________________
(૧) વિભિનઃ પ્રવ અટું (મિ) . વિમિન એટલે જૂદો; “હું સાવ જૂદો જ છું!” કોનાથી જૂદો ? - આ પાંચથી : (અ) : I દષ્ટાથી, એટલે કે જોનાર(Seer)થી; (આ) શ્રોતઃ | શ્રોતાથી, એટલે કે સાંભળનાર (Hearer)થી; (ઈ) ag: I વક્તાથી, એટલે કે બોલનાર (Speaker)થી; (ઈ) તું ! કર્તાથી, એટલે કે ક્રિયા કરનાર (Doer)થી; (ઉ) મોજી: I ભોક્તાથી, એટલે કે ભોગવનાર(Enjoyer)થી; આ સર્વથી હું સાવ જૂદો છું.
તો પછી, હું શું છું? કેવો છું? - આ પછીનાં બીજાં વાક્યમાં જણાવ્યા પ્રમાણે : (૨) નિત્ય-નિરન્તર-નિક્રિય-નિ:સીમ--પૂર્વ-ગોધાત્મા (સ્મિ) |
હું તો નિત્ય, નિરન્તર, નિષ્ક્રિય, અસીમ, અસંગ અને પૂર્ણજ્ઞાનસ્વરૂપ છું. (૪૯૨) અનુવાદ :
દષ્ટા, શ્રોતા, વક્તા, કર્તા કે ભોક્તાથી, - આ સર્વથી હું સાવ જૂદો છું : હું તો નિત્ય, નિરંતર, નિષ્ક્રિય, અસીમ, અસંગ અને પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વરૂપ છું. (૪૯૨) ટિપ્પણ:
અર્થ અભિવ્યક્ત કરવાની શબ્દની શક્તિને અતિક્રમીને, તેની પેલી પાર રહેલી બાબતને, તેનાથી “પર” એવી વાતને, વ્યક્ત કરવાનો પ્રયત્ન જો શબ્દો કરે, તો શું પરિણામ આવે ! બસ, એવું જ કૈક આ શ્લોકમાં થયું છે : શબ્દોનો કંઠ જાણે રૂંધાઈ ગયો છે, એમનો બિચારાનો શ્વાસ જાણે ખંભિત થઈ ગયો છે ! “અકથ્ય”. (Inexpressible)ને “કથવાનું અને “અવર્ણનીય” (Indescribable)ને “વર્ણવવાનું પરિણામ શું આવે ? કેવું આવે ?
આ શ્લોકમાં બન્યું છે, તેવું !
છંદની દશા પણ એવી જ થઈ: પહેલી પંક્તિમાં શબ્દોને છૂટા-છૂટા પાડીને છંદ હાંફી ગયો, થાકી ગયો, એટલે બીજી પંક્તિમાં તો, તે, એકીશ્વાસે, આખો એક લાંબો સમાસ, થોથવાતાં-થોથવાતાં, માંડ-માંડ પૂરો કરી શક્યો !
જોવું, સાંભળવું, બોલવું, કરવું, ભોગવવું, - આવી બધી પ્રક્રિયાઓ તો દેહની અને દેહ સાથે સંકળાયેલી ઇન્દ્રિયોની ! શિષ્ય બિચારો સાચું જ કહે છે કે “મારે હવે દેહ કે ઇન્દ્રિયો સાથે કશો સંબંધ જ નથી, તો પછી, જોવું-સાંભળવું જેવી ક્રિયાઓ કરનારાઓ સાથે પણ મારે સંબંધ કેવો ? - આ સર્વથી હું સાવ અલગઅળગો, ન્યારો-નિરાળો, વિભિન્ન ! વળી, આવી બધી પ્રક્રિયાઓનો સરવાળો કરીએ ત્યારે, મનુષ્યનું વ્યક્તિત્વ
૯૭૬ | વિવેકચૂડામણિ