Vivek Chudamani

SR No.: 006075
Original Sutra Author: N/A
Author: Jayanand L Dave
Publisher: Pravin Prakashan
Publication Year: 2002
Total Pages: 1182
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 25 MB

Page 277

૧૪) अतस्मिंस्तबुद्धिः प्रभवति विमूढस्य तमसा
विवेकाभावाद्वै स्फुरति भुजगे रज्जुधिषणा । अतोऽनर्थवातो निपतति समादातुरधिक- '
स्ततो योऽसद्ग्राहः स हि भवति बन्धः श्रुणु सखे ॥ १४०॥ શ્લોકનો ગુજરાતી પાઠ - અતસ્મિતબુદ્ધિ પ્રભવતિ વિમૂઢસ્ય તમસા
વિવેકાભાવેઢે સુરતિ ભુજગે રજજુધિષણા અતોડનાર્થવાતો નિપતતિ સમાદાતુરધિક
સ્તતો યોહનર્થગ્રાહક સ હિ ભવતિ બન્ધઃ ઋણ સખે ! ૧૪૦ ||
શ્લોકનો ગદ્ય અન્વય – વિમૂઢ) (મનુષ્ય). તમસા અમિન તવૃદ્ધિ प्रभवति, विवेक-अभावाद् वै भुजगे रज्जुधिषणा स्फुरति, अतः समादातुः अधिकः અનર્થવ્રત: નિપતિ, સ, શુ તત: : માહા, સ: (પ) દિ વધુ: મવતિ ૨૪૦ ||
શબ્દાર્થ - વિમૂઢી - મૂઢ બની ગયેલા મનુષ્યને, અમિન તવૃદ્ધિ vમતિ . જે “ત” નથી, એટલે કે જે “અ-તત્વ' છે, તેમાં તેને 'ત” એવી બુદ્ધિ, એવી સમજ થાય છે, - જે “જે ન હોય તેમાં, તેને “તે' હોવાની સમજ, એવી અયોગ્ય-ખોટી બુદ્ધિ થાય છે. ટૂંકમાં, “અ-તત’ને તે “તતુ' તરીકે સમજી-સ્વીકારીમાની બેસે છે. આવું કેમ બને છે? તમસા - તેનામાં રહેલા તમોગુણને લીધે, તેના પરના તમોગુણના પ્રભાવને કારણે. આવું બનવાનો કોઈ દાખલો ખરો ? કોઈ દાંત ખરૂં? તો કે હા : મુનો રસ્તુષિા મુરતિ ! મુનમ એટલે સાપ, રસ્તુ એટલે દોરડું, અને વિષ એટલે બુદ્ધિ, સમજ, માન્યતા. ખરેખર, તો તે હતો સાપ, છતાં એવી ભ્રાન્તિ એનાં મગજમાં થઈ, ઉદય પામી, જન્મી (સુરત). આમ કેમ બનવા પામ્યું ? વિવે-માવાન્ હૈ - તે માણસમાં વિવેકબુદ્ધિનાં અભાવને કારણે જ. વિ+વિન્ - “પરસ્પર વિરુદ્ધ એવી બે વસ્તુઓ વચ્ચેના તફાવતને સમજવો,” એ ધાતુ પરથી બનેલું નામ (Noun) એટલે વિવેકબુદ્ધિ, sense of Discretion, Discrimination. સાપ અને દોરડું, બંને ભિન્ન છે, જુદાં છે, પરસ્પર અલગ છે. એ બંનેને એ રીતે, એ રૂપે, સમજવાં, તે વિવેક, અને એમ ન સમજવાં, સાપને દોરડું જ સમજવું, એવી ભૂલ કે બ્રાન્તિ કરવી, એટલે વિવેકનો અભાવ, સાપમાં દોરડું હોવાની બુદ્ધિ, એવી ખોટી માન્યતા, ભ્રમણા, તે માણસના મનમાં હુરી, એનું મૂળ, એનું કારણ એટલે “વિવેક'નો અભાવ. અતઃ આથી, એટલે કે આવી ભ્રાંતિ, સમજ ઉદિત થાય ત્યારે. ત્યારે શું
૨૭૨ | વિવેકચૂડામણિ