________________
યે પુરુષ હોવું તે (વધારે દુર્લભ) છે; એના કરતાં, વળી, બ્રાહ્મણ હોવું તે (વધારે દુર્લભ છે); (એના કરતાં પણ) વેદોએ પ્રતિપાદિત કરેલા ધર્મના માર્ગે જવું તે (સવિશેષ અઘરું છે); (તથી યે વધારે મુશ્કેલ છે) વિદ્વત્તા (વેદો, શાસ્ત્રો અને દર્શનોનું જ્ઞાન); (ત્યારપછી પણ વધુ કઠિન છે) આત્મા અને અનાત્મા વચ્ચેના તફાવતને આત્મસાત કરવો, તે); (ત્યારપછી પણ ઉપર્યુક્ત પરિસ્થિતિની) શ્રેષ્ઠ અને સંપૂર્ણ અનુભૂતિ (તો એથી યે વધારે અઘરી છે); અને જીવાત્મા એ જ પરમાત્મા છે (એવી સમજણ તો વળી સૌથી વિશેષ દુર્લભ) : (અને આવી સમજણ એટલે જ મોક્ષ,) – જે, સેંકડો-કરોડો જન્મોમાંનાં સદાચરણો (વડે પ્રાપ્ત થયેલાં) પુણ્યો વિના, મળતો નથી. (૨)
ટિપ્પણ – મનુષ્ય-જીવનના ચાર “પુરુષાર્થો (Four aims of Human Life) એટલે ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ. અને એમાંયે “મોક્ષ એટલે તો પરમ અને ચરમ પુરુષાર્થ, મનુષ્ય-જીવનની અંતિમ અને સર્વોત્તમ ઇતિકર્તવ્યતા, ધન્યતા, કૃતાર્થતા, પરાકાષ્ઠા (Climax). - જન્મ્યા પછી મનુષ્ય આ પરાકાષ્ઠાએ કેવી રીતે પહોંચી શકે? આ સવાલના જવાબમાં, આ શ્લોકમાં, એક આધ્યાત્મિક નિસરણીનું સુંદર નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. ઉત્તરોત્તર, એક પછી એક, ચઢતા ક્રમમાં (in ascending order), આ નિસરણીનાં પગથિયાંઓની, તબક્કાઓ(Stages)ની, સરળ સમજુતી પણ આપવામાં આવી છે.
શ્લોકનો છંદ શાર્દૂલવિક્રીડિત (૨) दुर्लभं त्रयमेवैतद् देवानुग्रहहेतुकम् ।
मनुष्यत्वं मुमुक्षुत्वं महापुरुषसंश्रयः ॥ ३ ॥ શ્લોકનો ગુજરાતી પાઠ –
દુર્લભ ત્રયમેતદ્ દેવાનુગ્રહતુકમ્ |
મનુષ્યત્વે મુમુક્ષુતં મહાપુરુષસંશ્રયઃ || 8 || શ્લોકનો ગદ્ય અન્વય – રેવાનુ હતુ તત્ વયે અવ દુર્તપં- મનુષ્યત્વે, મુમુક્ષુd, મહાપુરુષસંશ્રય: () | (૩) | શબ્દાર્થ – સંશ્રયઃ-શરણ, સાંનિધ્ય, આશ્રય, સંપર્ક, સત્સંગ; ત્રથમૂ-ત્રણનો સમૂહ, સમુદાય; દેવાનાં અનુગ્રહ વિ (વિનં) હેતુ થી તત્ – દેવોના અનુગ્રહથી જ, એમની કૃપાથી જ, મળી શકે તેવું; જેમનું એક માત્ર કારણ ઈશ્વરી કૃપા છે, તેવું. (૩)
અનુવાદ :- દેવોનીં કૃપાને કારણે જ મળી શકે, એવાં આ ત્રણ દુર્લભ છે : મનુષ્ય હોવું, મોક્ષ મેળવવાની ઈચ્છા હોવી અને મહાપુરુષ સાથેનો સત્સંગ. (૩) ટિપ્પણ – શ્લોકમાં નિર્દેશ કરવામાં આવેલી ત્રણ ઘટનાઓને દુર્લભ એટલા
વિવેકચૂડામણિ | ૫૯