________________
શ્લોકનો ગુજરાતી પાઠ :
બ્રહ્મ સત્યં જગન્મિÀત્યેવંરૂપો વિનિશ્ચયઃ || સોડયં નિત્યાનિત્યવસ્ફવિવેકઃ સમુદાહતઃ | ૨૦-૨૧ //
શ્લોકનો ગદ્ય અવય – “બ્રહ્મ સત્યે તું મિથ્યા' તિ વંદૂપ: વિનિશ્ચય, સ: મયં નિત્યનિત્યવહુવિવે: સમુલત: | ૨૦-૨૨ ||
શબ્દાર્થ – “બ્રહ્મ સત્યે નત મિથ્યા' - “બ્રહ્મ એક જ “સત્ય છે અને જગત મિથ્યા' છે,” તિ પર્વ: વિનિશ્ચય, એ પ્રકારનો, એવો દઢ, ઊંડો નિશ્ચય, એવી ગાઢ, પૂરેપૂરી પ્રતીતિ (Conviction); સ: ગયું. નિત્ય-નિત્યવસ્તુ-વિવે? – એને જ, નિત્ય અને અનિત્ય વસ્તુઓ વચ્ચેનો વિવેક', સમુરત: (૪+૩+ના+હત:) કહેવામાં - સમજાવવામાં આવે છે. (-) એ ધાતુના કર્મણિભૂતકૃદંતનાં રૂપ હત ને સમ, , કા, - એ ત્રણ ઉપસર્ગો લગાડીને રચવામાં આવેલો આ સમુહંત: શબ્દ છે. (-૨૧)
અનુવાદ – “બ્રહ્મ “સત્ય' છે અને જગત મિથ્યા' છે,” એ પ્રકારની ઊંડી પ્રતીતિ, એટલે જ ““આ નિત્ય અને અનિત્ય વસ્તુઓ વચ્ચેનો “વિવેક” કહેવામાં આવે છે. (૨૦-૨૧).
ટિપ્પણ – આ પહેલાંના શ્લોકોમાં, બ્રહ્મવિદ્યા માટેનાં ચાર “બહિરંગ સાધનોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો. હવે એ ચારને, એનાં હાઈ(Essence)ને, એક પછી એક, સ્પષ્ટ અને સવિસ્તર સમજાવવાનો ઉપક્રમ હાથ ધરવામાં આવે છે. વિવેકની વાત તો, અગાઉ, કરવામાં આવી હતી, પરંતુ એ “વિવેક' એટલે, ખરેખર, શું ? કઈ બે વસ્તુઓ વચ્ચે વિવેક' કરવાનો છે? એ બેમાં કઈ વસ્તુ નિત્ય' છે ? અને કઈ વસ્તુ ‘અનિત્ય' છે ? એની સાચી સમજણ (“સમુદાહાર”) એટલે શું? આવા બધા, સાધકનાં મનને મુંઝવતા, સવાલોનો અહીં સાવ સરળ જવાબ આપવામાં આવ્યો છે. આ બ્રહ્માંડમાં જો કોઈ એક જ વસ્તુ “સત્ય(Real) હોય, તો તે છે માત્ર “બ્રહ્મ', અને એના સિવાયનું બાકીનું બધું જ, આપણું આ “જગત' સુદ્ધાં, સઘળું મિથ્યા' છે. બીજા શબ્દોમાં, જે સદા-સર્વદા “સત્ય છે તે બ્રહ્મ' “નિત્ય છે, અને જે ‘મિથ્યા છે તે જગત “અનિત્ય' છે, અને આ બે (બ્રહ્મ અને જગત, અનુક્રમે, “સત્ય” અને “મિથ્યા', “નિત્ય” અને “અનિત્ય') વસ્તુઓ વચ્ચે રહેલા મૂળભૂત-પાયાના (Fundamental) ભેદની પ્રતીતિ, દઢ નિશ્ચય, અંતસ્તલને સ્પર્શે, એવી ખાતરી (Assurance) વગેરેની અનુભૂતિ કરવાનો (Realisation), - એ જ સાચા અર્થમાં “વિવેક'. બ્રહ્મસાક્ષાત્કારની પોતાની સાધનામાં આગળ વધતાં પહેલાં, આ વિવેકની હૃદગત, હાડોહાડ અનુભૂતિ કરી લેવી, એ દરેક સાધક માટેની એક અનિવાર્ય પૂર્વશરત છે. પરંતુ એક વાતની ચોખવટની અપેક્ષા તો રહે જ છે : બ્રહ્મ શાને કારણે
૮૦ | વિવેકચૂડામણિ