________________
શ્લોકનો ગદ્ય અન્વય ઃ
પ્રત્યસ્ત-અશેષમાયાવિશેષ, પ્રત્યĮ-રૂપું, પ્રત્યય-અગમ્યમાનું, સત્ય-જ્ઞાનબનાં, આનન્દ્રરૂપ થવું અદ્વૈત વ્રહ્મ (મસ્તિ), તત્ વ અહં અશ્મિ ॥૧॥ શબ્દાર્થ :
અહીં, આ શ્લોકમાં પણ, આ પહેલાંના બે શ્લોકોની જેમ, ચોથી પંક્તિ એ જ રીતે, શબ્દશઃ, પુનરુક્ત કરવામાં આવી છે, જેમાં, શિષ્ય, “એ જ અદ્વિતીય બ્રહ્મ હું છું !” એવી પોતાની પ્રહર્ષ-રોમાંચક ઘોષણાનું પુનરુચ્ચારણ સવિશેષ ભારપૂર્વક (Emphatically) વ્યક્ત કરે છે, અને બ્રહ્મનાં પાંચ વિશેષણો આ રીતે ઊમેરે છે :
-
(૧) પ્રત્યસ્ત-અશેષ-માયા-વિશેષમ્ । માયા-વિશેષ માયાની સઘળી વિશેષતા, – વિભિન્નતાઓ-નવીનતાઓ; માયાનાં બધાં ભેદો-નાવીન્યો; અશેષ સર્વ, બધી, સઘળી, સમસ્ત. પ્રત્યસ્ત । અસ્ એટલે ફેંકી દેવું, - એ ધાતુનું કર્મણિ ભૂતકૃદંતનું રૂપ, અસ્ત; આની આગળ ઉપસર્ગ - પ્રતિ મૂક્યા પછીનું રૂપ, પ્રત્યસ્ત. જેણે માયાની સઘળી વિશિષ્ટતાઓને ફગાવી દીધી છે તેવું, માયાના સમસ્ત ભેદો વગરનું, માયાજન્ય કશા જ વિશેષો વિનાનું, - એવું બ્રહ્મ;
(૨) પ્રત્યક્—પમ્ । - પ્રત્યગાત્મારૂપ, સ્વાત્મ-સ્વરૂપ, મનુષ્યના વ્યક્તિગત માત્માનું સ્વરૂપ ધરાવતું, એવું બ્રહ્મ;
-
-
-
(૩) પ્રત્યય-અગમ્યમાનમ્ । ગમ્—ચન્દ્ એટલે જવું, પરંતુ અહીં ‘સમજવું', અર્થ-ગ્રહણ કરવો', ‘પ્રતીતિ પામવી’ (To understand), - એ ધાતુનું કર્મણિ રર્તમાનકૃદંતનું રૂપ, – મ્યમાન, એટલે સમજાય, સમજી શકાય તેવું; અગમ્યમાનં એટલે ન સમજી શકાય તેવું. શાનાથી ન સમજી શકાય એવું ? - પ્રત્યય એટલે બુદ્ધિ. બુદ્ધિથી ન સમજી શકાય તેવું, બ્રહ્મ;
-
(૪) સત્ય-જ્ઞાન-અનન્તમ્ । આ એક સામાસિક શબ્દમાં, બ્રહ્મનાં ત્રણ વિશેષણો, આ રીતે, સમાવિષ્ટ થયાં છે : (અ) સત્ય-સ્વરૂપ, (બ) જ્ઞાન-સ્વરૂપ, અને (ક) અનંત-સ્વરૂપ; અને
(૫) આનન્દ્રરૂપમ્ । આનંદસ્વરૂપ.
“આવું જે બ્રહ્મ અદ્વિતીય (અદ્વૈત) છે, તે જ હું છું !” (૫૧૫)
અનુવાદ :
માયાથી ઉત્પન્ન થતી કોઈ પણ વિશિષ્ટતા-વિનાનું; મનુષ્યના પોતાના
વિવેકચૂડામણિ / ૧૦૨૭