ? ata: puMsa: (avaM) saMsAra mana:spitaH Dva asti / manuSyano A saMsAra mananI kalpanA-mAtra ja che, A saMsAra manuSya pote potAnAM manathI ja kalpelo hoya che, eTale ke A saMsAra manuSyanI mAtra kalpanA ja che, ane tethI ja vastutaH (sa: saMsAra) tasya (puMsa:) na asti / vAstavamAM, kharI rIte, kharekhara, hakIkate, - In fact, really, te saMsAra te(manuSya)no, puruSano, eTale ke AtmAno nathI. tAtparya e che ke AtmAne A (AvA) saMsAra sAthe kazo ja saMbaMdha nathI. (173) anuvAda : suSupti-avasthA daramiyAna, mana vilIna thaI jatAM, ahIM kazuM ja hotuM nathI, kAraNa ke A eka sarva-prasiddha hakIkata che, AthI manuSyano saMsAra manathI kalpavAmAM Avelo ja hoya che. kharI rIte, (saMsAra) te(manuSyano, AtmA)no nathI. (173) TippaNa : A pahelAM, jAgrata ane svapra, - e be avasthAomAMnAM mananAM kAryakSetranI vAta karavAmAM AvI. have, ahIM e ja mananI paristhiti suSupti-avasthAmAM kevI hoya che, e darzAvIne enAM nizcita pariNAmanI vAta karavAmAM AvI che. suSupti-avasthAmAM mananI paristhiti kevI hoya che ? mana buddhimAM ane buddhi ajJAnamAM vilIna thaI jAya che, tethI mana taddana niSkriya banI jAya che, enI vivekacUDAmaNi | 333 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhI ja ramaNA zamI jAya che, enAM sarva prakSepaNo (Projections) baMdha thaI jAya che, saMkalpa-vikalpa karavAnuM enuM sAmAnya-svAbhAvika kAryakSetra sthagita thaI jAya che. koI zaMkAkAra zaMkA kare ke - "paraMtu Avo nirNaya tame zA AdhAre karyo ?' - to AcAryazrI tene lAgalo ja javAba Ape che ke, - "bhalA mANasa, AmAM kazA paNa AdhAranI jarUra ja kyAM che ? A to sarvane thatI sArvajanika, sarvaprasiddha, prakhyAta evI anubhUtinI ja vAta che. TUMkamAM, suSupti-samayamAM, mananAM pralIna thavAnAM pariNAme, ahIM kazuM ja hotuM nathI, e to sahu koI jANe ja che ( prasiddha) ane eTale ja, saMsAra jevo kAMI manuSyane je AbhAsa thAya che te, tenAM mananI kalpanA-mAtra ja che (kanakanvitaH iva). AvI viziSTa vastusthitino niSkarSa e ja ke A mana kalpita saMsAra sAthe, jIvAtmAne kazI ja levA-devA nathI." A rIte graMthakAre, jAgrata-svama-suSumi, - e traNeya avasthAmAMnAM mananAM kAryakSetranI vAta karI ane siddha karyuM ke temAM je kAMI anubhavAya che, te sAcuM nathI. zlokano chaMda : upajAti (173) 174 vAyunA''nIyate meghaH punastenaiva nIyate / manasA kalpyate bandho mokSastenaiva kalpyate // 174 // zlokano gujarAtI pATha : vAyunADaDanIyate meghaH punasnenaiva nIyatA manasA kacchate badho mokSasnenaiva kacchate . 174 || zlokano gadya anvaya : meya: vAyunA kAnIyo,. (sa: meSa:) puna: tenA (vAyunA) parva (tUra) nayate, (sva ta) vadha: manasA sthad, mokSa: (pa) tena (masA) va vadhyate || 274 || zabdArtha: nAnAM-nAnAM cAra vAkyo A pramANe che : (1) : vAyunA mAnIya ane (2) (saH meya:) punaH tena (vAyuna) gva (kUra) nIyate | : nI eTale laI javuM, dUra laI javuM ane mAnI eTale ANavuM, laI AvavuM, lAvavuM. cAreya vAkyomAM "karmaNi' (Passive Voice) vAkyaracanA che. vAdaLuM pavana vaDe lavAya che ane tyArapachI tenA vaDe ja te vAdaLAMne dUra laI javAmAM Ave che. pavana vAdaLAMne laI Ave che, ane te ja pavana tene dUra ghasaDI jAya che, te ja rIte (ta-vata) (3) vadhu mana vadhyate I ane (4) mokSa: pi tena manasI va vanya | mana vaDe baMdhananI kalpanA karavAmAM Ave che ane mokSanI kalpanA paNa te(mana)nA vaDe karavAmAM Ave che. baMdhana e mananI kalpanA che, te ja rIte mokSa paNa te(mana)nI ja kalpanA che. (174) 334 | vivekacUDAmaNi Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : pavana meghane laI Ave che. vaLI, te(pavana)ja te(megha)ne dUra ghasaDI jAya che, tevI ja rIte, baMdhananI kalpanA mananI che, ane mokSanI kalpanA paNa te(mana)nI ja che. (174) TippaNa: "manomaya" kozanI carcA cAlI rahI che, eTale A kozanAM kendramAM rahelAM mananuM, enAM svarUpanuM, enAM kAryakSetranuM saMpUrNa vizleSaNa mokSArthI sAdhaka samakSa raju thAya to ja, mokSamArgano e pathika potAnA dhyeyasthAne, nirkAnta banIne, acUka pahoMcI zake. mana mitra paNa che ane e ja mana zatru paNa che; mana madadarUpa paNa che ane e ja mana hAnikAraka paNa che; mana hakArAtmaka (Positive) paNa che, e ja mana nakArAtmaka (Negative) paNa che; mananuM sAcuM-zuddha-mULabhUta svarUpa supere-saMpUrNataH AtmasAt karavAmAM Ave to, te jIvananuM saddhara-samRddha jamApAsuM (Asset) banI zake tema che ane enAM svarUpanuM ajJAna jIvanane barabAda kare evuM khataranAka udhArapAsuM (Liability) paNa e ja banI bese, evuM, atyaMta lAkSaNika ane paraspara-viruddha svarUpa A mananuM che. ane mananAM AvAM vicitra-viziSTa vyaktitvanA sarvAgINa abhyAsa pachI ja pelo aMgreja ciMtaka evA AtyaMtika nirNaya para Avyo haze ke manamAM evI tAkAta che ke te narakane svarga banAvI zake che ane e ja svarganuM narakamAM rUpAMtara racI zake che : - It is Mind that makes Heaven of Hell and Hell of Heaven ! koI kaheze ke AvuM te kAMI hoya ? svarga e svarga che ane naraka e naraka che, sAruM e sAruM che, ane kharAba e kharAba che. graMthakAra pratyuttara ApatAM kahe che ke "bhAI, tArI A badhI vAta sAcI, chatAM mananuM svarUpa evuM jAduI (Magical) che ke mane AvuM badhuM azakya jaNAtuM paNa kSaNavAramAM siddha karI zake che', ane mATe ja kahe che ke, - je mana vaDe baMdhananI kalpanA thAya che, e ja mana vaDe mokSanI kalpanA paNa thaI zake che. mananAM svarUpa vizenAM AvAM nirUpaNane upaniSadonuM paNa samarthana, A pramANe, prApta thayuM che : - mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / "e vaLI kevI rIte ?" javAba jeTalo saMkSipta che, eTalo ja sacoTa che : mana jyAre viSayAsakta bane che tyAre baMdhana sarje che ane e ja mana jyAre nirviSaya banI jAya che tyAre mokSa-janaka banI rahe che - bandhAya viSayAsaktaM muktyai nirviSayaM smRtam // (bahmabiMdu upaniSada, 2) pAyAnI vAta che, mananAM sAMcAM svarUpanI samaja ane enI vidhAyaka (Positive) zaktino lAbha levAnI AvaDatanI, savRttinI. ane A vAta kAMI mAtra zAstrokta nathI, nisarga(Nature)nuM nirIkSaNa paNa AvAM zAstravidhAnanI puSTi kare che : AkAzamAM ahIM tahIM vera-vikhera vAdaLAMne je pavana ekatra karIne vivekacUDAmaNi / 335 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (nAnI) lokone dhodhamAra varasAdano lAbha Ape che, te ja pavana, vAvAjhoDAMnuM svarUpa laIne utpAta macAvatAM vAdaLAMne dUra ghasaDI laI jaIne lokone zAMti ane rAhata paNa Ape che. prAkRtika kSetre varasAda ane vAvAjhoDuM, baMneno sarjaka jema pavana che, tema ja AdhyAtmika bAbatamAM baMdhana ane mokSa e baMnenI kalpanAno AdhAra eka ja che : "mana" ! A pahelAM "paka" jevA arthAlaMkAranAM nirUpaNanI bAbatamAM kahyuM hatuM tema, A zlokamAMnAM samucita ane sacoTa (Apt) daSTAMta-alaMkAra paratvenI AcAryazrInI hathoTInI zakti pratIta thAya che. mana ane vAyumAMnAM sAmyanuM nirUpaNa jeTaluM aucityapUrNa che, teTaluM ja kAryasAdhaka paNa che. zlokano chaMda : anurupa (174) 17pa dehAdisarvaviSaye parikalpya rAgaM badhnAti tena puruSaM pazuvad guNena / vairasyamatra viSavatsu vidhAya pazcA -tenuM vimocathati tanma cva vat / 271 | zlokano gujarAtI pATha : dehAdisarvaviSaye parikavya rAga babAti tene puruSa pazuvad guNena ! varasyamatra viSavasu vidhAya pazcA -dena vimocayati tanmana eva bandhAtu . 17pa || zlokano gadya anvaya: harisarvaviSaye rAja pariva , tena (saraLa) guNena puruSaM (pUrvaM Adau) pazuvat (yat manaH) badhnAti, pazcAt viSavatsu atra (eSu viSayeSu) vairasyaM vidhAya, enaM (puruSa) tat manaH eva bandhAt vimocayati 75 / ' zabdArtha : mukhya vAkya che : tat mana: zava ane (puruSa) badhAta vino vati , te mana ja tene (eTale ke jIvAtmAne) tyArapachI baMdhanamAMthI choDAve che, mukta kare che. A mana kevuM che? pAchaLathI AvuM kare che, to te pahelAM zuM kare che? (vat mana:) puruSe pazuvatuM vajJAti (tata tAruM mana:) ! te ja mananI A vAta che. je mana, pahelAM manuSyane DhoranI mAphaka bAMdhe che. baMdhanamAM nAkhe che. tene zAnA vaDe bAMdhe che ? hArviviSaye rAja parivI , tena (pena) guna (vakhAti) TLa eTale doraDuM, rAeTale anurAga, prema, AkarSaNa, 376 | vivekacUDAmaNi Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asakti, parivI eTale kalpIne, jagADIne, utpanna karIne. kyAM, zAmAM "rAga' jagADe che? levisarvaviSas I deha (zabda, sparza) vagere viSayomAM. deha vagere viSayomAM rAga jagADIne, te rAga-rUpI doraDA vaDe jIvAtmAne bAMdhe che. A rIte mana bAMdhe che, to pachI, te tene choDAve che, kevI rIte ? pazcAta viSava maMtra (pu viSayeSa) vairarya vidhAtha viSavastu eTale jhera jevA viSayo), vairastha eTale virasatA, rasavihInatA, vairAgya, jemAMthI "rasa cAlyo gayo hoya, te viraha, ane A zabdanuM bhAvavAcaka nAma, vairathama ! vidhAya eTale pedA karIne, utpanna karIne, racIne, yojIne. pAchaLathI ahIM (2) jhera jevA viSayomAM, tenA pratye vairAgya pedA karIne, tene, choDAve che. (175) anuvAda : deha vagere viSayomAM (pahelA) rAga jagADIne (je mana) te (rAgarUpI) doraDA vaDe, pazunI jema, (jIvAtmAne) bAMdhe che, te mana ja, pAchaLathI, jhera jevA A viSayomAM vairAgyabhAva pedA karIne, (tene) baMdhanamAMthI choDAve che. (175) TippaNa: A pahelAMnA zlokamAM AcAryazrIe evuM vidhAna karyuM hatuM ke baMdhana ane mokSa, - e baMnenI kalpanA, mana vaDe ja, karavAmAM Ave che. A mana, AvI adbhuta kAryasiddhi kevI rIte saMpanna karI zake che, enI prakriyA zI ane kevI che, tenuM saMkSipta chatAM sacoTa ane pratItikAraka nirUpaNa A zlokamAM karavAmAM * AvyuM che. rAga eTale AkarSaNa-Asakti (Atachment). mana A rAganuM baLa ane jIvAtmAnI nirbaLatA, - baMnene barAbara jANe, oLakhe che. eTale sauprathama A "manajI"-bhAIe deha-Indriyo viSayo vageremAM mANasano rAga jagADyo (hi). bicAro mANasa emAM phasAyo, laTTa banI gayo, e joIne, e rAga-rUpI doraDA vaDe ja, mANasane DhoranI jema, jakaDIne bAMdhI dIdho (vajJAti). A thaI, baMdhananI prakriyA. have, jo "rAga-guNa"nI kedamAM, enA kArAvAsamAM paDelA A mANasanuM sadbhAgya hoya to, e ja "manajI"-bhAI, pAchaLathI (pazcAta), kedIne pelA pAzamAMthI kevI rIte choDAve che (vimovati), e juo : dehAdiviSayomAM, agAu rAga jagADyo hato temAM (matra) ja, pelA kedIne jarA paNa "rasa' na rahe, evI virasatA', rasavihInatA eTale evo vairAgya, A "manajI'-bhAIe ja pedA karyo (vidhAya). paNa A vairAgya jAgyo kevI rIte ? pelA mANasane evI khAtarI karAvavAmAM AvI ke viSayo to jhera jevAM (viSavata) che ane jhera te koI, "e jhera che' - evI khAtarI thaI gayA pachI, pIe ja zAno? eTale, vairAgyabhAvano udaya thatAM, "mokSa mATenI enI pAtratA siddha thaI, ane baMdhananAM pelAM doraDAM, ApoApa, phaTAphaTa, tUTavA lAgyAM. AvI karAmata' paNa A "manajI"-bhAInI vivekacUDAmaNi | 337 pharmA- 22 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja ! enA gaLAmAMno pelo "gALiyo" enI meLe nIkaLI gayo! Ama, pelA gujarAtI kavie, yogya ja, gAyuM che, - je poSatuM, te mAratuM ! - tema, jeNe baMdhana UbhuM karyuM hatuM, teNe ja, mokSanuM sarjana karyuM ! zlokano chaMda : vasaMtatilakA (17pa) 176 tasmAnmana: kAraNamasya janto - 40 mokSaya ra nA vidhAre bandhasya heturmalinaM rajoguNai -makSastha zuddha vinatamam | 276 . zlokano gujarAtI pATha : tasmAnjanaH kAraNamasya janto -rbandhasya mokSasya ca vA vidhAne ! bandhasya haturmalina rajoguNa -kSasya zuddha virajastamaskam | 176 | zlokano gadya anvaya: tame imaNa no nazvarNa mokSaNa vidhAne mana: (a) zaraNe (mati) | northa: matii (mana:) svastha detu: (pti), viragatamarUM (mana:) mokSa(hetuH mati) | 276 | | zabdArtha : mukhya vAkya che : temA mI : vizva mokSa) 2 vAra manaH (4) pti tamatuM - tethI, A pahelAMnA zlokomAM, mananI kAryazakti ane siddhi samajAvavAmAM AvI che, te kAraNe. gatu eTale janmelo, jIva, manuSya. vidhAna eTale nirmANa, racanA, prApti. tethI A manuSyanAM baMdhana tathA muktinAM nirmANamAM mana (ja) kAraNa che. A kAraNa kevI rIte zakya bane che ? be vAkyo, A pramANe : (1) ranoDA matine (mana:) vadhuNya hetu: (ti) | no: eTale rajoguNo vaDe, emAMthI utpanna thayelA kAma-krodha-lobha vagere vaDe, mati mana: malina baneluM, azuddha baneluM mana, bandhananuM kAraNa che. ane (2) viraHstama zuddha (mana:) mokSazya (IRS mavati) | rajoguNa vinAnuM hoya te virATa ane tamoguNa vinAnuM hoya te vitama:, ane A baMne guNonA prabhAvathI je mukta banI gayuM hoya, te viragatama . mananuM A vizeSaNa che : rajoguNa ane tamoguNa, baMnenI asarathI mukta evuM, zuddha mana mokSanuM kAraNa bane che. (176). anuvAda : tethI, A jIvanAM baMdhana tema ja mokSanAM nirmANamAM mana (ja) kAraNa (che) rajoguNa vaDe malina thayeluM (mana) baMdhananuM kAraNa che, ane rajoguNatamoguNathI mukta thayeluM zuddha (mana) mokSanuM kAraNa che). (176) (338 | vivekacUDAmaNi Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: baMdhana ane mokSa, - e, baMne, mananI ja kalpanA che, e vidhAnanuM ahIM savizeSa samarthana karavAmAM AvyuM che. pharI e ja vAta, bIjA zabdomAM ahIM vyakta karavAmAM AvI che ke jIvanAM baMdhana ane mokSanAM nirmANamAM mana ja kAraNa che. have, mana baMdhananuM kAraNa kevI rIte bane che ane mokSanuM kAraNa kevI rIte bane che te, ahIM, jarA jUdI rIte darzAvavAmAM aAvyuM che : baMne paristhitiomAM kevuM mana bhAga bhajave che, te ahIM savizeSa spaSTa karavAmAM AvyuM che. baMdhana ane mokSa mATe, mananuM, anukrame, azuddha (malina) ane zuddha banavuM nimitta bane che. rajoguNanI vipazaktinAM kAraNe mana viSayabhramaNamAM sarI paDe che, caMcaLa banI jAya che, ane kAma-krodha vagere sUkSma cha zatruo(SaDaripuo)nA paMjAmAM sakaMjAmAM sapaDAya che ane aMte potAnI mULabhUta (Original) zuddhi gumAvI bese che, malina banI jAya che, ane AvuM malina mana baMdhananuM kAraNa banI jAya che. paraMtu mANasamAM samayasara vivekabuddhi jAgRta thaI jAya to, enA prabhAva heThaLa, enuM mana rajoguNanI vikSepazakti uparAMta, tamoguNanI AvaraNazaktimAMthI paNa te pUrepUruM mukta banI jAya che, ane AvuM vizuddha-nirmaLa mana mokSa mATenuM kAraNa bane che : niSkarSa e che ke baMdhana ane mokSa, baMnemAM kAraNa to mana ja hoya che, paraMtu taphAvata che, mananI, anukrame, malinatA ane nirmaLatA ! Ama, to, "kalpanA' zabda eTaluM to spaSTa kare ja che ke te satya nathI, bhramaNA che, bhrAMti che. paraMtu baMdhana e jo "bhrAMti' hoya to, A bhrAMtimAMthI mukta thavA mATe, eTale ke e rIte mukta thaIne, mokSa meLavavA mATe, mokSarUpI mahAbhrAMti UbhI karavI ja rahI ! bhrAMtino nAza to bIjI moTI, mahAbhrAMti ja karI zake ne ! TUMkamAM, baMdhana ane mokSa, - baMne, mananI kalpanA, bhrAMti, paraMtu eka, baMdhana, - bhrAMti, to bIjuM, - mokSa, mahAbhrAMti ! zlokano chaMda : upajAti (17) 177 vivekavairAgyaguNAtirekAt zuddhatvamAsAdya mano vimuktyai / - mavacito ddhimato mumukSo -stAmya DhAmya bhavitavyama che 277 che zlokano gujarAtI pATha : vivekavairAgyaguNAtirekAta zuddhatvamAsAdya mano vimukyA bhavatyato buddhimato mumukSo-stAbhyAM daDhAbhyAM bhavitavyamagra II 177 II vivekacUDAmaNi | 339 rAta Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvayaH vivekAvyaguNAtita purva mAlAda manaH vimuvacce pati, gataH mo (mAra, mAla) vuddhimatiH mumukSoH tApyAM (vivevaiyAkhya) dRDhAbhyAM bhavitavyam // 177 // | zabdArthaH mukhya vAkya che : mana: vimuvarya mavati | mana vimukti-mokSa ApavA mATe samartha bane che, eTale ke mana mokSaprada bane che, mokSa ApavAnI pAtratA mana prApta karI zake che. zuM karyA pachI ? zuddhatve mAtA - zuddhi meLavIne, vizuddha-nirmaLa banyA pachI. paNa A prApti zAnAM kAraNe siddha thAya che ? vivecathayuna-atireta tire eTale vRddhi thavI, vadhI javuM, ghaNo vadhAro thavo (Excess, Excellence, Exuberence, Eminence), pAkaTa thavuM, paripakva thavuM. viveka ane vairAgya, e be guNo ati vRddhigata thavAthI, paripakva thavAthI, mana vizuddha thAya che, ane AvuM mana muktidAyI bane che, ane eTale ja (bataka), mumukSu mATe, sauprathama (ma) eka ghaTanA anivArya rIte Avazyaka bane che. kaI ? : mumukSo: mita: I mumukSu, buddhivALo, eTale ke vicArazIla hovo joIe ane AvA mumukSue tAmya (vive- vai dhya) tAmya vitavyam | vitavyajU(nava)) thavuM, hovuM e dhAtunuM vidhyartha kRdanta (Potential Participle), thaI javuM joIe, banI javuM joIe, hovuM joIe. eTale ke enuM mana viveka ane vairAgyanI bAbatamAM daDha banI javuM joIe. (177) anuvAda : vivekarUpa ane vairAgyarUpa evA be guNo, paripakva thAya tyAre, vizuddha banavAthI, mana mukti ApavA samartha thAya che. AthI, buddhimAna mumukSunAM viveka ane vairAgya e be, sauprathama, dRDha banI javAM joIe. (177) TippaNaH chellA keTalAka zlokothI cAlI rahelI manomaya kozanI carcAmAM, baMdhana ane mokSa e beyanAM kAraNabhUta evAM mananAM svarUpanuM, eka jUduM ane atyArasudhI nahIM nirUpAyeluM evuM, pAsuM, ahIM, nirUpavAmAM AvyuM che. baMdhana to ThIka, paraMtu mokSa ApavAnI mananI zakti vizenI A eka vAta pratye buddhizALI mumukSunuM dhyAna kheMcatAM, gurujI kahe che ke mana vizuddha thAya to ja te mukti ApavA mATe samartha bane che ane A vizuddhino badho ja AdhAra, viveka ane vairAgyanI paripakvatA para rahe che. AthI, bIjuM kazuM karatAM pahelAM, mumukSue potAnAM manamAMnAM viveka ane vairAgya, - e baMne, saMpUrNa rIte majabUta ane daDha che, e sthitinI khAtarI karI levI joIe. vyAkaraNanI dRSTie, pavitavya jevuM, pUnamava) e dhAtunAM vidhyartha kRdantanuM rUpa prayojavAmAM AvyuM che, - e hakIkata ema puravAra kare che ke mumukSu mATenI A siddhi pharajiyAta (compulsory) che. A baMnenI daDhatAvALAM mana vinA mokSaprApti azakya che, e vAtane ahIM adhorekhAMkti (Underline) karavAmAM AvI che. Ama to, A pahelAM paNa, A vAta thaI ja gaI che, te chatAM, jenI daDhatA ane jenA "atireka para ATalo badho bhAra (Emphasis) mUkavAmAM 340 | vivekyUDAmaNi Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avyo che te baMne, - viveka ane vairAgya, nAM mULabhUta svarUpane, pharI eka vAra, barAbara samajI laIe : vi+vin - e dhAtu parathI banelo zabda viveka, "eka sAruM (God) ane bIjuM, kharAba (Bad), evI be paraspara-virodhI vastuo vacce rahelA taphAvatane AtmasAta karavAnI zakti (Power of Discrimination, Discretion) para bhAra mUke che. sthULa deha vagere badhuM "anAtmA" che, tethI te ane "AtmA' vacceno taphAvata, sAdhakanAM manamAM sunizcita thaI javo joIe. ane vairAgya eTale ja mananI 'virAga' avasthA, deha-indriyo-viSayo pratyenA rAga (Attachment) vinAnuM mananuM hovApaNuM. A pahelAM, zloka-17pamAM prayojAyelo zabda, "vairatha' mananI "virasatA', e paNa "vairAgyano ja samAnArthI zabda (synonym) che deha AdimAMnA, mananA, rasa ane rAga, sAdhakane potAnAM mokSaprApti-rUpI dhyeyamAMthI calita karanArAM be mahA-anartho (Evils) che. ane tethI ja, mana mATe, A baMnenI daDhatAne eka "bhavitavya (Indispensable) tarIke ahIM sthApita karavAmAM AvI che. | zlokano chaMda : upajAti (177) 178 mano nAma mahAvyAghro viSayAraNyabhUmiSu / caratyatra na gacchantu sAdhavo ye mumukSavaH // 178 // zlokano gujarAtI pATha : mano nAma mahAvyAdhro viSayAraNyabhUmiSaT. caratyatra na gacchanu sAdhavo ye mumukSavaH | 178 || zlokano gadya anvaye manaH nAma mahAvyAgra: viSayArathapUmiSa varati, (ata:) matra mumukSava: sAdhava: (satu, te) na chatu | 278 || | zabdArtha : mukhya vAkya che : mana: nAma mahAvyAgra: viSaya-marakhyapUmiSa vati | "mana" nAmano eka moTo baLavAna-bhayaMkara vAgha, (zabda-Adi) viSayorUpI araNyajaMgalanA pradezamAM, e bhUmimAM, pharyA karato, ghUmato, bhamato, rakhaDato rahe che. AthI (ata:) mumukSava: - mumukSuo, mokSArthIo, mokSakAmI, sAdhava: sAdhuo, sajjano, sAdhako AvA ce je manuSyo ahIM (satra) hoya, temaNe (ta tarapha) na javuM, - pelA jaMgalanI najIka. (178). anuvAdaH "mana' nAmano (eka) moTo vAgha (zabda-Adi) viSayonAM jaMgalamAM ghUmyA karato hoya che, AthI ahIM je mumukSu sAdhako hoya, temaNe te tarapha) na javuM. (178). vivekacUDAmaNi | 341 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : pharI eka vAra, 'rUpaka'-alaMkAra prayojavAnuM, AcAryazrInuM, kozala ahIM pratIta thAya che. jaMgala hoya, eTale vAgha-siMha jevAM hiMsaka prANIo, potAnA zikAra mATe, samagra araNyapradezamAM AtaMka phelAvatAM, ahIM-tahIM-sarvatra, ghUmatAM ja hoya che, eTale je loko salAmata rahIne jIvavA icchatA hoya, temaNe pelAM jaMgala tarapha kadI na javuM joIe. zabda-sparza-rUpa-rasa-gaMdha, e viSayo eTale bhayaMkara jaMgala, ane 'mana' e ja, moDhuM phADIne satata ghUmato zaktizALI vAgha ! AvuM jaMgala, ane Avo vAdha ! AvAM jaMgalamAM, bhUle-cUke paNa, bhUlA paDanAra musApharane kadI choDe, pelo vAgha ? ene dekhe eTalI ja vAra ! tarata ja 'ohiyAM' ! TUMkamAM, sAdhaka-mumukSu eTale, AvA vAghano zikAra banato musAphara ! mana e baMdhananuM kAraNa che, evuM A pahelAM kahevAmAM AvyuM che. mumukSu sAdhaka tyAre ja baMdhanamAM phasAya che, jyAre te zabda vagere viSayomAM Asakta banI jAya che. pachI to zabdAdinA kArAvAsamAMthI eno chUTakAro, to ane tyAre ja thAya, jo ane jyAre jhera jevA A viSayo pratye, e ja mana, vairasya ke vairAgyabhAva jagADe ! paraMtu, A rIte, pahelAM sAme cAlIne, baMdhanamAM-kedamAM javA jevo guno karavo, ane pachI, emAMthI chUTavA mATe, pelAM mananI dayA para jIvavuM, enA karatAM, pahelethI ja, sAvaceta rahIne, baMdhanamAM paDavuM ja nahIM, evuM sUjhe, e kevuM moTuM sadbhAgya ! AvuM sadbhAgya, sadA-sarvadA, sAdhaka-mumukSune maLatuM ja rahe, evI sonerI salAha AcAryazrI, rUpaka alaMkAranAM mAdhyamamAM, ahIM Ape che : 'vanavihAra' sahune game, paraMtu e vanamAM jo mAMsabhakSaka hiMsaka prANIo mukta rIte sarvatra AthaDyAM ja karatAM hoya to, evo 'vanavihAra', musAphare, enI jiMdagInA bhoge ja karavo paDe ! AvAM jokhamathI ajANyo musAphara jAna gumAve, emAM to e bApaDo lAcAra ! paraMtu AcAryazrI to sAdhakone samayasara cetavaNI Ape che ke A viSayabhramaNarUpI 'vanavihAra'* Avo mahA-jokhamI che ! tethI, e jokhamane samajIne ja, temaNe te tarapha na javuM (na gacchantu) ! zlokano chaMda : anuSTupa (178) 179 manaH prasUte viSayAnazeSAn sthUlAtmanA sUkSmatayA ca bhoktuH / zarIravarNAzramajAtibhedAn guNakriyAhetuphalAni nityam // 179 // 342 / vivekacUDAmaNi Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : manaH prasUte viSayAnazeSAnuM sthUlAtmanA sUkSamatayA ca bhoktA zarIravarNAzrama jAtibhedAnuM guNakriyA hetuphalAni nityam 179 // zlokano gadya anvaya : mana: dhUtAtmanA sUkSamatA 2 bora moSAna, viSayanuM prabhUta, zarIra-va-Azrama-jAti-bhelA (Rti), junakriyA-hetu-vhanani (2) nitya (sU) || 272 | | zabdArthaH mukhya vAkya che : manaH azeSana viSayanuM prakR- azeSa eTale jemAM kazuM ja "zeSa' na rahe tevuM, eTale ke badhuM, sarva, sakaLa, samagra. mana sarva viSayone pedA kare che, utpanna kare che, UbhA kare che. konA mATe ? boTa bhoktA jIva mATe, enAM sukha mATe pedA karI, jIvane arpaNa kare che. kyAre ? kyA samayamAM ? dhRtAtmanA - sthUla svarUpe, eTale ke jAgrata-avasthA daramiyAna. vUkSmatiyA-sUkSma svarUpe, eTale ke svapra-avasthA daramiyAna. A mana bIjuM zuM kare che? zarIra-varSa-Azrama-jAti-bhevAna (ti) | va eTale brAhmaNa-kSatriyavaizya-zuddha evA cAra varNa, mAjhama eTale brahmacarya-gRhastha vAnaprastha-saMnyAsa evA cAra Azramo, nAti eTale janma, utpatti, utpanna thavAnI kriyA. manuSyo, pazuo, pakSIo, vela, choDavA vagere ane jaMtuo, - e cAra prakAranAM bhUtonI janmaprakriyAo A pramANe, judI judI che : manuSyo ane pazuo strInA garbhane vIMTaLAI rahelI bahAranI-uparanI pAtaLI cAmaDI(gAyu)mAMthI janme che tethI, manuSyo ane pazuo "jarAyuja' kahevAya che. pakSIo IMDAM(gaSka)mAMthI janme che, tethI teo aMDaja kahevAya che. vela-latA-choDa (Plants) vagere jamInamAMnA, "ubhi - nAmaka, aMkara jevA (sprout)mAMthI Uge che tethI, te badhA "udRbhijja' kahevAya che, ane jU-lIkha jevAM jaMtuo parasevA(sveda)mAMthI janme che tethI, te badhAM "svedaja kahevAya che. zlokamAMnI "jAti', - eTale A cAra bhedo. AvA badhA, varNaAzrama-jAtinA bhedone paNa mana ja UbhA kare che, - elAna (ti). A uparAMta, mana, chelle, je kare che te, A : gujiyA-ketu-nAni (2 prasU) | guNa-kriyA-hetu-phaLa vagerene paNa te mana ja pedA kare che. Asakti-anAsakti, rAga-vairAgya jevA guNo'nA bheda, vaidika-laukika-kAmya jevI "kriyAo'nA bheda, sArAM-narasAM evA "hetuo'(kAraNo)nA bheda, ane Urdhvagamana ke adhapatana jevAM phaLonA bheda, - A prakAranA bhedo paNa mana ja sarje che. ane AvA badhA bhedo pedA karavAnuM enuM kAma, satata-nitya-nirantara, avirata, anavarata (nitya) cAlyA ja karatuM hoya che. (179) anuvAda : mana ja, sthUla ane sUkSma, baMne svarUpe, bhoktA evA jIvAtmA vivekacUDAmaNi / 343 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mATe, samagra viSayone pedA kare che. e ja (mana), vaLI, zarIra-varNo-AzramojAtio vagerenA bhedo pADe che ane guNa-kriyA-hetu-phala vagerene paNa rojeroja te ja pedA karatuM rahe che. (179) TippaNa : zrutio ane sarva zAstronAM ciMtana-manananA niSkarSa samuM eka sanAtana sUtra che ke A jagatamAM, mULabhUta rUpe, kazA ja bheda nathI : parva parvaaditIyam brahma eka ja ane "advitIya che. "advitIya' eTale jene, jenA pachI dvitIya', bIjuM koI kazuM che ja nahIM, evuM without a second, lone, Alone, Matchless, Peerless, "ajoDa'. eTale ke anekatA-vividhatA ane badhA bhedo ajJAna-avidyAnAM kAraNe ja pedA thayA che. A bhedo koNe pedA karyA ? A savAlano javAba A zlokamAM ApavAmAM Avyo che. granthakAra kahe che ke A sarva bhedo, mAtra mananA ja che. samagra viSayone pedA karIne, mana, bhoktA evA jIva samakSa, te sarvane arpaNa karI de che, ane jevo te bhoktA A sarva viSayomAM Asakta bane che, tevo ja, tene jyAM "eka ja che, tyAM "aneka'nuM, "abheda' ja che tyAM "bhedonuM ane "advaita' che tyAM dvita'nuM chetarAmaNuM mithyA darzana thAya che. ane AvuM "mithyA'-darzana e ja "baMdhana sarva baMdhananuM kAraNa mAtra mana ja che, - e pUrvokta siddhAMtanI siddhi, ahIM, jarA jUdI rIte, saMpanna karavAmAM AvI che. AvI rajUAtano hetu to, A pahelAM, aneka rIte kahevAyo che te ja che - ke mumukSu sAdhaka mananI AvI avizvasanIya (Treacherous, Perficious) pharebI mAyAjALane barAbara oLakhI le, ane saMpUrNarIte svastha tathA sAvadha rahIne, enI AvI bhrAmaka prasUti (sUre, Creation)thI aLago rahe. | RgvadanA RSie to hajAro varSo pahelAM, potAnAM ArSadarzananAM pariNAmasvarUpa, AvuM vidhAna karyuM ja hatuM ke, sata (sadA-sarvadA astitva dharAvatuM, Everexisting evuM brahma) che to "eka ja, paraMtu "vipro" (jamaNe mananI lIlAne pArakhI lIdhI che, tevA manISIo) tene "bahu' (aneka) rIte ("vahudhA') vade che, varNave che, - ekaM sad viprA bahudhA vadanti / - sAca-vApIya sUm (1, 165, 46) zlokano chaMda : upajAti (179) 180 asaMgacidrUpamamuM vimohya dehendriyaprANaguNairnibadhya / . . ahaMmameti bhramayatyajatraM mana svatveSa anopamu6i . 280 che. 344 | vivekacUDAmaNi Page #350 -------------------------------------------------------------------------- Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koyaDA (Riddle, Puzzle) samAna che ke tene saMpUrNarIte AtmasAta karavuM te, sAdhaka mATe eka samasyA(Problem)rUpa ja banI jAya ! ane tethI ja, A pahelAM jeno nirdeza karavAmAM Avyo che te, "yUNAnikhanana nyAya pramANe, enI aneka vAra "punarukti' paNa doSa-rUpa na bane, balake, AvakArya ke Avazyaka evA guNa-rUpa ja banI rahe ! jIvAtmAne moha pamADIne, ene vicAra-viveka-mUDha karIne, ene baMdhanamAM nAkhIne ane enAmAM ahaMbhAva-mamabhAvanI mithyA samajaNa pedA karIne, ene nitya-niraMtara, karmo ane karmaphaLomAM bhaTakato rAkhavo, - A badhI karAmata ane kUTanIti mananI che. enA sakaMjAmAM sAdhaka na sapaDAya, saddagurujInI evI sAttvika ciMtA ja A dIrghasUtrI jevA lAgatAM nirUpaNa laMbANanI pAchaLa rahI che, - e ApaNe svIkAravuM ja rahyuM. zlokano chaMda upajAti (180) 181 adhyAsadoSAt puruSasya saMsRti -radhyAsabandhastvamunaiva kalpitaH / rajastamodoSavato'vivekino janmAlivastha nidAnatat 282 - zlokano gujarAtI pATha : adhyAsadoSAt puruSamya saMskRti -radhyAsabandhasvamunaiva kalpitaH rajastamodoSavatoDavivekino janmAdiduHkhasya nidAnametatuM . 181 zlokano gadya anvaya : puruSaNa saMtiH adhyAtoSAta (patti) | madhyavardhaH tu amunA (manasa) va tpita: (sti) | -tama:-toSavataH avivekinaH (jIvasya) janmAdiduHkhasya nidAnaM (api) etat (manaH eva asti) te 182 | zabdArtha H A zlokamAM traNa vAkyo A pramANe che : (1) puruSasaMskRti adhyAtoSAt (mati) saMskRti eTale saMsAra, adhyAta vedAMta-darzananA A pAribhASika zabdanI vyAkhyA, vibhAvanA ane enuM svarUpa vagere A pahelAM, zloka-140mAM samajAvavAmAM AvyuM che, chatAM pharIthI eka vAra samajI laIe ke "adhyAsa' e eka prakAranI, geramArge doratI bhramaNA che. amina tavRddhi 346 | vivekacUDAmaNi Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAsa: . (hAphUra-zAMkarabhASya) : te" (6) nathI, tene te" (ta6) mAnI levuM, te "adhyAsa" che. puruSa eTale jIva, jIvAtmA. jIvAtmAne saMsAranI prApti adhyAsarUpI doSanAM kAraNe thAya che. A doSane lIdhe ja te saMsAramAM paDe che. jIvAtmA mATe jo koI saMsAra sarjatuM hoya to, te bIjuM koI nahIM, paNa A adhyAsa-doSa ja che. (2) adhyAvazva tu namunA (manasA) vanvitaH | vanya: eTale baMdhana. to pachI, A adhyAsarUpI baMdhana konI kalpanAthI UbhuM thAya che? A baMdhana paNa A (janI carcA cAlI rahI che te, mana) dvArA ja kalpavAmAM AvyuM che. A kalpanA paNa mananI ja che. (3) rana-tama:-toSavataH viniH (jIvasya) janmAdiduHkhasya nidAnaM (api) etat (manaH eva asti) / nidAnaM ZZG 462 $1291, - Origin, Root, Root cause. 3faaraot: Rza zal jIva, jenAmAM vivekabuddhi na hoya. ATaluM ochuM hoya tema, vaLI pAchA tenAmAM rajoguNa ane tamoguNarUpI doSo hoya (raNa-tama -toSavata:). hakIkatamAM to, te vivekahIna bane che, A rajoguNa-tamoguNanA doSane kAraNe ja. AvA jIvAtmAnAM janma-maraNa vagerenAM duHkhanuM (namAlvika ucca) mULa (nilAna) paNa A mana ja che. (181). anuvAdaH jIvAtmAne saMsAranI prApti adhyAsa-rUpI doSanAM kAraNe thAya che. adhyAsanuM (A) baMdhana paNa mananI kalpanAthI ja UbhuM thAya che. rajoguNa-tamoguNanA doSanAM kAraNe vivekahIna banelA jIvAtmAnAM janma vagere duHkhanuM mULa paNa A (mana ja) che. (181) TippaNa: manuSya mATe saMsAra-prApti adhyAsadoSanAM kAraNe thAya che, adhyAsanuM baMdhana e mananI ja kalpanA che, ane enAM janmAdi duHkhanuM mULa paNa mana ja che ! Ama, jIvAtmA mATenI saghaLI anarthaparaMparAnAM "gaMgotrI' tarIke to A "manajI'bhAI ja puravAra thAya che! che to doraDuM rannu) ja, paNa aMdhArAMnAM kAraNe, mana ene "sarpa mAnI bese che ! A ja "adhyAsa' - bhrama, bhakti, bhramaNA ! - jene rajusarpanyAya' kahevAmAM Ave che. AtmA to, haMmezAM, zuddha, buddha, mukta, satya-jJAna-AnaMdarUpa, asaMga ane nirlepa che. AvA AtmAne deha-vagere mAnI levAmAM Ave te "adhyAsa' che. doraDAMne sApa koNa mAnI le che? mana ja ! AtmAmAM dehAdibuddhi koNa kahyuM che? mana ja ! "AropaviSaya" doraDuM ane "Aropya' sApa, - e baMne vacce viveka na karI zakavAnuM pariNAma ! "A sApa mane karaDaze,' evAM bhaya-kaMpa-AzaMkAnI bhUtAvaLa ! avivekanuM ja A pariNAma ! AtmA ane dehAdi vaccenA avivekanuM paNa evuM ja pariNAma, - janmamaraNa vagerenAM duHkha ane A ja saMsAra ! ane saghaLAMnuM mULa (nilAna) paNa A eka ja, - mana ! gaMgA, svargamAM hatI tyAre, tene "madAkinI' evuM divya nAma maLyuM hatuM, vivekacUDAmaNi | 347 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMtu bhagIrathanA pitRonI sadgatimAM pote nimitta banaze, evA avivekanAM kAraNe, te sauprathama ziva-mastaka para paDI, tyAMthI himAlaya-parvata para paDI, tyAMthI vaLI pRthvI para paDIne 'bhAgIrathI' banI, ane tyAMthI paNa samudramAM thaIne aMte pAtALamAM paDIne 'bhogAvatI' banavAnAM durbhAgyane pAmI ! 'mandAkinI' samI A devanadInAM, UMce svargamAMthI cheka nIce pAtALamAMnAM adhaHpatananAM mULamAM paNa, enuM mana, pachI aviveka, ane tyArapachI adhyAsa (bhrama) ! mULabhUta rIte AtmA, evA jIvAtmAnI adhaHpatana-paraMparAnAM sopAno paNa AvAM ja, mana, aviveka, adhyAsa ane janmAdiduHkhothI sabhara evo saMsAra ! -- AvA vinipAtamAMthI bacavuM hoya ane vaccenA pagathiyAMnI pachaDATo na khAvI hoya, to, - ekamAtra upAya ! mananAM anarthakArI svarUpano pUro paricaya. zlokano chaMda : upajAti (181) - 182 ataH prAhurmano'vidyAM paNDitAstattvadarzinaH / yenaiva bhrAmyate vizvaM vAyunevAbhramaNDalam // 182 // zlokano gujarAtI pATha : ataH prAhurmano'vidyAM paNDitAstattvadarzinaH / yenaiva bhrAmyate vizva vAyunevAbhramaNDalam // 182 // zlokano gadya anvaya : ata: tattvazina: patiA: mana: avidyAM AduH, cena va, vAyunA agramaDAM va, vizva grAmyate // 282 | zabdArtha : mukhya vAkya che : ata: tattvazina: paSDitA: mana: avidyAM Adu:| ata: eTale AthI, A kAraNe, mATe, A pahelAMnA zlokomAM mananAM vinipAtasarjaka svarUpane ane enI vIgatone savistara samajAvavAmAM AvI che, enAM AdhAre, paMDito manane avidyA ja kahe che. e paMDito kevA che, Ama kahevAnI emanI pAtratA zI che ? te badhA tattvavarzI che. tattvanuM eTale ke satyanuM, saMpUrNa ane AtyaMtika darzana karavAnI virala zakti teo dharAve che. tattva (ta+ttva) "te"-te enAM rUpe ja teo jue che. koI "a-ta"ne 'ta '-mAnI lenArA teo nathI; A bAbatamAM teo pUrA vivekI che. vaLI, paNDA eTale Atmabuddhi (paDA Atma-viSayA buddhiH / zaMkarAcArya), ane AvI buddhi jemanI hoya, te 'paMDito', bahuzruta vidvAno. avidyA eTale vidyAno abhAva, ane vidyA eTale bIjuM kazuM ja nahIM paNa AtmA vizenuM jJAna. TUMkamAM, avidyA eTale ajJAna(Nescience). AvA paMDito, AthI ja (ataH), mana'ne ja "avidyA" kahe che. mananuM AvuM, 'avidyArUpa' hovAthI zuM bane che ? (manasA, avidyayA) va vizva grAmyate / 348 | vivekacUDAmaNi Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenAM kAraNe ja vizvane bhamAvavAmAM Ave che, jagatanI bhramaNa-rakhaDapaTTI cAlyA ja kare che, saMsAranI cakkI cAlyA kare che. konI jema ? vAyunA agramuNDatuM v / vAyu vaDe meghasamUhane Amatema bhamAvavAmAM Ave che, tema. jorathI phuMkAto pavana vAdaLAMne ahIM-tahIM rakhaDAve che, tema. (182) anuvAda : AthI ja, satyadarzI vivekazIla vidvAno manane 'avidyA' kahe che, je(mananA, avidyA)nAM kAraNe ja, vAyu vaDe meghasamUhanI jema, saMsAranuM cakra ghUmatuM rahe che. (182) TippaNa : A pahelAMnA zlokomAM, manomaya-kozanuM mukhya pratinidhi evuM mana ja carcAnAM kendramAM hatuM ane teno nicoDa paMDitoe 'mana e ja avidyA' evAM samIkaraNanAM rUpamAM vyakta karyo. ane A samIkaraNa pramANabhUta tathA sarva-svIkArya banI rahe te mATe, tenA prasthApaka tarIke, graMthakAre, tattvadarzI paMDitone pasaMda karyA. zrIzaMkarAcAryanuM vyaktitva, Ama to, eka moTAM gajAnA tattvajJAnI (Philosopher)nuM che, paraMtu emano jIva to evA ja saMvedanazIla kavi(Poet)no paNa rahyo, eTale darzanazAstranI tAttvika bAbatonAM nirUpaNamAM paNa, emanuM 'kavitva' paNa DokAyA vinA na rahe ! 'mana e ja avidyA,' - evuM samIkaraNa (Equation) eTale ja 'rUpaka' alaMkAra. have, A avidyA-svarUpa mana, samasta vizva mATe, kevaDo moTo jhaMjhAvAta sarjI zake che, evuM pratipAdana karavA mATe A pelA 'rUpaka' alaMkArane paNa AcAryazrI eka sacoTa 'upamA' vaDe savizeSa 'alaMkRta' kare che H mana vizvane kevI rIte bhamAve che ? to ke vAvAjhoDAM jevo pavana, meghamaMDaLane, AkAzamAM, ahIM-tahIM bhamAvIne astavyasta karI nAkhe che, tema. indriyomAM athaDAtAM, mananI hAlatanuM varNana karatA gItAkAre prayojelI upamAnuM ahIM saheje smaraNa thaI Ave che. jaLamAMnI nAvane jema vAyu jyAM tyAM kheMcI jAya che tema H - vAyurnAvamivAmbhasi / saMsArano. cakrAvo satata cAlato-ghUmato ja rahe, evAM nirUpaNamAM, AcAryazrInI alaMkAra-niyojananI siddha hathoTI, supere sahAyaka banI rahe che. eka ja nAnakaDA zlokamAM babbe alaMkAro pAsethI AcAryazrI dhAryuM kAma kaDhAvI zake che ! zlokano chaMda : anuSTupa (182) 183 - tanmanaH zodhanaM kAryaM prayatnena mumukSuNA / vizuddhe sati caitasmin muktiH karaphalAyate // 183 // 1 zlokano gujarAtI pATha : tanmanaHzodhana kArya prayatnena mumukSuNA | vizuddhe sati caitasmin muktiH karaphalAyate // 183 // vivekacUDAmaNi | 349 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya: mumukSukha tamana:zodhanaM ya ii , tamina (masi) (2) vizuddha sati, mu$i: varatAya ! 18rU | zabdArtha : zodha eTale zuddha karavAnI prakriyA, zuddhIkaraNa, nirmalIkaraNa, pavitrIkaraNa. mumukSae tevAM manane prayatnapUrvaka zuddha karavuM joIe. mana (masi) vizuddha sati - ahIM pAchI "ti-samamI' e vAkyaracanA prayojAI che. ane te mana, eka vAra, vizuddha thaI jAya to, tyAre. 'tyAre zuM? mukTi: pannAyate | rana eTale hAthamAM raheluM phaLa. A zabdanAM nAmakriyApada(Denominative)nuM vartamAnakAla trIjo puruSa ekavacanuM rUpa rasAyo. hAthamAM rahelAM phaLanI jema, mukti to sAva spaSTa ane saraLa-sulabha banI jAya che. (183) anuvAda : mumukSu manuSya te (tavAM) manane prayatnapUrvaka zuddha karavuM joIe (ane) mana vizuddha thatAM, mukti to hAthamAM rahelAM phaLa jevI spaSTa banI jAya che. (183) TippaNa: mananI lIlA jo AvI vinAzaka ane vinipAta-janaka hoya to pachI, "amAre karavuM zuM? emAMthI bacavAno koI upAya ja nathI ? amAruM jIvanadhyeya to muktiprApti che,' - mumukSu sAdhaka evo ziSya, jo gurujI samakSa AvI rajuAta kare che, enuM samAdhAna A zlokamAM karavAmAM AvyuM che. sadgurue ziSyane AjJA ApatAM sUcavyuM ke Ano upAya avazya che ane te e ke tevAM manane vizuddha karavuM. paNa A kAMI sahelI bAbata nathI, eTale gurujIe "prayatnapUrvaka' (jayana) evo zabda adhorakhAMkti karIne (Underline karIne) zlokamAM Umeryo. ane chatAM pAyAnI vAta to rahe ja che ke manane vizuddha karavuM eTale zuM ? ane te kevI rIte? AvI spaSTatA zlokamAM karavAmAM AvI nathI, ziSyanI sAmAnya buddhi (Common sense) para te choDI devAmAM AvI che, ema samajavuM rahyuM. "vizuddha' kone karavuM paDe ? je "azuddha' hoya tene. manamAM kaI ane kevI azuddhio che? ATalI : viSayomAM Asakti, viSaya-bhramaNa, ane deha-indriyomAM mananuM ramaNa. basa, manamAMnI AvI badhI azuddhio dUra thaI jAya, - eTale ke mana saMpUrNarIte vAsanAmukta, Asaktirahita, viSayabhramaNamAMthI mukta thaI jAya (mina i manasi vizuddha sati ), manano bAdha ja thaI jAya, mana rahe ja nahIM, manonAza ke mananA amanabhAva pachI to avazeSa tarIke mAtra Atmatattva ja rahe. AvuM vizuddha ane pavitra thayeluM mana, pachI to, mumukSunuM sanmitra ja banI jAya, enA mATe paramazreyaskara ane kalyANakAraka banI rahe. mananAM vizuddhIkaraNanAM pariNAme, pachI, muktinI prAptimAM kazo vilaMba rahe ja nahIM. mukti "hAthaveMta' nahIM, hAthamAM rahelAM phaLanI jema, e pratyakSa ane sulabha ja banI jAya ! ahIM bhale RBtAya, evo zabdaprayoga thayo che. bAkI, AvI abhivyakti mATe 350 | vivecUDAmaNi Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta bhASAmAM hatAmavat (dasta+gAma+vata) evo eka rUDhiprayoga (Idiom) pracalita che ja. hakIkatamAM, AcAryazrIne e ja ahIM abhipreta jaNAya che : nAma eTale "AmaLAMnuM phaLa'. "hAthamAM raheluM AmaLuM to atyaMta saraLa, sulabha, Very easy and simple ! muktiprApti paNa ATalI ja sulabha ! zlokano chaMda : anuSupa (183) 184 mokSaikasaktyA viSayeSu rAgaM nirmUlya saMnyasya ca sarvakarma / sacchraddhayA yaH zravaNAdiniSTho ra:0mA sa yunoti yuddha | 284 | zlokano gujarAtI pATha : mosaikasaDhyA viSayeSu rAga nirmulya saMnyasya ca sarvakarma | - sadbhUddhayA yaH zravaNAdiniSTho raja:svabhAva sa dhunoti buddhaH || 184 || . zlokano gadya anvaya : mokSetyA mAM nirdUnya, tu-zraddhayA sarvakarma saMcatha 2, 3: zravaviniSTha: (titi), sa va ra svabhAve buti 284 zabdArtha mukhya vAkya : sa: (sAdha) yuddha :svabhAva dhunati . dhuti khaMkherI nAkhe che, phagAvI de che, dhoI nAkhe che. te sAdhaka buddhimAM ghara karI beThelA rajoguNI svabhAvane khaMkherI nAkhe che. A pahelAM te zuM zuM kare che, ane te kevo che ? zravapralini: zravaNa-manana-nididhyAsana vageremAM tenI niSThA pUrI hoya che, te badhAmAM te pravRtta thayelo hoya che, - te badhuM karavAmAM te lAgelo hoya che. viSaSa rAja nitya | zabdAdiviSayonA rAganuM unmelana-nirmUlana karIne, rAgane nirmULa karIne, sarvava va saMcastha - badhAM karmono saMnyAsa karIne, sarva karmo choDI daIne. kevI rItemanamAM kayA bhAvathI A badhuM kare che? mokSa-ula-sajItyA - ekamAtra mokSanI Asakti vaDe, kevaLa mokSanI icachAthI ja, ane sat- yA. sAcI-saMniSTha zraddhApUrvaka, sArA-sAcAM zAstromAM ane guru-upadeza vageremAM pUrI zraddhA rAkhIne. (184) anuvAda : zravaNa-vageremAM pravRtta thaIne, mokSamAtranI AsaktithI, je (sAdhaka) (zabdAdi) viSayo pratyenA rAgane nirmULa karIne ane sAcI zraddhAthI sarva karmono saMnyAsa kare che, te, buddhimAnA (potAnA) rajoguNI svabhAvane khaMkherI nAkhe che. (184) | vivekacUDAmaNi | 351 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : manomaya-kozanAM nirUpaNanI samApti tarapha jaI rahelA sadguru, have, mumukSu sAdhakane, chelle, keTalIka salAha-sUcanA Ape che H buddhimAM potAnuM thANuM jamAvI beThelA potAnA rajoguNI svabhAvane pUrepUro khaMkherI nAkhavAno rahe che, AtmasAkSAtkAra athavA brahmasAkSAtkAra mATe anivArya evAM aparokSa-jJAnanA udbhava mATe Avazyaka evAM, zravaNa-manana-nididhyAsana jevAM 'aMtaraMgasAdhano'nI paripakvatA paratve niSThA keLavavAnI rahe che ane mokSamAtranI icchAthI, teNe, zabdAdi viSayo pratyenA rAgane nirmULa karavAno rahe che, ane sarva karmone tyajI devAnA che. sthULa deha pratyeno 'ahaM-bhAva' naSTa thaI jAya, kartA-bhoktA-bhAva svayaM kSINa thaI jAya, ane mokSa sivAya bIje kyAMya Asakti na rahe tyAre, sarva karmo enI meLe sarI paDe che. A ja sAco karmasaMnyAsa, ane sAdhaka jyAre potAnI sAdhanAnI AvI caramasImA(climax)e pahoMcI jAya, tyAre buddhimAMno teno rajoguNI svabhAva to TakI zake ja nahIM. te to ApoApa ane tatkALa kharI paDe che, sarI paDe che, - jANe koIka aNagamatI vastuone khaMkherI nAkhatAM hoIe, e rIte ! ane pachI to, nirupAdhika AtmA banavAnuM, manomaya koza mATe, zakya ja na rahe ! zlokano chaMda : upajAti (184) 185 manomayo nApi bhavet parAtmA hyAdyantavattvAt pariNAmibhAvAt / duHkhAtmakatvAd viSayatvaheto -tA hiM dRzyAtmatA na tUTaH // 4 // zlokano gujarAtI pATha : manomayo nApi bhavet parAtmA hyAghantavattvAt pariNAmibhAvAt / duHkhAtmakatvAd viSayatvaheto -dRSTA hi dRzyAtmatayA na duSTaH || 185 || zlokano gadya anvaya H AdyantavattvAt parigAmimAvAt, du:AtmavAta, viSayatvahetoH api, manomayaH (kozaH ) hi parAtmA na bhavet / dRSTA hi dRzyAtmatayA (jenavit gatti) / dRSTaH // 18 // zabdArtha : mukhya vAkya che : manomaya: (joza:) hi paratmA na mavet / hi 352 / vivekacUDAmaNi Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nakkI, cokkasa, sunizcita. pItyA eTale parama-AtmA, nirupAdhika AtmA. manomaya koza nirupAdhika-paramAtmA thaI zake nahIM, e hakIkata sunizcita che. AvuM zA kAraNe ? A pramANe cAra kAraNo : (1) mAHi-anta-vavAnuM ! te AraMbha ane aMtavALo hovAthI, tene utpatti ane vinAza hovAthI, (2) nimAvat | parinimAve - eTale kSaNe kSaNe badalatA rahevAno svabhAva, pratikSaNa parivartanano svabhAva, AvA svabhAvavALo te hovAthI, (3) kudavAtmavAta - te duHkharUpa hovAthI, te duHkha-svarUpa hovAthI, ane (4) viSayavaheto pa aa viSayarUpa jaNAto hovAnAM kAraNe paNa. AtmA vaDe te jJAnano viSaya banato hovAthI, eTale ke te "ya" (Object of knowledge, knowable) che, e kAraNe paNa, jJAnadarzana-kriyAonuM karma (object) hovAthI. A sarva kAraNonuM tAraNa zuM che? e ja ke vRSTI di dRzyAtmayA (vit ) 7 dRSTa: I dazyasvarUpe te koI vaDe kyAreya jovAyo nathI, daSTAne koIe dazyarUpe joyo nathI. che e jonAra(seer), jANanAra ja che, jovA-jANavAnI kriyAno kartA viSayI' (subject) ja che, A kriyAono karma-viSaya (Object) hoto nathI. (185) anuvAda : Adi ane aMtavALo hovAthI, pratikSaNa badalAtA rahevAnA svabhAvavALo hovAthI, duHkha-svarUpa hovAthI, ane viSayarUpe jaNAto hovAne kAraNe paNa, manomaya-koza kadI paNa para-AtmA banI zake nahIM, e sunizcita che, kAraNa ke daSTAne (koIe, kyAreya paNa) dazya-vasta-rUpe joyo nathI. (185) TippaNa : chellA aneka zlokomAM paMcakoza'mAMnA trIjA,-"manomaya"-kozanuM nirUpaNa cAlyuM AvatuM hatuM, ahIM enI pUrNAhuti thAya che. eTale, enA upasaMhArarUpe, graMthakAra, enA vizenI eka siddha hakIkata, ahIM jaNAvI de che, ane te e ke manomaya koza parAtmA' eTale nirapAdhika AtmA banI zake nahIM. nizcita evI A hakIkatanAM cAra kAraNo darzAvavAmAM AvyAM che, tenI samajUtI zabdArthavibhAgamAM ApI che, te to spaSTa che ja. eka vadhArAnuM ane pAyAnuM (Fundamental) kAraNa ahIM ApavAmAM AvyuM che, te to sAdhaka mATe sadAsmaraNIya banI rahe evuM che. jovuM" zza(ra) e dhAtu parathI banelo zabda "i", eTale "jonAra" (seer); ane e ja dhAtu parathI banelo bIjo zabda "dazya" eTale "jovAyelA" (seen). vyAkaraNanI daSTie, "dA' e "kartA(subject) che ane "dazya" e karma (object) che : je "ka" hoya, e kadI "karma' banI zake nahIM. ahIM prastuta saMdarbhamAM AtmA daSTA che, "jonAra" che, "jANanAra"(jJAtA) che, "jaNAyelo" (ya) nahIM. koza" eTale "mAna, - je, talavArane potAnI aMdara DhAMkIne, AvRta karIne, surakSita rAkhe che. Ama, koza AtmA mATe myAnanuM kAma kare che. AtmAne pharma- 23 ' vivekacUDAmaNi / 353 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakathI a-daSTa' rAkhe che, eTale mumukSu sAdhaka mATe to, A "koza' AtmadarzananI ADe AvanAruM eka "AvaraNa' athavA 'vighna' ja che. AvuM eka vighna A manomaya-koza che, jenAM kendramAM "mana" che, ane mananI anartha-lIlAonuM varNana graMthakAre sudIrgha ane sarvAMgINa karyuM che. eTale, eka vAta, A saMdarbhamAM sUjhe che ke jo A manane vipna banatAM pUrepUruM aTakAvI devuM hoya to, ene, enI sarva lIloomAMthI pakaDIne paramAtmAmAM mUkI devuM joIe ! tyAM ene rokI devAmAM Ave, pachI, enuM kazuM cAle nahIM, sAdhakane e kazuM nukazAna pahoMcADI zake ja nahIM ! vedAnta-darzanamAM A vAta, nirguNa brahmanA saMdarbhamAM karavAmAM Ave che. paraMtu "saguNa" brahmane anulakSIne, A ja vAta, gItAmAM kahevAmAM AvI che, te, kharekhara, noMdhapAtra che. arjunane bhagavAna zrIkRSNanI AjJA A pramANe che : (1) madhyAsomana: (maya bAsamatA:) | ("jenuM mana mArAmAM Asakta thaI gayuM che..) (7, 1) (2) mata manovRddhi (maya tamanoDi) ("jeNe potAnAM mana ane buddhi ane arpaNa karI dIdhAM che...'): (8, 7) (3) madhyAve mano (mI sAthe mana ) | ('mArAmAM manane rAkhIne...') (12, 2) (4) madhyeva mana mAdhajja (ci iva mana: mAdhaQ) | ("mArAmAM ja manane rokIne...') (12, 8) bhagavAna zrIkRSNa, arjunane, eTale ke bhaktane, tenAM manane potAnAmAM ja rAkhavA-rokavA-mUkavA-arpaNa karavAno Adeza Ape che, - jo te bhakta bhagavAnane pAmavA icchato hoya, eTale ke jo te mokSa pAmavA mAgato hoya to, - te, sAce ja sUcaka che ane tethI, asaMdigdha rUpe svIkArya che. zlokano chaMda : upajAti (185) 186 buddhirbuddhIndriyaiH sArdhaM savRttiH kartRlakSaNaH / vijJAnamayakoza: syAt puMsaH saMsArakAraNam // 186 // zlokano gujarAtI pATha: buddhibuddhIjiyeH sArdha savRttiH kartAlakSaNaH | vijJAnamayakozaH syAt pusaH saMsArakAraNam. 186 / zlokano gadya anvaya : ddhi-Hi sArdha sa-vRtti: vRddhi. (4) kartRlakSaNaH vijJAnamayakozaH puMsaH saMsArakAraNaM syAt // 186 // zabdArtha vRddhi: (va) vijJAnamayo: (d) | buddhi ja (sAdhaka mATe) 354 | vivekacUDAmaNi Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnamaya koza che, kevI buddhi ? buddhi-ndriya: sArdham / sA eTale sAthe, sahita, buddhi-ndriyaiH eTale AMkha-kAna-nAka vagere pAMca jJAnendriyo. jJAnendriyosahita buddhi vijJAnamaya che. vRtti: eTale ahaMkAra vagere aneka vividha vRttio. jJAnendriyonI jema, AvI vRttio sahita buddhi vijJAnamaya koza che. takSA rtApaNAMnAM lakSaNavALo, 'huM kartA chuM,' - evAM lakSaNavALo 'vijJAnamaya' koza', - puMsa saMsArAranuM sthAt / puruSa eTale ke jIvAtmA mATe saMsArakAraNa bane. (186) anuvAda : jJAnendriyo ane (ahaMkArAdi) vRttio sahita buddhi 'vijJAnamaya' koza che : kartApaNAMnA svabhAvavALo te, jIvAtmA mATe saMsAranuM kAraNa banI rahe.(186) TippaNa : ahIMthI have cothA koza, - vijJAnamaya koza,-nuM nirUpaNa zarU thAya che. manomayakozamAM jema mana kendrasthAne hatuM tema, A vijJAnamaya kozamAM buddhi kendrasthAne che. jIvAtmA mATe buddhi eka saciva-amAtya-rahasyamaMtrI(Private secretary)nuM kAma kare che. enI ja sahAyaka zaktio vaDe jJAnendriyo bahAra vyakta thaIne, pragaTa thaIne, potapotAnAM kAryakSetramAM sakriya bane che. sAme rahelA ghaDAne joIne ayaM thaH asti / ('A ghaDo che') evI anubhUti AMkhane thAya che. AvI jJAnendriyo sahita buddhimAM jyAre ahaMbhAva-mamabhAva jevI kartRtvabhotva jevI vRtti bhaLe tyAre, A sarvanuM joDANa, sAdhaka mATe vijJAnamaya koza bane che. buddhino mULabhUta nizcayAtmaka bhAva (athavA nirNayAtmaka bhAva), kartApaNAMnAM abhimAnavALI sarva vRttio, ane jIvAtmAne vividha jJAnanI anubhUti karAvatI pAMca jJAnendriyo, A badhAMnuM saMyojana, e ja vijJAnamaya koza. buddhi zuddha ane sAttvika hoya to to sAruM, paraMtu evuM bhAgye ja bane che, eTale, rAjasI-tAmasI buddhinA pratinidhi samo A vijJAnamaya koza sAdhaka mATe saMsAranuM kAraNa banI rahe, te svAbhAvika che. 1 zlokano chaMda : anuSTupa (186) 187 anuvrajaccitpratibimbakti - vijJAnasaMjJaH prakRtervikAraH / jJAnakriyAvAnahamityajastraM dehendriyAdiSvabhimanyate bhRzam // 187 // zlokano gujarAtI pATha : anuvrajaccitpratibimbazakti-vijJAnasaMjJaH prakRtarvikAraH / jJAnakriyAvAnahamityajasaM dehenDriyAdiSNabhimanyate bhRzam // 187 I vivekacUDAmaNi / 355 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : manuna-vibhrativikhya vijJAnaa proH vikAraH (asti) / (saH ca) 'ahaM jJAnakriyAvAn' iti dehendriyAdiSu bhRzaM mamamanyate 287 | zabdArtha : mukhya vAkya che : vijJAnakuMja (krozaH) pravRteH vira: (ti) saMjJA eTale nAma, viI: eTale kArya. pahelavaheluM, sauprathama sarjana, vijJAnamaya nAmano koza prakRtino vikAra che. prati eTale mAyA. A koza kevo che ? manuna-vi-pratinimnajIi: | anuvrata eTale rahelI che, pravezelI che, (mana ane indriyonI) pAchaLa jatI, vin eTale caitanya, caitanyamaya AtmA. caitanyamaya AtmAnI pratibiMbazakti jemAM pravezelI che, rahelI che, tevo (vijJAnamaya koza). mana-indriyo sAthe ekarUpatA anubhavatI A zakti eTale ja buddhi, - je, prakRtinuM sarvaprathama sarjana che, ane te ja "vijJAnamaya' nAmano koza che. A koza zuM kare che? kRza mate | pR eTale bahu, khUba, ghaNuM, atyaMta, amite - abhimAna kare che, dharAve che, zAmAM ane kevuM abhimAna dharAve che? harakriya-malivuM. deha, indriyo vageremAM, anasama eTale haMmezAM, 'satata, nitya-niraMtara, madhuM jJAnavAnuM ziyAvAna (2 mri ti) | "huM jJAnavAna chuM, kriyAvAna chuM', evuM abhimAna. (187) anuvAda: caitanyanI pratibiMbazakti (eTale ke buddhi) jemAM pravezelI che, te "vijJAnamaya' nAmano koza prakRtino vikAra che, ane te deha ane indriyo vageremAM, "jJAnavAnuM kriyAvAnuM chuM,'- evuM ghaNuM abhimAna niraMtara dharAve che, (187). TippaNa sAdhaka mATe sauprathama jarUra che, "prakRtine', tenAM svarUpane samajavAnI. prakRti' e "mAyA'no paryAya che, "prakRti' eTale ja mAyA. sAMkhyadarzananA siddhAMta pramANe, jagatanI utpattimAM je be mULa kAraNo, - "puruSa" ane "prakRti', - che, temAMnuM eka, eTale A prakRti, mAyA. bIjuM, deha-IndriyonAM kAryomAM, "huM jJAnavAna chuM', huM 'kriyAvAna chuM' - e prakArano AtmabhAva, eTale "ahaMkAra', ane Avo "ahaMkAra', AvuM "abhimAna' (mamata) A vijJAnamaya kozanuM eka mahattvanuM pAsuM che. deha ane indriyonI pAchaLa-pAchaLa jatI buddhimAM caitanyamaya AtmAnI pratibiMbazakti rahelI che ane te ja, vijJAnamaya kozanAM svarUpe, pelI mAyAnuM sauprathama sarjana che. TUMkamAM, manomaya-kozanAM kendramAM jema mana hatuM tema, A vijJAnamaya-kozanAM kendramAM buddhi ane "abhimAna che. zlokano chaMda : upajAti (187) 356 | vivecUDAmaNi Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 anAdikAlo'yamahasvabhAvo jIvaH samastavyavahAravoDhA / karoti karmANyapi pUrvavAsanaH puNyAnyapuNyAni ca tatphalAni // 188 // zlokano gujarAtI pATha: anAdikAloDayamahaMsvabhAvo jIva: samastavyavahAravoDhA karoti karmAdhyapi pUrvavAsanaH puNyAnyapuNyAyAni ca tatkalAni ! 188 zlokano gadya anvaya : anAviId: 'gAM-svabhAva:' mathe (vijJAnamaya kozaH) samastavyavahAravoDhA (jIvaH asti), (sa: ca) pUrvavAsanaH puNyAni apuNyAni ni zatti, tattani pa (muM) | 288 || zabdArtha : mukhya vAkya che : 3ya (vijJAnamayaH jozaH) nIvaH (ti) | A (vijJAnamaya koza) "jIva' che. A koza kevo che ? be vizeSaNo : (1) anAvivAda | anAdikALathI cAlyo Avato ane (2) mahaM-svabhAva: | "- svabhAvavALo, "ahaMkAra'svarUpa "abhimAna-svarUpa. ane A "jIva' kevo che? samatavyavahAravoDhA | va6 vahavuM, UpADavuM, saMcAlana karavuM, - e dhAtu parathI banelo zabda voDhA ! eTale vahana karanAra, saMcAlana karanAra, samagra vyavahAranuM saMcAlana karI rahelo, calAvato. vaLI, bIjuM zuM te "jIva' kare che? sauprathama to, te pUrvavAsana: che, eTale ke pUrvajanmanI (sArI-narasI aneka) vAsanAo dharAve che ane te vAsanAo pramANe, puSyani apuSyAni zani rati puNya ane pApa karmo kare che, zubha ane azubha karmo kare che. ane A uparAMta te, tAni pa (pu) | zuM A ("bhogave che?)- e kriyApada, tyArapachInA zloka189mAMthI, ahIM mUkIne, AkhuM vAkya pUrU karavAnuM rahe che : tenAM phaLo paNa te bhogave che. jIvAtmA janmyo te pahelAMnA tenA janmonI zubha-azubha vAsanAo A janmamAM paNa tenI sAthe ja vaLagIne AvI hatI, eTale te vAsanAo pramANe te, A janmamAM, paNa puNyakarmo ane pApa-karmo kare che, ane AvA karmo kare, tethI tenAM phaLo paNa tene bhogavavAM ja paDe (188) anuvAda : anAdikALathI cAlyo Avato ahaMkAra-svarUpa A (vijJAnamaya koza) samagra vyavahAra calAvato jIva che, ane A (jIva) ja pUrvajanmanI tenI vivekacUDAmaNi | 357 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zubha-azubha) vAsanAo pramANe, puNya ane pApa karmo kare che ane tenAM phaLo paNa (bhogave che) (188) TippaNa: A vijJAnamaya koza jIva-rUpa kema, kevI rIte, zA mATe thAya che? pahelI vAta to e ke te deha-indriyo sAthe ekarUpa thAya che; bIjuM, te badhAMmAM, "te huM chuM evo "ahaMbhAva" sevIne te "abhimAnI thAya che (mimate). AvuM abhimAna (ahaMkAra) dharAvavAno teno svabhAva to anAdikALathI cAlyo Ave che, ane trIjuM, AthI ja te jIvAtmA-svarUpa banI jAya che. ane te samagra saMsAravyavahArano calAvanAra (voTa) kevI rIte bane che? eka vAra, te deha-indriyAdino "abhimAnI" banyo, eTale kartAbhAve-bhoktAbhAve, samasta saMsAra-vyavahAranI javAbadArI, eno saghaLo bhAra tene UpADavo ja paDe ! Ama, saMsAranuM saMcAlana to teNe karavuM ja rahyuM. paraMtu pUrvajanmonI vAsanAo tene vaLagI che, tenuM zuM? e badhI sArI-narasI vAsanAo pramANe, tenA hAthe, puNyakarmo ane pApakarmo, lAcArIpUrvaka (Helplessly) AcarAyA ja kare che, ane karmo karyA, eTale enAM sArA-mAThAM phaLo paNa teNe bhogavyA vinA, tenI pAse bIjo kazo vikalpa ja nathI ! zlokano chaMda : upajAti (188) 189 bhukte vicitrAsvapi yoniSu vraja -trAyati nitya kardhvameSaH | asyaiva vijJAnamayasya jAgrat -svanAvasthA: suslimo | 282 che. zlokano gujarAtI pATha : muMkta vicitrAsvapi yoniSa vraja -trAyoti niryAtyadha UrdhvameSa acaiva vijJAnamayasya jAgra -svaprAdhavasthA: sukhaduHkhabhogaH | 189 che. zlokano gadya anvayaH : (nIvaDa) vivitrApi yoniSa dragana adha: AyAti, UrdhvaM niryAti (ca) / asya vijJAnamayasya (kozasya) eva jaagrt-svpnAdi-vasthA (ni), (yAnuM baca) suhamoga (ti) me 182 | zabdArtha: mukhya vAkya : : (nava) vivitrAnuM gapi saniSa adha: AyAti, UvaM niyati ca / 358 | vivecUDAmaNi Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tranat- jato, bhamato, rakhaDato, dhaDa nIce, karNa - UMce, yati Ave che, niyaMti - jAya che. vivitra - vividha, judI judI jAtanI, aneka. A (jIva), vividha yoniomAM bhamato, nIce Ave che ane upara jAya che. A vijJAnamaya kozanI ja (madhya vijJAnamaya vozaNa va), nA-sva-diavasthA: jAgrata, svapra vagere avasthAo che (tti), jemAM A jIva ja sukhaduHkhano bhoga kare che. ahIM no zabda to che ja. eTale AraMbhano zabda kiMje zloka-188mAMnA kartA (subject) nIvaDa sAthe laIe, te ja yogya gaNAya; nahIMtara, ahIM, mo: chuM evI anucita ane anAvazyaka punarukti (Repetition) thaze. (189). anuvAdaH A buddhimaya vijJAnamaya koza, eTale ke jIva) judI judI jAtanI yoniomAM rakhaDato-AthaDato, nIce Ave che ane upara jAya che. A vijJAnamaya kozanI ja jAgrata, svapra vagere avasthAo che, jemAM te) sukhaduHkhano bhoga kare che. (189). TippaNa : A pahelAM, jema pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM ke te te koza (annamaya, prANamaya, manomaya vagere kozo) nirupAdhika AtmA banI zake nahIM, AtmA kadApi hoI zake nahIM, tema ahIM paNa graMthakArane evuM ja abhipreta che ke A vijJAnamaya koza paNa AtmA nathI. A koza paNa potAnA svabhAve ane svarUpe jIva ja che : AgalA janmomAMnI potAnI sArI-narasI, bhinna-bhinna vAsanAonAM baLe, te aneka vicitra yoniomAM paribhramaNa kare che, iSTa-aniSTa yoniomAMnAM zarIro dvArA kyAreka UMce jAya che, to kyAreka nIce pachaDAya che, ane A jIvane ja jAgrata-svama-suSupti jevI traNa avasthAo hoya che, jemAM te sukha-du:khanA bhogo bhogave che. AvA badhA aneka prakAranA vividha, vicitra anubhavo, aneka-vicitra yonio, nIce-uparanI rakhaDapaTTI, Ava-jA ane AvAgamana, traNeya avasthAo ane sukhaduHkhanA bhogo vagere kAMI AtmAne hoI zake nahIM. AvuM badhuM ja, jIva' nAmano A "vijJAnamaya koza ja karyA kare che, - eTale niSkarSarUpa tAtparya eTaluM ja ke jIva-svarUpa A vijJAnamaya koza kyAreya paNa AtmA hoI zake nahIM. AtmakalyANa, Atmadarzana, AtmasAkSAtkAra e ja jenuM jIvanadhyeya che evA mumukSu sAdhakane AvI cetavaNI ApIne, graMthakAra, A kozathI paNa aLagA rahevAno anurodha kare che. jIvane AtmA mAnI levAnI gerasamaja (Mis-understanding). ja, mokSArthI sAdhaka mATe, anartha-rUpa banI rahe che, - e pAyAnI hakIkata tarapha, graMthakAra, pharI pharIne, tenuM dhyAna kheMcatA rahe che. zlokano chaMda : upajAti (189) vivekacUDAmaNi | 359 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehAdiniSThAzramadharmakarma -guifmanA sattata mati vijJAnakozo'yamatiprakAzaH prakRSTasAnnidhyavazAt parAtmanaH / ato bhavatyeSa upAdhirasya cetAtpathI saMpatti ane II 210 zlokano gujarAtI pATha: dehAdiniSThAzramadharmakarma guNAbhimAna satata ameti , vijJAnakozoDayamatiprakAza prakRSTasAnnidhyavazAt parAtmanaH | ato bhavatyeSa upAdhirasya yadAtmadhIH saMsarati bhameNa / 190 / zlokano gadya avaya: a vijJAnamayaH (jozaH) -Adi-niSTha-Azramadharma--mukha-upamAna satata "mama' ti (roti) | ( vijJAnamayoga) parAtmanaH prakRSTasAnidhyAt atiprakAzaH (asti), ataH eSaH asya upAdhiH bhavati, FdhI: prameLa saMrati | 20 | zabdArthaH mukhya vAkya : vijJAnamayaH (za:) deha-mAhi-niSTha-mAtramadharma-che-guNa-pamAne satAM "mama' rUti (ti) / A vijJAnamaya (koza) mArA che', ema satata samaje che. kone samaje che ? A deha-Adine tathA tenI sAthe saMbaMdha dharAvatAM Azramo, dharmo, karmo tema ja guNone (potAnAM samaje che), e sarvamAMnAM potAnAM abhimAnane lIdhe (pamAnama). vaLI, bIjuM zuM tenA vize jANavAnuM che ? (maye vijJAnamayozaH) parAtmanaH praSTasAnnidhyAt atiprAca: (ti) . pAtmA eTale paramAtmA, nirupAdhika AtmA. praSTa eTale atyaMta, khUba, sAnnidhya eTale sAmIpyasamIpa hovApaNuM, najIka hovAno bhAva. A (vijJAnamayakoza) paramAtmAnI khUba najIka hovAne lIdhe, khUba ja prakAzavALo che. AthI zuM bane che? ataH FB: (vijJAnamayakoza:) (rAtmana:) 3padha: bhavati | AthI, A vijJAnamayakoza paramAtmAnI upAdhi bane che. ene lIdhe zuM pariNAma Ave che ? val-bA-dhI praga saMsati | bAdhI. eTale jemAM AtmabuddhidhI)vALo (hovAthI), jemAM huM-paNAno bhAva (hovAthI). imeLa huM 360 | vivekacUDAmaNi Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNAnA bhramathI, saMsati - saMsArane te pAmyA kare che, saMsAracakramAM bhamyA kare che, bhaTakyA kare che, aTavAyA kare che, - emAM phasAya che. (19) anuvAda : dehamAM ane deha sAthe saMkaLAyelA Azramo ane te Azramone lagatAM dharmo, karmo ane guNomAMnAM abhimAnane lIdhe, A vijJAnamaya koza, tene satata potAnAM samaje che. paramAtmAnI atyaMta samIpa hovAne lIdhe, A (vijJAnamaya koza) khUba prakAzavALo che, ane A kAraNe ja te (vijJAnamayakoza) A(paramAtmA)nI 'upAdhi' bane che, je(upAdhirUpa vijJAnamayakoza)mAM AtmabuddhivALo te (huM-paNAMnA) bhramane kAraNe, saMsArane pAmyA kare che. (190) TippaNa : vijJAnamaya koza e 'jIva' che, 'jIvAtmA' che, ema A pahelAM kahevAI gayuM che. jIva-svarUpa AvA A vijJAnamaya kozane saMsAracakramAM zA mATe bhaTakavuM paDe che, - e vAta ahIM samajAvavAmAM AvI che. A kozanAM anusaMdhAnamAM, eka viziSTa hakIkata e dhyAnamAM rAkhavAnI rahe che ke A sivAyanA anya sarva kozo karatAM jo koI koza paramAtmAnI sauthI samIpa hoya to, te A eka, - vijJAnamaya, koza ja che. A hakIkatanuM sIdhuM ane svAbhAvika pariNAma e che ke te khUba prakAzavALo che. paramAtmAnA atyaMta samIpamAM hovAno (prasAnnidhyAt) kazoka lAbha to tene maLavo joIene ! te lAbha eTale A atiprakAzanI prApti. paraMtu A hakIkatanAM ja kAraNe, ene bIjo eka lAbha paNa maLe che, ane te e ke te paramAtmAnI 'upAdhi' banI rahe che. A 'upAdhi' zabda, A pahelAM paNa eka vAra, AvI gayo che ane tyAM tenI samajUtI ApI che, te chatAM vedAnta-darzananA A pAribhASika zabdane pUrepUro samajI laIe, jethI vijJAnamaya kozanuM svarUpa barAbara samajAya : 35+3+dhA (koIka vastune, bIjI koIka vastunI atyaMta najIka mUkavI) - A dhAtu parathI banelo A 'upAdhi' zabda eTale, vAcyArthamAM to, 'bhrama-kapaTa-chetarapIMDI' (Fraud, trick, descit). AvI bhramaNA kevI rIte udbhave che te, eka udAharaNathI, spaSTa thaze : dUdha, mULabhUta rIte raMge dhoLuM che, chatAM tene lAla-raMgavALA kAcanA pyAlAmAM mUkavAmAM Ave tyAre, te lAla-raMganuM dekhAya che. pyAlAno lAla-raMga tenI 'upAdhi' che. A paNa eka jAtanI bhramaNA ja che ne ! ahIM prastuta saMdarbhamAM, vijJAnamayakoza svayaM paramAtmA to nathI ja, ane te paramAtmAnI atyaMta samIpa hovA chatAM, te rahe che to vijJAnamayakoza ja, paraMtu pelAM sAnnidhyane kAraNe, te 'paramAtmA' hoya evI bhramaNA UbhI kare che, - upalaka STie jonAranAM manamAM, ane khuda A kozanAM manamAM, eTale ke jIvAtmAnI bhItara ! vaLI, paramAtmAnI khUba ja najIka hovAthI, tenI sarva kriyAomAM eka vivekacUDAmaNi | 361 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAranI cetanAzakti AvI jAya che, ane tethI ja deha vageremAM ane enI sAthe saMkaLAyelA sarva Azramo(brahmacaryAzrama, gRhasthAzrama vagere cAra Azramo)mAM, te te AzramonAM dharmo-karmo-guNo vagerene te, te badhAM mArAM che (satataM mama ti) ema samajIne, temAM te 'abhimAna' dharAve che. paraMtu, AvI badhI guNavattA ane viziSTatA hovA chatAM, jIva-svarUpa A vijJAnamaya kozane saMsAracakramAM paribhramaNanuM durbhAgya kema sAMpaDe che ? evo savAla koIkanAM manamAM jarUra jAge. hakIkata e che ke vijJAnamaya koza bhale AtmAnI khUba najIka hoya, chatAM te pote to AtmA nathI ja, te to AtmAnI mAtra 'upAdhi' ja che ! eTale zuM bane che ? asaMga, nirlepa ane nirupASika evA paramAtmAnI upAdhirUpa evA A vijJAnamaya kozamAM, pelI upAdhimAM, te Atmabuddhi dharAvavA mAMDe che (ya-mAbhI:) ane evI ja bhramaNAnAM, huM-paNAnAM bhramathI, janmamaraNanAM anaMta-jevA cakarAvArUpI saMsAramAM te phasAya che. Ama to, A upAdhi ane A bhrama, e badhAnuM mULa kAraNa che - avidyA. 'huM brahma ja chuM' (ahaM brahmAsmi) - e jAtano bodha thatAM, e prakAranI sAcI vidyA pAmyA pachI, pelI avidyA TaLI jAya che ! paraMtu AvI abhISTa parAkASThAe pahoMcavA mATe to sAdhyuM, atyaMta AkarI sAdhanAnI tAvaNImAMthI pasAra thavuM paDe ! A zlokamAM, upajAti chaMdanAM cArane badale cha caraNomAM che, te noMdhapAtra che. zlokano chaMda : upajAti (190) 191 yo'yaM vijJAnamayaH prANeSu hRdi sphuratsvayaMjyotiH / kUTasthaH sannapyAtmA kartA bhoktA bhavatyupAdhisthaH // 999 // zlokano gujarAtI pATha : yoDayaM vijJAnamayaH prANeSu hadi sphuratsvayaMjyotiH / phrUTasthaH sannapyAtmA kartA bhoktA bhavatyupAdhisthaH || 191 || zlokano gadya anvaya H ya: ayaM vijJAnamaya: (joza:) prALeSu vi (7) svayaMkhyoti: (asti), (sa: va maya) stha: AtmA san (atti) upAdhistha; tAM mottA (7) matti // 1 // zabdArtha : mukhya vAkya : (sava ayaM svamAvataH) chUTaAE: AtmA san (api) upAdhisthaH kartA bhoktA va bhavati / kUTastha zabda paNa dArzanika (Philo-sophical) ane AdhyAtmika (Spiritual) paraMparAmAM eka pAribhASika zabda che. sauprathama, ApaNe tene samajI laIe : chUTa eTale, mULabhUta rIte, je kAMI khoTuM, mithyA, bhrAmaka, chetarApaNuM hoya te. vAMco : 362 / vivekacUDAmaNi Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaH yuH pUrvasafkSaNa: . (A pahelAnA badhA sAkSIo khoTA che. yAjJavalkayasmRti, 1,80.) vAMco, zrIzaMkarAcAryano potAno abhiprAya : rUzyamAna guNa masta phUTam | jenA guNo mAtra dekhAvanA ja che, aMdara to doSo ja che, te, kUTa. gItA 12,3. re titi gaNI phUTastha: | badhI ja mithyA vastuone oLaMgIne, atikramIne, te sahunI upara, je, satya ane sthAyI svarUpe, rahe che, te kUTastha, eTale ke sadA-sthira, acaLa, avicaLa, sanAtana, zAzvata paramAtmA Supreme Soul. paramAtmAne, 'Ta' uparAMta, sarvatra" (Omnipresent) Bufety (Inconceivable, incomprehensible), 3706 (Immovable) 347 ya fata care (Firm, Permanent, Unchangeable) 431 sgumi zych co : sarvAM vanya 2 phUTarNa 3 naM dhruvam ! (gItA 22, 3) TUMkamAM, "kUTastha' eTale A badhA ajoDa bhAvo dharAvatA, paramAtmA. Avo te, vijJAnamayakoza, eTale ke jIvAtmA, mULasvabhAve kUTastha "AtmA' hovA chatAM, upAdhimAM rahelo hovAthI, kartA ane bhoktA bane che. A vijJAnamaya koza kevo che? ri prApu va purasvayaMtiH | prANomAM (ane tethI indriyomAM) ane hRdayamAM (eTale ke aMtaHkaraNamAM) potAnAM ja tejathI prakAzI rahyo che, tevo. (191) anuvAda : prANomAM ane hRdayamAM, A je vijJAnamaya koza potAnAM tejathI prakAzI rahyo che te, (potAnAM mULa svarUpe to) "kUTastha' AtmA hovA chatAM, upAdhi'mAM rahelo hovAnAM kAraNe, kartA ane bhoktA bane che. (191). TippaNa : vijJAnamaya kozanuM jamApAsuM, A pahelAMnA traNeya kozonI sarakhAmaNImAM, vadhAre saddhara che. eka to, e ke te paramAtmAnI atyaMta najIka che; bIjuM, A ja kAraNe te atiprakAzavALo che; trIjuM, te mAtra atiprakAzamAna ja nahIM, paraMtu "svayaMprakAza'(vayaMti :) che. koIkane, A chellI vAta, pUreparI svIkArya na lAge, e zakya che : A vijJAnamaya koza paNa, aMte to, eka mAtra koza ja che ne ! vaLI, e, svarUpe, jIvAtmA ja che. to pachI Avo A koza svayaMprakAza kevI rIte hoI zake ? AvI AzaMkA sAva nirAdhAra nathI, paraMtu A to vedAMtadarzana che, emAM mAtra zabdArtha ke vAcyArthIne ja vaLagI rahIe to, dArzanika vidhAnanAM hAIne nA pAmI zakAya. emAM to, aMgrejImAM jene "Reading between the lines' kahe che tevAM, tAttvika rahasyane pakaDavA mATe, jarA UMDuM UtaravuM paDe : vijJAnamaya koza pote bhale AtmA nathI, paraMtu nirupAdhika AtmAnAM prakRSTa sAnnidhyano tene virala lAbha maLyo che. bIjuM, ahIM, "jyoti'no artha "zUla' prakAza ke teja, evo vivekacUDAmaNi | 363 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavAno nathI. hakIkatamAM, jJAna ja sAco prakAza che, eTale paramAtmA jJAnasvarUpa che, eTaluM ja nahIM paNa te svayaMjJAna-svarUpa che. paramAtmAnAM atyaMta najIka rahenAra A vijJAnamaya kozane paNa svayaMjJAnano lAbha maLavo ja joIe. graMthakAra, AthI ja, kahe che ke, te pote 'phUTastha AtmA' hovA chatAM paNa (TaAE: AtmA san pa) AvuM zakya nathI banatuM, tenuM eka ja kAraNa che, ane te e ke, te upAdhimAM rahelo che (upAdhistha:). A rIte, vAcyArthane choDIne, lakSyArtha pAmIe, tyAre ema lAge che ke A vijJAnamaya kozanAM be pAsAM che : eka, paramAtmAnAM dhaniSTha-sAnnidhyanAM kAraNe, enuM pAsuM vizuddha-caitanyarUpa che ane bIjuM, te jIvAtmA-svarUpa hovAthI te pote ja buddhi che, je, tenA mATe upAdhi-rUpa banIne, tenAmAM kartRtva-bhoktatvanA bhAvo jagADe che. A ahaMbhAva-mamabhAva tenAmAM aneka vikAro utpanna kare che. AnuM svAbhAvika pariNAma e Ave che ke upAdhi sAthenAM tenAM tAdAtmyathI, mULabhUtarUpe, te nirvikArI hovA chatAM vikArI, a-kartA hovA chatAM kartA ane a-bhoktA hovA chatAM bhoktA, evA AbhAsano te bhoga bane che. Ama, 'phUTastha'nI UMcAInI jenI pAtratA che evo A vijJAnamaya koza paNa, upAdhimAM rahevAnAM kAraNe sAmAnyatAmAM sarI paDe che. AvI che, tenI karuNatA ane kamanasIbI ! zlokano chaMda : gIti (191) 192 svayaM paricchedamupetya buddhe - stAdAtmyadoSeNa paraM mRSAtmanaH / sarvAtmakaH sannapi vIkSate svayaM svataH pRthaktvena mRdo ghaTAniva // 992 // zlokano gujarAtI pATha : svayaM paricchedamupetya buddhe -stAdAtmyadoSaNa para mRSAtmanaH / sarvAtmaka: sannapi vIkSate svayaM svataH pRthaOna mRdo ghaTAniva // 192 // zlokano gadya anvaya : svayaM paraM mRSAtmanaH buddheH tAvAtmyoSe paricche; upetya, svayaM sarvAtmakaH san api, mRdaH ghaTAn iva, svataH pRthaktvena vIkSate || 12 || 364 / vivekacUDAmaNi Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : mukhya vAkya : svayaM sarvAtma san svayaM para svataH pRthana vIte | svayaM para AtmA-paramAtmA pote. te zuM kare che? vIkSite - jue che. zuM jue che? kevuM jue che? pRthakvena - alaga, juduM, bhinna, nokhuM. pote ja badhuM potAnAthI bhinna jue che. sarvAtma: - sarvarUpa, sarvAtmA. pote sarvAtmA hovA chatAM, paNa AvuM kema bane che? kRSatminaH yuddha tAlAlyANa parijI tya | paricche eTale maryAdA. buddhinA tAdAtmadoSane kAraNe, buddhi sAthe ekarUpa thavAnI bhUlane kAraNe. ta6-Atma - tenA jevuM rUpa pAmavuM, e zabdanuM bhAvavAcaka nAma, tAlAvya, ekarUpatA, tanmayatA, tanmayatA, Identity, Identification. buddhi kevI ? pRSA - mithyA, khoTI, asatya, mRSAtmaka eTale miththArUpa (buddhi). miththArUpa buddhinAM tAdAbhyadoSane lIdhe, paricchedane, eTale ke buddhinI maryAdAone te pAme che. AvuM anicchanIya pariNAma, uparyukta anucita ghaTanAnuM ja AvyuM. A AkhI prakriyA konA jevI che? mRta pavana phuva | pR6 eTale mATI, mRttikA. ghaDA jema mATIthI jUdA jovAya che, tema, potAne mATIthI alaga manAtA ghaDAnI mAphaka. (192) anuvAda : paramAtmA pote, miththArUpa buddhinAM tAdAbhyadoSane lIdhe, maryAdA pAme che ane pote sarvarUpa hovA chatAM, mATIthI ghaDA jema alaga manAya che tema, potAne potAnAthI ja jUdo anubhave che. ( 12) TippaNa : manuSyanAM sthaLa zarIramAM rahelo jIvAtmA, kharekhara to, paramAtmAno ja aMza che, - eTaluM ja nahIM paNa te pote ja te che, to pachI manuSya zarIramAM AvyA pachI te pote ja, potAne, potAnAthI alaga, bhinna, jUdo hoya evI anubhUti kema kare che ? A ghaTanAne, AvI prakriyAne, ahIM samajAvavAmAM AvI che. paramAtmA jIvAtmA bane che tyAre, eka anucita ane anicchanIya ghaTanA e banavA pAme che ke jIvAtmA-svarUpe te paramAtmA pote, miththArUpa buddhi sAthe takUpa banI jAya che. buddhi to miththArUpa che, khoTI che, asatya che ane te pote buddhi nathI. pote to paramAtmA-svarUpa che, sarvarUpa che, te chatAM upAdhi-rUpa buddhi sAthe ekarUpa banI jAya che. ane AvuM bane eTale to, na banavA jevuM ja bane! paramAtmA pote ja, pelI miththArUpa buddhinI maryAdAone (paricche) pAme cheH potAnuM mULabhUta (Original) sarvarUpa, sarvAtmaka-rUpa gumAvI de che, pote nirapAlika hovA chatAM sopAdhika banI jAya che, nirAkAra hovA chatAM sAkAra banI rahe che, pote abhinna hovA chatAM, te pote ja, potAne, potAnAthI alaga hoya (pRthakvena) ema samaje che. kharekhara to, paramAtmA pote, deza-kALa-vastu jevAM, sajAtIyavijAtIya evAM, sarva bhedothI ane maryAdAothI rahita che, para che. te pote vivekacUDAmaNi / 365 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmasvarUpa che, e hakIkata ja bhUlI jAya che. enI bhUla athavA bhrAMti eTalI ja ke teNe pote ja, manuSya-zarIra-praveza pachI, pelI tadana mithyA evI buddhi sAthe potAnI ekarUpatA svIkArI lIdhI, buddhi sAthe potAne Identified karI nAkhyo, ane pachI to, zarIranAM AkAra, rUpa, janma, jarA, vyAdhi vagere potAnAM ja che evuM te mAnavA lAgyo ! zarIrarUpI AkAramAM, sImAmAM 'pote sImita banI gayo ! A ghaTanA samajAvavA mATe, AcAryazrI, atyaMta sacoTa ane pratItikAraka upamA Ape che : mULa to mATI (mR ja che ane emAMthI ja ghaDA bane che, paraMtu, tyArapachI, mATI mULabhUta rUpa mATI-svarUpe rahetI nathI, ghaDAnI, AkAra-prakAra-kada vagerenI, maryAdAonuM AropaNa tenA para AvI jAya che : TUMkamAM, ghaDA paNa kharekhara to mATI ja hovA chatAM, te have mATI maTI jAya che. have, ghaDAne koI 'mATI' nahIM kahe, 'ghaDA' ja kaheze-mAnaze-gaNaze ! tema ja sarvavyApI-sarvarUpa paramAtmA buddhirUpI upAdhi sAthe ekarUpa thatAM, buddhinA guNadharmo potAnA hoya, evI bhramaNA te seve che ! Ama, jyAM kazAM bheda-pariccheda-maryAdA nathI, tyAM A badhAM bhAsavA lAge che ! zlokano chaMda : upajAti (192) 193 upAdhisaMbandhavazAt parAtmA hyupAdhidharmAnanubhAti tadguNaH / ayovikArAnavikArivahnivat sadaikarUpo'pi paraH svabhAvAt // 193 // zlokano gujarAtI pATha : upAdhisaMbandhavazAt parAtmA pAdhidharmAnanubhAti tadguNaH / ayovikArAnavikArivanivat saraikarUpo'pi paraH svabhAvAt // 193 // zlokano gadya anvaya : pAtmA upAdhisaMvadhavazAt hi taLuLa: (mUtvA), ayovikArAn avikArivahnivat sadA ekarUpaH svAbhAvAt paraH (san) api, rUpAdhimAMnuM anumAti // 113 // zabdArtha : mukhya vAkya : padmabhA savA rUpaH svamAvAt para: (man) api, upAdhimAMnuM anumAti / parAtmA eTale paramAtmA upAdhinA dharmono anubhava kare che e dharmone AtmasAt kare che, ene apanAve che (anumAnti). vaLI, te to sadA 'ekarUpa' (rUpa:) hovA chatAM paNa (pa), AvuM kema banavA pAme che ? 366 / vivekacUDAmaNi Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3padhasaMvadhavat di tA: (mUvI - guddhirUpa:) upAdhi sAthenA saMbaMdhane lIdhe ja, e ja upAdhinA dharmone, guNone te apanAve che, tethI tA: (mUtvA) tenA guNadharmo potAnA mAne che. A prakriyA konA jevI che ? govirAna - "vArivavid ! mayaH eTale lo ane vani eTale agni. loDhAne, eTale ke loDhAnAM hathiyArone tapAvavAmAM Ave tyAre, agnine to koI vikAro ja hotA nathI (sa-viri), paraMtu te te hathiyAromAMnAM loDhAMmAM te praveze che tethI, te loDhAMnA vikArone apanAve che, tema ahIM paNa bane che. (193) anuvAda: paramAtmA, upAdhi-saMbaMdhane lIdhe, upAdhinA guNadharmone apanAvato hovAthI, vikAra vinAno agni (loDhAMmAM pravezyA pachI) loDhAMnA vikArone apanAvI le che tema, sadA ekarUpa ane svabhAve (upAdhithI) para hovA chatAM paNa, upAdhinA guNadharmone apanAve che. (13) TippaNaH paramAtmA pote to saMpUrNa rIte nirupAdhika che, te chatAM te sopAdhika kema bane che ? te to sadA-sarvadA ekarUpa ja hovA chatAM jUdAM svarUpe kema dekhAya che? te svayaM nirvikArI hovA chatAM vikArovALo kevI rIte, zA kAraNe bane che? gayA zlokamAMnI ghaTanAne, jarA judI rIte, ane evI ja bIjI sacoTa upamA ApIne, graMthakAre, ahIM samajAvI che. - paramAtmA potAnAM mULa svarUpe ke svabhAve to, sadA-sarvadA ekarUpa ja rahe che, emAM kazAM parivartano-vikAro-pheraphAro hotAM ja nathI, te to eka siddha hakIkata che. paraMtu zarIra, temAMnI indriyo, buddhi vagere upAdhionA saMsargamAM te Ave che, khAsa to, buddhi sAtheno teno saMbaMdha savizeSa ghaniSTha banI jAya che. ane te sarva upAdhionA guNadharmo te pote apanAvI le che. TUMkamAM, gayA zlokanI samajUtI ApatAM kahyuM hatuM tema, samagra brahmAMDanA ekAdhAra jevo, enAM adhiSThAna samo paramAtmA, manuSya-zarIramAM jIvAtmA tarIke janmyA pachI, potAnAM mULa svarUpa ane svabhAvane sAcavI zakato nathI. zarIra sAthe ja vaLagelI sarva upAdhio, enA svarUpamAM ane svabhAvamAM, AmUla chatAM anicchanIya, parivartana ANe che. ahIM paNa, chellA zlokanI jema, eka samucita ane sAmAnyajana subodha upamA ApavAmAM AvI che : paMcamahAbhUtomAMno eka evo agni, mULabhUta svarUpe, nirvikArI che, paraMtu talavAra jevAM hathiyArone athavA sANasI-dAtaraDuMcipIA jevAM ojArone jyAre agnimAM tapAvavAmAM Ave che tyAre, avikArI evo agni pelA hathiyAro-ojAromAM pravezyA pachI, te te hathiyAroojAromAMnAM loDhAMnAM AkAra-vikAra apanAve che ane A saMsargane kAraNe ja vikArI banI jAya che. . basa, AvuM ja parivartana, sadA a-parivartanazIla paramAtmAnI bAbatamAM bane che, tenuM kAraNa mAtra eka ja, - upAdhi sAthenuM prakaSTa sAnnidhya ! zlokano chaMda : upajAti (193) vivekacUDAmaNi | 367 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 - ziSya 3vArtha bhrameNApyanyathA vA'stu jIvabhAvaH parAtmanaH / tadupAdheranAditvAnnAnAdernAza ISyate // 194 // zlokano gujarAtI pATha : bhameNApya nyathA vADasu jIvabhAvaH parAtmanaH | tadupAdharanAdivAnnAnArnIza iSyate | 194 / zlokano gadya anvaya : ziSya: savAva parAtma: nIvAva meLa bacathI. vA prastu, ta-pAka banAvavAnuM banAve nAza: 7 rUdhyate | 224 . | zabdArtha : mukhya vAkya : parAtma: nIvAva (pti) | parAtmA eTale paramAtmA, teno jIvabhAva, tenuM jIvapaNuM, tenuM jIva hovApaNuM to che ja. AvuM zAne lIdhe che? meLa atu, anyathA vA (tu). paramAtmAno A jIvabhAva, bhramane lIdhe hoya ke bIjA koI kAraNe hoya, ta-35Adhe manAvavAnuM banAve nAza na puSyate | (buddhirUpI) tenI A upAdhi anAdi-samayanI hovAthI, je anAdi hoya, teno nAza thaI zake nahIM. teno nAza che, ema kahevuM te yogya nathI. Ama banavuM, eTale ke paramAtmAno jIvabhAva hovo te, bhrama-bhramaNAbhrAMtine kAraNe hoya, paraMtu tene buddhirUpI je upAdhi vaLagI che, te to anAdi che, anAdikALathI cAlI Ave che ane temanA nAza na rUNya ! je anAdi hoya, teno nAza to thaI zake nahIM. (194) anuvAda : paramAtmAno jIvabhAva, bhalene bhramathI thayo hoya ke bIjA koI kAraNe thayo hoya, paraMtu tenI upAdhi to anAdi che, ane je anAdi hoya, teno nAza (kahevo) yogya nathI. (194) TippaNa: chellA ghaNA zlokothI, ziSya, gurajInuM pravacana ekadhAruM sAMbhaLyA karato hato. e pravacanamAM paMcakozanuM vivecana cAlatuM hatuM ane chellA thoDA zlokomAM to gurujIe, nirapAdhika evA paramAtmAnAM sopAyika svarUpanI ane enAM kAraNonI savistara carcA karI. ziSya, A badhuM, zAMtipUrvaka, ekAgracitte ane vinamra banIne sAMbhaLyA karato hato ane sAMbhaLeluM badhuM AtmasAt karato rahyo hato. paraMtu gurujI pratyenA AdarathI ane potAnI zraddhAthI rasapUrvaka zravaNa karI rahelA ziSyane, gurajInAM chellAM thoDAM vidhAno sAMbhaLIne, manamAM zaMkA jAgI, eTale e zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe, gurujInAM pravacanane vaccethI ja aTakAvI daIne, A be zloko(194-195)mAM teNe potAnI zaMkAne vyakta karI. gItAnI mAphaka A graMtha paNa guru-ziSya vaccenA saMvAdanAM rUpamAM che. koI 368 | vivekacUDAmaNi Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNa lakhANa ke pravacana ekadhAruM cAlyuM AvatuM hoya to te thoDuM kaMTALAjanaka (Monotonous, boring) bane, A eka sArvatrika ane mAnavasahaja anubhava che. gItAmAM paNa, bhagavAna zrIkRSNane aTakAvIne, arjune, vacce-vacce, aneka prazno vaDe, potAnI AzaMkAne vyakta karI che ane zrIkRSNe tenuM samAdhAna karyu che, te, sahu jANe che. ahIM ziSyanI zaMkA svAbhAvika che : "manobhrama, avidyA ke aNasamajane kAraNe athavA anya koI kAraNe, nirupAdhika evA paramAtmAne, jIvAtmA svarUpe sopAdhika banavuM paDyuM hoya to bhale, paraMtu 'nirupAki'ne 'sopAdhika' banAvanAra A 'upAdhi' jo anAdi hoya ane Ape paNa jIvabhAvanuM anAdi tarIke ja pratipAdana karyuM che ane je anAdi hoya, teno jo nAza ja na thaI hoI zake, to to pachI, jIvabhAvano paNa nAza na hoya !. AmAMthI to ghaNo moTo anartha sarjAya !'' zlokano chaMda : anuSTupa (194) 195 ato'sya jIvabhAvo'pi nityo bhavati saMsRtiH / na nivarteta tanmokSaH kathaM me zrIguro vada // 195 // zlokano gujarAtI pATha : atoDasya jIvabhAvo'pi nityo bhavati saMskRtiH / na nivartIta tanmokSaH kathaM me zrIguro vada 5 195 // zlokano gadya anvaya : ata: asya nauvamAvaH api nitya: mati, (pena) saMskRtti: na nivartIta, tat-mokSa: thai (mati) ? (4) zrIpurA, (tat) me 6 | 121 // zabdArtha : ataH - AthI, mATe, A kAraNe, anya (pAtmanaH) nIvabhAvaH nitya: mati / A(paramAtmA)no jIvabhAva paNa nitya-haMmezano thaze, raheze. (pena) saMskRti: na nivartIta / na nivartIta nivRtti nahIM thAya, nivAraNa nahIM thAya, TaLaze nahIM, nAbUda nahIM thAya. ni + vRt (va) - nivRtti thavI, nivAraNa thavuM, - e dhAtunuM vidhyartha trIjo puruSa ekavacananuM rUpa, navantuta. saMskRtiH - saMsAra, (jethI) saMsAranuM nivAraNa nahIM thAya. tat-mokSaH thaM (mati) ? to pachI, teno (jIvAtmAno) mokSa kevI rIte, kema karIne, thAya ? (he) zrImuve, (tat) me var / he sadguru ! A mane samajAvo, A mane kaho. AthI to, te(parAtmA)no jIvabhAva paNa nitya raheze ane tenA saMsAranuM nivAraNa paNa thaI zakaze nahIM, to pachI, te(jIva)no mokSa kema karIne thAya ? (195) anuvAda : tethI, parAtmAno jIvabhAva paNa nitya raheze ane enA saMsArano vivekacUDAmaNi | 369 pharmA - 24 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNa kadI aMta nahIM Ave, to pachI jIvano mokSa kema thAya ? - he gurudeva ! A mane samajAvo. (15) TippaNa : paMcakozanuM nirUpaNa ane nirupAdhika evA paramAtmAnA sopAdhika jIvabhAva vizenAM sudIrgha pravacana pachI, ziSya, potAnI AzaMkA, chellA zlokathI, raju karI, te ahIM paNa cAlu rahI che : ' "he sara ! A pahelAM, mArI AzaMkA vize, meM ApanI samakSa, je rajuAta karI hatI, te ja anusaMdhAnamAM, mAre, vadhAre je Apane pUchavAnuM che, te e ke upAdhinAM kAraNe, paramAtmAno jIvabhAva hoya, upAdhi anAdikALanI hoya, ane je anAdi hoya, teno nAza na thato hoya to, to ema ja samajavAnuM rahe ke paramAtmAno A jIvabhAva nitya raheze ane saMsAranuM paNa nivAraNa thaI zakaze nahIM, - kharekhara, vastusthiti, AvI ja hoya to, to pachI, teno, eTale ke jIvano mokSa kevI rIte thAya ?' Ama to, ema lAge che ke gurujInAM laMbANa-pravacana pachI paNa ziSya AdhyAtmika-dArzanika bAbatamAM ThIka-ThIka adhyayana-niSTha ane sajja hovA chatAM, paramAtmA ane "jIvAtmA' - e benAM mULabhUta ane tAttvika svarUpa vize, kaho ke e be svarUpo vaccenA pAyAnA (Fundamental) taphAvata vizenI tenI muMjhavaNa hajI dUra thaI nathI. A muMjhavaNa teNe ahIM abhivyakta karI che. A muMjhavaNane jarA vizada karIe to, ATalA muddA tene akaLAve che : (1) nirupAdhika ane nirlepa paramAtmAne sopAdhika tathA vikArazIla banavuM paDyuM hoya, to te bhale thayuM, paraMtu paramAtmAno Avo jIvabhAva anAdi kvI rIte ? zA kAraNe ? (2) ane jo te anAdi hoya to, teno artha to e thayo ke A jIvabhAvano nAza ja na thAya, eno aMta ja na Ave to, A jIvabhAva nitya che ? nitya raheze ? (3) ane to to, janmamaraNarUpI A saMsAracakranuM paNa nivAraNa thaI zake nahIM ! ane to pachI, A anAdi-jIvabhAvathI, koIne paNa kyAreya mokSa maLI zake ja nahIM ! to zuM mokSaprApti asaMbhavita che ? evuM te kadI hoI zake ? zlokano chaMda : anurupa (15) zrIguruvAca / samyak pRSTaM tvayA vidvan ! sAvadhAnena tacchRNu / prAmANikI na bhavati bhrAntyA mohitakalpanA // 196 // 370 | vivekacUDAmaNi Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha: samyaka pRSTa tvayA vin! sAvadhAnena taNu! ' prAmANikI na bhavati bhrAjyA mohitakalpanA / 196 | zlokano gadya anvayaH () vin ! tvayA sakhya pRSTha tat sAvadhAna zRNu, bhrAntyA mohitakalpanA prAmANikI na bharate // 196 // zabdArtha : mukhya vAkya : (vin ! vI sI pRSTa (masti) | sava eTale sAruM, barAbara, ThIka, yogya, pRSTha tArA vaDe pUchAyuM, pR eTale pUchavuM, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdantanuM rU5. he vidvAna ! teM ThIka pUchyuM, te bahu ja sAro prazna pUchyo, te sAro savAla raju karyo. tat (7) sAvadhAna gukhuM tata eTale te, eTale ke te savAlanuM samAdhAna, tenI samajUtI, sAvadhAna, - sAvadhAna thaIne, dhyAnapUrvaka, gRpu - sAMbhaLa. have, tenuM samAdhAna tuM dhyAnapUrvaka sAMbhaLa, chAtyA - bhAttithI, bhramane lIdhe. mohitajyanA prAmANikI bhavati | mohitatpanA eTale muMjhAyelA manuSya bhramane lIdhe je kalpanA karI hoya te, tevI kalpanA, prAmANiI eTale sAcI, prAmANika, pramANabhUta. mohamAM DUbelA mANase bhAntithI je kalpanA karI hoya, te pramANabhUta hotI nathI. (196) anuvAda H (ha) vidvAna ! teM bahu sAro prazna pUchyo che. have) sAvadhAna thaIne tenuM samAdhAna tuM sAMbhaLa : bhramane lIdhe, je kalpanA mohapUrvaka karavAmAM AvI hoya te, pramANabhUta hotI nathI. (196). TippaNa : chellA be zlokomAM, paramAtmA-jIvAtmA, upAdhi, anAdi, jIvAtmAnI nityatA, saMsAra ane tenuM nivAraNa, mokSanI prApti-aprApti, teno saMbhava-asaMbhava, - vagere vize ziSya potAnI je AzaMkAo ane potAnA manane pIDI rahelA prazno, - vagere aMge je jijJAsA abhivyakta karI, tethI gurujI prasanna thaI gayA. potAnAM adhyApana ane pravacanane dhyAnapUrvaka, ekAgrabhAve sAMbhaLe, samaje, enAM para ciMtana-manana kare ane tyArapachI tene na samajAya evA mudAo, evI AzaMkAo, evA savAlo, je ziSya gurujI samakSa raju kare, tenA para gurujI avazya prasanna thAya. Avo supAtra ziSya potAne sAMpaDyo, ethI gurajI potAne katArtha mAne, ane ziSyanI jijJAsAnuM vAtsalyapUrvaka samAdhAna kare ja. ahIM, A zlokamAM, zrIsadgurune, ziSyanI rajuAta sAMbhaLIne khUba AnaMda thayo. temaNe te mukta rIte abhivyakta karyo ane have ziSyanA savAlonuM teozrI samAdhAna kare che. vAjazravA-munino suputra naciketA, pitAnI AjJA pramANe, yamadevane tyAM gayo tyAre, kizorAvasthAmAM rahelA naciketAnI, ucca prakAranI AdhyAtmika-dArzanika vivekacUDAmaNi | 371 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajaNa, enI jJAnaniSThA, enI aMtastalasparzI jijJAsAvRtti vagere joIne, khuda e mRtyudeva paNa prasanna thaI gayA hatA ane temaNe tene ApelAM traNa varadAno vizenI carcA daramiyAna, temaNe Avo harSolgAra vyakta karyo hato ke, "he naciketA! amane tArA jevo pUchanAra ziSya haMmezAM prApta thAo ' svAdo pUyAvita: pRSTha | (tvA naH mUyAt citaH pRSTha II) (kaThopaniSada 2, 9) pravartamAna zikSaNanI paristhitimAM, A prakAranI prAcIna ghaTanAnI prastutatA jarA vicAraNIya banI rahe che ! praznottarImAM pAraMgata evA ziSya pratye gurue potAnI prasannatA vyakta karI, teNe raju karelI jijJAsAvRtti vize potAnI guNajJatA (Appreciation) darzAvI ane ziSyane tenA prazno aMgenuM samAdhAna sAvadhAna rahIne, svastha banIne, ekAgrabhAve sAMbhaLavAnuM sUcavyuM (sAvadhAna tatva guNa ) gurujIne ziSyanI niSThAnI to pratIti thaI, paraMtu temane tarata ja khyAla AvI gayo ke ziSya potAnA prazno vize je kalpanA karI che, te sAcI ane pramANabhUta nathI, kAraNa ke te haju mohamAM DUbelo hato, ane AvI mohAvasthAmAM ja, teNe te kalpanA, brAntinA prabhAvamAM vaza thaIne, karI hatI. tethI, sauprathama to, ziSyanAM manamAM rahelI bhrAnti ane mohita kalpanAne dUra karavAno jarUrI mudo temaNe hAtha dharyo che. zlokano chaMda : anupa (196) 197 bhrAnti vinA tvasaMgasya niSkriyasya nirAkRteH / na ghaTetArthasaMbandho nabhaso nIlatAdivat // 197 // zlokano gujarAtI pATha : bhAni vinA tvasaMgasya niSkriyasya nirAkRteH | na ghaTetArthasaMbandho nabhaso nIlatAdivaTu /197 / zlokano gadya anvaya : mAya niyI nivRtta. (mAtmanaH) prAti vinA, nabhasaH nIlatAdivat, arthasaMbandhaH na ghaTeta // 197 // zabdArtha : mukhya vAkya : (mAtma:) arthasaMvaMdhaH 7 paTela 3rthasaMbaMdha eTale duniyAnA koI paNa padArtho sAtheno saMbaMdha. kono? mAtma: - AtmAno. jagatanA koI paNa padArtho sAtheno AtmAno saMbaMdha hoI zake nahIM, zakya na bane ( deta ) kyA saMjogomAM ? rti vinA - bhrama vinA to. eTale ke jo kazI bhAtti hoya to ja AtmAno saMbaMdha zakya bane. kevo AtmA ? enAM traNa vizeSaNo A pramANe : (1) mAMDavI - saMga vinAno, karma-kriyA, AkAra-vikAra 372 | vivekacUDAmaNi Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vagere sAthenA kazA paNa saMga vagarano, (ra) nijhiyaNa - koI paNa prakAranI kriyA vinAno, ane (3) niHi -AkRti-AkArathI rahita. AvA AtmAnA arthasaMbaMdhanI vAta ahIM karavAmAM AvI che. AvuM konI jema bane che? nama: nItatAvita / naga eTale AkAza, ane nItatA eTale nIlimA vAdaLI raMga. AkAzano, jema vAdaLI raMganI sAthe, saMbaMdha, koI bhrama vagara na hoI zake tema. (197). anuvAda : AkAzano, vAdaLI raMga sAtheno saMbaMdha jema na hoI zake tema, asaMga, niSkriya ane AkRti-vinAnA(AtmA)no, bhrama vagara, (saMsAranA deha, buddhi vagere) padArtho sAtheno saMbaMdha hoI zake nahIM. (197) - TippaNa : A pahelAMnA zlokamAM, ziSyanAM manamAMnI AzaMkAonuM samAdhAna karavAnuM zarU karatAM, zrIgurujIe, mohavaza thayelA mANase bhrAMtithI je kalpanA karI hoya te, mohayukta hovAthI, pramANabhUta hotI nathI, evuM vidhAna karyuM hatuM. have ahIM, teozrI bhrAMtinAM svarUpane ane saMjogone jarA vadhu vistArathI samajAve che ane AtmAnA A saMsAramAMnA deha vagere padArtho sAthenA saMbaMdhanI zakyatAne spaSTatApUrvaka nakAre che. - AtmAne koI paNa kriyA ke AkRti sAthe kazo ja saMga, sparza ke saMparka nathI. te jo karma karatAM, AkAra dhAraNa karatAM ke kazA saMparkamAM hovAno, TUMkamAM, kazo paNa bhoga bhogavato jaNAya tyAre, AvuM badhuM kevaLa bhrAMtinAM kAraNe ja thatuM hoya che evuM, zrIgurujI pratipAdana kare che, ane vadhArAmAM Umere che ke Ama thAya che te, mohamAM DUbelA manuSyanI A to narI bhrAMti ja che, mohita kalpanA che. potAnAM A pratipAdananuM samarthana karavA mATe, teozrI, temanI nirUpaNapaddhatinI, pahelethI ja cAlI AvatI, ekadhArI viziSTatA pramANe, prakRtinAM kSetramAMthI eka sarasa sarakhAmaNI Ape che : AkAzane to koI AkAra, raMga ke sparza-saMga-saMparka hoto nathI. TUMkamAM, te paNa AtmAnI jema ja, asaMga-niSkriya-nirAkAra che ane te chatAM, evuM je kaMI dekhAya che te to, vAdaLIonA AkAza sAthenA saMbaMdhanI ja nIpaja hoya che. AkAzane vAdaLI (nIta) ke bIjo kazo raMga hoto ja nathI. AkAzano, vAdaLI raMga sAtheno A padArtha-saMbaMdha, mUDha evA jonAranI mAtra bhramaNA ja che, mohita-kalpanA ja che ! * zlokano chaMda : anuSupa (17) 198 svasya draSTunirguNasyAkriyasya pratyagbodhAnandarUpasya buddheH / bhrAntyA prApto jIvabhAvo na satyo mohApAye nAstyavastusvabhAvAt // 198 // vivekacUDAmaNi | 373 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : svasya dRSTirnirguNasyAkriyasya pratyabodhAnandarUpasya buddha. bhAnyA prApyo jIvabhAvo na satyo mohApAye nATyavastusvabhAvAtuM . 198 || zlokano gadya anvaya : vijaya ajiyastha pratyaaodhAnandrApI svaya draSTaH, AtmanaH buddheH bhrAntyA prAptaH jIvabhAvaH satyaH na (asti) / avastusvabhAvAta mohApAye (sa: navabhAva:) gati | 218 | zabdArtha : mukhya vAkya : (mAtmanaH) prA: nIvamAva: satya: (pti) | (AtmAne) prApta thayelo jIvabhAva satya (sAco) nathI. kevo "jIvabhAva' ? vRddha jhAnyA (UIN:) | buddhinI, eTale ke aMtaHkaraNanI bhrAnti vaDe (prApta thayelo) jIvabhAva, (AtmAne) buddhi sAthe tAdAbhyane lIdhe thayelI bhrAntine kAraNe prApta thayelo jIvabhAva, eTale ke kartRtva-bhAtRtva-saMsArIpaNAMrUpI jIvabhAva. A jIvabhAva kevA AtmAne prApta thayelo che? A cAra vizeSaNo (AtmAnAM) H (1) nirjuna - eTale ke prakRtinA sattva-raja-tamas e traNa guNothI rahita, eTale ke mAyAatIta, mAyA-vinAno, (2) yistha - niSkriya, kriyArahita, koI paNa prakAranAM karmo vagarano, (3) pratyavadhAnapuNya | sAkSAtu, eTale ke sarvanI aMdara rahelA jJAna ane AnaMdasvarUpa, e svarUpe anubhavAto, ane (4) vaya draSTa ! bhItara, aMdara, daSTa eTale ke sAkSI rUpe, "dRSTA' (seer) tarIke rahelo, AtmA. pratye eTale sarvanI bhItara haMmezAM vasato, sAkSAtu. Avo jIvabhAva satya zA mATe nathI ? avaturvamAvata moha-mAye (saka gIvamAvA) ne ati | goda eTale aviveka, ajJAna, sAcI samajaNano abhAva, satya vizenI muMjhavaNa-akaLAmaNa. apAya eTale nAza, dUra thavuM, TaLI javuM. AvaturvamAvA eTale (e jIvabhAva) mithyAavAstavika, khoTo-juThTho, AbhAsI hovAne kAraNe. TUMkamAM, Avo jIvabhAva avAstavika hovAne lIdhe, moha (ajJAna) dUra thatAM, te ApoApa TaLI jAya che, eTale ke enuM astitva ja rahetuM nathI. (198). anuvAda : nirguNa, niSkriya, sarvanI aMdara rahela jJAna ane AnaMdasvarUpe anubhavAtA, daga-rUpe rahelA AtmAne, buddhinI bhrAMti vaDe prApta thayelo jIvabhAva satya nathI. te (jIvabhAva) avAstavika hovAne lIdhe, ajJAna dUra thatAM, raheto nathI. (198). TippaNa: paramAtmAne prApta thayelo jIvabhAva sAco nathI, e hakIkatanuM A zlokamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. zlokamAMnAM A nirUpaNane samajavA mATe, 374 | vivekacUDAmaNi Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sauprathama to, "paramAtmA" ane "jIvAtmAnI svarUpa-gata viziSTatA samajI levAnI jarUra che. moha-avidyA-ajJAna-aviveka vagerenA phaMdAmAM na phasAyo hoya tevo saci-Ananda-svarUpa, zuddha-buddha-nitya-mukta evo AtmA, - eTale "paramAtmA', ane uparyukta ajJAna-avidyA vagere anicchanIya tattvonAM saMsarganAM pariNAme buddhi vagere sAthe tAdAmya sAdhIne, buddhi vagerenA guNadharmone potAnA samajIne, janma-mRtyu-jarA-vyAdhivALA saMsAranA cakarAvAmAM aTavAI rahyo hoya te, "jIvAtmA'. nIvuM eTale jIvavuM, eno saMketa ja e che ke "jIvAtmA' "paramAtmA' mATe jIvavAno jIvanakriyA sAtheno, eTale ke "prANa"no (U+nanuM eTale zvAsocchavAsanI kriyA karavI) saMbaMdha sthApe che. bIjuM, AtmA kaMI "dazya' ke 'ya' nathI, eTale ke jovA-jANavAnuM "karma (Object) nathI, e to sadA-sarvadA "dRSTA" ane "jJAtA" ja che, eTale ke jovAjANavAno "kartA' (subject) ja che, jyAre jIvane, eTale ke dehane to, deza-kALavastu-gata aneka maryAdAo ane baMdhano hoya che. paramAtmA' ane "jIvAtmAnAM mULabhUta svarUponI A lAkSaNikatA saMpUrNa rIte AtmasAta thaI jAya, eTale tarata ja samajAI jaze ke AvA nirguNa, niSkriya, sat-ci-AnaMda, daSTA, sAkSI, jJAtA, AtmAne, "paramAtmAne, jyAre jIvabhAva prApta thAya che tyAre, buddhinI bhrAnti vaDe, eTale ke "buddhinA guNadharmo mArA che, evI bhrAMti vaDe ja AvuM pariNAma Ave che, ane tethI ja te sAco jIvabhAva nathI. Avo jIvabhAva avAstavika (Unreal), AbhAsI (Fallaciously appearing) ane mithyA hovAthI, je kSaNe bhrAnti-gata moha dUra thAya (mohApA), ke tarata ja jIvabhAvanuM astitva TaLI jAya che, nAbUda thaI jAya che.( pti ) ane jIvabhAvanuM AvuM, ApoApa, nivAraNa eTale ja paramAtmAno sAkSAtkAra, brahmabhAva, mokSa ! Ama, mokSa' koI "navuM (eTale ke pahelAM hotuM ane have sarjAyeluM evuM) tattva nathI; "aprAptaevAM koI tatvanI "prApti nathI : praNaya parva pratika che. mAtra, atyArasudhI te kema "aprApta' rahetuM hatuM, e paristhitine, vAstavika satyane spaSTarIte samajavAnI jarUra che. zlokano chaMda : zAlinI (198) 199 yAvad bhrAntistAvadevAsya sattA mithyAjJAnojjRmbhitasya pramAdAt / rajjvAM so bhrAntikAlIna eva bhrAnte ze naiva sarpo'pi tadvat // 199 // vivekacUDAmaNi ! 37pa Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : yAvad bhAnsistAvaEvAsya sattA mithyAjJAnojasmitasya pramAdAtu rajyAM sarpo dhyAttikAlIna evI - bhAntanaze naiva sarpoDapi tadvat 199 || zlokano gadya avaya : yAvat prAntiH, tAvat va pHIkAta mithyAjJAnojjRmbhitasya asya (jIvabhAvasya) sattA (asti) / rajjvAM sarpaH prAntiAnInaH parva (ti) . prAntaH nAze sarpa pa va ( ta), ta6-vat (tra prastute viSaye pti) | 883 | zabdArtha : mukhya vAkya : vIva6 tiH, tAva va pramAlita mithyAjJAna - 3gRSmitI mI (vAva) sattA (pti) | vAva-tAvavuM eTale jyAM sudhI- tyAM sudhI, praHI eTale ajJAna-avidyA-vivekarahitatA, kRmita eTale utpanna thayeluM, upajeluM, pedA thayeluM, sattA eTale astitva, hayAtI, hovApaNuM (Being, Existence). karyuM eTale thavuM hovuM, e dhAtu parathI baneluM bhAvavAcaka nAma, sattA , sattA. A jIvabhAvanI "sattA' (hayAtI) kyAM sudhI ? jayAM sudhI bhrAnti cAlu rahe tyAM sudhI. A jIvabhAva zAne kAraNe utpanna thayo (3jhUSita) ? mithyAjJAnathI, ajJAnathI te upajyo. paNa te utpanna thayo, tenuM zuM kAraNa ? pramAlA - ALasa-ajJAnane lIdhe pedA thayo. tethI te jIvabhAvanI sattA, jyAM sudhI pelI bhrAnti cAlu rahe, tyAM sudhI ja. A pahelAM eka vAra AvI gayeluM "daSTAMta', ahIM paNa, sacoTa hovAthI, pharI eka vAra yojAyuM che : hatuM to mULa doraDuM (rannu) ja, paraMtu jonArane, raste janArane, emAM sApariLyAM :)nuM darzana thayuM, aMdhakArane kAraNe AvI bhrAnti tenAM manamAM thaI, pramAdane kAraNe enA manamAM AvuM mithyAjJAna pedA thayuM ! paraMtu evuM khoTuM darzana enA manamAM kyAM sudhI cAlu rahyuM? jyAM sudhI pelI bhrAnti tenAM manamAM cAlu rahI, tyAM sudhI ja (brAntiAnIna: pava). eTale brAntino jevo nAza thayo ke tarata ja (prAntaH nANe) sApa to raheto ja nathI ! phAnasa ke beTarInuM ajavALuM thatAM, mULa hatuM te doraDuM ja dekhAyuM, pachI sApa rahe ja kyAMthI ? (naiva sa) | "brAnti'nA nAda sAthe ja jema sarpa raheto nathI, te ja pramANe (tad-vA) ahIM, prastuta bAbatamAM paNa, pramAdane kAraNe mithyAjJAnathI utpanna thayelA jIvabhAvanuM paNa samajavuM ! anuvAda : jyAM sudhI bhrAMti hoya tyAM sudhI ja, pramAdane kAraNe mithyAjJAnane lIdhe utpanna thayelA AjIvabhAva)nuM astitva rahe che : doraDAmAM bhAsato sarpa, (e prakAranI) bhrAMti-samayamAM ja hoya che. evI bhrAMtino nAza thatAM ja, sarpa paNa TaLI jAya che tema, (jIvabhAvanuM samajavuM). (1999) 376 | vivekacUDAmaNi Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : bhAntine lIdhe prApta thayelo paramAtmAno jIvabhAva sAco nathI, gayA zlokamAMnA A ja viSayane ahIM jarA jUdI rIte samajAvavAmAM Avyo che, ane e samajUtI sAthe saMkaLAyelI sarva vIgatone paNa zabdArtha-vibhAgamAM saMpUrNarIte spaSTa karI devAmAM AvI che, eTale A TippaNamAM vadhu kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI. rAtre, raste jatAM, aMdhArAne lIdhe, vacce paDeluM "doraDuM' "sarpa-rUpe dekhAyuM, kAraNa ? aMdhakAra-rUpI "brAnti' : doraDAnuM sarpa rUpe dekhAvAnuM kyAM sudhI ? pelI bhrAnti' Take tyAM sudhI ja. (prAnti%nIna: va) ajavALuM AvyuM, eTale bApaDAM aMdhArAnuM zuM gajuM, - TakI rahevAnuM? aMdhAruM gayuM, enI sAthe ja bhrAnti gaI, pachI "sarpanuM hovuM ja azakya ! (prAntanaze aDapi naiva pti ). e ja rIte (tatva), paramAtmAnA jIvabhAvanuM astitva (sattA) kyAM sudhI? ajJAnane lIdhe utpanna thayelI pelI bhrAnti cAlu rahe tyAM sudhI ja (vAva6. tAva6)!. prastuta carcAmAM ane dRSTAMtamAM, baMnemAM, - badhA ja anarthanAM mULamAM bhrAnti hatI : bhrAntino nAza, eTale teNe sarjelAM anarthono nAza ! zlokano chaMda : zAlinI (199). 200 anAditvamavidyAyAH kAryasyAsya tatheSyate / utpannAyAM tu vidyAyAmAvidyakamanAdyapi // 200 // prabodhe svapnavat sarvaM sahamUlaM vinazyati / zlokano gujarAtI pATha: anAdivamavighAyA kAryAsyAsya tathaSyate | utpannAyAM tu vidyAyAmAvidyakamanAdyapi / 200 prabodhe svapravat sarva sahamUla vinazyati ! zlokano gadya anvaya : (tathA) vidAyAka tathA kAryastha pi analitve iSyate / yathA utpannAyAM tu vidyAyAM, prabodhe svapnavat sarvaM AvidyakaM anAdi api samUrva vinazyati || 200-202 // | zabdArtha : mukhya vAkya : tathA anadhitva puSyate | tathA eTale tevI rIte. rUSyate eTale svIkAravAmAM Ave che, mAnya rAkhavAmAM Ave che, svIkArya rahe che. zuM? koNa ? manahid - anAdipaNuM, anAdi che, e vAta. konuM anAditva svIkArya rahe che? (vathA) vidAyAka tathA vArthI pi (analid) | RArya eTale pariNAma, avidyAnuM kArya, pariNAma, teNe utpanna kareluM aniSTa, - eTale vivekacUDAmaNi / 377 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke jIvabhAva, saMsAra. A baMne anAdi che, evuM mAnya rAkhavAmAM Ave che. TUMkamAM, jema avidyA anAdi che, tema tenA vaDe astitvamAM Avelo paramAtmAno jIvabhAva athavA saMsAra paNa anAdi che. ___ sarvaM AvedyakaM (tasya kArya) api anAdi sahamUlaM vinazyati / aavedykNvidyathA DhuM rUti gAvedyam ! "avidyA ane tenAthI utpanna thayeluM badhuM ja, paramAtmAno jIvabhAva athavA saMsAra, saghaLuM ja, nAza pAme che (vinazyati). paNa te to "anAdi hatuMne ? hA, hA, te chatAM (anAHi 3pa). are, eTaluM ja nahIM paNa samULaguM (sAmUi), mULa-sahita, eTale ke saMpUrNa rIte nAza pAme che. paraMtu Ama kyAre bane ? utpannAyAM tu vidAyA ! sati samI A vAkyaracanA pelA nAzano samaya darzAve che, - jyAre vidyA eTale ke AtmAnuM yathArtha jJAna, sAcI AtmAnubhUti utpanna thAya tyAre. AvI prakriyA konA jevI che ? vadhe svapnavat | pravIdha eTale jAgI javuM, jAgrata avasthA, jAgI jatAM jema svama nAza pAme che, tema. (200-201). anuvAda : avidyAnI jema tenAM pariNAma-svarUpa saMsAra paNa anAdi che, paraMtu yathArthajJAna utpanna thatAM ja, jAgI jatAM svapranI jema, avidyAnuM saghaLuM pariNAma paNa, anAdi hovA chatAM, tenAM mULa sahita, nAza pAme che. (200-201) TippaNa : avidyA ane enAM pariNAmasvarUpa sarvanAM "anAditva'nI A carcA prastuta eTalA mATe bane che ke ziSya, gurujI samakSa, potAnI muMjhavaNa raju karatI vakhate, anAditva aMgeno A muddo paNa e rajuAtamAM samAviSTa karyo hato. (zloka-194) "anAdi eTale te, jeno AraMbha (Adi) hoya nahIM. paramAtmAno jIvabhAva, buddhi vagere rUpI enI upAdhi jo kharekhara "anAdi hoya to eno nAza thaI zake nahIM, eTale te anaMta hoya, - evI saMpUrNarIte tarkasaMgata (Logical) jaNAya evI, ziSyanI dalIla hatI. ziSyanI tArkikatA (Logicality) evI hatI ke jo paramAtmAno jIvabhAva ane tenI "upAdhi" anAdikALanI hoya to, teno jIvabhAva nitya thaze, saMsAranuM nivAraNa azakya banaze ane Ama jo saMsAra cAlu ja rahe to pachI, jIvAtmAno mokSa paNa azakya ja nahIM, paraMtu eka anicchanIya anartha ja banI rahe ! nyAyadarzana pramANe, AvI paristhiti mATeno pAribhASika zabda che prasaM eTale ke "anicchanIya anartha', Undesirable contingency. - AcAryazrI pote paNa, pUrvapakSanI dalIlonuM khaMDana karatI veLAe, potAnAM bhASyomAM, khAsa to, brahmasUtra paranAM bhASyamAM, A prasaMga' zabdano prayoje che ane e rIte, nyAyadarzananA A pAribhASika zabdane vedAMta-darzanano paNa eka pracalita pAribhASika zabda banAvI de che ! ane mumukSu sAdhakane to, Avo "prasaMga' avazya muMjhave ja! ziSyanAM manane 378 | vivekacUDAmaNi Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMjhavI rahelI A gaDamathala gurujI AbAda pArakhI gayA ane enuM samayasara ane saMpUrNa nivAraNa A zlokamAM kare che. ane emanuM A nivAraNa, eka Adarza adhyApakane chAje evuM, paddhatisaranuM (systematical) che. temaNe sauprathama spaSTatA to e karI ke avidyA ane tenuM kArya (eTale ke, dehAtmabuddhi, ahaMbhAva, jIvabhAva vagere) bhale "anAdi hoya, paraMtu te kadI paNa, koI paNa saMjogomAM "anaMta', (an +anto nathI. AvI samaja, AvuM arthaghaTana (Interpretation) ayogya che, kAraNa ke A samagra brahmAMDamAM anAdi ane anaMta to mAtra eka ja che, ane te che brahma, AtmA athavA Atmatattva. ane ziSya uparyukta je tArkikatA pratipAdana karIne mokSanI asaMbhavitatAno muddo Ubho karyo, tenuM saMpUrNa khaMDana gurujIe be rIte karyuM H (1) avidyA ane enAM kAryanuM anAditva amuka maryAdita samaya mATenuM, eTale ke avidyA cAlu rahe teTaluM ja (Temporary) che, haMmezanuM (Permanent) nathI. sAdhakanAM manamAM AtmAnuM yathArthajJAna utpanna thatAM ja, A avidyAno Akho parivAra, anAdi hovA chatAM (sarva bhAve anAdi (pa) paNa samULago nAza pAme che (sahamUrta vinazyati), eTale ke te "anaMta' nahIM, paraMtu "sAnta' ( aMta) che. mULa savAla, vidyA eTale ke AtmAnubhUti utpanna thAya che, teno che (utpannAyAM tu vidAya). avidyA vagerenI svIkRti "svapra" jevI che : rAtre UMgha daramiyAna, svapra AvyuM, te ghaTanA che to sAcI ja, paraMtu enuM sAcApaNuM, enuM svIkAravApaNuM (puSya) kyAM sudhI ? jyAM sudhI UMgha cAlu rahe tyAM sudhI ja ! jAgyA pachI svapranI ghaTanA kevI-keTalI-kyAM sudhI Take ? A savAlano javAba ApavAnI jarUra ja rahetI nathI. sarvavidita e svapra, kharekhara, sva" ja hatuM, jAgatAMnI sAthe ja teno nAza thaI gayo ! (pravadhe svapnavata). jAgyA pachI, mANasane potAnI saghaLI svaprasRSTi khoTI, mithyA, bhrAMtirUpa samajAI jAya che, tene evI pratIti thaI jAya che tema ja, sAdhakane, jyAre, "huM to sat-ci-AnaMdasvarUpa chuM, azarIrI, nirAkAra, avidyAnI sarva upAdhiothI rahita evo nirupAdhika AtmA chuM' evuM, potAne vize ene yathArthazAna thAya tyAre peluM anAditya, tatkALa ane saMpUrNapaNe nirmULa thaI jAya che, nAza pAme che, - pachI bhale ne anAditya potAne anAdi mAnatuM hoya, to paNa ! (2) bIjuM e ke ziSyanI tArkikatA pramANe, jIvano mokSa asaMbhavita ja banI jAya to, - zruti, smRti vagere saghaLAM dArzanika zAstragraMtho ane saMto-mahaMto tathA AtmAno sAkSAtkAra karanAra AcAryonI vANI paNa aprAmANika, asatya ane mithyA kare ! ane AvuM to kadI banyuM nathI, kadIye bane ja nahIM - na bhUto, viSyati | zlokano chaMda : anupupa (200-201) vivekacUDAmaNi | 379 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 anAdyapIdaM no nityaM prAgabhAva iva sphuTam // 209 // anAderapi vidhvaMsaH prAgabhAvasya vIkSitaH / zlokano gujarAtI pATha : anAdyapIrda no nityaM prAgabhAva iva sphuTam // 201 || anAderapi vidhvaMsaH prAgabhAvasya vIkSitaH / zlokano gadya anvaya H anAve: prALu-amAvasya api vidhvaMsaM: vIkSitaH, (tasmAt) anAvi pivuM prAp-amAva: va no (na+3) nityaM (kRti) e (asta) / / 20-202 // zabdArtha : mukhya vAkya : anAve prAn-amAvasya api vidhvaMsa, vIkSitaH / prA - eTale pahelAM, pUrve, agAu, mAva eTale na hovApaNuM, an-astitva, anupasthiti, gerahAjarI, 'Absence, Non-existence'. prA mAva e pUrve na hovAnI paristhati. 'abhAva' e nyAya-darzanano eka pAribhASika zabda che.. dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva, e phUla sAta padArtho'mAMno A 'abhAva' chello ane sAtamo padArtha che. abhAva' be prakArano che : (1) saMsargaabhAva ane (2) anyonya-abhAva. saMsarga-abhAva paNa A traNa prakArano che : (1) prAk abhAva, (2) pradhvaMsa-abhAva, ane (3) atyaMta-abhAva 'abhAva'nA A pAMca prakArone koThA(Table)nAM rUpamAM, A rIte, darzAvI zakAya : saMsarga-abhAva abhAva anyonya-abhAva prAk-abhAva pradhvaMsa-abhAva atyaMta-abhAva nyAya-darzananA 'tarka-bhASA', 'tarka-saMgraha' 'saptapadArthI', 'tarkakaumudI', 'nyAyasAra', - vagere graMthomAM A abhAvanuM prakaraNa savistara samajAvavAmAM AvyuM che, paraMtu ApaNA mATe to, abhAvano prAz-abhAva e eka ja prakAra prastuta che, eTale enAM svarUpanI samajUtI ja paryApta thaze. sauprathama to e samajI levAnuM rahe che ke 'dravya' vagere prathama cha padArtho 'bhAva-rUpa' (hAjarI athavA upasthiti - Presence rUpavALAM) che. A 'abhAva'nI vyAkhyA (enuM 'lakSaNa' Definition) A pramANe ApavAmAM AvI che : bhAvamitra: pArtha: pratiyoLijJAnAdhInaviSayaH / pratiyoLI eTale viruddha-viparIta380 | vivekacUDAmaNi Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikUla tattva. koI paNa tattvanA abhAvanuM jJAna tyAre ja meLavI zakAya, jayAre tenA virodhI tattvanuM jJAna meLavI levAmAM AvyuM hoya. dAkhalA tarIke, ghaTAbhAva (ghaTa+abhAva)ne to, ane tyAre ja samajI zakAya, jo ane jyAre ApaNe ghaTAbhAvanA virodhI pratiyogI) evA ghaTane barAbara samajI lIdho hoya. ghaDo eTale zuM? ghaDAnuM svarUpa kevuM che? e jANyA-samajyA vinA ghaDAnI gerahAjarI, eTale ke ghaTAbhAvane samajI na zakAya. ghaDo hAjara na hoya evI vastusthiti, eTale, ghaDAno abhAva, ghaTa-abhAva. abhAvanuM A prAthamika svarUpa samajyA pachI, have ApaNe, ApaNA mATe ahIM prastuta che, te prAguabhAva para AvIe : mATI kAraNa" ane emAMthI banAvavAmAM Avelo ghaDo "kAya che. ghaDo utpanna karavAmAM Avyo te pahelAM (W), mATI(kAraNa)mAM rahelA ghaDA(kAya)no abhAva, eTale prAguabhAva. mATImAM ghaDo hAjara hoto, - A thayo ghaDAno prAgabhAva. taMtuo (eTale ke tAMtaNAM) "kAraNa" che, ane emAMthI vaNavAmAM AveluM paTa (eTale ke kApaDa) e "kArya che. paTa vaNavAmAM AvyuM te pahelAM (prA), taMtu(kAraNa)mAM rahelA paTa(kAya)no abhAva, eTale prApha-abhAva, paTa-prAgabhAva. TUMkamAM, ghaTa ane paTa utpanna thayAM te pahelAM (prA), ghaTa-prAgabhAva ane paTa-prAgabhAva astitva dharAvatAM hatAM, eTale ke AvA be abhAvo, ghaTa ane paTanI utpatti pahelAM hAjara hatAM, ane temanI te hAjarI kyAre zarU thaI haze, te koI ja jANatuM nathI tethI, A be prAgabhAvo anAdi che. paraMtu A prAgabhAvo anaMta nathI, sAtta (sa+aMta) che, vinAzI che, kAraNa ke jevAM ghaTa ane paTa jevAM kAryo astitvamAM Ave, tevAM ja, ghaTa ane paTanA prAgabhAvo naSTa thaI jAya. TUMkamAM, prAgabhAva anAdi che, paraMtu anaMta nathI, eno aMta nizcita che, ane te aMta eTale te te kAryonI utpatti. have ApaNe, zlokamAMnA zabdonI artha-samajUtI para pAchAM AvIe : vidhvasa eTale vinAza, aMta. vakSita: eTale jovAmAM Avyo che. Ama, A mukhya vAkyano artha A pramANe thaze : anAdi evA prAgabhAvano paNa vinAza eTale ke aMta jovAmAM Avyo che. eno artha e thayo ke koI paNa vastu "anAdi bhale hoya, te anaMta nathI, te paNa sAtta che. (tama) manavi pi hUM (tartha ) prAmAva: rUva no nitya (tti) murTa (jIta) / mudde eTale spaSTa, saraLa, samajAya tevuM. tethI, anAdi hovA chatAM, A (avidyA ane tenuM kArya), prAgabhAvanI jema nitya nathI, e hakIkata spaSTa che. (201-202). anuvAdaH anAdi evA prAgabhAvano paNa vinAza jovAmAM Avyo che, tethI anAdi hovA chatAM paNa A (avidyA ane tenuM kArya) prAgabhAvanI jema nitya nathI, e hakIkata) spaSTa che. (ra01-202) vivekacUDAmaNi | 381 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: "prAgabhAvanuM svarUpa, A pahelAM, zabdArtha-vibhAgamAM, mATI-ghaTa ane taMtu-paTanA dAkhalA ApIne savistara samajAvavAM AvyuM hovAthI, have jIvabhAva ane avidyA e badhuM bhale anAdi hoya, - A badhAM paNa, upara prAgabhAvanuM svarUpa vizadatApUrvaka, tAttvika rIte, ane zAstrIya saMdarbhamAM samajAI jatAM, anaMta nathI, eno paNa vinAza che, aMta che, e hakIkata spaSTa thaI jaze. jIvabhAvano vinAza kyAre thAya? AtmAnAM yathArtha jJAnano udaya thAya tyAre. ghaDAno prAgabhAva eTale ghaDo utpanna thayo, te pahelAno abhAva, paNa jevo ghaDo banAvavAmAM Avyo, tevo ja, te ja kSaNe, teno prAgabhAva naSTa thaI gayo. siddhAMta e che ke kAraNanA nAzamAM ja kAryano nAza rahelo che, tethI AtmAnAM yathArthajJAnanI prApti thatAM, jIvabhAvanAM kAraNarUpa avidyAno nAza thAya ja. samagra carcAno niSkarSa e che ke jIvabhAva bhale anAdi hoya, e anaMta nathI, sAtta che, vinAzI che. jIvabhAva utpanna thAya che avidyA-ajJAnane kAraNe. vidyA ane jJAnano udaya thatAM ja te nAza pAme che. ane eTale ja enAM astitvane, enI sattAne, svapra jevI pratibhAsika, mAtra dekhAya che tevI, kahevAmAM AvI che. (kavo svapnavata - zloka 201) TUMkamAM, ziSyanAM manamAM, anAditva vizenI je gaDamathala hatI tenuM, gurujIe, abhAva athavA prAgabhAvanAM svarUpane nirUpIne, A rIte, nivAraNa karyuM. mokSArthI sAdhakane have spaSTa samajAI gayuM haze ke jIvabhAva ane tenAM pariNAma-svarUpa A saMsAra ane samagra jIvasRSTi anAdi chatAM sAnta che. zlokano chaMda : anuSupa (201-202) 202-203-204 yabuddhyAdhupAdhisaMbandhAt parikalpitamAtmani // 202 // jIvatvaM na tato'nyattu svarUpeNa vilakSaNam / saMvanya: svAtmano vRddhayA mithyAjJAnapura sara: me ra0rU . vinivRttirbhavet tasya samyag-jJAnena nAnyathA / brahmAtmaikatvavijJAnaM samyag-jJAnaM zrutermatam // 204 // zlokano gujarAtI pATha : yabuddhayAdhupAdhisaMbandhAtu parikalpitamAtmani ! 202 / jIvavuM na tatoDanyag svarUpeNa vilakSaNam | saMbandhaH svAtmano buddhayA mithyAjJAnapura:saraH II 203 // vinivRttirbhavet tasya samyagu-jJAnena nAnyathA | brahmAtmakatvavijJAna samya-jJAnaM zrutermatam II 204 || 382 | vivekacUDAmaNi Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokono gadya anvaya : Atmani vRddhi-A-i3pAdhisaMbandhAt parilpita yat nIvatva, (tat) tataH AtmanaH anyat svarUpena tu vilakSaLa na (masti), svAtmanaH buddhyA saMbandhaH mithyAjJAnapuraH saraH ( asti ), tasya samyag - jJAnena vinivRttiH bhavet na anyathA, brahmAtmaikatvavijJAnaM zruteH samyag - jJAnaM matam // (202-03-204) zabdArtha : mukhya vAkya : Atmani vRddhi-gAri-3AdhisaMvandhAt pariSita yat nIvattuM (tat) tataH Atmana; anyat svarUpena na (masti) / AtmAmAM buddhi vagere upAdhinA saMbaMdhathI kalpAyeluM, jenI kalpanA thaI che te, jIvatva, vizuddha AtmAthI bhinna (ke alaga, juduM) paNa nathI. svarUpeLa tu vilakSaLa (na asti) / svarUpathI vilakSaNa paNa nathI. -------- svAtmana: bukhyA saMvanya: mithyAjJAnapuTasa: (masti) / (kAraNa ke) potAnA AtmAno buddhi sAtheno saMbaMdha e ja, mithyAjJAna che. tasya mithyAjJAnasya samyagjJAnena vinivRtti: bhavet na anyathA / nivRtti eTale pUrepUruM nivAraNa, dUrIkaraNa, dUra karavuM te. A mithyAjJAnanuM pUrepUruM nivAraNa (huM zuddha-buddha-mukta-nitya AtmA chuM' - evAM) samyag-jJAnathI, eTale ke AtmajJAnathI, yathArtha jJAnathI thAya che, bIjI koI rIte nahIM. brahma-AtmA-va-vijJAnaM samya-jJAna (ti) zruteH matam (asti) / brahma ane AtmAnI ekatAno anubhava e ja samyag-jJAna che, yathArtha lAMna che, evo zrutino, eTale ke upaniSadono mata che, eTale ke jIva ane brahmanI aikyAnubhUti, e ja samyag-jJAna che, evo zrutino abhiprAya che. (202203-204) - anuvAda : AtmAmAM buddhi vagere upAdhinA saMbaMdhathI kalpAyeluM je jIvatva che te, te(AtmA)nAthI bhinna nathI ane svarUpathI vilakSaNa paNa nathI, kAraNa ke potAnA AtmAno buddhi sAtheno saMbaMdha e ja mithyAjJAna che, te(mithyAjJAna)nuM AtmAnAM yathArthajJAna vaDe pUrepUruM nivAraNa thAya che, bIjI koI rIte nahIM. jIva ane brahmanI ekatAno anubhava e ja samyak jJAna che, evo zrutino mata che. (202-203-204) TippaNa : prAgabhAvano saMdarbha ApIne, graMthakAre, gayA zlokamAM, pratipAdana karyuM ke jIvabhAva anAdi hovA chatAM te anaMta nathI, sAnta (sa+anna) che. jevI brahmabhAvanI prApti thAya ke tarata ja jIvabhAvano aMta Ave che, eno nAza thaI jAya che. ATaluM samajI lIdhA pachI, mumukSunAM manamAM savAla e Ubho thAya ke Avo A jIvabhAva utpanna zA kAraNe thAya che ? ane enuM AtyaMtika nivAraNa zI rIte thaI zake ? buddhi vagere to dArzanika dRSTie 'upAdhi' ja che. je AtmA mULabhUtarUpe zuddha-buddha che, temAM upAdhirUpa A buddhi vagerenA saMbaMdhanA kAraNe ja anAdi evo vivekacUDAmaNi / 383 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A jIvabhAva utpanna thAya che. hakIkatamAM, AtmAno buddhi vagere sAtheno A saMbaMdha, e paNa mAtra eka kalpanA ja che, AtmAmAM pelI upAdhinuM AropaNa ja che, AvI kalpanA ke AvuM AropaNa paNa eka bhrAMti ja che, je, mAtra ajJAnanuM ja pariNAma che, kAraNa ke A jIvatva paNa AtmAthI bhinna nathI, alaga nathI (nIvatve mAtmanaH ra anyata). vaLI, jIvatvanuM bicArAnuM zuM gajuM ke te AtmAthI vilakSaNa evuM, potAnuM svataMtra astitva dhAraNa karI zake? AvuM to kadApi banI zake ja nahIM, kAraNa ke saMbaMdhanuM to svarUpa ja evuM che ke te ubhayAnvayI che, be svataMtra ane bhinna vastuo ke tattvo vacce ja hoI zake, -. jyAre ahIM jIva ane AtmA to eka ja che, e benI vaccenuM tAdAbhya to mAtra kalpavAmAM ja AvyuM che (rilpita). to pachI, AvI kalpanA thaI ja kema? jIvatva ane AtmA, e baMne eka ja hovA chatAM, e baMnene jUdA mAnIne, e baMneno saMbaMdha kalpavAmAM Avyo, - evuM mithyAjJAna ja, enuM ekamAtra kAraNa (vinivRtti:) hatuM. to have A mithyAjJAnanuM nivAraNa kevI rIte karavuM ? A savAlano javAba to sAva sIdhosAdo ane saraLa che : mithyA-jJAnanuM nivAraNa to mAtra eka ja rIte thaI zake, - samyagujJAna vaDe. samyagu-jJAna eTale AtmAnuM yathArthajJAna, jIva ane brahma(AtmA)nI ekatAno anubhava. bAhya ane AtmAnI aikyAnubhUti e ja samyagu-jJAna. hakIkatamAM, jIva ane brahma e be bhinna nathI, paraMtu eka, abhinna ane advitIya che, evuM jJAna, evI pratIti, e ja samyajJAna, ane Aja zreSTha tathA sarvottama, sarvotkRSTa jJAna che. paraMtu Avo mata kono che? jeno teno nahIM, paraMtu cAra pramANomAM je sauthI vadhAre pramANabhUta (Authoritative) che te, - zabdapramANano, zrutino, vedono, upaniSadono ! (braha-mAtmA- vijJAna parva jJAna rUti kRteH matam ) zlokono chaMda : anurupa (202, 203, 204) 'tadAtmAnAtmanoH samyag-vivekenaiva sidhyati / tato viveva: vartavya: pratyabhAsavAno 205 che. zlokano gujarAtI pATha: tadAtmAnAtmano samyagu-vivekanaiva sidhdhati tato viveka kartavya pratyagAtmAdAtmanoH | 205 zlokano gadya anvayaH mAtmA-nAtmano sa-vivena vi tat (sA 384 | vivecUDAmaNi Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna) sidhdhati / tata: AtmA-gasad-gAtmano viveH rtavyaH // 206 // zabdArtha : mukhya vAkya : tat (samyak jJAnaM) sidhdhatti / te, eTale ke samyag-jJAna, AtmAnuM yathArthajJAna siddha athavA saMpanna thAya che. zAnAthI ? AtmA-anAtmano: sad-vivena v / AtmA ane anAtmAnA samyak eTale ke yathArtha viveka vaDe ja. tat - tethI, mATe, te kAraNe. tethI zuM karavuM joIe ? pratyA AtmA asa-Atmano: viveH rtavyaH / pratyak-AtmA AtmA ane anAtmAnA samyak eTale ke yathArtha viveka vaDe ja tataH tethI, mATe, te kAraNe. tethI zuM karavuM joIe ? pratyay-AtmA-akSa-gAtmano: viveka rtavya:| pratyak AtmA eTale sva-svarUpa AtmA, asa-AtmA eTale khoTI rIte AtmA banI beThelAM buddhi-vagere, eTale ke, hakIkatamAM, anAtmA. sva-svarUpa AtmA ane anAtmA vacce viveka karavo joIe. (205) anuvAda : AtmA ane anAtmA vaccenA yathArtha viveka vaDe ja te (samyagjJAna) siddha thAya che, (ane) tethI sva-svarUpa AtmA ane anAtmA vacce viveka karavo joIe. (205) TippaNa : mokSArthI sAdhake bhUlonI je paraMparA zarU karI, temAM sauprathama hatI, AtmAmAM buddhi vagerenI parikalpanA. A ja hatuM mithyAjJAna, ane A mithyAjJAna to mAtra samyajJAna vaDe ja nivArI zakAya, - eTaluM to gayA zlokamAM, graMthakAre, pratipAdita karyuM. vaLI, A samyajJAna eTale bIjuM kazuM ja nahIM, paraMtu brahma ane AtmAnI ekatAno anubhava (brahmAmaivavijJAnam). paraMtu AvuM zruti-saMmata, upaniSadoe ekI-avAje (Unanimously) pramANabhUta TharAveluM samyajJAna siddha kevI rIte karavuM ? A praznano pratyuttara A zlokamAM ApavAmAM Avyo che. sArInarasI ane sAcI-khoTI evI be paraspara-bhinna vastuo vaccenA viveka(Sense of Discretion, Discrimination)nA mahimAnuM, A pahelAM, nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. vaLI, viveka paNa samyak, sAco, yathArtha hovo joIe. sAdhake bIjI je vAta yAda rAkhavAnI che te, AtmA sivAyanuM je kaI che saMsAra, avidyA, buddhi vagere, te badhuM anAtmA ja che. AtmA ane anAtmA vaccenA yathArtha viveka vaDe ja te, - samyag-jJAna siddha thaI zake che; eTale ke sAdhaka mATenI, pAyAnI, mahattvanI bAbata che, sva-svarUpa evA AtmA ane khoTI rIte banI beThelA evA, buddhi vagere (ar), eTale ke anAtmA vacceno saghaLI nitya-anitya ane sopAdhika-nirupAdhika vastuo vacceno avazya karavAno viveka. TUMkamAM, jene mokSaprApti karavI che evA mokSArthI sAdhaka mATe, AvI yathArtha vivekabuddhi eka anivArya (Indispensable) AvazyakatA che. zlokano chaMda : anuSTupa (205) vivekacUDAmaNi / 385 pharmA - 25 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jalaM paMkavadatyantaM paMkApAye jalaM sphuTam / yathA bhAti tathA''tmApi doSAbhAve sphuTaprabhaH // 206 // zlokano gujarAtI pATha : jala paMkavadatyanta paMkApAye jalaM phuTamAM yathA bhAti tathADaDatmApi doSAbhAve phuTaprabhaH | 20 || zlokano gadya anvaya : satyataM paMvat () narta paM-apAve yathA sphuTaM jalaM bhAti, tathA AtmA api doSa-abhAve sphuTaprabhaH (bhavati) | 206 . zabdArtha paMdva eTale kAdavavALuM, gaMduM, meluM, kapAya eTale nAza, dUrIkaraNa. pa-apAya eTale kAdava vinAnuM banatAM, kAdava (nIce) besI jatAM, are eTale svaccha, zuddha, nirmaLa, cokakhuM. atyanta eTale khUba, atizaya, ghaNuM. khUba kAdavavALuM hovA chatAM, kAdava nIce besI jatAM, pANI svaccha dekhAya che, te pramANe, "te pramANe zuM? ToSa-3mAve . toSa, jIvabhAvarUpI doSa. A jIvabhAvarUpI doSa dUra thatAM, rA: (mati) | doSamukta thatAM, spaSTa prabhAvALo bane che, spaSTapaNe prakAze che, eno prakAza spaSTa thaI jAya che. (206). anuvAda : pANI, atizaya kAdavavALuM hovA chatAM, kAdava (nIce besI jatAM), jema svaccha dekhAya che tema, AtmA paNa doSamukta thatAM, spaSTa prabhAvALo banIne prakAze che. (206) TippaNa : kAdavathI meluM baneluM (vA) pANI ane jIvabhAvarUpI doSavALo AtmA, - e baMne vacce ahIM sarakhAmaNI (tulanA) karavAmAM AvI che. vAMdho ke vAMka pANIno nathI, emAM bhaLelA kAdavano che, kAdavane ja kAraNe pANI gaMdu banI jAya che, peya (pIvA lAyaka) rahetuM nathI. paraMtu kAdava dUra thatAM athavA nIcetaLiye besI jatAM (paM-mAye), e ja pANI sApha (pura) banI jAya che ane peya banI rahe che. e ja rIte, AtmA to haMmeza mATe eka pUjya, svIkArya-nirmaLa athavA icchanIya tattva che. muzkelI UbhI thAya che, jyAre e jIvabhAvarUpI doSathI kharaDAya che, potAnA svakIya prakAza (mA) vinAno (nijhama) banI jAya che. saMniSTha sAdhanAnAM pariNAme, sAdhaka emAM, eTale ke AtmAmAM pravezI gayelA jIvabhAvarUpI doSane dUra kare che, eTale ke jyAre AtmA A rIte doSa-vinAno (toSAmave) banI jAya che tyAre, eno potAno prakAza (mA) chato thaI jAya che, eTale ke te potAnI spaSTa prabhA vaDe prakAzavA mAMDe che. ( prama: mavati ) 386 | vivekacUDAmaNi Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUMkamAM, AtmA spaSTa rIte prakAzato nahoto, eTale ke sAdhakane tenuM spaSTa darzana thatuM hotuM, tenuM kAraNa e hatuM ke jIvabhAvarUpI doSanuM AvaraNa tenA para AvI gayuM hatuM. AtmA A doSa vaDe "AvRta" (Covered) thaI gayo hato, DhaMkAI gayo hato. paraMtu jIvabhAvarUpI A doSanuM AvaraNa dUra thatAM lASAmA), AtmA svakIya prakAza vaDe jhagamagavA lAgyo, jhaLAMhaLAM banI gayo ! zlokano chaMda : anuSupa (206) 207 asannivRttau tu sadAtmanaH sphuTaM pratItiretasya bhavet pratIcaH / tato nirAsaH karaNIya eva - - satAtmanaH sAdhvahamAvitu: || ra07 zlokano gujarAtI pATha : asannivRttau tu sadAtmanaH skuTuM pratItiretasya bhavet pratIcaH | tato nirAsaH karaNIya eva - - sadAtmanaH sAdhvahamAdivastunaH | 207 || zlokano gadya anvaya : maka-nivRttI tu pratIva: tirtha sad-mAtma: pratItiH sphuTaM bhavet / tataH sad-AtmanaH ahaM-Adi-vastunaH sAdhu nirAsaH raLIya: a | 207 || zabdArtha : mukhya vAkya : masa-nivRtta tuM pratIka hataNa sa6 mAtmanaH pratItiH re bhavet nivRttiH eTale nivAraNa, dUra karavAnI prakriyA, drIkaraNa konI nivRtti? basanI, eTale ke khoTA, mithyA, brAntikalpita jIvabhAvanI nivRtti, asata-svarUpa avidyA tathA A saMsAranA prapaMcanI nivRtti, sad-gAtmaka pratiti: 8 mA pratItiH eTale anubhUti, anubhava, pratIvaH eTale pratyaMgAtmA, aMtaHkaraNamAM rahelo jIvAtmA, sata-svarUpa AtmA. asatanuM nivAraNa thatAM ja, aMtaramAM rahelA A pratyagAtmA evA sat-svarUpa AtmAnI pratIti, enI anubhUti spaSTa thAya che. sad-gAtma: madaM dvi-vastuna: sAdhu nirI: varaNIya parva | tataH tethI. tyArapachI zuM karavuM joIe ? nirAsa: | ni: eTale nivRtti, nivAraNa, dUra karavuM te, eTale kartavya, karavA yogya, karavuM joIe, sIdhuM sArI rIte, sArI peThe, zAmAMthI ? kono nirAsa ?' - mAtma: - sat-svarUpa AtmAmAMthI, ahaMkAra (6) vagere vastune sArI peThe dUra karavI joIe. (207) viveMkacUDAmaNi | 387 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : asatanuM eTale ke avidyAnuM nivAraNa thatAM ja, aMtaramAM rahelA A sasvarUpa AtmAnI anubhUti spaSTa thAya che, tyArapachI sasvarUpa AtmAmAMthI ahaMkAra vagere vastune sArI peThe dUra karavI joIe. (207) TippaNa: mahattvanI vAta che AtmAne AvarI rahelA jIvabhAvarUpI doSane dUra karavAnI. A doSa dUra thAya ke tarata ja AtmAnI potAnI prathA pragaTa thaI jAya che, te pote svakIya prakAza vaDe spaSTapaNe prakAze che. sAdhakano haMmezano prayAsa yathArtha vivekabuddhinA viniyoga vaDe, sasvarUpa AtmAmAM, pelA doSane kAraNe ghara karI beThelA ahaMkAra vagere vastunuM sArI peThe, - eTale ke AtmA saMpUrNa rIte nirmaLa thaI jAya, evI rIte - nivAraNa karavAno hovo joIe. aMdhArAne kAraNe, doraDA paranAM sarparUpI AropaNanA doSanuM nivAraNa thatAM ja, doraDuM potAnAM mULasvarUpe, jonAranI samakSa, spaSTa rIte dekhAvA lAgyuM e ja rIte, ahIM, AtmA para, ahaMkAra vagere vastuonAM AropaNano doSa hato tyAM sudhI, sasvarUpa AtmAnI pratIti spaSTa nahotI. ahaMkAra vagere vastuone kAraNe, bhrama-janya ane avidyA-kalpita jIvabhAva, e ja AtmA paranAM AropaNarUpI doSa. mokSArthI sAdhake A doSano "nirAsa' karavo ja rahyo ! (nira/sa: varaNIya parva ) TUMkamAM, "sata' paranAM "asata'nA AropaNa-doSanuM nivAraNa e, sAdhaka mATe, pAyAno dharma (Fundamental duty) banI rahe che. (207) zlokano chaMda upajAti (2007) 208 ato nAyaM parAtmA syAdvijJAnamayazabdabhAk / vikAritvAjjaDatvAcca paricchinnatvahetutaH / dRzyatvAd vyabhicAritvAnnAnityo nitya iSyate // 208 // zlokano gujarAtI pATha: ato nAyaM parAtmA syAdvijJAnamayasabhA / vikArivAjajaDavAthya paricchinnavahetutaH | dizyatAd vyabhicArivAjJAniyo nitya ISyate | 208 || zlokano gadya anvaya : vijJAnamayImA (voza), viviAta, jaDatvAt, paricchanatvahetutaH (tathA ca), dRzyatvAt, vyabhicAritvAt, nityaH na rUdhyate, (tamA) (4) nitya: (ti), mata: (:) parAtmA na thAt ra08 zabdArthaH mukhya vAkya : vijJAnamayarItvamA yaM (za:) nitya: 1 rUdhyate || zabdamA - e zabda vaDe vAcya, e nAme oLakhAto A vijJAnamaya (koza), 388 | vivekacUDAmaNi Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya ne dhyate | nitya hoI zake nahIM. AvuM zA kAraNe ? A kAraNo, A pramANe, pAMca : (1) vAritvIt - vikArI, eTale ke parivartanazIla, paLe paLe badalAto hovAthI. je nitya hoya, eno artha ja e ke te eka ja svarUpamAM haMmeza rahe che. ane A koza to vAraMvAra badalAto ja hoya che, te kAraNe te nitya hoI zake nahIM, (2) gaDavA - jaDa hovAthI. jaDa hoya te nitya hoI zake ja nahIM, (3) ricchannatvatataH "paricchinna' eTale sImAvALo, sImita, maryAdita. AvuM kAraNa hovAthI (taka). (4) tvati - AtmAno. te. dazya viSaya banato hovAthI ane (pa) khavAritvA - "vyabhicArI' eTale ke anekagAmI, aneka tattvonA saMparkamAM raheto hovAthI. A pAMca kAraNe A vijJAnamaya koza nitya hoI zake nahIM. ( joza:) nitya: (va ti) . A koza anitya ja che. gata AthI, A kAraNe, eTale ke te anitya ja che, - e kAraNe. A kAraNe zuM kahevAnuM prApta thAya che ? - e ja ke ayaM (zaH) paratmA na thAta ! A vijJAnamaya koza paramAtmA nathI. (208). anuvAdaH "vijJAnamaya' e zabdathI oLakhAto A (koza), kSaNe kSaNe badalAto hovAthI, jaDa hovAthI, te maryAdita che. e kAraNe, (AtmAno) dazya viSaya banato hovAthI, ane vyabhicArI hovAthI, te nitya hoI zake nahIM, anitya ja che, ane AthI te paramAtmA nathI. (208) - TippaNa: graMthakAre pAMca kozonAM nirUpaNano AraMbha cheka zloka-156thI karyo ane vacce, annamaya-prANamaya-manomaya e traNa kozo vizenI vicAraNA pUrI karIne, A cothA koza-vijJAnamaya-nuM nirUpaNa zloka-186thI zarU karyuM hatuM, tenuM samApana A zlokamAM thAya che. chellA 22 zlokomAM cAlI rahelAM nirUpaNanA saMdarbhamAM, A koza sAthe saMkaLAyelA aneka prastuta mudAone, graMthakAre, raju karyA. eTale, A vijJAnamayakozanA prastuta viSayano saMdarbha koIka vAcaka vIsarI jAya, evuM na banavA pAme, e hetuthI, ATalI spaSTatA karavAnuM jarUrI banyuM. - vijJAnamaya kozanAM svarUpa vize koI paNa sAdhaka jarA paNa bhramamAM na rahe eTalA mATe, AcAryazrIe enA vizenI eka atyaMta mahattvanI vAta bhArapUrvaka (Emphatically) jaNAvI dIdhI ke A koza, te paramAtmA nathI (ayaM na patmiA. cAtuM ). "kema? evuM koI pUche to teno uttara A pramANe rokaDo che : te to 'anitya che (nityaH pti). vaLI, bIjo savAla pUchAya ke "A koza nitya kema na hoI zake ?(the nitya: ra yA ?)' to, teozrI, saMpUrNa rIte pratItijanaka evAM jaDabesalAka pAMca kAraNo Ape che ane A pAMceya kAraNo, kharekhara, khUba samajavA jevAM che : (1). paheluM kAraNa e ke A koza vikArI che, vicitvA. enAmAM satata pheraphAro thatA rahe che. sthULabuddhi sUkSmabuddhi, vivekabuddhi-vivekavihIna buddhi, Atmabuddhi-anAtmabuddhi, maMdabuddhiparipakvabuddhi vagere jevA aneka vikAro vivekacUDAmaNi | 389 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ temAM jovA maLe che. paramAtmA jevuM je nitya hoya te to haMmezAM e ja svarUpamAM cAlu rahe, enAmAM kazAM ja parivartano kyAreya na Ave. (2) bIjuM, A koza jaDa che (vaDavA). je jaDa hoya, caitanyavihIna hoya, parataMtra hoya, te kadApi nitya hoI zake nahIM. vizuddhasvarUpamAM paramAtmA to, nitya hovAthI, haMmezAM caitanyasabhara ane svayaMsvataMtra hoya che. (3) trIjuM, A kozane aneka prakAranA paricchedo naDe che (parichinnatvadetu:). paricchedo eTale sImAo, maryAdAo (Limitations). deza-kALa-vastu vagere aneka tattvothI, te paricchinna-maryAdita-sImita che, jyAre paramAtmA to sadA-sarvadA aparicchinna, anAdi, anaMta, che, ene koI sImA naDatI nathI. te to asIma ke niHsIma che. je nitya hoya te, AvA badhA paricchedothI mukta hoya. (4) cothuM, je nitya hoya te haMmezAM dRSTA (seer) hoya, dazya (seen) na hoya. A koza to AtmAno dRzya viSaya bane che (kUvAta) ane je "dRzya' hoya te nitya hoI zake nahIM. dRzya uparAMta te zeya (Known, jJAnanuM karma) che, jyAre nitya evA paramAtmA to haMmeza jJAtA (jJAnano kartA - Subject) ja rahe che. ane chelle tathA (5) pAMcamuM e ke A koza anekagAmI hovAne kAraNe te vyabhicArI che ( vAritrAta). paramAtmA to suSupti-sahita traNeya avasthAmAM hAjara hoya che, sat hovAthI bhAvarUpa hoya che, suSupti daramiyAna paNa te sAkSI-svarUpe upasthita hoya che, jyAre suSuptisamayamAM A koza hAjara hoto nathI, eno bhAva (Presence) hoto nathI, asat hovAthI eno, tyAre, abhAva hoya che. nitya ane anitya eTale ke sata ane asanI hAjarI ane gerahAjarI eTale ke temanAM bhAvarUpa ane abhAvarUpa vize, gItAe saMkSipta chatAM sacoTa nirUpaNa karatAM spaSTa jaNAvyuM che ke, je asat (anitya) hoya, teno kadI bhAva (Presence) hoto nathI, ane je sat (nitya) hoya, teno kadI abhAva (Absence) hoto nathI :nAsato ( kamalata:) vidyate bAvo nAmAvo ( samAva:) vidate sata: . (2, 26) AvAM badhAM kAraNone lIdhe, A vijJAnamaya koza nitya hoI zake nahIM (nitya: 7 3Syata) ane AthI (mata:) te paramAtmA na hoI zake, nathI ja (parItmA na thAta !). paramAtmA hovAnI, A vijJAnamaya kozanI apAtratA, Ama, e kozanuM nirUpaNa pUruM karatAM, AcAryazrIe, asarakAraka rIte, siddha karI dIdhI. paramAtmA to, A brahmAMDamAMnI sarva vastuothI, emAMnAM samasta tattvothI, e sarvathI, e samastathI, e samagrathI, sadA-sarvadA viziSTa che, jUdo che, nyAro che, bhinna che. are, e to eka ja che, advitIya che, to pachI eno samakakSa (Equivalent) hovAnuM ke banavAnuM A kozanuM bicArAnuM to gajuM ja zuM? zlokano chaMda : anuNupa (2008) 390 | vivekacUDAmaNi Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 AnandapratibimbacumbitatanuvRttistamojjRmbhitA syAdAnandamayaH priyAdiguNakaH sveSTArthalAbhodaye / puNyasyAnubhave vibhAti kRtinAmAnandarUpaH svayaM ___bhUtvA nandati yatra sAdhu tanubhRnmAtraH prayatnaM vinA // 209 // zlokano gujarAtI pATha: AnandapratibimbacuSmitatanuvRttistamojUsmitA syAdAnandamayaH priyAdiguNaka svArthalAbhodayaH | puNyasyAnubhave vibhAti kRtinAmAnandarUpaH svayaM bhUtvA nandati yatra sAdhu tanuzrunmAtra prayatna vinA // 209 zlokano gadya anvaya : mAna-prativi4-blitataH tama:-3gRmitA. vRttiH priyAdiguNaka: AnandamayaH syAt / sva-iSTa-arthalAbhodaye, puNyasya anubhave, kRtinAM AnandarUpaH svayaM vibhAti, yatra tanubhRt-mAtraH bhUtvA prayatna vinA sAdhu nati | ra00 || | zabdArtha : (ka) mAnandamayaH (joza:) yata Anandamaya koza Avo (ddaza:) che. "Avo' eTale kevo (za:) ? AnandativivUitisvitaH | ta: eTale zarIra. eTale A AkhA zabdano artha Avo thAya : AnandarUpa AtmAnuM je zarIramAM pratibiMba paDe che tevo. vaLI, kevo ? tama:-3mitA vRtti: | tama: eTale tamoguNa, 3jhumatA eTale tamoguNathI pragaTa thatI, tamoguNavALI vRtti. AvI vRtti e ja Anandamaya koza. vaLI, te priya-Adigukha: eTale priyatA, Amoda-pramoda-moda vagere guNovALo che. A Anandamaya kozano sAkSAtkAra, enuM darzana kone, kyAre thAya che? sva-I-artha-nAmo - potAnI icchita vastu AvI maLe tyAre, puSya, anubhave (va) - potAnAM puNyakarmano anubhava thAya tyAre, eTale ke potAnAM puNyakarma pAkatAM, pAke tyAre. (4) mAnarUpa: svayaM vimati | A Anandamaya koza pote ja, AnandanAM rUpamAM dekhAya che, jaNAya che, darzana Ape che. kone? kRtinAm - kRtina eTale puNyakarma karanAra, puNyazALI vyakti. AvI vyaktione A koza dekhAya che, eTale ke AvI puNyazALI vyaktio pote ja AnaMdamayasvarUpa banI jAya che. te vakhate zuM bane che ? yatra tanuzruta-mAtra: (mAnakUpa:) mUvI vyata vinA sAdhu tatvati | tamRt eTale zarIra (1) dhAraNa karanAra, dareka prANI, dehadhArI, AnaMdamaya banIne, kazA paNa prayatna vagara, sArI rIte AnaMda anubhave che. TUMkamAM, tyAre, te vakhate, puNyodaya-samaye, prANImAtra, vinA prayatna AnaMdita banI jAya che. (209) anuvAda : AnandarUpa AtmAnuM je(zarIra)mAM pratibiMba paDe che, tevI tamo vivekacUDAmaNi | 391 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNavALI vRtti, priyatA (pramoda, moda vagere) rUpe Icchita vastu maLatAM, AnaMdamaya koza pragaTa thAya che. vaLI, potAnAM puNyakarmano anubhava thAya tyAre, puNyakarma karanArAM manuSyone (A koza) AnaMdarUpe svayaM jaNAya che, jemAM prANImAtra AnaMdamaya banI, kazA paNa prayatna vagara, sArI rIte AnaMda anubhave che. (209). TippaNa : zloka-15thI zarU thayeluM, pAMca kozonAM svarUpanuM, nirUpaNa, have, A chellA, pAMcamA, AnaMdamaya-kozanAM svarUpanAM nirUpaNa (zloko-209-210211) sAthe, pUruM thAya che. zloka-212mAM A pAMceya kozono upasaMhAra karIne, graMthakAra, mokSArthI sAdhakane, e pAMceyanA niSedhanI bhalAmaNa kare che ane vedAntadarzananA A eka mahattvanA viSayanI carcAnuM samApana kare che. A kozanuM nAma, enI saMjJA "Anandamaya' che, eTale vizuddha AtmAnAM je traNa mULabhUta svarUpo che, - sata, cita ane AnaMda, - temAMnuM "Ananda-svarUpa jenAM nAma sAthe saMkaLAyeluM che te, A Anandamaya koza, AvakArya-svIkArya ke grahaNa karavA yogya haze, evI bhramaNAmAM koI sAdhaka na rahe te mATe, AcAryazrI, sauprathama, cokhavaTa karI nAkhe che ke Ananda-svarUpa AtmAnuM je zarIramAM pratibiMba paDe che tevo (mAnantaprativiSyitasvitanaH) Anandamaya koza paNa aMte to, tamoguNathI pragaTa thatI vRttimAtra ja (tama:-3nRtA vRtti:) che. ane AvI vRtti kaMI sArI na kahevAya, ene AtmasAta karavAthI kaMI zubha pariNAma na Ave. vaLI, manuSyane sukhano anubhava karAvanArA A traNa guNone, - priyatA, moda ane pramodane, - zAstroe gaNAvyA che. paraMtu A traNa guNonuM svarUpa evuM che ke icchita vastunI prApti thAya tyAre (sva-I-artha-tAma-3), enI priyatAnI mAtrA pramANe manuSyanI cittavRtti je AnaMdano anubhava kare che te, uttarottara, ArohanA krame kare che. dA.ta. koI manuSyane sonAnA alaMkAro bahu game che, eTale ke e tenuM artha che. eno vicAra ke darzana paNa ene je AnaMda Ape che te, priyatA - prakArano che. evA alaMkAro jyAre tene kharekhara prApta thAya che tyAre AnaMda mAM prakArano bane che. paraMtu jyAre te A alaMkArone potAnAM zarIra para dhAraNa kare che, pahere che, te samayano AnaMda to pramoDa-prakArano thaI jAya che. priyatA - prakArano AnaMda ucca che, mo-prakArano AnaMda uccatara che. paNa pramo-prakArano to uccatama che, sarvotkRSTa che. paraMtu A prakArano zreSTha AnaMda, puNyakarma karanArAo(kRtinAma)ne, emanAM puNyo pAke tyAre (juthaNa anaave) jaNAya che ane te paNa svayaM AnaMda-rUpe jaNAya che (mAna : vaye vimati ) hakIkatamAM, te puNyazALI vyakti pote ja AnaMdamaya-svarUpa banI jAya che. paraMtu Avo pragADha AnaMda te vyaktine suSupti-avasthAmAM, gADha nidrA daramiyAna thAya che, ane AvI sthiti te jIvAtmAnI sthiti che, je AnaMdamayakozanA udayanAM kAraNe zakya bane che. eTale ema kahI zakAya ke AvI 392 | vivekacUDAmaNi Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvocca AnaMdanI sthiti sAthe je tAdAmya sAdhe che, te jIva pote ja AnaMdamaya koza banI rahe che. A ja anusaMdhAnamAM sAdhake e hakIkata khAsa yAda rAkhavAnI rahe che ke suSupti avasthAnI gADha nidrAmAM AvA pragADha AnaMdanI anubhUti daramiyAna jIva, satata tamoguNavALI vRttinA prabhAva taLe hovAthI, vivekarahita hoya che ane tethI tenAM mana-buddhi-indriyo vagere paNa tamoguNanA tamomaya paryAvaraNathI AvRta, AcchAdita banI jAya che, DhaMkAI jAya che. svAbhAvika rIte ja, pariNAma e Ave che ke puNyo pAkatAM, puNyazALI vyaktio (vinAma) pote ja (svarya) AnaMdarUpa banI jatI hoya ane e rIte prANImAtra (tanukRta-mAtra:) AnaMdamaya banIne (pUvA), kazA paNa prayatna vinA (prayatna vinA) bhale sArI peThe (sAdhu) AnaMdanI anubhUti karatI hoya (nandati), tema chatAM, aMte to, A paristhitimAM, sAmrAjya to tamoguNanuM na hovAthI, jIva, A kSaNika ane alpajIvI AnaMdAvasthAmAM rAce che, ajJAnathI DhaMkAyelo rahe che ane jIvananAM ekamAtra prAptavya evAM, AtmadarzananA asIma AnaMdathI vaMcita rahI jAya che. zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (2009) 210 Anandamayakozasya suSuptau sphUrtirutkaTA / svapnajAgarayorISadiSTasaMdarzanAdinA // 210 // zlokano gujarAtI pATha : - Anandamayakozasya suSumI sphartikaTA. svaprajAgarayorISadiSTasaMdarzanAdinA [ 210 | zlokano gadya anvaya : mAnandamayoci 3 fi: supu (vi. mati), vananA riyo: (1) phaNasaMdarzanAvinA rUMvat (pUta:) (mati) /ranA zabdArthaH mukhya vAkya : Anandramayogastha De rtiH suputa (Iva miti) | pUrti eTale phuraNa, prabhAva, prAka, AvirbhAva, AviSkaraNa, 3ya eTale spaSTa, tIvra, saMpUrNa, zreSTha. Anandamaya kozanuM utkaTa phuraNa to suSupti avasthAmAM ja, eTale ke gADha nidrAmAM ja, thAya che. to pachI, bAkInI be, svapra ane jAgrata-avasthAomAM A kozanuM skuraNa kevuM hoya che ? svapnanA riyo: tu vat pUtiH (mati) | zat eTale thoDuM, kSaNika, sAmAnya, alpa. A be avasthAomAM to A kozanuM phuraNa thoDuMka ja hoya che. AvuM kema? zA kAraNe ? rUNa-saMvarNana-vinA | rUcha eTale potAnI abhISTa, icchita, managamatI, priya vastu. potAnI priya vastunI prApti athavA darzana vagere thatAM, thavAne kAraNe. (210). anuvAda : Anandamaya-kozanuM spaSTa huraNa to suSupri-avasthAmAM ja thAya vivekacUDAmaNi | 393 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. svapra ane jAgrata avasthAomAM to potAnI priya vastunAM darzana thatAM te sphuraNa thoDuM ja hoya che. (210) TippaNa : Anandamaya kozanAM sphuraNa, prabhAva vize, eTale ke traNa avasthAo daramiyAna enAM prAkaTyanI paristhiti vize, ahIM saMkSepamAM chatAM spaSTa jaNAvavAmAM AvyuM che. gayA-chellA zlokamAM ja eka cokhavaTa, sauprathama, karavAmAM AvI hatI ke AnaMdamaya evA AtmAnuM pratibiMba zarIramAM paDe che te samaye, jIvAtmA para tamoguNavALI vRttinuM varcasva hoya che. hakIkatamAM to, A vRtti eTale ja Anandamaya koza. eno phalitArtha ja e ke AnaMdamaya-kozamAMno 'AnaMda' suSupti-avasthAnI gADha nidrAmAM ja anubhavI zakAya che, eTaluM ja nahIM paraMtu vivekahIna evI e temoguNI paristhitimAM, A kozanuM sphuraNa, svAbhAvika rIte ja, utkaTa hoya che. tamoguNa eTale ajJAnano paryAya (Synonym), jenAM pariNAme, jIvAtmA aneka prakAranI vAsanAo vaDe pUrepUro DhaMkAI jAya che. pachI to, Anandamaya-kozane potAnAM sphuraNa mATe 'mokaLuM' medAna ja maLI jAya che ! paraMtu svapra ane jAgrata avasthAmAM A sphuraNane maryAdA AvI jAya che, kAraNa ke A be avasthAomAM jIvAtmAne potAnI priya vastunI prApti thAya che, ane tethI iSTanAM darzana-zravaNanA prabhAvamAM AnaMdamayakozanuM sphuraNa ghaTI jAya che, eno sukhasvabhAva alpakAlIna ane kSaNika (t) banI jAya che. suSupti-avasthAmAM to jIvAtmA gADha nidrAmAM hoya che, tethI tene iSTa-aniSTa ke priya-apriya vize kazo viveka ja hoto nathI. nidrAmAMthI jAgrata thatAM, jIvAtmA bhAnamAM Ave che, vaccenI svapra-avasthA paNa rahetI nathI, jIvAtmAne potAnI priyavastunI prApti thaI jAya che, tethI suSupti-avasthAmAM ja rAcatA-mhAlatA AnaMdamaya kozanuM calaNa have TakI ja na zake, Take to sAva thoDuM ! zlokano chaMda : anuSTupa (210) 211 naivAyamAnandamayaH parAtmA sopAdhikatvAt prakRtervikArAt / kAryatvahetoH sukRtakriyAyA vikArasaGgaGghAtasamAhitatvAt // 219 // zlokano gujarAtI pATha : naivAyamAnandamayaH parAtmA sopAdhikatvAt prakRtarvikArAt / kAryatvahetoH sukRtakriyAyA vikArasaMghAtasamAhitatvAt // 211 || 394 | vivekacUDAmaNi Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : sopAdhavAvat pro: vid sujiyAyA kAryatvahetoH, vikArasaMghAtasamAhitatvAt, - ayaM AnandamayaH (kozaH) parAtmA na iva (ti) / ra12 / zabdArtha : mukhya vAkya : 3mAM mAnandamayaH (za) paratmA na iva () | parAtmA eTale zuddha AtmA, paramAtmA. A AnaMdamaya koza paramAtmA nathI ja. kema ? zA kAraNe ? cAra kAraNo A pramANe che : (1) sopAdhavI (buddhi vagere) upAdhivALo hovAthI, (2) pro. viIRITU - prakRtino vikAra hovAthI, (3) sujiyAyA: vAryatvaheto . sukRtakriyA eTale zubhakArya, sAruM karma, vorya eTale phaLa, zubhakarmonAM phaLarUpa banelo hovAthI, ane (4) virasaMvAdsahitatvatA saMpAta eTale samUha, samudAya, saMgraha. vikArono samUha eTale A pAMcabhautika deha, samAhitatva eTale Azraye rahevuM, vikAronA samUha evA A paMcamahAbhUtonA banelAM zarIranA Azraye rahelo hovAthI. A cAra kAraNone lIdhe A AnaMdamaya koza paramAtmA hoI zake nahIM. (211) . anuvAda: upAdhivALo hovAthI, prakRtino vikAra hovAthI, zubhakAryonAM phaLarUpa banelo hovAthI, ane vikAronA samudAya evA dehane Azraye rahelo hovAthI, - A AnaMdamaya koza zuddha AtmA nathI ja. (211) - TippaNa : A pahelAMnA vijJAnamaya kozanuM nirUpaNa pUruM karatAM, te mATenA zloka-208mAM AvuM ja vidhAna hatuM ke "A vijJAnamaya koza paramAtmA nathI" (vijJAnamayandrimAM sarva parAtmA na thAt !). e ja prakAranuM pratipAdana, Anandamaya koza mATe, ahIM karavAmAM AvyuM che. pelAM vidhAnanAM samarthanamAM jema pAMca kAraNo ApavAmAM AvyAM hatAM, tema ahIM cAra kAraNo ApavAmAM AvyAM che, je, pramANamAM, saraLa ane sarvavidita jevAM che : upAdhi tarIke buddhi vagere to kharA ja, paraMtu A kozane priya moda ane pramodarUpI guNo (fSatiguNa) jevI keTalIka vadhArAnI upAdhio paNa vaLagelI che, tethI te "sopAdhika' che, jyAre paramAtmA to prakRtinA vikArothI sarvadA sarvadA mukta, ane tethI "a-vikArI che. vaLI, Anandamaya kozanI utpatti ja puNyakarmonA phaLarUpe thaI che (pu) anubhave mAnaH svaye vimati ), jyAre vizuddha AtmA to aja eTale ke ajanmA che, janmelo ja nathI, gItAmAM kahyuM che tema, - na jAyate mriyate vA kadAcit mano nityo zAzvato vA... 2, 20 || aja uparAMta, te nitya ane zAzvata paNa che, eTale tene karma ane phaLa sAthe kazo saMbaMdha ja nathI. chellI vAta e ke A kozanuM AzrayasthAna ja aneka vikAronA samUharUpa ane pAMca mahAbhUtonAM pariNAma-svarUpa apavitra evo A deha che, vivekacUDAmaNi | 395 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAre paramAtmA to svarUpe ja "asaMga che, pachI tene koI saMga-samUha ke AdhAraAzrayanI jarUra ja zI ? Ama, A pahelAMnA cAreya kozonI jema, A Anandamaya koza paNa kadApi parAtmA hoI zake nahIM. Avo vicAra ja nirAdhAra che ! zlokano chaMda : anuSupa (211) 212 paMDyAnA jozanA niveche yuti: kRteH .. tanniSedhAvadhiH sAkSI bodharUpo'vaziSyate // 212 // zlokano gujarAtI pATha: paMcAnAmapi kozAnAM niSedha yuktitaH zrate. tazirSadhAvadhiH sAkSI bodharUpoDavaziSyate | 212 . zloko gadya anvayaH yutiH zraH (2), paMjAnAM pa ozInAM niSedha ( ti) ta-niSedha-avadha vodhapU5: (sa:) sAkSI (gva avazaSya 222 || zabdArtha : mukhya vAkya : (:) sAkSI (4) aziSyate | sAkSI evo te AtmA ja avazeSa rahe che, bAkI rahe che, zeSa tarIke astitva dharAve che. kevo che, A sAkSI? vodharUpa eTale jJAnasvarUpa, jJAnanuM mUrtimaMta svarUpa, mUrtimaMta jJAna. A AtmA kyAM bAkI rahe che ? tata-niSedha-avadhiH | ta eTale te pAMceya kozo, niSedha eTale koI paNa bAbatanI manAI karavI te (Prohibition), tene dUra rAkhavI te (Warding off), nakAravI te (Denial, Negation). avadhaH eTale hada, aTakavuM te (Limit). te pAMceya kozono niSedha, jyAM aTake tyAM AtmA bAkI rahe che, te niSedhanI avadhirUpe. paraMtu pAMceya kozono Avo niSedha zA mATe ? evA niSedhanuM sUcana konA taraphathI AvyuM? A be pramANabhUta tattvo taraphathI : (1) yutiH | tarka dvArA, tarka taraphathI ane (2) zrad: I zuti taraphathI. niSedhe (te kSatti) e "sati-saptamI' vAkyaracanA che, tethI te samaya darzAve che : niSedha karavAmAM Ave tyAre, niSedha karavAmAM AvatAM. (212). anuvAdaH tarka dvArA ane zruti dvArA pAMceya kozono niSedha karavAmAM AvatAM, te(niSedha)nI avadhirUpa, eTale ke te (niSedha) jyAM aTake tyAM, te jJAnasvarUpa (AtmA) sAkSI (eka ja) (avaziSTa tarIke) bAkI rahe che (212) TippaNa : pAMca kozonuM khUba savistara (zloka-15thI zloka-212) evuM A nirUpaNa ahIM, A zloka sAthe, samApta thAya che. A pAMceya kozo anitya che, e hakIkatanuM enAM aneka pratItijanaka kAraNo ApIne, graMthakAre, prasthApana karyuM ane tethI A badhA kozo paramAtmA nathI, kadApi hoI zake ja nahIM, evuM graMthakAre bhUmiti(Geometry)nA prameya 396 | vivekacUDAmaNi Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Theorem)nI jema, siddha karyuM : (Quad Erat Demonstrandum, Q.E.D., eTale ke je siddha karavAnuM hatuM, te siddha thaI gayuM.) Ama, je paramAtmA nathI, AtmA paNa nathI evA A pAMceya kozo, aMte to, 'anAtmA'nI paMgatamAM ja AvI gayA ! ane 'anAtmA'no to, vedAntadarzanamAM, niSedha ja hoya, eno kadI svIkAra thaI ja na zake. A pAMceya kozonA niSedha mATe, te 'anAtmA' che te eka ja kAraNa paryApta hatuM, tema chatAM, ahIM, niSedha mATe, graMthakAre, be pramANabhUta (Authoritative) kAraNo raju karyAM : eka, tarka. yukti athavA tarka eTale dalIla-carcA-zAstrArtha karavAnuM zAstra (Logic, Argumen-tation, Reasoning). bhAratIya paraMparAnAM cha darzanomAMthI, nyAya ane vaizeSika e be darzanomAM, enA sUtragraMthomAM, cAra pramANonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, jemAMnAM 'anumAna'-pramANamAM A 'yukti' athavA 'tarka'ne samajAvavAmAM AvyAM che, jene 'tarkazAstra' kahevAmAM Ave che. A dalIlabAjI pachI aMte je nirNaya Ave te pramANabhUta, ane tethI avazya svIkArya bane che. chellA ghaNA-badhA zlokomAM AcAryazrIe A tarkazAstrano Azraya laIne, 'A pAceya kozo paramAtmA nathI,' e tarkasaMmata rIte siddha karyuM. bIjuM, zruti (eTale ke vedo, upaniSado vagere) eTale to zabda-pramANa. e je kaMI kahe, tene to sadA-svIkArya ja mAnavAnuM rahe, - e to 'veda-vAkya' ! Ama, A baMnee, - yukti ane zrutie - Adeza Apyo ke 'anAtmA' evA A pAMceya kozono niSadha karo !' A pAMceya kozono niSedha karAtAM (niSeSe te satta), enI avadhirUpe (niSedhAvadhi:), A pAMceyanI bAdabAkI karatAM karatAM, chelle, aMte, avazeSa tarIke, zuM bAkI rahyuM ? mAtra eka ja, A sarvano prakAzaka, jJAnasvarUpa, sAkSI, dRSTA, evo AtmA ! je, nitya-zuddha-buddha-mukta, aja, zAzvata, avyaya, avikArI ane svayaMprakAza che ! ane majAnI vAta to e che ke AvuM pratipAdana, tarka ane zruti, baMnene ekasarakhuM mAnya che. zlokano chaMda : anuSTupa (212) 213 - yo'yamAtmA svayaMjyotiH paMcakozavilakSaNaH / avasthAtrayasAkSI sannirvikAro niraMjanaH / sadAnandaH sa vijJeyaH svAtmatvena vipazcitA // 293 // zlokano gujarAtI pATha : yoyamAtmA svayaMjyoti: paMcakozavilakSaNaH / avasthAtrayasAkSI sannirvikAro niraMjanaH / sadAnandaH sa vizeyaH svAtmatvana vipakSitA // 213 // vivekacUDAmaNi / 397 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : : maye mAtmA svayaMkhyAti, paMcovakSa:, avasthAtrayasAkSI san, nivikAraH niraMjanaH sadAnandaH, saH vipazcitA svAtmatvena viyaH | rara | | zabdArtha : mukhya vAkya : : (mAtmA) vithatA vAtmavena vize: | viparAtuM eTale vidvAna, jJAnI, bahuzruta paMDita, svAtmavena eTale potAnA AtmA tarIke rUpe, viya: jANavo-mAnavo-samajavo joIe. te AtmAne vidvAne potAno AtmA jANavo, te potAno AtmA che ema te samaje. te AtmA kevo che ? svayaMkhyoti svayaMprakAza, je potAnAM, svakIya tejathI ja prakAze che, tevo, paMkovittakSA: pAMceya kozothI jUdo, bhinna, nyAro (vinakSaNa:) che, avasthAtrayanAkSI sana jAgrata-svama-suSupti e traNeya avasthAono sAkSI hovAthI, hovAne kAraNe, sAkSI che tethI ja. sAkSI hovAthI zuM pariNAma AvyuM ? te nivara:, niraMgana:, salAnaH Avo che enI sAdhakane pratIti thaI : nirvira eTale vikAro-vinAno, vikAra-rahita, avikArI, niraMjana: eTale sarva prakAranAM AvaraNonAM AcchAdanothI mukta, sadA anAcchAdita, salA-mAna eTale je sadAsarvadA AnandarUpa ja che te. (213) anuvAda : je A AtmA svayaMprakAza, pAMceya kozothI bhinna, traNeya avasthAono sAkSI hovAthI, nirvikAra, niraMjana ane sadA-AnaMdasvarUpa che, tene vidvAne potAnA AtmArUpe jANavo. (213) TippaNa: prakRti(Nature)mAM jene ApaNe prakAzo (Luminaries) kahIe chIe, - sUrya, caMdra, agni vagere, - te prakAza kono che, evuM ApaNe kadI vicAryuM che? koIne jarA vicitra lAge evI vAta che ke A badhAM prakAzarUpo kaMI potAnAM mULa, svakIya teja vaDe prakAzatAM nathI, svayaMprakAza nathI, paraMtu paraprakAza che, ane te "para' eTale AtyaMtika jJAna(ci)nA prakAza vaDe nitya, satata, avirata prakAzano AtmA, parAtmA, paramAtmA. A AtmAno prakAza maLato raheto hovAthI ja, mAtra sUrya-caMdra-agni vagere ja nahIM. paraMtu A samasta brahmAMDa satata huratuM-prakAzatuM-bhAsatuM rahe che. AthI ja kaThopaniSadanA RSie potAnAM nirIkSaNano niSkarSa A pramANe abhivyakta karyo che : na tatra sUryo bhAti na candratArakaM nemA vidyuto bhAnti kuto'yamagniH / taM eva bhAntaM anubhAti sarva tamya mAtA sarva rUTuM vimati | (2, 15) (tyAM sUrya prakAzato nathI, caMdra tathA tArA prakAzatA nathI, A vIjaLIo prakAzatI nathI, to pachI A agni to prakAze ja kevI rIte? hakIkata e che ke sarva teja "pelA ekamAtra prakAzamAna" pachI ja bhAse che : tenA prakAza vaDe ja A sarva (jagata, brahmAMDa vagere) prakAze che.) 398 | vivekacUDAmaNi Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUMkamAM, te paramabrahma-paramAtmAnAM jyoti vaDe ja sUrya vagere ane AkhuM jagata prakAze che, bhAse che, dekhAya che. A parama prakAzanuM teja na hota to, sUryacaMdra vagere prakAzahIna hota ane enAM pariNAme A samagra brahmAMDa aMdhakAra-dhabba, kALuM-dhabba hota ! . jenI carcA cAlI rahI che, te AtmA, A kAraNe, 'svayaMjyAti' che, annamayathI AnaMdamaya sudhInA pAMceya kozothI A AtmA bhinna che, te to, A pahelAM AcAryazrIe nirUpyuM ja che. e ja rIte, jAgrata-svapra-suSupti e traNeya avasthAono A AtmA sAkSI che, dRSTA che, taTasthabhAve jonAro che, jANanAro che, jJAtA che. A traNeya avasthAo to, A AtmA mATe, mAtra dRzya ane zeya ja che. AtmA mATenI vastusthiti jyAM A prakAranI hoya, tyAM ene dehabuddhiavidyA vagere vikAro kevI rIte hoI zake ? te 'nirvikAra' che. e ja rIte, svayaM aMdhakAra-svarUpa tamoguNa, avighA vagerenAM AcchAdano AvaraNothI paNa nirALo che, 'niraMjana' che. e to sadA-sarvadA AnaMda-svarUpa, 'sadAnanda' ja che ! AcAryazrIno anurodha che, ke je sAcA arthamAM 'vidvAna' hoya, evA sAdhake AvA AtmAne potAno samajI levo. (svAtmatvana vizeyaH) ahIM anuSTupa-chaMdamAM cArane badale cha caraNo, ane bene badale traNa paMktio che, - e noMdhapAtra che. (213) ' 214 ziSya uvAca / mithyAtvena niSiddheSu kozeSveteSu paMcasu / sarvAbhAvaM vinA kicinna pazyAmyatra he guro / vijJeyaM kimu vastvasti svAtmanA'tmavipazcitA // 214 // zlokano gujarAtI pATha : ziSya uvAca / mithyAtvena niSidveSa kozeSyeteSu paMcatu / sarvabhArve vinA kiMcinna pazyAmyatra he guro / vizeSaM kimu vastvasti svAtmanADa'tmavipazcitA // 214 // zlokano gadya anvaya : he guro ! mithyAtvana tevu paMcatu jozeSu niSiddhevu sarva-samAnuM vinA atra ahaM niiSat (pi) pazyAmi ! (vaM sati) mi3 vastu asti, (ya) AtmavipazcitA sva-AtmanA vijJeyaM (mati) ? ArA zabdArtha : ziSya gurujIne jmAve che ke, atra sarva - abhAvaM vinA ahaM na vivid api pazyAmi / sarva-mAva eTale sarvano abhAva, koI paNa, kazuM paNa vivekacUDAmaNi / 399 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na hovAnI paristhiti. 'sarvanA abhAva sivAya, ahIM, A dehamAM, jagamAM, bIjuM kazuM ja mane dekhAtuM nathI.' AvuM tene kema lAgyuM ? tevu paMtu jozeSu mithyAtvena niSidveSu (sati) / ahIM sati-saptamI vAkyaracanA che. A pAMceya kozone, mithyApaNAM vaDe, eTale ke te badhA 'mithyA' che, ema siddha karAtAM, te sarvano Ape niSedha karyo tyAre, te kAraNe ahIM sarvano, A rIte; abhAva ja hoya to, tyAre ( evaM sati ), atra kim - u vastu asti, yad AtmavipazcitA sva-AtmanA vijJeyaM (mati) ? Atmavipazcit eTale AtmAnA saMbaMdhamAM, AtmA vize, satata ciMtanamanana karIne banelo vidvAna. paristhiti jyAre A prakAranI che tyAre, ziSya gurujIne pUche che, 'ahIM evI kaI vastu che, jene Atmavipazcita evA vidvAne jANavI joIe ? enA mATe jANavAnI rahe che ?' (214) anuvAda : ziSya bolyo : 'he guro ! mithyA hovAthI A pAMceya kozono ApanA vaDe niSedha thavAthI, ahIM (A dehamAM tathA jagatamAM) sarvanA abhAva sivAya mane bIjuM kazuM ja dekhAtuM nathI. (paristhiti AvI hovAthI) evI kaI vastu che, jene Atmavipazcita evA vidvAne jANavI joIe ?' (214) TippaNa : pAMceya kozonAM svarUpanuM savistara nirUpaNa karyA pachI, aMte, gurujIe, e pAMceyano niSedha karyo hato (zloka-212). e pAMce anitya hovAthI, emAMno koI eka paNa paramAtmA hovAnI pAtratA dharAvato nathI, evuM pratipAdana gurujIe karyu hatuM. Ama to, kozano mULa artha ja 'myAna' thAya che ane myAna jema talavAra mATenuM DhAMkaNa ke AvaraNa che, tema A pAMceya kozo paNa AtmAne 'AvRta' karatA, DhAMkI detA hovAthI, eno to niSedha karye ja chUTako. AtmAnAM darzana mATe avarodharUpa banatA AvA kozonAM niSedha-nivAraNamAM ja mumukSu-sAdhakanuM zreya rahyuM che, e to jANe ziSya barAbara samajI gayo. paraMtu enI takalIpha e che ke Avo niSedha thatAM, ahIM sarvatra, dehamAM ane brahmAMDamAM, sarvano abhAva ja thaI jAya che, kazuM rahetuM nathI, kazuM dekhAtuM nathI, sarvatra jANe phakta zUnyAvakAza, sUnakAra (vacuum) ! ziSya gurujIne karagarIne kahe che ke he guro ! ahIM (anna) A dehamAM ke duniyAmAM, mane kazuM ja dekhAtuM nathI (anheM iivat api na pazyAmi ). have mAre zuM karavuM ? mAre AtmA sivAyanuM bIjuM kazuM jovuM-jANavuM nathI ! AtmAnI bAbatamAM meM ghaNuMbadhuM vicAryuM che, eTale huM Atmavipazcita chuM, chatAM ahIM samasta brahmAMDamAM evI kaI vastu che (mui vastu asti ?) jene, have mAre mArA potAnA AtmArUpe jANavI joIe !' (sva-JAtmanA vijJeyam / ) ziSya mokSArthI sAdhaka hato, eTale samajadAra hato, paraMtu jyAM sarvano abhAva ja hoya' (sarvAMmAva vinA), tyAM teya bicAro zuM kare ? eTale te gItAnA 400 / vivecUDAmaNi Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arjunanI mAphaka, sadgurune zaraNe gayo, "prapanna thayo ane "AvI kaTokaTInI paristhitimAM mane mArgadarzana Apo, he guro !" (mAM zAdhi ) evI prArthanA karI. ahIM paNa anurupa-chaMdamAM, traNa paMktio ane cha caraNo che. (214) 215-216 zrIguruvIra | satyamuktaM tvayA vidvanipuNo'si vicAraNe / ahamAdivikArAste tadabhAvo'yamapyanu // 215 // sarve yenAnubhUyante yaH svayaM nAnubhUyate / tamAtmAnaM veditAraM viddhi buddhyA susUkSmayA // 216 // zlokano gujarAtI pATha: satyamukta tvayA vidvatripuNokasi vicAraNe . ahamAdinikArAte tadabhAvoDayamaNanu 215 / sarve yenAnubhUyatte yaH svayaM nAnubhUyate | tamAtmAnuM veditAra viddhi buddhayA susUmiyA / 216 | zlokono gadya anvaya : () vina | vayA satya 3$, vivAra - nipuNaH asi, te ahaM-Adi vikArAH tad-abhAvaH ayaM api ana, yena sarve anubhUyante, yaH svayaM na anubhUyate, taM veditAraM AtmAnaM susUkSmayA buddhyA (tvaM) viddhi ra5-226 / zabdArtha : ziSyanI muMjhavaNarUpa AzaMkAnuM nivAraNa karatAM, sauprathama to, sadgara, enI rajuAtathI prasanna thaIne, ene dhanyavAda Ape che ke "he vidvAna ! teM je kaMI kahyuM, te sAcuM che (tvayA satya sam ) ane pachI enI vicArazaktinI kadara karatAM, tene abhinaMdana Ape che ke vivArane vaM nipuNa: gati / vicAra karavAmAM tuM nipuNa che. AtmAnaM (tva viddhi ! te AtmAne tuM jANa. gurujIne eTalI khAtarI to che ja ke ziSya buddhizALI che, eTaluM ja nahIM paraMtu enI e buddhi atyaMta sUkSma che (sutUhamayI yuddhayA), eTalI badhI sUkSma, ke prakRtinA rajastamam jevA anicchanIya ane anartharUpa guNothI te mukta che. AvI atisUkSma buddhi vaDe AtmAne jANavAnI gurajIe ziSyane AjJA ApI (viddhi) : A AtmA kevo che ? AtmA mATenAM ATalAM vizeSaNo : (1) te mAM-bAvivikaaraaH, tad-abhAvaH ayaM api anu, yena sarve anubhUyante, taM AtmAnaM tvaM viddhi ! te AtmAne te jANI le, jenA vaDe ahaMkAra vagere vikAro, ane vaLI temano abhAva paNa anubhavAya che, te AtmA, (2) : svayaM na anubhUyate, te mAtmAnaM rva viddhi che je pote koInA paNa vaDe anubhavAto nathI, te AtmA, ane (3) te vehitA mAtmAne rva viddhiA te sarvano jJAtA, pharmA - 26 vivekacUDAmaNi / 401 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvavid, sarvajJa, - evo AtmA. AvA AtmAne tuM, tArI atisUkSma buddhi vaDe, jANa. (215-216) anuvAda : zrI gurujI bolyA : he vidvAna ! teM je kahyuM, te sAcuM che. vicAra karavAmAM tuM nipuNa che. ahaMkAra vagere sarva vikAro, ane temano abhAva paNa, te badhuM jenAthI anubhavAya che, ane je pote koIthI anubhavAto nathI, te sarvavid AtmAne atisUkSma buddhi vaDenuM jANI le. (215-216) TippaNa : adhyayana-adhyApana tathA vidyA-vitaraNano eka sthAyI siddhAnta e che ke adhyApake evI rIte adhyApana karavuM joIe ke jethI adhyApakanuM pravacana sAMbhaLyA pachI, ziSya tenA para UMDuM ciMtana-manana kare ane gurujInAM adhyApana aMge, tene na samajAtA keTalAka muddA te svataMtra rIte UbhA kare ane gurujI pAse e muddAonuM spaSTIkaraNa mAge. guru bolyA kare ane ziSya sAMbhaLyA kare, eTaluM ja nahIM, paNa te badhuM te svIkArI ja le, - adhyApananI te paddhati Adarza nathI. ziSyanI jijJAsA jAgRta karavI ane je kaMI ziSye sAMbhaLyuM temAMthI te kharekhara keTaluM samajyo, tenuM niSkarSaNa (Elicitation) paNa gurue ziSya pAsethI ja karavuM joIe. Ama thAya to ja, gurunuM adhyApana ane ziSyanuM adhyayana saphaLa ane sArthaka thAya. vidyAvitaraNanI A A ja paddhati prAcIna kALamAM samagra vizvamAM svIkAravAmAM AvI hatI : zrIkRSNa-arjuna (gItA), yAjJavalkya-gArgI (bRhadAraNyakaupaniSada), yama-naciketA (kaTha upaniSada), aMgirA-zaunaka (muMDaka-upaniSada), vagere paurasya daSTAMto jema jANItAM che, tema ja sokreTIsa-pleTo-erisToTala vagere pAzcAtya nAmo paNa eTalAM ja prasiddha che. are, bhAratIya paraMparAmAM to, sukezA vagere cha munio, jJAnaprApti mATe, bhagavAna pippalAdane zaraNe gayA hatA, temAM guru ane ziSyo vacce, jJAnavitaraNa ane jJAnaniSkaraNanuM mAdhyama ja 'prazno'nuM hatuM tethI, te upaniSadane to nAma ja praznopaniSada' evuM anvarthaka ApavAmAM AvyuM hatuM ! ahIM paNa, pAMca kozanAM svarUpanAM sudIrgha nirUpaNa pachI, ziSya badhuM ja svIkArI leto nathI ane zloka-214mAM teNe raju karelI AzaMkA ema sAbita kare che ke gurujIe tene manana-maMthana karavA preryo che, tenI jijJAsAvRttine jAgRta karI che ane gurujInAM adhyApanane teNe keTaluM AtmasAt karyuM che, eTaluM ja nahIM paraMtu teNe zloka-214mAM pUchelA prazna parathI, evo khyAla Ave che ke gurujIe enI ja pAsethI A vAtanuM niSkarSaNa (Elicitation) karyuM che. ane A hakIkatanuM samarthana ApaNane gurujInAM prathama be vidhAnomAM maLI rahe che H eka to e ke gurujInAM pravacanane teNe pUrepUruM AtmasAt karyuM che evI prasannatA gurujI pote ema kahIne vyakta kare che ke 'he vidvAna ! teM je kahyuM te sAcuM che' (tvayA satyaM Dam), ane bIjuM e ke vicAraNA bAbatamAM ziSya nipuNa che evo ekarAra gurujI pote kare che. (vivArane tyuM nipuna: atti ) : 402 | vivekacUDAmaNi Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahattvanI vAta e che ke zrIgurujIe ziSyanI muMjhavaNanuM nivAraNa zI rIte karyuM? ziSyanAM manamAM UbhI thayelI gUMca UkelavAnuM kAma, kharekhara, khUba agharuM hatuM. pAMceya kozonA niSedhanAM pariNAme, tene to, sarvanA abhAva sivAya kazuM dekhAtuM ja nahotuM. sarvatra, basa, abhAva ja hato ane te hato to AtmajJAnArthI, AtmadarzanArthI. kaI vastune, AvA saMjogomAM, teNe potAnA AtmArUpe jANavI? - enI adhIrAI to kyAMka, game tyAM, koIka vastune potAnA AtmArUpe jovAjANavAnI hatI. paraMtu zrIguru pUrA vicakSaNa hatA. ane sAcA guru to te ja, je ziSyanAM mana-hRdayane ane tenI bhItaramAMnAM sarva saMcalanone AbAda pAmI jAya. tethI gurujIe sauprathama to ziSyanI vAtane "sAcI' kahI, paraMtu pachI tarata ja eka sUkSma hakIkta tarapha temaNe ziSyanuM dhyAna kheMcyuM : "beTA ! tuM kema bhUlI jAya che ke ahaMkAra vagere vikAro (AM-bAviviI:) paNa tArA potAnA ja che, ane temano abhAva (-amAva:) paNa, jenuM bhAna ane darzana karavA tuM adhIra ane utsuka che tevA AtmArUpe tArAmAM che ? eTale ke badhAno niSedha ke bAdha karAtAM paNa, tuM ja AtmasvarUpe avaziSTa rahe che, bAkI rahe che. ane "sattA' (astitva Existence) to ekamAtra AtmAnI ja che ane te to tArAmAM mojUda ja che, pachI, AtmArUpe, jovA-jANavA mATe bIjI koI vastunI, jarUra ja kyAM rahe che? hakIkata e che ke vikAronA bhAva ane abhAva baMnenuM AtmAne jJAna che ane A aMtarAtmA to sarva dehomAM rahelo ja che, teno abhAva to kyAreya, dehanA janma pahelAM ke tenA maraNa pachI, - hoto ja nathI, thato ja nathI, enuM astitva to ekAlAbAdhita ane zAzvata che. vaLI, AtmAnI eka viziSTatA haMmezAM lakSamAM rAkhavI, ke buddhithI mAMDIne skUlatama-sUkSmatama sarva padArtho te(AtmA)thI anubhavAya che (jena hai namUne), paraMtu je pote koIthI anubhavAto nathI, eTale ke je pote kyAMya-kyAreya-koInoye anubhava-viSaya thato nathI.(vaH svaye anubhUyate ) "Avo A AtmA bhale sarvajJa ane sarvavidda (Omniscient) hoya, paNa tuM kema bhUlI jAya che ke tArI pAse to atyaMta sUkSma buddhi che (su-sUkSmavRddhi). AvA sarvavid AtmAne jANavA mATe tArI AvI atisUkSmabuddhi pUratI samartha che. A ja tAruM eka moTuM jamA pAsuM (Asset) che. zrutie paNa, tArA jevA sUkSmadaSTithI jonArAo mATe, A vAtanuM samarthana, A rIte karyuM ja che - te tuM priyA vulphayA sUyA sUkSmazikhara I kaThopaniSada, 1,3,12 jenI buddhi AvI ekAgra ane sUkSma hoya, ene ciMtA karavAnI jarUra ja nathI, teo avazya Atmadarzana karI zake che." AzaMkAmAM athaDAtA ziSyane, zrIgurujIe, A rIte, svastha ane sunizcayavALo karI dIdho ! zlokano chaMda : anurupa (215, 216) vivekacUDAmaNi / 403 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 tatsAkSikaM bhavettattadyadyadyenAnubhUyate / . kasyApyananubhUtArthe sAkSitvaM nopayujyate // 217 // zlokano gujarAtI pATha : tatsAkSike bhavettAdhadhadhenAnubhUyate | kasyANananubhUtArthe sAkSitaM nopayujyate | 217 | zlokano gadya anvaya: yena tha ya (vastu) manubhUti, ta6 ta6 (vasta) tatsAkSikaM bhavet / ananubhUtArthe kasya api sAkSitvaM na upayujyate // 217 // zabdArtha : mukhya vAkya : tat tat (vastu) taraNAkSi maveta | tAli. eTale tenAM sAtvivALI, te vastuno te sAkSI bane che. ahIM tenuM eTale te sa: AtmA, : mAtmA sAkSI thI tat ta tatsAham te, AtmA, jeno sAkSI hoya, evI paristhiti eTale "tatsAkSika'. te te vastu tenAM sAtvivALI thAya che, eTale ke te te vastuno te (AtmA) sAkSI bane che. kaI kaI vastuno te sAkSI bane che? va6 ya vastu na anubhUyate | je je vastuno) jenAthI (eTale ke sAkSIrUpa te AtmAthI) anubhava thAya che. mananumUtArthe (vastuni) e pi zivaM na 3payuSyate | jeno anubhava ja na thayo hoya, te vastu pratye koInuM paNa sAkSitva saMbhavatuM nathI. (217). anuvAda : jenAthI je je(vastu)no anubhava thAya, te te(vasta)no te sAkSI bane che. jeno anubhava ja na thayo hoya, te vastu pratye koI sAkSI banatuM nathI. (217) TippaNa: graMthakArane, ahIM, A zlokamAM, e pratipAdana karavAnuM abhipreta che ke AtmA sarvano sAkSI che. "sAkSI eTale jonAra, anubhavanAra, jANanAra. AtmA jo "sAkSI che, to AtmA jeno sAkSI hoya, tene "sAkSya' kahevAya. traNeya zarIro, pAMceya kozo, traNeya avasthAo, ane sarva vikArone AtmA jue che, jANe che, anubhave che, tethI AtmA "sAkSI che, ane pelAM zarIro-kozo-avasthAovikAro vagere badhAM ja AtmAnAM "sAkSya' bane che, eTale ke te badhAM tenAM, eTale ke te AtmAnAM, sAkSitvavALAM ("tatsAkSika) bane che. paraMtu AtmAno "sAkSI' koNa ? koI ja nahIM, kAraNa ke tene koI joIjANI-anubhavI zakatuM nathI, eTale ke te "ananubhUta-artha' che. jeno koI vaDe anubhava ja na thayo hoya," evo che, ane tethI ja tenuM sAtvi saMbhavatuM nathI. AtmAne jANanAro-jonAro-anubhavanAro koI ja nathI. AtmA zeya, dazya ke anubhavagamya nathI : 371691 is the Seer par excellence ! ziSyanI zaMkAnuM samAdhAna karatAM, gayA zlokamAM, zrIgurujIe AthI ja AvA 404 | vivekacUDAmaNi Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadA-sarvadA 'sAkSI', - eTale ke jenAthI badhuM anubhavAya che (jena sarve anukUyo) ane je pote koInA vaDe anubhavAto nathI (ya: svayaM na anumUrta) evA AtmAne jANavAno Adeza tene Apyo hato, ane emAM tene tenI atisUkSma buddhi madadarUpa banI zake che. (217) zlokano chaMda : anuSTupa (217) 218 asau svasAkSiko bhAvo yataH svenAnubhUyate / ataH paraM svayaM sAkSAt pratyAgAtmA na cetaraH // 218 // zlokano gujarAtI pATha : asau svasAkSiko bhAvo yataH svenAnubhUyate / ataH paraM svayaM sAkSAt pratyAgAtmA na cetaraH // 218 // zlokano gadya anvaya H yata: asau svasAkSijo bhAva: svana anubhUyate, ata: paraM svayaM sAkSAt pratyAtmA (sti), na ca taraH (asti) // 28 // zabdArtha : mukhya vAkya : ataH paraM sAkSAt pratyamAtmA (masti) / ataH eTale AthI, A kAraNe. pratyamAtmA eTale aMtarAtmA, dareka manuSyano potAno vyaktigata 'AtmA (Individual self). AthI, A paramatattva AtmA sAkSAt aMtarAtmA che. navatara (sti) / tttara bIjo, jUdo, anya. potAnAthI, potAnA antarAtmAthI bIjo koI nathI. Avo nirNaya zAnA AdhAre levAyo ? thata: asau svasAkSijo mAva: svana anubhUtte / yataH eTale kAraNa ke. pelA uparyukta nirNayanuM kAraNa e che ke A AtmA pote ja potAno sAkSI che (svatAziH mAva:) ane potAnI meLe ja (anya koI sAkSI vinA) anubhavAya che (svana anusUyate / ). A AtmA pote ja potAnI 'sattA'(hovApaNuM, Existence)no sAkSI banIne svAnubhava kare che. (218) anuvAda : A AtmA pote ja potAnI 'sattA'no sAkSI hovAthI, potAnI meLe ja svAnubhava kare che, tethI A paramatattva AtmA sAkSAt aMtarAtmA che, potAnAthI anya koI nahIM. (218) TippaNa : ziSye gurujI samakSa potAnI muMjhavaNa vyakta karI (zloka-214), tyArapachI gurujIe karelAM manaHsamAdhAna(zloko 215-216-217)nAM anusaMdhAnamAM je carcA cAlI che, te ja ahIM paNa cAlu rahI che. 'sAkSi' eTale 'sa+akSi'. 'akSi' eTale AMkha, 'sa+akSi' eTale AMkha sAthenuM, 'AMkha-sahitanuM", ane jonAra potAnI AMkhathI jue che, tethI 'sAkSi' eTale jonAra. gayA zlokamAM eTaluM to spaSTa rIte pratipAdana karavAmAM AvyuM ja che ke AtmA, jovAnI kriyAno kartA (subject) che, jonAra che, dRSTA che, sAkSI vivekacUDAmaNi / 405 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. te badhuM ja jue che, tethI te "sAkSI che ane bAkInuM badhuM ja, - jene te jue che te, tenuM "sAkSya' che. zrIgurujIe A sAkSIpaNAMno muddo eTalA mATe UThAvyo ke temaNe ziSyane potAnI su sUkSma buddhi vaDe, AtmAne jovA-jANavAno Adeza Apyo hato (zloko : 215-216). mumukSu sAdhaka pUche ke - "paNa amAre A AtmAne kaI pratItine AdhAre jANavo?" sAdhakanI A muzkelInuM nivAraNa karavA mATe ja zrIgurujI kahe che ke "A paramatattva AtmA pote ja sAkSAt aMtarAtmA, dareka vyaktino pratyagAtmA che, e svayaMprakAza che, svayaM-jyoti che, "sva-sAkSika che. pote ja potAno sAkSI hovAthI, pote ja potAnI "sattAno sAkSI hovAthI, anya koI sAkSI vinA, potAnI meLe ja, te anubhavAya che. A kAraNe, AtmAne jJAna-darzana-anubhavanI vasturUpe, enAM karma (object) tarIke, jANavo zakya nathI. te pote ja, svayaM, anubhavasvarUpa che, eTale sAdhake evo durAgraha na sevavo joIe ke "AtmAnI anubhUti koI vizeSa svarUpe thAya to ja, tenAM astitvane . svIkAravuM.' enI "sattA' svayaM che, potAnI "sattAnno te pote ja sAkSI che, prakAzaka che. Ano phalitArtha e thayo ke aMtaHkaraNamAM "huM(maha5)-rUpe thatI pratItine AdhAre ja, svAnubhava-svarUpe, potAnA AtmAne ja, sAkSAt paramatattva-paramAtmA tarIke jANavAno rahe. TUMkamAM, zrI gurujIe, ziSyane potAnI atisUkSma buddhi vaDe AtmAne jovAjANavAnI AjJA karI hatI (zloko 215-216), temAM AtmAno A "svasAkSibhAva" athavA "svayaMsAkSibhAva' atyaMta sahAyarUpa banI zake che, ane tethI ja, temaNe, chellA be zlokomAM, "sAtvinA muddA para bhAra mUkyo che. zlokano chaMda : anuSupa (218) 219 jAgratsvapnasuSuptiSu sphuTataraM yo'sau samujjRmbhate pratyagrUpatayA sadAhamahamityantaH sphuranaikathA / nAnAkAravikArabhAgina imAn pazyannahaMdhImukhAn nityAnandacidAtmanA sphurati taM viddhi svametaM hRdi // 219 // zlokano gujarAtI pAThaH jAgrasvasuSutiSa phuTatare yoDasau samunjabbate pratyagRpayA sadAhamimityantaH spharasaikadhA. nAnAkAravikArabhAgina ImAnuM pazyannoMdhImukhAnuM nityAnandacidAtmanA slarati viddhi svamete hadi II 219 // zlokano gadya anvaya : nAgrasvasuputiSa : manI pratya-rUpatA mA~ 406 | vivekacUDAmaNi Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahaM iti ekadhA antaH sphuran sphuTataraM samujjRmbhate, (tathA ca) nAnA-AkAra-vikArabhAginaH imAn ahaM-dhI-mukhAn pazyan nityAnandacidAtmanA sphurati, taM etaM svaM viddhi //ra830. ' zabdArtha : mukhya vAkya : te pati vai viddhi | A tene ja tuM AtmA samaja. Ane ja "huM (eTale ke AtmA) tArI potAnI jAta che', ema jANa, jANI le. A te AtmA kevo che? Avo : (1) : kasI chuTatAM samugate samujhumate eTale jhagamage che, prakAze che, vilasI-zobhI rahyo che. kevI rIte prakAze che? muratAM atispaSTarIte, khUba cokhkho hoya tema. kyAM prakAze che? naBqnasuSuSi jAgrata svapra ane suSumi - e traNeya avasthAomAM. kayAM rUpe prakAze che ? pratyapatayA aMtarAtmA-rUpe. e AtmA vize bIjuM zuM jaNAya che ? savA "maheM-3maEUR rUti thadhA antaH muranuM ! "huM-huM ema, evI saMvedanAthI, aMtaHkaraNamAM je eka ja svarUpe jaNAya che, dekhAya che. vaLI, te AtmA kevo che? Avo : (2) nAnAaakaar-vikaarbhaaginH imAn ahaM-dhI-mukhAn pazyan hRdi nityAndacidAtmanA rati | hRdayamAM je spharI rahyo che, je skurAyamANa che. kyAM svarUpe? nityAnarvirAtmanA, nitya AnaMda ane caitanyarUpe, jJAnasvarUpe. zuM karato ? sAkSIrUpe joto, nihALato. kone joto ? ahaMkAra-buddhi vagere jevAM aneka prakAranAM AkAro, vikAro, eTale ke pariNAmone nihALato. (219). anuvAda : jAgrata, svama ane suSupti, e traNeya avasthAomAM je atispaSTarIte prakAze che, ane sadA "huM--huM evI saMvedanAthI aMta:karaNamAM je ekarUpe, aMtarAtmA-rUpe jaNAya che, tathA ahaMkAra, buddhi jevA aneka AkArovALAM pariNAmone sAkSIrUpe joto, nitya AnaMda ane jJAnasvarUpe je phurI rahe che te, - Ane (ja) tuM AtmA samajI le. (219). - TippaNa: pAMca-kozonAM svarUpanAM sudIrgha nirUpaNa pachI, AcAryazrIe e pAMceyano niSedha karavAnuM sUcavyuM hatuM, paraMtu AthI to ziSyanI muzkelI vadhI gaI : Ama karatAM, ene to ema ja lAgyuM ke "have ahIM (dehamAM tathA jagatamAM) mane to kazuM dekhAtuM ja nathI (vicit ja pazyAmi !). sarvatra mAtra abhAva', abhAva !" e sivAya bIjuM kazuM ja nahIM ! to pachI, mAre, mArA potAnA AtmArUpe (sva-mAtmA) zene-zAne jANavuM? AtmAnuM paNa astitva kyAMya rahyuM nathI ?" ziSyanI A muMjhavaNanAM nivAraNa mATe, tyArapachI, AcAryazrIe, enA jevA vidvAnane ("Atmavipazritane), kaI vastumAM (fmu vastuni) teNe potAnA AtmArUpe jANavo, - e mATenuM mArgadarzana, bhinna bhinna rIte, judAM judAM dRSTikoNathI, vAraMvAra, "jANI-le', "samajI-le' (viddhi), evI AjJArUpe ApyuM. (zloka-216-218). ahIM, A zlokamAM, AcAryazrIe, AtmA vize, ziSyane je mArgadarzana vivekacUDAmaNi | 407 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApyuM che te, kaMIka A prakAranuM che : jAgrata-svama-suSupti, e traNeya avasthAomAM A AtmA atyaMta spaSTa rIte prakAze che. eno artha ja e ke te A traNeya avasthAono jJAtA che. vaLI, Ama prakAzatI vakhate, te pratyagAtmA tarIke, aMtarAtmA tarIke, tyAM hoya che, je, vyaktimAM, paramAtmA sAthenAM tAdAbhyanI pratIti karAvIne, tenAmAM "e ja paramAtmA huM chuM', evI saMvedanA jagADe che, ane tethI ja te aMtaHkaraNamAM eka ja rUpe hurI rahe che. pAMceya kozono niSedha thavAthI, ziSya kahe che ke "mane ahI kazuM ja dekhAtuM nathI' (gadaM vit pa ra parAmi) (zloka-214), tyAre tenI muMjhavaNa dUra karatAM zrIgurujI tenuM lakSa kheMce che ke "traNeya avasthAomAM je pratya-rUpe atispaSTa prakAze che ane hRdayamAM je sAkSIrUpe slarI rahyo che, te parama-AtmAne ja tuM tAro AtmA samajI le (va: masau pradUtiyA karatAM samujhummate antaH mura... Tye... ra atti, te tuM rva viddhi | (zloka - 222) bhakta narasaiyAMnI anubhUti paNa AvI ja kaika che : jAgIne jouM to jagata dIse nahIM, UMghamAM aTapaTA bhoga bhAse, citta caitanya vilAsa tadrupa che, - brahma laTakAM kare brahma pAse !. pratyaMgAtmA ane jenI pAse te laTakAM kare che te brahma eTale paramAtmA ! AmAM 'UMgha" e suSupti--avasthA, "jAgIne eTale jAgrata-avasthA, "jagata dIse nahIM eTale madaM vicita pazyAmi ! caitanya eTale parama AtmA ane citta eTale pratyagAAtmA, aMtarAtmA! brahma to baMneya che, paNa laTakAM karanAra brahma eTale pratyagAtmA ane jenI pAse te "laTakAM kare che te brahma, eTale paramAtmA ! . A uparAMta, aneka prakAranA AkAro ane vikAro pAmatAM, vividha svarUpe pariNamatAM, ahaMkAra, buddhi vagerene, sAkSIrUpe jota-joto, nirakhato-nihALato, te, tyAM nitya, AnaMda ane jJAnasvarUpe skurAyamANa thato hoya che. "kaI vastune huM mArA potAnA AtmA rUpe jouM ?' - ema tuM pUchato hato ne ? - gurujI ziSyane pUche che ane tene pharI AjJA kare che ke "hRdayamAM (I) A pramANe hurI rahelA (pu) Ane ja te AtmA tuM te jANI le (viddhi), samajI le." madhyakAlIna bhaktakavi narasiMha mahetAnuM nirIkSaNa paNa AvuM ja kaMIka cheH jIva" ne "ziva' to Apa-IcchAe thayA, racI parapaMca cauda loka kIdhA, bhaNe narasaiyo e, te ja tuM, te ja tuM, ene samaryAthI kaMI saMta sIdhyA ! . zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (219) 408 | vivekacUDAmaNi Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ghaTodake bimbitamarkabimba - mAlokya mUDho ravimeva manyate / tathA cidAbhAsamupAdhisaMsthaM bhrAntyAhamityeva jaDo'bhimanyate // 220 // zlokano gujarAtI pATha : ghaTodake bimbitamarkabimba -mAlokya mUDho ravimeva manyate / tathA cidAbhAsamupAdhisaMstha bhrAntyAhamityeva jaDoDabhimanyate // 220 // zlokano gadya anvaya : thayeje vinvita animna Atoya (yathA) mUDha: ravi eva manyate, tathA jaDaH bhrAntyA upAdhisaMsthaM cidAbhAsaM 'ahaM' iti eva abhimanyate // 220 || eTale zabdArtha : zlokamAM yathA-tathA (jevI rIte-tevI rIte) evA zabdonA prayoga vaDe, jUdI jUdI be vyaktionI khoTI mAnyatAo(manyate ane mimanyate)ne, be jUdA jUdA viSayanA saMdarbhamAM, sarakhAmaNI mATe, sAmasAmI mUkI che. Ama to, baMne vyaktio che to mUrkha ja (mU ane naGa), paraMtu prasaMgo jUdA jUdA che. mU: ravi va manyate| mUDha mANasa (tene) sUrya ja mAnI le che, samajI le che. kone ? zuM joIne ? (boya) paTa-Dve nizvitaM gavimna / pANI, ane arva eTale sUrya. ghaDAnAM pANImAM pratibiMbita thayelA sUryane, (te tene sUrya ja mAnI bese che). tevI ja rIte, naDa 'ada' tti v mamate / jaDa buddhivALo mANasa, vicAra-vagarano, akkala-vinAno mANasa, 'huM'-tarIkenuM abhimAna kare che, 'te huM chuM,' - evuM abhimAna kare che. zAnA mATe ? vid-gAmAmaM cittanAM, caitanyanA AbhAsamAtra mATe. kevo che te nilAmAsa ? pAdhi-saME, deha, buddhi vagere jevI 'upAdhi'mAM rahelo, temAM pratibiMbita thayelo. AvuM kema bane che ? prAntyA bhrama-bhramaNAne kAraNe. (220) ' anuvAda : ghaDAnAM pANImAM pratibiMbita thayelA sUryane (eTale ke sUryane nahIM, mAtra pratibiMbane) joIne, biMbita sUryane ja mUDha mANasa te sUrya mAnI le che. tema, vicAravinAno jabuddhi mANasa, (deha-Adi) upAdhimAM rahelA caitanyanA AbhAsamAtramAM (eTale ke, caitanyamAM nahIM, paNa mAtra tenA AbhAsamAM, khoTAM dekhAvamAM ja) '(te) huM chuM,' - evuM abhimAna kare che (220) vivekacUDAmaNi / 409 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: Ama to, zloka sahelo che ane emAMnA badhA ja zabdo zabdArthavibhAgamAM samajAvI devAmAM AvyA che, te chatAM A tulanA pAchaLanA marmane samajIe : mUDha mANasanI buddhi sthULa che, moha pAmI gaI che, normala nathI, te ajJAnI che, mUrkha che, eTale pANIthI bharelA ghaDAmAM sUryanAM pratibiMbane joIne, te pratibiMba mAtrane, pratibiMbita sUryane ja, sUrya samajI bese che. AkAzamAM rahelo mULa sUrya ane pANImAM pratibiMbita sUrya, e be vaccenA taphAvatane samajavAnI buddhi tenAmAM na hovAne kAraNe, te "pratibiMbane ja "biMba' mAnI levAnI bhUla kare che, aNasamaja kare che. tevI ja rIte, ahIMnA AdhyAtmika saMdarbhamAM je paNa mANasa jaDa che, vicArazakti-vinAno, ajJAnI che, tenI buddhino jarUrI vikAsa thayo nathI, tethI te jue che mAtra deha, buddhi vagere upAdhimAM rahelA citanAM caitanyanA AbhAsane ja, mULa caitanyane nahIM, - ane chatAM, te, bhrAntine kAraNe, evuM abhimAna kare che ke "te mAtra cita-AbhAsa huM chuM.' | sarakhAmaNInI baMne ghaTanAomAM pAyAnI vAta che, vivekabuddhinA abhAvanI. mULa sUrya, eTale ke "biMba' ane tenuM pratibiMba', - baMne, eka bIjAthI sAva jUdAM che, ane chatAM te be vaccenA taphAvata(Difference)ne samajavA-pArakhavA jeTalI vivekabuddhi pelA mUDha-mANasamAM hotI, tethI teNe "pratibiMbane ja "biMba' mAnI lIdhuM, pratibiMbita sUryane ja mULa sUrya mAnI lIdho ! e ja rIte, ahIM prastuta saMdarbhamAM, "caitanya' (vi) che to kharuM, paraMtu te mULa-zuddha-nirvikArI (Original) svarUpamAM nathI, deha-buddhi-aMtaHkaraNa-jIva vagere aneka upAdhiomAM raheluM (saMtha) che, paraMtu zuddha-buddha-nitya-mukta-nirapAdhika-akartAabhoktA-avikArI evuM "mULa caitanya' (vita) ane aneka upAdhiomAM phasAI gayeluM, gherAyeluM, prasta, evuM caitanya, eTale ke eno mAtra mithyA dekhAva, eno phakta AbhAsa, cidAbhAsa', - evI be saMpUrNarIte bhinna ghaTanAo vaccenA bhedane, - pAyAnA bhedane, - pArakhavAnI zakti, vivekabuddhi, pelA jaDabuddhi mANasamAM na hovAthI, te tenA bhramano bhoga bane che ane "AbhAsamAM ja, pote hovAnuM abhimAna kare che, buddhi-pratibiMbita mithyA jIvane ja huM sata-ci-AnaMda chuM." evAM anarthakArI abhimAna'mAM rAce che ! zrIgurujIe ziSyane be-traNa vAra "AtmAne jANa (viddhio', ema kahyuM to kharuM, paraMtu jANavAnI e prakriyAmAM ene AvI bhrAnti na naDe ane enI saMskArapAmelI vivekabuddhi svastha ane sajAga rahe, e hetuthI temaNe AvuM pratItajanaka daSTAMta ApyuM. zlokano chaMda : upajAti (20) 410 | vivekacUDAmaNi Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221-222-223 ghaTaM jalaM tadgatamarkabimbaM vihAya sarvaM vinirIkSyate'rkaH / taTastha etat tritayAvabhAsakaH svayaMprakAzo viduSA yathA tathA // 221 // dehaM dhiyaM citpratibimbametaM visRjya buddhau nihitaM guhAyAm / daSTAramAtmAnamakhaNDabodhaM sarvaprakAzaM sadasadvilakSaNam // 222 // nityaM vibhuM sarvagataM susUkSma -mantarbahiHzUnyamananyamAtmanaH / vijJAya samyanijarUpametat pumAn vipApmA virajo vimRtyuH // 223 // Relsno gurAtI 46: . ghaTe jalaM targatamarkabilba viDAya sarva nirIkSyate / taTastha etat tritayAvabhAsakaH svayaMprakAzo viduSo yathA tathA 221 | dehaM thiyuM citratibimbameta visUjya buddhI nihita guhAyAm ! draSTAramAtmAnamakhaMDabodha sarvAza sahasavilakSAm // 222 // nitya vibhuM sarvagata susUthama . -manta:zUnyamananyamAtmanaH / vijJAya samyak nijarUpametatuM ...pumAn vipAmA vi vibhRtyuH // 22 // no gadha anvaya : ghaTaM jalaM tadgataM arkabimbaM (idaM sarva) vihAya, yathA viduSA etat tritaya avabhAsakaH svayaMprakAzaH arkaH vinirIkSyate, tathA dehaM dhiyaM (tathA ca) buddhau guhAyAM nihitaM etaM citpratibimbaM visRjya, draSTAraM akhaNDabodhaM sarvaprakAzaM sat-asat-vilakSaNaM nityaM vibhuM sarvagataM su-sUkSma antarbahi:zUnyaM etat nijarUpaM samyag vijJAya pumAn vipApmA virajaH vimRtyuH ca (bhavati) // 221-222-223 // vivekacUDAmaNi / 411 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : A traNeya zlokono anvaya ekIsAthe karatAM, mukhya vAkya A pramANe upasI Ave che : tathA pumAnlR tAt ninapUrva sad vijJAya viAkhA vijJa: vimRtyu: (4) (mati) / pumAr eTale jJAnI manuSya, sAco sAdhaka, A pahelAM jene su-sUkSma buddhivALo (zloka-216) 'Atmavipazcita' kahyo che te. AvA jJAnI manuSyane zo lAbha thAya che ? te niSpApa banIne (vipAA), rajoguNathI rahita banIne, eTale ke nirmala banIne (vijJaH) amara thaI jAya che (vimRtyuH mati ). Avo ativirala, durlabha (lagabhaga azakya) kahevAya tevo lAbha tene zA kAraNe maLe che ? be kAraNe : (1) eka to, te choDI de che, tyAga kare che (vimukhya) mATe. zuM choDI de che ? veDhuM payaM (tathA ) yuddho muhAyAM nahita pataM vita - pratinimna (vistR) / sthULa zarIra, buddhi, tema ja buddhirUpI guphA(gunhA)mAM paDelAM caitanya(vid)nAM pratibiMbane, cidAbhAsane (cit-AbhAsa, eTale jIvane) mithyA samajIne choDI de che. ane bIjuM kAraNa (2) e ke te barAbara, sArI peThe, jANI le che (sabhyan vijJAya). kone jANI le che ? tAt ninarUpam / A, evAM, nija-svarUpane, potAnAM mULabhUta, sAcAM-kharAM svarUpane sArI rIte jANI le che. te 'nijarUpa' kevuM che ? kAra sarvanA draSTA (Seer) sAkSI. avaDanodham - anuvDa eTale saMpUrNa, avinAzI odha eTale jJAna, saMpUrNa jJAnasvarUpa, sarvaza (Omniscient), sarva-prAzam sarvane prakAzanAra, samagra brahmAMDane potAnA prakAzathI ujALanAra, jhaLAMjhaLAM karanAra, sat-gamat-vilakSaLam satya ane asatyathI vilakSaNa, eTale ke jUduM-nyAruM,-alaga, kArya ane kAraNathI aLaguMnokhuM, nityam - nitya, zAzvata, vimuk vyApaka, 'nyAya'-darzana pramANe, sarvavyApI (Omnipresent, Eternal, Existing everywhere, pervading all material things), eTale samagra bhautika jagatane potAnA vaDe vyApI raheluM zAzvata tattva, sarvAtan sarvamAM anugata, sarvagAmI, sarvatra anusmRta, susUkSmam atisUkSma (Very subtle), antavRtti:zUnyam - aMdaranA tathA bahAranA sarva bhedothI vimukta, evA kazA bhedothI rahita, aMdara-bahAranA bhedo vinAnuM, Atmana: ananyam - potAnAM svarUpathI abhinna, potAnAM svarUpathI jarA paNa bhinna nahIM evuM, ane A ja peluM nijasvarUpa (nirUpam), jene barAbara jANIne pelo jJAnI puruSa (pumAna) niSpApa, nirmala ane amara thaI jAya che. A AkhIye ghaTanAne 'tevI rIte' 'tathA' kahI che, to A ghaTanA konA jevI che ? yathA vipuSA a: vinirIkSyate| jema, jevI rIte, koI vidvAna (jJAnI, vicakSaNa, samajadAra mANasa) sUrya(a)ne jue che. kevo sUrya ? svayaMprAjJa: potAnAM teje prakAzI rahelo. vaLI kevo ? taMt taTastha: tritaya-avamAsaH / tritaya eTale traNano samUha, avamAsa eTale AbhAsa karAvanAro. paraMtu A vidvAna-mANasa sUryane jue che te pahelAM zuM kare che ? ghaNIbadhI (sarva) vastuono te parityAga kare che (vihAya). A badhI vastuo kaI kaI che ? yAM nAM tAteM ganimnim - Ama 412 / vivekacUDAmaNi - Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to, A sarva eTale to A traNa ja (tritaya), - ghaDo, jaLa, ane te (jaLa)mAM, tA sUryanuM pratibiMba. sUrya A traNeyane, taTastha rahIne prakAze che. basa, jema (thA) A vidvAna mANasa, ghaDo, jaLa, sUryapratibiMba e badhAne tyajIne (sarva vihAya) sUryane ja jue che, tema pelo jJAnI manuSya (pumAna) deha, buddhi vagerene choDIne (vikRSa), potAnAM nijarUpane barAbara jANIne (sabhya vijJAya) amara (vimRtyuH) thaI jAya che. (221-222-223) anuvAda: ghaDAne, jaLane ane te(jaLa)mAM paDelAM sUryanAM pratibiMbane, - A sarvane choDIne, vilakSaNa mANasa, jema, A traNeyane taTastha rahIne prakAzanAra svayaMprakAza sUryane (tattvarUpe) jue che tema, sthULa zarIra, buddhi, tema ja buddhirUpI guphAmAM paDelAM caitanyanAM pratibiMbane, eTale ke cidAbhAsane choDIne, sarvanA daSTA (sAkSI), satya-asatyathI vilakSaNa, avinAzI, jJAnasvarUpa, sarva-prakAzaka, nitya, sarvavyApaka, sarvagAmI, atisUkSma, aMdara-bahAranA bhedothI saMpUrNa vimukta, potAnAM svarUpathI abhinna evAM nija svarUpane barAbara jANIne, jJAnI manuSya niSpApa ane nirmala banIne amara thaI jAya che.) (221-222-223) TippaNa: je mANasa sUryane ja tAttvika-rUpe icche che, tenuM ja jene darzana karavuM che, teNe, ghaDo, temAM raheluM pANI, ane te pANImAM paDeluM sUryanuM pratibiMba, e sarvano sarvathA tyAga karavo ja rahyo, kAraNa ke sUrya to, taTastha rahIne, te traNeyane prakAzanAro che, tene pelAM traNeya sAthe kazo ja saMbaMdha nathI. sUrya to svataMtra che, asaMga che, taTastha che. je mUrkha mANasa ghaDo vagere pelAM traNanI jhaMjhaTamAM paDe che, temAM paDelo rahe che, temAM paDelAM pratibiMbane ja sUrya samajIne, temAM rAce che, A aNasamajamAM ja racyopacyo rahe che, A sarvano parityAga na kare, te, sUryane, sUryanA prakAzane, sAcA arthamAM, tAtvikarUpe, kharekhara, kadIye, pAmI ja na zake. A daSTAMta parathI, have ApaNe mokSArthI sAdhakanA keIsa' (Case) para AvIe. sAdhaka "mumukSu che, e mokSa icche che. paraMtu "mokSa' eTale zuM? "mokSa' eTale "mukti'. zAmAMthI mukti? mRtyunAM baMdhanamAMthI. yAda karIe, vedano pelo "mRtyujaya'-maMtra, jemAM mRtyune "baMdhana' kahevAmAM AvyuM che : sarvAmitra racanAt kRtyoH mukSIya... | 7, 11, 12 eTale "bandhana mRtyunuM che, ane e bandhanamAMthI mukti, eTale mokSa. janma-maraNanI anaMta cAlatI ghaTamALamAMthI chUTakAro. Avo "chuTakAro" eTale A zloka(223)mAMno zabda : vimRtyu.. vimRtyuH eTale evo sAdhaka, jenA mATe mRtyu rahetuM nathI, vipati mRtyu thAya sa: | mRtyuthI para thaIne je amara thaI jAya che ! AvI siddhi manuSya mATe azakya nathI, paNa agharI ghaNI che. te pahelAM enA mATe anivArya (Indispensable) e che ke teNe potAnAM, "svakIya' (nina) vivekacUDAmaNi / 413 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpane, pUrepUruM jANI levuM joIe (ninapUrva samyak vijJAya). paraMtu A samyag jJAnanI prApti pahelAM, teNe bahu moTo eka tyAga karavAno hoya che. A tyAga para ja pelI prApti avalaMbita che, prAptinI pUrva-zarata (Pre-condition) che. tyAga zAno tyAga karavAno che ? sthULa zarIra vagere aneka anartho-upAdhio-anAtmAonI guphAmAM paDelA 'cidAbhAsa'no. 'cidAbhAsa' (cit+AbhAsa) eTale mULa-caitanya (vitA) nahIM, paraMtu teno mAtra AbhAsa, phakta tenuM pratibiMba. A 'cidAbhAsa'no 'tyAga' thAya ke tarata ja pelI, nijarUpanAM samyag-jJAnanI 'prApti' thaI jAya ! ane je nijarUpane pAme, tene 'pApa' kevAM ne 'rajoguNa' kevAM ? e to tatkSaNa 'niSpApa' ane 'nirmala' thaI jAya, ane AvA samyag-jJAnInI sAme to 'mRtyu'nuM ya gajuM ja zuM, ke te UbhuM rahe ! : paraMtu e haragIjha bhUlavAnuM nathI ke Avo badho 'camatkAra' che, mAtra pelAM . 'nijarUpa'no, enAM svarUpano ! A svarUpa mATe, AcAryazrIe je thoDAM vizeSaNo prayojyAM che, te saMpUrNarIte sUcaka (Significant) che, ane dhyAnapUrvaka samajavA jevAM che : te 'akhaMDabodhasvarUpa' che, avinAzI, mUrtimaMta jJAna che, sarvano prakAzaka, draSTA (Seer) ane ekamAtra sAkSI che, sat ane asat - e baMnethI te vilakSaNa che, eTale ke je kAMI A jagatamAM kAryarUpe vyakta thAya che ane je mAyArUpI avyakta kAraNa che, - te baMnethI bhinna che. vaLI, te 'nitya', 'vibhu' ane 'sarvagata' che : teno kadIye abhAva hoto nathI, mATe te 'nitya' che. te sarvatravyApta che, sarvavyApI che, Omnipresent che, tethI te 'vibhu' che, ane te sarvanuM adhiSThAna che, sarvamAM anugata che, anucUta che, eTale ja te 'sarvagata' che. pratyakSa-anumAna-upamAna vagere pramANothI ke mana ane indriyothI ene jANI na zakAya eTaluM te su-sUkSma che, atyaMta sUkSma (Most Suttle) che. 'aNu' (Atom) eTale nAnAmAM nAnuM (Smallest), paraMtu A to 'aNuM'thIye vadhAre nAnuM che : zabda ane ene kazo 'AkAra' ja nathI, e to nirAkAra ja che, pachI ene 'bahAra' (vadiH) zuM ane 'aMdara' (antaH) zuM ? - e to sadA antarvazUinya ja che ! ane sauthI chelluM, chatAM sauthI mahattvanuM (Last but not the least) vizeSaNa eTale AtmanaH ananyam. Ama to, A svarUpa mATe niga prayojyo che, e ja evI pratIti mATe paryApta che ke sAdhake jenuM samyag-jJAna prApta karyuM che te potAnuM che, svakIya che ane potAnAM svarUpathI te saMpUrNarIte abhinna che, - AtmAnuM parama svarUpa ja jyAM nija-svarUpa banI rahe ! A to pote ja potAne jue-jANe-anubhave, e prakArano AdhyAtmika camatkAra (Spritual Miracle) ! ane, ahIM, A AtmadarzanamAM, AtmajJAnamAM, AtmAnubhUtimAM to, basa, mukti ja, mukti ! mokSa ja mokSa ! mokSano mahotsava ! zlokono chaMda : upajAti (221, 222, 223) 414 / vivecUDAmaNi Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 vizoka Anandaghano vipazcit - svArtha vRttazcitta viti nAnyo'sti panthA bhavabandhamukte -rvinA vatattAva mumukSoH . rara4 che. zlokano gujarAtI pATha : vizoka Anandaghano vipazcituM svayaM kutazcitra bibheti kazcita ! nAcoDasti patthA bhavabalvamukta -vinA svatantAvagama mumukSoH II 224 . zlokano gadya anvaya H vizo: mAnandanaH zcita vipazcat varSa kutazcit na bibheti, mumukSoH sva-tattva-avagamaM vinA bhavabandhamukteH na anyaH prasthA: mati / rara4 / zabdArtha : mukhya vAkya : cit vipazcat svaye zat sa viti | vipazcata eTale vidvAna-jJAnI, ruthin eTale koIthI paNa. koI paNa vidvAna koIthI paNa Darato nathI, bIto nathI, bhaya pAmato nathI. mumukSo bacaH pathAra ra ati | pathAra eTale mArga, pantha, rasto. mumukSu mATe, mokSArthI mATe, bIjo koI mArga nathI. zAnA mATe ? mokSa mATesto ! mavazvamu: saMsAranAM baMdhanamAMthI chUTavAno eka ja mArga che, to te kyo? sva-tattva-avayA vinA - tattva eTale svarUpa, ane avAma eTale jJAna, potAnA svarUpanAM jJAna sivAya bIjo koI mArga). pelo jJAnI (vipazcata) kevo che? be vizeSaNo : (1) vizo zokarahita, zoka-vinAno, jeno zoka cAlyo gayo che, tevo viti: zo: yaya : . ane (2) mAnandaghanaH - AnaMdasvarUpa banI gayelo. (224). anuvAda : zokarahita ane AnaMdasvarUpa banI gayelo koI paNa jJAnI pote koIthI paNa bhaya pAmato nathI. mumukSu mATe, tattvarUpa AtmAnA jJAna vinA, saMsAranAM baMdhanamAMthI chUTavA mATe bIjo koI mArga nathI. (224) TippaNa : mavavidhaH eTale saMsAranuM baMdhana. saMsAra e baMdhana' eTalA mATe bane che ke enI sAthe mRtyu joDAyeluM che. eTale, hakIkatamAM, to saMsAranuM baMdhana eTale mRtyunuM baMdhana, jenA vize ApaNe gayA zlokamAM carcA karI che. Ama, bIjA zabdo prayojIe to, bhava-baMdhanamukti eTale mRtyu, baMdhana-mukti, ane eTale ja, gayA zlokano zabda prayojIe to, sAdhaka mumukSue "vimRtyu thavAnuM che. tyAM, gayA zlokamAM, "vimRtyu thavA mATe, niravarUpanuM samyaka jJAna anivArya che, evuM vivekacUDAmaNi | 415 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNa thayuM hatuM. ahIM, e ja vAtane, svatasva-avAma eTale ke potAnAM mULabhUta svarUpanuM jJAna, tattvasvarUpa AtmAnuM jJAna, - e rIte nirUvAmAM AvI che. mAtra zabdo jUdA che, marma to e ja che. aMtarAtmA sAthe ekarUpa banelA paramAtmAnuM sabhya jJAna, A sivAya bIjo koI mArga, "ayana' mATe, eTale ke mokSa mATe nathI, ema zruti sunizcita rIte pratipAdana kare che : nAcaH pAra vizvanAtha ! - zvetAzvatara upaniSada saMkSepamAM, Ama kahIne, AcAryazrIe, chellA zlokamAMnA potAnAM vidhAnanuM ahIM, jarA jUdI rIte, samarthana ja karyuM che. paraMtu nA, eTaluM ja nathI. mokSArthI jJAnI (vipazcata) mATe be samucita vizeSaNo prayojIne temaNe evA sAdhakanI suyogya prazasti karI che : eka, viza:, ane bIjuM, mAnandaghana. ane A prazastimAM bAkI rahI jatI eka mahattvanI vAta, zlokanI bIjI paMktimAM kahevAmAM AvI che : zin viti | A traNa vAtone ekIsAthe mUkIe, eTale eka Adarza mumukSunuM zabdacitra ApaNI samakSa upasI rahe : eka, potAnA AtmasvarUpanuM saMpUrNa, samya ane asaMdigdha jJAna pAmanAra vipazcitanA sarva zoko dUra thaI jAya che, te "a-zoka' athavA "vi-zoka' banI rahe che, ene je kazA zoko satAvatA hatA, te, pelA AtmasvarUpanAM jJAnanA abhAve ja. have, zoka zAno ? be, paramAtmAnAM mULa svarUpa(-vita AnandromAM Ananda che. eTale sAco mokSArthI to AnandasvarUpa (mAnandavana) ja banI jAya, ane traNa, brahmanA Anandane ja pAmI gayelA vipatine vaLI bhaya kono ? mAnadde hA vijJAna - viti tAvanA - upaniSada brahmanA AnaMdanI prApti eTale ja abhayapada ! zlokano chaMda : upajAti (224) 225 brahmAbhinnatvavijJAnaM bhavamokSasya kAraNam / yenAdvitIyamAnandaM brahma saMpadyate budhaiH // 225 // zlokano gujarAtI pATha : bahmAbhinnatvavijJAna bhavamokSamya kAraNamAM thenAdvitIyamAnanda brahma saMpadyate budhaH | 225 . zlokano gadya anvayaH traNa-mannata-vijJAna bhavamoca ra (pti), yena budhaiH advitIyaM AnandaM brahma saMpadyate // 225 // zabdArthaH mukhya vAkya : braha-patna-bhavano vara (sti) 416 | vivekacUDAmaNi Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha-mitratva-zaraNaM "brahma mArAthI jarA paNa bhinna nathI' evuM jJAna. "brahma' eTale paramAtmA ane "huM" eTale jIvAtmA, - e baMne eka ja che, evuM jJAna, evI samaja. mavamokSa Ara ati ! AvuM jJAna saMsAranAM baMdhanamAMthI mukta thavAnuM, chuTavAnuM kAraNa che. Ane kAraNe zuM thAya che ? vena vardhaH dilIya mAnanda drA saMte . jenAthI, AvAM abhedajJAnathI, DAhyA mANaso, jJAnIo, vidvAno, advitIya AnaMdasvarUpa-brahmane pAme che, eTale ke pote ja brahmarUpa banI jAya che. (225) anuvAda : "brahma (mArAthI) bhinna nathI," evuM jJAna saMsAranAM badhana)mAMthI mukta thavAnuM kAraNa che, - je(AvA abhedajJAna)thI jJAnIo advitIya AnaMdasvarUpa banI jAya che. (225). TippaNa : mokSArthI sAdhaka parama-brahmane pAmyA vinA, potAnAM jIvananAM ekamAtra dhyeya samA mokSanI prApti na karI zake. mokSa-prAptinI pUrvazarata (Precondition) tarIke brahma-saMpannatA (aa saMpattei ) anivArya che, - e hakIkatanuM ahIM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. paraMtu te pahelAM, teNe "brahma' eTale ke paramAtmA ane huM eTale ke jIvAtmA, - e baMne vaccenuM abhedajJAna meLavI levuM paNa eTaluM ja anivArya che, kAraNa ke saMsAranAM baMdhanamAMthI mukta thayA vinA to brahmaprApti zakya ja na bane, ane saMsAranAM baMdhanamAMthI chUTavA mATe, paramAtmA-jIvAtmAnuM abhedajJAna, e eka ja kAraNa che. Ama, brahmaprApti mATenI sopAna-paraMparA A pramANe che : (1) jIvAtmAparamAtmA-abhedajJAna, (2) saMsArabaMdhana-mukti, ane (3) brahmaprApti. A anusaMdhAnamAM be vAta noMdhapAtra che : eka to e ke sAdhake nIvo Draddhava nApada / jIva, jIvAtmA, e brahma eTale ke paramAtmA ja che, "jIva tarIke huM, brahmathI jarA paNa jUdo nathI, bhinna nathI', evI AtmapratIti saMpanna karI levI joIe. ane AtmAne pAmavo hoya to, AtmA sivAyanAM sarva tattvone, eTale ke jagatamAMnAM samagra "anAtmA'-samudAyano teNe tyAga karavo joIe. A pahelAMnA zlokomAM savistara pratipAdana karavAmAM AvyuM che tema, A "anAtmA-samudAyatyAga' thAya ke tarata ja "Atma-prApti eTale ke "brahma-prApti saMpanna banI rahe che ane AvI AdhyAtmika "saMpatti'nA dhaNIne, pachI, saMsArabaMdhananI ciMtA karavAnI rahetI nathI ! ane bIjuM e ke brahmanA jJAnIthI brahma jUduM rahetuM ja nathI. zruti to nizcayapUrvaka jAhera kare ja che ke "brahmajJAnI to brahma ja banI jAya che' : dravi vihava pati ! Ama, brahmano jANakAra sAdhaka, jyAre pote ja brahma banI jAya, tyAre enA A brahmasAkSAtkArano AnaMda to zabdAtIta, avarNanIya, advitIya ! Avo AnaMda to anAdi che, anaMta che ane enI anubhUti aparokSa pharmA - 27 vivekacUDAmaNi | 417 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hovAthI, e kevo che, e to mAtra eno AsvAda karanAra ja kahI zake ! AvA bahma-AnaMdanA rasanA svAda vize ja, kadAca, bhaktakavi narasaiyAe A prakAranA svayaMbhU udgAro abhivyakta karyA hazene ! - e rasano svAda zaMkara jANe, ke jANe zuka-jogI re, kiMI-eka jANe vrajanI re gopI, bhaNe narasaiyo bhogI re ! zlokano chaMda : anupupa (225) 226 brahmabhUtastu saMsRtyai vidvAnnAvartate punaH / vijJAtavyamataH samyag brahmAbhinnatvamAtmanaH // 226 // zlokano gujarAtI pATha: brahmabhUtastu saMmRtye vidvAnnAvartata punaH vizAtavyamataH samyam brahmAbhinnatvamAtmanaH || 226 || , zlokano gadya anvayaH brahAmRta: tu vidAna puna: saMrva na Avata, ataH AtmanaH brahmAbhinnatvaM samyag vijJAtavyam // 226 // zabdArtha : mUtaH - brahmasvarUpa thaI gayelo, potAne brahmasvarUpa jANato jJAnI (vidvAna), brahmIbhUta thayelo mumukSu sAdhaka, saMskRti eTale janmamaraNanI jaMjALaghaTamALa, janmamaraNarUpI saMsAra, janma-maraNanuM Avartana, 7 mAvate - pAcho Avato nathI, emAM phasAto nathI, mata: AthI, mATe, A kAraNe, eTalA mATe, bAbhana: brahma-mitravam - AtmAnuM brahmathI abhinnapaNuM, brahma sAthenI potAnI ekatA, pote brahmathI jarA paNa jUdo nathI, - evI pratIti, sagA - sArI rIte, sArI peThe, saMpUrNarIte, vijJAtavya - jANI levuM joIe, samajI levuM joIe, AvuM jJAna meLavI levuM joIe. (22) anuvAda : potAne, kharekhara, brahmasvarUpa samajato jJAnI pharIthI saMsAramAM Avato nathI, AthI (sAdhake) brahma sAthenI potAnI abhinnatA sArI rIte jANI levI joIe. (226) TippaNa: A pahelAMnA zlokamAM, sAdhaka mATenI, brahma sAthenI abhinnatAnA mahimAno nirdeza karavAmAM Avyo ja che (braha-mannata-vijJAnama). ahIM enuM daDhIkaraNa karavAmAM AvyuM che. A mahimAne barAbara AtmasAt karanAra sAdhaka vize eka vAta sunizcita thaI jAya che ke ene janma maraNanI jaMjALarUpa A saMsAramAM pharIthI AvavAnuM rahetuM nathI. hakIkatamAM, A prakAranuM "anAvartana', (saMsAramAM, pAchuM na AvavuM), - 418 | vivekacUDAmaNi Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale ja mokSa, saMsAra-mukti. paraMtu A mATe, enAM manamAM brahma sAthenI potAnI abhinnatAno pAyAno muddo saMpUrNarIte, jaDabesalAka, jaDAI-joDAI-ropAI javo joIe. gItAmAM, bhagavAna zrIkRSNa potAnAM parama dhAmano paricaya arjunane ApatAM, A, anAvartana, a-nivartana, pratye ja tenuM dhyAna doryuM hatuM : yad gatvA na nivartante taddhAma paramaM mama // 15, 5 // mAruM dhAma to te ja, jyAM pahoMcyA pachI, jene pAmyA pachI, ahIM saMsAramAM pAchA AvavAnuM rahetuM nathI." ane gItA jeno niSkarSa che te upaniSado, to manISIonA A matane aneka vAra, aneka, jUdI jUdI rIte, vyakta karatA ja hatA : na sa punarAvartata zlokano chaMda : anuSupa (226). 2 27. satyaM jJAnamanantaM brahma vizuddhaM paraM svataHsiddham / - nityAnAM pratyakamidaM nirantaraM nati | rara7 | zlokano gujarAtI pATha: satya jJAnamananta brahma vizuddha para svataHsiddham | nityAnanTekarasa pratyagabhinna nirantare jayati | 227 zlokano gadya anvayaH satya, jJAna, ananta, vizuddha para, svataHsiddha nitya-Ananda-akSaravuM, pratya-anna, nirantare (sata) nati | rara7 || zabdArtha : AkhAye zlokane AvarI letuM vAkya A pramANe che : brahma satya jJAnaM. nirantara (ra) jati | brahma haMmezAM vijayI banI rahe che. zAthI? sat - enuM svarUpa AvuM hovAthI. a thavuM-hovuM' - e dhAtunuM vartamAna-kRdaMtanuM rUpa - [. brahma sadA-sarvadA vijayI banI rahe che, evI zI viziSTatA che, - enAM svarUpanI ? zlokamAMnA bAkInA badhA ja zabdo, brahmanAM vizeSaNo tarIke, A viziSTatA samajAve che. A pahelAM, "abhAva'nI ane "prAguabhAvanI vAta AvI gaI che (zloka naM. 201). brahmane deza, kALa, vastu, vyakti kazAyano pariccheda kadI naDato nathI. Ama hovAthI, - traNeya kALamAM satata astitva dharAvatuM hovAthI, - eno kyAreya abhAva thato na hovAthI, te, tattva tarIke, "satya" che. satuM-nI sAthe, brahmanAM svarUpamAM, vin - zabda paNa rahelo che. AthI te vivekacUDAmaNi / 419 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAreya jaDa ke caitanyazUnya hotuM nathI. vin eTale ja caitanyasUcaka jJAna, te to svayaM jJAna-svarUpa hovAthI, traNeya kALa ane traNeya avasthAomAM sAkSIrUpa hovAthI, brahmAMDanI sarvavastuone te jANe che : te sarvavid, sarvaza(Omniscient) che, sarvajJAtA, - Knower par excellence che, jJAnanuM mUrta svarUpa che. brahmatattva pelA - ti, gAyate, vadharti, vipariNa, apakSIya ane vinazyati jevA, SaDu bhAvavikArothI para che, te kyAreya nAza pAmatuM nathI, satata abhAvarahita hovAthI, aMta-vinAnuM hovAthI, - ananta che. hakIkatamAM, taittirIya upaniSadanA mULa zabdo ja graMthakAre ahIM, brahmatattvanAM svarUpanI viziSTatAnAM anusaMdhAnamAM, mUkI dIdhA che : satya jJAna ananta & I (brahmAnandavallI-1) gItAe paNa, A ananta-zabdanAM samarthanarUpe ja, AtmA mATe AvA zabdo prayojyA che - no nityaH zAzvatothe purA (2,20) brahmatattva vizaddha che, kAraNa ke te saMpUrNarIte "asaMga' che. prakRtinA pelA traNa guNo, - sattva, rajasa ane tamasu - ke Adhi, vyAdhi ane upAdhi jevA traNa rogo tene sparzIne azuddha ke malina banAvI zake tema nathI. AvuM saMgavihoNAMpaNuM brahmanI vizuddhine nitya surakSita rAkhe che. te para che, kAraNa ke te sauthI sUkSma che, sUkSmatama che, indriyAtIta che, mana ane buddhinI pahoMcathI para che. brahmAMDanI sarva vastuone siddha ke sAbita karavA mATe bIjI koIka vastunI jarUra paDe che, paraMtu brahma to svayaM jJAna-svarUpa hovAthI, e svayaMsiddha che, svataHsiddha che. pote ja potAnA vaDe siddha che. nyAyadarzananAM sarva pramANo brahmane siddha karavA mATe UNAM ane asamartha che. ane jene Adi ane aMta nathI, te to nitya' ja hoya. vaLI, AnaMda paNa paramAtmAnAM svarUpanuM mULabhUta eka tattva che. ane A AnaMdanuM tattva evuM saghana ane sAtatyasabhara che ke eno rasa, eno AsvAda, akhaMDa ane apratihata hoya che. eno AnaMda satata Avo "ekarasa' hoya che. ane chelle, A brahmanAM svarUpanI khUbI e che ke brahmAMDanA sarva vyaktigata aMtarAtmAo sAthe, e sarvanI aMdara, koI paNa prakAranAM bheda ke aMtara rAkhyA vinA, te nirantara, abhinna rahe che. samagra brahmAMDane vyApI raheluM A brahmatattva, evA ja abhedabhAvathI pratyagAtmAmAM paNa sadA vyApta che. Ama, enI svarUpagata lAkSaNiktAne kAraNe, A brahmatattva, sarvottama sarvazreSThasarvotkRSTa hovAthI, AvAM anokhAM svarUpe vidyamAna hovAthI, te nirantara vijayI banI rahe che. (227) 420 | vivecUDAmaNi Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : brahma satya, jJAna, anaMta, vizuddha, sarvotkRSTa ane svayaMsiddha che. nitya, mAtra AnaMdanA ja rasAsvAdarUpa evuM (A) brahma aMtarAtmAthI abhinna che ane te niraMtara vijayI banI rahe che. (227) TippaNa: je jJAnI sAdhaka potAne brahmasvarUpa jANe-samaje, tene pharIthI A saMsAranI janmamaraNanI, jaMjALamAM phasAvAnuM rahetuM nathI, eTale ke te mokSa pAme che. Ama, mumukSu sAdhaka mATe brahma'-abhinna tattva-vijJAna, eTale ke brahma sAthenI ekatAnuM samyaka jJAna anivArya banI rahe che. A brahmanuM mULabhUta svarUpa kevuM che ? e evuM to para eTale ke sarvAtizAyI, svayaMsiddha ane sarvotkRSTa che ke e nirantara vijayI banI rahe che. brahmasvarUpanI A lAkSaNikatA mATenAM sarva zrutiprasiddha vizeSaNo A zlokamAM prayojAyAM che. zlokano chaMda : gIti (227) 228 sadidaM paramAdvaitaM svasmAdanyasya vastuno'bhAvAt / na hyanyadasti kiMcit samyak paramArthatattvabodhe hi // 228 // zlokano gujarAtI pATha : sadide paramAdvaita svaspAdanyasya vastunoDabhAvAtA na hAnyadasti kiMcit samyaka paramArthatattvabodhe hi . 228 / zlokano gadya anvayaH mAt bacazya vastunaH apAvAn parama-gAM sat (asti), samyak paramArthabodhe hi anyat kiMcit na asti // 228 // zabdArtha : mukhya vAkya : phle parama-dvaita nuM (ti) | mata - abheda, abhinnatA, aikya, ekatAH ta - eTale, jUdA jUdAM be hovAnI paristhiti, "advaita' eTale daitano abhAva. ahIM kaI be vastuonAM advaitanI vAta prastuta che? brahma sAthe jIva ane jagatanuM, brahma ane brahmAMDanuM, jagata ane jagadIzanAM advaitanI vAta prastuta che. brahma sAthe jIva ane jagatanuM, brahma ane brahmAMDanuM, jagata ane jagadIzanuM advaita e kevuM che ? parama eTale sarvocca-sarvazreSTha prakAranuM, AjakAlanuM nahIM, paraMtu haMmezanuM, sarjanajUnuM, zAzvata, Eternal. 7 - eTale satya. AvuM, A be vaccenuM, zAzvata advaita satya che. paraMtu A prakAranAM vidhAnanuM samarthana zuM? svamAn bacI vastunaH apAvAn ! potAnAthI, eTale ke brahma sivAya, Atmatattva sivAya, bIjI koI vastu na hovAthI. A be tattvonAM advaitane khoTuM (1) sAbita karavA mATe, anya koIka vastunuM astitva to hovuM joIene ! - che ja nahIM ! macat vivat vivekacUDAmaNi | 421 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati / brahma sivAya, AtmatattvathI bhinna, bIjuM kazuM paNa che ja nahIM, rahetuM ja nathI. AvuM AtyaMtika vidhAna, bhArapUrvaka, niHzaMka rIte (Emphatically, un-doubtedly) karavA mATe, hi - nAmano nipAta (Particle) prayojavAmAM Avyo che. paNa AvI anubhUti sAdhakane kyAre thAya che ? sad paramArthatattvavodhe. paramArthatattvanuM daDha, sArI rIte, sArI peThe jJAna thayA pachI, evuM jJAna thatAM ja. "paramArthatattva' eTale brahmAMDanuM sarvotkRSTa jJAtavya-tattva, paramabrahma, paramAtmA. (228) anuvAda : (brahma sAthe jIva ane jagatanuM) A parama dvaita satya che, kAraNa ke brahmasvarUpa sivAya bIjI koI vastu che ja nahIM. paramArthatattvanuM samyapha jJAna thayA pachI, (brahma sivAya) anya kazuM ja rahetuM nathI. (228) TippaNa: A zlokamAM, "advaita'ne 'parama", eTale ke zAzvata, ane "satya" kahIne, enA mahimAnuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, eTale vedAntadarzananA atyaMta mahattvanA A pAribhASika zabdane, enA samucita saMdarbhamAM, samajI levAnI jarUra che : AcAryazrIno A "advaitavAda, eTale evo vAda, jemAM aneka deva-devIone to nahIM ja, paraMtu sAMkhya-darzananAM pelAM be tattvonAM, - eTale ke puruSa ane "prakRtinAM - vaitane paNa kazuM ja sthAna nathI. A samagra brahmAMDamAM je kAMI che, astitva dharAve che, te, parama satya eTale va aditIyaM vadda, - eka ane mAtra eka ja brahma. jagatanI utpatti, sthiti ane layanuM ekamAtra kAraNa paNa te eka ja brahma che. mATI e ghaDAnuM "upAdAna' kAraNa che ane kuMbhAra-cAkaDo-pANI vagere enAM nimitta' kAraNa che, paraMtu zaMkarAcAryanA A "advaita' siddhAMta pramANe to, brahma A jagatanuM "upAdAna" ane "nimitta baMne kAraNa che. A sivAyanAM anya koI tattvane zaMkarAcAryanA siddhAMtamAM kazo ja avakAza na hovAne kAraNe tene di anyat ati livita ), temanA A vAdane mAtra "advaitavAda nahIM paNa kevalAdvaitavAda (Absolute Monism) evI vyAvartaka saMjJA ApavAmAM AvI che. zaMkarAcArya(muM zataka)nA anugAmI thoDA AcAryoe, A "advaita'-siddhAMtanI bAbatamAM, zaMkarAcAryathI jUdo mata sthApIne, potapotAnA vAdane, nIce pramANe, judA oLakhAvyA, e dRSTie paNa zaMkarAcAryanA A vAdane kevalAdvaita' kahevo, emAM saMpUrNa aucitya raheluM che ? nimbArkacAryano vaitAdvaitavAda' (Mono-Dualism) (10muM zataka) madhvAcArya(12muM zatakono vaitavAda' (Dualism) rAmAnujAcArya(12muM zataka)no "viziSTAdvaitavAda' (Qualified-Monicum) vallabhAcAryano (15muM zataka) "zuddhAdvaitavAda' (Pure Monicum). "advaita' eTale be vastu vacce dvita' na hovApaNuM, bhedano, jUdApaNAMno saMpUrNa 4rara | vivekacUDAmaNi Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva. A be vastuo kaI ? brahma ane jIva, brahma ane jagata. AcAryazrI, eka ja jhATake, A be tattvo vaccenAM dvaitane, bhedane nakArI kADhe.che, kAraNa ke potAnAM brahmasvarUpathI ke AtmasvarUpathI anya koI paNa vastunuM tAttvika astitva, samagra brahmAMDamAM, hoI zake ja nahIM (svasmAt anyasya vastuna: amAvAt / ), ane jIva pote ja brahma che, brahmathI jarA paNa nokho nathI (gauvo drauva, na gavara: / ), eTale to brahma ane jIva vaccenuM advaita 'parama' ane 'satya' ja Thare ! paraMtu brahma sivAya bIjuM kazuM che ja nahIM, - enI pratIti kevI rIte thAya ? AcAryazrIno uttara jeTalo saMkSipta che, eTalo ja sAragrAhI che : sadgurunAM caraNe ane zaraNe besIne, parama arthanAM tattvanuM samyag jJAna thatAMnI sAthe ja (samyaparamArtha-tattvanodhe hiM), sAdhakanAM aMtaramAM, AvI pratItinuM ajavALuM UgI nIkaLe che. ane pachI to anya kazuM kyAMya rahetuM ja nathI ! (228) zlokano chaMda : AryA (228) 229 yadidaM sakalaM vizvaM nAnArUpaM pratItamajJAnAt / tatsarvaM brahmaiva pratyastAzeSabhAvanAdoSam // 229 // zlokano gujarAtI pATha : yadirda sakala vizva nAnArUpe pratItamajJAnAt / tatsarva brahamaiva pratyastAzeSabhAvanAdoSam // 229 // zlokano gadya anvaya H yat tuM sAM vizrva ajJAnAt nAnApUvuM pratIta, tat sarva, pratyasta-azeSa-mAvanAoSa brahma va (asti) // 226 // zabdArtha : mukhya vAkya tuM sAM vizva brahma v (sti) / A sakaLa vizva brahma ja che. A vizva kevuM dekhAya che? yak nAnApUrUM pratItam / nAnArUpaM eTale jUdAM jUdAM rUpavALuM, vividha AkArovALuM, prIta eTale dekhAya che, jaNAya che. A vizva AvuM zA kAraNe dekhAya che ? ajJAnAt - ajJAnane kAraNe. A samasta vizva jo brahma ja che, to te brahma kevuM che ? pratyasta-azeSa-bhAvanAoSam / pratyasta eTale asta thaI gayo che, aMta AvI gayo che. eTale sarva-samasta-sakaLa - badhI ja bhAvanAonA doSono jyAM aMta AvI jAya che, kalpanAthI janmelI sarva bhedabhAvanAonA doSo jyAM asta pAmI gayA che, evuM. (229) anuvAda : ajJAnane kAraNe je vividharUpovALuM dekhAya che te A samasta vizva, sarva bhAvanAonA doSo jyAM viramI jAya che tevuM te, brahma ja che. (229) TippaNa : gayA zlokamAM je advaita-tattvane zAzvata ane satya kahevAmAM AvyuM hatuM, tenI ja carcA ahIM paNa cAlu rahI che. vivekacUDAmaNi / 423 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koIka zaMkAkAra zaMkA raju kare ke "A advaita ja ekamAtra satya che, ema tame kaho cho, paNa A AkhA vizvamAM to mAtra dvaita (be) ja nahIM, aneka vividha rUpo ane AkAro dekhAya che (pratIti), tenuM zuM?' ahIM paNa AcAryazrIno uttara TUMko ja cheH ajJAnAt - saddagurunI kRpAthI ane ziSyanI saMniSThAthI, pelA parama arthanAM tattvanuM samyaka jJAna (sagaparamArthatavavo, zloka 228) na maLI gayuM hoya tyAM sudhI ja AvI zaMkAne sthAna rahe che. ane bIjI vAta e che ke vizvamAM AvAM vividharUpo mAtra dekhAya ja che, "kharekhara' hotAM nathI, e to AbhAsa-mAtra ja che. AvA AbhAsothI chaLI javAnuM sAdhakane posAya nahIM. AvI anekatA ane vividhatA, ajJAnanAM pariNAme ja UbhI thAya che. nAma-rUpa-AkAranA A badhA bhedo kAlpanika ja che. paraMtu A vizva, je brahmasvarUpa che, te brahmanuM to svarUpa ja evuM nyAruM-nirALuM che ke tyAM kalpanAjanya AvI badhI bhedabhAvanAonA doSane kazuM ja sthAna nathI. brahma to nirvikAra, nirAkAra, nirapAdhika, nirvikalpa che, emAM deza-kALa, nAmarUpanI bhinnatA ke anetAnI kazI zakyatA ja nathI. A samasta vizva to brahma paranAM eka AropaNanAM rUpe ja astitva dharAve che. aMte, A Aropa ke AropaNanuM mULa adhiSThAna to akhaMDa ane asaMga evuM A brahma ja che, - jyAM kazo doSa nathI, vaita nathI, bheda nathI, bhrAMti nathI, kalpa-vikalpa ke kalpanA nathI! zlokano chaMda : gIti (229) 23). mRtkAryabhUto'pi mRdo na bhinnaH kumbho'sti sarvatra tu mRtsvabhAvAt / na kumbharUpaM pRthagasti kumbhaH geto kRpA pitanAmamAtra: | 230 | zlokano gujarAtI pATha: mRtkAryabhUtoDapi mRdo na bhinna kulmoDasti sarvatra tu mRtvabhAvAtuM ! na kumbharUpe pRthagati kumbha: kuto mRSA kalpitanAmamAtra / 230 || zlokano gadya aya : mRAryapUd: 3H: 3pa sarvatra tu mRghUmAvata mRdaH bhinnaH na asti / kumbharUpaM pRthak na asti / mRSA kalpitanAmamAtraH kumbhaH (5:) yukta: pinna: cAta) || rara0 || zabdArtha mukhya vAkya : mR. mitra: ra ta aa guma eTale ghaDo, 424 / vivecUDAmaNi Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane mRH eTale mATI. bhinna eTale jUdo, alaga. ghaDo mATIthI jUdo nathI. AvuM vidhAna karavA mATenuM kAraNa ? sarvatra tu mRtvamAvAn ! sarvatra - badhI rIte, sarvAga, sarva sthaLe, mRtvamAra - moTIrUpa hovuM, mATI sAthe otaprota hovuM. ghaDo mATIthI bhinna nathI kAraNa ke te, kharekhara, badhI ja rIte, mATIrUpa ja che, mATI sAthe otaprota che. :(ghaDo) kevo che? mRAryabhUta ghaDAnAM A vizeSaNane jarA samajavA jevuM che : mRta eTale mATI, vArtha eTale pariNAma (Effect). kRwArya eTale mATInuM pariNAma, mATIno banelo, mATImAMthI banelo. ghaDo mATImAMthI, mATIno banelo che, e to sarvaviditi che, paraMtu graMthakArane ahIM je sUcavavAnuM abhipreta che, te to e ke mATI ghaDAnuM "upAdAna kAraNa" (Cause) che, ane ghaDo mATInuM "kArya' (Efect) che. ghaDA ane mATI vacceno A kArya-kAraNa-saMbaMdha, brahma ane jagata vaccenA A ja prakAranA kArya-kAraNa-saMbaMdha pratye AMgaLI cIMdhe che ! kumarUpe (gRha) pRtha na ti ghaDAnuM rUpa mATIthI jUduM nathI. kRSA RnvitamAtra: A (5:) dH (fmatra: yAta) | pRSA eTale khoTI rIte, mithyA. mithyA nAmamAtrathI kalpita ghaDo (mATIthI jUdo) kyAMthI-kevI rIte hoI zake ? (230) anuvAda : mATImAMthI banelo ghaDo, badhI ja rIte, kharekhara, mATIrUpa ja hovAthI, mATIthI bhinna nathI. ghaDAnuM rUpa paNa (ghaDAthI ke mATIthI) alaga nathI. (mATImAM) mithyA nAmamAtrathI kalpita evo ghaDo (mATIthI bhinna) kyAMthI hoI zake ? (23) TippaNa : vAta to ahIM paNa, agAunI jema, brahma ane jagata vaccenAM "advaita'nI ja che, ane brahma-brahmAMDa vaccenA abhedane samajAvavA, sAbita karavA mATe, ahIM mATI (6) ane ghaDA(:)nuM daSTAMta ApavAmAM AvyuM che. ghaDo mATImAMthI banyo hovAthI, mATI e ghaDAnuM "upAdAna kAraNa' ane ghaDo e mATInuM kArya che (kRryabhUta:). je "upAdAna kAraNa' hoya, te tenAM kAryamAM sarvatra, sarvAga, sAMgopAMga otaprota hoya. ghaDAnuM rUpa, eno AkAra, enuM nAma, - e badhuM bhale jUduM hoya, bhinna lAge, paraMtu ethI karIne ghaDAne mATIthI bhinna mAnI zakAya nahIM. ghaDAnAM aNu-aNumAM mAtra mATI ja che, e hakIktane kema bhUlI zakAya? ghaDo eTale ja mATInuM mULabhUta rUpa (mRtvamAvA). are, ghaDAnuM jarA bArIka nirIkSaNa to karo! samagra ghaDAnI kAyAmAM kyAMya, upara-nIce, aMdara-bahAra mATI na hoya, evI zakyatA che? mATI to ghaDAnAM aNuaNumAM, AMtarabAhya svarUpamAM sarvatra anusmRta che. ghaDo eTale sarvatra mATI ja mATI ! "mATI-maya' ! (mRtmaya) paraMtu ghaDo mATIthI jUdo dekhAya che, tenuM zuM? enAM nAma-rUpa-AkAra, A badhuM to mATIthI bhinna che, eno zo khulAso ? vAta to sAcI che, paNa aMte to e badhI khoTI (mRSA) kalpanAmAtra che. vivekacUDAmaNi / 425 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ghaDo' evuM nAma, evuM rUpa, evo eno AkAra, e badhuM ja mithyA kalpanA, ajJAna, moha vagerene kAraNe mATImAM kalpavAmAM AvyuM che, ane e ja mithyA kalpanAne mATI para Aropita karavAmAM AvI che. hakIkatamAM, A samagra prakriyAmAM aMzamAtra paNa vAstavikatA (Reality) nathI. mithyA nAmamAtranI kalpanAne kAraNe, ghaDo mATIthI bhinna kevI rIte hoI zake ? mATI-ghaDAnuM A dRSTAMta, brahma ane brahmAMDa vaccenA 'advaita'-saMbaMdhanI pazcAdbhU (Back-ground)mAM rahIne, sAdhakane madadarUpa banI zake, e ja udeza che, graMthakArano, A dRSTAMta yojavA pAchaLa ! chAMdogya-upaniSadanA prapAThaka-6mAM, pitA udAlaka sAthenI carcAmAM, zvetaketue pUchyuM ke "jenA vaDe 'nahIM sAMbhaLeluM' sAMbhaLeluM' thAya, 'nahIM-tarka kareluM' 'tarkakareluM' thAya, 'nahIM-nizcaya kareluM' 'nizcaya-kareluM' thAya, he bhagavan ! kevI rIte Avo Adeza thAya che ?' - yena azrutaM zrutaM bhavati, amataM mataM bhavati, avijJAtaM vijJAtaM bhavati iti kathaM nu bhagavaH sa Adezo bhavati iti // 6,1,3 // tyAre udAlaka-munie je uttara Apyo, nIce pramANe, tenuM ja ahIM anusaMdhAna che H 'he priyadarzana ! jema eka mATInA piMDa vaDe (eTale ke mATIno piMDa jANavAmAM AvyA pachI), mATInAM sarva 'kAryo' (eTale ke mATImAMthI utpanna thayelI sarva vastuo) sArI rIte jANavAmAM Ave che (tema ja A samajavuM) : vANIno viSaya 'kArya'-mAtra nAma ja che, satya nathI, mRttikA ja satya che.' H yathA ekena somya mRtpiNDena sarvaM mRnmayaM vijJAtaM syAt vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM, mRttikA iti eva satyam // 6,1,4 // TUMkamAM, mATImAMthI banelI sarva vastuo--koDiyuM, baraNI vagere vastuo, vANInA AdhAre vividha vikAro, phakta nAmamAtra ja che. vAvArambhaLam - vALuM - A chelluM vAkya samagra upaniSada-sAhityamAM suprasiddha che. ahIM, A zlokamAM, 'advaita' athavA abhedanA siddhAntanAM nirUpaNamAM A ja zrutivacanano AdhAra levAmAM Avyo che, jeno marma e che ke 'kArya'no 'kAraNa'thI haMmezAM abheda hoya che, tethI sarva 'kAryo' 'kAraNa'-rUpa ja che : vANIno viSaya je 'kArya', te to nAmamAtra ja che, satya nathI. zlokamAM, mRSA lpitanAmamAtra: mma: vuta: (sthAt) | - evA je zabdo che temAM, chAndogya upaniSadanAM, vAvArambhaLavALAM A vidhAnanuM ja bhASya maLe che. zlokano chaMda : upajAti (230) 426 / vivecUDAmaNi Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 kenApi mRdbhinnatayA svarUpaM ghaTasya saMdarzayituM na zakyate / ato ghaTaH kalpita eva mohA - gRva satyaM paramArthamUtam | rarUra zlokano gujarAtI pATha: kenApi mRbhinnatayA svarUpa ghaTasya saMdazayituM na zakyate | ato ghaTaH kalpita eva mohA - cUdeva satyaM paramArthabhUtam II 231 || zlokano gadya anvaya: kRtritayA TI svarUpe saMvayituM na pa na zakyate, ataH ghaTaH mohAt kalpitaH eva (asti), mRd eva paramArthabhUtaM satya (ti) / rarU8 || zabdArtha : mukhya vAkya : kRmitratayA ghaTaya svarUpe saMtulituM na pi na zakyate | mATIthI bhinna evuM ghaDAnuM svarUpa samajAvavuM, (saMzaya) e koI paNa mATe zakya nathI. to pachI, A bAbatamAM zuM samajavuM? e ja ke gata: para: modAtu sthita iva (pti) | AthI eTaluM sunizcita rIte sAbita thAya che ke ghaDAne ajJAnane kAraNe mATImAM mAtra kalpavAmAM ja Ave che. AthI aMte ATaluM pratipAdana thaI zake che ke - mR6 patra paramArthamUta satya (sti) | - ghaDAnuM pAramArthika ane vAstavika satya mAtra mATI ja che. (231). anuvAda : mATIthI bhinna evAM ghaDAnAM svarUpane samajAvavAnuM koInA paNa mATe zakya nathI. AthI (sAbita thAya che ke, ghaDo ajJAnane kAraNe mATImAM (mAtra) kalpavAmAM ja Ave che. (tAtparya e ja ke) ghaDAnuM pAramArthika satya mATI ja che. (231). - TippaNa: ahIM paNa e ja carcA cAlu rAkhavAmAM AvI che. jema mATI ghaDAnuM upAdAna kAraNa" che, - eTale ke mATImAMthI ja ghaDo banAvavAmAM Avyo che, tema ja brahma to, jagatanuM mAtra "upAdAna kAraNa" ja nahIM paNa nimitta kAraNa paNa che. chAMdogya-upaniSadanAM pelAM zrutivacanane AdhAre ApaNe joyuM tema, "kArya ane "kAraNa vacce haMmezAM abheda hoya che. ajJAna athavA mohane kAraNe, "kAryane koIka mithyA nAma bhale apAya, paNa e to mAtra kalpanA ja che. "kArya haMmezAM kAraNarUpa ja hoya che. vastusthiti AvI che tyAre, mATIthI alaga evuM ghaDAnuM svarUpa batAvI ja kevI rIte zakAya ? "ghaDo" evuM nAma, e ajJAnathI karavAmAM AvelI kalpanA-mAtra ja che. mATIthI jUduM evuM ghaDAnuM vAstavika astitva ja nathI. je kaMI, kharekhara, satya che te to mATI ja che. vivekacUDAmaNi / 427 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedAMta-darzananA pAyAmAM rahelo siddhAMta paNa A ja che ke jagata bhale sAcuM 'dekhAtuM' hoya, satya nathI, mohane kAraNe ja thayelI A to eka mithyA kalpanA ja che. brahmathI bhinna evuM jagatanuM svarUpa kalpI zakAya ja nahIM. ghaDo ane mATInI bAbatamAM jema mATI ja pAramArthika satya che (vRttiA kRti va satyam / ) tema, brahma ane brahmAMDanI bAbatamAM paNa brahma ja pAramArthika satya che. 'ghaDo' ('kArya') jema mATI('kAraNa')rUpa ja che, tema jagata('kArya') paNa brahma('kAraNa')-rUpa ja che. A eka trikAlAbAdhita satya che. zlokano chaMda : upajAti (231) 232 sadbrahmakAryaM sakalaM sadeva tanmAtrametanna tato'nyadasti / astIti yo vakti na tasya moho vinirgato nidritavatprajalpaH // 232 // zlokano gujarAtI pATha : sabrahmakAryaM sakalaM sadeva tanmAtrametajJa tatoDacaMdasti / astIti yo vakti na tasya moho vinirgato nidritavatsajalpaH || 232 || zlokano gadya anvaya : sabrahmAya mAM sat tra (sti), tat tammAnaM (gatti), na tata: ar asti, asti rUti ya: vRtti, tasya mohaH na vinivRtaH, (sa:) nikitavat pranatva: (masti) / rarUra // zabdArtha : A zlokamAM nAnAM nAnAM cAra vAkyo A pramANe che : (1) sadbrahmAya sata sat va (asti) / brahmArya eTale brahmathI utpanna thayeluM (A jagata), sat eTale satyasvarUpa. satyasvarUpa evAM brahmathI utpanna thayeluM A sakala jagata satyasvarUpa ja che. (2) tat tammAntra (masti), na tata: al masti / tat eTale A jagata, tamArUM (tat-mAtra) che. tat eTale te brahma, A jagata te brahma ja che, te(brahma)thI bhinna nathI. (3) asti rUti ya: vRtti, tasya mohaH na vinirmAtaH / asti eTale ke che, tenAthI bhinna che, sat-eTale ke 'satyasvarUnuM kArya, brahmanuM kArya brahmathI jUduM che' ema je kahe che, evo mata je dharAve che, tenuM ajJAna TaLyuM nathI, gayuM nathI, nAza pAmyuM nathI. (tasya mohaH 7 viniyaMta: 1) (4) (sa:) nitivat pranatva: (asti) / niti eTale UMghato mANasa, prakha~: eTale bakavAsa, baTabaDATa, pralApa (Prattle, Babble). (232) anuvAda : satyasvarUpa brahmathI utpanna thayeluM A sakala (vizva) satyasvarUpa ja 428 | vivekacUDAmaNi Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. A badhuM, vizva) mAtra te (brahma) ja che, tenAthI juduM nathI "(ja) che', ema.. je kahe che, tenuM ajJAna nAza pAmyuM nathI, te to UMghatA mANasanI jema bakavAsa ja kare che ! (232) TippaNa: "advaita' eTale ke abhedanA siddhAMtanI ja carcA ahIM paNa cAlu ja rahI che. pAyAmAM rahelI ane atyaMta mahattvanI vAta, graMthakAra e kahevA mAge che ke A jagatamAM je kAMI bhedo daSTigocara thAya che, te mithyA kalpanAmAtranuM ja pariNAma che, ane A mATe manuSyanAM moha ane ajJAna ja javAbadAra che. A pahelAM mATI (kAraNa') ane ghaDA("kArya")nuM dRSTAMta ApavAmAM AvyuM hatuM ane aMte niSkarSa ApavAmAM Avyo hato ke ghaDAne koI svataMtra, vAstavika, mATIthI alAyaduM astitva che ja nahIM, je kaMI satya che, te to mATI ja che (kRdeva satyaM paramArthabhUtam ) zloka-ra31, vRttivA rUti va satyam - chAMdogya-upaniSada) jevuM mATI-ghaDAnuM dAMta, tevuM ja brahma-jagatanuM dRSTAMta. mATInuM saghaLuM "kArya (ghaDo, koDiyuM, baraNI vagere) jo mATI-rUpa ja hoya to, satya-svarUpa brahmanuM "kArya (eTale ke A jagata) satyasvarUpa brahma ja che. ghaDo mATIthI jUdo nathI, e ja rIte A jagata paNa brahmathI jUduM nathI. Ama chatAM, keTalAka mANaso evA sva-mata-AgrahI (Dogmatic) hoya che ke AvI sAva dIvA jevI spaSTa hakIkatane paNa svIkAravA taiyAra na hoya ane potAnA kakkAne ja sAco TharAvavA mATe ema bolyA kare ke "nA, nA, A jagata to brahmathI bhinna ja che !" to, tenA vize zuM kahevuM ? bIjuM zuM kahevuM ? e ja ke te bolato' nathI, UMghatA mANasanI jema mAtra "babaDe che, "bakavAsa kare che, vRthA baDabaDATa' ja kare che ! jeno moha na TaLyo hoya (tI modaH viniti: ) te to Ama ja kare ne ! ane evAno dhaMdhokho' zo karavo ! zlokano chaMda : upajAti (232) 233 brahmaivedaM vizvamityeva vANI zrautI brUte'tharvaniSThA variSThA / tasmAdetad brahmamAtraM hi vizvaM nAdhiSThAnAd bhinnatA''ropitasya // 233 // . zlokano gujarAtI pATha: badhaiveda vizvamiceva vANI zrItI broDatharvaniSThA variSThA tasmAtaH brahmamAtra hi vizva nAdhiSThAnAd bhinnatADaDaropitasya 233 * vivekacUDAmaNi / 429 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya avaya : "TuM vizve brahma ' rUti va atharvaniSTha variSTha zrautI vANI brUte, tasmAt etat vizvaM hi brahmamAtraM (asti), Aropitasya adhiSThAnAd fmannatA (pti) / rarUrU II | zabdArtha : mukhya vAkya : rUti va zrautI vALI jhUte | zrautI vALI eTale zrutinuM vacana, muMDaka upaniSadanuM vidhAna. kUte eTale kahe che. zrutinI vANI A pramANe ja kahe che. A zrutInI vANI kevI che? be vizeSaNo : (1) atharvaniSThAatharvavedamAM rahelI, atharvavedanI, ane (2) variSTha - eTale zreSTha, uttama. A zruti-vANI zuM kahe che? OM vizva brahma ti / "A vizva brahma ja che', - ema kahe che. tethI zuM thayuM ? tamat tat vizva hiM brahAmAtra (ti) | tethI ema puravAra thAya che ke A vizva, kharekhara, mAtra brahma ja che, brahma sivAya bIjuM kAMI nathI. paraMtu AvA nirNaya mATeno kazo pramANabhUta AdhAra kharo? hA, che ja, A rahyo te AdhAra : zApitaye dhaTInA pitA ne (pti) dhana eTale Azraya, AdhAra, nivAsasthAna (Basis, Abode, Residence, beat), ane gApita eTale AvAM adhiSThAnamAM, enI upara, AropaNa karavAmAM AvelI, rAkhavAmAM ke mUkavAmAM AvelI vastu. koI sthAna(dhakAna)mAM rAkhavAmAM AvelI vastu (gApita) pelAM sthAnathI jUdI (fmatra) na ja hoI zake. brahma e "adhiSThAna che ane vizvane emAM athavA enI upara "Aropita karavAmAM AvyuM che. (233) anuvAda : "A vizva brahma ja che' - ema ja atharvavedanI zreSTha vANI kahe che, tethI A vizva, kharekhara, brahma mAtra ja che : Aropita(vastu)nI (tenA) adhiSThAnathI bhinnatA hoI zake nahIM. (233) TippaNa: brahma ane jagata vaccenAM zAzvata advaitano siddhAMta AcAryazrInA kevalAdvaita'-vAdanI AdhArazilA che, tethI A vAdanAM nirUpaNanAM anusaMdhAnamAM, teozrI, tenAM bhinna bhinna pAsAMne, bhinna bhinna dRSTikoNathI, tapAse che, ane potAnAM A parIkSaNa-nirIkSaNanA AdhAre, enA prakAzamAM, potAnA A vAdanuM pratItijanaka rIte pratipAdana kare che. jJAna sAthe saMkaLAyelI koI paNa bAbatanI AtyaMtika svIkRti mATe, nyAyavaizeSika darzano anusAra, cAra "pramANa', - pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda athavA zruti, - sthApavAmAM AvyAM che, e vAta, A pahelAM, kahevAI gaI che, ane e paNa ApaNe joyuM che ke A cAramAMthI sauthI pramANabhUta (Most authoritative) pramANa mAtra eka ja che, ane te che zabda athavA zruti pramANa. AcAryazrIe potAnA siddhAMtanI pramANabhUtatA mATe, ahIM, kRti-vacananuM, "zrautI vANInuM pramANa TAMkyuM che. vaidika sAhityanI paraMparA pramANe cAreya vedone potapotAnAM jUdA jUdAM upaniSado che. e niyama pramANe, muMDaka-upaniSada atharvavedanuM gaNAya che ane muMDaka, 12 ke 13 mukhya upaniSado, - jenA para AcAryazrIe 430 | vivekacUDAmaNi Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyo lakhyAM che, temAMnuM eka che, ane tethI ja, A zrutivacana mATe atharvaniSThA variSThI zrautI vANI, - evA zabdo prayojAyA che. muMDaka-upaniSanuM, AcAryazrIne abhipreta evuM, te zrutivacana A pramANe che : brahmaivedamamRtaM purastAd brahma pazrvAd brahma dakSiNatazcontareNa / adhazrvordhvaM ca prasRtaM brahmaivedaM vizvamidaM variSTham // 2,2,11 // ('je A AgaLa che te amRtarUpa brahma ja che, pAchaLa brahma che, dakSiNa tarapha ane uttara tarapha, UMce ane nIce, tathA sarvatra) prasareluM brahma che, A sarva brahma ja che, A zreSThatama che.') muMDaka - upaniSadanA A maMtranuM ja vivaraNa ane vimarzana A zlokamAM karavAmAM AvyuM che. atyaMta saraLa zabdomAM ahIM brahma ane vizvanAM advaitane nirUpavAmAM AvyuM che. pratipAdananI asaMdigdhatA ane sunizcitatA mATe, vadhArAno eka muddo ahIM raju karavAmAM Avyo che, te e ke brahma to samagra brahmAMDanuM adhiSThAna' che ane brahmAMDa to A brahmarUpI adhiSThAna para mAtra "Aropita che. "Aropita' hoya tenuM astitva, eno samagra AdhAra, enuM eka mAtra AzrayasthAna ja "adhiSThAna hoya che. "Aropita'ne "adhiSThAna'thI bhinna, alaga, jUduM, AgavuM caitanya ja hotuM nathI, tethI eka susaMgata ane tarkapUta satya AmAMthI e niSpanna thAya che ke "A vizva ja brahma che." (a vizva graha va ). "adhiSThAna" ane "Aropita'nI vibhAvanA A dRSTAMtathI spaSTa banaze : raste jatAM, rAtre, doraDuM (rajJa) paDyuM hatuM te, aMdhArAne kAraNe, "sApa" (sI) che ema lAgyuM. AmAM "doraDuM "adhiSThAna' che. ane "sApa" "Aropita che. hakIkatamAM to, "sApa" hato ja nahIM, e to mAtra bhrama ja hato. paraMtu je khoTo sApa" paNa tyAM jaNAyo, tenuM to koI svataMtra astitva hatuM ja nahIM. doraDAnuM astitva e ja "sApa'nuM astitva banI. gayuM ! kAraNa ke te khoTo "sApa" paNa "sAcAM' "doraDA" rUpI "adhiSThAna" para "Aropita" hato. Ama, ahIM paNa Aropita (sApa)nI, tenA "adhiSThAna' (doraDA)thI kazI bhinnatA nathI. ane A "cUkAdo (Verdict) to zabdazruti)pramANanI, zrautI vANInI AjJA ! emAM to eka ja vikalpa, - amala ane anupAlana. emAM na avakAza, koI tarkane, koI dalIlane, kazI carcAne ! "The Charge of the Light Brigade' nAmanAM kAvyamAMnI, aMgreja kavi laoNrDa Tenisana(Lord Tennyson, 1809-1892)nI A paMktio yAda AvI jAya che : There's not to make reply, There's not to reason why, There's but to do and die ! vivekacUDAmaNi | 431 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ senApati Adeza Ape ke "AkramaNa karo' : March forward ! eTale sainiko pAse to, eka ja vikalpa : To do and die ! laDavuM ane khapI javuM ! zruti cukAdo Ape ke "A saghaLuM brahma ja che," eTale e to vedavAkya ! sAdhaka mATe to zirasA-mAnya ja! zlokano chaMda : zAlinI (33) 234 satyaM yadi syAjjagadetadAtmano ->natatvahAnirnimAjhamAtA ! asatyavAditvamapIzituH syA -caitan trayaM sAdhu hita mahAtmanAm II 234 zlokano gujarAtI pATha : satyaM yadi syAjagadetadAtmano. " -hanattatahAnirnigamapramANatA ! asatyavAditamapIzitu syA -aitat trayaM sAdhu hita mahAtmanAm II ra34 | zlokano gadya anvaya: yadi tat sat satya thAta, mAtma: anantatvani: (ca), nigama-apramANatA (Ata), zigH (1) gaNa satyavakatva (sAta) | etat trayaM mahAtmanAM na sAdhu hitaM (ca bhavet) // 234 // zabdArtha : yadi tat namana satya yAt - jo (kadApi) A jagata satya hoya to. to, zuM vAMdho AvI jAya ? AvA traNa doSo athavA AvI traNa asaMgatio upasthita thAya : (1) AtmanaH mananavani (sAta) | - AtmAnuM anaMtapaNuM raheze nahIM. "AtmA anaMta che, - e hakIkatane hAni pahoMce, AtmA anaMta na ja rahe, (2) nigama-gAmAtA (thA).nigama eTale zruti, zabdapramANa, vedavacana, apramANatA - apramANa Thare, te khoTI Thare, tenI pramANabhUtatA (Authoritativeness) ja na rahe, te zaMkAspada banI rahe, ane (3) zataH apa (2) asatyavAlid (cA) | zirR eTale Izvara, enuM asatyavAditva sAbita thAya, Izvara asatyabhASI che, Izvara asatya bole che, evI paristhiti sarjAya. tat trayam - uparyukta traNeya doSo, asaMgatio, mahAtmanAM ladhu hita 2 na (mata) | mahAtmAo mATe sArI ane hitakAraka na gaNAya. (234) anuvAdaH jo A jagata satya hoya to, AtmAnAM anaMtapaNAne hAni pahoMcaze, zruti pramANabhUta nathI ema Thare, ane Izvara paNa asatyavAdI Thare : A traNa (doSo) mahAtmAo mATe sArA ane hitakAraka nathI. (234) TippaNa : vaha satya nAththiA I - vedAna-darzananA A suprasiddha siddhAMta 43ra | vivekacUDAmaNi Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANe jagata mithyA, asatya che. Ama chatAM paNa dareka samAjamAM keTalAka nakAravAdIo (Negativists) ane abhadradarzIo (Cynics) hoya che. emane kazuM sAruM svIkAravuM game ja nahIM. AvI koIka vyakti haTha pakaDe ane durAgraha ja sevyA kare ke "nA, tamArI vAta sAcI nathI, jagata to satya ja che !" - to ? Avo anucita vAda svIkAravAmAM Ave to, kevuM ane keTaluM duSpariNAma UbhuM thAya, enI carcA A zlokamAM karavAmAM AvI che. Ama to, bhASyanI zailInuM ja A eka pAsuM che ane AcAryazrIe potAnAM bhASyomAM, pUrvapakSanI dalIlonuM khaMDana karavA mATe, eno prabhAvaka rIte prayoga karyo che. AcAryazrI, eTale ke siddhAMtapakSa, pelA pUrvapakSane cetavaNI ApatAM kahe ke "jo tame AvI khoTI dalIla karazo to, - ti veta, - ApaNI carcAmAM AvI asaMgatio UbhI thaze !' AvA doSa athavA ke AvI asaMgati mATeno pAribhASika zabda che, "prasaMga', - eka anicchanIya paristhiti (Undesirable contingency). bhUmitizAstra(Geometry)mAM paNa, koIka prameya(Theorm)ne siddha karavA mATe, asatya zaratathI AraMbha karavAmAM Ave to, aMte, asvIkArya evuM pariNAma ja UbhuM thAya che, ane pachI pelI asatya zaratane rada karavAno prasaMga sarjAya che ane svIkRta tattva(Data)ne svIkAravAnuM pharajiyAta banI rahe che - jo jagatane satya mAnavAmAM Ave to, AvA traNa prasaMgo sarjAvAno bhaya raheze : (1) brahma - anaMta che, evI taittirIya upaniSadanI brahmAnandavallIne (satya jJAna ananta brahma ) A pahelAM TAMkavAmAM AvI ja che.have jo jagata satya hoya to, AtmAnA A anaMtapaNAnuM zuM ? jagatane satya mAnIe, eTale tene "anaMta' paNa mAnavuM ja paDe, ane jagatane "anaMta' mAnIe to AtmAnuM "anaMtatva' TakI ja na zake, ane AtmA anaMta nathI, paNa "sAnta' che, evuM svIkAravAnI pharaja paDe, enA karatAM vadhAre bhayaMkara bIjI Apatti kaI ? A pahelo prasaMga'. (2) ane A prasaMgamAMthI ja bIjo prasaMga e Ubho thAya ke AtmAnA anaMtatva vizenI pelI taittirIya kRtinuM zuM? zruti eTale veda, nigama, e kadI apramANabhUta hoI ja na zake, paNa AtmAne "anaMta'ne badale "sAnta" banAvI devAya to, nigamanI apramANabhUtatAno prasaMga Ubho thayA vinA rahe nahIM, ane (3) jo jagata satya hoya to te kadI nAza pAme nahIM, teno kyAreya paNa abhAva thAya nahIM, paraMtu sahu jANe che tema, jagatano pralaya to thAya ja che. ane jo satya evA jagatano A rIte abhAva thato hoya to, je pote IzvaranA avatAra che, evA bhagavAna zrIkRSNanAM gItAmAMnAM A vacanonuM zuM? "satyano abhAva hoto nathI !" ( apAvo vidyate sataH | 2,6). Ama, svayaM Izvarane asatyavAdI TheravavAno akSamya aparAdha Ubho thAya ! Ama, jo pUrvapakSanI mULa dalIla ke "A jagata satya che, tene mAnya pharmA - 28 vivekacUDAmaNi | 433 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkhavAmAM Ave to, kyAreya na svIkArI zakAya evI, uparyukta traNa (7) asaMgatione svIkAravAnI "mahA-Apatti sarjAya ! ane saMto-mahaMto-mahAtmAo, jarA paNa DhIlA ke nabaLA banIne, AvI asaMgatio svIkAre che, temanA mATe sAruM ke hitakAraka nathI, emane zobhatuM ke chAjatuM nathI ! zlokano chaMda : upajAti (234) 235 Izvaro vastutattvajJo na cAhaM teSvavasthitaH / na ca matsthAni bhUtAnItyevameva vyacIklupat // 235 // zlokano gujarAtI pATha : Izvaro vastutattvajJo na cAhe tepyavasthita na ca masthAni bhUtAnIyevameva vyacIpatu 235 / zlokano gadya avayaH vastutarvijJa: phaMDa na ra mAM tevuM sthita:, na ca bhUtAni matsthAni' iti evaM eva vyacIklupat // 235 // | zabdArtha : mukhya vAkya : : parva patra vyavavastRt | vyavavastRta vistR e dhAtunuM adyatana bhUtakALa trIjo puruSa ekavacananuM rUpa, eTale spaSTa kahyuM che, bhArapUrvaka, sunizcita rIte kahyuM che. Izvare spaSTa kahyuM che. Izvara kevo che? vastutarvijJa - vastunAM mULa svarUpane yathArtha, sAcA arthamAM jANanAra, pAramArthika vastunA jANakAra. Izvare zuM kahyuM che? temaNe A be satyo kahyAM che : (1) = mAM tevuM (mUds) mavasthitaH | "na to huM teo(bhUto)mAM rahuM chuM, ke (2) ne 2 (mUtani) mani (tti) 'teo (bhUto) mArAmAM nathI." Ano artha e thayo ke Izvara bhUtomAM rahelA nathI ane bhUto IzvaramAM rahelAM nathI. (235). anuvAda : vastunAM mULa svarUpanA yathArtha jANakAra evA Izvare (gItAmAM) bhArapUrvaka A pramANe ja kahyuM che ke - "na to huM teo(bhUto)mAM rahuM chuM ke na teo (bhUto) mArAmAM rahe che." (235). - TippaNa : A zlokanuM tAtparya e che ke jagata satya nathI, te chatAM paNa jo jagatane satya mAnavAmAM Ave to, gayA zlokamAM pratipAdita karavAmAM AvyuM che tema, Izvara asatyavAdI che, evo tAttvika doSa athavA prasaMga' Ubho thAya. have e joIe ke Izvara kyAM, kyAre zuM bolyA che, ane emanA e bola, e vacano, emanI e uktio, e badhuM, jagatane satya mAnavAmAM Ave to, - kevI rIte asatya Thare. bhagavAna zrIkRSNa gItAmAM A pramANe kahyuM che : 434 | vivekacUDAmaNi Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayA tataM idaM sarvaM jagad avyaktamUrtinA / matsthAni sarvabhUtAni na ca ahaM teSu avasthitaH // na ca matsthAni bhUtAni pazya me yogamaizvaram / bhUtabhRt na ca bhUtastho mama AtmA bhUtabhAvanaH // 9,4-5 // graMthamAnAM, A zlokamAMnAM AcAryazrInAM vidhAno, gItAnAM A be zloko para AdhArita che, te spaSTa che. paraMtu sAmAnya vAcaka mATe muzkelI e che ke mULa gItAmAM ja bhagavAnanAM potAnAM ja be vAkyo vacce pUrepUro paraspara-virodha che : mAni sarvabhUtAni / (zloka-4) ane na ca matsyAni bhUtAni / (zloka-5) badhAM bhUto (prANIo vagere) bhagavAnamAM rahetAM-rahelAM hoya to, te ja bhUto bhagavAnamAM rahetAM-rahelAM nathI, - e kevI rIte zakya bane? ane kevI rIte mAnI zakAya ? AvA virodhAbhAsanuM nivAraNa kevI rIte karavuM ? ahIM, A nivAraNa mATe, jarA UMDuM UtaravAnI ane jhINI najare arthaghaTana karavAnI jarUra che : pahelI vAta to e ke bhagavAna ahIM arjunane potAnA IzvarIya yogane jovAnuM, potAnI yogazaktine jovAnuM, kahe che (pazya me coghaM pezvaram / zloka-pa). A koI sAmAnya bhautika vAta nathI, IzvaranI alaukika yaugika zaktinI vAta che. AmAMthI ja phalita thatI bIjI vAta e che ke A AkhA jagatane 'avyakta-mUrti' evA nirAkAra Izvara utpanna kare che (avyamUrtinA zloka-4 ane bhUtabhAvanaH zloka-5), badhAM ja bhUto tenAmAM rahe che (martyAni bhUtAna),. kAraNa ke prakRti paNa tenI ja che, ane chatAM badhAM bhUto tenAmAM rahetAM nathI (na 4 matsyAni bhUtAni), kAraNa ke prakRti jaDa che ane tethI te caitanyasabhara paramatattvane sparzI zakatI nathI. 1 trIjI vAta e ke pote sarjelA A jagatamAM Izvara bhale sarvatra vyApta hoya (mayA tataM tUM sarvam / zloka-4), paraMtu eno artha e nathI ke Izvara ane sarva bhUto vacce AvuM samIkaraNa (Equation) sthApI zakAya H-- sarva bhUto = Izvara sarva bhUto. Izvara ane pote racelI sRSTithI Izvara kaiMka UMce ja rahe che H RgvedamAM kahyuM che tema, AkhIye bhUmine badhI bAjuthI vyApyA pachI paNa te pote to tene atikramIne, daza AMgaLa tenAthI upara ane pelI pAra bahAra nIkaLI jAya che :-- = sa bhUmiM vizvato vRtvA atyatiSThad dazAMgulam // 10,90, 1 // TUMkamAM, asaMkhya bhUtothI bhareluM A jagata ane e ja jagatane sarjanAra Izvara, e baMneno 'vyApa' (Pervasion, Expansion) ekasarakho na hoya, nathI vivekacUDAmaNi / 435 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja. jagata sImita che, jyAre Izvara asIma che. IzvaranuM svarUpa 'aMtarastha' (Imminent) hovA uparAMta 'sarvAtizAyI' (Transcendental) paNa che. ane have chellI vAta : Izvarano AtmA, potAnA vaDe utpanna vastuomAM ja samAI zake nahIM (mama AtmA bhUtabhAvanaH / zloka-5). A jagata IzvaranuM jIvaMta svarUpa hovA chatAM, IzvaranuM te saMpUrNa (Complete) ane paripUrNa (Absolute) svarUpa nathI. bIjA zabdomAM kahIe to,- badhA ja bhUto barAbara Izvara, paraMtu Izvara barAbara badhAM ja bhUto, - ema nahIM ! - bhagavAna pote ja kahe che tema, pote bhUtone sarjanAra (bhUtabhRta) hovA chatAM, bhUtomAM rahelA(bhUtastha) nathI. (zloka-5) ane bhagavAna pote ja, potAnAM vacanomAMnA uparyukta virodhAbhAsathI jANe sabhAna hoya tema, bhUto sAthenAM potAnAM 'sthAna' vize, pote ja tyArapachInA zlokamAM A pramANe spaSTIkaraNa kare che H yathA - AkAzasthito nityaM vAyuH sarvatrago mahAn / tathA sarvANi bhUtAni matsthAni - iti upadhAraya / / zloka 6 // vAyu sarva dizAomAM vAya che, chatAM vAyumAM AvatAM parivartanothI AkAza para kaMI ja asara paDatI nathI. Ama, Izvara AkAzavat che. aMtamAM, zlokanAM tAtparyane pharIthI yAda karIe to, jagatane satya mAnavAmAM Ave to, 'vastutattvajJa' evAM IzvaranAM, gItAnAM A vacano khoTAM Thare, ane Izvara asatyavAdI Thare ! (zituH api asatyavAvitvam) zlokano chaMda : anuSTupa (235) 236 - yadi satyaM bhavedvizvaM suSuptAvupalabhyatAm / yannopalabhyate kiMcidato 'satsvapnavanmRSA // 236 // zlokano gujarAtI pATha : yadi satya bhaveddhizcaM suSuptAvupalabhyatAm / yajJopalabhyate kiMcidato'sattvapravaiSA || 236 || zlokano gadya anvaya : li vizva satyaM mavet (hi) suSuptau (tar) 35tamyatAm, (ntui) yat (suSutau) iivad na patnamyate, ata: (tat vizva) svapnavat asat mithyA (zva masti) // 236 // ... zabdArtha : yavi hi 'jo...to', vALI vAkyaracanA che. jo' zuM ? i vizrva satyaM bhavet. 'jo vizva satya hoya to'. 'to' zuM ? rdi suSuptau (tar) 436 / vivecUDAmaNi Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3pattasthatAm | suputau 35ttaththatIm - to suSupti-avasthAmAM pratIta thAya, pratIta thavuM joIe, anubhavavAmAM AvavuM joIe, dekhAvuM joIe. (f) tA. (lupurI) ravindra na 3 7khyate | paraMtu suSupri-avasthAmAM tenI kazI ja pratIti thatI nathI, te jarA paNa pratIta thatuM nathI. AthI, A kAraNe, mATe, (ta6 vizva) svavat sat miththA (2 pti) . te vizva) svamanI jema asat ane mithyA che. / 236nAM anuvAdaH jo vizva satya hoya to, suSupri-avasthAmAM te pratIta thavuM joIe, paraMtu (suSupti-avasthAmAM) tenI kazI ja pratIti thatI nathI, AthI te (vizva) svakanI jema asatu ane mithyA che. (236) TippaNa : vizva asatya hovAnI hakIkata graMthakAra siddha karavA icche che, tethI ahIM paNa, A pahelAMnA be-eka zlokonI jema, vizvane jo satya mAnavAmAM Ave to, vadhArAnI eka asaMgati UbhI thAya, evuM pratipAdana ahIM karavAmAM AvyuM che. jo vizva, kharekhara, satya hoya to, jAgrata-avasthAmAM manuSya joyeluM vizva tathA temAMnI vastuo (makAno, nadIo, parvato vagere) tathA te samayanI anubhUtio (sukha, duHkha, bhoga vagere) ane paristhitio (saMpatti, daridratA, pratiSThA vagere) suSupri-avasthAmAM paNa pratIta thavAM joIe, jaNAvAM joIe. paraMtu sahuno sArvajanika svAnubhava evo che ke suSupti avasthAmAM, koIne paNa, kadI paNa, jAgrata-avasthAmAM anubhavelAM vizvano kazo ja anubhava thato nathI. eno artha e thAya ke suSamiavasthAmAM vizvano abhAva sarjAya che, enuM astitva rahetuM nathI. evo eka aphara ane aTala niyama che ke je vastu satya hoya, te to traNeya kALamAM ane traNeya avasthAomAM eksarakhI rIte satya pratIta thavI joIe. paraMtu A niyama, vizvanI bAbatamAM, suSupti-avasthAnAM saMdarbhamAM, jaLavAto nathI. eTale, agAu jema, vizvane satya tarIke svIkAravAthI, je thoDA prasaMgo', eTale ke anicchanIya doSo UbhA thayA hatA tema ja, ahIM paNa, evo eka vadhArAno doSa, manuSyano potAno anubhava khoTo karavAno doSa, sarjAyAnuM AcAryazrIe nirUpaNa karyuM che, ane tethI vizva asatya, anitya, mithyA che, e siddha thAya che. AtmA to traNeya kALamAM ane traNeya avasthAomAM, sadA sarvadA, ekasarakhI rIte, abAdhita, upalabdha ane anusUta rahe che, jyAre avasthAo, temAMnI anubhUtio-paristhitio ane vizva pote vize paNa, AvuM zakya banatuM nathI, tethI A badhuM mithyA che. zlokano chaMda : anupupa (239) vivekacUDAmaNi | 437 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237. ataH pRthaGnAsti jagat parAtmanaH pRthak pratItistu mRSA guNAdivat / AropitasyAsti kimarthavattA -dhiSThAnamImati tathA rame rara7 | zlokano gujarAtI pATha: - ataH pRthaknAsti jagatuM parAtmanaH pRthaka pratItistu mRSA guNAdivatuM ! -AropitasyAti mirthavattA DadhiSThAnamAbhAti tathA bhameNa | ra37 / zlokano gadya avaya : mataka nA parAtmanaH pRthara ti, (ta) pRthak pratItiH tu guNAdivat mRSA (asti), Aropitasya (vastunaH) ki arthavattA asti ? adhiSThAnaM (eva) tathA (Aropitavastu iva) bhrameNa AbhAti | 2rU7 || zabdArtha : mukhya vAkya : mata: gat patminaH pRthara gati patnI eTale paramAtmA, pRtha eTale jUduM, alaga, bhinna. AthI, jagata paramAtmAthI jUduM nathI. paraMtu to pachI, te jUduM pratIta thAya che, tenuM zuM? (ta) pratIti tu guNavid mRSA (pti) | pRSA gulivan | pRSA eTale mithyA. guNavAna puruSonAM guNonI jema. guNavAna mANasanA guNo, kharekhara, tenAthI jUdA nathI, chatAM jUdA jaNAya che, tema. gApita (vastuna:) #i arthavattA (ati) ? arthavattA eTale vAstavikatA, kharekhara paristhiti, Reality. Aropita vastunuM te vaLI kazuM vAstavikapaNuM hoya kharuM ? avAstavika vastu kadI vAstavika hoya kharI ? na ja hoya, nathI ja, to pachI AvI pratIti thAya che, enuM zuM ? adhiSThAnaM (eva) tathA (Aropitavastu iva) bhrameNa AbhAti / adhiSThAnaM bheTale brahma, paramAtmA. pratIti thAya che te to, adhiSThAnanI ja che. to pachI te (tathA) Aropita vastunAM rUpamAM, kema bhAse che (mAmati) ? eno javAba che : bhramane kAraNe. tevI pratIti mAtra bhrAMti janya che. (237) anuvAdaH AthI, jagata paramAtmAthI jUduM nathI, enuM je jUdApaNuM pratIta thAya che, te to guNavAna manuSyathI tenA guNo jUdA dekhAya che, tenA jevuM che. (vaLI), Aropita vastu kadI, kharekhara, vAstavika hoya kharI ? na ja hoya). (hakIkatamAM), adhiSThAna ja tevuM (eTale ke te rUpe, vAstavika vastu rUpe), (mAtra) bhramane kAraNe, bhAse che. (237) 438 | vivekyUDAmaNi Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: jagata satya hoya, athavA ema svIkAravAmAM Ave to, kevA-kevAM anucita, anicchanIya ane aniSTa-kakSAnA prasaMgo sarjAya, enuM pratipAdana karIne, chellA zlokamAM, sunizcita rIte siddha karavAmAM AvyuM ke jagata to, svama jevuM asatya ane mithyA che. ' have, hakIkata AvI hovAthI, uparyukta siddhimAMthI ja bIjI siddhi svAbhAvika rIte, e phalita thAya ke AvuM mithyA jagata paramAtmAthI jUduM na hoI zake. paraMtu, to pachI jagata paramAtmAthI bhinna pratIta thAya che, tenuM zuM? AvI mithyA (mRSA) pratItinAM be kAraNo AvAmAM AvyAM che : (1) paheluM to e ke guNavAna mANasanA guNo te mANasathI jUdA na hovA chatAM, avivekIne jUdA jaNAya che (pRtha pratIti:). enuM kAraNa, evA mANasanuM ajJAna athavA vivekabuddhino teno abhAva ja che. guNo to, guNavAna mANasanI aMdara, enI sAthe, enA svabhAvamAM athavA vyaktitvamAM ja rahe che, mANasanI bahAra, bIje kyAMya hoI zake ja nahIM, ane chatAM ajJAnI ke avivekIne e baMne eTale ke dravya' (guNavAna mANasa) ane enAM "guNo' jUdA jaNAya che (tha pratIti:). paraMtu te pratIti to mithyA ja che, ane (2) bIjuM, A pahelAM, ApaNe joyuM tema, jagata to brahmarUpI adhiSThAnamAM mAtra Aropita ja che, ane AropitanuM, tenuM potAnuM evuM, jUduM astitva ke vAstavikapaNuM to kadI hoya ja nahIM. aMdhAruM hatuM, tethI "doraDuM "sarpa rUpe pratIta thayuM, paraMtu sarpa to hato ja kyAM? aMdhArAne kAraNe doraDAM(adhiSThAna)mAM e to mAtra Aropita ja hato. jevuM ajavALuM thayuM ke sarpa kyAMya na rahyo, kAraNa ke Aropita tarIke tenuM vAstavika astitva hatuM ja nahIM ! mULa adhiSThAna(doraDuM) ja Aropita(sarpa)nAM rUpamAM AbhAsita thato hato, - aMdhakArarUpI bhramane kAraNe. e ja rIte, jo jagata jUduM pratIta thatuM hoya to paNa, hakIkatamAM, te to brahma (adhiSThAna)nI ja bhrAMtijanya pratIti che ! adhiSThAna ja tevAM rUpe (tathA, eTale ke Aropita jagatanAM rUpamAM) bhAse che (pati) ane te paNa avidyA, ajJAna, aviveka ke bhrAMtine kAraNe ja (prame). zlokano chaMda upajAti (237) - 238 bhrAntasya yadyad bhramataH pratItaM brahmaiva tattadrajataM hi zuktiH / idaMtayA brahma sadaiva rUpyate / tvAropitaM brahmaNi nAmamAtram // 238 // vivekacUDAmaNi / 439 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha: bhAAsya yadya bhamataH pratIta . brahmava tAdrajata hi zutiH | IdaMtayA brahma sadaiva rUkhate | tvAropita brahmaNi nAmamAtram | ra38 | zlokano gadya anvaya : (vA) chANa (gana) zu9i: hiM rakhAM (va pratIya), (tathA) pramata: (jhanamya) ya ya nA pratIta (mati), tat ta6 brahma eva (asti) / brahma eva sadA idaMtayA rUpyate, AropitaM (vastu) tu brahmaNi nAmamAtra (sti) / rarU8 zabdArtha : mULa zlokamAM, yathA-tathA, evA zabdo prayojAyA nathI, paraMtu zlokamAMthI niSpanna thatA bhAvArthamAM, bhrAMtinA pariNAme thatI, jUdA jUdA be manuSyonI pratIti vacce, sarakhAmaNI ApavAmAM AvI che, eTale, upara, zlokanA gadya anvayamAM, A be adhyAhAya zabdone, yogya jagAe UmerIne mUkyA che, jethI zlokanA arthane samajavAmAM saraLatA rahe che : (1) pahelI pratIti yathA prAntI (nAnI) supi: fha rAta (dya pratIyo) | prAnta eTale bhrAMti pAmelo ajJAnI mANasa, zuru eTale chIpalI, ane rAta eTale cAMdI. jevI rIte, bhrAMti pAmelA mANasane chIpalI ja (hi) cAMdIrUpe dekhAya che, tema. "tema' zuM ? (2) bIjI pratIti : tathA pramata: (nI) () vat vat pratIta (mati), ta6 6 brahma vi (ti) | tevI rIte avidyAthI bhrAMta banelAne, bhramaNAnI asaravALA mANasane, je je (jagata rUpe) dekhAya che, te te (saghaLuM) brahma rUpe bhAse che, te te brahma ja che. brahma satA parva daMtayA jUthane ! daMtayA. daMtA - zabdanuM tRtIyA-vibhakti ekavacananuM rUpa. pharva eTale "A" (This). e zabdanuM bhAvavavAcaka nAma atA. 'A'-zabda hovApaNuM, "A'-zabda vaDe. brahma haMmezAM "A' evA zabdathI ja nirUpAya che, brahmanuM nirUpaNa jyAM jyAM, jyAre-jyAre thAya che, tyAM tyAM, tyAre tyAre, tenA mATe "A" This (6)-zabda ja prayojAya che. "A brahma', ( brahma) e rIte. gApita (vastu) tu kahaLa nAmamAtra (pti) | Aropita vastu to brahmamAM nAmamAtra ja che. (238) anuvAdaH (jevI rIte) bhrAMti pAmelA mANasane chIpalI ja cAMdIrUpe dekhAya che, (tevI rIte) brAMta banelA mANasane je je (jagata rUpe) bhAse che, te te (saghaLuM) brahma ja che. brahma haMmezAM (jagatanA padArthomAM) 'A'-zabdathI nirUpAya che. Aropita vastu to brahmamAM nAmamAtra che. (238). TippaNa : chellA keTalAka zlokothI, "jagata asatya che,' e mudAnI carcA 44): vivekacUDAmaNi Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAlI rahI che, ane e ja siddhAMtanAM pratipAdana mATe, graMthakAre, jUdAM judAM aneka daSTAMto ane dRSTikoNone prayojyAM che. A pahelAM, bhramane kAraNe, doraDAM(hanu)mAM sApapa)ne jonAra ajJAnI mANasanuM daSTAMta apAyuM hatuM. have ahIM, evI ja bhrAMtinA saMdarbhamAM, chIpalI (guru) ane cAMdI(rA)nuM daSTAMta ApavAmAM AvyuM che. eka jagyAe chIpalI paDI che, paraMtu tenA para sUryanAM kiraNono prakAza paDavAne kAraNe, asAvadha mANasa ema samaje mAne che ke te jene jue che, te cAMdI che. AvAM khoTAM pariNAmanuM kAraNa, pelA asAvadha-ajJAnI mANasanI bhramaNA ja che. hakIkatamAM to tyAM, chIpalI ane cAMdI evI be vastuo che ja nahIM, mAtra eka chIpalI ja che. "A (ta) cAMdI che, evI enI pratIti bhramane kAraNe ja sarjAya che. e ja rIte, jagatamAM aneka nAma-rUpa-AkAra dhAraNa karelI vastuone jonAra mANasa, svastha ane sAvadha na rahe to, jene jene te jue tenA mATe, "A" (a) evuM sarvanAma (Pronoun) prayojIne, te evuM samajI-svIkArI le che ke te "jagata che." hakIkatamAM, jagata to asatya che, mithyA che, te astitva ja dharAvatuM nathI. cAMdInuM astitva hatuM ja nahIM, tyAM eka chIpa ja hatI, chatAM chIpamAM ja pelo mANasa cAMdInuM darzana karato hato tema, avidyA-ajJAnathI bhrAMta mANasane jagatamAM je je kAMI dazya-vyakta nAma-rUpa-AkAra bhAse che (khAsa), ane jenA jenA mATe te "A" () zabda prayoje che te, te badhuM (sava) brahma ja (vi) hoya che. tAtparya e che ke "A"-zabdano prayoga (daMtA) jagata ane jagatanI nAmarUpAtmaka vastuo mATe nahIM, paraMtu brahmanAM nirUpaNa mATe ja karAya che (jUtha). enuM kAraNa e che ke Aropita vastu (jagata, jagatamAMnI vastuo) A brahmamAM nAmamAtra ja che (nAmamAa). pharI eka vAra pelI suprasiddha chAMdogya-zrutine yAda karIe : mULamAM, mAtra mATI ja satya che, ghaDo-koDiyuM-naLiyuM vagere AkAro ane nAma-rUpo to kalpita che. A badhAM nAmo-rUpo, te te nAma-rUpe, mATI mATe ja prayojAya che ane te badhAM nAma-rUpo paNa mATIno ja bodha karAve che. e ja rIte, "A'-zabdathI nirdeza karavAmAM AvatA, jagatanA sarva padArtho dvArA, jenuM nirUpaNa karavAmAM Ave che te sarva, kharekhara to, brahma ja che. pelI vyAvahArika vastuo to brahmamAM Aropita thayelI che ane tethI te badhI nAmamAtra jagatane asatya siddha karavA mATenI carcA-vicAraNA ahIM samApta thAya che. zloko chaMda : upajAti (238) vivekacUDAmaNi | 441 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 ataH paraM brahma sadadvitIyaM vizuddhavijJAnaghanaM niraMjanam / prazAntamAdyantavihInamakriyaM / nirantarAnandarasasvarUpam // 239 // zlokano gujarAtI pATha: ataH para brahma sadadvitIya vizaddhavijJAnaghana niraMjanam | prazAntamAdyantavihInamakriya nirArAnandarasasvarUpam | 239 | zlokano gadya anvayaH gata: pa graha , aditI, vivijJAnane, niSNane gAra-batta-vihIna, yei, nirantara-mAna-rasa-zva (mati) || ra31 | zabdArtha: mukhya vAkya : mAM para brahma (za) (ti, mati) / mata: AthI, A kAraNe. "A kAraNe" eTale A pahelAMnA, chellA keTalAka zlokomAM, jagata asatya che," ema siddha karavAmAM AvyuM, tethI. Ama, A mataka-zabda, A pahelAMnA te zloko ane have pachInA, ahIMthI zaru thatA, thoDA zlokone sAMkaLatI kaDI-rUpa banI rahe che. AthI, para brahma AvuM (TTa) che. kevuM che? zlokamAMnAM saghaLAM vizeSaNo parabrahmanAM svarUpanI viziSTatAnuM varNana kare che. saMta je haMmezAMsadA-sarvadA astitva dharAve che, jeno kadI paNa abhAva nathI, tevuM, dvitIyam - samagra brahmAMDamAM jenAthI bIjuM (ditIya) koI nathI, jenA jevuM anya koI nathI, anupama, nirupama eTale ke daitarahita, param - dezakALathI para (Above), trikAlAbAdhita, sarva prakAranA bhedothI abAdhita, sarvocca (Highest). vizuddha-vijJAnadhanam prakRtinA traNa guNonA vikAro, enI azuddhio-malinatAothI mukta, mAyAnA maLa vagaranuM, nirmaLa, svaccha, vizuddha, kevaLa jJAnasvarUpa, cirUpa, sAdhananirapekSa, aparokSa jJAnanuM mUrtimaMta svarUpa, AvAM jJAnanuM ghaniSTha (Most dense) svarUpa. niraMganama | saMgana-eTale AMjaNa, lepa. kazA paNa prakAranA lepa-vinAnuM (Unstained, Un-tinged). tamoguNanI AvaraNazakti ke pAMca-kozo jene DhAMkI ke AcchAdita na karI zake tevuM, prazAnta-mananA saMkalpa-vikalpo, buddhinA vibhramo ane rajoguNanI vikSepazakti vagerenI azAMtithI saMpUrNataH mukta, mUrtimaMta zAMti, mAdyantavihInam brahma pote "aja che, ajanmA che, ene kazo aMta nathI, janmamRtyu ane punarjanmathI para, anAdi-anaMta, niyam - zarIra, aMgAMgo, indriyo 442 | vivekacUDAmaNi Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane mana-buddhi vagerethI rahita hovAthI ene kazI kriyAo sAthe saMbaMdha nathI, akriya, niSkriya, akartA, nirantara-mAna~-rasa-svarUpam | paramAtmAnAM mULabhUta svarUpa "sa-vid-gAnanTa'-mAM Ananda to che ja, ane upaniSadoe A ja brahma mATe "rI vai : ' evuM nirUpaNa karyuM che, tethI brahma "Ananda-svarUpa' ane rasa-svarUpa' che, e to saraLatA ane spaSTatApUrvaka phalita thAya che, paraMtu A "Ananda' ane "rasa' "nirantara' che. viSayono AnaMda kSaNika che, te pragaTa thAya che ane naSTa thAya che, Uge che ane asta thAya che. brahmano Ananda Avo nathI, - emAM kazuM "aMtara nathI paDatuM, te anaMta ane anasta che, zAzvata che. ApaNAM bhojanamAMnA gaLyuM khAruM-khATuM vagere cha raso ane sAhityanA zRMgAra-karuNa-vIrahAsya vagere nava rasonA AsvAdanI prakriyAmAM vacce vacce aMtara' paDI jAya che, paraMtu brahmasAkSAtkArano rasAsvAda akhaMDa, ekadhAro ane sAtatyapUrNa hoya che. vaLI, A "Ananda' ane "rasa', - baMne, koI sthUla-bhautika prakAranA nahIM, paraMtu duHkha-zoka-rahita hovAthI, nirbheLa, zuddha ane sUkSma hoya che. TUMkamAM, brahmanuM svarUpa AnaMdekapUrNa ane rasaikapUrNa che. (239) anuvAda : AthI, parabrahma satu, advitIya, zuddha, vijJAnasvarUpa, nirmaLa, prazAnta, anAdi-anaMta, niSkriya, nirantara AnaMda-rasa-svarUpa che. (239) - TippaNa: zlokamAnAM, para-brahmanAM svarUpanAM sarva vizeSaNo "zabdArthavibhAgamAM, upara, savistara, samajAvavAmAM AvyAM hovAthI e vize vizeSa kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI. mAtra, brahmasvarUpanI eka sUcaka (significant) lAkSaNikatA pratye dhyAna kheMcavAnuM rahe che : "brahma satya che ane jagata mithyA che' (brahma satya nAbhiththA ), - vedAMtadarzananA A mULabhUta (Fundamental) ane sArabhUta (Essential) siddhAMtanAM pratipAdana mATe, jagata-svarUpanAM "mithyA'paNAMnI sAmenAM, brahmasvarUpanAM "satya'paNAMnI vilakSaNatA (contrast) pUrepUrI darzAvavAnI AvazyakatA hovAthI, ATalAM badhAM vizeSaNonI, enAM bAhulyanI, jarUra paDI. - ane jagatanuM "mithyApaNuM to, chellA keTalAka zlokomAM, enA mATe aneka vizeSaNo prayojIne, enAM aneka pAsAne AvarIne, savistara nirUpavAmAM AvyuM ja che, eTale e niSkarSa tathA vivaraNa parathI ja, enAM ja phalasvarUpa (ata:), parabrahmanAM svarUpanAM satyapaNAne siddha karavA mATe, A badhAM vizeSaNo, pelAM badhAM vizeSaNonI sAme mUkavAthI, e baMne vacce eka bahu moTo ane cokho virodha (Contrast) ApoApa UpasI Ave, e anivArya banyuM hatuM. zlokano chaMda : upajAti (239) * 240 nirastamAyAkRtasarvabhedaM nityaM sukhaM niSkalamaprameyam / vivekacUDAmaNi / 443 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arUpamavyaktamanAkhyamavyayaM cotiH svayaM sivilindu rAti che ra40 che. zlokano gujarAtI pATha: nirastamAyAkRtasarvabheda nitya sukhaM niSkalamaprameya : arUpamavyaktamanAkhyamavyayaM jyotiH svayaM kiMcididaM cakAsti || 240 || zlokano gadya anvayaH nirartamAyAvRtasarvamevuM, nitya, sud, niSyanta, gAya, arUpaM, avyaktaM, anAkhyaM, avyayaM, svayaM-jyotiH idaM kiMcid cakAsti // 240 // zabdArtha mukhya vAkya : (para-svikUpa) rU vivid vati I wifpta eTale prakAze che. (para-brahmanuM svarUpa) AvuM, kaMIka, AvI rIte prakAze che, athavA to, ahIM je je kAMI prakAze che, te te badhuM, te (parabrahma) ja che. "A AvuM kAMIka' (a vivi6) kevuM che ? zlokamAMnAM vizeSaNo, A rUTuM vinI saMdigdhatAne, aspaSTatAne, spaSTa ane vizada kare che. nirastIyAjhutasarvameva - nirata eTale jemAMthI dUra karavAmAM AvyA che, jemAMthI kADhI nAkhavAmAM AvyA che. mAyAe karelA sarva bhedo jemAMthI nAbUda karavAmAM AvyA che tevuM, eTale ke evA bhedothI rahita, mukta. suSam eTale sukhasvarUpa. nitam - kalA eTale aMgoavayavo-bhAgo, enA vinAnuM, eTale ke niravayava, sahaja, svAbhAvika, prameyama - pratyakSa, anumAna vagere pramANo vaDe na jANI zakAya tevuM, acinta, a-meya, amApa, apam - rUparahita, zarIra-vinAnuM, nirAkAra, adazya, apragaTa, kAvyarum - dekhAya - jaNAya nahIM tevuM manAdhyam - mAthA eTale nAma (Name), nAmarahita, na-nAmuM, mavyayam ! vyaya eTale parivartana-pheraphAra, tenA vinAnuM, e eka ja svarUpamAM haMmeza rahetuM, zAzvata (Not liable to change, Immutable, Everlasting, Eternal). svayaM- ttiH svayaMprakAza, potAne potAnA vaDe prakAzita karanAra. (240) anuvAda : mAyAthI sarjAtA sarvabhedothI mukta, nitya, sukhasvarUpa, niravayava, acinha, rUparahita, apragaTa, nAmarahita, zAzvata ane svayaMprakAza, - evuM je kAMI (ahIM) prakAze che, te badhuM parabrahma ja) che. (40) TippaNa: A pahelAMnA zlokamAM zarU karavAmAM AvelAM, parabrahmanAM svarUpanuM nirUpaNa, ahIM cAlu rAkhavAmAM AvyuM che, bIjAM thoDAM evAM ja sUcaka vizeSaNo UmeravAmAM AvyAM che. A badhAMnI vistRta samajUtI "zabdArtha_vibhAgamAM ApavAmAM AvI ja che, 444 | vivekacUDAmaNi Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te chatAM parabrahma svarUpanI keTalIka, asAmAnya kahI zakAya tevI viziSTatA, A pramANe, noMdhapAtra che : A mAyA eTale eka prakAranI kapaTa-yukti, khoTo dekhAva, Illusion, Trickery, Artifice, evuM eka, enAM nAma pramANe, "mAyAvI tattva che, je brahmAMDamAM aneka bhedo, upAdhio, kArya-kAraNane sarje che, paraMtu brahma to "eka ane advitIya' che, tethI AvA kazA kapola-kalpita bhedothI sadA-sarvadA te mukta ja hoya che. "mAyA paNa vedAnta-darzanano eka pAribhASika zabda che, ane upaniSadomAM tathA vedAntanA graMthomAM te, aneka vAra, jUdA jUdA aneka saMdarbhomAM, prayojAyo che. A saMdarbho bhale bhinna hoya, paraMtu eno tAtparyArtha to haMmezAM eka ane asaMdigdha ja rahyo che. mAyA parama brahmanI sattvamayI zakti che ane enuM adhiSThAna e ja brahma che. sattvaguNanI saMpatti ane samRddha jamApAsuM che, tethI tenA AzrayabhUta evAM brahmane potAnA vazamAM lAvavAmAM ene rasa ja nathI. ethI ulaTuM, brahmane vaza rahevAmAM ja enI kRtArthatA che. A ja mAyA, jagatamAM ane jIvAtmAomAM, upAdhio tathA kAryakAraNanA aneka bhedo sarje che, paraMtu AvA bhedo, eka ane advitIya evAM, tenAM adhiSThAnasvarUpa parabrahmane kazI ja hAni pahoMcADI zakatA nathI. zlokamAMnAM niratamAthAkRita, - parabrahmanAM A vizeSaNano A ja garbhitArtha che. zarIra, indriyo ane mana-buddhi taraphathI maLelAM "sukhane sAcA arthamAM "sukha' kahevAya ja nahIM, kAraNa ke te kSaNika hoya che, ane aMte to duHkhasvarUpa ja nIvaDe che, jyAre brahmanuM sukhasvarUpa Adi-aMta-vinAnuM, nitya, zAzvata ane atIndriya, Beyond the cognition of senses hoya che, - jene ekane ja, yathArtha rIte, sukha' evuM nAma ApI zakAya. jagatanI sarva vastuo sarjana, eTale ke kalAo-avayavo-bhAgovALI hoya che, ane tethI ja te sarva, navesarathI banAvavAmAM AvelI, "kRtrima', sAvayava hoya che, jyAre brahma to janma-mRtyurahita hovAthI, tadana akRtrima, sahaja, svAbhAvika, niravayava ane nirAkAra hoya che, jene dArzanika paribhASAmAM niSNane kahevAmAM Ave che. nyAya-vaizeSika darzanonA siddhAMta pramANe, koI paNa prakAranAM jJAnanI pramANabhUta prApti mATe, pratyakSa-anumAna vagere cAra pramANo' nirUpavAmAM AvyAM che. AvAM pramANo vaDe jenuM jJAna meLavI zakAya, tene 'prameya" (Measurable, Finite) kahI zakAya. paraMtu brahmasvarUpanuM jJAna AvAM koI pramANo ApI zake nahIM, kAraNa ke brahma to "apremaya' (Immesurable), amApa (Inlinite) che. e ja rIte, parabrahma manovA-atIta che, indriyAtIta che, kAraNa ke tene koI zarIra nathI, eTale rUparahita che, "arUpa' che. mAthA eTale varNana, vyAkhyAna, nAma, paraMtu brahma to vAcAtIta, varNanAtIta . vivekacUDAmaNi | 445 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che, ene koI nAma-rUpa nathI, eTale enI eka ja oLakha ke 'te brahma che !' nAyate, asti vagere pelA SaD-bhAvikArothI paNa brahma 'para' che,. eTale tenAmAM koI paNa prakAranAM vyaya-pheraphAra-parivartano hoI zake ja nahIM, te 'avyaya' che. vyAkaraNa(Grammar)mAM nAma-dhAtu-vizeSaNa vagerenAM rUpamAM pheraphAra thAya che, paNa 'avyaya (Adverb)' te che, jemAM koI pheraphAra thatA ja nathI. jagatanI sarva bhautika vastuone jaNAvavA-pragaTAvavA mATe bahAranA koIka prakAzanI jarUra paDe che, paraMtu brahma to pote, potAnI meLe ja, prakAze che. te jJAnaprakAza-svarUpa che, caitanya-jyoti che, tethI potAnAM prAkTsa mATe, tene bIje kyAMyathI prakAza UchIno levo paDato nathI. sarvane prakAzanArane, vaLI, anya prakAzanI zI jarUra ? te to 'svayaMjyoti' che, ane haMmezAM, A sarva vizeSaNomAM nirdiSTa evuM je je kAMI prakAze che, te badhuM te (brahma) ja che (vicit tuM cAsti). zlokano chaMda : upajAti (240) 241 jJAtRjJeyajJAnazUnyamanantaM nirvikalpakam / kevalAkhaNDacinmAtraM paraM tattvaM vidurbudhAH // 241 // zlokano gujarAtI pATha : jJAtRjJeyajJAnazUnyamanAM nirvikalpakam / kevalAkha'cinmAtra para tattva vidubuMdhAH // 241 // zlokano gadya anvaya : jJAtRjJeyajJAnazUnya anAM nivijya levala-malagvinmAtra, paraM tattva sudhAH vipuH // 242 // zabdArtha : mukhya vAkya : vudhA: paraM tattva (i) vipuH / jJAnIo paramatattvane (AvuM) jANe che, samaje che, oLakhe che. kevuM ? enuM varNana karatAM A cAra vizeSaNo : (1) jJAtRjJeyajJAnazUnyam - jJAtA (Knower), jJeya (Known) ane jJAna (Knowledge), e traNa bhedothI rahita, evA bhedo vinAnuM, (2) anantam anaMta, aMta vinAnuM, (3) nivinattpan jemAM 'A ke te ?' evA vikalpone kazuM sthAna nathI, evuM, koI paNa prakAranA vikalpo vagaranuM, (4) vA-aravalDa-vimAtram - kevala, akhaMDa, caitanyasvarUpa evuM, mAtra akhaMDajJAna-prakAza-svarUpa evuM. (241) - TippaNa : ahIM paNa parM tattva, - e zabdo prayojIne; graMthakAre, brahmasvarUpanuM ja nirUpaNa cAlu rAkhyuM che. A nirUpaNa zraddheya ane pramANabhUta banI rahe te mATe, temaNe A nirUpaNanA kartA tarIke jJAnIo-AtmajJAnIone raju karyA che. 446 | vivekacUDAmaNi - Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI paNa vastu ke vyaktinuM jJAna thAya tyAre, enA spaSTa evA be bheda upasI Ave : eka, jANanAra, jJAtA, "jANavuM kriyApadano kartA (subject), Knower, ane be, jene jANavAnuM che te, zeya, "jANavuM' e kriyApadanuM karma (Object), Known. paraMtu A koI sAmAnya vastu ke vyaktinAM jJAnanI vAta nathI, A to brahmAMDanAM parama-tattvanAM jJAnanI, paramajJAnanI, sarvocca jJAnanI(Knowledge Par Excellence) vAta che. muMDaka upaniSadanA AraMbhamAM, mahAzAla zaunake, sadguru aMgirA-RSi samakSa, vidhipUrvaka "samitpANi' banIne, je jJAnanAM anusaMdhAnamAM pAyAno prazna pUchyo hato, te jJAnanI A vAta che. prasiddha mahAgRhastha zaunakano prazna A hato : "he bhagavana ! evuM kayuM jJAna che, jene jANyAthI, samagra vizvamAM jANavA yogya) sarva jJAna vizeSa rIte jANavAmAM AvI rahe ?'- , kasminna bhagavo vijJAte sarvaM idaM vijJAtaM bhavati. iti (1,3) ghaDo to, mATI(upAdAna kAraNa)nuM, kalpita nAma-rUpa dhAraNa karanAruM mAtra kArya ja che. kAryanuM astitva kAraNathI bhinna hoI zake ja nahIM. mATI(upAdAna kAraNa)ne jANyA pachI kulaDI-kaMDuM-naLiyuM-ThIbaDuM vagerenuM jJAna ApoApa thaI jAya ! mATInuM jJAna e ja mULa ane sAcuM jJAna che. (kRtti ti va satyam ). pelA "mahAzAla' zaunakano prazna AvAM jJAna mATeno hato. parama-tattvanAM AvA jJAnamAM sarva daita-prapaMcanuM nivAraNa thaI jAya, ane evAM jJAnanI prApti thAya tyAre, jJAtA-zeyanA bhedo mATe to kazo avakAza ja na rahe, kAraNa ke brahma pote ja eka-advitIya-advaita che, tyAM koI dvatane sthAna ja nathI, to pachI jJAtAzeya-jJAna, jevAM "trata'nAM hovAnI to zakyatA ja kevI rIte rahe ? je svayaM abhedamUrti che, tene, vaLI bheda' sAthe zo saMbaMdha ? brahma eTale ja "bhedazUnyatA". ane je aja che, ajanmA che, jeno koI "Adi nathI, teno vaLI, "aMta' kevo ? e to aMtarahita, anaMta ja hoya ! vaLI, "vikalpo' kyAM hoya ? - jyAM ekathI vadhu saMkhyAnI zakyatA hoya tyAM, "A ke te, ke peluM, "paheluM ke bIjuM ke trIjuM,' - evA vikalpo (options) mATe, vaM parva aditIya - evA brahma pAse, zI gaNanA ? Avo koI prazna ja anucita, aprastuta, anAvazyaka ! e ja rIte, paramatattvanuM cirUpa, caitanyasvarUpa, jJAnaprakAza-svarUpa paNa evuM ajoDa (Unique) che ke tyAM, tenA sAtatya(akhaMDapaNAM)no ke kevalyano (kevaLapaNAMno) savAla ja kadI na udbhave. je svayaM "cinmAtra' che tyAM, jaDamAM ja saMbhavI zake tevA khaMDa-bheda-bhAga to hoI zake ja nahIM ! UMDI ane avirata sAdhanAne aMte, AtmajJAnIoe saMpAdita karelI evI A upalabdhi che. (vRdhA vi ) zlokano chaMda : anupa (241) vivekacUDAmaNi | 447 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 aheyamanupAdeyaM manovAcAmagocaram / aprameyamanAdyantaM brahma pUrNa mahanmahaH // 242 // zlokano gujarAtI pATha : aheyamanupAdeyaM manovAcAmagocaramAM aprameyamanAdyanta brahma pUrNa mahammaha II 242 / zlokano gadya anvayaH 8 mAM, anupAya, manovA mora, prame, sa-gari-manta, pUrNa, mahad madada (gati, mavati) / ra4ra | | zabdArtha : mukhya vAkya : (vA draza pti) | brahma AvuM che. brahma kevuM che ? zlokamAMnAM sarva vizeSaNo, eka pachI eka, brahmanAM asAmAnya svarUpane, A rIte, vyakta kare che : (1) eTale tyajavuM, choDavuM, evA arthanA dhAtunuM vidhyartha-kRdaMtanuM rUpa, reya, tyAgI zakAya tevuM. eno virodhArthI zabda mahema eTale tyAgI na zakAya tevuM, atyAjya, (2) 35+mAM+A eTale grahaNa karavuM, pakaDavuM, - evA arthanA dhAtunuM vidhyartha-kRdaMtanuM rUpa upAya, - pakaDI zakAya, grahI zakAya tevuM. eno virodhArthI zabda -3payam eTale grahaNa na karI zakAya tevuM, agAhya. (3) manovAvAM movaram - mana ane vANIne je agocara che tevuM, eTale ke mana ane vANIno viSaya na banI zake tevuM, - aviSaya, (4) prathama - koI paNa pramANo vaDe jenuM jJAna prApta na thaI zake tevuM; koIthI, kazAthI mApI na zakAya tevuM, amApa. A vizeSaNa agAu, A pahelAM, AvI gayuM che, (pa) anAdi-anantam Adi ane aMta vinAnuM. A baMne zabdo paNa, A pahelAM, AvI gayA che, (6) dhUma - koI paNa prakAranI apUrNatA-ochapa-adhUrapa vagaranuM, pUrNa (Ful, Perfect, Complete), (7) mahad madada | maha: eTale teja (Lustre), mahAna jyoti svarUpa, vyApaka prakAza-svarUpa. (242) anuvAda : brahma, atyAjya, agrAhya, mana-vANIno aviSaya, aprameya, anAdi, anaMta, pUrNa ane mahAna jyoti svarUpa che. (242) TippaNa: paramabrahmanAM svarUpanuM nirUpaNa zloka-239thI zarU thayuM, tenuM ahIM samApana che, eTale e svarUpa mATenAM thoDAM bAkI rahI gayelAM vizeSaNo UmerIne A nirUpaNa pUruM karavAmAM AvyuM che. alabatta, "aprameya', "anAdi', "anaMta' jevAM thoDAM vizeSaNonI punarukti paNa karavAmAM AvI che. bAkInAM vizeSaNothI vyakta thatI, brahmanAM svarUpanI vizeSatAne AtmasAta karIe : tyAga kono karI zakAya ? je ApaNuM potAnuM na hoya, teno ja. zarIra 448 | vivekacUDAmaNi Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApaNuM potAnuM nathI, ApaNe pote zarIra nathI, eTale mRtyu samaye te tyAjya, "heya' bane che, paraMtu brahma to pratyagAtmA che, pratyeka manuSyano vyaktigata aMtarAtmA che. manuSya jyAre potAno ullekha kare che tyAre, te potAnA mATe "huM' (garama) evuM sarvanAma prayoje che. A "huM' (3mAma) eTale koNa ? manuSyano potAno ja aMtarAtmA, je, brahmathI abhinna evuM tenuM potAnuM ja bhItarI evuM AMtarasvarUpa che. TUMkamAM, brahma eTale manuSya pote ja, - svayam. koI paNa manuSya potAne ja tyajI de, evuM to bane ja zI rIte ? ApaNAMthI je jUduM hoya, "anya' hoya, abhinna hoya, te ja tyAjya banI zake. brahma to dareka manuSyanuM svakIya tattva ja che, are, te to pote ja che, tethI brahmanuM svarUpa atha' che. je rIte ane je kAraNe, brahmatattva "aheya' che, e ja kAraNe te "anupAdeya (agrAhya) che : upAdeya ke grAhya kaI vastu hoya? je, pahelAM, na hoya ane have, navesarathI, grahaNa karavAnI hoya. brahmatattva to zarIranA janma agAu paNa hatuM ane zarIranAM maraNa pachI paNa rahevAnuM ja che. hakIkatamAM, te to manuSyanI sAthe hatuM, che ane raheze, eno koI kALe abhAva hoto ja nathI. e to sadA-sarvadA prApta' ja che ane 'prApta'nI koI rIte ke navesarathI "prApti karavAnI hoya ja nahIM. AthI manISIoe paramatattva ke paramAtmA mATe prAIi ta: evA zabdo prayojyA che. 'Ama, paramatattva, nathI viSaya tyAgano, nathI viSaya grahaNano. tyAga ane grahaNa, baMnethI, te para hovAthI ja, tene "bahe' (atyAjya) ane "anupAya (agrAhya) kahevAmAM AvyuM che. mana ane vANIne, A pahelAM, "anAtmanA vargamAM mUkavAmAM AvyAM che, eTale e to eka saMpUrNarIte tarkasaMgata evI hakIkata banI rahe che ke "Atmatattva' AvAM "anAtma-tattvone to agocara ja hoya. ane eTale ja, upaniSadanA RSie A mana-vANInI ThekaDI uDADatAM, eka prasaMge, kahyuM hatuM ke "A baMne, eka vAra, paraspara saMtalasa karIne, "moTe upADe', brahmane pAmavA nIkaLI paDyAM, paraMtu brahmatattva ema sastu ane sulabha thoDuM ja che ke A baMne emanI A brahmaprAptiyAtrAmAM saphaLa thAya ! eTale pariNAma je AvavuM joIe te ja AvyuM : 'te baMne, gayAM hatAM tevAM ja, dhoyela mULAM jevAM, "hIro ghoghe jaI AvyA'nI jema, brahmane pAmyA vinA ja, pAchAM AvyAM" ! : yato vAco nivartante aprApya manasA saha / AthI ja, brahmane,' "manovAgatIta', manaHvA-atIta, "mana-vANIne agocara', kahevAmAM AvyuM che. samagra brahmAMDamAM saghaLI vastuo sarva-bAbatamAM, koIka, eka ke thoDI pharmA - 29 vivekacUDAmaNi | 449 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbatamAM, "apUrNa ja hoya che, kAraNa ke te badhAMne deza-kALa ane vastu-vyaktinI maryAdAo naDe che, enA paricchedo emanI ADe Ave che, tethI te badhAM ja apUrNa, adhUrAM ane kazIka ochapavALAM hoya che. paraMtu brahma to AvI sarva maryAdAothI ane badhA ja paricchedothI para che, te to sarva prakAre mAtra "pUrNa" ja nahIM, "paripUrNa che. ane AthI ja, zukla yajurvedanAM upaniSadonA 'zAMtimaMtramAM brahmane kahevAmAM AvyuM che pUma.....! vaLI, pUrNa evuM A jagata (pUmi), je pUrNa evAM brahmamAMthI utpanna thAya che (36), tenI bAdabAkI pelAM (pUrva) evAM brahmamAMthI karavAmAM Ave tyAre paNa, brahmanI zAzvata pUtane kazI ja hAni pahoMcatI nathI. pelI bAdabAkI pachI paNa avazeSa to pUrva ja rahe che : pUrNasya pUrNamAdAya pUrNamevAziSyate / pUrNamAMthI pUrNa bAda karIe to paNa zeSa to pUrNa ja rahe ! Avo che, mahimA, - AdhyAtmika aMkagaNita (spiritual Arithmetic)no ! ane sUrya-caMdra-tArako agni-vidyuta vagere, brahmAMDane ajavALatAM jyoti svarUpo (Luminaries), je ekameva ane Adya evAM AtmajyotimAMthI potAne jarUrI evAM jyotine meLavatAM hoya, te, jagatanAM sarva jyotionAM udbhavasthAna evuM brahma to. mahattama ane vyApakAtivyApaka evuM tejomaya ane teja-svarUpa (mahamaMdara) ja hoya, e to nirvivAda ja bane ! brahmasvarUpanuM nirUpaNa ahIM samApta thAya che. zlokano chaMda : anupupa (242) 243 tattvaM padAbhyAmabhidhIyamAnayo -rbahAtmanaH zodhatotyim | zrutyA tayostattvamasIti samya -devatvameva pratipAdAte mudde ra4rU che zlokano gujarAtI pATha : tattva padAbhyAmabhidhIyamAnayo -brahmAtmanoH zodhitayoryadityam | RRtyA tayostattvamasIti samya gekavameva pratipAdyate muhuH | 243 | zlokano gadya anvaye : 'tatvamasi' rUti tat (4) d (2) pAkhyAM abhidhIyamAnayoH zodhitayoH brahmAtmanoH tayoH yad itthaM ekatvaM asti, tad zrutyA eva muhuH samyak pratipAdyate // 243 // 450 | vivecUDAmaNi Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : mukhya vAkya : to: brahmAtmano ttta trutyA va muhuH samyaja pratipAdyate / muddu: eTale vAraMvAra, avAranavAra, samyak eTale sArI rIte, sArI peThe. te be, - brahma ane AtmA eTale ke jIva,-nuM (tayo: brahmAtmano) ekatvaaikya, zruti vaDe ja, vAraMvAra sArI rIte pratipAdana karavAmAM AvyuM che. te ekatva kevuM che ? 'tattvamasi'| rUti tat (4) tyuM (2) pAmyAM zoSitayo: madhIyamAnayoH yar rahyaM ttta (asta) tav / tattvatva-sti / ttuM' 'tuM' eTale ke 'jIva' (bIjo puruSa ekavacananuM rUpa) tat 'te', eTale ke 'brahma' (trIjo puruSa ekavacananuM rUpa). pti che : 'tuM' (jIva) 'te' (brahma) che. tattvamasi / e sAmavedanAM chAndogya upaniSadanuM mahAvAkya che. A zrutivacanamAMnAM tat ane TyuM, e be pado,nuM zodhana karyA pachI, te be pado dvArA, jeno bodha thAya che, amidhIyamAnayo: jenI abhivyakti thAya che, te ekatva, tha eTale AvI rIte, A pramANe. kevI rIte ? 'tuM te che', eTale ke 'jIva (pote ja) brahma che,' evI rIte, e pramANe. paraMtu te be pado dvArA Avo bodha to ja, tyAre ja thAya che, jo ane jyAre te be padonuM 'zodhana' karavAmAM Ave (zodhitayo). zodhana eTale zuddhIkaraNa, spaSTIkaraNa (Purification), svacchIkaraNa (Cleaning), temAMnI bhUlonuM nivAraNa karIne arthane vizada-zuddha, asaMdigdha banAvavAnI prakriyA (Exact Determination). (243) - anuvAda : 'tattvamasi' (tat-ttva-sti / A zrutivAkyanAM) t ('te') ane tyuM ('tuM'), A be, zodhana karAyelAM, pado dvArA jeno bodha thAya che te, brahma ane jIvanuM AvuM ekatva, zruti vaDe ja, vAraMvAra, sArI rIte, pratipAdana karAvAmAM AvyuM che. (243) TippaNa : A zlokanuM tAtparya yathArtha rIte samajAya te mATe, vedAnta-darzanamAM svIkAravAmAM AvelI, keTalIka, paraMparA-prApta zAstrokta bAbatone samajI levAnI jarUra che, te A pramANe che : (1) mahAvAkyo : brahma ane jIva, athavA paramAtmA ane jIvAtmAnI ekatA vize, cAreya vedoe, potapotAnAM upaniSado dvArA, atyaMta saMkSepamAM, vAkyo raju karyAM che te, tadana nAnAM ane TUMkAM hovA chatAM, sAdhaka mumukSune AtmasAkSAtkAra karAvavA mATe samartha hovAthI, temAMnA gahana-gaMbhIra AdhyAtmika arthane anulakSIne, mahAvAkyo' tarIke, dArzanika paraMparAmAM prasiddhi pAmyAM che, tenI vIgato nIce pramANe che : upaniSada aitareya-upaniSada veda (a) Rgveda mahAvAkya prajJAnaM brahma / (AtmA ane brahma jJAnasvarUpa che.) vivekacUDAmaNi / 451 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (A) yajurveda bRhadAraNyaka upaniSada mAM brahmAmi | huM "jIva', brahma chuM.) (I) sAmaveda chAMdogya-upaniSada tatvamasi | (tuM-"jIva' te brahma che.) (I) atharvaveda muMDaka-upaniSada ayamAtmA brahma (A AtmA (jIvAtmA) brahma che.) ahIM, A zlokamAM, sAmavedanAM mahAvAkyanA marmane samajAvavAmAM Avyo che : pitA udAlaka, putra zvetaketune, jIvAtmA-paramAtmAnI ekatA vize samajAvatAM, aneka dRSTAMto ApIne, A mahAvAkya nava vAra kahe che (chAMdogya-upaniSada: prapAThaka-6, khaMDa-11thI 16). (2) vAcyArtha ane lakSyArthaH koI paNa zabda ke vAkyane, mAtra sAMbhaLavAthI, temAMthI niSpanna thatA sIdhA-sAdA arthane "vAcyArtha' kahevAmAM Ave che. dAkhalA tarIke - gAyAM : ', "gaMgA"no zabdArtha athavA vAcyArtha eTale "gaMgAnI jaLa sapATI', paNa gaMgAnI jaLasapATI upara ke aMdara (gAya) (saptamI vibhaktiekavacananuM rU5) jhuMpaDI kevI rIte hoI zake ? rahI zake? A rIte, vAkyanA arthamAM muzkelI UbhI thAya che, tethI "gaMgA'-zabdanA "vAcyArthamAMnI pratikULatA dUra karIne, artha spaSTa ane sAnukULa bane evI prakriyAne "zodhana" kahevAmAM Ave che. "zodhana karyA pachI teno artha "gaMgA-tIra' thAya, tene lakSyArthI kahevAmAM Ave cheH "gaMgAtIre jhUMpaDI che." ane tapasvI RSinI jhuMpaDI (parNakuTi) gaMgAnAM tIre hoya, evo artha tarata ja svAbhAvika, svIkArya ane pratItijanaka banI jAya. ahIM, zlokamAM, tas vaM masi | e zrutivAkyano " vArtha A pramANe thAya : "tuM" "te' che, paraMtu "tuM" (bI.pu.e.va.) hoya te, "te' (trI.pu.e.va.) kevI rIte hoI zake? vAkyanA arthamAM kazo meLa besato nathI ane artha besADavAmAM muzkelI rahe che, tethI "tuM" (tva) ane "te (ta) e padomAMnI pratikULatA dUra karIne, zrutivAkyano artha spaSTa ane susaMgata bane te mATe, te baMne padonuM "zodhana karIne, temAMthI je lakSyArthI niSpanna karavAmAM Ave che, te A pramANe che : "tuM' (-) eTale jIva, jIvAtmA, ane te" (ta) eTale brahma, paramAtmA. Ama baMne padone zodhita' karavAthI kRtine abhipreta evo A vAkyano artha, tuM(jIvAtmA), "te' (paramAtmA, brahma) che, evo thAya. ati e kriyApada, vaM ane tanuM e padonA arthane joDavAnuM kArya karatuM hovAthI, A mahAvAkya dvArA AvuM, A rIte (lya), jIva ane brahmanuM ekatva siddha thAya che, jenuM zrutie ja, eTale ke sAmavedanAM A mahAvAkya ja, vAraMvAra, sArI rIte pratipAdana karyuM che. (yat zrutyA eva muhuH samyak) 45ra | vivekacUDAmaNi Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ have, eka ja vAta kahevAnI rahe che : AvuM pratipAdana karavAnI jarUra kema UbhI thaI ? hakIkata e che ke manuSya janmyA pachI, saMsArI jIvanamAMnI aneka upAdhiomAM ane viSayavAsanAomAM Asakta thavAne kAraNe, athavA ajJAna ane bhrAMtine kAraNe, athavA to potAnAM zarIra sAthenAM tAdAbhyane kAraNe, potAnAM mULabhUta svarUpane, eTale ke pote "jIva' nathI paraMtu "brahma' ja che, evAM potAnAM nija svarUpane te visarI gayo che, ane pariNAme, bhavabaMdhanamAM evo jakaDAI gayo che ke enA mATe mokSa-prAptinI koI zakyatA ja na rahe. manuSyane AvI bhramaNAmAMthI mukta karavA mATe, upaniSadanA RSi tene samayasara Reminder pAThavatAM, kahe che ke "bhAI, vastutaH, kharekhara, tuM jIva nathI, tAruM potAnuM mULa svarUpa to brahma ja che, tve (tuM) tat (te, brahma) che (tattvamasi !). jIva-brahmanAM ekatvane AtmasAt kara ane mokSaprAptinA mArge prayANa kara." basa, A ja hetu che, zrutivacanano, - AtmasAkSAtkAra tarapha manuSyane preravAno ! Ama to, pitA udAlake putra zvetaketune, jIva-brahmanuM ekatva samajAvatAM, je dRSTAMto ApyAM che te, chAMdogya upaniSadanI teTalI kaMDikAo, mULamAM ja, adhyayanayogya che. zlokano chaMda : upajAti (243) 244 aikyaM tayorlakSitayorna vAcyayo -rniAdacoviruddhathaLo | raghadotamAvi rAmRtyayo: kUpAmburAzyoH paramANumervo // 244 // zlokano gujarAtI pATha: aikya tayolekSitayone vAgyayo niMgadhaDanyo viruddhadharmaNoH | khadyotabhAnvoriva rAjabhRtyayoH kUpAburAgyoH paramANume II 244 ll zlokano gadya anvaya ? utAvo:, rAnamRtyayo: #pa-anurAzyo, paramANumeoH ca iva anyonyaviruddhadharmaNoH tayoH (jIvabrahmaNoH) aikyaM, lakSitayoH nirAte, (tu) vAyora I (ra44) // zabdArtha mukhya vAkya : yoH (nIvabrahmaLo) jevAM nidyate I vace eTale ekatA, ekatva, abheda, nirAte - kahevAmAM AvyuM che, samajAvavAmAM AvyuM che : vivekacUDAmaNi | 453 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te baMne(jIva ane brahma)nuM ekatva gRhIta thAya che, pratIta thAya che te baMne (jIva ane brahma) kevAM che ? anyonyaviddhadharmaLo: ekamekathI viruddha dharmavALAM, parasparaviruddha svabhAvavALAM. e baMne vaccenuM ekatva zAnA vaDe, kevI rIte samajAvavAmAM AvyuM che ? lakSitayo: zabdanI lakSaNAzaktithI niSpanna evo lakSyArtha prApta thAya tyAre ja, lakSyArtha vaDe ja. ane zAnA vaDe, te ekatva na samajAvI zakAya ? vAdhyayo: zabdanI abhidhA-zaktithI prApta evA vAcyArtha vaDe nahIM. AvAM ekatvanI siddhimAM vAcyArtha upayogI na banI zake, emAM to lakSyArtha ja madadarUpa thAya. A vAta pratItijanaka bane te mATe, paraspara-viruddha dharmavALAM jIva-brahmanI sarakhAmaNI, evAM parasparavirodhI svabhAvavALAM cAra vastuyugalo sAthe, A rIte, karavAmAM AvI che : (1) ghotamAmno: / vadyota eTale Agiyo, ane mAnu eTale sUrya. Agiyo ane sUrya, (2) rAna-mRtyayoH / mRtyu eTale nokara, rAjA ane nokara. (3) bhUpa-amburANyoH / pa eTale kUvo, ane ambuzi eTale sAgara (jaLasamUha). kUvo ane sAgara, (4) paramANu-merno: / eTale meru partana, paramANu ane meruparvata. paraspara-viruddha svabhAva hovAnI bAbatamAM, jIva-brahma ane A cAra padArtha-yugalo vaccenI samAnatA svayaMspaSTa che. (244) anuvAda : Agiyo ane sUrya, nokara ane rAjA, kUvo ane sAgara tathA paramANu ane meru(parvata)nI jema, paraspara-viruddha dharmavALA te baMne(jIva ane brahma)nuM ekatva lakSyArthamAM ja samajAvavAmAM AvyuM che, vAcyArthamAM nahIM. (244) TippaNa : tattvamasi' e mahAvAkyamAMnAM tat ane dvaM, e be padothI kahevAmAM AveluM (midhIyamAnayo:) jIva ane brahma baMnenuM ekatva, tyAre ja pratipAdita thaI zakyuM hatuM, jyAre te be padone (tat ane ttta) zodhita karavAmAM (zoSitayo:) AvyAM hatAM (zloka-243). zloka-243mAMnA A pAribhASika zabda 'zodhita'no zAstrokta artha samajAvavA mATe, zabdanA 'vAcyArtha' ane 'lakSyArtha'no prAthamika paricaya e ja zrlokanAM TippaNa karavAmAM Avyo hato. have ahIM, A zlokamAM to, graMthakAre pote ja A be zabdo (lakSyArtha ane vAdyArtha) prayojyA che, tethI te benI thoDI vadhu samajUtI jarUrI bane che. sAhityazAstranA siddhAMta pramANe, zabdanI traNa zaktio A pramANe che : 'abhidhA', 'lakSaNA' ane 'vyaMjanA', ane A traNa zaktio dvArA, zabdamAMthI niSpanna thatA traNa prakAranA artho, anukrame, A pramANe che : 'vAcyArtha', 'lakSyArtha' ane 'vyaMgyArtha'. 'vyaMgyArtha' ahIM prastuta nathI, tethI tene choDI daIe. gayA zrlokanAM TippaNamAM, 'vAcyArtha' ane 'lakSyArtha'nI samajUtI ApavA mATe, gaMgAmAM jhubaira / e dRSTAMta ApavAmAM AvyuM hatuM, ane tyAM ja eTaluM spaSTIkaraNa karavAmAM AvyuM hatuM ke zabdano vAcyArtha' (gaMgAnadInI jaLasapATI), 454 / vivekacUDAmaNi Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparyukta vAkyano artha samajavAmAM muzkelI UbhI kare che, kAraNa ke gagAnA jaLapravAhamAM jhUMpaDI rahI zake nahIM, ane tethI ja te arthane choDI daIne "lakSaNA'-zaktimAMthI niSpanna thatA lakSyArtha'("gaMgAtaTa', "gaMgAtIra')ne svIkAravAmAM Avyo tyAre ja, vAkyano artha ('gaMgAnAM tIre jhuMpaDI') pratItijanaka nIvaDyo hato. zloka-243mAMno zabda padhayamAnoH "abhidhAzakti dvArA maLatA "vAcyArthI mATe prayojAyo che ane zodhato e zabda "lakSyArthIne badale prayojAyo che. tuM (tva) ane te(tA)nI jema eka vadhu vAta paNa samajI laIe : jIva ane brahma baMne, parasparaviruddha dharmavALAM tattvo che, tethI te baMne vacce ekatva siddha karavAnuM zakya nhotuM, paraMtu te baMnenA vAcyArthamAM rahelI upAdhi dUra karavAmAM AvI ke tarata ja, te baMnenA lakSyArtha vaDe, te baMnenuM ekatva siddha thaI zakyuM, - te nIce pramANe : zabda vAcyArtha upAdhi lakSyArtha vaM tuM jIva caitanya (AtmA), "tuM te ja che." tat te Izvara zuddha brahma, "jIva brahma ja che." graMthakArane, A zlokamAM, je abhipreta che, te A ja ke parasparaviruddha dharmavALA be padArtho, gaMgA ane jhuMpaDInuM ekatva vArtha (gaMgAjaLapravAha) vaDe nahIM, paraMtu lakSyArtha (gaMgAtaTa) vaDe ja samajAvI zakAya. zlokamAMnAM cAra daSTAMtomAM, parasparaviruddha dharmovALA baLe padArtho vaccenuM ekatva A rIte pratipAdita thAya che ? padArtho ' upAdhithI bheda ekatva (1) Agiyo ane baMnenA prakAzanuM prakAzano dRSTikoNa kada : nAnuM-moTuM (2) nokara ane , sattAnuM kAryakSetra : manuSyatvano dRSTikoNa rAjA nAnuM-moTuM (3) kUvo ane jaLanAM jaththAnuM jaLano daSTikoNa sAgara pramANa : thoDuM ane ghaNuM (4) paramANu ane pRthvI-padArthanuM kada : pRthvItvano meru (parvata) ghaNuM ochuM ane dRSTikoNa ghaNuM vadhAre tata-vaM yugala (jIva ane brahma) ane dRSTAMtamAMnAM evAM ja cAra padArthayugalomAMnA viruddha dharmo ane bhinna upAdhiono tyAga karavAmAM AvatAM, lakSyArtha vaDe', pAMceya padArthayugalomAMnA parasparabhinna padArtho vacce, tarata ja ekatva siddha thAya che, "vAcyArthI A kArya karavA samartha nathI. zlokano chaMda : upajAti (244) vivecUDAmaNi | 455 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 tayovirodho'yamupAdhikalpito na vAstavaH kazcidupAdhireSaH / / Izasya mAyA mahadAdikAraNaM ' jIvasya kAryaM zruNu paMcakozam // 245 // zlokano gujarAtI pATha : tayorvirodhoDayamupAlikalpito na vAstavaH kazcidupAdhireSa: | Izasya mAyA mahadAdikAraNe jIvasya kArya kRNu paMcakozam | 245 che. zlokano gadya anvayaH (gu: ziSya 3paviti ) kRy (tti) | tayoH (nIva- kuMthayo) mAM virodhaH 3padhalpita: (Ava ti) | zastha (upAdha:) mahad-Adi-kAraNaM mAyA (asti) / jIvasya (upAdhiH) kArya (kAryarUpaM) paMcakozaM (ti) | g: 3pafdhaH (1) 1 vazit vAtava: (ti) || ra4 / | zabdArtha : saMdura potAnA ziSyane upadeza ApatAM kahe che ke - "bhAI, tuM (mAro upadeza) sAMbhaLa: jIva ane Izvara vaccenA paraspara-viruddha dharmanI bAbatamAM spaSTatA karatAM, teozrI cAra vAkyo, A pramANe, raju kare che : (1) tayo: (nIva-kuMthAyoDa) virodha: upadhalpita: (parva ti) | te baMne (jIva ane Izvara) vacceno A virodha che, te kevaLa upAdhi dvArA kalpita ja che. (2) phaeNzaSNa 3padha: mada-madira mAyA (pti) | mAyA IzvaranI upAdhi che, mahatu (hiraNyagarbha) vagerenuM kAraNa evI mAyA (zakti) che. (3) govarya (upAdha:) #Arya (Aryapa) nava (rUpAdha:) pavachoza (sti) | paMcakozarUpI kArya, te jIvanI upAdhi che, (4) : zin 3padha: je vAstava (mati) | paraMtu A upAdhi (mAtra kalpita ja che), vAstavamAM kaMI ja nathI, kazuM ja nathI. (245) anuvAda : (gurajI ziSyane kahe che) sAMbhaLa : te baMne (jIva ane Izvara)mAM je virodha che, te upAdhi dvArA kalpita che. IzvaranI upAdhi, mahata (hiraNyagarbha) vagerenAM kAraNarUpa mAyA (zakti) che. paMcakozarUpI kArya, te jIvanI upAdhi che, paraMtu A upAdhi, vAstavamAM, kazuM ja nathI. (245) TippaNaH paraspara-viruddha dharmovALA dekhAtA jIva ane Izvara vacceno virodha, athavA to te baMnenuM ekatva samajavAmAM, siddha karavAmAM, ADe AvatuM viba, - e kAMI sAcAM ane vAstavika nathI, mAtra kalpita ja che, ane AvI kalpanA upAdhi para ja AdhArita che, evAM, A pahelAMnA zlokomAM karavAmAM AvelAM pratipAdanano 456 | vivekacUDAmaNi Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja, jarA jUdI rIte, ahIM A zlokamAM, vistAra karavAmAM Avyo che. A pahelAMnAM pratipAdanamAM, zabdanAM "zodhana'nI eTale ke lakSyArthanI madada levAmAM AvI hatI. ahIM, evo muddo upasAvavAmAM Avyo che ke baMne vaccenA virodhanA pAyAmAM, e baMnenI sAthe saMkaLAyelI kalpitamAtra evI upAdhi ja rahelI che, eTaluM ja nahIM paraMtu A upAdhi evI che ke vAstavika daSTie enuM kazuM astitva ja nathI. hakIkatamAM, e to koIka kapola-kalpanAnuM ja pariNAma che. sAdhaka jo thoDo a-sAvadha hoya to, tenAM manamAM evo savAla UThe ke Izvara ane jIva, e baMnenI sAthe saMkaLAyelI upAdhio zI ane kaI che ? AvA saMbhavita savAlano, TUMko chatAM tattvasaMpanna, javAba, gurujIe ahIM Apyo che. parabrahmanuM mULabhUta svarUpa to, sacita-AnaMdanuM che, zuddha-buddha, nirlepa-nirAkAra ane nAmarUpa-raMgarahita che, paraMtu jyAre te sRSTi race che tyAre, sAMkhyadarzana-prabodhita 'mahatuM' vagerenI kAraNasvarUpa "mAyA'-zaktino te Azraya (athavA AdhAra) le che. suSTisarjana samayanI A mAyA e ja che, IzvaranI upAdhi ! - te ja rIte, paMcakozanAM kAryasvarUpa piMDa jevo A deha, jenI sAthenAM tAdAbhyane kAraNe, mANasa evI bhramaNAmAM paDI jAya che ke "huM (brahma nathI, paraMtu) deha ja chuM, basa, paMcakozanAM kAryarUpa A deha, - e ja che, jIvanI upAdhi ! * AvI baMne "upAdhio samajAvyA pachI, gurujI lAla-raMgathI adhorekhAMkita (Underline) karIne, ziSyanuM dhyAna kheMcatAM cokhavaTa kare che ke, "paraMtu yAda rAkhaje ke A upAdhi nathI satya ke nathI vAstavika ! vastutaH, enuM kyAMya, kazuMya astitva ja nathI !' (Sa upAdha: je thi vAstavaH ti ). aMgrejI bhASAnAM pelAM "rUDhiprayoga (Idiom)mAM kahyuM che tema, e to mAtra koIka havAI Becal g 9 ! (Building a castle in the air !) zlokano chaMda : upajAti (245). 246 etAvupAdhI parajIvayostayoH samyanirAse na paro na jIvaH / rAjyaM narendrasya bhaTasya kheTakaH torapade na maro na rabA | 246 zlokano gujarAtI pATha : etAvupAdhI parajIvayostayoH samyunirAse na paro na jIvaH | rAjya narendrasya bhaTasya kheTakaH tayorapohe na bhaTo na rAjA | 246 che. vivekacUDAmaNi | 457 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya avayaH (mAyA paMjozA: - patI parIyoH 3pAdhI (ta:), tayo (35ththo) samyak nirAze, je pa:, na nIva: (1) (d.), (yathA) rAkhyuM narendra (3uTdha ti), veTa Taca (3padha, ti), tayo: (upAdhyoH) mapore ra AnA, na mara: (a de) II ra46 II zabdArtha H mukhya vAkya : pati 35dhI ta: parIvayo | para eTale Izvara, Izvara ane jIvanI, paramAtmA ane jIvAtmAnI A be (eTale ke, anukrame, mAyA ane paMcakoza) upAdhio che, nirAsa eTale dUra karavuM, haTAvI devuM, tyajI devuM, nirAze, te baMne upAdhione sArI rIte (vi) dUra karavAmA AvyA pachI, veTa: eTale DhAla, pI: eTale sainika, yoddho, laDavaiyo. rAjya e rAjAnI upAdhi che ane DhAla e sainikanI upAdhi che. (24) anuvAda: jema rAjya e rAjAnI upAdhi che ane DhAla e sainikanI upAdhi - che, paraMtu e baMne(upAdhio)ne dUra karavAmAM AvatAM, (koI) rAjA raheto nathI, (koI) sainika raheto nathI; tema ja, (mAyA ane paMcakoza) e be, (anukrame), Izvara ane jIvanI upAdhio che, paraMtu e baMne(upAdhio)ne haTAvI devAmAM AvyA pachI, nathI raheto Izvara ane nathI raheto jIva. (246) TippaNa: rAjA ane sainika, e baMne mULabhUta rIte manuSyo che, mANaso che, paraMtu rAjyano mAlika banatAM, mANasa rAjA banI jAya che ane DhAla-talavAra laIne yuddhamAM laDavA jatAM, e ja mANasa sainika banI jAya che. e baMnene te te sthAno para ArUDha karanAra to, hakIkatamAM, anukrame, rAjyaprApti ane hathiyAragrahaNa ja che. paraMtu koIka kAraNe, te baMne (anukrame, rAjya ane Dhola), te baMne(anukrame, rAjA ane sainikonI pAse na rahe, temanI pAsethI chInavI levAmAM Ave to, te baMne, anukrame, rAjA ane sainika tarIke cAlu rahI zakatA nathI. e baMnenA hodA-sthAna-padano AdhAra, pelI be nizAnIo para rahe che, ane te be nizAnIone vedAnta darzananI paribhASAmAM "upAdhio' kahevAmAM Ave che. tAtparya e che ke A upAdhio bAhya che, kalpita che, Aropita che, asthAyI che. mahimA, rAjA hovAno ke sainika hovAno nahIM, paraMtu mANasa hovAno che. A dRSTAMta pramANe, mULa to eka ja zAzvata tattva che, nirupAdhika zuddha brahma. paraMtu brahmane mAyAnI ane jIvane paMcakozanI, - ema, A baMne "upAdhio, te ja mULa tattva(brahma)ne vaLage tyAre, te ja brahma, anukrame, Izvara ane jIva banI jAya che. paraMtu mAyA ane paMcakoza, - e baMne, mAtra kalpita che, "upAdhio' ja che. mAyA-nAmaka "upAdhine kAraNe brahma "Izvara' bane che ane paMcakoza-nAmaka upAdhine kAraNe, e ja brahma jIva bane che. paraMtu A baMne upAdhio, tAttvika daSTie, bhrAMti-ajJAna-avidyAnuM ja pariNAma che. A baMne upAdhio, jJAnanA 458 | vivekacUDAmaNi Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika prakAzamAM, TakI zakatI nathI. mAyAnuM nivAraNa thatAM Izvara 2heto nathI ane paMcakozamAM dehAtmabuddhi-rUpI upAdhinuM nirasana karavAmAM Ave (nise, gode) to, nathI raheto jIva ! kalpanAjanya upAdhinuM nirasana-nivAraNa, - e ja ahIM graMthakArane abhipreta che, jenAM pariNAme jIvAtmAne nirupAdhika paramAtmAno, nija-svarUpe sAkSAtkAra thAya che. A ja vAtane bhakta kavi narasiMha mahetA, hema, ghATa, nAma-rUpanuM daSTAMta ApIne, A rIte vyakta kare che : ghATa ghaDiyA pachI nAmarUpa jUjavAM, aMte to hemanuM hema hoye !' zlokano chaMda : upajAti (246) 247 'athAta Aveza' kRti zrutiH svayaM . niSedhati brahmaNi kalpitaM dvayam / zrutipramANAnugRhItayuktyA tayonirAta: jaLIya va // 247 // zlokano gujarAtI pATha : 'athAta Adeza' iti zrutiH svayaM niSedhati brahmaNi kalpita dvayam / zrutipramANAnugRhItayu tayornirAsaH karaNIya eva // 247 // zlokano gadya anvaya : 'atha ataH Aveza: ' iti zrutiH svayaM brahmaNi RtvitaM yaM niSedhati, (ata:) zruti-pramALa-anugRhIta-yulyA to: (mAyApaMcajoza-upAdhyo.) niAsa: raLIya; v // 247 // zabdArtha : mukhya vAkya : zrutiH svayaM vALi lpita yaM niSedhati / zruti pote brahmamAM kalpita 'ya'no, eTale ke mAyA ane paMcakozarUpI dvaita'no, be vastuono niSedha kare che. A zruti kaI che ? atha ata: veza tti / upaniSadanuM A zrutivacana (bRhadAraNyaka-upaniSada 2,4,3) mAtra upadeza ja nathI, paraMtu sIdhI AjJA (veza:) ja che ke brahmamAM AvI rIte kalpavAmAM AvelI A be (mAyA ane paMcakoza, e) upAdhione mAtra mithyA samajavAnI nathI, eno to avazya tyAga ja karavo joIe. e baMne mithyA che, mATe eno to sadA-sarvadA niSedha ja karavo joIe (Prohibit, negate), evo A zrutino kaDaka Adeza vivekacUDAmaNi | 459 - Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (strict Order) che, mAtra upadeza nathI. AthI (ta:) A Adeza pramANe. sAdhake zuM karavAnuM rahe che? (upAdha-dayo ) nirAla: karaNI: va . A baMne, mAyA ane paMcakozarUpI upAdhiono tyAga (nirAla:) karavo ja joIe, enuM nivAraNa-nirasana pharajiyAta banI rahe che. paraMtu nirAsa kevI rIte karavo ? zruti-pramANa-manugRhIta-yuvA zruti-pramANane anukULa, e pramANa sAthe susaMgata evI yukti vaDe. A pahelAM nyAya-darzana-prabodhita cAra pramANonI samajUtI ApavAmAM AvI che, temAMnuM zabda pramANa, e ja A kRti pramANa. (247) anuvAda : "AthI pachI A Adeza', e (bRhadAraNyaka upaniSadanuM) kRtivacana pote brahmamAM kalpavAmAM AvelAM (ta) daitano niSedha kare che. (AthI) zruti-pramANane anukULa evI yukti vaDe, (sAdhake) te baMne(mAyA ane paMcakoza-rUpI upAdhio)no niSedha karavo ja joIe. (247) - TippaNa: A pahelAM, zloka(246)mAM, mAyA ane paMcakoza, - e be upAdhionAM sArI rIte haTI javAnAM (tayo: save nira) mahattva para bhAra mUkavAmAM Avyo che. brahmamAM kalpita A be ja upAdhio nahIM, paraMtu sarva vastuonA niSedhano A rIte Adeza ApavAmAM Avyo che : atha ata: veza: 7 ti, na ti, na hi timA rUti . (bRhadAraNyaka upaniSada, 2,3,4). ad. eTale AthI-tethI, A kAraNe, mATe, ane atha eTale pachI. paNa "zAnA pachI ?' pUla-sUkSma-prapaMca-rUpa satyanAM kathana pachI, je "satyanuM satya," eTale ke sarvottama satya che, te eka ja avazeSa rahe che. A "sarvottama satya zuM che ? kyuM che? kevuM che? - A pramANe : "AthI, te brahmanuM AvuM nahIM (na-ti), "AvuM nahIM' (na-ti), e kathana. brahmanuM AnAthI anya zreSTha kathana che ja nahIM (di NatA rUti !). tethI, A zrutivacana sivAya, sarvano niSedha karanAruM, brahma aMgenuM bIjuM kathana nathI. ane A ja "sarvottama satya'. Ama, A zlokamAM jeno saMdarbha TAMkavAmAM Avyo che te mULa uparyukta zrutivacana to, mAtra A be upAdhio(mAyA ane paMcakoza)no ja niSedha karavAno nahIM, paraMtu brahmamAM kalpita sarva vastuono niSadha karavAno "Adeza Ape che. ane zruti-paraMparA pramANe, AvAM ucca AdhyAtmika saMdarbhamAM, zabda athavA zruti e eka sivAya anya koI pramANano kazo adhikAra nathI, eTale zrutinA A zabda pramANa vaDe, grahaNa karavAmAM AvelA Atmabodha vaDe, uparyukta baMne upAdhiono tyAga sAdhake karavo ja rahyo. nirAla: rIya parva . Ama karavAnuM ekamAtra sAruM pariNAma e ja Ave ke nirupAdhika brahma avaziSTa rahe, ane e ja sAcuM, - sahunuM brahmasvarUpa che. zlokano chaMda : upajAti (247) 460 | vivekacUDAmaNi Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 nedaM nedaM kalpitatvAnna satyaM ra tUTavyAtmavat svaMvatra | itthaM dRzyaM sAdhuyuktyA vyapohya reya: pazcAmAvatiyo . 248 | zlokano gujarAtI pATha : neda neda kalpitatvAnna satya rajI daSTavyAlavatu svapravaccI ityaM dazya sAdhuyutyAM vyapohya ya: pazcAdakabhAvastamorya . 248 || zlokano gadya avayaH STavyAnavat svavat kalpitavAta () tye ra (masti) | 'ra rUTuM ? ' - rU rkyu () sAdhuyuvatyA cahya pazAt tayo: (nIva-kuMthAyo:) : mAvaDa, (9) rUca: (matti) ra48 || | zabdArtha mukhya vAkya : pazcAt tayo : mAva: (sa:) reya: (mati) | pazAt - tyArapachI, pachIthI, pAchaLathI. mAva: - ekatA, abheda, aikya, advaita, to te baMne (jIva ane Izvara)nI vaccenI (ekatA), reyaH (pati) - jANavA yogya bane che, jANI levI joIe. tyArapachI, te be (jIva ane Izvara) vaccenI je vAstavika ekatA che, te jANI levI joIe. zuM karyA pachI (pazcA), A ekatA jANI levA yogya () bane che ? (6) vRrtha (ta) poNA | () eTale A jagata je mAtra dazya che, dekhAya ja che, paNa vAstavika daSTie mithyA che. vyApA - eTale nirAsa athavA niSedha karIne, nirasana-nivAraNa karIne. mithyA jagatano niSedha kvI rIte karavo ? sAdhuyutya - uttama, samartha, prabaLa yukti vaDe. AvI yukti kaI? 'pharva na rUlya" - "A (sAcuM) nathI', "A (sAcuM)' nathI, - e pramANe, A rIte (), AvI yukti vaDe. AvI yukti konA-zAnA jevI che ? A be jevI : (1) rannI dRSTavyAnavat raju eTale doraDuM ane zAna eTale sarpa, doraDAmAM dekhAtA sarpa jevI, ane (2) vanavat - svapramAM jovAmAM AvelA padArthonI jema. A baMne kevAM che ? kalpitavAn ra satyam | A baMne mAtra kalpita hovAthI, sAcA nathI. doraDAmAMno sarpa ane svapramAMnA padArtho, A baMne, AMkhane dekhAya che to kharA, paraMtu te baMne kharekhara hotAM nathI. (248). anuvAda : doraDAmAM dekhAto sarpa ane svapramAM jovAmAM AvatA padArtho vivekacUDAmaNi | 461 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (mAtra) kalpita hovAthI (te baMne jema) sAcAM nathI, (tema ja) "A nathI', "A nathI', - ema prabaLa yukti vaDe, dazya(jagata)no niSedha pachI, te baMne (jIva ane Izvara) vacce je vAstavika abheda che, te jANI levo joIe. (248) TippaNa: A pahelAM, vedanuM mahAvAkya ane upaniSadanuM zrutivacana, e baMne dvArA eka hakIkata to niHzaMka siddha karavAmAM AvI che ke baMne upAdhio (mAyA ane paMcakoza) mAtra kalpita che, bhrAMtinuM ja pariNAma che. to pachI, na-ti, ne ti, - evAM e ja zrutivacana pramANe, brahmanuM ja bIjuM eka kalpita nAma, evAM Izvara ane mAyA, - e baMne sAcAM nathI ( daM satyama), - e sanAtana satyane svIkArIne, je jagata phakta dekhAya ja che, "dazya' ja che, eno, zrutipramANa jevI samartha yukti vaDe, niSedha karavAmAM muzkelI ja na rahe ! jagatanAM upAdAna kAraNa samI mAyA ja kalpita hoya to, e ja upAdhimAMthI janmeluM A "dazya'-mAtra evuM jagata to mithyA hoya ja, emAM Azcaryane sthAna ja nathI. doraDAmAM dekhAto sarpa ane svamamAM dekhAtA padArtho paNa bhramaNA ane kalpanAnuM ja pariNAma che. A rIte, A sarva ghaTanAonAM mULamAM rahelI kalpanAno niSedha karavA mATe graMthakAre, enAM daDhIkaraNa (Corroboration) mATe, ema bhArapUrvaka be vAra punarukti karI che. ane pelI kalpanA athavA bhrAMtino vyApoha thayA pachI, je jANavA yogya banI rahe che (3yA), te ja nirupAdhika brahmanuM sAcuM svarUpa ! zlokano chaMda : zAlinI (248) 249 tatastu tau lakSaNayA sulakSyau tayorakhaNDaikarasatvasiddhaye / nAlaM jahatyA na tathA'jahatyA kintUbhayAtmikayaiva bhAvyam // 249 // zlokano gujarAtI pATha tatastu tau lakSaNayA sulakSmI tayorakhaOMkarasatvasiddhaye . nAla jahatyA na tathADajahatyA kistUbhayArNAtmikavaiva bhAvyam II 249 I zlokano gadya anvaya : tA: tuM tayo: (nIvAtma-paramatmino) magevarasatva-siddhaye tau takSAyA anaphTI nahatyA (nakSaya) sanaM ra (sti), tathA ajahatyA (lakSaNayA api) alaM na (asti), kintu ubhaya-arthAtmikayA (nara-manahar-strakSaNaya) kava mAtram | ra42 // 462 | vivekacUDAmaNi Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : mukhya vAkya : tata: tu to: (nIvAbha-paramAtmano:) avuDarasatvasiddhaye tau lakSaLayA mulakSya / tataH tu tau mutathyo te baMnene (jIvAtmAparamAtmAne) sArI rIte jANI levA, lakSita banAvavA. kyAre ? tataH tu tyArapachI, eTale ke A pahelAMnA zlokamAM TAMkelAM zrutivacanane yogya rIte jANI-samajI lIdhA pachI. kevI rIte te baMnene 'sulakSya' banAvavA ? nakSaLayA / 'lakSaNA'-nAmanI zabdazakti vaDe. Ama zA mATe karavuM joIe ? to: (gIvAbha-paramAtmano:) ava-satva-siddhaye / te baMnenI (jIvAtmA-paramAtmAnI) akhaMDa ekarasapaNAM-eka2sacinmayatAnI siddhi mATe. paraMtu te baMnene 'sulakSya' banAvavA mATe, nahatyA 7 mAM (masti) / mAM eTale paryApta, pUratI (Enough, Sufficient, Adequnate). 'lakSaNA' nAmanI A zabdazakti traNa prakAranI che : 'jahat 'ajahat' ane 'jahat-ajahat'. 'jaha-lakSaNA' pUratI nathI. e ja rIte, manahatyA lakSaLayA (pa) 7 mahaM (masti) / 'ajahat-lakSaNA' paNa paryApta nathI. A be prakAranI lakSaNA jIvAtmAparamAtmAne 'sulakSya' banAvavA mATe pUratI nathI, to pachI zuM karavuM ? jintu 3maya-maryAtmiyA (nahat-anahad-kSiLayA) va bhAvyam / mAnyam eTale bhAvana karavuM joIe, vicAravuM joIe, AdhAra levo joIe. 'jahat' ane 'ajahat' e baMne prakAranI (samaya) 'lakSaNA'(eTale ke 'jahadajahallakSaNA)nA artha vaDe ja, jIvAtmA-paramAtmA e baMnene 'sulakSya' banAvavA mATe, A 'jahadajallakSaNA'nI madada vaDe ja vicAravuM joIe. (249) anuvAda : paraMtu tyArapachI te baMne(jIvAtmA-paramAtmA)nA akhaMDa ekarasatvanI siddhi mATe, te baMnene 'lakSaNA' (nAmanI zabdazakti) vaDe sArI rIte jANI levA joIe. (paNa e baMnene, A rIte jANI levA mATe) 'jahat-lakSaNA' paryApta nathI, tema ja 'ajahat-lakSaNA' paNa paryApta nathI, (tethI) te baMnenA lakSyArthavALI (eTale ke 'jahadajahallakSaNA') vaDe ja (A mATe) vicAraNA karavI joIe (249) TippaNa : sAhityazAsa(athavA vivecanazAstra)nA siddhAMta pramANe, koI paNa zabdamAMthI artha niSpanna karavA mATe, zabdanI A pramANe, traNa zaktio svIkAravAmAM AvI che. 'abhidhA', 'lakSaNA' ane 'vyaMjanA', ane A traNamAMnI prathama be zabdazakti, 'abhidhA' ane 'lakSaNA', no thoDo piracaya, A pahelAM, zloka-244nAM TippaNamAM ApavAmAM Avyo che. A zlokamAM, A 'lakSaNA' nAmaka zabdazaktinA A traNa prakArano ullekha karavAmAM Avyo che : 'jahat-lakSaNA', ajahat lakSaNA ane 'jahat-ajahat-lakSaNA' ('jahallakSaNA', 'ajahallakSaNA' ane 'jahadajahallakSaNA'). je lakSaNA, artha (eTale ke lakSyArtha) niSpanna karatI vakhate, zabdanA vivekacUDAmaNi | 463 - Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcyArthane choDI detI hoya tene "jahat lakSaNo' (kahevAmAM Ave che. huM eTale choDI devuM, - e dhAtunA vartamAna kRdaMtanuM rUpa, - hato. gAyAM "gaMgAmAM jhuMpaDI che' - A vAkya "jaha-lakSaNA'nuM daSTAMta che, kAraNa ke gaMgAno vArtha eTale "gaMgAjaLa', "gaMgAnI jaLasapATI', A vAcyArtha, vAkyanA arthanI niSpatti karavAmAM asaMgata che, muzkelI UbhI kare che, lAgu paDato nathI, kAraNa ke gaMgAnI jaLasapATI para jhuMpaDI rahI zake nahIM, paraMtu gaMgAnAM jaLanI sAthe gaMgAno kinAro samIpa hovAthI, A sAmIpya-saMbaMdha dharAvatA kinArA para jhuMpaDI hoI zake, rahI zake che. Ama, "gaMgAnI jaLasapATI' - evA vAcyArthIne choDI devAthI (ha) "gaMgAno kinAro' - evo artha (eTale ke lakSyArtha) zakya ane susaMgata bane che. vAcyArthane choDI devAthI, vAkyano lakSyArtha susaMgata banato hovAthI, e vAkya "jahallakSaNA'nuM daSTAMta che. zvetaH dhAvati | eno artha sapheda doDe che' - evo thAya, paraMtu "zveta' to raMga che, ane raMga to jaDa guNa hovAthI, te doDI zake nahIM, eTale vAkyanA arthanI niSpatti karavAmAM "sapheda' evo A vAcyArtha madadarUpa thato nathI, paraMtu doDanAra pazu to "ghoDo' () che. Ama, jemAM sapheda raMga che, evo "ghoDo doDe che, evo artha susaMgata che. ahIM zveta raMga' (vAcyArtha)no "doDanAra ghoDA' sAthe doDavAnI kriyAno saMbaMdha hovAthI, "zveta' (vAcyArtha) ane "ghoDo' (lakSyAtha), baMne vacce doDavAnI kriyA sAmAnya ane sarakhI hovAthI, "sapheda ghoDo doDe che', evo artha niSpanna karatI vakhate, "sapheda - e vAcyArthane choDI devAmAM Avato nathI (anahato, tethI A vAkya - zvata: dhAvatA - "ajahallakSaNAnuM daSTAMta che. have, jemAM vAcyArthane choDI devAmAM Avato hoya (nahata) ane "choDI devAmAM na Avato hoya' (manahata) - evI "jahadajallakSaNA'nuM daSTAMta joIe : thoDA vakhata pahelAM jene ApaNe koIka anya jagAe maLyA hoIe tevA devadatta' nAmanA mANasane, ApaNe Aje, ahIM, atyAranI jagAe, maLIe tyAre, ApaNe ema bolIe ke "A te (ja) devadatta che', - soDya revatta: (: mathe revattaH ) A "eTale Aje ahIM maLelo (ga) (devadatta)" ane "te' eTale agAu, te vakhate, te jagAe (sa:) maLelo (devadatta). "A' (artha) ane "te (:) - te ema be jUdA jUdA samaya ane be jUdI jUdI jagAe maLelA devadattano (te eka ja vyaktino), te baMne samaya ane te baMne jagA sAthe, ekIsAthe, saMbaMdha hoI zake nahIM, thaI zake nahIM, tethI te samaya ane te jagA, tathA A samaya ane A jagA, - e baMne vAcyArthIne choDI devA paDe (nahato. paraMtu vyakti tarIke to devadatta eka ja che, tethI "vyaktimAtra devadatta' - evA vAcyArthIne choDI zakAya nahIM (maLadata). Ama, soDya reva. e vAkyamAMnA susaMgata evA arthanI 464 | vivekacUDAmaNi Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSpatti karavA mATe, ApaNe vAcyArthane choDavo paNa paDe che (nahata) ane choDavo na paDe (mAhita), evuM paNa bane che, eTale A vAkya "jahadajallakSaNA'nuM daSTAMta che. graMthakAra, A zlokamAM, jIvAtmA ane paramAtmA baMnenA (tayo:) akhaMDa ekarasatvane siddha karavA mATe (mauvTu-putva-siddha), te baMnene (tI) "lakSaNA' - nAmanI zabdazakti vaDe (ttakSAyA), temAMthI niSpanna thatA lakSyArtha vaDe, sArI rIte jANI levAnI (sukSmI) sUcanA kare che te chatAM, "lakSaNA' zabdazaktinI eka svarUpa-gata maryAdA pratye, sAdhakanuM lakSa kheMcatAM jaNAve che ke te baMnene (jIvAtmAparamAtmA) sulakSya karavA bAbatamAM, "jaha-lakSaNA' paryApta nathI (hatyA ne manama), ane ajahata-lakSaNA paNa paryApta nathI, na tathA manadayA manam | paraMtu e baMne prakAranI "lakSaNA' (eTale ke "jahadajallakSaNA') vaDe ja kiMtu 3yAtmijyA iva | uparyukta siddhi saMpanna karavI joIe (kAvyama). graMthakAranAM A sUcana-kathana-vidhAnanAM marmane samajavAno have ApaNe prayatna karIe. - vedonAM cAra mahAvAkyomAMnuM eka, sAmavedanuM mahAvAkya A pramANe che : tatvamasi | (ta6 vaM masi), eTale ke "tuM (vaM) te (6) che'. vedanA maMtradRSTA RSi jIvane kahe che ke "tuM" (jIvAtmA) te' (paramAtmA) che, paraMtu A kevI rIte zakya bane ? "tuM" bIjo puruSa ekavacana che ane te trIjo puruSa ekavacana che, A baMne eka ja kevI rIte hoI zake ? paraMtu A to vedanuM ArSa zrutivacana che, e kAMI khoTuM ke mithyA to hoya ja nahIM. e to zAzvata satya ja hoya. eTale A "tuM" (a) ane "te (6)nAM ekatvane siddha karavA mATe, ApaNe uparyukta lakSaNAnAmaka, zabdazaktino, emAMthI niSpanna thatA lakSyArthIno AdhAra laIne, A mahAvAkya vize vicAra karIe (mAvyama) : tavuM eTale ke parabrahma paramAtmA, eno vAcyArtha to sarvazaktimAna (Omnipotent), sarvajJa (Omniscient) ane sarvavyApI (ommipresent) che, jyAre vaM eTale ke jIvAtmA, Ano vAcyArtha to alpazaktivALo, alpajJAnI ane alpavyApI che. ane A ja kAraNe, zruti paNa tattvamasi kahIne, IzvaranAM "nirguNa' svarUpanuM pratipAdana karatAM, "zrIzivamahimnaHstotrano kavi puSpadaMta kahe che tema, zruti paNa saMkoca pAme che. gata vyAvRnyA yaM virAmamitte zratigi I (zloka-2) paraMtu aMte to te "zruti' che, paramakRpALu - paramAtmAnA, A mahAvibhUtinA zvAsocchavAsa samo veda che, artha mAto pUrNa vizvalita patal thar RSei. (bRhadAraNyaka upaniSada 2,4,10), eTale parasparavirodhI jaNAtA A be zabdo, te' (6) ane tuM' (-), eTale ke paramAtmA ane jIvAtmA, e be vacce ekatva siddha karavA mATe, "sarvazaktimAna' vagere tenA vAcyArthane, ane "alpazaktivALo' vagere vaMnA vAcyArthane choDI daIe (gA) ane ta6 tathA tva vivekacUDAmaNi | 465 pharmA - 30 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e baMnemAM rahelA caitanyamAtrarUpI vAcyArthane svIkArIe, eTale ke eka vAcyArthane choDIe ane bIjA vAcyArthane na choDIe, - e prakAranI 'jahadajahallakSaNA'no Azraya laIe to, uparyukta baMne prakAranA tyAga-svIkAra pachI, je zeSa rahe te zuddha, nirupAdhika, parabrahma ja rahe che, - je pratyeka jIvAtmAmAM phUTastha, sAkSI, caitanyamAtra svarUpe haMmezAM upasthita hoya che. A jahadajahallakSaNAne 'bhAgatyAga lakSaNA' paNa kahevAmAM Ave che. zlokamAMnuM 'sulakSya' eTale ja A lakSyArtha, gUDhArtha, garbhArtha, ane tAtparyArtha ane A ja che sAmavedanAM mahAvAkyano sUkSma, zAsragata, zrutisaMmata ane 'vedAnta' darzanano dArzanika marma. zlokano chaMda : upajAti (249) 250 sa devadatto'yamitIha caikatA viruddharmAzamapAsya kathyate / yathA tathA tattvamasIti vAkye vizudharmAnumavatra hivA // 210 // zlokano gujarAtI pATha : - sa devadattoyamitIha caikatA viruddharmAMzamapAsya kathyate / yathA tathA tattvamasIti vAkye viruddhadharmAnubhayatra hitvA || 250 || zlokano gadya anvaya H yathA 'sa: ayaM tevatta:' kRti vRdgha (asmin vAye) viruddhadharmAMzaM apAsya ekatA kathyate, tathA ca 'tat tvaM asi' iti vAkye ubhayatra vizuddhadharmAnuM hitvA (patA te) // 210 // zabdArtha : mukhya vAkya : tathA 2 'tat-tyaM apti' ti vAgye (tA cyate) / tathA te ja rIte, sAmavedanAM A mahAvAkyamAM 'tuM' 'te' che, e vAkyamAM 'tuM' 'ane''te' vacce ekatA kahevAmAM Ave che. samayantra vizuddhadharmAna hA / A ekatA kevI rIte siddha karavAmAM Ave che ? samayatra eTale jIva ane Izvara baMnemAM rahelA, vizuddhadharmAnuM hitvA te baMnemAM rahelA viruddha dharmAMzone choDI daIne (hiA). A prakriyA konA jevI che ? yathA 'saH ayaM devatta:' kRti 64 (asmin vAye). tA dhyate / 'te ja A devadatta che', ahIM A vAkyamAM ekatA kahevAmAM Ave che. A ekatA kevI rIte kahevAmAM Ave che ? viruddhadharmAMza aAsya / apAsya eTale choDI daIne, dUra karIne, tyajI daIne, 'te' ane 'A' 466 / vivekacUDAmaNi - Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaccenA viruddha evA dharmAzone dUra karIne. (250) anuvAda : jema "te ja A devadatta che,' - ahIM (A vAkyamAM) viruddha dharmonA aMzane dUra karIne, (te ane A) vacce ekatA kahevAmAM Ave che, te ja rIte, "tuM te che', A vAkyamAM baMne (jIva ane Izvara)mAM rahelA viruddha dharmone choDI daIne (ekatA kahevAmAM AvI che.) (250) | TippaNa : : 3 vatta: ane tana taM ti | sAmavedanAM A mahAvAkyamAM, anukrame, te (sa:) ane A (ka) vacce, tathA "tuM() ane 'tene' (tA) vacce, etva kevI rIte siddha karavAmAM AvyuM che, e prakriyAnI savistara samajUtI, A pahelAMnAM zlokanAM TippaNamAM, ApavAmAM AvI che, eTale enuM punarAvartana karavAnI jarUra nathI. A baMne daSTAMto "jahadajallakSaNAnAM che, te paNa ApaNe te TippaNamAM noMdhyuM che. baMne daSTAMtomAM viruddhadharmanA aMzo eTale te te vAkyomAMnA susaMgata arthane niSpanna karavAmAM muzkelI UbhI karatA vAcyArtho : "A te ja devadatta che', e vAkyamAMnA arthanI ekatAnI susaMgatatAmAM, deza-kALa-gata viruddha parokSatA ane aparokSatArUpI viruddha dharmo aDacaNarUpa bane che, tene choDI devAmAM Ave che (kapa, nahata) ane "tuM te che' - e mahAvAkyamAM jIva ane Izvara baMnenA viruddha dharmaaMzone choDI devAmAM Ave che (hitvA, hita). - baMne daSTAMtomAM je dharmone choDI devAmAM nathI AvatA (manahata) teno, - anukrame "kevaLa vyaktimAtra devadatta', ane "tuM ane te baMnemAM raheluM caitanyamAtranuM tattva', eno, A zlokamAM ullekha karavAmAM Avyo nathI, paraMtu te adhyAhArya (Understood) che, ema samajI levAnuM rahe che, ane A rIte, baMne dAMto, jahadajahallakSaNA" athavA "bhAga-tyAga-lakSaNA'nAM ja che. zlokano chaMda : upajAti (250) 251 saMlakSya cinmAtratayA sadAtmano -ravAmAva: paripate vadhe - parva mahAvAvayazana vadhyo briTAtminoravayamaamAvaH ra zlokano gujarAtI pATha : saMlakSya cinmAtratayA sadAtmano -rakhaMDabhAvaH paricIyate budhaH | evaM mahAvAkyazatena kaththata brahmAtmanoremakhaMDabhAvaH / 251 // vivekacUDAmaNi | 467 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaye : vadhaH sad-bhAtmino vibhAtritayA agSkamAva: paricIyate, evaM saMlakSya mahAvAkyazatena bahma-AtmanoH aikyaM akhaNDabhAvaH (ca) jaththate razA | zabdArtha : mukhya vAkya : parva vrata-AtminoH devayaM aradhumAva: (2) te | A pramANe, jIva ane brahmanI ekatA-akhaMDatAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, ekatA-akhaMDabhAva kahevAmAM AvyAM che. "A pramANe" (q), eTale zA pramANe? saMsya - A pahelAM darzAvavAmAM AvyuM che te pramANe, zabdanI lakSaNAzaktino Azraya laIne, lakSyArtha dvArA. paraMtu e lakSyArtha kono? mahAvAvayezana - zrutinAM seMkaDo mahAvAkyonA lakSyArtha dvArA. konI jema ? turdhaH sa6-3mAtmanoH vitratayA uSkamAvaH parivIya (tathA, vaE) | vurdhaH eTale vidvAno vaDe, buddhizALI paMDito dvArA, -mAtmano: magupTamAva: risthIyate | sa6-gAtmano paramAtmA ane jIvAtmAnI akhaMDatA samajAvavAmAM AvI che, e baMne vaccenA akhaMDabhAvano paricaya ApavAmAM Avyo che. A paricaya kyAM svarUpe ApavAmAM Avyo che ? - vinAtratayA, caitanyamAtra-svarUpe. (251) anuvAda : vidvAnoe paramAtmA ane jIvAtmA vaccenI akhaMDatAno paricaya caitanyamAtra-svarUpe Apyo che. e ja pramANe, lakSaNAno Azraya laIne, zrutinAM seMkaDo mahAvAkyoe, bahma ane jIvAtmAnI ektA-akhaMDatAnuM nirUpaNa karyuM che. (251) TippaNa : paramAtmA ane jIvAtmA vaccenuM ekatva, e atyaMta mahattvanI bAbata che, eTaluM ja nahIM paraMtu A mahattvanI siddhi saMpUrNarIte pramANabhUta ane zAsaMmata che, e hakakata pratye mokSArthI sAdhakanuM lakSa kheMcavA mATe, graMthakAra, ahIM, evA be asaMdigdha saMdarbho TAMke che : (1) eka to e ke vidvAno-paMDitoprajJAvAno(vRdheDa)e, paramAtmA-jIvAtmA vaccenA abhedabhAvano (gaggNAva:) paricaya, caitanyamAtra svarUpe (vinaMtritayA), svakIya anubhUti ane Atma-pratItinA AdhAre, Apyo che. emanA AvAM paricaya-AlekhananA pAyAmAM emanI svAnubhUtino raNako hoya che, tethI te saMpUrNarIte svIkArya banI rahe che, ane (2) bIjuM, zrutinAM tattama jevAM seMkaDo mahAvAkyoe paNa, paramAtmA-jIvAtmA vaccenI ekatA-akhaMDatAnuM nirUpaNa, "jahadajallakSaNA'no Azraya laIne karyuM che ane A nirUpaNa paNa be kAraNe pramANabhUta Thare che : (a) eka to e badhAM zrutivacanonI pAchaLa ArSadaSTi dharAvatA RSimunionuM tapobaLa hoya che, ane (ba) bIjuM, zabdanI lakSaNAzakti dvArA niSpanna thatA lakSyArthane vivecanazAstranA niSNAta tajajJoe (Connoisseurs) potAnI saMmatinI mudrA vaDe aMkita karyo che. saMkSepamAM, A baMne saMdarbhomAM zraddhA ane niSThA dAkhavIne, mumukSue, jIva-brahmanA akhaMDabhAvane AtmasAt karavo joIe, evo ahIM graMthakAra AgrahapUrvaka anurodha kare che. zlokano chaMda : upajAti (251) 468 | vivecUDAmaNi Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 asthUlamityetadasannirasya te siddha to vyomavAtivaryam | yato mRSAmAtramidaM pratItaM ___jahIhi yatsvAtmatayA gRhItam / bahmAhamityeva vizuddhabuddhyA viddhi svamAtmAnamakhaNDabodham // 252 // zlokano gujarAtI pATha : asthalamitretadasarisya siddha svato vyomavadaprataryam yato mRSAmAtramidaM pratIta jahIhi yasvAtmatayA gRhItam brahmAhamiceva vizuddhabuddhayA | viddhi svamAtmAnamakhaMDabodham II ra5ra | - zlokano gadya anvaya : "mathuna'-ti tat sat nirI, vyomavata apratakryaM svataH siddhaM, yataH mRSAmAtraM pratItaM yat idaM svAtmatayA gRhItaM, tat jahIhi, vizuddhabuddhyA akhaNDabodhaM svayaM AtmAnaM (ca) 'brahma ahaM' iti eva viddhi II rapUra II zabdArtha : mukhya vAkya : (ta6 mAtmatattva) vyomavata maytI ta: siddha (mati) . apratI - eTale jenA vize kazo tarka na karI zakAya evuM, atI, tarkathI para. AkAzanI jema atarma evuM te Atmatattva potAnI meLe ja (svata:) siddha thAya che. AvI siddhi zAne kAraNe, kevI rIte thAya che ? gaNU rUti thata asat niraNyA niraNya - niSedha karavAthI, nirasana-nivAraNa karavAthI, 'te brahmasthUla nathI', - vagere bRhadAraNyaka-upaniSadanAM zrutivacana (3,8,8) pramANe A sthUlatA vagere asat eTale ke khoTI-mithyA kalpanAno-mAnyatAno niSedha karavAthI, navIdi eTale tyajI de, choDI de, tyAga kara. kone-zAne choDI devAnuM che ? thata rU svAtmatA pRhIta (dehAvi), ta6 (nI)i | potAnA AtmArUpe svIkArelA je A deha vagere che, tene choDI de. A badhuM (deha vagere) kevuM che ? kRSImAtra pratItam - mithyAmAtra, miththArUpe pratIta thatuM, jaNAtuM, yataH - jethI, je kAraNe. ane bIjuM kazuM karavAnuM che? svaM mAtmAnuM vra marda - kRti iva viddhiA tArA potAnA AtmAne "huM brahma chuM - ema ja samajI le. jANI le. A potAno vivekacUDAmaNi / 469 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kevo che ? magSkarodham akhaMDajJAna-svarUpa. Ama zAnA vaDe jANI levuM? vizuddhabuddhayA vizuddha buddhi vaDe, pUrI samajaNathI, khAtrIpUrvaka, pratItipUrvaka (252) anuvAda H (A Atmatattva) sthULa nathI' vagere (bRhadAraNyaka-upaniSadanAM) zrutivacanathI, A (sthUlatA vagere) mithyA kalpanAno nidhadha karavAthI, AkAzanI jema ataya evuM A Atmatattva) potAnI meLe ja siddha thAya che. tethI mithyAmAtrasvarUpe pratIta thatA, potAnA AtmA-svarUpe svIkArelA je A (daha vagere) che, tene tyajI de, (ane) potAnA AtmAne, akhaMDa-jJAna-svarUpa "brahma huM chuM', - ema ja jANI le. (upara) TippaNa: A zlokamAM, sarue ziSyane, sIdhI (Directly) be AjJA karI che : (1) nahauhi, - choDI de, tyajI de, ane (2) viddhi - jANI le, samajI le. zAno tyAga karavAno che? zarIra vagerenA dharmo ane paMcakozono "adhyAsa' AtmAmAM karavAmAM Avyo ane A deha vagerene AtmArUpe svIkAravAmAM AvyA (vA rUTuM svAtmatathA gRhItama), e ja, manuSyanI moTAmAM moTI ane mULabhUta bhUla hatI, eTale gurujI sauprathama to dehAdino tyAga karavAno Adeza Ape che. gahITiM (hA - tyajavuM', - e dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rU5). paraMtu mokSaprAptinI yAtrAe nIkaLelA navadIkSita sAdhakane to evo prazna ja thAya ne, ke A dehAdine zA mATe tyajavA? gurujI tarata ja enuM kAraNa A pramANe jaNAve che ke A dehAdi ane sakaLa vizva miththAmAtra pratIta thAya che, tethI (vata: mRSAmAa pratIti rUdde sarvama). paraMtu, ziSya to gurujIne e ja pUche che ke, AvI mithyA-pratIti thAya che ja zA mATe ? kevI rIte? graMthakArane ahIM je abhipreta che te, brahmabhAvana, brahmavicAra, AtmavicAra, AtmasaMzodhana. AvuM bhAvana-ciMtana-vicAraNa to ja zakya bane, jo sAdhakane brahmanAM svarUpa-lakSaNano spaSTa khyAla hoya. sAdhakane Avo khyAla ApavA mATe, graMthakAra, ahIM bRhadAraNyaka upaniSadanAM eka prasiddha zrutivacanano saMdarbha TAMke che. vacananI putrI vAcakanavI gArgI ane yAjJavalkya vacce brahmanAM svarUpa vize carcA cAlI rahI che te daramiyAna, gArgI pUche che ke - "A prasiddha AkAza zAmAM ota tathA prota che?" zispinuM hatu Aveza: mota: 2 protaH ra rUti . (3,8,7). zlokanAM prathama pAda(caraNa)mAM jenA prathama zabda - 3maNUi-no ullekha che te A kaMDikAmAM yAjJavakya "akSara' eTale ke brahmanuM svarUpa A rIte samajAve che: etad vai tad akSaraM gArgi brAhmaNAH abhivadanti - asthUlaM, anaNu, ahasvaM, navI, mohita, mahuM, jIyuM, mama:, -vAyuM banAvAze, ane, garAM, mA, avakSa, gotra, ga-vAva -ma:, maga, ma-prANa, ma-muvuM, -mA, ma-antAM, a-vAho, na huM ati vina, ra ta ajJAti vacchara | 470 | vivecUDAmaNi Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ("he gArgi! aMtaryAmarUpa avyAkRtanAM adhiSThAnarUpa te akSarane, eTale ke brahmane, avinAzI zuddha brahmane, brahmavettAo A pramANe samajAve che : te (brahma) sthUla nathI, sUkSma nathI, TUMkuM nathI, lAMbuM nathI, rAtuM nathI, cIkaNuM nathI, chAyAvALuM nathI, aMdhakAravALuM nathI, vAyu-vinAnuM che, AkAzavALuM nathI, saMga-rahita che, rasa-vinAnuM che, gaMdha-vinAnuM che, cakSu-vinAnuM che, zrotra-vinAnuM che, vANI-vinAnuM che, mana-rahita che, teja-vinAnuM che, prANavAyu-rahita che, mukha-vinAnuM che, pramANarahita che, chidra-rahita che ane a-paricchinna che. te koI paNa viSayane bhogavatuM nathI, tema koI paNa manuSya te(akSara)ne bhogavato nathI.'). TUMkamAM, te (brahma) sarva vizeSaNothI rahita hovAthI, eka ja ane advitIya che. brahma vizenAM brahmavettAoe nirUpelAM A svarUpa-lakSaNa vize vicAratAM, emAMthI, A be viziSTatA phalita thAya che : eka to e ke A "brahma zuM nathI.' evo niSedhAtmaka (Negative) abhiprAya A zrutivacana abhivyakta kare che, eTale ke brahma sarva prakAranI sApekSatA(Relativity)thI para che; ane bIjuM e ke skUla-sUkSma, lAMbu-TUMkuM jevAM tattvothI te mukta che. tAtparya e che ke A zrutivacana dvArA skUlatA' vagere mithyA kalpanAno niSetha thAya che (adbhUtaM ti patar gata nira) ane AkAzanI jema te sarvatra vyApaka, sUkSma ane atakSya hovAthI, te pote potAnI meLe ja siddha thAya che (vyomavata pratI svata: sima). buddhi ane tarkathI te para che ane svayaMprakAza che. muMDaka upaniSade brahma svarUpanuM A lakSaNa sAva saraLa rIte vyakta karyuM che : mAtmA vivRyte tenuM svAm | (AtmA potAnAM svarUpane pote ja pragaTa kare che.) 3, 2,3. yAjJavalkaye gArgIne brahmanuM svarUpa lakSaNa savistara samajAvyuM che, tene lakSamAM letAM, temAM A pahelAM, upara, ziSya pUchelA savAlano javAba maLI jAya che ke AvAM brahmatattvanuM bhAvana-ciMtana karatAM, dehAdine potAno AtmA AtmArUpe svIkAravAmAM A sakaLa vizva mithyA pratIta thAya che. zarIra vagere ane jagata jevA mithyA padArthomAM Asakta thavuM e to nirarthaka ja Thare che, ane tethI ja saddaguru ziSyane sauprathama cokhI AjJA Ape che ke tene tuM choDI de : gahIdi ! AtmasAkSAtkAra athavA brahmabhAvananuM prathama pagathiyuM, te A tyAga (narIri), ane A tyAgamAMthI ja ApoApa upasatuM bIjuM sabaLa ane salAmata pagathiyuM te, sarva zrutivAkyonAM lakSyArtha-svarUpa, jIvAtmA ane brahma caitanya mAtra-rUpe, akhaMDa-jJAnarUpe eka ja che, evI sudaDha pratIti. AvI pratItine AdhAre ja gurujI ziSyane bIjI AjJA Ape che ke potAnA AtmAne "huM brahma chuM' ema khAtrIpUrvaka jANI le ( mAtmAnuM vahya mAM ti iva viddhi l). brahAma I - evo pAko nizcaya, eTale ja upara nirdiSTa karavAmAM AveluM "brahmabhAvana" ! ane brahmavi6 vivekacUDAmaNi / 471 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma va mavRtti / ('bahmavettA to svayaM brahma ja banI rahI che !') - e nyAye, brahmasvarUpa banI gayelA sAdhaka mATe to e ja mokSaprApti ! A zlokanA chaMda upajAtimAM cArane badale cha caraNo che, te noMdhapAtra che. (252) 253 mRtkAryaM sakalaM ghaTAdi satataM mRNmAtramevAbhita - stadvat sajjanitaM sadAtmakamidaM sanmAtramevAkhilam / yasmAnnAsti sataH paraM kimapi tatsatyaM sa AtmA svayaM tasmAt 'tattvamasi' prazAntamamalaM brahmAdvayaM yatparam // 253 // zlokano gujarAtI pATha : mRtkAryaM sakalaM ghaTAdi satataM mRmAtramevAbhita stadbhut sajjanitaM sadAtmakamidaM sanmAtramevAkhilam / yasmAnnAsti sataH paraM kimapi tatsatyaM sa AtmA svayaM tasmAt 'tattvamasi' prazAntamamala brahmAyaM yatparam // 253 // zlokano gadya anvaya : (yathA) pavi pAM mRArya satataM amita: mukhmA (mR-mAtra) v, ta-vat sat-nita sat-Abha tuM ahita sat-mAtra dhva (atti), yasmAt sata: -igapi na asti, tat satyaM, sa: AtmA svayaM, tasmAta yat paraM advayaM prazAntaM amalaM brahma, tat tvaM asi // 253 // . zabdArtha : mukhya vAkya : ta-vat sat-nitaM t-gAtmaka tuM avinaM sat - mAtraM eva asti / sat-janitaM satyasvarUpa brahmamAMthI, sat-AtmAmAMthI pedA thayeluM, nIpajeluM, upajeluM, utpanna thayeluM, janmeluM, sat-AtmajaM satyasvarUpa, sa-rUpa, satya ja che, tevI rIte satyasvarUpa brahmamAMthI janmeluM, aMdara-bahArasarvatra satyasvarUpa sat-mAtra A samasta jagata satya ja che. A badhuM kevI rIte satya ja che ? (cathA) Sayavi mAM mRArya satataM amita: mukhmAtra va (asti ta -vat / mRArya - mATamAMthI baneluM, mATI rUpI kAraNa(Cause)mAMthI utpanna thayeluM kArya (Effect), amitaH eTale cAre-bAju, sarvatra, sarva prakAre, mR-mArUM eva aMdara-bahAra, mAtra mATI ja che. jevI rIte, ghaDo vagere mATImAMthI banAvavAmAM AvelAM (pAtro) sadAkALa cAre bAju mAtra mATI ja che (tevI rIte). tasmAt yat paraM brahma, tat tva gati / tethI je parama brahma che, te ja tuM (jIvAtmA) che. te brahma kevuM che ? avaM prazAnta JamAM (7) / advitIya, prazAMta ane nirmaLa-vizuddha. Ama hovAnuM kAraNa zuM che ? yasmAt sataH paraM triatti na asti, tat satyaM saH AtmA svayaM (asti) / kAraNa ke satyathI bhinna bIjuM kazuM ja nathI, tethI te AtmA pote paNa satya ja che. (253) 472 / vivekacUDAmaNi 1 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda: jema mATImAMthI banAvavAmAM Avelo ghaDo vagere (sarva sAmagrI) sadA-sarvadA cArebAju mAtra mATI ja che, tema satyasvarUpa(brahma)mAMthI utpanna thayeluM A sarva-kAMI (samasta jagata) satya ja che, kAraNa ke satya sivAya anya kazuM paNa nathI, tethI te AtmA pote ja satya che, ane tethI ja je parama prazAMta, advitIya ane nirmaLa brahma che, te ja tuM (jIvAtmA) che. (253). TippaNa: gayA zlokathI "brahmabhAvana' nAmaka je mudAnuM nirUpaNa zarU thayuM che, te ahIM cAlu che ane haju thoDA zloko sudhI paNa cAlu ja raheze. zrIsadgurue ziSyane gayo zlokane aMte Adeza Apyo hato ke "tuM potAnA AtmAne "huM brahma chuM' ema ja jANI le tevuM mAtmAne brahma rUti iva viddhA)" ziSyanuM "brahmabhAvana' saMniSTha ane saghana bane te mATe, ahIM paNa, satyasvarUpa AtmAno paricaya ApIne, gurujI ziSyane evI ja pratIti (Conviction) saMpaDAve che ke samasta jagatanAM nimitta ane upAdAna 'kAraNa" tarIke raheluM je parama brahma che, - te ja tuM che (vat paraM vahya ti, tata tva sa ). AvI pratItinAM mULa AdhAra tarIke gurujIe ahIM be zAzvata satya pratye ziSyanuM A pramANe lakSa kheMcyuM che : (1) eka to e ke A akhila brahmAMDa satyasvarUpa brahmamAMthI utpanna thayuM hovAthI satya ja che, ane bIjuM (2) satya sivAya, satyathI bhinna, ahIM, bIjuM kazuM ja nathI. (satara para vipi na pti ) * nyAya-darzane pratipAdita karelA kArya-kAraNanA niyama (Law of causation) pramANe, pratyeka kArya (Effect)mAM, enuM kAraNa'(Cause) sadA sarvadA, AjubAjuaMdarabahAra-sarvatra sarva prakAre anuyUta ane otaprota hoya che, vyApI raheluM hoya che. ghaDo; koDiyuM, naLiyAM vagere mATImAMthI banAvavAmAM AvyAM hovAthI, mATIrUpI "kAraNa", ghaDo vagere mATInAM kAryamAM sarvatra vyApeluM ja hoya che. vastutaH, ghaDo vagere te badhAM mATI-maya hovAthI, te badhAM mATI ja che. (ykhAvuM va gati ) e ja rIte, A akhila jagata satya("kAraNa")mAMthI utpanna thayeluM (satuMnita) hovAthI, satyanuM ja "kArya che, tethI te saghaLuM (tanuM hita) satyasvarUpa che (sa-mAtma), eTaluM ja nahIM paraMtu te aMdara-bahAra-sarvatra mAtra satya ja (mAtra pava) che. Ama, satyamAMthI sarjAyeluM A samasta jagata jo satyasvarUpa hoya ane AvAM zAzvata satya sivAya, enAthI jUduM, bIjuM kazuM astitva ja dharAvatuM na hoya to, gurU ziSyane samajAve che ke, "A jagatano ja eka aMza evo tuM (jIvAtmA), e brahmathI jUdo, bhinna kevI rIte hoI zake ? vaLI, te brahmane deza-kALa-vastunI koI maryAdA nathI. te aparicchinna che, tethI te parama che, advitIya che, vizuddha che, prazAMta che. AvuM "te' (brahma) "tuM" (jIvAtmA) che, emAM tane AnaMda ane gaurava hovAM joIe !" vivekacUDAmaNi | 473 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tuM' (i) ja 'te' (tap) banI rahe, 'jIvAtmA' pote ja 'paramAtmA' eTale ke brahmasvarUpa banI rahe, e ja 'brahmabhAvana'nuM sunizcita ane zubha pariNAma ! zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (253) 254 nidrAkalpitadezakAlaviSayajJAtrAdi sarvaM yathA mithyA, tadvadihApi jAgrati jagatsvAjJAnakAryatvataH / yasmAdevamidaM zarIrakaraNaprANAhamAdyapyasat tasmAt tattvamasi prazAntamalaM brahmAdvayaM yatparam // 254 // zlokano gujarAtI pATha : nidrAkalpitadezakAlaviSayajJAtrAdi sarva yathA mithyA, taddhadihApi jAgrati jagatsyAjJAnakAryatvataH / yAdevamidaM zarIrakaraNaprANAhamAdyapyasat tasmAt 'tattvamasi' prazAntamamAM brahmAyaM yatpuram // 254 // zlokano gadya anvaya H yathA (svane) nidrApitadeza-jAta-viSaya-jJAtRAvi sarva mithyA (masti), tap-vatnAprati haiM avi (tuM) nAt svaajJAnAryatvata: mithyA asti), yasmAt zarIra-raLa-prALa-ahaM-JAti phle (sarva) api asat asti, tasmAt yat paraM prazAntaM advayaM amalaM brahma 'tat tvaM asi' // 14 // zabdArtha : mukhya vAkya : tad-vat nAprati haiM api (tuM) nAt svaajnyaankaarytvtH (mithyA asti ) / jAgrati jAgrata avasthAmAM, svaajJAnAryatvata: potAnAM ajJAnanuM kArya, eTale ke emAMthI utpanna thayeluM hovAthI, tevI rIte, jAgrata avasthAmAM paNa, A jagata, potAnAM ajJAnanuM ja kArya hovAthI mithyA che. 'tevI rIte' eTale kevI rIte ? yathA (svane) nidrAsjita-deza-jAta viSaya-jJAtR-gati sarva mithyA (masti ta -vat) jema, jevI rIte, (svapra daramiyAna), nidrAne lIdhe kalpavAmAM AvelAM sthaLa, kALa, viSaya ane A badhAMno jANakAra vagere badhuM mithyA che, tema, tevI rIte. paNa tethI zuM ? yasmAt pUrva tuM zarIraraLa-prALa-ad-Avi pi asat (masti) / raLa eTale indriyo, ahaM eTale ahaMkAra. eTalA mATe ke, zarIra, indriyo, prANa, ahaMkAra vagere A badhuM paNa asatya che, mithyA che. zlokanI cothI paMkti gayA zlokanI cothI paMkti, pramANe ja che. tethI je prazAMta, nirmaLa ane advitIya para-brahma che, 'te ja tuM che.' (254) anuvAda : (svapra daramiyAna) nidrAne lIdhe (athavA UMghamAM) kalpavAmAM AvelAM deza-kALa-viSaya ane e badhAMno jANakAra vagere badhuM ja jema mithyA che, te ja rIte jAgrata avasthAmAM paNa, potAnAM ajJAnanuM ja kArya hovAthI, A jagata (mithyA) 474 / vivekacUDAmaNi Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che, jethI zarIra, Indriyo, prANa, ahaMkAra vagere A badhuM paNa asatya ja che, tethI ja, je prazAMta, vizuddha ane ane advitIya para-brahma che, "te ja tuM che." (254) TippaNa : A zlokamAM paNa, "brahmabhAvana'nAM e ja anusaMdhAnamAM, gayA zlokanI cothI lIMTIne, akSarazaH ahIM, pharIthI, mUkIne, "ripITa' (Repeat) karIne, zrIsadguru ziSyane AtmIyatApUrvaka anurodha kare che ke "te parabrahma tuM ja che, - ema pratItipUrvaka jANI-samajI le.' AvA anurodhanAM samarthana mATe, zrIgurujI, A samagra jagatanAM mithyApaNAnuM pratipAdana kare che, - be rIte, svama ane jAgrata, - e baMne avasthAomAMnI manuSyanI anubhUtine mithyA tarIke sAbita karIne. sahu samaje che te pramANe, svaprAvasthAmAM UMghatA mANase, sthaLa-samaya-padArtho vagere je kAMI joyuM-anubhavyuM hoya, te badhuM ja khoTuM-asatya-mithyA che, evuM bhAna jAgatAMnI sAthe ja tene thAya che. nidrA daramiyAna jovAmAM AveluM kazuM ja, jAgyA pachI, rahetuM nathI, kAraNa ke e badhI to mAtra kalpanAsRSTi ja hatI. A to sahunA anubhavanI ane sarvasvIkRta hakIkata che. paraMtu jAgrata-avasthAmAM jovAmAManubhavavAmAM AvatuM jagata to "AMkhedekhyuM', samakSa ane pratyakSa che, e, vaLI, kevI rIte mithyA hoI zake ? - AzaMkAgaAvo savAla koI paNa sAmAnya mANasanA manamAM svAbhAvika rIte ja UThe. AvI AzaMkAnuM nivAraNa, graMthakAra, A rIte kare che : vedAMta-darzananI to AdhArazilA ja A siddhAMta che ke "ekamAtra brahma ja satya che, A samasta jagata to mithyA che : 2. satya zat mithyA ! paraMtu A jagata sagI AMkhe dekhAya che, tenuM zuM? e kevI rIte mithyA hoI zake ? pelA siddhAMtanI jema vedAnta-darzanano evo ja bIjo siddhAMta che ke carmacakSane je kAMI dekhAya che, te saghaLuM, AtmajJAnanAM abhAvanuM ja pariNAma che. avidyA athavA ajJAnane kAraNe ja, vastutaH asatya evAM A nAmarUpAtmaka jagatane manuSya sAcuM samaje che. AtmajJAna athavA AtmasAkSAtkArano divya prakAza sAdhakane lAdhe ke tarata ja, A zarIra, indriyo, prANa, ahaMkAra, - AmAMnuM kazuM ja rahetuM nathI, kAraNa ke A badhuM jagata manuSyanAM potAnAM ajJAnanuM ja kArya, emAMthI ja sarjAyelo AbhAsa hoya che (ta-va6 rUda pa nAti nati svasaMjJAnAryataH ). uparyukta svAbhAvika savAlanA pratItijanaka javAba mATe AcAryazrI "sattAnI (satyanI, astitva ExistencenI) A pramANe traNa avasthAo nirUpe che. (1) brahmanI trikAlAbAdhita sattA'- e "pAramArthika sattA', (2) manuSyane pratyakSa dekhAtA jagatanI vyAvahArika sattA', (3) doraDAmAM thatI sarpanI pratIti,- e "prAtItika" athavA "prAtimAsika sattA'. vivekacUDAmaNi | 475 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jema ajavALuM thatAM sarpa raheto ja nathI, doraDuM ja rahe che, tema AtmajJAnanI prApti thatAM, nAmarUpAtmaka jagatano kazo vyavahAra raheto ja nathI, Takato ja nathI. vyAvahArika sattAno bAdha thAya che, ekamAtra brahmanuM 'pAramArthika' astitva (Highest truth, spiritual knowledge) ja sarvatra rahe che. A 'pAramArthika sattA', eTale ja brahma satyam / pelI 'prAtibhAsika' ane 'vyAvahArika' sattAnA bAdha pachI to, eka 'pAramArthika' sattAno ja sAkSAtkAra sAdhakane thAya che, je, tene asaMdigdha pratIti karAve che ke 'tuM' (jIvAtmA) 'te' (brahma) ja che ! zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (254) 255 jAtinItikulagotradUragaM nAmarUpaguNadoSavarjitam / dezakAlaviSayAtivarti yad zlokano gujarAtI pATha : vA 'tattvamasi' mAvayAtmani|| 1 // jAtinItikulagotradUragaM nAmarUpaguNadoSavarjitam / dezakAlaviSayAtivarti caMd brahma 'tattvamasi' bhAvayAtmani || 255 // zlokano gadya anvaya : nAti-nIti-na-gotra-dUrAM nAma-rUpa-zuLa-ddoSavrjitN deshI-Ala-viSaya-ativRti yaj brahma 'tat-i-gasi' (kRti) Atmani mAya / / 11 / zabdArtha : mukhya vAkya : tak brahma tyaM apti (ti) Atmani mAya / Atmani tArA potAnAM aMtaHkaraNamAM, tArA potAnA vize, tArI potAnI bAbatamAM, bhAvaya evI bhAvanA kara, evI vicAraNA kara. 'te brahma tuM che,' evuM manamAM tuM tArA potAnA vize bhAvana kara, ciMtana kara'. jenuM 'bhAvana' karavAnuM che, te brahma kevuM che? brahmanAM A pramANe traNa vizeSaNo : (1) nAtinIti-na-gotra-Dum / pUrUM pati yat - je dUra jAya che, rahe che. dUra, para, eTale ke je (brahma) jAti, nIti, kula, gotra(vagere)thI para che, eTale ke jene AvAM jAti vagere hotAM ja nathI, tevuM (brahma), (2) nAma-rUpa-muLa-roSanitam| vanitA eTale vinAnuM-vagaranuM, rahita. nAma-rUpa vagere vinAnuM che, tevuM (brahma), (3) reza-Ata-viSaya-pratiti / atiti - eTale aspaSTa, a-saMga, viSaya - viSayavAsanAo, eTale ke je deza-kALa vagerenA sparza, saMparka ke saMganI 476 / vivecUDAmaNi - Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sImA athavA maryAdAothI para che evuM (brahma). (255) anuvAda: jAti, nIti, kula, gotrathI je dUra che, nAma, rUpa, guNa, doSathI je rahita che, ane deza, kALa, viSayonA saMbaMdhathI je para che, - AvuM te brahma tuM che', - evuM potAnA vize tuM bhAvana kara. (255). - TippaNa: A pahelAMnA be zlokonI jema ahIM paNa zrIsaddaguru ziSyane evo ja anurodha kare che ke "te brahma tuM che' - evuM tArAM potAnAM aMtaHkaraNamAM, tArI aMdara, tArI bhItara, tArI potAnI bAbatamAM "bhAvana" kara (mAvAya). je navo muddo zrIgurujIe zaru karyo che, te ja A "brahmabhAvana.' ziSya A prakAranuM samucita bhAvana karI zake te mATe, tene brahmanAM svarUpalakSaNano spaSTa ane saMpUrNa khyAla hovo joIe, te hakIkata zrIgurUjI jANe che, eTale ahIM paNa traNa sUcaka vizeSaNo dvArA brahmanAM svarUpanI keTalIka viziSTatA teozrI ziSya samakSa raju kare che : sauprathama to e ke A brahmatattva ajanmA ane avinAzI che, eTale brAhmaNa, kSatriya vagere koI paNa varNa (jJAti)mAM enA janmanI kalpanA ja mithyA che, ane eka vAra ATaluM svIkAravAmAM Ave to pachI, te te varNonA nIti-niyamo, kula-dharmo, gotronI maryAdAo vagere to brahmane rahe ja. zAnI? enAthI dUra-sudUra-atidUra ! ane (2) A brahma to sthUla-sUkSma-kAraNa e traNeya prakAranAM zarIrothI saMpUrNarIte vilakSaNa che, to pachI tene zarIro sAthe saMkaLAyelAM nAma-rUpa-AkAra-guNa-doSa vagere sAthe to kazo saMbaMdha ja zAno hoI zake ? vaLI, (3) brahmatattva sarvavyApI (Omnipresent) hovAthI, sthaLa-kALanI kazI sImAonAM baMdhano to tene hoI zake nahIM. ane aparicchinna brahmanI vicAraNAmAM, enAM bhAvanamAM, vastu ane viSayanI maryAdAone to kazuM sthAna ja na hoI zake. e to A badhAMne atikramIne, A badhAMthI para, dUra, emanAMthI rahita ja hoya ! AvuM asama, asaMga, anAsakta, sasAranAM sarva sthUla tattvothI nyAruMnirALuM A je brahma che, "te ja tuM che (tat tuM si )' - ema "tuM nitya niraMtara, tArI aMdara, tArAM aMtaHkaraNamAM (In the heart of your heart, Atmani) ciMtana-manana-bhAvana kara." zlokano chaMdaH rathoddhatA (255) - 256 yat paraM sakalavAgagocaraM gocaraM vimalabodhacakSuSaH / zuddhacidghanamanAdivastu yad brahma tattvamasi bhAvayAtmani // 256 // vivekacUDAmaNi / 477 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : yat para salavAgagocara gocara vimalabodhacakSuSaH. zuddhacighanamanAdivastu yad brahma "tattvamasi" bhAvayAtmani II 256 | zlokano gadya anvaya : yatpara, satta-vA-movara vimatta-vo-vakSa: vara, za yana, anAvituM ya vra (ti), "ta' (vRkSa) 'vaM' si, (rUti) mAtmAna kAvaya || rapa6 || | zabdArthaH mukhya vAkya : "6 varNa vaM siM' (ti) mA mAvA te brahma ja tuM che', - evI tuM tArA hRdayamAM bhAvanA kara. kevuM brahma ? brahmanAM A pramANe pAMca vizeSaNo : (1) yata para (mati) je prakRtithI para che, sAMkhyadarzanaprabodhita triguNAtmikA prakRti sAthe jene kazo saMbaMdha nathI, tevuM. e ja sAMkhyadarzana anusAra, puruSanAM nirIkSaNane anusarIne je "prakRti dvaitabhAve jagatanuM sarjana kare che, tenAthI a-skRSTa, a-saMpUkata. (2) sava-vA-pIvaram | saghaLI vANIthI je agocara che, koI ja vANInI zakti jene varNavI zakatI nathI tevuM. sakaLa vANInuM prabhutva jyAM kuMThita thaI jAya che tevuM, eTale ke saMpUrNarIte avarNanIya, vAgu-atIta, zabda-atIta, evuM. (3) vima-noMdha-vakSa: jora | vimA eTale nirmaLa, vizuddha, pavitra, vopa-vadhu eTale jJAna-cakSu, AtmajJAnarUpI AMkha. sarva-vANIthI te bhale agocara hoya, paraMtu vizuddha jJAnacakSu vaDe jene joI-jANI zakAya evuM, nirmaLa AtmasAkSAtkAranI AMkha vaDe je pUrepUruM dazya che, zeya che, evuM (4) zuddhavinam' eTale paramAtmAnAM traNa zAzvata svarUpo (sata, vita mAnanTa), emAMnuM eka, vacaluM, parama caitanya, je zuddha caitanyamaya che, cinmaya' che, evuM. ane (5) manAvavatu ! jene koI "Adi nathI evuM tattva, jeno kyAre AraMbha thayo enI koInI jANa nathI, evuM. hakIkatamAM, AraMbha-vinAnuM, 'Beginningless. (256) anuvAda : (prakRtithI) je para che, sakaLa vANIthI agocara hovA chatAM vizuddha jJAna-cakSu mATe je gocara che, je zuddha caitanyamaya anAdi tattva che evuM te bahma tuM ja che," evuM tuM hRdayamAM bhAvana kara (256). TippaNa: graMthakAre "brahmabhAvana'no A muddo nirUpavAnuM zarU karyuM tyArapachI, zloka 253 ane 254nI dhruvapaMkti (Refrain) A pramANe hatI : .. tasmAt tattvamasi prazAntamamalaM brahmAdvayaM yatparam / zloka 255thI zarU thayelI dhruvapaMkti - brahma tatvamasi kAvayAtmani ! ahIM cAlu che ane cheka zloka 264 sudhI cAlu rahevAnI che, - A hakIkatamAM brahmabhAvananuM mahattva raheluM che. brahmabhAvanano mahimA ziSyanAM mana-hRdayamAM satata ghuMTAyA kare, ghuMTAto ja rahe, e ja hetu AvI punarapi punaruktinI pAchaLa rahelo che. 478 | vivekacUDAmaNi Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvI dhruvapaMkti vaDe, "te (brahma) tuM che' evo brahmavicAra ziSyanAM cittamAM satata-avirata-anavarata rAkhIne, dareka zlokamAM, zrIsara kendravartI evAM brahmanAM svarUpa-lakSaNamAM, thoDo thoDo amUlya Umero karatAM rahe che. ahIM paNa evA ja pAMca vizeSaNo dvArA zrIgurujIe brahmanI vizeSatA raju karI che. sAMkhya-darzanaprabodhita-triguNAtmika ane vaitabhAvAtmaka prakRtithI to, brahma para ja hoya (vapara). e ja rIte vANInuM saghaLuM varcasva brahma pAse pAMgaLuM banI jAya che, enuM varNana karavAnI guMjAyaza koI paNa zabda pAse nathI. Ama chatAM, Azcaryajanaka ane abhuta hakIkata to e che ke vizuddha jJAna-cakSu pAse e pratyakSa banI jAya che, enuM mULabhUta svarUpa sAkSAtkArapAtra thaI jAya che. vaLI, A brahmatattva to sadA zuddha, caitanyamaya ane anAdi che. Ama, sthUla tattvo mATe agocara-avarNanIya-aprameya, chatAM jJAnacakSugamya evuM zuddha, caitanyaghana-svarUpa ane anAdi evuM A brahmatattva, jo tenuM ekAgracitte bhAvana' karavAmAM Ave to, sAdhakane pratIti thAya ke "te pote ja, te brahmatattva che !" zlokano chaMda : rathoddhatA (256) - 257 SaDbhirmibhirayogi yogihRd bhAvitaM na karaNairvibhAvitam / buddhyavedyamanavadyabhUti yad trA "tattvamasi' bhAvavAni / ra57 / zlokano gujarAtI pATha: pabhirUrTibhiyogi-yogihRdu - bhAvita na karaurvibhAvitam buddhayavedyamanavadhabhUti yad - brahma "tattvamasi' bhAvayAtmani || ra57 zlokano gadya avaya: papa: mi. moni, yohi-mAvita, rau: vimAvita, vRddhi-avedya, anavadya-bhUti (phlaza) 16 brahma (ti), tana vaM 'tti' (ti) mAni avaya ra17 | zabdArtha mukhya vAkya : (za) vra (ti), 'ta vaM si' (tti) Atmani vitha | A vAkyanI samajUtI A pahelAMnA zlokomAM, apAI gaI che, eTale have, yaduM (za) vAM, - "AvuM" je brahma, tenAM vizeSaNo samajavAnAM rahe che, je A pramANe che : (1) pama : mora I moni eTale jene kazo "yoga ke saMbaMdha vivekacUDAmaNi / 479 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMparka nathI. konI sAthe ? SaDmi: nimaH / mimi cha Urmio sAthe. darzanazAstra pramANe cha Urmio A pramANe che : bhUkha, tRSA, zoka, moha, jarA ane mRtyu. A rIte 'Urmi' zabda ahIM pAribhASika che. manuSyanAM jIvana sAthe saMkaLAyelI A 'Urmio' sAthe brahmane kazo saMbaMdha nathI, eTale ke brahma para che AvA 'vikAro'thI. (2) yoni---mAvitam / paraMtu A brahmatattva evuM che, jenuM yogIo potAnAM hRdayamAM (6) satata bhAvana karyA karatA hoya che. yogIonAM dhyAna(Meditation)nuM kendra ja A brahma hoya che. (3) I; 7 vimAvitam / jaranaiH eTale indriyo, jenA vaDe A brahma kadI ya pakaDAtuM nathI (na vimAvitam). kahevAtI (so-called) ApaNI jJAnendriyo paNa brahmanuM grahaNa karavAmAM, ene jANavAmAM, enuM vibhAvana karavAmAM saMpUrNarIte asamartha che. (4) buddhi-mavedyam / vedya eTale na jANI zakAya evuM. vik eTale jANavuM, e dhAtunuM vidhyartha karmaNi kudantanuM rUpa. jema jJAnendriyo, tema buddhi paNa brahmane jANavAnI bAbatamAM azakya che. (5) anavadya-mUti / mUtti eTale samRddhi, aizvarya, mahimA, anavadya eTale doSa ke khAmI vinAnuM. jenuM aizvarya nirdoSa che, eTale ke paripUrNa (Perfect) che. (257) anuvAda : (bhUkha-tarasa vagere) cha vikArothI rahita, yogIo potAnAM hRdayamAM jenuM satata bhAvana kare che evuM, indriyothI jenuM grahaNa thaI zakatuM nathI evuM, buddhithI jene jANavuM azakya che evuM, ane paripUrNa aizvaryavALuM je brahma che, 'te (brahma) tuM che,' ema tArAM manamAM manana kara. (257) : TippaNa : Ama to, brahmanAM pAMceya vizeSaNonI jarUrI samajUtI zabdArthavibhAgamAM apAI ja gaI che, chatAM thoDo samucita vistAra karIe H manuSyane sthULa zarIra che ane emAM enAM prANa ane mana che. A badhAMne potAnAM poSaNarakSaNa mATe, potapotAnI jUdI jUdI jarUriyAto hoya che, jenA mATe ahIM 'Urmio' (vikAro) evo pAribhASika zabda prayojAyo che. sthULa zarIra icche ke na icche, ghaDapaNa ane maraNa, enI sAthe anivAryarUpe saMkaLAyelAM che. bhUkha ane tarasa, e be 'Urmio' prANanI che, jyAre zoka ane moha, - e be mananA vikAro che, paraMtu A chamAMthI ekeya sAthe brahmane kazo ja saMbaMdha nathI (ayoni). paNa yogIonAM hRdayanuM bhAvana to brahma sAthe satata cAlatuM ja hoya che. ane bicArI buddhi ane indriyo ! brahma pAse teo to saMpUrNarIte asahAya ane lAcAra (Helpless) ! emanuM to brahma pAse kazuM ja calaNa ke upajaNa ja nahIM ! paraMtu brahmanuM potAnuM aizvarya to evuM paripUrNa ke emAM koI paNa doSa ke uNapane avakAza ja nahIM ! 480 | vivecUDAmaNi Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa pUruM karatAM pahelAM, zlokanI eka bhASAkIya viziSTatAnI noMdha karavAnAM pralobhanane TALI zakAya tema nathI. nirUpaNa cAlI rahyuM che, 'brahmabhAvana' jevA eka ucca dArzanika viSayanuM, ane chatAM AcAryazrInuM kavitva to ahIM paNa anAyAsa AviSkRta thaI gayuM che. zlokanAM prathama traNa pAda(caraNa)mAM, zabda-camatkRti vaDe svayameva zobhato ane zlokane zobhAvato 'anuprAsa'-nAmaka zabdAlaMkAra, kAvyarasika sahRdayanAM hRdayane spardhA vinA raheto nathI. prathama pAdamAM 'ayogi'-yogi, bIjA pAdamAM ane trIjA pAdamAM 'bhAvita-vibhAvita', 'vedya-vagha' e traNa zabdayugalomAMnA prAsAnuprAsa, jeTalA svayameva siddha che, eTalA ja arthaghotaka paNa che. Ama, 'tattvaciMtaka' zaMkarAcArya paNa potAnAmAMnA 'kavi'(the poet in him)nAM svarUpane kyAreka-kyAreka abhivyakta karatA rahe che ! zlokano chaMda : rathoddhatA (257) 258 bhrAntikalpitajagatkalAzrayaM svAzrayaM ca sadasadvilakSaNam / niSkalaM nirupamAnamRddhimad vRtta 'tattvamasi' bhAvayAtmani // 28 // zlokano gujarAtI pATha : bhrAntikapitajagatkalAzrayaM svAzrayaM ca sadasavilakSaNam / - niSkalaM nirUpamAnamRddhimad brahma 'tatvamasi' bhAvayAtmani // 258 // zlokano gadya anvaya : (cavuM) . zrAntilpitanAnAzrayaM, svAzrayaM, satast - vilakSaNaM niSkalaM, nirupamAnaM, Rddhimat ca tat brahma tvaM asi (kRtti). mAtmani mAya // 28 // zabdArtha : A pahelAMnA zlokomAM che tema, mukhya vAkya : tat brahma tyaM asi (kRti) Atmani mAvaya / kevuM brahma ? A pramANe, brahmanAM cha vizeSaNo che : (1) 'prApti-sjita-jJAt-tA-AAzrayam| nAt tA eTale jagatarUpI kalA athavA kalpanA, Azraya eTale AdhArarUpa, adhiSThAnarUpa : bhrAnti vaDe klpavAmAM AvelI A jagatarUpI kalAnA AdhArarUpa je che, tevuM brahma. (2) sva-Azrayam / jene potAnA sivAya anya koIno AdhAra nathI, mAtra potAnA ekanA ja AdhAra para nirbhara che, evuM brahma. (3) sat-asat-vikSiLam / sat ane asat baMnethI jUduM-bhinna-pRthak che, evuM brahma. vivekacUDAmaNi / 481 pharmA - 31 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) ninam | nA eTale aMga-avayava-bhAga, avayavo vinAnuM, niravayava, sakala, saMpUrNa, evuM brahma. (5) nirupamAnam ! upamAna-rahita, anupama, jenI sAthe sarakhAvI zakAya, evI koI vastu vinAnuM, advitIya, ajoDa (Unparalleled, unique), evuM brahma. (6) Rddhimat ! atyaMta samRddha, ucca aizvaryathI saMpanna, sarvocca mahimAvaMtuM evuM brahma (258). anuvAda : bhAnti vaDe kalpavAmAM AvelI A jagatarUpI kalAnA AdhArarUpa; potAnA-ekanA ja AdhAra para nirbhara, sat ane asat banethI bhinna, avayavavinAnuM, anupama, ane parama-zvaryasaMpanna evuM je brahma che, te (brahma) tuM ja che, - evuM tuM aMtaHkaraNamAM bhAvana kara. (258). TippaNa : A jagatarUpI kalA bhale bhramaNArUpI kalpanAnuM pariNAma hoya, chatAM paNa tene koI AdhAra-adhiSThAna-Azraya (substratum) to joIe ne evo AdhAra A brahma che. paraMtu tarata prazna thAya ke brahma bhale jagatano AdhAra hoya, paNa e brahmano AdhAra zuM? koNa ? e konA Azraye rahe che, Take che ? eka ja uttara ke ene anya koInA AzrayanI jarUra ja nathI. samastanA AzrayarUpa je hoya, tene vaLI anya koIno Azraya zA mATe ? e to "svAzraya' che, ane eTale e ja arthamAM te "nirAzraya", anAzraya" paNa che ! "sa" hoya enuM grahaNa karI zakAya, ane "asata' hoya eno tyAga karI zakAya, paraMtu A brahma to "sata' ane "asa" baMnethI aLaguM che, grahaNa-tyAganI vibhAvanAthI para che, ane e to sadA-sarvadA "akhaMDa che, "saMpUrNa' che, paripUrNa' (Undivided, whole, compact, Perfect) che, pachI ene vaLI avayavo kevAM ! je arthamAM e "niSkala' che, e ja arthamAM "sakala' che. kevo virodhAbhAsa ! ene konI upamA ApavI ? jenI sAthe enI upamA ApI zakAya evuM koIka "upamAna' to hovuM joIene ! paraMtu, evuM kazuM che ja nahIM, eTale e to che sadA-sarvadA eka, advitIya, ajoDa, anupama, nirupama ! ane enI samRddhi to, apAra, aparaMpAra, anaMta ! AvI enI Rddhi, e ja enuM aizvarya, e ja eno mahimA ! AvAM brahmanAM "bhAvana'no zrI guru ziSyane anurodha kare che. zlokano chaMda : rathoddhatA (258) janmavRddhipariNatyapakSaya- vyAdhinAzavihInamavyayam | vizvasRSTyavanaghAtakAraNaM triA "tatvamasi' kAvayAtmina ! ra1 / 482 | vivecUDAmaNi Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : janmavRddhipariNatyapakSaya -vyAdhinAzanavihInamavyayam vizvasUryavanaghAtakAraNe brahma "tatvamasi' bhAvayatmani || ra59 che. zlokano gadya anvaya : ganna-vRddhi-pariti-apakSaya-vyAdhi-nAzana-vihIne, avyaya, vizva-STi-avana-yAta-ra, (dRza) thar brahma, 'ta' (brahya) 'tva si (ti) gAni bhAva ( rapa1 || | zabdArtha : A pahelAMnA zlokomAM che tema, mukhya vAkya : tat (vahya) tva si (ti) mAva ! kevuM brahma ? A pramANe bahmanAM traNa vizeSaNo che. (1) -vRddhi-pariti-apakSa-vyAdhi-nAzana-viTTInama | ane eTale janma, ane vRddhi eTale janma pachInAM bAlyAvasthA-kizorAvasthA-yuvAvasthA vagere zarIranA vadhavAnA, vikAsanA tabakkAo, pariNati eTale pariNAma, parivartana, satata badalatAM rahevAnI paristhiti(Change), akSaya eTale kSaya pAmavo, kSINa thavuM, vyAdha eTale roga, mAMdagI, nAsana eTale vinAza, maraNa, avasAna. janma pAmatAM zarIra sAthe svabhAvagata rIte saMkaLAyelA A je cha "vikAro' che tenAthI brahma rahita che. janmathI zarU thatA ane mRtyu sAthe pUrA thatA A cha vikArothI brahma para che, kAraNa ke te ajanmA che ane amarya che. ' (2) 3 -vyayam | vyaya eTale vinAza. anaMta ane amartya hovAthI brahma avinAzI che. (3) vizva-sRSTi-avara-jAta-IR... I sRSTi eTale sarjana, utpatti, navanA eTale rakSaNa, pAlana-poSaNa (jhavuM rakSavuM, e dhAtu parathI baneluM nAma Noun samavanama). vAta eTale saMhAra, nAza. A sRSTinA sarjana-pAlana-saMhAra, - e traNeya prakriyAonuM kAraNa, brahma che. (259) AvuM je brahma che, "te ja tuM che,' evuM bhAvana tuM tArAM aMtarAtmAmAM kara. anuvAda : janmavuM, vadhavuM, badalAvuM, kSINa thavuM, mAMdA paDavuM ane mRtyu pAmavA(zarIra sAthe saMkaLAyelA A cha vikAro)thI rahita, avinAzI ane jagatanAM sarjanaM-rakSaNa-saMhAranuM kAraNa, evuM je brahma che, "te tuM che," evuM bhAvana tArAM aMtaHkaraNamAM kara. (259) ' TippaNa: A zlokamAMnAM, brahmanAM traNeya vizeSaNothI, AdhyAtmika mAnasa dharAvato koI paNa sAmAnya prakArano sAdhaka paNa paricita hoya ja, ane e traNeya sAthe saMkaLAyelI jarUrI vIgatone zabdArtha-vibhAgamAM raju karavAmAM AvI che, eTale have kazA vistAranI AvazyakatA rahetI nathI. zlokano chaMda : rathoddhatA (259) vivekacUDAmaNi | 483 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 astabhedamanapAstalakSaNaM nistaraMgajalarAzinizcalam / nityamuktamavibhaktamUrti yad brahma tattvamasi bhAvayAtmani // 260 // zlokano gujarAtI pATha : astabhedamanapAstalakSaNa nistaraMgajalarAzinizcalam ! nityamuktamavibhaktamUrti yad brahma "tatvamasi' bhAvayAtmani / ra60 zlokano gadya anvaya : matapevuM manapastatakSaNe nitAMgananitta, nityamu, vamamUrti, (ra) vat hyuM, "tat (graha) tve maNi' (ti) mAni pAvaya / ra60 || zabdArtha : mukhya vAkya : A pahelAMnA zloko pramANe che. kevuM brahma ? A pAMca vizeSaNo pramANe : (1) matakhelamA jemAMthI sarva prakAranA bhedo, sarva prakAranI bhinnatA, saghaLuM jUdApaNuM - prathakRtva, asta thaI gayAM che evuM. eTale jenAM svarUpamAM ke vyaktitvamAM kazA paNa bheda mATe avakAza nathI, evuM saMpUrNarIte bhedarahita. (2) manapAtanakSanA koI paNa vastu jenuM lakSaNa banI zakatuM nathI, evuM, jenA mATe koI lakSaNa rahyuM nathI evuM, lakSaNa-rahita. (3) nitaraMjananathanam natAza eTale jaLano moTo jaththo, eTale ke sAgara, samudra. taraMga eTale mojAM (Waves) ane nistaiA eTale mojAM vagaranA, zAMta, nizcala, eTale koI prakAranAM halana-calana(Movements)vinAnuM, nizcala. prazAMta, mojA-vinAnA samudra jevuM zAMta, nizcala. (4) nityamun ! jene koI paNa prakAranAM baMdhano ke koI paNa prakAranI muktinI sApekSatA naDatI nathI, evuM sadA-sarvadA mukta. (5) vimamUrti | mUrti eTale svarUpa, AkAra, dekhAva, vimaruM - kazA paNa bhAga-vibhAga pADyA vinAnuM, akhaMDa, saMpUrNa. je akhaMDa-svarUpa che, evuM. (260) anuvAda: saMpUrNarIte bhedarahita, lakSaNa-rahita, mojAM vinAnA samudra jevuM prazAMta, nitya-mukta ane akhaMDa-svarUpa, evuM je brahma che, "te tuM che', ema tArA potAnA vize tuM bhAvana kara. (260). 484 | vivecUDAmaNi Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : je 'eka' ane 'advitIya' che, evAM brahma vize koI paNa prakAranA bhedanI kalpanA ja azakya che. vedAnta-darzananA pAyAmAM raheluM tattva ja 'advaita' che ane AcAryazrIno A vizeno siddhAMta ja 'kevalAdvaita' nAme prasiddha che. vaLI 'dvaita' eTale ja be hovApaNuM(Dualism). bheda, bhinnatA, pRtha, jUdAM hovApaNuM. brahma to AvI badhI paristhitiothI para che, saMpUrNataH bhedarahita, abheda che. thoDo aprastuta chatAM A anusaMdhAnamAM prastuta evo eka prasaMga yAda AvI jAya che. e sarasa saMdarbhane TAMkavAnAM pralobhanane TALI zakAtuM nathI : bRhadAraNyaka upaniSada(adhyAya-3)mAM videha-dezanA prasiddha rAjA janaka vizeno e prasaMga A pramANe maLe che. A janaka-rAjAnA bahu-dakSiNAvALA yajJa-prasaMge, kuru-pAMcAladezonA aneka brAhmaNo ekatrita thayA hatA. janakane e jANavAnI icchA hatI ke A badhA brAhmaNomAM atizaya 'brahmajJa', eTale ke brahmazomAM zreSTha evo brAhmaNa (pradghii) koNa che ? yAjJavalkya brahmiSTha hovAno dAvo(Claim) karyo, paraMtu bAkInA badhA brAhmaNoe yAjJavalkyanA A adhikArano virodha karyo ane pachI to aneka brAhmaNoe yAjJavalkya sAthe brahmanAM svarUpa vize sudIrgha zAstrArtha karyo, je daramiyAna, 'brahma advitIya che,' evuM nirUpaNa karatAM, yAjJavalkya eka sUcaka vidhAna A pramANe karyuM hatuM. dvitIyAt hai mayaM mati / eTale ke 'bhaya tyAre ja utpanna thAya che, jyAre dvaita hoya ! ane dvaita eTale ja 'bheda' ! yAjJavalkya A mULa vidhAna to brahmasvarUpa vizenAM dArzanika anusaMdhAnamAM karyuM che, paraMtu ApaNAM bhautika jagatanAM vyAvahArika jIvanamAM paNa A vidhAnanI vyaMjanA eTalI ja prastuta che ! koI mANasane eka ja putra hoya to, enA avasAna pachI, milakatanI heMcaNImAM kazI ja takalIpha paDatI nathI, paraMtu jo be putro hoya, to pitAnA vArasAnI kheMcaNImAM, te baMnene ekabIjAno bhaya rahe che ane heMcaNInA AvA mAmalAmAM bhayaMkara jhagaDA thAya che, jhagaDo korTa sudhI pahoMce che, ane kyAreka to Avo jhagaDo khUnamAM pariName che ! kAraNa ? dvitIyAt hai mayaM mati / badho 'bhaya' bIjI (dvitIya) vyakti taraphathI ja hoya che. ahIM 'brahma'ne mATe 'bheda-rahita' (astamem), 'abheda' evuM vizeSaNa prayojAyuM che. yAjJavalkyanAM uparyukta vidhAnamAMthI, brahmanAM svarUpa vize je eka vizeSatA ApoApa upasI Ave che, te e che ke brahma advitIya-advaita-abheda hovAthI 'abhaya', 'nirbhaya' che ! 'lakSaNa' kone hoya ? potAnA koIka svakIya guNadharmone kAraNe, je bIjAMbadhAMthI aLaguM hoya, tenuM ja lakSaNa hoI zake, paraMtu brahma to 'sarvamaya' che. AvAM brahmane, bIjAM kazAthI jUduM pADatuM koI bhedaka lakSaNa na hoI zake, ane tethI ja 'anapAsta-lakSaNa' che. brahma vivekacUDAmaNi / 485 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane je haMmezAM "avicaLa che, enI prazAMti to taraMga-vinAnA samudra jevI ja hoya ! (nitaraMgitaza-nizcama ) vaLI, nityamukta" ane "akhaMDasvarUpa' (viparumUrti) e be to, brahmanAM svarUpanAM svayaMsiddha evAM pAsAM che. AvuM (phlaza) je brahma che, "te ja tuM che', evuM tuM tArI aMdara manana kara. zlokano chaMda : rathoddhatA (260) 261 ekameva sadanekakAraNaM kAraNAntaranirAsakAraNam / kAryakAraNavilakSaNaM svayaM tra "tatvamasi' kAvayAtmana ! radda | zlokano gujarAtI pATha : ekameva sadanekakAraNe kAraNAntaranirAsakAraNaI - kAryakAraNavilakSaNe svayaM brahma "tattvamasi' bhAvayAtmani // 261 | zlokano gadya anvayaH svayaM parva va sa (16) anevALa (ti), #AraNAntara-nirAsa-ra, vA-raNa-vistakSa, (za) thar brahma (ti), 'ta vaM si' (ti) gAna kAvaya | ra68 || . zabdArtha : mukhya vAkya A pahelAMnA zloko pramANe che : kevuM brahma ? A traNa vizeSaNo pramANe :" (1) svarya parva va sat (pa ya) ane (asta) t - hovA chatAM paNa, mane-ram ! anekanuM kAraNa che. (ja) pote eka ja hovA chatAM, anekanuM kAraNa che. brahma pote to Ava. aditIyam che, ane chatAM A virATa brahmAMDamAM asaMkhya vastuo ane jIvo che, te sarvanuM che kAraNa che, te sarvano te sarjaka che, utpAdaka che. (2) raNAntara-nirA-raNam I IRNAntara eTale bIjuM koI kAraNa (bacata vAra rAtaram ) (nitya-samAsa). nirAsa eTale niSedha. brahma pote ja eka kAraNa hovAthI, sarva kAraNonuM mULa kAraNasvarUpa hovAthI, anya koI paNa kAraNa mATe A vizvamAM avakAza raheto ja nathI, eTale evAM anya kAraNono niSedha karavo ja joIe. evo niSedha A brahma kare che ane tethI evA niSedhanuM te kAraNa che. 486 | vivekacUDAmaNi Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) -Ara-vinakSaNam I kArya-kAraNa-bhAva eTale koIka kAraNamAMthI koIka kAryanI utpatti thavI te, AvI prakriyA (Law of causation). A pahelAM, AcAryazrIe, potAne abhimata evA kevalAdvaita'vAdanA anusaMdhAnamAM, prasthApita karelI be sattA'(pAramArthika ane vyAvahArika sattA)no ApaNe ullekha karyo hato. te anusAra, jagata bhale "mithyA' hoya, paraMtu vyAvahArika "sattA'nA dRSTikoNathI, brahma jagatarUpI "kArya'(Effect)nuM "kAraNa' (Cause) che ane chatAM pAramArthika "sattA'nA dRSTikoNathI AvA kAryakAraNabhAvanuM nirIkSaNa karIe tyAre, tarata ja samajAya ke brahma AvA kAryakAraNabhAvathI vilakSaNa, para ane nyAruM-nokhuMnirALuM che. basa, AvuM je brahma che, "te tuM che', evuM tArI bhItara bhAvana kara. (261) anuvAda : (ja) pote eka ja hovA chatAM anekanuM kAraNa che, bIjAM kAraNonA niSedhanuM ja kAraNa che ane je pote to kAryakAraNabhAvathI vilakSaNa che, - AvuM je brahma che, "te tuM che,' aMtakaraNamAM evuM vibhAvana kara. (261) TippaNa : Ama to, brahmanAM traNeya vizeSaNone zabdArtha-vibhAgamAM savistara samajAvavAmAM AvyAM che, eTale vadhu kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI. paraMtu zlokano pATha karatAM, eka hakIkata UDIne AMkhe vaLage" che, tenI noMdha laIe : zlokanI pahelI traNeya paMktiomAM, "kAraNa" zabda prayojAyo che, ane temAMye bIjI paMktimAM to, vaLI, be vAra ! Avo zabdaprayoga kaMI akasmAta nathI, paraMtu sa-prayojana che. e prayojana vaLI kyuM ? e prayojana te A : brahma A jagatanuM "upAdAna" ane "nimitta' baMne prakAranuM kAraNa che, e to svIkAravuM ja paDe, - vyAvahArika ane pAramArthika evI paraspara-virodhI be sattA vacce anivArya evo meLa besADavA mATe. paraMtu AvA upalakiyA athavA uparacoTiyA meLathI bharamAIne, koIka adhIro-utAvaLiyoaparipakva sAdhaka, AvA meLane ja AtyaMtika satya mAnI le to ? to to, bahmabhAvana" jevA mahattvanA muddAnI sAcI samajaNathI te vaMcita ja rahI jAya ! ane eTale ja, vyAvahArika sattA'nI pAchaLa rahelI, sAcI "sattA' samI pAramArthika sattA' pratye sAdhakanuM lakSa kheMcIne vedAnta-darzananAM hArda samAM AtyaMtika advaita'nI vibhAvanAnI tene pratIti karAvavI ja rahI ! basa, A ja hetu che, kAraNa" zabdanI, bhinna bhinna dRSTikoNanA udezathI karavAmAM AvelI, punarukti(Repetion)nuM ! zlokano chaMda : rathoddhatA (261). 262 nirvikalpakamanalpamakSaraM yat kSarAkSaravilakSaNaM param / vivekacUDAmaNi | 487 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityamavyayasukhaM niraMjanaM Eaa tatvamasi' kAvayAtmana raddara . zlokano gujarAtI pATha : nirvikalpakamana5makSara thatu rAkSaravilakSaNaM param ' nityamavyayasukha niraMjana brahma "tattvamasi" bhAvayAtmani // 262 / zlokano gadya anvaya: zinya, ananya, -kSara, kSara-akSara-vinnakSai, , nitya, avyayasuvuM, niraMgane ya (dra) Draha (ti), "tat vaM si' (rUti) bAtmani bAvaya || raddara ! zabdArtha : mukhya vAkya : A pahelAMnA zloko pramANe che. kevuM brahma ? A pramANe, nAnAM-nAnAM ATha vizeSaNo dharAvatuM. (1) nivijyam ! koI paNa prakAranA vikaMlpo vinAnuM. (2) ganajyam "alpa' nahIM evuM, koI paNa prakAranI alpatA ke laghutAthI rahita, eTale ke moTuM, mahAna, bRha (3) akSaram (a-kSara) . je "kSara' nathI evuM, eTale ke kadI paNa nAza na pAmatuM, avinAzI che. (4) kSara-akSara-vijJakSaNa | kSara eTale vinAzazIla ane akSara eTale avinAzI. zarIra vagere kSara che ane jIva akSara che, e baMnethI vilakSaNa jUdu, pRthapha. brahmanAM A vizeSaNanuM spaSTa samarthana ApaNane gItAnA A zlokomAM sAMpaDe che : dvau imau puruSau loke kSaraH ca akSaraH eva ca / . kSaraH sarvANi bhUtAni kUTasthaH akSaraH ucyate / uttamaH puruSaH tu anyaH paramAtmA iMti udAhRtaH / yaH lokatrayaM Avizya vibharti avyayaH IzvaraH // yasmAt kSaraM atItaH ahaM akSarAt api ca uttamaH // ataH mi to le 4 thataH puruSottama (15.16,17,18) ("A lokamAM "kSara' ane "akSara' evA be puruSo che. sarva bhUtone "kSara' (nAzavaMta) ane kUTasthane "akSara' (avinAzI) kahevAmAM Ave che. paraMtu uttama puruSa to jUdo ja che, tene "paramAtmA' kahevAmAM Ave che, je avinAzI Izvara traNeya lokamAM praveza karIne bharaNapoSaNa kare che. huM "kSara'ne atikramIne rahelo chuM tathA "akSarathI paNa uttama chuM, tethI lokamAM ane vedamAM huM puruSottama' tarIke prakhyAta chuM.") 488 | vivekacUDAmaNi Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) param | para, parama, sarvocca, sarvottama, sarvotkRSTa (Highest). (6) nitya sadA-sarvadA astitva dharAvatuM, zAzvata (Eternal) (7) vyathajum | jemAMthI maLatuM sukha vyaya-vinAnuM, sthira, nizcala, atIndriya, avicala che, evuM. (8) niraMganam (ni-maMgana) koI paNa prakAranAM aMjana-AMjaNa-lepa vinAnuM, nirlepa (Un-stained, Untinged), koI paNa prakAranI kRtrimatAthI rahita, nirvAja, sattva vagere traNa guNonA prabhAvathI, ajJAnanA doSathI sarvathA-saMpUrNataH rahita (ra62). anuvAda : vikalpo-vinAnuM, alpatA-rahita (mahAna), avinAzI, kSara-akSara baMnethI vilakSaNa, parama, nitya, avicala AnaMda-svarUpa ane niraMjana, - evuM je brahma che, "te tuM che', AvuM bhAvana tArAM hRdayamAM kara (262). TippaNa : brahmanAM nAnAM-moTAM ATheya vizeSaNone zabdArtha - vibhAgamAM samucita rIte samajAvavAmAM AvyAM che ane e ATheya vizeSaNo sahelAM-saraLa-subodha che, eTale have ahIM TippaNa vibhAgamAM kazuM UmeravAnI jarUra nathI. zlokano chaMda : rathoddhatA (262). - 263 yadvibhAti sadanekadhA bhramA nAmarUpaguNavikriyAtmanA / hemavat svayamavikriyaM sadA trA "tatvamasi' kAvayAni ! raddAra zlokano gujarAtI pATha yadvibhAti sadanekadhA bhamA trAmarUpaguNavikriyAtmanA ! - hemavat svayamavikriyaM sadA bahma "tatvamasi" bhAvayAtmani / 263 || zlokano gadya anvaya: ta sata zrama nAmaFT-M-vijiyA-AtminA dhA. vipati, (viMtu ya) svaye savA remavat vivuiM vA ( ta), 'tat tva si' (ti) mana mAvaya | raddara // | zabdArthaH mukhya vAkya A pahelAMnA zloko pramANe ja che. kevuM brahma? eka ja saLaMga ane sudIrgha vizeSaNa dvArA enuM varNana A pramANe karavAmAM AvyuM cheH yat sat bhramAt nAma-rUpa-guNa-vikriyA-AtmanA anekadhA vibhAti / vikriyA eTale vikAra, nevadhA eTale aneka svarUpe, aneka rIte-prakAre, vimAti eTale bhAse che, dekhAya che. satya, bhramane kAraNe, nAma-rUpa-guNonA vikAra-rUpe, aneka vivekacUDAmaNi | 489 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpe, bhAse che. (tu thata) vaye hemavat sa viyiM ti I hemavata eTale suvarNanI jema, vikriya eTale vikAra-rahita, nirvikAra. chatAM je svayaM sonAnI jema sadA nirvikAra che te. (aaN va) mati, tat (drA) vaM gaNi' (ti) Atmana pAvara | (263) anuvAda : je satya, bhramane lIdhe, jUdAM judAM nAma-rUpa-guNonA vikAra svarUpe aneka prakAre bhAse che, tema chatAM) svayaM suvarNanI jema je sadA nirvikAra che, te brahma tuM che', - ema tuM potAnA vize bhAvana kara. (263) TippaNa : suvarNa pote to mULabhUta eka ja svarUpe che, tema chatAM temAMthI banAvavAmAM AvelAM jUdA jUdAM ghareNAM, - hAra, baMgaDI, eriMga, nathaNI vagere, - nAM aneka nAma-rUpa-guNonA vikArarUpe, ekanuM eka suvarNa, jUduM-jUduM dekhAya che. e ja rIte, brahma pote paNa mULabhUta-svarUpe to eka ane advitIya che, te chatAM jagatanI utpatti thayA pachI, jIva ane jagatanAM aneka nAma-rUpa-guNo dhAraNa karanAra ' padArthonAM svarUpe bhinna-bhinna svarUpe bhAse che. ' zrIsadguru eTale ja ziSyane kahe che ke "tuM bhale tArI jAtane "jIva' samaje, paraMtu hakIkatamAM to tuM, upara kahyA mujabanuM, nirvikAra brahma ja che, eTale tuM sadAsarvadA tArAM aMtakaraNamAM A prakAranI bhAvanA karato rahe, emAM ja tAruM AtyaMtika kalyANa che. AvA ja anusaMdhAnamAM, madhyakAlIna bhakta-kavi narasiMha mahetAe paramatattvanI A pramANe prArthanA karI hatI : akhila brahmAMDamAM eka tuM zrIhari, jUjave rUpe anaMta bhAse, dehamAM deva tuM, tejamAM tattva tuM, zUnyamAM zabda thaI veda vAse. pavana tuM, pANI tuM, bhUmi tuM bhUdharA, vRkSa thaI phUlI rahyo AkAze, * 'vividha" racanA karI "aneka" rasa levAne, ziva thakI "jIva' thayo, e ja Aze ! veda to ema vade, zruti-smRti sAkha de,kanaka-kuMDala vize bheda hoya, ghATa ghaDiyA pachI "nAma-rUpa jUjavAM, aMte to hemanuM hema' hoya !' A zlokamAM suvarNanuM daSTAMta (navA) ApyuM che, tenI sAthe bhakta narasaiyAnAM A bhajanamAMnuM nirUpaNa barAbara baMdha bese che. . zlokano chaMda : rathoddhatA (263) 40 | vivekacUDAmaNi Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 yaccakAstyanaparaM parAtparaM pratyagekarasamAtmalakSaNam / satyacitsukhamanantamavyayaM vAdA "tatvamasi' mAvayAni | ra64 zlokano gujarAtI pATha : vaccakAsyanaparaM parAtpara pratyazekarasamAtmalakSaNam | satyacisukhamanattamavyaya brahma 'tattvamasi" bhAvayAtmani / ra64 II zlokano gadya anvaya H thar anAre vasti , (yaMtra) para para pratyavAM, kAtmanakSa, satyavijuluM, mananta, vyartha, (za) brahma (ti), tat (grA) vaM si' (rUti) mAtmani mAvaya || ra64 ||. zabdArtha : mukhya vAkya A pahelAMnA zlokonI jema ja che. kevuM brahma ? - sAta vizeSaNomAM pramANe varNavavAmAM AvyuM che : ' (1) manapara (ka-mA) vat vati | mana-apa eTale jenAthI apara' eTale ke anya bIjuM kazuM ja nathI, evuM, sarvopari, sarvocca, sarvottama, sarvotkRSTa, asAmAnya, ananya-sAdhAraNa, ghati - je prakAze che, je A pramANe, sarvopari svarUpe prakAzI rahyuM che, tevuM, (2) paratvam ! parathI ye je para che, eTale ke avyakta prakRtithI athavA mAyAthI paNa para che, sUkSma, sarvavyApaka, sUkSmAtisUkSma che, evuM, (3) pratya-param je vyaktigata aMtarAtmA-svarUpa ane akhaMDa ekarasasvarUpa che, evuM. je pratyAgAtmA eTale prANImAtranAM sva-svarUpa ane upaniSadaprabodhita raso hai sa: | eTale svayaM rasasvarUpa che, evuM, (4) mAtmatakSama ! eTale je sahunA AtmArUpe, aMtarAtmAnAM lakSaNa tarIke jaNAya che, tevuM. (5) satya-vi-lun ! satya, jJAna tathA sukharUpa, - sat-citAnaMda-svarUpa, (6) mananam ! anaMta, aMta-rahita, (7) avyayam | vikAra-vinAnuM, avikArI, nirvikAra. (264). anuvAda : sarvopari rahIne je prakAzI rahyuM che, parathI paNa je para che, je sva-svarUpa ane eka-rasa-svarUpa che, sahune je potAnA AtmArUpe jaNAya che, je ' vivekacUDAmaNi | 491 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sat-cid-AnaMda-svarUpa che, je anaMta ane avyaya che, - AvuM je brahma che, 'te brahma ja tuM che', evI tuM tArA aMtaHkaraNamAM bhAvanA kara. (264) TippaNa : A zlokamAM paNa sAteya vizeSaNo, pramANamAM, saraLa che, ane te sahune, upara, zabdArtha-vibhAgamAM, te aMgenI sarva vIgato sAthe, savistara, samajAvavAmAM AvyAM che, tethI have, TippaNamAM, kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI. zloka-252thI zarU karavAmAM AvelA 'brahmabhAvana'nA muddAnuM nirUpaNa, ahIM pUruM thAya che. A 13 zlokomAM samAviSTa brahmanAM svarUpalakSaNa para, ekaMdare, upasaMhAra-rUpe, dRiSTipAta karatAM, eka hakIkatanI pratIti thAya che ke brahmasvarUpanAM A nirUpaNamAM, upaniSado ane gItAmAMnI etadviSayaka prastuta sAmagrIne graMthakAre samAvI lIdhI che. sAhityavivecananA siddhAMta anusAra, ekanI eka vAta, vAraMvAra, pharI pharIne, karyA karavI, tene 'punarukti' nAmano 'doSa' kahevAmAM Ave che, paraMtu ahIM to guru dvArA ziSyane jJAna-vitaraNa (Imparting knowledge). karavAnI vAta che, eTale brahmasvarUpa jevo mahattvano viSaya, ziSyanAM cittamAM saMpUrNarIte isI jAya, e zubha-uddeza ja gurujIne abhimata hoya. A dRSTie jotAM, A sarva zlokomAM, ekanI eka dhruvapaMktinI punarukti, gurujInA uddeza mATe kAryasAdhaka banI rahetI hovAthI, 'doSa'ne badale 'guNa'rUpa banI rahe che, eTaluM avazya noMdhavuM joIe. zlokano chaMda : rathoddhatA (264) 265 uktamarthamimamAtmani svayaM bhAvaya prathitayuktibhirdhiyA / saMzayAdirahitaM karAmbuvat tena tattvanigamo bhaviSyati // 265 // zlokano gujarAtI pATha : uktamarthamimamAtmani svayaM bhAvaya prathitayuktibhidhiyA / saMzayAdirahita karAmbuvat tena tattvanigamo bhaviSyati // 265 || zlokano gadya anvaya : staM rUma artha prathitayuttimi: svayaM piyA Atmani bhAvaya, tena karAmbuvat tattvanigamaH saMzayAdirahitaM bhaviSyati // 265 // zabdArtha : mukhya vAkya : n maM artha svayaM Atmani mAvaya / tuM pote tArAM potAnAM aMtaHkaraNamAM, bhAvana kara, vicAra kara, ciMtana-manana kara. zAnuM bhAvana karavAnuM che? 3 rUkSma artham / uparyukta A arthanuM, upara jaNAvelA 492 / vivekacUDAmaNi Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 muddAnuM-viSayanuM, eTale ke zloka 252thI zloka-264 sudhInA 13 zlokomAM savistara nirUpavAmAM AvelAM brahmanAM svarUpa-lakSaNanuM (bhAvana -kara). kevI rIte bhAvana karavAnuM che ? piyA dhI eTale buddhi, tenuM tRtIyA-vibhakti, ekavacananuM rUpa, dhiyA, buddhipUrvaka, buddhi vaDe. zAnI madada vaDe, AvuM bhAvana karavAnuM che ? prathitayuttimi: / prathita eTale prasiddha, jANItI. kyAM prasiddha ? kyAM jaNAvavAmAM AvelI ? yuoimi: vedAMtadarzanamAM prasiddha evI yuktio vaDe (bhAvana kara). tema karavAthI zo lAbha maLaze ? tena tattvaniAma: saMzayAvihita bhaviSyati tena tenAthI, tema karavAthI. tattvaniAma: AtmatattvanuM jJAna, vedo, upaniSado, gItA vageremAM nirUpavAmAM AveluM brahmatattvanuM jJAna. A jJAna kevuM thaI jaze (maviSyati) ? saMzayAviratim / saMzaya vagerethI rahita, zaMkA vagere vinAnuM, niHzaMka, asaMdigdha, spaSTa. konA jevuM spaSTa ? -mammu-vat|ra eTale hAtha, hatheLI, andhu eTale jaLa: hatheLImAM rahelAM jaLanI jema spaSTa. (265) anuvAda : uparyukta A viSaya vize, tuM pote, potAnI buddhipUrvaka, vedAMtadarzanamAM prasiddha evI yuktio vaDe, tArAM aMtaHkaraNamAM bhAvana kara. tema karavAthI, (veda-vedAnta-prabodhita) Atmatattvano bodha, tane, hatheLImAM rahelAM jaLanI mAphaka, koI paNa prakAranI zaMkAvinAno (spaSTa) thaI jaze. (265) - TippaNa : zikSaNazAstrano eka mahattvano siddhAMta che ke gurue vargamAM je kAMI bhaNAvyuM hoya, tene sAMbhaLyA pachI, vargamAMthI ghera gayA bAda, ziSye tenA para UMDuM manana karavuM joIe. Ama thAya to, je kAMI 'grahaNa' (Grasp) karavAmAM AvyuM hoya tene, magajamAM 'saMrakSI' (Retain) zakAya. ane ahIM to sarvottama adhyApaka evA Adya zrIzaMkarAcArya che. jJAnanAM 'grahaNa' (Grasping) pachInA 'saMrakSaNa'(Retention)no A siddhAMta emanA khyAla bahAra hoya ja nahIM. A zlokamAM, teozrI pelA 13 zlokomAMnA potAnA 'Adeza- upadeza' (tat vrahma tyaM apti' kRti Atmani mAvaya / ) ane anurodha pa2, ziSya ekAgratApUrvaka UMDuM manana-maMthana (Meditation) kare, evI bhalAmaNa kare che. brahmasvarUpanuM lakSaNa eka agharo ane aTapaTo viSaya che, paraMtu potAnAM jJAnanA e niSkarSane, aneka vividha dRSTikoNone najara samakSa rAkhIne, samucita dRSTAMtonI sahAyathI, AcAryazrIe, spaSTa ane savistara, ziSyanI samakSa nirUpyo che. have, ziSya, potAnI buddhi vaDe (svayaM dhiyA), vedAMtazAstramAM darzAvelI tAttvika yukti-prayuktionI sahAyathI, zrutiprasiddha tarka-vitarka vaDe (prathitayuttimi:), potAnAM manamAM enuM raTaNa kare, evI teozrI AjJA kare che (Atmani mAvaya ) Ama karavAmAM Ave to ja, brahmatattvanuM pote prabodheluM jJAna (tattvaniAma), ziSyanI cittabhUmi para, hatheLImAM rahelAM jaLa jevuM (rAmbuvata), spaSTa ane asaMdigdha, sudIrgha samaya sudhI, surakSita jaLavAI rahe (saMzayAvihita maviSyati). vivekacUDAmaNi | 493 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIno A anurodha jeTalo samayasarano che, teTalo ja zAsrasiddha che. zlokano chaMda : rathoddhatA (265) 266 svaM bodhamAtraM parizuddhatattvaM vijJAya saMghe nRpavacca sainye / tadAtmanaivAtmani sarvadA sthito vilApaya brahmaNi dRzyajAtam // 266 // zlokano gujarAtI pATha : sva bodhamAtra parizuddhatattva vizAya saMghe nRpavacce sainye / tadAtmanaivAtmani sarvadA sthito vilApaya brahmaNi dezyajAtam // 266 // zlokano gadya anvaya : sainye nRpavat, saMghe nodhamAtra parizuddhatattva sva vijJAya tad-AtmanA eva Atmani sarvadA sthitaH (san), brahmaNi dazyajAtaM vijJApaya // 266 // zabdArtha : mukhya vAkya : brahmaLi dRzyAta vijJApaya / vijJApaya eTale laya karI de, vilaya karI de (vitam e dhAtunAM prerakanuM AjJArtha bIjo. puruSa ekavacananuM rUpa - vijJApaya ). zAno vilaya karavAno che ? dRzyanAtam / dRzya eTale dekhAtuM, najara paDatuM. nAtam eTale samUha, samudAya, dRzyanAtam / dRzya eTale AMkhanI sAme raheluM A samagra jagata, akhila brahmAMDa, dRzya-prapaMca. Ano kyAM vilaya karavAno che ? brahmaNi / brahmamAM. sAdhake A vilaya-prakriyA kevI rIte karavAnI che? AtmanA va Atmani sarvavA sthitaH (san)`| potAnAmAM ja tanmaya banIne ane temAM ja sadA sthita rahIne, sAdhake bIjuM zuM karavAnuM che ? vijJAya / AtmAnuM jJAna meLavIne, pote potAne oLakhIne. potAno te AtmA kevo che ? vodhamArUM parizuddhatattvam / jJAnamAtra-svarUpa, svayaMprakAzarUpa ane vizuddha paramAtmatattvarUpa. potAno A AtmA kyAM rahelo che ? saMghe / saMghamAM, 'saMgha' eTale pRthvI-pANI-teja-vAyu-AkAza e pAMca mahAbhUtonAM samUharUpa zarIra. potAno AtmA, pote, zarIramAM konI jema rahelo che ? sainye nRpavat / senAnI vacce rahelA rAjAnI jema. (266) anuvAda : lazkaranI vacce rahelA rAjAnI jema, paMca-mahAbhUtonA samUharUpa (evAM) zarIramAM, svayaMprakAzarUpe ane parizuddha-paramAtmArUpe rahelA potAnA AtmAne (potAnI jAtane) oLakhIne, potAnAmAM ja tanmaya banIne ane sadA AtmAmAM ja sthita rahIne, brahmamAM samagra dazya jagatano vilaya karI de. (266) TippaNa : AtmasAkSAtkAra ke brahmadarzana kare te pahelAM, sAdhaka mATenI 494 | vivekacUDAmaNi Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvabhUmikA che, AtmajJAnanI (self-Knowledge), potAnA AtmAnuM jJAna meLavI levAnI, potAnI jAtane oLakhI levAnI. Atmaparicaya e paramAtmadarzananI anivAryazarata che. teNe e paNa barAbara samajI levuM joIe ke potAno AtmA je zarIramAM, lazkaranI vacce aDaga ane avicaLa UbhelA rAjAnI jema, sthira ane svastha rahelo che, te zarIra, bIjuM kazuM ja nahIM paNa paMcamahAbhUtono samudAyamAtra,athavA paMcakozono samUha-mAtra, athavA sthULa-sUkSma kAraNa evAM traNa prakAranAM zarIrono "saMgha' mAtra che. A pachInuM tenA mATenuM kartavya che, paramAtma-svarUpa potAnA AtmA sAthe, potAnI jAta sAthe, tanmaya-taddarUpa banIne, temAM ja sadA-sarvadA sthita rahevAnuM. paraMtu sAdhaka AvuM badhuM kare che to mithyA evA A jagatamAM, mAtra-dazya evA A prapaMcamAM rahIne, ane jyAM sudhI A mithyA jagatanuM astitva rahe, tyAM sudhI sAdhaka mATe brahmasAkSAtkAra to azakya ja ! to pachI, teNe zuM karavuM ? brahmadarzana kevI rIte karavuM ? brahmadarzana mATe AcAryazrIe sUcavelI yukti jeTalI AdhyAtmika che, teTalI ja sunizcita dhyeya-sAdhaka che. aMte to, A jagata e brahmanuM ja kArya, brahmanuM ja svarUpa che ne ! to pachI, brahmasvarUpa evAM A jagatano, tenAM mULa kAraNarUpa brahmamAM ja vilaya karI de ! . jagatano laya, jagata-kAraNa evAM brahmamAM thaI jAya pachI to, jagata rahetuM ja nathI. eTale bhakta narasaiyo potAnI ramatiyALa zailImAM AvA lIlA-layane tAdaza rIte nirUpe che tema, - "brahma laTakAM kare brahma pAse !" zlokano chaMda : upajAti (266) - 267 buddhau guhAyAM sadasadvilakSaNaM brahmAsti satyaM paramadvitIyam / tadAtmanA yo'tra vaseda guhAyAM punarna tathA praveza: / ra67 | zlokano gujarAtI pATha : buddhI guhAmAM sadasavilakSaNe brahmAsti satya paramadvitIyam tadAtmanA thoDatra vased guhAmAM punarna tasyAMgaguhApravezaH | 267 | zlokano gadya anvaya : yudI juhIyAM sa-ma-vinnakSaM para kritIrtha vivekacUDAmaNi | 495 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyaM brahma asti / yaH (manuSyaH) atra guhAyAM tad-AtmanA vaset, tasya punaH -hA-praveza: 7 (vati | ra67 || zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) buddhau guhAyAM sat-asat-vilakSaNaM paraM advitIyaM satyaM brahma asti / brahma puchI gurAyAM (asta) brahma buddhirUpI guphAmAM che. kevuM brahma? para, parama, sarvAtizAyI, sat - - vinakSaNam I sat ane asatu, e baMnethI bhinna, satyam satyasvarUpa, ditIyam ! advitIya. AvuM brahma buddhirUpI guphAmAM birAje che, hoya che, rahe che. (2) : (manuSya:) atra guhAya tAtmanA vata, tI punaH maMgaguNIpraveza: R (mati) | tavAtmanA | te brahma sAthe ekarUpa banIne, brahmamaya thaIne, tanmaya-taMdurUpa thaIne, baM-hAM-praveza: | zarIra-rUpI guphAmAM praveza. je manuSya A (buddhirUpI) guphAmAM brahma sAthe tanmaya thaIne rahe che, teno zarIrarUpI guphAmAM pharIthI praveza thato nathI. (267) anuvAda : sata ane asatu e baMnethI bhinna, satya, advitIya ane parama (evuM) brahma buddhirUpI guphAmAM che. je manuSya ahIM A guphAmAM te(brahma)maya (tanmaya) banIne rahe, teno zarIra-rUpI guphAmAM pharIthI praveza thato nathI (267) TippaNa : A pahelAM, "brahmabhAvana'nAM nirUpaNa-aMtargata, brahmanAM svarUpalakSaNanAM je vizeSaNo raju thayAM hatAM, emAMnA ja vizeSaNo (savitakSa, satya mAhitI ane pAM) ahIM pharI eka vAra prayojAyAM che. vadhArAnI je vAta che, te e ja ke AvAM brahmano nivAsa buddhirUpI guphAmAM hoya che. jAgatika jIvana-vyavahAra daramiyAna, sAdhake, svastha rahIne, saMsAranI jaMjALamAMthI sabhAna rIte potAnI jAtane pAchI kheMcI levI (withdraw) joIe ane potAnI ja buddhi-guphAmAM birAjI rahelA brahma sAthe tarUpa thaI javuM joIe. brahma sAthenI A tarUpatA athavA tanmayatAnAM pariNAme, tene brahmAnubhUti ane brahmasAkSAtkArano virala lAbha maLaze, ane manuSya A rIte brahmIbhUta banI jAya, tyArapachI tene zarIrarUpI guphAmAM pharIthI praveza karavAno raheto nathI, eTale ke teno punarjanma thato nathI, janma-maraNanA pherAmAMthI te mukta thaI jAya che, ane tenuM saMsAracakra samApta thaI jAya che. ane mokSArthI sAdhakanuM jIvanadhyeya, A rIte, mokSaprApti sAthe, paripUrNa thaI jAya che. zlokano chaMda : upajAti (267) 268 jJAte vastunyapi balavatI vAsanA'nAdireSA kartA bhoktApyahamiti dRDhA yo'sya saMsArahetuH / 496 | vivekacUDAmaNi Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyag-dRSTyAtmani nivasatA sA'paneyA prayatnA nmukti prAhustadiha munayo vAsanAtAnavaM yat // 268 // zlokano gujarAtI pATha : jJAte vastupi balavatI vAsanADanAdireSA kartA bhoktApyahamiti deDhA yA'sya saMsArahetuH | pratyak-daidyAtmani nivasatA sADaparnayA prayatnA mukti prANustadiha munayo vAsanAtAnavaM yat // 268 // zlokano gadya anvaya : vastuni jJAte atti, 'marda' rtA, (mahaM) bhoktA api iti yA eSA anAdi valavatI dRDhA vAsanA ( asti), (sA) asya (gauvasya) saMsArahetu: (mati) / (tasmAt mA (vAsanA) pratyA Atmani nivasatA prayatnAd apaneyA, munayaH iha yad vAsanAtAnavaM, tad mukti prAdu: || 268 || zabdArtha : mukhya vAkya : yA chupA vAsanA (asti), sA Jasya (nIvasya) saMsArahetu: ( mati) / . A je vAsanA che, te jIvanAM saMsAranuM kAraNa bane che. A vAsanAnuM svarUpa kevuM hoya che ? 'ahaM rtA, (gaDha) mooA pi ti|' 'huM kartA chuM, huM bhoktA chuM,' evAM svarUpavALI (vAsanA). vaLI, A vAsanA kevI che ? traNa vizeSaNo A pramANe : (1) anAdi / anAdi-kALathI cAlI AvatI, (2) vAvatI / baLavAna, ane (3) vRdgha / dRDha, majabUta, atUTa. paraMtu sAdhake ThIka ThIka sAdhanA karI hoya to paNa ? javAba che, 'hA'. vastuni jJAte pa| eTale ke Atmavastu, vastutattva, jIva-brahma-ekanA, AnuM jJAna thaI thavA chatAM, AtmAnuM jJAna thaI gayA pachI paNa. vyAkaraNanI dRSTie A 'sati-saptamI' vAkyaracanA che, je, kazuMka banyAno samaya sUcave che. A rIte, A vAsanA jo jIvanA saMsArano hetu bane to pachI, sAdhake zuM karavuM joIe ? (tasmAt) sA (vAsanA) apaneyA / apaneyA eTale tyAga karavo joIe, dUra karavI joIe, bhUMsI nAkhavI joIe. kevI rIte bhUMsI nAkhavI ? prayatnAr - prayatnapUrvaka, prayAso karIne, pratyay-dRSTA Atmani nivasatA / pratyak sRSTi eTale AMtaradRSTi, jJAnamayI STi. AvI dRSTithI, AtmasvarUpamAM sthita banIne, kendrita thaIne. Ama karavAnuM kAraNa zuM che ? e ja ke munaya: 4 yat vAsanAtAnava, talu murti prAg: / tAnava eTale nAza, apati, tyAga. haiM eTale ahIM, sasAramAM. ahIM saMsAramAM A vAsanAnA nAzane ja munio mukti kahe che. (268) anuvAda : vastu-tattvanuM jJAna thaI gayA pachI paNa, 'huM kartA-bhoktA chuM'-- evI A je anAdi-kALathI cAlI AvatI, baLavAna ane atUTa vAsanA che te (rahI gaI hoya to te), jIvAtmA mATe saMsAranuM kAraNa bane che, tethI (sAdhake) A vAsanAne, AMtara-draSTithI, AtmasvarUpamAM ja sthita banIne, prayatnapUrvaka, dUra karI vivekacUDAmaNi / 497 pharmA - 32 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devI joIe. ahIM, saMsAramAM vAsanAnA nAzane ja munio mukti kahe che. (268) TippaNa : bhAratIya sAMskRtika paraMparA pramANe, manuSya jiMdagIbhara eka athavA bIjAM, sArAM ke narasAM karmo karato rahe che, paraMtu tenI mAnavasahaja nirbaLatAne kAraNe, te, te karmono, potAnI jAtane, kartA-bhoktA samaje che, ane maraNa pAmatAM, tenI amuka icchA athavA "vAsanA" apUrNa rahe che, jene paripUrNa karavA mATe, tene punarjanma athavA AvAM aneka janmonI, ghaTamALamAM saMDovAvAnuM rahe che. jIvana daramiyAna te je karmo kare che, te "kriyamANa karma kahevAya che, paraMtu adhUrI vAsanAne, eTale ke mRtyu pahelAMnAM karmone saMpanna karavA mATe te pachInA janmomAM je karmo kare che te, "saMcita" ane "prArabdha karmo kahevAya che. Ama, "kriyamANa", "saMcita" ane "prArabdha karmo dvArA, agAunA janmomAMnI apUrNa "vAsanAo (Impressions)ne paripUrNa karavA mATe tene, punarapi punaH, janma-maraNanI anaMta ghaTamALamAM aTavAvuM paDe che ane, A rIte, manuSyajIvananAM ekamAtra dhyeya samI mokSaprAptithI tene vaMcita rahevuM paDe che. A zlokamAM, AcAryazrIe, "vAsanAnI vimukti jevA mahattvanA viSayane samajAvyo che. A anusaMdhAnamAM, mokSArthI sAdhaka mATe lakSamAM rAkhavA jevI vAta e che ke kartRtva-bhokatRtva' jevI atRpta "vAsanA' sAthe jo te mRtyu pAmyo hoya to, jIvana daramiyAna Atma-vastunuM tene jJAna thaI gayuM hoya te chatAM (vastuni jJAta pi) paNa, anAdikALathI cAlI AvatI baLavAna ane daDha "vAsanA' jo tenAM manamAM rahI gaI hoya to, a-saMtRta vAsanAnAM pariNAme, "saMcita" ane "prArabdha' prakAranAM karmonA phaLa bhogavavA mATe, tene, saMsAracakranuM paribhramaNa satata karavuM paDe che. TUMkamAM, tenI te anAdi "vAsanA" ja tenA saMsAranuM kAraNa bane che (ttA iSa manA ivAsanA gaNya saMsArahetuH mavati ) , paraMtu "saMsArahetuM banatI vAsanAmAMthI mukta thavuM kevI rIte ? zlokanA uttarArdhamAM, AcAryazrIe, saMkSepamAM, A upAya ja samajAvyo che : manana kare te muni, e vyutpatti pramANe, mananazIla munioe, lAghavapUrvaka chatAM atyaMta pratItijanaka evuM eka samIkaraNa (Equation) pratipAdana karyuM che ke "vAsanAno tyAga e ja mukti !" (ya vAsanAtAnavuM, te C/ rUtti muna: praha) paraMtu A "vAsanAtyAga' mATe sAdhake bhAre moTo prayatna karavAno rahe che (pravAta), ane te saMpanna karavA mATe, teNe AMtaradaSTithI, AtmAmAM ja jJAnamayI dAthI, AtmasvarUpamAM satata sthita banIne, parizramapUrvaka, sabhAna rahIne, pelI anAdi ane atUTa vAsanAne saMpUrNarIte bhUMsI nAkhavI joIe. (pratyAkyA Atmani nivasatA sA vAsanA apaneyA / ) Ama, mokSArthI sAdhaka samakSa, AcAryazrIe, vAsanA-vinAza e ja mukti, evuM eka saMkSipta samIkaraNAtmaka sUtra ja raju karI dIdhuM. zlokano chaMda : madAkAttA (268) 498 | vivekacUDAmaNi Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 ahaM mameti yo bhAvo dehAkSAdAvanAtmani / / adhyAso'yaM nirastavyo viduSA svAtmaniSThayA // 269 // zlokano gujarAtI pATha : ahaM ameti yo bhAvo dehAkSAdavanAtmani | adhyAsoyaM nirastavyo viduSA svAtmaniSThayA | 269 che. zlokano gadya anvaya : rehAlI manAtmana 'gadaM mama' rUti : mAva, ayaM adhyAsaH viduSA svAtmaniSThayA nirastavyaH // 269 // zabdArtha : mukhya vAkya : martha saMdhyA: vinuSa niraktavya / niraktavya: eTale enAM nirAsa-niSedha-nivAraNa karavAM joIe, tene dUra karavo joIe, bhUMsI nAkhavo joIe. A adhyAsano vidvAne, niSedha karavo joIe. kyokevo adhyAya ? veda-ekSa-bAvo anAtmane '"mama' ti : bhAva: (ddaza: adhyAsa:) | akSa eTale indriya, deha-indriyo vagere anAtma vastuomAM "huM ane "mAruM' evI je bhAvanA thAya che, - Avo adhyAsa. adhyA eTale bhrama, bhamaNA, bhrAMti, manamAM je khoTI chApa paDe te. - tenuM nivAraNa kevI rIte karavuM joIe ? svAtmaniSThayA | AtmaniSThA dvArA, potAnA AtmAmAM sthita karIne. (269) anuvAda : deha, indriyo vagere anAtma-vastuomAM "huM" ane "mAruM', - evI je bhAvanA thAya che, - evA adhyAsano, vidvAne, AtmaniSThA dvArA, niSedha karavo joIe. (269) - TippaNa: "adhyAsa' e eka prakAranuM baMdhana che, tethI mokSArthI sAdhake teno nirAsa' karavo joIe, e A zlokano viSaya che. A pahelAM, graMthakAre, zloka-140mAM ane zloka-181mAM "adhyAsano ullekha karyo che ane tyAM temaNe spaSTa vidhAna karyuM che ke manuSya "adhyAsarUpI doSane lIdhe saMsAramAM paDe che, eTaluM ja nahIM paraMtu "adhyAsa'nuM A baMdhana paNa mananI kalpanAmAMthI ja Ave che." : adhyAsadoSAt puruSasya saMsRtiH - adhyAyajanya: tu amunA (masA) va vAlpitiH (zloka 28) paraMtu A "adhyAsa', kharekhara, che zuM? enuM svarUpa kevuM che ? uparyukta avataraNamAM ja eka vAtanI spaSTa cokhavaTa karavAmAM AvI che ke "adhyAsa' eka prakAranuM baMdhana" che. paraMtu to pachI evo prazna paNa thAya ke A baMdhana' zuM che? sadbhAgye, A graMthanA zloka-51mAM ja, ziSya gurujIne A ja prazna pUchyo hato ke "baMdhana kone kahevAya? ane e baMdhana kevI rIte AvyuM? ko nAma bandhaH kathaM eSaH AgataH / vivekacUDAmaNi | 499 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane ziSyanA A savAlano javAba ApatAM, tyArapachInA zlokomAM, AcAryazrIe kahyuM hatuM ke baMdhana-mAtra bhrAnti-ajJAna-avidyAmAMthI utpanna thAya che, ane brahmasUtra' paranAM potAnAM bhASyanA AraMbhamAM, kevI bhrAMtimAMthI AvuM 'baMdhana' udbhave che te samajAvatAM, 'adhyAsa'nI je vyAkhyA temaNe ApI che te ja, akSarazaH, zloka-140mAM, A rIte, punarukta karI dIdhI che :- atasmiMstadbuddhiH / ( atasmin tadbuddhiH / ) je 'che', tene 'nathI' ane je 'nathI', tene 'che' mAnI levuM, e ja 'adhyAsa' ! ane pachI e ja zlokamAM, aMte, 'baMdhana'nAM svarUpane samajAvatAM, UmeryuM hatuM ke 'asatya'ne 'satya' samajI levuM, eTale ja 'baMdhana !' ya: asauAha, sa: hi vanya: mati / Ama, 'bhrAnti', 'bandhana', 'asAha', 'adhyAsa' A sarva zabdo, eka ja arthane vyakta karavA mATenA paryAyo (Synonyms) banI rahe che. ane AvA bhramanI ghaTanAne samajAvavA mATe, e ja zloka(140)mAM je dRSTAMta ApavAmAM AvyuM che, - munane ra'SiSA / (sarpamAM doraDAMnI buddhi), te vedAMtanA graMthomAM atyaMta pracalita che. sarpamAM (asmina) eTale ke je doraDuM nathI, temAM te doraDuM che (ta-buddhi:) ema samajI levuM, te ja 'adhyAsa', asadgAha. ane prastuta carcAmAM eno upayoga karIe to, asmin eTale ke te(zarIra)ne, je tUr (brahma) nathI, chatAM te zarIrane tar eTale ke brahma che, ema mAnavuM-samajavuM, e ja 'adhyAsa' ! - ahIM, A zloka(269)mAM, 'adhyAsa'ne A rIte, samajavavAmAM Avyo che : zarI2 ane indriyo 'AtmA' nathI, eTale ke e badhI 'anAtma'-vastuo che, ane chatAM e sarva pratye 'ahaM-'bhAva ane 'mama'-bhAva sevavo, e ja 'adhyAsa' ! 'huM pote to saccidAnaMda AtmA chuM, zarIra nathI,' chatAM ajJAnane kAraNe, 'huM zarIra chuM, indriyo chuM,' - evI khoTI dehAtmabhAvanAne kAraNe 'adhyAsa' utpanna thAya che, ane bhrAMtijanya A 'adhyAsa'no niSedha karavAno eka ja upAya vidvAna pAse che : sva-JAtma-niSThayA, eTale ke teNe pelI khoTI dehAtmabhAvanAne choDI daIne, je sAcuM che tene ja amalamAM mUkavuM, pote je mULasvarUpe che tevA potAnA AtmAmAM ja potAnI sthiti karavI H zarIra ane indriyo jevI 'anAtma'vastuomAMno 'ahaM'-bhAva ane 'mama'-bhAva tyajIne, potAnA AtmAmAM ja 'ahaM'bhAva ane 'mama'bhAvanuM sevana ane sthApana karavuM. 'adhyAsa' vedAnta-darzanano eka pAribhASika (Technical) zabda che ane enI savizeSa spaSTa ane savistara samajUtI mATe, zloka-140 ane zloka181nAM TippaNanI sahAya levAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. zlokano chaMda : anuSTupa (269) 500 | vivekacUDAmaNi Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtvA svaM pratyagAtmAnaM buddhitadvRttisAkSiNam / so'hamityeva sadvRttyA'nAtmanyAtmamatiM jahi // 270 // 270 zlokano gujarAtI pATha : jJAtvA svaM pratyagAtmAnaM buddhitavRttisAkSiNam / soDahamityeva satttADanAtmanyAtmamati jahi // 270 || zlokano gadya anvaya : buddhi-tavRtti-sAkSiLa pratyak-gAtmAnuM sva jJAtvA, sa: (Dva) ahaM kRti satkRtsyA anAtmani Atmati nahi // 270 || zabdArtha : mukhya vAkya : anAtmani Atmati nahi / nahi - choDI de, tyajI de, tyAga kara. mati eTale buddhi, bhAvanA, samajaNa. anAtma-vastuomAM, anAtma-padArthomAM thayelI AtmabhAvanAne tyajI de. zAnA vaDe tyajI devI ? satkRttva savRtti vaDe. kevA prakAranI A savRtti ? saH Dva aham ti / 'huM te ja chuM,' 'huM te brahma ja chuM', evI savRtti. paraMtu e pahalAM zuM karavAnuM rahe che ? pratyA-AtmAnuM sva jJAtvA / pratyagAtmAne svasvarUpa, eTale ke aMtarAtmArUpe jANIne. e pratyagAtmA kevo che ? vRddhi-tavRttisAkSiNam / eTale te buddhinI aneka vividha vRttio, buddhi ane tenI AvI vRttiono sAkSI (270). anuvAda : buddhi ane tenI vRttionA sAkSI evA pratyagAtmAne aMtarAtmAsvarUpe jANyA pachI, 'huM te ja chuM' evI satti vaDe, anAtma-vastuomAM utpanna thayelI Atmabuddhine choDI de. (270) TippaNa : A pahelAMnA zlokamAM, 'adhyAsa'no niSedha karavAno, sAdhakane, anurodha karavAmAM Avyo hato ane 'adhyAsa' che deha-indriyo jevA 'anAtma'padArthomAM 'ahaM'-bhAva ane 'mama'-bhAvanuM pariNAma. ane eTale ja ahIM 'anAtma'-vastuomAMnI anicchanIya Atmabuddhino tyAga karavAnI, ziSyane, AjJA karavAmAM AvI che (tti). paraMtu AvuM AjJApAlana to, to ja zakya bane, jo buddhi ane tenI vividhAkAra vRttionA sAkSI evA pratyagAtmAne sva-svarUpa tarIke svIkAravAmAM Ave, ane enAM ja su-pariNAma-rUpa 'huM, te brahma chuM', evI saMniSTha vRtti vaDe sAdhakanuM mana suvyApta banI jAya. brahmabhAvanA'nAM nirUpaNamAMnA zlokonI dhruvapaMkti tarIke prayojAyeluM chelluM caraNa, 'brahma tattvamasi bhAvayAtmani / ' e`ja A zlokamAM nirdiSTa karavAmAM AvelI savRtta. TUMkamAM, mahattvanI vAta che, 'adhyAsa'nuM nivAraNa karavAnuM. zlokano chaMda : anuSTupa (270) vivekacUDAmaNi / 501 - - Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 lokAnuvartanaM tyaktvA tyaktvA dehAnuvartanam / zAstrAnuvartanaM tyaktvA svAdhyAsApanayaM kuru // 271 // zlokano gujarAtI pATha : lokAnuvartana tyaktA tyaktA dehAnuvartanam | zAstrAnuvartana tyaktA svAdhyAsApanayaM kuru 271 | zlokano gadya anvayaH novAnuvartana tyavattA, rehAnuvartana tyavattA, zAtrAnuvartana cavavA, sva-adhyA-mAnave zu? || ra78 || | zabdArtha : mukhya vAkyaH sva-adhyAsa-3maye suru | mAya eTale tyAga, tyajI devuM, dUra karavuM, choDI devuM. zrIgurujI AjJA kare che ke "tuM tArA potAnA adhyAsIne dUra karI de." paraMtu te pahelAM A traNa kriyAono tyAga karavAnuM (tyavatva), temaNe ziSyane sUcavyuM che : (1) to-manuvartanam | lokone anasaravAnuM, (2) 8-anuvartanama | zarIrane, eTale ke tenA pratyenA "ahaMbhAva"mamabhAva ane Asakti vagerene AdhIna thavAnuM; (3) zAra-anuvartanam | zAstrone, eTale ke mAtra zuSka pAMDitya ApI zake tevAM temanAM yAMtrika paThanapAThanane anuvartavAnuM. (271). anuvAda: lokone anusaravAnuM, dehane(eTale ke enA pratyenA AtmabhAvane) anusaravAnuM ane zAstrone(eTale ke mAtra tenA vAcyArthIne) anusaravAnuM choDIne, tuM tArA potAnA adhyAsane dUra karI de. (271) TippaNa: "adhyAsano niSedha karavAmAM mahattvane adhorekhAMkita (Underline) karavAnI sUcanA ahIM paNa cAlu ja che : sva-adhyAsa-upanaye | paraMtu "adhyAsano niSedha karavo te, manuSya dhAre che eTalo, sahelo nathI. saMsArano vyavahAra ja evo aTapaTo che ke mokSArthI sAdhakane khyAla paNa na rahe e rIte, "adhyAsa-niSedhanA enA sAttvika kAryamAM, rajoguNa-tamoguNa jevAM keTalAMka vighno, temanA svabhAvane kAraNe, UbhAM karI de. emAM sauprathama che. - lokAnuvartana : kIrti, pratiSThA, lokapriyatA (Popularity), prazaMsA, mAna-mobho, mahattA, vagerenI prApti eka manuSya-sahaja nirbaLatA che. potAnI sAdhanA daramiyAna jo mokSArthI AvI nirbaLatAne vazavartI banI jAya, to, tenA mATe be bhayasthAno sarjavAno saMbhava rahe che : eka to, e ke lokone prasanna karIne temanA taraphathI protsAhana prApta karavAmAM sAdhakanA ahaMkArane anicchanIya poSaNa maLe, eTale ke jenAthI teNe mukta thavAnuM che te, teno "aha"-(Ego) savizeSa sabaLa ane sajjaDa banI jAya; ane bIjuM, - je, A pahelAM bhayasthAnamAMthI ja janme che 502 | vivekacUDAmaNi Tallinn Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane adhikatara bhayajanaka che te, e ke "adhyAsa-niSedhanuM tenuM peluM mULa prayojana ja bAju para dhaklAI jAya ! - bIjuM vighna che, - zarIranI ALapaMpALa, enI aneka vividha icchAovAsanAomAgaNIone tAbe thavAnuM : mokSaprAptine potAnuM jIvanadhyeya samajyAsvIkAryA-sthApyA pachI, zarIranAM moha-mahattvamAM aTavAvAnuM sAdhakane posAya ja nahIM : dehanI sAthe ja saMkaLAyelAM indriyo, prANa, mana, ahaMkAra, - vagere enA sAthIdAronI icchAo to aparaMpAra hoya che; enA bhoga-vilAsano kaLaNa evo "preya'-kakSAno hoya che ke emAMthI bahAra nIkaLavAno jeTalo prayatna karavAmAM Ave, eTaluM ja UMDuM emAM khUMpatAM javAnuM thayA kare ! AvI karuNa paristhitimAM AtmaciMtanane to avakAza ja zAno rahe? ane "adhyAsIne dUra karavAnuM sAdhakanuM mULa kArya pote ja dUra rahI jAya ! ane evuM ja trIjuM vighna che : zAstrAnuvartana. mokSanI prApti ane "adhyAsa'niSedhanAM prayojanane saMpanna karatAM, sAdhaka, zAstrono svAdhyAya kare te sAva svAbhAvika che. paraMtu AvI A zubha ane sAttvika pravRttinuM paNa eka bhayasthAna che; ane te e ke zAstronA graMthono svAdhyAya karatAM sAdhaka jo jAgrata na rahe ane graMthonI pasaMdagImAM jo te viveka na jALave, eTaluM ja nahIM paNa jo te e pothAM-thothAMmAMthI maLatA Adezo-upadezonA mAtra zabdArtha ke vAcyArthIne ja vaLagI rahe to, te mAtra pothI-paMDita ja bane, - enuM aMtaHkaraNa to AtmajJAna-vihoNuM, evuM ja koruM ane zuSka rahI jAya ! zAstronA mAtra yAMtrika svAdhyAyanuM A che bhayasthAna, jemAMthI mukta thayA vinA, "adhyAsa'nAM nivAraNanuM mULa prayojana kadI siddha thaI ja na zake. AvAM ja bojArUpa banelAM jJAnanI jaMjALamAMthI chUTavA mATe ja, rASTrIya kavizrI jhaveracaMda meghANIe bhagavAnane prArthanA karI hazene, ke - "mArAM jJAna-gumAnanI gAMsaDI UtarAvo zirethI Aja !" zlokano chaMda : anuSupa (271) 272 lokavAsanayA jantoH zAstravAsanayApi ca / havAsanA jJAna yathAvaraiva gAya ra7ra che zlokano gujarAtI pATha : lokavAsanayA jantoH zAstravAsanayApi ca | dehavAsanayA jJAna yathAvasaiva jAyate | 272 che. zlokano gadya anvayaH noravAsanayA, zAtravAniyA, pi vAsanA, naoN yathAvat jJAna na va nAthate che ra72 / zabdArthaH mukhya vAkyaH nanno: yathAvat jJAna na thava gAyate I wtu eTale vivekacUDAmaNi | 503 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je janme che te, jIva, jIvAtmA; yathAvat - eTale sAcuM, samyapha, jevuM thavuM joIe tevuM, saMpUrNa jJAna - eTale AtmajJAna; mApa , - e kAraNe paNa; novAsanA - lokamAM pratiSThA, prazaMsA, khyAti, prasiddhi; zAtravAsanA - zAstromAM, enA abhyAsamAMnI vidvattA, nipuNatA-kuzaLatA, pAMDitya, cAturya. rehavAsanA - dehAtmabhAva, deha pratyenuM mamatva, emAM Asakti. A traNeyane kAraNe, A traNeya vAsanAo hoya tyAM sudhI, jIvanane sAcuM AtmajJAna thatuM nathI. (272). anuvAda : lokavAsanA, zAstravAsanA ane dehavAsanAne kAraNe paNa jIvane sAcuM AtmajJAna thatuM nathI. (272). TippaNa : "loka' eTale sAmAnya janasamAja (People at large); "zAstra eTale mokSArthI sAdhakanA aMgata svAdhyAyanA zAstragraMtho; deha' eTale sthULa zarIra, emAMnAM prANa, mana, ahaMkAra, indriyo vagere ane e badhAM pratyenuM mamatva. A pahelAMnA zlokamAM, A traNeya pratyenA sAdhakanA abhigama mATe "anuvartana'zabda prayojAyo hato, ahIM "vAsanA'-zabda prayojAyo che, paraMtu enAthI graMthakArane abhipreta arthamAM kazo pharata paDato nathI. A traNeya pratyenuM sAdhakanuM "anuvartana" ke temanA pratyenI "vAsanA', - enA mATe kevAM ane kayAM bhayasthAno sarjavAnI zakyatA rahe che ane potAnA adhyAsa'no niSedha karavAnA mULabhUta kArya(svAdhyAya-apa)mAM kevAM vikSepo ane vighno UbhAM kare che, enI savistara ane sa-daSTAMta carcA gayA zlokanA TippaNa-vibhAgamAM karavAmAM AvI che, eTale A bAbata kazuM vadhAre kahevAnuM rahetuM nathI. mAtra eka ja vAta, jarA jUdA zabdomAM ahIM kahevAmAM AvI che, te e ke jyAM sudhI A traNeyanAM "anuvartana" ke e traNeyanI "vAsanA'nAM varcasvathI athavA to emanA prabhAvathI, jIva mukta na thAya tyAM sudhI, jIvane, jevuM thavuM jarUrI hoya evuM, eTale ke sAcuM-samyaka saMpUrNa AtmajJAna thaI zakyuM nathI. zlokano chaMda : anurupa (272) 273 saMsArakArAgRhamokSamiccho - parinirvavatnam | vadanti tajjJAH paTuvAsanAtrayaM voDakSmad vimu: samuti muri che ra7rU I zlokano gujarAtI pATha : saMsArakArAgRhamokSamicchI"rayomaya pAdanibaddhazRMkhalam 504 | vivekacUDAmaNi Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadanti tajajJA paTuvAsanAtraya yoDasmAd vimuktaH samupaiti muktim II 273 / zlokano gadya anvaya H tajJA, saMsArAgRhamokSe rUcho: (navI), (uparyuktaM) paTvAsanAtrayaM, ayomayaM pAdanibaddhazaMkhalaM vadanti / yaH (jIva:) asmAt (vAsanAtraya-zvanA) vimup: (mati), (4) mujI samupaiti | ra7rU | zabdArtha : mukhya vAkya : saMjJA vati | tajJA: | tad nAnAti : | te vize je jANe che; te vizenI jANakAra; koI paNa viSayano niSNAta; ahIM ta - eTale brahma; "tajajJa' eTale brahmano jANanAra, brahmajJAnI; brahmaviSayaka niSNAta (Expert, Connoisseur). A tajjJo, brahmajJAnIo kahe che, jaNAve che, potAno abhiprAya vyakta kare che. konA vize, mATe ? saMsAra-chArIgR-mokSa rUcho: | chuM eTale icchanAra, mAgaNI karanAra. zuM icchanAra ? - mokSa; zAmAMthI mukti, chUTakAro ? saMsArarUpI kedakhAnAmAMthI, kedamAMthI, jelamAMthI. baMdhanamAMthI chUTavA; A kArAgRha vize tajajJo zuM kahe che ? - TuvAlanAraye yomathe pAnivauttam | tra eTale traNano samUha, tripuTI; paTuM - eTale majabUta, tIvra, sapta. A pahelAMnA zlokamAM je traNa vAsanAo, - lokavAsanA, zAstravAsanA, dehavAsanA,- no ullekha karavAmAM Avyo che te vAsanAtripuTInI pakaDa khUba majabUta hoya che. A tripuTI vize pelA niSNAto zo abhiprAya Ape che ? - mayamaye panivazRMvatam - e ja ke e tripuTI saMsArarUpI kArAgRhamAMthI chUTavA icchanAra mATe eka sAMkaLa, beDI gRvatta che. kevI beDI ? moma (3ma:-nava). mayaH eTale loDhuM, lokhaMDa, lokhaMDanI sAMkaLa; pArniva - eTale pagamAM bAMdhelI. : (nIvaDa) at (eNvatA) vimup: (mati), (sa:) mu$i samupaiti | - je jIva A sAMkaLamAMthI chUTakAro meLave, te mokSa pAme che. (273) anuvAda : saMsArarUpI kedakhAnAmAMthI chUTavA IcchanAra mATe, te, (brahma)nA jANakAro, (uparyukta) vAsanA-tripuTI, pagamAM bAMdhelI loDhAMnI sAMkaLa che, ema kahe che. je manuSya) A(sAMkaLa)mAMthI chUTI zake, te mukti pAme che. (273). TippaNa : A pahelAMnA be zlokomAM, ane savizeSa to zloka ra7ramAM, loka, zAstra ane deha, - e traNa (7) vAsanAono nirdeza karavAmAM Avyo che te, sAdhaka mATe, kevuM sakhata baMdhana che, e ahIM spaSTarIte varNavAmAM AvyuM che. saMsAra to eka jela che, kedakhAnuM che; jIvAtmA jo A kArAgRhamAMthI chUTavA mAgato hoya (jouM Tucche) to, A majabUta (pa) vAsanA-tripuTI to enA mATe, pagamAM bAMdhavAmAM AvelI loDhAnI sAMkaLa (somanivazRMuttama) samAna che. A vizeSaNa dvArA A vAsanAtripuTInAM baMdhananI pakaDa(Grip)nI saptAIno khyAla ApavAmAM Avyo che. vivekacUDAmaNi | 50pa Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka to, kedakhAnuM, jenI sarva bAjue sakhata jApto hoya; ane adhUrAmAM pUruM, saMsAra-kedIne page AvI beDI ! AmAMthI chUTakAro meLavavA mATe sAdhakane kevo sAttvika puruSArtha karavo paDe, kevuM ugra tapa karavuM paDe, e saheje samajAya evuM che. ane vAsanAtripuTI vizeno A abhiprAya kaMI koI Alatu-phAlatu, sAmAnya mANasono nathI : jemano abhiprAya pramANabhUta ane tethI sahu mATe sadA-sarvadA svIkArya ja gaNAya evA, brahmanAM svarUpa bAbatanA niSNAtono, tajjJono che. eTale, jene mokSaprApti karavI hoya teNe, A jela ane A beDImAMthI chUTavuM ja rahyuM, bIjo kazo vikalpa ja nathI zlokano chaMda : upajAti (273) 274-275 jalAdisaMparkavazAt prabhUta -durgandhadhUtAgadivyavAsanA / saMgharSaNenaiva vibhAti samyag -vidhrUvamAne kSati vAdyanye // 274 anyaH zritAnantadurantavAsanA zlokano gujarAtI pATha : - dhUlIviliptAparamAtmavAsanA / prajJAtisaMgharSaNato vizuddhA pratIyate candanagandhavat sphuTA // 275 // jalAdisaMparkavazAt prabhUta -durgandhadhUtAgarudivyavAsanA / saMgharSaNenaiva vibhAti samyag -viyamAne sati bAhyagandhe // 274 || antaHzritAnAdurAvAsanA -dhUlIviliSThAparamAtmavAsanA / prajJAtisaMgharSaNato vizuddhA pratIyate candvanagandhavat phruTA || 275 || zlokano gadya anvaya : (yathA v) nata-mAvi-saMpa vazAt prabhUta-durvAdhadhuutaa - agara- divyavAsanA saMgharSaNena eva bAhyagandhe vidhUyamAne sati samyag vibhAti, (tathA va) antaH-zrita-ananta-putta-vAsanApUvitikSA paramAtmAvAsanA, prajJAatisNghrssnntH vizuddhA candana - gandhavat sphuTaya pratIyate // 274 -275 // 506 / vivekacUDAmaNi Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : mukhya vAkya : paramAtmavAsanA vanadhivat chuTuM pratIyate | paramAtmA-prAptinI sAttvika-svAbhAvika vAsanA, icchA, candananI sugaMdhanI jema spaSTa pratIta thAya che, pragaTa thAya che. kyAre, kevI rIte, pragaTa thAya che? prajJAti-saMparvata: vizuddha | utkRSTa AtmajJAnanA saMgharSathI jyAre vizuddha bane che tyAre. A paramAtmA aMgenI icchA, pahelAM, kema spaSTa pragaTa thatI nhotI ? kAraNa ke te prAzrita-ananta-durasta-vAsanA-dhUnI-viti hatI : mata: - eTale aMtaHkaraNamAM, aMdara, bhItara; rata-vAsanA-dhUnI-vininA | muzkelIthI TaLe evI aneka-anaMta prakAranI kharAba vAsanAo-rUpI dhULathI lepAI gayelI, daTAI gayelI hatI. ane paramAtmA to emAM ja vasatA hatA ! paramAtmAnI prApti vizenI A vAsanA aMgenI A samagra prakriyA konA jevI che ? -Adi-saMpavazata pravRta- 5-dhUtA-ma-ddivya-vAsanA jevI, jaLa ane kIcaDa vagerenA saMparkane lIdhe utpanna thayelI durgandhane kAraNe dabAI gayela, daTAI gayelI agaru-caMdananI mIThI suvAsa jevI. AnI svAbhAvika sugaMdha kyAre prakaTa thAya che ? A sugaMdha sArI rIte, kyAre AvavA lAge che? (sa vibhAti) ? saMparvana va vAghe vidhUthamAne sati ! - A vAkyaprayoga, samaya sUcavato, "sati saptamI - prakArano che : caMdana-sukhaDane sArI rIte ghasavAmAM Ave ane pelI bahAranI durgadhane dUra karavAmAM Ave tyAre. A baMne zlokomAM, paramAtmA-vAsanAnI, yathA-va ane tathA-parva evA, tulanA-sUcaka adhyAhArya-zabdo vaDe, agara-divya-vAsanA sAthe sarakhAmaNI karavAmAM AvI che. (274-275). anuvAda H (javI rIte), jaLa ane kAdava vagerenA saMparkane lIdhe durgandha utpanna thAya che tethI agaru-caMdananI madhura suvAsa dabAI jAya che, paraMtu (agacaMdanane) sArI rIte ghasIne jyAre uparanI durgadhane dUra karavAmAM Ave che tyAre, (agarunI mULabhUta) svAbhAvika sugaMdha sArI rIte abhivyakta thavA mAMDe che, (tevI ja rIte) aMtaHkaraNanI aMdara aneka prakAranI, muzkelIthI TaLe evI anaMta durvAsanAo-rUpI dhULathI paramAtmAnI prApti mATenI svAbhAvika vAsanA DhaMkAI jAya che, paNa tene jyAre utkRSTa AtmajJAnanAM satata gharSaNa vaDe vizuddha banAvavAmAM Ave tyAre, te (paramAtmA-vAsanA) caMdananI sugaMdhanI jema spaSTa-svarUpe pragaTa thAya che. (274-75). TippaNa : koI jaLAzayamAM sukhaDa-caMdananAM lAkaDAM lAMbA samaya sudhI taNAtAM ke DabalAM rahe to. tenA para varasAdanAM gaMdA pANI ane emAMnAM kAdava-kIcaDanA thara jAmI jAya ane A saMparkanAM pariNAme agaru-caMdananI sumadhura ane pavitra suvAsa dabAI jAya che. paNa anubhavI ane jANakAra mANasane khyAla hoya che ke vivekacUDAmaNi | 507 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmAM nirAza thavA jevuM nathI. e ja agaru-caMdananAM lAkaDAMne pANImAMthI bahAra kADhIne, tenA paranAM pelAM bAhya durgadhanAM paDane sArI rIte ghasIne kADhI nAkhavAmAM Ave, eTale tarata ja aga-caMdananI mULabhUta (Original) mIThI-madhurI suga ApoApa abhivyakta thaI jAya che ane samagra vAtAvaraNane potAnAM astitvathI sugandha-sabhara ane bhabhakabharyuM banAvI de che. basa, AvuM ja che, paramAtmAnI prAptinI icchAne paripUrNa karavAnuM sarerAza sAro mANasa to, enAM mULabhUta saujanya, suvicAro ane zubha-bhAvanAone kAraNe, paramAtmAne-pAmavAnI su-vAsanA sevato ja hoya che; paraMtu aMte to, te eka manuSya che ane mAnava-sahaja nirbaLatAne kAraNe, aneka prakAranAM saMsArI bhAvo, anicchanIya Asaktio ane malina durvAsanAo enAM aMta-karaNamAM jAmI jAya che ane A sarva melanI nIce, enI pelI paramAtmA-prAptinI sadicchA dabAI-daTAI jAya che ane e nirAza thaI jAya che ke "have, paramAtmAnA sAkSAtkAra-rUpI mArA jIvanadhyeyane huM kema karIne paripUrNa karIza ?" paraMtu jevo te koI sadgurune zaraNe jAya che, tevo ja te svastha thaI jAya che ane gurujInAM madada-mArgadarzana pramANe, dhIre dhIre chatAM acUka rIte, utkRSTa AtmajJAna te meLave che ane enA prabhAvathI, enI durvAsanAo ane saMsAra-vAsanAo saMpUrNarIte bhUMsAI jAya che ane uparyukta caMdananI sugaMdhanI jema, enI pelI bhUtapUrva paramAtmA-vAsanA, spaSTa-svarUpe pragaTa thaI jAya che. AmAM mahimA che ATalA sadbhAvono : manuSyanuM mULabhUta, saujanya; paramAtmA-prAptinI sabhAvanAnuM satata sevana-ciMtana-manana; mAnavasahaja nirbaLatAnAM pariNAme pelI zubhabhAvanA kadika kSINa thavA pAme to sadgurunAM zaraNe javAnI tatparatA; ane emanA sadupadeza pramANe utkRSTa prakAranuM AtmajJAna prApta karavAnI utsuktA tathA sajjatA. basa, pachI to AtmajJAna pote ja, eno prabhAva te manuSyanI bhItara divya camatkAra sarjaze ane paramAtmA-prAptinI enI bhUtapUrva zubhabhAvanAne saMpanna karavAnI preraNA-protsAhana Apaze ! zlokono chaMda : upajAti (274-275) 276 anAtmavAsanAjAlaistirobhUtAtmavAsanA / nityAtmaniSThayA teSAM nAze bhAti svayaM sphuTA // 276 // zlokano gujarAtI pATha : anAtmavAsanAjAbhaitirobhatAtmavAsanA | nityAtmaniSThayA teSAM nAze bhAti svayaM skuTA / 276 zlokano gadya anvaya : manAtma-vAsanA-nAnaiH mAtmavAsanA virobUtA 508 | vivekyUDAmaNi Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ta) | (tasmata) nitya-nAtmaniSThayA teSAM (manAtma-vAsanA-nAstAna) nAge (tti), (mAtmavAsanA) svaye khuya pati che ra76 / . zabdArtha : mukhya vAkya : gAtmavAsanA tiromUtA (ti) mAtmavAsanA - eTale AtmAnI, AtmAnAM mULabhUta-yathArtha-samyapha svarUpanI vAsanA-icchA-pratIti; vimUtA (pti) eTale DhaMkAI gaI che; dekhAtI baMdha thaI gaI che; AvRta banI gaI che. A AtmavAsanA zAnA vaDe DhaMkAI gaI che ? manAtma-vAsanA-nAH | nAta - eTale jALuM (Net, Web, Snare); anAtmAnI vAsanAonAM jALAM vaDe. to pachI, A jALAMne dUra karavA mATe zuM karavuM joIe, jethI tamman - AtmavAsanA potAnI meLe, ApoApa (sva) spaSTapaNe (3) pragaTa thAya, pratIta thAya, dRSTigocara banI jAya (pati)? nitya-nAtmaniSThayA teSAM (anAtmavAsanA-nAtAna) nANe sati | A vAkyaprayoga "sati-saptamI'no che, je, AtmavAsanAnA pragaTa thavAno samaya sUcave che; satata, nityaniraMtara AtmAmAM niSThA karavAthI, sthiti karavAthI, tyAM sthita rahevAthI, anAtmAnI vAsanAonAM pelAM jALAMono nAza thatAM, nAza thAya tyAre. (ra76) anuvAda : anAtmAnI vAsanAonAM jALAM vaDe AtmAnI vAsanA DhaMkAI gaI che; tethI satata AtmaniSThA vaDe pelAM(jALAMono nAza thatAM, AtmavAsanA) ApoApa spaSTapaNe daSTigocara banI jAya che. (276) TippaNa : AtmavAsanA eTale mumukSA, mokSaprAptinI icchA, AtmasAkSAtkAranI pavitra-sAttvika savRtti. AvI savRtti sarerAza sajjana(Average good man)nAM aMtaHkaraNamAM to svAbhAvika rIte hoya ja che; paraMtu A pahelAMnA zlokamAM jaNAvAyuM hatuM te pramANe, mAnava-sahaja nirbaLatAne kAraNe, AtmAmAM adhyAropita zarIra-indriyo-viSayo pratyenI AsaktinAM jALAM vaDe, manuSyanI aMdara rahelI pelI mumukSA, AtmAnAM sAcAM svarUpanI pratIti, saddhAsanA, DhaMkAI jAya che, - pelAM jALAMnAM ghaniSTha paDo-tharone kAraNe, - dekhAtI baMdha thaI jAya che (tirohitA); paraMtu AthI sAdhake nirAza thavAnI jarUra nathI, A to mAtra eka maryAdita samayanI ghaTanA (Temporary phase) che. AvazyaktA che. phakta nityaniraMtara AtmaniSThAnAM AtmaciMtananA sAtatyanIH AtmAnI bhItara avirata sthita rahevAno jAdu (Miracle) ja evo che ke viSayavAsanAonAM pelAM anAtmajALAM, sAdhakane khyAla paNa na rahe evI jhaDapathI, kyAMya phaMgoLAI jAya; ane jevuM A AvaraNa dUra thAya (teSAM nANe ti), tevI ja sAdhakanI pelI bhItara sattvazIla AtmavAsanAnI saghana anubhUti, ApoApa (4) spaSTa rIte (ya) Avirbhata thaI jAya che (pati). zlokano chaMda : anupupa (276) vivekacUDAmaNi | 509 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 yathA yathA pratyagavasthitaM manaH tathA tathA muMcati bAhyavAsanAH / niHzeSamokSe sati vAsanAnA -mAtmAnubhUtiH prativazvazUnyA che ra77 . zlokano gujarAtI pATha : yathA yathA pratyagavasthita manaH tathA tathA muMcati bAhyavAsanAH niHzeSamokSe sati vAsanAnA -mAtmAnubhUtiH pratibandhazUnyA | 277 . zlokano gadya anvaya : yathA yathA (sAMdhavacce) mana: pratya-avasthita (mati), tathA tathA (sa:) vahivAsanA: muMti | vAsanAnAM ni:zeSamokSe ti, mAtmAnubhUtiH prativazvazUnyA (gAyata) || ra77 || zabdArtha : yathA yathA (sAdhava) mana: pratya-avasthita (mati), tathA tathA (3) vAAivAsanA. muMti ! "jema jema' (yathA yathA) ane tema tema (tathA tathA) jevA zabdone prayojIne, be prakriyAone, eka pachI eka, ema vArApharatI, thatI, ahIM, A vAkyamAM, nirUpavAmAM AvI che : (1) jema jema, manaH eTale aMtaHkaraNa; pratya-avasthitaM (pati); aMtarAtmAmAM sArI rIte sthira thatuM jAya; tema tema, (2) la: sAdhara vahAvAnA muMti vaDhavAlanA - eTale bAhya vastuo-padArthonI vAsanAo; muMtti - eTale tyaje che, choDe che. tyArapachInuM nizcayAtmaka ane pariNAma-sUcaka vAkya A pramANe che : mAtmAnubhUtiH prativazvazUnyA (nAya) | zUnya - eTale rahita, vinAnI, vagaranI. AtmAnI anubhUti pratibandha-rahita banI jAya che. AvuM pariNAma kyAre Ave che? vAsanAnAM niHzeSamokSe sati | - A paNa samaya darzAvatuM "sati-saptamI'prakAranuM vAkya che. vizeSa - eTale jarA paNa zeSa na rahe, evuM saMpUrNa; mokSa eTale vAsanAonuM) chUTI javuM, eno nAza thaI javo. vAsanAono pUrepUro nAza thAya tyAre, AtmAnI anubhUtimAM kazo,-koI paNa prakArano pratibaMdha raheto nathI. (277) anuvAda : jema jema (sAdhakanuM) aMtaHkaraNa aMtarAtmAmAM sArI rIte sthira thatuM jAya che, tema tema te (sAdhaka) bAhyapadArthonI vAsanAono tyAga karato jAya che. vAsanAono saMpUrNa nAza thAya tyAre, AtmAnI anubhUti pratibaMdha vinAnI banI jAya che. (277) 510 | vivekacUDAmaNi Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNaH zloka-268thI vAsanAnI vimuktino mudo graMthakAre zaru karyo che, tenuM ahIM, A zlokathI, samApana thAya che. - jJAnI evA mokSArthI sAdhakanuM jIvana-dhyeya eTale AtmAnubhUti, AtmasAkSAtkAra, pratyakSAnubhUti, aparokSAnubhUti, jIvanmukti. AmAMthI je zabdo prayojavA hoya te prayojI zakAya. hakIkatamAM, A badhA paryAya-zabdo (synonyms) ja che. Ama chatAM, AvI anubhUti ema kAMI saraLa ane su-sAdhya nathI. AvI siddhinI ADe sahuthI moTuM vighna zA kAraNe ? vipna-pratibaMdha-AvaraNa, je kaho te che, bAhya vastuo vizenI sAdhakanI vAsanA. sAdhaka A vAsanAomAMthI chUTakAro meLave, e mATe zuM Avazyaka-anivArya che? - bAhyapadArtho-vastuomAMthI manane pAchuM kheMcI laIne (Withdraw karIne), sAdhake tene manane) potAnAM aMtarAtmAmAM (pratya-AtmAmAM) sArI rIte, sthira prakAre, sthAyIrUpe avasthita karI devuM joIe. Ama, mananuM astitva ja na rahevuM joIe, eno nAza ja thaI javo joIe : gauDapAdAcAryanA zabdomAM "mananuM saMpUrNarIte a-manIkaraNa thaI javuM joIe', eTale ke "mana" "a-mana' banI javuM joIe. ATaluM siddha thAya eTale, bAhyavastuonI vAsanAo pratyenI kazI ja Asakti, "a-mana' banI cUkelAM pelAM "manane, rahevA ja na pAme ! - A siddhi-prakriyA sAkAra thAya emAM thoDo samaya avazya jAya, kAraNa ke "manonAza" e atyaMta agharI ane du:sAdhya bAbata che; paraMtu sAdhaka e mATe saMniSThApUrvaka kaTibaddha thAya, eTale aMte "manonAza'nI sAthe ja tenI vAsanAo saMpUrNarIte chUTI jAya che (vAsanAnAM ni:zeSamokSe sati ), ane A vAsanAnAzanI sAthe ja, sAdhakanI AtmAnubhUtinA mArgamAM kazo ja pratibaMdha raheto nathI. (mAtmAnubhUtiH prativazvazUnyA gAyate ) saMkSepamAM, jo A sarva prakriyAono krama nakkI karavo hoya to, tene A pramANe, eka pachI eka, kramAnusAra mUkI zakAya : manonAza, vAsanA-vimukti ane pratibaMdha-rahita AtmAnubhUti. zlokano chaMda upajAti (277) 278 svAtmanyeva sadA sthitvA mano nazyati yoginaH / vAsanAnAM kSayaaAta: svAdhyAsApanAM zuM che ra78 zlokano gujarAtI pATha: svAtmajjaiva sadA sthitA mano nazyati yoginaH | vAsanAnAM kSayazravAtaH svAdhyAsApanayaM kuru / 278 | zlokano gadya anvaya : sva-mAni ava sadA sthitvA yogina: manaH vivekacUDAmaNi | 511 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nazyati, vAsanAnAM kSayaH (ca bhavati), ataH sva-adhyAsa-apanayaM kuru ra78 . zabdArtha : mukhya vAkya : mata: sva-adhyAsa-mAnave 2 che ata: - AthI, A kAraNe; mAnaya ! - dUra kara, tyAga kara, choDI de, phagAvI de : AthI tArA potAnA "adhyAsane dUra kara. "AthI' eTale zAthI? A be kAraNe : (1) yoniH manaH nazyati | "ma:' eTale bAhya viSayomAM - vAsanAomAM bhaTakatI cittavRttio; yogInuM AvuM mana nAza pAme che; ane (2) vAsanAnAM kSayaH (tra parvati) | ane viSayavAsanAono paNa kSaya (eTale ke nAza) thAya che. A baMne pariNAmo zAnAM kAraNe zakya bane che ? - vAna parva sadA sthivA | - potAnA AtmAmAM ja sadA sthiti karavAthI, tyAM ja sthira rahevAnAM kAraNe. (278) anuvAda: potAnA AtmAmAM ja sadA sthiti karavAthI, yogInuM mana nAza pAme che ane viSayavAsanAono paNa kSaya thAya. AthI tArA potAnA adhyAsane dUra kara. (ra78) - TippaNa: mokSArthI sAdhaka mATe, "adhyAsa', enAM jIvanadhyeyane paripUrNa karavAnI ADe, kevaDuM moTuM vighna bane che, te pratye graMthakAre A pahelAM paNa tenuM lakSa kheMcyuM ja che; eTaluM ja nahIM paraMtu zloka-271mAM paNa cothuM caraNa ahIMnI jema ja hatuM, - potAnA "adhyAsa'nAM dUrIkaraNanuM : sva-adhyAtamAnave za . ane have pachInA 279thI 286 sudhInA 8 zlokomAM paNa A ja caraNanI punarukti cAlu rahevAnI che. A pahelAM, graMthakAre, ekathI vadhu vAra, adhyAsanuM svarUpa samajAvyuM che : asmina tad-ddhi..! - je te nathI, temAM te che' evI samajaNa; "anAtmAne AtmA' mAnI levo te; zarIra vize "huM zarIra chuM evo "aha-bhAva, "mama'-bhAva. ahIMthI have pachI zloka 286 sudhI adhyAsa-nivRttino muddo graMthakAre hAtha dharyo che. Avo Adeza, AcAryazrI, be kAraNe, Ape che, te pahelAM, A be kAraNonAM paNa kAraNa tarIke sAdhakane potAnA AtmAmAM ja sadA-sarvadA sthita rahevAnI bhalAmaNa karI che, eTale ke cittavRttione potAnA zuddha AtmAnI aMdara ja sthira-svarUpe sthApita karavAnI salAha ApI che, kAraNa ke cittavRttio mananI bahAra bhaTakatI rahevAne badale vizuddha AtmAnuM grahaNa-anusaraNa kare to, emAM ja kendrita bane to, anAtma-vastuonAM mithyA svarUpanI pratIti thaI jAya, ane AvI pratIti e ja "adhyAsanuM "apanayana" (Removal). ane cittavRttionAM AtmAmAMnA sthApanane kAraNe, "adhyAsa'nAM dUrIkaraNa mATenI be anilaya pUrvabhUmikAo svayameva sarjAI jAya : (1) sAdhakanAM manano 512 | vivecUDAmaNi Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAza, eTale ke "mana'nuM "a-mana' banI javuM, ane (2) bahAranA padArthomAM paribhramaNa karatI cittavRttiono kSaya. zlokano chaMda : anurupa (278) 279 tamo dvAbhyAM, rajaH sattvAt, sattvaM zuddhena nazyati / tasmAt sattvamavaSTabhya svAdhyAsApanayaM kuru // 279 // zlokano gujarAtI pATha : tamo dvAbhyAM, rajaH sandhAtu, sarva zuddhana nazyati | tasmA sattvamaviSTabhya svAdhyAsApanAM kuru 279 che. zlokano gadya anvaya : (sarva-rogya) dAmya tamAM nati, sAt H nazyati, zuddhena (AtmajJAnena ca) sattvaM nazyati, tasmAt (zuddha) sattvaM avaSTabhya sva-adhyArU-paye zuM ra76 che. zabdArtha : prathama paMktimAM traNa nAnAM-nAnAM vAkyo che, je sahelAM che : (sattvaguNa ane rajoguNa A) be vaDe tamoguNa nAza pAme che, sattvaguNa vaDe rajoguNa nAza pAme che ane zuddha AtmajJAna vaDe sattvaguNa nAza pAme che. tamAta - tethI, te kAraNe, mATe. tethI sAdhake zuM karavAnuM ? potAnA adhyAsano niSedha karavAno (sva-adhyAsa-mAnaye su . paraMtu A niSedha kevI rIte karavAno che? - zuddha sattva mavaEkhya | vachukhya (sava+stam - AdhAra levo, e dhAtunuM saMbaMdhaka-bhUtakRdaMtanuM rU5) AdhAra laIne, avalaMbana karIne zuddha sattvaguNa (eTale ke AtmajJAna)no AdhAra laIne, enA AdhAre-Azraye. (279) anuvAdaH (sattvaguNa-rajoguNa A) be vaDe tamoguNa, sattvaguNa vaDe rajoguNa ane zuddha AtmajJAna)vaDe, sattvaguNa nAza pAme che, mATe zuddha (AtmajJAnarUpI) sattvaguNano AdhAra laIne, tuM potAnA adhyAsane dUra kara. (279) - TippaNe : sAMkhya-darzana-prabodhita prakRtinA traNa guNo, - satva, rajasu ane tasamu, -nA svabhAva-gata prabhAvathI para thaI javAno, eTale "triguNAtIta' athavA "guNAtIta thaI javAno, anurodha, gItAnA 14mA adhyAyamAM karavAmAM Avyo che, - ... guNAn etAn atItya trIn dehI dehasamudbhavAn / janmamRtyunarAhurvimukRtamAne che 14, 20 || ("dehanAM kAraNarUpa evA A traNa guNone oLaMgIne, jIvAtmA, janmamRtyu tathA vRddhAvasthAnAM duHkhothI mukta thaIne mokSa pAme che."). ahIM paNa vAta to e ja che, paraMtu ahIM vIgata che, te eTalI ja ke A vivekacUDAmaNi | pa13 pharmA - 33 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ traNeya guNone vyaktigata rIte kevI rIte oLaMgavA, eno nAza kevI rIte thAya, e darzAvavAnI : sattvaguNa ane rajoguNanA prabhAva vaDe tamoguNano nAza thAya che, sattvaguNanA prabhAva vaDe rajoguNano nAza thAya che ane zuddha AtmajJAna vaDe sattvaguNano nAza thAya che. ahIM koIkane Avo savAla avazya muMjhave : "sattva'-guNa to enAM nAma pramANe "sAro guNa che, eno paNa nAza karavAno ? zA mATe ? A anusaMdhAnamAM, be vAta samajI levAnI jarUra che : eka to, e ke satva-guNa kharekhara sAro che. juo :- tatra sarva nirmitatvAr prArA manAyam I (gItA 14, 6) ("sattvaguNa nirmaLa hovAthI, prakAzaka hovAthI, nirdoSa che.") Ama chatAM, e bhUlavAnuM nathI ke te sukhanI ane jJAnanI AsaktithI (jIvAtmAne) "bAMdhe che" : suhAna vati jJAnona vAnara || (14, 6) "saMga eTale Asakti, ane AsaktimAtranuM pariNAma eka ja, - baMdhana' ! ane bIjuM e ke prakRtimAMthI ja janmelA enA bIjA be sAthIdAro, rajasa ane tamasu, - nA nityasaMparkane kAraNe, A "sa'-guNa paNa saMpUrNarIte zuddha rahI zakato nathI : "saMga tevo raMga' e kahevata pramANe, "sattvaguNa para paNa potAnA pelA be sahacaronA anicchanIya prabhAvano "raMga' to lAgI ja jAya. che ! pariNAme, te zuddha sattvaguNane badale "mizra-sattvaguNa banI jAya che ane tethI mokSa yAtrika evA sAdhake AvA mizra sattvaguNano paNa, zuddha AtmajJAna vaDe, nAza karavAno rahe che. ane Avo eno nAza thayA pachI, te sattvaguNa zuddha AtmajJAna-svarUpa banI jAya che, jenuM avalaMbana (jhavaNamya) sAdhakane potAnA "adhyAsa'no nAza karavAmAM sahAyaka nIvaDe che. Ama to, A jagata traNeya guNonI sRSTi che, ema manAya che. parabrahma ane mokSanI prApti mATe, sAdhake prakRtimAMthI janmelAM A traNeya guNo ane temanI sAthe saMbaddha sAMsArika vyavahAramAMthI mukta thavAnI jarUra che, kAraNa ke te guNo avinAzI jIvAtmAne dehamAM bAMdhI rAkhe che - sarva H tama: rUti guru pratisaMmavAH nivani mahAvo laI lekina vyayam | gItA : 14, 5 A ja kAraNe, bhagavAna zrIkRSNa, arjunane, gItAnA AraMbhamAM (2, 45), A traNeya guNothI rahita thaI javAno, A pramANe Adeza Apyo hato : nisvaiguNyo bhava arjuna // zlokano chaMda : anupupa (279) 514 | vivekacUDAmaNi Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 prArabdhaM puSyati vapuriti nizcitya nizcalaH / dhairyamAlambya yatnena svAdhyAsApanayaM kuru // 280 // zlokano gujarAtI pATha : prArabdha puSyati vaSuriti nizcitya nizcalaH / dhairyamAlakhya yatnena svAdhyAsApanayaM kuru // 280 // zlokano gadya anvaya : prArai (ma) vapuH puSyati kRti nizcitya, nizcataH (san) dhairya bAlamba, yajJena sva-adhyAsa-apanayaM pu // 280 // zabdArtha : ahIM paNa, A pahelAMnA zlokonI jema, mukhya vAkya e ja che : sva-adhyAsa-apanayaM Dai / (tArA potAnA adhyAsane tuM dUra kara.) paraMtu A kArya saMpanna karatAM pahelAM, A cAra bAbatone amalamAM mUkavAnI che : (1) prArai (rma) vapuH puSyati kRti nizcitya / 'prArabdha' karma ja zarIranuM (vapu:) poSaNa kare che, Avo nizcaya karIne; (2) nizcata: (Fi) - nizcala eTale ke aDaga thaIne; (3) dhairyaM Antra dhairyanuM avalaMbana karIne, dhIraja dharIne; ane (4) yanena prayatnapUrvaka. (280) anuvAda : 'prArabdha' karma ja zarIranuM poSaNa kare che, - ema nizcaya karIne, aDaga banIne, dhIraja dharIne ane prayatnapUrvaka, tuM tArA adhyAsane dUra kara. (280) TippaNa : jIvana daramiyAna, manuSya aneka prakAranAM karmo satata karato hoya che, e badhAMne 'kriyamANa' karma kahevAmAM Ave che. AmAMnAM moTA bhAganAM karmo evAM hoya che ke jenuM phaLa tarata ja maLI jAya che H dAkhalA tarIke, bhUkha lAgI ane khAdhuM eTale bhUkha maTI gaI; khAvAnuM karma bhogavAI gayuM. tarasa lAgI ane pANI pIdhuM eTale tarasa chIpI gaI; pIvAnuM karma bhogavAI gayuM. te te karmonAM phaLa bhogavAI gayAM. paraMtu keTalAMka karmo evAM hoya che, jenuM phaLa tarata ja nathI maLatuM. ane karma vizeno eka aTala siddhAMta e che ke karma sAruM hoya ke kharAba, ene manuSya avazya bhogavavuM ja joIe H jyAM sudhI karma bhogavAya nahIM tyAM sudhI, seMkaDohajAro-karoDo yugo vItI javA chatAM, e karmono nAza na thAya H-- avazyaM eva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham / na AbhuktaM karma kSIyate kalpakoTizataiH api // keTalAMka 'kriyamANa'* karmo evAM hoya che, jenuM phaLa tarata nathI maLatuM. AvAM karmone pAkatAM divaso-mahinAo-varSo lAge che; ane je karmo phaLa Ape nahIM, tyAM sudhI te eThAM thatAM rahe, - AvAM jamA thatAM rahelAM karmone saMcita' karma kahevAmAM Ave che. dAkhalA tarIke, eka yuvAne potAnAM vRddha mAbApane duHkhI karyAM vivekacUDAmaNi / 515 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane varSo pachI jyAre te vRddha thayo tyAre, tenA yuvAna putre tene duHkhI karyo. paraMtu keTalIka vAra, manuSya AvAM "saMcita karmone bhogave, eTale ke enAM phaLa tene maLe te pahelAM tenuM mRtyu thAya. AvAM "saMcita karmo pAkIne phaLa Ape te mATe teNe pharI janmavuM ja rahyuM, ane A mATe teNe zarIra dhAraNa karavuM ja rahyuM : pelAM saMcita' karmo pAkIne bIjA janmamAM phaLa ApavA taiyAra thAya, tene prArabdha karmo kahevAmAM Ave che, jene bhogavavA mATe, anurUpa zarIra manuSyane maLe che ane pelAM prArabdha karmo ja A zarIranuM poSaNa kare che. (prArabdha vapu: puSyati), ene TakAvI rAkhe che, jethI manuSya, pelAM pAkIne, phaLa ApavA, taiyAra thayelAM "prArabdha karmone, bhogavI zake. TUMkamAM, zarIra janme che "prArabdha karmane kAraNe, ane ene poSaNa paNa maLe che "prArabdha" (karma) taraphathI, jethI karma bhogavAya, phaLa maLe ane aMte te karmano kSaya thAya. A zlokamAM, AvAM "prArabdha karmano saMdarbha che, jenA dvArA sAdhakane e sUcavavAmAM Ave che ke je zarIra AvAM prArabdha karmonA bhoganuM eka sAdhanamAtra che, enA pratye kazI Asakti ke kazA aha-mama-bhAva teNe sevavAM nahIM. zarIranI mAlikI jo, A rIte, "prArabdha karmanI ja hoya to, e "prArabdha karma ja zarIranuM je karavuM haze te karaze. sAdhake Avo nizcaya karIne (ti nizcitya), acaLa rahIne, dhIraja rAkhIne, prayatnapUrvaka potAnA adhyAsano niSedha karavAmAM ja potAnAM samagra astitvane kendrita karI devuM. zlokano chaMda : anurupa (280). 281 nAhaM jIvaH paraM brahmetyatadvyAvRttipUrvakam / vAsanAvegataH prAptasvAdhyAsApanaM kuru // 281 // zlokano gujarAtI pATha : nAha jIva para bratyatavyAvRttipUrvakam | vAsanAvagataH prAptasvAdhyAsApanAM kuru / 281 // zlokano gadya anvaya : marda nIva: ra (mi), (pi tu) para brahma (H), - rUti (nizitva) vyAvRttipUrvava vAsanA tiH prA-svaadhyAsa-3mAnavuM zuM ra82 || zabdArtha : mukhya vAkya : vAsanAve taH prApta-sva-adhyAsa-apanaye ja ! ahIM paNa zlokanI dhruvapaMkti(Refrain) to e ja che : tuM tArA potAnA adhyAsone dUra kara. A "adhyAsa kevI rIte prApta thayo ? - vAsAveta: vAsanAnA vegane kAraNe, viSayavAsanAnAM baLane kAraNe. A "adhyAsIne kevI 516 | vivekacUDAmaNi Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rIte dUra karavAno che? - avyavRttipUrvavat tat eTale je "te (6) nathI", je ta6 brahma, caitanya AtmA nathI, te. TUMkamAM, 3 ta6 eTale ta6thI viruddha-vilakSaNa evuM zarIra, AvabhAva. vyAtti eTale nivRtti-nivAraNa-niSedhadUrIkaraNa. "atanAM nivAraNapUrvaka eTale ke saupahelAM (pUrva) "ataddano niSedha karavAno che ane tyArapachI, eTale ene kAraNe ja zakya bane evA, adhyAsa'nuM nivAraNa karavAnuM che. paraMtu e pahelAM, bIjuM zuM karavAnuM rahe che ? "marda nIva: 1 ( H), (pi tu) paraM (mi)' ta (nizcitya) | "huM jIva nathI, paraMtu parama brahma chuM' - e prakArano (manamAM) nizcaya karavAno che. (281) , anuvAda : "huM jIva nathI, paraMtu parama brahma chuM', - evo (manamAM) nizcaya karIne, "atanA niSedhapUrvaka, vAsanAnA vegane kAraNe (vAraMvAra) prApta thatA tArA "adhyAsIne tuM dUra kara. (281) TippaNa : zloka 278thI zaru thayelA A viSayanAM nirUpaNamAM, zrIsadguru, ziSyane potAnA "adhyAsa'ne dUra karavAnA muddA para vAraMvAra bhAra mUke che, paNa dareka zlokamAM navA savAlo raju kare che : eka : "adhyAsa' zAne kAraNe prApta thayo ? ane bIjo : "adhyAsIne kevI rIte dUra karavAno che? prathama savAlano javAba ahIM, Ama, ApavAmAM Avyo che : vAsanAve ta: - saMsAra, deha, indriyo vagere pratyenI Asaktine kAraNe utpanna thayelI viSayavAsanAono "vega', e sarvanuM 'baLa' eTaluM badhuM hoya che ke jethI sAdhakanAM cittamAM "adhyAsa' sarjAya che. bIjA savAlanA javAba-rUpe, gurujIe ziSyane mahattvanI be sUcanAo A pramANe ApI che : (1) "huM jIva nathI, paraMtu huM to parama brahma chuM,' - e prakArano makkama nizcaya teNe potAnAM manamAM karavAno rahe che; ane (2) A pramANe, teNe je nirNaya karyo che tene saMpUrNarIte caritArtha karavA mATe, mata6 eTale ke jIvabhAvanI nivRtti karavAnI rahe che; zarIra pratyenI dehAtmabuddhinuM nivAraNa karavAnuM che; ane indriyo vagerenA "aha-mamabhAvane dUra karavAno che. TUMkamAM, "huM jIva chuM, zarIra chuM", e prakAranI "ata" -vRttinuM jyAM sudhI saMpUrNarIte nivAraNa na thAya tyAM sudhI, "adhyAsa" dUra na thAya ane "adhyAsa" dUra na thAya tyAM sudhI brahmabhAvano sAkSAtkAra na thAya. zlokano chaMda : anuNupa (281) zrutyA yuktyA svAnubhUtyA jJAtvA sArvAtmyamAtmanaH / kvacidAbhAsataH prAptasvAdhyAsApanayaM kuru // 282 // vivekacUDAmaNi / 517 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : nrutyA puchyA svAnubhUlyA jJAtvA sArvAtmyamAtmanaH / kvacidAbhAsataH prAptasvAdhyAsApanayaM kuru // 282 // zlokano gadya anvaya : zrutyA, yuvalyA, svAnumUlyA (6) Atmana: sArvAtmya jJAtvA, vivuM AmAsataH prANasvAdhyAsAranayaM tu // 282 // zabdArtha : ahIM paNa, yathApUrva, vAkyaracanA ane vAkya-vaktavya, baMne e ja prakAranAM che. 'adhyAsa'-utpatti-kAraNa ane 'adhyAsa'-apanayana-paddhati, e baMne vizenA savAlonA javAbo A pramANe che : (1) 'adhyAsa'-prAptinuM kAraNa A pramANe che H kyAreka (dhvavid) brAntine lIdhe, AbhAsathI(AbhAsata:); ane (2) enAM nivAraNanI rIta A pramANe che : AtmanaH sArvAtmya jJAtvA / AtmAnAM sArvAtmyane jANIne, AtmAnAM 'sArvAtmya'nuM jJAna meLavIne; 'sArvAtmya' eTale sarvAtmatA; AtmA sarvAtmAthI abhinna hovAno bhAva; AtmAnuM sarvAtmA sAthenuM ekatva. vyAkaraNanI dRSTie, 'sArvAtmya' eTale 'sarvAtma'-zabdanuM bhAvavAcaka nAma (Abstreat Noun). AtmAnI sarvAtmatAnuM jJAna A traNa rIte meLavavAnuM che : (1) nrutyA / zruti eTale vedo, brAhmaNagraMtho, AraNyaka-graMtho ane upaniSado, A sarvanAM UMDA ane savistara svAdhyAya vaDe; (2) culyA / 'yukti' eTale nyAya-vaizeSika-darzanomAM darzAvelAM tarka(Logic), dalIlabAjI(Argumentation), anumAna-pramANa (Inference) ane carcA (Discussion) vagerenI sahAyathI; ane (3) svAnumUlyA / potAnA svataMtra ane vyaktigata anubhava dvArA. (282) anuvAda : zruti, yukti ane potAnA vyaktigata anubhava vaDe AtmAnI sarvAtmatAnuM jJAna meLavIne, koIka samaye, bhramane kAraNe prApta thayelA tArA potAnA adhyAsa'ne tuM dUra kara. (282) - TippaNa : AtmAnuM samyajJAna meLavavuM ghaNuM agharuM che, kAraNa ke AtmA indriyagamya na hovAthI enuM pratyakSa jJAna zakya nathI; ane e ja rIte AtmA mana ane buddhino viSaya nathI, tethI AtmAnuM parokSa jJAna paNa asaMbhavita che. nyAya-vaizeSika-prabodhita cAra pramANo, pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda eTale ke zruti,--mAMthI ekamAtra zabda-pramANa (zruti-pramANa) ja adhikRta-pramANabhUta che, eTale AtmAnI 'sarvAtmatA'(sarvAtmyam)nuM jJAna to 'sarva vastu tuM brahma / ' ane 'mAtmA va tuM sarvam / ' jevAM zrutivacano dvArA ja meLavI zakAya. ahIM bhale tarjanI sahAyane svIkAravAnuM sUcavavAmAM AvyuM che, paraMtu emAM paNa AcAryazrIe pote ja, potAnAM bhASyomAM, eka cokhavaTa karI che ke AvI AdhyAtmika carcAmAM, evo tarka ja svIkArya gaNAya, je zruti-saMmata hoya; jene zrutinI saMmati na hoya evA tarkane AvI carcAmAM kazuM ja sthAna na hoI zake. 518 | vivekacUDAmaNi 1 - Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane, Ame ya, AtmAnuM jJAna, anumAna, zruti-asaMmata tarka, dalIlabAjI ane carcAothI para che. bAkI rahI ekamAtra rIta, ane te che : potAno svataMtra ane vyaktigata anubhava : "huM to AtmasvarUpa chuM, ane tethI traNeya avasthAo(jAgrata, svama ane suSupti) ane traNeya kALa(bhUta, vartamAna ane bhaviSya)mAM rahenAra bhAvasvarUpa chuM. mAro kadIye, kyAreya abhAva thato nathI. huM to sadA-sarvadA-sarvatra, sarvano sAkSI chuM", - AnuM nAma svAnubhUti. ane aMte to manuSya e manuSya ja che, eTale kyAreka ( vA), manuSyasahaja bhramane kAraNe "adhyAsa' prApta thavA pAmyo hoya to paNa, AtmAnI sarvAtmAnuM jJAna uparyukta rIte meLavavAthI, enI sahAyathI, "adhyAsa"nuM apanayana karI zakAya, evuM A zlokanuM tAtparya che. zlokano chaMda : anurupa (282) - 283 anAdAnavisargAbhyAmISanAsti kriyA muneH / tadekaniSThayA nityaM svAdhyAsApanayaM kuru // 283 // zlokano gujarAtI pATha : anAdAnavisargAbhyAmISajJAsti kriyA ane I takaniSThayA nityaM svAdhyAsApanayaM kuru ! 283 zlokano gadya anvaya: mana-mAvAna- vikhyAM ane pheSa kriyA na mati, ta-vizva-niyA nitya sva-adhyArU-mAnavuM ! | 28rU | | zabdArtha : adhyAsanAM nivAraNa mATenI sUcanAnA saMdarbhamAM cAlI rahelI paddhati pramANe, ahIM paNa, e ja dhruvapaMkti mukhya vAkya tarIke che. ahIM, adhyAsa-niSedhanAM anusaMdhAnamAM, A be savAlonA javAbo ApavAmAM AvyA che : (1) adhyAsano niSedha zA mATe karavo? ane (2) kevI rIte karavo ? A savAlonA javAbano vicAra karIe te pahelAM, zlokamAM prayojavAmAM AvelA muni:zabdamAMthI niSpanna thatA vyaMgya-arthane samajI laIe : "muni- zabdanA mULamAM che mana - dhAtu, jeno artha thAya che manana-ciMtana karavuM. Ama, muni' eTale evI vyakti, je kazI doDadhAma karyA vinA, satata "manana'mAM ja otaprota rahetI hoya; ane mokSArthI sAdhaka mATe paNa brahmatattvanuM manana mahattvanuM hovAthI, A "muni'-zabdathI, graMthakArane Avo sAdhaka ja abhipreta che, ema samajavAnuM che. eTale kazuMka levAnuM, grahaNa karavAnuM, meLavavAnuM ane viSa eTale vivekacUDAmaNi | 510 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kazuMka choDI devAnuM, tyajavAnuM; Ama, "AdAna' eTale grahaNa ane "visarga eTale tyAga. rUMvat eTale jarA paNa, jarAye. 3 -nakArasUcaka (Negative) pUrvaga (Prefix) che. A vidhAnamAM pahelA savAlano evo javAba AvI jAya che ke "munine kazuMya levAnuM ane choDI devAnuM na hovAthI, tene jarA paNa kriyA karavAnI rahetI nathI. tethI teNe to potAnA "adhyAsane dUra karavo ja rahyo. ane bIjA savAlano javAba Avo che : teNe potAnA AtmA para ja ekaniSThApUrvaka satata sthira ane sthita rahIne "adhyAsIne dUra karavAno che. (283) anuvAda : munie kazuM levAnuM ane tyajavAnuM na hovAthI, teNe jarA paNa kriyA karavAnI hotI nathI, tethI te(AtmA)mAM avirata ekaniSThAthI, tuM tArA potAnA "adhyAsIne dUra kara. (283) TippaNa : zlokamAM, mokSArthI sAdhaka mATe, "muni' zabda prayojavAno, graMthakArano, hetu spaSTa che : potAnA "adhyAsIne dUra karavAnI AjJA zrIsaddaguru ziSyane bhArapUrvaka (Emphaticaly) ApyA kare che, emAM emano udeza e che ke ziSya "adhyAsane dUra karavAmAM ja satata otaprota rahe, bIjI kazI kriyAmAM potAnAM samaya-zaktino durvyaya na kare. mokSArthI sAdhaka paNa "muni' ja che, hovo joIe. AtmasvarUpanAM mananamAM ja avirata vyApRta rahetA munine kazI, kyAMya Asakti ke vAsanA hotI ja nathI : pariNAmata, ene kazuM levAnuM (mAlAna) ke kazuM choDavAnuM (vi.) paNa hotuM nathI. to pachI ene mATe kriyA-karma-kAma zA mATe hoya ? e to saMpUrNa rIte akriya ke niSkriya ja hoya. naiSkarma e ja enI ekamAtra siddhi che. ane Ama, tene mATe koI karma ke kriyA rahetI na hovAthI, tene koI phaLa ke bhoganI apekSA ke AkAMkSA paNa hotI nathI. AvI ja carcAnA anusaMdhAnamAM, bRhadAraNyaka-upaniSadamAM, A zlokanA tAtparyArthanuM, A pramANe, samarthana karavAmAM AvyuM che : yaH akAmaH niSkAmaH AptakAmaH AtmakAmaH, na tasya prANAH 3rAma7i, 8 purva sana, I gApi pati 4, 4, 6 | ("je bAhya zabdAdinI kAmanA-rahita che, je aMtaramAM rahelI vAsanArUpa icchAthI rahita che, je prAptakAma, eTale ke sarvAtmabhAva vaDe jene sarve bhogo prApta thaI gayA hoya evo che, ane have mAtra AtmAnI ja icchAvALo che, tenA vAgu-Adi prANo, kAmanA abhAva vaDe, karmano abhAva thavAthI, gamananAM kAraNanA abhAvamAM, utkramaNa karatA nathI; AthI jIvatAM brahma ja hovAnAM kAraNe, zarIranA tyAga pachI, te brahmane ja pAme che.") "AtmakAma "muni'nuM A Adarza varNana che, jIvatAM ja e brahmasvarUpa hovAthI, mRtyu pachI paNa te brahmane ja pAme che. paraMtu AvuM Adarza pariNAma kyAre saMpanna thAya ? A savAlano eka ja pa20 | vivekacUDAmaNi Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ javAba che ane te, A zlokamAM, A pramANe, apAyo che H-- sAdhaka saMpUrNarIte niSkriya banIne, jyAre te AtmAmAM ja avirata ane ekaniSThApUrvaka rahIne nityaniraMtara potAnAM 'adhyAsa'ne dUra karI de, to ane tyAre ! zlokano chaMda : anuSTupa (283) 284 tattvamasyAdivAkyotthabrahmAtmaikatvabodhataH / brahmaNyAtmatvadAryAya svAdhyAsApanayaM kuru // 284 // zlokano gujarAtI pATha : tattvamasyAdivAkyotthabrahmAtmakatvabodhataH / bahmaNyAtmatvadADhyaya svAdhyAsApanayaM kuru // 284 // zlokano gadya anvaya : 'tat tna masi'-Ati-vAya-tya-brahma-AtmAtva-noMdhata: brahmaNi Atmatva-tAryAMya sva-adhyAsa-gaMpanayaM pu // 284 || zabdArtha : mukhya vAkya, yathApUrva, e ja ahIM paNa cAlu ja che. (1) potAnA 'adhyAsa'ne dUra kevI rIte karavo ? ane (2) zA mATe karavo ? - e be savAlonA javAbo, ahIM paNa, thoDI viziSTa rIte, ApavAmAM AvyA che : (1) kevI rIte dUra karavo ? brahma-AtmA-tta-noMdhata:| noMdhata: eTale jJAnathI, bodha vaDe; kyAM jJAna vaDe ? brahma ane jIvanAM ekatvanAM, emanI ektAnAM jJAna vaDe. paraMtu AvuM jJAna maLe kyAMthI ? 'tattvamasi' A-ivAya-tya tya eTale utpanna thayeluM, pragaTeluM. zAmAMthI ? "te (brahma) tuM ja che", - vagere, vedonAM mahAvAkyomAMthI; ane adhyAsa' dUra karavAnuM prayojana ? (2) vArtyAya ! vArtya ane daDhatA, dRDha karavA mATe; zAne dRDha karavAnuM che ? brahmaLi-gabhatva / brahmamAM AtmabhAvane, brahmamAM Atmabuddhine. (284) anuvAda : "te (parabrahma) tuM ja che" vagere mahAvAkyomAMthI pragaTatAM brahma ane jIvanI ekatAnAM jJAna vaDe, brahmamAM Atmabuddhine dRDha karavA mATe, tuM tArA 'adhyAsa'ne dUra kara. (284) TippaNa : pAyAnI muzkelI e che ke aneka janmomAMnI dehAsaktine kAraNe, jIva enAM kalyANanI eka atyaMta mahattvanI vAta vIsarI gayo che ke 'huM pote ja parabrahma chuM' ane 'parabrahma te paNa huM ja chuM;' eTale ke jIva-brahmanI ektAno muddo tenAM manamAMthI nIkaLI gayo che, ane AvuM vismaraNa mokSa-prAptinAM tenAM jIvana-dhyeyanI ADe aneka aMtarAyo ane vighno UbhAM kare che. - - "ahaM vrahma asmi / " ane "tat tnuM asi / ', - jevAM ApaNAM A vaidika vivekacUDAmaNi / 521 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvAkyomAM prabodhita jIva-brahmanI ektAnA siddhAntane maLatI AvatI, suprasiddha saMta "majUra"nI "analahaka" ("huM pote ja khudA chuM"), e ghoSaNA, A anusaMdhAnamAM yAda AvI jAya che H jaLanuM biMdu siMdhumAM bhaLI jAya, te pachI pANInuM te TIpuM ema kahe che ke "huM sAgara chuM " to, emAM saMpUrNa aucitya ja chene ! ane bhUlI gayelA mANasane tenI bhUlanuM smaraNa karAvyA vinA, te potAnI bhUlane sudhArI zake nahIM, eTale tene "sAmaveda'nAM mahAvAkya - tattvamasi 'jevAM anya mahAvAkyomAM prabodhita, brahma-jIvanI ektAnAM jJAnano sadupayoga karavAnI, zrIsadguru, ziSyane samayasara yAdI (Reminder) pAThave che, ane jyAM sudhI A jJAna e saMpUrNarIte AtmasAt kare nahIM tyAM sudhI, tenA adhyAsane dUra karavAnuM tenA mATe zakya ja na bane. paraMtu yAda ApyA pachI paNa, mANasa, e ja vAta pharI bhUlI jAya e to mAnava-sahaja che, - To err is human e aMgrejI kahevata pramANe ! ane manovijJAna paNa A vAtanuM samarthana kare che; eTale brahmamAM potAnI Atmabuddhine ziSya satata, avirata dRDha karato rahe te mATe ( rAya), eTale ke brahma-jIvanAM aikyanI bhAvanAnAM Confirmation mATe, gurujI, tene, A prakAranI daDhatAmAM naDatararUpa banatA tenA potAnA adhyAsane dUra karavAno anurodha kare che. zlokano chaMda : anurupa (284). 285 ahaMbhAvasya dehe'smin niHzeSavilayAvadhi / ' sAvadhAnena yuktAtmA svAdhyAsApanayaM kuru // 285 // zlokano gujarAtI pATha: ahaMbhAvasya deheDasminuM niHzeSavilayAvadhi . sAvadhAnena yuktAtmA svAdhyAsApanAM kuru // 285 // zlokano gadya anvaya : amina he mardamAvasya ni:zeSa-vilaya-3vadha sa-avadhAna yubhA (sana) -3 dhyAsa-apanaye ! | ra86 // zabdArtha : A zlokamAM paNa mukhya vAkya to, yathApUrva, te ja che; ane adhyAsa'nAM dUrIkaraNanuM prayojana tathA e dUrIkaraNanI rIta, - e baMne savAlone paNa, yathApUrva, AvarI levAyA che : (1) prayojana : deha-Indriyo-mana vageremAMnI AsaktithI lubdha banIne jIva A badhAMmAM, "huM kartA chuM, bhoktA chuM' - evA "ahI-bhAva ane "mama'-bhAvanAM sevanano bhoga (Victim) banI jAya che, ane AvuM sevana ja "adhyAsanuM kAraNa che. AthI, A zarIramAMno eno "huM'-paNAno bhAva (mina de samAva:) naSTa karavo ja rahyo. niHzeSa eTale jarA paNa parara | vivekapUDAmaNi Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa na rahe, bAkI na rahe evo, saMpUrNa, pUrepUro. vinaya eTale nAza. TUMkamAM, A dehamAMnA ahaMbhAvano, - eTale ke 'huM A deha chuM' evI gerasamaja (Misunderstanding)no saMpUrNa nAza, e "adhyAsa"-niSedhanuM prayojana che. (2) ane e niSedhanI rIta e ja ke sAdhake satata sAvadhAnapUrvaka (sAvadhAnena), eTale ke jarA paNa bhUlacUka ke kazI khAmI na rahI jAya evI rIte, cittane potAnA AtmAmAM sthira karavAnuM, eTale ke emAM parovI devAnuM rahe che. (sAvadhAnena yuAtmA san / ) (285) anuvAda : A dehamAM 'huM'-paNAMno bhAva saMpUrNarIte nAza pAme tyAM sudhI, sAvadhAnatApUrvaka cittane AtmAmAM sthira karI, tuM potAnA adhyAsa'ne dUra kara. (285) TippaNa : zloka sahelo che, zlokamAMnA AvA vicAro, A pahelAM paNa nirUpita thaI gayA che ane A vicAronI samajUtI mATe je kaMI jarUrI che, tene zabdArtha-vibhAgamAM samAvI levAmAM AvyuM hovAthI, vadhu kazuM vistaraNa Avazyaka nathI. zlokano chaMda : anuSTupa (285) 286 pratItirjIvajagato: svapnavad bhAti yAvatA / tAvannirantaraM vidvan svAdhyAsApanayaM kuru // 286 // zlokano gujarAtI pATha : pratItirjIvajagatoH svapravardU bhAti yAvatA / tAvannirantara vidvan svAdhyAsApanayaM kuru // 286 // zlokano gadya anvaya : (hai) vighna, yAvatA nIva-nAto: pratIti: svapnavavuM mAti, tAvat nirantare sva-adhyAsa-apanayaM ' // 286 // zabdArtha : ahIM paNa mukhya vAkya, yathApUrva, e ja che, ane have to chellI vAra; kAraNa ke zloka 278thI zaru thayelA 'adhyAsa'-dUrIkaraNanA muddAnuM, A zloka sAthe, samApana thAya che. ane tethI ja, kadAca, ziSya pratye AtmIyatAno bhAva abhivyakta karavA mATe, zrI sadgurue, tene, 'vin'-e zabda vaDe, saMbodhana karyuM che. adhyAsanuM nivAraNa sAdhake kyAM sudhI karavAnuM ? - jyAMsudhI (yAvatA) jIva ane jagatanI (nIvanAto:) 'pratIti' svapra jevI (svapnavat lAge tyAMsudhI (mAti, tAvavuM). ane AvI pratIti kAMI sulabha nathI, eTale 'adhyAsa'vivekacUDAmaNi / 523 - Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanayananuM kArya to satata-nitya-niraMtara paNa cAlu rAkhavAnuM rahe. (tIvA nittara svAdhyApana guru ) (286) anuvAda : he vidvAna ! jIva ane jagatanI pratIti jyAM sudhI sva. jevI jaNAya, tyAM sudhI niraMtara potAnA AtmAmAM thatA adhyAsane dUra karato rahe. (286) - TippaNa: deha ane enI sAthe saMkaLAyelAM indriya-mana-prANa vagere kAMI bahma (6) nathI, paNa ata6 che, ane chatAM tene ja brahma(ta) mAnI levAnI bhrAMtimAMthI ja sAdhakanI manobhUmi para "adhyAsa'(mAsmina tad-ddhiH)rUpI mokSaprApti-avarodhaka evuM bhayasthAna utpanna thAya che, ane e mokSaprApti-avarodhaka hovAthI, mumukSu sAdhake ene dUra karavuM ja rahyuM (sva-adhyAsa-mAna ). zloka-278thI ahIM sudhInA nava zlokomAM zrIsadgurue "adhyAsa'nAM rIkaraNa vizenAM, vividha dRSTikoNo dvArA, aneka viziSTa hetuo ane rIto raju karyA, ane A chellA zlokamAM to A prakriyA nirantara cAlu rAkhavAno, ziSyane, anurodha karyo che : jIva ane jagata mithyA ane anitya che, paraMtu UMghamAMthI jAgelI vyaktine jema tarata pratIti thAya che ke nidrA daramyAna teNe joyeluM svama asatya hatuM tema, evI ja, pratIti sAdhakane jIva tathA jagata vize thavI anivArya che, ane AvI pratIti thavAmAM vilaMba svAbhAvika hovAthI, sAdhake adhIrAutAvaLA thavAnI ke thAkavA-kaMTALI javAnI jarUra nathI. "adhyAsa-nivAraNanI pote zaru karelI prakriyA to nirantara paNa cAlu rAkhavI paDe. Ane mATe ziSya sajja ane sadA-tatpara rahe, evuM jJAna enAmAM hovAnI apekSAe (In anticipation) zrIgurujI ene "vidvAna' tarIke saMbodhe che, e sUcaka che. koI gIta ke bhajanamAM vAraMvAra punarukta thatI gItapaMktinI jema, zloko253-254 ane zloka ra78thI 286mAMnI te te dhruvapaMktio, te te zlokasamUhomAM nirUpita viSayonAM mahattvanI nirdezaka banI rahe che. (286) zlokano chaMda : anuSupa (286) 287 nidrAyA lokavArtAyAH zabdAderapi vismRteH / kvacinnAvasaraM datvA cintayAtmAnamAtmani // 287 // zlokano gujarAtI pATha : nidrAyA lokavArtAyAH zabdAderapi vismaH kavacitrAvasara davA cintayAtmAnamAtmani / 287 II zlokano gadya anvaya : nidrAyA te vArtAyA: zAre pa vita para4 | vivekacUDAmaNi Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (mAtma)viSNu avasara na vA, bAna mAtmAne vintaya | ra87 || zabdArtha : mukhya vAkya : mAni mAtmAnaM vitta [r - AtmAmAM, eTale ke hRdayamAM athavA aMtaHkaraNamAM, AtmAnuM ciMtana karato rahe. AtmaciMtananuM AvuM sAtatya kevI rIte jALavI rAkhavAnuM che? - (mAtma-)vimRteH avasaruM nA DhavI | AtmavismaraNane, AtmasvarUpane vIsarI javA mATe kyAreya avasara eTale ke taka na ApIne, eTale ke evAM vismaraNamAM samaya veDaphyA vinA. AvuM vismaraNa thavAnuM jokhama zAmAM raheluM che ? - AvI traNa pravattiomAM : (1) nidrAyA. - UMghavAmAM; (2) to vArtAyAda | laukika vAtacItomAM, lokonA nirarthaka vArtAlApomAM, gAma-gapATAmAM; ane (3) zabdAveH pi | zabda vagere viSayavAsanAomAM paNa. (287) anuvAda : nidrAne, laukika vArtAlApone ane zabda vagere viSayone paNa, AtmavismaNa mATe kyAreya taka na ApatAM, tuM tArA AtmAmAM ja AtmAnuM (satata) ciMtana karato rahe. (287) TippaNa : mokSArthI sAdhakanuM ekamAtra jIvanadhyeya AtmasAkSAtkAranuM che, eTale teNe be bAbatonuM satata dhyAna rAkhavAnuM rahe che : (1) samayano sadupayoga, ane (2) AtmasAkSAtkAramAM kyAreya kazo vikSepa na thAya, tenuM. ' manuSyanuM AyuSya game teTaluM lAMbu hoya, chatAM aMte to tenI paNa maryAdA che, hoya ja. ane samaya to aNa-aTakyo pasAra thato ja hoya che, eTale Time is money". e kahevata pramANe, jiMdagInI eka paNa kSaNa nakAmI veDaphAya nahIM, e rIte paLe paLano viniyoga, potAnAM abhISTa dhyeya samAM AtmaciMtanamAM ja karavo, evo sudaDha nizcaya teNe manomana karI levo joIe. bIjI evI ja mahattvanI vAta che, AtmaciMtananI prakriyAmAMnI ekAgratA(concentration)nI : saMsAra-vyavahArano svabhAva ja evA prakArano che ke amuka ArAmadAyaka athavA manoraMjanAtmaka pravRttio tarapha manuSyanuM mana DhaLI jAya : svAthyane jALavavA mATe cha kalAkanI UMgha paryApta che, evo sunizcita svAthya-niSNAtono abhiprAya che, eTaluM ja nahIM paNa divase UMghavA("divAsvApa')no to niSedha ja che. ane chatAM sAmAnya manuSya keTalA badhA klAka UMghato hoya che ! AtmaciMtananI ekAgratAmAM vikSepa sarje evuM bIjuM pralobhana che, - sagAMvahAlAM, mitro, pADozIo vagere sAthenI laukika vAtacIto; moTe bhAge to, AvA vArtAlApoto vArtA)mAM nirarthaka carcAo, lokaniMdA-kuthalI ane gAmagapATA ja hoya che ! samayanAM mUlya-mahattva samajanAra sAdhakane Avo AbhAsI vivekacUDAmaNi | para5 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilAsa' (Luxury) posAya ja nahIM ! ane zabda-sparza-rUpa-gaMdha-rasa vagere aMgenI, viSayavAsanAonI, mAnavasahaja nirbaLatAo to rAha ja jotI hoya che, - tapasvIonI tapazcaryAno bhaMga karavAnI ! AvA keTalA badhA kathA-prasaMgo noMdhAyA che, ApaNAM prAcIna paurANika sAhityamAM ! nidrAne, laukika vArtAlApone ane zabda vagere viSayone, kyAreya paNa AtmaciMtanane khoravavAnI taka na maLI jAya e mATe, sAdhaka mATe anivArya AvazyaktA che, "aMtarmukha thavAnI : manuSyanI sarva indriyone paramezvare "bahirmana' ja sarjI che, eTale te indriyo bahAranuM ja badhuM jue-sAMbhaLe che, e aMdara aMtarAtmAne jotI ja nathI, eTale AtmaciMtakane satata "aMtarmukha" thavA-rahevA mATe kaThopaniSadamAM AvuM mArgadarzana ApavAmAM AvyuM che : parAMci khAni vyatRNatsvayaMbhU -stasmAtparAG pazyati nAntarAtman / kazciddhIraH pratyagAtmAnamaikSa -tAvRttAvAravRtavAchina (2, 1, 1) A maMtramAMnA "amRtatva icchatA' (amRtatva cha7) vivekI puruSa(dhIra)nI jema, Atmacitake paNa "cakSanA nirodhavALA' (navRttavakSa:) banavAnI jarUra che. ane pelA eka suprasiddha saMskRta subhASitamAM sUcavAyuM che ke vidyArthI (vidyA-arthI)ne "sukhArthI' thavuM posAya nahIM tema, prastuta saMdarbhamAM, paNa, "AtmaciMtanArthIne vadhAre-paDatI UMgha, laukika vArtAlApo ane zabdAdi-viSayonA anubhavamAM, kyAreya samaya veDaphavAnuM na ja posAya. zlokano chaMda : anuSupa (287) 288 mAtApitrormalodbhUtaM malamAMsamayaM vapuH / tyaktvA cANDAlavad dUraM brahmIbhUya kRtI bhava // 288 // zlokano gujarAtI pATha: mAtApitrormalobhUta malamAsamaya vapuH | tyaktA cANyAlavad dUraM brahmIbhUya kRtI bhava II 288 | zlokano gadya anvaya: mAtApitromanAM manamAMsamaye vapura vAiphAva dUraM tyaktvA , brahmIbhUya kRtI bhava // 288 // zabdArtha mukhya vAkya : hImUya nI mava aa hatI eTale kRtArtha, dhanya, parada | vivecUDAmaNi Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtakRtya; trIpUya eTale brahmasvarUpa banIne, brahmabhAvamAM sthira thaIne. brahmasvarUpa thaIne tuM kRtArtha thaI jA. paraMtu te pahelAM zuM karavAnuM che? vadhu vattA ! zarIrane tyajI daIne, choDI daIne; zarIra kevuM che ? A pramANe be vizeSaNo : (1) mAnapatro manomUtama | mana eTale raja ane viryarUpa mela. mAtA-pitAnA AvA melathI utpanna thayeluM; ane (2) manamAlamatha{ | maLa ane mAMsathI bhareluM. A zarIrane kevI rIte tyajI devAnuM che ? - vAhatmavat dUra | cAMDAlanI jema, eTale ke mazAnamAM cAMDAlo maDadAMne kazI paNa lAgaNI vinA dUra choDI de che, tema. (288) anuvAda : mAtA-pitAnAM (raja ane vIryarUpa) melathI utpanna thayelAM ane maLa tathA mAMsathI bharelAM zarIrane, cAMDAlanI jema dUra tyajI daIne, brahmabhAvamAM sthira banIne, kRtArtha thaI jA. (288) TippaNa : je zarIra, emAMnI indriyo vagere pratyenI Asaktine kAraNe, manuSyanAM manamAM saMsAravyavahAramAM jakaDI rAkhatAM pralobhano pedA thAya che ane pariNAme, te mokSaprApti-rUpI potAnAM mUlyavAna jIvana-dhyeyane vIsarI jAya che, te zarIra pratye dhRNA ane tyAgabhAva sevavAno anurodha ahIM karavAmAM Avyo che. . AvuM zakya bane te mATe zarIranAM vAstavika svarUpanuM varNana karavAmAM AvyuM che : zarIra bAhya daSTie game eTaluM suMdara hoya, paraMtu aMdara to te maLa-mAMsalohI-carabI vagerethI bhareluM, gaMduM ja che ne ! AvAM zarIrano vaLI moha zo? enI ALapaMpALa karavAnI jarUra ja zI ? jIvana cAlu rahe tyAM sudhI enI sAthe rahevAnuM, eTale ene poSavAnI sAmAnya jarUriyAta bhale mAnya rahe, paraMtu enA pratyeno sAdhakano bhAva ane abhigama to tyAga ane tiraskArano ja hovo joIe; ane te tiraskAra paNa evo tIvra hovo joIe ke jema zmazAnamAM pelo cAMDAla zaba paranAM vastro laI le ane zabane to kazI lAgaNI vinA, tiraskArapUrvaka citA para ja tyajI de, evo ! basa, Avo abhigama, jIvana daramiyAna, mumukSu sAdhake, deha mATe satata ane UMDI samajaNapUrvaka sevavAno rahe che. ane Ano lAbha e che ke A prakAranA abhigamanuM pariNAma paNa ene abhISTa che, evuM ja sAruM ane sAttvika ja AvavAnuM H te pote brahmasvarUpamAM sthira thaI jaze, pote jIvanabhara sevelAM pelAM AdhyAtmika dhyeyane eTale ke mokSaprAptine saMpanna karI zakaze. ane A ja to che mAnava-avatAranI sAcI kRtArthatA ! zlokano chaMda : anuSupa (288) vivekacUDAmaNi | pa27 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 ghaTAkAzaM mahAkAze ivAtmAnaM parAtmani / vilApyAkhaMDabhAvena tUSNI bhava sadA mune // 289 // zlokano gujarAtI pATha : ghaTAkAzaM mahAkAze ivAtmAnuM parAtmani / vilApyAkhaMDabhAvena taNI bhava sadA mune // 289 // zlokano gadya anvaya : (4) mune, mayAzaM mahAjAze phava AtmAnuM parAtmani vilApya, akhaNDabhAvena sadA tUSNIM bhava // 289 // zabdArtha : mukhya vAkya : (de) mune, sA tULI mava / tULI eTale zAMta, mauna. he muni ! tuM haMmeza mATe zAMta thaI jA, mauna dhAraNa karI le. AvuM mauna kevA bhAvathI dhAraNa karavAnuM che ? avanDamAvena / akhaMDabrahmabhAvathI, koI paNa prakAranA vikSepa vinA, mAtra brahmamaya banIne. - paraMtu A pahelAM zuM karavAnuM che ? AtmAnuM pAtmani vistAya / tArA potAnA AtmAne paramAtmAmAM vilIna karI daIne (vijJApya). Avo vilaya kevI rIte karavAno che ? thavAze mahAjAze Dva / ghaDo phUTI jatAM, enI aMdarano AkAzano bhAga, jevI rIte bahAranA sarvatra vyApta evA virATa mahA-AkAzamAM vilIna thaI jAya, bhaLI jAya, evI rIte. (289) anuvAda : he muni ! (ghaDo phUTI jatAM) ghaDAnI aMdara raheluM AkAza, je rIte bahAranA mahA-AkAzamAM bhaLI jAya che, te ja rIte tArA potAnA AtmAne paramAtmAmAM vilIna karI daIne, akhaMDa-brahmabhAve, sadA mauna thaI jA. (289) TippaNa : A pahelAMnA zlokamAM, maLa-mUtra-mAMsa-rudhira-carabI vagere gaMdI vastuothI bharelAM sthUla zarIra pratye tyAga ane tiraskArabhAva sevavAno anurodha zrIsadgurue ziSyane karyo che. AvA bhAvanAM saMniSTha sevananuM su-pariNAma eTale brahmabhAvamAM sthira thaI javAnI enI kRtakRtyatA. - brahmasvarUpa banI gayelA AvA sAdhaka mATenuM tyArapachInuM pagaluM eTale tenA potAnA AtmAne paramAtmAmAM vilIna karI devAnuM, pote emAM ja bhaLI javAnuM, te(brahma)maya, eTale ke tanmaya, tadrupa banI javAnuM. eka vAta spaSTa samajI levAnI che ke AvI paramAtma-mayatA saMpanna karavA mATe mRtyu pAmavAnI jarUra nathI. mRtyu to, niyati(Destiny)nA niyama pramANe, enA niyata thayelA samaye, avazya thavAnuM ja che, sAdhake enI rAha jovAnI nathI. zarIrane sthUla upAdhirUpa samajavAno bhAva teNe manamAM satata ghUMTavAno che ane AvA bhAva sAthe otaprota thanAra sAdhakano AtmA svayameva paramAtmAmAM vilIna thaI jAya che. 528 / vivecUDAmaNi Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjuM, ahIM je "AkAza'no ullekha che te, upara dekhAtuM "gagana'(Sky) nahIM, paraMtu pAMca mahAbhUtomAMnuM eka mahAbhUta evuM sUkSma 'AkAza' (Ether), avakAza, je daze dizAomAM, brahmAMDanAM aNu-aNumAM, sarvatra vyApta che te. ghaDo khAlI hoya tyAre paNa temAM AvuM sUkSma AkAza to bhareluM ja hoya che. tevuM AkAza' eTale "ghaTAkAza' (ghaDAnI aMdara raheluM AkAza). ghaDo phUTI jAya tyAre paNa A "ghaTAkAza' nAza pAmatuM nathI, e to evuM ne evuM ja akabaMdha-akhaMDita rahe che ane have ghaDo na rahetAM, bahAranAM "mahAkAzamAM bhaLI jAya che. basa, A ja rIte, mokSArthI sAdhake, pote, potAnI jAtane, potAnA AtmAne, virATa paramAtmAmAM vilIna karI devAno rahe che. pUrI vivekabuddhipUrvaka zarIrarUpI upAdhimAMthI tene mukta thavAnuM che ane nirupAdhika paramAtmAmAM vilIna, eTale ke tallIna, tadupa, tanmaya thaI javAnuM che. ' ane zarIrarUpI upAdhimAMthI mukti eTale, sarva prakAranI caMcaLatA-azAMtivikSiptatAmAMthI mukti. "huM deha chuM', - evo bhAva ja sauthI moTo vikSepa hato, sauthI moTI azAMti hatI. have to e "ahaM'-bhAva ja cAlyo gayo che, brahmamayatArUpI akhaMDatA ja samagra astitvamAM prasarI rahI che. na kazI azAMti. na kazo vikSepa; sarvatra, basa, zAMti ja zAMti ! saMpUrNa mauna ! zlokamAM je tuSpIbhAva'no ullekha che, te A ja ! ahIM gurujIe, ziSyane sIdhuM saMbodhana karatAM, pharI eka vAra, "muni"zabda prayojayo che, emAM enI mananazIlatA to emane abhipreta che ja; e uparAMta, e ja zabda dvArA, maunanAM mahattva pratye paNa saMketa che. * zlokano chaMda : anurupa (289) 290 svaprakAzamadhiSThAnaM svayaMbhUya sadAtmanA / brahmANDamapi piNDANDaM tyajyatAM malabhANDat // 290 // zlokano gujarAtI pATha: svaprakAzamadhiSThAna svayaMbhUya sadAtmanA ! brahmAMDamapi piMDAMDe tyajyatAM malabhAMDavat ! 290 || zlokano gadya anvaye : svAAM adhiSThA dAtmanA svayaMmUya, brahANuM piNDANDaM api, malabhANDavat tyajyatAm // 290 // | zabdArtha : mukhya vAkya : brAnDe pikArTa apa tyaWtAm | tyatAma eTale tyajI de, tyAga karI de, choDI de. zAne choDavAnAM che? brahAe pivekhuM pa . piMDa ane brahmAMDarUpI baMne upAdhione. zuM karyA pachI Avo tyAga karavAno pharmA - 34 vivekacUDAmaNi | para Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che? - svakAza dhaSThAna savAbhanA svayaMpUya vaya eTale svAnubhUti karIne, svayaM banIne, potAne jANIne; zuM-svarUpe jANIne ? svayaMprakAza ane sarvanA adhiSThAna-rUpa AtmA sAthe ekarUpa banavAM-svarUpe. piMDa ane brahmAMDa, - e baMnene zAnI mAphaka tyajavAnAM che ? manamAghaDavat | mana eTale melI-gaMdI vastuo, kacaro; mApavuM eTale vAsaNa, Topalo, poTaluM maLabharelAM vAsaNanI jema. (290). anuvAda : svayaMprakAza ane sarvanAM adhiSThAnarUpa evA AtmA sAthe ekarUpa banIne, piMDa ane brahmAMDarUpI baMne upAdhione, maLabharyA vAsaNanI jema tyajI de. (20) TippaNa: brahmANDa ane vizlaSTa, - e baMne zabdone aMte gabda eTale ke IMDu'(Egg), eTale ke zarIra' evo zabda che. brahmAMDa eTale brahmAnuM IMDuM, enuM zarIra, eTale ke A jagata, vizva(Universe) : The primordial egg from which the universe sprang up, the world, zyrt fyusius ZhZE manuSyanuM IMDuM, zarIra, mAnava-zarIra (Human body). " A baMnene tyajI devAno Adeza eTalA mATe ApavAmAM Avyo che ke e baMne "upAdhio ja che, - "brahmAMDa' e paramAtmAnI vyApaka upAdhi che ane piMDAMDa' eTale ke zarIra, e jIvAtmAnI alpa-maryAdita-paricchinna(Limited) upAdhi che. A jagata paramAtmAnuM zarIra che ane manuSya-deha e jIvAtmAnuM zarIra che, ane zarIra to tyAga yogya, tyajI devA jevI, upAdhi che, e mudA para to chellA be-traNa zlokomAM bhAra mUkavAmAM Avyo che. jema "ghaTAkAza" ane "mahAkAza' vacce kazo ja bheda nathI, baMne nAnAM-moTAM AkAza" ja che tema, jIva ane brahma vacce paNa kazo ja bheda nathI, eTaluM ja nahIM paraMtu mULabhUta-svarUpe to jIva pote ja brahma che, ane A brahma svayaMprakAza che, piMDa ane brahmAMDa baMnenuM adhiSThAna (substratum), - eTale ke AdhArasthAna, AzrayasthAna che. piMDa (mAnava-zarIra) ane brahmAMDa(jagata), - e baMne to, tuM je - svarUpa che, te brahma para Aropa-mAtra che, ane eTale ja mithyA che. eka vAra, "huM ja te AtmA chuM' (kalAtmanA svayaMbhUtha), evI anubhUti thaI jAya, tyArapachI brahma para Aropita A baMnene, - piMDa ane brahmAMDane.A baMne upAdhione, saMgharI-sAcavI rAkhavAnI, ene vaLagI rahevAnI kazI ja jarUra nathI. A baMne, maLa-mUtrathI bharelAM mATInAM mATalAM jevAM che, eTale e baMnene to jeTalAM vahelAM tyajI devAya, emAM ja mokSArthI sAdhakanuM parama kalyANa raheluM che. pa30 | vivekacUDAmaNi Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokanAM trIjA ane cothA caraNa - "vahAptama upaSNAtuM cathatAM martamAiDavat '-mAM A akSaranAM cAra vAra thayelAM punarAvartanamAMno karNapriya prAsAnuprAsa-alaMkAra, AcAryazrInAM kAvyatvanAM pAsAMne sahajabhAve pragaTa kare che, e noMdhapAtra che. zlokano chaMda : anurupa (20) 291 cidAtmani sadAnande dehArUDhAmahaMdhiyam / nivezya liMgamutsRjya kevalo bhava sarvadA // 291 // zlokano gujarAtI pATha : cidAtmani sadAnane dehArUDhAmAMdhiyA nivezya liMgamutsaya kevalo bhava sarvadA II ra91 zlokano gadya anvaya : hArUDhAM mA~dhave salAnane vivAni nive, liMgaM utsRjya, sarvadA kevalo bhava // 291 // zabdArthaH mukhya vAkya : sarvadA jevo vi tevata eTale kaivalyasvarUpa, advitIya AtmasvarUpa. paramatattva sAthe ekarUpatA, aMtima sAyujaya, eTale ke mukti, mokSa. zrIsadguru ahIM ziSyane, teNe nakkI karelAM potAnAM jIvananAM parama dhyeyane, kaivalyane, eTale ke mokSane saMpanna karI levAno Adeza Ape che. paraMtu A to aMtima ane uttama prakAranI siddhi che. e pahelAM sAdhake A be gaNa siddhione paripUrNa karI levAno teozrI anurodha kare che : (1) sevA[DhAM gAMdharva sevAnandra vilAni nivezya | nivezya eTale sthApIne, sthira-svarUpe mUkIne. kone, kyAM, sthita karavAnuM che? mA~dhavuM huM-paNAnI buddhine, ahaMkArabuddhine. A buddhi kevI che? tehArakatAm dehamAM ArUDha thaI gayelI. eno kyAM niveza karavAno che ? vilAni citsvarUpa brahmamAM; ane A brahma kevuM che ? salAnanda . nitya-AnaMdasvarUpa; ane (2) li3chukhya liMga eTale sUkSma zarIra; ene kanphartha eTale choDI daIne. (291). anuvAda : dehamAM ArUDha thaI gayelI ahaMkAra-buddhine sadA-AnaMda-svarUpa ane cisvarUpa evA brahmamAM sthira karIne, ane sUkSma zarIrano tyAga karIne, sarvadA kevalyasvarUpa thaI jA. (291). TippaNa : "adhyAsa-nirUpaNane samApta karyA pachInA, A chellA thoDA zlokomAM, zrIsadgurue, saMsAranI kSudra-zullaka vastuomAMthI potAnAM cittane pAchuM kheMcI laIne, ziSyane, AtmaciMtana, brahmamAM sthira thavAnI kRtArthatA, vivekacUDAmaNi | pa31 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akhaMDabrahmabhAvamAM mauna, AtmAmAM svayaMbhAva, - vagere mokSaprApti tarapha laI jatA AdhyAtmika vicAro tarapha gati karavAno anurodha karyo che, temAM kaivalyasvarUpa banavAnuM A zlokamAMnuM sUcana, tenAM jIvanadhyeyane paripUrNa karavA mATenI eka prabaLa pUrvabhUmikA sarje che. kaivalyasvarUpa pAmavA mATenI be anivArya AvazyakatAo pratye gurajI ziSyanuM, ahIM, lakSa kheMce che : eka to, e ke "huM deha chuM', - evI samajaNamAnyatA-buddhi(gAMdhaN), ghaNA lAMbA samayathI, dehamAM, khUba UMDe sudhI, ArUDha thaI gaI hoya che, tene tyAMthI khaseDIne, pAchI kheMcI laIne, nitya-AnaMda-svarUpa ane cisvarUpa brahmamAM sthApita karavAnI che. ane bIjuM, "huM sUkSma deha rti chuM," - evI "aha-buddhino tyAga thatAM to, sthULa-sUkSma baMne dehamAMnI tenI "ahabuddhi, A rIte, pUrepUrI nAbUda thaI jatAM, pariNAma e niSpanna thaze ke "have to, huM kevaLa AtmA chuM,' - evI sudaDha pratIti mokSArthI sAdhakane thaze. ane A kevala-Atma-bhAva" eTale ja kaivalyasvarUpa (jevo bhava ), advitIya AtmasvarUpa, brahmasvarUpa ! zlokano chaMdaH anuSupa (291) : yatraiSa jagadAbhAso darpaNAntaH puraM yathA / tad brahmAhamiti jJAtvA kRtakRtyo bhaviSyasi // 292 // zlokano gujarAtI pATha : yaaSa jagadAbhAso darpaNA pura yathA tad brahmAhamiti jJAtvA kRtakRtyo bhaviSyasi ! 292 | zlokano gadya anvaya: yatra ( ) : tana-mana: pura yathA namAsa: (mati), ta6 "aa mAM (Hi)" rUti jJAtviI (-) jaiRtya viSyati || ra62 || zabdArtha : mukhya vAkya : - "tad mahaM (mi)' ti jJAtvA (7) taH viSyakiI "te brahma huM chuM', - ema jANIne tuM kRtakRtya thaI jaIza. kayuM brahma ? kevuM brahma ? yatra (jhaLi) : M-bA: pura yathA nAmAmA: (mati) | je(brahma)mAM A jagata darpaNamAM pratibiMbita nagaranI jema pratIta thaI rahyuM che te brahma huM chuM', - ema jANIne. (292) anuvAdaH je(brahma)mAM A jagata darpaNamAM pratibiMbita nagaranI jema pratIta thaI rahyuM che, "te brahma huM chuM', ema jANIne tuM kRtakRtya thaI jaIza. (292) pa3ra | vivecUDAmaNi Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: - brahma satye namaH miththA ! - "vedAnta darzananA A siddhAntane kendramAM rAkhIne, zrIsadguru, ahIM, ziSyane, tenAM jIvana dhyeyane saMpanna karIne, kRtArtha thavAnuM mArgadarzana Ape che. A dekhAtuM jagata to "mithyA' ja che, eno mAtra AbhAsa ja pratIta thAya che. (nA-mAsa: mati ). jagatanuM mULa adhiSThAna to brahma ja che. hakIkatamAM, jagata jevuM kazuM ja hotuM nathI, che ja nahIM. evuM ja jaNAya che te paNa Aropa ke AbhAsa ja che. Avo mithyA jagaduM-AbhAsa paNa, tenAM mULa adhiSThAnarUpa sarvadA-"satya evAM parabrahmamAM ja pratIta thAya che. ane AvI pratIti ke anubhUti paNa manuSyanI ajJAna-paristhitimAM ja thAya che; jagatanI AvI sattA'(Existence) paNa sAcI vAstavika ke haMmezanI(Permanent) nathI. vedAnta-darzananI paribhASAmAM jene "prAtItika" ke "prAtibhAsika' kahevAmAM Ave che, evI ja A "sattA' che. ane Avo je bhAsa che, AvI je "sattA' jonArane pratIta thAya che te paNa, sadA-satya svarUpa je adhiSThAna(parabrahma)mAM tejagata) che, tene lIdhe ja che. saMkSepamAM, jagatanI je "sattA' bhAse che, te brahmanI pratibiMbita "sattA" ja che, tenI potAnI nathI. - darpaNamAM dekhAtuM nagara, nagara-rUpe sAcuM hotuM ja nathI, e to mAtra darpaNamAMnuM pratibiMba ja che, evAM nagarane enuM potAnuM kahI zakAya evuM svataMtra astitva hotuM ja nathI, e to mAtra eka AbhAsa ke Aropa ja che. AvI upamA ApIne AcAryazrI jagatanAM mithyAtvane pratipAdita kare che. . paraMtu zlokanAM kendramAM rahelo tAtparyArtha to e che ke ziSya A vAta samaje ane "mithyA' jagatanAM adhiSThAnarUpa brahma vize, "te brahma huM chuM', - ema jANesamaje-svIkAre-AtmasAta kare, e ja enA manuSyajanmanI parama dhanyatA che, kRtArthatA che, kRtakRtyatA che. ' eTale mahattva to, zlokamAMnA rUti "jJAtvA' - e zabdo vaDe sUcita AtmajJAnanuM ja che; - jeno prakAza lAdhatAM, jagatarUpI pratibiMba kyAMya adazya thaI jAya ane rahe mAtra eka ja satya, parabrahmarUpI darpaNa ! | zlokano chaMda : anurupa (292). 293 yat satyabhUtaM nijarUpamAdyaM - cidadvayAnandamarUpamakriyam / tadetya mithyAvapurutsRjaitat zailUSavad veSamuttamAtmanaH // 293 // vivekacUDAmaNi | pa33 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha: yat satyabhUta nijarUpamAdya cidayAnandamarUpamakriyam tadatya mithyAvapurutsarjata zailUSavad veSamuttamAtmanaH | 293 * zlokano gadya anvaye : vat satyamUrta vid gadaya-mAnavuM 3 jiye, - tad AdyaM nijarUpaM etya, zailUSavad upAttaM veSaM AtmanaH etad mithyAvapuH utsuna // 213 || zabdArtha : mukhya vAkya : AtmanaH pa miththAva3rRA3nTranA eTale choDI de, tyajI de. zuM choDI devAnuM che? tat miththAvapuH | AtmAnA A zarIra-vagere mithyA veSane. A veSane zAnI jema choDI devAno che ? - zetUSava6 3pAtta veSe | zaitUSa eTale naTa, abhinetA, bhavaiyo; rUpAd, - dhAraNa karelo; naTa jema pote, apekSA pramANe, dhAraNa karelA veSane choDI de tema. pelAM "tyAga (urjuna) pahelAM zuM prApta karavAnuM che? zuM pAmI levAnuM che ? - tad bhAdya nikUpa patya | potAnAM mULa svarUpane prApta karavAnuM che. potAnuM te nija svarUpa kevuM che ? tenAM A cha vizeSaNo che : (1) satyamUtama ! satya, haMmeza mATe satya banI raheluM, (2) vita - caitanya, ci-rUpa, caitanyasvarUpa; (3) gaDhayama | - advitIya; jenA pachI anya kaMI "bIjuM nathI evuM, ajoDa; (4) mAnandam ! - AnaMda-svarUpa; (5) phUpam rUpa-rahita; ane (6) kriyA-rahita, niSkriya. (293) AvAM Adya nija svarUpane prApta karIne, mokSArthI sAdhake, pelAM miththA zarIrane choDI devAnuM che; evo Adeza zrIgurujI ziSyane Ape che. (293) . anuvAda : je satya-svarUpa, caitanya-svarUpa, advitIya, AnaMda-svarUpa, rUparahita ane kriyA-rahita che, tevuM potAnuM mULa svarUpa prApta karIne, naTa jema pote dhAraNa karelA veSane choDI de che tema, AtmAnA A (dahAdi) asatya veSane tuM choDI de. (23) TippaNa : A zlokamAM prayojavAmAM AvelI, abhinetA(Actor, zaitUSa)nI upamA, kharekhara aucityapUrNa(Proper), sacoTa(Apt), sUcaka(significant) ane abhivyaMjaka(Expressive) che : abhinaya e abhinetAno vyavasAya che. roja rAtre thiyeTaramAM jaIne, nATakamAM potAne soMpAyelA pATha(Role)ne anurUpa te veSabhUSA karato hoya che, tenA mATe e anivArya che. paraMtu moDI rAtre nATaka pUruM thAya ke tarata ja, rnepathyamAMnA grIna-rUmamAM jaIne, potAnA pAThanI apekSA pramANe pa34 | vivekacUDAmaNi Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teNe je veSa dhAraNa karyo hoya che tene (mAtmanaH 3patti veSa) te dUra karI de che (3skRti). AnuM kAraNa e hoya che ke tene pUrepUro khyAla hoya che ke raMgabhUmi para rAjAno pATha bhajavanAra pote naTa(nUpa) nathI, paraMtu dunvayI vAstavika jIvanamAM jIvanAra ane abhinetA tarIkeno vyavasAya karato "azaraphakhAna'-nAmano eka mANasa che ! A saMsAramAM janmIne, potAnuM potAne bhAge AvatuM, jIvana jIvanAra dareka manuSyanuM paNa, sUkSma ane UMDI dRSTie joIe-vicArIe to, basa, AvuM ja che : aMgreja nATyakAra-mahAkavi zephaspIare tenAM eka nATakamAM samucita vidhAna karyuM che ke A jagata eka raMgabhUmi che ane badhAM mANaso, izvara-rUpI nirmAtAdigdarzaka temane sopelAM bhinna bhinna pATho (Roles) ja bhajavatA hoya che ! A vidhAnano marma e che ke "A saMsAramAM huM je kAMI chuM, je kAMI karI rahyo chuM te, dehAdinI upAdhi dhAraNa karanAra jIvAtmA chuM ane parabrahma soMpelA, naTa samAna jIvAtmA tarIke mAre mAro pATha (Role) bhajavavAno che, paraMtu huM mULabhUta samyapha dRSTie te "naTa' nathI, mane ahIM mokalanAra pelA mahA-digdarzaka evA parabrahmano ja eka aMza chuM; are, mAtra aMza ja nahIM, mAruM e ja Adya nijasvarUpa (tad gAdya ninakUpa) che : A to mArA AtmA mATenuM asatya zarIra (maMtma: patanuM mithyavipu) che. sthULa-sUkSma-kAraNa-zarIrarUpI A to meM dhAraNa karelo mAtra veSa (3pAttaveSa) ja che. nATakamAMnA naTanI jema, A veSabhUSA to nATaka-pUratI ja hoya che, eno kazo moha ja na hoya. A vezabhUSAne tyajI daIne (utkRSa), mAre to mArAM te mULabhUta satyabhUta brahmasvarUpane ja prApta karI levAnuM (patyo che." sAcA ane saMniSTha mumukSue eka vAta nizcita-svarUpe samajI levAnI che ke parama ane carama evo cotho mokSa-puruSArtha e kAMI mRtyu pachInI ja gati nathI; jIvanI mumukSA jo saMpUrNarIte utkaTa ane AtmIyatA-sabhara hoya to, mRtyu pahelAM, jIvatAM chatAM paNa, te mukti pAmI zake. AvA dhanya jIva mATeno zabda che "jIvanmukta" ane A ja graMthanA aMtabhAgamAM, AvA "jIvanmukta"nuM savistara svarUpa-varNana karavAmAM AvyuM che. zlokano chaMda : upajAti (293) : 294 sarvAtmanA dRzyamidaM mRSaiva naivAhamarthaH kSaNikatvadarzanAt / vivekacUDAmaNi | pa35 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnAmyahaM sarvamiti pratItiH kuto'hamAdeH kSaNikasya siddhyet // 294 // zlokano gujarAtI pATha : sarvAtmanA dezyamidaM mRrthava naivAhamartha kSaNikatvadarzanAtuM jAnAmyAM sarvamiti pratItiH kutoDahamAde: kSaNikasya sidhdha II 294 || zlokano gadya anvayaH daMDUSe () kSaNavarNanAt sarvAtmanA pRSA, parva (mati) | () tat "mAM"artha gva ( ta), (thata:) kSaNa maheM-bA: 'marda sarva nAnAma' ti prItiH zui: ziSyata ? ra64 | zabdArtha : mukhya vAkya : kaiM () kSArvarsanA sarvAtmanA. mRSA parva (d) | dRzya eTale "mAtra dekhAtuM paraMtu kharekhara to astitvavinAnuM; ane AvuM "dezya" eTale jagata; sarvAtmanA eTale sarva prakAre, saMpUrNa rIte; mRSA eTale mithyA, asatya, khoTuM; kSaNavaMdanA - enI kSaNiktA spaSTa jovAmAM Ave che tethI; A dazya" jagata, enI kSaNikatA saMpUrNarIte, spaSTa, jovAmAM Ave che e kAraNe, sarva prakAre mithyA ja che. ane AthI ja (tamA, tatra, ta6) "i"kaI ra Ava (thAna) | te "ahaM'-no, "ahaM'zabdano, 'ahaM' evA madano, "ahaMkArano, tattvArtha banI zake nahIM; (rAya) kSavica mAM-bA: 'mAM sarva jJAnAmi ti pratItiH suta: sita ? | - AvA kSaNika ahaMkAra vagerene "huM badhuM jANuM chuM', - evI pratIti kyAMthI siddha thaI zake ? (294) anuvAda : A dRzya jagata, enI kSaNiktA spaSTa jovAmAM Ave che tethI. sarva prakAre mithyA ja che. (ane A ja kAraNe) te "ahaM' zabdano tattvArtha banI zake nahIM : kSaNika ahaMkAra vagerene "huM badhuM jANuM chuM', - evI, pratIti, kyAMthI siddha thAya ? (294). TippaNa: ahama eTale zuM? sAcA "ahaM'-nuM, eTale ke "ahaMkAra'nuM svarUpa, A zlokamAM, samajAvavAmAM AvyuM che. A jagata kSaNika che, enI kSaNiktA spaSTa jovAmAM Ave che (kSaNivarNanAta). e kAraNe te pUrNapaNe (sarvAtmanA). mithyA ja che (kRSA parva gati ). AvAM jagata mATe maheM-zabda kema prayojI zakAya ? je pote ja kSaNika che, mithyA che, anitya che, asatya che, te, A jagata, marda-zabdano tattvArtha kadI paNa banI zake nahIM. Avo "ahaMkAra' zabda jagata mATe prayojI zakAya nahIM : jagata ane ahaMkAra, baMne pote to kSaNika, pa36 / vivekacUDAmaNi Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdita ane paricchinna che; to pachI huM badhuM jANuM chuM', - evuM jJAna (36 sarva nAnA iri prIti) tene kevI rIte, kyAMthI, siddha thAya ? (suta: sidhyet ?) TUMkamAM, graMthakArane je kathayitavya ahIM abhipreta che te e ke sAco mahaM. jagata ke dehAdi jevAM anitya ane upAdhigrasta tattva mATe prayojI zakAya nahIM. sAco marda to, je satya, nitya, bhAvasvarUpa ane sarvakAlIna che, te AtmA ja hoI zake. mahama-evo uccAra-udgAra ('ahaMkAra) to tene ja zobhe, tenA mATe ja yathArtha gaNAya, je, "huM"--evuM uccAraNa karavA mATe sadA sarvadA astitva dharAvato hoya. ane Avo adhikAra to AtmA sivAya anya koIne hoI zake ja nahIM. ahaMkAra'-zabdanA artha vize kazI gerasamajUtI athavA kazo goTALo na thAya, e udezane lakSamAM rAkhIne, ATalI spaSTatA Avazyaka bane che ke ahIM, A zlokamAM "azabda, e zabdanA sAmAnya pracalita "abhimAna', Pride athavA Ego, - evA anucita arthamAM, prayojAyo nathI : "huM kartA chuM, huM bhoktA chuM", - evo abhigama, eTale ke "abhimAna" avazya, anucita che : paraMtu mULa "ahaM' zabdano tattvArtha to, AdhyAtmika saMdarbhamAM, sadA-sarvadA "sa", eTale ke haMmeza astitva dharAvatA evA nitya AtmA mATe, ucita arthamAM ja prayojAyo che. zlokano chaMda upajAti (294) 295 ahaMpadArthastvahamAdisAkSI nitya suputApa mAvatanAt | brUte hyajo nitya iti zrutiH svayaM tat pratyagAtmA sadasadvilakSaNaH // 295 // zlokano gujarAtI pATha : ahapadArthasvahamAdisAkSI nityaM suSuptAvapi bhAvadarzanAtu bUte zrejo nitya iti zrutiH svayaM tatu pratyagAtmA sadasavilakSaNaH || ra95 II zlokano gadya anvaya : suSunI pa pAvarjanAta, "mA~" -pa-artha: (mAtmA) hu nitya "ma" -mari-sAkSI (pti) | 'manaH nitya di ti vivekacUDAmaNi / pa37 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiH svayaM brUte, tat pratyagAtmA sad-asad-vilakSaNaH asti // 295 // | zabdArtha : mukhya vAkya : "mAM" - 8-artha (mAtmA) hu nitya "mAM"mAri-sAkSI (2 pti) | - bIjI vAra prayojAyelA "da" zabdano artha, ahIM, "ahaMkAra che; jyAre prathama vAra prayojAyelA ""pUrva-artha" zabdano artha, "aha"e padanA sAcA artharUpa, - "AtmA" che; kAraNa ke te "nitya che ane suSuptimAM paNa tenuM astitva (mAvo jovAmAM Ave che (rAta). vaLI, A mahaMpavArtha, eTale ke "aha"-e padanA tattvArtha-rUpa AtmA, "ahaMkAra"vagereno sAkSI (mahaM-mAhi-sAkSI mati ) che. "A AtmA aja (eTale ke ajanmA, janmarahita) ane nitya che, ema zruti pote kahe che - (3mana: nitya rUti kutiH svayaM jhUre ane A ja AtmA vyaktigata AtmA(tanuM pratyakaIbhA)rUpe aMtaramAM vase che tathA te sat ane asat baMnethI vilakSaNa che, bhinna che (6aNadu-vinakSaNa gati ). (25) anuvAdaH "ahaM' zabdanA tattvArtha-rUpa AtmA to nitya che ane ahaMkAra' vagereno sAkSI che, kAraNa ke suSuptimAM paNa tenuM astitva hoya che, ema jovAmAM Ave che. vaLI, A AtmA aja ane nitya che, ema zruti pote kahe che. ane, A ja AtmA vyaktigata-AtmArUpe aMtaramAM vase che ane te sad ane asad baMnethI bhinna che. (295). TippaNa: gayA zlokanAM TippaNane aMte, je spaSTatA UmeravAmAM AvI che, tenuM samarthana(confirmation) A zlokamAM maLI rahe che : ahIM marda-zabda be vAra prayojAyo che, paraMtu marda eTale "huM" evAM sarvanAma(Pronoun)ne lakSamAM rAkhIe, eTale te tarata ja spaSTa thaI jAya che ke prathama vAra prayojAyelA hiM- eTale ke "ahaMkAra' zabdano tattvArtha eTale "AtmA', ane A "AtmA' to bIjI vAra prayojAyelA ahaM--eTale "ahaMkAra' vagereno sAkSI che. AnuM kAraNa e che ke suSupti eTale kazA paNa anubhava vinAnI avasthA, ane chatAM AvI avasthAmAM paNa A "AtmA'nuM astitva spaSTa jovA-jANavAmAM samAvadarzanA) Ave che. "AtmA'nAM AvAM svarUpa vizenI viziSTatAnuM pramANa ApaNane kaThopaniSadanAM A zrutivacanamAM maLI rahe che : - mano nityaH zAzvatoDya purANa | 2, 18 | ("A AtmA ajanmA, nitya, zAzvata ane purANa che.") ane A ja zruti-maMtrane gItAmAM (2,20) paNa akSarazaH avatAravAmAM Avyo che. Ano tAtparyArthi e che ke "aha' zabdanA sAcA artharUpa, tattvArtha-rUpa, A pa38 | vivekacUDAmaNi Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA mAtra 'ahaMkAra'-vagereno ja nahIM, paraMtu sauno aMtaryAmI che, sAkSI che, te ja vyaktigata AtmA, eTale ke pratyagAtmA-rUpe aMtaramAM vase che ane satasat eTale ke vyakta-avyakta ane kArya-kAraNathI bhinna che. Ama, kSaNika ane paricchinna 'ahaMkAra' tathA 'ahaM'-zabdanA tattvArtharUpa, aja-nitya-zAzvata, aMtaryAmI ane sarva-sAkSIbhUta, sAcA-'ahaM" evA 'AtmA' vaccenA taphAvatane lakSamAM letAM, prasiddha ane pracalita evA 'ahaMkAra'nuM svarUpa spaSTa thaI jAya che. zlokano chaMda : upajAti (295) 296 vikAriNAM sarvavikAravettA nityo'vikAro bhavituM samarhati / manorathasvapnasuSuptiSu sphuTaM zlokano gujarAtI pATha : puna: punaTTamasattvametoH // 266 // vikAriNAM sarvavikAravettA nityoDavikAro bhavituM samahata / manorathasvaprasuSuptiSu sphuTa punaH punardaSTamasattvametayoH // 296 // zlokano gadya anvaya : vidyAriLAM sarvaviAravettA nitya: aviA (2) vituM samahaMti / tayo: (dRzyapavArtha-gAyo) asatyaM manoratha-svapnasuSuptipu puna: puna: spaSTa dRSTam // 266 // zabdArtha : mukhya vAkya : viAiM sarvaviAvettA nitya: aviAra (4) mavituM samahati| viArin eTale vikAra pAmanAra, pratikSaNa parivartana pAmanAra, paLe paLe badalAtI vastu-vyakti; AvAM vikAra pAmanArAM tattvonA sarva vikA2ono jANanAra (vettA) pote to nitya ane nirvikAra (aviAya) ja hovo joIe, hoI zake, hovAne lAyaka che. yo: (dRzyapavArtha-ahaMkArayo:) asattva punaH puna: zue aem| yoH A baMne, - eTale ke zarIra tathA ahaMkAra,nuM asattva eTale mithyApaNuM, asatya-hovApaNuM, manoratha eTale manorAjya, svama ane suSuptisamaya daramiyAna vAraMvAra, pharI pharIne, spaSTa jovAmAM Ave che. (296) anuvAda : paLe paLe parivartana pAmanArAMo(ahaMkAra vagere)nAM sarva vivekacUDAmaNi / 539 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartanono jANanAra (AtmA) to nitya ane nirvikAra ja hoI zake : (zarIra ane ahaMkAra) A baMnenuM mithyApaNuM manoratha-svapra ane suSuptinA samaya daramiyAna vAraMvAra spaSTa jovAmAM Ave che. (296) TippaNa : brahmAMDamAM je prANI ane padArtho janmyAM che, te to satata ane svAbhAvika rIte vRddhi-kSaya vagere vikArono bhoga bane che; emanAM AvAM vikAroparivartano-pheraphAro svabhAvagata ane anivArya che; paraMtu AvAM sarva parivartanono jANakAra, eTale ke emano dRSTA-sAkSI evo AtmA pote to nitya, nirvikAra, aphara ane aparivartanazIla ja hoya, e hakIkata ucita ja hoI zake, ema hovuM ja yogya che (samadaMti, samR+ahaMti). jJAtA ane jJeya, e baMne vacceno A taphAvata svAbhAvika, samucita ane apekSA pramANeno che. Ama hovAnuM kAraNa zuM ? e ja ke zarIra (sthUla ane sUkSma baMne prakAranAM zarIra), sarva dazya padArtho ane ahaMkAra vagere mithyA che, asat che, e to manoratho eTale ke manamAM satata cAlI rahelA kAlpanika vihAro-manovihAro, manorAjyo, manorathonI paristhitio ane svapra tathA suSuptinI avasthAo daramiyAna, vAraMvAra, avAranavAra, sAphasApha jovAmAM Ave che. Ama, zarIra ane ahaMkAra vagerenI upasthiti-anupasthiti, emanuM hovuMna-hovuM, e to sarvavidita ane suprasiddha che; ane A badhAM satata parivartanazIla tattvonAM parivartanono jANanAra evo AtmA pote to aparivartanazIla, nirvikAra ane nitya hoya, e to saMpUrNarIte nyAyocita che, kAraNa ke Ama hoya to ja te AtmA jJAtA banI zake, sAkSI rahI zake. zlokano chaMda : upajAti (296) 297 ato'bhimAnaM tyaja mAMsapiNDe piNDAbhimAninyapi buddhikalpite / kAlatrayAbAdhyamakhaNDabodhaM zlokano gujarAtI pATha : jJAtvA svamAtmAnamupaihi zAntim // 297 // ato'bhimAne tyaja mAMsapiNDe piNDAbhimAninyapi buddhikalpite / kAlatrayAbAdhyamakhaMDabodha jJAtvA svamAtmAnamupaihi zAntim // 297 // 540 | vivekacUDAmaNi Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya avaya : mataH mALe vRddhi upac-manini api, abhimAnaM tyaja, svaM AtmAnaM kAlatraya-abAdhyaM akhaNDabodhaM (ca) jJAtvA, zaniM 3pari | 267 || zabdArtha: mukhya vAkya : zAnti di kari (35+rU eTale pAmavuMpahocavuM-prApta karavuM, e dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa) prApta kara, pAma; zrIgurujI ziSyane anurodha kare che ke, - "tuM zAMti prApta kara." paraMtu AvI zAMti prApta karatAM pahelAM, teNe be prakriyAo saMpanna karavAnI rahe che, - eka choDI devAnI (tyA che, ane bIjI, jANI levAnI (jJAtvA). zuM choDI devAnuM che ? - pimAne tyA | abhimAnano tyAga kara, ene tyajI de. A "abhimAna' zAnuM che? A pramANe be-mAM : (1) mAMfpamAMsanAM piMDarUpa sthULa zarIramAM; ane (2) dvityuitte paDDa-mamanina mapi / dehanA abhimAnI evA "ahaMkAranAM huM-paNAMmAM. A huM-paNuM kevuM che? buddhi vaDe kalpavAmAM AveluM. have, jANI levAnuM (jJAtviA) zuM che ? - vaM mAtmAnam | - tArA potAnA AtmAne. A AtmAne kevAM svarUpe jANavAno che ? A be vizeSaNo pramANe : .(1) vaInatraya-mAdhyama | traNeya kALamAM abAdhya, eTale ke trikAlAbAdhita; ane (2) aggodhama - akhaMDa jJAnasvarUpa. ataH eTale AthI, A kAraNe; A pahelAMnA thoDA zlokomAM apAyelA upadezane jANIne, samajIne, ene AtmasAt karIne. (297) - anuvAda : AthI, mAMsanAM piMDarUpa evAM sthULa zarIramAM ane buddhie kalpelAM zarIranAM abhimAnI evAM ahaMkAramAMnA huM-paNAMne paNa tuM choDI de. tArA potAnA AtmAne traNeya kALamAM abAdhya ane akhaMDa jJAna-svarUpa jANIne, tuM zAMti prApta kara. (297) : TippaNa : A pahelAMnA traNa zloko(294-295-296)mAM "ahaMkAra'nuM svarUpa samajAvavAmAM AvyuM che, enI sAthe sAthe ja, zarIra ane "ahaMkAra' pratye, ajJAnane kAraNe utpanna thayelI Atmabuddhine choDI devAnI paNa zrIsadguru dvArA sUcanA ApavAmAM AvI che. have, gurujI, ziSyane, AvA upadezanAM pariNAma-svarUpa (ata:), be mahattvanAM pUrva-kAryone paripUrNa karIne, tyArapachI, tenA mATenAM dhyeyarUpa evI zAMti pAmavAno anurodha kare che : zAti naidi paraMtu AvI zAMti kaMI sAva sulabha nathI. je "AtmA' nathI paraMtu "anAtmA' che evA mAMsapiMDa samAM sthULa zarIramAMnA, sAcAM nahIM paNa mAtra buddhie ja kalpelA evA, zarIranA abhimAnI ahaMkAramAM paNa huM-paNAMne teNe choDI devAnuM vivekacUDAmaNi | 541 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. AmAM ene takalIpha na paDavI joIe, kAraNa ke ahaMkAranuM mULabhUta svarUpa A pahelAMnA traNa zlokomAM spaSTarIte ane enI sAthe saMkaLAyelAM sarva pAsAM sahita nirUpavAmAM AvyuM che. ane zAMti pAmatAM pahelAM, teNe potAnA AtmAnI be viziSTa bAbato jANI levAnI rahe che : (1) bhUta, vartamAna ane bhaviSya, - e traNeya kALamAM ene bAdhita karI zake evuM kazuM ja nathI, e sarva-bAdhA-rahita che, trikAlAbAdhita che; ane (ra) e akhaMDa jJAnasvarUpa che, saMpUrNa ane mUrtimaMta jJAnamAtra che, bodhamAtra che. basa, ATaluM niSThApUrvaka saMpanna karavAmAM Ave eTale, sAdhaka mATe zAMti pAmavAmAM kazo ja aMtarAya na rahe. e zAMti, pachI to, pUrNa ane parama ja hoya, - gItA kahe che tevI "naiSThikI". (5, 12) mokSa e AtyaMtika sukha che, paNa zAMti enI pUrvabhUmikA che. AthI ja gItA che ke "azAMta' hoya tene AvuM sukha na maLe : mInA sutA suham II 2, 66 che . zlokano chaMdaH upajAti. (27) 298 tyajAbhimAnaM kulagotranAma -rUpAzrayeSvAdazavAzriteSu / liMgasya dharmAnapi kartRtAdI ' -tyavavA mavA susvarUpa che 218 | zlokano gujarAtI pATha : tyajAbhimAna kulagotranAma -rUpAzrayethvAddhazavAzriteSa liMgamya dharmAnapi katAdI -tyakatA bhavAkhaMDasukhasvarUpa / ra98 , zlokano gadya anvayaH (satara) mArka-va-AziSa suta-gotra-nAma-rUpaaashryessu abhimAnaM tyaja / liMgasya kartRtAdIn dharmAn api tyaktvA GusuvasvarUpa: mava || ra18 || zabdArtha H zlokamAM be svataMtra vAkyo che : (1) (:) pamAne tyA ! AthI, A pahelAMnA zlokomAM nirUpita vAtone lakSamAM rAkhIne, tuM tAruM abhimAna choDI de. kyAM abhimAnane choDavAnuM 542 | vivecUDAmaNi Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che? -gotra-nAma-rUpa- (manA tyA) | kuLa, gotra, nAma, rUpanAM Azraye rahelAM abhimAnane tyajI de. A kuLa, gotra vagere kevAM che? mArkazava- tevuM I - eTale tAjAM, hamaNAM ja maraNa pAmelAM; AvAM maDadAM jevA sthULa zarIranAM AdhAre rahelAM. (2) gsrusvarUpa: bhava | suha eTale AnaMda; akhaMDa-AnaMdasvarUpavALo tuM thA. Avo thatAM pahelAM zuM karavAnuM che? caNavA - choDI daIne, tyajIne. zuM choDavAnuM che? liMkAstha rRtAtIna dhana : (cAra) I f eTale liMga-zarIra, sUkSma-zarIra; sUkSma zarIranA kartutva-bhoknatva vagere dharmone paNa (choDIne). (298) anuvAda : (AthI) tAjAM maDadAM jevAM A sthULa zarIranA Azraye (AdhAre) rahelAM kuLa, gotra, nAma ane rUpa vizenAM abhimAnane tuM choDI de. vaLI, sUkSma zarIramAM AropAyelA kartutva-bhostRtva vagere dharmone paNa tyajI daIne, akhaMDaAnaMda-svarUpavALo tuM banI rahe. (298) TippaNaH ahaMkAranAM svarUpanuM nirUpaNa karyA pachI, e nirUpaNamAMnI carcAne lakSamAM rAkhIne, zrIsadgurue, ziSyane, gayA zlokamAM, zAMti pAmavAno anurodha karyo hato; e ja pramANe, ahIM, A zlokamAM, tene akhaMDa-AnaMda-svarUpa banI rahevAnuM sUcavyuM che. paraMtu jema zAMti-prApti sAva sulabha nathI ema ja, akhaMDa AnaMda-svarUpa banI javAnuM paNa kAMI DAbA-hAthano khela' nathI ! AvAM sadbhAgyanI prApti pahelAM paNa, enA mATe sAro evo bhoga ApavAno rahe che : A baMne zlokomAM, gurujIe, ziSyane, zAMti ane akhaMDa AnaMda jevI amUlya paristhitinI prApti mATe, evI ja, choDavI-agharI evI, paristhitiono tyAga karavA sUcavyuM che, e hakIkata manuSya-jIvananA eka aphara-aTala niyama pratye ApaNuM sahanuM dhyAna kheMce che : ane e niyama eTale A H kazuM tyajyA vinA anya kazuM prApta thaI zakatuM nathI. TUMkamAM, dareka prApti mATe enuM mUlya cUkavavuM te anivArya che, jIvanamAM kazuM maphata ke niHzulka maLatuM nathI ane ahIM to, parama zAMti ane akhaMDa AnaMda jevI durlabha sthitine meLavavAnI vAta che, eTale enI kiMmata paNa eTalI ja bhAre-moTI hoya ne ! zarIra-Indriyo-ahaMkAra vagere AtmA nathI, paraMtu "anAtmA' che; eTale paramAtmAnAM nAma sAthe saMkaLAyelA akhaMDa "AnaMdane prApta karavo hoya to, skUla zarIra sAthe saMkaLAyelAM nAma-rUpa-kuLa-gotra vagerenAM ane sUkSma zarIramAM vivecUDAmaNi / 543 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AropAyelAM "huM kartA chuM, huM bhoktA chuM", - evA dharmone to choDavA ja paDe. ane A "tyAga ane prApti, - e baMne vastuone paraspara sAma-sAme mUkIe to tarata ja khyAla AvI jAya ke 'tyAga" kevI kSudra-zullaka-sastI cIjono che ane prApti kevI mahattvanI-mUlyavAna sthitinI che ! saMsAra-vyavahAranAM kaLaNamAM gaLakAM khAtAM ajJAnIo sivAya, A "vinimaya'(Exchange)ne koI "khoTano sodo' kahI zake nahIM ! sAcAM jIvanamUlyone na samajI zake evA, AvA, buddhihInone anulakSIne ja, AcAryazrIe, sthULa zarIra mATe, 'tAjAM zaba" (mArkazava) jevo zabda prayojyo che, emAM kevuM ane keTaluM badhuM aucitya che ! ane jIvatAM zarIra mATe AvuM sAmya to, saMsArane atikramIne, enI pelI pAranAM zAzvata astitvanuM darzana karI zakanAra, AcAryazrIne ja sUjhe ! ane AtmAnAM "akhaMDa AnaMdanI anubhUtinA AsvAdane paNa, temanA sivAya bIjuM koNa, pArakhI zake ? zlokano chaMda upajAti (298) 299 santyanye pratibandhAH puMsaH saMsArahetavo dRSTAH / teSAmekaM mUlaM prathamavikAro bhavatyahaMkAraH // 299 // zlokano gujarAtI pATha : sattvaje pratibandhAH puMsa saMsArahetavo daSTA teSAmekaM mUla prathamavikAro bhavatyahaMkAraH | ra99 . ' zlokano gadya anvaya : pusa: saMsAraheta: pratibandhAH vRSTI: satta, (7i) teSAM parva mUrva prathavA : madAra: mati ra00 || zabdArtha : A zlokamAM, ekabIjA para AdhAra rAkhatAM, be vAkyo A pramANe che : (1) j: saMsArahetA ane prativazvA: DU: satti / pratibdha eTale vipna, naDatara, aMtarAya. : - manuSyane, eTale ke jIvane, jIvAtmAne manuSyane saMsAranAM kAraNarUpa bIjAM (aneka) vino jovAmAM AvyAM che, najare paDyAM che; ane (2) (vuiM) teSAM parva mUrva prathamavAra ahaMkAraH bhavati / prathamavikAraH ekaM mUlaM paraMtu te baghAMnu mAtra bhUNa kAraNa "ahaMkAra'-nAmano vikAra che. (299). anuvAda : manuSya mATe saMsAranAM kAraNarUpa bIjAM (aneka) naDataro jovAmAM AvyAM che; paraMtu) te sarvanuM ekamAtra mULa(kAraNa), prathama-vikAra jevo "ahaMkAra' che. (299) 544 | vivekacUDAmaNi Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : chellA thoDA zlokothI jenAM svarUpanI carcA cAlI rahI che, te ahaMkAra'nAM eka atyaMta jokhamakAraka pAsAM tarapha zrIsadguru ziSyanuM ahIM dhyAna kheMce che. jIva saMsAramAM janme che ane saMsAra tene eka baMdhanarUpe vaLage che, enAM aneka vividha kAraNo che, ane AvAM badhAM aMtarAyonI carcA, zAstromAM tathA darzanomAM, savistara, karavAmAM AvI che. TUMkamAM, jemanAM mana ane manazvayu khullAM che evA jJAnIo to, A vAta jue che ane jANe che (TU:). paraMtu te sahu eka bAbata vize ekamata (Unanimous) che, ane te e ke badhAM kAraNonuM ekamAtra mULa kAraNa ( mUtre prathamava:) "ahaMkAra' che. ahaMkAra' mATe AvA abhiprAyanuM kAraNa e che ke te mAyAnuM sauprathama kArya che : indriyonAM karmo, hakIkatamAM, sAcAM karmo nathI, paraMtu ajJAnane kAraNe jIvAtmA, deha-Indriyo-mana-prANa vagere "anAtmA' jevAM tattvomAM Asakta banIne temanA pratye "ahaM' "mama'-bhAva seve che, potAne e karmono "kartA samaje che, eTale e ja karmonA bhoktA tarIke tene vAraMvAra janmavuM paDe che ane kartutvabhoitvanuM A cakra jyAM sudhI cAlyA kare tyAMsudhI, Avo manuSya (pula:) mAyAnAM mULa ane sauprathama kArya jevA A "ahaMkAranA sakaMjAmAMthI chUTI zakto nathI. Ama, ajJAna-ahaMkAra'-saMsAranuM eka avirata viSa-cakra (Vicious Circle) manuSya mATe cAlyA kare che. zlokano chaMda : gIti. (ra99) 3OO yAvat syAt svasya sambandho'haMkAreNa durAtmanA / tAvanna lezamAtrApi muktivArtA vilakSaNA // 300 // zlokano gujarAtI pATha : thAvat syAt svasya sambandhoDahaMkAreNa durAtmanA ! tAvaza lezamAtrApi mukitavArtA vilakSaNA || 300 || zlokano gadya anvaya : yAvat (manuSya, gIvAtmana:) surAtmanA ahaMkAreNa sambandhaH syAt, tAvat vilakSaNA muktivArtA lezamAtrA api na ati | rU00 zabdArtha : vAva-tAMvat ! eTale "jyAMsudhI tyAM sudhI", evI vAkyaracanA ahIM che : "jyAM sudhI zuM hoya? thAvat svastha (manuSya), nIvAtma:) durAtmanA mahaMwAre sakhtabdha thAt | jyAMsudhI "duSTa (kuAtmanA) evA "ahaMkAra' sAthe pharmA - 35 vivekacUDAmaNi | 545 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAtmAne potAne saMbaMdha (cAlu) hoya - 'tyAMsudhI' zuM hoya ? tAvat vijJakSaLA muSThivArtA lezamAtrA api na asti / mutti eTale (mokSa) ane (vArtA) eTale vAta, sthiti, vicAraNA, vibhAvanA. vijJakSaLA eTale virala, nirALI, viziSTa, nokhI-anokhI. tyAMsudhI, mukti jevI nirALI muktinI jarA paNa AzA na rAkhI zakAya. (300) anuvAda : jyAMsudhI (manuSyano) potAno, duSTa (evA) 'ahaMkAra' sAthe saMbaMdha hoya, tyAMsudhI mokSa jevI viziSTa sthitinI lezamAtra paNa zakyatA Hell. (300) TippaNa eka mahA-'anartha'(Great Evil) tarIke, 'ahaMkAra'nAM anusaMdhAnamAM, je vAta gayA-chellA zlokanAM TippaNamAM kahevAmAM AvI che, te ja vAta, ahIM graMthakAre zlokanA mukhya mAdhyama dvArA kahI che. A vAta savizeSa dhyAnapAtra eTalA mATe banI rahe che ke 'ahaMkAra' mATe 'durAtmA' jevuM samucita chatAM aMtima-kakSA(Extreme)nuM vizeSaNa prayojatAM paNa graMthakAra acakAyA nathI ! ane e ja rIte, 'jyAMsudhI-tyAMsudhI' (yAvat-tAvata) jevI atyaMta sacoTa vAkya-racanAnA prayoga dvArA, 'ahaMkAra' sAthenA jIvAtmAnA saMbaMdhanAM sunizcita duSpariNAma vize graMthakAra potAno spaSTa abhiprAya ApI de che. aMgrejI kahevata, - A man is known by the company the keeps" to pramANamAM haLavI kahevAya, kAraNa ke potAnAM saMbaMdha-sobatane kAraNe (athavA 'pariNAme') mANasa, mAtra 'oLakhAya' che. paraMtu ahIM A 'duSTa' 'sobata (sambandhaH)' to manuSyanAM jIvana-maraNano savAla banI jAya che ! sajjana paNa jo durjananA saMbaMdhamAM cAlu rahe to, durjana to kadI sudhare nahIM, paraMtu sajjana to jarUra bagaDe ! ane ahIM, 'ahaMkAra' jevA durjana sAtheno saMbaMdha to, manuSya mATe, eTalo badho khataranAka e arthamAM che ke te enI eka ja jiMdagIno bhoga nathI leto, paraMtu jyAMsudhI A 'duSTa' saMbaMdhano 'vaLagADa' cAlu rahe tyAMsudhI, enI aneka janmonI paraMparA para eno duSprabhAva cAlu rahe. sAdhaka potAnI mokSa-prApti-sAdhanAmAM game teTalo saMniSTha hoya, paraMtu jyAMsudhI 'ahaMkAra' sAtheno eno saMbaMdha cAlu rahe tyAMsudhI, AcAryazrInA potAnA ja zabdomAM, enuM punarapi nananaM, punarapi maLam |-nuM duzcakra satata, aNa-aTakyuM, cAlu ja rahevAnuM ! mokSaprAptinuM enuM jIvanadhyeya kadI paNa phaLIbhUta nahIM ja thavAnuM ! saraLa chatAM sacoTa zabdomAM, AcAryazrIe, 'ahaMkAra' sAthenA saMbaMdhanuM sunizcita azubha-amaMgala bhAvi ahIM bhAkhI dIdhuM che ! zlokano chaMda : anuSTupa (300) 546 / vivecUDAmaNi Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 ahaMkAragrahAnmuktaH svarUpamupapadyate / mitraH pUIH salAnaH svayaMghama: rU0zA zlokano gujarAtI pATha : ahaMkAragrahAbhutaH svarUpamukhapadyate | caMdravavimalaH pUrNa sadAnandaH svayaMprabhaH 301 zlokano gadya anvaya : mAMhAt mup: (nIvAtmA), vavad vima:, pU, tA-mAnanda, svayaMprabhaH, svarUpaM upapadyate // 301 // zabdArtha : mukhya vAkya (nIvAtma) svarUpa upapadyate | AtmA athavA jIvAtmA, potAnAM mULa, asalIrUpane pAme che, prApta thAya che. paraMtu AtmA mATe AvuM kyAre bane? (yadA :) adaMpradAt mup: (mati tA va) prada nava grahomAMno eka, ahIM rAhu-nAmano graha; "ahaMkAra-rUpI (rAhu-nAmanA) grahanA pAzamAMthI jyAre mukta bane tyAre ja ane "caMdranI jema' (vandrava) AvuM bane tyAre, e ja. AtmA, nirmaLa, pUrNa, sadA-AnaMda-svarUpa (sA-mAnavaM), ane potAnAM mULa prakAzavALo banIne (svayaMgama:) potAnAM asalI svarUpa(svarUpa)ne prApta thAya che. (301) , anuvAda : ahaMkArarUpI (rAhu-nAmanA)graha(nApAza)mAMthI mukta thayelo (jIvAtmA), caMdranI jema, pUrNa, sadA-AnaMda-svarUpa, nirmaLa ane svayaMprakAza banIne, potAnAM mULa rUpa(paramAtmA)ne pAme che. (301) TippaNa : jIvAtmAne, potAnAM mULabhUta svarUpa evA paramAtmAne pAmavAmAM je muzkelI naDe che, tene pratItijanaka rIte samajAvavA mATe, AcAryazrIe, ahIM, saMpUrNarIte samucita evo "rUpaka(Metaphor)-alaMkAra prayojyo che. pUrNimAnI rAtre caMdragrahaNa thAya che, te pahelAM, eno mULa svakIya prakAza, vivekacUDAmaNi | 547 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa ane nirmaLa svarUpe, zobhI rahyo hoya che ane sarvajanone AnaMda ApI rahyo hoya che; paraMtu tyAM ja rAhu-nAmano graha tene pakaDe che (tenuM grahaNa thAya che), enA pAzamAM te grasta banI jAya che ane potAnAM mULa prakAzathI vaMcita thAya che. Avo caMdra, pharI, potAnAM asalI (Original) teja vaDe, prakAzIne, potAnAM bhUtapUrva svarUpane tyAre ja prApta karI zake, jyAre te rAhunI pakaDamAMthI mukta thAya tyAre ja, eTale ke "caMdragrahaNano aMta Ave tyAre ja. basa, evuM ja jIvAtmAnuM che : te paramAtma-svarUpa ja hato, enAM te, mULa, divya, IzvarIya prakAzathI ja zobhato hato, paraMtu tenAM durbhAgye, te ahaMkAra-rUpI rAhu-grahanA sakaMjAmAM AvI gayo ane potAnuM mULa-svarUpagata-teja gumAvI beTho ! ahaMkAra-rAhunAM AvaraNa-AcchAdananAM pariNAme, te, "ahaMbhAva ane "mama'-bhAvanA aMdhakAramAM phasAIne azuddha, maLa-yukta ane malina banI jAya che, kartA-bhoktAsvarUpanI anicchanIya sabhAnatAthI dUSita thaI jAya che ane paramAtma-sAkSAtkAranAM potAnAM jIvanadhyeyane pAmyA vinA, saMsAramAM ja aTavAto-bhaTakato rahe che. paraMtu ene buddhi sUjhe che, sarune zaraNe jAya che, AtmajJAna prApta kare che, jenA pariNAme te "ahaMkAramAMthI mukta thAya che ane aMte potAnAM pUrNa, nirmaLa, nitya-AnaMda-prada ane paramAtma-svarUpe jhaLahaLI rahe che !' zlokamAMno "rUpaka alaMkAra evo aucityapUrNa che ke AcAryazrI ahIM tattvaciMtaka uparAMta, svayaM-prerita kavi paNa banI rahe che ! zlokano chaMda anuSTrapa (301) 302 yo vA pure so'hamiti pratIto buddhayA viklRptastamasA'timUDhyA / tasyaiva niHzeSatayA vinAze brahmAtmabhAvaH pratibandhazUnyaH // 302 // zlokano gujarAtI pATha: yo vA pure soDahamiti pratIto buddhayA viluptastamasADatimUlyA! tasya niHzeSatayA vinAze - brahmAtmabhAvaH pratibandhazUnyaH 30rI. pa48 | vivekacUDAmaNi Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : tamasA animUDhyA buddhyA viklRptaH pure yaH vA 'saH ahaM' iti pratItaH, tasya (ahaMkArasya) eva niHzeSatayA vinAze, (jIvAtmA) brahmAtmabhAvaH prativardhazU: (mati) rU0rA zabdArtha : mukhya vAkya: tasya (gAMvarI, zAnaJ) parva ni:zeSatayA vinAza (nIvAtmA) pratibandhazUnya: vRdhyAtmamAva: (mati) . prativardhazUnya: eTale koI paNa prakAranAM vighna vinAno banIne, kazIye ADakhIlI vagarano thaIne; brahmAtmamAva: (mati)- jIvAtmA, brahmAtmabhAvanI prApti kare che, e bhAvane pAme che, e svarUpe pragaTa thAya che. AvuM kyAre zakya bane che? ni:zeSatA eTale, kazI paNa zeSa na rahe, evI saMpUrNarIte, samUla, samULago, sarvathA te(ahaMkAra)no samULago vinAza thAya tyAre ja. te ahaMkAra kevo che? be vizeSaNo A pramANe : (1) tamalI atimUlya vRddhayA vinRta: | vistRta: eTale, jenI kalpanA thaI che tevo, kalpita (ahaMkAra); AvI kalpanA zAthI thaI ? vRddhayA | buddhi vaDe; kevI buddhi ? tamasI timUlyAM ! tamasA eTale, aMdhakAra jevAM ajJAnane kAraNe atyaMta mUDha thaI gayelI buddhi vaDe : ajJAna vaDe atyaMta mUDha thaI gayelI buddhine kAraNe kalpita, ahaMkAra; ane (2) pure 'sa: mAM DUta pratItaH | pure eTale zarIramAM; te zarIramAM, tenI bAbatamAM, te (zarIra)mAM je che, "te ja huM chuM !', evI pratIti pAmelo, ahaMkAra; "te (zarIra) ja huM chuM', - evI mithyA pratIti je pAmyo che, tevo ahaMkAra. (302) anuvAda : ajJAnathI atyaMta mUDha banI gayelI buddhi vaDe (mAtra) kalpita ane A zarIramAM, "te (zarIra) ja huM chuM', evI pratIti je pAmyo che, tevA ahaMkArano ja saMpUrNa vinAza thavAnAM pariNAme, koI paNa prakAranA pratibaMdha vinAno brahmAtmabhAva(jIvAtmA)ne prApta thAya che. (302) TippaNa : A pahelAMnA zlokanI jema ahIM paNa ahaMkArarUpI mahAvidhdhanAM vinAzanAM mahattva para ja bhAra mUkavAmAM Avyo che. koI paNa prakAranA pratibaMdha vinAno (prativardhazUnya:) brahmAtmabhAva (eTale ke brahma sAtheno jIvano ekatvabhAva), jIvAtmA mATenuM parAkASTArUpI (Climax) je vivekacUDAmaNi | 549 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana dhyeya che, tyAM pahoMcavA mATenI eka sopAna-paraMparA A zlokamAM sUcavavAmAM AvI che : A nisaraNInuM sauthI chelluM UMcuM pagathiyuM eTale ahaMkAra; paraMtu A ahaMkAra sAco nathI hoto, kalpita ja (vikRta) hoya che; eTale ahaMkAranI nIcenuM pagathiyuM eTale kalpanA-janya pratIti, bhramaNA : AvI kalpanAnI nIcenuM pagathiyuM che - atyaMta mUDha thayelI buddhi (timULyA vulphayA); ane buddhine AvI rIte saMpUrNarIte mohita karanAra, mUDha banAvanAra, sAva nIcenuM pagathiyuM eTale ajJAna, jenuM svarUpa ja aMdhakAramaya (tamasa) che. Ama, brahmAtmabhAva-rUpI siddhinAM uccatama zikhare pahoMcavAnI ADe AvatA pratibaMdhano je mAMcaDo Ubho thayo che, te che ahaMkAra; paraMtu A ahaMkAra kaMI, ema ne ema, vagara-TekethI nathI Ubho ! ene utpanna karanAra ane utpanna karIne TakAvI rAkhanAra nIcenAM pagathiyAM che, A pramANe : ajJAna (tamasa), atimUDha buddhi ane "te zarIra ja huM chuM (sa: madaM ti) evI mithyA-kalpita pratIti. TUMkamAM, jIva-brahma-aikyarUpI siddhimAM ADakhIlIrUpa bhale "ahaMkAra' hoya ane e ahaMkArano saMpUrNa vinAza thAya to ane tyAre ja (tastha niHzeSatayA vinAza pava), parama ane carama parAkASThAne pAmI zakAya - ema chatAM, e ahaMkAranI utpattinAM mULamAM rahelAM ajJAna (tama:), atimUDha buddhi, vikalpanA ane dehAtmabhAvarUpI mithyApratIti, vagere kAraNono vinAza ja, AcAryazrIne, ahIM, abhipreta che, emAM zaMkA nathI : mULiyAM ja na hoya, pachI DALI-DALakhAM rahe ja kyAMthI ? - mUi nAsti, punaH zAva: | zlokano chaMda H IndravajA (302) * 303 brahmAnandanidhirmahAbalavatA'haMkAraghorAhinA saMveSTyAtmani rakSyate guNamayaizcaNDaistribhirmastakaiH / vijJAnAkhyamahAsinA dyutimatA vicchidya zIrSatrayaM nirmUlyA'himimaM nidhiM sukhakaraM dhIro'nubhoktuM kSamaH // 303 // zlokano gujarAtI pATha: brahmAnandanidhirmahAbalavatADahaMkAraghorAhinA saMvezyAtmani rakSyate guNamayeOMOMstribhirmastakeH | 550 | vivekacUDAmaNi Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnAvamahAzinA ghutimatA vicchidya zIrSatraya nirmUlyA:himimaM nidhi sukhakara dhIroDanubhokatuM kSamaH 303 zlokano gadya anvaya : __ brahmAnandanidhiH, mahAbalavatA ahaMkAra-ghora-ahinA, tribhiH caNDaiH guNamayaiH mastakaiH, Atmani saMveSTya rakSyate / (kazcit) dhIraH, dyutimatA vijJAna-AkhyamahA-asinA zIrSatrayaM vicchidya, imaM ahiM nirmUlya, sukhakaraM nidhi anubhoktuM kSama: (mavati) rUrUA. zabdArtha : zlokanI pahelI be paMktiomAM ane chellI be paMktiomAM - ema, be lAMbAM svataMtra vAkyo, A pramANe che : (1) brahmAnanidhiH mAtmani rasyate nidhi eTale khajAno, bhaMDAra, dhanasamUha; brahmAnaMdarUpI dhanabhaMDArane aMtaHkaraNamAM rAkhyo che. koNe rAkhyo che ? maharnivatA. mAM -dhora-hinA | di eTale sarpa, ahaMkAra-rUpI mahAbaLavAna ane bhayaMkara (thora) sarSe; A sarSe pelA nidhine, kevI rIte, zAnA vaDe, tyAM goMdhI-saMtADIne rAkhyo che? tripiTa kartavaiH saMve | potAnAM traNa mastako vaDe lapeTIne (saMverya); e mastako kevAM che ? varte. ane guNamaH | pracaMDa-ugra ane sattva-raja-tamasa e) traNa guNa-rUpaH A pramANe, ahaMkAra-rUpI sarSe, potAnAM traNa pracaMDa mastako vaDe, pelA nidhine, aMtaHkaraNamAM, lapeTIne goMdhI rAkhyo che. (2) (zcata) dhIra: rUma nidhi anumoDuM kSamA (mati) / pelA khajAnAne bhogavavAne koNa zaktimAna thAya che ? - koIka vivekabuddhivALo manuSya (dhI.); khajAno kevo che? suvara - sukhakAraka, sukhaprada; sakSama, zaktimAna, samarthaka kyAre ane kevI rIte bhogavavA (anumoDuM) sakSama bane che (mati) ? rUma hiM nirmulya ! nirmulya - A sarpane mArI nAkhIne, haNIne; zAnA vaDe? mAsinA | masi eTale khaga, talavAra; talavAra kaI ane kevI che ? vijJAnamadhya-marI ane zutimatA | moTI, tejasvI dhAravALI ane vijJAna-nAmavALI (madhya). (303) anuvAda : brahmAnandarUpI dhanabhaMDArane, ahaMkAra-rUpI mahAbaLavAna ane bhayaMkara sarSe, traNa guNa-rUpa pracaMDa mastako vaDe aMtaHkaraNamAM lapeTIne goMdhI rAkhyo che. (koIka) vivekacUDAmaNi | 551 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekabuddhivALo (manuSya) ja, 'vijJAna-nAmanI, tejasvI dhAravALI, moTI talavAra vaDe, tenAM traNa mastako chedI nAkhIne, te sarpane haNIne, (te) sukhadAyaka khajAnAne bhogavavA zaktimAna thAya che. (303). TippaNa: A zlokamAM paNa, mumukSu sAdhakanA brahmAnaMda-upabhogamAM ADakhIlIrUpa nIvaDI rahelAM ahaMkAranAM nirmulananAM mahattvane pharI eka vAra adhorekhAMkita (under-line) karavAmAM AvyuM che ane tenA mATe AcAryazrIe, eka artha-pratipAdaka ane sAMgasaLaMga-saMpUrNa "rUpaka-alaMkAra prayojayo che. eka atimUlyavAna mahA-dhanabhaMDArane (nidha) koIka bhayaMkara sarpa (dina) eka sthaLe, potAnI pracaMDa pheNa vaDe (masta) lapeTIne goMdhI rAkhyo che (saMveryo rasyate)A khajAnAne bhogavavA icchato manuSya kyAre ane kevI rIte sakSama thAya (anumoDuM kSama:) ? A savAlano javAba, rUpaka-alaMkAranAM mAdhyamamAM A rIte ApavAmAM Avyo che : sukhadAyaka khajAno (suvara: nidha:) eTale brahmasAkSAtkAramAMthI prApta thato AnaMda (brahmAnanda). ene aMtaHkaraNamAM (mAtmani), potAnAM sattva-rajasU-tamas e traNa guNorUpI ugra mastako vaDe lapeTIne vIMTALIne goMdhI rAkhanAra che, ahaMkArarUpI mahAbhayaMkara sarpa. khajAno meLavavA icchatA manuSya A sarpane haNavo ja rahyo (nirmUlya). AvuM, nirmulana to zrutimAMthI niSpanna thatA "AtmajJAna' nAmanI tejasvI talavAra ja karI zake - (vijJAna-mAdhya-zutimatA mahI-sitA). paraMtu pelA sarve, potAnAM triguNAtmaka ugra mastako vaDe vIMTALIne khajAnAne saMtADI rAkhyo che ane pote rAtadivasa enI cokI karI rahyo che; eTale AmAM to vivekabuddhisaMpanna koIka viralA dhIrapuruSanuM ja kAma ! teNe potAnAM pelAM, tejasvI dhAravALAM khaga vaDe, sauprathama to, sarpanAM traNa mastakone chedI nAkhavAnAM rahe (zIrSatraya vicchedya). ane A rIte sarpane haNavAmAM Ave (nimUlya) - to ja pelA aDhaLaka ane avyaya khajAnAne te bhogavI zake ! paraMtu A to thayuM alaMkArAtmaka nirUpaNa. sAdI ane saraLa bhASAmAM, AcAryazrInuM kavayitavya to eTaluM ja che ke sAdhake zrutisAhityano talasparzI svAdhyAya karIne AtmajJAna prApta karavuM joIe ane enAM divya varcasva vaDe, sAMkhya-darzanaprabodhita prakRti-gata traNa guNonA prabhAvano " viccheda' karI nAkhavo joIe. papara | vivekacUDAmaNi Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basa, A viccheda sAthe ja ahaMkAranuM nirmulana thaI jAya ane ahaMkAra-rahita sAdhaka mATe, pachI to, brahmAnandano upabhoga, hastAmalakavata sulabha banI rahe ! saMkSepamAM, khajAnAne hastagata karavo hoya to, e khajAnAne goMdhI rAkhanArano vinAza karavo ja rahyo ! "so vAtanI eka ja vAta : mokSArthI sAdhake ahaMkAra-mukta banavuM ja rahyuM ! zlokano chaMdaH zArdUlavikrIDita (303) 304 - yAvadvA yat kiMcidviSadoSasphUrtirasti ced dehe / kathamArogyAya bhavet tadvadahantApi yogino muktyai // 304 // zlokano gujarAtI pATha: vAva vA kiMcidviSadoSartirasti | kathamAAgyAya bhavet tadgadahattApi yogino mutye li304 zlokano gadya anvaya : thAvat vA ya vid viSa-toSa-mUrtiH pati ve, (tAva) - kathaM ArogyAya bhavet ? tad-vat ahantA api yoginaH muktyai (kathaM) bhave ? rUkA. zabdArtha : zlokamAM be kriyAo vacce "jyAM sudhI-tyAM sudhI jevA zabdo prayojIne, eka kriyA zakya bane, to ja bIjI kriyA zakya bane, evuM, eka sarakhAmaNI rajU karIne, pratipAdana karavAmAM AvyuM che. (1) pahelI be kriyAo A pramANe che : (a) vavad vA tehe vat vivuM viSa-toSa-mUtiH pti | tiH eTale asara rahevI, asaranuM cAlu hovuM. jyAM sudhI zarIramAM vizvanA doSanI asara jarA paNa cAlu rahe, tyAM sudhI; "tyAM sudhI zuM? (ba) tIvat gAroLyAya thaM bhavet ? mAroya eTale taMdurastI, nIrogitA, svAthya (Health); tyAM sudhI Arogya kevI rIte zakya bane ? e ja rIte (tat vata) (2) be kriyAo : (a) yavid mAMtA pi (Ana: mali atpatriya ti), yogInAM manamAM alpamAtrAmAM paNa ahaMkAra - vivekacUDAmaNi | pa53 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahI jAya, tyAM sudhI; ahaMtA eTale 'ahaM'-bhAva ahaM-paNuM, ahaMkAra, 'tyAM sudhI' zuM ? (ba) tAvaN yogina: mukhtya (thaeN mavet ?) tyAM sudhI yogInI mukti kevI rIte zakya bane ? (304) anuvAda : jyAM sudhI dehamAM viSanA doSanI asara cAlu hoya tyAM sudhI, Arogya kevI rIte zakya bane ? te ja rIte, (yogInAM manamAM, jarA paNa) ahaMkAra jyAM sudhI rahI jAya, tyAM sudhI, tenI mukti (nirvighna kema bane) ? (304) TippaNa : mokSaprAptinI yAtrAnA mArgamAM ahaMkAra e bahu moTo anarthakAraka pratibaMdha (Obstacle) che, e hakIkata ziSyanAM manamAM majabUta rIte ThasAvavA mATe, zrIsadguru, chellA thoDA zlokomAM, aneka vividha rIte, prayAsa karatA rahyA che, e ahIM paNa cAlu che. ahaMkAranAM jokhama(Risk)nI bhayAnakatA sUcavavA mATe, gurujIe atyArasudhImAM 'rUpaka' jevo alaMkAra yojIne, ahaMkAranI sarakhAmaNI rAhu jevA vinAzaka graha sAthe ane sarpa jevA bihAmaNAM prANI sAthe yojI che. have ahIM ene jhera(viSa)nA samakakSa tarIke rajU karyo che ane e mATe eka sarasa 'upamA', AyurvedanAM kAryakSetramAMthI ApI che. koI mANase, koI paNa kAraNasara, jhera pIdhuM hoya to, ene jIvADavA mATe vaigho-DaoNkTaro ene aneka auSadho-davAo Ape; te chatAM pelAe pIdhelAM jheranA doSanI asara jyAM sudhI jarA paNa dehamAM rahI jAya (yAvaN yak iivadpa viSa-roSa-skrUtiH asti ), tyAM sudhI te saMpUrNarIte sAjo-tAjo ane taMdurasta kevI rIte thaI zake ? (tAvat tha ArogyAya mavet ?) mokSaprAptinuM paNa AvuM ja che H Ama to, mokSArthI sAdhaka, sAmAnya ane svAbhAvika rIte, ahaMkAranAM aniSTanAM (Evil) svarUpathI sa-jAga ane sa-bhAna hoya ja, te chatAM eka mAnava-sahaja nirbaLatAne kAraNe, keTalIka vAra, sAdhakanAM cittamAM, potAnI tyAgavRtti, vairAgyabhAvanA, vidvattA, yogI-saMnyAsI tarIkenI pratiSThA jevI, pramANamAM sArI ane nirupadravI bAbato vize, sUkSma ahaMkAra, eno potAno paNa khyAla na hoya e rIte, asaMprajJAtapaNe (unconsciously) athavA AvAM enAM avacetana - (Subconscious) manamAM, astitva dharAvato hoya che. ahaMkArano AvaDo atyaMta nAnakaDo aMza paNa, enA mokSanI prAptinI ADe avarodharUpa banI rahe ane Ama enuM jIvanadhyeya paripUrNa thayA vinAnuM ja rahI jAya ! 554 / vivekacUDAmaNi Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhera eTale jhera, eno eka alpatama aMza paNa zarIramAM rahI javA pAmyo hoya to, taMdurastI pAchI lAvavAnA mArgamAM, eka bahu moTAM vighna tarIke potAno bhAva bhajavyA vinA te na rahe ! te ja rIte, "huM saMpUrNarIte ahaMkAra-vinAno chuM', - evo sAtvika "ahaMkAra' paNa aMte to ahaMkAra ja gaNAya ! ane te potAnI anartha-lIlA AcAryA vinA rahe ja nahIM ! sAdhaka mATe AvI cetavaNI (Warning) keTalIka vAra Avazyaka banI jatI hoya che, e hakIkata gurujInA khyAla bahAra hoya ja nahIM, e vAtanI ahIM ApaNane pratIti sAMpaDe che. zlokano chaMda : gIti (304) ahamo'tyantanivRttyA tatkRtanAnAvikalpasaMhRtyA / pratyaktattvavivekAdayamahamasmIti vindate tattvam // 305 // zlokano gujarAtI pATha : ahamoDatyantanivRjyA taskRtanAnAvikalpasaMhatyA | 1. pratyakatattvavivekAdayamahamasmIti vidate tattvam l30pI zlokano gadya anvaya : _ ahamaH atyantanivRttyA, tatkRtanAnAvikalpasaMhRtyA, pratyaktattvavivekAt, 'yaM marda maNi' kRti tattva (sAMdha:) vindrate rUA. zabdArtha : mukhya vAkyaH "yaM madaM mazmi' ti tattva (sadha) vindate | kRti - evo, A prakArano; tattva eTale tattvabodha, tattvajJAna, AtmatattvanuM jJAna; mAM - A zuddha, nirupAdhika AtmAH "A zuddha AtmA huM chuM - evo Atmabodha sAdhakane thAya che. Avo bodha kyAre thAya che ? AvI traNa paristhiti utpanna thAya tyAre : (1) adama atyantanivRjyA maham (ahaMkAra)-e zabdanI SaSThI-vibhakti ekavacananuM rUpa kadama:, eTale ahaMkAranuM, nivRtti eTale nivAraNa : ahaMkAranuM sadAne mATe saMpUrNa (atyA) nivAraNa thAya tyAre; (2) taskRtanAnAvinyasaMhRtya taskRta - temAMthI eTale ke te ahaMkAramAMthI udbhavelA; nAnA aneka, vividha, jAta-jAtanA, vivekacUDAmaNi | 555 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ judA judA prakAranA; saMskruti eTale saMharaNa, vinAza, samApti, zAMta thaI javuM te, sameTAI javuM te; te(ahaMkAra)mAMthI utpanna thayelA aneka pratkAranA tarka-vitarko ane saMkalpa-vikalpo zAMta thaI jAya tyAre; ane (3) pratya-tattva-viveAt / aMgata, vyaktigata AtmAnAM tattvano vivekajAgrata thAya tyAre. 'A AtmA huM chuM', AvI pratIti sAdhakane thAya, te pahelAMnI A che traNa pUrvazarato. (305) anuvAda : 'A ahaMkAranuM AtyaMtika nivAraNa thatAM, te(ahaMkAra)mAMthI utpanna thayelA vividha vikalpo samApta thaI jatAM ane pratyagAtma-svarUpano viveka jAgrata thatAM, (zuddha AtmA) huM chuM', e prakAranuM tattvajJAna (sAdhakane) thAya che. (305) TippaNa : - - - sAmavedanAM mahAvAkya tattvamasi I(tattnuM asi / 'te tuM che.')mAMthI pratIta thatuM tattvajJAna eTale jIvAtmA-paramAtmAnuM ekatva. 'A nirupASika vizuddha AtmA huM chuM' ayaM ahaM azmi kRti / e prakAranuM tattvajJAna (tattva) sAdhaka pAme, te pahelAMnI pazcAdbhUmi(Back-ground)nI ahIM carcA karavAmAM AvI che ane emAM paNa ahaMkAranAM sadAne mATe, saMpUrNa ane Atyantika nivAraNane agrakrama(Priority) ApavAmAM AvyuM che, te sUcaka che. jIva-brahmanI ekatAno tattvabodha sAdhakane prApta thAya te mATenI je traNa pUrvazarato ahIM nirUpavAmAM AvI che, te traNeya, ekamAMthI bIjI ane bIjImAMthI trIjI, - e rIte nizcita-krama-baddha che, eTaluM ja nahIM paNa emAMye sauprathama ane sauthI mahattvanI pUrvazarata che, ahaMkAranI AtyaMtika nivRttiH ahaMkAranAM astitvanAM pariNAme, emAMthI ja udbhavelA aneka vividha saMkalpa-vikalpo sAdhakanAM cittano kabajo laIne beThA hatA te sarva paNa, ahaMkAranuM nirmUlana thavAnI sAthe ja sameTAI jAya che (saMhRtyA); ane A badhA tarka-vitarko zamI jAya ke tarata ja, sAdhakanAM aMtaHkaraNamAM pratyagAtma-svarUpano viveka pragaTe che : A vivekanuM prAkaTya eTale ja 'A paramAtmA huM chuM", - evo sAdhakane prApta thato tattvabodha ! AvI upalabdhinAM mULamAM paNa ahaMkAranuM saMpUrNa nivAraNa (ahama: atyantanivRtti:) raheluM che, e ja che cAlI rahelI prastuta carcAno tAtparyArtha. zlokano chaMda : gIti (305) papa6 / vivekacUDAmaNi Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ahaMkartaryasminnahamiti matiM muJca sahasA vikArAtmanyAtmapratiphalajuSi svasthitimuSi / yadadhyAsAt prAptA janimRtijarAduHkhabahulA pratIcazcinmUrtestava sukhatanoH saMsRtiriyam // 306 // zlokano gujarAtI pATha: ahaMkartiyesminahamiti mati maMca sahasA vikArAtmanyAtmapratiphalanuSi svasthitimuSi | yadadhyAsAtuM prAptA janimRtirAduHkhabahulA - pratIzcimUrtastava sukhatano saMskRtiriyam li306ll zlokano gadya anvaya : __ vikArAtmani AtmapratiphalajuSi svasthitimuSi asmin ahaMkartari, 'ahaM'iti mati sahasA muJca, yad-adhyAsAt pratIcaH cinmUrteH sukhatanoH tava jnikRti-garI--rUrya saMskRti: prAptI rUddA zabdArtha : mukhya vAkyaH "min maheMrtari "mahaM' - rUti mahiM sahasA muOM | mu - choDI de, tyajI de, tyAga kara; rti - buddhine, samajaNane; sahasI - jaladI, tarata, zIgha, vinA-vilaMbe; adaMrtari - ahaMkAramAM; "A ahaMkAramAM huMpaNAnI buddhine tuM tarata ja choDI de." A ahaMkAra kevo che? traNa vizeSaNo A pramANe : (1) vijArAtmana ! jenuM svarUpa vikAranuM che evo, vikArAtmaka, vikArasvarUpa; (2) mAtmapratiweguSi / pratikSata eTale pratibiMba; ane gupa (7| - koI paNa svarUpamAM AnaMda pAmatA, rasa letA; koI paNa svarUpamAM joDAtA, e ja svarUpa dhAraNa karatA; - AvA arthavALo A zabda koI paNa samAsane aMte mUkavAmAM Ave che, - enuM saptamI ekavacananuM rUpa) - (pratibiMba)vALo, pratibiMbamAM tAdAtmavALo; eTale ke AtmAnuM pratibiMba dharAvato, evAM pratibiMbavALo; ane (3) sthitimuSi / sva eTale AtmA; sthiti eTale e AtmAnuM vAstavika svarUpa; mun - eTale DhAMkI devuM, saMtADI devuM, chupAvI devuM, - A dhAtu parathI banelA e ja zabdanuM saptamI ekavacananuM rUpa : AtmAnAM mULa ane vAstavika vivekacUDAmaNi | papa7 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpane DhAMkI denAra, ene AvRta karanAra. AvI huM-buddhino jaladI tyAga karavAnI, gurujI, ziSyane, zA mATe AjJA kare che? A savAlano javAba A pramANe : zlokanuM bAkInuM vAkya jemAM, ahaMkAramAMnI AvI huM-paNAMnI buddhinAM duSpariNAmanuM varNana gurujIe karyuM che : mukhya vAkya : ya-adhyAsAt tava rUTya saMskRti prAptI ! saMskRtiH eTale saMsAra, saMsArI jIvana; je(ahaMkAra)mAM AtmAno adhyAsa karavAne lIdhe, tane A saMsAra prApta thayo che. kevo che A saMsAra ? nani-mRti-nara-uM-vahunA | vahana eTale bharelo, pUrNa zAnAthI bharelo ? nani eTale janma; mRti eTale maraNa ane narI eTale ghaDapaNa; A traNa duHkhothI bharelo saMsAra. Avo saMsAra tane (tavI prApta thayo che. te "tuM" kevo ? be vizeSaNo A pramANe : (1) pratIvaTa vibhUrtaH - pratyagAtma-svarUpa ane jJAnamUrti; ane (2) su9tano | AnaMdasvarUpa. pelA adhyAsanuM pariNAma eTale tArI AvI dayAjanaka hAlata ! (30) anuvAda : jemAM (AtmAno) adhyAsa karavAne lIdhe ja, pratyagAtma-svarUpa, jJAnamUrti ane AnaMdasvarUpa evA tane, janma-maraNa-jarA vagerenAM duHkhothI bharelo A saMsAra prApta thayo che tevI, vikArAtmaka-AtmAnAM pratibiMbavALA ane AtmAnAM vAstavika svarUpane DhAMkI denAra evA A ahaMkAramAMnI tArI huMpaNAnI buddhino tuM satvara tyAga kara. (306) TippaNa : A zlokamAM paNa, ahaMkAramAM huM-paNAMnI buddhi (daMti maDiM) sevanAra, eno adhyAsa karanAra (ya-dhyAsA), mumukSu sAdhakanI sAdhanA-kArakirdImAM kevuM khataranAka pariNAma Ave che, teno eka viSama ane vAstavika citAra ApavAmAM Avyo che. A citAranAM nirUpaNamAM AcAryazrIe je zabdo pasaMda karyA che, te paNa, sAdhakanI, sUkSma arthamAM baMdha evI AMkhone UghADavAnI pharaja pADe tevA (Eyeopener) che. ahaMkAramAM huM-buddhi sevanAra sAdhake kyAM pahoMcavuM hatuM, ne kyAM pahoMcI gayo ! kevAM sarvocca sthAnanI prAptinI enAM aMtaHkaraNamAM sadbhAvanA hatI ane enuM kevuM hIna koTinuM adha:patana thayuM ! manuSyajIvananA parama ane carama puruSArthamokSa-aMtargata evA brahmasAkSAtkAranI anubhUtinI sAttvika manISA ane janma-jarAmRtyu-duHkha-sabhara evI tamomaya saMsAragati ! 558 | vivekacUDAmaNi Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama to, ahaMkAra e anAtma-saMbaMdhanuM pariNAma hovAthI, bhale vikArarUpa che - viratmini), te chatAM te vAsvatamAM to AtmAnAM pratibiMbavALo ja che (mAtmapratiwerguSi), paraMtu potAnAM svarUpa ane svabhAva pramANe, te, te ja AtmAnAM vAstavika svarUpa para AvaraNa kare che, (sthitimuSi); ane A ja kAraNe, sAdhaka mumukSune emAM huM-paNAnI buddhi thAya che. basa, A adhyAsa ja, pratyagAtmasvarUpa-caitanyamUrti-AnaMdasvarUpa evA mokSArthI sAdhakanI saMsAragatirUpa adhaHpatananuM kAraNa bane che. AvuM duSpariNAma ziSyane bhogavavuM na paDe tevA zubhAzayathI, gurujI, tene ahaMkAramAMnAM huMpaNAnI dubuddhine jaladI choDI devAno Adeza Ape che. AcAryazrInI kavipratibhAnA unmeSane kAraNe, zlokamAM, anAyAsasiddha evo suSi-muno, anuprAsa, karNamaMjula banI rahe che. zlokano chaMda : zikhariNI (306). sadaikarUpasya cidAtmano vibho -rAnandamUrteranavadyakIrteH naivAnyathA kvApyavikAriNaste vinAmaththA manuSya saMskRtiH rU07 lokano gujarAtI pATha: sadekarUpasya cidAtmano vibho " -rAnandamUrteranavadyakIrtaH | naivAnyathA phavApyavikAriNaste vinAhamadhyAsamamuSya saMskRtiH 307 zlokano gadya anvaya : sadA ekarUpasya cit-AtmanaH vibhoH AnandamUrteH anavadyakIrteH kva api avikAriNaH te, amuSya, aham-adhyAsaM vinA saMsRtiH na (Ata) rU07thI zabdArtha : mukhya vAkya : te, amuSya, ram-adhyApta vinA aMtiH ra va (Ata) vivekacUDAmaNi | pa59 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te saMskRti: na va (syAt) / tArA mATe saMsAra na ja hoI zake. te eTale ke "tuM" kevo ? amulya - A(pratyAgAtma-svarUpa evo tuM, evA tAro)no; ao-adhyAsa vinA / ahaMkAramAM adhyAsa vinA; vaLI te ("tuM") kevo ? 'tAro', eTale ke A(pratyagAtma-svarUpa)nAM cha vizeSaNo A pramANe : (1) savA pakSya - je sadAsarvadA eka ja svarUpamAM hoya che, evo; jenAM rUpamAM kyAreya kazuM paNa parivartana thatuM nathI, evo; haMmezAM eka ja rUpamAM rahenAro, evo; (2) vit-Atmana: / - jJAna-svarUpa, jJAnAtmA; (3) vimo: vyApaka; (4) AnandramUrta: - AnandamUrti; jenuM svarUpa AnaMdanuM che, evo; AnandasvarUpa; (5) anavadyIte: / anavadya eTale niSkalaMka, pavitra, vizuddha, niSkalaMka kIrtivALo; pavitra pratiSThAvALo; kalaMkarahita kArakirdIvALo; (6) va pi vAri / kyAMya paNa vikAra na pAmato, sadA-sarvatra nirvikAra, avikArI. (307). anuvAda : - sadA-ekarUpa, jJAna-svarUpa, vyApaka, AnaMdamUrti, niSkalaMka kIrtivALA ane sarvatra-nirvikAra evA tArA mATe, eTale ke AvA pratyagAtmasvarUpa mATe, ahaMkAramAM adhyAsa karyA vinA, saMsAra na ja hoI zake. (307) TippaNa : saMsAra-prAptino bhaya athavA evI prAptinI zakyatA konA mATe ? evA savAlano javAba ahIM ApavAmAM Avyo che. zrIsadgurujI ziSyane kahe che ke "tuM to AtmasvarUpa cho ane mULabhUta AtmasvarUpe zarIrarahita cho, tane saMsArano bhaya hoya ja nahIM ! vaLI, je pratyakAtma-svarUpa hoya, te to haMmezAM ekarUpa ja hoya (savepasya), anekarUpa to saMsArIne ja hoya; e ja rIte, saMsAranI saMbhavitatA to ajJAnIne ja hoya, tuM to jJAnasvarUpa (khrivAtmanaH) cho. mApa ke maryAdA paNa saMsArIne ja naDe, tuM to vyApaka cho (vimo:). AnaMda sivAyanA, zoka-duHkha-ciMtA jevA bhAvonI takalIpha paNa saMsArIne ja veThavAnI hoya, jyAre tuM to paramAtmAnAM mULa svarUpamAMnA AnaMdano ja aMza cho, AnaMdasvarUpa (JAnandramUrte:) cho ane AtmA to sadA-sarvadA vizuddha hovAthI, enI kIrtine kazuM kalaMka na ja hoya (anavadyIa:); ane je sadA-satata-niraMtara nirvikAra che (va api avidyAriLa:), evA tAre vaLI saMsAra-saMbaMdha ja zAno ?" gurujIe to, ziSya mATe, A rIte, saMsAraprAptinI zakyatA ane bhIti para 560 / vivekacUDAmaNi Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'cokaDI' ja mArI dIdhI ! paNa ziSyane e nathI samajAtuM ke, "to pachI, mArA mATe, saMsAra sarjAyo ja zA kAraNe ?" gurujI pAse, ziSyanA A savAla mATe, sIdho ne saTTa javAba taiyAra che : "teM eka ja bhUla karI che ane te che, - ahaMbhAvanuM sevana; anAtmarUpa deha vageremAM 'te huM chuM' - evA ahaMkAranI tane bhrAMti thaI; AvA ahaMkAramAM teM 'adhyAsa' karyo (a M-adhyAsa); e ja tArI saMsAraprAptinuM kAraNa !" TUMkamAM, hakIkatamAM, saMsAranAM baMdhanothI mukta rahevAnI pAtratA dharAvato AtmA, AvI pAtratAthI vaMcita thaI gayo, e mATe mAtra eka ja ghaTanA kAraNarUpa banI gaI ane te e ke avidyAjanya ahaMkAramAM AtmabhAva sevavAnI teNe bhUla karI ! mokSArthI sAdhaka mATe, ahaMkAramAMno adhyAsa, kevA anartharUpa banI jAya che, - e sunizcita hakIkata pratye AcAryazrIe, yathApUrva, punarapi, ahIM, dhyAna kheMcyuM che. zlokano chaMda : upajAti (307) 308 tasmAdahaMkAramimaM svazatruM bhokturgale kaNTakavat pratItam / vicchidya vijJAnamahAsinA sphuTaM bhuMkSvAtmasAmrAjyasukhaM yatheSTam // 308 // zlokano gujarAtI pATha : tasmAdahaMkAramimaM svazatruM bhoturgale kaMTakavat pratItam / vicchidya vijJAnamahAsinA sphuTa bhuMjvAtmasAmrAjyasukhaM yazeSTam // 308 zlokano gadya anvaya : tasmAt bhoktuH gale kaNTakavat pratItaM imaM svazatruM ahaMkAraM vijJAnamahAsinA sphuTaM vicchidya, AtmasAmrAjyasukhaM yatheSTaM bhuMkSva // 308 // zabdArtha : mukhya vAkya : AtmasAmrApyasuvuM yatheSTa muphta / muMkSya - bhogava, upabhoga pharmA - 36 vivekacUDAmaNi / 561 - Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara, mhANI le. (jenA parathI, 'bhojana' ane 'bhoga' jevA zabdo banyA che, te mukh-dhAtunuM AjJArtha bIjo-puruSa ekavacananuM rUpa). zuM bhogavavAnuM che ? - sua sukha, AnaMda, moja; zAnuM sukha ? AtmasAmrAjyanuM, AtmAnA AnaMdarUpI sAmrAjyanuM svataMtra sukha. A sukha kevI rIte bhogavavAnuM che ? yatheSTam - marajI mujaba, icchA anusAra, svataMtra rIte, mana phAve tema; paraMtu AvuM sukha kAMI, ema ne ema, kazo puruSArtha karyA vinA, kazo Atmabhoga ApyA vagara, thoDuM ja bhogavI zakAya ? enA mATe to bahu moTA zatruno saMhAra karavo paDe ane e che : maM svazatruM vidyi / sAdhakano potAno ja moTo duzmana, evo ahaMkAra', jene saMhAryAvidAryA-haNyA pachI ja (vidyi), pelAM sukhane bhogavAnuM zakya bane. A zatrune kevI rIte haNavAno che ane kyAM zastra vaDe ? Tam - sArI rIte, saMpUrNarIte, pUrepUro; ane vijJAna-mahA-aptinA ! asi eTale talavAra, khaDga; ane vijJAna eTale AtmajJAna, AtmAnAM svarUpa vizenuM jJAna. AvAM jJAnarUpI moTI (mahA), eTale ke khUba dhAradAra, tIkSNa evI, A talavAra vaDe, ahaMkArarUpI bhayaMkara zatruno viccheda karavAno che. A zatru konA jevo che ? kevo che ? e zuM kare che ? moru: mane vat pratItam / mohraH eTale bhojana karanAra, bhoktA, khAnAra; pratItama - - kaMTaka eTale kAMTAnI jema gaLAmAM khaTakato, takalIpha UbhI karato, du:kha deto. AvI AjJA gurujI zA mATe Ape che ? tasmAt - tethI, te kAraNe; A pahelAMnA zlokomAM 'ahaMkAra'nAM svarUpanuM je nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, tene barAbara samajIne, ene lakSamAM rAkhIne. (308) anuvAda : tethI, bhojana karI rahelA(manuSya)nAM gaLAnI aMdara kAMTAnI jema khaTakatA, ahaMkArarUpI tArA potAnA A zatrune, AtmajJAnarUpI moTI talavAra vaDe, saMpUrNarIte saMhArIne, AtmasAmrAjyano AnaMda tuM icchA pramANe bhogava. (308) TippaNa : zabdArtha-vibhAgamAM, upara, badhI jarUrI samajUtI to apAI gaI che to paNa, tattvaciMtaka chatAM pratibhAzIla mahAkavi evA AcAryazrInI kAvyamaya abhivyaktino thoDo AsvAda karIe : atyArasudhI, chellA keTalAka zlokomAM, mokSArthInA mArgamAM eka mahA-anarthakArI vighnarUpI evA 'ahaMkAra'nuM, - enAM svarUpanAM sarva pAsAMone AvarI letuM, savistara varNana karyA pachI, have, teozrI, ziSye temanA te upadezane samyak-svarUpe 562 / vivecUDAmaNi Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmasAt karyo che ema samajIne, tenI AvI saMniSThA ane tatparatAnAM su-pariNAmasvarUpa atIndriya AnaMdano upabhoga karavAno teozrI tene anurodha kare che (muMa). emanA A anurodhamAM, emanuM kavitva be rIte, anAyAsa, upasI Ave che : eka to, mumukSa sAdhakane ahaMkAra kevo khUMce che, khaTake che, te samajAvavA mATe ApelI "upamA': mANasa miSTAnna bhojana AnaMdapUrvaka ArogI rahyo hoya tyAM ja, tenAM gaLAmAM, bhojananI vAnagImAMno, koIka kAMTo AvI jAya to ? to, to, bhojananI badhI majA ja marI jAya ! teNe bhojanane pUrepUruM mANavuM hoya to, potAnAM gaLAmAM khaTakato pelo kAMTo kADhI nAkhavo ja rahyo ! AtmasAkSAtkArano AnaMda mANI rahelA sAdhakanI te AsvAda-prakriyAmAM, "ahaMkAra' Avo eka kaMTaka che ! ane bIjuM, sAdhakanA A kaMTakanA nAza mATe AcAryazrIe je "rUpaka alaMkAra prayojayo che te paNa, uparyukta upamA-alaMkAra jevo ja kAryasAdhaka banI rahyo che - be kAraNe : eka to, e ke ahaMkAra koI sAmAnya prakAranuM naDatara nathI, e to sAdhakano potAno ja zatru (rUma svavuM) che; ane bIjuM, A zatrune vidAravA mATe eka ja zastra saphaLa thaI zake ane te che - AtmajJAnarUpI atyaMta tIkSNa talavAra (vijJAna-mahA-sinA) !! ahaMkAra-vinAzanI je vAta ziSyane kahevAnI che te, A be alaMkAronuM prayojana, ziSya mATe saMpUrNa rIte pratItijanaka banI rahe che ane Ama to, sAva sAmAnya prakAranAM kahI zakAya evAM be avyayo paNa, potapotAnI rIte, kevAM sahAyaka ane saphaLa banI rahe che ! - zatruno saMhAra sArI rIte (murama) karavAno che ane AtmasAmrAjyano AnaMda marajI mujaba (0the) bhogavavAno che ! zabdo pAsethI, potAne abhipreta evo artha, kaDhAvI levo, e to, AvAM moTA gajAnAM kavinI pratibhA ja karI zake ! zlokano chaMda upajAti (308) 309 tato'hamAdevinivartya vRtti santyaktarAgaH paramArthalAbhAt / tUSNIM samAsstrAtmasukhAnubhUtyA pUrNAtmanA brahmaNi nirvikalpaH // 309 // - vivekacUDAmaNi | pa63 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : tatoDahamAdevinivartya vRtti sattvatarAgaH paramArthalAbhAn / tRSNI samAsyAtmasukhAnubhUtyA pUrNAtmanA brahmaNi nirvikalpaH ||309nA zlokano gadya anvaya H tata: aham-Ave: vRtti vinivartya, paramArthanAmAt satya:, Atmasulaanubhuutyaa pUrNAtmanA brahmaNi nirvikalpa: ( san tvaM) tUSNIM samAssva // 309 // zabdArtha : - - mukhya vAkya : (tna) tUkhkha samAtsva / tRSNA - mauna, zAMti; samAskva dhAraNa kara, prApta kara, anubhava kara, banI rahe, besI jA. (sam + As dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa) : tuM mauna dhAraNa karI le. Ama karatAM pahelAM sAdhake bIjuM zuM-zuM karavAnuM rahe che ? A pramANe traNa prakriyAo : (1) aham-Are: vRtti vinivastya / vinivastya - pAchI vALI daIne, dUra karIne, uccheda karIne (vi + ni + vR e dhAtunAM prerakanuM saMbaMdhaka bhUtakRdantanuM rUpa); aham - eTale 'ahaMkAra'. ahaMkAra vagerenI vRttione dUra karIne; (2) paramArthanAmAta sattvattALa: (san) | rALa eTale viSayavAsanA; anyatta viSayo pratyenI prIti - Asakti; tyAga karIne, choDI daIne, mukta banIne, rAgarahita thaIne. paramatattvanA lAbhane lIdhe, viSayo paranI Asakti choDI daIne; (3) Atmasuva-anubhUlyA pUrvAtmanA brahmaLi nivilpa: (san) / Atmasukhano anubhava karavAne kAraNe, saMpUrNa aMtarAtmApUrvaka, brahmamAM nirvikalpa (kazA paNa saMkalpa-vikalpa ke tarka-vitarka ane zaMkA-kuzaMkA vinAno banI rahelo, evo tuM.) tataH pachI, tyArapachI, gayA-chellA zlokamAM kahyA pramANe, ahaMkArarUpI potAnA zatrune AtmajJAnarUpI tIkSNa talavAra vaDe haNyA pachI. (309) anuvAda : tyArapachI, ahaMkAra vagerenI vRttione dUra karIne, paramatattvanA lAbhane lIdhe rAga-rahita thaIne, AtmasukhanA anubhavane kAraNe, saMpUrNa aMtarAtmApUrvaka, tuM, brahmamAM nirvikalpa thaI jA ane (pachI) mauna dhAraNa karI le. (309) 564 / vivekacUDAmaNi Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: ahaMkArano niHzeSa nAza, - chellA keTalAka zlokomAM A viSayanuM ja nirUpaNa cAlI rahyuM che temAM, chellA zlokamAM to, zrIsadgurue, ahaMkAranA nAzanAM pariNAme, sAdhaka-ziSyane, saMbhavita lAbhanA sukhano anubhava karavA, A pramANe anurodha karyo hato : AtmasAmrAjyasuSe muMdgha I ahIM paNa evo ja anurodha che : tUSpI samAsva | paraMtu AtmasAmrAjyano AnaMda bhogavatAM pahelAM ane tAttvika mauna dhAraNa karatAM pahelAM, ziSya keTalIka mahattvanI prakriyAone saMpanna karI levAnI rahe che ane te badhI, AvA aMtima pariNAma mATenI anivArya pUrvabhUmikA che, e yAda rAkhavA jevuM che : sauprathama to, dehAdi "anAtma'-vastuonA sevanane lIdhe utpanna thayelI ahaMkAra vagere anicchanIya vRttionI saMpUrNa nivRtti; tyArapachI, AtmajJAna-svarUpa evAM paramatattvanA lAbhane lIdhe, viSayavAsanAo pratyenI AsaktimAMthI vimukti; ane tyArapachI, chelle, AtmasukhanI anubhUtine kAraNe prApta thatI aMtarAtmAnI pUrNatAnI pratIti : basa, AvI utkRSTa avasthAmAM to sAdhakanAM manamAM kazA saMkalpavikalpo rahe ja nahIM, enA mATe to, A ja nirvikalpa-brahmanI samAdhi ! * jIvananA AvA parAkASTArUpa dhanya tabakkAmAM, sAdhakanAM sarva AzA-AkAMkSAapekSA zamI jAya che, zabdanA AdhAranI kazI jarUra ene rahetI nathI ane enuM mauna, aMtaHkaraNanAM UMDANamAMthI svayameva sarjAtI enI niHzabda zAMti ane AtmasAkSAtkArano parama AnaMda Ape che : AvuM tAttvika mauna dhAraNa karavAno anurodha gurujI ahIM ziSyane kare che. zlokano chaMda : upajAti (309) 310 samUlakRtto'pi mahAnahaM punar -yuvataH codavi cetanA kSam | 'saMjIvya vikSepazataM karoti nabhasvatA prAvRSi vArido yathA // 310 // zlokano gujarAtI pATha: samUlakattoDapi mahAnAM puna-bulekhitaH syAdyadi cetasA kSaNam | vivekacUDAmaNi | pa65 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjIvya vikSepazataM karoti nabhasvatA prAvRSi vArido yathA / / 310 // zlokano gadya anvaya H - samUlakRttaH api (ayaM) mahAn ahaM yadi cetasA kSaNaM vyullekhitaH syAt (hiM), (puna:) saMnIvya (sa:), prAvRtti yathA namatvatA vAridra: (tathA) vikSepazataM karoti // 310 // zabdArtha : mukhya vAkya : (ayaM) mahAn a N vikSepazataM tti / ahaM eTale 'ahaMkAra'; vikSepa eTale upadrava, utpAta, vikSobha, khaLabhaLATa; A 'ahaMkAra' evo prabaLa (mahAn) che ke te seMkaDo upadravo sarje che. ene mULamAMthI UkheDI nAkhavAmAM Avyo hoya to paNa(samUtavRtta: api) ? t - eTale kApI nAkhavuM, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa, - vRtta. uparyukta savAlano javAba che : "hA". paraMtu AvuM kyAre banavA pAme ? - vi zvetakSA kSaLa yuddhevitaH yAt| yuaevita eTale ullekha karavAmAM Ave, eTale ke citta vaDe jo tene kSaNamAtra paNa saMbhAravAmAM Ave, ene yAda karavAmAM Ave, cittano jo tene sAtha maLI jAya to ! vi+v + tiv e dhAtunAM prerakanuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa, - vyuaevita. paNa AvuM bane ja kevI rIte ? - saMgItrya / e to, citte karelA kSaNamAtranA pelA 'bulekha'nA pariNAme - pharIthI sajIvana thAya ! enuM AvuM kArya konA jevuM che ? yathA prAvRSi nabhasvatA vAva: (tathA) / prAtRs eTale varSA-samaya, comAsuM; vAridda: eTale jaLa (f) ApanAra (:), vAdaLuM; kevuM vAdaLuM ? - namasvatA pavananA saMsargavALuM namasvat - eTale vAdaLuM - e zabdanI trIjI vibhakti ekavacananuM rUpa, - namasvatA; comAsAmAM, vAyunA saMparkamAM AvatuM vAdaLuM jevI rIte aneka utpAto sarjI rahe tema ! (310) anuvAda : - varSasamayamAM jema vAdaLuM, pavananA saMsargamAM AvatAM (aneka utpAto sarje che), tema ja A baLavAna ahaMkAra, mULamAMthI tene UkheDI nAkhavAmAM Avyo hoya to paNa, citta vaDe tene kSaNamAtra paNa yAda karavAmAM Ave to, pharIthI sajIvana thaIne, te seMkaDo upadravo sarje che. (310) TippaNa : 'ahaMkAra' mATe, A pahelAM paNa, graMthakAre, rAhu-sarpa-viSa jevA vinAzakatA566 / vivekacUDAmaNi Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcaka zabdo to prayojyA ja che. ahIM enI ati-prabaLatA sUcavatA marIna - zabda vAparyo che; paraMtu bhayaMkara utpAto sarjavAnI enI zaktino, sAdhakane, khyAla ApavA mATe, graMthakAre, atyaMta sUcaka ane abhivyaMjaka evI be vAto, temaNe kahI che : eka to e ke sAdhaka eno samULago, eTale saMpUrNa, nAza kare to paNa (samUnA : pa), koIka nirbaLatAnI kSaNe, cittamAM jo enuM eka kSaNa mATe paNa smaraNa karavAmAM Ave to (ddhi vetakSA kSa suvita: yA), te, AvI bhUla karanAranI jIvanakArakirdImAM, asaMkhya khaLabhaLATo pedA karI de (vikSepa rati ) ! vismayakAraka vinAzakatA! mULasahita ene UkheDI nAkhavAmAM Avyo hato, tethI enuM astitva ja rahyuM nhotuM ane chatAM mAtra eka paLanuM enuM smaraNa ! enAM punarjIvana mATe, enAM sajIvana thavA mATe, basa, ATaluM ja pUratuM che ! yathApUrva, hato evo ja, enAM mULa svarUpe e khaDo thaI jAya ane pelA sAdhakanI samagra sAdhanAne naSTa karI nAkhe ! (vikSepazata rati ) , ijipta-dezanuM paurANika pakSI Phoenix (phiniksa" : "humA') ahIM, A saMdarbhamAM, yAda AvI jAya che : potAnI rAkhamAMthI ja te pharI janma pAmatuM ! che ane bIjuM, ahaMkAranI utpAta-sarjaka zakti konA jevI che, eno pUrepUro khyAla ApavA mATe, AcAryazrI, eka sacoTa upamA" ahIM prayoje che : comAsA daramiyAna (pravRSi), AkAzamAM vAdaLAM to hoya (vArivAda), paNa jyAM sudhI te ekalAM hoya, tyAM sudhI temanAM kAraNe kazI takalIpha na UbhI thAya, paraMtu jevo temane vAyuno saMsarga sAMpaDe, (namasvatA), tevA ja, sRSTimAM utpAto zarU thaI jAya ! cittamAM ahaMkAranuM kSaNamAtranuM smaraNa ane vAdaLAMne pavanano saMsarga : baMne eksarakhAM vinAzaka ! , zlokano chaMda : upajAti (310) 311 - nigRhya zatrorahamo'vakAzaH varina reyo viSayAnuritA sa eva saMjIvanaheturasya prakSINajambIratarokhiAmbu rU2I vivekacUDAmaNi | pa67 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pAThaH nigRhya zatrorahamoDavakAza kavacina dayo viSayAnucintayA sa evA saMjIvanahaturasya prakSaNajambaratarorivAbu 311 zlokano gadya anvaya : () nivRhya, (tatpazcAta) ane zatro, viSayAnuntiyA, tuM (api) avakAzaH na deyaH; saH (avakAzaH) eva, prakSINajambIrataroH ambu pheva, nasya (mahaMvaraca) saMgIvanadetuH (mati) rUzA . zabdArtha : mukhya vAkya : zatro ama: vat (5) avAraH : | avArI: eTale taka; zatru jevA, zatru-rUpa evA "ahaMkArane kyAreya paNa avakAza Apavo nahIM (teya, - tA - dhAtunuM vidhyartha-kRdaMtanuM rU5). AvI taka tene kevI rIte maLI javAnI zakyatA che? -viSayAnuntiyA ! - viSayavAsanAonAM ciMtana dvArA teno "nizrada, eTale enuM pUrepara niyaMtraNa karyA pachI paNa ? tene saMpUrNarIte vaza karI lIdhA (Control) pachI paNa (nivRAiM pi) ? - A savAlano spaSTa javAba che : "hA". ema kema ? - : (avaza:) 4 ) (ahaMkAra) saMgIvahetu: (mati) . ema karavAnuM kAraNa e che ke evo avakAza ja tenA mATe sajIvana thavAno hetu banI rahe che. AvuM thavA mATe koI udAharaNa che ? - hA" : navuM rUMva prakSI- svItaro: | - avuM eTale pANI; nabbIrata6 eTale bijorAnuM vRkSa; prakSI eTale sUkAI gayeluM; sUkAI gayelAM bijorAnAM vRkSane pANI maLI jAya to, te pharIthI aMkurita thAya che, Uge che, navapallavita bane che. (311) anuvAda : (eka vAra) niyaMtrita karyA pachI paNa, zatrurUpa ahaMkArane viSayaciMtana vaDe kyAMya jarA paNa avakAza Apavo nahIM, kAraNa ke jevI rIte jaLa sUkAI gayelAM bijorAnAM vRkSane (navapallavita kare che, tema) te (avakAza) ja A (ahaMkAra)ne sajIvana karavAnuM kAraNa banI rahe che. (311) pa68 | vivekacUDAmaNi Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: ahaMkAranuM nivAraNa karavAnuM kAma khUba muzkela che, - lagabhaga, azakya jevuM, - tethI ja graMthakAre, te nivAraNanAM aneka vividha pAsAMonI, judAM judAM daSTikoNone anulakSIne, navAM navAM udAharaNo ApIne, enI laMbANa-carcA karI che. A zlokamAM to, eTale sudhI kahevAmAM AvyuM che ke, ahaMkArano eka vAra nigraha karyA pachI paNa sAdhake ema na mAnI levuM ke "have kazo vAMdho nathI, zatru jItAI gayo che'; AvI gApheliyata enA mATe, jokhamakAraka banI rahevAnI pUrI zakyatA che; sAdhake satata jAgrata rahIne eTaluM dhyAna rAkhavAnuM rahe che ke zatrurUpa A ahaMkArane pharI pragaTa thavAno avakAza na maLI jAya; ane Avo avakAza tene viSayavAsanAnAM thoDAMka ciMtana dvArA maLI jAya tema che. jevo, Avo, viSaya-vicAra sAdhakanAM cittamAM thAya ke tarata ja pelo niyaMtrita zatru (ahaMkAra) saLavaLIne, pharIthI, sajIvana thaI jAya ! - sAdhaka mATe thoDuM paNa viSaya-ciMtana kevuM khataranAka che ane tene sarvanAzanI khINamAM kevI rIte phaMgoLI de che, tenuM, adhaHpatananI nisaraNI jevuM, eka tAdeza zabdacitra, gItAmAM, bhagavAna zrIkRSNa, A pramANe ApyuM che : dhyAyato viSayAn puMsaH saMgasteSUpajAyate / saMgAtsaMjAyate kAmaH kAmAt krodho'bhijAyate // krodhAd bhavati saMmohaH saMmohAt smRtivibhramaH / - smRtizAt vaddhinAro vRddhinAzA pragati ne (2, ghara-63) ("viSayonuM ciMtana karatA mANasane temAM Asakti thAya che, AsaktithI kAma janme che ane kAmathI krodha janme che; krodhathI ghaNo ja moha thAya che; atimohathI smRtimAM vibhrama thAya che, smRtinA vibhramathI buddhino nAza thAya che ane buddhinA nAzane kAraNe te mANasa saMpUrNa nAza pAme che.") TUMkamAM, viSayaciMtana eTale, sAdhaka mATe to, sarvanAzanI sopAna-paraMparA ! gItAnA A zlokomAM bhale "ahaMkAra' zabda prayojAyo nathI, paraMtu viSaya-ciMtananAM pariNAmanuM je bIjuM pagathiyuM che, - saMga, Asakti, - te ja ahaMkAranuM bIjuM nAma che, je, kAma-krodha-moha-smRtibhraMza-buddhinAza vagere kramika pagathiye sAdhakane pachADatopachADato, aMte, sarvanAzanAM pAtALamAM tene pheMkI de che ! graMthakAre, A ghaTanAnAM samarthana mATe, yathApUrva, evI ja samucita upamA" ApI che : bIjorAMnuM jhADa sUkAI gayuM hatuM, tyAM ene pANI maLI gayuM ane te, A eka ja kAraNe, pharIthI UgI nIkaLyuM ! - vivekacUDAmaNi | pa69 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyaMtrita thaI gayelA ahaMkAranA punaH pragaTa thavA mATe paNa, thoDuMka viSayaciMtana, AvI ja eka taka (Opportunity) banI rahe che ! zlokano chaMda : upajAti (311) 312 dehAtmanA saMsthita eva kAmI vilakSaNaH kAmayitA kathaM syAt / ato'rthasaMdhAnaparatvameva bhedaprasaktyA zlokano gujarAtI pATha : bhavajanmahetuH // 312 // dehAtmanA saMsthita eva kAmI vilakSaNaH kAmayitA kathaM syAt | bhedaprasAbhavabandhahetuH ||312 // atoDarthasaMdhAnaparatvameva zlokano gadya anvaya H vehAtmanA saMsthitaH (manuSya:) va AmI (mati) / vilakSaLa: (sa:) kAmayitA kathaM syAt ? / ataH, bhedaprasaktyA arthasaMdhAnaparatvaM eva (tasya) mavavanyahetu: (mati) rUA zabdArtha : A zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vehAtmanA saMsthitaH (manuSya:) va AmI (mati) / vehAtmanA saMsthitaH eTale evo mANasa ke je dehane ja AtmA samajI bese che ane Avo mANasa ja kAmI bane che, tenAmAM kAmanAo udbhave che. (2) vijJakSaLa: (sa:) AmayitA thaM sthAt ? / vilakSaLaH eTale dehane AtmAthI judo-alaga samajanAra mANasa; AyitA eTale kAmanAovALo, kAmanA karanAro, kAmanuM sevana karanAro, kAmI; Avo 'vilakSaNa' mANasa 'kAmI' kevI rIte thAya ? (thAya ja nahIM, na ja thavo joIe.) (3) ata:, mevaprasA arthasaMdhAnaparatve va (tasya) mavanahetu: 570 / vivekacUDAmaNi Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (mati) / matiH - AthI, A kAraNe, eTalA mATe; mevAsajIi eTale bhedabuddhi; brahmathI jIvAtmAnI bhinnatA; brahma ane jIva judA che, evI samaja, evI mAnyatA; artha eTale viSayo, viSayavAsanAo; sandhAna eTale te viSayono saMparka, saMbaMdha, tenuM ciMtana; paratve eTale emAM ja pravRtta rahevuM, magna-magUla-rata rahevuM te; pavandhahetu: eTale saMsAranAM baMdhananuM kAraNa; AthI ja, bhedabuddhinAM kAraNe, viSayonAM ciMtanamAM magna rahevuM; e ja saMsAra-baMdhananuM kAraNa bane che. (312) anuvAda : dehane ja je (manuSya) AtmA samaje che, te ja (mANasa) kAmI bane che. te dihanA)thI (AtmAne) judo samajanAra (mANasa) kAmanAovALo kema thAya? AthI ja, bhedabuddhithI viSayonAM ciMtanamAM pravRtta rahevuM, e ja (tenA mATe saMsAranAM baMdhananuM kAraNa bane che. (312) TippaNa: manuSyane mATe saMsAranuM baMdhana kema, kevI rIte sarjAya che, te samajAvavA mATe graMthakAre, ahIM, gItAnA pelA zlokonI jema, nAnakaDI eka nisaraNInuM nirUpaNa karyuM che : saMsAra-baMdhana (bhavava5) to, gItA-zlokomAM nirdiSTa sarvanAza jevuM chelluM pagathiyuM che. manuSyanI sauprathama bhUla che, dehAtmabuddhi; dehane ja AtmA samajI levAnI bhUla. vedAMtadarzananA siddhAMta pramANe, samagra brahmAMDamAM, AtmA sivAyanuM bIjuM kazuM che ja nahIM, eka AtmAnuM ja sarvatra sadA-sarvadA astitva che. Ama chatAM, dehAtmabuddhivALo mANasa, AtmA uparAMta dehanAM astitvane paNa svIkAre che, AthI tenAmAM vaitabhAva, bhedabhAva (brahmathI jIvanI bhinnatA) janme che. deha ane AtmA vaccenI AvI bhedabuddhine kAraNe, te viSayaciMtana karavA mAMDe che, te kAmI banI jAya che; ane bhedabuddhinAM pariNAma-svarUpa, viSayaciMtana-pravRtti, e ja enAM saMsAranA sarjananuM, enAM baMdhananuM nimitta banI jAya che. Ama, viSayaciMtana, Asakti, kAma-krodha-mohanA Avego-Avezo ane emAMthI svAbhAvika rIte udbhavatAM smRtibhraMza ane buddhinAzanA kramika tabakkAomAMthI pasAra thaIne, manuSya, saMsArabaMdhanarUpI sarvanAzane pAme che. paraMtu jene deha sAthe saMbaMdha ja nathI, eTaluM ja nahIM paNa dehane AtmAthI judo samaje che (vinakSaNa:) ane deha to "anAtma' hovAthI nAzavaMta che, anitya che, tethI te to mAtra AtmAnuM ja astitva svIkAre che; eTale tenA mATe advaitabuddhi ja rahe che. AvA mANasane to, pachI, kAmanAo rahe ja kevI rIte (AmayitA zuM yAti) ? vivekacUDAmaNi | pa71 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSepamAM, bhavabaMdhananA phaMdAmAM na phasAvA icchatA manuSya, dehAtmabuddhithI dUra rahIne, mAtra AtmAnAM astitvamAM ja, eTale ke abhedabuddhimAM ja potAnI jAtane sthira karavI rahI. zlokano chaMdaH upajAti (312) 313 kAryapravardhanAd bIjapravRddhiH paridRzyate / kAryanAzAd bIjanAzaH tasmAt kAryaM nirodhayet // 313 // zlokano gujarAtI pATha: kAryapravardhanA bIjanAzaH paridRzyate | kAryanAzAd bIjanAzaH tasmAtu kArya nirodhayet 31all zlokano gadya anvaya : - kAryapravardhanAd bIjapravRddhiH paridRzyate / kAryanAzAd bIjanAzaH (mati) ! tamatuM kArya nirodha rUrUA (noMdha : zlokamAMnA mULa padya-anvaya pramANe ja gadya-anvaya thAya. evA anvayane "daNDAnvaya' kahevAmAM Ave che. ahIM Avo ja "daDAnvaya' che.) (313) zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) zArvapravardhana vInavRddhi: pazyite | pravardhana eTale vadhAravuM, vadhAratAM javuM - rahevuM; kAryone vadhAratAM javAthI bIjanI paNa vRddhi thatI dekhAya che. (2) vArthanAzAt vInAza (saMpati) | kAryono nAza karavAthI bIjano paNa nAza thaI jAya che. (3) tame vArtha vinA nirota - nirodha karavo joIe. aTakAvI devo joIe, TALavo joIe; vArya eTale kAryanI sthiti, kAryo cAlu rahe, rahyA kare, evI paristhiti. tethI kAryone, kAryonI sthiti nAbUda karavI joIe. (313) anuvAda : kAryone vadhAratAM javAthI bIjanI paNa vRddhi thatI dekhAya che. kAryono nAza karavAthI bIjano paNa nAza thaI jAya che, tethI kAryone aTakAvI devAM joIe. (313) 572 | vivekacUDAmaNi Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : zabdArtha, vAkyaracanA ane anvayanI dRSTie zloka sahelo che, paraMtu emAM yojAyelA jAya ane trIna, - e be zabdo pAribhASika saMdarbha dharAvatA hovAthI, enI samajUtI Avazyaka bane che. sauprathama to, e samajI levAnuM rahe che ke vArya zabdane upaniSado ane gItA jevA tattvaciMtananA graMthomAM prayojAyelA rma-zabdanA paryAya tarIke ane enA samAnArtha tarIke svIkArI levAno rahe che. bIjuM, vIna-zabdane 'vAsanAnAM bIja' tarIke samajavAno rahe che. mULa vAta AtmajJAnanAM mahattvanI che. manuSya potAnAM jIvanamAM je kAMI karmo kare che te, dehAbhimAna ane dehAtmabhAvane kAraNe, 'huM deha chuM' - evA kartAbhoktAbhAvane kAraNe kare che ane Avo bhAva eTale ja ajJAna. AtmajJAnanI paristhitimAM to, deha-indriyo vagere anAtma-vastuone kazuM sthAna ja hotuM nathI. Ama, kramAnusAra, A samagra paristhitinuM sUkSma nirIkSaNa karIe to spaSTa samajAze ke ajJAna manuSyanAM cittamAM karmanI 'vAsanA' utpanna kare che ane 'vAsanA'nA prabhAva heThaLa, te karmo kare che, eTale A zlokamAM prayojAyelo zabda vIna eTale karmanuM 'bIja', - je, 'vAsanA'mAMthI janme che. hakIkatamAM, samagra prakriyAno pUrvAparabhAva A rIte nizcita karI zakAya : ajJAna, vAsanA ane karma. have, A ja saMdarbhamAM, bIjI eka e vAta samajI levAnI rahe che ke potAnAM jIvAtAM jIvana daramiyAna, manuSya je 'kriyamANa' karmo kare che te, phaLa ApyA vinAnAM rahe to, te karmone bhogavavA mATe, tene pharI janmavuM ja paDe. bhogavyA vinAnAM karmo to cAlu ja hoya che. Ama, na bhogavAyelAM (amutta) 'kriyamANa' ane 'saMcita' karmo, pArkIne 'prArabdha' karmo banyA pachI, e badhAM pUrepUrAM bhogavAya, eTale ke enAM phaLa manuSya bhogavI le, pAribhASika zabda prayojIne kahIe to, jyAM sudhI badhAM ja karmo murtta na bane tyAM sudhI, janma-mRtyunuM cakra manuSya mATe avirata cAlu ja rahe ! paraMtu trInano nAza kyAre thAya (vInanAza:) ? rmano nAza thAya tyAre ja (AryanAzAt) ! kAraNa ke jo manuSyanAM pelAM badhAM - 'kriyamANa', 'saMcita', 'prArabdha' vagere - karmo vadhAravAmAM ja Ave (AryapravardhanAt), to-to vAsanA cAlu rahe ane vAsanAnAM bIja paNa vadhatAM ja rahe (vInapravRtta:) ! Ama, karma ane vAsanA-bIjanuM eka 'viSacakra (vicious circle)' aNu-aTakyuM cAlyA ja kare, je, evAM ja vivekacUDAmaNi / 573 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anicchanIya janma-maraNanAM "viSacakra' mATenuM nimitta bane ! ane AvAM viSacakro (vicious circles)ne, temanI satata cAlatI gatinA koIka tabakke, samayasara, aTakAvavAmAM na Ave to, te badhAM, aMgrejImAM kahyuM che tema, "anaMta kALa sudhI" (Ad Infinitum) cAlyA ja kare ! ane AvAM "viSacakro cAlyA kare tyAM sudhI, muktinI to zakyatA ja nahIMeTale ja, pelAM 'viSacakronAM nivAraNa athavA nAza mATe, graMthakAre potAno AkharI nirNaya ApI dIdho ke karmo cAlu rahe evI sthiti TALavI joIe (tasmAta kAryaM nirodhayet / ) saMkSepamAM, "huM deha chuM' - evA dehAtmabhAvane badale, "huM brahma chuM' - evI bhAvanA jo sAdhakanAM cittamAM sthira ane sudaDha thaI jAya to, dehAdimAM adhyAsa baMdha thaI jAya ane pariNAme, karmanAM bIja-rUpa-vAsanAnuM astitva ja na rahe! pachI to nArI eTale vInanAza, - evI abhISTa phalazruti ane sAttvika siddhi ! zlokano chaMdaH anuSupa (313) 314 vAsanAvRddhitaH kAryaM kAryavRddhyA ca vAsanA / vardhate sarvathA puMsaH saMsAro na nivartate // 314 // zlokano gujarAtI pATha : vAsanAvRdvitaH kArya kAryavRddhayA ya vAsanA vadhati sarvathA saH saMsAro na nivartita /314 zlokano gadya anvaya : vAsanAvRddhita: Arya (vadhati), kAryavRddhayA vAsanA vadhati (ta:) puMsaH saMsAraH sarvathA na nirvatate // 314 // * zabdArtha : A zlokamAM paNa, gayA zloka jevo ja, mahadaMze, daMDAnvaya' ja che. vRddhita: - vRddhi thavAthI, vRddhinAM kAraNe, vRddhi dvArA. vAsanA eTale karmanAM bIja-rUpa vAsanA. : puruSa eTale ke manuSyano, jIvano, jIvAtmAno. sarvathA eTale sarva prakAre, sarva rIte; sarvathA na nivartata eTale ke (saMsAranuM) koI paNa rIte nivAraNa 574 | vivekacUDAmaNi Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thatuM nathI, (saMsA2) cAlu ja rahe che. (314) anuvAda : vAsanAnI (eTale ke vAsanArUpI bIjanI) vRddhi thavAthI, karma vadhatuM rahe che ane karmonI vRddhi thatAM, vAsanA vadhatI jAya che : (AthI) manuSyanA saMsAranuM koI paNa rIte nivAraNa thatuM nathI. (314) TippaNa : A zloka paNa, gayA zlokanI jema ja, sahelo che, eTaluM ja nahIM paraMtu e zlokanAM kathayitavyane ja ahIM jarA judI rIte kahevAmAM AvyuM che. gayA zlokamAM vIna zabda prayojAyo hato; e bIja' vAsanAnuM hatuM, evI spaSTatA e zlokanAM TippaNamAM karavAmAM AvI che; eTale viSacakranuM je dvandva tyAM karma ane bIja vacce hatuM te, ahIM, karma ane vAsanA vacce che; paraMtu vastutaH graMthakArane abhipreta kathayitavyamAM kazo phera paDato nathI. pratyeka mokSArthI sAdhakane ATalo khyAla to che ja ke jyAM sudhI saMsAranI nivRtti na thAya, (saMsAro na nivartate 1), enuM nivAraNa na thAya, eTale ke jIvAtmAno saMsAra cAlu rahe tyAM sudhI, mokSa mATe kazo avakAza sarjAto nathI. paraMtu saMsAranuM nivAraNa to, gayA zrlokanAM TippaNamAM savistara samajAvavAmAM AvyuM che tema, karma-bIja athavA karma-vAsanAnuM viSacakra cAlu rahe tyAM sudhI zakya ja nathI ! - ane A viSacakra to ane tyAre ja baMdha thAya, jo ane jyAre 'huM brahma chuM' * evI bhAvanA vaDe, mokSArthI dvArA, deha vageremAM AcaravAmAM Avato AtmAdhyAsa dUra karavAmAM Ave ! Ama, AtmajJAnathI mAMDIne mokSa sudhInI, cheka nIcethI upara sudhInI, samagra sopAna-paraMparA paraspara-avalaMbita che. zlokano chaMda : anuSTupa (314) 315 saMsArabandhavicchittyai tad-dvayaM pradahed yatiH / vAsanAvRddhiretAbhyAM cintayA kriyayA bahiH // 315 // vivekacUDAmaNi / 575 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : saMsArabandhavicchintya tad-druyaM pradahe yatiH / vAsanAvRddhiretAbhyAM cintayA kriyayA bahiH // 315/ zlokano gadya anvaya H (tasmAt) saMsArava--vicchiai yati: ta -e pradet / cintayA vahi: jiyayA (6) tAmyAM vAsanAvRddhi: (mavati) rUA zabdArtha : = mukhya vAkya : yati: ta-yaM praot / yatiH eTale satata prayatna karanAra (yat e dhAtu parathI banelo zabda, - yati:) muni, mumukSu sAdhaka; ta -dayam / yaM eTale beno samUha, satata paraspara sAthe rahetI be vastuo : ahIM, vAsanA ane karma); te baMnene sAdhake pUrepUrAM (pra) bALI nAkhavAM joIe. zA mATe bALI nAkhavAM joIe ? - saMsAranavicchie|viiitta (vi + chind - kApI, chedI nAkhavuM, e dhAtu parathI banelo zabda) eTale kApI nAkhavAnI, toDI nAkhavAnI, nAza karavAnI kriyA saMsAranAM baMdhanane kApI nAkhavA mATe. Ama na karavAmAM Ave to kevuM pariNAma Ave ? - vintayA nahiH yiyA (6) vAsanAvRddhi: (mati) / vAsanAnI vRddhi thatI rahe, vAsanAmAM vadhAro thayA kare; zAnAthI AvuM bane ? be kAraNe : (1) vintayA / vintA eTale viSayonuM, viSayavAsanAnuM cintana, enA ja vicAro; ane (2) vRtti: yiyA / bahAranI kriyA; 'cintana' to cittamAM, aMdara, cAle, paNa e ciMtana pramANenI viSayopabhoganI kriyA to, indriyonI kriyAo vaDe bahAra (vRttui) cAle. A baMne cAlatAM ja rahe to vAsanAnI vRddhi paNa thatI ja rahe. (315) anuvAda : tethI (te kAraNe) saMsAranAM baMdhanane kApI nAkhavA mATe, yatnazIla munie te baMne(vAsanA ane karmo)ne pUrepUrAM bALI nAkhavAM joIe; (nahiMtara) viSaya-ciMtana ane te pramANe thatI bAhya kriyA, - e baMne vaDe, vAsanA vadhatI ja rahe che. (315) TippaNa : mokSArthI sAdhaka mATe, 'ahaMkAra' e eka 'zatru' che ane A zatru paNa kaMI jevo-tevo, sAmAnya prakArano nahIM; paNa evo bhayaMkara ke eka vAra tenuM niyaMtraNa karyA pachI paNa sAdhaka jo sAvaceta na rahe ane viSayaciMtana cAlu rAkhe to, A 576 / vivekacUDAmaNi Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatrune pharI pragaTa thavAno avakAza maLI jAya ! (zloka - 311). ane viSayaciMtanamAMthI vAsanA(bIja), emAMthI karma ane karmavRddhimAMthI pharI vAsanAvRddhi, - e viSacakra satata cAlyA ja kare ! ane viSacakranAM AvAM sAtatyanAM kAraNe mumukSu sAdhakanAM saMsAranuM to nivAraNa ja na thAya ! (zloko : 312-313-314) ane A ja kAraNe, saMsAra-baMdhananAM kAraNarUpa pelAM viSacakramAMnA vAsanA ane karmo, te(baMne)ne sAdhake bALIne bhasmIbhUta karI nAkhavAM joIe (kahe), evo Adeza, ahIM, AcAryazrIe Apyo che. viSayaciMtanane kAraNe ja vAsanAkarmanuM viSacakra zarU thAya che ane cAlu rahe che; eTale jo sAdhake saMsAranAM baMdhanamAMthI chUTavuM hoya ane enAM ja pariNAme saMbhavita bane evA mokSane pAmavo hoya to, tenI pAse, ahIM sUcavavAmAM AvelA ekamAtra upAya (vAsanA-karma-pradahana) sivAya, anya kazo vikalpa raheto nathI. zlokano chaMdaH anurupa (315) 316-310 tAbhyAM pravardhamAnA sA sUte saMsRtimAtmanaH / trayANAM ca kSayopAyaH sarvAvasthAsu sarvadA // 316 // sarvatra sarvataH sarvaM brahmamAtrAvalokanam / sadbhAvavAsanAdADhyAt tat trayaM layamaznute // 317 // zlokano gujarAtI pATha: tAbhyAM pravardhamAnA sA sUte saMskRtimAtmanaH | trayANAM ca kSayopAyaH sarvAvasthAsu sarvadA 316ll sarvatra sarvataH sarva brahmamAtrAvalokanam | sadbhAvavAsanAdATyUyAt tat trayaM layamanud l317ll zlokano gadya anvaya : ___ tAbhyAM pravardhamAnA sA (vAsanA) AtmanaH saMsRti sUte / (eteSAM) trayANAM ca kSaya-upAyaH sarva-avasthAsu sarvadA sarvatra sarvataH sarvaM brahmamAtra-avalokanaM (pati) I tat traye sad-va-vAsanA-vAdyAt mannu rUdda-rUNA zabdArtha : upara, gadya anvayamAM darzAvyA pramANe, A be zlokomAM traNa svataMtra vAkyo | vivecUDAmaNi | pa77 pharmA - 37 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mujaba che : (1) tAmyAM pravardhamAnA sA (vAsanA) kAtmanaH saMrti sUte / saMskRti eTale saMsAra ane sUte eTale janma Ape che, utpanna kare che : te vAsanA AtmA mATe saMsAranuM sarjana kare che, eTale ke AtmAne saMsArI banAve che. kevI vAsanA? tAmyAM pravardhamAnA I te be vaDe, eTale ke viSayaciMtana ane tadanusAra bAhya kriyA vaDe, vRddhi pAmelI (a + vRdhu e dhAtunuM vartamAna kRdaMtanuM rUpa, - pravardhamAna). (ra) (teSAM) trayAga 2 kSaya-upAya: sarva-vasthAnuM sarvA sarvatra sarvata: sarva brahmamAtra-avanona (mati) / daya eTale jema beno samUha, ema traya eTale traNano samUha; A traNa eTale viSayaciMtana, tadanusAra bAhya kriyA ane vAsanA; kSaya eTale nAza, vinAza, nirmulana; uparyukta tripuTI(traya)nA nAzano upAya zo ? kayo ? - mAtra eka ja, ane te A : vraHa-3mavatojanam - avanojana eTale daSTi, darzana, sAkSAtkAra. mAtra brahmadarzana, kevaLa brahmasAkSAtkAra, brahmamayI dRSTi, e eka ja. paraMtu AvuM mAtra-brahma-darzana paNa uparachalluM ane maryAdita nahIM. to, kevuM ? sarva - sarvamAM; sarvalA - haMmezAM, sadAkALa, sarva samaye; sarvatra - sarva sthaLe; sarvataH - sarva rIte; ane sarva-avasthANuM eTale jAgrata-svapna-suSupti, e traNeya avasthAo daramiyAna. | (3) tat trayaM sad-va-vAsanA-vAdyAn naye vAgyu . taya eTale nAza; tat traye naye namnate . te traNeya, eTale ke viSayaciMtana - bAhyakriyA - vAsanA, - nAza pAme che. zAnAthI nAza pAme che ? sad-bhAva-vAsanA-vAdyAn ! tAdya eTale daDhatA; deDhabhAva; prabaLatA, sAmarthya, majabUtI. sad-bhAva eTale "samAM, brahmamAM bhAva; ane sad-bhAva-vAsanA eTale brahmavAsanA. kahevAnI jarUra nathI ke ahIM "vAsanA" brahmamAMnI hovAthI, "vAsanA' - zabda "kharAba" artha mATe nahIM paNa "sArA" arthamAM prayojAyo che. (316-317) anuvAda : - te baMne (viSayaciMtana ane te pramANe thatI bAhya kriyA) vaDe prabaLa thayelI te (vAsanA) AtmAne saMsArI banAve che. A traNeya (viSayaciMtana, bAhya kriyA ane vAsanA)no nAza karavAno upAya, eTale traNeya avasthAomAM, sarva samaye, sarva sthaLe, sarva prakAre ane sarvamAM, mAtra brahmanuM ja darzana : AvI saddhAsanA (eTale ke brahmavAsanA) daDha thavAthI ja e traNeyano laya thAya che. (316-317) 578 | vivekacUDAmaNi Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : A pahelAMnA be zloko(314-315)mAM ane ahIM (zloka-316), mokSArthI sAdhaka mATe, saMsAranuM sarjana (saMrti sUte), tenAM nivAraNanI muzkelI (saMsAne nivartita) ane tenAM baMdhananAM chedana mATe vAsanA ane karmo te baMnenuM pradahana (yatiH 6 darya prade), - eTaluM nirUpaNa karavAmAM AvyuM; paraMtu A samagra prakriyAnuM sUkSma ane saMpUrNa nirIkSaNa karatAM, graMthakArane khyAla Avyo ke viSayaciMtana ane tadanusAra bAhya kriyA vaDe vAsanAnI vRddhi thAya che te bhale sAcuM hoya, paraMtu sAdhakanAM saMsAra-sarjana mATe, eTale ke AtmAne saMsArI banAvavAnI prakriyA mATe mAtra A be (ka) ja javAbadAra nathI, e bethI vRddhigata thayelI vAsanA paNa eTalI ja anarthakAraka che; Ama, mumukSu sAdhakanAM kSemakuzaLa mATe jo vinonA nAzanA upAyanI (yopAya:) vicAraNA karavI hoya to, pelAM be(ya)mAM, vAsanAno paNa umero karIne, te traNeya-(2)nA nAzanA upAyano vicAra karavAno rahe. paraMtu te traNeyane saMpUrNa rIte nirmULa karavAno upAya zo (trayALAM layopAya:)? - evA praznano jaDabesalAka pratyuttara A be zlokonA chellAM pAMca caraNomAM A pramANe, saMkSipta chatAM sacoTa rIte, ApavAmAM Avyo che. pahelI ane pAyAnI vAta to e ke mokSArthI sAdhake nAnI-moTI bIjI badhI bAbatone bhUlI jaIne, kevaLa brahmanuM ja darzana karavAnuM che (brahAmAtrAvono; ahIM paNa AcAryazrI, eka paripakva tattvaciMtaka ane ArUDha brahmajJa tarIke, ApaNI samakSa pratIta thAya che: "brahmadarzana mATe mAtra' - zabda prayojIne, e "darzananAM ucca ane AtyaMtika svarUpa vize temaNe aMgulinirdeza to karyo ja che, tema chatAM ATaluM paryApta na jaNAtAM, je pratyekamAM "sarva' zabda samAviSTa thayo hoya evA ekasAmaTA pAMca zabdo - (sarvAvasthA, sarvatA, sarvatra, sarvata:, sarva) UmerIne, A brahmamayI dRSTine saMpUrNa, satizAyI ane sarvasamanvayI hovA para bhAra mUkyo che ke, A pratyuttaranuM bIjuM mahattvanuM pAsuM che. ane trIjI vAta e ke AvuM brahmadarzana eTale ja saddabhAvavAsanA, je, prabaLa thAya tyAre - (AyAta), pelA traNa (traya) mATe to te eka pralayakAraka "brahmAstra' ja banI rahe (taye namna) dAktarI paribhASAmAM, jene "sarva rogo mATenI ekamAtra auSadhi" "peneziyA (Panacea) kahevAmAM Ave che, evuM A "kevaLa-brahma-darzana" paNa, mumazu sAdhaka mATe, tenI mokSasAdhanAnA anusaMdhAnamAM, ekamAtra kendrastha ane parAkASThA-svarUpa vivekapUDAmaNi | pa79 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banI rahe, e eka asaMdigdha hakIkata che. vaLI, "vAsanA - zabdane "anarthanA vyaMjaka tarIke prayojayA pachI, tarata ja, e ja zabdane "sadbhAva" eTale ke "brahmabhAva'nA saMdarbhamAM, prayojIne (samAvavAnA), ene parama-arthanuM svarUpa to AcAryazrI jevA moTA gajAnA zabdasvAmI ja ApI zake ! zlokano chaMda : anurupa (316-317) 318 ' pATha : kriyAnAze bhaveccintAnAzo'smAd vAsanAkSayaH / vAsanAprakSayo mokSaH sA jIvanmuktirucyate // 318 // zlokano gujarAtI pAThaH kriyAnAze bhaveccittAnAzoDasmAd vAsanAkSayaH | vAsanAprakSayo mokSaH sA jIvanmuktirucyate |318 zlokano gadya anvaya kriyAnAze cintAnAzaH bhavet, asmAt (cintAnAzAt) vAsanAkSayaH (gAya), vAsanAlaya: (va) mokSa: (ti), lA (2) nIvanmukti ucyate // 318 // zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) jiyAnAze viktAnA mavet ! jiyA eTale bahAranI skUla-bhautika - sAMsArika kriyAo, evI ja dunyavI pravRttio; vinA eTale viSayonuM ciMtana : kriyAo chUTI jatAM, baMdha thaI jatAM, viSayonuM ciMtana nAza pAme che, chUTI jAya che. (2) mAt (vinAnAzA) vAsanAtha: (nAyata) viSayaciMtanano A nAza thavAthI vAsanAno kSaya(nAza) thAya che. (3) vAsanApralayaH (a) mokSa: (ti) | kSaya:-zabdane -upasarga lAgavAthI 'ya' saMpUrNa, samULago (prae) bane che : vAsanAno Avo saMpUrNa nAza, e ja mokSa ! (4) sA () nIvabhuHi 3d I ane Ane ja, AvA mokSane ja, pa80 | vivecUDAmaNi Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jIvanmukti' kahevAmAM Ave che. (318) anuvAda : (bAhya) kriyAono nAza thatAM, viSayonuM ciMtana nAza pAme che; A (viSayaciMtana)nA nAzane kAraNe vAsanAono kSaya thAya che ane vAsanAono saMpUrNa kSaya e ja mokSa che : A(vAsanAnA saMpUrNa kSayarUpI mokSa)ne ja 'jIvanmukti' kahevAmAM Ave che. (318) TippaNa : zloka sarva rIte, - zabdArtha, vAkyaracanA vagerenI dRSTie, - sahelo che ane A pahelAMnA be zloko(316-317)mAMnA viSayanI ja puSTi kare che. sAMsArika vyavahAranAM kAryo ane viSayonuM ciMtana; - e baMne parasparane poSaka prakriyAo che H kAryo viSayonAM ciMtanane prere che ane viSayonuM ciMtana ja vaLI pAchAM sAdhakane kAryo pratye uttejita kare che; ane zloka-316mAM jaNAvavAmAM AvyuM che tema, A baMne (bAhya kriyAo ane viSayaciMtana) vaDe vAsanA prabaLa thAya che (tAmyAM pravardhamAnA sA vAsanA) ane AtmAne saMsArI banAve che (AtmanaH saMskRti sUte 1). eTale, sAdhake jo mokSa pAmavo hoya to, A traNeya(kriyA, ciMtana ane vAsanA)ne nirmULa karavAM ja rahyAM ! ane emAMye, kriyA tathA ciMtanano nAza thatAM pariNAma to vAsanAono samULago kSaya (pra-kSaya:), e ja mokSa, mokSano paryAya ! vAsanAmukti e ja mukti ! - mAnavajIvana sAthe saMkaLAyelA cAra puruSArtho(dharma, artha, kAma ane mokSa)mAMnA chellA-cothA puruSArtha(mokSa) vizenI eka pracalita mAnyatA ke mokSa to mRtyu pachI ja maLI zake ! e mAnyatAnuM AcAryazrI ahIM khaMDana kare che, ema bhArapUrvaka kahIne ke Avo vAsanA-prakSayarUpI mokSa, ene ja jIvanmukti' kahevAmAM Ave che ! - (sA nauvanmutti: vyaMte ). AcAryazrIne ahIM je abhipreta che te e ke 'mumukSu' jo sAcA arthamAM 'mokSa icchato' hoya to, eTale ke enI mokSa-sAdhanA jo saMpUrNa, saMniSTha ane hRdayodbhUta hoya to, ene mRtyunI rAha jovAnI jarUra rahetI nathI : ahIM jenuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che te, - vAsanAno prakSaya'- jo te siddha karI zakyo hoya to, chate dehe ane jIvAtAM jIvana daramiyAna ja, teNe mukti prApta karI lIdhI kahevAya ane AvI saMsiddhine ja jIvanmukti' kahevAmAM Ave che. hakIkatamAM, AcAryazrInAM manamAM 'mokSa'nI AvI viziSTa vibhAvanA che, vivecUDAmaNi / 581 - Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tethI A ja graMthanA aMtabhAgamAM, (zloka-426thI vIzeka zlokomAM), temaNe 'jIvanmukta'nAM lakSaNonuM spaSTa ane savistara nirUpaNa karyuM che. mithilAnA rAjA janaka, AvA eka 'jIvanmukta' tarIke, prAcIna bhAratIya sAMskRtika-AdhyAtmika paraMparAmAM prasiddha che. zlokano chaMda : anuSTupa (318) 319 sadvAsanAsphUrtivijRmbhaNe sati hAsau vilInA tvahamAdivAsanA / atiprakRSTApyuruNaprabhAyAM vilIyate sAdhu yathA tamisrA // 319 // zlokano gujarAtI pATha : sAsanAsphUrtivijkSmaNe sati ghasau vilInA tvahamAdivAsanA / atiprakRSTApyaruNaprabhAyAM vilIyate sAdhu yathA tamisrA / / 319) zlokano gadya anvaya H yathA atiprakRSya api tamisrA aruNaprabhAyAM sAdhu vilIyate, (tathA) sadvAsanAsphUrtivijRmbhaNe sati hi asau aham - Adi-vAsanA tu vilInA (mati) rU115 zabdArtha : be ghaTanAo vacce samAnatA darzAvavA mATe, ahIM, yathA (jema, jevI rIte)tathA(tema, tevI rIte)vALAM be vAkyo A pramANe yojavAmAM AvyAM che : (1) asau aham-Ati-vAsanA tu vistInA (mati) / vittInA mati eTale eno laya thaI jAya che, e nAza pAme che. aham-JAti-vAsanA eTale ahaMkAra - vagere, ene lagatI vAsanA; vAkyamAMno tu-zabda bhAra(Emphasis)ne abhivyakti kare che : AvI vAsanA paNa nAza pAme che. A vAsanA kyAre vilIna thaI jAya che ? - sad-vAsanA-sphUrti-viTTampaLe sati / sar eTale brahma; vidRmbhaLa 582 / vivekacUDAmaNi Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale prasaravuM, pragaTa thavuM, phelAvuM; jyAre brahma-vAsanAnI skUrti pragaTa thAya tyAre; (A vAkyamAM, samaya darzAvatI "sati-saptamI-racanA prayojavAmAM AvI che.) tathA eTale tevI rIte, kevI rIte? have pachInAM, bIjAM vAkyamAM, jaNAvavAmAM AvyuM che, te, A rIte : (ra) (yathA) ativRSya tamannA pi vinIyate | tamannA eTale rAtri, rAta; kevI rAtri ? - tiSya pi - atyaMta aMdhArI, ghora aMdhArI, saMpUrNarIte aMdhAramaya; AvI rAtri paNa nAza pAme che, dUra thaI jAya che, vilAI jAya che; kevI nAza pAme che ? sAdhu - sArI rIte, eTale ke pUrepUrI; AvuM kyAre bane che? bALapramAyAm ! mA eTale sUrya; Ama to, mA e sUryanA rathanA sArathinuM nAma che; paNa ahIM A zabda "sUryanA arthamAM prayojAyo che. prabhA eTale prakAza, teja, ajavALuM; ahIM, A ajavALuM, paroDhanA lAla raMganuM samajavAnuM che. prabhAta thatAM, sUryanI lAlimA pragaTa thAya tyAre. (319) anuvAda : jevI rIte ghora aMdhArI rAta paNa sUryano prakAza pragaTa thatAM ja sArI rIte vilAI jAya che, tema brahma-vAsanAnI rti phelAtAM, ahaMkAra vagerene lagatI A vAsanA paNa vilIna thaI jAya che. (319). TippaNa: mokSanA paryAya (Synonym) tarIke je vAsanAnA samULagA nAza-(akSaya)nI vAta gayA zlokamAM kahevAmAM AvI hatI te, ahaMkAra vagerene lagatI (maham-bAdri) anarthakArI vAsanA vizenI ja hatI. vaLI, AvI vAsanAno mAtra "sAmAnya prakArano nahIM, paraMtu "samULago-saMpUrNa nAza' (pR-kSaya) thAya to ane tyAre ja, te "mokSa' banI zake, anyathA nahIM. paraMtu AvuM kyAre zakya bane ? AvI prabaLa vAsanAno vilaya saMbhavita kyAre thAya ? A savAlano javAba, jeTalo dekhAya che eTalo agharo nathI ane, sAthe sAthe, zabdo vaDe bolAya, eTalo sahelo paNa nathI ! Avo virodhAbhAsa zA mATe ? vAtane jarA UMDANathI samajavAno prayatna karIe : pahelI vAta to e ke mULamAM "vAsanA'-zabda "kharAba" nathI. "vAsanA" eTale "pUrvanA saMskArothI daDha banelI icchA'. TUMkamAM, "vAsanA" eTale "icchA'. ane "IcchA" to "sArI hoya ane kharAba" paNa hoya. e "sArI-narasI' hovAno AdhAra, manuSyanA pUrva-saMskAronA vivekacUDAmaNi | 583 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sArA-narasA' hovA para rahe che. tenA pUrva-saMskAro 'sArA' hoya to tene sadvAsanA, Atma-vAsanA athavA brahma-vAsanA sevavAnuM sUjhe che; paraMtu jo tenA pUrvasaMskAro 'kharAba' hoya to-to, tenA nasIbe ahaMkAra-vAsanA, viSayavAsanA athavA anAtma-vAsanA ja rahe ! eTale, jo tenA pUrva-saMskAronA sArA prabhAvanAM 'pariNAme, tenI brahmavAsanAsphUrti soLe kaLAe pragaTa thaI jAya (sad-vAsanA-sphUrti-viTTampaLe sati), to pelI rAMka jevI, bApaDI, ahaMkAra-vagerene lagatI vAsanA to paLavAramAM ja vilIna thaI jAya (asau ahamAdri-vAsanA tu vistInA mavati !) ! eno eka aMza paNa TakI na zake ! rAta bhalene amAsanI ghora aMdhArI hoya (atipraSTa tamilA atti), bhagavAna sUryanArAyaNano prakAza pragaTe eTalI vAra ! (anupramAyAM). rAtane, bicArIne, nAsI javA sivAya chUTako ja nahIM (sAdhu vilIyate 4) ! ajavALuM Ave, eTale aMdhArAMnuM AvI ja bane ! baMne ekabIjAnAM pUrAM virodhI ! baMne, ekIsAthe, rahI ja na zake ! basa, evuM ja ahaMkAra-vAsanAnuM ! brahmavAsanAno udaya thAya, eTalI ja vAra ! be vAta, A zlokamAM, noMdhapAtra che : eka to e ke 'vAsanA'- zabda, 'sa ' ane 'ahaM', - baMne sAthe prayojAyA che : mahattva 'vAsanA'nuM nathI, e konI sAthe joDAyelI che, tenuM che ! ane bIjuM, zlokamAM prayojAyelI upamA jeTalI aucityapUrNa che, eTalI ja arthasAdhaka ane AcAryazrInI kavi-sUjhanI paricAyaka che. zlokano chaMda : upajAti (319) 320 tamastamaskAryamanarthajAlaM na dRzyate satyudite dineze / tathA'dvayAnandarasAnubhUtau naivAsti bandho na ca duHkhagandhaH // 320 // zlokano gujarAtI pATha : tamastamaskAryamanarthajAlaM na dazyate satyudite dineze| 584 / vivekacUDAmaNi Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathADaDhayAnandarasAnubhUtI navAti badho na ca duHkhagadhaH 320 zlokano gadya anvaya : dineze udite sati, tamaH tamaskAryaM anarthajAlaM (ca) na dRzyate, tathA advaya-Anandarasa-anubhUtau (jAtAyAM sati) na eva bandhaH, na ca duHkhagandhaH gati rUrI zabdArtha : ahIM paNa, yathApUrva, yathA-tathA-nI vAkyaracanA che ane tAtparya paNa e ja che, - A pramANe, be svataMtra vAkyomAM abhivyakta : 1 - (1) na va vandha: (ti), 1 2 3:vadhi: (ti) | vandha eTale saMsAranuM, saMsArarUpI baMdhana; 3:3% eTale saMsAra-baMdhanane kAraNe AvI paDatAM duHkhonI gaMdha, eno aMza mAtra, enI rajamAtra paNa rahetI nathI; AvuM kyAre bane che? - daya-manandrA-kanubhUtI (nAtAyAM sati) / maya eTale advaita, advitIya; mAnadrAsa eTale AtmAnaMdano rasa, brahmAnaMdano rasa. A rasanI anubhUti thatAM, A rasa anubhavyA pachI; A vAkyamAM, samayano nirdeza karatI "sati-saptamI vAkyaracanA che : advitIya brahmAnandanA rasano AsvAda thAya tyAre, nathI rahetuM baMdhana ke nathI TakatI, ene kAraNe AvI paDatAM duHkhonI gaMdha ! 'A ghaTanA konA jevI che ? AvuM konI jema bane che ? (2) tama: tamawArya anarthanAnaM (2) na dRzyate | tama: eTale aMdhakAra, aMdhAruM; tamAryuM eTale tamA: vArtha, aMdhakAranuM kArya, enuM pariNAma; rAta eTale samUha, samudAya aMdhArAnAM pariNAme sarjAtAM (corI, khUna, lUMTa vagere) anarthonI, upadravonI paraMparA : AvuM kazuM jovAmAM AvatuM nathI, dekhAtuM nathI. kyAre ? - vize vite sati | hirA dinane, divasane pragaTa karanAra, sUrya; sUryano udaya thatAM, sUrya UgyA pachI. ahIM paNa "sati-saptamI vAkyaracanA che. (30) anuvAda : sUrya UgyA pachI, jema aMdhakAra ke aMdhakAranAM (pariNAma-svarUpa) (corI vagere) anarthonI jALa jovAmAM AvatI nathI, tema ja advaita AnaMdarasa anubhavyA pachI, baMdhana ane (baMdhanane kAraNe sarjAtAM) duHkhonI gaMdha paNa rahetI nathI. (3ra0). vivekacUDAmaNi | 585 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: gayA zlokamAM abhivyakta karavAmAM AvelA vicArane ja ahIM bIjA zabdomAM rajU karavAmAM Avyo che ane ekIsAthe amalamAM AvatI be ghaTanAo mAraphata prastuta ghaTanAonuM evuM ja sAmya ahIM paNa pratipAdita karavAmAM AvyuM che : (1) khUna, corI, hiMsA, lUMTaphATa vagere upadravo, rAtanA aMdhArAM daramiyAna ane aMdhArAne kAraNe ja zakya banatAM hoya che; paraMtu sUrya UgyA pachI (vize vite ti), aMdhAruM ane e ja aMdhArAMmAM banatAM pelAM anartho kyAMya dekhAtAM nathI (TUNyate). | (2) ahaMkAra vagerene lagatI vAsanAnAM sevana ane saMparkanAM pariNAme, manuSyane, saMsAranAM baMdhano ane baMdhanone kAraNe AvI paDatAM aneka asahya duHkhono bhoga banavuM paDe che; paraMtu advitIya brahmanA AnaMdarasano anubhava thAya ke tarata ja, madaya-manandrAsa-anubhUtI, baMdhana ke baMdhanamAM duHkhonuM astitva kyAya TakI zakatuM nathI (naivAti vandho na ra su N:). * jema ajavALAMnI hAjarImAM aMdhAruM TakI zakatuM nathI, tema ja AtmAnA AnaMdano rasAsvAda thato hoya tyAre, duHkhanI gaMdha sarakhI paNa rahI zakatI nathI : advaita AtmAnaMdanuM mukta vAtAvaraNa sarvatra jAgyuM hoya tyAM, baMdhananI bhIMsa mATe to kyAMya avakAza ja na rahe ! A anusaMdhAnamAM, chAMdogya-upaniSadano eka prasaMga yAda AvI jAya che ? maMtravid hovA chatAM Atmavid' nahIM evA nArada, potAnI akRtArtha buddhi vaDe zoka anubhavI rahyA hatA, tethI teozrI brahmaniSTha yogIzvara evA sanakumAra pAse, "samitpANi' banIne, ziSyabhAve, gayA ane temane jaNAvyuM ke "meM ApanA jevA pAsethI sAMbhaLyuM che ke je "Atmavid hoya, te zokane tarI jAya che (tarati zovaM mAtmavid I) ane huM atyAre zoka-grasta chuM (soDaduM bhavi: zIvAmi ), to Apa mane A zokanA sAgaranI pAra laI jAo (ta mA zorya para tAratu ); ane upaniSadanA RSi kahe che ke sanakumAra pAsethI AtmajJAna prApta karIne, nArada, AtmAnA AnaMdarasanI anubhUti karyA pachI, tarata ja, potAne pIDI rahelA pelA zokane tarI gayA hatA. (7, 1-2-3) AnaMdarasanA AvA ja anubhavanuM samarthana ApaNane sAhityazAstramAMthI paNa maLe che A zAstranA vivecako ekI-avAje evuM pratipAdana kare che ke sAhityanA karuNa-raudra-bhayAnaka jevA raso sahita nave-nava rasa, sahRdaya sAhityarasikone, rasAnubhUtinA samaye, jANe anya kazuM jANavAnuM hoya ja nahIM, evI rIte, 586 | vivekacUDAmaNi Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'brahmAsvAdasahodara'AnaMda Ape che : meghAntarasparzazayo brahmAsvAvalovara | ("sAhityadarpaNa" 3, 2) sAhityanA rasano jAdu (Magic, Miracle) jo Avo hoya to, advaita evA AnaMda-rasanI anubhUti vize to kahevuM ja zuM ? Avo divya-adbhuta rasAsvAda hoya, tyAM pachI saMsAranAM baMdhano ane duHkhonuM, bicArAMnuM to, gajuM ja zuM, TakavAnuMTakI zakavAnuM ? zlokanI pahelI paMktimAMnuM tamas-tamas-nuM punarAvartana jeTaluM anAyAsa-siddha che, eTaluM ja zabdacamatkRti-sarjaka che. zlokano chaMda : upajAti (320) 321 dRzyaM pratItaM pravilApayan svayaM sanmAtramAnandaghanaM vibhAvayan / samAhitaH san bahirantaraM vA kAlaM nayethAH sati karmabandhe // 329 // zlokano gujarAtI pATha : dezya pratIta pravilApayana svayaM sanmAtramAnandaghanaM vibhAvayan / samAhitaH san bahirantara vA kArla nayethAH sati karmabandhe // 321 // zlokano gadya anvaya : karmabandhe sati, pratItaM dRzyaM pravilApayan, svayaM AnandaghanaM sanmAtraM vibhAvayan, vaHi antAM vA, samAhita: sana, jAAM nayethAH rU2/ zabdArtha : mukhya vAkya : (dde ziSya ! tya) vhAluM nathethAH / ziSyane saMbodhana karI rahelA gurujI tene sUcave che ke "tuM samaya vItAva ! tArI jiMdagInA kALane tuM pasAra karato rahe !" AvuM kayAre ane kyAM kAraNe karavAnuM ? ane zuM karatAM-karatAM karavAnuM ? - vivekacUDAmaNi | 587 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A be praznonA uttaro A pramANe apAyA che : (1) pharmavalve sati . (A "sati-saptamI vAkyaracanA che.) jo tArAM karmanAM baMdhano haju bAkI hoya to, eTale ke e baMdhano cAlu hoya te daramiyAna, tyAM sudhI; (2) A kAraNe, A daramiyAna, sAdhake, A traNa prakriyAo karatAM-karatAM, potAno samaya pasAra karavAno rahe che : (a) pratIta TUchyuM praviNAyana dRzya eTale A dekhAtuM jagata; pratIta eTale pratIyamAna thatuM, jaNAtuM, anubhavAtuM; (vinAyam (+ vi + ti e dhAtunAM prerakanuM vartamAnakRdaMtanuM rUpa) laya karatAM-karatAM, nAza-nivAraNa karatAM-karatAM : pratIyamAna thaI rahelA A dazya prapaMcano laya karatAM-karatAM (sAdhake samaya vitAvavAno rahe che.) (ba) svayaM mAnavAnuM sanmAtra vibhAvayanA vibhAvayana (vi + bU e dhAtunAM prerakanuM vartamAnakRdaMtanuM rUpa) vibhAvanA karatAM-karatAM, anubhava karatAM-karatAM; zAnI vibhAvanA karavAnI che ? - svaye potAnI, AtmAnI, nijanI; A svayaM-nuM svarUpa kevuM che? manayanaM ane sanmAtrei; enuM svarUpa AnaMda vaDe ghana che ane te sa-svarUpa che, enuM svarUpa sattA-mAtra (Only Existence) che. AvAM svayaM-nI bhAvanA karatAM-karatAM (ziSya samaya vitAvavAno rahe che). (ka) vadi bAra vA samAdita: sana ! samAhita: eTale samAdhistha, svastha; san (man dhAtunuM vartamAnakRdaMtanuM rUpa) rahIne, thaIne, banIne; vahiMDa eTale bahAra ane antare aMdara, bhItara; bahArathI ane aMdara samAdhistha rahIne (ziSya samaya vItAvavAno rahe che). " AvI traNa prakriyAo karatAM rahIne, karmabaMdhana bAkI hoya to ane tyAM sudhI, te daramiyAna, sAdhake kALa-nirgamana karavAno rahe che. (3ra1) anuvAda: jo (tArA) karmanAM baMdhana haju bAkI rahyAM hoya to tyAM sudhI), A dekhAtA jagatano laya karatAM-karatAM, potAnI AnaMdaghana jAtano ane potAnAM sattA-mAtra svarUpano anubhava karatAM rahIne, aMdara ane bahArathI svastha rahIne samaya pasAra kara. (321) TippaNa: viSayaciMtana ane e ja pramANe saMsAranI bAhya kriyAo vAsanAne prabaLa banAve che, paraMtu jo kriyAonA nAzathI viSayaciMtana nAza pAme, to vAsanAono pa88 | vivecUDAmaNi Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAza thAya che; ane vAsanAono A saMpUrNa nAza (pra+kSaya), e ja mokSa, evuM pratipAdana karyA pachI, AcAryazrI, AvA 'jIvanmukta'ne A zlokamAM eka mahattvanI sUcanA Ape che. AvA, jIvatA mukta jJAnInI, mokSa-kArakirdImAM paNa jo 'prArabdha' karmono saMpUrNa kSaya na thayo hoya ane eTalAM pUratAM enAM karmabaMdhano jo zeSa rahI gayAM hoya to, AvA muktAtmAno paNa deha chUTato nathI, paraMtu teNe jiMdagIne to jIvavI ja paDe, eTale ke teNe jIvavAnuM to cAlu rAkhavuM ja paDe; bAkI raheluM AyuSya to teNe pasAra karavAnuM ja rahe. AvA jJAnIe potAnAM A samayane kevI rIte pasAra karavo (jAtuM nayethA:) enI sUcanA AcAryazrIe ahIM ApI che. karmo saMpUrNarIte na bhogavAya, tyAM sudhI, e karmonuM baMdhana to rahe ja, 'brahma satya che ane jagata mithyA che' - evI pratIti ane anubhUti jene thaI gaI che, evA jJAnIne paNa. to pachI, teNe potAnI bAkI rahelI jiMdagImAM samaya kevI rIte vItAvavo ? enA 'muktAtmA'paNAMne kazI hAni na pahoMce ane enAM 'prArabdha' karmono saMpUrNa kSaya thAya, e mATe AcAryazrI ene traNa mahattvanI sUcanA A pramANe Ape che H (1) "jagatano A prapaMca to dRzya ane pratIyamAna che ja, tene tuM tArAM mULa adhiSThAna-rUpa brahmamAM vilIna karI nAkha; (2) tuM pote to AnaMda-ghana-svarUpa cho, eTale tArAM e sattAmAtra svarUpano satata sAkSAtkAra karato rahe; ane (3) bAhyAvyaMtara svastha ane samAdhistha rahe." "A daramiyAna, pelAM 'prArabdha' karmo kSINa thaI jAya, e karmanAM baMdhano tArA mATe rahe nahIM ane tuM svayaM to 'muktAtmA' cho ja : basa, A rIte tuM tArI 'jIvanmukti'nI siddhine akabaMdha surakSita rAkhI zakIza." zlokano chaMda : upajAti (321) 322 pramAdo brahmaniSThAyAM na kartavyaH kadAcana / pramAdo mRtyurityAha bhagavAn brahmaNaH sutaH // 322 // - zlokano gujarAtI pATha : pramAdo brahmaniSThAyAM na kartavyaH kadAcana / pramAdo mRtyurityAha bhagavAn brahmaNaH sutaH // 322 // vivekacUDAmaNi | 589 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : brahmaniSThAyAM pramAdaH kadAcana na kartavyaH / pramAdaH mRtyuH (asti) iti brahmaNaH sutaH bhagavAn Aha // 322 // zabdArtha : ghaniSThA eTale huM brahma chuM' - evuM ciMtana; evI niSThA; dAvana eTale kadI, kyAreya paNa; pramAdri eTale ALasa, asAvadhAnI, gAphelapaNuM; brahmaniSThAmAM mumukSu sAdhake kadApi pramAda na karavo. gurujInA A prakAranA Adeza mATenuM samarthana zuM che ? brahmA: suta: bavAnuM eTale brahmAjInA suputra bhagavAna sanasujAta. temaNe nirUpaNa karyuM che (Ada) ke "pramAda e to mRtyu ja che" (pramAHi mRtyu pti ). (3rara) anuvAda : brahmaniSThAmAM (sAdhake) kadApi pramAda na karavo; (kAraNa ke, "pramAda ja mRtyu che', - ema brahmAjInA putra bhagavAne (sanasujAte pote ja) kahyuM che. (3rara) TippaNa: viSaya-ciMtana, e ciMtana pramANe ja saMsAramAMnI bAhya kriyAo ane vAsanAo, - A badhAM, sAdhakanI jIvanakArakirdImAM kevA-kevAM anartho ane aniSTa sarje che, enI laMbANa-carcA karyA pachI, AcAryazrIe, aMte, evuM pratipAdana karyuM ke sarva anarthonI parAkASThA samI vAsanAno samULa nAza, e ja mokSa che ane vAsanAnI saMpUrNa nivRtti e ja jIvanmukti che. paraMtu emane potAne paNa khyAla che ke uparyukta anartho ane vAsanAno "prakSaya', mumukSu pAsethI satata sAvadhAnatA ane sakriya zrama tathA puruSArthanI apekSA rAkhe che. potAnI sAdhanAmAM sAdhaka jo jarA paNa ALasa, asAvadhAnI, gAphelapaNuM dAkhave to, enI mokSanI abhIpsA adhUrI ja rahe; eTale, A zlokathI have pachInA thoDA zlokomAM, sAdhaka, pramAdathI dUra rahe e uddezathI, temaNe pramAdanAM bhayaMkara svarUpanuM varNana karyuM che. AraMbhamAM ja emaNe mokSArthIne spaSTa cetavaNI saMbhaLAvI dIdhI ke "brahmaniSThAmAM kadApi pramAda karavo nahIM ane potAnI A AjJAnA samarthanamAM, svayaM brahmAjInA AdaraNIya suputra sanasujAtano, pramAda vizeno sunizcita abhiprAya temaNe abhivyakta karyo ke "pramAda e ja mRtyu che." pramAda-niMdAnA A anusaMdhAnamAM, be vAta yAda rAkhavAnI rahe che : eka to pa0 | vivekacUDAmaNi Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e ke ajJAtavAsanA teramA varSa pachI, virATanagarIthI pAchA AvelA pAMDavo, rAjyanI mAgaNI na kare e hetuthI, dhRtarASTra, pAMDavone samajAvavA mATe, potAnA aMgata dUta evA saMjayane temanI pAse mokalyo. paraMtu potAnI A zAMti-yAtrAmAM te niSphaLa nIvaDyo ane pAchA AvIne dhRtarASTrane A vAta karI, tethI dhRtarASTra becena banI gayo; potAnI becenImAM rAhata meLavavA, rAtre, teNe vidurane potAnI pAse bolAvyo; paraMtu mahAbhAratanA udyogaparvamAMnI suprasiddha 'viduranIti'thI paNa enI asvasthatA dUra na thaI tyAre, dhRtarASTranAM hitamAM, vidura pote ja, brahmavidyAnA parama jJAtA ane AjAnasiddha' evA sanatsujAtane, AvAhana karIne tyAM bolAve che ane dhRtarASTrane kazoka ucita ane Avazyaka upadeza ApavA temane vinaMtI kare che, tyAre, 'viduranIti'nI jema ja suprasiddha 'sanatsujAtIya'-nAme ATha adhyAyamAM, teozrI, eka praznanA uttararUpe, dhRtarASTrane kahe che ke 'huM to pramAdane ja mRtyu kahuM chuM' : pramAduM vai mRtyuM ahaM dravImi / ane A ja saMdarbhamAM bIjI mahattvanI hakIkata e che ke 'sanatsujAtIya'mAMno A upadeza AcAryazrIne evo mUlyavAna jaNAyo ke temaNe pote tenA para bhASya racyuM ane A ja vAtano, ahIM, A zlokamAM ullekha che. sahu jANe che tema, mRtyu e manuSyanAM jIvana sAthe svAbhAvika rIte ja saMkaLAyelI eka anivArya ghaTanA che. enI anivAryatA para bhAra mUkavA mATe ja, bhagavAna zrIkRSNa, gItAmAM, janmelA jIva mATe mRtyune 'dhruva' kahyuM che : nAtasya hiM dhruvo mRtyuH / (2, 27). Izvara-racita A ghaTamALathI koI ja zarIradhArI jIva mukta nathI. bhUtamAtranAM jIvanane aMte sunizcita evAM A mRtyunAM svarUpane sahu jANe che paraMtu A 'pramAda' vaLI 'mRtyu' kevI rIte ? - evo savAla svAbhAvika rIte ja sahu koIne thAya. eTale, sauprathama cokhavaTa e karavAnI rahe ke 'mRtyu'-zabda ahIM 'vAcyArtha'mAM (Literally) prayojAyo nathI, paraMtu eno 'AlaMkArika' (Metaphorical) artha samajavAno rahe che. vAcyArthamAM mRtyu eTale jIvanano aMta; e ja pramANe, sAdhaka mATe paNa 'pramAda' eTale enI sAdhanA-kArakirdIno aMta ! sAdhakanAM jIvananuM sunizcita dhyeya che, mokSaprApti; paraMtu jo te A dhyeyane saMpanna karavAmAM 'ALasa' (pramAda) kare, mokSaprApti mATe beddakAra ke niSkriya rahe, enI upekSA kare, parama-puruSArtha evA mokSane badale saMsArI jIvananAM dharma-artha-kAma evA traNa puruSArthonI ALapaMpALamAM phasAI jAya to, enI mokSasAdhanArUpI jIvana-kArakirdIno tyAM ja vivekacUDAmaNi / 591 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akALe aMta AvI jAya ane e ja enA mATe to mRtyu ! bIjI eka hakIkata paNa, A saMdarbhamAM, samajavA jevI che : jIvana sAthe saMkaLAyeluM "mRtyu' to, enA niyata thayelA samaye ja Ave, jyAre A pramAda-rUpI "mRtyu' to, pelA mRtyu pahelAM ja AvI jAya ! ane, sAdhaka mATe, AnA karatAM moTI kamanasIbI ane karuNatA bIjI kaI ? peluM "mRtyuto svAbhAvika che, jyAre A "mRtyu' to, potAnA dhyeyathI calita ane zruta thavAne kAraNe, tiraskArapAtra che, nittva che, gahaNIya (Condemnable) che; e to nakkI eka doSa che, zApa che, aparAdha che ! ane ahIM jenA saMdarbhamAM A vidhAna ('pramAda ja mRtyu che) prayojAyuM che e mokSArthI sAdhaka ja nahIM, paraMtu bhAratIya AdhyAtmika paraMparAne ja lakSamAM rAkhIe to, janma dhAraNa karanAra pratyeka manuSya mATe mokSa, eTale ke IzvaraprApti, enuM ekamAtra, ananya ane aMtima jIvana dhyeya che ane emAM e ALasa ke upekSA kare to, IzvaranA amUlya upahAra samuM enuM A manuSyajIvana eLe gayuM, ema ja samajavAnuM rahe ! bhaktakavi narasiMha mahetAe, A sanAtana satyanuM, AvI samucita vANImAM, samarthana karatAM kahyuM che ke, - "bhaNe narasaiyo ke tattvadarzana vinA, ratna-ciMtAmaNi janma khoyo ?" ane sUradAsa paNa A ja vAta kahe che, - "re mana ! mUrakha janama gaMvAyo : karI abhimAna, viSayarasa rAcyo, - syAma-sarana nahiM pAyo !" zlokano chaMda : anuSupa (3rara) 323 na pramAdAdanartho'nyo jJAninaH svasvarUpataH / tato mohastato'haMdhIstato bandhastato vyathA // 323 // zlokano gujarAtI pATha H na pramAdAdarthoDajyo zAninaH svasvarUpatA tato mohastatoDahaMdhIstato bandhastato vyathA 323. 592 | vivecUDAmaNi Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : jJAninaH vasvarUpa: pramAhit anya: anartha: ra (sti) | tata: moDa, tata: mAM-dhIH, tatA vadhA, tA: (1) vyathA (saMmati) rUrarUA. zabdArtha : mukhya vAkya : jJAninaH (manuSyasya) sva-svarUpata: pramAvAn maca: anartha: nati | potAnAM mULa svarUpanAM anusaMdhAnamAM gAphelapaNuM, avismaraNa, asAvadhAnI ke ati, e ja pramAda; ane jJAnI manuSya mATe AvA pramAda jevo bIjo koI anartha (Evil) nathI, ane te(pramAda)mAMthI moha, te(moha)mAMthI ahaMkAra-buddhi, te(ahaMkAra-buddhi)mAMthI (saMsAra-baMdhana) ane te(saMsAra-baMdhana)mAMthI (aMte) duHkha (vyathA) utpanna thAya che. (3ra3) anuvAda : jJAnI (manuSya) mATe, potAnAM svarUpa vizenA pramAda (eTale ke tenI bAbatamAM asAvadhAnI) jevo bIjo koI anartha nathI; (kAraNa ke, te(pramAda)mAMthI moha, te(moha)mAMthI ahaMkAra, te(ahaMkAra)mAMthI (saMsAra-baMdhana) ane (aMte) te(baMdhana)mAMthI duHkha utpanna thAya che. (323) TippaNa : pramAda e ja mRtyu che', - evo, parama-brahmajJa sanasujAtano sunizcita mata, mahAbhAratamAMthI TAMkIne, AcAryazrIe, mokSArthI sAdhakane, "kadI paNa pramAda na karavo", - evo Adeza ApyA pachI, potAnA A AdezanI pAchaLa rahelA hetune, teozrI, ahIM spaSTa rIte samajAve che : pramAdanAM svarUpane samajAvatAM, sauprathama vAta to, teozrIe e kahI ke pramAda eTale, sAdI bhASAmAM kahevuM hoya to, bIjuM kazuM ja nahIM paNa potAnI jAtane ja bhUlI javI; "svarUpa eTale potAno AtmA; ane AtmA viSenuM vismaraNa, Atma-vibhrama, enA vizenI asAvadhAnI, e ja pramAda. sanasujAte "pramAdane ja "mRtyu' kahyuM, enI pAchaLanI pAyAnI hakIkata ja A hatI ke sAdhaka potAnA AtmA vize vibhrama seve, potAnA svarUpane ja vIsarI jAya, enA jevo bIjo koI anartha enA mATe nathI; kAraNa ke Avo anartha, mokSArthI sAdhaka tarIkenI enI kArakirdInA nAzamAM ja pariName che; ane gayA zlokanAM TippaNamAM ApaNe joyuM tema, sAdhakanI jIvanadhyeya samI A kArakirdIno nAza eTale, mRtyunA AlaMkArika (Metaphorical) arthamAM, enA mATe to, A ja mRtyu ! vAcyArtha pramANenuM, peluM, niyati-niyata, pharmA - 38 vivekacUDAmaNi | 53 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "mRtyu' to, AvavAnuM haze tyAre Avaze, - mokSaprApti bAbatanI enI jiMdagI to, potAnAM svarUpa aMgenI AvI yuti(eTale ke pramAda)nAM kAraNe ja khatama thaI gaI ! ane pramAdamAMthI ja pragaTelI anartha-paraMparAnuM tAdaza zabdacitra ApatAM, AcAryazrIe, pramAdamAMthI moha, mohamAMthI ahaMkAra, ahaMkAramAMthI saMsArabaMdhana ane baMdhanamAMthI vyathA, - evI eka nisaraNInuM ja nirUpaNa karyuM che. A nisaraNInAM sAva nIcenAM pagathiyAMne AcAryazrIe "vyathA" evuM nAma ApyuM che, emAM pUruM aucitya che, kAraNa ke AtmAnAM svarUpano sAkSAtkAra karanAra mATe to haMmezAM AnaMda ja hoya ! enA mATe duHkhanI utpatti eTale 'AnaMda'no niSedha ane AnaMda-niSedha eTale AtmAno niSedha ane AtmAno niSedha eTale mokSArthI sAdhaka mATe to "mRtyu' sivAya bIjuM kazuM ja nahIM ! pramAvo vai mRtyu: | - sanasujAtanuM A vidhAna to eka "sUtra" jevuM che, eTale A zlokamAM, potAnAM svarUpa aMgenI asAvadhAnIne ja "pramAdanA paryAya tarIke yojIne, AcAryazrIe, eka samartha "bhASyakAra tarIkeno potAno paricaya ApI dIdho che : potAnAM svarUpanuM ja vismaraNa, e ja sAdhaka mATe to aupacArika "mRtyu ! ATalAM adha:patana pachI, e jIve ke na jIve, - badhuM ya sarakhuM ! AvAM "mRtyu pachInuM "jIvana" eTale mAtra zvAsocchavAsa ! zlokano chaMda anuSupa (323) 324 viSayAbhimukhaM dRSTvA vidvAMsamapi vismRtiH / vikSepayati dhIdoSairyoSA jAramiva priyam // 324 // zlokano gujarAtI pATha: viSayAbhimukha darva vidyAsamapi vismRtiH | vikSepayati dhIdobairyoSA jAramiva priyam li324 zlokano gadya anvaya : yoSA priyaM jAraM iva, vidvAMsaM api viSaya-abhimukhaM dRSTvA, vismRtiH (ta) dhI-varSa: vikSepati rUrI 594 | vivekacUDAmaNi Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : mukhya vAkya : vismRti: vidyAsaM api vikSepati| vismRti: eTale vismaraNa, vIsarI javuM te; ahIM, potAnA AtmAnI vismRti; gayA zlokamAM svasvarUpata: pramAAt kahyuM hatuM te ja, A AtmavismRti; e zuM kare che ? vikSepati (vi + kSik e dhAtunAM prerakanuM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rUpa); vicalita kare che, vikSipta kare che, vikSepa sarje che, bhamAvI-lobhAvI de che. kone bhamAve che ? vidyAsaM api / vidvAnane, bhaNelAne, zAstronA paMDitane paNa; AvuM te kyAre karI zake che ? viSayAmimurtta tR'' / tene viSayavAsanAo pratye abhimukha, eTale pravRtta thayelo joIne, tene Avo, AvuM karato, jue che tyAre. AvuM te (eTale ke vismRti) zAnA vaDe kare che ? dhI-royaiH / dhI eTale buddhi; buddhinA doSo vaDe. A prakriyAnuM koI udAharaNa kharuM ? hA : yoSA priyaM nAr va / yoSA eTale kulaTA, vyabhicAriNI, cAritryahIna strI. nArI eTale priyatama, premI, parapuruSa. (324) ke anuvAda : vyabhicAriNI strI, jema potAnA priya premIne (tenI buddhinA doSone lIdhe, lobhAvIne) vicalita kare che tema, AtmavismRti vidvAnane paNa, viSayAbhimukha thayelo joIne, tenI buddhinA doSo vaDe, tene vikSipta karI nAkhe che. (324) TippaNa : potAnAM svarUpanuM vismaraNa e ja pramAda, evuM pratipAdana gayA, chellA zlokamAM karavAmAM AvyuM. A zlokamAMno vismRti-zabda paNa e ja arthamAM, eTale ke 'AtmAnI vismRti'nA arthamAM prayojAyo che. je manuSya, upara kahyuM che te pramANe, potAnAM svarUpane, potAnA AtmAne vIsarI jAya che te, sauprathama to, 'huM zarIra chuM' evI buddhi dharAvato thaI jAya che ane eka vAra enuM mana AvA 'anAtmA'nAM sevana tarapha DhaLI-vaLI jAya che, tene viSayo acUka gherI vaLe che, viSayo pratye tene AkarSaNa thAya che ane te viSayAbhimukha banI jAya che, viSayonA upabhogo pratye pravRtta thaI jAya che. basa, A ja enI nirbaLatAno samaya che, jeno geralAbha UThAvIne, teNe pote ja sarjelI, tenI potAnI ja pelI 'AtmavismRti' tenA para AkramaNa kare che; pelAM anAtmA-sevana ane ahaMkArane kAraNe, enI buddhimAM aneka doSo, enI A gApheliyatane lIdhe, ene khabara paNa na paDe e rIte, pravezI jAya che. viSayono vivekacUDAmaNi / 595 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikAra to te banI ja gayo che, emAM vaLI buddhinA aneka doSo; eTale pelI "vismRtine to sarasa taka maLI jAya che, ene vicalita karavAnI, vikSipta karavAnI, bhamAvavAnI ! ane AvA samaye te evo nirbaLa ane nirmAlya banI gayo hoya che ke tenI vidvattA ane zAstrajJAnanI sajjatA paNa enA mATe sahAyaka banI zakatI nathI! potAnAM mULa dhyeyathI Tyuta banelA, eTale ke pramAda-vaza thaI cUkelA AvA manuSyane pelI "vismRti vikSipta banAvI de, eTale pachI enA mATe to eka ja pariNAma, - enI sunizcita "adhogati' ! koIka bhaNelo-gaNelo jJAnI-saMskArI mANasa, koIka vyabhicAriNI strInA mohapAzamAM phasAya, to zuM ane kevuM pariNAma Ave ? pelI to kulaTA strI hatI, cAritra-bhraSTa hatI, enAM horAM-nakharAMne kAraNe, A bhAIsAheba viSayAbhimukha banI gayA, magaja kAMI sArA vicAro karI zakatuM nahotuM, buddhi dUSita thaI gaI hatI : AvI paristhitimAM pelI laMpaTa lalanA ene bhamAvavA-lobhAvavAmAM zA mATe kazI kacAza rAkhe ! adha:patananI UMDI khINa, e ja eno AkharI aMjAma ! sAhityanA paMDitonuM eka vidhAna che ke "upamA to kAlidAsanI ja', (35mAM nivAsI ) A prazastinAM mULamAM, kAlidAsanI upamAonuM aucitya raheluM che. kAlidAsa to "kavikulaguru' jevuM virala biruda pAmelA mahAkavi che; paraMtu zaMkarAcAryajI paNa mukhyataH bhale eka ArUDha tattvaciMtaka rahyA, emanI kavi-pratibhA evI ja ujajvaLa ane yazasvI che, enI pratIti, temaNe A zlokamAM prayojelI aucityapUrNa upamA karAve che : manuSya AcarelI ja Atma-vismRti, je rIte tene tenA jIvanadhyeyathI vicalita karIne tene vinAzanI gartAmAM pheMkI de che. te jotAM, te, AtmasmRti, A zlokamAMnI pelI cAritravihIna strI (yoSA) jevI ja gaNAya ne ! AtmavismRti'ne poSA'nI upamA ApIne, AcAryazrIe, pUruM aucityA abhivyakta karyuM che, enI koNa nA pADI zakaze? zlokano chaMdaH anuSNupa (324) 325 yathApakRSTaM zaivAlaM kSaNamAtraM na tiSThati / AvRNoti tathA mAyA prAjJaM vApi parAGmukham // 325 // 596 | vivecUDAmaNi Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pAThaH yathApakRSTa zaivAla kSaNamAtra na tiSThati | * AvRNoti tathA mAyA prAzaM vApi parAmukham II3rapA zlokano gadya anvaya : ___ yathA (jalAt) apakRSTaM (api) zaivAlaM kSaNamAtraM (apakRSTasthitau) na tiSThati, (punaH ca jalaM) AvRNoti, tathA mAyA api parAGmukhaM prAjJaM (nAvRtti) //rUrapI. zabdArtha : mukhya vAkya : tathA mAthA upa prAgaM gAvRti ! mAyA eTale avidyA; prajJa eTale jJAnI, prajJA dharAvato manuSya; mavRti eTale AvarI le che, DhAMkI de che, gherI vaLI che. tathA - tema, tevI rIte : mAyA paNa, te ja rIte, jJAnIne (potAnA vaDe) DhAMkI de che, AcchAdita kare che, AvRta karI de che, tenA para AvaraNa karI de che. kevA prAjJanI AvI dazA thAya che ? parImuvam | - jeNe zruti-smRti, zabdapramANa ane sadguru-zaraNa vageremAMthI potAnuM mukha bIjI bAju pheravI lIdhuM che (parA) evo manuSya; eTale ke jeNe svAdhyAya vagere tarapha upekSA ke ALasa (prabhAra) sevI che ane te rIte je aMtarmukha maTIne bahirmukha thayelo che, evo prAjJa. A ghaTanA konA jevI che? yathA pastAt apaSTa apa vAnaM (puna: 2 gAM) sAvRti tathA | zaivAta eTale zevALa, lIla; kevI lIla ? nAta paSTa fpa / pANI parathI dUra khaseDavAmAM AvI hovA chatAM; AvI lIla zuM kare che ? pharI pAchI pANInI upara AvI jAya che ane tene (potAnA vaDe) DhAMkI de che, tevI rIte; lIla bIjuM zuM kare che ? (apasthitI kSaNamAtra tiSThati | - dUra karavAmAM AvelI potAnI sthitimAM kSaNamAtra paNa rahetI nathI. (325). anuvAda : zevALane jaLa uparathI dUra khaseDavAmAM AvI hoya te chatAM, te evI sthitimAM) eka kSaNa mATe paNa rahetI nathI (ane pharIthI tarata ja) jaLane (potAnA vaDe) AvarI le che, tema ja mAyA (eka vAra TALavAmAM AvI hoya te chatAM) paNa bahirmukha banelA prANane (pharIthI) gherI vaLe che. (35) . vivekacUDAmaNi | 597 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : manuSya game teTalo jJAnI ane prajJAsaMpanna hoya to paNa , teNe satata sAvadhAna rahevuM joIe, eka kSaNa mATe paNa anavadhAna ke gAphela na rahevuM joIe : TUMkamAM, ahIM paNa asAvadhAnI, ALasa, eTale ke "pramAda'thI dUra rahevAnI, sAdhakane, salAha ApavAmAM AvI che. kaThopaniSadamAM kahevAmAM AvyuM che tema, manuSyanI badhI ja indriyo bahirmukha che, tethI manuSya jo sAvadha na rahe to, tenI indriyo bahAra ane AjubAju sarvatra prasarI rahelA viSayomAM phasAI jAya, anAtma-vastuo, avidyA ane mAyA vagere tene gherI vaLe ane tethI mokSaprAptinI potAnI sAdhanAmAMthI vicalita thaI jAya. alabatta, pote "prAjJa' hovAthI, "mAyA" vagerenAM AvaraNone te dUra karato hoya che, paraMtu zrutismRtinA svAdhyAyamAMthI potAnuM mukha pheravI le, tenAthI "parAmukha' thaI jAya to, eTale ke "aMtarmukha maTIne jo te "bahirmukha banI jAya to, "mAyA ane avidyAnAM paDaLo tene pharI pAchAM AvarI le ! "pramAdanuM ja AvuM anarthajanaka pariNAma ! TUMkamAM, satata aMtarmukha rahIne, AtmaciMtanathI jarA paNa "parAmukhI thayA vinA, teNe potAnI mokSasAdhanAmAM sakriya rahevuM joIe; emAM jarA paNa vikSepa thAya to, pelI mAyA' to TAMpIne ja beThI hoya che ! AthI ja, upaniSadanA RSie potAnA ziSyane Adeza Apyo che ke svAdhyAya-pravacananI bAbatamAM teNe jarA paNa "pramAda na karavo : svAdhyAyapravacanAbhyAM na pramaditavyam / ane "mAyAnuM prAbalya to eTaluM badhuM hoya che ke svayaM bhagavAna kRSNa, gItAmAM tene "oLaMgavI-taravI atiduSkara' kahI che : mama mAyA turatyathA (7, 14) eTaluM ja nahIM paraMtu te ja zlokamAM bhArapUrvaka (Emphatically : vi) eTaluM UmeryuM che ke "mAyAne to tevA sAdhako-bhakto ja tarI zake che, jeo satata apramatta rahIne potAnAM (eTale ke bhagavAnanAM) zaraNe jAya che ! - mAM eva ye prapadyante mAyAM etAM taranti te / tAtparya e che ke mAyAnA mohapAzathI mukta rahevA icchatA sAdhakane, AtmaciMtana ane brahmabhAvanAmAM jarA paNa "a-pramatta' rahevAnuM posAya nahIM. ane A "mAyA'no svabhAva to, sthira (Stagnant) jaLanI sapATI para bAjhelI zevALa jevo cheH jaLAzayamAM nhAvA Utarelo mANasa, zevALane dUra khaseDe pa98 | vivekacUDAmaNi Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to paNa (atkRSTa pi), kSaNavAramAM te potAnAM mULa sthAne pAchI AvI jAya ! (kSaLamArga na titi 1) ahIM paNa 'upamA'nuM aucitya cittAkarSaka to che ja; paraMtu te uparAMta, A 'upamA' AcAryazrInI UMDI nirIkSaNa-zaktinI pratIti karAve che. zlokano chaMda : anuSTupa (325) 326 lakSyacyutaM cedyadi cittamISad - bahirmukhaM sannipatet tatastataH / pramAdataH pracyutakelikandukaH sopAnapaMktau patito yathA tathA // 326 // zlokano gujarAtI pATha : lakSyacyutaM ceghadi cittamISad -bahirmukhaM sannipatet tatastataH / pramAdataH pracyutakelikandukaH sopAnapaMktau patito yathA tathA ||326thI zlokano gadya anvaya : pramAdataH pracyutakelikandukaH sopAnapaMktau patitaH yathA, tathA yadi cittaM pramAdataH ISat api lakSyacyutaM cet, bahirmukhaM sat, tataH tataH nipatet // 326 // zabdArtha : mukhya vAkya : vitta, bahirmua sat, tata: tata: nipatet / bahirmukha banIne, nIce paDatuM-paDatuM, citta adhogatine pAme che. kevAM cittanI AvI durdazA thAya che ? (pramAvata:)vat api lakSyadyuta zvet / t api eTale jarA paNa, thoDuMye; zvet eTale 'jo'; lakSya eTale dhyeya; ta eTale chUTuM paDeluM, zithila baneluM, nIce sarI gayeluM : pramAdane kAraNe, saratacUkathI paNa, citta, jo potAnAM dhyeyathI zithila thaI jAya to. tathA tevI rIte. kevI rIte ? yathA kelikandukaH patitaH (mati) / lintu eTale ramavAno daDo; kevo daDo ? kyAre nIce paDI jAya che ? pramAtA: pradyutaH pramAdavazAt hAthamAMthI chaTakI gayelo, chUTo paDelo; vivecUDAmaNi / 599 - Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sonajjI - sIDInAM pagathiyAM para AmathI tema gabaDato, athaDAto. (326) anuvAda : pramAdane lIdhe, hAthamAMthI chaTakI gayelo, ramavAno daDo, sIDInAM pagathiyAM para AmathI tema gabaDato-gabaDato, jema, nIce paDe che, tema jo citta, jarA paNa, (pramAdavaza thaIne) potAnAM lakSyamAMthI chUTuM paDI jAya to, te, bahirmukha banIne, nIce ne nIce paDatuM-paDatuM adhogatine pAme che. (326) TippaNa: pramAdane vaza thanAra mATe, aMte, adhaHpatana nizcita che, e ja mudAne, ahIM, eka vadhu upamA ApIne, samajAvavAmAM Avyo che : jeNe brahma-sAkSAtkAranuM ucca AdhyAtmika lakSya sthApita karyuM hoya, te sAdhakane pramAdavaza thavAnuM posAya ja nahIM. mananI koIka nirbaLatAne kAraNe, citta, jo jarA paNa (kuMvat Ni) pramAda seve ane tene lIdhe potAnAM pelAM lakSyamAMthI te vicalita thAya (taryAvutaM veta), eTale paheluM pariNAma e Ave ke te tarata ja aMtarmukha maTIne bahirmukha banI jAya ane gayA zlokamAM ApaNe joyuM tema, AtmaciMtanathI parAmukha thayelA AvA sAdhakane, te prAjJa' hoya to paNa, "mAyA' potAnI mAyA vaDe AvarI le che ! ane "mAyA'nI A mAyA eTale adha:patananI sopAna-paraMparA ! pagathiye-pagathiye paTakAtuM AvuM citta, sAva nIce paDe, tyAre ja aTake ! (tata: tata: nipajo ) cittanI adha:patananI prakriyAne pratItijanaka banAvavA mATe, AcAryazrIe, ahIM paNa, agAunI jema, evI ja samucita "upamA" prayojIne, uparyukta prakriyAnuM eka tAdaza zabdacitra AlekhyuM che : makAnanA pahele majale ramatA koIka chokarAnA hAthamAMthI, saratacUkathI (pramAvata:), ramavAno pelo daDo (trivenza:), chaTakI jAya (pravuta:) to ? zuM pariNAma Ave ? makAnanI nisaraNInAM pagathiyAM para (sopAnajol), AmathI tema athaDAto-kUTAto-gabaDato, cheka daDo nIce ja paDe ! (patita:). cittanAM ane daDAnAM, -baMnenAM - adhaHpatananI prakriyA vacce kevuM samucita ane saMpUrNa-sarvAgI sAmya ! paraMtu pelo daDo to eka nirjIva vastu che, jyAre citta to mAtra "jIvaMta ja nahIM, paNa AtmasAkSAtkAranuM ucca lakSya sthApI beThuM hatuM ! Avo vicAra to, pelAM lakSyayyata" cittanA mAlike ja karavAno rahene ! Avo vicAra tene sUjhe, evA uddezathI ja AcAryazrIe AvI citrAtmaka upamA yojI haze ! (3ra6) zlokano chaMdaH upajAti (3ra6) da00 | vivecUDAmaNi Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 viSayeSvAvizaccetaH saMkalpayati tadguNAn / samyak-saMkalpanAt kAmaH kAmAt puMsaH pravartanam // 327 // zlokano gujarAtI pAThaH viSayaSyAvizaccataH saMkalpathati tadgaNAnuM | samyapha saMkalpanAtuM kAma kAmAtu puMsa pravartanam li327 zlokano gadya anvaya : viSayeSu Avizat cetaH tad(viSaya-)guNAn saMkalpayati, samyaksaMkalpanAt kAmaH (udbhavati), kAmAt (ca) puMsaH pravartanaM (saMbhavati) // 327 // zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo, A pramANe, che : (1) viSayeSu Avizat cetaH tad-guNAn (teSAM viSayANAM) guNAn saMpati | vizAt (mA + vizuM e dhAtunuM vartamAnakRdaMtanuM rUpa; vetAnuM vizeSaNa). viSayomAM coTeluM, citta ciMtana kare che (saMvatpati), zAnuM ciMtana karyA kare che? - TU-mun tenA, eTale ke te viSayonA guNonuM ciMtana kare che). (2) sI-saMnjanAt vAma: karmavati | sIdda eTale sArI rIte, saMpUrNa rIte, sudIrgha samaya sudhI, satata, vAraMvAra AvuM ciMtana karavAthI, "kAma" eTale ke viSayone bhogavavAnI kAmanA utpanna thAya che. . (3) mAtra pusa: pravartana saMmati . puMsa: eTale puruSanI, manuSyanI; pravartana eTale pravRtti, viSayone prApta karavAnA prayatno, saMbhave che; manuSya A dizAmAM pravRtta thAya che, prayatnazIla banI jAya che. (327) anuvAda : viSayomAM coTeluM citta te(viSayo)nA guNonuM ciMtana karyA kare che; satata karavAmAM AvatAM (AvAM) ciMtanathI viSayonI kAmanA udbhave che ane kAmanA thatAM, manuSya emAM pravRtti karavA lAge che. (327) TippaNa: mokSArthI sAdhakanAM citta mATe ciMtanano mAtra eka ja viSaya hovo joIe vivekacUDAmaNi | 601 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane te che, - brahma. enuM samagra citta-taMtra satata brahmaciMtanamAM vyApta hoya to ja, mokSaprAptinAM potAnAM lakSyane te siddha karI zake. paraMtu pramAda' AvA sAdhakane paNa kyAreka vicalita karI de che ane 'pramAda'nA prabhAvanAM kAraNe tenuM citta, brahmane vIsarIne, viSayomAM Asakta thAya che, emAM ja saMlagna banI jAya che, emAM ja coMTI jAya che (viSayeSu Avizat zveta:); pachI to, svAbhAvika rIte ja, AvuM citta, viSayonA guNo, eTale ke zabda-sparza-rUparasa-gaMdhanuM ja (tar-muLAna) raTaNa karyA kare che, enAM ja dhyAnamAM ane enI ja kalpanAmAM ahorAta bhamatuM rahe che. satata ane sudIrgha-samayanAM AvAM ciMtana-vicAraraTaNa-bhramaNanuM eka ja pariNAma Ave (samya-saMtvanAt) ane te che, 'kAma', - viSayone prApta karavAnI kAmanA, icchA; ane kAma to, pachI, teno keDo mUke ja nahIM ! te bhrAMta bane che, asvastha thAya che ane potAnA parano kAbu te eTalI hada sudhI gumAvI bese che ke tenAM jIvananI ekamAtra pravRtti (pravaMrtanam) viSayono upabhoga banI rahe che, enAM saghaLAM prayatnonI gati A eka ja dizAmAM pravRtta thaI jAya che. Ama, brahmaciMtananuM, tenA mATenuM svAbhAvika ane sunizcita lakSya bhUlIne, tenA mATenI niSiddha evI UlaTI dizAmAM bhrAMta thatuM sAdhakanuM citta, jo viSayomAM Asakta thavAnuM zarU kare to, kramavAra, ApoApa nirmAtAM, pagathiyAMvALI adhogatinI eka nisaraNI, tenA mATe, A rIte, sarjAI jAya : viSayomAM Asakti, te viSayonA guNo evA zabda vagerenuM ciMtana, AvAM samyak-ciMtanamAMthI ja udbhavato kAma ane AvI kAmanAthI, viSayobhoga mATenuM ja jIvananuM samagra pravartana ! adhaHpatananI A nisaraNInuM nirUpaNa karatI vakhate, AcAryazrInAM manazcakSu * samakSa, gItA-nirUpita evI ja A nisaraNI haze, evuM spaSTa samajAya che H dhyAyayato viSayAn puMsaH saMga: teSu upajAyate / saMgAt saMjAyate kAmaH, ... ... zlokano chaMda : anuSTupa (327) 602 / vivekacUDAmaNi IR,62aa ("viSayonuM ciMtana karatA mANasane temAM Asakti thAya che ane AsaktithI kAma janme che.") baMne vacce pharaka mAtra zabdono che, bAkI vicAra ane uddeza baMnemAM ekasarakhA ja che. ... Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 tataH svarUpavibhraMzo vibhraSTastu patatyadhaH / patitasya vinA nAzaM punarnAroha IkSyate / saMkalpaM varjayet tasmAt sarvAnarthasya kAraNam // 328 // zlokano gujarAtI pATha: tataH svarUpavibaMzo vibhraSTastu patatyadhaH | patitasya vinA nAza punarnAroha Izyate | saMkalpa varjayet tasmAtuM sarvAnarthasya kAraNam l328 zlokano gadya anvaye : ____ tataH svarUpavibhraMzaH (bhavati), vibhraSTaH tu adhaH patati, (itthaM) patitasya (tasya) nAzaM vinA punaH ArohaH na IkSyate, tasmAt, sarva-anarthasya kAraNaM saMkalpaM varjayet // 328 // zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo, kramAnusAra, A pramANe che : (1) tataH svavikhraza: (mati) | tAeTale tyArapachI eTale ke, gayA chellA zlokamAM "kAmanA thatAM, manuSya emAM pravRtti karavA lAge che (AmAtA puna: pravartanam ), nisaraNInA te pagathiyAM pachI; tyArapachInuM pagathiyuM, - svarUpaviSaMzaH mati | AtmasvarUpathI te bhraSTa thAya che, tenA potAnAM svarUpano ja bhraza thAya che. (2) vighaNa tu adhaH pati che ane Ama je sva-svarUpathI bhraSTa thaI gayo hoya, tenuM bIjuM zuM thAya ? - adha:patana, adhogati ! (3) (EUR) patitaya (tasya) nAza vinA punaH goraMTa ra te . rUlya - Ama, A rIte, A pramANe; ArohaH eTale unnati, ArohaNa; te (kSa-dhAtunAM karmaNi prayoganuM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rUpa) jovAmAM AvatI nathI; tenI unnati, eTale ke Atmonnati, jaNAtI nathI; te pharIthI unnati tarapha vaLI zakato nathI. Ama, adhapatana pAmelA te manuSyanI, nAza vinA, pharIthI unnati zakya banatI nathI. vivekacUDAmaNi / 603 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) tasmAt sarva-anarthasya kAraNaM saMkalpaM varjayet / saMkalpa bheTa viSayaciMtana, gItAnA zabdamAM, "viSayadhyAna'; vayet - tyAga karavo joIe; tethI sarva anarthonAM mULa kAraNa, mULa-rUpa, evAM viSayaciMtanane choDI tyajI devuM joIe. (328) anuvAda : tyArapachI, (eTale ke viSayomAM pravRtta thayA pachI), te (jJAnI manuSya) AtmasvarUpathI bhraSTa thAya che; (A rIte) bhraSTa thayelA evA tenuM adha:patana thAya che ane adhapatita evA tenI, nAza vinA, pharIthI unnati jovAmAM AvatI nathI; tethI, sarva anarthonAM mULa kAraNarUpa viSayaciMtanano tyAga karavo joIe. (38) TippaNa: adha:patananI je nisaraNInuM nirUpaNa, gayA zlokamAM zarU karavAmAM AvyuM hatuM tene, gItAnI ja paddhatie, ahIM, pUruM karavAmAM Ave che. nisaraNIe rahelo mANasa nIce gabaDe, pachI, te, adhavacce to kyAMya aTake ja nahIM ! enA mATe to eka ja zakyatA sunizcita : sarvanAza, saMpUrNa nAza ! viSayaprAptinI icchAthI (sAta) pravRtta thayelo te manuSya potAnA AtmAno vibhraMza pAme che, AtmasvarUpathI te bhraSTa thAya che; ane Avo bhraSTa mANasa to nIce ja paDe (adhaH pati ) ! ane nIce paDelo mANasa, pharI pAcho, jayAM hato tyAM, UMce-upara, kevI rIte AvI zake ? AvA mANasanI potAnI pharI pAchI unnati (kAro) thaI hoya, evuM kyAMya joyuM-sAMbhaLyuM nathI (rte ) ! enA mATe to nAza, e eka ja vikalpa (nAza vinA) ! paraMtu, to pachI, AvI nisaraNInAM nirUpaNanuM tAtparya zuM? phakta eka ja, (tamata) ke nisaraNI parathI nIce paDavAnuM zarU ja na thAya ! adhaHpatananAM je pagathiyAM ahIM varNavavAmAM AvyAM che, temAMnuM sauprathama, uparanuM hatuM, - viSayomAM cittanuM coMTavuM (viSayeSu vizad vetaH | zloka-327) te. A ja hatuM sarva anarthonuM mULa kAraNa (sarvAnasya vAra), upale pagathiyethI cheka nIce paDavAnuM, adhapatananuM ane pachI vinAzanuM ! samagra carcAno niSkarSa mAtra ATalo ja ke pharIthI AtmonnatinI zakyatA ja na rahe evA vinAzathI jo bacavuM hoya to, sAdhake, adhaHpatanano AraMbha kare evA saMkalpano, eTale ke viSayomAMnI Asaktino ja tyAga karavo joIe - (saMva varjayet ). 604 | vivekacUDAmaNi Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItAmAM pelI nisaraNInuM nirUpaNa je rIte pUruM thAya che, te, A nirUpaNanAM mULamAM hovAthI, prastuta hovAthI, tene jarA joI laIe : jAmAotho bhinAyate // (2, 62) krAdhAd bhavati saMmohaH saMmohAt smRtivibhramaH / smRtibhraMzAt buddhinAzo buddhinAzAt prati // (2, 63) ... ("ane kAmathI krodha janme che. krodhane lIdhe atimoha thAya che, atimohathI smRtimAM vibhrama thAya che, smRtivibhramathI buddhino nAza thAya che ane buddhinAzathI manuSya aMte saMpUrNa nAza pAme che !") Ama, ahIM tema ja gItAmAM, pelA rAjarSi kavi bhartRharie svarganI maMdAkinInadInA saMdarbhamAM yogya rIte ja kahyuM che tema, vivekabhraSTa thayelI vyakti mATe, 'zatamukha vinipAta' sivAya anya koI Aro-ugAro nathI ! - vivedmaSTAnAM mati vinipAta: zatamuvaH / ("nItizataka") A zlokanA anuSTupa-chaMdamAM, ahIM, bene badale traNa lITI ane cArane badale cha caraNa(pAda) che, e noMdhapAtra che. (328) zlokano chaMda : anuSTupa (328) 329 ataH pramAdAnna paro'sti mRtyuH vivekino brahmavidaH samAdhau / samAhitaH siddhimupaiti samyak samAhitAtmA bhava sAvadhAnaH // 329 // zlokano gujarAtI pATha : ataH pramAdAnta paroDasti mRtyuH vivekino brahmavidaH samAdhau / samAhitaH siddhimupaiti samyak samAhitAtmA bhava sAvadhAnaH // 32 // zlokano gadya anvaya : ataH vivekinaH brahmavidaH samAdhau pramAdAt paraH mRtyuH na asti / vivekacUDAmaNi / 605 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAhitaH (sAdhakaH) samyak siddhi upaiti / (tasmAt) sAvadhAnaH (san tvaM) samAditAtmA mava rUra?ll zabdArtha : A zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) ata: viveni: grehaviH samAdhI pramADAt pada mRtyu: mati | ataH AthI, A kAraNe; pramAda-tyAgano muddo zloka-3rarathI zarU thayo che ane tyArapachI, mokSArthI sAdhakanI lakSma-kArakirdImAM, pramAdanAM sevanane kAraNe, kevI anarthaparaMparA sarjAya che, enuM savistara pratipAdana jANyA-sAMbhaLyA pachI; samaya eTale AtmaciMtana, brahmaciMtana; ane pramAda eTale AtmavismaraNa. (2) sahita (sAMdhA ) sakhya siddhi ti | samAdita: (san + mA + dhA, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa; samAdhi-zabda paNa A ja dhAtu parathI baneluM nAma-Noun' che) - potAnAM cittane samAdhimAM sthira karanAra; Avo sAdhaka, mokSarUpI potAnI siddhine sArI rIte prApta kare che, pAme che (sakhya paiti ). (3) (tasmata) sAvadhAnaH (sat vaM) sahita nava tethI, uparanAM baMne vAkyomAM jaNAvyuM che, tene lakSamAM rAkhIne; gurujI ahIM ziSyane AjJA kare che ke "sAvadhAna thaIne, rahIne, tuM samAditAtmA thA." sahitAtmA eTale, samAhita che AtmA jeno, evI vyakti. TUMkamAM, upara samajAvyuM che tevo, "samAdhimAM sthira, tuM thA." paraMtu Avo banatAM pahelAM teNe satata ane saMpUrNarIte sAvadhAna to rahevuM ja paDe. (329). anuvAda : A kAraNe, vivekazIla brahmavettA mATe, pramAda karatAM bIjuM koI mRtyu nathI. cittane samAdhimAM sthira karanAra (sAdhaka), (mokSaprApti-rUpI) potAnI siddhine sArI rIte prApta kare che; mATe satata) "sAvadhAna rahIne tuM cittane samAhita eTale ke AtmasaMlagna kara." (329) TippaNa: | zloka sahelo che, sarva Avazyaka vigato zabdArtha-vibhAgamAM apAI gaI che ane A pahelAMnA zlokomAM, A ja muddAne, judA-judA dRSTikoNathI samajAvavAmAM Avyo che. mAtra eka ja vAta pratye dhyAna kheMcavAnuM rahe che ane te e ke zloka-3raramAM, 606 | vivekacUDAmaNi Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmAjInA, brahmajJAnanA parama-guru evA suputra bhagavAna sanatsujAte, dhRtarASTranA eka praznano uttara ApatAM je kahyuM hatuM ke 'pramAda ja mRtyu che' (pramAvo vai mRtyu: / ), tenuM ziSyane pharIthI smaraNa karAvIne, potAnA pratipAdanane savizeSa dRDha ane avadhAraNIya (Emphatic) banAvavA mATe ane ziSyanAM citta mATe tene adhika pratItikAraka karavA mATe, AcAryazrI, ahIM eTaluM Umere che te sUcaka che ke sAdhaka mATe 'pramAda karatAM, eTale ke AtmasvarUpanAM vismaraNa karatAM, anya koI mRtyu nathI.' (pramAvat anya: 5: mRtyu: na asti ) muktirUpI parama siddhine pAmavI hoya to, sAdhaka mATe samAdhine, eTale ke AtmAnusaMdhAnane tyajavA sivAya bIjuM koI mRtyu nathI. zlokano chaMda : upendravajA (329) :: 330 jIvato yasya kaivalyaM videhe sa ca kevalaH / yat kiMcit pazyato bhedaM bhayaM brUte yajuH zrutiH // 330 // zlokano gujarAtI pATha : jIvato yasya kaivalyuM videhe sa ca kevalaH / yat-kiMcit pazyato bheduM bhayaM brUte yajuH-zrutiH // 330 // zlokano gadya anvaya H nIvata: yasya vaivalyuM prApta, sa: 6 vivede vata: (mati); yatvicit mevuM pazyata: (manuSyaSya) yanu:-vrutti: (mRtyo:) mayaM zrUte "rUrUnA zabdArtha : mukhya vAkya : sa: 6 vivehe vata: mavati / vivede eTale deha choDyA pachI, dehapAta thayA pachI, eTale ke mRtyu pachI; vata: eTale mukta, kaivalya-mukti pAmelo; te (mumukSu sAdhaka) 'videha' thayA pachI, mukta ja che. kevo sAdhaka AvI siddhi pAme che ? - nIvata: yasya vaivatyuM (prAptam) | jeNe jIvatAM ja kaivalya'pada eTale ke mukti prApta karI lIdhI hoya, jene mukti maLI gaI hoya; yanuH-zrutiH dUte / yajurvedanI zruti kahe che, yajurveda kahe che. yajurveda zuM kahe che ? - yat-vicita meT pazyata: (manuSyasya) mayaM (apti ti zrUte / ) yat-vinnit jarA paNa, vivekacUDAmaNi / 607 - Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAMya paNa; beTuM paryata: - bheda jonArane, je bheda jue che, tenA viSe zruti zuM kahe che? tajI kRtyo: maya (pti ti) - tene (maraNano) bhaya hoya che, ema kahe che. ' nIvataH - (nIvuM e dhAtunAM vartamAnakRdaMta - nava-nuM SaSThI-vibhakti ekavacananuM rUpa), - yastha - zabdanuM vizeSaNa; e ja rIte, pathati: - (za(5) e dhAtunAM vartamAnakRdaMta - pazya-nuM paThIvibhakti ekavacananuM rUpa), manuSyasthanuM vizeSaNa. nUte-jU e dhAtunuM vartamAnakALa, trIjo puruSa ekavacananuM rUpa; ane A kriyApadano kartA che, - guDa-kRti:. (330) anuvAda : jIvana-samaya daramiyAna ja jene kaivalyapada maLI gayuM hoya, te dehatyAga pachI mukta ja che; (ethI UlaTu), je kyAMya paNa, kazo paNa bheda jue che, tene (maraNano) bhaya (ra) che, ema yajurvedanI kRti kahe che. (330) TippaNa : A pahelAM, zloka-318mAM, jeno thoDo pUrvaparicaya, graMthakAre, Apyo che, te "jIvanmukti'nuM ahIM vizeSa vivaraNa karavAmAM AvyuM che. zloka-318mAM to mAtra eTaluM ja kahevAmAM AvyuM hatuM ke vAsanAnA saMpUrNa nAzanAM pariNAma prApta thatAM mokSane ja jIvanmukti' kahevAmAM Ave che ? vAsanAprakSayo mokSaH sA jIvanmuktirucyate / jIvanmuktinI A vyAkhyAno marma e che ke je saMniSTha (Sincere) ane samarpita (Dedicated) sAdhake potAnAM jIvana daramiyAna ja, eTale ke niyata samaye thatA dehAvasAna pahelAM ja, saMsArI jIvananI sarva vAsanAono AtyaMtika vinAza karI nAkhyo hoya, tenA mATe, pachI, nathI rahetAM kazAM karma ke karmaphaLanAM baMdhana, nathI raheto viSayaciMtanano kazo vikSepa, nathI raheto vAraMvAra thatAM mRtyuno ke punarjanmano kazo bhaya. AvI jIvanmuktine, ahIM, A zlokamAM, kevalya" evI saMjJA ApavAmAM AvI che. A saMdarbhamAM, koIkane, savAla e Ubho thAya ke Avo kaivalyapadaprApta sAdhaka "videha thAya, eTale ke te dehatyAga kare tyAre ane tyArapachInI enI gati kevI hoya che? A savAlano ahIM asaMdigdha uttara ApavAmAM Avyo che ke tyAre paNa te to kevala" ja hoya che, eTale ke te kaivalyamukti athavA videhamukti ja 608 | vivekacUDAmaNi Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAmelo, "mukta' ja banI rahe che : vide sa ra vataH | AnuM kAraNa e che ke tenAM saghaLAM prArabdha karmo "bhuta" athavA "kSINa thaI gayAM hovAthI, teno dehapAta mAtra sAkSIbhAve ja thAya che : te to kevala' hoya che ane rahe che, teNe bahmanuM kevalatva' eTale ke ekatva jANIne tene saMpUrNarIte AtmasAt karI lIdhuM hoya che. AvuM kaivalya-pada e ja paramapada, brahmasvarUpanI prApti. pachI tenA mATe punarjanma ke saMsAra raheto ja nathI, kyAMya kazAya bheda ke dvaita tene dekhAtAM nathI, brahmathI bhinna evuM kazuMya, jarA paNa, kyAMya paNa, tenI dRSTimAM jaNAtuM ja nathI : abheda-darzananI A ja che parAkASThA (Climax) ! AvI che. baukaniSTha sAdhakanI Adarza ane uccatama sthiti-gati. paraMtu sAdhanAnI kazIka uNapa ke apUrNatAne kAraNe, jene potAnAM jIvanamAM ke brahmAMDamAM, kyAMka, kazoka paNa bheda dekhAto hoya (ya-iivata meruM parata:), tenuM zuM? tenI sthiti-gati kevI hoya ? - A savAlano javAba, zlokanI bIjI paMktimAM, mAtra eka ja zabdamAM, chatAM sacoTa ane saMpUrNataH niHzaMka, A rIte, ApavAmAM Avyo che H (tasya) mAM (pti) | tenA mATe bhaya eTale ke mRtyu-punarjanma-saMsAra vagereno bhaya nizcita bane che. zrutinuM mahAvAkya kahe che ke - sarva vatu drAM ! ("A badhuM, kharekhara, brahma ja che?). samagra brahmAMDamAM je kaMI che, te mAtra brahma ja hoya, to pachI ahIM sarvatra bIjuM kazuM to hoI zake ja nahIM ane to pachI, brahmathI bhinna bIjuM zuM ? bheda kyAM, kyo, zo ? abhedadaSTimAM kazIka kacAza rahI gaI hoya, to ja kyAMka, thoDo paNa bheda jovAnI zakyatA rahe. ane AvI vyakti mATenA bhayanI vAta koI sAmAnya zAstra, purANa ke pustaka kahetuM nathI. AvuM kahe che sadA ane svata pramANabhUta evo svayaM yajurveda, jenA be vibhAgo A pramANe che : (1) zukla yajurveda ane (ra) kRSNa-yajurveda. - yajurvedanAM je zruti vacanono saMdarbha ahIM TAMkavAmAM Avyo che te, e ja vedanI A be upaniSadomAMthI che : (1) bRhadAraNyaka upaniSada : ditIyAdvai parva pati . (1, 4, 2) ahIM, A ditIya eTale, vana, pakSa ane tiya evA brahathI kazuMka jUduM, bhinna, medavALuM. AvA bhedanuM darzana, bheda-daSTi ja, mRtyuno bhaya Ubho kare che. (ra) taittirIya-upaniSada: yadA hi eva eSaH etasmin udaraM antaraM kurute, atha tasya bhayaM bhavati / (2, 7) ('jyAre ajJAnadazAmAM, A ajJAnI, A brahmamAM ja alpa paNa bhedapharmA - 39 - vivekacUDAmaNi / 609 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana kare che tyAre, te bheda-darzana vaDe tene bhaya thAya che'). Ama, ekaMdare, bhaya ke duHkha, e bheda-daSTinuM ja pariNAma che, e nizcita bane che. je potAne iva dvitIyaM braho nahIM, paraMtu enAthI bhinna evA dehAdi mAne che, tenA mATe ja aneka vAra mRtyu ane janmanAM cakra nirmita thAya che. kaTha-upaniSada paNa uparyukta baMne zrutivacanonuM AvuM ja samarthana karatAM spaSTa kahe che ke - na iha nAnA'sti kiMcana / ... mRtyaH sa mRtyu ati ya rUda nAneva pati che (ra, 1, 11) ("ahIM kAMI paNa bheda nathI : je ahIM, brahmAMDamAM, bhedabhAvane jue che te, mRtyuthI mRtyu pAmato rahe che, eTale ke janma-mRtyunAM cakrane ja prApta thAya che.") samagra carcAno niSkarSa e che ke abheda-daSTimAM kaivalya athavA jIvanamukti che, jyAre, ethI UlaTuM, bheda-darzanamAM mRtyu ane mRtyuno bhaya che. zlokano chaMda : anurupa (330) 331 yadA kadA vA'pi vipazcideva brahmaNyanante'pyaNumAtrabhedam / pazyatyathAmuSya bhayaM tadaiva . yadvIkSitaM bhinnatayA pramAdAt // 331 // zlokano gujarAtI pATha : yadA kadA vADapi vipazcideva brahmaNyanaoNDapyaNumAtrabhedam | pazyatyathAmuSya bhayaM tadeva yadvIkSita bhinnatayA pramAdA 331al zlokano gadya anvaya : yadA kadA vA api eSaH vipazcit anante brahmaNi aNumAtrabhedaM pazyati, atha tavA parva manuSya (vipazcata ) parva (mati), yar (gana) pramavAta, bhinnatayA vIkSitam // 331 // 610 | vivekacUDAmaNi Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : A zlokamAM, yavA vA vA api tadA eva, jyAre kyAreya paNa...tyAre ja', evI vAkyaracanAne kAraNe, 'jyAre-tyAre'-vALAM be vAkyo sAthe eka trIjuM vAkya, ema paraspara-AdhArita phUla traNa vAkyo A pramANe che : - (1) Jatha tavA C amuSya (vipazcita:) mayaM bhavati / vipazcit eTale vidvAna, bahuzruta, ghaNuM-bhaNelo. AvA (amuSya) vidvAnane tyAre ja (saMsArano ane mRtyuno) bhaya thAya che. kyAre ? have pachI bIjAM vAkyamAM nirdiSTa karyA pramANe : - ... - (2) yadA kadA vA api eSaH vipazcit anante brahmaNi aNumAtrabhedaM pazyati / jyAre kadApi A vidvAna bheda jue che, bhedane jovA mAMDe che. A vidvAna kyAM bheda jue che ? ananta brahmaNi 1 ananta evAM brahmamAM; kevo-keTalo bheda jue che ? aNumAtramevam / mAtra aNu jevaDo nAno bheda. tyAre ja tene bhaya thAya che. AvA vidvAnane ATalo, aNu jevaDo, bheda dekhAvAnuM kAraNa zuM ? have pachInAM, trIjAM vAkyamAM kahyA pramANe : (3) yaj (manenavipazcitA) pramAvat minnatayA nIkSitam / t kAraNa ke; vIkSitam - (vi + kSa e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) joyuM; kevI rIte joyuM ? - minnatayA bhedadRSTithI, bhinnarUpe, bhinnapaNAMthI; pramAAt / pramAdathI, asAvadhAnInAM -- paraMtu Ama zA kAraNe banavA pAmyuM ? kAraNe, gAphela rahevAnAM kAraNe. (331) anuvAda : jyAre-kyAreya paNa jo A vidvAna anaMta brahmamAM aNu-mAtra bheda paNa jovA mAMDe che, to, tyAre ja ene (saMsArano) bhaya lAge che; kAraNa ke eNe pramAdathI, (anaMta brahmane) bheda-dRSTithI joyuM hoya che. (331) TippaNa : manuSya game tevo vidvAna (vipazcita), bahuzruta ke ucca prakAranI prajJA-medhAvALo ke hoya, mokSaprAptinA mArgamAM, enuM kazuM mUlya nathI; eTaluM ja nahIM paNa mumukSu tarIkenI kArakirdImAM vidvattA e kaMI mokSaprApti mATenI pAtratA nathI : AvA vidvAnane paNa eTalI sAdI-saraLa ane mULabhUta hakIkata na samajAya ke brahma to anaMta (anante brahmaLi) che, eka che, advitIya che, sarva-bheda-rahita che; ane emAM aMtanAM-bhedanAM vivecUDAmaNi / 611 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana karavA mAMDe to, enA mATe janma-mRtya-saMsAra vagereno bhaya nizcita thaI jAya. brahmamAM ke brahmathI aNu-mAtranA bhedanI dRSTi, eTale ja brahmadarzana mATenI apAtratA (Disqualification) ! enI bahuzrutatA (Well-readness) A bAbata kazA ja khapanI nahIM! teNe jevo bhedane joyo (meTuM pazyati), tevo ja, te ja kSaNe (tA pava), enA mATe (muSya), bhayanAM nirmANanI zarUAta thaI jAya che (ayaM bhavati). eno aparAdha mAtra eka ja ane te e ke teNe abhinna evAM brahmanuM bhinnarUpe darzana karyuM! (tene minatayA vIkSita) ane enA A aparAdhanAM mULamAM hato paNa pramAda (pravAta), asAvadhAnI, gAphelapaNuM. Avo ArUDha ane mUrdhanya kakSAno vidvAna paNa jo potAnI jAtane akhaMDa ane a-bheda evA brahmathI jarA paNa bhinna samaje to, te svastha nathI, sAvadhAna nathI, jAgrata nathI, ema ja samajavuM rahyuM ! AvI paristhitino phalitArtha e ja ke pramAda-rUpI mahA-anarthathI aLagA rahevAmAM vidvattA sahAyaka banI zakatI nathI : "bheda' ane "abhedI vaccenA sUkSma chatAM mahattama "bheda (Difference)ne pAmavA-pArakhavAnI jenAmAM vivekabuddhi nathI, enI game tevI ucca prajJA-medhA (Intellect) paNa nirarthaka che ! Avo manuSya paNa pramAdathI mukta rahevAnI bAbatamAM gothuM khAI jAya, bheda-daSTino bhoga banI jAya ane aMte, janma-mRtyunAM anaMta cakkaranA bhayanuM pote ja nirmANa karI bese ! zlokano chaMdaH upajAti (331) zrutismRtinyAyazatainiSiddhe dRzye'tra yaH svAtmamatiM karoti / upaiti duHkhopari duHkhajAtaM niSiddhakartA sa malimluco yathA // 332 // zlokano gujarAtI pATha : zrutismRtinyAyazasainiSiddha dazyakatra yaH svAtmamati karoti | upaiti duHkhopari duHkhajAta niSiddhakartA sa malivuco yathA 33rA 612 | vivecUDAmaNi Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : zruti-smRti-vAya-naiH niSiddha satra dRzya : sva-mAtmaMrti rati, saH (sAdhakaH) niSiddhakartA malimlucaH yathA, duHkha-upari duHkhajAtaM uti rUrUrA zabdArtha : mukhya vAkya : (sAdha:) :6-3ri tu hanAta pati . pati eTale pAme che, prApta kare che; zuM prApta kare che ? - tulanAta nAta eTale samUha, samudAya; te duHkho upara duHkhonA samUho pAme che; eTale ke aNa-aTakyAM aneka duHkhono te bhoga bane che. AvuM durbhAgya konuM hoya che?. : (sAdha9:), evo sAdhaka, ke je (ka) satra dRzya sva-abhimati roti | ahIM A (mAtra dekhAtA; kharekhara kazuM ja astitva nahIM dharAvatAM) dehAdi ane jagatanA "anAtma' padArtho vageremAM Atmabuddhi kare che; "Atmabuddhi' karavI eno artha e ja ke je potAnuM nathI, tene potAnuM mAnavuM, je "pote" nathI, tene "pote" che, ema samajavuM; ahIM (47) A je mAtra dekhAya che te dUra kevuM che? zruti-smRti-caya-zataH niSiddha kRti eTale vedothI upaniSado sudhInuM samagra vaidika sAhitya; smRti eTale vaidika sAhitya pachInuM, rAmAyaNa-mahAbhArata-purANo vagere sAhitya; jAya eTale mULabhUta dRSTie to, sAMkhyayoga vagere cha darzanomAMnuM eka darzana (Philosophy); paraMtu ahIM, nyAya-vaizeSika-darzanomAM nirUpita "tarkazAstra (Logic)mAMnI yuktiprayuktio; zanaiH seMkaDo, asaMkhya, aneka, niSiddha eTale jeno niSedha (Prohibition) karavAmAM Avyo che, jenI manAI karavAmAM AvI che, evI bAbata. ahIM (tra, nAti), jagatamAM, je kaMI dekhAya che, mAtra dekhAya ja che, te, kharekhara, che ja nahIM, evo niSedha, evo mithyAbhAva, zruti-smRtanAM seMkaDo maMtromAMvAkyomAM tathA nyAyanI yuktiomAM karavAmAM Avyo che, evo ahIMno A badho dazya'-prapaMca che. AvA drazyamAM je "Atmabuddhi kare che, te konA jevo che? - marinuva: yathA | marinura eTale cora; cora kevo hoya che? -niSiddhartA. niSiddha AcaraNa karanAra, manAI thayeluM karanAra. (332) anuvAda : seMkaDo zruti-vacano, smRti-vAkyo ane yuktio vaDe jeno niSedha karavAmAM - vivekacUDAmaNi | 613 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avyo che, tevAM, ahIM, dRzya-padArthamAM, je Atmabuddhi kare che te (manuSya), niSiddha AcaraNa kare che tevA coranI jema, duHkha upara duHkha pAme che. (332) TippaNa : 'niSedha' eTale manAI; amuka kriyA na karavAnI AjJA. A prakAranI AjJA ApavAno hetu, sAmAnya saMjogomAM, e hoya che ke e kriyA hAnikAraka athavA ayogya hoya; udAharaNa tarIke maniSedha, dArUbaMdhI, nazAbaMdhI. jo koI vicAra ke vastu vizeno niSedha hoya to enI pAchaLanuM kAraNa hoya ke te mithyA hoya, anitya hoya, bAhya dRSTie ja mAtra 'dekhAtuM' (dazya') hoya; kharekhara athavA pAramArthika dRSTie, enuM astitva ja na hoya. TUMkamAM, 'niSiddha' kriyA ke vicAra-vastune AcArita karavAmAM Ave to, evuM AcaraNa karanAra manuSya (niSiddhartA), aMte, avazya, du:khI thAya che, evuM pratipAdana karavAnuM, A zlokanuM tAtparya che. A zlokamAM, jeno 'niSedha' karavAmAM Avyo che te e che ke A jagatamAM je kaMI dekhAya che, evI sarva dazya' bAbato vize sAdhake 'Atmabuddhi' na sevavI; ane Avo 'niSedha' jemanA vaDe karavAmAM Avyo che, te che, zruti, smRti ane nyAyanAM seMkaDo vAkyo. 'vedAnta'-darzanano pAyAno siddhAMta AvAM sUtrAtmaka ane suprasiddha vidhAnamAM vyakta karavAmAM Avyo che : brahma satyaM nAt mithyA / je jagatamAM ApaNe jIvIe chIe ane je jagata ApaNI samakSa che, pratyakSa che, ApaNI AMkho jene potAnI sAme ja joI zake che, te jagata mithyA ? khoTuM ? asat ? Avo AdhAtakAraka savAla koI paNa sAmAnya vyaktinAM manamAM, svAbhAvika rIte ja, udbhave ane chatAM A vidhAna saMpUrNarIte sAcuM, asaMdigdha ane trikAlAbAdhita che, evuM pratipAdana, zaMkarAcAryanA 'kevalAdvaitavAda'nI sarva carcAomAM, AdhArazilA-svarUpe ane kendrasthAne rahyuM che. mahattvanI vAta e che ke je kAMI 'dekhAya' (dazya') che te, kharekhara, che', 'hoya che', athavA 'astitva dharAve che', - evI mAnyatA e eka 'bhrama' che : rAtre rastAmAM paDeluM doraDuM (rannu), aMdhArAMne kAraNe, sApa-(sarpa)-rUpe dekhAya ('dRzya') che ane chatAM, je dekhAya che te sApa hoto ja nathI, te eka nirvivAda satya che. saiddhAMtika dRSTie, jaMgatanuM astitva (Existence) paNa sApanAM astitva jevuM, dekhAvA pUratuM ja, pAribhASika zabdamAM, prAtibhAsika' che; kAraNa ke je kaMI 'dRzya' che, tene AkAra che, te janmeluM che ane janmeluM hovAne kAraNe tenuM mRtyu nizcita che. tenI hayAtI mAtra vartamAnakALamAM ja che, bhUtakALamAM te nhotI ane bhaviSyakALamAM te raheze nahIM; A agAu ApaNe jenI carcA karI cUkyAM chIe, te 'abhAva'nA 614 / vivekacUDAmaNi Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAMta anusAra vicArIe to A jagata tathA tenI aMdaranuM dRzya' ane 'sAkAra' evuM saghaLuM 'prAg-abhAva'vALuM ane praUsa-abhAva'vALuM che ane tethI ja, ucca pAramArthika dRSTie, brahmAMDamAMno A saghaLo dRzya'-prapaMca mithyA che, asat che, anitya che ane anAtma' che. ane A ja kAraNe, AvAM 'anAtma' padArthamAM sAdhake 'Atma'-buddhi na karavI joIe (ya: svAtmabuddhi oti 1), evo 'niSedhAtmaka' Adeza A zlokamAM abhivyakta karavAmAM Avyo che. - koIkane, alabatta, prazna thAya : 'paraMtu Avo niSedha' avazyameva svIkArya zA mATe ?' koI paNa AjJAnI bAbatamAM, prati-prazna e karavAno rahe che ke 'evI AjJA koNe karI che ?' vastutaH, AjJAdhInatAno AdhAra AjJA karanAranI pramANabhUtatA - (Authoritativeness) ane zraddheyatA (Trustworthiness) para ja rahe che. bhAratIya dArzanika paraMparAmAM jemanuM 'svataHprAmANya' sarvadA-sarvathA svIkArya rahyuM che te vedo vagere 'zruti', 'zruti'-AdhArita smRti ane nyAya-darzana vagerenAM seMkaDo vAkyoe AvI niSedhAtmaka AjJA karI che, ema kahIne AcAryazrIe A 'niSedha'nI sarva-svIkAryatAnA muddAne aMkita karI dIdho che (zrutismRtinyAyazaTainiSiddhe) ane bhASyakAroe AvAM pratinidhirUpa vAkyo A pramANe TAMkyA che H zruti : pUrva prapaMa ya-vicit yad-yad-gati vIkSyate / dRzyapa tra -svarUpe sarva zazaviSALavat / (tejobiMdu'-zruti) ('jagatamAM dazyarUpe ane dRSTArUpe, je-je kaMI prapaMcarUpa dekhAya che, te-te saghaLuM sasalAMnAM ziMgaDAM jevuM mithyA che.') jagatamAMnA sarva 'daizya' padArtho kevA che ? konA jevA che ? A sarakhAmaNI 'so-TakA' jaDabesalAka che, kAraNa ke 'sasalAMne ziMgaDAM' (zazaviSALa) kyAreya paNa hotAM ja nathI ! TUMkamAM, jagata ane jagatamAMnuM saghaLuM dRzya' eTale kadI paNa astitva na dharAvatuM, 'zaviSANa' jevuM ! dArzanika carcAomAM, AvI, 'zaviSANa' jevI thoDI vastuo A pramANe noMdhAI che : vAMjhaNI strIno dIkaro,- 'vaMdhyAputra' jhAMjhavAnAM jaLa, - 'mRgatRSNikA' AkAzanuM phUla, 'AkAzapuSpa' smRti H A jagatamAM asaMkhya 'bhUto' che, - je janmyAM che ane je pRthvI vivekacUDAmaNi / 615 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para, AkAzamAM ane pANImAM hare phare rahe che, jIve che; ane aMte mRtyu pAme che. AvAM bhUtonuM astitva kharekhara che? jo hoya to, gItAmAM svayaM bhagavAna zrIkRSNa evuM vidhAna zA mATe kare ke, - "A badhAM bhUto mArAmAM nathI ? sthAna bhUtAni I (9, 5), bhagavAnanAM potAnAMmAM ja je "nathI", enA mATe che', - ema kahI zakAya ja zI rIte ? A thayuM, anekomAMnuM eka, smRtivAkya. nyAya : tarkazAstranA graMthomAM, aneka yuktiomAMnI eka yukti A pramANe noMdhAI che : thar dRSTa tat naSTam ! ... tan heyam ("je kaMI dekhAya che, dazya" che, te nAza pAme tevuM hoya che, ...teno tyAga karavo joIe, te niSedhapAtra che'). Ama, saMkSepamAM, zruti-smRti-nyAyanAM uparyukta vidhAno dvArA, niHzaMka siddha thAya che ke ahIM, jagatamAMnuM saghaLuM je kaMI udezya che te, niSiddha' che. sAdhake temAM "Atmabuddhi na karavI joIe. A "AtmabuddhinA be artha A pramANe paNa ghaTAvI zakAya : (1) eka to e ke peluM saghaLuM dazya" "anAtma' che ane AvAM "anAtmamAM "Atmabuddhi' karavI, te to sAdhaka mATe sadA-sarvadA niSiddha ja che. (2) bIjuM, je "anAtma' che te, AtmAnuM, potAnuM, potAnI mAlikInuM hoI zake nahIM; te para che, bIjAnuM che, pArakuM che; emAM "Atmabuddhi karavI, eTale "pArakI vastune "potAnI gaNavI; ane A to "corI' kahevAya ! ane "corI eTale "niSiddha-AcaraNa Avo cora to niSiddhakartA ( tuva:) hovAthI, ene jela, daMDa, zikSA vagere aneka prakAranI sakhata sajA thAya; ane pachI to, AvA coranAM nasIbamAM to, duHkhonI aNa-aTakI paraMparA - (kuvopari tu gAta) rahe ! AcAryazrInAM, A zlokamAMnAM, nirUpaNamAMnI be viziSTatAo, A pramANe, noMdhapAtra che. eka to e ke "cora mATe temaNe mannura - jevo agharo ane bahu ocho prayojAto zabdo prayojayo che; ane bIjuM e ke jagatamAMnA "dazya', eTale ke niSiddha padArthomAM "Atmabuddhi karanAra sAdhaka mATe "cora" jevuM upamAna prayojatAM teozrI acakAtA nathI ! zlokano chaMdaH upajAti (332) 333 satyAbhisaMdhAnarato vimukto ___ mahattvamAtmIyamupaiti nityam / 616 | vivekacUDAmaNi Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAbhisaMdhAnaratastu nazyed dRSTaM tadetadyadacoracorayoH // 333 // zlokano gujarAtI pATha : satyAbhisaMdhAnarato vimukto mahattvamAtmIyamupaiti nityam / mithyAbhisaMdhAnaratastu nakSed duSTa tadetaghadacoracorayoH 5333 // zlokano gadya anvaya : satya-abhimanyAnarata: (sAdha:) vimuo: (mUtvA) nityaM AtmIya (AtmAsamAnuM, AtmAsaMvaddha) mahattva aiti, mithyA-misabhyAna-rata: tu nakSet; yad tav tad avo-coyoH dRSTam (dRSyane spaSTa mati) rUrUrU zabdArtha : A zlokamAM traNa svataMtra vAkyo, A pramANe, che : (1) satya-abhimandhAnarataH (sAdha:) vimu: (mUtvA) nityaM AtmIya (gatlAsamAnuM, AtmAnaMvaMddha) mahattva pati / tevo sAdhaka mahattva pAme che, mahAnatA prApta kare che. kevuM mahattva pAme che ? AtmIyam eTale ke AtmAnuM, AtmA jevuM, AtmA-saMbaMdhI; amisandhAna eTale nitya, satata, niraMtara ciMtana-manana-raTaNa; rata (ram - dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) eTale magna, otaprota; kevo sAdhaka ? satyanAM ja niraMtara ciMtanamAM je magna rahe che; te AvuM mahattva kyAre prApta kare che ? - vimuo: (mUtvA) mukta banIne. - (2) mithyA-misanmAna-rata: tu nayet / tu, paraMtu, ethI UlaTuM, sAmI bAjue; mithyA eTale khoTuM, asatya evuM jagata, jagatamAMnAM bAhya-dazya-bhautika padArtho; emAM magna rahenAranuM zuM thAya che ? bIjuM zuM thaI zake ? (nayet), eTale ke aneka anartho pAme che. 'nAza' - (3) yaj tav tad ano-royo: dRSTam (vRSyane spaSTa mavati ); v tat tav kRSTam / te, A, je eTale ke ahIM, A zlokamAM, je kaMI kahevAmAM AvyuM che te, jovAmAM Ave che, jaNAya che, spaSTa samajAya che. kyAM-zAmAM jovAmAM Ave che ? - anno-noyoH / cora-acoranAM (A pahelAMnA zlokamAM apAyelAM) vivekacUDAmaNi / 617 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAMtamAM. (333) anuvAda : je manuSya) satyanAM (ja) niraMtara ciMtanamAM magna rahe che te, vimukta banIne, haMmezAM, AtmAnuM mahattva pAme che; jyAre (ethI UlaTuM) je (mANasa) miththAnAM (ja) abhisaMdhAnamAM satata rata rahe che te, nAza pAme che : ahIM je kaMI kahevAmAM AvyuM che) te, A hakIkta, cora-acoranAM (pUrvokta) daSTAMtamAM spaSTa) jaNAI Ave che. (333). TippaNa : satyanAM ja niraMtara ciMtanamAM magna(satyamiradhAnata:) ane mithyA'nAM ja satata raTaNamAM otaprota (fkapidhAnataH), evA be parasparaviruddha vicAravyavahArane apanAvanAra mANasone, potAnAM te-te vicAra-vyavahAranAM anusaraNa ane sevana-bhAvanane anurUpa, prApta thatAM pariNAmanuM pratipAdana, graMthakAra, A zlokamAM kare che ane te baMne pariNAmonuM samarthana, A pahelAnA zlokamAM temaNe prayojelAM dRSTAMtamAM, maLe che, tema jaNAve che. "satya" zuM ? brahma. "mithyA ? jagata. brahmarUpa satyanAM niraMtara ciMtanamAM ja ramamANa evo manuSya, vimukta thAya che, eTale ke jIvanmukta thAya che, kAraNa ke te potAnA dehAvasAna pahelAM, jIvana daramiyAna ja, jIvatejIvata (nava) mukta thAya che. AvA saMniSTha sAdhakane evuM parama-sadbhAgya prApta thAya che ke teno deha Take tyAMsudhI, sadA-sarvadA (nityama), te AtmA sAthe saMbaddha evuM mahattva pAmato rahe che. (mAtmIyaM mahatve 3paiti ) have AthI taddana viruddha evuM citra juo : jagata ane jagatanA sarva mAtradazya' prapaMcarUpa miththAnAM satata raTaNamAM ja rAcI rahelo manuSya to (7), aneka anartho ane aniSTono bhoga bane che, - eTale ke adhogati ane nAzanAM durbhAgyanAM duzcakramAM sapaDAya che (nazyata). koIka AzaMkAkAra evuM pUche ke "tame A je be citro nirUpyAM, te to ThIka, paNa enI pratIti kyAMya jovA maLe che ?" to, graMthakAra, gayA zlokamAM pote prayojelAM dAMta pratye aMgulinirdeza kare che. Ama chatAM, pelo AzaMkAkAra tarata ja graMthakAranuM ema kahIne lakSa kheMcaze ke "tyAM to, coranuM dRSTAMta che, paNa acoranuM zuM?' vArthamAM enI vAta sAcI che, paNa coranI durgati parathI acoranI sadgatinuM anumAna thaI zake : coranAM daSTAMtamAM ja, vyaMgya-arthamAM, acoranuM daSTAMta paNa raheluM 618 | vivekacUDAmaNi Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che ja. Avo kazoka khulAso(Explanation), acoranAM daSTAMta mATe ApI zakAya; paraMtu acAryazrInAM manamAM, to, chAndogya-upaniSadamAMnI, uddAlaka-zvetaketu(pitA-putra) vizenI A AkhyAyikA ja abhipreta haze, emAM zaMkA nathI. prasaMga kaMIka A pramANe che : rAjAnA anucaro be mANasone pakaDIne rAjAnI samakSa laI Ave che. te baMne para corIno Aropa che ane te baMne, atyAranI korTanI bhASAmAM pote gunegAra nathI" (Not guilty) ema kahe che. anucaro, alabatta, rajUAta kare che ke teya mArjIta - "teNe corI karI che." have zuM karavuM ? sAbita kevI rIte karavuM ? aMte nakkI ema thAya che ke "Ane mATe kuhADo tapAvo" | mithyA' vaDe potAne DhAMkI denAro mANasa pelA tapAvelA kuhADAne sparze che, te dAjhe che ane tethI te mRtyudaMDa pAme che : (sa: nRtamilabdha, avRtti mAtmAne minhAya, parazuM tataM gRti, DhAte atha hanyate ) jyAre pelo bIjo mANasa satyapratijJAvALo hato. teNe satya vaDe potAne DhAMkIne tapelA kuhADAno sparza karyo, (paNa) te dAjhayo nahIM ane AropamAMthI mukta thayo : (sa: satyAnhAnA, satyena mAtmAne maLyAya, parazuM tataM pratipRraMpati, sa: na rahANe, atha mukhyate I (6, 1-2). upaniSadanI A AkhyAyikAmAM, "satya" ane ahIMnA mithyA'-zabdane badale) amRta', - e zabdo che; paraMtu "abhisandhAna- zabda to che ja; e ja darzAve che ke AcAryazrIne A dRSTAMta ja abhipreta haze : tapAvelA kuhADAne sparzatAM je dAjhe che, te cora che ane je dAjhato nathI, te acora che ! "asatyanI cakAsaNI mATe, pravartamAna zAsako, 'Lie-Ditector' jevuM je 'sAdhana vApare che, tenA mULamAM chAMdogya-upaniSadanI A AkhyAyikA haze ? zlokano chaMdaH upajAti (333) 334 yatirasadanusandhi bandhahetuM vihAya svayamayamahamasmItyAtmadRSTyaiva tiSThet / sukhayati nanu niSThA brahmaNi svAnubhUtyA harati paramavidyAkAryaduHkhaM pratItam // 334 // . vivekacUDAmaNi | 619 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha: yatirasadanusandhi bandhahetuM vihAya svayamayamahamasmItyAtmadeva tiSThatuM sukhayati nanu niSThA brahmaNi svAnubhUlyA harati paramavidyAkAryaduHkha pratItam l334 zlokano gadya anvaya : ___ yatiH bandhahetuM asat-anusandhi vihAya, 'svayaM ayaM ahaM asmi' iti AtmadRSTyA eva tiSThet / nanu sva-anubhUtyA brahmaNi niSThA sukhayati, pratItaM pUrva vidyArthad (2) (sA) rati rUrUjhA zabdArtha : A zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tiH-thI ... tiSThat I ti: Atma ava tiSThat ! yatiH eTale saMyamazIla mumukSu sAdhaka; yogI; teNe zuM karavuM joIe ? mAtma pava tiSkatA teNe AtmadaSTipUrvaka ja rahevuM joIe, AtmadraSTi karatAM-AcaratAM ja rahevuM joIe. kevI, kayA prakAranI "AtmadaSTi' ? "svayaM artha sadaM zmi' ta. (mAtmag ) | 'huM pote ja A paramabrahma chuM', - evI AtmadaSTi. A pahelAM teNe zuM karavuM joIe? vadhetuM masa-anugdha vihAya ! vihAya eTale tyajI daIne, choDI daIne; zuM choDI devAnuM che? - masa-ganuzvim ! anubdhi eTale ciMtana-raTaNa; asat eTale asatya, asatya vastuo-padArtho. A manubdha kevI che? vadhatum ! (saMsAra)baMdhananAM kAraNarUpa. (ra) sva-anumUlyA vALi niSThA suvati . nUi - sAce ja, kharekhara; draLi niSTha - brahmaniSThA, brahmamAM prApta thayelI niSThA. kevI "niSThA'? potAnA ja anubhavanAM baLe, svAnubhava vaDe ja, pamAyelI. suvati - sukha eTale ke AnaMda Ape che. (3) pratIta para vidyArthauM (2 sA) darati | ane AvI niSThA' bIjuM zuM kare che ? - .... 3 rAti . duHkhane hare che, dUra kare che. kevuM ane kayuM duHkha? vidyArthaham | avidyAnAM pariNAmarUpa; avidyAnA vistArarUpa; vaLI, te duHkha kevuM che? paraM pratItam ! potAnAthI bhinnarUpe jaNAtuM, 620 | vivekacUDAmaNi Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhavAtuM. (334) anuvAda : (saMsAra-)baMdhananAM kAraNarUpa asatyanuM ciMtana choDI daIne, yogIe, "huM pote ja paramabrahma chuM', - (brahmamAM) evI AtmadaSTi karatAM rahevuM joIe. kharekhara, potAnA ja anubhava vaDe brahmamAM thayelI (AvI) niSThA AnaMda Ape che ane potAthI bhinarUpe pratIta thatAM avidyAnAM pariNAmanAM duHkhane dUra kare che. (334) TippaNa : mokSaprAptirUpa potAnAM jIvanadhyeyane saMpanna karavA mATe je satata yatnazIla rahe che te yati(yat - "yatna karavo e dhAtu parathI baneluM nAma- Noun). AvA "yati' pAsethI, svAbhAvika rIte be apekSA rAkhavAmAM Ave che : (1) eka ane mukhya, apekSA to e ke pote ja paramabrahma che, - evuM enuM Atmadarzana, brahma sAthenI evI enI abhedAnubhUti satata cAlu rahevI joIe, evI AtmadaSTi karatAM rahIne ja teNe potAnuM jIvana jIvavuM joIe; teNe saMpUrNarIte brahmIbhUta banI rahevuM joIe, emAM jarA paNa ati ke kacAza na rahevI joIe (tiSThata) ane (2) bIjuM, AtmA sivAyanuM, A jagatamAMnuM je kaMI "asatu che, anAtma che, evAM je kaMI viSayo-vicAro-vAsanAo-padArtho che, tenuM ciMtana tenI sAthenuM anusaMdhAna (nadhi) teNe saMpUrNarIte choDI devuM joIe (vidAya); kAraNa ke dehAdinuM AvuM raTaNa ja tenA mATe saMsAra-baMdhananI beDIrUpa banI javAno bhaya che. Ama, tenA pAsethI sevavAmAM AvatI dvividha apekSAmAM eka, grahaNa"nI che, - potAnuM brahmIbhavana, brahmarUpa banI rahevuM, AvI AtmadaSTine avirata sevavI, emAM ja satata rata rahevuM ane bIjuM, samagra brahmAMDamAMnAM saghaLAM "asat-sAthenA saMparka-saMbaMdha-anusaMdhAnane dUra karavAM, e sahuthI pUrepUruM aLagAM thaI javuM; kAraNa ke enAM pariNAme udbhavatAM saMsArabaMdhano to tene posAya ja nahIM. ane AvI yatnasabhara, saMyamazIla kArakirdI kaMI nirarthaka nathI hotI. enI sunizcita. evI upalabdhi paNa evI ja kividha che: eka, prAptinI, bIjI, dUrIkaraNanI : svAnubhava prApta thayelI, brahmamAM ja rahelI enI avicaLa niSThA ene acUka (na), "brahmAsvAdasahodara' AnaMda Ape che (suvati); ane avidyAnAM vistAra-pariNAma-svarUpa, viSayo-vAsanAo ane saMsAranAM janma-mRtyu-jarA-vyAdhi samAM sarva duHkhone te dUra kare che (hati). zlokanI cothI paMktimAMnA pAM-zabdane trIjI paMktimAMnA suvati-zabda sAthe vivecUDAmaNi | 221 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvita karIe to, pAM muyati / e nAnuM vAkya ("parama sukha Ape che") "chAMdogya'-upaniSadanA yo vai mUmA tannulam / (7, 23) - ("je niratizaya che, - te ja sukha che", e suprasiddha bhUmA sukhanuM smaraNa karAve che; ane cothI paMktimAMnuM e brahmaniSTha yogIzvara sanatkrumAra samakSa, nArade vAkya avidyAAryaluM huM harati / uccArelA tati zo Atmavit / (7, 3) "AtmajJAnI mananA paritApanuM ullaMghana kare che," - e zabdonI yAdI Ape che. zlokano chaMda : mAlinI (334) - 335 bAhyAnusandhiH parivardhayet phalaM durvAsanAmeva tatastato'dhikAm / jJAtvA vivekaiH parihRtya bAhyaM svAtmAnusandhi vidadhIta nityam // 335 // zlokano gujarAtI pATha : bAhyAnusandhiH parivardhayetu phalaM durvAsanAmeva / tatastato'dhikAm / jJAtvA vivekaiH parihatya bAhyaM svAtmAnusandhi vidadhIta nityam // 335 // zlokano gadya anvaya : bAhyAnusandhiH (sva - ) phalaM durvAsanAM eva tataH tataH adhikAM parivardhayet, (ata:) vive: sAtvA vAdyaM parihatya, nityaM svAtmAnusadhi viddhIta rUrU|| zabdArtha : A zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vAghAnundhi: ...thI... paviyet / nAhyAnusandhiH eTale bahAranA, sAMsArika viSayo-vAsanAo-padArthonuM ciMtana, manana, raTaNa; e zuM kare che ? (sva-)phalaM durvAsanAM eva parivardhayet / parivardhayet vRddhi kare, vadhAro kare; kono ? durvAsanAM v / durvAsanA eTale ke duSTa, kharAba vAsanA, eno ja vadhAro kare, ene ja, tataH tata: vadhu ne vadhu bahekAve che; A durvAsanA kevI che ? 622 / vivekacUDAmaNi - Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (-) Attam tenuM, eTale ke bAhyAnusandhinuM ja phaLa, bahAranAM ciMtananAM ja phalarUpa, evI durvAsanA. (ra) AvuM thatuM hoya to zuM karavuM ? ene aTakAvavAno upAya zo ? bIjAM vAkyamAM sUcavyuM che te pramANe (mata:) sIMdhava: nityaM sva-mAtmA-anadhi vidhIta ! vidhIta - (vi + dha e dhAtunuM vidhyartha trIjo puruSa ekavacananuM rU5) karavuM joIe, karatAM rahevuM joIe : zuM karavAnuM? svAtmAnusaMdhim - potAnAM AtmAnuM anusaMdhAna ane te paNa nitya-niraMtara-satata (nityama); paraMtu A karatAM pahelAM teNe zuM karavAnuM rahe che? vivevai. (mAtmasvarUpa) jJAtvA vA (viSayaktina) paritya ! viveka vaDe AtmasvarUpane jANIne, bAhya viSayono, padArthono, enAM ciMtanano tyAga karIne (parihatya) : pari + 8(2) e dhAtunuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa. (335) anuvAda : . bahAranA (dunyavI) padArthonuM anusaMdhAna enAM phalarUpa evI kharAba vAsanAono vadhAre ne vadhAre vadhAro kare che; AthI viveka vaDe (AtmasvarUpane) jANIne, bAhya viSayone tyajIne, sAdhake) niraMtara potAnA AtmAnuM anusaMdhAna karatAM rahevuM. (35) TippaNa: zloka-334mAM eka vAra, A zlokamAM be vAra prayojAyelo manubdha - zabda, ane zloka-333mAM be vAra prayojAyelo masalvAna, - zabda, zloka333nAM TippaNamAM TAMkelI "chAndogya"-upaniSadanI AkhyAyikAmAM prayojAyelA sindhAna - zabdanI sArthakatA siddha kare che. jevuM bIja, evuM ja phaLa', - e nyAya anusAra, saMsAranA bAhya-bhautikasthUla viSayo-padArthonAM ciMtana-sevana-TaNa, e ja jo manuSyanAM cittamAM bIjarUpe paDyAM hoya to, enAM phala-svarUpa duSTa vAsanAonI satata vRddhi thatI ja rahe, e sivAya bIjuM zuM pariNAma Ave ? (durvAsanAM parva cham l); paraMtu AvI vA-anadhi ATalethI na aTakatI nathI : e to AvI durvAsanAne vadhu ne vadhu bahekAvatI rahe, uzkeratI rahe, tophAne caDhAvatI rahe ! (tataH tataH dhAM parivardhayet ) ane kharAba vAsanAono Avo cakarAvo, pachI to, manuSya pAse aneka aniSTo ane anartho karAvatAM aTake nahIM, acakAya ja nahIM ! to pachI, AvA duSpariNAmamAMthI bacavA mATe mANase zuM karavuM ? javAba - vivekacUDAmaNi | 623 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cokhkho ne caTTa che : vivekabuddhino viniyoga karo, jJAnanAM zastra vaDe (vive: jJAtvA), pelI vAhyAnusandhino parihAra karo (vAlluM paridghatya) ane A rIte vizuddha citta vaDe nitya-niraMtara AtmAnAM anusaMdhAnamAM ja ekAgra ane tadrupa banI jAo ! (nityaM svAtmAnusandhi vidhIta !) AtmAnAM anusaMdhAnanuM potAnuM svarUpabaLa ja evuM amogha, alaMghya ane anatikramaNIya che ke viSayonA vicArone cittamAM pravezavAnuM zakya ja na bane ! ane pachI to pelI durvAsanAne phaLavAno ane vadhavAno kazo avakAza ja na rahe ! Ama, 'vAsanAvRddhithI kArya ane kAryathI vAsanAvRddhi' - e duzva(vicious circle : vAsanAvRddhita: jAya, AryA A vAsanA !)nuM paribhramaNa ApoApa aTakI jAya ! zlokano chaMda : upajAti (335) 339 bAhye niruddhe manasaH prasannatA manaHprasAde paramAtmadarzanam / tasmin sudRSTe bhavabandhanAzo bahirnirodhaH padavI vimukteH // 336 // zlokano gujarAtI pATha : bAhye niruddhe manasaH prasannatA manaHprasAde paramAtmadarzanam / tasmin sudaSTa bhavabandhanAzo bahirnirodhaH padavI vimuktaH // 33 // zlokano gadya anvaya H vAghe niruddhe (sati) manasaH prasannatA (mavRtti), mana:prasAre (sati) paramAtmarzana (mati), tasmin (paramAtmavarzane) sure (2 sati) mavavadhanAza (saMmati) / vaM hiniSedha: vimukttaH pavI (masti) rUrUddI zabdArtha : A zlokamAM, ekamAMthI bIjAMno udbhava ane bIjAMmAMthI trIjAMno saMbhava, - 624 / vivekacUDAmaNi Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ema, eka pachI eka, evAM paraspara-anusaMdhAnavALAM traNa vAkyo, ane aMte nirNayAtmaka cothuM vAkya, - ema, kula cAra vAkyo, A pramANe che : (1) vIze niruddha (sati) manasa: prasannatA (dmavati) | vAghe nirodhe ti - e "sati-saptamInI vAkyaprayoga che : bahAranA padArthono nirodha thatAM, thavAthI, thAya tyAre. Avo nirodha mananI aMdara ja thaI zake; A vIAi eTale ja gayA zlokamAMnI vahAnubdhi. bAhyaviSayonuM anusaMdhAna aTakAvavAthI, eno nirodha thavAthI zuM bane che ? manasa: prasannatA (3mavati) | mananI prasannatA uddabhave che, maLe che; mana prasanna thAya che. (ra) mana:prasAde (ti) paramAtmai (mati) . pratA eTale nirmaLatA, vizuddhi, prasannatA; ane mana A rIte, prasanna thatAM, thAya tyAre, (ahIM paNa 'sati-saptamI" vAkyaprayoga che), paramAtmAnuM darzana thAya che. (3) tasmina (paramAtmAne) sudRSTa (sati va) navavadhanArA: (saMmati) | suda - sArI rIte, saMpUrNa rIte thavuM; ane paramAtmAnuM AM darzana sArI rIte thatAM, thAya tyAre ahIM paNa "sati-saptamI" vAkyaprayoga che.), bIjuM zuM thAya ? - avazvanAza: (saMmati) saMsAranAM baMdhanano nAza zakya bane che. . (4) mavazvanAza-saMva-nAM AvAM su-pariNAma parathI, aMte, zo nirNaya karI zakAya? AvI kramika prakriyAono niSkarSa zo? A eka ja, ke - (vuiM) vaNinirodha: vimu: pavI (ti) / vim - A pramANe, Ama; vanirodha - e vAze nirodha parathI banAvAyeluM "nAma (Noun) che : bAhya padArthono nirodha eTale gayA zlokamAMnI vahyAnuzvinI aTakAyata; eno aMtaH pUvavI eTale mArga, Avo nirodha, AvI virakti, e ja vimuktino mArga che. (36). anuvAda : bAhya padArthonuM anusaMdhAna aTakAvavAthI mana prasanna thAya che; mana prasanna thatAM, paramAtmAnuM darzana thAya che; ane te (paramAtmadarzana) sArI rIte thatAM, saMsAranAM baMdhanano nAza thAya che : Ama, bAhya padArthono nirodha (e ja) vimuktino mArga che. (336) TippaNa: A pahelAMnA zlokamAM, aMte ApelI sUcanAnuM ja ahIM anusaMdhAna che : bAhya viSayonAM anusaMdhAnamAM sunizcita pariNAmarUpa durvAsanAthI bacavA mATe, vivekabuddhipUrvaka jJAnanAM baLa vaDe dunyavI bAhya padArthono tyAga karIne niraMtara pharmA - 40 - vivekacUDAmaNi | 625 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuM anusaMdhAna karatAM rahevAno Adeza zrIsadgurue ziSyane Apyo hato. . A pahelAM, gItA-nirUpita (2, 62-63) adhaHpatananI nisaraNI(viSayadhyAnathI praNAzanI)nA AdhAre, ahIM paNa zloko-327-328mAM, evI ja nisaraNInuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM hatuM. have, ahIM A zlokamAM, mumukSu sAdhaka samakSa, upara caDhavA mATenI, "Urdhva-ArohaNa'nI, eka nAnI chatAM nizcita ane majabUta nisaraNInuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che ane A nisaraNInuM, nIcethI upara javA mATenuM, sAva nIcaluM pagathiyuM che, gayA zlokamAM sUcavavAmAM Avelo, bAhya viSayono tyAga. paraMtu sAdhakane to pahoMcavuM che, mokSaprApti(vimu9i)rUpI uccatama pagathiye; ane tyAM pahoMcavAnA mArga(parva)mAMnAM vacalAM pagathiyAne ahIM darzAvavAmAM AvyAM che; paNa sAva UMcethI A mArganuM jo ApaNe nirIkSaNa karIe to, A mArgano nakzo savizeSa spaSTa ane sahAyaka banI raheze : vimuktie pahoMcavuM che ne ? A mATenI pUrvazarata che, saMsAranAM baMdhanono nAza (mavazvanA:); paraMtu paramAtmAnAM sad ane saMpUrNa darzana vinA ane te paNa prasanna thayelA paramAtmA sAmethI svaya pragaTa thaIne potAnAM svarUpanuM AviSkaraNa kare evAM darzana vinA (suparamatmidarzanama) A "bhavabalpanAza zakya nathI; to pachI AvuM darzana kema karIne, zI rIte pAmavuM? e mATenI pazcAdabhUmi che mananI pUrI prasannatA, mAnasika zAMti, eTale ke aMtaHkaraNanI vizuddhi (manasa: prasanatA), ane A mana:prasAda-rUpI imAratanI AdhArazilA che, - gayA zlokamAM chelle sUcavavAmAM Avelo vanirodha: bAhya padArthono nirodha, bAhya viSayonA anusaMdhAnane aTakAvavuM te, saMsArI jIvananI saghaLI bAhya vastuomAMthI saMpUrNa virakti. basa, jo A sAva nIcelAM pagathiyAM para sAdhaka, potAnAM pagane, zraddhAvizvAsapUrvaka, daDhatApUrvaka, sthira karI zake to, vimuktinA mArga(padravI)nAM, upara laI jatAM bAkInAM pagathiyAM paranI yAtrA, kramAnusAra, saraLa ane nirvighna che, ane te pagathiyAMnuM svarUpa ApaNe, upara, hamaNAM ja joyuM. TUMkamAM, A AkhI ImArata UbhI che, - vahinirodhanI AdhArazilA para. A zilA evI majabUta che ke, UrdhvayAtrAmAMnAM saghaLAM vidgo ane vikSepo te pote ja nAbUda karI nAkhe che, jenA pariNAme sAdhakanuM mana saMpUrNarIte vizuddha, nirmaLa, zAMta ane prasanna thaI jAya che. A "mana:prasAdanA mahimAnuM mahattva eTaluM badhuM che ke gItAmAM bhagavAna zrIkRSNa enuM AvuM varNana karyuM che : prasAde sarvaduHkhAnAM hAniH asya upajAyate / prasanatasa: di gAzu yuddhi arthavatiSThIte . (2, 65) 626 | vivekacUDAmaNi Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ("prasanna thatAM, mANasanAM sarva duHkho nAza pAme che, kema ke jenuM citta prasanna che, tevA(mANasa)nI buddhi jaladI sthira thaI jAya che.") 'prasAda' ane prasannatA', - e baMne zabdo, mULamAM, pra + sa - e dhAtu parathI banelA che ane e baMne zabdo, vAcyArthamAM, 'prasannatA'-evA arthamAM, samAnArtha (Synonyms) che; chatAM prasAda'-zabda enA vyaMgyArtha(Suggestion)mAM, 'aMtaHkaraNanI vizuddhi'no saMketa Ape che; kAraNa ke enA vinA mana prasanna thaI zake nahIM, je 'prasAda'ne kAraNe sAdhakane paramAtmAnuM darzana thaI zakatuM hoya, tenAM mULamAM aMtaHkaraNanI vizuddhi ja hoya, emAM zaMkA nathI. upara, gItAno je zloka (2, 65) TAMkavAmAM Avyo che, tenI pahelAMnA zlokamAM (2, 64) ja A vAtanuM samarthana maLe che H 'svavaza aMtaHkaraNavALo manuSya' (vidheyAtmA) 'prasAda' pAme che', (prasAduM adhicchati I), ema je kahevAmAM AvyuM che, tyAM paNa te 'prasannatA' eTale 'aMtaHkaraNanI vizuddhi', evo ja artha 'gItA'-kArane abhipreta che. - 1:0 vaLI, paramAtmAnAM darzananI bAbatamAM paNa, vivekacUDAmaNi'nA A zloka(336)mAM paNa 'mu-tRSTa'- zabda para bhAra mUkavAmAM Avyo che, e hakIkata A ja arthaghaTananuM samarthana kare che H 'darzana'ne 'mana' sAthe nahIM, paraMtu 'aMtaHkaraNa' sAthe sIdho, savizeSa ane saghana saMbaMdha che. jaLAzayanuM jaLa jo 'prasanna' eTale ke vizuddha (clean, clear, Transparent) hoya to ja tenAM taLiye paDelI vastu cokhkhI dekhAya. ema ja aMtaHkaraNa vizuddha hoya to ja paramAtmAnuM darzana tyAM 'su-dRSTa' thaI zake. kaThopaniSada(1, 3, 10)mAM paNa 'buddhine manathI para' (manasastu parA buddhi: / ), ema je kahevAmAM AvyuM che, tyAM paNa A 'buddhi'zabda 'aMtaHkaraNanI vizuddhi'nA arthamAM ja prayojAyo che, kAraNa ke tyAM paNa tyArapachInA ja zlokamAM (1, 3, 12) AtmAnAM darzana mATe, sUkSmadarzI manISIo vaDe ekAgratAvALI sUkSma buddhi para ja, A pramANe, bhAra mUkavAmAM Avyo che : dRzyate tu agryayA buddhyA sUkSmayA sUkSmadarzibhiH // hakIkatamAM, paramAtmAnuM darzana, sAcA arthamAM 'su-vRSTa' tyAre ja thaI zake, jyAre koI paNa prakAranA vikSepa vinA, potAnAthI saMpUrNarIte abhinna evuM enuM darzana thaI zake ane aMtaHkaraNanI pUrepUrI vizuddhi vinA Ama banavuM zakya nathI. AvuM, nokhuM-nirALuM mahattva che, 'aMtaHkaraNanI vizuddhi'nA arthamAM prayojAyelI vivekacUDAmaNi / 627 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "mananI prasannatAnuM ! zlokano chaMdaH upajAti (336) 37ll uo, 330 a vetaH sana divelI __ zrutipramANaH paramArthadarzI / jAnan hi kuryAdasato'valambaM svapAtahetoH zizuvanmumukSuH // 337 // zlokano gujarAtI pATha: kaH paMDitaH san sadasadvivekI zrutipramANaH paramArthadarzI | jAnanuM hi kuryAdasatoDavalambe svapAtatoH zizuvanmumukSuH II337ii zlokano gadya anvaya : sadasad-vivekI zrutipramANaH paramArthadarzI san, kaH mumukSuH (syAt, yaH) jAnan hi svapAtahetoH asataH zizuvat avalambaM kuryAt ? // 337 // zabdArtha : mukhya vAkya : : mumukSu: paNDita (cAta, :) asata: avanavuM kuryAt ? | avanavuM eTale avalaMbana, AdhAra; paataH - eTale vidvAnabahuzruta to kharI ja, paraMtu je pachI eTale adhyAtmaviSayA buddhi dharAve che, te. evo kayo mokSArthI paMDita haze, je asatyanuM, eTale ke viSayonuM avalaMbana leze ? Avo paMDita kevo che? traNa vizeSaNo A pramANe : (1) sat-ga-vivekI, eTale je satya ane asatya vaccenA taphAvatano jANakAra hoya, e beno vivekI, e baMnenI pAkI samajavALo; (2) kRti-pramANa: . A pahelAM, cAra pramANono paricaya ApavAmAM Avyo che, temAMnuM "zabda-pramANa e ja "zruti-pramANa, sauthI pramANabhUta (Authoritative) pramANa; A pramANano jANanAra, enuM jJAna dharAvanAra; (3) paramArthauM - paramArthatattva zuM che te samajanAro, paramArthatattvanI sUjha-samaja dharAvanAra; vaLI, mumukSu ane paMDita to te che ja, chatAM (sana) asatyanuM avalaMbana kare? ane 628 | vivekacUDAmaNi Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enAM jJAnanI kakSA ATalI UMcI hovA chatAM, eTale ke jANIbUjhIne, jANyAsamajyA chatAM (jJAna) ? Ama chatAM paNa jo te asatyano adhAra leto hoya to. te enAM potAnAM adhaHpatananuM ja kAraNa banene (svapatideto) ? ane AvuM aNasamajabharyuM vartana, abudha bALaka sivAya, koNa kare (zizuvatuM) ? agnine aDavAthI, potAnuM mota thAya, evuM jJAna ke bhAna, bALakane hoya ja nahIM! (337) anuvAda : satya-asatyanI vivekabuddhivALo, zrutipramANano jANakAra ane paramArthane samajanAra hovA chatAM, evo kayo mumukSu paMDita haze, je, bALakanI jema, jANIbUjhIne, potAnAM adhaHpatananAM kAraNarUpa evAM asatyanuM avalaMbana karaze? (337) TippaNa : asatyanuM avalaMbana koNa kare? khoTuM ke mithyAno AdhAra koNa le? - AvA savAlano javAba to zlokamAM ja ApI devAyo che : abudha ke aNasamaju bALaka ! ane AvuM bALaka Ama kare, AvI rIte varte, enuM koIne Azcarya paNa na thAya, kAraNa ke Ama karavAnuM-vartavAnuM pariNAma, sunizcita evuM tenuM potAnuM adhapatana ja che, enI ene bicArAne khabara ja nathI hotI. paraMtu ahIM je mumukSu vize vAta karavAmAM AvI che, tenuM bauddhika-AdhyAtmikanaitika jamApAsuM to atyaMta saddhara ane samRddha che. tenI vivekabuddhi eTalI badhI jAgrata che ke te satu-asatu, nitya-anitya, sAruM-narasuM, jaDa-cetana, AtmA-anAtmA, jevI parasparavirodhI bAbato vaccenA bhedano pUrepUro jANakAra ( dive) che; ane pratyakSa vagere nyAyadarzana-prabodhita cAra pramANomAM zabda-pramANa eTale ke zrutipramANa(vedo-upaniSado vagerenAM vacano)nuM pUrepUruM jJAna dharAve che (kRti-pramANa:); vaLI, samagra brahmAMDamAMnAM saghaLAM nAma-rUpa vagere mAtra "dazya' ja che, pratibhAsika che, mithyA che ane brahma eka ja trikAlAbAdhita satya che, evI pAramArthika prajJA te dharAve che; Atmatattva eka ja parama-artha che, - evAM tattvanuM jeNe darzana karyuM che, evo te paramArtha che. jJAnanI ati-ucca kakSA dharAvanAro mokSArthI vidvAna paNa jo asatyanAM, - eTale ke saMsAranAM anAtmAdi viSayonAM, - avalaMbanamAM rAce to, enA vize zuM samajavuM? mokSaprAptine potAnAM jIvanadhyeya tarIke sthApanAra sAdhaka jo Ama varte vivekacUDAmaNi | 629 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to, enA vize eka ja abhiprAya darzAvI zakAya ke te bhale paMDita hoya, hakIktamAM to te "bALaka" jevo (zizuvata) abudha-aNasamaju-ajJAnI che ! ane potAnAM ja adha:patanane sAmethI nimaMtraNa ApanAra AtmaghAtaka che ! aDhaLaka dhanasaMpattino dhaNI hovA chatAM kadI paNa, kazuM paNa, kyAreya paNa na vAparanAra te eka "mahA-kupaNa ("A Master-Miser") che ! kharekhara to, AcAryazrIe, ahIM Avo prazna pUchIne eno uttara paNa e praznamAM ja ApI dIdho che ke Avo koI mokSArthI paMDita hoya ja nahIM ! hoI zake ja nahIM, hovo ja na joIe ! AvA praznane sAhityika paribhASAmAM "kAkuprazna" (Rhetorical Question) kahevAmAM Ave che. zlokano chaMda : upajAti (337) 338 dehAdisaMsaktimato na mukti -rehAmatya mAvaH . suptasya no jAgaraNaM na jAgrataH svapnastayobhinnaguNAzrayatvAt // 338 // zlokano gujarAtI pATha : dehAdisaMktimato na mukti -muMktasya dehAbhimatyabhAvaH | sukhasya no jAgaraNuM na jAgrataH svapnastayorbhinnaguNAzrayatAt l338 zlokano gadya anvaya : tehasiMjI ta: (manuSyaca) mu$i: ra (ti), muca (sadhI ) (2) tehati-pati-samAva: (sti); yoH minAzrayasvIta sukhI (gana) no( + 1) nAra pti, nAgratA (2) svanaH ne (pti) rUrUTa zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) rehavilaMmata: (manuSya) muw: ra (ti) . saM$i eTale 630 | vivekacUDAmaNi Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asakti (Attachment); mata: (man dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) eTale mAnanAra, rAkhanAra, dharAvanAra; deha vageremAM Asakti rAkhanAra manuSyanI mukti thatI nathI. (2) muosya (sAdhasya 4) vehAvi-gamimati-amAva: (asti) / abhimati eTale abhimAna, huM-paNAnuM abhimAna, dehAdi pratye Asakti; amAva: asti / eTale abhAva hoya che, eTale ke bhAva (hAjarI) hoto nathI; ane je mukta thaI gayo che, tene deha vageremAM Asakti athavA huM-paNAnuM abhimAna hotuM nathI. AvuM zA mATe bane che ? - tayoH minnanuLAzrayatnAt dehAdimAM Asakti-abhimAna ane mukti, - e baMne(tayo:)nA guNo judAjudA hoya che; te baMne bhinna-bhinna guNone Azraye rahe che, te kAraNe; te baMnenA svabhAva sarvathA bhinna che, te kAraNe. A paristhiti konA jevI che ? have pachInAM be vAkyomAM A savAlano javAba ApavAmAM Avyo che. (3) mukhtasya (nanasya) nAraLa no(na + 3) (masti) / UMghI gayelA, sUtA rahelA mANasane mATe jAgrata-avasthA hotI nathI, UMghato mANasa jAgato na hoI zake. (4) nAprata: (6) svapna: 6 (masti) / jAgatA mANasa mATe UMgha(svapna) hotI nathI; jAgato mANasa UMghato na banI zake, jAgato mANasa UMghI zake nahIM. AvuM kema bane che ? - tayo: minnapuLAtrayatvAt / te baMne(UMghatA ane jAgatA mANasa)nI avasthAo (eTale ke svapna ane jAgrata) judA-judA guNovALI hovAthI; te baMne bhinna-bhinna guNo dharAvatI avasthAomAM hovAnAM-rahevAnAM kAraNe. (338) anuvAda : jema paraspara bhinna-bhinna guNo dharAvavA(avasthAomAM hovA-rahevA)nAM kAraNe, UMghI gayelAne jAgrata-avasthAnI jANa hotI nathI ane jAgatA rahelAne UMdha hotI nathI, tema deha vageremAM Asakti rAkhanArane mukti hotI nathI ane mukta thaI gayelA(sAdhaka)ne deha vageremAM huM-paNAMnuM abhimAna hotuM nathI. (338) TippaNa : A pahelAMnA thoDA zlokomAM, bhedaSTi athavA dvaitadRSTinAM svarUpanuM vivecana karIne, emAMthI ja bodharUpa tAtparya e tAravavAmAM AvyuM hatuM ke sAdhake haMmezAM vivekacUDAmaNi / 631 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abheda-darzanano mahimA karavo joIe. eka ja ane advitIya evAM brahma sAthe ekatva siddha karavAne badale, manuSya jo deha vagere anAtma vastuomAM huM-paNAMno bhAva seve, eTale ke e sarva pratye aham-bhAva seve, emAM 'huM chuM' evuM abhimAna seve to, e abhimAnamAMthI, e sarva pratye e Asakta bane che ane dehAdi pratye Asakti rAkhanAra kadI paNa mukti pAmI zake nahIM : TUMkamAM, AsaktinuM mULa pelAM huM-paNA-rUpa abhimAna(amiti)mAM raheluM che, eTale sAdhaka mATe anartharUpa banI rahevAnI bAbatamAM to, 'abhimAna' ane 'Asakti', - e baMne ekasarakhAM aniSTo che ane mANasa, svAbhAvika rIte ja, jemAM Asakta hoya, enuM ja satata ciMtana-raTaNa karato hoya ! ane tethI dehAdinAM ciMtanamAM rAcato mANasa kadApi mukti meLavI zake nahIM. AnAthI taddana sAmI bAjunI (Opposite) paristhiti mukti pAmelA sAdhakanI che : te 'mukta' thayelo che, eno artha ja e ke pelI AsaktinAM mULa kAraNarUpa evuM, dehAdimAMnAM huM-paNAM-rUpa abhimAna tene hotuM ja nathI(ahAvisaMhimatana mutti: 1). Ama, eka bAju Asakti ane abhimAna, tathA bIjI bAju mukti, - e baMne paristhitio bhinna-bhinna guNone Azraye rahetI hovAthI, te baMnenuM astitva paraspara sAmasAmA cheDA (Extremes) 52 ja hoya, e baMne ekabIjAthI * Poles apart hovAthI, baMne vacce kazo sumeLa kyAreya paNa zakya nathI. A vAta samajAvavA mATenuM, zlokamAMnuM, dRSTAMta, saMpUrNarIte samucita, sAmyadarzaka ane sArthaka che : UMdhato mANasa (suptasya), jAgato na rahI zake (no nAm) ane jAgato mANasa (Avrata:) UMghamAM na hoI zake (jJa svapna:); kAraNa ke svapna ane jAgrata, e baMne avasthAo paraspara-bhinna guNone Azraye rahelI che : UMghatA mANasane, te ja samaye, eTale ke tenI svapna-avasthA daramiyAna, jAgrataavasthAnI anubhUti na thaI zake ane jAgatA mANasane, e ja avasthA daramiyAna, UMghavAnI avasthAno eTale svapna-avasthAno anubhava na maLI zake. A dRSTAMtanuM tAtparya, 'chAMdogya'-upaniSadamAMnAM vidhAna pramANe, e che ke mukti pAmelo, eTale ke jIvanmukti pAmelo, sAdhaka 'kRtArtha' banI gayo hoya che, tethI tene deha-vageremAM abhimAna sevavA mATe (muhrasva vehAvi-samitiamAvaH / ) saMsAramAM, saMsArI jIvanamAM, pharI pAchuM AvavAnuM rahetuM nathI : 7 sa punarAvarta / zlokano chaMda : upajAti (338) 632 / vivekacUDAmaNi Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 antarbahiH svaM sthirajaMgameSu jJAnAtmanAdhAratayA vilokya 1 tyaktAkhilopAdhirakhaNDarUpaH - pUrNAtmanA yaH sthita eSa mukta: // 339 // zlokano gujarAtI pATha : antarbahi: svaM sthirajaMgameSu jJAnAtmanAdhAra tayA vilokya / tyaktAkhilopAdhirakhaMDarUpaH pUrNAtmanA yaH sthita eSa muktaH ||339nA zlokano gadya anvaya : sthirajaMgameSu antaH-bahi: jJAnAtmanA svaM AdhAratayA vilokya, yaH tyaha-vila-3pAdhi: avaDarUpa: pUrvAtmanA (6) sthita:, 5: murtta: (mati) rUrUzA zabdArtha : mukhya vAkya : vaH (sAdha:) muttta: (masti, mavatti) / te sAdhaka, tevo sAdhaka ja mukta che, jIvanmukta che. kevo sAdhaka AvI siddhi pAme che ? - yaH tyatta-azvina-sAdhi: avaDarUpa: pUrvAtmanA 6 sthitaH / je haMmezAM pUrNasvarUpe ja rahe che. AvAM pUrNasvarUpamAM enAM svarUpanI viziSTatA zI che ? kevI che ? ava'pa: / jema e svarUpa pUrNa hatuM, tema ja te akhaMDa paNa che; vaLI, te kevo che ? jeNe saghaLI upAdhiono tyAga karyo che, eTale ke je saMpUrNarIte nirupAdhika che. AvA jIvanmukta sAdhake AvI ucca kakSAe pahoMcatAM pahelAM bIjuM zuM karyuM hoya che ? svaM jJAnAtmanA vilovaya / teNe potAne, potAnI jAtane, AtmAne jJAnasvarUpe, jJAnamayI dRSTithI joyo-jANyo che. tenuM A darzana kayA prakAranuM hatuM ? AdhAratA / sarvanA AdhAra tarIke, adhiSThAnarUpe. tenuM AvuM darzana kyAM-kyAM, kayekaye sthaLe, thayuM hatuM ? - sthinaMAmeNu antaH-nahiH / sthira eTale sthAvara, vivekacUDAmaNi / 633 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halanacalana vinAnuM, ane nAma eTale hAlatuM cAlatuM, gatizIla; tenI pelI jJAnamayI daSTi sthAvara-jaMgama evA sarva padArthomAM, aMdara ane bahAra, sarvatra, prasarelI hatI. (339) anuvAda : sthAvara ane jaMgama sarva padArthomAM, aMdara ane bahAra, jJAnamayI dRSTithI potAnI jAtane sarvanA AdhAra tarIke joyA-jANyA pachI, sarva upAdhiono tyAga karIne, je, akhaMDa ane pUrNa svarUpe rahe che, te ja mukta che. (339) . TippaNa: AcAryazrInI lAkSaNika vibhAvanA anusAra, mAtra mukti, mRtyu pachI ja sAMpaDato mokSa, - sAcA sAdhaka mATe, Adarza siddhi nathI : mRtyu pachI ja mukti maLe, evI koI zarata, evI maryAdA, evuM Conditioning emane mAnya nathI. saMniSTha sAdhakane mukti mATe, mRtyunI rAha jovAnI jarUra nathI, evo emano sudaDha ane sunizcita mata che ane AvA jIvanmuktanuM eka saMkSipta chatAM svayaMsaMpUrNa zabdacitra A zlokamAM temaNe AlekhyuM che. gItAmAM bhagavAna zrIkRSNa, uttama ane Adarza manuSya(An ideal man)nuM varNana, AvAM judAM-judAM nAme, karyuM che: "sthitaprajJa', "karmayogI", "bhakta', "guNAtIta' vagere. gItAmAMnAM AvAM varNanone potAnI dRSTi samakSa rAkhIne, AcAryazrIe, prastuta graMthamAM, "jIvanmukta'nAM lakSaNo nirUpyAM che, jeno achaDato ullekha ane paricaya temaNe A pahelAM, sauprathama zloka-318mAM Apyo che ane AvA Adarza manuSyanuM, eTale ke "jIvanmukta'nuM savistara varNana, teozrI, A graMthanA aMtabhAgamAM ApavAnA AvA "jIvanmuktanAM vyaktitvanI keTalIka mULabhUta viziSTatAono. eka namUnArUpe, paricaya temaNe ahIM Apyo che : sauthI pahelI vAta to e che ke te potAnI jAtane (sva) samagra brahmAMDanA sthAvara-jaMgama, jaDa-cetana, vyakta-avyakta sarva padArthomAM, potAnI aMdara tathA bahAra (mantarvahi) jue che. tenuM A darzana evuM vyApaka ane vizALa che ke te sarvAtmadarzI banI jAya che. tenI jJAnamayI daSTinuM ja A pariNAma che ane tethI te haMmezAM sarvamAM potAnuM ja darzana kare che ane te paNa sarvanA AdhAra tarIke -(AdhAratayA). | sarvatra AtmasvarUpanAM darzananI AvI virala siddhi prApta karyA pachI tene kazI upAdhio to rahe ja nahIM : svayaMpreraNAthI te saghaLI upAdhiono tyAga karIne (tyavinodha:), te saMpUrNatayA nirupAdhika' banI jAya che ane pachI tenA mATe 634 | vivekacUDAmaNi Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthaLa-kALa-vastunI koI maryAdA ja rahetI nathI, kazuM khaMDarUpe ke apUrNarUpe paNa rahetuM nathI, tethI te je kaMI kALa-nirgamana kare che, temAM te akhaMDarUpe (ala'rUpa:) ane pUrNasvarUpe (pUrvAtmanA) ja rahe che ane mokSa prApta karavA mATenI koI zarata, koI sApekSatA paNa tenA mATe rahetI nathI : are, potAnA akhaMDa pUrNAtmAnA alaukika prabhAvanAM paribaLe, te to mRtyunAM baMdhanamAMthI paNa mukta thaI gayo hoya che ! ane pachI A 'mRtyuMjaya'-rUpI saMsiddhi ja tene 'jIvanmukti'nI parAkASThAe pahoMcADI de che ! zlokano chaMda : indravajA (339) 340 sarvAtmanA bandhavimuktihetuH sarvAtmabhAvanAnna paro'sti kazcit / dRzyAgrahe satyupapadyate'sau sarvAtmabhAvo'sya sadAtmaniSThayA // 340 // zlokano gujarAtI pATha : sarvAtmanA bandhavimuktihetuH sarvAtmabhAvAna paroDasti kazcit / dazyAgrahe satyupapadyateDasau sarvAtmabhAvoDasya sadAtmaniSThayA // 3405 zlokano gadya anvaya H sarvAtmanA bandhavimuktihetuH sarvAtmabhAvAt paraH na kazcit asti / sadA AtmaniSThayA dRzya- agrahe sati, asya (sAdhakasya) asau sarvAtmabhAvaH 3papate ||rU40nA zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) sarvAtmanA bandhavimuktihetuH sarvAtmabhAvAt paraH na kazcit asti / vanyavimu ihetu: - baMdhanamAMthI mukti meLavavAnuM nimitta, e mATeno upAya; baMdhanamAMthI mukti; kevI ? kevA prakAranI, kevAM svarUpanI ? sarvAtmanA / vivekacUDAmaNi / 635 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvAtmabhAvathI bIjo koI ja upAya nathI. paraMtu A "savAtmabhAva' eTale zuM? - "sarvamAM "sva"nuM darzana karavuM te, sahumAM Atmadarzanano bhAva; TUMkamAM, sarva-Atmadarzana. baMdhanamAMthI saMpUrNa mukti meLavavI hoya to, A "sarvAtmabhAva' sivAya anya kazo upAya nathI, te eka ja upAya che. ((sadhI ) sau sarvAtmabhAva 35padyate | paraMtu, saMpUrNa muktinA ekamAtra upAya-rUpa Avo "sarvAtmabhAva' prApta kevI rIte karI zakAya ? - e praznano uttara "sati-saptamIvALAM A vAkyamAM A pramANe ApavAmAM Avyo che : - savA mAtmaniSThathI dRzya-de sati / dRzya eTale mAtra bAhya najare ja dekhAtuM jagata; jagatano pratibhAsika prapaMca; gaprada eTale enuM a-grahaNa, eno tyAga, dazya-jagatane jagatarUpe na jovuM paNa brahma-svarUpe jovuM-jANavuM-svIkAravuM. no "agraha' eTale, jagatane mithyA samajavuM; ane dRzyano A "agraha' paNa haMmeza mATeno (sA) ane AtmaniSThApUrvakano (mAtmaniSTha) hoya, e Avazyaka che. dazya jagata pratyeno Avo abhigama sAdhaka keLave to ja, tenAmAM pelo sarvAtmabhAva pragaTe, pratiSThita thAya, anyathA nahIM. (340) . anuvAda : baMdhanamAMthI saMpUrNarIte mukti meLavavAno upAya, sarvAtmabhAva sivAya bIjo kazo ja nathI; ane te(sAdhakono sarvAtmabhAva paNa sadA AtmaniSThApUrvaka dezya(jagata)nA tyAgathI ja prApta thAya che. (340) TippaNa : je "jIvanmukta'nuM lakSaNa, - paN: mu: | - ema kahIne chellA zlokamAM ApavAmAM AvyuM che, tyAM ja, tenA mATenI A pAyAnI vAta to kahevAmAM AvI ja che ke A samagra brahmAMDamAMnA sarva sthAvara-jaMgama ane jaDa-cetana padArthomAM, bahAra ane bhItara, sarvatra, teNe sarvAtmabhAve potAnA AtmAnuM (sva) darzana karavuM joIe (vi7ovI). A ja muddAno ahIM vistAra karavAmAM Avyo che. | sarvatra "sva"nuM darzana karavuM eTale zuM? brahmAMDamAM je kaMI, jevAM svarUpe hoya, tene tevAM svarUpamAM AtmasAt karavuM te : To identify himself completely. sukha dekhAya to sukhane, duHkha dekhAya to duHkhane, - e rIte, te-te sarvamAM potAnuM ja darzana karavuM. AvAM darzana mATe, te jJAnamayI daSTi pAme to ja te zakya bane, - (jJAnAtmanA). ane "jIvanmukta' to tyAre ja banI zakAya, jo te sAdhaka potAnAM dehapatana pUrve, dehAvasAna pahelAM, Avo "sarvAtmabhAva', eTale ke sarvamAM 636 | vivekacUDAmaNi Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmadarzanano bhAva, siddha karI zakyo hoya. sAcA ane adhyAtmazAstrokta arthamAM, pUrNapaNe (sarvAtmA ), saMsAranAM baMdhanamAMthI mukti meLavavA mATe, A prakArano sarvAtmabhAva ja ekamAtra zreSTha ane sarvottama upAya che, e sivAya anya kazuM ja nimitta nathI (para zat valpavirudetuH asti ) gItAmAM, bhagavAna zrIkRSNa, AvI siddhi mATe "Atmaupamya-zabda prayojIne, AvI siddhi prApta karanAra manuSyanI, tene "uttama yogI" kahIne, A rIte prazaMsA pharI che : Atmaupamyena sarvatra samaM pazyati yo'rjuna / suuM vA yahi va yuddha sa yonI parano pratika che. 6, 3ra II [["he arjuna ! sukha hoya ke duHkha hoya, to paNa AtmIpamya potAnA ja jevA bIjA, evI) dRSTithI sarvatra samatvathI je jue che, te yogIne meM uttama mAnyo che."] kevalya-upaniSada paNa "sarvAtmabhAvanuM samarthana A pramANe kare che : sarvabhUteSu cAtmAnaM sarvabhUtAni cAtmani / saMpazyan brahma paraM yAti nAnyena hetunA // ("sarvabhUtomAM potAnuM ane potAnAmAM sarvabhUtonuM darzana karanAra sAdhaka parabrahmane pAme che; A sivAya bIjo kazo upAya nathI."). paraMtu Avo "sarvAtmabhAva" siddha karavo kevI rIte? - A savAlano javAba, , A zlokanAM chellAM be caraNomAM, A rIte, ApavAmAM Avyo che : pahelI vAta e ke A dazya jagatamAMnuM kazuM ja grahaNa na karavuM (zya-sati I), eno tyAga karavo athavA A jagatane jagatarUpe nahIM paraMtu brahmarUpe jovuM; ane bIjuM, AvuM saMsAra-a-grahaNa" paNa saMpUrNa banI rahe te mATe, temAM sAtatya (savA) hovuM joIe, eTaluM ja nahIM paNa AvuM "a-grahaNa", Avo dazya-tyAga', pUrI AtmaniSThApUrvaka (mAtmaniSThayA) thavo joIe. * ane A dazyanuM a-grahaNa" karIne, je, "huM brahma ja chuM', - evI pratIti pAme che, te A-sarva-maya banI jAya che : mA~ bahArima' yo vera sarva pati vim . Ama, sAdhakanI saMsArabaMdhana-vimukti, tenAM saMsAra-nivartana para ja AdhAra rAkhe che : yo yo nivartiti, tatatatato vimucyate | vivekacUDAmaNi | 637 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane pachI to, AvA vimuktane, jIvanmuktane, koNa bAMdhI zake? doraDuM, je doraDuM nathI, tene ja bAMdhI zake; agni, potAnI jAtane, agnine to bALI ja na zake ! sarva upAdhiomAMthI vimukta thayelo Avo jIvanmukta, pachI to, pote eka ja, kevaLa eka ja, rahe che, jene kevalIbhAva' kahevAmAM Ave che ane A kevalIbhAva' e ja "sarvAtmabhAva', evuM virodhAbhAsI samIkaraNa racI zakAya ! zlokano chaMda : upajAti (340). 341 dRzyasyAgrahaNaM kathaM nu ghaTate dehAtmanA tiSThato bAhyArthAnubhavaprasaktamanasastattakriyAM kurvataH / . saMnyastAkhiladharmakarmaviSayairnityAtmaniSThAparai ___ -stattvajJaiH karaNIyamAtmani sadAnandecchubhiryalataH // 341 // zlokano gujarAtI pATha: dazyasyAgrahaNe kartha nu ghaTate dehAtmanA tiSThato bAhyarthanubhavaprasaktamanasarUttakriyAM kurvataH | . saMnyastAkhiladharmakarmaviSayernityAtmaniSThApare -sattvazaiH karaNImAtmani sadAnandacchabhiryanataH Il34ll zlokano gadya anvaya : dehAtmanA tiSThataH bAhyArthAnubhavaprasaktamanasaH tat tat kriyAM kurvataH (manuSyasya) dRzyasya agrahaNaM kathaM nu ghaTate ? / (ataH) saMnyasta-akhiladharmakarmaviSayaiH nitya-AtmaniSThAparaiH sadA-AnandecchubhiH tattvajJaiH yatnataH Atmani agrahaNaM karaNIyam // 341 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) rehAtmanA.... ........ te ? | vedAtmanA tiSThata: (manuSyastha) dRzyastha mAM zuM nu dhaTate ? | gayA chellA zlokamAM 'dazyanAM a-grahaNa"nA muddA para bhAra mUkavAmAM Avyo hato, paraMtu te, ahIM, A vAkyamAM, jeno ullekha karavAmAM Avyo che, tevA manuSyanI bAbatamAM 638 | vivekacUDAmaNi Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevI rIte, kema karIne, zakya bane ? (the 3 pate ?) - zabda AzaMkA vyakta kare che. A manuSya kevo che? tenAM traNa vizeSaNo A pramANe che : (a) rehAtmanA tiSThata: I dehane ja AtmA samajIne kriyAo karanAra, dehAtmabhAve rahenAra; (ba) vAha-artha-anubhava-prala-manasa: | - bAhya padArthonA anubhavamAM Asakta manavALo, bahAranA viSayonA anubhavamAM ja rAcato, emAM ja magna evAM manavALo; (ka) tat tat jiyAM purvataH I ane uparyukta tenI Asakti pramANe, te-te kriyAo, eTale ke aneka vividha kriyAo-karmo-pravRttio karanAra; je manuSya Avo hoya, tenA mATe, A dazya jagata-prapaMcanuM a-grahaNa, eTale ke teno tyAga, kevI rIte saMbhave ? kahevAnuM tAtparya e che ke te saMbhavita na ja bane. (2) paristhiti jo AvI ja hoya to, (mAtA) zuM karavuM? - e savAlano javAba A vAkyamAM ApavAmAM Avyo che : teraida yatnati mAtmani -apa varaNIyam | tattvajJA: eTale Atmatattvane jANanArAo, tattvajJAnIo; temaNe zuM karavuM joIe? viSayonuM a-grahaNa to avazya karavuM, paraMtu AtmAmAM (Atmani) ane te paNa, Ama karavuM saheluM na hovAthI, yatnapUrvaka (yati:) karavuM joIe. AtmAmAM ja viSayonuM a-grahaNa karavuM, - eno marma eTalo ja ke viSayone viSayo tarIke nahIM, paraMtu AtmA-svarUpe ja jovA. A tattvajJAnIo kevA hovA joIe ? traNa vizeSaNo A pramANe che : (a) saMnyasta-savina-dharmaviSa: I temaNe samagra, dharma ane karmane lagatA viSayono saMnyAsatyAga) karavo joIe. (ba) nitya-sAtmaniSThApare ! niSThA-para eTale niSThAmAM tatpara, AtmAmAM ja niSThAvALA banIne; nitya eTale sadA-sarvadA athavA nityasvarUpa evA AtmAmAM ja niSThAvAna banIne; (ka) satA-gAnanda-chupara | haMmezAM, AnaMdanA icchuka banIne, eTale ke nitya AnaMdane icchatA, - evA banIne, icchIne. (341) anuvAda : je manuSya dehAtmabhAve rahenAro hoya, bahAranA viSayomAM ja Asakta manavALo hoya ane aneka vividha kriyAo karato hoya, tenA mATe dazyajagata)nuM a-grahaNa kevI rIte zakya bane ? AthI, sarva dharma ane karma aMgenA viSayono tyAga karIne ane nitya-svarUpa evA AtmAmAM ja sadA niSThAvAna banIne, sadA AnaMdanA icchuka evA tattvajJAnIoe, yatnapUrvaka AtmAmAM ja viSayonuM a-grahaNa karavuM joIe. (341) vivekacUDAmaNi | 639 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : saMsAranAM baMdhanomAMthI vimukti meLavavA mATe, sAdhaka samakSa, 'sarvAtmabhAva' ja sarvazreSTha upAya che, evuM prasthApita karyA pachI, gayA-chellA zlokamAM, graMthakAre, AvA 'sarvAtmabhAva'nI prApti mATe, sadA AtmaniSThApUrvaka A 'dazya'(jagata)nAM 'a-grahaNa'nI, eTale ke tenA tyAganI zarata mUkI hatI. paraMtu 'sarvAtmabhAva'-prApti mATe jo 'dazya-agrahaNa' anivArya hoya to, sAdhake, A 'dazya-agrahaNa' kevI rIte saMpanna karavuM ? - enI carcA-vicAraNA A zlokamAM karavAmAM AvI che. A jagata mAtra 'dazya'-svarUpe ja che, enuM astitva phakta 'prAtibhAsika' che, eTale ke te anitya che, te mithyA che (nAt mithyA / ); AvA 'dazya'-prapaMcanA 'grAha'mAMthI, enAM 'grahaNa'mAMthI chUTavAnI anivArya AvazyakatAnI vAta che; paraMtu AvAM 'dRzya'nA ja eka bhAga jevA 'deha'ne ja sAdhaka jyAM sudhI 'huM' mAne, ene ja 'AtmA' samajIne (vehAtmanA titaH) potAnAM jIvananI sarva pravRttio karyA kare (tat sat yiAM nuvaMta:), tyAM sudhI, te, pelA 'grahaNa'mAMthI kevI rIte chUTI zake ? enuM mana jyAM sudhI bahAranA viSayonA anubhavamAM ja Asakta hoya, emAM ja rAcyA karatuM hoya (brAhmArthAnubhavaprasaomanasa:) tyAM sudhI, pelA 'dazya'-prapaMcamAMthI enI mukti saMbhave ja zI rIte (dRzyasya agrahaLa tha nu Saa) ? TUMkamAM, uparyukta traNa bAbatomAM te saMpUrNarIte saMpanna banI rahe, e to 'dazya-agrahaNa' mATenI pAyAnI (Fundamental) pUrva-zarato (Pre-conditions) che. paraMtu ATalI saMpannatA paNa tenI dhyeyasiddhi mATe paryApta nathI : ATaluM to, te jemAM vyasta ane vyAvRta che, temAMthI potAnI jAtane pAchI kheMcI levA (withdraw karavA) pUratuM ja che, eTale ke nakArAtmaka che, niSedhAtmaka (Negative) che. eTaluM, avazya, kahI zakAya ke AvI rIte ATalI siddhi, pelI aMtima ane AtyaMtika saMsiddhi mATe, eka prakAranI pUrvabhUmikA (Back-ground) racI ApI zake. ane AvI aMtima saMsiddhi mATe teNe kazuMka vidheyAtmaka (Positive) karavAnuM rahe che ane te A pramANe che : pahelI vAta to e ke manuSyajIvananA cAra puruSArthomAMthI prathama traNa - eTale ke dharma, artha ane kAma - sAthe saMkaLAyelA sarva viSayono teNe tyAga karavo joIe (saMnyastAvitadharmamaMviSayai:). dekhItI rIte, bhale Avo tyAga (saMnyAsa) nakArAtmaka jaNAto hoya, paraMtu enI 'duSkaratA' lakSamAM rAkhatAM, e eka vidheyAtmaka-vidhAyaka siddhirUpa ja gaNAya; bIjI apekSA tenA pAsethI e rAkhavAmAM Ave che ke AtmA nityasvarUpa che, tethI temAM ja teNe sadA 640 / vivecUDAmaNi Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSThA sevavI joIe (nityAtmaniSThApa); ane trIjI vAta e ke je "AnaMda" paramAtmAnAM mULabhUta "sa-cita-AnaMda-svarUpano ja eka aMtargata bhAga (Integral part) che, evA AnaMdano sadaiva icchuka teNe banI rahevuM joIe (vInattecchu:). basa, ATaluM jo te yatnapUrvaka (yatnati:) siddha karI zake to, AtmAnAM tattvano jANanAra (tasvara:) te ApoApa banI rahe ane pachI to, pelAM "dazya-agrahaNanuM kArya tenA mATe sAva saheluM banI jAya (mAtmani raLIya) : AtmAmAM ja, "dazyanuM eTale ke viSayonuM "a-grahaNa", te karI zakaze : viSayo pratyenI enI dRSTi ja AmUla parivartita thaI jaze, viSayone viSayonAM rUpe nahIM, paraMtu AtmArUpe ja jovA-jANavAnuM te zarU karaze. have, ATale pahoMcyA pachI, eTale ke "tattvajJa' banI gayA pachI, sAdhakane dazyanAM a-grahaNa ( grahaNano tAttvika marma A rIte samajAze : je kaMI dazya che, tenuM sAcuM adhiSThAna to je "adazya' che te ja che; "raju-sarpa-nyAya'mAM sApa bhale "dazya hoya, paraMtu tene tenuM potAnuM, svakIya evuM koI astitva to che ja nahIM, enuM astitva enAM adhiSThAnarUpa doraDAMrUpa ane doraDAMnA rUpe ja che; eTale, "dazya" evA sApanuM astitva, "adazya" chatAM "satya" che : e ja rIte, jagata "dazya' hovA chatAM "asatya" eTale ke "mithyA che ane "adazya' evuM brahma dazya' jagatanAM adhiSThAna-svarUpe "satya" che. mAtmani jharaNIyam-no mArmika artha ja e che ke, vastutaH, "dazya'nuM "a-grahaNa" ke "dazya'no tyAga karavAnI jarUra ja nathI : je kSaNe sAdhaka, adazya jagatane, "adazya" AtmArUpe-brahmasvarUpe, jovAnuM zarU kare, te ja kSaNe, "dazyanuM a-grahaNa", sAcA arthamAM, saMpanna thaI cUkyuM gaNAya ! ane AvI siddhi eka ja kAraNe zakya banI : sAdhaka have "tattvajJa' banI cUkyo che, "adezya' evA AtmAnAM tattvanuM jJAna te pAmI cUkyo che ane tethI ja, dazya-a-grahaNa"no Avo tattvArtha, AvuM tAttvika darzana, tenA mATe "hastAmalakavatuM' saraLa ane sulabha banI rahe che ! zlokano chaMdaH zArdUlavikrIDita (341) 342 sArvAtmyasiddhaye bhikSoH kRtazravaNakarmaNaH / samAdhiM vidadhAtyeSA 'zAnto dAnta' iti zrutiH // 342 // vivekacUDAmaNi | 641 phimo - 41 phamAM - 41 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha: sAvaMtryasiddhaye bhikSoH kRtazravaNakarmaNaH | samAdhi vidadhAyeSA zAnto dAnta" Iti zrutiH 34rI. zlokano gadya anvayaH sArvAtmyasiddhaye kRtazravaNakarmaNaH bhikSoH eSA 'zAnto dAntaH' iti zrutiH samAdhi vidadhAti // 342 // zabdArtha : mukhya vAkya : uSA zutiH upakSo samaya vidhati | vivadhati - eTale vidhAna kare che, upadeza Ape che, racanA kare che, racI Ape che, racI rahe che. koNa vidhAna kare che? rakSA kRtiH | A zruti, A zrutivacana zAnuM vidhAna kare che ? - samayamA samAdhinuM, samAdhinA upadezanuM. konI samAdhinI ahIM vAta che? - fpakSoH | bhikSunI, eTale ke saMnyAsInI, sAdhakanI. A bhikSu kevo hovo joIe ? - BtazravaNavarmaLaH | zravaNakarma eTale zrutivAkyonAM zravaNanuM kArya; zrutivacanonuM zravaNa karIne jeNe te sarvanuM tAtparya samajI lIdhuM hoya (ta), jeNe te zravaNane AtmasAta karI lIdhuM hoya tevo saMnyAsI; TUMkamAM, je sAcA arthamAM bahuzruta (Well-read) che tevo sAdhaka, saMnyAsI. kaI siddhi mATe teNe AvuM "bahuzrutatva meLavavA mATe puruSArtha karyo hoya che? - sabhyasiddhI / sarvAtmabhAvanI prApti mATe, sarva-kaMI AtmA ja che, evI pratItinI siddhi mATe. "sarvAtma-zabdanuM bhAvavAcaka nAma(Abstract Noun)nuM rUpa, - "sArvAbhya'. ahIM je kaMI che te saghaLuM AtmA ja che, evo bhAva eTale "sArvabhya', - A pahelAMnA thoDA zlokomAM jeno ullekha sarvAtmabhAva' zabdathI karavAmAM Avyo che te. aSA kRtiH - e zabdo vaDe, kaI kRtino, kyAM zrutivacanano saMdarbha ahIM TAMkavAmAM Avyo che? - zAnto TrAnta: parata: titikSa: sahito mUvAMDAtmani gva AtmAnaM pazyati | - "bRhadAraNyaka'-upaniSadanuM A vAkya (4, 4, ra3) A zrutivacanano artha ane enuM tAtparya have pachI joIzuM. (342) anuvAda : ahIM (brahmAMDamAM) je kaMI che te sarva, AtmA ja che, evI pratItinI siddhi mATe jeNe zrutivAkyonuM zravaNa karyuM hoya, evA bhikSu mATe, "zAnto dAnta" - e zrutivacana, samAdhinuM vidhAna kare che. (342). 642 | vivekacUDAmaNi Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: samaya eTale cittanI saMpUrNa sthiratA, vizuddhi, - ane AvAM zuddha-sthira cittanI bhItara karavAmAM AvatuM Atmadarzana, - je, mumukSu sAdhaka mATe anivArya rIte Avazyaka che (lam + mA + dhA, e dhAtu parathI baneluM nAma, - Noun). paraMtu AvI samAdhi to saMnyAsInI mokSaprApti-yAtrAmAMno aMtima tabakko che; te pahelAM, teNe A pahelAMnA zlokomAM jenI carcA thaI gaI che te "sarvAtmabhAva' keLavI-meLavI levo ja rahyo ane AvI "sArvAcyasiddhi kaMI saraLa-sulabha nathI; e mATe to teNe samagra zrutisAhityano vyApaka ane UMDo svAdhyAya karavo paDe - (zravaNa :). Avo "bahuzruta' sAdhaka ja sAco saMnyAsI athavA "bhikSu' kahevAya. ADakatarI rIte (Indirectly), ahIM, AcAryazrIe, eka vAta bhArapUrvaka kahI dIdhI ke mokSArthI sAdhaka mATe zratisAhityanuM zravaNa anivArya che; kAraNa ke AvuM zravaNa karavAthI ja te, "brahmAMDamAM je kaMI che te saghaLuM AtmA ja che', - evI pratItinI siddhi meLavI zake. have, AvI "sAvaMtryasiddhi jeNe potAnAM uparyukta bahuzrutatva vaDe saMpanna karI lIdhI hoya evA bhikSu mATe, mAtra eka ja mahattvanI siddhi bAkI rahe che ane te che samAdhi, samAdhinuM vidhAna, - (samaya vidhati ), samAdhi mATeno upadeza. ane samAdhi-vidhAna mATeno jarUrI upadeza tene prApta thAya che, - "bRhadAraNyakaupaniSadanAM rAto rAtaH, - e suprasiddha zrutivAkya dvArA (SA kRtiH ). A zlokanA tAtparyArtha sAthe, A zrutinI prastutatA ane sArthakatA samajavA mATe, thoDI bhUmikA, A pramANe, Avazyaka che : jijJAsu sAdhakane, vedAntadarzana-prabodhita bahmavidyA aMge jarUrI mArgadarzana ApavuM, - e A graMthanuM prayojana che. A vidyAnA adhikAra mATenAM be prakAranAM sAdhano, A pramANe, nakkI karavAmAM AvyAM che ane te baMnenuM saMkSipta chatAM spaSTa nirUpaNa, A graMthamAM, A pahelAM karavAmAM AvyuM ja che : (1) bahiraMga sAdhano ane (ra) aMtaraMga sAdhano. "sAdhanacatuSTaya' tarIke oLakhAtAM, cAra, "bahiraMga sAdhano A pramANe che : viveka, vairAgya, saMpatti ane mumukSA. (2) traNa aMtaraMga sAdhano A pramANe che : zravaNa, manana ane nididhyAsana. "bahiraMga sAdhanomAMnAM trIjAM sAdhana "SaTsapattimAMnAM, AtmaprasAdanAM cha aMgo A pramANe che : zama, dama, titikSA, zraddhA, samAdhAna ane uparati. baMne prakAranAM sAdhanonI vyAkhyA, graMthakAre, A pahelAM, sa-vigata ane savistara, nirUpI dIdhI hovAthI, enI punarukti karavAnI jarUrI nathI. prastuta mAtra eTaluM ja che ke zrutivAkyonuM zravaNa karIne je bhikSu (eTale ke vivekacUDAmaNi | 643 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMnyAsI sAdhaka) 'bahuzruta' banI gayo che te, 'sArvAtmyasiddhi' prApta karI zake te mATenI samAdhino jarUrI upadeza jemAMthI bhikSune maLe che, bRhadAraNyaka-upaniSadanuM uparyukta A zrutivacana ( / zrutiH), 'bahiraMga sAdhana-catuSTaya'mAMnI saMpatti'mAMnAM, uparyukta chaye aMgono muddAsara ullekha karIne, bhikSu mATenI samAdhinA upadeza tarIke tene A rIte prasthApita kare che : karma ane tenAM phalanA saMbaMdhathI rahita, evuM AtmAnuM svarUpa jANyA pachI, cittanI vRttione zAnta karavA rUpI zamane bhikSue keLavavo joIe (zam-zAm dhAtu parathI baneluM nAma (Noun), te 'zama' ane e ja dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa, te zAnta); bAhmendriyonA viSayavyApArathI uparAma pAmelA teNe indriya-nigraha karavo joIe, eTale ke teNe vAnta banavuM joIe, te-rUpI aMga eTale 'krama' (lam-dhAtu parathI baneluM nAma (Noun) te 'dama' ane te ja dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa, eTale vanta), eTale ke aMtaHkaraNanI tRSNAmAMthI nivRtti; dharma-artha-kAma e traNa puruSArthomAMthI potAnI jAtane pAchI kheMcI levI, athavA A ja upaniSadamAM prabodhita evI 'putraiSaNA', 'vinaiSaNA' ane 'lokaiSaNA', - e traNa 'eSaNA'othI rahita thaI jAya, e bhikSu 3parata kahevAya ane evI siddhi eTale 'uparati' (3q+ram e dhAtu parathI baneluM nAma (Noun) te uparata' ane enuM karmaNa bhUtakRdaMtanuM rUpa, eTale 3parata); jIvanano viccheda na thAya ane Izvara-nirmita AyuSya svAsthyapUrvaka TakI rahe e mATe, zItoSNa vagare dvandvo tathA duHkhone sahana karavAnI vRtti, sahiSNutA, eTale 'titikSA' ane je sAdhaka AvI vRtti keLavI zakyo hoya, te titikSu (tir - dhAtu parathI baneluM nAma (Noun) te 'titikSA' ane jeNe AvuM dhairya (Patience, Forbearance, Endurance) keLavyuM hoya, te titikSu); ane je 'samAdhi'no ullekha A zlokamAM karavAmAM Avyo che, tenAM mULa dhAtu (sam +. A + dha) karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa, - eTale samAhita. brahmavidyAnI prApti mATenAM uparyukta sAdhano jeNe, A pramANe saMpanna karyAM hoya te, A zrutivacana pramANe, 'samAdhi' prApta kare che - (samAhito mUtvA) ane enI A siddhi eTalI ucca hoya che ke te, AtmAmAM ekAgratApUrNa banIne, AtmAnI aMdara ja AtmAnuM darzana kare che, eTale ke AtmasAkSAtkAra karI zake che (Atmani putra AtmAnaM pazyati 1). - bRhadAraNyaka-upaniSadanuM A zrRtivAkya, A ja graMthamAM, AcAryazrIe pote ja nirUpelAM 'sAdhana-catuSTaya' sAthe susaMgata rahIne, sAdhaka bhikSu mATenI Avazyaka 644 | vivekacUDAmaNi Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "samAdhi'nuM vidhAna kevI rIte kare che, e darzAvavA mATe ja ATalI vigato ApavAnuM jarUrI banyuM. - zlokano chaMda anuSupa (342) 343 ArUDhazakterahamo vinAzaH kartuM na zakyaH sahasApi paNDitaiH / ye nirvikalpAkhyasamAdhinizcalA -stAnantarAnantabhavA hi vAsanAH // 343 // zlokano gujarAtI pATha : ArUDhazaklerahamo vinAza katuM na zakyaH sahasApi paMDitaiH | ye nirvikalyAkhyasamAdhinizcalA stAnantarAnantabhavA hi vAsanAH 34all zlokano gadya anvaya: ve nirvivatpa-sAdhya-madha-nizcataH (tti), tAna antarA pafctaiH api ArUDhazakteH ahamaH vinAzaH kartuM sahasA na zakyaH, (yataH) vAsanAH hiM anantamavAda (ni) rU4rUA. zabdArtha : mukhya vAkya : pataii: pi mArUta: a : tuM hasI ne za: I mamaH (adamUzabdanuM SaSThI vibhakti ekavacananuM rU5) vinAza:, ahaMkArano vinAza; kevo ahaMkAra ? - ArUDhaza: jenI zakti khUba vadhI gaI che evo, zaktizALI banelo; AvA ahaMkArano vinAza karavo te, paMDito mATe paNa zakya nathI. sahasA eTale jaladI, ekadama, tarata ja. to pachI, AmAM koI apavAdarUpa kharuM, je AvA ahaMkArano vinAza karI zake ? hA, e nirvikalpa-AraNya-samafdhanizcanA, tana mantara | moraple- e nAmanI; "nirvikalpa-nAmanI samAdhimAM jeo nizcala, eTale ke emAM sthira, banI gayA che, temanA sivAya (tAnuM mantara); eTale ke zaktizALI banelA ahaMkArano vivekacUDAmaNi | 645 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAza to mAtra AvA virala sAdhako ja karI zake, temanA sivAya bIjuM koI na karI zake. paraMtu AnuM kAraNa zuM? - vAsanA di nattamavA sakti e bava eTale janma, kAraNa ke vAsanAo anaMta janmonI hoya che, eTale ke bhUtakALanA aneka janmo daramiyAna vAsanAo ekaThI thatI rahe che ane ahaMkAranAM mULamAM rahelI AvI vAsanAono udaya thato rahe tyAM sudhI, ahaMkAranI zakti to satata vadhatI ja rahe ! janma-janma jAgI UThatI AvI vAsanAo ja ahaMkArane zaktizALI banAvatI rahe che. (343) anuvAda : "nirvikalpa'-nAmanI samAdhimAM jeo nizcala banyA hoya che, temanA sivAya, paMDito mATe paNa zaktizALI banI gayelA ahaMkArano ekadama vinAza karavo zakya nathI; kAraNa ke vAsanAo anaMta janmonI hoya che. (343) TippaNa : 'dehAdi huM chuM'- evI samaja eTale game-kAra, ahaMkAra (Ego) : ahaMkAranAM svarUpanI carcA A pahelAM paNa thaI gaI che. jyAM sudhI dehAdi vagere "anAtma-vastuo pratye aha-bhAva rahe tyAM sudhI, tevI vastuo sAthe saMkaLAyelI icchAone saMtoSavAnI "vAsanA manuSyane vaLagelI ja rahe che ane enI sAthenAM saghaLAM karmo saMpUrNarIte bhogavAIne kSINa na thAya tyAM sudhI, A "vAsanAo janmajanma udita thatI rahe, ekaThI thatI rahe ane A rIte vAsanAo anaMta janmonI banI rahe che (anAmavA phi vAsanA: ). TUMkamAM, ahaMkAranAM mULamAM vAsanA hovAthI, zaktizALI banelA ahaMkArano vinAza karavo (mArUDha: mAma: vinA: tuM ane te paNa jaladI, ekadama, tarata ja (sadaNI), - te paMDito mATe paNa zakya nathI (1 zalya: I). ahaMkAranAM svarUpa vizenI, yAda rAkhavA jevI, be vAta ahIM vyakta karavAmAM AvI che : eka to e ke eno vinAza karavAmAM pAMDitya ke vidvattA jarA paNa sahAyaka banI zakatAM nathI; ane bIjuM e ke enA vinAzanI prakriyA dhImI hoya che, emAM utAvaLa cAle nahIM. nirvikalpa samAdhimAM jeo nizcala banyA hoya (ce nirviRtpararthasamadhinizanA:), teo ja AvAM duSkara kAryane siddha karI zake che. to pachI, A nirvikalpa-samAdhi eTale zuM? pataMjali-prabodhita yoga-darzanamAM, paramAtmA sAthenA jIvAtmAnA saMpUrNa yoga 646 | vivekacUDAmaNi Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (yun - joDAI javuM, e dhAtu parathI banelo zabda), eTale ke aikya mATe, cittavRttinA nirodhanAM kramika uccatara je ATha aMgo, eTale ke sopAno, nirUpavAmAM AvyAM che temAM paNa chelluM, uccatama, AThamuM aMga che, - "samAdhi', jyAM pahoMcatAM ja jIvAtmA-paramAtmA, e be maTIne eka thaI jAya che, paramAtmA sAthe jIvAtmAno yoga" siddha thaI jAya che. A "samAdhi'nA be prakAra A pramANe che : (1) "savikalpa' samAdhi, ane (2) "nirvikalpa samAdhi. "vikalpa' eTale vicAra, sabhAnatA. je samAdhi daramiyAna, jJAtA-zeya-jJAna e traNa vaccenA taphAvatano vikalpa, eTale ke evo vicAra, evI sabhAnatAnuM sevana jIvAtmA kare, tevI samAdhine "savikalpa' kahevAmAM Ave che; paraMtu je samAdhi daramiyAna, uparyukta vikalpa saMpUrNa rIte naSTa thaI gayo hoya, eTale ke jIvAtmAnuM paramAtmAmAM niHzeSa Atmavilopana thaI gayuM hoya, paramAtmAthI enuM kazuM alaga astitva rahe ja nahIM, tevI samAdhine "nirvikalpa' kahevAmAM Ave che : jIva-brahma vaccenA advaitanI A che sarvocca ane saMpUrNa siddhi. nirvikalpa-samAdhinuM AvuM svarUpa samajyA pachI, AvI samAdhimAM jeo nizcala banI gayA che teo, game tevA "ArUDha-zakti' ahaMkArano paNa vinAza kema karI zake che, tenI pratIti tarata ja thaze : AvI sarvocca siddhie pahoMcelA saMnyAsIo kyAM ane mAtra bahata" evA pelA paMDito kyAM ? zlokano chaMdaH upajAti (343) 344 ahaMbuddhyaiva mohinyA yojayitvAvRterbalAt / vikSepazaktiH puruSaM vikSepayati tadguNaiH // 344 // zlokano gujarAtI pAThaH ahabuddhacaiva mohinyA yojayitvAvRtabalAtuM ! vikSepazaktiH puruSa vikSapati tajhurNaH i344 zlokano gadya anvaya : mohinyA ahaM-buddhyA eva, vikSepazakti. AvRteH balAt tad(vikSepazakti)guNaiH puruSaM yojayitvA (ta) vikSepayati // 344 // vivekacUDAmaNi | 647 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : mukhya vAkya : vikSepa$i: puruSa vikSepati ! vilepazakti eTale, manuSyanAM manamAM kAma-krodha vagere paripuo utpanna karanAra, rajoguNanI zakti. A zakti manuSyanAM cittamAM vikSepa Ubho kare che (Districts him), tene vikSipta-vikSubdha kare che, (Agitates him). AvuM kArya, te zAnA vaDe kare che ? (vikSepa)muLaH | tenA-potAnA-vikSepazaktinA guNo vaDe; A kAryamAM, tene bIjI madada kyAMthI, kevI rIte maLe che? - (taM puruSa) ahaMvRddhayA vi yogayitvA I te manuSyane ahaMbuddhi sAthe ja joDI daIne; ahaMbuddhi sAthe tenuM, te manuSyanuM, joDANa karavAthI ja; A ahaMbuddhi kevI che? - mohigyA mohamAM nAkhI de tevI, moha pamADanArI, mohita karI nAkhanArI. paraMtu AvuM kArya te, AkSepazakti, konA jora para karI zake che? sAvRteH vattAt | mAvRti eTale tamoguNanI AvaraNazakti, manuSyanA AtmAne DhAMkI denArI, tene bhrAMta karI denArI zakti. tenAM baLa vaDe, tenA prabhAvathI. (344) anuvAda : vikSepazakti, AvaraNazaktinAM baLa vaDe, mohita karanArI ahaMkAra-buddhi sAthe manuSyane joDI daIne ja, tenA-potAnA vikSepazaktinA) guNo vaDe tene vikSipta kare che. (344) TippaNa : sAMkhya-darzana anusAra, sattva-rajasa-tamasa e traNa guNomAMthI, rajoguNanI vikSepazakti, manuSyanAM manane vikSipta-vikSubdha karI nAkhe che (Disturbs him) ane tamoguNa, tenA AtmAne, potAnI AvaraNazakti vaDe, DhAMkI de che, AvRta karI de che ane AthI tene brAMta karI nAkhe che. A pahelAM, graMthakAre, A be zaktionuM svarUpa samajAveluM ja che. mumukSu sAdhaka jo svastha-sAvadha-sAvaceta na rahe to, tamoguNanI AvaraNazakti, tenA mULabhUta sat-cita-AnaMda-svarUpa evA AtmAne AvRta karI nAkhe che, tenA para potAnI A zaktino paDado nAkhIne, tene AcchAdita karI nAkhe che (veils him). Ama thavAthI, potAnAM sAcAM AtmasvarUpathI te vaMcita thaI jAya che, tenAmAM pramAda janme che ane avidyAno te bhoga bane che. asAvadha rahevAne kAraNe, tamoguNa-janya AvaraNazaktinI asara taLe, bamaNAprasta banelA manuSya para, tyArapachI, rajoguNa AkramaNa kare che. potAnAM AkramaNamAM sauprathama, te rajoguNa, sAdhakane ahaMkAra sAthe joDI de che ane ahaMkAranuM to svarUpa 648 | vivekacUDAmaNi Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja mohaka che, game tevA majabUta mananA mANasa para potAnI mohinIno jAdu pAtharI de che; ane manuSyanuM A ahaMbuddhi sAthe joDANa thAya ke tarata ja tenI, aneka janmonI, vAsanAo jAgI jAya che, saLavaLI UThe che ane aneka duSkarmonAM phaLa bhogavavA tene anaMta yoniomAM phaMgoLI de che. ane AvI anarthakAraka ane anicchanIya paristhitimAM pheMkAI gayelA manuSyane vikSipta karI nAkhavAnuM kAma to, vikSepazakti mATe, "DAbA hAthanA khela jevuM sAva saheluM ne saTTa banI jAya ! Ama, saheja-mAtra jAgrata na rahenAra sAdhaka, rajoguNa-tamoguNa, e be guNonA rAkSasI paMjAmAM sapaDAI jAya che ane te be guNo paraspara sAthe maLIne, potapotAnI zaktio - AvaraNazakti ane vikSepazakti - vaDe, "mohinI' evI ahabuddhine paNa potAnI A vinAzalIlAmAM sAthe joDIne, sAdhakane saMsArabaMdhanamAM jakaDIne, tenAM mokSaprAptinAM dhyeyane bhUlavI nAkhIne, tene saMsAramAM ja bhamato-rakhaDato-aTavAto karI mUke che ! TUMkamAM, AcAryazrI, A zlokamAM, mokSArthI sAdhakane cImakI ane cetavaNI Ape che ke potAnI mokSaprAptinI kArakirdI akabaMdha jaLavAI rahe te mATe, teNe, eka pachI eka, vArApharatI, tenA para AkramaNa karavA mATe TAMpIne beThelA tamoguNa ane rajoguNanI vinAzalIlAthI sadA-sarvadA vegaLA rahevuM joIe. zlokano chaMda : anuSupa (344) 345 vikSepazaktivijayo viSamo vidhAtuM niHzeSamAvaraNazaktinivRttyabhAve dRgdRzyayoH sphuTapayojalavadvibhAge nazyet tadAvaraNamAtmani ca svabhAvAt / niHsaMzayena bhavati pratibandhazUnyo vikSepaNaM na hi tadA yadi cenmRSArthe // 345 // zlokano gujarAtI pATha : vikSepazaktivijayo viSamo vidhAtuM niHzeSamAvaraNazaktinivRtyabhAve dagdazyayoH skUTapayojalavavibhAge nakSetu tadAvaraNamAtmani ca svabhAvAt | vivekacUDAmaNi | 649 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvI mukelI ja nivAraNa rAja-sajA nisaMzayana bhavati pratibandhazUnyo vikSepaNuM na hi tadA yadi cenyUSArthe li34pA zlokano gadya anvaya : niHzeSa AvaraNazaktinivRtti-abhAve vikSepazaktivijayaH vidhAtuM viSamaH (asti) / sphuTapayojalavat dRgdazyayoH vibhAge (sati), Atmani tat AvaraNaM svabhAvAt nazyet, yadi mRSArthe vikSepaNaM na hi (bhavet), (AtmA ca) niHsaMzayena prativadhazUnya: mavati pArUkavA. zabdArtha : A zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vikSepamvinaya vidhAtuM viSama: (ti) | - vikSepazakti upara vijaya meLavavo te, muzkela che; AvI muzkelI kyAM sudhI rahe che ? - ni:zeSa sAvara#inivRtti-mAve | niHzeSam eTale saMpUrNarIte, pUrepUrI; nivRtti - nivAraNa, dUra karavuM; mAva - gerahAjarI, anupasthiti; nivRtti-3mAve - nivAraNa na thayuM hoya tyAM sudhI.. (2) mAtmani tat kavara svamavat nazvet | - AtmA paranuM te AvaraNa (eTale ke AvaraNazakti) nAza pAme che, - enI meLe, anAyAse, svabhAvikapaNe. kyAre ? kevI rIte ? - drazyo: vimAne (ti) | A vAkyamAM, samaya darzAvanArI "sati-saptamI vAkyaracanA che. vimAne eTale judAM thaI jatAM, vibhAga thatAM, viveka thatAM; kayA be vacceno vibhAga? -zyo- eTale daSTA, jonAra, jovAnI kriyAno kartA (seer) ane tRzya eTale jovAyeluM, jovAnI kriyAnuM karma (seen); A beno vibhAga thatAM; konI mAphaka? rUTapayoganavat I - cokhkho, spaSTa, sAphasApha; patha: eTale dUdhanuM dUdha ane jaLanA vibhAganI jema; e baMnene judA pADavAnI jema. (3) (mAtmA ) niHsaMzayena prativardha-sUcaH mati . niHsaMzayena eTale kazI zaMkA vinA, saMdeha vinA, asaMdigdha rIte; pratibdha eTale viddha, takalIpha, aDacaNa; ane AtmA asaMdigdha rIte pratibaMdharahita banI jAya che. kyAre ? zI zarate ? - dri pRSArthe vikSepa ra di (ta) | pRSArtha eTale mithyA-anityakhoTA padArthomAM; vikSepa eTale pravRtti, vikSepazaktinI pravRtti, enI jAgRti; mithyA padArthomAM jo pharIthI vikSepane jAgrata ke pravRtta na thavA devAmAM Ave to, - 50 | vivekacUDAmaNi Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e zarate, AvuM bane tyAre. (345) anuvAda : AvaraNazaktinuM saMpUrNapaNe nivAraNa na thayuM hoya tyAM sudhI, vikSepazakti para vijaya meLavavo muzkela che; paraMtu dUdha ane jaLanI jema, dRSTA ane dRzyano spaSTa viveka thatAM, aMtaHkaraNa paranuM te AvaraNa svAbhAvika rIte ja nAza pAme che ane mithyA padArthomAM vikSepane pravRtta ja na thavA devAmAM Ave to, AtmA, kazA paNa saMzaya vinA, pratibaMdha-rahita banI jAya che. (345) TippaNa : tamoguNanI AvaraNazakti (Power of Veiling, Concealing) ane rajoguNanI vikSepazakti (Power of Projecting, Distracting), - A bemAMthI, AvaraNazaktinA AdhAra vinA ane enA taraphathI maLatA baLanA TekA vinA, vikSepazakti, sAdhakane khAsa kazI hAni pahoMcADI zake nahIM, e vAta A pahelAMnA zloka(344)mAM kahevAmAM AvI hatI; teno ja vistAra karatAM, temAMthI ja phalita thato bIjo muddo, ahIM, e prasthApita karavAmAM Avyo che ke jyAM sudhI AvaraNazaktine saMpUrNarIte dUra karavAmAM na Ave tyAM sudhI, vikSepazaktinuM niyaMtraNa ke nivAraNa zakya nathI. A muddAmAMthI ja eka trIjo muddo, ApoApa, e niSpanna thAya che ke AvaraNane ja naSTa karavuM, jethI vikSepa mATe kazo avakAza ja na rahe. paraMtu A AvaraNano nAza karavo zI rIte ? eno upAya zo ? A bAbata, alabatta, che tAttvika ane tethI thoDI agharI, paNa sAcA sAdhaka mATe A samasyAnuM nivAraNa azakya nathI : mumukSu tarIke jo te satata sajAga rahIne 'AtmA' ane 'anAtmA'no 'viveka', potAnAM aMtaHkaraNanI aMdara, spaSTa rIte jALavI zake to, peluM AvaraNa to avidyAne kAraNe ja sarjAtuM hoya che ane jyAM uparyukta 'viveka' saMpUrNarIte surakSita hoya, tyAM peluM AvaraNa to, enI meLe, anAyAse ja, nAza pAmI jAya ! 'AtmA' tarIke, pote to 'dhruSTA' (jovAnI kriyAno kartA - Subject, 'Seer') che, jyAre 'anAtmA' evuM A jagata, dehAdi vagere saghaLuM to daizya' ja (jovAnI kriyAnuM karma (Object, 'Seen') che, baMne paraspara-bhinna che, anyonya-virodhI dharmovALAM che; Ama, A baMnenuM aikya kadApi saMbhavI zake ja nahIM. A baMnene 'eka' mAnyAM, e ja ajJAna ane avighA, ane tethI ja pelAM AvaraNane moko maLI gayo, sAdhakanA AtmAne potAnI zakti vaDe 'AvRta' karI devAno, DhAMkI devAno, enI vivekabuddhine bhrAMta karI devAno ! vivecUDAmaNi | 651 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMtu sAdhaka sajAga rahyo, IzvaranI kRpAmAMnI potAnI zraddhAne teNe acaLa ane aDaga rAkhI, zrutinA svAdhyAyamAMthI jJAnadaSTi meLavI ane sadgurune zaraNe gayo; basa, ATaluM tenA mATe, pUratuM - More than enough - banI rahyuM, potAnI "vivekazaktine, "AtmA'-"anAtmAno viveka karavAnI zaktine, sAcavI rAkhavA mATe. have pelAM AvaraNanI tAkAta nathI ke AvA "viveka saMpana sAdhakanA AtmA para, tamoguNa, pramAdanuM potAnuM AvaraNa pAtharI zake ! TUMkamAM, teNe pelAM paurANika haMsa-pakSInI jema, "nIrakSIraviveka' siddha karavAno rahe; dUdha (kSIra) ane jaLa (nIra) bhegAM thaI gayAM hoya te chatAM, haMsa, te baMnene, judAM karI zake che : 'ma() sa: ' - "huM te(paramAtmA) ja chuM'- evI jene daDha pratIti hoya, te ja hiMsa" ! - AvuM vyutpatti(Etymological)-AdhArita nAma, AthI ja, A pakSIne prApta thayuM che ! ane je puNyAtmAo "AtmA'-"anAtmA'nAM mizraNamAMthI "AtmAne judo tAravI zake, temane, AthI ja, paramahaMsa' kahevAmAM Ave che. ane hiMsa' athavA "paramahaMsanI AvI ucca kakSAe pahoMcelI sAdhaka, AvaraNazaktinA svayaM-nAza pachI, mithyA-padArthomAM pharI pravRtta ja na thAya to, teno AtmA sarva prakAranA pratibaMdhothI asaMdigdha rIte mukta banI jAya che. zlokano chaMda vasaMtatilakA che, paraMtu temAM niyama pramANe cArane badale cha caraNo(pAda) che, te noMdhapAtra che; kavi tarIke maLatI A eka adhikRta chUTa (Poetc Licence) che. (345). . 346 samyag-vivekaH sphuTabodhajanyo .. vibhajya dRga-dRzyapadArthatattvam / chinatti mAyAkRtamohabandhaM yasmAd vimuktasya punarna saMsRtiH // 346 // zlokano gujarAtI pATha: samyagu-vivekaH phuTabodhajanyo vibhajya dagu-dezyapadArthatattvam | chinatti mAyAkRtamohabadhuM smAd vimuktasya punarna saMskRtiH 34l. para | vivekacUDAmaNi Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya H vodhana: sad-vive: vRd-dRzya-pavArtha-tattva vimanya, mAyAkRtamohabandhaM chinatti, yasmAt (tasya) vimuktasya punaH saMsRtiH na (mati) rU46|| zabdArtha : - mukhya vAkya : sad-vive: mAyA tamohavandha nitti / samyag - viveka eTale sAco, saMniSTha ane saMpUrNa viveka; e zuM kare che ? - chinatti kApI nAkhe che, chedI nAkhe che, uccheda kare che, zAno ? kono ? mAyA%0tamohavacam / vanya eTale baMdhana; mAyAe utpanna karelA mohanAM baMdhanano. pelo 'viveka' kevo che ? nodhananyaH / nanya eTale janmelo, udbhavelo, pedA thayelo; zAnA vaDe janmelo ? vodha eTale jJAna, AtmAnuM jJAna, da eTale spaSTa, zuddha, ajJAna ke viparItajJAna vinAnuM, enAthI rahita. AtmaviSayaka spaSTa jJAna vaDe janmelo viveka. AvuM chedana karatAM pahelAM 'viveka' zuM kare che ? A pramANe : tAdRzyapdaarthtttvN vibhajya / dRSTA ane dRzya, e baMnenA padArthonuM vibhAjana karIne, e be vacce judA-judA vibhAgo karIne; eTale ke 'AtmA' ane 'anAtmA', e baMneno tAttvikapaNe viveka karIne, e baMnene tAttvika dRSTie vivikta-vibhakta karIne; AvAM vibhAjananuM zuM ane kevuM pariNAma Ave che ? yasmAt (tasya) vimuktasya puna: saMskRti: na (sanmati) / saMskRti: eTale saMsAra, saMsArI jIvana; jethI AvA vimukta thayelA sAdhaka mATe pharIthI saMsAra udbhavato nathI. (346) - anuvAda : - - spaSTa(zuddha)jJAnathI utpanna thayelo samyak viveka, dRSTA ane dRzya padArthonuM vibhAjana karIne, mAyAe pedA karelA mohane chedI nAkhe che, jethI, vimukta thayelA jIvAtmA mATe pharIthI saMsAra udbhavato nathI. (346) TippaNa : Ama to, pratipAdayitavyanI dRSTie, A zloka, A pahelAMnA zlokanAM tAtparyanA anusaMdhAnamAM ja che H vikSepazaktine potAnI zaktinAM baLe prabaLa ane prabhAvita karanAra AvaraNazaktino nAza karavAno AdhAra che, 'AtmA' ane 'anAtmA'no 'viveka' karavAnI zakti, - ema pratipAdita karIne, e ja viveka', jIvAtmAne saMsArabaMdhanamAMthI vimukta karIne, tenAM mATenAM janmamRtyunAM cakrano aMta vivekacUDAmaNi | 653 - Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevI rIte lAve che, e, ahIM darzAvavAmAM AvyuM che. 'viveka' vize, enAM svarUpa vize, ahIM, thoDI viziSTatA, A pramANe UmeravAmAM AvI che : sauprathama to e ke te samya-kakSAno, eTale ke saMniSTha ane saMpUrNa hovo joIe; ane bIjuM, AvA vivekano AvirbhAva zakya bane te mATenuM jJAna spaSTa ane vizuddha hovuM joIe, emAM kazAM viSerItajJAnano aMza paNa na hovo joIe : ane AvuM jJAna to vedonAM mahAvAkyomAMthI ane sadgurunA upadezamAMthI ja prApta thaI zake; ane trIjuM, A jJAna eTale vedAMtavidyAnA pAyAno A siddhAMta : brahma satyaM nAmithyA / ; ane chelluM ane cothuM, pelA haMsa-pakSInA 'nIra-kSIra-viveka'nI jema, te dRSTA-dRzya athavA 'AtmA'-'anAtmA'nuM tAttvika vibhAjana karIne, mAyAe pedA karelAM sarva moha-baMdhanone chedI nAkhe che. mAyA-ajJAna-avidyAne sarjanAra pelI, be zaktio AvaraNa ane vikSepa, - to, samyak-vivekanI samakSa, 'zakti' maTIne 'azakti' ja banI jAya che, pachI tenAthI sarjAnArAM baMdhanonuM to astitva ja rahetuM nathI ane A rIte baMdhanavimukta thaI gayelA jIvAtmA mATe saMsAra ane punarjanma rahetAM ja nathI : 'chAMdogya'-upaniSadamAM kahyA pramANe, te saMsAramAM pharI pAcho Avato nathI : 7 sa punarAvartate / have, TippaNa pUruM karatAM pahelAM, zloka sAthe saMkaLAyelI, thoDI mahattvanI vAtonuM jarUrI spaSTIkaraNa karI laIe H (1) samyak-vivekane niSpanna karanAra vizuddha jJAna vize gItA(adhyAya-13)mAM savistara carcA karavAmAM AvI che; (2) dRSTAdRzya' e zabdaprayoga, vedAMta-vidyAnI carcAmAM, eka prakhyAta ane pracalita rUDhiprayoga (Idiom) jevo banI rahyo che ane temAM 'kartA-karma'(Subject-Object) jevAM saghaLAM anyonya-virodhI dvandvono samAveza karavAmAM Avyo che. (3) ane chellI tathA cAlI rahelI prastuta carcAnA pAyAmAM rahelI vAta e ke A pahelAM nirUpita, vedAMtavighA mATenAM cAra sAdhano(sAdhanacatuSTaya)mAM "viveka"nuM sthAna sauprathama ane agra-krame che. zlokano chaMda : upajAti (346) 347 parAvaraikatvavivekavahni - - dahatyavidyAgahanaM hyazeSam / 654 / vivecUDAmaNi Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM syAt punaH saMsaraNasya bIja - -madvaitabhAvaM samupeyuSo'sya // 347 // zlokano gujarAtI pATha : parAvaraikatvavivekavati -dehatyavidyAgahanaMghazeSam / kiM syAt punaH saMsaraNasya bIja-madvaitabhAvaM samupeyuSoDasya / / 347 // zlokano gadya anvaya H para-avara-tva-vive-vRtti. azeSa vidyAnaM tahati, advaitabhAvaM samupeyuSaH asya (jJAninaH ) punaH saMsaraNasya bIjaM kiM syAt ? // 347 // zabdArtha : mukhya vAkya : vara-avara-tva-vive-vatti: azeSa avidyA-madanaM hati / par eTale sarvocca tattva, parabrahma; ane avara eTale nIcenuM, brahmathI nIce raheluM tattva, eTale ke AtmA, jIvAtmA; A baMne vaccenAM ekatvanA vivekarUpI agni; te zuM kare che ? ti bALI nAkhe che, khAkha-bhasmIbhUta karI nAkhe che; kone ? nam vanane, jaMgalane; kayuM vana ? avidyA-rUpI; A vana kevuM che ? kevaDuM che ? azeSam / jarA paNa zeSa na vadhe evuM-evaDuM, eTale samagra, AkhuM, pUrepUruM; A agni jo AkhAM jaMgalane bALIne 'rAkha' karI nAkhI zakato hoya to, tenI pAse, eka nAnakaDAM(bApaDAM) bIjanI to zI visAta (vInuM sthiAt ? Akhe AkhAM jaMgalane bhasmIbhUta karI nAkhanAra agni pAse, AvAM nAnAM bIjanuM to gajuM ja zuM, TakavAnuM ? hakIkata e che ke bIjanuM to AvI ja bane ! enuM to kyAMya astitva ja na rahe ! - karyuM, zAnuM bIja che, A ? punaH saMsaraLasya pharIthI saMsAraprAptinuM, saMsArI banAvanAruM, saMsAramAM paribhramaNa karAvanAruM; kayA, kevA manuSyanAM 'saMsaraNa'nI A vAta che ? advaitabhAvaM peyuSa: asya (jJAnina:) / peyuSaH eTale pAmelo; advaitabhAvane pAmelA-pahoMcelA jJAnInAM 'saMsaraNa'nI A vAta che. brahma-jIvanA abhedabhAvane pAmelA AvA'jJAnIjananI saMsAraprAptinuM bIja to, pelI, ekatvanA vivekarUpI AgamAM bhasma ja thaI jAya ! (347) vivekacUDAmaNi / 655 - Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : brahma ane jIvanamAM ekatvanA vivekarUpI agni, avidyArUpI AkhAM jaMgalane bALI nAkhe che to pachI, advaitabhAvane pAmelA A(jJAnI)ne pharIthI saMsArI banAvanArAM bIjanI to vAta ja zI ? (347) TippaNa: moTAM ane daDhamUla khakhaDadhaja vRkSo sahita AkhAM jaMgalane bALI mUkatA dAvAnaLanuM rUpaka (Metaphor) ahIM yojavAmAM AvyuM che ane aMte evo tAtparyArtha, emAMthI, tAravavAmAM Avyo che ke jo A rIte AkhuM jaMgala ja dAvAnaLamAM bhasmIbhUta thaI jatuM hoya to, jaMgalamAM kyAMka athaDAtAM nAnakaDAM-bicArAM koIka bIja mATe to bacavAnI-TakI rahevAnI koI zakyatA ja nahIM ! "to pachI, enI to visAta ja zI ?" ( punaH, ji ta) - evI vastusthitine vyakta karatA AvA savAla mATeno pracalita pAribhASika "nyAya' che, - vaikutivacAya, jene ahIM prayojavAmAM Avyo che. - sAdhakane tenA mokSaprAptinA mArgamAM naDatararUpa che - avidyA, ajJAna; "huM dehAdi chuM', - eTale ke brahma ane jIvanA bhedanI gerasamaja; ane AvAM naDatarano, tenA mArgamAMthI nAza na karavAmAM Ave tyAM sudhI, AvA mArgamAMnI tenI yAtrA saMpanna banI ja na zake : TUMkamAM, aMdhakAranA nAza mATe jema prakAzanI jarUra, tema ja AvAM ajJAnanA nAza mATe, satya jJAna ananta brahma | - evAM upaniSadaprabodhita jIva-brahmanAM ekatvanuM vivekajJAna, tenA mATe anivArya banI rahe. A mATe, sAdhake, sadgurunAM caraNe besIne, AvuM vivekajJAna AtmasAt karavuM ja rahyuM. AvuM vivekajJAna eTale bhaDabhaDato dAvAnaLa, je, ghaDInA chaThThA bhAgamAM, samagra avidyA-jaMgalane, samasta ajJAna-vanane bhasmIbhUta karI nAkhe ! ane AvuM saMpanna thAya tyAre, avidyA-jaMgalamAMnuM koI nAnakaDuM bIja paNa jIvatuM na rahI zake ! AvA AdarzarUpa advaitabhAvane A rIte AtmasAta karanArA jJAnI mATe, pachI to, punarjanmanI kazI jaMjALa rahe ja nahIM ! mUrta nAsti ta: zANI -nA nyAye, jyAM mULanuM ja astitva nathI tyAM, zAkhA ke vRkSa, are vananI hastI ja kevI ? kyAMthI ? athavA to, vRkSa ke vana ja bacyuM nathI tyAM, bicArAM bIjanuM zuM ? prakAza samakSa jevo aMdhakAra, evuM ja advaita jJAna samakSa avidyAnuM, eTale ke avidyAnAM sunizcita pariNAma svarUpa saMsAranuM samajavAnuM ! advaitabhAvane pAmelo te jJAnI, tyArapachI, niyaMtAe nakkI kareluM AyuSya bhogavavA saMsAramAM jIvavAnuM bhale cAlu rAkhe, - teNe to, hakIkatamAM, dehapAta 656 | vivecUDAmaNi Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahelAM ja mukti meLavI lIdhI hoya che! te to "jIvanmukta ja banI gayo hoya ane AvA "jIvanmukta'ne, vaLI, pharI "saMsaraNa" kevuM ? AvA jJAnI mATe to pachI, A zrutivAkyamAM kahevAmAM AvyuM che tema, na koI anya paMtha, na koI bIjuM saMsaraNa ! - nAnyaH panthA vidyate ayanAya / zlokano chaMda upajAti (348) 348 AvaraNasya nivRttirbhavati ca samyak-padArthadarzanataH / mithyAjJAnavinAzastavikSepajanitaduHkhanivRttiH rU485 zlokano gujarAtI pATha: AvaraNasya nivRttirbhavati ca samyapha-padArthadarzanataH | - mithyAjJAnavinAzastavikSepajanitaduHkhanivRttiH 348 zlokano gadya anvaya : sabhya-pavArtha-varNana: sAvaraNI nivRtti mavati | (ta ) 2 mithyAjJAnavinAzaH vikSepajanitaduHkhanivRttiH (ca) (bhavati) // 348 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : - (1) sAvarapI nivRttiH mavati | tamoguNanI zaktinAM pariNAmarUpa "AvaraNa' nivRtta thaI jAya che, dUra thaI jAya che, nAza pAme che. zAnAthI tenI nivRtti thAya che ? - sI-padArtha-natA I tanata' eTale darzanathI, darzana thatAM; konuM-zAnuM darzana ? - sabhyapadArthanuM. sI-pakvArtha eTale Atmatattva, AtmArUpI sAco padArtha; enuM sArI rIte darzana thavAthI. (ra) (tatvata) mithyAjJAvinAza: (mavati) . te ja pramANe, te ja uparyukta darzananAM pariNAme, mithyAjJAnano (paNa) vinAza thAya che ane vikSepanitayunivRtti: 2 (mati) / rajoguNanI vipazaktithI utpanna thayelAM duHkho paNa dUra thaI jAya che. (348) pharmA -42 - vivekacUDAmaNi | 657 : Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : AtmatattvanuM samyaka darzana thatAM, "AvaraNa' nivRtta thaI jAya che ane te ja pramANe, mithyAjJAnano vinAza tathA vikSepathI utpanna thayelAM duHkhonI nivRtti thAya che. (348) TippaNa : zloka saraLa che ane temAMnA zabdo tathA vAkyaracanA paNa sahelAM che. vaLI, tamoguNanI AvaraNazakti ane rajoguNanI vikSepazaktinI, sAdhaka mATenI, anarthakArakatA vize paNa, A pahelAM, vistRta vivecana thaI gayuM che : potAnI sAme ja rahelo thAMbhalo, mANasane bhUta-rUpa dekhAya che ane te bhayabhIta banI jAya che; rastAmAM paDeluM doraDuM tene sApa jevuM lAge che ane tenAM samagra zarIramAM ghUjArI prasarI jAya che; paraMtu tyAM dIvo AvI jAya ke tarata ja bhUta ane sApa baMne adazya thaI jAya che ane thAMbhalo tathA doraDuM baMne potapotAnAM mULa svarUpe tene pratIta thaI jAya che. tamoguNa ane rajoguNanA prabhAvane kAraNe, sAdhaka mATe, "AvaraNa', mithyAjJAna" ane "vikSepa'nAM aniSTo sarjAyAM hatAM, paraMtu saMniSTha ane sakriya puruSArthanAM paribaLapUrvaka teNe "samyapha-padArthanAM darzana mATe, eTale ke AtmatattvanAM darzana mATe sAdhanA karI; ane A "darzana' eTale ja AtmasAkSAtkAra. Ama, "AtmatattvanuM "darzana' thAya pachI, rajoguNa-tamoguNe sarjelI "AvaraNa-mithyAjJAna'vikSepa' vagere "anAtma' tattvonI bhUtAvaLa TakI ja na zake ! saMskRtamAM 'darzana' zabda "tattvajJAna (Philosophy)nA arthamAM prayojAya che, kAraNa ke AvuM "darzana ucca prakAranuM "tAttvika jJAna ja che ane AvAM "jJAna" samakSa saghaLuM "ajJAna" paLavAramAM vinaSTa thaI jAya che; vedanA RSio maMtronuM darzana karI zakatA, te paNa AvAM "divyajJAna'nAM ja arthamAM : RSionuM darzana e ja "veda". - sAcA arthamAM "jJAna" ! bIjuM, A pahelAM zloka-146mAM, spaSTa pratipAdita karavAmAM AvyuM hatuM ke AvaraNa" ane "vikSepa', - A be zaktio ja manuSya mATe baMdhano sarje che ane enAthI vimUDha thayelo jIva dehane AtmA mAnIne mohamAM phasAya che : etAbhyAmeva zaktibhyAM bandhaH puMsaH samAgataH / / yAbhyAM vimohito dehaM matvAtmAnaM bhramatyayam // paraMtu ahIM kahyuM che tema, AtmatattvanuM samyapha-darzana thatAM, A baMne zaktionI nivRtti thaI jAya che eTale, gayA zloka anusAra, avidyArUpI AvuM saMsArabIja ja 658 | vivekacUDAmaNi Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivRtta thaI jAya, tethI jIvAtmA mATe saMsAra paNa niHzeSa thaI jAya ! zlokano chaMda : gIti (348). 349 etat tritayaM dRSTaM samyag-rajjusvarUpavijJAnAt / tasmAd vastu satattvaM jJAtavyaM bandhamuktaye viduSA // 349 // zlokano gujarAtI pATha: etat tritayaM daSTa samyagu-rajusvarUpavijJAnAtuM ! tasmA vaDu sarva jJAtavya bandhamuktaye viduSA li34lA zlokano gadya anvaya : samyak-rajju-svarUpavijJAnAt etat tritayaM dRSTaM (bhavati), tasmAt viduSA bandhamuktaye vastu satattvaM jJAtavyam // 349 // zabdArtha : - zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) samya-ranu-svarUpa-vijJAnAt tat tritayaM draSTa (mati) | tita tritaya mati triIya eTale traNa vastuono samUha; A traNa vastuo thatI hoya ema dekhAya che. kaI traNa vastuo? A pramANe traNa H (a) doraDA paranAM AvaraNano nAza; (ba) sApa-rUpa mithyAjJAnano nAza; ane (ka) sApanAM darzanathI utpanna thayelA bhayarUpI vikSepano nAza. A traNa vastuo A prakAre, Ama banatI, kyAre, kyAM kAraNe, dekhAya che ? - sI-ju-svarUpa-vijJAnAt | doraDAMnAM svarUpanAM samyapha, eTale ke sAcAM jJAna dvArA, evuM jJAna thavAthI. . (2) AvAM darzanano niSkarSa zo? - tAt viduSI vImupye vastu tattva jJAtivyam ! - e ja ke vidvAne saMsAranAM baMdhanamAMthI mukta thavA mATe vastune, eTale ke AtmArUpI vastune, tattvataH, tAtvikarUpe, enAM mULa tattva-sahita, jANavI joIe. (349). anuvAda : doraDAnAM svarUpanAM samyapha jJAna dvArA, A traNeya (ghaTanAo) thatI dekhAya che : (AvaraNanAza, mithyAjJAna-vinAza ane bhayathI utpanna thayelA vikSepanI vivekacUDAmaNi | 659 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivRtti); tethI vidvAne, baMdhanamAMthI mukta thavA mATe, (AtmArUpI) vastune, tAttvikarUpe, jANavI joIe. (349) TippaNa : ahIM, A zlokamAM, gayA-chellA zloka(348)nuM spaSTa anusaMdhAna che : tyAM je vAta vidhAnAtmakarUpe (Theoretically) kahevAmAM AvI hatI, tenuM, ahIM, dRSTAMta ApIne, vyavahArAtmaka-rUpe (Practically) samarthana karavAmAM AvyuM che. tyAM, AtmatattvanuM samyakdarzana thavAnAM pariNAme (samyak-pavArtha-varNanata:), A traNa ghaTanAo banatI darzAvavAmAM AvI hatI : AvaraNanI nivRtti, mithyAjJAnavinAza ane vikSepathI utpanna thayelAM duHkhonI nivRtti. have, 'rajjusarpanyAya'ne najara samakSa rAkhIne, uparyukta vidhAnanAM tAtparyArthane samajavAnuM vicArIe : rastAmAM paDeluM doraDuM, aMdhakArane kAraNe, tenAM mULa(doraDAM)svarUpe nahIM paraMtu sApanAM rUpe, sApa tarIke dekhAyuM; AvAM brAMta darzananAM mULamAM, aMdhakAra, kAraNarUpe hato; paraMtu dIvo lavAtAM, tenAM ajavALAMmAM, mULa doDuM ja pratIta thaI gayuM. AvI pratIti doraDAMnAM svarUpanAM samyak jJAnane AbhArI hatI. prakAza thatAM, doraDuM, yathArtha-svarUpe, tenAM mULabhUta sAcAM svarUpe (sabhya-raSNu-svarUpa-vijJAnAt) dekhAyuM, AvAM samyakttAnanAM pariNAme, ekasAthe, A traNa ghaTanAo (tat tritayuM) kriyArUpa pAmatI najare paDI (vRSTa) : (1) aMdhakArane lIdhe doraDAM para patharAI gayelAM AvaraNanI nivRtti thaI; (2) sApa hato ja nahIM, chatAM dekhAyo ane have dekhAto baMdha thayo, te mithyAjJAnano vinAza thayo; ane (3) sApane jovAne kAraNe janmelA vikSepanI ane emAMthI utpanna thayelA bhayarUpI du:khanI nivRtti. e ja rIte, AtmA ane paramAtmA(brahma)nAM aikyanuM samyak darzana thatAM, eTale ke evAM darzanamAM bAdhArUpa avidyA dUra thatAM, jIvAtmA para patharAI gayeluM AvaraNa dUra thaI gayuM, dehAdine ja AtmA mAnI levAnuM, eTale ke 'anAtmA'ne 'AtmA' samajavArUpI mithyAjJAnano vinAza thaI gayo ane mithyAjJAnane kAraNe utpanna thayelI bhramaNArUpI, vikSepa ane saMsAranAM aniSTorUpI, duHkhonI paNa nivRtti thaI gaI. ane tethI ja AcAryazrI AvI sUcanA Ape che ke AvAM su-pariNAma mATe, saMsAranAM baMdhanomAMthI mukti meLavavA mATe (vandhavimuye), jJAnI vidvAne (viduSA), vastu-svarUpa AtmAne(vastu), tenAM mULa tattva sAthe(satattva) eTale ke tAttvikarUpetattvataH, jANI levo joIe(jJAtavyam). 660 / vivekacUDAmaNi Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama, A baMne zloko (348-349) sAthe mUkatAM, uparyukta traNeya ghaTanAonuM (tritayuM) citra spaSTa banI rahe che. zlokano chaMdaH gIti (349) 3pa0 ayo'gniyogAdiva satsamanvayA -nmAtrAdirUpeNa vijRmbhate dhIH / tatkAryametat tritayaM yato mRSA dRSTaM bhramasvapnamanoratheSu * // 350 // zlokano gujarAtI pATha: ayoDagniyogAdiva satsamanvayA - -jAtrAdirUpeNa vismate dhIH | - tatkAryametatu tritaya yato mRSA daSTa bhramasvapnamanoratheSa 35oll zlokano gadya anvaya : ____ aya: agniyogAt iva, sat-samanvayAt dhI: mAtR-AdirUpeNa vijRmbhate; hatat ciMtaya tatvArtha (ti, mata:) pRSA (ta), yataH prama-svamnorthessu (tasya tritayasya mRSAtvaM) dRSTam // 350 // zabdArtha : mukhya vAkya: dhI: sat-samanvayAt mAtR-peiga viSummate I dhI. eTale buddhi, vikRte- bhAse che, dekhAya che, prakAze che; kevAM-kyAM rUpe bhAse che ? - mAtA, mitiH ane meya, e traNa rUpe, eTale ke pramAtA(jJAtA), pramiti(jJAna) ane prameya(ya), - e traNa rUpe; mA - eTale mApavuM, - e dhAtu parathI banelA zabdo mAtA-miti-meya; upasarga v lAge, eTale pramAtA, pramiti ane prameya, - e zabdo bane, je, anukrame, jJAtA, jJAna ane zeyanA samAnArthI zabdo (Synonyms) che. A pramANe, bhAsavAnuM, buddhi mATe kyAM kAraNe bane che? -samanvayAt ! saMta eTale sadA-sat-svarUpa evo AtmA; ane samanvaya eTale saMbaMdha, saMparka; AtmA vivekacUDAmaNi | 661 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAthenA saMbaMdhane lIdhe, AtmA sAthe joDAvAnAM kAraNe; A ghaTanA konA jevI che ? agniyogAt ayaH iva / gaya: eTale loDhuM; coLa eTale saMyoga, joDANa; agninA saMyogane lIdhe. agninA saMyogane kAraNe, loDhuM, agninA dharmovALuM bane che, dekhAya che, bhAse che, tema. - - bIjuM, svataMtra vAkya : tat tritayaM tAryaM asti| tritaya eTale traNano samUha, tripuTI ; A tripuTI eTale zAtA-jJAna-zeya; tAryuM eTale tenuM, buddhinuM kArya, sarjana, pariNAma che. ata: tat tritayaM mRSA asti / AthI, A tripuTI mithyA (mRSA) che. AvuM vidhAna zAnA AdhAre karI zakAya che ? bhrama-svanamanoratheSu (tasya tritayasya mRSAtva) vRk / kAraNa ke AvuM mithyApaNuM, bhrama, svapna ane manoratho(kalpanAo)mAM jovAmAM Ave che. (350) anuvAda : agninA saMyogane lIdhe jema loDhuM, tema, AtmAnA saMbaMdhane kAraNe buddhi jJAtA-jJAna-zeyanAM rUpe bhAse che. A traNeya tenuM(eTale ke buddhinuM) kArya che, tethI te(tripuTI) mithyA che, kAraNa ke (te tripuTInuM mithyApaNuM) bhrama, svapna ane mananI kalpanAomAM jovA maLe che. (350) TippaNa : koI paNa vastunuM mahattva enAM mULa AdhAra-adhiSThAna para ja raheluM hoya che, kAraNa ke te vastu je kaMI rUpe bhAse che, te, aMte to, tenAM pelAM adhiSThAna sAthenA tenA saMbaMdhane kAraNe ja zakya bane che H zloko-348 ane 349mAM, je kAMI pariNAma-svarUpa ghaTanAo thatI dekhAI hatI (tkRSTam), te tenAM mULa AdhAranAM samyag-svarUpanAM jJAnane kAraNe banyuM hatuM (samya-pavArtha-rzanataH ane sadraSNu-svarUpavijJAnAt). mULa adhiSThAna(Substratum)nAM e ja mahimAnuM nirUpaNa, ahIM, A zlokamAM, jarA judA saMdarbhamAM, chatAM pUrA prastuta saMdarbhamAM, karavAmAM AvyuM che : pratipAdana to e karavuM che ke jagatano A saghaLo 'dazya' prapaMca mithyA (mRSA) che; kAraNa ke te buddhinuM ja 'kArya'(pariNAma) che : tattvAryam, jagata aMgenuM je kaMI jJAnazeya-zAtA vagere che te, buddhinuM ja pariNAma che - paraMtu te to alpajIvI, kSaNika ane mithyA che, kAraNa ke buddhi to jaDa ane anitya che; emAM je jJAna vagere dekhAya che (viTTammate) bhAse che, te to satsvarUpa AtmA sAthenA tenA saMbaMdhanA kAraNe ja (satsamanvayAt) zakya che, emAM tenuM potAnuM, maulika, svakIya kazuM ja 662 / vivekacUDAmaNi Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI; uchInuM ane para-prakAzita che; AvAM jJAna-jJAtA-joyanI tripuTI(je buddhinAM kArya che te)nI nityatA keTalI? tenuM TakAupaNuM keTaluM? . buddhinAM pariNAma-svarUpa A jagata-prapaMcanI anityatA ane kSaNikatA samajAvavA mATe AcAryazrIe, zlokamAM, be hakIkato nirUpI che te, yAda rAkhavA jevI che : (1) loDhuM agninA saMyogane kAraNe garama ane lAlacoLa banI jAya che, enAmAM garamI ane prakAza baMne Ave che, paraMtu A baMne dharmo tenA potAnA nathI, bIjAnA (eTale ke te jenA saMyogamAM AvyuM che, te agninA) che ane te baMne, - garamI ane prakAza, - thoDo samaya ja rahe che : agni sAtheno teno saMyoga lupta thayA pachI, te TharI jatAM, tenAmAM garamI ke prakAza, bemAMthI ekeya rahetAM nathI, kAraNa ke te to agnine ja AbhArI hatuM. (2) jaDa, anitya ane asatya evI buddhinuM je kaMI pariNAma, eTale ke A jagata vagere che, te mithyA (mRSA) che, enI pratIti e hakIkatamAMthI sAMpaDe che ke bhramaNA, svapna, manoratho, kalpanAo vagere jevAM buddhi-kAryonuM mithyApaNuM te, sahunA anubhavanI hakIkata che A badhAM keTalAM sAcAM ? keTalA TakAu ? Ama, jagata vagere mithyA che ane enAM adhiSThAna-rUpa brahma, te eka ja satya che, te phalita thAya che. zlokano chaMda : IndravajA (350) 3pa1 * tato vikArAH prakRterahaMmukhA rehAvasAnA viSayAza sarve kSaNe'nyathAbhAvitayA . hyamISA -masattvamAtmA tu kadApi nAnyathA // 351 // zlokano gujarAtI pATha : tato vikArAH prakRterahaMmukhA dehAvasAnA viSayA sarve | kSaNekanyathAbhAvitayA 0mISA -masattvamAtmA tu kadApi nAnyathA li351 zlokano gadya anvaya : tataH ahaMmukhAH dehAvasAnAH ca sarve viSayAH prakRteH vikArAH (santi); vivekacUDAmaNi | 263 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amISAM (sarveSAM) hi kSaNe anyathAbhAvitayA asattvaM (asti); AtmA tu dApi ne anyathA (mati) rUA. zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : ' (1) tata: mahaMmuvI: rehAvasAnAH 2 sarve viSayaka pravRttiH vivAra nti | tata: eTalA mATe, tethI; A pahelAnA zlokomAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, te kAraNe. "te kAraNe"-zuM? - viSayaka prazno: vivArA: sati | sarve viSayo prakRtinA eTale ke mAyAnA vikAro che; parivartano che; A viSayo kayA ane kevA che? mahaMmuvA: dehAvasAnA: 2 | muva eTale AraMbha, zarUAta; ane avasAna eTale aMta, samApti; e badhA vikAronI zarUAta ahaMkArathI thAya che ane temane aMte deha Ave che; eTale ke ahaMkArathI mAMDIne deha sudhInA, dehaparyata (viSayo). (ra) mamISa (sarveSa) kSaNe anyathAmavitayA di sarva (mati) | - amISAM sarveSAM sarva di (ti) . A badhAMnuM "a-sattva" eTale ke asatyapaNuM to siddha ja che, A sarva to khoTAM, mithyA che ja; e sarva mATe, eTale ke viSayo vize AvuM kema kahI zakAya che ? e sahu mithyA che, te zAthI ? - kSaNe anyathAmavitayA ! - eTale kSaNe-kSaNe, pratikSaNa, paLa-paLe, satata, anyathA eTale, je hoya tenAthI jUduM, eTale ke parivartita; mAvitayA - evuM thatuM hovAthI, judAMparivartita thatAM hovAthI, badalAtAM rahetAM hovAthI; A ja kAraNe, te badhA mithyAasatya-khoTAM che. (3) mAtmA tu dApi banyathA na (mavati) | - tuM eTale paraMtu; AtmA to kyAreya-kadI paNa anyathA banato nathI, eTale ke badalAto nathI, mULamAM jevo hoya che tevo ja sadA rahe che; te mithyA nathI paNa satya che. (3pa1). anuvAda : tethI, ahaMkArathI mAMDIne deha sudhInA sarva viSayo prakRtinA (mAtra) vikAro ja che; (ane) A badhA (viSayo) kSaNe-kSaNe badalAtA hovAthI, mithyA che, jyAre AtmA to kadI paNa badalAto nathI. (351) TippaNa: tataH eTale tamAt "tethI, eTale ke A pahelAM je kAMI kahevAmAM AvyuM che tenAM kAraNe', - e zabdathI A zloka zarU thato hovAthI, ahIM paNa pUrvokta - 664 | vivekacUDAmaNi Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokonuM ja anusaMdhAna che. ane A anusaMdhAna eTale e ja ke jaDa-asatya-anitya evI buddhinAM kAryarUpa A je kaMI dazya' jagata-prapaMca che, te saghaLuM mithyA che. A nirNayanuM samarthana ahIM A pramANe karavAmAM AvyuM che : satya to mAtra te ja hoI zake, je hiMmezAM, sadA-sarvadA, traNeya kALamAM, potAnAM mULa svarUpamAM ja, kazAM paNa parivartana vinA, sthira ane cAlu rahe che; ane AvuM trikAlAbAdhita satya to mAtra eka AtmA ja che. "huM dehAdi chuM' - evI gerasamajathI ja sarve viSayonuM astitva zarU thAya che ane tanmAtrAo tathA indriyo sAthe saghana rIte saMkaLAyelA dehaparyata te viSayo cAlu rahe che. A viSayo prakRtinA, eTale mAyAnA ja, vikAra-mAtra che ane te sarva to pratikSaNa parivartanazIla che, "daSTa-naSTa' svarUpavALAM che, tethI te badhAM asatya che, jyAre aja ane amartya evo AtmA to, sarvadA-sarvathA aparivartanazIla hovAthI, sadA satya che. ekaMdare, Ama, A zlokamAM, vedAMtavidyAnA pAyAnA siddhAMta - - brahma satya nAnnidhyA -nuM ja samarthana karavAmAM AvyuM che. zlokano chaMda : upajAti (351) upara nityAdvayAkhaNDacidekarUpo buddhyAdisAkSI sadasadvilakSaNaH / ahaMpadapratyayalakSitArthaH - pratyaksadAnandaghanaH parAtmA // 352 // zlokano gujarAtI pATha : nityAyAkhaMDaciDekarUpo buddhayAdisAkSI sadasavilakSaNaH.. ahapadapratyayalalitArtha pratyakasadAnandaghanaH parAtmA merUparA zlokano gadya anvayaH pItmA nitya-aya-vahu-vi-rUpa, vRddhi-dvi-sAkSI, sa vivekacUDAmaNi | 665 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asat-vikSaLa:, 'ahaM'-pa6-pratyaya-lakSitArtha: pratye sA-gAnanDsana: (F masti) rUpA zabdArtha : parAtmA zlokamAM eka paNa kriyApada nathI; zlokane aMte mUkavAmAM AvelA zabda eTale ke paramAtmAnuM varNana karatA, bAkInAM sarva zabdo, vizeSaNo tarIke A pramANe che : (1) nitya-aya-ahalDa-cit--rUpaH / paramAtmA 'nitya' che eno marma e ja che ke tene nathI 'Adi', nathI 'aMta', te 'anAdi'-'anaMta' che, zAzvata (Eternal) che. aya eTale advitIya, evo ke jenA sivAya 'bIjuM'(dvitIya) koI ja nathI, - v / avaLyu eTale sthaLa-kALa-vastunA khaMDo-vibhAgothI rahita, eTale ke sarvavyApI(All-pervading); cit eTale vizuddha jJAna; saMpUrNarIte cid-rUpa, jJAnasvarUpa, anya koI rUpa- ke AkAra vinAno. (2) vuddhi-Avi-sAkSI / vagere jagata-prapaMca 'dRzya' che, te badhAM mAtra dekhAya che, bhAse che. hakIkatamAM, astitva dharAvatAM ja nathI; AvAM 'buddhi-vagere' sarvano avikArI, sAkSI banIne, dRSTA banIne paramAtmA sarvane sadA prakAzatA rahe che. - paramAtmA mATenuM A vizeSaNa, A pahelAMnA zloka-296nI A paMktinuM smaraNa karAve che H vikAriNAM sarvavikArivettA nityo'vikAro bhavituM samarhati / (3) sat-asat-vinakSaLaH / sat eTale je che' te ane at eTale je 'nathI' te; paraMtu paramAtmA to zabdathI para che, vANIthI agocara che, - 'zabdAtIta' ane 'vAg-agocara' che, eTale tenA mATe 'sat'-'asat jevA zabdo prayojavA te, tene buddhinA-vicAranA viSaya tarIke bAMdhI levA jevuM, tenA mATe maryAdA vyakta karavA jevuM, anucita gaNAya; tethI te A baMne-'sat' ane 'asat'-thI, 'sthUla'-'sUkSma'thI para che. paramAtmA mATenuM A vizeSaNa gItAnI A paMktinuM smaraNa karAve che : anAmit paraM brahma na sat tanAsaDute / (13, 12) (je zeya che, jANavA yogya che ane jene jANIne mANasa mokSa pAme che, - paramAtmAnuM te svarUpa eTale A H "te anAdi para brahma che ane tene 'sat' kahevAtuM 666 / vivekacUDAmaNi Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI ke 'asat' paNa kahevAtuM nathI.") (4) 'ahaM'-pa6-pratyaya-takSitArthaH / aham eTale 'huM' ema kahetAM, e zabda 'koI eka dehamAM rahenAro', evo vAcyArtha ja Ape; paraMtu paramAtmA to dareka jIvanI hRdayaguhAmAM vase che, tethI ahaM - zabdano lakSyArtha samajavAno rahe che, - je, ahaM brahma asmi| e mahAvAkyamAMnA 'ahaM' tarIke sarva jIvAtmAmAM vasatA "huM"nA vyApaka arthano ghotaka banI rahe che. (5) ane Avo "huM" (mao) eTale, pratya pratyeka bhUtanI aMdara, bhItara rahIne, sAkSI-svarUpe tene prakAzato rahe che H e 'pratyak' e arthamAM che ke tenI pratIti to ane tyAre ja thAya, jo ane jyAre dRSTine bahArathI, tenI avaLI dizAmAM 'aMdara' vALavAmAM Ave (prAtijoyena aMnnati kRti pratya ). - (6) savA-Anandra-dhanaH / eka to e ke koI bhautika sukhane tenI sAthe na sAMkaLI zakAya evA 'AnaMda'nuM te mUrtimaMta svarUpa che; kAraNa ke tyAM-tenAmAM koI dunyavI zoka, du:kha ke udvegane kazuM sthAna nathI; ane bIjuM, A AnaMda' eTale paramAtmAnAM zAzvata-svarUpa- sat-vid-Anandra-mAMno AnaMda'. AvA viziSTa ane nirALA (Unique) 'AnaMda'thI sadA-prakAzato hovAthI, paramAtmA 'AnaMdaghana' che. (352) anuvAda : paramAtmA nitya, advitIya, akhaMDa jJAnasvarUpa, buddhi vagereno dRSTA, 'sat' ane 'asatthI vilakSaNa, 'huM'-e zabdamAM 'lakSaNA'(nAmanI zabdazakti)thI prApta thatA artharUpa, aMtaraMga ane sadA-AnaMdaghana che. (352) TippaNa : paramAtmA mATenAM vizeSaNa-rUpa sarva zabdone, upara, zabdArtha-vibhAgamAM savistara, lakSyArtha-vyaMgyArtha sahita, samajAvavAmAM AvyA che, eTale have ahIM kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI : mAtra eka ja nirdeza karI zakAya ke A sarva vizeSaNo paramAtmAno 'anAtmA'thI bheda spaSTa karIne, 'anAtmA' evuM saghaLuM 'mithyA' che ane 'paramAtmA' eka ja 'satya' che, evuM pratipAdita kare che. zlokano chaMda : upajAti (352) 353 itthaM vipazcit sadasad vibhajya nizcitya tattvaM nijabodhadRSTyA / vivekacUDAmaNi / 667 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtvA svamAtmAnamakhaNDabodhaM tebhyo vimuktaH svayameva zAmyati // 353 // zlokano gujarAtI pATha : ityaM vipazci sadasad vibhajya nizcitya tattva nijabodhadA | jJAtvA svamAtmAnamakhaMDabodha tebhyo vimukta svayameva zAsthati 35all zlokano gadya anvaya : vipazcit itthaM sad-asad vibhajya, nijabodhadRSTyA tattvaM nizcitya, AtmAnaM svaM akhaNDabodhaM jJAtvA, tebhyaH (asanmithyApadArthebhyaH, anAtmabhyaH ca) vimuktaH (sana) svayaM parva zAti rUparA zabdArtha : mukhya vAkya : vipazcata svayaM parva zAsthati ! - vicit eTale vidvAna mANasa, - jeNe zrutisAhityanuM vyApaka ane UMDuM adhyayana karyuM che ane mokSaprAptirUpI potAnAM sarvottama jIvana dhyeya vize jeNe potAnI AtmadaSTine keLavI che. Avo mANasa zuM kare che? - potAnI meLe ja, pote ja, anAyAse ja zAMta thaI jAya che. A pahelAM te zuM kare che? teNe zuM karavAnuM che? - nIce pramANe cAra kriyAo teNe siddha karavAnI rahe che : (1) rUlya eTale A rIte, A pramANe. - eTale ke A pahelAMnA zloko(351-3para)mAM sUcavyA pramANe (sa-mad vimaLya) - sat ane asanA vibhAga karIne, te be vacceno bheda samajIne; sat eTale paramAtmA, brahma; ane asat eTale avidyA ane tenAM sarva pariNAmo. e baMnene, "satya" ane "mithyA', - evA be vibhAgomAM vaheMcIne, judA tAravIne; te baMne vacce viveka karIne. (ra) ninavIdha tattva nizcitya | - tattva eTale Atmatattva; nizcitya - teno nizcaya karIne, eTale ke tenAM svarUpano spaSTa nirNaya karIne; A nizcaya zAnA vaDe karavAno che? vodha eTale jJAna. potAnI jJAnadaSTithI, potAnI jJAnamayI dRSTi vaDe, potAnA anubhava-darzana vaDe. (3) mAtmAnuM sva uDDavouM jJAtvA | vaM mAtmAnaM eTale AtmarUpa 268 | vivekacUDAmaNi Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAne, potAnI jAtane jANIne (jJAtvA); kevAM svarUpe jANIne ? - akhaMDa jJAnasvarUpe; pote zAzvata jJAnanuM mUrtimaMta svarUpa che, evI pratIti karIne. (4) tegya: vimup: (sana) | te sarvamAMthI chUTIne, te badhAMthI vimukta thaIne. te badhAM eTale zuM? koNa? - avidyA, mithyA padArtho, zabda-sparza vagere tanmAtrAo, vAsanAo vagere. vimu$: eTale vizeSe mup: I ane A "vizeSa" eTale vAsanAo, jemAMthI mukti, mokSa mATe, anivArya che. (3pa3). anuvAda : vidvAna manuSya, A rIte, sat ane asano bheda samajIne, potAnI jJAnamayI dRSTithI Atmatattva vize nizcaya karIne, Atma-svarUpa potAne akhaMDabodharUpe jANIne ane te(badhAM mithyA padArtho vagere)thI saMpUrNarIte mukta thaIne, potAnI meLe ja zAMta thaI jAya che. (3pa3). TippaNa : | zlokamAM, svayameva zAMta thatAM pahelAM, vidvAna, je cAra kriyAone saMpanna kare che, temAMnI traNa - vima, nizcitya ane jJAtI - mATe, saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanAM rUpo prayojAyAM che ane chellI cothI kriyA mATe, -vimup: evuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa prayojAyuM che. Ama to, chellA be zlokomAM karavAmAM AvelAM pratipAdananuM, samApana karIne, ahIM, eno upasaMhAra ja karavAmAM Avyo che : svayaM-zAMti pAmatAM pahelAMnI je cAra kriyA vidvAna sAdhake paripUrNa karavAnI che te, svayaM-zAMtinI pUrvabhUmikA-rUpe sUcaka ane mahattvanI che : ahaMkArathI mAMDIne deha-parvatanA sarva "dazya-padArtho asatya che ane te sarvano sAkSI jJAnasvarUpa evo AtmA ja "satya' che - evI vivekabuddhi vinA "zAMti asaMbhavita che; ane e ja rIte, AvA vibhAga" vaDe ja, eTale ke potAnI jJAnamayI dRSTi vaDe ja, Atmatattva vizeno asaMdigdha nizcaya karI zakAya ane potAnI jAtane akhaMDa-jJAnasvarUpe jANyA sivAya, pelAM sarva anAtma-tattvothI saMpUrNarIte mukta paNa na ja thaI zakAya : hakIkatamAM, A cAreya kriyAonI paripUrNatA eTale bIjuM kazuM ja nahIM, paraMtu tamoguNe ane rajoguNe potAnA AtmA para pAtharelAM pelAM be aniSTo, - eTale ke, anukrame, "AvaraNa" ane "vikSepanuM pUrepUruM dUrIkaraNa. basa, pachI, sAdhake bIjuM kazuM karavAnuM rahetuM ja nathI. A cAra kriyAo pote ja evI prabhAvaka che ke enI icchita zAMti, pote ja, sAme cAlIne, tenI pAse AvI jAya che ! - jANe ke AvA "vipazcit' pAse AvIne, zAMti pote ja kRtArtha vivekacUDAmaNi | 669 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banI jAya che ! zlokano chaMda : upajAti (353) 354 ajJAnahRdayagrantheH niHzeSavilayastadA / samAdhinA'vikalpena yadA'dvaitAtmadarzanam // 354 // zlokano gujarAtI pATha: ajJAnahRdayagranthaH niHzeSavilayastadA | samAdhinADavikalpana yadAdvaitAtmadarzanam 354 zlokano gadya avaya ? yadA avikalpena samAdhinA advaita-AtmadarzanaM (saMpannaM bhavati), tadA ajJAnahRdayagranthe: niHzeSavilayaH (saMbhavati) // 354 // zabdArtha : zlokamAM, "jayAre...tyAre (yA..tA)nI vAkyaracanA prayojAI hovAthI, paraspara-AdhArita evAM be vAkyo A pramANe che : (1) tathA ajJAnatayanthaH ni:zeSavita: (saMmati) bdhi eTale gAMTha; niHzeSa eTale saMpUrNa ane viya eTale nAza. ajJAnathI utpanna thayelI gAMThano, tyAre, saMpUrNa nAza thAya che. kyAre nAza thAya che ? have pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che, te pramANe, tyAre : (2) yadA avikalpena samAdhinA advaita-AtmadarzanaM (saMpannaM bhavati) / / AtmavarNana eTale AtmAno, AtmasvarUpano, Atmatattvano sAkSAtkAra; Atmatattva kevuM che? - advaita ! eTale daita vinAnuM, daita-rahita, advitIya. Avo sAkSAtkAra zAnA vaDe saMpanna thAya? vipena samadhanA . eTale ke nirvikalpa samAdhi vaDe; jemAM kazA ja vikalpo na hoya, je pUrepUrI nirbIja hoya, evI samAdhinAM pariNAmasvarUpa. (354). anuvAda : jyAre nirvikalpa samAdhithI advaita AtmasvarUpano sAkSAtkAra thAya tyAre, ajJAnathI utpanna thayelI, hRdayamAMnI gAMTha saMpUrNarIte nAza pAme che. (354) 670 | vivekacUDAmaNi Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : ajJAnane kAraNe, hRdayamAM utpanna thayelI graMthinA nAzanI vAta A zlokamAM karavAmAM AvI che. 'graMthi' eTale gAMTha. manuSyanAM saMsArI jIvanamAM paNa, jarUra pramANe, gAMTha bAMdhavAnA ane choDavAnA prasaMgo Ave che ane temAM sAmAnya rIte gAMThane evI rIte bAMdhavAmAM Ave che ke tenI jarUra na rahe tyAre, tene choDI paNa zakAya. paraMtu keTalIka vAra evuM paNa bane che ke eka ja athavA ekathI vadhAre dorIonI gAMTha, bhUlathI, evI majabUta bAMdhavAmAM AvI hoya che ke ene choDI zakAya ja nahIM ane tethI aMte te gAMThane kApI nAkhavI ja paDe ! paraMtu A to thaI koI sthUla dorI-dorIonI vAta, jemAM gAMTha na kapAya to paNa kazI asAdhAraNa hAni na thAya. paraMtu ahIM to hRdayamAM baMdhAyelI-sarjAyelI sUkSma gAMThanI vAta che; eTaluM ja nahIM paraMtu jyAM sudhI te gAMThano nAza na thAya tyAM sudhI, mumukSu sAdhakanI mokSaprAptinI kArakirdI saphaLa ja na thAya ! to, sauprathama, e samajI laIe ke AvI graMthi hRdayamAM utpanna ja kevI rIte ane kyAM kAraNe thAya che ? graMthi-utpattinI prakriyA bhASyakAro samajAve che te pramANe AvI che : sAdhaka paNa aMte to eka manuSya che, eTale tenI sAdhanAnA AraMbhamAM mAnava-sahaja nirbaLatAnI traNa dorIo, tenAM hRdayamAM, A pramANe, majabUta rIte gUMcavAI gaI hovAthI, eka sajjaDa gAMTha baMdhAI jAya che H (1) avidyA, (2) kAma ane (3) karma. A traNamAMthI avidyA athavA ajJAna, e tamoguNanuM kArya hovAthI, te sAdhakanA AtmA para 'AvaraNa' pAtharIne ene DhAMkI de, AvRta kare, AcchAdita kare; kAma eTale kAmanA(vikRta icchA)nuM to 'kAma' (!) ja e che ke sAdhakanAM hRdayamAM te vAsanAorUpI 'vikSepa' Ubho kare, ene vikSubdha karI nAkhe; ane A 'vikSepa' ja sAdhakane pelA kAma-prerita karmo karavA mATe uzkere, ene majabUra kare ane karmonAM baMdhanamAM tene jakaDI de. zlokamAM je 'hRdayagraMthi'nI vAta che te, avighA-kAma-karma e traNa sUkSma dorIonAM gUMcavADAthI sarjAyelI sajjaDa gAMTha, jene saraLatApUrvaka choDavI atimuzkela hovAthI enuM chedana'(Cutting) athavA 'bhedana'(Breaking) karIne, teno saMpUrNa nAza ja karavo paDe (ni:zeSavitaya:). = ane A 'niHzeSa vilaya' mATenuM eka ja sAdhana che, - p va advitIyak evAM advaita AtmasvarUpanuM darzana, AtmasvarUpano sAkSAtkAra. AtmAnAM AvAM vizuddha svarUpamAM mananuM to astitva ja rahetuM nathI, mananuM 'a-manIbhavana' ja thaI vivekacUDAmaNi / 671 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAya che, pachI kyAM rahe pelAM traNa aniSTo, avidyA, kAma ane karma ! A amanIbhavana' eTale ja nirvikalpa samAdhi'. - A pahelAM, zloka-343mAM, 'nirvikalpa samAdhi'no ullekha karavAmAM Avyo che tyAM, sarva prakAranA vikalpo-vicArothI rahita evI, sarvocca prakAranI, 'nirvikalpa' samAdhinuM svarUpa savistara samajAvavAmAM AvyuM che, tethI ahIM tenI punarukti karavAnI jarUra nathI : mAtra eTaluM ja yAda rAkhavAnuM rahe che ke adraya AtmAnA sAkSAtkAranAM sAttvika sAmrAjyamAM zAtA-jJAna-zeya vaccenI koI sabhAnatA TakI zakatI nathI, e traNeya evAM ekAkAra thaI jAya che, ke jenAM pariNAme avidyA-kAma-karma ke saMzayavikalpa-vibhrama jevAM koI 'graMthi'-utpAdakonuM astitva ja na rahe ! 'hRdaya-graMthi'nA nAzanA A muddAne, AcAryazrIe, 'muMDaka'-upaniSadanA A maMtramAMthI ja, ahIM, anUdita karyo che : bhidyate hRdayagranthiH chidyante sarvasaMzayAH / kSIyo grAmya mAMgi tasmin dRSTa pAvare // 2, 2, 8 // ("parAvara eTale te parAtpara parabrahmanuM tAttvika darzana thAya ke tarata ja jIvAtmAnAM hRdayamAMnI avidyArUpI gAMThanuM bhedana thaI jAya che, enA sarva saMzayonuM chedana thaI jAya che ane enAM sArAM-narasAM sarva karmo nAza pAme che.") uparyukta maMtramAMnuM tasmin dRSTa pAvare eTale ApaNA A zlokamAMnuM adretAtma varzanam - e sAmya spaSTa che. Adhunika manovijJAnamAM paNa AvI be graMthio nirUpavAmAM AvI che : (1) uccatA-graMthi (Superiority Complex) ane (2) hInatA-graMthi (Inferiority Complex). A baMne graMthio eTale, manovijJAnIonA mata pramANe, evI manovyAdhio, jemAMthI mukta na thAya tyAM sudhI, teno bhoga banelo mANasa sukhI na thaI zake. zlokano chaMda : anuSTupa (354) 355 tvamahamidamitIyaM kalpanA buddhidoSAt prabhavati paramAtmanyadvaye nirvizeSe / pravilasati samAdhAvasya sarvo vikalpo vilayanamupagacched vastutattvAvadhRtyA // 355 // 672 / vivekacUDAmaNi Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha: tvamahamidamitIya kalpanA buddhidoSAtu prabhavati paramAtmAnyadvaye nirvizeSe | prativilasati samAdhAvasya sarvo vikalpo vilapanamupagacched vastutattvAvakRtyA |3papapa zlokano gadya anvaya : ___ advaye nirvizeSe paramAtmani 'tvaM-ahaM-idaM' iti iyaM kalpanA buddhidoSAt prabhavati, asya (manuSyasya) sarvaH vikalpaH samAdhau api prativilasati, (kiM tu ) vastu-tattva-avadhRtyA vinayanaM 35/chet rUpA zabdArtha : | zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : - (1) surya utpanA pramavati | A kalpanA, AvI kalpanAo udbhave che, sphare che, pragaTe che. kyAM hure che ? kevI kalpanAo ? "vaM-adaM-pharva' | 'tuM-huMA-jevI kalpanAo. mAthe nirvizeSe paramAtmana ! - advitIya ane vizeSatArahita paramAtmAmAM AvI kalpanAo zAthI udbhave che? - vRddhitoSAt ! buddhinA doSane lIdhe. | (2) vaLI, AvI kalpanAo bIjuM zuM kare che? - ma0 (manuSya) sarva: viF: samAdhI upa prativinati | sarva viza7: eTale A manuSyanI AvI sarva vikalpanAo; e zuM kare che? enI samAdhimAM paNa aDacaNarUpe ene taraMgita thayA kare che. (3) to pachI, enuM zuM karavuM? eno zo upAya? - fuM tu : vastutattvaavakRtyA vinaya upacchas ! Ama chatAM, vastutattva eTale Atmatattva; paramAtmAnuM vAstavika svarUpa; teno avakRtya eTale ke spaSTa nizcaya, asaMdigdha sAkSAtkAra; Ama thavAthI te sarva vikalpanAo vinnayanaM 35/chet ! vilaya pAme che, naSTa thaI jAya che. (3papa) anuvAda : " advitIya ane nirvizeSa evA paramAtmAmAM, "tuM-huM-A' vagere AvI kalpanAo buddhinA doSane lIdhe udabhave che ane te sarva vikalpanAo tenI samAdhimAM pharmA - 43 vivekacUDAmaNi | 673 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNa aDacaNarUpe) taraMgita thatI rahe che; (Ama chatAM paNa) Atmatattvano asaMdigdha sAkSAtkAra thatAM, te sarva vikalpanAo vilaya pAme che. (355) TippaNa : gayA zlokamAM nirvikalpa samAdhinI vAta karavAmAM AvI hatI, paraMtu sAdhaka evI sarvocca kakSAe na pahoMcyo hoya to, enI buddhimAM rajoguNa ane tamoguNe sarjelI apUrNatAone kAraNe, eTalA pUratI buddhi khAmIvALI rahe, emAM doSo cAlu rahe ane tethI paramAtmAnuM tenuM darzana adhUruM-apUrNa rahe paramAtmA to "advitIya che, tyAM koI bIjA mATe avakAza ja nathI. "A" eTale najIkanuM ane te eTale dUranuM; "huM eTale pote ane "tuM" eTale pArako, - AvI vizeSatAo ane AvAM aMtaro (Distances) paramAtmAmAM nathI, paraMtu buddhinI apUrNatAne kAraNe, tenI samAdhi haju "savikalpI" athavA "saMprajJAta" kakSAnI che ane eTale ja "huM-tuM.Ana' jevI mithyA kalpanAo ane jJAtA-jJAna-zeyanA taphAvatanI sabhAnatAo tyAM cAlu rahe; eTaluM ja nahIM paNa tenI AvI mAnasika paristhiti cAlu rahe tyAM sudhI, A "saMprajJAta' samAdhimAM paNa AvI sarva kalpanAo, tenA mATe, satata aDacaNonAM rUpamAM, taraMgita thatI ja rahe (prativinati); chatAM sAdhakane mUMjhAvAnI ke nirAza thavAnI jarUra nathI. enI sAdhanA uttarottara savizeSa saghana thatI rahe ane enAM pariNAme tenI buddhi saMpUrNarIte nirdoSa, vizaddha ane nirmaLa thaI jAya to. enI samAdhi tAttvikarUpe "asaMprajJAta', eTale ke nirdoSa, jJAtA-jJAna-zeyanI kazI prajJA vagaranI, sabhAnatA vinAnI, nirvikalpa banI jAya to, tene paramAtmAnAM vAstavika rUpano tAttvika ane asaMdigdha tathA sunizcita sAkSAtkAra thaI jAya; pachI to pelI badhI vikalpanAono ApoApa vilaya thaI jAya. pachI koNa huM ane tuM? koNa A ane te? koNa pote ane koNa parAyo ? - AvA sarva saMzayo ane vikalpo nirvikalpa samAdhimAM to TakI ja na zake ! eno to eka ja aMjAma - saMpUrNa vilaya ! (vinnayanaM 35/SThat ). samagra carcAnuM tAtparya eTaluM ja ke asaMprajJAta-nirvikalpa samAdhimAM to sAdhakanuM paramAtmA sAthenuM sAyujaya saMpUrNa hovAthI, sarva vikalpo vilIna thaI jAya. zlokano chaMda : mAlinI (355) 3pa6 zAnto dAntaH paramaparataH zAntiyuktaH samAdhi kurvannityaM kalayati yatiH svasya sarvAtmabhAvam / 674 ) vivekapUDAmaNi Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tenAvidyAtimirajanitAn sAdhu dagdhvA vikalpAn brahmAkRtyA nivasati sukhaM niSkriyo nirvikalpaH // 356 // zlokano gujarAtI pATha : zAnto dAntaH paramuparataH kSAntiyuktaH samAdhi kuvannityaM kalayati yatiH svasya sarvAtmabhAvam / tenAvidyAtimirajanitAn sAdhu dadhvA vikalpAn brahmAkRtyA nivasati sukhaM niSkriyo nirvikalpaH // 356 // zlokano gadya anvaya H zabdArtha : zAnta: dAntaH paraM uparataH kSAntiyuktaH nityaM samAdhiM kurvan yatiH, svasya sarvAtmabhAvaM kalayati, tena avidyAtimirajanitAn vikalpAn sAdhu dagdhvA, brahmAkRtyA nirvikalpaH (san ) sukhaM nivasati // 356 // zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) kRti: svasya sarvAtmamAnuM layati / yattiH eTale saMnyAsI, yogI, muni, jJAnayogI manuSya; te zuM kare che ? - layati eTale jANe che, anubhave che; zuM anubhave che ? - svasya sarvAtmAvat / potAnA sarvAtmabhAvane, eTale ke pote 'pote', 'sva' ja rahevA chatAM pote 'sarva' che, evA bhAvane anubhave che; A 'yati' kevo che ? enAM pAMca vizeSaNo A pramANe che : (a) zAntaH eTale 'zama'ne pAmelo, kAma-krodha-lobha vagere doSothI mukta, mananI zAMtivALo; (ba) vAntaH eTale 'dama'ne pAmelo, indriyonA vigrahavALo, saMyamI; (ka) paraM 3parata:| paraM eTale ucca, zreSTha, ghaNI; 3parataH eTale upararita' pAmelo, uparAma pAmelo; pa + ram eTale aTakI javuM, - e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa; (Da) kSAntiyuo: / kSAnti eTale kSamA; kSamAvALo, kSamAzIla, titikSA' anubhava karanAro; (i) nityaM samAdhiM kurvan / samAdhinuM nitya sevana karato, nitya samAdhi karato, nitya 'samAdhAna'-vRtti dAkhavanAro. (ra) te bIjuM zuM kare che ? - sulluM nivasati / sukhapUrvaka vase che, rahe che; tema karatAM pahelAM te zuM kare che ? - tena avidyA-timira-nanitAnuM vijJAn sAdhu rdhvA / tena eTale ke vAkya-1mAM jaNAvyA pramANenI pAMceya pravRttio karatAM vivekacUDAmaNi / 675 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatAM, emAM satata pravRtta rahIne; dhvI - eTale bALI nAkhIne, bhasmIbhUta karIne; kevI rIte ? sAdhu eTale sArI rIte, saMpUrNarIte, pUrepUrAM, samULAM; kone bALavAnAM che ? - vindhAna bhedone, kalpanAone; A "vikalpo' kevA che ? vidyA-timira-nitIna | timira eTale aMdhakAra; avidyArUpI aMdhakAre utpanna karelA, aMdhakAra-janya; te kevI sthitimAM sukhapUrvaka vase che (sud nivasati ) ? - A pramANe traNa sthitimAM : (a) hItyA. - "brahmAkRti' eTale brahmabhAvanI vRtti, brahmasvarUpa-sthiti; (ba) niyi : - kazI paNa kriyA na karato; kriyArahita, akriya. (ka) nirvivatva: (sana) - nirvikalpa samAdhinI) sthitimAM, nirvikalpa banIne. (356) anuvAda : zAnta, dAnta, viSayomAMthI saMpUrNarIte uparata ane kSamAzIla evo saMnyAsI, samAdhinuM nitya sevana karato rahIne, potAnA sarvAtmabhAvano anubhava kare che. A pramANe karatAM-karatAM, avidyArUpI aMdhakAre utpanna karelA vikalpone samULA bALI nAkhIne, brahmAkAra-vRttithI niSkriya ane nirvikalpa sthitimAM te sukhapUrvaka rahe che. (3pa6). TippaNa: A pahelAM, chellA be zlokomAM nirvikalpa-samAdhinuM svarUpa ane kArya samajAvavAmAM AvyuM che ane tenIye pUrve, zloka-343mAM to, bhArapUrvaka jaNAvavAmAM AvyuM che ke bahuzruta paMDito mATe paNa je zakya nathI te, zaktizALI ahaMkArano nAza to, "nirvikalpa-samAdhimAM nizcala banelA saMnyAsIo ja karI zake che. have, A zlokamAM, AvI "nirvikalpa-samAdhinI sarvocca siddhie pahoMcelA yatine prApta thatAM phaLanI vigato nirUpavAmAM AvI che; eTaluM ja nahIM paraMtu bRhadAraNyaka'-upaniSadanAM 'zAnto dvAntaH' e zrutivAkya(4, 4, ra3)no saMdarbha TAMkIne, sAdhaka mATe, je samAdhinuM vidhAna, zloka-34ramAM karavAmAM AvyuM che, te vedAMta vidyAnI prApti mATe je "sAdhanacatuSTaya mahattvanAM che, tenI vigato pharI eka vAra nirdiSTa karIne, ahIM, tenA pratye, sAdhakanuM, A pramANe dhyAna kheMcavAmAM AvyuM che : (1) manane pIDatA kAma-krodha-lobha vagere paripuothI mukta thaIne, teNe zama pAmIne, manane zAMta karavuM; (ra) Indriyono saMpUrNa nigraha karIne, eTale ke damane keLavIne teNe "dAnta' banI javuM; (3) bahAranI sarva pravRttiomAMthI potAnI jAtane pAchI kheMcI laIne (Withdraw karIne) zreSTha prakAranI "uparati pAmavI; 676 | vivekacUDAmaNi Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) saMpUrNarIte kSamAzIla banI jaIne, sukha-duHkha, zItoSNa vagere dvandvone svasthabhAve sahana karavAnI 'titikSA' siddha karavI; ane (5) niraMtara 'samAdhi'nuM sevana karatAM rahIne 'samAdhAna'-vRtti pAmavI. Ama, 'bahiraMga'sAdhanacatuSTayamAMnI 'SaTyuMpatti'mAMnI cha saMpattimAMthI pAMcano to, ahIM, sIdho ullekha maLe che. ane AvA 'kSati' mATe, tyArapachI, 'sva'mAM ja 'sarva'nI anubhUti karavAno 'sarvAtmabhAva'; ' avidyA je pote ja eka aMdhakAra che teNe utpanna karelA sarva vikalpone samULA bhasmIbhUta karavA; brahmAkAravRtti-sevana; sarva kriyAomAMthI nivRtti, eTale ke niSkriyatA; - A badhuM to sAva saraLa ane sulabha banI rahe che ane A sarva siddhio eTale ja 'nirvikalpa'-samAdhinI sthiti : pachI to, saMsAramAM rahevA chatAM, te saMpUrNa-sukhapUrvaka ja vase che (suttuM nivasati / ) : 'nirvikalpa'-samAdhinuM A ja sAcuM sAphalya. zlokanI bIjI paMktimAMno "layatti yati'mAMno prAsa anAyAsa-siddha hovAthI AsvAdya banyo che. zlokano chaMda : mandAkrAntA (356) 350 samAhitA ye pravilApya bAhyaM zrotrAdi cetaH svamahaM cidAtmani / ta eva muktA bhavapAzabandhai -nIce tu pArokSyakathAbhidhAyinaH // 357 // zlokano gujarAtI pATha : samAhitA ye pravilApya bAhyaM zrotrAdi cetaH svamarUM cidAtmani / ta . . eva muktA bhavapAzabanyuM -rnAnye tu pArokSyakathAbhidhAyinaH ||357nA zlokano gadya anvaya H ye (mumukSavaH) bAhyaM zrotrAdi cetaH svaM ahaM cidAtmani pravilApya kSamAhitA:, te v mavapArAvai: muttA: (tti), anya tu pArasekSya-nathA vivekacUDAmaNi / 677 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhavina: (muI: santi) rUNA zabdArtha : vAkyamAM, paraspara - AdhArita, traNa vAkyo A pramANe che : (1) te (mumukSava.) parva bhavapAzavazveH mu$I: (ti) / mava eTale saMsAra; te mumukSuo ja saMsAranAM pAzarUpI baMdhanomAMthI mukta thayA che, chUTyA che, ema kahevAya. kayA mumukSuo ? | (2) je sAhitA: - jeo samAhita banyA che, eTale ke jeo samAdhimAM avicaLa rIte sthira thayA che; zuM karyA pachI teo AvI siddhi pAmyA che ? - vinAtmani vitAvya | pravitAvya (y + vi + ni e dhAtunAM prerakanuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa) pravilaya karIne, zamana karIne, samAviSTa karI daIne, zamAvI daIne; kyAM? vid-Atmana ! vi-rUpa AtmAnI aMdara, caitanyarUpa AtmAmAM, cetanaAtmAmAM; zAno pravilaya, zAnuM zamana karyuM che ? - ATalAM tattvonuM : bahAranAM kAna (AMkha, nAka) vagere indriyone; vetaH - cittane; ane vaM mAm potAnA ahaMkArane; potAnA tarIke mAnelA ahaMkArane. (3) to pachI bAkInA bIjAonuM zuM? - tu pArTsa-thA-madhani: (Ava tti), na tu mup: (matti) . parokSya (pakSa - zabdanuM bhAvavAcaka nAma) eTale parokSa-jJAna, parokSa brahma : madhaniH eTale mAtra vAto ja karanArA (+ dhA eTale bolavuM, vyakta karavuM, - e dhAtu parathI banelA madhani - zabdanuM prathamA vibhakti, puliMganuM bahuvacananuM rU5). (357). anuvAda : jeo ja mumukSuo) bahAranI zrotra vagere(indriyo)ne, cittane ane potAnA ahaMkArane, cirUpa AtmAnI aMdara zamAvI daIne, samAdhimAM sthira thayA hoya, teo ja saMsArarUpI pAzanAM baMdhanomAMthI mukta thayA kahevAya; parokSajJAnanI mAtra vAto ja karanArA (bAkInA) bIjA (manuSyo saMsArapAzabaMdhanothI mukta thayA) na (kahevAya). (357) TippaNa: mumukSu eTale mokSanI icchAvALo, jenuM jIvanadhyeya, jIvanaprayojana che mAtra eka ja, - mokSanI prApti. AvA mumukSuo athavA mokSArthIomAMthI, kharekhara, koNa mukti prApta karI 678 | vivekacUDAmaNi Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zake che ? A saMsAranAM pAzarUpI baMdhanomAMthI, eTale ke janma-mRtyunAM cakramAMthI, sAce ja, sAcA arthamAM, koNa chuTakAro pAme che ? - A praznano ahIM sacoTa, spaSTa ane asaMdigdha uttara ApavAmAM Avyo che. AtmAnuM eTale ke brahmanuM jJAna be prakAranuM hoya che : (1) pratyakSa, sAkSAt athavA a-parokSa; ane (2) parokSa (Indirect) jJAna. manuSya be rIte potAnI sAdhanA karato hoya che, - bAhya rIte ane AMtarika rIte. enI pAse je kaMI che, - bAhya indriyo, citta, ahaMkAra vagere, te jo bahAra ja rahe ane A badhAMne jo te potAnA cetanyapUrNa-caitana-cidUrUpa AtmAmAM saMpUrNa rIte vilIna na karI nAkhe, eTale ke bahAranuM badhuM bahAra ja rahe, e badhAMnI sarva pravRttio bahAra yathAvat cAlatI ja rahe to, bahAranuM bahAra ja rahe, "bahAra'-"aMdara'nuM parasparamAM zamana na thAya, baMne be maTIne eka na thaI jAya to, AvA manuSyane brahma vize je kaMI jJAna thAya te parokSa' ja kahevAya ane tene "mukta' thayo kahevAya nahIM; mukti to te ja pAmI zake, jene kazuM bahAra' rahe ja nahIM, jenuM badhuM bahAra' (vA), "bahAra maTIne "aMdara'nuM banI jAya, "bhItara'mAM enuM pUrepUruM "Atmavilopana' thaI jAya. TUMkamAM kazuM "parokSa rahe ja nahIM, pratyakSa' ja banI rahe. - sAdhaka zruti-zAstro-darzanono UMDo abhyAsI hoya, bahuzruta paMDita-vidvAna hoya, aneka guruonAM vidvattApUrNa pravacanonuM zravaNa teNe karyuM hoya ane zrotAo maMtramugdha banI jAya evAM ja pravacano te pote karI zakato hoya, paraMtu uparyukta pelAM, bahAra'-bhItara'nuM, athavA to hakIkate, "bhItaramAM bahAra'nuM saMpUrNa "pravilayana (pravitAthI siddha na thayuM hoya to, tenuM te "jJAna" mAtra eka prakAranI "mAhitI" (Information) ja bane, sAcA arthamAM te "jJAna" (Knowledge) na bane. Avo moTo bahuzruta" (Well-read) paMDita ane prabhAvazALI pravacanakAra banyA pachI paNa, te sAcA Atma-sAkSAtkAra bAbatamAM to, te evo ne evo "koro' ja rahI jAya ! "upaniSada'nA RSione A vAta eTalI mahattvanI lAgI haze ke kaTha ane muMDaka, - e be zrutigraMthomAM A vAtanuM ekasAthe ane ekasarakhA zabdomAM, A pramANe, samarthana karavAmAM AvyuM che : 'nAyamAtmA pravanena nagara (kaTha0 2, 23; muMDaka 3, 3) ("A AtmA vedonA adhyayana vaDe jANavA yogya nathI."). ane mAtra pAMDityathI ja "Atma-lAbha thato hota to, vizvanA sarva dhuraMdhara vidvAnone Atmatattvano sAkSAtkAra thayo ja hota ! hakIkatamAM, AvA aneka bahuzruta pravacanakAro, keTalIka vAra to, sAmAnya mANasathI ye badatara kakSAnuM jIvana jIvatA - vivekacUDAmaNi | 679 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoya, evA dAkhalA maLe che ! tAtparya e che ke mAtra mUrdhanya kakSAnuM pAMDitya ja brahmanI aparokSa anubhUti mATe pAtratA ke "nikaSa" (Criterion) banI zake nahIM. ane ethI UlaTuM, jene potAnI sahI paNa karatAM AvaDatI hotI evA nirakSara rAmakRSNa paramahaMsa yatheccha Izvaradarzana karI zakatA hatA ane narendra maTIne temanA ziSya banelA, sAcA arthamAM bahuzruta vidvAna evA vivekAnaMdane Izvaradarzana karAvI zakatA ! samagra carcAno niSkarSa e ke pelAM bahAra-aMdaranuM saMpUrNa ekIkaraNa (Merger) thaI javuM joIe : bAkI parokSajJAnanI mAtra vAto ja karavI (pAsya-thApadhAryatva), te to nirarthaka ja nIvaDe ! saMkSepamAM, brahmanA sAkSAt a-parokSa anubhava vinA, brahma vizenuM mAtra zravaNa ke pravacana, muktiprAptimAM jarA paNa upayogI ke sahAyaka banI zake nahIM. zlokano chaMda : upajAti (357) 358 upAdhiyogAt svayameva bhidyate copAdhyapohe svayameva kevalaH / tasmAdupAdhevilayAya vidvAn vaset sadA'kalpasamAdhiniSThayA * // 358 // zlokano gujarAtI pATha: upAdhiyogAtu svayameva bidyate copAdhyApohe svayameva kevalaH | tasmAdupAdharvilayAya vidvAnuM vase sadADakalpasamAdhiniSThayA 358 zlokano gadya anvaya : upAdhiyogAt (AtmA) svayaM eva bhidyate, upAdhi-apohe ca (saH eva AtmA) svayaM eva kevalaH (bhavati); tasmAt vidvAn sadA akalpasamAdhiniSThayA upAdheH vilayAya vaset // 358 // 680 | vivekacUDAmaNi Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : . (1) 3pafdho ti (mAtmA) svayaM parva padyate | - upAdhinA saMparka-saMbaMdhane kAraNe ja, svayaM AtmA bhinna jaNAya che, AtmAmAM potAnAmAM ja bhedanI pratIti thAya che. (2) 35Adhi-upade ra (sa: pava mAtmA) svayaM vatta: (mati) | bapoda eTale nAza, niSedha, dUrIkaraNa; upAdhine dUra karavAmAM AvatAM, te ja AtmA pote ekamAtra, advitIya-svarUpe zeSa rahe che, prakAze che. (3) tasmAt vidvAn sadA akalpasamAdhiniSThayA upAdheH vilayAya vaset / AtmAnAM svarUpa vizenI vastusthiti, upara kahyA pramANe hovAthI, vidvAna sAdhake zuM karavuM, tenuM mArgadarzana A vAkyamAM ApavAmAM AvyuM che. vittAya eTale nAza; teNe niraMtara upAdhino vilaya karatAM rahevuM joIe. A vilaya kevI rIte karavo ? - alpasamAdhaniSThayA | avasamafdha eTale nirvikalpa-samAdhi; AvI samAdhimAM niSThA rAkhIne, emAM sthita rahIne, emAM ja samAdhistha rahIne, banIne. (358) anuvAda : - upAdhi sAthenA saMsarga-saMparkane kAraNe ja AtmAmAM svayameva bhedanI pratIti thAya che, ane upAdhi dUra karavAmAM AvatAM, te ja AtmA pote ja kevaLarUpe (advitIyabhAve) prakAze che; tethI vidvAna manuSya niraMtara nirvikalpa-samAdhistha banIne, upAdhino vilaya karatAM rahevuM joIe. (358) TippaNa : AtmAnAM darzananI bAbatamAM, upAdhinA saMbaMdhane kAraNe ane upAdhinA abhAvamAM, sAdhakane kevI jUdI jUdI anubhUti thAya che, te jaNAvIne AcAryazrI, upAdhinA vilaya mATe, sAdhakane satata sakriya rahevAnI, A zlokamAM, bhalAmaNa kare che. paraMtu sAdhaka, gurujInI A bhalAmaNane caritArtha karI zake te mATe, sauprathama to, upAdhine, enAM svarUpane, barAbara samajI levI jarUrI che. upAdhi vedAMta-darzanano eka pAribhASika zabda che ane teno tAttvika artha eTale te vastu, jenAM saMyoga-saMbaMdha-saMparkane kAraNe, jonAranI dRSTimAM parivartana AvI jAya; eTale ke jovAnI vastu ("dazya) tenAM mULa - Original - svarUpe nahIM paraMtu judA, parivartita, bhinna svarUpe dekhAya. eka udAharaNathI A vAta spaSTa samajAze : pANI to jevuM hoya, tevuM ja hatuM, paraMtu meM pANIne lAla-kAcavALA vivekacUDAmaNi | 681 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ glAsamAM joyuM; tene kAraNe pANI mane lAla-raMganuM dekhAyuM ! pANI to lAla hatuM ja nahIM, paraMtu glAsanA lAla raMgane kAraNe, pANI ane judAM svarUpe jaNAyuM ! pANInAM, A parivartita-bhinna-judAM raMga mATe, ahIM, glAsanA kAcano lAla-raMga, upAdhi kahevAya. e ja rIte, vedAMta-darzananA zruti-saMsthApita suprasiddha siddhAMta pramANe, brahma to eka ane advitIya che ane enuM A svarUpa sadA-sarvadA e ja rahe che, emAM kazA bheda ke parivartana mATe kadApi saMbhava raheto nathI : (1) parva aditIyam I (chAMdogya-upaniSada) (2) ne nIti viMna ! (kaTha-upaniSada) Ama hovA chatAM, avidyA athavA mAyA ane tenAM ja pariNAma svarUpa, A ja graMthamAM, A pahelAM nirUpavAmAM AvelA pAMca-kAzarUpI "upAdhi'nA saMparkane kAraNe, manuSyane, AtmAmAM bhedanI pratIti thAya che, svayaM AtmA bhinna mAluma paDe che (svayameva vidyate ) : brahma eka ja hovA chatAM, tenI ja utpattirUpa jagatamAM anekatva ane bhinnatA (Plurality, Diversity) dekhAya che; AvuM mithyA ane bhinna darzana, mAtra pelI upAdhinuM ja pariNAma che. enI sAbitI e che ke sAdhakanI sAdhanAne kAraNe, "upAdhi dUra thaI jatAM, eTale ke avidyA-janya pelA pAMca-kazorUpI upAdhinA prabhAvathI sAdhaka saMpUrNarIte mukta thaI jAya (35dhi-Apo) ke tarata ja, e ja AtmA, pote ja tenAM mULa advitIya-svarUpe, eTale ke "kevala-rUpe prakAzI rahe che (vayameva vata:). AvI "anvaya" (Positive) ane "vyatireka (Negative) paristhitione lakSamAM letAM, mumukSu mATe eka ja "kartavya tenI samakSa AvIne UbhuM rahe che : "upAdhino vilaya' (35dhe: viyAya) karavA mATe teNe satata kaTibaddha rahevuM joIe. ane saMniSTha sAdhaka mATenI AvI kaTibaddhatA bhale "agharI' hoya, chatAM azakya to nathI ja : A pahelAM, jenuM sUkSma ane spaSTa nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te nirvikalpa samAdhimAM teNe nirantara, kazAye vikSepa vinA, sthita rahevuM joIe. jeNe brahmasAkSAtkAra karyo che, tenA te sAkSAtkAramAM, jJAtA-zeya-jJAna jevA kazA vikalpone ke evI koI bheda-daSTine jarA paNa avakAza ja nathI, to pachI pelI "upAdhi'nuM to astitva ja na rahe : AtmAnuM e ja mULa advitIya ane kevala svarUpa, kazA ja bheda vinA, sAdhaka samakSa sadA prakAzatuM ja rahe ! zlokano chaMdaH upajAti (358) 682 | vivekacUDAmaNi Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 sati sakto naro yAti sadbhAvaM hyekaniSThayA / kITako bhramaraM dhyAyan bhramaratvAya kalpate // 359 // zlokano gujarAtI pATha : sati sakto naro yAti sabhAva haikaniSThayA | kITako bhramara dhyAyanuM bhramaratvAya kalpane li35lA. zlokano gadya anvaye : bhramaraM dhyAyan kITakaH (yathA) bhramaratvAya kalpate, (tathA) ekaniSThayA hi sati saktaH naraH sat-bhAvaM yAti // 359 // zabdArtha : - zlokamAM (jema-tema, jevI rIte) evA zabdo prayojavAmAM AvyA nathI, paraMtu arthasAmya dharAvatAM, paraspara-AdhArita, be vAkyo A pramANe che : . (1) (tathA) aniSTathI di sati sa$: -mAvaM yati | sati ! sat eTale sasvarUpa brahmabhAva, sarUpa brahma, - e zabdanuM saptamI vibhakti ekavacananuM rUpa; sa$: - ekAgratApUrvaka Asakta thayelo, emAM ja parovAI gayelo, emAM ja lIna thayelo, tallIna; kevI rIte lIna thayelo ? niSThA | saMpUrNa niSThApUrvaka, ekAgracittathI; -mAve yati | Avo manuSya sat eTale sasvarUpa, sadUrUpa brahmane pAme che. kevI rIte ? konI jema A kriyA bane che? - have pachInAM bIjAM vAkyamAM darzAvavAmAM AvyuM che, tema. hiM-zabda nizcitatA darzAve che. (2) (thA) kITa: maratvIya runyane ! kITa: eTale kIDo (Worm), IyaLa; pramaratvIya nyate I - bhamarI banI jAya che; IyaLa pote ja bhamarI banI jAya che. kevo vITa ? zuM karatI IyaLa? ghamaraM dhyAna ! - bhamarInuM dhyAna karatAM-karatAM. (359) anuvAda : bhamarInuM dhyAna karatAM-karatAM, jema IyaLa pote ja bhamarI banI jAya che tema, saMpUrNa niSThApUrvaka sat-svarUpamAM lIna thaI gayelo manuSya (aMte) sarUpa brahmane pAme che. (35) vivekacUDAmaNi | 683 vizva Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: | zlokamAMnI vAkyaracanA ane vAkyamAMnA zabdo saraLa che, tethI zlokano artha paNa sAva subodha che, paraMtu zlokamAM prayojAyelA dAMtamAMnA marmane grahaNa karavA mATe, saMskRta sAhityamAM suprasiddha evA "jhITabhramaracAya"ne samajI levAnI jarUra che. bhamarI IyaLane pakaDIne laI Ave che ane potAnA daramAM ene pUrI rAkhe che, paraMtu te tyAMthI kyAMya bahAra bhAgI na jAya te mATe, bhamarI IyaLane avAranavAra DaMkha mArIne tene pIDA pahoMcADIne, bebhAna banAvI nAkhe che. bhamarIthI ane enA DaMkhathI satata bhayabhIta evI IyaLa, Ama, bhamarIno ja kAyama vicAra karatAM-karatAM, bhamarInuM ja avirata dhyAna dharatAM-dharatAM, aMte, pote ja bhamarI banI jAya che. jIvajaMtuonAM jagatamAM, kharekhara, AvuM bane che ke nahIM e to koI niSNAta jIvavijJAnI (Biologist) ja kahI zake, paraMtu eka vyakti bIjI vyaktinuM ja satata ane saMpUrNa dhyAna dharatI rahe to, pahelI vyakti aMte pote ja bIjI vyakti banI jAya, evuM pratipAdana karavA mATe, zAstrakAroe Avo eka "cAya" (Maxim) pracalita karyo che ! Ama to, IyaLa e IyaLa" ja che ane te "bhamarI' che ja nahIM, ane jaMtu tarIke baMne sAva jUdAM che; tema chatAM A nyAya' pramANe, bhamarInuM ja anavarata ane ekAgratApUrvaka dhyAna dharatI IyaLa jo Ama bhamarImaya banIne, aMte, pote bhamarI ja banI jAya to, ApaNI prastuta carcAmAM, jIva to mULabhUta svarUpe brahma ja che, paraMtu ajJAnane kAraNe ja te potAne brahmathI bhinna samaje-svIkAre che; tethI jIva jo saMpUrNa niSThApUrvaka (nijhayA) sadurUpa brahmamAM ja parovAyelo, temAM ja sadA-satata Asakta (ti lap:). rahe, enAM dhyAnamAM ja pUrepUro lIna, tallIna, banI jAya to, te paNa, pelI IyaLanI jema ja, sasvarUpa brahmabhAva avazya ane asaMzaya (ra) pAme, - e ja A zlokanuM nirUpaNa tAtparya che. TUMkamAM, brahmabhAva pAmavA mATe, manuSya mATe, mAtra eka ja sadupAya che ane te che, - saMpUrNa niSThApUrvaka, ekAgracitte, ananyamanaskabhAvathI brahmaciMtana, brahmadhyAna ane brahmamayapaNuM ! zlokano chaMda anuNupa (35) 360 kriyAntarAsaktimapAsya kITako dhyAyan yathAliM hyalibhAvamRcchati / 684 | vivekacUDAmaNi Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathaiva yogI paramAtmatattvaM dhyAtvA samAyAti tadekaniSThayA // 360 // zlokano gujarAtI pATha: kriyAntarAsaktimapAsya kITako dhyAyanuM yathAvali zrelibhAvamRcchati | tathaiva yogI paramAtmatattva dhyAtvA samAyoti tadekaniSThayA 36ol zlokano gadya anvaya : yathA kITakaH kriyAntara-Asakti apAsya ali dhyAyan alibhAvaM hi Rcchati, tathA eva yogI tad-ekaniSThayA dhyAtvA paramAtmatattvaM samayAti rUdmA zabdArtha : ahIM paNa, gayA zlokanI jema ja, be kriyAo vaccenAM sAmyane abhivyakta karavA mATe, paraspara-AdhArita, evAM ja be vAkyo A pramANe che; eTaluM ja nahIM, paraMtu ahIM to, evA jarUrI zabdo paNa prayojavAmAM AvyA che : (1) tathA pava yojI paramAtmAnaM samAyati | yojI eTale jJAnayogI, sAdhaka; te zuM kare che ? - paramAtmabhAvane pAme che. zuM karyA pachI te AvI siddhi prApta kare che ? - ta-niSThayA dhyAtrA | tat eTale te, paramAtmA; tenuM ekaniSThApUrvaka dhyAna karIne, dhyAna karato-karato. tathA pava, - tevI ja rIte, eTale ke have pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che, tema. (2) yathA vIra simAve chati, tathA ! - tibhAve kacchati ! ati eTale bhamarI; IyaLa bhamarI banI jAya che. di - zabda cAkkasatA batAve che. IyaLa, zuM karatAM-karatAM, bhamarI banI jAya che ? tni dhyAn ! kevaLa bhamarInuM ja dhyAna karatAM-karatAM; kevuM dhyAna kare che? -kriyAntara-mAruM mapAsya jiyAntara - eTale bIjuM koI kArya; apAya eTale choDI daIne; bIjAM koI paNa kAryamAMnI Asakti choDI daIne, emAM Asakta na banatAM. (360). anuvAda : bIjAM koI paNa kAryamAM Asakta na banatAM, IyaLa, jema mAtra bhamarInuM ja | vivekacUDAmaNi | 685 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna karatAM-karatAM, bhamarI banI jAya che, tema ja yogI te(paramAtmA)nuM (ja) ekaniSThApUrvaka dhyAna karato-karato paramAtmatattvane pAme che. (360) TippaNa : koI paNa sAro lekhaka, eka ne eka vicAra athavA bhAvane, pharIthI vyakta karavAnuM TALe, kAraNa ke sAhityika dRSTie AvuM Alekhana punarukti'-doSa gaNAya che; paraMtu mumukSu sAdhaka sasvarUpa brahmabhAvane pAme, e vicAranuM mahattva eTaluM moTuM che ke eka siddhahasta sAhityasvAmI samA AcAryazrIe, ahIM pUrI sabhAnatApUrvaka, punarukti-doSa horIne paNa, gayA zlokamAMnA vicArane, pharI eka vAra abhivyakta karyo che, eTale e vize kazuM UmeravAnI jarUra nathI. mAtra eTaluM ja noMdhavAnuM ke e ja vicArane vyakta karavA mATe, jUdA zabdo, jUdI vAkyaracanA ane jUdo chaMda, - vagere temaNe prayojyA che: "kITabhramaranyAyImAMnI IyaLa to kharekhara bhamarI banatI hoya ke na hoya, AcAryazrIne to manahRdayamAM pUrI pratIti che ja ke A be zlokomAM sUcavyA pramANe, jo sAdhaka brahmanuM dhyAna dhare to, te niHzaMka brahma banI rahe ! emanI dalIla e ja hoya ke jo brahmajJAnI brahma ja banI jAya', evuM jo zrutivacana hoya (dravid vrava mati ) to, "brahmadhyAnI zA mATe brahma na bane ? - avazya bane ja ! brahmajJAnI" ke "brahmadhyAna'no mahimA jarA paNa ocho ke adhUro nathI ! zlokano chaMdaH upajAti (360). 31 atIva sUkSmaM paramAtmatattvaM na sthUladRSTyA pratipattumarhati / samAdhinA'tyantasusUkSmavRttyA jJAtavyamavairatizuddhabuddhi: rUddazA zlokano gujarAtI pATha : atIva sUkSma paramAtmatattva na pUladeTyA pratipatumahati / samAdhinADatyantasutUhamavRjyA jJAtavyamArkeratizuddhabuddhibhi li361 686 | vivekacUDAmaNi Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : paramAtmatattva atIva sUkSma (asti), (ata:) sthUlavRA (tat) na pratipattuM arhati; (tasmAt) atizuddhabuddhibhi: AyaiH atyantasusUkSmavRttyA samAdhinA (tat jJAtavyam // 6 // zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) paramAtmatattva atIva sUkSma (masti) / paramAtmatattva, paramAtmAnAM rUpamAM raheluM tattva atyaMta sUkSma che. tethI zuM ? have pachInA bIjAM vAkyamAM sUcavyA pramANe. . (ra) (ata:) sthUnadRA na (tat) pratipattuM ahati / pratipattuM na ahati / eTale tene sthUladRSTithI jANI-samajI-pAmI zakAya nahIM; to pachI zuM karavuM ? have pachInAM trIjAM vAkyamAM sUcavyA pramANe karavAnuM. (3) (tasmAt) atizuddhabuddhimi: Arye: atyanta-su-sUkSmavRttvA samAdhinA (tat) zAtatryam / (tasmAt tat) jJAtavyam / tethI, te kAraNe, te jANI zakAya, tene jANI levuM joIe. tene koNa jANI zake ? - AryaM: satpuruSoe, uttama manuSyoe; A 'Aryo' kevA hoya che ? hovA joIe ? atizuddhabuddhimi: atizaya zuddhabuddhivALA; temaNe kevI rIte jANavuM joIe ? gati-su-sUkSmavRttvA | atyaMta sUkSma vRtti vaDe, eTale ke atyaMta sUkSmatAe pahoMcelI, sUkSmAtisUkSma samAdhi dvArA. (361) anuvAda : - - paramAtmarUpI tattva atizaya sUkSma che, AthI te sthUla dRSTithI jANI zakAya tevuM nathI; tethI (tene to) khUba zuddha buddhivALA, Aryajano atyaMta sUkSma vRtti vaDe samAdhi dvArA ja jANI zake. (361) TippaNa : paramAtmatattva eTale paramAtmArUpa tattva. tene pAmavAnI ahIM vAta che. paraMtu te to atyaMta sUkSma che, eTale ke avyakta, anirvacanIya, aprameya ane vAg-atIta che; tethI sthULa indriyo vagere tene jANI-samajI zake nahIM - (sthUlavRA na pratipattuM atyaMti 1); ene nathI rUpa, nathI AkAra; tethI koI sthUla sAdhana tene jANavA-pAmavA-samajavAmAM madadarUpa na banI zake. vivekacUDAmaNi / 687 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta to sAcI, paraMtu to pachI te sadA aya ane ajJAta ja rahe ? zuM tene jANI-pAmI zakAya ja nahIM? teno sAkSAtkAra thaI zake ja nahIM ? eno koI upAya ja nahIM ? nA, re, nA; evuM to kadI hoya ja nahIM: jagatanA aneka saMto paramAtmAne pAmyA ja chene ! saMto-mahaMto-sajjano tene jANI zakyA ja chene ! to, pachI, kevI rIte ? enI pUrva-zarata zI ? e mATenI pAtratA zI ? kaI ? kevI ? mAtra be ja vAta A pramANe lakSamAM rAkhavAnI : (1) paramAtmatattvane jANavAnI icchA sevanAra, sauprathama to, nakhazikha sajjana hovo joIe, manuSya tarIke te Adarza ane uttama hovo joIe, nItimattA-prAmANikatA-vicAra-bhAva vagere dRSTie enI kakSA atyaMta UMcI hovI joIe. A mATe, zlokamAM, AcAryazrIe, je zabda prayojyo che te, - kArya, -nI pasaMdagI khUba aucityapUrNa che. prAcIna bhAratIya paraMparAmAM kAryanI vyAkhyA A pramANe ApavAmAM AvI che : kartavyaM Acaran kAryaM akartavyaM anAcaran / .. tiSThati prakRtAcAre sa vA Arya iti smRtaH // "Arya' te che, je haMmezAM karavA-yogya kArya ja kare che, a-kartavyane kadI Acarato ja nathI ane zAstra-niyata AcaraNanI maryAdAmAM ja rahe che. 2) AvA sarvottama sapuruSa pAsethI bIjI apekSA e rAkhavAmAM Ave che ke je samAdhi-avasthA te siddha karI zake che, te mATenI tenI vRtti sUkSmAtisUkSma hovI joIe (atyanta-su-sUkSmavRjyA). ahIM eka vAta noMdhavI joIe ke AvA AryanI vRtti mAtra "sUkSma ja nahIM paNa "su-sUkSma hovA chatAM, te "atyaMta-su-sUkSma hovI joIe, ema kahevAmAM AvyuM che. Ama to, vyAkaraNa-daSTie "sUkSma-zabdane, "atyaMta" ane "su" - evAM be vizeSaNonI jarUra na hoya, game te eka ja hoya to paNa cAle; e baMne vizeSaNo mUkavAthI, vaktavyamAM nirarthaka ane anAvazyaka overlapping thAya che. Ama chatAM, vizvanA keTalAka sAhitya-tattvajJo ane ciMtako potAne abhipreta evA bhAvane bhArapUrvaka (Emphatically) abhivyakta karavA mATe, thoDo bhASA-doSa vhorIne paNa, AvuM karatA hoya che, enAM be ja daSTAMto, A pramANe, pUratAM thaze : (1) zaspIara jevA, jagatanA nATyasamrATe tenAM nATakomAM "Most Excellent' jevo atizayokta zabdaprayoga karyo che, ane 688 | vivekacUDAmaNi Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) suprasiddha aMgreja ciMtaka thomasa kArlAile, "prArthanAnI vyAkhyA ApatAM, 'Complete', e zabda pahelAM 'Most' evuM bIjuM vizeSaNa, A pramANe, prayojayuM 9 : A single grateful thought about Heaven is the 'most complete' prayer. AcAryazrI paNa eka samartha zabdasvAmI che, te chatAM, "Aryajana'nI vRtti sUkSma-atisUkSma hovI joIe, evo bhAva abhivyakta karavA mATe, teozrI, sUkSma-zabda mATe atyaMta' ane 'su evAM be vizeSaNo prayoje che, te, saMpUrNarIte sa-prayojana banI rahe che. paramAtmAne jovA-jANavA mATe, jJAnInI buddhi atyaMta tIvra ane sUkSmadarzI hovI joIe, - ema kahIne, "kaThopaniSada"nA RSie, AcAryazrInAM ahIMnAM vidhAnanuM, A rIte, samarthana ApeluM ja che : dRzyate tu gayA vulyA sUkSma sUkSmazaH (1, 3, 12) ( zlokano daH upajAti (361) 32 yathA suvarNaM puTapAkazodhitaM __ tyaktvA malaM svAtmaguNaM samRcchati / tathA manaH sattvarajastamomalaM .. dhyAnena santyajya sameti tattvam // 362 // zlokano gujarAtI pATha : yathA suvarNa puTapAkazodhita tyakatA male svAtmaguNa samRcchati | tathA manaH sattvarajastamomala dhyAnena sancaya sameti tattvam Hi36rA zlokano gadya anvaya yathA puTapAkazodhitaM suvarNaM malaM tyaktvA sva-AtmaguNaM samRcchati, tathA manaH sarva-:-tama-manuM dhyAna kendakhya tattva (tattva) sameti rUdrA zabdArtha : zlokamAM yathA-tathA (jevI rIte.. tevI rIte)vALI vAkyaracanAmAM, parasparapharmA - 44 vivekacUDAmaNi | 689 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhArita be vAkyo A pramANe che : (1) tathA mana: dhyAnena tatvaM sameti | sameti (sa + rU - dhAtunuM vartamAnakALa, trIjo puruSa ekavacananuM rU5) pAme che, maLI-bhaLI jAya che; tata eTale te, - Atmatattva, paramAtmAnuM dhyAna dvArA mana Atmatattvane pAme che, zuM karyA pachI Ama bane che? - satyane tyajI daIne; zuM tyaje che ? - mam - melane, maLane, azuddhine; kayo mela? sattva-raja-tama, - prakRtinA A traNa guNono, e traNa guNoe utpanna karelo. kevI rIte tyaje che ? have pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che, tevI rIte (tathA). (2) yathA suvarNa sva-mAtmagukha samRcchati ! - samRti ! (sam + chuM. e dhAtunuM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rU5)- prApta kare che, meLave che. zuM meLave che? - sva-AtmaguNam ! potAnA mULa-asalI guNone; camaka-caLakATa-rUpa guNone; zuM karavAthI Ama bane che ? mAM tyavI | - melane, azuddhine tyajI dIdhA pachI. kevuM sonuM (suvaf) A pramANe kare che ? purapAdhitam zodhata eTale nirmaLa-svaccha-zuddha-cokhuM baneluM; puTapa eTale sonIne tyAMnI agninI bhaThThImAM mUkavAmAM Avelo koDiyAno saMpuTa. A rIte, sonuM, potAnI aMdara bhaLI gayelAM tAMbA-pittaLa vagere bIjAM dhAtuorUpI melane tyajIne, potAnAM asalI nirmaLa caLakATane jevI rIte (thA) prApta kare che, tevI rIte (tathA). (362) anuvAda : jevI rIte koDiyAmAM nAkhIne agnimAM zuddha karavAmAM AveluM sonuM melane tyajIne(nirmaLa banIne), potAnAM mULa caLakATa-rUpI guNane prApta kare che, tevI rIte mana(paNa) sattva-raja-tamasu e traNa guNonA melane, dhyAna dvArA tyajIne, Atmatattvane pAme che. (32) TippaNa : paramAtma-tattvane pAmavA mATe mananI nirmaLatA anivArya che, ane manonirmaLatA dhyAna dvArA meLavI zakAya che te vAta, ahIM, samucita daSTAMta vaDe, pratipAdita karavAmAM AvI che. paramAtma-tattva atizaya sUkSma che, tethI tenuM jJAna meLavavA mATenI buddhi tathA dRSTi bane paNa atyaMta sUkSma hovI joIe, tema gayA zlokamAM kahyA pachI, A zlokamAM, mananI nirmaLatA para paNa evo ja bhAra mUkavAmAM Avyo che. A anusaMdhAnamAM be vAta samajI levAnI jarUra che eka to e ke manamAM 60 | vivekacUDAmaNi Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mela Ave che kyAMthI ? ane bIjuM, te melane tyajavo kevI rIte ? sAMkhyadarzanaprabodhita prakRti eTale ke mAyAnAM "sattva-2jaH-tamaH", e traNa guNo manuSyanAMmanane aneka prakAranA mela vaDe milana banAvI de che : A pahelAM, tamoguNanI 'AvaraNa'-zakti ane rajoguNanI vikSepa'-zakti vaDe pahelAM AcchAdita ane pachI vikSipta thatAM mananI paristhiti samajAvavAmAM AvI ja che. AvAM malina mana vaDe Atmatattvane pAmI zakAya nahIM, e to sahelAIthI samajAya tevuM che, paraMtu manane malina banAvavAmAM sattva-guNano phALo kevI rIte hoI zake ? AdhyAtmika vRtti dharAvatA sAmAnya manuSyane avazya mUMjhave, evI A vAta che; kAraNa ke gItAnA 14mA adhyAyamAM, sattva-guNanI prazaMsA A pramANe karavAmAM AvI che : (1) tatra sattvaM nirmalatvAt prakAzakaM anAmayam / sukhasaMgena badhnAti jJAnasaMgena ca anagha // ("he niSpApa arjuna ! te traNa guNomAM, nirmaLa hovAthI, sattvaguNa, prakAzaka ane nirdoSa che.") (2) sattva mudde saMgati / (9) ("sattvaguNa sukhamAM Asakta kare che.") (3) jJAna yavA tavA vidyAt vivRddha sattva rUti ta / (11) ("jJAna utpanna thAya tyAre, sattvaguNa vadhyo che, ema jANavuM.") (4) sAttvi nirmalaM tam / (16) ("sattvaguNanuM phaLa nirmaLa hoya che.") (5) dhva Anti sattvasthAH / (18) ("sattvaguNamAM rahelA mANaso Urdhvagati pAme che.") (9) sattvaguNanI uparyukta prazaMsA svayaMspaSTa che. to pachI, savAla e Ubho thAya ke gItA jevA graMthamAM bhagavAna zrIkRSNe pote jenAM AvAM vakhANa karyAM che, tene, manane milana karavA jevI ayogya kriyAmAM, rajoguNa-tamoguNa sAthe kema sAMkaLI zakAya ? Avo savAla ane e savAlamAMnI zaMkA, sthAne' ane sAcAM che, ema, uparachallI dRSTie, jarUra jaNAya; paraMtu enuM samAdhAna paNa eTaluM ja sAcuM ane sajjaDa A pramANe che : (1) paheluM to e ke gItAnA uparyukta zlokomAM ja, suvasaMgaina vAti ane saMjayati, vagere zabdomAM saM, saMnayati dvArA Asakti' ane vakhAti dvArA 'baMdhana' sUcavAya che. (2) staM bhale nirmata hoya, - e 'nirmaLa' 'phaLa' paNa aMte to 'karmo'nuM vivekacUDAmaNi / 691 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja ne ! (3) karNa ati eTale, aMte to, "svarga" ja ne ! "Atmatattva' nahIM ! () ane sattvaguNanI, upara pramANe, prazaMsA karyA pachI paNa, bhagavAne pote ja. e ja gItAmAM arjunane, sattvaguNa-sahita traNeya guNothI para, triguNAtIta', thaI javAnI, AjJA, ApI che, e zuM sUcave che ? - (a) gun patAnuM atItva trInuM tethI tehamumavAnuM ! | narmamRtyunA vimupoDamRtamanune (14, 20) . (ba) niyuSyo mavAnuna | (2, 45) bIjuMAvo "sAro jaNAto "sattva guNa paNa, sarjana konuM che? - "prakRti"nuM, "mAyA"nuM ! ane konI sAthe sadA te rahe che ? - rajoguNa ane tamoguNa jevAM aniSTo sAthe ja ne ! trIjuM, mahAbhAratamAM paNa, Atmatattvane pAmavA mATe to, A pramANe, 'tyAgano paNa "tyAga karavAno Adeza ApavAmAM Avyo che : yena tyajasi tat tyaja / jethI aMte "vizvamAyA"nuM nivAraNa thaI zake ! - bhUyazcAnte vizvamAyAnivRttiH / Ama, "zuddha bhAsI rahelo sattva-guNa paNa "mithyA ja kare che !' so vAtanI eka vAta : jemAM ekeya "guNa" nathI, eTale ke je "nirguNa che evAM brahmane, eTale ke Atmatattvane pAmavuM hoya to, mokSArthI sAdhaka mATe, potAnAM manane, traNeya guNonA manamAMthI mukta karIne, tene "nirmala' banAvyA sivAya bIjo koI upAya ja nathI ! " chelle, pUruM karatAM pahelAM, be AnuSaMgika bAbatono ullekha karavAno rahe (1) A pahelAM, TippaNanA AraMbhe je savAla rajU thayo hato ke "manano mela tyajavo kevI rIte ?" - teno javAba ApatAM, ahIM dhyAna'no ema kahIne mahimA karavAmAM Avyo che ke te evo "agni' che, je, sattva-vagere traNeya guNone bhasmIbhUta karIne, manane, pelAM suvarNanI jema, potAnA svakIya caLakATa-guNo vaDe jhaLahaLatuM kare che. (ra) sItAno tyAga karyA pachI, viraha-agnimAM saLagI rahelA, rAmanA karuNarasane paNa, saMskRta mahAkavi bhavabhUtie, "puTapAkanI ja upamA ApI che te, saheje, ahIM hurI rahe che : 692 | vivekacUDAmaNi Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puTapakatIvAzo rAma) ruNI rasa: | ("uttararAmacarita" 3, 1) dhamaNathI dhagadhagatI potAnI bhaThThImAM, sonI, sAmasAmAM be koDiyAnA saMpuTamAM sonuM mUkIne tene pakAve-pIgaLAve, pachI , te sonuM so-TakA zuddha banI jAya : sonIne tyAMnuM, puTapAkamAMnuM sonuM, dhyAna-agnimAMnA puTapAkamAMnuM mana ane viraha-agnimAMnA puTapAkamAM rahelo rAmano karuNarasa, - e traNeyanI nirmaLatA ekasarakhI asaMdigdha ane lA-javAba ! zlokano chaMda upajAti (362) 363 nirantarAbhyAsavazAt taditthaM . . pakvaM mano brahmaNi lIyate yadA / tadA samAdhiH savikalpavarjitaH . svato'dvayAnandarasAnubhAvakaH // 363 // zlokano gujarAtI pATha : - nirantarAbhyAsavazAt tadi parva mano brahmaNi lIyate yadA | tadA samAdhi savikalpavarjitaH . svatoDayAnandarasAnubhAvakaH i363 zlokano gadya anvaya : itthaM nirantara-abhyAsavazAt pakvaM tat manaH yadA brahmaNi lIyate, tadA vindhanAta: sa: samAdhi: svataH (4) nadaya-manandra-ra3-anumAva: (mati) rUdrA zabdArtha : zlokamAM levAtA (jayAre...tyAre)nI racanAvALAM, paraspara-AdhArita be vAkyo A pramANe che : (1) talA samAdhi: mada-mAnanda-rasa-manubhAva: mati | zradaya eTale advitIya, - jenI sAthe sarakhAvI zakAya evuM bIjuM (kaya, dvitIya) koI nathI, tevuM; ajoDa; gumAva: eTale anubhava karAvanArI bane che, anubhava karAve che. - vivekacUDAmaNi | da93 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvI samAdhi kaI che ? saH savitvavanitaH| saH te, khUba jANItI, prakhyAta; varjitaH vikalpo vinAnI, eTale ke nirvikalpa (samAdhi); vaLI, te kevI che ? advitIya Anandarasano anubhava ApanArI. Avo anubhava kyAre thAya che ? have pachInAM bIjAM vAkyamAM darzAvavAmAM AvyuM che, tevuM bane tyAre (tavA). (2) rUtyuM tat mana: yavA brahmaLi nIyate (tavA) / phatha eTale, A pramANe, Ama, A rIte, eTale ke A pahelAMnA zlokomAM mana vize kahevAmAM AvyuM che, tema; kevuM mana ? pazrvam / pAkeluM, pakva banI gayeluM, pirapakva baneluM; zAnA vaDe paripakva baneluM ? nirantara-abhyAsa-vazAt / nirantara eTale, aTakyA vinA, rAtadivasa, satata; niraMtara abhyAsa karavAthI, brahmabhAvanAnA satata abhyAsanAM pariNAme; tethI zuM bane che ? tat (mana:) yavA brahmaLi tIyate (tavA) / tat - te; pirapakva baneluM; te mana; brahmamAM jyAre yA lIna banI jAya che (tyAre), brahma sAthe tapa banI jAya che (tyAre), brahmarUpa-brahmamaya banI jAya che (tyAre), A pahelAMnA prathamavAkyamAM darzAvavAmAM AvelI ghaTanA bane che. kevI rIte bane che ? svata: (va), enI meLe ja, ApoApa, anAyAse. (363) - anuvAda : A pramANe, niraMtara abhyAsa karavAthI pirapakva baneluM mana jyAre brahmamAM lIna thaI jAya che, tyAre nirvikalpa samAdhi, anAyAse ja, advitIya AnaMdarasano anubhava karAve che. (363) TippaNa : A pahelAM, jenAM svarUpa-varNana ane nirUpaNa karavAmAM AvyAM che te, nirvikalpa-samAdhi kyAre ane kevAM svarUpe siddha thAya che, te, ahIM darzAvavAmAM AvyuM che. sauprathama to, gayA-chellA zlokamAM sUcavavAmAM AvyuM che tema (rUttham), mana, sattva-rajaH-tamaH e traNeya guNo maLathI mukta thaIne saMpUrNarIte nirmaLa ane vizuddha thaI jAya, e jarUrI che; tyArapachI AvuM mana brahmabhAvanAnAM niraMtara abhyAsamanana-raTaNa(Practice)thI paripakva(Mature) banI javuM joIe ane AvuM mana to pelA satata abhyAsane kAraNe, brahmamAM lIna banI ja jAya, brahmarUpa ja banI rahe. basa, mananuM AvuM brahmalIna banavuM, brahmamaya banavuM, e ja nirvikalpa samAdhi, - ane AvI samAdhimAM kazA vikalpo, bhedo, jJAna-zeya-jJAtA vagerenI kazI sabhAnatA na hovAthI, eTale ke sAdhakanuM samagra manataMtra brahma sAthe ekarUpa banyuM hovAthI, 694 / vivekacUDAmaNi Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvI nirvikalpa samAdhi tene Atmatattva sAthenA sAyujayanA advitIya AnaMdanA rasanI anubhUti karAve che. A AnaMda-rasa eTale, taittirIya-upaniSadamAM jene "raNo vai : " - evAM suprasiddha vacana vaDe abhivyakta karavAmAM Avyo che te ! ane A rasa to, paramabrahma sAthenAM IzvarIya saMbaMdhano hovAthI, teno anubhava to "AsvAdana'no, "carvaNa'no ja hoya ! (rIte AsvAdyate varcata rUti rasa: I) AvI asAmAnya ucca paristhitimAM hoya, basa, AnaMda ja AnaMda, ane te paNa AnaMdasvarUpa paramAtmAnA AnaMdano AnaMda ! zlokano chaMda upajAti (33) 364 samAdhinAnena samastavAsanA -rvinAzovinarmanAzaH | antarbahiH sarvata eva sarvadA svarUpavisphUrtirayatnataH syAt // 364 // zlokano gujarAtI pATha : samAdhinAnena samasta vAsanA. -grantharvinAzoDakhilakarmanAzaH | aMtarbahi: sarvata eva sarvadA svarUpavirtirayatnataH syAt li364 zlokano gadya anvaya: ___ anena samAdhinA samastavAsanAgranthe: vinAzaH, akhilakarmanAzaH (ca) (mati), antaH-vahiM sarvataH iva sarvatA atnati: varUpavipUrtiH () zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mane samadhinA samatavAsanApranthaH vinAza: (mati) - A samAdhi vaDe, eTale ke chellA zlokamAM jeno nirdeza karavAmAM Avyo che, te nirvikalpa-samAdhi vivecUDAmaNi | da95 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaDe; enAthI zuM thAya che? - samasta vAsanArUpI graMthiono vinAza thAya che. (ra) enAthI bIjuM zuM thAya che? - vinAza: (mavati) ! ane badhAM ja karmono nAza paNa thAya che. (3) ane A be kriyAonuM kevuM-zuM pariNAma Ave che? - vitiH thAt ! vipUtiH eTale huraNa, prArya, AvirbhAva; svarUpa eTale AtmasvarUpa, brahmasvarUpa; te pragaTI rahe che. kyAM? kevI rIte? ayataH anAyAse, ApoApa, enI meLe; antaH-hi. sarvata: pava sarvatA | aMdara-bahAra, sarvatra, badhe ja ane sadAne mATe. (364) anuvAda : A (nirvikalpa) samAdhithI samasta vAsanArUpI graMthiono vinAza thAya che ane badhAM ja karmono nAza thAya che ane tethI aMdara-bahAra, badhe ja, sadAne mATe, AtmasvarUpanuM skaraNa anAyAse thAya che. (364). TippaNa: gayA zlokamAM, nirdiSTa nirvikalpa-samAdhinAM viziSTa phaLanuM ahIM varNana karavAmAM AvyuM che : mithyA-jJAnane kAraNe janmelI vAsanArUpI gAMTho(graMthio) evI majabUta ane sajjaDa hoya che ke tene sAmAnya rIte ane saraLatApUrvaka chedI zakAtI nathI. A samAdhithI, te sarvano saMpUrNa nAza thAya che. vaLI, A saMsAramAM "kriyamANa karmo karyA pachI paNa jo te pUrepUrAM bhogavAIne, kSINa na thAya to, te badhAM karmo saMcita" ane prArabdha'nAM svarUpamAM, janmo-janma, mANasanI samakSa AvatAM rahe che; A samAdhino agni evo che ke te, - gItAmAM jJAnAgni mATe kahyuM che tema, - sarva karmone bALIne bhasmIbhUta karI nAkhe che : jJAnAnaH sarvamaLa marmasAt kurute tathA . (4, 37) nirvikalpa samAdhi daramiyAna, parabrahmanuM darzana thatAM, "kaTha" ane "muMDaka e baMne upaniSadomAM kahevAyuM che tema, hRdayamAMnI sarva gAMTho bhedAI jAya che ane sarva karmono kSaya thaI jAya che : mite yasthi: I ane kSayane rAya maNi * - - - - - taman paravare che ane pachI to, vAsanA-graMthio bhedAI jatAM ane sarva karmono kSaya thaI jatAM, sAdhakanAM manamAM kyAMya, kartA-bhoktA-bhAvarUpI ahaMkAra to raheto ja nathI : 696 | vivekacUDAmaNi Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAme, Atmatattvano AvirbhAva, sAdhakanAM aMtaHkaraNamAM, eTale ke aMdara-bhItara ane sarvatra, bahAra paNa, badhe ja, enI meLe, anAyAse, sadAne mATe, vyApI rahe che ! Avo divya ane amogha prabhAva che, nirvikalpa samAdhino ! zlokano chaMda : upajAti (364) 35 zruteH zataguNaM vidyAnmananaM mananAdapi / nididhyAsaM lakSaguNamanantaM nirvikalpakam // 365 // zlokano gujarAtI pATha: zrute zataguNa vidyAnmanane mananAdapi / nididhyAsa lakSaguNamananta nirvikalpakam li36pA zlokano gadya anvaya : - mananaM zruteH zataguNaM vidyAt, nididhyAsaM mananAt api lakSaguNaM (vidyAt), nirvivatparva (7) ananta (vidyAta) rUddadhA. zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) manane zrute. zatA vidyAr ! "zruti" eTale samagra vaidika sAhitya. emAM jIva ane brahmanA abhedanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. vedAMtadarzananuM A tAtparyajJAna zrutigraMthonA svAdhyAya dvArA athavA sadgurunA upadeza dvArA meLavavuM, tene zravaNa' kahevAmAM Ave che. A zlokamAM "zruti-zabda AvA "zravaNanA arthamAM prayojAya che, paraMtu A "zravaNa" eTale mAtra kAnathI "sAMbhaLavuM, eTalo ja artha nathI. jIva ane brahmanAM abhedajJAnathI jagatanAM ane jIvananAM sarva duHkhono nAza thAya che, evI manuSyane pratIti thAya, e ja sAcA arthamAM "zravaNa'. A "zravaNa karatAM, ahIM, e zravaNanAM "manana'ne so-gaNuM caDhiyAtuM (Superior) kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke meLavelAM koI paNa jJAnane mAtra citta (Brain) sAthe ja saMbaMdha che. e jJAna anubhUtinI kakSAe na pahoMce tyAM sudhI, e jJAna nirarthaka che. jIva ane brahma eka che, ema "zravaNa' dvArA jANyuM, paraMtu vAstavika jIvanamAM, pratyakSa vagere pramANo ane janmajanmAMtaronA saMskAro to padArthamAtramAM vivekacUDAmaNi | da97 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane jIva-brahmamAM bheda hovAnuM darzAve che, to pachI sAdhakane "zravaNa dvArA puraskRta jIva-brahmanA abhedamAM niSThA kevI rIte thAya ? tethI, pelAM pramANo ane saMskAronuM khaMDana karavAnuM anivArya bane che ane te thaI zake mAtra "mananathI ja : manana eTale "UMDuM ciMtana'. je kAMI "zravaNa' karyuM che, teno, eTale ke jIva-brahmanI bhinnatAnA mithyApaNAMno, UMDAM ciMtana(Reflection)nI cakAsaNInA AdhAre nizcaya karavo, te "manana" che. Ama, "zravaNanI yogyatA "manana" dvArA ja siddha thaI zake ane tethI ja tene ahIM "zravaNa' karatAM so-gaNuM caDhiyAtuM jANavuM-samajavuM (vidA), ema kahevAmAM AvyuM che. (ra) vividhyArUM manAt pa nakSai (vidyA) | - "manana vaDe pelAM mithyApaNAMnuM khaMDana (Refutation) to thayuM, paraMtu haju jIva-brahmanA abhedanuM jJAna buddhinI kakSAthI AgaLa vadhyuM na kahevAya; eTale tene dhyAna" (Profound Meditation) dvArA brahmanA saMparka sudhI pahoMcADavAmAM na Ave tyAM sudhI, pelAM abhedajJAnanI, aMtaHkaraNane, "pratIti" (Conviction) na thAya. dhye eTale "dhyAna dharavuM, e ja nididhyAsana', jenA dvArA ja, buddhinI kakSAe sthira thayeluM. peluM jJAna, sAdhakanAM aMtaHkaraNamAM pahoMcI zake ane bauddhika tathA mAnasika kakSAe rahelAM pelAM jJAnanI anubhUti (Experience) thaI zake. jIva-brahmanA abhedanuM jJAna, A rIte, aMta:karaNanI anubhUti (Realisation) pAme, emAM ja enI aMtima sArthakatA che. A prakriyAnuM niraMtara raTaNa thAya tyAre ja, vedonAM "mahAvAkyo'e pratipAdita karelAM brahma-sva-svarUpano, eTale ke AtmAno sAkSAtkAra thAya. "nididhyAsana'no Avo mahimA hovAthI, tene "manana' karatAM lAkhagaNuM (takSa"M) caDhiyAtuM gaNavAmAM AvyuM che, temAM pUruM aucitya che. (3) nirvikla (1) ananta (vidyAti) , paraMtu nirvikalpa samAdhine to, enAM pahelAMnAM traNeya tabakkAo ("zravaNa', "manana" ane "nididhyAsana') karatAM anaMtagaNI caDhiyAtI siddha karavAmAM AvI che. enAM kAraNonI samajUtInI paNa AvazyakatA rahetI nathI : nirvikalpa samAdhinuM svarUpa, A pahelAMnA zlokamAM, je rIte nirUpavAmAM AvyuM che te jotAM, sAdhakanA AtmasAkSAtkAranA A tabakke, jJAtAjJAna-gneya vaccenA bhedonI saghaLI sabhAnatA evI nAbUda thaI jAya che ke AvA sarvocca tabakke to, pachI, koI ja vikalpo-vicAro-vikSepo-vAsanAo-bhedo-dvatodhaMdho-prayatno-puruSArtho-pramANo-taraMgo-kalpanAo-zaMkAo jevAM kSudra ane kSullaka tattvo mATe to koI avakAza ja raheto nathI ! AvI siddhi keTalA gaNI UMcI che, e kahevAnI paNa kazI jarUra rahetI 698 | vivekacUDAmaNi Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI : so, hajAra, lAkha jevA saMkhyAsUcaka AMkaDAonuM to sthAna ja, tyArapachI to, na rahe ! ane eTale ja ahIM "anaMtagaNuM' evo zabda prayojAyo che. (365) anuvAda : zravaNa' karatAM enuM "manana' so-gaNuM (caDhiyAtuM) jANavuM; "manana" karatAM nididhyAsana' lAkha-gaNuM (caDhiyAtuM) jANavuM; ane "nirvikalpa samAdhine to anaMtagaNI (uttama) jANavI. (365). TippaNa : zruti' ("zravaNa'), "manana', "nididhyAsa', - e zabdono tAtparyArtha, A pahelAM, upara, zabdArtha-vibhAgamAM savistara samajAvavAmAM Avyo che; eTaluM ja nahIM, paraMtu e traNa tathA cothI "nirvikalpa samAdhi', - e sarvanAM uttarottara savizeSa caDhiyAtApaNAMnAM kAraNonI jarUrI carcA paNa tyAM ja karavAmAM AvI che, eTale te baMne muddA vize ahIM kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI. paNa A zloka sAthe saMkaLAyelI A be mahattvanI vAtano nirdeza karavAno rahe che : (1) eka to e ke AcAryazrIe ahIM brahma eTale ke AtmAnA sAkSAtkAra vize je pratipAdana karyuM che, teno AdhAra "bRhadAraNyaka'-upaniSadanA A vAkya para rahelo che : mAtmA vA draSTavyaH zrotavyo mantavyo nirithyAyitaH tiA (2, 4, 5) potAnI brahmavAdinI dharmapatnI maitreyIne, "AtmAnAM prayojana mATe ja anya sarva priya thAya che, anya sarvanAM prayojana mATe sarva priya thatuM nathI" na vA kare sarvastha mAya sarva priya mavati, kAtmanaH tu mAya sarva Ni mavati | evo upadeza ApyA pachI, "AtmA ja anubhavavA yogya, zravaNa karavA yogya, manana karavA yogya ane nizcayapUrvaka dhyAna karavA yogya che," - evuM pratipAdana yAjJavalkaye karyuM che ane pachI temaNe AtmAnA mahimAnuM samApana A rIte karyuM che : maitreyi, AtmanaH vA are darzanena, zravaNena matyA vijJAnena idaM sarvaM viditam / | ("maitreyI ! AtmAnI anubhUti vaDe, zravaNa vaDe, manana vaDe ane nididhyAsana vaDe, A samasta jagatanuM jJAna thAya che."). ane (2) bIjI vAta e ke vedAMta vidyAnA adhikAra mATe, athavA tenI pAtratA mATe, A pahelAM, A ja graMthamAM cAra bAhya sAdhano("sAdhana-catuSTaya" : viveka, vairAgya, zama-dama vagere pasaMpatti ane mumukSA)nuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM vivekacUDAmaNi | 699 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che te to, enuM nAma sUcave che te pramANe, bahiraMga' ja hatAM, eka prakAranI pUrvabhUmikA-rUpa ja hatAM; ATalI pAtratA prApta karyA pachI, sAdhake, brahmasAkSAtkAra mATe, je uccata2, adhikatara siddhi saMpAdana karavAnI rahe che te, A trividha aMtaraMga sAdhano, - 'zravaNa', 'manana' ane 'nididhyAsana' che, jenuM, A zlokamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. 'bahiraMga sAdhanacatuSTaya' ane 'trividha aMtaraMga sAdhano', - e baMnenI saMpUrNa pAtratA meLavyA pachI ja 'nirvikalpa samAdhi'no adhikAra sAdhakane maLe, evo AcAryazrIno abhiprAya che. TUMkamAM, vedAMtavidyAnA adhikAra mATenAM 'zravaNa'-manana'-'nididhyAsana', - e 'aMtaraMga-sAdhana-tritaya'nuM ane emAMnAM pratyekanI uttarottara prabalataratAnuM ahIM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. zlokano chaMda : anuSTupa (365) nirvikalpakasamAdhinA sphuTaM brahmatattvamavagamyate dhruvam / nAnyathA calatayA manogateH pratyayAntaravimizritaM bhavet // 366 // zlokano gujarAtI pATha : 399 nirvikalpakasamAdhinA sphuTa brahmatattvamavagamyate dhruvam / nAnyathA calatayA manogateH pratyayAntaravimizrita bhavet // 366 // zlokano gadya anvaya : nirvikalpakasamAdhinA dhruvaM brahmatattvaM sphuTaM avagamyate, na anyathA; manogateH calatayA tad pratyayAntaravimizritaM bhavet // 366 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : brahmatattva jANI zakAya che, brahmatattvanuM jJAna (1) brahmatattva avAmyate / thAya che. kevuM-kayA prakAranuM jJAna ? Tam spaSTa ane dhruvam nizcitapaNe, nizcitarUpe. A jJAna zAnA vaDe thAya che ? - nividrattvasamAdhinA| nirvikalpaka samAdhi dvArA. maiM anyathA bIjI koI rIte nahIM, bIjAM koI sAdhana dvArA, A 700 / vivekacUDAmaNi - - * Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna thatuM nathI. AnuM kAraNa zuM? - have pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che, te kAraNe. (2) manogateH calitayA (tad brahmatattvajJAna) pratyayAntaravimizritaM bhavet / pratyaya eTale pratIti, anubhUti, vicAra; pratyaya-antara eTale bIjI pratIti. vanitA - caMcaLatA, asthiratA; mananI gati caMcaLa hovAthI, te brahmatattvanuM jJAna anya pratItiothI mizrita thayeluM hoya che. (366) anuvAda : brahmatattvanuM jJAna nirvikalpa samAdhi dvArA spaSTa ane nizcitarUpe thAya che, bIjAM koI sAdhanathI nahIM; kAraNa ke mananI gati caMcaLa hovAthI, te(jJAna) anya pratItiothI mizrita hoya che. (366) TippaNa : sunizcita-svarUpe ane spaSTa-rUpe, brahmatattvanuM jJAna kevI rIte thaI zake che, ahIM, darzAvavAmAM AvyuM che ane te paNa mAtra eka, nirvikalpa-samAdhi, e sAdhana dvArA ja, thaI zake, e hakIkata, bhArapUrvaka sthApavAmAM AvI che. . ane AnuM kAraNa paNa, e ja rIte, mAtra eka ja che : A samAdhi evI mAtra eka ja avasthA che, jemAM mananI gati pUrepUrI ane ekadhArI sthira hoya che. A samAdhinuM nAma pote sUcave che tema, temAM anya koI vikalpo-vicAro-vikSepo hotA nathI. tethI mananI gati paNa saMpUrNarIte sthira ane AMdolana-rahita hoya che. nirvikalpa samAdhi sivAya anya sarva avasthAo ke dazAomAM, mana, enI svAbhAvika caMcaLatAne kAraNe, brahmatattvane tyajIne bIjA paracuraNa jaDa viSayo tarapha cAlyuM jatuM hovAthI, je pratIti thAya che te, vizuddha brahmatattvanAM jJAnanI na hoI zake, emAM bIjI pratIti bhaLI gayelI hoya ane anya vividha pratItionAM saMmizraNane kAraNe, brahmatattvanuM jJAna zuddha paNa na hoya ane sunizcita paNa na hoya. - 8 - zabdathI AcAryazrIne je abhipreta che te mAtra spaSTatA ja nahIM, - hatheLImAM rahelAM AmaLAnAM phaLa jevI saraLatA paNa kharI ja! ane mananI samyapha zAMti vinA je kAMI meLavavAmAM AvyuM hoya te, bahabahu to, saguNabrahmanuM jJAna hoI zake, nirguNabrahmanuM jJAna to nahIM ja ! zlokano chaMda : rathoddhatA (366) vivekacUDAmaNi | 701 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 ataH samAdhatsva yatendriyaH san . nirantaraM zAntamanAH pratIci / vidhvaMsaya dhvAntamanAdyavidyayA-kRtaM sadekatvavilokanena // 367 // zlokano gujarAtI pATha : ataH samAdhattva yatendriyaH san nirantara zAntamanAH pratIci / vidhvaMsaya dhvAntamanAdhavidhayA -kRtaM sadekatvavilokanena // 36 // zlokano gadya anvaya H ataH nirantaraM yatendriyaH zAntamanAH (ca) san pratIci samAdhatsva, anAvi-avidyayA te dhvAnta (6) sat-vinonena vidhvaMsaya rUddagA zabdArtha : nirvikalpa-samAdhinI zreSThatAnuM samApana karatAM, A zlokamAM, AcAryazrIe, ziSyane, be svataMtra vAkyomAM, be AjJAo A pramANe ApI che : (1) ata: AthI, A kAraNe; samAyattva / (sam + A + dhA e dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa) - samAdhistha thA, dhyAna dhara; manane sthira kara; kyAM ? - zAmAM ? pratItti / eTale ke pratyagAtmAmAM, tArA potAnA aMtarAtmAmAM; tArAM vyaktigata aMtaHkaraNanAM UMDANamAMnI zAMtimAM manane DUbADI de. kevI rIte ? A pramANe be rIte : (a) nirantara yatendriyaH san / cakSu-kAna vagere indriyono niraMtara nigraha karIne, sarva indriyonuM satata niyamana karIne, indriyone nitya vaza karIne, badhI indriyo para sadA kAbU jamAvIne; ane (A) nirantaraM zAntamanA: (ca san) manane niraMtara zAMta rAkhIne, mananI zAMti satata jALavIne, zAMta manavALo thaIne. zAntamanAH ane tendriyaH e be zabdothI, AcAryazrIne, zama ane ma abhipreta che, e spaSTa che. (2) ane dhvAnta vidhvaMsaya / dhvAnta eTale aMdhakAra, AvaraNa, AtmaprakAzane 702 / vivekacUDAmaNi - Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ruMdhatuM-rokatuM DhAMkaNa; kevuM aMdhAruM ? - anAvi-avidyayA tam - anAdi avidyAne kAraNe utpanna thayeluM, anAdi-ajJAna-janya AvaraNa. zAnA vaDe A aMdhakArano nAza karavAno (vidhvaMsaya) ? sat-~-vinonena / jIva-brahmanAM aikyanAM darzana vaDe; brahmakatAnA prakAza vaDe; vidhvaMsaya (vi + dhvaMs e dhAtunAM prerakanuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa)-nAza kara, dhvasta karI de, eno dhvaMsa kara. (367) anuvAda : AthI, niraMtara indriyono nigraha karIne ane manane zAMta rAkhIne, aMtarAtmAmAM samAdhistha thA; (vaLI,) anAdi avidyAe sarjelA aMdhakArano, jIva-brahmanI ekatAnAM darzana vaDe, nAza kara. (367) TippaNa : nirvikalpa samAdhinA upasaMhAramAM paNa AcAryazrI je be Adezo sAdhakane Ape che, temAM paNa mokSaprApti mATe, A samAdhi ja sarvazreSTha sAdhana che, ema prasthApita karavAnuM cUkatA nathI. niraMtara ane anavarata indriya-nigraha tathA mAnasika zAMti-svasthatA vagara pratyagAtmAnuM dhyAna dharavuM, eTale ke aMtarAtmAmAM samAdhistha thavuM, zakya nathI; ane e ja rIte, anAdi-avidyAe sarjelA aMdhakArano nAza, jIva-brahmanAM aikyanAM darzana vinA saMbhavita nathI. Ama, abhedanuM darzana, advaitanI anubhUti ane mokSaprApti, - jevAM potAnAM jIvanadhyeyane saMpanna karavA mATe, mumukSu sAdhaka pAse, nirvikalpa samAdhi e ekamAtra amogha ane uttama sAdhana che, e hakIkatanuM pratItijanaka nirUpaNa AcAryazrIe saphaLatApUrvaka karyuM. zlokano chaMda : upajAti (367) 368 yogasya prathamaM dvAraM vAGnirodho'parigrahaH / nirAzA ca nirIhA ca nityamekAntazIlatA // 368 // zlokano gujarAtI pATha : yogasya prathamaM dvAraM vAnirodhoDaparigraha: / nirAzA ca nirIhA ca nityamekAntazIlatA / / 368 // vivekacUDAmaNi / 703 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya H vAniodha:, apazrihaH, nizA, nirIhA, nityaM prAntazIlatA 2, yogasya prathamaM dvAram // 368|| - zabdArtha : mukhya vAkyaH yoAsya prathama dvAram / dvAra - bAraNuM, praveza meLavavA mATenAM sAdhano; sopAno; yo cha bhAratIya darzanomAMnuM, pataMjali-praNIta eka darzana, (System of Philosophy). A yogadarzanamAM praveza meLavavA mATe, eno AraMbha karavA mATe, emAM adhikAra athavA enI pAtratA siddha karavA mATe, zlokanA bAkInA zabdomAM jaNAvyA pramANenAM A pAMca prAthamika sAdhano che : (1) vAnirodha: / vANImAM saMyama-niyama jALavavo te; vANI paranuM niyaMtraNa; (2) aaihaH / - koI paNa vastuno saMgraha na karavo te; dravyano saMgharo na karavo te; saMgrahavRttino abhAva. (3) nirAzA / bhautika-laukika-dunyavI AzAono tyAga; koI paNa vyakti-vastunI AzA ke apekSA na sevavI te; ahIM A zabda 'nirAza' (Disappoint) thavAnA, pracalita arthamAM, samajavAno nathI, paraMtu sarva prakAranI AzA-AkAMkSA-apekSA vagerethI mukta rahevAnA arthamAM prayojAyo che. (4) nirIhA / hA eTale icchA, kAmanA. nirIhA eTale icchArahita, kAmanA-rahita thavuM te, sarva prakAranI icchAono parityAga. (5) nityaM Antasevanam / nitya-ekAMtavAsa, sadA ekalAM rahevAnI vRtti, janasamudAya ke ToLAMothI aLagAM rahevAnuM valaNa. A pAMca valaNo, yoga-darzanamAM siddhi meLavavA mATenI pUrvataiyArIrUpa athavA pUrvabhUmikA-rUpa pagathiyAM che. (368) anuvAda : vANIno saMyama, dravyasaMgraha na karavo te, dunyavI lAbhonI AzAono tyAga, icchAono parityAga ane nitya-ekAMtasevana, - A badhAM yogamAM praveza karavAnAM prAthamika sAdhano che. (368) TippaNa : A pahelAnA zlokamAM sAdhakane indriyanigraha (yatendriya:) ane manaHzAMti(zAntamanA: san)no anurodha karavAmAM Avyo hato ane A be eTale, vedAMtavidyAnI pAtratA mATenAM bahiraMga sAdhano; paraMtu bhAratIya AdhyAtmika paraMparAmAM to, A mATe eka svataMtra 'darzana'(System of Philosophy)nI vyavasthA karavAmAM Ave 704 / vivekacUDAmaNi Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. yun eTale "joDavuM (To connect, to join), - e dhAtu parathI banelo yoga-zabda, paramAtmA sAthenA manuSyanAM joDANa(saMbaMdha, milana)nuM sUcana kare che. vidAMta-darzanamAM paNa, aMte to, "mokSa" eTale jIva-brahmanAM aikyanI ja vAta che; eTale yoga-darzanamAMno A "yoga'-zabda ane emAM prabodhita siddhAMto. mokSArthI sAdhakane madadarUpa thaI zake, evuM vicArIne, AcAryazrIe, ahIM have pachInA pAMceka zlokomAM, yoganI prakriyAnAM thoDAM prAthamika sAdhanonuM nirUpaNa karyuM che; ane yogaprakriyAnA pAyAmAM sarva prakAranA saMyama-niyama-niyaMtraNa vagerenI AvazyakatA para bhAra mUkavAmAM Avyo che. emAM sauprathama che, - vANI parano saMyama. jarUra hoya tyAre ane teTaluM ja sAdhake bolavuM joIe, nirarthaka ane anAvazyaka baDabaDATathI haMmezAM mukta rahevuM joIe; ane Ameya, saMsAramAMnAM moTA bhAganAM gharSaNo ane jhaghaDAonAM mULamAM, vadhAre-paDato vANI-vilAsa ja rahelo che te, ApaNe sahu jANIe chIe. ane dravya vagerenI saMgrahavRtti, saMgharAkhorI (Possessiveness, Hoarding) paNa aneka prakAranI azAMti utpanna kare che. hakIkatamAM, jo mANasa zAMta citte thoDuM vicAre to, potAnA bharaNapoSaNa mATe je atyaMta Avazyaka hoya, tenA karatAM jarA paNa vadhAre kazuM ekaThuM karavAnI jarUra nathI. peTa-pUratuM khAvA maLe, ethI vadhAre meLavavAnI ane meLavIne tene saMgharI rAkhavAnI vRtti sevanAra mANasane zrImad bhAgavatamAM to A pramANe, daMDane lAyaka "cora" kahevAmAM Avyo che : yAvad bhriyeta jaTharaM tAvat svatvaM hi dehinAm / athavaM yogamaceta sa teno pati che (7, 14, 8) ane e ja rIte, AzA-apekSAno tyAga (nirAzA) ane kAmanAono parityAga (nirIhA), - e be paNa eTalAM ja mahattvanAM che, kAraNa ke AzA-apekSA ja manane kSobha tarapha dorIne, sAdhakanI vairAgyavRttimAM bAdhaka bane che; kAmanA(A)nuM sevana sAdhakane karmo tarapha dore che, aneka ceSTAo sarje che ane tenI sAdhanAmAM vighno UbhAM kare che. vaLI, paramAtmAnA sAMnidhya-sAyujyanI siddhimAM jene rasa hoya, tene lokonAM ToLAMomAM ane enA kolAhalamAM rahevAnuM to posAya ja kema ? sadA-sarvadA ekAMtavAsa ja tenA mATe to Avazyaka hoya. taittirIya-upaniSadanA RSie A mATe zIta:'(ekAMtavAsanI vRtti)-zabda prayojyo che, tenuM ja vivaraNa gItAmAM A pramANe karavAmAM AvyuM che : pharmA - 45 - vivekacUDAmaNi | 705 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivitttavezazevitva ati: banasaMsati / (13, 1) (ekAMtapradezanuM sevana ane janasamUha pratye aNagamo) ane eka aMgrejasAhityakAre to, Avo ja bhAva sUcavatI, AvAM zIrSakavALI eka saLaMga navalakathA ja lakhI che : "Far from maddening crowds !" sAmAnya mANasa paNa jo, A rIte, ToLAMnA trAsathI tobA pokArI UThe to, pachI, sAdhaka-saMnyAsInI to vAta ja zI karavI ? + Ama, A pAMcanI zista to, yogamAM praveza icchanAre siddha karavI ja rahI ! zlokano chaMda : anuSTupa (368) 369 ekAntasthitirindriyoparamaNe heturdamazcetasaH saMrodhe karaNaM zamena vilayaM yAyAdahaMvAsanA / tenAnandarasAnubhUtiracalA brAhmI sadA yogina - stasmAccittanirodha eva satataM kAryaH prayatnAnmuneH // 369 // zlokano gujarAtI pATha : ekAntasthitirindriyoparamaNe heturdamazvetasaH saMrodhe karaNa zamena vilayaM yAyAdahavAsanA / tenAnandarasAnubhUtiracalA brAhmI sadA yogina -stasmAccittanirodha eva satataM kArya: prayatnAbhuneH // 369 // zlokano gadya anvaya H indriya-uparamaNe ekAntasthiti: hetu:, cetasaH saMrodhe damaH karaNaM, ahaMvAsanA zamena vilayaM yAyAt, tena yoginaH sadA acalA brAhmI Ananda - rasa- anubhUtiH (mati), tasmAt satata prayatnena mune: vittanirodha: va Arya: prarUddazA zabdArtha : zlokamAM pAMca svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) indriya-3paramaLe pAntasthiti: hetu: (masti) / 3paramaLa eTale uparita, vaza karavuM, kAbumAM rAkhavuM, niyaMtraNa-nigraha karavAM; 35 + ram - eTale 706 / vivekacUDAmaNi Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTakAvavuM, e dhAtu parathI uparati"nI jema ja A zabda (nAma, Noun) banyo che. Indriyone vaza karavAmAM, ekAMtasevana kAraNarUpa che. (2) vetana: sarodhe Trama: rapa (gati) saMrodha eTale nirodha, niyamana, cittano nirodha karavAmAM dama' kAraNarUpa che. (3) pravAsanA zamena vitnatyaM yAyAt | gadaMvAsanA eTale ahaMkAranI vAsanA; vinaya eTale nAza; ahaMkAranI vAsanAno nAza "zama' vaDe thAya che. (4) tenA yoniH savA AvatA brAhI mAna-rasa-manubhUtiH (mati) . te eTale ahaMkAranI vAsanAnA vilayathI; vana eTale avicaLa, sthira; brAhI eTale brahmane lagatI, brahma-bAbatanI, brahmasaMbaMdhI; ane tenA vaDe (ahaMkAravAsanAnA vilaya vaDe), yogIne sadA brahmane lagatA AnaMdarasano acala anubhava thAya che. (5) mune vittanirodha: ava phArya: I tamAm - tethI, te kAraNe, A pahelAMnAM vAkyomAM kahevAmAM AvyuM che, mATe. munie cittano nirodha ja satata prayatnapUrvaka karavo joIe. (369). anuvAda : Indriyone vaza karavAmAM ekAMtasevana kAraNarUpa che, cittano nirodha karavAmAM "dama" kAraNarUpa che, ahaMkAranI vAsanAno vilaya "zama' vaDe thAya che ane tethI yogIne sadA acala brAhmIsthitimAM AnaMdarasano anubhava thAya che; eTalA mATe, munie satata prayatnapUrvaka cittano nirodha ja karavo joIe. (369) TippaNa : muni eTale mananazIla sAdhaka, saMnyAsI. AvA munie sadA-sarvadA, satata, prayatnapUrvaka, cittanirodha ja karavo joIe, evo bhArapUrvaka Adeza ahIM sa-kAraNa ApavAmAM Avyo che. * potAnAM "yogasUtra"nA AraMbhamAM ja, pataMjalie yoganI vyAkhyA A pramANe ApI che : yogA: vittavRttinirodhaH | eTale, eka hakIkata e nizcita thAya che ke samagra yogaprakriyAno AdhAra cittanI vRttionAM niyamana-niyaMtraNa para rahelo che. Avo Adeza muni kevI rIte amalamAM mUkI zake, enI vigato A zlokamAM ApavAmAM AvI che. A pahelAMnA zlokamAM, ekAMtasevanano ullekha, yoga pravezanI pUrvabhUmikAnAM pAMca sopAnomAMnAM eka tarIke karavAmAM Avyo hato. "kaTha upaniSadanA A maMtra pramANe, paramezvare, manuSyanI sarva indriyone bahirmukha racI che, tethI te saghaLuM bahAranuM ja jue che, aMdaranuM nahIM, - 'vivecUDAmaNi | 707 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAJci ravAni vyatRNatsvayaMbhUH tasmAtvAM pati nAntarAtman / (2, 1, 1) paraMtu sAdhakane to bhItaramAM rahelA aMtarAtmAnAM ja darzana karavAnAM hovAthI, teNe to indriyone aMtarmukha ja karavAnI rahI ane AvI 'aMtaramukhatA mAtra ekAMtamAM ja zakya bane, jyAM indriyone kazuM viSayabhramaNA karavAnuM na maLe. indriyonI AvI viSaya-bhramaNanI kuTevanuM gItAe paNa A pramANe samarthana karyuM che : phandriyALi pramAthinI haranti praptamaM manaH / (2, 60) ("indriyo mathI nAkhe evI tophAnI hovAthI, te manuSyanAM manane baLAtkAre viSayo tarapha kheMcI jAya che.") ekAMtamAM, A rIte, indriyone aMtarmukha karyA pachI ja, 'dama' vaDe citta-nirodha ane 'zama' vaDe ahaMkAra-vAsanAo nAza, - e be kAryo siddha thaI zake. ane ATalI siddhi ja, munine sadA avicaLa evI brAhmIsthitimAM AnaMdarasano anubhava karAvavA mATe paryApta banI rahe che. gItAe paNa A siddhine ja brAhmI sthiti' kahI che, jenI prApti pachI yogIne kazo moha thato nathI : ghaNA brAhmI sthiti: pArtha nainAM prApya vimuAti / (2, 72) zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (369) 360 vAcaM niyacchAtmani taM niyaccha buddhau dhiyaM yaccha ca buddhisAkSiNi / taM cApi pUrNAtmani nirvikalpe vilApya zAnti paramAM bhajasva zlokano gujarAtI pATha : vAcaM niyacchAtmani teM niyaccha buddhau dhiyaM yaccha ca buddhisAkSiNi / teM cApi pUrNAtmani nirvikalpe // 27 // vilApya zAnti paramAM bhajasva // 37 // 708 | vivekacUDAmaNi Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya avaya : vAcaM Atmani niyaccha, taM buddhau niyaccha, dhiyaM ca buddhisAkSiNi yaccha, taM ca api nirvikalpe pUrNAtmani vilApya, paramAM zAnti bhajasva // 370 // zabdArtha : mukhya vAkya : parama zakti (tva) manasva I tuM parama zAMtine prApta kara, zAzvata zAMtino anubhava kara, AvI AtyaMtika zAMti tuM pAma. paraMtu gurunI A AjJA pramANe, ziSya parama zAMti pAme te pahelAM, teNe, A pramANe, cAra pUrva kriyAo paripUrNa karavAnI rahe che : (1) vAvaM mAtmani niyache. vANIno AtmAmAM, eTale ke manamAM nirodha karI de; eTale ke vANIne mana vaDe vaza kara. (2) d (mAtmAnaM) vaLI niyache . te AtmAno eTale ke manano, buddhimAM nirodha kara; eTale ke te AtmAne, eTale ke manane buddhi vaDe vaza kara. (3) dhiya 2 ddhisAkSiLa chaI dhI eTale buddhi. buddhino paNa buddhinA sAkSImAM nirodha kara; eTale ke buddhino nirodha enA sAkSImAM kare. (4) naM pa (saMkSipa) nirvivatve pUtmani vitAvyA vinAtha eTale vilaya karIne ane te buddhisAkSIno paNa nirvikalpa pUrNa AtmAmAM vilaya karIne (parama zAMti tuM pAma !) anuvAda : - vANIno manamAM nirodha kara, te(mana)no buddhimAM nirodha kara, buddhino paNa buddhinA sAkSImAM nirodha kara ane te(sAkSI)no paNa nirvikalpa pUrNa AtmAmAM vilaya karIne, (aMte) tuM parama zAMtino anubhava kara. (370) TippaNa : A pahelAM spaSTa kahevAmAM AvyuM hatuM tema, samagra "yoga-prakriyAnI AdhArazilA cittanI sarva vRttiono nirodha karavo te ja che ane AvuM "nirodhakArya saMpUrNarIte ane saphaLatApUrvaka saMpanna banI rahe te mATe, A zlokamAM, niyache ane vache, - nirodha karavA mATenAM AvAM be AjJA-vacano prayojIne, aMte, nirodha karavAnA, eTale ke vaza karavAnA, e ja arthamAM vilaya karavA mATeno vitAzabda prayojIne, sadguru, ziSyane zAzvata zAMtinI prAptinuM sUtra Ape che. vANI sAdhakane barNimukha banAve che, aneka bhedo utpanna karIne tene bhedanI duniyAmAM laI jAya che; tethI teno manamAM ja nirodha karavAno rahe; paraMtu A mana vivekacUDAmaNi | 709 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNa ochuM tophAnI nathI : tene to sarvatra bahAra bhaTakavAnI ja kuTeva che, eTale tene tenI A bahAranI doDAdoDamAMthI aTakAvIne, buddhimAM sthiratApUrvaka sthApavAnuM rahe che. paraMtu sAcA-khoTA nirNayo ane sArA-narasA vicAro paNa A buddhi ja kare che, eTale teno paNa tenA sAkSI evA AtmAmAM nirodha karavAno rahe che. paraMtu buddhi-sAkSI evA A AtmAmAM paNa 'huM sAkSI chuM' - evA ahaMkAranI vAsanA AvirbhUta thAya to, sAdhakanI, brahmasAkSAtkAranI, AkhI yAtrAmAM ja pratibaMdha Ubho thAya. eTale eno paNa nirvikalpa evA pUrNa AtmAmAM, vilaya karavAno ja rahe, - jethI dvaitaprapaMca ke bheda mATe kyAMya kazoya avakAza ja na rahe ! Ama, vANI-mana-buddhi-sAkSI kazuM ja na rahevA pAme, pachI to, parama ane pUrNa evA parabrahmano sAdhakane sAyujya-sAkSAtkAra ja prApta thAya ane AvI sarvocca ane sarvottama siddhinI kakSAmAM to ro vai saH |-nA AnaMdarasanI ane zAzvata zAMtinI anubhUti ja zeSa rahe ! vANI, mana, buddhi, sAkSI ane AtmA, A badhAMne, eka pachI eka, uttarottara - uccatara tattvamAM vilIna karatAM javAnI, A zlokamAM nirUpita, kramika paraMparAnAM mULamAM rahelo 'kaTha'-upaniSadano A maMtra ja, AcAryazrIne abhipreta haze, e spaSTa che : - yacched vAG manasi prAjJaH tad yacched jJAna Atmani / jJAnuM Atmani mahati niyachet tav yachet zAnta Atmani II (1, 3, 13) . ("prAjJa puruSe vANIno manamAM nirodha karavo, te manano jJAnamAM (eTale ke buddhimAM) nirodha karavo ane jJAnano (buddhino) paNa zAMta evA AtmAmAM nirodha karavo.") zlokano chaMda : upajAti (370) 301 zlokano gujarAtI pATha : dehaprANendriyamanobuddhyAdibhirupAdhibhiH yairyairvRtteH samAyogastattadbhAvo'sya yoginaH // 371 // dehaprANendriyamanobuyAdibhirupASibhiH 1 dhairyevRttaH samAyogastattabhAvo'sya yoginaH // 3715 710 | vivekacUDAmaNi Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : teduM-prALa-ndriya-mana-buddhi-vimala vaiH vaiH sapAdhafpaH vR: samAyo, yoniH tatta-bhAva: (mati) rUchazA. zabdArtha : mukhya vAkya : maca yoniH ta-ta-pAva: (mati) me - te te bhAva A yogIne prApta thAya che, eTale ke te te bhAvavALo te bane che. kayA bhAvo tene prApta thAya che? - : 3padhafpara (tarA) vRtte: samAyo: (pati) vRtti eTale cittavRtti; samAyo. eTale joDavuM, saMbaMdha-yoga thavo te, joDANa. je-je upAdhio sAthe tenI cittavRtti joDAya che, te-te bhAvo tene prApta thAya che ane A badhI upAdhio eTale deha, prANa, indriyo, mana ane buddhi vagere. (371) anuvAda : deha, prANa, indriyo, mana, buddhi vagere je-je upAdhio sAthe cittavRtti joDAya che, te-te bhAva A yogIne prApta thAya che. (371) TippaNa: : yoga eTale joDANa-saMparka-saMbaMdha (Association, Connection, Relation). yogano svabhAva ja evo che ke jo koI vastu anya koI sAthe joDANa pAme to, te (prathama) vastu, pelI (anya)vastunA bhAvane-AkArane-svarUpane pAme, - ane AvuM parivartana bhale haMmeza mATe na hoya, paraMtu thoDA samaya mATe, - eTale ke te be vastuono "yoga" jyAM sudhI cAlu rahe tyAM sudhI to, A pramANe, "tadbhAvapAmavAnuM avazya cAlu rahe. vedAMta-darzananI paribhASAmAM deha-prANa-indriyo-mana-buddhi vagerene "upAdhi kahevAmAM Ave che, eTale je-je vastu A upAdhi' sAthe joDAya, eTale ke teno yoga" athavA "samAyoga" A "upAdhi sAthe thAya, tenAmAM A "upAdhi potAnAM svarUpa athavA bhAvane saMkrAMta (Transfer) karI de. sphaTika pote to saMpUrNarIte zuddha ane zveta che, paraMtu jo te kALA vastrano "yoga pAme to, te yoga (Juxtaposition)nAM pariNAme, te "yoga cAlu rahe tyAM sudhI, sphaTika jevo sphaTika paNa zyAma banI rahe ! sphaTika paNa zyAmabhAvane pAme ! zyAma-vastrarUpI "upAdhi' sAthenA tenA yoga'nuM ja AvuM pariNAma, AvuM parivartana ! "upAdhi'no ja A svabhAva ane prabhAva ! e ja rIte, cittavRttine to koI rUpa-raMga-AkAra ja nathI, paraMtu jo te deha vivekacUDAmaNi | 711 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAthe joDANa(yoga) pAme to, te dehabhAva pAme, jo te mana sAthe joDAya to te manabhAva pAme,... vagere vagere. paraMtu AmAM pAyAnI zarata che, - vaiH saiH 3padhafpa ane vRtta(eTale ke vivRtta), - je-je upAdhio sAtheno "yoga" ane cittavRttino yoga. samagra zlokano tAtparyArtha e che ke yogInI cittavRttinuM, deha vagere je-je upAdhio sAthe joDANa (samAyoja) thAya, te-te upAdhionA bhAvone yogI pAme che, eTale ke te-te bhAvovALo te bane che. eka vAta ahIM noMdhapAtra che : sAmAnya rIte, vedAMta vidyAnA adhikAranA saMdarbhamAM, yogI" eTale evo sAdhaka, je, mokSArthI hovAthI, teno "yoga', eTale ke tenuM joDANa ucca Atmatattva sAthe hoya; paraMtu yoga darzana-prabodhita "yoganI carcA A zlokomAM cAlI rahI hovAthI, AcAryazrIe, ahIM, pUrI samajaNapUrvaka yogI'-zabda enA vyutpattigata (Etymological) arthamAM, eTale ke "joDANa"nA arthamAM, prayojayo che : A zlokamAM ullekha pAmelo "yogI ucca Atmatattva sAthe nahIM, paNa sAmAnya manuSyanI jema uparyukta upAdhio sAthe joDAya che ane te-te bhAvavALo bane che, - evuM arthaghaTana ahIM karavAnuM rahe che. zlokano chaMdaH aNupa (371) 32 tannivRttyA muneH samyak sarvoparamaNaM sukham / saMdRzyate sadAnandarasAnubhavaviplavaH // 372 // zlokano gujarAtI pATha: tanivRtmA mune samyaka sarvoparamaNa sukham | saMdezyate sadAnandarasAnubhavaviplavaH 37rI zlokano gadya anvaya : tad-nivRttyA samyak muneH sarva-uparamaNaM sukhaM sdaa-aannd-rs-anubhvvirNavaH () saMte rUcharA zabdArtha : mukhya vAkya : mune sarva-3mAM suvuM saMzyate I 35ramaNa (35 + rama eTale aTakI javuM, baMdha paDavuM, - e dhAtu parathI baneluM nAma - Noun)- uparati; - 712 | vivekacUDAmaNi Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munine saMpUrNa uparatinuM sukha jaNAya che, dekhAya che; ene bIjuM zuM dekhAya che? mAnanda-ra-anubhava-vijJava: () saM te | vittava eTale bharatI, uchALo, vRddhi; brahmAnaMda-rasanA anubhavamAM bharatI thatI hoya evuM jaNAya che. A baMne pariNAmo zAnA lIdhe tene maLelAM jaNAya che? tad-nivRjyA sabhya . tat eTale te; A pahelAMnA zlokamAM jeno nirdeza thayo che, te upAdhio; nivRtti eTale nivAraNa, nAbUdI, nAza; sa eTale sArI rIte, saMpUrNapaNe. te sarva upAdhio saMpUrNarIte nivRtta thaI javAthI, pelAM be pariNAmono lAbha thato hoya, ema munine dekhAya che. (saMdRzyata) (372). anuvAda: te (sarva upAdhio) saMpUrNarIte nivRtta thaI javAthI, munine, sarvazaH uparatinuM sukha ane brahmAnanda-rasanA anubhavamAM sadA bharatI thatI hoya, ema dekhAya che. (372) TippaNa: mokSArthI sAdhakane, tenI mokSaprApti-kArakirdImAM yoga-prakriyAnuM jJAna upakAraka banI rahe, e zubha-uddezane lakSamAM rAkhIne, AcAryazrIe, chellA thoDA zlokomAM, A prakriyAnI thoDI samajaNa sAdhakane ApI hatI, tenuM samApana karatAM, teozrI, upAdhio sAthenAM, yogInI cittavRttinAM joDANanAM aniSTa pariNAmano saMdarbha ApIne, uparyukta sarva upAdhionI samyapha nivRtti para ahIM bhAra mUke che ane tenA be sArAM pariNAmo tarapha muninuM dhyAna kheMce che. ' deha-Indriyo vagere "anAtmA'-tattvonI upAdhio sAthenA yoganuM saMpUrNa nivAraNa munine be rIte upayogI, upakAraka ane lAbhaprada bane che. eka to, tenA mATe eka saddhara jamApAsA (Asset) jevI uparatino tene pUro lAbha maLe che; ane bIjuM, peluM anartharUpa-(Evil)-rUpa "joDANa' (yoga) saMpUrNarIte nAbUda thaI gayuM hovAthI, have, enuM sAcuM ane sarvocca "joDANa' (yoga) brahma sAthe thaI jAya che ane sAdhaka mATe to A "yoga" ja enAM jIvanadhyeyane paripUrNa karavAmAM ekamAtra sAdhanarUpa banI rahe che : brahma sAthenA yogathI, A tAdAbhyathI, tene, brahmAnaMdarasanA anubhavamAM jANe koI bahu moTo uchALo Avyo hoya, evuM darzana thAya che (saMsthata). brahma to pUrNapaNe nirupAdhika che, eTale enAM sAyujyathI sAMpaDatA, to vai sa: I - evA AnaMda-rasano anubhava karavo hoya to, pelI "upAdhionAM aniSTathI, - vivecUDAmaNi | 713 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munie, mukta thavuM ja rahyuM. Ama, "yoga-prakriyAnuM sAcuM svarUpa samajAvIne, anarthakAraka yoganA tyAganI, AcAryazrIe, sArI-sAcI salAha, mokSArthI sAdhakane saMpaDAvI dIdhI. zlokano chaMdaH anuSupa (372) 303 antastyAgo bahistyAgo viraktasyaiva yujyate / tyajatyantarbahiH saMgaM viraktastu mumukSayA // 373 // zlokano gujarAtI pATha: antasyAgo bahisyAgo viraktacaiva yujyate | tyajatyantabahiH saMge viraktastu mumukSayA 373 zlokano gadya anvaya : antastyAgaH bahistyAgaH (ca) viraktasya eva yujyate, viraktaH tu mumukSayA antarbahiH saMgaM tyajati // 373 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) matsyA : vahitya (2) virasya va yunya vira eTale jene vairAgya upayo hoya te manuSya. tenA mATe ja (vi) be bAbato yogya rIte zakya bane che (yu ke). kaI be bAbato? eka to sattA ane bIjo hisya A be tyAganI zakti virakta manuSya ja dharAve che, bIjuM koI nahIM : antaryA eTale enI aMdara-bhItara rahelI viSayavAsanAono ane kAma-krodha vagere AMtarika paripuo(cha zatruo)no tyAga; ane varasyA eTale bahAranI indriyonI pravRttiono, zabda-sparza vagere tanmAtrAono tyAga. (2) vira: tu mumukSaya antarvahiM sAM tyati . A pahelAMnAM vAkyamAMnAM vidhAnanuM kAraNa A vAkyamAM ApavAmAM AvyuM che. pelA be tyAga, virakta mATe ja kema zakya che ? - mokSa mATenI enI IcchAnI kAraNe - mumukSayA | A icchA ja ene pelA baMne tyAga mATe prere che. saMga eTale Asakti, bahAra ane aMdaranI viSayavAsanAo pratyenI Asakti. tu-zabda, baMne vAkyomAMnAM vidhAno vaccenA taphAvatano nirdeza kare che. (373). 714 | vivecUDAmaNi Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : aMdarano ane bahArano tyAga virakta mANasa ja karI zake che. (Avo) virakta (mANasa) ja mokSa mATenI (enI) icchA vaDe (AMtara-bAhya viSayonI). Asaktine tyaje che. (373) TippaNa : je mAtra eka ja ane advitIya (parva kritIya) che ane je sadAsarvadA satya svarUpa (brahma satyama) che, evA brahmanA sAkSAtkAra mATe, sAdhaka mATe, je kAMI Avazyaka che tenuM samyaka jJAna tenA mATe sulabha karI ApavuM, e ja A graMthanuM mukhya prayojana che. yoga-darzanamAM pataMjalie prabodhelI "yoganI prakriyAnI samajaNa jarUrI hatI te ApyA pachI, have, AcAryazrI vairAgyasvarUpanuM pratipAdana hAtha dhare che. Ama to, A viSayanI pUrvabhUmikA, A pahelAM, zloka-368mAM ja, eka sUcana-rUpe, AcAryazrIe, racI ja dIdhI hatI. "nirvikalpa" paNa eka prakArano yoga ja che ane e yoga-pravezanA adhikAra mATenAM prAthamika sAdhano(yogAsya prathaH tArama)no nirdeza karatAM, temaNe nirAzA, nirIhA - evA je be zabdo prayojyA che, te A vairAgyano ja saMketa Ape che. ane zloka-177mAM to, manane vimukti mATe taiyAra karavA mATe, viveka ane vairAgya e benI paripakvatA para ja A rIte bhAra mUkavAmAM Avyo che : vivevairA yAtivAd zuddhatvamAsAdya mano vimuktyai / have, vairAgyanAM svarUpanAM daDhIkaraNa mATe ane enAM mahattva para bhAra mUkavA mATe, AcAryazrI, enI vicAraNA hAtha dhare che. paraMtu te pahelAM, ApaNe A vairAgya-zabdane barAbara samajI laIe : gamatI vastu pratyenAM AkarSaNa mATe rAga ane aNagamatI vastu pratyenA aNagamA mATe dveSa, - e benAM dvandramAMno rAga, manuSyane saMsAranAM baMdhanomAM jakaDI rAkhanAruM eka majabUta paribaLa che. rAga-rahita thayA vinA, rAga-mukta banyA vinA, mokSanI IcchA sevavI, eTale ke "mumukSu' athavA "mokSArthI banavuM zakya ja nathI. A rAga-rahita thavuM eTale ja "vi-rAga" ane A zabda parathI baneluM bhAvavAcaka nAma (Noun) eTale virAgya-rAgarAhitya, rAgamukti (Total detachment from worldly objects). AvI vairAgyavRttine jeNe saMpUrNarIte AtmasAt karI hoya tene "virakta" kahevAya. - vivekacUDAmaNi | 715 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane Avo "virakta' ja, AMtara-bAhya baMne prakAranA tyAga mATe yogya banI zake che (yu ke), kAraNa ke mokSanI tenI saMniSThA ja tene uparyukta baMne prakAranI Asakti-(saM)nA tyAga mATe Avazyaka evAM saghaLAM preraNA-protsAhano pUrAM pADe che. jagatanAM sarva "anAtma-tattvo pratyenA rAgamAMthI, eTale ke aha-mama-bhAvamAMthI mukti, e ja virAgya" (Renunciation). ahIM thoDI zabda-ramata (Word-play) sUjhe che, tenAM pralobhanane huM TALI zakato nathI : zlokamAMnA virajI zabdamAM upasarga tarIke je vi che, te, tenI sAthenA mULa zabdane be arthacchAyAo Ape che, (1) vi eTale "vagaranuM-vinAnuM; saMsAra pratyenA rAga-vinAno hoya (vita: rA: yastha : ti virATa ) te to virakta kharo ja; paraMtu (ra) vi eTale "viziSTa', 'vizeSatAvALo', 'vakhANavA lAyaka', - evI arthacchAyA paNa A vi-upasargamAM che ja. eTale jeno "rAga' anicchanIya nahIM, paraMtu e "rAga" brahma pratyeno hovAthI (viziSTa athavA vizeSe-: vacce sa, masau virATa ) Avo sAdhaka paNa virajI ja kahevAya ! ane AcAryazrI to, prakhara tattvajJa uparAMta, eka samartha sarjaka ane zabdasvAmI paNa che jauparyukta parasparavirodhI evA baMne arthamAM A virajI-zabdano prayoga, emane abhipreta hoya paNa kharo ! zlokano chaMda : anuSupa (373) 304 bahistu viSayaiH saMgaM tathAntarahamAdibhiH / virakta eva zaknoti tyaktuM brahmaNi niSThitaH // 374 // zlokano gujarAtI pATha: bahistu viSayeH saMga tathAjorahamAdibhiH | virakta evA zakanoti tyAM brahmaNi niSThitaH II374 zlokano gadya anvayaH brahmaNi niSThitaH viraktaH eva bahiH viSayaiH tathA antaH ahaM-AdibhiH saMgaM tyaktuM zaknoti // 374 // zabdArtha : mukhya vAkya : vira: pava saM tyajuM zoti | - vairAgyavAna (mANasa) 716 | vivekacUDAmaNi Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja Asaktino tyAga karI zake che. A saMga" konI sAtheno ? vadi viSayai: tathA anta: maheM-mi. (saM.) | - bahAranA viSayono ane aMdaranA ahaMkAra vagere sAtheno "saMga'; ane A vairAgyavAna mANasa (vira:) kevo hovAthI Avo tyAga karI zake che? - vRkSaNa niSThita: | brahmamAM pAkI (pUrI) niSThA rAkhanAra, brahmamAM jenI niSThA sthira thaI che. tevo. tu - zabda, baMne zloko(373-374)mAMnAM ekasarakhAM pratipAdanane daDhatara karavA mATe prayojAyo che. (374). anuvAda : brahmamAM jenI niSThA sthira thaI che evo virakta (manuSya) ja bahAranA viSayo ane aMdaranA ahaMkAra vagereno saMga tyajI zake che. (374) TippaNa: aMdaranI viSayavAsanAo ane bahAranI, zabda-sparza-vagere tanmAtrAonI Asaktino tyAga karanAra vairAgyavAna manuSya mATe, ahIM, eka mahattvanuM sUcaka vizeSaNa UmeravAmAM AvyuM che ane te che, - hakhi nitiH | - A UmerAnuM kAraNa e che ke "brahmaniSThA', - ane te paNa pAkI ane sthira brahmaniSThA', - e koI sAmAnya prakAranI siddhi nathI : manane bIje kyAMya paribhramaNa karatuM aTakAvIne tene mAtra brahmamAM ja sthApavuM, eno artha ja e ke te manuSya saMpUrNarIte akAma-niSkAma-AptakAma thaI cUkyo che. potAnAM manane to ThIka, paraMtu teNe potAnA AtmAne paNa saMpUrNa rIte "asaMga' banAvIne, potAnAM e bhItarI AtmasvarUpanuM brahma sAthe "joDANa' (vo) siddha karI dIdhuM hoya che. brahma sAthe jeNe AvI avicaLa ane paripakva niSThA siddha karI hoya, evo virakta" ja pelA baMne AMtara-bAhya saMgano tyAga karavAnuM sAmarthya dharAvI zake. gayA zlokamAM je preraNA viraktane potAnI "mumukSA' pAsethI prApta thatI hovAnuM darzAvavAmAM AvyuM hatuM, evuM ja paribaLa tene potAnI brahmaniSThA taraphathI sAMpaDatuM hovAnuM ahIM pratipAdita karavAmAM AvyuM che. A traNa niSThitaH, - evuM A vizeSaNa virakta' mATe UmeravAnuM sAcuM kAraNa to e che ke mumukSAnI paripUrNatAno AdhAra paNa, aMte to, brahmaniSThA para ja rahe che H brahmaniSThA vagara koInI paNa mumukSA siddha ke saMpanna thaI zake nahIM. zlokano chaMdaH anuSupa (374) vivekacUDAmaNi | 717 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 vairAgyabodhau puruSasya pakSivat pakSau vijAnIhi vicakSaNa, tvam / vimuktisaudhAgratalAdhirohaNaM tAbhyAM vinA nAnyatareNa sidhyati // 376 // zlokano gujarAtI pATha : vairAgyabodhI puruSasya pakSivatuM pakSI vijAnIhi vicakSaNa tvam | vimuktisaudhAgratalAdhirohaNa tAbhyAM vinA nAnyataraNa sidhdhati 376 zlokano gadya anvaya : (de) vivalaNa ! vat purUSaya vairAgyavodhI () pakSa (ta:), ti tvaM vijAnIhi ! tAbhyAM (dvAbhyAM pakSAbhyAM) vinA, anyatareNa vimukti-saudhaagratala-adhirohaNaM na sidhyati // 376 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) () vivaphA ! vaM vinAnIdi | vikSaNa eTale catura, nipuNa, DAhyo, vidvAna. A zabda, ahIM, gurujIe ziSyane karelAM saMbodhanarUpe che. vinAnIhi (vi + zA e dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa) - tuM jANI le, samajI jA. ziSya zuM jANavA-samajavAnuM che? - puruSa0 (trI) pakSI (ta:) rUti vinAnAdi ! - e ja ke puruSane, eTale ke manuSyane, be pAMkho hoya che. kaI be pAMkho ? vairAyavothI ! vo eTale, "AtmA" ane "anAtmA" e be vaccenA bhedane AtmasAt karavAnI samajaNa (Understanding), eTale ke vivekabuddhi (Sense of Discrimination); TUMkamAM, AvuM vivekapUrNa jJAna. A be pAMkho, - eTale ke A be, vairAgya ane bodha, manuSya mATenI pAMkho che, ema tuM samajI le. A be pAMkho, konI jema ? pakSavata - pakSInI jema. manuSya ane pakSI vaccenI A upamA, baMne pAse be pAMkho hovAnI paristhiti para, AdhArita che. A upamAne, pakSI - zabdane paNa manuSyasya - e zabdanI jema pakSI: rUva (ema SaSThI vibhakti 718 | vivekacUDAmaNi Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavacanamAM mUkIne) pakSIne che tema, ema spaSTa karI zakAya : pakSIne jema be pAMkho hoya che, tema ja manuSyane paNa vairAgya ane bodhanAM rUpamAM athavA e berUpI be pAMkho hoya che. - (2) tAmyAM (dAmyAM pakSAmyAM) vinA adhivehaLa na sidhdhati / adhirohaLa eTale ArohaNa, UMce caDhavuM-pahoMcavuM. AvuM dhirohaLa te baMne pAMkho vinA siddha thaI zake nahIM, e baMne vagara upara caDhI zakAya nahIM. paNa caDhavAnuM che kyAM, kayAM sthaLe ? vimuktti-saudha-avratata-badhirohaLam / saudha eTale mahela, prAsAda, mahAlaya, UMcI imArata. apratatta eTale cheka UMceno-uparano mALa, eTale ke agAzI; tyAM ArohaNa karavAnuM che; paraMtu A mahela kayo ? - vimuktirUpI; paNa A baMne, vairAgya ane bodharUpI, baMne-pAMkhonI zI jarUra ? bemAMthI eka hoya to na cAle ? javAba cokhkho che - "nA", 7 atyaMtareLa - te baMne vagara, mAtra ekathI athavA bIjAM koI sAdhanathI, AvuM 'adhirohaNa' zakya nathI. (375) anuvAda : he vicakSaNa (sAdhaka) ! vairAgya ane vivekajJAna(e be)rUpI be pAMkho, manuSyane, pakSInI jema, hoya che, - ema tuM (barAbara) samajI le : te baMne vinA, anya koI sAdhana vaDe, vimuktirUpI mahAlayanA cheka uparanA mALanI agAzI para caDhI zakAya nahIM. (375) TippaNa : je ziSyane gurujI vedAMtavidyAno upadeza Ape che te, koI sAmAnya prakArano vidyArthI nathI, mokSaprApti jevuM ucca ane AdhyAtmika jIvanadhyeya sevanAra eka viziSTa ane bahuzruta vidvAna che; eTale AvA ziSya mATe, gurujIe prayojeluM saMbodhana "vicakSaNa" saMpUrNarIte sArthaka ane samucita che. evuM ja bIjuM sArthakya ane samaucitya che, zlokamAM prayojavAmAM AvelI upamAnuM : pakSInI baMne pAMkho, pUratI sakSama hoya to ja te, AkAzamAM, UMce, tene jyAM pahoMcavuM hoya tyAM sudhI, UDI zake che; bemAMthI eka pAMkha na hoya, eTale ke eka pAMkha kaMpAI gaI hoya to athavA nabaLI hoya to, te yatheccha UMce UDI zake nahIM. vairAgyanA mahimAnI carcA to ahIM cAlI ja rahI che, paraMtu 'AtmA''anAtmA'nA vivekanuM jJAna ane enA dvArA ja prApta thaI zakatuM paramabrahmarUpI sarvocca satyanuM jJAna - (vo), - e baMne, sAdhakane ekasarakhAM siddha na hoya to, te paNa 'vimukti"-rUpI ucca mahAlayanI agAzI sudhI adhirohaNa na ja karI zake. vivekacUDAmaNi / 719 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjI eka vAta paNa samajI levAnI rahe che : vairAgya vinAnuM jJAna pAMgaLuM che. kazA paNa kArya mATe azakta che ane vivekabuddhijanya bodha ekalo vairAgya vagara, AMdhaLA jevo che, ene kazuM sUjhI zake nahIM : hakIkatamAM, te baMne vacce, "aMdhAMgunyAyasUcita, saMbaMdha che : aMdha evA vairAgyanA khabhe besIne ja, paMgu evuM jJAna, mokSa evAM potAnAM dhyeyasthAne pahoMcI zake ! sAdhaka game tevo bahuzruta paMDita hoya, paraMtu tenuM A pAMDitya, sAcI ane saMniSTha vairAgyavRtti para AdhArita na hoya to, te baMne ekalAM kazI ja siddhi meLavI na zake. A ja che marma che, nAcatA - e zabdano ! vyAkaraNazAstramAM, AthI ja, napuMsakaliMga(Neuter Gender)ne "nAnyatara(na anyatara, na puruSa, na strI) kahevAmAM Ave che : mAnavasamAjamAM AvA "napuMsaka"(Eunuch)nuM zuM-kevuM sthAna ? uttara : na ucita, na Avazyaka ! basa, evuM sthAna, vairAgya ane bodha e baMnenuM, - jo te baMne, ekabIjA vinAnAM, ekalAM ja, hoya to ! zlokano chaMda upajAti (375) 306 atyantavairAgyavataH samAdhiH samAhitasyaiva dRDhaprabodhaH / prabuddhatattvasya hi bandhamukti -muiAtmano nityasucchApUtiH rUchaddA zlokano gujarAtI pATha: atyantavairAgyavataH samAdhi samAhitacaiva daDhaprabodhaH | prabuddhatattvasya hi bandhamukti -muktAtmano nityasukhAnubhUtiH 376ll. zlokano gadya anvayaH ahIM zloka pramANe ja, jene "daMDAnvaya" kahevAmAM Ave che, te pramANe gadya anvaya che. (376). 720 | vivekacUDAmaNi Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : daMDAnvaya" hovAthI, zlokanI cAra paMktinAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe (1) atyantavairAgyavata: samAdhi: (mati) | - satya eTale tIvra, daDha, paripakva, UMDo, pAko, pUro. UMDA-tIvra vairAgyavAna(sAdhakone ja samAdhi thAya che. (2) sAhitI vava vodha: (sti) | - samAhita (sam + mA + dhA, - e dhAtunuM kamaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) eTale samAdhistha, jene samAdhi thaI hoya te, samAdhi pAmelo; dRDha eTale pAkuM, UMDuM, paripakva, saMniSTha prodhaH eTale jJAna; (AvA) samAdhisthane ja dRDha jJAna maLe che. (3) pravRddhatattva divazvamukTri: (mati) . prabuddhatattva eTale jene pUrepUruMpAkuM tattvajJAna thayuM hoya te, jJAna meLavyA pachI jeNe Atmatattvane AtmasAt karI lIdhuM hoya te. vadhu eTale saMsAranuM baMdhana. AvA "prabuddhatattvane ja saMsAranAM baMdhanamAMthI mukti eTale ke chuTakAro maLe che. hiM-zabda sarva vAkyonA arthamAM nizcaya sUcave che. . (4) mutminaH nitya-suva-anubhUtiH (mati) muwtmA eTale uparyukta saMsArabaMdhanamAMthI mukti pAmelo mANasa; AvI vyaktine ja nitya-sukha, eTale nityaAnaMdano anubhava thAya che. (376) anuvAda : UMDA vairAgyavAna(sAdhakone ja samAdhi thAya che. AvA samAdhisthane ja dRDha jJAna thAya che. jJAna vaDe jeNe Atmatattva jANyuM hoya, tene ja (saMsAranAM)baMdhanamAMthI mukti maLe che ane AvA muktAtmAne ja nityasukhano anubhava thAya che. (376) TippaNa : ahIM, cAreya vAkyomAM, mumukSu sAdhakane prApta thatI siddhi, vairAgyathI zarU thAya che ane aMte zAzvata-brahma-AnaMdanA anubhavamAM parisamApta thAya che : vairAgya pachI samAdhi, tyArapachI jJAna, tyArapachI baMdhanamukti ane chelle nityasukhAnubhUti. paraMtu A cAreya tabakkAmAM prApta thatI siddhine jarA sUkSma dRSTie joIne samajavA jevI che : ahIM sAmAnya prakAranA vairAgyanI vAta nathI; ghaNI vyaktione AvezamAM ane utAvaLamAM, "zmazAna-vairAgya thAya che; ane Avo vairAgya kadI siddha thaI zake nahIM, "samAdhino lAbha to tene ja maLe, jeno vairAgya, vivekabuddhimAMthI, pUrI samajaNa pachI, pragaTelo paripakva, tIvra, daDha ane hRdayasparzI pharmA -46 vivekacUDAmaNi | 721 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UMDo hoya. ane ahIM je "samAdhino ullekha che te paNa, koI sAmAnya ke savikalpakakSAnI nathI. A pahelAM jenAM svarUpanuM savistara nirUpaNa karavAmAM AvyuM che ke, uttama ane AtyaMtika evI nirvikalpa samAdhinI ja vAta che, jyAM sarva prakAranAM vikalpovicAro-vikSepo-bhedo-to saMpUrNarIte zamI gayAM hoya. AvA samAdhistha sAdhakane je "jJAna" prApta thAya te paNa, kaMI sAmAnya kakSAnuM to hoya ja nahIM ! e jJAna paNa daDha to hoya ja, paraMtu ethIye AgaLa vadhIne te jJAna aparokSa, eTale ke pratyakSa hoya, jenAthI sAdhake pUrepUro prabuddha(Enlightened) banIne Atmatattvane AtmasAta karavAnuM sAmarthya meLave; eTaluM ja nahIM, paraMtu tene saMsAranAM baMdhanomAMthI chuTakAro apAvI zake. ane je, A rIte, saMsAra-baMdhanamAMthI mukta thayo hoya, tene pachI, saMsAranAM koI zoka-moha-viSAda ke duHkhono to saMparka ja hoya nahIM te to pachI, sadA-sarvadA avirata evA zAzvata sukhanA anubhavano ja adhikArI banI rahe ! ane A sukha saMpUrNataH nirapekSa hovAthI, "nijAnaMda' kakSAnuM ja banI rahe che, jyAM, muktAtmA, pelAM suprasiddha stotramAM samucita ane sunizcita rIte sUcavAyuM che tema, parabrahmanA AnaMdamAM satata ane sollAsa viharI ja rahyo hoya ! - nandati nandati nandatyeva / zlokano chaMdaH upajAti (376) 300 vairAgyAna paraM sukhasya janakaM pazyAmi vazyAtmana -staccecchuddhatarAtmabodhasahitaM svArAjyasAmrAjyadhuk / etaddvAramajastramuktiyuvateryasmAttvamasmAt paraM sarvatrAspRhayA sadAtmani sadA prajJAM kuru zreyase // 377 // zlokano gujarAtI pAThaH vairAgyAna para sukhasya janaka pazyAmi vazyAtmana -svacceThuddhatarAtmabodhasahita svArAjyasAmrAjyadhukA etadddhAramajagnamuktiyuvataryasmAttvamasmAtu para sarvatrAspRhayA sadAtmani sadA prajJA kuru zreyase li377 722 | vivekacUDAmaNi Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya H vazyAtmana: (sAdhasya) vairAgyAt paraM suNasya nana (ad) na pazyAmi; tat (vaiyaM api) zvet zuddhatara-gAbhoSa-sahita (asti), (tat) svAraTsAmrAndha-dhuL (mati); yasmAt tat muryuvate: anarsa dvAra (masti), asmAt paraM sarvatra aspRhayA sat - Atmani sadA zreyase prajJAM kuru // 377|| zabdArtha : zlokamAM, eka pachI eka, pAMca svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mukhya vAkya : vazyAtmanaH (sAdhasya) vaizyAt paraM suddhasya bana (gaDha) na pazyAmi / (a) na pazyAmi gurujI ziSyane kahe che ke "huM joto nathI, eTale ke mane dekhAtuM nathI." temane zuM dekhAtuM nathI ? sukhasya nanam / sukha utpanna karanAruM, sukhajanaka, sukhakAraka, sukhaprada, sukhanuM sAdhana; kevuM A sAdhana ? vaikhyAt param / vairAgyathI bIjuM koI, vairAgya karatAM vadhAre sukhajanaka; kaI vyaktinAM anusaMdhAnamAM AvAM sAdhananI vAta thAya che ? - vazyAtmanaH / - jeNe potAnAM manane vaza karyuM hoya, mana para vijaya athavA kAbu meLavI lIdho hoya te, saMyamI sAdhaka; tenA mATe. (2) tat (vairAgyuM) zuddhatara-Atmavodhasahita (sti) zvet / zuddhatara eTale vadhAre zuddha; Atmavodha eTale AtmajJAna; cet eTale jo; (masti) cait jo hoya to; ane te (vairAgya) paNa jo savizeSa zuddha AtmajJAnasahita hoya to. "to" zuM ? "to" A pachInAM vAkyamAM jaNAvAyuM che, tema bane. (3) (tat vairAgyuM) svAAkhya-sAmrAkhya-dhuL (mavatti) / svArAkhyuM eTale svaH-rAkhya; sva: eTale svarga; AkhA zabdano artha thAya, svarganuM rAjya, svargazAsana; eTale ke saMpUrNa-svataMtra-sarvocca rAjya, - jyAM anya koI niyAmaka nathI, evI paristhiti (tara-aniyAyatvam); ane sAmrAjya eTale svataMtra AtmasAmrAjya, brahmAMDamAM je kaMI che te sarva paranuM niyamana (sarvaniyAma~m), dhuL eTale ApanAruM; Avo vairAgya saMpUrNa-svAtaMtrya-(svArAjya) ane Atma-sAkSAtkAra Ape che. svArAgyasAmrAjjub - e samAsano vigraha A pramANe thAya : svArAjyaM ca sAmrAjyaM ca dogdhi iti / - AvA je upapada-samAsane cheDe vodhi (durda - eTale 'dohavuM' e dhAtunuM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rUpa : "dohI Ape che"), - e kriyApada vivekacUDAmaNi | 723 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ave, tyAM e kriyApadane badale dhuna - e zabda mUkavAmAM Ave che. artha : svArAjaya ane sAmrAjayane dohI ApanAra", - eTale ekaMdare, "e baMne ApanAra", - evo artha thAya. sarakhAvoH madhuvAmAna lodhi kRti ! - "kAmanAo dohI ApanAra", eTale ekaMdare, "kAmanAo meLavI ApanAra", "ApanAra". (4) yasmAt etat (vairAgyaM) muktiyuvateH ajasraM dvAraM (dvArasamAnaM mati) | mAtra eTale jeno vyaya ke nAza nathI te, vyaya-vagaranuM, a-vyaya, nirantara; kAraNa ke Avo vairAgya muktirUpI yuvatInAM niratara dvAra-samAna che. (5) asmAt sarvatra aspRhayA sat-Atmani sadA zreyase prajJAM kuru / asmAt AthI, A kAraNe; mATe; "AthI" sAdhake zuM karavAnuM? - prajJA 3 . prajJA eTale ucca prakAranI buddhi; AvI buddhine haMmeza mATe (savA) satyasvarUpa AtmAmAM (saAtmani) teNe sthira karavAnI rahe che; ane te paNa sarvatra, badhe, spRhA choDI daIne, nispRha thaIne(sarvatra pRdaya); zA mATe? - zreyase ! tArAM kalyANanI prApti mATe. (377) anuvAda : jeNe potAnI jAtane saMpUrNa vaza karI lIdhI che te(tevA sAdhakonA mATe, vairAgya karatAM vadhu sukhajanaka bIjuM koI sAdhana huM joto nathI; ane te vairAgyo paNa jo savizeSa zuddha AtmajJAna sAthe hoya to, te pUrNa svAtaMtrya ane AtmasAmrAjya Ape che; kAraNa ke A (vairAgya) muktirUpI yuvatInuM nirantara-nirbhaya (khulluM) dvAra che. AthI (he saumya !) sarvatra spRhA choDI daIne, tArAM potAnAM kalyANa mATe, satyasvarUpa evA AtmAmAM sadA tArI prajJAne sthira karI de. (377) TippaNa : gayA zlokamAM, tIvra vairAgyathI zarU karIne, muktAtmA mATe, nityasukhanA anubhava sudhInI aMtima ane AtyaMtika siddhinI vAta karavAmAM AvI hatI. paraMtu te pahelAMnA zloka(375)mAM, jJAna (vadha) vinAno, ekalo vairAgya, vimuktinI siddhi mATe asamartha che, evuM pratipAdana karyuM hatuM. eTale gayA zlokamAMnI kramika siddhiomAM, vairAgya sAthe, jJAna(TUDhapravadha:)ne sAMkaLyuM to hatuM ja, paNa ahIM to, vairAgyanI sAthe zuddhatara AtmajJAnanuM sAhacarya hoya to, te vairAgya, "svArAjya' ane sAmrAjya' baMneno lAbha ApanAro bane che; eTaluM ja nahIM, paraMtu AtmajJAnasahita evo A vairAgya, sAdhakane, muktinAM cheka khullAM dvAra sudhI pahoMcADI de che, 724 | vivekacUDAmaNi Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - evuM nirUpIne, AcAryazrIe, tIvra vairAgya ane daDha AtmajJAna, - e baMnenA sahabhAvano mahimA, kaI ane kevI paramocca siddhi para sAdhakane pahoMcADI zake che, te, ahIM siddha karyuM che. zloka sAthe saMkaLAyelI be-traNa gauNa bAbatonI noMdha laIne TippaNa pUruM karIe : (1) sAdhaka mATe, potAnI jAtane vaza karavAnA arthamAM, vazyatmiA - zabda prayojavAmAM Avyo che te, saMskRta paraMparAmAM suprasiddha evI, nIce pramANenI, ATha siddhiomAMnI, vazitva pratye nirdeza kare che : aNimA laghimA prAptiH prAkAmyaM mahimA tathA / IzitvaM ca vazitvaM ca tathA kAmAvasAyitA // (2) zlokamAMnA dvArA ane sAmrAja, - e be zabdo, anukrame, sAdhakanAM AMtara ane bAhya, vicAravizva paranAM svAtaMtryano ullekha paNa karatA hoya. (3) ema kahevAya che ke Izvara paNa, aMte to, "sopAdhika' che; kAraNa ke te nirguNa brahmano aupAdhika AviSkAra che, jyAre brahmavidne to brahmanI nirupAyika avasthAno sAkSAtkAra thayo hoya che. vairAgya-jJAnanI belaDI vaNyAtmA sAdhakane "svArAjya-"sAmrAjya" ApanArI bane che, te saMdarbhamAM ATalI spaSTatA prastuta bane che. zlokano chaMda zArdUlavikrIDita (377) 308 AzAM chindhi viSopameSu viSayeSvevaiva mRtyoH sRti styaktvA jAtikulAzrameSvabhimatiM muJcAtidUrAt kriyAH / dehAdAvasati tyajAtmadhiSaNAM prajJAM kuruSvAtmani tvaM dRSTA'syamalo'si nirdvayaparaM brahmAsi yad vastutaH // 378 // zlokano gujarAtI pATha : AzAM chibdhi viSopameSa viSayeSyavaiva mRtyoH kRti svakRtvA jAtikulAzrameSyabhimati muMcAtidUrA kriyAH | dehAdAvasati tyajAtmadhiSaNAM prajJAM kuSyAtmani - dajhADaspamalokasi nirbayapara brahmAsi yak vastutaH I378 vivekacUDAmaNi | 725 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvayaH viSopameSu viSayeSu AzAM chindhi; eSA eva mRtyoH sRtiH (asti); jAti-kula-AzrameSu abhimati tyaktvA, kriyAH atidUrAt muJca; asati dehAdau AtmadhiSaNAM tyaja; Atmani prajJAM kuruSva; yad vastutaH tvaM dRSya asi, amalaH asi, nirdvayaparaM brahma asi // 378 // zabdArtha : zlokamAM gurujI ziSyane cAra AjJA Ape che ane pachI aMte, e AjJAonAM kAraNarUpa upasaMhAra pAMcamAM vAkyamAM kare che, - e kula pAMca vAkyo A pramANe (1) viSa-3pameSa viSaye mArazAM chidhi I fdha eTale kApI nAkha, chedI nAkha, choDI de; zuM choDavAnuM che ? gAzam AzA, tRSNA, Asakti; zAnI AzA choDavAnI che ? viSaSa | - viSayonI, temanA pratyenI e viSayo kevA che? - viSa-3pameSa | viSa jevA (prANaghAtaka); A choDavAnuM kAraNa zuM che ? - gSA pava kRtyo: kRti: (mati). kRtiH | eTale mArga, rasto; A AzA ja mRtyuno mArga che. (2) nAti-na-mAjhameSa adhirti tyavI, kriyA: titt tyA.- tyA eTale tyajI de, choDI de, zuM tyajavAnuM che? jiyA: I kriyAo, eTale kAmanA vaDe preravAmAM AvelI sarva kriyAo-ka-pravRttio; ane A kriyAne kevI rIte tyajavAnI che? - satitt ! khUba dUrathI, te tArI najIka pahoMce athavA te temanI pAse pahoMce te pahelAM, AghethI ja, agAuthI ja. paNa A pahelAM teNe bIjuM zuM tyajavAnuM che (tyavA) ? mamati - abhimAna; potAnAM jAti, kuLa ane AzramanuM abhimAna. (3) ati rehAlI mAtmadhaSA tyA I fdhaSaNa eTale buddhi, samaja. deha vageremAM Atmabuddhine tyajI de, eTale ke "tuM deha-vagere che', - evI tArI potAnI khoTI samajane choDI de, kAraNa ke te badhAM asaMta che, asatya che, mithyA che. (4) mAtmana prajJA puSya | AtmAmAM ja buddhine sthira kara, parova, ropI de. | 5) AvI AjJAo ApavAnuM kAraNa (1) e che ke, gurujI ziSyane kahe che te pramANe : vastuta:, vaM si ! kharekhara, hakIkatamAM, tuM ja daSTA che, 726 | vivekacUDAmaNi Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tve mamataH si | - tuM nirmaLa che, vizuddha che; ane vaM nirNaya paraM brahma masi | ya eTale be, caita; nirNaya eTale advitIya, advaita; tuM ja advitIya parabrahma che. (378) anuvAda : viSa jevA viSayonI AzAne tuM choDI de, kAraNa ke A (AzA) ja mRtyuno mArga che; (tArA) jAti-kuLa-AzramanuM abhimAna choDIne tuM (sava) kriyAone khUba dUrathI tyajI de; deha vagere mithyA padArtho paranI Atmabuddhine tyajI de ane AtmAmAM ja buddhine parovI de : kAraNa ke, kharekhara to, tuM ja daSTA cho, nirmaLa cho ane advitIya evuM parabrahma paNa tuM ja cho ! (378). TippaNa: zloka bhale lAMbo ane moTo che, paNa temAMnAM sarva vAkyo saraLa che ane zabdo paNa sahelA che; ane te badhAMne, upara, zabdArtha-vibhAgamAM savistara samajAvavA AvyAM che, eTale, Ama to, kazuM ahIM UmeravAnuM rahetuM ja nathI. vaLI, zlokamAM, je AjJAo gurujI ziSyane Ape che, - vinAza ane adhogatine mArge mANasane laI janArA, viSayo pratyenI Asaktino tyAga; varNakuLa-Azrama vagerenAM abhimAnano tyAga; kAmanA-prerita sarva karmono to dUrathI ja tyAga; deha-mana-prANa-buddhi vagere mithyA ane anAtmA padArthomAMnA ahaMbhAvano tyAga, - A badhA "tyAga' ane AtmatattvamAM ja buddhinI niSThA-sthiratA (e eka vidhAyaka - Positive - sUcana) : A sarva sAmagrI eTale, gurujIe, zlokanI chellI paMktimAM, ziSyanI apekSita je siddhino nirdeza karyo che, tenI pUrvataiyArInAM tabakkAo ane pagathiyAM ja che. * - tAtparyArthinI daSTie vicArIe to, vairAgyanAM svarUpa ane mahimAnI je carcA chellA thoDA zlokomAM cAlI rahI hatI, tenuM ahIM samucita samApana che : zlokamAMnI, gurujInI sarva AjJAo, - niSedhAtmaka ane vidhAyaka, - ziSyanI vairAgyabhAvanAmAM jo kyAMya kazI truTi ke khAmI rahI javA pAmI hoya to, tene dUra karIne, tenI vairAgyabuddhine prabaLa ane pUrNa banAvIne tenuM daDhIkaraNa karavAnuM ja kArya kare che. je daSTA" hoya, e to dUra rahIne, je kaMI te jue che, emAM jarA paNa saMDovAyA vinA, tene mAtra taTasthabhAve joto ja hoya (On-looker) ane te ja sAco sAkSI (Witness) kahevAya. sAdhaka, AvA bhAvathI ja, jagatanA sarva mithyA padArthone joto hoya che, tethI ja te e badhAM dazyono mAtra daSTA' ja che. vivekacUDAmaNi | 727 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane je "sAkSI che te to zuddha ja hoya, enAmAM aparAdhabhAvano kazo "mala" hoya ja nahIM, eTale te to sadA "amala' ja hoya. Ama, zlokamAM, ziSyane tenAM muktidhyeyanAM je abhigama para sthira karavA gurujI icche che, te che : "tuM ja te paramabrahma che !" ane A ja che vedAMtavidyAmAM pramANita ane pramANabhUta evuM vedokta mahAvAkya, - tat vaM si | zlokano chaMda zArdUlavikrIDita (378) lakSye brahmaNi mAnasaM dRDhataraM saMsthApya bAhyendriyaM svasthAne vinivezya nizcalatanuzcopekSya dehasthitim / brahmAtmaikyamupetya tanmayatayA cAkhaNDavRttyAnizaM brahmAnandarasaM pibAtmani mudA zUnyaiH kimanyairdhamaiH // 379 // zlokano gujarAtI pATha: lakSya brahmaNi mAnasa daDhatare saMsthApya bAdhekriya svasthAne vinivezya nizcalatanucyopekSya dehasthitim | brahmAtmaphayamupatya tanmayatayA cAkhaMDavRjyAniza brahmAnandarasa pibAtmani mudA zUncaH kimacaibhramaH li379 zlokano gadya anvaya : lakSye brahmaNi mAnasaM dRDhataraM saMsthApya, bAhyendriyaM svasthAne vinivezya, nizcalatanuH (san), dehasthitiM ca upekSya, tanmayatayA ca brahma-AtmA-aikyaM upetya, akhaNDavRttyA anizaM brahma-Ananda-rasaM Atmani mudA piba, - anyaiH zUnya: papai: kim ? rU76 zabdArtha : mukhya vAkya : avazkavRjyAM nize braha-mAnandra-rAM mAtmani muddA viva . gurujI ziSyane AjJA kare che ke "tuM brahmAnandanA rasanuM pAna kara, eTale ke te rasane pI." A rasa kevI rIte pIvAno che? - A cAra rIte H (1) mAtmana - AtmAmAM; (2) vaDavRca - akhaMDAkAra vRtti dvArA, evI vRttipUrvaka; 728 | vivekacUDAmaNi zUnyaiH pramaNDavRttyA anizaM ca upekSya, tanma Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (3) anizam - satata, niraMtara, haMmezAM; (4) ane muddA AnaMdathI, AnaMdapUrvaka. paraMtu A rasapAna karatAM pahelAM, teNe zuM-zuM karavAnuM che ? - A pAMca kriyAone teNe paripUrNa karavAnI rahe che : (1) lakSya brahmaLi mAnasaM kRtAM saMsthApya / mAnasa saMsthApya eTale manane sthApIne, enuM saMsthApana karIne; kyAM manane sthApavAnuM che ? lakSya brahmaNi / lakSya athavA dhyeyarUpa evAM brahmamAM; kevI rIte sthApavAnuM che ? - vRtaram - dRDhatApUrvaka, dRDha rIte, majabUta; (2) vAghendriyaM svasthAne vinivezya / bAhya eTale bahAranI, bahirmukha, evI indriyone potapotAnAM sthAnomAM pAchI parovIne, sthira karIne, eTale ke ene aMtarmukha karIne; (3) nizcalatanu: (san) / zarIrane nizcala eTale ke sthira karIne, nizcala-zarIravALo thaIne,-banIne; (4) vehasthiti = upekSya / zarIranI sthitinI upekSA karIne, eTale ke enI salAmatInI ciMtA karyA vinA. manuSya-zarIranI sthiratA ane salAmatInI vAta nIkaLI che tyAre, eka madhyakAlIna hiMdI bhajana yAda AvI jAya che jemAM, te kavie ApaNAM A manuSya-zarIrano, zarIra-saMpattino, upahAsa ema kahIne karyo che ke "Isa tana-dhana kI kauna baDAI !" - eTale ke enuM mahattva keTaluM ? - jyAre e zabanA agnisaMskAra thatA hoya tyAre, enA vALa evI rIte baLatA hoya, - jANe ghAsano koI pULo baLato hoya ane enAM hADakAMne baLatAM joIne, lAkaDAnI koIka bhArI najara sAme taravarI rahe ! (5) tanmayatayA 7 brahma-AtmA-peyaM peca / tanmayatApUrvaka, tanmayabhAvathI brahma ane jIvanuM aikya pAmIne, prApta karIne. - ane pachI, chelle, gurujI, 'kAku prazna' (Rhetorical Question) dvArA, bIjI ThAlI, zreya vinAnI, nakAmI bhramaNAothI dUra rahevAnI ziSyane cImakI Ape che : anya: zUnya: pramai: vhim ? AvI bhramaNAonuM zuM prayojana ? eno zo artha ? enAthI zuM vaLavAnuM che ? 'kAku prazna' eTale evo prazna, jeno uttara te praznamAM ja AvI jato hoya ! eTale ke evI bhramaNAono kazo ja artha nathI, e badhI nirarthaka che, niSprayojana che. (379) / - anuvAda : maMnane brahmarUpI lakSyamAM atidRDhatApUrvaka sthApIne; bAhya-indriyone temanAM potapotAnAM mULa sthAnomAM pAchI parovI daIne; dehanI sthitinI upekSA karIne; zarIrane nizcala rAkhIne; brahma ane jIvanI ekatAne tanmayatApUrvaka prApta karIne, akhaMDavRttipUrvaka, niraMtara, AnaMdathI, tuM brahmAnaMdanA rasanuM AtmAmAM pAna ka2 : bIjI ThAlI bhramaNAono zo artha che ? (379) vivekacUDAmaNi / 729 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : vairAgya ane jJAna, - e be pAMkhonI sahAya vaDe, vimuktinAM ucca mahelanI agAzIe udyana-ArohaNa karavAnuM ziSyane sucavIne, have, A zlokamAM AcAryazrI, zarIra-mana-Indriyo para potAnuM saMpUrNa varcasva sthApIne, brahma-jIvanA abhedabhAva sAthe tanmaya banIne, brahmasAkSAtkAranA amRtamaya AnaMdarasanuM AkaMTha pAna karavAno anurodha kare che. ahIM rasanuM pAna karavAnuM, eTale ke rasane pIvA(Drink)nuM sUcavavAmAM AvyuM che eTale, A "rasa-pAnano marma barAbara samajAya te mATe, "rasa' sAthe saMkaLAyelI thoDI vigato samajI laIe : pahelI vAta to e ke "rasa" traNa prakAranA che : bhojana sAthe saMkaLAyelA mITho-khAro-khATo vagere cha raso, je badhA skUla (Gross) koTinA che ane jene jIbha (rasana) jevI jJAnendriya vaDe ja cAkhI zakAya che; zRMgAra-karuNavIra vagere ATha ke nava sAhityanA rasa che, je badhA sUkSma (Subtle) che ane jeno AsvAda adhikArI sahRdaya potAnAM mana-hRdaya vaDe ja karI zake che; ane ahIM je rasa'no saMdarbha che te to jIva-brahmanA sAkSAtkArano "rasa" che, je "sUkSmatama" (Subtlest) che ane mumukSu sAdhaka jene, tenI sAdhanAnI parAkASThAe, mAtra tenA AtmA dvArA ja AsvAdI ke anubhavI zake che. bIjI vAta e ke bhojana sivAyanA je be "raso che, temAM, kharekhara, koI "pINuM ke pravAhI (Liquid)" hotuM nathI ane tenuM pAna" eTale AsvAdana athavA anubhUti ja thaI zake ane AthI ja, AvA sUkSma koTinA "rasanI vyAkhyA ja evI ApavAmAM AvI che, jethI te mAtra sUkSma prakAranI "rasanA', "carvaNA' ane "anubhUti'no ja viSaya bane che : te, vyakti, AsvAdyate, manubhUyate ti raH: I TUMkamAM, AvA sUkSma rasone kathana-varNana-zravaNa jevI mAtra sthUla prakriyA sAthe kazo ja saMbaMdha nathI. trIjI, chellI ane sauthI mahattvanI vAta e che ke ahIM jeno saMdarbha che te brahma-jIva-sAkSAtkArano "rasa" to, paramocca, divya ane apArthiva kakSAno che ane tethI tenuM svarUpa evuM sUkSmatama (Most Subtle) che ke tene upaniSadanA RSie "to hai : " - evI sUtrAtmaka ArSa vANImAM vyakta karyo che. "sa:" eTale paramAtmA pote, je svayaM "rasa"rUpa banI jAya che ane adhikArI sAdhakane ja enI parama-carama kakSAnI aparokSa anubhUti Ape che. ahIM paNa eka hakIkata prastuta ane noMdhapAtra e banI rahe che ke zRMgArakaruNa-vIra jevA sAhitya-rasanI niSpatti tyAre ja zakya bane che, jyAre kAvya 730 | vivekacUDAmaNi Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATakamAMnAM pAtro-prasaMgo-prekSakonAM vibhAva-anubhava-vyabhicAribhAva vagere sahu bhAvono "saMyoga thAya che : vibhAvAnumAvavyamarisaMthAt niSpattiH I (bharata-"nATyazAstra", da) eTale ke e sahunA AvA bhAvonuM saMpUrNa "sAdhAraNIkaraNa" (Generalisation, Universalisation) sadhAya, tyAre ja sAhityarasanI niSpatti thAya che ane sAhityarasika "sahRdayI (Connoisseur) rasano AsvAda karI zake che. e ja rIte, brahmasAkSAtkAranA A "rasa'nI anubhUti mATe paNa, sAdhakanAM citta-hRdayamAMnuM sarva sthUla ane pArthiva kakSAnuM jJAna vicalita thaI javuM joIe (vinivedyAntara) ane te(jIva)nuM brahma sAthe evuM aikya sadhAI jAya, "sAdhAraNIkRta banI jAya, jIvano brahmamAM evo "laya' thaI jAya ke te baMne "e" maTIne "eka banI rahe ! AvI carama avasthAne ja AcAryazrIe ahIM "rasa-pAna' e zabdomAM abhivyakta karI che : "a ziva " AvI parAkASThA(Climax)e pahoMcavA mATenAM je thoDAM pagathiyAM che, tenuM pratipAdana, AcAryazrIe zlokanI prathama traNa paMktimAM karyuM che. sAdhaka A sarva sopAnone saphaLatApUrvaka oLaMge to ja, te, A divya ane amRtamaya AnaMdarasanAM niSpatti', "sAdhAraNIkaraNa" ane "layanI paramocca kakSAne pAmI zake. ane zlokamAM jeno ullekha che te, tanmayatA" ane "akhaMDavRtti' paNa A bAkInuM badhuM eTale rasa-kasa-vinAnAM, niHsattva ane ThAlAM photarAM-phIphAMphAMphAM! ( : zUna: pra. ) zlokano chaMdaH zArdUlavikrIDita (379) 380 anAtmacintanaM tyaktvA kazmalaM duHkhakAraNam / . cintayAtmAnamAnandarUpaM yanmuktikAraNam // 380 // zlokano gujarAtI pATha: anAtmaciMtana tyakatvA karamala duHkhakAraNam | cintayAtmAnamAnandarUpe yammuktikAraNam l38ll vivekacUDAmaNi | 731 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : kazmalaM duHkhakAraNaM anAtmacintanaM tyaktvA, AnandarUpaM AtmAnaM cintaya, yat muktikAraNaM (bhavati) // 380 // zabdArtha : mukhya vAkya : mAnanda mAtmAne vintaya | - AnaMdasvarUpa AtmAnuM ciMtana kara. "AtmA' kevo che? - vat muIiRAm ! - je muktinuM kAraNa banI zake che (mati), paraMtu te pahelAM, sAdhake zuM karavAnuM rahe che ? - nAtmavintana tyarvI | - "anAtmAnuM eTale ke jagata, deha vagere, je "AtmA nathI, te badhAMnuM ciMtana choDIne; A anAtmAnuM ciMtana choDavAnI sUcanA zA kAraNe ? be kAraNe : eka to e ke te kazmanaM eTale ke pAparUpa che ane bIjuM e ke te duHkhanAM kAraNarUpa (kuvArA) che. (380) anuvAda : pAparUpa ane duHkhanAM kAraNarUpa evA "anAtmAnuM ciMtana tyajIne, AnaMdasvarUpa evA "AtmA'nuM tuM ciMtana kara, je, muktinuM kAraNa banI zake che. (380) TippaNa: zloka sAva sahelo che ane artha paNa agharo nathI. A pahelAM paNa, mokSanuM kAraNa banI zake che evA AtmAnAM svarUpa vize ane mokSaprAptimAM je vinarUpa bane che ane manuSyane saMsAranA baMdhanamAM je satata jakaDI rAkhe che te - jaMgata, deha, prANa, indriyo, mana, vAsanA, viSayo, ahaMkAra vagere jevAM, - "anAtmAnAM svarUpa vize paNa, A pahelAM, savistara carcA karavAmAM AvI ja che, eTale A vize kazA vistAranI jarUra nathI. mAtra be ja vAta prastuta che : eka to e ke, zlokamAM be vAra prayojAyelo "ciMtana" zabda, jenI carcA AcAryazrIe have hAtha dharI che te dhyAna"nAM mahattva pratye aMgulinirdeza kare che; ane bIjuM e ke "anAtmA'nuM ciMtana zA mATe choDI devuM ane "AtmA'nuM ciMtana zA mATe karavuM, - enAM kAraNo tarIke te baMnenAM je vizeSaNo apAyAM che, anukrame, - 3H3ra ane mu#iRM, - te baMne, saMpUrNarIte sUcaka (Significant) che; ane "AtmA' to, paramAtma-svarUpa evAM "sacidAnaMda"no ja eka aMza, - eTale ke "AnaMda' che, e kAMI jevuMtevuM ke nAnuM-sUnuM kAraNa che ! (38) 73ra | vivekacUDAmaNi Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha81 eSaH svayaMjyotirazeSasAkSI - vijJAnakoze vilasatyajatram / lakSyaM vidhAyainamasadvilakSaNa makhaNDavRttyAtmatayA'nubhAvaya // 381 // zlokano gujarAtI pATha : eSaH svayaMjyotirazeSa sAkSI - vijJAnakoze vilasatyajagnam | lakSya vidhAryanamasavilakSaNa A -makhaMDavRtyAtmatayADanubhAvaya i381aaaa zlokano gadya anvaya : __svayaMjyotiH azeSasAkSI (ca) eSaH (AtmA) vijJAnakoze ajrastraM vilasati; asadvilakSaNaM enaM (AtmAnaM) lakSyaM vidhAya, akhaNDavRttyA AtmatayA (d) anumAvaya rU8zA. zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) gs: (mAtmA) vinati | vinaMti eTale prakAze che, jhaLahaLe che, virAje che, zobhe che. jenI carcA cAlI rahI che te A AtmA prakAzI rahyo che. AtmA kyAM prakAze che? - vinAnoze A pahelAM jenuM svarUpa savistara nirUpavAmAM AvyuM che te vijJAnamaya kozamAM; te kevI rIte prakAze che? anastram ! - sadA sarvadA, nirantara, aNa-aTakyo. A AtmA kevo che ? - A pramANe be vizeSaNo : (a) svayaMkhyotiH | svayaMprakAza, potAnA vaDe ja prakAzato, potAnA ja prakAzavALo; ane (ba) gazeSa sAkSI che - sarvano, sahuno sAkSI. (2) panna (tva) anumAvaya | - tuM e(AtmA)nuM bhAvana kara, anuzIlana kara, raTaNa kara. te AtmA kevo che ? masa-vitakSaNam I vilakSaNa eTale jUdo, bhinna; sat eTale mithyA, saMsArathI bhinna; A AtmAnuM anuzIlana kevI rIte vivekacUDAmaNi | 733 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavAnuM che? A pramANe traNa rIte : (a) parva taikSya vidhAya | ene ja lakSya banAvIne, ene ja jIvananAM dhyeyarUpe sthApIne, (ba) maguDanRtyA | akhaMDAkAravRttipUrvaka, akhaMDa brahmavRttithI; (ka) garbhitayA | - AtmabhAve, svabhAve, svasvarUpe; eTale ke "te tuM pote ja che', ema samajIne. (381). anuvAda : svayaMprakAza ane sarvano sAkSI (evo) A (AtmA) vijJAnamaya kozamAM niraMtara jhaLahaLato hoya che; asat-thI bhinna evA ene lakSya banAvIne, akhaMDa brahmavRttipUrvaka ane AtmabhAve tuM enuM bhAvana kara. (381) TippaNa: A pahelAM, zloka-370mAM, fdhayaM yajha 2 likSiMi - ema kahIne, dhyAnano mAtra ullekha karavAmAM Avyo hato; tyArapachI, zloka-379mAM brahmAnaMdarasanuM pAna karavAno, ziSyane, anurodha karatAM pahelAM, brahmajIvanAM aikyane tanmayatApUrvaka pAmavAnuM sUcavavAmAM AvyuM hatuM ane A pahelAMnA zlokamAM to mAtmAnaM vintaya - ema, AtmaciMtanano sIdho ja Adeza ApavAmAM Avyo hato ane have thoDA zlokomAM dhyAnanA prakAronuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. | pahelI vAta to e ke jenuM anubhAvana karavAnuM che te AtmAne potAnA samagra dhyAnamAM lakSya' tarIke sthApavAnuM che; bIjuM, A AtmA svayaMprakAza che, sauno prakAza che chatAM te para-prakAzita nathI; eno artha ja e ke te jJAnasvarUpa che; trIjuM, te sarvano sAkSI che eTale sarvatra saghaLuM jue che; enI dRSTi bahAra kazuM ja nathI, evo e dA" (Seer) che; cothI ane chellI vAta e ke te vijJAnamaya kozamAM nitya-niraMtara vilasato hovAthI, sUkSmabuddhirUpI khajAnAmAM e sadA-sarvadA jhaLakato hoya che; eno artha e ja ke te sUkSmabuddhi dvArA joya che. AvA AtmA para sAdhake je be prakAre potAnuM dhyAna kendrita karavAnuM che, te baMne paNa yAda rAkhavA jevA che : eka to e ke te akhaMDAkAravRttipUrvaka, eTale ke emAM jarA paNa vikSepa na paDe evuM, telanI dhAra jevuM (dhArIvAhiyA), sAtatyapUrNa hovuM joIe; ane bIjuM, e ke "pote ja te AtmA che'- evA AtmabhAve, svasvarUpe, pUrA AtmIyabhAve, enuM anuzIlana karavAnuM che ane khAsa to e ke brahmAMDamAMnI sarva miththA vastuothI AtmA bhinna che, eTale ke sadA sasvarUpa che, e paNa sAdhake bhUlavAnuM nathI. zlokano chaMda upajAti (381) 734 | vivekacUDAmaNi Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 etamacchinnayA vRttyA pratyayAntarazUnyayA / ullekhayan vijAnIyAt svasvarUpatayA sphuTam // 382 // zlokano gujarAtI pATha : etamacchinayA nRtyA pratyayAntarazUnyathA | ullekhayanuM vijAnIyAta svasvarUpayA phuTama 38rA. zlokano gadya anvaya : acchinnayA pratyayAntarazUnyayA vRttyA etaM (AtmAnaM) ullekhayan, (sAdhakaH) svasvarUpatayA sphuTaM vijAnIyAt // 382 // zabdArtha : mukhya vAkya : (sAdha:) pad (mAtmAnuM) 8 vinAnIyAnuM ! - re eTale spaSTa rIte; vinAnayAt - jANI levo joIe; jANavo. (sAdhake) A(AtmA)ne spaSTa rIte jANavo. kevAM svarUpe jANavo? sva-svarUpatayA ! - potAnAM svarUpe, eTale ke te pote AtmA che, evI pratItithI; zuM karatAM-karatAM jANavo joIe ? - valayana - enuM ciMtana, raTaNa karatAM-karatAM; kevI vRttithI ciMtana karavAnuM ? niyA pratyayAta zUnyathA . A vRtti, AvI be prakAranI hovI joIe H (1) niyAM ! - vacce aTakyA vinAnI, akhaMDa, akhaMDita, telanI dhArA jevI asmalita, ekadhArI; ane (ra) pratyayAntaracaya | pratyaya - samajaNa, viSaya, saMsarga, pratIti; pratyayAtara eTale AtmA-sivAyanI, anya koI pratIti vinAnI, bIjA koI paNa viSaya vagaranI; zUnya eTale vinAnI, vagaranI, rahita. (382) anuvAda : ekadhArI ane anya koI viSayanA saMparka vinAnI vRttithI (enuM) ciMtana karatAM-karatAM, (sAdhake) A(AtmA)ne potAnAM ja svarUpe spaSTa jANI levo. (382) TippaNa: ahIM paNa AtmAnAM dhyAnanI carcA cAlu che. gayA zlokamAM, AtmAne, "svayaM-prakAza" ane "sarvasAkSI', - evAM be vizeSaNo vaDe varNavavAmAM Avyo hato ane ene ja potAnAM jIvananuM ekamAtra lakSya banAvIne, - vivekacUDAmaNi | 735 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enuM AtmabhAve anubhAvana karavAnuM sUcavavAmAM AvyuM hatuM. A anubhAvana, eTale ke parizIlana, dhyAna, kevI rIte karavuM, - enI vizeSa vigato ahIM ApavAmAM AvI che : eka to e ke je kaMI ciMtana karavAmAM Ave, emAM AtmAno ekano ja "ullekha' hovo joIe, e eka ja viSaya tarIke hovo joIe (uzkelayana viSayIrvana). bIjuM, A AtmAne vizeSarUpe jANI levAno che (vinAnIyata), ane te paNa mAtra spaSTarIte (ra) ja nahIM, paraMtu huM pote ja A AtmA chuM' - evAM potAnAM svarUpe ja ene jANavAno che. vaLI, je cittavRtti vaDe, AtmAnuM A vijJAna meLavavAnuM che, te paNa evI viziSTa ane asAmAnya hovI joIe ke te dhyAna-prakriyAmAM jarA paNa vikSepa na AvI jAya, - evI, telanI dhAra jevI, avicchinna, asmalita, ekadhArI, aNaaTakI te cittavRtti hovI joIe; paraMtu ATaluM ja pUratuM nathI. ciMtananI A. prakriyA cAlatI hoya temAM, AtmA sivAya, AtmA-vinAnA, "anAtma-koTinA bIjA koI viSayano saMparka na pravezI jAya, ene paNa sAdhake satata, jAgrata rahIne, lakSamAM rAkhavAnI jarUra che; kAraNa ke AvuM banI jAya, banavA pAme to, AtmaciMtananI te cittavRtti, eTalA pUratI, adhUrI ane dUSita thaI jAya ane pariNAme, AtmAnuM e "vijJAna' (vijhAnIyA), na hoya pUruM "spaSTa' ane na hoya "svasvarUpanuM ! gayA zlokamAM, 'marauzkavRjyA' e zabda dvArA, dhyAnanI prakriyA vize IzAro to karavAmAM Avyo ja hato. chinayA ane pratyakAntarazUnyathA e be zabdo prayojIne, A zlokamAM, enuM samarthana tathA daDhIkaraNa karavAmAM AvyuM che. zlokano chaMda : anuSupa (382). 383 atrAtmatvaM dRDhIkurvan ahamAdiSu santyajan / udAsInatayA teSu tiSThet ghaTapaTAdivat // 383 // zlokano gujarAtI pATha : atrAtmavaM daDhIkurvanuM ahamAdiSu saMtyajanuM ! udAsInatayA teSa tiSTha ghaTapaTAdivat li383 zlokano gadya anvaya : atra AtmatvaM dRDhIkurvan, ahaM-AdiSu (ca) santyajan, teSu (ahaMkAra - 736 / vivekacUDAmaNi Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aripu) khaTapayavit (sAdha:) gvAlInatayA tiSThat rUTA zabdArtha : mukhya vAkya : (sAdha) atra vAsInatayA tiSyet / satra eTale ahIM A bAbatamAM, parabrahma-paramAtmA vize. tit eTale rahevuM joIe; ahIM sUcavavAmAM AvyuM che tevuM valaNa, tevo abhigama vagere apanAvavAM-jALavavAM joIe. sAdhakanI pharaja (Duty) tarIke, A badhuM sUcavavAmAM Ave che tethI, AjJArtha (Imperative) athavA vidhyartha(Potential)nAM kriyApada-rUpo prayojavAmAM AvyAM che (vintaya, anumAvaya, vijJAnIyAta, tiSThat - vagere), te, samucita che. sAdhake parabrahmanI bAbatamAM kevuM valaNa (Attitude) dhAraNa karavAnuM rahe che ? - ahIM, A vize, judAM-judAM traNa valaNo, A pramANe, sUcavavAmAM AvyAM che : (1) atra (parabrahmaviSaye) Atmatva vRddhIvat / vRttIrvana - (vRddha zabdanA 'vi'-rUpanuM, vartamAna-kRdaMta, puliMga, prathama vibhakti ekavacananuM rUpa) dRDha karIne, majabUta banAvIne; eTale ke teNe paramAtmAmAM(brahmamAM) potAnAM AtmapaNAMne, AtmabhAvane dRDha karavAno rahe che. (2) ahaM-Aviyu (Atmatva) sattvanan ahaMkAravageremAM teNe potAnAM AtmapaNAMne tyajI-choDI devAno rahe che; ane tyArapachI, eTale ke uparyukta 'daDhIkaraNa' ane 'tyAga'no abhigama apanAvyA pachI, (3) tevu (ahAra-Aviyu) navAsInatayA tizvet // ahaMkAra-vagere te sarva pratye udAsInabhAve teNe rahevuM joIe; eTale ke te badhAM pratye upekSAvRtti keLavavI joIe. Avo udAsInabhAva konA jevo hovo joIe ? dhaTavayavit / sAmAnya rIte, mANasa, jevo bhAva, jevuM valaNa, jevI dRSTi, ghaDo-kapaDAM (paTapaTa) vagere pratye rAkhe che, emAM koI paNa prakAranA aMgata rasa vagara, - tenA jevo bhAva, saMsAramAMnI sarva ghaTanAo ane anAtma-vastuo pratye teNe keLavavo joIe. (383) - anuvAda : ahIM (parabrahmamAM) AtmabhAvane dRDha karIne, ahaMkAra vageremAM (AtmabhAvane) tyajI daIne, (sAke) ghaTa-paTa vagere(bAbata)nI jema udAsInabhAve rahevuM joIe. (383) TippaNa : mokSaprAptine potAnuM jIvanadhyeya sthApIne, ene paripUrNa karavA sakriya evA sAdhake, potAnA AtmabhAva, eTale ke potAnAMpaNAM (Atmatva) pratye kevuM valaNa pharmA - 47 - vivekacUDAmaNi / 737 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanAvavuM, enuM ahIM mArgadarzana ApavAmAM AvyuM che. mokSaprApti eTale parabrahma-sAkSAtkAra; ane tethI, sAdhake potAnI Atmabuddhine te(parabrahma)mAM ja sthApavI joIe, e to tenA taraphathI sevavAmAM AvatI eka sAmAnya apekSA che; paraMtu tenAM pelAM AtyaMtika dhyeyane saMpanna karavA mATe, ATaluM paryApta nathI. kAraNa ? kAraNa ke te satata jIve che A jagatamAM, saMsAramAM, - jyAM tenI sAthe satata saMkaLAyelAM tenAM, deha-indriyo-prANa-mana-ahaMkAra vagere saghaLAM tattvo mithyA ane "anAtmA' che. A badhAM pratye jo enI Atmabuddhi, enuM potAnAMpaNuM cAlu rahe to, mokSaprAptinAM, eTale parabrahmasAkSAtkAranAM potAnAM jIvanadhyeyane te kadI paNa paripUrNa na karI zake. Ama, A sarva pratye (kadamatiSa) to teNe saMpUrNa-tyAgabhAva (satyana) ja apanAvavo rahyo. ane parabrahmamAM potAnAM Atmatvane teNe sthApyo hato tene, have, teNe sthira ane daDha karavo joIe (vIrvana). paraMtu ATaluM karyA pachI paNa, eka mahattvanuM kAma, tenA mATe bAkI rahe che : te "rahe che - jIve che to A saMsAramAM ja ne ! pelI sarva anAtma-vastuo ane emAMno eno aha-bhAva, - e sarvano bhale eNe tyAga karyo; chatAM e sarva satata rahe che to, enI AMkhonI sAme ja; ane jemAM te jIve che, te jagata ane saMsAra paNa haMmezAM tenI najara sAme ja che ! to, AkhuM zuM karavuM? basa, enuM ja mArgadarzana ahIM ApavAmAM AvyuM che, - kalApIna. A udAsIna' zabdane barAbara samajI levA jevo che, jethI "udAsazabda sAthe eno goTALo na thaI jAya ! udAsa" eTale dilagIra-duHkhI-zokamagnakhinna. koIka bAbatamAM mANasane nirAzA ke niSphaLatA sAMpaDI hoya to te "udAsI (Sad, Sorry, afflicted, Disappointed) thaI jAya. jyAre A "udAsIna eTale te mANasa, je, potAnI najara sAmenI vastuo-vyaktio bAbatamAM pUrepUro aLago-vegaLo rahe, - evI rIte ke jANe e sarva sAthe tene kazo saMbaMdha ja nathI ! "udAsIna(s + mAsIna), eTale ke je "UMce beThelo che ane potAnI nIce ke AjubAju je kaMI che, ene mAtra joyA ja kare che, emAM te jarA paNa saMDovAto nathI, te sahuthI saMpUrNarIte a-skRSTa, a-saMbaddha, anu-Asakta : Indifferent, apathetic, un-concerned, un-connected ! - Sell 2lol yel, au nahIM ! AvA "udAsInabhAva mATe, zlokamAM, eka samucita udAharaNa ApavAmAM 738 | vivekacUDAmaNi Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvyuM che : dhaTa-paTa-Ahivat phUTelo-tUTelo ghaDo, phATI gayelAM kapaDAM, - vagere jevI AvI badhI nakAmI cIjo pratyeno mANasano bhAva kevo hoya ? basa, Avo ja bhAva eTale "udAsInabhAva' ! jagata ane jagatanI sarva ahaMkArAdi vastuo pratye, mumukSu sAdhake, Avo udAsInabhAva" keLavavAno rahe; e badhAM sAthe jarA paNa saMDovAyA (Involve thayA) vinA, mAtra sAkSIbhAve, taTasthavRttithI rahevAnuM-jIvavAnuM ! "taTastha te che, je, nadInAM kAMThe Ubho che (Te tiSThati karI I), chatAM nadInA pravAhamAM paDato nathI, pravAhapatita banato nathI, pravAhane mAtra nirapekSabhAve joyA ja kare che ! zlokano chaMda : anuNupa (383) 384 vizuddhamantaHkaraNaM svarUpe nivezya sAkSiNyavabodhamAtre / zanaiH zanainizcalatAmupAyan pUrNa svamevAnuvilokayet tataH // 384 // zlokano gujarAtI pATha: vizuddhamantaHkaraNa svarUpe nivezya sAkSiNyavabodhamAge zanaiH zanairnizcalatAmupAyanuM pUrNa svamevAnuvilokayet tataH 384 zlokano gadya anvaya : sAkSiNi avabodhamAtre svarUpe vizuddha antaHkaraNaM nivezya, zanaiH zanaiH nizcalatAM upAnayan, tataH pUrNa svaM eva anuvilokayet // 384 // zabdArtha : . . mukhya vAkya : tA: (sadha:) vaM pUof gva avinotA tata: eTale ke A pahelAMnA zlokomAM nirUpita dhyAnanI prakriyAne barAbara samajI lIdhA pachI; sAdhake pUrNarUpa evA potAnuM ja avirata darzana karatAM rahevuM, eTale ke potAnuM ja, potAnA AtmAnuM ja pUrNAtmA-svarUpe satata avalokana karatAM rahevuM joIe. paraMtu te pahelAM teNe zuM karavAnuM rahe che? zanaiH zanaiH nizcatatAM 36nayana ! - dhIre-dhIre - vivekapUDAmaNi | 739 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcala banIne; kevI rIte nizcala banavAnuM ? - saphaLa avavadhAre svarUpe vizuddha sattAvAra nivezya ! nivezya eTale sthApIne, sthira karIne, parovIne; kone ? vizuddha sattAvaraNam ! potAnAM vizuddha aMtaHkaraNane; kyAM sthApIne ? svarUpe - svarUpamAM, AtmAmAM; A svarUpa kevuM che? - saphaLa - sarvanuM sAkSI, sarvanuM daSTA; ane voMdhamatre ! mAtra jJAnasvarUpa evuM (svarUpa). (384) anuvAda : | sarvanA sAkSI ane mAtra jJAnasvarUpa evA svarUpamAM (eTale ke, AtmAmAM) vizaddha aMta:karaNane sthApIne, (sAdhake) dhIre-dhIre nizcala banIne, tyArapachI potAnuM ja pUrNAtmA svarUpe, satata darzana karatAM rahevuM. (384). TippaNa : sAcuM ane saMpUrNa dhyAna e ja, jenAM pariNAme, jenAM mAdhyama vaDe, dhyAtA ane dhyeya, eTale ke dhyAna karanAra, dhyAnano kartA ane dhyAnanuM pAtra, dhyAna-viSaya, - e baMne ekAkAra banI jAya. dhyAna nI AvI prakriyA. enA sarva prakAro sahita, ziSyane savistara samajAvyA pachI, gurujI, have tene Atmadarzana vize mArgadarzana Ape che : avato | tota - kriyApadanI AgaLa joDelA mana ane vi, - e be upasargo, avalokananI athavA darzananI saMpUrNatA ane satatapaNAno saMketa Ape che; paraMtu A darzana saMpUrNa to ja banI zake, jo sAdhaka potAnAM svarUpane pUrNAtmAsvarUpe avalokyA kare (4). darzananA A aMtima tabakke te pahoMce te pahelAM, teNe potAnAM ja svarUpamAM nizcala eTale ke avicaLa banavAnuM rahe; ane A nizcalatAnI prApti kramika ane dhImI hoya che, emAM utAvaLa ke jhaDapa na cAle; kAraNa ke potAnAM je aMta:karaNane sarvasAkSI ane kevaLa jJAnasvarUpa evAM paramAtmAmAM parovavAnuM che (nivezya), temAMthI sarva prakAranA vicAro-vikalpo-vilapone dUra karIne, sarva rAgadveSo vagerene ane anAtma-vastuo pratyenA ahaMbhAva-mamabhAva athavA kartAbhoktAbhAvarUpI saghaLI malinatAno pUrepUro nAza karIne, tene saMpUrNarIte vizuddha banAvavAnuM rahe. basa, AvAM aMtaHkaraNanuM sarva-daNa ane jJAnamAtra svarUpa evA paramAtmAmAM nivezana, e ja sAdhakane dhIme (na: zara) chatAM acUka rIte, avirata Atmadarzana mATenI, Avazyaka evI avicaLatAnI pUrvabhUmikAe pahoMcADI de : pachI to, enuM vizuddha aMta:karaNa pote ja vizuddha brahma banI rahe, jyAM tene kevalajJAnasvarUpanI 740 | vivekacUDAmaNi Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja pratIti thAya ! darpaNane dUra karavAmAM Ave, tyArapachI pratibiMbane to koI avakAza ja na rahe, - rahe ekamAtra mULarUpa biMba ! Atmadarzana ja nahIM, A to sarvAtmadarzana ! . zlokano chaMda upajAti (384) 385 kriyApAmanagamalimiTa ___ svAjJAnakluptairakhilairupAdhibhiH / vimuktamAtmAnamakhaNDarUpaM pUrNa mahAkAzamivAvalokayet // 385 // zlokano gujarAtI pATha : dendriyaprANanoDahamAdibhiH svAzAnaphalUaurakhilerupAdhibhiH | vimuktamAtmAnamakhaMDarUpa pUrNa mahAkAzavivAlokayetu I38pA zlokano gadya anvaya ? teha-ndriya-prANa-mana-ha-mAlipi sva-azAna-nRtai: vartaH upAdhibhiH vimuktaM akhaNDarUpaM AtmAnaM (sAdhakaH) mahAAkAzaM iva pUrNa vot rU8ppA zabdArtha : mukhya vAkya : (sAdha:) mAtmAnuM vattoyet | (sAdhake) AtmAnuM avalokana, eTale ke darzana, karatAM rahevuM joIe. AtmA kevo? madhvarUpam - akhaMDAkAra, akhaMDasvarUpa; ane vimurum - vimukta, mukta thayelo, chuTTo thayelo; zAnAthI vimukta - ? 35dhipa: 1 upAdhiothI; A upAdhio kaI-kaI che ane kevI che? deha-indriyo-prANa-mana ane ahaMkAra vagere upAdhio; ane sva-azAna vaiH | vRta eTale kalpavAmAM AvelI, kalpita. upara nirdeza karavAmAM AvelA AtmAnuM darzana kyAM rUpe karavuM joIe? - pUrNam - pUrNarUpe; konAM jevAM pUrNarUpe ? - mahA-mAza va | ghaDA-vageremAM rahelAM aMzarUpa, nAnakaDAM, "ghaTa vivekacUDAmaNi | 741 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza"('ghaTAkAza')nI jema nahIM, paraMtu eka ja AkhAM, mULa, "mahA-AkAzanI jema. (385) anuvAda : potAnAM ajJAnane lIdhe kalpavAmAM AvelI, deha-indriyo-prANa-mana-ahaMkAra, vagere sarva upAdhiothI vimukta evA AtmAnuM, (sAdhake) mahAkAzanI jema pUrNarUpe avalokana karatAM rahevuM joIe. (385). TippaNa: ahIM paNa AtmadarzananA muddAnI carcA AgaLa laI javAmAM AvI che ane te mATe, gayA zlokanA vistot e kriyApadanI jema, A zlokamAM paNa avatoyet - evuM kriyApada yojavAmAM AvyuM che. AtmadarzananAM anusaMdhAnamAM, sAdhakane, ahIM, be sUcanAo A pramANe ApavAmAM AvI che : (1) eka to e ke AtmAnuM darzana khaMDarUpe ke apUrNarUpe nahIM, paraMtu tenAM mULabhUta akhaMDa ane paripUrNa svarUpe karavuM joIe; ane AtmA to, hakIkatamAM, AvAM paripUrNa-svarUpamAM ja sadA-sarvadA hoya che; eTaluM ja nahIM, paraMtu te to tenA svakIya svabhAva pramANe, saMpUrNarIte asaMga ane a-saMbaddha hovAthI, koI upAdhi-dvaita-bheda vagerenA bhAvo enAM mULa svarUpamAM parivartana lAvI zakatA nathI; paraMtu manuSyanAM potAnAM ajJAnane lIdhe, mAtra kalpavAmAM AvelI, deha vagerenI upAdhione kAraNe, te upAdhigrasta che, evo mAtra bhAsa thAya che; ane tethI tenAM akhaMDa-svarUpanuM darzana zakya thatuM nathI. eTale, sauprathama jarUra che, manuSya mATe, potAnI avidyAne dUra karIne sAcuM, saMniSTha ane saMpUrNa AtmajJAna prApta karavAnI; ane A bhale thoDuM agharuM kAma hoya, azakya to nathI ja. zrutigraMthonA svAdhyAya ane sadgurunA upadezathI ajJAnano nAza thatAM ja, ajJAna-kalpita pelI sarva upAdhio vinaSTa thaze ane A upAdhivinAzanAM pariNAme, AtmA, tarata ja, upAdhi-vimukta thatAM, tenAM akhaMDa-svarUpe, prakAzI raheze; ane sAdhaka tenuM, AvAM svarUpe ja, pUrNarUpe ja, avalokana karI zakaze. () bIjI je vAta ahIM sUcavavAmAM AvI che te, AtmA mATe yojavAmAM AvelI, "mahAkAzanI upamAnI che. A upamAnA anusaMdhAnamAM, eka hakIkata e samajI levAnI rahe che ke zAzvata ane sarvavyApI evo AtmA to eka ane advitIya ja che, anupama ke nirupama che ane tethI ene koInI sAthe sarakhAvI. zakAya ja nahIM, kAraNa ke jenI sAthe tene sarakhAvI zakAya evuM koI 'upamAna ja 74ra | vivekacUDAmaNi Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samagra brahmAMDamAM astitva dharAvatuM nathI; ema chatAM, AtmAnuM akhaMDarUpa-darzana, manuSyane, bauddhika rIte, pratIta thAya, e uddezane najara samakSa rAkhIne, AtmA mATe samIpatama (Nearest) tarIke zakya evAM ekamAtra upamAna tarIke, AcAryazrIe, AkAzane prayojayuM che, - pAMceya mahAbhUtomAMthI AkAza eka ja sUkSmatama (Subhtlest) hovAthI. - A AkAza (Outer Space, Ether) paNa, enI potAnI maryAdA sAthe, enAM sUkSma-svarUpe, sarvatra prasareluM che, tethI khAlI ghaDA(Ta)mAM raheluM AkAza, ghaDAnI upAdhine kAraNe ja, maryAdita (Conditioned) "ghaTAkAza'(ghaTa-AkAza)nAM rUpamAM najare paDe che; paraMtu upAdhirUpa ghaDAno nAza thatAM ja, khAlI ghaDAmAMnuM "AkAza' bahAranA "mahAkAza'(mahA-AkAza)mAM bhaLI jAya che ane eka-akhaMDa svarUpe ja dekhAya che. AtmadarzananI bAbatamAM, mahAkAzanI upamA prayojIne, AcAryazrI, sAdhakane, AvAM saMpUrNa svarUpanAM darzanano anurodha kare che. ' zlokano chaMda upajAti (385) 386 ghaTakalazakuzUlasUcimukhyairgaganamupAdhizatairvimuktamekam / bhavati na vividhaM tathaiva zuddha paramahamAdivimuktamekameva // 386 // zlokano gujarAtI pATha: ghaTakalazakazUlasUcimukhyargaganamupAdhizatairvimuktayekam | bhavati nA vividha tarthava zuddha paramahamAdivimuktayeka li38el zlokano gadya anvaya : (yathA) --chUta-bhUtti-muH 3padhartika vimuruM parva bhavati, na vividhaM, tathA eva ahaM-Adi-vimuktaM zuddhaM paraM paramAtmatattvaM ekaM gva (mati, ti) rU8ddA zabdArtha : mukhya vAkya : tathA pava, zuddha paraM (paramAtmatattva) parva vava (mati, ta) . te ja rIte, paramAtmatattva, zuddha ane ekamAtra hoya che. paramAtmatattva AvuM zuddha ane ekamAtra rUpe kyAre hoya che ? - maheM-Ari-vimum | - vivekacUDAmaNi | 743 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahaMkAra-vagerethI vimukta thAya tyAre, evI vimukta dazAmAM. paramAtmatattva(pa)nuM AvuM svarUpa konA jevuM che ? - (yathA) nuM paDyuM. pati, vividha (tathA va) | - je rIte AkAza ekarUpa ja hoya che, vividharUpavALuM thatuM nathI, hotuM nathI, - te ja rIte. AkAza AvuM kyAre hoya che? dhaTa-- na-sUvi-murveda upAdhizataH vimu$m | madhya eTale vagere; Hi eTale seMkaDo, asaMkhya. sattarA eTale kaLaziyo, loTo; cUta eTale (anAja bharavAnI) koThI; sUvi eTale soya, soyanuM nAkuM. AvI badhI asaMkhya upAdhiothI vimukta thatAM, evI dazAmAM, AkAza vividharUpe thatuM nathI, paraMtu ekarUpe ja rahe che, - te rIte. (386). anuvAda : je rIte AkAza, ghaDo-loTo-koThI soya vagere seMkaDo upAdhionAM saMbaMdhanAM) kAraNe vividharUpavALuM thatuM nathI, (paraMtu e ja upAdhiothI) vimukta thatAM, ekarUpe ja rahe che, te ja rIte ahaMkAra-vagerethI vimukta zuddha paramAtmA ekamAtra ja hoya che. (386). TippaNa: A pahelAnAM zlokamAM, enI cothI paMktimAM prayojAyelI, mahAzanI upamAno vistAra karIne, ahI te upamA-saMketane savizeSa spaSTa-svarUpe samajAvavAmAM Avyo che. gayA zlokamAM, AkAzanI upAdhi mATe, koI vastuno ullekha karavAmAM Avyo hoto, mAtra samagra AkAza mATe "mahA-AkAza" evo eka ja zabda prayojAyo hato. paraMtu Atmatatva mATe jema deha, prANa, indriyo, mana, ahaMkAra jevI aneka upAdhio hoya che tema ja, AkAza paNa potAnAM samasta, samagra, akhila, akhaMDa ane ekamAtra svarUpamAM hovA chatAM, ene paNa seMkaDo upAdhi hoya che, jenA pariNAme tenuM paNa maryAdita, vibhAjita, khaMDita ane vividha svarUpamAM darzana thatuM hoya che, tema darzAvIne, AtmatattvanAM ekamAtra evAM akhaMDa, pUrNa ane zuddha svarUpanAM zAzvata satyane, AcAryazrI, ahIM pramANita kare che. ghaDo, loTo, anAja bharavAno koThAra ane soyanuM nAkuM, - vagere asaMkhya evAM moTAM-nAnAM pAtro ke sthaLo brahmAMDamAM che, jyAM athavA jyAMnI khAlI jagAmAM AkAza" hoya che, jethI ApaNe tene "ghaTAkAza" (ghaTa-AkAza), "sUcyAkAza" (sUciAkAza), evAM vividha nAme ane rUpe oLakhIe chIe ane joIe chIe, paraMtu 744 | vivekacUDAmaNi Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A to badhI, mAtra "upAdhio ja che, AkAza mATenI; A upAdhio dUra thatAM, AkAza "upAdhivimukta' thAya ke tarata ja te, pelAM vividharUpe nahIM, paraMtu potAnAM mULa ekarUpe ja rahe che. paramAtmAnuM svarUpa paNa AvuM ja che sAdhake mAtra eka ja puruSArtha karavAno rahe che : paramAtmAnAM akhaMDa, ekarUpa ane paripUrNa svarUpanuM tene darzana thaI zake te mATe, AvAM darzanamAM vighnarUpa banatI sarva upAdhionuM saMpUrNa dUrIkaraNa ane nivAraNa. zlokano chaMda puSmitAgrA (386) 380 brahmAdistambaparyantA mRSAmAtrA upAdhayaH / tataH pUrNa svamAtmAnaM pazyedekAtmanA sthitam // 387 // zlokano gujarAtI pAThaH brahmAdistambaparyantA mRSAmAtrA upAdhayaH | - tataH pUrNa svamAtmAne pazvedekAtmanA sthitam li387 zlokano gadya anvaya : vRkSa-gati-stasva-paryA: 3padhayaH mRSAmAtrA (ni), tataH pAtmanA sthitaM svaM AtmAnaM pUrNaM pazyet // 387 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) brahmA-mAdri-statva-paryantaH 35Tdhaya: mRSAmAtrA: (kSatti) | - mRSA eTale mithyA, kalpita, Aropita; brahI - samagra jagatanA sarjaka, brahmAjI; tevuM - A zabdanA artha vize, bhASyakAromAM matabheda che : keTalAka vidvAno "stamba'no artha "ghAsanuM taNakhaluM', evo kare che, jyAre bIjA keTalAka stamba eTale "nAnAmAM nAnuM aMta' evo kare che : tanva: mIyAna natu: | TUMkamAM, vizvamAMnI sarva upAdhio mithyAmAtra eTale ke mithyA ja che, - athavA saMpUrNarIte mithyA che : brahmAthI zarU karIne, ghAsanA taNakhalAM sudhInI moTI-nAnI sarva upAdhio A rIte mithyA' ja hoya to, sAdhake zuM karavuM ? A pachInAM bIjAM vAkyamAM sUcavavAmAM AvyuM che tema. vivekacUDAmaNi | 745 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) tata: patminA sthita svaM mAtmAne pUrNa thayet II tata: eTale tethI, te kAraNe; uparanAM vAkyamAM upAdhionAM svarUpane varNavavAmAM AvyuM che, te jotAM : vikRzyamAne teSAM pratIya tvat | upAdhionuM vimarzana karavAmAM AvatAM, te sarva pratIta thatI nathI, eTale ke 'mithyA' (unreal) che, tethI. tethI zuM karavAnuM? (sAdha:) vaM mAtmAne pUrNa pa - sAdhake potAnA AtmAne pUrNarUpe jovo joIe, enuM saMpUrNa darzana karavuM joIe. zlokamAMno A pUm - zabda, AtmAnAM svarUpa vize A be vAtano saMketa Ape che : . eka to e ke AtmAnuM svarUpa, e arthamAM "pUrNa che ke te deza, kALa ane vastu, - e traNeyanI maryAdAothI para che, - resa-vA-vahu- che-hitam | ane bIjuM e ke e svarUpa evuM "pUrNa" che ke emAMthI mithyA upAdhio vagere dUra karavAmAM Ave to paNa emAM kazo "ghaTADo nathI ane evuM ne evuM ja pUrNa rahe che; ane e ja rIte, jagatamAM navA janmono umero thAya to paNa temAM kazo "Umero" nathI "UmerA" ane "ghaTADAnI ApaNI sarva sthUla vibhAvanAothI, AtmAnAM svarUpanI "pUrNatA" sadA para hoya che ! AtmAnuM AvuM "pUrNa svarUpa, ApaNane, "zukla yajurveda"nI upaniSadonA A suprasiddha "zAMtipAThamaMtranuM smaraNa karAve che : pUmaH pUchamirva pUrNAhUmudyate | pUrNasya pUrNamAdAya pUrNamevAvaziSyate // A "AtmA' kevo che ? - aAtmanA sthitam ! - eka ja svarUpe sadA rahelo. (387) anuvAda : brahmAthI mAMDIne cheka taNakhalAM sudhInI badhI ja upAdhio mithyA ja che, tethI eka ja svarUpe rahelA potAnA AtmAne (sAdhake) pUrNarUpe jovo joIe. (387) TippaNa: ahIM paNa A pahelAMnA zlokomAMnAM kriyApadonI jema, pa - kriyApada yojAyuM hovAthI, sAdhake karavAnAM AtmadarzananA muddAnI carcA A zlokamAM paNa cAlu ja che. 746 | vivekacUDAmaNi Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhio eTale, A pahelAM ApaNe joyuM che tema, vastune enAM mULasvarUpe nahIM, paraMtu bhinna svarUpe, eTale ke potAnA saMbaMdhane kAraNe parivartita thaI gayelAM, mULathI jUdAM svarUpe, rajU karatI vastuo. ApaNI prastuta carcAmAM "upAdhio" te che, je, AtmAne te-te bhinna svarUpe rajU kare che. jagatamAM AvI upAdhio mAtra thoDI ke nAnakaDI ja nathI, te hakIkatane bhArapUrvaka darzAvavAmAM mATe, "upAdhio'nA AraMbhanA cheDe (Extreme) sarjanahAra brahmAjI jevI sauthI mahAna vyaktine mUkI che ane e gaNatarInA aMtima cheDe (Extreme) ghAsanAM taNakhalAM jevI atyaMta zudra ane tuccha vastune mUkI che. eTale, 'upAdhio'nI A yAdI(List)mAM AkhAMye jagatanI moTI-nAnI saghaLI, eTale ke asaMkhya, upAdhiono samAveza thaI gayo ! A sarva upAdhio saMpUrNarIte mithyA (mRSAmAtrA:) che, kAraNa ke te sarvanuM sAcuM adhiSThAna to eka ja che : AtmA, brahma. A sarva upAdhio to tenA para, eTale ke AtmArUpa adhiSThAna para, mAtra Aropita(Super-imposed) ja che, kalpita che. bhrAMtijanya che; eTale ke te pote "mithyA ja hovAthI, potAnAM "upAdhisvarUpane kAraNe, potAnAM Aropa-rUpa AtmAne paNa mithyA-svarUpe ja rajU kare che. A kAraNe, sAdhaka mATe, mAtra eka ja upAya che : AtmAne AvarI laIne, tene bhinna svarUpe rajU karatI A sarva upAdhione, A pahelAMnA zlokamAM sUcavavAmAM AvyuM che tema, nivRtta karIne, AtmAne tenAthI vimukta karIne, mAtra eka ja svarUpe sadA sthita rahelA, sva-svarUpa evA potAnA AtmAnuM saMpUrNa ane akhaMDa-svarUpe satata darzana karatAM rahevuM joIe. zlokano chaMda anuSupa (387) : 388 yatra bhrAntyA kalpitaM yad-viveke tattanmAtraM naiva tasmAd vibhinnam / bhrAnternA bhrAntidRSTAhitattvaM __ rajjustadvad vizvamAtmasvarUpam // 388 // zlokano gujarAtI pATha : yatra bhrAntA kalpita ya-viveke tanmAtra naiva tasmAd vibhinnam | vivekacUDAmaNi | 747 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAntanaze brAntidAhitattva rajustatvad vizvamAtmasvarUpam li388 zlokano gadya anvaya : * yatra prAjya tpiti (vastu), ya-vive (ti), tat tat (vastu)mAa (jJAte, dRzyate), ghava tame vimane (ti); prAntaH nANe brAntihindu , ta-vat vizva AtmasvarUpam (vartata) rU88 zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tat tat (vastu)-mAtra (jhAyo, drazyo) - te te vastu te ja rUpe hovAnuM samajAya-jaNAya-dekhAya che. kaI vastu? yatra prAjya svitaM (vastu) . - . jyAM koI vastune brAntine lIdhe kalpavAmAM AvI hovAthI, tene te kalpitarUpe mAnI levAmAM AvI hoya te (vastu); te vastu tenA mULa te ja rUpamAM kyAre nizcita thAya che? -vive (ni) | je vize viveka thavAthI, enA vize sAcI samajaNa thatAM, mULa vastunuM yathArtha jJAna thatAM. ahIM "sati-saptamI' vAkyaracanA che. - Ama thatAM aMte zo nirNaya thAya che ? - tAt na thava vimana (pti ti) / - tenAthI, eTale ke mULa vastuthI, bhinna kazuM ja hotuM nathI, evo nirNaya thAya che. (2) (dAkhalA tarIke) brAnta: nAza prAnti-vRSTa-sahitattva raju: (vastuta: sti) | - bhrAntino nAza thayA pachI, bhrAntirUpe jovAmAM Avelo sApa, te, kharekhara to, doraDAMrUpe ja hovAnuM samajAya che. (3) A dAkhalA parathI, satya-svarUpanAM darzananI, ApaNI carcAmAM zuM phalita thAya che ? - e ja ke tat (prAntivRSTa) vizva (vastuta:) AtmasvarUpa (Ava vartata) . te ja rIte, bhrAntikALe jaNAtuM vizva, vastutaH, AtmasvarUpa ja che. (388) anuvAda : bhrAMtine lIdhe jyAM kalpita (vastu) jaNAtI hoya tyAM (mULa vastunuM) yathArthajJAna thatAM, tyAM te mULa vastu ja hoya che, tenAthI bhinna kazuM ja hotuM nathI : (dAkhalA tarIke) bhrAMtino nAza thayA pachI, bhrAMtirUpe jovAmAM Avelo sApa, (hakIkatamAM ) doraDuM ja che, (ema samajAya che). tevI rIte, (brAMtikALe jaNAtuM) vizva, (vastutaH) AtmasvarUpa ja che. (388). 748 | vivekacUDAmaNi Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : ApaNe e bhUlavAnuM nathI ke ahIM prastuta che, sAdhake ka2vAnAM sarvAtmadarzanano muddo. AvuM saMpUrNa Atmadarzana karavAmAM, upAdhiono aMtarAya naDato hato ane tethI AtmAne upAdhi-vimukta karavAno Adeza sAdhakane ApavAmAM Avyo hato. ahIM paNa A ja muddAne jarA jUdI rIte mUkavAmAM Avyo che H Ama to, ema paNa kahI zakAya ke, AtmAnuM darzana karavAmAM, upAdhio je rIte aMtarAya Ubho karatI hatI, te paNa eka prakAranI 'bhrAMti" ja hatI, kAraNa ke jenuM mULarUpe sAcuM darzana karavAnuM che, te AtmA vize A upAdhio bhramaNA (Delusion) UbhI karatI hatI. zlokamAM, sAparUpe dekhAtA doraDAnuM je dRSTAMta ApavAmAM AvyuM che te 'sarparajjunyAya'-nI vAta, A pahelAM paNa, AvI gaI che ane tenI savistara samajUtI paNa ApavAmAM AvI ja che. zlokamAMnI vAkyaracanA jarA saMkula, kliSTa ane saMkIrNa che, te chatAM artha spaSTa che H aMdhArAMmAM paDeluM doraDuM, aMdhArAMne lIdhe jonAranAM manamAM brAMti UbhI kare ane te(bhrAMti)ne lIdhe, je vastu tyAM hatI ja nahIM, evo kalpita sApa pelA mANasane dekhAyo; paraMtu tyAM mAnI levAmAM AvelI vastu (eTale ke sApa) mAtra bhrAMti che, - ane tyAM to mULa vastu doraDuM ja che, tevuM satya, ajavALuM AvavAne kAraNe, samajAyuM; ane A bhrAMtino nAza thatAM, mULa adhiSThAna-rUpa doraDAM karatAM, tenAthI bhinna tyAM kazuM ja nathI, evo nizcaya thAya che H bhrAMtinA samaye, bhrAMtine ja kAraNe jovAmAM Avelo sApa, hakIkatamAM to, doraDuM ja che, evI spaSTa ane saMpUrNa tathA sAcI pratIti, have, pelI bhramaNA dUra thatAM, jonAra mANasane thAya che. TUMkamAM, pelI kalpita vastu(eTale ke sApa)nuM astitva, mULa vastu(eTale ke doraDAM)nuM ajJAna hoya tyAM sudhI ja cAlu rahe che; ane A ajJAna to, aMdhArAMe sarjelI bhrAMtine kAraNe ja hatI : jevuM ajavALuM AvyuM, tevuM ja, tarata ja, doraDAM vizenuM ajJAna dUra thaI gayuM ! doraDuM tenAM mULa-svarUpe, doraDAMrUpe ja, dRSTigocara thaI gayuM, pelAM ajJAna-bhrAMti-kalpanA vagereno nAza thaI gayo ane pelo (bicAro!) sApa to have kyAMya rahyo ja nahIM ! hakIkatamAM to, te tyAM hato ja nahIM, enuM to astitva ja tyAM nhotuM, eTale satyanuM ja, 'satya'-svarUpe darzana thayuM : jenuM ja tyAM astitva hatuM, te doraDuM ja tyAM dekhAyuM ane jenuM tyAM astitva hatuM ja nahIM, te sApanuM astitva naSTa thaI gayuM ! aMdhArAMne kAraNe, potAnI sAmeno thAMbhalo bhUta-rUpe dekhAyo ane mANasa vivekacUDAmaNi / 749 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayathI bhaDakyo, paraMtu potAnI pAsenI beTarInI svica dabAvI ke tarata ja peluM bhUta to kyAMya bhAgI gayuM, - rahyo mAtra mULa thAMbhalo ! ApaNI prastuta carcAmAM paNa, samagra vizvamAM, mAtra AtmA ja sarvanuM ekamAtra ane pUrNa adhiSThAna che. doraDAMmAM jema sApanI bhrAMti thaI hatI tema, adhiSThAna-rUpa AtmAmAM jagatanI bhrAMti thaI; paraMtu sAdhakamAM AtmajJAnano uddabhava ane udaya thatAM, bhrAMtino nAza thayo ane jagata pote, vAstavamAM, AtmasvarUpa ja che, AtmAthI jarA paNa bhinna nathI, e hakIkatanI sAdhakane saMpUrNa pratIti thaI gaI. zlokano chaMda : upajAti (388) 389 svayaM brahmA svayaM viSNuH svayamindraH svayaM zivaH / svayaM vizvamidaM sarvaM svasmAdanyanna kiMcana // 389 // zlokano gujarAtI pATha: svayaM brahmA svayaM viSNu svayamijaH svayaM zivaH | svayaM vizvamide sarva svAsmAdacana kiMcana /389 zlokano gadya anvaya : svayaM brahmA, svayaM viSNuH, svayaM indraH, svayaM zivaH, svayaM idaM sarvaM vizvaM, svasmAt anyat kiMcana na (asti) // 389 // zabdArtha : zlokamAM nAnAM-nAnAM cha vAkyo A pramANe che : (1) (mAtmA) svayaM brahmA (mati) | AtmA pote ja brahmA che. (ra) (mAtmA) svayaM viSNu: (ti) | AtmA pote ja viSNu che. (3) (mAtmA) svayaM rUdra (masti) | AtmA pote ja indra che. (4) (mAtmA) svayaM ziva: (mati) | AtmA pote ja ziva che. (5) (mAtmA) svayaM rUdra sarva vizva (ti) | AtmA pote ja A badhuM vizva che. (6) svasmiAt (nAtmanaH) macat vivana na (pti) / sva-svarUpa AtmA sivAya bIjuM kAMI nathI. (389) 750 | vivekacUDAmaNi Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : AtmA pote ja brahmA che, AtmA pote ja viSNu che, AtmA pote ja Indra che, AtmA pote ja ziva che ane AtmA pote ja A badhuM vizva che : sva-svarUpa AtmA sivAya bIjuM kAMI nathI. (389) TippaNa: - sAdhake sarvatra Atmadarzana karavuM joIe, - AvI sarvAtmadaSTinI carcA chellA thoDAM zlokomAM cAlI rahI che, tenI parAkASThAnuM nidarzana A zlokamAM maLe che. brahma eka ane advitIya che" (% va dvitIyaM brahma ) - e che vedAMtadarzananuM AdhAra-sUtra. paraMtu samagra brahmAMDamAM, A rIte, jo eka brahma ja sarvatra hoya to pachI, brahmA-viSNu-ziva-Indra vagere aneka devonuM nirUpaNa prAcIna bhAratIya sAMskRtika-AdhyAtmika-paurANika paraMparAmAM jovA maLe che, tenuM zuM? - evo prazna, Fuparyukta carcA-vicAraNAnAM anusaMdhAnamAM, koI paNa sAmAnya vicArazIla vyaktinAM manamAM udbhave, e svAbhAvika che. ane AvA savAlanAM samAdhAnanuM pratipAdana paNa vedAMtadarzananA AcAryoe ja, A rIte, karyuM che : brahma eka, advitIya, niSkriya ane nirupAdhika che, e to eka asaMdigdha, nirvivAda ane sunizcita siddhAMta che; paraMtu "eka evA brahmamAM ja jIva ane jagatano vyavahAra zakya bane te zubha udezane lakSamAM rAkhIne ja, AcAryazrIe traNa prakAranI "sattA (Existence)ne A pramANe svIkArI che : pAramArthika "sattA', vyAvahArika "sattA ane pratibhAsika "sattA' - jemAM sarva bhUto jIvI rahyAM che te. paMcamahAbhUtovALAM, ApaNAM jagatanA sarva vyavahArano jemAM samAveza thaI jAya, e "sattA" eTale vyAvahArika "sattA". - brahma bhale niSkriya, nirapAdhika ane deza-kAla-vastu jevAM trividha paricchedothI para hoya, paraMtu e ja brahma jyAre sRSTinA sarjana jevuM kArya kare tyAre, te kAryarUpI upAdhinAM saMbaMdhane lIdhe, e ja brahma "nirupAlika" maTIne "sopAdhika bane ane 'upAdhinAM A ja parivartanane kAraNe, brahmanAM nAmamAM paNa parivartana Ave ane brahmane navuM nAma maLe : "brahmA'. e ja rIte, sarjAyelI sRSTinAM pAlana-poSaNa-rakSaNasaMcAlananAM kAryarUpI "upAdhine lIdhe, e ja brahma viSNunAM nAme oLakhAya; baliSTha hovAnI 'upAdhine kAraNe, e ja brahma indranuM nAma dhAraNa kare; ane jagatanAM sarva ajJAnanA vinAzanAM kAryarUpI "upAdhinAM kAraNe, brahma pote ja "ziva'-nAma dhAraNa kare ! vivekacUDAmaNi | 751 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane Ama chatAM, A rIte, kAryabhede athavA upAdhibhede, brahmA'-'viSNu'indra'-ziva', evAM nAmomAM, brahmanuM parivartana thavA chatAM, brahmanAM mULa "satcid-AnaMda", - e svarUpamAM kazuM ja parivartana thatuM nathI; brahma to, AvAM parivartana pachI paNa, evuM ja niSkriya, nirupAdhika ane paricchedarahita ja rahe che, - A ja che viziSTatA, vedAMtadarzananA A 'kevalAdvaita' siddhAtanI ! A zlokamAM, je "svayaM"-zabda pAMca vAra prayojAyo che te, 'brahma'nAM 'sarvamaya' svarUpanAM pratipAdana arthe che : brahma, sarvAtma-svarUpe, pote ja (svayaM) brahmA che, viSNu che, indra che, ziva che, - ane cAre tarapha vilasI raheluM A samagra vizva paNa te pote ja che. - Ama, samasta brahmAMDamAM, brahma eka ja hovAthI, ene 'ekezvaravAda' (Monotheism) kahI zakAya, chatAM enA sivAya bIjuM kAMI ja nathI, e eka ja sarvatra astitva dharAve che, - evAM aMtima satyane svIkArIe tyAre, ene to 'sarvezvaravAda' athavA 'sarvatrezvaravAda' (Pan-theism) ja kahevo paDe. samagra vizvanA sauthI prAcIna mahAgraMtha evA "Rgveda"mAM, indra-varuNa-agniparjanya-sUrya vagere aneka devatAo(Deities)nAM sUkto maLatAM hovAthI, temAM 'anekezvara'-vAda (Poly-theism) che, evuM lAge; te chatAM, e ja RgvedamAM paNa, aMte to, - ruM sat viSrA bahudhA vavRtti / (14 164, 46) evAM vidhAnathI, e mahAgraMtha paNa 'ekezvaravAda' tarapha gati karI rahyo hoya, evuM spaSTa jaNAya che; paraMtu pachI to "puruSasUkta"(10, 90), "hiraNyagarbhasUkta'(10, 121), "nAsadIyasUkta"(10, 129), jevAM, aMtabhAganAM sUktomAM to, RgvedamAM paNa 'sarvezvaravAda'(Pan-theism)nuM nirUpaNa spaSTa jovAmAM Ave che. ane sarva hatu tuM brahma / - jevAM, vedanAM A mahAvAkya'mAM, "sarvezvaravAda" (Pan-theism)nuM daDhIkaraNa thatuM hovAnI pratIti thAya che. vaLI, "gItA"mAMnAM nIcenAM A vidhAno paNa, 'sarvAtmabhAva' ane 'sarvAtmadarzana'nI ahIMnI vicAradhArAnI puSTi karatAM hoya evAM ja jaNAya che H (1) sarvabhUtAtmavRtAtmA... 1 (5, 7) (2) yo mAM pati sarvatra sarve 6 mayi pazyati / (6, 30) (3) sarvabhUtasthito yo mAM matyevamAsthitaH / (6, 31) (4) Atmaupammena sarvatra samaM pati yonuMna / (6, 32) 752 / vivekacUDAmaNi Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) mayi sarva DhuM prota....... .. I (7, 7). (6) mahAtmA guDANA sarvabhUtApasthita: . (10, 20). (7) vidhyArdi kRtnamezana sthito nan ! (10, 4ra) ane vedAMtadarzanano kevalAdvaitavAda bhale "ekezvaravAda" kahevAya, paraMtu jo te "eka" eTale, A zlokamAM kahevAyuM che tema, svaye vizvamavaM sarvam ! eTale a sava" ja hoya to, te "ekezvaravAda"ne paNa "sarvezvaravAda" ja kahevo rahe tAtparya e ke A zlokamAM, AcAryazrI pote ja, "sarvezvaravAda"nuM samarthana karI rahyA che, emAM zaMkA nathI. zlokano chaMda : anurupa (389) 390 antaH svayaM cApi bahiH svayaM ca - svayaM puratAt svayameva zAt | svayaM AvAcyA svayamapyudIcyA tathopariSTAt svayamapyadhastAt // 390 // zlokano gujarAtI pATha: + antaH svayaM cApi bahiH svayaM ca svayaM purassAt svayameva pazcAt | svayaM ghavAcyAM svayamapyudIcyAM tathopariSTAt svayamapyadhastAt l39oll zlokano gadya avaya : ___svayaM antaH svayaM ca api bahiH, svayaM purastAt svayaM eva pazcAt, svayaM hi avAcyAM svayaM api udIcyA, tathA svayaM upariSTAt svayaM api adhastI rUpe zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (sa: mAtmA) svayaM sattA, svayaM 2 vadi (sti) / mattA eTale pharmA - 48 - vivekacUDAmaNi | 753 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdara ane vadi eTale bahAra : te AtmA pote aMdara che ane pote ja bahAra paNa che. (2) (sa: mAtmA) svayaM purata, svayaM parva pazcAt (mati) / puratAta, eTale AgaLa ane pazcAt eTale pAchaLa : te AtmA pote AgaLa che ane pote ja pAchaLa paNa che. (3) (saH mAtmA) svayaM vAvyAM, svaye pa vIcAM (ta) | avAvyAM eTale dakSiNa-dizAmAM athavA jamaNI bAjue; lIDyAM eTale uttaradizAmAM athavA DAbI tarapha : te AtmA pote ja uttara-dakSiNamAM athavA jamaNIDAbI bAjue che. (4) (sa: mAtmA) varSa pariNata tathA svayaM pi xdhastAna (ti) T. 3parizvat eTale upara ane adhatAt eTale nIce : te AtmA pote ja upara che ane nIce paNa che. (390). anuvAda : (te, sva-svarUpa evo AtmA) pote ja aMdara che ane pote ja bahAra paNa che; pote ja AgaLa che, pote ja pAchaLa che; pote ja dakSiNadizAmAM che ane pote ja uttaradizAmAM paNa che; vaLI, pote upara che ane nIce paNa che. (390) TippaNa: zloka sahelo che ane temAM gayA zlokanI, sarvAtmabhAvanI, vicArasaraNIno ja vicAra karavAmAM Avyo che : aMdara-bahAra, AgaLa-pAchaLa, uttara-dakSiNa ane upara-nIce, - e cAreya joDakAM zabdo, sthaLanI dRSTie, paraspara-viruddha che : dunyavI dRSTinI maryAdA mujaba, je aMdara hoya te bahAra na hoI zake ane je bahAra hoya te aMdara na hoI zake.... vagere. paraMtu A to paramAtma-tattvanuM varNana che, e to sarva sthUla maryAdAo ane paricchedothI para che. vizvanA AtmA tarIke te to sarvanuM adhiSThAna che. A pahelAMnA zlokamAM kahyuM che te pramANe, cotarapha sarvatra vilasI raheluM A badhuM vizva paNa pote ja che ane te sivAya samagra brahmAMDamAM je kAMI astitva dharAve che, te saghaLuM paNa te pote ja che. eno artha to e ja thayo ke te sarvavyApI(Omnipresent) che ane sarvamAM otaprota che, anuyuta che. gItAmAMnAM upara-TAMkelAM, mayi sarva ddha protam ! (7, 7)-e vidhAnanuM ja A samarthana che : te AtmA sarvavyApta che. 754 | vivekacUDAmaNi Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMDaka upaniSadano A maMtra paNa A ja vicArane vyakta kare che : - brahmaivedaM amRtaM purastAt, brahma pazcAt - vaha kSitijo ! ane A "chAndogya"-zruti paNa e ja kahe che : ahameva adhastAt, AtmA eva adhastAt / AvI eka jUnI kavitA paNa, A anusaMdhAnamAM, yAda AvI jAya che : "AsapAsa AkAzamAM, aMtaramAM, AvAsa, ghAsa-cAsanI pAsa paNa, vizvapatino vAsa ?" zlokano chaMdaH upajAti (390) 391 taraMgaphenabhramabudbudAdi sarvaM svarUpeNa jalaM yathA tathA / cideva dehAdyahamantametat . sarvaM cidevaikarasaM vizuddham // 391 // zlokano gujarAtI pAThaH '' taraMgaphenabhamabubudAdi sarva svarUpeNa jala yathA tathA / cideva dehAdhahamansametatu | sarva cidevaikasi vizuddha l391 zlokano gadya anvaya : yathA tA-na-ma-vulu-mavi sarva svarUpe narta (pti), tathA dehAdi-ahaM-antaM etat cit eva, sarvaM ekarasaM vizuddhaM cit eva (ti) rUzA zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) yathA ta-na-ma-kulu-gAri sarva svarUpeLa narta (sti) | vivekacUDAmaNi | 755 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAM eTale pANImAMnAM mojAM; na eTale phINa; prema eTale pANImAMnI bhamarI, athavA ghumarI; ane gulun eTale parapoTo. A badhAM jevI rIte, svarUpe to, pANI ja che, tevI rIte (tathA) ...bIjAM vAkyamAM... () tathA reha-mAri mahaM-anta patana sarva (1) ti va (ti) | tevI ja rIte, dehathI zarU karIne ahaMkAra-paryatanuM A sarva jagata paNa caitanya eTale ke AtmA ja che. kevuM che A caitanya ? parasam - akhaMDa ane AnaMdasvarUpa, viruddham ! vizuddha, nirmaLa. (391) anuvAda : jevI rIte pANImAMnAM) mojAM, phINa, bhamarI, parapoTA vagere badhuM svarUpe to pANI ja che, tevI rIte dehathI mAMDIne ahaMkAra sudhInuM A sarva(jagata), akhaMDa ane vizuddha caitanya (AtmA) ja che. (391) TippaNa : | sarvAtmadarzananuM mahattva samajIne, je sAdhake potAnuM dhyAna tenA para kendrita karyuM hoya, te dhyAnanI sthiratA TakI rahe ane tenAM mananI akhaMDAkAravRtti jaLavAI rahe te mATe, chellA be-traNa zlokamAM je nirUpaNa karavAmAM hatuM, tene ja ahIM eka samucita daSTAMta ApIne, daDhIbhUta karavAmAM AvyuM che. jagatamAM ane manuSyanAM saMsArI jIvanamAM, dehathI zarU karIne ahaMkAra sudhInI asaMkhya upAdhio evI hoya che ke te sarvane bhinna-bhinna nAma-rUpa-AkAra hoya che; paraMtu sAdhake to A sarve bhedothI para rahevAnuM che ane eka pAyAnI vAta nizcita svarUpe potAnAM manamAM sthira-svarUpe sthApI devAnI che ke jagatamAM ane jIvanamAM je kaMI AvuM vaividhya najare paDe che, te mAtra sapATI uparanuM, uparachalluM ane bhrAmaka che. A badhA bAhya nAma-rUpa-AkAravALA dekhAvane oLaMgIne, emAM ja jarA UMDo UtarIne, jo te emAMnAM, enI nIcenAM, bhItarI svarUpanuM darzana karaze to, tene tarata ja pratIti thaze ke A badho to pratibhAsa-mAtra hato; hakIkatamAM to, jagatamAM ane jIvanamAM sarvatra nirAkAra, nirupAyika, a-rUpa ane a-nAma evuM, brahmanuM akhaMDa, ekarasa ane vizuddha caitanya ja vilasI rahyuM che ! AvuM sUkSma darzana eTale ja, jenAM mahattvanI carcA cAlI rahI che te, sarvAtmadarzana ! koI moTuM jaLAzaya juo : temAM nAnAM-moTAM mojAM, phINa, ghumarI, parapoTA vagere aneka nAma-rUpa-dhArI svarUpo mANasanI najare paDe che; paraMtu A badhuM to pANInI mAtra sapATI upara hoya che; A badhAMne vIMdhIne, najarane jarA UMDe ane 756 | vivekacUDAmaNi Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjubAju laI jaIe to, tarata ja khyAla AvI jaze ke e badhAMmAM, nIce-u52vacamAM, AjubAju ane UMDe, sarvatra ekamAtra pANI sivAya bIjuM kazuM ja nathI : jaLAzayanA aNu-aNumAM, sarvatra, mAtra eka ja tattva che ane te che, basa, pANI, pANI, pANI ! - ane mojAM-phINa-parapoTA vagerenuM astitva, e kono prabhAva ane pratApa ! pANIno ja ! pANI ja na hota to ! "basa, pANI, pANI, pANI !" A zabdo, nava rasomAM "karuNa" ja 'ekamAtra rasa' che ane bAkInA badhA raso to te "karuNa"nA ja "vivarto" che, evA, 'rasa' vizenA potAnA viziSTa siddhAMtanA pratipAdananA anusaMdhAnamAM, saMskRta mahAkavi bhavabhUtie paNa potAnAM "uttararAmacarita"nATakamAM, yojelo A zloka, saheje, yAda AvI jAya che : - eko rasaH karuNa eva nimittabhedAd bhinnaH pRthak pRthagivAzrayate vivartAn / AvartabudbudataraMgamayAn vikArAn ambho yathA salilameva tu tat samagram // 3, 47 // ("rasa to ekamAtra karuNa ja che, bAkInA badhA rasa-bhedo to, nimittane kAraNe mAtra vivarto ja bane : pANI jema mojAM-ghumarI-parapoTAnA vikArone pAme, paraMtu aMte to te badhuM mAtra pANI ja che ne !") e ja rIte jagatanAM sarva nAma-rUponI pAchaLa paNa eka ja AnaMda-svarUpa caitanya vilasI rahyuM che ! e vilase che, to ja A badhuM vilasI zake che ! pelAM upaniSadanAM zrutivacana pramANe, - ahIM badhuM prakAzI rahyuM che; te kone AbhArI ? - peluM caitanya prakAze che, tene ja ! tameva bhAntaM, anubhAti sarvam / tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti / (muMDaka 2, 2, 10) zlokano chaMda : upajAti (391) 392 sadevedaM sarvaM jagadavagataM vAGmanasayoH sato'nyannAstyeva prakRtiparasImni sthitavataH / vivekacUDAmaNi / 757 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthak kiM mRtsnAyAH kalazaghaTakumbhAdhavagataM vadatyeva bhrAntastvamahamiti mAyAmadirayA // 392 // zlokano gujarAtI pATha : sadevede sarva jagadavagata vAlmanasayoH satoDajannAyeva prakRtiparasoni sthitavataH | pRthak kiM mRmbhAyA kalazaghaTakuMbhAvadhavagata vadatyeva brAntatvamahamiti mAyAmadirayA H39ro zlokano gadya anvaya : vAGmanasayoH avagataM idaM sarvaM jagat sat eva (asti), prakRtiparasImni sthitavataH (jJAninaH) sataH anyat na eva (kiMcit) asti; kalazaghaTakumbhaAdi kiM mRtsnAyAH pRthak avagataM ? mAyAmadirayA bhrAntaH eSaH (manuSyaH) a" "mAM" rUti vati rU5rA zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vAmanayo. vAta rUdra sarva gat sat va (ti) | - A AkhuM jagata satya, eTale ke sAcuM-salvarUpa-brahma ja che. kevuM jagata ? avata (sava + e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) jANavAmAM AveluM, anubhavAtuM. zAnA vaDe jaNAtuM? - vAmanayo: ! vANI ane mane vaDe. vyAkaraNanI dRSTie, A sAmAsika zabda saptamI vibhakti dvivacanamAM che, paraMtu arthanI daSTie ene tRtIyA vibhakti dvivacanamAM - vIpharmanasAgyA-A samajavAno che : tRtIyAnA arthamAM yojAyelA AvA saptamI-vibhaktivALA vAkyaprayogane, vyAkaraNazAstramAM, "nimitta saptamI" kahe che. (2) prakRtiparaNIti tivata: (jJAnina:) sata: anyatra parva (vivita) gati ! (zanina:) - eTale jJAnI, vivekabuddhi vaDe jeNe jagatanAM sAcAM svarUpane jANI lIdhuM che. te kevo che? prakRtiparasIna sthitavata: / sIni eTale sImA, hada; prakRti eTale mAyA; sthitavata: eTale, je sthira thayelo che te. mAyAnI sImAthI para, sva-svarUpamAM sthira thayelA jJAnInI dRSTie to, sat sivAya bIjuM kAMI che ja nahIM. 758 | vivekacUDAmaNi Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) tA-dhaTa--kavi u mRtnIyA: pRthak avatam ? ma eTale mATaluM, goLo. mRtmA eTale mATI; pRthala eTale jUduM : loTo, ghaDo, mATaluM vagere zuM mATIthI jUdAM jaNAya che? jANI zakAya che ? (4) mAyA-viyA prAta: paN: (manuSya:) "sva" "mAM" ti vati | prAntaH eTale nazAmAM cakacUra, mada-matta; mAyArUpI madirA vaDe nazAmAM cakacUra banelo A mANasa ja, (A) "tuM" (d) ane (A) "huM, (6) - evI bhedabhAvavALI bhASAmAM bole che. (392) anuvAda : vANI ane mana vaDe jANI zakAtuM A sarva jagata satyasvarUpa ja che. mAyAnI sImAthI para sva-svarUpamAM) sthira rahelA(jJAnI)nI daSTie to, satya sivAya bIjuM kAMI che ja nahIM : loTo-ghaDo-mATaluM vagerene zuM mATIthI jUdAM jANI zakAya che ? (nA; chatAM) mAyArUpI madirA vaDe brAMta thayelo A (mANasa) ja (A) "tuM" ane (A) "huM - evI (bhedabhAva-vALI) bhASA bole che. (392) TippaNa: AtmA eTale brahma to sarvatra che; eTaluM ja nahIM paNa brahmAMDamAM je kAMI jaNAya che te saghaLuM paNa te brahma ja che, - evI sarvotmadRSTinI carcA A zlokamAM paNa cAlu rahI che. - vANI (vAva) ane manane, emanI potapotAnI maryAdAo che ane chatAM emanI sahAya vaDe A jagata jevuM jaNAya-dekhAya-samajAya-anubhavAya (vAta), te. paNa, sarva hatu rUdra graha I - evAM zrutivacana pramANe ane pAramArthika "sattA" (Existence) anusAra, aMte to, sasvarUpa ja che (sat parva). uparyukta zrutivacana ane pAramArthika "sattA uparAMta, prakRti-mAyA-upAdhi vagerenI sImA-sarahadone atikramIne-oLaMgIne (Transcend), je jJAnIjano tenAthI para evA sva-svarUpamAM sthira thaI gayA che (prakRti-pa-sIni sthitavata:), temane to, A samagra brahmAMDamAM, kyAMya, sat-sivAya bIjuM kAMI che ja nahIM, enI pUrI pratIti thaI gaI che : prakRtinI sImA eTale evuM sthaLa, jyAM sarva upAdhionuM saMpUrNa zamana thaI gayuM hoya : upAdhio ja na hoya, tyAM pachI kazAM avidyAajJAna-bhrAMtine to avRkAza ja kyAMthI hoya ? paraMtu AvuM badhuM samajavA jevI ucca kakSAe pahoMcavAnuM gajuM sAmAnya mANasanuM to hoya nahIM, to pachI zuM karavuM ? - AnuM sAva saraLa ane subodha samAdhAna, vivekacUDAmaNi | 759 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIe, zlokanI trIjI paMktimAM, ApyuM che : loTo, ghaDo, mATaluM, koDiyuM, tAvaDI, - e badhAMnAM nAma ane rUpa-AkAra vagere bhale jUdAM hoya, e badhAmAM eka sarvasAmAnya tattva (Common matter) tarIke "mATI' nathI, ema koNa kahI zakaze? ane e badhAMmAM jo mATI che ja, to e badhAM mATIthI jUdAM che, ema paNa kevI rIte kahI zakAya ? hakIkatamAM, mATI (mRtnA, mRtti) e eka ja mULabhUta satya che, pelAM badhAM vAsaNo to bhAMgI-tUTI jAya tyAre, - ane AvI paristhiti to game tyAre AvavAnI ja che ! - enAM pelAM jUdA jUdAM nAmo ane rUpo to rahetAM ja nathI, rahe che te to mAtra eka mATI ja ! eno artha to e ja thayo ke nAza pachI paNa je Take, TakI zake, te ja eka satya ! ane to pachI, sarvAtmaktA konI? pelA vAsaNonI nahIM, paNa mATInI ja ! chAndogya-upaniSadamAM, pitA uddAlaka, putra zvetaketune, brahmanI sarvAtmakatA samajAvavA mATe A ja dRSTAMta Ape che : "mATInA piMDane, ekane ja, saMpUrNa rIte jANI levAthI, emAMthI banelI sarva cIjone sArI rIte jANI zakAya che; pelI cIjonAM nAma-rUpa to mAtra vANInA vyavahAra pUratAM ja che." ___ yathA somya ekena mRtpiNDena vijJAtena sarvaM mRNmayaM vijJAtaM syAt, vAcArambhaNaM vikAro nAmadheya, kRtti ti va satyam ! (6, 1, 4) kalaza vagere vAsaNonuM "upAdAna kAraNa", jema mATI, - e ja rIte A samagra jagatanuM "upAdAna kAraNa" eka brahma" ja che. kAraNarUpa brahmane jANyA pachI, emAMthI utpanna thayelAM A jagatane ane emAMnI saghaLI vastuone jANavAnuM rahetuM nathI. prakRtinI sarva sImAone atikramIne, tenI pelI pAra sthira thaI gayelA pelA jJAnIne, brahmAMDamAM, san - sivAya bIjuM kAMI ja nathI" - (ta: anyatra asti va ) - evI je pratIti thAya che, enuM kAraNa paNa A ja ke jyAM enA sivAya bIjuM kazuM kyAMya hoya ja nahIM, sarvatra te eka ja hoya to, koNa kone zAnA vaDe jue? (yatra sarva mAtmA prava abhUta, tat na va pazyan ! ? - bRhadAraNyakaupaniSada) pachI to, mAyA-madirApAnanA nazAmAM cakacUra hoya evo bhrAMta mANasa ja evI bhedabhAvavALI bhASA bolene ke - "A huM" ane "A tuM" ! ahIM, zlokanI trIjI paMktimAM pRtha vim ? - evo je prazna - Ama to, kAkuprazna ja! - mUkyo che, teno uttara bhagavatpAda AcAryazrIe pote ja, A - 760 | vivekacUDAmaNi Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahelAM, zloka-ra30mAM, A rIte, samajAvyo ja che : ___ mRtkAryabhUto'pi mRdo na bhinnaH kumbho'sti sarvatra tu mRtsvabhAvAt / na kumbharUpaM pRthagasti kumbhaH kuto mRSA kalpitanAmamAtraH // TUMkamAM, A rIte, sarvatra, ekamAtra svarUpa brahma ja che, e ja sAcuM 'sarvAtma-darzana ! zlokano chaMda : zikhariNI (392) 393 kriyAsamabhihAreNa yatra nAnyaditi zrutiH / bravIti dvaitarAhityaM mithyAdhyAsanivRttaye // 393 // zlokano gujarAtI pATha: - kriyAsamabhihAreNa yatra nA diti zrutiH | * bravIti vaitarAditya mithyAdhyAyanivRttaye ||393. zlokano gadya anvaya : - 'yatra na anyat' iti zrutiH kriyAsamabhihAreNa mithyA-adhyAsa-nivRttaye dvaitarAhityaM bravIti // 393 // zabdArtha : mukhya vAkyaH "yatra cat' rUti kutiH vaitAhityaM bravIti . kRti eTale zrutivacana, vaidika vAkya; bravIti eTale kahe che, samajAve che, pratipAdana kare che. kaI "zruti'? - "chAndogya-upaniSadanuM A vidhAna, - yatra nAcat sthiti, nAcata kRti, nAca vinAnAti, sa mUHI | (7, 24, 1). kaitahitya eTale dvaitarahitapaNuM, vaitano abhAva. "rahita' zabdanuM bhAvavAcaka nAma (Abstract Noun) eTale "rAhitya'; ane A dvaita-rAhitya eTale, brahmamAM kaitano abhAva, temAM svaita na hovAnI sthiti. A zruti AvuM pratipAdana zAmATe kare che ? - mithyA-adhyAta-nivRttaye | nivRtti eTale nivAraNa, dUra karavuM te, dUrIkaraNamithyA adhyAsane dUra karavA mATe; vivekacUDAmaNi | 761 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvuM pratipAdana te zruti kevI rIte kare che ? - yiAsamamihAreLa / vAraMvAra athavA pratyeka dRSTAMtane aMte. (yiAsamamihAra eTale, eka ne eka vAta pharI-pharIne kahevI te : pauna:punyana) (393). anuvAda : 'jyAM te anya kAMI joto nathI' (na anyat evuM zrutivacana, eka hakIkata mATe aneka kriyApado yojIne, mithyA adhyAsane dUra karavA mATe (brahmamAM), dvaitanA abhAvanuM pratipAdana kare che. (393) TippaNa : prastuta carcA che, 'sarvAtmadarzana'nI, jeno artha che, - sarvamAM, sarvatra, mAtra eka AtmAnuM ja darzana. paraMtu jyAM sudhI dvaitanuM astitva hoya tyAM sudhI, advaitanuM,. eTale ke ekanuM, AtmAnuM, brahmanuM darzana zakya ja na bane; eTale, je ekanuM darzana karavAnuM che temAM, eTale ke brahmamAM, dvaitanA abhAvanuM pratipAdana karavuM, e mahattvanuM banI rahe che. Ama, caitanuM nivAraNa thaI jAya, eTale jIvana ane brahmanAM aikyanI sAdhakane anubhUti thAya. AtmajJAna-samayanAM A aikyamAM sAdhaka AtmA sivAya bIjuM kazuM ja joto nathI, (na anyat pati), bIjuM kazuM ja sAMbhaLato nathI, (7 anyat brunoti), bIjuM kazuM jANato nathI (na anyad vijJAnAti). kAraNa e che ke AtmA sivAya bIjuM kazuM hotuM ja nathI, pachI te zAne-sAMbhaLe-jANe ? Ama, A rIte, A 'chAndogya'-zruti brahmamAMnAM bhAsamAna evA caitabhAvanA abhAvanuM pratipAdana kare che ane mithyA adhyAsa athavA avidyAne dUra karIne, sAdhaka mATe sarvAtmadarzananI bhUmikA race che. ahIM eTaluM UmeravAnuM rahe che ke koI paNa kalpita vastuno nAza eTale, zeSa tarIke to mULa adhiSThAna ja rahe : adhiSThAnAvazeSo hi nAzaH Rtvitavastuna:| TUMkamAM, ukta zrutino uddeza che, ajJAnane kAraNe, sAdhakane, brahmamAM bhAsatA dvaitanA abhAvanuM pratipAdana karavuM ane enAM pariNAme, sarvAtmadarzananI ADe AvatA mithyA adhyAsanuM nivAraNa karIne, sAdhaka mATe, sarvAtmadarzanano suyoga siddha karavo. ane AvI siddhi saMpAdana karavA mATe, zruti, 7 pati, na zuoti, na vijAnAti e traNa kriyApadone, "bIjuM kazuM ja na hovAnI" ekanI eka vAta vAraMvAra ghUMTavA mATe, prayoje che (yiAsamamihAreLa (1). 'adhyAsa'no muddo to, A pahelAM paNa, AvI gayo che, eTale te vize kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI. navo zabda che, - mAtra bhUmA / 'chAMdogya'-upaniSadamAM, bhagavAna sanatsumAre, nAradane, brahmanI saMpUrNatA athavA 762 / vivekacUDAmaNi - Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niratizayatAnI pratIti karAvavA mATe ja A "bhUmA'-zabda prayojyo che : "bhUmA" eTale evI saMpUrNatA (Complete-ness, Perfection), evI ananyatA (Uniqueness), evI sarvotkRSTatA (Excellence), - jyAM anya kazAMnAM astitva mATe kazo avakAza ja raheto nathI. "bhUmA"nI AvI aupaniSadika ane ArSa vibhAvanA, 'sarvAtmadarzana'nI prastuta carcAnA tAtparyaMne spaSTa kare che. zlokano chaMda : anuSTupa (393) 34 AkAzavannirmalanirvikalpa- niHsImaniSpandananirvikAram antarbahiH zUnyamananyamadvayaM svayaM paraM brahma kimasti bodhyam // 394 // zlokano gujarAtI pATha : AkAzavanirmalanirvikalpa-niHsImaniSpandananirvikArama antarbahiHzUnyamananyamadvayaM I svayaM paraM brahma kimasti bodhyam II394 // zlokano gadya anvaya H (yatJAAAvat nirmala-nivinpa-ni:sIma-niSyantana-nivivAra, antarbahi:sUtyuM, ananya, aruM, svayaM paraM brahma, (tat inodhyuM asti ? ||364aa zabdArtha : mukhya vAkya : (tat) svayaM paraM brahma hri nodhyuM asti ? / nodhyuM - eTale jeno bodha thaI zake te. te pote AtmasvarUpa parabrahma zuM jANI zakAya ? zuM parabrahmano bodha thaI zake ? te parabrahma kevuM che ? - enA mATe ATalAM kula ATha vizeSaNo prayojavAmAM AvyAM che : (1) nirmatam eTale nirmaLa, vizuddha, nirguNa; (2) nivittvam eTale' kalpanAothI, vicArothI rahita, niravayava; (3) ni:sIma eTale sImArahita; eTale ke deza-kALa-vastu vagere bhedo athavA maryAdAo, paricchedo vivekacUDAmaNi / 763 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAnuM; (4) niSpandana eTale acala, nizcala, kriyArahita, sthira; (5) nivAranuM eTale utpatti jevA vikAro vinAnuM, nirvikAra; (6) antarvadizUnyam eTale aMdara ane bahAra, evA bhAgo ke bhedo vagaranuM; (7) ananyam - jenA jevuM bIjuM kaMI kazuM-kAMI ja nathI evuM, ajoDa, advitIya; (8) adayam eTale draya ke dvaita vinAnuM, dvaita. pahelAM pAMca vizeSaNone mAravat kahyAM che, eTale e badhAM AkAzanI jema parabrahmane paNa lAgu paDe che. Akho zloka praznAtmaka hovAthI ane e prazna "kAkaMprazna hovAthI, AvuM parabrahma bodhya ke zeya (Knowable) nathI, evo tAtparyArtha A zlokano che. (394). anuvAda : AkAza jevuM nirmaLa, nirvikalpa, asIma, nizcala ane nirvikAra, aMdarabahAra evA bhAga vinAnuM, ananya ane advaita evuM je AtmasvarUpa parabrahma che, tene zuM jANI zakAya ? (394). TippaNa : ahIM parabrahmanAM svarUpanuM varNana karavAmAM AvyuM che ane te mATenAM je vizeSaNo prayojAyAM che, te sarva suprasiddha che; eTaluM ja nahIM, paraMtu A sarva zabdo, A pahelAM paNa, A ja graMthamAM, aneka vAra prayojAI cUkyAM che, tethI te sarva zabdonAM vivaraNa-vimarzana-vivecana ke arthaghaTananI kazI jarUra rahetI nathI. parabrahma-svarUpanAM varNananAM anusaMdhAnamAM, jarA jUdA saMdarbhamAM, thoDA mudA, A pramANe, prastuta bane che : " (1) eka to e ke vizeSaNa kAM to vizeSyanI kazIka vizeSatA darzAve che ane e rIte e vizeSatA pote ja, vizeSyanI eka maryAdA paNa banI rahe che. paraMtu parabrahmanA saMdarbhamAM, vizeSatA ke maryAdA darzAvavAmAM kazuM aucitya kharuM ? (2) e ja rIte, je pote ja vA-agocara che, te(parabrahma)nuM varNana vANI dvArA thaI zake ? ane thAya to te varNana parabrahmanAM svarUpane saMpUrNa nyAya karI zake ? (3) trIjuM, ahIM parabrahmane AkAzanI upamA ApavAmAM AvI che (mAvata). sAmAnya rIte, niyama e che ke upamA-alaMkAra yojAya tyAre, je - 764 | vivekacUDAmaNi Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'upamAna' yojavAmAM Ave te, sAdhAraNadharmanI bAbatamAM, 'upameya' karatAM caDhiyAtuM hovuM joIe. ahIM 'upamAna' tarIke AkAzane parabrahma karatAM. 'caDhiyAtuM' (Superior) kahI zakAya ? A upamA, A kAraNe eka prakAranI 'hInopamA' nathI banI jatI ? A vAta pUjya bhagavatpAda jevI mahAna vyaktinA khyAla bahAra hatI ema kahevAno ahIM haragIjha Azaya ja nathI : e to akSamya anaucitya ane aviveka kahevAya. mAtra eTaluM ja ke sAmAnya mANasa samajI zake, eTalo ja emano to uddeza hoya. (4) hakIkatamAM to, je parabrahma eka ane advitIya' che, tenA mATe vaLI 'dvitIya' jevuM 'upamAna' kevuM ? je pote, Ama, svarUpanI dRSTie, 'anupama' ke 'nirupama'(Unique) che, enA mATe, 'upamA'-alaMkAra prayojavAmAM, aucityabhaMga thato nathI ? sAhitya-vivecananI dRSTie, jenA mATe koI 'upamAna' zakya ja na hoya, evAM koIka tattva mATe, 'ananvaya'-nAmano eka alaMkAra svIkAravAmAM Avyo che, jemAM 'upameya'ne ja 'upamAna' tarIke mUkavAmAM Ave. mahAkavi vAlmIkie 'rAmarAvaNayuddha' mATe, Avo 'ananvaya'-alaMkAra, "rAmAyaNa"mAM, A pramANe prayojyo che : gaganaM gaganAkAraM sAgaraH sAgaropamaH / rAmarAvaNayoryuddhaM rAmarAvaNayoH iva 11 ("AkAza konA jevuM ? AkAza jevuM ja ! ane sAgara konA jevo ? sAgara jevo ja ! e ja rIte 'rAmarAvaNayuddha' vaLI bIjA konA jevuM ? 'rAmarAvaNayuddha' jevuM ja !") (5) vaLI, bhakta mATe jema bhagavAna-svarUpanI vibhAvanA, tema mokSArthI sAdhaka mATenI parabrahma-svarUpanI vibhAvanA (Concept) paNa, saMpUrNarIte aMgata ke Atmagata (Completely personal, subjective) na hoya ? AvI vibhAvanA sarvagata (Objective, Universal) banI zake kharI ? (6) ane have chellI vAta : 'huM pote ja parabrahma chuM' (svayaM paraM brahma) ema zlokamAM kahevAmAM AvyuM che to pachI, zlokanuM tAtparya e hoI zake ke "anya ke vizeSa kazuM jANavA jevuM zuM che ?" (mistivodhyam / ) ane chatAM, bhagavatpAda AcAryazrI jevA ucca koTinA tattvaciMtakanI nirALI nirUpaNa-dRSTine lakSamAM letAM, A zlokanuM samucita ane susaMgata tAtparya to e ja vivekacUDAmaNi | 765 - - Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoI zake ke "AtmasvarUpa evAM parabrahmane te vaLI jANI zakAya ?" (paraM brahma miti nodhyam ?) koI paNa vastu-vyakti ke tattvane jANI kyAre zakAya? - A savAlano sAco javAba eka ja hoI zake : jANavAno prayatna karanArathI jo te pRthapha (jUdI, bIjI) hoya to ja ! parabrahma to sva-svarUpa ja che, potAnAthI alaga che ja nahIM, to pachI, ene jANI zakAya ja nahIM ! "huM" pote ja "huM"ne jANavAno prayatna kare, emAM aucitya zuM ? A daSTie, parabrahmanI azeyatA ja, AcAryazrIne abhipreta hoya, ema jaNAya che. zlokano chaMdaH upajAti (394) 35 vaktavyaM kimu vidyate'tra bahudhA brahmaiva jIvaH svayaM. ___brahmaitajjagadAtataM tu sakalaM brahmAdvitIyaM zruteH / brahmaivAhamiti prabuddhamatayaH santyaktabAhyAH sphuTaM brahmIbhUya vasanti santatacidAnandAtmanaiva dhruvam // 395 // zlokano gujarAtI pATha : vakatavya kimu vidyatetra bahudhA brova jIvaH svayaM brahmatajagadatAM tu sakala brahmAdvitIya kRteH . brahauvAhamiti prabuddhamatayaH satyaktabAhyAH skarTa brahmabhUya vasatti sAtacidAnandAtmanaiva dhruvam 395 zlokano gadya anvaya: atra bahudhA kimu (kim-u) vaktavyaM vidyate ? jIvaH svayaM brahma eva (ti), paraMtu mAtAM sanaM namatu tu drA (sti), brahma dritIya' (ti) zruteH, 'brahma eva ahaM' iti prabuddhamatayaH (satpuruSAH) santyaktabAhyAH sphuTaM brahmIbhUya santatacidAnandAtmanA eva dhruvaM vasanti // 395 // zabdArtha : zlokamAM pAMca svataMtra vAkyo A pramANe che : 766 | vivekacUDAmaNi Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) atra bahudhA jim-3 (mui) vartAvyuM vidyate ? / matra eTale A bAbatamAM, je viSayanI carcA-vicAraNA cAlI rahI che te, brahmanA anusaMdhAnamAM; vadudhA eTale vadhAre, aneka rIte, vadhArI-vadhArIne, vistAra karIne; pi eTale "zuM ?" varNavyak kahevA jevuM, kahevuM, kahevAnuM, - A bAbatamAM, vadhAre kahevA jevuM zuM che ? + 3 (ra) nIva: svayaM brahma va (masti) / - jIva pote brahma ja che. (3) tat AtataM sAM nAt tu nA (masti) / AtataM (A + tan - dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) - cotarapha phelAyeluM, vistareluM, vistAra pAmeluM; vistAra-pAmeluM A AkhuM jagata paNa brahma (ja) che. (4) 'trA advitIya' (kRti) teH / zruteH eTale zruti kahe che te pramANe, zruti pratipAdita kare che, te mujaba; "te pramANe" zuM ? - e ja ke brahma advitIya che; athavA, zruti brahmane advitIya kahe che. sphuTaM (5) 'brahma va ahaM'- kRti prabuddhamataya: (satpuruSA:) sattvavAhyA, brahmIbhUya, santatacidAnandAtmanA evaM dhruvaM vasanti / satpuruSAH dhruvaM vasanti / dhruva eTale avicaLa, nizcala, sthira, satpuruSo avicaLa banIne vase che, rahe che. A satpuruSo kevA che ? - prabuddhamatayaH / prabuddha eTale paripakva, pAkA (Mature); paripakva buddhivALA, emanI buddhi kevI pAkI che ? 'brahma va ahaM' kRti / 'huM ja brahma chuM', - evI. AthI teo zuM kare che ? sanyahrAhyAH / sanyatta eTale choDI denArA, tyAga karanAra; vAhyAH eTale bahAranA viSayo-vyavahAro; padArtho; brahma sUya eTale brahmarUpa-brahmamaya banIne; TaM eTale spaSTa rIte; santata eTale sadA; e sarva kevAM svarUpe avicaLa rahe che ? - vivAnandrAtmanA va / cidAnanda-svarUpe ja. (395) - - anuvAda : A bAbatamAM, vadhAre zuM kahevA jevuM che ? jIva pote brahma ja che. cotarapha vistareluM A jagata paNa brahma (ja) che. zruti (paNa) kahe che ke "brahma advitIya che." "huM ja brahma chuM" - evI paripakva buddhivALA (satpuruSo), bahArano vyavahAra choDIne, spaSTa rIte brahmamaya banIne ane sadA cidAnaMda-svarUpe ja avicaLa banIne rahe che. (395) - TippaNa : A to brahmavidyA che ane enA vize to vedonA maMtradRSTA RSie potAnAM vivekacUDAmaNi / 767 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSa-darzananA niSkarSarUpe A cAra "mahAvAkyo" to nirUpyAM ja che : (1) prajJAnaM brahma | (trasveda, aitareya-upaniSada) : "AtmA ane brahma jJAnasvarUpa che." (2) madaM hArmIi ! (yajurveda, bRhadAraNyaka-upaniSada) : "huM (jIva) brahma r (3) tattvamasi . (sAmaveda, chAndogya-upaniSada) : "tuM (jIva) te (brahma) che. * (4) ayamAtmA brahma ! (atharvaveda, mAMDUkya-upaniSada) : "A AtmA brahma che." ane pachI to, vedo pachInA AraNyako ane upaniSado vagere vaidika sAhityamAM paNa AvAM aneka zrutivacano maLatAM ja rahyAM che : rUTuM sarva yayamAtmA | ("A badhuM ja che, te AtmA (ja) che.") mA sarva I ("AtmA ja A saghaLuM che.") mevadvitIyam I ("(brahma) eka ane advitIya ja che."). sarvaM khalu idaM brahma, tajjatvAt, tallayatvAt, tadanatvAt iti zAntamupAsIta / ("A saghaLuM, kharekhara, brahma che : temAMthI ja A jagyuM che tethI, temAM ja A laya pAme che tethI; ane temAM ja A ceSTA kare che tethI, tenI zAMtabhAve upAsanA karavI.") yena imAni bhUtAni jAyante, jAtAni jIvanti, yatprayanti, tad brahma / ("jemAMthI A badhAM bhUto janme che, jenA vaDe janmelAM jIve che ane jemAM te aMte prayANa kare che, - te brahma che."). ane pachI to, A sarva zrutivAkyono upasaMhAra karatAM, AcAryazrIe pote ja kahyuM ke "A bAbatamAM, phelAvI-phelAvIne vadhAre zuM kahevuM ? (vajIvya !i vidyatetra vaEURdhA ?) vadhAre kahevAnI zI jarUra che? karoDo graMthomAM je kaMI A vize kahevAI gayuM che, te huM mAtra eka ardhA-zlokamAM A pramANe kahuM chuM : brahma ja satya che, jagata mithyA che ane jIva brahma ja che, bIjuM kazuM ja nathI !" zlokArdhena pravakSyAmi yaduktaM granthakoTibhiH / brahma satyaM jaganmithyA jIvo brahmaiva nAparaH // paraMtu A badhAMnI phalazruti zI ?" - koI ema pUche to, teno javAba paNa eTalo ja saMkSipta ane chatAM saMpUrNa A pramANe che : jeTaluM jANavA jevuM che, e 768 | vivekacUDAmaNi Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saghaLuM jemaNe pUrepUruM jANI lIdhuM che, evA paripakva-buddhivALA (prabuddhamatayaH) ane prAza saMtapuruSo to 'huM ja brahma chuM !' - evI pratIti sAthe ja, jagata-prapaMca sAtheno sarva vyavahAra tyajIne(sattvatttavAhyAH), spaSTa rIte brahmamaya banIne sadA saccidAnaMdasvarUpe, avicaLa rahIne, ahIM vasatA ja hoya che ! ane ahIM, A je kaMI kahevAmAM AvyuM che, temAM kazI kalpanAne sthAna ja nathI, A to manISI saMtonI jJAnamaya jIvana-kArakirdInA svAnubhavano nicoDa ja che. zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (395) 390 jahi malamayakoze'haMdhiyotthApitAzAM prasabhamanilakalpe liMgadehe'pi pazcAt / nigamagaditakIrti nityamAnandamUrti svayamiti paricIya brahmarUpeNa tiSTha // 396 // zlokano gujarAtI pATha : jahi malamayakozeDahaMdhiyotthApitAzAM prasabhamanilakalpe liMgadeheDapi pazcAt / nigamagaditakIrtiM nityamAnandamUrti svayamiti paricIya brahmarUpeNa tiSTha // 396 // zlokano gadya anvaya H malamayakoze ahaMdhiyA utthApita- AzAM jahi, pazcAt anilakalpe liMgadehe atti praznamaM (AzAM nahi); niyama-gati-jAti nityaM AnamUrti 'svayaM" kRti paricIya brahmarUpeNa tiSTha // 396 // zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) AzAM nahi| AzA eTale AzA-apekSA-tRSNA. nahi eTale choDI de, tyajI de. A AzA kevI che ? - adhiyA tthApitA / ahaMkArabuddhithI pedA thayelI, utpanna thayelI. kaI bAbatanI A AzA che ? - masamayajoze / vivekacUDAmaNi | 769 pharmA - 49 - Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana eTale maLa, gaMdakI, voza eTale deha, zarIra; maLathI bharelA A zarIra pratyenI AzA. (2) AvI ja bIjI kaI AzA choDavAnI che? - TlAde liMgadehamAM, sUkSmazarIramAM. paNa kevo che A liMgadeha ? - ninavAje / vAyu jevo (caMcaLa, asthira); kyAre ? - pazcAt pAchaLathI; ane kevI rIte ? pram I - baLapUrvaka. (3) tyArapachI zuM karavAnuM che? - brahona tiSTha | - brahmabhAve rahe, brahmarUpe sthira thA. zuM karyA pachI ? - (braha, mAtmA) svayaM ti parivIya | parivIya (para + va -- e dhAtunuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa) (brahmano, AtmAno) paricaya karIne, oLakhIne, samajIne - zuM tarIke ? - huM pote ja te brahma chuM, ema. e brahma kevuM che? - (a) nityam - nitya; (ba) nimati-nnati | nima eTale veda; hita eTale kahe che, bole che, uccAre che; jenI kIrtine vedo gAya che, vedo jenAM guNagAna gAya che; vedo jene vakhANe che tevuM; (ka) mAnamUrtim ! - AnaMdasvarUpa. (396) anuvAda : (he vatsa !) maLathI bharelA A zarIra pratye tuM ahaMkArabuddhithI pedA thayelI AzAne choDI de. tyArapachI, vAyu jevA liMgadeha pratye paNa baLapUrvaka (AzAne tyajI de) ane aMte) vedo jenI kIrti gAya che evAM nitya ane AnaMdasvarUpa AtmAne, "huM pote ja te chuM ema samajIne, brahmabhAvathI tuM rahe. (396) TippaNa: sthUla ane sUkSma zarIra sAthe saMkaLAyelI sarva AzAo tyajIne, svayaM vedoe jenI kIrtinI prazaMsA karI che evA, nitya ane AnaMdasvarUpa evA AtmAno samyaka paricaya meLavIne, tyAM ja brahmabhAve sthira thaIne rahevAno anurodha, AcAryazrIe, ahIM ziSyane karyo che. paraMtu A parAkASThAe pahoMcatAM pahelAM, pelI vinadoDa(Hurdle-Race)nI jema, sAdhake, potAnI A siddhiyAtrAmAM vacce naDatAM vighnone oLaMgIne pAra karavAnAM rahe che : emAM sauthI paheluM to, sthUla zarIrane anulakSIne, ahaMkAra-buddhie utpanna karelI sarva AzAo-IcchAo-apekSAo-tRSNAono tyAga karavAno rahe che (di). tyAganA, AcAryazrInA, anurodhane saMpanna karavA sAdhaka prerAya te mATe, annamayakoza sAthe saMkaLAyelA skUla zarIra mATe hetugarbha-vizeSaNa (manamayakoza) mUkavAmAM AvyuM che. A pahelAM paNa skUla zarIra mATe, AcAryazrI dvArA, AvuM vizeSaNa (manamAinkama) 770 | vivekacUDAmaNi Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yojavAmAM AvyuM ja che. eTaluM ja nahIM paNa enI aMdaranI gaMdakInI bharapUratA (Abundance) sUcavavA mATe maya(zabda sUcavavAmAM Avyo che : prAnurvArthe-mayam I) sthUla zarIra ane enAM pratyenA ahaM-mama-bhAve prerelI vAsanAono tyAga karavo, manuSya mATe, adharo e kAraNe banI rahe che ke 'gaMkInAM e poTalAMnuM' bahAranuM rUpa suMdara ane AkarSaka racavAmAM AvyuM che ! sthUla-zarIra-viSayaka AzAnA tyAga pachI Ave che, - sUkSmazarIra-viSayaka AzAnA tyAganI vAta. sthUla zarIra to enuM nAma sUcave che te pramANe, pAMca mahAbhUto ane 'annamaya-koza' jevAM mAtra bAhya ane sthUla tattvo sAthe ja saMkaLAyelo hato, eTale enA aMgenI AzAono tyAga, pramANamAM, sahelo hato; paraMtu A sUkSma zarIra to mana, buddhi, pAMca jJAnendriyo, pAMca karmendriyo ane pAMca tanmAtrA vagere satta2(17) tattvono banelo ane prANamaya-manomaya-vijJAnamaya jevA kozo sAthe te saMbaMdha dharAve che. vaLI, vAsanAo ane karmasaMskAro A sUkSmazarIramAM rahe che, tethI tenI sAthenI AzAonA tyAga mATe sAdhake baLapUrvaka (prattamam) prayatna karavo paDe. paraMtu pachI to, 'priya' ane moda' e be tattvonA banelA AnaMdamayakozanA tabakkAmAM to manuSyano 'ahaM' TakI zakato ja nathI; chatAM aMte to AnaMdamaya', chatAM te 'koza' to kharo ja ne ! 'koza' eTale AtmAnuM myAna, AvaraNa, DhAMkaNuM ! A DhAMkaNuM dUra karyA vinA, vedo jenAM guNagAna, "nitya-zuddha-buddha-mukta-satya-AnaMdasvabhAvavALo" - ema kahIne, gAya che, te 'nitya' ane 'AnaMdamUrti' evA AtmAne pahoMcIne, tene oLakhyA vinA, sAdhaka mATe bIjo koI viklpa ja raheto nathI ! paraMtu AnaMdamaya-koza paNa, aMte to, 'nitya' nathI ja; eTale teno paNa niSedha to karavo ja rahyo; ane pote ja 'AtmA' che (svayaM, sva-svarUpa), evo pragADha paricaya teNe tenI sAthe karavAno rahe che (ttiIya, nizcitya, anumUya). ane sAdhakanI AvI sarva sAttvika sAdhanAnI sAcI phalazruti ja e che ke teno A paricaya', AjIvana 'Atma-paricaya' (Self-Introduction) banI rahe ! zlokano chaMda : mAlinI (396) 390 zavAkAraM yAvad bhajati manujastAvadazuciH parebhyaH syAt klezo jananamaraNavyAdhinilayaH / yadA''tmAnaM zuddhaM kalayati zivAkAramacalaM tadA tebhyo mukto bhavati hi tadAha zrutirapi // 397 // vivekacUDAmaNi / 771 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : zavAkAre yAvad bhajati manujastAvazuciH parebhyaH syAhu kalezo jananamaraNavyAdhinilayaH | yadADaDatmAne zuddha kalayati zivAkAmacala tadA tebhyo mukto bhavati hi tadAha zrutirapi li397 zlokano gadya anvaya : yAvat manujaH zavAkAra(zarIraM AtmAnaM iti) bhajati, tAvat (saH) kavi: (ti), (tasya va) paccaH nanana-mara-vyAdhinita : phlezaka syAtH yadA (tu) AtmAnaM zivAkAraM zuddhaM acalaM kalayati, tadA tebhyaH (sarvaSyaH :) mup: mavati, tat zrutiH pi bAda rUA . zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tAvat : manunaH azuvira (ti) | zutti: eTale azuddha, apavitra. tyAM sudhI te apavitra che - kyAM sudhI ? yAvata : manuna: zavAjA (zarIra mAtmAne ti) magati ! - magati eTale bhaje che, seve che, ALapaMpALa kare che. kone bhaje che? - zarIram ! potAnAM sthUla zarIrane; te zarIra kevuM che? - ziva eTale zaba, mRtadeha; maDaduM; (savAra) maDadAM jevuM; AvA zarIrane zuMkevuM samajIne te bhaje che ? - mAtmAnaM rUti te (zarIra) AtmA che, ema samajIne, AtmA-rUpe. vaLI, bIjuM tene zuM thAya che? - have pachInAM bIjAM vAkyamAM kahyuM che, te pramANe. | (2) (tasya va) leza: Jaa ! kleza eTale duHkha, pIDA, takalIpha. tyAM sudhI tene phaleza thAya che, duHkha anubhavavuM paDe. A "kuleza" kevo, kayA prakArano hoya che? - nanana-maraNa-vyAdhi-nittaya: I nilaya eTale nivAsa, raheThANa, dhAma, bhaMDAra, ghara; janma-maraNa-vyAdhinA nivAsa jevo phaleza. Avo phaleza tene konA taraphathI thAya ? pappa: | bIjAMothI, e ja zarIra vagerethI paNa. to pachI zuM karavuM? Ano upAya zo? have pachInAM vAkyamAM sUcavAyo che, te eka ja. (3) tavA tega: (regya:, zarIviSya:, joga: 2) : mup: mati . tyAre ja pelAM phaleza vagerethI te mukta thAya che. AvuM kyAre bane ? thatA () satI mAtmAne zuddha karad fzavA (9) naryAta vasati eTale 772 | vivekacUDAmaNi Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANe che, oLakhe che, pArakhuM karI le che. kone oLakhe che? - tenA potAnA AtmAne; tene kevAM-zuM svarUpe jANavAno che? - zivAram ! ziva eTale kalyANa, mAMgalya. 34ta eTale avicaLa, nizcala, sthira. jyAre te potAnA AtmAne zuddha, avicaLa ane kalyANa-svarUpe oLakhI le tyAre. paraMtu AvuM koNa kahe che? - tat zutiH pi bAda ! tevuM ja, te pramANe, vedo vagere zruti paNa kahe che. (397) anuvAda : jyAM sudhI manuSya maDadAM-jevAM(potAnA zarIra)ne (AtmA samajIne) seve che, tyAM sudhI te apavitra (rahe) che ane (tyAM sudhI) janma-maraNa-vyAdhi-vagerenA nivAsarUpI phaleza tene bIjAMo taraphathI anubhavavo paDe; paraMtu jyAre te, potAnA AtmAne zuddha, avicaLa ane kalyANa-svarUpe oLakhI le che tyAre, pelA(badhA phalezo)thI te mukta thaI jAya che : zruti paNa te ja hakIkata kahe che. (397) TippaNa: skUla ane sUkSma zarIra sAthe saMkaLAyelI AzAono tyAga karIne (hi), "huM pote ja brahma chuM' e rIte, brahma sAthe sva-svarUpanI oLakha pAmavAno ane ene ja potAno sAco "Atmaparicaya' (svayaM ti parivIya) samajavAno, sadgurue, ziSyane, vAtsalyapUrvaka je anurodha A pahelAMnA zlokamAM karyo che, enI phalazrutinuM pratipAdana ahIM karavAmAM AvyuM che. zarIrane ahIM "maDadAM jevuM (zavALA) kahyuM che tethI, rakhe koI evuM samajI bese ke zarIrane svastha ane cokhkhuM na rAkhavuM, evI salAha-sUcanA A graMthamAM ApavAmAM AvI che ! aMte to, zarIra paNa paramakRpALu paramAtmAnI ja bheTa che, eTale ene gaMduM rAkhavuM ke rahevA devuM, evA phuvaDa" ke "phuhaDa' rahevuM, e to e paramAtmAno ja aparAdha gaNAya ! ahIM je Adeza ane upadeza che te ATalo ja : (1) eka vAta to kadI bhUlavAnI nathI ja ke zarIra game tevuM suMdara ane sazakta hoya to paNa, pagathI mAthAM sudhI, tenI aMdara to gaMdakI ja bharI che (ttimAiku... ane manamayakoza:). (2) bIjuM, manati - zabda ahIM prayojAyo che, eTale e(zarIra)nI pUjA-bhakti ke sevA-suzruSAmAM ja mANasa sadA sarvadA vyasta rahe, te prakAranI enI ALapaMpALa ane mAvajata vadhu paDatI na thavI joIe; (3) ane trIjuM, ane sauthI mahattvanuM to e ke, ene "AtmA' samajI levAnI bhUla na karavI. e "zarIra" ja che ane vivekacUDAmaNi | 773 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AtmA nathI. ATalA viveka(Discrimination)nI apekSA to sAdhaka pAsethI avazya sevavAmAM Ave. Ama chatAM, jo mANasa zarIranI "bhakti'(mati)mAM ja, ene "AtmA mAnIne, satata, vyasta rahe to, enAM be cokhAM bhayasthAno ahIM A pramANe darzAvavAmAM AvyAM che : (1) tAvat eTale ke tAvAtama, - dehane ja AtmA mAnIne, enI bhaktimAM ja te avirata magna rahe tyAM sudhI, te apavitra ja rahe : "huM te zarIra ja chuM, e zarIra ja AtmA che', - evAM ajJAnanuM pariNAma to, je AvavuM joIe, te ja Ave ne ! jene mana AvuM "zavAkAra' zarIra ja potAnAM jIvananuM saMpUrNa sAra-sarvarava hoya, tene to jIvate-jIvata maDadAM jevuM "azuddha ja banavuM paDe ! (2) ane bIjuM e ke zarIra to janma-maraNa-vyAdhi-naraka-upAdhino ja paryAya (Synonym) che, eTale enAM bhAgyamAM to "phaleza' ja lakhAyelo hoya ne ! ane A phaleza kaMI jevo tevo nathI hoto : zarIra taraphathI ane pArakAM-parAyAM taraphathI (paregya:) to te kharo ja, paraMtu te phalezamAM teno potAno paNa phALo hoya, - evo sArvatrika te phaleza hovAno ! upaniSadUnA RSie AnuM samarthana AvI suyogya rIte karyuM che : - 1 2 vai sa-zarIratha hataH priya-priyAyoH apatiH ati ! - AvA zarIrabhaktanA kulezano to kadI nAza ja nahIM ! paraMtu pachI jo ene sadabuddhi sUjhe, zruti-svAdhyAya, sadgura-upadeza ane vedAMtavidyA-prabodhita "sAdhanacatuSTaya"nI sahAya vaDe, "anAtmA'-"AtmA'nI vivekabuddhi enAmAM udaya pAme to, AtmA to haMmezAM zuddha, avicaLa ane kalyANa svarUpa ja che evI sAcI oLakha (nati) tene thaI jAya to, tenA pelA uparyukta phalezamAMthI, teno tarata ja chuTakAro thaI jAya ! (tA : tegya: muje mati ) ane Avo "cukAdo (Verdict) kaMI jyAM-tyAMthI nathI maLato ! kAraNa ke AvuM sarvasaMmata (Unanimous) abhayavacana to samagra zrutisAhitya, A pramANe, Ape che (kRtiH pi tad bAda ) : (1) zarIra vAva sAM na priya-Lei mRta: | ("zarIra-Asakti vinAne priya ane apriya baMne sparzI zakatAM nathI."), (2) mAnavaM brahmANo vidAna na vikheti tathana I ("brahmanA AnaMdane jANanArane kyAMyathI bhaya raheto nathI, hoto nathI."), (3) tarati zo mAtmavita I ("AtmajJAnI saghaLA zokane tarI jAya che."). 774 | vivekacUDAmaNi Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) jJAtvA tevaM mukhyate sarvapAzeH / ("devane, eTale ke sadA dIpI rahelA evA brahmane jANyA pachI, sAdhaka sarva prakAranAM baMdhanomAMthI mukta thaI jAya che.") (5) te va vidvAn amRto mavRtti / ("te brahmane jANIne manuSya amara banI jAya che.") (6) kSILa: leze: khammamRtyuprALiH / ("sarva phlezono kSaya thatAM, janma ane mRtyu rahetAM nathI.") (7) jJAtvA zivaM zAnti atyantameti / ("te kalyANasvarUpa brahmane jANyA pachI, te anaMta zAMtine pAme che.") (8) samAne vRkSe puruSo nimanoDanIzayA zoSati mudghamAnaH / juSTaM yadA pazyatyanyamIzaM asya mahimAnamiti vItazokaH // ('zarIramAM magna ane enAthI bhrAMta manuSya asahAya banIne zoka anubhave che; paNa anAtmAthI bhinna evA IzanuM jyAre te darzana kare che tyAre, te, zoka vinAno banIne mahimA pAme che.") A che, zruti ane sadguruno anubhava-upadeza. zlokanI chellI paMktimAMno hi-zabda zrutivacananI nizcayAtmakatAno nirdeza Ape che. ane chelle, kyAM zavAkAra' zarIra ane kyAM 'zivAkAra' AtmA ! zlokano chaMda : zikhariNI (397) 390 svAtmanyAropitAzeSAbhAsavastunirAsataH svayameva paraM brahma pUrNamadvayamakriyam // 398 // zlokano gujarAtI pATha : svAtmanyAropitAzeSAbhAsavastunirAsataH / svayameva paraM brahma pUrNamadrayamakriyam // 398 // zlokano gadya anvaya H sva-Atmani gopita-azeSa-AbhAsa-vastu-nivasata: (bada) svayaM atyaM akriyaM pUrNaM paraM brahma eva (asmi iti anubhUyate ) // 398 // zabdArtha : mukhya vAkya : (ao) svayaM paraM brahma (asmi kRti anukUyate) / vivekacUDAmaNi / 775 - "huM Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pote para-brahma ja chuM" - ema anubhavAya che. kyAre ? sva-Atmani AropitaazeSa-AbhAsa-vastu-nivAsa-taH| niyasa eTale nirasana, niSedha, khaMDana, tyAga, nAza. taH-zabda paMcamI vibhaktino artha Ape che : niH-7: eTale nirasana karavAthI. Aopita eTale AropavAmAM AvelI; azeSa eTale sarva, samasta, saghaLI; AmAsa eTale kharekhara nahIM, paNa mAtra bhAsatI-dekhAtI, asatya, mithyA. AropavAmAM AvelI sarva mithyA vastuono niSedha karavAthI. kyAM AropavAmAM AvelI ? svaAtmani 1 potAnA AtmAmAM. (398) anuvAda : - sva-svarUpamAM, eTale ke AtmAmAM AropavAmAM AvelI samasta mithyA vastuonuM nirasana karavAthI, "huM pote advitIya, akriya ane pUrNa evo para-brahma ja chuM", - evo anubhava thAya che. (398) TippaNa : Ama to, saMniSTha sAdhaka to jANe-samaje che ja, ene to pUrI pratIti che ja, ke "huM pote ja parabrahma chuM." to pachI manuSyane AvI anubhUti kema thatI nathI ? ane AvI anubhUti kyAre thAya ? A baMne savAlonA javAba A eka nAnakaDA zlokamAM ApavAmAM AvyA che. - manuSyano potAno AtmA to, mULabhUta rIte, pote ja eka ane advitIya, pUrNa para-brahma ja che. paraMtu mANasanuM mana eka akaLa tattva che. hakIkatamAM, mANasane potAne, khyAla paNa na Ave te rIte, tenuM A mana, aneka vicAro-vikalpovikSepo-vikSobhonuM eka vizva banI jAya che ane tene khabara paNa na rahe e rIte, AvuM manojagata ane emAMnA saghaLA mithyA padArtho, tenA AtmA para chavAI jAya che, Aropita banI jAya che ! have, mANasane jo "huM pote ja brahma chuM" evo anubhava karavo ja hoya to, potAnA AtmAmAM Aropita thaI gayelA pelA sarva kalpita mithyA padArthonuM, tyAMthI, eTale ke potAnA AtmAmAMthI, teNe nirasana karavuM ja rahyuM. paraMtu Avo "azeSa-AbhAsa-vastu-nirAsa" karavo kema karIne ? kevI rIte ? zI rIte ? vedAMta-darzanamAM, A mATe, zruti-yukti-nididhyAsana, e traNa rIto sUcavavAmAM AvI che : 'zruti' eTale svAdhyAya ane sadupadeza, jethI ajJAna dUra thAya ane pariNAme, mULa adhiSThAna evA AtmAnuM jJAna thAya; yukti' eTale zrutisaMmata tarkanA AdhAre, carcA karIne ajJAna dUra karavuM; dAkhalA tarIke, sUryanA 776 / vivekacUDAmaNi - Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzamAM, jamIna para paDelI chIpa mane cAMdI-rUpe dekhAI; paraMtu tene taDakAmAMthI chAMyaDAmAM laI jaIne meM cakAsaNI karI, eTale cAMdI vizenI mArI bhrAMti dUra thaI ane mULa adhiSThAnanuM eTale ke chIpanuM, mane jJAna lAdhyuM; ane "nididhyAsana' to satyanI pratIti mATenuM, aMtaraMga sAdhana-tritaya'mAMnuM sauthI vadhu asarakAraka sAdhana che ja. sAdhaka jo, pahelethI ja, emAM nimagna hota to, peluM "tophAnI' manojagata AtmA para Aropita thaI zakayuM ja na hota ! "nirAsa'nI prakriyA eTale, basa, A ja ! A prakriyAno to prabhAva ja evo hoya che ke paLavAramAM ja AtmA potAnI mULa vizaddha vastusthitine pAmI rahe ! pachI to, upaniSada kahe che tema, sarva-prANa-prada, a-zarIra, "a-mRta ane sva-svarUpa evuM brahma ja, sarvatra, sva-teje prakAzI rahe ! - atha azarIraH amRtaH prANaH brahma eva tejaH iva / / Ama, sAdhaka mATe, be vAta mahattvanI banI rahe che : eka to e ke AtmA para kazI miththA vastunuM AropaNa na thaI jAya, evI satata jAgRti sevavI; ane bIjuM, AvuM AropaNa thaI javA pAmyuM ja hoya to, evI ja jAgRtipUrvaka, "nirasana nI pelI prakriyAne tarata ja hAtha dharavI ! - - pachI to svayameva saMpUrNa parabrahmanuM potAnA AtmAmAM ja darzana ! zlokano chaMdaH anurupa (398) 399 . samAhitAyAM sati cittavRttI parAtmani brahmaNi nirvikalpe / na dRzyate . kazcidayaM vikalpaH prajalpamAtraH pariziSyate tataH // 399 // zlokano gujarAtI pATha : samAhitAmAM sati cittavRtto - parAtmani brahmaNi nirvikalpa | na dazyate kazcidaya vikalpa prajalpamAtra pariziSyate tataH II39lA zlokano gadya anvaya nirvikalpe parAtmani brahmaNi sati, cittavRttau samAhitAyAM, ayaM kazcid vivekacUDAmaNi | 777 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpaH na dRzyate; tataH prajalpamAtraH pariziSyate // 399 // zabdArtha : mukhya vAkya : artha zat vijyA ne tRzyate vitva eTale saMsArarUpI, saMsAra jevo, vikalpa; saMsArarUpa Avo koI vikalpa dekhAto nathI, jovAmAM Avato nathI. kyAre? - nirvijatve patmini vRkSaNa sati, vittavRttI sahitAyAm ! A AkhI vAkyaracanA samaya-darzAvatI "sati-saptamI che. cittanI eTale ke aMtaHkaraNanI vRtti samAhita, eTale ke samAdhistha, svastha ane sthira thaI jAya tyAre. kyAM samAhita' thaI jAya tyAre ? - (tamina) brahmaLi sati | sati eTale te satmAM, satyamAM; brahmarUpI-brahmasvarUpa satyamAM. kevuM che A brahmarUpI satya ? - nivije parAtmana ! - "parAtmA' eTale paramAtmA; nirvikalpa ane paramAtmA evA brahmarUpI satyamAM. to pachI, tyArapachI (tata:) zuM bane che? - pranatpamAtra: ziSyate | praga7 eTale mithyA prajJAvAda, bakavAsa-bakavAda, pralapana, vANIvilAsa, baDabaDATa; aziSyate eTale avazeSa rahe che; zeSa tarIke bAkI rahe che. (399). anuvAda : nirvikalpa paramAtmA evA brahmarUpI satyamAM cittavRtti sthira thAya tyAre, A saMsArarUpI koI paNa vikalpa jovAmAM Avato nathI : pachI to, mAtra bakavAse ja avazeSa tarIke rahe che. (399). TippaNa: parama AdaraNIya bhagavatpAda AcAryazrInuM eka uddabodhana satata ane haMmezanuM rahyuM che ke "cittanI sarva vRttione bahAra bhaTakatI saMpUrNarIte rokIne, ene sthira karIne, sasvarUpa brahmamAM ja sthira karo." basa, A ja uddhodhanano paDagho A zlokamAM sAMbhaLavA maLe che. saMsAra "asat' ane vikalpa-rUpa che. saghaLI cittavRttione "satya" ane vikalpa evA brahmamAM "samAhita', eTale ke samAdhistha karI devAmAM Ave pachI, A saMsAra-rUpI "satya" evA koI vikalpa mATe to avakAza ja na rahe! - jyAM "nirvikalpa' ane "satya" evA brahma svarUpa paramAtmAno sUrya sarvatra jhaLAMhaLAM prakAzI rahyo hoya tyAM, koI "asatya vikalpa' to najare ja zI rIte paDe (dRzyo ? saMsAranuM adhiSThAna eTale ja svarUpa brahma, ane A brahmatattvamAM jo meM 778 | vivekacUDAmaNi Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAM aMtaHkaraNanI vRttio-pravRttione saMpUrNarIte sthira karIne, saMsthApI dIdhI hoya, to pachI zeSa zuM rahe ? tyArapachI (tata:) jo koI mANasa saMsAra jevA "asatuvikalpano uccAra paNa kare to, e mAtra ajJAnajanya ane mithyA pralapana ja banI rahe ne ! prajalpa" eTale evo vANIvilAsa ke jemAM phakta bolavAno avAja" ja (zabda : Sound) hoya, kazo "artha" (Sense) to hoya ja nahIM ! hoI zake ja nahIM ! vANI ane varNanathI je sadA-sarvadA "para" che, eno paricaya ApavAnuM kAma koI nirarthaka baDabaDATa kadI paNa karI zake ? ane "yogasUtra" anusAra "vikalpanI to vyAkhyA ja e che ke jyAM vastuvihIna' evo mAtra "zabda" (avAja) ja hoya : rikzAnAnupAtI vastugUMco vijAH | tAtparya e ke "AkAza-puSpa' evAM jenuM astitva ja nathI, enuM kazuM pariNAma ja na saMbhavI zake; ane AvI mAtra "vAto" (Talk) karavAno zo artha? zvAsa-prakriyAno phakta "veDaphATa' (Waste) ke bIjuM kaMI? zlokano chaMda upajAti (399) 400. asatkalpo vikalpo'yaM vizvamityekavastuni / nirvikAre nirAkAre nirvizeSe bhidA kutaH // 400 // zlokano gujarAtI pATha: asatkalpo vikalpIDathaM vizvatyeikavastuni | nirvikAre nirAkAre nirvizeSe bhidA kutaH I40oll. zlokano gadya anvaya ... ekavastuni (brahmaNi) vizvaM iti vikalpaH asatkalpaH (asti); nirvikAre nirAkAre nivizeSe (brahmaNi) bhidA kutaH (saMbhavati) ? // 400 // zabdArtha : mukhya vAkya : ye viza: : (parva ti) . t eTale asatya, jUThI, mithyA; ane 5 eTale kalpanA, vizva eTale vicAra, vyavahAra; A, Avo, vyavahAra to mAtra eka mithyA kalpanA ja che. kevo-kayo vikalpa ? zivastuni (vRkSa) vizva rUti ( vi7:) I "brahma' e ekamAtra satya vastu che, vivekacUDAmaNi | 779 Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ temAM A vizvanuM hovuM te, - evo vikalpa. to pachI, AmAM zuM samajavuM ? e ja ke (draLi) pitA putaH ? fpatA eTale bheda, brahmamAM bheda saMbhave ja kyAMthI? - kema na saMbhave ? brahmanAM A traNa vizeSaNo juo H (1) vivAre vikAra ke pheraphAra vagaranuM, parivartana-vihoNuM; (2) nivAre AkAra vinAnuM, rUparahita, amUrta, (3) niviSe - kazI vizeSatA athavA vizeSaNa vinAnuM, avayavovagaranuM. (400). anuvAda : (brahma, e) ekamAtra vastumAM vizva(nuM hovuM), evo vikalpa ja eka mithyA kalpanA che : nirvikAra, nirAkAra ane nirvizeSa(evAM brahma)mAM bheda to saMbhave ja kyAMthI kevI rIte) ? (400) TippaNa: samagra brahmAMDamAM ekamAtra satya vastu eTale brahma, ane vizva eTale ja "A vividhAkAra saMsAra'. "ekamAM "vividhInuM hovuM, - e to eka "mithyA kalpanA (vividha vaccate rUti vi5: ) ja banI rahe ! eka prakArano "vadato vyAghAta (Contradiction in terms) g ! asaMkhya nAma-rUpo ane enAM evAM ja aneka vaividhyo, - A badhuM eTale saMpUrNa asatya. "satya"mAM "asatya" ane "ekamAM "anekanuM hovAnI kalpanAmAtra eTale vizudhdha mananI mAyA! "mithyA' evAM jagatane, vedAnta-darzanamAM "kRSTa-naSTa eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke te ajJAnane kAraNe ja dekhAya che (STa), paraMtu jJAnano udaya thatAM te nAza pAme che (naSTa). dvitanuM kazuM ja astitva nathI', - evo upadeza ApavA mATe, bhagavatpAda AcAryazrIe, sakala-vedAntanA tAtparyaviSaya tarIke, "anubhava', yukti, daSTAMta ane "zruti', - e cArane A pramANe sthApyAM che : sakalavedAntaviSayatAtparya anubhava-yukti-dRSTAnta-zrutibhiH dvaitasya atyantaasattvaM upadizati AcAryaH / AvAM cAreya mAdhyamone prayojIne, AcAryazrIe, vizeSya-vizeSita, apUrNasaMpUrNa, vyakti-varganA sarva bhedonA "saMbhavane asaMbhava' karI nAkhyA che (fmavA Duta:). tevI sarvocca siddhie pahoMcyA pachI, e sAdhakane to A vizva kyAMya zodhyuM ya na jaDe ! enuM astitva hoya to dekhAya ne ! 780 | vivekacUDAmaNi Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjaya vidyAraNya-svAmIe, potAnA "jIvanmuktiviveka"graMthamAM, "yoganI uttarottara ucca sAta bhUmikAo nirUpI che, temAMnI uccatama sAtamI turthagA'bhUmikA eTale ja uparyukta sarva-bhedanA "saMbhavanA asaMbhava-rUpI parAkASThA ! zlokano chaMdaH anuSupa (400) 401 draSTradarzanadRzyAdibhAvazUnyaikavastuni / nirvikAre nirAkAre nirvizeSe bhidA kutaH // 401 // zlokano gujarAtI pATha: draSTradarzanadezyAdibhAvazUncakavastuni | nirvikAre nirAkAre nirvizeSe bhidA kutaH II4015 zlokano gadya anvayaH ____ draSTa-darzana-dRzya-Adi-bhAvazUnye ekavastuni nirvikAre nirAkAre nirvizeSe fbalA vRtaH (saMmati) 2 II40zA zabdArtha : A uparyukta gadya anvayamAMnA sauprathama sAmAsika zabda sivAya, zlokamAM, bAkInA bIjA badhA zabdo, A pahelAMnA zloka-400 pramANe ja che; eTaluM ja nahIM, paraMtu brahmamAM bhedanA asaMbhava' vizenA nirNayanA mahattva para bhAra mUkavA mATe (To emphasise), AvI vAkyaracanA have pachInA zloka(402)mAM paNa cAlu rahe che. zloka-400mAM, vivastuni (eTale ke ekamAtra satya vastutattva, - evA brahma) mATe vizva rUti gaye vindhaH | - evA zabdo yojAyA hatA. have ahIM -tana-tRzya-mati-bAvazUnya . - evo sAmAsika zabda prayojavAmAM Avyo draSTa eTale daNa, jonAra (Seer); Darzana eTale jovAnI prakriyA (Act of Seeing) ane dUratha eTale jovAyeluM, jovAmAM AveluM (Seen); mAvajo - eTale AvA traNa "bhAva" eTale ke astitva vinAnuM AvA kazA bheda jyAM nathI tevAM, - ekamAtra satya vastutattva evA brahmamAM. (401) anuvAda : jyAM draSTA-darzana-dazya, evA kazA bheda nathI, te, nirvikAra, nirAkAra ane vivekacUDAmaNi | 781 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvizeSa brahmamAM bheda saMbhave ja zI rIte ? (401) TippaNa : - pAramArthika 'sattA'(Existence)nI dRSTie to samagra brahmAMDamAM ekamAtra satya vastu eTale brahma; ane brahma to eka, advitIya ane akhaMDa che. jovAnI kriyA cAlatI hoya tyAre, eka jonAra (Seer), bIjuM joyeluM (Seen) ane trIjuM darzana, - ema traNa ghaTako, sAmAnya rIte, bhinna-bhinna hoya; paraMtu brahma to kazAM 'bIjAMpaNAM' ('Other'-ness) vinAnuM eka ja tattva che, to pachI enAM anusaMdhAnamAM bIjuM"-trIjuM' koNa hoI zake ? koI ja nahIM ! brahma to sAkSAt jJAnasvarUpa che, eTale enAM vizenAM jJAna-dhyAnanI bAbatamAM, jema jJAtA-zeya, dhyAtA-dhyeya jevA koI bhedo hoya ja nahIM, te ja rIte, enAM darzananI bAbatamAM paNa draSTA-dRzya jevA bhedo paNa kadI saMbhave ja nahIM ! ane A pahelAMnA zlokanI jema ja, bhedanI asaMbhavitatA (Impossibility) darzAvavA mATe, brahma mATenAM 'nirvikAra', 'nirAkAra' ane 'nirvizeSa', - e traNeya vizeSaNone ahIM punarukta karavAmAM AvyAM che. brahma-'jJAna'nA anusaMdhAnamAM, vedAMta-darzanamAM, AvA bhedo mATe, A prakAranA pAribhASika zabdo pracalita che : pramAtA-pramiti(athavA pramANa)-prameya. paraMtu AvA sarva bhedonAM mULamAM to avidyA ane ajJAna ja che. hakIkatamAM, jyAM sarva kAMI Atma-maya ja hoya tyAM, pelAM zrutivacana pramANe, koNa, kone, zAnA vaDe jue ? - yatra tu asya sarvaM AtmatvaM eva abhUt, tat kena kaM pazyet ? / zlokano chaMda : anuSTupa (401) 402 kalpArNava ivAtyantaparipUrNaikavastuni / nirvikAre nirAkAre nirvizeSe bhidA kutaH // 402 // zlokano gujarAtI pATha : kalpArNava IvAtyantaparipUrNakavastuni / nirvikAre nirAkAre nirvizeSe bhidA kutaH // 402ii zlokano gadya anvaya H ahIM paNa, jene daMDAnvaya' kahevAmAM Ave che tevo, zloka-pramANe ja, 782 / vivekacUDAmaNi Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manvaya che : pALave Dva atyantaparipUrNa-vastuni... vagere / / 40 / / dArtha : pALeva eTale mahApralaya-samayano samudra(afva); atyantaparipUrNa eTale pUrepUro, saMpUrNarIte bharelo. ekamAtra satya vastutattva evuM brahma paNa AvuM ja matyaMta-paripUrNa che. (402) manuvAda : mahApralayanA samudranI jema, atyaMta-paripUrNa evAM ekamAtra satya vastutattva pumAM, nirvikAra-nirAkAra-nirvizeSa brahmamAM bheda saMbhave ja kyAMthI ? (402) TippaNa : bheda to tyAM ja hoya, jyAM kazAM uNapa-asaMtoSa-apUrNatA ke achata hoya. brahma pote to mahApralayanA sAgaranI jema, svayaM saMpUrNa-paripUrNa che, chalochala che, saMtRpta che, parituSTa che. nathI tenAmAM jIvanA vikAro, jagatanA AkAro ke AkAronI kazI viziSTatA; to pachI, tenAmAM bhedanI saMbhAvanA ja zAnI ? zI ? zI rIte ? purANonI vibhAvanA pramANe, mahApralaya(Cosmic deluge)nA kALe, pANInI evI pracaMDa bharatI Ave che ke samagra brahmAMDanA badhA ja samudro ekabIjAmAM bhaLI jAya che ane pRthvI para mAtra eka pralaya-mahAsAgara ja sarvatra evo 'atyaMtaparipUrNa' banI rahe che ke pRthvI(Land)no koI bhAga ja dekhAto nathI : sarvatra, basa, pANI ja pANI ! AvA 'pralaya-mahAsAgara'mAM pANInI zI-kevI-keTalI uNapa hoya ? ane uNapa na hoya to, enAM pAMNImAM kazo bheda to hoya ja zAno ? je pote potAnAmAM AvuM 'atyaMta-paripUrNa' che, jenAmAM kyAMya kazIya kacAza ke apUrNatA ja nathI, tyAM koI bheda mATe to zakyatA ja zI ? "Rgveda"nAM "puruSasUkta"(10, 90)mAM paNa AvuM ja varNana che, jemAM A virATapuruSe potAnA eka pAda (eka caturthAMza) vaDe ja, samasta-bhUtasRSTine AvarI lIdhI che ane enA bAkInA traNa pAda (traNa-caturthAMza) to, ghulokamAM, 'a-mRta' ja rahe che H pAdo'sya vizvA bhUtAni tripAd asya amRtaM divi // ahIMnAM, atyanta-paripUrNa-zabda sAthe vedanuM A varNana saheje yAda AvI vivecUDAmaNi | 783 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAya che. zlokano chaMdaH anuSupa (402) 403 tejasIva tamo yatra pralInaM bhrAntikAraNam / advitIye pare tattve nirvizeSe bhidA kutaH // 403 // zlokano gujarAtI pATha : tejasIva tamo yatra pralIne bhrAntikAraNam | advitIye para tattva nirvizeSe bhidA kutaH 403 zlokano gadya anvaya : tejasi tamaH iva, yatra bhrAntikAraNaM pralInaM (bhavati), (tasmin) advitIye nirvizeSe pare tattva fmA taH ? I40rUA zabdArtha : mukhya vAkya (mi) je tattva umA yurataH ? | - te paramatattvamAM bheda hoya ja kyAMthI ? - te "paramatattva' kevuM che? - advitIya ane nirvizeSa. vaLI, A "paramatattva kevuM che? - yatra prAntivAnuM pratInaM (pati) | WtnInaM (pati) eTale jyAM nAza pAme che, naSTa thaI jAya che. konI jema ? te tama: pratInI (mati) rUva | - tejamAM jema aMdhAruM naSTa thaI jAya che tema. (403). anuvAda : tejamAM aMdhakAranI jema, jyAM (eTale ke jemAM) bhrAMtinuM kAraNa nAza pAme che, te, advitIya nirvizeSa paramatattvamAM bheda kyAMthI saMbhave ? (403) TippaNa: A pahelAM, zloka-400thI zarU thayelI punarukti pitA putaH '-nuM pratipAdana ahIM paNa cAlu ja rahyuM che, eTaluM ja nahIM paNa nirvize pitA - zlokanuM e chelluM cothuM caraNa ahIM satata cothI vAra punarukta thayuM che. sarva bhedonuM kAraNa ja bhrAMti che (prativArA) ane e to "paramatattva evAM brahmanI hAjarImAM TakI zakatuM ja nathI, tarata ja saMpUrNarIte naSTa thaI jAya che (pratIna pati ), tyArapachI bhedanI bhAvanA kyAM? saMbhAvanA kyAM? 784 | vivekacUDAmaNi Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedanI asaMbhavitatAnuM jaDabesalAka pratipAdana karavA mATe, ahIM je upamA yojavAmAM AvI che, te, yathApUrva, sacoTa, samucita ane kAryasAdhaka che : ajavALuM Ave eTale aMdhArAMne, e ja ajavALAmAM, ogaLI gayA vinA chUTako ja nahIM ! teja ane timira, e be evAM saMpUrNa paraspara-virodhI kaTTara tattvo che ke te baMne eka ja sthaLe, eka ja samaye, ekI-sAthe (Simultaneously) astitva dharAvI zake ja nahIM ! prakAza na hoya tyAM sudhI ja aMdhakArano prabhAva ! jevo prakAza pragaTyo, evo ja aMdhakArano ane enA prabhAvano paNa "abhAva !' vizvaprasiddha kavi-nATyakAra "zephaspIyare" (Shakespeare) potAnAM eka nATakamAM, vIra-nAyaka (Hero) sIjhara(Caesar)nAM parAkramanI prazaMsA karatAM, enAM saMdarbhamAM, mAtra A traNa ja kriyApado yojyAM che : "He came, he saw, he conquered !" te samarAMgaNamAM "Avyo', teNe zatrusenA sAme joyuM', ke tarata ja zatruo zaraNe AvI gayA ane te jItI gayo !" amAsanI madharAtrinA gherA, ghanaghora, kALAM-bhammara ane bhayaMkara aMdhakAranuM sAmrAjya kyAM sudhI cAlu rahe ? pUrvadizAnAM prAMgaNamAM bhagavAna savitA-nArAyaNano praveza thAya tyAM sudhI ja ! A anusaMdhAnamAM to sUryanuM "AvavuM" (Came) ja paryApta che, e kazuM jue" (Saw), te pahelAM to pelo "zatru" (aMdhakAra) to adazya ja thaI gayo ! prakAzanA bhagavAna to "AvyA" (Came) ane e ja kSaNe "jItI gayA" (Conquered) ! emanA praveza (Entry)nI kSaNe ja aMdhakAranI "niSkrAMti" (Exit) ! tejamAM timirano laya thaI gayo(gaNi tama: pratInaY) ! zlokamAMno tama:-zabda ajJAnanA aMdhakArano paNa sUcaka che : AtmajJAnanAM ajavALAmAM bhrAMtinAM kAraNarUpa aMdhAruM paNa "alopa' thaI jAya ! sAcuM ja kahevAyuM che ke "vibhedane pedA karanAra ajJAnano pUro nAza thaI jAya, tyArapachI AtmA ane brahma vacceno mithyA bheda koNa karI zakaze ? - vibhedajanake'jJAne nAzamAtyantikaM gate / . Atmano brahmaNo bhedaM asantaM kaH kariSyati // zlokano chaMdaH anuSupa (403) 404 ekAtmake pare tattve bhedavArtA kathaM bhavet / suSuptau sukhamAtrAyAM bhedaH kenAvalokitaH // 404 // pharmA - 50 vivecUDAmaNi | 785 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : ekAtmake pare tattve bhedavArtA kathaM bhavet / suSuptau sukhamAtrAyAM bhedaH kenAvaloktiH // 404|| zlokano gadya anvaya H ekAtmake pare tattve bhedavArtA kathaM bhavet ? / sukhamAtrAyAM suSuptau bhedaH kena avalokita: ? // 404 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mevArtA jayaM mavet ? / vArtA eTale vAta, ema kahevuM te; kathana, vidhAna. bhedanI vAta ja kema thaI zake ? kevI rIte saMbhave ? zakya bane ? konAM anusaMdhAnamAM A prazna pUchAyo che ? - jAtmapare tattva / Atma eTale, je mAtra eka ja che, advitIya, ekarUpa, kevalarUpa che; para eTale parama; advitIya evA parama-tattvanI bAbatamAM bheda aMgenuM AvuM vidhAna zI rIte saMbhave ? (2) meva: na avalovita: ? / avalojita eTale joyo che, jANyo che, anubhavyo che; bheda koNe joyo che ? zuM koIe bheda anubhavyo che ? kayA samaya aMge Avo savAla karavAmAM Avyo che ? - suSuptau| traNa avasthAomAMnI suSupti-avasthAmAM, eTale ke gADha-nidrAmAM; A suSupti-avasthA kevI che ? sukhamAtrAyAm / jemAM mAtra sukha ja anubhavAya che, evI; jyAM phakta sukhano ja anubhava thAya che, evI. AvI, mAtra sukhAnubhUti-ApatI gADhanidrAmAM zuM koIe kadI bheda anubhavyo che ? (404) anuvAda : - eka-svarUpa evAM parama-tattva vize bhedanI vAta saMbhave ja zI rIte ? jemAM mAtra sukhano ja anubhava thAya che, evI gADhanidrAmAM bheda koNe joyo che ? (404) TippaNa : parama-tattvamAM bhedanI saMpUrNa asaMbhavitatAnA e ja muddAne ahIM paNa, jarA jUdA tarkanA AdhAre, daDhIkRta karavAmAM Avyo che. bheda eTale ja bhinnatA, vaividhya, anekatA (Variety, Plurality); paNa paramatattva to sarvadAmAtra eka ja hoya che; enA anusaMdhAnamAM, koI 'bIjuM' (Second, 'dvitIya') ke 'anya' (Other) astitva ja dharAvatuM nathI : 'eka'mAM 'aneka'nI 786 | vivekacUDAmaNi Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke "anyanI vAta (vArtA) ja saMbhavatI nathI : je haMmezAM Unitary ('ekAtmaka) ja che, tyAM bIjuM ke "anya" koNa, kyAMthI, kevI rIte ? jyAM Unity ("ekatA') ja che, tyAM Diversity (bhinnatA) ke Plurality('anekatA)nI zakyatA ja zI rIte? A sanAtana ane zAzvata satyane sthApavA mATe, AcAryazrIe, jAgrata-svapnasuSupti e traNa avasthAomAMnI suSupti-avasthAno ahIM samucita saMdarbha TAMkyo cheH suSupti eTale gADhanidrA (Deep Sleep), svapna-vihIna nidrA (Dreamless Sleep). A avasthA evI che, jyAM bhinnatAnAM sarjaka evAM mana ane buddhinI sarva kriyAo-vRttio-pravRttio saMpUrNarIte baMdha paDI jAya che; mAtra eka ja anubhUti thatI hoya che ane te che akhaMDa-avirata-ekadhAruM sukha ! AvI avasthAmAM, bRhadAraNyaka-upaniSada kahe che tema, jotI vakhate paNa mANasa kahe che ke "huM kazuM joto nathI !" - yad vai tad na pazyati, pazyan vai tad na pazyati / A evI avasthA che, jyAM saghaLo jagata-prapaMca zamI gayo hoya che ane mANasa saMpUrNarIte "brahmAkAra' banI gayo hoya che. AthI ja stotrakAre, potAnA eka zlokamAM, nidrAne "samAdhi" kahI che : "nidrA samafdhasthitiH " kSetra ane kSetrajJA baMne, be maTIne "ekAkAra' ja banI rahe che ! ane "ekAkAra" eTale "sukhAkAra', sukhamAtra-AkAra' ! eka ane akhaMDa, atIndriya ane alaukika sukha! ( zlokanI baMne paMktiomAM bhale prazno (the ane tena) pUchAyA hoya, - e bane prazno, "kAku-prazna' jevA uttara-garbha che, savAlamAM ja javAba samAviSTa thaI gayelo hoya che : zuM bhavet ? - parva tuM ne vApi bhavet vena avalokitaH ? na tu kena api avalokitaH / jyAM saghaLuM "ekAtmaka' ja hoya tyAM "anya zuM ane kevuM ? chAndogyaupaniSadanAM zrutivacana pramANe, A to bhUmAnI ja anubhUti che ! zlokano chaMda : anuSupa (404) 405 na hyasti vizvaM paratattvabodhAt sadAtmani brahmaNi nirvikalpe / kAlatraye nA'pyahirIkSito guNe na hyambubindumUMgatRSNikAyAm // 405 // - vivecUDAmaNi | 787 Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : na hRti vizva paratattvabodhAtu sadAtmani brahmaNi nirvikalpa | kAlatraye nADadhvapirIkSito guNe , na hyumbabimRgatRSNikAyAm In40pA zlokano gadya avayaH ___ paratattvabodhAt nirvikalpe sadAtmani brahmaNi vizvaM na hi asti / kAlatraye api guNe ahi. na IkSitaH, mRgatRSNikAyAM hi na ambubinduH (kSita:) I41 zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vizva na hi ta aa vizva eTale ke A jagata, kharekhara, che ja nahIM. kyAM nathI ? zAmAM nathI? - brahmana - brahmamAM; A brahma kevuM che? - nirvikalpa ane sasvarUpa (sad-gAtmani), AtmasvarUpa. Avo anubhava kyAre thAya che? - paraMtattvavadhAta | paramatattvanuM jJAna thatAM, evuM jJAna thAya tyAre. brahmamAM, A jagata che ja nahIM, - evuM pratipAdana karavA mATe, zlokamAM, A pramANe, be vAkyomAM, daSTAMto ApavAmAM AvyAM che : (2) vAtatra ma i pa vIkSita: I TM eTale dorI, doraDuM; hi. eTale sApa; vIkSita: eTale dekhAyo-dekhAto nathI, koIe joyo-dekhyo nathI. tatra eTale traNe(bhUta-bhaviSya-vartamAna)kALamAM. (3) mRtRdhdhiAvAyAM di pravuvikhyuM: 7 (vIkSita:) | mRtRdhdhi eTale mRgajaLa, jhAMjhavAnAM pANInuM navuM eTale pANI; vivuM eTale TIpuM. mRgajaLamAM koIe pANInuM TIpuM paNa joyuM nathI. be vAra prayojAyelo hi-zabda, zlokamAMnAM vidhAnonI nizcitatA darzAve che. (405). anuvAda : traNeya kALamAM, doraDAMmAM sApa ane mRgajaLamAM pANInuM TIpuM koIe joyuM nathI, (tama), paramatattvanuM jJAna thatAM, sasvarUpa ane nirvikalpa evAM brahmamAM vizva, kharekhara, nathI ja. (405) 788 | vivekacUDAmaNi Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: vizva, kharekhara, to che ja nahIM, e sanAtana satya to "nAbhiththA' | - e vidhAnamAM kahI devAmAM AvyuM ja che ane enI sAthe ja, hakIkatamAM, e pahelAM, 'brA satya'- e evAM ja satyanI sthApanA paNa karI devAmAM AvI ja che; paNa to pachI, eTale ke jagata jo kharekhara mithyA hoya to, te dekhAya che kema ? - e mUMjhavaNabharyo savAla che, sAmAnya mANasa(A Lay man)no. | vedAMta-darzana A mUMjhavaNanuM samAdhAna eka ja rIte kare che ane te che ajJAna; sAcAM jJAnano, AtmajJAnano abhAva. ekamAtra satya to brahma ja che, brahma ja mULabhUta adhiSThAna che, paraMtu je nathI" evAM jagatanuM brahmanI upara AropaNa karavAmAM AvyuM che ane je kaMI, kyAMya paNa "Aropita hoya, te "Aropita" vastunuM prAtibhAsika astitva paNa pelAM "adhiSThAnane ja AbhArI che. prakhyAta rajusarpanyAyamAM, sApa to kyAreya hoto nathI ane haze paNa nahIM; enAM adhiSThAna-bhUta doraDuM ja sAcuM che; sat che; aMdhAruM dUra thatAM ja, sApa kyAMya rahA ja nahIM, kAraNa ke te "asa" hato : gItAe A ja vAta bahu saraLa bhASAmAM kaI che ke je "ma' hoya teno kadI "bhAva" (astitva, hAjarI) hoto nathI ane ke sat' che teno kadI "abhAva' (astitva na hovuM te, gerahAjarI) hoto nathI : nAsato (na asataH) vidyate bhAvaH, nAbhAvo (na abhAvaH) vidyate sataH // (, 16) tAtparya e che ke traNeya kALamAM jeno asaMdigdha "bhAva" hoya che te to, je hiMmezAM "sata' che, evA "adhiSThAna'nuM ja. sApa to, adhiSThAnarUpa doraDAmAM Aropita ja hato, bhrAMti dUra thatAM, teno doraDAmAM ja laya thaI gayo ! e ja rIte, pANInAM TIpAM, - are, eka TIpuMya, mRgajaLamAM hotuM ja nathI : jalabiMduno mithyAbhAsa dUra karavAmAM Ave ke tarata ja, mRgajaLa ane enA para Aropita jalabiMduo baMne kyAMya rahetAM ja nathI ! ane e ja rIte, paramatattvanuM jJAna thatAM (paraMtatvanodhA), eTale ke samagra brahmAMDamAM ekamAtra sata to brahma ja che, evAM AtmajJAnano udaya thatAM ane pariNAme, ajJAnano nAza thatAM, sasvarUpa evAM brahmamAM vizva kyAMya rahetuM ja nathI : vizva to mAtra, adhiSThAnarUpa brahma para "Aropita' ja hatuM; te mithyA hatuM, mata hatuM, te kyAMya rahyuM ja nahIM, - sadA rahe che te to "AropaNa" mATenuM mULa peluM "adhiSThAna', - brahma ja ! niSkarSa A eka ja ke bhrAMtine kAraNe grahaNa karavAmAM AvelI koI paNa vivekacUDAmaNi | 789 Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu, traNeya kALamAM TakI zakatI nathI, rahetI nathI, - hotI ja nathI. zlokano chaMda : upajAti (405) 406 1 mAyAmAtramidaM dvaitamadvaitaM paramArthataH iti brUte zrutiH sAkSAt suSuptAvanubhUyate // 406 // zlokano gujarAtI pATha : mAyAmAtramidaM caitamaataM paramArthaH / iti zrRte zruti sAkSAt suSuptAvanubhUyate // 406 // zlokano gadya anvaya H rUvuM DhetA mAvAmAtra (asti), paramArthata: (tu) advaita (va asti); kRti zruti: trUte; (tat ~) suSuptau sAkSAt anubhUyate 40aaaa zabdArtha : zlokamAM cAra nAnAM-nAnAM svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tuM dhairta mAyAmArga (asti) / dvaita' eTale ke A jagata; 'mAyA' eTale tevI vastu, je dekhAya kharI, pratIta thAya, paraMtu hakIkatamAM jenI 'sattA' (Existence) hotI ja nathI, jene potAnuM astitva hotuM ja nathI. jagatarUpI A caita AvI mAtra mAyA ja che. . (2) paramArthata: (tu) advaita (Nva asti) / paramArthataH eTale vAstavamAM, kharekhara, vAstavikatAmAM, hakIkatamAM, sAcesAca; - kharekhara to, advaitanuM ja astitva che. paraMtu AnuM 'pramANa' (Authority) zuM ? AvAM vidhAnanI 'pramANabhUtatA' zI ? keTalI ? (3) kRti zrutiH vrUte / trUte eTale kahe che, jaNAve che, jAhera kare che. zruti eTale vedothI mAMDIne upaniSado sudhInuM samagra vaidika sAhitya, - jenuM nirmANa ArSa dRSTi dharAvatA manISI-RSioe karyuM hovAthI, tene 'zruti'-pramANa, athavA 'zabda'pramANa, evAM pramANa'no darajjo ApavAmAM Avyo che; ane je, bhAratIya dArzanikaAdhyAtmika paraMparAmAM sadA sarva-svIkRta ane sarva-saMmata rahyuM che. paraMtu A to eka siddhAMta (Theory) thayo; e anubhava-siddha kharuM ? eno javAba have pachInAM chellAM 790 | vivekacUDAmaNi Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyamAM ApavAmAM Avyo che. (4) (tat haiM, tat zrutivacana-satyaM 2) suSuptau sAkSAt anumUyate / suSupti eTale A pahelAM jeno ullekha thaI gayo che ane jenuM svarUpa, mAtra sukhano ja anubhava ApatI evI 'gADhanidrA' (Deep, sound sleep) tarIke samajAvavAmAM paNa AvyuM ja che. sAkSAt eTale pratyakSa, potAnI AMkha sAmenuM, eTale ke bIjA koIe kaheluM ke bIje kyAMyathI sAMbhaLeluM evuM, - parokSa nahIM, - 'suSupti' evI avasthA che ke jyAM uparyukta zrutinAM kathanano sAkSAt anubhava thAya che. (406) anuvAda : - A daita (jagata) to mAtra mAyA ja che. vastutaH to, advaita ja che, (ema) zruti kahe che ane suSupti-avasthAmAM Ano sAkSAt anubhava thAya che. (406) TippaNa : phavuM eTale A je kaMI dekhAya che, pratIta thAya che, indriyo vaDe anubhavAya che te saghaLuM. A badhuM ja dvaita che, bhedamaya che, anekarUpa che, vividha che, paricchinna ane maryAdAgrasta che ane A sarva mAyA'nuM ja kArya che; ane tethI ja je kaMI zveta' che te, A rIte, mAyAnuM sarjana hovAthI, 'mAyA-mAtra' che ane AvI prAtibhAsika pratItinAM mULamAM to manuSyanI avidyA ja che. "che"ema, mAtra eka ja tattva vize kahI zakAya, je, traNeya kALa daramiyAna, potAnAM mULabhUta satsvarUpe ja rahe che; eTale ke jene sthaLa-kALa-vastunI koI maryAdA nathI, je trikAlAbAdhita che, pAramArthika dRSTie, je, vAstavika (Real) hoya. AvuM to eka ja tattva che, - ane te che 'advaita', - je, hakIkatamAM, samagra dvaitanuM, jagataprapaMcanuM ekamAtra adhiSThAna che. ane AvuM vidhAna kaMI jeNe teNe', koI sAmAnya manuSya nathI karyuM. e to che "zruti" pote, jemAM mananazIla munio tathA tapomUrti RSionAM manana ane tapano niSkarSa samAviSTa che. Ama, zruti eTale mUrtimaMta pramANabhUtatA (Authority) ane te veda-samAna 'apauruSeya' hovAthI, te sarvathA-sarvadA 'doSarahita' (Infallible) tarIke sarvasaMmati (Unanimity) pAmI che. A zlokamAM vRtti vrUte zrutiH ema kahyuM che, to koIne svAbhAvika jijJAsA thAya ke - "zruti zuM kahe che ?" zrutinAM te vacano A pramANe che, jemAM dvaita to mAyAmAtra che" - '(mAyAmAtra TuM dvaitam) ane "vAstavamAM to advaita ja che" (advaita paramArthata:) - evAM, A zlokamAMnAM vidhAnonuM spaSTa samarthana, A vivekacUDAmaNi / 791 - Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANe, maLe che : (1) tatra jo moda: tA: zo: parva anupasthiti: | (IzAvAsya-upaniSada-7) ("jyAM ekatvanuM darzana che, tyAM kevo moha ane kevo zoka ?") (2) ne rUda nAnA ti vina | (kaTha-upaniSada-4, 11). ("ahIM koI "nAnA" eTale ke bheda nathI.") (3) brahma va rUTuM vizva variSTham ! (muMDaka upaniSada-2, 2, 11) (A sarva brahma ja che ane A zreSThatama che.") (4) : pava tridhA mRta: . (mAMDUkya-upaniSada-1, 1) | ("vizva, taijasu ane prAjJa, - e ekane ja traNa prakArano kahyo che."). (5) khetavAnce rUrva sarva, atyaMta mAtmA, tattvamaNi, zvetaketo ! (chAMdogyaupaniSada-6, 14) ("A sarva jagata te AtmAvALuM che, te satya che, te AtmA che, te(sAta) tuM. che, he zvetaketu !"). (E) yatra hi dvaitaM iva bhavati, tatra itaraH itaraM jighrati ... yatra vAM asya sarvaM mAtmA prava apUta, vena varuM nit I (bRhadAraNyaka-upaniSada-2, 4, 14) (jyAre eka ja AtmAmAM dvata jevuM pratIta thAya che, tyAre bIjo koI bIjAne suMdhe che, ... paraMtu jyAre brahmavettAne sarva-kAMI AtmA ja banI rahyuM tyAre, koNa, konA vaDe, kone suMghe ?") ane Ano sAkSAt anubhava maLe che, "suSupti'-avasthAmAM, jemAM nathI koI bheda, na koI bhramaNA, na kazuM vaita, - na judAI, na anekatva, na vaividhya. tyAM to evI gADha nidrA che, jemAM che mAtra akhaMDa-avikSipta ane ekadhArA sukhano ja anubhava ! sarva zrutivacanonA uparyukta siddhAMta (Theory)no A ja sAkSAt "anubhava" (Experience) ! A ja a-parokSa "prAyogika (Practical) paricaya !" zlokano chaMda : anupupa (406) 4oo. ananyatvamadhiSThAnAdAropyasya nirIkSitam / paNDitaiH rajjusAdau vikalpo bhrAntijIvanaH // 407 // 792 | vivekacUDAmaNi Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : ananyatvamadhiSThAnAdAropyasya nirIkSitam / paMDitaiH rajjusarpAdau vikalpo bhrAntijIvanaH // 40 // zlokano gadya anvaya H Aropyasya adhiSThAnAt ananyatvaM (iti) paNDitaiH rajjusarpAdau nirIkSitam, vijya: prAntinIvana: (asti) 40aa zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : - (1) (kRti) paaitaiH nirIkSitam| nirIkSitam - eTale nirIkSaNa-avekSaNaavalokana (Observation) karavAmAM AvyuM che, AlocanA karavAmAM AvI che, samIkSA karavAmAM AvI che, nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. koNe 'nirIkSaNa' karyuM &? - ufusa: 1 buddhimAnoe, DAhyAoe, vivekI vidvAnoe. temaNe zuM-kevuM 'nirIkSaNa' karyuM che ? - Aropyasya adhiSThAnAt ananyatva asti ti / Aropya eTale Aropita athavA adhyasta vastu; adhiSThAna mULa AdhAra, jyAM anya koI vastunuM AropaNa karavAmAM Ave; anyatvam eTale abheda, bheda na hovo te, abhinnatA. Aropitano adhiSThAnathI abheda che, ema. paMDitonuM AvuM 'nirIkSaNa' kyAM, - kaI bAbatamAM thayuM che ? - rajjusarva-Avau / "rajjusarpa" vagere nyAyamAM, - dRSTAMtamAM. (2) vittva: prAntinIvanaH / 'vikalpa' eTale AbhAsa, mithyA dekhAva (Sense of Difference); brAnti eTale bhrama, bhramaNA, bheda (Delusion). nIvana: eTale jIve che, Take che, rahe che. vikalpa to bhrAMti cAlu hoya tyAM sudhI ja Take che. (407) anuvAda : jeno Aropa karavAmAM Avyo hoya te (eTale ke Aropya athavA Aropita vastu), tenAM adhiSThAnathI bhinna nathI, - evuM nirIkSaNa paMDito, 'rajju-sarpa' vagere dRSTAMtamAM kare che H vikalpa to bhrAMti cAlu hoya tyAM sudhI ja Take che. (407) TippaNa : 'rajju-sarpa'-dRSTAMtanI carcA A pahelAM paNa AvI gaI che, te chatAM A vivekacUDAmaNi / 793 Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusaMdhAnamAM, paMDitoe karelAM "nirIkSaNa'nuM vizleSaNa ahIM karavAmAM AvyuM hovAthI, e nirIkSaNanuM tAtparya barAbara samajAya te mATe, ApaNe paNa enuM nirIkSaNa' pharI eka vAra karI laIe : "doraDuM aMdhArAmAM paDyuM hatuM eTale, tyAMthI pasAra thanAra mANasane, te "sAparUpe dekhAyuM. hakIkatamAM ane mULamAM, sApa to tyAM hato ja nahIM; aMdhArAne lIdhe, sApanuM to, doraDAMrUpI "adhiSThAna" (Substratum) para, "AropaNa thayuM, eTale ke sApa e "Aropya" che ane doraDuM e "adhiSThAna' che. ahIM samajavAnuM e rahe che ke "doraDuM hatuM tethI ja temAM, aMdhArAMne lIdhe, sApanuM brAMta darzana thayuM. ajavALuM AvatAM, sApa dekhAto baMdha thaI gayo ane je kharekhara hatuM te mAtra doraDuM ja tyAM rahyuM ! sApa to hato ja nahIM ane have paNa rahyo nahIM ! vaLI, doraDAMmAM ja sApa dekhAyo hato ane pharI pAcho e doraDAmAM ja vilIna thaI gayo ! ane "sApa dekhAyo tyAre paNa tenuM bhrAMta-darzana doraDAne lIdhe ja thayuM hatuM, to pachI, sApa doraDAMthI jUdo-bhinna kevI rIte hoI zake ? doraDuM ane sApa, - e baMne, ekIsAthe to, kyAreya, dekhAyAM ja nahotAM, kAraNa ke eka(doraDA)mAM ja bIjAM(sApa)nuM mithyA darzana thayuM hatuM. AthI ja, paMDitoe, UMDuM manomaMthana karIne, A dAMta vizenuM potAnuM nirIkSaNa" (nirIkSita) A pramANe, pratipAdita karyuM ke "Aropya" (sApa) ane adhiSThAna' (doraDuM) vacce koI bhinnatA ke bheda nathI, e bane, hakIkatamAM, eka ja che (ananyatva). paraMtu to pachI, sApano vikalpa Avyo kyAMthI? - AvI AzaMkAnuM samAdhAna karatAM, AcAryazrI kahe che ke, AvI AzaMkA svAbhAvika che, paraMtu sarpa-darzana-rUpI vikalpa tyAM sudhI ja Take che, jayAM sudhI ajavALuM na Ave ane te kAraNe pelI bhAMti cAlu rahe ! (vinya: prAntinIvanaH ) paMDitonAM AvAM nirIkSaNanAM pariNAme, enAM mamarUpe, ApaNe je samajavAnuM rahe che te to eTaluM ja ke brahma mULabhUta adhiSThAna" che; je jagata hakIkatamAM che ja nahIM, tenuM to ajJAnane kAraNe, adhiSThAna-rUpa, mULa brahma para mAtra "AropaNa" ja thayuM che ane jagatanI satyatA to mAtra tyAM sudhI ja cAlu rahe, jyAM sudhI ajJAnajanya bhrAMti cAlu rahe ! sAcI vAta to e che ke jagata' (Aropya) ane brahma'(adhiSThAna) baMne eka ja che, baMne vacce koI bheda nathI ! vikalpa' eTale evI vastunuM jJAna, jenA vize manamAM koIka AkArano bhAsa thAya, paraMtu mULamAM te vastunuM astitva ja na hoya ! - (zabdajJAnAnupAtI 794 | vivekacUDAmaNi Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuzUnyo vitva: / "yogasUtra" 1, 9) pelAM dRSTAMtamAM, 'sApa'nuM 'mithyA' jJAna vikalpa' che ane ApaNI prastuta carcAmAM 'jagata' vizenuM 'mithyA' jJAna paNa eka vikalpa' ja che ! zlokano chaMda : anuSTupa (407) 408 cittamUlo vikalpo'yaM cittAbhAve na kazcana / atazcittaM samAdhehi pratyag-rUpe parAtmani // 408 // zlokano gujarAtI pATha : cittamUlo vikalpoDAM cittAbhAve na zcana / atazcitta samAyeSThi pratyagu-rUpe parAtmani // 408 zlokano gadya anvaya H ayaM viSa: vittamUta: (masti); pitta-amAve na zcana: (vinpaH asti, manati); 'ata: pratya-rUpe pAtmani vitta samAehi 408 zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mayaM vitttaH vittamUta: (masti) / vittamUtaH eTale evo, jenuM mULa cittamAM che; je, cittane kAraNe (saMbhave che), eTale ke je cittamUlaka che H A vikalpa cittamUlaka che. (2) vitta-abhAve jjana: (vibha na saMmavati / - cittanA abhAvamAM, eTale ke citta na hoya tyAre, enI gerahAjarImAM, koI vikalpa raheto nathI, saMbhavato nathI. anuvAda : (3) ata: pratya -pe parAtpatti vitta samApehi / ata: eTale AthI, A kAraNe, A pahelAMnAM be vAkyomAM je kaMI kahevAmAM AvyuM che, e kAraNe; mATe; zuM karavAnuM che ? vitta samAehi / cittane samAdhistha karI de; sthira kara. kyAM sthira karavAnuM che ? - pAni paramAtmAmAM; e paramAtmA kevo che ? - pratyak-rUpe / pratyagAtmarUpa, pratyak caitanyasvarUpa. (408) A vikalpa cittamUlaka che. citta na hoya to koI paNa (vikalpa raheto) nathI; vivekacUDAmaNi / 795 Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AthI pratyapha caitanyasvarUpa paramAtmAmAM tuM cittane sthira karI de. (408) TippaNa? ayaM vindha: (A vikalpa) eTale te "vikalpa', jeno ullekha gayAchellA zlokamAM karavAmAM Avyo hato ane jenI samajUtI e rIte karavAmAM AvI hatI ke te, tyAM sudhI ja Take che, jayAM sudhI bhrAMti cAlu rahe che (vikalpo prAnti nIvana: l). vaLI, ApaNe joyuM te pramANe, "yoga-darzananI paribhASAmAM, vikalpa' eTale koI paNa vastunuM evuM jJAna (hakIkatamAM to, "ajJAna" !), jenA vize cittamAM kazoka AkAra "bhAsamAna" thAya, paraMtu jenuM astitva kyAMya hoya ja nahIM ! TUMkamAM, "rajusarpa-dAMtamAMno "sApa e ja vikalpa, je, doraDA para mAtra Aropita hato, kharekhara to kyAMya hato ja nahIM : vikalpanuM svarUpa eTale ja bhrAMti ! A vikalpanuM ahIM vizeSa vivaraNa karavAmAM AvyuM che. viza7-zabdanI vyutpatti ja e ke e saMjJAvALI vastu vize vividha kalpanA karavAmAM Ave : vividha vanya ti ! ane AvA vividha saMkalpa-vikalpo to cittamAM ja karavAmAM Ave, enuM astitva ja cittane kAraNe hoya che (vimUta:). A saMsAra paNa vikalpamaya ja che, kAraNa ke te mithyA hovA chatAM paNa tenI jUThI kalpanA cittamAM ja udbhave che. Ama, jo vikalpanuM janmasthAna "citta' ja hoya to, cittanA abhAvamAM, eTale ke jo citta na hoya to (tti-mAve), koI vikalpa, bheda, bhrAMti vagere saMbhave ja nahIM (na zana vindha: saMmati ) ! citta ja na hoya to, vikalpa kevo ? kyAMthI ? eTale vikalpanA nivAraNa mATeno mAtra eka ja "vikalpa' (Option, Alternative) e ke cittanuM ja nivAraNa, cittano ja nAza ! citta hoya to, game tevA, sAcA-khoTA-sArA-narasA saMkalpa-vikalpo, tarka-vitarkono udbhava thAyane ! paraMtu manuSya che, jIvana che, zarIra che, eTale enI sAthe janmathI ja saMkaLAyeluM citta to hoya ja ne ! eno nAza' to thaI zake ja nahIM ! ethI ja, AcAryazrIe, ziSyane sUcavyuM che ke "tArI vAta sAcI che ke teno nAza na thaI zake, paraMtu tenuM sthaLAMtara (Transfer) to thaI zake ne ! tene, tenI mULa jagAethI UMcakI laIne, paramAtmAmAM (5tmani) sthira karI de, e ja pratyaMgAtma-rUpa brahe che, emAM ja ene samAdhistha karI de! (samAdhedi)'. temAM sthira thaI gayA pachI, paramatattvanA saMbaMdhamAM AvyA pachI, enuM saMpUrNa svarUpa-parivartana 796 | vivekacUDAmaNi Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaI jaze, vicAro-vikalpo-vikSepo vagere vinAzaka sAmagrI sarjavAno eno mULa svabhAva ja badalAI jaze ! cittanuM AvuM sthaLAMtara (Transfer) eTale ja enuM svarUpAntara, svabhAvAntara ! ane A ja "cittanuM na hovuM te", - cittano abhAva ! AcAryazrInA paramaguru pUjya zrIgauDapAdAcAryo, mAMDUkya-upaniSada paranI potAnI kArikAmAM je "a-manIbhavana'(manane "a-mana' karI devuM)nI vAta karI che (3, 31), te ja ahIMno A "cittAbhAva' ! bahAra bhaTakatAM cittane eka vAra paramAtmAmAM sthira karI devAmAM Ave, pachI enuM saghaLuM lola-vilolapaNuM (Vagaries) ane eno saMpUrNa unmAda (Madness) naSTa ja thaI jAya ! ane enAM pariNAme je paramocca paristhiti sarjAya, te ja mAnava mATenuM parama mAMgalya-kevalya, te ja nizreyasa (Beatitude) ! A mATe, anivArya che, - "bahirmukha' (Extrovert) cittane "aMtarmukha (Introvert) karI devAnuM ! pachI kazI jhaMjhaTa ja na rahe ! zlokano chaMda : anuSupa (408) - 409 kimapi satatabodhaM kevalAnandarUpaM nirupamamativelaM nityamuktaM nirIham / niravadhi gaganAbhaM niSkalaM nirvikalpaM ___ hRdi kalayati vidvAn brahma pUrNa samAdhau // 409 // zlokano gujarAtI pATha , kimapi satatabodha kevalAnandarUpa - nirupamativela nityamukta nirIham | niravadhi gaganAbhe niSkala nirvikalpa . hadi kalayati vidvAn brahma pUrNa samAdhI 40 zlokano gadya anvaya : Ama to, zlokamAM, zloka pramANe ja anvaya, - eTale ke "daMDAnvaya' che. mAtra chellI paMktine A rIte, navesarathI anvita karavAnI rahe che : vidAna pUrNa brahma samApa ri vanayati | ane zlokamAMnA bAkInA badhA ja zabdo brahmanAM vivekacUDAmaNi | 797 Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNo tarIke, enI vizeSatA darzAve che. (409). zabdArtha : samAdhI eTale samAdhi-avasthAmAM; hRti eTale potAnAM aMtaHkaraNamAM; yati eTale anubhave che, anubhava kare che : vidvAna manuSya, samAdhi-avasthA daramiyAna, potAnAM aMtaHkaraNamAM pUrNa brahmano anubhava kare che. A "brahma' kevuM che? zlokamAMnAM sarva vizeSaNo tenAM svarUpanI vizeSatA A pramANe nirUpe che : satatalodham | jJAnasvarUpa, zAzvata jJAnarUpa; ane mipi eTale avarNanIya, anirvacanIya, adbhuta, zabdAtIta, alaukika, - zAzvata, anaMta evAM jJAnanuM mUrta svarUpa. varta-Anantapan ! kevaLa AnaMdarUpa, - Complete Bliss, sarva prakAranAM zoka-duHkha-upAdhithI rahita, parama-puruSArtha-rUpa. nirupaman ! - upamArahita, anupama, advitIya, ajoDa, jenA vize zruti kahe che ke na taya pratimA mati ! tivetam velA eTale kALa; kALathI para; kAlAtIta. nityamun ! sadA-mukta; sarva prakAranAM baMdhanothI haMmeza rahita : Everfree. nirIram ! hA eTale icchA athavA kriyA; nispRha, icchArahita; niSkriya; zArIrika-mAnasika-bauddhika vagere sarva kriyAo vinAnuM. . niravadha nAma | AkAzanI jema sImA vinAnuM, asIma, nisIma, dezakALa-vastu vagere sarva maryAdAo vagaranuM (Limitless). nitam ! tA eTale bhAga, vibhAga, kazA paNa vibhAgothI, avayavothI para; niravayava. nirvivatpan kazA paNa mithyA vikalpo-vizeSo-vicAro vagaranuM, nirvizeSa. pUna | paripUrNa, aparokSa - Full, Complete, Plenary. (409) anuvAda : vidvAna manuSya, samAdhi-avasthAmAM, potAnAM aMtaHkaraNamAM, paripUrNa brahmano aparokSa anubhava kare che, je (brahma), koIka avarNanIya ane nityajJAnasvarUpa che, kevaLa-AnaMdasvarUpa che, anupama che, kAlAtIta che, sadA-mukta che, niSkriya(athavA niHspRha) che, AkAzanI jema asIma che, niravayava che ane nirvikalpa che. (409) 798 | vivekacUDAmaNi Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : brahmanAM vizeSaNo tarIke yojAyelA, zlokamAMnA badhA zabdone, tenI sAthenI sarva arthacchAyAo sahita, zabdArtha-vibhAgamAM, savistara, samajAvyA hovAthI, zlokano artha, saraLa ane subodha banyo hovAthI, ahIM kazuM vizeSa UmeravAnuM rahetuM nathI. mAtra eka ja vAta kahevAnI rahe che : zlokamAMno vidvAna, jo, A rIte paripUrNa brahmano aparokSa anubhava karI zakato hoya to, AcAryazrI, potAnA sAdhakaziSyane sUcave che ke, "tuM paNa Avo AnaMdAnubhava kara !" zlokano chaMda : mAlinI (409) 410 prakRtivikRtizUnyaM bhAvanAtItabhAvaM samarasamasamAnaM nigamavacanasiddhaM nityamasmatpratiSThaM mAnasambandhadUram hRdi kalayati vidvAn brahma pUrNaM samAdhau // 410 // zlokano gujarAtI pATha : prakRtivikRtizUnyaM bhAvanAtItabhAvaM samarasamasamAnaM mAnasaMbaMdhadUram / nigamavacanasiddha nityamasmapratiSTha hRdi kalayati vidvAn brahma pUrNa samAau // 410 // zlokano gadya anvaya H A zlokamAM paNa, gayA zlokanI cothI paMkti punarukta karavAmAM AvI che ane zlokamAMnA bAkInA badhA zabdo, cothI paMktimAMnAM brahmanAM vizeSaNo tarIke, brahmanI vizeSatAne nirUpe che; eTaluM ja nahIM, paraMtu gayA zlokanI jema ja ahIM paNa 'daMDAnvaya' ja che. A pachInA zloka-411mAM paNa, zlokanI racanA ane iMDAnvaya' A ja pramANe cAlu rahe che. (410) zabdArtha : vidvAna eTale ke jJAnI manuSya, je pUrNa brahmano aparokSa anubhava kare che, tenAM vizeSaNomAM vyakta thatI vizeSatAo A pramANe che : pravRti-viSkRti-zUnyam / - prakRtinA vikArothI rahita, sarva prakAranAM parivartano vivekacUDAmaNi / 799 Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAnuM, kArya-kAraNa-bhAva vagaranuM; zruti kahe che tema, pUrvApara-bhAva-rahita - taH etad brahma a-pUrvaM an-aparam / bhAvanA-atIta-bhAvam bhAvanAnI pakaDathI para; sarva bhAvanAothI mukta, mAtra bhAva-rUpa; jenuM svarUpa zrutinI sahAya vinA, koI ja kalpanAthI na samajAya tevuM che; sarva bauddhika pratItiothI para. samarasan ! - samAna-rasa-svarUpa; sarvathA sarvadA ekarUpa; traNeya kALamAM eka ja svarUpavALuM. asamAnam ! upamA-rahita, nirupama; jenI samAna koI nathI tevuM, advitIya, ajoDa; sarva sAmyothI para. mAna-sambandha-TU | mana eTale "pramANa", nyAya-darzanamAM nirUpita pratyakSa"anumAna' jevAM sarva "pramANothI para, eTale ke pramANAtIta; zruti paNa jenA vize lakSaNA' vaDe ja vAta kare che tevuM. zrI surezvarAcArya sAcuM ja kahe che ke - pramAtA ca pramANaM ca prameyaM pramitistathA / yasya prasAdAt siddhyanti tat-siddhau kimapekSyate ? // ("jhama e dhAtu sAthe saMkaLAyelA pramAtA-pramANa-prameya-pramiti vagere sarva bhAvo jenI kRpA vaDe siddha thAya che, tenI siddhi mATe konI apekSA sevavAnI rahe !"). TUMkamAM, pramANonAM samasta kSetrothI para. nima-vana-siddham ! nigama eTale veda, vedonAM vacano vaDe siddha; jenI siddhi ane sthApanAno AdhAra mAtra veda-vacano ja che, tevuM. nityam | nitya, sadA-sthita, zAzvata. * karmabratiSTham | jenI pratiSThA "huM-rUpe ja che, tevuM. "huM"-e padathI ja je prasiddha che, pratiSThita che, jANItuM che, te brahma mAM mi ti prasiddha (410). anuvAda : prakRtinA vikArothI rahita, bhAvanAnI pakaDathI para, samarasa, nirupama, pramANAtIta, vedavacanothI siddha, nitya ane huM-rUpe pratiSThita evAM pUrNa brahmane vidvAna manuSya samAdhimAM, potAnA hRdayamAM, anubhave che. (410). TippaNa: jemane je viSayamAM UMDo ane ekaniSTha rasa hoya che, te mahAnubhAvone 800 | vivekacUDAmaNi Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAnA rasa-viSayanuM varNana evuM priya hoya che ke teone sAmAnya rIte, te varNana jaladI pUruM karavuM ruce nahIM. ahIM AcAryazrIno Avo ja kaMIka abhigama varatAya che. vaLI, potAnA ziSya pratye emane vAtsalyabhAva evo hRdayasparzI che ke temane ema ja lAgyA kare che ke brahmanAM svarUpa vize temaNe ziSyane haju pUratuM jaNAvyuM nathI ! : AthI ja temaNe A varNana ahIM paNa cAlu rAkhyuM che; eTalu ja nahIM, paraMtu A pachInA zlokamAM paNa teozrI varNana cAlu rAkhavAnA che H potAno ziSya, zlokamAMnA vidvAnanI jema, pUrNa brahmano aparokSa anubhava kare, e ja emanI zubha bhAvanA ! vaLI, pote AjIvana 'brahmanI pratiSThAmAM ja rata' rahyA che (akSmapratiSTham), to potAno ziSya paNa evo ja banI rahe, evI ja sadbhAvanA, temanuM aMtaHkaraNa paNa sevatuM hoya, te, temanA jevA Adarza AcAryazrI mATe saMpUrNarIte svAbhAvika hoya ! zabdArtha-vibhAgamAM, zlokamAMnA sarva brahma-vizeSaNa-rUpa zabdonuM savistara vivaraNa-vivecana karavAmAM AvyuM che, eTale e vizeSa ahIM kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI. zlokano chaMda : mAlinI (410) 411 ajaramamaramastAbhAsavastusvarUpaM zamitaguNavikAraM zAzvataM zAntamekaM stimitasalilarAziprakhyamAkhyAvihInam zlokano gujarAtI pATha : hRdi kalayati vidvAn brahma pUrNaM samAdhau // 411 // ajaramamaramastAbhAsavastusvarUpa 1 stimitasalilarAziprakhyamAkhyAvihInam / zamitaguNavikAruM zAzvata zAntamekaM hRdi kalayati vidvAn brahma pUrNa samAdhI II411 // zlokano gadya anvaya H ahIM paNa, zlokanI cothI paMkti, e ja rUpe, pharI vAra, cAlu rAkhavAmAM pharmA - 51 vivekacUDAmaNi / 801 Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvI che ane zlokanA bAkInA sarva zabdo, cothI paMktimAMnAM brahmanAM vizeSaNo tarIke, yathApUrva, prayojavAmAM AvyA che ane temane, 'daMDAnvaya' pramANe, e ja rIte, anvita karavAmAM AvyA che. (411) zabdArtha : brahmanAM vizeSaNono artha A - anam / kSaya-apakSayathI rahita. pramANe che : nA eTale ghaDapaNa, ram / - amam / maraNa-rahita, amartya, avinAzI. asta-gAmAsa-vastu-svarUpam / AbhAsa-vinAnuM; jemAMthI sarva AbhAsI bhAvo asta thaI gayA che evuM, - AbhAsazUnya; ane nakkara vastu-svarUpa, ajJAnajanma sarva bhedo jemAMthI naSTa thaI gayA che tevuM, vAstavika bhAva-rUpa. svimitasajitarAzipram / sunitAzi eTale jaLanA bhaMDAra jevo samudra; stimita eTale avicaLa, nizcala, stabdha evuM, jene mAtra mojAMo vagaranA samudranAM rUpamAM jaNAvI zakAya (prahmam). sAmAnya rIte, samudramAM jaLanAM vizALa mojAMo satata UchaLatAM ja hoya; vidvAna je brahmanI anubhUti kare che te evA sAgara jevuM che, jenAM sarva vAsanArUpI mojAM saMpUrNarIte zamI gayAM hoya ane je nizcala banI gayAM hoya. A vizeSaNa samajavA mATe ziSya pAse thoDI kalpanA-zaktinI apekSA rAkhavAmAM Ave. - ghaDapaNa vinAnuM; eTale ke sarva prakAranA AdhyAvihInam / AvyA eTale vyAkhyA, nAma; vyAkhyA-vinAnuM, nAmarahita. nAma to tene ja ApI zakAya athavA, vyAkhyA to tenI ja karI zakAya, jeno koI varga(Class)mAM samAveza karAyo hoya. brahma to sarva prakAranA vargo ane samUhothI para che, tethI te a-vyAkhyeya ane nAma-vihIna che. 'pravya-AlbA'mAMno prAsAnuprAsa-alaMkAra a-yatna-siddha (Effortless) che ane tethI savizeSa AnaMdaprada che. zamita-muLa-vidyArm / prakRtinA traNeya guNonA vikAro jyAM zAMta gaI gayA che tevuM, - eTale ke nirguNa, nirvikAra, parivartana-rahita. zAzvatam / kALanI maryAdAo vinAnuM, anAdisiddha (Eternal). zAntam / jyAM kSobha-vikSobha hoya, tyAM ja azAMti hoya. brahma to sadA akSubdha ja hoya che, tethI zAMti-svarUpa, mUrtimaMta zAMti. jenA saMdarbhamAM koI 'bIjuM' (dvitIya) ane (anya) nathI tevuM, 802 / vivekacUDAmaNi Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ advitIya ane ananya, ekarUpa, kevala-svarUpa. (411). anuvAda : ajara, amara, AbhAsa-rahita, nakkara vastu-svarUpa, mojAMo-vinAnA nizcala samudra jevuM, nAma-rahita, traNeya guNonA vikAro jemAM zAMta thaI gayA che tevuM; zAzvata, zAMta ane kevala-svarUpa, - evA pUrNa brahmano, jJAnI manuSya, potAnAM hRdayamAM, samAdhi-samaye anubhava kare che. (411) TippaNa : sAco "vidvAna to tene ja kahI zakAya, jenAM sAdhanA-jIvanano ekamAtra Adarza, pUrNa brahmano aparokSa AnaMda, - e ja hoya. ahIM, chellA traNa zloko(409-410-411)mAM, AvA eka dhanya sAdhake, potAnI samAdhi-avasthA daramiyAna, aMtaHkaraNamAM, pUrNa brahmanI karelI aparokSa anubhUtinuM eka suMdara ane kAvyamaya zabdacitra AcAryazrIe AlekhyuM che. AvAM AlekhananI pAchaLa, AcAryazrIe, AvA be zubha-udezo sevyA jaNAya che : eka to e ke, A pahelAM jaNAvyuM che tema, potAno ziSya paNa AvA brahmasAkSAtkArano virelA lAbha pAmavA sabhAgI bane; ane bIjuM to, sahu koI sAdhakane, brahmanuM dhyAna dharavAno Adarza prakAra, A citrAtmaka AlekhanamAMthI sAMpaDe, - e hoI zake. zlokano chaMdaH mAlinI (411) 412 samAhitAntaHkaraNaH . svarUpe vilokayAtmAnamakhaNDavaibhavam / vicchindhi bandhaM bhavagandhagandhitaM yalena puMstvaM saphalIkuruSva // 412 // zlokano gujarAtI pATha : samAhitAntakaraNa svarUpe vilokayAtmAnamakhaMDavaibhavam | vicchibdhi badhuM bhavagadhagandhita yatnana purva saphalIkuruSya ll41rA vivecUDAmaNi | 803 Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvayaH svarUpe samAhitAntaHkaraNaH (san), AtmAnaM akhaNDavaibhavaM vilokaya, bhavagandhagandhitaM bandhaM vicchindhi, yatnena (ca) puMstvaM saphalIkuruSva // 412 // zabdArtha : zlokamAM AcAryazrIe ziSyane traNa AjJAo ApI che ane e traNa svataMtra AjJArtha-rUpa vAkyo A pramANe che : (1) svarUpe samAhita-antaHkaraNaH (san) AtmAnaM akhaNDavaibhavaM vitoya | mAtmAne vinoya | - AtmAnuM avalokana-darzana kara, AtmAno anubhava kara; A AtmA kevo che? athavA, AtmAne kevAM svarUpe jANI levAno che? - mavetaibhavam ! - akhaMDa vaibhavavALo; AtmAne, akhaMDa-aizvarya-saMpanna jANI le. AtmAnuM avalokana kyAM karavAnuM che ? - svarUpe | tArAM potAnAM AtmasvarUpamAM, eTale ke paramAtmAmAM, je, tAruM sAcuM svarUpa che, temAM; AvAM avalokana pUrve ziSya zuM karavAnuM rahe che ? - samAhita-anta:ra: (sana) | potAnAM aMtaHkaraNane samAhita karIne, svarUpamAM sthira karIne, tArAM manane daDhatApUrvaka zAMta karIne. (ra) mavazvalpita vadhuM vidhi ! vaLyuM vizva ! (vi + chid - e dhAtunuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rU5) baMdhanane kApI nAkha, chedI nAkha; ajJAnarUpa baMdhana(vadhu)ne toDI nAkha; A baMdhana kevuM che ? - mavazvadhitam | dhita eTale gaMdhAtuM, kharaDAyeluM, mava eTale saMsAra, enI durgandha vaDe vAsa mAratuM, durgandhavALuM. (3) cannena (3) purva satISya | pRrva eTale puruSapaNuM, manuSyatva, manuSya tarIkenuM jIvana, mAnava-janma. sanInuSya - (sa + 9 e dhAtunAM Tvi-rUpanuM AjJArtha bIjo puruSa ekavacananuM rUpa) saphaLa-sArthaka kara; kRtArtha kara. kevI rIte ? - varlena ! yatnapUrvaka, prayatnapUrvaka, mahenata karIne. (412). anuvAda : potAnAM aMtaHkaraNane AtmasvarUpamAM sthira karIne, AtmAne akhaMDa-aizvaryasaMpana tarIke jANI le; (tyArapachI) saMsAranI gaMdhathI gaMdhAtA baMdhanane chedI nAkha ane tArAM manuSyatvane prayatnapUrvaka saphaLa kara. (412) TippaNa: jJAnIjana potAnI samAdhi daramiyAna, pUrNa brahmano a-parokSa anubhava, 804 | vivekacUDAmaNi Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAnAM hRdayamAM kare che, tenuM eka prabhAvaka zabdacitra ziSya samakSa mUkIne, AcAryazrI, ahIM, tene sIdhI (Direct) traNa AzAo ja Ape che ane te traNeyanuM, eka pachI eka, anupAlana thaI zake evo sunizcita krama (Order) paNa sUcave che. paraMtu temanI trIjI ane chellI AjJA sauthI vadhAre mahattvanI hovAthI, tene, ApaNe sauprathama, samajI laIe H manuSya-janma e paramAtmAnI eka ananya bheTa che ane te temanI kRpAnuM ja pariNAma che. AvI amUlya IzvarI bheTane saphaLa-sArthaka karavI te, pratyeka manuSyano prathama ane parama dharma che. manuSya jo tenI A pharaja cUkI jAya to, enuM jIvana ane AyuSya eLe gayAM ja gaNAya. to pachI, AvI sArthakatA kevI rIte siddha karavI ? A mATe, manuSyanuM sauprathama kartavya che, AtmAnAM akhaMDa vaibhavane jANI levuM te. AtmAnI AvI akhUTa samRddhi ane enuM anaMta aizvarya, to ane tyAre ja anubhavI zakAya, jo ane jyAre mANasa potAnAM aMtaHkaraNane AtmasvarUpamAM, eTale ke svarUpabhUta paramAtmAmAM samAhita karI de, sthira karI de. Ama karavAthI, enAmAM eka prakAranI sAttvika zaktino AviSkAra thAya che, jethI saMsAranA kusaMskAronI durgaMdhathI gaMdhAtAM sarva baMdhanone chedI nAkhavAnI tenAmAM hiMmata pragaTe che. ane AvAM baMdhanono nAza, e ja mukti ane e ja enAM manuSyatvanuM parama sAphalya ! samagra graMthamAM, AcAryazrIe, 'manuSya'nA arthamAM, puruSa"-zabda prayojyo che, eTale A 'puMsva'-zabda 'manuSyatva'nA arthamAM to che ja, paraMtu A zabdamAMthI eka vadhArAnI arthacchAyAno saMketa paNa maLe che, ane te che tenI hiMmatano, tenAM daivatano, tenAM sAmarthyano, jenAM kAraNe ja te potAnuM A kartavya prayatnapUrvaka (yatnena) paripUrNa karI zake. upaniSadanA RSie A ja arthamAM vA zabda prayojyo che : - nAyamAtmA balahInena labhyaH / A pustva e ja ratna-samAna potAnA manuSya-janmane kRtArtha karavA mATenuM amogha zastra ! - zlokanI bIjI lITImAM, AtmAnaM vijoya / evo je Adeza che, te, upaniSadanA RSie sUcavelAM A kartavyanuM ja smaraNa karAve che H AtmA vA re dRSTavya:, tAvaN are vastuM amRtatvam / ane zlokamAMnI satIpukhva - e AjJA to, gItAnI A paMktino ja jANe paDagho pADe che : - vivekacUDAmaNi | 805 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patar yuvakUvA vRddhimAna cAt kRtakRtya bhArata . (15, 20) vRtavRtya ane satInuSya - e be zabdono arthadhvani kevo samAna ane paraspara-samIpa che ! ane A arthadhvani eTale ja, "zavAkAramAMthI zivAkAranI zubha yAtrAnAM (zloka-397) jIvana-sAphalyanuM sUcana ! zlokano chaMdaH upajAti (412) 413 sarvopAdhivinirmuktaM saccidAnandamadvayam / bhAvayAtmAnamAtmasthaM na bhUyaH kalpase'dhvane // 413 // zlokano gujarAtI pAThaH sarvopAdhivinimukta saccidAnandamayam | bhAvayAtmAnamAtmastha na bhUyaH kalpaseDabdane I41BI zlokano gadya anvaya : sarva-upAdhi-vinirmuktaM, sat-cit-AnandaM, advayaM, AtmAnaM, AtmasthaM mAvaya, (ta) mUyaH adhvane (tva) ne varUNe 4rUA. zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mAtmAna mAtmaNUM pAvaya ! mAya eTale bhAvanA kara, bhAvana-ciMtanamanana kara. AtmAnuM bhAvana kevAM svarUpe karavAnuM che? - gAtmaNyam ! - e AtmA potAnI aMdara ja che, e svarUpe. potAnAM aMtaHkaraNamAM ja AtmAnI bhAvanA karavAnI che. A AtmA kevo che ? - traNa vizeSaNo A pramANe : (a) sarva-upAdhi-vinimm | saghaLI upAdhiothI mukta, samasta upAdhiothI rahita; (ba) saM- vinam saccidAnaMda-svarUpa; ane (ka) madrayam ! - advitIya, vaita-bhAva-vinAno. (ra) AvuM bhAvana karavAno zo lAbha thAya? - taH, mU: adhvane vaM na vajya | yata: eTale jethI, A pahelAnAM vAkyamAM sUcavyA pramANe bhAvana karavAthI. mUya: eTale pharIthI, pharI vAra; sAdhvane eTale mArgamAM, saMsAranA mArge, janma-maraNanAM cakramAM; vaM le ! tAre AvavAnuM thAya nahIM, tAre phasAvuM paDe 806 | vivekacUDAmaNi Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM. (413) anuvAda : sarva upAdhiothI vimukta, saccidAnaMda-svarUpa ane advitIya evA AtmAnuM bhAvana tArA potAnAM aMtaHkaraNamAM ja kara, jethI A (saMsAranA) mArgamAM tAre pharI vAra AvavAnuM thAya nahIM. (413) TippaNa : mRtyu pachI punarjanma na maLe, janma-maraNanAM satata cAlI rahelAM cakramAM pharI vAra phasAvAnuM na rahe, e ja mokSa; ane mumukSu sAdhakanuM e ja ekamAtra jIvanadhyeya hoya che; eTale A dhyeyane paripUrNa karavAno upAya tene sUcavavAmAM Ave te to enuM parama sadbhAgya ! AcAryazrI, ziSyane, AvI sadbhAgya-prAptino upAya, eka sIdhI AjJAnAM rUpamAM sUcave che : pahelI vAta to e ke teNe paramAtmAnuM bhAvana, potAnI aMdara ja rahelA AtmAmAM, potAnAM ja aMtaHkaraNamAM karavAnuM rahe. A 'bhAvana' eTale ja dhyAna' (Meditation). AvuM dhyAna karavA mATe teNe kyAMya bahAra ke dUra javAnI jarUra ja nathI; kAraNa ke te to tenI aMdara ja che, bhItara ja che, upaniSadanA RSie AthI ja sAdhakane yAda ApIne pUchyuM hatuM ke, - "te AtmA to tArI aMdara ja che, tene tuM kema joto nathI ?" atra vAva kila sat saumya na nibhAlayase / vaLI, e AtmA to, saccidAnaMda-svarUpa ane advitIya hovA uparAMta, sarva upAdhio-vAsanAo ane sthUla-sUkSma-kAraNa evAM traNeya zarIra-svarUpothI paNa saMpUrNarIte mukta che, evAM koI bhautika vaLagaNo(Obsessions)thI paNa te para che, enAthI pUrepUro rahita che. AvA paramAtmAnuM tArA potAnA AtmAmAM bhAvanaraTaNa-manana, - eTale ke UMDuM dhyAna dhara, enA-maya banI jA ! basa, A ja ekamAtra upAya che, - punatti nananaM, punarapi mam / evAM punarapi punaH saMsAra-AvartanonAM cakramAMthI chUTavAno ! chAndogya-upaniSadamAM, AthI ja, AvI haiyA-dhAraNa ApavAmAM AvI che ke "Avo sAdhaka saMsAramAM pharI pAcho Avato nathI" : na sa punaH Avartate / ane gItAmAM paNa `AnuM ja samarthana karavAmAM AvyuM che : mAM petva tu jaunteya punarjanma na vidyate / (8, 16) vivekacUDAmaNi | 807 - Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ("paraMtu te kuMtIputra ! mane pAmyA pachI to punarjanma raheto ja nathI !") zlokano chaMdaH anuSupa (413) 414 chAyeva puMsaH paridRzyamAna -mAmAsapena nAnubhUlyA | zarIramArAcchavavannirastaM punarna sandhatta idaM mahAtmA // 414 // zlokano gujarAtI pATha: chAyeva pusaH paridRzyamAna -mAlAsarUpeNa phalAnubhUlyA | zarIramArAcchavavanirasta punarna sabdhatta Ide mahAtmA 414 - zlokano gadya anvayaH puMsaH chAyA iva AbhAsarUpeNa paridRzyamAnaM idaM zarIraM, phalAnubhUtyA zavavat ArAt nirastaM, mahAtmA punaH na sandhatte // 414 // zabdArtha : mukhya vAkya : mahAtmA rU zarIra punaH sampare ! mahAtmA eTale AtmajJAnI manuSya; jeNe brahmAnubhava karyo che, evo mANasa : brahmamAyaM prAtaH puruSa / pharva zarIra punaH 7 sabhya | A zarIrane pharIthI dhAraNa karato nathI; A zarIra pratye, enI sAthe pharIthI anusaMdhAna karato nathI, potAnI jAtane enI sAthe joDato nathI. rUdde zarIram - A zarIra kevuM ? - sAmAsarUpe parizyamAnam | - AbhAsanAM rUpamAM dekhAtuM, jaNAtuM, bhAsatuM. A zarIra konA jevuM che ? - puMsa: chIyA phuvA - manuSyanI chAyA jevuM; mANasanA potAnA paDachAyA jevuM (Shadow); pelo AtmajJAnI mahAtmA tene pharIthI, kyAreya-kema dhAraNa karato nathI? - pap namUtyA (prArabdha karmonAM) phaLano anubhava (upabhoga) pUro thayA pachI ane e ja kAraNe; ane A pachI A zarIra tene kevuM jaNAya che ? - zavavata mArA nistam ! mArAt - eTale pUrepUruM, pUrNapaNe, atyaMta; nitam eTale dUra karavAmAM 808 | vivekacUDAmaNi Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AveluM; pheMkI devAmAM AveluM. konI jema ? zavavat ! - zabanI jema, maDadAMnI . mAphaka. (414). anuvAda : manuSyanA paDachAyAnI jema, mAtra AbhAsanAM rUpamAM dekhAtAM A zarIrane, (prArabdha karmonAM) phaLano anubhava pUro thayA pachI, mahAtmA, pharIthI dhAraNa karato nathI. (414) TippaNa: punarjanmanAM nivAraNanI carcA cAlI rahI che, e anusaMdhAnamAM, AcAryazrI, ahIM, manuSyanAM A pUla zarIra pratyenA eka evA virala mahApuruSanA abhigamano dAkhalo TAMke che, je, sAcA-saMniSTha mokSArthI sAdhaka mATe, eka anukaraNIya Adarza banI zake che. A mANasa sAcA arthamAM, - akSarazaH ane arthataH - 'mahAtmA' che, jeNe, bahiraMga-sAdhana "catuSTaya ane aMtaraMga-sAdhana tritayarano prabhAva saMpUrNa rIte jhIlIne, brahmabhAvano sAkSAtkAra karyo che ane jethI te sAco AtmajJAnI (A man of realisation) banI rahyo che. paMcamahAbhUtanAM banelAM potAnA sthUla zarIra vizenI enI vibhAvanA (Concept), enAM aMtaHkaraNanAM brahmabhavananuM ja pariNAma che : zarIra ene potAnA paDachAyA jevuM pusa: chAyA rUva, mAtra AbhAsarUpe ja, dekhAya che (mAmAsarUpe parizyamana). paDachAyo zarIrano ja che ane zarIra vinA paDachAyo zakya ja na banyo hota, te hakIkta barAbara samaje che ane svIkAre che; paraMtu paDachAyo e zarIra nathI, ane vAstavika dRSTie paDachAyAne enuM potAnuM koI sAcuM (real) ane svataMtra Independent astitva (Existence) ja nathI; e AbhAsanAM rUpamAM mAtra "bhAse che, dekhAya ja che, e satyanI paNa ene pUrI pratIti che. tethI te potAnAM prArabdha karmonAM phaLanA anubhava-upabhoga pUrA thavAnI ja rAha jue che (nAnakRtyA). basa, pachI to, potAnA zarIra ane zaba vacce ene kazo taphAvata ja nathI jaNAto ! ane zabane to saMpUrNatayA nirasta ja karavAnuM hoya ! ane zabanI jema zarIrane nirasta karI nAkhyA pachI (zavavat Arat nirad), ene pharI vAra dhAraNa karavAno to kazo artha ja raheto nathI ! (puna: 7 sabhya ) aMgrejImAM jene Metal attitude kahe che evA, zarIra pratyenA AvA upekSAtmaka abhigamanAM pariNAme, janma-mRtyunA cakramAMthI te, svayameva, mukta banI jAya che ! ane AthI ja zAstro ane saMto AvA kRtakRtya sAdhakanuM sanmAna kare che, "mahAtmA"nAM | vivekacUDAmaNi | 809 Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvocca-siddhi-sthAne enI pratiSThA karIne ! AvA jJAnI 'mahAtmA'ne, AthI ja, gItAe, mAtra "durlabha' ja nahIM, paraMtu sudurlabha' kahyo che te mahAtmA suhurtama: . (7, 19) zlokano chaMda upajAti (414) 415 satatavimalabodhAnandarUpaM sametya tyaja jar3amalarUpopAdhimetaM sudUre / atha punarapi naiSaH smaryatAM vAntavastu smaraNaviSayabhUtaM kalpate kutsanAya // 415 // zlokano gujarAtI pATha : * satatavimalabodhAnadarUpa satya tyaja jaDamalarUpopAdhimete sudUre | atha punarapi niSaH smaryatAM vAttavastu smaraNaviSayabhUta kalpate kutsanAya I415 zlokano gadya anvaya ? ___satatavimalabodhAnandarUpaM (paramAtmAnaM) sametya, etaM jaDaMmalarUpopAdhi (dehAdi) sudUre tyaja, atha punaH api na eSaH smaryatAM, vAnta-vastu smaraNaviSayabhUtaM kutsanAya kalpate // 415 // zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (vaM) tyA ! tuM choDI de, tyAga karI de. zAne choDavAnuM che ? - upAdhi (9hAvim) jaDa, maLa-rUpa, malina upAdhine, eTale ke dehAdine tyajI de. kevI rIte, zuM samajIne A dehAdine choDavAnAM che? sudUra dUrathI ja, te tArI najIka Ave athavA tuM tenI pAse pahoMce te pahelAM ja; eTale ke saMpUrNa tyAga kara. dUra-zabda "upAdhi" pratye tiraskAra-bhAva preravA mATe ja prayojAyo che. A tyAga pahelAM, sAdhake zuM karavAnuM che? (paramAtmAna) sametyAM paramAtmAne pAmIne, enI sAthe ekarUpa ane ekAkAra banIne, eno sAkSAtkAra karIne; A 810 | vivekacUDAmaNi Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA kevo che ? - satata-vitti-voMdha-Anantapa | niraMtara nirmaLa jJAnasvarUpa ane AnaMdasvarUpa; e jJAna jeTaluM vizuddha che, eTalo ja e AnaMda paNa pavitra, pAvanakArI ane sAtvika che. ATalI siddhi meLavyA pachI zuM karavAnuM che? - have pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvyA pramANe : (2) matha puna: 6 kapa papa: hAtipakvArtha:) na maryatAm ! ane pachI (gatha) te dehAdi-padArthane kadI paNa pharI yAda na karaje. A pahelAMnAM vAkyamAM pelo suddo-zabda A hetuthI ja prayojAyo hato : teno saMpUrNa ane tiraskArapUrvaka tyAga karavAnuM eTalA mATe sUcavavAmAM AvyuM hatuM ke tenuM pharIthI kadI smaraNa ja na thAya ! tenAM smaraNano Avo sakhata niSedha zA mATe sUcavAyo che? tenuM kAraNa have pachInAM vAkyamAM ApavAmAM AvyuM che : (3) vAsta-vastu, maraNa-viSayamUd, kutsatAya jyate | vanta eTale vamana (Vomit) karavAmAM AveluM; jenI UlaTI thaI hoya te; okI kADhavAmAM AveluM; tyA eTale jugupsAbhAva, dhRNA thavI, cItarI caDhavI. A pahelAMnAM vAkyamAM jenAM smaraNano niSedha sUcavavAmAM Avyo hato te, jo pharI yAda Ave (maraviSayamUta) to, yAda karanArane tenA mATe manamAM Avo ghuNAbhAva janma (Q). (415). anuvAda : - niraMtara nirmaLa jJAnasvarUpa ane AnaMdasvarUpa evA paramAtmAne pAmIne, A jaDa ane malina upAdhine (dahAdine) tuM dUrathI ja tyajI de; ane pachI pharI tenuM kadApi smaraNa karIza nahIM; (kAraNa ke) okI kADhelI vastu jo pharI yAda Ave to, te jugupsA pedA kare che. (15) TippaNa : 5 pelA Adarza-rUpa (Ideal) ane virala (Rare) "mahAtmA'nA, sthUla zarIra pratyenA abhigamane TAMkIne, A pahelAMnA zlokamAM, manuSya-zarIrane, tenA potAnA paDachAyA jevuM, mAtra AbhAsarUpe ja dekhAtuM ane zaba jevuM to, AcAryazrIe, varNavyuM ja hatuM. have, ahIM to, ethI paNa eka DagaluM AgaLa jaIne, tenA saMpUrNa ane sadaMtara tyAgano temaNe, sAdhakane, sIdho Adeza (Direct Order) ja ApI dIdho che ! (suddo tyA ). paraMtu AvA AdezanuM anupAlana karavAnuM, sAdhaka mATe, tyAre ja zakya bane, jyAre te satata-jJAnasvarUpa ane AnaMdasvarUpa evA paramAtmA sAthe ekAkAra banI vivekacUDAmaNi | 811 Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayo hoya (satya). eka AvRtti pramANe, A satya-ne badale, svametya (d pratya) evo pAThAntara paNa che, je, paramAtmAne pAmavAnA bhAvane savizeSa ghUMTe che. paramAtmAne potAnA ja AtmA tarIke pAmIne (svaM, pratA prApya ). pATha (Reading) game te hoya, jaDa ane maLarUpa upAdhinA saMpUrNa tyAganI A eka anivaya pUrvabhUmikA che (zlokanI bIjI paMkti); ane vyAkaraNanI daSTie, sametya ke svametya(saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa) paNa, evuM ja sUcave che ke sauprathama paramAtmAne pAmavAnA che, ane pachI ja dehAdi upAdhione tyajavAnI che ane Ameya, sAdhakane tyAganI pAtratA ane zakti to ja lAdhe ! ane chatAM, manuSya kyAreka mAnavasahaja nirbaLatAno bhoga banI jAya ! eTale, AcAryazrIe, ahIM, A prakAranAM aniSTanI zakyatAnAM nivAraNa mATe, be upAyo, A pramANe sUcavyA cheH (1) pelo "tyAga evo jaDabesalAka hovo joIe (suddo tyA ) ke pharI enuM kadI smaraNa ja na thAya; ane (ra) enuM smaraNa ja na thAya te hetune anulakSIne, AcAryazrIe, dehAdine okI kADhavAmAM AvelI vastu (vAta-va) sAthe sarakhAvI che ! kevI jugupsA (Disgust) ! ane kevI dhRNA (Revulsion) ! AvA gaMdA-gaMdhAtA padArthane jovAnuM kone game ? uttaranI kazI AvazyakatA ja nathI rahetI. AcAryazrI eka samartha tattvaciMtaka ane evA ja eka pratibhAvAna kavi to che ja, paraMtu A zlokamAM to teozrI eka pIDha mAnasazAstrI (Psychologist) ane tarkazAstrI (Logician) tarIke paNa upasI Ave che. dehAdinI nindA ahIM temaNe "vAstavatu - zabda prayojIne karI che te, ApaNane emanAM 'aparokSAnubhUti-stotramAMnA zAviSTa - zabdanuM smaraNa karAve che : bhoganA viSayo eTale to "kAgaDAnI viSThA', enuM "caraka!" * zlokano chaMda : mAlinI (415) 416 samUlametat paridahya vahnau sadAtmani brahmaNi nirvikalpe / tataH svayaM nityavizuddhabodhA -nandAtmanA tiSThati vidvariSThaH // 416 // 812 | vivekacUDAmaNi Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : samUlamet paridahya vanau sadAtmani brahmaNi nirvikalpe / tataH svayaM nityavizuddhabodhA -nandAtmanA tiSThati viriSThaH // 416 // zlokano gadya anvaya H sadAtmani nirvikalpe brahmaNi vahanau etat (jagat) paridahya, tataH vidvariSTha: svayaM nitya-vizuddha-nodhAnandra-AtmanA tiSThati // 4 // zabdArtha : mukhya vAkya : tata: vid-variSTha svayaM titi / vik eTale vidvAna, jJAnI, bahuzruta; (vid eTale jANavuM, e dhAtu parathI baneluM nAma-(Noun) paNa vid - 'vidvAna'); variSTha eTale zreSTha, uttama. vi-variSTha eTale vidvAnomAM zreSTha, vidvAnono paNa vidvAna. Avo 'vid-variSTha' zuM kare che ? - titi / sthita-sthira rahe che. kyAM ? zAmAM ? - nityavizuddhodhAnandrAtmanA / nodhAnandra eTale jJAnano AnaMda; jJAna ane AnaMda; nitya-niraMtara jJAna-AnandanAM rUpe; A jJAna ane AnaMda baMne nitya ane vizuddha che; evAM svarUpe te pote ja (svayaM) A pramANe, A paristhitimAM, sthira rahe che. paraMtu AvI paristhitie pahoMcatAM pahelAM te zuM kare che ? - tatsamUrta parivA / parivA eTale bALI nAkhIne, bhasmIbhUta karI nAkhyA pachI; kone bALI nAkhIne ? - tat A; eTale ke A jagatane, A saMsArane; kevI rIte bALIne ? sa-mUtam / mULa-sahita; avidyA ane vAsanArUpI mULiyAM sahita A samagra dazya-prapaMcarUpI jagatane saMpUrNarIte khAkha karI nAkhIne; kyAM, kayA agnimAM bALavAnuM che ? - brahmaLi vau / vani eTale agni, Aga; brahmarUpa agnimAM; brahma kevuM che ? savAtmani nivijye / je haMmezAM satsvarUpa ane nirvikalpa che, evA agnimAM. (416) anuvAda : satsvarUpa ane nirvikalpa evAM brahmarUpa agnimAM A(jagata)ne mULa-sahita bALI nAkhIne, vidvAnomAM zreSTha jJAnI(manuSya) pote ja, nitya ane vizuddha jJAna ' vivekacUDAmaNi / 813 Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane AnaMdanI sthitimAM sthira rahe che. (416) TippaNa : niraMtara nirmaLa jJAnasvarUpa ane AnaMda-svarUpa evA paramAtmAne saMpUrNarIte pAmyA pachI, jagata sAthe saMkaLAyelI sarva jaDa ane malina evI dehAdi upAdhione, tenuM kadApi smaraNa ja na thAya evI rIte, pUrepUrI, tyajI devAno Adeza gayA zlokamAM sAdhakane ApavAmAM Avyo hato ane e badhI upAdhio pratye enAM cittamAM napharatano upekSA-bhAva haMmezAM sudaDha-svarUpe sthapAI jAya evA zubha-uddezathI prerAIne, AcAryazrIe, e sarva aniSTo mATe jugupsApreraka "vAsta-vastu' (Vomitted matter) e zabda prayojyo hato. paraMtu ahIM to, AbhAsarUpe mAtra dekhAtI, paDachAyA ane zaba jevI e badhI upAdhione, traNeya kALamAM satata sasvarUpa ane nirvikalpa evA brahma-agnimAM, mAyA ane vAsanA jevAM tenAM mULiyAM sahita, bALIne rAkha karI nAkhavAnI ja vAta che. paNa AvuM kAma, dhArIe tevuM saheluM nathI : AvI virala sakSamatA prApta karavA mATe to sAdhaka, mAtra "bahuzruta" (Well-read) ja hoya, e paryApta nathI, - teNe to "bahuzrutomAMye "sarvottama bahuzruta", - evA "sarvazreSTha jJAnI (vivariSTha)' ja banavuM paDe ane pachI to, satata parizuddha evAM jJAnAnandanAM svarUpe, svayameva sadA sthira rahevAnuM parama sadbhAgya, tene yatnavihIna saraLatAthI (Spontaneously), sAmethI ja sAMpaDe, e svAbhAvika che. dareka mumukSu sAdhaka Avo "vid-variSTha" (The best among the men of Perfection) bane, evI zubha apekSA, AcAryazrI, seve, e paNa eka Adarza sadguru tarIke, temanA mATe, eTaluM ja svAbhAvika che. zlokano chaMda upajAti (416) 410 prArabdhasUtragrathitaM zarIraM prayAtu vA tiSThatu goriva srak / na tat punaH pazyati tattvavettA-''nandAtmani brahmaNi lInavRttiH // 17 // 814 | vivekacUDAmaNi Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : prArabdhasUtragraMthitaM zarIraM prayAtu vA tiSThatu goriva sram / na tat punaH pazyati tattvavettA -DaDanandAtmani brahmaNi lInavRttiH ||417nA zlokano gadya anvaya H goH srak iva, AnandAtmani brahmaNi lInavRttiH tattvavettA prArabdhasUtragrathitaM (sva) zarIre prayAtu titu vA, tat puna: na pazyati zAjaNNA zabdArtha : mukhya vAkya : tattvavettA tat (sva) zarIra puna: na pazyati / tattvajJAnI (manuSya) potAnAM te zarIrane pharIthI joto-nirakhato nathI, enI sAmuM paNa joto nathI. A tattvajJAnI kevo che ? - AnandrAni brahmaLi srInavRttiH / srInavRtti: eTale tevo, - jenI cittavRtti lIna thaI gaI che, ekarUpa, ekAkAra thaI gaI che. kyAM ? - AnaMdasvarUpa brahmamAM. enuM zarIra kevuM che ? prArabdhasUtragrathitam / sUtra .eTalI dorI; prArabdha(karma)rUpI dorImAM parovAyeluM; gUMthAyeluM. zarIrane konI jema nirakhato nathI ? - zo: sat va / nnak eTale mALA(gaLAmAM paherAvelI, nAkhavAmAM AvelI); mo: va eTale gAyanI jema; zarIra pratyeno teno abhigama kevo hoya che ? tat (zarIra) pravAtu titu vA / te (zarIra) jAya ke rahe ! (417) - - anuvAda : (gaLAmAM paherAvelI) mALAne gAya jema (niHspRhabhAve phagAvI de che tema), AnaMdasvarUpa brahmamAM jenI cittavRtti lIna thaI gaI che, tevo tattvajJAnI(manuSya), prArabdha(karma)rUpI dorImAM parovAyelAM (potAnAM) zarIrane, te rahe ke jAya, (tenI ciMtA karyA vinA) tene pharIthI joto nathI. (417) TippaNa : potAnAM sthUla zarIra pratye, mumukSu sAdhakano abhigama (Approach, Attitude) kevo hovo joIe, enuM nidarzana karAvavA mATe, AcAryazrIe, eka siddha ane Adarza tattvavettAnAM vyaktitvanuM ahIM Alekhana karyuM che. sAmAnya rIte, 'tattvavettA' eTale 'philosophara', - evo ja artha pracalita che, vivekacUDAmaNi / 815 Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMtu AcAryazrI pote ja, zabdanA mULabhUta arthamAM eka sAcA "tattvavettA che, eTale temaNe A zabda tenA vyutpatti-gata (Etymological) arthamAM prayojyo che : ta6 eTale "ta', - AtmA, paramAtmA, brahma; ane enuM "tva' eTale te(ta)nuM svarUpa, tattva', eTale AtmAnuM svarUpa; tene (tattva) je jANe che (tti), te tattvajJa', tatvavettA', AtmAnA mAthAbhyane pAmanAra : Atma-cothAthya-raza, jeNe brahmano sAkSAtkAra karyo hoya te, AtmAnAM aMtaratama svarUpano dA. AvA tattvavettAne mana, sthUla zarIra eka "anAtma-padArtha che, - enI pratIti to hoya ja; vaLI, tene e hakIkatanI paNa pUrI samaja hoya ke skUla zarIra eTale 'kriyamANa" ane "saMcita' uparAMta, "prArabdha karmonAM phaLarUpI dorImAM gUMthAyelIparovAyelI (fthata) koI mAmUlI, na-gaNya mALA ! enuM te vaLI mahattva zuM? "mahattva"-zabda ja enI sAthe na prayojI zakAya, evuM ! ane tethI ja, AvI mudra-zullaka mALAne, gAyanAM gaLAmAM paherAvavAmAM AvelI phUlonI mALA(stra)nI upamA ApavAmAM AvI che, temAM saMpUrNa aucitya che : zrIkRSNa janmASTamInA su-parve, zrIkRSNanAM priya ane pUjya pAtra evI gAyanI pUjA karIne, zrIkRSNa-bhakto, tenAM gaLAmAM, bhaktipUrvaka, phUlamALA paherAve, paNa gAyane e mALAno mahimA keTalo? enI ene darakAra keTalI? gaLAmAMthI te mALA kyAMya paDI jAya ke te tUTI jAya, enI tene kazI paDI ja na hoya ! taddana niHspRhabhAve te to sarvatra caratI-saMcaratI rahe che : mALA gaLAmAM sacavAI rahe ke naSTa-bhraSTa thaI jAya (DyAtu tiSThA vA I), - e vize te to kazuM vicAratI ja nathI ! basa, Avo ja upekSAbhAva, AvI ja udAsIna-vRtti, potAnAM sthUla zarIra vize "tattvavettA'nI hoya che ! kAraNa ke enI cittavRtti to sata-cita-AnaMdAtmaka brahmamAM ekAkAra thaI gaI hoya che. jenuM saMpUrNa astitva ja brahma sAthe tarUpatadAkAra thaI gayuM hoya, tene mana, "prArabdha-sUtra-grathita" evuM A zarIra "rahe ke jAya', - enI zI ciMtA ! "Atmamaya banI cUkelA AvA dhanya sAdhakane to "anAtmA' evAM zarIrane pharI vAra nirakhavAnuM to sUjhe ja zAnuM? (tat punaH na pati ) zlokano chaMda upajAti (417) 418 akhaNDAnandamAtmAnaM vijJAya svasvarUpataH / kimicchan kasya vA heto puSNAti tattvavit // 418 // 816 | vivekacUDAmaNi Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : akhaMDAnandamAtmAnuM vijJAya svasvarUpataH / kimicchan kasya vA hetoE N puSNAti tattvavit // 418 zlokano gadya anvaya H akhaNDa-AnandaM AtmAnaM sva-svarUpataH vijJAya tattvavit kiM icchan kasya vA hetoH dehaM puSNAti ? // 418 // zabdArtha : mukhya vAkya : tattvavid vi phan sya vA deto: veDhuM puSpAti ? / puSpAti eTale, poSe, poSaNa kare, TakAvI rAkhe, lAlana-pAlana kare, rakSaNa kare. i phana ? zAnI icchAthI ? kaI icchAthI ? (reMnd - dhAtunuM vartamAna-kRdaMta, puliMga, prathamA vibhakti, ekavacananuM rUpa). sya vA deto ? kayA hetu mATe ? kyAM kAraNathI ? zA prayojanathI ? tattvajJAnI vize Avo savAla Ubho karavAnuM kAraNa zuM ? AtmAnaM vizAya / AtmAne jANyA pachI, jANI lIdhA pachI, enuM jJAna pAmyA pachI. AtmA kevo che ? avanDa-Anandvam / akhaMDa-AnaMda-svarUpa, akhaMDa-AnaMdamaya. kevI rIte jANyA pachI ? sva-svarUpataH / potAnAM ja svarUpe, te AtmA pote ja che, ema samajIne, evI pratIti sAthe. (418) anuvAda : akhaMDa-Ananda-svarUpa AtmAne potAnAM ja svarUpe jANyA pachI, tattvajJAnI (manuSya) zAnI icchAthI ane kayA hetu mATe dehanuM poSaNa kare ? (418) TippaNa : sAcA arthamAM 'tattvajJAnI' evA siddha, ane dArzanika-AdhyAtmika dRSTie sarvocca kakSAe pahoMcelA manuSyanA, sthUla zarIra pratyenA abhigamanAM daDhIkaraNa mATe, gayA zlokanI ja carcA, ahIM paNa cAlu rahI che. zarIranAM pAlana-poSaNa-rakSaNa mATe, sAmAnya mANasanAM manamAM, aneka icchAo-hetuo-kAraNo-prayojano hoya che ane tethI tene saMpanna karavA mATe, te prayatnapUrvaka evI pravRttio paNa karato hoya che; paraMtu A to, mokSArthI sAdhaka mATe, eka anukaraNIya AdarzarUpa banI rahe evA, virala mahAtmAnI vAta che : pahelI vAta to e ke saccidAnaMda AtmAne nija-svarUpe ja jANI lIdhA pachI, sthUla vivekacUDAmaNi | 817 pharmA - para Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra pratye ene ahaMbhAva-mamabhAva raheto ja nathI; eTale enAM poSaNano vicAra ja ene kyAMthI hure? bIjuM, paramAtma-maya banI cUkelA e mahAnubhAvane to pUrI pratIti che ke zarIranAM janma-poSaNa-aMta vagere sahu bAbato prArabdhane ja, saMpUrNarIte, AdhIna che; emAM manuSya pUrepUro lAcAra (Helpless) che, to pachI, e zarIranAM Adhi-vyAdhi-upAdhimAM, evo jJAnI-puruSa zA mATe saMDovAya? trIjuM, ane sauthI mahattvanuM satya to e che ke paramAtmAne, potAnA svarUpe jANI-samajI-anubhavI lIdhA pachI (uDDInanda mAtmAnuM sva-svarUpati: vijJAya), manuSya mATe, enAthI vadhIne, bIjI kaI IcchA bAkI rahe, anya kayo hetu saMpanna karavAno zeSa rahe ke teNe AvI hIna koTinI bhAMjagaDamAM paDavAnI jarUra rahe ? Akhoye zloka "kAkuprazna'nAM rUpamAM che, eTale te praznano sacoTa uttara, te prazna pote ja ApI de che; eTaluM ja nahIM, paraMtu ahIMno A prazna, bRhadAraNyakaupaniSadamAM, yAjJavalphayanA AvA ja mULa kAkupraznano paDagho che : AtmAnaM ced vijAnIyAt ayaM asmi iti pUruSaH / hiM rUchana vacce vAmA zarIra anusaM 4, 4, 12 / ("jo manuSya "huM ja te AtmA chuM' - ema jANI le, to pachI, zI icchAthI ane kaI kAmanA mATe, te, zarIranI pAchaLa saMtApa pAme ?"). zlokano chaMda anuSupa (418) 419 saMsiddhasya phalaM tvetajjIvanmuktasya yoginaH / bahirantaH sadAnandarasAsvAdanamAtmani // 419 // zlokano gujarAtI pATha : saMsiddhasya phala tvatajIvanmuktasya yoginaH | bahirantaH sadAnandarasAsvAdanamAtmani 41lA zlokano gadya anvaya : Atmani bahiH antaH (ca) sadA-Ananda-rasa-AsvAdanaM, etat saMsiddhasya nIvabhu yoniH tu mai (gIta) 42 zabdArtha : mukhya vAkya : yoniH tu tat (ti) | - yogI mATenuM phaLa to 818 | vivekacUDAmaNi Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A ja che. kayo yogI ? nIvanmuhasya / jIvanmukta evo yogI. vaLI, te yogI kevo che ? saMsiddhasya / - saMpUrNa siddhi pAmelo. enuM phaLa zuM hoya che ? savAmananta-sa-mAsvAnam / sadA, AnaMda-rasano AsvAda; Avo AsvAda tene potAnAM AtmAmAM, bahAra ane - kyAM maLe che ? Atmani, hi: anta: (F). I - aMdara, sarvatra. (419) anuvAda : potAnA AtmAmAM, aMdara ane bahAra (sarvatra), sadA AnaMdarasano AsvAda, A ja, saMpUrNa siddhi pAmelA jIvanmukta yogInuM phaLa che. (419) - TippaNa : 'Adarza manuSya' (An Ideal Man) mATe, gItAmAM, 'karmayogI', 'jJAnI', 'bhakta', 'sthitaprajJa', 'triguNAtIta', - evA thoDA zabdo maLe che. e ja rIte, A graMthamAM paNa, 'mahAtmA', 'jIvanmukta', 'tattvavit', evA zabdo, 'Adarza manuSya' mATe, A pahelAM, prayojAyA ja che. A zlokamAM, AtmajJAnanuM, viziSTa phaLa meLavanAra manuSya mATe, je traNa zabdo prayojAyA che, - 'yogI', 'jIvanmukta' ane 'saMsiddha', - e traNeya, te-te vyaktivizeSonI lAkSiNaka jIvanasiddhinI dRSTie, tema ja zlokanA tAtparyArthanA saMdarbhamAM paNa, saMpUrNarIte, sArthaka che : (1) 'yogI' te che, jeNe pataMjali-nirUpita 'yogasUtra'mAMnA 'yoga'nA vyutpattigata (Etymological) artha anusAra, potAnI jIvana-kArakirdIne paripUrNa karI hoya; potAnI cittavRttino saMpUrNa nirodha karIne, jeNe potAnA AtmAnuM joDANa' (yoga : Contact, Connection, Relationship) paramAtmA sAthe siddha karI lIdhuM hoya. akhaMDa-AnaMda-svarUpa evuM brahma, te 'huM ja chuM' (sva-svarUpata:), evI rIte jeNe AtmajJAnanI anubhUti karI che, te 'jJAnayogI' eTale, A zlokamAMno yogI'. (2) nIvanmutta eTale mRtyu pahelAM, jIvate-jIvata, jeNe mukti prApta karI lIdhI che evo, viziSTa ane virala muktAtmA. A pahelAM, thoDA zlokomAM, enuM lakSaNa nirUpavAmAM AvyuM che ane graMthanA aMtabhAgamAM, enuM savistara varNana maLavAnuM che, evo eka AtmasAkSAtkAra-saMpanna manuSya (A perfect man of Realisation). A 'jIvanmukta' ane gItAnA 'sthitaprajJa' vacce ghaNuM sAmya che; ane (3) 'saMsiddha' eTale jeNe AtmajJAnanI ane brahmAnubhUtinI saMpUrNa ane sarvocca siddhi saMpAdana karI lIdhI che, evo eka ananyasAdhAraNa mokSa-upAsaka. vivekacUDAmaNi | 819 Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama to, AvI koI traNa jUdI jUdI vyaktionI vAta ahIM che ja nahIM. hakIkatamAM, AtmajJAnanAM phaLanAM anusaMdhAnamAM, AvI traNeya prakAranI saMsiddhi saMpanna karanAra sarvottama mahAnubhAvane maLanAra phaLanuM ja ahIM Alekhana che, ane e phaLa eTale A ja (pata tu pUnama) : potAnAM aMta:karaNamAM, aMdara ane bahAra, - sarvatra - AnaMdarasano satata AsvAda ! AnaMdarasanA A AsvAdanA anusaMdhAnamAM ATalA muddAo noMdhapAtra che : eka : A "AnaMdarasa' eTale sAhityano ke saMsArano koI ja "rasa' nahIM, paraMtu upaniSatu-prabodhita A "ArSa rasa', - "raso hai : I' - "rasa'nuM mUrtimaMta svarUpa, - svayaM brahma ! be : AtmajJAna e uccatama siddhi che, eTale enAM sAkSAtu-phalasvarUpa evA AnaMda-rasano AsvAda AtmAmAM ane aMtaHkaraNanI bhItara (mAtmAna, antaH) to thAya ja; paraMtu e "bahAra' (hi) paNa thAya ! AtmajJAnInI to "sarvAtmadaSTi hoya, eTale ene vaLI "aMdara zuM ane "bahAra' zuM? Avo AsvAda to sarvatra ja thAya ! enAM jIvananI sArthaktA ja A (pata). "kahevAtI vyutthAnatA paNa enA mATe kazI bAdhA sarjI zake nahIM. ane traNa : A AnaMdarasanuM AsvAdana a-khaMDa che (Un-interrupted), "saMpUrNa' (Plenary) che : AtmajJAnInI AMtaravRtti evI "akhaMDAkAra hoya che ke emAM koI "khaMDane, khaMDana zaktine kyAMya kazo avakAza ja nahIM ! zlokano chaMda : anuSupa (419). 420 vairAgyasya phalaM bodho bodhasyoparatiH phalam / svAnandAnubhavAcchAntireSevoparateH phalam // 420 // zlokano gujarAtI pATha : vairAgyasya phala bodho bodhasyopatiH phalam | svAnandAnubhavAcchAntireSevoparate phalam II42ll . zlokano gadya anvaya : vaizayastha voMdha: (ti), voMdhaNya naM 35ratiH (ti), 3pateH bei BSA svAnanda-anubhavAta zAnti: parva (masti) 42 | zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : 820 | vivecUDAmaNi Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) vairAyastha taM nodha: (asti) / nodha eTale Atmabodha, AtmajJAna. (2) vodhasyAM sapati: (sti) / 3pati (3pa + ram e dhAtu parathI baneluM nAma, Noun) eTale sarva karmomAMthI nivRtti, sarva kriyAono uparAma, sarva pravRttiono aMtaH (3) 3pateH pAMDvA svAnanta-anumavAt zAnti: va (asti) / sva-gAnanta-anubhava eTale sva-svarUpanA AnaMdano anubhava; nijAnaMdanI anubhUti, AmAMthI maLatI zAMti, e ja uparatinuM phaLa. (420) anuvAda : vairAgyanuM phaLa AtmajJAna che, AtmajJAnanuM phaLa uparati che ane sva-svarUpanA AnaMdanA anubhavamAMthI maLatI zAMti, - A ja uparatinuM phaLa che. (420) TippaNa : mumukSu sAdhakane jo tenA mokSaprApti-rUpa uccatama ane aMtima dhyeyane paripUrNa karavA mATenI Urdhva-yAtrAnI kramAnusAra sopAna-paraMparAno Avazyaka paricaya ApavAmAM Ave to, te, saraLatApUrvaka, potAnAM dhyeyane saMpanna karI zake. A uddezane anulakSIne, AcAryazrIe, A zlokamAM, vairAgyathI zarU karIne, bodha-uparati-svAnaMdAnubhava vagere vacalAM pagathiyAMmAM thaIne zAMti sudhInI phalazrutinuM ahIM Alekhana karyuM che. vaLI, A phalasiddhi uttarottara che, eTale emAM, ekamAMthI anugAmI evAM bIjAMno udbhava ja na thAya to, eno artha e thAya ke dareka purogAmI tattva niSphaLa nIvaDyuM che : tri vattarottAmAna: pUrvapUrva tu niSThatam / (zloka-421) AthI A 'pUrva-pUrva'nI niSphaLatA nivAravA mATe, teozrIe, uttarottara prApta thatAM 'phala'ne ahIM nizcitarUpe nirUpyuM che. sauprathama to, potAnI mokSa-kArakirdIno AraMbha karavA mATe, sAdhakane AtmajJAnanI, eTale ke AtmAnA abhedajJAnanI, jarUra rahe; ane evuM phaLa to vairAgyamAMthI ja sAMpaDI zake. AthI ja, A pahelAM, AcAryazrIe pote ja, zloka377mAM, vairAgyane, sAdhaka mATe, sauthI zreSTha sAdhana ane muktinuM niraMtara khulluM dvAra kahyuM che. samagra jagata-prapaMcanI, 'anAtmA'nI pratIti, e ja vairAgya (Detachment, Dispassion), ane jevo A Atmabodha maLe ke tarata ja, saMsAranI sarva vAsanAo ane emAMthI udbhavatA saghaLA viSaya-upabhogo pAchaLanI enI AMdhaLI doTa aTakI jAya ('uparati') ! AvuM zakya bane te mATe, AcAryazrIe, 'uttama uparati'nI vyAkhyA, A' pahelAM, "manovRtti bAhya viSayomAM bhamyA na kare", - ema kahIne, ApI ja dIdhI che H vivekacUDAmaNi / 821 Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdya-mAnavu vRtta. ghaNA 35ratiH 34mAM II (zloka-24) sarva kriyAomAMthI saMpUrNa nivRtti, evI uparati-rUpI phaLa pAmyA pachI, svasvarUpAnaMdanI anubhUti, e ja sunizcita phala. "bahiraMga sAdhanacatuSTaya"mAMnuM "mumukSA"-rUpI sAdhana to sAdhake sauprathama saMpanna karyuM hatuM ane tyArapachI tarata ja, "vairAgya" ane "pasaMpattimAMnuM eka evuM A "uparati" paNa saMpanna thaI jAya, pachI to, A "sva-AnaMda-anubhava"ne kaMI vAra lAge ? ane AvI divya ane apArthiva anubhUti pachI to, upAsakane kazI azAMti rahe ja zAnI ? "zAMti e ja eka sunizcita suphala ! "zAMti ja sAdhaka mATenuM parama sukha hovAthI ja, gItAe, "azAMta manuSyane AvA sukha mATe apAtra TharAvyo che : sazastatha vRta: suSam . (2, 66) ane A pachI paNa, gItAe AvI parama-sukha samI zAMtinI prazasti, A rIte, cAlu rAkhI che, e hakIkata paNa, A zlorkamAM nirdiSTa zAMtinuM samucita samarthana kare che : yun: << tyaRvA zakti mAnati niSThim . (5, 12) ("karmaphaLano tyAga karavAthI, yogI, zAzvata zAMti pAme che.") A karmaphaLano tyAga', e ja ApaNA A zlokamAMnI uparati' ane AvA tyAga pachI to, zAMtinI prApti nakkI ! - tyAt zAMtiH manaram (gItA12, 12) ane AvI zAMtinI prazaMsA to aMgrejI sAhityamAM paNa e rIte thaI che ke, "te to mAnava-samajaNanA sarva tabakkAone atikramI jAya che : "The Peace that passeth all understanding." sAhityanA vivecanazAstra pramANe, pahelAM, zRMgArathI adbhuta sudhInA ATha ja rasa hatA; navamo zAMta-rasa, jarA moDethI, pAchaLathI, UmerAyo. A saMdarbhamAM, evo abhiprAya pracalita thayo ke agAunA ATha rasa "azAMta" athavA azAMti ApanArA hatA ane e badhA azAMta rasanI parisamApti A zAMta-rasamAM ja thAya che prastuta carcAnA anusaMdhAnamAM paNa ema avazya kahI zakAya ke svAnaMdanA anubhava pahelAMnA, sAdhanAnA purogAmI tabakkAo "azAMta hatA ane badhAnI parisamApti paNa "zAMtimAM ja thAya che ! zlokano chaMda anuNupa (420) 822 | vivekacUDAmaNi Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 yadyuttarottarAbhAvaH pUrvapUrvaM tu niSphalam / nivRttiH paramA tRptirAnando'nupamaH svataH // 421 // zlokano gujarAtI pATha : yadyuttarottarAbhAvaH pUrvapUrva tu niSphalam / nivRttiH paramA tRptirAnandoDanupamaH svataH // 421 // zlokano gadya anvaya H vavi 3ttara-ttara-abhAva: (syAt, hiM) pUrva-pUrva tu niSNAM (mavati) / nivRtti: paramA tRpti: (asti), (yA) svata: anupama: Anand (asti) / / 42 / zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (hiM) pUrva-pUrva nirNAM mavati / pUrva-pUrva eTale agAunI sthiti. to, (hiM) pUrva-pUrvanI, agAunI sthiti niSphaLa thAya che. AvuM kyAre bane che ? vi uttara-'ttara-abhAva: (syAt) / uttara-uttara eTale pachI-pachInuM, pAchaLathI batAvavAmAM AvelI sthiti. abhAva: eTale jo tema na bane to, evuM na bane to. (2) nivRtti: parama tRpti: (asti) / nivRtti eTale nivAraNa, viSayomAMthI nivRtti, viSayonuM nivAraNa, eno niSedha; e ja 52ma, eTale ke ucca prakAranI, tRpti che. tRpti eTale tuSTi, saMtoSa. (3) svata: anupama: Ana: (asti) / svata: eTale enI meLe, svayaM, anAyAsa; e ja anAyAsa AnaMdarUpa che. (421) anuvAda : jo, AgaLa (agAu) kahyA pramANe, pachI-pachInuM na bane to, pUrva-pUrvanI eTale ke pahelAM-pahelAMnI sthiti niSphaLa bane : (viSayonuM) nivAraNa e ja parama tRpti che, je, svayaM anupama AnaMdarUpa che. (421) TippaNa : koI zAstrIya carcA cAlatI hoya tyAre, nizcitakrama pramANe, AgaLa pUrvavivekacUDAmaNi / 823 Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAchaLa (uttara), ema AgaLanAMmAMthI pAchaLanI paristhitinuM nirmANa thatuM hoya ema batAvavAmAM Ave che. AvI paristhitimAM, pahelAMnI sthiti, 'kAraNa'-(Cause)rUpa hoya che ane pachInI sthiti 'kArya'-(Effect)-rUpa hoya che. have, jo 'kArya'nI sthiti bane ja nahIM, eTale ke pahelAM kahyA pramANenAM 'kAraNa'mAMthI pAchaLathI niSpanna thavuM joItuM 'kArya' niSpanna ja na thAya to, pahelAM nirdiSTa' karavAmAM AveluM 'kAraNa' niSphaLa nIvaDyuM gaNAya, ane AvuM jo bane to nyAya-darzanamAM, eTale ke tarkazAstramAM nizcita thayelo 'kArya-kAraNa'(Cause-Effect)bhAvano siddhAMta khoTo paDyo, - evI eka a-nirvAhya paristhiti sarjAya. hakIkatamAM, gayA zlokamAM, ekamAMthI bIjuM, bIjAmAMthI trIjuM, - ema pUrvepUrve nirdiSTa 'kAraNa'mAMthI, pAchaLa-pAchaLathI darzAvavAmAM AveluM 'kArya' niSpanna thavAnI eka, 'kAraNa-kArya-bhAva'nI, sthiti-paraMparAnuM A pramANe AlekhavAmAM karavAmAM AvyuM che : vairAgyanuM phaLa Atmabodha che, AtmabodhanuM phaLa upararita che, upatinuM phaLa sva-AnaMdano anubhava che ane AvA AnaMdanuM phaLa zAMti che. have jo vairAgyanAM phaLa tarIke Atmabodha, AtmabodhanAM phaLa tarIke upati, upararitanAM phaLa tarIke svaAnaMdano anubhava ane AvA anubhavamAMthI zAMti, - e pramANe, saMbhavita ane apekSita phaLonI paraMparA niSpanna thAya ja nahIM to, eno artha to e ja thayo ke uparyukta sthiti-paraMparAmAM, pahelAM jaNAvavAmAM AvelI 'kAraNa'nI sthiti niSphaLa ja nIvaDI gaNAya ! TUMkamAM, AgaLanI ukti pramANe, pAchaLanI sthiti bane ja nahIM to, eTale vairAgyarUpI 'kAraNa'-mAMthI Atmabodha-rUpI 'kArya' utpanna ja na thAya,`vagere, to vairAgya, Atmabodha, uparati, sva-AnaMdano anubhava, A badhAM pUrvokta kAraNo niSphaLa ja nIvaDyAM kahevAya; ane to pachI, chelle nirdiSTa karavAmAM AveluM phaLa, - eTale ke zAMtinI niSpatti to, asaMbhavita ja banI rahe ! - paNa to pachI karavuM zuM ? A savAlano javAba zlokanI bIjI paMktimAMnAM be pAda(caraNo)mAM, A pramANe, ApavAmAM Avyo cha : cittavRttine viSayomAMthI pAchI kheMcI levI, (Withdrawal), eTale ke viSaya-nivAraNa (nivRtti:), e ja parama (Supreme) saMtoSa che ane A parama saMtoSa ja, anAyAse, enI meLe, prApta thato anupama AnaMda che, evI aneka viziSTa prakAranI vibhAvanAne sAdhake jIvanamAM keLavavAnIapanAvavAnI-AcaravAnI rahe ! tAtparyArtha e ja ke pelI parama tRpti ane e ja svayaM-prApta anupama AnaMda, - evI parAkASThA banI rahevI joIe. 824 | vivekacUDAmaNi Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 olid Graila (Evolution), 27 sis sls 24524ld (Accident) nathI, e to tenA svAbhAvika tabakkAomAMthI, kramAnusAra, svAbhAvika rIte siddha thatI, eka tarkabaddha vastusthiti che. - zlokano chaMda : anuSupa (421) 422 dRSTaduHkhejudvego vidyAyAH prastutaM phalam / yatkRtaM bhrAntivelAyAM nAnA karma jugupsitam / pazcAnnaro vivekena tatkathaM kartumarhati // 422 // zlokano gujarAtI pATha: daSTaduHkheSyanugo vidyAyAH prastuta phalam | yaskRta bhrAntivelAyAM nAnA karma jugupsitam | pazcAnaro vivekena tatkartha kartumahati I4rarA zlokano gadya anvaya vidyAyA: prastuta vRddhapu -aaH (ti); prAntivetAyAM yat jugupsitaM nAnA karma kRtaM, tat naraH pazcAt vivekena kartuM kathaM ahaMti ? I4rarA zabdArtha : . zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vidyAyA: prastuta naM () | prastuta eTale dekhItuM, sAkSAt, saMdarbha pramANenuM (Relevant); vidyAnuM prastuta phaLa te che. "te" eTale zuM? kayuMkevuM phaLa? - TUMkavuM -Ada | krega eTale zoka, ciMtA, asthiratA, asvasthatA, kSobha, uzkerATa, kaMTALo, - AvI badhI vividha ane ayogya lAgaNIono mAnasika anubhava. AvA kazA anubhavano saMpUrNa abhAva, eTale "anuga". draSTa-Tu: eTale daivavazAtu, "prArabdhanAM kAraNe AvI paDelAM duHkho. AvA samaye uga-rahita ane svastha rahevuM, e ja vidyAnuM, eTale ke brahmavidyAnuM prastuta, dekhItuM, apekSita phaLa che. (2) naTa pazcAt vivena tat () tuM 6 mati ? I na- eTale manuSya. vivena eTale ke vivekabuddhi maLyA pachI, jJAna pAmyA pachI. pazcAt - vivekacUDAmaNi | 825 Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAchaLathI, vivekabuddhi maLyA pachI, manuSya, pAchaLathI, kema kare ? kevI rIte kare ? karI zake ? 'tat' eTale kayuM karma ? - brAntivetAyAM yat nupuSThita nAnA maM (tena) tam / brAntivelA eTale bhramaNAnI veLAe, ajJAnanA samayamAM; nAnA eTale vividha, aneka prakAranAM; jIkruptita eTale jugupsA-ghRNA utpanna kare tevuM, ninda, nindanIya, na-karavA jevuM. je vividha, niMgha karyo teNe ajJAna-dazAmAM, agAu karyAM hatAM, te karmo, jJAna pAmyA pachI, te kevI rIte karI zake ? (422) anuvAda : daivane kAraNe AvI paDelAM du:khothI udvega na thavo te, vidyAnuM, eTale ke brahmavidyAnuM, prastuta phaLa che : bhrAMtinA samaye, (agAu) je vividha ninda karmo manuSya karyAM hoya te, viveka pAmyA pachI, te kema karI zake ? (422) TippaNa : A zlokamAM, A be muddAnI carcA karavAmAM AvI che : (1) brahmavidyAnI sAcI phalazruti ane (2) 'bhrAnti' ane 'viveka', - e baMnenA samaya daramiyAna, sAdhaka-manuSyano, karma pratyeno abhigama. - (1) saMsArI jIvanamAM, sukha-duHkha, lAbha-alAbha, jaya-ajaya vagere dvaMdvonuM varcasva to satata cAlyA ja karatuM hoya che ane AthI daiva ane prArabdhane kAraNe AvI paDelAM ane anubhavAtAM, du:kho mATe, A zlokamAM prayojAyelo zabda sRSTa pUrepUro yathArtha che, kAraNa ke jeNe brahmavidyA AtmasAt karI lIdhI hoya e vidyAvaMta sAdhaka to, potAnI e vidyAnAM ajavALAMmAM 'spaSTa joI zake' (da-paN eTale jovuM, - e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa, - tRSTa) ke AvAM du:khonuM AvI paDavuM, te taddana svAbhAvika che ane tethI tene A samaya daramiyAna, kazo ja udvega thato nathI, te to yathApUrva svastha ane sthira ja rahe che. AvuM valaNa eTale ja 'anudvega' (Non-Chalance) ane AvuM sAkSAt, eTale ke dekhItuM, 'prastuta' phaLa, - e enI brahmavidyAno ja prabhAva che, jenI prazaMsA zlokanI prathama paMktimAM karavAmAM AvI che. Adarza bhaktanAM lakSaNo varNavatAM, gItAe paNa, A 'anudvega'ne, brahmajJAnInI jema, bhaktanAM anivArya lakSaNa tarIke, A rIte, gaNAvyuM che : yasmAt na udvijate lokaH lokAt na udvijate ca yaH / harSa-samartha-maya-dezI: muttta: ya: sa ca me priyaH // 12, 15 II (ddeza eTale v + vin e dhAtu parathI baneluM nAma, Noun) bhagavAn zrIkRSNane paNa e ja bhakta priya che, je 'udvega'thI mukta hoya ! 826 / vivekacUDAmaNi - Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama, A "anuga' hovo te, mAtra vidyAno ja nahIM paNa bhaktino paNa nikaSa-paththara' (Touch-Stone) che ! (ra) sAmAnya manuSya jyAre bhramaNAno bhoga bane che, - alabatta, ajJAnane kAraNe, - tyAre (prAntivetAyAma), tene potAne paNa khyAla na rahe te rIte, te, aneka prakAranAM jugupsA-janaka karmo kare che. A bhrAnti ja enAmAM, zarIra vagere "anAtmapadArtho pratye, aha-mama-bhAva prere che ane te, "zreyasa-koTinAM karatAM, preyasa -koTinAM karmo tarapha savizeSa AkarSAya che. paraMtu enI sAdhanA-prakriyA to cAlu ja hatI eTale, enAmAM vivekabuddhi pragaTI; pariNAme, enAM pelAM ajJAna ane bhramaNA naSTa thaI gayAM. have Avo saMniSTha ane prabuddha (Enlightened) sAdhaka, agAunAM pelAM niMdanIya kAryomAM ane enI paLojaNa-bhAMjagaDamAM zA mATe rAce ? agAunuM tenuM geravartana to, madirAnA madanuM pariNAma hatuM. have to eno e nazo UtarI gayo che ! have te saMpUrNarIte zANe ane svastha banI gayo che, to pachI have te evuM dhRNAkAraka (gaNita) karma (Loathsome, Disgusting) kema karI zake (hyuM hatuM ati ) ? savAlamAM ja javAba AvI jAya che ke "te kadApi evuM na ja kare !" pramANamAM gauNa, chatAM yAda rAkhavA jevo eka prastuta muddo, A zlokamAMthI, svayameva upasI Ave che, tenI paNa noMdha laI laIe : sArAM ke narasAM, sarva prakAranAM, karmo mithyA che, eTale jo koI sAdhaka, narasAM karmono paNa bacAva kare to, tevI dalIlanuM khaMDana (Refutation) A zlokamAM karavAmAM AvyuM che. koI jJAnI manuSya paNa jo jugupsAjanaka karma karavAmAM rAce to, tene paNa "paMcadazIkAre to, bhUMDa ane kUtarA jevI hIna kakSAe mUkI dIdho che ! zlokamAM, anuSupa chaMda che, chatAM, temAM traNa paMkti ane cha pAda(caraNo) che, e noMdhapAtra che. (42). 423 vidyAphalaM syAdasato nivRttiH pravRttirajJAnaphalaM tadIkSitam / taj-jJAjJayoryanmRgatRSNikAdau no ced vido dRSTaphalaM kimasmAt // 423 // zlokano gujarAtI pATha : vidyAphala syAdasato nivRttiH pravRttirajJAnaphala tadIkSitam | vivekacUDAmaNi | 827 Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta-jJAjJayoryabhRgatRSiNakAdI no ce vido dRSTaphala kimasmAtu 423. zlokano gadya anvaya : asataH nivRttiH vidyAphalaM syAt, ajJAnaphalaM (asati) pravRttiH, (iti) yad IkSitaM, tad jJa-ajJayoH mRgatRSNikA-Adau (dRSTaM), no ced vidaH asmAt (anya) viM dRSTAM yAt ? I4rarUA zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) gaNata: nivRtti vidyApahi DAt man eTale sat - sAcuM nathI , te, - ninda karma; mithyA padArtha. nivRtti eTale nivAraNa, pAchuM kheMcI levuM, - (withdrawal), mithyA padArthothI nivRtti e ja, vidyAnuM phaLa che. (ra) majJAnaBtta (mati) pravRtti: (rUti) cat kSitam ! kSita eTale jovAmAM-jANavAmAM AvyuM che, asat - eTale ke mithyA, - e taraphanI pravRtti, niSiddha vastumAM rAcavuM, rasa levo te. te zuM che ? - ajJAna-httam - ajJAna, eTale jJAnano abhAva (Ne-Science), - tenuM phaLa che, pariNAma che, ema (rUti) je (3) jovAmAM AvyuM che, te (ta) vize zuM kahevAnuM che? - te paNa e ja ke te mRtRdhdhi-mAlI (kSita), jhAMjhavAnAM jaLa vagerenI bAbatamAM jovAmAM Ave ja che; kaI rIte, kyAM jovAmAM Ave che ? - jJa-ajJayo | jJa eTale je jANe che te (nAnAti asau ), zAnI. ane eTale, je jANato nathI te ( nAnAti sau I), ajJAnI. ajJAnI mRgajaLane sAcuM mAne che ane tethI te tarapha jAya che; ane jJAnI samaje che ke mRgajaLa mithyA che ane tethI tene meLavavA mATe te tarapha jato nathI. AvuM sahue joyuM che (kUkha). (3) no ve vi: mUt () kiM dRSTatta (cA) 2 | no (1 + 3) ved eTale, ema na hota to. jo A pramANe na svIkArAya to. vidra eTale jJAnI (tti karI che. AnAthI bIjuM zuM daSTa phaLa maLe ? jJAna-ajJAnI vaccenA bhedanuM dekhItuM prayojana zuM? (4ra3). anuvAda : niMdya karmamAMthI nivRtti te vidyAnuM phaLa che ane evAM niSiddha karma tarapha - 828 | viveka cUDAmaNi Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRtti, e ajJAnanuM phaLa che, - ema (je kahevAya che te) mRgajaLanA saMdarbhamAM, jJAnI-ajJAnI vize (spaSTa) jovAmAM Ave che : Ama jo na hota to, jJAnIne AnAthI bIjuM zuM daSTa phaLa maLe? (423) TippaNa: - vidyA ane avidyA, jJAnI ane ajJAnI, - e baMnenA abhigama vacceno spaSTa bheda ahIM nirUpavAmAM Avyo che : dekhAtAM-anubhavAtAM-rojiMdAM duHkhomAM paNa jene jarA paNa uga thato nathI ane potAnAM svAbhAvika anuga'mAM je sthira ane svastha rahe che, tene, gayA zlokamAM, vidyAnuM prastuta phaLa kahyuM hatuM, paraMtu ahIM to vidyA-avidyA baMne vacce eka spaSTa ane asaMdigdha bhedarekhA dorIne, pUrI cokhavaTa karavAmAM AvI che ke "asamAMthI nivRtti" ane e ja "asat taraphanI pravRtti', e ja, anukrame, vidyA ane avidyA vacceno pAyAno taphAvata (Fundamental difference) che. ane AvA taphAvata vize koIne paNa, jarA jeTalI paNa, AzaMkA rahI jAya to, tenAM nivAraNa mATe, mRgajaLanuM suprasiddha dRSTAMta, AcAryazrIe, punaruktino doSa vhorIne paNa, ahIM, pharI eka vAra, ApyuM che, eTaluM ja nahIM paNa, jJAnIajJAnI baMnenA paraspara-virodhI abhigamo, mRgajaLanA saMdarbhamAM, cokhkhA jovAmAM Ave che - (rUti yak kSita), te tarapha zaMkAkAranuM dhyAna dorIne, potAnAM uparyukta vidhAnanI satyatA (Veracity) temaNe sthApI dIdhI che : mRgajaLa mithyA che, enI jene pUrI pratIti che, evo jJAnI, te jaLa meLavavA pravRtta thato nathI; ane mRgajaLane sAcuM samajanAra ajJAnI, tene meLavavA te tarapha doDe che, paNa tarasyo rahe che, taraphaDe che ane duHkhI thAya che ! e ja rIte, jhAMjhavAnAM jaLa jevA mithyA padArtho taraphanI AMdhaLI doTa, e ajJAnanuM pariNAma che ane emAMthI pUrI nivRtti, e ja sAco ane zAstrokta "karmasaMnyAsa', eTale ke jJAnanuM phaLa che. "je kaMI brahmathI bhinna che, te saghaLuM anAtmA che', (brahamanaM sarva manAtmA I) - evAM zAzvatasanAtana satyane AtmasAt karanAra jJAnI, potAnI brahmavidyAnA caMdana-mahela(Ivory Tower)nI Toca para Ubho rahIne, nIcenAM jagata para saheja paNa daSTipAta kare che tyAre, tene potAnI pAsenI vidyAsamRddhinuM daSTaphaLa' (tuSTanama) samajAI jAya che. zlokano chaMdaH upajAti (43) vivekacUDAmaNi | 829 Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ajJAnahRdayagranthevinAzo yadyazeSataH / anicchoviSayaH kinnu pravRtteH kAraNaM svataH // 424 // zlokano gujarAtI pATha : ajJAnahRdayagrantharvinAzo yazeSataH | aniccharviSayaH kinu pravRttaH kAraNe svataH I424 - zlokano gadya avaya : yadi ajJAnahRdayagrantheH azeSataH vinAzaH (syAt, tarhi) anicchoH (jJAnina:) pravRtti viSaya: kim svata: rad (Ati) ? IjharajhA zabdArtha : ati mAnaventhaH vinAza: azeSata: cAt | aSata: eTale pUrNapaNe, pUrepUrI; vinAza: - gAMThanuM chedAI javuM, verAI javuM, vinAza thaI javo. ajJAnarUpI hRdaya-gAMThanuM saMpUrNapaNe chedana thaI gayuM hoya to. "to" zuM? - to niH (jJAni:) pravRtta viSaya: kiM = svataH 2i (sAta) | nicho. eTale icchAmukta banelo (jJAnI); viSayonI IcchA-vinAno (jJAnI); pravRtti: zaraNam - temAM pravRtti karAvavAnuM kAraNa; tenI pravRttinuM kAraNa; viSaya: eTale viSaya-vAsanA; svata: eTale ApameLe, enI meLe, svayameva; jiM tu sat ? zuM kharekhara thaI zake ? hoI zake? to, IcchA-mukta banelA jJAnIne, temAM pravRtti karAvanAra viSayo, zuM, kharekhara, ApameLe kAraNa banI zake ? (424) anuvAda : ajJAnarUpI hRdayagraMthino jo pUrepUro vinAza thaI gayo hoya to, viSayo, icchA-mukta banelA jJAnIne, (temAM) pravRtti karAvavAnuM kAraNa, zuM, kharekhara, ApameLe banI zake ? (424) TippaNa: paramAtma-sAkSAtkAranA mArgamAM, manuSya mATe, avidyA, kAma ane karma, - e traNa vidgo banI rahe che. vedAnta-vidyAmAM, A traNa mATeno pAribhASika zabda che, - "hRdayagraMthi'. alabatta, eka vAta samajI levAnI rahe che ke A "hRdayane, ahIM, zarIrazAstra (Physiology) anusAra, samagra zarIramAM lohI pahoMcADatAM eka avayava 830 | vivekacUDAmaNi Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Blood-pumping organ) tarIke, ke Urmi(Sentiments, Emotions)nI anubhUti karatAM aMta:karaNa tarIke, samajavAnuM nathI. ahIM to, A "hRdaya" eTale, manuSyanAM samagra AdhyAtmika vyaktitvanuM kendra, - ema samajavAnuM rahe che, ane A vyaktitva uparyukta traNa gAMTho" ("granthi") sAthe baMdhAyeluM che, eTale gAMThorUpI A baMdhana saMpUrNarIte bhedAya-chedAya nahIM tyAM sudhI, manuSya AtmavidyA meLavI zake nahIM. ane A hRdayagraMthino saMpUrNapaNe vinAza thaI gayo hoya to, manuSya IcchAmukta banI jAya (nirjI); viSaya-vAsanAothI te taddana vimukha banI jAya; to pachI ene, AvA icchA-vinAne, jJAnIne, svayaM viSayo paNa, pravRtti karAvavAnuM nimitta, kharekhara, banI zake ? evI pravRtti mATenuM prayojana zuM? yogya ja kahevAyuM che ke pravRttinAM kazIka prayojana vagara to, koI maMdabuddhi mUrkha (Idiot, Fool) paNa kadI pravRtti karato nathI ! - prayojanaM anuddizya na mando'pi pravartate / ane A "icchA' eTale aha-prerita (Ego-prompted, Ego-centric) vAsanA; ane hRdayamAMnI pelI traNeya gAMThonuM pUrepUruM bhedana thaI gayA pachI, tenAmAM kazI icchA ke vAsanA to rahetI ja nathI, to pachI svayaM viSayo paNa, tene pravRtti tarapha vALavAnuM kAraNa kevI rIte banI zake ? - viSayo pote ja jyAM asahAya, nirupAya, nirbaLa ane lAcAra (Helpless) banI gayA hoya tyAM ! vaLI, A IcchA" eTale ke kAmane to zrutie mananI vRtti tarIke gaNAvI che : zAma: saMnyU: viviji. ti tatsarva mana: va | paraMtu upara jaNAvyuM che te pramANe, A kAmanI graMthi to chedAI gaI che ! A kAraNe, A nirjI - zabda, zloka-4ra1 pramANe, sAdhakanA AtmAmAMnI "parama tRpti"no saMketa Ape che; ane A rIte, A zloka, muMDaka-upaniSadanA ''padyate hRdayasthi ... I'(ra, 1, 8)-e maMtranuM smaraNa karAve che. zlokano chaMda : anuNupa (424) 425 vAsanAnudayo bhogye vairAgyasya paro'vadhiH / ahaMbhAvodayAbhAvo bodhasya paramo'vadhiH / lInavRtteranutpattimaryAdoparatistu sA // 425 // vivekacUDAmaNi | 831 Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : vAsanAnudayo bhogye vairAgyasya paroDavadhiH | ahaMbhAvodayAbhAvo bodhasya paramoDavadhiH | lInavRtteranutpattirmaryAdIparatestu sA 42pA zlokano gadya anvayaH moje vAsanA-manu : vaicathastha : madha: (ti) | ahaMkAva-3-bhAva: voMdha parama: avadhi: (mati) | tInavRtta anutpatti, sA tu parate navA (sti) IkaravA zabdArtha : upara, gadya anvayamAM jaNAvyA pramANe, zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vairAgyastha para: madha: (ti) | avadhi: eTale hada; para: madha, eTale sarvocca hada, vadhAremAM vadhAre hada; eTale ke parAkASThA (Climax). vairAgyanI parAkASThA zI che? - moye vAsanA-anuya: 1 anudaya eTale udaya na thavo te; prArya na thavuM te; AvirbhAvano abhAva; poSa eTale bhogavavA jevI vastu, bhogya padArtho. bhogya padArthomAM vAsanA na janme, tevI paristhiti, eTale sarvazreSTha vairAgya. (2) vAMdhI parama: avadha: (ti) | Todha eTale jJAna ane parama vadhaH eTale parAkASThA (Culmination). jJAnanI parAkASThA zAmAM rahelI che? mahaMmAva-3-bhAva: I - ahaMkArano AvirbhAva na thAya te. dehAdi jevA anAtmapadArthomAM ahaMbhAva-mamabhAva na utpanna thAya te paristhiti eTale jJAnanI parAkASThA (Zenith). (3) sA tu para: (ttimAM, sAtyantiI ) mA pti ! ane tene ja uparAMtinI AkharI maryAdA kahevAya. kone kahevAya? tInavRtta: anutpattiH | brahmamAM lIna athavA nivRtta thaI gayelI vRttionI punaH utpatti na thAya te, eTale ke tevI vRttionI saMpUrNa zAMti thaI jAya, enuM pUrepUruM zamana thaI jAya che. (45) anuvAda : bhogya padArthomAM vAsanAno udaya na thavo, te vairAgyanI parAkASThA che. (dahAdimAM) ahaMbhAvano udaya na thAya, te jJAnanI parAkASThA che; ane (brahmamAM). 832 | vivekacUDAmaNi Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lIna thaI gayelI vRttinI pharIthI utpatti na thAya, te uparatinI aMtima sImA che. (rapa) TippaNa: vairAgya, bodha (eTale ke jJAna, AtmajJAna) ane uparati, - e traNa zabdo, A pahelAM paNa, ApaNAM A adhyayanamAM AvI gayA che ane temanI pUrI samajUtI paNa apAI gaI che. paraMtu sAdhaka e koI sAmAnya kakSAno manuSya nathI, enI jIvana-kArakirdInuM dhyeya ati UMcuM che : paramAtmAno sAkSAtkAra karIne mokSa meLavavAnuM. eTale vairAgya, jJAna ane uparati, - e traNanI bAbatamAM, enI siddhi sAmAnya kakSAnI hoya, e paryApta nathI, teNe to e traNeyanI siddhinAM sarvotkRSTa zikhare pahoMcavuM, e tenA mATe anivArya (Indispensable) banI rahe. AvI parAkASThAe pahoMcavuM eTale zuM ? e mATe, tenI pAsethI zI ane kaI apekSA rAkhavAmAM Ave che, tenuM nirUpaNa ahIM karavAmAM AvyuM che. vairAgyanI parAkASThA bhogya padArtho hAjara hoya tyAre, sAmAnya rIte, manuSyanAM samagra vyaktitvamAM, enA bhoga mATenI vAsanAo saLavaLavA mAMDe ! AMkha-kAnajIbha vagere jJAnendriyo ane zabda-sparza-rUpa vagere tanmAtrAonA tatkALa udayanI A hakIkata bhale mAnava-sahaja gaNAtI hoya, paNa mokSArthI sAdhakane to Avo vAsanA-udaya" posAya ja nahIM : AvI kaTokaTInI paristhiti daramiyAna paNa, enAM cittamAM kazI ja vikati na thAya ane potAnI mAnasika svasthatA-sthiratAne pUrepUrI jALavI zake, to ane tyAre ja, te, vairAgyanI parAkASThAne (5 mavadhi:) pAmyo gaNAya. AnAM udAharaNa tarIke, eka suprasiddha prasaMga, yAda AvI jAya che : dakSa-yajJaprasaMge, potAnAM bhUtapUrva dharmapatnI satInAM avasAna pachI, bhagavAna zive, saMpUrNa vairAgya-saMnyAsapUrvaka, himAlayanAM eka zikhara para Asanastha banIne, brahmanI upAsanA zarU karI. A tarapha, satI, himAlaya-menAne tyAM putrI pArvatI tarIke janmyAM ane yuvAna" thatAM, potAnA e ja bhUtapUrva pati zivajIne A janma paNa pati tarIke pAmavA mATe, temaNe temanAM pUjana-arcana karavAno nirNaya karyo. pitA himAlaye, A mATe, tapomagna bhagavAna zaMkaranI anumati mAgI. svargIya saundarya dharAvatAM ane AkarSaka vastrAlaMkArothI sajja evAM bharayuvAnIvALAM pArvatI potAnI roja sevApUjA kare to, potAnI brahma-upAsanAmAM avazya vighnarUpa nIvaDe, e hakIkatano zivajIne pUro khyAla hato ane chatAM potAnAM saMyama tathA jitendiyatvamAM, TUMkamAM, potAnAM vairAgyamAM, emane saMpUrNa zraddhA hatI, eTale emaNe, himAlayanI A vinaMtI, pharmA-pa3 vivekacUDAmaNi | 833 Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA paNa acakAyA vinA, tarata ja mAnya rAkhI. A prasaMge, kuvikulaguru kAlidAsanuM, 'arthAntaranyAsa'-e alaMkAravALuM, A nirIkSaNa, ApaNAM A prastuta anusaMdhAnamAM, samucita samarthanarUpa banI rahe che : vikArahetau sati vikriyante yeSAM na cetAMstri ta eva dhIrAH / ("kumArasaMbhava" 1, 59) ("vikAranuM kAraNa potAnI samakSa ja mojUda hovA chatAM, jemanAM cittamAM kazI ja vikRti na udbhave, teo ja, sAcA arthamAM, dhIra eTale ke dRDha-vairAgya-vAna gaNAya !") bhagavAna zaMkaranA parAkASThA-sthita vairAgyanI pratIti karAvato prasaMga ApaNe joyo. AvA sAcA vairAgyane kAraNe ja emano vikAra'-tyAga TakI zakyo. AvA nakkara vairAgyanI prazasti, madhyakAlIna bhakta-kavi niSkuLAnaMdanAM nIcenAM bhajanamAMthI maLe che : ? tyAga na Take re vairAgya vinA, karIe koTi upAya jI; te kema karIne tajAya jI deza rahI gayo dUra jI; mAMhI moha bharapUra jI ! aMtara UMDI icchA rahe, veSa lIdho vairAgyano, upara veSa accho banyo, 7 7 uSNa rate avanI viSe, ghana varase vana pAMgare, O bIja nava dIse bahAra jI; indriya-viSaya-AphAra jI ! upara taje ne aMtara bhaje, ema na sare aratha ch ! paLamAM jogI ne bhogI paLamAM, paLamAM gRhI ne tyAgI jI; niSkuLAnaMda e narano, vaNasamajyo vairAga jI brahmajJAnanI parAkASThA : 7 ahaM brahmAsmi / e veda-mahAvAkyane to mokSArthI sAdhake AtmasAt karyuM ja hoya, paraMtu AvA AtmasAkSAtkAranI paristhitimAM paNa tenA ahaMbhAvano udaya jarAya na thAya to ja, teno e Atmabodha parAkASThAe pahoMcyo gaNAya. AvI siddhinuM, A be rIte, arthaghaTana karI zakAya : (1) AtmAnuM AvaraNa karI rahelA pAMca kozomAMno potAno ahaMbhAva paNa 834 | vivekacUDAmaNi Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAMya AviSkata na thAya, udita na bane; eTale ke "huM jJAnI chuM", "huM Atmabuddha che", "dhyAnI chuM", - e prakArano, jJAna-dhyAnano, sAttvika ane svAbhAvika ahaMbhAva paNa sAdhakamAM kadApi na pragaTavo joIe. (2) marda brahma mi ! ("huM brahma chuM") e vAkyamAM, "huM" - e kriyApadano saMbaMdha, "huM" ane "brahma", - e baMne sAthe che. vyAkaraNazAstranI paribhASAmAM AvI vAkyaracanAne "sAmAnAdhikaraNya" kahevAmAM Ave che. jJAnanI parAkASThA evI sudaDha AtmapratItimAM rahelI che ke A mAM brahma azmi | - e mahAvAkyamAMnA "aha"no paNa kyAreya udaya na thAya, eTale ke tyAMno ahaMbhAva paNa "anudita" ja rahe ane mAtra ekalA "brahma"no bhAva ja sadA-sarvadA rahe ! ane uparati(Abstinence)nI carama sImA paNa e ja ke brahmamAM eka vAra lIna thaI gayelI cittavRttinuM A "lIna"paNuM, eTale ke brahmamAMno cittavRttino "laya" (Merging) kAyamano (Permanent) banI javo joIe. hakIkatamAM, citta ane vRtti, e baMne, vAstavamAM rahe ja nahIM ! pachI emanI "puna-utpatti (Revival) mATe avakAza ja raheto nathI. mULa dUdha hatuM, te dhRtamAM evuM saMpUrNarIte "lIna" thaI gayuM ke te (dUdha), "vRta"mAMthI pharI dUdha-svarUpamAM pAchuM AvI zakatuM nathI : sAcI ane sarvotkRSTa uparAMta te A ja ! (35raH sA tuM mA ) zlokanA chaMda - anuSupamAM, ahIM paNa, traNa paMktio ane cha caraNo che. (425) 46 brahmAkAratayA sadA sthitatayA nirmuktabAhyArthadhI -ranyAveditabhogyabhogakalano nidrAluvad bAlavat / svapnAlokitalokavajjagadidaM pazyan kvacillabdhadhI -rAste kazcidanantapuNyaphalabhuga dhanyaH sa mAnyo bhuvi // 426 // zlokano gujarAtI pAThaH brahmAkAratayA sadA sthitatayA nirmuktabAhyArthadhI -ranyAditabhogyabhogakalano nidrAlavad bAlavatuM ! svapnAlokitalokavajagadidaM pazyan kavacillabdhadhI-rAste kazcidanantapuNyaphalabhugu dhanyaH sa mAnyo bhuvi I42dA vivecUDAmaNi | 835 Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : sadA brahmAkAratayA sthitatayA nirmuktabAhyArthadhIH, nidrAluvat bAlavat SENTATINGanpatienAlA (ca) anya-AveditabhogyabhogakalanaH kvacit labdhadhIH idaM jagat svapnAlokitalokavat (yaH) pazyan Aste, saH anantapuNyaphalabhuk kazcit muvi dhanya: mAnyaH (2 mati) II4raddA zabdArtha : mukhya vAkya : anantapuSyattamutra cit (manuSya:) muvi dhI: mA: (2 mavati) . sa: cit (manuSya:) dhanya: mAnya: 2 mavati ! muvi eTale dharatI para, pRthvI para; tevo koIka manuSya dhanya ane mAnya-mAnanIya-AdaraNIya che. A manuSya kevo che ? - manantapukhyamud ! mun eTale phaLane bhogavanAra; kayAM-zAnAM phaLa? anaMta puNyonAM phaLa. A manuSyanI viziSTatA zI che? nirmuvA-artha-dhIH | dhI eTale buddhi vAhya-artha eTale bahAranA viSayo. enAthI jenI buddhi mukta thaI gaI che tevo; vaLI, te kevo che ? - : - mAhitI mokAnanA vatana: eTale pravartana karanAra, sevana karanAra, upabhoga karanAra (yati gaNI ); zAnuM sevana karanAra ? bIjAoe ja ApelA bhogya padArthonuM; konI jema? nidrANuvat eTale UMghe gherAyelA mANasa(UMghaNazI)nI jema; vItavat (2) ane bALakanI jema; ane naththudhI: ! - eTale ke kyAreka viSayomAM pravRtti kare tyAre, viSayabuddhivALo thAya tyAre, viSayo tarapha buddhi vaLe tyAre; "tyAre" zuM ? vana-gojita-stovat (5:) DhuM natu pazyana mAte I - svapnamAM joyelA loka(jagata)nI jema, svapnamAM joyelI duniyAnI jema, A jagatane, je, joto rahe che, te, agAu kahyA pramANe, A pRthvI para dhanya ane mAnya che. (4ra6). anuvAda : niraMtara brahmAkAra sthitimAM rahevAne kAraNe, bahAranA viSayothI jenI buddhi mukta thaI gaI che, UMghe gherAyelA mANasa ke bALakanI jema, bIjAoe ApelA bhogya padArthonuM ja je sevana kare che ane kyAreka, buddhi viSayo tarapha vaLe tyAre paNa, svapnamAM joyelI duniyAnI jema, je, A jagatane joto rahe che, anaMta puNyonAM phaLane bhogavanAra te manuSya, dharatI para dhanya ane mAnanIya che. (426) 836 / vivekacUDAmaNi Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : vairAgya, jJAna ane uparatinI parAkASThA gayA zlokamAM nirUpyA pachI, AvA su-virala sAdhakanI, evI ja su-virala ane ananyasAdhAraNa jIvanacaryAnuM eka prerakaprabhAvaka zabdacitra, AcAryazrI vaDe, ahIM ApavAmAM AvyuM che. uparyukta trividha parAkASThAne pAmelo sAdhaka, sauprathama to, bahirmukha (Extrovert) maTIne, pUrepUro aMtarmukha (Introvert) banI jAya che. pariNAme, te niraMtara bAhmIsthitimAM ja rahe che, bahAranA viSayo pratyenI AsaktithI tenI buddhi saMpUrNarIte mukta thaI jAya che, eTaluM ja nahIM, paraMtu zarIranAM pAlanapoSaNa mATenI laghutama (Minimum) ane anivArya jarUriyAtonI bAbato pratye paNa te eTalo udAsIna ane be-paravA banI jAya che ke tenI AvI badhI jarUriyAto paNa, tenA mAgyA vagara ane tene khyAla paNa na rahe e rIte, bIjAo dvArA pUrI pADavAnI rahe che. koI mANasa UMghato hoya ane ziyALo hovAne kAraNe, tene TADha vAtI hovA chatAM, te A bAbatamAM taddana a-bhAna banIne, TUMTiyuM-vALIne paDyo hoya tyAre, tene bIjuM koIka AvIne garama dhAbaLo oDhADI jAya; athavA bALakanI bhUkha-tarasanI jarUriyAto tenI mAtA pUrI pADe; - AvI ja koIka vicitra jIvanazailI prastuta sAdhakanI banI. jAya che. ' vaLI, A jAgrata jagatamAM ja te jIvato hovA chatAM, svapnamAM joyelI duniyA jevuM ja A jagata che, evI mithyAtva-daSTimAM ja, upekSAbhAve te sadA raheto hoya che : TUMkamAM, jIvana-jagatanI enI jAgrata-avasthAnI anubhUti paNa svapnaavasthA jevI ja banI jAya che ! ane chatAM, potAnAM lAkho-karoDo pUrvajanmonAM anaMta puNyonAM phaLa nirAMte bhogavato hoya tema, dharatI para te dhanya ane AdaraNIya banI rahe che, sahunAM pUjAprazaMsAnI pAtratA prApta kare che. AvI ja koIka dhanya vyaktinI prazaMsA, AcAryazrIe ja, emanA eka jANItA zlokamAM, A pramANe karI che te, yAda AvI jAya che : divya jJAna-sukhanA apAra sAgararUpI paramabrahmamAM jenI cittavRtti pUrepUrI lIna thaI gaI che, tenuM kuLa pavitra che, mAtA kRtArtha che ane A dharatI paNa ene kAraNe pAvana banI rahe che : kulaM pavitraM jananI. kRtArthA vasundharA puNyavatI ca tena / apAra-saMvit-sukha-sAgare'smin / lInaM parabrahmaNi yasya cetaH // vivekacUDAmaNi | 837 Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "abu bena Adama"(Abou Ben Adam)-nAmanA AvA ja koIka virala ane dhanya manuSyanI prazasti karatAM, "le hanTa'(Leigh Hunt)-nAmanA aMgreja-kavi (1784-1859)e, potAnAM A kAvyanA AraMbhamAM ja, "abu"ne A pramANe prazaMsA-aMjali ApI che : "May his tribe increase !" A zlokamAM, AcAryazrInA uparyukta zlokamAM ane "le-hanTa"nA A kAvyamAM jenuM varNana karavAmAM AvyuM che, tene mATe ApaNAM hRdayamAM paNa Avo ja udgAra, svayaMbhUrIte, abhivyakta thaI jAya ke, - "AvA sajajanono vaMzavelo (Tribe) to bhale sadaiva vadhato ja rahe !" zlokano chaMdaH zArdUlavikrIDita (4ra6) 40 sthitaprajJo yatirayaM yaH sadAnandamaznute / brahmaNyeva vilInAtmA nirvikAro viniSkriyaH // 427 // zlokano gujarAtI pATha : sthitaprajJa yatirayaM yaH sadAnandamadbhute | brahmaNyeva vilInAtmA nirvikAro viniSkriyaH II427 zlokano gadya avaya : brahmaNi eva vilInAtmA yaH nirvikAraH viniSkriyaH, (saH) ayaM sthitaprajJaH yatiH sadA AnandaM aznute // 427 // zabdArtha : (:) mAM sthitaprajJa: yatiH sa mAnandra abbate I sthitaprajJa eTale gItAnA bIjA adhyAyamAM (zloko pa4thI 72) jenuM varNana karavAmAM AvyuM che tevo eka Adarza manuSya (Ideal man). yati eTale je haMmezAM yatnazIla rahe che, tevo yogI. Avo te sthitaprajJa yogI sadA AnaMda pAme che. A yogI kevo che? traNa vizeSaNo A pramANe che : (1) brANi parva vitIna-mAtmA | jenAM cittano laya haMmezAM brahmamAM ja thayo hoya che, tevo; (2) nirvivAda ! vikAra-vihIna banI gayo che, tevo; (3) viniya: IT je sarva prakAranI kriyAomAMthI mukta thaI gayo che, tevo. sthitaprajJanuM nirvikAratva, enAM viniSkiyatvane AdhAre ja TakI zake che, 838 | vivekacUDAmaNi Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enuM anumodana bhagavatpAda AcAryazrInA "brahmasUtra"bhASya (samanvayAdhikaraNa)mAMnAM A vidhAnamAM maLe che : kriyA svAzrayaM avikurvati naiva AtmAnaM labhate / ("vikAra jo potAnA Azrayane asara na kare, to ja kriyA TakI zake : AtmAne te pAmI zake nahIM.") (427) anuvAda : jenuM svarUpa brahmamAM ja vilIna thaI gayuM che ane je nirvikAra ane kriyAmukta che, tevo sthitaprajJa yogI sadA AnaMdano anubhava kare che. (427) TippaNa : : zlokanI vAkyaracanA sahelI che, zabdo saraLa ane suparicita che ane e sahuno artha paNa zabdArtha-vibhAgamAM samajAvavAmAM Avyo che, eTale have te vize kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI : mAtra ATalI bAbato vize ahIM dhyAna kheMcavAnuM rahe che : (1) A pahelAM, "Adarza manuSya" (An Ideal Man) tarIke jeno thoDo paricaya, "jIvanmukta" evAM nAme, AcAryazrIe ApI ja dIdho che, tenuM savistara varNana have pachInA zlokomAM (428thI 441) karavAmAM AvyuM che. (2) A be zlokomAM (426-427), have pachInAM varNana mATenI samucita pUrvabhUmikA rajU karavAmAM AvI che; ane (3) gItAmAMnA "sthitaprajJa" ane ahIMnA A "jIvanmukta", - e baMnenAM svarUpa tathA vyaktitvamAM ghaNuM sAmya che. Ama, A zloka eka artha-ghana "sUtra" jevuM banI rahe che. zlokano chaMda : anuSTupa (427) 428 1 brahmAtmanoH zodhitayorekabhAvAvagAhinI nirvikalpA ca cinmAtrA vRttiH prajJeti kathyate / susthitA sA bhaved yatra jIvanmuktaH sa ucyate // 428 // zlokano gujarAtI pATha : brahmAtmanoH zodhitayorekabhAvAvAhinI / nirvikalpA ca cinmAtrA vRttiH proti kathyate / susthitA sA bhavez yatra jIvanmuktaH sa ucyate // 428 // vivekacUDAmaNi / 839 Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : zodhitayoH brahmAtmanoH eka bhAva - avagAhinI nirvikalpA ca cinmAtrA vRtti: 'prA' kRti ghyate; yaMtra sA susthitA maveta, sa'nIvanmuTM;' jIte // 42 // zabdArtha : mukhya vAkya : (sA) vRtti: 'prajJA' kRti te / te vRttine 'prajJA' kahevAmAM Ave che. kaI-kevI vRtti ? (yA) nirviSA 6 vinmAtrA (masti). je vikalpazUnya ane mAtra caitanyamaya hoya che; vaLI, A vRtti kevI hoya che ? zoSitayo: brahma-Atmano: -mAva-avAhinI (masti) / brahma ane jIvAtmAnuM saMzodhana-saMskaraNa karyA pachI, e baMnenAM ekabhAvanuM eTale ke aikyanuM-ekatAnuM grahaNa karanArI hoya che. - - A prajJA vize vizeSa zuM jANavAnuM che ? sA 'prajJA' yatra susthitA bhavet, sa: 'nIvanmutte:' racyate / A 'prajJA' jyAM sadA samyak rIte sthira thayelI hoya, te(manuSya)ne 'jIvanmukta' kahevAmAM Ave che. (428) anuvAda : brahma ane jIvAtmAnuM saMzodhana karyA pachI, te baMnenAM aikyanuM grahaNa karanArI, vikalpazUnya ane mAtra-caitanyamaya, evI vRttine 'prazA' kahevAmAM Ave che; te (prajJA) jyAM (jenAmAM) su-sthira hoya, te(manuSya)ne jIvanmukta'kahevAmAM Ave che. (428) TippaNa : have pachInA zlokomAM, "jIvanmukta"nuM varNana karavAmAM AvyuM che, tenA A AraMbhamAM, chellA (gayA) sUtrAtmaka zlokanA saMdarbhane ahIM sAMkaLI levAmAM Avyo che. A pahelAM noMdhyuM che tema, A "jIvanmukta"varNananI pazcAdbhU-(Background)mAM, AcAryazrInI samakSa, gItAmAMnA "sthitaprajJa"nuM varNana avazya raheluM ja che ane eTale ja, "jIvanmukta"no artha paNa, teozrI, "sthitaprajJa"-zabdano vyutpatti-gata (Etymological) artha ApIne ja, samajAve che : jenI bhItara 'prazA' susthita (eTale ke su-sthira) hoya, tene ja "jIvanmukta" kahevAmAM Ave che. (sA prajJA patra musthitA maved, sa: nIvanmuttta: 3nyate ) to pachI, prazna e thAya ke prajJA' eTale zuM ? ane A prajJA'-zabda 840 | vivekacUDAmaNi Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajAvatAM, ene eka evI 'vRtti' kahI che, je saMpUrNarIte vilpazUnya ane mAtracaitanyamaya hoya; eTaluM ja nahIM, paraMtu brahma ane AtmA(eTale ke jIvAtmA), baMnenAM aikyabhAvane grahaNa karanArI paNa hoya. * have A aikyabhAva niSpanna kevI rIte thAya ? enA pa2 ja uparyukta 'vRtti' ane 'prajJA'nI yathArthatA rahelI che : A aikyabhAva-niSpattinI prakriyA brahmAtmano: zoSitayo:, - e be zabdomAM samajAvavAmAM AvI che. Ama to, brahma ane jIvAtmAnAM aikyanI vAta, sauprathama, vedonAM 'mahAvAkyo'mAM karavAmAM AvI che; paraMtu te badhAM vAkyo, sUtro jevAM artha-dhana hovAthI, emAMnA vAcyArthanI pAchaLa rahelo UMDo artha, eTala ke eno 'lakSyArtha' prApta karavo paDe. A prakriyAne ahIM 'saMzodhana' kahevAmAM AvyuM che H dAkhalA tarIke sAmavedanuM mahAvAkya A pramANe che, - tattvamasi / (tat tnuM asi 1). Ano vAcyArtha to mAtra ATalo ja thAya : "te tuM che." A artha koIne paNa magajamAM kaI rIte bese ? kevI rIte buddhigamya banI zake ? "te" eTale vyAkaraNanI dRSTie, 'trIjo puruSa ekavacana' (He, She, It) ane "tuM" eTale 'bIjo puruSa ekavacana (Thou, You). "te" eTale te ja ane "tuM" eTale tuM ja. e baMne eka kevI rIte hoI zake ? paraMtu vedane to A baMne(tat - "te" ane traM -"tuM")nuM aikya ja abhipreta che, e to eka "ArSa satya" che. A muzkelIne kevI rIte dUra karavI ? - tat eTale te brahma, je sarvajJa-sarvavyApI-sarvazaktimAna che ane tyuM eTale "tuM" jIva(jIvAtmA), je alpajJa-alpavyApI-alpazaktimAna che. eTale brahma sAthe saMkaLAyelI sarvajJa-vagere upAdhi ane jIvAtmA sAthe saMkaLAyelI alpajJa-vagere upAdhi, e baMne upAdhione, anukrame, brahma ane jIvAtmAnAM svarUpamAMthI bAda karI nAkhIe eTale, e baMne vacceno bheda dUra thaI jAya ane baMne eka' ja banI rahe ! basa, A ja, brahma ane jIvAtmAnAM svarUpanuM 'saMzodhana' ! - jenI vAta A zlokamAM karavAmAM AvI che; ane saMzodhita karavAmAM AvelAM brahma ane AtmA'nAM aikyane grahaNa karavAvALI (mAva-avAhinI) je "vRtti", te ja "prajJA"; ane A "prajJA" jenAmAM sadAkALa ane samyak rIte sthita hoya, te ja "jIvanmukta" ! TUMkamAM, buddhi jo saMpUrNatayA vizuddha ane nirmaLa hoya to, manuSya potAnA pratyak-AtmAnuM brahmanAM svarUpamAM grahaNa karI zake ane AvI cinmaya sthitie vivekacUDAmaNi | 841 Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahoMcelo sAdhaka, prArabdhane kAraNe, jo jIvita hoya to paNa, te "mukta' thayelo ja gaNAya ane te ja "jIvanmukta" ! hakIkatamAM, AvI "prajJA e ja sAcuM jJAna, AtmajJAna, jJAnano divya prakAza (Divine Illumination) ! zlokano chaMdaH anurupa (traNa paMkti ane cha pAda) (428) 429 yasya sthitA bhavet prajJA yasyAnando nirantaraH / prapaMco vismRtaprAyaH sa jIvanmukta iSyate // 429 // zlokano gujarAtI pATha : yasya sthitA bhavet prajJA yasyAnando nirantaraH | prapaMco vismRtaprAyaH sa jIvanmukta ISyate I42lA zlokano gadya anvaya : yasya prajJA sthitA bhavet, yasya AnandaH nirantaraH (bhavet), yasya prapaMcaH () vismRtaprAya: (mata), : "navamup:" puSyate Ikaraze zabdArtha : mukhya vAkya : : zIvanu chuSyate - te "jIvanmukta" kahevAya che. te" eTale koNa? - ke, A prakAranI traNa viziSTatA dharAvato hoya : (1) thI prajJA sthitA bhavet ! - jenI prajJA sthira hoya; "sthira' eTale brahmAkAre-vRttivALI hoya : Steady, Firmly established. (2) thI gAnandrA nirantara bhavet | jeno AnaMda niraMtara hoya. "niraMtara' eTale, vacce kazA vikSepa-vinAno (Uninterrupted; Endless); ane (3) yastha prapaMva: vismRtaprAyaH mavet | prapaMca' eTale jagata-prapaMca, saMsAra, saMsArI jIvana, The phenomenal World; vismRtaprAyaH eTale "lagabhaga" (prAya:) bhUlAI gayA jevo, mahadaMze vIsarAyA jevo. (429) anuvAda : jenI prajJA sthira hoya, jeno AnaMda niraMtara hoya ane jene saMsAra bhUlAyA jevo banI jAya, te, "jIvanmukta" kahevAya che. (4ra9) 842 | vivekacUDAmaNi Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: A pahelAMnA traNa zloko(426-427-428)mAM, "jIvanmukta"varNana mATenI pUrvabhUmikA racyA pachI, have pachInA, A varNananA bAkInA zlokomAM, AvA mahApuruSanAM lakSaNonAM nirUpaNamAM, enI savistara vicAraNA ApavAmAM AvI che. ahIM, "jIvanmukta"nAM vyaktitvanI traNa viziSTatA ApavAmAM AvI che : eka to, enI "prajJA" saMpUrNarIte sthira hoya che; bIjuM, eno AnaMda, udaya-asta vinAno, avirata-anavarata hoya che ane trIjuM, saMsAramAM ja raheto hovA chatAM, ene, moTe bhAge, "saMsAra" (Worldly life) jevuM kazuM hotuM ja nathI. Ama, ekaMdare jotAM, sUtra-jevA zloka-4ra7mAMnI A be viziSTatAo para saMkSipta bhASya karavAmAM AvyuM che : yaH sananda anune ! ane traNa putra vitnInAtmA ! teNe potAnuM sarvasva brahmamAM ja vilIna karI nAkhyuM hovAthI, have, te je kaMI jue che, anubhave che, tene je kaMI jaNAya che, te saghaLuM, tenuM potAnuM svarUpa ja hoya che. vaLI, "jIvanmukta"zabdane tenA vyutpatti-gata (Etymological) arthamAM samajIe to, tenI A mukti, eTale ke jIva-tattvamAMthI mukti, jIvananAM cheka nIcalAM (madha) tabakkAmAMthI, TheTha ucca (Highest) tabakkA sudhInI mukti. sthaLasamayanI koI maryAdA tenA mATe have rahetI nathI. enI anubhUti have sAcA arthamAM 'sahaja banI rahe che. eno brahma-AnaMda ekadhAro ane avikSipta hoya che, eno artha ja e ke jagata-prapaMcanuM koI paNa pAsuM (Aspect) ene jarA paNa sparzatuM ja nathI, enI paLojaNa ane enAM Adhi-vyAdhi vagerenuM kazuM smaraNa paNa ene have satAvatuM nathI. vismRtaprAya: - e zabdane aMte joDavAmAM Avelo "anuga'- (Suffix) prAya, ApaNane gItAnI A paMktinuM smaraNa karAve che : 3patti te jJAna jJAninA tazinaH . (4, 34) ziSyanAM sadbhAgye, samAdhimAMthI bahAra AvelA jJAnI ane tattvadarza sadguru, ziSyane upadeza Ape che tyAre ja, kyAreka ja, saMsAranAM astitva vize te sabhAna bane che ! saMsAranuM tenuM vismaraNa AvuM lagabhaga (prAya:) saMpUrNa hoya che. zlokanuM prathama pAda - yastha thatA bhavet prajJA | - ApaNane gItAmAMnAM A zloka-pAdanI yAdI Ape che : tasya prajJA pratiSThitI . (2, 57-58-61-68) zlokano chaMda : anurupa (4ra9) vivekacUDAmaNi | 843 Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430. lInadhIrapi jAgarti yo jAgraddharmavarjitaH / bodho nirvAsano yasya sa jIvanmukta iSyate // 430 // zlokano gujarAtI pATha : lInadhIrapi jAgarti yo jAgraddharmavarjitaH | bodhI nirvAsano yasya sa "jIvanmukta" ISyate I430 zlokano gadya anvaya : : tInapI: pi gArti, (fk 1) (sa) nAgra-dharma-vata: (mati); yasya nodhaH nirvAsanaH (ti), sa "rIvanma:' rUSyate IkarUnA zabdArtha : mukhya vAkya: saH nIvanu dhyate | - ane e to AgalA zloka pramANe ja che : "jIvanmukta"nI viziSTatA darzAvatAM be gauNa vAkyo A pramANe che : (1) : nInadhI: fpa nA pati ( ituM sa:) nAmRta-dharma-vanA: (mati) ! dhI eTale buddhi, cittavRtti; jenAM buddhi-mana vagere lIna thaI gayAM che, eTale ke brahmamAM lIna thaI gayAM che; yAda karIe : grehAni thava vitInAtmA | (zloka-4ra7); Ama, sadA, jenuM samagra budvitaMtra brahmamAM ja lIna thaI gayuM hovA chatAM, te jAge che. paraMtu jAgrata-avasthAnA dharmothI, - eTale ke enI svAbhAvika pravRttiothI je rahita che, eTale ke jenAmAM jAgrata-avasthAnI kriyA-prakriyA vagere hotAM nathI, enAthI je mukta rahe che, (te "jIvanmukta" che). (ra) vacce vodhaH nirvAsanaH (sti) . vodha eTale jJAna; nirvAsa: eTale evuM jJAna, jemAM koI "vAsanA hotI nathI, jenuM jJAna "vAsanA-mukta, "vAsanAvinAnuM che, (te "jIvanmukta" che). (430) : anuvAda : jenI buddhi(brahmamAM) lIna hovA chatAM, je jAge che, paraMtu jAgrata-avasthAnA dharmothI je rahita che; ane jenuM jJAna "vAsanA-mukta che, te "jIvanmukta" kahevAya che. (430). TippaNa: "jIvanmukta"nAM be lakSaNo A zlokamAM ApavAmAM AvyAM che ane baMnemAMnAM 844 | vivekacUDAmaNi Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhAno paraspara-virodhI hovA chatAM, A mahApuruSanI bAbatamAM sAcAM Thare che ane emAM ja enI viziSTatA tathA ananya-sAmAnyatA rahelI che : - (1) pahelI vAta to e ke tenuM samasta budvitaMtra brahmamaya ja banI raheluM hoya che; paraMtu eno artha e nathI ke te tadana "abhAna" (Unconscious) hoya che; enI prajJAno mahimA ja e che ke ekabAju te satata brahmamAM ja ekarUpa raheto hovA chatAM, bAhya jagata sAthenA tenA rojiMdA vyavahAramAM te "UMghato nathI, ke tenAthI te taddana asaMbaddha ane a-saMpukta hoto nathI : nA, te pUrepUro jAge che! ane vaLI pAchI tenI prajJAnI mudrA evI asAdhAraNa hoya che ke te jAgato hovA chatAM (nArti ), sAmAnya ajJAnI manuSyo, jAgrata-avasthA daramiyAna, jema dehAdi ane indriyo vageremAM Asakta hoya che ane temanA pratye ahaMbhAva sevIne tenA pratye kartA-bhoktAbhAvamAM baMdhAya che, tema "jIvanmukta" vize jarA paNa banatuM nathI. tenuM "jIvanmuktapaNe e hakIkatamAM raheluM che ke te jAgato hovA chatAM, jAgrata-avasthAnA uparyukta sarva sAmAnya ane svAbhAvika dharmothI te rahita hoya che. ApaNe AvI sthitine "jAgRta-lInatA" kahIzuM ke "lIna-jAgRti" kahIzuM? buddhinI brahmalInatAmAM jAgatAM rahevuM ane jAgrata-avasthAmAM paNa A avasthAnA svAbhAvika dharmothI para rahevuM, - evuM A nirUpaNa ApaNane gItAnA, sthitaprajJa"nAM varNananA A zlokanuM smaraNa Ape che : yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgati saMyamI / yasyAM kAti mUtAni sA nizA pato mune ! (2, 29) ("sarva prANIo mATe je rAtri che, temAM saMyamI-sthitaprajJa jAge che, ane jemAM prANIo jAge che, te, jJAnI muni mATe, rAtri che.") (2) ane evI je bIjI viziSTatA A mahAnubhAvanI e ke enI A jJAnAvasthAmAM "vAsanAne kazuM ja sthAna nathI hotuM; eno artha ja e ke enuM A jJAna (vAMdha) sAmAnya prakAranuM nathI. enuM jJAna saMsArI jIvanane saMpUrNarIte atikramIne (Transcend) evI ucca bhUmikAne AMbI gayuM hoya che ke bicArI vAsanA mATe tyAM praveza (Entry)nI kazI zakyatA ja rahetI nathI. enuM "jJAna" to, bIjA zabdomAM, "jJAnAgni' ja che, je, sarvavAsanAone bhasmIbhUta karI nAkhe che ! hakIkatamAM, zloka-427mAMnuM niviratva te, A ja ! samagra zlokanuM tAtparya gItAnA sthitaprajJa-varNanamAMnA A zlokanuM smaraNa karAve tevuM che : vivekacUDAmaNi | 845 Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgadveSaviyuktaistu viSayAn indriyaiH caran / mAtmavaH vidheyAtmA prabhAve kAchati che (2, 64) ("sva-vaza aMtakaraNavALo manuSya rAgadveSa-rahita ane potAne vaza thayelI indriyo vaDe viSayone bhogave, te chatAM aMtaHkaraNanI prasannatA te pAme che."), zlokano chaMda : anuSupa (430) 431 zAntasaMsArakalanaH kalAvAnapi niSkalaH / yaH sacitto'pi nizcittaH sa jIvanmukta iSyate // 431 // zlokano gujarAtI pATha: zAnta saMsArakalanaH kalAvAnapi niSkalaH | yaH sacittoDapi nizcittaH sa jIvanmukta ISyate II431al zlokano gadya anvaya : zlokamAMnAM pA pramANe ja gadya anyava (eTale ke daMDAnvaya') che. (431) zabdArtha : yathApUrva, ahIM paNa, zlokanuM e ja cothuM caraNa punarukta thayuM che, je, jIvanmukta'-varNananuM mahattva sUcave che; eTale e ja mukhya vAkya che ane enI sAthe saMkaLAyelAM, be gauNa vizeSaNavAkyo A pramANe che : (1) (2) zAnta saMsArattana: tAvana niSNata: (ti) | 17: eTale gaNatarI, vicAra, ciMtana, bhAvanA, vibhAvanA, (tati sau I); saMsAra eTale saMsArI jIvana, saMsAra-vyavahAra, saMsArI vAsanAo; zAnta (za-zAma e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) - zamI gayuM che, zAMta thaI gayuM che, choDI devAmAM AvyuM che : saMsAra vizenuM jenuM ciMtana zamI gayuM che, tevo. vattAvAnuM gapi yA niSNatara (sti) | #edvAna eTale zarIra ane indriyonI sarva "kaLAo', eTale ke enI kriyAo ane pravRttio karavA mATe je saMpUrNarIte sajja ane sakSama che, ane chatAM e kaLAonAM samAcaraNamAM ene rasa nathI, e rIte, je "niSkala" che, tevo ! (2) : sa-tti: Apa niH-vira: (mati) . . sa-vatta: eTale "cittavALo ane niH-vitta: eTale citta-vagarano, citta 846 | vivecUDAmaNi Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahita. Ama to, vAcyArthanI dRSTie to, saha-koI "citta-vALA' ja hoya che, citta-vinAnuM to koI hotuM ja nathI ! lakSyArtha e che ke jarUra paDye, citta dvArA viSaya-grahaNa kare evI zakti tenAmAM hovA chatAM te cittanI AvI zaktino viniyoga karato nathI, AvI icchA ene kadApi thatI ja nathI, - e arthamAM, te nizcitta' che. "jIvanmukta"nAM lakSaNonAM atyAra sudhInA zlokomAM, cothuM pAda, A rIte cAlyuM AvatuM hatuM : 3 nIvanu$ $Syate | A caraNamAMnuM kriyApada rUSyate (--chuM eTale "icchavuM' - e dhAtunuM karmaNi vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rU5) prayojavA pAchaLa AcAryazrIno uddeza e hoI zake ke "te manuSya "jIvanmukta" kahevAya" - te, icchavAyogya che, evuM emane abhipreta che. (431) anuvAda : saMsAra vizenI jenI vAsanA zamI gaI che, evo je sAdhaka) kalAvAna hovA chatAM niSkala che ane je (sAdhaka) cittavALo hovA chatAM citta-rahita che, - te "jIvanmukta" kahevAya che. (431) TippaNa : "jIvanmukta"nI prajJA paNa, "sthitaprajJa"nI jema ja, sudaDha rIte sthira thaI gaI che, eTale, have, A pachInA zlokomAM, e prajJAnI sthiratAnI prazaMsA karavAmAM AvI che. ' prajJA-sthiratAnI pratIti, ahIM, A traNa svarUpamAM jovA maLe che : (1) "saMsAra" eTale ja, je, satata "sarato rahe che : saMrati ti siMsAra ! AvA satata "saratA rahetA, eTale ke asthira saMsAramAM ja raheto-jIvato hovA chatAM ane saMsAra sAthe saMkaLAyelI viSaya-vAsanAonA asthiratA-kAraka saMparkamAM haMmeza vasato hovA chatAM, enI prajJA-sthiratAnA prabhAvane kAraNe, te vAsanAvihIna banI zake che ane tethI saMsAra aMgenuM tenuM ciMtana (7) saMpUrNarIte zamI gayuM che (zAnta) : rahevuM saMsAramAM ane chatAM e ja saMsArathI te satata vimukha, parAmukha ! (2) je "kalAvAna hoya, te niSkalI kevI rIte hoI zake? sAcI vAta to e ke "kalA" eTale bhAga-vibhAga, aMga-avayava; ane "jIvanmukta"ne paNa zarIranAM hAtha-paga, mastaka, AMkha-kAna-nAka vagere kalAo-bhAgo to hoya ja che. TUMkamAM, vivekacUDAmaNi | 847 Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyorUpI A vividha kalAo"-vibhAgo hovA chatAM, indriya-prerita koI paNa pravRtti na karato hovAthI te, kalA-vihIna, eTale "niSkala' banI zake che ! keTalAka bhASyakAronA mata mujaba, ahIM nirdiSTa A "kalA" eTale praznopaniSada'mAM, bharadvAjanA putra sukezAe, AcAryazrI pippalAdane, soLa klAvALA puraSa vize (SoDazataM puSa) pUchelo chaThTho prazna', ane prANa-zraddhA-AkAza-vAyu vagere soLa kalAo potAnA ja zarIramAM dharAvatA puruSa vize pippalAde uttara Apyo hato, - tenuM ahIM anusaMdhAna che. | (3) je cittavALo' (vira:) hoya, te, citta-vinAno' (nizcitta:) kevI rIte hoI zake ? "hoI zake!" - evo jaDabesalAka javAba, taddana be-dhaDaka rIte, "jIvanmukta"nI adbhuta jIvana-vibhAvanAne anulakSIne, AcAryazrI, ahIM Ape che : "jIvanmukta", avazya, "sa-citta" che, paraMtu e citta dvArA, zabda-sparza vagere viSayone grahaNa karavA ke nahIM, - e to enI marajIno prazna che ne ! viSayonAM saMpUrNa "a-grahaNa"nI, tenAM cittanI zaktine kAraNe, "sa-citta" chatAM te sadA "nizcitta" banI rahe che ! keTalIka AvRttiomAM, ahIM, savitta ane "nizcitta"ne badale, anukrame "rA" ane "niAzana" evo pATha maLe che; paraMtu "jIvanmukta" jevA eka Adarza mahApuruSanA saMdarbhamAM "cittA" jevA zabdano ullekha, e ja eka moTuM anaucitya kahevAya, eTale evo pATha svIkArI zakAya nahIM. jIvanmuktanI AvI uparyukta prajJA-sthiratAmAM, jabaro virodhAbhAsa jovAmAM Ave che : saMsAra-saMsAra, kalAvAna-niSkala ane sacitta-nizcitta; ane chatAM tenI A prajJA-sthiratA ja evI adbhuta che ke tenI samakSa koI paNa "virodha" TakI zakato nathI; ane A ja khUbI che, jagatanA sarva Adarza mahApuruSonI ! rAjadharmanuM pAlana karatAM, sItAno tyAga karavA chatAM, dharmapatnI pratyenA e ja premane evo ja avicaLa rAkhIne, patidharmanuM paNa evuM ja ekaniSTha anupAlana karatA rAma vize, AthI ja, mahAkavi bhavabhUtie Avo abhiprAya Apyo hato : vajrAd api kaThorANi mRdUni kusumAd api // nolorA vetAMti to nu vituM mahati che "uttararAmacarita" (2, 7) ("vajathI paNa kaThora ane kusumathIye sukomaLa, - lokottara mahApuruSonAM AvAM hRdayane koNa samajI zake ?") "jIvanmukta" paNa Avo ja eka "lokottara' mahApuruSa che ! zlokano chaMda : anuSupa (431). 848 | vivekacUDAmaNi Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 vartamAne'pi dehe'smin chAyAvadanuvartini / ahantAmamatAbhAvo jIvanmuktasya lakSaNam // 432 // zlokano gujarAtI pATha : vartamAneDapi deheDasminuM chAyAvadanuvartini | ahattA mamatAbhAvo jIvanmuktasya lakSaNam I43rA zlokano gadya avaya : chAyAvad anuvartini asmin dehe vartamAne api ahantA-mamatA-abhAvaH (ti pata) nIvanuNya nakSai () II4rUrA zabdArtha : "jIvanmukta"nAM lakSaNa vizenuM e ja cothuM caraNa, eka nAnA pheraphAra sAthe, ahIM paNa svataMtra vAkya tarIke cAlu ja rahyuM che, eTale e lakSaNanI viziSTatA darzAvatuM, zlokanA bAkInA zabdovALuM, vizeSaNavALuM gauNavAkya A pramANe che : smina teNe vartamAne pi (carcA) madantA-mamatA- mAva: (sti) | ahI eTale, jenA para "huM"no bhAva hoya te; mamatA eTale jenA para "mAruMbhAve hoya te, vartamAna eTale hayAta, jIvatuM hovuM, cAlu astitva dharAvatuM; A zarIra hayAta hovA chatAM, jenA vize "ahajjA" ane "mamatA" jevI bhAvanA na hovI te; A deha kevo che? - chAyAvat anuvani - potAnA paDachAyAnI jema anusarato, sAthe raheto. (432) , anuvAda : (potAnA) paDachAyAnI jema potAne anusaratuM A zarIra hayAta hovA chatAM, tenA vize mahattA ane mamatA jevI bhAvanAno abhAva(hovo), te jIvanmuktanuM lakSaNa che. (432). TippaNa: koI paNa vastu ke vyaktino paricaya, bIjI vastu ke vyakti karatAM, jenA kAraNe, jUdo-alAyado-anokho, maLe, - te, te vastu e vyaktinuM lakSaNa kahevAya : dAkhalA tarIke, sUryanuM lakSaNa eTale prakAza ane uSNatA; sAkaranuM lakSaNa eTale tenI mIThAza. - vivekacUDAmaNi | 849 pharmA - 54 Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jIvanmukta", anya sAmAnya manuSyothI, kaI bAbatamAM, jUdo paDe che, te darzAvatAM, enAM potIkAM ja kahI zakAya, evAM, enAM svakIya "lakSaNo''nuM varNana, A zlokathI, have zarU thAya che. dareka manuSyane Izvare deha Apyo che ane sAmAnya ane svAbhAvika rIte ja, "A deha' eTale huM", "A mastaka eTale 'mAruM' mastaka", ema te mAne-samaje-anubhave che. TUMkamAM, deha vize, te Avo ahaM-bhAva ane mama-bhAva seve che. "jIvanmukta"nI, potAnA sthULa deha vizenI, bhAvanA-vibhAvanA kevI che ? e muddAnI ahIM vizeSatA darzAvavAmAM AvI che ane e vizeSatA tene sarva sAmAnya manuSyothI nokho-nirALo sAbita karatI hovAthI, te vizeSatAne tenAM lakSaNa tarIke sthApavAmAM AvyuM che. zarIrano paDachAyo, zarIranI pAchaLa-pAchaLa jAya, ene anusare te, svAbhAvika che; ane zarIra che to ja ene paDachAyo hoya, te paNa eTaluM ja svAbhAvika che; paraMtu paDachAyo pote 'mAtra paDachAyo' ja che, zarIra nathI, na hoI zake. zarIrathI jUduM, potAnuM ja kahI zakAya, evuM koI svataMtra astitva paNa, paDachAyo dharAvato nathI. TUMkamAM, 'paDachAyo' eTale, 'che' chatAM 'nathI', evI 'mAtra AbhAsI' . vastu ! enuM phakta eka ja kAma H zarIrane anusaravAnuM ! 'jIvanmukta' mahApuruSa to potAnA dehane paNa, dehanI sAthe rahetA ane dehane anusaratA paDachAyA jevo ja samaje che, svIkAre che. sukha-du:kha, raMga-rAga, bhogavilAsa, AvA badhA anubhavo to mAtra dehane ja hoya che, paDachAyAne kadI nahIM ! "jIvanmukta"ne mana, potAno deha Avo paDachAyo ja che. eno tAtparyArtha e ja ke deha ane emAMnI, indriyo-prANa-mana vagerenI kriyAo-pravRttioanubhUtiothI te para' che. dehathI para' hovAnI enI AvI vibhAvanAne kAraNe ja, ene potAnA deha vize kazo 'ahaM'-bhAva ('I'-ness) ke mama'-bhAva ("My"-ness) hoto ja nathI : prArabdhavazAt te jIvato hoya, eTale deha paNa hayAta (vartamAne api) hoya te chatAM, te 'dehAtIta' avasthAmAM ja raheto hoya, - deha vizeno teno Avo, anokho-Agavo-ananya abhigama, e ja "jIvanmukta"nuM lakSaNa ! zlokano chaMda : anuSTupa (432) - 850 | vivekacUDAmaNi - Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 atItA'nanusandhAnaM bhaviSyadavicAraNam / audAsInyamapi prApte jIvanmuktasya lakSaNam // 433 // zlokano gujarAtI pATha: atItADananusadhAnuM bhaviSyadavicAraNam | audAsI mapi prApta jIvanmuktasya lakSaNam II433 zlokano gadya anvaya : atIta-ananusandhAnaM, bhaviSyad-avicAraNaM, prApte. (padArthe, sukha-duHkhe) zapa mauvANI, - (ta) nIvanyu (ti) jarUra zabdArtha : A zlokamAM paNa, cothuM caraNa, yathApUrva, punarukta karIne, "jIvanmukta"nAM lakSaNanI traNa vizeSatAo A pramANe darzAvavAmAM AvI che : - (1) atIta-mananusandhAnam ! atIta eTale bhUtakALa, vItI cUkelo samaya; anusaMdhAna eTale enI sAthe saMbaMdha saMparka rAkhavo-jALavavo; A pramANe, na karavuM te, mananusaMdhAnam | bhUtakALanuM smaraNa na karavuM; vItelA samayamAMnA prasaMgone, evI ghaTanAne yAda na karavI te; TUMkamAM, bhUtakALane saMpUrNarIte bhUlI javo. (ra) "viSya-virAram bhaviSyano vicAra na karavo; bhAvi vize paNa kazI kalpanA na karavI. (3) prAte (vartamAnakA) pi mauvAsIcam | prApta eTale atyAre, cAlu samaya vize, vartamAnakALa bAbatamAM; dAsIna - zabda A pahelAM AvI gayo che : upekSAbhAva dharAvanAra (Indifferent) e arthamAM; e zabda parathI baneluM bhAvavAcaka nAma (Abstract Noun), - tAlIm udAsInatA. (433). anuvAda : bhUtakALanuM smaraNa na karavuM, bhaviSyakALano vicAra na karavo ane prApta(vartamAna) paristhiti pratye udAsInatA, - jIvanmuktanuM A lakSaNa che. (433) TippaNa: potAnAM skUla zarIra pratyenA abhigamanI viziSTatA jaNAvIne, gayA zlokamAM jIvanmukta"nuM "svakIya' kahI zakAya evuM lakSaNa pratipAdita karavAmAM AvyuM hatuM; - vivekacUDAmaNi | 851 Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e ja rIte, ahIM, vAta (TIME) vizenAM, tenAM, evAM ja valaNanI viziSTatA darzAvavAmAM AvI che. Ama to, sahu jANe che tema, "kALa" to, satata, niraMtara, aNa-aTakyo vaheto rahelo. eka pravAhI che. enA koI bhAga-vibhAga pADI zakAya nahIM; ane chatAM ApaNI anukULatA mATe, vahI gayelA samaya mATe "bhUtakALa, vahI rahelA samaya mATe "vartamAna kALa, ane have pachI vahanArA samaya mATe "bhaviSya" athavA "bhAvikALa, - evA traNa vibhAgo ApaNe, - manuSyoe - pADyA che. A traNa kALa pratyenuM, sAmAnya manuSyonuM valaNa evuM hoya che ke mahadaMze te. bhUtakALanA sArA prasaMgonA sumadhura saMsmaraNone manamAM pharIthI lAvIne, duHkhI vartamAnakALane te bhUlavA prayatna kare che; athavA duHkhada bhUtakALane yAda karIne, sukhada vartamAnakALanI majAne nirarthaka bagADI nAkhe che. e ja pramANe, bhaviSyakALanI ciMtA karIne sukhI vartamAnakALane mANI zakato nathI; athavA bhAvinI bhavya kalpanA karIne, vartamAna duHkhone bhUlavA te mathe che. saha samaje che te pramANe, AvuM badhuM ja nakAmuM che, kAraNa ke traNamAMthI ekeya kALa para manuSyanuM kazuM ja niyaMtraNa nathI. enA gamA-aNagamA(Likes and dislikes)ne jarA paNa dhyAnamAM rAkhyA vinA, enI potAnI rIte, kALa to sadA vaheto ja raheto hoya che. daiva, prArabdha ke niyati(Destiny)e nakkI karyA pramANe, enAM pUrva-niyojita "samaya-patraka' pramANe ja badhuM thatuM rahe che. AvI zAzvata vastusthitine, "jIvanmukta"mahApuruSe to AtmasAta karI lIdhI ja hoya che, eTale te, nathI bhUtakALane yAda karato ke nathI vicAra karato bhaviSkALa vize, ane vartamAnakALa bAbata to te pUrepUro udAsIna ja rahe che, je banI rahyuM hoya che, emAM te potAnI jAtane goThavI (Adjust) de che ane prArabdhavazAtu, je kaMI prApta hoya, temAM, "ajagara'vRttithI, jIvato hoya che. mahAbhAratano A zloka, A saMdarbhamAM, ahIM prastuta hovAthI, TAMkavAnA pralobhanane huM rokI zakato nathI : sukhaM vA yadi vA duHkhaM zubhaM vA yadi vA-azubham / prAptaM prApta upAsIta hRdayena-aparAjitaH // ("sukha ke duHkha, zubha ke azubha, - prApta paristhiti pramANe, - je kaMI banatuM hoya temAM, haiyuM hAryA vinA, manuSya, jIvyA karavuM joIe."). ema lAge che ke A zlokamAMnuM tAtparya ja, "jIvanmukta'nAM A lakSaNamAM, suyogya rIte, pratizabdita thayuM che. 85ra | vivekacUDAmaNi Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItAnA "sArAMza' tarIke, eka ciMtake, A pramANe, potAno abhiprAya abhivyakta karyo che ke, traNeya kALa pratyenA jIvanmukta'nA A abhigamanA manusaMdhAnamAM, yAda Ave che ? bhUtakALamAM je kaMI banyuM te sAruM hatuM, vartamAnakALamAM je kAMI banI rahyuM che te sAruM ja che ane bhaviSyamAM je kaMI banavAnuM haze, te paNa sAruM ja haze !" zlokano chaMda : anuNupa (433). ' 434 guNadoSaviziSTe'smin svabhAvena vilakSaNe / sarvatra samadarzitvaM jIvanmuktasya lakSaNam // 434 // zlokano gujarAtI pATha: guNadoSaviziSTaDasminuM svabhAvena vilakSaNe | sarvatra samadarzitaM jIvanmuktasya lakSaNam II434 zlokano gadya anvaya ? - svapana vittaLe gunoSaviziSTa amina (saMta, sarvatra, samarzitva, - (ti pata) nIvanuSya nakSai (ti) I4rU4i zabdArtha : A zlokanuM cothuM caraNa, yathApUrva, ahIM paNa punarukta thayuM che ane e lakSaNane bAkInAM traNa caraNomAM A rIte spaSTa karavAmAM AvyuM che : mana (saMsAra) sarvatra samazatvam ! sarvatra eTale A saMsAramAM sarva sthaLe, sarva vyaktio ane sarva prasaMgo-padArtho pratye; samazatvam - eTale samAna, ekasarakhI dRSTi rAkhavI te; A saMsAra kevo che? - svamAna vistakSaNe A svabhAvathI, potAnAM citta-aMtaHkaraNa karatAM vilakSaNa, sAva jUdo; ane gutoSaviziSTa I guNadoSothI bharelo, sabhara, prapUrNa saMsAra AvI hovA chatAM, sarvatra, samadarzI thavuM, - e ja jIvanmuktanuM lakSaNa che. (434) anuvAda : svabhAvathI vilakSaNa ane guNadoSothI bharelo hovA chatAM, A saMsAra)mAM sarvatra samAna daSTi rAkhavI, te, jIvanmuktanuM lakSaNa che. (434) vivekacUDAmaNi | 853 Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : sattva, samagra jagata para, sAMkhya-darzana-prabodhita prakRtinA traNa guNo, rajas ane tamas-no prabhAva, sarvatra prasarelo che, enuM varcasva sarvavyApI che. vaLI, e traNeya, oLakhAtA hoya bhale "guNa" evAM nAme, - emanAM svarUpo to sabhara che, guNo karatAM vadhAre to doSo vaDe ! rajoguNa ane tamoguNa to ThIka, paraMtu sattvaguNa jevo sattvaguNa paNa, prakRtinuM sarjana hovAne kAraNe ane rajoguNa-tamoguNanI sAthe, 'guNa' hovAnA nAte, saMkaLAyelo hovAne kAraNe, tyajavA-lAyaka gaNAyo che ! TUMkamAM, A saMsAra, A traNa 'guNo'nA prabaLa prabhAvane lIdhe, guNa-doSothI sabhara banI rahyo che (muLatoSaviziSTa). - vaLI, A saMsAramAM, svabhAvanI vilakSaNatA paNa, saMpUrNa ane sarvavyApI che (svamAvena vilakSaLe) : koI be vyaktino svabhAva ekasarakho hoto nathI: pelAM subhASita pramANe, "jeTalAM magaja, eTalI matinI bhinnatA !" (tubve tuzke matitamannA !) ane mahAkavi kAlidAse to, lokomAM "jeTalI rasanA, eTalAM ja bhinna rasa ane ruci", - evuM sAcuM nirIkSaNa karyuM che ! (minavruttirSi lo: I) Ama, saMsAra eTale ja vividhatA-viSamatA-vicitratA ! bheda ane bhinnatA ! sarvatra anekatA ane asamAnatA ! AvAM vAtAvaraNamAM bicAro sAmAnya manuSya to mUMjhAI ja jAya ! enI dRSTi to, svAbhAvika rIte ja, saMsAranI AvI vilakSaNatA ane guNadoSa-sabharatAno bhoga banI ja jAya ! paraMtu ahIM to "jIvanmukta" jevA Adarza manuSyanuM varNana cAlI rahyuM che ane mumukSu sAdhaka, 'sarvAtmadarzI' hoya, evI apekSA to rAkhavAmAM AvI ja che; tethI, saMsAra game tevo hoya, te to, AvA saMsAramAM paNa, sarvatra samadarzI ja hoya ! vilakSaNatA ane guNadoSasabharatAnAM mUrtimaMta svarUpa samA A samasta dRzyaprapaMcano paNa e to potAnI samatvadRSTimAM laya karI nAkhe che H anekatvamAM paNa e to sadA-sarvadA ekatvanuM ja darzana' (Unity in Disparity) karI zake che ! ane Ama chatAM, enI sthira prajJAne to pUrI pratIti che ke AvI sarva anekatAnuM mULa adhiSThAna (Substratum) to, va advitIyam - evuM parabrahma ja che; ane "e parabrahma eTale huM !" - pelAM veda-mahAvAkya(tat tnuM asi I)nuM ja tAdAtmya ! eTale, 'anekatAmAM ekatA'nuM darzana karato A jIvanmukta to, potAnAM A brahmIbhAvane kAraNe, parabrahmanAM 'ekatvamAM ja ene saMsAranAM anekatva'nuM darzana (Dispsrity in Unity) paNa thAya ja che ! phera eTalo ja ke te AvAM darzanathI asthira thato nathI : enI prajJA, enAM samadarzitva ane sarvAtmadarzitvane kAraNe, 854 / vivekacUDAmaNi - Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evI ja, yathApUrva, sthita ane sthira rahe che ! kAraNa ke, enAM samagra vyaktitvanAM aNu-aNumAM, gItA-prabodhita Atmaupamya (6, 32) otaprota banI gayuM hoya che ! zlokano chaMda : anuSTupa (434) 435 iSTAniSTArthasaMprAptau samadarzitayA''tmani ubhayatrAvikAritvaM jIvanmuktasya lakSaNam // 435 // zlokano gujarAtI pATha : iSTAniSTArthasaMprAptau samadarzitayADaDatmani / ubhayatrAvikAritva jIvanmuktasya lakSaNam // 435 // zlokano gadya anvaya : iSTa-aniSTa - saMprAptau Atmani samadarzitayA ubhayatra avikAritvaM nIvanmuhya nakSaLa (sti) jarU|| zabdArtha : zlokanAM cothA caraNamAM ullikhita, jIvanmuktanAM lakSaNane bAkInAM caraNomAMnA zabdo vaDe, A rIte, samajAvavAmAM AvyuM che : ubhayatra avikAritvam / baMne paristhitiomAM, cittane avikRta rAkhavuM, temAM vikAro na thAya, cittanAM avikArIpaNAMne jALavI rAkhavuM te. baMne paristhitio kaI ? phaSTa eTale ichyA pramANenuM, managamatuM, priya; aniSTa eTale na iccheluM, aNagamatuM, apriya; AvA padArtho-prasaMgo-banAvonI prApti thAya, tyAre. eTale ke AvI baMne prakAranI ghaTanA banavA pAme tyAre; manamAM (Atmani), harSazoka jevA bhAva-vikAro na janme; AvI siddhi kevI rIte saMpanna karI zakAya ? - samazitayA / samAna-STi hovAthI; ekasarakhuM darzana hovAthI. uparyukta paristhitimAM paNa, 'samadarzitva'ne lIdhe, 'avikAritva' jALavI rAkhavuM, jIvanmuktanuM A ja lakSaNa che. (435) -- anuvAda : iSTa ane aniSTanI prAptimAM (paNa), samAna dRSTine lIdhe, baMne paristhitiomAM, manane avikRta rAkhavuM, - A, jIvanmuktanuM lakSaNa che. (435) vivekacUDAmaNi / 855 Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: gayA zlokamAM, saMsAranI svabhAva-vilakSaNatAmAM paNa sarvatra samadarzI thavuM, eTale ke samAna dRSTi rAkhavI, - tene "jIvanmukta"nuM lakSaNa kahevAmAM AvyuM che. ema kahI zakAya ke, A "samadarzitva"nI siddhi saMpanna karanAra "jIvanmukta", e siddhinAM prabhAva tathA pariNAma-svarUpa, eka bIjI siddhi paNa saMpanna karI zake, - evuM pratipAdana A zlokamAM karavAmAM AvyuM hovAthI, ahIMnuM A "jIvanmukta"lakSaNa sAva navuM ke jUduM nathI. alabatta, cittane avikRta athavA vikAramukta rAkhavuM, - e siddhi kaMI sAmAnya ke na-gaNya to nathI ja, e paNa svIkAravuM rahyuM : "jIvanmukta"paricayanA AraMbhamAM, sUtrAtmaka zloka-4ra7mAM, "nirvikAra"ne, sthitaprajJa yatinuM lakSaNa gaNavAmAM AvyuM ja che, e yAda rAkhavA jevuM che. sAmAnya rIte, manuSya, A saMsAramAM, satata pratibhAvo-pratikriyAo (Reactions) anubhavato ane abhivyakta karatAM-karatAM ja jIvato hoya che; vaLI, dareka manuSyane, tenA potAnA, manuSya-sahaja gamA-aNagamA (Likes and Dislikes) paNa hoya ja che. tethI kazuMka managamatuM (DraSTa) bane to eno mAnasika pratibhAva harSa athavA sukhano hoya, ane aNagamatuM (ni) bane to eno pratibhAva, zoka athavA duHkhanAM rUpe hoya che ane A eka mAnava-sahaja nirbaLatA (Human Weakness) 9. paraMtu jIvanmukta to, AvI paristhitimAM, eTale ke ISTa-aniSTa jevI parasparavirodhI baMne prAptimAM paNa, pratibhAvothI para rahI zake che. Ama to, pratibhAva e ja vikAra ! ane AvuM "avikAritva jALavI rAkhavAmAM, tene sahAyarUpa bane che, gayA zlokamAMnuM lakSaNa, "samadarzitva' ! sukha ane duHkha, lAbha ane a-lAbha, jaya ane a-jaya jevI priya-apriya(DraSTa-niSTa)nI prApti vakhate, baMne paristhitimAM (3matra), "sama" valaNa rAkhavuM, - suhuH "e" vRtvA nAmAtA nayAnathI ! (2, 38) ema kahIne, gItAmAM, bhagavAna zrIkRSNa, arjunane, AvAM "samadarzitvano ja anurodha karyo hato, - e hakIkatathI, "jIvanmukta" to suparicita hoya ja ! zlokamAM prayojavAmAM AvelA, rUSTa ane aniSTa - e be zabdo, sAmAnya saMsArI manuSyane anulakSIne ja prayojAyA che, e to spaSTa che je, kAraNa ke "jIvanmukta"ne to, enAM potAnAM lAkSaNika jIvana-darzana pramANe, ISTa ane aniSTa jevuM kazuM hotuM ja nathI. potAnAM zarIra-mana-buddhine atikramIne, enAM cheka aMtastala 856 | vivekacUDAmaNi Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para pahoMcIne, enI "X-Ray-tasavIra"ne paNa te joI zakato hoya che ! phrenca bhASAmAM eka zabda che : "SANG-FROID", - je, AvA samadarzitvanA bhAvane ja vyakta kare che : samavRttitva, Equanimity, Un-perturbability, Self-possession. AvuM "sarvatra-samadarzana', e ja "jIvanmukta"nI nijAnanda-mastI ! zlokano chaMda : anuSupa (435) 436 brahmAnandarasAsvAdAsiktacittatayA yateH / antarbahiravijJAnaM jIvanmuktasya lakSaNam // 436 // zlokano gujarAtI pATha: brahmAnandarasAsvAdAsiktacittatayA yate | antabahiravijJAna jIvanmuktasya lakSaNam I436 zlokano gadya anvayaH - brahma-mAnandrarasa-gAsvAda-gAsajIvita santaH-vahi-vijJAna - (ta) vIvanuNya : nakSa (ta) 4rUddA. zabdArtha : - jIvanmukta evA yatinuM "lakSaNa" A zlokamAM A pramANe darzAvavAmAM AvyuM che : vijJAnam | jJAna-bhAna vinAnA, ajJAta-abhAna rahevuM te. zAnAthI ajJAta rahevAnuM che ? - anta-vahiM | aMdara ane bahAranA padArthothI-viSayothI. AvI siddhi kevI rIte saMpanna karI zakAya ? - mAruvittIyA | cittane magna, lIna rAkhavAthI. cittane zAmAM lIna rAkhavAnuM che ? cha-mAnanda-rasa-gAsvAduM | - brahmAnanda-rasanA AsvAdamAM, brahma-AnaMdarasanA carvaNamAM. cittane jo AvA rasano AsvAdamAM lIna rAkhI zakAya to, aMdara-bahAranA viSayo-padArthonI saMbhAnatA, sAdhakanA brahmasAkSAtkAranA anubhavamAM kazo vikSepa pADI zake nahIM. (436). anuvAda : brahmAnaMdanA rasAsvAdamAM citta lIna rahevAne lIdhe, aMdara ke bahAranA viSayothI abhAna rahevuM, - te jIvanmukta yatinuM lakSaNa che. (436) vivekacUDAmaNi | 857 Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: Ama to, zloka sahelo che, vAkyaracanA ane zabdo paNa, pramANamAM, saraLa che. chatAM, zlokanA tAtparyArtha sAthe saMkaLAyelA thoDA gauNa muddAnI carcA paNa rasaprada banI rahe tevI che, te A pramANe : (1) sarvatra satata saMpUrNa abheda-darzana, e "jIvanmukta"nI eka AgavI vizeSatA che. pariNAme, potAthI anya-jUduM kaMI hoI zake, evI kazI bhrAMti ene hotI ja nathI. enuM A abheda-darzana evuM akhaMDa ane "anapekSa" (athavA "nirapekSa') hoya che ke aMdara-bahAra, upara-nIce, AgaLa-pAchaLa, Aju-bAju vagerenI "sApekSatA ene sparzatI ja nathI. enuM "aMdara-bahAra' (antaH-vahi) badhuM ja ekameka-ekAkAra hoya che. eTale, A matada-dinI paristhiti, A lakSaNane te pahoMcyA-pAmyA pahelAMnI che, ema samajavAnuM rahe. (ra) samasta vizvanI sarvottama bhASAomAM saMskRtanuM sthAna UMcuM che, enAM ghaNAM kAraNomAM eka mahattvanuM kAraNa che, - enI abhivyaktinI sUkSmatA (Subtlety) ane spaSTatA (Perspicuity). zlokamAM prayojAyelo mAruM-zabda, sAmAnya rIte, "Asakti - (Attachment) - jevA anicchanIya bhAvane vyakta karavA mATe upayogamAM levAya che ane chatAM ahIM te "lInatA'-"mannatA ane te paNa "jemAMtemAM' nahIM, paraMtu "brahmAnaMda-rasanAM AsvAda'mAMnI "lInatA" jevA a-pArthiva liyIne abhivyakta kare che; ane saMskRta bhASA-sAhityanA abhyAsIo to jANe ja che ke vyasana' (Addiction) jevo zabda paNa, "Izvarane vizva-kalyANanuM vyasana" che", evo ucca bhAva vyakta karavA mATe, saMskRta mahAkavioe, potAnAM kAvyomAM, A zabda, aneka vAra, prayojayo ja che ! (3) mAnasazAstra(Psychology)nA eka suprasiddha siddhAMtanuM nidarzana paNa ahIM jovA maLe che : mAnava-cittanI eka khAsiyata, athavA to, maryAdA, e che ke te, eka samaye, eka ja prakriyAmAM, sAcA arthamAM, lIna banI zake che : e ja sAcI "lInatA', jenAM kAraNe, citta bAkInI sarva bAbatothI ajJAta-abhAna (vijJAna), rahe ! brahmAnaMda-rasanAM AsvAdamAMnI sAcI lInatA' e ja ke enA AsvAdakanAM bAkInAM samagra jagatano e AsvAda-prakriyAmAM saMpUrNa "laya" thaI gayo hoya ! (4) AvA sAcA "laya"ne pAmavA mATe, jIvanmukta paNa khAsa "yatna karavAno rahe che tethI, ahIM tenA mATe eka vadhArAno sUcaka zabda umerAyo che, - yatiH | zlokano chaMda : anuSupa (436). 858 | vivekacUDAmaNi Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehendriyAdau kartavye mamAhambhAvavarjitaH / audAsInyena yastiSThet sa jIvanmukta iSyate // 437 // zlokano gujarAtI pATha : dehejiyAdI kartavya mAhabbAvavarjitaH || audAsInTena vastiSThat sa jIvanmukta ISyate I437l zlokano gadya anvaya : dehendriya-Adau kartavye (ca), mama-ahaM-bhAva-varjitaH yaH audAsInyena tiSeta, : vIvanu: puSyate IIkarI zabdArtha : - jIvanmuktanuM lakSaNa, zlokanA pahelAM traNa caraNamAM, A rIte, darzAvavAmAM AvyuM che : : mana-mahaMmava-vagata: (ti) | vanaMta eTale vinAno, vagarano, rahita. jene ahaMkAra ke mamatA rahetI nathI, je AvA bhAvothI rahita hoya che. zAmAM? - -ndriya-sAtI zartavya 2 | - deha, Indriyo, mana, prANa, buddhi - vagerenI bAbatamAM ane potAnAM kartavya-karmamAM. vaLI, bIjI zI viziSTatA che, enI ? - lApInTena : tiSThata | auvANIca - zabda A pahelAM AvI gayo che : udAsInatA, udAsInabhAva (Indifference) : je udAsInabhAve ja rahe che, jIve che, - te jIvanmukta kahevAya che. (437) anuvAda : deha, Indriyo vageremAM ane kartavyamAM ahaMkAra ane mamatA vinAno banIne, udAsInabhAve ja rahe che, te jIvanmukta kahevAya che. (437) TippaNa : zloka sahelo che, artha subodha che ane jIvanmuktanAM je lakSaNanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, temAMnA baMne muddA, - eTale ke dehAdimAM tathA kartavyamAM ahaMbhAvamamabhAva na rahevo tathA udAsInatA, - paNa A pahelAM aneka vAra carcAI gayA che; eTale A bAbatamAM navuM kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI. vivekacUDAmaNi | 859 Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahaMkAra ane mamatAnA bhAvonuM varjanakevI rIte AcArita karavuM, te vize svapnAvasthAmAM thayelA anubhava vizenAM ApaNA pratibhAvane lakSamAM levA jevo che H svapnamAM ApaNe je kaMI joyuM-anubhavyuM te, jAgrata-avasthAmAM pAchAM AvatAM ja, ApaNe enA vizenA saghaLA ahaMbhAva-mamabhAvane. cittamAMthI dUra karI daIe chIe : enA vize kazI ja "I"-ness ke "My"-ness ApaNAM cittamAM rahetI nathI, TakatI nathI, svayameva badhuM nAbUda thaI jAya che. basa, evo ja abhigama, jAgrata-avasthAmAM paNa, zarIra-vagere vize ane karavAmAM AvatAM kartavya-karmo vize, keLavavo joIe. ane manuSyanuM to jIvana ja evuM che ke temAM, Comedies and Tragedies e baMne prakAranI ghaTanAo banatI ja rahetI hoya che. emAM jarA paNa saMkaLAyA ke saMDovAyA vinA, e jIvana-nATikAnA eka taTastha prekSaka tarIke, ene ApaNe joyA karavAnuM ! jIvanmukta to, jAhera rastA para polisanI ke lazkaranI Parade cAlatI hoya ema, jIvananI satata cAlI rahetI "pareDane paNa, taddana taTasthabhAve ke sAkSIbhAve joyA karavAnI ! basa, A ja sAcI udAsInatA, eTale ke anAsakti ! * , mahAtmA gAMdhIe gItAne "anAsaktiyoganA pustaka tarIke ghaTAvyuM che, te paNa A ja arthamAM ! zlokano chaMdaH anurupa (437) 438 vijJAta Atmano yasya brahmabhAvaH zruterbalAt / bhavabandhavinirmuktaH sa jIvanmuktalakSaNaH // 438 // zlokano gujarAtI pATha : vizAta AtmAno yasya brahmabhAvaH zrutabalAtu! bhavabazvavinirmaphataH sa jIvanmaphatalakSaNaH I438 zlokano gadya anvaya : zruteH balAt yasya AtmanaH brahmabhAvaH vijJAtaH, bhavabandhavinirmuktaH (2), sa: navamupkSaNa: (mati) 4rUA. 860 | vivekacUDAmaNi Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : zlokanAM cothA caraNamAM nirdezyA pramANenuM jIvanmuktanuM lakSaNa, bAkInAM traNa caraNomAM, A rIte, darzAvavAmAM AvyuM che : yasya AtmanaH brahmamAvaH vijJAta:| AtmanaH eTale potAno, svayaMno, potAnAM jIvarUpano; vijJAta: jaNAyo che, jJAta thayo che, jene potAnA brahmabhAvanuM jJAna sAMpaDyuM che; mava-vanya-vinimuoH / ane je, saMsAranAM baMdhanomAMthI mukta thaI gayo che; A baMne siddhio tene zAnAM kAraNe prApta thaI che ? - zrute: vatAt / jIvabrahmanuM aikya darzAvatAM zrutivAkyonAM jJAnanAM baLe, enA prabhAva vaDe. te ja, kharekhara, jIvanmuktanAM lakSaNavALo che. (438) - anuvAda : zrutijanya jJAnanAM baLe, jene potAno brahmabhAva jANavA maLyo che ane saMsAranAM baMdhanomAMthI je mukta thaI gayo che, te ja, kharekhara, jIvanmuktanAM lakSaNavALo che. (438) TippaNa : jIva ane brahmanuM ekatva nirUpatAM, tattvamasi (tat tnuM asi !) jevAM upaniSad-vAkyonAM jJAnanA prabhAva vaDe, eTale ke evAM zrutivacanonA svAdhyAya tathA tenA paranAM ciMtana-mananane kAraNe, jIvanmuktanI je pAtratA siddha thaI che, te pAtratAnA be aMzo ahIM darzAvavAmAM AvyAM che : (1) pelAM zrutivacanono to viSaya ja jIvabrahmanuM aikya che, eTale pote brahmasvarUpa che, evI ene tarata ja pratIti thaI : potAnI AvI brAhmIsthitimAM to, pachI, enI samakSa, deza-kALavastunA paricchedo, maryAdAo, bhedo ane dvandvo-ato rahe ja nahIM. (2) eTale, saMsAranA sarva sImADAo lupta thaI jatAM, enI brAhmI-dRSTimAM, na rahe saMsAra ne na rahe enAM kazAM baMdhano ! hakIkatamAM to, pahelI pAtratAmAMthI ja tene A bIjI pAtratAnI siddhi prApta thaI che, eTale jIvanmukta tarIkenAM lakSaNanI tenI siddhinAM mULamAM to, zrutivacanonAM jJAna-dhyAna-ciMtana-manana ja che, e svIkAravuM rahyuM ! potAnAM brahmIbhavananI pratIti e ja ke potAnI aMdara je AtmA che, te ja bahAra sarvatra che ! ane A ja pratIti tene eka bIjI zreyaskara anubhUti Ape che ke je mULa adhiSThAna(Matrix)nA maMca para samagra brahmAMDanI saghaLI lIlA-krIDAo cAlI rahI che, tenAM kendramAM te pote ja che ! ane A anubhUti to tene potAnAM sAdhanA-jIvananI dhanyatA-kRtArthatAnI apArthiva anubhUti Ape che ! vivekacUDAmaNi | 861 Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokamAMnA vijJAta:-zabdano saMketa e ja ke zruti-jJAnanA prabhAvathI enAM mULa (Primordial) ajJAnano nAza thayo che. saMsAranAM baMdhanomAMthI sAco "vinimukta" to e ja, je potAnI sakaLa avidyA ane brAntimAMthI mukta thaI gayo hoya : - sakala-avidyA-bhrAntinirmuktaH sa eva bhava-bandha-vinirmuktaH / zlokano chaMda anuNupa (438) 439 dehendriyeSvahaMbhAva idaMbhAvastadanyake / yasya no bhavataH kvApi sa jIvanmukta iSyate // 439 // zlokano gujarAtI pATha : dehekhrihabhAva IdaMbhAvastadanyake | yasya no bhavataH vApi sa jIvanmukta ISyate II43lA zlokano gadya avaya : yasya (sAdhanA) deha-ndriyeSu mahaMmAvaH, ta-bacave (2) javapa rUamAva: no (1-3) vata:, : vIvanup: 3Syate jarUA . zabdArtha : veda-kriyeSu mahaMmAva: | sAmAnya rIte, manuSyano, potAnA deha-indriyomana-prANa-buddhi vagere vizeno abhigama, - "e sarva huM chuM", athavA "e badhAM mArAM che", - e prakArano hoya che. vedAnta-vidyAmAM, Ane "aha"bhAva kahevAmAM Ave che, kAraNa ke saMskRta bhASAmAM "huM" mATeno zabda aham che. tad-anya. (2) rUTuM-mAva: | tamanya eTale te sarvathI bIjuM, vyatirikta, te sarva sivAyanuM; A sarva mATeno zabda che, - "IdabhAva, kAraNa ke saMskRta bhASAmAM "A" e sarvanAma mATeno zabda che - rUdrama. je sAdhakane, "ahaMbhAva ane IdabhAva jevA koI bhAvo manamAM hotA nathI, udbhavatA nathI (na + 3 mavati: ), te jIvanmukta kahevAya che. jUrva pa eTale kyAMya paNa, koI paNa sthaLa-kALa-vyakti-vastu vize paNa. (439) 862 | vivecUDAmaNi Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : jene deha tathA indriyomAM "ahaM"bhAva ane tenAthI anya koI paNa vastumAM kyAMya paNa "idaM"bhAva thato nathI, te jIvanmukta kahevAya che. (439) TippaNa : gayA zlokamAM ullikhita mavavanya-vinirmutti-ne ahIM vizeSa spaSTatApUrvaka samajAvavAmAM AvI che. manuSya jyAre potAnA deha vize, manamAM kazuM vicAre che tyAre, 'huM jADo chuM', 'huM ThIMgaNo chuM', 'huM brAhmaNa chuM', 'vAnamAM huM UjaLo chuM', - evAM vacano ene deha vize sUjhe che. e ja pramANe, te jyAre potAnI indriyo vize manamAM kazuM vicAre che tyAre, 'huM kAne bahero chuM', 'AMkhe huM AMdhaLo chuM', 'page huM laMgaDo chuM', - jevAM vAkyo ene indriyo vize sUjhe che. AvAM sarva vacanomAM, te, potAnA deha ane indriyo mATe, pahelo puruSa ekavacananuM sarvanAma "huM" (a) prayoje che ane Avo bhAva eTale "ahaM"bhAva. e ja rIte, potAnAM sivAyanAM, saMsAramAMnAM potAnAM svajano vize athavA potAnI sAthe saMkaLAyelI vastuo vize, vicAre che tyAre, 'A putra che', 'A mitra che', 'A makAna che', 'A vastra che', 'A ghaDo che', - evAM vAkyo te prayoje che, - jemAM te sarva mATe te trIjo puruSa ekavacananuM sarvanAma 'A' (m) prayoje che; ane Avo bhAva eTale "iMduM"bhAva. paraMtu, gayA zlokamAM, zrutinAM jJAnanA prabhAva vaDe, sAdhaka to 'brahmabhAva' pAmI cUkyo che, tethI samagra brahmAMDamAM, tenA mATe, brahma sivAya anya kazuM rahetuM ja nathI; sarvAtmadarzana prApta karanAra tene sarvatra have brahma ja dekhAya che, "brahma te ja huM" (garda brahma asmi 1), - evI pratIti dharAvanAra tene have deha-indriyo ja rahetAM nathI, to pachI anya koI-kazuM to rahe ja zAnuM ! Ama, ene kyAMya (va pi) 'ahaMbhAva' ke idaMbhAva' 2hetA ja nathI : AvA saghaLA paricchinna bhAvo jenA lupta thaI gayA hoya, te ja jIvanmukta ! "huM" ane "A", - enI dRSTie, ekasarakhAM "a-brahma" ! zlokano chaMda : anuSTupa (439) 440 na pratyag- brahmaNorbhedaM kadApi brahmasargayoH / prajJayA yo vijAnAti sa jIvanmukta iSyate // 440 // vivekacUDAmaNi | 863 Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : na pratyagu-brahmaNonmeda kadApi brahmasargayoH | prajJayA yo vijAnAti sa jIvanmukta ISyate II44ol. zlokano gadya anvaya : yaH pratyak-brahmaNoH brahma-sargayoH ca bhedaM, prajJayA, kadA api na vijAnAti, saH jIvanmuktaH iSyate // 440 // zabdArtha : zlokanAM prathama be caraNomAM jIvanmuktanuM lakSaNa A pramANe darzAvavAmAM AvyuM che : : I pi me vinAnAti / je manuSya) kyAreya paNa, kadiye, bhedane jANato nathI, samajato nathI. kaI be vastuo vaccenA bhedanI ahIM vAta che? - A be vaccenA H (1) pratya-brahmaLo: I pratya eTale potAno AtmA, jIvAtmA; - eTale, jIva ane brahma vacceno bheda; ane (2) vahAlayo sa eTale saMsAra, sRSTi, sarjana; "sRSTine eTalA mATe "sarga' kahevAmAM Ave che ke tenuM sarjana (Creation) karavAmAM AvyuM che : te ti : eTale, brahmamAM ane saMsAramAM. AvI samajaNa, siddhi te zAne lIdhe meLave che ? - prajJA prajJA eTale. viveka-sabhara buddhi, tattvagrAhiNI buddhi. AvI buddhinI sahAya vaDe tene, uparyukta baMne vacce, kyAMya bheda dekhAto nathI. (0) anuvAda : - jIva ane brahmamAM, (ka) brahma ane saMsAramAM, je potAnI prajJAne lIdhe, kyAreya paNa kizo paNa) bheda samajato nathI, te jIvanmukta kahevAya che. (440). TippaNa: A graMthamAMno te sAdhaka gItAmAMno 'sthitaprajJa che ane te baMnenI AvI virala siddhinA pAyAmAM, AdhArazilA tarIke, temanI prajJA' che; ane ApaNe A pahelAM joyuM che tema, A prajJA kaMI koI sAmAnya prakAranI buddhi nathI, - e vAta to e zabdanI vyutpattimAMthI ja upasI Ave che : prajaNa zAyare thayA sA prajJA ! prarva eTale sarvoccatA, sarvazreSThatA, sarvottamapaNuM (Excellence, Eminence, Superiority), jenA vaDe AvuM sarvottama jJAna meLavI zakAya, tevI buddhi 864 | vivekacUDAmaNi Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale prajJA. vaLI, A buddhimAM vivekazakti (Discretion) ane tattvane, eTale ke koI paNa vastuno hArda(Essence)ne grahaNa karavAnI zakti paNa samAviSTa hoya che; tethI Avo prajJAvAna manuSya, sarva prakAranI upAdhiothI mukta thaIne, mULa-adhiSThAnasamAM nirapAdhika brahmanuM ja, sarvatra darzana kare che. enAM AvAM sarvAtmadarzanamAM, kyAMya paNa kadiye koI bhedane avakAza hoya ja nahIM. ane jIva-brahma tathA brahma-saMsAra vaccenA abhedanuM jJAna to tene vedonAM mahAvAkyo ane upaniSadonAM zrutivacanonAM adhyayana-ciMtana-mananamAMthI ja prApta thaI gayuM hoya che. zlokanAM tAtpardhArthanuM samarthana, nIcenAM zrutivacano supere kare che : (1) trIveTuM sarvam (vra pava rUTuM sarva) | "A sarva brahma ja che." muMDaka-upaniSada. (2) yatra tu asya sarvaM AtmA eva abhUt, tat kena kaM pazyet ? / bRhadAraNyaka-upaniSada ("paraMtu jyAM AnA mATe badhuM AtmA ja banI gayuM, tyAM pachI koNa, kone, konA vaDe jue ?") ane zrutinI jema smRti paNa AvuM ja samarthana kare che ? ' vibhedajanake'jJAne nAzamAtyantikaM gate / 'gAtmano trApo evuM prasanna : risthati ? (manusmRti) ("bhedanuM janaka evuM ajJAna jayAM pUrepUruM nAza pAmI gayuM hoya, tyAM pachI, je astitva ja dharAvatAM nathI evAM, jIva-brahma vaccenA bhedano vicAra koNa kare"). zlokano chaMda anuSupa (440) 441 sAdhubhiH pUjyamAne'smin pIDyamAne'pi durjanaiH / samabhAvo bhavedyasya sa jIvanmukta iSyate // 441 // zlokano gujarAtI pATha : sAdhubhiH pUjyamAneDasminuM padyamAneDapi durjaH | samabhAvo bhavedyasya sa jIvanmukta ISyate I441] zlokano gadya anvaya: ", mamina (zarI) sAdhunaH pUSamAne, durjana () padyamAne mApa, pharmA - 55 vivekacUDAmaNi | 865 Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yastha (sarve; te) samAva: pave, : navanu$: suSyate II44zA zabdArtha : zlokanAM cothA caraNamAM nirdiSTa jIvanmuktanAM lakSaNane, ahIM paNa prathama traNa caraNamAM, A pramANe darzAvavAmAM AvyuM che : yasya samabhAva: bhavet : nIvabhu: puSyate | samabhAva eTale samAna, ekasarakho bhAva. jeno samabhAva TakI rahe, je potAnA mULa samabhAvane jALavI rAkhe; je samAna bhAva rAkhe, - te jIvanmukta kahevAya che. A "samabhAva' konA pratye rAkhavAnI vAta che ane kyAre? -mina zarIra sAdhuma pUjyamAna, turkane va padyamAne gapa, - tevu sarvey I - sajjano A zarIranI pUjA kare ane durjano e ja zarIrane pIDe tyAre, to paNa, te baMne prakAranAM, - sajjano tathA durjano, - mANaso pratye, samAna bhAva rAkhe. pUjamAne (pUn - dhAtunuM karmaNi vartamAna-kRdantanuM rUpa)- pUjavAmAM Avato hoya; ane padyamAne - e paNa pI - dhAtunuM evuM ja rUpa. pIDavAmAM Avato hoya tyAre. A rIte, zlokanI prathama paMktimAM, samaya-darzaka "sati-saptamI vAkyaracanA che. (441) anuvAda : A (zarIra) sajjano vaDe pUjAya ke durjano vaDe pIDAya, chatAM paNa je (AvAM sarva mANaso pratye) samAna bhAva rAkhe, te jIvanmukta kahevAya che. (441) TippaNa: samApti tarapha gati karI rahelAM jIvanmukta-lakSaNanAM nirUpaNamAM, ahIM, tenAM vyaktitvanAM eka atyaMta durlabha, su-virala ane lagabhaga ananya (Unique) kahI zakAya evAM pAsAMnuM nidarzana karAvavAmAM AvyuM che. manuSyasahaja vRtti pramANe, mANasane, potAne koI pUje te game che, "pIDe te nathI gamatuM; e ja pramANe, prazaMsA game che, niMdA nathI gamatI; sukha game che. duHkha nathI gamatuM; lAbha game che, geralAbha nathI gamato; jaya game che, parAjaya nathI gamato ane chatAM A saMsAramAM (smina saMsAre) athavA A zarIranI bAbatama (klina zarI), AvI sarva sArI-narasI, anukULa-pratikULa, gamatI-aNagamatI, TUMkamAM, paraspara-virodhI evI paristhitio, - sarjAtI ja rahe che ane sAmAna manuSyanAM manamAM, AvI ghaTanAo paratve, ghaTanAo pramANe, sArA ane narasA baMne prakAranA bhAvo udbhave che. e bhAva kadI samAna ke ekasarakho (samabhAva: 866 | vivekacUDAmaNi Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoto nathI. paraMtu jIvanmukta ? e to rahyo sarvAtmadarzana ane samatvadarzanano ekaniSTha upAsaka ! enAM to samagra astitvanuM brahmIbhavana ja thaI gayuM hoya che. enI brahmamayatAmAM, brahmAMDanI sarva viSamatAono, saMpUrNa vilaya thaI gayo hoya che : enI A brAhmIsthitimAM to hoya che, sarvatra, - basa, brahmabhAva, samabhAva, samAnabhAva, samatA, sAmyabhAva ! AvA jIvanmukta samakSa, pachI, pUMjA zuM ne pIDA zuM ? prazaMsA zuM ne niMdA zuM ? sukha-du:kha zAM ? lAbha-geralAbha zA ? jaya-parAjaya zA ? sAruM-narasuM zuM ? anukULa-pratikULa zuM ? gamA-aNagamA zA ? harSa-dveSa zA ? zoka-kAMkSA zA ? zubhaazubha zAM ? zatru-mitra zA ? mAna-apamAna zAM ? zIta-uSNa zAM ? saMga-asaMga zA ? ? AvI yAdI (List) to ghaNI lAMbI cAle : sArAMza mAtra eTalo ja ke AvAM dvandvo ane caito, enAM brahmAkAra thaI gayelAM vizvamAM, kyAMya, astitva ja dharAvatAM nathI : bhagavAna zrIkRSNane je bhakta sauthI priya che, tenAM lakSaNonI A eka AchI jhalaka, gItAmAM, bhagavAne pote, rajU karI che, te bhakta eTale ja A jIvanmukta : yo na hRSyati na dveSTi na zocati na kAMkSati / zubhAzubhaparityAgI bhaktimAn yaH sa me priyaH // samaH zatrau ca mitre ca tathA mAnApamAnayoH / zItoSNasukhaduHkheSu samaH saMnavivanitaH // tulyanindAstutirmonI saMtuSTo yena kenacit / aniketaH sthiramatirbhaktimAn me priyo naraH // (12,17-18-19) ("je harSa pAmato nathI, dveSa karato nathI, zoka karato nathI, AkAMkSA rAkhato nathI, tevo, - zubha-azubhano tyAga karanAra, - bhakta mane priya che. vaLI, je zatru ke mitra pratye, mAna ke apamAnamAM, tathA ThaMDI-garamI, sukhaduHkhamAM samAnabhAvavALo ane saMga-rahita hoya; niMdA-stutine sarakhAM samaje, maunavratadhArI hoya, je-kaMI AvI maLe tenAthI saMtoSI rahenAra, jenuM koI nizcita sthAna nathI, evo ane sthira buddhivALo hoya, te bhaktimAna manuSya mane priya che.") ane zrImad bhAgavatamAMnAM RSabhadeva ane jaDabharatanAM caritro paNa, ahIMnA vivekacUDAmaNi | 867 Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanmukta caritArtha karelA "samabhAva"nuM evuM ja samarthana kare che : (5, 3-6; ane 5, 7-11) zlokano chaMda : anuSTupa (441) 442 yatra praviSTA viSayAH pareritA nadIpravAhA iva vArirAzau / linanti sanmAtratayA na vikriyaa-mutvAyattveSa vRttivimuktta: 5442 // zlokano gujarAtI pATha : yaMtra praviSTA viSayAH pareritA nadIpravAhA iva vArirAzau / linti sanmAnnatayA na vikriyA-mutpAdayajyeSa yatirvimuktaH // 442 // zlokano gadya anvaya : vArirAzau praviSyaH nadIpravAhAH iva yatra pareritAH (para + IritA:) viyiAM na utpAdyanti, sanmAtratayA (g) (va) ttinti, SaH kRti: vimukta: (masti) 442aa zabdArtha : mukhya vAkya H SaH yati: vimuktta: (masti) / yati eTale je niSThApUrvaka yatna karIne potAnA saMyamane jALavI rAkhe che, te, saMyamI, yogI : Avo saMyamI puruSa ja 'vimukta' (eTale ke vizeSa prakAre) mukta che, eTale ke jIvanmukta che. yatra viSayA: vikriyA na utpAdayanti / AvA yatinI viziSTatA zI che ? viyiA eTale vikAra; jyAM, jenAmAM viSayo, bhogo kazA vikAro utpanna karI zakatA nathI. A viSayo kyAMthI AvelA che ? - paritA: (para + SritA:) | anya vyaktioe arpelA, bIjAo dvArA prerAyelA, apAyelA; to pachI AvA viSayonuM zuM thAya che ? - sanmAtratA (tu, v) jinanti| sinanti eTale laya pAme che, lIna thaI jAya che, jenuM astitva rahetuM nathI. evuM zAne lIdhe bane che ? - 868 | vivekacUDAmaNi - Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmAtratayA parva sat eTale satvarUpa, brahmarUpa; tenAmAM sarva-kAMI brahmamAtra hovAthI. yati-bAbatanI A prakriyA konA jevI che? - vArirAzI praviSya: navI pravAhI phuvA vAri eTale jaLa, ane raza eTale samUha, - vAriza eTale samudra. temAM pravezelA nadIonA pravAhonI jema, e saghaLA pravAho jema samudrarUpa banI jAya che, tema. (442) anuvAda : samudramAM pravezelA nadI pravAhonI jema, bIjAo dvArA ApavAmAM AvelA viSayo jenAmAM vikAra utpanna karI zakatA nathI, paraMtu jyAM sarva-kAMI mAtra brahmarUpe ja hovAthI, (brahmarUpe ja) laya pAmI jAya che, tevo A yogI ja vimukta che. (442) TippaNa : gayA zlokanAM TippaNamAM, ApaNe A pahelAM jema nirIkSaNa karyuM hatuM tema, jIvanmukta to eka Adarza (Ideal), pUrNa (Perfect) ane pote ja brahmasvarUpa banI. gayelo (A Man of Realisation) manuSya che, sarva-saguNa saMpanna eka su-virala. mahApuruSa che; enI sAttvika saMpatti to aDhaLaka ane akhUTa che; eTale enAM lakSaNonuM varNana-vimarzane paNa evuM ja anaMta banI rahe ! AcAryazrInA khyAlamAM A hakIkta to hoya ja; tethI, have, jIvanmuktanAM samagra vyaktitvano "arka (Essence) jemAM AvI jato hoya evuM eka aMtima lakSaNe nirUpIne, teozrI, ahIM, A prakaraNanuM samApana kare che. jIvanmukta pote to AtmajJAnI, yati, saMyamI ane saMnyAsI che, eTale svaprerita ane sva-sevita viSayono to koI savAla ja, tenI bAbatamAM, uddabhavato nathI; paraMtu te paNa, aMte to, A saMsAramAM ja rahe che ane jIve che; tethI tenI AsapAsanAM mANaso taraphathI, tene khyAla ja na rahe tevI rIte, viSayo-bhogo tenA para, bahArathI, lAdavAmAM (Impose) Ave (paritA:), evI paristhitine nakArI zakAya nahIM. AvI paristhitimAM, pelA viSayonuM bhAvi (Fate) kevuM karuNa ane kamanasIba hoya che, enuM eka saMkSipta chatAM sAragarbha zabdacitra, AcAryazrI, A zlokamAM, A pramANe, Alekhe che : (1) paheluM to e ke pelA viSayo, svAbhAvika rIte pote sevelI AzAapekSAnI bAbatamAM, saMpUrNarIte niSphaLa nIvaDe che, vikAro utpanna karavAnI emanI kuzaLatA kuMThita thaI jAya che ! (na vijiyAM satyanti ) vivekacUDAmaNi | 869 Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) paraMtu nA, vAta ATalethI ja aTakatI nathI : parAjita thayelA A viSaya'-lazkarane hemakhema pAchAM javAnuM "saddabhAgya' paNa sAMpaDatuM nathI ! ahIM, AvA pavitra manuSya pAse AvyA pachI, temane to tenAM raMge ja raMgAI javuM paDe che ! ahIM to saghaLuM mAtra brahmarUpa-sasvarUpa ja hovAthI, tethI, A badhA viSayone (bicArAne !) e brahmasvarUpamAM ja lIna thaI javuM paDe che ! emanAM astitvano ahIM ja "laya" thaI jAya che ! A ja sAco 'jAdu' (Magic), satsaMganA prabhAvano ! "durguNa' gayo hato, sadguNa'ne potAnA raMge raMgavA, paraMtu "camatkAra' e thayo ke 'durguNa (Vice)ne ja "saguNa (Virtue)-svarUpa banI rahevuM paDyuM ! paNa jIvanmuktanA prabhAvano sAco "paraco' (paricaya) to, ApaNane maLe che, - AcAryazrIe yojelI upamAmAM hajAro nadIo, samudramAM pravezIne, lAkhokaroDo "gelana potAnuM pANI, roja, samudramAM bheLave che, paNa samudra eTale samudra ! enI jaLasapATI eka senTImITara jeTalI paNa A badhAM jaLane kAraNe, UMce AvatI nathI ! ane e ja rIte, dukALanA samayamAM, nadIo sukAI jAya ane samudrane emanA jaLapravAhonuM eka TIpuM paNa na maLavA pAme, tyAre paNa samudranAM pANI, A kAraNe kinArAthI dUra, aMdara, pAchAM cAlyAM jAya, evuM paNa nathI banatuM ! enA bharatI-oTane, A nadI pravAhonAM jaLa sAthe kazo ja saMbaMdha nathI ! e to, haMmezAM, pote, potAnA vaDe ja, potAnAmAM sabhara hoya che ! - "sthitaprajJa'-lakSaNanAM varNanamAM, gItAmAM, samudranI svayaM-sabharatAnuM citra A pramANe ApavAmAM AvyuM che, te, A saMdarbhamAM, smaraNamAM rAkhavA jevuM che : ApUryamANaM acalapratiSThaM samudraM ApaH pravizanti yad-vat / tad-vat kAmAH yaM pravizanti sarve saH zAnti Apnoti na kAmakAmI // (2, 70) ("cAreya bAjuthI bharAtA, (chatAM) acaLa sthitivALA samudramAM jema pANI praveze che, tema sarva viSayo jemAM vikAra utpanna karyA vinA praveze, te zAMti pAme che, nahIM ke kAmanI IcchA karanAro !"). AvA "camatkAranAM kAraNa mATeno zabda, zlokamAM, che : sanmAtritayA ! pelA viSayo ane nadIpravAhonA prayAso, talavAra vaDe AkAzane kApavA jevA, nirarthaka ane hAsyAspada che, nIvaDe che ! have, jyAre A jIvanmukta-lakSaNa-prakaraNa samApta thAya che tyAre, enA upasaMhAra-rUpe, AvA thoDA muddA emAMthI ApoApa upasI Ave che : 870 | vivekacUDAmaNi Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) eka vAta nizcita che ke A nirUpaNanI pazcAdbhUmAM, gItAmAMnAM sthitaprajJa -lakSaNo (2, 54-72) AcAryazrInAM manazcakSu samakSa che, ane chatAM A nirUpaNamAM AcAryazrInI svakIya maulikatA, AdithI aMta sudhI, spaSTa varatAya che : AmAM ja AcAryazrInI nijI-svataMtra pratibhA rahelI che. (2) bIjuM, anyanuM mUlyAMkana karavA mATe ke anya vize kazo nirNaya (Judge) karavA mATe, A zlokono upayoga karI zakAya nahIM; kAraNa ke emAM bane evuM ke ApaNI potAnI maryAdita manobuddhizakti pramANe ema karavA jatAM, ApaNe je kaMI anyamAM joIe, temAMnuM kazuM tyAM hoya ja nahIM ! hakIkatamAM, A zlokonI sAcI phalazruti to rahI che, "AtmanirIkSaNa'mAM (3) ane trIjuM, bhAratIya ciMtakoe, nIce pramANe, traNane, vizvanA Adarza manuSyo tarIke pramAyA che : narasaiyAno "vaiSNavajana", gItAno "sthitaprajJa" ane pleTo(Plato)no "philosophara" (tenA Republic-graMtha pramANe). "Adarza manuSya (Ideal Man)nI AvI sarvottama ane samunjavala zreNImAM jIvanmukta'ne niHsaMkoca samAviSTa karI zakAya. " zlokano chaMda : upajAti (442) 443 vijJAtabrahmatattvasya yathApUrvaM na saMsRtiH / asti cenna sa vijJAtabrahmabhAvo bahirmukhaH // 443 // zlokano gujarAtI pATha : vijJAtabrahmatattvasya yathApUrva na saMskRtiH | asti cenna sa vijJAtabrahmabhAvo bahirmukhaH 44all zlokano gadya anvaya : vijJAtabrahmatattvasya (manuSyasya) yathApUrvaM saMsRtiH na (asti) / sA (saMkRti:) pti veta, : vahipRG: (d), vizAtabrahmamAva: 7 (ti) II44rUA. zabdArtha : mukhya vAkya : vijJativratasvastha (manuSyasya) yathApUrva saMskRti: ta ! vijJAtavratattva eTale evo manuSya, jeNe brahmatattvane yathArtharIte, yathArtharUpe jANuM vivekacUDAmaNi | 871 Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. yathApUrva eTale pahelAMnI jema; saMskRti: eTale saMsAra, saMsArIpaNuM, saMsAravyavahAra, saMsAra pratyeno abhigama. AvA manuSyane saMsAra pratye pahelAMnI jema abhigama raheto nathI. paraMtu jo Avo saMsAra-abhigama rahe to ? - (sA) saMskRti:asti vet / zvet eTale jo (If). "to" zuM ? sa: hirmua: (masti) / - to te bahirmukha che; eTaluM ja nahIM paNa saH vijJAtavrahmamAva: 7 (sti) / - teNe brahmatattvane jANyuM nathI, brahmabhAvane te pAmyo nathI. (443) anuvAda : jeNe brahmatattvane yathArthapaNe jANyuM che, tenA mATe, pahelAMnI jema, saMsArIpaNuM rahetuM nathI. paraMtu jo te (eTale ke tenuM saMsArIpaNuM) rahe to, te bahirmukha che ane teNe brahmabhAvane jANyo nathI. (443) TippaNa : - brahmatattvanuM sAcuM yathArtha jJAna kone kahevAya ane evAM jJAnanI kasoTI zI enI A zrlokamAM carcA karavAmAM AvI che. pahelI vAta to e ke A jJAna (vijJAna) eTale brahmatattvanI a-parokSa, sAkSAt-pratyakSa anubhUti(Experience) : sarvatra abheda-darzana, advaita-darzana; hakIkatamAM to, anubhUti ja nahIM, te pote ja brahmasvarUpa banI jAya che : brahmavid brahma va mati / ane Ama jo te kharekhara brahma ja thaI jAya to, tenI AvI brAhmI dRSTimAM, brahmathI bhinna kazuM ja tene dekhAya ja nahIM; ane jo kadAca saMsAra tene dekhAya to paNa, te saMsAra paNa tene saMsAra-svarUpa nahIM paraMtu, brahmamaya-svarUpe ja dekhAya ! eTale ja kahevAyuM che ke 'jevI dRSTi, tevI sRSTi !' jenI sarvAtmadRSTi che, tene samagra brahmAMDamAM saMghaLuM Atmamaya ja dekhAya ! mAyAmaya dRSTivALAne sarvatra mAyAmaya ja dekhAya ane mithyAdRSTivALo to mithyAnuM ja darzana kare ! mULa vAta che, brahmatattvanAM yathArthajJAnanI, vijJAnanI, eTale ke brahmamaya banI javAnI. eTale, brahmatattvanI AvI a-parokSAnubhUtino dAvo karanAra koI manuSyano saMsAra pratyeno abhigama, pahelAMnI jema, eTale ke tenI brahmatattvavijJAna-prApti pahelAMnI jema, cAlu rahe, jo te saMsAra-abhimukha banavAnuM cAlu rAkhe to, eka hakIkata pAkI banI jAya ke te dAvo kare che te pramANe, teNe brahmabhAvanI sAcI anubhUti karI ja nathI : enI agAunI, e ja bahirmukhatA cAlu rahI che ! ane 872 / vivekacUDAmaNi Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirmukhatA(Extrovertness)no artha ja e ke pelA pAMca kozone ja AtmA samajIne te, temAM, haju Asakta rahyo che ! ane A bahirmukhatA eTale ja ajJAna ! ane ajJAnIne to, saMsAra(saMskRti:)nuM ja darzana thatuM rahe, tathA AvAM saMsAradarzana dvArA, tenA mATe to, punarapi punaH janma-mRtyuvALA saMsAranuM ja nirmANa hoya ! zlokano chaMda : anuSTupa (443) 444 prAcInavAsanAvegAdasau saMsaratIti cet / na sadekatvavijJAnAnmandIbhavati vAsanA zlokano gujarAtI pATha : 5444 // prAcInavAsanAvegAdasau saMsaratIti cet / na sadekatvavijJAnAtmyandIbhavati vAsanA / / 444 // zlokano gadya anvaya H prAcInavAsanAvegAt asau (jJAnI manuSyaH) saMsarati iti (ucyate) cet, na; ekatvavijJAnAt vAsanA mandIbhavati // 444 // zabdArtha : mukhya vAkya : asau (jJAnI manuSya:) saMsati / saMskRti (sam + TM * e dhAtunuM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rUpa) - eTale saMsAramAM pravatta thAya che, sakriya bane che; TUMkamAM, AvuM sakriya saMsArI jIvana jIvavA, punarjanma dharIne, pAcho Ave che. A sam + rlR - e dhAtu parathI ja 'saMsAra'-zabda banyo che. A jJAnI manuSya zAne kAraNe saMsAramAM pravRtta thAya che ? prAcIna-vAsanA vet / pravIna eTale pUrvajanmanI, purANI, jUnI, bhUtapUrva. AvI pUrvajanmanI vAsanAonA vegathI : "purANI vAsanAnA vegane lIdhe, Avo jJAnI manuSya paNa saMsAramAM pravRtta thAya che." gayA zlokamAM, AcAryazrIe, potAnA kevalAdvaita-vedAMta-darzananA siddhAMta pramANe, evuM pratipAdana karyuM hatuM ke "brahmatattvane yathArthapaNe jANanAra mANasane vivekacUDAmaNi / 873 Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra pratye, kazo abhigama raheto nathI; ane chatAM paNa jo tenI saMsAraabhimukhatA cAlu rahe to, eno artha e ja ke te saMpUrNa ane samyagurUpe brahmabhAvane pAmyo nathI." A zlokanI prathama paMktimAMnuM A pahelAMnuM uparyukta vidhAna, e dalIla, vedAMtadarzananA virodhI anya koIka ciMtakanI che ane e rIte teNe gayA zlokamAMnAM, AcAryazrInAM pratipAdanano virodha karyo che. | dArzanika bAbatonI carcAnI paddhati samajI levAnI jarUra che H kazuMka pratipAdana karanAra pakSane siddhAMtI" (siddhAMtinuM) kahevAmAM Ave che ane teno virodha karanAra sAmA pakSane "pUrvapakSa' kahevAmAM Ave che. pUrvapakSe virodhamAM karelI dalIlanuM khaMDana (Refutation) karatI vakhate, siddhAMtI, AvI paribhASA prayoje ke "jo tame AvI dalIla karatA ho to, eTale ke tame jo Ama kahetA ho to (yuSmApa: parva cate rUti ve), ame kahIe chIe ke "nA", Ama nathI (na)". Ama kahIne, pachI, siddhAMtI, khaMDana mATenuM potAnuM vaktavya rajU kare. - brahmasUtra vagere paranAM AcAryazrInAM bhASyomAM AvI paribhASA prayojavAmAM AvI che. ahIM, zlokanI prathama paMktimAMnI dalIla pUrvapakSanI che ane purva yati yuSkAma: sate, rUti vet , - ema kahIne, siddhAMtI tarIke AcAryazrI, pUrvapakSanI prathama paMktimAMnI dalIlanuM, bIjI paMktimAM A pramANe khaMDana kare che : sa- sva-vijJAnAt vAsanA kanvImavati manvImavati-(mad + mU e dhAtunA "Tvi"-rUpanuM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rU5) maMda thaI jAya che, maMdaniSkriya-nirbaLa-azakta thaI jAya che. vAsanA kyAre ane zAne kAraNe maMda thaI jAya che ? - satyasvarUpa brahmatattvanI advitIyatAnA samyagu-jJAnathI; AvuM jJAna thAya tyAre; AvAM samyagu-jJAnanAM kAraNe (vAsanA) maMda thaI jAya che. (444) anuvAda : (jo tame ema kahetA ho ke) "pUrvajanmanI vAsanAonA veganA kAraNe A jJAnI, saMsAramAM pravRtta thAya che." to, ame kahIe chIe ke, tamAruM Ama kahevuM) "yogya nathI" : (kAraNa ke) satyasvarUpa brahmatattvanI advitIyatAnAM samyagu vijJAna pachI vAsanA maMda thaI jAya che. (444). TippaNa : siddhAMtI ane pUrvapakSa, - sAmasAmA baMne pakSanI dalIlonI paraMparAprApta paribhASA, upara, zabdArtha vibhAgamAM, savistara ane spaSTa samajAvavAmAM AvI 874 | vivekacUDAmaNi Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAramAM jJAnInA pharIthI pravRtta thavA mATenAM kAraNa tarIke, pUrvapakSe, pUrvajanmanI tenI vAsanAnA vegane nirUpyuM che; paraMtu siddhAMtI tarIke, AcAryazrIne, pUrvapakSanI A dalIla mAnya ane svIkArya nathI; tethI, have, teozrI, pUrvapakSanI uparyukta dalIlanuM khaMDana, A pramANe kare che : pUrvapakSa, purANI vAsanAo para bhAra mUkIne, potAnuM vaktavya rajU kare che, paraMtu AcAryazrI to tenAM A vaktavyano cheka mULamAMthI ja cheda UDADI nAkhe che : jIva ane brahmanAM ekatvanuM samya-jJAna prApta karyA pachI, sAdhakane, sat-brahma-tattva sivAya bIjuM kazuM jaNAtuM ja nathI ane AvA jJAna-agnimAM tenI pelI vAsanA zekAI jAya che; ane zekAI gayelAM bIjavALI (Roasted) vAsanA maMda paDI jAya che, tenI sarjanazakti nAza pAme che; sAdhakanAM cittamAM haju paNa te paDI rahI hoya to paNa, potAnI sarva sarjana-zaktio gumAvI beThelI (Impotent) vAsanAne potAnA kazA vega ke Avega rahetA ja nathI; to pachI, jJAnIne saMsAramAM pravRtta karavAnuM kArya te karI ja zI rIte zake ? kRSizAstra(Agriculture)no eka su-sthApita siddhAMta che ke anAjanAM mULa dANA(bIja)ne jo aMgnimAM mUMjI nAkhavAmAM AvyAM hoya to, jamIna game teTalI phaLadrupa hoya, khAtara paNa uttama hoya ane pANInI vyavasthA paNa pUratI hoya to paNa, vAvavAmAM AvelA AvA dANA UgI ke aMkurita thaI zake nahIM ! basa, A ja dalIlanA AdhAre, AcAryazrI, vAsanAnA vega bAbatanI, pUrvapakSanI dalIlanuM samULaguM khaMDana karI nAkhe che. samya-jJAna-prApti (Enlightenment) pahelAM manuSya game tevo durAcArI hoya to paNa, AvI prApti pachI, tenI vAsanAnI sarva prajanana-zakti naSTa thaI gaI hovAthI, tene mATe, saMsAramAM punaH pravRtta thavAnI zakyatA rahetI ja nathI ! jIva-brahma-aikyanuM samyagu-jJAne AvuM zAzvata, anaMta, svayaMprakAza ane cidAnaMda-sadAnaMda-maya hoya che ! AvAM jJAna-prakAza samakSa to, bhrAMtijanya pelI vAsanAnI hAlata to, paroDhanA ujAsa pAsenA aMdhakAra jevI ja thaI jAya che ! zlokano chaMda : anuSupa (444) 445 atyantakAmukasyApi vRttiH kuNThati mAtari / tathaiva brahmaNi jJAte pUrNAnande manISiNaH // 445 // vivekacUDAmaNi | 875 Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : atyantakAmukamyApi vRttiH kuMThati mAtari | tathaiva brahmaNi jJAte pUrNAnaje manISiNaH 44pA. zlokano gadya anvaya : (thA) atyantImuNya (manuSya) (Ama-)vRttiH mAtari padti, tathA eva pUrNa-Anande brahmaNi jJAte (sati) manISiNaH (saMsAravAsanA api ati) 44SA zabdArtha : | mukhya vAkya : tathA manISiNa: (saMsAravAranA pi ti) ; manISiNa: eTale jJAnI, vidvAna, vivekasaMpanna manuSya; tRti eTale kuMThita thaI jAya che, aTakI jAya che, niruddha-niSkriya naSTa thaI jAya che; jJAnI manuSyanI saMsAravAsanA, tevI ja rIte (tathA va) kuMThita thaI jAya che. "tevI ja rIte", - eTale kevI rIte ? yathA atyantajhAmuNya (manuSya) (Ama-)vRtti: mAtara pnati, tathA / jAmu eTale kAma-Asakta, kAmavRttimAM prasta, viSaya-bhogI mANasa; mAtara eTale mA vize, potAnI mAtAnI bAbatamAM, mAtAnI hAjarImAM jevI rIte atyaMta kAmuka manuSyanI kAmavRtti, tenI mAtA vize kuMThita thaI jAya che, tevI rIte.. (445). anuvAda : jema atyaMta kAmuka puruSanI (kAma)vRtti, potAnI mAtAmAM mukti thaI jAya che, tevI ja rIte pUrNa-Ananda-svarUpa brahmanuM jJAna thatAM, jJAnInI (saMsAra-vAsanA paNa kuMThita thaI jAya) che. (45) TippaNa: jIva-brahma-aikyanAM jJAna-agnimAM zekAyelAM vAsanA-bIja bAdhita thaI jatAM, Avo jJAnI manuSya pharIthI saMsAramAM pravRtta thato nathI, evuM pratipAdana, AcAryazrIe, siddhAMtI tarIke, pUrvapakSanI dalIlanuM khaMDana karatAM, gayA zlokamAM, karyuM hatuM; have, ahIM, potAnAM AvAM pratipAdananAM samarthana mATe, eka samucita daSTAMta Ape che. strI-puruSa-saMbaMdhamAM paraspara kAma-vRtti saMpUrNarIte sahaja ane svAbhAvika che; paraMtu ahIM to, koIka atyaMta kAmAsakta puruSano dAkhalo AcAryazrIe eTalA mATe 876 | vivekyUDAmaNi Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pasaMda karyo che ke Avo mANasa, jene aMgrejImAM Rake ke Libertine kahevAmAM Ave che, tenI viSayabhoganI vRtti bephAma ane aniyaMtrita rIte satata cAlatI hoya che; ane chatAM AvA puruSanI kAmukatA paNa potAnI mAtAnI hAjarImAM kuMThita thaI jAya che : mAtAnI upasthitino prabhAva evo prabaLa hoya che ke AvA atyaMta kAmAsakta puruSanI kAmavAsanA paNa mAtAnI hAjarImAM saMpUrNarIte niSkriya ane niruddha thaI jAya che, niyaMtraNamAM AvI jAya che ! A ja dRSTAMtanuM arthaghaTana A rIte paNa thaI zake : A puruSanI kAmavAsanA bephAma, kazI vivekabuddhi-vinAnI ane adhama koTinI che; ane aMte, mAtA paNa eka 'strI' to che ja ne ! paraMtu "mA te mA !" potAnI mAtAnAM darzane ja, eno sahaja putrabhAva pragaTI jAya che, mAtA pratyenI pUjyatA ane AdaranI lAgaNI AviSkRta thaI jAya che ane AvA pavitra saMdarbhamAM, enI pelI kAmukatA sadaMtara naSTa thaI jAya che ! je camatkArika su-pariNAma mAtAnI upasthitine kAraNe pelA atyaMta kAmukane sulabha banI gayuM, evuM ja, athavA ethIye vadhAre camatkRtipUrNa ane savizeSa sAruM, pariNAma, jJAnI-manISInI bAbatamAM, pUrNa-AnaMda-svarUpa brahmajJAnanAM prAkaTyathI niSpanna thAya ! satyasvarUpa brahmatattvanI advitIyatAnAM samyag-jJAnano A ja mahimA, zloka444mAM pelA pUrvapakSanI dalIlanuM khaMDana karatI vakhate, AcAryazrIne abhipreta hato. pUrNAnande brahmaNi jJAte (sati), e vAkyaracanA sati-saptamInI che. zlokano chaMda : anuSTupa (445) 446 - nididhyAsanazIlasya bAhyapratyaya IkSyate / bravIti zrutiretasya prArabdhaM phaladarzanAt // 446 // zlokano gujarAtI pATha : nididhyAsanazIlasya bAhyapratyaya IkSyate / bravIti zrutiretasya prArabdha phaladarzanAt ||446thI zlokano gadya anvaya H nididhyAsanazIlasya (manuSyasya api ) bAhyapratyayaH IkSyate / (tat) tasya (vrahmaniSThasya) prArai (masti kRti) pAvarzanAt zruti: prIti 446aa vivekacUDAmaNi / 877 Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) nididhyAsanazIlasya (manuSyasya api) bAhyapratyayaH IkSyate / nididhyAsana eTale brahma athavA paramatattva vizenuM UMDuM dhyAna ane emAM je nimagna hoya, pravRtta hoya, tevo manuSya eTale nididhyAsanazIla. vAhya eTale bahAranA viSayo; pratyaya eTale enuM bhAna, emAM pravRtta thavuM te. Ama, vaDhipraya eTale bahAranA viSayomAM bhAna hovuM, emAM pravRtta rahevuM te. syate (kuMla eTale "jovuM-e dhAtunuM karmaNi vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rUpa) - jovAmAM Ave che. paramatattvanAM UMDAM dhyAnamAM magna hoya tevI vyakti paNa bahAranA viSayomAM pravRtta hoya, evuM jovAmAM Ave che. to AvA manuSyanuM AvuM vartana-pravartana-valaNa, e zuM che ? - A savAlano javAba, athavA AvI AzaMkAnuM samAdhAna, - e baMne, have pachInAM bIjAM vAkyamAM ApavAmAM AvyAM che. (ra) (ta) tasya (manuSyaca) prArabdha (mati) . upara je vartana jovAmAM AvyuM, te (tata) A manuSyanuM prArabdha che. AvuM koNa kahe che? (ti) zrutiH bravIti | ema zrati kahe che. zruti AvuM zAnA AdhAre kahe che ? - varNanAt ! AvA brahmaniSTha manuSyanAM karmaphaLane joIne. (446) anuvAda : brahmanAM dhyAnamAM magna hoya tevo manuSya paNa bahAranA viSayomAM pravRtta thato hoya, evuM jovAmAM Ave che ane te, te(brahmaniSTha)nuM prArabdha' che ema, tenAM (karma)phaLane jotAM, zruti kahe che. (446) TippaNa: ahIMthI, A zlokathI, cheka 464mA zloka sudhI (19 zlokomAM), AcAryazrI eka navA ja muddAne carcA-vicAraNA mATe hAtha para le che ane te che : "prArabdha". ane chatAM e paNa eka hakIkata che ke A muddo jeTalo navo jaNAya che, teTalo navo nathI : A pahelAMnA traNa (443-444-445) zlokomAM AcAryazrI dvArA je pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM, temAMthI ja A muddo ApameLe upasI Avyo che. e uparyukta pratipAdana A prakAranuM hatuM : sasvarUpa brahmatattvanI advitIyatAnAM samyagu-jJAnanI prApti pachI, sAdhakanI vAsanA kSINa thaI jatI hovAthI, jJAnIne pharI saMsAramAM pravRtta thavAnuM rahetuM nathI. paraMtu jo kharekhara Ama hoya to, paramatattvanAM nididhyAsanamAM je satata magna 878 | vivekacUDAmaNi Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke rata hoya tevo yogI, saMsAranA bAhya viSayomAM pravRtta thato-raheto hoya, evuM levAmAM Ave che (ksyate), tenuM zuM ? AvuM kema banI zake? Avo yogI paNa khAto-pIto, harato-pharato-UMghato, bolatA-cAlato hoya che. tenAM AvAM pravartanano zo khulAso (Explanation)? AcAryazrI, zrutinuM pramANa TAMkIne, AvI svAbhAvika AzaMkAnuM samAdhAna, A rIte. Ape che : te yogInAM pravartamAna jIvanamAMnAM phaLane jotAM ane A phaLa te tenAM karmanuM ja phaLa hovAthI, - evuM anumAna karI zakAya ke - atyAranuM tenuM AvuM vartana, eTale tenuM "prArabdha"! - suva-kuvAnumavarNanAt sattA) sArAM prArabdha ti zrutiH | paraMtu A prArabdha" eTale zuM? basa, AnI ja carcA ahIMthI have pachInA 19 zloko(46-464)mAM karavAmAM AvI che. paraMtu te pahelAM, ApaNe, A zlokamAMnAM pratipAdanane pUrepUruM samajI laIe : paheluM to e ke zlokamAM nirdiSTa nividhyAsana eTale "savikalpa samAdhi; ane eTale ja, A prakAranAM savikalpa brahmadhyAnamAM nimagna rahenAranI samakSa paNa, tenAM bhUtapUrva karmonAM sukha-duHkha jevAM phaLo Ave, jene teNe bhogavavAM ja paDe. ane bIjuM e ke A "phala-bhoga' eTale ja zlokamAM ullikhita, - vaDhipratyayaH ! ane chAMdogya-upaniSada kahe che tema, jyAM sudhI te zarIra sAthe saMkaLAyelo rahe, tyAM sudhI enAM karmonAM priya ane apriya phaLono nAza na thAya ! : - ____ na ha vai sazarIrasya priya-apriyayoH apahatiH asti / ane tenAM A priya-apriyanA nAzano vilaMba tyAM sudhI to kharo ja, jyAM sudhI te zarIrathI vimukta na thAya ane brahma sAthe ekarUpa na thAya : tasya tAvadeva ciraM, yAvanna vimokSye atha saMpatsye / ane brahmasUtra to cokhkhuM ja kahe che ke karmanAM phaLanA bhoga vaDe, te baMne, - zubha ane azubha prakAranAM, - karmono nAza kare che ane tyArapachI ja te brahma sAthe ekarUpa bane che : bhogena tu itare kSapayitvA saMpadyate / sUtrAtmaka paribhASA dharAvatA A zlokamAM jeno ullekha karavAmAM Avyo che te, "prArabdha"- zabdano artha-anusaMdhAna-arthaghaTana para have ApaNe AvIe : "prArabdha" eTale "nasIba", "bhAgya" (Luck, Fortune, Fate, Destiny), vivekacUDAmaNi | 879 Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - evo A zabdano sAmAnya ane loka-pracalita artha che evo artha ahIM nathI, evuM vivakSita paNa nathI. e artha paNa, alabatta, che ja; ane chatAM eno mULa saMdarbha jarA judo che ane e saMdarbha eTale sarjanahAre potAnI A sRSTinA suyogya saMcAlana mATe racelo "karmano siddhAMta', A siddhAMtanAM svarUpanI keTalIka vizeSatA sadA smaraNamAM rAkhavA jevI che : karmanI gati gahana che' (ThanA meLo ti: I) - evuM pratipAdana karatAM pahelAM ja bhagavAna zrIkRSNa, karmanAM mahattva para bhAra mUktAM, gItAmAM Adeza ApI dIdho ke karmane, eTale ke karmanAM rahasyane, sahue jANI levuM joIe (maLI tyapa votram I) (4, 17) ane karmanuM sauprathama rahaya, enI gatinuM aMtaratama hArda e ke karmano Izvararacita niyama aTala-avicaLa che; emAM nathI koI apavAda, nathI avakAza koI bAMdhachoDa(Compromise)ne; samagra brahmAMDanAM bhUtamAtra mATe te ekasarakho baMdhanakartA che; enuM ullaMghana koI ja karI zake nahIM : bIjuM, karma karavA mATe manuSya svataMtra che, paraMtu enuM phaLa tene kyAre ane kevuM maLaze, - e bAbatamAM ene kazo ja adhikAra nathI : maLevAdhivA te mA pAjopu vahAvana che (gItA 2, 47) manuSya AcarelAM karmanA phaLanI vyavasthAnI abAdhita sattA Izvare potAnI pAse ja rAkhI che. trIjuM e ke koI paNa phaLa ke pariNAma. enA mATe javAbadAra evAM koI bhUtapUrva karma vinA zakya nathI, karma vagara koI phaLa hoI zake nahIM : karma eTale kAraNa (Cause) ane phaLa eTale kArya (Effect); A thayo kArya-kAraNa-bhAva (Law of Causation)no nirapavAda siddhAMta : jema karma vinA phaLa nahIM, ema ja koI paNa karma phaLa vinAnuM rahe nahIM. ane chelluM, cothuM ane ahIM je carcA prastuta che, te saMdarbhamAM sauthI mahattvanuM e ke karmano kSaya(nAza) tyAre ja thAya, jyAre te karmanA kartAe te karmanuM phaLa bhogavI lIdhuM hoya : nAmu$ (na-amu$) kSIyate rma | ane phaLa-bhogavyA vinAnAM koI karma rahI gayAM hoya tyAM sudhI, eTale ke pote AcarelAM sarva karmonAM phaLane bhogavIne te sarvane "kSINa na karI zake tyAM sudhI, manuSya mokSa pAmI zake nahIM ! ane ahIM, A graMthamAM to, mokSArthI sAdhakanI mokSaprAptinI jIvanakArakirdInI ja vAta che ! eTale, mokSaprApti ane enI pAtratAnA saMdarbhamAM, karmano niyama, 880 | vivekacUDAmaNi Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enuM rahasya, enI gahana gati, - A badhuM samajavuM anivArya banI rahe che. manuSya roja satata nAnAM-moTAM, sArAM-narasAM aneka karmo karato rahe che. A karmane "vimAna" (pR-karavuM e dhAtunuM karmaNi vartamAnakRdaMtanuM rUpaH "karAtAM', AcarAtAM', Being done, Being performed) kahevAmAM Ave che. AmAMnAM keTalAMka karmo evAM hoya che, jenAM phaLa tarata maLe; keTalAMka karmo evAM hoya che, jenAM phaLa TUMkA-lAMbA samaya pachI maLe; ane A daramiyAna, kriyamANa karmo to cAlu ja hoya, eTale evuM avazya bane ke samagra jIvana daramiyAna karavAmAM AvelAM AvAM sarva karmonuM phaLa saMpUrNarIte bhogavAI jAya te pahelAM ja manuSya mRtyu pAme ane A kAraNe manuSya mokSa na pAmI zake ane AvI ghaTamALa cAlatI rahe tyAM sudhI manuSyane, janma-mRtya-punarjanmanAM avirata cAlatAM cakramAM prasta thatAM rahevAno bhoga, banavuM ja paDe ! to pachI, Ano upAya zo? ane phaLa-bhogavyAM vinAnAM, mRtyu pahelAMnAM, manuSyanAM pelAM jiyamAM karmonuM zuM? aneka janmo sudhI AvuM cAlyA kare tyAre, pelAM na-bhogavAyelAM (-puru) karmo, manuSya mATe tenAM jamApAsAMmAM silaka tarIke ekaThAM thatAM rahe ane AvAM Arrears-rUpe ekaThAM thatAM pahelAM karmone "saMta" (m + vi eTale ekaThuM thavuM, - e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa : "ekaThAM thayelAM', Collected) kahevAmAM Ave ane prati-janma satata jamA thatAM rahelAM AvAM saMvita-karmonA saMgraha vize evuM nakkI karavAmAM AvyuM che ke emAMnAM je-je ane jeTalAM-jeTalAM karmo, phaLa mATe, pAkatAM jAya, tema-tema, te badhAM, manuSya samakSa, prAratha (+ mA + ma - eTale AraMbha thavo', - e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa : phala-upabhoganI pAtratA, paripakvatA, jenI zarU thaI che. tevA) karmo tarIke Ave che. AvAM sarva prArabdhakarmo pUrepUrAM bhogavAI jAya tyAre ja, manuSya janma-mRtyunAM cakramAMthI mukta thAya che ane mokSa pAme che. A prastuta zloka(446)mAM je prArabdha' zabda che ke, A prArabdha-karmanA arthamAM che ane zruti Ane "prArabdha" eTalA mATe kahe che ke brahmaniSThanAM "saMcita karmo, paripakva banIne, haju pUrepUrAM "prArabdha banyAM nathI, ane tethI brahmadhyAnamAM nimagna hoya tevI vyakti, nididhyAsanazana) paNa bahAranA viSayonA bhAnavALI (vADhipratyaya) bane che; ane ene phaLa-bhogavavAnuM bAkI che, evuM anumAna spaSTa jaNAya che (darzanA). - vivekacUDAmaNi | 881 pharmA-56 Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUMkamAM, 'huM brahma chuM' (mahaM brahma asmiI) - evuM jJAna pAmyAM pahelAMnAM, jiyamALa-mAMthI saMvita banelAM, ane saMti-mAMthI, te sarvanI paripakvatA anusAra, prArabdha banelAM sarva karmone to jJAnIe paNa bhogavavAM ja paDe ! A zlokamAMno brahmaniSTha manuSya paNa bahAranA viSayomAM pravRtta thato jovAmAM Ave che (kSyate), te ghaTanA ja te(brahmaniSTha)nuM prArabdha' che, ema je zruti kahe che (zruti: dravIti 1), teno AdhAra, tene je sukha-duHkha bhogavavAM paDe, tevAM phaLanuM darzana ! (tavarNanAt) ! ATalI savistara carcA pachI, have eTaluM spaSTa thaI jAya che ke manuSyanuM prArabdha' (Luck, Fate, Fortune) eTale bIjuM kazuM ja nahIM, paraMtu enAM uparyukta prArabdha-karmo' ! zlokano chaMda : anuSTupa (446) 447 sukhAdyanubhavo yAvat tAvat prArabdhamiSyate / phalodayaH kriyApUrvo niSkriyo na hi kutracit // 447 // zlokano gujarAtI pATha : sukhAghanubhavo yAvattAvatu prArabdhamiSyate| phalodayaH kriyApUrve niSkriyo nahi putracit // 447 // zlokano gadya anvaya H. yAvat sukhAdi-anubhavaH (asti), tAvat prArabdhaM iSyate; phalodayaH (na-ya:) hiM yiApUrva: (va asti), niSkriya: (jhoya:) travit na (masti) rA447nA zabdArtha : mukhya vAkya : yAvat suvAti-anubhava: (masti), tAvat prArabdha dRSyate / 'jyAM sudhI-tyAM sudhI'-(yAvat-vat)vALI vAkyaracanA ahIM che. phate "che", " ema kahevAya che; enuM astitva, enI sthiti che, ema manAya che; jyAM sudhI sukha vagereno anubhava thAya che, tyAM sudhI 'prArabdha che", ema kahevAya che. AnuM kAraNa zuM ? - na-satya: hi yiApUrva: (Nva asti ) yiApUrva: eTale 882 | vivekacUDAmaNi . Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te, jenAM pahelAM kriyA hoya te; karmapUrvaka, pUrve karelAM karmanAM lIdhe ja; ad-yaH eTale phaLanI prApti, phaLano AvirbhAva, phaLano upabhoga. phaLanI prApti, tenAM pahelAM karavAmAM AvelAM karmane lIdhe ja thAya che. to pachI, A mATeno niyama zo che? - niyiH (7oya) travat (ti) . travat eTale kyAMya paNa; nizciH eTale karma karyA vagara, karma vinA. phaLanI prApti karmo karyA vinA kyAMya hotI nathI. (447) anuvAda : jayAM sudhI sukha-vagereno anubhava thAya che, tyAM sudhI "prArabdha che', ema kahevAya che; kAraNa ke phaLano AvirbhAva karmapUrvaka ja thAya che : karma vinA kyAMya paNa (phaLano AvirbhAva) hoto nathI. (447) TippaNa: gayA zlokathI zarU thayeluM prArabdhanuM nirUpaNa have ahIM AgaLa cAle che. janma-janmAntaranI jIvana-kArakirdImAM manuSyane jenAM sukha-duHkhanAM sArA-mAThAM phaLa bhogavavAM paDe che, te traNeya prakAranAM karmo - "kriyamANI, saMcita' ane prArabdhanI gatividhinI vIgato ApaNe, gayA zlokanAM TippaNamAM, joI gayAM. emAM prArabdhInI sthiti e rIte jUdI paDe che ke avidyA-janya ahaMbhAvano nAza thAya ke tarata ja "kriyamANa" ane "saMcita" karmonA phaLamAMthI manuSya mukta thaI jAya che; paraMtu prArabdha karmonA phaLamAMthI mukta thavAnuM to, sAdhaka, "jIvanmukta'nI ucca siddhie pahoMce tyAM sudhI, cAlu rahe che. to pachI, prArabdhanI sthiti kyAM sudhI cAlu rahe che ? - jJAnIne paNa mUMjhavatA A savAlano javAba A zlokamAM ApavAmAM Avyo che ane A javAba jeTalo TUMko ane tAttvika che, eTalo ja asaMdigdha ane nizcayAtmaka che : A zlokanA "sukhAdi-zabdanA "Adi-thI, duHkhono paNa e anubhavamAM samAveza thaI jAya che; eTaluM ja nahIM paraMtu A zlokamAMno "sukhAdi-anubhava', e ja gayA zlokamAMno "bAhyapratyaya'-zabda, ane AvA sukhaduHkhAtmaka phalabhogane ja (+AvanAta) zruti brahmaniSThanuM "prArabdhI kahe che. jJAnIne paNa sukha-duHkha vagereno anubhava thato hoya, eTale ke te paNa AvAM phaLa bhogavato hoya, tyAM sudhI prArabdha che; eTaluM ja nahIM paNa tenA mULamAM e ja "prArabdhanI sthiti che, ema mAnavuM-svIkAravuM-samajavuM rahyuM. AvI paristhitinuM tarkasaMgata(Logical) samAdhAna e che ke dareka phalabhoganAM mULamAM koIka karma hoya | vivekacUDAmaNi | 883 Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che; koI paNa phaLano AvirbhAva, pUrve karavAmAM AvelAM karmanAM pariNAma svarUpa ja hoya che. karmano eka avicaLa ane anapavAda niyama e che ke karma vinA kyAMya, kadi paNa phaLano udaya thato nathI; eTaluM ja nahIM paNa karmanuM phaLa, tenA kartAe, vaheluM ke moDuM, bhogavavuM ja paDe che. potAnAM karmanA phalanabhoganA uttaradAyitvamAMthI koI paNa vyakti kadI paNa chUTI ke chaTakI zake nahIM. kulabhoganA AvA pharajiyAtapaNAM-(Compulsion)ne ja zruti brahmaniSTha "prArabdha' kahe che ane zloka446mAMno "brahmapratyaya'-zabda, nididhyAsanazIla" jevI vyakti mATe paNa, karmaniyamanI A ja avicalatA ane anivAryatAno saMketa Ape che. prArabdhI-karmanI A ja vizeSatA ane A ja enuM mahattva. zlokano chaMda anuSupa (447) 448 ahaM brahmeti vijJAnAt kalpakoTizatArjitam / saMcitaM vilayaM yAti prabodhAt svapnakarmavat // 448 // zlokano gujarAtI pATha : ahaM brahmati vijJAnakalpakoTizatAjItam saMcita vilayaM yAti prabodhAt svapnakarmavat 448. zlokano gadya anvaya : 'ahaM brahma (asmi') iti vijJAnAt, kalpakoTizata-arjitaM saMcitaM (), pravIdhAt svanirmA , viye yati I448 zabdArtha : | mukhya vAkya : voTizata-nita saMvita (varSa) vinaya yAti . vinaya yAti eTale vinAza pAme che. vilaya pAmatuM AvuM saMcita karma kevuM che? - eTale yugo; koTi karoDo; nAta eTale bheguM thayeluM, ekaThuM kareluM. karoDo kalpo daramiyAna ekaThuM thayeluM. zAne lIdhe, zuM karavAthI vinAza pAme che? - "ahaM brahma smi', - ti vijJAnAt ! - "brahma chuM' - evI jJAna-anubhavAtmaka pratIti thAya tyAre, evAM viziSTa jJAnathI, AtmajJAnathI, - eTale ke AvAM vijJAnanAM pariNAme AvelI jAgRtine lIdhe. 884 | vivekacUDAmaNi Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvI prakriyA zAnA jevI che? - pravadhA svakharmavat ! nidrAmAMthI jAgyA pachI, svapnamAMnAM karmo, jema vilaya pAme che, tema, tevI rIte. (448). anuvAda : huM brahma chuM', - evA viziSTa jJAna vaDe, karoDo kalpo daramiyAna ekaThuM thayeluM "saMcita karma, jAgavAthI svapnamAMnAM karmanI jema, vinAza pAme che. (448) TippaNa : jIvana daramiyAna, je "kriyamANa" karmonAM phaLa manuSya bhogavyAM na hoya te, punarjanma pAmyA pachI tenAM nAme, "saMcita-karmo tarIke, ekaThAM thatAM rahe che. jIvabrahmanAM ekatvanI jJAnAtmaka anubhUtine abhAve, karoDo yugo daramiyAna, jamA thatAM rahelAM AvAM "saMcita-karmo, kyAre ane kevI rIte nAza pAme che te, A zlokamAM samajAvavAmAM AvyuM che. A saMcita karmo vize be vAta samajavAnI rahe che. eka to e ke manuSyanAM ajJAnane lIdhe cAlu rahelI vAsanA ane dehAdimAMnA ahaMbhAvane kAraNe ja, "saMcita karmono bahu moTo jaththo, manuSyanAM nAme jamA thaI javA pAmyo hoya che; ane bIjuM e ke AmAMnAM je karmo phaLa mATe paripakva thaIne prArabdha" karmanuM svarUpa na pAmI zakyAM hoya tevAM ja A saMcita karmo che. AvAM karmonAM baMdhanamAMthI mukta thavAno zuM koI upAya ja nathI ? - evA apekSita praznano saraLa-sacoTa-zAstrasaMmata uttara, AcAryazrIe, ahIM Apyo che : "huM brahma chuM', - evuM viziSTa jJAna, - eTale ke jIva-brahmanAM aikyanI anubhavAtmaka Atmagata(Subjective) pratIti, e eka ja, karoDo kalpomAM, avidyAne kAraNe, ekatrita thaI gayelAM pelAM asaMkhya "saMcita' karmono vilaya karavA mATe, paryAptarUpe samartha che : uparyukta jJAna-anubhavAtmaka pratIti pote ja evo eka agni che, je, avidyAjanya vAsanAo ane ahaMbhAvane sadaMtara bhasmIbhUta karI zake che. te parAvara brahmanuM darzana thatAM, hRdayagraMthinAM bhedananI, sarva saMzayonAM chedananI ane karmonA kSayanI je vAta muMDaka-upaniSada (ra, 2, 8)nA RSie kahI che, - - fadyate hRyasthi chidyano sarvasaMzaya: | kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare // te ja, ahIM, AcAryazrIne abhipreta che, emAM zaMkA nathI. saMcita karmonA vilayano A "sapATo' evo jabaro, joradAra ane jhaDapI hoya che ke svapna daramiyAna karelAM karmonI, jAgyA pachI thatI gati (ke "durgati'?) vivekacUDAmaNi | 885 Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jevo ja te hoya che : svapnamAM manuSya ghaNuM-badhuM karyuM-joyuM-anubhavyuM hoya, paraMtu tenI AMkho UghaDI gayA pachI ? pelAM karmo kyAre vilaya pAmI gayAM, enI ene potAne ja khabara na paDe ! 'saMcita' karmono paNa Avo ja samULago nAza ! zlokano chaMda : anuSTupa (448) 449 yat kRtaM svapnavelAyAM puNyaM vA pApamulbaNam / suptotthitasya kiM tat syAt svargAya narakAya vA // 449 // zlokano gujarAtI pATha : yat kRtaM svapnavelAyAM puNya vA pApamulkhaNam / suptosthitasya kiM tatsyAt svargIya narakAya vA 5449thI zlokano gadya anvaya H svapnavelAyAM yat ulbaNaM puNyaM vA pApaM (manuSyeNa) kRtaM, tat kiM suptsthisya (tasya) svaya narAya vA yAt ? / / 44 // zabdArtha : mukhya vAkya : tat tisya svargAya narAya vA yAt ? / zuM te, tene, svarga ke naraka ApI zake ? ApanAruM banI zake ? konI bAbatamAM Avo savAla Ubho thayo che ? - supta-sthitasya manuSyasya / surosthita eTale evo mANasa, je pahelAM sUI gayo hato ane pachI jAgI gayo hoya (AvI suptaH pazcAd sthitaH / - karmadhAraya samAsa). enA vize Avo savAla zA mATe Ubho thayo ? svapnavetAmAM tena yat vajjaLa puchyuM pApaM vA dhRtam / OM[La bahu moTuM, ugra. svapna-avasthAmAM teNe je bahu moTuM puNya ke pApa karyuM hoya te, tene, jAgyA pachI, svarga ke naraka ApanAruM banI zake ? (449) anuvAda : svapna-avasthAmAM teNe je bahu moTuM puNya ke pApa karyuM hoya te, zuM sUtAM pachI jAgelA te(manuSya)ne svarga ke naraka ApI zake ? (449) TippaNa : nidrAmAMthI jAgyA pachI, svapna-avasthAnAM sarva karmo vilaya pAme che, 886 | vivekacUDAmaNi Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evI vAta, gayA zlokamAM karyA pachI, ahIM e ja vicArano vistAra karavAmAM Avyo che : eka mANasa UMghI gayo, tene svapna AvyuM. svapna daramiyAna, teNe bahu moTAM puNya ke pApa karyAM hoya; have te jAgI gayo, svapna to rahyuM nahIM. savAla e che ke svapna daramiyAna teNe karelAM puNyonA badalAmAM tene svarga athavA pAponA badalAmAM naraka maLI zake ? Ama to, A eka prazna che, paNa sahu jANe che te pramANe, te eka 'kAkuprazna' (Rhetorical Question) hovAthI, praznamAM ja praznano uttara samAviSTa thaI gayo che ke, - "nA, nA, svapnamAM karelAM bahu moTAM dAna-puNyanAM karmo tene svarga ApanArAM ke khUna-corI jevAM bahu moTAM pApa tene naraka ApanArAM kadI paNa na ja banI zake ?'' kAraNa spaSTa che : svapna ane jAgRti - baMne avasthAmAM mANasa bhale ekano eka, e-no e ja hoya; ane chatAM tAttvika dRSTie te baMne judA che : jAgyA pachI te ja jAganAra mANasa, UMghamAM svapna jonAra nhoto ane UMghamAM svapna jonAra mANasa, jAgyA pachI, UMghamAM svapna jonAra te ja mANasa hoto nathI ! e ja rIte, jIva-brahma-aikyanI pratIti pahelAMnAM karmo, e ja manuSya mATe, evI pratIti pachI rahetAM nathI : avidyA paNa eka prakAranI nidrA hatI ane jIvabrahma-aikyarUpI AtmajJAna eka prakAranI jAgRti che. jAgRti AvatAM, nidrAnuM astitva TakI zakatuM nathI : AtmajJAnI mATe nathI Takato teno potAno bhUtapUrva bhUtakALa, e ja samayano potAno ja ajJAnI jIvAtmA, e ja ajJAna-avasthA ke e ja enAM ajJAna-janya karmo ! sthUla dRSTie jotAM, svapna-jAgrata baMne avasthAmAMno mANasa eka ja, paraMtu sUkSma dRSTie jotAM, e baMne avasthAnI kharekhara anubhUti karanAra baMne jUdA-jUdA che : ajJAnI-jJAnI baMne manuSya, sthUla dRSTie, eka ja, chatAM jJAnano prakAza pAmyA pachI, sUkSma dRSTie, te baMne, ekabIjAthI sAva jUdA-jUdA ! A ja che camatkAra, jJAna-ajJAna vaccenA AmUla taphAvatanA prabhAvano ! zlokano chaMda : anuSTupa (449) 450 svamasaMgamudAsInaM | parijJAya nabho yathA na zliSyate yatiH kiMcit kadAcid bhAvikarmabhiH // 450 // vivekacUDAmaNi | 887 Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : svamasaMgamudAsInuM pariNAya nabho yathA | na zliSyate yatiH kiMcit kadAcid bhAvikarmabhiH II45oll zlokano gadya anvaya : yatiH svaM nabhaH yathA asaMgaM udAsInaM parijJAya, kadAcit bhAvikarmabhiH kiMcit (api) na zliSyate // 450 // zabdArtha : mukhya vAkya : yati: bhaviSaH 1 bsiSyate | yati eTale jJAnI, vidvAna, yogI; jJaSyate | lapAto nathI, saMbaMdhamAM Avato nathI, prabhAvita thato nathI, baMdhAto nathI. pavit pi | jarA paNa, lezamAtra paNa, tAvid : kyAreya, kadI paNa, kadiye. zAnAthI te lapAto nathI? - mAvA / bhaviSyamAMnAM karmothI, bhAvi karmothI. AvuM kyAre, zAnA lIdhe. zakya bane che ? - 4 mAM sIna rijJAyA potAne-potAnI jAtane, asaMga (eTale ke saMgavinAno, asakta, anAsakta) ane udAsIna jANI-samajI-svIkArI lIdhA pachI; potAnI jAtane, AvI, konI jema, te jANe che? - nama: yathA | AkAzanI jema. (450) anuvAda : potAne, AkAzanI jema, saMpUrNarIte (pari) asaMga ane udAsIna jANI lIdhA pachI, jJAnI manuSya, kyAreya paNa, bhAvi karmo vaDe, jarA paNa lapAto nathI. (450). TippaNa : AtmA para anAtmAnAM AropaNanA nAza vaDe, saMcita karmonA vilayanI vAta, AcAryazrIe, A pahelAM, zloka-448mAM karI. have ahIM, teozrI, bhAvi karmo vaDe, jJAnInA lezamAtra paNa lipta na thavAnI, vAta kare che. te vakhate, manuSya, anAtmAnAM AropaNane kAraNe, potAne, karmonA kartA tarIke kalpato hato. kartAbhAvanI A kalpanA naSTa thatAM, pelAM karmo paNa nAza pAme che. have, AtmAnAM akartutvanI pratIti thatAM, bhAvimAMnAM karmo sAthe paNa tene kadIye kazo paNa saMbaMdha rahe nahIM, - evuM ahIM teozrI pratipAdana kare che. - have to A yati Atmavid banI gayo che, tethI, AtmAnubhavanI AvI pratItine lIdhe, zarIramAM have pachI bhAvimAM ghaTanArA karmo vaDe lezamAtra paNa likha 888, vivekacUDAmaNi Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na thavAno te adhikAra prApta kare che. Avo virala ane durlabha adhikAra tene prApta thavA mATeno saghaLo yaza ghaTe che, - potAnI jAtane saMpUrNa asaMga ane udAsIna jANavAnI potAnI pratItine (parijJAya). AvI pratItinI preraNA tene maLe che, AkAza pAsethI, je, traNeya kALamAM ane sadA-sarvadA, jaLa-tApa-havA vagere jevAM sarva pradUSaNothI saMpUrNa anAsakta-aspartha-nirlepa ane udAsIna rahe che. asaMgatva ane udAsInatvanI bAbatamAM, eka ajoDa Adarza (Unique Ideal) tarIke AkAzane, AcAryazrIe, A pahelAM paNa, zloka-386mAM, A pramANe prayojyuM ja che H upAdhizataiH vimuktaM ekaM, na vividhaM gaganam / AkAza' vizenA, AcAryazrInA AvA abhigamano AdhAra gItAno A zloka che : yathA sarvagataM saukSmyAt AkAzaM na upalipyate / sarvatra asthitaH vede tathA AtmA na-likhate // 13, 33 II ("jema badhI bAju raheluM AkAza sUkSmapaNAMne lIdhe lepAtuM nathI tema, dehamAM rahelo AtmA lepAto nathI.") vaLI, manuSya-zarIra je pAMca mahAbhUtonuM baneluM che, temAM eka 'AkAza' ja sauthI vadhAre sUkSma che. bhAvi karmothI taddana nirlepa rahevAnI, jJAnI yatinI AvI nizcayAtmaka ane zraddhApUrNa pratIti, vedAMtavidyAnA A niyama para AdhArita che : dharma-adhyAsapUrva: dharmI-adhyAsaH / ("sauprathama sApanuM AropaNa doraDA para thAya che; e ja rIte, zarIranuM AropaNa AtmA para thAya che ane tyArapachI ja, zarIra sAthe saMkaLAyelAM karmo ane tenAM phaLano AvirbhAva thAya che.") mUla-ajJAna(Primordial Ignorance)no nAza thatAM, uparyukta AropaNa paNa nAza pAme che.ane pachI to anAtmAnA kazA ja 'zleSa', eTale ke lepa ke prabhAva mATe, avakAza rahe ja nahIM. - alabatta, jenA anubhava mATe yatie A zarIra dhAraNa karyuM che, te, prArabdha' karmo to, yati mATe, cAlu ja rahe che eTale, have pachI, AcAryazrI, A savAlanI vicAraNA hAtha para le che. . zlokano chaMda : anuSTupa (450) vivekacUDAmaNi | 889 Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na nabho ghaTayogena surAgandhena lipyate / tathA''tmopAdhiyogena taddharmairnaiva lipyate // 451 // zlokano gujarAtI pATha : 451 na nabho ghaTayogena surAgandhena likhate / tathA'smopAdhiyogena tadharmenaiva lipsate // 451 // zlokano gadya anvaya H (yathA) nabhaH ghaTayogena surAgandhena na lipyate, tathA AtmA upAdhiyogena talbama: na va niSyate // 4 // zabdArtha : mukhya vAkya : tathA AtmA avadhiyoona taddhama na va niSyate| yoga eTale saMbaMdha-saMparka. tevI rIte AtmA upAdhino saMbaMdha pAmavA chatAM, te(upAdhi)nA dharmothI lepAto nathI. AvuM konI jema bane che ? (yathA) nama: dhayoona sundhana na zikhate, tathA / namaH eTale AkAza; ghaTa eTale ghaDo, ane surI eTale ghaDAmAM bharelI madirA, dArU : (jema) AkAza, ghaDAnA saMbaMdhamAM hovA chatAM, ghaDAthI ane ghaDAmAM bharelA dArUnI gaMdhathI lepAtuM nathI, - tema, tevI rIte. (451) anuvAda : jema AkAza ghaDAnA saMbaMdhamAM hovA chatAM, ghaDAthI ane emAM bharelA dArUnI gaMdhathI lepAtuM nathI, tema, AtmA, upAdhinA saMbaMdhamAM hovA chatAM, te(upAdhi)nA dharmothI lepAto ja nathI. (451) TippaNa : ApaNe, A pahelAM, joyuM ke AkAza (Space) to sUkSma che, vizuddha che ane vizva jevuM ja, vizva-samAna, vizva sAthe ja saha-vyApI (Co-extensive) che : ene AkAra nathI. ghaDAmAM raheluM AkAza (paTa-AAza), ghaDA sAthenA saMparkane kAraNe (Contact), maryAdita bane che, evuM mAtra dekhAya che. ghaDo phUTI jatAM, eTale ke tenI A upAdhi (Conditioning) dUra thatAM, te, potAnAM mULa AkAzamAM maLI jAya che, bhaLI jAya che. 890 | vivekacUDAmaNi Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaLI, ghaDAmAM je madirA bharelI che, tenI gaMdha vaDe havA, evI gaMdhavALI thAya che, paraMtu AkAza AvI koI gaMdhathI lepAtuM nathI, e to hatuM tevuM ja rahe che. vAtAvaraNamAMnAM garamI-ThaMDI-bheja-bhInAza vagere kazAMthI lezamAtra paNa lepAyA vinA, AkAza to sUkSmatA-vizuddhi-nirAkArapaNuM-vizvavyApitva vagere potAnAM svarUpanI mULabhUta nirlepatA akhaMDa ane avikSipta jALavI ja rAkhe che. TUMkamAM, AkAza, sarva paristhitio, game tevI upAdhionA saMbaMdhamAM AvavA chatAM, evuM ne evuM, sadA nirlepa ja rahe che. evI ja rIte, je zarIramAM te rahe che te sthUla zarIra, AtmA mATenI upAdhi che. zarIra janme che, vikAra pAme che, vadhe-ghaTe che, aneka karmo kare che, e karmonAM phaLa paNa bhogave che ane aMte prArabdha'-karmonAM phaLa bhogavAI gayAM pachI, mRtyu paNa pAme che. paraMtu A badhI to, sthUla zarIra sAthe saMkaLAyelI upAdhio ane maryAdAo che. AtmAnAM svarUpanI e ja vizeSatA, maulikatA ane ananyatA (Unique-ness) che ke sthUla zarIra sAthe satata ane saghana rIte saMkaLAyelo hovA chatAM, te ja zarIranI uparyukta koI ja upAdhiothI te kadApi, lezamAtra paNa, lepAyamAna thato nathI. 'saMcita' karmomAMthI jeTalAM karmo lonmukha bane, eTale ke phaLa mATe je paripakva thAya, te 'prArabdha' karma bane che; ane chatAM keTalIka vAsanA evI hoya che ke je haju pUrI phalonmukha banI hotI nathI, te paripakvatAnI rAha joI rahI hoya che, - jene AgAmI' kahevAmAM Ave che. jIva-brahmanuM saMpUrNa aikya sadhAya tyAre ja, AvI badhI 'AgAmI' vAsanAo paNa nAza pAme che. saMkSepamAM, AtmA paNa, AkAzanI jema, sthUla zarIra ane enI sarva upAdhinA saMbaMdhamAM (yo) hovA chatAM, zarIranA videhamokSa sudhI, sadA-sarvadA, saMpUrNarIte, nirlepa rahe che. A ja rahasya che, AtmAnAM sUkSmatama svarUpanuM. zlokano chaMda : anuSTupa (451) 452453 jJAnodayAt purA''rabdhaM karma jJAnAnna nazyati / adatvA svaphalaM lakSyamuddizyotsRSTabANavat // 452 // vyAghrabuddhayA 'vinirmukto bANaH pazcAttu gomatau / na tiSThati chinattyeva lakSyaM vegena nirbharam // 453 // vivekacUDAmaNi | 891 Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokono gujarAtI pATha : jJAnodayAt purADaDarabdha karma jJAnAna nazyati | adatA svaphala lakSyamuddizyotkRSTabANavat 4parA vyAghabuddhayA vinirmukato bANaH pazcAtu gomatI | na tiSThati chinatyeva lakSya vegena nirbharam 453 zlokono gadya anvaya : lakSyaM uddizya utsRSTabANavat, jJAnodayAt purA ArabdhaM karma svaphalaM adatvA jJAnAt na nazyati / vyAghrabuddhyA vinirmukta: bANaH pazcAt tu gomatau (jAtAyAM api) na tiSThati, (kiM tu) vegena lakSyaM nirbharaM chinatti zava 4para-4rA zabdArtha : mukhya vAkya : tatsya uddezya utkRSTa vAgavata, jJAna-3yAt pura AvyuM svataM matavA jJAnAt nazyati | sarahyuM eTale "prArabdha karma, na nazyati - nAza pAmatuM nathI, viramatuM-aTakatuM nathI. A prArabdha karma kevuM che? jJAna-3yAt purI / purI eTale pahelAMnuM, pahelAM A AcaravAmAM AveluM; zAnA pahelAM? jJAna-yAt ! jJAnano udaya thayA pahelAM, jJAnanI prApti thayA pahelAM, ("brahma chuM', - e prakAranuM jJAna). svataM mahatva | jJAna - jJAna thayA pachI; tvA (tA - ApavuM, e dhAtunu saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa) - eTale ApIne, avatA eTale ApyA vinA; zuM ApyA vagara ? svatamU | potAnuM phaLa. zAnI-konI jema? - takSya ddizya utkRSTavALavat ! nasya eTale vIMdhavA mATenuM bANanuM nizAna, Target, Aim; ddizya eTale udezIne anulakSIne; utkRSTa eTale choDavAmAM AveluM; pheMkavAmAM AveluM; lakSyane uddezIne choDelAM bANanI jema. vAga: 1 tiSThati | bANa (vacce) aTakatuM nathI, (vacamAM) rokAtuM nathI. kevuM bANa? vyAdhrabuddhayA vinimup: I (sAme) vAgha che, ema mAnIne-samajIne choDeluM, pheMkeluM; pazcAt tu jo-matI jo eTale gAya; pAchaLathI, eTale ke choDyA pachI, pheMkyA pachI; te (vAgha nahIM) paNa gAya che, evo khyAla AvatAM, evuM jANavA chatAM. to pachI, te bANa zuM kare che? - vena takSya nirmara chatta vi . niSa eTale sArI rIte, saMpUrNa rIte; chitti dava (fcha - kApavuM, e dhAtunuM vartamAnakALa 892 | vivekacUDAmaNi Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjo puruSa ekavacananuM rU5) vIdhe ja che, kApe ja che. (4para-453) anuvAda : lakSyane uddezIne pheMkavAmAM AvelAM bANanI jema, ("brahma chuM', e prakAranAM). jJAnano udaya thatAM pahelAM kareluM prArabdha karma, potAnuM phaLa ApyA vinA, (uparyukta) jJAnathI (paNa) nAza pAmatuM nathI : (sAme) vAgha che, ema mAnIne choDeluM bANa, pAchaLathI (eTale ke choDyA pachI) "te vAgha nahIM paNa) gAya che, tema jANavAthI (vacce) aTakatuM nathI, paraMtu) vegapUrvaka lakSyane saMpUrNarIte vadhe ja che. (4para-453) TippaNa: jenI carcA zloka-44thI zarU thaI che te, "prArabdha karmanI, enAM svarUpanI, enI gati-vidhinI, enAM phaLanI lAkSaNikatA, A be zlokomAM nirUpavAmAM AvI che; eTaluM ja nahIM paraMtu e nirUpaNa asaMdigdha ane pratItikAraka nIvaDe, te mATe, AcAryazrIe, haMmezAM yAda rahI jAya tevuM, tAdaza ane pariphuTa (Vivid) daSTAMta ahIM ApyuM che. | zikArIne dUrathI ema lAgyuM ke sAme eka vAgha che, tethI tene haNavA mATe, potAnI pAsenAM bhAthAMmAMthI bANa kADhIne, dhanuSanI paNacha para tene caDhAvIne, jorathI, teNe te tarapha pheMkyuM, paraMtu bANa choDyA pachI tene sAco khyAla Avyo ke jene haNavA teNe bANa choDyuM hatuM te, vAgha nahIM paNa te to eka gAya (ja) che. paraMtu bANa to tenA hAthamAMthI chUTI ja cUkyuM che, tene have kaMI pAchuM kheMcI zakAya nahIM ane te kaMI vacce aTakavAnuM nathI, te to pUrA vegathI ane saMpUrNapaNe tenAM lakSyane (eTale ke vAghane badale have to gAyane) vIMdhyA vinA rahe ja nahIM ! A to thayo laukika, lokavyavahArano, sAmAnya niyama, jemAM, kazAka hetane anulakSIne AcaravAmAM AveluM karma, tenAM hetune siddha karyA vinA, kadApi, nivRtta thatuM nathI, zAMta thatuM nathI. paraMtu ApaNe to, ahIM, ucca AdhyAtmika-dArzanika bAbatanI carcA karI rahyAM chIe. laukika karmano niyama paNa jo tenA nizcita phaLa aMge pramANabhUta karato hoya to, ApaNe jenI carcA karI rahyAM chIe te zAstrasaMmata ane zAstrokta "prArabdha karmano siddhAMta to, avazya, pramANabhUta hovo ja joIe. mULabhUta rIte, manuSya pote brahma che paraMtu huM brahma chuM', - evuM, jIva-brahmanAM aikyanuM jJAna tenAM manamAM udaya pAme, eTale ke AvI tenI pratIti aMtastattvasparzI bane te pahelAM paNa, te potAnAM jIvanamAM karmo to karato ja hato. karmanA niyama pramANe, A badhAM "kriyamANa" karmo, kALe karIne, "saMcita" banyAM; ane temAMnAM keTalAMka karmo, phalonmukha banIne, "prArabdha karmonAM svarUpe, tenI samakSa AvyAM. tenI - vivekacUDAmaNi | 83 Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSaprAptinI sAdhanA-yAtrA daramiyAna, adhavacce tene, jIvabrahmanAM ekatvanuM jJAna thayuM, enI pAkI pratIti thaI; paraMtu "kriyamANamAMthI, "saMcita'mAM thaIne, "prArabdhasvarUpe tenI samakSa upasthita thayelAM karmono pravartamAna saghaLo paripAka to, tenAM jJAnodaya pahelAno che. peluM jJAna to tene pAchaLathI, hamaNAM, thayuM. Ama, A jJAna tene, tenI sAdhanA-yAtrAnA A tabakke sahAyabhUta thaI zake nahIM, "prArabdha karmo para teno kazo prabhAva paDI zake nahIM, eTale AvuM pAchaLathI pragaTeluM jJAna tene hovA chatAM, prArabdha karmo, potAnuM phaLa tene ApyA vinA, A jJAnathI paNa, nAza pAme nahIM ! A karmonAM phaLa to teNe bhogavavAM ja rahyAM ! pelAM karmo jJAnodaya-pahelAnAM hatAM, AtmA akartA che evuM jJAna to tene hamaNAM thayuM, tethI te jJAnathI (nAnA), jJAnodaya pahelAMnAM tenAM karmo, prArabdhaka', tene, potAM phaLa ApyA vinA nAza pAme ja nahIM ! ane tethI ja, jJAnIne paNa, videhamukti sudhI, pelAM karmonAM sukha-duHkhAtmaka, sArAM-narasAM sarva phaLo bhogavatAM rahevuM ja paDe che ane A ja che tAtparyArtha pelAM sUtrano : pAna tu rUtare kSAyitvA saMpadyate I ("brahmasUtra") : "phaLa bhogavIne, te baMne prakAranAM, zubha-azubha, karmone kSINa karI nAkhyA pachI ja tenI brahmarUpatA saMpanna thAya che." bANa to dhanuSamAMthI chUTI cUkyuM che, eTale e to enAM lakSyane, vegapUrvaka (vegena) ane saMpUrNapaNe (ni) vIMdhyA vinA rahe ja nahIM ! zlokano chaMdaH anurupa (452-453). 454 prArabdhaM balavattaraM khalu vidAM bhogena tasya kSayaH samyag-jJAnahutAzanena vilayaH prAsaMcitAgAminAm / brahmAtmaikyamavekSya tanmayatayA ye sarvadA saMsthitA -steSAM tat tritayaM na hi kvacidapi brahmaiva te nirguNam // 454 // zlokano gujarAtI pATha: prArabdha balavattara khalu vidAM bhogena tasya kSayaH samyagu-jJAnahutAzanena vilayaH prAsaMcitAgAminAm | brahmAtmakayovekya tanmayatayA ye sarvadA saMsthitA-steSAM tat tritayaM na hi kavacidapi brahova te nirguNam 4pa4 894 | vivekacUDAmaNi Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya H vidAM prArabdhaM (karma) khalu balavattaraM ( asti ) / bhogena tasya kSayaH (mavati) / prA-saMvita-AAminAM samyak-jJAnahutAzanena vijJaya: (mavati) / ye (jJAnina:) sarvavA brahma-JAtmA-peyaM avekSya tanmayatayA saMsthitA: (satti), teSAM tat tritayaM kvacit api na hi (asti), te nirguNaM brahma eva asti // 4 // zabdArtha : zlokamAM pAMca svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vivAM prArai (ma) vastu vanavattAM (masti) / vijJAm eTale jJAnI manuSyonAM (vid - jANavuM, e parathI, baneluM nAma - Noun, vid, tenuM SaSThI vibhakti bahuvacananuM rUpa); vastu eTale kharekhara; vanavattara eTale vadhAre baLavAna (vatavat - zabdanuM, tara - pratyaya lagAvIne karavAmAM AveluM adhikatAdarzaka-Comparative rUpa); jJAnIonuM prArabdha-karma, kharekhara, ghaNuM baLavAna che. (2) momena tasya (prArabdhasya rmaLa:) kSaya: (mati) / monA eTale te karmanA bhogathI, eTale ke tene, tenAM phaLane bhogavyAthI ja teno nAza (kSaya:) thAya che. (3) prAt-saMvita-AAminAM (dharmaLAM) vinaya: samya-jJAna-hutAzanena (mati) / / vinayaH eTale nAza; prAdh eTale agAunAM, pahelAMnAM, pUrvanAM; Amir eTale bhaviSyamAM thanArAM, karavAmAM AvanArAM, hutAzana eTale agniH je karmo agAu 'saMcita' thayelAM che ane je karmo bhaviSyamAM thanArAM che, temano nAza samyag-jJAnarUpI agni vaDe thAya che. (4) ye (jJAnina:) sarvavA brahma-AtmA-peyaM avekSya tanmayatayA saMsthitAH (santi), teSAM tat tritayaM vit api nahi (masti) / avekSya (ava + OM - e dhAtunuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa) jANIne, anubhavIne; tanmayatayA saMsthitAH eTale tanmaya banI zake che, brahmabhAvamAM ja sthita rahI zake che. tritayam eTale prArabdha', 'saMcita' ane 'AgAmI' (bhAvi), - e traNa prakAranAM karmono samUha, tripuTI, trividha karmo. (5) te nirtuLa brahma va (asti) / temane to (sarvatra) nirguNa brahma ja che, dekhAya che. (454) vivekacUDAmaNi / 895 Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : jJAnI manuSyanuM "prArabdha" karma, kharekhara, khUba baLavAna che. te(kama)no kSaya to bhogavyAthI ja thAya che; paraMtu) je karmo agAunAM "saMcita' che ane AgAmI (eTale ke, bhaviSyamAM thanArAM) che, temano nAza to, samyagu-jJAna-rUpI agnithI ja thAya che. je (jJAnI manuSyo) jIva-brahmanuM aikya anubhavIne sarvadA brahmabhAva-maya rahI zake che, temanA mATe to te trividha karmo (prArabdha', saMcita" ane "AgAmI') koI paNa kALe che ja nahIM : temane to (sarvatra) nirguNa brahma ja (dekhAya) che. (454) TippaNa : A zlokamAM, jJAnInAM anusaMdhAnamAM, prArabdha", "saMcita" ane "AgAmI,.e traNeya prakAranAM karmonAM vyaktigata svarUpanI spaSTatA karavAmAM AvI che : A traNamAM prArabdha karmo, kharekhara, evAM savizeSa baLavAna che ke enA prabhAvathI to jJAnI (vivA) manuSyo paNa bacI zakatAM nathI, tenA sArAM-narasAM phaLo to temanA jevA vidvAnoe paNa bhogavavAM ja paDe che. tevA bhoga vinA (mojhena vinA) teno nAza thato nathI (kSaya:). bAkI rahyAM, agAunAM ekaThAM thayelAM "sacita karmo ane have pachI bhaviSyamAM thanArAM "AgAmI karmo. AvAM karmomAM rahI gayelI vAsanAono nAza (vinaya:) to "huM jIva nahIM paraMtu asaMga AtmA chuM' - e AtmajJAna athavA samyaga-jJAnathI ja thaI zake. AvuM samyagu-jJAna, evo eka vinAzaka agni (dutArAna:) che ke emAM to saMcita" ane "AgAmI" jevAM sarva kamoMmAM rahI gayelI vAsanAo ane ene vaLagI rahelo ahaMbhAva, - badhuM ja baLIne bhasmIbhUta thaI jAya che. sarva prakAranAM karmone bhasma karI nAkhanAra je jJAnAgninI vAta gItAe karI che, te ja A samya-jJAna-hutAzana ! - jJAnAnaH sarvavani mamasa vukutte tathA . (4, 37) jJAnane agninuM rUpaka ApanAra e ja gItAkAre, e ja agnine, e ja saMdarbhamAM, mahApApIne paNa jaLanAM mahApUramAMthI tAranAra naukAnuM paNa rUpaka ApyuM che, te noMdhapAtra che : api cet asi pApebhyaH sarvebhyaH pApakRttamaH / sarva jJAna-navena vi vRttine saMtariSyati che (4, 36) 896 | vivekyUDAmaNi Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (va eTale naukA ane vRnina eTale pApa). paraMtu AcAryazrI to, ethIye AgaLa vadhIne, kahe che ke AvAM samyagajJAnanI parAkASThAe pahocelA, eTale ke jIva-brahmanAM aikyanI mAtra anubhUti karanAra (avekSya eTale sAkSAtya - sAkSAtkAra karanAra) ja nahIM, paraMtu AvA brahmabhAvamAM jeo niraMtara tanmaya rahI zake che, temanA mATe to, traNa prakAranAM (prArabdha', saMcita" ane "AgAmI") karmonI tripuTI (tritaya) paNa kyAMya, kadApi, koI paNa kALe, rahI zakatI nathI, TakI zakatI nathI : Avo che camatkArika prabhAva, - jIvabrahmaaikyanA sAkSAtkArano ane brahmabhAvamayatAno ! kAraNa ke ATalI AdhyAtmika UMcAIe pahoMcelo samyaga-jJAnI to, te pahelAM, kyArano ye, pelA traNeya guNothI para thaI gayo hoya che, tethI, pachI to, tene, sarvatra, nirguNa brahmanAM ja darzana thatAM rahene ! jJAnI mATe balavattara evuM prArabdha karma paNa, jIva-brahma-aikyanI anubhUti karIne brahma sAthe tadAkAra thaI janAra AvA samyagu-jJAnI samakSa TakI zakatuM nathI. Avo kRtArtha samyagu-jJAnI eTale, potAnA jIvanamuktiviveka"graMthamAM, vidyAraNya-svAmIe, TAMkelo, "yogavAsiSTha"mAMno sarvazreSTha brahmavidda - brahmavidvariSTha. | zlokano chaMda zArdUlavikrIDita (454) papa upAdhitAdAtmyavihInakevala -hA-naivAni tikhato guneH prArabdhasadbhAvakathA na yuktA svapnArthasambandhakatheva jAgrataH // 455 // zlokano gujarAtI pATha: upAdhitAdAsyavihInakevala -brahmAtmanaivAtmani tiSThato muneH | . prArabdhasabhAvakathA na yuktA svapnArthasaMbaMdhakarthava jAgrataH I45pA zlokano gadya anvaya : upAdhitAdAtmyavihInakevalabrahmAtmanA eva Atmani tiSThataH muneH prArabdhasadbhAvakathA, jAgrataH (manuSyasya) svapna-artha-sambandha-kathA iva, na pharmA-pa7 - vivekacUDAmaNi | 897 Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuil (sti) IIjhavadhA. zabdArtha : mukhya vAkya : mune prArabdhamAvathA yupl (masti) | muni eTale mananazIla, AtmajJAnI muni, yati, saMnyAsI; sadbhAvatha eTale saMbaMdhanI vAta, astitvanI vAta; yupi (ti) . yogya nathI. AtmajJAnI muninI bAbatamAM prArabdhanAM astitvanI vAta karavI te yogya nathI. A muni kevo che ? - upAdhi-tAdAtmya-vihIna-kevala-brahmAtmanA eva Atmani tiSThataH (muneH) / tAlAlya eTale tarUpa-saMbaMdha, AtmIyabhAva-saMbaMdha, ghaniSTha-saMbaMdha; vihIna eTale vinAno, rahita, choDI devuM te; upAdhi sAthenA AtmIyabhAva-saMbaMdhathI rahita thaIne, mAtra brahmarUpe ja, eTale ke "huM brahma chuM' evo AtmabhAva-saMbaMdha potAnAM aMtaHkaraNamAM dharato; aMtaHkaraNamAM evAM brahmasvarUpe ja sthita. AvA muninI bAbatamAM; "prArabdhanAM astitvanI vAta, kaI vAta jevI, ayogya che? - nAgrataH (manuSyaJ) svaartha-sandha-thA va | jAgelA mANasanA, svapnamAMnI ghaTanAo, te vakhatanA padArtho sAthenA saMbaMdha jevI vAta. yupl eTale yogya, ucita. yupl na ta - yogya nathI, eTale ke ayogya che. (455). anuvAda : upAdhio sAthenA tAdAtma-saMbaMdhane choDIne, kevaLa brahmasvarUpe ja potAnAM aMtaHkaraNamAM sthita evA muninI bAbatamAM, prArabdhanAM astitvanI vAta karavI te, jAgelA mANasanI svapna-ghaTanAo sAthenA saMbaMdhanI vAta jevI, ayogya che. (455) TippaNa : jIva-brahmanAM aikyano sAkSAtkAra karanAra ane brahma sAthe tanmaya banI rahenAra samyagu-jJAnI mATe to pelI karma-tripuTI rahetI ja nathI, te to pote ja nirguNa brahma banI gayo che, - gayA zlokamAMnAM A ja pratipAdanane ahIM vistRta karavAmAM AvyuM che. prArabdhanA nAza mATe to, jJAnIe paNa, tenAM sukha-duHkhAdi ApanArAM phaLo bhogavyA vinA chUTako nathI, ema, bhale, e ja gayA zlokamAM kahevAyuM; paraMtu prArabdha'nAM badhAM karmo ane phaLo to "zarIrAdinAM che, mArAM nathI, AtmAnAM nathI, huM to have brahmamaya banI gayo chuM", - evI brahmAkAravRtti ane evI ja yathArtha pratIti thatAM, pachI to, AvA jJAnI muni mATe prArabdha paNa rahetuM nathI, - evAM pratipAdananuM ahIM samarthana karavAmAM AvyuM che : agAunI ajJAna-dazA-samayanI, 898 | vivekacUDAmaNi Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhio sAthenAM tAdAbhyane dUra karIne, kevaLa brahmasvarUpe ja potAnAM aMtaHkaraNamAM svastha ane sthira rahenAra mananazIla munine, pachI to, koI prArabdha rahetuM ja nathI. have to, te, deza-kAla-vastu evAM trividha paricchedothI para evo mAtra kevala' (trividhaparicchedrazUca: vata: I) banI rahyo che, ene vaLI zuM "prArabdha ane zo eno saMbaMdha ! jAgelA mANasane svApsika ghaTanAo sAthe zo saMbaMdha ? kevalIrUpa banelA muni vize "prArabdha"saMbaMdhanI vAta, pelA jAgelA mANasanA svapna padArtho sAthenA saMbaMdhanI vAta jevI, aprastuta, anucita ane vAhiyAta che. UMghamAM eka bhikhArIne svapna AvyuM : "huM rAjA thayo !" te jAgyo. have tene, svapnamAMnA, pelA rAjA sAthe zo-kevo saMbaMdha ! avidyA-ahaMkAra-upAdhi vagerenAM tAdAsyathI rahita thayelA, prArabdha-vagere pelAM trividha karmonAM baMdhanothI mukta thayelA ane kevaLa-brahmasvarUpe ja potAnAM aMtaHkaraNamAM sthita evA AtmajJAnIne have prArabdha" sAthe zo saMbaMdha ! uparyukta baMne prasaMgomAM "saMbaMdha"nI kalpanA, eTale jabaruM anaucitya ! zrutinA UMDA svAdhyAya ane sarunA upadezanAM pariNAma svarUpa AvI kevala brahmamaya sthitie pahoMcelA muni vize ziSya pUchayuM ke "te zAmAM pratiSThita che ?" ( mAvo smina pratiSThita: ti ) tyAre, chAndogya-upaniSadamAM, gurue je uttara Apyo hato ke ve maNini | - "tenA potAnA mahinAmAM !" - e, A anusaMdhAnamAM, yAda rAkhavA jevo che. * zlokano chaMdaH upajAti (455) apaka na hi prabuddhaH pratibhAsadehe rehopayoga prapaMce karotyahantAM mamatAmidantAM . itu svayaM titi pArekha 41ddA blokano gujarAtI pATha : nahi prabuddha pratibhAsadehe dehopayoginyapi ca prapaMce ! karotyahattA mamatAmidantAM kiM tu svayaM tiSThati jAgaraNa l4pa6ll vivekacUDAmaNi | 899 456] Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : prabuddhaH (manuSyaH) pratibhAsadehe dehopayogini api ca prapaMce, 'ahaM'-tAM, 'mama'-tAM, 'idaM'-tAM (ca) na hi karoti, kiM tu (saH) svayaM jAgareNa tiSThati II45ddA. zabdArtha : | mukhya vAkya : pravu. (manuSya:) "duM-tAM, "mama'-tAM, "rU--tAM na di vati | pravRddha (manuSya:) eTale UMghamAMthI jAgelo mANasa; "ma-tA eTale huMbhAva, "te huM chuM -evo bhAva; mama-tA eTale "mArA'-paNuM, 'te mAruM che', - evI lAgaNI; rUtI eTale "ApaNuM; "te A che', - evI samaja. jAgrata mANasa AvA kazA bhAvo sevato ja nathI. kyAM sevato nathI ? - A be vastuomAM : (1) pratimA - svapnamAM anubhavelA pratibhAsika dehamAM; ane (ra) reho yoni 2 prapaMce ! ane dehane upayogI evA samagra svapna-prapaMcamAM, eTale ke svapnamAMnA padArthomAM. to pachI, te zuM kare che? - kritu (:) svayaM nAre tiSThati | gAre tiSThati eTale jAgratabhAvathI rahe che. (456) anuvAda : jAgelo mANasa svapnamAMnA pratibhAsika dehamAM ane dehamAM upayogI evA prapaMcamAM (eTale ke samagra svapnamAMnA padArthomAM) "ahaMtA, mamatA ke "Ida-tA karato ja nathI; paraMtu te pote to kevaLa jAgratabhAvathI ja rahe che. (456) TippaNa: brahmamayatA-prApti pahelAMnI ane te pachInI, - e baMne vaccenA AmUla taphAvatanI hakIkata samajAvavA mATe, svapna ane jAgrata - e baMne vaccenA evA ja taphAvatanuM, gayA zlokamAMnuM dAMta, ziSya mATe savizeSa pratItijanaka nIvaDe evA zubhAzayathI, AcAryazrI, ahIM, vizadatara ane citrAtmaka rIte rajU karavAnuM cAlu rAkhe che. eka mANasane UMghamAM svapna AvyuM ke te pazu banIne ghAsa khAto hato. have te jAgyo. paraMtu svapnamAMnAM potAnAM pazu-zarIra pratye te kazo huM'-bhAva (-ness), ghAsa vize kazo "mama-bhAva (Mine-ness) ke svapnamAMnA samagra svAkhika jagata vize 'A'-bhAva (This-ness) te sevato nathI; evuM hota to, potAnI rojiMdI bhojana-thALIne badale, pazunAM gamANamAM jaIne, teNe ghAsa khAvAnuM zarU karI dIdhuM 900 | vivekacUDAmaNi Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hota! paraMtu AvuM kazuM ja te karato nathI : te to bhArapUrvaka kahe che ke "te AkhI svapnasRSTi sAthe mAre kazo ja saMbaMdha nathI, huM to, asatu jevA, te badhA mAyAmAtra jevA, svAkhika padArthono evo ja asat eka daSTA hato ! huM to pUrepUro jAgI gayo chuM ane kevaLa jAgratabhAvathI ja rahuM chuM !" peTa bharavA mATe jo teNe potAnA svajano pAse ghAsa mAgyuM hota to, eno artha e ja thAya ke svapnamAMthI te hajI jAgyo nathI ! hakIkatamAM, koI paNa jAgelA mANase, svapnamAMnuM potAnuM svapna-zarIra (Dream-body), 2964-4ELET (Dream-objects) 247 2424-gold (Dreamworld), - e badhAMnI satyatA (Reality) pUravAra karavAno prayAsa karyo nathI, athavA ema karavAmAM rasa dAkhavyo nathI ! tAtparyArtha e ja ke ajJAnanI svapnAvasthAmAMthI je jAgyo che, tene te avasthAnuM prArabdha kazI ja asara karI zakatuM nathI. zlokano di-zabda pratipAdayitavyanI nizcitatA darzAve che. zlokano chaMda upajAti (456) - 450 na tasya mithyArthasamarthanecchA na saMgrahastajjagato'pi dRSTaH / tatrAnuvRttiryadi cenmRSArthe na nidrayA mukta itISyate dhruvam // 457 // zlokano gujarAtI pATha: na tasya mithyArthasamarthanA na saMgrahastajjagatoDapi dRSTaH | tatrAnuvRttiryadi cenyUSArthe na nidrayA mukta itISyate dhruvam I45 zlokano gadya avayaH taya (prabuddha manuSya) (svanAvAyA:) mithyA-artha-samarthanarUchI (pti); ta-(sva)-ta: saMgraha mApa ne tRSTa; tatra mRSAarthe cet yadi anuvRttiH (syAt), (tarhi) (saH) nidrayA na muktaH iti dhruvaM vivekacUDAmaNi | 901 Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUdhyate II4paNA zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tasya (pravRddhI manuSI) (svanAvAyA:) mithyA-artha-samarthanarUchI ra (ti) | mithyA-artha-samarthana eTale mithyA-padArthone sAcA sAbita ke pUravAnI karavAnI IcchA. te jAgelA mANasane, svapnAvasthAmAMnA mithyA padArtho vize AvI kazI icchA thatI nathI. | (2) tata-(sva)-nati:-saMgraha na tRSTha | te svapna-jagatanA padArthono saMgraha - A jagata eTale svAkhika jagata. svIkAra karavAnI kazI vRtti ke pravRtti dekhAtI nathI. (3) tatra mRSA-arthe vet yati anuvRtti: (), (f) (:) niyA na mup: ti dhruvaM puSyate | ri-tardi eTale "jo....to". "jo" zuM? pRSA-garbhe anuvRtti: eTale svapnAvasthAmAMnA mithyA padArthonuM anusaraNa karavAnI jo vRtti hoya to. "to" zuM? te svapna-nidrAmAMthI pUrepUro jAgyo nathI, tenI te nidrA haju tUTI nathI, ema cokkasa (dhruvama) mAnavuM joIe. (457) anuvAda : te(jAgelA mANasa)ne (svapnAvasthAmAMnA) mithyA padArthone sAcA sAbita karavAnI icchA thatI nathI ane te(svapna)-jagata(nA padArthono saMgraha (eTale ke svIkAra) karavAnI tenI pravRtti paNa dekhAtI nathI. paraMtu jo te mithyA padArthonuM anusaraNa kare to, (svapna)-nidrAmAMthI te haju mukta thayo nathI, ema cokkasa mAnavuM joIe. (457). TippaNa: carcAno mULa muddo che, "huM brahma ja chuM' - evo AtmabhAva dharatA muninI bAbatamAM "prArabdhanA saMbaMdhano (zloka-455), ane AvA saMbaMdhanI vAta karavIvicAravI-svIkAravI, temAM keTaluM moTuM anaucitya che, te darzAvavA mATe, AcAryazrIe, te zloka(455)thI ja, UMghamAMthI jAgelA mANasanA, svAkhika ghaTanAonA saMbaMdhanAM dRSTAMtanAM bhinna-bhinna pAsAMonuM nirIkSaNa-vimarzana, uparyukta mULa muddA sAthenI tenI prastutatA(Relevance)nA saMdarbhamAM, hAtha dharyuM che. svapna-avasthA daramiyAna, svapna jotA mANasa mATe, svapnano saghaLo anubhava 902 | vivekacUDAmaNi Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAco, vAstavika ane vizada hoya che. paraMtu nidrAmAMthI jAgyA pachI ? potAnAM te svapna-jagatane svIkAravAnI ke sAcuM sAbita karavAnI, svapnamAMnA mithyA padArthonI satyatAnuM samarthana karavAnI ke svapnamAM prApta karelI vastuone pharI prApta karavAnI tene IcchA thatI nathI. te "jagata" eTale ja svAkhika jagata. bahu moTAM deNAMmAM gherAyelA mANasane svapnamAM lAkha-rUpiyAnI loTarI lAgI. te jAgyo : have te, laoNTarInI rakama vaDe potAnAM deNAM cUkavavAno prayAsa kare to? - to, teno sunizcita eka ja artha ke te haju potAnI nidrAmAMthI pUrepUro jAgyo nathI ! svapna-jagata mATe jeno moha cAlu rahyo hoya, tene "jAgelo' zI rIte kahI zakAya ? brahmAnubhava thayA pachI paNa jeno prArabdha' sAtheno saMbaMdha cAlu rahyo hoya. brahmAnubhavaprApti pahelAMnA laukika padArtho meLavavA ke saMgharavAnI jenI icchA, vRtti ke pravRtti cAlu rahI hoya. tene sAco "brahmAnubhavI' kevI rIte kahI zakAya ? zlokano chaMda : upajAti (457) 458 tadvat pare brahmaNi vartamAnaH sadAtmanA tiSThati nAnyadIkSate / smRtiryathA svapnavilokitArthe tathA vidaH prAzanamocanAdau // 458 // zlokano gujarAtI pATha takatu pare brahmaNi vartamAnaH sadAtmanA tiSThati nAnyadIkSite | smRtiryathA svapnavilokitArthe tathA vidaH prAzanamocanAdau I458 blokano gadya avayaH te-vat je vraNa vartamAnaH (jJAnI-manuSya:) sat--AtmanA tiSThati, (:) ne macat (vid ) IMte, yathA (nosthitasya manuSya) svapna-vilokita-arthe smRtiH (asti), tathA vidaH prAzana-mocana-Adau (mRtirundhA pravRtti: mati) I468 vivekacUDAmaNi | 903 Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tad-vat re brahmaLi vartamAna. (jJAnI-manuSya:) sat-Atmani tiSThati ta-vat eTale tevI ja rIte, - svapnamAMthI jAgelA mANasanI jema; pare vraNa vartamAnaH | parabrahmamAM pratiSThita jJAnI manuSya; parabrahmabhAvamAM ja rahenAra; sata-Atmini tiSThati / sasvarUpa eTale ke brahmabhAve ja rahe che, jeno kadI niSedha thato nathI ane je sadA anAsakta che, - evAM cidU-rUpamAM ja rahe che. (2) : na macat (vid pi) kSate ! te eTale jue che; brahma sivAya te bIjuM kazuM joto nathI. e sivAya, tene bIjuM kazuM ja dekhAtuM nathI. . (3) tathA vidyA prAzana-movana-mAlI (mRtinya pravRtti: mavati | viH (vid eTale jJAnI, - tenuM SaSThI-vibhakti ekavacananuM rU5)-jJAnInAM; prArazana eTale bhojana karavuM, khAvuM-pIvuM; movana eTale choDavuM-tyAgavuM, ahIM, maLatyAganI kriyA. jJAnIne paNa AvI badhI kriyAo-pravRttionI smRti rahetI hoya che; konI jema ? yathA (svanosthitI manuSyasya) svana-vinovijata-karthe smRti: (mati) . jema, svapnamAMthI jAgelA mANasane, svapnamAM joyelA padArthonI smRti thatI-rahetI hoya che, tema, jJAnIne paNa prAcIna-monAlI. vagere. (458) anuvAda : tevI ja rIte, parabrahmabhAvamAM rahenAra (jJAnI manuSya) sasvarUpe ja rahe che; te (brahma sivAya) bIjuM kazuM joto nathI. jevI rIte, (svapnamAMthI jAgelA mANasane) svapnamAM joyelA padArthonI smRti thatI hoya che tema, jJAnI brahmavettAne paNa bhojana, maLatyAga vagere (kriyAonI smRti rahetI) hoya che. (458) TippaNa : svapnamAMthI jAgelo mANasa, svapnanI samagra sRSTine mithyA samaje, jUThI mAne, e vAta sAcI; paraMtu tene svapnamAM joyelA padArthonuM smaraNa to thatuM ja hoya che. e ja rIte, parabrahmamAM pratiSThita thaI gayelo jJAnI niraMtara savarUpe, brahmabhAvamAM ja lIna hoya che, tene bIjuM kazuM dekhAtuM ja nathI; kyAMthI dekhAya? tenA mATe brahma sivAya bIjuM kAMI (kanyata) hoya to dekhAya ne ! te to, deza-kAla-vastu jevAM trividha paricchedothI rahita, te pote ja brahmarUpa banIne eka ja, vatta-rUpa banI gayo hoya che, tenA mATe to have kyAMya "bIjuM kazuM rahyuM ja nathI, pachI konebIjAne te jue? - yatra na pacat pati I chAMdogya-upaniSada, yatra sarva pava 08 | vivekacUDAmaNi Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA amRta, tat na pakSet / bRhadAraNyaka-upaniSada. : ane Ama chatAM, eTale ke te parabrahmamAM pratiSThita banI rahyo che te kAraNe, potAnI bhUtakALanI ajJAna-paristhitinuM tene kyAreya smaraNa ja na thAya, evuM thoDuM che ? jJAnI paNa 'manuSya' to rahe ja che H eTale tene paNa, parabrahma-pratiSThita thayA pachI paNa ane brahma sivAya anya kazAMnuM darzana tene na thatuM hovA chatAM paNa, bhojana-snAna-maLatyAga jevI mAnava-sahaja kriyAonI smRti na thAya, AvI kriyAonuM tene kazuM bhAna rahetuM nathI, - ema zI rIte mAnI zakAya ? koIka mUrkhanI AvI bhrAMtine dUra karavA mATe ja, ahIM zlokanA uttarArdhamAM, A vizeno khulAso karavAmAM Avyo che. jAgelo mANasa svapnane sAcuM bhale na mAne, svapnamAM joyelA padArthonI smRti to tene thAya ja ne ! e ja rIte, brahmAnubhavIne paNa agAunAM tenAM jIvananI kriyAo ane pravRttio yAda Ave ja nahIM, evuM zI rIte bane ? phera mAtra eTalo ja che ke yAda karavA chatAM, evI badhI mAnava-sahaja ane sAmAnya kriyAo ane pravRttio te satata karato raheto hovA chatAM, tenAM manamAM sudRDha pratIti hoya ja che ke te badhuM ja mithyA che; paMcadazI'-kAra AvI bhrAMtinuM khaMDana A rIte kare che : 7 apratIti: tayo: vAdha, kiM mithyAtvanizcayaH / je zarIra, agAu, prAzana-mocana vagere kriyAo karatuM hatuM tene, te, 'huM, mAruM' samajato hato; have, jJAnanA AvirbhAvanAM pariNAme, evI sarva kriyAomAM, tenAM 'huM' ke 'mAruM', evA bhAvo rahetA nathI. brahmamaya banelA AtmajJAnI munine prArabdha' sAthe saMbaMdha hoto nathI, - evAM pratipAdananuM, basa, A ja sAcuM arthaghaTana ! zlokano chaMda : upajAti (458) 459 karmaNA nirmito dehaH prArabdhaM tasya kalpyatAm / 'nA'nAderAtmano yuktaM naivA''tmA karmanirmitaH // 459 // zlokano gujarAtI pATha : karmaNA nirmito dehaH prArabdha tasya kalpyatAm / nADanAderAtmano yukta naivADa'tmA karmanirmitaH // 459 // vivekacUDAmaNi / 905 Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : te varmA nirmita (mati); (ta:) tasya (ca) prArabdha vasthatAmuM anAdeH AtmanaH (tat prArabdhaM) na yuktaM (asti); AtmA karmanirmitaH na eva (ti) 4,6. zabdArtha : zlokamAM cAra nAnAM-nAnAM svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) : Maa nirmita (mati) / varmA eTale karmathI, - eTale ke prArabdhI-karmathI. te - eTale sthULa deha. sthULa dehanuM nirmANa prArabdha karmathI thayuM che. (2) (gata:) tasya (dazya) prArabdha sthatAm | - sthatI - eTale ema samajavuM mAnavuM; AthI, te dehanuM kAraNa prArabdha che, ema samajavuM; te dehanA ja heturUpe prArabdhane mAnavuM. (3) banAve mAtmanaH (tat prArabdha) te yumati | anAdi evA AtmAnuM kAraNa te "prArabdha che, ema kahevuM te yogya nathI. anAdi AtmAnuM kAraNa te, - eTale ke prArabdha' - na hoI zake. (4) AtmA nimita: ra va (pti) | AtmA karmathI nirmita thayo ja nathI; eTale ke, anAdi hovAthI, AtmAnuM nirmANa karma vaDe na thaI-hoI zake. (459) anuvAda: (dhULa) dehanuM nirmANa karmathI thayuM che, tethI tenuM kAraNa prArabdha' che, ema samajavuM. anAdi AtmAnuM kAraNa te (eTale ke, prArabdha") na hoI zake; kAraNa ke AtmA (anAdi hovAthI) tenuM nirmANa karma vaDe na thaI zake. (459) TippaNa: cheka zloka-446thI "prArabdha karmanAM svarUpanI carcA cAlI rahI che, ane temAM ye jJAnI-brahmAnubhavI muninI bAbatamAM to "prArabdhanI vAta karavI te, aprastuta ane anucita che, evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM ane e ja pratipAdananA saMdarbhamAM, svapna-avasthAmAMthI jAgelA mANasanAM dAMtanAM keTalAMka prastuta (Relevant) pAsAnuM ApaNe nirIkSaNa karyuM. brahmAnubhavI muni mATe prArabdha na hoI zake, evuM pratipAdana karyA pachI 906 | vivekapUDAmaNi Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paNa eka hakIkata to AvA jJAnI manuSya mATe paNa rahe ja che, - ane te e ke te muni paNa A jagatano ja eka manuSya che ane tethI manuSya-astitvanI manuSyasahaja paristhitiomAMthI to tene paNa pasAra thavAnuM rahe ja : AnAM ja dRSTAMta-rUpa, rAmakRSNa-paramahaMsa jevA 'bhagavAnanA-mANasa'ne paNa kaeNnsara jevA jIvaleNa vyAdhino bhoga banavuM paDyuM ane kraoNsa para caDhAvavAmAM AvelA Izukhristane paNa potAnAM zarIra para khIlA ThokavAnA ghAne sahana karavA paDyA hatA. hakIkata e che ke sthUla zarIranuM nirmANa pUrvanAM karmo vaDe thAya che ane tethI ja zarIra e prArabdha'nuM kArya che ane prArabdha'no saMbaMdha paNa jJAnInAM zarIra sAthe ja che, tenA AtmA sAthe nahIM. A zlokamAM AcAryazrI A ja hakIkata para bhAra mUke che ane tyArapachInA be zlokamAM paNa A ja muddAnI carcA cAlu rAkhe che. TUMkamAM, prArabdha' e zarIranuM kAraNa che ane zarIra e kArya che. AvAM kArya-kAraNa-bhAvano saMbaMdha mAtra zarIrane ja che. AtmAne nahIM. AtmA to anAdi ane aja hovAthI, te to koI paNa prakAranA kArya-kAraNa-bhAvathI para che, vilakSaNa che. je, Ama, ajanmA, anAdi ane nitya che, enuM nirmANa karmathI thayuM che ane enI sAthe prArabdha'ne sAMkaLavuM, te to anaucityanI parAkASThA ja kahevAya ! A satyanuM samarthana, have pachInA zlokamAM, zrutinI amogha ghoSaNA dvArA, karavAmAM Avaze. zlokano chaMda : anuSTupa (459) 460 ajo nitya iti brUte zrutireSA tvamoghavAk / tadAtmanA tiSThato'sya kutaH prArabdhakalpanA // 460 // zlokano gujarAtI pATha : ajo nitya iti zrUte zrutireSA tvoghavAk / tadAtmanA tiSThato'sya kutaH prArabdhakalpanA // 460 // zlokano gadya anvaya : 'ajaH nityaH (zAzvataH ayaM purANa: ) ' iti eSA amoghavAk zrutiH brUte; tad-AtmanA tiSThataH asya (jJAninaH manuSyasya) prArabdhakalpanA ta: ? ||460 // vivekacUDAmaNi | 907 Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : mukhya vAkya : "mana: nityaH (zAzvataH purANa:)' rUti paNa amodhavI zrutiH jhUte | kRti: kUte | zrati kahe che, jAhera kare che, darzAve che, ghoSaNA kare che. kaI ? kevI zruti? SI - A (eTale ke, avataraNa cihnovALI, kaThopaniSada ane gItAmAMnI). 3moSavI. 3 moSa eTale kadI paNa asatya ke khoTI na Thare evI. haMmeza mATe sAcI. mAyA (thArthI) vA vasthA: sA | (badvItisamAsa); satyavAdinI, yathArthavAdinI zruti. vAva eTale vANI. A zruti zuM kahe che? - (yaM mAtmA) mana: nitya: rUti kUte I - "A AtmA ajanmA, nitya, zAzvata ane anAdi che', - ema kahe che. zruti Ama kahe che, tethI zuM samajavuM? kI (jJAnina: manuSyaJ) prArabdhanA taTa | e ja ke, to pachI, AvA jJAnI manuSyanI bAbatamAM, prArabdha'nI kalpanA kyAMthI kevI rIte) hoI zake ? A jJAnI kevo che ? - mAtmanA tiSThataH | AtmasvarUpe sthita rahenAra, AtmabhAve sthira ane svastha rahenAra. (460). anuvAda : satyavAdinI zruti ghoSaNA kare che ke "(AtmA) to ajanmA ane nitya che', to pachI, AtmasvarUpe sthita rahenAra AvA jJAnI)nAM prArabdhanI to kalpanA ja kevI rIte saMbhave ? (460) TippaNa: . gayA zlokamAM evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke "prArabdhano saMbaMdha zarIra sAthe ja che, kAraNa ke prArabdha" ja zarIranuM kAraNa che; paraMtu AtmA to anAdi che, tethI tenuM kAraNa "prArabdha karma na hoI zake. zAstrIya carcAno eka niyama che ke game tevI carcAne aMte niSkarSa-rUpa banato nirNaya (Conclusion) tyAre ja svIkArya banI zake, jyAre ene zruti-pramANanuM samarthana maLe. nyAya-darzana-prabodhita cAra pramANomAMthI paNa mAtra eka zabda-pramANa athavA zruti-pramANa ja evuM che, je, haMmezAM satya, yathArtha ane amogha (Infallible) che. zrutinI vANI kadI koInAthI paNa bAdhita(Contracted) karI zakAtI nathI. AvuM zrutivacana TAMkavAmAM(Quote) Ave, eTale pUrvapakSa paNa mauna banI jAya ! AvI "amoghavApha zruti eTale kaThopaniSadano A maMtra: 908 | vivekacUDAmaNi Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na ramAne zarIre . (1, 2, 18) ("A AtmA ajanmA, nitya, zAzvata ane purAtana che H zarIra haNAya to paNa te haNAto nathI."). - zrutinI ghoSaNA AvI che, to zrutimAMthI ja preraNA meLavatI smRti paNa A ghoSaNAnA pratighoSane e ja zabdomAM abhivyakta kare che. (gItA 2, 20) dareka vastu AviSkRta thAya che janma-svarUpamAM ane naSTa thAya che, mRtyunAM svarUpamAM; ane niyatinuM niyaMtraNa ane calaNa paNa evI vastuo para ja che, jemane janma-mRtyunI maryAdA naDe che. paraMtu AtmA to janma-mRtyunI AvI sarva maryAdAothI sadA-sarvadA para che ane AvA AtmAnA bhAvamAM ja sthita, AtmabhAvathI ja niraMtara rahenAra jJAnInI bAbatamAM, prArabdha'nI kalpanA karavI te, A pahelAM sUcavAyuM che te pramANe, eka anicchanIya anaucitya ja kahevAya ? hakIkatamAM, "prArabdha' jevAM anartha(Evil)nuM paNa jJAnI pAse kazuM cAle ja nahIM : te to brahmamaya ane kevala" banI gayo hovAthI, prArabdhIne paNa brahmarUpa samaje, eTale pachI bicAruM "prArabdha tene zI hAni pahoMcADI zake ? zlokano chaMda : anuSupa (46) 41 prArabdhaM sidhyati tadA yadA dehAtmanA sthitiH / dehAtmabhAvo naiveSTaH prArabdhaM tyajyatAmataH // 461 // zlokano gujarAtI pATha : prArabdha sidhdhati tadA yadA dehAtmanA sthitiH | dehAtmabhAvaH naiveSTaH prArabdha tyajyatAmataH II461 zlokano gadya anvaya : prArabdhaM tadA sidhyati, yadA dehAtmanA sthitiH (bhavati); dehAtmabhAvaH (tu zanina:) = ava rUTa (ta), ata: prArabdha tyatAm IIjhaddazA zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : vivekacUDAmaNi | 909 Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) prArabdha tA ziSyati, yA dehAtmA sthitiH (mati) / taddA eTale tyAre, tyAM sudhI; yA eTale jyAre, jyAM sudhI; ziSyati eTale siddhasaphaLa thAya che, tenI sattA athavA tenuM astitva sArthaka bane che. tehAtmanI sthiti: mavati | deha e ja AtmA che', evI bhrAMta, bhramaNAvALI sthiti cAlu hoya; dehane ja AtmA mAnavAnI manaHsthiti hoya. jyAM sudhI dehane ja AtmA mAnavAnuM cAlu rahe, tyAM sudhI ja prArabdhanuM astitva saphaLa-sArthaka thAya che. (2) rehAtmabhAva: (tu jJAnina:) pavarUSTa (pti) | paraMtu jJAnIne dehamAM AtmabhAva hoya, e icchanIya nathI. | (3) ata: prArabdha tyatAm ! ata: eTale A kAraNe, AthI; A pahelAMnAM vAkyamAM kahevAmAM AvyuM che, ethI. prArabdha tyatAm ! "prArabdhanI carcA tyajI devA jevI che; eTale ke jJAnIne mATe prArabdha che ja nahIM ; eTale ApaNe paNa evI carcAmAM UtaravuM, te yogya nathI. (461) anuvAda : deha e ja AtmA che', - evI bhrAMta sthiti hoya tyAM sudhI ja, "prArabdha siddha thAya che; paraMtu (jJAnIne) dehAtmabhAva hoya e yogya ja nathI : AthI (jJAnInA anusaMdhAnamAM) "prArabdhI(nI carcA ja) tyajavA jevI che. (461) TippaNa: Ama to zloka sahelo che, vAkyonI racanA paNa saraLa che ane zabdo paNa subodha che; eTaluM ja nahIM paNa zlokanA vivakSita-arthano niSkarSa paNa A pahelAMnA zlokamAMthI, ApameLe ja upasI Ave che. Ama chatAM ATalA muddA noMdhapAtra che : (1) prArabdhanAM astitvanI samaya-maryAdA manuSyanA dehAtmabhAva sudhInI ja che. (2) paraMtu ApaNe to jJAnInA saMdarbhamAM ja A badhI carcA karI rahyAM chIe ane jJAnIne dehamAM AtmabhAva hoya, te koI rIte icchanIya nathI. (3) vaLI, gayA zlokamAM TAMkeluM zrutivacana paNa deha-svarUpanI maryAdA ane Atma-svarUpanAM mahattva, - A baMnene adhorekhAMkita kare che ane (4) tethI jJAnInA saMdarbhamAM prArabdhanI carcA jarA paNa prastuta nathI. AthI ja AcAryazrI sAdhakane sIdho Adeza ja Ape che : prArabdhaM tyajyatAm / zlokano chaMda anuSupa (461) 910 | vivekacUDAmaNi Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 zarIrasyApi prArabdhakalpanA bhrAntireva hi / adhyastasya kutaH sattvamasattvasya kuto jani: / ajAtasya kuto nAzaH prArabdhamasataH kutaH // 462 // zlokano gujarAtI pATha : zarIrasyApi prArabdhakalpanA bhrAntireva hi / adhyastasya kutaH sattvamasattvasya kuMto janiH / ajAtasya kuto nAzaH prArabdhamasataH kutaH // 462ii zlokano gadya anvaya H zarIrasya api prArabdha-kalpanA bhrAntiH eva hi (asti) / (yata:) adhyastasya sattvaM kutaH ? asattvasya janiH kutaH ? ajAtasya nAzaH ta: ? asata: (6) prAo ta: // 462aa zabdArtha : zlokamAM pAMca svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) zarIrasya hi prArabdha-ttvanA api brAntiH phri (asti) / phri eTale 'vaLI'; zarIranAM prArabdha'nI kalpanA paNa eka prakAranI bhrAnti ja che; 'zarIranuM prArabdha che', - AvI kalpanA paNa bhrAnta ja che. zA mATe ? have pachInAM bIjAM vAkyamAM A praznano uttara paNa prazna dvArA ja ApavAmAM Avyo che ! (2) (yata:) adhyastasya (zarIrasya, bAropitasya) sattva ta: ? / adhyasta eTale 'Aropita' evuM zarIra, sattva eTale 'sattA', astitva; kAraNa ke zarIra, } je 'adhyasta' athavA 'Aropita' che, tene vaLI astitva ja kevuM-kyAMthI-kevI Ite ? (3) asattvata: nani ? / niH eTale janma; ane jene 'sattA' 4 nathI, je astitva ja dharAvatuM nathI, eno to janma ja kyAMthI saMbhave ? eno janma kema thAya ? (4) ajJAtasya nAzataH ? / ane jeno janma ja nathI, teno nAza kyAMthI hoya ? nahIM-janmelo kevI rIte nAza pAme ? (5) asata: (4) prArabdha ta: ? / asat eTale dehAdi, - enuM vaLI vivekacUDAmaNi / 911 Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArabdha" kyAMthI saMbhave ? ene vaLI prArabdha' sAthe saMbaMdha zo ? (462). anuvAda : vaLI, zarIrane prArabdha che, evI kalpanA paNa bhrAMti ja che, kAraNa ke "adhyasta'(evAM zarIra)ne astitva kyAMthI hoya ? ane jene astitva ja nathI, eno janma kema thaI zake ? ane je janmyo ja nathI, teno to nAza ja kyAMthI hoya ? to pachI, asa(evA dehAdi)nuM "prArabdha' kyAMthI saMbhave ? (462) TippaNa : prArabdhanI atyAra sudhInI carcA-vicAraNAne aMte evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke "prArabdha" zarIrane ja hoya che, kAraNa ke te zarIranuM kAraNa che. paraMtu ahIMthI "prArabdha'nAM svarUpanI A vicAraNAmAM eka navo ja vaLAMka Ave che ane te A : zarIranuM paNa prArabdha na hoI zake. AvI kalpanA paNa eka bhrAMti ja che ane AvA nirNayanuM eka tarkabaddha kAraNa e che ke zarIra to AtmA para mAtra Aropita che, "adhyasta che ane je Aropita ke adhyasta hoya, tenuM astitva ja nathI hotuM : sApa to doraDA para mAtra Aropita hato, sApane jonAra mANasanI e to mAtra bhrAMti(Delusion) ja hatI, mithyA darzana hatuM. ajavALuM AvyuM, sApa dekhAto baMdha thaI gayo, kAraNa ke te tyAM hato ja nahIM, bhramaNAne kAraNe, e to doraDA para mAtra Aropita ja hato. e ja rIte zarIra, pUla, sUkSma ane kAraNa, e traNeya prakAranuM zarIra, paNa AtmA para mAtra adhyasta(Super-imposed) ja che. TUMkamAM, zarIrane, sApanI jema ja, potAnuM koI svataMtra astitva ja nathI. anAdi hovAthI, AtmAnuM to "prArabdha hoI ja na zake paraMtu "sattA (sata-tva, Existence) vinAnA zarIranuM paNa "prArabdha hoya ja nahIM, hoI zake ja nahIM, e pramANabhUta rIte siddha thaI gayuM. "brahmasUtra" vagere paranAM AcAryazrInAM bhASyothI jeo paricita che, temane to khyAla ja che ke jaina-bauddha-sAMkhya vagere darzano jevAM potAnA pUrvapakSonI dalIlonuM teozrI khaMDana karatA hoya tyAre, temano tarka-prabhAva, koI AMtararASTrIya siddhi dharAvatA berisTarathI paNa caDhI jAya tevo hoya che ane emAM, emanAM e buddhicAturyanA vyApamAM, narma-marma(Humour, Wit) vagere to hoya che ja, paraMtu sAthe-sAthe pUrvapakSanI anAvaData para upahAsa-kaTAkSa (Ridicule) paNa evA ja tIvra ane tIkhA-tamatamatA hoya che. A zlokamAM ApaNane emanI AvI viziSTa zailIno thoDo paricaya maLe che. "adhyasta hovAthI, zarIrane "sattA'(Existence) ja nathI, to pachI teno janma (ni.) kema thAya ? ane jeno janma nathI, eno nAza kevI rIte thaI-hoI 912 | vivekacUDAmaNi Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zake? Ama, je dehAdi asatu che, enuM vaLI prArabdha zI rIte saMbhave? bhUmitizAstra (Geometry)nAM prameya(Theorem)ne siddha karyA pachI, jema iti siddha(Q.E.D.) - eTale ke Quod Erat Demonstrandum, - ema kahevAnI je jaDabesalAka paddhati che, tenA jevuM ja A che ! TUMkamAM, AtmAnuM prArabdha to che ja nahIM, paraMtu zarIranuM prArabdha paNa na ja hoI zake : koIka bhrAMta daSTA(Perceiver)nI e evI ja bhrAMta kalpanA-mAtra cheane koIka ema kahe ke, - "mRgajaLa'mAM snAna karIne, mastake "AkAza-kusuma' mUkIne, "sasalAnAM ziMgaDAnuM dhanuSya dhAraNa karIne, juo, pelo "vasthA-putra jaI rahyo che ! - 17/si nAta -puSpa-ta-zeravA | eSa vandhyAsuto yAti zaza-zRMgadhanurdharaH // - enA jevI ja hAsyAspada che, pelI uparyukta bhrAMta kalpanA paNa ! kAraNa ke "mRgajaLa' jevuM koI jaLa, "AkAza-puSpa' jevuM koI phUla, "sasalAMnAM ziMgaDAM jevAM koI ziMgaDAM ane "vadhyAnA putra jevo koI putra', - AvuM kazuM, samagra vizvamAM kyAMya astitva dharAvatuM ja nathI ! evAM vacano uccAravAM, e to eka prakArano "vadato vyAghAta" (Contradiction in terms) ja thayo kahevAya ! have, vedAMtavidyA sAthe saMkaLAyelA je be vAdanAM ApaNane ahIM darzana thAya che, enI thoDI spaSTatA karIe : eka to e ke je astitva ja dharAvatuM nathI, evAM zarIranAM prArabdhanI vAta karavI, tene vedAMtamAM "adhyAropa-apavAda' evo "vAda kahevAmAM Ave che; ane bIjuM e ke AcAryazrInA advaita-matamAM "ajAtivAdane mAnya rAkhavAmAM Avyo che. AcAryazrInA "gurunA paNa guru eTale ke "paramaguru evA zrIgauDapAdAcArye mAMDUkya-upaniSada para kArikAo racI che, tenA trIjA advaitaprakaraNamAM "ajAtivAdanuM yuktipUrvaka samarthana karyuM che. A rIte, te, A zlokamAMnA to niH - zabdonuM smaraNa karAve che : yathA na gAyate zivat nAthanA sAntataH 3, 2 | ("badhI bAjue janma pAmeluM lAgatuM evuM kazuM ja, kharekhara, janmatuM nathI.") ane etat tad uttamaM satyaM yatra kiMcit na jAyate // 3, 48 // ("jemAM kazuM paNa utpanna thatuM nathI, te - brahma - ja uttama satya che."). zlokamAM cAra vakhata prayojAyelI ta: - zabda, - "evuM hoI zake ja pharmA -58 vivekacUDAmaNi | 913 Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM !" - evA niSedha(Negation)ne vyakta kare che.. zlokanA anuNupa-chaMdamAM, traNa paMktio ane cha caraNo che, te noMdhavAnuM rahe che. zlokano chaMda anuSupa (42) 43-464 jJAnenA'jJAnakAryasya samUlasya layo yadi / . tiSThatyayaM kathaM deha iti zaMkAvato jaDAn / samAdhAtuM bAhyadRSTyA prArabdhaM vadati zrutiH // 463 // na tu dehAdisatyatvabodhanAya vipazcitAm / yataH zruterabhiprAyaH paramArthaikagocaraH // 464 // zlokano gujarAtI pAThaH jJAnenADajJAnakAryastha samUlasya layo yadi / tiSThatyaya kartha deha iti zaMkAvato jaDAnuM ! samAdhAtuM bAhyade prArabdha vadati zrutiHll46all na tu dehAdisatyatvabodhanAya vipazciAmuM ! yataH zruterabhiprAyaH paramArthekagocaraH 464 zlokano gadya anvaya : jJAnena samUlasya .ajJAnakAryasya yadi layaH (syAt), (tarhi) 'ayaM dehaH kathaM tiSThati ?' - iti zaMkAvataH jaDAn bAhyadRSTyA samAdhAtuM zrutiH prArabdhaM vadati, na tu vipazcitAM dehAdi-satyatva-bodhanAya; yataH zruteH abhiprAyaH paramArtha -ovara (sti) II462-464ll zabdArtha : mukhya vAkya : kRti: prArabdha vati | vati eTale kahe che, carcA kare che, pratipAdana kare che. zA mATe ? naDAnuM samAdhAtum | navIna eTale zULa, jaDa buddhivALA, mUrkha mANaso; samAdhAtun eTale ke temane samajAvavA mATe, temanAM mananuM samAdhAna karavA mATe. te mUrkhAo kevA che? - zaMvata: I zaMkA-kuzaMkA karanArA. temane kevI rIte samajAvavA mATe ? vI&i | mAtra, bAhya, upalaka, sApekSa, 914 | vivekacUDAmaNi Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAvahArika daSTithI. temanI zaMkA kevI che? kayA prakAranI che ? : ye he the tiSThati ? - ti | - A deha kevI rIte rahe ? zAnA AdhAre Take ? - evI zaMkA. emane AvI zaMkA zA mATe thaI? zA kAraNe udbhavI ? jJAnena samUna mazAnAryasya yati tA: (zAt taf) ri-tardi eTale "jo-to". naya nAza; samUta eTale samULago, saMpUrNa. "jJAnathI jo ajJAnanAM kAryano saMpUrNa nAza thAya to, thato hoya to", A deha zAnA AdhAre Take ? to pachI, A carcA konA mATe nathI ? vithatAM rehavityatvanodhanIya na tu (ti) vipazitAM eTale vidvAnone, jJAnIone; vadhana jaNAvavuM, samajAvavuM, jJAna ApavuM. satyatva eTale satya hovApaNuM, yathArthatA. vidvAnone deha-vagerenI yathArthatA prabodhavA mATe zruti AvI carcA karatI ja nathI. to pachI, Ama karavAmAM zrutino abhiprAya zo che? - cataH kRteH piprAya: paramArtha--o: mati parva eTale mAtra, phakta. rovara eTale bodha, pratipAdana, abhivyakti, jANa, rajUAta. paramArtha eTale "AtmA advitIya che', - evI paramArthanI vastu, vAta (Supreme Reality). zrutinuM nirapavAda tAtparya mAtra ATaluM ja che. (463-464). anuvAda : jJAna vaDe ajJAnanAM kAryano jo samULago nAza thato hoya to), A deha kevI rIte TakI zake ?" - AvI zaMkA karanArA jaDa-buddhivALA(ajJAnIo)ne, mAtra bAhyadRSTithI samajAvavA mATe ja zruti prArabdhanI vAta kare che, - vidvAnone dehavagerenI yathArthatA jaNAvavA mATe zruti e vAta) nathI karatI), kAraNa ke, zrutino abhiprAya to paramArtha-vastunAM pratipAdana mATe (ja) che. (463-444) TippaNa : AtmAnuM to nahIM ja, paraMtu zarIranuM paNa prArabdha na hoI zake, evI kalpanA paNa brAnta ane geramArge doranArI che, evuM nizcayAtmaka nirUpaNa, 'adhyAropa-vAda ane "ajAtivAdano AdhAra laIne, gayA zlokamAM, karavAmAM AvyuM; eTale have prArabdhanI vicAraNAno muddo, enI samAptinA tabakke pahoMcI gayo che tyAre, jaDabuddhivALA keTalAka zaMkA-kuzaMkA karanArA pUrvapakSoe UbhA karelA eka savAlanuM asaMdigdha khaMDana karIne, AcAryazrI, ahIM, A be zlokomAM prArabdha-vicAraNAnAM samagra prakaraNano upasaMhAra kare che. A rIte, jo "prArabdha che ja nahIM, to pachI pahelo savAla e che ke - zruti ' vivekacUDAmaNi | 915 Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-zAstro-saMto, - A badhAM, "prArabdhanI carcA kare che ja, zA mATe ? ane emanA A savAlano AdhAra siddhAMta-pakSanA A siddhAMta para che : upAdAna-kAraNa mATIno ja nAza thaI jAya, to mATInuM kArya, - evo ghaDo TakI zakato nathI; e. ja rIte, dehAdinuM upAdAna kAraNa evuM ajJAna jo jJAna vaDe samULaguM nAza pAme to pachI, ajJAnanAM kAryarUpa dehAdi, dehAdinA sAMsArika vyavahAro vagere zAnA AdhAre Take ? pUrvapakSanI A zaMkAmAM, gaye . eTale paMca-mahAbhUtono banelo A deha to kharo ja, paraMtu mAnavAryamAM to ahaMkArathI AraMbhAtuM ane sthUla zarIrathI aMta pAmatuM A samagra jagata paNa samAviSTa thaI jAya. vaLI, "jJAna" eTale brahmajJAna ane samUta - zabdamAMnuM "mULa eTale skUla-zarIra ane samagra jagata sAthe saMkaLAyeluM ajJAna ane ajJAnanuM kArya evuM zarIra jo nAza pAmatuM ja hoya to, AtmajJAnI manuSyo temanA zarIra sAthe jIvI rahyA hoya che, tenuM zuM ? AvA uparachallA savAlo AcAryazrInA khyAla bahAra nathI ja : pUrvapakSanA AvA savAlo, tenI jaDabuddhine lIdhe ane sAcI sUkSmabuddhinA abhAvane lIdhe ja uddabhavyA che : AvI zaMkAnAM samAdhAna mATe ja, zrutie prArabdha'nI carcA karIne pratipAdana karyuM ke jJAna thayA bAda paNa jJAnInuM zarIra eTalA mATe TakI rahe che ke te prArabdha bhogavavA Ave che, paraMtu e karmo jJAnIne baMdhanakartA hotAM nathI. ane je zruti mATe vati, - ema kahyuM che, tenuM bolavAnuM eTale ATaluM ja : - tasya tAvad eva ciraM, yAvat na vimokSye, atha saMpatsye / ("tenA mATeno vilaMba to mAtra tyAM sudhIno ja hoya che, jyAM sudhI teno zarIra-vimokSa na thAya; pachI to tarata ja teno brahmabhAva saMpanna thaI jAya che." hakIkatamAM to, upaniSadanA RSionI A udAratA che ke teo, prArabdhanI AvI carcA, ajJAnIonI AvI zaMkAnAM nivAraNa mATe ane temanI vyathAnAM dUrIkaraNa mATe ja kare che. niSkarSa to eTalo ja che ke, ucca tAttvika dRSTie, jJAnIne to nathI, kharekhara, deha, nathI "saMcita' ke prArabdha' jevAM karmo, nathI karmono saMga ke nathI A badhAMnAM kazAM baMdhano. prArabdha'-Adi karmonI carcA to, jaDabuddhivALA zaMkAzIla ajJAnIonAM mananuM samAdhAna karavA mATe, emanAM ajJAnane dUra karavA mATe ane emane AzvAsana ApIne svastha karavA mATe ja che. bAkI, jJAnaniSTha vidvAnone dehAdinI yathArthatA prabodhavAnuM to rahetuM ja nathI, e hakIkatanI zrutine to pUrI pratIti che : AtmAnI advitIyatA e ja, zrutinI daSTie to, ekamAtra paramArtha che ane tethI zrutino abhiprAya to mAtra AvA paramArthanuM prabodhana ane 916 | vivekacUDAmaNi Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAdana ja che. uparyukta zrutinuM mAtra e ja tAtparya che ke prArabdha-kSayane aMte, dehatyAga karIne ja, jJAnI videhamukti pAme che ane A zruti paNa A rIte, ochI samajaNa-zaktivALAne saMtoSavA mATe ja che. zloka-464ne aMte je paramArthano ullekha karavAmAM Avyo che, te A prakArano che : na nirodho na cotpattiH na baddho na ca sAdhakaH / na mumukSaH na vai muktaH iti eSA 'paramArthatA' // (mAMDUkya-upaniSada 2, 32) ("tyAM eTale ke brahmamAM, nathI nAza, nathI utpatti, nathI koI baMdhanamAM baddha, tema ja nathI koI sAdhaka, mokSanI icchAvALo paNa tyAM koI nathI ane koI mukta paNa nathI : A ja parama satya che."). mAtra brahma ja parama satya (Supreme Truth, Reality) che", - evI anubhUti, e ja paramArthatA ! - ahIM zloka 463mAM, anuSTrapa-chaMdamAM traNa paMkti ane cha caraNo che. zlokono chaMda : anuSupa (463-444) 465 paripUrNamanAdyantamaprameyamavikriyam / ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana // 465 // zlokano gujarAtI pATha paripUrNamanAdAmaprameyamavikriyam | ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana 46pA zlokano gadya anvaya : __paripUrNa anAdi-anantaM, aprameyaM, avikriyaM, ekaM, advayaM eva brahma (ta) . phuda (mina drA ) vina nAnA na gati 46vA zabdArtha : mukhya vAkya : vraNa (phaMza ati) brahma (AvuM) che. brahma kevuM che? A pramANe sAta vizeSaNo : (1) paripUrNam I sarvatra, sarvathA, sarvadhA, sarvadA saMpUrNa (Ever-full, Complete, Perfect, Plenary); (2) anAdri - Adi eTale ke vivekacUDAmaNi | 917 Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AraMbha; AraMbha vinAnuM (Beginningless); (3) anantam aMta-vinAnuM (Endless); (4) aprameyam / jene grahaNa na karI zakAya evuM, agrAhya; (Beyond Comprehension); (5) avikriyam / vikAra-rahita, avikArI (Changeless); (6) va / eka ja, ekamAtra; (7) ayam / dvaita-vinAnuM, advitIya. ahIM, eTale ke A brahmamAM; pina . vaLI, A brahma kevuM che ? haiM kaMI ja, kazuM ja, kazo ja. nAnA eTale jUduM-jUduM. A brahmamAM, eTale ke AtmAmAM, kyAMya kazuM jUduM-jUduM nathI, eTale ke jUdApaNuM, bhinnatA, athavA anekatA lAve evo bIjo koI padArtha nathI. (465) - - anuvAda : paripUrNa, anAdi, anaMta, aprameya, avikArI, mAtra - eka ane advitIya evuM tattva (e ja) brahma che. ahIM (A brahmamAM) kaMI ja jUduM-jUduM nathI. (465) TippaNa : A pahelAMnA 19 zloko(445-465)mAM AcAryazrIe prArabdha'nAM svarUpanI, enAM sarva pAsAMnI tAttvika, talasparzI ane sUkSma carcA karI. have, ahIMthI zarU thatA sAta zlokomAM(465-471), brahmasvarUpanuM je nirUpaNa zrutie karyuM che ene potAnA AdhAra tarIke svIkArIne, ane neha nAnAsti vizvana / - e kaTha-upaniSadazruti(2, 1, 11)ne A sAteya zlokomAM, cothAM caraNa tarIke, eka prakAranI dhruvapaMkti (Refrain) tarIke punarukta karIne, AcAryazrIe, brahmamAM 'nAnAtva'(bheda, bhinnatA, Manifoldness, (Plurality)ne bhArapUrvaka ane saMpUrNarIte nakAryuM che, niSiddha karyuM che. koIkane vicAra Ave ke AcAryazrIe kaTha-upaniSadanAM A zrutivacanane ATaluM badhuM mahattva kema ApyuM haze ? AvI jijJAsA, kharekhara, stutya ane prastuta che : hakIkata e che ke brahmasvarUpane samyag-svarUpe pAmavuM hoya to ane e eka ane advitIya che, enI pratIti prApta karavI hoya to, temAM nAnAtvano aMzamAtra paNa nathI, e trikAlAbAdhita satyano sAkSAtkAra karavo anivArya che; kAraNa ke A ja maMtranI bIjI paMktimAM, 'nAnAtva'nuM darzana karanAra mATenuM sunizcita bhayasthAna ema kahIne nirdiSTa karavAmAM AvyuM che ke te mRtyuthI mRtyu pAmyA kare che H mRtyoH sa mRtyuM gacchati ya iha nAnA- iva pazyati / mokSArthI sAdhaka to, manuSya mATe je eka mRtyu niyata thayeluM che, tenAthI ye mukta thavA te satata sAdhanA karato hoya che, to pachI, A pramANe 'mRtyuthI mRtyu' 918 | vivekacUDAmaNi Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAmyA karavAnuM to enA mATe nirvAhya banI ja zI rIte zake ? vaLI, A zrutivacanamAM vina (rvivipi) - e zabda e rIte sUcaka ane sAbhiprAya che ke brahmamAM "nAnAtva'nA sadaMtara abhAvanI bAbatamAM koInAM paNa manamAM jarA paNa zaMkA rahI gaI hoya to, tene nAbUda kare che ane A vize koI paNa apavAda na hovAnuM paNa sthApita kare che. aMgrejI zabda, - What-so-evernuM sAmarthya (Force) A jivana - zabdamAM che. brahmanAM sAteya vizeSaNonI samajUtI zabdArtha-vibhAgamAM ApavAmAM AvI che, te chatAM, te sarva zabdone tenA dArzanika saMketonA saMdarbhomAM joI jaIe : paripUrNam I para - e upasarga, sam - e upasarga karatAM paNa 'pUrNatA (Completeness, Full-ness)nI vibhAvanAne mahattama svarUpamAM vyakta kare che . tenI bhItara bIjuM kazuM ja na hovA chatAM te "saMpUrNatama' che ! ane A ja kAraNe temAM kazI sthAna-gata (Spatial) maryAdA (Limitation) nathI, e satya sunizcitasvarUpe sthApita thAya che. anAdri-mananam tene janma nathI, mRtyu nathI; utpatti nathI, vinAza nathI. aprameyam eTale "agrAhya" to kharuM ja, paraMtu A zabdamAM mAM - dhAtu che, te "mApa'(Measurement)no artha sUcave che : je "ameya (Immeasurable) che, ane tethI "anupama', "ananya", ajoDa (Unique) che, savatizAyI-(Transcendental) che. vicim : vikAra-rahita, parivartana-vinAnuM, apariNAmI (Modificationless) che. parva pava adam: evA prakAranuM ekatva' tenAMmAM che ke jenAM kAraNe tenA saMdarbhamAM, kyAMya, kazuM ja "bIjuM, "anya', dvita' che ja nahIM : svAta-berahita, sanAta merahitam | ava - zabda "sajAtIyabhedarahitatva sUcave che, to madaya - zabda vijAtIyabhedarahitatvano nirdeza kare che. chAMdogyaupaniSadanuM zrutivacana, - parva parva aditIyam, e ja A parva parva daya. . zlokano chaMda : anupupa (465) 46 sadghanaM cidghanaM nityamAnandaghanamakriyam / ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana // 466 // - vivekapUDAmaNi | 919 Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : saghanaM cidghanaM nityamAnandanamakriyam / ekamevAdrayaM brahma neha nAnAsti kiMcana / / 466 // zlokano gadya anvaya : zlokano gadya anvaya, zlokamAMnAM padya pramANe ja che, eTale ke zlokamAM 'daMDAnvaya' che. (466) zabdArtha : zlokamAM kazI vAkyaracanA che ja nahIM, sarva zabdo brahmanAM vizeSaNo tarIke ja prayojAyAM che, tethI zlokamAM 'mukhya' ke 'gauNa' vAkyono prazna ja raheto nathI. vaLI, A pahelAM nirdeza karavAmAM Avyo che, te pramANe, zlokanuM cothuM caraNa. punarukta thayuM che; eTale ene paNa samajAvavAnuM rahetuM nathI ane trIjAM caraNamAMnuM vizeSaNa - mevAdayam - paNa, A pahelAMnA zlokamAM hatuM te ja svarUpe ahIM punarukta thayuM che. eTale have prathama paMktimAMnAM, brahmanAM pAMca vizeSaNono artha joI jaIe : (1)-(2)-(3) satyana, vid-dhanaM, Ananvayanam / zrutimAM brahmanAM svarUpa mATeno zabda, - 'saccidAnanda' (sat-cit-Ananda)' suprasiddha ane sarvatra pracalita che. sat eTale 'sattA', astitva (Existence); vit eTale vizuddha jJAna (Pure intelligence), AtmajJAna (Self-knowledge), zAzvata jJAna (Eternal Knowledge), ane Anandva eTale zAzvata, a-pArthiva ane sUkSma AnaMda (Eternal, Divine and Subtle Bliss). ahIM A traNeya zabdone aMte dhana-zabda joDavAmAM Avyo che, teno saMketa e che ke brahmanAM svarUpamAM je sat, vit ane Anandra che, te, vizuddha, zAzvata ane sUkSma to che; eTaluM ja nahIM paraMtu temAM e traNeyanuM ghaniSTha tattva che, - eTale ke brahmamAM e traNeyano 'sAra' che, enuM 'hArda' (Essence) che, enuM ghanIbhUta' tattva che. (4) nitya - zabda, brahmanAM anusaMdhAnamAM, A pahelAM, aneka vAra, prayojAI gayelo che. A nitya - zabdane, sadA-sarvadA, haMmezAM, - evA arthamAM, sadghana, cina ane AnaMdaghana, - e traNeyanAM vizeSaNa tarIke paNa 'samajI' zakAya ane A pahelAMnA zlokamAM (5) aviyit prayukta hato ja, eTale ayi zabdane paNa samajAvavAno raheto nathI. (466) 920 / vivekacUDAmaNi Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : je sadA ghanIbhUta sata, cita ane AnaMda-svarUpa, niSkriya, eka ja ane advitIya tevuM brahma che, temAM koI paNa prakAranuM "nAnAtva' nathI. (466) TippaNa zlokanA sarva zabdone, A pahelAM, uparyukta zabdArtha-vibhAgamAM, sarva Avazyaka vigato sAthe, samajAvavAmAM AvyA che, eTale ahIM kazuM UmeravAnuM rahetuM nathI. mAtra eka ja vAtano nirdeza karavAno rahe che ane te e ke samagra brahmAMDanI sarva kriyAo, A da(Seer) evA brahmanI samakSa ja thatI hovA chatAM, te pote emAM jarA paNa saMsakta, saMbaddha ke lipta (Involve) thatuM nathI; ane tethI ja bhASyakAro vijiya ane kriya jevA zabdonuM arthaghaTane A rIte kare che : puSTi-ra-jiyAzcam aa zlokano chaMda : anupa (466) 467 pratyagekarasaM pUrNamanantaM sarvatomukham / ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana // 467 // zlokano gujarAtI pATha : pratyazekarasa pUrNamananta sarvatomukham | ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana 46 zlokano gadya anvaya : ahIM paNa zloka pramANe ja daMDAnvaya' che. (467) zabdArtha : A zlokamAM paNa bIjI paMkti, AgaLanA zloko pramANe ja che ane pahelI paMktimAM paNa pUrNa ane 3nanta, - brahmanAM A be vizeSaNo zloka-46pamAM, A pahelAM, AvI gayAM che; eTale navAM kahI zakAya evAM pratya-parasa ane sarvatomuuM - e be-ne ja samajAvavAnAM rahe che. pratyAvaram : aMtarAtmA-svarUpe sadA ekarasa; pratyagAtmA-rUpe akhaMDa vivekacUDAmaNi | 921 Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekarasa; pratyeka vyaktigata aMtarAtmAmAM enAM Atmagata(Subjective) rasanAM rUpamAM sthita. darekanAM aMtaHkaraNamAM mULabhUta eka ja svarUpe vasatuM (Homogeneous). sarvatomuvam H sarva dizAomAM mukhavALuM, eTale ke bhUtamAtramAM caitanyarUpe raheluM; sarvAtmabhUta sarvavyApI (All-pervading, Omnipresent) (467). anuvAda : je ekarasa-pratyagAtmA, pUrNa, anaMta, sarvatomukha che, te brahma eka ane advitIya che ane emAM kyAMya kazuM paNa "nAnAtva' nathI. (467), TippaNa: brahmanuM zruti-pramANita ane paraMparAgata svarUpa jema "sat-cidU-Anada che, tema ja "rasa-rUpa paNa che; A ja kAraNe, A ja brahmanAM anusaMdhAnamAM, e ja zrutinuM vAkya che : raso hai : ' ane gayA zlokamAM, brahma mATe, "saghana', - "caghana" ane "AnaMdaghana', - evAM vizeSaNo prayojAyAM, e ja rIte, brahma "rasaghana paNa che, eno saMketa ApaNane, ahIM, pratya-rasam - e zabdamAM maLe che ane rasa to (sthite mAsvAdyate rUti rasa: ', - enI AvI vyAkhyAne kAraNe) te, "AsvAdano, "carvaNA'no viSaya che, ane brahmasAkSAtkAra pAmavAnuM sadbhAgya prApta karanArA sarva sAdhakone brahma-rasa'no je "AsvAda' maLe che, te, sadA-sarvadAsarvatra ekasamAna ja hoya che; - A ja marma che, A zlokamAMnAM brahma-vizeSaNa pratyarasa-no. bIjuM, sarvatomuvam - e bahuvrIhi-samAsano artha Avo thAya che : brahma eTale te, jenuM mukha sarvadizAomAM che : sarvataH sarvavizAstu murauM yasya sA. paraMtu dizAonI saMkhyA to mAtra "daza" ja ne ! e sivAyanAM sthAnonuM-sthaLonuM zuM ? eTale ahIM sarvataH - e zabdane sarvatra', eTale ke Everywhere-nA arthamAM samajavAno rahe che. samagra vizvamAM koI evI jagyA nathI, jyAM brahmanuM astitva na hoya. tAtparya e che ke te samasta jagatanAM aNu aNumAM vyApta che, - sarvavyApI (Omnipresent) che. eka jUnI kavitAnI thoDI lIMTIo, brahmanAM A vizeSaNanAM samarthanamAM, yAda AvI jAya che : "AsapAsa AkAzamAM, aMtaramAM AvAsa; ghAsa, cAsanI pAsa paNa vizvapatino vAsa! " ane trIjuM, gayA zlokamAM bhale paripUrNa - zabda AvI gayo, A zlokamAMnA pUrva - zabdano saMdarbha sAva jUdo ja che : brahmamAM tenA potAnAM sivAya, eTale ke 922 | vivekacUDAmaNi Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmatva sivAya, bIjuM kazuM ja nathI; enI bhItara kazo ja bheda zakya nathI, enuM samagra svarUpa brahmakamaya che. zAstrakAroe bheda traNa prakAranA kahyA che : svagata, sajAtIya ane vijAtIya. vRkSa pote eka hovA chatAM, enAM potAnAM ja pAMdaDAMpuSpo-phaLothI vRkSano bheda saMbhave che; A thayo svagata bheda; ane vaDa tathA lImaDo e baMne "vRkSo' tarIke eka hovA chatAM vRkSanA prakAra' tarIke baMnemAM bheda che; A thayo sajAtIya bheda; ane vRkSa tathA paththara vacce je bheda che te, vijAtIya bheda. brahmamAM to, AvA, svagata-sajAtIya-vijAtIya prakAranA koI ja bhedo nathI, e darzAvavA mATe ahIM pUrNam - e vizeSaNa prayojAyuM che : svagata-sajAtIya-vijAtIya-bhedarahitaM vastu pUrNam / zlokano chaMda : anupupa (467) 468 aheyamanupAdeyamanAdheyamanAzrayam / / ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana // 468 // zlokano gujarAtI pATha: aheyamanupAdeyamanAdheyamanAzrayam | ekamevAvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana 468 zlokano gadya anvaya : ahIM paNa, yathApUrva, zlokamAMnAM padonAM krama pramANe ja, anvaya, daMDAnvaya' che. (468). zabdArtha : ahIM paNa, yathApUrva, zlokanI bIjI paMkti, e ja rIte, punarukta thaI che. eTale bAkI rahe che, pahelI paMktimAMnAM, brahmanAM A cAra vizeSaNo : mapheya, anupAdeyam, anAdheyam mane anAzrayam. (1) maheyam deya nahIM eTale tyajavuM, e dhAtunuM vidhyartha-kRdaMta) eTale te, jene tyajI zakAya, tyajavA-yogya; adeya eTale te, je tyajavA-lAyaka, tyajI zakAya tevuM nathI, tyAjya nathI, atyAjaya. () anupAyam ! (man-pAyama) I JpAya (35 + mA + ra eTale levuM, grahaNa karavuM, - e dhAtunuM vidhyartha-kRdaMta) levA-yogya, grahaNa karavA-svIkAra vivekacUDAmaNi | 923 Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavA lAyaka. manuSAya eTale te, je grahaNa karavA yogya nathI. agrAhya, asvIkArya che, - jene svIkArI na zakAya tevuM. | (3) manAyam (ana-mAdhayama) dheya (kA + dhI eTale mUkavuM, e dhAtunuM vidhyartha kRdaMta) mUkavA-yogya, jene bIjI koIka vastu para Aropita karI zakAya athavA jenA para bIjI koI vastu mUkI zakAya tevuM; ane anAdheya eTale je gAdheya nathI tevuM; (Having no Super-imposition). (4) manAyam (mana-Azraya) . koI paNa prakAranA Azraya vinAnuM, jene bIjo kazo AdhAra nathI tevuM. (468) anuvAdaH je tyAjya nathI, grAhya nathI, na kazAmAM mUkavA yogya che ane jene Azraya nathI, tevuM brahma eka ane advaya che. emAM kazuM ja "nAnAtva nathI. (468) TippaNa : A zlokamAMnAM, brahmanAM, cAreya vizeSaNo nakArAtmaka(Negative) che, e noMdhapAtra che. ahema-anupam ! tyAga ane svIkAra to, koI bIjI vastuno ja thaI zake : brahma to, pote ja che, potAno AtmA, jIvAtmA che. eno tyAga svIkAra kevI rIte zakya bane ? koI paNa manuSya ema na bolI zake ke "meM mane tyajyo" athavA "meM mane svIkAryo ! kAraNa ke "huM" to "huM" ja che. huM hune kevI rIte tyaje? kevI rIte svIkAre ? brahma eTale ja sva-svarUpa (tmisvarUtvA). athavA A be zabdonuM arthaghaTana A rIte paNa thaI zake : deya eTale te, je doSavALuM che; apheya eTale "nirdoSa ane upAya eTale guNavattAvALuM, guNasabhara, guNavALuM; anupAya eTale "nirguNa'. brahma "anAdheya' e arthamAM che ke tene bIjA kazAmAM mUkI zakAya tevuM, te nathI. tenAMmAM "AropyapaNuM nathI ane "AropitapaNuM paNa nathI. ane je pote samagra brahmAMDano mUla-Azraya (Original substratum) che, tene bIjA kazAno Azraya kevo? zA mATe? brahma pote "anAzraya' che, e ja eno mahimA che ane emAM ja vizvanuM kalyANa raheluM che ! hakIkata e che ke brahma pote ja potAno "Azraya' che ! zlokano chaMda anuSupa (48) 924 | vivekacUDAmaNi Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4kala nirguNaM niSkalaM sUkSmaM nirvikalpaM niraMjanam / ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana // 469 // zlokano gujarAtI pATha: nirguNa niSkala sUthamaM nirvikalpa niraMjana ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana 146lA zlokano gadya anvaya : ahIM paNa daMDAnvaya' ja che. (49) zabdArtha : ahIM paNa, zlokanI bIjI paMkti, enI e ja, punarukta thaI che ane pahelI paMktimAM, brahmanAM, pAMca vizeSaNo A pramANe che : nirguNam, niSkalam, sUkSmam, nirvikalpam bhane niraMjanam. A pAMca vizeSaNonI bAbatamAM be vAta, AraMbhamAM ja, kahevAnI rahe che : eka to e ke A pAMceya zabdo, A pahelAM, eka karatAM vadhu vAra, ApaNA A svAdhyAyamAM, AvI gayA che; ane bIjuM e ke pAMcamAMnAM, eka sUkSma sivAyanAM bAkInAM cAra nakArAtmaka(Negative) che. - (1) nim ! paramatattvanAM be svarUpo che, nirguNa ane saguNa : emAMnuM je svarUpa indriyagrAhya che, te saguNa ane je IndriyagrAhya nathI, te nirguNa. (2) niSNanam vattA eTale bhAgo, vibhAgo, avayavo (Parts); jenAmAM koI vibhAgo ke avayavo nathI evuM, - niravayava. Ano ja virodhArthI zabda, - sana - sahune suparicita che, - WholenA arthamAM. (3) sUkSmam eTale te, je atyaMta nAnuM che, aNu-svarUpa che : Subtle, Minute, Atomic. Ano virodhArthI zabda-sthUla', paNa suparicita che. (4) nirvim eTale vikalpo-vicAro-vikAro-vikSobha vinAnuM nirguNasaguNanI jema ja brahmanAM be svarUpo che, - nirvikalpa ane savikalpa. (5) niraMjanam | aMgana eTale lepa, AMjaNa, maLa, azuddhi, gaMdakI; AvI kazI malinatA vinAnuM eTale niraMjana : nirmaLa, niSkalaMka Unstained, Taintless. (469) vivecUDAmaNi | 925 Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : je nirguNa, niravayava, sUkSma, nirvikalpa ane niSkalaMka che te, brahma, eka ane advitIya ja che, ane emAM kazuM "nAnAtva nathI. (49). TippaNa : jagatamAM jene "guNo' (Qualities, Properties) hoya che, te "sAnta" (sa + aMta) ane vinAzazIla hoya che; paraMtu brahma to anaMta che, eTale ene kazA "guNo hoI zake ja nahIM. je pote "eka ane advitIya (ruM parva ayo che, jenA mATe koI dvitIya (bIjuM, anya) ja nathI, ene vaLI vibhAgo ane avayavo (tA) kyAMthI hoI zake ? e to sadA-sarvadA niSkala' ja hoya. brahma "sUkSma' eTalA mATe che ke te sarvavyApaka che, (All-pervading, Omni-present) sarvavyApavavat | brahmanuM svarUpa "nirvikalpa che, kAraNa ke te sarva vicAro-vikalpo ane manabuddhinAM samagra taMtrane atikramI(Transcend)ne enAthI "para' banI gayuM che. ane jyAM kazI vAsanAo rahI ja nathI, tyAM kazAM maLa-mela ke azuddhine to sthAna ja kevI rIte hoI zake ? - e to sadA-sarvadA nirmaLa ane niraMjana ! AvAM brahmane to svAnubhUti vaDe ja pAmI zakAya : vANI ane mana to enI pAse saMpUrNarIte nirbaLa ane nirarthaka ! - vAcA vaktuM azakyameva manasA mantum / zlokano chaMdaH anurupa (469) 400 anirUpyasvarUpaM yanmanovAcAmagocaram / ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana // 470 // zlokano gujarAtI pATha : anirUpyasvarUpa yanmanovAyAmagocaram | ekamevAlaya brahma neha nAnAsti kiMcana I470 zlokano gadya anvaya : yad anirUpya-svarUpaM manovAcAM agocaraM (ca asti, tad) brahma ekaM eva advayaM, iha kiMcana nAnA na asti // 470 // 926 | vivekacUDAmaNi Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : tat vRddhi parva rava gAyam ! - e mukhya vAkyamAMnAM, vrahmanAM, be vizeSaNo A pramANe che : (1) nirNa-svarUpam ! jenAM svarUpanuM nirUpaNa thaI zake tevuM nathI, te, tevuM brahma. (2) manovAvAM maLottaram movara eTale ke, je agrAhya che; jenuM grahaNa thaI zake evuM nathI, te; je viSaya banI zake evuM nathI, te; mana ane vANIno viSaya thaI zake evuM je nathI, tevuM brahma. (470) anuvAda : jenAM svarUpanuM nirUpaNa azakya che ane mana tathA vANIthI agrAhya che, te brahma eka ja ane advaita che, emAM kazuM ja "nAnAtva nathI. (470) TippaNa: A zlokamAMnAM, brahmanA, baMne vizeSaNo paNa nakArAtmaka (Negative) che. jagatamAM evI keTalIka vastuo che, jene jJAnendriyo vaDe grahI zakAya nahIM, paNa temanuM grahaNa mana ane vANI dvArA to thaI ja zake, paraMtu brahma to evuM che ke te mana ane vANIno viSaya paNa na banI zake : mana ane vANInI zaktine atikramIne, te to te baMnethI paNa "para" banI gayuM che; A rIte, brahmanI bAbatamAM, mana-vANI-jJAnendriyo paNa asahAya ane azakta hovAthI, tenuM varNana-vimarzanavivecana ke nirUpaNa kazuM ja zakya nathI : zakya che mAtra eka ja, - AtmA vaDe sIdho ja sAkSAtkAra ! Ama, te atIndriya ane manovAgu-agocara hovAthI, zrutie tenAM svarUpa vize, AvI "ArSa vANI prayojI che : yad vAcA-anabhyuditaM yena vAg abhyudyate / tad eva brahma tvaM viddhi na-idaM yad-idaM upAsate // yanmanasA na manute yena AhuH manaH matam / tad eva brahma tvaM viddhi na-idaM yad-idaM upAsate // kena-upaniSada 1, 4-5 ("vANI vaDe jene prakAzita karI zakAtuM nathI, ane jenA vaDe vANI prakAzita thAya che, tene ja tuM brahma jANa : loka jene upAse che, te A (brahma) nathI. jene loka mana vaDe manana karI zakatA nathI, ane jeNe manane potAno viSaya karyuM che, ema brahmavettAo kahe che, tene ja tuM brahma jANa. jene loka upAse che, te vivekacUDAmaNi | 927 Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A (brahma) nathI.") tAtparya e che ke brahma saMpUrNataH ajJeya, agamya, acitya, atapharya evuM, - Incomprehensible, Inconceivable, Imperceptible) dras. brahmanAM jJAnane to "anAra" ane "a-vyavahita (Immediate) ja kahI zakAya. zlokano chaMda : anurupa (470) 401 satsamRddhaM svataHsiddhaM zuddhaM buddhamanIdRzam / ekamevAdvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana // 471 // zlokano gujarAtI pAThaH satsamRddha svataHsiddha zuddha buddhanIdazam I. ekamevAvayaM brahma neha nAnAsti kiMcana 471 zlokano gadya anvaya : ahIM daMDAnvaya" che. (471). zabdArtha : brahmasvarUpanAM nirUpaNano, have A chello zloka che, temAM paNa bIjI paMkti, yathApUrva, punarakta thaI che ane pahelI paMktimAM, brahmanAM cha vizeSaNo A pramANe che : ta, samRddha, svata:siddha, zuddha, yuddha ane mana-dRza. te (1) san ! satyasvarUpa, mUrtimaMta astitva, - Pure Existence. (2) samRddham sarva prakAranI samRddhiothI pUrNa. (3) svata:siddham ! svayaMsiddha. (4) zuddham | vizuddha, nirmaLa, pavitra. (5) vRddhAn bodharUpa, jJAnasvarUpa. () nIm anupameya, anupama, nirupama. (471) anuvAda : je satyasvarUpa, samRddha, svayaMsiddha, zuddha, jJAnasvarUpa ane anupama che te brahma eka ane advitIya che, ane emAM kazuM "nAnAtva' nathI. (471) 928 | vivekacUDAmaNi Page #934 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : brahmanAM svarUpanAM sat'-e pAsAMnI bAbatamAM, ATaluM noMdhapAtra che : "sata' eTale "satya" to kharuM ja, paraMtu saMta eTale "astitva', enuM mUrti svarUpa, e artha ahIM savizeSa prastuta che, kAraNa ke upaniSadanA RSinI A ghoSaNAmAM paNa, samagra brahmAMDamAM sata' ja sauprathama hatuM (sat va somya rU mA mAsI), - temAM "astitvano ja artha RSine abhipreta che. ane "sat-citu-AnaMda', - brahmanAM A purAtana ane pracalita svarUpamAM paNa satu'-nuM A saMdarbhamAM ja mahattva che. ane A kAraNe ja "satu haMmezAM vAdhya (Uncontracted) rahyuM che. A brahmasvarUpanAM "samRddha e pAsAmAM koI skUla ane bhautika samRddhino nirdeza hoya ja nahIM, - "sata-cita-AnaMda,mAMnAM traNeya tattvonI sUkSma samRddhino emAM saMketa che. ane samagra vizvanI siddhi jenA para AdhArita che, te, brahma pote, "parataH siddha' (eTale ke, koI bIjAne lIdhe siddha) hoI zake ja nahIM ! zAstronI carcAmAM, svataH siddha" ane "parataH siddha', - siddhinA AvA be prakAro pracalita che, paraMtu A brahma to palaM parva dvitIyama che, eTale e "svayaMsiddha ja che, e hakIkata nirvivAda che. sarva pramANonuM ye ekamAtra pramANa brahma che : Self-evident, selfsubsistent. zuddham - zabdamAM paNa sAttvika-AdhyAtmika zuddhi ja, AcAryazrIne, abhipreta hoya, kAraNa ke A sivAya emAM bIjuM kazuM ja nathI. vuddham - zabdamAM je bodhano ke jJAnano saMdarbha che, te paNa "sata-cit AnaMda e svarUpamAM cid-rUpa zAzvata jJAna ja uddiSTa che. . ane drA eTale "AnA jevuM' ema kahIe to parva parva adayam evAM brahmanAM anusaMdhAnamAM vaLI "A" eTale, "enA sivAyanuM bIjuM koIka', - evo artha to kadApi nirvAhya-svIkArya banI ja na zake: e to sadA-sarvadA eka, advitIya, ajoDa, - Incomparable, Unique ja che. have, A zloka sAthe brahmasvarUpanuM nirUpaNa samApta thAya che tyAre, upasaMhArarUpe, eTaluM UmeravAnuM prastuta bane che ke je sUkSmatama, atIndriya, manovAnagocara, anAdi, ajanmA, anaMta, azeya, adazya, avyakta, che, - evAM brahmanAM svarUpane saMpUrNarIte kyAreya nirUpI zakAya ? ane aMte to, AvAM nirUpaNanuM mAdhyama paNa "vANI' ja ne ! je brahma pote pharmA-pa9 vivekacUDAmaNi | 929 Page #935 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja "vA-agocara' che, tene "bicArI vApha (Poor Speech!) kevo ane keTalo nyAya ApI zake ! svAnubhUti ane sAkSAtkAranI pAtratA paripUrNa karavA mATe, sAdhakanAM mArgadarzananI A to zruti-pramANita mAtra eka paraMparA ja che ! zlokano chaMda : anuSupa (471) nirastarAgA nirapAstabhogAH zAntAH sudAntAH yatayo mahAntaH / vijJAya tattvaM parametadante prAptAH parAM nivRtimAtmayogAt // 472 // zlokano gujarAtI pATha : nirastarAgA nirapAstabhogAH zAntAH sudAntAH yatayo mahAntaH | vijJAya tattva parametadatte prAptAH parAM nivRtimAtmayogAt II47rA zlokano gadya anvaya : nirastarAgAH nirapAstabhogAH zAntAH sudAntAH mahAntaH yatayaH etat paraM tattvaM vijJAya, etad-ante, AtmayogAt parAM nirvRti prAptAH // 472 // zabdArtha : mukhya vAkya : yataya: pa nivRti pratA: yatayaH eTale, potAnI AdhyAtmika sAdhanAmAM jeo niraMtara yatnazIla rahetA hoya che, evA yogIo; para) nivRti eTale parama-AnaMda, niratizaya-AnaMda-rUpa mukti; paramocca-sukha-svarUpa mukti, - videha-mukti. yatio A prakAranI sarvocca sukhanI anubhUti kare che. A yatio kevA che? - A pramANe pAMca vizeSaNo che : (1) nirastarI : nitAra : te nirasta eTale, choDI dIdhA che, tyajI dIdhA che, dUra karyA che; jeo sarva prakAranA rAgamAMthI, eTale ke IcchAoeSaNAomAMthI mukta thaI gayA che; manamAMnI sarva Asaktio jemaNe pheMkI-phagAvI 930 | vivekacUDAmaNi Page #936 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhI che, tevA. (2) nirapAsto:. A pahelAMnAM vizeSaNamAM rAganA tyAganI vAta hatI, ahIM bhoganA tyAganI vAta che. hakIkatamAM, nirasta ane nirapAta, - e baMne zabdomAM, masta (s eTale pheMkI devuM, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rU5)- e zabdane, anukrame, nid ane nis tathA mA, - evA upasargo lagADavAmAM AvyA che. eTale. nirakta ane nirapati e baMne zabdono artha eka ja thAya che ? tyajyA che, kADhI nAkhyA che, phagAvI dIdhA che. (3) zAntA | zamU-zAm (zAMta thavuM) - e dhAtunuM karmaNi bhUta-kRdanuM rUpa. jeo zAMta thaI gayA che, jemanAM cittanA sarva vikSepo-vikSobho zamI gayA che, tevA. brahmanAM dhyAnamAM lIna thaI gayA hovAthI, jemanAM mana have viSayo tarapha paribhramaNa karatAM nathI, tevA; TUMkamAM, bahiraMga-catuSTaya-sAdhanomAMnA zamane jemaNe pUrepUruM AtmasAt karI lIdhuM che, tevA. (4) su-TrAntA I tAnta (tam - saMyama karavo, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) eTale saMyamI; su-dAnta eTale saMpUrNarIte saMyamI; potAnAM citta para jemano saMyama saMpUrNa che, tevA; "zama'nI jema, "dama" paNa jemaNe AtmasAt karI lIdho che, tevA. ' (5) mahAntaH | moTA, mahAna, mahAzaya, mahAtmA, mahAnubhAva. AvA yogIo pelo parama-AnaMda kevI rIte prApta kare che ? - A traNa rIta : (a) patatuM paraM tattva vizAya ! te paramatattvane jANIne; (ba) mAtmayopAt | AtmasAkSAtkAra dvArA, cittane AtmAmAM joDIne, nirvikalpa samAdhi dvArA; ane (ka) manta | chevaTe; eTale ke uparyukta (a) ane (ba)mAMnI prakriyAo karyA pachI. (472) anuvAda : rAga-rahita, bhoga-mukta, zAMta, atyaMta saMyamI ane mahAtmA yogIo, te paramatattvane jANyA pachI, chevaTe, AtmasAkSAtkAra dvArA, parama-AnaMda, pAme che. (472) TippaNa: chellA keTalAka zlokomAM brahmanAM svarUpanuM savistara nirUpaNa karyA pachI, AcAryazrI, have, paramatattvanA sAkSAtkAranI yAtrAmAM sAdhanA karI rahyA hoya tevA 'vivekacUDAmaNi | 931 Page #937 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMniSTha mokSArthI sAdhakone, AtmAnubhUti ane jJAna dvArA parama-nivRti saMpanna karavA mATe, mArgadarzana-rUpe, keTalIka vyAvahArika(Practical) paddhatio samajAve che ane sUcanAo Ape che. zlokamAMnA badhA ja zabdone, upara, zabdArtha-vibhAgamAM, tenA dArzanika saMdarbho sAthe, savistara, samajAvavAmAM AvyA hovAthI, have, ApaNe, ahIM, samagra zlokanA tAtparyArthane samajavAno ja prayatna karIzuM. niratarI - zabdamAMnA rAgamAM, bRhadAraNyaka-upaniSada-prabodhita traNeya "eSaNAo" - puraiSaNA, hitaiSaNA ane lokeSaNA, - no samAveza thaI jAya che. ane nirapatimo: - zabdamAMno bhoga-zabda to sarva viSayonA tyAganI vAta to kare ja che; eTaluM ja nahIM paraMtu A pahelAMnA eka zlokamAMnA A zabdo tarapha paNa ApaNuM dhyAna kheMce che : anyAvedita-bhogya-bhoga-kalano nidrAluvad bAlavat / A rIte, rAga ane bhogano tyAga karavAmAM Ave pachI to, sAdhake, gItAnA bhaktanI jema, bhAgyavazAt je kaMI enI meLe AvI maLe, tenAthI ja saMtoSa pAmavAno rahe : saMtuSTo yena-narit (12, 19) ane vedAMta-vidyAmAM pAraMgata thavA mATenAM, "bahiraMga-catuSTayamAMnAM zama (zAntA) ane dama (sulAtA:), - e be sAdhanone saMpanna karyA pachI to, sAdhaka mATe ema kahI zakAya ke A pahelAMnA zlokomAM paramatattvanuM je nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, tene jANavAnuM, ane te jJAnanA ja AdhAre, potAnA AtmAne, eTale ke cittane, yogamAM mUkavAnuM, eTale ke brahmanI sthitimAM yojavAnuM, ane brahmasAkSAtkAra dvArA, nirvikalpa-samAdhi dvArA, niratizaya-AnaMda-rUpA, prasAda-rUpA evI muktine pAmavAnuM ja bAkI rahe che ! je zAnta ane dAtta che, ene "mahAnatA sAmethI ja, ApoApa, maLI rahe che : paripUrNa anAdAm | 3mane - zabda evo paNa saMketa Ape che ke sAdhakanAM saghaLAM prArabdha-karmono aMta AvI gayo che ane tethI have tenI koI vAsanAo bAkI rahI nathI ! zlokano chaMda upajAti (472) 93ra | vivecUDAmaNi Page #938 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavAnapIdaM paratattvamAtmanaH svarUpamAnandaghanaM vicArya / vidhUya mohaM svamanaHprakalpitaM | mue vRtArtho mavatuM prabuddha in47rA zlokano gujarAtI pATha bhavAnapIde paratattvamAtmAna svarUpamAnandaghana vicArya/ vidhUya mohaM svamana:prakalpita muktaH kRtArtho bhavatu prabuddha li47all zlokano gadya anvaya : ... bhavAn api idaM AtmanaH paratattvaM AnandaghanaM svarUpaM vicArya, svamanaHprakalpitaM mohaM vidhUya, prabuddhaH muktaH (san) kRtArthaH bhavatu // 473 // zabdArtha : mukhya vAkya : mavAnuM A pravRddha mup: (sana) vRtArtha khavatu pravRddha eTale jAgrata jJAnavALo, jJAnasaMpanna, AtmajJAnI; kRtArtha eTale dhanya, kRtakRtya. sadguru have potAnA ziSyane anurodha kare che ke "tuM (mavAre paNa jJAnasaMpanna ane mukta banIne kRtArtha thA, sArthaktA prApta kara." paraMtu, ziSya, A pahelAM, A be prakriyAone saMpanna karavAnI rahe che : (1) rU mAtmanaH paratve mAnandradhanuM svarUpa vivArya vivArtha (vi + va e dhAtunAM prerakanuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa) - vicArIne, jANIne, samajIne. kone jANIne ? rUTuM mAtma: svarUpam ! A tArAM potAnAM svarUpane; A svarUpa kevuM che? paraMtattva mAnandrayanam | Anandaghana-svarUpa evuM paramatattvasvarUpa. (2) vamana:pralpita mohaM vidhUya ! vidhUya (vi + eTale khaMkherI nAkhavuM, phagAvI devuM, choDI devuM, - e dhAtunuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa)- khaMkherIne, pheMkI daIne; zene? mo.- mohane. A moha kevo che? mana:nvitam ! potAnAM mana vaDe ja kalpavAmAM Avelo. (473) vivekacUDAmaNi | 933 Page #939 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : tuM paNa (he vatsa !) potAnA AtmAnAM A paramatattvarUpa AnaMdaghana svarUpano vicAra karIne, potAnAM mana vaDe ja kalpavAmAM AvelA mohane khaMkherIne, jJAnasaMpanna ane mukta banIne kRtakRtya thA. (473) TippaNa: A pahelAM, ziSya, jyAre, vidhipUrvaka, "samitpANi' banIne, sadguru pAse, mArgadarzana meLavavA, namratApUrvaka, Avyo hato tyAre ja, AcAryazrIe; tene, A rIte, abhayavacana ApyuM hatuM ke "tuM jarAya ciMtA na kara, saMsAra-sAgarane taravAno upAya huM tane batAvIza, tAro nAza nahIM thAya" - mA bhaiSTa vidvaMstava nAstyapAyaH saMsArasindhostaraNe'styupAyaH / yenaiva yAtA yatayo'sya pAraM tameva mA tava nirviza . (zloka-45). ane zloka-471 sudhImAM sadgurue, ziSya mATe Avazyaka evo, mArgadarzakarUpa upadeza pUro karyo, ane have, e ja upadezane AdhAre, paramatattvarUpa ane AnaMdaghana evAM potAnAM sva-svarUpane samyak rIte jANI laIne tathA sarva prakAranAM, pote ja kalpelAM, bhrama, ajJAna ane mohane phagAvI daIne, tenAM jIvanadhyeyane paripUrNa karIne, dhanya banavA mATe, AcAryazrI, ziSyane, sAMketika anurodha kare che. anAtmAne "AtmA' samajavA-mAnavAnI je bhUla ziSya karI, e to enAM mananI kalpanA-mAtra hatI. have atyArasudhInAM jJAna-upadezanA prakAzamAM, e ajJAnajanya aMdhakArano teNe nAza karavAno che. tethI sarva prakAranAM adhyAsarUpa baMdhanomAMthI mukta banIne, "have tuM kRtakRtya thA", - evI sUcanA, AcAryazrI, ahIMthI zarU thatA thoDo zlokomAM, ziSyane, Ape che. keTalIka AvRttiomAM, zlokanI bIjI paMktimAM, vivArtha -ne badale, nivArtha evo pATha che te svIkArIe to, gurano anurodha A rIte savizeSa sabaLa bane che : nivAdhya-(ni + vi eTale UMDI anubhUti karavI, sAkSAtkAra karavo, - e dhAtunAM prerakanuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa : sAkSAtkRtya,) - sAkSAtkAra karIne. zlokano chaMda upajAti (473) 934 | vivekacUDAmaNi Page #940 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 samAdhinA sAdhu vinizcalAtmA pachAtmatattva devothaHSA .. niHsaMzayaM samyagavekSitazce -skRtaH pALa ra punarvivatpatti 47SThA zlokano gujarAtI pAThaH samAdhinA sAdhu vinizcalAtmA pazyAtmatattva phuTabodhacakSuSA niHsaMzaya samyagavekSitaze -skRtaH padArtho na punarvikalpane 474 zlokano gadya anvaya : samAdhinA sAdhu vinizcalAtmA (san) sphuTabodhacakSuSA AtmatattvaM pazya; kRta: pArtha ni:saMzave sabhya bakSita: ve, punaH ra vijyate I474 zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mAtmatattva pazya | pazya - jo, joI le, darzana kara, jANI le. Atmatattvane tuM jo. AtmAne kaI AMkha vaDe jovAno che? - TavodhavapuSA | jJAna-netra vaDe, jJAnarUpI cakSuthI. jJAna kevuM? rUTa eTale spaSTa, samyapha, asaMdigdha. e pahelAM, ziSya zuM karavAnuM che? - vinizAtmA (sana) - sthira AtmAvALo " (thaIne), eTale ke cittane-aMtaHkaraNane khUba nizcala-sthira karIne. AvI sthiratA kevI rIte siddha karI zakAya? - samadhanA samAdhi vaDe; sAdhu eTale sArI rIte. (2) () padArtha na vijyate | pArtha eTale koI vAta, vastu; ne vijyate I temAM pharI saMdeha ke saMzaya thato nathI, vikalpa UThato-Ubho thato nathI. paraMtu AvuM kyAre bane? - ni:saMzaya makSitaH vet | vet eTale "jo (If); san eTale sArI rIte; ni:saMzayam - saMzayarahita banIne, asaMdigdhapaNe, nizcitasvarUpe, nizcayapUrvaka; akSita: (nava + phula eTale jovuM-jANavuM, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rU5) joI levAmAM Ave, jANI levAmAM Ave to. kayo padArtha ? vivekacUDAmaNi | 935 Page #941 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kRta: sAMbhaLavAmAM Avelo, zravaNa karavAmAM AvelI vAta-vastu. guru-mukhe athavA zruti-svAdhyAya dvArA jANelI vAta. (474) anuvAda : samAdhi dvArA cittane sArI rIte sthira karIne, samyagu-jJAnarUpI cakSu vaDe, tuM AtmatattvanuM darzana karI le; kAraNa ke sAMbhaLavAmAM AvelI vAta, saMzayarahita thaIne, jo sArI rIte jANI levAmAM Ave to, te viSayamAM pharI vikalpa UThato nathI. (474) TippaNa: gayA zlokamAM, jema, kRtArtha thavAnuM (vRtArtha bhavatu ) tema, ahIM, ziSyane, sadgurunA cAlu rahelA anurodhamAM, AtmatattvanuM darzana karavAnuM sUcavavAmAM AvyuM che : (mAtmatavuM paDyuM che. paraMtu ahIM je "darzana karavAnuM che, ane te mATenuM je cakSa' che. - te baMne, koI sAmAnya prakAranAM nathI. alabatta, eka vAta to svAbhAvika, sarvAnubhavanI ane suparicita che ke koI paNa vastune jANyA-sAMbhaLyA pachI ene najaronajara jevAthI e padArtha vizenI vibhAvanA sunizcita ane zaMkArahita banI jAya che; paraMtu ahIM to jovAnuM che "Atmatattva'ne, ane te koI sthUla padArtha nathI, tethI sthUla cakSu A "darzana (Vision)mAM upayogI na nIvaDe; eTale "jJAnacakSa(vadhavapuSA) - zabda prayojavAmAM Avyo che. ane te jJAna paNa vizada ane spaSTa (ra) hovuM joIe, evI cokhavaTa karavAmAM AvI che. paraMtu aMte A "darzana paNa "AtmAe, - eTale ke aMtaHkaraNe, - karavAnuM che, eTale jo te pUrepUruM sthira (sunizana) na hoya to, "Atmadarzana mATe te sajja ane samartha na banI zake; tethI AvI Avazyaka sthiratAnI prApti mATe, "nirvikalpa samAdhi(samAdhinA sAdhu sunizatAbhanA)nI sarvocca sthitie, sAdhake pahoMcavAnuM rahe, jethI peluM darzana saMpUrNa ane spaSTa bane. paraMtu ahIM to AcAryazrIe sarva vidyArthIone haMmezAM upayogI ane sahAyabhUta thAya, evI eka mahattvanI sUcanA ApI che : vedonAM mahAvAkyono ane zrutisAhityano svAdhyAya tathA sadguruno sadupadeza game teTalo sAro, saghana ane vyApaka hoya, paraMtu aMte to te thayuM "zravaNa', - kRta: pArtha, - eTale jyAM sudhI enA para savistara ane samyapha avekSaNa-nirIkSaNa karavAmAM na Ave tyAM sudhI, emAM saMzayo, saMdeho ane vikalpo UDyA ja karavAnA. TUMkamAM, "zravaNa karelAM jJAna para manana ane te paNa asaMdigdha-prakAranuM manana, abhyAsI mATe, mAtra Avazyaka ja 936 / vivecUDAmaNi Page #942 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM, balake anivArya (Indispensable) banI rahe che. "zravaNa pachInuM "manana', pelAM "zruta' jJAnane cittanAM phalaka para haMmeza mATe sthiratApUrvaka sAcavavAmAM eka prakAranuM jaDabesalAka sAdhana che, e eka mAnasazAstrIya satya che. ekaMdare, zlokamAMthI svayameva upasI AvatA ATalA muddAo, noMdhapAtra bane che eka : zravaNa dvArA maLeluM jJAna parokSa hoya, eTale, AtmatattvanI samAdhi saMpanna karavAnI rahe; be : saMsAranAM asaMkhya pralobhaka padArtho-vicAro-saMvedanonA prabhAva vaDe citta jarA paNa DAmADoLa na bane, te mATe, cittane saMpUrNarIte "samAhita' rAkhavAnuM khUba ja Avazyaka che; ane traNa : pazya e AjJAmAM, AdhyAtmika prakAranAM darzana' uparAMta, AtmatattvanAM "sAkSAtkaraNa'(Direct realisation)no saMketa paNa samAviSTa che ja. ane chelluM chatAM eTaluM ja mahattvanuM che, - jJAnacakSunuM phuTatva, - je ApaNane, zloka-336 pratye pharI eka vAra nirIkSaNa karavAnuM sUcave che : nirvikalpasamAdhinA sphuTaM brahmatattvamavagamyate dhruvam / na anyathA calatayA manogateH pratyayAntaravimizritaM bhavet // zlokano chaMda upajAti (474) - 405 svasyAvidyAbandhasambandhamokSAt - satyanAnapAtmanavya | zAstraM yuktirdezikoktiH pramANaM vAntaH sidA svAnubhUtiH pramANam II47vA zlokano gujarAtI pATha: svasyAvidyAbandhasaMbaMdhamokSAt satyajJAnAnandarUpAtmalabdhI | zAstra yukitadezikoktiH pramANe cAntaH siddhA svAnubhUtiH pramANam I47pa vivekacUDAmaNi | 937 Page #943 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : svastha avidyAvadha-sambandha-mokSAt satya-jJAna-gAnandrarUpA-JAtmanI, zAstra yutti: vaizi-'tti: (4) pramALa (manyate), anta:sidA 6 svAnubhUtiH pramALa (masti) 47 || zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) AtmanabI zAstra yutti: vaizi-tti: pramALa (manyate) / AtmatabI eTale AtmAnI prApti (labdhi), temAM; AtmAnI upalabdhi, temAM; pramALama (manyate) / pramANarUpa, pramANabhUta (Authoritative) gaNAya che, manAya che. AtmAnI A upalabdhi zAmAMthI meLavavAnI vAta che ? - svastha avidyAvandha-sambandhamokSAt / avidyA eTale ajJAna; vanya - baMdhana; mokSa eTale mukti, chuTakAro. potAnAM ajJAnarUpI baMdhananA saMbaMdhamAMthI chuTakAro maLatAM; A mukti maLatAM, AtmAnI prApti kyAM rUpe thAya che ? - satya-jJAna-bAna-rUpA / satya, jJAna ane AnaMdarUpa AtmAnI prApti; A prAptimAM koNa-koNa pramANarUpa gaNAya che ? (a) zAstram / zAstra, zAstranA graMtho, temAMnA upadezo; (ba) yutti: 1 nyAya, tarka, anumAna, dalIlo vagere (Logic, Arguments); (ka) vaizi-tti: / vaiziSTha eTale upadezaka, gurujano, AcAryo; temanAM vacano, mArgadarzana, upadezo, vyAkhyAno, pravacano vagere. - A traNa : - (2) A uparAMta, bIjuM pramANa kayuM che ? antaHsiddhA svAnubhUtiH / aMtaHkaraNathI siddha thayelI, bhItaramAMthI udbhavelI. svAnubhUti eTale potAno anubhava. (475) anuvAda : potAnAM avidyArUpI baMdhananA saMbaMdhamAMthI mukti maLatAM, satya-jJAna-AnaMdarUpa AtmAnI upalabdhi thAya che, temAM zAstra, tarka-saMmata yukti ane gurujanonAM vacano pramANarUpa manAya che; (paraMtu tenI sAthe ja) aMtaHkaraNamAMthI siddha thayelo potAno anubhava (paNa) emAM pramANarUpa che. (475) TippaNa : A zlokamAM, A pahelAMnA be zlokonI jema, vRtArtho bhavatu (zloka-473) tathA pazya (zloka-474) jevAM AjJAvacano nathI, paraMtu "AtmAnI upalabdhinI 938 / vivekacUDAmaNi Page #944 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbatamAM, pramANarUpa zuM?" - e muddAne anulakSIne, ziSyanI saMbhavita jijJAsAne, AcAryazrI ahIM saMtRpta kare che. keTalIka vAra evuM bane che ke AtmasAkSAtkAra pachI paNa, pramANa'(Authority)nI bAbatamAM, sAdhakane mAnasika samAdhAna thatuM nathI; eTale tene madadarUpa thAya evuM mArgadarzana ahIM ApavAmAM AvyuM che. - ApaNAM sahunuM e parama sadbhAgya che ke vedonAM mahAvAkyo ane upaniSadonAM zrutivacano vaDe ApaNA maMtradaSTA RSioe samagra zrutisAhityane potAnAM ArSadarzana vaDe samRddha karyuM che; zabdapramANa athavA zrutipramANathI vadhIne bIjuM koI ArSa ane asaMdigdha "pramANa" nathI. vaLI, A zrutisAhityanI AdhArazilA para ja racAyeluM smRti sAhitya ane vividha zAstrasAhitya paNa, zrutine ja anusaratuM hovAthI, eTaluM ja pavitra ane "pramANa"svarUpa che. A uparAMta, zaMkAonAM samAdhAna mATe, nyAya-darzana-prabodhita tarka tathA anumAnanI aneka yukti-prayuktio paNa (Logical Reasoning) A prakAranI cakAsaNImAM avazya madadarUpa banI zake. ane AcAryoupadezakonAM AtmajJAna-AdhArita udbodhano paNa jarA paNa ochA pramANabhUta nathI. (zAa yu$i: rezioo$i: pramANam ) paraMtu sauthI vadhAre moTuM pramANa to che, aMtaHkaraNathI siddha thayelo potAno anubhava (anta:siddhA svAnubhUti: praHITH I) ! A siddhinAM samarthanamAM, kavikulagura kAlidAsanuM eka arthAntaranyAsaalaMkArayukta vidhAna yAda Ave che : mRgayA mATe nIkaLelo cakravartI samrATu duSyanta kulapati kasvanA Azrame jaI caDyo ane tapovana-kanyA zakuntalA pratye AkarSAyo. paraMtu tenAM sAdhuhRdayamAM eka sAttvika zaMkA udbhavI : pote kSatriya ane zakuntalA to brAhmaNakanyA ! dharmazAstro pramANe, AvuM lagna to niSiddha gaNAya ! paraMtu pote to saMpUrNa sajjana, potAnuM hRdaya AvI anucita icchA seve ja kema ? ane enAM aMtaHkaraNe ja ene "pramANa" ApyuM ke enI icchA jarA paNa anucita nathI : zakuntalA paNa, vizvAmitranI putrI hovAthI, kSatriyakanyA ja che, - evI ene pAchaLathI mAhitI maLI ane aMtaHkaraNa-siddha svAnubhUtinAM pramANa anusAra, duSyanta zakuntalA sAthe gAMdharva-vivAhathI joDAI zakyo ! te vakhate, tenA manamAMthI maLI raheluM "pramANa" A pramANe hatuM : satAM hi sandehapadeSu vastuSu prama kA:pravRttayA ("abhijJAnazAkuntala", 1, 21) ("sajajanone saMdeha thAya tyAre, tenAM aMtaHkaraNano abhiprAya avazya vivekacUDAmaNi | 39 Page #945 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANarUpa" che.") ane aMtaHkaraNanAM A pramANane to svayaM zrutie paNa potAnI saMmatinI mahora A rIte mArI che : (1) mahilAnuM rUti vItazovA ! (muMDaka-upaniSada) ("zokarahita thaIne pachI to te potAnA mahimAne pAme che.") (2) vid manoti param ! ("brahmane jANanAra to paramasiddhine pAme che."). (3) haLa mAtmavAdyAya sva-adhyAsa-apanayana zuM ! (chAMdogyaupaniSada) ("brahma sAthe AtmAnAM ekatvanAM daDhIkaraNa mATe, tArA potAnA adhyAsane dUra kara.") zlokano chaMda zAlinI (475) 40 bandho mokSazca tRptizca cintA''rogyakSudhAdayaH / svenaiva vedyA yaj-jJAnaM pareSAmAnumAnikam // 476 // zlokano gujarAtI pAThaH bandho mokSa% tRptizca cintADaDarogyakSudhAdayA - svanaiva vedyA yaju-jJAna pareSAmAnumAnikam I47ll zlokano gadya anvaya bandhaH ca mokSaH ca tRptiH ca cintA''-Arogya-kSudhA-AdayaH (ete) ca svena eva vedyAH (santi); yat pareSAM jJAnaM, tat AnumAnikaM (mati) II47ddA zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (te) 2 svaina parva vedyA: (tti) | vedya eTale jANI zakAya tevAM. A badhAMne manuSya pote ja jANI zake che. A badhAM kyAM kyAM che? A pramANe che : vandhaH eTale baMdhana; mokSa eTale mukti; kRtiH eTale saMtoSa; vinA; mArogya eTale svAstha, taMdurastI; sudhA-yaeTale bhUkha-tarasa vagere. 940 | vivekacUDAmaNi Page #946 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) vat pareSAM jJAna, (ta) mAnumAniva (mati) / anumani eTale anumAna dvArA ja jANI zakAya tevuM, anumAna-svarUpa. vat pareSAM jJAna, - eTale, baMdhanathI mAMDIne bhUkha-tarasa sudhInuM, bIjAomAM thatuM jJAna. (476) anuvAda : baMdhana, mokSa, saMtoSa, ciMtA, Arogya ane bhUkha-tarasa vagere (jenAmAM thAya te) pote ja jANI zake che. (A badhAnuM) bIjAomAM thatuM jJAna to anumAna dvArA ja jANI zakAya tevuM hoya che. (476). TippaNa : gayA zlokamAMnAM manta:siddhAM svAnubhUtiH pramANam I - e vidhAnanAM samarthanamAM, AcAryazrI, A zloka rajU kare che. Ama to, e ja zlokamAM, trIjI lIMTImAM, zruti, smRti, zAstro, tarka, ane gurujanonAM vacano vagerene pramANa" tarIke, ziSyanI samakSa, rajU karyA pachI, (ane")-zabda sAthe, cothI lIMTImAM, pramANatarIke jene UmeravAmAM Avyo che - "aMta:karaNathI siddha thayelo potAno anubhava", - te, "sarvazreSTha pramANa che", ema bhale spaSTatApUrvaka kahevAmAM na AvyuM hoya; eka svataMtra zloka tarIke, A zloka(476)ne UmeravAmAM Avyo che, te hakIkta ja, gayA zlokamAMnI cothI lIMTImAMnuM pramANa' sarvazreSTha che, evuM AcAryazrIne potAne abhipreta che, enI sAbitI che. naiva vedA, - e zabdothI je abhivyakta thAya che te, svakIya jJAna athavA AtmagatuM, aparokSa jJAna (Subjective Direct Knowledge) che, ane pareSAM jJAnathI je udiSTa che te, para-jJAna athavA parokSa jJAna (Indirect, Objective Knowledge) che, - e hakIkata to, AvA zabdo prayojAyA hovAthI ja, ApameLe upasI Ave che. baMdhana, mukti, saMtoSa, ciMtA, taMdurastI, bhUkha-tarasa, - A sarva evI paristhitio che, - jenAM sukha-duHkha, AnaMda-zoka vagereno anubhava to, je emAMthI pasAra thAya te pote ja jANI zake : eka-be dAkhalA ja, AnI pratIti mATe, pUratA thaze : tarasa, kharekhara, zuM che, enuM AtmajJAna to, vaizAkha-jeTha mahinAnA dhomadhakhatA madhyAhnamAM, raNapradezamAM, pravAsa karI rahyo hoya, tevA musApharane ja thAya, bIjAo to, ene taraphaDato joIne ja enI tarasa-pIDAnuM phakta anumAna karI zake. kensara jevA jIvaleNa rogamAM pathArIvaza dardIne ja enI mahAvyathAnI sAcI anubhUti thaI zake; dardInA svajano to ene rIbAto joIne ja enAM kaSTanI mAtra kalpanA karI. vivekacUDAmaNi | 941 Page #947 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zake : uparyukta baMdhana-mokSa vagere sarvanA saMdarbhamAM, basa, A ja che pratyakSa ane parokSa, Atmagata ane anyagata, sva ane para - evI paraspara-virodhI anubhUti vacceno taphAvata ! sva-saMvedananAM mahattvanAM saMdarbhamAM A prasiddha aMgrejI kahevata yAda Ave "Only the wearer knows where the shoe pinches !" - pagarakhAMmAM khIlI kyAM ane kevI DaMkhe che, te to mAtra pagarakhAM paheranAra mANasa ja jANI zake ! paraMtu baMdhana ane mokSa sivAyanI je bIjI thoDI paristhitio zlokamAM UmeravAmAM AvI che, te to, baMdhana-mokSanA anubhavanI pratIti karAvavA mATenAM mAtra udAharaNarUpa che : potAnAM ajJAnarUpI baMdhanamAMthI mokSa maLatAM, sa-citaAnaMda-svarUpa AtmAnI upalabdhi te muktAtmAne thAya, enuM pramANa bhale zAstra vagere banI zake, paraMtu aMte to te, parokSAnubhava ja, - aMtaHkaraNathI siddha thayelA potAnA aparokSAnubhavanI tole to te na ja AvI zake ! mULabhUta rIte AcAryazrIne je vivakSita che te, - A ja! zlokano chaMda : anuNupa (476) 477 taTasthitA bodhayanti guravaH zrutayo yathA / prajJayaiva tared vidvAnIzvarAnugRhItayA // 477 // zlokano gujarAtI pATha: taTasthitA bodhayanti guravaH kRtayo yathA ! prajJava tared viddhAnIzvarAnugRhItayA I47ii zlokano gadya anvaya : yathA zrutayaH (tathA) guravaH taTasthitAH bodhayanti, (tasmAd) vidvAn Izvara-anugRhItayA prajJayA eva (saMsArasAgara) taret // 477 // zabdArtha : zlokamAM yathA-tathA(jema-tema, jevI rIte-tevI rIte)vALI vAkyaracanA dharAvatAM, be svataMtra vAkyo A pramANe che : 942 | vivekacUDAmaNi Page #948 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) purava: godhati | guruo bodha Ape che, gurujano jJAna Ape che, bhaNAve che. kevI rIte bodha Ape che ? - tasthitA | taTastha rahIne, niSpakSa banIne, taTasthabhAve. konI jema ? - yathA kRta: RtionI jema, upaniSadonI mAphaka. tethI vidvAne zuM karavuM joIe ? - have pachInAM vAkyamAM sUcavavAmAM AvyuM che tema : (ra) (tasmA) vidAna --anugRhIta prIya parva (saMsArasA ) tat | - vidvAna (saMsArasA ) teret ! vidvAne, eTale ke vicArake, jJAnIe saMsArasAgarane tarI javo joIe, potAnAM baMdhanane oLaMgI javuM joIe. te mATe prayatna karavo. joIe. kevI rIte AvI siddhi meLavavI joIe? - prAyA parva | prajJA vaDe, sadbuddhi vaDe. kevI buddhi vaDe ? IzvaranI kRpAthI prApta thayelI, paramAtmAnA anugrahathI paripakava banelI. (rphara-kanugRhItayA ) (477) anuvAda : zrutionI jema guruo (paNa) taTasthabhAve ja (ziSyone) bodha Ape che; (tethI) vidvAne IzvaranA anugrahathI paripakva banelI potAnI) prajJA vaDe ja saMsArasAgarane) tarI javAno hoya che. (477) TippaNa : brahmano bodha ApavAnI gurujanonI paddhati kevI hoya che ane te ja anusaMdhAnamAM, vicAraka evA sAdhaka-ziSya, baMdhanamAMthI mukti meLavavA mATe, eTale ke saMsAra-sAgarane tarI javA mATe, zuM karavuM joIe, te vize, AcAryazrIe, A zlokamAM atyaMta Avazyaka ane vyAvahArika (Practical) mArgadarzana ApyuM che. " gurujano potAnA ziSyone brahmatattva vizeno je bodha Ape che, temAM, tenI paddhati bAbatamAM, teo, zrutine ja anusare che, - saMpUrNarIte taTastha rahIne, eTale ke emAM jarA paNa aMgata-vyaktigata rasa dAkhavyA vinA ke emAM pote jarAye saMsakta ke lipta(Involve) thayA vagara, aLagA, niSpakSa rahIne, potAnA ziSya-samudAyamAM koNa prAjJa che ne koNa jaDa che, evo kazo bheda manamAM vicAryA vinA, - te vitaratiH guNaH prAro vidyAM carthava tathA naDe che. - (bhavabhUti, - uttararAmacarita 2, 4) ("guru to, jema prANane, tema ja jaDane vidyAnuM vitaraNa kare che."). paraMtu "tarasthitA:" - zabdano mAtra ATalo ja saMketa nathI. e mATe to, vivekacUDAmaNi | 943 Page #949 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutinI brahma-bodha-paddhatine samajI levI paDe : sAmavedanAM mahAvAkya to kahI dIdhuM ke - tat vaM siA ("te tuM che"), paNa A zrutivAkyanAM mULabhUta marmane pAmavAnI to zabdomAM paNa pahoMca nathI, eTale jIva-brahmanAM aikyanuM jJAna to, ziSya, zabdanI bIjI zakti-lakSaNA-no Azraya laIne, potAnI svakIya evI, prajJA vaDe ja pAmavAnuM rahe. paraMtu AvuM-ATaluM koruM jJAna paNa mokSanI prApti mATe ane saMsAra-sAgarane taravA mATe UNuM Utare ! potAnI prajJA IzvaranA anugraha vaDe vizuddha ane paripakva banI hoya to ja, vidvAna-ziSya, ajJAnanAM baMdhanane oLaMgI zake ! koIkane evo khyAla hovAnI zakyatA kharI ke A to vedAMta-darzana che ane emAM to ucca prakAranI prajJA-medhAno ja mahimA hoya, emAM vaLI bhagavAna ane bhaktine sthAna kevuM? AvA bhrAnta khyAlanAM nivAraNa mATe ja, AcAryazrIe, prajJA mATe zrInagRhItA evuM vizeSaNa, sahetuka, prayojayuM che. vidAMtavidyAmAM paNa zraddhApUta bhakti eka "sarvotkRSTa sAdhana' che, evuM pratipAdana A graMthanA AraMbhamAM ja, A rIte karavAmAM AvyuM che : mokSArasamaya bam: va rIyalI I zloka-3ra ("mokSaprAptinAM sAdhanomAM bhakti ja sarvottama che.") eTaluM ja nahIM, paraMtu sAcI prajJA to te ja ke je, parabrahma ane jIvAtmAnuM saMzodhana karIne aikyabhAvane grahaNa karavAvALI nirvikalpa ane mAtra caitanyamaya vRtti (vinmAtrI vRtti.) banI zake : brahmAtmanoH zodhitayoH ekabhAvAvagAhinI / nirvikalpa = vinAtrA vRttiH prajJA rUti ththata . (zloka-420) ane ta-vaM-gaNiI - e mahAvAkyamAM paNa, zabdanI "lakSaNAzakti vaDe, tat ane vaM e be zabdonA arthanuM "zodhana ja karavAnuM che, je, paramAtmAnA anugraha vaDa paripuSTa thayelI, cinmAtravRtti banelI "prajJA' ja karI zake. ane IzvaranA anugrahanuM pramANa to A zrutimaMtra pote ja Ape che : yaM eva eSaH vRNute saH tena labhyaH tI uSaH mAtmA vRdhu tanU svAm 'kaThI-upaniSada (1, 2, ra3) ("A AtmA jene pasaMda kare che, te-Izvara-vaDe ja te jANavA yogya che. tenA prati A AtmA pote ja potAnuM svarUpa khulluM kare che."). ane IzvaranA anugraha(Divine Grace)no lAbha kaI prajJA'ne maLI zake ? phaeNthara - zabdanAM mULamAM ja 6 (zAsana karavuM) e dhAtu che, eTale kRpA-pradAnanI 944 | vivekacUDAmaNi Page #950 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattA to e sarvezvarane ja rahene ! zlokamAM taTastha ane tat - e be zabdonuM prayojana(Employment) spaSTa rIte eka rUpaka(Metaphor)no bhAva abhivyaMjita kare che : zruti ane guru to, saMsAra-sAgaranA taTa para ja UbhA rahIne, (tasthitA) A sAgarane taravAno prayatna karI rahelA sAdhakane, "taraNa" mATenAM hoDakAmAM besIne halesAM kema mAravAM. tenuM mArgadarzana tene ApI rahyAM che. sAdhakanI sAthe hoDakAMmAM teo pote besatAM nathI ! sAgarane tarI javA mATe, halesAM to sAdhake pote ja mAravAnAM hoya che ! zrutio ane gurujanono taTasthabhAva" eTale A ja ! saMsAra-sAgarane taravAno puruSArtha to vidvAne pote ja karavAno rahe che, kRtio ane guruo to taTa para ja UbhA rahIne bodha Ape ! zlokano chaMdaH anuSupa (477) 408 svAnubhUtyA svayaM jJAtvA svamAtmAnamakhaNDitam / saMsiddhaH sasukhaM tiSThennirvikalpAtmanA''tmani // 478 // zlokano gujarAtI pAThaH svAnubhUyA svayaM jJAtvA svamAtmAnamakhaMDitayuM ! saMsiddhaH sasukhaM tiSThanirvikalpAtmanADaDatmani ll478 zlokano gadya anvaya : sva-anubhUtyA svayaM svaM akhaNDitaM AtmAnaM jJAtvA, saMsiddhaH (san) nirvikalpAtmanA Atmani sasukhaM tiSThet // 478 // zabdArtha : mukhya vAkya : (sAMdhA) mAtmana suvuM tiSThat I surva sukhapUrvaka, AnaMdapUrvaka, prasannatApUrvaka (suna sahita mana na thA vAt tathA / - avyayIbhAva samAsa) : sAdhake potAnA AtmAmAM sthiti karavAnI che, tyAM ja sthita rahevAnuM che. paraMtu A pahelAM, teNe kaI-kaI paristhitiomAMthI pasAra thavAnuM che? A traNaH (1) svAnumUlya svayaM sarva prati mAtmAnuM jJAtvA / pote ja svasvarUpa AtmAne, potAnA ja anubhava vaDe, akhaMDAkAra svarUpe jANIne anubhavIne; (2) siddha: (sana) I siddhine pAmelo thaIne, siddha banIne; ane (3) niva5pharmA - 60 vivekacUDAmaNi | 945 Page #951 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtmanA | koI paNa vikalpa ke saMzaya vagarano thaIne, nirvikalpa bhAvamaya banIne. (478) anuvAda : potAnA anubhava vaDe, pote ja, svasvarUpa AtmAne akhaMDa svarUpe jANIne, siddhine pAmIne, (sAdhake) nirvikalpabhAvapUrvaka, AtmAmAM sukhapUrvaka sthiti karavAnI rahe che. (478). TippaNa : zloka sahelo che, zabdo paNa saraLa-subodha che ane khAsa navuM kazuM pratipAdayitavya nathI : A pahelAM, eka karatAM vadhu vAra, sAdhakane apAyelI sUcanA ja, jarA judI rIte, ahIM, punarapi, vyakta karavAmAM AvI che. zruti-smRti ane zAstro-saMtonAM manamAM, sadA sarvadA, eka ja sadbhAvanA rahI hoya che ke sAco-saMniSTha mokSArthI sAdhaka, potAnA AtmAnuM jJAna ane darzana, akhaMDAkAra-svarUpe, svayaM-svAnubhava vaDe ja saMpanna karato rahe, manobhUmi paranA sarva saMkalpo-vikalpo-saMzayothI mukta thaIne, potAnI sAttvika jIvana-vibhAvanAne siddha karIne, nirvikalpabhAvapUrvaka ane sarvAMgINa AnaMdamaya sthitine ja anubhavato rahe ! prAcIna AdhyAtmika paraMparAno A ja alaukika upadeza che ane sAcA sAdhakanuM A ja, eka ane aMtima kartavya che. zlokano chaMda anuSupa (478) 479 vedAntasiddhAntaniruktireSA brahmaiva jIvaH sakalaM jagacca / akhaMDarUpasthitireva mokSo brahmAdvitIye zrutayaH pramANam // 479 // zlokano gujarAtI pATha : vedAntasiddhAntaniruktireSA baoNva jIvaH sakala jagacca | akhaMDarUpasthitireva mokSo brahmAdvitIye mRtaya pramANa I479tA. 946 | vivekacUDAmaNi Page #952 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : ___eSA vedAnta-siddhAnta-niruktiH (asti), yat jIvaH sakalaM jagat ca & Eva ti, (tathA va) alaMDa-pa-fsthatiH parva mokSa (ti), brahmadilIye (2) kRtaya: pramANam I47. zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) aSA vedAnta-siddhAMta-ni:i (ti) | ni$i eTale vidhAna, vacana, ghoSaNA, aMtima abhiprAya, upadeza, nirNaya; siddhAMta eTale carcA-vicAraNA. vedAMta-darzananI saghaLI carcAno A ja abhiprAya che. zo-kayo abhiprAya? - yata nIvaH sanaM gat va vRddha va (ti) . ke jIva ane AkhuM jagata brahma ja che. | vedAMta-siddhAMtanI A uparAMta bIjI zI ghoSaNA che? - have pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvI che, te. () 3 vaMDa-pa-sthatiH mokSa (pti) | -sthiti: eTale brahmAkAra sthiti, akhaMDa brahmAkAra sthiti e ja mokSa che. (3) paraMtu A baMne nirNayo aMge koI "pramANa kharuM? hA. A pramANe : hA-mahitI kRtaya: pramANam taya: eTale upaniSadUvAkyo. brahmanI advitIyatAmAM, zrutio, pramANa-svarUpa che. (479) anuvAda : vedAMtanA siddhAMtano e abhiprAya rahyo che ke jIva ane sakaLa jagata brahma ja che, ane akhaMDa brahmAkAra sthiti ja mokSa che; eTaluM ja nahIM paNa brahmanAM advitIyapaNAMmAM kRtio pramANa che. (479) TippaNa : atyArasudhImAM potAnAM sudIrgha vyAkhyAnanuM samApana karatAM, AcAryazrI, upasaMhAra-svarUpe, eno niSkarSa, ziSyane, A zlokamAM pAThave che, jemAM, mukhyatve, A traNa para teozrI bhAra mUke che : (1) jIva ane AkhuM jagata, - A badhuM bhinna-svarUpe dekhAtuM hovA chatAM, - aMte to, brahma ja che, e sivAya bIjuM kazuM ja nathI; (ra) vastutaH, mokSa eTale bIjuM kazuM ja nahIM, paraMtu jIvanI akhaMDa brahmAkAra - vivekacUDAmaNi | 947 Page #953 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti; jIvanuM, satata brAhmIsthitimAM nimagna rahevuM te ja; (3) ane koI paNa ziSyane ke sAdhakane, uparyukta baMne abhiprAya apavAdarahita ane asaMdigdha che, enI pratIti ApavA mATe eTalI spaSTatA tema UmerI ke A sarva nirNayo vize zrutio pramANa-svarUpa che. vedAnta eTale upaniSado, kAraNa ke vedothI zarU thayelAM zrutisAhityane aMte vacce brAhmaNa'-graMtho ane 'AraNyaka'-graMtho pachI - upaniSado Ave che, a bhAratIya tattvajJAnanI paraMparAmAM je cha darzano che (Six Systems of Philoso phy), temAMnuM 'vedAnta'-darzana paNa, upaniSadomAMnI carcA-vicAraNAne ja potAna siddhAMtomAM samAviSTa kare che. 'vedAnta'-zabdane upaniSada-vAkyonA arthamAM samajIe ke vedAnta' darzana(System of Philosophy)nA arthamAM enuM arthaghaTana karIe, - e baMne hakIkatamAM to, eka ja che; kAraNa ke bhAratIya dArzanika paraMparAmAM vedAntane ja enAM uparyukta baMne arthaghaTano pramANe, samagra vaidika sAhityanA sAra tathA niSkarSa ane brahmavidyAnAM tAratamya tarIke svIkAravAmAM AvyuM che. pramANarUpa rahelI zrutiomAMnI thoDI prastuta A pramANe che : chAMdogya-upaniSada - (1) sarva vastu tuM brahma / ("A saghaLuM, kharekhara, brahma (2) brahma va tuM vizvam ("A vizva brahma ja che.") (3) tat tvam asi| ("te tuM che.") sAmaveda-mahAvAkya (chAMdogya upaniSada) / ja che.") - 'muMDaka'-upaniSada (4) va advitIyam / bRhadAraNyaka'-upaniSada ("brahma eka ane advitIya ja che.") eka khulAso : zrutio aneka hovAthI, zrutayaH - zabda bahuvacanamAM prayojAyo che, paraMtu te sarvano sArAMza to ekasarakho ja hovAthI, pramALam - zabda ekavacanamAM ja che, tethI emAM kazo vyAkaraNa-doSa nathI. zlokano chaMda : upajAti (479) 480 iti guruvacanAcchutipramANAt paramavagamya satattvamAtmayuktyA 948 / vivecUDAmaNi Page #954 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamitakaraNaH samAhitAtmA kvacidacalAkRtirAtmaniSThito'bhUt // 480 // zlokano gujarAtI pATha : iti guruvacanAcchutipramANAt paramavagamya satattvamAtmayu / prazamitakaraNaH samAhitAtmA cidacalAkRtirAtmaniSThitoDabhUt // 4805 zlokano gadya anvaya H iti zrutipramANAt guruvacanAt AtmayuktyA (ca) paraM satattvaM avagamya, prazamitakaraNaH samAhitAtmA acalAkRtiH (ca) kvacit (kazcit ziSyaH) AtmaniSTitaH amUt ||480nI zabdArtha : mukhya vAkya : vit (zcit ziSyaH) JAtmaniSThita: amRt / vita eTale, Ama to, sAmAnya artha 'kyAMka'; eTale ke AcAryazrIno upadeza sAMbhaLI rahelA ziSyasamudAyamAM kyAMka,-koIka ziSya; Atmaniti: mUt / potAnA 'AtmasvarUpamAM niSThAyukta thayo; AtmaniSThAvALo banyo. AtmaniSThAvAna banelo A ziSya, e pahelAM kevAM svarUpavALo banyo hato ? A traNa vizeSaNo : (1) prazamitarAM | jaraLa eTale indriya; prazamita (pra + za--zAm, zAMta thaI javuM, - e dhAtunAM prerakanuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) prazAMta banAvI devAmAM AvI che; eTale ke jenI indriyo pUrepUrI zAMta thaI gaI che, tevo; prazAMta indriyovALo; (2) samAhitAtmA / AtmA eTale citta, aMtaHkaraNa; jenuM citta, kAma-krodha vagere vikArothI rahita banyuM che, tevo; samAhita aMtaHkaraNavALo; (3) annattAkRti: / avala, eTale nizcala, avicala, sthira, avicaLa-svarUpa, nizcalamUrti. - - tenAM-potAnAMmAM, AvuM, uparyukta, parivartana, zAne lIdhe thayuM ? - paraM satattva avAmya / avAmya (ava + TMm eTale jANavuM, e dhAtunuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa)- jANyA pachI, samajI lIdhA pachI. zAne jANyA pachI ? paraM eTale paramatattvane, paramAtmatattvane. kevAM svarUpe jANyA pachI ? satattvam / barAbara, saMpUrNarIte, tAttvikarUpe, tattvataH jANIne. vivekacUDAmaNi / 949 Page #955 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvuM jJAna ane zAthI thayuM? - rUti kutimAMwt vavanAt mAtmayukrayA 2 . A pahelAMnA ghaNA zlokomAM sadgurue paramatattva vize je savistara upadeza Apyo, te pramANe (ti); ane je jJAna tene prApta thayuM, temAM A pramANe, traNa kAraNo, tene sahAyabhUta banyAM : (1) eka to e ke te badhAM guruvacano hatAM, je guru pratye tenAM mana-hRdayamAM UMDo Adara hato, ane jemanAM mArgadarzanamAM tene sAcI zraddhA hatI; (2) bIjuM, ApaNe A pahelAM joyuM te pramANe, sadagaranAM upadeza-vacano zruti-pramANa vaDe samarthita karavAmAM AvyAM hatAM, zruti-pramANita hatAM; ane (3). trIjuM, gurunAM te vacano para teNe yuktipUrvaka ane svAnubhavapUrvaka manana karyuM hatuM, tethI. (480) anuvAda : A pramANe, zruti-pramANita guruvacano para sayuktika manana vaDe, paramatattvane tAttvika rIte jANI-samajIne, prazAMta-indriyovALo, samAhita cittavALo ane avicaLa-svarUpavALo banelo koIka ziSya AtmasvarUpamAM niSThAvALo thayo. (480). TippaNa: A samagra graMthane, gItA vagere graMthonI jema, guru-ziSya-saMvAdanA svarUpamAM. vibhAjita karIne, AcAryazrInA sudIrgha ane savistara upadezanA saMdarbhamAM, je samajavAnuM che ke, ApaNe vicArIe to, ema kahI zakAya ke AcAryazrInA, sAcA arthamAM, "aMtevAsI evA mokSArthI ziSya, sauprathama, zloka-51mAM, AcAryazrI samakSa, mokSaprAptinAM potAnAM jIvana-dhyeya vize, potAnI muzkelI, A pramANe, rajU karI hatI ? - to nAma vanyaH ? vathaSa mAtaH ? kathaM pratiSThAsya ? kathaM vimokSaH ? / krosa manAtmA ? parama: : mAtmA ? tayo: viveka haze ? pati vyatIm | Ama, bandhana, mokSa, anAtmA, parama AtmA, e be vacceno viveka, vagere potAne muMjhavatA muddAo vize kula sAta prazno pUchIne, ziSya, - "taH 3caMtAma" - ema kahIne, AcAryazrI pAse mArgadarzana mAgyuM hatuM. tyArapachI, AcAryazrIe, A sarva praznonA je uttaro ApyA, tenA parathI, ziSyanAM manamAM je jijJAsA udbhavI, te teNe, pharIthI, AcAryazrI samakSa, A pramANe zloka-214mAM A pramANe rajU karI : 950 | vivekacUDAmaNi Page #956 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtvena niSiddheSu kozeSveteSu paMcasu / sarvAbhAvaM vinA kiMcit na pazyAmi atra he guro / vijJeyaM kimu vastu-asti svAtmanA atra vipazcitA // . gurujIe atyAra sudhI nirUpelA pAMca kozonA niSedhanA muddA parathI je muzkelI ziSya samakSa upasthita thaI, tenAM nivAraNa arthe AcAryazrIe, pralaMba paTa para vistArapUrvaka ziSyane AtmIyabhAve je ubodhana karyuM te, ekadhAruM, zloka-479 sudhI cAlu rahyuM. ane, chellA te zlokanAM TippaNamAM ApaNe noMdha karI te pramANe, AcAryazrIe, potAnA A samagra vyAkhyAnanuM samApana karIne, tenA upasaMhAra-rUpe, saMkSepamAM chatAM samagratayA, potAnAM nirUpaNano niSkarSa, ziSya samakSa rajU karyo hato. have, AcAryazrInI A rajUAtano zo ane kevo pratibhAva, ziSyanAM manahRdaya para paDyo, te pote, graMthakAra tarIke, ahIM vyakta kare che : A pratibhAvanAM, kramAnusAra, traNa, spaSTa pAsAM, A pramANe, ApameLe upasI Ave che : (1) eka ane sauprathama to e ke ziSyanI zaMkAonAM samAdhAna arthe AcAryazrIe je kaMI kahyuM, teno sIdho prabhAva e paDyo ke ziSyane paramAtmatattva saMpUrNarIte, samyapha svarUpamAM ane tattvataH samajAI gayuM (paraM tattva va). potAnA AdaraNIya gurunAM vacanono A hato sAva svAbhAvika pratibhAva-prabhAva ! vaLI, AcAryanAM sarva upadeza-vacano zrutivAkyo vaDe samarthita karavAmAM AvyAM hatAM, eTaluM ja nahIM paraMtu ziSyano potAno aMgata svAdhyAya paNa jeTalo vyApaka hato, teTalo ja UMDo paNa hato. tethI te potAnA svAnubhavathI sadgurunAM A upadeza para sayuktika manana karI zakyo (mAtmayurjaya). (ra) evo ja bIjo sacoTa prabhAva e ke tenI sarva indriyo prazAMta thaI gaI, eTale ke zabdanA sAcA arthamAM te jitejiya', banI gayo, ane AnAM ja pariNAma-svarUpa, tenAM aMtaHkaraNamAMnA kAma-krodha vagere sarva upadravo nAza pAmyA, tenuM citta samAhita banI gayuM, - jeNe potAnAM aMtaHkaraNane brahmanI aMdara samya-svarUpe sthApI dIdhuM (sa[-Adita: brahmaLi mAtmA yena sa: I), - evo "samAhitAtmA te thaI gayo ! (3) ane, chellI trIjI ane sauthI mahattvanI asara enAM samagra vyaktitva para e thaI ke enuM sabAhyAMtara svarUpa acala' eTale ke parvata jevuM avicaLa ane aDaga banI gayuM, - evuM nizcala ane sthira ke A upadeza sAMbhaLyA pachI ane potAnA paranA AvA prabhAva-pratibhAva pachI, te, tarata ja, kyAMka (va ) ekAMta sthaLe jaIne, sadgurunA upadeza para, zAMtacitte, UMDuM ciMtana-manana karavA lAgyo. paramAtmatattvanuM je jJAna atyArasudhI vivekacUDAmaNi | 951 Page #957 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'parokSa' (Indirect) hatuM, tene potAnAM aNu-aNumAM AtmasAt karIne, caritArtha (Direct) karavA lAgyo, - ane AvI 'aparokSa'-anubhUtinAM pariNAme te AtmasvarUpamAM niSThAyukta thayo (AtmaniSThita: amUta. ekaMdare vicAratAM, cit eTale "AcAryazrInA vizALa ziSyasamUhamAMno koIka ziSya", " evuM arthaghaTana karavAne badale, A graMthamAM ziSya to, agAuthI nakkI thayelo che, te ja che, - ema samajIe, te, samagra saMdarbhanI dRSTie, savizeSa sayuktika ane pratItijanaka jaNAya che. zlokano chaMda : puSpitAgrA (480) 481 kaMcit kAlaM samAdhAya pare brahmaNi mAnasam / vyutthAya paramAnandAdidaM vacanamabravIt // 481 // zlokano gujarAtI pATha : kaMcit kAlaM samAdhAya pare brahmaNi mAnasam / vyutthAya paramAnandrAdida vacanamabravIt // 481 zlokano gadya anvaya H kaMcit kAlaM pare brahmaNi mAnasaM samAdhAya, paramAnandAt vyutthAya, (saH) tuM vattanuM adravIt // 8 // zabdArtha : . mukhya vAkya : (sa:) vananuM adravIt / te (ziSya) A pramANe bolyo; AvuM saMbhASaNa te karavA lAgyo; teNe A vacana kahyuM. A pahelAM teNe zI prakriyAo AcaraNamAM mUkI ? A be : (1) vidAAM pare brahmaLi mAnasaM samAdhAya / mAnanuM samAdhAya eTale potAnAM manane samAdhistha karIne. kyAM samAdhistha karIne ? - re brahmaLi / parabrahmamAM; eTale ke mAnasika rIte, parabrahmamAM samAdhistha banIne; vit Anam eTale keTalAka samaya sudhI; thoDAka samaya mATe. tyArapachI teNe zuM karyuM ? (2) paramAnandrAr vyutthAya| vyutthAya (vi + v + sthA eTale UThavuM, UbhA thavuM, - e dhAtunuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa) UThIne, Ubho thaIne. (481) 952 / vivekacUDAmaNi - Page #958 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : keTalAka samaya sudhI, para-brahmamAM potAnAM mAnasane samAdhistha karyA bAda. potAnA parama-AnaMdanI sthitimAMthI utthAna pAmIne, te AvAM vacana bolavA lAgyo. (481) TippaNa: zloka sahelo che, zabdo paNa saraLa-subodha che, ane zlokamAM koI tAtvika muddAnI carcA paNa nathI; Ama chatAM, thoDA gauNa paNa noMdhapAtra muddA, A pramANe, prastuta banI rahe che : potAnA paramAdaraNIya sadgurunAM sudIrgha, savistara ane sAragarbha sadupadezane sAMbhaLIne ane emAMnA sarva viSayo para UMDuM manomaMthana karyA pachI, ziSya, eTalo badho prabhAvita thaI gayo ke AtmasvarUpamAM niSThAvALo banIne, teNe ekAMtavAsanuM sevana zarU karyuM H parvata jevI acaLa (jhavatAti) cittavRtti, AtmasvarUpamAM niSThA ane ekAMtavAsa ! AvAM zAMta ane sAnukULa vAtAvaraNamAM, Avo sAdhaka, parabrahmamAM samAdhistha na bane, to ja navAI ! paraMtu tenI AvI samAdhi-sthiti keTalA samaya sudhI cAlu rahI ? zlokamAM bhale "thoDAka samaya sudhI" (vit ti), evA zabdo prayojAyA, paraMtu A to brAhmI sthiti !" - emAM "ghaDiyALa' ane "samayAvadhi mATe kazo avakAza ja nahIM ! A to AtmA-paramAtmAnA milananI parama ane carama parAkASThA ! emAM samayanuM kazuM mApa (Measurement) hoI zake ja nahIM ! saghaLo AdhAra vyakti ane brahmasAkSAtkAranI enI aMgata vibhAvanA para ! ane ApaNo A prastuta sAdhaka jyAre parAkASThAnI ye parAkASThAe pahoMcyo, sA sA sA parA tiH | kaTha-upaniSada (1, 3, 11) ("te ja parama avadhi ane te ja zreSTha gati !") ane yattva nivartine tat thAma para mama | gItA (15, 6) ("jyAM jaIne bhakto pAchA AvatA nathI, te ja mAruM parama dhAma che.") - tyAre to, eno AnaMda paNa, uparyukta "kASThA', gati ane dhAma' jevo ja parama, - chAMdogya-upaniSada-prabodhita ""mA" jevo ja (Exquisite Ecstasy 247 Infinite Bliss) ! ane AnaMdanA AvA UbharA(Outburst)ne tenuM nAnakaDuM mAnava-hRdaya samAvI ja kema zake ? vivekacUDAmaNi | 953 Page #959 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale potAnI pelI parama-AnaMdanI sthitimAMthI vyutthAna pAmIne, have pachInA be zlokomAM potAnAM prasannatA ane AnaMda-romAMcane abhivyakta karavA te mathAmaNa kare che ! zlokano chaMda anuSupa (481) 482 buddhivinaSTA galitA pravRtti brahmAtmanorekatayA'dhigatyA / idaM na jAne'pyanidaM na jAne kiM vA kiyadvA sukhamastyapAram // 482 // zlokano gujarAtI pATha : buddhirvinA galitA pravRtti brahmAtmanorekatayADadhigatyA | . Ida na jAneDapyanida na jAne kiM vA kiyad vA sukhamasyapAram l48rI zlokano gadya anvaya: brahma-AtmanoH ekatayA adhigatyA (mama) buddhiH vinaSTA, pravRttiH galitA; idaM na jAne, an-idaM api na jAne, apAraM sukhaM kiM kiyad vA (iti Si) ne nAne 48rA zabdArtha : zlokamAM pAMca svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (55) : vinaSTa | - mArI buddhi vinAza pAmI che, eTale ke te buddhi vaDe have huM kazuM vicArI zakato ja nathI : mArI buddhi kAma karatI sadaMtara baMdha thaI gaI che. (2) () pravRtti: patitA I - mArI pravRtti aTakI gaI che, - ApoApa, enI meLe, mane khabara paNa na paDe te rIte, sarI paDI che : huM kazuM ja kArya karI zakato nathI ! (3) (6) rUTuM na mAne / rUdra eTale "A", mArI jJAnendriyo samakSa - 954 | vivekacUDAmaNi Page #960 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahelI pratyakSa vastuo : THIS. sAme ja rahI hovA chatAM, "A"sarvane huM jANI zakato nathI; AMkhanI sAme ja hovA chatAM, "A"sarvamAMthI kazAne huM jANI-samajIoLakhI zakato ja nathI ! (4) () -a pa ra jAne I a-a eTale, "AnahIM" te, samakSa ke pratyakSa na hoya te : NOT THIS : jJAnendriyonI sAme na hoya tevuM, - parokSa : AvuM kazuM paNa huM jANI zakato nathI : pratyakSanuM ja jJAna zakya nathI, tyAM parokSanuM to pUchavAnuM ja zuM rahe ! (5) apAra suvuM phri viyet vA (rUti pi bada) na jAne ! mAra eTale pAra vinAnuM, agAdha, anavadhi, atIndriya; AvuM sukha; kim - -kevuM? ane vijaya vA | athavA keTaluM ? - A paNa huM jANI zakato nathI. paraMtu ziSyanI AvI, na-samajAya evI, paristhiti ekAeka thaI javA pAmI, zA kAraNe ? - brahAtmano avataya dhAtyA | madhati - eTale jJAnanI prAptithI, jANavA maLyA pachI. kayA jJAnanI prAptinI A vAta che? brahma-gAtmano parvata | jIva ane brahmanuM ekatva; e baMnenI ekatA. "A aikyane jANavA maLyA pachI", ziSya kahe che, "mArI paristhiti AvI thaI gaI che !" (482). anuvAda : jIva ane brahmanAM ekatvane jANavAnuM maLyA pachI, he gurudeva ! mArI buddhi-vRtti vinaSTa thaI gaI che, ane tamArI) pravRtti ApoApa sarI paDI che. pratyakSane huM jANato nathI ane parokSane paNa huM jANato nathI. vaLI, apAra sukha eTale zuM ane e keTaluM che (te paNa huM jANato nathI) !" (482). TippaNa : mokSArthI sAdhaka mATe, enI abhIpsA prApta karavAnI icchA)nAM kendramAM hatuM. jIva-brahmanAM aikyanuM jJAna, - brahmano sAkSAtkAra ! ane A mATe ja te, jJAnamUrti evA potAnA gurudeva pAse gayo hato. vaLI, ziSyanI jevI-jeTalI jijJAsAabhIpsA, - sadgurunAM paNa, ziSya pratye, - evAM-eTalAM ja audArya-AbhijAtya ane kRpA-karuNA ! zloka-parathI zarU karIne, zloka-479 sudhI sudIrgha ane savistara sadupadeza dvArA, sadgurue, ziSya mATe je kaMI jANavAnuM Avazyaka ane anivArya hatuM te saghaLuM, kyAreka sUtrAtmaka to kyAreka bhASAtmaka paribhASAmAM, chatAM saMpUrNarIte su-vizada-saraLa-subodha svarUpamAM, rajU karI dIdhuM ! ane AvI sUkSma ane samRddha jJAnasaMpatti prApta karyA pachI, eno kevo ane vivekacUDAmaNi | 955 Page #961 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTalo sAttvika prabhAva, ziSyanAM samagra vyaktitva para paDyo, - te ApaNe, 489 481 e be zlokomAM joyuM. AnaMda-atirekanI mUcchamAM ja e to sarI paDyo ! AvI mUcchamAMthI bahAra AvyA pachInA ane pelI paramAnanda-sthitimAMthI vyutthAna pAmyA pachInA, ziSyanA, A, sauprathama udgAra che ! ane enuM AvuM saMbhASaNa to haju cheka zloka-para0 sudhI cAlu rahevAnuM che ! atyArasudhI enI buddhi svastha ane sthira hatI, eTale te pUrepUruM vicArI zakato hato ane enAM pariNAma-svarUpa, - "zuM ? zA mATe ? zI rIte ? kyAre ? kyAM?' - jevA aneka prakAranA prazno saddagurune te pUchI zakato hato. paraMtu have ? pelA paramAnandanA prabhAvathI, have to, tenuM saghaLuM buddhitaMtra ja khoTavAI gayuM che ! (ddhi vinaSTa ) ane jevuM buddhinuM, evuM ja enI kriyAzIlatAnuM ! buddhinI sAthosAtha, . enI pravRttino sarva saraMjAma paNa jaDa ane nikSetana banI gayo che ! (pravRtti: ttitA ). vaLI, have to pelA traNeya guNone atikramIne, temanAthI, te "para" thaI gayo che, eTale AvI nizretanatA ane niSkriyatA kaMI tamoguNane kAraNe to hoI zake ja nahIM ! "sabAhyAMtara sarvatra je brahma vilasI rahyuM che, te ja, mArI bhItara paNa che !" - evI AtmapratIti ane svAnubhUtinuM ja A to su-pariNAma ! have to ene pratyakSa' zuM ne "parokSa' zuM? - AvA badhA bhedonA sImADAo ja, enA mATe, bhUMsAI gayA che ! enI vicArazakti ja sadaMtara jyAM kuMThita thaI gaI che, tyAM pachI nAma-rUpa ane deza-kAla-vastu-paricchedanuM to kyAMya astitva ja zAnuM rahe ! ema kahevAya che ke nirvikalpa samAdhi-avasthAmAM jJAtA-joya-jJAnanA sarva bhedo bhUMsAI jAya che, ane bace che mAtra brAhmIsthitino parama-AnaMda ! ane e sukha to atIndriya, apAra, aMgAdha, zabdAtIta, vAgu-agocara ! e sukha eTale zuM? kevuM? keTaluM? zAthI? - koNa jANI zake ? kahI zake ? (fvA cit vA suSamajyAram ?) eTale, A ziSya to, potAnAM pelAM AnaMda-samAdhinAM Asana parathI UThe che, - nAcatI-kUdato ane e ja AnaMda-ghelachAmAM, jIbha para je kaMI zabdo AvI caDe che, enA AdhAre, enAM mukhamAMthI AvA udgAro sarI paDe che ! zlokano chaMda upajAti (482) 956 | vivekacUDAmaNi Page #962 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 vAcA vaktumazakyameva manasA mantuM na vA zakyate . svA''nandAmRtapUrapUritaparabrahmAmbudhevaibhavam / ambhorAzivizIrNavArSikazilAbhAvaM bhajanme manaH yasyAMzAMzalave vilInamadhunA''nandAtmanA nivRtam // 483 // zlokano gujarAtI pATha : vAcA vakatumazayameva manasA manuM na vA zakayate svAgaDanandAmRtapUrapUritaparabrahmAbudhervebhavam aMbhorAzivizIrNavArSikazilAbhAve bhajanma manaH yasyAMzAMzalave vilIna madhunADaDanandAtmanA nivRtam I483 zlokano gadya anvaya sva-gAnanda-amRta-pUra-ti-brahma-saMvu vaizava vAvA vadhuM azakya eva asti, manasA mantuM vA na zakyate; aMbhorAzi-vizIrNa-vArSikazilAbhAvaM bhajat me manaH yasya aMzAMzalave vilInaM (sat) AnandAtmanA nivRtaM (ti) 48rUA zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vaibhavaM vAvA vaDuM mazarya parva (mati) | vaibhava eTale samRddhi, bhavyatA, mahattA, uccatAM, Magnificence, splendour, Grandeur, Richness, Wealth; vAvA vajhuma - vANIthI varNavavuM, vyakta karavuM, uccAravuM. e ja vaibhavane manasA matuM vA vIte / manathI manana karavuM, vicAravuM, paNa azakya ja che. A vaibhava kono che? navu eTale sAgarano. kayo sAgara? parabraha-rUpI sAgara: A sAgara kevo che? sva-mAnanda-amRta-pUra-pUrata potAnA ja AnaMdarUpI amRtanAM pUrathI pUrita. (2) manaH gadhunA mAnadrAtmanA nivRta (ti) . nivRta eTale zAMtine prApta thayuM che, zAMta-prazAMta banI gayuM che. adhunA eTale atyAre, have, hamaNAM. kyAM svarUpe mana zAMti pAmyuM che ? - kAnandhAtmanA | AnaMdasvarUpe. A mana kevuM vivekacUDAmaNi | 957 Page #963 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che? morAzi-vizI-vASazillAmAvuM banatuM | morAzi eTale (N: - pANI ane rAzi - samUha, pANIno samUha) sAgara, samudra, vizIrtha eTale paDatAM zIrNa-vizIrNa thaI jatA; vASiA-zitA eTale comAsAmAM paDatA pANInA baraphanA paththaro, eTale ke karA. valuM navA vASiA: comAsAmAM utpanna thatA; pitA eTale karA(Hail-stones); A karAnA bhAvane bhajI raheluM, eTale enA bhAvanesvarUpane pAmI gayeluM mAruM mana. vaLI, A mana kevuM che ? yastha saMzAMzave vitInam ! vitIna eTale bhaLI gayeluM, laya pAmI gayeluM. rInAM aMzAca nava: | tenA aMzanA paNa alpa-aMzamAM, eTale bahu ja nAnA aMzomAM bhaLI jaIne, temAM vilIna thaI gayeluM mAruM mana (have atyaMta zAMta thaI gayuM che). (483) anuvAda : potAnA ja AnaMda-rUpI amRtanAM pUra vaDe pUravAmAM AvelA parabrahmarUpI sAgaranA vaibhavane vANI vaDe varNavavo azakya che ane tene mana vaDe uccAravo paNa azakya che. comAsAmAM paDatA karA gaLI jaI sAgaramAM tarUpa thaI, tenA aMzanA paNa alpa-aMzamAM bhaLI jaI temAM laya pAme che, tevA bhAvane pAmI gayeluM mAruM mana atyAre AnaMdasvarUpe zAMta-prazAMta banI gayuM che. (483). TippaNa : A zlokamAM ziSya potAnA brahmAnaMdanA udrakanuM varNana cAlu rAkhyuM che. ' mahAsAgara sAthe saMkaLAyelI be svAbhAvika ghaTanAne kendramAM rAkhIne teNe, tenA mAdhyamamAM, potAnI bhItara UchaLI rahelA AnaMdanA oghane abhivyakta karavAno ahIM prayatna karyo che. eka to e ke A to mahAsAgara ! jeTalo vistIrNa ane vizALa (wide), eTalo ja atAga ane agAdha (Unfathomable) ! jeTalo vyApaka eTalo ja UMDo ! ane bicArI vANI ! enI pAse paryApta saMkhyAmAM ane abhivyakti-kSama zabdo kyAM? ane evuM ja "bApaDuM' (Poor) mana ! A pahelAM ja, ziSya ekarAra to karI ja cUkyo che ke "mArI buddhi vinaSTa thaI gaI che !" (ddhirvina) ! jenuM kAma ja manana karavAnuM che te "mane, pote ja, gauDapAdAcAryanI paribhASAmAM, "amana' thaI gayuM che ! vANI zuM uccAre ! ane mana zuM vicAre ! paraMtu haju mULa muddAnI vAta to rahI ja gaI! bhUgoLanAM pAThyapustakomAM vidyArthIone bhaNavA-bhaNAvavAmAM Avato koI sAmAnya prakArano A mahAsAgara nathI : A to para-brahmarUpI mahAsAgara che, jemAM ziSyanA potAnAM ja AnaMdarUpI 958 | vivekacUDAmaNi Page #964 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRtanAM pUranAM pUra (Floods) vaDe ene paripUrNa banAvavAmAM Avyo che : eka to parabrahmarUpI a-pArthiva mahAsAgara ane emAM vaLI AnaMdAmRta-(Nectarine Bliss)nAM Abha-UMcAM UchaLatAM mojAM ! enA vaibhava pAse to, ziSya kahe che ke, mArI vicAra-uccAra-AcAranI sarvazaktio saMpUrNarIte asahAya ane lAcAra (Helpless) thaI gaI che ! paraMtu enI lAcArInuM pUrNavirAma ahIM ja nathI : varSARtumAM paDatA baraphanA karA (vArSizatA) samudramAM paDe tyAre, baraphanA e TukaDAnuM bhAvi (Fate) zuM ane kevuM? barapha mULa to pANIno ja banelo hoya, paraMtu sAgaramAM keTale UMDe te jaI zake ? thoDo aMdara DULyo, tyAM to te sAgaranAM jaLarUpa ja banI gayo ! sAgaramAM ekAkAra banI gayo ? enuM potAnuM kazuM astitva ja na rahyuM ! Thus far and no further ! Hygri geri biela biel 241 2464 Birl (Infinitesmal part)mAM bhaLI jaIne, te to temAM vilIna ja thaI gayo ! ziSya pharI namratApUrvaka ane nikhAlasabhAve ekarAra kare che ke "mAruM mana, basa, pelA karAnA bhAvane pAmIne, AnaMdasvarUpe, pelA amRtasAgaramAM zAMta-prazAMta banI gayuM che. bIjI vAta te A ! - zrI rAmakRSNa paramahaMse daSTAMta ApatAM kahyuM hatuM ke mIThAnI pUtaLI sAgaranAM UMDANanuM mApa kADhavA sAgaramAM jAya to, tenuM zuM thAya ! "basa, evI ja gati Aje (mapunA) mArA mananI thaI gaI che ! aMdara rahuM to huM "huM ja na rahe ane bahAra nIkaLuM to kazuM bolI ja na zake! mArAM to saghaLAM bhAnasAna ja jANe "bebhAnIbesAna' banI gayAM che !" praharSa(Ecstasy)ne anurUpa evuM chaMda-parivartana (zArdUlavikrIDita) AcAryazrInI kavipratibhAnuM nidarzaka che. (483) 484 kva gataM kena vA nItaM kutra lInamidaM jagat / adhunaiva mayA dRSTaM nAsti kiM mahadadbhutam // 484 // zlokano gujarAtI pATha: kuva gata kena vA nIta kutra lInamida jagatu adhunaiva mayA daSTa nAsti kiM mahadabhutam II484mAM zlokano gadya anvaya : adhunA eva mayA dRSTaM idaM jagat kva gatam ? / kena vA nItam ? / - vivecUDAmaNi | 959 Page #965 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kutra vA lInam ? / (idaM sarva) kiM mahad adbhutaM na asti ? // 484 // zabdArtha : zlokamAM praznArtha-svarUpanAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) rUTuM natu sva tim ? | A jagata kyAM jatuM rahyuM? kyAM cAlyuM gayuM? kayuM jagata ? - 3 dhunA mA Dram hamaNAM ja meM joyeluM? meM jene joyuM hatuM te ? (2) na vA nItam ? | - ane ene koNa laI gayuM? ' (3) vRtra vA sInam ? - vaLI, e kyAM lIna thaI gayuM? kyAM adazya thaI gayuM? kyAM DUbI gayuM? (4) (TuM sarva) vuiM mahad mukta ne pti ? | AvuM badhuM zuM eka moTuM Azcarya nathI ? bhAre adbhuta nathI? (484). anuvAda : hamaNAM ja meM joyeluM A jagata kyAM cAlyuM gayuM? ane ene koNa laI gayuM ? vaLI, te kyAM-zAmAM lIna thaI gayuM ? AvuM badhuM zuM eka bhAre Azcarya nathI ? (484) TippaNa: zlokamAMnA cAreya prazno, ziSyanI dRSTie, sAva svAbhAvika che ane samajavAnI bAbatamAM eTalA ja sahelA che. ApaNe to, sadgurunA upadezanAM pariNAmasvarUpa, ziSyane zloko-480-481mAM, je AtmasvarUpamAM niSThA thaI, tyArapachI thoDoka samaya cittane teNe parabrahmamAM samAdhistha karyuM ane te prakAranI paramAnandasthitimAMthI te vyutthAna pAmyo, te saMdarbhane lakSamAM rAkhIne, tene thayelA brahmasAkSAtkArane ja kendramAM rAkhIne, mAnasazAstrIya dRSTie, ziSyanA A sarva praznone tapAsavAnA ane samajavAnA rahe che. sauprathama vAta to e pratIta thAya che ke have je AdhyAtmika upalabdhi tene Aje thaI, tene kAraNe tenAM manamAM potAnA sadguru pratyeno teno aMgata AdarabhAva anekagaNo vadhI gayo; ane bIjuM e ke AvI alaukika ane suvirala upalabdhi, mokSaprAptinI samagra jIvana-kArakirdI daramiyAna, tene pahelI ja vAra thaI hovAthI, teno paramaharSa evI parAkASThAe pahoMcI gayo ke te tene potAnI aMdara nathI samAvI zakato ke nathI svasthatApUrvaka tene abhivyakta karI zakato ane trIjI eTalI ja mahatvanI ghaTanA e che ke atyAre je abhinava darzana tene lAgyuM tethI, te AtmajJAnanA 960 | vivekacUDAmaNi Page #966 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzcaryamAM DUbI gayo che : TUMkamAM, have te je kaMI bole che temAM, A traNano prabaLa ane spaSTa prabhAva, - vadhAre sAcuM to e che ke e traNeyanuM mizraNa - pratibiMbita thAya che : (1) sadguru pratyeno vRddhiMgata thayelo Adara; (2) upalabdhino AnaMdaatireka; ane (3) jIvanamAM atyArasudhI kadI paNa nahIM anubhaveluM Azcarya ! mithyA jagata to haju-hamaNAM sudhI tenI sAme ja hatuM, ane have ? ene samajAtuM nathI ke A kevo camatkAra ke e ja jagata eka kSaNavAramAM kyAMya adRzya thaI gayuM ! have to parabrahma ja enI samakSa che, tyAM bicArAM jagatanuM zuM gajuM ke have te paLavAra paNa tyAM TakI zake ? ane enI buddhi to have kAma karatI ja nathI ! enAM saghaLAM "zudha-budha" to kyAMya gUma thaI gayAM che ! tenA A savAlonI pazcAdbhU(Back-ground)mAM AvI uparyukta sarvathA-parivartita paristhiti eno bhAva bhajavI rahI che, eno khyAla to ene che ja nahIM, hoI zake ja nahIM ! jUnI raMgabhUmi para bhajavAtAM nATakomAM, keTalIka vAra, digdarzako, evI goThavaNa karatA ke AMkhanA palakArA jeTalA samayamAM, sTeja 52, aMdhakAra chavAI jAya, ane jyAM ajavALuM thAya tyAM to 'sIna TrAnspara' (Scene transfer) thaI gayo hoya ! ziSyanI mano-raMgabhUmi 52, AcAryazrIe, Avo 'TeblaoN' (Tableau) ja racI dIdho ! AnanyanI anubhUtinAM AvAM adbhuta nATyakaraNa(Dramatisation)thI ziSya to aparicita ja hato : je jagata teNe joyuM hatuM te, adbhuta hatuM; paraMtu te have adRzya thaI gayuM, te to vaLI, savizeSa adbhuta, ane have te je kaMI joI rahyo che, te to sauthI moTuM adbhuta ! AzcaryonuM paNa Azcarya ! zlokano chaMda : anuSTupa (484) 485 kiM heyaM kimupAdeyaM kimanyat kiM vilakSaNam / akhaNDAnandapIyUSapUrNe brahmamahArNave // 4 // zlokano gujarAtI pATha : kiM heyaM kimupAdeyaM kimanyat kiM vilakSaNam / akhaMDAnandapIyUSapUrNa pharmA - 61 brahmamahArNave // 485]] zlokano gadya anvaya : akhaNDAnandapIyUSapUrNe brahma - mahArNave ki heyam ? kiM upAdeyam ? kiM vivekacUDAmaNi / 961 Page #967 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyat ? viM vittakSaNam ? II48. zabdArtha : zlokamAM cAra praznArtha-vAkyo A pramANe che : (1) brahamahAIve videyam ? Ava eTale sAgara; deya (hA eTale tyajavuM, - e dhAtunuM vidhyartha kRdaMtanuM rU5) eTale tyajI devA jevuM, choDI devA jevuM, tyAjya; brahmarUpI A mahAsAgaramAM tyAjya zuM che? (2) brahAmahAIve vuiM 3payam I 3pateya 35 + mA + tA eTale levuM, grahaNa karavuM, - e dhAtunuM vidhyartha kRdaMtanuM rU5) eTale levA jevuM, grahaNa-karavA jevuM, - grAhya; brahmarUpI A mahAsAgaramAM grAhya zuM che ? (3) fuM anyat ? - emAM brahmathI bIjuM zuM che ? enAthI "para" zuM che? (4) fuM vittakSaNam ? - emAM brahmathI bhinna, jUduM zuM che ? A brahAmahAIva kevo che? - magg-gAnanda-pIyUSa-pUf I pIyUSa eTale amRtaH akhaMDa AnaMdarUpI amRtathI bharelo, chalochala. (485) anuvAda : akhaMDa AnaMdarUpI amRtathI bharelA brahmarUpI A mahAsAgaramAM zuM tyAjya che? zuM grAhya che? (brahmathI) bIjuM zuM che? (brahmathI) bhinna zuM che? (485) . TippaNa: pravartamAna adbhuta paristhitimAM, ziSyanI mUMjhavaNa cAlu che, ane e mUMjhavaNamAMthI ja zlokamAMnA cAreya prazno udbhavyA che. tenI samakSa have A jagata to kyAMya che ja nahIM ! je che te to ghUghavato brahmarUpI mahAsAgara ! ane te paNa akhaMDa AnaMdAmRtathI chalakAto, chalochala ! A mahAsAgara to brahmano ja che, ane te brahma sAthe to tenuM potAnuM saMpUrNa sAyujya sadhAI cUkyuM ja che ! eTale te jene joI rahyo che, te to brahmabhAva pAmelo te pote ja che ! sarvatra "huM" ja che! "huM"mAM te vaLI tyAga zAno (he) ne grahaNa zAnuM? (3 ) "huM"thI zuM bIjuM ? (anyata) "huM"thI zuM bhinna ? (vinakSa) koNa potAnuM', koNa pArakuM? zuM dUra', zuM samIpa'? (yAda karo : tad TUra, huM 3 Hi I (upaniSada ane gItA 13, 16) mahAtmA gAMdhIjIne je khUba priya hatuM, te - "izAvAsya-upaniSada-nA pAMcamA maMtranuM bIjuM caraNa A pramANe che : 962 | vivekacUDAmaNi Page #968 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tat tU tad 3 7i ("te paramatattva dUra che, te samIpa paNa che !") kevuM paraspara-virodhAbhAsI vidhAna ! je dUra hoya, te, samIpe kevI rIte hoI zake ? hakIkatamAM, "dUra" ane "samIpa" te baMne zabdo, sApekSa(Relative) che. emAM bhaugolika aMtara(Geographical distance)nI vAta ja nathI : vyaktinI dRSTinuM ja mahattva che : "jevI dRSTi, tevI sRSTi !" dehane ja AtmA samajI beThelA sthUladarzI manuSya mATe AtmA eTalo badho dUra che ke jema-jema pAse javAno te prayatna kare, tema-tema kSitijanI mAphaka te tenAthI dUra sarI jato te dekhAya che. e ja rIte Atmatattva AvA manuSyanI pakaDamAM AvatuM nathI. paraMtu jenuM hRdaya nirmaLa ane vizuddha che tathA je sUkSmadarzI che, tene to, AMkha baMdha kare tyAM ja, Atmatattva(paramatattva) svayaM sAmethI AvIne, potAnI ja bhItara, darzana Ape che ! jenAM netro bhItara bhaNI vaLyAM che, tene upaniSadanA RSio sAvRtavakSaH kahe che. "AvRtacakSu'nuM mIrAMnuM arthaghaTana A pramANe che : "UlaTa bhaI merI nayanakI " ane kabIra to, mANasano, A rIte, UdhaDo ja laI le : - "terA sAhiba hai ghaTamAMhI, bAhara nainAM kyAM khole ?" e ja rIte, paramatattvanI khojamAM vanamAM jaI rahelA mUrkha mANasane guru nAnaka paNa Avo ja Thapako Ape che : "kAhe re ! bana khojana jAI ? sarva-nivAsI sadAM alepA, tohI-saMga samAI !" ane "dUra-samIpa" vizenI umAzaMkara jozInI daSTi to AvI, sAva nirALI : "hoDIne dUra zuM, najIka zuM !" ane "mAilonA mAilo mArI aMdara, cAlatI gADIe huM sthira, acala !" ane A ja kAraNe, gItAe (13, 15) paNa paramatattvane upaniSadanI paribhASAmAM ja pramANuM che : TUlza vAnti 2 tat | temAM "A" zuM ne te" zuM? "A" kaho to temAM "te" na AvI zake ! ane "te" kaho to temAM "A" na AvI zake ! nathI "A"-paNuM (This-ness), nathI "A"-paNuM (That-ness) ! 'vivecUDAmaNi | 963 Page #969 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNamAMnAM sarva sarvanAmo(Pronouns)mAM ja jANe seLabheLa thaI gaI che ! ane AvAM seLabheLiyAM "samAdhAna (Compromise)mAM ziSyane rasa nathI ! zlokano chaMda : anuNupa (485) 486 na kiMcidatra pazyAmi na zRNomi na vemyaham / svAtmanaiva sadA''nandarUpeNA'smi vilakSaNaH // 486 // zlokano gujarAtI pATha: na kiMcitra pazyAmi na chUNomi na vemyaham | svAtmanaiva sadADaDanandarUpeNAhasmi vilakSaNaH i486ll. zlokano gadya anvaya : ahaM atra kiMcit na pazyAmi, na zRNomi, na vedmi; sadA AnandarUpeNa svAtmanA eva vilakSaNaH asmi // 486 // zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) madaM mAtra vivid na pAme che mane ahIM kazuM paNa dekhAtuM nathI; ahIM (jJAnaniSThAmAM brahma sivAya) kAMI paNa huM joI zakato nathI. | (2) madaM 3matra jivid kRmi ! huM ahIM kazuM paNa sAMbhaLI zakato nathI, mane kazuM paNa saMbhaLAtuM nathI. | (3) madaM mutra vidna ve i mane ahIM kAMI paNa jANavAnuM maLatuM nathI, huM ahIM kazuM paNa jANI zakato nathI. (4) sadA AnandarUpeNa sva-AtmanA eva (ahaM) vilakSaNaH asmi / - sadA AnaMda-svarUpa evo huM svAtmarUpI (sauthI) vilakSaNa banI gayo chuM. (486) anuvAda : ahIM huM kazuM paNa joI zakato nathI, mane kazuM paNa saMbhaLAtuM nathI, huM kazuM paNa jANato nathI : sarvadA potAnA ja AtmAnaMda-svarUpe, huM sauthI vilakSaNa chuM. (486) TippaNa : mokSArthI sAdhaka tarIkenI, atyArasudhInI, potAnI samagra jIvana-kArakirdImAM, 964 | vivecUDAmaNi Page #970 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je kAMI jovAlAyaka (dRSTavya), sAMbhaLavA lAyaka (kotavya) ane jANavA lAyaka (jJAtavya) hatuM, te saghaLuM, kRpAnidhi-dayAsiMdhu-karuNAmUrti evA potAnA sadgurunI udAratA ane emanAM AbhijAtyanA pratApe, ziSya pAmI cUkyo che; ane Aje to have te saghaLuM ja davya-zrotavya-jJAtavya potAnI sAme ja che, to pachI, te badhuM tene, darzana-zravaNa-jJAna, evAM jUdAM-judAM svarUpe, pratIta thaI ja kevI rIte zake ! badhuM ja brahmamaya, eTale ke "huM"-maya banI gayuM che ! A to AtmasvarUpamAM niSThA, parabrahmamAM cittanI samAdhi ane parama-AnaMdanI sarvocca sthiti, - e saghaLuM ekarUpa banIne tenI sAme AvyuM, ane te saghaLAMe tene paNa temanAmAM ja samAvI lIdho ! pachI to, svAnubhavAtmaka eno ekarAra sAco ja che ke "huM to have haMmeza mATe potAnA ja AnaMda-svarUpe sauthI vilakSaNa banI gayo chuM !" zlokano chaMda : anurupa (486) 480 namo namaste gurave mahAtmane vimuktasaMgAya saduttamAya / nityAdvayAnandarasasvarUpiNe bhUmne sadApAradayAmbudhAmne // 487 // zlokano gujarAtI pATha: namo namaste gurave mahAtmane vimukatasaMgAya saduttamAya | nityAyAnandarasasvarUpiNe bhUkhe sadApAradayAlbadhAne 48ll zlokano gadya anvaya : vimuktasaMgAya sad-uttamAya nitya-advaya-Anandarasa-svarUpiNe bhUmne sadAapAra-dayA-ambudhAmne mahAtmane te gurave namaH namaH // 487 // zabdArtha : mukhya vAkya : te gurave nama: nama: | tevA he gurudeva ! Apane vAraMvAra namaskAra hojo ! gurudeva kevA che ? - A pramANe cha vizeSaNo : vivekacUDAmaNi | 965 Page #971 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) mahAtmane | mahAtmA, mahimAvaMta, mahApuruSa. (2) vimuwiAya ! sarva prakAranI AsaktithI je mukta che tevA, saMgarahita. (3) sad-3ttamAya ! sapuruSomAM sarvottama, saMta-ziromaNi, sajjana-cUDAmaNi. (4) nitya-zradaya-mananTara-svarUpo | nitya ane advitIya evA AnandarasanuM mUrtimaMta svarUpa. (5) saddA-pUne sadA-pUrNa, sadA-paripUrNa, haMmezAM saMpUrNatAnI kakSAe rahetA. (6) mapAra-tAvudhAne ! AvuM eTale pANI, dhAmanuM eTale dhAma, sthAna; qdhAmanuM eTale sAgara. apAra dayAnA sAgara. (487) anuvAda : saMga-rahita, saMta-ziromaNi, mahAtmA, nitya-advitIya AnaMdarasa-svarUpa, sadAparipUrNa ane apAra dayAnA sAgara evA he gurudeva ! Apane vAraMvAra namaskAra hojo ! (487) TippaNa : paramAtmA to jagatamAM haMmezAM adazya ane parokSa ja rahe che, paraMtu jyAre koI ziSya-sAdhaka-bhaktanI jijJAsAvRtti, jJAna-abhIpsA ane paramatattvane pAmavAnI tenI tAlAvelI saMniSTha ane hRdayasparzI banI jAya che tyAre, ema kahevAya che ke, paramezvara pote ja, dehadhArI guru-svarUpe, tenI samakSa pragaTa thAya che ane tene sAcuM mArgadarzana ApIne, tene cheka brahmasAkSAtkAranI parAkASThAe pahoMcADI de che ! - "gura vinA jJAna nahIM', - evI jene sudaDha ane samyaka pratIti che evo. ApaNA A svAdhyAya-graMthano ziSya paNa, AvI Adarza ziSya-paraMparAmAMno eka che, ane tethI te, A zlokamAM, potAnA svataHprApta sadgurunA svarUpe sAmethI sAMpaDelA paramezvarane, vinamrabhAve, praNAma pAThave che. ziSyanuM ajJAna vinAza pAmyuM che, paramatattva-svarUpanAM jJAnanI tenI abhIpsA siddha thaI che ane Aje to te brahmasAkSAtkAranI paramasiddhine pAmyo che; ane AvuM suvirala sadabhAgya tene, mAtra sagurunI kRpA tathA ziSya-vatsalatAne kAraNe ja, prApta thayuM che, ema samajIne, te, ahIM, potAnA paramAdaraNIya gurudeva pratye potAnI kRtajJatA pragaTa kare che. vaLI, vedAMta-darzananA kevalAdvaita-siddhAMtanA ekaniSTha upAsaka mATe paNa, guruziSya-saMbaMdhamAM dvitabhAvane, A pramANe, eka "Adarza (Ideal) tarIke, mAnya rAkhavAmAM Avyo che : 966 | vivekacUDAmaNi Page #972 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva-advaitaM sadA kArya, kriyA-advaitaM na kutracit / advaitaM triSu lokeSu na-advaitaM guruNA saha // ("bhAvanI bAbatamAM ati sadA sevavuM, paNa kriyAnI bAbatamAM to advaita kyAMya-kyAreya nahIM : traNeya lokamAM advaita bhale rahe, paraMtu gurunI sAthe ziSyanuM advaita na hovuM joIe !") guru-ziSya vacce Avo daitabhAva-saMbaMdha sacavAI rahyo hoya to ja, ziSya, A rIte, potAnA guru pratyeno bhaktibhAva yogya rIte abhivyakta karI zake. ziSya potAnA gurune "mahAtmA' eTalA mATe mAne che ke gurue khUba udAratApUrvaka ziSyanI sarva maryAdAo ane nirbaLatAone nibhAvI lIdhI che. vaLI, ziSya, potAnA gurunAM zarIrane, namaskAra nathI karato. enI daSTie to, gurudevanI eka paramapavitra bhAvamUrti ja, tenI samakSa che, je "sauttama" che, je mAtra saMtaziromaNi ja nahIM, brahmavidvariSTha paNa nahIM, - paraMtu AnaMdarasa-svarUpa ane apAra dayAnA sAgara samA paramAtmA pote ja che ! ane mUne - zabdamAM to, ziSyanAM manamAM, chAMdogya-upaniSadanA RSie uccArelA "bhUmA"no ja bhAva (mUmAM va suvuM, 7- je suvuM sti ) hoya, e svAbhAvika che. ane gItAnA vizvarUpadarzana-yoga-nAmanA 11mA adhyAyamAM, bhagavAna zrIkRSNane karelA arjunanA namaskAranA zloko (39, 40 vagere), A anusaMdhAnamAM, ApaNane bhale yAda AvI jAya; paraMtu baMnemAMnA bhAvomAM eka bahu moTo taphAvata che : gItAmAM to, arjune, pote pahelAM bhagavAnane potAnuM IzvarIya-svarUpanuM darzana karAvavAnI prArthanA karI hatI, - dravrumicchAmi te paaizvara puruSottama ! (zloka-3) ane pachI, bhagavAnanAM virATarUpane joIne te evo bhayabhIta thaI gayo ke teNe pote ja, bhagavAnane, potAnAM mULasvarUpe potAnI samakSa pharI pragaTa thavAnI prArthanA karI tyAre, AvA namaskAra-zloko teNe uccAryA hatA ! jyAre ahIM to, ApaNA A prastuta ziSyanAM manamAM, namaskAra karatI veLAe, guru pratyenA nirmaLa AdarabhAva sivAya, anya koI bhAva ja nathI ! "zlokano chaMda upajAti (487) vivekacUDAmaNi | 967 Page #973 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 yatkaTAkSazazisAndracandrikA -pAdhUmAvatApanamaH | prAptavAnahamakhaNDavaibhavAnanda -mAtmapadamakSayaM kSaNAt // 488 // zlokano gujarAtI pATha: yatkaTAkSazazisAndracandrikA -pAtadhUtabhavatApajazramaH | prAptavAnahamakhaMDavaibhavAnanda -mAtmapadamakSaya kSaNAt I488 zlokano gadya anvaya : yatkaTAkSazazisAndracandrikApAta-dhUta-bhavatApaja-zramaH ahaM akhaNDavaibhavAnandaM akSayaM AtmapadaM kSaNAt prAptavAn (tasmai gurave te namaH nama:) II488 zabdArtha : A Akho zloka, gayA zlokamAMnA "te mahAtmA gurudevane vAraMvAra namaskAra !" (mahAtmane tarma gurave te nama: nama: I)-mAMnA gurudeva mATenuM vizeSaNavAkya che : kevA gurudevane namaskAra ? samagra zlokamAM, ziSya, A gurudeva pratye, AdarapUrvaka potAnI hArdika kRtajJatA abhivyakta kare che. mukhya vAkya : 6 kSaI mAtmaparva prAptavana | prAtavAna (y + mApa eTale prApta karavuM, e dhAtunuM kartari bhUtakRdaMtanuM rUpa) meM prApta karyuM, huM prApta thayo chuM. me zuM prApta karyuM ? - gAtmapatam | A "Atmapada' kevuM che ? - akSayama avinAzI; zAzvata. vaLI, A uparAMta, A AtmapadanI bIjI zI viziSTatA che ? - magghaDavaimavAnandam | - akhaMDa aizvarya ane AnaMdasvarUpa. vaimava eTale samRddhi, aizvarya. A meLavatAM keTalo samaya lAgyo - jarA paNa nahIM, - kSAt, kSaNavAramAM ja ! ziSyanI AvI prAptimAM sadgurunI kRpAnuM pradAna zuM hatuM? kevuM hatuM? - A. 968 | vivekacUDAmaNi Page #974 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbatanI vIgata, zlokanI prathama be paMktimAMnA lAMbA samAsamAM A pramANe ApavAmAM AvI che : ya-TAkSa eTale jemano(je sadguruno) kRpA-kaTAkSa. sadguruno A kRpA-kaTAkSa kevo che ? A pramANe be vizeSaNo : - (1) zikSApandriA / sandra eTale saghana, sughaTTa (Compact); caMdranI saghana ane sumadhura cAMdanI jevo zItaLa; ane (2) pAta-dhUta-mavatApana-zrama: / bhavatAra saMsArano saMtApa; ane eTale tasmAt khAta: tramaH / eTale ke saMsAra-saMtApano zrama-thAka-kaMTALo; pAta paDavuM. caMdranI zItaLa cAMdanInuM paDavuM, patana; ane A patanane lIdhe dhUta eTale ke dUra karavAmAM Avyo che. caMdranI saghana cAMdanI jevA, sadgurunA zItaLa kRpA-kaTAkSa vaDe, te paDatAMnI sAthe ja, ziSyanA saMsAra-saMtApano saghaLo zrama dUra thaI gayo che, e zramanuM nivAraNa thaI gayuM che. ane A zrama nivRtta thavAnI sAthe ja, ziSya kahe che ke, kSaNavAramAM ja akhaMDa vaibhavarUpI AnaMda ane avinAzI Atmapada mane prApta thaI gayuM che ! mArA para Avo avarNanIya upakAra karanAra sadgurune, A pahelAMnA zloka-487mAMnI vIgato pramANe, mArA vAraMvAra namaskAra hajo ! (488) - * - anuvAda : jemano kRpAkaTAkSa caMdranI saghana cAMdanI jevo zItaLa che ane je, mArA para paDatAMnI sAthe ja, kSaNavAramAM, akhaMDa aizvarya ane AnaMdasvarUpa Atmapada mane prApta thaI gayuM che, temane (gurudevane vAraMvAra mArA namaskAra hajo !) (488) TippaNa : gurunI kRpA vaDe ziSye je prApti karI, tenA mATe teNe je zabda prayojyo, - 'Atmapada', - tenI pasaMdagI pUrepUrI aucityapUrNa che : atyArasudhI te paMcakoza ane paMcamahAbhUtavALA zarIranI paLojaNamAM paDyo hato; ane jo tene sadgurunAM amUlya upadeza ane mArgadarzanano lAbha na maLyo hota to, haju paNa saMsArI jIvananA AvA anAtma-padArthonI nirarthaka khevanAmAM ja te aTavAto hota ! eTale zarIrapada'mAMthI mukta banIne 'Atmapada'nI tenI A prApti, e, kharekhara, eka ananya upalabdhi che. bIjuM, saMsAranA saMtApa(mavatApa)mAM te saLagI rahyo hato, eTale sadgurunA caMdrikA-zItaLa kRpAkaTAkSe to eka prakAranA zItopacAra jevA ucita ane Avazyaka auSadhanuM ja kAma tenA para to karyuM ! dAjhelA dardIne hospiTalanA barnsa vaoNrDa'mAM AvA zItopacAra vaDe je rAhata thAya, enuM mUlya to te dardI ja samajI zake. paraMtu vivekacUDAmaNi / 969 Page #975 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pelA dardIne to saMpUrNa sAjA thavA mATe hospiTalamAM ghaNA divasa rahevuM paDe : saMsArasaMtApamAM saLagI rahelA A ziSyane je rAhata maLI, te to tarata ja, kSaNavAramAM ja (sAta), - AMkhanA eka palakArAmAM ja (In a twinkle of the eye) ! Avo che asAmAnya jAdu, - sadgurunA kRpA-phaTAkSano ! ane Avo jAdu zakya bane che eka ja kAraNe, - ziSyanAM mana-hRdaya jemAM ekAkAra thaI gayAM che te brahma che "niSkala', niSkriya', "zAMta', "niravadya' ane nirAkAra' ! - je pote ja ziSya mATe to che, "zAzvata Atmapada' - (The superlative state of the Supreme)! zlokano chaMda : rathoddhatA (488). 489 dhanyo'haM kRtakRtyo'haM vimukto'haM bhavagrahAt / nityAnandasvarUpo'haM pUrNo'haM tvadanugrahAt // 489 // zlokano gujarAtI pAThaka dhanyoDahaM kRtakRtyoDahaM vimuphatoDahaM bhavagrahATu nityAnandasvarUpoDahaM pUrpoDahaM tyadanugrahAt l489 zlokano gadya anvaya : tvat-anugrahAt ahaM dhanyaH, ahaM kRtakRtyaH, ahaM bhavagrahAt vimuktaH; marda nitya-nAnandasvarUpa, madaM pUrNa: (2 Hi) II486 zabdArtha : --- nu hArdU, - ApanI kRpA vaDe; mavaprahAt vimup: I saMsAranAM badhanathI huM saMpUrNarIte mukta thayo chuM. (489). anuvAda : (he gurudeva !) ApanI kRpAthI huM saMsArarUpI magarathI mukta thayo chuM, dhanya chuM, kRtakRtya thayo chuM; huM nitya-AnaMda-svarUpa thaIne paripUrNa thayo chuM. (489). TippaNa: Ama to, Akhoya zloka evo saraLa-subodha-sahelo che ke TippaNa-rUpe ahIM kazuM UmeravAnuM rahetuM ja nathI. hakIkatamAM, evI kazI jarUra ja nathI, te chatAM 970 | vivekacUDAmaNi Page #976 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAnAM jIvanamAM dhanya ane kRtakRtya-kRtArtha thayelA ziSyanI dRSTie thoDI vAtanI noMdha karavAnI, A rIte, icchA thAya che : | pahelI vAta to e ke ziSya eka "mumukSu sAdhaka hato, eTale ene sahuthI moTo AnaMda che, - enI A icchA, eTale ke "mumukSA' (mukta thavAnI IcchA) phaLIbhUta thaI che, teno che. paraMtu teNe ahIM saMsAra(nava)ne magara(da)nuM rUpaka ApyuM che, te sUcaka che : A saMsAra-magara kaMI manuSyane, manuSyanAM zarIrane, dhImedhIme, enAM aMgone eka pachI eka ema, cAvIne, khAto nathI ! e to, eka ja koLiye, ene Akho ne Akho gaLI jAya che ! ane A rIte mANasa magaranAM peTamAM ja rahe che ! marI javAmAM vAMdho nathI, mANasane eka vAra, game tyAre, maravuM to paDe ja che, paraMtu A to, "jIvatAM-jIvatAM maravAnuM" (Living Death) ! athavA, vadhAre yogya rIte abhivyakta karIe to, "maratAM-karatAM jIvavAnuM (Dying Life) che ! AvAM "jIvana-mRtyu" athavA "mRtyumaya-jIvanamAMthI, enA trAsa(Torture)mAMthI chUTakAro thayo, te to gurudevanI kRpAnA pratApa-prabhAvanuM ja supariNAma ! - bIjI vAta e ke ziSya kahe che ke "saccidAnaMda-svarUpa evA ApanAM svarUpa sAthe huM ekAkAra thayo, eTale svAbhAvika rIte ja huM nityAnaMda-svarUpa' to thayo ja, paraMtu mArAmAM je aneka prakAranI apUrNatAo hatI, te, ApanI kRpAthI naSTa thaI gaI : huM pUrNa, saMpUrNa, paripUrNa banI rahyo ! pelI bhUtapUrva apUrNatAne pUrNa karavA mATe have mAre jiMdagImAM kazuM ja karavAnuM bAkI rahetuM nathI !' ane trIjI tathA chellI vAta : sAmAnya saMjogomAM, mANasa, potAnA mATe, eka karatAM vadhu vAra "huM"(ham-zabda prayoje to, te, teno "ahaMkAra' sUcave ! ane emAM ya, A to, AvI ananya upalabdhi mATe potAnA paramapUjya gurudevano, vinamrabhAve" AbhAra mAnato ziSya ! enAMmAM, vaLI, AvA ahaMkAranAM vicArauccAra-AcAra, - e to anaucityanI parAkASThA kahevAya ! ane chatAM, eka virodhAbhAsI satya e che ke ziSyanAM mAnasanI pravartamAna viziSTa paristhiti jotAM, pAMca vAra prayojAyelo "huM(gAma)"-zabda, ziSyanI vinamratAnA atirekano abhivyaMjaka ja banI rahe che ! - ane te paNa, dhasamasatA koIka mahApravAhanAM rUpamAM ! - zlokano chaMda : anuNupa (489) vivekacUDAmaNi | 971 Page #977 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 asaMgo'haMmanaMgo'hamaliMgo'hamabhaMguraH / prazAnto'hamananto'hamatAnto'haM cirantanaH // 490 // zlokano gujarAtI pATha: asaMgoDahaMmataMgoDahamaliMgoDahamabhaMguraH | prazAMtoDahamanantoDaphamatAntoDahaM cirAnaH 49ol . zlokano gadya anvaya : ____ ahaM asaMgaH, ahaM anaMgaH, ahaM aliMgaH, ahaM abhaMguraH, ahaM prazAntaH, marda ananta, marda satAntaH (1) mAM viraktana: (mi) 46nA zabdArtha : ahIM paNa kRtajJatAno potAno bhAva abhivyakta karavAnI ziSyanI rIta, gayA zlokamAMnI ja che, eTale mAtra agharA zabdono artha ApavAno ja rahe che : maime I saMgarahita, saMbaMdharahita, sarva prakAranI AsaktiothI rahita. anaMn: I zarIra-rahita, eTale ke sthULa-zarIra-vinAno. liM: I 'liMga eTale sUkSma zarIra; sUkSma zarIra vinAno; athavA liMga eTale varno ane AzramonuM cihna : varNAzramanI koI nizAnI, viziSTatA ke maryAdAthI paNa para. gamaMda | paMgura ane vinAza thavAnI sthiti; paM. eTale avyaya, vinAza-rahita; matAnta: | nirI, icchA-vinAno, kriyA-vinAno; athavA, thAka-vinAno, zrama-rahita, a-zrAMta; virAna eTale purAtana, zAzvata. (490) anuvAda : (he gurudeva ! ApanI kRpAthI have) huM saMga-rahita, sthUla-zarIra-rahita, sUkSma zarIra-rahita, vinAza-rahita, prazAMta, anaMta, a-kriya ane purAtana banI rahyo chuM ! (490). TippaNa : e eka manovaijJAnika satya che ke manuSya jyAre bahu moTAM AnaMda-Azcarya 97ra | vivekacUDAmaNi Page #978 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghAtanA UbharAnI acAnaka anubhUti kare che tyAre, tevA bhAvonI tenI abhivyaktino pravAha jeTalo prabaLa hoya che, teTalo ja pravegapUrNa hoya che. ahIM ApaNA prastuta ziSyanAM mananI paNa evI ja paristhiti che. gurudevanI kRpAthI brahmasAkSAtkAranA paramAnandanI prApti ene lAdhI ane enAM pramugdha ane saMvedanazIla mAnasa para eno je prabhAva paDyo, tenA pratibhAvono udraka paNa kaika Avo ja svata:pravartita(Spontaneous), aNathaMbhyo ane avirata hato. potAnAM jIvananI kRtArthatA ane gurudeva pratyenI kRtajJatA vagere bhAvo vyakta karatI potAnI vegIlI vAgdhArAnAM tAnamAM, te pote ja evo abhAna ane anavadhAna banI gayo ke teNe A eka zlokamAM "huM-(garama)' - zabda cha vAra punarukta karyo, - eno ene potAne ja kazo khyAla na rahyo ! ane tenAM mananI pravartamAna lAkSaNika paristhitine lakSamAM laIe to, tenuM AvuM valaNa-varNana taddana svAbhAvika che, eTaluM ja nahIM paraMtu "huM-()" - zabda vAraMvAra prayojavA chatAM paNa, enI namratA eTalI ja spaSTa ane pAradarzaka varatAtI rahe che !. AtmapadanI prApti pachI (zloka-488), have te, AnajyanI potAnI anubhUtine abhivyakta kare che : tenI samagra dRSTimAM ja have eka jabaruM parivartana AvI gayuM che. paramAtmAne pAmyA pachI, jIvAtmA, have, potAnA A paramocca AnaMda(Ecstasy)ne abhivyakta kare che tyAre, tenuM vyaktitva-taMtra saMpUrNarIte aniyata thaI gayuM che, jene mAnasazAstrIya paribhASAmAM 'Abnormal' ke 'Subnormal' ja kahI zakAya ! Avo mANasa ja potAnI jAtane, skUla-sUkSma zarIra-vinAno (ananta: ane tija) kahI zake ne ! zlokano chaMda : anuSupa (40) 491 akartA'hamabhoktA'hamavikAro'hamakriyaH / - zuddhabodhasvarUpo'haM kevalo'haM sadAzivaH // 491 // zlokano gujarAtI pATha : akartADahamabhoktAhahamavikAroDahamakriyaH | zuddhabodha svarUpoDahaM kevaloDahaM sadAzivaH II491il. vivekacUDAmaNi | 973 Page #979 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : ahaM akartA, ahaM abhoktA, ahaM avikAraH, ahaM akriyaH, ahaM zuddhabodhasvarUpaH, ahaM kevalaH sadAzivaH (ca asmi) // 491 // zabdArtha : ahIM paNa ziSyanI saMbhASaNa-paddhati, yathApUrva, e ja cAlu rahI che, eTale zlokamAMnA mAtra zabdone ja samajAvavAnA rahe che : martA | kartutva ke kartApaNAM-vinAno; amool | bhophatRtva ke bhoktApaNAM-vinAno; vivAda | vikAra-rahita, vikArothI mukta, avikArI; jiya: I kriyArahita, niSkriya, kriyAzUnya, kriyA-vinAno; zuddhodhasvarUpa: I zuddha-jJAna-svarUpa; vatta: | kevaLa eka, advitIya; sAzivaH | sadA ziva-svarUpa. (491) anuvAda : huM akartA chuM, huM abhoktA chuM, huM vikAra-rahita chuM, huM kriyA-rahita chuM, huM zuddha-jJAna-svarUpa chuM, huM kevala-svarUpa chuM, ane huM sadA zivasvarUpa chuM. (491) TippaNa: "huM-()"nuM satata raTaNa karavA chatAM, e "huM-(maham - I)" thI mukta, eTale ke saMpUrNarIte ahaMbhAvazUnya ane bahaikarUpa banI gayelA vinamramUrti evA A ziSyanAM sAzcaryAnaMdanI e ja abhivyakti, e ja bhAvavAhI bhASAzailImAM, ahIM cAlu che ane jyAM sudhI eno A pramugdha bhAvAveza zamaze nahIM tyAM sudhI haju paNa cAlu raheze ! have te "kartA kevI rIte rahI zake ? - jyAM kartatvavALuM mana ja ene have rahyuM nathI, tyAM ! ane e ja paristhiti che, enA bhoktA hovAnI ! - jyAM ene kazI buddhi ja rahI nathI, tyAM ! mana ane buddhi hoya, ane e baMnenuM kAryakSetra sakSama hoya, to ja enI kartAbhoktA hovAnI zakyatA ! te pote "pote" maTIne, have to brahmasvarUpa ja banI gayo che, tyAM pachI mana-buddhinuM to kazuM astitva ja kevI rIte TakI zake ! have to te pote ja "varUpAnaMda' banI rahyo che, tyAM viSayAnaMda', dvitAnaMda' ke "bhogAnaMda' 74 | vivekacUDAmaNi Page #980 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jevA 'Alatu-phAlatu AnaMdo' to, tene mATe rahetA ja nathI ! "mArI bhItara, brahmanI badhI kriyAo satata cAlI rahI che, paraMtu 'mArI' koI paNa kriyA mAre have rahI nathI ! ane have huM evo 'zuddha-jJAna-svarUpa' banI gayo chuM ke jemAM mAtra jJAna che, koI vastu ke padArtha e jJAnamAM nathI ! ane A ja sAcuM citsvarUpa ! "mArAMmAM have kyAMya-kazuMya anekatva rahyuM ja nathI, kAraNa ke huM pote ja 'mAtra -eka', 'kevala' ane kaivalya-svarUpa banI gayo chuM ! ane A kaivalya' eTale ja sadA-ziva-svarUpa (Auspiciousness incarnate) !'' temanAM eka suprasiddha stotramAM, AcAryazrIe pote ja potAnAM cidAnaMdazivasvarUpanI je anubhUti abhivyakta karI che, cidAnandarUpaH zivo'haM zivo'ham / - evI ja anubhUti ahIM temaNe A ziSyamAM paNa prerI che ! zlokano chaMda : anuSTupa (491) 492 dRSTuH zroturvaktuH karturbhokturvibhinna evAham / nityanirantaraniSkriyaniHsImAsaMgapUrNabodhAtmA zlokano gujarAtI pATha : // 492 // deNu: zroturvatuH karyurbhoktavibhinna evAham / nityanirantaraniSkriyaniHsImAsaMgapUrNabodhAtmA 54925 zlokano gadya anvaya H tR: zrotu: vatta: tuM: moDu: vibhinna va ahaM nitya-nirantaraniSkriya-niHsIma-asaMna-nodhAtmA (asmi) I // 462aa zabdArtha : ahIM paNa ziSya, potAnI A parivartita paristhitimAM, pote zuM che, zuM-svarUpa che, kevo che, enI anubhUtinI abhivyakti, e ja paddhatie, cAlu rAkhI che. zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : vivecUDAmaNi / 975 Page #981 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) vibhinaH prava aTuM (mi) . vimina eTale jUdo; "huM sAva jUdo ja chuM!" konAthI jUdo ? - A pAMcathI : (a) : I daSTAthI, eTale ke jonAra(Seer)thI; (A) zrotaH | zrotAthI, eTale ke sAMbhaLanAra (Hearer)thI; (I) ag: I vaktAthI, eTale ke bolanAra (Speaker)thI; (I) tuM ! kartAthI, eTale ke kriyA karanAra (Doer)thI; (u) mojI: I bhoktAthI, eTale ke bhogavanAra(Enjoyer)thI; A sarvathI huM sAva jUdo chuM. to pachI, huM zuM chuM? kevo chuM? - A pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvyA pramANe : (2) nitya-nirantara-nikriya-ni:sIma--pUrva-godhAtmA (smi) | huM to nitya, nirantara, niSkriya, asIma, asaMga ane pUrNajJAnasvarUpa chuM. (492) anuvAda : daSTA, zrotA, vaktA, kartA ke bhoktAthI, - A sarvathI huM sAva jUdo chuM : huM to nitya, niraMtara, niSkriya, asIma, asaMga ane pUrNa jJAnasvarUpa chuM. (492) TippaNa: artha abhivyakta karavAnI zabdanI zaktine atikramIne, tenI pelI pAra rahelI bAbatane, tenAthI "para" evI vAtane, vyakta karavAno prayatna jo zabdo kare, to zuM pariNAma Ave ! basa, evuM ja kaika A zlokamAM thayuM che : zabdono kaMTha jANe rUMdhAI gayo che, emano bicArAno zvAsa jANe khaMbhita thaI gayo che ! "akathya". (Inexpressible)ne "kathavAnuM ane "avarNanIya" (Indescribable)ne "varNavavAnuM pariNAma zuM Ave ? kevuM Ave ? A zlokamAM banyuM che, tevuM ! chaMdanI dazA paNa evI ja thaI: pahelI paMktimAM zabdone chUTA-chUTA pADIne chaMda hAMphI gayo, thAkI gayo, eTale bIjI paMktimAM to, te, ekIzvAse, Akho eka lAMbo samAsa, thothavAtAM-thothavAtAM, mAMDa-mAMDa pUro karI zakyo ! jovuM, sAMbhaLavuM, bolavuM, karavuM, bhogavavuM, - AvI badhI prakriyAo to dehanI ane deha sAthe saMkaLAyelI indriyonI ! ziSya bicAro sAcuM ja kahe che ke "mAre have deha ke indriyo sAthe kazo saMbaMdha ja nathI, to pachI, jovuM-sAMbhaLavuM jevI kriyAo karanArAo sAthe paNa mAre saMbaMdha kevo ? - A sarvathI huM sAva alagaaLago, nyAro-nirALo, vibhinna ! vaLI, AvI badhI prakriyAono saravALo karIe tyAre, manuSyanuM vyaktitva 976 | vivekacUDAmaNi Page #982 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Individuality) AkAra pAme. paraMtu huM to vyaktitvane atikramIne have "Atmapada ja pAmI cUkyo chuM ! - huM to have nitya" eTale ke zAzvata chuM, "nirantara' eTale ke sarva aMtarone soLaMgI gayo chuM, niSkriya', nisIma" eTale ke AtmAne bAMdhatA sarva sImADAo ane enI hadane bhUsI cUkyo chuM, "asaMga eTale ke brahma sivAyanA sarva koI saMgathI huM svayameva "asakta thaI gayo chuM, ane paripUrNa-jJAna-svarUpa" chuM, eTale ke mArAM mULa cisvarUpane ja pAmI gayo chuM, cirUpa ja banI gayo chuM !" zlokano chaMda : udgIti (492) - 493 nAhamidaM nAhamado'pyubhayoravabhAsakaM paraM zuddham / bAhyAbhyantarazUnyaM pUrNa brahmAdvitIyamevAham // 493 // zlokano gujarAtI pATha : nAhamidaM nAhamadoDayubhayoravabhAsakaM para zuddham | bAhyAbhyantarazUnya pUrNa brahmAdvitIyamavAham ll49all zlokano gadya anvaya : marda rUDhuM ne (mi), adaM (mi), pa tuM samayoH avabhAsakaM bAhyAbhyantarazUnyaM pUrNaM advitIyaM zuddhaM paraM brahma eva (asmi) // 493 // zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) marda "pha" ne (mi) ! huM 'A' nathI. (ra) '' ne (mi) I huM te(peluM) (paNa) nathI. to pachI, huM zuM che ? have pachInAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyA pramANe : (3) pi tu brahma iva (Hi) | - paraMtu huM to mAtra para-brahma" ja chuM. A "parabrahma kevuM che? - A pramANe "parabrahmanAM pAMca vizeSaNo : (a) 3mayoH avakAsam | navamAsa eTale darzAvanAra, pragaTa karanAra, prakAzaka; eTale ke te baMne("A" ane "te')no prakAzaka chuM. (A) vIrAM-agrastara-zUnyam | vAM eTale bahAra', saMkhyA, eTale "aMdara'; zUnya eTale vihIna, vinAno, vagarano; "bahAra-aMdara evA kazA bheda-taphAvata-vikalpa vinAno; () pUrNam | pharmA - 62 - vivekacUDAmaNi | 977 Page #983 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paripUrNa, jarAye apUrNatA-adhUrapa vinAno; (I) advitIyam / dvitIya eTale bIjuM'; 'bIjAM'-vinAno, ananya, ajoDa, eka ja; (u) zuddham / vizuddha, nirmaLa, pavitra. huM to AvuM (upara pramANe pAMca vizeSaNa dharAvatuM) para-brahma ja chuM. (493) anuvAda : huM 'A' nathI; huM 'te' (paNa) nathI; paraMtu huM to ('A' ane te') baMnenuM prakAzaka, 'bahAra' ane 'aMdara' evA kazA bheda vinAnuM, paripUrNa, advitIya, zuddha para-brahma ja chuM. (43) TippaNa : zlokamAM, ziSya potAnA vize, eTale ke "huM" vize, be vidhAno kare che : eka, nakArAtmaka (Negative), eTale ke "huM" zuM nathI, te. ane bIjuM, hakArAtmaka (Positive), eTale ke "huM" zuM chuM, te. vam eTale 'A', - eTale ke mArI sAme, samakSa, raheluM badhuM, je mane dekhAya pratyakSa. che te, - ava: eTale "te", - eTale ke je mArI samakSa nathI, je mane sIdhesIdhuM (Directly) dekhAtuM nathI te, - parokSa. A to paraspara-virodhI, aTapaTuM, avaLavANI jevuM vidhAna kahevAya ! je 'A' na hoya, te 'te' to hovuM ja joIe ane je 'te' na hoya te `'A' to hovuM ja joIe ! - bemAMthI eka to hovuM ja joIene ! ziSya to, ghasI-bhUMsIne, cokhkhuM ne caTTa jaNAvI de che ke "nA, huM to 'A' paNa nathI, ane 'te' paNa nathI, - bemAMthI ekeya nathI !" e vaLI kevI rIte ? AvI rIte : "A pahelAM, huM jyAre avidyAne kAraNe mArI jAtane 'A'(This) samajato hato te, have, eTalA mATe nathI, ke mArI te avighA have nAza pAmI che. ane have jyAre he gurudeva ! ApanI kRpAthI, AtmavidyA prApta thatAM, huM AtmarUpa, brahmasvarUpa ja banI gayo chuM - tyAre mAre mana koI "te"(That) paNa rahetuM nathI ! have to "huM" pote mAtra "huM" ja, "huM(aham"- svarUpe ja, rahuM chuM ! - vyAkaraNazAstrano phakta pahelo puruSa ekavacana ! avidyA ane vidyA, - te baMne, - aMte to, - mArI buddhinAM ja be pAsAM hatAM ! have jyAre brahmasvarUpe ja mArI potAnI anubhUti huM karI rahyo chuM tyAre, mAre, vaLI, buddhi kevI ne vAta 978 / vivekacUDAmaNi Page #984 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zI ? vidyA kevI ne avighA kevI ? 'A' koNa ne te' koNa ? "huM"-svarUpa banI raheluM "brahma" ja have to, "A" ane "te"-- te baMnene, - e baMnene ja nahIM, - sarvane, sarvatrane, sarvathA, sarvadA, prakAzI rahyuM che (JavamAsam ! ane brahmasvarUpa banI rahelAM - mArAmAM, have, koI upAdhi ja rahI nathI, deza-kAla-vastunA sarva paricchedo, sarva maryAdAo (Limitations, Conditionings) ja rahyAM nathI, to pachI, 'bahAra' ane 'aMdara', - evA kazA bhedo rahI zake ja kyAMthI ? kevI rIte ? (vAAmyantazUnyam). - have to, zuddha, pUrNa, advitIya evuM ekamAtra parabrahma ! ane te svarUpe ja "huM" (aham ! zlokano chaMda : gIti (493) 44 nirupamamanAditattvaM tvamahamidamada iti kalpanAdUram / nityAnandaikarasaM zlokano gujarAtI pATha : - satyaM brahmAdvitIyamevAham // 494 // nirupamamanAditattva tvamahamidamada iti kalpanAdUram | nityAnanaikarasaM brahmAdvitIyamevAham // 4945 satya zlokano gadya anvaya H (yatA) nuipamama, anAvitattva, 'tva-ad-vaM-avaH' kRtilpanAtUruM, nityAnavairarsa, satyaM advitIya, (tata) brahma va ahaM (asmi) 464|| zabdArtha : - mukhya vAkya : (tat) brahma va ahaM azmi / te ja brahma huM chuM. "te brahma', eTale kayuM; kevuM brahma ? A pramANe brahmanAM cha vizeSaNo : (1) ninupamam / - upamArahita, anupama, (Un-paralleled, Incomparable, Unique); (2) anAvitattvam / - jenuM tattva anAdi che, jenuM svarUpa anAdi che, tevuM; (3) 'iahaM-vaM-ava:' kRti ttvanAlUm / "tuM-huM-A-te" - evI kalpanAthI je dUra che, tevuM; (4) nitya-Anandra-ha-sam / nitya AnaMda-mAtra ane eka-rasa-svarUpa che tevuM; (5) satyam / je satyasvarUpa che, tevuM; ane (6) advitIyam / je advitIya che, tevuM. vivekacUDAmaNi / 979 Page #985 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : je upamA-rahita, anAdi tattva che, je "tuM-huM-A-te" evI kalpanAthI dUra che, je nitya AnaMda-mAtra ekarasa-svarUpa che, je satya ane advitIya che, te brahma ja huM chuM. (494) TippaNa: saMpUrNarIte brahmabhAvanI anubhUti karI rahelA ziSya, ahIM to, 'huM ja te brahma chuM', - e rIte, potAnI anubhUtine spaSTarIte zabdastha karI dIdhI. ane jema-jema enI e anubhUti savizeSa pragADha ane saghana thatI jAya che tema-tema, tene brahmasvarUpanAM pAsAMonI viziSTatAno je paricaya sarunA upadeza dvArA mAtra parokSa rIte, atyArasudhI, prApta thayo hato, teno, tene, atyAre, pratyakSasvarUpe sAkSAtkAra thaI rahyo che, ane teno praharSa te ekadhAro ane asmalita abhivyakta karI rahyo che. - brahma nirapama che, enA jevuM anya koI tattva ja akhila brahmAMDamAM nathI; vaLI, te evuM ekamAtra tattva che, je anAdi che, je kALanI maryAdAthI para che; huM tuM-A-te jevA vyAkaraNanAM koI sarvanAmo(Pronous)nA paricchedo(Limitations) have tene naDatA nathI; ane te eka-advitIya, nitya, AnaMda-rasa-svarUpa che, enI Aje tene pUrI pratIti thaI rahI che. TUMkamAM, atyArasudhI je mAtra sAMbhaLyuM hatuM, teno te atyAre pratyakSAnubhava karI rahyo che. zlokano chaMda (494) 45 nArAyaNo'haM narakAntako'haM purAntako'haM puruSo'hamIzaH / akhaNDabodho'hamazeSasAkSI nirIzvaro'haM nirahaM ca nirmamaH // 495 // zlokano gujarAtI pATha: nArAyaNo narakAntakoDAM purAttakoDAM puruSoDamIzaH | akhaMDabodhoDahamazeSa sAkSI nirIzvaroDAM nirahaM ca nirmamaH 45aa. 980 | vivekacUDAmaNi Page #986 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : ahaM nArAyaNaH, ahaM narakAntakaH, ahaM purAntakaH, ahaM puruSaH, ahaM IzaH, / ahaM akhaNDabodhaH, (ahaM) azeSasAkSI, ahaM nirIzvaraH, ahaM nirahaM nirmamaH ca (mi) 421 zabdArtha : have jyAre ziSya brahma sAthenA saMpUrNa sAyujayabhAvano anubhava karI rahyo che tyAre, A zlokamAM, aneka vAra prayojAyelo mAM - zabda, "brahmanA arthamAM ja samajavAno rahe che. ziSya pote to, potAne, brahmasvarUpamAM saMpUrNataH malIna thayAnI ja anubhUti karI rahyo che, tethI, teno koI vyaktigata marda to have astitva ja dharAvato nathI ! ane tethI ja, potAnI A anubhUtine, te, prathama-puruSa ekavacanamAM abhivyakta kare che : manuSyanI jIvanayAtrA, "narathI nArAyaNa" ane "jIvathI ziva sudhInI hoya che, - athavA to, mumukSu sAdhaka mATe to, - hovI joIe; tethI ziya Aje potAnI te yAtrAnI parAkASThAe, sadgurunI kRpAthI, pahoMcI gayAno ekarAra abhivyakta karI rahyo che : "he muktipradAtA gurudeva ! Aje have huM nathI nara ke nathI jIva : Aje to huM pote ja "nArAyaNa" chuM ane svayameva huM ja "ziva" chuM ! " ane potAnI A kRtArthatA, te, "nArAyaNa'thI AraMbhIne cheka "nirmama" sudhInI, "madaM mi !" - evAM sAkSAsvarUpe, ekadhArI, aNa-aTakI, nirUpI rahyo che ! nara"nuM sAcI dizAmAM jo "ayana" (rU-eTale "javuM, - e dhAtu parathI baneluM nAma : "gamana', 'Going') thAya to ja, "nara' pote "nArAyaNa" banI zake. jIvanI 'ziva' taraphanI yAtrA paNa evI ja ! Aje, ziSya, A baMne yAtrAonAM IzvarIya aMtimo(Extremes)ne prApta karI lIdhAM che; eTale pachI, "narakAsurane haNI nAkhanAra (asta) "nArAyaNa ane tripurAsurane mAranAra (mantala) ziva' paNa pote ja che, - evo dAvo jo ziSya kare to, e enI gakti nathI, paraMtu svabhAvokti che ! ane potAnA A nArAyaNabhAva ane zivabhAvanI siddhi pachI, pote, have, puruSa che, "Iza" che, akhaMDa-jJAnasvarUpa, sarvano sAkSI (gazeSa sAkSI) che, "mArA potAnA para have koInI sattA nathI" (nirIzvara), eTale Izvara hovA chatAM huM have nirIzvara chuM! ane mArA, atyArasudhInA sarva "ahaMbhAva" ane "mamabhAva" pUrepUrA praNaSTa thaI gayA hovAthI, huM have sAcA arthamAM (Literally), nirAM ane vivekacUDAmaNi | 981 . Page #987 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmama banI gayo chuM !" - ema kahuM to, te atizayokti nathI, paNa eka alpokti ja che !" (495) anuvAda : (have to, he gurudeva !) nArAyaNa huM chuM ane narakAsurano nAzaka paNa huM chuM; tripurAsurano ghAtaka (ziva) paNa huM ja chuM. huM ja puruSa ane huM ja Izvara chuM; akhaMDajJAna-svarUpa huM chuM ane have mArA para bIjo koI Izvara" na hovAthI, huM ja nirIzvara' chuM : (have to) huM pote ja "aha"-vinAno ane "mamatA"-vinAno banI gayo chuM. (495). TippaNa : ziSya pote zruti uparAMta, zAstro-purANo vagere smRti-sAhityano paNa abhyAsI che; eTale, vizvakalyANanAM hitamAM, nArAyaNe narakAsurano ane zivabhagavAne tripurAsurano saMhAra karyo hato, e AkhyAyikA tene yAda AvI jAya che. ane RgvadanAM puruSasUkta'(10, 90)mAM, sRSTinA sarjana mATe, puruSe eka mahAyajJa karyo hato, - enuM paNa ene smaraNa thaI AvyuM. paraMtu have to, vedAMta-darzananAM parama-garama ane ekamAtra prAptavyane, brahma-ne, te prApta karI cUkyo che; ane tethI samagra brahmAMDamAM, have brahma (eka ane advitIya brahma) sivAya anya kazuM ja astitva dharAvatuM nathI tyAre, ane e brahma sAthe to te pote saMpUrNarIte ekatva pAmI rahyo che tyAre, have, koNa nArAyaNa ! koNa ziva ! koNa puruSa ! ane koNa Iza ! have to, brahmasvarUpa evo huM ja nArAyaNa, huM ja ziva ane huM ja puruSa ! ziSyanI paramAnubhUtinA A bhAvane, "brahmasUtra"nuM samarthana paNa A rIte maLI rahe che : gata va = anAthapatiH | ("AthI ja, muktAtmA mATe, have, anya koI Izvara raheto nathI !") nara-nArAyaNa, jIva-ziva ane AtmA-paramAtmAnAM saMpUrNa aikya pachI to je "huM" avizaSTa rahe che, te to, parama-brahmamAM pUrepUro vilIna thaIne, brahmasvarUpa pAmI rahelo, A ziSya ja! - brahmanAM sarva vizeSaNothI viziSTa evA huM-(6)rUpe kRtArtha thayelo A mumukSu sAdhaka ja ! zlokano chaMda upajAti (45) 982 | vivekacUDAmaNi Page #988 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 sarveSu bhUteSvahameva saMsthito sAnAtmanADantarvahipAzraya: sat | bhoktA ca bhogyaM svayameva sarvaM yadyatpRthagdRSTamidantayA purA // 496 // zlokano gujarAtI pATha: sarveSa bhUteSvameva saMsthito jJAnAtmanADajorbahirAzrayaH san ! bhoktA ca bhogya svayameva sarva yadya~thandaSTamidayA purA II496ll zlokano gadya anvaya : - jJAnAtmanA AzrayaH san, ahaM eva antaH bahiH sarveSu bhUteSu (ca) sthitaH (mi); mojuM 2 movuM = sarva vat vat purI DhaM-tayA (mayA) pRtha tRSTa, tat svayaM parva (mi) II41ddA zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) jJAnAtmanA madaM Ava saMsthita: (mi) ! - jJAnasvarUpe huM ja rahelo che. kevI rIte rahelo chuM ? - Azraya: sana | AzrayarUpe, Azraya banIne. kono Azraya? - sarveSa pUteSa sarva prANIomAM, badhI vastumAtrano, sarva padArthono. kyAM Azraya? manta: vadi ! - AMtara ane bAhya, aMdara ane bahAra : jJAnasvarUpe, aMdara-bahAra, sarva prANIomAM, huM ja AzrayarUpa hovAthI, rahelo chuM. (2) bhoktA ca bhogyaM ca sarvaM yad yat (mayA) purA pRthag dRSTaM, tat sarva) parva mAM azmi | (tat sarva) madaM parva zmi I te badhuM ja huM pote ja chuM. kayuM badhuM? 26 26 mI purI tRSTha (tat sarva) - je-je (kaMI) meM agAu (5) joyuM hatuM, te badhuM ja. agAu zuM-zuM joyuM hatuM? - jo 2 borSa (tita sarva) | - bhoktA eTale ke jIva ane bhogya eTale ke jagata. A badhuM kevAM svarUpe joyuM hatuM? rUdra-tayA, pRthak ! "A"-rUpe, pRthaphavarUpe, judA-judA vivekacUDAmaNi | 983 Page #989 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaNAtA hoya, evI rIte. (496) anuvAda : jJAnasvarUpe huM ja AzrayarUpe hovAthI, badhA prANIomAM, aMdara-bahAra huM ja rahelo chuM; ane "A"-rUpe agAu mane je jUdA-jUdA jaNAtA hatA, te sarva bhogya (jagata ane temAMnA padArtho) ane teno bhoktA (paNa) huM pote ja chuM. (496) TippaNa: potAnuM je ananya ane anapekSita UrdhIkaraNa (Sublimation), sadgurunAM audArya ane kRpAdRSTinAM pariNAma-svarUpa, thayuM che, tene, ziSya potAnuM paramasadbhAgya samaje che, ane tenA AnaMda-atirekanA anubhavane abhivyakta karatAM ziSya sadgurune kahe che ke "he bhagavan! Aje huM sarvatra, aMdara ane bahAra, jagatanAM sarva prANIomAM ane padArthomAM, jJAna-svarUpanAM mAdhyamomAM, sarvano Azraya banIne huM ja rahelo chuM. ane bIjo eka camatkAra to mane Aje e upalabdha thayo che ke A pahelAM, agAu, - eTale ke AjanI mArI A brAhmIsthitinI upalabdhi pUrve, - mane je kaMI A()-svarUpe ane te (ta)-nAM rUpamAM jUdAM-judAM (pRtha) dekhAtAM hatAM (atathA tRSTama), te badhAMne have "A-te -svarUpamAM jUdAM nahIM, paraMtu mAtra - huM svarUpe ja huM joI rahyo chuM, - ane AmAM paNa AzcaryonuM Azcarya to e che ke daNa paNa huM ja chuM ane dezya paNa huM ja chuM ! bhoktA paNa huM ja ane bhogya paNa huM ja ! kartA(subject) paNa huM ja ane karma(Object) paNa huM ja !" "saMkSepamAM, pramAtA-caitanya tarIke, eTale ke cirUpa athavA jJAna-rUpa thaIne, e jJAnanAM ja Azraye, mArAM ja aMtaHkaraNa dvArA, huM ja sarvatra, sabAhyAMtara, sarvamAM, sthita banI gayo chuM ! ane A rIte jyAre pramAtA-caitanya pote ja jayAre sarvanuM adhiSThAna banI rahe tyAre, - AvI ghaTanAmAM, - "Aropita" ane "adhiSThAna" (Substratum) vacce kazI bhinnatA rahetI ja nathI : dhaSThAnAm binatI Aropitasya / basa, Aje have huM sarva adhiSThAno sAthe koIka apUrva prakAranI abhinnatA anubhavI rahyo chuM !" zlokano chaMda : upajAti (496). 984 | vivekacUDAmaNi Page #990 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayyakhaNDasukhAmbhodhau bahudhA vizvavIcayaH / utpadyante vilIyante mAyAmArutavibhramAt // 497 // zlokano gujarAtI pATha : madhyakhaMDa sukhAMbhodhI bahudhA vizvavIcayaH | utpadhatte vilIyanta mAyAmArutavidhyamAtu I49ii. zlokano gadya anvaya : akhaNDa-sukha-ambhodhau mayi, bahudhA vizvavIcayaH mAyA-mAruta-vibhramAt utpadyante vilIyante ca // 497 // zabdArtha : | mukhya vAkya : vizvavIjaya: satpAte vittIyane vA vari - mojuM, taraMga (A wave). 3-danta - utpanna, pedA thAya che, uddabhave che, UchaLe che ane vinayanta - vilIna thaI jAya che, zamI jAya che, zAMta thaI jAya che (Subside, merge). A mojAM zAnAM che ? vizvanAM, jagatanAM; athavA vizva-rUpI, jagatarUpI. A mojAM kevAM che? - vahudhA | aneka AkAravALAM, aneka prakAranAM, aneka svarUpanAM. A badhAM mojAM kyAM utpanna thAya che ane kyAM vilIna thaI jAya che ? - / mArAmAM. huM kevo chuM? - mauDDa-sud-3odhI | madha eTale sAgara, samudra. A samudra zAno che ? - suvano, ane A "sukha kevuM che ? - alakhyuM, eTale satata cAlu rahetuM, vacce jarA paNa na aTakatuM, sAtatyapUrNa, anaMta. 'akhaMDa sukha-rUpa samudra evo huM chuM, ane evA mArAmAM AvA anekAkAra vizvataraMgo utpanna thAya che ane pharI pAchA tyAM ja vilIna thaI jAya che. paraMtu A taraMgo pedA thAya che, te zA kAraNe ? zAthI ? - mAyA-maphatavipramat ! mAta - eTale tophAnI pavana, pavananuM tophAna, vaMToLiyo(Storm). viprema eTale vega, jhaDapa(Velocity). mAyArUpI pavananAM tophAnane kAraNe, vaMToLiyAvAvAjhoDAM(Whirlwind)ne lIdhe. (497). anuvAda : akhaMDa sukhanA samudra samAM mArAmAM, aneka prakAranAM jagata-rUpI taraMgo, mAyArUpI vAyunAM tophAnane kAraNe, utpanna thAya che ane vilIna thaI - vivekacUDAmaNi | 985 Page #991 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAya che. (497) TippaNa: jJAnamUrti gurudevanAM sacoTa mArgadarzananAM pariNAme ane prabhAve, ziSyane have saccidAnaMda-(sacid-AnaMda)-svarUpa paramAtmAno sAkSAtkAra thayo che, eTale te svayaM AnaMda-svarUpa, sukha-svarUpa (Divine Bliss) banI gayo che. paraMtu A "sukha koI sAmAnya, sthUla svarUpanuM nathI, paramabrahmanAM mULa-svarUpamAMnuM (saci AnaMdamAMnuM) IzvarIya-Atmika sukha che; eTale, AvAM sukhanI be viziSTatA A prakAranI hoya che : eka, e sukha koI maryAdita samayAvadhi pUratuM ja nathI hotuM, aNaaTakyuM, sAtatyapUrNa, "akhaMDa hoya che, ane bIjI, - AvAM sukha'nuM svarUpa, enuM kada (Size, Quantity) nAnakaDuM nathI hotuM, AvAM sukhano to moTo samudra, (modha) ja hoya ! ziSya atyAre, pote ja, "akhaMDa-sukha-sAgara' banI gayo che ! chAMdogya-upaniSTanA RSie paNa, - yo vai bUmAM tat suvuM, na maLye suvuM ati . (7, 24, 1) ("bhUmA eTale ke "niratizaya" e ja sukha che, alpa e sukha nathI !") - ema kahIne, akhaMDa-sukhanA A sAgaranuM ja samarthana karyuM che. "C4HL" (Abundance, Plenty,' A large quantity, Maximum) eTale ja, A ziSyano pravartamAna "akhaMDa sukha-samudra !" paraMtu A samudra, ziSyano nathI, ziSya-svarUpa' che : te pote ja atyAre Avo "akhaMDa sukha-samudra banI gayo che ! atyArasudhImAM potAnAM jIvanamAM, eTale ke hamaNAM ene je abhUtapUrva AnaMdanI upalabdhi thaI te pahelAMnAM potAnAM bhUtapUrva jIvanamAM, teNe, vaMToLane kAraNe dariyAmAM UchaLatAM mojAM joyAM hatAM. te vakhate, te zAbdika arthamAM, "taTastha" hato, dariyAnA taTa para, kAMThA para, Ubho ja hato; eTale e samudrataraMgonuM darzana, teNe, kevaLa 'taTasthabhAve ja karyuM hatuM ! paraMtu Aje to, te kahe che ke "huM pote ja akhaMDa sukhano samudra (mau--sud-hodhI maya) banI gayo chuM ane, have to, huM pelA bhautika-vAstavika jagatamAM rahyo nathI, eTale, mAyAnAM vA-vaMToLane kAraNe, jagatarUpI AvAM aneka mojAMonAM tophAnone, utpanna thatAM ane vilIna thaI jatAM, huM, mArAM-potAnAM-mAM ja (vi) pratyakSa joI rahyo chuM, anubhavI rahyo chuM ! 986 | vivekacUDAmaNi Page #992 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane A samagra dezyanI majhA e che ke mArAmAM ja, eTale ke huM-rUpI "akhaMDasukha-samudramAM ja, AvI badhI lIlAo, - jagatanI utpatti-sthiti-vilayanI, - satata cAlI rahI hovA chatAM, agAunI jema, atyAre paNa huM taTastha" ja chuM ! mArAMmAM ja AvuM badhuM satata cAlI rahyuM hovA chatAM, huM pote to enAthI saMpUrNarIte alipta ja chuM! "aMdara hovA chatAM, jANe bahAra" houM, evA sAkSIbhAve, jagatanI utpatti-sthiti-vilInatAnI satata cAlI rahelI AvI "kriIDAnuM darzana karavAno Avo abhUtapUrva lhAvo (Privilege) Aje huM mANI rahyo chuM !" ema lAge che ke bhagavatpAda AcAryazrIe potAnI "svAtmanirUpaNa'-nAmaka kRtimAMno A zloka ja, ahIM, ziSyanAM mukhamAM mUkI dIdho che : mayi sukhabodhapayodhau mahati brahmANDabubutsahasram / mAyAmayena mahatA bhUtvA bhUtvA muhustirodhatte // ("sukhasvarUpa jJAnanA mahA-kSIrasAgara evA mArAmAM, mAyAnA pavana vaDe, jagata-rUpI hajAro bubudo, pharI-pharIne UchaLyAM kare che ane zamyAM kare che !") * zlokano chaMda : anuSupa (497). 498 . sthUlAdibhAvA mayi kalpitA bhramA -vArapitA nu purana novai | kAle yathA kalpakavatsarAya -narvAyo nirNayanenirvivA 428 zlokano gujarAtI pATha: zUlAdibhAvA nathi kalpitA bhrama -dAropitA nu phuraNana lokeH | kAle yathA kalpakavatsarAya -narvAdayo niSkalanirvikalpa 498 zlokano gadya anvaya : ___ yathA (niSkalanirbikalpe) kAle kalpaka-vatsara-ayana-RtvAdayaH AropitAH, (tathA) niSkalanirvikalpe mayi lokaiH bhramAt sphuraNena sthUlAdibhAvAH | vivekacUDAmaNi | 987 Page #993 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpitAH // 498 // zabdArtha : mukhya vAkya : (tathA) naya to chUta-mahimAvA: tpitAH | maya - mArAmAM, mArA AtmAmAM. bhUtAlimAvADa eTale skUla(sUkSma)vagere bhAvo; lpitA: kalpanA karavAmAM Ave che. konA vaDe? to: ! loko vaDe; loko kalpanA kare che; AropaNAtmaka kalpanA kare che, AropaNanAM rUpamAM kalpanA kare che. "huM" kevo? vinirvijatve mayi nitta eTale avayavarahita, niravayava, koI paNa prakAranA bhAgo-vibhAgo-vinAno. loko AvI kalpanA zA kAraNe kare che ? - pramAn bhramane kAraNe, bhramavazAt, ane yurona | bhramane kAraNe ja thatI phuraNAne lIdhe. tathA eTale, tevI rIte; "tevI rIte' eTale kevI rIte ? : A pachInAM bIjAM vAkyamAM darzAvavAmAM AvyuM che, tevI rIte : (yathA) jAne mapitA: I jevI rIte kALamAM Aropita thAya che. kALa kevo che ? te paNa tamArA jevo ja) niravayava ane nirvikalpa che. AvA kALamAM zAnuM AropaNa karavAmAM Ave che ? - ~-vatsara-mayana-tu-mayiH | vanya eTale kalpa, yuga; vatsara eTale varSa, saMvatsara; ayana eTale cha-cha mahinAnAM be "ayano", - uttarAyaNa ane dakSiNAyana; tuM - hemaMta, zizira vagere cha Rtuo; A sarvanA bhedonuM jema kALamAM AropaNa karavAmAM Ave che tema ja, - mArAmAM (yi) kalpanA karavAmAM Ave che. 7 - eTale kharekhara, sAce ja. (498). anuvAda : jevI rIte (niravayava-nirvikalpa evA) kALamAM, yuga-varSa-ayana-tu vagerenA bhedo)nuM AropaNa thAya che, tevI rIte niravayava ane nirvikalpa evA mArAmAM, loko bhramane kAraNe thatI phuraNAne lIdhe, kharekhara, sthUla(sUkSma) vagere bhAvonI kalpanA kare che. (498). TippaNa: atyAre to, ApaNe, A pahelAM joyuM che tema, ziSya pote ja, brahmano sAkSAtkAra pAmyo che, brahmamaya banI gayo che, brahmarUpI adhiSThAnamAM saMpUrNarIte sthita ane sthira thaI gayo che, ane te chatAM loko to haju paNa tene temanI bhramaNAbharI najare ja jue che ane AvI bhrAnta phuraNA ane kalpanAnAM pariNAme, teo, Aje paNa, yathApUrva, ziSya kahe che ke, "mArAmAM aneka prakAranA kAlpanika bhedonuM AropaNa 988 | vivekacUDAmaNi Page #994 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kare che !" to "he kRpAnidhAna gurudeva ! ApanI udAratA ane karuNAnAM pariNAma-svarUpa Aje to brahmamaya banelo huM saMpUrNarIte niravayava ane nirvikalpa ja chuM, mAre have skUla-sUkSma-kAraNa vagere zarIronA bhedo rahyA nathI. deza-kAla-vastu vagere paricchedo(Limitations)thI huM para thaI gayo chuM, Ape mArAM samagra ajJAnane nirmULa karI nAkhyuM che ane have huM pUrepUro nirlepa ane nisaMga chuM; to pachI have mArAmAM kazA skUla-sUkSmanA bheda saMbhave ja kevI rIte ?" ane chatAM loko to haju paNa ajJAna-adhyAsa vagerenI evI ja bhramaNA ane ene kAraNe spharelI bhrAnta kalpanAomAM ja rAce che ane mArA para AvAM mithyA AropaNo karyA ja kare che !" lokonuM AvuM bhrAnta valaNa-vartana konA jevuM che?' ziSya A bAbata eka samucita sAmyanuM Alekhana A pramANe kare che : kALa to haMmeza mATe, eka, akhaMDita, avibhAjya ane niravayava che, enA koI pUla bhAgo-vibhAgo-TukaDA karI zakAya ja nahIM ane chatAM lokoe, potAnI dunyavI sagavaDa-sAnukULatA mATe, AvA avibhAjya ane niSkala-nirvikalpa kALane paNa yugo-varSo-ayano-Rtuo-mahinAo-pakSo(Fortnights)-saptAho-divaso-kalAkominiTo-sekanDo vagere aneka vibhAgomAM vaheMcI nAkhyo ja che ne ! kALa to sadA-sarvadA eka ane akhaMDa ja che, ane chatAM tenAmAM, lokoe, bhramavazAta ane bhrAMta phuraNAne lIdhe, AvAM ayogya ane mithyA AropaNo karyA e ja rIte, ziSya, sakheda, sadgurune jaNAve che ke "mAre have koI paNa prakAranuM zarIra ja rahyuM nathI tyAre, to pachI, mArAmAM skUla-sUkSma jevA bhedo zakya "ja nathIH have to huM AtmA ja chuM, mArAmAM dehAdibuddhinuM AropaNa eka bhramaNAmAtra che, kalpanAmAtra che ! ane evuM ja kriyamANa, saMcita, AgAmI, prArabdha vagere karmonuM ! jayAM zarIra ja nathI tyAM karmo kevAM ? kyAMthI ? kevI rIte ?" zAstro ane purANoe kALanuM vibhAjana A rIte karyuM che : 18 paLanI eka kASThA ane 30 kASThAnI eka kalA. ane AvI kASThA ane kalAnAM mApa (Measurements) pramANe, 43,200 varSono eka yuga(kalpo ! paraMtu nAda, bindu ane kalA jevA sarva bhAgo-vibhAgone atikramI gayelA AtmAne AvA kAlpanika bhedo, avayavo ane vikalpo sAthe zo saMbaMdha ? Ame ya, mithyA evA A samagra jagatanI kalpanA paNa satya evAM brahmarUpI - vivekacUDAmaNi | 989 Page #995 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhiSThAnamAM ja Aropita chene ! ziSya kahe che ke "basa, AvAM ja mithyA kalpanA ane AropaNo loko A N mArA para paNa kare ja che !" zlokano chaMda : upajAti (498) 499 AropitaM nAzrayadUSakaM bhavet kadApi mUDhairmatidoSadUSitaiH / nArdrIkarotyUSarabhUmibhAgaM marIcikAvArimahApravAhaH zlokano gujarAtI pATha : Aropita nAzrayadUSaka bhavet kadApi mUDhamatidoSadUSitaiH / nArkIkaroSarabhUmibhAga // 499 // marIcikAvArimahApravAhaH / / 499 // zlokano gadya anvaya : matidoSadUSitaiH mUDhaiH AropitaM (asatyaM vastu) kadA api AzrayadUSakaM / na mavet / marIciA-vAri-mahApravAha: RSabhUmimAAM na Avruti 546zA zabdArtha : mukhya vAkya : mUDha: Aropita (annatyaM vastu) vA pi AzrayavRSa na bhavet / Aropita (annatyaM vastu) eTale Aropita karavAmAM AvelI asatya vastu. AzrayadrUSa eTale potAnA Azrayane, AdhArane, adhiSThAnane dUSita karanArI. vAapi na mavet / kadI paNa, kyAreya dUSita karI zake nahIM. AvuM AropaNa konA vaDe karavAmAM AvyuM che ? - mUDha mUDha jano vaDe; mUrkha mANaso vaDe. A mUDhajano kevA che ? - matioSavRSite / buddhinA doSane lIdhe dUSita, bhramita. AvI ghaTanA mATenuM udAharaNa A pramANe che : vAmihApravAha: 7 ArdrAti / na Anairoti / bhInI karI zakato nathI, bhIMjavI zakato nathI. koNa Ama karI zakatuM nathI ? - vAmihApravAha: / jaLano moTo pravAha. A pravAha kevo che ? ko - 990 | vivekacUDAmaNi Page #996 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che ? kevAM svarUpavALo che ? marIvijA eTale jhAMjhavAMnAM jaLa(Mirage)no, mRgajaLano. kone bhIMjavI zakato nathI ? - SarabhUmimAm / bhUmimALa eTale jamInano bhAga, eTalI jamIna; Sara eTale khArI jamIna Desert-tract. gIroti - e kriyApada, A pahelAM paricaya apAI gayo che tema, Ardra + nuM "vi-rUpa" che. (499) - anuvAda : buddhinA doSathI dUSita mUDhajanoe Aropita karelI (asatya vastu) potAnAM AzrayasthAnane kadI paNa dUSita karI zake nahIM : jhAMjhavAMnAM jaLano (game teTalo) moTo pravAha (paNa) tyAMnI khArI jamInane bhIMjavI zakato nathI. (499) TippaNa . dekhItI rIte to, A zlokane, gayA-chellA zlokanAM anusaMdhAnamAM ja ghaTAvI zakAya : ziSyanI phariyAda, zloka-498mAM, e hatI ke "huM to atyAre saMpUrNarIte niravayava ane nirvikalpa chuM ane chatAM paNa loko, bhramane kAraNe ane bhramavazAt thatI khoTI sphuraNAne lIdhe, mArAmAM sthUla-sUkSma vagere bhAvonI AropaNAtmaka kalpanA kare che", ane potAnI A phariyAdanA samarthanamAM, avibhAjya evA kALamAMnA, lokoe karelA vibhAgonAM AropaNanI ghaTanAne, teNe rajU karI hatI. have A zlokamAM, lokonAM uparyukta A2opaNo ane kalpanAonuM khaMDana ema kahIne te kare che ke "AvAM AropaNa vagere karanAra e loko pote ja 'mUDha' che, teo temanI buddhinA doSane lIdhe dUSita-bhramita che, eTale emanAM AvAM asatya AropaNo, mane, - eTale ke e AropaNonAM AzrayasthAna-adhiSThAna rUpa mane, dUSita karI zake nahIM ! brahmarUpa A 'huM-adhiSThAna' to saMpUrNarIte nirmaLa-niSkalaMka (Immaculate) ane niSkala-nirvikalpa che, ane mArA para, eTale ke AvAM adhiSThAna para AropaNo karanAra pelAM mUDhajano pote ja, potAnI buddhinA doSo vaDe, dUSita che, malina che ! Aropita evI A malina vastu, potAnAM nirmaLa Azrayane kadApi dUSita karI zake ja nahIM !". paraMtu, A rIte, gayA zlokamAMnAM anusaMdhAnane lakSamAM na laIe to, A zlokanuM arthaghaTana, sAva svataMtra rIte paNa, A rIte, avazya karI zakAya : "huM have zarIra nathI, AtmA ja chuM, ane tethI to nityamukta ja chuM. paraMtu koI mUDhajana AtmA para Aropita zarIranAM baMdhanane potAnuM mAne-samaje-svIkAre to-to, kaThopaniSada ane muMDaka-upaniSadamAM kahevAmAM AvyuM che tema, eka AMdhaLo bIjA vivekacUDAmaNi / 991 Page #997 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMdhaLAne dore, evI hAsyAspada paristhiti sarjAya ! - anynaiva nIyamAnA yathAsthAH / (1, 2, 5; ane 1, 2, 8) hakIkatamAM, zarIra to AtmA para Aropita (Superimposed) che, eka prakAranI bhramaNA ja che; to zuM AvI bhrAMti, tenA vizuddha adhiSThAnane, eTale ke AtmAne bAMdhI zake ? avidyA-ajJAnathI dUSita AvuM zarIra zuM nirdoSa AtmAne, Aropita zarIranAM potAnAM AzrayasthAnane, dUSita karI zake ? tAtparyArtha e ja upasI Ave ke nazvara 'Aropa' potAnAM zAzvata 'adhiSThAna'ne potAnI nazvaratA vaDe kadI paNa dUSita karI zake nahIM. zlokamAMnAM AvAM pratipAdayitavyane puSTa karavA mATe, AcAryazrIe, 'jematema', 'jevI rIte-tevI rIte' (yathA-tathA), evA sAmyasUcaka spaSTa ane svataMtra koI zabdo prayojyA nathI te chatAM, zlokanA uttarArdhamAMnuM samAnArtha vidhAna, sAmAnya dharma-kathananA arthamAM, 'arthAntaranyAsa' jevo eka samucita alaMkAra avazya banI rahe che : grISma-Rtu daramiyAna, vaizAkha-jeTha mahinAnA dhoma-dhakhatA madhyAhna-samaye, raNapradezamAM, dUra-sudUra, jaLanA moTA pravAho dekhAya, paraMtu e badhA masa-moTA jaLapravAho, potAnA AzrayarUpa raNanI khArI jamIna(SarabhUmimALa)ne jarA paNa bhIMjavI zakatA nathI ! kAraNa ? sahu jANe che tema, jaLapravAho jevA dekhAtA e badhAmAM jaLanuM eka TIpuM-sarakhuM ye hotuM nathI ! e badhAM to, hakIkatamAM, mAtra jhAMjhavAnAM jaLa (mIviA) ja hoya che ! pachI bhInAza kyAMthI ? zlokamAMnA mU: eTale evAM mUrkhajano, jemanAM mana-buddhi, avighA, karma ane kAma-krodha jevA Saripuo vaDe dUSita thaI gayAM che. kharekhara to, - AropitaM na AzrayadUSakaM bhavet / * e vidhAna to, vedAnta-darzanamAM eka siddhAMtavacana (Axiom) ja gaNAya che. ane tethI ja, bhagavatpAda AcAryazrIe potAnAM "adhyAsa"-bhASyamAM, A anusaMdhAnamAM, A pramANe, vidhAna karyuM che : tatra evaM sati, yatra yadadhyAsaH, tatkRtena guNena doSena vA aNumAtreNApi sa na sambadhyate / ("Ama hovAthI, jenA para AropaNa karavAmAM AvyuM che te vastu, Aropita vastunA guNa ke doSa vaDe jarA paNa dUSita thatI nathI.") zlokano chaMda : upajAti (499) 992 / vivekacUDAmaNi Page #998 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 AkAzavallepavidUrago'ha- -mAhityavat mAvitnakSaNom ahAryavannityavinizcalo'ha -mambhodhivat pAravivarjito'ham // 500 // zlokano gujarAtI pATha: AkAzavallepavidUragoDaha -mAdityavad bhAsyavilakSaNoHham | ahAryavanityavinizcaloDaha -malmodhivat pAravivarjitoDaham 500 zlokano gadya anvaya : ___ ahaM AkAzavat lepavidUragaH (asmi), ahaM Adityavat bhAsya-vilakSaNaH (smi), mAryavat nityavinizataH (zma), ahaM bodhivata pAravivarjitaH (ca asmi) // 500 // zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mAM mAt te pavitUrI: (mi) . vi-dUra-: eTale khUba dUra janAro (vizeSepa TUra vidUra; vi-dUra chata sau I) eTale lepathI, lepAvAthI, atyaMta dUra-janAro-rahenAro, eTale ke lepa-vinAno, nirlepa chuM, - AkAzanI jema. (2) mAM mAhityavat pAvitakSA: (Ii) | vitakSaNa eTale bhinna, jUdo; mAya eTale prakAzita thayelI vastu; prakAzita vastuthI aLago, jUdo; mAhitya eTale sUrya, sUrya svayaMprakAza che, anya koIthI prakAzita nathI; tethI sUryanI jema prakAzita-vastuthI vilakSaNa chuM. TUMkamAM, huM, sUryanI jema, anya vaDe a-prakAzya chuM, sarvano prakAzaka chuM. (3) marda bahAryavat nitya-vinizata: (H) / artha eTale parvata; kAraNa ke tene tenI mULa jagyAethI bIjI koI jagyAe khaseDI zakAto nathI (8dR eTale harI javuM, dUra laI javuM, khaseDavuM, - e dhAtu parathI, vidhyartha karmaNi kRdaMtanuM rUpa - rAI, eTale jene khaseDI zakAya, tevuM; bahArca eTale jene khaseDI nA vivekacUDAmaNi | 993 pharmA - 3 Page #999 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakAya tevuM : Immovable, Motionless) : parvata jevo huM nitya-nizcala chuM. (4) ahaM bodhivat pavigataH (mi) I vinaMta eTale vagarano vinAno, vihoNo; paraM-vinata eTale pAra-vinAno, apAra; godha eTaluM sAgara. sAgaranI jema huM apAra, asIma chuM. (500). anuvAda : AkAzanI jema huM nirlepa chuM, sUryanI jema huM anya-aprakAzya chuM, parvatanI jema huM nitya-nizcala chuM ane sAgaranI jema huM apAra chuM. (500) * TippaNa : jJAnamUrti gurudeve bhItaranI AMkhamAM AMjelAM jJAnarUpI AMjaNano prabhAva potAnA para kevo camatkAraka nIvaDyo che, enuM nirUpaNa, A zlokanI cAreya paMktiomAM ziSya kare che. hakIkatamAM, have, te, pahelAMno te rahyo ja nathI : gurudeve tene upadezelAM AtmajJAnanAM saMparkathI, tenAmAM, tenA samagra vyaktitvamAM, tenAM astitvanAM samasta taMtramAM, AmUla parivartana AvI gayuM che. ane e parivartana jeTaluM saMpUrNa che, teTaluM ja anapekSita ane akathya (Un-expected, Un-imaginable) paNa che ! jene brahmasAkSAtkAra karavAnI sAttvika icchA hoya, evo mumukSu sAdhaka te game tenA saMparka saMbaMdhamAM Ave, te chatAM teNe avazya paripUrNa karavAnI keTalIka anivArya pUrva-zarato (Pre-conditions) ATalI : eka, jIvana ja evuM che ke mANasane aneka vastuo-vyaktio-padArthonA saMparkamAM AvavAnuM to bane ja, ane te paNa satata ane sadA-sarvadA, to paNa teNe te sarvathI saMpUrNarIte, asakta, asaMga, nisaMga, nirlepa (Un-attached, Beyond contamination, Un-tainted, Un-polluted) rahevuM joIe. A bAbatamAM AkAza (Space, Ether) eka Adarza upamAna che : AkAzamAM aneka vAdaLAM hoya, satata saMcarato vAyu hoya, e vAdaLAM tathA vAyumAM aneka prakAranI azuddhio hoya, malinatAo hoya, paraMtu AkAza jenuM nAma ! e to haMmeza mATe, A sarvathI, saMpUrNarIte nirlepa ja rahe che. ziSya kahe che ke "Aje have huM, he gurudeva ! ApanI kRpAthI, AkAza jevo nirlepa banI gayo chuM." (daM majAvat nepavitra: zmi ) zruti A ghaTanAnI A pramANe sAkSI pUre che : AkAzavat sarvagatazca nityaH / ... bIjI ? Avo sAdhaka, - sthUla ke sUkSma - sarva prakAranA prakAzanI bAbatamAM 994 | vivekacUDAmaNi Page #1000 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrepUro svAyatta hovo joIe. A bAbatamAM te svayaMsaMpUrNa, svayaM-svataMtra hovo joIe. sUrya akhaMDa brahmAMDane potAnAM teja vaDe prakAzita kare che, paraMtu prakAzavA mATe, tene potAne, koInI apekSA nathI hotI : te svayaM-prakAzita che, svayaMjyoti(Self-effulgent) che. ziSya kahe che ke "he paramapUjya gurujI ! Aje huM paNa sUryanI mAphaka sarva prakAzita vastuothI velakSaNa chuM (mahaM Avityavat mAvilakSaLa: asmi ). je anya sarvano prakAzaka (Illuminer) hoya, te, anya koI vaDe prakAzita, anya-prakAzya to (Illumined) hoya ja nahIM ! jemAM huM ekAkAra thaI gayo chuM, te brahmanA divya prakAza vaDe huM sarvAMga jhaLAMhaLAM banI gayo chuM, aNu-aNumAM tejomaya banI gayo chuM ! brahmanuM teja, e ja mAruM teja !, - basa, pelA AdityanI jema ja, anya-aprakAzya !" trIjI : sAdhaka kyAreya paNa asthira hoya te cAle ja nahIM ! sthiratA, nizcalatA, acalatA e to eno nitya-svabhAva ja (Second Nature) banI rahevo joIe. game tevAM vighno Ave to paNa te to aDaga ja rahevo joIe. vAta-vAtamAM DagI jAya, bhAMgI paDe to, brahmasAkSAtkAra enAthI jojano dUra rahe ! jojana-dUrapaNuM ja nahIM, enI pAtratA ja ene kadI na sAMpaDe ! A bAbatamAM parvata eka Adarza (Ideal) che, kAraNa ke te haMmeza mATe 'ahArya' che. AvI acalatAne kAraNe ja parvatane "na-ga" (pi trApi na Ati asau / potAnuM mULa-sthAna choDIne te kyAMya anyatra jato ja nathI !) parvatanI AvI viziSTatAne kAraNe ja, himAlaya "nagAdhirAja' (naga-adhirAja) kahevAya che. Aje huM paNa ke bhagavan ! parvatanI jema nitya-nizcala (a N ahAryavat nitya-vinizcata: asmi 1) banI gayo chuM !" cothI : "brahma" eTale ja apAra, agAdha, anaMta, anadhi ! aMta ane avadhi, pAra ane pariccheda, mApa ane maryAdA, - Avo artha sUcavatA koI zabdo sAthe brahmane kazo saMbaMdha ja nahIM ! upaniSadanA pelA zAMtimaMtramAM, "pUrNa"mAMthI "pUrNa" pragaTyuM tyAM sudhI to ThIka, paraMtu te "pUrNa"mAMthI "pUrNa"ne bAda karyA pachI paNa "pUrNa" ja zeSa rahe, ema kahevAmAM AvyuM tyAre, brahmanI A apAratAno ja emAMthI saMketa sAMpaDe che : brahma jo akhUTa (In-exhaustible) hoya to ja AvuM zakya bane ! AvI "apAratA"no Adarza (Ideal) eTale sAgara ! ziSya prasannatApUrvaka jaNAve che ke "he karuNAnidhAna sadguru ! Aje huM ApanI kRpAthI, sAgara jevo "apAra" banI gayo chuM ! (anaM abhbhodhivat pAravinita: asmi|)." vivekacUDAmaNi / 995 Page #1001 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSyane Aje pratIti thAya che ke Aje enAM jIvanamAM, A rIte, Azcaryo, eka pachI eka, udbhavatAM ane UmerAtAM ja rahe che ! zlokano chaMda : indravajA (500) 501 na me dehena sambandho megheneva vihAyasaH / ata: to me tevuM-dharmAM: nAprat-svapna-suSuptaya: / 0aa zlokano gujarAtI pATha : name dehena saMbaMdho megheneva vihAyasaH / ataH kuto me ta -dharmA: jAgrat-svapna-suSuptayaH // 501|| zlokano gadya anvaya H meghena vihAyasa: va, vedena me sambandhaH na (masti); ataH me jaagrtsvapna-suSuptaya: tad-(veha-)-dharmAM: ta: (syu:) |0 // zabdArtha : vAkyamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vehena me sambandha: 7 (sti) / - dehanI sAthe mAre kazo saMbaMdha nathI. konI jema ? medhena vihAyasa: va| vihAyas eTale AkAza. AkAzane jema vAdaLAM sAthe koI saMbaMdha hoto nathI, tema. (2) ata: te ta-(ve)-dharmA: me ta: (J:) ? / ata: eTale AthI, A kAraNe, upara vAkya-1mAM jaNAvavAmAM AvyuM che, ethI. "ethI" (ata:) zuM ? me ta (ve)-dharmA: ta: (J:) ? / AthI, tenA, eTale ke te zarIranA dharmo mAre kyAMthI hoI zake ? kayA deha-dharmo ? nAprat-svapna-suSuptayaH / jAgrat-svapna-suSupti jevI (traNa) avasthAo. (501) anuvAda : AkAzane jema megha sAthe kazo saMbaMdha hoto nathI tema, (Aje have) mAre deza sAthe koI saMbaMdha (ja) nathI : AthI, jAgrat-svapna-suSupti (vagere) te(deha)nA dharmo mArAMmAM kyAMthI hoI zake ? (501) TippaNa : Ama to, zloka sahelo che, vAkyaracanA saraLa che ane zabdo paNa evA ja 996 / vivekacUDAmaNi Page #1002 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraLa-sahelA che; te chatAM zlokanAM pratipAdayitavyane samajavAno prayatna karIe : ziSya kahe che ke, "Aje to huM jyAre AtmA ja banI gayo chuM tyAre, have huM deha nathI, deha mArAmAM nathI, huM dehamAM nathI. TUMkamAM, deha sAthe mAre koI saMbaMdha ja nathI. ane mArI pravartamAna paristhiti ja jyAM AvI, A prakAranI, banI gaI che, - eTale ke, deha sAthe kazo ja saMbaMdha na hovAnI, - to pachI, e hakIkata paNa saMpUrNarIte tarka-susaMgata-(Logical) ja banI jAya che ke mAre have dehanA koI dharmo sAthe saMbaMdho hoI zake ja nahIM : deha e dharmI che, ane jAgrat-vagere traNa avasthAo te dharmInA dharmo che. mAre jo dharmI sAthe ja kazo saMbaMdha na hoya to te(dharmI)nA koI dharmo sAthe to saMbaMdha hoI zake ja kyAMthI ? have to huM e avasthAtrayano mAtra 'dRSTA' (Seer) ja chuM, sAkSI ja chuM !" zlokamAMnAM AvAM pratipAdana mATe prayojavAmAM AvelI upamA, sAce ja, sUcaka, samucita ane artha-sAdhaka che. ApaNe gayA zlokamAM ja joyuM che ke nirlepatAnI bAbatamAM AkAza (vihAyas) eka AdarzarUpa che : AkAzamAM ahIM-tahIM, sarvatra, aneka vAdaLAM hoya che ane A paNa, AkAzanI udAratA ane khAnadAnI (Nobility) ja kahevAya ke temanI malinatAthI potAne malina karavA icchatAM evAM vAdaLAMne paNa te potAnAmAM AvavA-2hevA devA tathA samAvI levA (Accommodate karavA) tatparatA dAkhave che ! ane A megha zAno banelo hoya che ? emAM kyAM kayA tattvo rahelAM hoya che ? - dhUma-khyoti:-satina-manutAM saMnipAtaH / (kAlidAsa : meghadUta) dhUmADo-prakAza-pANI ane pavananA samudAya samo A megha jyAre AkAzamAM ekathI bIje ThekANe bhramaNa kare tyAre, koI ema nathI kahetuM ke meghanI sAthe AkAza paNa bhramaNa kare che ! ane e ja megha jyAre dharatI para potAnAM pANI varasAve tyAre, sahu jANe che ke AkAza jarA paNa bhIMjAtuM nathI ! AkAzanI bAbatamAM AvI ghaTanA eka siddha hakIkata che, to e ja nyAye, "huM paNa, - je have deha rahyo nathI, evo huM paNa, - dehanA dharmothI saMpUrNarIte asaMbaMddha ane alipta houM, - e vAta paNa eTalI ja sAcI ane siddha che." zlokano chaMda : anuSTupa (501) vivekacUDAmaNi / 997 Page #1003 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 upAdhirAyAti sa eva gacchati sa eva karmANi karoti bhuMkte / sa eva jIryan mriyate sadA'haM kulAdrivannizcala eva saMsthitaH // 502 // zlokano gujarAtI pATha : upAdhirAyAti sa eva gacchati sa eva karmANi karoti bhuMkte / sa eva jIryan priyate sadA'haM kulAdrivanizcala eva saMsthitaH // 502 // zlokano gadya anvaya : upAdhiH AyAti, saH eva gacchati, saH eva karmANi karoti (teSAM karmaNAM phalAni ) bhuMkte ca saH eva jIryan mriyate; ahaM (tu) sadA kulAdrivata nizcalaH eva saMsthitaH // 502 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) 3pAdhi: AyAti / 3pAdhi eTale zarIra ane enI sAthe saMkaLAyelA enA jevA ja 'anAtma'-padArtho, mana, buddhi, indriyo, prANa vagere. A upAdhi zuM kare che ? janmIne saMsAramAM Ave che (AyAtti). A ja upAdhi bIjuM zuM-zuM kare che ? - A pramANe, bIjI cAra kriyAo : (a) sa: v yati / ane te ja A saMsAramAMthI vidAya le che, pAchI cAlI jAya che; (ba) sa: va mAMgi roti / te upAdhi ja karmo kare che; (ka) (temAM jarmanAM tAni) muM| teNe je karmo karyAM, tenAM phaLa paNa te ja bhogave che; (Da) sa: va nIryanuM priyate / nIryana eTale jIrNa thaIne, gharaDI thaIne, jarA' eTale vRddhAvasthA, tene vaza thaIne; priyate aMte marI jAya che, mRtyu pAme che. (2) ahaM tu savA saMsthitaH (asmi) / paraMtu huM to sadA rahuM ja chuM, sthita rahuM chuM, TakI rahuM chuM. kevo rahuM chuM ? nizcataH va / avicaLa ja, aDagabhAve, acala-nizcala-svarUpe ja. konI jema ? ta-adrivat / atri eTale parvata; ane 998 / vivekacUDAmaNi Page #1004 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAdri eTale "kulaparvata". purANonA abhiprAya pramANe, pRthvI para AvA sAta parvato che, - je haMmeza mATe TakI rahe che : mahendra nAyaka, sA:, zazimAna parvata . vindhyaH ca pAriyAtraH ca sapta ete kulaparvatAH // kulaparvatonI A yAdImAM, parvatonAM nAmo jUdA jUdAM paNa hoya che. (502) anuvAda : (deha vagere) upAdhi Ave che, ane te ja jAya che; te ja karmo kare che ane (tenAM phaLa) bhogave che; te ja gharaDI thaIne marI jAya che; paraMtu huM (AtmA) to kulaparvatanI jema sadA avicala ja rahuM chuM. (502). TippaNa: potAnI pravartamAna prasannatA-dhanyatA-kRtArthatA vizenAM saMbhASaNamAM AgaLa vadhatAM, ziSya, A zlokamAM, potAnI sarvakAlIna avicaLa saMsthiti A pramANe varNave che : - "he bhagavan! A brahmAMDamAM, brahmarUpa banI rahelA mArA eka sivAya bAkInuM badhuM je anitya, asthira ane alpAyuSI che, - gItAno pAribhASika zabda prayojIne kahuM to - SHISAyina: (2, 14) che : "Ave che ne je jAya che !" manuSyano sthUla deha ane tenI sAthe saMkaLAyelA saghaLA padArtho - mana, buddhi, prANa, Indriyo vagere, - saghaLI upAdhio, "anAtmA che, ane tethI maDhyuM ane maraNadharmI che. te sarva upAdhio bhautika rIte janmIne saMsAramAM Ave che ne jAya che, satata AvAgamana karatI rahe che; sArAM-narasAM karmo paNa te ja kare che ane te-te karmonAM phaLa paNa te ja bhogave che; vaLI, teo sahu nAyo-ti vagere cha bhAvavikArone AdhIna hovAthI, vRddhi-vikAsa-kSayanAM bhoga bane che, jarA-vaza banIne jIrNa thAya che ane aMte mRtyu pAme che (jhIm priyate I), jayAre huM to 'kulaparvatanI jema sadA-sarvadA avicaLa ja rahuM chuM !" keTalAka bhASyakAronA mata pramANe, A zlokamAMno kulaparvata" eTale meruparvata", je, paurANika bhUgoLa anusAra, samagra brahmAMDanAM kendra(Centre)mAM Avelo che ane jenI AsapAsa, sUrya-caMdra vagere prakAzaprada tattvo satata paribhramaNa karatAM rahe che. Ama, meruparvata vizvanuM eka nizcala kendra che, jenA AdhAre sakaLa vizva sthira, salAmata, saMsthita rahe che. zlokano chaMdaH upajAti (502) - vivekacUDAmaNi | 999 Page #1005 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 na me pravRttiH na ca me nivRttiH sadekarUpasya niraMzakasya / ekAtmako yo nibiDo nirantaro ' __vyomeva pUrNaH sa kathaM nu ceSTate // 503 // zlokano gujarAtI pATha: na me pravRttiH na ca me nivRttiH sadekarUpasya niraMzaka0 | ekAtmako yo nibiDo nirantaro vyomeva pUrNa sa kartha nu ceSTate 507ll zlokano gadya anvayaH yaH ekAtmakaH nibiDa nirantara vyoma iva ca pUrNaH (asti), saH kathaM nu ceSTate ? (tasmAt) sat-ekarUpasya niraMzakasya (ca IdRzasya) na me pravRttiH (ti) 1 me nivRtti (pi pti) / rUA. zabdArtha : vAkyamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) na me pravRtti: (ti), 2 2 me nivRtti: (pa pti) | mArI, eTale ke mArA AtmAnI, nathI koI pravRtti, ke nathI koI nivRtti paNa. huM, eTale ke mAro AtmA kevo che ? be vizeSaNo A pramANe : (a) sat-parUpI . je haMmezAM, san - e ekamAtra svarUpe rahe che, tevo; (ba) nibaMzI jene kazA aMzo-vibhAgo ke avayavo nathI, tevo, niravayava. paraMtu AnuM kAraNa zuM? pravRtti ke nivRtti, - bemAMthI ekeya mAre kema nathI ? AnuM kAraNa have pachInAM bIjAM vAkyamAM ApavAmAM AvyuM che. (ra) : vArtha nu veSTate ? | veSa eTale kriyA, kArya, pravRtti. 3 - zabda zaMkAnI abhivyakti mATe prayojAya che. te (eTale ke brahmarUpa banI gayelo huM, mAro AtmA) koI paNa prakAranI kriyA kevI rIte karI zake ? A sA: kevo che ? cAra vizeSaNo A pramANe H (a) : vAtma: (ti) I. je haMmezAM ekAtmaka, ekarUpe ja (The same) rahe che, tevo; (ba) : naviDa: (mati) | viDa 1000 | vivekacUDAmaNi Page #1006 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale ghanIbhUta-khIcokhIca-ThasoThasa-pUrepUro bharelo, Compact, Dense che, tevo; (3) ya: nirantaraH (masti) / je haMmezAM vacce aMtara, vyavadhAna vinAno, Unbroken, akhaMDita che, tevo; ane (Da) ya: vyoma va pUrNa: (masti) / vyoma eTale AkAza; ane je AkAzanI jema sarvavyApta, pUrNa-saMpUrNa-paripUrNa che, tevo. (503) anuvAda : je (haMmezAM) ekarUpa che, ghanIbhUta che, niraMtara che ane AkAzanI jema pUrNa che, te (koI paNa prakAranI) kriyA kevI rIte karI zake ? (tethI) sanmAtra-svarUpa ane niravayava evA mAre na to (koI) pravRtti che, ane na to nivRtti che. (503) TippaNa : brahmarUpa banI rahelo ziSya, potAnAM pravartamAna asAmAnya vyaktitva tathA svarUpanI viziSTatA varNavatAM, kahe che ke "he bhagavan ! paramatattvamAM huM atyAre saMpUrNarIte tanmaya-tarUpa banI gayo chuM, tethI have huM mAtra astitva(Existence)svarUpe ja chuM. pravRtti ke nivRtti to tene hoya, - jene jUdAM-jUdAM nAmo-rUpo hoya, avyavo hoya, aMzo hoya, ane je apUrNa hoya. huM to, atyAre, ApanI kRpAthI, evuM paramatattva banI rahyo chuM, je, sarvatra ThasoThasa-khIcokhIca bhareluM che, jene satsivAya anya koI rUpa nathI, je nirantara che ane je AkAzanI jema sarvavyApta ane paripUrNa che. pravRtti-nivRtti to tenAmAM hoya, jyAM ahaMbhAva-mamabhAva hoya, kartRtvabhokatRtvanI sabhAnatA (Ego-centric idea) hoya. huM to atyAre saMpUrNarIte samAnadharmA (Homogenous) ane ekAtmaka-ekarUpa (Uniform) banI gayo chuM ane tethI akriya-niSkriya-nizceSTa-akarma evuM brahmatattva huM pote ja chuM !" A brahmanAM nitya-nirantara-niravayava-niSkriya-nizceSTa svarUpanI viruddha dalIla karI rahelA pUrvapakSanI vicArasaraNInuM khaMDana karatAM, "brahmasUtra"mAMnAM, nIcenAM sUtro, anusaMdhAnamAM, prastuta banI rahe tevAM che : (1) 3Anti-tyAtInAm / (2, 3, 1) ("AtmAnI utkrAnti, gati ane pratyAgati vizenAM AdhyAtmika uccAraNonAM kAraNe.") (2) jatAM zAstrArthavattAt / (2, 3, 33) : ("zAstronI arthapUrNatAnAM kAraNe (AtmA) kartA che.") (3) yathA 6 takSobhayathA / (2, 3, 40) : ("tethI, ane baMne rIte pelA vivekacUDAmaNi / 1001 Page #1007 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suthAranI jema.") (4) takuLasAratvAt tavyaparezaH prAjJavat / (2, 3, 29) : ("tenA, eTale ke buddhinA, guNono sAra tenAmAM hovAthI, ane prAjJa evA brahmanI jema.") (5) carAcaravyapAzrayastu syAt tadvyapadezo bhAktastadbhAvabhAvitvAt / (2, 3, 16) ("paraMtu cara ane aAra bhUtomAM janma ane mRtyu hovAno vyapAzraya hoI zake. zarIranA tAva para te AdhAra rAkhato hovAthI te to gauNa banI rahe che.") "saMkSepamAM", ziSya kahe che ke, "huM to pelA kulaparvata jevo avicala chuM !" zlokano chaMda : upajAti (503) 504 puNyAni pApAni nirindriyasya nizcetaso nirvikRternirAkRteH / kuto mamAkhaNDasukhAnubhUte - brUte hyananvAgatamityapi zrutiH // 504 // zlokano gujarAtI pATha : puNyAni pApAni nirindriyasya kuMto nizcetaso nirvikRternirAkRte / mamAkhaMDasukhAnubhUte-dbhUta ghananvAgatamityapi zrutiH // 504 zlokano gadya anvaya : nirindriyasya nizcetasaH nirvikRteH nirAkRteH akhaNDasukhAnubhUte: (IdRzasya) mama puNyAni pApAni (ca) kutaH (syuH) ? zrutiH api 'ananvAgataM' iti hi nUtte // 4 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mama puLyAni pApAna (7) ta: (syu:) ? mAre vaLI puNyo ane pApo kyAMthI hoI zake ? huM kevo ? mana zabdanAM A pAMca vizeSaNo : (a) nirindriyasya / jene have indriyo rahI nathI tevo, indriyarahita; (A) 1002 / vivekacUDAmaNi - Page #1008 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nicetana: I jene have citta rahyuM nathI tevo, cittarahita; (I) nirvivRtta. I jene have - kA vikAro rahyA nathI, tevo; nirvikAra, vikAra-vinAno; (I) nirAte / jene have koI AkRti rahI nathI tevo, AkAra-vinAno; (u) makasuvAnumUd: I sua eTale "AnaMda'; je have akhaMDa AnaMdano anubhava karI rahyo che, tevo; akhaMDa AnaMdAnubhUti-svarUpa. ' (2) kRtiH pa hiM kUte | kAraNa ke zruti paNa (mArAM A vidhAnanAM samarthanamAM) ema ja kahe che. zruti zuM kahe che? "navA tim' kRti | - manvAta (1 + bAta) eTale tene saMbaMdha che; mana + vAta eTale tene kazo saMbaMdha nathI. ' A zruti eTale bRhadAraNyaka-upaniSadanuM A vidhAna : - manavAti puSyana, banavA taM pApena, tIrtho di tA sarvAna zozAna hRdayastha bhavati | (4, 3, rara) ("AtmAne puNya sAthe ke pApa sAthe lezamAtra paNa saMbaMdha nathI, kAraNa ke te to hRdayanA sarva zokone, te samaye, tarI gayo che.") (584) anuvAda : : Indriya-rahita, cittarahita, vikAra-rahita, AkAra-rahita ane akhaMDaAnaMdAnubhUti-svarUpa evAM mAre have puNyo ke pApo kyAMthI kema hoI zake ? kRti paNa ema ja kahe che ke "AtmAne puNya ke pApa sAthe) saMbaMdha hoto nathI." (504) TippaNa:. mokSArthI sAdhakanI AdhyAtmika jIvana-kArakirdI sAthe ghaniSTha saMbaMdha dharAvatA eka mahattvanA praznane ziSya ahIM cheDyo che : puNya zuM ane pApa zuM? e baMnenuM mULabhUta svarUpa kevuM hoya che ? manuSya te baMnene kyAre, kevA saMjogomAM Acare che? ane khAsa to, brahmabhAva pAmelI potAnA jevI vyaktine te baMne sAthe zokevo saMbaMdha hoya? kazo saMbaMdha hoI zake ? puNya ane pApa vizenA AvA badhA savAlonI carcAmAM ziSyane kazo rasa nathI ene to rasa che, mAtra eka ja vAtanI ghoSaNA karavAno, - ane te e ja ke "jyAre have huM brahmAnaMdanI parAkASThA samI A paramocca kRtArthatA pAmI rahyo chuM tyAre, mAre kazo saMbaMdha nathI koI puNyo sAthe, nathI kazo saMbaMdha koI pApo sAthe !" paraMtu te to, jenuM saghaLuM ajJAna naSTa thaI gayuM che ane mRtyu pahelAM ja, vivekacUDAmaNi / 1003 Page #1009 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvate-jIvata, je mokSa pAmI cUkyo che tevo eka virala 'jIvanmukta' che tethI, te, tenI AvI ghoSaNA koI vidhAnArthaka vAkya(Assertive sentence)nAM rUpamAM nathI karato : tA:-jevI zruti-paricita praznArthAtmaka paribhASA prayojIne, teNe to potAnI A ghoSaNAne savizeSa bulaMda ane balavattara banAvI dIdhI che : vuto mama mukhyAti pApAni (4) // ? ane pachI potAnI A ghoSaNAnAM samarthanamAM, potAnA mATe, mama mATe, je pAMca vizeSaNo teNe prayojyAM che te saghaLAM paNa, jeTalAM nizcayAtmaka che, teTalAM ja ni:saMzayAtmaka che. ane Ama chatAM paNa koI doDha-DAhyA 'pUrvapakSa'nI jIbha kazI virodha-dalIla karavA mATe saLavaLe te pahelAM ja, teNe, bRhadAraNyaka-upaniSadamAMnuM, suSupti-avasthA vizenuM, mahA-manISI evA yAjJavalkyanuM vidhAna TAMkI dIdhuM ke, potAnA jevA jIvanmuktane puNya ke pApa sAthe lezamAtra saMbaMdha nathI : "anantrAHtam" iti zrutiH api brUte // zlokanI prathama traNa paMktiomAMnAM pelAM pAMceya vizeSaNo to evAM svayaMspaSTa ane asaMdigdha che ke enAM kazAM vivaraNa-vizleSaNamAM UtaravAnI AvazyakatA nathI : pApa-puNya paNa, aMte to, eka prakAranI 'pravRtti' ja chene ? ane potAne have ja kazI pravRtti' rahI nathI, evuM to, teNe, A pahelAMnA zlokamAM ja jaNAvI dIdhuM che. ane have jyAre manuSyajIvananI parama-sArthakatA samI, akhaMDa brahmAnandanI anubhUti te pAmI-mANI rahyo che tyAre, enA mATe anya kayuM prAptavya bAkI rahyuM hoya ke te AvAM pApa-puNyanI, Acts of Omission and Commission jevI, paLojaNamAM paDe ? puNya eTale evI pravRtti, je, zAstravihita hoya ane pApa eTale evI pravRtti, je, zAstraniSiddha hoya. paraMtu naiSkarmAsiddhine jeNe siddha karI lIdhI che tene, have zAstra zuM ? vidhAna zuM ane niSedha zuM ? zvetAzvatara-upaniSade ja enAM AvAM valaNa para ema kahIne mhora mArI dIdhI ke tenA mATe have nathI rahyuM koI kArya, nathI rahyuM koI karaNa ! (7 tasya jAya jarAM 2 vidyate ) have to te, "cakSuvALo hovA chatAM cakSu-vinAno, karNavALo chatAM karNavagarano, mana-vALo chatAM, mana-rahita ane prANavaMto chatAM prANa-vihoNo" (sannakSu: acakSuH iva, sakarNo'pi akarNaH iva, samanaH amanaH iva saprANo'pi aprANaH va !) banI gayo che ! ane chelle, svayaM zrutie ja, AvA jIvanmuktanA AnaMda mATe Avo asaMdigdha udgAra vyakta karyo che : 1004 / vivecUDAmaNi Page #1010 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eSaH asya paramaH AnandaH / , - -4, maReomAnI. akhaNDasukhAnubhUtinI enef paDAyA. 14 cha ! __easo cha : 64ala (504) pa05-506 chAyayA spRSTamuSNaM vA zItaM vA suSThu duHSThu vA / na spRzatyeva yat-kiMcit puruSaM tadvilakSaNam // 505 // na sAkSiNaM sAkSyadharmAH saMspRzanti vilakSaNam / avikAramudAsInaM gRhadharmAH pradIpavat / dehendriyamanodharmAH naivAtmAnaM spRzantyaho // 506 // zlokano gujarAtI pATha : chAyA spaSTapruSNa vA zIta vA sukhuM duHkhuM vA ! na spRzayeva yata-kiMcit puruSa taDhilakSaNam I50pA na sAkSi sAkSyAH saMspRzanti vilakSaNam / avikAramudAsIna gRhadharmA pradIpavat | dendriyamanodha naivAtmAnuM spezajyo //50ell zlokano gadya anvaya : (yad-vat) uSNaM vA zItaM vA, suSThu vA duHSThu vA, chAyayA spRSTaM (sat) tadvilakSaNaM puruSaM na spRzati eva, (tad-vat) sAkSyadharmAH vilakSaNaM sAkSiNaM na saMspRzanti (yathA) gRhadharmAH pradIpava't aho dehendriyamanodharmAH avikAraM udAsInaM AtmAnaM na spRzanti // 505-506 // zArtha : bhuNya 175 : (tad-vat) sAkSyadharmAH vilakSaNaM sAkSiNaM na spRzanti / sAkSyadharmAH, 'sAkSya' bheTale. partho, tena dharmo, vilakSa bhesAkSIne sparza 42tA nathI. mA zAna sebha bane cha ? - (yad-vat) uSNaM vA zItaM vA, suSThu vA duHSThu vA, chAyayA spRSTaM (sata) tadvilakSaNaM puruSaM yat-kiMcit na spRzati eva / uSNaM vA zItaM vA - 236; suSThu vA duHSThu vA - sArI 3 narasI vastu; na spRzati eva / - sparza thato 4 nathI. vo sparza ne yato nathI. ? te chAyAthI vilakSa, . vive'yUmA | 1005 Page #1011 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale ke bhinna puruSane; ya-iivat - jarA paNa; lezamAtra paNa. (yathA) gRdharmA: pravIpavat| (jema) gharanA dharmo (suMdaratA, malinatA vagere) dIvAne (sparza karatA nathI); addo - e eka AzcaryanI hakIkata che. AzcaryanI zI hakIkata che ? (tathA) pehendriya-manodhamAM aviAra vAsInuM AtmAnuM na va smRtti / te ja rIte, zarIra-indriyo-mananA dharmo, avikArI ane udAsIna evA AtmAne sparza karatA ja nathI. (505-506) . anuvAda : garama ke ThaMDI, sArI ke narasI koI paNa vastuno sparza manuSyanI chAyAne thatAM, te chAyAthI vilakSaNa evA te manuSyane jema lezamAtra paNa sparza thato ja nathI, tema sAkSyanA dharmo vilakSaNa evA sAkSIne sparza karatA nathI : (jema) gharanA dharmo dIvAne(sparza karatA nathI tema). AzcaryanI vAta che ke zarIra, indriya ane mananA dharmo, avikArI ane udAsIna evA AtmAne sparza karatA ja nathI. (505-506) TippaNa : zloka-503mAM ziSye ema jaNAvyuM ke "have, mAre kazI pravRtti' ke 'nivRtti' nathI", ane, tyArapachI, zloka-504mAM to, teNe evI ja ghoSaNA karI ke "have mAre kazAM puNyo' nathI ke pApa' nathI !" brahmarUpa banI rahelA ziSyanA A 'adhikAra'(Claim)ne nyAyya TharAvavA mATe (To justify), ahIM, A be zlokomAM, AcAryazrI, A pramANe, be upamAo, prayoje che : (1) manuSya ane eno paDachAyo; bIjA zabdomAM, biMba ane pratibiMba. mANasa biMba che, paDachAyo pratibiMba che. A baMne, - mANasa ane eno paDachAyobiMba ane pratibiMba, - paraspara-bhinna che (vilakSaLa:) : paDachAyo game tevI paristhitiomAMthI pasAra thAya, tenI kazI ja asara, jeno te paDachAyo che te mANasa para, na paDe : paDachAyo garama vastu ke zItaLa vastunA saMparkamAM Ave te chatAM, pelA mANasane to, paDachAyAnI garamI ke zItaLatAno jarA paNa sparza thato ja nathI ! e to, evo ne evo, hato tevo ja, rahe che ! e ja rIte, teno paDachAyo gaMdakImAM paDe ke phulavADImAM paDe te chatAM pelo mANasa nathI banato gaMdo ke nathI banI jato sugaMdhI ! paDachAyAno lezamAtra prabhAva pelA mANasa para paDato nathI ! TUMkamAM, paDachAyAnA koI ja guNadharmo ke saMparko, te paDachAyAnA mULa mAlika para kazAM ja parivartano lAvI zakatA nathI : pratibiMba bhale mULa biMbanuM ja hoya, - che; paraMtu pratibiMbano kazo ja prabhAva biMba para paDato nathI ! (2) makAnamAM prakAza mATe 1006 / vivekacUDAmaNi Page #1012 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUkavAmAM Avelo dIvo, te samagra khaMDane ajavALe che, prakAzita kare che; paraMtu makAnamAM to, lagnasamAraMbha cAlato hoya ke, avasAna pAmelI koIka vyaktinI zmazAnayAtrAnI taiyAra cAlatI hoya, pelo dIvo AnaMda-utsavamAM nathI nAcatokUdato, ke duHkhanA AghAtathI nathI raDato - kakaLato ! e to tyAM, eka sAkSI-mAtra che, prakAza pAtharavAno potAno mULa dharma (Duty) bajAvyA karato hoya che ! makAnamAMnI paristhiti to, enA mATe, mAtra 'sAkSya'-svarUpe ja rahe che ! TUMkamAM, sAkSI haMmezAM, sAkSyathI vilakSaNa, bhinna, jUdo, aLago, asakta ane nokho-nyAro ja rahe che ! zarIra ane enI sAthe ja saMlagna evAM mana-indriyo vagerenI sAthe ja, e ja zarIramAM ane e badhAMnI vacce ja, AtmA vase che, chatAM sukha-duHkha, AnaMdazoka, kAma-krodha-moha vagere deha-indriya-mananA dharmo sAthe AtmAne kazo ja saMbaMdha nathI. e to potAnA e nivAsamAM, saMpUrNataH sAkSIbhAve, taTasthabhAve, mAtra eka dRSTA(Seer) tarIke ja, dehAdinAM pelAM, parivartano vacce paNa pUrepUro nirvikAra (aviAra). ane 'udAsIna'(Indifferent)nI mAphaka, 'aspRSTa' (na va spRzanti / ) ja sthita rahe che ! A baMne udAharaNone samajyA pachI, have, ApaNane, ziSyanA uparyukta adhikAMranI yathArthatAnI pratIti thaze : te to, have, zAzvata brahmarUpa ja banI rahyo che ane pravRtti-nivRtti tathA pApa-puNya vagere to anitya ane nazvara evAM jagatamAM ane dehAdimAM ja cAlI rahyAM hoya che ! pote to, brahmanI jema, mAtra eka sAkSI ane jagata-daihAdi-pravRtti-nivRtti-pApa-puNya vagere badhA ene mana to sAkSya ! sAkSya sAthe sAkSIne zo saMbaMdha ! pratibiMba sAthe biMbane zuM levA-devA ? mANasane paDachAyA sAthe zo sparza ? baMne zlokomAM chaMda anuSTupa ja che, paraMtu zloka-506mAM, bene badale traNa paMktio che, te noMdhapAtra che. (505-506) 500 raveryathA karmaNi sAkSibhAvo vahneryathA vA'yasi dAhakatvam / rajjoryathA''ropitavastusaMga - stathaiva kUTasthacidAtmano me // 507 // vivekacUDAmaNi / 1007 Page #1013 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : raveryathA karmaNi sAkSibhAvo vaneeryathA vAsi dAhakatvam / rajjoryathA'ropitavastusaMga -stathaiva phUTasthacidAtmano me // 507 // zlokano gadya anvaya H karmaNi yathA raveH sAkSibhAvaH, yathA vA ayasi vahneH dAhakatvaM, rajjoH yathA AropitavastusaMgaH, kUTasthacidAtmanaH me (api) tathA eva (sambandhaH asti) 5607NA zabdArtha : mukhya vAkya : tathA v kUTatha-vivAtmanaH me (vehAvo sambandha: asti) / deha-vagere sAthe, potAne, have, kevo, kayA prakArano, saMbaMdha che te, ziSya, A paMktimAM jaNAve che : "huM to have brahmamaya banI gayo chuM, eTale huM paNa 'phrUTastha' ane 'cidAtmA'(caitanyarUpa, jJAnasvarUpa); ane tethI A rUpe, dehAdi sAthe jevo saMbaMdha AtmAno, tevo ja mAro paNa ! paraMtu tathA v (tevI ja rIte, tema,) eTale 'konI jema' ? A pramANe, traNa udAraNo : (1) rmaLi yathA ve: sAkSimAva: / - potAnAM kAmamAM, eTale, sarvatra prakAza prasAravAnI bAbatamAM, sUryano (ve:) jevo sAkSibhAva, evo ja mAro paNa deha-vageremAM sAkSibhAva; (2) yathA vA vaneH asi tatvam / vani eTale agni; Jayar eTale loDhuM; vAhatva eTale dAhakatA, dajhADavAnI-bALavAnIgarama karavAnI prakriyA; loDhAmAM agninI jema dAhakatA, tevo ja dehAdi paratve mAro paNa abhigama. (3) ratno: yathA AropitavastusaMgaH| rakhkhu eTale doraDuM; Aropita eTale te(doraDA)nI upara AropaNa karavAmAM AvelI vastu, kalpita vastu, eTale ke sApa; doraDAne, jevo, tenI upara Aropita karavAmAM AvelA sApa sAthe saMbaMdha, tevo ja mAre paNa dehAdi sAthe saMbaMdha. (507) anuvAda : (potAnAM) karmamAM jema sUryano sAkSibhAva hoya che, loDhAmAM agninI jema dAhakatA hoya che ane doraDAMne, potAnI upara Aropita vastu(sApa)no jevo saMbaMdha hoya che, tema ja, phUTastha ane jJAnasvarUpa evo, mAro (AtmAno), (dahAdimAM 1008 | vivekacUDAmaNi Page #1014 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbaMdha hoya) che. (507) TippaNa : parabrahma sAthe sAkSAtkAra karI rahelA ziSye atyAranA potAnA je adhikAra vize zloka-503 ane zloka-504mAM vAta karI hatI, tenI yathArthatAnuM nirUpaNa A pahelAMnA, chellA, be zloko-505-506mAM karavAmAM AvyuM hatuM. e ja nirUpaNane, te, A zlokamAM bIjAM traNa udAharaNo ApIne ghoSaNA kare che ke "huM have 'phrUTastha' ane 'cidAtmasvarUpa' banI rahyo hovAthI, jagata ane dehAdi sAthe mAre kazo ja saMbaMdha hoI zake nahIM ! (tarthava chUTapivAtmano me 1) paraMtu zlokanI prathama traNa paMktiomAM, AcAryazrIe prayojelAM traNa udAharaNonuM vivaraNa karIe te pahelAM, chUTastha ane vidrAtmA - e be zabdone ApaNe samajI laIe. ziSya, atyAre, sannivAnandra (sat-vid-Anandra) evA paramAtmA sAthe tAdAtmya pAmI rahyo che tyAre, te, 'cidAtmasvarUpa' eTale ke caitanyasvarUpa athavA jJAnasvarUpa hoya, e to, atyArasudhInA, A graMthanA svAdhyAyanAM pariNAme samajI zakAya evuM che; paraMtu A TaAE eTale zuM ? vedAnta-vighAmAM, brahma athavA paramAtmAnAM svarUpa mATe prayojAto, A eka pracalita pAribhASika zabda che : chUTa eTale sarvocca sthAna ane te titi asau TasthaH / upapada - samAsa), eTale te, je, haMmezAM AvAM paramocca-sthAnamAM birAjI rahyuM hoya, te, parabrahma, paramatattva : Supreme Soul. ane brahma AvAM sthAnamAM ja nitya rahe che, tethI te evuM che ke tenAM svarUpamAM kadI paNa kyAreya kazuM parivartana thatuM nathI : te to che sadA Immovable, Unchangeable, Perpetually the same, Immutable. upaniSadomAM to, paramatattva mATe, A 'Tastha'-zabda aneka vAra prayojAyo che, paraMtu upaniSadanAM ja dohanarUpa evI gItAmAM paNa A zabda A be vAra to prayojAyo ja che : (1) jJAnavijJAnatRptAtmA Taththo vinitendriyaH / (6, 8) (2) sarvagamamannityaM 4 sthamavAM dhruvam / (12, 3) AcAryazrIe zlokamAM yojelAM traNa udAharaNonA marmane have ApaNe mhANIe : (1) bhagavAna savitAnArAyaNa samagra brahmAMDamAM prakAza pAtharavAnuM potAnuM dharmakArya niyamita rIte paripUrNa kare che ane A ja kAraNe sUryane "jagat-cakSu" ane "karmasAkSI' evAM be nAmo ApavAmAM AvyAM che : samasta vizvanAM sarva karmo sUryanA vivekacUDAmaNi / 1009 pharmA - 64 Page #1015 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzamAM ja saMpanna thAya che, tethI A sarva karmono te sAkSI che, paraMtu tene potAne A karmomAMnAM koI paNa sAthe kazo ja saMbaMdha hoto nathI. sUrya A badhuM jue che, paNa te jarA paNa lapAto nathI. sarvano te "prakAzaka' (Illuminer) che, paNa sarva prakAzitono to, te mAtra sAkSI ja che ! potAnAM A prakAzanakarmamAM ( M), aMgata-rIte, teno mAtra "sAkSibhAva' ja hoya che ! ziSya kahe che ke - "atyAre mAro paNa, samagra jagata sAthe, Avo sAkSibhAva ja che !, - mArA "kUTastha" ane "cidAtma sthAnethI !" (2) agninA saMparkamAM AvavAthI loDhuM garama thaI jAya che, paraMtu agnine lokhaMDa sAthe kazo saMbaMdha hoto nathI : prakAza-prasaraNa e jema sUryano dharma che tema ja, jenA saMparkamAM Ave te padArthane garama karavuM, bALavuM (), e agninI prakRti che. loDhuM garama thAya che, emAM mAtra saMsargadoSa ja kAraNabhUta che. agni loDhAmAM praveze che, paNa loDhAMnA koI mela vagerethI te leza mAtra paNa lapAto nathI. jene te garama kare che, tevA koI paNa padArtha sAthe tene kazo ja saMbaMdha hoto, nathI : "dAhakatA e agnino svabhAva che, eTaluM ja ! - agni to kahe ja che ke "dAhakatA e to mAro svabhAva ja che, tamAre salAmata rahevuM hoya ane dAjhavuM na hoya to A niyama tamAre jANavo ane pALavo ja rahyo ! kAyadAnuM ajJAna, e koI paNa korTamAM nirvAhya bacAva ke bahAnAM tarIke mAnya gaNAtuM nathI ke mArA saMparkamAM tame AvyA ane dAjhI gayA, emAM mAro zo doSa?" phUTastha banI rahelo ziSya, AthI ja kahe che ke "te ja rIte (tathA pava), huM paNa samagra jagatamAM, AvA bhAve ja nivaguM chuM !" : (3) ane rAtanA aMdhArAmAM paDeluM doraDuM (rajJa) sAparUpe dekhAya tyAre, doraDAMne sApa sAthe kevo saMbaMdha hoya che? sApa to, hakIkatamAM, tyAM hato ja nahIM, enuM to doraDAM para mAtra AropaNa ja karavAmAM AvyuM hatuM, e to mAtra eka kalpanA ja hatI ! sApanuM potAnuM to kazuM svataMtra astitva ja hotuM : jenuM astitva ja na hoya, evA sApa sAthe doraDAMne kevo-kayA prakArano saMbaMdha hoya. hoI zake ? basa, "phUTastha' evA mAre", ziSya kahe che ke "je mithyA' ja che, tevAM jagata sAthe, "parama-satuM' evA mAre, saMbaMdha kevo ne vAta zI ? huM to "kUTastha chuM, mArA para anya koI paNa vyakti game tevuM "AropaNa (Super-imposition, Projection) kare, tenI sAthe mAre zI levA-devA? huM to saccidAnaMda-svarUpa ja chuM !" zlokano chaMda upajAti (507) 1010 | vivekacUDAmaNi Page #1016 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 kartA'pi vA kArayitA'pi nA'haM mopi vA moyitA nAma draSTA'pi vA darzayitA'pi nA'haM soDa6 svayaMbhyotiranIvAtmA pa08 zlokano gujarAtI pATha : kartADapi vA kArayitADapi nADayuM , bhoktADapi vA bhojayitADapi nADaham | dADapi vA darzayitADapi nADatuM soDahaM svayaMjyotiranIdagAtmA II508 zlokano gadya anvaya : ahaM kartA api kArayitA api vA na (asmi); ahaM bhoktA api bhojayitA api vA na (asmi), ahaM draSya api darzayitA api vA na (smi) | marda (7) anI svayaMbhyotiH saH mAtmA (Ava mi) 508. zabdArtha : zlokanI cAreya paMktiomAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) marda rtA kapi rayitA kapi vAna (mi) I rtA eTale kAma karanAra; yitA eTale kAma karAvanAra, bIjAne kartA banAvanAra : huM kartA ke kAma karAvanAra (bemAMthI ekeya) nathI. (ra) madaM mojuM pi poyitA pi vA (Hi) | mojuM eTale bhogavanAra; moyitA eTale, anyane "bhoktA' banAvanAra, bhogavAvanAra; huM bhogavanAra ke bhogavAvanAra (bemAMthI ekeya) nathI. (3) madaM traNa pi yitA pa vAna (mi) I draSya eTale jonAra, dekhanAra; yitA eTale bIjAne "daSTA" banAvanAra, dekhADanAra, batAvanAra : huM jonAra ke batAvanAra (bemAMthI ekeya) nathI. (4) marda (7) anId svayaMtiH : (mAtmA parva mi) . vivekacUDAmaNi / 1011 Page #1017 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eTale 'Avo', 'AvAM svarUpavALo'; paraMtu huM to anI chuM, eTale koInA jevo nahIM, sAva jUdo ja, vilakSaNa, nokho-nirALo chuM; svayaMkhyoti: eTale svayaMprakAza, pote jAte ja prakAzanAra : paraMtu huM to sauthI vilakSaNa ane svayaMprakAza evo te AtmA pote ja huM chuM. (508) anuvAda : huM nathI kartA, ke nathI karAvanAra; huM nathI bhoktA ke bhogAvAvanAra; huM nathI jonAra, ke nathI batAvanAra H (paraMtu) huM to sauthI vilakSaNa, svayaMprakAza evo te AtmA pote ja chuM ! (508) TippaNa : zloka sahelo che, vAkyaracanA paNa saraLa che ane zlokamAMnA sarva zabdonA artha paNa zabdArtha-vibhAgamAM spaSTa samajAvavAmAM AvyA che. paraMtu ziSyanuM pravartamAna vyaktitva AvuM vilakSaNa, asAmAnya ane parasparavirodhI zA mATe che ? - te samajavAno prayatna karIe : prathama traNa paMktiomAM ziSye potAnA mATe traNa niSedhAtmaka (Negative) vidhAno karyAM che : "huM A ke Avo paNa nathI ane te ke tevo paNa nathI", - vagere, vagere. ane chellI paMktimAM teNe potAnAM svarUpa vize saMkSipta chatAM sacoTa hakArAtmaka (Positive) vidhAna karI dIdhuM che ke "huM to, kharekhara, A ane Avo ja chuM !" ane teNe potAnA mATe prayojelAM baMne vizeSaNo, sAce ja, atyaMta sUcaka (Significant) ane sArthaka che H anIvRt - e vizeSaNa bhale bAhya dRSTie hakArAtmaka hoya, - hakIkatamAM, e paNa niSedhAtmaka ja che H an + vR : "Avo huM nathI !" Avo' (vR) eTale kevo ? prathama traNa paMktimAM nirdiSTa evI cha kriyAo, - kartA-kArayitA, bhoktA-bhojayitA, dRSTA-darzayitA, - karanAro huM nathI ! paraMtu vRk - zabda mAtra ATalI cha ja kriyAono nirdezaka nathI : emAM to enAM saMpUrNa nirALApaNAnuM sUcana che, - koInI sAthe tene na sarakhAvI zakAya tevo : anupama, nirupama, ajoDa : Incomparable, Unique, Transcendental ! - hakIkatamAM, A anItU - vizeSaNa, paramatattvanAM varNanarUpa, bRhadAraNyakaupaniSadamAMnAM "naiti-naiti" - e suprasiddha zabdonI lagabhaga lagolaga pahoMcI jAya che ! - ane zvetAzvatara-upaniSadanuM A vAkya paNa A anIvRk - zabdane A rIte samarthita kare che : 1012 | vivekacUDAmaNi Page #1018 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAkSI cetA kevalo nirguNazca / bAkI rahyuM mAtra eka ja vizeSaNa : svayaMtiH sarvano je prakAzaka che, "tene koNa prakAzita kare?" - evo savAla eTale ja anaucityanI parAkASThA ! - sarvaprakAzanuM te eka ja uddabhavasthAna che, tene vaLI anyatrathI prakAza uchIno levAno te hoya? te to sadA-sarvadA svakIya prakAze ja prakAzato rahe ! - Selfeffulgent ! zlokanI prathama traNa paMktiomAMnA cha zabdo, - kartA ane kArayitA, bhoktA ane bhojayitA, daSTA ane darzayitA, - para paNa eka daSTipAta karavA jevo che : pahelI vAta to e ke A chaye zabdo, eka-eka kriyAnA kartA-bhAva (Agent) ane kAraka-bhAva(Causal-Agent)nA sUcaka che; paraMtu zloka-503mAM ja ziSya sAphaspaSTa vidhAna karI dIdhuM che ke "mAre have koI paNa pravRtti nathI"; eTale jo tenI atyAranI viziSTa paristhitimAM tene kazI pravRtti ja na rahetI hoya to, tenA mATe kazuM karavAnuM (zata), bhogavavAnuM (mo.) ke jovAnuM () saMbhave ja kyAMthI ? kevI rIte ? ane bIjI vAta e ke je pote kartA-bhoktA-daSTA ja nathI te, kArayitabhojayitA-dazayitA to hoI zake ja kyAMthI? kevI rIte ? A to rahyo karma-niyaMtA ane karmaphaLa-pradAtA evI niyati(Destiny)nA adhikArano prazna ! - jenuM samarthana svayaM zrutie ja A pramANe karyuM che : vijJAne tyAM tanune di va sAdhu ane zArayati ! na (bRhadAraNyaka-upaniSada) koI paNa karma karavA-karAvavAnuM yajJakArya to mAtra vijJAna ja kare che, ane A vijJAna eTale ja sarvavyApI caitanya, cidubhAva, - jenI sAthe ziSya to atyAre tanmaya ane taddarUpa banI rahyo che ! zlokano chaMdaH IndravajA (508) 509 calatyupAdhau pratibimbalaulya -saupAdhi mUdhiyo natti svabimbaMbhUtaM ravivad viniSkriyaM kartA'smi bhoktA'smi hato'smi heti // 509 // vivekacUDAmaNi | 1013 Page #1019 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : calatyupAdhI pratibiMbalaulya -maupAdhike mUDhadhiyo nayatti | svabiMbabhUta ravivad viniSkriya kartAkasmi bhoktAsmi hatoDasmi heti 50lA zlokano gadya anvaya (yathA) upAdhau calati (sati) mUDhadhiyaH aupAdhikaM pratibimbalaulyaM (svabimbabhUtaM) nayanti, (tathA) ravivad viniSkriyaM svabimbabhUtaM (AtmAnaM) () zmi, (6) mojI' smi, hA hataH (a) mi ti (tti) 101 zabdArtha : | mukhya vAkya : mUdha: svavisvapUta (mAtmAna), madaM kartA , ahaM mowl mAM, tuM marda (hataH)' fme rUti nati | mUdhiyaH eTale maMdabuddhivALA manuSyo, maMdamatio, mUrkhAo. teo zuM kare che? - nIti mAnI-samajIsvIkArI le che, kalo che. teo zuM kahyuM che? - (mAtmAnuM) 6 vartA mi. mahaM mojI kSi, marda hata: mi ti (nati) potAne, potAnI jAtane, huM kartA chuM, huM bhoktA chuM, hAya ! huM marI gayo !" - ema kahyuM che, ema potAnA vize mAnI le che. temano potAno A AtmA kevo che? - ravivat viniSkriya svavikhyamUtam | sUryanI jema niSkriya, eTale ke avicaLa biMbasvarUpa evo, potAno AtmA. pelA maMdabuddhivALA manuSyonI AvI gerasamajaNa konA jevI che? sAdhI calati (sati) aupAdhikaM pratibimbalaulyaM svabimbabhUtaM nayanti / laulya bheTale lolapaNuM, cAMcalya, caMcaLatA. pratibiMbanI caMcaLatAne biMbarUpa sUryamAM kahyuM che. e pratibiMba kevuM che? aupAdhim | upAdhimAM paDeluM. AvuM kyAre bane che? - 35dhI vanaMti (kSati) . upAdhi eTale ke jaLanuM halanacalana thAya tyAre, (jaLa-rUpI) upAdhi caMcaLa bane tyAre. A vAkyaracanA, samayadarzaka "sati-saptamInI che. (509). anuvAda : (jaLarUpI) upAdhimAM halanacalana thatAM, mUDhamati manuSyo (jaLarUpI) upAdhimAM 1014 | vivekacUDAmaNi Page #1020 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDelAM pratibiMbanI caMcaLatAne (biMbarUpa) sUryagata (caMcaLatA) samajI le che tema ja, sUryanI jema niSkriya biMbasvarUpa (AtmAne) 'huM kartA chuM, huM bhoktA chuM, are hAya ! huM marI gayo !' Ama klpanA kare che. (509) TippaNa : "huM kartA nathI, bhoktA nathI", - evuM pratipAdana, ziSya, gayA zlokamAM, ryuM hatuM. atyAranI tenI potAnI viziSTa paristhiti, brahma-anubhUti ane brAhmIavasthAne kAraNe, te pote, potAnI bAbatamAM, kartRtva-bhotRtva vagere bhAvothI para hoya, e svAbhAvika che, paraMtu maMdabuddhivALA manuSyo AvA kartRtva-bhotRtva jevA mithyA bhAvomAM kema phelAyelA rahe che, tenI samajUtI, ziSya, A zlokamAM, eka udAharaNa ApIne, Ape che. divasa hovAthI, sUrya AkAzamAM che ane jaLAzayanAM jaLamAM tenuM pratibiMba paDe che; paraMtu jaLamAM to halanacalana cAlyA ja karatuM hoya ane tyAre jaLAzayamAMnuM sUryapratibiMba paNa hAlatuM-cAlatuM dekhAya ! AvA samaye maMdamati manuSyo, potAnI buddhinI maryAdAne kAraNe, ema ja mAnI bese ke jaLAzayamAM sUrya paNa hAlI-cAlI rahyo che ! hakIkatamAM, potAnAM mULabhUta biMbasvarUpe sUrya to niSkriya che, avicaLa che, AkAzamAMnAM potAnAM sthAnamAM sthira ja che; je hAlatuM-cAlatuM dekhAya che te to jaLAzaya-jaLamAM raheluM sUryanuM pratibiMba che, ane te paNa eTalA mATe caMcaLa dekhAya che ke te (pratibiMba) jaLAzayamAM che ane te jaLa ja cAlatuM hoya che ! zlokamAMnAM udAharaNane savizeSa spaSTa karIe to sUrya biMba che, jaLAzayamAM je che te enuM pratibiMba che, ane jaLa to, e pratibiMbanI mAtra upAdhi ja che. basa, e ja rIte, manuSyanAM deha-indriyo-buddhi vagere 'upAdhio' che, - je, tenI maryAdAo(Conditionings)ne kAraNe, satata, caMcaLa ane asthira hoya che. ane biMbasvarUpe sadA-sarvadA avicaLa ane niSkriya evA AtmAnuM pratibiMba manuSyanI buddhimAM ane aMtaHkaraNamAM paDe che tyAre, mUrkha manuSyo, buddhimAM paDelA AtmAnAM pratibiMbane ja AtmA mAnI levAnI bhUla kare che ane pratibiMba-gata kartRtva-bhotRtva vagere jevA mithyAbhAvonuM AropaNa AtmA para kare che H Ama, anAtmAnuM AropaNa AtmA para karavAmAM Ave tyAre, anAtmArUpa upAdhiomAM je kaMI bane tene, te, potAnI matinI maMdatAne kAraNe, AtmAmAM ja banI rahyuM che tema samajI le che ! sAcI vAta to e che ke AtmA to, sUryanI jema, niSkriya ane avicaLa vivekacUDAmaNi / 1015 Page #1021 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che, sarvasAkSI che, ane asaMga ja che, - potAnAM saccidAnaMda-svarUpe ! pote kartA-bhoktA-daSTA ke kArayitA-bhojayitA-darzayitA nathI, evAM potAnAM pratipAdanane, ziSya, sUryanAM biMba ane pratibiMbanAM dRSTAMta vaDe, ahIM samarthita karyuM che, jeno AdhAra, aMte to, A zrutivacana para ja che : dhyAtti va, netrAti phuvA (bRhadAraNyaka-upaniSada) ("te AtmA dhyAna dharato hoya, agnijvALAnI jema phelAyamAna thato hoya, evo bhAsa thAya che....) Ama, AcAryazrIne, ziSyanAM pratipAdananAM anusaMdhAnamAM, je zAzvata satyane sthApavuM che te to, A ja ke zruti-yukti-anubhavane lakSamAM letAM, AtmA to nirguNa che. TUMkamAM, "hA, toDarmi " - evo udgAra to, AtmAnAM mULabhUta svarUpathI aparicita evA mUdhiya:-no ja hoI zake ! zlokano chaMda upajAti (509) - 510. jale vA'pi sthale vA'pi luThatveSa jaDAtmakaH / nAhaM vilipye taddhamaiH ghaTadhamaiMnabho yathA // 510 // zlokano gujarAtI pATha: jale vADapi sthale vADapi uThatveSa jaDAtmakaH | nAha viliye taddadharme ghaTadharmernabho yathA 510 zlokano gadya anvaya : yathA paradharme namaH (na sidhyate), (tathA) : naDAtma (phe) ane vApa, atte vApa tutu, adde (1) tameM. 2 viniye ApanA zabdArtha : | mukhya vAkya : marda (1) 1-(-)dhaE. viliye | marda ne viviLe ! huM to lapAto-kharaDAto nathI, lipta thato nathI. zAnAthI na lepAvAnI ahIM vAta che? tad - eTale deha, ane tenA dharmothI, dehanA dharmothI. AvuM vidhAna vaktAe (eTale ke ziSya) kema karavuM paDyuM? - A kAraNe pratha: naDAtma: (tela) 1016 | vivekacUDAmaNi Page #1022 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajo vA Apa jo vA e sutu (tathA pi) | - A jaDavarUpa deha bhale jaLamAM athavA jamIna para ALoTyA kare (70), paDyo rahe to paNa); huM konI jema lepAuM nahIM ? - yathA dharai nama: (na sidhyate tathA). ghaDAnA dharmo vaDe jema AkAza pAtuM nathI, tema. (510) anuvAda : jaDasvarUpa A diha) jaLamAM ke jamIna para bhale ALoTe, to paNa, ghaDAnA dharmo vaDe jema AkAza (lepAtuM nathI), tema huM te(daha)nA dharmo vaDe lapAto nathI. (510) TippaNa: ziSyanAM saMbhASaNanI je viziSTa vicAradhArA cAlI rahI che, tenI ja puSTi, vadhu eka udAharaNa vaDe, ahIM karavAmAM AvI che. - ziSyanuM pratipAdana to, ekaMdare, ATaluM ja che ke "have to huM paramAtmasvarUpa banI gayo chuM, tethI mAre A sthUla ane jaDa (Insentient) deha sAthe kazo ja saMbaMdha nathI; enA koI ja dharmo vaDe huM lapAto-kharaDAto nathI : 75 kilo vajanavALA mArA A dehane to janma-jarA-mRtyu evA aneka vikAro vaLagelA ja che. vaLI, te jaLamAM paDe ke bhoya para ALoTe, bhIMjAya ke dhULavALo bane, - AvA badhA deha-dharmo ane deha-vikAro sAthe paNa mAre kazI ja nisbata nathI. e jIve ke Aje ja, atyAre ja, marI jAya, - huM to kUTastha chuM, sadA asaMga chuM, vilakSaNa chuM, eTale tenI koI paNa kriyA vaDe huM kadI paNa lapAto-kharaDAto (Contaminated) nathI. huM to mArAM brahmarUpa "huM-svarUpe" saMpUrNarIte, mArA A dehathI aLagoanokho-nyAro chuM - dehanA sarva vikArothI sadA alipta !" ziSyanI pravartamAna AvI vilakSaNatA konA jevI che ? - AkAza (Space, Ether) jevI : sarvavyApI AkAza to, enA svabhAva pramANe, sarvatra astitva dharAvatuM ja hoya : bhoMya para khAlI ghaDo paDyo hoya to temAM paNa AkAza to hoya ja, - ghaTAkAza-rUpe ! paraMtu te ghaDo moTo che ke nAno che, majabUta che ke nabaLo che, raMge te lAla che ke lIlo che, - ghaDAnA AvA koI ja guNadharmo vaDe ghaDAmAMnuM AkAza-ghaTAkAza lezamAtra paNa lekhAtuM nathI, e to evuM ne evuM ja rahe che : ghaDo bhAMgI jAya tyAre, potAnAM evAM ja mULa svarUpe, sarvavyApI AkAzamAM, mUlAkAzamAM maLI jAya che, bhaLI jAya che ! ziSya kahe che ke "A ja rIte, A mArA jaDa dehanuM je ane jyAre, thavuM - vivekacUDAmaNi | 1017 Page #1023 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoya, thavAnuM hoya te, bhalene thAya, thatuM rahe, - te svastha rahe ke mAMdu paDe, hRSTapuSTa rahe ke khakhaLI jAya, -are e jIve ke mare ! enA AvA badhA vikAra-sabhara dharmo vaDe huM to kadIye, kyAreya, jarA paNa lapAto nathI (na vini) !" mRtyu pachI, svAbhAvika krama anusAra, mokSa pAmanAra koI muktAtmAnA AvA udgAra hoya to te samajI zakAya, kAraNa ke tene have koI deha ja hoto nathI, paraMtu A to potAnA saddagurunI kRpAnAM pariNAma-svarUpe, mRtyu pahelAM ja, jIvana-daramiyAna ja, mokSa pAmanAra, eka dhanya jIvanmukta che ! eTale, enAM mukhamAMnAM AvAM uccAraNo savizeSa samucita ane susaMgata banI rahe ! zlokano chaMda anuSupa (510) 511 kartRtvabhoktRtvakhalatvamattatA -naDatvabaddhatvavimurAyaH | buddhervikalpA na tu santi vastutaH svasmin pare brahmaNi kevale'dvaye // 511 // zlokano gujarAtI pATha: kartutvabhokatRtvanalatvamAtA -jaDatvabaddhatvavimukatatAdayaH | buddharvikalyA na tu santi vastutaH svasminuM pare brahmaNi kevaleDaddhaye 511 zlokano gadya anvayaH vartutva-pootva-uttatva-mattatA-naDatva-vatva-vimuwtA-gAyaH (te sarve) buddheH vikalpAH (santi), svasmin kevale advaye pare brahmaNi vastutaH na tuM santi zA zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (te sarve) yuddha vivAda () - A sarva to mAtra buddhinI kalpanAo che. "A sarva - eTale kaI-kaI ? ATalI : sArdutvathI zarU karIne 1018 | vivekacUDAmaNi Page #1024 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimuta-mAyA sudhInI ! vartutva - kartApaNuM, kartA-bhAva; mojItva eTale bhoktAbhAva, bhoktApaNuM; ravatatva | ravata eTale zaTha, lucco; vattatva eTale zakatA, zAkya, luccApaNuM; sattatA - unmattapaNuM, unmAda, gAMDapaNa; naDatva - jaDatA; vaiddhatva - baMdhana; vimuwtA eTale vimuktapaNuM, mukti, mokSa, muktAvasthA; - A badhI to phakta buddhinI ja kalpanAo che. ' (2) zA: vindhA drANi vastutaH sati . vastutaH eTale vAstavikarUpe, kharekhara, haragIjha. AvI, - eTale ke uparyukta, kalpanAo brahmamAM che ja nahIM. A kAma kevuM che? - cAra vizeSaNo A pramANe : (a) svamin ! huM ja parama brahma chuM, - evA mArAmAM, (ba) pare eTale parama; (ka) vatte - ekasvarUpa, kevalasvarUpa, aspaSTa; (3) badale - advitIya. (511) . anuvAda : kartApaNuM, bhoktApaNuM, zaThatA, unmAda, jaDatA, baMdhana ane vimukti, - vagere * buddhinI ja kalpanAo che : kevala, advitIya ane para-brahmasvarUpa evA mArAmAM (AtmAmAM, e sava) che ja nahIM. (511) TippaNa : potAnAM pratipAdananAM samarthanamAM ziSyanuM saMbhASaNa A pramANe cAlu che : kartutvathI zarU karIne mutAvasthA sudhInA, zlokanI prathama be paMktimAM nirdiSTa, vikalpo, eTale ke, kalpanAo, buddhi sAthe ja saMbaMdha dharAve che, AtmA sAthe ke parama-brahma sAthe nahIM; ane atyAre to ziSya pote ja parabrahma svarUpa banI rahyo che, eTale potAnAmAM (svasmina) paNa nathI. aMte, A "buddhi paNa zuM che ? A pahelAM, ApaNe joyuM te pramANe, deha sAthe saMbaMdha dharAvatI anAtmA - jevI eka upAdhi ja ! bhale Atmacaitanya A buddhimAM pratibiMbita thayuM hoya to paNa, chevaTe to te paNa eka pratibiMba ja ne ! kartutva-bhoktatva vagere je vikalpo zlokamAM gaNAvavAmAM AvyA che te badhA, avidyAthI, buddhimAM, eTale ke e upAdhimAM, adhyAropita thayA hovAthI, mithyA ja che. ane vikalpo eTale to "vikalpo' ! mAtra "kalpanAo" ja e to satyasvarUpa hoya ja zAnI ? ziSya kahe che ke "atyAre huM jemAM tAdAtma pAmI rahyo chuM te, parama-brahma to kevala" (Absolute) ane "advitIya' che, tethI te to samagra brahmAMDanuM mULabhUta adhiSThAna che. ane kartutva-bhokatRtva vagere vikalpo to A adhiSThAnanA saMsargamAM - vivekacUDAmaNi | 1019 Page #1025 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvavAne kAraNe, mAtra bhrAntijanya AbhAso ja che, - je, mULa adhiSThAnamAM karza vikRti sarjI zake nahIM : sApanI bhrAnti thavA chatAM, A sApa enAM adhiSThAna-rU doraDAMne jarA paNa vikRta karI zakato nathI ! saMkSepamAM, sApa doraDAmAM kyAreya hatuM ja nahIM, che ja nahIM ! "vikalpo, kalpanAo, AropaNo, AbhAso, - A badhAMnuM je astitva che te mAtra prAtItika ane prAtibhAsika ja hoya che. ane AvuM kAlpanika astit dharAvanAra padArthone sadA satsvarUpa evAM mUla-adhiSThAna sAthe kazo saMbaMdha ja hota nathI, to pachI AvA sarva vikalpo parabrahma-svarUpa mUla adhiSThAnamAM to hoI ja na zake ! emanAM astitvanI avadhi to mAtra buddhi jevI upAdhi sudhInI ja !' ziSyanI uktino tAtparyArtha e ja ke atyAre te pote svambina brahmaLi saMsthita hovAthI kartRtva-bhotRtva vagere vikalpo tenAmAM haragIjha che 1 nahI ! zlokano chaMda : upajAti (511) 512 santu vikArAH prakRterdazadhA zatadhA sahastradhA vA'pi / kiM me'saMgacitestairna ghanaH kvacidambaraM spRzati // 592 // zlokano gujarAtI pATha : sattu vikArAH prakRturdazadhA zatA sahasradhA vApi / kiM meDasaMgacitaairna ghanaH cidambare smRti 512 // zlokano gadya anvaya H prakRteH dazadhA zatadhA sahasradhA vA api vikArAH santu, asaMgacite: me tai: (vinA:) nim ? / dhana: anvayaM vit api = spRzati zabdArtha : za zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) prate vidyArA: santu / pravRti eTale sAMkhya-darzana-prabodhita jagatanI utpattimAM sakriya raheluM tattva, prakRti; ane vedAMta-darzana pramANe, athavA to, zrIzaMkarAcAryanA kevalAdvaita-siddhAMta pramANe, mAyA. AvI prakRti athavA mAyAnA vikAro to bhalene hoya ! 1020 / vivekacUDAmaNi Page #1026 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMtu A vikAronI saMkhyAno kazo aMdAja kharo ? - hA : rIMdhA, zatadhA, sahastradhA pa vA sastu | saMskRtamAM dhA-zabda prakAro ke jAto (Kinds) athavA rIto (Ways) sUcave che : rAdhA eTale daza-prakAranA, zatadhA eTale so-prakAranAM, seMkaDo; satradhA eTale hajAra-prakAranA, hajAro (vikAro). prakRtinA vikAro bhalene daza-prakAranA, so-prakAranA, ke hajAra-prakAranA hoya ! (ra) kAMtiH taiH (vivAda) lim ?eTale jJAnasvarUpa, caitanya-svarUpa chuM, - evA mane, mArA AtmAne, tethI zuM? e badhA vikAro sAthe mAre, - asaMga caitanyasvarUpane, - zo saMbaMdha ? Avo dAvo (Claim) zAnA AdhAre karI zakAya ? have pachInAM, trIjA vAkyamAM, AvAM vidhAnanAM samarthanamAM rajU karela udAharaNanA AdhAre. (3) dhanaH vis (pa) ambara smRti | dhana eTale vAdaLuM; ane adhvara eTale AkAza : vAdaLuM kadApi AkAzane sparzI zakatuM nathI. (512) anuvAda : prakRtimAM bhalene daza-jAtanA, so-jAtanA, are hajAra-jAtanA paNa vikAro thAya ! asaMga-caitanyasvarUpa evA mane mArA AtmAne) tethI (tenAthI, te vikArothI) zuM ? vAdaLuM koI vakhate paNa AkAzane sparzI zakatuM nathI. (512) TippaNa , mAre na to pravRtti che, na to nivRtti che" (zloka-503), "mane vaLI puNya ke pApa kyAMthI hoI zake ?" (zloka-504), - tyAMthI zarU karIne cheka zloka-pa11 sudhI, ziSya, potAnI pravartamAna saMpUrNataH parivartita paristhitimAM, AvuM kazuM zakya ja nathI, evuM potAnuM pratipAdana cAlu rAkhyuM. e ja vicArasaraNInuM enuM anumodana ahIM paNa cAlu ja rahyuM che. jene AdhAre jagatanI utpatti, ekadhArI, thatI ja rahe che te sAMkhya-darzanaprabodhita "mUla(Primordial)-prakRtinA arthamAM, ke vedAnta-darzananA pAribhASika zabda evI "mAyA"nA arthamAM, A zlokamAMnA prakRti-zabdane game te arthamAM ghaTAvIe, eka vAta to sunizcita ja che ke "prakRti" evuM eka anAtma-tattva che, jemAM, zArIrika-mAnasika-bauddhika kakSAe, satata vikAro sarjAtA ja rahe che, ane te paNa koI daza-vazanI maryAdita saMkhyAmAM ja nahIM, paraMtu seMkaDo-hajAronI saMkhyAmAM ane evA ane eTalA asaMkhya prakAranA ! eka vicitra ane AzcaryakAraka hakIkata to e che ke enuM nAma bhale "prakRti - vivekacUDAmaNi / 1021 Page #1027 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evuM hoya, - enuM svarUpa ane eno svabhAva eTale to mAtra "vikRti', - vikAra' ! ane enA A badhA vikArono "trAsa"(Persecution) to evo vyApaka hoya che, ke tenAthI koI ja bacI zake nahIM ! pravartamAna parAkASThAnI paristhitie te pahoMcyo, te pahelAMnI tenI, bhUtapUrva, sAdhanA-avasthA daramiyAna, prakRtinA A vikAronA trAsane ziSya vekyo ja che, eTale A to tenA potAnA svAnubhavanI ja vAta che ! paraMtu have ? have to te, paramatattva-svarUpa banI gayo che kUTastha, asaMga, caitanyasvarUpa! prakRtinA pelA "vikAronI tAkAta nathI ke have te badhA tene sparzI zake ! "asaMga sAthe vaLI saMga" kevo? sparza-saMparka-saMbaMdha kevo ! seMkaDo-hajAronI saMkhyAmAM ane evA ja aneka prakAranA vikAro, prakRti bhalene satata sarjatI ja rahe ! atyAranI potAnI paristhitine anulakSIne, ziSya to, cokhkhuM ne caTTa, saMbhaLAvI dIdhuM ke have mane te(vikAro)thI zuM (tai: be vim ?) - jIvanmuktanI A ja sAttvika khumArI ! - asaMgAvasthAno A ja viralAbhuta camatkAra ! zlokano chaMdaH AryA (pa12). pa13 avyaktAdisthUlaparyantametad vizvaM yatrA''bhAsamAtraM pratItam / vyomaprakhyaM sUkSmamAdyantahInaM brahmA'dvaitaM yat tadevA'hamasmi // 513 // zlokano gujarAtI pATha : avyaktAdisthUlaparyantamaMta vizva yatrADaDabhAsamAtra pratItam | vyomaprakhya sUkSmamAghajAhIne brahmADatuM hatuM tadevADahamazmi 51all zlokano gadya avaya : yatra avyaktAdisthUlaparyantaM etad vizvaM AbhAsamAtraM pratItaM, vyomaprakhyaM 1022 | vivekacUDAmaNi Page #1028 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmaM Adi-anta-hInaM yat advaitaM brahma, tad eva ahaM asmi // 513 // zabdArtha : mukhya vAkya : tad va brahma ahaM kSiA te ja brahma huM chuM. kayuM brahma? cAra vizeSaNo A pramANe : (1) yatra pati vizva mAmAsamAa pratItam ! jyAM (jemAM) A AkhuM) vizva AbhAsarUpe ja pratIta thAya che te. A vizva kevuM che? avya-madvi-zUna-paryanta | - je vyakta nathI te, hiraNyagarbha athavA mAyA; avyaktathI mAMDIne atyaMta sthUla deha vagere padArthonuM baneluM, tyAM sudhInuM; (2) vyomaprayaM sUkSmad ! praratha eTale e nAme oLakhAtuM, enA jevuM, enA samAna vyApaka, sUkSma : AkAza jevuM je sUkSma che; (3) Adi-anta-nam | Adi ke anta vinAnuM eTale ke anAdi ane anaMta; (4) aditIyam - jenA mATe "bIjuM" (gatiyuM) kahI zakAya evuM kazuM-koI nathI, tevuM. (pa13) anuvAda : jemAM avyaktathI AraMbhIne sthUla padArthothI baneluM A (AkhuM) vizva AbhAsarUpe ja pratIta thAya che, AkAza jevuM je sUkSma che, ane je Adi ke aMta vinAnuM che, te advitIya brahma ja huM chuM. (pa13) TippaNa : atyArasudhI, ApaNane je savizeSa paricita che tevI, nakArAtmaka (Negative) bhASAmAM, ziSya, potAnuM saMbhASaNa karI rahyo hato : "huM A nathI, huM te nathI" - vagere. paricaya ApavAno, A paNa eka prakAra che, e sAcuM; paraMtu A paricaya UNo-adhUro ja gaNAya : "huM to, kharekhara, A ja chuM", - evI hakArAtmaka (Positive) ane nizcayAtmaka (Decisive, Assertive) bhASAmAM jyAre paricaya apAya tyAre ja, te paricaya pUro ane pratItijanaka bane. ziSya have. Avo paricaya ApavAnuM. A zlokathI zarU karyuM che. ane emAMye, te. jenI sAndra pratIti atyAre karI rahyo che, "te ja brahma huM chuM", - evuM sApha ane spaSTa vidhAna karI de tyAre, teno paricaya pUrNatAnI dizAmAM jaI rahyo che, enI, - sauprathama to, tenA pUjya sadgurune, - ane pachI, ApaNane sahune, khAtarI thAya. ane. A brahma advitIya, anAdi tathA anaMta to che ja, paraMtu A pahelAM jenAM svarUpanI viziSTatA nirUpita thaI gaI che, evAM AkAza (Space, Ether) jevuM, te brahma vyApaka ane sUkSma paNa che. vivekacUDAmaNi | 1023 Page #1029 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaLI, vedAMta-darzananI paribhASAmAM, jene mithyA' tarIke varNavavAmAM AvyuM che tevuM A jagata (A vizva), "mithyA' hovA chatAM "pratIta' to thAya ja che, - alabatta, e ja vedAMta-paribhASAmAM eka "AbhAsa' tarIke, mAtra eka paDachAyA jevuM, - te vizva paNa, ramamANa to A brahmamAM ja rahe che ! paraMtu A brahmanI bIjI eka viziSTatA e che ke je brahmamAM (2) A vizva AbhAsarUpe pratIta thAya che, te vizva paNa jevuMtevuM, nAnuM-sUnuM nathI : eno vyApa to cheka avyakta hiraNyagarbhathI mAMDIne atyaMta-pUla evA asaMkhya padArtha sudhI vistarelo che ! paraMtu A brahma to anAdi-anaMta che, AvAM masa-moTAM vizvane paNa potAnAmAM samAviSTa karI devuM, - e to, enA mATe, hastAmalakavatu, saraLa che. paraMtu, ziSyanA A AtmaparicayamAM, savizeSa prastuta to e che ke AvAM vizvanuM je mUla-adhiSThAna (Primordial substratum) che, "te advitIya ane anAdi-anaMta brahma ja huM chuM ! - sarvaprakAzaka, nitya-zuddha-buddha, nizcala ane nirvikalpa !" zlokano chaMdaH zAlinI (513) pa14 sarvAdhAraM sarvavastuprakAzaM | sarvAnA sarvAM sarvazcam | nityaM zuddhaM nizcalaM nirvikalpaM brahmAdvaitaM yat tadevAhamasmi // 514 // zlokano gujarAtI pATha : sarvadhAre sarvavastuprakAza sakAra sarvaguM sarvazUnyam | nityaM zuddha nizcala nirvikalpa brahmAdvaita thatuM tatvAhamAsmi 514 zlokano gadya anvaya : yat sarvAdhAraM, sarvavastuprakAzaM, sarvAkAraM, sarvagaM, sarvazUnyaM, nityaM, zuddhaM, nizcalaM, nirvikalpaM, advaitaM (ca asti), tad eva brahma ahaM asmi // 514 // 1024 | vivekacUDAmaNi Page #1030 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : A zlokamAM, gayA zlokanI cothI paMkti. mukhya vAkya tarIke ane ziSyanA AtmaparicayanI dhruvapaMkti tarIke, e ja zabdomAM cAlu rahI che : tad uva kritIya na marda mi :- "te ja advitIya brahma huM chuM !" ane pachI nAnAM-moTAM, ane emAMnA moTA bhAganAM, upaniSadomAM ane vedAMta-vidyAnA graMthomAM pracalita ane paricita evAM nava vizeSaNo A pramANe prayojavAmAM AvyAM che : (1). sarvAdhAram | je sarvano AdhAra che, - A pahelAM jaNAvAyuM che tema, sarvanuM te adhiSThAna (Substratum) che. A vizeSaNano marma ane enuM mahattva e che ke vizvamAMnAM sarva padArtho-vastuonuM astitva, enA ja AdhAre Take che : "paTa'(Cloth)no AdhAra "taMtu che, ghaDA(ghaTa)no AdhAra mATI (mRttikA) che, ane kaMThamAMnA bahArano AdhAra "sonuM (suvarNa) che, tema. pAribhASika zabda prayojIe to, te sarvanuM upAdAna" che. (2) sarvavapnaprAzam | A zabdamAM je "prakAza" zabda che te, mAtra sthUla "ajavALanAra' evA arthamAM ja nahIM, paraMtu sUkSma rIte paNa sarvano prakAzaka brahma ja che : zabda-sparza-rUpa-rasa-gaMdha vagereno jJAna-prakAza paNa, kAna-tvacA-AMkhajIbha-nAka vagere jJAnendriyonAM mAdhyamathI, sahune, A brahma dvArA ja sAMpaDe che; eTaluM ja nahIM paraMtu mana mAraphata saMvedanAno ane buddhi dvArA vicArono prakAza paNa te brahma ja pAthare che. kaThopaniSada(2, 2, 15)nuM A zrutivacana, brahmanAM A vizeSaNanuM samarthana kare che : tameva mAntamanumati sarva tasya mArA sarvami vimati | (3) sarvAvaIR I ane vizvamAMnAM sarva AkAro, rUpo paNa e ja sUkSma brahmanAM sthUla svarUpo che ne ! rUTuM sarva yayAtmiA | - muMDaka. manuSyo-pazaopaMkhIo-jaMtuo-vanaspati, - vagere, are, paththara jevo paththara paNa e brahmanuM ja pUla rUpa che ne ! TUMkamAM, samagra vizva paNa e sUkSma brahmanuM ja sthUlIkaraNa (Grossification) ja che ! (4) sarvam sarva niti manI - upapada samAsa. jenI gati sarvatra che, tevuM A brahma sarvagAmI ane sarvavyApaka (Omnipresent, All-pervading) che. (5) sarvazUnyam ! je "sarvagAmI che chatAM "sarvathI rahita che, - evuM paraspara-virodhI vizeSaNa to mAtra brahma mATe ja prayojI zakAya ! brahma eka-advitIya-kevala che eTale ja, temAMthI sarvanI bAdabAkI paNa thaI zake ! brahmanI "akhaMDAkAra-vRtti" te ja A "sarvazUnyatA"! (6) nityam | traNeya kALamAM ane samagra brahmAMDamAM, kyAreya-kyAMya, tenuM astitva na hoya e zakya ja nathI, te nitya (Eternal) che. TUMkamAM, kALanA sarva paricchedothI te para che. (7) zuddham ! samagra pharmA- 65 vivekacUDAmaNi | 1025 Page #1031 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatanA, deha-mana-buddhi jevA anAtma-padArthonI azuddhithI je sadA sarvadA para che, te brahma eTale to zuddhatAnuM mUrtimaMta svarUpa ! - (Completely un-contami nated). (8) nizatam | samasta vizvanuM "cAlavAnuM" (Movement) ja A brahmamAM satata thatuM rahe che, tethI tene potAne to koIkazI "cAla" (Motion) hoI ja na zake! te pote "nizcala ane avicaLa che, tethI ja samagra brahmAMDanuM cAlavAnuM zakya bane che ! (9) nirviRtpama | - e ja rIte, jagata ane emAMnA sarva anAtma-padArthomAM vikalpo-vikAro-vicAro-parivartano e ja kAraNe saMbhavita bane che ke sarvanAM adhiSThAna samuM A brahma vikalpa-vihIna che, nirvikalpa che ! je sadA "sata" che, tene vaLI kalpanA" sAthe zI levA-devA ? Avo vicAra ja hAsyAspada (Ridiculous) che ! (514) anuvAda : je sarvano AdhAra che, sarva vastuone prakAzanAra che, sarvanI AkRtirUpa je che, je sarvagAmI hovA chatAM je sarvathI rahita che, je nitya, zuddha, nizcala ane nirvikalpa tathA advitIya che, te ja brahma huM chuM. (pa14) TippaNa: A zlokamAMnA sarva zabdone zabdArtha-vibhAgamAM, savistara samajAvavAmAM AvyA hovAthI, have, ahIM, umeravAnuM rahetuM ja nathI. zlokano chaMda : zAlinI (514) - 515 yat pratyastAzeSamAyAvizeSaM pratyag-rUpaM pratyayAgamyamAnam / satyajJAnAnantamAnandarUpaM brahmAdvaitaM yat tadevAhamasmi // 515 // zlokano gujarAtI pATha: thatu pratyastAzeSamAyAvizeSa pratyagurUpa pratyayAgamyamAnam | satyajJAnAnattamAnandarUpa brahmAdvaita yata tadevAhamazmi 515 1026 | vivekacUDAmaNi Page #1032 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya H pratyasta-azeSamAyAvizeSa, pratyaI-rUpuM, pratyaya-agamyamAnuM, satya-jJAnabanAM, AnandrarUpa thavuM advaita vrahma (masti), tat va ahaM azmi // 1 // zabdArtha : ahIM, A zlokamAM paNa, A pahelAMnA be zlokonI jema, cothI paMkti e ja rIte, zabdazaH, punarukta karavAmAM AvI che, jemAM, ziSya, "e ja advitIya brahma huM chuM !" evI potAnI praharSa-romAMcaka ghoSaNAnuM punaruccAraNa savizeSa bhArapUrvaka (Emphatically) vyakta kare che, ane brahmanAM pAMca vizeSaNo A rIte Umere che : - (1) pratyasta-azeSa-mAyA-vizeSam / mAyA-vizeSa mAyAnI saghaLI vizeSatA, - vibhinnatAo-navInatAo; mAyAnAM badhAM bhedo-nAvInyo; azeSa sarva, badhI, saghaLI, samasta. pratyasta / as eTale pheMkI devuM, - e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa, asta; AnI AgaLa upasarga - prati mUkyA pachInuM rUpa, pratyasta. jeNe mAyAnI saghaLI viziSTatAone phagAvI dIdhI che tevuM, mAyAnA samasta bhedo vagaranuM, mAyAjanya kazA ja vizeSo vinAnuM, - evuM brahma; (2) pratyak--pam / - pratyagAtmArUpa, svAtma-svarUpa, manuSyanA vyaktigata mAtmAnuM svarUpa dharAvatuM, evuM brahma; - - - (3) pratyaya-agamyamAnam / gam--cand eTale javuM, paraMtu ahIM 'samajavuM', artha-grahaNa karavo', 'pratIti pAmavI' (To understand), - e dhAtunuM karmaNi rartamAnakRdaMtanuM rUpa, - myamAna, eTale samajAya, samajI zakAya tevuM; agamyamAnaM eTale na samajI zakAya tevuM. zAnAthI na samajI zakAya evuM ? - pratyaya eTale buddhi. buddhithI na samajI zakAya tevuM, brahma; - (4) satya-jJAna-anantam / A eka sAmAsika zabdamAM, brahmanAM traNa vizeSaNo, A rIte, samAviSTa thayAM che : (a) satya-svarUpa, (ba) jJAna-svarUpa, ane (ka) anaMta-svarUpa; ane (5) AnandrarUpam / AnaMdasvarUpa. "AvuM je brahma advitIya (advaita) che, te ja huM chuM !" (515) anuvAda : mAyAthI utpanna thatI koI paNa viziSTatA-vinAnuM; manuSyanA potAnA vivekacUDAmaNi / 1027 Page #1033 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmArUpa, buddhi vaDe na samajI zakAya tevuM, satya-jJAnarUpa, anaMtasvarUpa, ane AnaMdarUpa evuM je advitIya brahma che, te ja huM chuM. (515) TippaNa: vizvamAM je kAMI vaicitrya-vaividhya-bAhulya che, te saghaLuM mAyAnuM ja sarjana che; eTaluM ja nahIM paNa enAM nita-navAM rUpo paNa apAra che, asaMkhya che; enI vizeSatA ane navInatA paNa eTalI ja adbhuta ! ane vizeSatA eTale ja vibhinnatA ! paraMtu brahma to ekatvanuM ja svarUpa ! eTale te to mAyAnI AvI badhI vizeSatAone atikramIne (Transcends), tenI pelI pAra sadA rahenAruM eka ane advitIya tattva che ! eTale ja dakSiNAmUrtistotramAM A jagatane AvI rIte varNavavAmAM AvyuM che : mAyAkalpitadezakAlakalanAvaicitryacitrIkRtam / A brahma e ja manuSyanA vyaktigata svAtma-rUpa, pratyagAtmArUpa, - pratyeka manuSyano potAno AtmA eTale ja A brahma ! enAthI A brahma jarA paNa jU . nathI, - pratyarUpa ! sAmAnya rIte, koI paNa vAta ke viSayane samajavAnI jarUra paDe tyAre manuSyane tenI buddhi (pratyaya) sahAyabhUta bane; paraMtu A to brahma ! buddhinuM gajuM nahIM, - ene samajavAnuM ke samajAvavAnuM ! jene Cognitionke Communication kahevAmAM Ave che, tenI sarva zaktiothI A brahma to sadA para ja rahe che ! svayaM-pratIti e eka ja mArga ane mAdhyama, - A brahmane pAmavAnuM, pahoMcavAnuM ! Adi ane aMta vinAnuM hovAthI, te "anaMta' to che ja, paraMtu enuM mULabhUta svarUpa ja saccidAnaMdanuM, eTale satya, jJAna ane AnaMda to enAM ja paryAyo ! athavA to, satu-ci-AnaMda pote ja brahmano paryAya ! ziSya kahe che ke "AvuM je brahma, te ja huM chuM !" zlokano chaMda : zAlinI (515) 516 niSkriyo'smyavikAro'smi niSkalo'smi nirAkRtiH / nirvikalpo'smi nityo'smi nirAlambo'smi nirdvayaH // 516 // 1028 | vivecUDAmaNi Page #1034 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : niSkiyoDamyavikAroDakSmi niSkaloDasmi nirAkRtiH | nirvikalpoDasmi nityotasmi nirAlambosmi nirdhayaH ||516ll. zlokano gadya avaya : (mauM) nikriyaH ;i () vijAra ;i (ma) nittara ma; (ka) nitiH (mi); () nirvitva: ;i (4) nitya: ma; (6) nirInaq: smi; (ba) nirNayaH (azmi) IIdhaddA zabdArtha : je brahma huM pote ja chuM!" - ema ziSya kahe che, tenAM ATalAM vizeSaNo te ahIM prayoje che : nikriyA, mavizvAsa, nitA, niyati , nivijyA, nitya , nirAtavUDa, nirdayaH. A AThamAMthI eka paNa vizeSaNa, A graMthanA svAdhyAyI mATe, navuM ke aparicita nathI. A pahelAM, A badhA ja zabdo, ekathI vadhu vakhata, prayojAI cUkyA che, eTale AmAMthI koI ja zabdanI samajUtI ApavAnI AvazyakatA rahetI nathI. (516). anuvAda : huM kriyArahita, vikAra-vinAno, niravayava, nirAkAra, nirvikalpa, nitya, AdhAra-vinAno ane advitIya chuM. (516). TippaNa: zlokamAMnA zabdone samajAvavAnI jarUra nathI, e vAta sAcI; paraMtu eka mAnasazAstrIya viziSTatAnI noMdha to anivArya ja banI rahe che. zloka-48rathI zarU thayeluM ziSyanuM nivedana ane AtmasaMbhASaNa have jyAre tenI samApti tarapha jhaDapathI gati karI rahyuM che tyAre, bhAva ane bhAvanA, vicAra ane vyaMjanA, ane khAsa to, svAnubhUti ane saMvedanAnI dRSTie, ziSyanI nirUpaNapaddhatimAM, dhIme-dhIme chatAM nizcitarUpe ane rIte, AvI raheluM parivartana noMdhapAtra che : enI vANI have aMtaHkaraNanAM cheka aMtastalamAMthI uddabhavI ane UbharAI rahI hoya evuM enuM svarUpa che : AvA samaye vaktA eTalo badho bhAvavibhora ane lAgaNI-sabhara banI jato hoya che, taddana svAbhAvika rIte, - ke vANI ke vaktavya para eno kazo kAbu raheto nathI ! UrminA AvezamAM, zabdonI punarukti - vivekacUDAmaNi / 1029 Page #1035 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thatI hoya to paNa tene teno kazo khyAla raheto nathI ! ene to, jema bane tema jaladI, potAnA manamAM ane hRdayamAM UbharAtA vicArone vyakta karI devAnI utAvaLa hoya che ! Aveza ane Ubharo e baMne, sarva prakAranA niyama-saMyamathI para hoya. che ! aMgrejImAM jene Tone, Tenor ane Temper kahevAmAM Ave che, tenI sarva maryAdAone vaktA, AvI kSaNomAM, vaLoTI jAya che ! ziSyanI paristhiti, have, tenAM saMbhASaNanA chellA thoDA zlokomAM AvuM svarUpa dhAraNa karatI spaSTa dekhAya che. punaruktino tathA vicAronI thoDI avyavasthitatAno doSa vahorIne paNa ziSya abhAnapaNe ahIM ra-akSaranA prAsAnuprAsanA sAttvika saMmohanathI mukta rahI zakato nathI ! potAnI pravartamAna brahmAnubhUtino prabhAva tenA para evo prabaLa che ke atyArasudhImAM te sadguru samakSa zuM ane keTaluM-kevuM nivedana karI cUkyo che ane have keTaluM bAkI rahyuM che, teno paNa tene khyAla rahyo nathI ! AnaMda ane AzcaryanA UbharA(Outburst)nuM svarUpa ja AvuM nyAruM-nirALuM ane aniyamita-avyavasthita hoya che ! jenI samakSa pote atyAre AvuM nivedana karI rahyo che tenA, eka zrotA tarIke, kevA pratibhAvo hoya, evuM vicAravAnI sabhAnatA, tene, AvI kSaNomAM, rahetI nathI, rahI zakatI ja nathI ! A prakArano manovaijJAnika khyAla rAkhIne ja, ApaNe paNa, ziSyanAM A saMbhASaNanA avaziSTa ane aMtima zlokone sAMbhaLIe, ane pachI ja e vize kazI nirIkSaNa-upasaMhAra karIe. zlokano chaMda : anurupa (516). 510 sarvAtmako'haM sarvo'haM sarvA'tIto'hamadvayaH / kevalA'khaNDabodho'hamAnando'haM nirantaraH // 517 // zlokano gujarAtI pATha : sarvAtmakoDahaM sarvoDahaM sarvADatI to hamayaH | kevalADakhaMDabodhoDahamAnandoDahaM nirantaraH 517 zlokano gadya anvayaH ahaM sarvAtma (mi), mahaM sarva: (mi), mahaM sarva-atIta: (H), madaM mayaH (mi), () vatta-aravalDa-godha: (mi), () mAnaH (mi), madaM nirantara (5) vaLA 1030 | vivekacUDAmaNi Page #1036 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : sarva vAkyomAM marda e kartA ane smi e kriyApada sAthenAM, zlokamAMnAM phUla sAta vAkyo dvArA, ziSya, potAnAM saMbhASaNamAM, A sAta vizeSaNo prayoje che : (1) sarvAtma: e huM sarvano AtmA chuM, huM ja sarvanuM svarUpa chuM, sarvanuM svarUpa e mAruM svarUpa che (Universal)(2) sarva. huM sarva-svarUpa chuM: All-in-all, sarvarUpa evo huM sarvanuM rUpa chuM, huM ja sarva chuM (Everything); (3) sarvAtItaH (sarvaatIta:) I sarvane atikramIne, tenI pAra rahelo, huM sarvathI para, sarvathI askRSTa chuM; - I transcend them all; (4) maya: ! huM advitIya chuM (Non-dual); (5) vata-mags-godhaH | huM kevaLa-svarUpa chuM (Absolute); huM akhaMDa jJAnasvarUpa chuM (Infinite knowledge, Intelligence); (6) mAnandhaH huM AnaMdarUpa che (Divine Bliss); (7) niranta: | huM nirantara' chuM, eTale ke mArAM svarUpamAM, vacce-vacce kyAMya "aMtara" (Distance, Distinction, Division) nathI; eTale ke huM sarvavyApI, sArvakAlika chuM. (517) anuvAda : - huM sarvano AtmA chuM, huM sarvarUpa chuM, huM sarvathI para chuM, huM advitIya chuM, huM kevala svarUpa chuM, huM akhaMDa-jJAna-svarUpa chuM, huM AnaMda-svarUpa chuM ane huM nirantara chuM. (517). TippaNa: ziSyanuM ekadhAruM cAlI raheluM AtmasaMbhASaNa, have jyAre te potAnI pUrNatA ane parAkASThA tarapha vegapUrvaka pragati karI rahyuM che tyAre, emAM Avega ane Aveza paNa vadhI rahyAM che, tenI spaSTa pratIti, pote atyAre je brahmasvarUpa banI rahyo che te brahmanAM, A zlokamAMnAM sAta vizeSaNomAM, ApaNane thAya che. A vizeSaNomAM, alabatta, punarukti paNa che ane potAnI sArvajanikatA, sArvakAlikatA (Universality) ane sarvavyApakatA(Omnipresence)no uccasvarAtmaka udyoSa paNa che. pote, sadugaranI kRpAthI, mumukSu, sAdhaka tarIkenI potAnI samagra jIvanakArakirdInI katArthatA, pAmI rahyo che, enA apArthiva AnaMda(Providential Bliss)ne dhodhanA prabhAvane kAraNe te Aje potAnAM saMvinuM saMtulana gumAvI beTho che, tethI te je kaMI abhivyakta kare che temAM, vyavasthitatA karatAM vega ane niyamitatA karatAM nAda-ninAda vadhAre che ! saMsArI jIvananuM sukha, mahadaMze, be duHkho vaccenA madhyAntara(Interval) jevuM - vivekacUDAmaNi / 1031 Page #1037 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoya che, ane Ajano AnaMda, gaI kAlanA ane AvatI kAlanA be zoko vaccenuM Akasmika anusaMdhAna hoya che; paraMtu have to ziSyanI pravartamAna brahmasvarUpAvasthAmAM, vacce, koI ja virAma nathI, - basa, akhaMDa-ekadhArA AnaMdanI ja anubhUti che ! astitvanA utsavano askhalita AnaMda ! zlokano chaMda : anuSTupa (517) 518 svArAjyasAmrAjyavibhUtireSA bhavatkRpAzrImahimaprasAdAt / prAptA mayA zrIgurave mahAtmane namo namaste'stu punarnamo'stu // 598 // zlokano gujarAtI pATha : svArAjyasAmrAjyavibhUtireSA bhavatkRpAzrImahimaprasAdAt prAptA mayA zrIgurave mahAtmane I namo namaste'stu punarnamoDastu II518 // zlokano gadya anvaya H bhavatkRpAzrImahimaprasAdAt mayA eSA svArAjya - sAmrAjya - vibhUtiH prAptA; mahAtmane zrIgurave te namaH namaH astu, punaH namaH astu // 518 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mayA NA vismRti: prAptA / vibhUti eTale samRddhi, saMpatti, aizvarya, bhavyatA (Grandeur), ujjavaLatA (Splendour); meM Aje AvI vibhUti prApta karI che. kaI-kevI-zAnI vibhUti ? - svArAjyanI ane sAmrAjyanI. svArAgya eTale sva nuM, svarganuM rAjya; ahIM, alabatta, sva: eTale paramatattva, parabrahma; ane tethI svArAgya eTale AtmajJAnarUpI rAjya (Self-sovereignty, Self-Mastery); brahmAnaMdarUpI cakravartitva; ana sAmrAjya eTale to potAnAM sarvasva 52, bhItaramAMnI AMtarika sAttvikatA paranuM sva-zAsana - (Over-lordship). 1032 / vivekacUDAmaNi Page #1038 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhava-RpA-zrI paNa AvuM parama sadbhAgya, tene, zAne lIdhe maLyuM ? mahima-prasAvat / zrI eTale saMpatti-samRddhi; mahima-prajJAva - eTale mahimA-mahattvano prasAda. gurudevane saMbodhIne ziSya kahe cheke "ApanI kRpArUpI saMpatti ane ApanA mahimAnA prasAdane lIdhe, mane Avo alabhya lAbha maLyo che." (2) zrIgurave te nama: astu / zrIgurudeva evA ApazrIne namaskAra ! namaH astu, puna: nama: astu / Apane namaskAra ho ! vAraMvAra, pharI pharIne namaskAra ! AvI prAptino lAbha ApanAra-apAvanAra A gurudeva kevA che ? - mahAtmane / mahAtmA-rUpa, mahAtmA evA. (518) anuvAda : ApanI kRpArUpI saMpatti ane ApanA mahimAnA prasAdathI meM Aje 'svArAjya' ane 'sAmrAjya' baMnenI vibhUti prApta karI che : ApazrI mahAtmA zrIgurudevane namaskAra ho, namaskAra ho ! vAraMvAra namaskAra ho ! (518) TippaNa : atyArasudhI to, ziSya, potAnA brahmAnandanA anubhavane abhivyakta karI rahyo hato ane potAnAM jIvananI parama-dhanyatAnI AvI alaukika sukha-saMpattinI e abhivyaktimAM te evo tanmaya banI rahyo to ke tene evuM sUjhayuM ja nahIM ke AvuM parama-sadbhAgya ane AvI suvirala kRtakRtyatAnI prApti tene kone lIdhe, maLyAM ! --- chellA keTalAka samayathI cAlI rahelAM potAnAM sudIrgha saMbhASaNanAM AdhyAtmika ghena"mAMthI te saphALo jAgyo, bhAnamAM Avyo, svastha thayo ke tarata ja tene ekAeka khyAla Avyo ke "are, brahmAnaMdanI abhivyaktinA mArA Aveza-AveganA atirekamAM, huM e pAyAnI hakIkata to bhUlI ja gayo ke AvuM alabhya ane abhUtapUrva Atmasukha mane zAne lIdhe sAMpaDyuM !" ane jevo te, AvuM vicAravA-pUrato svastha thayo ke tarata ja tenAM manahRdayamAM sphurI AvyuM ke - "are, A to badho mArA paramapUjya zrIgurudevanI kRpAno ja prabhAva ane pratApa ! emanA mahimAnuM ja AvuM sattva-samRddha pariNAma !" ane tenI mULabhUta namratA ane nikhAlasatA pharI vAra AviSkRta thaI gaI ! - "he mahAtmA gurudeva ! Aje huM dhanya chuM, kRtArtha chuM, kRtakRtya chuM ! ApanI kRpAno ja A sarva camatkAra ! Apane namaskAra ho ! punaH punaH namaskAra ho !" "svArAjya" e Atmika-AdhyAtmika svarAjya ane svazAsana(Sovereignty vivekacUDAmaNi / 1033 Page #1039 -------------------------------------------------------------------------- ________________ over one's own self)nA arthamAM vedAMta-vidyAno eka pAribhASika zabda che. sva. athavA svar eTale, sAmAnya arthamAM to, "svarga', paraMtu vedAMta-darzananI daSTie, brahma-AnaMdanAM rAjya samakSa, svarganA AnaMdanuM rAjya to kazI ja visAtamAM nathI, eTale, ahIM, ziSya, Aje, je "svArAjya"(svaH-rAjya)nI vAta kare che, te to, vedAMta-vidyAnA dArzanika arthamAM ja samajavAnuM rahe che. ane enI tole to. enI sAthe ja, ullikhita, peluM "sAmrAjya' paNa na ja AvI zake ! zlokano chaMda : upajAti (518) pa19 mahAsvapne mAyAkRtajanijarAmRtyugahane bhramantaM klizyantaM bahulataratApairanudinam / ahaMkAravyAghravyathitamimamatyantakRpayA - prabodhya prasvApAt paramavitavAn mAmasi guro // 519 // zlokano gujarAtI pAThaH mahAsvapna mAyAkRtajanijarAmRtyugahane bhamAM philazyanta bahulataratAparanudinam | ahaMkAravyAghavyathitamimamatyantakRpayA prabodhya prasvApAt paramavitavAnuM mAmasi guro I/519 zlokano gadya anvaya : (gu! mAyata-nana-na-mRtyuddhine mahIsvane prasanta, vaMdutarAne anudinaM klizyantaM, ahaMkAravyAghravyathitaM imaM mAM, atyantakRpayA (tva) prasvApAt prabodhya paraM avitavAn asi // 519 // zabdArtha : mukhya vAkya : de che rU mAM (d) para vitavAna bali | vitavAna (mad eTale rakSavuM, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMta rUpa, - kavita; tene vat - pratyaya lagADIne, tenA parathI, banAvavAmAM AveluM kartari bhUtakRdaMtanuM rUpa, - vitavata; tenuM puMliMga prathamA vibhakti ekavacananuM rUpa, - pavitavAna). "Ape mAruM rakSaNa karyuM che, te guro !" kevuM rakSaNa karyuM che ? - param | sArI rIte, saMpUrNarIte. 1034 | vivekacUDAmaNi Page #1040 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAruM rakSaNa kevI rIte karyuM che ? - atyantakRpayA / mArA para atyanta kRpA karIne; ane prasvApAt pravothya | svIpa eTale mahA-moTI-dIrgha nidrA; temAMthI mAM pravaSya | - temAMthI jagADIne. A nidrA eTale ajJAnanI nidrA. jenuM Ape A rIte rakSaNa karyuM che te huM, A pahelAM kevo hato ? - traNa vizeSaNo A pramANe : (1) mahIsvane pramAm | moTAM svapnamAM bhaTakato; A svapna kevuM hatuM? - mAyAta-ni-nA-mRtyune ! dina eTale atyaMta bhayAnaka, vikaTa, bihAmaNuM; A svapna AvuM bhayAnaka zAne kAraNe hatuM? - ni - janma; narI - vRddhAvasthA; mAyAe racelAM janma-jarA-mRtyune kAraNe. - (2) viknazyantam | vitnam dhAtunuM karmaNi vartamAnakRdaMtanuM rUpa; phaleza pAmato, phaleza pAmI rahelo; anutanam - roja, haMmeza; rojeroja. A phaleza zAno hato ? - vahanataratApai: | vividha prakAranAM, aneka jAtanAM duHkho, saMtApono; (3) gAM-vyAdhra-vyathitam ! ahaMkArarUpI vAgha vaDe trAsa pAmato, vyathA pAmI rahelo. AvA mane Ape, he guro ! rakSaNa ApyuM che. (19) anuvAda : ' he gurudeva! mAyA vaDe racavAmAM AvelAM janma-jarA-mRtyu rUpI atyaMta bhayaMkara mahAsvapnamAM huM bhaTakI rahyo hato, aneka prakAranAM duHkhothI rojeroja phaleza pAmI rahyo hato ane ahaMkArarUpI vAgha vaDe trAsa pAmI rahyo hato : AvA mane, Ape, atyaMta kRpA karIne, ajJAnarUpI mahAnidrAmAMthI jagADIne, sArI rIte, rakSaNa ApyuM che. (519). TippaNa: potAnAM sudIrgha saMbhASaNane aMte, svastha thatAMnI sAthe ja, ziSya, sadgurunI kRpA tathA e kRpAnAM supariNAma-svarUpa potAnI vibhUti-prApti mATe atyaMtavinamratApUrvaka, temane punarapi punaH namaskAra karyA, ane A pahelAM pote kevI vikaTa ane bhayAnaka ajJAnadazAmAM bhaTakI rahyo hato, kaleza ane vyathA pAmI rahyo hato ane AvI mahAmohanidrAmAMthI gurudeve tene jagADyo ane jarUrI rakSaNa ApyuM hatuM, - jenA pariNAme, te potAnI pravartamAna brAhmI-avasthAe pahoMcI zakyo hato, - tenuM eka saMkSipta chatAM sacoTa zabdacitra sadguru samakSa, A zlokamAM, ziSya, rajU karyuM che. vivekacUDAmaNi | 1035 Page #1041 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A pahelAM, te, ajJAnarUpI mahA-mohanidrAmAM, mAyA-racita janma-jarA-mRtyu vagerenAM atibhayAnaka svapnamAM bhaTakI rahyo hato, saMsAra ane saMsAravyavahAranAM aneka-vividha saMtAponA phlezomAM sabaDI rahyo hato ane ahaMkArarUpI vAghanA trAsanI vyathA veThI rahyo hato. gurudeve tene AvI bhrAnta-avasthAmAMthI jagADyo, ugAryo ane potAno uddhAra karyo, te mATe, ziSya, gurudeva samakSa potAno saMniSTha kRtArthabhAva A zlokamAM abhivyakta karyo. zlokano chaMda : zikhariNI (519) 520 namastasmai sadekasmai kasmaicinmahase namaH / yadetadvizvarUpeNa rAjate gururAja te // 520 // zlokano gujarAtI pATha : namastasmai sadekasmai kaAcinmahase namaH / yadeadvizvarUpeNa rAjate gururAja te // 520aa zlokano gadya anvaya H (4) gurucana ! sat-smai tasmai namaH / yat pata-vizvarUpena racanate, kasmaicit mahase te namaH // 520 // zabdArtha : mukhya vAkya : he gururAna ! sat-smai tasmai namaH / kevala-satyasvarUpa evA Apane namaskAra ho ! vaLI, kevA gurudevane namaskAra ? - yad ta_vizvarUpeLa kasmaicit mahase te namaH / rAnate, je A vizvarUpe virAjamAna che, te avarNanIya tejasvarUpa (smRttit mahaze) evA Apane namaskAra ho ! mi eTale zuM ? koNa ? (Who ? What ? Which ?) - e sarvanAmanAM koI paNa rUpane cheDe vi-zabda lagADavAmAM Ave tyAre, tenuM praznArtha svarUpa maTI jaIne, te, 'koIka avarNanIya', 'adbhuta' evo artha Ape che : zcit, vit, vicit, smRttit - vagere. maham eTale teja, mahAteja. (para0) - anuvAda : he gururAja ! kevala-satyasvarUpa Apane namaskAra ho ! - je, A vizvarUpe 1036 / vivekacUDAmaNi Page #1042 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virAjamAna che, te, avarNanIya mahAteja-svarUpa Apane namaskAra ho ! (para0) TippaNa : cheka zloka 482thI zarU thayeluM ziSyanuM AtmasaMbhASaNa A zloka sAthe, pUruM thAya che. A 39 zlokonA potAnAM sudIrgha saMbhASaNamAM, ziSya, potAnI saMpUrNataH parivartita pravartamAna brahmAtmabhAvasiddha paristhitinuM aneka-rUpe ane aneka-rIte, savistara varNana karyuM, ane samAptie pahoMcatAM pahelAMnA, AnaMda ane AzcaryanI parAkASThA-rUpa tabakkAmAM, to, potAnAM te AtmasvarUpamAM, te jANe evo khovAI gayo, evo tanmaya-tarUpa banI rahyo ke tene kazuM bhAna ja na rahyuM ! chellA thoDA zlokomAM to, parama AnaMdanI abhivyaktinI caramasImA daramiyAna, tenI paristhiti AnaMdanA atirekanA prabaLa prabhAva heThaLa, evI asAmAnya banI gaI hatI ke te, potAnAM uccAraNa-udgAraNamAM atyaMta avyavasthita banI gayo hato, - eTale sudhI ke A saMbhASaNane have kyAM-kyAre-kevI rIte samApta karavuM, teno, tene kazo khyAla ja na rahyo ! sadbhAgye, tene potAnA gurudevanI divya-kRpAnAM RNanuM smaraNa thayuM, temanA pratye potAnI saMniSTha kRtajJatA teNe vyakta karI ane temane punaH-punaH, punarapi punaH, atyaMta namratApUrvaka teNe namaskAra karyA. tenA A namaskAromAM tenAM be svarUpo spaSTa rIte upasI Ave che : eka to, e ke bhale evA koI spaSTa zabdo kyAMya prayojAyAM nathI, te chatAM, keTalAka bhASyakAro noMdhe che tema, teNe potAnA gurudevane A rIte 'sASTAMga' namaskAra karyA haze ! dorbhyAM padbhyAM ca jAnubhyAM zirasA urasA dRzA / manasA vacasA ca iti praNAmaH aSTAMgaH ucyate // AvA praNAmamAMnAM ATha aMgo, te A pramANe : (1) be bAhu, (2) be paga, (3) baMne DhIMcaNa, (4) mastaka, (5) chAtI, (6) AMkha, (7) mana, ane (8) vANI. ane bIjI vAta e ke te, AvA sASTAMga praNAma pachI, saMpUrNarIte potAnA pUjya gurudevane samarpita (Dedicated) thaI gayo ! bhakti (Devotion) to hatI ja, have emAM samarpaNabhAva (Dedication) paNa bhaLI gayo ! ane ene to manamAM kazAM saMtoSa-samAdhAna ja thatAM nhotAM ke kevA-keTalA namaskAra karavAmAM Ave to AvAM audArya ane AbhijAtyanAM mUrtimaMta svarUpa evA gurudevanAM RNamAMthI te mukta thayo gaNAya ! vivekacUDAmaNi / 1037 Page #1043 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaLI, A gurudeva to, brahmA-viSNu ane maheza, - e traNa devothI-trimUrtithI AgaLa vadhIne, je brahmasvarUpa te atyAre banI rahyo che, tevA ja "sAkSAt parabrahma' - evA mahAguru che, guNAM guruTa che ! - gururbrahmA gururviSNuH gururdevo mahezvaraH / ____ guruH sAkSAt parabrahma tasmai zrIgurave namaH // AvI avismaraNIya AnaMda-anubhUtinI jemaNe, tene, mahA-"dIkSA ApI, tevA potAnA gurudevane samarpita thaIne, ziSya have gurudevanA zubhAzIrvAda prApta karavA taiyAra ane tatpara banI rahyo che.' zlokano chaMda : anuNupa (520) para1. iti natamavalokya ziSyavaryaM samadhigatAtmasukhaM prabuddhatattvam / / pramuditahRdayaH sa dezikendraH punaridamAha vacaH paraM mahAtmA // 521 // zlokano gujarAtI pAThaH iti natamavalokya ziSyavarya samadhigatAtmasukha prabuddhatattvam | pramuditahRdayaH sa dezika punaridamAha vacaH para mahAtmA pa21al zlokano gadya anvaya : iti samadhigata-AtmasukhaM, prabuddhatattvaM ziSyavayaM nataM avalokya, pramuditahRdayaH saH mahAtmA dezika-indraH punaH idaM paraM vacaH Aha // 521 // zabdArtha : mukhya vAkya : sa: mahAtmA ziva-rUdraH punaH rUTuM paraMvavA bAda I mAda eTale bolyA, kahyuM. koNa bolyuM? - : rezijha-jhuddA ziva eTale upadezaka, AcArya, guru. koI paNa zabdane cheDe rUdra - zabda mUkavAmAM Ave tyAre te, "zreSThauttama' evo artha Ape zreSTha-AcArya, sarvottama guru, guruvarya. A guruvarya kevA 1038 | vivecUDAmaNi Page #1044 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che? mahAtmA ! AvA mahAtmA guruvarya zuM bolyA? - rUTuM paraM vava - A uttama vacana, A pramANe zreSTha saMbodhana temaNe karyuM. punaH eTale pharIthI, pahelAM to, ziSyane upadeza Apyo ja hato, paraMtu Aje ziSyanuM sudIrgha AtmasaMbhASaNa sAMbhaLyA pachI, pharI eka vAra, temaNe uddabodhana karyuM. AvuM bolatAM pahelAM, temaNe zuM karyuM ? ziSyavI avanow | zabdane cheDe lagADavAmAM Avato varya - zabda paNa "uttama-zreSTha' evo artha Ape : uttama ziSyane joIne. A ziSya kevo che? zuM kare che? - natam ! praNAma karI rahelo; namaskAra karato. vaLI, A ziSya kevo che ? be vizeSaNo A pramANe : (1) ti samadhita-sAtmarum | ti eTale A pramANe, upara (zloka-48rathI zlokapara) pramANe, A 39 zlokomAMnAM enAM vaktavya mujaba samadhita (san + fdha + + eTale meLavavuM, - e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rU5) jeNe meLavyuM che, prApta karyuM che, je pAmyo che. zuM pAmyo che? - mAtmasuram AtmAnaMda, AdhyAtmika zAMti. bIjuM zuM te pAmyo che ? - (2) pravutattvam ! jeNe AtmajJAna athavA tattvabodha saMpAdana karyA che, evo. have pachIno emano A aMtima upadeza ApatAM pahelAM, guruvaryanI paristhiti kevI hatI ? - pratidrava: | jemanuM hRdaya AnaMdathI UbharAI rahyuM che, tevA; AnaMda vaDe chalakAI rahelA hRdayavALA. (para1). anuvAda : A pramANe Atmasukha ane AtmajJAna pAmelA tathA namaskAra karI rahelA uttama ziSyane joIne, mahAtmA evA te gurudeva, AnaMdathI UbharAtAM hRdaye, pharIthI, A pramANe, uttama vacana bolyA. (para1). TippaNa : pote ApelA upadeza ane mArgadarzananAM pariNAme, ziSya to, mokSaprAptinI potAnI AdhyAtmika yAtrAmAM, sarvottama parama siddhi prApta karI hatI, - parabrahma sAthenuM tAdAbhya ! ane AvuM Atmasukha, AvI sarvazreSTha AdhyAtmika zAMti, Avo utkRSTa koTino tattvabodha, ane AvuM AtmajJAna prApta karyA pachInI ziSyanI brahmAnaMdaanubhUti vizenuM sudIrgha AtmasaMbhASaNa sAMbhaLyA pachI, ane khAsa to, namratAnikhAlasApUrvaka teNe abhivyakta karelA saMniSTha kRtajJabhAva sAthe teNe vAraMvAra karelA namaskAra tathA sASTAMga-praNAma pachI, sadgurunuM aMtaHkaraNa AnaMdathI UbharAI gayuM vivekacUDAmaNi | 1039 Page #1045 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (prabhutiya:). ane A kaMI jevA-tevA sAmAnya kakSAnA AcArya thoDA hatA ? 'mahAtmA' to, e zabdanI pUrepUrI vyaMjanA sAthe, teozrI, hatA; eTaluM ja nahIM paraMtu eka namUnedAra Adarza adhyApaka paNa hatA; eTale temaNe vicAryuM ke "mAro A ziSya jIvanmukti'nI siddhi to pAmyo ja che; paNa have pachInAM jIvanamAM tenuM kArya zuM ane kevuM hovuM joIe, ane 'mithyA' evAM jagata sAtheno eno saMbaMdha ane vyavahAra kevo hovo joIe, enuM paNa mAre tene samucita ane suparyApta mArgadarzana ApavuM joIe. basa, AvA ja zubha-uddezathI prerAIne, temaNe, potAnA A priya ane paTTa ziSyane, savistara (zloko para2thI 576, pUrA 55 zloko) ane preraka sadupadeza Apyo (tuM paraM vatta: mAha ) ja prAcIna bhAratIya sAMskRtika paraMparAmAM, adhyayana-adhyApana vizenI eka sunizcita paddhati hatI ane te e ke gurunA upadezamAM jevo 'upakrama' (eTale ke AraMbha) hoya, evo ja, samApti-samayano 'upasaMhAra' paNa hovo ja joIe : A graMthano upakrama' to ApaNe joyo che, have, ziSyane ApavAmAM AvelA A aMtima upadezano 'upasaMhAra' paNa evo ja susaMgata ane su-samanvita che, enI ApaNane saMpUrNa pratIti thaze. zlokano chaMda : puSpitAgrA (521) 522 brahmapratyayasantatirjagadato brahmaiva sat sarvataH pazyAdhyAtmadRzA prazAntamanasA sarvAsvavasthASvapi / rUpAdanyadavekSituM kimabhitazcakSuSmatAM vidyate tadvad brahmavidaH sataH kimaparaM buddhervihArAspadam // 522 // zlokano gujarAtI pATha : brahmapratyayasannatirjagadato brova sat sarvataH pazyAdhyAtmadezA prazAntamanasA sarvasvavasthApi / rUpAdanyadavekSituM kimabhitazcakSuSmatAM vidyate tad brahmavidaH sataH kimapara buddherrihArAspadam // 522 zlokano gadya anvaya H ( he saumya ! ) sarvAsu avasthAsu api prazAntamanasA adhyAtmadRzA pazya, 1040 | vivekacUDAmaNi Page #1046 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (yad) brahma eva sat; ataH jagat sarvataH brahmapratyayasantatiH (eva asti); cakSuSmatAM rUpAd anyad abhitaH avekSituM kiM vidyate? tad-vat brahmavidaH vahe: satiH mAre vihAra/%i (yAta)?vararA. zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (2) brahma va sat (rUti ) pazya ! "A je brahma che, te ja satya che, satyasvarUpa che", - e tuM jo, enuM tuM darzana kara. kaI AMkhe A jovAnuM che? - adhyAtma-zA / Dram eTale AMkha; AdhyAtmika AMkhathI, AdhyAtmika daSTithI. ane kevAM citte A darzana karavAnuM che ? - prItamanasA | atizAMta manathI, prazAMta cittathI. vaLI, sarvAsu avasthAnuM pa . sarva avasthAomAM paNa AvuM ja darzana tAre karavAnuM che; (2) AvAM darzananuM pariNAma zuM-kevuM Ave ? - ata: ti sarvataH vahApratyayasantutiH Uva (ti ti ) sarvata: eTale sarvatra, comera, sarva bAjuethI. pratyaya eTale pratIti; santuti eTale sAtatya, saMtAna, pravAha, vilAsa; ata: eTale AthI, A kAraNe; A brahma ja satya che, ethI. "ethI" zuM? e ja ke A jagata paNa sarvatra brahmanI ja pratItino pravAha che, A dazyamAna jagata paNa comera brahmanI pratItinuM ja sAtatya che, saMtAna che. (3) vastusthiti jo AvI ja hoya to, AMkhovALA manuSyo vize sagurue zuM kahevAnuM che? - vasuSmatAM (manuSyA) akSituM kiM vidyate ? | bakSatuma (sava + phula eTale jovuM, e dhAtunuM hetvartha kRdaMtanuM rU5) jovA-jevuM, jovA-yogya, jovAnuM. AMkhovALA manuSyo mATe jovA-yogya zuM hoI zake? jovA-jevuM che zuM? mita: rUpAtma vat ? | mamatA eTale sarva tarapha, cAre bAju, comera. AvAM sarva mANaso mATe rUpa sivAya bIjuM jovA-yogya che zuM? tAtparya e che ke temane sarvatra mAtra rUpa ja dekhAya che ! (4) A to sAmAnya manuSyonI vAta thaI, paraMtu brahmajJAnInI buddhi vize AcAryazrIe zuM kahevAnuM che? tat vraviTa vRddha sataH naparaM vihArIsparva viM (Ata) ? ata: kaparuM ! sat eTale sadA-sat-svarUpa brahma. enA sivAya (mAre) bIjuM zuM? bIjI kaI vastu? vihAra-mAspadra eTale vihAra karavAnuM sthAna, jagyA. e ja rIte brahmajJAnInI buddhi mATe, brahma sivAya, vihAra karavAnuM bIjuM sthAna karyuMzuM hoI zake ? vivekacUDAmaNi | 1041 pharmA - 66 Page #1047 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkarSa e ja ke bIjuM koI sthAna hoI zake ja nahIM. (parara) anuvAda : (he saumya ziSya !) sarva avasthAomAM, prazAMta citte ane adhyAtmadaSTie tuM jo ke A je brahma che te ja satya che. (ane) AthI A jagata paNa sarvatra brahmanI pratItino ja pravAha che : AMkhovALAo mATe, comera, rUpa sivAya anya kaI vastu jevA-jevI che? tevI ja rIte, brahmajJAnInI buddhi mATe, brahma sivAya bIjI kaI vastu vihAranuM sthAna hoI zake? (parara). TippaNa: brahmasAkSAtkAranI siddhi ane paramatattvanI prApti pachI, ziSya, have koI sAmAnya prakArano manuSya rahyo nathI; ane chatAM, ene, rahevAnuM ane jIvavAnuM to A dazyamAna mithyA jagata-prapaMcamAM ja che; eTale te have brahmadarzanathI kyAreya paNa, lezamAtra paNa, vaMcita na rahe, enuM sacoTa mArgadarzana, tene, AcAryazrI, A zlokamAM, Ape che. manuSyajIvananA sArA-narasA, sukhada-duHkhada prasaMgo(Comedies and Tragedies)mAMthI ja ene paNa pasAra thavAnuM to che ja; ane AvA badhA prasaMgo daramiyAna, (sarvAsu avasthAnuM Si), e prasaMgonAM dunyavI vAtAvaraNamAM paNa, enuM brahmadarzana evuM ja, yathApUrva, samyapha ane saMpUrNa, satata, cAlu ja rahe, te mATenI, AcAryazrInI sUcanA samajavA-jevI che : Ama to, ziSya jevA jIvanmukta mATe to, A jagata paNa, sadA-sarvadA, ane sarvatra svarUpa evAM brahmanI pratItino ja pravAha che, enA mATe to, A vinazvara vizvamAM paNa, brahma-sAtatyano ja comera sAttvika vilAsa che; eTale ziSya, be vAtanuM niraMtara dhyAna rAkhavAnuM che. eka to e ke brahmanuM ja darzana karyA karavAnI enI AdhyAtmika dRSTi akabaMdha jaLavAI rahevI joIe (adhyAtmazA pazya ); ane bIjuM, e ke enAM cittanI pravartamAna saMpUrNa zAMti evI ja akhaMDa ane abhaMga rahevI joIe (prItamanasa). mANasanAM A skUla-bhautika carmacakSuone bhale jagatanAM badhAM nazvara-rUpo ane AkAro ja dekhAtAM hoya; ane emanA mATe to, ekamAtra rUpa sivAya, sarvatra, jovA-jevuM bIjuM che zuM? AMkhanI pramANabhUtatA, AvAM eka ja darzana mATe, nirmANa thaI chene ! bhale e AMkho mAtra rUpadarzanamAM ja rAce, rAcatI rahe ! paraMtu A ziSya to eka nIvaDelo brahmajJAnI che - (brahmavid), enI buddhine 1042 | vivekyUDAmaNi Page #1048 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to, brahma sivAya, bIjI kaI vastu, vihAranuM sthAna hoI zake? (ta: para vivAdAspaduM vim ?) TUMkamAM, brahmajJAnInI sUkSmabuddhi mATe to, eka ane ekamAtra vihAra ane vilAsanuM sthAna, - ane te, brahma ja ! | zlokanI trIjI paMktimAM vadhumbanAM pAt sat ividyate ? ane cothI paMktimAM vRvi yuddha sataH para viM vihArIpUtam ? - e baMne "kAkuprazno che, - jenA uttaro te-te praznomAM ja samAviSTa che. zlokano chaMdaH zArdUlavikrIDita (para2) kastAM parAnandarasAnubhUti -mutyu ceSa meta vijJAna | candre mahAlAdini dIpyamAne citrendumAlokayituM ka icchet // 523 // zlokano gujarAtI pATha : kastAM parAnandarasAnubhUti| mutsa zUnyaSu rameta vidvAnuM ! . candra mahAlAdini dIpyamAne citreCmAlokayituM ka Icchatu pa23 zlokano gadya anvaya : - ___kaH vidvAn tAM para-Anandarasa-anubhUti utsRjya zUnyeSu (viSayeSu) rameta ? mahAlAdini candre dIpyamAne (sati), citren, AlokayituM kaH rUSet vararA zabdArtha : zlokamAM be svataMtra praznArtha vAkyo A pramANe che : (1) : vidAna zUSa (viSaye) rameta ? meta eTale rAce, rasa le, ramaNa kare ? zUnya eTale khAlI (oid), rikta (Empty), rasahIna, nIrasa, arthahIna, nirarthaka. vidvAna eTale, ahIM, bahu bhaNelo (Well-read) paMDita nahIM, vivekacUDAmaNi | 1043 Page #1049 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraMtu samaju, vivekabuddhivALo, DAhyo-zANo (Wise, Mature) mANasa. evo kayo samaju mANasa haze ke je nIrasa viSayomAM rAce ? A paNa, "kAkuprazna' (Rhetorical Question) che, - jeno uttara, te praznamAM ja samAviSTa che ke Avo koI DAhyo mANasa na ja hoI zake. zuM choDI daIne zUnya-viSayomAM rAcavAnI ahIM vAta che ? tAM para-Anandrarasa-anubhUrti spRSya / utkRSpa (v + mRg eTale choDI devuM, - e dhAtunuM saMbaMdhaka bhUtakRdaMtanuM rUpa) choDI daIne, tyajI daIne. zuM choDI daIne ? par eTale parama, ucca, Highest; parama-AnaMdanA rasanA anubhavane choDI daIne. - = zlokamAM, pAnarasAnubhUrti - zabdanAM vizeSaNa tarIke prayojavAmAM AvelA tAM - zabdanI artha-vyaMjanA samajavA-jANavA-mANavA jevI che : paramAnaMda-rasAnubhUti kevI ? e savAlano javAba eTale tAm. vyAkaraNanI dRSTie to, tAM eTale tevI. paraMtu 'tevI' eTale 'kevI ?"- evuM kazuM kahevAmAM AvyuM nathI, ane A eka tAM - zabdamAM ja evo dhvani' che ke e rasAnubhUtinuM varNana thaI zake tema nathI : - evI avarNanIya, ucca kakSAnI, te anubhUti che ! 'kazuM ja kahyA vinA', 'ghaNuM-badhuM kahI devuM', emAM ja kavipratibhAnI sAcI sarjakatA rahI che ! tattvaciMtaka AcAryazrInI AvI vyaMjanAtmaka kAvyapratibhAnI camatkRtino sahRdayI vAcakane ahIM saMsparza thAya che. (2) : vitra-nuM AjoyituM chet ? vitra-ntu eTale citramAM cItaravAmAM Avelo caMdra; citrano, citramAMno, cItarelo caMdra. AjoyituM jovA mATe, jovAne. citramAM cItarelA caMdrane jovAnuM kone game ? ema karavAnuM koNa icche ? kayA samaya mATeno Avo prazna che ? vande rIpyamAne (sati) / mULa caMdra pote AkAzamAM prakAzI rahyo hoya tyAre, kevo candra ? mahA-AhanAvitti / moTo AnaMda ApI zake tevo, atyaMta AnaMda ApanAra, parama-AhlAdaka. ahIM paNa, "kAkuprazna" ja che, jeno javAba savAlamAM ja garbhita che, - ke AvuM koIne na game ! zlokanI trIjI paMktimAM, samaya-darzAvanAra "sati-saptamI'-nAmaka vAkyaracanA che. (para3) anuvAda : kayo evo samaju mANasa haze ke je parama AnaMdarasanA te anubhavane choDIne 1044 / vivecUDAmaNi Page #1050 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasahIna (viSayo)mAM rAce ? atyaMta AnaMda ApanAra (mULa) caMdra (pote) prakAzI rahyo hoya tyAre, citramAM cItarelA caMdrane jovAnuM kone game ? (para3) TippaNa: sAhityanA zRMgAra-vIra-karuNa vagere nava-rasomAM "AnaMda-nAmanA koI rasano samAveza karavAmAM nathI Avyo, - e hakIkata koIkane jarA vicitra lAge ! paraMtu thoDuM ja vicAratAM, AvI koI vicitratAne kazuM ja sthAna rahe nahIM : rasa eTale ja ucca prakArano AsvAda ApanAra tattva : rastha, mAsvAdyate, varcata ti rasa | Ama, jo rasa eTale ja "AsvAda', evo artha thato hoya to pachI. Ananda' evA nAmano koI "dazamo' rasa UmeravAnI jarUra ja rahetI nathI ! UbhI thatI ja nathI ! AnI pAchaLanuM rahasya e che ke sAhityanA pelA naveya rasanI "AdhArazilA" eTale ja A eka mAnadra-rasa ! . ' ane A to, vaLI, parabrahma sAthenAM sAyujyamAMthI niSpanna thato manana - rasa ! AvA rasanI anubhUti to, upara, zabdArtha-vibhAgamAM, savistara, jaNAvyuM che tema, avarNanIya ! - Indescribable! zabdakoza(Dictionary)mAMnA kayA ane keTalA zabdanI guMjAyaza ke A AnaMda-rasanI anubhUtine abhivyakta karI zake ! sAhityazAstranA vivecakoe "zabda"nI zaktinI ghaNI-badhI prazasti karI che, ane chatAM, vAta kevI vicitra che ke brahmano darajjo (Status) pAmelA ("zabdabrahma !"), - evA A zabdanI paNa samagra zakti, A "AnaMda-rasa'nI anubhUtinI bAbatamAM, kuMThita thaI jAya che ! AvI "rasAnubhUti' choDIne (Dablyu) je, vidvAnuM, nIrasa viSayo(zUSa viSaSa)mAM rAce (ramata), tene zuM kahevuM? viSayAnuM viSavat net | ("viSa jevA viSayone tyajI devA joIe !") - evI salAha ApanAra "aSTAvakragItA"no paNa je mANasa Adara karato nathI tene, "vidvAna-zabda mATe pAtra kevI rIte gaNI zakAya ! bIjuM, A "Ananda-rasa" to "rasa", sarva rasono "rasa" ! rasAnAM rasa: . ane pelA viSayo? - enAM saMpUrNa varNana mATe A eka ja zabda paryApta zUnya ! khAlIkhama ! nIrasa ! Ama, "zobhAnA gAMThiyA' jevo A vidvAna to pelA mahAmUrkha jevo ja, vivekacUDAmaNi | 1045 Page #1051 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je, AkAzamAMno mULa caMdra pote, potAnAM parama-AphlAdaka zItaLa teja vaDe jhaLAMhaLAM prakAzI rahyo hoya tyAre (lIpyamAne), gharanI dIvAla paranAM citramAMnA cItarelA caMdrane jovA jhaMkhe ! zlokamAMnuM daSTAMta, caMdra jevuM ja paramAlAdaka to che ja, paraMtu, vadhArAmAM, parAnandarasanI anubhUtine savizeSa AsvAdya banAvI rahe che ! zlokano chaMdaH IndravajA (pa23) para4 asatpadArthAnubhave na kiMcin -na hyasti tRptirna ca duHkhahAniH / tadadvayAnandarasAnubhUtyA . tRptaH sukhaM tiSTha sadAtmaniSThayA // 524 // zlokano gujarAtI pAThaka asatpadArthanubhave ne kiMcinu -na hasti tRptine ca duHbahAni | tadadhayAnandarasAnubhUlyA tRptaH sukhaM tiSTha sadAtmaniSThayA pa24 zlokano gadya anvaya : asatpadArtha-anubhave kiMcid (api) tRptiH na hi asti, na ca duHkhahAniH (api asti); tad advaya-Anandarasa-anubhUtyA sat-AtmaniSThayA tRptaH (san) surva tiSTha II5ra4ll : zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) viMvid (kavi) tRti: 7 hiMmata ! jarA paNa tRpti thatI ja nathI. di - zabda vAkyanA arthane savizeSa sunizcita banAve che. A prakAranI tRpti zAmAM nathI thatI? - ata-utArtha-anubhave | khoTA-mithyA padArthono anubhava karavAthI, evA padArthonA upabhogathI. AvA padArthonA anubhavathI, bIjuM zuM-kevuM kharAba pariNAma Ave che? - 1 2 3:vahoniH (pi ti) / duHkhono nAza paNa thato 1046 | vivekacUDAmaNi Page #1052 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI, duHkha paNa TaLatuM nathI. to pachI, zuM karavuM? - have pachInAM vAkyamAM, gurudeve ApelA AdezanuM anupAlana karavuM. (2) tat eTale tat tethI, te kAraNe. tRta: (1) surva tiSThA guma eTale sukhapUrvaka, sukhathI. tiSNa eTale rahe. sukhapUrvaka rahe, sukhI thA, sukhI bana. kevI rIte ? - tRta: (sana) - tRpta thaIne, saMtoSa pAmIne. paraMtu AvI tRpti maLe zI rIte ? A be rIte : (a) adaya-manantara-anumUtyA advitIya evA te brahmanA AnaMdarasanI anubhUti vaDe; ane (ba) -AtmaniSThayA | satyasvarUpa evI AtmaniSThA vaDe. (para4) anuvAda : (he vatsa ! he ziSya !) mithyA padArthono anubhava karavAthI, kazI paNa tRpti thatI nathI, tema ja duHkhano nAza paNa thato nathI, tethI advitIya (brahma)nA AnaMdarasanI anubhUtithI ane satyasvarUpa AtmaniSThAthI tRpta thaIne tuM sukhapUrvaka rahe ! (para4) TippaNa: - jIvanmukta thayA pachI paNa, ApaNe A pahelAM joyuM tema, ziSyane potAnAM AyuSyano zeSa samaya vitAvavAno to che, A "mithyA' jagatamAM ja. ane jevuM mithyA' jagata, evA ja mithyA' A jagatanA sarva padArtho ! eTale, AvA asatpadArthonA anubhavomAM, ane e sarvanA upabhogamAM, ziSya, pharI pAcho, na sarI paDe, te mATe, AcAryazrI, tene evI cetavaNI Ape che ke AvA anubhavo-upabhogathI sadA-sarvadA tuM dUra ja raheje. AvI cetavaNI pAchaLanAM be kAraNo A pramANe che : eka to e ke emAMthI kazI ja tRpti sAMpaDatI nathI, ane bIjuM e ke pelA mithyA-padArthonA anubhavanuM duHkha to TaLatuM ja nathI ! tethI, ziSya mATe, sukhapUrvaka tRpta thaIne rahevAno to eka ja upAya : advitIya brahmanA AnaMdarasanI anubhUti ! ane Ane ja bIjA zabdomAM vyakta karIe to, satyasvarUpa e ja brahmamAM AtmaniSThA ! Ama to, paramatattvanI prApti pachInAM, A ziSyanAM savistara AtmasaMbhASaNamAMnI, enAM uccAraNomAMnI enI sudaDha pratIti jotAM ane enA e sarva ugAromAMnAM satyano raNako jotAM, A ziSya, have, mithyA jagatanA nazvara padArthonA upabhogomAM pharIthI phasAya, evI koI ja bhIti jaNAtI nathI. to pachI, gurudeva ene zA mATe AvI cetavaNI Ape che ane je advitIya brahmanA AnaMdarasanI vivekacUDAmaNi | 1047 Page #1053 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja atyAre paNa anubhUti karI rahyo che, temAM ja AtmaniSThA rAkhavAno Adeza gurudeva tene zA mATe Ape che te jarA, na samajAya tevuM che, ane ziSyanI saMniSThAmAM, gurudevane saMpUrNa zraddhA nathI, evI chApa paNa vAcakanAM citta para paDe e svAbhAvika che. - paraMtu hakIkatamAM, evuM kazuM nathI : ziSyanI siddhi ane sajjatAmAM gurudevane saMpUrNa zraddhA che; paNa ziSya enI AdhyAtmika jIvana-kArakirdImAM AvI paramocya siddhie pahoMce tyArapachI paNa, enI evI ja saphaLatAnAM sAtatyanAM hitamAM, gurue, ziSyane, tenAM jIvananAM AvAM amUlya saMketa-sUtronuM pradAna karavuM joIe, evI zAstra-praNAlikAne ja gurujI ahIM anusarI rahyA che, ema ApaNe samajavAnuM rahe che. ane have pachI paNa, gurudevanA A aMtima upadeza daramiyAna, kyAreya pazu AvuM lAge tyAre, ApaNe emAM zAstranI paraMparAgata AvI saMketasUtra-baddhatAnAM ja darzana karavAnAM raheze. zlokano chaMda : upajAti (524) parapa svayameva sarvathA pazyan manyamAnaH svamadvayam / svAnandamanubhuJjAnaH kAlaM naya mahAmate // 525 // zlokano gujarAtI pATha : svayameva sarvathA pazyan manyamAnaH svamadrayam | svAnandamanurbhujAnaH kADhyuM naya mahAmate / / 525 // zlokano gadya anvaya H (he) mahAmatte ! sarvathA svayameva pazyan, sva ayaM manyamAna:, AnandaM anubhuJjAnaH, (tvaM) kAlaM naya // 525 // zabdArtha : sva mukhya vAkya : (de) mahAmate ! (htva) jAta naya ! he buddhimAna ! tuM samaya vyatIta kara, samaya vItAva, kALa-nigamana kara, zI-zI prakriyAo karatAM karatAM, ziSya, samaya vyatIta karavAno che ? - A pramANe traNa : (1) sarvathA svayaM Dva pazyan / sarvathA eTale sarva prakAre, sarva-samayamAM ane sarva vastuomAM (sarvatra, 1048 | vivekacUDAmaNi Page #1054 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvamAna, sarvaprorekha ); sarva prakAre, tArA potAnA AtmAne, sadA svayaMrUpa AtmAne jotAM, jotAM; (2) svayaM madaye mamAnaH . potAne, potAnI jAtane, advitIya, mAnato; (3) sva-gAnanda namunaH | AtmAnandano ja satata-vAraMvAra anubhava karato, karato; AtmAnaMdane ja bhogavatAM, bhogavatAM. pazyana, mImAna ane anumukSInA, - e traNeya, vyAkaraNanI dRSTie, anukrame, zu(pazyo jovuM, mana mAnavuM ane anu+mun bhogavavuM, - e dhAtuonAM vartamAnakRdaMta, puliMga prathama ekavacananAM rUpo che. (parapa) anuvAda : mahAbuddhimAnuM ! sarvarIte, svayaMrUpa AtmAne joto rahIne, potAne advitIya mAnato rahIne ane AtmAnaMdane bhogavato rahIne, tuM (tArA) samaya vyatIta karaje. (para5) TippaNa : sadguru, A zlokamAM, ziSya mATe, "mahAmati" - evuM saMbodhana prayoje che, e sUcaka (Significant) che, - be rIte : eka to e ke tenI buddhi mAtra "mahA" (moTI, ghaNI) ja nathI, paraMtu te sArI, zubha ane sAttvika paNa (sabuddhi) che, ane AvI "mahA" tathA "sArI buddhinA prabhAve ane pratApe ja, te, saccidAnaMda evAM paramatattva sAthe sAyujaya pAmI zakyo che; ane bIjuM e ke gurudevane, ziSyanI, jIvanmukti-pada-prApti pachInI, have pachInI, bhAvi jIvana-kArakirdI vize kazI ja azraddhA ke AzaMkA nathI : potAnAM pravartamAna paramocca padane, enI pratiSThAne, kazI paNa hAni pahoMce evuM te kadI paNa karaze nahIM, evI pratIti gurudevane haiye che, te, paNa ziSyanI AvI buddhinAM kAraNe ja che, te hakIkata spaSTa thAya che. gurudeve, ziSya mATe, zlokamAM, sUcavelI traNa prakriyAo paNa eTalI ja mahattvanI che : ziSya bhale potAnAM jIvana-dhyeyane saMpanna karI lIdhuM, paraMtu tene potAnAM bAkInAM AyuSyane to, A saMsAramAM rahIne ja vItAvavAnuM che ane te kevI rIte vItAvavAnuM che, teno Adeza gurudeva ziSyane, - vArtA naya | ema kahIne, Ape che. have pachInA samayamAM, ziSya, "bahirmukha' (Extrovert) rahe ke "aMtarmukha (Introvert), teNe satata lakSamAM rAkhavAnuM che ke enuM darzana" (pazya) to sadA potAnA AtmAnuM ja (svaye va) hovuM joIe : AvI prakriyAmAM ALasa ke . vivekacUDAmaNi | 1049 Page #1055 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anavadhAnane jarA paNa avakAza rahevo joIe nahIM : 'svayaM-darzana' satata cAlu rahevuM joIe. ane advitIya evAM brahma sAthenAM aikyanI siddhi pachI, enI A 'aTThayamAnyatA' paNa evI ja akabaMdha jaLavAI rahevI joIe. saMsAramAM to sarvatra bhedanAM ane dvaitanAM ja darzana tene thayAM karaze : chatAM 'huM to sadA-sarvadA advitIya ja chuM', - e prakAranI mAnyatAmAM lezamAtra paNa kacAza pravezI na jAya, tenuM, tene, satata dhyAna rAkhavAnuM che. vaLI, 'AnaMda' jeno eka avibhAjya aMza (Integral part) che, evAM "saccidAnaMda"-svarUpamAM have to te sthita che, eTale AtmAnaMda ke nijAnaMdanI enI anubhUtimAM lezamAtra paNa uNapa na AvI javI joIe. A traNeya prakriyAmAM, 'svayaM" ane svaM evA zabdo prayojavA pAchaLa sadguruno ekamAtra zubha uddeza e ja che ke ziSya haMmezAM 'sva'mAM ja ramamANa rahe ! zlokano chaMda : anuSTupa (525) 526 akhaNDabodhAtmani nirvikalpe vikalpanaM vyomni puraHprakalpanam / tadadvayAnandamayAtmanA sadA zAnti parAmetya bhajasva maunam // 526 // zlokano gujarAtI pATha : akhaMDabodhAtmani nirvikalpe vikalpanaM vyomni puraHprakalpanam / tadayAnandamayAtmanA sadA zAnti parAmetya bhajasva maunam / 526 // zlokano gadya anvaya H akhaNDabodhAtmani nirvikalpe (Atmani) vikalpanaM, vyomni puraHprakalpanaM (tatsamAnaM kAryaM asti); tat advayAnandamayA - AtmanA sadA parAM zAnti maunuM manasva raddA patya, 1050 / vivekacUDAmaNi Page #1056 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vyoni pu tva (tatsamAna RArya ti); vyoni eTale AkAzamAM; puda eTale nagara, zahera; prajjana eTale kalpanA karavI te : AkAzamAM nagaranI kalpanA karavA jevuM (A kAya) che; kayuM kArya ? - DAuugvodhAtmani nirvijo (mana) vindhanam | vichatpana eTale koI paNa jAtanA vikalpanI, eTale ke bhedanI kalpanA karavI te; AvI kalpanA konA vize ? akhaMDajJAnasvarUpa ane vikalpIna AtmAmAM, AtmA vize. (2) tat eTale tamAt tethI, mATe, te kAraNe; mauna manasva | mauna dhAraNa kara; maunane prApta thaI jA. paNa A pahelAM ziSya zuM karavAnuM rahe che ? - parAM zAnti patya | parama zAMti prApta karIne, pAmIne, eno anubhava karIne; AvI zAMti teNe kevI rIte prApta karavAnI che? savA - nirantara; ane badaya-manandamayemAtmanA | advitIya AnaMdamaya AtmArUpe; advitIya AnaMda-svarUpa banIne. (para6) anuvAda : * akhaMDa jJAnasvarUpa ane nirvikalpa evA AtmAmAM, koI paNa jAtanA bhedanI kalpanA karavI te, AkAzamAM nagaranI kalpanA karavA jevuM kArya che; tethI, advitIya AnaMdamaya AtmArUpe parama zAMti pAmIne tuM sadA mauna dhAraNa kara. (para6) TippaNa: A zlokamAM paNa, gayA zlokanI jema, sadgurue ziSyane sIdho ja Adeza Apyo che ke "tuM mauna dhAraNa kara" : mauna manasva | paraMtu gurudevane spaSTa khyAla che ke kazuM paNa samajyA vinA, Ama, sIdhe-sIdhuM mauna dhAraNa karavuM, e nirarthaka che; eTale sauprathama to, temaNe, ziSyane, AtmAnAM samyapha svarUpa vizenI kazI gerasamajathI dUra rahevAnI sUcanA ApI. AtmA eTale ja akhaMDa jJAnanuM svarUpa; ane Avo AtmA to, saMkalpovikalpothI sadA-sarvadA vimukta ja hoya; AvA "nirvikalpa' AtmAmAM jIva ke kazA saMsAravyavahAranA padArthono 'vikalpa' karavo, koI paNa jAtanI bhedayukta kalpanA karavI, TUMkamAM, "nirvikalpa'mAM "vikalpa' hoya ema mAnavuM-jANavuM-samajavuM, e to eka akSamya ane anirvAhya evo kalpanA-taraMga ja kahevAya ! jyAM kazuM hovAnI zakyatA ja na hoya, tyAM te vastu hovAno svIkAra karavo, eTale AkAzamAM nagara hovA jevI asaMbhavita kalpanA ! sAmAnya buddhi(Common vivecUDAmaNi | 1051 Page #1057 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sense)vALo koI sAmAnya mANasa paNa samaje che ke koI nagaranI racanA pRthvI para thaI zake, AkAzamAM to kadI ja nahIM ! AkAza to mAtra avakAza (Space) che, khAlI jagA ja che, emAM koI nagara bAMdhI zakAya ja kevI rIte ? ane bAMdhI nA zakAya to te tyAM hoI zake ja kevI rIte ! pelI aMgrejI bhASAnI kahevata pramANe, A to havAmAM killA bAMdhavA jevI (Building castles in air !) vAhiyAta vAta. kahevAya ! mAtra kalpanAnA taraMgo ! taraMgonA raMgo ! Figments of Fancy ! nirvikalpa" jenuM nAma ! emAM, vaLI, "vikalpo' kevA ? kyAMthI ? "eTale he vatsa !" gurudeva ziSyane kahe che ke "AvI mithyA kalpanAmAM to, tArA jevo "mahAmati', rAce ja nahIM ! - eno to mane paNa khyAla che ja. mATe, tArA svabhAvagata advitIya nijAnaMdanAM svarUpe parama zAMti pAmIne tuM mauna dhAraNa kara !" paraMtu bahArathI "mauna' ane aMdara azAMti hoya to, evAM maunano artha zo? AthI ja, sadgara, mauna dhAraNa karatAM pahelAM, ziSyane parama zAMti pAmavAnI samucita sUcanA Ape che. ane mauna eTale zuM ? "na bolavuM' - e ja ? eTaluM ja ? bhItarI, sAcI, parama zAMti vinAnuM AvuM mauna eTale to, maunano mAtra ziSTAcAra (Formality) ! mAtra eka aupacArika prakriyA ! eka zuSka nirarthaka "kriyAkAMDa' (A ritual) ! AvA karmakAMDIya maunamAM ziSya na aTavAya, e mATe gurudeva tene, sauprathama, parama-zAMtine prApta karavAnuM sUcave che. mana jo bahAra na bhame, to ja, ane te ja sAcuM mauna ! gItAe paNa AthI ja, nirNaya Apyo che ne ke - mAntartha yud: suram I (2, 66) ("azAMtane vaLI sukha kevuM?"), zlokano chaMda upajAti (para) para tUSNImavasthA paramopazAnti - satpavinyataH brahmAtmanA brahmavido mahAtmano yatrAdvayAnandasukhaM nirantaram // 527 // 105ra | vivekacUDAmaNi Page #1058 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : tUSNImavasthA paramopazAnti -burasatkalpavikalpahetoH | brahmAtmanA brahmavido mahAtmano yatrAdayAnandasukha nirantaram //pa2zI zlokano gadya anvaya : asatkalpavikalpahetoH buddheH brahmAtmanA tuSNI avasthA brahmavidaH mahAtmanaH paramA upazAntiH (asti), yatra nirantaraM advayAnandasukhaM (bhavati) // 527 // zabdArtha : mukhya vAkya : yuddha tuLa avasthA parama 35razAntiH (asta) tuLa avasthA eTale mauna avasthA; mauna dhAraNa karavuM te. AvI avasthA konI hoya che? - vRddhaH buddhinI. A buddhi kevI che ? - -- vijyA-deto. ! asatya saMkalpa-vikalpa karanArI-karAvanArI. AvI mauna avasthA konI buddhinI hoya che ? - brahmavida mahAtmanaH | - brahmajJAnI mahAtmAnI. brahmAtmA - brahmabhAvamAM sthiti, e ja mauna avasthA; AvI mauna avasthA e ja brahmajJAnI mahAtmAnI parama zAMti che. A parama zAMtinI viziSTatA zuM che? kevI che? - yatra nirantara madayAnandasuvuM (mati) 1 - jemAM niraMtara-satata-avirata advitIya AMnadasukha ja hoya che. (para7) anuvAda : asatya saMkalpa-vikalpa karAvanArI buddhinuM brahmabhAvamAM mauna dhAraNa karavuM, e ja brahmajJAnI mahAtmAnI parama zAMti che, jemAM niraMtara advitIya AnaMdasukha ja hoya che. (para) TippaNa : gayA zlokamAM gurudeve, ziSyane, parama zAMti prApta karIne mauna dhAraNa karavAnuM sUcavyuM hatuM ane A ziSya, atyAre, "brahmavid mahAtmA' - (brahmavidva: mahAtmanaH) to che ja. paraMtu AvA brahmajJAnI mahAtmAe paNa potAnI buddhine niyaMtrita rAkhavAnI jarUra che, kAraNa ke A buddhi to bhalabhalA mahAtmAne paNa mithyA kalpanAonA geramArge laI javAnI zakti dharAve che; eTale AvI buddhinuM, brahmabhAvamAM, mauna vivekacUDAmaNi | 1053 Page #1059 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraNa karavuM, e ja brahmajJAnI mahAtmAnI parama zAMti che, jemAM niraMtara advitIya AnaMdasukha ja haMmeza mATe hoya che. tAtparya e che ke mithyA saMkalpa-vikalpo sarjavAno jeno svabhAva che, e buddhine jo brahmabhAvamAM sthira karavAmAM Ave to, AvI sthiratA, AvI sthiti ja brahmajJAnI mahAtmAnI mauna-avasthA banI rahe; ane AvI A maunAvasthA ja enA mATe parama zAMtinI pradAyinI banI rahe. zlokano chaMda : upajAti (527) 528 nAsti nirvAsanAnmaunAt paraM sukhakRduttamam / vijJAtAtmasvarUpasya svAnandarasapAyinaH zlokano gujarAtI pATha : pA nAsti nirvAsanAnmaunAt paraM sukhamRduttamam / vijJAtAtmasvarUpasya svAnandarasapAyinaH // 528 zlokano gadya anvaya : vijJAta-Atma-svarUpasya sva-Anandrasa-pAyina: 6 (sAdhasya) nirvAsanAt maunAt paraM uttamaM sukhakRd (anyat kiMcit api) na asti // 528 // zabdArtha : mukhya vAkya : maunAt paraM uttama suvar (anyatiivat api) na asti| sulat eTale sukha karanAruM-ApanAruM, sukhakAraka, sukhadAyaka, sukhasarjaka; mauna karatAM bIju kazuM vadhAre sukha-ApanAruM nathI. kayA prakAranuM, kevuM mauna ? nirvAsanAt / vAsanA-rahita, vAsanA-zUnya, vAsanA-vinAnuM. ane konAM maunanI A vAta che ? - be vizeSaNo A pramANe : (1) vijJAta-AtmasvarUpasya / AtmAnAM svarUpane jeNe jANI lIdhuM che, tevA sAdhakanuM mauna; AtmasvarUpanAM jJAnInuM mauna; (2) sva-gAnandasa-pAyinaH / pAyana eTale pInAra, pAna karanAra; nijAnaMdanA rasanuM pAna karanAra sAdhakanuM mauna. (528) 1054 | vivekacUDAmaNi Page #1060 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : AtmAnuM svarUpa jANanAra ane AtmAnaMda-rasanuM pAna kasnAra(sAdhaka) mATe, vAsanA-vihIna maunathI bIjuM kazuM uttama sukhakAraka nathI. (para8) TippaNa: AcAryazrIe, zloka-para6mAM, "manasva maunam I'nI je AjJA ziSyane ApI hatI, te maunanI sAcI vyAkhyA ane vibhAvanAnI carcA, ahIM paNa cAlu che. "mauna" eTale zuM ? enuM tAttvika svarUpa kevuM hoya ? dareka mokSArthI sAdhaka jANe che, samaje che, svIkAre che ke mokSaprAptinA mArgamAM mukhya avarodho A be che : buddhi ane vAsanA. buddhinI mULabhUta kuTeva eTale miththA saMkalpa-vikalponuM sarjana; paraMtu sAdhaka jo sabhAna-sajAga rahe ane AvI phalezakAraka buddhine paNa potAnAM brahmajJAnanA prabhAvamAM, brahmabhAvamAM sthira kare to, brahmamAMnI buddhinI AvI sthiti ja enA mATe Adarza mauna-avasthA banI rahe ane ene parama zAMti ApI rahe. bIjuM vighna che, - vAsanAnuM. AtmAnAM svarUpane jANanAra ane AtmAnaMdanA amRtarasanuM pAna karanAra sAdhaka paNa jo potAnAM maunane vAsanA-rahita, vAsanAzUnya banAvI zake to, AvAM maunathI, vadhAre sukhada bIjuM kazuM paNa tenA mATe hoI zake nahIM. buddhi ane vAsanAnAM anusaMdhAnamAM, maunanAM svarUpanI je tAttvika chaNAvaTa, hamaNAM, upara, karavAmAM AvI te ja maunanI sAcI vibhAvanA che. bAkI, mAtra vANInuM mauna, ene to zAstromAM kASTha-mauna" evuM nAma ApavAmAM AvyuM che, je, aparipakva bALako ane ajJAnIo mATe ja yogya gaNAya. manane yAMtrika rIte niyaMtrita karIne bolatuM baMdha rAkhavuM ane e ja manamAM vicAro-vikAro-vAsanAonAM ugra ane pracaMDa vA-vaMToLa cAlatAM hoya to, evuM yAMtrika (Mechanical) mauna sAdhaka mATe jarA paNa upakAraka banI zake nahIM. samagra carcAno niSkarSa e che ke brahmajJAnI mATe to, cittanI vAsanA-rahita sthiti, e ja samyapha ane tAtvika maunanI Adarza avasthA che, ane AvuM mauna ja, enA mATe, sarvottama prakAre sukhaprada banI rahe ! ane AtmasvarUpanI jJAnaprApti tathA AtmAnaMdanAM rasAmRtanAM pAna jevI ucca-AdhyAtmika kakSAe pahoMcanAra sAdhaka mATe, potAnAM maunane vAsanAvihoNuM banAvI devuM (nirvAsanAn maunAta), e jarA paNa agharuM nathI. zlokano chaMdaH anurupa (pa28) - vivekacUDAmaNi | 1055 Page #1061 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 gacchaMstiSThannupavizaJzayAno vA'nyathA'pi vA / yathecchyA vased vidvAnAtmArAmaH sadA muniH // 529 // zlokano gujarAtI pATha : gacchastiSThanupavizanzayAno vADanyathA'pi vA / yathecchayA vased vidvAnAtmArAmaH sadA muniH ||52NI zlokano gadya anvaya H vidvAn muniH gacchan tiSThan upavizan zayAnaH anyathA api vA sadA yathecchayA AtmArAmaH vaset // 529 // zabdArtha : mukhya vAkya : vijJAn muni: savA yathecchavA AtmAAma: vaset / yathenkyA eTale potAnI icchA pramANe, icchApUrvaka, svecchAe. AtmArAma: vaset - AtmAmAM ja ramaNa karatAM, ramamANa, rahevuM. AtmArAma e sAmAsika zabdamAM A pramANe traNa zabdo che : AtmA + A + ram / A eTale samantAt - sarve bAjue, AjubAju sarvatra, - All-around, On all sides, Wholly, Completely; saMpUrNarIte : Atmani ga (samantAt) ramate sau / AtmAmAM ja je saMpUrNarIte ramamANa rahe che te, - "AtmArAma". - zI-zI ane kaI-kaI kriyAo karatAM-karatAM paNa vidvAna munie, sadA-sarvadA, svecchAe, 'AtmArAma' rahevuM joIe ? A pramANe cAra kriyAono ahIM nirdeza karavAmAM Avyo che : (1) manchan - cAlatAM, jatAM; (2) tiSTham - UThatAM, UbhA rahetAM; (3) vizad - besatAM; zayAna: - sUtAM. paraMtu A cAra to mAtra namUnArUpa kriyAono ja ullekha karavAmAM Avyo che, - e uparAMta, anyathA pi vA / bIjI koI paNa avasthAmAM. macchana, tina, vizad ane zayAna:, - e cAreya, vyAkaraNanI dRSTie, gam(T) eTale javuM, sthA(tir eTale UThavuM-UbhA rahevuM, 35 + viz eTale besavuM ane zau eTale sUvuM, - e dhAtuonAM, anukrame, vartamAnakRdaMta puMliMga prathamA ekavacananAM rUpo che. (529) anuvAda : vidvAna munie, jatAM, UThatAM, besatAM, sUtAM ke bIjI koI paNa avasthAmAM 1056 / vivecUDAmaNi Page #1062 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoya tyAre, sadA, svecchAe, AtmAmAM ja ramaNa karatAM rahevuM joIe. (para9) TippaNa : | mumukSu sAdhaka, jIvanmuktinI sarvocca-siddhie to pahoMcI gayo, paraMtu enAM zeSa jIvanamAM, kALa-nirgamana karatAM, tene aneka avasthAomAMthI ane paristhitiomAMthI pasAra thavAnuM rahe. AvI avasthAo-paristhitio-prakriyAo cAlI rahI hoya tyAre, teNe zuM karavuM joIe ? - enuM spaSTa mArgadarzana tene ahIM ApavAmAM AvyuM che. bIjI kriyAo-prakriyAo to ThIka, paraMtu javuM-cAlavuM-besavuMUThavuM-sUvuM vagere to sAmAnya ane rojiMdI(Routine) kriyAo che, e karyA vinA to cAle ja nahIM ! AcAryazrI kahe che ke barAbara che, AvI kriyAo avazya karavI; paraMtu e badhI to mAtra skUla-zArIrika kriyAo che, emAM mana ke AtmAe kazuM ja karavAnuM hotuM-rahetuM nathI. eTale, AcAryazrI, eka spaSTa niyama ke dharma tarIke, AjJA Ape che ke AvI badhI kriyAo karatAM-karatAM paNa vidvAna munie to sadA-sarvadA, satata, AtmAmAM ramaNa karatAM-karatAM ja rahevuM, AtmAmAM ja ramamANa rahevuM (mAtmArAma: vat ) vase - e kriyApada vidhyartha-rUpa che eTale, Ama karavuM, e vidvAna muni mATe eka avazya karavAnuM, "kartavya" (Duty), banI rahe che. zlokamAMno yathecchayA - zabda paNa evo ane eTalo ja sUcaka che : have to te "mukta" che. eTale saMsAranA ke samAjanA koI vidhi-niSedho tene naDe ja nahIM : ene have koI varNa ke AzramanI maryAdA rahetI nathI. have to tenI potAnI, aMgata, svakIya icchAnuM ja saMpUrNa sAmrAjya ! "anyanI koI ja icchAnuM. have tenAM jIvanamAM, kazuM ja sthAna nathI; eTale, game te avasthAmAM ke prakriyAmAM, AtmAmAM ja ramaNa karatAM rahevAnuM paNa teNe "svecchAe" (yathecchayA) ja karavAnuM che ! - mukta manathI, pUrI prasannatApUrvaka, tenuM aMtaHkaraNa kahe tema, tenA potAnA AtmAnA avAja (Inner Voice) anusAra ! Ama to, Adarza jIvanmukta, Ama karato ja hoya. kAraNa ke enI cittavRtti niraMtara AtmasvarUpamAM ja lIna thayelI hoya ! A to, mAtra mArgadarzana-rUpa eka sAmAnya salAha-sUcana tarIke ja, AcAryazrIe, ziSya mATe, AvuM-ATaluM, ahIM, nirUpaNa karyuM che. bAkI to, brahmasvarUpa banI rahelA AvA jIvanmuktane to, pote bhalo ne potAno AtmA bhalo ! - pUrepUro "AtmArAma" ! zlokano chaMdaH anuSupa (para9) pharmA- 67 vivekacUDAmaNi | 1057 Page #1063 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa30 na dezakAlA''sanadig-yamAdi nasyadakSa prativAddhaH | saMsiddhatattvasya mahAtmano'sti / svavedane kA niyamAdyapekSA // 530 // zlokano gujarAtI pATha: na dezakAlAvaDasanadiguryamAdi -lakSyAdyapekSA pratibaddhavRttaH | saMsiddhatattvasya mahAtmanohasti svavedane kA niyamAdyapekSA //pa30 . zlokano gadya anvaya : prativaddhavRttaH saMsiddhAMtavarya mahAtmanaH, teza-tti-mAsa-tizayamamAdri-takSya-badri-pekSA (ti); vene niyama-Adi-apekSA vA (Ata) ? IdharU zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mahAtmanaH apekSA (ti) | mahAtmAne apekSA athavA AvazyakatA hotI nathI. A mahAtmA kevA che? - A pramANe be vizeSaNo : (a) prativavRtta: | - jenI cittavRtti niraMtara AtmasvarUpamAM saMlagna thaI gaI che, tevA; (ba) saMsiddhatasvastha ! - jene AtmatattvanI, AtmajJAnanI siddhi thaI gaI che, tevA. AvA mahAtmAne zAnI apekSA hotI nathI? teMza-vAta-mAsa-tiyama-gari-naphTa-Tri-pekSA | ATalI apekSA : deza, eTale ke koI sthaLa, pradeza, vagere : kAla, eTale koI samayanI maryAdA; Asana eTale ke besavA mATenAM siddhAsana-padmAsana vagere nakkI thayelAM Asano; dizA, eTale ke sUvA-besavA-javAAvavA-vasavA-musApharI vagere aMgenI koI nizcita dizA : yama, eTale jIvavA mATenA koI nakkI karela, niyamo; lakSya, eTale ke jIvananAM dhyeya jevuM koI lakSya (Aim, Goal); AvI kazI ja apekSA, uparyukta be vizeSaNo dharAvatA mahAtmAne hotI nathI. 1058 | vivekacUDAmaNi Page #1064 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ra) ane (tasya) niyama-Adi-apekSA che. cAt ? | vena eTale potAne jANavuM te, AtmajJAna; AvA mahAtmAnI apekSA vizenI paristhiti uparakahI-tevI hoya, to pachI, AtmajJAna mATe to tene koI niyamo vize apekSA hoya ja zAnI ? (30) anuvAda : jenI cittavRtti AtmasvarUpamAM niraMtara saMlagna thaI gaI che ane jene AtmajJAnanI siddhi paNa thaI cUkI che, tevA mahAtmAne deza, kALa, Asana, dizA, yama-niyama Adi koI lakSya vagerenI apekSA hotI ja nathI; to pachI, potAne jANavAnI bAbatamAM, koI niyamo vagere vize to tene kaI apekSA hoI zake ? (pa30) TippaNa: zlokamAMnAM be vizeSaNo (prativaddhavRtti ane saMsiddhatattva), je mumukSu sAdhaka, "jIvanmukti"nI sarvocca kakSAe pahoMcI gayo che, tenA mATe che, ane tethI, have pachInI tenI zeSa jiMdagImAM, tenA mATe koI apekSA ke AvazyaktA hoya ke nahIM, tenI carcA A zlokamAM karavAmAM AvI che. sAdhakanI sAdhanAnI zarUAtanA tabakkAmAM, tenI sAdhanAnI saphaLatAnA upalakSamAM, teNe keTalAka niyamo avazya pALavAnA hoya che, - sthaLa-samaya-AsanadizA vagere aMge; paraMtu aMte to, AvA sarva niyamo paNa, sAdhyane saMpanna karavA mATenAM mAtra sAdhano ja hoya che ane sAdhanonuM mahattva ATalAM pUratuM ja hoya che, ethI vizeSa jarA paNa nahIM; aMgrejImAM kahevuM hoya to, ema kahI zakAya ke "They are only means to an end". 24143 g udll 21L4-4LHI 24$0 thavuM hoya to, sAdhanane sArtha samajI levAnI ("To consider the means as the very end") bhUla kadI paNa na karavI. ane AvAM badhAM sAdhanono mahimA, enI samayamaryAdA paNa, siddhinI prApti sudhInAM ja hoya che : siddhi prApta thayA pachI to AvAM koI sAdhano mATe kazo ja avakAza rahe ja nahIM : dardIne davA ApavAnI AvazyakatA kyAM sudhI rahe ? - mAMdagI cAlu hoya tyAM sudhI ja. te pUrepUro sAjo thaI jAya, tyArapachI tene koI ja davA ApavAnI na rahe. sAdhakanAM manamAM rahelI, AvI badhI AvazyakatAo ane apekSAo aMgenI mUMjhavaNonA nivAraNa mATe, AcAryazrI, ahIM, spaSTa mArgadarzana Ape che. paramezvara sarvavyApI ane sarvatra che, eTale sAdhanA mATe koI nizcita vivekacUDAmaNi | 1059 Page #1065 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthaLa(veza) pasaMda karavAnI jarUra nathI : koI nadIno kinAro, parvatanI guphA ke nirjana vana-pradeza jevAM anukULa sthaLo hoya to ja sAdhanA saphaLa thAya, evo koI niyama hoI zake nahI. evI ja rIte, vahelI-savAranuM brAhmamuhUrta ke sAMjanI saMdhyAno samaya(tA) ja pavitra gaNAya, evuM koI baMdhana sAdhaka mATe hoI zake nahIM. e ja rIte, sAdhanA mATe siddhAsana-padmAsana jevAM nizcita thayelAM 'Asano'(Alana) ja joIe, evI koI paNa zarata ke maryAdA sAcA sAdhaka mATe rahetI nathI. ane badhI ja dizAo (vi) ekasarakhI pavitra che, eTale pUrvadizAmAM, sUrya-sanmukha rahIne ja ArAdhanA-upAsanA karavI joIe, evuM kazuM baMdhana, sAdhaka mATe, anivArya nathI. vaLI, ahiMsA-satya-asteya ke prANAyAma-dhAraNA-dhyAna-samAdhi jevA yamo-niyamono(yama)nI koI ja lakSmaNa-rekhAnuM sthAna, sAdhanAnA mArgamAM hoI zake ja nahIM. - dizAonI pavitratAnAM A anusaMdhAnamAM, islAma dharmanA itihAsamAM pracalita eka prasaMga yAda Ave che : khudAnA baMdA jevo eka musalamAna-auliyo, eka vAra makkAnI jAtrAe gayo. tyAM pahoMcyA pachI, khUba thAkI gayo hovAthI, te ghasaghasATa UMghI gayo. thoDI vAra thaI tyAM to, tyAMnA karmakAMDI mANase tene DhaMDhoLyo, jagADyo ane gusse thaIne tene kahyuM ke, "kAphira ! tane eTalI paNa khabara nathI ke sUtI vakhate pavitra 'kAbA' tarapha paga na rakhAya !" pelA auliyAe sUtAM-sUtAM ja javAba Apyo ke, - "bhAI, mane zA mATe herAna kare che ane mArA para gusse thAya che ? huM khUba thAkI gayo chuM, mane sUvA de : mArA paga tAre je tarapha rAkhavA hoya tyAM rAkha !' pelA karmakAMDIe tenA paga, barAbara sAmI dizAmAM, khaseDyA, paraMtu Azcarya ! je dizAmAM auliyAnA paga rakhAyA hatAM, te ja dizAmA 'kAbA'e paNa sthaLAMtara karyuM ! pachI to pelo karmakAMDI, vArApharatI, jUdI-jUdI dizAomAM pelA auliyAnA paga khaseDato gayo, ane 'kAbA'e paNa e ja dizAomAM sthaLAMtara karavAnuM cAluM rAkhyuM ! "khudA"-"makkA"-"kAbA" kaI dizAmAM nathI ? : ane sAdhaka mATe, lakSya (nakSya) to eka ja hoya ane che H parabrahmanI prApti ! ane jenuM anusaMdhAna A zlokamAM che, te to "jIvanmukta" ja che ! teNe to A lakSyane, gurudevanI kRpAthI, kyAranuM ye siddha karI lIdhuM che ! e to che ja 1060 | vivekacUDAmaNi Page #1066 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsiddhatattva ! Ama, jeNe brahmasAkSAtkAranI sarvocca siddhi saMpanna karI lIdhI che evA "jIvanmukta" mATe, uparyukta koI ja apekSA (pekSA) Avazyaka rahetI nathI, to pachI "AtmAnI oLakha mATe (vave) to, ene koI niyamo kevA? ane kazI apekSA-AvazyakatA kevI ? e to have "Tastha" che, "nirvAsana-mauna'mAM lIna che, ane "AtmArAma" che ! ene have na koI maryAdA, na koI niyama, na koI baMdhana ! - Neither conditions, nor conditionings ! zlokano chaMda upajAti (pa30) pa31 ghaTo'yamiti vijJAtuM niyamaH ko'nvapekSyate / vinA pramANasuSTutvaM yasmin sati padArthadhIH // 531 // zlokano gujarAtI pAThaH A ghaToDayamiti vijJAtuM niyamaH koDavapezyate | vinA pramANasuSutaM sminuM sati padArthadhIH //pa31. zlokano gadya anvaya: ____ yasmin sati padArthadhIH, (tat) pramANasuSThutvaM vinA, 'ghaTaH ayaM' iti vijJAtuM kaH nu niyamaH apekSyate ? // 531 // zabdArtha : | mukhya vAkya : : 7 niyama: apekSyate ? kayA niyamanI apekSA rahe? jarUra paDe ? zAnA mATe A niyamanI vAta che ? "ya paTa' kRti vijJAtum I - A ghaDo che', - ema jANavA mATe. zAnA vinA, AvuM jANavAno savAla ahIM Ubho thAya che? - pramANa-suSThurva vinA ! "pramANa" eTale koI paNa vastunuM jJAna meLavavA mATenuM sAdhana, mAdhyama; sujhu eTale sAruM, zuddha, sujhutva eTale zreSThatA, zuddhi; pramANuvrutva eTale pramANanI zreSThatA, ucca guNavattA, zuddhi. A pramANasuSutva kevuM, - jenA vinA koI paNa bIjA niyamanI jarUra na paDe ? - tata; te, tevuM; smin sati padArthadhIH | dhI: eTale buddhi, jJAna, yathArtha sAcuM saMpUrNa jJAna. pArtha-dhI: eTale padArthanuM jJAna; min sati . (sati-saptamI vAkyaracanA che) - vivekacUDAmaNi / 1091 Page #1067 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenA hovAthI, jenA hovAne lIdhe, kAraNe; jenA hovAthI (mina sati). padArthanuM pUrepUruM jJAna thAya (pArthadhI:), tevAM (ta) zreSTha prakAranAM pramANa vinA (pramANasukhurva vinA), enA vagara, "A ghaDo che', ema jANavA mATe bIjA kayA niyamanI jarUra 7-zabda, vAkyarthamAMnI zaMkAne vyakta karavA mATe prayojAyo che. (531) anuvAda : A ghaDo che', evuM jANavA mATe, jenA hovAthI padArthanuM yathArthajJAna thAya che, tevAM zreSTha pramANa vinA, (ghaDo jANavA mATe) (bIjA) kayA niyamanI apekSA rahe? (pa31) TippaNa : zloka nAno che, sahelo che ane emAMno vAkyartha paNa khAsa agharo nathI, paraMtu koI paNa prakAranuM-padArthanuM yathArtha jJAna meLavavA mATenAM "pramANa" jevo pAribhASika zabda ahIM prayojAyo hovAthI, enI saraLa samajUtInI thoDI apekSA rahe che. jJAnaprAptinAM eka sAdhana athavA mAdhyama tarIke, "nyAya"-darzana-prabodhita, pratyakSa anumAna-upamAna-zabda e cAra pramANonI samajUtI, A graMthanA ApaNA svAdhyAya daramiyAna, A pahelAM, AvI gaI che, eTale punaruktinI ke bahu lAMbA vistAranI jarUra nathI. A cAra pramANomAMthI ahIM mAtra eka pramANa - "pratyakSa"ja prastuta che, eTale A samajUtI pratyakSa pUratI ja maryAdita rAkhIzuM. mArI samakSa ghaDo (dhara) che. have, e ghaDAnuM yathArtha jJAna, - "A ghaDo che" (yaM para rUti ) mane kevI rIte' - zAnAthI thAya ? ghaDo mArI AMkha sAme ja che, eTale ene jovA mATe, mArI baMne AMkho saMpUrNarIte svastha ane sakSama hoya, e sivAya bIjI kazI ja AvazyakatA rahetI nathI. mArI baMne AMkhonI zuddhi athavA zreSThatA (pramAAsuDutva) e ja ghaDAnAM sAcAM-samyapha jJAna mATe paryApta che. vAMco : tAni ca pramANAni catvAri / tathA ca nyAyasUtram / pratyakSa-anumAna-35mAna-zaSyA pramAAni rati . (1, 1, 3) gautamanAM A nyAyasUtra pramANe cAra "pramANo" che, te A pramANe : pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda. viM punaH pratyakSam ? I sAkSAprimIramAM pratyakSam "tarkabhASA", 28 106ra | vivekacUDAmaNi Page #1068 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ("pratyakSa" kone kahevAya che? sAkSAtkAriNI, eTale sIdhA indriyasaMnikarSathI utpanna evI pramAnA karaNane pratyakSa' kahevAmAM Ave che.") ahIM "indriyasaMnikarSa' eTale AMkhano ghaDA sAtheno saMparka. TUMkamAM, cakSu vagere pramANa sApha hoya to, prakAzamAM rahelA ghaDAne jANavA anya sAdhananI jarUra nathI. e ja rIte, sAdhakanI buddhi brahmasparzinI banI jAya to, brahmanA AnaMdanA anubhava mATe, anya koI niyamonI jarUra rahetI nathI : buddhinI vRtti "ghaTAkAra' thavI joIe, eTaluM ja, jema, ghaTajJAna mATe paryApta che, tema ja brahmanI bAbatamAM, sAdhakanI buddhi brahmAkAra thaI jAya eTaluM ja paryApta che. zlokano chaMdaH anurupa (531) pa3ra ayamAtmA nityasiddhaH pramANe sati bhAsate / na dezaM nA'pi vA kAlaM na zuddhi vA'pyapekSate // 532 // zlokano gujarAtI pATha: ayamAtmA nityasiddha pramANe sati bhAsate | ' na deza nADapi vA kAla na zuddhi vADapyapekSate /pa3rA/ zlokano gadya anvaya : pramANe sati nityasiddhaH ayaM AtmA (svayaM) bhAsate, (tasmAt) na dezaM na api kAlaM, na zuddhi vA api apekSate // 532 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) mAM mAtmA mAte | A AtmA bhAse che, jaNAya che, dekhAya che, pratIta thAya che. A AtmA kevo che ? - nityasiddhaH | - haMmeza mATe siddha. paraMtu AtmA mATe AvuM bane kyAre ? pramANe sati | - A vAkyaracanA sati-saptamI che H sUkSmabuddhi-rUpI pramANa hovAthI, hovAne lIdhe, hovAnAM kAraNe. paraMtu AnuM tAtparya zuM ? have pachInAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che te. (2) (tasmAta) (:) apekSate ! te AtmAne apekSA rahetI nathI. zAnI apekSA? - , pa li, zuddhi vA pa ( apekSata) . dezanI(eTale ke koI nizcita sthaLavizeSanI), na kALanI (eTale ke koI nakkI karelA samayanI), vivekacUDAmaNi | 1063 Page #1069 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke zuddhinI paNa apekSA rahetI nathI. (532) anuvAda : (sUkSmabuddhi-rUpI) pramANanAM hovAne lIdhe, A AtmA nityasiddha bhAse che, (tethI) tene, dezanI, kALanI ke zuddhinI paNa (kazI) apekSA rahetI nathI. (532) TippaNa : AtmAnAM darzana mATe, AtmAne pAmavA mATe, ahIM thoDI tAttvika carcA karavAmAM AvI che. sauprathama to, Atmadarzana mATe, sAdhake, tattvamasi jevAM veda-mahAvAkyo ane zrutivacanonAM samyak zravaNa-manana-nididhyAsana dvArA potAnI buddhi athavA cittavRttine saMpUrNarIte 'sUkSma' ane 'zuddha' banAvavI joIe, jethI te AtmAnA sUkSma prakAzanuM grahaNa karI zake. Atmadarzana mATe AvI sUkSmabuddhinI AvazyakatAnAM mahattva para, zruti paNa, A rIte, bhAra mUke che : dRzyate tvagryayA buddhyA sUkSmayA sUkSmabuddhibhiH / (kaThopaniSada 1, 3, 12) ('sUkSmanuM darzana karanArA manISIo vaDe ja, potAnI sUkSma buddhithI ja, AtmAnuM darzana thaI zake che.") TUMkamAM, AtmAnI pratIti mATe, AvI sUkSma buddhi ja pramANa' gaNAya che (pramALe satti). Ama chatAM, e paNa satata smaraNamAM rAkhavAnI jarUra che ke "vedAnta"-darzana pramANe, AtmA to svayaMprakAza che, e to nityasiddha che. AvI uparyukta, sUkSmabuddhi paNa, AtmAnAM darzana mATe to, aMte, eka sAdhanamAtra che. a sUkSmabuddhi paNa, pote, AtmAne prakAzita karI zakatI nathI : e to mAtra, sAdhakana citta paranAM, avidyAnAM DhAMkaNane dUra kare che. bAkI, AtmA to, pUrvasiddha, nityasiddha ane svayaMprakAza che. ajJAnanuM peluM AvaraNa, sUkSmabuddhi jevAM sAdhana vaDe, dUra thAya ke tarata ja, AtmA svayameva anubhavAkAra banI rahe che ! jJAnanA samaye to, jJAtA zeya-jJAnanI tripuTInuM paNa astitva rahetuM nathI, tyAM pachI pelI sUkSmabuddhinuM to astitva ja kevuM ? kyAMthI ? saMkSepamAM, AtmAnAM prAkTsa mATe, dezanI-kALanI ke zuddhinI paNa kazI ja apekSA rahetI nathI. AtmA to svayaMprApta, svayaMsiddha, svayaMjyoti ja che ! koI evuM vidhAna kare ke "huM AtmAne jANato nathI ke AtmAne joI zakato nathI", tyAre paNa nityasiddha evo AtmA to hoya ja che ! AtmAnAM astitva 1064 | vivekacUDAmaNi Page #1070 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mATe koI ja pramANanI jarUra nathI : AtmA pote ja sarva pramANonuM pramANa che ! zlokano chaMda : anuSupa (532) - 533 devadatto'hamityetad vijJAnaM nirapekSakam / tadvad brahmavido'pyasya brahmAhamiti vedanam // 533 // zlokano gujarAtI pATha : devadattoDahamicetad vijJAna nirapekSakam | tava brahmavidoDaSyasya brahmAhamiti vedanam pa33 zlokano gadya avaya : (yaduM-va) "mahuM tevatta: ( ma)" ti tad vijJAne nirapekSa ( ta), ta-vad gI vi Sa "madaM vra ( ma)' ti velane ( nirapekSa iva ti) rUrUA. zabdArtha : "jevI rIte', "jema' (ya-va) ane "tevI rIte', 'tema' - (ta-va), - evI vAkyaracanAvALAM be vAkyo A pramANe che : - (1) tavat "ahaM brahma (Ii)' rUti venaM (pa nirapekSa va ti) . vena eTale jJAna, nirapekSa eTale apekSA vinAnuM, bIjAM koI pramANa vinAnuM. AvuM jJAna konuM? - vRvi pa . brahmajJAnI mATe, brahmavettAne paNa, "brahma chuM' evuM jJAna nirapekSaka che. ta-va eTale tevI rIte; tevI rIte eTale kevI rIte ?" have pachInAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che, te pramANe. (2) yad-vad ahaM devadattaH (asmi) iti etad vijJAnaM nirapekSakaM (ti) | - jevI rIte devadatta-nAmano koI mANasa kahe che ke "huM devadatta chuM !" - e pramANanuM enuM jJAna nirapekSaka che, - tevI rIte, uparyukta prathama vAkyamAMnuM jJAna paNa nirapekSaka ja che. (pa33). anuvAda : jema "huM devadatta chuM evuM divadatta-nAmanA mANasanuM) A jJAna koI paNa apekSA vagaranuM che, tema ja koI brahmavettAnuM paNa "huM brahma chuM' - evuM jJAna (paNa . vivekacUDAmaNi | 1065 Page #1071 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirapekSa ja) che. (pa33) TippaNa: brahmasAkSAtkAra karanAra "jIvanmukta" mATe, tenAM zeSa jIvanamAM, kazI ja bAbatamAM, koI ja zarata-niyama-apekSA-pramANa vagerenI koI ja "apekSA"nuM baMdhana rahetuM nathI, - zloka-pa30thI zarU thayelA A muddAnI carcA ahIM paNa cAlu che. AtmA to nityasiddha che, enAM darzana mATe, sUkSma buddhi jevAM je koI pramANa"no AdhAra levAmAM Ave te, aMte to, mAtra eka sAdhana ja che ane ajJAnanAM AvaraNane dUra karavA pUratuM ja enuM mahattva che, - AtmAnI siddhi mATe enI kazI ja apekSA rahetI nathI : koI brahmavettA ema kahe ke "huM brahma chuM', to, enA e jJAnanI sAbitI mATe koI apekSA', kazI ja "apekSA'nI AvazyakatA. rahetI nathI ! koI mANasa ema kahe ke - "huM devadatta chuM !' tyAre ApaNe tene ema kahetA nathI ke "tame devadatta cho !- ema kahevA mATe tamArI pAse zuM pramANa che ! tame devadatta ja cho', ema tame zI rIte jANyuM ?" pelo to AnA javAbamAM mAtra eTaluM ja kaheze ke "mArI potAnI jAtane, eTale ke mane, jANavA mATe, mAre anya pramANanI jarUra ja zI ? huM to huM ja chuM !" - I am I !' mArA sivAya anyane jANavA mATe mAre koIka sAdhana ke pramANanI jarUra rahe !" eka dIvAne, potAnAM prakAzana mATe, potAnA paricaya mATe, anya dIvAnI jarUra paDe, - ema kahevA jevI A vAhiyAta vAta che ! - lIpasya kavIpechI yathA svAtmapravezane ! ("Atmabodha", 29) zlokano chaMdaH anurupa (pa33) pa34 bhAnuneva jagatsarvaM bhAsate yasya tejasA / anAtmakamasattucchaM kiM nu tasyAvabhAsakam // 534 // zlokano gujarAtI pATha : bhAnuneva jagatsarva bhAsate yasya tejasA | anAtmakamasatuccha ki nu tasyAvabhAsakam | pa34. 1066 | vivekacUDAmaNi Page #1072 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvayaH bhAnunA iva yasya (AtmanaH) tejasA sarvaM anAtmakaM, asat, tucchaM jagat pAsate, tasya (nAtmanaH) avakAsavaM 7i ( ) ? varUA . zabdArtha : | mukhya vAkya : ta7 (sAtmana:) saMvamAsa f nuM thAt ? | avamA eTale prakAzanAruM, prakAzaka, prakAzamAM lAvanAruM. te AtmAne prakAzanAruM bIjuM) koI zuM hoI zake ? te AtmA, kevo che? - yastha tenA sarva gat mAte, sa: | jenAM teja vaDe A AkhuM jagata bhAse che, dekhAya che, jaNAya che, te, tevo AtmA. jagata kevuM che ? - A pramANe traNa vizeSaNo : (1) manAtman ! je AtmA nathI, tevuM; anAtmA; (2) asat ! asatya, mithyA; (3) tuccha I tura7, niHsattva, kSudra. AtmAnAM tejathI jagata, konI jema bhAse che? - manunA rUva ! mAnuM eTale sUrya. sUryanI jema, sUryanA tejathI saghaLuM jagata prakAze che, tema. (pa34) anuvAda : - sUryanI jema, je(AtmA)nAM teja vaDe A saghaLuM anAtmA-mithyA-tuccha jagata bhAse che, tene (te AtmAne) prakAzanAruM zuM koI hoI zake? (pa34). TippaNa : A sakaLa jagata prakAzita thAya che, sUryanA tejathI. AvA sUryane prakAzanAruM anya koI teja hoI zake kharuM ? sUrya Ugyo che ke nahIM te jovA-jANavA mATe, enI khAtarI karavA mATe, koI bIjuM teja labhya kharuM ? are, AvAM tejanI labhyatAnI kyAM vAta karo cho ? evI kazI jarUra rahe che kharI ? je svayaM prakAzaka che, tenuM vaLI anya prakAzaka koNa ? e ja rIte, jaDa-asata-tuccha-anAtmA-niHsattva evuM A sakaLa jagata, AtmA vaDe, eTale ke tenAM jJAnarUpI prakAza vaDe prakAzita thAya che (mAsa); are, mAtra AvuM jagata ja zA mATe ? vedo, darzano, zAstro, purANo, AkAza vagere paMcamahAbhUto, samagra sRSTinA sarva bhUto paNa A AtmAnAM teja vaDe ja, "sattA (astitva), hurti, caitanya vagere prApta kare che. ' are, sUrya jevo sUrya paNa, A jJAnarUpI AtmAnAM teja vaDe ja, pote prakAze che ane A akhila brahmAMDane prakAzita kare che ! vivekacUDAmaNi | 1067 Page #1073 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvA AtmAne prakAzanAruM, ene prakAzita karanAra (tasya avabhAsa N) bIjuM koI hoI zake kharuM (dri nu myAt) ? AvA 'kAkuprazna'ne koI uttaranI jarUra rahetI ja nathI ! jema sarvanA jJAtAno koI anya jJAtA hoI zake nahIM, tema sarva-prakAzaka evA AtmAno koI anya prakAzaka hoI ja na zake : svayaMjyoti' eTale ja svayaMjyoti' ! "sarva jyotiono samUha evo te prakAze, tyArapachI ja A saghaLuM prakAze che : tenA prakAza vaDe ja, A sarva (sUrya vagere anya jyotio) pratIta thAya che" : tameva bhAntamanubhAti sarvaM tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti / - zvetAzvatara-upaniSada (6, 14) kaThopaniSada (2, 2, 15) zlokano chaMda : anuSTupa (534) papa vedazAstrapurANAni bhUtAni sakalAnyapi / yenArthavanti taM kiM nu vijJAtAraM prakAzayet // 535 // zlokano gujarAtI pATha : - vedazAstrapurANAni bhUtAnisakalAnyapi / yenArthavanti teM kiM nu vizAtAra prakAzayet // 535ii zlokano gadya anvaya : vedazAstrapurANAni, sakalAni bhUtAni api yena (AtmanA ) arthavani (bhakti), te vijJAtAra inu prAzayet ? rUA zabdArtha : mukhya vAkya H te vijJAtAra inu prAzayet ? / te vijJAtAne, jANanArane bIjuM koI zuM prakAzita karI zake ? A vijJAtA kevo che ? yena ( etAni sattAni tti arthavatti (matti), sa: / arthavanti eTale arthavALAM, sArthaka (tAnAi) satAni, A badhAM; 'A badhAM' eTale koNa-koNa ? zuM-zuM ? leva 1068 / vivekacUDAmaNi - Page #1074 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra-purANani sanani bhUtAni pi | vedo, zAstro, purANo, ane A sakaLa bhUto paNa. (pa35) anuvAda : vedo, zAstro, purANo, ane A sarva bhUto paNa jene lIdhe sArthaka bane che, - te vijJAtAne bIjuM zuM prakAzita karI zake ? (535) TippaNa: koIkane evuM lAgavAno saMbhava kharo, ke A badhAMno upadeza to, gurudeve, A pahelAM paNa, eTale ke A prastuta ziSya "jIvanmukta'-padanI paramocca siddhi prApta karI te pahelAM, Apyo ja hato, to pachI, e ja upadezanuM punarAvartana, gurudeva, zA mATe kare che ? vAta sAcI che, paraMtu saMdarbha sAva jUdo che. pahelAM to, ziSyane, enI mokSaprAptinI yAtrAmAM, Avo upadeza sahAyaka ane mArgadarzaka bane e ja hetu hato; brahmasAyujaya pAmyA pachI paNa, A "jIvanmukta" ziSyane, potAnA AyuSyano zeSa samaya jIvavAnuM to A ja nazvara jagatamAM ane anAtmA-padArthothI sabhara evA A ja saMsAramAM che. ziSyanA pakSe, alabatta, enI pravartamAna siddhinAM saddhara ane samRddha pAsAMne anulakSIne, evI dalIla avazya thaI zake ke have ene AvA kazA ja upadezanI jarUra nathI. chatAM, A be hakIkato, lakSamAM rAkhavA jevI che : eka to e ke gurudeva atyAre je kaMI pratipAdana karI rahyA che te, agAu kahevAmAM AvyuM hatuM te pramANe, zAstrokta paraMparA mujaba, gurudeva, potAnA A upasaMhArAtmaka upadezamAM, ziSyane, tenAM jIvananAM "amUlya saMketa-sUtronuM Avazyaka pradAna karI rahyA che. ane bIjuM e ke zloka-pa30thI zarU thayelA, "apekSA'nA muddAnA anusaMdhAnamAM ja, gurudeva, A badhuM kahI rahyA che : samagra jagatane potAnAM teja vaDe prakAzita karanAra svayaMprakAzaka jJAnasvarUpa AtmA, e ja, have to, ziSya pote banI rahyo che tyAre, tenI potAnI atyAranI avasthAmAM paNa, e hakIkata enA khyAla bahAra na rahI javI joIe ke jenuM tAdAsyuM te pAmI rahyo che te AtmA, evo svayaMsaMpUrNa, svayaMprakAzaka, svayaMsiddha ane sarvavijJAtA che ke te, sarva pramANo-niyamonI apekSAthI para che. upadeza bhale e ja che, paraMtu enAM AcaraNa(Application)no saMdarbha badalAyo che, e hakIkata ja gurudevanA upadezanI prayojanavattA ane prastutatA sAbita te kare che. vivekapUDAmaNi | 1069 Page #1075 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvA sarvavijJAtA (Omniscient) AtmAthI vadhIne, enAthI para, evuM koI tattva hoya to, te ene prakAzI zakene ! dazaM te viM nuM pravezat ? ! zlokano chaMda anuSupa (535) 536 , eSaH svayaMjyotiranantazakti rAtmADawyaH sanAnubhUtiH | . yameva vijJAya vimuktabandho jayatyayaM brahmaviduttamottamaH // 536 // zlokano gujarAtI pATha : eSaH svayaMjyotiranattazakti -rAtmADaprameyaH sakalAnubhUtiH | yameva vizAya vimuktabandho jayatyaya brahmaviduttamottamaH 536o. zlokano gadya anvaya : eSaH AtmA svayaMjyotiH, anantazaktiH, aprameyaH, sakalAnubhUtiH, yaM va vijJAya vimupvazva: maya brahmavid-3ttamottama gati parUddA zabdArtha : mukhya vAkya : marya vravi-uttamottama: naryAta . vravid eTale brahmavettA, brahmajJAnI; uttamottama: eTale sarvotkRSTa : brahmajJAnIomAM sarvotkRSTa-sarvazreSTha-sarvottama brahmajJAnI. enuM zuM thAya che? kayuM nati ! AvA manuSyano jayajayakAra thAya che; te saphaLa thAya che, banI jAya che. paraMtu A pahelAM tenI pAsethI zI-kevI apekSA rAkhavAmAM Ave che ? A pramANe, be : (1) caM (AtmA) va vijJAthe | jene ja, je(AtmA)ne ja jANIne; je(AtmA)nuM ja jJAna meLavyA pachI; ane (2) vimuvalpa: (saMsAranAM) baMdhanomAMthI mukta thayelo, chUTI gayelo. paraMtu je AtmAnuM jJAna teNe meLavI levAnuM che, te kevo che? A pramANe cAra vizeSaNo H (1) svayaMti: potAnAM teja vaDe ja prakAzI rahelo, svayaMprakAza (Self-effulgent); (2) ananta$i: I anaMta zaktivALo, sAmarthyavALo; 1070 | vivecUDAmaNi Page #1076 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) saprameya: I buddhi vagere saMsAranAM, dunyavI, bhautika sAdhano vaDe mApI na zakAya tevo, ameya; ane (4) nAnubhUtiH | sarva-anubhava-svarUpa, sahunI anubhUtirUpa. (pa36) anuvAda H A AtmA svayaMprakAza, anaMtazaktivALo, aprameya ane sarva-anubhava-svarUpa che, jene ja saMpUrNarIte jANavAthI, saMsAranAM) baMdhanothI vimukta thayelA brahmavettAomAM sarvazreSTha evA A brahmajJAnIno (sarvatra, jIvanamAM) jayajayakAra thAya che. (pa36) TippaNa: zloka sahelo che ane sarva zabdo paNa A pahelAM prayojAyelAM hovAthI, zlokanuM pratipAdayitavya saraLa ane subodha che. paraMtu AtmAnAM vizeSaNono, zlokamAM, je krama (Order) che, te, jeTalo sUcaka che, teTalo ja smaraNIya che : A AtmA bhale "svayaMyoti'"anaMtazakti" ane "aprameya' hoya, te chatAM te evo che ke teno anubhava sahu-koI karI zake evo che; jenI anubhUti sahu karI zake evuM enuM svarUpa che, e hakIkata ja AtmAnI zeyatAnI viziSTatAnI dyotaka che : AtmAnuM jJAna sarva mATe sulabha che; zarata che ekamAtra : ene prApta karavAnI hRdayasparzI IcchA, tamannA, laganI. AtmAnAM svarUpa vizenAM cAreya vizeSaNo, adhyAtmamAM rasa dharAvanAra mATe jANItAM hovA chatAM, enA marmano pharI AsvAda karavA jevo che : enAM svayaMprakAza svarUpanI carcA to, A pahelAMnA thoDA zlokomAM, thaI gaI che, paraMtu tenI zakti anaMta che, tethI ja A vizvane te utpanna karI zake che, enuM poSaNa karI zake che ane icchA tathA AvazyakatA UbhI thAya tyAre, teno saMhAra paNa te karI zake che : tenuM A "anaMtazaktitva' ja tene "sarvasamartha (Omnipotent, All powerful) banAve che. vaLI, vyAkhyA konI thaI zake? - tenI ja, jenA guNadharmo koIka sarvamAnya "mApa' vaDe ja grAhya-vedya-meya hoya; paraMtu A AtmAne to koI guNadharmo ja nathI, tethI grAhyatA-meyatA mATenI game tevI mAnya evI pelI miTarapaTTI bicArI (!) zuM kare ? ane Azcarya to e vAtanuM che ke AtmA Avo "aprameya' hovA chatAM, te "sakalAnubhUti' che ! ane "sakalAnubhUti hovA chatAM te "aprameya' che ! paraMtu AvA AtmAnuM jJAna hastagata thaI jAya, pachI to evA AtmajJAnIno jIvanamAM beDo pAra' ja thaI jAya ! saMsAranAM sarva baMdhanomAMthI to te vimukta thaI ja jAya, vivekacUDAmaNi | 1071 Page #1077 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - eTale te "jIvanmukta' to bane ja; eTaluM ja nahIM paNa "jIvanmukti'nI tenI A siddhi ja tene, brahmajJAnIomAM "uttamottama' tarIke sthApita karI de che (Best among the best; Superlatively eminent statist) ! zlokano chaMda : upajAti (pa36) 530 na khidyate no viSayaiH pramodate na sajjate nApi virajyate ca / svasmin sadA krIDati nandati svayaM nirantarInasena tRta: rU7 zlokano gujarAtI pATha : na khite no viSaH pramodane na sarjAte nApi virajyate cA : svasminuM sadA kriIDati nandati svayaM nirantarAnandarasena tRpta /pa3I zlokano gadya anvaya : (maye dravidhuttamottamaH mupbhA) viSa: 2 vidyate, to (1-3) pramodate, (teSu viSayeSu saH) na sajjate, na api (tebhyaH) virajyate ca; svayaM nirantara-Anandarasena tRptaH (sa:) svasmin sadA krIDati nandati (ca) // 537 // zabdArtha : gayA zlokamAM jene, "brahmajJAnIomAM paNa uttamottama brahmajJAnI' ane muktAtmA' tarIke varNavavAmAM Avyo che, tenI rojiMdI (Routine) pravRttionuM eka cittasparzI zabdacitra A zlokamAM ApavAmAM AvyuM che. tenI pravRttionI vigato, A pramANe, sAta vAkyomAM ApavAmAM AvI cheH (1) : viSaH na vidyate | viSayo prApta thatAM, ane te jo pratikULa hoya to paNa, te kheda pAmato nathI, duHkhI thato nathI, tenAthI thAkI jato nathI; (ra) sa: 1 pramote I ane te viSayo sAnukULa hoya, managamatA hoya, to paNa te tenAthI harakhAI jato nathI, harSaghelo banI jato nathI, temAM AnaMdita thato nathI; (3) : 1072 | vivekacUDAmaNi Page #1078 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na sannate . te viSayomAM te nathI Asakta thato, ke (4) : (tegaDa) ne virate mApa temanAthI na te virAga pAme che, temanAthI kaMTALIne dUra bhAgI jato paNa nathI; (5) sada satA svamina Iti | te to pote potAnAmAM ja ramato rahe che, potAnAmAM ja ramaNa karato rahe che; () : nannati = ! ane e ja rIte AnaMda mANato-anubhavato rahe che; (7) : nirantara-Anandavase : (ati) te to svayaM niraMtara AnaMdarasathI, AnaMdarasamAM, tRpta ja hoya che. (537) anuvAda : (A muktAtmA) viSayo prApta thatAM, kheda pAmato nathI, harakhAI jato nathI, nathI temAM Asakta banato ke nathI temanAthI virAga pAmato; niraMtara AnaMdarasathI tRpta banIne te to pote ja potAnAmAM ramato rahe che ane AnaMda mANato rahe che ! (537). TippaNa : manuSyanAM manojagatanAM be aMtimo (Extrernes) che, duHkha ane AnaMda. aNagamatuM maLe to te kheda pAme che (vidyate) ane managamatuM maLe to te harakhAI jAya che, harSaghelo banI jAya che (pramotte). kAM enuM mana managamatAmAM Asakta banI jAya che ( te), athavA aNagamatAMthI te dUra nAsI jAya che (virate). enuM dainaMdina jIvana mahadaMze AvA gamA (Likes) ane aNagamA (Dislikes) vaheMcAI jatuM hoya che. ane emAMye, viSaya-vAsanAo to, baMne rIte, tenAM mana-hRdayane, tenAM bhItarI bhAva-jagatane vyagra ane vikSipta banAvI de che. sAmAnya manuSyanI bAbatamAM, Ama thavAnuM kAraNa e hoya che ke enAM sukha-duHkhanuM udbhavasthAna (Source) potAnAmAM nahIM paraMtu kyAMka bahAra hoya che, eTale paravaza-parAdhIna hoya che, - svavaza ane svAdhIna nahIM ! paraMtu ahIM jenI jIvanazailInuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, te koI sAmAnya manuSya nathI; e mAtra asAmAnya paNa nathI, asAmAnyomAM paNa asAmAnya che. te to, A pahelAMnA zlokamAM jene "zreSTha brahmajJAnIomAM paNa zreSThatama brahmajJAnI (brahmavi-ttamottama:) gaNavAmAM Avyo che evo eka Adarza (Ideal), namUnedAra (Typical) ane uttamottama (Excellent) "jIvanmukta' che : ene vaLI viSayo sAthe zo saMbaMdha ! ane jenAM jIvanamAM nathI viSayo ke nathI vAsanAo, tene vaLI sAnukULa' zuM ne pratikULa' zuM ? "kheda' zuM ne "pramoda zuM ? "Asakti zuM ne virakti zuM ? pharmA - 68 vivekacUDAmaNi | 1073 Page #1079 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaLI, enI "kIDA' (krIti) ane enA "AnaMda (nati) mATe paNa enA potAnA sivAya anya koInI ene jarUra ja paDatI nathI ke te pote ja A mATe paryApta che (svayaM svasmi), ane enI "tRptinuM gaMgotrI paNa te pote ja che ! tRpta thavA mATe, ene mAtra eka dRSTipAta bhItara ja karavAno rahe : niraMtaraAnaMdarasa(Elixir of incessant Bliss)mAMthI svayameva sarjAtI tRptinuM amRta ene sAmethI prApta thatuM hoya che ! enuM samagra astitva ja sva-svarUpa che, ene sarvatra A "sva'nAM ja darzana thatAM hoya che, AnaMdarasAsvAda paNa A "sva'no ja hoya che ? ane A AnaMda eTale nijAnaMdanI sAttvika mastI ! AvI mastI to jeNe jANI-mANI hoya, te ja, te zuM che, - enuM varNana karI zake ! bAla' evAM upanAma sAthe kAvyo lakhatA, ogaNIsamI sadInA aMtabhAganA gujarAtI masta-kavi bAlAzaMkara kaMthAriyAnI A gajhalapaMkti, prastuta saMdarbhamAM, yAda AvI jAya che : nijAnaMde haMmezAM bAla ! mastImAM majA leje !" . kahevAnI jarUra nathI ke zloka-pa36mAMno "uttamottama brahmajJAnI' (draviuttamottama:) ane zloka-pa37mAMno "nirantara AnaMdarasathI tRpta' ane "nijAnaMdanI mastInI majA mANato' (nirantarInarasena tRpta) eTale, gurudeva jene uddhodhana karI rahyA che te, hamaNAM ja "jIvanmukta" banelo prastuta vidyArthI ! A baMne zlokomAM enI ja jIvanazailInuM nirUpaNa gurudeve karyuM che, ane enuM tAtparya e che ke teNe AvI ja jIvanazailI AjIvana jALavI rAkhavAnI che, evo saMdeza, A zloko dvArA, gurudeva, tene pAThavI rahyA che. zlokano chaMda : upajAti (pa37) paB8 kSudhAM dehavyathAM tyaktvA bAlaH krIDati vastuni / tathaiva vidvAn ramate nirmamo nirahaM sukhI // 538 // zlokano gujarAtI pATha : * sudhAM dehavyathAM tyakatA bAlaH kriIDati vastuni . tarthava vidvAnuM ramate nirmamo nirAM sukhI //pa38. 1074 | vivekacUDAmaNi Page #1080 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : (thA) sudhAM vyathA (2) tyavA, vAtaH (zI)-vastuni zrIti, tathA eva vidvAn nirmamaH nirahaM sukhI ramate // 538 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tathA parva vidvAna ramete ! ahIM vidAr eTale bahu bhaNelo koI paMDita nahIM, paNa jJAnI manuSya, brahmavettA. ramate eTale ramyA kare che, potAnA AtmAmAM ja ramaNa karato rahe che, AnaMdamagna rahe che. brahmajJAnI kevI rIte (AtmAmAM) ramyA kare che ? A traNa rIte : (a) nirmaH | mamatvabuddhi vinAno thaIne, mamatAthI mukta thaIne, (ba) niram | ahaMkAra-vagarano thaIne, ahaMkAramukta banIne; ane (ka) sughI ! sukhethI, sukhapUrvaka, sukhI banIne. tathA iva | "tevI ja rIte", eTale "kevI rIte ? - A pachInAM bIjAM vAkyamAM yathA - zabda "adhyAhAra" che, te UmerIne je rIta batAvavAmAM Ave, te rIte. . | (ra) (tha) vAtaH krIti jevI rIte koI bALaka ramyA karatuM hoya tema, tevI rIte. bALaka zAmAM ramyA kare che ? - (zIkA-)vastuni | je ramata te ramI rahyo hoya te ramatanI vastumAM. tene gamatAM ramakaDAM sAthe bALaka kevI rIte ramyA karato hoya che ? - sudhAM rehavyathAM (2) levA | carRvA eTale choDI daIne, vIsarI jaIne, bhUlI jaIne. bALaka zuM-zuM bhUlI jAya che? - A be : (a) sudhAn bhUkha-tarasa vagere); ane (ba) rehavyathAt zarIramAM thatI pIDA, zarIrane lAgato thAka, zarIrane thatAM kaSTa-duHkha vagere. (pa38) anuvAda : (javI rIte) bhUkha-tarasa) ane zarIranAM kaSTane bhUlI jaIne, bALaka (tenI ramatanI) vastumAM ramyA kare che, tevI ja rIte, jJAnI manuSya mamatvabuddhi ane ahaMkAra vinAno banIne, sukhapUrvaka (AtmAmAM ja) ramaNa karato rahe che. (pa38). TippaNa: zloka sAva sahelo che ane emAMnA sarva zabdone, upara, zabdArtha-vibhAgamAM, savistara samajAvavAmAM paNa AvyA che, paraMtu AcAryazrInAM abhuta ane aucitya vivekacUDAmaNi | 1075 Page #1081 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhara kAvyasaundaryano rasAnaMda pAmavA mATe, ahIM, thoDuM rokAvA jevuM che. zlokamAM prayojavAmAM AveluM dRSTAMta, kharekhara, khUba suMdara ane samucita che H nirdoSa bALakane potAnAM ramakaDAM vagere ramatanAM sAdhano sAthe ramatuM to sahue joyuM ja hoya, eTale A dRSTAMta savizeSa sacoTa ane cittAkarSaka banI rahe che. ramatanI kriyAmAM bALaka evuM-eTaluM badhuM tallIna banI jAya che ke ramata daramiyAna tene bhUkhatarasa avazya lAge, ane ramatamAM kyAMka paDe-AkhaDe-bhaTakAya, tethI zarIrane ijAthAka vagere paNa jarUra thAya; paraMtu potAnI ramatamAM tene evo rasa paDe che ke bhUkhatarasa ane duHkha-thAka vagere enAM dhyAnamAM, te vakhate, AvatAM ja nathI ! ramatamAMno teno rasa, ramata sivAyanuM bAkInuM badhuM ja, visarAvI de tevo hoya che ! jIvanmukta brahmajJAnI jyAre nijAnaMdanI mastImAM, AtmAmAM ja ramaNa karI rahyo hoya (ramata) tyAre, ene joIne, ApaNane sahune, uparyukta peluM bALaka, avazya yAdI AvI jAya ! kyAM peluM saMpUrNarIte anabhijJa ane nirakSara bALaka, ane brahmasAkSAtkAranI paramocca kakSAe pahoMcelo kyAM A uttamottama brahmajJAnI ! ane chatAM, jhoti. ane ramate, - e baMne kriyApadomAMthI vyaMjita thatuM, - vAta ane vidvAna jevI, paraspara-vibhinna vyaktitva dharAvatI be vyaktio vaccenuM sAmya evuM saMpUrNa ane azeSa-niHzeSa che ke AcAryazrI jevA utkRSTa darzanazAstrI sivAyanA anya koI tattvajJAnIne te bhAgye ja sUjhe ! ane emAM ye, prathama paMktimAMnA sudhI ane vyathA - e be zabdonI sAme, bIjI paMktimAMnA nirmama ane nirarda e be zabdone mUkAyA hovAthI, e baMne zabda-joDakAM vaccenAM saMtulana(Balance)mAM raheluM kAvyasaundarya to AcAryazrInAM kAvyakauzalane savizeSa dhvanita kare che ! - zlokano chaMda : anuSupa (38) 539 cintAzUnyamadainyabhaikSamazanaM pAnaM sarid-vAriSu svAtantryeNa niraMkuzA sthitirabhInidrA zmazAne vane / vastraM kSAlanazoSaNAdirahitaM dig-vA'stu zayyA mahI saMcAro nigamAntavIthiSu vidAM krIDA pare brahmaNi // 539 // 1076 | vivekacUDAmaNi Page #1082 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : cintAzUnyamadainyazaikSamazanaM pAnaM sari -vAriSa svAtaMtryaNa niraMkuzA sthitirabhIrnidrA zmazAne vane / vastra kSAlanazoSaNAdirahitaM dig-vADastu zayyA mahI saMcAro nigamAtttavISui vidyAM krIDA pare brahmaNi // 13 // zlokano gadya anvaya : vivAM azana vintAzUnya alainya (va) zaikSa (asti); (teSAM) pAnaM riAripu (asti); (temAM) sthiti: svAtancena niraMzA (masti); (temAM) nidrA abhI: zmazAne vane (vA) (asti); (teSAM ) vastraM kSAlanazoSaNAdirahitaM, dig vA astuH (teSAM) zayyA mahI (asti); (teSAM ) saMcAra: nigamAntavIthiSu (asti); (teSAM) jIDA re brahmaLi (asta) // 13 // zabdArtha : vivAm (vid eTale vidvAna; ahIM brahmavettA, jJAnI manuSya, e zabdanuM puliMga SaSThI bahuvacananuM rUpa) - vidvAnonAM. A zlokamAM, brahmavettAonAM bhojanapAna-nivAsa-nidrA-pathArI-haravuMpharavuM-krIDA, - vagere rojiMdI pravRttionI viziSTatA, ATalAM vAkyomAM, eka pachI eka, varNavavAmAM AvI che : - (1) temanuM 'bhojana' kevuM hoya che ? - (temAM) azanaM vintAzUnyaM alainya zaikSa (asti) / azana eTale bhojana; maikSa eTale bhikSAmAM maLeluM, bhikSAnna hoya che. A zaikSa kevuM hoya che ? - pittAzUnyaM ane avainya; cintA-vinAnuM; sainya eTale dInatA; avainya eTale dInatA-vagaranuM; ciMtA ke dInatA vinA prApta thatAM bhikSAnnanuM teo bhojana kare che; (2) emanAM jalapAna'nI zI vyavasthA hoya che ? - sarad-vArig pAnam| pAnaM eTale jalapAna; ri-vAri eTale nadIonuM jaLa; teo nadInuM pANI pIe che; (3) temanAM raheThANa(sthiti:)nI zI goThavaNa hoya che ? svAtanjheLa niraMzA / svataMtrapaNe ane niraMkuzapaNe (koI paNa prakAranAM aMkuza vinA) teo rahe che; (4) ane teo kyAM kevI rIte UMgha le che (nidrA) ? amIH, zmazAne vane vivekacUDAmaNi / 1077 Page #1083 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vA / amIH eTale nirbhaya thaIne; mau: - eTale bhaya-bIka-Dara; bhayamukta thaIne, zmazAnamAM athavA vanamAM teo nidrA le che; (5) ane temanAM vastro (vastram) ? kSAntana-zoSaLa-mArihita, vidh vA (astu) / dhoyAM-sUkavyAM vinAnAM, athavA to teo vastro-vinAnA, nirvastra, nagna, digaMbara paNa hoya che; (6) temanI pathArI (zayyA) ? mahI / dharatI, pRthvI, jamIna; (7) temanuM paribhramaNa-haravuM-pharavuM-saMcaraNa (saMvAra) kyAM hoya che ? niyamAntavIthivu / niyama eTale veda, ane niyamanta eTale vedAnta; vIthi eTale galI, zerI; teo vedAMtarUpI galIomAM hare-phare che, bhramaNa kare che; - (8) ane temanI ramata (RIDA) ? pare brahmaNi / parabrahmamAM temanI krIDA thatI hoya che. (539) anuvAda : brahmavettAnuM bhojana ciMtA ke dInatA vinA prApta thatuM bhikSAnna hoya che, nadIonuM jaLa teo pIe che, svataMtrapaNe ane niraMkuzapaNe teo rahe che, nirbhaya banIne zmazAnamAM ke vanamAM teo UMghe che, temanAM vastro dhoyAM-sUkavyAM-vinAnAM hoya che, athavA to teo nirvastra(digaMbara) paNa hoya che, dharatI temanI pathArI bane che, vedAMtarUpI zerIomAM teo bhramaNa kare che, ane temanI krIDA parabrahmamAM hoya che. (539) TippaNa : caitanyanI paramasthitine pAmelo brahmavettA potAno rojiMdo vyavahAra kevI rIte calAvato hoya che ? enAM dainaMdina jIvanamAMnuM sAMskRtika utthAna kevuM hoya che ? athavA enI dainika paricaryAnI viziSTatA kevI-kayA prakAranI hoya che ? - enuM eka saMkSipta chatAM saMpUrNa ane tAdaza zabdacitra ahIM ApavAmAM AvyuM che. zarI2 tathA saMsAranI sarva maryAdAothI para hovA chatAM paNa, brahmavid evA jIvanmuktane paNa, mukti pachI jyAM sudhI jIve tyAM sudhI, e ja zarIranI sAthe ane e ja saMsAranI vacce rahevAnuM che; eTale zArIrika ane sAMskRtika baMne dRSTie, keTalIka anivArya (Indispensable) ane pAyAnI jarUriyAto(Basic needs)nI to ene paNa apekSA rahe ja. ane AvI jarUriyAto 'anivArya' ane 'pAyAnI' hovAthI, enA vinA e jIvI zake nahIM, - e jema eka nakkara ane vAstavika hakIkata che, tema ja, zloka1078 | vivekacUDAmaNi Page #1084 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa30mAM nirUpita thayA pramANe, AvA mahAtmAne, koI "apekSA na hovI joIe, e paNa eTaluM ja sAcuM che. nirapekSitatA'nA potAnA niyamanuM pAlana karatAM rahIne paNa enI pelI jarUriyAto kevI rIte, ApoApa, paripUrNa banI rahe che, enuM nirUpaNa jeTaluM asAmAnya che, eTaluM ja Azcaryajanaka paNa che, ane jeTaluM maulika che, eTaluM ja manohara che ! zarIrane TakAvI rAkhavA mATe (To keep body and soul to-gether), khAdhA-pIdhAM vagara to cAle ja nahIM ! paNa enI cintA zI? kema, e mATe aneka vividha khAdyo kharIdavAnAM, sApha karavAnAM, rAMdhavAnAM ? are, nA, nA; bhAratIya sAMskRtika paraMparAe ja A kAma gRhasthAzramI daMpatIone soMpI dIdhuM che : saMnyAsI temane tyAM jaIne, mAtra eTaluM ja bole ke "fmakSa tedi ", eTale, peluM daMpatI, te pote je jamyAM hoya te ja anna vaDe, udAratApUrvaka ane potAne A mATe sadUbhAgI tathA kRtArtha samajIne, saMnyAsInI jhoLI bharI de ! AmAM na kazI dInatA ane na kazI mAnahAni (Humiliation) ! kevI adbhuta vyavasthA ! ane jamyA pachI ke tarasa lAge tyAre ? bhAratanI bhUmi para aneka lokamAtAo' che ne? enI mAlikI koInI nahIM : jayAre mana thAya tyAre, enuM niraMtara-vahetuM, svaccha-zItala-tAjuM jaLa sulabha ! na koI pANiyArAM ghaDA-pyAlAnI jarUra ! - pathArI mATe AvaDI moTI virATa dharatI ! - vasuMdharA pote ja suMvALI zapyA ! - saMdhyA bhUmitanam ! ane emAMye zmazAna ane vana to evAM zAMta ke nirAMte, nirbhaya thaIne, UMdhI zakAya ! No disturbance ! koI khATalA-palaMga ke sophAnI jarUra ja nahIM ! " * paNa zarIra DhAMkavA mATe kapaDAM ? are, valo(vRkSonI chAla) che ne ! na dhovA-nIcovavA-sUkavavAnI kazI bhAMjagaDa ! ane e paNa na maLe, athavA enI icchA na thAya tyAre, A daze dizA konI che ? brahmajJAnIonI potAnI ja ! ene vaLI "pItAMbara' zuM ne "zvetAMbara" zuM? e to "digaMbara" ane "cidaMbara" rahe, emAM ja emanuM gaurava ! emAM ja emanA mahimA ane Adara - dvizopi vatanam | ane rahevA mATe tathA haravA-pharavA mATe to, vedo ane vedAMtanAM zrutivacanonA keTalA badhA vizALa rAjamArgo (Royal Roads ane High-ways) che ! ane emAM ja, aneka prakAranI ramata-gamato (zI) mATe parabrahmarUpI "peviliyano ane "jImakhAnAo' ! AmAM che kyAMya taMgI ke takalIpha ! akhila brahmADa ja emanuM vivekacUDAmaNi | 1079 Page #1085 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvanuM nivAsasthAna ! na kazI uNapa, na kazI ochapa ! samUhamAM chatAM, potAnuM ja kahI zakAya evuM a-maryAda ekAMta ! vyakti-vyaSTi-sRSTi, - badhuM ja jANe ekAkAra ! parabrahma sAthenAM sAyujyanI AvI sUkSma tathA sAttvika aDhaLaka saMpatti ane samRddhi ! zlokano chaMda : zArdUlavikrIDita (pa39) 540 vimAnamAlambya zarIrametad bhunaktyazeSAn viSayAnupasthitAn / . parecchayA bAlavadAtmavettA yo'vyaktaliMgo'nanuSaktabAhyaH // 540 // zlokano gujarAtI pATha : vimAnamAlabhya zarIramata bhunatyazeSAnuM viSayAnupasthitAnuM ! parecchayA bAlavadAtmavettA thoDavyaktaliMgoDananuSaktabAhyaH ||54ol zlokano gadya anvaya H : vyarutiH mananuSapvahi. (2) mAtmavettA (ati), (4) etat zarIraM vimAnaM Alambya, parecchayA upasthitAn azeSAn viSayAn bAlavad munap ll14nA zabdArtha : mukhya vAkya : : mAtmavettA azeSAnuM viSayAna mu$i ! mAtmavettA eTale AtmajJAnI, brahmavettA, brahmajJAnI. e zuM kare che? mu$i eTale bhogave che, mahANe che, upabhoga kare che (Enjoys, Experiences). zuM bhogave che? - 3 zeSanuM viSayana. samasta-saghaLA viSayone. A viSayo kevA che? pUchayA 3pasthitIna ! bIjAonI icchAthI lAvavAmAM AvelA, maLelA. konI jema bhogave che? - vAva bALakanI jema. 1080 | vivekacUDAmaNi Page #1086 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tat zarIraM vimAna ! vi-mAnam eTale abhimAna-rahita thaIne (vita: mAna: min +f yathA thAt tathA | avyavIbhAva samAsa) mAne eTale abhimAna, tene saMpUrNarIte choDI daIne; mAtabdha AvuM zarIra dhAraNa karIne; "mAna'rahita thayeluM A zarIra have vimAna che, enuM avalaMbana karIne. AvuM badhuM karato hovA chatAM, A AtmajJAnI vyaruti ane mananuSajIvahiMda che : eTale cihana, nizAnI; tenA saMnyAsanAM koI ja cihno vyakta hotAM nathI ane bIjAo taraphathI AvI maLelA azeSa viSayone bhogavato hovA chatAM, te pote to te badhA viSayo tathA sarva bahAranI vastuomAM Asakta thato ja nathI (ka+anuSap:). (540) anuvAda : ajJAta-cihuna-vALo je AtmajJAnI A zarIrane abhimAna-rahita thaIne dhAraNa kare che ane bIjAMonI IcchAthI lAvavAmAM AvelA samasta viSayone bALakanI jema bhogave che, te chatAM te(pote) bahAranI vastuomAM jarA paNa Asakta thato nathI. (540) TippaNa:. AtmAnuM, eTale ke brahmanuM jJAna pAmyA pachI paNa, AtmavettA, saMsAramAM rahIne, e ja zarIranuM avalaMbana karIne (tat zarIra avata) paramezvaranI A sRSTimAM, sarva padArthone bhogavato (muphri) chatAM, e sarvathI kevo aLago rahe che (nanuSapvAha), enuM, enI AvI viziSTa jIvanazailInuM, eka lAkSaNika zabdacitra ahIM paNa AcAryazrI Ape che. saMsAra zuM saraso rahe ne mane mArI pAsa!" - potAnA koIka bhaktane, bhagavAne ApelI A sUcanAne, kAvyapaMktinAM rUpamAM rajU karatA A vicArane, AcAryazrIe, ahIM, emanI potAnI nirALI rIte, abhivyakta karyo che. A zlokamAM prayojavAmAM AvelA lagabhaga badhA ja zabdo e arthamAM sUcaka (Significant) che ke enI pAchaLa AcAryazrInuM potIkuM zabdakauzala chatuM thAya che. vAta to brahmavettAnI che, to pachI ene vaLI, "bhogavavAnuM (mu) zuM? ane ene vaLI 'viSayo' (gazeSAna viSaya) kayA, kevA ? AcAryazrI, AvA zabdo prayojIne paNa, je vAta bhArapUrvaka (Emphatically) kahevA mAge che te e ke A "viSayo te pelI "viSayavAsanAo' (Sense-objects) nathI, ane ' vivekacUDAmaNi | 1081 Page #1087 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajJAnI tene 'bhogave che', te chatAM te sthUla arthamAM 'upabhoga' nathI, kAraNa ke A mATe je zarIranuM te avalaMbana kare che (jhavAsthya), tenI sAthe tene kazo ja saMbaMdha nathI, tenA pratye tene kazuM 'mAna' eTale ke 'abhimAna' nathI, tenA pratye teno kazo "ahaM"-bhAva ke "mama"-bhAva nathI : AtmajJAnInI dRSTie, pote dhAraNa karelAM zarIra mATeno mAna'bhAva nIkaLI jAya (vi), eTale to te zarIra vimAna jevuM, halakuM-phUla jevuM, koIka havAI-vAhana ja banI jAya ! A zabda-cAturI jevI. tevI nathI ! vaLI, A 'tathAkathita' (So-called) 'viSayo'ne meLavavA mATe, AtmajJAnI pote tenI pAchaLa nathI doDyo : bIjAMoe, temanI icchAthI (pareyA), A badha 'viSayo'ne, AtmajJAnInI samakSa, sAmethI, dharI dIdhA che (upasthitAn) ! ane have, sauthI mahattvanI vAta Ave che : konI jema, AtmajJAnI, a 'samasta viSayo'ne (azeSAt viSayAn) bhogave che ? vAtavat / ramavA mATe bALakanI samakSa ramakaDAM vagerenI, ramavAnI, je kAMI sAmagrI 2jU karavAmAM Ave, tene ApavAmAM Ave, temAM tene potAne kazo ja mamabhAva hoto nathI : ramatAM ramatAM, ramakaDuM tenA hAthamAMthI sarI paDe to paNa tene tenI khabara hotI nathI ! tenI mAtAe pharI pAchuM e ramakaDuM tenA hAthamAM mUkavuM paDe che ! AvA bALakanI jema, AtmajJAnI, pelA sarva viSayone 'bhogave che'(muktti), ema kahIne ja, AcAryazrIe, AtmajJAnIno viziSTa 'bhoga'-abhigama spaSTa jaNAvI dIdho che ! ane have rahI evI ja be lAkSaNika bAbato, A AtmajJAnInAM anusaMdhAnamAM : (1) pote 'saMnyAsI' che, enI khAtarI ApavA mATe, keTalAka Adhunika sAdhu-mahArAjo 'bhagavAM vastro' dhAraNa kare che ! AvAM koI ja cihno, lakSaNo ke AvI koI nizAnIo (f[T) (Insignia), A AtmajJAnI vyakta karato nathI (anyattta). ane (2) bIjAMonI icchAthI enI samakSa lAvavAmAM AvelA pelA viSayone te, mAtra bALakanI jema ja, bhogavato hovAthI, bahAranI evI koI vastuomAM te jarA paNa Asakta banato nathI (ananuSahravAhya:) ! tAtparya e che ke prastuta ziSya paNa, have pachInAM tenAM jIvanamAM, zarIra, saMsAra ane viSayo pratye, Avo nyAro-nirALo abhigama apanAvavAno ja raheze ! zlokano chaMda : upajAti (540) 1082 / vivekacUDAmaNi Page #1088 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 digambaro vApi ca sAmbaro vA tyAro vAra vivarasthaH | unmattavad vApi ca bAlavad vA pizAcavad vApi caratyavanyAm // 541 // zlokano gujarAtI pATha : dimbaro vApi ca sAmbaro vA tvagambaro vApi cidambarasthaH | unmattavad vApi ca bAlavad vA pizAcavad vApi caratyavacAmuM ||541. zlokano gadya anvaya : cidambarasthaH (brahmajJAnI) digambaraH vA api ca sAmbaraH vA, tvagambaraH vA api, unmattavad vA api bAlavad vA, pizAcavad api vA avanyAM zabdArtha : | mukhya vAkya : vidrastha: (mAtmajJAna) banyAM parata visvastha: I vin eTale jJAna, caitanya; vit rava gambare yastha : / svara eTale vastra; jJAna athavA caitanyarUpI vastra dhAraNa karato; vituM eTale "AkAza" paNa thAya; AkAzarUpI vastra dhAraNa karato, eTale ke vastravihIna, nirvastra, digaMbara, nagna; 3vanI eTale pRthvI, dharatI, bhUmi. caitanyarUpI vastra dhAraNa karato (brahmajJAnI) dharatI para vicare che, hare-phare che, vihAra kare che. enAM vastro kevA-kevA prakAranAM hoya che ? enA A traNa vikalpo : (1) vAva (vindra parva masvara thI ta: ) nirvastra; (2) sAdhva: | samanvare sahitaH | vastrayukta, vastrovALo, vastro dhAraNa karato; (3) tvapni | vela eTale cAmaDI, carma, chAla; jhADanI chAlanAM vastro, eTale ke valkaladhArI, athavA mRgacarma vagere dhAraNa karato; A brahmajJAnI pRthvI para konI jema vicarato hoya che ? A traNa vivekacUDAmaNi / 1083 Page #1089 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpo : (1) unmattavat gAMDA-ghelAnI jema; (2) vavad - bALakanI jema; ane (3) pizAvavat - bhUta-pizAcanI jema. (541) anuvAda : caitanyarUpa vastra dhAraNa karato A brahmajJAnI) kyAreka vastrahIna avasthAmAM hoya che, to koIka vAra vaLI vastrayukta (paNa) hoya che, to vaLI kadika valkaladhArI (athavA mRgacarmAdi dhAraNa karato) paNa hoya che. te koIka vAra gAMDAnI jema athavA to bALakanI jema, to koIka vAra pizAcanI jema paNa dharatI para vicarato hoya che. (541) TippaNa : "jIvanmukta thayA pachI, brahmavettAnI jIvanazailI kevI hoya che, tenuM nirUpaNa ahIM paNa cAlu che. A brahmavettAnAM vartana-valaNa-vyavahAranI eka vicitratA athavA viziSTatA noMdhapAtra che. enA bAhya dekhAvanAM koI ja nizcita lakSaNo-cihno ke enI kazI nizAnI hotI nathI (vyaruti:). e ja rIte, vastra-paridhAnanI bAbatamAM paNa te tadana avyavasthita athavA aniyamita hoya che : kyAreka te vastro pahere che, kyAreka valkalo dhAraNa kare che, to enI evI IcchA thAya to, kyAreka te sAva nirvastra paNa hoya che ! ane dharatI para te vihAra ke paribhramaNa karato hoya tyAre paNa, enA dekhAvanuM ke svarUpanuM koI nizcita ke niyamita dhoraNa hotuM nathI ? kyAreka te unmattaavasthAmAM mUDhanI jema, gAMDA-ghelAnI jema, dhUnInI jema, jyAM-tyAM rakhaDato hoya; to vaLI kyAreka abudha bALakanI jema, anizcita rIte, ahIM-tahIM AthaDato hoya; to vaLI kyAreka to, bhUta-pizAcanI jema sAva alagArI avasthAmAM, Ama-tema, ghUmI rahyo hoya, evo te, jonArane, lAge ! bALakanI jema, e bhUta ke bhaviSyakALane yAda karato nathI. - ene to. basa. eka ja kALa che, - vartamAna ! bALaka bhale sAva "abudha hoya, A jIvanmukta" to pUrepUro prabuddha' (Fully enlightened) che ! e bALaka jevo (vAva) hovA chatAM te Child-like che, Childish nathI ! TUMkamAM, vANI-vartana-vyavahAranA enA mATe koI vyavasthita dhoraNo (Standards) nathI, mApadaMDo nathI : e to, basa, ene manamAM Ave tema, nikhAlasabhAve, yatheccha, svataMtrarIte, niraMkuza-bhAve, atra-tatra, vihAra karato rahe che ! 1084 | vivekacUDAmaNi Page #1090 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajJAnI tarIkenAM sarva prakAranAM vizeSaNo, lakSaNo ke vyAkhyAothI te para hoya che : enI koI parakha ke eno koI paricaya meLavavo muzkela hoya che, ane chatAM eka vicitra hakIkata e che ke te jyAM hoya tyAM, mAtra enI upasthiti vaDe, game tevAM ToLAMmAM paNa, te, tadana nokhI-anokho tarI Avaze ! zlokano chaMdaH upajAti (541) 542 kAmAnnI kAmarUpI saMcaratyekacaro muniH / svAtmanaiva sadA tuSTaH svayaM sarvAtmanA sthitaH // 542 // zlokano gujarAtI pATha : kAmAnI kAmarUpI saMcaratyekacaro muniH | svAtmanaiva sadA tuSTaH svayaM sarvAtmanA sthitaH 54rA. zlokano gadya avaya : svAtmanA eva sadA tuSTaH, svayaM sarvAtmanA sthitaH, muniH kAma-annI, ma-pI va(sana) saMvarati pa4rA zabdArtha : mukhya vAkya : muni: saMvati ! munaH eTale mananazIla, yogI, AtmajJAnI, brahmavettA. saMrati | saMcaraNa-vicaraNa karyA kare che, vihAra karato rahe che. A muni kevo che ? A pAMca vizeSaNoH (1) vAtmanA parve savA tuSTa ! potAnA AtmAmAM ja, potAnAmAM ja, potAnA vaDe ja, sadA, saMtuSTa; (2) svayaM sarvAtmanA sthita: | pote ja sarvarUpe, AtmabhAve sthita; (3) mi-manI ! potAnI IcchA anusAra bhojana karato (Ama: yathA yAt tathA naM yastha sa: | bahuvahisamAsa). (4) marUpI | manamAnyuM rUpa dhAraNa karato (AmAnusAra rUpe vacce sa: . (5) vira | ekalo ja, ekalo-ekalo pharato ( va varati masI / upapada-samAsa). (542). anuvAda : potAnA AtmAmAM ja sadA saMtuSTa, pote AtmabhAve sarvarUpe sthita, icchA pramANe bhojana karato, manamAnyuM rUpa dhAraNa karato, muni, ekalo ja saMcaraNa karyA vivekacUDAmaNi / 1085 Page #1091 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kare che. (542) TippaNa : ahIM paNa brahmajJAnI muninI vilakSaNa jIvanazailInuM evuM ja nirUpaNa cAlu che : te jyAM vihAra karato hoya tyAM, te ekalo ja hoya che (vi.), tenA koI sAthIdAra ke sahayAtrI hotA nathI - ekalAM rahevAmAM-haravA-pharavAmAM rAcato A muni sthala daSTie bhale ekalo hoya, e sarvarUpe sthita hoya che (sarvAtmanA feeta:) : He may be 'alone', he never feels 'lonely' ! vImAnI ane marUpI, - e be vizeSaNomAM, bhojana ane svarUpanI bAbatamAM, bhale enI icchA para bhAra mUkAyo, bhale enI icchAnuM mahattva darzAvAyuM, - enI IcchAnuM A sevana paNa nirALuM che ! - With a difference ! enI A "kAmanA" paNa "niSkAma-prakAranI hoya che ! : Desireless Desires ! hakIkatamAM, enI koI pravRtti ke prakriyA, kyAreya kAma-prerita (Desire-prompted) hotI ja nathI. sAmAnya mANaso tarIke ApaNe, te jyAre kazuM karato hoya tyAre, tenA para koIka IcchAnuM AropaNa bhale karIe (Super-impose); e to enAM samagra vyavahAra-vartanamAM, haMmezAM, svataH-pravartita ane yAdacchika (Spontaneous) ja hoya che ! potAnI IcchAnusAra te bhojana karato (AmanI) hoya ema, bhale ApaNane lAge, bhikSAmAM maLeluM anna, tenI icchA pramANenuM ja che tema, te pote to, mAnato ja hoya che (yAda karo H vinAzUnya arca zaikSa pava tasya Hzanam | - zloka pa39). ane icchAnusAra, manamAnyuM rUpa te dhAraNa karato hoya (AmarUpI), ema ApaNe bhale mAnIe, - rUpanI bAbatamAM enI potAnI koI kAmanA hotI ja nathI (vAMcoH nima: nirarda sullI ramata | zloka-pa38). je pote, potAnA AtmasvarUpamAM ja, sadA saMtuSTa hoya (svayaM svAtmanA pava sadA tuSTa), ane jenAM AhAra-vihAra ane vicaraNa-saMcaraNa svataMtra hoya, eno jIvanapravAha to khaLakhaLa vahetI saritA jevo mukta ane aniyaMtrita ja hoya, - nahera ke baMdha (Dam) jevo "bAMdhelo' nahIM ! zlokano chaMdaH anuSupa (542) 1086 | vivekacUDAmaNi Page #1092 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 kvacinmUDho vidvAn kvacidapi mahArAjavibhavaH / kvacid bhrAntaH saumyaH kvacidajagarAcArakalitaH / kvacit pAtrIbhUtaH kvacidavamataH kvApyaviditaH caratyevaM prAjJaH satataparamAnandasukhitaH // 543 // zlokano gujarAtI pATha : " kavacinyUDho vidvAnuM kavacidapi mahArAjavibhavaH kavacit brAntaH saumyaH kavacidajagarAcArakalitaH | kavacit pAtrIbhUtaH kavacidavamataH kuvAdhvaviditaH caratyevaM prAjJaH satataparamAnandasukhitaH 54all zlokano gadya anvaya : satata-paramAnanda-sukhitaH prAjJaH kvacit mUDhaH, kvacit vidvAn, kvacit api mahArAjavibhavaH, kvacid bhrAntaH, kvacit saumyaH, kvacit ajagaraAcArakalitaH, kvacit pAtrIbhUtaH, kvacit avamataH, evaM kva api aviditaH varati papa4rUA. zabdArtha : mukhya vAkya : satata-paramAnandrasutiH prA. 4 api vilita: parva rati | prajJa: eTale jJAnI, brahmavettA. A "prAjJa' kevo che ? be vizeSaNo : (1) satataparamAnandrasutiH | nitya paramaAnaMdathI sukhI; niraMtara parama-AnaMdamAM sukha pAmelo; (2) va pa viDitaH kyAMka ajANyo raheto; jenuM mULa svarUpa kyAMya paNa jANavAmAM AvatuM nathI, tevo. Avo A "prAjJa" zuM kare che ? parva varati | A rIte, pharyA kare che; Ama, bhamyA kare che, ghUmyA kare che. kevAM svarUpe te pharyA kare che ? - A pramANe aneka vicitra ane parasparaviruddha svarUpe H (1) vavat mU:, vat vidyAnuM ! kyAreka mUrkha, to kyAreka vaLI vidvAnu; (2) vat pa mahAjanavimava: | kyAreka vaLI, koIka mahArAjAnA jevA vaibhavavALo; (3) t prAta:, vat saumya. | kyAreka brAnta, to vaLI, kyAreka, zANo, DAhyo, zAMta, (4) vi anara-navAra-RtitaH | vivekacUDAmaNi / 1087 Page #1093 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAreka ajagaranA jevA AcAravALo jaNAto-dekhAto; titaH eTale yukta; (5) vivat pAtrIbhUta:, cit pa avamataH / koI vAra sanmAnita, to vaLI koI vAra apamAnita banato. (543) anuvAda : (Avo) niraMtara paramAnaMdathI sukhI thayelo jJAnI, kyAreka mUrkha to vaLI kyAreka vidvAn, kyAreka vaLI koIka mahArAjAnA jevA vaibhavavALo, koI vAra bhrAMta to vaLI kadika zANo, koI vAra ajagaranA jevA AcAravALo jaNAto, koIka vAra sanmAnita to vaLI kyAreka apamAnita thato, kyAreka sAva ajANyo rahIne, ghUmato 2he che. (543) TippaNa : kevuM jIvana jIve to mANasa zANo ane DAhyo-Damaro (saumya:) gaNAya ane kyAre te bhramaNAno bhoga banelo gaNAya (prAnta:) ? kyAre te mUrkha ane akkalavagarano (mUda:) dekhAya, ane kyAre te bahuzruta paMDita (vijJAna) jaNAya ? kyAre te mojazokhane mANato, bAdazAhI vaibhavano mAlika (mahArAnavibhava:) bane ? kyAre te sanmAna-pAtra gaNAya (pAtrIbhUtaH) ane kyAre haDadhUta karavA jevo (avamata:) gaNAya ? - jIvananAM AvAM aneka sArAM-narasAM svarUpo vizenI, eka sunizcita 'vibhAvanA' (Concept), 'nidarzanA' (Pattern), e vizeno eka sarva-svIkRta Adarza (Ideal), - ApaNAM sAMsArika jIvanamAM pravarte che. - - paraMtu A brahmavettA ? A prAjJa ? e to nijAnaMdamAM rAcato mastarAma ! AvI sArI-narasI vibhAvanAo' ke 'nidarzanAo', AvA koI 'Adarzo' ke 'namUnAo'nAM ene kazAM baMdhano nathI. ane eTale ja, te pote ja kyAreka mahApaMDita jevo lAge, to vaLI kyAreka sAva 'akkalanA othamIra' jevo ! kyAreka bhramaNAMonI mAyAjALamAM paribhramaNa karato, to kyAreka vaLI 'DahApaNAnA dariyA' jevo ! kyAreka bahumAna karavA jevo, to kyAreka tiraskAra-yogya ! Ama, raMgabhUmi para aneka prakAranA, paraspara-viruddha pATha (Roles) bhajavatA koIka abhinetA jevI enI jIvana-paddhati hoya che ! ane tethI ja, eka ja vyakti AvAM paraspara-bhinna svarUpe bhAse tyAre, enuM mULabhUta vAstavika svarUpa zuM ane kevuM che, te vize anya jano avidita rahe (jva api avikti), te sAva svAbhAvika che ! oLakhe, tethI tene zuM ? Who cares ? He is A prAjJa to kyAreka koIka cakravartI mahArAjAdhirAjanA paraMtu loko tene na completely care-free 1088 | vivekacUDAmaNi Page #1094 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhaLaka vaibhavamAM ALoTato dekhAto hoya, kyAreka vaLI cIMtharehAla rakhaDatA bhikhArI jevI ja enI avadazA hoya ! ane koIka vAra to, "ALasuno pIra' jevA, jaMgalamAMnA koIka nirAMte niSkriya paDyA rahetA ajagara (Python) jevo AcAra, A ja brahmajJAnI dhAraNa kare ! khAvAnuM maLe to ye zuM, ane na maLe to ye zuM ? saMsAramAM rahevA chatAM, saMsArI jIvanamAM mAnya thayelAM koI ja cokaThAM sAthe jenI jIvanazailI jarA paNa baMdhabesatI jaNAya ja nahIM, - e ja A "jIvanmukta' prAjJa ! A prAjJa vizenuM, kyAreka (vi) "Avo", to kyAreka ( vi) tevo", - evuM je citra ahIM nirUpavAmAM AvyuM che, te vAMcyA pachI, jarA aprastuta chatAM, be paraspara-vilakSaNa aMtimo (Extremes) vacce hilALo khAtAM saMsAranuM, amarayogIndra kavi bhartuharie AlekheluM, A citra, avazya yAda AvI jAya : kvacid vINAvAdyaM kvacidapi ca hAheti ruditaM . kvacinnArI ramyA kvacidapi jarAjarjaravapuH / . kvacid vidvadgoSThI kvacidapi surAmattakalaho .. na jAne saMsAraH kimamRtamayaH kiM viSamayaH // - "vairAgyazataka', 89 ("A saMsAramAM kyAMka eka sthaLe saMgItano manoraMjaka jalaso jAmyo hoya, to kyAMka bIje ThekANe ekanA eka yuvAna putranAM mRtyune kAraNe karuNa kalpAMta cAlatuM hoya; kyAMka bharayuvAnInAM saundaryavALI jobanavaMtI nAra hoya, to kyAMka vaLI jarA vaDe jarjarita kAyAvALI ativayovRddha koIka DozI hoya; kyAMka vaLI mahAvidvAnonI ucca prakAranI sAhityagoSThI cAlI rahI hoya, to kyAMka vaLI anya sthaLe dArU pIne chAkaTA thayelA dArUDiyAonI sAmasAmI mArAmArI cAlI hoya !" AvAM sAma-sAmAM traNa citra joyA pachI kavinAM aMtaHkaraNamAMthI vedanAsabhara uddagAro sarI paDe che ke mane samaja nathI paDatI ke A saMsAra amRtamaya che ke viSamaya !"). | zloka-543nI racanA-samaye, saMbhava che ke AcAryazrInAM "AMtara-mana'(Subconscious mind)mAM bhartuharino A uparyukta zloka hoya. zlokano chaMda zikhariNI (543) pharmA - 69 - vivekacUDAmaNi | 1089 Page #1095 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirdhano'pi sadA tuSTo'pyasahAyo mahAbalaH / nityatRpto'pyabhuJjAno'pyasamaH samadarzanaH // 544 // zlokano gujarAtI pAThaH nirdhanokapi sadA sukhaDapyasahAyo mahAbalaH | nityatRptoDapyabhuMjAnoThaNasamaH samadarzanaH 544 zlokano gadya anvaya H (saH brahmavettA) nirdhanaH api sadA tuSTa (asti); asahAyaH api mahAbalaH (asti); abhuJjAnaH api nityatRptaH (asti); asamaH api samarzana: (mati) 44. zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (sa: brahmavettA) nirdhanaH Apa savA tuSTa (sti) . te brahmajJAnI nidhana hovA chatAM sadA saMtoSI-saMtuSTa hoya che; | (2) (:) sahAyaH pi mahAva: (ti) | koInI paNa sahAyavinAno hovA chatAM, te mahAbaLavAna-mahAbalazAlI hoya che; (3) punaH pa nityatRtaH (:) (mati) / muksAnaH (mun eTale bhojana karavuM, jamavuM, khAvuM, - e dhAtunuM vartamAna-kRdaMtanuM rU5)-jamato, khAto; munnAna: eTale na khAto, na jamato. nityatRta: eTale haMmezAM-satata tRpti pAmelo (Ever-Content, eternally content); (4) asama: mApa (:) samarzanaH (asti) | basa eTale, jenA samAna koI nathI tevo, bIjAothI vilakSaNa, sarvatra asamAna, - (An exemplar, Incomparable, Beyond Compare). samarzanaH - samadarzI, sarvatra samA daSTivALo (A man of equal vision, with an equal eye). (544) anuvAda : (A brahmajJAnI) nidhana hovA chatAM, sadA saMtuSTa (hoya che); koInI paNa tene sahAya na hovA chatAM, te mahAbaLavAna (hoya che); bhojana na kare chatAM, nityatRpta (hoya che); ane sarvatra asamAna hovA chatAM, samadarzI (hoya che). (54) 1090 | vivekacUDAmaNi Page #1096 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: zlokamAMnAM cAreya vAkyomAM, brahmajJAnInI asAdhAraNa ane viziSTa jIvanazailInuM nirUpaNa, yathApUrva, cAlu che, ane te pratyeka vAkyamAM, sAmAnya saMsArI jIvana karatAM enuM jIvana kaI-zI rIte jUduM paDe che te, spaSTa rIte, darzAvavAmAM AvyuM che. TUMkamAM, eka prakAranA cokhkhA "vyatiraMka'(Contrast)nuM zabdacitra ahIM AlekhavAmAM AvyuM che. hakIkatamAM, dhanasaMpatti, sattA-zakti, bhojana-tRpti, daSTidarzana (Vision), - manuSyanAM dainaMdina jIvana sAthe saMkaLAyelI AvI badhI bAbato aMgenI, brahmajJAnI jIvanmukta'nI vilakSaNa vibhAvanA (Concept), ahIM, saMkSepamAM chatAM asaMdigdhatApUrvaka, abhivyakta karavAmAM AvI che. dhanika koNa ? jenI pAse aDhaLaka dhanasaMpatti hoya te ? A brahmajJAnI bhArapUrvaka jaNAve che ke "nA, nA, nA ! mArI pAse kUTI-koDI nathI, ane chatAM huM bahu moTo dhanika chuM" ApaNe pUchIe ke "e vaLI kevI rIte?" to, eno javAba to "lA-javAba" ane "rokaDo" (Ever-ready) hoya che : "dhana hoya to ja dhanavAna thavAya, evuM koNe kahyuM? sAcI samRddhi to saMtoSamAM ja hoya che ane AvI samRddhinuM virala varadAna mane maLI gayuM che, - sAmethI, svayameva, ApoApa ! - parabrahma sAthenAM mArAM aikyanA paramaAnaMda dvArA !" kavi bhartuhari brahmajJAnInI A vibhAvanAnuM A pramANe samarthana kare che : saMtoSa iva puruSI para nizAnam - nItizataka ("saMtoSa e eka ja, manuSya mATeno kharo khajAno che !"). basa, Avo khajAno, mANasane, maLI jAya, pachI to, e sadA-sarvadA sarvottama dhanika ! ane sattA-zakti-sAmarthya-baLanI paNa AvI ja enI vibhAvanA ! sAcI sahAya kaI? konI? - potAnI ja ! jene "sarvazaktimAna' (Omnipotent) evAM paramatattvanI zaktimAM saMpUrNa zraddhA che, tene, zaktinAM e mULa ane akhUTa gaMgotrImAMthI; jarUrI sarva zakti, vagara-mAgye, maLyA karatI ja rahe che ! pUla dRSTie bhalene te sAva sukalakaDI hoya, vizvano mahA-pahelavAna paNa e ja ! hADakAMnA mALA' jevA "potaDIdAsa' gAMdhIe, vizvanI mahAsattA gaNAtI briTiza sattAne haMphAvI-harAvI, e kayuM baLa? nirvata che. vana rAma I - ema kAMI amathuM ja kahevAyuM haze ! ane aMgrejImAM paNa AvI kahevato pracalita che ja: "Self-help is the vivekacUDAmaNi | 1091 Page #1097 -------------------------------------------------------------------------- ________________ best help", ane "God helps those, who help themselves !" vaLI, bhojana karyAthI ja, udara-tRpti thAya, evuM koNe kahyuM ! aneka yogIo, saMpUrNa upavAsa karavA chatAM, nityatRptinI anubhUti karatA ja hatA ! A brahmajJAnI paNa e ja vargamAMno eka virala mahAtmA ! ane A brahmajJAnI "asama' eTale ke sadA-sarvadA sarvatra "asamAna hovA chatAM, enuM darzana' (Vision) saMpUrNarIte ekasarakhuM ane ekadhAruM, enuM e ja, evuM ja hoya che, rahe che : e pUrepUro "samadarzI rahe che. koIke agAuthI pADI rAkhelA cIlA(Beaten track, Cart-rat)mAM cAlanArA, "cIlAcAlu" (Routine) jIvana jIvanArA to aneka-asaMkhya hoya, - je potAno ja navo cIlo pADe, te ja sAco ane Adarza AtmajJAnI ! ane Avo AtmajJAnI-AtmadarzI, samadarzI-satyadarzI "jIvanmukta" ja anyo mATe patha-pradarzaka banI zake ne ! AvA "samadarzInAM anusaMdhAnamAM, gItAno A zloka yAda rAkhavA jevo che : vidyAvinayasaMpanne brAhmaNe gavi hastini / . zani greva pAra pauhatA. samazanara pa4pA (5, 18) ("vidyA-vinaya-vALA brAhmaNamAM, gAyamAM, hAthImAM, kUtarAmAM ane cAMDALamAM, paMDito, - eTale ke sAcA jJAnIo - samAna dRSTivALA hoya che.") zlokano chaMdaH anuSupa (544) 545 api kurvannakurvANazcAbhoktA phalabhogyapi / zarIryapyazarIryeSaH paricchinno'pi sarvagaH // 545 // zlokano gujarAtI pATha: api kurvanakurvANadhdhAbhoktA phalabhogyapi | zarIryapyazarIryeSaH paricchinnoDapi sarvagaH 54pA. zlokano gadya anvaya : ___ eSaH (brahmavettA) kurvan api akurvANaH, phalabhogI api abhoktA, zarIra para mArIrI, pachinaH pa sarva: (mati) Idha4pA zabdArtha : zlokamAM cAra svataMtra vAkyo A pramANe che : 1092 | vivekapUDAmaNi Page #1098 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) aSa: (brahmavettA) kurvid pa : (ti) rvanuM ane arvAga: ( eTale "karavuM - e dhAtunuM parasmapada-vartamAnakRdaMtanuM rUpa, - rvana; ane e ja dhAtunuM Atmane pada-vartamAnakRdaMtanuM rUpa, - , - eTale "karato Doing "ka"); mA , eTale "na karato', "akartA'. kriyAo karavA chatAM, A brahmajJAnI "akartA che. saMskRta vyAkaraNa pramANe, kriyApado (Verbs) mATenA dhAtuo (Roots) be prakAranA che : "parasmapadI" ane "AtmapadI". keTalAka dhAtuo mAtra "parasmapadI" hoya che, keTalAka mAtra "AtmapadI", jyAre keTalAka dhAtuo "ubhayapadI", eTale ke "parasmapadI" tathA "AtmapadI" baMne prakAranA hoya che. A baMne "pado mATenA pratyayo jUdA-jUdA hoya che, ane te baMne prakAranA dhAtuonAM badhAM ja rUpo, te-te pratyayo pramANe, jUdAM-judAM, thAya che. AvI badhI zAstrIya vigatomAM UtaravAnuM ahIM Avazyaka nathI, paraMtu ATalI spaSTatA basa thaze ke kR-dhAtu "ubhayapadI" hovAthI, vartamAnakRdaMtanAM, baMne "pado" A pramANe, jUdAM-jUdAM, be thAya che : rva-urvana (parasmapada) ane puna: (Atmapada). , (2) namI pa amojI (mati) I (karmanAM) phaLone bhogavato hovA chatAM, temane na bhogavato, evo a-bhoktA te che. | (3) zarIrI pi azarIrI (sti) | zarIra e zabda parathI, "zarIradhAraNa karanAra' mATe zabda banyo, - zArIrina ! tenuM puMliMga prathamA vibhakti ekavacananuM 3pa. - zarIrI eTale dehadhArI; azarIrI eTale deha-vinAno, videhI. A brahmavettA dehadhArI hovA chatAM videhI che. - (4) parichinnaH pa saMrva: (ti) | parijIina eTale maryAdAovALo; amuka eka ja sthAnamAM raheto, Limited, Localised. sarva: eTale sarvagAmI (sarva chiti masI . upapada-samAsa), sarvatra rahenAra, sarvavyApI (Omnipresent). (545) anuvAda : (A brahmajJAnI) "kartA chatAM "akartA che, (karma-)phaLono "bhoktA' hovA chatAM "abhoktA che; dehadhArI hovA chatAM "videhI' che; ane paricchi" (koI eka maryAdita sthaLe rahenAro) hovA chatAM "sarvagAmI (sarvavyApI) che. (545) vivekacUDAmaNi / 1093 Page #1099 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: - A zlokamAM paNa, gayA zlokanI jema, zlokanAM cAreya caraNomAM parasparaatharvaparItya' - jene aMgrejImAM Antithesis-nAmaka alaMkAra (Figure of Speech). kahevAmAM Ave che, tenuM nirUpaNa che : A brahmajJAnIne, "jIvanmukta' thayA pachI paNa, tenuM potAnuM zarIra to che ja; eTale khAvuM-pIvuM, bolavuM-cAlavuM-besavuM-UThavuM, UMghavuM-jAgavuM vagere karmo to thatAM-rahetAM ja hoya, eTale ApaNI sAmAnya-bAhya dRSTie te kartA avazya gaNAya; chatAM, e to ema ja kahe ke "huM zuM karuM? zarIramana-buddhi vagere emanAM prArabdha" pramANe karma kare, ene huM kema rokI zakuM ? paraMtu huM e sahunI sAthe joDAto nathI : huM to e sarvano mAtra "sAkSI' ja chuM !" . Ama, te te karmono "kartA chatAM, sUkSma daSTie, te, "akartA (yurvanuM pa arvAda) Thare che ! vaLI, enuM ja zarIra A sarva karmo karatuM hovAthI, e sarva karmonAM sArAMmAThAM phaLa, - bhUkha, tarasa, thAka, ArAma, nidrA vagere, - paNa, zarIra ja bhogavatuM hovAthI, eTalA pUrato tene "phala-bhoktA' (Bttamo) jarUra mAnavo ja paDe; paraMtu enI dalIla, A anusaMdhAnamAM, A pramANe hoya che : "A zarIra-manabuddhi vagere "mArAmAM-mArI sAthe hovA chatAM, huM temanAmAM nathI', huM to temanAthI - saMpUrNarIte aLago chuM, nirmama chuM, nirahaMkAra chuM, tethI te phaLa sAthe mAre kazo ja saMbaMdha nathI", - A sUkSma dRSTie, te, phaLano mowA sAbita thAya che ! ApaNe joyuM tema, brahmajJAnIne paNa, te jIve tyAM sudhI zarIra to hoya che ja, tethI te "zarIrI' to avazya che ja, paraMtu zarIra sAthe tene kazuM ja tAdAtma ! (Identification) na hovAthI, enI sAthe tene potAno kazo "ahaMbhAva, "mamabhAva na hovAthI, AvI sUkSma dRSTie, tene "azarIrI' tarIke niHzaMka svIkArI zakAya. ane Ama to, eka manuSya tarIke, dehAdi-saMbaMdhane lIdhe, amuka thoDAM sthaLe ja, te, raheto-vasato (parichina:) hoya, tema chatAM, teno sAco ane sUkSma saMbaMdha to sarvagAmI (sarva:), sarvavyApI AtmA (Self) sAthe hovAthI, AvI sUkSma daSTie, tene kazA paricchedo (Limitations) rahetA nathI, te paNa AtmA jevo ja sarvagAmI' (Omnipresent) banI jAya che ! A rIte, baMne paraspara-viruddha artho vaccenA virodhanuM nivAraNa thaI jAya zlokano chaMda anuSupa (545) 1094 | vivekacUDAmaNi Page #1100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 azarIraM sadA santamimaM brahmavidaM kvacit / priyApriye na spRzatastathaiva ca zubhAzubhe // 546 // zlokano gujarAtI pATha: azarIra sadA sattamima brahmavida kavacit | priyApriye na spRzatastarthava ca zubhAzubhe pa46o. zlokano gadya anvaya: sadA azarIraM santaM imaM brahmavidaM kvacit priyApriye tathA eva zubhAzubhe na kRzataH II14ddA zabdArtha : | mukhya vAkya priyA tathA prava zubhAzupe naM brahmaviheM mRtaH I fpraya vA priyaMti priya priye ja samAsa : priya ke apriya, gamatuM ke aNagamatuM; e ja rIte, sukhaM vA game rUti gumAzume | - dvanda samAsa : sAruM ke kharAba, priya ke apriya, ane e ja pramANe, zubha ke azubha A brahmavettAne sparzatAM nathI (sRtaH ). vin - koI paNa vakhate, kadI paNa, kyAreya. A brahmavettA kevo che ? - savA bazarIra santam | sadA zarIra vagarano, zarIranAM abhimAna vinAno, zarIrathI para thayelo, eTale ke "azarIrI'. AvA A brahmavettAne priya ke apriya, zubha ke azubha kadI paNa sparzatAM nathI. (546) anuvAda : sadA azarIrI evA A brahmavettAne, priya ke apriyano, ane zubha ane azubhano, kadI paNa, kyAMya, sparza thato nathI. (546) TippaNa : A pahelAMnA zlokamAM, ApaNe joyuM tema, brahmajJAnI, "zarIrI" hovA chatAM sUkSma dRSTie, te "azarIrI' che : zarIra hovA chatAM, zarIranI kazI ja sabhAnatA tene hotI nathI. zarIranI sarva prakAranI anubhUtiothI, - sArI ane narasI, sukhada ane duHkhada - te para hoya che, tethI A santa-koTinA brahmajJAnIne AvA koI ja bhAvo sparzI zakatA nathI. sAdhanA saMpanna karyA pachI, tenAM samagra astitvanuM, bhautika-sAMsArika vivekacUDAmaNi | 1095 Page #1101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stara(Plane)thI, ucca AdhyAtmika stara para, UrdhIkaraNa (sublimation) thaI jAya che; tethI priya-apriya, sukhada-duHkhada, sArA-narasA, zubha-azubha jevA sarva zArIrika-sAMsArika bhAvonI anubhUtithI te "para" thaI jAya che. aMgata-binaMgata ke AtmalakSI-paralakSI (Subjective-Objective), - evuM vAtAvaraNa (Environment) to ahIM, ApaNAM bhautika jagatane, AvarI zake, vyApI zake; "jIvanmukta banelA brahmajJAnIne to have saghaLuM "brahmamaya' ja banI gayuM hoya, eTale e to "svapara'nA AvA bhAvo-bhedothI sadA-sarvadA para ja hoya che ! zarIrI' hovA chatAM, zarIramAM abhimAna na karanArane, zarIra pratye kazo "mama'-bhAva ke "aha'-bhAva na sevanArane, AdhyAtmika paribhASAmAM, "azarIra' kahevAmAM Ave che. brahmajJAnI Avo "azarIra' hovAthI, ene koI gamA-aNagamA (Likes, Dislikes) sparzI zake ja nahIM. upaniSadanA RSie A ja vAta kahI che : azarIraM vAva santaM na priyApriye spRzataH / ("te brahmajJAnI "azarIra hovAthI, priya ke apriya tene sparzatAM nathI".) zlokano chaMda : anuSupa (546) pa40 sthUlAdisambandhavato'bhimAninaH sukhaM ca duHkhaM ca zubhAzubhe ca / . vidhvastabandhasya sadAtmano muneH kutaH zubhaM vA'pyazubhaM phalaM vA // 547 // zlokano gujarAtI pATha: zUlAdisambandhavatoDabhimAninaH sukha ca duHkhuM ca zubhAzubhe ca | vidhvastabandhasya sadAtmano muneH kutaH zubha vADapyazubha phala vA //pa47 zlokano gadya anvaya : sthUlAdisambandhavataH (zarIrasya) abhimAninaH sukhaM ca duHkhaM ca, zubhAzubhe ca (bhavataH); vidhvastabandhasya sadAtmanaH muneH zubhaM vA azubhaM vA api (rma, rmaLa:) bei vI ta: (sthA) ? |14nA 1096 | vivekacUDAmaNi Page #1102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (tasya manuSya3) surauM 2 3: 2, zumAzume (bhavata:) I (te manuSyane) sukha ane duHkha, ane zubha-azubha paNa jaNAya che, thAya che. kayA manuSyane AvuM thAya che? be vizeSaNo A pramANe : (a) chUta-AsisvadhavataH (manuSyasya) I saqbdhavat - e zabdanuM puMliMga SaSThI-vibhakti ekavacananuM rUpa : savudhavataH | manuSyastha - zabdanuM vizeSaNa. zarIra traNa prakAranAM hoya che : skUla, sUkSma ane kAraNa; dhUrta-mAdri eTale zUla vagere A traNeya prakAranAM zarIro sAthe saMbaMdha dharAvato-rAkhato (manuSya); (ba) (zarIrasya) mamAninaH (manuSya) I mamanis - zabdanuM puliMga SaSThI-vibhakti ekavacananuM rUpa : pimAninaH | manuSyastha - zabdanuM vizeSaNa : abhimAnIne, eTale dehAbhimAnI manuSyane; deha pratye "ahaMbhAva sevanAra mANasane. (2) muneH guma vA azumaM vI pa (rma, rmaLa:) #aaN vA yukta: (sAta) ? | je muni che, tene zubha ke azubha(karma) kyAM ? ke (karmanuM) phaLa kevuM? evuM karma ke phaLa tene to hoya ja kyAMthI? A muni kevo che? A pramANe be vizeSaNo : (a) viSNata-vizvastha (5:) | vidhvasta (vi + dhvaMsa eTale vinAza karavo, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) vinaSTa thayelo, nAza pAmelo; jenAM baMdhano nAza pAmyAM che, tevo. (muneH - zabdanuM vizeSaNa). (ba) satAtmanaH (mu.) | je potAne sasvarUpa AtmA samaje che, tevo; (muneda - zabdanuM vizeSaNa). (547) anuvAda : sthUla vagere(zarIro)mAM saMbaMdha rAkhanArA ane e ja zarIro pratye) abhimAna sevanArA(manuSya)ne sukha ane duHkha tathA zubha-azubha paNa jaNAya che; paraMtu jenAM baMdhano naSTa thaI gayAM che evA sasvarUpa munine (vaLI) zubha ke azubha (kama) kevAM? ke vaLI karmanuM) phaLa kyAMthI hoya? (547) TippaNa : A pahelAMnA zlokanA arthanuM ahIM vistaraNa karavAmAM AvyuM che. tyAM evuM pratipAdita karavAmAM AvyuM hatuM ke saMta-kakSAno brahmajJAnI, "azarIra' hovAthI, eTale ke zarIra hovA chatAM te zarIra vize "aha"-bhAva vinAno hovAthI, tene priyaapriya ke zubha-azubha kyAreya sparzatAM nathI (havavat kavi na zata: l). AvA | vivekacUDAmaNi / 1097 Page #1103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kazA bhAvo tene kema sparzatA nathI, enI, ahIM, samajUtI ApavAmAM AvI che. skUla-sUkSama-kAraNa vagere traNeya prakAranAM zarIra sAthe saMbaMdha rAkhanAra manuSya, dhIme-dhIme, enA pratye "aha'-bhAva sevavAnuM zarU kare che. ane zarIra pratyenAM AvAM abhimAna-sevananAM pariNAme, tane, sukha-duHkha tathA zubha-azubhanI anubhUti thAya che. AvI bhautika anubhUtinI eka vicitratA e che ke ekane je anubhUti sukhada ke zubha-prakAranI lAgatI hoya, e ja anubhUti anya mATe sAva ulaTI, eTale ke duHkhada ke azubha prakAranI hoya ! A anusaMdhAnamAM be vAta noMdhapAtra banI rahe che : eka to che skUla vagere zarIro sAtheno saMbaMdha (dhUtAsindhavata:) ane bIjI che e zarIro pratyeno mama"-bhAva, e sahu pratyenuM "abhimAna" (pramAnina:). A saMbaMdha ane AvuM abhimAna manuSya mATe, jAgrata-svapna-suSupti e traNeya avasthAnuM sarjana kare che. paraMtu jo manuSya thoDuM ciMtana-manana ane AtmanirIkSaNa kare to, tene, taratA ja pratIti thaze ke tenA jIvanamAM je kaMI "priyApriya" ke "zubhAzubhanAM aniSTa utpanna thAya che, tenAM mULamAM pelA "zUlAdisaMbaMdho ane dehAbhimAna' ja che; ane emAMthI ene vaLage che baMdhanonA phAMsalA ! paraMtu je mananazIla muni che te, AtmanirIkSaNanAM pariNAme, baMdhanonA, phAMsalAno dhvaMsa karI nAkhe che (dhvastabdhasya) ane potAne sasvarUpa AtmA ja samajavA lAge che (sAtma:). AvA munine, pachI, zubha ke azubha karmo ja rahetAM nathI (zu vA azu vA vRtaH ?) ane to pachI tenA mATe evAM koI karmanA phaLanI to saMbhavitatA ja ( vA pi) kyAMthI (ta:) rahe (cA)? hakIktamAM, "zubha" ane "azubha', e be sApekSa zabdo (Relative terms) che. ane ucca AdhyAtmika stare jyAM kazuM, jUduM tarI Ave evuM "zubha" ja na hoya, tyAM pachI "azubha"nI to zakyatA ja kevI ? kyAMthI ? zlokano chaMdaH upajAti (547) 548-549 tamasA grastavadbhAnAdagrasto'pi ravirjanaiH / grasta ityucyate bhrAntyA hyajJAtvA vastulakSaNam // 548 // tadvaddehAdibandhebhyo vimuktaM brahmavittamam / pazyanti dehivanmUDhAH zarIrAbhAsadarzanAt // 549 // 1098 | vivekacUDAmaNi Page #1104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : tamasA prastavalkAnAdagrastoDapi ravirjanaH | grasta Ityucyate bhAjyA hyajJAtvA vastulakSaNam I548 taddvahAdibandhabhyo vimukta brahmavittamam | pazyanti dehivabhUDhAH zarIrAbhAsadarzanAt 549 zlokano gadya anvaya : vastulakSaNaM hi ajJAtvA, raviH agrastaH api, tamasA grastavad-bhAnAt, janaiH "(raviH) grastaH" iti ucyate; tadvat mUDhAH zarIra-AbhAsa-darzanAt dehAdibandhebhyaH vimuktaM brahmavittamaM dehivat pazyanti // 548-549 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tattvam mUDha: dravi-tame sehivat pati ! mUDhA: eTale mUrkhaajJAnI-buddhirahita mANaso. e loko zuM kare che? - pati samaje che, jANe che, mAne che. kone ? brahmavi-tamam | brahmavid eTale brahmavettA, brahmajJAnI; tame - e pratyaya "zreSThatAdarzaka' (Superlative) che. saMskRta vyAkaraNanI eka viziSTatA jANavA jevI che : sAmAnya rIte, adhikatAdarzaka' (Comparative) ane zreSThatAdarzaka' (Superlative), evA arthanA pratyayo, anukrame, "tara' ane "tama', vizeSaNone ja lagADavAmAM AvatA hoya che. dAkhalA tarIke, tapu(eTale nAnuM)ne AvA pratyayo lagADIne, taputara (vadhAre nAnuM) ane saMyutama (sauthI nAnuM) jevAM adhikatAdarzaka ane zreSThatAdarzaka- evAM rUpo banAvI zakAya. paraMtu bIjI bhASAo karatAM saMskRta-bhASA jUdI e bAbatamAM paDe che ke AvA pratyayo (tara ane tama), nAma (Noun), kriyApada (Verb) tathA avyaya (Adverb)ne paNa lagADI zakAya che; eTalo phera ke kriyApada ane avyayane AvA pratyayo lagADatI vakhate, ta2 ane tema, anukrame, tarIm ane tamAma, banI jAya che. dAkhalA tarIke pAva eTale "rasoyo', - e nAma (Noun) che, chatAM AvuM rUpo banI zake : pAvatara (vadhAre sAro rasoyo) ane pArvatama (zreSTha rasoyo). ahIM A zlokamAM brahmavid e nAma (Noun) che, chatAM "zreSTha brahmavid evA arthamAM, brahmavittama evo zabda banAvavAmAM Avyo che. vivekapUDAmaNi | 1099 Page #1105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pati (kriyApada : "rAMdhe che") parathI pratitaram ane pratitamAku, ane sarve: (avyayaH "UMcethI") parathI sanvestarA" ane sarvatamAm - evA zabdo banI zake che. have ApaNe A zlokonA zabdArthamAM AgaLa vadhIe mUrkhAo AvA "zreSTha brahmaviddA(brahmavittama)ne kevo samaje che? - hivat eTale ke dehadhArI' jevo. A zreSTha brahmavid kevo che ? tevizveSNa: vimurum | deha vagerenAM baMdhanomAMthI mukta thayelo. pelA mUrkhAo AvI gerasamaja zA kAraNe kare che? zarIramAsa-varNanAt | - A zreSTha brahmajJAnInAM AbhAsarUpa zarIrane joIne. ta-vat eTale "tevI rIte". "tevI rIte eTale kevI rIte? have pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che, - tevI rIte. (2) (ya-va) "vi. prataH' kRti nanaiH 3jyo ! "sUrya (rAhu vaDe) grasta (gaLAI gayelo) che', ema loko kahe che. prasta eTale grahaNa (Eclipse) vakhate gaLAyelo'. paNa sUrya grasta thayelo hato? - prata: pi ! nA, nA; gaLAyelo na hovA chatAM; to pachI loko AvI bhUla kayA kAraNe kare che ? A traNa kAraNe : (a) tamasA prastavat mAnAr ! tamasA eTale aMdhArAM vaDe, prastavat eTale prasta jevo; mAnAr - jaNAyAthI, lAgavAthI; (ba) vastunA hi mAtvA ! vastunnakSaNa eTale vAstavika hakIkata, sAcI bAbata; ajJAtvA - eTale na jANavAne kAraNe, samajamAM na AvavAne kAraNe. di - zabda nizcayavAcaka che. (ka) protsA eTale bhrAntithI; jevI rIte, Ama bane che, tevI ja rIte, vAkya-1mAMnI ghaTanA bane che. (548-549) anuvAda : | (jevI rIte) vAstavika hakIkata samajamAM na AvavAthI, (grahaNa-samaye) sUrya (rAhu vaDe) prasta na thayelo hovA chatAM, aMdhArAne lIdhe prasta jevo lAgavAthI, brAntithI, loko kahe che ke "sUrya (rAhu vaDe) grasta thayo che'; tevI rIte, mUrkha mANaso, brahmajJAnInA) AbhAsarUpa zarIrane joIne, deha-vagerenAM baMdhanomAMthI mukta thayelA uttama brahmajJAnIne dehadhArI jevo samaje che. (548-549) TippaNa : keTalIka vAra, uttama ane ekaniSTha brahmajJAnI (dravittama) vize paNa, samAjamAM, kevI gerasamaja pravartatI hoya che, enuM nidarzana, ahIM, ApavAmAM 1100 | vivekacUDAmaNi Page #1106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvyuM che. A pahelAM paNa ApaNe joyuM che ke jIvanmukta' thayA pachI paNa, sAmAnya mANasanI jema, te paNa zarIra dhAraNa karIne, potAnuM zeSa AyuSya vyatIta karato hoya che. te 'zarIrI' hovA chatAM paNa, hakIkatamAM to, te, 'azarIrI' ja hoya che, paraMtu AvI sUkSma vAta na samajanArA ane mUrkha mANaso (mUDhA:) to, AvA nityamukta ane zarIra-vagerenAM baMdhanomAMthI chUTI gayelA (vehAvizveSyaH vimuttam), AvA Adarza ane zreSTha brahmajJAnIne paNa, potAnA jevo eka sAmAnya dehadhArI (vedivat) ja samaje che (patti) ! AvA mUDhamati loko potAne 'zarIradhArI' ja nahIM paraMtu 'sAkSAt-zarIra' ja samaje che, ane e ja rIte, A brahmavittamanAM AbhAsarUpa zarIrane joIne (zarIra-AbhAsa-varNanAt, tene paNa teo potAnA jevo ja 'sAkSAtzarIra' mAnI bese che ! potAnuM 'zarIra to zarIra ja che', paraMtu A saMniSTha brahmajJAnI to 'zarIrI' hovA chatAM, kharekhara, 'azarIrI' ja che, - evuM sUkSma-darzana karavAnI sUjha-samaja-zakti temanAMmAM na hovAthI, teo to, brahmavittama' mATe AvuM pramANapatra' (Certificate) ApI ja de ke "A mANasa paNa ApaNAM jevo, eka sAmAnya dehadhArI' ja (vaivid) che ! AvI ghaTanA (Phenomenon) konA jevI che ?' - enI pratIti karAvavA mATe, AcAryazrI, emanI haMmezanI paddhati pramANe, bhautika-vijJAnanAM kSetramAMthI, eka suMdara ane samucita udAharaNa Ape che H sUryagrahaNa (Solar eclipse) thAya che tyAre, rAhu vaDe sUryano grAsa' thAya che, evI eka ajJAnamUlaka (vastulakSaLa hi azAtmA) ane samAja-pracalita lokamAnyatA che. hakIkatamAM, AvuM kazuM banatuM ja nathI (raviH aprasta: a)i. mAtra, aMdhArAMne lIdhe sUrya 'grasta' thayo che, evA khoTA dekhAvane kAraNe (tamasA prastavat mAnAt, loko bhrAMtithI ema kahe che ke 'sUrya grasta thayo che' (nanai: prAntyA sUrya: prasta: kRti atyaMte / ). sarva-prakAzanAM gaMgotrI ane mULa-bhaMDAra samo sUrya, aMdhakAra vaDe DhaMkAI jAya che' ema kahevuM athavA mAnavuM, e to, 'vadato vyAghAta' (Contradiction in terms) jevuM hAsyAspada che ! ane chatAM sAmAnya-janasamAjamAM AvI mAnyatA pravarte che, e paNa eka, bhale, 'khoTI', paNa hakIkata to che ja ! A udAharaNanAM mAdhyamathI, AcAryazrI, saMbhavataH evo dhvanyartha pAThavavA mAgatA hoya ke potAnAM vizenAM AvAM pramANapatronI sUryane ane brahmavittamane zI paDI che ? (What do they care ! In fact, 'they care a hoot !') zlokano chaMda : anuSTupa (548-549) vivekacUDAmaNi / 1101 - Page #1107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550. ahinilvayinIvAyaM muktadehastu tiSThati / itastatazcAlyamAno yat-kiMcit prANavAyunA // 550 // zlokano gujarAtI pATha: ahinirleyinIvArya muktadehasu tiSThati | IitastatazcAlyamAno yata-kiMcit prANavAyunA //550I - zlokano gadya anvaya H muktadehaH ayaM (brahmavettA) tu, ahi-nilayinI iva, prANavAyunA yatkiMcit itaH-tataH cAlyamAnaH tiSThati // 550 // zabdArtha : mukhya vAkya : (brahmavettA) tu tiSThati | A brahmajJAnI to rahe che, jIvana jIvyA kare che. kevo che A brahmajJAnI ? muwA ! jeNe deha eTale ke dehAdhyAsa choDyo che, evo muktadeha; jeNe dehAbhimAna choDyuM che, evA brahmajJAnIno deha : vaLI, e kevo che? prANavAyunI ta: tataH ya-vivid valyamAnaH | vAkyamAna: (van eTale cAlavuM, e dhAtunAM prerakanuM karmaNi vartamAnakRdaMtanuM rUpa), - calAyamAna thato; harato-pharato; rUta:tataH eTale Ama-tema; ya-vicit eTale lagAra, thoDuM, kAMIka; prANavAyunA - prANavAyu vaDe; konI jema ? di-nirvavini rUva | di eTale sApa ane nirvayini eTale kAMcaLI (Slough); sApe tyajelI kAMcaLInI jema; A kAMcaLInI jema, muktadeha jJAnIno deha, Amatema calAyamAna thato rahe che. (550) anuvAda : jeNe deha(-adhyAsa) choDyo che, evo mukta jJAnI, sApa tyajelI kAMcaLInI jema, prANavAyune lIdhe, Amatema, lagAra calAyamAna thato rahe che. (550). TippaNa : AtmajJAna thayA pachI, "jIvanmukta', zarIra sAthe, kevI rIte jIve che, - enuM eka saMkSipta chatAM sacoTa zabdacitra ahIM ApavAmAM AvyuM che. A pahelAM, ApaNe joyuM che tema, brahmasAkSAtkAra thayA pachI AvA AtmajJAnInI deha paranI saghaLI ahaMtA ane mamatA anAyAse chUTI gaI hoya che; 1102 | vivekacUDAmaNi Page #1108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ene ahIM " mudA ' eTalA mATe kahyo che ke tene deha hovA chatAM, dehAdhyAsathI te saMpUrNarIte mukta hoya che; prANavAyu cAlu hoya che, tethI teno deha Amatema thoDo harato-pharato, "calAyamAna thato" hoya che ane AvI dazAmAM te jIvita raheto hoya che (yaM muru tu tiSThati ). jeNe deha pratyenAM abhimAnane choDyuM che, evA jJAnInA deha mATe, AcAryazrIe, ahIM, eka suMdara ane samucita upamA ApI che, enI samajUtI A pramANe che : ema kahevAya che ke sApa jayAre gharaDo thAya che tyAre, enI cAmaDI, dhImedhIme, enA zarIra parathI, UtarI jAya che; sApa, te vakhate, nizcala dazAmAM paDyo rahe che, ane kazuM khAto nathI. jyAre tenI A kAMcaLI pUrepUrI sUkAI jAya che tyAre, sApa emAMthI bahAra nIkaLI jAya che ane te pharI jIvaMta dazA prApta karIne (Rejuvenated) jIvyA karato rahe che. tenI je kAMcaLI tyAM koI vADamAM ke jhajhAMkharamAM paDI rahe che te, sApa jevI ja hoya che, tenA AkAra, dekhAva ane laMbAI vagere mULa sApa jevAM ja hoya che, paraMtu sApane have te kAMcaLI sAthe kazo ja saMbaMdha hoto nathI : kAMcaLI sApanI potAnI hovA chatAM, sApa sAthe ene kazuM levA-devA' hotuM nathI. tenI sAmuM paNa joyA vinA, sApa to, ahIM-tahIM, game tyAM pharato rahe che. te kAMcaLI taDakAmAM tape ke varasAdamAM palaLe, vADa parathI vAtA pavana vaDe tyAMthI UDIne koI bIjI jagyAe jaIne paDe, sApane na enI kazI ciMtA hoya che, na enuM kazuM smaraNa hoya che ! A AtmajJAnIe paNa, kazo prayatna karyA vinA ja, zarIranA, zarIra pratyenA "ahaMbhAvano, sahaja, anAyAsa, tyAga karyo che. zarIranAM sukhathI ene kazuM sukha thatuM nathI, zarIranAM duHkhathI ene kazuM duHkha thatuM nathI : prANavAyu dvArA e zarIra kriyAzIla ke hAlatuM-cAlatuM (vattAyamAna:) bhale hoya, sApanI kAMcaLInI mAphaka, e zarIranuM ene saMpUrNa vismaraNa ja thaI gayuM hoya che. AyuSyanI avadhi pramANe ke prArabdhanA niyama pramANe, e zarIra haratuM-pharatuM-jIvatuM hoya, eTaluM ja; jJAnIne e zarIra sAthe kazo ja aMgata saMbaMdha ke AtmIyabhAva hoto nathI : sApanI kAMcaLI rAphaDAmAM, tyakta dazAmAM, paDI rahe che tema, jJAnInuM A zarIra paNa, jIvita dazAmAM paNa Ama ja paDyuM rahe che. bRhadAraNyaka upaniSadamAM, rAjarSi janakanI sabhAmAM, samagra bhAratavarSamAMthI tyAM upasthita rahelA vidvAnonI samakSa, jIvanmuktanA zarIranuM varNana karatAM, yAjJavalkaya A ja upamA Ape che : vivekacUDAmaNi | 1103 Page #1109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tad yathA ahinilvayinI valmIke mRtA pratyastA zayIta / evaM eva idaM zarIra zete ! (4, 4, 7) ("jema sApanI kAMcaLI, sApanAM zarIra parathI pRthak thayelI, sApe anAtmabhAvathI tyajI dIdhelI, rAphaDAmAM paDI rahe, tema ja, jIvanmukta, anAtmabhAvathI tyajeluM A zarIra, marI gayelA jevuM, kazA ja saMbaMdha vinA, paDyuM rahe che.") zlokamAM, sApanI kAMcaLInI upamA ApatI vakhate, AcAryazrI, A zrutivAkyanuM ja vivaraNa-vistaraNa karI rahyA che, emAM zaMkA nathI. paraMtu A upamA ApatAM pahelAM, e ja saMdarbhamAM, yAjJavaye je eka zloka TAMkyo che ke, ahIM, ApaNI carcAmAM, prastuta banI rahe tevo hovAthI, tene uddhata karavAnA pralobhanane huM TALI zakato nathI : tat Sa oo mavati, - ___yadA sarve pramucyante kAmA ye'sya hRdi sthitAH / atha mo'mRto bhavatyatra brahma samaznute iti // ("mokSanA saMbaMdhamAM, A eka zloka maLe che : jyAre A AptakAma brahmavettAnAM hRdayamAM rahelI, IndriyonAM kAraNarUpa sarva vAsanAo vinAza pAme che tyAre, pUrve-maraNadharmavALo hovA chatAM te, avinAzI thAya che.") zlokano chaMda : anurupa (550) papa1 srotasA nIyate dAru yathA nimnonnatasthalam / daivena nIyate deho yathAkAlopabhuktiSu // 551 // zlokano gujarAtI pAThaH srotasA nIyate dAru yathA nimnonasthalam devene nIyate deho yathAkAlopamuktiSa 551 zlokano gadya anvaya : yathA strotanA vAI nina-3nata-sthataM nIyate, (tathA) te: saina yathAkaal-upbhuktissu nIyate // 551 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : 1104 | vivekacUDAmaNi Page #1110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (tathA) vedaH vaivena nIyate| dehane, eTale ke te brahmajJAnInA dehane, laI javAmAM Ave che, pahoMcADavAmAM Ave che. kyAM pahoMcADavAmAM Ave che ? yathA-DhAla-35muhiSu / vakhatasara bhojana vagere upabhogamAM; niyata samaye vividha bhogomAM. AvuM konA vaDe karavAmAM Ave che ? - haivena / daiva eTale ke prArabdha vaDe. tathA eTale tevI rIte. 'tevI rIte' eTale kevI rIte ? have pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che, tevI rIte. (2) yathA srotanA vADu nIyate / vADu eTale lAkaDuM, lAkaDAMnuM pATiyuM (Timber, A log of wood); srotasA eTale jaLapravAha (Current) vaDe. kyAM laI javAmAM Ave che (nIyate) ? nimna-3nnata-sthatam / nimna eTale nIcuM; unnata eTale UMcuM; nIcAM-UMcAM-sthAnomAM laI javAmAM Ave che. yathA - jevI rIte; tevI rIte, dehane laI javAmAM Ave che. (551) anuvAda : jema jaLapravAha lAkaDAMne (nadInAM) nIcAM-UMcAM-sthAnomAM laI jAya che, tema daiva (brahmajJAnInA) dehane niyama samaye (bhojana vagere) vividha upabhogomAM laI jAya che.(551) TippaNa : brahmasAkSAtkAra pAmelA jIvanmuktanA dehanI paristhiti vize, ahIM paNa, evuM ja, yathApUrva, pratipAdana karavAmAM Ave che. ApaNe joyuM (gayA zlokamAM) ke AtmajJAnIe to potAnA deha vizenuM abhimAna choDI dIdhuM hovAthI (muvera), teno deha to prANavAyuthI Amatema kAMIka calAyamAna thato rahe che. bhale AtmajJAnIe dehAdhyAsa saMpUrNarIte choDI dIdho hoya, paraMtu dehane TakAvI rAkhavA mATe, tenA niyata thayelA samaye, khAvA-pIvAnI to jarUra paDe ne ? AnI zI ane kevI vyavasthA, koNa kare che ? AtmajJAnIne to, alabatta, AmAM kazo ja aMgata rasa hoto nathI, paraMtu tenAM bhUtakAlIna karmo anusAra, enuM ' prArabdha' athavA daiva (Destiny) to, enI gati, pramANe kAma karyA ja karatuM hoya che. A daiva ja AtmajJAnInAM bhojana vagere vividha bhogonI vyavasthA kare che ane tenA niyata samaye, vakhatasara, AtmajJAnInA dehane, te-te upabhogomAM, te-te sthAne, pahoMcADI de che : Ama,dehaneM, daiva, yathAkALa, bhojana vagere apAve to ThIka che, deha e badhuM grahaNa kare che; paraMtu daiva jo dehane A badhAMthI vaMcita rAkhe to, deha vivekacUDAmaNi / 1105 pharmA - 70 Page #1111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to, sthagita thaIne, ema ne ema, paDyo rahe che, ene enI kazI ciMtA hotI nathI : pelI anivArya jarUriyAto poSAya to, AnaMda nahIM ane na maLe to, enuM kazuM du:kha nahIM ! nIyate ('laI javAmAM Ave che') evI karmaNi (Passive) vAkyaracanA, dehanI potAnI saMpUrNa niSkriyatAnA bhAvane, samucita uThAva Ape che. AtmajJAnIno deha, tenAM bhUtakALanAM karma ane te karmaphaLonA AdhAra tathA Avega para ja nirbhara rahIne nabhe che te hakIkata, pratItikAraka banI rahe te mATe, ahIM paNa, AcAryazrI, evI ja suyogya upamA Ape che : nadInA jaLapravAhamAM lAkaDuM, taNAtuM-taNAtuM, nadInAM vividha nIcAM-UMcAM sthaLe pahoMce che; paraMtu A bAbatamAM, lAkaDAnI potAnI icchAne kazuM ja sthAna nathI : ene potAne koI nakkI karelAM sthaLe pahoMcavAnI icchA hotI ja nathI; jamaNI-bAjue ke DAbI-bAjue, UMcI ke nIcI jagAe pahoMcatuM te dekhAya che temAM paNa, nadInuM pUra (Flood) ja badho bhAga bhajave che : lAkaDAMnAM sthiti-gati-niyati-dizA vagere nadInAM pANI ja nakkI kare che ! A vAkyamAM paNa, kriyApadanI karmaNi racanA (nIyate), lAkaDAMnI dayanIya dazAne suyogya rIte abhivyakta karavAmAM sArI rIte, sahAyabhUta thAya che. zlokano chaMda : anuSTupa (551) 552 prArabdhakarmaparikalpitavAsanAbhiH saMsArivaccarati bhuktiSu muktadehaH / siddhaH svayaM vasati sAkSivadatra tUSNIM cakrasya mUlamiva kalpavikalpazUnyaH // 552 // zlokano gujarAtI pATha : prArabdhakarmaparikalpitavAsanAbhiH saMsArivaccarati bhuktipu muktadehaH / siddhaH svayaM vasati sAkSivadatra tI cakrasya mUlamiva kalpavikalpazUnyaH // 552ii zlokano gadya anvaya H muktadeha: (brahmavettA) prArabdhakarmaparikalpitavAsanAbhiH bhuktiSu saMsArivat 1106 / vivekacUDAmaNi Page #1112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carati; atra siddhaH (tu) svayaM, cakrasya mUlaM iva, kalpavikalpazUnyaH sAkSivat tUSpa vasati IdharA zabdArtha : " zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) muddeTa (hA) puSi vIti | mu. eTale evo brahmajJAnI, je, dehAbhimAnathI mukta thayo che, dehAbhimAna-rahita che, athavA AvA brahmajJAnIno deha : e zuM kare che? - vati vicare che, sakriya bane che, pravRtta thAya che. A ja muddeha-zabda, A ja arthamAM, zloka-pa50mAM paNa prayojAyo che. A brahmajJAnI zAmAM vicare che? - puSiA bhogomAM, upabhogomAM. konI jema, te, A pramANe, vicare che? - saMsArivat saMsArI manuSyanI jema. Ama, te, zAnA kAraNe, kare che? - prArabdha-parilpita-vAsanAma:. parivolpita eTale kalpavAmAM AvelI, banAvaTI, kRtrima; prArabdhakarmanA yoge kalpAyelI vAsanAothI. | (2) siddha: (yaM bravettA) svayaM tu satra tU vati. paraMtu siddha evo A brahmajJAnI pote to, ahIM (A bhogomAM) mauna (dUSya) besI rahe che. kevI rIte besI rahe che ? sakSata ! sAkSInI jema, sAkSIbhAve. eno e sAkSIbhAva kevo hoya che ? ~-vijya-zUnya: | saMkalpo-vikalpo-vinAno, saMkalpa-vikalparahita; saMkalpo-vikalpo choDIne. enuM AvuM vartana konA jevuM che? vasya mUrta rUva eTale kuMbhArano cAkaDo; mUrva eTale cAkaDAnuM kendrasthAna, AdhArakAi (Pivot). (papara). anuvAda : " dehAbhimAna-rahita thayelo brahmajJAnI, prArabdha-karmanAM baLe kalpavAmAM AvelI vAsanAothI, bhogomAM, saMsArInI jema vicare che; paraMtu siddha puruSa pote to, cAkaDAnAM mULanI jema, ahIM (bhogomAM) saMkalpa-vikalpa-rahita banIne, sAkSIbhAve, mauna banI rahe che. (papara) TippaNa: jIvanmukta brahmajJAnI paNa, jagatanA koI paNa sAmAnya saMsArInI jema ja, vicarato rahe che (varati). paraMtu enI ane saMsArI vacce sauthI moTo taphAvata e hoya che ke te "muktadeha' che, eTale ke teNe deha vizeno "ahaMbhAva saMpUrNarIte tyajI dIdho che, enAthI te pUrepUro mukta thaI gayo che. vivekacUDAmaNi | 1107 Page #1113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane prArabdha-karmanAM baLe kalpita vAsanAo to potAnuM kAma karyA ja karatI hoya che, eTale AvA prArabdhayoge je kazA bhogomAM pravRtta thavAnuM tene mATe bane, tenA bhAge Ave, teno, te tiraskAra karato nathI; ane kadAca AvA koI upabhogo ke padArthono abhAva Ubho thAya to, tene, tenI kazI AzA ke apekSA paNa hotI nathI. te to potAnAM mULa AtmasvarUpamAM ja lIna hoya che, tethI pelI vAsanAone kAraNe je kAMI bane, te vize kazA tarka-vitarka te karato nathI; eTaluM ja nahIM paraMtu AvI badhI ghaTanAo vize enA kazA aMgata pratibhAvo paNa tene hotA nathI. TUMkamAM, prArabdha-karmanAM phala-svarUpa vAsanAonAM baLe, saMsAramAM pravRtta thavAnI ghaTanAthI to, te paNa mukta nathI; tene paNa, saMsArInI jema vicaravuM to paDe ja; paraMtu tene potAne pUrI pratIti che ke te pote to muktadeha' che ! 'siddha puruSa' che ! eTale dehanI koI ja pravRttimAM te sAmethI kazuM vighna UbhuM karato nathI, dehane phAve tyAM pharavA-vicaravA de che. ane teNe to sarva saMkalpo-vikalpo choDI dIdhA che, eTale saMsArInI jema vicaravAmAM ene kazAM jokhamono bhaya ja hoto nathI; eTale te to saMpUrNarIte svastha rahIne, AvuM-badhuM vAsanAonuM kArya cAlI rahyuM hoya tyAre, te AkhAye samaya daramiyAna, sAkSIbhAve saghaLuM joyA kare che ane mauna banIne besI rahe che ! pUrepUro aphara ane avicaLa rahe che ! jarA paNa saMDovAyA vinA, potAnAM 'tIbhAva'ne sAcavI rAkhe che ! AcAryazrI, ahIM paNa, emanI nirUpaNa-zailI pramANe (True to ` his style !), barAbara baMdhabesatuM dRSTAMta Ape che H kuMbhAra, mATImAMthI bhinna pAtro (ghaDA, koDiyAM, tAvaDI, loTA vagere) banAvato hoya tyAre, eno cAkaDo to satata pharato ja rahe che, ane cAkaDAMnAM A badhAM pravartano (Movements) jenA AdhAre cAlI rahyAM hoya che te, tenA AdhArasvarUpa khIlo (mUrtta) to, satata acaLa ane aphara ja raheto hoya che ! cAkaDA para kyAM ane kevAM pAtro sarjAya che temAM, cAkaDAnAM AdhArakAha evA A khIlAne jarA paNa rasa nathI ! e ja rIte, A siddha brahmajJAnI paNa, pelI vAsanAonI lIlA cAlI rahI hoya tyAre paNa, tenAM deha-mana-buddhi vagere emAM game te rIte joDAtAM hoya, te pote to, kuMbhAranA cAkaDAnA AdhArarUpa khIlAnI jema, saMpUrNarIte, asaMbaddha, svastha ane sthira rahe che, taTasthabhAve, mauna rahIne badhuM joyA kare che ! deha-vagerenI pravRttio satata cAlyA karatI hoya tyAre paNa, e to saMpUrNarIte aparivartanazIla ja rahe che. zlokano chaMda : vasaMtatilakA (552) 1108 / vivecUDAmamiNa Page #1114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa3 naivendriyANi viSayeSu niyukta eva naivopayujI 3pavananakSapAstha: | naiva kriyAphalamapISadapekSate saH svAnandasAndrarasapAnasumattacittaH // 553 // zlokano gujarAtI pATha : naivejiyANi viSayeSu niyukta evA naivopayukta upadarzanalakSaNasthaH | naiva kriyAphalamapISadapekSate saH svAnandasAdrasapAnasumaracitta // papa3. zlokano gadya anvaya : | (s:) : (brahmavettA) sva-mAnanda-sAndra-rasapAna-sumatta-vi: (sanuM, upadarzanalakSaNasthaH (ca san), indriyANi viSayeSu na eva niyuGkte, na eva upayuGkte, ISad api kriyAphalaM na apekSate // 553 // zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (uSa:) : (brahmavettA) rUndriya viSayeSu ra va niyuI (:) sa:, - eTale, jenI jIvanazailI vize carcA cAlI rahI che, te ja A brahmajJAnI. te zuM kare che? athavA nathI karato? pava niyu . te joDato nathI, niyukta karato nathI; lagAvato nathI. kone ? phandriyALi | potAnI indriyone. kyAM ? zAmAM ? viSaSa | viSayomAM. te potAnI indriyone viSayomAM nathI ja joDato. (2) (N:) : I te ja brahmajJAnI bIjuM zuM kare che ? athavA, nathI karato ? (ndriyALa viSayeSa) ne patra 35yu| Indriyo, viSayo tarapha jatI hoya to, temane rokato paNa nathI, temano upayoga paNa karato nathI. (3) (5:) : e ja brahmajJAnI trIjuM zuM kare che ? athavA, nathI karato ? - Sa pi kriyAnuM na iva apekSattei | pad pi eTale jarA paNa, potAnAM karmanA phaLanI jarAye apekSA paNa rAkhato nathI. vivekacUDAmaNi | 1109 Page #1115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to pachI, te ja A brahmajJAnI, A samagra samaya daramiyAna, zuM karato hoya che? - A be prakArano abhigama jALavI rAkhe che : (a) sva-mAna-sArasapAna-sumatta-vira: (sana) | sAnTa eTale ghanIbhUta, saghana, ghaTTa; sumana eTale sArI rIte matta, unmatta; potAnA AnaMdarUpI amRta(Ecstasy of elixir of Biss)nAM saghana rasapAna dvArA, sArI rIte matta-cittavALo banIne, thaIne); ba). 35rzana-nnakSastha: (a) | 3pavana eTale upadaSTA, sAkSI; sAkSI jevAM lakSaNovALo banIne, evAM lakSaNo dhAraNa karIne. AvA be prakAranuM valaNa apanAvIne, te ja A brahmajJAnI, uparyukta traNa prakriyAo karato ja nathI, emAM saMDovAto nathI, enAthI aLago ja rahe che. (papa3) anuvAda : te ja A (brahmajJAnI), potAnA AnaMdarUpI amRtanAM saghana rasapAna vaDe potAnAM cittane unmatta rAkhIne ane sAkSI jevAM lakSaNo dhAraNa karIne, (potAnI) indriyone viSayomAM nathI joDato ke nathI temane tema karatAM rokato; vaLI, te potAnAM) karmanA phaLanI jarA paNa apekSA rAkhato nathI. (papa3), TippaNa: ApaNe, A pahelAM, joyuM che ke brahmasAkSAtkAra pachI paNa, jIvanmukta AtmajJAnIne, potAnAM e ja zarIra vagerenI sAthe, A ja saMsAramAM, AyuSyano zeSa samaya vyatIta karavAno hoya che. saMsAramAMnAM tenAM kALanirgamana daramiyAna, sAMsArika pravRttio tarapha (Transactions) teno abhigama, tenuM valaNa vagere kevAM hoya che, - teno nirdeza ahIM karavAmAM Avyo che. | pahelI vAta to e che ke, potAnI indriyone sabhAna rIte ke prayatnapUrvaka viSayo tarapha javA prerato nathI ( va niyu); paraMtu jo indriyo potAnA mULa svabhAva pramANe, viSayo tarapha svayameva gati karatI hoya to, evA ja bhAna ke prayatna vaDe, te, temane rokato paNa nathI : sAcI vAta to e che ke indriyonA viSayabhogamAM nathI tene potAnA aMgata rasa-rAga, ane e ja rIte nathI temAM tene dveSa-aNagamo ke napharata. koI paNa karma sakAma hoya ke niSkAma, tene temAM kazA rAgadveSa hotA nathI : tenuM valaNa to eka sAcA siddha brahmajJAnIne chAje evuM niSpakSa hoya che. AvI sarva pravRttio-prakriyAo cAlI rahI hoya tyAre, potAnA samagra jIvanavyavahAra pratye, te to, "zarIrI" chatAM "azarIrInI jema, mUka prekSakanI mAphaka 1110 | vivekacUDAmaNi Page #1116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Like an unconcerned onlooker), te to sAkSIbhAve, taTasthabhAve, joyA karato hoya che (35rzana-sUkSastha:). AvA upadaSTa banavAmAM paNa tene kazo vAMdho hoto nathI. bIjuM e ke jema Indriyone te viSayo tarapha prerato nathI ke te tarapha jatI hoya to temane rokto nathIte ja rIte tene nathI rasa karmamAM ke te ja karmanAM phaLamAM : hakIkatamAM, A bAbatamAM paNa tene jarA paNa apekSA hotI nathI (Sa6 api kriyAphalaM na apekSate / ) uparyukta baMne, sAmAnyataH azakya, evA abhigamo saphaLatApUrvaka te saMpanna karI zake che, enI pAchaLanuM sAcuM kAraNa e che ke te ja A (sa: pas:) brahmavettAnuM citta to, sadA-sarvadA, potAnA AnaMdanAM ghanIbhUta rasapAnamAM ja masta hoya che, sumatta hoya che, unmatta hoya che ! (svAnanda-sAndra-rasapAna-sumatta-viraH ) viSayonA upabhogomAMthI sAMpaDatA sarva sthUla AnaMda pratye te udAsIna eTalA mATe hoya che ke AtmAnA amizra ane saghana rasanAM pAna vaDe enAM manahRdaya sadA-sarvatra, sAttvika rIte, su-matta hoya che : nijAnaMdanI e rasa-mastI samakSa, viSaya-vAsanAnA indriya-kakSAnA A hIna, "kahevAtA" (So-called) AnaMdonI zI visAta ! kyAM ucca, AdhyAtmika AnaMda-ghana rasAmRta, ane kyAM adhaHpatananI UMDI khINa tarapha paTakatuM prANaghAtaka viSa ! zlokano chaMdaH vasaMtatilakA (553) papa4 lakSyAlakSyagatiM tyaktvA yastiSThet kevalAtmanA / ziva eva svayaM sAkSAdayaM brahmaviduttamaH // 554 // zlokano gujarAtI pATha : lakSyAlakSyagati tyakatvA yatiSThat kevalAtmanA / ziva eva svayaM sAkSAdaya brahmaviduttamaH 554 zlokano gadya anvaya ? yaH lakSya-alakSya-gatiM tyaktvA kevalAtmanA tiSThet , (saH) ayaM brahmavi-uttama: svayaM sAkSAt ziva: pava (ti) vijhA vivekacUDAmaNi / 1111 Page #1117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : mukhya vAkya : () mAM dravi-3ttama: svayaM sAkSAt ziva: pava (ti) / brahmavid-uttama. I eTale brahmajJAnIomAM uttama, zreSTha; eTale zreSTha brahmajJAnI; te A zreSTha brahmajJAnI pote sAkSAt zivasvarUpa ja che. kevA zreSTha brahmajJAnInI A vAta che? - 3H vattAtmanA tiSThat ! je kevala AtmabhAve ja rahe che, je mAtra AtmAsvarUpe ja rahe che. zuM karyA pachI te A rIte rahe che? nasya-mastasya-tiM tyajevA I takSya eTale koIka nakkI kareluM prAptavya, saguNa-sAkArarUpI "lakSya', koIka nizcita dhyeya; manasya eTale AvuM zakya na hoya, tevuM, kaMIka; nirguNa-nirAkArarUpI "alakSya'. ati eTale daSTi, sthiti, bhAvanA, vibhAvanA; tyavI - eTale tyajIne, choDIne. (554) anuvAda : lakSya ane "alakSya' baMne prakAranI sthitione tyajIne, je, kevala AtmAsvarUpe ja rahe che, te zreSTha brahmajJAnI pote sAkSAt ziva-svarUpe ja che. (papa4) TippaNa: Ama to, brahmavettAnI aMgata dRSTie, brahma sivAya anya kazuM hotuM ja nathI : tenAM samagra jIvananuM eka mAtra lakSya" (Goal, Aim) mAtra "brahma" ja hoya che, ane te to teNe potAnA gurudevanI kRpAthI prApta karI lIdhuM che, - hakIkatamAM te to A lakSyasvarUpa ja, brahmasvarUpa ja, banI gayo che; eTale tenA mATe koI bIjuM, bhinna, lakSya rahetuM ja nathI. paraMtu paristhiti AvI hovAne kAraNe, te jaDa, niSkriya, ALasu ke suSuptanI jema jJAnazUnya paNa hoto nathI. svayaM cisvarUpa hovAthI, tenuM jIvana rasavihIna ke nIrasa paNa nathI, "alakSya' eTale ke lakSya-vihoNuM paNa nathI, kAraNa ke te to sadA AtmaniSTha che, kevala Atma-svarUpa ja che. Ama, te, A baMne gatiothI para banI gayo che. keTalAka manuSyo evA hoya che, je, saguNa-sAkArane ja potAnAM jIvananuM lakSya' samaje che ane nirguNa-nirAkArane "alakSya' samaje che. paraMtu sUkSma brAhmI vibhAvanA pramANe to, AvI baMne dRSTio anucita che : hakIkata e che ke lakSyaalakSya, sAkAra-nirAkAra, saguNa-nirguNa, zeya-ajJeya, - AvI badhI gatio, brahmavettAnI daSTie, "sApekSa' kahevAya, ane zreSTha brahmajJAnI (dravikuttama) to, potAne mAtra "nirapekSa'-svarUpe ja jANe che, ane evA kevala" "nirapekSa'-AtmA 1112 | vivekacUDAmaNi Page #1118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpamAM ja sadA sthita thaIne ja jIvana jIve che. AvI enI AtmaniSThatAne kAraNe ja Avo uttama brahmavettA, svayaM sAkSAt zivasvarUpa banI rahe che. "lakSyane pAmavAnI ane lakSyathI na caLavAnI, - AvI baMne ciMtAthI brahmajJAnI to haMmezAM aLago ja rahe che. ane AvI ciMtA-mukti e ja "apavyaya" (Dissipation) - mukti, e ja mAMgalya ane kalyANanuM mUrtimaMta svarUpa ! sAkSAt Riara ! (Embodiment of Auspiciousness !) ane brahmavettAomAM uttama hoya te ja AvAM sAkSAt ziva-padane pAme che. zlokano chaMda : anurupa (554). papapa jIvanneva sadA muktaH kRtArtho brahmavittamaH / upAdhinAzAd brahmaiva san brahmApyeti nirvayam // 555 // zlokano gujarAtI pAThaH - jIvaneva sadA muktaH kRtArtho brahmavittamaH | upAdhinAzAd brauva san brahmASyati nirvayam //pa2pA zlokano gadya anvaya : . brahmavittamaH jIvan eva sadA muktaH kRtArthaH (ca asti), upAdhinAzAd brahma eva san, nirdvayaM brahma apyeti // 555 // zabdArtha : . zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vravittama: satA mup: kRtArtha: (1 pti) | Avo sarvotkRSTa brahmajJAnI sadA mukta ane kRtArtha ja hoya che. A ja brahmavittama-zabda, A pahelAM, zloka-54mAM prayojAI cUkyo che. te mukta ane kRtakRtya to che ja, paraMtu tenI viziSTatA e che ke te pote jIvato hovA chatAM ja, eTale ke potAnA jIvanasamaya daramiyAna ja (gItanuM parva), mukti pAmyo che ane tethI ja te "jIvanmukta" evuM, mAtra enA ekanA mATe ja prayojAI zake evuM, ananya pada pAmyo che. jIvanmukta'-zabdamAMno A "navana'-zabdane vyAkaraNanI dRSTie jarA samajavA jevo che : nIvuM eTale "jIvavuM' - e dhAtunuM nIvana - e zabda vartamAna-kuMdata vivekacUDAmaNi / 1113 Page #1119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puliMga prathamA vibhakti ekavacananuM rUpa che. sAmAnya rIte, mokSa vizenI vibhAvanA evI hoya che ke manuSya jIvanano A cotho, parama ane carama puruSArtha, manuSya, mRtyu pachI pAme che, jIvanakALa daramiyAna nahIM. mRtyu pAmyA pahelAM, jIvatAM rahIne, jIvate jIvata(Living) mokSanI prApti karavI, te eka ucca ane apUrva upalabdhi che, ane tethI ja tenAM A virala pada(Status) mATe "jIvanmukta" evA viziSTa zabdanI racanA karavAmAM AvI che ane AvuM pada pAmanAra mATe ja A zabda prayojAya che. (2) : nirvayaM ati | gati eTale pAme che, prApta kare che. Avo pUrNa brahmavettA advitIya brahmane ja pAme che, brahmamAM ja lIna thaI jAya che. ahIM prayojAyelA gati - e kriyApadamAM, rU - eTale javuM, e dhAtunuM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rUpa ti thAya; enI AgaLa mApa - upasarga lagAvavAmAM Avyo che. A pi - upasarga vize ATaluM noMdhapAtra che : | (1) eka to, e ke keTalIka vAra, pino a-e akSarano lopa karavAmAM Ave che. dA.ta. pi+dhAmAM vidhAna ane vidhAna, pihita ane viDita, - baMne rUpo thAya. (2) bIjuM, ahIM, pa+rUno artha nAza thAya che; ati eTale, upAdhinAzane kAraNe, zreSTha-brahmavettA, advitIya brahmamAM lIna thaI jAya che, tyArapachI tenuM astitva rahetuM nathI. (3) trIjuM, praziSTa saMskRta sAhityamAM, A pi - zabda, upasarga uparAMta, eka svataMtra avyaya (Adverb) tarIke paNa prayojAya che. brahmamAM te lIna to thaI jAya che, paraMtu te to "jIvanmukta' ja che. eTale ene kAMI navesarathI, bIjI vAra, brahma banavAnuM rahetuM nathI : brahma kava sana brahmabhAvamAM ja sthita thayelo hovAthI, brahmabhAvano anubhava karatAM-karatAM ja, te brahmamAM lIna thaI jAya che. A san - zabda paNa vyAkaraNanI daSTie, nIvana jevo ja che : mam eTale thavuM hovuM, e dhAtunuM vartamAnakRdaMta puMliMga prathamA-ekavacananuM rUpa: "hotAM' - "thatAM'. mAtra eka ja taphAvata, tenI bAbatamAM, hoya che ane te e ke te "jIvanmukta thayA pachI paNa, zarIrarUpI upAdhine sAthe rAkhIne, mRtyunA Agamana sudhI jIvato hato have e upAdhi paNa dUra thatAM (35fdhanArIti), have, te, A rIte, advitIya brahmamAM lIna thaI jAya che. (papapa). 1114 | vivekacUDAmaNi Page #1120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : Avo zreSTha brahmajJAnI jIvanasamayamAM ja sadA mukta ane kRtArtha hoya che : (mAtra, zarIrarUpI tenI) upAdhino nAza thatAM, (pahelethI ja) te brahmabhAvamAM sthita thayelo hovAthI, have te advitIya brahmamAM lIna thaI jAya che. (papapa) TippaNa: Ama to zloka sahelo che, badhA zabdo paNa saraLa che, ane zabdo tathA zlokanAM tAtparyane, zabdArtha-vibhAgamAM, savistara samajAvavAmAM AvyAM ja che, eTale khAsa kazuM, ahIM, UmeravAnuM rahetuM nathI. mAtra eka ja spaSTatA karavAnI rahe che ane te e ke jene udezIne gurudeva A badhuM uddhodhana karI rahyA che te ziSya, bhale brahmasAkSAtkAra karI lIdho che ane jIvanmukta thayelA eka sarvotkRSTa brahmajJAnI tarIke, te sadA mukta ane kRtArtha ja che; paraMtu haju tenI zarIrarUpI upAdhi cAlu ja che; eTale, tenI A upAdhino nAza thAya tyAM sudhI ene jIvavAnuM che. basa, mRtyu sAthe, jyAre tenI ekamAtra avaziSTa evI A upAdhino paNa nAza thAya tyAre, brahmabhAvanI anubhUti karatAM-karatAM ja, te, advitIya brahmamAM lIna thaI jAya che; e zabdanA zAbdika arthamAM (In literal sense), te "brahmalIna" banI rahe che ! hakIkatamAM, enI brahmabhAvAnubhUtimAM kazo ja phera paDato nathI: "jIvanmukta" tarIke te "brahma" ja hato, ane upAdhi-nAza pachI paNa te "brahma" ja rahe che. A zreSTha brahmajJAnI jyAre brahmasAkSAtkAra karIne "jIvanmukta thAya che tyAre, "mukta" (mu) to te thAya ja che, paraMtu enAM samagra jIvananuM ekamAtra A je dhyeya (artha) hatuM te paripUrNa thavAthI, te "nAthapaNa thaI jAya che : 9ta: artha vacce sa: . (bahuvati samAsa). , " ane A rIte jyAre te brahmalIna' (brahma gati ) thaI jAya che tyAre, rva va tat tat vaM iva " - e zrutivacana tenAM jIvana pUratuM, saMpUrNarIte sArthaka bane che. "zukla yajurveda"nuM A vidhAna(8, 36) paNa, A anusaMdhAnamAM, prastuta banI rahe che : . tad apazyat, tad abhavat, tad AsIt / / ("mAnavajIvana-caitanyasvarUpa evA A kuMbhane amUlyarUpe teNe joyo, eTale te paNa amUlya thaI gayo; hakIkatamAM, te amUlya ja hato !"). zlokano chaMda : anuSupa (555). vivekacUDAmaNi | 1115 Page #1121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa6 zailUSo veSasadbhAvAbhAvayozca yathA pumAn / tathaiva brahmavicchreSThaH sadA brahmaiva nAparaH // 556 // zlokano gujarAtI pATha: zabhUSo veSasadbhAvAbhAvayozca yathA pumAn | tathaiva brahmavizleSThaH sadA brava nAparaH li556ll zlokano gadya anvaya : ___yathA zailUSaH veSa-sadbhAva-abhAvayoH ca (samAnaH) pumAn (ti), tathA prava dravi-zreSTha: saddA brahma pava (ti), 1 kapa (ti) padhaddA zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo, kathA-tathA evI racanAvALAM, A pramANe che : (1) tathA vi brahmavi-zreSTha: satA brahma vi (ta), 7 para: (ti) | brahmavizreSTha eTale zreSTha brahmajJAnI. tenA vize zuM kahevAnuM che? e ja ke te sadA brahma ja che, anya koI nahIM.' - tathA parva eTale tevI ja rIte. tevI ja rIte eTale kevI rIte? have pachInAM bIjAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che, te pramANe. (2) yathA zaitUSa: veSa-samAva-amAvayo: (samAnaH) puna (pti) zaitU: eTale naTa, abhinetA. sAva eTale "hovuM', "hAjarI'; ane kamAva: eTale "na-hovuM, "gerahAjarI' : veSa-samAva: eTale jyAre varSo paheryo hoya, evI paristhiti; ane veSa-samAva: eTale jyAre veSa na paheryo hoya, evI paristhiti. AvI baMne paristhitimAM, "mANasa" (pumAna) tarIke to, naTa, ekasarakho mANasa ja rahe che. jevI rIte (yathA) AvuM bane che, tevI ja rIte (tathA va) zreSTha brahmajJAnI paNa brahma ja rahe che. (papada) anuvAda : jevI rIte, naTa, veSa paheryo hoya ke na paheryo hoya to paNa, te ja mANasa 1116 | vivekacUDAmaNi Page #1122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (rahe) che, tevI ja rIte zreSTha brahmajJAnI sadA brahma ja che, anya (koI, kaMI) nahIM. (556) TippaNa : jIvanmukta' thayelAM zreSTha brahmajJAnI vizenI, gayA zlokamAMnI, carcA, ahIM paNa cAlu ja che, ane gayA zlokamAMnAM e ja pratipAdananuM, AcAryazrInI siddha thayelI nirUpaNa-zailI pramANe, eka suMdara ane samucita dRSTAMta dvArA, ahIM samarthana karavAmAM AvyuM che. mokSaprAptinI sAmAnya vibhAvanA pramANe, koI sAdhaka, mRtyu pachI mokSa pAme tyAre, eTale ke e rIte brahmalIna thAya tyAre, tyArapachI, tenAM zarIrarUpI upAdhi tenI sAthe nathI rahetI; jyAre jIvanmukta' sAdhakane to, mukti pachI, enAM AyuSyanAM aMta sudhI, eTale ke te mRtyu pAme tyAM sudhI, tenAM zarIrarUpI upAdhi tenI sAthe ja hoya che. mRtyu sAthe ja tenI te upAdhi paNa nAza pAme che (upAdhinAzAt vagere, zloka-555). ahIM je pratipAdayitavya che te to e ja ane eTaluM ja che ke upAdhiyukta hoya ke upAdhi-rahita hoya, zreSTha brahmajJAnI, sadA brahma ja hoya che, bIjo koI hoto nathI (brahmaviSkRSTha savA brahma va masti, 7 zcit apa: mati ) zlokamAM, AcAryazrIe, je dRSTAMta ApyuM che te, kharekhara, koI paNa svAdhyAyInAM aMtastalane sparzI jAya evuM che : abhinetA mATe to, abhinaya e eno vyavasAya che. je nATaka-maMDaLImAM te nokarI karato hoya, teno menejara ke digdarzaka tene je pATha' bhajavavAnuM sUcave, te pATha' tene bhajavavo ja paDe H rAjA, saMnyAsI, sainika, lUMTAro, - game tevo pATha', rAtre, raMgabhUmi para, te bhajavato hoya, AvI badhI vividha vezabhUSA to enA mATe, roja badalAtI rahetI, mAtra 'upAdhi' ja che. vividha bhUmikA bhajavatA naTa (Actor) tarIke, (dA. ta. 'amitAbha baccana' tarIke) to, te, ekasarakho manuSya (punA) ja che, - potAnI bhUmikAnI pelI veSabhUSA teNe paherI hoya ke na paherI hoya (veSa-sanmAna-jhamAvayo:) to paNa ! enI e veSabhUSAno mahimA to te raMgabhUmi (Stage) para hoya eTalA pUrato ja hoya che, nATaka pUruM thatAM, te grInarUma'(Green-Room)mAM jAya, ane pelo 'meIka-apa' (Make-up) kADhI nAkhe, pachI to, te e ja sAmAnya manuSya, amitAbha baccana' ja ! - brahmIbhUta thayelo jIvanmukta', zarIrarUpI upAdhi sAthe hoya ke enAthI rahita hoya, te to, sadA brahma ja rahe che H upAdhi, enA mATe, pelA naTanI veSabhUSA vivekacUDAmaNi / 1117 Page #1123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jevI ja hoya che ! veSabhUSA sahita ke veSabhUSA-rahita, pelo naTa, jema manuSya maTI jato nathI, te ja rIte, upAdhisahita ke upAdhi-rahita, zreSTha brahmavettA mATe, tenAM "brahA-hovApaNAmAM kazo phera paDato nathI. pelA aMgrejI kavi-nATyakAra zaspIare (Shakespeare) kahyuM che tema, - "All the world is a stage, and we all are actors and actresses !" - sahue, pelA adazya mahAdigdarzaka sopelI (Assigned) "bhUmikA' to bhajavavAnI ja rahe che ! paraMtu aMte to, A "bhUmikA paNa, eka upAdhi ja che ane raheze ! upAdhino nAza thayA pachI to, sahue, potAnAM mULa svarUpamAM ja lIna thavAnuM rahe che! zlokano chaMda : anuSupa (556) papa0 yatra kvApi vizIrNaM sat parNamiva tarorvapuH patanAt / / brahmIbhUtasya yateH prAgeva hi taccidAgninA damdham // 557 // zlokano gujarAtI pATha : yatra vApi vizIrNa satu parNamiva tarorvapuH patanAtT brahmIbhUtasya yataH prAgeva hi taccidAgninA dazyam II557 zlokano gadya anvaya : yatra kva api patanAt taroH vizIrNaM sat parNaM iva brahmIbhUtasya yateH vapuH prAk eva hi tat-cit-agninA dagdhaM (eva asti) // 557 / / zabdArtha : mukhya vAkya : yaH vadhu ta-vi-ninA rUddha (ti) | gati eTale yogI, muni, jJAnI; vapuTa eTale zarIra; rAdhe (6 eTale bALavuM-baLavuM, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rU5) baLeluM, bALI nAkhavAmAM AveluM. jJAnInuM zarIra banI cUkyuM ja hoya che. A zarIra kayA agni vaDe bALavAmAM AvyuM che ? tatvavita-ninA / te ja caitanyarUpa-jJAnarUpa agni vaDe. A yati kevo che ? - brahanImUta) | brahmabhAvane pAmelo, I a | agAuthI ja, pahelethI ja. yogInuM A zarIra konA jevuM che? - to paLa va aa jhADanAM pAMdaDAM jevuM; 1118 | vivekacUDAmaNi Page #1124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhADanuM pAMdaDuM kevuM che? - yatra 4 kapa patanAt vizIne san - game tyAM kharI paDeluM, paDIne vizIrNa thayeluM. (557) anuvAda : game tyAM paDIne vizIrNa thaI gayelAM, jhADanAM pAMdaDAM jevuM, brahmIbhUta thayelA yogInuM zarIra to, agAuthI ja, te ja caitanyarUpa agni vaDe banI cUkeluM ja hoya che. (papa7) TippaNa: brahmasAkSAtkAra pAmelA "jIvanmukta'nAM zarIrarUpI upAdhinA nAzanI vAta (3fdhanAza) zloka-papapamAM kahevAmAM AvI hatI. have A ja vAtane AgaLa vadhArIne, te upAdhino nAza kyAM thAya, kyAre thAya, kevI rIte thAya, - enI nirarthakatAnI ahIM carcA karavAmAM AvI che : A to yogI che, ane "sAdhu to calatA bhalA !' - e pracalita ukti pramANe, satata paribhramaNa karI rahelA A brahmIbhUta yatinI zarIrarUpI upAdhino nAza, eTale ke enuM dehAvasAna, kAzI-mathurA-haradvAra jevAM koI pavitra sthaLe thAya ke koI nirjana vanamAM vihAra karatAM thAya; pUrNimA ke amAvAsyAnI tithie thAya, pavitra brAhmamuhUrta, khare bapore ke madharAte thAya, - AvAM koI ja sthaLa-samayano mahimA A yogIne hoto nathI. dehAvasAna pachI, zarIrano agnisaMskAra karavAnI prathA pramANe, enA zarIrane paNa bhale agni-bhagavAnane arpaNa karI devAmAM Ave; kAraNa ke e to brahmabhAvane pAmelo "jIvanmukta' che, eTale AvAM sthUla mRtyu pahelAM, enuM paMcamahAbhUtanuM baneluM A "zarIra" "azarIra' banyuM te agAu ja (aa parva), teNe pote ja, caitanyarUpI agni dvArA ja teno agnisaMskAra karI nAkhyo hoya che (tati-ninA dhama) ! eTale e zarIrano A pUla rIte agnisaMskAra thAya tyAM sudhI tene rAha jovAnI hotI nathI : upAdhirUpa je zarIra sAthe te mRtyu sudhI jIve che, te zarIranuM mahattva tene "capaTI bhasma'thI vadhAre hotuM nathI ! "capaTI bhasma' jevuM e zarIra, pharI eka vAra bhasmIbhUta bane che, eTaluM ja ! zarIra vizenI AvI vibhAvanAne samajAvavA mATe, AcAryazrIe, AvAM zarIrane, vRkSa parathI, pAkIne, nIce kharI paDelAM pAMdaDAMnI upamA ApI che, te paNa, A pahelAMnI temanI lagabhaga badhI upamAo jevI ja, aucityapUrNa ane arthasAdhaka che. vRkSa parathI kharIne pAMdaDuM nIce paDe (vizoLa paLa va), te pahelAM ja, vivekacUDAmaNi | 1119 Page #1125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkAIne, te, pILuM paDI gayuM hovAthI, vRkSa mATe to, te nakAmuM ja thaI gayuM hoya che : vRkSa para te atyArasudhI eTalA mATe TakI rahyuM, vaLagI rahyuM hatuM ke kharI paDavAnI zakti enAMmAM hotI! ane have kharI paDyA pachI, te, gaMdI gaTaramAM paDe ke gaMgA-narmadA jevI koI pavitra nadImAM paDe, vRkSane, emAM nathI koI lAbha, nathI koI hAni ! ane kharI paDyA pachI paNa, pAnakharanA pavanane kAraNe UDatuM-UDatuM te, ramazAnamAM paDe ke zivaliMga para paDe, - vRkSa mATe to badhuM ja sarakhuM che! enA mATe to, enI AtmIyatA ane arthavattA, sudIrgha-samaya pahelAM, samApta thaI cUkelI hoya che ! TUMkamAM, AtmajJAnI patine mana, potAnA zarIrano mahimA, athavA to, mahimA-abhAva, jhADa parathI kharI paDelAM pAMdaDA jevo ane jeTalo ja hoya che ! zlokano chaMda : ugIti (557). papa8 * sadAtmani brahmaNi tiSThato muneH . pUrNAdvayAnandamayAtmanA sadA / na dezakAlAdhucitapratIkSA tvaGmAMsavipiNDavisarjanAya // 558 // zlokano gujarAtI pATha : sadAtmani brahmaNi tiSThato muneH pUrNADhayAndamayAtmanA sadA | na dezakAlAghucitapratIkSA | tvamAMsavipiMDavisarjanAya 558 zlokano gadya anvaya ? sad-Atmani brahmaNi sadA pUrNa-advaya-Anandamaya-AtmanA tiSThataH mune, -mAMsa-vipinka-visanAya deza-wAta-di-vata-pratIkSA na (ti) Idha18. zabdArtha : mukhya vAkya mu... -visarjanAya.. vita-pratIkSA na mati . pinka eTale deha, piMDarUpa zarIranuM visarjana eTale choDI devuM, tyAga karavo, visarjana 1120 | vivekacUDAmaNi Page #1126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavuM pratIkSA eTale rAha jovI; vatapratIkSA eTale rAha jovAnuM aucitya; muni mATe, potAnAM piMDa jevAM zarIranuM visarjana karavA bAbata rAha jovAmAM aucitya nathI. A muni kevo che ? sad-mAtmani grahaNa tiSThataH | sasvarUpa brahmamAM ja viharato raheto; kevI rIte brahmamAM raheto ? salA pUrva-madha-AnandramamAtmanA | sadA paripUrNa advitIya AnandasvarUpe. enuM zarIra kevuM che ? --mAM-vi-paTTa eTale cAmaDI. viTuM eTale maLamUtra; cAmaDI-mAMsa ane maLamUtranAM piMDa jevuM zarIra; zAnI pratIkSA karavAnI nathI ? deza-tti-ti-pratIkSA | sthaLa-samayanAM aucityanI pratIkSA karavAnI hotI nathI. (558) anuvAda : satyasvarUpa brahmamAM sadaiva paripUrNa advitIya AnaMda-svarUpe viharatA munine, cAmaDI-mAMsa-maLamUtranAM piMDa jevAM (potAnAM) zarIranuM visarjana karavAmAM, sthaLasamaya vagerenAM aucityanI pratIkSA hotI nathI. (558) TippaNa: manuSyanuM A zarIra eTale zuM ? tvaka-mAMsa-maLamUtra ane hADakAMno mAtra piMDa ! Only a bundle of all such filthy things! eno tyAga kyAreka to karavAno ja hoya che, - ApaNane game ke na game to paNa ! - zarIra eTale A ! gaMdI-gaMdhAtI vastuothI bharelo cAmaDIno kothaLo ! ane vAta che "jIvanmukta banelA muninI ! Avo mahAtmA, AvAM piMDanAM visarjana mATe zAnI rAha jue? ene vaLI AvAM "zubha kArya mATe sthaLa-samayanuM aucitya zuM ane enI pratIkSA zI ! ene to khAtarI ja che ke game tyAre ane game tyAM, A maryapiMDano vinAza to thavAno ja che. ane AvAM visarjana mATe koI sthaLa ke samaya ucita-anucita hotAM ja nathI : ene mATe to koI mahArAjAno bhavya-prAsAda ke verAna jaMgala, athavA besatuM-nUtanavarSa ke aMdhAragherI kALI-amAsa; - badhuM ja sarakhuM ! satyasvarUpa brahmamAM sadaiva paripUrNa advitIya AnaMdasvarUpe vihAra karato sarvotkRSTa brahmajJAnI evo jIvanmukata' to, AvAM piMDa jevAM zarIrane, mAtra eka upAdhi tarIke ja atyArasudhI nibhAvI rahyo hato ! ane have A zarIranuM visarjana thavAthI, ene mana, zo phera paDavAno hato ! zarIrarUpI upAdhi sAthe, ke enA pharmA - 71 vivekacUDAmaNi | 1121 Page #1127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinA, e to sadaiva brahmamaya ja hato ! ane sadaiva brahmamaya ja rahevAno che ! A pahelAM, zloka-510mAM kahevAmAM AvyuM che tema, "A jaDasvarUpa deha, jaLamAM athavA jamIna para, game tyAM ALoTe, huM enA dharmothI jarA paNa lapAto nathI !" - jale vApi sthale vApi luThatveSa jaDAtmakaH / . nAduM vibhiLe tathaE. . ... ... ... ... ... ! ane saMniSTha brahmajJAnI to, pelA kRSNabhaktanI jema, ema ja Icche ke "mAro A mAnasa-rAjahaMsa, he kRSNa ! ApanAM caraNakamaLanAM pAMjarAmAM, bhale AjeatyAre ja pravezI jAya ! kAraNa ke prANanuM prayANa thatuM hoya ane kapha-pitta-vAyu vagere vaDe zvAsa levAnI ja jayAM takalIpha hoya tyAre, ApanuM to smaraNa ja kevI rIte thAya ?" - kRSNa tvadIya padapaMkajapiMjarAnte / ___ adyaiva me vizatu mAnasarAjahaMsaH / / prANaprayANasamaye kaphavAtapittaiH kaNThAvarodhanavidhau smaraNaM kutaste // aMgrejImAM kahevAya che tema, AvuM to jeTaluM gheluM bane teTaluM lAbhamAM ! Good Riddance of Bad Rubbish ! zlokano chaMda : upajAti (558) : dehasya mokSo no mokSo na daNDasya kamaNDaloH / avidyAhRdayagranthimokSo mokSo yatastataH // 559 // zlokano gujarAtI pATha: dehasya mokSo no mokSo na daMDasya kamaMDaloH | avidyAhRdayagranthimokSo mokSo yatastataH 'papalA zlokano gadya anvaya : tedI mokSa: no(+ 3) mokSa (masti); mahatno tyA: ra (mokSa: pti); yata: tata: vidyA-hRdayanthi -mokSa (sa: pava) mokSada (pti) III 1122 | vivekacUDAmaNi Page #1128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) phedarA mokSa: no(1 + 1) mokSa (masti) zarIrano tyAga e mokSa nathI. no(na+3) - A zabda paNa -nA arthamAM ja prayojAya che. (2) tathvastha mADuto. (tyA :) mokSaH ra (ti) / daMDa-kamaMDaLano tyAga, e paNa mokSa nathI. (3) yataH tataH vidyA-hRtayasthi-mokSaH (sa: pava) mokSa (masti) | thata:-tata: eTale, A rIte ke te rIte, game te rIte; sthi eTale gAMTha; hRdayamAM rahelI ajJAna(vidyA)nI gAMThanuM chUTavuM, - e ja sAco mokSa che. (559) anuvAda : (mAtra) zarIrano tyAga, e mokSa nathI; daMDa-kamaMDaLano tyAga, e paNa mokSa nathI : hRdayamAM rahelI ajJAnanI gAMThanuM, game te rIte, chUTI javuM, e ja sAco) mokSa che. (papa9) TippaNa: dharma, artha, kAma ane mokSa, - e cAra, manuSya-jIvananA puruSArtho (Aims or Goals of Human Life) che; temAM "mokSa' e kramamAM bhale chello (carama) che, paraMtu mUlyavattA(Value)nI bAbatamAM, e sauthI moTo athavA UMco (parama) che. Ama, "mokSa - e zabda sAmAnya rIte, suparicita, ane mumukSu sAdhaka mATe to, enAM jIvananAM ekamAtra dhyeya athavA AtyaMtika prAptavya tarIke hovA chatAM, "mokSano sAco artha, enuM mULabhUta svarUpa zuM ? e vize, mahadaMze, gerasamajUtI athavA aNasamaja ja pravartatI hoya che. ane have jayAre gurudeva "jIvanmukta evA potAnA ziSyane aMtima uddhodhana karI rahyA che tyAre, ane khAsa to, have A udbodhana paNa enI samApti tarapha gati karI rahyuM che tyAre, mokSanuM sAcuM svarUpa samajAvavAnuM, emanA mATe atyaMta Avazyaka banI rahe che. ema avazya kahI zakAya ke anuSupa jevA laghu-chaMdanI be paMkti, cAra caraNo ane batrIza(32) akSaronI maryAdAmAM paNa, AcAryazrIe, "mokSa zuM nathI', - e pahelAM bhArapUrvaka jaNAvIne, "mokSa, kharekhara, zuM che, - e savizeSa avadhAraNa(Emphasis)pUrvaka, ahIM, samajAvyuM che ! mAtra zarIrano ja tyAga karavo, e mokSa nathI (haNa mokSo no mokSo), - vivekacUDAmaNi | 1123 Page #1129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evuM niSedhAtmaka nirUpaNa karavAnI jarUra eTalA mATe che ke "zarIratyAga" to dareka manuSya karavAno ja hoya che, - svAbhAvika ane niyata-samayanAM mRtyunAM mAdhyamathI, athavA AtmahatyA dvArA ! Ane ja jo mokSa mAnavAmAM Ave, to-to e mokSanI, sudra, kSullaka, sAva-sastI ane hInatama kakSAnI vyAkhyA gaNAya ! ane dareka manuSya mokSa mATe pAtra bane ! ane e ja rIte, "parivrAjaka banavA mATe, saMnyAsI, potAnAM "daMDa-kamaMDala'no tyAga kare che, tene jo mokSa tarIke svIkArIe to, te paNa mokSa vizenI "bhrAMti' athavA "bhramaNA ja gaNAya, kAraNa ke daMDa-kamaMDala' e to, saMnyAsI mATenAM mAtra bAhya upakaraNo ja che ! mokSanI uparyukta vibhAvanAmAM, AtmAnI "saMsArayAtanA' to cAlu ja rahe che ! AtmA zarIrano tyAga kare ke sAdhaka-saMnyAsI daMDa-kamaMDalu choDe, e prakArano pUla-bAhya tyAga e, haragIjha, mokSa nathI. AvA saghaLA aupacArika tyAga pachI paNa, aMtakaraNamAM rahelAM ajJAnanI gAMTha jo chUTyA-vinAnI, evI ne evI ja, sudaDha rIte, subaddha rahe to, e to "mokSa" jevI parama-pAvana ane sarvocca-virala ghaTanAnI hAMsI (Ridicule) ja thaI gaNAya ! AcAryazrI, AthI ja, game te rIte (yata: tA:), avidyAnI, A hRdayagraMthinAM saMpUrNa chedana-bhedanane ja mokSa tarIke prasthApita kare che; kAraNa ke avidyAnI A gAMThamAM, enAM mULamAM, rahelI bIjI traNa gAMTho(ajJAna, kAma ane karmarUpI gAMTho)no paNa samAviSTa thaI jAya che. bauddha dharma svIkAryA pachI samrATa azoke potAnAM sarvasvano, potAnAM sAmrAjaya suddhAno-tyAga karyo, ane chatAM tene eka du:kha satata paDatuM hatuM, ane te e ke "meM mArAM sarvasvano tyAga karyo te chatAM, mane manaHzAMti kema maLatI nathI ?" bhagavAna buddhanA paTTaziSya AnaMda samakSa jyAre teNe potAnI A phariyAda abhivyakta karI tyAre, AnaMde karelI spaSTatA, A anusaMdhAnamAM, yAda rAkhavA jevI che : "he bhaMte ! tame sarvasvano tyAga karyo che, e vAta sAcI che, paraMtu Avo 'tyAga karyAnI sabhAnatA(Consciousness)no tyAga' haju sudhI tame karyo nathI !" 'tyAga karyAnI sabhAnatAnA tyAganuM samarthana mahAbhArata(zAMtipavImAM A pramANe karavAmAM AvyuM che : tyagari tat tyA - 12, 316-40 ["jenA vaDe tuM sarvasvano tyAga kare che, te(sabhAnatA)no paNa tyAga kara."] 1124 | vivekacUDAmaNi Page #1130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvA "sAcA tyAga'nA mahimA vize gItA, A pramANe, prazasti uccAre che : tyAt zAntiH manantaram . (12, 12) ("sAco tyAga karyA pachI ja sAcI zAMti prApta thAya che.) A prastuta zlokamAM "hRdayamAMnI avidyAnI gAMThanuM chedana" (vidyAyapramiokSa) ene ja AcAryazrI "sAco mokSa' kahe che, e paNa, aMte to, "tyAganI sabhAnatAno A tyAga" ja che ! zlokano chaMda : anuSupa (559) pa00 kulyAyAmatha nadyAM vA zivakSetre'pi catvare / parNaM patitaM cettena taroH kiM nu zubhAzubham // 560 // zlokano gujarAtI pATha : kulyAyAmatha nadhAM vA zivakSetreDapi catvare | - parNa patita cenzana taroH kiM nu zubhAzubham pa6oll zlokano gadya anvaya : (taroH) paNa kulyAyAM atha nadyAM (vA) zivakSetre catvare api vA patitaM ve, tene to liMka zubha-azudaM (sAta) paddagI zabdArtha : mukhya vAkya : tena to guma-azuH (Ata) | jhADanuM, tethI, kharekhara, zuM zubha ke azubha thAya ? "tethI" (tena), AthI; eTale zAthI ? zuM thavAthI ? - jo (If). jhADanuM pAMdaDuM jo paDe to. kyAM paDavAnI A vAta che ? ATalAM sthaLe : yAm | jnyA eTale nALuM; nAm | nadImAM; zivakSetre | zivAlayamAM, zivamaMdiramAM; vatvare I cra eTale coka, cauTuM, cotaro. (pa60) jyA eTale koIka nadInuM athavA jalapravAhanuM nALuM (Ditch). zivakSetra eTale bhagavAna-zivanuM koI paNa dhAma (Any holy place consecrated or dedicated to God Shiva); Tror atza gui 2112 R2rl Btoul edlely a sthaLa (Cross-Road). (pa60) vivekacUDAmaNi | 1125 Page #1131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda : | (jhADanuM) pAMdaDuM nALAMmAM, nadImAM, zivamaMdiramAM ke koI cokamAM paDe, emAM jhADanuM zuM bhaluM-bUruM thAya ? (pa60). TippaNa : jIvanmukta" evA muninAM deha-visarjanano ullekha, pahelAM, zloka-558mAM thayo che, ane tyAM enA mATenAM sthaLa(te)no paNa nirdeza thayo che. e mATenAM aucityanI pratIkSA karavAnI jarUra nathI, e vAtano ahIM vistAra karavAmAM Avyo pAnakhara-RtumAM jhADanAM pAMdaDAM kharI paDavAnI zarUAta thAya che. A pAMdaDAM, kharIne, kyAM, kaye sthaLe, paDe, - enuM kazuM ja mahattva nathI : koIka pAMdaDuM, koI nALAmAM; koIka, vaLI, nadImAM; koIka, zivAlayamAM, to, vaLI, koIka pAMdaDuM. koIka corA-cauTAmAM paDe; are, koIka pAMDuM UDatuM-UDatuM, gaMdI-gaTaramAM paDe ! pAMdaDAMnAM paDavAnAM AvAM koI paNa sthaLa sAthe, - e pAMdaDAM jenAM che te, jhADane, zI nisbata ! gaMgA-nadImAM ke zivakSetramAM paDe to, tenuM zuM bhaluM thavAnuM ? ane verAna-vanamAM ke gaMdI-gaTaramAM paDe to, enuM zuM bUruM thavAnuM ? AvA savAlonA javAbanI jarUra nathI. jIvanmukta thayA pachI, tenuM mRtyu kyAM, kaye sthaLe thAya, emAM e munine zo rasa ? teNe to, zarIrane, mAtra eka "upAdhi' tarIke ja, nibhAvyuM hatuM : enAM prArabdha pramANe, te game tyAre, game tyAM DhaLI paDe, emAM, ene zuM? koIkane evI icchA thAya to, bhale, teno agnisaMskAra kare, nahIMtara bhalene te game tyAM paDyuM - paDyuM saDe ane gaMdhAya ! A bAbatamAM to, munino deha ane jhADanuM pAMdaDuM, - baMneya ekasarakhAM ! jhADane tyArapachI, jeTalI pAMdaDAMnI ciMtA, eTalI ja ciMtA, zarIra vize, munine ! zlokano chaMdaH anuSupa (pa60) 51 patrasya puSpasya phalasya nAzavad -hendriyaprAthiyAM vinAzaH | naivAtmanaH svasya sadAtmakasyA-nandAkRtervRkSavadasti caiSaH // 561 // 1126 | vivekacUDAmaNi Page #1132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : patrasya puSpasya phulasya nAzavad-dehendriyaprANadhiyAM vinAzaH / naivAtmanaH svasya sadAtmakasyA-nandAkRtevRkSavadasti caiSaH ||561 // zlokano gadya anvaya H patrasya puSpasya tasya nAzavat veha-phandriya-prALa-dhiyAM vinAza: (mati); sadAtmakasya Ananda-AkRteH svasya AtmanaH na eva (nAzaH bhavati) / eSaH 2 (AtmA) vRkSavat asti // 6 // zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (manuSya) veha-phandriya-prALa-dhiyAM vinAza: (mati) / dhI eTale buddhi; manuSyanAM deha-indriyo-prANa-buddhi vagereno vinAza thAya che. konI jema ? (vRkSasya ) patrasya puSpasya phalasya nAzavat (jhADanAM) pAMdaDAM, puSpo ane phaLono (kharI paDavAthI) nAza thAya che, tema; (2) svasya (AtmanaH) na va (vinAza: mati) / potAnA AtmAno vinAza kadI. paNa thato nathI. A AtmA kevo che ? be vizeSaNo A pramANe : (a) sat-Atmasya / satsvarUpa; ane (ba) Anand-mate: / AnaMdanI mUrtirUpa, AnaMda-svarUpa; 5: (AtmA) 2 vRkSavat asti ! A AtmA to vRkSanI jema (haMmeza) aDaga (avinAzI) rahe che. (561) (3) - anuvAda : (jhADanAM) pAMdaDAM, puSpo, ane phaLono nAza thAya che, tema (manuSyanAM) dehaindriyo-prANa-buddhi vagereno vinAza thAya che; (to paNa) satsvarUpa ane AnaMdasvarUpa potAnA AtmAno nAza (kadI paNa) thato nathI. A (AtmA) to, vRkSanI jema sadA (avinAzI) rahe che. (561) TippaNa : gayA zlokanA tAtparyArthanuM ja ahIM savizeSa vistaraNa karavAmAM AvyuM che : vivekacUDAmaNi / 1127 Page #1133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAM vRkSanAM pAMdaDAMnAM kharI paDavAnI ja vAta hatI; ahIM, emAM phUlo ane phaLono paNa samAveza karavAmAM Avyo che; vaLI, tyAM, pAMdaDAMnAM kharI paDavAnA, mAtra vRkSanA ja pratibhAvo jaNAvavAmAM AvyA hatA. A uparAMta, zarIra-vagerenA vinAzane, ahIM, pAMdaDAM vagerenA vinAza jevo ja nirUpavAmAM Avyo che. vaLI, eka vadhArAnI je spaSTatA ahIM karavAmAM AvI che te e ke dehAdino nAza thAya che, eno artha, haragIjha, e nathI ke AtmAno paNa vinAza thAya che : A AtmA to eka zAzvata astitva (sa-mAtma) ane AMnadanuM ja mUrta svarUpa (kAnanda-sAti, Embodiment of Bliss) che; eTale te to, pAMdaDAM vagereno vinAza thayA pachI paNa, pAMdaDAM vagerenA nAzathI saMpUrNarIte asaMbaddha (Unaffected) evA vRkSanI jema, nitya, aDaga ane avinAzI ja rahe che (Survives) : pAdaDAM vagerenA nArA sAthe jema vRkSane kazo saMbaMdha nathI, tema ja dehAdinA nAza sAthe AtmAne paNa kazo ja saMbaMdha nathI. * zlokano chaMda : upajAti (pa61) 52 'prajJAnaghana' ityAtmalakSaNaM satyasUcakam / anUdyaupAdhikasyaiva kathayanti vinAzanam // 562 // zlokano gujarAtI pATha : "prajJAnaghana' ityAtmalakSaNe satyasUcakam | anUdhaupAdhikacaiva kathayatti vinAzanam padarA zlokano gadya anvaya : 'prajJAnaghanaH' iti AtmalakSaNaM satyasUcakaM (asti); anUdya-aupAdhikasya eva vinAzanaM kathayanti // 562 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) "prajJAnapa:' rUti gAtmanakSaM satyasUra (ti) prajJAnadhana eTale jJAnasvarUpa'; talA eTale vyAkhyA (Definition); "AtmA jJAnasvarUpa che", - AtmAnuM evuM lasaNa, enI satyatAnuM sUcaka che. (ra) anUdha saupAdhistha vinAza thati | A vAkyamAM vayakti e 1128 | vivekacUDAmaNi Page #1134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyApada che, paraMtu A kriyApadanA kartA tarIke koIno ullekha karavAmAM Avyo nathI. vAkyamAM kartA ane kriyApada baMne hovAM joIe, ane to ja vAkyano yogya rIte artha karI zakAya. paraMtu saMskRtamAM evI eka paraMparA pracalita che ke vAkyamAM kartAno nirdeza karavAmAM na Avyo hoya to, sAmAnya rIte, kRtA:--manoSiA:prajJA:-sudhA: evA koIka zabdane kartA tarIke mUkIne vAkyamAMthI artha tAravI zakAya. ahIM paNa kRtaya: - zabda mUkIne, evo artha niSpanna karI zakAya ke "zrutio kahe che". kRta: zuM kahe che? - anU gaupAdhI putra vinAzanam | vinAzana eTale vinAza, nAza; sAdhanA vRta rUti gaupAdhim ! "aupAdhika' eTale jIvAtmA; ane A upAdhi dvArA kalpita(anUgha) bAkInuM saghaLuM, - eTale ke asat-padArtho, - e badhA vinAzazIla che, e badhuM vinazvara che, ema zrutio kahe che. (pada2) anuvAda : prajJAnaghana - AtmAnuM AvuM lakSaNa enI satyatAnuM sUcaka che. mithyA upAdhino ja vinAza hoya che, ema kRtio kahe che. (pa62) TippaNa: prakRSTa jJAna eTale prajJAna'; ane AvAM prajJAna vaDe jene "ghana karavAmAM AvyuM hoya, Consolidate karavAmAM AvyuM hoya, te prajJAnaghana'; Ame ya, bhAratIya dArzanika paraMparAmAM, AtmAne "jJAnasvarUpa' tarIke to, prAcIna samayathI, gaNavAmAM Avyo ja che : AtmAnAM paraMparAgata traNa tattvo - sata, cit ane mAnanda - mAM je vit che, te "jJAna"no ja nirdezaka che; paraMtu "prajJAnayana" evI AtmAnI vyAkhyA to, e AtmA "trikAlAbAdhita che, traNeya kALamAM e satya che, ema sUcave che (satyasUvama). ane AtmA, eka ja, A rIte trikAlAbAdhita che, eTale "kalpita" evuM bAkInuM badhuM ja, aupAdhika hovAthI, mithyA che, ane je mithyA hoya te to vinAzazIla ja hoya. "AtmA" ane AtmA-sivAyanAM bAkInA saghaLA padArthonAM AvAM svarUpa vize je be zrutio ghoSaNA kare che ( ni), te A pramANe che : (1) sa yathA saindhavaghanaH anantaraH abAhyaH kRtsnaH eva, evaM vA are mAM mAtmA bananAra. vAha: 7: prajJAnanA parva | (bRhadAraNyaka vivekacUDAmaNi | 1129 Page #1135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaniSada 4, 5, 13) potAnI brahmavAdinI dharmapatnI maitreyIne AtmAnuM svarUpa samajAvatAM, mahAmanISI yAjJavalkaya kahe che ke "jema "saidhavaghana', siMdhAluNa eTale ke mIThAno gAMgaDo aMtara-rahita, bAhyarahita, saMpUrNa rasa-ghana ja che, tema ja (are, maitreyI !) A AtmA (paNa) aMtararahita, bAhyarahita saMpUrNa prajJAnaghana" ja che." ane pachI, e ja anusaMdhAnamAM, teozrI umere che ke A sivAya bAkInuM badhuM ja jIvabhAva pAmeluM "aupAlika' ja hovAthI vinAza pAme che (anuvinazyatti). (ra) ane Adya zrI zaMkarAcAryanA paramaguru gauDapAdAcArya "mAMDUkya'-upaniSada paranI potAnI kArikAomAM paNa, ThaM-kAranI carcAmAM, AtmAnA prAjJa-rUpa evA trIjAM pAdane prajJAnaghana' tarIke ja nirUpe che : suSuptasthAnaH ekIbhUtaH prajJAnaghanaH eva ayaM... prAjJaH tRtIyaH pAdaH / / ("suSuptasthAnavALo, ekIbhUta "prajJAnaghana' ja evo... prAjJa e tRtIya pAda che."), Ama to, AtmAnuM svarUpa vANIthI atIta eTale "zabdAtIta che, avyAkhyaya che, tenA koI lakSaNa, vyAkhyA, liMga, cilDrana ApI zakAya ema nathI, tethI jo tene bhASAnAM mAdhyamathI abhivyakta karavuM ja hoya to, A prajJAnaghana" e eka ja zabda paryApta che. TUMkamAM, sarva-upAdhi-zUnya AtmA e ja "prajJAnaghana'. ane upAdhinA saMsargathI, bahArathI, bAhya rIte, Avyo hovAthI, aupASika evo jIvabhAva vinazvara che, jyAre "prajJAnaghana' (jJAnasvarUpa) AtmA sadA-sarvadA ekarUpa hovAthI avinAzI che, zAzvata che. jIvanuM mULabhUta svarUpa paNa A ja che ane AvAM svarUpe ja jIvAtmA ane brahma vacce abheda che. "mokSanA anusaMdhAnamAM, AcAryazrI, je pratipAdita karavA mAge che te e ja ke jIvAtmAnuM AvuM, brahmathI abhina, anaupAdhika brahmasvarUpa e ja mokSa ! saMkSepamAM, prajJAnaghana" eTale evo AtmA, jyAM, tenA potAnA sivAya bIjuM kazuM ja nathI. saghaLuM nAza pAmyA pachI paNa je astitva dharAve che (Survives), tevAM tenAM sasvarUpano ahIM nirdeza che. bhUtakALamAM je hatuM, vartamAnakALamAM je che, ane bhaviSyakALamAM paNa je haze, te ja zAzvata-satyasvarUpa, "prajJAnaghana AtmA. zlokano chaMdaH anurupa (562) 1130 | vivekacUDAmaNi Page #1136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa63 avinAzI vA aregyamAtmeti zrutirAtmanaH / prabravItyavinAzitvaM vinazyatsu vikAriSu // 563 // zlokano gujarAtI pATha : avinAzI vA areDameti kRtirAtmanaH | prabravItyavinAzitva vinazyantu vikAriSa pa63 zlokano gadya anvaya : ___'avinAzI vA are ayaM AtmA' iti zrutiH, vikAriSu vinazyatsu anyeSu sarveSu padArtheSu, AtmanaH avinAzitvaM prabravIti // 563 // zabdArtha : | mukhya vAkya : ti zrutiH mAtmanaH avinAzivaM pravravIti | vinAzitva eTale avinAzIpaNuM, vinAza-na-hovApaNuM, zAzvatapaNe (Immortality). pravravIti eTale ghoSaNA kare che, jAhera kare che, kahe che : AtmAnAM avinAzIpaNAM vize zruti A pramANe ghoSaNA kare che. "A pramANe" (ti) eTale kevI rIte ? kevA zabdomAM ? - avinAzI vA re mayaM AtmA rUti | - "are ! A AtmA to avinAzI che !" - evI rIte, A pramANe, A zabdomAM. paraMtu zrutinI AvI ghoSaNAmAM viziSTatA zI che? asAmAnyatA zI che? - e ja ke (ceSu sarveSa pArtha6) vizvArivuM vinazyantu (sallu pi) | A samagra vizvamAM, enA eka sivAya, bAkInAM bIjA padArtho vikAravALA ane vinAzazIla che, tyAre paNa A AtmA avinAzI che ! ahIM, "sati-saptamI e vAkyaracanA che. (pa63) anuvAda : "are A AtmA to avinAzI che!" - ema, zruti, (bAkInA anya sarva padArtho) vikArazIla ane vinAzazIla vacce paNa, AtmAnuM avinAzIpaNuM spaSTa rIte ghoSita kare che. (pa63) TippaNa : zloka sahelo che ane emAMnA sarva zabdone paNa zabdArtha-vibhAgamAM samajAvavAmAM AvyA che, eTale have ahIM mAtra eka ja vAtano nirdeza karavAno rahe vivekacUDAmaNi | 1131 Page #1137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che ane te che zlokamAM je avataraNa TAMkavAmAM AvyuM che, te zruti, eno saMdarbha ane e zrutivacanano marma. gayA zlokanAM TippaNamAM, AtmAnuM lakSaNa eTale "prajJAnaghana', - ema kahevAmAM AvyuM hatuM, e ja anusaMdhAnamAM, e ja bRhadAraNyaka-upaniSadamAM, yAjJavadya, dharmapatnI maitreyIne, AtmAnAM avinAzIpaNAM vize, zlokamAM udhRta karavAmAM AveluM vAkya kahe che. A pahelAnI kaMDikAmAM, yAjJavalkaye, prajJAnaghana', - e zabda prayojIne, AtmAnuM lakSaNa nirUpyuM tyAre, te chatAM paNa maitreyIne AtmAnAM svarUpa vize pUrI pratIti na thaI tyAre, yAjJavalkaye A pramANe kahyuM hatuM : sa ha uvAca / avinAzI vA are ayaM AtmA, anucchittidharmA / / (4, 5, 14) AtmAnAM avinAzIpaNAMnAM A vidhAna pachI, yAjJavalkaya je eka zabda Umere che, - 'manucchittidharma', e ja, mahattvano che. AtmA avinAzI e arthamAM che ke enuM saccidAnaMda-svarUpa kadI paNa ucchinna thatuM nathI. ucchitti eTale ucchada, vinAza; "anucchitti eTale avinAzIpaNuM (Immutability). uccheda eno ja hoya, je, "anAtmA' hoya. A to "AtmA" che : badhA ucchedo vacce, te ekamAtra uccheda-rahita che : samagra vinAzazIlatAnAM paryAvaraNamAM, te eka ja vinAza-rahita che. zlokano chaMdaH anuSNupa (pa63) paja pASANavRkSatRNadhAnyakaTA'mbarAdyA dagdhA bhavanti hi mRdeva yathA tathaiva / dehendriyAsumanaAdi samastadRzyaM jJAnAgnidagdhamupayAti parAtmabhAvam // 564 // zlokano gujarAtI pATha: pASANavRkSaNadhAnyakaTADambarAdyA dagdhA bhavanti hi mRdeva yathA tathaiva | dediyAsumanaAdi samastadezya jJAnAgnidagdhamupayAti parAtmabhAvam II564 1132 / vivekacUDAmaNi Page #1138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : yathA pASANa-vRkSa-tRNa-dhAnya-kaTA-ambara-AdyAH dagdhAH hi mRd eva bA , tathA parva deha-ndriya-su-mana-badri (TTa) samastadRzya jJAnaagni-dgdhN para-AtmabhAvaM upayAti // 564 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : mukhya vAkya : tathA dava (daM) samastaktha para-AtmAnaM 3yAti I () samastakyuM eTale A saghaLAM dazya padArtho, A badhuM ja dekhAtuM (jagata); paratmamArva 3pathati paramAtmabhAvane pAme che, paramAtma-svarUpa banI jAya che. A badhA dazya padArtho kayA ane kevA che ? hR-ndriya-aNu-mana-mati | mahuM eTale prANa; deha-indriyo-prANa-mana vagere; A badhA paramAtmabhAvane kyAre pAme che ? jJAna mani-dham | jJAnarUpI agnithI baLI jAya tyAre; tathA parva eTale tevI ja rIte; eTale kevI rIte ?" gauNa vAkya : yathA pASANa-vRkSa-7-ya-asvavAdyo: mRt va mavati | pASANa eTale paththara; tRpA eTale ghAsa; ya eTale bhUsuM (Husk); makhvara eTale vastra; - A badhAM jevI rIte mATI (mR6) eTale rAkha ja banI jAya che, tevI rIte; A badhAMnuM AvuM kyAre thAya che? rAdhA: hiM! baLI jatAM, baLI jAya tyAre. di - zabda nizcaya sUcave che. (pa64). anuvAda : jevI rIte, paththara-vRkSa-ghAsa-anAja-bhUsuM-vastra vagere baLI jaIne (aMte) mATI ja banI jAya che, tevI ja rIte, deha-indriyo-prANa-mana vagere badhA ja dRzya padArtho, jJAnarUpa agnithI baLIne, (aMte) paramAtmabhAvane pAme che. (pa64) TippaNa: A samasta dekhAtuM jagata, ane emAMnA deha-indriya-prANa-mana vagerenuM astitva to, jyAM sudhI tene jJAnarUpI agnino saMparka thAya nahIM, tyAM sudhI ja TakI zake che. - jJAnarUpI agnino pratApa ane prabhAva evo vinAzaka hoya che ke enA saMparkamAM je kAMI, ke je koI, Ave, te, tarata ja, baLIne bhasma thaI jAya che, bhasmIbhUta banI jAya che : badhuM ja vaita ane bhinnatva vinaSTa thaI jAya che : rahe che phakta abheda ane aikaya ja ! vivekacUDAmaNi / 1133 Page #1139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya ajJAnamAM sabaDato hoya tyAM sudhI ja, tene A jagata ane emAM dRSTigocara thatA saghaLA padArtho jovA-jevA, vicAravA-jevA, anubhavavA-jevA ane hayAtIvALA jaNAya che; paraMtu zruti ane zAstronA UMDA-vyApaka svAdhyAya ane sadagurunI kRpA sAMpaDatAM, tenAM avidyA ane ajJAna dUra thaI jAya che, tene AtmajJAna prApta thAya che. basa, A AtmajJAna ja, enI saghaLI anAtma-sAmagrI (dahaIndriya vagere) mATe dahana-svarUpa agninuM kAma kare che. e sarvasva A jJAnAgnimAM baLI jAya che, ane je ekamAtra avazeSa rahe che, te to, paramAtma-svarUpa ja ! paththara paththara tarIke, vRkSa vRkSa tarIke, - vagere potapotAnA mULa svarUpamAM kyAM sudhI sthira-salAmata rahI zake che? mAtra tyAM sudhI ja, jyAM sudhI e badhAMne agnino sapATo nathI lAgyo ! A sapATo lAgyA pachI paththara-vRkSa vagerenAM tete mULa svarUpo rahI zakatAM ja nathI ! e badhAM mAtra eka ja svarUpe banI rahe che, - ane te che, rAkhano Dhagalo, mAtra mATI ja (pR9 va) ! Ama to, gurudevanAM camatkAra-kAraka mArgadarzana heThaLa, sudIrgha sAdhanAne aMte, paramAtmabhAvane pAmI cUkelA prastuta ziSyane AvAM kazAM pratipAdana-nirUpaNanI, have, jarA paNa jarUra nathI ja; ane te chatAM, AvA siddha ziSyane paNa, zAstrokta praNAlikAnI paraMparAne anusarIne, gurudeva, ahIM, have pachInI tenI bhAvi zeSa jiMdagI mATe anivArya evA amUlya saMketa-sUtronuM pradAna ja karI rahyA che, ema samajavAnuM rahe che. zlokano chaMdaH vasaMtatilakA (56). papa vilakSaNaM yathA dhvAntaM lIyate bhAnutejasi / tathaiva sakalaM dRzyaM brahmaNi pravilIyate // 565 // zlokano gujarAtI pATha: vilakSaNa yathA dhvAnta lIyate bhAnatejasi | tathaiva sakala dazya brahmaNi pravilIyate padapA zlokano gadya anvaya : yathA vilakSaNaM dhvAntaM bhAnutejasi lIyate, tathA eva (idaM) sakalaM dRzyaM brahmaNi pravilIyate // 565 // 1134 | vivecUDAmaNi Page #1140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : zlokamAM, A pahelAMnA zlokanI jema, yathA-tathA-vALI vAkyaracanAvALAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tathA eva (idaM) sakalaM dRzyaM brahmaNi pravilIyate / pravilIyate - (x + vi + hatI eTale bhaLI javuM, ogaLI javuM, ekarUpa banI javuM, - e dhAtunuM karmaNi vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rU5) - saMpUrNarIte bhaLI jAya che, ekarUpa banI jAya che, lIna thaI jAya che. (dya) nAM dRzyam eTale A saghaLuM dekhAtuM-bhAsatuM jagata. (sarakhAvo : gayA zlokano zabda : samastadrazyama ). A jagata zAmAM saMpUrNarIte lIna thaI jAya che ? - brahmaLa | brahmamAM. jagatano A Akho dazyaprapaMca brahmamAM pUrepUro lIna thaI jAya che (Merges). tathA parva . eTale tevI ja rIte. 'tevI ja rIte eTale kevI rIte ? have pachInAM bIjAM vAkyamAM ApelAM dRSTAMtanI rIte. (2) yathA dhvAtaM tIyate | kvAnta eTale aMdhAruM; nIyate (A pahelAMnAM prathama vAkyamAMnA pravitIya - e kriyApadamAMnA 9 ane vi, - e be upasargo vinAnuM, vyAkaraNanI dRSTie, evuM ja rUpa), - lIna thaI jAya che (Vanishes). A aMdhAruM kevuM che ? vinakSaNam | vinakSaNa eTaluM jUduM, bhinna; prakAzathI bhinna svarUpavALuM, jUdAM svabhAvavALuM. AvAM aMdhakAranuM zuM thAya che ? e kyAM-zAmAM lIna thaI jAya che? - manutesi. mAnuM eTale sUrya. sUryanA prakAzamAM aMdhakAra bhaLI jAya che, lIna thaI jAya che; tevI ja rIte A saghaLuM dekhAtuM jagata brahmamAM lIna thaI jAya che. (pa65) anuvAda : (prakAzathI) bhinna svarUpavALuM aMdhAruM jevI rIte sUryanA prakAzamAM lIna thaI jAya che, tevI ja rIte A saghaLuM dazya-jagata) brahmamAM saMpUrNarIte lIna thaI jAya che. (pa65) TippaNa: zloka sahelo che ane enuM pratipAdayitva paNa A pahelAMnA zloka-pa64 jevuM ja che; hakIkatamAM e ja che. aMdhakAra ane prakAza, - e baMne, ekabIjAMthI saMpUrNarIte bhinna svarUpasvabhAvavALA (vikSapa) tattvo che; eTaluM ja nahIM paraMtu te baMne paraspara evAM vivekacUDAmaNi | 1135 Page #1141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa che ke te baMne, eka ja samaye (Simultaneously), potapotAnAM mULasvarUpe, ekIsAthe rahI-TakI zake nahIMrAtri cAlI rahI hoya tyAre, sUryano prakAza tyAM hoto nathI, mAtra aMdhakAranuM ja sAmrAjya sarvatra cAlI rahyuM hoya che. paraMtu rAtri pUrI thAya, divasa zarU thAya ane sUryano udaya thAya tyAre? tyAre, aMdhakAranuM kyAMya nAma-nizAna rahI zakatuM nathI ! to pachI, te vakhate, sUryodaya thAya tyAre, aMdhakAranuM zuM thAya che? bIjuM zuM thAya? prakAza pragaTa thAya tyArapachI, te, potAnAM aMdhakArasvarUpe, mULasvarUpe, TakI ja na zake ! sUryanAM prakAzamAM saMpUrNarIte lIna thaI jAya che (mAnujonasi viDIyo I) ! basa, evuM ja bhAgya (kharekhara to, "durbhAgya' ja, Fate !) A saghaLAM dazyaprapaMcanuM che ! A baMne vacce paNa svabhAva-svarUpanI vilakSaNatA aMdhakAra ane prakAza jevI ja che; baMne ekasarakhAM 'viruddhadharmA' che : jagata dazya che, vyakti che, asatya che; jyAre brahma adazya che, avyakta che, sadA-satya che. | miththArUpe bhAsatAM (Phenomenal) A dazya jagatanI, brahmamAM vilIna thaI javAnI prakriyA (Dissolution), e eka advitIya ane ananyasAdhAraNa ghaTanA che, - evI ajoDa (Unique), ke ene zabdo prayojIne samajAvI zakAya nahIM : bhASA ahIM paMgu banI jAya che ! mumukSu sAdhakanI svakIya anubhUtino ja e viSaya che ! A bhAsamAna jagata, ajJAnarUpI aMdhakAranuM ja sarjana che; tethI jJAnarUpI prakAzanAM prAkaTya samakSa e TakI zake nahIM : mokSArthI sAdhakanAM manamAMthI ajJAnano aMdhakAra pUrepUro vinaSTa thaI jAya, tyArapachI, tenA sivAyanAM bIjAMo mATe, bhale, A jagata, jevuM bhAsatuM hatuM tevuM ja (drazya), cAlu rahe; sAdhaka pUrato to, jJAnano sUryodaya thaI ja gayo hoya che ! eTale pachI, A jagatarUpI aMdhakArane, brahmasUryodayanA prakAzamAM (pAnurenasa) vilIna thaI javA sivAya anya kazo vikalpa raheto ja nathI (vinIyate ) nizIthano aMdhakAra nirbaLa mananAM mAnavIne bhayathI dhrujAvI rahyo hoya che, paraMtu bhagavAna sUryanArAyaNano prabhAmaya (Effulgent) prakAza sarvatra patharAI jatAM, pelA aMdhakArano eka aNu paNa kyAMya hayAta rahI zakato nathI e ja rIte, UMdhatA mANasanuM svapna, e jAgatAM ja, manamAMthI saMpUrNarIte bhUMsAI jAya che ! avidyA ane enAM sarjana-svarUpa A jagatanuM paNa, ajJAnarUpI aMdhakAranI jema, parabrahmanA jhaLAMjhaLAM prakAzamAM nimajajana thaI jAya che ! zlokano chaMda : anurupa (55) 1136 / vivekacUDAmaNi Page #1142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 ghaTe naSTe yathA vyoma vyomaiva bhavati sphuTam / tathaivopAdhivilaye brahmaiva brahmavit svayam // 566 // zlokano gujarAtI pATha : ghaTe naSTa yathA vyoma vyomaiva bhavati skuTam | tathevopAdhivilaye brazaiva brahmavit svayam //padI zlokano gadya anvaya : - ___ yathA ghaTe naSTe vyoma, vyoma eva sphuTaM bhavati, tathA eva upAdhivilaye, brahmavit svayaM brahma eva (bhavati) // 566 // zabdArtha : A zlokamAM paNa, yathApUrva, yathAtathA-evI vAkyaracanAvALAM be svataMtra vAkyo. A pramANe che : (1) tathA pava brahmavita svayaM brahma (avaMti) / brahmajJAnI pote ja brahma banI jAya che. kyAre ? 3pafdhaviye . vinaya eTale nAza. zarIra-buddhi-indriyo vagere upAdhino nAza thAya tyAre. tathA iva - tevI rIte. eTale kevI rIte ? have pachInAM bIjAM vAkyamAMnAM dRSTAMta pramANe. (2) vyoma, vyoma iva mavati ! vyoma eTale AkAza, (Space, Ether). ghaDAmAM raheluM AkAza (vyo : "ghaTAkAza'), ghaDAnI bahAra raheluM, mULa AkAza, eTale "mahA-AkAza' (coma : "mahAkAza) ja banI jAya che. kyAre ? ghaTe naSTa (sati) ghaDo nAza pAme tyAre, ghaDo phUTI jAya tyAre. ahIM vAkyamAM "satisaptamI vAkyaracanA che. suram eTale spaSTa, spaSTa rIte. ghaDAno nAza thatAM, jema ghaTAkAza "mahAkAza' banI jAya che tema, brahmavettA svayaM brahma ja banI jAya che. (pa66) anuvAda : ghaDAno nAza thatAM, (emAM raheluM) "AkAza', bahAranAM) "AkAza-svarUpa ja che, evuM spaSTa thAya che, tevI ja rIte, (zarIra-vagere) upAdhino nAza thatAM, brahmavettA svayaM brahma ja banI jAya che. (pa66) pharmA - 72 - vivekacUDAmaNi | 1137 Page #1143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : carcAno muddo ahIM paNa, yathApUrva, e ja che ane tethI pratipAdayitavya paNa e ja rahe che : jIvAtmAnuM paramAtmAmAM, eTale ke brahmamAM, bhaLI javuM, lIna thaI javuM, jIvanuM svayaM brahmarUpa banI javuM. A ja pratipAdana mATe, daSTAMta jUduM che, mAtra eTalo ja phera rahe che. AkAza (avakAza, sarvatra anubhavAtI khAlI jagA) A brahmAMDamAM sarvatra che, te sarvavyApI che. kyAMka mUkavAmAM Avelo khAlI ghaDo, jyAM sudhI te phUTe nahIM tyAM sudhI, temAM rahelA AkAzane "ghaTAkAza" (ghaDAmAM raheluM AkAza) kahevAmAM Ave che. paraMtu ghaDo phUTI jAya tyAre, emAM raheluM AkAza, eTale ke "ghaTAkAza", "paTAkAza' rahetuM nathI; te bahAra sarvatra prasarI jAya che. TUMkamAM, "ghaTAkAza" tarIke have enuM kazuM svataMtra ane svakIya astitva rahetuM nathI; bahAra sarvatra rahelA mULa AkAzamAM e bhaLI jAya che, "mahAkAza ja banI jAya che. TUMkamAM, ghaTastha "ghaTAkAza' have mULa "mahAkAzamAM vilIna thaI jAya che. e ja rIte, jyAM sudhI jIvAtmAnI sAthe, zarIra-indriya-buddhi vagere rUpa upAdhi vaLagelI rahe che tyAM sudhI ja, jIvAtmAnuM, brahmathI jUduM, nirALuM, enuM potIkuM svarUpa, - enuM svakIya astitva rahe che, rahI zake che; paraMtu AtmajJAna prApta thayA pachI, pelI upAdhino, tarata ja, ApoApa, vilaya thaI jAya che, ane pachI to "jIvanmukta' brahmajJAnI pote ja brahma banI jAya che. ' ahIM paNa eTalI cokhavaTa karavAnI to rahe ja che ke brahmavettA, "jIvanmukta hovAthI, brahma to hato ja, brahmathI jUdo ke aLago to kyAreya paNa nhoto ja : have phera mAtra eTalo ja che ke niyata samaye mRtyu thatAM, zarIrAdinI upAdhino vilaya thatAM, te, saMpUrNarIte, brahmasvarUpa ja banI jAya che. yAda karo : 35dhinAzAt va sa hAMti niyam II zloka-555. zlokano chaMda : anupupa (566) 560 kSIraM kSIre yathAkSiptaM tailaM taile jalaM jale / saMyuktamekatAM yAti tathAtmanyAtmavinmuniH // 567 // 1138 | vivekacUDAmaNi Page #1144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : kSIraM kSIre yathAkSipta taila taile jalaM jale / saMyuktametAM yAti tathAtmanyAtmavinmuniH // 5 // zlokano gadya anvaya H yathA zIre kSipta kSIra, naine (kSipta) tAM, nate (kSipta) nAM (6), saMyuktaM ekatAM yAti tathA Atmavid muniH Atmani ( ekatAM yAti // 567 // zabdArtha : mukhya vAkya : tathA Atmavid muniH Atmani (tAM yAti) / AtmavettA muni AtmAmAM (bhaLI jaIne, ekarUpa ja thaI jAya che), brahmamAM (vilIna thaIne, brahma sAthe, brahmarUpa banI jAya che) : saMyun hatAM yAti / brahma sAthe saMyukta thatAM, emAM joDAI jatAM, ekarUpa eTale ke brahmarUpa banI jAya che. A ghaTanA konA javI che ? A pramANe traNa jevI : (1) yathA kSIre kSipta kSIra saMpurNa tAM yAti / kSipta nAkhavAmAM AveluM. kSIra eTale dUdha; jevI rIte dUdhamAM nAkhavAmAM AveluM dUdha, ekamekamAM bhaLI jaIne, ekarUpa, eTale ke dUdha-rUpa ja thaI jAya che; (2) yathA naine (kSipta) tainam / taita eTale tela; telamAM UmeravAmAM AveluM tela, jevI rIte, parasparamAM bhaLI jaIne, ekarUpa eTale ke tela ja banI jAya che; - (3) yathA nate (kSipta) nAm / jaLamAM reDavAmAM AveluM jaLa, jevI rIte, mULa jaLamAM bhaLI jaIne, ekarUpa, eTale ke jaLarUpa ja thaI jAya che; A traNa dRSTAMto pramANe ja, AtmajJAnI mahAtmA paNa mULa AtmAmAM, eTale ke brahmamAM bhaLavAthI, eTale ke jyAre te, aMte, brahmalIna thAya che tyAre te, AtmAthI, eTale ke brahmathI, jarA paNa aLago raheto nathI; AtmAmAM, AtmA sAthe, saMpUrNa rIte, ekarUpa, eTale ke AtmarUpa, brahmarUpa ja thaI jAya che. (567) anuvAda : jevI rIte dUdhamAM nAkheluM dUdha, telamAM (nAkheluM) tela, ane jaLamAM (UmereluM) jaLa, - (A traNeya) ekamekamAM bhaLI jaIne eka (eTale ke ekarUpa) thaI jAya che, tevI ja rIte AtmajJAnI muni AtmA(brahma)mAM bhaLI jaIne ekarUpa AtmarUpa, vivekacUDAmaNi / 1139 Page #1145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmarUpa, banI jAya che. (pa67) TippaNa : ghaTAkAza" ane "mahAkAzInAM dAMtathI, brahmavettAnuM bahmarUpa banI javuM, - e pramANamAM sUkSma evI ghaTanAne, eka vadhu suMdara udAharaNa vaDe, AcAryazrI, ahIM, saMpUrNarIte, pratItIkAraka banAve che. glAsamAMnAM, dUdhane, tapelAmAM rahelAM dUdhamAM, raDI daIe to, glAsamAMnuM dUdha, tapelAmAM rahelA dUdhathI jarA paNa jUduM rahetuM nathI : glAsamAMnuM ane tapelAmAMnuM dUdha, - badhuM ja dUdha ekamekamAM bhaLI jaIne, ekarUpa eTale dUdharUpa ja thaI jAya che : badhuM ja mAtra dUdha, dUdha ane dUdha ! A ja dAMtane vistArIne tela, ane jaLa vize vAta karIe to, badhuM ja mAtra tela, ane jaLa ! A ja rIte, AtmavettA, potAnI kArakirdIne aMte, paramAtmAne pAme tyAre, uparyukta dUdha-tela-jaLanI jema, ja, te paNa paramAtmAmAM bhaLI jaIne, paramAtmA sAthe saMpUrNa rIte ekarUpa ja banI jAya che. ane A to AtmajJAnI che, eTale potAnAM AtmajJAna dvArA, enI sAthenI dehAdinI upAdhinuM mithyApaNuM jANIne, upAdhimAMnAM bheda-dvaita vagereno nAza karI nAkhe che, akhaMDa ane advaita AtmA sAthe pUrepUro otaprota thaI jAya che (mAtmani saMyu$ vatAM yAti ), AtmasvarUpa ja banI jAya che. dUdhamAM nAkheluM dUdha, telamAM nAkheluM tela, ane jaLamAM nAkheluM jaLa, - basa, e ja rIte AtmAmAM otaprota thaI gayelo AtmA ! koI bheda nahIM, bhinnatA nahIM, jUdApaNuM nahIM ! mAtra abheda, advaita, aikya ! "Atmabodha (zloka-pa3)mAM, A ja vAta, lagabhaga AvI ja paribhASAmAM abhivyakta karavAmAM AvI che : jale jalaM viyad vyomni tejastejasi vA yathA / ["jaLamAM UmerelAM) jaLa jevuM, "mahAkAzImAM bhaLelAM) "ghaTAkAza jevuM ane tejamAM ekarUpa banelAM teja jevuM ja, - AtmAmAM ekarUpa thayelA AtmAnuM che !"] muMDaka-upaniSadano A maMtra paNa, prastuta carcAmAM, enI pratItikArakatAmAM, sahAyarUpa thAya evo che : yathA nadyaH syandamAnAH smudre-Dakta natti nAmarUpe vidAya ! 1140 | vivekacUDAmaNi Page #1146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA vidvAnnAmarUpAdvimuktaH parAtparaM puruSamupaiti divyam (3, 2, 8) ("jevI rIte nadIo vahetI chatAM potAnAM nAma-rUpa tyajIne, samudramAM asta thAya che, tevI rIte vidvAna nAmarUpathI vimukta thaIne, parAtpara divya puruSane pAme che.") ane kaTha-upaniSadanA A be maMtro paNa, ApaNA A zlokamAMnAM tAtpardhArthanuM evuM ja samarthana kare tevA che : (1) agniryathaiko bhuvanaM praviSTo rUpaM rUpaM pratirUpo babhUva / ekastathA sarvabhUtAntarAtmA rUpa tirUpo vahiza che. (2, 2, 9) ("jema eka agni lokamAM praveza pAmyo te chatAM, rUpa-rUpa pratirUpa thAya che, tema sarvabhUtono aMtarAtmA eka chatAM rUpa-rUpa prati pratirUpa thAya che tathA bahAra che."). (2) vAyuryathaiko bhuvanaM praviSTo ' rUpa pratirUpo vamUtra | - ekastathA sarvabhUtAntarAtmA rUpa rUpa pratirUpo vahi . (ra, 2, 10) (AgalA maMtramAM agninA jevI ja ahIM, vAyunI vAta che.) zlokano chaMda anuSupa (567) , pa68 evaM videhakaivalyaM sanmAtratvamakhaNDitam / brahmabhAvaM prapadyaiSa yati vartate punaH // 568 // zlokano gujarAtI pATha: evaM videhakaivalya sanmAtratvamakhaMDitam | brahmabhAva prapadyaSa yatirnAvartita punaH pa68 zlokano gadya anvaya : . evaM akhaNDitaM sanmAtratvaM brahmabhAvaM (iti etad) videha-kaivalyaM (ucyate); vivekacUDAmaNi | 1141 Page #1147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (tad) prapadya eSaH yatiH punaH na Avartate // 568 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (ti pata) vivedavatyuM (3) | basa, A paristhitine ja videhakaivalya" kahevAmAM Ave che. zAne "videhakaivalya' kahevAmAM Ave che ? - A be sthitinI prApti : (a) magSkata sanmatritvam | akhaMDa "sattA (astitva - Existence)mAtrapaNuM, sasvarUpatA; ane (ba) drAmAvat / brahmabhAvamAM sthiti, brahmamayatAnI prApti; (ra) (ta) prapadya : yatiH punaH na Avartata ! yati eTale AtmajJAnI, yogI, mahAtmA; (ta) prapadya - te vaidehakaivalyane pAmIne, pAmyA pachI, A yati, saMsAramAM pharI pAcho Avato nathI (punaH ra savartata ). (pa68) anuvAda : A pramANe, akhaMDa sasvarUpatA ane brahmabhAvamAM sthiti, e ja "videhakaivalya" (kahevAya) che; tene pAmIne A (AtmajJAnI) yati saMsAramAM pharI pAcho Avato nathI. (pa68) TippaNa : A zlokamAM be vAtanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che : eka to e ke videhakaivalya" eTale ? ane bIjuM e ke AvI prApti karanAra yatinuM bhAvi kevuM hoya che ? kaivalya eTale kevala-hovApaNAnI sthiti. vastasya mAva: varcam | saMpUrNa asaMga, apRthakRtva (Perfect isolation, Soleness, Exclusiveness). sarva anAtma padArthothI AtmAno viccheda-vizleSa; enuM aLagA-rahevApaNuM (Detachment of the Soul from Matter). A eka evI viziSTa ane asAmAnya sthiti che, jemAM deza-kAla-vastu vagerenA koI ja bhedo mATe kazo ja avakAza raheto nathI. hakIkatamAM A ja "mokSa' (Final emancipation, Beatitude) che ! paraMtu videhakaivalya" to, aMtima ane AtyaMtika paristhiti che, jemAM jIvanmukta" AtmajJAnIne deha paNa hoto nathI (viveda) ! paNa A "videha-zabdanA marmane barAbara samajavA jevo che : je "jIvanmukta' brahmavettA, jIvatAM ja brahmasAkSAtkAra pAmI cUkyo che, te potAnA AtmAne, aparokSasvarUpe, akhaMDa, abheda astitva-svarUpe, eTale ke sasvarUpe ja jANe che (ka lkata 1142 | vivekacUDAmaNi Page #1148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmAtratvama); ane AvA AtmavettAnuM dehatAdAbhya to jIvatAM ja chUTI jAya che, eTale tenI bAbatamAM, dehanuM hovuM ke dehanuM na hovuM, - baMne eka ja che. videha' - zabdanA A marma pramANe, Avo AtmajJAnI, jIvatAM ja, sadehe, "videhakevalya" pAmyo che, ema kahevAmAM kazI ja atizayokti nathI; kAraNa ke jenAM pariNAme te AvI paramocca sthitine pAmyo che te, - "brahmabhAva'mAM to tenI sthiti (brahmamAva) akabaMdha ane evI ja akhaMDita hoya che. keTalAka tattvaciMtakonA mata pramANe, AvuM videhatva' (Disembodiedness) eTale sarvagocara (Phenomenal) evuM mRtyu, jyAre manuSya sthUla dRSTie dehavinAno banI jAya che; paraMtu AcAryazrIne AvuM sAmAnya kakSAnuM arthaghaTana mAnya nathI temanI dRSTie to videhatva' eTale evI asAmAnya siddhi, jyAre sAdhakane, skUla-sUkSma ke kAraNa evAM koI ja deha sAthe kazo ja saMbaMdha na hoya ! ane AvI siddha-sthitine pAmyA pachI to, tevA, brahmabhAvane pAmelA jIvanmukta mATe, saMsAramAM pharI pAchAM AvavAno to savAla ja raheto nathI ! (na punaH mAvati ).. zlokano chaMda : anupupa (pa68) 59 sadAtmakatvavijJAnadagdhAvidyAdivarmaNaH / amuSya brahmabhUtatvAd brahmaNaH kuta udbhavaH // 569 // zlokano gujarAtI pATha : sadAtmakatvavijJAnadagdhAvidyAdivaSmaNa ! amuSya brahmabhUtatvA brahmaNa kuta udbhavaH pado zlokano gadya anvaya : sad-AtmA-putva-vijJAna-dha-vidyA-Adi-vaLa: mukhya brahmamUtavAk brahmaLa: 3ndrava: 9taH (thA) ddazA zabdArtha : | mukhya vAkya : amuSya vRkSa: 38vA tara (thAna) | A brahmano janma, kyAMthI saMbhave ? kema hoI zake? janma na hovAnuM kAraNa zuM? mUtatvAn ! - brahma thaI gayo hovAthI. A brahma kevuM che ? -mAtmA-parva-vijJAna-dha - vivekacUDAmaNi | 1143 Page #1149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA-Adi-vaMLa: I varNana: eTale deha vagere upAdhi; jIva-brahmanAM ekatvanAM vijJAna dvArA, jenI avidyA vagere upAdhi baLI gaI che, tevuM. AvAM brahmano punarjanma kema hoI zake? (pa69) anuvAda : jIva-brahmanAM aikaya-vijJAna dvArA jenI avidyA vagere upAdhi baLI gaI che, evA Ano brahmabhAva thaI gayo hovAthI, brahmano (pharI) janma kyAMthI saMbhave ? (pada9) TippaNa : brahmabhAva ane videhakaivalya pAmelA yatino punarjanma hoto nathI, saMsAramAM te pharI pAcho Avato nathI, e hatuM gayA zlokanuM pratipAdana. have, ahIM, A zlokamAM, AvA yatinAM, saMsAramAM pAchAM na AvavA vizenuM kAraNa ApavAmAM AvyuM che. je koIno A saMsAramAM punarjanma thAya che te AtmA hoto ja nathI; jeno janma thAya che te to tenI upAdhi ja hoya che. paraMtu A yati to brahmabhAvane pAmelo che, ane "brahma ja AtmA che' - evAM vijJAna dvArA, enI avidyA ane avidyAjanya zarIra vagere upAdhio to baLI gaI hoya che, ane brahmajJAnI to brahmasvarUpa ja banI gayo hoya che, ane brahmano to janma ja na hoI zake ! je potAne brahmarUpa jANe, te jIvanmukta to ajanmA ja hoya, teNe to jIvatAM ja jJAnarUpI agnimAM potAnI sarva avidyA ane avidyAnI sAthe saMkaLAyelI sarva upAdhione bALI nAkhI che, ane pote to "brahma' ja banI gayo che, - to pachI have punarjanma kono thAya ? teno to na ja thAya ! vaLI, te to videhakaivalyane pAmI cUkyo che, ane tethI te brahma svarUpe ja rahe che, AvA brahmIbhUta banI rahelA AtmAno punarjanma kema hoI zake ? brahma to avinAzI che, eno to kadI nAza thato ja nathI; ane punarjanma to teno ja thAya, jeno nAza thayo hoya, - pUrva janma mRtaya ra I (gItA 2, 27) ("mRtyu pAmelAno punarjanma nizcita che".). jenuM mRtyu ja thayuM nathI, ene vaLI punarjanma kyAMthI? Ama, A pahelAMnA zlokanAM pratipAdananuM ahIM samarthana karavAmAM AvyuM che. zlokano chaMda : anuSupa (pa69) 1144 | vivekacUDAmaNi Page #1150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa00 mAyAkluptau bandhamokSau na staH svAtmani vastutaH / yathA rajjau niSkriyAyAM sarpAbhAsavinirgamau // 570 // zlokano gujarAtI pATha : mAyAkalUkhau badhamokSama na staH svAtmani vastutaH | yathA rajja niSkriyAmAM sarvAbhAsavinirgamI | pa70 zlokano gadya anvayaH yathA niSkriyAyAM rajjau sarpAbhAsa-vinirgamau na staH, (tathA) svAtmani vastutaH mAyAklRptau bandhamokSau (na staH) // 570 // zabdArtha : zlokamAM be svataMtra vAkyo A pramANe che : . (1) (tathA) svAtmana vastuta: vadhumokSI : I vAtmani eTale AtmAmAM, potAnA AtmAmAM; na taH hotAM nathI : vastutaH eTale vAstavamAM; kharekhara. sta: (man eTale thavuM-hovuM, e dhAtunuM vartamAnakALa trIjo puruSa dvivacananuM rUpa). AtmAne zuM nathI hotAM? - vadhumokSa baMdhana ane mokSa. A baMdhana ane mokSa kevAM che? mAyavistRta mAyA vaDe kalpavAmAM AvelAM. tathA eTale tevI rIte. eTale kevI rIte ? have pachInAM bIjAM vAkyamAMnAM dRSTAMta pramANe. (2) vathA sarpa-bAmA-vinimI na sta: | sApano AbhAsa Ubho thavo ane cAlyo javo, te be; sApanA AbhAsanuM AvavuM ane javuM. jevI rIte A baMne hotAM nathI, tevI rIte. A baMne kyAre hotAM nathI ? nithiyAM nI (sati) | doraDuM niSkriya hoya tyAre, kriyA vagaranAM doraDAmAM; niSkriya doraDAMmAM, ahIM "sati-saptamI" vAkyaracanA che. (570) anuvAda : jema kriyA vinAnAM doraDAmAM, sApanA AbhAsanuM UbhuM thayuM ane enuM cAlyuM javuM, - e baMne hotAM nathI, tema ja AtmAmAM mAyAe kalpelAM baMdhana ane mokSa, kharekhara, hotAM nathI. (579) vivecUDAmaNi | 1145 Page #1151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa : doraDuM to niSkriya che, e to eka adhiSThAna-mAtra che, e pote to kazuM ja karatuM nathI. enAmAM sApano AbhAsa thAya che, doraDuM e doraDuM nahIM paNa sApa che, evI pratIti to mAtra aMdhakArane kAraNe ja UbhI thaI hatI, khoTI hatI, mAtra eka bhrAMti ja hatI. ajavALuM AvyuM ke tarata ja, e bhrAMti cAlI gaI. Ama, sApanA AbhAsanuM sarjana ane e ja AbhAsanuM dUra thaI javuM, - e baMne, kharekhara, hatAM ja nahIM; (samAvinimI) ane doraDAMe to, sApanAM AbhAsanAM AvavAjavAmAM kazo bhAga bhajavyo ja nahoto (niyiAyAM rabbI) ! ' e ja pramANe, AtmA mATenAM baMdhana ane mokSa paNa, hakIkatamAM, hotAM ja nathI ( sta: ), e to mAtra mAyAnI ja kalpanA che. ane mAyA eTale ja mAyA ! enuM to nAma ja sUcaka che ! mAyA eTale to evuM eka tattva, ke je pote ja kyAMya astitva dharAvatuM nathI, kyAMya che ja nahIM : Ama, je pote ja eka kalpanA che, teNe kahyuMlAM baMdhana ane mokSa keTalAM sAcAM hoya ! | doraDuM jema eka adhiSThAna (Substratum) che, tema ja AtmA paNa adhiSThAna ja che. sApanAM AvAgamana hatAM ja nahIM, te ja rIte, ahIM, AtmAnI bAbatamAM, baMdhana ane mokSanAM AvAgamana paNa che ja nahIM, - e to hatI mAtra mAyAnI kalpanA ja (mAyoskRtI) ! mULa, carcAno muddo che, brahmabhAva ane videhakaivalya pAmelA AtmAnA punarjanmanI ! eno punarjanma hoI zake ja nahIM (: yatiH punaH ne mAvartita | - zloka-pa68 ane vRkSa: 3ddhava: 9taH | zloka-pa69). AvI asaMbhavita vAtane pratItijanaka banAvavA mATe AcAryazrIe ahIM be siddha hakIkatone, AdhAra tarIke TAMkI che : doraDAMnI niSkriyatA ane mAyAnI kalpanA. TUMkamAM, jeno brahmabhAva thaI gayo che, teno punarjanma hoya ja nahIM ! e to "vadato vyAghAta" (Contradiction in terms) jevI ja eka vAta che. zlokano chaMda : anuSupa (577) pa01 AvRteH sadasattvAbhyAM vaktavye bandhamokSaNe / nAvRtiH brahmaNaH kAcidanyAbhAvAdanAvRtam / yadyastyadvaitahAniH dvaitaM no sahate zrutiH // 571 // 1146 | vivekacUDAmaNi Page #1152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pAThaH AvRteH sadasandhAbhyAM vakatavya bandhamokSaNe ! nAvRtiH brahmaNaH kAcidajAbhAvAdanAvRtam | yadyasyaatahAniH vaita no sahate zrutiH pa71. zlokano gadya anvaya : AvRteH sat-asattvAbhyAM bandhamokSaNe vaktavye brahmaNaH kAcit AvRtiH na (ti); maca-abhAvAt banAvRtam yati mati, (7) advaitaniH ; kRti: vaita no(+ 3) sahate pachI zabdArtha : zlokamAM pAMca svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) vRteH - sattAmyAM vizvamokSane vacce ! vanyamokSane eTale baMdhana ane mukti; jIvya - eTale kahevAya che; kyAre kahevAya che? - sAvRtiH satya-asattAmyam ! sAvRtiH (kA + vR eTale DhAMkavuM, AvaravuM, - e dhAtu parathI baneluM nAma (Noun) : DhAMkaNa, AvaraNa); sad - eTale hovuM; asattva eTale na hovuM; AvaraNanI hAjarI ane gerahAjarI; AvaraNa hovA ke na hovAthI ja baMdhana ane mokSa kahevAya che; AvaraNa hoya to baMdhana ane na hoya to mokSa; (2) brahmA: vAvit kAvRti: ra (pti) I (jJAnI mATe) brahmamAM koI ja prakAranuM AvaraNa hotuM nathI, paraMtu AnuM kAraNa zuM? (3) anya-3mAvat (tad brahma) mana-mAvRta (sti) | (kAraNa ke) brahmathI atirikta, bhinna, bIjuM, jUduM, kAMI che ja nahIM, tethI ja tene AvaraNa hotuM nathI. te AvaraNa-vinAnuM, AvaraNa-rahita che; (4) vi (tI brahmA: sAvRti:) ti, (ta) magaitihAni: yAt | jo te brahmane AvaraNa che, tema (taIi mAnavAmAM Ave to, advaita-siddhAMtane hAni pahoMcaze, te siddhAMta raheze nahIM; (5) zrutiH vaita no(1 + 3) sadate I zruti to daitane jarA paNa sahana karI zakatI nathI. svaita eTale AtmA, advaita nathI, abheda nathI, evo siddhAMta. (571) anuvAda : AvaraNa hovA ke na hovAthI ja baMdhana ane mokSa kahevAya che; brahmamAM koI paNa prakAranuM AvaraNa nathI, kAraNa ke brahmathI bhinna bIjuM kazuM che ja nahIM. ane vivekacUDAmaNi | 1147 Page #1153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo (brahmanuM AvaraNa) che, ema kadI mAnavAmAM Ave to, advaitanA siddhAMtane hAni pahoMcaze : ane zruti to caitane jarA paNa sahana karatI nathI. (571) TippaNa : sAcI vAta e che ke brahma eka ane advitIya che, enAthI atirikta, enAthI bIjuM-jUduM kazuM che ja nahIM, to pachI tene DhAMke koNa ? ene AvaratuMAcchAdita karanAruM koNa ? AvuM AvaraNa kevaLa bhrAMtijanita che, avidyAjanya che; AvAM AvaraNanAM AvAgamanathI ja, baMdhana ane mukti evA vikalpo zakya bane che : AvaraNanI hAjarI-gerahAjarI ja baMdhana ane mokSa jevI anubhUti, - khoTI anubhUti, - UbhI kare che. paraMtu jJAnI mATe to brahmamAM koI paNa jAtanuM AvaraNa hotuM ja nathI, kAraNa ke brahma-bhinna kazuM che ja nahIM; Ama chatAM jo anya kazuM che, brahma uparAMta bIjuM kazuMka che, brahmane AvaraNa che, evuM kadI mAnavAmAM Ave to, to vedAMtano advaita siddhAMta ja raheze nahIM H eno artha ja e thAya ke AtmA advaita nathI; e to dvaitanI ja siddhi thaI kahevAya ane to-to AtmA advaita che evuM kadApi siddha karI zakAya ja nahIM, AvI anirvAhya paristhitinuM sarjana thaze. paraMtu AvI paristhiti kadI paNa svIkArI zakAya nahIM, kAraNa ke sarva bAbatonA svIMkAra-asvIkAramAM aMtima pramANa (Authority) to zruti ja che, ane zruti eTale ke veda, veda pachInAM upaniSado, - ene to dvaita svIkArya ja nathI. AvaraNa(AvRtti)no artha ja e ke brahma uparAMta, brahmamAM bIjuM kazuMka che, ane A bIjAM kazAMno svIkAra, e ja dvaita, ane dvaitano svIkAra, eTale advaitano asvIkAra, je zrutisaMmata nathI. bhAratIya paraMparAmAM, jyAre koI matabheda thAya, tyAre aMtima cUkAdo zrutino ja gaNAya che, ane zrutino cUkAdo e ja hoya ke tene dvaita mAnya nathI, svIkArya nathI, to A cUkAdAne sahue svIkAravo ja rahyo ! zlokamAM chaMda to anuSTupa ja che, paraMtu temAM traNa lIMTI ane cha caraNo che, te noMdhapAtra che. (571) 52 bandhaM ca mokSaM ca mRSaiva mUDhA buddherguNaM vastuni kalpayanti / 1148 / vivecUDAmamiNa Page #1154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRgAvRtiM meghakRtAM yathA khau yato'dvayAsaMgacidekamakSaram // 572 // zlokano gujarAtI pATha : banyaM ca mokSa ca mRdaiva mUDhA buddherguNa vastuni kalpayanti / degAvRti meghakRtAM yathA 2vau yatoDadrayAsaMgacidekamakSaram||572|| zlokano gadya anvaya H yathA meghakRtAM dRgAvRtiM ravau, (tathA) bandhaM ca mokSaM ca buddheH guNaM advaya - asaMga-cit-ekaM akSaraM mUDhAH vastuni mRSA eva kathayanti yataH (mati) 172aa zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) (tathA) mUDhA: tpatti / mUrkhAo, mUDhajano, ajJAnIo kalpI le bandhaM ca mokSaM che, kalpe che, kalpanA kare che. teo zAnI kalpanA kare che ? 6 / baMdhana ane mokSa baMne vize. A baMnene teo kevAM kalpe che ? buddheH muLam / buddhinAM guNo tarIke, buddhinA guNarUpa. A kalpanA zAmAM kare che ? vastuni AtmarUpa vastumAM. AvI kalpanA kevI che ? mRSA va / mithyA, vyartha ja che. A konA jevuM che ? have pachInAM vAkyamAM banatI khoTI ghaTanA jevuM. (2) yathA meSatAM ta-AvRttim vau / vi eTale sUrya, meSatAM lUAvRtim - vAdaLAM vaDe dRSTi jema DhaMkAI jAya tema, vAdaLAMthI dRSTi DhaMkAI jatAM, jema sUrya DhaMkAI gayo, ema kalpavAmAM Ave che tema. (3) yata: (brahma tu) aya-asaMga-vi- akSara (mati) / kAraNa ke AtmA to advitIya-asaMga-caitanyarUpa eka ane avinAzI che. (572) anuvAda : jevI rIte vAdaLAM vaDe DhaMkAI jatAM, sUrya DhaMkAI gayo, ema kalpavAmAM Ave che tema, mUDhajano, baMdhana ane mokSa e baMne buddhinA guNone, AtmAmAM vyartha ja kalpe che; kAraNa ke, kharekhara, AtmA to, advitIya-asaMga-caitanyarUpa, ekamAtra ane avinAzI che. (572) vivekacUDAmaNi / 1149 - - Page #1155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: gurudeva ziSyane kahe che ke "A baMdhana ane mokSa, - e baMne mRSA' ja che, mithyA-khoTAM ja che, - buddhinA ja guNo. sUrya kevaDo moTo che ? vAdaLAMthI to anekagaNo moTo, - evo sUrya kAMI vAdaLAM vaDe DhaMkAI na jAya, AvAM nAnAM vAdaLAM kAMI sUryane DhAMkI zake ja nahIM, chatAM mUDhajano evI kalpanA kare che, evuM svIkArI le che ke sUrya vAdaLAM vaDe DhaMkAI gayo, AvRta banI gayo ! hakIkata to e che ke vAdaLAM ApaNI AMkhanuM ja AvaraNa banI jAya che ! A ja rIte ajJAnanuM AvaraNa buddhine AvRta karI zake : AtmAne kadApi nahIM; AtmA to, kharekhara, advitIya, asaMga, caitanya-svarUpa, ekamAtra ane avinAzI che. ane A rIte AtmAne kazA ja AvaraNa nathI, tethI AtmAne baMdhana hoI zake ja nahIM : AtmAne, AthI ja, nitya, mukta, zuddha, buddha kahevAmAM Ave che. baMdhana ke mokSa, e to mAtra eka bhrAMti ja che, - AtmAnI bAbatamAM, to; mana ke buddhinI bAbatamAM e bhale eka kalpanA rahI ! AtmA to, sadA-sarvadA, advaya (One without a second), anAsakta, eka-rUpa, avyaya, nirAkAra ane sarvavyApta che, ene koI kadi paNa AcchAdita karI zake nahIM. anekatAnI A je kalpanA karavAmAM Ave che, te to, mAtra avidyAnAM AvaraNane lIdhe ja ! AtmA kadI baMdhanamAM hato ja nahIM, tethI enI muktino savAla ja Ubho thato nathI ! e to potAnA sivAya anya kazuM hato ja nahIM, che ja nahIM, thaze paNa nahIM !" zlokano chaMda : upajAti (pa72) 573 astIti pratyayo yazca yazca nAstIti vastuni / buddhireva guNAvetau na tu nityasya vastunaH // 573 // zlokano gujarAtI pATha : astIti pratyayo yazca yazca nAstIti vastuni | buddhideva guNAtI na tu nityasya vastunaH || pa73 1150 | vivekacUDAmaNi Page #1156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya avaya : vastuni : ti' ti va, "yaH ti' rUti = pratyayaH, - patI vRddhaH va guNI (tA), - nityasya vastunaH (ta) pa7rUA. zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) tI (pratyaya) yuddha va zuLI (ta:) I pratyaya eTale pratIti, samaja, vicAra; A be to mAtra buddhinA ja guNo che. kayA be ? have pachInAM vAkyamAM jaNAvavAmAM AvyAM che, te be. (2) vastuni 'ya: pti ti ra (pratyaya:), "va: epti' rUti pratyaya: (patI tau pratya) I koI paNa padArtha vize, "te che' evI pratIti, ane te nathIevI pratIti, - A baMne pratItio; - mAtra buddhinA ja guNo che. (3) nityastha vastunaH (patau tau pratya) - (ta:) I nitya vastu eTale AtmA, vastusvarUpa AtmA vize AvI samaja hoI zake nahIM. (573) anuvAda : koI paNa padArtha vize, te che ane te nathI', - evI pratIti, A bane to buddhinA ja guNo che, paraMtu nityavastu (evA AtmA vize) hoI zake nahIM. (pa73) TippaNa: - sta (s eTale hovuM, To exist, - e dhAtunuM, vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananuM rU5) eTale te padArtha che', te astitva dharAve che, te hayAta che; ane e ja rIte, pti eTale te padArtha "nathI', te astitva dharAvato nathI. te hayAta nathI : AvI A baMne pratItio(Concepts)no vicAra to, tenA vize ja thaI zake, je, Aje hoya ane kAle na paNa hoya ! eTale A baMne pratItio buddhine ja sparze che : thavA-hovAnA (To exist) ane "na thavA-na hovAnA (Not to exist), - A baMne prakAranA vicAro, mAtra anitya padArtho vize ja thaI zake, kAraNa ke tenuM astitva (Existence) amuka maryAdita samaya pUratuM ja hoya che, eno e maryAdita samaya pUro thaI jAya, tyArapachI te na hoya ( pti ti), evuM avazya bane. paraMtu AtmA' to, traNeya kALamAM, satata, avirata, anavarata hoya, evo vivecUDAmaNi | 1151 Page #1157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 trikAlAbAdhita, 'nitya' che; enA vize, asti-nAsti(hovA-na-hovA)no savAla ja Ubho thato nathI ! TUMkamAM, A "asti-nAsti", - evI pratIti, e mAtra buddhinA ja guNo che. paraMtu je 'nitya' (Absolute) che, tene to koI guNo hoI zake ja nahIM. jene guNo hoI zake, te eka padArtha che, ane je padArtha che te, haMmezAM, prameya (Finite) hoya che, parimita che, paricchedya che, samaryAda che. tenI maryAdA pUrI thaI jAya, tyArapachI te na paNa hoya (7 astivRtti). AtmA Avo koI prameya padArtha nathI, - e to 'nitya' che, ene koI kALa sAthe kazo saMbaMdha ja nathI, to pachI, enAM 'hovA-na-hovA(asti, 7 astivRti pratyayaH)no prazna ja aprastuta banI jAya che (na tu nityasya vastuna:) ! zlokano chaMda : anuSTupa (573) 54 atastau mAyayA klRptau bandhamokSau na cAtmani / niSkale niSkriye zAnte niravadye niraMjane / advitIye pare tattve vyomavat kalpanA kutaH // 574 // zlokano gujarAtI pATha : atastau mAyayA tRptau bandhamokSau na cAtmani / niSkale niSkriye zAnte niravaghe niraMjane / advitIye pare tattve vyomavat kalpanA kutaH // 574 // zlokano gadya anvaya H gata: tau vandhamokSo mAyayA vatRptau (sta:); Atmani va tau na (stara); vyomavat niSkale niSkriye zAnte niravadye niraMjane advitIye pare tattve (tayo: vanyamokSayo:) 5nA (tu) taH // 174 // zabdArtha : zlokamAM traNa svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) ata: tau vadhamokSau mAyayA vatRptI (sta:) / ataH eTale AthI, A kAraNe, zloko-572-573mAM pratipAdana thayA pramANe. baMdhana ane mokSa, - te baMne, mAyA vaDe ja kalpavAmAM AvyAM che, mAyA vaDe abhibhUta evI buddhinuM ja sarjana che. 1152 / vivekacUDAmaNi Page #1158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) Atmani 6 (tau vandhamokSau) 1 (staH) / ane A be, - baMdhana ane mokSa, - AtmAmAM to che ja nahIM. - AnuM kAraNa zuM ? have pachInAM vAkyamAM, eka prazna dvArA ja e jaNAvavAmAM AvyuM che. (3) re tattva (tayo: . vardhamokSayoH) panA (tu) tAH / AtmA eTale to parama tattva, emAM to A be-nI kalpanA ja kyAMthI saMbhave ? - A paramatattva kevuM che ? vyomavat eTale ke AkAzanI jema, te AvuM che : niSkale kalA eTale bhAga, avayava; avayava-vinAnuM, niravayava; niSkriye - koI paNa prakAranI kriyA-vinAnuM; zAnta; nivadya - nirdoSa; niraMnane niSkalaMka, ane advitIye. (574) - nirlepa, - - anuvAda : AthI ja, baMdhana ane mokSa, e baMne, (mAtra) mAyAnI ja kalpanA che; AtmAmAM (te baMne) che ja nahIM : AkAzanI jema, niravayava, niSkriya, zAMta, nirdoSa, niSkalaMka ane advitIya evA paramatattva(AtmA)mAM to, AvI kalpanA ja kyAMthI saMbhave ? (574) TippaNa : zlokano bhAvArtha spaSTa che ane A pahelAMnA be zlokomAM, jUdI-jUdI rIte, baMdhana ane mokSa, AtmAmAM na hovA vizenuM pratipAdana spaSTa karavAmAM AvyuM che. mAyA eTale ja eka evuM tattva, je, pote ja, astitva dharAvatuM nathI, mAtra eka kalpanA ja che. je svayaM eka kalpanA che, enI vaLI kalpanA (mAyAvatRptI) kevI hoya ? hoya kharI ? baMdhana ane mokSa, - e baMne buddhine abhibhUta karI zake. eno prabhAva buddhi pUrato ja maryAdita, ethI jarA paNa AgaLa nahIM. AtmA to, sahuthI para che, AkAzanI jema niravayava, niSkriya, zAMta, nirdoSa, nirlepa ane advitIya che H AvA paramatattva(pare tattva)mAM, eTale ke AtmAmAM to e baMne(baMdhana ane mokSa)nI kalpanA karI ja kema zakAya ? zlokamAM chaMda to anuSTupa che, paraMtu temAM traNa paMkti ane cha caraNo che, te noMdhapAtra che. (574) pharmA - 73 vivekacUDAmaNi / 1153 Page #1159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa05 na nirodho na cotpattirna baddho na ca sAdhakaH / na mumukSurna vai mukta ityeSA paramArthatA // 575 // zlokano gujarAtI pATha: na nirodho na cotpattirna baddho na ca sAdhakaH | na mumukSurna vai mukta ItyeSA paramArthatA I57pA zlokano gadya anvaya : na nirodhaH, na ca utpattiH; na baddhaH, na ca sAdhakaH; na mumukSuH, na vai mup - SA paramArthatA ( ta) pachappA zabdArtha : vAkyamAM sAta svataMtra vAkyo A pramANe che : (1) 1 (va ) nirodha: (ti) . nirodha eTale nAza. koI paNa vastuno nAza nathI; () ( vi) satpattiH (ta) | tvatti eTale utpAdana, janma; koI paNa vastunI utpatti nathI. (3) (zcita) vada (sti) koI paNa manuSya) baMdhAyelo, baMdhanavALo nathI. (4) ra (zi) sadha: (ti) . koI paNa manuSya) sAdhaka nathI. (5) () mumukSu (ti) . koI paNa (manuSya) mumukSu, eTale ke mokSanI icchAvALo nathI. (6) ra (zcita) mup: (ti) . koI paNa (manuSya) mukta nathI. (7) ti aSA paramArthatA (pti) | A vAstavika vAta che, A to pAramArthika satya che, A to parama satya hakIkata che. (575) anuvAda : pAramArthika satya to A che ke A parama brahmamAM) nathI koI vastuno nAza, nathI koI vastunI utpatti; (tyAM) nathI koI baMdhanavALo, nathI koI sAdhaka nathI koI mumukSu, nathI koI mukta. (575) 1154 | vivekacUDAmaNi Page #1160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa: vedAMtadarzananI dRSTie. ekamAtra satya, eTale brahma; bAkInuM badhuM, eTale ke ApaNI AMkho sAmenuM A samasta jagata mithyA che, asatya che, khoTuM che. paraMtu jo A samasta jagata mithyA che, to pachI, ApaNe sahu eno anubhava karIe chIe, enuM zuM? ApaNane sahune, sAmAnya mANasane, A jagata mithyA' nathI lAgatuM, paraMtu "sAcuM' - satya - lAge che, tenuM zuM? sAmAnya mANasanI daSTie satya jaNAtA A jagatanuM satyatva'. - e kevuM satya che, tenuM nirAkaraNa karavA mATe, enAM aMtima samAdhAna mATe, AcAryazrIe, A pramANe satya vizenI traNa avasthAonuM pratipAdana karyuM che : (1) pAramArthika satya, (2) vyAvahArika satya ane (3) pratibhAsika satya. (1) A satya eTale Truth nahIM, paraMtu "satu"- hovuM, astitva dharAvavuM, hayAta hovuM : "sattA" : brahma to sadA sarvadA nitya che, avinAzI che, aja che; nathI eno janma, nathI nAza. TUMkamAM, enI "sattA" (Existence) trikAlAbAdhita che, "pAramArthika" che. (2) AkAza vagere A jagatanI "sattA" "vyAvahArika" che. enAM utpatti ane nAza avAranavAra thatAM ja rahe che, eTale jyAM sudhI e che, Take che, hayAta che, tyAM sudhI ja enI "sattA" rahe che. sAmAnya mANasanI dRSTie jagata "che", e A vyAvahArika dRSTi paNa, eTalA pUratI to, sAcI che ja. A jagatanI "sattA", A daSTie, "vyAvahArika" che. ane mULa adhiSThAna evAM doraDAMmAM, aMdhArAne lIdhe, sApanI pratIti thAya che, e mAtra AbhAsa che. ajavALuM thatAM ke lavAtAM, sApa raheto nathI; te chatAM, aMdhAruM cAlu rahe tyAM sudhI to sApanI pratIti rahe che, e svIkAravuM ja rahyuM; eTale A sApanuM hovuM, enI "sattAne paNa svIkAravI ja rahI : sApanI A "sattA", e prAtItika ke pratibhAsika "sattA" che. Ama to, nirapekSa dRSTie to, eka ja "sattA che, ane te mAtra brahmanI ja; te chatAM, jagatanA sAmAnya mANasanI vibhAvanAne mAnya rAkhIne, "vyAvahArika ane "pratibhAsika" e be "sattA"ne paNa AcAryazrIe potAnAM kevalAdvaita "vedAMta"darzanamAM sthAna ApyuM che, te, emanI udAratA ja kahevAya. ahIM, A zlokamAM, rUtveSa paramArthatA, - evuM je nirUpaNa che, te, uparyukta traNa "sattA"mAMnI "pAramArthika sattA" che, - jyAM jagata ke jagatano daita prapaMca ke koI sApekSa daSTi ja rahetI nathI, jyAM nirodha ke utpatti, baMdhana ke mokSa, janma - vivekacUDAmaNi | 1155 Page #1161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke mRtyu, prAkaTya ke pralaya, - kazuM ja rahetuM nathI. AtmatattvanI "sattA" pAramArthika che, nirapekSa che. AtmA to ajanmA che; ane jeno janma ja nathI, enuM mRtyu kevI rIte hoI zake? AvI pAramArthika "sattAmAM koI paNa prakArano nirodha-virodhaavarodha na hoI zake. ane have jyAre gurudevanuM uddhodhana tenAM aMtima caraNamAM pahoMcyuM che tyAre to, teozrI, samagra zAstro ane zrutino niSkarSa, eno upadeza, eno upasaMhAra, ziSya samakSa rajU karavA icche che, - je, ahIM, rUpA jevA zabdomAM spaSTa rIte aMkita thAya che. zlokano chaMda anuSupa (575) pa06 sakalanigamacUDAsvAntasiddhAntarUpaM . paramidamatiguhyaM darzitaM te mayA'dya / apagatakalidoSaM kAmanirmuktabuddhi svasutavadasakRt tvAM bhAvayitvA mumukSum // 576 // zlokano gujarAtI pATha : sakalanigamacUDAsvAntasiddhAntarUpa paramidamatiguhya darzita te mayADadya | - apagatakalidoSa kAmanirmuktabuddhi svasutavadasakRta tvAM bhAvayitvA mumukSum II576ll zlokano gadya anvaya : (he vatsa !) apagatakalidoSaM, kAmanirmuktabuddhi, mumukSu, tvAM svasutavat bhAvayitvA, mayA adya te sakalanigamacUDAsvAntasiddhAntarUpaM paraM atiguhyaM idaM asat zii (ti) 176o. zabdArtha : mukhya vAkya : (he vatsa !) mayA gadya te svaM zitam | AkhIye vAkyaracanA karmaNi (Passive) che : zitama tane mArA vaDe darzAvavAmAM AvyuM che : he vatsa ! he priya ziSya ! meM tane darzAvyuM che, samajAvyuM che, prabodhyuM che. zuM 1156 | vivekacUDAmaNi Page #1162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzAvyuM che? rUrva pa ti guDham ! atyaMtaguhya, khUba ja gUDha ane zreSTha evuM parama tattva; vaLI, san sat eTale eka vAra; ane pravRt eTale aneka vAra, vAraMvAra. ziSya kevo che ? tyAM mumukSum | tane mumukSune. gurudevane, A ziSya, adhyApana-samaye kevo lAgyo hato ? - be vizeSaNo, A pramANe : (1) matanikoSam ! kaliyuganA sarva doSothI rahita, mukta; kaliyuganI koI paNa khAmI ke uNapa vinAno; ane (ra) manirmuddhim ! jenI buddhi kAmanArahita banI gaI che tevo, niSkAma buddhivALo. gurudeve, ziSyane, A upadeza ApatI vakhate, kevo mAnyo hato ? sva-suta-vat mAvayitrI ! mAvayitrI eTale mAnInesamajIne-svIkArIne; mArA potAnA putra samAna tane mAnIne. gurudeve ziSyane zuM darzAvyuM che ? - sanimaNUDIsvAntasiddhAntarUpam | niAma eTale veda; vUDA eTale enuM sarvocca sthAna, mastaka; vedonuM mastaka eTale upaniSado, - jayAM sarva vedono sAra samAviSTa thayo che, eTale ke vedAnta. svAnta - hRdayarUpa, eno siddhAMta, ane enuM rUpa eTale eno sAra, nicoDa. gurudeva kahe che ke "meM tane sarva vedonA niSkarSa samA upaniSadonA siddhAMtono sAra samajAvI dIdho che. (pa76) anuvAda : (he vatsa !) kaLiyuganA doSothI rahita ane kAmanArahita buddhivALA evA tane, mumukSune, mArA potAnA ja putra jevo mAnIne, sakaLa-vedonA sArAMza evA upaniSadonA siddhAMtonA niSkarSarUpa atyaMta guhya paramatattvane meM vAraMvAra darzAvyuM che. (576) TippaNa: . gayA zlokane aMte, rUtyeSA paramArthatA, - ema kahIne gurudeve je upasaMhAra karyo hato te to, brahmasAkSAtkAra sAthe, ziSya jIvanmuktanI paramocce siddhi prApta karI, tene, pUrA copana zloko(parara thI pa75)mAM biradAvIne, have pachI, mRtyu Ave tyAM sudhI, tene mArgadarzanarUpa nIvaDe te mATenuM udbodhana hatuM : Ama to, hakIkatamAM, mumukSu sAdhaka mATenAM sarvocca gaMtavya sthAne ziSya pahoMcI gayo hato, eTale ene kazA ja mArgadarzananI AvazyakatA ke apekSA hotI; tema chatAM prAcIna bhAratIya adhyApana-praNAlikAnA alikhita evA upakrama pramANe, ziSyane, tenAM have pachInAM jIvananA amUlya saMketasUtronuM prabodhana gurudeve karyuM hatuM. have, ahIM, A zlokamAM to, gurudeva, A graMthamAMnA potAnA samagra upadezane AvarI letA hoya, evuM spaSTa samajAya che. ' vivekacUDAmaNi | 1157 Page #1163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 51thI - vo nAma valpa: 2 thazeSa mAtaH | - - evA cha prazno laIne ziSya, gurudeva, samakSa upasthita thayo, ne cheka tyArathI, hamaNAM sudhI, temaNe, ziSyane, je kAMI upadeza Apyo (zitam), te sarvane, temaNe ahIM AvarI lIdhuM che. "AvarI lIdhuM che', - eTaluM ja nahIM, paraMtu temaNe to tene, - eTale ke ziSyane, e paNa jaNAvI dIdhuM ke - "kaLiyuganA doSothI rahita ( patatitoSa) ane kAmanArahita buddhivALo (nirguruvRddhima) evo tuM eka sAco ane saMniSTha mumukSu che, evI mane pratIti thaI, eTale mAtra eka Adarza ziSya ja nahIM, paraMtu tane mArA potAnA ja putra jevo mAnIne (svasutavat pAyitva), meM tane A zreSTha ane atiguhya paramatattva (pa ti ) savistara samajAvyuM che." ane gurudeve ziSyane je adhyApana karyuM, te, kharekhara, zuM che, te, temaNe, zlokanI prathama paMktimAM, eka sAmAsika zabdamAM, saMkSepamAM chatAM saMpUrNa svarUpe, darzAvI dIdhuM che : A graMthanuM zIrSaka - "vivekacUDAmaNi" - che, temAMnA "cUDA"zabdane, temaNe atyaMta kuzaLatApUrvaka, siphatapUrvaka, temAM samAviSTa karI lIdho che. paraMtu mAtra eTaluM ja nathI : temaNe to e paNa jaNAvI dIdhuM ke A graMthamAM temaNe sarva vedo ane upaniSadonA siddhAMtonA sArane ahIM samAvI lIdho che. upaniSadonA siddhAMto eTale vedAnta ane emAMye potAne abhimata evA kevalAdvaitavedAntanI sarva vigatone paNa temaNe A graMthamAM samAviSTa karI lIdhI che. ' ane ziSya pratyenI je AtmIyatA temaNe ahIM abhivyakta karI che te paNa, temanuM, eka Adarza AcArya tarIkenuM, svarUpe pragaTa kare che : "have to tuM paNa, ziSya maTIne, mAro samakakSa, mAro samovaDiyo ja banI rahyo che", - evI eka zubhabhAvanA. sadbhAvanA, emanA A aMtima vaktavyamAMthI ApoApa vyakta thaI jAya che. hakIkatamAM, A zloka eTale samagra graMthanI pUrNAhuti ! pachI to, bAkInA chellA pAMca zlokamAM to, prAcIna bhAratIya paraMparA pramANe, graMthano mahimA, enI prazasti ane eno mULa uddeza, - evA ziSTAcArane ja apanAvAyo che. zlokano chaMdaH mAlinI (576) yoto iti zrutvA gurorvAkyaM prazrayeNa kRtAnatiH / / sa tena samanujJAto yayau nirmuktabandhanaH // 577 // 1158 | vivecUDAmaNi Page #1164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : iti zrutvA guroLaMkya prazraNa kRtAnatiH | sa tene samanujJAto yayau nirmuktabandhanaH pa7 zlokano gadya anvaya : rUti guH vAvayaM kRtvA prazrayeLa ta-AtiH nirmupvazvaH sara (ziSya), tena (guruNA) samanujJAtaH yayau // 577 // zabdArtha : mukhya vAkya : : (ziSya:) yaya yaya (yA eTale javuM, e dhAtunuM parokSa bhUtakALa trIjo puruSa ekavacananuM rUpa) gayo, cAlyo gayo, vidAya thayo. te ziSya tyAMthI gayo. A ziSya tyAMthI gayo te pahelAM, ATalI kriyAo thaI : (1) rUti gura: vAkye kRtvA | ti eTale te pramANe, zloka-pa76mAM, gurue tene je aMgata rIte kahyuM, te sAMbhaLIne; (2) prazrayeLa kRta-Ati: mAnatiH (A + nam eTale namavuM, praNAma karavA, namaskAra karavA, - e dhAtu parathI baneluM nAma : Noun) praNAme, namaskAra, vaMdana; tAtiH eTale praNAma karyA; prazraya eTale vinamratA; vinamrabhAve namaskAra karIne; (3) nivadhana | saMsAranAM baMdhanomAMthI mukta thayelo; (4) tena (guru) samanujJAtiH | sa manu+jJA eTale anujJA-rajA levI, e dhAtunuM karmaNi bhUtakRdaMtanuM rUpa) gurujInI anujJA pAmIne, gurue javAnI tene rajA ApI, tyArapachI ja te gayo. (577) anuvAda : A pramANe gurudevanAM vacano sAMbhaLIne, temane vinamrabhAve praNAma karIne, (saMsAranAM) baMdhanomAMthI mukta thayelo te (ziSya), gurudevanI anujJA pAmIne, (tyAMthI) vidAya thayo. (577) TippaNa: brahmasAkSAtkAranI prAptinuM sadbhAgya, gurudevanI kRpAnuM ja pariNAma hatuM, eTaluM ja nahIM paraMtu emAM gurudevanAM mArgadarzanano phALo paNa ocho hoto. Ama to, cheka zloka-51mAM, teNe gurudeva samakSa, potAne muMjhavatA cha prazno ( nAma: vizva: | - vagere) rajU karyA, tyArathI ja gurudevano upadeza to zarU thaI ja gayo hato, ane te cheka zloka-480 sudhI ekadhAro cAlu rahyo hato, paraMtu tyArapachI, jIvanmukta jevI virala siddhi prApta thayA pachI, AyuSyanA aMta sudhI, zarIrane vivekacUDAmaNi | 1159 Page #1165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraNa karatAM rahIne, kevI rIte kALa-nirgamana karavo, - e vizenI potAnI vinaMtI svIkArIne, gurudeve, zloka-pararathI, cheka zloka-pa75 sudhI, 54-zlokomAM, je aMtima uddhodhana gurudeve tene karyuM, te to, kharekhara, tenI bhAvi jIvanakArakirdI mATe, amUlya hatuM. Ama joIe to, ziSya je ucca AdhyAtmika siddhi upalabdha karI hatI tene lakSamAM rAkhIe to, AvAM udbodhananI tene kazI ja apekSA ke AvazyakatA hotI; te chatAM, "jIvanmukta thayA pachI, te siddhine, te ja svarUpamAM, niyata thayeluM mRtyu Ave tyAM sudhI kevI rIte surakSita rAkhavI, - e atyaMta nAjuka paristhitinA upalakSamAM, gurudeve, tene, upasaMhAranAM svarUpamAM, jIvananAM je amUlya saMketa-sUtro samajAvyAM, te to eka apUrva lhAvo ja hato : brahmabhAva pAmyA pachInuM zeSa jIvana kevI rIte jIvavuM, - enAM mArgadarzana vinA, enI pelI siddhi, eTalA pUratI, apUrNa ja rahI hota, enI tene saMpUrNa pratIti thaI. ane emAMye, chellA zloka-pa76mAM to, gurudeve ene aMgata rIte, AtmIyabhAve, potAnA putra samAna mAnIne je amIdaSTinI varSA varasAvI, te to, tenA mATe, kadI paNa na bhUlI zakAya, evo eka avismaraNIya prasaMga hato : saMsAranAM baMdhanomAMthI mukti (nirgupvadhuna:) e kaMI jevI tevI siddhi hotI, - evuM teNe vicAryuM tyAre sAcA arthamAM jIvananI dhanyatA ane kRtArthatA anubhavI. AthI ja, teNe saMniSThabhAve ane kRtajJatApUrvaka gurudevane praNAma karyA ane gurudeve tene tyAMthI javA mATenI vidhipUrvaka anujJA ApI (tenA samanujJAti:), tyAre ja teNe vidAya lIdhI. zlokano chaMdaH anurupa (577) * pa08 gururevaM . sadAnandasindhau nirmagnamAnasaH / pAvayan vasudhAM sarvAM vicacAra nirantaram // 578 // zlokano gujarAtI pATha : guruvaM sadAnandasindhI nirmagnamAnasa | pAvayanuM vasudhAM sarvA vicacAra nirantaram pa78 zlokano gadya anvaya : sadA Anandasindhau nirmagnamAnasaH guruH evaM vasudhAM pAvayan nirantaraM vivAra 78, 1160 | vivecUDAmaNi Page #1166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha : | mukhya vAkya : nirantaruM nivevAra vivavAra (vi + vara eTale vicaraNaparibhramaNa karavuM, pharatAM rahevuM, - e dhAtunuM parokSa bhUtakALa trIjo puruSa ekavacananuM rUpa) - paribhramaNa karatA rahyA, vicaraNa karavA lAgyA. nirantaram ! aTakyA vinA, satata, avirata, anavarata. A rIte, ziSyane, putravat, vAtsalyabhAve, upadeza ApyA pachI, gurudeva pote kevA hatA? - satA mAnasindhI nirmanamAnasa: | AnaMdanA mahAsAgaramAM jemanuM mana haMmezAM DUbeluM rahe che tevA : "sat-ci-AnaMda" - e svarUpamAM ja rahIne e ja divya AnaMdanA mahAsAgaramAM potAnAM mAnasane haMmezAM nimagna rAkhanAra evA A guru. kRtakRtya thaIne ziSya bhale tyAMthI vidAya thayo; paraMtu temaNe to, sarvA vasudhAM paviyana | samagra pRthvIne e ja rIte pavitra karavAnuM cAlu ja rAkhyuM : pavayana (pU eTale pavitra thavuM, - e dhAtunuM preraka vartamAna kRdaMta puliMga prathamA ekavacananuM rU5) pAvana karatAM karatAM, pavitra karatAM rahIne. (578). anuvAda : - sadA AnaMda-sAgaramAM jenuM mana DUbeluM rahe che, evA (A) guru (paNa) samagra vasuMdharAne pavitra karatAM karatAM, niraMtara paribhramaNa karatA rahyA. (pa78). TippaNa: ziSya potAnI pAsethI vidAya lIdhI, tyArapachI, sarane have tyAM, te ja sthaLe, vadhu samaya rokAvAnuM koI kAraNa hotuM. Ameya, "sAdhu to calatA bhalA !" - e nyAye paNa, paribhramaNa karavuM, satata karatAM rahevuM, e to AvA paramajJAnInuM jIvanavrata hoya che. paraMtu temanuM A paribhramaNa eTale kaMI evI mAtra zArIrika ane sthUla prakriyA ja ahIM abhipreta nathI : paramatattva sAthe temaNe pote to tAdAbhya siddha kareluM ja hoya che, eTale A bAbatamAM je aneka mumukSu sAdhako hoya, temane AtmajJAnano upadeza ApIne, saMsAranAM baMdhanomAMthI mukta karavAnuM kArya paNa teozrI karatA ja hoya che. A rIte je-je mokSArthIo temanI samakSa ziSyabhAve upasthita thAya, temano uddhAra karavAnuM, ane AvuM satkArya satata karatAM rahIne, samagra vasudhAne pAvana karavAnuM paNa, emanAM paribhramaNano eka bhAga ja hoya che. ane je pote saccidAnaMdasvarUpane pAmI cUkyA che, temanuM to mAtra mAnasa ja nahIM, AkhuM ye vyaktitva ja AvA IzvarIya AnaMdanA mahAsAgaramAM satata | vivekacUDAmaNi | 1161 Page #1167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmagna hoya ! pelA ziSya jevA anya aneka jijJAsuo ane mumukSuone paNa e ja AnaMdamahAsAgarano paricaya ApIne, e sahune paNa emAM ja "nirmagna-mAnasa' banAvavAnAM hoya che : AvA puNyazALI AtmAone kAraNe ja A vasundharA paNa puNyavatI bane che ne, rahe che ne ! - vasundharA puNyavatI ca tena / zlokano chaMda : anuSupa (578) pa09 ityAcAryasya ziSyasya saMvAdenAtmalakSaNam / nirUpitaM mamukSUNAM sukhabodhopapattaye // 579 // zlokano gujarAtI pATha : ityAcAryasya ziSyasya saMvAdanAtmalakSaNam | nirUpita mAmulUNAM sukhabodhopapattaye 57 zlokano gadya anvaya : iti AcAryasya ziSyasya (ca) saMvAdena, mumukSUNAM sukhabodha-upapattaye, Atmattalane (ma) nirUpitam pa76 zabdArtha : mukhya vAkya : rUti (ma) mAtmanAM nirUpitam | zlokamAM karmaNi (Passive) racanA che : mayA nirUpitaY mArA vaDe nirUpaNa karavAmAM AvyuM, karAyuM che; meM nirUpaNa karyuM che. have jyAre graMthanI samApti thaI rahI che tyAre, graMthakAra, AcAryazrI potAnAM A Alekhana vize jaNAve che : rUti eTale A pramANe, - pa79 zloko jeTalA sudIrgha vistAramAM. ahIM AcAryazrIe zAnuM nirUpaNa karyuM che? - mAtmanakSam | mAtmAnAM lakSaNa(Definition)nuM, AtmajJAnanuM nirUpaNa temaNe karyuM che. "AtmA' zuM che, enuM svarUpa zuM che, kevuM che, - enuM temaNe ahIM savistara Alekhana karyuM che. have, A nirUpaNanI bAbatamAM be vAta teozrI jaNAve che : (1) A nirUpaNano prakAra kevo che ? enuM rUpa kevuM che ? - vArthasya ziSya saMvAra | AcArya ane ziSya, - e be vaccenA saMvAdanAM rUpamAM; ziSya prazno 1162 | vivekacUDAmaNi Page #1168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUchato jAya, AcArya, te praznonA uttaro ApatA rahe, - evI praznottarInAM rUpamAM, saMvAdanAM rUpamAM; ane (2) A nirUpaNa karavAno temano hetu zo che ? - mamudbhamAM surva-vodha-papa . papatti eTale prApti; nodha eTale jJAna; suvuM eTale suna eTale sukhapUrvaka, saraLatApUrvaka, takalIpha vagara, kaSTa-vinA; nirvine. | mumukSu (mun eTale chuTA thavuM, mukta thavuM, - e dhAtunuM icchAdarzaka nAma - Desiderative noun) AvA mokSaprAptinI icchAvALAone sahelAIthI bodha thAya, eTalA mATe. (579) anuvAda : A pramANe, AcArya ane ziSyanA saMvAdanAM svarUpamAM, mokSanI icchAvALA(manuSyo)ne saraLatApUrvaka jJAnaprApti thAya, te mATe meM ahIM AtmAnAM lakSaNane nirUpyuM che. (579) TippaNa : koI paNa nirUpaNano prakAra, enI paddhati, enuM mAdhyama, - e bahu moTI ane mahattvanI vAta che : kAvya, mahAkAvya, vArtA, nATaka vagere AvAM aneka mAdhyamo, sAhityanAM kSetre pracalita che, temAMthI ahIM je mAdhyamane pasaMda karavAmAM AvyuM che, te che, - guru-ziSya-saMvAda : sIdho ja upadeza karavAmAM Ave to, tevuM nirUpaNa zuSka ane nIrasa banI jAya, paraMtu jo eka vyakti savAlo pUchatI jAya ane bIjI vyakti e savAlonA javAbo ApatI rahe to, e prakAranAM nirUpaNamAM jIvaMtatA (Liveliness) Ave, e rasamaya (Interesting) bane, emAM thoDuM vaividhya (Variety) Ave, sAMbhaLanArane thAka ke kaMTALo (Monotonous) na Ave. A eka mAnasazAstrIya hakIkata che : vaLI, viSaya paNa "AtmalakSaNa" jevo saMpUrNarIte AdhyAtmika-dArzanika che, eTale to vaLI nirUpaNanuM A mAdhyama savizeSa mahattvanuM bane. ziSya ahIM eka saMniSTha sAdhaka che, mokSArthI che. ane brahmavidyA vize jeje zaMkAo teNe AcAryazrI samakSa rajU karI, te, tenI sAcI jijJAsA sUcave che. AvA ziSyane bhaNAvavAmAM AcAryazrIne rasa paNa paDe. gItAmAM arjuna, potAnA dharma (Duty) bAbatamAM, mUMjhavaNa rajU karIne, bhagavAna zrIkRSNa samakSa, jo prapattibhAve upasthita thayo na hota ane, - ziSyatai6 zadhi mAM tyAM prapanam (2, 7) - evA zabdo sAthe, ziSyabhAve, mArgadarzana mAgyuM na hota, to, te pote . vivekacUDAmaNi | 1163 Page #1169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to ThIka, paraMtu ApaNe sahu paNa, bhagavAna zrIkRSNa je samagra vizvamAM ajoDa gaNAyo te, 700-zlokonA upadezathI vaMcita thaI gayA hota ! e ja rIte, naimiSAraNyamAM, parIkSita-rAjAe, zukadevajI samakSa, mRtyunA Are UbhelA mANasa tarIke, mArgadarzana na mAgyuM hota to, 12-skaMdhano "bhAgavata'-graMtha, ApaNe na pAmyA hota ! ane mAtra gItA ane bhAgavata ja nahIM, upaniSadomAM paNa naciketA-yama, yAjJavalkaya-maitreyI, zaunaka-aMgirA, bhRgu-varuNa, nArada-sanakumAra, sukezA-pippalAda, - vagere vaccenA saMvAdo jANItA che. bhAratanI bahAra paNa, prAcIna grIsa-dezamAM, pleTo-sokreTisa vagerenAM saMvAdo dvArA ja jJAna-saMkramaNanI paddhati svIkAravAmAM AvI che. paraMtu ahIMnAM A nirUpaNano mahimA ATalethI ja paripUrNa thato nathI enuM eka bIjuM paNa mahattva che, ane te che "anubaMdha-catuSTaya: AvA koI paNa mahAgraMthanuM nirUpaNa karatI vakhate, prAcIna bhAratIya praNAlikA anusAra, graMthakAra, A cAra bAbatone, potAnI samakSa rAkhe che : (1) graMthanA adhyayanano adhikArI, (2) graMthano viSaya, (3) viSaya ane graMthano saMbaMdha, ane (4) graMthanuM prayojana, eTale ke phaLa. A cAra vize, eTale ke anubaMdha-catuSTaya vize paNa, graMthakAranAM manamAM, spaSTa nirNaya hoya che, ane AcAryazrIe, A cAra vize, A zlokamAM, A pramANe, potAno abhiprAya jaNAvI dIdho che : (1) adhikArI H jene mokSa prAptinI aMtastalamAMthI uddabhavelI icchA hoya; (2) graMthano viSaya : AcAryazrIe pote ja kahyuM che tema, jIva-brahmanAM abhedarUpI AtmajJAna (nAtmanakSa); (3) viSaya ane graMtha vacceno saMbaMdha : pratipAgha-pratipAdaka athavA nirUpya-nirUpaka saMbaMdha; ane (4) prayojana (phaLa) : zlokamAM ja nirUpita karavAmAM AvyuM che tema, saraLatApUrvaka AtmajJAnanI prApti (suvavadha-355tti). zlokano chaMdaH anuSupa (579) 580 hitamimamupadezamAdriyantAM vihitanirastasamastacittadoSAH / bhavasukhaviratAH prazAntacittAH zrutirasikAH yatayo mumukSavo ye // 580 // 1164 | vivekacUDAmaNi Page #1170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gujarAtI pATha : hitamimamupadezamAdriyanAM vihitanirastasamastacittadoSAH / bhavasukhaviratA: prazAntacittAH zrutirasikAH yatayo mumukSo ye // 580aa zlokano gadya anvaya H vihitanirastasamastacittadoSAH, bhavasukhaviratAH, prazAntacittAH, zrutirasikAH ye mumukSava: yataya:, (te) rUma hita raveza mAdriyantAm 80nA zabdArtha : mukhya vAkya : (te) maM hita 3paveza mAdriyantAm / (te) AtriyantAm / teo Adara kare, mAna Ape, Adara karIne svIkAre; AtriyantAm (A + haiM eTale Adara karavo, e dhAtunuM AjJArtha trIjo puruSa bahuvacananuM rUpa). koNa Adara kare ? ye mumukSatraH yatayaH / jeo yatnazIla mumukSuo che, jeo mokSane icchatA yogIo che, teo. A yogIo zAno Adara kare ? maM parezam / upadezane; A graMthamAM ApavAmAM AvelA upadezane, graMthastha upadezane. A upadeza kevo che ? hitam / hitakara, hitakAraka. - A A yogIo, mumukSuo kevA che ? A cAra vizeSaNo : (1) trihitanirastasamastattittavoSA: / vihita (vi +dhA eTale vidhAna karavuM, nirdeza karavo, to prescribe, - e dhAtunuM karmaNibhUtakRdaMtanuM rUpa) vihita karmAnuSThAna, vedAMtazAstra nirdeza karelAM sAdhano; nirasta eTale dUra karyA che, tyAga karyo che. jemaNe vedAMtazAstra nirdeza karelAM, vihita karelAM sAdhano vaDe potAnAM cittanA sarva doSone nirasta karyA che, dUra karyA che, tevA; eTale ke jeo cittanA samasta doSothI rahita thaI gayA che, jemanuM citta badhA ja doSothI mukta thaI gayuM che tevA; (2) mavayuddhavitA / bhava eTale saMsAra; vitta eTale virakta; jeo saMsAranAM sukhothI virakta thaI gayA che, tevA. jemaNe saMsArI sukho pratye vairAgyabhAva keLavyo che, tevA; sAMsArika sukho pratye jemane have rasa nathI, jemane have Avo rasa rahyo nathI, tevA; (3) prazAntapittAH / jemanAM citta have prazAMta thaI gayAM che, tevAM; prazAMta vivekacUDAmaNi / 1165 Page #1171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittavALAo; (4) zrutirasiA: / zrutisAhityanA rasiyA, vedo-upaniSado vagerenAM vacano pratye rasa dharAvanArAo; AvA mumukSu yogIoe, A graMthamAM ApavAmAM AvelA hitakAraka upadeza pratye AdarabhAva keLavavo. (580) anuvAda : vedAMtazAstra vihita karelAM karmAnuSThAna vaDe jemaNe potAnA samasta cittadoSone nirasta karyA che, saMsAranAM sukhothI virakta thayelA, prazAMta cittavALA ane zruti(sAhitya)nA rasiko, - evA yatnazIla mumukSuoe A hitakAraka upadeza pratye AdarabhAva keLavavo. (580) TippaNa : have graMtha samApta thaI rahyo che tyAre, AcAryazrI, A graMthamAM temaNe ApelA upadeza vize potAno abhiprAya vyakta kare che ane e upadeza pratye koNe kevo abhigama dhAraNa karavo joIe, e vize potAnuM aMgata maMtavya abhivyakta kare che. sauprathama vAta to e che ke A graMthamAMno temano upadeza, niHzaMka, hitakAraka (hita rUma upavezam) che. jemane uddezIne, jemane potAnI dRSTi samakSa rAkhIne, AcAryazrIe, A upadeza Apyo che, teo saMniSTha mumukSuo (mumukSuna:) che, eTaluM ja nahIM paraMtu teo potAnI mokSaprAptirUpI jIvanadhyeyavALI kArakirdIne saphaLa karavA mATe satata avizrAnta yatna karanArA (yataya:) yogIo che, evI emane khAtarI che. eTale, eka hakIkata to e siddha thaI ke khUba vicArapUrvaka temaNe AvA, saMkhyAnI dRSTie khUba thoDA chatAM guNavattAnI dRSTie, atyaMta puruSArthazIla sAdhako mATe ja potAno A graMtha taiyAra karyo che. paraMtu AvA prayatnazIla ane mumukSu evA sAdhakoe paNa, temanA mATe hitakAraka evA A upadezano Adara karatAM pahelAM, athavA ene AdarapUrvaka svIkAratAM pahelAM, (AtriyantAm / ), potAnA vize ATalI pUrvataiyArI to avazya karavI ja joIe. nahIMtara emane bhaya che ke, temanAM hitane anulakSIne taiyAra karavAmAM Avelo A upadeza paNa, sAcA arthamAM, hitakAraka na nIvaDe : (1) pahelI vAta to e ke jenA vinA vedAMtavidyAnI prApti thaI zakatI nathI te, 'bahiraMga sAdhanacatuSTaya' (viveka, vairAgya, SasaMpatti ane mumukSA) ane trividha 1166 / vivekacUDAmaNi Page #1172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtaraMga sAdhano (zravaNa, manana ane nididhyAsana)ne saMpUrNarIte AtmasAt karIne, sAdhake, potAnAM cittamAM samasta doSothI mukta thaI javuM joIe. (vidita-nirastasamasta-viroSa ) (2) bIjuM, e ke sAMsArika sukho pratyeno temano vairAgyabhAva saMpUrNarIte jaLavAI rahevo joIe. (mavasuraviratA:) (3) trIjuM, vedAMtazAstramAM prabodhavAmAM AvelAM, uparyukta AMtarabAhya sAdhano vaDe, temanAM cittanI prazAMti AjIvana sacavAI rahevI joIe. (prazAntarittA:) (4) ane chelluM ane cothuM e ke zrutisAhityano temano svAdhyAya-rasa evo ne evo akabaMdha surakSita rahevo joIe. (zrutirasiT:) Ama to, A cAreya bAbato, yatnazIla mumukSu evA sAdhakoe svayameva siddha karelI ja hoya, paraMtu AvA hitakAraka upadezano Adara karyA pachI paNa, emAM koI paNa prakAranI zithilatA athavA khAmI pravezI na jAya, evuM teo satata lakSamAM rAkhe, - evA zubha uddezane lakSamAM rAkhIne ja, A cAra vizeSaNone, AcAryazrIe ahIM, hetupUrvaka, prayojyAM che. saMkSepamAM, sAdhakone pakSe, AvA hitakAraka upadezano AdarapUrvaka svIkAra paNa, jarAye, aMzamAtra paNa, niSphaLa na nIvaDe, evI sAttvika ciMtA AcAryazrIe, ahIM, graMthane samApta karatAM, sevI che. zlokano chaMdaH puSmitAjhA (580) - 581 saMsArAdhvani tApabhAnukiraNaprodbhUtadAhavyathA__ -khinnAnAM jalakAMkSayA marubhuvi bhrAntyA paribhrAmyatAm / - atyAsannasudhAmbudhiM sukhakaraM brahmAdvayaM darzaya -ntyeSA zaMkarabhAratI vijayate nirvANasandAyinI // 581 // zlokano gujarAtI pAThaH saMsArAdhvani tApabhAnukiraNaprodbhatadAhavyathA -khinnAnAM jalakAMkSayA marubhuvi zrAjyA paribhrAmyatAm | atyArasudhAbudhi sukhakaraM brahmAdvayaM darzayajyeSA zaMkarabhAratI vijayate nirvANasadAyinI 581 vivekacUDAmaNi / 1167 Page #1173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokano gadya anvaya : saMsAra-adhvani tApa-bhAnu-kiraNa-prodbhUta-dAhavyathA-khinnAnAM, bhrAntyA marubhuvi jalakAMkSayA paribhrAmyatAM (sAdhakAnAM) ati-Asanna-sukhaambudhi sukhakaraM brahma-advayaM darzayantI eSA nirvANasandAyinI zaMkarabhAratI vinayate I18zA zabdArtha : mukhya vAkya : uSA ramAtI vinayata | mAratI - vANI; eTale "A" : "vivekacUDAmaNi"-graMthanA pa81-zlokomAMnI. AdyazrI zaMkarAcAryanI A vANI vijaya pAmo, temanI A vANIno jayajayakAra ho ! eTale ke A vANI, temaNe je hetune potAnI dRSTi samakSa rAkhIne prayojI che, te hetu saMpUrNarIte saMpanna bano ! . A vANI kevI che? nirvAgAsantAii nivaLa. eTale mokSa, mukti. mokSa apAvanArI. vaLI, A vANI kevI che? (sadhAnA) ati-Asana-suvuM-navudha sudvaraM -akraya rayatI rayatI (-paryuM eTale jovuM, e dhAtunAM prerakanuM vartamAna kRdaMta strIliMga prathama-vibhakti ekavacananuM rUpa : zaramAtI - zabdanuM vizeSaNa) dekhADanArI, darzAvanArI, batAvatI; sAkSAtkAra karAvatI. zAno sAkSAtkAra karAvatI ? - jhIM-adayam ! advitIya brahmano. A brahma kevuM che ? (1) suram I sukhadAyI, sukhakAraka, sukhaprada; ane (2) ati-gAsana-sudhAmanudham ! evudha (kavuM eTale pANI, eno moTo samUha) eTale sAgara; sudhA eTale amRta; amRtano mahAsAgara; ane te paNa kevo? ti-Asana, - sAva najIka, atyaMta samIpa : atyaMta samIpastha sukhaprada sudhAsAgararUpI advitIya brahmano sAkSAtkAra karAvanArI, - zaMvaramAratI. jenA lAbhArthe AvI vANI prayojAI che, e sAdhako kevA che ? - pariprAcatAm ! bhaTaktAM-rakhaDatAM-AthaDatAM, paribhramaNa karI rahelA. A loko kyAM bhaTakatA hatA ? mamuvi - raNapradezamAM. tyAM zA mATe paribhramaNa karatA hatA ? gata-maiAMkSA | jaLanI AkAMkSAthI. paraMtu A to raNapradeza che, tyAM vaLI pANInI zakyatA kevI ? prAtyA | tyAM jaLa maLaze, evI bhrAMtithI, bhramaNAthI. paraMtu emane jaLanI zI-zAmATe jarUra paDI ? vinAnAm ! - trAsI gayA hatA, thAkI gayA hatA. zAnA vaDe A loko trAsI gayA hatA ? tahavyathA | dAhanI pIDAthI; dAjhI javAnA trAsathI. A dAha zAno hato? kevI rIte A dAha utpanna 1168 | vivekacUDAmaNi Page #1174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thayo hato ? tApa-mAnu-riLa-prodyUta / tAva eTale uSNa, khuba garama; mAnu eTale sUrya. AvAM uSNa sUryakiraNo vaDe utpanna thayelo dAha. paraMtu AvuM badhuM kyAM banatuM hatuM ? saMsAra-madhvani / adhvana eTale mArga; saMsAranA mArgamAM. saMsAranA mArgamAM, AvAM sUryakiraNonA dAha vaDe herAna-parezAna thaI gayelA, ane kyAMka jaLa maLaze, evI bhrAMtithI raNapradezamAM ahIM-tahIM rakhaDatA sAdhako. paraMtu A to raNapradeza ! emAM vaLI jaLa kevuM ? paraMtu tyAM ja, Adya zrIzaMkarAcArya, sAmethI ja, emanI vhAre dhAyA ! dAhathI pIDAtA ane pANInI apekSAthI raNapradezamAM aTavAtA pelA sAdhakonI sAme ja dharI dIdho, amRtano mahAsAgara ! ane A mahAsAgara paNa jevo-tevo, sAmAnya kakSAno nahIM ! sAkSAt advitIya brahmano ! ane pachI to mokSa dUra rahe ja kevI rIte ? basa, zaMkarAcAryanI AvI ja vANInA jayajayakAranI ahIM vAta che ! (581) anuvAda : saMsArarUpI mArgamAM, garama sUryakiraNo vaDe utpanna thayelA dAhanI pIDAthI trAsI gayelA, bhrAMtithI, raNapradezamAM, jaLanI AkAMkSAthI bhaTakI rahelA (sAdhako mATe) atyaMta samIpastha ane sukhadAyI evA amRtasAgararUpI advitIya brahmano sAkSAtkAra karAvatI ane mokSa apAvanArI Adya zrIzaMkarAcAryanI A vANIno niraMtara jayajayakAra ho ! (581) TippaNa : A zloka sAthe have A graMtha samApta thAya che, eTale prAcIna bhAratIya praNAlikA anusAra, ahIM graMtha ane graMthakAranI prazasti karavAmAM AvI che. arvAcIna paddhatithI paricita evA svAdhyAyIne thoDuM vicitra avazya jaNAya ke 'prazasti' to barAbara, emAM kazo vAMdho nahIM, paraMtu graMthakAra pote ja, potAnA graMthanI ane potAnI vANInI prazasti kare ! A to AtmazlAghA ja kahevAya ! ane Ama karavuM emAM aucitya kharuM ? taddana taTastha rIte jotAM, AvuM nirIkSaNa sAva sAcuM che, paraMtu graMthakAra pote, prAcIna adhyayana-adhyApana vAtAvaraNamAM taiyAra thayelA che, eTale A dRSTikoNane lakSamA rAkhIe tyAre, AmAM kazAM anaucityanI zakyatA na ja rahe ! ane graMthanA A 581 zlokomAM, mokSArthI sAdhakane, potAnI jIvanakArakirdInA ekamAtra dhyeya samA mokSanI prAptino virala lAbha thAya, e mATe, temaNe zuM nathI karyuM ? 'sasAra' eTale ja saMsAra ! saMsati vRti saMsAraH / manuSya joto rahe, ane vivekacUDAmaNi / 1169 Page #1175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikSaNa hAthamAMthI 'sarato', 'sarI jato' rahe, e ja "saMsAra !" ane ene sarI jato, aTakAvI na zakAya, e ja manuSyanI lAcArI, asahAyatA, nirupAyatA (Helplessness) ! ane ahIM saMsAramAM to sarvatra tApa, tApa ane tApa ja ! AdhyAtmika - Adhidaivika - Adhibhautika, - evA trividha tApa to kharA ja ! A uparAMta, nAnA-moTA asaMkhya prakAranA tApomAM thaIne ja ene to pratipaLa pasAra thavAnuM ! ane AvA tApanA dAhanI pIDAne zamAvavA mATe te, A saMsArarUpI raNapradezamAM ahIM-tahIM bhaTakato-AthaDato hoya, ! ene bicArAne, potAne ja bhAna nathI ke A to marubhUmi che, ahIM vaLI jaLa kevuM ! ane je, jaLa jevuM lAge che, te to mAtra jhAMjhavAM ! pelA tApanA dAhanI vyathAne zamAvavAnuM enuM zuM gajuM ! basa, AcAryazrInI adbhuta vANIno camatkAra ane jaya-jayakAra ahIM ja jovA maLe ! pelA sAdhako bicArA jaLa mATe rakhaDatA hatA ! emanI sAme, samakSa ja, emaNe to rajU karI dIdho, jaLano nahIM paraMtu amRtano ja mahAsAgara ! "jenI zodhamAM tame ghAM-ghAM thaIne paribhramaNa karatA hatA, te advitIya brahma ja, tamArI samakSa, samIpastha ! karo eno sAkSAtkAra ! ane mokSaprApti ja tamAruM jIvanadhyeya hatuMne ! A advitIya brahmanuM darzana eTale ja nirvANa !" AcAryazrI kahe che ke "A graMthanA 581 zlokomAM, meM, A ja siddha karyuM che ! mArI vANInI A ja siddhi ! A ja sArthakatA !" ApaNe paNa kRtajJabhAve AcAryazrIne kahIe ke "AtmAnI a-mRta kalA samI ApanI AvI divya vANIno virala lAbha pAmIne, Aje, ame paNa dhanya thayAM chIe ! ane zArdUlavikrIDita jevo sudIrgha chaMda : enI cAra paMktimAM Ape keTaluM badhuM samAviSTa karI lIdhuM ! samagra graMthano sAra-sarvasva !" (581) iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryasya zrIgovindabhagavatpUjyapAdaziSyasya zrImacchaMkarabhagavato viracito vivekacUDAmaNi- granthaH samAptaH // A pramANe, zrImatparamahaMsaparivrAjakAcArya, zrIgovindabhagavAnanA ziSya zrImat zaMkarAcAryano racelo "vivekacUDAmaNi"-graMtha samApta thayo. 1170 / vivecUDAmaNi Page #1176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjayAnanda davenI anya kRtio (a) prakAzita kRtio (1) zrInImatipurANam (aMgrejI anuvAda), 1952 (2) saMskRta bhASA-paricaya, bhAga-1 ane 2, 1957 (3) mAtavinimitram (ema.Ara. kALe, aMgrejI : saMpAdana), 158 (4) kUtam (ema.Ara. kALe, aMgrejI : saMpAdana), 1958 (5) "Selections in Sanskrit" for S.S.C. Exam. (1972-74), 1972 (9) saMskRta mahAkavionuM dazaka, 1987 (7) manogatA (kAvyasaMgraha), 1988 (8) kAlidAsa (lokabhogya paricaya) : saMpAdana, 1990 (9) saMskRta sAhitya darzana (svAdhyAya-lekhono saMgraha), 1990 (10) saMskRta sAhitya manana (svAdhyAya-lekhono saMgraha), 1992 (11) mahAkavi vAlmIki (rasadarzanAtmaka-vivecanAtmaka parizya), 1993 (12) saMzodhana ane samIkSA (svAdhyAya-lekhono saMgraha), 1993 (13) saMskRta sAhitya ciMtana (svAdhyAya-lekhono saMgraha), 1995 (14) patre puSya naM toyam (jayAnanda dave : abhinaMdana-graMtha) 1995 (15) mahAbhArata : manana ane maMthana (saMpAdana), 1998 (16) dharmakSetre kurukSetre (svAdhyAya-lekhono saMgraha), 1998 (1) saMskRtinuM akSayapAtra (paurANika kathAo), 1999 (18) uttara-rAmacarita (navazikSito mATe saraLa-saMkSipta pustikA), 1999 (19) daMDI ane vAmana (katiniSTha vivecanAtmaka paricaya), 2000 (20) zrIzivamahimnaH stotra (samIkSAtmaka-rasAdarzanAtmaka saMpAdana), 2000 (21) saMskRta sAhitya maMthana (svAdhyAya-lekhono saMgraha), ra000 (rara) akSaranI ArAdhanA (gujarAtI sAhitya : svAdhyAya-lekho), 2001 (23) vAcana ane vimarzana (gujarAtI sAhitya : svAdhyAya-lekho), 2001 (24) saMskRta sAhitya saurabha (svAdhyAya-lekhono saMgraha), 2002 (rapa) raDatA paththaro, tUTatAM vajo (uttararAmacarita-AdhArita saraLa vAta), 2002 vivekacUDAmaNi | 1171 Page #1177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ba) have pachI (1) haiyAnA hastAkSara (sva.jayanta AcAryanAM gIto) : vivecanAtmaka-rasadarzanAtmaka saMpAdana (2) raghuvaMza (sva.jayanta AcAryakRta samazlokI anuvAda) : saMpAdana (3) sukhaDanA TukaDA (navalikAo) (4) meLa ane mokaLAza (haLavI nibaMdhikAo) (5) ciMtananuM caraNAmRta (ciMtanAtmaka lekho) (6) AkAzanuM vAhana, akSaranuM AvAhana (AkAzavANI - kAryakramo) (7) AkAzavANInA cotarethI (reDiyo-nATikAo) (8) nirIkSaNanuM navanIta (Amukha-lekho ane prastAvanA-lekho) (9) mattavinAsam (gujarAtI anuvAda) (10) sauryalaharI (aMgrejI anuvAda) (11) raghuvaMza (mUlAnusArI saraLa gujarAtI anuvAda) (12) kAvyasaMgraha (bIjo) (13) anUdita (Translated) kAvyo (14) saMskRta lakhANo (15) aMgrejI lakhANo (16) saMskRta sAhitya satsaMga (svAdhyAya-lekho) 1172 / vivekacUDAmaNi Page #1178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika-AdhyAtmika pustako tulasIkRta rAmAyaNa bhA. 1-2 sAthe gausvAmI tulasIdAsajI 30000 caMdrakAMta bhAga 1-2-3 * IcchArAma sU. desAI 700-00 pU. morArIbApunuM amRta rAmAyaNa pU. morArIbApu 275-00 zrI tulasIkRta rAmAyaNa bhA. 1-2-3 gausvAmI tulasIdAsajI 500-00 zrI ziva mahApurANa 1-2 veda vyAsa 250-00 zrImad bhAgavata 1-2 veda vyAsa 250-00 zrI mahAbhArata veda vyAsa 250-00 vAlmIki rAmAyaNa vAlmIki 3OO-00 gaNeza purANa veda vyAsa 2OOOO mArkanDeya purANa veda vyAsa 150-00 vizvakarmA purANa veda vyAsa 200-00 zrImad devI bhAgavata veda vyAsa 25 % zAMtiparva (mahAbhArata) veda vyAsa mahAbali hanumAna svAmI yogAnaMda 25-00 prAcIna vratarAja paMDita devajJa zarmA 5OO-00 zrImad bhagavad gItA (saMjIvanI) vRjalAla paraSottamadAsa zropha 350-C0 zrI dAsabodha svAmI rAmadAsa 125- dharmasindha karmakAMDano mahAna graMtha 200-OO bhale pragaTyA zrI vallabhadeva jazavaMta mahetA 11000 vaMduM zrI viThThalavara vRjarAya jazavaMta mahetA 115-00 mahAprabhujInI 84 beThakonuM caritra zAMtilAla mahetA 150-OO coryAzI vaiSNavanI vArtAo zAMtilAla mahetA 12pa-00 baso bAvana vaiSNavanI vArtAo zAMtilAla mahetA 300-00 vaja parikramA zAMtilAla mahetA 1000 pravINa pustaka bhaMDAra lAbha cembarsa, myu. kaoNrpo. sAme, Dhebara roDa, rAjakoTa. vivekacUDAmaNi / 1173 Page #1179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika-AdhyAtmika pustako bRha zikSApatra zAMtilAla mahetA 150-00 puSTi sAra saMgraha zAMtilAla mahetA 120-00 SoDaza graMtho zAMtilAla mahetA 200-00 zrI bhaktamALa zrInAbhAjIkRta 400-OO gopI hRdayA mAvajIbhAI sAvalA 3pa-00 zivamahimnaH stotra manasukhalAla sAvaliyA 25-00 kirtanasaMgraha manamohana kRSNa 40-00 212 devI vratakathAo araviMda zAstrI 86-00 zrIrAmacaritamAnasa gosvAmI tulasIdAsajI 100-00 vinaya patrikA gausvAmI tulasIdAsajI 125-00 dvAdraza jyotirliMga rameza ThAkara 6OO-OO divya maMdira mArA devanA re jorAvarasiMha jAdava 200-00 prArthanA svAmI yogAnaMda 40 gAyatrI cAlIsA 1-00 madhurASTakam zAMtibhAI mahetA 15-20 amRtamaMthana jI. DI. dhAmeliyA 20-CO dAMta triveNI araviMda zAstrI dAMta tIrtha araviMda zAstrI 30-00 dAMta maMgala araviMda zAstrI 300 dRSTAMta vaibhava araviMda zAstrI 30-00 dRSTAMta sAgara araviMda zAstrI 30-00 himA yAjJika 19-00 pravINasAgara sva. rAjavI maherAmaNajI 5000 bRhada kahevata kathAsAgara araviMda zAstrI . 85-00 300 parva pravINa pustaka bhaMDAra lAbha cembarsa, myu. kaoNrpo. sAme, Dhebara roDa, rAjakoTa. 1174 / vivekacUDAmaNi Page #1180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAna cAlIsA--eka darzana bhramaragIta rasabodhInI dhArmika-AdhyAtmika pustako harezvarIbahena dave zAMtilAla mahetA dhairyacaMdra buddha manamohana kRSNa sAdhu kalyANadAsa hIrAbhAI Thakkara svAmI yogAnaMda adharAmRta lokapriya bhajanAvali paraba saMtavANI bhajanAvalI karmano siddhAMta rAmAyaNa kalpataru sacitra hanumAna cAlIsA sacitra suMdarakAMDa nitya niyamanA pATha lokapriya vratakathAo satI soDeva umiyA garabAvalI ane lagna-gIto sarvottama stotra (saTIka) zraddhAMjali puSTi sudhA biMdu bhajana saritA sau. anubahena gI. joSI svAmI yogAnaMda svAmI yogAnaMda puSTImArgIya amArA zreSTha prakAzano zAMtilAla mahetA rAma-gopAla bhajanAvalI zrI rAmakRSNa japamALA baso bAvana vaiSNavonI vArtA (traNa janmanI lIlA bhAvanA sAthe) cauryAsI vaiSNavanI vArtAo bRhad zikSApatra vraja parikramA tulasIdAsa tulasIdAsa pro. zAMtilAla mahetA araviMda zAstrI vAlamagiri gausvAmI prAgajIbhAI paTela zAMtibhAI mahetA manamohana kRSNa jayaMta jI. gAMdhI zAMtilAla mahetA zAMtilAla mahetA zAMtilAla mahetA 60-00 110-00 20-00 40-00 35-00 30-00 15-00 20-00 20-00 25-00 20-00 20-00 33-00 25-00 45-00 12-00 12-00 25-00 300-00 125-00 150-00 100-00 pravINa pustaka bhaMDAra lAbha caeNmbarsa, myu. kaoNrpo. sAme, Dhebara roDa, rAjakoTa. vivekacUDAmaNi / 1175 Page #1181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSTImArgIya amA2A zreSTha prakAzano cauryAsI beThakajInuM caritra madhurASTakam sarvottama stotra (saTIka) nitya niyama pATha SoDaza graMtho zAMtilAla mahetA zAMtilAla mahetA zAMtilAla mahetA zAMtilAla mahetA zrInAthajInuM prAca zrIkRSNa: zaraNaM mama zAMtilAla mahetA puSTI sAra saMgraha zAMtilAla mahetA zraddhAMjali (dhUna-bhajana-kirtana-AratI saMgraha) manamohana kRSNa kirtana saMgraha manamohana kRSNa manamohana kRSNa gAMdhI bhramaragIta rasabodhinI brahmasaMbaMdhano gadyamaMtra puSpAMjali puSTi sudhA biMdu bhale pragaTyA zrI vallabhadeva vaMdu zrI viThThalavara vRjarAya bhaktakavizrI kuMbhanadAsa zAMtilAla mahetA zAMtilAla mahetA zAMtilAla mahetA zAMtilAla mahetA bhaktakavizrI sUradAsa bhaktakavizrI naMdadAsa bhaktakavizrI caturbhujadAsa bhaktakavizrI chItasvAmI bhaktakavizrI goviMdasvAmI bhaktakavizrI paramAnaMdadAsa bhaktakavizrI kRSNadAsa ( jayaMta jI. jazavaMta mahetA jazavaMta mahetA jazavaMta mahetA jazavaMta mahetA jazavaMta mahetA jazavaMta mahetA jazavaMta mahetA jazavaMta mahetA jazavaMta mahetA jazavaMta mahetA 150-00 15-00 33-00 200-00 110-2 25-00 25-00 25-00 120-00 25-00 40-00 40-00 45-00 110-00 115-00 15-00 50-00 35-00 30-00 30-00 40-00 55-00 40-00 pravINa pustaka bhaMDAra lAbha caeNmbarsa, myu. kaoNrpo. sAme, Dhebara roDa, rAjakoTa. 1176 / vivekacUDAmaNi Page #1182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adha - zaMkarAcArya- viracita vivekazUSArmANa saMpAdaka : jayAnanda la. dave