________________
વ્યઃ યુઃ પૂર્વસfક્ષણ: . (આ પહેલાના બધા સાક્ષીઓ ખોટા છે. યાજ્ઞવલ્કયસ્મૃતિ, ૧,૮૦.)
વાંચો, શ્રીશંકરાચાર્યનો પોતાનો અભિપ્રાય : રૂશ્યમાન ગુણ મસ્ત ફૂટમ્ | જેના ગુણો માત્ર દેખાવના જ છે, અંદર તો દોષો જ છે, તે, કૂટ. ગીતા ૧૨,૩.
રે તિતિ ગણી ફૂટસ્થ: | બધી જ મિથ્યા વસ્તુઓને ઓળંગીને, અતિક્રમીને, તે સહુની ઉપર, જે, સત્ય અને સ્થાયી સ્વરૂપે, રહે છે, તે કૂટસ્થ, એટલે કે સદા-સ્થિર, અચળ, અવિચળ, સનાતન, શાશ્વત પરમાત્મા Supreme Soul. પરમાત્માને, ‘ટ’ ઉપરાંત, સર્વત્ર" (Omnipresent) Bufety (Inconceivable, incomprehensible), 3706 (Immovable) 347 ya fata care (Firm, Permanent, Unchangeable) 431 sgumi zych co :
સર્વાં વન્ય ૨ ફૂટર્ણ ૩ નં ધ્રુવમ્ ! (ગીતા ૨૨, ૩)
ટૂંકમાં, “કૂટસ્થ' એટલે આ બધા અજોડ ભાવો ધરાવતા, પરમાત્મા. આવો તે, વિજ્ઞાનમયકોશ, એટલે કે જીવાત્મા, મૂળસ્વભાવે કૂટસ્થ “આત્મા' હોવા છતાં, ઉપાધિમાં રહેલો હોવાથી, કર્તા અને ભોક્તા બને છે.
આ વિજ્ઞાનમય કોશ કેવો છે? રિ પ્રાપુ વ પુરસ્વયંતિઃ | પ્રાણોમાં (અને તેથી ઇન્દ્રિયોમાં) અને હૃદયમાં (એટલે કે અંતઃકરણમાં) પોતાનાં જ તેજથી પ્રકાશી રહ્યો છે, તેવો. (૧૯૧)
અનુવાદ : પ્રાણોમાં અને હૃદયમાં, આ જે વિજ્ઞાનમય કોશ પોતાનાં તેજથી પ્રકાશી રહ્યો છે તે, (પોતાનાં મૂળ સ્વરૂપે તો) “કૂટસ્થ' આત્મા હોવા છતાં, ઉપાધિ'માં રહેલો હોવાનાં કારણે, કર્તા અને ભોક્તા બને છે. (૧૯૧).
ટિપ્પણ : વિજ્ઞાનમય કોશનું જમાપાસું, આ પહેલાંના ત્રણેય કોશોની સરખામણીમાં, વધારે સદ્ધર છે. એક તો, એ કે તે પરમાત્માની અત્યંત નજીક છે; બીજું, આ જ કારણે તે અતિપ્રકાશવાળો છે; ત્રીજું, તે માત્ર અતિપ્રકાશમાન જ નહીં, પરંતુ “સ્વયંપ્રકાશ'(વયંતિ :) છે.
કોઈકને, આ છેલ્લી વાત, પૂરેપરી સ્વીકાર્ય ન લાગે, એ શક્ય છે : આ વિજ્ઞાનમય કોશ પણ, અંતે તો, એક માત્ર કોશ જ છે ને ! વળી, એ, સ્વરૂપે, જીવાત્મા જ છે. તો પછી આવો આ કોશ સ્વયંપ્રકાશ કેવી રીતે હોઈ શકે ?
આવી આશંકા સાવ નિરાધાર નથી, પરંતુ આ તો વેદાંતદર્શન છે, એમાં માત્ર શબ્દાર્થ કે વાચ્યાર્થીને જ વળગી રહીએ તો, દાર્શનિક વિધાનનાં હાઈને ના પામી શકાય. એમાં તો, અંગ્રેજીમાં જેને “Reading between the lines' કહે છે તેવાં, તાત્ત્વિક રહસ્યને પકડવા માટે, જરા ઊંડું ઊતરવું પડે : વિજ્ઞાનમય કોશ પોતે ભલે આત્મા નથી, પરંતુ નિરુપાધિક આત્માનાં પ્રકૃષ્ટ સાન્નિધ્યનો તેને વિરલ લાભ મળ્યો છે. બીજું, અહીં, “જ્યોતિ’નો અર્થ “શૂલ' પ્રકાશ કે તેજ, એવો
વિવેકચૂડામણિ | ૩૬૩