Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ BI 98 viao 16091
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ BIBLIOTHECA INDICA: COLLECTION OF ORIENTAL WORKS PUBLISHED BY THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL THE TATTVA-CHINTAMANI BY GANGESA UPADHUAYA. - PART II. ANUMANA KHANDA FROM ANUMITI TO BADP FROM THE COMMENTARIES or. MATHURANATHA TARKAYAGISA " EDITED BY PANDIT KAMXKHYA NATUA TARKAVAGISA PROFESSOR, SANSKRIT COLLEGE, CALCUTTA, TERET: 89881 por MissION PRESS,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mu 92 p,Gan .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI anumAnakhaNDaM anumityaadibaadhaant| zrImadgaGgezapAdhyAyaviracitaM / zrImathurAnAtha-tarkavAgauzaviracita-rahasyanAmakaTaukAsahitaM / zrAsiyATauka-sosAiTI-samAjAnumatyA saMskRtavidyAlayAdhyApakazrIkAmAkhyAnAtharAvAgauzena prishodhitm| ------ - kalikAtArAjadhAnyAM vyAptisamaniyantre mudrita / zakAndAH 1814 / I 1882 /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ shuhiptr| pahiH / ech| . 29 21 azuddha / parAmau .. .. . nizcayo .. .. sAdhyabhAva .. .. sAdhyAsAmAnyIya tadattitva .. ... bhadenA .. .. ghaTAdyamAvatyeva .. karaNetyantA .. .. rahasya . .. .. yojAbhAve . .. .. sAna .. .. .. shuddh| parAmarzo.. .. nizcaye .. .. sAdhyAbhAva .. sAdhyasAmAnyauva.. tapadavRttitva .. bhedanA .. .. ghaTAdyabhAvasyaiva.. karaNetyatyantA .. rahasye .. .. yojanAbhAve .. sAdhana .. .. 8 : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : sAdhana ca kAstIti cakAstauti .. tadA .. .. .. vahA~ .. mAbhUt / .. .. , mA bhUt .. .: upaMdhI.. .. .. upAdhau .. .. 196 vidyamAna .. .. vidyamAnaH .. 168 saMsAyaho.. .. saMsargAgraho .. 2.. pAkazAkAla .. zAkapAkajasva .. 200 yAmate," .. .. .hyAzayate .. 231
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 tyAzayateceti ' .. vyAghAtanivRtyA .. athivI .. .. statadubhAbhyAM.." .. sattyarthaH .. .. tatpuSIya . .. .. dhaTakatayaiva .. .. madhyatvaJca .. .. bhagavaja .. .. bhAvatvana .. .. rahasya .. .. bhicArasya .. .. pAdhitvA ... .. nyathA .. .. .. yadetyarthako' ... vacche .. .. .. guNApyatve . .. .. nirUpayituM ... .. pramAmAnu .. .. dhyApti sAraNA .. tadAnI .. .. basadhAraNaM .. .. katha .. .. .. 'vA lumi .. .. kevamanvayi .. .. shuddh| . eii| . patiH / tyAzayate ca," iti 212 .. 1 vyAghAtanivartyA . 239 ... prathivI .. .. 237 .. stadubhAbhyAM .. 240 .. satyetyarthaH / .. 255 .. tatpuruSoya .. 255 / / ghaTakatayaiva .. 266 sAdhyatvaJca .. 278 bhagavaj ... .. 286 bhAvatvena .. .. rahasye .... vyabhicArasya .. upAdhitvA .. nyeSA .. .. yaMdetyarthakaH, .. vacche- .. guNAvyApyatve nirUpya .. pramAnu .. .. 163 aambiy'aa .. 472 tadAnoM .. .. 170 asAdhAraNaM .. kathaM .. .. vAnumi .. .. kevalAnvayi .: 562 :: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : M 808 800 876
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 77 23 : : : : : : : : : : : : 26 vissyH| hetvAbhAsasAmAnyalakSaNaM .. savyabhicArapUrvapakSaH savyabhicArasiddhAntaH sAdhAraNapUrvapakSA adhyaay'billaal basAdhAraNapUrvapakSaH asAdhAraNasiddhAntaH anupasaMhAripUrvapakSaH khanupasaMhArisiddhAntaH viNddhapUrvapakSaH .. viraisiddhAntaH .. .. satyatipakSapUrvapakSaH satpratipakSasiddhAntaH asiddhipUrvapakSaH .. basiDisiddhAntaH bAdhapUrva pakSaH ... , bAdhasiddhAntaH .. .. N : : : : : : : : : : : : : : 2 838 .: : : : : : : : : : : : : : : : : 65 801 G97 : : : : : 616 : : ::
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pati 1 .. : : : shuddh| eii| kAzAntA .. .. kAzAtyantA .. 562 pratitvAt .. .. pratiyogitvAt .. 576 vAdi .. .. vayAdi .. .. zraud .. .. .. zrImad .. .. pranAyaka prAmANyaka .. paramAnca paramANva paramAnu paramANa tadbhUta udbhUta .. .. parANu paramANu .. .. niy'm vizeSa .. .. yavattA vyArattA.. .. nAgatyA nAyatyA .. .. pramAgati pramANeti mApAdya .. .. mupapAdya .. mApattiH .. .. . bharthApattiH .. : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 : : ... ... .. : : 807 832 : : : 142 ge) : : : 52 645 vissyH| upAdhidUSakatAvIjapUrbapakSaH upAdhidUSakatAvIjasiddhAntaH upAdhyAmAsanirUpaNaM / .. pakSatApUrvapakSaH .. .. pakSatAsiddhAntaH .. .. paramarzapUrvapakSaH ... parAmarza siddhAntaH .. kevalAnvayyanumAnapUrvapakSaH .. * kevalAnvayyanumAnasiddhAntaH .. 'kevalavyatirekyanumAnapUrvapakSaH kevalavyatirekyanumAnasiddhAnta saMzayakaraNakApattipUrvapakSA saMzayakaraNakApattisiddhAnta anupapattikaraNakAApattiH avayavavibhAgaH .. .. nyAyatakSaNaM .. .. avayavalakSaNaM .. .. pratijJAlakSaNaM .. hetulakSaNaM .. banvayihetulakSaNaM .. vyatireki hetulakSaNaM .. haamaany / udAharaNavizeSalakSaNaM .. upamayasAmAnyavizeSaNakSaNAni nigamamaNakSaNaM .. .. : : : : : : : : : : : : : : :: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : ..: :..: :: :: : : : : 725 : : : : : 737 '.980 741 .. .. . .. .. . 8E 759 .
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNaiA anumAnakhaNDe anumityAdi bAdhAntabhAgasya suuciiprc| : : : : : .. vissyH| anumiyanumAnalakSaNaM .. anumAnaprAmANyaM .. vyAptipatakaM .. .. siMha-yAvyAptilakSaNaM .. abhihmaamblaabnniaalaa| vyAptipUrvapakSaH .. .. yAptisiddhAntalakSaNaM .. sAmAnyAmAvaH .. .. vizeSavyAptiH .. .. ataeva catulayaM .. .. (yAptigrahopAyapUrvapakSA vyAptigrahopAyasiddhAntaH varkanirUpaNaM .. .. vyAsthanugamaH sAmAnyalakSaNApUrvapakSaH sAmAnyapakSaNAsiddhAntaH .. 'upAdhivAdapUrvapakSaH upAdhivAdakhiddhAntaH .. upAdhivibhAgaH .. .. : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :: 26
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ OMnamaH zivAya / tattvacintAmaNau anumAnAkhyadvitIyakhaNDam / pratyakSopajIvakatvAt pratyakSAnantaraM bahuvAdisammatatvAdupamAnAt prAganumAnaM nirUpyate / anumAnAsyahitIyakhaNDarahasyam ! nyAyAmbudhiSkRtasetuM hetuM shriiraammkhilsmptteH| tAtaM tribhuvanagautaM tAlaGkAramAdarAbavA // zrImatA mathurAnAtha-tarkavAgauzadhaumatA / vizadautya daya'nne dvitIyamaNiphakkikAH // zrAvikSikaupaNDitama DalISu mattANDavairadhyayanaM vinaapi| madutametat pariciya dhIrAH niHzaGkamadhyApanamAtanudhvam // yadyapIdaM bahubhirbahuSu bahudhA carcitaM jJAyate ca kaikSit mAmAhetvAbhAsAntaM, tathApi tamAnAsthAnavinatamazeSAprakAzakaM baja
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvacintAmaNa " taba yAtiviziSTa-pakSadharmatAjAnajanyaM jJAnamanumitistatkaraNamanumAnaM taJca liGgaparAmarauM na tu parAmRSyamANaM liGgamiti vkssyte|| tarakutarkasambalitamasAmpradAyikazcAto vyAmozAyaiva kevalaM sarveSAM bhavatIti sarvArthajipTakSayA rAttarkamAmUlavyAkhyAya vaizadyAya ca mamAtra paraM nirbandhaH / pratyakSaM nirUpitabhidAnauM anumAnaM nirUpajauthamataH bhivyAvadhAnAya(1) pratijAnaute(2), 'pratyakSAnandraramityAdinA, anyathA(2) araNyaruditaM sthAditi bhAva:(4) / 'pratyakSAnantaraM' pratyakSanirUpaNAnantaraM, 'upamAnAt prAk' upamAnanirUpaNAt prAk, 'anumAnaM nirUyate' ityanvayaH, nirUpyate' lakSaNa-svarUpa-prAmANyA. dibhi Syate, lakSaNa-kharUpa-prAmANyAdiprakArakajJAnAnukUlavyApAraviSayo'numAnamityarthaH / vyApAraH zabdaprayoga eva, tadiSayatA vyApArAnubandhinyeva / pratyakSagranthAnumAnagranthayorekavAkyatAprati (1) ziSyazuzrUSAyai ityarthaH / . (2) mnillaa a aatmnilaalsndhaaniijul pAraH, tAdRzavyApArazca pratyakSAnantaramiyAdi nirUpyate ityantaM va vartamAnasAmIpyavihitavaTA niSpannena nirUpyate iti vAkyena prayogA karaNakAlAvyavahitottarakAlInatvena nirUpaNabodhanAt / . (3) nirUpaNasya pratijJApUrvakatvAbhAve / ... (7) araNyarodanaM yacA niSpAlaM tathA tApanirUpaNaM syaat||
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumitiniruupnnN| pattaye pratyakSAnumAnayoH saGgativarUpeNa saGgatimapi darzayati, 'pratyacopajauvakAlAditi anumAnasya pratyakSakAryyavAdityarthaH / bhavati hi vyAptijJAnAtmakamanumAnamindriyAtmakapratyakSaphalamiti bhaavH| atra jJAnajanyajijJAsAprayojyatvaM paJcamyarthaH, anvayazcAsya pratyakSAnantaranirUpaNe, tathAca pratyakSopajIvakatvajJAnajanyajijJAsAprayojyapratyajAnantaranirUpaNaviSayo'numAnamityarthaH / etena saGgativarUpeNa maGgatirdarzitA, anantarAbhidhAnaprayojakajijJAsAjanakajJAnaviSayatvaM ki maGgatitvaM, tathAcAnantarAbhidhAne pratyakSakAryatvajJAnajanyajijJAsAprayojyatvahe pratyakSakAryatve'pi anantarAbhidhAnaprayojakajijJAmAjanakajJAnaviSayatvagrahAt tulyavittivedyatvena uttarakAlaM mAnasabodhasambhavAt / ekavAkyatvaJca ekaprayojanaprayojanakapratipattiviSayArthakatvaM, pUrvagranthArthapratipattiprayojanAyojanakapratipattiviSayArthakatvamitiH yAvat prayojanantu paramparayA muktireva / ekavAkyatApratipattau ca maGgatipradarzanaM liGgajJAnavidhayA hetaH, yat yatmaGgatimatpratipAdaka'vAkyaM bhavati tattatpratipAdakagranthenaikavAkyaM bhavati yathA mantrikarSAdi grantha eva pratyakSakAryyatvaikakAryakAritvAdisaGgatimatpratipAdakavAkyaM - bhavati pratyakSapradipAdakagranthenaikavAkyamapi bhavatIti vyaapteH| na caitAdukavAkyatApratipattirna prakRtopayoginIti vaacym| tatpratipattaH prtykssgrnthpryojyphlecchaavto'numaangrnthprvRttaavupyogitvaat| manvanumAne pratyakSopajIvakatvavaJcakSurAdyAtmake pratyakSe'pyanumAnopajIvakatvasthAviziSTatayA anumAnanirUpaNAnantaraM pratyakSanirUpaNApattiH / bhavati hi kAryyamAtre'dRSTasya hetutayaH cakSurAdAvaSyadRSTaM hetuH tacAdRSTaM
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmaNau dIpadAnAdI pravRtyA, tatpravRttizca dIpadAnAdA kheSTasAdhanatAdyanumAnAdityadRSTadvArA cakSurAdikamanumAnopajIvakA na cAdRSTAdvArakopajauvakatvameva maGgatiriti vaacym| kheSTasAdhanatAnumitihetukapravRtyAdikrameNa gharSaNadijanitAyAM khaNDacakSurAdivyatAvadRSTadArApi paramparayAnumAnopajIvakatvasattvAt / na ca pravRttyadvArakaM janyatvarUpaM vA(1) upajIvakatvameva saGgatiriti vaacym| manamo'numAnatvanaye trAtmamanaHsaMyogastha nirvikalpAdidvArA pratyakSapramitikaraNatvena pratyakSapramANarUpasya sAkSAnmanorUpAnumAnajanyatvena tAdRzAnumAnopajIvakatvasthApi pratyakSe sattvAt / etena yatkiJcitmamitivibhAjakopAdhyavacchinnanirUpitaphalopadhAnAtmakakaraNatvAvacchedena upajIvakalameva saGgatiH taccAnumAna evAsti na tu indriyAtmakapratyakSapramANe 'manaH-zravaNayorajanyatvAt phalopadhAnAtmakatvavivakSaNadauzvarauyavyAptijJAnasyAsmadAdyanumitisvarUpayogyakaraNatve'pi(2) anumAnaniSThapratyacopajIvakatvasya na maGganityahAnirityapi pratyuktam / manamo'numitikaraNavanaye numitikaraNatvAvacchedenApi pratyakSopajIvakatvAbhAvAt tAdRzopajIvakatvasyaiva saGgatitve zabde upamAnopajIvakatvasyApyasaGgatilApAtAcca vyavahArAdito'pi zaktiyahAt zAbdadhIkaraNatvAvacchedelopamAnopajIvakavAbhAvAditi cet / na / pratyanAnumAnayoH parasparaM upajIvakatvAvizeSe'pi yat yadupajauvakaM tat tavirUpaNAnantaranirUpyamiti niyamAbhAvAdeva anumAnanirUpaNAnantaraM , pratyakSanirUpaNa(1) paramparayopajIvakAvaM na sAkSAnanyatvamapi tu prayojyatvameva / (2) sarUpayogyatvepIvi kh0| /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumitiniruup| prasaGgavirakSAt pratyakSAnantarameva anumAnaM nirUpitaM, meM khanumA- . nAnantaraM pratyakSamiti patra khatantrecchasthati nyAyena(1) icchAyAeva vaujalAditi dik| . anumAnagranthopamAnagranthyorekavAkyatApratipattaye'numAnopamAnayorapi saGgatimatraiva darzayati, bdd'vaadauti| na caitatpradarzanamanumAnanirUpaNAvasara evocitamiti vaacym| svatantrecchasya niyantumazakyatvAt / na ca tathApyanumAnasya bar3avAdisammatatvotkIrtanAt kathamupamAne maGgatilAbha iti vAcyam / 'bahuvAdisammatatvAdityasvIpamAne bahuvAdisamatAnumAnopajIvakatvAdityarthAt / bhavati ca gosadRzo gavayapadavAcya ityatidezavAkyArthajJAnAtmakopamAne gavAdipadaniyAhakAnumAnopajIvakatvamiti bhAvaH / atrApi jJAnajanyajijJAsAprayojyatvaM paJcamyarthaH, anvayastakhya 'upamAnAdityatra upamAnapadArtha upamAnanirUpaNe / . . daudhitikRtastu bahuvAdisammatatvotkIrtanenAvasarasya saGgatitvaM sUcate, tathA hi anumAnasya bahuvAdisamatatvena nirasanauyAlpavAdivipratipattikatayA bahutaraduHkhAjanakapratipattikatvAdatraiva prathama yutpimorjijAmA na tu upamAne tasthAlpavAdisammatatvena nirasanIyabar3avAdivipratipattikatayA baDataraduHkhAnubandhipratipattikatvAt, tathAca anumAne prathamaM pratibandhako tazivyajijJAsotpanaura) tatri (9) khatavevasya paryanuyogAnaItvamiti nyaayenetyrthH| (2) upamAnanirUpaNapratibandhakIbhUziSyajijJAsotpattI ityrthH|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavacintAmo rUpaNe ca() tamivRttyaivAvasarasaGgatyA upamAnanirUpaNamiti bhAvaH ityAGa:() tannaye jJAnaprayojyaprAthamikajijJAsAprayojyatvamava paJcamyarthaH, anvayazcAsya upamAnAt prAGgirUpaNe evaJca bar3avAdisamatatvajJAnaprayojyaprAthamikajijJAsAprayojyopamAnaprAGgirUpaNaviSayo'numAnamityanvaya iti dhyeyam / mizrAstu pratyakSopajIvakatvAdityAdiH 'nirUpyata ityantagrantho'tra kaskhacit kalpito na tu vAstavikaH pAThaH / 'prathAnumAnaM nirUpyate' ityeva pAThovAstavikaH, tAvataiva siddha-sAdhyasamabhivyAhArabalalabhyasya hetu-hetumadbhAvasya pratibandhakobhata jijJAsAnivartakasiddhatvakathanenAvasarasya ca maGgatitvalAbhasambhavAt, anyathA zabdakhaNDepyupamAnopajIvakatvAt upamAnAnantaraM zabdonirUpyate ityasya vkrvyvaapaataadityaangH| anumite. pratyakSAdipramitibhinnatvajJAnaM vinA anumitikaraNatvena anumAnasya dUtarabhinnatvajJAnaM na sambhavati anumiti-pratyakSathorabhedagrahAt pratyakSAAdepramitikaraNe vyabhicArajJAnApatteH, ataH prathamato'numiteritarabhedAnumApakamAha, 'tatreti, atonArthAnna rAvakAzaH / kecittu anumitikaraNatvamanumAnalakSaNaM karaNIyaM, tazAmaJca nAnumitijJAnaM vimA sambhavati tasya taddaTitamUrtikatvA (1) anumAnanirUpaNe ityarthaH, vannibaMdhane iti kha* / (2) iti vadantIvi hm.||
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanumitinirUpaNam / dataH prathamato'numitiM jJApathati, 'taceti, atonArthAntarAvakAzaityAH / 'tatra' karttavye lakSaNAdiprakArakAnumAnanirUpaNe, saptamyarthIvizeSaNatA, anvayazcAsyAnumitirityanena, tathAca karttavyalakSaNadiprakArakAnumAnanirUpaNavizeSaNIbhUtA anumitiraudRzaM jJAnamityanvayaH / "vyAptiviziSTeti vyAptiviziSTazca tat pakSadharmAtAjAnadheti karmadhArayaH samAsaH, tathAca 'vyAptiviziSTaM' vyAptiprakAraka, yat 'pakSadharmatAjJAna' hetoH pakSe sambandha jJAnaM, tjjnyjnyaanmnumitirityrthH| bhavati ca parvatovahimAn ityAdyanumitilaDivyApyadhUmavAn parvata ityAdivyAptiprakAraka-pakSaniSTha hetusambandhajJAnajanyeti lakSaNasamanvayaH / atra dhUmavAn parvata ityAdikevalapakSadharmAtAjJAnajanye tadanuvyavasAye dhUmavatparvatavAn deza ityAdeiviziSTavaiziSyabodhAdI cAtivyAptivAraNAya 'yaaptiprkaarketi| na ca pakSavizeSyaka hetusambandhajJAnalena hetutvavivakSaNe'pyetadoSavAraNasambhava iti vAcyam / asambhavApatteH anumitAvapi tena rUpeNahetutvAt / vajhivyApyodhUma ityAdikevalavyAptiprakArakajJAnajanye vahivyApyadhUmavAn parvata ityAdijJAne'tivyAptivAraNAya 'pkssdhrmaateti| vahivyAyadhUmavAn parvata ityAdiparAmarzajanye saMskAre'tiyAptivAraNAya caramajJAnapadaM / nanu tathApi vazivyAyadhUmavanmahAnasamadRzaH parvatapadavAcya ityatidezavAkyArtha, jAnajanyAyAmayaM parvatapadavAcya ityupamitAvativyAptiH tambamakIbhUtasyAtidezavAkyArthajJAnasyAyaM vahivyAyadhUmavanma hAnasamadRzaH iti mAdRzyapratyakSasya ca vyAptiprakArakapakSadharmatAzAnatvAt / IzvarIya
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmayI tAdRzajJAnamAdAya ghaTAdizAbdabodhAdau pAtivyAptiH / narayAptiprakAraka-pakSadharmatAjJAnajanyatvamatra tAdRbhanitrayatvAvazivajanakatApratiyogikajanyavamiti nopamityAdAvativyAptiH tatra tAdRzanisamAvenA hetutvAditi vAcyam / asambhavApatteH vakivyApyodhUmaH zrAlokavAn parvataH vahivyApyodhUmaH dhUmavAn parvata ityAdi jJAnAdapyanu mitiprasaGgAdanumitAvapi tena rUpeNAhetRtvAt / na ca vyAptiprakArakapavadhatAjJAnajanyatvaM pakSavizeSyakasambandhAvagAhitAMce vyAptiprakArakanizcayatvAvacchinnajanyatvaM, pakSavizeSyakasambandhAvagAhitAMbhe vyAptiprakArakatvaJca viziSTavaiziSTAvagAhitvaparyavasabamiti nAsambhavaH, vaDivyApyodhUma pAlokavAn parvata ityAdijJAnasya vyAptiviziSTavaiziSvAvagAhitvAbhAvAdanumito tena rUpeNa hetutve bAdhakabhAvAditi vaaccN| vyApneH sAmAnAdhikaraNyAnatirekitathA vajhisamAnAdhikaraNadhUmavAn parvata ityAdijJAnadipyanumitiprasaGgAdanumito tena rUpeNAhetutvAditi cet| na / heturadhikaraNe prakAraH, adhikaraNaM vRttitve, vRttitvamabhAve, prabhAvaH pratiyogitAyAM, pratiyogitvamavacchedake, avacchedakamanyonyAbhAve, anyonyabhAvazca mAdhyatAvacchedake, tacca mAdhe, mAdhyamadhikaraNe, adhikaraNaM vRttitve, vRttitvaM hetI, hetu: pace ityAkArakavilakSaNaviSayatAkanizcayatvAvanikajanakatApratiyogikajanyatAyA vivkssittvaat| ata eva prathamajJAnapadamapi sArthakaM saMzayAnyatAdRzavilakSaNaviSayatAkatvena hetRtvaprave) asambhavApatteH icchAdito'pi anumityutvAdaprajAt() anumitAvapi (1) anumityanutpAdAdivi ka0, kh.|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ pmiviniruupnnN| tena rUpeNAitalAMt / na cAnumitAvATautAprAmANyakatApaniyayatvenaiva hetutvAdasambhava iti vaacym| vizeSaNa-vizeSyabhAve vinigamakAbhAvenAprAmANyagrahAbhAvastha pRthageva hetutathA kAraNatAvacchedake tasthApravezAt tasya praveze'pi adhikanviti nyAyena tAdRzanivayavasa kaarnntaavcchedkvaanpaayaac| atha tathApi vakivyApyaMdhUmavatparvatavAn deza rasyAdivibhiSTa-vaiziSyapratyakSe tAdRzavibhiSTa-vaiziSvabhAbdabodhe cAsiMthAptiH daNDorako na veti saMzaye rakadaNDavAniti jJAnAnupAn tattaviziSTavaiziSyajJAnaM prati tattavizeSaNatAvacchedakaprakAraka-tattadizeSaNanizcayatvenaiva kAraNatayA tatrApi yathokanizcayatvena hetutvAditi cet / / bhAvAviSayakavena pratiyogitvAviSayakavena vA paramajJAnavizeSaNAt yathokaviziSTa-vaizivyapratyakSAdezva() vyAptighaTakatathA bhAvAdiviSayakavAt / na caivaM pakSadha-tApadavaiyarthaM tAdRnaviNa- . vaNavyAptiprakAratAkanizcayatvAvacitrakAraNatApratiyogikakAryatAzAkhyabhAvAviSayaka jJAnatvasyaiva samyaktvAt vajhiyApyodhUma ityAdikevalavyAptiprakArakajJAnajanyasya vakivyApyadhUmavAn parvata ityAdijJAnasya. vyAptighaTakatayA(2) prabhAvAdiviSayakatvenaiva vAraNaditi vAcyaM / asambhavApatteH anumiti pratyapi tena rUpeNAhetubAt . tAdRzavyAptiprakAritAkamizyatvamapekSya lAghavena jJAnavena manasena vAnumiti prati karaNatvAt parAmarza hetatayaivAtipramAbha | (5) ekhiibighnigir'iiy'aaihini / (2) vyaanishaanaatmktyevik| . 2
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai mAt / ataeva sthAnuna veti saMzayottaraM jAyamAna'yaM syAturiti pratyace idaM na rajatamiti bhramottaraM jAyamAne idaM rajatami tyAdipratyakSe ca svAtanvyeNa vizeSaNajJAnavidhayA vA sthAnatvavyApyavakakoTarAdimAn rajatatvavyApyatAkacakyavizeSavAmityAdivibheSadarzanasya vyAptiprakAraka-pakSadharmAtAnizcayAtmakasya janakatve'pi nAtivyAptiH vizeSadarzanasya viparItavizvayavirodhitvena vizeSaNakSAmalena vA hetutayA etAdRzanizcayatvenAkAraNatvAt tatra vyApterupanautabhAnasAmagrIsattvena vyAptighaTakatayA prabhAvAdiviSayakatvAJca, na vA tamAnayetyAdau tacchandena vyApyAdiviziSTopasthitidvArA anite vaDivyAyadhUmavatparvatamAnayetyAdizAbdabodhe mahAvAkyArthajJAnasya padArthApasthitividhayA avAntaravAkyArthajJAnajanyatayopanaryArthajJAna. janye nyAyArthajJAne vAtivyAptiH padArthApasthiteH kAraNatAvacchedake'tirikasya padaMjJAnajanyatvasya praviSTatayA nizcayavasthApraviSTatayA ca tacApi tAdRzanizcayatvenAkAraNatvAt vyAptighaTakatayA abhAvAra divissyktvaacc| nApi parAmarzAnuvyavasAye vahivyApyodhUmaH dhUmavAn parvataH vahivyApyodhUmaH pAlokavAn parvata ityAdijJAnAnuvyavasAye vA viSayavidhayA parAmarzasya tAdRprajJAnasya ca hetutve'yativyAptiH anuvyavasAyaM prati parAmarzadeviSayatvena sattaDyaktitvena vA hetutayAM tacApi yathokkaniSayatvenAkAraNatvAt vyAptighaTakatathA prabhAvAdiviSayakatvAJca / evamanumitivadApattAvapi parAmarthasya devatve'pyApattau nAtivyAptiH tacAprAmANyavAnAsvanditayathoktAniyatvena hetatayA kAraNatAvacchedako'tirikathAprAmANyavAnAsvanditavasa
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ amitiniruupnnN| pravezAt vyApterupanautabhAnasAmagrIsattvena vyAptighaTakatayA tathApyamAvAdiviSayakatvAca / na vA vahivyApyadhUmavAn parvata ityAdiviziSTasmaraNe tAdRzaviziSTAnubhavasya hetutve'pi prativyAptiH, tasya vyAptighaTakatayA prabhAvAdiviSayakatvAt tatra tAdRzavilakSaNaviSayatAkazAnavena jJAnavena() vA tAdRzaviziSTAnubhavasya hetutayA taadRshvilkssnnvissytaaknishcytvenaajnktvaacc| na caivaM tAdRprasaMzayAt smatyApattiH, saMskArAbhAvAdeva tataH smaraNAnutpatteH saMskAra prati tAdRzanizcayatveneva hetutvAt / na ca vinigamakAbhAvaH, saMzayasthale saMskArAdikalpanAgauravasyaiva vinigamakatvAditi draSTavyAra) na cAbhAvAdyaviSayakatvena caramajJAnavizeSaNe'bhAvAdiviSayakAnumitau avyAptiH mAdhya-helAderananugamAt ekopAdAne'nyAnumitAvavyAptiH vyatirekyanumitau cAvyAptiH taca yathoktavilakSaNaviSayatAkaniSayatvenA hetutvAditi . vaacym| tAdRzakAryyatAvadarbhavAdyaviSayakajJAmavRttipratyakSAsamavetadharmasamavAyitvasya vivakSitatvAt, itthaJca parvatA vajhimAn ghaTaH sattAvAnityAdyanvayavyAptijJAnajanyAbhAvAdyaviSayakAnumitivyaktimAdAyaivAbhAvAdiviSayakAnumitau anyasAdhyakAnumitau vyatirekyAlumitau ca khakSaNasamanvayaH tavRttitAdRadharmasthAnumitibasya sarvaca sattvAt / atra sattA-guNa-jJAnatvAnubhavatvamAdAyAtivyAptivAraNAya (1) maraNaM prati vilakSaNasaMkhArasya hetutayaivAviprasaGgavAra sambhavatIti bhaavH| (2) saMkhAraM prati jJAnatvena hetutve saMzayottaraM saMskArApattiriti bhAvaH /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAtyacintAmaNI mAmaveteti, kAdhikasambandhanAnumitivathApi pratyakSavRtibAdatiyAnivAraNAya smvaayitvmiti| na caivaM caramajJAnapadaM vyartha parAmarzajanyasaMskArasya vyAptighaTakatathA prabhAvAdiviSayakatvenaiva vArapAditi vaacym| samavAyena tAdRzakAyaMtAvadabhAvAvipathakajJAnatitAsAbhAya tadupAdAnAdanyathA janyamAnasya kAlopAdhitayA kAdhikasambandhana saMskArava-ghaTatvAderapyanumitivRttitayA ativyAlApateH / vastutastu tAdRzakAryatAzrayajJAnasamaveta-pratyakSAsamavetadharmasamavAthitvameva vakravyaM na tvabhAvAdyaviSayakatvena tajjJAnaM vishessnnoym| daNDorako na veti saMbhayottaramapi raktava-tadabhAvavaddaNjyAniti rakatvAMce saMzayAkArastha rakatva-tadabhAvavibhiSTavaibhivyaviSayatAkajJAnasAnubhavasiddhatayA lAghavAt tattavizeSaNatAvacchedakaprakArakatattadizeSarajJAnalenaiva viziSTavaiziSyabodhaM prati hetRtayA vahivyApyadhUmavatparvatavAndeza ityAdiviziSTa-vaizivazAbdabodhe ativyAptivirahAt tasa kAraNatAvacchedake nizcayatvasyApravezAt hetUtAvacchedakAdirUperU helAdibhivaviSayakabhramarUpaparAmAdapyanumityutpattyA anumiteH kArahAkchedake hetvAderna pravezaH, viziSTavaiziSyavodhasya kAraNatApadake ca hevAderavayaM praveza: hetutAvacchedakAdirUpeNa helA vibhinna viSayakanidhayAt hetutAvacchedakarUpeNa hetvAdiviSayakavibhiSTavaibhivyabodhAnutpatteratonizcayatvastha tatkAraNatAvacchedake praveze'SatiSyAptivirahAca anumiti prati yena rUpeNa parAmarzasya kAraNatA tadavacchinakAraNatAyA eva lakSaNaghaTakatvAt , aApatteca kAraNatAvaredake prAmANasAnAMskandinavasthAdhikasya pravezAdeva vAra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ amitiviruup| mAt pratyakSAsamavetetyanenaiva karaNAca, ityaca parAmajanyakAravAraNayeva prmshaanpdN| na cAbhAvAdyaviSayakavavizeSaNAnupAdAne yA viSayavizeSe niyamatovahivyAyadhUmavatparvatanidhaya evohodhakavidhayA hetaH tAdRpraviSayavizeSe spativamAdAya pratimA 'tiSthAptiH taca lAghavAt mAmAnyatovaDivyAyadhUmaMvatparvataniyama bemeva uddodhakavidhayA hetutvAditi vAcyaM / paramajJAnapadasyAnubhavaparavAt tathAca tAdRzavilakSaNaviSayatAkanizcayatvAvacchinakAratApratiyogikakAryatAzrayAnubhavasamavetapratyakSAsamavetadharmasamavAdhilamiti lakSaNaM phakhitamato na ko'pi doSa iti sampradAyavidaH / nadasat anumiti-parAmarzayostattayaktitvena hetu-hetumahAvanaye - bumitAvapi(1) tAdRzanizcayatvenAitavAdasambhavApatteH(2) / (1) hetu-hetumadAvAda mitApIti kaa| * (2) ratadanantaraM kha-cikitapustake adhikaH pATho vartate yathA, hetubhedena hetutAvacchedakasambandhabhedena vAnantakArya-kAraNabhAvApattyA parA. monAnumitihetuH, kintu yalliGgakaparAmAnantaraM tattatpakSakatattatmAdhyakAnumitiranubhavasiddha tattaliGgakaparAmarzabhAvakUTavizichAtma. tvameva tattatpakSaka-tattatsAdhyakAnumitau samavAyasambandhena pratibandhakaM pratibandhakatA ca sAmAnyataslakiparAmarzAbhAvakUTavizitvena na tu viziyAtmavAdaH pravezaH gauravAt tena sattAdimAdAya na vinigmnaavirH| gaca tathApi parAma bhAvakUTAnA parasparaM vizeSaNa-vizeSyabhAve vinigamakAmAvena gurutarAnantakAryakAraNabhAvApatteDhuvAratvAditi vaacy| parAmarza bhAvAnAM parasaraM vizeSyasthAmAvarizi vizeSaNavAghaTitatayA pAtmatve
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNI 'laa. aal baalaar'chinaalmili alinaa vapamityAdi tAdRzaparAmarzavizeSaparaM vyAptiprakAraka-pakSadharmatAjJAnapadamiti na kvApyativyAptiH / janyatvaJca ekAtmAvacchedenAyavadhi tottrvrttitvm| anyathA tAdRzanizcayatvAvacchinna kAraNavanirUpitajanyatvapraveze utarotyA asambhavApatteH, janyatAsAmAnya nive) jJAnatvena kAryatvena vizeSaNa jJAnatvena viziSTabuddhivenetyAdirUpeNa kArya-kAraNabhAvamAdAya zAbdabodhAderapi tAdRzaparAmarzavizeSajanyatvenAtivyAsyApatteH / na caivaM parAmarzAntarajanyAnumitAvavyAptiriti vAcyam / tAdRzajJAnavRtti-pratyakSAsamavetadharmasamavAyitvasya vivakSitatvAt samavAyena tadRttitAlAbhAya caramajAnapadaM / na caivaM thAM kAJcit anumitivyaktimupAdAya taDyakrisamavetapratyakSAsamavetadharmasamavAyitvameva lakSaNamasviti vAcyam / tasthApi lakSaNAntaralAt, prakRte ca tasyApravezena vaiyarthAbhAvAt / ityaJca vyAptiviziSTasya vyAptiviziSTe vA pakSadharmatA vyAptiviziSTapakSadharmateti SaSThI-saptamI tatpuraSAbhyAM vyAptiviziSTattiryA pakSadharmatA tajjJAnajanyajJAnamanumitirityartho'pi sambhavati, dhUmavAn parvata iti jJAnajanyAnuvyavasAyAdAvativyApna padasya jJAnavizeSaparatvenaiva vAraNat idovani ca samavAyaghaTita tayA parAmIbhAvAtmatvayoH vizeSaNatA-samavAyobhayaTitasAmAnAdhikaraNyasya tato'pi ladhutvAditi parasparavizeSya-vizeSaNabhAvAnApannAnAM parAmIbhAvakUTAnAM yugapadAtmatyAMza evaM vizeSaNatvopagamAdrivi khatasamate'pi tAdRzajanakatvasya nakSavaghaTakatve'sambhavAyatte iti /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumininirUpaNam / mAn ityAdidhamAnumitervahivyApyajalavAn parvataityAdidhamajanyaparvatAvakrimAnityAdipramAnumitezca tAdRzadharmaghaTanayaiva saMgrahAt / evaM vyAptiviziSTazcAsau pakSadharmazceti vyAptiviziSTapacadharmaH tasya bhAvaH vyAptiviziSTapakSadharmati karmadhArayottarabhAvapratyayena vyAptiviziSTatvasamAnAdhikaraNapakSadharmatAyAH jJAnajanyaM jJAnamanumitirityarthA'pi sambhavati, bhramAnumityavyApyAderyathokarUpeNaiva vAraNAt / evaM vyAptiviziSTazca pakSadharmazca vyAptiviziSTa-pakSadharmI tayorbhAvaH tathA tajjJAnajanyajJAnamisi dvandottaratalpratyayena vyAptiviziSTatvapakSadharmatvAbhayaviSayakajJAnajanyaM jJAnamanumitirityartho'pi sambhavati, dhUmo vahivyApyaH pAlokavAn parvata iti jJAnajanye dhUmovahivyAyaH dhUmavAnparvata iti jJAnajanye cAtivyAptiH jJAnapadasya jJAnavizeSaparatvenaiva vAraNaditi praangH| ___ kecittu vyAptiprakArakapacadharmatAjJAnajanyatvameva lakSaNaM janyavadha parAmarthatvAvacchinnakAraNatApratiyogikaM yAcaM, parAmarzatvaJca anumititvAvacchivakAraNatAvacchedakatayA siddhomAnasatvavyApyajAtivizeSaH, sarvatra mAnasaparAmarzAdevAnumitirityabhyupagamAt kSaNavilambasya prapathanirNayatvAt / evaJca na kApyatiprasaGgaH anyatra taadRprjaativi'vishessennaaddettvaat| ityaJca tAdRzadharmaghaTanApi na karttavyA vahivyApyadhUmavAnparvata iti nizcayasya parAmarthatvAvacchinakAraNatAnirUpitAnumititvAvacchivajanyatAyA anumitimAtra eva matvAt, Apatteca kAraNatAvacchedake aprAmANyavAnAskanditatvasyAdhikasya pravezAdeva vAraNAt zrApattItaratvena vA caramajJAnaM vizeSaNIyamityAhuH / 16691
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmo 'nAkaraNamiti tatpadaM dhanuminikajAtivizeSaviziSTaparaM tathAcAnumiteH karaNamanumAnamityarthaH / nanu taskaraNamityaca tacchabdasyAnumitilajAtivizeSaviziSTaparatve'numAnamityatra cAnupUrvamAdhAtamApanumititvajAtivizeSaviziSTasya pratyAyanAt karaNalyUTA ca karaNAtyAyanAdanumitikaraNamanumitikaraNatAvadityanumitikaraNayavidhihe'numitikaraNatvaviziSTasyAbhedasaMsargaNAncayo vAyaH tathAcoddezyatAvacchedaka-vidheyatAvacchedakayorabhedAd ghaToghaTa iti vat punarukiH / napa avyaya-nipAtAtirikanAmArthayorbhadAnvayasthAvyutpannatayA tatkaraemityasthAnumitisambandhya bhinnamanumitikaraNamityarthaH, tacchabdasyAnuminivajAtivizeSaviziSTasambandhiparatvAt karaNatAyAH kAryaghaTitabena karaNapadasthAnumitikaraNaparatvAt abhinnatvasya ca saMsagatvAt anu.mAnamityaca tu dhAtvarthasthAnumiteH lyuTaH pratyayatayA tadarthe'numitikaraNe karaNadAsambandhanevAgvathAdanumitimadanumitikaraNamityarthaH, karaetAyAH kAryaghaTitatvena anumitikaraNasya viziSTasyaiva syuurthatvAt / tathAcAnumitisambandhimadanumitikaraNaM anumitimadanumitikaraNAbhivamityevAnvayavodhAt vidheyatAvacchedakatAparyyasyadhikaraNadharmavatvasya uddemyavAcakapadAdakhAbhena ghaTonausaMghaTaH naulamadharmA ghaTonaulaghaTa rakhyAdAviva na paunarutyamiti vAcyaM / tathApi karaNapada-yugAdipadayoH karaNatAghaTakapadArtheSu adhikaraNa-tadRttitvAdiSu khAmakrinaye paunarayasya duAratvAt khaNDapakrinaye anumAnamityaca dhAvasyAnumiteH pAzrayatAsambandhena lyuarthe'dhikaraNe'vayavat tatkaraNamityacApi tatupadArthasyAnumiteH karaNpadAdhikaraNe pAzrayatvevAvavAdini ipodi
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bmitiniruupnnN| con| na / tatpadArthasyAMcayapada-nipAtapadAdyatirikanAmArthatayA nAmArthasya bhedenAnvayasthAvyutpannatathA tatpadArthasthAnumiterAzrayatAsambandhena karaNapadArtha'nvayAsambhavAt / anyathA makaraNatvaM sakarmakatvamivAdApi tadIyakaraNavAdipratyayApatteH / na caivaM ghaTakaraNa daNDaityAdau khaNDazakina ghaTavadRtyabhAvapratiyogitAnavacchedakavaghATatasyA) ghaTakaratvasyApratyayaprasaGgaH karaNpadAdadhikaraNa- tattivAdarupasthitatve'pi ghaTasya tato'nupasthiteriti vAcyam / ' karaNadipadastha khaNyaktimaye'pi kAryavavahaMpeNa kAryavadaMze'pyavAyaM manirupaNamAt / anyathAM kevalakaraNAdipadAna tAtparyadhImatve'pi vinA kAryavAkapadAdhyAhAraM ghaTAdikaraNapratyayApatteH / kAryavAyabhAvapratiyogitAnavacchedakaghaTitakaraNave gauravAdadhikaraNatvenAdhikaraNapravezadadhikaraNa kAryAtirikasyAprakAratayoM kArthavAvarUpeNeva . kAdhikaraNa karaNadipadasya zaktarAvazyakatvAJca / anyathA' padAnirvikalpakopasthiteranabhyupagamenAdhikaraNasya tato'nupakhitipramA jAt / na I kAryavAcaghaTAdipadasyaiva kAryavati lakSaNa karaNAdipadasya lu kevalakRttivAdiSveva zaktiH kAryavatI nirUpakatAsambavena vRttive'vayozca viziSTalAma iti vaacym| tahiMsAdhavAt karaNadipadastha kevaladharmaktyeva pratyApatteH itarAMzasya kAryavAcakaghaTAdipada lakSaNayaiva lAbhasambhavAt / etena khaNDabhaktimaya karaNAdipadastha nAnAtve'pi tadarthAnAM yathA bhedena parasparamavIyutpatti (1) ghaTabaDhatyabhAvapratiyogitANavaccheraikavaditasyeti ka0, g| 0 01 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai vaiciyAt tathA karaNAdipadamamabhivyAhatapachyAdauMtaravibhaktiyanyanadAdipadArthasyApi karaNapadArtha bhedAnvayo yutpattivaiciyAditi kasyacit prlpitmpypaastm| khaNDazaktinaye'pi kAryavadaM zatarAvazyakatve vyutpattisakoce pramANabhAvAt tadAdipadasya kAryyamambandhiparatayA tAdAtmyasambandhenaivAnvayabodhasambhavAt / na ca khaNDabhaktinaye kAryavadaMge bhaktarAvazyakatve kAryabhedena zaktibhedasthAvibhiSTatayA viziSTabhaktipakSamapekSya khaNDazaktipakSe kiM lAghavamiti vAcyaM / vaiziSyAMce prAtyakalpanAdeva tatra lAghavasambhavAt / ityaJca khaNDazakipa'pi prakRte'numitisambandhimadanumitikaraNaM anumitimaMdanumitikaraNabhinnamityanvayabodhAntra punaruktiH / kecittu tatpadaM na svarUpato'numititvajAtivizeSaviziSTaparaM .kintu vyAptiprakAraka-pakSadharmatAjJAnajanyajJAnavRttipratyakSAsamavetadha rUpeNa lAdRzadharmasamavAyiparaM, tathAca tAdRzadharmasamavAyikaraNamanumAnamityarthaH, ato na punaruktizaGkApi / nanvevaM tAdRzadharma samavAyikaraNatvena itarabhedasAdhane vyarthavizeSaNatvaM tahaTakasya vyAptijAnatvasyaiva hetutvasambhavAt / na ca vyAptijJAnatvena vyAptijJAnatvaM na praviSTamiti na vaiyarthamiti vaacym| tathApi tAdAmyena vyAptijJAnasyaiva gamakalasambhavAt / na ca vyApterananugamena ekataravyAptijJAnasya hetutve anumitikaraNamAtrasya paJcatvAt bhAgAsibiratatAdRzadharmasamavAyikAraNatvaM sarvasAdhAraNaM hetariti vAcaM / adhikasya bhAgAmiddhivArakatve'pi vyAptipakSanupayuktatayA vaiyarthyA w 12
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumitiniruupnnN| diti cet / na / bhinnadharbhikatayA dhUmaprAgabhAvavadavaivAtra) karaNatvaniSTavyApneyAptijJAnavAnavacchedyatvAdityAhuH / lakSaNamukkA svarUpamAha, 'taJceti anumAnazcetyarthaH, 'jiGgaparAmarzaH' vyAptijJAnaM, parAmarzasya vyaapaaraabhaavenaakrnntvaat| / anye tu nanvatAvatA anumitikaraNatvamanumAnasaMkSaNamuktaM bhavati tit kathaM syAt jJAyamAnaliGgasthAnumitikaraNatvena anumAnetarAprasiyA itarabhedAnumApakatvAbhAvAt itarabhedAnumApakatvasyaiva ra lakSaNapadArthatvAdityata Aha, 'takSetauti praangH| _ 'vakSyata iti, parAmRzyamAnaliGgasyAnumitikaraNatve atItAnAgataliMGgAdanumitirna syAditi bhAvaH / lakSaNaM nirUpita(2) dadAnoM prAmANyaM nirUpayituM prathamatacAkimatamAzaGkate, 'atheti,| 'na.pramANaM' na pramitikaraNaM, nanu . yadi cAnumAnamanumitikaraNaM . na pramANamityarthaH tadApayAmitiH tanmate'numitikaraNasyApramiddheH, yadyanumAnaM dhUmAdina pramANamityarthaH tadA siddhasAdhanaM vyAptijJAnasyaiva naiyAyikaiH pramANatvopagamAditi cet / n| anumAnamityasya vyAptijJAnamityarthAt / na ca tathAyAzrayAsiddhiH tanmate sarvatra vyabhicArasaMzayasattvena vyAptinizcayAnutpAdAditi vAcyaM / tanmane saMzayAtmakasya prsiddhe| ma cAMzataH middhamAdhanaM, pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyamiruddezyatvAt / nara (1) vadhAca vyarthavizeSaNatvaghaTakasAmAnAdhikaraNyavirahAna doSa iti bhaavH| (9) nakSaNamukhamiti kh.|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ namAmilAmako nirvikalpakacArA khapratyakSAtmakapramiti prati kiraNabAhAdha iti vAcaM / nirvikalpakaM prati karaNalAbhAvAt vibhiTajAnA su sabate saviSayakabenAmamitibAca / zrana ca pramAjanakatAvakedakarUpazUnyalAditi henurUyaH, tacca tanmate indriyatna asamanAte vyAptiniprayatnAdikamapi / nanu ayaM hetaH svarUpAsiddhaH nAdRzavyAptinizcayabasyaiva sarvaca sancAdityata Aha, 'yogyopAdhaunAmiti mAdhyavyApakatathA sahotAnAmindhanAdilakSaNayogyadharmANamityarthaH, 'yogyAnupalabdhyA' yogyatAsahitayA anupalabdhyA, 'prabhAvanimayo'pauti avyaktovyabhicAritAsambandhena indhatatvAdirUpeNa bhAvastha bhUmAdau hoto nizcaye'pautyarthaH, tenopAdhitvasya atauniyatvena tadavacchinAbhAvasya khaukikapratyakSAgamyatve'pi na batiH / na na vyabhicAritvazyAtaundriyaghaTinatayA. tatsambandhena indhanavAdyavacchinnAbhAvo'pi kathaM caukikapratyakSaganya iti vAcyam / mAdhyAbhAvavadhaskiSiyogyavyakittilarUpavyabhicAritAvizeSasambandhena tadabhAvamya pravyavasAyavAdviti bhAvaH / 'ayogyopAdhizayeti mAdhyavyApakanayA rajhautasya manovAvAdilakSaNayogyadharmAsya vyabhicAritAsambandhena dhUmAdau hetau - beyrthH| yaddA mAyabApakalarUpAyogyAprakAreNa sAdhyAtyApakobhAvAsya vyabhicAritAmAmAnyasambandhena dhUmAdau hetau zayetyarthaH, vyabhicArasaMzayAditi sarvatra hetau svAbhyayabhicArasaMzayAdityarthaH, yabhicArasaMzaye ca vyAptinizcayasyaivAsambhavAt kathaM tatra vyAptinizcabalamiti bhaavH| nanu bhUyaH mAdhya-sAdhanasAcAradhAnasa yabhicAjAnamatibandhakatayA tapacAlitata vyabhicArasaMprayAsamAvena pApti
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumitiniruupnnN| athAnumAnaM jamA lombomAdhInAM yogAsamayamAbhAvanikAyathayosropAdhizalyA abhicArasaMkhyAt zAhacaritasarati vyabhicApalabdha loke dhUmAdidarzanAnantaraM vahyAdivyavahArazca sambhA nimayasambhava ityata zrAi, 'mataza imi(1) zatazaH sahacaritatvena jAtayoIyorapautyarthaH,(2) tathAca bhUyaH sahacArajJAnasya vyabhicArajAnapratibandhakalamevAsiddhamiti bhaavH| nanvevaM vakritrikarSapava'tavizeSyakavahiprakArakasaMskArAdhabhAvadazAyAmapi dhUmadarzanAmataraM parvatovakimAn ityAdiprayogo'nubhUyate sa kathaM sthAt mAhuzabdaprayogaM prati parvatavizeSyaka-vakiprakArakabuddhe hetutvAdityata-. vAha, 'loka iti lokAnAmityarthaH, 'dhUmAdauti, vaudriyamatrikarSa-parvatavizeSyaka-vakiprakArakasaMskArAcaMbhAvadazAyAmityAdi, vayAdivyavahArazca' prvtovhimaanityaadishbdpryogH| .. / kecitta 'bayAdivyavahAraH' prvtvishessyk-vddiprkaarkprtirityaangH| tadasat vaDiprakArikA parvate pravRttirhi mAdhyatathA, divyatathA vA, upAdAnatayA vA, nAcau vahimaparvatasya viddha --------..... ------ --... ------- - -------- (1) zatazaH sahacarityAritIti kh*| (9) etadakAtaraM ka-cikitAlake adhinA pAThI vartate yathA, abhicAroboriti yathA jauhalyAva-pArthivavAyohorake inya iti /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNe vanAmAcAt saMvAdena ca prAmANyAbhimAnAditi nAmatyavaM pramANamiti, na, apramANasAdhamryeNAprAmANyasAdhane dRSTasAdhamyasyAnumAnatvAt etaddAkyasya sandigdha vAt, nAkyaH upAdAnagocaralaukikasAkSAtkArasyaiva pravRtti hetutayA nyAyanaye'pyanumityAtmakajJAmAttadasambhavAditi mantavyaM / 'sambhAvaneti, 'sambhAvanA' parvate vayasaMsargAgrahovahe parvatasya ca jJAnam / na ca lAghavAdyavahAraM prati viziSTadhiya eva hetutvaM na tu asaMbhAgrahAdeauravAditi vAcyaM / na hi vayamasaMsargAyahAdeyavahArakAraNatvaM brUmaH, kintu tadupalakSitavayAdijJAnAdInAmeva kuladrUpatvena dharmavizeSeNa, anantAnumitikalpanApekSayA kucadrUpatvakaapanAyA eva saghuvAditi bhAvaH / nanu dhUmadarzanAnantaraM vayAdivyavahArabanikA na mambhAvanA talanakaubhatajJAnasya vajhimati vaniprakArakAnubhavatvenAnubhavAdityata pAha, 'saMvAdeneti, 'saMvAdena' saMvAdAdivyavahArajanakatvAdirUpasAdhAraNadharmadarzanena doSeNa ca, 'prAmANyaM vajhimati vahiprakArAnubhavatvaM, 'abhimAnaH' punaragTahItAsaMsargakaM jJAnaiyamekameva jJAnaM vetyaMnyadetat / upasaMharati, 'itauti, 'iti' ato hetoH, 'nApratyakSamiti pratyUcAtirikaM na pramANamityarthaH, anumAnAprAmANye tena ghaTapadaM ghaTe zataM asati vRttyantare astitra prayujyamAnavAdityAdinA prakAreNa bhaktigrahe eva zabdaH pramANaM sthAditi zabdo na pramANaM, zabdasyAprAmANye nAtidezavAkyArthajJAnaevaM upamAnaM pramANaM sthAdityuSamAnamapi na pramANamiti bhAvaH / ma
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhnumitiniruupnnm| * 29 viparyAstAnyataraM pratyarthavazvAt tayozca parakIyayorapratyakSatvAt anumAnamapramANamiti vAkyasya prAmAca pratyakSAtirikasthAprAmANye kathamataundriyapadArthasiddhiriti vAcyaM / aurataundriyapadArthAnabhyupagamAditi bhAvaH / nanUpaMkramopasaMhAravirodhaH yena rUpeNa pratijJA kriyate tenaiva rUpeNa nigamanamapauti kasakathakasampradAyasiddhatvAt, atra ca anumAnaM na pramANamityatyopakramatvAt nApratyakSa pramANamityasya caupasaMhAratvAditi cet, aba mitrAH nApratyakSaM pramANamityupakramaH anumAnaM na pramANamityAdikantu hetariti praaddH| mavyAstu nApratyakSaM pramANamityapi pratijJAntaraM na tu anumAna haina pramANamityasyopasaMhAraH, tathAca yato'numAnaM na pramANaM ataH . atyacAtiriktaM zabdopamAnamapi ma pramANamityartha ityaaddH| / vastutastu nApratyakSa pramANamityapi nopasaMhAraH anumAnaM na pramANamityapi nopakramaH upakramopasaMhArayoH pratijJA-nigamanayostaiharanaukArAt, kintu kharUpakaurtanamAnamityeva tattvaM / 1. athAnumAnasthAprAmANya kena prakAreNa 'mAdhyate, kiM pramAprayojakatAvadakarUpazUnyatvaliGgakenAnumAnena, kiM vA anumAnaM na pramANamiti zabdena, tabAdye pAha, 'pramANeti, 'apramANamAdhasurya' apramANatvavyApyena pramAjanakratAvacchedakarUpazUnyatvena (1) 'dRSTazAdharmyasya' mAdharmyadarzanasya apramANatvavyAyadarzanasyeti yAvat / (1) pramANatAprayojakalpazUnyatveneti kha0 /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAntiAmaNe khyAmAmAkhyayo pAtAca / 'apivAnumAnAmAmArakhe pratyakSasyApyapramANatvAyatteH prAmAsyasthAnumeyatvAt svatazca prAmANyagrahe ttsNshyaanupptteH| vyAptigrahopAyazca vkssyte| iti zrImahopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnakhaNDe anurmitinirUpaNaM / anye bAha, 'etaddAkyasyeti anumAnaM na pramANamitivAkyasyetyarthaH, 'arthavacAt' prayojanavaJcAt na tu skhaM pratItyarthaH, 'tayoH' mandeheviparyAyayoH, ayamarthaH anumAnaM pramANaM na veti saMzayasya anumAna papramANameveti viparyayastha vA nirAsamAdhamatAjJAnAdetadvAkyaprayoge tava pravRttiH tacca jJAnaM kathaM sthAt parakIyasaMzaya-viparyyayayorapratyatvAt ato'numAnaM pramANaM avazyopethamiti / 'prAmAthApAmAthayoriti prAmAye'prAmANye cetyarthaH, 'yAghAtAt' pratyakSAtirikSasya aprAmANNavyAdhAtAt, anumAnamaprAmANthamiti vAkyasya prAmAye hi pAyAtaM pratyacAtirikAsya zabdasya sAkSAdeva prAmANyaM, prAmAye / praannibhrmjnkvmiti| anumAne prAmANyasya dhama eva jananIyaH, dhamatvaJca jJAnaya viSayavAdhAdhInamevetyanumAnApAmAthe bAdha eveti bhaavH| manu bhramajamakatvalakSaNaM aprAmAcaM zabdasya nocate yena dhamatvasya viSayabAdhAdhaunatathA pratyacAtiriNayAnumAnasya prAmAyakhaukArApattiH, parantu pramAkarapAvyatirekasamityakharasAdA; 'api ceti, pratyakSasthApi'
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumitiniruupnnN| .25 yakSasthApi, 'apramANatvApatteriti pramAlAbhAvApatterityarthaH, pramAve mANabhAvAditi bhAvaH / kathaM pramANaM nAsti tadAha, 'prAmANyayeti pramAvasyetyarthaH / nanu pratyakSapramAvaM khenaiva grAhyate iti svayaameva svapramAve pramANamato na tatrAnumAnApekSatyata zrAi, 'svata iti, tatsaMzayeti pramAtvasaMzayetyarthaH / ayaM ghaTa ityAdijJAnAnantaraM itauyakSaNe(1) idaM jJAnaM pramA na veti saMzayojAyate, bhavanmate taba cAt svenaiva khapramAvasya nizcitatvAditi bhaavH| etaccApAtataH ayaM baTa ityAdisavikalpakajJAnasya hi hatIyakSaNe pramAvasaMzayaH tena huca tanmaye'pi na khasmin prAmANyaM gTahyate tasyAsanmAvaviSayatvena pramAvasyaiva tatrAbhAvAt kintu pAramArthikavyaktimAtraviSayakanirvi1. kalpakajJAnameva tanmate pramA tenaiva svasmin prAmANyaM khena rayate tatra tauyakSaNe praamaannysNshyo'siddhH| kiJca tanmate saMzayaM pratyapi kuladrUpatvenaiva nizcayastha pratibandhakatvAt nizcayasattve'pi saMbhayotpattau virodhAbhAvaH / kurbadrUpatvasya phalabalakalyatvena . yaduttaraM saMzayo jAyate tatra tadabhAvAt / vastutastu anumAnasyAprAmANye nirviklp| kajJAnasyaivAmadaviSayakatva-khaviSayakatva-prAmANyAvagAhitvasiddhiH kathaM sthAt sadiSayakavAdihetakAnumAnenaiva amadaviSayakatvasya jJAnatvahetukAnumAnenaiva khaviSayakatvasya skhetarAgrAhyaprAmANyakatve mati yAdyaprAmANyakatva hetukAnumAnenaiva prAmANyAvagAhitvasya siddheH / na ca tadapi khenaiva rayata iti vAcyaM / viSayAnavasthAbhiyA prAmANya(1) sarvatra 'TatIyakSaNe' ityatra 'hitIyakSaNe' iti kha-vihitapustaka paatthH|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvacintAmaNau tadghaTakapadArthAcatirikradharmasya khatogrAhyatvAnabhyupagamAt / api ca dhUmadarzanAnantaraM jAyamAne vayAdivyavahArajanake jJAne anumititvajAtivizeSasthAnuminomautyabAdhitAnuvyavasAyamiddhatayA apalApAsambhavaH anumititvarUpajAtivizeSasya siddhale tadavacchinnaM prati vyAptijJAnAdeH karaNatvamapyAvazyakaM, anyathA tadavacchinotyattiniyamAnupapatteH / na cAstu anumitirUpojJAnavizeSaH astu ca tatra vyAptijJAnAdeH karaNatvaM tathApi tAdRzajJAnavizeSasya savikalpakarUpatvenAsanmAnaviSayakatayA pramAvAbhAvAnna tatkaraNasya pramApAtvamiti vAcyam / mavikalpakavijJAnasyAsanmAtraviSayakatvAmiddheH anumitiviSayIbhUtAnAM parvatatva-vahivAdaunAM sarveSAM pAramArthikatvAdityeva dUSaNaM maarN| nanu vyAptinizcayasya khotyattAveva prAmA sambhavati maiva na sambhavati upAyAsAvAdityata pAi, 'vyAptigrahopAyabeti(1) / iti zrImathurAnAthatarkavAgIzaviracite tattvacintAmaNau anumAnakhaNDe anumitinirUpaNarahasyam / (3) vyAptigrahopAya iti k...|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha vyaaptivaadH| nanvanumitihetuvyAptijJAne kA vyAptiH na tAvadavyabhicaritatvaM taDDi na sAdhyAbhAvavadattitvam sAdhya atha vyAptivAdarahasyaM / anumAnaprAmANyaM nirUpya vyAptikharUpanirUpaNamArabhate, 'nandhisyAdinA, 'anumitihelityasya anumAnaniSThaprAmANyAnumitihetvityarthaH, 'yAptijJAna ityatra ca viSayatvaM saptamyarthaH, tathAcAnumAnaniSThapramANyAnumitihetavyAptijJAnaviSayobhatA vyAptiH ketyarthaH, anumAnaniSThaprAmANyAnumitihetvityanena vyApteranumAnaprAmANyopa"pAdakatvakathanAdanumAnaprAmANyanirUpaNAnantaraM vyAptinirUpaNe upo hAta eva saGgatiriti sUcitaM / upapAdakatvacAca jJApakatvaM / / . kecittu anumitipadaM anumitiniThetarabhedAnumitiparaM, tathAcAnumitiniSThetarabhedAnumitau yohetuH * prAgukavyAptiprakArakapakSadharmAtAjJAnajanyatvarUpaH, tahaTakaM yayAptijJAnaM tadaMze vizeSaNabhatA vyAptiH ketyarthaH, ghaTakatvArthakasaptamautatpuruSasamAsAt(1) tathAca mAgukAnumitilakSaNopohAta eva maGgatiranena sUcitA ityAhuH / (1) anumitihevI vyAptizAnaM bamumitihetuvyAptizAvamiti sptmostpurusssmaasaadityrthH|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe . 'na tAvaditi, 'tAvat' vAkyAlajhAre, 'avyabhicaritavaM zravyabhicaritatvapadapratipAdyaM, taba hetumAi, 'taddhItyAdi, 'hi' yasmAt, 'tat' avyabhicaritatvapadapratipAdyaM, 'neti, sarvasminneva lakSaNe sambayate, tathAca vyAptiryataH mAdhyAbhAvadaMvRttitvAdirUpAvyabhicaritatvazabdapratipAdyakharUpA na ato'vyabhicaritatvazabdapratipAdyasvarUpA netyarthaH paryavasitaH, vizeSAbhAvakUTasya sAmAnyAbhAvahetatA ca prasidvaiveti, ataH etannaddhayopAdAnaM na nirarthakam / "mAdhyAbhAvavadavRttitvamiti, 'vRttaM' vRttiH, bhAve niSThApratyayAt, vRttasthAbhAvaH 'avRtta' vRttyabhAva iti yAvat, sAdhyAbhAvavato'vRttaM 'mAdhyAbhAvavavRtta' sAdhyAbhAvavavRttyabhAva iti yAvat, tadyacAsti mAdhyAbhAvavadavRttI matvartho yenpratyayAt tasya bhAvaH 'mAdhyAbhAvavadavRttitva' tathAca sAdhyAbhAvavavRttyabhAvavattvamiti phalitamiti prAJcaH, tadamat na karmadhArayA matvarthIyo baDaborivedarthapratipattikara ityanuzAsanavirodhAt tatra karmadhArayapadasya baDabauhautarasamAsaparatvAt (1) (1) patra karmadhArayapadasya samAsamAtraparatve sAdhyAbhAvavadattivamityatra sAdhyAbhAvavatpadasya sAdhatvAnupapattiH sAdhyasthAbhAvaH sAdhyAbhAva iti samAsottaramatuSpratyayasya anuzAsanaviNDatvAt yataH bAbIhItarasamAsaparatvamAvazyaka tathAca sAdhyaM vyabhAvo yasya sa sAdhyAbhAvaH iti baDabIchutaraM matuppratyaye naanushaasnvirodhH| bAbIhizvedarthapratipattikara ityanuktau kRSNasarpavavalmIkamityAdiprayogasya sAdhutvAnupapattiH kRSNasati padasya nityasamAsatayA taduttaraM matuMmpratyaye anuzAsanavirodhaH, kRSNaH so yatra iti vigrahasya vilakSaNavaizAtyAvacchinnasarpavattvavodhakatvAsambhavena baGabIherarthapratipattikaratvAbhAvAt nAsmAkaM tAdRzaprayogAsAdhutvam /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptivaadH| . 29 taccAguNavattvamiti - sAdharmyavyAkhyAnAvasare, guNaprakAzarahasye nadIdhitirahasye ca sphuTaM, avyayIbhAvasamAsottarapadArthana samaM tatmamAsAniviSTapadArthAntarAnvayasthAvyutpannatvAJca(1) bhUtakhopakumbhaM bhUtalAghaTamityAdau bhUtalavRttiMghaTasamIpa-tadatyantAbhAvayorapratIteH / etena vRtterabhAvo'vRttItyavyayIbhAvAnantaraM mAdhyAMmAvavato'vRttiyati bahubauhirityapi pratyuktaM vRttau mAthAbhAvavato'nanvayApatteH avyayIbhAvasamAsasyAvyayatayA tena mamaM mamAmAntarAsambhavAcca natrupAdhyAdirUpAvyayavizeSANameva samasyamAnatvena parigaNitatvAt(2) / vastutastu mAdhyAbhAvavato na vRttiryatra iti tripadavyadhikaraNabahubaudyuttaraM tvapratyayaH mAdhyAbhAvavata ityatra nirUpitatvaM SaSThyarthaH, anvayazcAsya vRttau, tathAca 'mAdhyAbhAvAdhikaraNanirUpitavRttyabhAva (1) avyayIbhAvasamAsottarapadArthena samaM vatsamAsAniviSThapadArthAntarasthAnvayasyAvyutpannatvAdityatra antarapadamanarthakamiti nAzananIya upakumbhamityAdAvapi tatsamAsAnivicha-samIpAdipadapratipAdyasAmIpyAdyarthe dhanacayaprasaGgAt adhikasya antarapadasya dAne tu tatsamAsaniviSThapadApratigAdyArthAnvayabodhasyAvyutpannatvAdityarthakatvasambhavAt nAnupapattigandho'pi iti dhyeyam / tatsamAsAniviSThapadArthAnvayasyAvyutpanatvAdityeva g-cihivpustkpaatthH| (2) nanu bhUtalopakumbhaM bhUtalAghaTamityAdiprayogadarzanAt kathametAdRzaniyamoyuktisaha iti cet, na, napAdhyAdyayayavizeSANAM samasyamAnatvena parigaNitatvAt ityatra Adipadena upakumbhAderapi parigrahAvAsaGgavi-. riti|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvacintAmaNe vadbhivasAdhyAbhAvavadattitvaM sAdhyavatpatiyogikAnyonyAbhAvAsAmAnAdhikaraNyaM sakalasAdhyAbhAvavaviSThA vatvamavyabhicaritavamiti phlitN| na ca vyadhikaraNabahuvrIhiH sarvaca na sAdhuriti vAcyaM / ayaM hetaH mAdhyAbhAvavadavRttirityAdau vyadhikaraNabahuvrIhiM vinA gatyantarAbhAvenAtrApi vyadhikaraNabahubauhe. mAdhutvAt / mAdhyAbhAvAdhikaraNavRttitvAbhAvazca taadRshttisaamaanyaabhaavoboyH| tena dhUmavAn vaherityAdau dhUmAbhAvavajjalahRdAdivRttitvAbhAvasya dhUmAbhAvavadRttitva-jalatvobhayatvAdyavacchinAbhAvasya ca vakau sattve'pi nAtivyAptiH / mAdhyAbhAvavavRttizca hetutAvachedakasambandhena vivakSaNIyA tena vayabhAvavati dhUmAvayave jalaidAdau9) samavAyena kAlikavizeSaNatayA dhUmasya vRttAvapi na ctiH| 'sAdhyAbhAkya mAdhyatAvacchedakasambandhana mAdhyatAvacchedakAvachinapratiyogitAkobodhyaH tena vakimAn dhUmAdityAdau samavAyAdisambabena vahisAmAnyAbhAvavati saMyogasambandhena, tattadahitva-vaki-jalobhayatvAdyavacchinnAbhAvavati ca parvatAdau saMyogena dhUmasya, vRttAvapi na ptiH(2)| tAdRzamAdhya bhAvavattvaJca prabhAvIyavizeSaNatAvizeSeNa bodhyaM (9) dhUmAvayavaM parityajya jaladAdiparyantAmudhAvanaM prasiddhavipakSasthala. mAdAyAvyAptisambhave tadapradarzane nyUnatAbhaGgAyeti / (2) nanu sAdhyAbhAvapadasya prathamopasthitatayA, tadaMze vizeSaNobhUtasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinatvapadasya vyAvRtti darzayitvaiva zeSadajopAta
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptivaadH| bhAvapratiyogitvaM sAdhyavadanyAktitvaM vA kevlaanyyinybhaavaat| tena guNatvavAn jJAnatvAt sattAvAn jAterityAdau viSayitvAvyApyavAdisambandhena() tAdRprasAdhyabhAvavati jJAnAdau jJAnava-jAtyAdettAvapi naavyaaptiH| jAtyatyantAbhAva-tabadanyonyAbhAvayoratyantAbhAvo na pratiyogi-pratiyogitAvacchedakakharUpaH kinvatiriktaH tena ghaTatvAtyantAbhAvavAn ghaTAnyonyAbhAvavAn vA paTatvAt ityAdau vipreSaNatAvizeSasambandhena mAdhyAbhAvAdhikaraNasthApasiyA nAvyAptiH / atyantAbhAvAderatyantAbhAvasya pratiyogyAdikharUpatvanaye tu mAdhyatApacchedakasambandhAvacchivapratiyogitAkasAdhyAbhAvavRttimAyAmAmAnyau...papratiyogitAvacchedakasambandhena sAdhyAbhAvAdhikaraNatvaM vakravyam() / battitvAbhAvAdyaMze vizeSaNIbhUtasya hetutAvacchedakasambandhAvacchinnatvasya vyAvatidAnaM pazcAdevocitamiti vyutkrameNa vyAvRttidAne nyanatA syAditi cet, meM, prathamaM vRttitvasAmAnyAbhAvAnuktau sAdhyAbhASAMze sAdhyatAvacchedakadharmasambandhAvacchinnatvasya vyAvRttidAnaM na sambhavatIti vyutkrameNa vyAvRttidAnaM / ) avyApyatvasya satyaniyAmakatayA tatsambandhamAdAyAvyAptina sambhavatIbata pAdipadaM dhAdipadena kAlikasambandhaparigrahaH, janyamAtrasya kAloAdhitve mAnAbhAvena vaddhimAn dhUmAdityAdau nAvyAptisambhAvaneti prasiddhodAharaNaM parityakta pataeva jJAnatvahetuM parityajya jAtehetutvamuktaM tatra vAdhyAbhAvavati mahAkAle jAtevartamAnatvAdazyAptiAraiveti dhyeyam / (2) nanu tathApi guNatvavAn jJAnatvAt sattAvAn jAteriyAdau vidhayitvAdhyApyatvAdisambandhena tAdRzasAdhyAbhAvavati cAnAdau zAnava-jAyAde
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19.. tattvacintAmaNau vRtya pratiyogitAvizeSaNaM, tAdRzasambandhazca vakimAn dhUmAdityAdibhAvamAdhyakasthale vizeSaNatAvizeSaeva, ghaTavAbhAvavAn paTavAdityAdhabhAvasAdhyakasthale tu samavAyAdireva, samavAya-viSayibAdisambandhena(1) prameyAdimAyake jJAnatvAdihetau mAdhyatAvacchedakasamavAyAdisambandhAvacchinaprameyAdyabhAvasya kAlikAdisambandhena yobhAvaH so'pi prameyatayA mAdhyAntargatastadIyapratiyogitAvacchedakakAlikAdisambandhena mAdhyAbhAvAdhikaraNe jJAnatvAdervRtteravyAptivAraNAya sAmAnyapadopAdAnaM, mAdhyamAmAnyauyatvaJca yAvatmAdhyanirUpitatvaM vAnirUpakamAdhyakabhinnatvamiti yAvat / asyaikoktimAtratayA gauravasthAdoSatvAt kAraNatAvacchedake ca bhAvasAdhyakasthale vartamAnatvAdavyAptiH / na ca sAdhyAbhAvAdhikaraNatvamabhAvIyavizeSaNatAvizeSeNa vivakSitamiti vAcyam / tathA sati ghaTatvAtyantAbhAvavAn dhaTAnyonyAbhAvavAn kA paThatvAdityAdau sAdhyAbhAvasya ghaTatvAdevizeSaNatAvizeSasambandhenAdhikaraNatvApasiyA avyAptiriti cet / na / sAdhyatAvacche. dakasambandhAvacchinnasAdhyAbhAvavRttisAdhyasAmAnyoyapratiyogitAvacchedakasambadhena sAdhyAbhAvAdhikaraNalasya vivakSitatvAditi kha ga / (1) sAdhyatAvacchedakasambandhena vRttimatsAdhyIyapratiyogitAvivakSaNesamavAyasambandhena prAmeyasAdhyakahetau avyAptivAraNaM sambhavati pataH vidhayitvasambandhAnusaraNamiti bhaavH| (2) atrAnugamastu sAdhyatAvaccheekasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAnavachedakatvaM bhedapratiyogitAvacchedakatvaJca nirUpakRtvasambandhAvacchinnaM grAhya
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaativaadH| abhAvauSavizeSaNatAMvizeSeNa mAthAbhAvAdhikaraNatvaM prabhAvamAdhyakasthale - yathAyathaM samavAyAdisambandhena mAdhyAbhAvAdhikaraNavamupAdeyaM mAdhyabhedena kArya-kAraNabhAvabhedAt / na ca tathApi ghaTAnyonyAbhAvavAn paTatvAdityatrAnyonyAbhAvasAdhyakasthale ghaTatvAdirUpe mAdhyAbhAve na mAdhyapratiyogitvaM na vA samavAyAdisambandhastadavacchedakaH tAdAtmasyaiva tadavacchedakatvAdityavyAptistadavastheti vAcyam / atyantAbhAvAbhAvasya pratiyogirUpatvena ghaTabhedasya ghaTabhedAtyantAbhAvatvAvacchinnAbhAvarUpatayA ghaTabhedAtyantAbhAvarUpasya ghaTabhedapratiyogitAvacchedakIbhUtaghaTatvasthApi samavAyasambandhena ghaTabhedapratiyogitvAt / na cAnyatrAtyantAbhAvAbhAvasya pratiyogirUpatve'pi ghaTAdibhedAtyantAbhAvAbhAvo na ghaTAdibhedasvarUpaH kintu tatpratiyogitAvacchedakaumRtaghaTatvAtyantAbhAvasvarUpa 'eveti siddhAntaiti vaacN| yathA hi ghaTatvAvacchinnaghaTavattAgrahe ghaMTAtyanAbhAvAyahAt ghaTAtyantAbhAvAbhAvavyavahArAcca ghaTAtyantAbhAvAbhAvoghaTakharUpaH tathA ghaTabhedavattAgrahe ghaTabhedAtyantAbhAvAyahAt ghaTabhedAtyantAbhAvAbhAvayavahArAcca ghaTabheda eva tadatyantAbhAvatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva iti tamiddhAntaH(1) na yukkimahaH / vinigamakAbhAvenApi ghaTatvatvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvavaddaTabhedasthApi ghaTabhedAtyantAbhAvAbhAvatvamiddherapratyUhatvAcca / ata eva tAdR (1) ghaTAnyonyAbhAvAtyantAbhAvAbhAvasya ghaTatvAtyantAbhAvakharUpatvarUpasiddhAnta ityarthaH /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacintAmo avidvAntonopAdhyAyamAnaH, ata eva cAbhAvavirahAtmavaM vadanaH pratiyogitetyAcAryAH, anyathA ghaTabhedAtyamAbhAvapratiyogini ghaTabhede talakSaNayApyApatteH anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakaghaTatvAtyantAbhAve talakSaNasyAtivyANyApatteca(5) / na caivaM ghaTatvatvAvaziSapratiyogitAkaghaTanAtyantAbhAvasthApi ghaTabhedakharUpatvApattiriti vaacc| tadatyantAbhAvatvAvacchivapratiyogitAkAbhAvasyaiva tasvarUpavAndhupagamAt tadvattAgrahe tAdRmatadatyantAbhAvAbhAvasyaiva vyavahArAt / upAdhyAyairghaTatvatvAvacchinnapratiyogitAkaghaTatvAtyantAbhAvasthApi ghaTabhedakharUpatvAbhyupagamAJca / na caivaM mAdhyasAmAnyauyapratiyogitAvacchedakasambandhenaiva mAdhyAbhAvAdhikaraNatvaM vivakSyatAM kiM mAdhyatAvacchedakasambandhAvacitramAdhyAbhAvavRttitvasya pratiyoginAvizeSaNatveneti vAcyam / kAlikasambandhAvachintrAtmatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvastha( vizeSaNatAvizeSeNa mAdhyatve AtmatvAdihetA (1) anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedake tallakSaNasyAtizyAyApattecevi sa. m.| ayamapi pAThaH samIcInaH yataH ghaTatvAtvantAbhAvasya ghaTabhedAsarUpatve ghaTAvaM va ghaTamedapratiyogitvavakSayalakSyaM tadabhAvasya ghaTabhedAkharUpa. vAt, ghaTatvAtyantAbhAvasya ghaTabhedakhalpatve tu ghaTAvaM ghaTabhedapratiyogitvapakSaNalakSyameva tadatyantAbhAvasya ghaTabhedakharUpatvAditi / (2) pathAtra sAdhyasAmAgcIyapratiyogitAvacchedakasambandhasAmAnyega sAdhyAmAvAdhikaraNatvaM, papa vA pratyekaM sAdhyasAmAnyIyapratiyogitAvacchedako yo vA sambandhamattasambandhena vAdhyAbhAvAdhikAraNatvaM ityAzavAdayI tatra divoyAzAya pramAvizeSyatvAbhAvasAdhya ke'thAmina sambhavavi janyAnA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ baativaadH| . vasthApyApatteH kAlikasambandhAvacitramAdhyAbhAvazya vizeSatAvizeSaNa sambandhena yo'bhAvastasthApi mAdhyarUpatayA kAlikasambandhavavizeSaNatAvizeSo'pi mAdhyIyapratiyogitAvacchedakasambandhastana sambandhenAtmatvaprakArakapramAvizeSyatvarUpasAdhyAbhAvavati prAtmani hetorAtmatvasya vRttaH(9) / pratiyogitAvacchedakavat pratiyogyapi anyonyAbhAvAbhAvaH(2) tena tAdAtmasambandhena mAdhyatAyAM mAdhyatAvacchedakasamma meva tAdRzakAlika-kharUpAmayasambandhena sAdhyAbhAvAdhikaraNatvAt uktasthale tu tAdRzobhayasambandhena sAdhyAbhAvAdhikaraNatvAprasiddhyA avyAptiH sambhavati ityubhayAthAptidAnArthaM vAtmatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvasAdhyakAnusaraNaM / (1) patra sAdhyAbhAvaH sAdhyatAvacchedakAvacchinapratiyogitAko bAdhyaH, evallAbhAyaiva sAdhyapadamiti bhAvaH / tena pUrvakSaNAttitvaviziDasAdhyAbhAvavRttipUrvakSaNavRttitvaviziSTasAdhyAbhAvAbhAvarUpasAdhyIyapratiyogitAvacchedakIbhUtakharUpasambandhena sAdhyAbhAvavati hetAvRttitve'pi pUrvoktasthale naavyaaptiH| na ca kapisaMyogyetattvAdityatrAvyAptivAraNAya niravacchinnasAdhyAbhAvAdhikaraNatve nivezayitavye kAlikasambandhena niravacchinnasAdhyAbhAvAdhikaraNatvAprasiauvoktavizeSaNadAne'pi uktasthale payAmeraparIhArekha vAdRzasthale avyAptivAraNAya tatvavezo'nucita iti vaacchN| banyonyA. mAvasya kAlikasambandhena yo'bhAvaH tasya vizeSaNatAvizeSasambandhena sAdha. tAyAM cAtmatvAdihetAvazyAyApatto, banyonyAbhAvarUpasAdhyAbhAvasya pAna likasambandhena vyApyattitayA niravarimasAdhyAbhAvAdhikaravatvapraviDyA uktavizeSaNadAne bacAvyAptiparIhAraH sambhavatyeveti bhAvaH / (2) barthatatvAkaye ghaTaminnaM kapAlatvAdivatrAthAmiH vAzasamavAyasambandhena ghaTakharUpasAdhyAbhAvAdhikaraNe kapAne hetorattariti cet, ka,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau dhAvacchinnasAdhyAbhAvavRttimAdhyauyapratiyogitvasya bhaaprsiddhiH| ityacAtyantAbhAvatvanirUpitatvenApi mAdhyasAmAnyIyapratiyogitA vizepaNaiyA anyathA ghaTAnyonyAbhAvavAn ghaTatvavAdityAdAvavyANyApatteH tAdAtmasambandhasthApi mAthAbhAvavRttisAdhyauyapratiyogitAvAdakatvAt / yaddA mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyAbhAvavRttimATasAmAnyauyapratiyogitva-tadavacchedakatvAnyatarAvacchedakasambandhenaiva mAdhyAbhAvAdhikaraNatvaM vivakSaNauyaM vRttyantamanyataravizeSaNaM, evaJca ghaTAnyonyAbhAvavAn paTavAdityAdau sAdhyAbhAvasya ghaTatvAdeH mAdhyapratiyogitvavirahe'pi na patiH tAdRzAnyatarasya pratiyogitAvakedakatvasyaiva tatra mttvaat| na ca tathApi kapisaMyogyetadakSatvAdityAdyavyApyavRttisAdhyakasaddhetAvavyAptiriti vAcyam / niruktamAdhyAbhAvatvavibhiSTanirUpitA yA .. niruktasambandhasaMsargakaniravacchinnAdhikaraNavA tadAzrayAvRttitvasya 'vivakSitatvAt / guNa-karmAnyabaviziSTamattvAbhAvavAn guNavAdityAdau sattvAtmakasAdhyAbhAvAdhikaraNatvasya guNAdivRttitve'pi sAdhyAbhAvatvaviziSTanirUpitAdhikarayatvasya gunnaadyvRttitvaacaavyaaptiH| na caivaM kapisaMyogAbhAvavAn sAvacchedakasambandhAvacchinnatya-khAzrayanirUpitatvobhayasambandhena tAdRzapratiyogitAviziThasAdhyAbhAvAdhikaraNatvasya vivakSitatvAt khapadaM nishktprtiyogitaaprN| na ca niyatapratiyogitAyo atyantAbhAvatvanirUpita. tvaniko vyartha iti vAcyaM / tadivakSAyA atraiva tAtparyyAt / (e) tathAca nAdAmyena ghaTatvakharUpasAdhyAbhAvAdhikaraNe ghaTatve heto. tivAdaNyAptiriti bhaavH|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptivaadH| sattvAt ityAdau niraMvachinnamAdhyAbhAvAdhikaraNavAmidyAvyAptiriti vAcyam / kevalAnvayinyabhAvAdityanena granthakataivAsya doSasya vkssymaanntvaat| na ca tathApi saMyogibhinnaM guNatvAdityAdau niravachinnadhyAbhAvAdhikaraNatvApramiyAvyAptiH anyonyAbhAvastha vyAyavRttitvaniyamavAdinaye tasya kevalAnvayyanantargatatvAditi vAcyam / anyonyAbhAvasya vyApyavRttitAniyamavAdinaye anyonyAbhAvAntarAtyantAbhAvasya pratiyogitAvacchedakakharUpatve'pyavyApyavRttimadanyonyAbhAvAbhAvasya vyApyavRttikharUpasyAtiriktasyAbhyupagamAt taccAye sphuTaubhaviSyati / ___ nanu tathApi samavAyAdinA gaganAdihetuke idaM vahimadgaganAdityAdAvativyAptiH vayabhAvavati hetutAvacchedakasamavAyAdisambandhena ggnaadervRtteH| na ca talakSyameva hetutAvacchedakasambandhena pakSadharmAvAbhAvAcAmaddhatatvavyavahAra iti vAcyam / tatrApi vyAptibhrameNevAnumiteranubhavamiddhatvAt, anyathA dhUmavAn baherityAderapi lakSyatvasya suvctvaat| evaM dravyaM guNa-karmAnyatvaviziSTasattvAdityAdAvavyAptiH viziSTamatvasya kevalamattvAnatirekitayA dravyatvAbhAvavatyapi guNNadau tasya vRtteH guNe guNa-karmAnyatvaviziSTamatteti pratauteH srvmiddhkhaat| sattAvAn dravyatvAdityAdAvavyAptizca sattAbhAvavati sAmAnyAdau hetutAvacchedakasamavAyasambandhena vRtteraprasiddheriti cet| na / hetutAvacchedakAvacchinna hetvadhikaraNatApratiyogika-hetutAvacchedakasambandhAvacchinAdheyatAnirUpitavizeSaNatAvizeSasambandhana nirukamAdhyAbhAvabaviziSTanirUpitaniruktasambandhasaMsargakaniravacchivAdhikaraNatAyA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai tivasAmAnyAbhAvasya vivakSitalAt, vRttivacana hetutAvacchedakasambandhena vivakSaNIyaM, asti ca sattAvAn dravyakhAdityAdau sattAbhAvAdhikaraNatAzrayavRttitvasya hetutAvacchedakasamavAyasambandhAvacchibAdheyatAnirUpitavizeSaNatAvizeSasambandhena sAmAnyAbhAvo dravyavAdI, samavAyasambandhAvacchivAdheyatAnirUpitavizeSaNatAvizeSasambandhAvachiapratiyogitAkasattAbhAvAdhikaraNavAzrayattitvAbhAvasya vyadhikaraNasambandhAvacchivAbhAvatayA saMyogasambandhAvacchitraguNAbhAvAderiva kevsaavyitvaat| dravyaM sattvAdityAdau ca TravyavAbhAvAdhikaraNaguNAdivRttitvasyaiva samavAyasambandhAvacchinnAdheyatAnirUpitavizeSaNatAsambandhena sattAyAM sttvaannaativyaaptiH| dravyaM viziSTamattvAdityAdAvavyAptivAraNapa pratiyogikAntamAdheyatAvizeSaNaM / vastutastu etallakSaNakarTanaye vizi matvaM vibhiSTanirUpitAdhAratAsambandhenaiva dravyatvavyApyaM na tu mamavAyasambandhena, tathAcaM pratiyogikAntamAdheyatAvizeSaNamanupAdeyameva, tadupAdAne hetutAvacchedakabhedena kaary-kaarnnbhaavbhedaaptteH| hetutAvacchedakasambandhena sambandhitve matItyanenApi vizeSaNAikimAn gaganAdityAdau naativyaaptiH| nanu tathApi ubhayatvamubhayaveva paryAptaM ma tu ekatreti siddhAntAdare) ghaTatvavAn ghaTakha-tadabhAvavadubhayavAdityAdau paryApyAkhyasambandhena hetutve'tivyAptiH ghaTatvAbhAvavati hetutAvacchedakaparyApyAkhyasambandhena hetoravRttaH ghaTo ghaTa-paTobhaya (1) pratyekamasato dharmasya ubhayatrApi sattAyA bayogAt "ubhayatvamubhayacaiva paryAptaM na tu ekAvaM" iti siddhAntasya na sarvajanasammavatvaM pavaDakaM "ivi siddhAntAdare" iti /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaamivaadH| mitivat ghaToghaTAba-tadabhAvavadubhavamityapratIteriti cet| na / tAdRsiddhAntAdare hetatAvacchedakasambandhena mAdhyamamAnAdhikaraNale satItyanenaiva vizeSaNoyatvAditi / ata eva nivizatAM vA vakti mAcaM mAdhyamamAnAdhikaraNatvaM veti kevalAvayigranthe daudhitikataH / ___ kecittu nirukasAdhyAbhAvatvaviziSTanirUpitA yA vizeSaNatAsamba dhena yathoktasambandhena vA niravacchinnAdhikaraNatA tadAzyavyAvavarttamAnaM hetutAvacchedakasambandhAvacchinnayaddharmAvacchinnAdhikaraNavasAmAnyaM tadurmavattvaM vivacitaM / dhUmavAn baherityAdau parvatAdiniSThavayadhikaraNatAvyavedhUmAbhAvAdhikaraNAvRtitve'pi ayogolakaniSThavayadhikaraNatAvyakaratathAvAnAtivyAptirityAiH / ___ anye tu hetutAvacchedakasambandhAvacchinnatatAvacchedakAvacchinnakhAdhikaraNatAzrayavRttiyaniravacchintrAdhikaraNAvaM tadantiniruta ghaamaar'lbimilithin+kaar'r'cchiaabdilaalndhl miti vizeSaNa-vizeSyabhAvavyAtyAse tAtparya, khapadaM hetuparaM, ityaJca kapisaMyogAbhAvavAn satvAt kapisaMyogibhitraM guNatvAdityAdAvapi nAvyAptirityAiriti mjhepH| yaalaamaach, maaghlkkini sbaappiii aN sbaaghmaalkAn tadavRttivamityarthaH / . kapimayogI etadRkSatvAdityAdyavyAyavRttimAyakAvyAptikAraNaya 'mAdhyavadbhiveti mAdhyAbhAvavato vizeSaNamiti praanycH| tadasat 'sAdhyAbhAvavadityasya vyarthatvApatteH sAdhyavahibArattitvasyaiva smyktvaat| (1) sAdhyamiAittitvamitvasyaiva vyAmitvAditi kaa|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . tattvacintAmaNI navyAstu mAdhyavajive yaH mAdhyAbhAvaH mAdhyavadbhivasAdhyAbhAvaH tadattitvamiti saptamautatpuruSottaraM matappratyayaH tathAca mAdhyavazinavRttiyaH sAdhyAbhAvastavadavRttitvamityarthaH / evaJca sAdhyavanivavRttautyanuko saMyoga dravyavAdityAdAvavyAptiH saMyogAbhAvavati dravye dravyatvasya vRttaH, tadupAdAne ca saMyogavamitravRttiH saMyogAbhAvo guNAdivRttiH saMyogAbhAva eva adhikaraNabhedenAbhAvabhedAta tbdvRttitvaannaavyaaptiH| na ca tathApi sAdhyavabhinnAvRttilamityevAstu kiM mAthAbhAvavadityaneneti vAcyam / yathokalakSaNe tasthApravezena vaiyrthaabhaavaat||) tasyApi lkssnnntrtvaat| na ca tathApi mAdhyavanivavRttiryastavadavRttitvamevAstu kiM mAdhyAbhAvapadeneti vAcyaM / taadRshdrvytvaadimdRttivaadsmbhvaaptteH| sAdhyAbhAvetyaca mAdhyapadamapyata eva dravyatvAderapi dravyatvAbhAvAbhAvatvAt bhAvarUpAbhAvasya cAdhikaraNanedena bhedAbhAvAt / / manu tathApi ghaTAkAzasaMyoga-ghaTatvAnyatarAbhAvavAn gaganatvAdityatra ghaTAnadhikaraNadezAvacchedena ghaTAkAzasaMyogAbhAvasya gagane sattvAt maddhetRtayAvyAptiH sAdhyavabhine ghaTe vartamAnasya mAdhyAbhAvasya ghaTAkAzasaMyogarUpasya gaMgane'pi sattvAt taca ca hetortttteH| na ca mAdhyavanitravRttitvaviziSTasAdhyabhAvavattvaM vivakSitamiti vAcyam / sAdhyAbhAvapadaveyarthyApatteH / mAdhyavabhinavRttivaviziSTavadavRttitvasyaiva samya (1) khasamAnAdhikaraNavyApyatAvacchedakadharmAntaraghaTitavasyaiva vyarthavizepaNaghaTitavarUpatvAt sAdhyamittisAdhyAbhASavadattitvatvasya sAdhyavavinAyattitvatvAghaTitatvena gokhalakSaNaM arthavizeSaNaghaTitamiti bhAvaH /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaativaadH| * 1 klAditi cet / m| prabhAvAbhAvasthAtirikatvamatenetalakSaNakaraNat tathAca adhikaraNabhedenAbhAvabhedAt mAdhyavabhine ghaTe vartamAnasya mAdhyAbhAvasya pratiyogiyadhikaraNasya pratiyogimati gagane'sattvAdavyApterabhAvAt / na caivaM mAdhyAbhAvetyaca mAdhyapadavaiyarthaM abhAvAbhAvasthAtirikatvena dravyatvAderabhAvatvAbhAvAt mAdhyavadbhitravRttighaTAbhAvAdestu hetamatyasattvAt adhikaraNabhedenAbhAvabhedAditi vAcaM / yatra pratiyogisamAnAdhikaraNava-pratiyogivyadhikaraNatvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsastatraivAdhikaraNabhedena abhAvabhedAbhyupagamo na tu sarvatra, tathAca sAdhyavabhinavRttighaTAbhAvAdehetamatyapi sattvAt asambhavavAraNAya sAdhyapadopAdAnAt / yadA ghaTAkAzasaMyoga-ghaTatvAnyatarAbhAvAbhAvo'tirikaH ghaTAkAzasaMyoga-ghaTatvAdaunAmananugatatayA tathAtvasya vakumazakyatvAt / ghaTatva-dravyatvAdyabhAvAbhAvastu nAtirikaH ghaTatva-draSyatvAdaunAmapyanugatatvAt tathAca dravyatvAdikamAdAyAsambhavavAraNayaiva mAdhyapadamiti prAGarityAstAra) vistrH| (9) nanu ghaTatva-ghaTAkAzatatma yogAnyatarAbhAvavAn gaganatvAt ityatrAsvApnidubaurava ghaTatva-ghaTAkAzatatsaMyogasyAnugatatayA tatra tAdRzAnyatarAbhAvAbhAvatvakalpane bAdhakAbhAvAt sAptAnAM bathAtvakalpanasambhave atirikta tathAtvakalpanAnaucityAt iti cet / na / yaheti vAkArasthAnAsthAsUcakatvAt / vastutastu ghaTatva-ghaTAkAzavasaMyogAnyatarAbhAvAbhAvasya ghaTe vyApyattitvena niravazcimatikatayA ghaTe kicidavacchedena sAdRzAnyatarA. bhAvo nAtIti pratIteraprAmANikatvaM paranta vAdRzAnyatarAbhAvAbhAvasa
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . savacintAmaNau mAdhyavapratiyogikAnyonyAbhAveti hetau mAdhyavatpratiyogikAnyonyAbhAvAdhikaraNakRttitvAbhAva ityarthaH / anyonyAbhAvadha pratiyogyavRttitvena vizeSaNeyaH, tena sAdhyavatovyAsajyavRttidharmAvacitrapratiyogikAnyonyAbhAvavati hetorvRttAvapi nAsambhavaH(1) / nagvevamapi mAnAdhikaraNakamAdhyake vahimAn dhUmAdityAdau sAdhyAdhikaraNebhUtatattayaktitvAvacchitrapratiyogikAnyonyAbhAvavati hetovRtteravyAtirvArA, pratiyogyavRttitvamapahAya sAdhyavatvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvavivakSaNe tu paJcamena saha paunarUtyamiti cet / n| vakSyamANakevalAnvayyavyAptivadasthApyatra doSatvAt / na ca tathApi tAdRzAnyatarakharUpatve vAdRzAnyatarAntargataghaTAkAzatatsaMyogasya pavacchinnavRttikatayA tatpratIteH praamaanniktvaaptteH| atiriktatvapakSe ghaTe tAdRzAmAvasya yApyattitvena niravacchinnatikatayA tatyatItenaM praamaanniktvm| ghaTAkAzasaMyogAbhAvatvena sAdhyatve tAdRzasAdhyasya kevalAnvayitayA bhedasya vyApyattitayA tahadbhinatvasyAprasiddhatyenAvyApnerazakyaparohAratvAdato'nyatarAbhAvaH sAdhyIkRta iti dhyeym| (1) adhAtra khapratidhogyattitvavizeSaNadAne anyonyapadaM vyarthaM bAdha. vatiyomikAtyantAbhAvasya khapratiyogittitvAt iti cet / na / dhammibhedasya dharmAtyantAbhAvAnatiriktatvena khapratiyogyattisAdhyavatpratiyogikAmAvAprasiddheH banyonyapadaniveze ca anyonyAbhAvatvanirUpakapratiyogitAzrayAvRttitvalAbhAt nAbhAvAprasiddhiriti / vastutastu anyonyAbhAvasvastha akhaNDopAdhitayA banyonyAbhAvatvaniveze vabhAvatyApekSayA gauravAnavakAzAditi dhyeym|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaaptibaadH| sAdhyavatpratiyogikAnyonyAbhAvamAtrasyaiva etaSaNaSaTakale vakSyamANakavakhAvayyavyAptiracAmaGgatA kevalAvayisAdhya ke'pi mAyAdhikaraNabhUtatattayakritvAvacchinnAnyonyAbhAvasya prasiddhatvAditi vAcyaM / atrApi tAdRzAnyonyAbhAvasya prasiddhatve'pi tadati hetoiiterevaavyaapnedukhaartvaat| yadyA mAdhyavatpratiyogikAnyonyAbhAvapadena mAdhyavattvAvacchinapratiyogitAkAnyonyAbhAva eva vivakSitaH / na caivaM paJcamAbhedaH, tatra mAdhyavattvAvacchinapratiyogikAnyonyAbhAvavattvena pravezaH atra tu tAdRzAnyonyAbhAvAdhikaraNatvenetyadhikaraNatvapravezApravezAbhyAmeva bhedAt / akhaNDAbhAvaghaTakatayA ca nAdhikaraNatvAMzasya vaiyarthamiti na ko'pi doSa iti dik| ''sakaleti' mAkalyaM sAdhyAbhAvavatovizeSaNaM tathAca yAvanti mAdhyAbhAvAdhikaraNAni taniSThAbhAvapratiyogitvaM hetau vyAptirityarthaH / dhUmAghabhAvavanbalahUdAdiniSThAbhAvapratiyogitvAiyAdAvativyAptiriti yAvaditi sAdhyAbhAvavatovizeSaNaM, mAdhyAbhAvavizeSaNave tattaddAvRttitvAdirUpeNa yo vayAdyabhAvastasthApi sakalamadhye pravezAt tAvadadhikaraNapramiyA asambhavapatte:(9) / na ca dravyaM (1) sakalasya sAdhyAbhAvavizeSaNatve tattadadAttitvAdyavacchinnAbhAvakUTAdhikaraNAprasiDyA mathurAnAdhenAsambhavo dttH| jagadIzena tatrAvyAtidattA pacAyamAzayaH khapatiyogmittAgrahavirodhitAghaTakasambandhena sA. dhyAmAvavattvanivezo madhurAnAdhAmiryaH : tayAca tattadAttitvAdyava.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacinvAmI macAdityAdau dravyavAbhAvavati guNadau mavAdeviziSTAmAvAdisatvAdativyAptiriti vAcaM / tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakahetutAvacchedakavattvasyeha vivkssittvaat| pratiyogitA ca hetutAvacchedakasambandhAvazivA grAyA tena dravyatvAbhAvavati guNadau mattAdeH saMyogAdisambandhAvacchivAbhAvasattve'pi nAtivyAptiH / mAdhyAbhAvadha mAdhyatAvacchedakAvacchinna-mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinapratiyogitAko bodhyaH, anyathA parvatAdAvapi vaGgyAdeviziSTAbhAvAdisattvena samavAyAdisambandhAvacchinnavayAdisAmAnyAbhAvasattvena ca yAvadanargatatayA taniSThAbhAvapratiyogitvAbhAvAt dhUmasthAsambhavaH syaat| na ca kapisaMyogau etadRkSatvAt ityAdau etadRkSasyApi tAdRprasAdhyAbhAvavatvena yAvadantargatatayA taviSThAbhAvapratiyogitvAbhAvAdetacatvasthAvyAptiriti vaacm| kizcidanavacchinAyAH sAdhyAbhAvAdhi cchinAmAvasya khapatiyogimattAgrahavirodhitAghaTakasambandhena sAdhyAmAvAdhikaraNAprasiddhatvAdasambhavasaGgatiH, sAdhyavattAgrahavirodhitAghaTakasambandhena sAdhyAmAvavavanivezo jagadIzAbhipretaH tathAca kAlikasambandhAbaccinapratiyogitAkaghaTAvAbhAvazAdhyaka-dhAtmatvAdihetau bakSaNasamanvayaH sAdhyavasAyahavirodhitAghaTakakAjikasambandhena sAdhyAbhAvakUTasya kAye prasiddhatvAt jgdiishegaavyaaptirdtaa| nanu gaganatvAbhAvavAn paTatvAdityatra bakSaNagamanAt kathamasambhavaH gaganatvAbhAvAbhAvakUTAdhikaraNavasya gagane prasiddhatvAditi cet / na / ghaTabhinnatvaMprakArakapramAvizeSya-gaganatvomayatvAbarinAmAvamAdAya sadoSavAdavasthayAta, sadabhAvaTisakUTAdhikaraNAprasiddhe. rivi|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ caamivaadH| karaNatAvA isa vivakSitalAt, ityaca. kicidanavachinAyAH kapisaMyogAbhAvAdhikaraNatAyA guNadAveva sattvAtaca chetorybhaavmcaanaavyaaptiH| na ca kapisaMyogAbhAvavAn sattvAdityAdau sAdhyAbhAvasya kapisaMyogAdeniravachintrAdhikaraNatyApramidyAvyAptiriti vAcyA kevalApayinyabhAvAdityanena grandhakataiva etaddoSasya vkssymaanntvaat| na ca pRthivau kapisaMyogAdityAdau pRthivautvAbhAvavati jalAdau yAvatyeva kapisaMyogAbhAvasattvAdativyAptiriti vAcca / taniSThapadena tatra niravacchinnatimattvasya vivakSitatvAt, itthaJca pRthivIvAbhAvAdhikaraNe jalAdau yAvadantargate niravacchinavRttimAnabhAvona kapisaMyogAbhAvaH kintu ghaTatvAdyabhAva eva tatpratiyogitvasya hetaavsttvaabaativyaaptiH| na caivamanyonyAbhAvasya vyApyavRttitAniyamanaye dravyatvAbhAvavAn saMyogavadbhivavAdityAderapi maddhetatayA tatrAvyAptiH saMyogavazivatvAbhAvasya saMyogarUpasya niravacchinnasatteraprasiddheriti vAcyAanyonyAbhAvasya vyApyavRttitAniyamanaye'nyonyAbhAvasthAbhAvo na pratiyogitAvacchedakasvarUpaH kinvatiriko vyApyavRttiranyathA mUlAvacchedena kapisaMyogibhedAbhAvabhAnAnupapatte riti saMyogavazivatvAbhAvasthApi nirvcchitrvRttimttvaat| vastutastu sakalapadamAzeSaparaM na vanekaparaM etaddaTatvAbhAvavAn paTavAdityAyekativipakSake mAdhyAbhAvAdhikaraNasya yAvattvAprasiddhyAvyApyApatteH, tathAca kiJcidanavacchinAyA nirutasAdhyAbhAvAdhikaraNatAcA vyApakaubhato yo'bhAvaH hetUtAvacchedakasambandhAvacchitra-tatpratiyogitAvachedakahetatAvacchedakavacaM lakSaNarthaH / na ca sattvAdisAmAnyAmA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. tatvacintAmaNau vasthApi prameyatvAdinA, nirukamAdhyAbhAvAdhikaraNatAvyApakavAna dravyaM stcaadityaadaavtivyaaptiH| tadadhiSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaM vyApakatvamityutau tu nirdhUmanvavAn nirvazitvAdityAdAvavyAptiH nihitvAbhAvAnAM vahivyatInAM sarvAsAmeva cAlanaunyAyena nidhUmavAbhAvAdhikaraNatAvaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAditi vAcyaM / tAdRzAbhAvAdhikaraNatAvyApakatAvacchedaka hetutAvacchedakasambandhAvacchinna-yAvacchinnAbhAvatvaM tadurmavattvasya vivakSitalAt vyApakatAvacchedakatvantu tadaniSThAtyantAbhAkmatiyogitAnavacchedakatvaM na tu tadvaniSThapratiyogiyadhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaM taddati niravachinattimAn yo'bhAvastatpratiyogitAnavacchedakatvaM vA, prakRte vyApakatAyAM pratiyogivaiyadhikaraNyasya niravadhivatvasya vA praveze prayojanavirahAt tena pRthivau kapisaMyogAdityAdau nAtivyAptiH kapisaMyogAbhAvatvasya nirutavyApakatAvacchedakatvavirahAdityeva paramArthaH / "mAdhyavadanyeti acApi prathamalakSaNokarItyA hetau mAdhyavadanyattitvAbhAva ityarthaH / tAdRzavRttitvAbhAvazca tAdRzavRttitvasAmAnyAbhAvo bodhyaH tena dhUmavAn baherityAdau dhUmavadanyajalahudAdittivAbhAvasya dhUmavadanyattitva-jakhatvobhayAbhAvasya ca detI sattve'pi naativyaaptiH| mAdhyavadanyatvaca anyonyAbhAvavanirUpitamAdhyavattvAvacchinapratiyogitAkAbhAvavatvaM tena vahimAn dhUmAdityAdau tattadakimadanyasmindhamAde tAvapi nAvyAptiH, na vA vakimAyAvachinapratiyogikAtyannAbhAvasya svAvazivabhinabhedarUpayA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaativaadH| dhikaraNe(1) parvatAdau dhUmaya vRttAvaSyavyAptiH(2) tasya mAthavacAvadhiapratiyogitAyA atyannAbhAvavanirUpitatvena anyonyAbhAvavanikapitatvavirahAt / anyonyAbhAvatvanirUpitatvaJca tAdAmyasambandhAkachinatvameva, mAdhyavatvaJca mAdhyatAvacchedakasambandhena bodhyaM tena vakrimAn dhUmAdityAdau vajhimattvAvacchinnapratiyogitAkasya samaMvAyena vakimato'nyonyAbhAvasthAdhikaraNe parvatAdau dhUmAdeIttAvapi naavyaaptiH)| sarvamanyat prthmlkssnnokkdishaavseyN)| yathA cAsya na hatIyalakSaNAbhedastathokaM tatraiveti smaasH| sarvANyeva lakSaNani kevalAgyavyavyApyA dUSayati, 'kevalAnvayinyabhAvAditi paJcAnAmeva lakSaNanAM idaM vAcyaM jJeyatvAdityAdivyApyattikevalAmvayisAdhyake kapiyo (1) khAvacchinnabhinnabhedasya khakharUpAnatiriktatvamiti bhaavH| (2) nanvatra sarvatrAsambhavasambhave kathamavyAptidAnaM saGgatamiti cet / na / zabdavAn gaganavAdityAdau lakSaNagamanasambhavAt tatra sAdhyavadatyantAbhAvasya kevalAnvayitayA sadavacchinnabhinnAprasiddheriti / . (2) patra tAdAtmyasama dhena gaganasAdhyaka-tAktitvahetau lkssnngmnaanaasmbhvH| . .. (8) prathamalakSaNarItyAvaseyamiti kh0| prathamalakSaNe yathA sAdhyAbhAvAdhikaraNatvaM sambandhavizeSeNa vivakSitaM patrApi tathA sAdhyavajhedAdhikaraNatvaM sambandhavizeSeNa vaktavyaM, prathamalakSaNe yathA hetutAvacchedakAvacchinnA. dhikaraNasApratiyogika-hetutAvacchedakasambandhAvacchinnAdheyatApratiyogikakharUpasambandhena sAdhyAmAvavattitvAdhAvo vivakSitaH tathA patrApi sAdhyavadanyattitvAbhAvo vivakSaNIyaH banyathA prArAkkadoSANAm patrApyavakAzaH syAt iti|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNo iti zrImahozopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnakhaNDe vyAptivAde vyAptipaJcakaM / gAbhAvavAn satvAdityAdyavyApyattikevalAnvayisAdhyake'pi cAbhAvAdityarthaH, mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna mAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvasya mAdhyatAvacchedakasambandhena mAdhyavattvAvacitrapratiyogitAkAnyonyAbhAvasya cAprasiddhatvAt kapisaMyogAbhAvavAn sattvAdityAdau niravacchinnamAdhyAbhAvAdhikaraNatvasyApramiGkatvAcca iti bhAvaH / hatIyacakSaNasya kevalAndhayisAdhyakAsattvaJca taDyAkhyAnAvasara eva prapaJcitam / etaccopalakSaNaM dvitIye kapisaMyogI etadRtvAdityAdAvavyAptiH adhikaraNabhadenAbhAvabhede mAmAbhAvena kapisaMyogavadbhinattikapisaMyogAbhAvo'pi dravyaratiH kapisaMyogAbhAva eva tadRttitvAdetadRkSatvasya / na ca mAdhyavahnivavRttitvaviziSTasAdhyAbhAvavadavRttitvaM vaktavyaM evaJca vRkSasya vibhiSTAdhikaraNatvAbhAvAcAvyAptiriti vaacy| sAbhAvapadavaiyapittaH / sAdhyavadbhitravRttitvaviziSTavadavRttitvasyaiva samyaktvAt |mddhetau ivadhi- . karaNe viziSTAdhikaraNavAbhAvAdeSAsambhavAbhAvAt / hatIye mAdhyavatpratiyogitAkAnyonyAbhAvamAtrasya ghaTakatve cAlanaunyAyenAnyonyAbhAvamAdAya nAnAdhikaraNakamAyake vakimAn dhUmAdityAdAvavyAptityapi bodhym| iti zrImathurAnAthatarkavAgIzaviracite tattvacintAmapirahasye anumAnakhaNDe vyAptivAdarahasye vyAptipaJcakarahasyaM /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha siNh-vyaaghroktvyaaptilkssnnrhsym| nApi sAdhyAsAmAnAdhikaraNyAnadhikaraNatvaM sAdhyavaiyadhikaraNyAnadhikaraNatvaM vA, tadubhayamapi sAdhyAna atha siMha-vyAghroktavyAptilakSaNarahasya / 'nApIti, aba 'mAdhyAmAmAnAdhikaraNyaM na mAyAdhikaraNavativAbhAvaH, dravyaM sancAdityAdAvatiyANyApatteH dravyatyAdhikaraNadRttitvAbhAvAnadhikaraNalAt sattAyAH / nApi mAdhyavaGgivattilaca dvitIyena paunrlyaapttH| kintu mAdhyAdhikaraNavAbhAvavavRttilaM tadanadhikaraNatvaM tadaniyatvaM adhikaraNavapraveze prayojanavirahAt, tathAca mAyAdhikaraNalAbhAvavadRttibhinnatvaM hetAvazyabhicAritvamiti phalitaM, adhyApyavRttimAyakamahetAvavyAptivAraNAyAdhikaraNatvapravezaH, avyApyavRtteradhikaraNatA tu nAvyApyavRttiH), mAdhyAdhikaraNatvaca mAdhyatAvacchedakAvadhi-mAdhyatAvacchedakasambabhAvacchivaM yAcaM anyathA 'guNakaryAnyatvaviziSTamatAvAn jAterityAdau sattAyA eva sAdhyatvena sAyAdhikaraNavAbhAvavatthAmAnyAdittibhinnatvAvyAterityativyAptiH syAt / sthAca samavAyena vayAdau sAthe saMyogena (1) vyApyattiriti kh.|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmaNI dhikaraNAnadhikaraNatvaM taba taba yatkiJcitsAdhyAnadhikaraNAdhikaraNe dhUme caasiNhm| dhamAdihetAvanivyAniH) vaGgyadhikaraNavAbhAvavannapadAdheva tadavRttitvAt dhUmAdeH / ityaJca mAdhyatAvacchedakasamavAyasambandhAvachinavayadhikaraNatvAbhAvavat parvatAdyapi dhUmasya tdRttitvaacaativyaaptiH| vRttica hetutAvacchedakasambandhena bodhyA tena tAdRzzavayadhikaraNatvAbhAvavati dhUmAvayave samavAyena dhUmasya vRttAvapi na ctiH| na caivaM sattAvAn dravyatvAdityAdAvavyAptiH sattAdhikaraNatvAbhAvavati mAmAnyAdau hetutAvacchedakasamavAyasambandhena vRtteraprasiddheriti vAcyam / tAnasAdhyAdhikaraNavAbhAvavyApakAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakabamiti vivakSitatvAt, mAyAdhikaraNavAbhAvasamAnAdhikaraNetyuktI dhUmavAn vaherityAdau dhUmAdhikaraNavAbhAvavati jalahUdAdau vaktimadanyonyAbhAvayatvAdatiyAptiriti vyApakavAnudhAvanaM / anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM hetutAvacchedakasambandhAvacchinnaM hetutAvachedakAvacitraca pAcaM anyathA vakimAn dhUmAdityAdau vayadhikaraNavAbhAvavati dhUmAvayave dhUmavadanyonyAbhAvAmattvAdavyAptiH sthAt, yAca dravyaM jAnerityAdau ghaTava-paTavAditattavAtimato'nyonyAbhAvasya drvytvaadhikrnnkhaabhaavvyaapktvenaativyaaptiH| avyApyavRtti to dhimAn dhUmAdityAdau ca samavAyena ko bAdhyatve saMyogena dhUmAhitAvavidyAmiriti kh.|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaativaadH| mato'nyonyAbhAva nAvyApyavRttiriti prathivI saMyogAdibAdAva. vyApyavRttihetuke vyabhicAriNi nAtivyAptiriti sNkssepH| . .. 'mAdhyavaiyadhikaraNyeti, 'sAdhyavaiyadhikaraNyaM mAdhyavanivavRttitvaM, mAdhyavadavRttitvaparatve dravyaM sattvAdityAdAvativyAptiH, anyAyavRttimato'nyonyAbhAvastu nAvyApyavRttirityavyApyavRttimAdhyakamaddheto nAvyAptiH, anadhikaraNavamityatrAdhikaraNatvAMzasya pravezAba mAdhyavadanyAvRttitvamityanena yathAzrutasya paunarutvaM, akhaNDAbhAvaghaTakatayA cAdhikaraNalAMzastha na vaiyarthyam / mAdhyavadbhivavadha mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna-mAdhyatAvacchedakAvacchitrapratiyogitAvacchedakatAkabhedavatvaM bodhyaM tena vahimAn dhUmAdityAdau dhUmasya samavAyena vahimatobhinne yaskizcimAdhyavadbhine ra parvatAdau vRttive'pi na hatiH tAdRzamAdhyavabhinavavyApakAnyonyAbhAvAtiyogitAvacchedakatvamiti tu samudAthArtha niSkarSaH, anyathA pUrvavat mAdhyavajinattitvamityatra vRttahetutAvacchedakasambandhenaiva vAcyatayA jAtimAn vyatvAdityAdAvavyApyApatteH(1) zeSaM pUrvavat / lakSaNadvayamekadaiva dUSayati, tadubhayamapauti, 'mAdhyAnadhikaraNAnadhikaraNatvaM' mAyApadhikaraNAnadhikaraNabaniyataM sAdhAnadhikaraNattitvayApyamiti pAvat, "taca' vyApakaubhUtaM sAdhAnadhikaraNavRttitvaca, 'tara' kevakhApayisAdhyake, 'asimityanvayaH mAdhyAnadhikaraNatvasya mAthAdhikaraNavAvacchinnapratiyogitAkabhedavatvasya tatrAprasiddhaH, 'yatkaciditi yadi mAdhyAnadhikaraNatvaM na tamAmAnyabhedaH kintu (1) sattAvAn vyatvAditvAdAvaprasiDyApattariti kh.|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45. . tatvacintAmo iti zrImahAzopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnakhaNDe siMha-thAproktavyAptilakSaNam / bhAyAdhikaraNapratiyogikabhedamAcaM tadA vahimAn dhUmAdityatra yatkiJcidvayanadhikaraNe parvatAdau vartamAne dhUme'pyasiddhamityarthaH / avyarthakacakArAt kevalAnvayisamuccayaH, tathAca vyApakAbhAvAdthAyIbhUtaM tadubhayalakSaNamapi tadubhayacAmiddhamiti bhaavH| 'sAdhyAmadhikaraNanadhikaraNatvamiti yathAzrutantu na mAchate yathokasapaedavasa navarUpatvAbhAvAditi dhyeya) / iti zrImathurAnAthatarkavAgauzaviracite tattvacintAmaNirahasye anumAnakhaDe vyAnnivAde siMha-yAghrokacyAptilakSaNarahasyam / (9) bhaTTAcAryyAnuyAyinastu tadubhayamapi tadubhayazakSaNavAkyapi, 'vAdhyAnadhikaraNAdhikaraNatva' sAdhyAnadhikaraNAdhikaraNatvabodhajanaka, sAdhyAdhikaraNatvasAmAnyAmAvattitvAmAva-sAdhyavasAmAnyamivattitvAbhAvAgyavarapodhamanakamivi yAvat, 'taca' tAdRzAnyatarAmAvavatvaca, 'tatra' kevanAcayitAdhyake, 'basimityandhayaH, sAdhyAdhikaraNatvasAmAnyAbhAvAmati. zatvAditi bhaavH| nanu tadubhayavAkyaM na yathoklAnyavarAmAvabodhanamaka, papi tu sAdhyAdhikaraNatvapratiyogikAbhAvavattitvasAmAnyAmAva-sAdhyabavatiyogikabhedavattitvasAmAnyAbhAvAnyatarapodhajanakameva sAdhyAdhikAraNavapatiyogikAbhAva-sAdhyavatiyogikabhedau ca kevalAnvayini nApasiddhAviyata pAra, 'yatkiciditi, zeSa pUrvavaditi prAGaH / iti khadhizinAkhadevikA paatthH|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha vyadhikaraNadhIvacchinnAbhAvaH / athedaM vAcaM zeyatvAdityatra samavAyitayA vAcyatvAbhAvoghaTa eva prasiddhaH vyadhikaraNadhIvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya kevalAnvayitvAt / nacaivaM ghaTa eva vyabhicAra, sAdhyatAvacchedakAvacchinnamatiyogitAkAbhA atha vyadhikaraNadharmAvacchivAbhAvarahasyaM / vyadhikaraNadharmAvacinapratiyogitAkAbhAvavAdino'nyathAkhyAtyakhaukAriNaH sondaDastha matamAdAya 'mAdhyAtyantAbhAvavadavRttilamiti prathamalakSaNe kevalAcayinyavyAptimuddharati, 'athati, 'mamavAthitayeti samavAyitvAdirUpeNa vAcyatvAvRttidhoNevyarthaH / zrAdipadAt samavetatva-ghaTatva-paTatvAdervAcavAvRttidharmamAvasya pariyAH, 'ghaTa eva prasiddha iti evakAro'yartha ghaTe'pi prasiddha ityarthaH, anyathA nAdRzAbhAvasya padArthamAce prasiddhUvAdavadhAraNasaGgateH / nanu pratiyoginAM samamabhAvasya virodhAdAcyatvavati ghaTe kathaM tadabhAva ityatapAi, 'yadhikaraNadharmAvacchinAbhAvasyeti khAdhikaraNAvRttidharmAvacitrapratiyogitAkAbhAvasyetyarthaH, khapadaM pratiyogitAparaM, 'kevalAmathitvAt' sarvaca sattvAt, pratiyogimatyapratiyogimati ca sattvAditi vit, prabhAvasya pratiyogitAvacchedakAvazivapratiyogineva mamaM
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ " . tattvacintAmo vavavRttitvaM hi vyabhicAra,naca vAcyatvAbhAvastAhayoghaTe, iMti cettaI taadRshsaadhyaabhaavsaamaanaadhikrkhyaabhaavaavyaaptiH| tathAcAprasiddhiH pratiyogyattizca dharmo na pratiyogitAvacchedakaH tahiziSTajJAnasyAbhAva virodhI na tu pratiyogimAtreNa vyadhikaraNadharmAvacchinapratiyogau ca na kvacidayasti prasiddhabAdataH sarvacaiva tadavacchinAbhAvaH / na ra vAcavamIzvarekA taca ca guNavecchAtvAdisamavAyitvabhagavadAtmasamavetatvayoH satvena samavAyitvaM samavetalaM vA kutovAcyakhaniSThapratiyogitAtyadhikaraNamiti vAcaM / vAyakhaM na IzvarecchAmA kintu taviSayatvamityabhyupagamAditi bhAvaH / 'samavAdhitayetyakha ghaTAdisamavAyitayetyarthaH ityathanthe / yadyapi samavAdhibAdinA vyadhikaraNadharmaNa vAcyavAbhAvasya prasiddhavAvapi tattatsAdhyAbhAva-viziSTAbhAvobhayAbhAvAdikamAdAyAsambhavavAraNaya mAdhyatAvachedakAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvAptA. zAbhAvasya ca vAcyatvAdimAyake prasiddhavAdavyAptiduvArava / na mAdhyapratiyogitAkAbhAvamAcaM lakSaNaghaTakamiti dhamAdiSamAzati vAca / tathA sati viziSTAbhAvobhayAbhAvAdirUpaM samAnAdhikaraNaparyAvadhinAbhAvamAdAyaiva prasiddhisambhavena vyadhikaraNavidhika prtiyogitaakaabhaavpryntaanudhaavnvaiphlyaat| na ca vaiziSya-vyAsajyavRttidharmAnavadhivapratiyogitAkapAdhyAbhAvamA lakSaNaghaTakamiti bhane rabamAprati vAcaM / dabAvacinnapuruSAbhAvameva sama-'
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaativaadH| dhIhetutvAt anyathA nirvikalyAdapi ghaTonAstIti pratItyApatteH, gavi zazazRGgaM nAstItipratIteraprasi zazazRGga nAstIti ca zaze zRGgAbhAvaityarthaH / iti zrImahaGgezapAdhyAviracite tAvacintAmaNau anumAnakhaNDe vyAptivAde vydhikrnndhmaavcchivaabhaavH|| vAyitvAvacchinnavAcyatvAbhAvasthApi viziSTAbhAvatvAt samavAyasamavAyitvayovaiziSTayAvacchedakaubhatadharmaghaTakatvAt / tathApi mAthAbhAvapadena mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchina-mAdhyatAvacchedakAvacchina- . pratiyogitAkasAdhyAbhAvo na vivakSaNIyaH kina, mAdhyatAvazedakasambandhena mAdhyatAvacchedakAvacchinnamAdhyamamAnAdhikaraNatva-vyadhikaraedhavicchitrapratiyogitAkAbhAvavyakriminnatvobhayAbhAvavadabhAvamA vivakSaNeyaM, tAvataiva tattatmAdhyavyAvabhAva-viziSTAbhAvAdArapasambhavAt tAdRzobhayAbhAvavatvasya taca virhaat| saMyogI dravyatvAdivyAdau iyatvatva-guNasamavetatvAvazivapratiyogitAkAbhAvo yadhikaraNAviSapratiyogitAkasAthAbhAvaca tAdRzAbhAvaH sukhamaH, kapisaMyoprabhAvavAda kalAdidaM vAcaM zevatvAdityAdikevacAvayisAthake va padhikaraNadhavacivAbhAva eva nathA / na ca kavacAvayini vyadhika ekAdhavacchivAbhAvamAdAyaiva pramiDyuphpAdane mAdhyAbhAvapadena sAyatAvacchedakasambandhAvaciva-mAdhyatAvacchedakAvacchinapratiyogitA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ malapitAmagaiH kAbhAva eva vivaSyatAM kiM tAdRzobhavAbhAvavadabhAvavivaSaNena bola savapina ra sarUpasambandhena vAcyatvAcana ghaTAdhabhAvaleva tAdRzya pramilAditi vaacm| prameyasAdhyake thadhikaraNadhAvacitrA. bhAvamAdAyApi mAdhyatAvacchedakasambandhAvadhika mAdhyatAvacchedakAvacitrapratiyogitAkAbhAvaprasidmAsambhavAt, na ki prameyatvaM kasyatidhikaraNadharmaH, prameyatvena ghaTAbhAvAdirUpasamAnAdhikaraNadhAvavivAbhAve ca mAnAbhAvAditi pUrvapakSiNaM nigUDhAbhiprAyaH, zeSamanupadaM vakSyAmaH / na caivamiti, 'evaM' satyadhikaraNavicitrapratiyogitAkAbhAvAbhyupagame, 'yabhicAra iti zeyatvasya vAcyatvavyabhipArivamityarthaH, vAcyatvatvena vyadhikaraNadharmaNa svarUpasambandhAvacchinazevabAghabhAvastha mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchina-mAdhyatAvacchedakAraviSapratiyogitAkakhAdhikaraNe ghaTe zeyatvastha vRttariti bhAvaH / para pratiyomitAvacchedakAvacchitrapratiyogivyadhikaraNatAdRzAbhAvaH badRttilameva vyabhicAraH anyathA saMyogasAdhyakamaddhetAvativyAptiriti) kathamiSamAyoti vAcyam / vyApyavRttiA sAdhyatAvacchedakasambabhAvachinamAdhyatAvacchedakAvacchivapratiyogitAkAbhAvAdhikaratA tadAtravattivaM vyabhicAra ityabhiprAyeNanAt, thAyattitva girvcintv| 'sAdhyateti mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchika sAdhatAbacchedakAvachinapratiyogitAkasAyAbhAvavavRttivamityarthaH, vAcalona bAdhikaraepameNa varUpasambandhAvacchiAzeyatvAcabhAva mAva*) yabhicAritvavakSasthAtivyAmirivAH saDetoyabhicArivaNakSamA mahAtvAdivi bhaavH| - -
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaaptivaadH| "tAvacchedakAvacchitrapratiyogitAko'pi ma. sAdhyAbhAva iti bhAvaH / ' laay' ghnaar'r'lkssinm-ghnaajjaali pratiyogitAkaH / tauti mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchina-sAdhyatAvacchedakAvacchintrapratiyogitAkasAdhyAbhAvavadRttitvasya vyabhicAratve ityarthaH, 'tAdRzamAdhyAbhAveti mAdhyatAvacchedakasambandhAvacina-mAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvavattitvAdhAva eva vyA- ' tirna tu nirutobhayAbhAvavadabhAvavadavRttitvarUpetyarthaH, avyabhicaritavapadArthasyaiva vyAptitvAt avyabhicaritatvapadArthasya ca vyabhicaritavasyAbhAvo'vyabhicaritatvamiti vyutpattyA vyabhicArasAmAnyAbhAvarUpatvAditi bhAvaH / 'aprasiddhiriti, vAcyatvatvAvacchivapratiyogitAkavAcyavAbhAvasyAprasiddhatvAditi bhAvaH / nanu avyabhicaritalapadaM na yaugikaM kintu nirutobhayAbhAvavAn yo'bhAvastahadavRttivarUpe prAthamikalakSaNavAkyArthe pAribhASikamakhaNDapadameva, atha etasyAvyabhicaritalapadArthave asambhava eva vajimAn dhUmAdidaM vAya zeyatyAdityAdau vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkavahi-vAcyatvAdhabhAvavati parcata-ghaTAdau dhUma-jJeyatvAdeI tteH / na ca taidRttitvasyApi vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAva-vibhiSThAbhAvobhavAbhAvAdimAdAyaiva sarvaca lakSaNasamanvaya iti vaacym| tathA mati dhUmavAn bar3erityAdAvapi tAdRzobhayAbhAvavadabhAvavattitvasya vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAva-viziSTAbhAvobhayAbhAvAde:(9) vaDyAdau svaa| (1) vyadhikaraNambhAvacinnAbhAva-tattayaktitvAvacchinAmAva-viziSThAbhAvobhayAbhAvAderiti kh.|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau yabhicArimAce'tivyApteriti ret| na / tabadavRttilapadena tadabiSTanatmajAtIyavyApyarattyabhAvapratiyogitvasya vivakSaNAt, itthaJca vahimAn dhUmAdityAdau vyadhikaraNadharmAvacchintravaDyAdhabhAvavati parvatAdau tatmajAtIyasya dhUmAyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvasya sattvAbAsambhavaH, dhUmavAn vaherityAdau ca tAdRzobhayAbhAvavadabhAvovyabhicAranirUpakatattadadhikaraNavyatyattitvAvacchinnapratiyogitAkatattadadhikaraNavyaktyavRttyabhAvaH tadadhikaraNe tattadadhikaraNavyako nattatmajAtIyasya vayAderabhAvasthAmattvAnnAtivyAptiH / sAjAtyaJca na yathAkaJcidrUpeNa vyAvartakatvAbhAvAt, nApi khasamAnAdhikaraNadha vicchinnapratiyogitAkatva-khAsamAnAdhikaraNadharmAvacchitrapratiyogitAkatvAnyatararUpeNa abhAvabhedena pratiyogitAyA bhinnatvAt sAdhyAbhAvaniSThasamAnAdhikaraNadharmAvacchivapratiyogitAkabAdehatvabhAvAvRttitvAdasambhavApattaH, kintu khavyadhikaraNadharmAvacchitrapratiyogitAkAnyatamatva-khavyadhikaraNadharmAvacchinapratiyogitAkabhedakUTavattvAnyatararUpeNa(), khapadadvayaM pratiyogitAparaM, dhUmavAn vaLerityAdau vyabhicAranirUpakatattadadhikaraNavyaktyavattimAmAnyAbhAvAdhikaraNe tattadadhikaraNavyakAvapi tattatmajAtIyasya vayAdeziSyavyAsajyavRttidharmAvacchinnAbhAvasya samavAyAdisambandhAvacchitrIbhAvasya ca satvAdativyAptitAdavasthyamato vyApyamitvamabhAvavizeSaNaM, vyAya (1) 'khavyadhikaraNadhammAvacchinapratiyogitAkabhedakUTavatvaM' khavyadhikaragadhammAvacchinnapratiyogitAkAyoyo'bhAvastattaiktitvAvacchinna prtiyogitaakbhedkuuttvttvmityrthH| .
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaativaadH| vRttitvaca hetutAvacchedakasambandhena hetutAva chedakAvacchivasamAnAdhikaraNava-vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvazakribhitralobhayAbhAvavattvaM tena na tddosstaadvsy| dravyaM maMyogAdityAdyavyApyattihetuke dravyamAnasamavetAbhAva-guNa-karmAdyavRttyabhAvAderantataH sarvatra vizeSaNatAvizeSaNa mAdhyaprakArakapramAvizeSyatva-sAdhanAnyatarAbhAvAdezca tAdRzasya sukha bhtvaacaavyaaptiH| idaM vAcaM prameyAdityAdau ghaTatvena paTAbhAva-paravena ghaTAbhAvAdimAdAya prameyamAtrasyaiva taadRshaabhaavprtiyogitaabaavyaaptiH| na ca viziSTAbhAvAdivAraNaya tadvaniSThatatmajAtIyAbhAvanirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakahetatAvacchedakavattvameva vivakSyatAM kiM yathoktavyApyavRttitvenAbhAvavizeSaNena idaM vAcya jJeyatvAdikevalAnvayihetuke ca jJeyatvatvAdinA ghaTAdyabhAvamAdAyaiva lakSaNasambhavAditi vaacy| pRthivI saMyogAdityAdyavyAyattihetuke vyabhicAriNyativyApateH idaM vAcaM prameyAdityAdau taadRbhaabhaavaaprsiddheshv| evaM dravyaM sattvAdityAdau vyabhicAranirUpakatattadadhikaraNAvRttisAmAnyAbhAvasthA pi sajAtIyo'bhAvaH sattAvAdinA sattAdhabhAva eva tatpratiyogitvasya mattvAdau mattvAdativyAptitAdavasthyaM atstdnissttheti| na ca tathApi dhUmavAn vaherityAdau tAdRzobhayAbhAvavadabhAvodhUmavAdinA dhUmAghabhAva eva tadati jaladAdau samajAtIyasya vaDyabhAvasya sattvAdevaM tAdRzAbhAvodravyatvatvAdinA dhUmAghabhAvaH tadati yAvatyeva tatsRjAtIyastha ghadyAdedhikaraNadharmAvacchinnAbhAvasya sattvAcAtivyAptiriti vAcyam / yAvatvena prathamAbhAvavizeSaNAt, tathAca tattadayogolakAdirUpavyabhicArasthalAvRttya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNe bhAvo'pi tAdRzobhayAbhAvavattayA yAvadantargatasAttadadhikaraNe tatadayogokhakAdau tattatmajAtIyasya vayAderabhAvasthAsatvAnAtivyAptiH, ityaca yAvantastAdRzobhayAbhAvavanno'bhAvAH pratyekaM tattayatInAM sajAtIyasya samAnAdhikaraNasya vyApyavRtterabhAvasya pratiyogitvamavyabhicAritvamiti samuditArthaniSkarSa iti na ko'pi doSaH ityakharamA dAha, 'pratiyogyavRttizceti tadavRttidharmo na taniSThapratiyogitAyA avacchedaka ityarthaH, tathAca vyadhikaraNadharmAvacchinAtiyogitAkAbhAvasyaivAprasiddhatvAdyayotamavyabhicaritavamaprasiddhamiti bhaavH| ajavastu kevalAnvayini mAdhyasthAbhAva evAprasiddha ityavyAptirabhihiteti bhrameNa tatra yathAkathaJcidrUpeNa sAdhyAbhAvasya prasiddhiM darbhayati, 'atheti, samavAyityeti samavAyitvAdirUpeNa vAyatvAvRttidharmaNetyarthaH / zrAdipadAsamavetatva-ghaTatva-paTatvAdevA'cyatvAvRttidharmamAtrasya parigrahaH / idamupalakSaNaM vaiziSya-vyAsajyavRttidhAvacchinnavAcyatvAbhAvo'pi drssttvyH| bhramaM nirAkRtya dUSayati, 'tauti mAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvavavRttitvaM padi vyabhicArastadetyarthaH, 'tAdRzabhAdhyAbhAveti mAdhyatAvacchedakAvacinapratiyogitAkasAdhyAbhAvavavRttitvatvAvacchinnapratiyogitAkataraemattitvAbhAva eva vyAptiH na tu mAdhyAbhAvavadRttitvapratiyogitAkAbhAvamAtramityarthaH mAthAbhAvavahRttitvamAvasya vyabhicAratve maddhatAvativyAptirataH mAthAbhAvavadRttitvapratiyogitAkAbhAvamAtrasya vyAptive'pi vyabhicAriNyativyApyApattestaukhyAtsAdhyAbhAvavadRttitvasAmA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaapnivaadH| nyAbhAvasya vyAptitve cAsambhavAt vyadhikaraNadharmAvachinasya vaiziSya vyAmajyavRttidharmAvacchinnasya ca mAdhyAbhAvasthAdhikaraNe hetoI teriti bhAvaH / kiJca vaiziSya-vyAsajyavRttidharmAvacchinnasAthAbhAvamAdAyaiva kevalAvayini mAdhyAbhAvaprasiddhisambhave'pi vyadhikaraNadharmAvacchinnamAdhyAbhAvamAdAya pramiyabhidhAnamatyantamamaGgatameva tasyaivApramiGkavAdityabhiprAyeNa dUSaNAntaramAi, 'pratiyogyavRttizceti, sarvamanyatyUvavadityAhuH / tadavRttidharmasya taniSThapratiyogitAvacchedakatve mAnAbhAve hetumAha, 'tadviziSTeti 'asiddherityantamekogranthaH, 'taviziSTajJAnasya' pratiyogini pratiyogitAvacchedakaprakArakajJAnasya, 'prabhAvadhIhetRtvAt' prabhAvalaukikapratyakSahetutvAt, 'gavi zazaTaGga nAstIti pratIterasiddheriti yojanA, tava naye'pi zazIyatve govRttizTaGgAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAtyayAmiddherityartha:(), TaGge prazauyatvasya bAdhitatvena zazIyatvaprakArakagGgajJAnAsambhavAdanyathA anyathAkhyAtyApatteriti bhAvaH / nanu abhAvalaukikapratyakSa prati pratiyogitAvacchedakaprakArakapratiyogijJAnatvena na hetutvaM kintu pratiyogitAvacchedaka-pratiyoginonivirahadazAyAM netyAkArakAbhAvapratyakSavAraNaya pratiyogitAvacchedakapratiyogyubhayaviSayaka jJAnalenaiva hetutvaM lAghavAt tacca prakRte'pyasti mazIyatva-sTaGgAyorapi khaNDamaH samUhAlambanajJAnasambhavAt / na ca tathApi ToM mazIyatvasya bAdhAdeva prazaTaGgaM nAstIti pratyakSasya / (9) gottiSTaGgAbhAvapratiyogitAvacchedakatvapratyakSAsijherityartha iti
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNe yo mamIyatvaprakArakasya asambhava iti vAcyam / bAdhAttAdRzapratyakSAsambhave'pi prazauyatvena TaGgaM nAstotyAkArakapratyace khAvacchiapratiyogitAkatvasambandhenAbhAve svAtantryeNa zamIyatvaprakArale bAdhakAbhAvAt taca TaGge zazIyatvasyAprakAratvAt / na ca tAdRzapratyayAbhyupagame "prabhAvapratyayo hi viziSTavaiziSyabodhamaryAdA nAtizete" iti siddhAntavyAghAtaH, 'prabhAvapratyayaH' prabhAvalaukikamAkSAtkAraH, 'viziSTavaibhivyamaryAdA' abhAve pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyoginaH pratiyogitAkhyavaiziSyaviSayitAM, 'nAtizete' na jahAti, iti tadarthAditi vAcyam / tatra 'viziSTavaiziSyamaryAdAmityasya pratiyogitAyAM yatkiJciddharmaviziSTasya vaizidhyaviSayitAmityarthAdityatapAha, 'anyatheti yadi pratiyogitAvacchedaka-pratiyoginonimevAbhAvapratyakSatarna tu tatprakArakapratiyogijJAnaM tadetyarthaH, 'nirvikalpakAdapauti ghaTa-ghaTatvayonirvikalpakamAtrAnantaramapautyarthaH, mAtrapadAduntiraprakArakajJAnavyavacchedaH, 'ghaTonAstItIti vizeSaNatAvacchedakaprakArakavizeSaNajJAnasya viziSTavaiziSyadhauhetunayA viziSTavaiziSyabodhAtmakasya ghaTonAstauti pratyakSasya tadAnaumasambhave'pi kevalavibhidhye vizeSaNamiti nyAyema ghaTonAstIti pratyakSasthApattarityarthaH, na hi "abhAvapratyayohotisiddhAntakSatibhiNa sAmagrI kArya mArjayet, pratiyogitAvacchedakaprakArakajJAnasya hetutve tadabhAvAdeva tadAnIM na tAdRzaM pratyakSaM tattvasthale tu viziSTavaibhivyadhIsAmagrIsattvAdarthasamAja siddhameva vibhiSTavaiziSyabodhAtmakatvaM / na caitadatiprasaGgavAraNAya pratighogitAvacchedakaprakArakajJAnatvenaiva hetutvamastu lAghavAt kiM prati
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptivaadaa| yogivizeSyakatvapravezena, tAdRzaJca jJAnaM prate'pi sambhavati zazIthatvaprakAreNa lomAdereva jJAnasattvAt pUrvapakSiNaH . anyathAkhyAtyanabhyupagamena rajatatvaprakArakazaktijJAnAdrajatAbhAvapratyakSApAdanasyAsambhavAditi vAcyam / tathApi zauyatvena TaGga nAstIti pratyakSAsambhavAt prabhAvasAkSAtkArohi pratiyogini taddharmaviziSTamavagAhamAna eva taddharmasya avacchedakatvamavagAhate nAnyatheti niyamAt, anyathAkhyAtyanabhyupagamena eGge zazauyatvavaizighyAvagAhanasya ca amabhavAditi bhAvaH / idamApAtataH nyAyanaye TaGga azIyatvasya bAdhitatve'pi bAdhApratisandhAnadazAyAM roM zabhauyatvaprakArakajJAnastha bhramarUpasyaiva sambhavena zamazraGga nAstItyAkArakapratyakSe baadhkaabhaavaat| bAdhapratisandhAnadazAyAmapi prazauyatvAMge nirdharmitAvacchedakAdekara yamiti nyAyena mazIyatva-TaGgatvobhayaprakArakajJAnAcchazauyatvAMbhe nirdharmitAvacchedakasya ekatra iyamiti nyAyena zazauyatva-TaGgakhobhayaviziSTavaiziSyabodhAtmakasya zazazTaGga nAstauti pratyakSasya sambhavAcca / na hi pratiyogitAvacchedakaprakArakapratiyogipramAtvena hetutvaM, gauravAt kintu taadRshnishcytven| etena gTaGga na zauyatvamiti bAdhanizcaye satyapi zAzTaGga nAstIti pratauteranubhavasiddhatayA samIcatvarUpavyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAve mazIyatvAvacchi pratiyogitAkatvasambandhena zauyatvena rUpeNa TaGga mAtra prakAraH kinnu mane govRttiSTaGgAbhAvaH govRttiSTaGge zazIyatvAbhAvo vA tddhivyH| ma ca bAdhapratisandhAnadazAyAM tathAviSayatve'pi tadapratisandhAnadazAyAM prabhauyatvAvacchinnapratiyogitAkazTaGgAbhAva eva ya
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmo thokaprakAreNa viSaya iti vAcyam / pratauteH 'samAnAkArakatve'pi puruSAvasthAvaicitryeNa viSayavaicivyasya kAyadarzanAt / na ca tathApi pratiyogitAvacchedakaprakArakapratiyogijJAnasya khAtavyeNabhAvapratyacaM prati hetutvAnaGgIkartRNaM navyAnAM naye paTale na prazauyatvamiti bAdhapratisandhAnadazAyAmapi zazIyatvena TaGgaM nAstauti pratyakSamabhavAt tadeva vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAve mAnaM tatra khAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena bhazauyatvasya pratiyogitAsambandhena raGgavaviziSTasya cAbhAve prakAratayA bAdhabuddherapratibandhakatvAditi vAcyam / prabhAvalaukikasAkSAtkArohitaddharmaviziSTasya pratiyogino'bhAve pratiyogitAkhyavaiziSyamavagAhamAna eva taddharmasya pratiyogitAvacchedakatvamavagAhate na tu tadanavagAya iti niyamena tAdRzapratIterasambhavAt anyathA ghaTatvena kambubauvAdimAnAstItyapi pratyakSaM sthAt / na ceSTApattiH, ghaTonAsti ghaTatvena ghaTonAstItyAdipratyakSasyaiva sarvamiddhavAditi kasyacit pralapitamapyapAstaM / eGge na prabhauyatvamiti bAdhapratisandhAnadazAyAmapi prazazTaGgaM nAstauti pratoteH ekatra iyamiti nyAyena prIyatvAvacchinnapratiyogitAkazTaGgAbhAvaviSayakatvasambhavAn / ghaTalena kambuyauvAdimAnAstItyAdipratyakSAbhAvasya vivAdagrastatathA yathotiyamasthApi vivAdagrastatvAJca / vastutastu gavi malaTataM nAsti zazIyatvena TaGgaM nAstItyAdipratItau mAnAbhAva. eva, pramANasattve'pi zabhauyatvAvachinapratiyogitAkatvasambandhenAbhAve hAsya khAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena TaGgAbhAve prazauyatvasya dhamaeva atirikAyadhikaraNadharmAvacchinapratiyogitAkAbhAvA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaativaad| bhyupagame tat pratyakSa pratyanantatattatpratiyogitAvacchedakaprakArakapratiyogijJAnasya prAcAvaye hetutvakalpane atiriktAbhAva-tapatiyogitva-tadavacchedakatvAdikalpane gauravAt / na ca tAdRzapratautaunAM tattadaMze pramAtvamapi mAnubhavasiddhamiti vaacyN| aprasiddhaH, anyathA ekau rajatatvajJAne'pi pramAvAnubhavasya suvacatayA ekarapi rajatatvApatteH ityeva tttvN| prAvastu pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogyAhAryAropaH saMsargAbhAvabuddhau kAraNaM anyathA hudAdau saMyogAdiyatkiJcitsambadhAvacchinnavayAdisAmAnyAbhAvagrahadazAyAM samavAya-svarUpAdisambadhAntarAvacchinnatadabhAvAnAM sarveSAmeva niyataM grhaaptteH| dhAropastra hetukhe tu tattatsambandhena pratiyopyAropavilambAdeva vilambasambhavAt, evaJca gavi sthAbAdhitatvenAropAbhAvAt jazauyatvena sTaGgAbhAvapratyayastatra kathaM sthAt yena tatpramANaM bhavedityAH / tadamat bhAropastha hetutve mAnAbhAvAt / na hi hrade vahimAropyaiva vahirnAstItyanubhavaH, hRdAdau saMyogAdiyatkiJcitsambandhena vahyAdimAmAnyAbhAvagrahadazAyAciyataM samavAya-kharUpAdisambandhAntarAvacchinAbhAvagrahasya satyasaMsargAgrahe iSTatvAt sarvacaiva vahirnAstItyevAkArAt samavAyena vakristiotyAdyAkArasya ca samavAyatvAdinA samavAyAdhupasthitivilamvenaiva vilmbsmbhvaat| anyathA pratiyogyAropo nAbhAvadhImA hitarabhAvabhrame vyabhicArAt / nApi tatpramAAM, pAkarAghaTe yAmAbhAvapratyayAt tatra ca jyAmAropAsambhavAt bhrama-pramAmAdhAraNAhAryajJAnamAtrakhaiva hetutve ra prahate'pi sambhavAt gauravAJca / kica
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatvacintAmaNI pratiyogyAropaNya kAraNave hi guNAdau guNAyanyatvavibhiSTamattvAcabhAvapratyayo na syAt tatpratiyoginaH sattvAderAropAbhAvAt kintu pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkapratiyogyabhAvavati pratiyogitAvacchedakaprakArakapratiyogijJAnaM pratiyogyAropaH sa eva kAraNaM tacca pracate'pi akSatameva zauyatvAvacchivaTaGgAbhAvavati gavi prazauyatvaprakArakaTaGgapratIteH sambhavAt / api caivamapi gavi prazaGgaM nAstautipratyayo mAstu azve prazazTaGga nAstIti pratItau na kopi virodhH| tatra sTaGgAropasyApi sambhavAt asyaiva vyadhikaraNadharmAvacchivAbhAve pramANatvasya suvacatvAditi kRtaM palavitena / nanu vyadhikaraNadharmasya pratiyogitAvacchedakatvAnabhyupagame zazaTaGgaM nAstotyAdau * kaudRzAnvayabodhaH / prazauyatva-pTaGgatvobhayabAvacchinnapratiyogitAkatvasyApramiddhatayA tena sambandhena prabhAve azIyatvAvacchinnazTaGgaprakArakAnvayabodhasya zazIyatvAMze bhramAtmakasyAsambhavAt / na ca pratiyogitAmAtrasambandhanAbhAve zazauyatvAvacchinnaTaGgasyAnvayaH tAdRzavyavahArasya mArvacikatvenAtiprasaGgavirahAditi vAyaM / natrAdyarthe'bhAve'vayitAvacchedakAvacchinapratiyogitAkatvamabandhenaiva pratiyogino'vayasya vyutpannavAdityata Aha, 'gati, iti ceti ityasya cetyarthaH, gavi zazaSTaGga nAsItyAdau ca govRttiSTaGga bhauyatvAbhAvavat zauyatvaM gottiSTAyattitvAbhAvavaditi vArtha:(1) / (1) praSTa gottitvAbhAvavaditvAdyanvayabodha iti kha. . .
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptivaadH| idamApAtataH azaSTamaM nAstItyAdivAkyapravaNAnantaraM mamaH syAvAn TaGgAbhAvo na prvRttirityaadibhrbhaanudyaaptteH| etena ra mazIyatvAbhAvavat ityapi mArthaH, tAdRyavAkyazravaNanantaraM TaGga pramIyamitidhamAnupapatteH / vastutastu natrAdyarthe'bhAve pratiyoginojvaye azvayitAvacchedakAvacchintrapratiyogitAkatvaM viziSTadharmaH saMsargaiti na vyutpattiH, kintu parasparavizeSya-vizeSaNabhAvenAnvayitAvachedakamavacchinnatvaM khaniSThapratiyogitA ceti trayaM saMsarga ityeva vyutpattiH, tathAca pracate zazIyatvasya TaGgatvasyAvacchinnatvasya TaGganiSThapratiyogitvasya ca khaNDamaH prasiddhatvAt parasparavizeSya-vizeSaNabhAvena taccataSTayasaMsargakaH saMsargAne bhramAtmako'bhAve shshiiytvaavcchibttnggprkaarkaanvybodhH| evaM pautaH zaGkho nAstItyAdAvapi, ataeva gurudharmasya pratiyogitAnavacchedakatvanaye'mi kambuyauvAdimAnAstotyAdibuddhau nAnvayabodhAnupapantiH kambugrIvAdimattvasyAvacchinnatvasya kambugrauvAdimaDyaktiniSThapratiyogilasya ca khaNDamaH prasiddhatvAt parasparaM vizeSya-vizeSaNabhAvena(etatritayasaMsargakasya saMsargAze bhramAtmakasyaiva kambugrIvAdimaDyaktiprakArakAbhAvavibhiSyakAnvayabodhasya sambhavAt / azaTaGgavatpautabhajavadityAdiviziSTabuddhiM prati pratibandhakatvamapi parasparavizavya-vizeSaNabhAvena tAdRzacatuSTayasaMsargasyAbhAve prazauyatvapautatvAcavacchinaTaGga-gaGkhAdiprakArakasya nizcayasyaiveti tattvaM / kecittu anvayitAvacchedakamavacchinnatvaM khaniSThapratiyogitvadheti - (2) vizeSaNa-vizeSyamAveneti kha. ga. /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo pathaM khaNazaH saMsargaH sambadhatA ra vyAsavyatirityeva vyutpattiriti nakApyanupapattirityAjaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauNaviracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyaditIyakhaNDe vyAptivAde vyadhikaraNadharmAvacchinAbhAva rhsyN|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha puurvpkssH| atha sAdhyAsAmAnAdhikaraNyAnadhikaraNatve sati sAdhikaraNatvaM vyAptiH kevalAnvayini sAdhyAsAmAnAdhikaraNyaM niradhikaraNe AkAzadA prasiddhamiti cet| atha puurvpkssrhsy| keSAJcilakSaNaM dUSayitumAzaGkate', 'atheti, nanu kimiha asAmAnAdhikaraNyaM tadadhikaraNavRttivAbhAvaH tadanadhikaraNavRttitvam vA, vAdye vyabhicAriNativyAptiH mAdhyamamAmAdhikaraNatve matautyasyaiva samyakke prabhAvadayaghaTanAyo gauravaM 'sAdhikaraNavamityasya vaiyarthazca / dvitIye samavAyAdinA zrAkAzAdihetake vahimAnAkAgAdityAdAvativyAptivAraNaya hetatAvacchedakasambandhena sambandhivArthakasya mAdhikaraNapadasya mArthakatve'pi kevaNApayinyavyAptiH kevakhAvadhibhiH sAdhyAsAmAnAdhikaraNyaM hi niradhikaraNe trAkAzAdau simiti mUlavirodhazca / maivaM 'sAdhyAsAmAnAdhikaraNyetyatra mAthasthAmAmAnAdhikaraNaM yeSu nAni mAthAmAmAnAdhikaraNAnauti baDabaudhiH teSAmanadhikaraNalaM tadabhAvavasvaM tasmin mati mAdhikaraNatvaM tadavacchimAdhikaraNatAkAvaM manisaptamyA avacchedakAlayodha } (2) keSAvilakSaNamAte iti khgaa|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau n| sAdhyAsAmAnAdhikaraNyaM hi na sAdhyAnadhikaraNAdhikaraNatvaM sAdhyAdhikaraNAnadhikaraNatvaM vA kevalAmbayini yatkiJcitsAdhyAdhikaraNAnadhikaraNe dhUme cA mAt avacchedakatvacAcAnyUnavRttitvaM tathAca sAdhyavadavRttimakalapadArthAbhAvavattvaM yadadhikaraNatAyA anyUnavRtti tattvamityarthaH, yatpadaM hetuparaM, anyUnavRttitvaM vyApakanaM, tacca tatmamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaM, prabhAvazca sAdhyavadavRttitvAvacchinnapratiyogitAkobodhyaH tena vaiziSya-vyAsajyavRttidharmAvacchinnAbhAvaM jalAdilakSaNatAdRzatattatpadArthavizeSAbhAvazcAdAya naativyaaptiH| itvadhikaraNatA pahetutAvacchedakasambandhena bodhyA tena dhUmAvayavAdimAdAya naavyaaptiH| na ca yasyAnyUnavRtti tattvamityevamevAstu kimadhikaraNatApravezeneti vAcaM / yathA maniveze vaiyrthaabhaavaat| na ca dravyaM mattvAdityAdAvativyAptiH vRttimanmAcasyaiva kAlika-daizikavizeSaNatAnya mAdhyavanmahAkAla-digAdivRttitvena dravyatvavadavRttiravRttirevAra, tadabhAvasya sattAdhikaraNatAvyApakatvAt / yadi cAvRtterapi kAladigvRttivaM tadA dravyaM pRthivautvAdityAdAvavyAptiH dravyatvavadahattera prasiddheriti vAcyaM / vizeSaNatAvizeSeNa mAdhyavadavRttInAM vizeSapatAvizeSeNabhAvasya vivakSitatvAt etaccAnugatamapauti dik / nanu kevalAvayini sAdhyavadattitvaM kuna prasiddhamityata zAha (1) prayatvavattitvena vadattirattireveti gaH /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaativaadH| tH| nApi svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratigisAdhyasAmAnAdhikaraNyaM parvatIyavarmahAnasIyamasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitvAt dravyatvAharavyApyattyavyApyatApattezca / na ca pratiyogiviro 'kevalAnvayinIti yathAzrutaM, yathAsambhavaM vikalpya dUSayati, 'mAdhyAsAmAnAdhikaraNyaM hauti, 'mAdhyAnadhikaraNadhikaraNatvaM' sAdhyAnadhikaraNattitvaM, 'mAdhyAdhikaraNanadhikaraNatvaM' mAdhyAdhikaraNavRttitvAbhAvaH, kevalAmvayinauti prAdye ityarthaH, saadhyaandhikrnnsyaaprmiddherityrthH| dvitIye vAha, 'yatkiJciditi mAyAdhikaraNavizeSaNametat, 'anadhikaraNe' vRttitvAbhAvavati, mAdhyAdhikaraNavRttitvasAmAnyAbhAvokau ca dravyaM sattvAdityAdAvativyAptiriti bhaavH| prakArAntareNavyabhicAritvamAzA nirAkaroti, 'nApIti, 'kha' mAdhanaM, evadha avalAnvayinyapi nAvyAptiH jJeyatvAdisamAnAdhikaraNaghaTAbhAvAdinatiyogitlAbhAvasya vAcyatvAdau sattvAditi bhaavH| 'parvatIyavakreriti, (evaM mahAnamauyavahe:(1) parvatIyadhUmasamAnAdhikaraNabhAvapratiyogivAt kucApi vahau na tAdRzAbhAvApratiyogitvamityarthaH / navapratiyogipadena pratiyogitAnavacchedakamAdhyatAvacchedakAvacchinnaM vAvyamityakharamAdAra, 'dravyatvAderiti, 'avyApyarattauti saMyogAdautyarthaH, iMpratiyogivirodhitvamiti pratiyogyadhikaraNavRttitvamityarthaH, pratiyogyanadhikaraNavRttitvoko ukAvyAptitAdavasthyAt bhaye saMyogI (1) ravamaparvatIyavariti kh...|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. tattvacintAmaNe dhitvaM vyApyattitvaM vA pramAvavizeSaNaM deyaM, saMyogAdA sAdhye satvAderanaikAntikatvAbhAvaprasaGghAt / na hi pratiyogivirodhI saMyogAderaparo'tyantAbhAvo'sti, adhikaraNabhedenAbhAvabhedAbhAvAt / nApi sAdhanavaviSThAnyonyAbhAvApratiyogisAdhyavatkatvaM vyAptiH mule sAcAdityavAtivyApyabhidhAnAsanatezca / 'vyApyeti khasamAnAdhikaraNAtyasAbhAvapratiyogitAlavacchedako ya ekavyatimAtravRttidharmastadvatvaM vyApyaktitvaM, prameyatvAdimAdAya saMyogAbhAvAderapi vyApyavRttitvavAraNAya eka vyaktimAtravRttauti, kAlikavizeSaNatva-daibhikavizeSaNatAvizeSAtirikasambandhenAvacchinnavRttiko yastadanyatvaM vA vyAyattitva(1) vyatirekidharmamAvasyaiva kAle digupAdhau cAvyAyavRttitayA avacchinnattikatvAt batauyAntaM vRttivizeSaNaM, vyAyavRttizca na kizcidavacchinA, na tu anavachinnattimattva(2) vyApyattitvaM utAdhyAptestAdavasyAt agre saMyogI sattvAdityatrAtivyApyabhidhAnAsAtesa saMyogAbhAvasthApi guNAdau nirvcchinnttimtvaat| / kecittu khamamAnAdhikaraNAtyannAbhAvApratiyogivaM vyAyattiva pratiyogitA ra vaiziSya-vyAsajyavRttidharmAnavacchinAvena vizeSaNIyA tena nAprasiddhirityAH / (1) patra daizikavizeSaNatApadena dikkRtavizeSaNatA paayaa| (2) niravittimattvamiti kh.|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAptivAdaH / ma kapisaMyogavAnnetyabAdhitapratIteH tadanyonyAbhAvayApi tava stvaat| na caivaM bhedAbhedaH, avacchedakabhedena 'anaikAntikaveti vyabhicaritatvetyarthaH, sattAsamAnAdhikaraNayogAderabhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNa vyApyattizca na bhavatyeva dravye tasya saMyogasamAnAdhikaraNatvAt kintu ghaTatvAderabhAva eva tAdRzastadapratiyogitvAt saMyogasyeti bhaavH| nanu sattAdhikaraNaguNAdiniSThasaMyogAbhAvo dravyavRttisaMyogAbhAvAdatiritaH sa pratiyogyamamAnAdhikaraNo vyApyavRttizca tatpratiyogitvAt saMyogalya nAtivyAptirityata Aha, 'na hauti, 'adhikaraNeti, gauravAt mAnAbhAvAceti bhaavH| khAdhikaraNe niravacchinnatimattvaM yadi svasamAnAdhikaraNatvamucyate tadA tu na ko'pi doSa ityavadheyaM / 'tadanyonyAbhAvasya' kapisaMyogavadanyonyAbhAvasya, 'taca' vRhe, tathAca kapiyogI etadRtvavAdityAdAvavyAptiriti bhAvaH, 'bhedAbheda iti bhedahito'bheda ityarthaH, madhyapadalopisamAmAt, sAhityaM saamaanaadhihrnnyN| yadA na caivamityanantaraM vRkSa itizeSaH, 'bhedAbheda ityatra bhedAdau asya staH ityarthaH, "tra-iko matvartha" ityanenApratyayaH, yathA jayantI asmin tihatauti vaijayanto viSNuH, 'vaijayantI' vanamAlA, cAca vRkSo bhedAbhedavAn ityrthH| 'tatmattveti tayorekA sattvetyarthaH / kacca tatretyAdau cAdipratyayena saptamyAdiriva sAdhanasamAnAdhikaranyonyAbhAvApratiyogimAdhyavaskatvamityatra bahupraudyuttarakakAreNa marammatyayAdiH maryate tena ca vyApyatvarUpasambandhAzrayaH sAyavyA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvacintAmaNI tatsatvAbhyupagamAt sAdhanaviSThAnyonyAbhAvApratiyogi sAdhyavadyasyeti SadharthavyApya-vyApakabhAvAnirUpaNAt sAdhya-sAdhanayoAptinirUpyatvAt vahimaparvatasya dhUmavanmahAnasaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitvAca pyatvarUpasambandhAzrayo vA smaryyate, vigrahavAkyasthaSaSTyA arthavato bar3a paudhuttarakakArasmAritamatvAdyarthatvaniyamAt tatra prathame tadekadoM vyApyatve nirUpitatvasambandhena mAdhyavato'gyayaH, dvitIye tadekadeze mAI zrAdheyatAsambandhena mAdhyavato'gyathaH, tathAca mAdhanasamAnAdhikaraNA nyonyAbhAvApratiyogisAdhyavanirUpitavyApyatvaM sAdhanasamAnAdhika raNanyonyAbhAvApratiyogimAdhyatravRttimAdhyavyApyatvaM vA lakSaNavAkyArthaH, saca durjeyaH ghaTakaumatavyApyatvasyaivAjJAnAdityAha, 'mAdhaneti, iti SaSyati ityA vigrahavAkye yA SaSThautadarthasya vyApyavasthAjJAnAdityarthaH tathAca tadajAne tahata eva prakRtalakSaNavAkyasthakakArasmAritamatvA parthavaniyamena pracatalakSaNavAkyArthasthApi duyatvamiti bhaavH| nA vigrahavAkyathaSaSThyAH saMyogavAdirUpeNa saMyogAdirUpahetatAvaccheda sambandha evArtho na tu vyApyatvAdirityakharamAdAha, mAdhya-sAdhanayohara bhAvapradhAno nirdezaH mAdhyatva-sAdhanatvayorityarthaH, 'yAptinirUpyatvAdi yAptivAnAdhInadhAnaviSayatvAdityarthaH / mAdhyatvaM hi vyAptipratira givaM, sAdhanatvaM vyApyanuyogitvaM tathAcAtmAzraya iti bhAvaH / / mAdhyatvaM sAdhanatvaM na pravezanIyaM dhUmatva-vajitvAdinaiva vibhivya vyA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAptivAdaH / ... vizeSAbhAvakUTAdevAbhAvavyavahAropapattA sAmAnyAbhAve mAnAbhAvAt / nApi sAdhanasamAnAdhikaraNayAvarmanirUpitavaiyadhikaraNyAnadhikaraNasAdhyasAmA nivakavyA to dUSaNAntaramAha, vhimprvtsyeti| manu yatsamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAsAmAnyaM yaddhavicchinnaparyAptAvakedakatAkaM na bhavati taddharmAvacchivena saha tasya mAmAnAdhikaraNamityeva tasyArthaH, evaJca dhUmamamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitvaM na babhivAvachinAvacchedyamiti nAvyAptirityata Aha, 'vizeSAbhAveti, vibhAvavyavahAreti hudo vakrimAmAnyAbhAvavAnityAdivahityAdisAmAnyadharmAvacchinapratiyogitAkAbhAvaprakArakapratItyupapattarityarthaH, sAmAnyAbhAva iti sAmAnyAbhAvasyAtirikasya sAmAnyAvacchinnapratighogitAkatve mAnAbhAvAdityartha:(1) kintu vizeSAbhAvamyaiva vazitvAdisAmAnyadharmaH pratiyogitAvacchedakaH, tathAca dhUmasamAnAdhikaraNAnA pratyekaM tattadakimadanyonyAbhAvAnAmeva pratiyogitAvacchedako vkivicchinovkrirityvyaaptistdvsyaiv| na caivaM dhUmavAn vajhimAmAbhAbhAvavAn ityAdipratyayasyApi pramAtvApattiH vahilAvazivapratiagitAkasya tattahaGgyabhAvasya dhUmavati sattvAditi vAcaM / vahivA sAmAnyadharmAvacchinapratiyogitAkalaM tAdRzapratiyogitAkavasamma ina vanhitvAvachino vA vyAsajyavRttiH tacca vizeSAbhAvakUTa eva paryA (1) vizeSAbhAvAtiriktasya sAmAnyadharmAvacinapratiyogitAkAle vAbhAvAdivartha iti kha. g.| .
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvacintAmo nAdhikaraNyaM sAdhanasamAnAdhikaraNasya prameyatvAdevaiyadhikaraNyAprasiddheH mahAnasAdA samavAyitayA bahi-vahnimatoratyantAnyonyAbhAvayAH sattvAt dhUmA moti na tu pratyekAbhAva iti, dravyaM dravyatva-guNatvobhayavaditi pratyakSavattapatauterapramAtvAditi hRdayaM / 'sAdhaneti sAdhanasamAnAdhikaraNa yAvantodhAsteSAM vaiyadhikaraNyasyAnadhikaraNaM yatmAdhyaM tatmAmAnAdhikaraNyamityarthaH / atra sAdhanavaiyadhikaraNyAnadhikaraNetyuktau dravyaM satvAdityAdAvativyAptirataH 'sAdhanasamAnAdhikaraNadharSeti, dhUmavAn baherityAdAvapi dhUmAdevayAdisamAnAdhikaraNadravyatvAdivaiyadhikaraNyAnadhikaraNavAdativyAptirataH 'yAvaditi, vaiyadhikaraNyacca tadanadhikaraNavRttitvaM, na tu tadadhikaraNAvRttitvaM, 'prameyatvAdervaiyadhikaraNyAprasiddharityuttarayanthAsaGgateH / na ca sAdhanasamAnAdhikaraNathAvaddharmAdhikaraNapramiyA tadanadhikaraNamapyapramiddhamiti vAcyaM pratyekanirUpitavaiyadhikaraNyasyokatvAt / nanvevaM vahnimAn dhUmAdiA tyAdau vadhUmasamAnAdhikaraNamahAmasatvAdyanadhikaraNayaHpiNDAdi vRttitvAdhikaraNatayA avyaaptiH| na ca vaiyadhikaraNyapadena tare madhikaraNamAtravRttitvaM vakravyamiti(1) vaacy| rUpavAn pRthivAda khAdityAdAvavyApteH paTarUpasya pRthivItvasamAnAdhikaraNayAvaddhapatera margataghaTavAnadhikaraNamAtravRttitvAt ghaTIyarUpasya pRthivautvasamAnA / ---yA (1) sadanadhikaraNamAtrattitvamuktamitIti kha. /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaativaadH| vyuktlkssnnaabhaavaacc| athAnopAdhikA sambandhodhyAptiH upAdhizca sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApaka, vyApakatvantu tadaniSThAtyantAbhAvApratiyogitvaM, vyabhicAre cAvazyamupAdhiH, pratiyogitvaM na virodhitvaM sahA dhikaraNayAvadantargatapaTatvAnadhikaraNamAtravRttitvAdikrameNa kasyApi rUpasya mAdhanasamAnAdhikaraNayAvaddharmapatokanirUpitavaiyadhikaraNyAmadhikaraNatvAbhAvAt guNAnyatvaviziSTasattAvAn jAterityAdAvativyAptezca viziSTasyAnatirikratvAditi cet / na / mAdhanasamAnAdhikaraNa yAvanto dharmAstatpratyekAnadhikaraNamAtravRtti yaddhAvacchibAdhikaraNatvaM tAdRzadharmabhinnaM yatmAdhyatAvacchedakaM tadavacchinnamAmAnAdhikaraNyasya vivakSitatvAditi dik| / nanu vyatirekitvena dharmI vizeSaNIyaH, yadA yAvatpadaM tAdRprasya kasyApi dharmasya anadhikaraNamAtravRttautisphoraNaya, tathAca sAdhanasamAnAdhikaraNayatkiJciddhanidhikaraNamAtravRtti yaddhAvachinnAdhikaraNatvaM taddharmabhinnaM yatmAdhyatAvacchedakaM tadavacchinnamAmAAdhikaraNyaM iti(e) paryavamitamiti nAyaM doSa ityakharamAdAha, mahAnasAdAviti, 'dhUmAdAvapauti, atra tadanadhikaraNapadena tada (e) sAdhanasamAnAdhikaraNayatkiJciddhAdhikaraNatti yacyaimAva chinAdhikaraNatvaM tattaddharmabhinnaM yat sAdhyatAvacchedakaM tattadavacchinnasAmAnAdhikaraNamitIti khaH /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai navasthAnaniyamalakSaNaM gotvAzvatvayoratathAtvAt anyonyAbhAvapratiyoginyasattvAcca / kintu yathAdhikaraNAbhAvayAH svarUpavizeSaH sambandhaH tathA pratiyogitvamanu bhAvAdhikaraNaM tadabhinnatvaJca vakravyamubhayathApi dhUmasamAnAdhikaraNayatkiJciddhI vahireva mamavAyena tadabhAvAdhikaraNaM tadbhinnatvaJca mahAnamAdAveva tadRttitvAdamhitvAvacchintrAdhikaraNatAyA avyAptiriti bhaavH| mitrAstu aba vaiyadhikaraNyaM tadanadhikaraNavRttitvaM tadadhikaraNAvRttitvaM vA zrAdye Aha, 'prameyatvAderiti, dvitIyamapi tadadhiSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM, tadaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM vA ithamapyayuktamityAha, 'mahAnamAdAvitItyAjaH / / prAcAryoyalakSaNamAzaGkate, 'atheti, 'anaupAdhikaH sambandha iti upAdhyabhAvavibhiSTaM maadhymaamaanaadhikrnnymityrthH| vaiziSyavekAdhikaraNavRttitvaM, upAdhyabhAvazca sambandhamAmAnyena grAyaH(1) anyathA dravyaM sattvAdityAdau guNavattvAdhupAdherabhAvasya satyAdau sattvAdativyApyApana:, na tu vyabhicAritAsambandhena maadhnaayaapktvdlvaiyaaptte:(9)| / (1) sambandhatvAvacchinnasaMsargatAkapratiyogitAka ityarthaH, saDeto kasyA pyupAdhitvAbhAvAt nAthAptisambhAvanA / (2) yabhicAritvasaMsAvacchinnapratiyogitAkasya upAthamAvasya vyApti lakSaNaghaTakatve sarvatra sAdhyavyApakatvameva, upAdhilakSaNaM na tu. . . tatra sAdhanAvyApakatvapravezA, saddhetau sAdhyayApakasya upAdhitve'pi
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaativaad| yogitvamapi, abhAvavirahAtmatvaM veti cet, yavidhisAdhyavyApaka-sAdhanAdhyApakadharmaniSedho na dhUmAdA, prakRtasAdhyavyApaka-sAdhanAvyApakadharmazca siddhyasiDibhyAM na niSedhuM zakyaH yAvatsAdhyavyApake prameyatvAdI sAdha kecittu upAdhyabhAvaH upAdhitAvacchedakasambandhena upAdhisAmAnyAbhAva eva grAyaH, drvyaM sattvAdityAdau ca sattvAdAvupAdhitAvacchedakasambandhena drvy-sttvaanytrtvaadhupaadherevaabhaavsthaasttvaacaativyaaptiH| na va tAdAtmenaitadahihetuke saMyogena dhUmamAyake vyabhicAriyativyAptiH tatra sAdhanavRttedharmasya sAdhanavyApakalaniyamenopAdhitvAsambhavAditi vAcyam / tasya viruddhatvena mAdhyamAmAnAdhikaraNyadalemeva vAraNadityAH / ___ sadamat prameyatvAnyat prameyatvAt ghaTAbhAvAnyo ghaTAbhAvAdityAdau vyabhicAriNyativyApteH tatra sAdhanArattidharmasyaiva upAdhibasambhavAditi) dik / vyabhicaritatvasambandhena tadamAvasya hetau sattvAna ko'pi doSaH padamA. dadhAti vyApyasya vyApakAbhicaritatvena vyApakavyApakasyApyacamicaritatvamiti / patra sAdhanAntabhAveNaiva sAdhanasya vyabhicaritatayA sAdhanavRttidharma- . mAtrasya sAdhanAdhyApakatvaviruheba upAdhitvAsambhavAditi bhAvaH /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmakhau nAvyApakatvaM yAvatsAdhanAvyApake ca ghaTatvAdA sAdhyavyApakatvaM niSidhyata iti cet|n| vyadhikaraNatvAt yA vatsAdhanAvyApakamavyApakaM yatsAdhyasya, yAvatsAdhyavyApakaM vyApakaM vA yasya tattvaM taditi cet| nAmopAdherapi nanu upAdhitvaM mAdhyamamavyAptatve mati() sAdhanAvyApakatvaM samavyAptatvaJca vyAptighaTitaM tacca vyApyatvamanaupAdhikatvAntararUpamityanavasthetyata Aha, 'upAdhizceti / nanu tathApi vyApakatvaM vyAptinirUpakatvaM tacca vyApyatvamanaupAdhikatvAntararUpamityanavasthA tadavasthaivetyata Aha, 'vyaapktvnviti| nanvevaM yatra vyabhicAriNi nopAdhisambhavastatrAtivyAptirityata Aha, vyabhicAre ceti / nanu pratiyogitvaM virodhilaM virodhitvaJca niyatamahAnavasthAnaM niyatamahAnavasthAnaJca tadabhAvavyApyatvaM tadapi ca vyApyatvamanaupAdhikatvAntararUpamityanavasthetyata Aha, 'pratiyogitvaJceti pratiyogitvaM mahAnavasthAnaniyamalakSaNaM virodhitvaM atyanvayaH, 'atathAtvAt' pratiyogyanuyogibhAvAnApannatvAt / ' (1) tathAcoktaM vAcAyaH "samAsamAvinAbhAyau ekatra to yadA yada samena yadi no vyAptastayAhIno'prayojakaH" iti, 'yadA yadA, yamin yasmin samaye, 'ekatra' ekadharmiNi, 'samAsamAvinAbhAI kha' sAdhyasya samavyAptatvaM hetoH samavyAptatvAbhAvazca vartate, tadAra upAdhiriti zeSaH, 'samena yadi no vyAptaH' yadi sAdhyasamavyAptataH bhAvaH, tatiyoniH' 'tayo' sAdhyasamavyAptatva-hatvasamavyAsatvaka 'hInA ekatareNa virahitaH, 'caprayogakA' vyabhicArAnanumAna ibrthH|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ baativaadH| nayAtvAt, tathAhi sAdhanasya vaharavyApakaM yAvadAr3heMdhanantat pratyekamavyApakaM sAdhyadhUmasya, dvitIye sAdhyamasya vyApakamAndhanaM tat vyApakaM mhaansiiyvngkhH| 'anyonyeti(1) / idamApAtataH yena sambandhenAbhAvastenaiva sambandhana yApyatvaM mahAnavasthAnaniyamapadenAvazyaM vyAvyam, anyathA samavAyAdisambandhAvacchinnavayAdyabhAvavati mahAnasAdau saMyogena vayAdeitteravyApyApattaH, tathAcAnyonyAbhAvapratiyogini nAvyAptiH anyogabhAvasya tAdAtmyasambandhAvacchinapratiyogitAkatayA tena sambandhana pratiyoginaH tadabhAvavyApyatvAt, kintu saMyogAdisambandhAvazivasanAdyabhAvapratiyoginyavyAptiH tena sambandhana pratiyogisattAdekhadabhAvAyApyatvAt ghaTatvAdevyatvAdyabhAvapratiyogitvApattizca / svAbhAvavirodhitvamityuktau ca svAbhAva ityatra SaSThyarthasya durvacatvamityeva dUparNa paraM / 'tathA pratiyogitvamapauti, pratiyogyabhAvayoH svarUpasambandhameSa iti zeSaH / 'prabhAvavirahAtmatvaM veti yasyAbhAvasthAbhAvo yo pati sa tasyAbhAvasya pratiyogI bhvtiityrthH| bhavati ca ghaTAvasya pratiyogI ghaTo ghaTAbhAvasthAbhAvaH, tadabhAvatvaM tatpratiyogi (1) avyatva-guNayoH parasparaM sahAnavasthAnaniyamalakSaNavirodhitvAbhAve. 'pi avyatvaM na guNa iti pratItyA panyonyAbhAvapratiyogitvaM vartataeveti bhaavH| 11
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNai nApi sAdhyaM yAvadvyabhicAri tadavyabhicAritvamanopAdhikAvaM, sAdhyavyabhicAritvasyaiva gamakatvasambhamAta, macca duussitm| samiti ta niSkarSaH, ghaTAbhAvasyApi ghaTapratiyogitvAt / pratiyogitAvacchedakasyeva tAdAtmyasambandhena pratiyogino'pyanyonyAbhAvAbhAvatayA nAnyonyAbhAvapratiyoginyavyAptiH, na vA anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedake'tivyAptiH, atyantAbhAvAbhAvasya pratiyogirUpatvena ghaTAdibhedasya ghaTAdibhedAtyantAbhAvAbhAvarUpatayA ghaTAdibhedAtyantAbhAvarUpasya ghaTatvAdeH pratiyogitAvacchedakadharmasthApi ghaTAdyanyonyAbhAvapratiyogitvAt . vivecitazcedaM 'mAdhyAbhAvavadavRttitvamiti prthmlkssnnvyaakhyaanaavsre| na ca tathApi maMyogAdisambandhAna vaciMcaguNAdyabhAvarUpavyadhikaraNasambandhAvacchinnAbhAvapratiyoginya- ) vyAptiH tAdRzavyadhikaraNasambandhAvacchinnAbhAvasya kevalAnvayitayA tada.. bhAvavasya tatpratiyoginyabhAvAditi vAcyam / zrAkAmAdhabhAvasa, kevakhApayitve'pi pratiyogitvavyavahArAnyathAnupapattyA zrAkAmAda tadabhAvatvastheva vyadhikaraNasambandhAvavivAbhAvasya vevasAyitve tadabhAvatvasya ttprtiyoginybhyupgmaat| kevalAnvayilakSaNe pratiyogyadhikaraNAnirUpitavRttimattvasyAtyantAbhAvavizeSaNatayA ca na kevala bAvayitvAnupapattiH / na caivaM samavAyasambandhena guNAdimati gha. tAdRzamuNadhabhAvAbhAvapratyayApattiriti vAcaM / pratiyomivAvacche :
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtipAdaH / nApi kAryena sambandhI vyAptiH ekavyaktike sadabhAvAt mAnAvyaktike'pi sakaladhUmasambandhasya prtyekvhaavbhaavaat| ata eva ma kAryena sAdhyena sambandhI vyAptiH viSamavyApte tadabhAvAca / na ca yAvatsAdhanAzrayAzritasAdhyasambandhaH, sAdhanAzraye mahAnasAdA sakale prtyekvheraashrittvaabhaavaat| dakasambandhena pratiyogimattvasyaivAbhAvAbhAvapratyayaniyAmakatvaM, anyathA samavAyena ghaTAdimati kapAle maMyogasambandhAvacchinnaghaTAtyannAbhAvAbhAvapratyayApatteH / evaM pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogipattAvacchedakakAlamAdAyaivAtyannAbhAvAbhAvapratyayaH, anyathotpatti le'pi saMyogasambandhAvacchinnaitadghaTAtyantAbhAvo nAstauti prtyptH| to guNAdimatyapi kAlAdau na tAdRzaguNAdyabhAvAbhAvatyaya iti maNikatAmAzayaH / / kecitta nedaM pratiyogitAmAmAnyanirvacanaM 1) tasya kharUpasambandhavizeSarUpatvAt, kintu prakRtalakSaNaghaTakapratiyogitAmApanirvacana tenAnyonyAbhAvasya vyadhikaraNasambandhAvacchivAbhAvasya ca pratiginyavyAptiH(2) anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedake'tivyAptivana (1) pratiyogitAsAmAnyapakSaNamityarthaH / (2) tenAnyonyAbhAva-vyadhikaraNasambandhAvazviAbhAvapatiyogigorayArivi kha* g.|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo mApi sAdhanasamAnAdhikaraNayAvata samAnAdhikaraNasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM, yAvaddharmasAmAnAdhikaraNyaM hi yAvattahammAdhikaraNAdhikaraNatvaM tacAprasiI saadhnsmaanaadhikrnnsklmhaanstvaadydhikrnnaaprtiiteH| doSAyeti bhaavH| na caivaM prakRtalakSaNe'tyantAbhAvapadavaivarSAmiti vAyam / tasya svarUpakIrtanamAcatvAdityAhuH / tadasat prAcAryarabhAvavirahAtmasvaM vastunaH pratiyogitetyanena pratiyogitAmAmAnyasyaiva nirvacanAt tasyokAbhiprAyeNaivopapAdane prakRte'pi pratiyogitAsAmAnyalakSaNatve kSativirahAt / 'abhAvavirahetyatra ghaTotatpuruSasamAmAt SaSThyarthaH pratiyogiyara) nava varUpasambandhavizeSarUpameva vAcyam tathAca lAghavAdAvazyakatvAca nadeva pratiyogitvaM na tu prabhAvavirahAtmatvaM gauravAdityavarama 'vAzabdena suucitH| 'yatkiJciditi yatkicitsAdhyavyApaka yatkidhimAdhanAvyApakavardhAbhAva ityarthaH, guNavattvAdisAdhyavyApaka prameyatvAdimAdhanAvyApakasya dravyatvAde mAdau sattvAditi bhAva 'prakRteti prkRtmaadhyvyaapk-prkRtsaadhnaadhyaapkdhrmshcetyrthH| 'nigera miti prakRtasAdhananiSThaniSedhapratiyogitvena jJAtumazakya ityarthaH, bharate, 'yAvaditi, niSidhyata iti anaupAdhikalapadena niSedha (2) pahAryatayA pratiyogitvaM ghaTakamiti kha., m.|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaativaadH| nApi svAbhAvikaH sambandho vyAptiH, svabhAvajanyatve tidAzritatvAdI vA avyaatytivyaapteH| nApyavinAbhAvaH, kevlaapyinybhaavaat| pratiyogitayA bodhyata ityarthaH, yAvatmAdhyavyApake mAdhanAdhyApakatvAbhAvo yAvatsAdhanAvyApake mAdhyavyApakatvAbhAvo vA anaupAdhikatvapadArtha iti bhAvaH / 'vyadhikaraNatvAditi niruktaniSedhasya hetumiSThamAdhyamAmAnAdhikaraNyavyadhikaraNavAdityarthaH, tathAca tAdRzAnaupAdhikatvavibhiSTaM mAdhyasAmAnAdhikaraNyaM sarvaca hetau nAstItyathAptiriti bhAvaH / vaiyadhikaraNyamuddharati, 'yAvaditi, 'yatsAdhyasya' matsAdhanasamAnAdhikaraNamAdhyasya, 'yasya' mAdhanasya, 'tat' anaupAdhikatvaM, tathAca yAvatsvAvyApakAvyApakasAdhyakatvaM, yAvatmAdhyayApakAvyApakatvaM vaa'naupaadhikvmityrthH| 'tathAhItyAdi, idaca thAzrutAbhiprAyeNa, yatsAdhanAvyApakatAvacchedakaM yAvat mAdhyatAchedakAvacchinnAvyApakatAvacchedakaM tattvaM, mAdhyatAvacchedakAvacchinapApakatAvacchedakaM yAvat yaddharmAvacchintravyApakatAvacchedakaM taGkA natvaM vA anaupAdhikatvaM ityarthe tu(9) ma kopi doSa ityavadheyaM / ma 'nApauti, mAdhyaM yAvatAmavyabhicAri yAvadabhAvavadavRtti tAva mavyabhicAritvaM tAvadabhAvavadavRttitvaM mAdhanamyAnaupAdhikavamiarthaH / saupAdhau tu mAdhyamupAdherevAvyabhicAri na ca sAdhanaM nada9 (1) ityukto tu iti g*|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAmaNe atha sambandhamA vyAptiH vyabhicArisambandhasthApi kenacit saha vyAptitvAt, dhUmAdivyAptistu viziSyaivA nivaktavyeti, tantra, liGgaparAmarzaviSayavyAptisvarUpa dhyabhicAroti taDyavaccheda iti bhAvaH / tarhi lAghavAt mAdhyAvyabhicaritatvameva tadasvityAha, 'mAtheti, aSTApatterAha, 'tazceti kevalAnvayyavyApteriti bhAvaH / nanu tarhi kevalAvayimaMgrahArthamera gurugaraurasyApyukalakSaNasyAdaro'sviti cet / na / pracApi kevalA. pavyasaMgrahatAdavasthAt tatra hi mAdhyasya prameyatvAderyadannAbhAvavada hattitvaM tAdRzadharmApramiddheriti hRdayam / lolAvatIkAramatamAzaGkava() nirAkaroti, nApIti, 'kA. neti, vizeSaNe hatIyA, tathAca kArTegna kAvaviziSTa maNeti thAvat / atra kAtvA mAdhanasya mAdhyasya mAdhanAzrayA bhAdhanasamAnAdhikaraNadharmasya vA vivakSitam / zrAdhe katnana mAdha nena mAdhyasya sAmAnAdhikaraNyamityarthaH, tazcaikavyaktihetukathale mA sautyAha, 'ekavyaktika rati, anekAzeSatvarUpasya kArkharasyAbhAvA diti bhAvaH / acaiva pakSe dUSaNAntaramAi, 'naaneti| na ca tveSu mAdhyasambandha ityarthaH rati vAccha / tathApyekavyaktihatakasthale'vyApteH pRthivI puSi pauSavyApakajAterityAdAvatiyAtecha / arthAbhidhAnapuraHsaraM dinoM (1) bIcAvavIkArapakSamAprati sa., ga /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtivAdaH / nirUpaNamastA lakSaNAbhidhAnasyArthAntaratvAt / na // ca sambandhamAcaM tathA, tabodhAdanumityanutpatteH / -rasthati , ata eveti ekavyaktisAdhyakAvyApterevetyarthaH, 'viSamavyAptasAti vahimAndhUmAdityAdAvityarthaH, ayogolakauyavazimAmAnApodhikaraNyasya dhUme'bhAvAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM maGkhyAvAn parimANadityAdisamavyApte'pyavyApteH sakalasaGkhyAsambandhasya kutrApi parimANe'bhAvAdityapi bodhyaM / arthapariSkArapUrvakaM batauyaM nirasthati, na ceti, 'pratyekavaheriti, idamupalakSaNaM ekamAtravRttimAyake'vyAbhizcatyapi boya(1) / arthapariSkArapUrvakaM caturthaM nirasthati, 'mApauti, yAvaddharmAdhikaraNeti yAvatmAdhanasamAnAdhikaraNadharmAdhikaraNattivamityarthaH, 'apratauteriti / na ca sAdhanasamAnAdhikaraNa gavanno dharmAsteSAM pratyekanirUpitaM sAmAnAdhikaraNya vivakSaNaiyamiti vaacyN| dhUmasamAnAdhikaraNAnAM yAvaddharmANa mahAnasatvAdInAM tyekanirUpitamAmAnAdhikaraNyasthApi kutrApi vahAvabhAvAditi gAvaH / idazca yathAzrutAbhiprAyeNa, yadi tu yaddharmAvacchinnamAmAdhikaraNyatvena sAdhanasAmAnAdhikaraNyavyApakatvaM taddharmAchinamAjAnAdhikaraNyamiti vivakSyate tadA nAyaM doSa ityavadheyaM / TIkAkAralakSaNaM zahate, 'nApauti khAbhAvikaM mAdhyAmAnA (1) zabdavAn gaganavAdityAdau yAvatsAdhanAzrayApasiddhatvAdayAptirati bhaavH|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau nApi vyAptipadapratinimittamidaM sambandhamAne'pi vyaaptipdaapryogaat| dhikaraNyamityarthaH, vyabhicAriNi tu mAdhyamAmAnAdhikaraNyamopadhikamiti bhAvaH / svAbhAvikatvaM hi hetusvarUpajanyatvaM, hetusvarUpI zritatvaM vA, vAdye dravyaM pRthivautvAdityAdau pRthivItvAdiniSThadravyavAdisAmAnAdhikaraNyasya nityatayA(1) avyAptiH, dvitIye drava sattvAdityAdau vyabhicAriNyativyAptirityAha, 'svabhAveti, 'vabhAvajanyatve hetukharUpajanyatve, 'tadAzritavAdau vA,' svAbhAvikapadArthaiti zeSaH, 'avyApyativyApteriti avyAptisahitAtivyApterityarthaH' madhyapadalopisamAmAt, anyathA indavaividhthena dvivacana-napuMsakaliGganayoranyatarApatteH(2) "tadAzritatkadAvityAdipadAdanAropitatvapariyahaH, tatrApi ;yaM sattvAdityAdAvativyAptirvAdhyA / sattAyAM dravyatva sAmAnAdhikaraNyasthAnAropitatvAt / 'avineti, 'vinA' mAdhyena vinA mAdhyAbhAvavati, bhAvaH' itti yasya tadbhivaH mAdhyAbhAvavadRttibhinna iti yAvat, vyApya iti meSa (2) aaghkaanaadhinussil assy' naaibndhaandriy' sAdhyasAmAnAdhikaraNyasya vivakSaNIyatayA samavAyasambandhAvacchinasAma mAdhikaraNyasya samavAyasambandhakharUpatvAt samavAyasya nityatvena tathA nibAvamiti bhaavH| (2) itaretarAnapakSe DivacanaM samAhAracandapa ca naesakAvaM prasa yeteti bhaavH|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasAyini vevasAvavidharmasambandhI vyatirekiNi sAdhyavadanyAttitvaM vyAptiH etayAranumitivizeSajanakatvaM anumitimAce pakSadharmAtaiva pryossikaa| tyannAbhAvAnyonyAbhAvabhedena ca bhedAtra prAthamikAdhyabhicAritvena / kecittu 'avinAbhAvaH' itvabhAve mAdhavinAbhAvasya mAthAbhAvaviSThAbhAvasya pratiyogitAsambandhenAbhAvaH mAdhyAbhAvavyApakatvamiti vit / tathAca hetoH sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogitvaM vyAptiti phlitN| na caivaM makalasAdhyAbhAvavaviSThAbhAvapratiyogilamati pUrvAkena paunarutvaM tatrApi sAkalyasya vyApakasvarUpatvAditi vaay| tatra vyApakatvaM mAdhyAbhAvavariSThAbhAvApratiyogitvamA hu ApakatvaM mAdhyAbhAvavaniSThAbhAvasya pratiyogitAsambandhanAbhAvavavamiti dAdityAH / 'atheti, 'sambandhamAcaM mAdhyamAmAnAdhikaraNyamAcaM, tara tamAmAdhikaraNyaM tatra tastha vyAptiriti yAvat / nanvevaM dravyaM macAdityAdau nAniSThadravyatvasAmAnAdhikaraNyasyApi mattAniSThadravyavavyAptilApajarityatra iSTApattimAra, 'vyabhicArauti vyabhicAriitanihasAtha (1) prAthamikAthabhicaritavapadArthasya sAdhyAbhAvavattitvAbantAbhAvabhivaM, pavinAmAvapadArthasya tu sAdhyAmAvavadRttibhedagarbhavaM cato ga paunamiti bhaavH| 12
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAmage nAtiprasAH, vizeSasAmagrIsahitAyAM va sAmAndhasAmagyAH kAryajanakatvaniyamAditi kecita, tadapi na. sAdhyavadanyAttitvasya dhUme'satvAt vahnimatyavvatAnya mAmAnAdhikaraNyasthApautyarthaH, 'kenacit saheti kizcidrUpAvacchi namAdhyena mahetyarthaH, dravyatvAderapi jAtivAdinA sattAdivyApakatvA diti bhaavH| yathAzrute drvyava-sattAsAmAnAdhikaraNyasyAnyena mA sthAptibAsambhavAdamaGgataH, 'dhUmAdivyAptisviti dhUmatvAdyavacchika niThavazitvAcavacchinnavyAptisvityarthaH, 'vibhivyaiveti dhUmavAvapirthavahilAvachinnamAmAnAdhikaraNyaM dhUmavAvacchinne vahivAvacchi yAptiH, dravyA vichinne sattAvAvacchinnamAmAnAdhikaraNyaM vyatvatva-.. vazine mattA vicitravyAptiriti viziSyaiva nirvatavyetyarthaH, na ta navicchinne tavichinasAmAnAdhikaraNyaM tavidhi tAvacchinnavyAptiriti sAmAnyato yattadbhyAmekotyA nirvakara tena vyabhicAriNi nAtivyAptiriti bhAvaH / idaM vyApnerlakSaNaM, na vA anumitikAraNabhUtaparAmarthaviSayatAvacchedakaM, vyAptipadanA sinimittaM vA, Aye prAi, 'liGgati, dvitIye lAi, 'na / 'sambandhamA' mAthasAmAnAdhikaraNyadAvachinamAtra, 'tathA' adhi tihetuparAmarthaviSayaH, 'tabodhAditi avyabhicArAMzAjJAnadA vAyavyabhicAryabhAvavAn parvataH vayavyabhicAryabhAvavyApyavAn ityA / jAnadamAyAM vA vasimAnAdhikaraNadhUmakAn parvata iti sAmAnya dhikaraNavibhiSTaparAmarzAdanumityanudayAt ityarthaH / na ca
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtivAda .61 min dhUmasAtvAt / napa sakalasAdhyavadanyAratiya jhimatA pratyekaM tathAtvAt / sarvaca lakSaNe sAdhyatvasAdhanatva-tadabhimatatvAnAM vyAptinirUpyatvenAtmAzrayaH, bhicArAMgA jJAnadazAyAM anumityanutpAdo'miGkaH tathA vayaSyamicAryabhAvavAn parvata ityAdijJAnadazAyAmapi, astu vA pace mAthAvyabhicAryabhAvAdijJAnAbhAvo'pyanumitiheturiti vaacN| sarvajanAmubhavavAdhinatvAt mAthyAvyabhicAryabhAva-tayANyAdijJAnAnAmanumipratibandhakatvakalpane mahAgauravAJceti bhAvaH / tIye arthAtare vAha, 'naapauti| keSAzcimatamAha, 'kevalApayinauti kevalAnvayitvagrahadazAvAtyarthaH / 'kevalAvavidharmasambandha iti(1) kevalAncathimAdhyamAmAdhikaraNyamityarthaH, mAdhyasya kevalAnvayitvA'bhAve mAdhyamAmAmA yahe'pyanumityanudayAt kevalAnvayitvaM mAdhyavizeSaNaM, tathAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaM, tthaacaanyonyaabhaavprtiyogichedksaadhysaamaanaadhikrymityrthH| nanu tathApi idaM vAcaM vAdityAdAvasambhavaH ghaTatvAdiviziSTavAcyatvAdimato'nyonyApratiyogitAvacchedakatvAdAyalAderSiziSTasyAvacchedakale visheyaapyvcchedktvaat| na cAnavacchedakatvaM paryApyAsyasambandhenAvaredaAzUnyatvaM iti vAcaM / ghaTavaviziSTavAcalavAn zeyakhAdityAdA 9) 'kevaNAvadhisambandha itIti saam|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vapinAma sAtha dina siGgikarmatvaM, sipAdhayiSAviSayatvaM kA mahAnasIyavau tdbhaavaat| na ca sAmAnyatovyAyavagamo'syeva parasya kathamanyathA dUSaNenAsAdha vatiyAH vAcyatvastha paryApyAkhyasambandhenAvacchedakatAzUnyatayA ghaTatvaviziSTavAvyavasthApi tathAtvAt viziSTavAcyatvasya vAcyatvAnatirikabAditi cet / n| anyonyAbhAvapratiyogitAsAmAnye yahAMvachinaparyatAvacchedakanAkavAbhAvastaddharmAvacchitrasAmAnAdhikaraNyasya vivakSitatvAt yaniSThaparyAptAvacchedakatvAbhAvastatmAmAnAdhikaracamityutau idaM vAcaM jJeyatvAdityAdau vAcyatvAdeH svarUpano'bhAda tiyogitAnavacchedakatvena vAcyatvAdiniSThaparyAptAvacchedakatvAprasiddha yANyApattirato'varSiyAnusaraNaM na ca tathApi vAcyatvAdeH kA kasambandhenAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakavAdasambhava iti vA mAdhyatAvacchedakasambandhAvacitravenAvacchedakatAyA vizeSaNat / bAdinihavarUpasambandhAvachinAvacchedakatAkatvantu saMyogAdima vAcAderatyannAbhAvapratiyogitAyAmeva prasiddhaM / mAdhyatAvacchedaka, abhedena vyApta dAttAdAyasambandhena prameyAdimAyake punaranyonyA vapratiyogitAsAmAnye carmaniSpAptAvacchedakAvAbhAvatA aAmAnAdhikaracamityeva kAvyaM zabdakasAnupAdeyatvAt, barmA sAdhanAvodakaparaM / avodakatA va mAdhyatAvacchedakatAvada sabandhAvazicavega vizeSaNoyA tena prameyatvAdeH kAlikasamba mAnyonyAbhAvapratiyogitAvAdakatve'pi tAdAmyasambandheva prame
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaamivaad| katAM sAdhayediti vaacN| svArthAnumAnopayogivyApti'svarUpanirUpaNaM vinA kathAyAmapravezAditi / iti zrImadgazopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAsyahitIyakhaNDe pUrvapakSaH / zikSAdhyake nAsambhavaH / taddharmavichinamAmAnAdhikaraNyaJca mAdhyatAkAchedakasambandhena taddharmAvacchinnasya sambandhini yA hetutAvacchedakasambandhAvacchinA sambandhitA tabirUpakatAvacchedakahetatAvacchedaka , tena sambandhAgmareNa mAdhyasAmAnAdhikaraNyajAne'pi nAnutiH, na vA idaM vAcaM gaganAdityAdau samavAyAdisambandhena samAditi ke, idaM vAcaM ghaTatva-paTatvobhayasmAdityAdau samavAyAsAvandhena . viruddhobhayAdihetuke cAtivyAptiriti bhAvaH / tirekiNaiti vyatirekilvagrahadazAyAmityarthaH, 'vyAptiH' parA viSayatayAnumitiyojikA vyAptiH / nanvevaM parasparaM yabhicAra'yata pAra, 'etayoriti, 'janakatvaM' parAmarzaviSayatayA jamakatA dakatvaM, kovalAvadhimAdhyakAnumitI nirutakevalAvadhisAdhyamAnAdhikaraNaviziSTavattAparAmarzaH, vyatirekisAdhyakAlumitau mAdhavadanyAttimAcaparAmarza hetarityarthaH / bovalAvadhimAdha
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavacintAmo kAvaJca nirukakevalAvayimAdhyamAmAnAdhikaraNyaviziSTavattAparAmAvyavahitottarotpanatvameva, tenedaM vAcyaM zeyatvAdityAdAvapi vyatirekitvabhramadazAyAM mAdhyavadanyAvRttitvamAcaparAmarzadanumityutpAde'pi na vybhicaarstdvsthH| ma ca kRptakAraNabAdhAna bhavatyeva tatra tadAnaumanumitiriti vaacym| anubhavavirodhAt tathApi hetutAvacchedakasambandhAdibhedena nirutasAmAnAdhikaraNyasya vibhinnatayA parasparaM vyabhicArasya duritvAJca / evaM mAdhyavadanyAvRttimattAparAma vyavahitottarotpannAnumititvameva vyatirekisAdhyakatvaM tena vyatirekimAdhyake kevalAvayitvabhramadazAyAM nirukakevalAvadhimAdhyamAmAnAdhikaraNyamAtraparAmarzadanumityutpAde'pi na vyabhicAra stadavasthA, nApi hetutAvacchedakasambandhAdibhedena mAdhyavadanyAvRttilasthApi vibhinnatayA parasparaM vyabhicArazceti bhAvaH / nanu tanumitisAmAnye kiM prayojanamityata Aha, 'canA mitimAtra iti, 'pakSadharmateva' parvatAdinirUpitamAMsargikaviSayate nirUpitAntaM svarUpakathanaM taniveze ananugamApattaH, 'prayonika jJAnaniSThatayA kAraNatAvacchedikA, tathAcAnumititvAvacchivaM mA sAmAnyato viziSTajJAnatvenaiva hetutvamiti bhaavH| jJAnatvenaiva heva vamiti vastugatiH, viziSTatvapraveze prayojanavirahAt gauravA prakAritva-vizeSyitvamAdAya vinigamamAviraheNa kArya-kAraNabhAva pathaprasAcca / nanvevaM nirukavyAptiyajJAnavirahadazAyAmapi dhUmavA parvata ityAdipavadhItAjJAnAdanumitisAmAnyotpatyApatiH mAmA . nyasAmagrIsamAditya pAra, na ceti, 'vizeSasAmagrIti, kevalAna
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ baativaadH| visAdhyakAnumitisAmagrI vyatirekiMsAdhyakAnumitimAmayau ca prahate vizeSamAmagrauti bhAvaH / 'sakaleti yAvanti mAdhyavanti tadanyAvRttitvamityarthaH, mAdhye sAkalyavizeSaNe yAvatmAdhyAdhikaraNAprasiddhaH9), 'tathAtvAditi yAvatmAdhyavato'nyatvAdityarthaH, yAvattvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvasya kevalAnvayitvAditi bhaavH| idamApAtataH mAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvavadavRttitvaM vakravyaM,mAmAnyAbhAvAnabhyupagame'pi mAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvavaTAdhikaraNavRttitvameva vktvymityukdossaabhaavaat| vastutastu maryacaiva mAdhye kevalAnvayitva-yatirekitvagrahadazAbhedena kArya-kAraNabhAvadayakalpanamapekSya lAghavAt hetumamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvetyAdivakSyamANavyAptijJAnameva sarvatra itarucitastasyobhayadazAyAmeva sambhavAt / na ca hetumAsAnAdhikaraNyapraveze ekasminneva mAdhya-hetatAvacchedakabhedenAnantakArya-kAraNabhAvApattyA tadapekSya kArya-kAraNabhAvaiyameva ladhviti vaay| ukrakrameNa nirutavyAptidayasApi hetutAvacchedakaghaTitatayA hetutAvacchedakabhedena kaary-kaarnndsthaavishissttssaat| na ca tathApi yatra viSayavizeSa vyatirekitvaidazAyAM kadApi anumitinAtpanA taba lAghavAt kevalAvadhi sAmAnAdhikaraNyajJAnasyaiva hetutvaM yuktamiti(2) vAcyaM / tatrApyanAve hetusAmAnAdhikaraNyAnupasthitidazAyAmanumityanudayAt hetu (9) vaDimAn dhUmAdityAdau yAvatAM vakInAmadhikaraNatvaM na ekamin miza vartata iti bhaavH| (2) vAsAvyamitIti g.|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavacintAmage mAnAbhAva iti vaacym| sarvatra vimiSTAnubhava eva vizeSaNazAnaM heturiti sampradAyamate tdbhidhaanaat| yahA parvatIyavaDikalpane lAghavaM tadanyavajhikalpane ca gauravamiti jJAnasya parvatIyavaddhyatirikasiddhau pratibandhakatathA tanmayadazAyAmeva sAmAnyaparAmAdapi parvatIyavahimASaviSayakAnumitisambhavaH / kecit tu yatra vazivyApyadhUmavAn parvato vakrimAniti siddhAtmakaparAmarthaH tataH parvate parvatIyavayanumitirjAyatAmiti mipurn yiSA tatraiva sAmAnyaparAmAdapi parvatIyavajhimAtravidheyA mitisambhavaH siddheH pratibandhakatayA vaDyantarabhAnAsambhavAditA ajavastu yadA vahivyAyadhUmavAn parvata iti parAmarzaH parvataH pa tauyavakautaravayabhAvavAn iti bAdhajJAnaJca varttate tadA parvato vahivena na parvatIyavarbhAnamanumitervyApakatAvacchedakaprakAraka niyamAdapi tu vazitvarUpeNaiva parvatIyavakrimAtrabhAnamiti vacchinnetarabAdhajJAnasya bhintraprakArakatve'pi mAmAnyarUpeNa vacchinnetaravidheyakAnumititvAvacchinna pratyatirikapratibanna / mAditi prAcInamatamabhipratyaivedaM dUSaNamityAhuH / tAdR matavicAracAsmaskRtamiddhavAnnarahasye'numandheyaH / idantvavadheyaM tAdRzAnumitiSu mahAnasauyavadyAderamA miSTApatteH sukaratvAnmaloktamidamamaMgatamiti dik / taTasthaH zakate, 'na ceti, sAmAnyataH vyAptipadavAyalA 'parasya' nanvanumitiitavyAptijJAne kA vyAptiriti +
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ caamivaadH| paraca, 'dUSaNema' athApyAdilakSaNadUSaNena, 'asAdhakatA' anumityaprayojakatA, ukavyAptaunAmiti shessH| tathAca kiM vyAptinirUpaNemeti bhaavH| 'sArthati svasmin skhauye ziSyAdau arthaH prayojana basa tAdRzaM yadanumAnaM vyAptijJAnaM priyAdeAptijJAnamiti yAvat, sadupayogi yadidaM vyAptisvarUpanirUpaNaM tadinetyarthaH, 'kathAyAmiti ziSyAderityAdiH, 'kathA' vicAraH, 'apravezA' pravezana, vyAptinirUpaNaM vinA zivyAdeAptijJAnAsambhavena saddhetatutvaparicayasyaivAzakyatayA devadAharaNaprayogasyaivAsambhavAditathAca na*maha parapraznasamAdhimayA vyAptinirUpaNa tu ziSyA vyAptikharUpajAna vinA kathAyAM pravezo na sambhavatItyetadarthamapauti bhAvaH / ti zrImathurAnAtha-tarkavAgaugaviracite tattvacintAmaNirahasye mAtyaditIyakhaNDarahasye cyAptivAde pUrvapaharahasyam /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha siddhAntalakSaNam / atrocyte| pratiyogyasamAnAdhikaraNayatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnaM bhavati tena samaM tasya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / iti zrImagaGgezapAdhyAyaviracite tatvacinta anumAnAsthahitIyakhaNDe siddhAntalakSaNam / atha siddhaantlkssnnrhsym| 'pratiyogyasamAnAdhikaraNeti, 'yatpadaM hetutvenAbhi dvitIyayatpadaM mAdhyatAvacchedakaparaM, 'pratiyogitAvacchedakAra pratiyogitAvacchedakasvarUpaM, yantra bhavati','tena samaM sAmAnA tadavacchinnena samaM mAmAnAdhikaraNyaM, 'tasya' hetoH, 'vyAptiri / janA, taddharmAvacchinnena maha tasya hetoaaptirityrthH| bhavati / mAn dhUmAdityAdau dhUmasamAnAdhikaraNatyantAbhAvapratiyoM chedakaM vazitvaM tadavacchinnasamAnAdhikaraNo dhUmaH, dhUmavA tyAdau vahisamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvaccheda - bamiti naatiprmnggH| pratiyogitAvacchedakAvacchinnetyAdi yathAvatanta nAcate vahimAn dhUmAdityAdau sarveSAmeva vakInAM desamA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptivaadH| naadhikrnnbhaavprtiyogitaavcchedktttdhitv-vki-jlobhytvaadhvcchinnvaadsmbhvaaptteH| na caivamapi vazisamAnAdhikaraNatyanAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM prameyatvaM tadavacchinadhUmasamAnAdhikaraNe vajhirityativyAptiriti vAcca / vyabhicAriNo'pi vayAdeHprameyatvAdirUpeNa dhUmAdervyApyatvAbhyupagamAt dhUmatvenaivadhUmona vahivyApakaHprameyAvAdinA tu vyApako bhavatyeva / atra sattAvAn dravyatvAdityAdivyatirekisAdhyake') mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchintrapratiyogikamAdhyamA bhAvamAdAyAvyAptivAraNaya hetusamAnAdhikaraNatvamatyantAbhAvaNaM, tacca hetutAvacchedakasambandhena hetutAvacchedakAvacchinnahetAryakaraNaM tatra yena kenApi sambandhena vartamAnatvaM, anyathA idaMgaganaM tvaprakArakapramAta ityAdau vizeSyatAsambandhena hetutAyAM samavAyadhana hetvadhikaraNe aAtmani varttamAnasya naganatvasAmAnyAbhAvasya gitAvacchedakameva gaganatvatvamityavyAptiH syAt syAJca dravyaM guNayatvaviziSTamattvAdityAdau hetubhUtasattAdhikaraNe guNe vartamAnasya mAnyAbhAvasya pratiyogitAvacchedakameva drvytvtvmityyaaptiH| itau mAdhyasAmAnyAbhAvasya pratiyogyamAmAnAdhikaraNavirahAt ) kevalAnvayisAdhya ke sAdhyasAmAnyAbhAvAprasiddhyA tamAdAya tatrAvyApina sambhavatItyava uktaM vyatirekisAdhya ke iti / himAn dhUmAdi. bAdau pravitasthale saMyogena baraNyApyattitayA hetusamAnAdhikaraNatva. vize'pi SavyAptAparIhArAv sattAvAn iytvaadityaadishyaapyttisaadhysmshaanusrnnN| samavAyena sAdhyatAyAmuktasthalasya masihasthalavamiti
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 1 . savacintAmayI pratiyogyasamAnAdhikaraNatvasya hetAvizeSaNavenaiva tadavyAptidayAvakAza iti vAcyam / prathame zrAtmarUpahetvadhikaraNamAdAya dvitIye guNAdimAdAya vakSyamANakrameNa vakSyamANadvividhapratiyogyasAmAmAdhikaraNyasyaiva mAdhyAbhAvastha(1) hetau sattvAt taccAnupadaM sphuTaubhavivyati / adhikaraNatvaJca sambandhilamAtraM tena tAdAtmyAdivRtyaniyAmakasambandhena hettAyAM hetutAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNatvAprasiddhAvapi naavyaaptiH| sambandhitvaJca dharmitvaM tacca vRttiniyAmakAniyAmakasambandhamAtranirUpitasambandhimAtrasAdhAraNo dharma-dharmibhAvAkhyAmA sambandhavizeSaH, na tvaadhaarmaatrvRttiH| ata evAgTahautAsaMsargakA dharSibhAvagocaraikajJAnatvaM viziSTajJAnalamiti maumAMsakAH, asA ghaTasya jJAnaM caitrasya dhanamityAdiviSayitva-khatvAdivRttyaniyA sambandhasaMsargakaviziSTapratyakSAdau tllkssnnaavyaapyaaptte:(1)| etena huna tAvacchedakasambandhena hetutAvacchedakAvacchinnatoradhikaraNatvarita satyaniyAmakasambandhena hettAyAmavyAptiH tAdRzAhetoH sambA mAtravivakSaNe ca dravyaM viziSTamattvAdityAdau atyAptistadavasthA ra viziSTanirUpitAdhAratAvirahe'pi tatsambandhitAyAH sattvAzima nirstN| viziSTanirUpitAdhAratAvadibhiSTanirUpitAyA dharmitApara (1) sAdhyAbhAvasya pratiyogyasAmAnAdhikaraNasyaiveti yojnaa| (2) dharma-dharmibhAvAkhyakharUpasambandhavizeSasya pAdhAramApattile ghaTasya jJAnaM caitrasya dhanamityAdivizivapratyakSe viSayitva-khatvarUpAcyA niyAmakasambandhAvavinAdhAratvAprasiDyA dharma-dharmibhAvagocaratvaviroSa dharma-dharmimocaraivajJAnasvarUpavizikavAnapakSaNAyAmayApaciriti bhaa|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaativaadH| . . nAmnyAH sambandhitAyA api vilakSaNatayA guNadAvasattvAt / satyavAn TravyavAdityAdau dravyatvAdyadhikaraNe mahAkAlAdau kAlikavizeSaNatAdinA vartamAnasya sattvAdisAmAnyAbhAvasya pratiyogitAvachedakameva sattvatvamityavyAptiH, evaM kapisaMyogau etattvAdityAghavyApyavRttimAyake'vyAptizca mAdhyamAmAnyAbhAvasthApi niruktahetamAmAnAdhikaraNyAdataH 'pratiyogyasamAnAdhikaraNeti yatpadArthasya hetovizeSaNaM, tathAca khapratiyogyasamAnAdhikaraNasya hetutAvacchedakAvacchinnahetoItatAvacchedakasambandhena sambandhini yena kenApi sambandhena vartamAno yo'bhAvastatpratiyogitAnavacchedakaM yadityarthaH, khpdmbhaavprm| na ca mAdhya-sAdhanabhedena vyAptibhedAt vyApyavRttisAdhyake nedaM vizeSaNaM saphalaM prabhAvIyavizeSaNatAvizeSasambandhena mAdhyAbhAvavRttimAdhyauyapratiyogitva-tadavacchedakatvAnyatarAvacchedakasambandhena vA(1) hetvadhikaraNavRttitvavivakSaNadeva sAdhyAbhAvasya yathAkathaJcitsambandhenaM hetvadhikaraNattitAmAdAya vyAyavRttivyatirekisAdhyakamAtrAyAneAraNasambhavA (1) abhAvIyavizeSaNatAvizeSasambandhena hetvadhikaraNarattitvokto dravya. svAbhAvavAn sattvAdityAdau ativyAptiH dravyatvarUpasAdhyAbhAvasya dhabhAvIyavizeSaNatAvizeSasambandhanAvartamAnatvAt ataH sAdhyAbhAvarattItyAdi, ityacca sAdhyAdibhedena vyAptarbhedAt bhAvasAdhyakasthale abhAvIyavizeSaNatAvizeSasambandhenaiva hetvadhikaraNattitvaM, abhAvasAdhyakasthale yathAyathaM saMyoga-samavAyAdisambandhenaiva hetvadhikaraNattitvaM zabdaikyasyAnupAdeyatvAt / na tu sAdhyAbhAvattisAdhyIyapratiyogitva-tadavacchedakatvAnyatarAvacchedakasambandhatvena vAvRzasambandhasya vyAptilakSaNaghaTakatvaM pratiyogya sAmAnAdhikarapyanivezApekSayA mahAgauravApatte iti tAtparyyam /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. tatvacintAmo diti vAcyaM / tatrApyetadvizeSaNAnupAdAne sAdhyAbhAvasthAvyApyattitvadhameNa hetamAmAnAdhikaraNyabhrame'numityamudayApatteH, hetusamAnAdhikaraNabhAvapratiyogitAyAM sAthatAvacchedakAvacchedyatvagrahe tAdRzapratiyogitAsAmAnye mAdhyatAvacchedakAvacchedyatvAbhAvagrahAsambhavAt prAtalakSaNe vakSyamANayuktyA tathaiva vivakSaNIyatvAt iti bhaavH| khapratiyogyasamAnAdhikaraNatvaJca na khapratiyogyadhikaraNe kenApi sambandhena varttate yattadanyatvaM saMyogI sattvAdityAdAvativyApteH sattAyA dravye saMyogAbhAvasya pratiyogisamAnAdhikaraNatvAt, kintu svapratiyogyadhikaraNe kenApi sambandhena vartamAnatvasAmAnyAbhAvaH, tathAca sAmAnAdhikaraNasthAvyApyavRttitayA sattAyA guNadAveva maMyogasAmAnAdhikaraNyAbhAvavattvamato maativyaaptiH| etena idaM vAcyaM jJeyatvAdityAdau tAdRzAbhAva evAprasiddhaH yadabhAvapratiyogyasamAnAdhikaraNaM jeyatva mityapi nirastaM / mAmAMnAdhikaraNasthAvyApyavRttitayA sAmAnyakhAdyabhAvasyaiva tAdRzastha prsiddhtvaat| na caivaM vaheravyApyattitayA vakimAn dhUmAdityAdAvavyAptiH hetamamAnAdhikaraNasya mAdhyamAmAnyAbhAvasthApi dhUmAvayavAvacchedena pratiyogimAmAnAdhikaraNyAbhAvasya dhUmAdau sattvAditi vAcyaM / svapratiyogyadhikaraNe vartamAnatvamAmAnyAbhAvaviziSTahetutAvacchedakAvacchinnahetoItatAvacchedakasambandhenAdhikaraNavasya vivcittvaat| itthaJca vakrimAn dhUmAdityAdau vayAdisAmAnyAbhAvasya pratiyogyadhikaraNavRttitvAbhAvaviziSTa hetutAvacchedakAvacchinahetoItatAvacchedakasambandhenAdhikaraNamevAprasiddhamataH abhAvAntarasyaiva sdhnnghttNkvaacaavyaaptiH|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaativaadH| kecittu pratiyogyasamAnAdhikaraNetyantAbhAvavizeSaNaM / na vaM kapisaMyogI etadRkSatvAdityAdAvavyAptistadavasthA saMyogI sattvAdityAdAvativyAptivAraNAya sAmAnAdhikaraNyasthAvyApyavRttitvAndhupagamAvazyakatayA hetusamAnAdhikaraNakapisaMyogAbhAvasthApi guNadau pratiyogyasamAnAdhikaraNatvAditi vAcyaM / khapratiyogyamAmAnAdhikaraNyavibhiSTe'bhAve hetvadhikaraNavRttitAyA vivakSitatvAdityAH / tadamat viziSTasthAnatiriktatayA guNAdyanyatvaviziSTamattAyA guNAdivRttitvavatpratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAvaviziSTakapisaMyogAbhAvasthApi etadRkSavRttitvAt / na ca hetvadhikaraNavacchedena pratiyogimAmAnAdhikaraNyasAmAnyAbhAvavatvaM vivakSitametalAbhAyaiva ca hetusamAnAdhikaraNamiti vaacchN| kusRSTikalpanApatteH / vastutastu pratiyogyamamAnAdhikaraNatvaM na pratiyogyadhikaraNavRttitvAbhAvaH sattAyAM guNe na saMyogAbhAvapratiyogimAmAnAdhikaraNyamiti pratauterguNadau mattAniSThatAdRzasamAnAdhikaraNatvasthAvacchedakatAsambandhenAbhAvaviSayakatathA sAmAnAdhikaraNyasyAvyApyavRttive mAnAbhAvena saMyogau satyAdityAdAvativyAptaH, kintu pratiyogyanadhikaraNe yena kenApi sambandhena vartamAnatvaM tadapi hetu vizeSaNaM na tu abhAvavizeSaNaM kapimayogI etadakSatvAdityAdAvavyAptestAdavasthyAt hetusamAnAdhikaraNakapisaMyogAbhAvasthApi pratiyogyanadhikaraNaguNAdivRttitvAt, viziSTasyAnatirikatayA pratiyogyanadhikaraNakRttitvaviziSTasthAbhAvasya hetvdhikrnnvRttitaavivkssnne'py'nistaaraat| na ca niruktapratiyogyanadhikarapatitvasya hetuvizeSaNatve'pi varavyApyavRttitayA vakimAn dhUmA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 tattvacintAmo dityAdAvavyAptiH dhUmAde mAdisamAnAdhikaraNavayAdisAmAnyAbhAvasthApi pratiyogyamadhikaraNe dhUmAvayavAdI vRttaH, kapisaMyogI etadRtatvaviziSTamattvAdityAdAvavyAptiH nikAhetamamAnAdhikaraNo'bhAvaH kapisaMyogasAmAnyAbhAvaH viziSTasthAnatirikatayA tatpratiyogyanadhikaraNaguNAdivRttirapi hetutAvacchedakaviziSTa hetaH tatpratiyogitAvacchedakatvAt kapisaMyogatvasyeti vAcyaM / nirutapratiyogyanadhikaraNavRttitvaviziSTa hetutAvacchedakAvacchivahatohatatAvacchedakasambandhenAdhikaraNatvasya vivakSitatvAt / evaJca vahimAn dhUmAt kapisaMyogau etadRkSavaviziSTamattvAdityAdau 1) vahi-kapisaMyogAdimAmAnyAbhAvasya pratiyogyanadhikaraNavRttitvaviziSTa hetutAvacchedakaviziSTotAItatAvacchedakasambandhenAdhikaraNamevAprasiddhamityabhAvAntarasyaiva lkssnnghttktvaannaavyaaptiH| itthaJca pratiyogyamadhikaraNaM yaddhetatAvacchedakasambandhena * hetutAvacchedakaviziSTahetvadhikaraNaM tara yena kenApi sambandhana vartamAno yo'bhAva ityabhAvAnnArthaniSkarSaH pratiyogyanadhikaraNahetvadhikaraNasyaiva pratiyogyamadhikaraNavRttitvaviziSTa hetvadhikaraNatayA vRttitvaparyantapraveze gauravAna pryojnaabhaavaacc| atra pratiyogyamadhikaraNatvaM pratiyogitAvacchedakasambandhena yatpratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogisambandhi tadanyatvaM, anyathA jJAnavAn dravyatvAt vaddhimAn dhUmAdityAdau samavAyena jJAnavayAdeH mAdhyatAyAmidaM vArya jJeyavAdityAdau kAlikasambandhena vAcyatvAdeH mAdhyatAyAJcAtivyApyApatteH hetusamAnAdhikaraNasya (1) etattvavizivasatvAdibAdAviti kaa|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaapivaadH| 100 samavAyasambandhAvacchivajJAna-vayAdhabhAvasya kAlikasambandhAvazivavAcatvAdyabhAvasya ca viSayatva-saMyoga-vizeSaNatAvizeSasambandhana pratiyogyadhikaraNameva hetvadhikaraNamityabhAvAntarA eva tAdRzAH tatpratiyogitAnavacchedakatvAt jJAnatva-vahiva-vAcyatvatvAdeH / guNa-karmAnyabaviziSTasattAvAn jAteH bhUtatva-mUtakhobhayavAn mUrttavAdityAdAvativyApyApattezca hetamamAnAdhikaraNastha viziSTamattAtvAvacchivAbhAvasya pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogyadhikaraNameva hetvadhikaraNamityabhAvAntara eva tAdRzaH ttprtiyogitaanvcchedktvaadishissttsttaavaadH| viSayitAdivRttyaniyAmakasambandhena ghaTAdeH mAdhyatAyAM jAnatvAdihetau viSayitAdisambandhAvacchinaghaTAdyabhAvasya pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogyadhikaraNapramiyA'tivyApyApattirato'dhikaraNatvamapahAya sambandhitvAnudhAvanam / . kecittu pratiyogyanadhikaraNatvaM mAdhyatAvacchedakasambandhena yA'tiyogitAvacchedakAvacchinnasya sambandhi tadanyatvaM tAvatApi jJAnavAn drvytvaadityaadaavtivyaaptivaarnnsmbhvaadityaahuH| tadasat viSayitva-kAlikravizeSaNatvAdisambandhena(1) ghaTAdeH sAdhyatAyAM nityazAnava-mahAkAlavAdihetAvavyApyApatteH hetutAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNasya mAdhyatAvacchedakaviSayitvAdisambandhenAbhAvamAtrasyaiva prati (1) viSayitvAdeH saMsargatvAnabhyupagame avyAptidAnArtha kAlikasambandhAnu saraNaM kAlo hi jagadAdhAra iti pratItyanurodhena kAlikasambandhasya sNvrgvmvnnymbhyupeymiti|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 tatvacintAmaNe yogisambandhitathA tAdRzAbhAvAprasiddheH pratiyogitAvacchedakasambandhena tathAvAbhidhAne ca sambandhAnanarAvachinAbhAvamAdAyaiva prasiddhirityanupadaM vkssyaamH| __ pratiyogitAvacchedakAvacchinnavaJca pratiyogitAvacchedakatAva kedakasambandhena bodhyaM tena guNa-karmAnyatvaviziSTasattAvAn sattvAdityAdau hevadhikaraNasya guNa-karmAdeH svarUpasambandhena guNa-karmAnyatvavataH sattvAdeH samavAyasambandhenAdhikaraNatve'pi(1) naativyaaptiH| manu tathApi pratiyogitAvacchedakAvacchinAsambandhitvaM kiM pratiyogitAvacchedakAvacchinnasya yasya kasyacidasambandhitvaM, pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAsambandhitvaM vA, pratiyogitAvacchekayatkiJcidavacchinnasAmAnyAsambandhitvaM vA, zrAdye kapisaMyogau etadvRkSatvAdityAdAvavyAptiH kapisaMyogatvAvachinnayatkiJcitkapisaMyogAsambandhitvAdetadRkSasya, dvitIye vahimAn dhUmAdityAdAvasambhavaH yataH evamabhAvo nAsti yasya pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyAsambandhI hetusambandhI parvatAdiH, jalavAdyabhAvaniSThasyAkAzAbhAvAdibhedasyAbhAvAdhikaraNakAbhAvatvenAdhikaraNakharUpatayA zrAkAmAbhAvAdirapi jalavAdyabhAvapratiyogI tatsambandhitvAt prvtaadeH| na ca drvyavAcAtmakabhAvarUpAbhAva eva tAdRzaH prasiddha iti vAcyaM / bhAvasthApi svasamAnAdhikaraNanyonyAbhAvabhinnatvAtta dastha sAdhikaraNavarUpAnatirekitayA anyonyAbhAvarUpapratiyogisambandhiheta(9) sAmANAdhikaraNyasambandhena guNa-kammAnyatvavizivasattAdhikaraNatvasyaiva viziDAdhikaraNatAtvamiti bhAvaH /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaamivaadH| 206 sambandhikatvAt, anyonyAbhAvAntarasthAdhikaraNatirikatye'pi anyonyAbhAvAnyonyAbhAvasthAdhikaraNakharUpAnatirikatvAt / na ca navyanaye abhAvAdhikaraNakAmAvasyAnyonyAbhAvAnyonyAbhAvasya cAdhikaraNakhakapatvAbhAvAdatyantAbhAvatvanirUpitapratiyogitAvacchedakAvacchinnamAmAnyAsambandhitvasya vivakSitatvAdA(1) bhAprasiddhiriti vAcyaM / tathApi sarveSAmevabhAvarUpANAmabhAvarUpANaM vA prabhAvAnAM pUrvakSaNadiyatkizciktitvaviziSTaskhAbhAvAtyantAbhAvAtmakatvasya sarvasiddhRtathA tAdRzakhAbhAvarUpapratiyogyadhikaraNameva hetvadhikaraNamityaprasiddhedukhAratvAt pUrvakSaNAdivRttitvavibhiSTAnAM ghaTAdivRtitvaviziSTAnAM vA alatvAbhAvAdaunAmabhAvAbhAvasya viziSTajasatvAbhAvAdeH kevljlvaabhaavaadyntiriktvaat| hatIye ghaTatvAbhAvo ghaTatvAbhAvavAdityAdau tAdAtmyasambandhena prabhAvamAdhake'vyAptiH govAdirUpayatkiJcitpratiyogitAvacchedakAvachinnAsambandhitamambandhiniSThasya gavAdibhedasya pratiyogitAvacchedakatvAiTatvAbhAvatvAdeH, prAcAM mate'bhAvAdhikaraNakAbhAvapratiyogikAbhAvasthAdhikaraNasvarUpAnatirekitayA gavAdibhede vartamAnasya ghaTatvAbhAvAdibhedasya gavAdibhedasvarUpatvAt / (1) banyonyAbhAvAnyonyAbhAvasthAtiriktatve tadanyonyAbhAvasyApyatirikta sminulr'aa y'aainH anyaanyiinyaamaanggiytvamiti taatpryym| cAkAzAbhAvAdinijalavAbhAvIyapratiyogitvaM anyonyAbhAvatvanirUpitaM na tvavAbhAvalanikapivamiti na doSaH /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacikAmagai kapisaMyogAbhAve(1) mAdhye prAtmatva-dravyatvAdihetAvavyAptisa zrAtmatvAdisamAnAdhikaraNakapisaMyogAbhAvAbhAvasya kapisaMyogasya gesaamaanyaabhaavtv-smvetsaamaanyaabhaavtvruupytkinycitprtiyogitaavchedkaavcchinnsaamaanyaasmbndhitvaadaatmaaderiti| maivaM, khAvacchedakasambandhena khAvacchedakAvacchinnamAmAnyAsambandhiniruka hetusambandhinichAbhAvanirUpitA yA yA pratiyogitA tadanavacchedakatvasya vivakSitatvAt, svapadaM pratiyogitAparaM / itthaJca vahimAn dhUmAdityAdau jalavAdyabhAvasya jalavAdiniSThajalatvatvAdyavacchinnapratiyogitAbyAyaeva tAdRzyaH prasiddhAH, pratiyogitAvacchedakabhedena pratiyogitAbhadAt, tadavacchedakaJca na vazitvAdikamiti nAsambhavaH / ghaTatvAbhAvo ghaTatvAbhAvatvAdityAdau ca ghaTatvAbhAvatvAvacchinA ghaTatvAbhAvaniSThA gavAdibhedanirUpitA pratiyogitAvyatirna tAdRzo, kintu gavAdiniSThagotvAvacchinnatadIyapratiyogitAvyaktireva tAdRzau nadabhavacchedakameva ghaTAbhAvatvamiti naavyaaptiH| evaM kapisaMyogAbhAvavAn zrAtmatvAdityAdAvapi kapisaMyogAbhAvatvAvazivA kapisaMyogAbhAvaniSThA kapisaMyoganirUpitA pratiyogitAtyakrina tAdRzau, kintu guNAdisAmAnyAbhAvaniSThaguNasAmAnyAbhAvatvAdyavachinnatadauyapratiyogitAvyaktireva tAdRzau tadanavacchedakameva kaipisaMyogAbhAvatvamiti naavyaaptiH| (1) bampavAdhikaraNakAbhAvapratiyogikAmAvasya adhikaraNakhatmatvAma bhyupagame paJcAtimAha vApisaMyogAmAva iti /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaativaadH| vastutastu svAvacchedakasambandhena khAvacchedakAvacchinasAmAnyAsambandhiniruka hetusambandhikA yA yA pratiyogitA tadanavacchedaka yadityeva vivakSaNIyaM, abhAvaniveze prayojanavirahAditi tattvam (1) / tAdRzau yA yA pratiyogitA tadanAzrayo yattena samaM mAmAnAdhikaraNyamityuktAvasambhavaH vahnimAn dhUmAdityAdau sarveSAmeva vahaunAM tattadahitvobhayatvAdyavacchinnapratiyogitAyAstAdRzyA traashrytvaadto'vcchedkaanudhaavnN| nanvevamapi vahimAn dhUmAdityAdAvasambhavaH vahivAdermahAnamauyatvaviziSTavamhitvAdyavacchinnapratiyogitAyAstAdRzyA avacchedakatvAt viziSTasyAvacchedakatve tahaTakatayA vizeSyasyApyavacchedakatvAt / athAnavacchedakatvaM paryAyAkhyasambandhenAvacchedakatAzUnyatvaM tathAca vahivAdikaM kevalaM na mahAnasauyatvaviziSTavahivAdyavacchinnapratiyogitAyA avacchedakatAparyApyadhikaraNamato nAsambhavaH / na ca tathApi daNDimAn daNDi ------ --- (1) anugamapraNAlo ca hetvadhikaraNattipratiyogitAnavacchedakasAdhyatA vacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyamityAdirUpA, pratiyogitAyAM he. -vadhikaraNattitvaM khaviziSmAdhikaraNatvasambandhAvacchinnakhaniSThAvacchedakatAkamedavattvasambandhena adhikaraNatve khavaiziyaM khAvacchedakasambadhAvacchinnatya-khAvacchedakadhamAvacchinnatvobhayasambandhena iti, vadhijaadimnimiiyinaalndrnl naay'mnissiinibndh tvasAmAnyAbhAvasya vivakSaNAt dhUmavAn bar3erityAdau dhUmatvasya yatkiJcitpatiyogitAnavacchedakatve'pi nAtivyAtiriti /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApitAmahI saMyogAdityAdinAnAvyakrimAdhyatAvacchedakaskhale'vyAptiH() mAdhyatAbacchedakobhUtAnAM sarvAsAmeva daNDavyakaunA cAlanonyAyena daNDisaMyogavaniSTha-tattaddaNDAvachinna-pratiyogitAka-tattahaNDyabhAvapratiyogitAyAstAdRzyA avacchedakatAparyApyadhikaraNatvAditi vAcyaM / jAtyakhaNDopAdhyatirikapadArthasya kharUpato'bhAvapratiyogitAnavakedakatayA daNDavyakaunA pANyAkhyasambandhenAvacchedakatAvattvavirahAt tattva-daNDatvayorayavazyamavacchedakakoTipraviSTavAditi(2) cet| n| tathA mati mahAnamauyatvaviziSTavakimAn dhUmAdityAdAvativyAptiH vahitvasya paryApyAkhyasambandhenAvacchedakatAzUnyatayA mahAmamIyatvaviziSTavamhitvasyApi tathAtvAt mahAnamIyatvaviziSTavahitvasya vakitvAnatirikatvAt, tahaNDimAn daNDimaMyogAdityAdAvativyAptica jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthasya svarUpato'bhAvapratiyogitAnavacchedakatayA mAdhyatAvacchedakIbhUta-tattaddaNDavyorapi paryApyAkhyatAdRzapratiyogitAvacchedakatAzUnyatvAditi / maivaM, svAvacchedakasambandhena khAvacchedakAvacchinnasAmAnyAsambandhinirukA hetusambandhikA yA yA (1) daNDisaMyogAdityatra daNDisaMyogapadena daNDipratiyogikatvavizicha saMyogasya vivakSitatvaM tena saMyogasya niSThatayA dahisayogasya daNDini sattve'pi na sahetutvayAghAtaH, tatpratiyogitAtvavizivasya saMyogasya tasminnanabhyupagamAditi / (2) avacchedakatAvacchedakasAdhAraNavacchedakAtvamatenedaM, tathAca sahasA bhAvapratiyogitAvacchedakAtvaM vANDa iva tatva-dakhatyorapi pAna tu sadayaktimAce iti ma iti bhAvaH /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptikaadH| pratiyogitA tattatpratiyogitAmAmAnye yaddharthaparyAptAvacchedakatAkalAbhAvastaryAvacchinnamAmAnAdhikaraNyasya vivakSitalAt / vatra yena rUpeNa sAdhyatAvacchedakatvaM tatra tena rUpeNa tadeva yaddharmApadena pAdha, ityaca vakrimAn dhUmAdityAdau dhUmavaSiSThamahAmanIyavazilAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratiyogitAyAH mahAnasIyatvavibhiSTavahitvaparyAptAvacchedakatAkatve'pi evazitvasyaiva mAdhyatAvachedakatayA paddhavahitvaparyAptAvacchedakatAkatvavirahAnAsambhavaH / mahAnasIyatvaviziSTavakimAn dhUmAdityAdau ca dhUmavaziSThamahAnamauyavahilAvacchitrapratiyogitAkAbhAvapratiyogitAvAstAdRzapratiyogitAntargatAyAH mAdhyatAvacchedakIbhUtamahAnamoyatvavibhiSTavahiskaparyAptAvacchedakatAkatvAnAtivyAptiH / evaM taddaNDimAn daNDisaMyogAdityAdau daNDisaMyogavaniSThatahaNDAbhAvapratiyogitAyAstAdRApratiyogitAntargatAyAH satahaNDatyakriparyAptAvacchedakatAkavAbhAvavo'pi tahaNDalavibhiSTavyaktareva mAdhyatAvacchedakatayA taadRshthnnddvyktipryaaptaavcchedktaaktvaabaativyaaptiH| etena dravyatvavyApajAtimavAn dravyamamavAyitvAdityAdinAnAjAtimAdhyatAvacchedakasthale'SyAptiH mAzyatAvacchedakobhUtAnAM sAmAM dravyatvavyApyajAtInAM cAkhanInyAyena vyamamavAyini vartamAnasya svarUpataH pRthivautva-jalavAdirUpadravyavavyApyatasavvAtyavachinapratiyogitAkAbhAvasya pratiyogitAvacchedakatAparyAyadhikaraNatvAt jAtyakhaNDopAdhyatirikapadArthasyaiva khakapato'vacchedakanAnandhupagamAdityapi parAstaM / mahAnasauyatvaviziSTapahimAn dhUmAt tahaDimAn daNDisaMyogAdityAdAvatiyAptivAra 15
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau NAya yathoktavivakSAyA . Avazyakatve tata evAtrAyavyAptenirAmAta, kharUpataH pRthivItva-jaslavAdyavacchitrapratiyogitAyA drvytvvyaapyjaatitvvishissttpryaaptaavcchedktaaktvaabhaavaat| na caivaM vivakSaNe ghrANagrAhyaguNavAn pRthivautvAdityAdau laghusamaniyatagururUpeNa sAdhyatAyAmavyAptiH svarUpasambandharUpAvacchedakatvasya sambhavati laghudharma gurAvabhAvena prANagrAhyaguNatvaniSThAvacchedakatvAprasiddheH lAghavAgandhavasyaiva prtiyogitaavcchedktvaat| ananirikravRttitvarUpAvacchedakatvapraveze sattAvAn nAte rityAdAvavyAptiH viziSTamattAtvAdyavacchitrapratiyogitAyA anatirikravRttitvAt sattAvAderiti vAcyaM / laghusamaniyatagurudharmeNa saadhytaayaamlkssytvaat(1)| ataeva gurudharmo na kAraNatAvacchedakaH tanniSThaparyAptAvacchedakatvApramiDyA tena rUpeNa vyApakatvavirahAt yathokravyApakatAyazca kAraNatAghaTakatvAt / anyathA gurudharmaNapi - vyApakatve kAryAvyavahitapUrvatvavyApakatAvacchedakAnyathAsiyanirUpakadharmasyaiva kAraNatAvacchedakatayA gurudharmasyApi kaarnntaavcchedktvaaptteH| gurudharmasya kAraNatAnavacchedakatvantu tahaTitavyApakatvasya gauraveNa kAraNatApadArthatvavirahAt / / vastutastu laghusamaniyatagurudharmasya zakyatAdyanavacchedakatve'pi kamyupauvAdimAtrAstotyAdyabAdhitapratoteH pratiyogitAyA avarakatvamasyeva, na hi tatpratautestatpratiyogikAbhAvamAtra viSayaH, tathAvidha (5) madhusamaniyatagurudhAvacchinna vidheyakAnumitita gadhudhAvacchine vyApakatvajJAnAdeva bhavatItyabhiprAyeNaitaduktamiti /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptivaadH| yatkiciyakrisattve'pi tAdRzapratItyApatteH / gurudharmasya kAraNatAnavacchedakatvazvAvazyaktRptaniyatapUrvavarttisahabhAvAdivagauravasthApi svAtantryeNAnyathAsiddhisampAdakatvAt(1) / yaddA kAryAvyavahitapUrvatvarUpavyApakatAvacchedakAnyathAsiyanirUpakadharmasyaiva na kAraNatAvacchedakatvamapi tu tAdRzadharmatvarUpasthAtirikAkhaNDapadArtharUpasya vA kAraNatvasya svarUpamambandhavizeSarUpAva chedakatvavata eva kAraNatAvacchedakatvaM tathAca laghusamaniyatagurudharmasya pratItibalAdabhAvapratiyogitAyA: svarUpasambandharUpAvacchedakatve'pi yathokarUpAyAH kAraNatAyAH svarUpasambandharUpAvacchedakatvavirahAdeva na kAraNatAvacchedakatvaM / na caivaM daNDatvAdelaghudharmasyApi kAraNatAyAstAdRzAvacchedakatve mAnAbhAvaH kAraNatAvacchedakadharmavattvasyaiva kAraNatArUpatvena daNDanasyaiva kAraNatArUpatayA khasyaiva svAvacchedakatvAsambhavazceti vAcyaM / daNDatvena ghaTakArapAtvamityAdipratItereva mAnatvAt pratautibalAt svasthApi dharmAsaraviziSTastAvacchedakatvAccetyeva tattvaM / nanu tathApyasambhavaH vahimAn dhUmAdityAdau dhUmAdimamAnAdhikaraNavadyAdyanyonyAbhAvapratiyogitAyAH tAdRzasamavAyAdithakrizcitsambandhAvacchinnavayAdisAmAnyAtyantAbhAvapratiyogitAyAya tAdRzapratiyogitAntargatAyA vahivAdyavacchedyatvAt / na ca mAdhyatA (1) yathAvazyakRtaniyatapUrvavartisahabhAvAdeH anyathAsiddhisampAdakatvaM tathA gauravasthApi khAtanlegNAnyathAsiDisampAdakatvaM cato gugadhamAvacinasyAnyathAsiddhatvaM na tu kAraNavamiti samuditatAtparyam /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmago pachedakasambandhAvacitramena pratiyogitAtyAyovizeSIyAH khAva chedakasambandhenetisthAne mAdhyatAvacchedakasambandheneti vA vaktavyamiti vaacy| tathA mati kAkhikasambandhena ghaTAdeH mAdhyatve kAlaparimANAdihetAvavyApyApatteH taca khAvacchedakasambandhena svAvacchedakAvacchinAsambandhinirukra hetusambandhikAyAH mAdhyatAvacchedakakAli kasambandhAvacchinnapratiyogitAyAH mAdhyatAvacchedakakAlikasambadhena khAvacchedakAvacchinAsambandhimirAhatasambandhikAyAH pratiyogitAyAcApamiddhatvAt nirutahetusambandhino mahAkAlasya kAlikasambandhena vRttivamAnasyaivAdhAratvAt / na ca kAsikasambandhAvachibagagaNAdyabhAvapratiyogitaiva tAdRzau prasiddhA tasyAzca khAvacchedakakAlikasambandhana khAvacchedakagagaNavAdyavacchinnAsambandhitvasya hetusambandhini mahAkAle mttvaat| mahAkAlasya gagaNAdyasambandhitvAditi vAcyaM / kAlikasambandhena magaNadettimattve mahAkAle kANikasambandhena gagaNaderapi sambandhitvAt tena sambandhena gagaNAderavRttive tu tena sambandhena gagaNavAdyavacchivasambandhina evAmitvamityubhayathApi kAlikasambandhAvacchinnagagaNAdhabhAvapratiyogitAmAdAya pramiAsambhavAt / kiJca ghaTavAn nityajJAnatvAdityAdau viSadhitAsambandhena ghaTAdimAyake viSayitAsambandhAvachingapAvabhAvapratiyogitAmAdAyApi na prasiddhisambhavaH viSayitavA gagaNaderapi nityazAne satvAditi / maivN| khAvacchedakasambandhena khAgacchedakAvacivasAmAnyAsambandhinirAhatasambandhikapratiyogitAsAmAnye mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnava- yanihaparkhAtAvaccheda
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaaptivaadH| jnaaliismaajur'isthilaagiy'e binilaa| itvaJca ghaTavAn kAlaparimANadityAdau samavAyAdisambandhAra chimaghaTAdyabhAvapratiyogitAmAdAyaiva prsiddhiH| etena ghaTatvAbhAvavAn paTavAdityAdAvavyAptiH paMTatva samAnAdhikaraNasya gotvAbhAvAderghaTavAbhAvaniSThapratiyogitAyA ghaTatvAbhAvatvAvacchedyatvAt abhAvAdhikaraNakAbhAvapratiyogikAbhAvasthAdhikaraNasvarUpAnatirekitayA govAbhAvAdiniSTaghaTatvAbhAvabhedasya golAbhAvAdirUpatvena ghaTatvAbhAvasthApi govAbhAvAdipratiyogitvAt tatpratiyogitAvyaktaH svAvachedakatAdAtmyasambandhena svAvacchedakAvacchinAsambandhitvasthApi hetusambandhini sattvAceti prAcAM duussnnmpypaastN| tatpratiyogitAvyata ghaTavAbhAvatvAdyavacchedyatve'pi mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnalAbhAvenobhayAbhAvavattvAt / athaivamapi ghaTavAn nityajJAnalAt ityAdau vRttyaniyAmakaviSayitAdisambandhena mAdhyatAyAmavyAptistAdAmyAtirikatyaniyAmakasambandhamAtrasvAbhAvapratiyogitAnavacchedakAnvenara) tatra maadhytaavcchedksmbndhaavcchintvsthaaprsiddhtvaat| yadi ca vRttyaniyAmakaviSayidAdisambandhasthAbhAvapratiyogitAnavacchedakatve'pi ghaTatvajJAnAcityantAbhAvAdeH pratiyogitAvacchedakatAvacchedakamasyevetyabhAvapratiyogitAvacchedakatAyAmeva tadavacchinatvaM prasiddhamityucate, tadApi 1) tAdAtmyasya kRtyaniyAmakatye'pi.tatmambandhAvacchimapratiyogitvamavazya mabhyupeyamanyathA tAdAmyasambandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvavanakSamAnyonyAbhAvatvastha durvacatvApattiriti tAtparyyam /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau vRtyaniyAmakaviSayatAdisambandhena mAdhyatAyAM ghaTavajJAnavAdityAdAvativyAptiH mRtyaniyAmakasambandhasya prabhAvapratiyogitAnavacchedakatvena jJAnatvasamAnAdhikaraNabhAvapratiyogitAyAM viSayitAdimambandhAvacchinnava-ghaTatvAdyavacchinnatvobhayAbhAvasattvAditi cet / na / vRttiniyAmakasambandhavat vRttyniyaanksmbndhsyaapybhaavprtiyogitaavcchedktvaat| na caivamapi tAdAtmyasambandhena mAdhyatAyAM ghaTo dravyatvAdityAdAvativyAptiH mUlokalakSaNavAkye'tyantAbhAvapadasattvena atyantAbhAvanirUpitapratiyogitAyA eva lakSaNaghaTakatayA tAdRzapratiyogitAmAmAnye tAdAtmyasambandhAvacchinnatva-ghaTatvAdyavacchedyatvobhayAbhAvasattvAditi vAcyam / atyantAbhAvasthAtra prayojanaviraheNAnupAdeyatvAt / na ca tathApi saMyogAdisambandhena dravyatvAdimAyake dravyaM pRthivautvAdityAdAvatiyAptiH saMyogasambandhAvacchinnadravyatvAbhAvanirUpitapratiyogitAvyataH svAvacchedakasambandhena svAvacchedakAvacchinasambandhina evAprasidbhutvaM kizvabhAvAnnarauyapratiyogitAvyAya eva tathA tatra saMyogasambandhAvacchinnatva-dravyatvAvacchinatvobhayAbhAvasattvAditi vaacym| tadavacchitrasAmAnAdhikaraNyadaleneva navirAmAt mAdhyatAvacchedakasambandhena tadavacchinnasambandhini hetutAvacchedakasambandhena sambandhitvasya tadarthatvAn) mAdhyatAvacchedakahetatAvacchedakasambandhaghaTitamAdhyamAmAnAdhikaraNyAjAne sambandhAgareNa mAdhyamAmAnAdhikaraNya jJAne vAnumityamudayAt / tAdA (1) tadacinasAmAnAdhikaraNyadalArthavAdityarthaH /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaaptivaadH| 166 myAdivRttyaniyAmakasambandhena sAdhyatve hetutve cAvyAptivAraNAya adhikaraNatvaM vRttitva mapahAya sambandhitvapravezaH / na ca tathApi vyApakatAlakSaNamativyAptameva svAvacchedakasambandhena khAvacchedakAvacchinamAmAnyAsambandhinirukahetusamvandhikapratiyogitAmAmAnye mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnava-yaddharmaparyAptAvacchedakatAkanvobhayAbhAvaH ta(vicchivatvaM vyApakatvamityasyaiva vyApakatAlakSaNatvAt svapadaM pratiyogitAparamiti vAcyaM / mAdhyatAvacchedakasambandhena sambandhitve matotyanenApi vyApakatAlakSaNe vizeSaNIyatvAt, mAdhyatAvacchedakasambandhAayavRttitvena vyApakatAvacchedakadhI vA vizeSaNIyaH tena dravyatvAde: bhayogasambandhena prameyatvAdirUpeNa pRthivItlAdivyApakatAbhyupagame'pi na ptiH| na ca pratiyogyasAmAnAdhikaraNya-hetumAmAnAdhikaraNya-sAdhyasAmAnAdhikaraNyadaleSu sarvatraiva sambacitvapraveze'dhikaraNava-vRttitvayoH kAyapravezAt saMyogena gagaNAdevyakhAdivyApyatvaM, pRthivItvAdeH saMyogena gagaNadivyApyatvaJca sthAt pRthivautvAdhikaraNe saMyogena gagaNAbhAvasatve'pi tasya saMyogena tadIyapratiyogitAvacchedakAvacchinnaambandhitvAditi vAcyA dRsstttvaat| nanvetAvatA dhUmAdivyApakatAvacchekavazitvAdyavacchinnamayogiyogilAdereva vyAptitve paryAvamite saMyogitvasya samavAyasambandhena rAmabhAdau vyabhicAriNyapi bAdAmabhAdau samavAyasambandhena tadvattAparAmaryAddhamavyApakavakisAnAdhikaraNarAmabhavAn parvata ityAkArakAdapi vaDhyanumityApattiH yinaye dhUmatvadharmitAnavacchedakakavyApyatvaparAmarzasthApi anumittvaat| na ceSTApattiH, rAmabhaliGgakavayanumiteH vyApyaM N MALA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. sAvacitAmo dhamaparAmarzajanyabaniyamAditi(1) cet / na / tAlamayogikhAdirUpaNyApneH saMghaTakaubhatadhUmatvAdisambandhenaiva jJAnamamitihetuH na tu samavAyAdimAkSAtsambandhenetyabhyupagamAt, dhUmatvAdestamambandhatA ca tadAzrayavRttitvasambandhena, rAmabhanvAvacchinne dhUmatvasambandhena tadatAbhramAdanumitiriSyata eva / kecittu(9) tAdRzamayogivRttidhUmatvAdikameva vyAptiH na tu tAdRzamayogitvAdimA, tAdRzamyogikRttidhUmatvavadrAsabhavAn parvataitidhamaparAmarzadanumitiriSyata evetyaajH| tadamat / sAghavAGmavAdisambandhena tAdRzasaMyogitvAdereva vyAptitvasyocitatvAt(9) / manu tathApi kapisaMyogi etattvAdityAcavyApyattimAyake'vyAptistadavasthA samavAyasambandhAvacchinakapisaMyogatvAvachinapatiyogitAthA api. tAdRzapratibogitAsAmAnyAntargatatvena taca mAzatAvacchedakasambandhAvacchinnava-kapisaMyogavAdyavacchedyatvobhayAbhAvavi(1) dhUmavyApakavaGgisamAnAdhikaraNarAsamavAn parvata iti jJAnasya vyA vyaMze pramAtvena etAdRza jJAnAt vahAnumitikhIkAre rAsamaliGgaka vAmitAsyaze mamajanyAvaniyamo na syAditi bhAvaH / (2) kecittvityAdinA dIdhiti vanmatamutyApitaM tega raMgahomavAraNAya sAmAnAdhikaraNyavizidhUmatvasya vyAptitvamaGgIkRtaM sanmate tAdRzadhUmatvasya prakAravidhayA bhAga, rahasyacanmate tu saMsargavidhayA ityetA vAn vizeSaH / (3) dhumatvasya prakAravidhayA bhAne tasya saMsargamAnamavazyamabhyupeyaM saMsarga vidhayA bhAne tu saMsargasya saMsarmabhAnAvabhyupagamA na tadIyasaMsargabhAnamiti nAghavamanusandheyam /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ caativaadH| rasAt / na ca samavAyAvacchina-kapimaMyogatvAvacchinapratiyogitAmAH khAvacchedakasamavAyasambandhena khAvacchedakakapisaMyogatvAvacchinasamyavibhitrameva na heladhikaraNamatavRkSa iti kutastasyAH tAdRbhapratiyogitAmtargatatvamiti vaacy| kapisaMyogasyAvyApyavRttitayA tadatyantAbhAvasyeva tadabhinnatvasthApi mUlAvacchedena vRce satvAt avyApyavRntimato'nyonyAbhAvasthAvyApyattitvAditi cet| na / kapisaMyogAderaNyApyavRttitve'pi tatsambandhitA nAvyApyattirataH kapisaMyogavAvacchinnasambandhibhinnatvaM netadRkSa iti granthakato'bhiprAyAt, avyAyavRttaratyAbhAvasthAvyApyattitve'pi tadadanyonyAbhAvo nAvyAyaptirityabhiprAyAdA / "na cAnyonyAmAvasyAvyApyattitva" ityagre vakSyamANatvAt iti mulaM cturkheN| ___ svatantrAstu khAvacchedakasambandhana khAvacchedakAvacchinasambandhibhinnatvena hetusambandhino na vizeSaNIyAH, kintu nirutAhetasambandhini niravacchinnavRttimAn yo'bhAvaH tatpratiyogitAmAmAnye mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnava-ya( paryAptAvacchedakatAkabobhayAbhAvastavicchinnasAmAnAdhikaraNyameva vyApti navyA, itthacAvyApyavRttisambandhitvAvyApyavRttimadanyonyAbhAvayoravyApyavRttitve'pi na ptiH| vRttizcAbhAvIyavizeSaNatAvizeSasambandhena vanavyA, tena sattAvAn jAterityAdau samavAyasambandhAvacchinnasattAsAmAnyAbhAvAdeviSayitvApyApyatvAdisambandhena heladhikaraNe jJAnAdau vartamAnale'pi na ptiH| atyanAbhAvAnyonyAbhAvayorabhAvastu na. pratiyogi-tatvAvacchedakakharUpaH, kizvatiriphAstena ghaTatvAtyantAbhAvavAn 16
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo ghaTAnyonyAbhAvavAn vA vyatvAdityAdau naativyaaptiH| sAdhapratiyogikAbhAvapattimAdhyauyapratiyogitva-tadavacchedakAlAnyatarAvacchedakAmbandhena vA vRttirvakravyA, vRttyantamanyataravizeSaNaM / na caivaM samavAvasambandhAvacchivasattAbhAvAdau mAthe jAtivAdihetAvavyAptiH pA samavAyasambandhasyaiva tAdRzAnyatarAvacchedakasambandhatayA tena sambandhana hevadhikaraNapattitvAprasiddheriti vAcaM / tatra vizeSaNatAvizeSasambandhakhApi kAkhikasambandhAvacchinnatAdRzamanAbhAva-jAtiyobhayAbhAvAdirUpamAzyapratiyogikAbhAvavRttimAdhyauyapratiyogitAvacchedakasambandha laat| etena kevalAnvayisAdhyAbhAvasthApramidyA tabihamAthIyapratiyogivasthApyaprasiddhau avyAptirityapi nirastaM / tatrApi kAlikAdiyatkiJcitsambandhAvacchinnamAdhyAbhAvastha vaiziSdha-vyAsavyattidhAvacitrapratiyogitAkasAdhyAbhAvasya ca prasiddhatvAt / yadA nirakahetusambandhini svAvacchedakasambandhena svAvacchedakAvacitrasambandhyanirUpitavRttimavirUpitapratiyogitAsAmAnye(1) mAdhyatAvachedakasambandhAvacchinatya-paddhavirecanobhayAbhAvastaGkavacivaNAmAnAdhikaraNaM vyAptiH svapadaM pratiyomitAparaM, prathamasaptamyanta (1) khAvacchedakasambandhena khAvacchedakAvacinAsambandhinirUpitaM sat retu sambandhinirUpitaM yattitvaM tabadabhAvapratiyogitAsAmAnye iti palitArthaH, sattAvAn jAterityAdau samavAyAvazivasattAbhAvasya viSayitAsambandhena hetvadhikaraNa jJAnAdau vRttitve'pi tAdRzarattitvaM na sattAbhAvapratiyogivAvazyakAvazikSAsambandhinirUpitamato na dossH|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAtivAda vRttivizeSaNaM, ityaJca sambandhavizeSeNa vRttyavivakSaNe'pi na catiriti prADariti kRtaM pallavitena / rati zrImathurAnAtha-tarkavAgauNaviracite tattvacintAmaNirahasya anumAnAkhyaditIyakhaNDarahasye siddhAntalakSaNarahasyam !
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha saamaanyaabhaavH| anyaniSThavahedhUmavatparvatavRttyatyantAbhAvapratiyogitve'pi tatpratiyogitA na vahivenAvacchidyate, dhUmavati vahirnAstItyapratIteH sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH pRthageva, anyathA sakalaprasiddharUpAbhAve prasibarUpavadanyatve cAvagate vAyA rUpaM na vA vAyUrUpavAna veti saMzayo na syAt vizeSAbhAvakUTasya nizcitatvAt . iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAkhyadvitIyakhaNDe sAmAnyAbhAvaH // atha sAmAnyAbhAvarahasyaM / vahimAn dhUmAdityatra tattaddayabhAvamAdAya pUrvapacapanbonAmavyAptimuddharati, 'anyaniSTheti, etenAvacchedakAnudhAvanasya vyAvRttiH chalato drbhitaa| manu vizeSAbhAvAnAM vizeSadhAvazivapratiyogitAnAmavacchedakaM sAmAnyarUpamanyathA prabhAvapratiyogitAvodakameva taba sthAdabhAvAntare pratiyogitAntare ca mAnAbhAvAt / maSTApattiH, vahirnAstItyAdipratyayena vakilAdeH pratiyogitAvacchedakatvAvagAnAt, tathAca vahimAn dhUmAdityAdAvavyAptiH sahaDhA saMbogasambabhAvacitra-tattadahilAvazivapratiyogitAyatInAmeva tAmaprati
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaativaadaa| yogitAsAmAnyAntargatAnA maadhytaavcchedkrmyogsmbndhaavshivaannvkritvaadyvcchedytvobhyvyaat| ma ca vahivasthApi tattadamilAvachinapratiyogitAyataunAmavacchedakalve tatpratiyogitAbyAyo na tAdRzapratiyogitAsAmAnyAntargatAH hetusambandhinaH parvatAderAtmAkAmAdezca tadavacchedakavahitvAvachinnasambandhitvAdapi tu viSayitva-kAla-dinirUpitavizeSaNatvAdisambandhAvacchinapratiyogitAkavaki-ghaTAdyabhAvapratiyogitaiva tAdRzyapratiyogitAsAmAnyAntargatA tatra ca sAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhAvachinatva-vakritvAvacchedyatvobhayAbhAvasya sattvAcAvyAptiriti vaacN| vizeSapratiyogitAnAmeva sAmAnyadharmasthAvacchedakatve svAvacchedakasambandhana khAvacchedakayatkicidyavicchinAsambandhitvameva hetumambandhino vizeSaNaM vAvyamanyathA dhUmavAn vararityAdAvatiyAptiH saMyogasambandhAvachina-dhUmalAvacitrapratiyogitAvyakaunAM khAvacchedakasaMyogasambandhena vAvacchedakadravyatva-mattArUpasAmAnyadharmAvacchinasambandhyeva nikhilahetusambandhi kintu viSayitvAdisambandhAvacchimadhUma-ghaTAyabhAvapratiyogitAvyatInAmeva svAvacchedakasambandhena khAvacchedakAvavinAsambandhi hetusambandhi tatra mAdhyatAvacchedakarmayogasambandhAvacchinnala-dhUmatvAvacchedyalobhavAbhAvasya sattvAt / ityaca vakimAn dhUmAdityAdau tamahilAvachinapratiyogitAdhyataunAmapi tasaikilarUpayatkiJcitvAvare dakAvahivAsambandhI bhavatyeva dhUmasambandhItyavyAptiduvArA ityatapApa, dhUmavatIti pRthagevetyantameko gandhaH, 'ityatIteriti vahivAbazivapratiyogitAkAbhAvalavizeSatAvaredakaka-dhUmavadRttivaprakA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvapinAma rakamatIteH dhUmavavRttila-vahilAvacitratiyogitAkobhavAMtaeva yathArthavAdhamatvayorApattarityarthaH, vakilAvavivAtiyonitAkAnAM taladahitvAvacchinAbhAvAnAM sarveSAmeva dhUmavAtilAditi bhaavH| 'sAmAnyAvacchinapratiyogitAkaH' vakilAvacinAtiyogitAkaH,9) 'pRthageva' tattadahilAvacchivapratiyogitAkAdatirika eva / na ca tatpratItau kAvavizeSAbhAvo vizeSa rati bhramalamapramAvadheti vAcyaM / tathApi yAvadrUpaM dravyasanautipratItivan pramAvAzramatvApatteAratvAt(2) / etena khAvachinapratiyogitAkabasambandhena vazitvaM vahivAvacchintrapratiyogitAkatvasambandhena vahivA vyAsalyavRtti taca tena sambandhena vizeSAbhAvakUTa eva paryAnoti na tu pratyekAbhAva iti tatpanauterdhamalamapramAlatyapi nirakha / tathApi yAvatsya vyAsavyattivApisa) cAvadrUpaM drayavRttautipratIteH pramAvAbhamatvavat tatpratIteH pramAlAdhamalApatteDhuvAravAn / baryAvavizeSAbhAvAdhikaraNabhivavibhiTAbhAvasa tara vizeSanayA bhramatvamapramAvadheti vaac| viziSTAnasa tapAnuvAt nadukhepi viziSTayAnatirikatayA guNe guNa-karyAnyanaviziSTayoti (1) sAmAnyAvazivapratiyogitAkAmAva iti / (2) yathA yAvadrUpasya ekasmin dravye basAye'pi yAvarUpaM pratyarattIti pratIteH prAmANyaM tathA yAvadajivizeSAbhAvasya ekasmin dhUmavati asAve'pi vAbhAvo dhUmavattIti pratIteH prAmANyApattipAre . veti bhaavH| karaNyatitve'pi paavaanshipaaNtikaanye'piivH|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaativaadH| pratInivatpramAlAdhamalAporduvAratvAt / etena yathA vibhimApAH sattAnatirimAye'pi vibhiSTamatAlAvacchivAdhAratA na guNAdau tathA tattajyabhAvAnAmeva vahilAvavivAtiyogitAkatvApi vakibAvazvipratiyogitAkAbAvaciMbAnAM teSAmAdhAratA na dhUmaktIti tatpratItaH dhamatvamapramAvazcetyapi nirstN| tathApi guNe guNa-karmAnyabaviziSTasatteti viziSTamattAyAM guNAdheyatAvagApritIteH pramAkhAdivat dhUmavati vahinIstauti dhUmavadAdheyatAvagAkSipratotaH pramAlAcAphtAratvAt / na ca sAvacchiva-tattatpratiyogitAkalasambandhena vazitvaM vahilAvazivatattatpratiyogitAkapasambandhena vahirvA zravyApyattitaca jakhaDUdAdyavacchedenaiva vizeSAbhAveSu vartate na tu dhUmAdhikaraNAvacchedeneti na tatpratIteH pramAvamiti vaacN| tAvatApi dhUmavati vakritvAderavodakatvAvagApritIterapramAlopapAdane'pi vizeSaNatAvizeSAvacchinAdheyatAsambandhena dhUmavatprakArakavazitvAvazivatatpratiyogitAkAbhAvavizeSyakayathoktamatauteH pramAtvApatteDhuMvAratmAt / anyathA guNAdeH mantAnidravyAsavAnako dakatayA dravyavRttisamA guNe iti pratIterapi aprmaavaapteH| nae yathA guNa-karmAnyatvaviziSTamatAvAn guNa ratipratItirna pramA vidhiTamattAyAH masAmatirikatve'pi vibhiSTamattAvAvazivAdhAratAthAH guNAdau virahAta guNe guNa-kanyatvaviziSTamatteti bAdhecatoSipratItizca pramaiva tahApi dhUmavAn vakrimAmAnyAbhAvavAn iti pratItirna pramA talavAyabhAvAnAmeva vahilAvacinapratiyogitAkalapi teSAM nadavasimAdhAravAyA dhUmavati virahAta dhamavati vadhi
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ nApatitAmayI nAstItyAdheyatokhimatautiH pramaiva na ta bhrama iti vAcA anubhavApakSApAt / evamanubhavApakhApe ekasyaivAbhAvastha ghaTa-paTa-gotvAzvatvasakalapratiyogikatvasya suvacatathA prabhAvamAtrabhedavilopApattaH ghaTavAn ghaTamAmAnyAbhAvavAniti pratItirna praMmA ghaTavati ghaTasAmAnyAbhAvatvAvacchinAdhAratAvirahAt ghaTavati ghaTo nAstotyAdheyatolekhipratautizca pramA bhavatyeveti krameNAnubhavApalApasya sarvatra sukaratvAditi bhaavH| sAmAnyAbhAvasthAtirikAle praSTatamA yukkimabhidhAya yatvAbhAmAnsaramAha, 'anyatheti yadi khAghavAt tattadamhitvAvacchitrapratiyogitAkAbhAva eva vazitvAvacchinapratiyogitAkAbhAvastadetyarthaH, tulyutvA tattadrUpatvAvacchinapratiyogitAkAbhAvAmAmeva rUpatvAvacitrapratiyogitAkatayeti zeSaH, 'makavaprasiddharUpAbhAva iti vAyuH pRthivIrUpatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAn jalarUpatvAvacchinapratiyogitAkAbhAvavAn tejorUpatvAvacchinapratiyogitAkAbhAvavAMbeti sakalaprasiddharUpAtyantAbhAvAnAM nirNaye, vAyuH pRthivIrUpavattvAvacchinapratiyogitAkAnyonyAbhAvavAn jalarUpavattvAvacchinapratiyogitAkAnyonyAbhAvavAn tejorUpavattvAvacchitrapratiyogitAkAnyonyAbhAvavAcati sakasaprasiddharUpavadanyonyAbhAvAnAM nirNaye cetyarthaH, 'vAyAviti, ayacca rUpa-tadabhAvavizeSyako vAyuvizeSaNakaH, viruddhayorekarSisambandhAvagAvijJAnasyaiva saMbhayatvAca tu viruddhobhavaprakAritApi niyatA / dvitIyastu rUpavat-tabadanyonyAbhAvakoTiko vAghuvizeSyaka iti nAbhedaH, 'nizcitakhAditi nizcitatvena saMzayakoTilAsaMbhavAdatiritasAmAnyAbhAvasya cAmaukArAdityarthaH, tathA
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptivaadH| cAtirikramAmAnyAbhAvAnabhyupagame saMzayaviSayo'bhAva eva durlabhaiti bhAvaH / yadyapi vAyau rUpaM na veti saMzayaM prati rUpAbhAvanizcayo na virodhI kintu rUpa tadabhAvAnyataravizeSyakAdheyatAsambandhAvacchinnavAyvabhAvanizcaya eva virodhI, tathApyadhikaraNe tasadabhAvAnyataranizcayo'pi tattadabhAvobhayavizeSyakAdhikaraNaprakArakasaMzayavirodhI ityabhiprAyaH, vAyurUpavAn tadabhAvavAn veti vAyuvizeSyakamaMzaya eva vAsya tAtparya / etacApAtataH vizeSAbhAvAnAM tattadrUpatvAvacchitrapratiyogitAkAbhAvatvena nizcitatve'pi rUpatvAvacchitrapratiyogitAkAbhAvatvaprakAreNa saMzayaviSayatvasambhavAt tenApi rUpeNa vizeSAbhAvAnAM nirNaye tathA saMzayasya sAmAnyAbhAvAtirikatvavAdinAmapyasiddhatvAditi dhyeyaM / zeSamasmatkRtasiddhAnnarahasye'nusandheyaM / iti zrImathurAnAtha-tarkavAgIzaviracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyaditIyakhaNDarahasye mAmAnyAbhAvarahasyaM /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vishessvyaaptiH| yahA pratiyogivyadhikaraNasvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyoginA sAmAnAdhikaraNyaM, yatsamAnAdhi atha vizeSavyAptirahasyaM / 'yavetyAdi,'khapadaM devabhimataparaM, kapisaMyogI etadakSatvAdityAdAvavyAptivAraNAya 'pratiyogivyadhikaraNeti svapadArthasya hetorvibheSaNaM, tadarthazca pratiyogyanadhikaraNavRttitvaM / nanu tathApi vajhimAn dhUmAt rUpavAn pRthivautvAdityAdau nAnAvyakrimAyake vyAptiH cAlanaunyAyena sarveSAmeva vayAdInAM hetusamAnAdhikaraNatyantAbhAvapratiyogitvAt, sattAvAn drvyavAdityAyekavyakkisAdhyaka'pyavyAptizca hetusamAnAdhikaraNavibhiSTAbhAva-ditvAcavacivAbhAvapratiyogitvAt sattAdeH, guNa-karmAnyatvaviziSTamatAvAn jAteH bhUtatvamUrtayobhayavAn mUrttavAdityAdAvativyAptivAraNaya pratiyogivyadhikaraNapadena pratiyogitAvacchedakAvacchinnatyadhikaraNatvasyAvazyaM vivakSaNIyatvAditi cet| n| atrApratiyogipadasya tAdRzapratiyogitAnavacchedakamAdhyatAvacchedakAvacchinnaparatvAt / navaM pUrvamAdabhedaH, tAzapratiyogitAnavacchedakAvacinayatkicidabhisAmAnAdhikaraNaM vahivAmAnya-dhUmasAmAnyayoAptiH, ata eva vahivarUpeNa ayogola
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAsivAdaH karaNAnyonyAbhAvamatiyogi yaha bhavati tena sama tasya sAmAnAdhikaraNyaM vA, vasamAnAdhikaraNAnyonyAkauyavarapi dhUmo vyApya ityuktaM, idAnaunu tAdRzapratiyogitAnavachedakAvacchinnatattadahinA samaM tattamamAmAnAdhikaraNyaM vahnitvadhUmavarUpeNa tattadaGgi-tattamayoreva vyAptiH, vahivarUpeNAyogolakauyavahivyApyo na dhUma ityucyate ityeva vizeSAdanyat savvaM pUrvavaditi dik / nanvetalakSaNaiyapakSe dravyatvatvAcavacchinnavidheyikA ghaTo dravyatvavAnityAdirUpaivAnumitiH sarvaca sthAt na tu kadAcidapi svarUpatodravyavAdividheyikA ghaTo dravyamityAkArikA etayoIyoreva sAdhyatAvachedakaghaTitatvAt / na ca mAdhyatAvacchedakaghaTitatve'pi etayoreva jJAnaM draSyatvatvAvacchinnavidheyakAnumitivat svarUpatodravyatvAdividheyakAnumitAvapi hetavyatvavAdyatirikAnavacchinnadravyatvAdividheyakAnumititvasyaiva(1) kAryatAvacchedakatvAditi vAcya / tathA mati dravyatvAdyanu (1) kharUpavaH sattA-ghaTatvAdividheyatAkAmumitivAraNA) vidheyatAyA drvytvaadinisstthtvniveshH| atha tathA sati dravyavatvAdinA ghaTatvAdividheyatAkAmiterasaMgrahaH ghaTatvAdiniSThavidheyatAyAM dravyatvavAdyatirikSadhamAnavazivatve'pi dravyatvAdyattitvAt iti cet / na / vyatvAdyavRttiyA niravacchinnavidheyatA tadbhinavidheyatAyAM dravyatvatvAdyatirikvadhamAnavacchinnatyanivezAbhiprAyAditi na ko'pi dossH| athavA niravacchimatvavizilA. vyavattitvAbhAvavAca-azvatvatvAnavamivAmayAbhAvavavidheyatAkAmitila-- mitvarthaparakhAna ko'pi dossH|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ tacintAmaNe bhAvApratiyogiyaitkatvaM vaa| anyattivahi-tahatoragyavRttidhUmavaniSThAtyantAbhAvAnyAnyAbhAvapratiyogi miteniyamato vividhaviSayatvApatteH dravyatvatvAdighaTakatayA() svarUpato dravyatvAdiviziSTabuddherjanakobhatasya svarUpato dravyatvAdijJAnasyApi sarvaca satvAditi cet| n| svarUpato dravyatvAdividheyakAnumiterasiddheH ghaTo dravyatvavAn ityAdirUpAyA eva dravyatvatvAvacchinnavidheyakAnumiteH sarvatrAbhyupagamAt / etadasvarasenaiva vA anyonyAbhAvagarbha laghaNantaramAha, 'yatmamAnAdhikaraNeti, 'yatpadaM hetvabhimataparaM, 'yatra bhavati' yadadhikaraNaM na bhavati, yatpadaM mAdhyaparaM, vaddhimAn dhUmAtmatAvAn dravyatvAt ityAdau vyatirekimAyake mAdhyazUnye sAmAnyAdau vartamAna mAdhyavadanyonyAbhAvamAdAyAvyAptivAraNAya hetusamAnAdhikaraNatvaM anyonyAbhAvavizeSaNaM, 'taca hetutAvacchedakasambandhena yaddhetutAvacchedakAvacchinnahetusambandhi tatra vartamAnatvaM, tena vakimAn dhUmAdityAdau hetvadhikaraNadhUmAvayavAdau vaGgyAdimato'nyonyAbhAvastha vRttAvapi nAvyAptiH, na vA dravyaM guNa-karmAnyatvaviziSTamattvAdityAdau sattAdhadhikaraNaguNAdau dravyatvAdimato'nyonyAbhAvasya sattve'pi avyaaptiH| tAdAmyAdivRtyaniyAmakasambandhana hettAyAmavyAptivAraNAyAdhikaraNatvamapahAya smbndhitvprveshH| vartamANatvaca vizeSaNatA (1) ithetarAvRttitvaviziSThasakanadravyattitvarUpasya dravyavatvasya jJAne itaratvapratiyogyaM dravye draSyatvasya kharUpatobhAnAva kharUpato dravyatvacAmasya prytvlvaaniyttvmiti|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ baativaadH| tyAyadhikaraNavahi-dhUmayorna vyAptiH, kintu tattaDUmasya smaanaadhikrnnttthinaa| nacaivaM dhUmamAtre na vyApti vizeSasambandhena sAdhyapratiyogikAbhAvavRttimAdhyauyapratiyogitva-tadavacchedakatvAnyatarAvacchedakasambandhena vA grAhya) tena sattAvAn jAterityAdau hetvadhikaraNe jJAnAdau viSayitva-kAlikavizeSaNatvAvyApyavAdisambandhena sattAdimadanyonyAbhAvasya ca vRttAvapi nAvyAptiH / yadica vakSyamANayuktyA pratiyogibhivatvaM niruktahetusambandhinaH pratiyogyanirUpitatvaM vA tadartamAnatvasya vizeSaNamupAdIyate tadA vartamAnatvaM yena kenApi sambandhena grAhyaM na tu sambandhavizeSo nivezanIyaH / vajhimAn dhUmAdidaM vAcyaM jJeyatvAdityAdau vayAdimataH saMyogAdisambandhenAtyantAbhAvasya dhUmasamAnAdhikaraNatvAt asambhavavAraNayAnyonyAbhAvanirUpitapratiyogitAlAbhArthaM anyonyAbhAvapadaM(1) yathAzrute'tyannAbhAvasthApi khAvacchinnabhinnabhedAtmakatayA anyonyAbhAvatvena tddosstaadvsthyaat| nanu tathApi vati (1) ghaTAnyonyAbhAvavAn dravyatvAdityAdau vyabhicAriNi ghaTatvarUpamya ghaTaminabhedasya vizeSaNatAvizeSasambandhenAvarttamAnatvena tatsamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapadena dhartumazakyatvAdativyAptivAraNAya pUrvakalpaM pritynyaittklpaanusrnnmiti| (2) pancodhapadamiti kha* gA /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApitAmagai riti vaacc| sarvadhUmavyaktastavAtvena dhUmamASasya vyA mAn dhUmAdityAdau sarveSAmeva sAdhyavayakInAM cAlanaunyAyena nirutahetusamAnAdhikaraNasya tasaMyaktitvAvacchitrapratiyogitAkAnyonyAbhAvasya pratiyogitvAt tAdRprathAmavRttidharmAvatiSapratiyogitAkAnyonyAbhAvasya prtiyogitvaaccaasmbhvH| na ca nirukahetusamAnAdhikaraNanyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM yatmAdhyaM tena mamaM mAmAnAdhikaraNyaM vivakSitamiti vAcyam / tathApi vakimAn dhUmAt sattAvAn jAtimattvAdityAdau vayAdernirakahetumamAnAdhikaraNasya tattadadhikaraNavRttitvaviziSTavayAdimattvAvacchiSapratiyogitAkAnyonyAbhAvasya vahi-ghaTobhayAdyavachinapratiyogitAkAnyonyAbhAvasya . ca pratiyogitAvacchedakatvenAsambhavatAdavasthyAt / athAnavacchedakatvaM paryAptisambandhenAvacchedakatAzUnyatvaM(1) / na ca tathApi vakimAn dhamAdityAdau cAlanaunyAyena sAmAmeva mAdhyavyakaunAM mAdhanasamAnAdhikaraNanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatAparyApyadhikaraNatvAt avyApti?Areti vaacyN| jAtyakhaNDopAdhyatirikapadArthasya svarUpato'bhAvapratiyogitAmavacchedakatayA(2) vayAdaravacchedakatAparyApyadhikaraNavAbhAvAt iti cet / n| sattAvyApyajAtimA jAtimattvAdityAdau tathApyavyApteH sarvAsAmeva sattAvyApyajAtInAM svarUpataH mAdhanasamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatApa-- ...........-- ----------------------. . - -- ..........----------........... ...... (2) paryAptayAkhyasambandhenAvacchedakatAzUnyattamiti kha* ga0 / (2) etacAvazedakatAvacchedakasAdhAraNAvAdakatvamabhyupetva /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAptivAda 115 pytvaat| dhUmasambandhivahistadyApya eva, yugapadutpaba- --... - ----- ----- ..... ..--- yadhikaraNatvAt / guNa-karmAnya tvaviziSTamattAvAn jAterityAdAvativyAptezca saptAyAH pANyAkhyasambandhena tAdRzAvacchedakatArAnyatayA viziSTatAyA api tathAtvAt viziSTamattAyAH sattAnatirikatvAt mahAnasauthavadhimAn dhUmAdityAdAvativyAptizca jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthasya svarUpato'navacchedakatayA mahAnasIyavayAderapi paryApyAkhyasambandhena taadRshaavcchedktaashuunytvaat| etena nirukta hetamamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatAvacchedakatAyAH paryApyanadhikaraNaM yat mAdhyatAvacchedakaM tadavacchinnamAmAnAdhikaraNyaM vivajitamiti nAmabhavaH maddhetau vahivAdeH mAdhyatAvacchedakasya paryApyAkhyasambandhena mAdhanasamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvAtiyogitAvacche dakatAvacchedakAvavattvasya kadAcidapi asambhavAt sattAvyApyajAtimAn jAtimattvAdityAdau sarvAsAmeva sattAvyApyajAtInAM svarUpataH sAdhanasamAnAdhikaraNanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve'pi mAdhyatAvacchedakaumatasattAvyApyajAtitvarUpeNAnavacchedakalAdityapi nirastaM / vyAvazAyajAtimattvAn dravyasamavAyitvAdityAdau nAnAjAtisAthatAvacchedakaskhale'vyApteDhuArakhAt mAdhyatAvacchedakIbhatAnAM sAmAmeva pRthivIva-jalabAdirUpANaM vyatvavyApyajAtInAM cAlanaunyAyena mAdhanasamAnAdhikaraNapRthivI--jalAdimadanyonyAbhAvapratiyogitAvachedakatAvacchedakatAparyAyadhikaraNatvAt / guNa-karmAnyatvaviziSTamatAvAnajAterityAdAvativyApteSa mattAtvasya paryAyAkhyasambandhena tA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAmagai vinaSTayozca vyAptireva / karmaNi ca saMyogAbhAvaH prtiyogysmaanaadhikrnnH| pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatvazUnyatayA mAdhyatAvacchedakasya viziSTamattAtvasya tathAtvAt viziSTamattAtvasya sattAvAnatirikatvAt / mahAnasauyatvaviziSTavahimAn dhUmAdityAdAvativyAptezca vazitvasya paryApyAkhyasambandhena tAdRzapratiyogitAvacchedakatAvacchedakatvazUnyatayA mAdhyatAvacchedakasya mahAnamIyatvaviziSTavahivasthApi tathAtvAt vibhiSTavamhitvasya vahivAnatirikatvAt / taddaNDimAn daNDisaMyogAdityAdAvativyAptezca jAtyatirikapadArthasya svarUpato'navacchedakatayA mAdhyatAvacchedakaumatataddaNDavyaktaH paryApyAkhyasambandhena tAdRzapratiyogitAvacchedakatAvacchedakatvazUnyatvAt / prasthApi sAdhyatAvakedakaghaTitatvena svarUpato drvytvaadividheykaanumiteretjjnyaanaadpysmbhvaaptteshc| maivN| yatra hi svarUpatodravyatvAdeH mAdhyatvaM na tu mAdhyatAvacchedakaM kimayasti tatra nirukahetamamAnAdhikaraNauyAnyonyAbhAvatvanirUpitapratiyogitAmAmAnye yadadhikaraNavaniSThaparyApyavacchedakatAkatvAbhAvatamAmAnAdhikaraNaM svarUpatastasya vyAptiriti vivakSaNauyaM yatpadaM svarUpataH maadhyvykipr)| vaddhimAn dhUmAt (1) jAteH samavAyeneva nirUpitatvasambandhenApi khalpanobhAgAbhyupagamAt davyatvatvajJAnamantareNApi nirUpitatvasambandhena khalpatoathavAvagAhinibatAyAmidhAnasambhavena kharUpato iyatvavidheyakAnumityupapattiriti taatprym|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaativaad| rUpavAn pRthivautvAdityAdikizcidavacchinnamAdhyakazAsthApacyameva jAtyakhaNDopAdhyatirikapadArthasya svarUpato vyApyanabhyupagamAditi naadhyaaptiH| na ca tathApi guNa-karmAnyatvaviziSTasattAvAn jAterityAdAvativyAptiH viziSTamattAyAH mattAnatirikatvena mattAyA eva mAdhyatayA tadadhikaraNatvaniSThaparyAptAvacchedakatAkavAbhAvasya jAtimadhiSThAnyonyAbhAvapratiyogitAsAmAnye sattvAditi vaacN| jAtyAdau viziSTamattAtvarUpeNa viziSTamattAyA vyApyatvAnabhyupagame'pi svarUpato viziSTamattAvyApyatvasya srvsmmttvaat(1)| kiJcidavacchinabhAdhyakasthale tu nirutahetusamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvatvanirUpitapratiyogitAmAmAnye yaddhavicchinAdhikaraNatvaniSThaparyAptAvacchedakatAkatvAbhAvaH taddhavicchinnamAmAnAdhikaraNyaM taddharmAvacchinnasya vyAptiriti vivakSaNairya, yatra yena rUpeNa yasya mAdhyatAvacchedakalaM taca tena rUpeNa tadeva yaddharmapadena grAhyaM itthazca vakimAn dhUmAdityAdau vahivAdeH svarUpata eva mAdhyatAvacchedakatayA svarUpatovahivAdikameva yaddharmapadena grAhyaM, mahAnasauyatvaviziSTavakimAn dhUmAdityAdau mahAnasIyatvAdiviziSTatvena vakritvAdeH sAthatAvacchedakatayA tadiziSTavazitvAdikameva yaddharmapadena grAhya, dravyatvathAyajAtimattvAn dravyasamavAyitvAdityAdau pRthivautva-jalavAdInAM dravyatvavyApyajAtInAM dravyatvavyApyajAtivarUpeNaiva mAdhyatAvacchedakataSA tAdRmajAtitvaviziSTameva yaddharmapadena grAhyaM, na tu svarUpataH pRthivautva-jalavAdikamityAdi khayamUhyaM / (1) sarvasiddhatvAditi kha0 ga0 / 18
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 . nAvacikAmI atrAdhikaraNakhAMzasthAmatiprayojanakatayA tadapahAya lakSaNAtaramAra, 'svasamAnAdhikaraNeti, 'svapadaM hetvabhimataparaM, yadakatvamiti yavRttitvamityarthaH, yasya tasya taDyApyatvamiti meSaH / tathAca yatra kharUpato dravyatvAdeH mAdhyatvaM tatra hetusamAnAdhikaraNauyAnyonyAbhAvatvanirUpitapratiyogitAsAmAnye yaniSThaparyAptAvacchedakatAkatvAbhAvastatmAmAnAdhikaraNyaM svarUpatastasya vyAptiriti vaktavyaM, 'yatpadaM svarUpataH saadhyvyktiprN| kiJcidavacchitrasAdhyakasthale tu tAdRzapratiyogitAmAmAnye yaddharmAvacchicaniSThaparyAptAvacchedakatAkatvAbhAvastavicchinnamAmAnAdhikaraNyaM taddhavicchinnasya vyAptiriti vakravyaM / nanu tathApi dravyaM pRthivautvAt vahimAn dhUmAdityAdau kAlikavizeSaNatva-samavAyAdisambandhena sAdhyavato'nyonyAbhAvasya hetvadhikaraNe sattvAdasambhavaH / na ca pratiyogitA mAdhyatAvacchedakamambandhAvacchinnAvacchedakatAkatvenaM vizeSaNoyA iti vAcyaM / ghaTavAn kAlaparimANAt ghaTavAmityajJAnatvAdityAdau tAdRzapratiyogitvApramiddheriti cet / na / mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvenAvacchedakatAyA vizeSaNat, kevalAnvayini vAcatvAdiparyAptasvarUpasambandhAvacchinnAvacchedakatAkatvaM saMyogAdisambandhena vAcavAdimadatyantAbhAvapratiyogitAyAmeva prsiddhN| mAdhyatAvacchedakasambandhabhedena vyApta dAt yatra tAdAtmyasambandhena kiJcidavacchinnasya mAdhyatvaM tatra tAdRzAnyonyAbhAvatvanirUpitapratiyogitAsAmAnye yArthaparyAptAvachedakatAkavAbhAvastaddhavicchinnasAmAnAdhikaraNyaM vaktavyaM yaddharmapadaM mAdhyatAvacchedakaparaM / avacchedakatA ca mAdhyatAvacchedakatAghaTakasamba
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaativaadH| 159 bhAvacchinnatvena vivakSaNIyA(1) sarvamanyat atyantAbhAvagarbhaprathamalanagavadavaseyamiti saMkSepaH / nanu atyantAbhAvaghaTitadvitIyalakSaNapakSe vyadhikaraNadhUmasya vakitvarUpeNa vyadhikaraNavazivyApyatvaM kathaM syAt mAmAnAdhikaraNyavirahAt ityata Aha, 'anyeti, 'pratiyogitvAditi, parasparamAmAnAdhikaraNyaviraheNeti zeSaH / yathAzrute nAnAvyaktimAdhyakAnurodhenAnavacchedakatvaparyyantAnudhAvanasyAvazyakatvena .tAdRzapratiyogitvasthAkiJcitkaratvAt (2), itthaJca parasparamAmAnAdhikaraNyaviraha eva tasya hetutvaat| na caivamanyavRttivaranyavRttidhUmavaniSThAtyannAbhAvapratiyogivAdityasyaiva samyakayA tadato'nyonyAbhAvapratiyogitvAditi vyarthamiti vaacyN| anyavRttivaranyaniSThadhUmavaviSThAtyantAbhAvapratiyogitve'pi dravyasthAvyApyavRttitAnaye sAmAnAdhikaraNyaM sambhavatItyanuzayena tadupAdAnAditi / na caivamiti, 'na vyAptiH' naikA vyAptirityarthaH, tathAca dhUmatvaM vyApyatAvacchedakaM na syAt vyApteH pratidhama(3) bhinnatvena dhUmatvasyAtipramakatvAditi bhaavH| tathAtvena' vyANyAzrayatvena, 'dhUmamAtrasthati, tathAca vyApteH pratidhUmaM bhede'pi vahivyAptitvAvacintrasyAnatiprasanatvAt dhUmavamavacchedakaM, yathA pratiyogitAyAH prativyaktibhinnatve'pi tattadabhAvapratiyogitAtvAvacchinnasthAnatipramatatvAt ghaTa (1) sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasambandhAvacinatvena vizeSaNIyeti kha. g| (2) vyApyatvAbhAve paprayojakavAdityarthaH / (2) sarvatra 'pratidhUma' ityatra pratisamiti kha* g0|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApitAmI vAhikamavacchedakamiti bhaavH| nanu sarvasiva lakSaNe dhUmAmAnAdhikaraNavahirapi dhUmavyAyaH syAt evaM yugapadutpanna-vinaSTacaki borapi kAlikasamavyAptiH sthAdityaca iSTApattimAra, 'dhUmetyAdi, 'thAptireva' kAlikasamavyAptireva, daizikasamavyApyatAyAM samadezasyaiva nagnatvAt utpAda-vinAzayo:gapadyAbhidhAnamasaGgataM syAt zrataH kAkhikatvAnudhAvanaM, ekasya kAlikavyApyatAyAM utpAda-vinAzayoranyatarayogapadyasyaiva tantratvAdubhayoryogapacAbhidhAnamasaGgataM syAt ataH samathApyatvAnudhAvanaM / nanu pratiyogyasAmAnAdhikaraNaghaTitaprathamapakSaNe saMyogI satvAdityAdau yadyapi nAtivyAptiH sattAyAM guNAdyabacedena saMyogasAmAnAdhikarathAbhAvasattvena pratiyogyasamAnAdhikaraNamattAyAH samAnAdhikaraNabhAvaH saMyogAbhAva eva tatpratiyogitAvacchedakatvAt saMyogatvasya, tathApi saMyogavAn saMyogAbhAvAdityAdAvatiyAptiH saMyogAbhAve hetau saMyogasAmAnAdhikaraNyAbhAvAsattvena pratiyogyasamAnAdhikaraNahetoH samAnAdhikaraNabhAvo na saMyogAbhAvaH kintu prabhAvAntara eva tAdRzapratiyogitAnavodakavAt saMyogatvamya / na ca sattAvat saMyogAbhAve hetAvapi guNAdyavacchedena saMyogamAmAnAdhikaraNyAbhAvo'syeva iti vAca / tathA mati pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacitrapratiyogitAmAnAdhikaraNyAbhAvavadabhAvasyaiva vyApyavRttyabhAvatayA saMyogAbhAvasthApi vyApya tyabhAvatvApatteH ityata pAi, 'karmaNi ceti, 'saMyogAbhAvaH' saMyogavAn tadabhAvAdityAdau sAdhanIbhUtaH saMyogAbhAvaH, pratiyogyasamAnAdhikaraNaH saMyogarUpapratiyogitAmAnAdhi
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaativaad| karaNAbhAvAzravaH, saMyogAbhAve karmAdau na thomsaamaanaadhikrnnmitiprtiiteH| na caivaM tasya vyApyavRttyabhAvavApattiriti vaacc| nikapratiyomisamAnAdhikaraNabhivAbhAvasya vizeSatAvizeSeNavazivatimahinAbhAvasyaiva vA vyApyaratyabhAvavAditi bhaavH| yahA manu pratiyogyasamAnAdhikaraNavaghaTitaprathamalakSaNe saMyogI sattvAdityAdAvatiyAptiH hetoH saMyogAbhAvauyapratiyogisamAnAdhikaraNatathA khapratiyogyasamAnAdhikaraNahetoH samAnAdhikaraNe na maMyogAbhAvaH kintu anyAtyantAbhAva eva tatpratiyogitAvacchedakatA na saMyogatvasyetyata AI, 'karmaNi ceti, 'saMyogAbhAvaH' saMyogAbhAvarUpaH sAdhyAbhAvaH, 'pratiyogyamamAnAdhikaraNa iti pratiyogino'samAna pratiyogyadhikaraNavRttitvazanyaM yatsAdhanaM tadadhikaraNakastadadhikaraNaniSTha ityarthaH, tasthAdhikaraNaM yasyetyadhikaraNarthakaSaSThyantAnyapadArthayadhikaraNabahunauhisamAsasyaM tadadhikaraNamadhikaraNaM yasyeti madhyapadaskhopisamAsasya vA prAzrayaNAt / sattAyAM karmaNi na saMyogasAmAnAdhikaraSyamityAdipratItyA sAmAnAdhikaraNasyAvyAyavRttitvena matAdAvapi karmAvacchedena saMyogasAmAnAdhikaraNyAbhAvamattvAditi bhAvaH(1) / nanu sAmAnAdhikaraNyaM nAvyApyavRtti saMyogivRttitvAbhAvo na sattAvRttirityAdipratItyanupapatteH sattAyAM karmAdau na saMyogamAmA- . mAdhikaraNamityAdipratIteya karmAdAvavacchedakatvasambandhena sattA (1) yadebAdipAThaH sa. ma. pulavAye gaali|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 . tatvacintAmayI yahA pratiyogivaiyadhikaraNyAvacchedakAvacchinnatvamatyantAbhAvavizeSaNaM karmaNi ca saMyogAbhAvasya pratiyogivaiyadhikaraNyAvacchedakAvacchinatvameva / na cAnyonyAbhAvasyAvyApyattitvam, abhedasyAbAdhitapratya niSThamAmAnAdhikaraNyAbhAva eva viSayaH tathAca prathamalakSaNe saMyogau satcAt saMyogavAn tadabhAvAdityAdAvativyApti?auretyakharamAdAi, 'yadeti, 'pratiyogivaiyadhikaraNyeti, 'pratiyogivaiyadhikaraNaM, pratiyogyanadhikaraNavRttitvaM, 'avacchedaka' vizeSaNaM yatra hetau nadavachinnatvaM mAmAnAdhikaraNyasambandhena tadviziSTatvaM tatmamAnAdhikaraNatvamiti yAvat, pratiyogyasAmAnAdhikaraNyamapahAya pratiyogyamadhikaraNavRttitvaM hetuvizeSaNaM vaktavyamiti tu tadarthaH / yadvA nanu prathamalakSaNe pratiyogyasamAnAdhikaraNatvasyAtyantAbhAvavizeSaNatvamevopAdauyatAM kiM tasya hetuvizeSaNatvenetyata Aha, 'karSaNi ceti, tathAcAtyantAbhAvavizeSaNatve saMyogau dravyatvAdityAdAvevAvyAptiH viziSTasyAnatirikatayA pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAvaviziSTaH' man hetvadhikaraNavRttiyo'bhAva iti vivakSAyAmapyapratIkArAditi bhAvaH / radamupalakSaNaM dvitIyalakSaNe'pi pratiyogivaiyadhikaraNyasyAtyantAbhAvavizeSaNatve tatraivAvyAptiH karmAdau maMyogAbhAvasya pratiyogyamadhikaraNavRttitvAt viziSTayAnatirikatayA pratiyogyanadhikaraNavRttitvaviziSTaH 'man hetvadhikaraNavRttiyo'bhAva iti vivakSAyAmapratIkArAditi theyN| nanu mAmAnAdhikaraNaM nAthApyakti tathAca
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaamivaadH| atyantAbhAvavizeSaNatve'pi nAvyAptiH, ativyAptica hetvabhAvayoIyovizeSaNava eva saMyogI sattvAdityAdau mAmAnAdhikaraNyasya vyApyattitathA sattAyAM saMyogAbhAve ca maMyogAbhAvauyapratiyogyamAmAnAdhikaraNyavirahAt ityata Aha, 'yati arthastu pUrvavat / ___ vastutastu pratiyogivaiyadhikaraNyasya pratiyogyanadhikaraNavRttivasya, yadavacchedakaM nirUpakaM hetvadhikaraNaM, pratiyogyanadhikaraNaM hetvadhikaraNamiti yAvat, tadavacchinnatvaM tadRttitvaM atyntaabhaavvishessnnmityevaarthH| kecittu pratiyogivaiyadhikaraNyaM pratiyogyanadhikaraNavRttitvarUpaM yadavacchedakaM vizeSaNaM tadavacchinnatvaM tadiziSTatvamatyantAbhAvavizeSaNamityarthaH, pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaM vihAya pratiyogyanadhikaraNavRttitvamatyantAbhAvavizeSaNaM vakravyamiti bhAvaH / na caivaM kapisaMyogau etadRkSavAdityAdAvavyAptiH etadRkSatvasamAnAdhikaraNakapimaMyogAbhAvasthApi pratiyogyanadhikaraNagaNAdivRttitvAditi vAcyaM / hevadhikaraNe pratiyogyanadhikaraNavRttitvasya vivakSaNIyatvAt etalAbhAyaiva ca hetusAmAnAdhikaraNyapadamato na tadvaiyarthaM, pratiyogyanadhikaraNattitvaviziSTakhAdhikaraNahetvadhikaraNakAbhAva iti vA aMbhAvAnnAniSkarSa ityAhuH / tadasat bahutarakusRSTikalpanApatteriti dhyeyN| nanu mUle vRkSaH kapisaMyogI na ityabAdhitapratauteH kapimaMyogAdimatyapi vRkSe mUlAdhavacchedena kapisaMyogAdimato'nyonyAbhAvaskha mattvAt anyonyAbhAvaghaTitakhakSaNaM kapisaMyogau etattvAdityAca
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcapitAmagai 'vyApattiyAdhyaka'yAptamityata pAha, 'na ti, 'anyonyAbhAvasa' kapisaMyogAdimadanyonyAbhAvastha, 'adhyApyattiva' kapisaMyogAdimatyapi mujhe mUlAdhavacchedena sattvaM, 'trabhedasveti mUle vRdhaH kapilaMyogyabhitra iti mUkhAvacchedenApi kapisaMyogibhedAbhAvasya kapisaMyogibhitrabhedasya ra ythaarthprtauterityrthH| na hi avyAyattigoratyantAbhAva-tatpratiyoginoranyonyAbhAva-tatpratiyogitAvacchedakaporekAvacchedena sattvaM, virodhAt / na ca kapimayogibhedAbhAvasya kapisaMyogibhitrabhedasya ca kapisaMyogarUpatayA mUlAvacchedena kathaM tatpratItiriti vAcyam / anyavAnyonyAbhAvAbhAvasthAnyonyAbhAvavajhedasya ca pratiyogitAvacchedakakharUpatve'yavyApyavRttisthale tabadanyonyAbhAvAtyantAbhAvasya tadabhitrabhedasya cAtirikasya vyaapytikhruupsyoktruupprtiitynythaanuppttyaabhyupgmaat| na caivaM mUle vRkSaH kapisaMyogo netyAbAdhitapratoteH kA gatiriti vaacy| vizeSaNaubhUtasya kapimaMyogAderatyantAbhAvasyaiva tvissytvaat| na ca tatra kapisaMyogyanyonyAbhAvaviSayakatvamapyanubhavamiddhamiti vaacy| tathAnuvyavasAyasya camatvAt / athaivaM guNAdAvapi saMyogavadanyonyAbhAvo'pi prayogolakAdau dhUmavadanyonyAbhAvo'pi ca na midyet tatrApi guNo na saMyogI ayogolakaM na dhUmavat ityAdipratautebhiSaNIbhUtasya saMyoga+dhUmAderatyantAbhAvaviSayatAyAH suvacatvAta rati cet / na / tapa bAdhakAkarAvenAnuvyavasAyAnAM dhamatve maanaabhaavaat| prakRte ra yathokAbhedavireka bAdhakatayA amuvyavasAyasya dhamatAyAH pramANamitvA gatiH / badamApAtataH mUle kRSaH kapisaMyogyabhiSA ratyabAdhita
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ maasivaad| bhimAnAt / cyAppa-vyApakabhAvAcAne'pi vasatastavAtvenAjAyamAnasya sambandhAtvenaiva bhAtasya padharthatvaM / pratIterasiddheH kapisaMyogibhedAbhAvasya kapisaMyogAdimavibhedara pAtirimAlya kalpane gauravAt / na ca kapisaMyogibhedAbhAvaH kapisaMyogibhitrabhedaca na kapisaMyogarUpo na vAtirikaH kintu tattayamitvarUpastAdAvyasambandhena tattadda zikharUpo vA iti vAcyam / tathApi mUlasya tavAnavacchedakatvAt tatpratIteH pramAvAsambhavAt tatpanauteryathArthave mAnAbhAvAca / na ca tathApi vRkSaH kapisaMyogyabhitra iti yathArthapratItirevAnyonyAbhAvasthAyAyavRttitve bAdhiketi vAcaM / vRche kapisaMyogibhedasyAvyApyattitve tajhedAtyalAbhAvasya tabibhedasya ca sutarAM vRkSAyAvacchedana sattvAt tAdRzAtauteranupapattivirahAt / na ca kapisaMyogibhedAbhAvastha vRkSAvRttivajJAnaM bAdhakamiti vAcaM / tadamiddheH, pratyuta tahastitvasyaiva grhaat| vastutastu anyonyAbhAvasya vyAyattitAniyamanaye'pi kapisaMyogau etahazatvAdityAdau kapisaMyogibhedasyAcyApyaktilabhrameNa hetusAmAnAdhikaraNyabhrame niyamato'numityanudayApattyA niravacchinnatvaM svapratiyogyanirUpitavaM vA hetvadhikaraNadRttilasya svapratiyogibhinnatvaM hetvadhikaraNasya vA vizeSaNamAvazyakaM khapadamabhAvaparaM, tathAca tata eva kapisaMyogAdimazinavasthAvyApyattitve'pi kapisaMyogau etattvAdityAdau nAyAptiH mUle vRkSaH kapisaMyogai netyavAdhitapratItAvapi vRkSaH kapisaMyogyanyonyAbhAva
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ie tatvacisAmane nacaivamananugamA doSAya, kasya kA vyAptirityananugatasyaiva lakSyatvAt / atha dhUmavati vahi-idA na pratiyogI netyapratyayena(1) svapratiyogitvAvacchitrapratiyogitAkabhedavattvasya hetvadhikaraNe virahAdityeva tattvaM / kecinnu kapisaMyogibhivatvasthAvyApyavRttitvadhane tatmAyAM vA hetusAmAnAdhikaraNyagrahe niyamato'numityanutpAdavAraNaya pratiyogyattitvenAnyonyAbhAvo vizeSaNIyaH / na caivaM kapisaMyogau mattvAdityAdAvativyAptiriti vaacyN| mAmAnAdhikaraNyasyAvyApyavRttitayA kapisaMyogavadanyonyAbhAvasthApi guNAdau pratiyogyavRttitvAt / hetvadhikaraNAvacchedena pratiyogyavRttitvaM vivakSitaM etalAbhAyaiva ca hetusamAnAdhikaraNapadaM, tena saMyogau dravyatvAdityAdau nAvyAptistadavasthA / hetureva vA pratiyogyavRttitvena vizeSaNaiyaH ityAhuH / tadasat gauravAt sambandhavizeSeNaiva pratiyogyarattitvasya vaktavyatayA(2) svaprati (1) avyApyavRttidharmAvacchinna pratiyogitAkabhedasyaivAvyApyattitvaM na tu vyApyattidharmAvacchinapratiyogitAkabhedasya pataH pratiyogitvasya yApyattidharmatayA tadavacchinnapratiyogitAkabhedasya nAvyApyavattitva miti bhaavH| (2) pratiyogyattitvamya sambandhavizeSAniyantritatve dhUmavAn va ritvAdA vativyAptiH tatra dhUmavavedasya pratiyogini dhUmavati kAlikasambandhena vartamAnatvAt pratiyogyarattibhedo gaganAdibheda rava tasya pratiyogini gaganArI kenApi sambandhenAvartamAnatvAt tadapratiyogitvAt dhUmavadAdeH / sambandhavizeSazca khapratiyogitAvacchedakavattAyAvirodhitAghaTakAsambandharUpaH, khapadaM banyonyAbhAvaparam /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtivAda staH dhUmavAn vahnimAdI na bhavatItipratIteAsajyahattipratiyogivau vahi-vahimatoratyantAnyonyAbhAvI yogyanirUpitatvApekSayA gurutvAt pratiyogyavRttitvasyAvyAyavRttitve mAnAbhAvAJceti dik / __ manu tajetyAdau saptamyAdhuttaratrAdipratyayena saptamyAderiva svamamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvApratiyogiyabaskatvamityatra sambandhibodhakabajanauyuttarakakAreNa matappratyayAdiH maryAte tena ca vyApyatvarUpasambandhAzrayaH sAdhyavyApyatvarUpasambandhAzrayo vA smaryyate vigrahavAkyasthaSaSTyAdyarthavato baDabaudyuttarakakArasmAritamatvAdyarthatvaniyamAt tatra prathame tadekadeze vyApyatve nirUpitatvasambandhena yavatpadArthasya mAyAdhikaraNasyAncayaH, dvitIye tadekadeze mAthe prAdheyatAsambandhena tadanvayaH, yadA yatpadottaramatappratyayasyaivAdhikaraNavyApyo'dhikaraNavRttisAdhyavyApyo vA arthaH vigrahavAkyasthaSaThyAdyarthavato bar3auDevaramapadArthatvaniyamAt, tadekadeze cAdhikaraNe pratiyogyantasya yatpadArthamAdhyasya cAnvayaH, kakArastAtparyagrAhakaH, tathAca svasamAnAdhikaNanyonyAbhAvApratiyogimAyAdhikaraNavyApyatvaM svamamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvApratiyogimAyAdhikaraNakRttimAdhyavyApya tvaM vA lakSaNavAkyArthaH ubhayathaiva vyApyatvaM tadghaTakaM tadeva ca vyApyatvaM na jJAyate ityata pAha, 'thApyeti, vyAya-vyApakabhAvAjJAne'pi' mAdhyavato vyApyatvajJAnaM vinA'pi, 'sambandhavenaiva bhAtasya' saMyogavAdinaiva prANyAptivAna viSayasya, 'vastamataH tathAlenAcAbamAnasya' vastusatoyAptikhena pratadhyAtijJA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvapinAma dhUmapati vidyate iti kathamete lakSaNe iti cet / n| tAbhAvAnabhyupagamAt abhyupagame yA tapa sadubhaya pratiyogi na vhi-vhimtaa| mAviSayasya, SaSThyarthatvaM vigrahavAkyasthaSaSThyarthatvamiti yojanA, 'vastusataH' vastuni phalIbhUtAnumitau vidheyatAsambandhana mataH mAdhyasyeti thAvat, tathAca saMyogatvAdirUpeNa saMyogAdirUpahetutAvacchedakasambandhasyaiva vigrahavAkyasthaSaSThyarthatayA kakArasmAritamatvAderapi saMyogatvAdirUpeNa saMyogAdirevArtho na tu vyApyatvAdirUpasambandhavAniti bhaavH| na caivamiti, 'evaM' khapadArtha-yatpadArthaghaTitalakSaNe, 'ananugatasyaiveti, lakSyasthAnugatatve lakSaNasyAnanugatatvaeva parasparAvyAptirUpadoSasambhavAditi bhaavH| 'dhUmavAn vakrimaddau na bhavatItyeva pAThaH, 'na bhavata iti pAThastu prAmAdikaH) / 'vyAsajyeti vyAmajya ttidharmAvacinapratiyogikAvityarthaH, 'dhUmavati' vaki-dobhayatvAvacchivAnadhikaraNe dhUmavati, 'kathamete lakSaNe iti, ete' atyantAbhAbAnyonyAbhAvagarbhazakSaNe, pratiyogivyadhikaraNatvasya pratiyogitAvacchedakAvaviSayadhikaraNavarUpatayA vahi-dobhayatvAvachinnAbhAvathApi tathAtvAditi bhAvaH, 'tAdRzAbhAveti vyAsavyattidhAvapitrapratiyogitAkAbhAvAnabhyupagamAdityarthaH / na caivaM vaki-dau (1) mAya dezavAcavapadAtaravArtavacanasamAtIyavacanamApaniyamA. .. rivi shessH|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaativaad| athavAnopAdhikAvaM vyAptiH taca yAvakhasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitApacchedakAvacchinnaM yat na ityAdipratIteH ko viSaya iti vAcyaM / hudAdhikaraNe tAdRzapratyayasya banisAmAnyAbhAvo viSayaH vajhimati tAdRzapratyayasya idasAmAnyAbhAvo viSayaH tadubhayazUnye ca tAdRzapratyayasya tAdRzAbhAvadayameva viSaya itybhyupgmaat| na caivaM dvitvasya pratiyogitAvacchedakabolekho'nupapatra iti vA / lAghavAt kRptaprakArobhUtavamitva-davAdirUpatatnavicchinnapratiyogitAkAbhAvAnAmeva dvitvAvacchinapratiyogitAkatvakalpanAt / athevaM lakSaNavyAptistadavasthA dhUmasamAnAdhikaraNadasAmAnyAbhAvasya dabAvacchinnahUdamAtravRttipratiyogitAvyakarvajhAvasattve'pi vaki-dobhayatvAvacchinnatatpratiyogitAvyamorabhayasAdhAraNatayA vahAvapi matvAt dravyamAmAnyAMbhAvo vahipratiyogikaH iti vat idasAmAnyAbhAvo vahipratiyogika ityapi pratyayApattiH dasAmAnyAbhAvo na vakipratiyogika iti pratyayAnupa. patnica damAmAnyAbhAvasya dvitvAvachinapratiyogitAtyAkinihatlAditi cet| nA vanisAmAnyAbhAva-dasAmAnyAbhAvAdeH vahilaidabAvavivavaki-damAtravRttipratiyogitAvyatyoreva vahi-dobhayatvAvazivatvAbhyupagamAt ubhayasAdhAraNapratiyogitAntare mAnAbhAvAt / navaM parvate vaki-dau na ta iti pratauteH pratiyogitAkAlasambandhanAbhAve vaki-dayorabhayoH prakAratvAnupapattiH havAmAbAbhAve vazini pratiyogitAkalavirazaditi vAcA idalApati
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 tatvacitAmagai tatpratiyogikAtyattAbhAvasamAnAdhikaraNaM yat tena samaM sAmAnAdhikaraNyam / navaM sopAdhiH, taba bdmaatrvRttiprtiyogitaadhykiidsmbndhtvvvkismbndhtvsyaapynyupgmaat| na ca tadasambaddhasya kathaM tatsambandhatvamiti vaacc| tadRttidharmAvacitratvasambandhena tathApi tatsambaddhatvAt tatra niSThatAsambandhena pratiyogitvasyobhavasambaddhatve maanaabhaavaat| atha vani-dau na staH ghaTa-paTau nasta ityAdipratauteH prakAraubhUtatattaddharmadayAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayatvenopapattAvapi ghaTau na staH paTau na staH ityAdi pratauterna kaptAbhAvaviSayatvenopapattiH ghaTAdisAmAnyAbhAvasya tadviSayatve ekaikaghaTAdimati tAdRzamatItyanupapattiH yatkiJcidghaTAdyabhAvasya taddhiSayatve ghaTadayAdimatyapi tAdRzapratItyApattiH ato ghaTadvayatva-paTaiyabAvacchivapratiyogitAkAbhAvasthAtiriktasyAvazyakatvamiti cet / m| tAvatA ghaTau na staH paTau na ta ityAdipratautibalAghaTaiyatva-paTaiyatvAvacchitrapratiyogitAkAbhAvasthAtiriktasya siddhavAvapi ghaTa-paTobhayatvAvaziSa-vaki-dobhayatvAvacchinAbhAvAderatirikatve mAnAbhAvAt / yAvatyo ghaTavyAyaH prAtivikarUpeNa tanahaTavyakribhitraghaTabAvacchinapratiyogitAkAbhAveSveva pratyekaM ghaTaiyatvAvacchivapratiyogitAkatvakalpanAt yatkicighaTabhivaghaTAbhAvAdeva ghaTau na ta iti pratItyupapatteH ghaTaiyatvAvachinapratiyogitAkAbhAve'pi mAnAbhASa paskicighaTai bhavati ghaTetaraghamsyaiva sAcAt na tathA dhauH| kacAnanAbhAveSu ghaTasthalAvazivapratiyogitAkAvasambandhakalpanA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaativaad| 151 sAdhanasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogina AdeMvanavatvAderupAdheryo'tyantAbhAvastena samaM sAdhyasya mapekSya lAghavAdeka eva tatsambaddhAtirikAbhAvaH sihAtIti vAcyaM / anantAdhikaraNeSu atirikAbhAvasambandhakalpanAmapekSya klRptAnantAdhikaraNasambandhemvevAnantAbhAveSu ghaTadayatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhakalpanAyA eva laghutvAditi bhaavH| etena tritvAdyavachinAbhAvye pi vyAkhyAtaH / nanu ghaTa-paTau na staH ghaTau na staH vahi-hradauna staH vAhI nA ityAdipratIteH adhikaraNabhedena nAnAbhAvaviSayakatvamanubhavaviruddhamekAbhAvaviSayakatvasyAnubhavasiddhatvAt tAdRzAnubhavApalApe adhikaraNatirikAbhAvasthAsiddhyApatteH ityasvaramAdAha, 'abhyupagame veti, 'tadubhayaM pratiyogi' dvitvavyAvartakaM tattaddharbhadayaM dvitvaJca tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakaM, 'na vahi-vanimantau' na vazitvavanimattve, tathAca hetusamAnAdhikaraNavahi-dobhayAbhAvasya vamhitvahradatvamubhayatvaM citayaM pratiyogitAvacchedakaM avacchedakatA ca vyAsajyavRttiH na tu vazitvamavacchedakatAparyApyadhikaraNaM, evaM vajhimad dobhayAnyonyAbhAvasya vajhimattvaM hradatvamubhayatvaJca citayaM pratiyogitAvacchedakaM avacchedakatA ca vyAsajyavRttiH na tu vakrimacaM avacchedakatAparyAyadhikaraNaM zrato nAvyAptiH prAgutayuktyA sarveSAmeva lakSaNAnAM avacchedakatAparyApyadhikaraNatvaghaTitatvAditi bhAvaH / 'tadubhayaM pratiyogItyAdi yathAzrutantu na maGgachate ubhayoH praticogive ekacApi pratiyogilAnapAyAt / na ca vyAsajyaratidharSAva
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 nApariNAma dhUmAdeH sAmAnAdhikarakhyAbhAvAt upAyaH sAthavyApakatvAt / etadeva yAvatvavyabhicAriyabhicArisAdhyasAmAnAdhikaraNyamanIpAdhikatvaM gIyate / vivAbhAvasya pratiyogitApi thAsajyattiriti vaacN| ghaTo ghaTa-paTobhayAbhAvapratiyogautyapratyayApatteH ghaTo ma ghaTa-paTobhayAbhAvapratiyogauti pratyayApattezva iti dhyeyaM / kecittu 'tadubhayaM pratiyogi' ditvavyAvartakatattaddhAvA chAtramAtravRttiparyApyadhikaraNatvasambandhena tadubhayatvaM tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakaM, 'na tu vahi-vahimantau' na vazitva-majhimattve, tathAca vaki-dobhayAbhAvAdezi-chadamAtravRttiparyApyadhikaraNatvAdisambadhena dvitvaM pratiyogitAva chedakaM na tu vshilaadi| na caivaM vazi dau na sta ityAdAvanvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvavyutpattibhaGgaprasaGgaH kevaladitvasyAnvayitAnavacchedakalAditi vAcyaM / tajhutpatteratra socAt ityAhuH / prAJcastu ghaTa-paTobhayAbhAvAderghaTa-paTobhayavRttiditvatvena tAmaditvameva pratiyogitAvacchedakaM anvayitAvacchedakAvazivapratiyogitAkadavyutpattecAtra soca eva ityAH / tadasat ghaTa-paTobhayavRttivAdyanupasthitAvapi ghaTa-paTau na staH iti prtryaat| na ca tadAnauM tAdRzapratyayo'siddha iti vAcyaM / tadAnImapi nAmapratyayasyeva dIdhitikatA likhitavAditi dik /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaativaadH| 15 yahA yAvatsamAnAdhikaraNatyantAbhAvApratiyogi "prAcAryalakSaNaM pariSkaroti 'atha veni, yathAzrute prakRtasAthavyApakatve mati sAdhanAvyApako yastadabhAvavAcakapamanaudhikatvamiti, maddhetau sidyasiddhivyAghAtAdAha, "tacceti anaupAdhikamavetyarthaH, 'yAvaditi, yAvanti khamamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAkara dakAni tadavacchitrapratiyogitAkAtyantAbhAvasamAnAdhikara sAdhyaM tena samaM sAmAnAdhikaraNyamityarthaH, 'khapadaM hetvabhimara vahimAn dhUmAdityAdau dhuumsmaanaadhikrnntyntaabhaavprtiyo| gitAvacchedakAni yAvanti jalavAdauni tadavacchinnapratiyogitAkAbhAvasamAnAdhikaraNa eva vahiH vyApyasamAnAdhikaraNAtyamnAbhAvapratiyogino vyApakavati sutarAM atyantAbhAvAditi lakSaNasamanvayaH / dhUmavAn vaherityAdau ca vajhisamAnAdhikaraNatyannAbhAvapratiyogitAvacchedakamA dhanatva-dhUmatvAdi tadavacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNaca na dhUmAdi:(9) pAIndhanAdedhUmavyApakatvAditi mAtivyAptiH / vanhisamAnAdhikaraNatyantAbhAvapratiyogitAvacchedakaM - lavAdi tadavacitrapratiyogitAkAbhAvasamAnAdhikaraNodhUma ityativyAptivAraNAya 'yaavditi| nanu sarvatra tAdRzAvacchedakairghaTatva-paTakhagolAdibhiryAvahiravacitratvasya kutraapybhaavaadsiddhiH| na ca yAvanti tAdRzAvacchedakAni tatpratyekAvacchinapratiyogitAkAbhAveti viva (9) tadavacchinapratiyogitAkAtyantAbhAvAsamAnAdhikaraNaca * dhUmAririti khaH /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApitAma pratiyogikAtyantAbhAvAsAmAnAdhikarakhyaM yasya tasya tadevAnIpAdhikatvaM koSAdhau tu sAdhyavabiSThAtyantAbhA ----- citamiti varSa / chitrapadasthAzrayArthakatayA tatpratyekAcapratiyogisomavAbhAva-viziSTAbhAvAdikamAdAyAtivyApyApatteH / na malA trasya vizeSaNaM tathAca tAdRzAvacchedakAvacchinnAni pratiyogitAkAbhAvetyarthaH, avacchinnapadamAzrayArthakamiti tathApi yAvattvAvacchintrapratiyogikAtyannAbhAvamAdAyAtiprAptitAdavasyAtpratiyogiyadhikaraNatvenAbhAvavizeSaNatve'prasiddhiH / na ca tAdRzAvacchedakAni yAvanti tatpratyekAvacchinnapratiyogikAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNaM yatsAdhyaM vivakSitaM rati avacchiAlaca svarUpasambandhavizeSaH, ityaca vibhiSTAbhAvobhayAbhAvamAdAya nAtivyAptiriti vAcyaM / rUpavAn pRthivItvAdityAdAvavyApyApatteH pRthivaulasamAnAdhikaraNatyantAbhAvapratiyogitAvacchedakAni ghaTavasvapaTatvavAdIni yAvanti tatpratyekAvacinapratiyogikAbhAvamAmAnAdhikaraNyasya kApi rUpe'satvAt ghaTIyarUpe ghaTabalAvachinapatiyogikAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNavirahAt paTauyarUpe pttvtvaavcinprtiyogikaatyntaabhaavsaamaanaadhikrnnvirhaat| viziSTasattAvAn jAterityAdAvativyApyApatteSa jAtimamAmAdhikaraNAtyatAbhAvapratiyogitAvacchedakAni thAvanti tatpratyekAvacinapratibogitAkAbhAvazamAnAdhikarayasyaiva viziSTasattve mattAnatirika mlaaditi| maivaM / hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvare
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAmivAdaH / vApratiyogina upAyo'tyantAbhAvastena samaM reto. sAmAnAdhikaraNyam upAdheH sAdhanAvyApakatvAt / dakA yAvanto dharmA yavichinasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakAstaddhavicchinnasAmAnAdhikaraNastha vivakSitatvAt / barSapadaM mAdhyatAvacchedakaparaM,atra caramapratiyogitA vizeSaNatAvizeSasambandhAvachinatvena vizeSaNaiyA, tena dhUmavAn vakrerityAdau vakisamAnAdhikaraNatyantAbhAvapratiyogitAvacchedakasyA;ndhanatvAdeH sarvasyaiva dhUmavAvacchinnasamAnAdhikaraNasamavAyAdisambandhAvacchinAbhAvapratiyogitAvacchedakatve'pi dhUmaprakArakapramAvizeSyatvatvAdeH() tAdRzA. vacchedakayAvadantargatasya dhuumsmaanaadhikrnnbhaaviiyvishessnntaavishepaavcchinprtiyogitaavcchedktvvirhaanaatiyaaptiH| evaM prathamapratiyogitApi vizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinatvena vizeSaNaiyA, tena vahimAn dhUmAdityAdau dhUmasamAnAdhikaraNa-saMyoga-samavAyAdisambadhAvacchinAbhAvapratiyogitAvacchedakasya vakiprakArakapramAvizeSyatvavAderyAvadantargatasya vakrimamAnAdhikaraNAbhAvIyavizeSaNatAvizeSAvacitrapratiyogitAvacchedakatvavirahe'pi na catiriti dik / yathA (1) payApi'pi dhamaprakArakamamAtmaka jJAnavizeSyatvasattvAt dhama prakArakamAnavizeSyatvatvAdeH bahisamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogivAvazedakatvaM na sambhavatItvata uktaM dhUmaprakArakAmAvizeSatAbAre riti|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56 sAvacintAmayI yahA yatsambandhitAvacchedakarUpavattvaM yasya tasya sA vyaaptiH| tathAhi dhUmasya vahnisambandhitve dhUmatvama zrutAbhiprAyeNAmaddhetau lakSaNAsattvaM pratipAdayati, 'na hovamiti, 'atyantAbhAvapratiyoginaH' pratiyogitAvacchedakAvacchitrasya, upAdheH' bAndhanavattvAdhupAdheH(1) / nanu tasyAnopAdhikatvarUpatve "yAvatkhavyabhipArivyabhicArimAdhyamAmAnAdhikaraNyamanaupAdhikatvaM" iti prAcInagranthavirodha ityata zrAha, 'etadeveti mayA yanirutametadevetyarthaH, 'anaupAdhikatvamityanantaramiti pUraNIyaM, 'gauyate' prAcInairucate, 'vyabhicAripadasya khasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnArthakatayA, dvitIyavyabhicAripadasya ca tatpratiyogitAkAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNArthakatayA tasyApyayamevArthaH iti bhAvaH / prakArAntareNAnaupAdhikatvaM nirvakti, 'yati yAvanto yatmamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyoginastatpratiyogikAtyantAbhAvAsAmAnAdhikaraNyaM yasya tasya tattvameva tadanaupAdhikatvamityarthaH, prathamayatpadaM mAdhyaparaM yasyetyatra yatpadaM hetupara, vakimAn dhUmAdityAdau vahisamAnAdhikaraNabhAvApratiyogimAmindhanAdInAM sarveSAmevA (1) bamasaMsahItAdarNamUlapustakeSu sarvatra 'pAIndhanavatvAdezapAdheH' iti pATho vartate parantu TIkAkAraNyAkhyAnusAreNa kasmiMzcimUlapulake pAIndhanavatvAdezapAdheH' ityatra 'upAdheH' ityetAvamAtrapAThI vartate itynumiiyte|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaativaadH| . . 157 |vacchedakaM dhUmamAvasya vahnisambandhitvAta, vastu dhUmasambandhe na vahivamavacchedakaM dhUmAsambandhini gatatvAt, bhAvena samaM dhUmasya na mAmAnAdhikaraNyaM vyApakavyApakasya sutarAM vyApyavyApakatvAditi lakSaNasamanvayaH, dhUmavAn vaherityAdau dhUmasamAnAdhikaraNabhAvApratiyoginAmA dhanAdaunAmevAbhAvena samaM vayAdeH sAmAnAdhikaraNyAnAtivyAptiH / .dhUmasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyoginoM dravyatvAderabhAvena mamamamAmAnAdhikaraNyasya vakI sattvAdativyAptivAraNAya 'yaavditi| nanu sarvaca mAdhyamamAnAdhikaraNabhAvApratiyogyevAprasiddhaM tAdRzaviziSTAbhAvobhayAbhAvapratiyogitvasya kevlaanvyitvaat| na cApratiyogipadaM vizeSaNatAvizeSAvacchinapratiyogitAnavacchedakAvacchinaparaM vyadhikaraNasambandhAvadhibatAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya sarvatra mattvAt tAdRzapratiyogitAnavacchedakasyApramiddhiriti vizeSaNatAvizeSAvacchinveti pratiyogitAvizeSaNamiti vAyaM / tathApi vahimAn dhUmAdityAdAvasambhavAtu vasimAnAdhikaraNAbhAvauyavizeSaNatAvizeSAvacchinapratiyogitAnavacchedakAvacchiSayAvatpratiyogikena yAvattvAvacchiApratiyogikAbhAvena samaM mAmAnAdhikaraNyasya dhUme sattvAt / na ca mAdhyamamAnAdhikaraNAbhAvauyavizeSaNatAvizeSAvacchinnapratiyogitAnavacchedakaM yAvat tatpratyekAvacchinnavizeSaNatAvizeSAvacchinapratiyogikAbhAvena samamasAmAnAdhikaraNaM vivakSitaM saMyoga-samavAyAdisambandhAvazivapratiyogikAbhAvamAdAthAsambhavavAraNaya vizeSaNatA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmI ma atiprasaktamavacchedaka, saMyogAdA tavAvAdarzanAt / kintu vahlAvATTaindhanaprabhavahitvaM dhUmasambandhitAvacchedakaM, tAhazaca vyApyameva / vizeSAvaziveti caramapratiyogitAvizeSaNamiti vaay| prameyatvavAderapi tAdRzapratiyogitAnavacchedakayAvadantargatatayA tadavacchinavizeSaNatAvizeSAvacchitrapratiyogikAbhAvApramiyA asmbhvtaadvsyaat| na ca vyatirekitAvacchedakatvena(9) tAdRzapratiyogitAnavacchedakaM vizeSaNaiyamiti vAcyaM / tathApi kevalAnvayinyavyApteH tatra tAdRzapratiyogitAnavacchedakavyatirekitAvacchedakadharmAprasiddheH dravyaM viziSTamattvAdityAdAvavyAptena viziSTasyAmatirekAt / atha thAvAvaM dvitIyAtyantAbhAvavibhUSaNaM, tathAca mAdhyamamAnAdhikaraNabhAvIcavizeSaNatAvizeSAvachinapratiyogitAnavacchedakAvacchivavizeSaNatAvizeSAvacchinapratiyogikayAvadabhAvAmAmAnAdhikaraNyamityarthaH / na sAthamAtmA jJAmAdityAdau tAdRzyAvadabhAvAntargatAnAM rUpAdisAmAnyAbhAvAbhAvAnAM sakalarUpAdiyakInAM adhidhAraNAprasiddhiH tAdRprayAvadabhAvapratyekAmAmAnAdhikarayokAvapi tAdRzyAvadabhAvAtargatasyAkAmAdaradhikaraNApramiyA asambhavaH dravyaM viziSTamatvAdityAdau adhyAptiya viziSTamavAnatirikatvAt iti vaac| saptamautatpuruSAvAt tAdRprayAvadabhAve asAmAnAdhikaraNaM yaha vachi (1) bmaavprtiyogivaayshekaavenevH|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaaminaayaa| 16 athavA yatsAmAnAdhikaraNyAvacchedakAvacchinnaM yasya asya taddharmavatvaM tadanaupAdhikatvamityasya vivakSitatvAt zrAkAzAdApi hetusAmAnAdhikaraNyAbhAvasattvAt na doSa iti cet / m| dravyaM pRthivautvAdityAdAvavyApteH tAdRzapratiyogitAnavacchedakadravyAnyatvaviziSTamattvAbhAvatvAdhavacchinapratiyogitAkAbhAvasya sattAdeH pRthivIvAdisamAnAdhikaraNavAdAkAzAbhAvAderabhAve. mAnAbhAvena kevalAcayisthale'pi tAdRzAbhAvAprasiddhezceti / maivaM / mAdhyasamAnAdhikaraNabhAvauyavizeSaNatAvizeSAvacchinapratiyogitAnavacchedakA yAvanto dharmA yavicchinnasamAnAdhikaraNabhAvIyavizeSaNatAvizeSAbacchitrapratiyogitAnavacchedakAstaddharmavattvamanaupAdhikatvamiti vivakSitatvAditi dik / mopAdhau yathAzrutAbhiprAyaNa lakSaNabhAvaM darzayati, 'mopaadhaaviti| 'yadeti, 'mA' tatsambandhitA, sambandhitA pa sAmAnAdhikaraNaM, tathAca yatsAmAnAdhikaraNyAvacchedakarUpavattvaM yasya tasya tatmAmAnAdhikaraNyamityarthaH, prathamayatpadaM maadhytvenaabhimtprN| na ca dravyaM satyAdityAdAvativyAptiH sattAyA draSyatvasAmAnAdhikaraNyAvacchedakaguNAdyanyatvaviziSTamattvatvAvacchinatvAt yasyetyAyarthavAvyAvartakatvAt iti vAcyaM / yatsambandhitAvacchedakaM yadrUpavattvaM yasya tasya tatmAmAnAdhikaraNyaM tadrUpeNa tasya vyApyatvamityabhiprAyAt / ityaca vahivarUpeNa dhUmavyApyatvavAraNaya yasyetyantaM, tathAca mAdhyamAmAnAdhikaraNAvacchedakavatve mati mAdhyamAmAnAdhikaraNaM yAptiriti phalitaM / patra na bAdhyayAmAnAdhikaraNyAvazedakatvaM na
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAcintAmaNe svarUpaM tattasya vyApyaM vahnisAmAnAdhikaraNyaM hi dhUme dhUmatvenAvacchidyate saupAdhau tuupaadhinaa| kharUpasambandhavizeSaH, laghusamaniyatagururUpeNa hetutAyAmavyApyApatte:(1) dhUmalAdervahisAmAnAdhikaraNyasya svarUpasambandharUpAvacchedakatve mAnAbhAvAcca / nApi mAdhyamAmAnAdhikaraNyAnyUnavRttitvaM vaddhimAn prameyAt ityAdAvativyApyApatteH vahimAn dhUmAdityAdAvavyApyApattezcara) mApi tadanyUnAnatiriktavRttitvaM, vahimAn dhUmAdityAdAvevAvyApteH / nApi tadanatirikavRttitvaM, dravyaM sttvaadityaadaavtivyaapyaaptteH| kintu pAribhASika, tacca skhaviziSTAdhikaraNavRttiyAvatmAdhyAsamAnAdhikaraNakatvaM, svapadaM hetutaavcchedkprN| na caivaM vaddhimAn nauladhUmAdityAdau vyarthavizeSaNe'tivyAptiH nirukAvacchedakatvasya nauladhUmavAdAvapi mattvAditi vaacyN| tasyApi lakSyatvAt vyarthavizeSaNodbhAvane vAdino'dhikena niyaha ityeva vyarthavizeSaNatAyA duussktaavaujtvaat| tatra sAdhyAsamAnAdhikaraNatvaM mAdhyatAvacchedakasambandhena mAdhyatAvacchedakAvacchinnAdhikaraNe daibhikavizeSaNatAvizeSeNavRttitvaM, tena samavAyena vadyAdau sAdhye vahimAn dhUmAdityAdau guNAdyanya(1) sambhavati ladhau dharme gurau tadabhAvAditi niyamAditi shessH| (2) dhanyUnamRttivapadasya vyApakatvArthakatayA prameyatvasya vahnisAmAnAdhi karaNyavyApakatayA vaDimAn prameyAditvAdAvativyAptiH / vahnisAmAgAdhikaraNyasya rAsabhAdisAdhAraNatayA dhumatvasya tadavyApakatayA vadhimAn dhUmAdityAdAvathAptizceti bhAvaH /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ caalvaadH| baviziSTatAvAn jAterityAdau ca nAtiyAptiH, na vA gamanAdaH kAlikasambandhenAvRttitvamate dravyaM sattvAdityAdau dravyatvAdhikaraNakAlAvRttilasthAvRttimAce sattve'pi prativyAptiH, gaganAdestena sambandhena vRttivamate dravyaM guNadityAdau dravyatvavadavRttitvasyAprasiDyAvyAptiH, khaviziSTAdhikaraNavRttitvamapi hetutAvacchedakasambandhena svaviziTAdhikaraNe daizikavizeSaNatAvizeSaNavarttamAnatvaM, tena vakimAn dhUmAdityAdau vanyasamAnAdhikaraNadhUmAvayavatvAdezikavizeSaNatAvizeSeNa vayasamAnAdhikaraNadravyatvAdezca dhUmasamAnAdhikaraNatve'pi nAvyAptiriti saMkSepaH / / ma tvamavorlakSaNamattvAsAtvamupapAdayati, 'tathAhauti, 'vakisambandhitve' vakrimAmAnAdhikaraNye, evaM sarvaca, 'na atiprasAmiti na hi mAdhyasAmAnAdhikaraNyAtiprama nirakamAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvavadityarthaH, 'saMyogAdau' saMyukatvAdo, 'trAdinA prameyatvAdiparigrahaH, 'tathAkhAdarzanAditi yathoktadhUmAdisAmAnAdhikaraNyAnavacchedakalAdityarthaH, mAdhyamAmAnAdhikaraNyAtipramakasyApi nirukamAdhyamAmAnAdhikaraNyAvacchedakalAzrayatve saMyukratva-prameyatvAderapi tAmadhUmAdisAmAnAdhikaraNyAvacchedakalApAtAditi bhAvaH / atra mAdhyamAmAnAdhikarayAMzasyAtiriktasya praveze prayojanavirahAt gauravAca tatparityajya lakSaNataramAha, 'atha veti 'yatpadaM sAdhyaparaM, pracApi yatsambandhitAvacchedakayAvacchivaM yat tat tadurmarUpeNa tasya vyAyamityarthaH, anyathA dravyaM satcAdityAdAvapi sattAyA dravyatvamAmAnAdhikaraNyAvacchedakaviziSTamattAbAvacchinakhAdativyApyApattaH, 21
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAma tathApa sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakahetAvacchedakavAvaM thAptiriti paryavamitaM anyatsarve pUrvavat / maddhevasaddhesvosaMkSaNamatvAsAvamupapAdayati, 'vakrimAmAnAdhikarasamityAdinA, 'mopAdhau tu upAdhineti upAdhinA tu mopAdhAviti yojanA, tathAca 'mopAdhau' mAdhyavyabhicAritvaviziSTasAdhane), 'upAdhinaiva mAdhyasambandho'vacchicata ityarthaH, 'tuzabdasya itrvyvcchedktvaat()| na copAdheH sAdhanAvRttitvAt kathaM mAdhananiSThamAdhyamambandhitAvacchedakatvamiti vAccaM / sarvatra sAdhanasamavyAptopAdheH sAmAnAdhikaraNyasambandhenaiva mAdhananiSThamAdhyamAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvasabhavAditi bhaavH| yathAzrutantu na maGgachate sAdhanatAvacchedakAnavavedakatvapratipAdanasyaiva (1) pravatopayogitayA tadalAbhAt() / yadyapi dhUmavAn va rityAdau prAdhinaprabhavavakritvAderupAdhibhitrasthApyava chedakalAt avdhaarnnmnupptr| na cAndhanaprabhavavarapi saMyogasambandhena dhUmasambandhitayA "sarva mAdhyamamAnAdhikaraNaH sadupAdhayo hetorekAzraye yeSAM sva-sAdhyaSyabhicAritA" iti nyAyenAIdhanaprabhavavakivAdikamapyupAdhiriti(5) vAcaM / evamapi vehavat (2) sAdhyabhicAriyoti kh.| (2) itaraSyavacchedArthatvAditi kh.| (3) sAdhamatAvacchedake mAdhyasAmAnAdhikaraNyAgavacchedakatvapratipAdanasyaive. (7) khopAdhau upAdhinA tu iti yogAbhAre sA na tAvaredake sAdhya sAmAnAdhikaraNAnavacchedakatvasya pratipAdayitumazakyatvamiti bhAvaH / (5) khAzrayAndhanaprabhavaddhimatvasambandhagopAdhiriti tAtmaya'm /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaativaad| mAdityacAnupAdhinApi bhautatvena saadhysaamaanaadhikrnnyaavodaadvdhaarnnaamnggtH| na ca khehavat spAdityAdau zautatvAdirapi sAayobhatazItapadisambandhena upAdhireveti vAcyaM / tathA mati padArthamAvasyaiva yathAkathaJcitsambandhenopAdhitvAdupAdhibhivasthApasidhA vyavacchedyApasiddhe mavAn vanherityAdau sAdhanatAvacchedakasyApi vakivAderAIndhanaprabhavavayAdisambandhenopAdhitvAt mAdhanatAvacchedakaSyavachedAprApteH / na copAdhipadaM mAdhanatAvacchedakabhinnaparamiti vaacc| idaM dadhi dana ityatra sAdhanatAvacchedakadadhitvasthApi mAmAnAdhikaraNyasambandhenAvacchedakatayA niyamAsaGgatitAdavasthyAt / tathApi sAmAnyata upAdhibhitravyavacchedyatvaM na niyamavyavacchecaM, apitu mAdhanatAvacchedakatAghaTakasambandhena mAdhamatAvacchedakAvachinnatvamAtramiti na ko'pi dossH| pihacaraNastu upAdhipadamupAdhivRttidharmaparaM tathAcopAdhitidharmaNaivetyarthaH, bhavati dhUmavAn vajherityAdau pAIndhanaprabhava. (1) idaM dadhi da iyatra dadhitvasya sabhavAyena sAdhyatvaM dA samavAyena hetutvaM, prayatvavyApyathApyajAteH paramANuvRttivAnabhyupagamena paramAkhantarbhAveNa dadhitvasAdhyakadadhyAtmakatoyabhicAritvaM / na ca dadhitvasya samavAyenApyavacchedakatvaM sambhavati kathaM tat parityajya sAmA. nAdhikaraNyasambandhAnudhAvanamiti vAcyam / dadhitvasAmAnAdhikaraNyazUnye payuke samavAyena dadhitvasya vartamAnatvenAtipramalatvAt, sAmAmAdhikaraNyasambandhena dadhitvantu na hyaNukAtmake dadhi vartamAnamato. unatiprasatAvenAvadakamiti /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmagai vazitvAdikaM mAdhyamAmAnAdhikaraNyAvacchedakamupAdhitti, tathA- yathAzrutaniyame'pi na vyabhicAraH, sarvaca vyabhicAriNi kinycidvishissttsaadhnsyopaadhitvaat| na ca tathApi idaM vahAbhAvavat sparzAdityAdisAdhyA vyApakasAdhanasthale eva vyabhicAraH zautAnyasparzarUpApAdhyattidharmasyaiva tatra mAdhyasambandhitAvacchedakatvAditi vAcyaM / zautAnyasparzAderapi mAdhanAvacchinnasAdhyavyApakatvenopAdhitayA gautAnyasparzatvAderapyupAdhivRttitvAdityAH / tadamat tathApi mAdhanatAvacchedakasthAnavacchedatvAlAbhena prakatAnupayogAt vyabhicAriNi kicidiziSTasAdhanasyaiva upAdhitvena sAdhanatAvacchedakasyApyupAdhittitvAditi yevm|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataeva catuSTayaM / atarava sAdhanatAvacchedakabhinna yena sAdhanatAbhimate sAdhyasambandho'vacchidyate sa eva taba sAdhane vizeSaNamupAdhiriti vadanti / ataeva ca taca sAdhanAvyApakatve sati sAdhanAvacchinnasAdhyavyApaMkatvaM lakSaNaM dhruvaM, vyabhicAriNi sAdhane ekaca sAdhya-tadabhAvayorvirodhenAvacchedakabhedaM vinA tadubhayasambandhAbhAvAdavazyaM ataeva catuSTayarahasyaM / mopAdhau sAdhanatAvacchedakaM na mAdhyasambandhitAvacchedakaM ityatra prAbhAkarasammatimAha, 'zrata eveti yata eva mopAdhau sAdhanatA chedakaM na sAdhyasambandhitAvacchedakaM ata evetyarthaH, 'sAdhanatApacchedakabhineti sAdhanatAvacchedakaJca tat bhinnaJceti karmadhArayaH, bhivapadacca mAdhyasambandhitAvacchedakabhitrapara, vaiziSyaca hatIyArthaH, anvayazcAsya 'sAdhanatAbhimata ityanena, tathAca sAdhyasambandhitAvakedakabhitrana sAdhanatAvacchedakena viziSTe sAdhanatAbhimate vartate dhaH mAdhyasambandhaH sa yena dharmaNavacchidyate sa eva vizeSaNaM' ma eva dharmastatra sAdhane upAdhiriti niyamaM prAbhAkarA badanautyarthaH, anyathA bhopAdhau mAdhanatAvazedakasyApi mAdhyasambandhitAvodakatve patra
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmagai sAdhyasambandhitAvacchedakamasti, tadeva ca sAdhanAvachinnasAdhyavyApakaM sAdhanAvyApakaM tapopAdhiH, atarava vyabhicAre cAvazyamupAdhiriti snggcchte| anyathA vyabhicArAdeva tavAgamakatvena vyabhicAritvena na tadanumAnamaprayojakatvAt / ataeva ca tasya sAdhyasambandhi vyabhicAriNi mAdhanatAvacchedakaM sAdhyasambandhitAvacchedakaM tatra sopAdhAveva tarakke taniyamo vyabhicArI sthAt tatra sAdhanatAvacchedakasya mAdhyasambandhitAvacchedakabhinnatvavirahAditi bhAvaH / na cAIndhanaprabhavavayAdAveva tadukke taniyamo vyabhicArI tasya sAdhananiSThamAdhyamAmAnAdhikaraNyavyadhikaraNatvena tadanavacchedakatvAditi vAcyaM / mAmAnAdhikaraNasambandhana avacchedakatvasyoktatvAt / avacchedakatvaJca na svarUpasambandhavizeSaH, pAIndhanIyavaGgyAdeH tAdRzAvacchedakatve mAnAbhAvenAvyAyApatteH / nApyanatirikavRttitva, dhUmavAn vakrerityAdau pAIndhanaprabhavavakSisAmAnAdhikaraNyasthApaundhanAdau vahiviSThadhUmasAmAnAdhikarAtiriktarattitvAdasambhavApatteH, kintu anyUnavRttivaM vyApakallamiti thAvat, ityacca mAdhyasambandhitAnavacchedakasAdhanatAvacchedakAvacitrasAdhananiSThamAdhyasambandhitAyAH sAmAnAdhikaraNyasambandhena vyApako yaH sa eva upAdhiriti phalitaM / pratyakSaM udbhUtarUpAdityaca pratyavatvasAmAnAdhikaraNasya mukhatva-rUpatvAdau sattvAt tatra mahattvamAmAnAdhikaraNyAbhAvAt mahattve'vyAptivAraNAya niSThAnna mAdhyasambandhinAvizeSaNaM, tasyApi saadhnaavshivsaadhyvyaapktvenopaadhitvaat| nara
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ paativaadH| tAvacchedakarUpalakSaNA vyAptiH sAdhanatAbhimate . kAstIti sphaTike avaakusumvdupaadhirsaavucyte| lakSaNantu sAdhya-sAdhanasambandhavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvaM, viSamavyAptastu nopAdhipadavAcyA prattinimittAbhAvAt / dUSakatA ca tasya vyabhicArobAya tathApi ayaM cAkSuSo jAtimattvAdityatra pakSadharmadravyatvAvacchinnamAdhyayAprakopAdhAvudbhUtarUpe'vyApyApattiH viSamavyApakasyopAdhitvAnanyupagame ca mahattve'vyAptivAraNAya niSTAntavizeSaNavaidyayaM vakSyamANalazapara dhUmavAn vaherityAdAvA:ndhanAdau dravyaM karmAnyatve mati vAt pratyakSamudbhUtarUpAt mahAnanityadravyatvAdityAdau guNAnyatvamahattvAnityasamavetatvAdiSu ativyApyApattizceti vaacc| mAghamAvachinamAyavyApakasyaiva etanmate upAdhitayA utasthale udbhUtarUpasyAnupAdhitvAt / na ca tathApi sattvAcekavyaktihetuke dravyaM sattvAdityAdau mAdhyavyApye) ghaTatvAdAvativyAptirdvArA sAmAnAdhikakaraNyasambandhana tasyApi sAdhananiSThamAdhyamAmAnAdhikaraNyavyApakatvAditi vaacy| parepAtredamupAdhilakSaNaM api tu etAdRzaviziSTadharmasyopAdhitvavyApakatvameva teSAmabhibhataM tathAcopAdhilakSaNatiyApteH vyabhicArasaMpAdakatapA(doSatve'pi vyApakatAtiprasaGgasyAdoSatayAtivyApteradoSatvAt / na vitasya vyApakadharmarUpatve sAdhyasambandhitAnavacchedakamAdhamatAvacchedakA(9) ghaTatvasya upAdhitvAbhAvasUcanArthaM sAdhyayApye iti vizeSaNam / (2) vadhAcAsambhavAcAyorthamicArasampAdakatayeti kha, ga /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAma ktyaa| natra vyabhicArobAyakAtvamevopAdhinvaM apryojksaadhyvyaapkvybhicrinnrpyupaadhitvaaptteriti| iti zrImahazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAsyadvitIyakhaNDe vishessvyaaptiH| samAptazca vyaaptivaadH| vacchiSetisAdhanavizeSaNavaiyarthaM vyApakatAtiprasaGgasyAdoSatayA / sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedake'tiprasaGgasyApyadoSatvAditi vAcyA gurudharmavaviziSTadharmAsyApi vyApakatvena vyApake vyartha vishessnntaayaa| zradoSatvAditi dik / nanvetAdRzadharmasya(2) gotvavAn azvatvAdityA diviruddhasthalIyamAnAvattvAdhupAdhAvabhAvAt kathamupAdhitva mityanapAha,(1) 'ata eveti yata eva tanmate tatra tasyA nopAdhitvamata evetyarthaH, 'tatra' tanmane, 'mAdhanAvacchinneti sAdhanavibhiTetyarthaH, 'dhruva' nirdoSa, anyathA sAdhanaviziSTamAdhyAmiDyA tatraiva(4) ca lakSaNamavyAptaM syAditi (1) sAdhyavyApakAtivyApterapyadoSatvAditauti kha-cikitapustakapAThaH, pa. ___ rantAdRzapAThe 'sAdhyayApakAtivyApteH' ityasya sAdhyasAmAgAdhika7. raNyavyApakAtivyAptarityevArthaH, patogAsaGgatiH / (2) etAdRzadharmasya' sAdhananiThasAdhyavAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvasye tyrthH| (2) aal maamblbinaamaalaambiy'aamni naa kaann ___dhanoniThasAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvamaprasimiti bhAvaH / (7) gotyavAn azvatvAdibAdau virajasya se ravetyarthaH /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaativaadaa| bhAvaH / apa vakimAn dhUmAdityAdau sAdhyAdepAdhitAvAraNAya matyantaM, tacaiva mahAnamatvAdivAraNaya vishessydlN| sa myAmomiSAtanayatvAdityAdau zAkapAkajavAdAvavyAptivAraNAya 'sAdhanAvadhibeti / ma cAyaM cAkSuSaH prameyatvAdityAdau pacadharSadravyatvAvacchinamAdhyavyApake udbhUtarUpe'vyAptiriti vAcyaM / sAdhanAvacchinnamAdhyavyApakasyaiva tanmate upAdhitayA tasyAlakSyatvAt / dravyaM sattvAdityAdau rUpAnyatva-guNanyatvAdikaJca lakSyamevAto na tacAtivyAptiH / kecittu mAdhyAbhAvaviziSTasAdhanavadavRttereva etanmate lakSyavAn ayaM cAcUSomeyatvAdityAdau udbhUtarUpAdau nAvyAptiH, evaJca dravyaM vavAdityAdau rUpAnyatva-guNanyatvAderapi alakSyatayA tacAtivyAptikAraNaya 'sAdhanAvyApakatvamiha mAdhyAbhAvaviziSmAdhanavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvaM nirvAcaM, dhUmavAn vayaM prameyatvAdityAdau tattadayogolakAnyatva-sattvAdikaJca na lakSyaM ato na tavAvyAptirityAH / navatasya upAdhilakSaNatve vyabhicAre cAvazyamupAdhiniyamo'saGgataH yatra vyabhicAriNi hetau etAdRzadhanI nAsti tasyaiva nirupAdhilAdityata pAha, 'yabhicAriNaiti, 'maGgacchate' ityantamekoranthaH, vyabhicAritvaJca mAdhya-tadabhAvasamAnAdhikaraNatvaM, 'tadubhayasambandhAbhAvAt' tadubhayasAmAnAdhikaraNyAsambhavAt, 'mAdhyasambandhitAvacchedakamastauti adhikaraNavidhayA mAdhyasambandhitAvacchedakamatItyarthaH, 'nadeva' mAdhananiSThamAdhyasambandhitAvacchedakamadhikaraNameva, mAdhananiSThamAdhyasambandhitAvacchedakalarUpeNa tAdAmyasambandheneti bheSaH / 22
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tatvacintAmo 'topAbhiH' bhannatamAyopAdhiH, nanu sAtha-sadabhAvayorvirodhe'pi tadubhayasAmAnAdhikaraNyayoravirodhAt kathaM tAvacchedakabhedApekSetyata pAi, 'anyatheti mAdhya-tadabhAvasAmAnAdhikaraNyayorvirodhAbhAvaityarthaH, 'ta' vyabhicArito, 'agamakavena' adhyApyatvasambhavena, 'yabhicAriveneti ayaM hetuH sopAdhiryabhicAritvAditi vyabhicAritvena hetunA, upAdhyanumAna prayojakaM syAdanukUlatarkAbhAvAdityarthaH, mAtha-sadabhAvasAmAnAdhikaraNyayorvirodhe tu avacchedakavidhayA virodhabhaJjanamevAnukUlatarkaH, mAdhananiSThamAdhyamAmAnAdhikaraNyAvacchedakaubhUtasyAdhikaraNasyaiva tAdAmyasambandhena tAdRzAvacchedakatvarUpeNa sAdhyAdhikaraNavAdirUpeNa vopAdhitvAditi bhAvaH / mopAdhau mAdhanatAvacchedakasya na sAdhananiSThamAdhyasambandhitAvacchedakalamityatra prAbhAkarasaMvAdamukkA prAcAryasaMvAdamAha, 'ata eveti thata eva mopAdhau mAdhanatAvacchedaka kevalaM na mAdhyasambandhitAvacchedakamata evetyarthaH, 'tasya' samavyAptadharmasya, 'mAdhanAbhimate ca kAstauti mAdhamatAbhimatAMce prakArobhate mAdhanatAvacchedake tAdAtmyasambandhena vizeSaNIbhUya bhramaviSayobhavatItyarthaH, 'itauti ityato hetorityarthaH, upa samIpasthe prAdadhAti sAkSAtparamparayA vA khaniSThadharma prakAraka dhamaM janayatIti upAdhipadavyutpattyeti zeSaH, 'sphaTike javAkusu(diti yathA javAkusumaM sphaTike khaniSThalauhityabhamajanakatathA lauhityaprakArakazoSitAbhedabhramajanakatayA kA sphaTike upA"vyarthaH, 'upAdhiramAbucata iti, 'sau' mAdhyasamadhyAptodharmaH, golAvAcyatvenAcAryairucata ityarthaH, anyathA sopAdhAvapi bovasa
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaashivaahaa| sAdhanatAvazedakA sAthasambandhitAvacchedakAle tatra saniDApAH vasambandhitAvadakarUpAtmikAthA vyAlestAdAmyasambandhena sAdhanavicchedake vizeSaNaubhaya bhramaviSayatvanibandhanaM sAdhyasamavyAptadharmasa pAdhipadavAcyatAbhidhAnamamataM syAt tatsambandhena tadvavikSiAtiyogitAkAbhAvavati tatsambandhena taddharmAvacchivaprakArakamAnakhaiva camatayA sAdhanatAvacchedake tAdAmyasambandhena upAdhiniSThamAdhyasambaAtAvacchedakaprakArakajJAnasya bhramavAsambhavAditi bhAvaH / etaba gadhyasambandhitAvacchedakatvaM sarvasAdhAraNamanugataM svarUpasambandharUpaM kSaNaghaTakamityabhimAnena, anyathA sAdhAnatAvacchedakasya mAdhyamabanyatAvacchedakatve'pi sAdhanatAvacchedake upAdhiniSThamAdhyasambandhitA chedakAbhedabuddheryathokadhamatvasambhavAt, ata eva prAcAryairapi pyAyataramapahAya mAdhyasambandhitAvacchedakarUpavatvalakSaNavyAptisaMkrAmakatvameva gogArtho'bhihitaH, svarUpasambandharUpAvacchedakavaghaTitatvenaM tasya sarvagolaghutvamityabhimAnAditi dhyeyaM / nanvevamAcAryyanaye dhUmavAn bar3eratyAdau mahAnasatvAdau upAdhivyavahAraH syAt yogArthasAcAt / / ca "sarva mAdhyasamAnAdhikaraNA iti nyAyena iSTApattiriti cy| prAcArya mAdhyasamavyAptasyopAdhitvAbhyupagamAdityata Aha, lakSaNanviti rUvyarthatAvacchedakasvityarthaH, tathAcopAdhipadasya yogahar3atvAt mahAnasAvAdau yogArthasattve'pi vyarthAbhAvAnopAdhipadayoga(1) iti bhaavH| mAtha-sAdhaneti mAdhyavyApakale satItyarthaH, anya (5) upAdhivavAra iti sa., m.|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 02. tatvavinAmo thA gokhavAn azvatvAdityAdiviruddhasthale mAkhAvatvAderupAdhipadAvAcavaprasaGgAt / na caivaM samyAmomiSAnatayatvAdityatra bhAkapAkajavAdAvavyAptiduraiiveti vaacyN| prAcAryyamate mAdhyasamavyAptasyopAdhitayA tsyaanupaadhitvaat| nanu tathApyaca vizeSyadalaM vyarthaM tadasattve'pi asaddhetau sAdhanavyApake sAdhyavyApyatvasya yogalabhyArthasthAmAvAdevAtiprasaGgabhaGgAt / na ra maddhetau sAdhyasamavyApte'tivyAptivAraNAya tadAvazyakamiti vaacN| taca hetutAvacchedakasyApi mAdhyasambandhitAvacchedakatathA khaniSThamAdhyasambandhitAvacchedakarUpavyAptisaMkrAmakatvastha khaniSThatAdRzyavyAptiprakArakaDetatAvacchedakabhramajanakatvarUpasya laghutayAcA-bhimatayogArthasyAbhAvAdevAtiprasaGgavirahAt / na ca tatra mAdhyayabhicAri-' itvantare khaniSThatAdRzavyAptisaMkrAmakatvasambhavAt atiprasaGgasambhava iti vaacy| svaniSThatAdRzavyApyabhinnatayA yaddhetatAvacchedakasaMkrAmakarU tadrutatAvacchedakAvacchinne sa upAdhiriti vivakSayaiva tadatiprasaGgAvAraNasambhavAditi / maivaM vakimAn dhUmAdityAdimaddhetau hetutAvacchedakasambandhabhinnasambandhena mAdhyasamavyAye vakSiprakArakapramAvizeSyatvAdAvavyAptivAraNaya vizeSyadalasyAvazyakatvAt sambandhabhedena mAdhyasambandhitvasya vibhivatayA tadavacchedakatvasthApi vibhinnatvena tatra nirukatA-! dRzavyAptisaMkrAmakatvasya yogArthasya sambhavAt / na ca hetutAvacchedakasambandhena yA svaniSThavyAptiH tatsaMkrAmakatvavivazyaiva tatpratIkAraiti vAcyaM / dhUmavAnvanherityAdau dhUmaprakArakapramAvizeSyatvAderasaMgrahApatteriti bhAvaH / nanvevaM viSamavyApto'pi tanmate upAdhipahavAcaH syAt svArthasya matAdityata pAra, 'viSameti, matti
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ baativaad| nimittAbhAvAditi yogArthAbhAvAdityarthaH, yathA sthalapAna pAnapadavAcamiti bhAvaH / idamApAtataH yaugikapravRttinimittAbhAbe'pi kevaNarUbyarthamAdAya upAdhipadavAyatvastha durvAratvAt, nahi yogArthaviziSTotalyarthaH pravRttinimittaH / na caivaM sthalapadmasthApi pahajapadavAcyatvApattiriti vAcyaM / yadi ca tavyAvartakaM vaijAtyaM na rUyarthatAvacchedakaM tadA tasyApi duvAratvAt / ataeva prAmANikAH taddAranaM tatra rUtyarthatAvacchedakamAmananti / nanvevaM viSamavyAptasyopAdhipadAvAcyatve dUSakatApi tasya na sthAdityata Aha, 'dUSakatA ceti, 'tastha' viSamavyAptasya, 'yabhicArobAyakatayeti vyabhicAritvasambandhena tabattayA mAdhyavyabhicArAnumAnasambhavAdityarthaH, 'upAdhiteti upAdhipadavAcatetyarthaH, tAdAtmyasambandhena tayorapi mAdhyavyabhicArAnumApakatvAditi bhaavH| 'aprayojaka-mAdhyavyApakavyabhicAriNaH' aprayojakatva-sAdhyavyApakavyabhicAritvayorityarthaH, iti kecit| na .pa khavyabhicAritvena mAdhyavyabhicArAnumApakatvameva tathAstu aprayojakatvAdikantu na tatheti vaacchN| yogArthApekSayA tasya gurutvAditi dik| iti zrImathurAmAtha-tarkavAgaugaviracite tattvacintAmaNirahasse anumAnAsthadvitIyakhaNDarahasye vizeSacyAptirahasyaM, samparNava vyaaptivaadrhsy(1)| (1) pataeva catuSTayarahasyasya vizeSavyAptirahasyAntargatatvena pAdarbhapustakeSu ethanirdeze'pi patra na ethanirdezaH api tu vdntrgtnaiveti|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1 ] anya vyaaptipropaayH| seyaM vyAptina bhUyodarzanagamyA darzanAnAM pratyekamahetutvAt AzuvinAzinAM kramikANaM melkaabhaavaat| na ca tAvadarzanajanyasaMskArA indriyasahakatA vyAptidhIhetavaH pratyabhijJAyAmindriyasya tathAtva atha vyaaptigrhopaayrhsym| vyAptisvarUpaM nirUpya paramatanirAkaraNapUrvakaM svamatena tadgrahopAyamabhidhAtuM prathamaM prAbhAkaramatamupadarzayati, seyamityAdinA 'maivamityantena, 'sA' anumitikAraNabhUtajJAnaviSayIbhUtA, 'yaM anupadanirukA, tathAca bhUyodarzanaM na tadetadvyAptipratyakSe kAraNamityarthaH, na tu seyaM vyAptina bhUyodarzanajanyapratyacaviSaya ityarthaH, prAbhAkaranaye upanautabhAnasya viziSTabuddhau vizeSaNazAmahetvasya cAnabhyupagamena jJAnasya svaprakAzatayA jJAnapratyakSaM prati jAnatvena hetutvAnabhyupagamena tAdRzapratyakSApramiyA pratiyogyaprasiddhaH, vizeSaetAvacchedakaprakArakajJAnavidhayA tajanyatvamAdAya pramiyabhidhAra sahacAraviziSTavaiziSTabodhAtmakapratyakSamAdAya baadhaaptteH| na prAbhAkaranaye mahAddarzanasya vyAptigrAhakatayA bhUyodarzanamapi vyApti grAhakameta bhUyodarzanasya sakadarzanAnatiriktavAditi tavApi bAdhI dAra iti vAcyaM / 'prAbhAkaranaye makAnasthApi vyApyayAhakala
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ caamiysheyH| 15 kalpanAditi vaacc| samAnaviSaye. smaraNe pratyabhijAne ca saMskAroheturataH kathaM saMskAreNa vyAptivAnaM nanyeta, anyathAtiprasaGgaH / kica sambandhabhUyodarzanaM iti / na caivaM "tasmAt mahAnagamyA metyupasaMhAravirodha iti thaM / tatra hi maharmanagamyatvaM na madarzanajanyapratyakSaviSayavaM api tu nikhilasAdhya-mAdhanasambandhagrahaviSayatvamiti tatraiva sphuTaubhaviSyati iti bhaavH| bhUyodarzanAnAM mAdhya-mAdhanasahacAradarzanatvena janakatvaM, bhUyaskhavizeSitena vA, nAdya ityAha, 'darzanAnAmiti, 'pahetatvAditi phalAnupadhAyakatvAdityarthaH, tathAcAnvayavyabhicAraiti bhaavH| nAnya ityAha, 'pAzavinAzinAmiti hatauyakSaNauttidhvaMsapratiyoginAmityarthaH, 'kramikA' vibhinnamamayotpattikAnAM, 'melakAbhAvAditi ekaruNavRttikavAbhAvAdityarthaH, tathAca vyatirekavyabhicAraH, sarvatrApekSAbuDyAtmakabhUyodarzane mAnAbhAvAditi bhAvaH / kramikANaM ghaTa-paTAdInAM milanamastotyataH 'bAza| zinAmityuta, pAyavinAzinAmapi yugapadutpannAnAM vibhi SoyajJAnAdInAM milanamastotyataH 'kramikANAmityukta, pAzabhinoH kramikayorapi jJAnadayormilanamastItyatobahuvacanaM hai| ityacca bhUyodarzanaM na vyAptipratyakSamAtravRttidharmAvacchinnatApratiyogikakAraNatAzravaH tAdRzakAraNatAvacchedakarUpazUnyati phlitN| vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnasya kAryatA tu dRadharmAvacitrA tAdRzakAryatApratiyogikakAraNavadha viSaya
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 // nAcintAmagai bhUyaHsu sthAneSu bhUyasAM vA darzanaM bhUyAMsi vA darzanAni na yathA ekatra rUpa-rasayAdravyatva-ghaTatvayozca vyAptigrahAt ekacaiva dhArAvAhike taDIprasaGgAt vidhayA vyAptAveva prasiddhaM / na ca mAdhyAvizeSaH kAraNatAvacchedakadharmavattvasyaiva kAraNatArUpatvAditi vaacyN| anyonyAbhAvAtyantAbhAvabhedena(1) bhedAditi dhyeyN| atra svarUpAmiddhimAzajhane, 'na ceti, 'tAvaddarzaneti bhUyasAM darzanAnAM janyA bhUyaHsaMskArA ityrthH| tathAca bhUyasvaviziSTasahacAradarzanavameva janakatAvacchedakaM saMskAraca vyApAra iti bhAvaH / 'tathAtvakamtyamAditi saMskArasahakAritvakalpanAdityarthaH / 'samAnaviSayati tadvizeSyaka-tatprakArakasmaraNe tavizeSakatatprakArakaH saMskAro hetu: tadvizeSyaka-tatprakArakapratyabhijJAne tavizeSyaka-tatprakArakasaMskAro heturityarthaH, yo yatra vibhivya-pUrvamavagataH sa eva tatra saMskAravazAt pratyabhijJAne bhAsata iti niyamAt, ata eva kevaladaNDAdigocarasaMskArAdayaM daNDotyAdipratyabhijJAnaM na jAyata iti maumAMsakAbhiprAyaH, etaccopanautabhAna. manyupetya / 'vyAptijJAnamiti, sahacAragocarasaMskArasya dhUmAdivizeyaka-khavyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyAtmakavyAptiprakArakatvAbhAvAditi bhAvaH / 'anyatheti ekaviSayakasaMskArasthApi anyaviSayaka zAnajanakale ityarthaH, 'atiprasaGgaH' ghaTAdigocarasaMskArAdapiya (2) tathA sAdhyaghaTakanampadasya anyonyAbhAvaparatvaM hetughaTakazUnya. padasthAtyantAbhAvaparatvamataH sAdhya hetvovaijakSaNyaM /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ paaniyogaayH| 10 bhUyatvasya pi-cturaaditvemaantugmaac| api / pArthivatva-lauhalekhyatvAdau zatazo darzane'pi vyAyaahAt, tarkasahasataM tatheti cet, tAI sahacAradarzana paTAdigocarazAnajananaprasaGga ityarthaH / kiM bahanA sambandhabhUyodarzanamapi durmirUpamityabhiprAyeNa pRcchati, 'kiceti, 'kiMgandaH prane, 'cakAro vAthai, yatsambandhabhUyodarzanaM maMskAradvArA hetaracyate tadeva sambandhabhUyodarbhanaM vA kimityarthaH / nanu sambandhabhUyodarzanapadena bhUyaHsu sthAneSu mAdhya-mAdhanasambandhabhUyodarzanaM, bhUyasAM vA mAdhya-sAdhanAnAM sambandhabhUyodarzanaM, bhUyAmi vA mAdhya-mAdhanayoH sambandhadarzanAnauti vaktavyamityAha, 'bhUyaHkhiti, 'darzana' bhUyaHmAdhya-sAdhanasahapAradarzanaM, tathAcAdhikaraNadarzanayorubhayorbhUyasamiti bhAvaH / 'bhUyasAM veti bhUyasAM sAdhya-mAdhanAnAM bhUyaHsahacAradarzanamityarthaH, tathAca mAdhya-sAdhana-darzanAnAM cayA bhUyasvamityarthaH, 'bhUyAMnauti, 'darzanAni' sAtha-sAdhanasambandhadarzanAni, tathAca darbhanamAnasya bhUyasvamityarthaH, 'na tathA' na vyAptiyAhaka, pAdye 'eketi ekavasthitarUpa-rasayorityarthaH, etaghaTavRttirUpavAn etadghaTaktimAdityaveti bhAvaH, na khetadrUpavAn etadramAdityaca, tathA mati soye'pyacaiva doSasambhave sthalAntarAnudhAvanaprayAsasya vyarthatApattariti / na ca bhUyaHsthAneSu vyatirekasahacAradarbhanaM tacApi sambhavatIti / tadabhAve'pi vyApyanubhavAt / ditIye pAra, 'dravyatveti, ekA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo sahakRtaH sa eva vyAptigrAhako'stu aAvazyakatvAt kiM bhuuyodrshnen| na ca tena vinA tarka eva nAvatarati, prathamadarzane vyutpannasya tarkasambhavAt / na caivame ghaTa eva pAkajarUpa-rasAnAM bhUyasvAdukkasthalamupekSitaM / hatoye tvAha, 'ekatraiveti ekasminneva mahAnase dhArAvAhikasahacArajJAne ityarthaH, saMskAradvArA bhUyasAM darzanAnAM sattvAditi bhAvaH / kadAcidaSTApattisambhavAdAha, bhUyasvasyeti, 'tri-catarAditveneti tritva-catuSTvAdirUpatvenetyarthaH / nanu bahutvameva bhUyasvaM tritvameva vA caturAdida ne'pi trikadarzanasatvena vyabhicArAbhAvAdityata zrAi, 'api ceti, tathAcAnvayavyabhicAra iti bhAvaH / "tarkasahakRtamiti tarkasahakRtaM bhUyodarzanaM maMskAradvArA vyabhicArajJAnaM nivartya vyAptidhauheturityarthaH, 'ma eva' tarka eva, 'bhUyodarzaneneti bhUyasvaghaTitakAraNatAvacchedakenetyarthaH / bhUyodarzanasya tarkaprayojakatvamAzaya nirAkarAMti, 'na ceti, 'kutpannasyeti zabdAditastarkamUlaubhatApAdyApAdakavyAptijJAnavata ityarthaH / dRSTApattimAzaGkate, 'na caitrameveti vyabhicArAdarzana-sahacAradarzanamahakataH tarka eva vyAptigrAhako'svityarthaH / zakate, 'jAtamAtrasyeti stanapAnaM sukhasAdhanaM tadananyathAsiddhAMnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt yat yadananyathAmiddhAnvaya-yatirekAnuvidhAyi tat tatmAsAdhanamitauSTamAdhanatAnuminijanakavyAptijJAnamityarthaH, 'takaM vineveti 'davazabdaH sAdRzyArthaH, tathAca tattadvyAptijJAna yathA tarka vinA tathA sarva caiva mUlaubhUtayatkiJcittajanakImata
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ caaptiyopaayH| vAstu, tarkasya vyAptigrahamUlakatvenAnavasthAnAt / jAtamAghasya pratti-nittihetvanumitijanakavyAptivAnaM takaM vinevAtAnAnavastheti, cet,' tarhi vyabhicArAta vyAptipratyakSa tarpha vinavAto nAnavasthA ityrthH| yathAzrute jAtamAtrabAlakauyavyAptismaraNasya vinA tarkamutpAde'pi tanmUlabhUtajanmAmarauyavyApyanubhavasya tarkasApekSatvAt anavasthAtAdavasyAt atrAnavasthAparauhAre'pi vani-dhUmAdivyAptigrahasthale(2) anavasthAtAdavasyAt (1) 'vinevetyatra 'vinaiveti kasyacit mUlapulakasya pAThaH / (2) vahnimAn dhUmAdityAdau vyAptigrAhasthale iti kha0 / 'seyaM vyAptinabhUyodarzanagamyetyAdimUlaM mathurAnAthena yadvyAkhyAtaM tatredaM vivecanIyaM / meyaM vyAptirna bhUyodarzanagamyA iti bhUyodarzanaM na tadetadyAptipratyakSe kAraNamityarthaH, na tu seyaM vyAptina bhUyodanijanyapratyakSaviSaya ityarthaH vizeghaNatAvacchedakaprakArakajJAnavidhayA tajjanyatvamAdAya prasiddhyabhidhAne sahacAraviziSTavaizighyabodhAtmakapratyakSamAdAya bAdhAyatteriti mathurAnAthaH / nanu bhUyodarzanaz2anyapratyakSaviSayo na ityatra viSayatvapadena mukhyavizeSyatvameva vaktavyaM tathAca vyAptau dharmiNi tAdRzapratyakSIyamukhyavizeSyatvAbhAvasattvAt kathaM bAdhApattirityuktaM, mukhyavizeSyatvaJca prakAratvAnyaviSayatvaM, tathAca parvatAdau tatprasiddhiH / na ca vahnisamAnAdhikaraNadhUbhavAn parvataH dhUmavyApakavakisAmAnAdhikaraNaca dhUmavRtti iti samUhAlambanatAdRzabodhAtmakapratyakSamAdAya bAdhApattisaGgatiH dhUmazthApakavahnisAmAnAdhika raNyarUpavyApnedhumasattiyAM mukhyaviziSyavidhayaiva bhAgAt iti vAca / bhUyodarzanagandhapratyakSaviSayo ga ityanena bhUyodarzanajanyapratyakSIyamukhyavize
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAcikAmI 10 batAnirUpitaprakAravAmAvasya vivakSayovAvA tacAca vAhazasamahAla. vanapratyakSIyamukhya vizeSyatAnirUpitaprakAracaM dhUmaniDaM dhUmattitvaniSThata tadabhAvasya vyAptau sattvAt na bAdhaH / na ca tathApi vazisamAnAdhikaraNadhUmavAn parvataH dhUmavyApakavasimAnAdhikaraNaca dhUma iti samUhAjambanamAdAya dhUmaniSThamukhyavizeSyatAnirUpitaprakAratvasya sAmAnAdhikaraNo'pi satvAibAdhApattenIsaGgatiriti vAcyA bhUyodarzanajanyatAvacchedakIbhUtamukhavi. zevyatAnirUpitaprakAravAbhAvasya na bhUyodarzanajanyapratyakSaviSayatvamityanena vivakSitatvAt tathAca bhUyodarzanajanyatAvacchedakaM vaddhisAmAnAdhikaraNyaviziradhUmaprakArakabuddhitvaM nirUpakatvasambandhena sahacAravizisadhUmaniSThaprakAratApi jJAnajanyatAvacchedikA janyatAvacchedakatAyAH paryAyavivakSaNAt, evaJca mUyodarzanajanyatAvacchedakamukhyavizeSyatAnirUpitaprakAratA dhUmAdereva tadabhAvasya vyAptau sattvAnna bAdhaH iti cet / na / sahacAraviziyaprakArakabuddhitvaM na sahacAraprakArakajJAnajanyatAvacchedakaM parvate dhUmaH dhUme ca vahisAmAnAdhikaraNyamiti vizeSye vizeSaNamiti rItyA jAyamAnamya vahisamAnAdhikaraNadhUmavAn parvata iti pratyakSasya dhUmadharmikasAmAnAdhikaraNyaprakArakajJAnaM vinApi utpAdena vyabhicArApattaH, kintu vahisamAdhikaraNadhUmavAn parvata iti viziSTavaizithyAvagAhibuddhau dhUmavizeSaNatApaajisAmAnAdhikaraNyamapi khAvacchinnapratiyogitAkasaMyogavattAsambandhena parvatAMze bhAsate uktavizeSye vizeSaNamiti royA bodhe ca tAdRzasambandhena sAmAnAdhikaraNyaM na bhAsate iti dhUmavizeSaNatApanasAmAnAdhikaraNyani. choktaparamparAsambandhAvacchinna prakAratAkabuddhitvameva janyatAvacchedaka saMghAca na vyabhicAraH, ravaJca bhUyodarzanajanyatAvacchedikA uklaparamparAsambandhAvacchinadhUmanirUpitavizeSaNatApannasAmAnAdhikaraNyaniSThaprakAratA sA ca parvata. nichamukhyavizeSyatAnirUpitApi iti tAdRzaprakAravAbhAvasya vyAptAvasatvena bAdhaH sasthira gn| ityAca bhUyodarzanaM na vyAptipratyakSamAtrattidhadhammAvamikAryatAgi
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vaamiyopaayH| rupibakArabatAzrayaH tAdRzakArakhatAvacchedakalamazUnyatvAt iti paSitaM iti mthuraanaadhH| napa yAtipratyakSamAtravRttikAryatAnirUpitakAraNalAnAzrayalAzakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakalpazUnyatvAdityasyaiva samyakatve hetu-sAdhyayordhambhAvadhibhatvadalaM vipAnamiti vaarth| sAcAraviziSTavaiziSyAvagAhibuddhitvAvacchinakAryyatAyA nAnAtve dhUmavyAyakavazisamAnAdhikaraNadhumavAn iti vacAraviziSvaizidhyAvagAziyodhAtmakavyAptimatvakSamAtravRttikArthatAnirUpitakAraNatAvacchedakarUpasya pakSadRttitayA vAdRzakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakalpazUnyatvasya pakSe'sattvAt kharUpAsiyApatteH bato havaMze dhAvacchinnatvadalaM saphalaM, sAdhyAMze ca tAdRzasahacAravizivavaizighyAvagAhiyodhAtmakavyAptipratyakSamAtrayattikAryatAnirUpitakAraNatAzrayabhinnatvasya pakSe'sattvAivAdhApattirato dhamA. vapinatvadalaM nivezanIyaM / dharmAvacchinnavadaniveze tu tAdRzadharmapadena vyAptipratyakSatvameva labhyate na .tu sahacAravizizvaiziSyAvagA. dibuDitvaM / tasya vyAmipratyakSatarat yat vasimAnAdhikaraNadhUmavAn ityAkArakapratyakSAdikaM tatra vRttitvAt / na ca mAtrapadanivezo viphalaiti vAcyaM / sahacAravizivaiziSyAvagAhiyodhAtmakavyAptipratyakSavRtti yat sahacAravizilavaizighyAvagAhibuddhitvaM taddhAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakarUpazUnyatvasya pakSAvRttitvena varUpAsiddhestAdavasthyAt sAdhyAze mAtrapadAniveze tu tAdRzavizilavaiziSTyAvagAhibuddhitvAvacchinakAryatAnirUpitakAraNatAzrayaminnatvasya pakSAvRttitvena bAdhApattirata ubhayatraiva mAtrapadamavazyaM nivezanIyaM, tathAca sahacAraviziSTavaizidhyAvagAha buddhivantu na tathA tasya vyAptipratyakSataradyat vasimAnAdhikaraNadhamavAn ityAdi pratyakSAdikaM tatra uttitvAt / na caivamapi hetu-sAdhyayoH vyAptipadaM zyarthamiti vAcyaM / maumAMsakanaye jJAnasya khaprakAzatayA dhUmazthApakavajitamAnAdhikaraNadhUmavAn parvataH vasimAnAdhikaraNatvena dhUmamahaM jAnAmi r'aandhaajmushmlnaay' bhur`aar'itmimbhy'iaar'maani
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 . sacintAmo bhrily' mlin naamnniaanaalithinaanaavacchedakalpazUnyatvasya pakSAvRttitvena varUpAsiDyApatte, sAdhyAMze sadaniveze coktarItyA tAdRzadharmapadena sahacAraviziSTavaizighyAvagAhibuddhi tvasya grAhyatayA tairmAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAzrayabhinnatvasya pakSAvRttitayA bAdhApattiriti vyAptipadanivezaH sapala iti granyacatobhiprAyaH / ptreymaapttiH| bhUyodanaM na tadetadvyAptipratyakSe kAraNamiyuktau yathAzrutaM kAryatAvacchedakavidhayA vyAptipratyakSatvameva bhAsate tathAca aadhislaanychinnjaalaaliminaaynaaly' jaal snn yAyikamatanirAsasambhavAt kathaM vyAptipratyakSamAtravRttidharmAvacinakhena kAryyatA vizeSaNoyeti / atra kecit vyAptipratyakSamAtravRttidhAvacchinnetyAdinA vyAptipratyakSadattivejAtyAvacchinna kAryatAyAH parigrahaH tacAca vyAptipratyakSavRttivejAtyAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAnAzrayatvasyApi saMgraha iti prAH / apare tu vyAptipratyakSatvaM vyAptiviSayakatvavizivapratyakSatvaM tathAca vyAptimlaacchillaanaalisinhmaannaay'l baaghl skaalviziSvyAptiviSayakatvAvacchinnaM prati bhUyodarzanaM heturiti jaranaiyAyikamatasya nirAkaraNAyogAt / vyAptipratyakSamAtrattidharmAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAniveze tu pratyakSatva viziSTyAptiviSayakatvasyApi pratyakSamAtravRttitayA sadavacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAzrayabhinnatvamapi labhyata iti sthitaM / navyAsta vyAptitvasyaikasyAbhAvAt atra sA ityanena vyApakasAmAnAdhika raNyarUpavyAptitvena niveze tasmAt savadarzanagamyA sA ityupasaMhAre'pi sA ityanena tasyaiva parAmarzana tathA [pAdhyamAvo vyAptirityanena upAdhyabhAvarUpaNyApteH savadarzanagamyatvopAdAnavirodhaH, upAdhyabhAvarUpavyAptitvena praveze navanauSadhikatvajJAnaM vyApti zAnaheturiti mujavirodhaH upAdhyamA valyavyAptipratyakSaM prati upAdhyabhAvadhAnakAraNatvasya kenApyanaGgIkArAt,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAmiyopAyaH / kinta anumitimanakatAvacchedakatApAsyadhikaraNatayA yAta pravezaH, evaM sati upakramopasaMhArasya ekadhammAvacchinnapakSakatvaniyamo'pi saGgacchate / tathAca tasmAt sacaddarzanagamyA sA ityatra sA ityanema dhanumitijanakatAvacchedakatAparyAyadhikaraNatvena mImAMzakAbhimatAyAH upAdhyabhAvarUpavyAH parAmarzAttathA[pAdhyamAvovyAptiriti vivaraNamapi saGgacchate, seyaM vyAptinaM bhUyodarbhanagamyetyatra sA ityanena anumitijanakatAvacchedakatAparyAyadhikaraNasvarUpeNa vyApakasAmAnAdhikaraNyavyApteH parAmarzAt manvanaupAdhikatvajJAna thAptijJAne heturiti mUlamapi snggcchte| evaJcahAnumitinakatAvacchedakatApAtyadhikaraNaviSayakapratyakSatvAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAnAzrayatvasya sAdhyatvaM vaktavyaM tacca na sambhavati jaranaiyAyikamate'pi vyApakasAmAnAdhikaraNyaviSayakapratyakSatvameva bhUyodarzanajanyatAvacchedakaM na tvanumitijanakatAvacchedakatAparyyAtyadhikaraNaviSayakapratyakSatvaM prameyatvAdinA vyAptigrahe vyabhicArApatteH bhUyodanipadArthasya sAdhya-sAdhanabhedena bhinnatayA cAlokadharmikavyAptigrahasyApi anumitijanakatAvacchedakatApAtyadhikaraNavidhakatayA tatra vaki-dhUmasahacAragrahAtmakabhUyodarzanaviraheNa vyabhicArApattezva, tathAca anumitijanakatAvacchedakatAparyAsyadhikaraNaviSayakapatyakSatvAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatApraveze'prasiddhiH anumitijanakatAvacchedakatAparyAyadhikaraNaviSayakapratyakSamAtravRttitvapraveze tu vyApakasAmAnAdhikaraNyaviSayakapratyakSatvasya tAdRzapratyakSamAtravRttitvAnAprasiddhirityabhiprAyeNaiva mAtrarattItyukta iti bhAvaH / nanu vyAptipratyakSavaM vyAptiviSayakatvavizilapratyakSatvaM tasya ca pratyakSatvAnatiriktatayA ghaTapratyakSe'pi vRttitvena vyAptipratyakSamAtrattitvAbhAvAdeva vyAptipratyakSamAvattidhammAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatvAbhAvasAdhane pratiyogyaprasiyA idamasarataM / patredamuttaraM / vyAptiviSayakatvaviziSThapratyakSavAvacchinnabhedavyApakabhidapratiyogitAvacchedakaM vyAptipratyakSamAtravRttidharmayadena vivakSitamato na kApyanupapattiriti /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApitAmaNe tAdRzakAryatAnirUpitakAraNatvaca viSayavidhayA vyAptAveva prasimiti mathurAnAthaH / idaca viSayatAsambandhega pratyakSavAvacchinnaM prati bAdAmya ne vyAptiIturityabhiprAyeNa | nanu jaranaiyAyikamate samavAyasambandhena yAnipratyakSatvAvacchinna prati samavAyasambandhenaM bhUyodarzanasya hetutvAt bhUyodanadharmikatatsambandhAvacchinna kAraNatvAbhAvasAdhanahArA tammatagirAsamicchatA maumAMsakena kathaM tAdAtmyasambandhAvacchivasya vyAptipratyakSamAtravidhIvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvasya vyAptau prasiddhiH kRtA / na caivaM tAdA. myasambandhAvacchinnakAraNatvAbhAva eva sAdhya iti vAcaM / tAdAmyasambandhAvacchinnakAraNatvAbhAvasya jaranaiyAyikamate'pi bhUyodarzane satvAt siddha. sAdhanApatteH / na ca vyAptipratyakSamAtrattidharmAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAnAzraya ityanena sambandhasAmAnyena kAraNatvasAmAnyabhAva eva sAdhyalaghAca yatkiJcitsambandhena yatkiJcitkAraNatAprasiddhisambhavAt tatsambhavaH, nApi siddhasAdhanAvatAraH jaranaiyAyikena sambandhasAmAnyena kAraNavasAmA. nyAmAvasya sAdhayitumazakyatvAt tanmate bhUyodarzane yatkiJcitsamavAyasanyandhena yatkiJcitkAraNatAyAH sattvAt iti vAcyaM / kAraNatAyAH kAra. gatAvacchedakakharUpatvamavazyaM vaktavyaM anyathA hetu-sAdhyayovibhinnatayA sAdhyAvizeSabhiyA atyantAmA vAnyonyAbhAvabhedena bhinnatyamiti yaduktaM madhurAnA thena tadiphalaM syAt, tathAca tAdRzakAraNatvaca kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryatAvacchedakasambandhena kAryAdhikaraNabattyabhAvIyakAraNatAvacche dakasambandhAvacchinna pratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM tasya ca sambandhabhedena bhinnatayA vidhayatAsambandhena vyAptipratyakSAdhikaraNattibhedIyatAdAmyasambandhAvacchinna pratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM jaranaiyAyikamate tu samavAyasambandhena vyAptipratyakSAdhikaraNakRtyatyantAbhAvIyasamavAyasambandhAvavipatiyogitAnavacchedakadharmavattvarUpaM tathAcaitadubhayasAdhAraNAnugatakArakhavAtvAprasiddhiH / pdmuttrN| nigalobhayalpakAraNavAyAM banyataravamanugatauchatya sambandhasAmAnyena banyathAsiyanirUpakatAdRzAnyataravAvazina
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ baamiyopaavaa| 15 pratiyogitAkAnyavarasAmAnyAbhAva eva sAdhyate, tathAcAnyatarasya yat. kicittAdAtmyasambandhAvacchinatvasambhavegApi tatsambhava iti, nApi siddha. sAdhamiti jaranaiyAyikena etadanyataratvAvacchimapratiyogitAkAmAvaH sAdhayituM na zakyate bhUyodarzane tAdRzAnyatarIbhUtatvasya samavAyasambandhAvachinakAraNasattvAditi dhyeyaM / tAdRzakAraNatvaJca viSayatayA vyAptAveva prasiddhamiti, idantu viSayatAsambandhena vyAptipratyakSaM prati tAdAmyena vyAptihetu rityabhiprAyeNetaM / ganu dhUmavyApakavasimAnAdhikaraNo dhUma ityAkArakavyAptipratyakSasya vyAptighaTa. kapratyekapadArthadhUmAdAvapi viSayatAsambandhena jAyamAnatayA tatra nAdAmyena vyAprabhAvAbhicArApattiH tasmAdyAptiniSThaviSayatAsambandhena vyAptipratyakSatvAvacchinnaM prati tAdAmya na vyApnetutvaM vAcyaM, tathAca tAdRzadhUmAdau tAdRzasambandhena vyAptigrahAnutpAdAnna vyabhicAraH, evaM sati kArya-kAraNabhAve vyAptipratyakSamityatra sthAptipadaM vihAyatAdRzasambandhena pratyakSatvAvacchi prati tAdAtmyena hetutvaM vaktavyaM, tathA sati vyAptipratyakSamAtrattidhAvacchinakAryatAnirUpitakAraNatvAbhAvasAdhane pratiyogyaprasiddhistadavasthaiveti tAhazAsambandhena pratyakSatvasya kAryyatAvacchedakatayA tasya vyAptipratyakSataraghaTAdi. pratyakSattitayA vyAptipratyakSamAtravRttitvavirahAt vyAptipratyakSamAtravRtti dhaavcchinnkaarytaaniruupitkaarnntvaaprsiddhe| patredaM siddhaantitN| viSayatAsambandhena vyAptipratyakSatvAvacchinnaM prati tAdAmyega vyAptahetutvaM vAcyaM / na / tAdRzadhUmAdau viSayatayA vyAptipratyakSaM jAyate yena tatra tAdAtmye na vyApnera. bhAvAt vyabhicArAvakAza iti vAcyaM / vyAptipratyakSatvasya vyAptividhayakatvaviziSThapratyakSatvAtmakatayA viSayatayA tahammAvacchinnAdhikaraNatAyA patiriktatvAt viSayatayA tAdRzazca vyAptAveva jAyate na tu dhUmAdAviti sthitaM / stanapAnaM sukhasAdhanaM sukhAganyathAsiddhatve sati sakhAnvayazcatirekAmuvidhAyitvAt yadyadananyathAsiddhAnvayavyatirekAnuvidhAyi tattatsAdhanamiti vyApte 24
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tacintAmagai zAne tIpekSAvirahAnavasthA nirAkRtA / atra sukhAnanyathAsiddhatvacana sakhAnyathAsiddhatvAvacchinna pratiyogitAkabhedaH yAvatsakhAnyathAsiisAdhArakhAmakhAnyathAsiddhatvasthAnugatasyAbhAvAtU, kintu sukhAnvaya-yatirekAnuvidhAyitAvacchedakIbhUtayadyavicchinne sukhasyAkAraNatvayavahAraH prAmANikAnAM tattaddhAvacchinnaM yadyat tattahAktibhinnatvaM, sukhAnvaya-vyatirekAnanuvidhAyighaTAdInAM vizeSyadalemaiva vAraNasambhavAtteSAM sattAktitvAvacchinapratiyo. gitAkAnantabhedanivezena vAraNe gauravamano yadyaddharme'vacchedakAntaM / vizevyadaNArthastu khAvyavahitapUrvakAlavRttitve sati ghavacchedakatAsambandhena khAdhikaraNadezAvacchedena khAvyavahitapUrvakAlAvRttyabhAvapratiyogitAvacchedakadharmavAcaM na tu sakhAvyavahitapUrvakAlavRttitve sati sukhAdhikaraNIbhUtadezAvacche. dena sukhAyavahitapUrvakAlavRttyabhAvapratiyogitAmavacchedakadharmavattvamarthaH, tathA sati sAdhyAvizeSApattiriti / khapadaM sukhaparaM, yathAzrutamukhAndhayavyatirekAnuvidhAyitvasya stanapAne'sattvAt kharUpAsiyApattiH, evaJca sattAbharIratvAdizAtyAmapi vizeSyadalasattvAt tatra sukhasAdhanatvAsatvena vyabhicAraH bato'nanyathAsiddhatvAnta, pralayAdaunAmabhAvasya sukhAvyavahitapUrvakAle vyApyattitayA na sukhAdhikaraNadezaH avacchedaka iti khAdhikaraNadezAvacchedena khAvyavahitapUrvakAlattiryastadanyatvaM pralayAbhAvasthAkSatamiti tat pratiyogitAvacchedakapralayatvamAdAya pralaye atiprasaH ato vizeSyadalaghaTakIbhUtasatyanta, sukhAvyavahitapUrvakAlamRttighaTAdiSa vyabhicAradhAraNAya vizeSyadalaghaTakavizeSyadalaM, tathAca khAvyavahitapUrvakAle'vacchedakatAsambandhena khAdhikaraNazarIrAvacchedena ghaTAbhAvasya sattvAnna vybhicaarH| stanapAnAmAvasyApi khAvyavahitapUrvakAle dezAntarAvacchedena sattvAt na tatra vizeSyadalaghaTakavizeSyanirvAhaH ataH khAdhikaraNadezAvacchede neti / khA. dhikaraNatvaJca vyavacchedakatAsambandhena, sukhaM prati stanapAnasya hetutAyAM kAryasAvacchedakatvaM kAraNasya tu samavAyaH pratyAsattiriti dhyeyaM / vastutaH tadana
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaaniyogaa| so'pi na vyAptipahe hetuH| na ca taduvAvavAntarabAtirasti sAmAnyapratyAsattyA sopasaMhArAdavinAbhAvagrahaH, sAmAnyarUpatA.ca sakRddarzanagamyeti bhUyodarzanApekSeti cet| n| sAmAnyasya hi pratyAsattitvaM lAghavAt na tu sAmAnyatayA jJAtasya tdnbhyupgmaac| 'tarhi vyabhicArAdityAdyagrimagranthAmaGgatezca vyAptipratyakSaM pratyeva takasya hetutayA jAtamAtrabAlakauyavyAptijJAnasya smaraNarUpatayA vyabhicArAsambhavAt / na ca 'vinaivetipAThe'pi evazabda davAthai, tathAca pUrvokta evArtha iti vaacy| evazabdasya vArthakatve pUrvasvaravilopApatteH "eve ivArtha" iti pariziSTAnuzAsanAt, vArtho'vadhAraNetarArthaH, "eve'navadhAraNe" iti vyAkaraNAntarauyAnuzAsanaikavAkyatvAt / tauti yatkiJcittajanakaubhUtavyAptipratyakSasya taka vinApyutpAdaityarthaH, 'mo'pi' to'pautyarthaH, anAditvenaitatparihArathAye vkssyte| ganu tarkajanyavyAptibuddhiSu vaijAtyaM vartate tadeva tarkajanyatAvacchedakaM / [ca cAkSuSatvAdinA saGkaraH, cAkSuSatvAdivyApyanAnAjAtikhaukAtat kAryatAvacchedakasyAnanugamasthAdoSatvAdityata pAha, 'na ceti, yathAsiddhAnvaya vyatirekAnuvidhAyitvamityasya khAnvayaprayojakAnvayapratiyotve sati khAnutpAdaprayogakobhUtAbhAvapratiyogitvamiti samudAyadanasya naSkRyArthaH / bandhayaprayojakatvaM kharUpasambandhavizeSA, baghAca prachate laga. nAdau sakhAbAda-vyavirakAmuvidhAyitvamakSatameveti /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvapinAma ma kAkatAlIyatvAdizahAyudAsAyaM dvitIyAdidarzanApekSeti vaacyN| dvitIyAdidarzane'pi shshaataadvsthyaat| nanvanaupAdhikatvajJAnaM vyAptidhAne hetuHtaheza-kAla-tacAvasthitaghaTAdInAM upAdhitvazAnirAsaH kasyacit sAdhanavyApakatvajJAnena kasyacita sAdhyAbyApakatvamAnena syAt tacca bhUyodarzanaM vinA nAvata 'tadudvau' tabanyavyAptibuddhau, 'jAtirastauti, mAnAbhAvAt tasya hetutvAmiddhiriti bhAvaH / mAbhUt bhUyodarzanaM kAraNaM tathApi kacidupayujyata evetyabhiprAyeNa zahate, 'sAmAnyeti, evamuttaraca sarvacApi, 'sApamaM hArAditi sarveSAM mAdhyAnAM sAdhanAnAM jJAnAdityarthaH, sAmAnyarUpateti, sAmAnyatva sthAnekavRttivarUpatvAditi bhaavH| dazca sAmAnyatvena jJAtaM pratyAsattirityabhiprAyeNa / na caitAvatApi anekavyakaunAM dhUmAdaunAM jJAnasyApekSA miDA na tu sAcArabhUyodarzanApeveti vAcyaM / mAmAnyato'sthAnekadarzanamAcApezAvyavasthApakatvAt evamuttaracApi / 'mAmAnyasya' sAmAnyajJAnasya, 'taditi mAmAnyalakSaNapratyAsatyanabhyupagamAJcetyarthaH / 'kAkatAlIyabAdizA' mAdhya-sAdhanasahacArasyaitanmAtrasthalIyatvAlA, 'pAdipadAt cikhalauyatvAdipariyahaH / 'anaupAdhikatvajJAna' upAdhyabhAva (1) naddeza-kAla-tatrAvasthita ghaTAdImAmitvA tatipadaM pazyayaM, tadeza. kAna sattadavasthitaghaTAdaunAmitveva mamodhInaH pATho bhvitumiiti|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthaaniyhopaayH| ratoti cet| n| ayogyopaadhivytireksyaanumaanaadhonshaamtvenaanvsthaapaataat| atha sAdhya-sAdhanasahaparitadhamAntarANAmupAdhitvasaMzaye na vyAptigrahaH atasteSAmanupAdhitvajJAnaM bhUyodarzanAdhInasAdhyAvyApakatvajJAne satItyetadarthaM bhUyodarzanApekSA, ata eva nitrayaH, 'tazceti sAdhyavadRttau sAdhyAvyApakatvajJAnaJca na taLUnyamAdhyAdhikaraNAntarajJAnaM vinetyarthaH / 'ayogyeti, tathAca anaupAdhikatva jJAnaM na vyAptidhauheturiti bhAvaH / nanu mAbhUt anaupAdhikatvaniyo hetuH upAdhitvazAvirahaca hetareva tAvataiva bhUyodarzanApekSA siddhetyAgate, 'atheti, 'prata iti anupAdhikAjJAnaM vinA sandehAnivRttiriti bhaavH| 'yAvateti anupAdhitvanidhAyakadarzanatvena hetutvamiti bhAvaH / nanu upAdhitvaprakAyAH pratibandhakave hi anupAdhitvaniyayApekSA syAttadeva ca na virodhyaviSayakatvAt ityAha, 'yadyapi ceti, 'tadAhitaH' taTabanyaH / yadyapyevamapi tava svataH siddha upAdhizAvirahastaca bhUyodarzanasthApekSA sthaiva tathApi sphuTatvAdidamupekSya dUSaNAntaramAha, 'ayogyeti, tathAca tatsaMgrayasthApratibandhakatvamevAvaNyaM vAcamiti bhaavH| 'bhara neti, bhUyodarzane'pi ayogyopAdhimAtAdavasyAdanumAnasya cAnavasthAyastatvAditi bhAvaH / kiJca bhUyodarzanajanyasaMskArasya mAnasetarathAmipratyavatvaM kAryatAvazedakaM sAmAnyato yAtipratyaya beti
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApapimAna yAvatA darzanena tavidhayastAvaDUyodarzanaM heturiti na vArasaMsthAniyamo na vaamnugmH| yadyapi pAnyasya sAdhyavyApakatva-sAdhanAvyApakatvasaMzayo nAnyanyAptigrahapratibandhakastathApi tadAhitayabhicArasaMzayaH prati vikalya dUSayati 'api ceti, 'na vahiriniyasahakArI' na vahiriniyamAcasahakArauM, na mAnasetaravyAgnipratyakSavAvacitra prati janaka iti yAvat / 'tahyApAra vinApIti bhayodarzanajanyasaMskArarUpavyApAraM vinApautyarthaH, 'vyAptiyahAt' mAnamavyAptiyApramajAt / 'nApi', 'manamaH' manamo'pi, mAnasapratyakSaM pratyapauti yAvan, janaka ityanuSavyate / saMskArajanyatve vyAptipratyayasya spativApateH saMskArasya naba na hetutvaM kintu tabvanyasmaraNasyetyapi mataM dUSathitumAi, 'tavanyasmaraNasya veti, pramANantaratvApatteH' yadabhAdhAraNaM mahakAryAmAgha manovahirgAcarAM pramA janayati tasya pramANArabAditi bhAvaH / na ca pramANantaratvaM pratyakSAdibhivapramANatvaM taccAprati miti vaacN| mAnasanmAnAkaraNAve mati pramAkaraNabApattorityarthAt prAbhAkaramatamupasaMharati, 'tasmAditi bhayasaviziSTamAdhya-sAdhanasahacArajAnatvasya vyAtipratyakSakAraNatAnavavedakatvAdityarthaH, 'pariSeNeti, 'sA' vyAptiH / yadyapi samanavanyapratyaka (5) mAksavAmaparajAvAtirikApramAvarakhAmApAriti vizvA /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ caamiyshessaaH| kyaka iti taridhUnanamApazyAmiti cen| nA bhayogyopAdhisaMzayAdhInavyabhicArasaMzayasya tathApyanucchedAt sa ca na bhUyodarzanAnApyanumAnAdityuktam / api ca bhUyodarzanAhitasaMskArona bahirindriyasaha viSayatvarUpasya mahAnagamyatvasya mAdhyatve maumAMsakanaye bAdha:(1) tanmate mAdhya-sAdhanasambandhajJAnasyaiva vyAptijJAnatvena tasya tbnytvaabhaavaat| na ca sAdhya mAdhanasambandhaviziSTapratyakSasya mAdhya-sAdhanasambabajJAnajanyavAna bAdha rati vAcaM / tanmate vimiSTabuddhau vizeSaNajAnasyAhetatvAt bhavyaneyAyikamate middhamAdhanAcca tanmate'pi vyabhicArajJAnAnavatAre prathamadarzanemApi vyAptigrahAt / tathApi mAramAdhanasambandhamAcAtkAratvavyApakaviSayitAkatvaM sAdhyaM / / na ca nyAya (1) na ca sanmate bhUyodarzanajanyapratyakSAprasidyA bhUyodarzanatranyapravakSaviSayatvAbhAvasAdhane pUrva yathA sAdhyAprasiddhinatA tathAnApi sAdaga janyapratyakSApraticyA sAdhyAprasiddhiH sambhavati kathaM sanokA bAdha uta. iti vAcyam / . parvavadihApi yadi sacadarzanaM pakSIvandha sthAptiprAtha. sakAraNatvaM maumAMsIH sAdhyate tadA bAptipratyakSakAraNavasya tiyA bAmau siDisambhavAt na sAdhAprasiddhirato bAdhaH uktaH / (2) viziravaizicAvagApibuddhi prati vizeSayatAvacchedakaprakArakacAmasya vArayatAvAdinaiyAyikAmate sAdhyasAmAnAdhikaraNavizivaizipvAvagAhiyodhAtmakasamAdarzanajanyAyakSaviSayatvasya yAptau satvena bAdhAbhAve'pi navanavAyivamate yabhicArazAvAgavatAre sahAranapancavakSavi. ghayatvasya bAto sAcAt viDasAdhanAparataH sAdhya-sAdhanasambandhamAkSAda
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. vApikAmage mo'pi yAH sAdhanatAvodakAnatirekitathA sAdhanAmAnAbhikarathAnatirekitA vA siddhasAdhanamiti vaacN| mazikhateva kAratvaSyApakaviSayitAkatvaM vyAptI sAdhitaM / yadyapi sAdhya-sAdhanasambandhasAkSAtkAra tvasamAnAdhikaraNaviSayitAkatvaM vyAptI sAdhyate tadA dhUmaNyApakavasimAnAdhikaraNo dhUma ityAkArakasAdhya-sAdhanasambandhasAkSAtkA. raviSayatvasya vyAptau nayyamaiyAyikamate sattvAt siddhasAdhanatAdavasyAmataH mAdhya sAdhanasambandhasAkSAtkAratvayApakaviyitAkatvaM nivezitaM, tayAca dhUmo vasimAnAdhikaraNa iti sAkSAtkAre'pi tAdRzasAkSAtkAratvasya satvAt tatra viziSvahisAmAnAdhikaraNyarUpayAyikamatasihayAtivi. ghayatAyA pasattvAnna dossH| nanu vyAptigahaca vakSyare iti pratijJA mavikA. reNa kRtA bato vyAptigrahasya kAraNakathanameva prakRtopayuktamiti sAdhya - sAdhanasambandhasAkSAtkAravayApakaviSayitAkatvasAdhanamarthAntarayasamiti / yadi ca sAdhya sAdhanasambandhasAkSAtkAravayApakaviSayitAkatvasya vyAptI sattve sAdhya-sAdhanasambandhayAhakaM yattadeva vyAptigrAhakamiti nabhyate tadA sAdhya-sAdhanasambandhagrAhakatvavyApakagrAhakatAkavarUpavizeSahetoyAno kapanena vyAptiyahopAyaH ka iti vijJAsAnihattaH sAdhya-sAdhanasambandhamahatvavyApakaviyitAkatvasAdhanaM niSpAnamiti cet / na / sarvamidaM sati yAtinizcaye sa eva tu na sambhavati upAyAbhAvAdivAdigratyeka vyAptiyahakArakhA. mAvena vyApti nikhyasthAsambhavAt anumAnaprAmANyavasthApana ma sambhavatIti cAyokaparvapakSapratipAdanAtsAdhya-sAdhanasambandhamAyAvayApalayAvatvasya hetutvaka dhanena vyAptiyAsya kAra pratipAditaM, nirAsAdagamyatvasAdhanena ca sAdhya-sAdhanasambandhasAkSAtkArasya yAnimiyarUpatA pratipAditA, tacAca tasyaivAmitibArava sambhavatIvi sarva susamA m|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaaliyopaavH| 15 kArI tadyApAra vinApi ca sAcArAdimAnavato vyaaptimhaat| nApi manasaH indriyAdivaDyodarzanajanyasaMskArasya tajjanyasmaraNasya vA pramANAntaratvApatteH, tasmAt parizeSeNa sakadarzanagamyA sA, tathAnupAdhyabhAvovyAptiH abhAvazca kevalAdhikaraNaM tatkAlasamba 'kivetyAdinA anupadameva tahoSasya vadhyamANatvAt / pariSasya na svapratyakSAkAraNabhUyodarzanakatve mati sahacAradarzanagAyatvaM kharUpAmidyApatteH mAdhya-sAdhanasambandhajJAnasyaiva tAte vyAptijJAnatvAt / na ca sahacAradarbhanagAyatvaM sahacAradarzanaviSayatvaM, samUhAsambanazAnamAdAya ghaTa-paTAdI vyabhicArApatteH, kintu mAtha-sAdhanasambavayAhakasAmagrautvavyApakakhagrAhakasAmagrautvakasvamiti hetamupapAdayati, 'tathAhauti, 'upAdhyabhAva iti upAdhyabhAvavAce mati mAdhyasAmAnAdhikaraSyamityarthaH, tena tabaye viruddha hetAvupAdhivirahe'pi mAtiyAptiH / 'kevalAdhikaraNamiti, taJca sAdhanaM dhamAdirepeti bhAvaH / nanvevaM pratiyogikAle'pi tadadhikaraNamastyeva kathaM kA padhikaraNabhAvayorAdhArAdheyabhAvapratItirityata pAe, 'tatkAleti matkAlena pratiyogyamadhikaraNakAlegAdhikaraNasya sambandha ityarthaH, mite kAsaya parindriyavecalyAdeva tasa pratyakSavaM / sarvaca itumanadhabhAne kAlabhAnAvazyambhAvAbhAvAdAha, 'svaprakAti, 'tajjJAnamiti pradhikaraNajJAnamityarthaH, 'samakAma ityamena prathamadarzanagamyatvasupa 25
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 vAcavitAmaNe zrIvA svaprakAzarUpaM tajjJAnaM vA taba prajamadarzanenAvagatameva(cakSurAdinA, na cAdhikastadabhAvo'sti, nara pratiyogijJAnamadhikaraNAdijAnajanakaM yenopAdhijAnaM vinA tanna syAt, evamupAdhyabhAve jAte kiSitra jJAtumavaziSyate upAdhyabhAvavyavahArastu taDiyamapekSate dIrghatvAdivyavahAra ivaavdhijnyaan| na caivaM rAsabhasamba pAditaM / na ca pratiyogisattvakAlaunAdhikaraNajJAnasyAbhAvavAbhAvena pratiyogyasatkAlaunAdhikaraNajJAnamevAbhAvastathAca mAdhanajJAnamASasyopAdhyabhAvatvAbhAvAt kathaM mAdhya-sAdhanasambandhamAcAtkAratvavyApakaviSayitAkatvamiti vAcaM / 'saddhetasthale sarvadaiva upAdhyamacena sAdhanajJAnamAvasyaiva upAyabhAvatvAt / 'taJceti, taJca vadhurAdinA prathamasambandhadarzane'vagatameva viSayobhUtamevetya vayaH, 'prathamasambandhada neneti batauyAnapAThe 'avagata' viSayauhanaM / nanu adhikaraNadibhyo'tirika evAbhAvaH tajajAna vinApi ca mAdhanaM yAta ityatabhAi, 'na ceti, atirikAbhAvakalpane gauravAditi bhAvaH / mantAdRzamakadarzanagamyatvamiGkhAvapi bhUyodarzanApekSAvazyako prabhAvajJAnasya pratiyogitAmAdhInatvena upAdhijJAnArthaM bhayodarzanAvazyakAvAn upAdhisvastha mAdhyavyApakatvAdighaTitatvAdityata pAra, na. pratiyogauti, 'evamiti prabhAvabuddhau pratiyogijJAnasthAitale, (1) prathamasambandhadarzane'vagasameveti saH /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaasiyshpaayaa| zvatulyavahi-dhUmasambandhajJAnAdevAnumitiH syAditi vaacm| upAdhismaraNe satyupAdhi-tayApyetarasakalatadupalabhakasamavadhAne copAdhyanupalambhasahitasya kevalAdhikaraNajJAnasyAnumitihetutvAt tayavahArahetutvAcA nanvevaM prathamadarzanena vyAptinizcayAvizeSadarzane sati rAsabhAdisaMzayavat tatsaMzayA na syAditi cet, vyAptijJAnAnantaraM kiM vidyamAna evopAdhirmayopAdhitvena 'upAdhyabhAva iti, ghaTakatvaM saptamyarthaH, tasya 'kiJcidityanenAvayaH, 'avaziSyata iti, yena tajjJAnArthaM bhUyodarzanApekSA sthAditi bhAvaH / nanvevaM pratiyogijJAnaM vinApi prabhAvapratyayera) tabjanyavyavahAro'pi sthAdityata pAha, 'upAdhyabhAvavyavahArakhiti upAdhinAstauti bhandaprayoga ityarthaH, tasyopAdhyabhAvatvaprakArakajJAnasAdhyatvAditi bhAvaH / 'daurSaveti, yathA daurghatvaparimANasya dravyamAcAtkArasAmagrIyAdyatayA daurghatvajJAne nAvadhijAnApekSA kintu ayamamAhaurghaiti vyavahAra evAvadhijJAmApekSeti bhAvaH / 'rAmabhasambandhatasyeti vaki-rAmabhasambandhatakhyetyarthaH, tulyatA ca anumityajanakatathA, tathAca vali rAmabhasambandhajJAnaM yathA anumityajanakaM tathA vastugatyA anumityajanakaM yadaki-dhamasambandhajJAnaM tasmAdeva bhavanmate'numitiH sthAdityarthaH / 'upAdhissAraNa iti maraNavamavivaSita (1) bahAra hetutvAti k.| (2) abhAvamavadha iti saamaa|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai najJAta itizatayA gRhItavyAptAvapi saMzayaH atastaSa bhUyodarzanenopAdhinirAsahArA vyaaybhaavshngkaapniiyte|yhaa jJAnaprAmANyasaMzayAvyAptisaMzayaH yabAghaTajAnasAmagra satyAM ghaTanAne sati tatyAmANyasaMzayA upAdhijJAne satItyarthaH, 'upAdhi-taDyApyetareti upAdhirupAdhiNyApyoya upadhaundriyasatrikarSAdistaditaropAdhiviziSTapratyakSajamakakAraNakalApe satItyarthaH, 'upAdhyanupalabhasahitasyeti upaadhimttaajnyaanaabhaavshitsyetyrthH| nanvevaM dhame vyabhicArabhrame'pi tato'numitiH syAt ukarUpamakala hetamattvAt bhramastu jAnadayamekajAnaM vetyanyadetat / na ca tatra bhramarUpopAdhiviziSTabuddherapyutpatteH upAdhyanupalambha eva * nAmtauti vAcyaM / tairanyathAkhyAtyanajaukArAt yabhicArajJAne upAdhijJAnAniyamAJca rati cet / na / vyabhicArajJAnAbhAvasthApi mahakAritvAt / athaivamapyamavikaSTAdihetukAnumitirna sthAt upAdhiviziSTopalambhakakAraNakalApavirahAdini cet / n| upAdhyanupalambhakAdikaM nAnu minihetuH kintu upAdhyabhAvatvena jAnaM, taJcAmaviSSTasyale'pi sambhavani, 'upAdhismaraNe' ityAdikantu laukikapratyakSAtmakopAdhyabhAvatvaprakArakajJAnasya kAraemAtrapradarzanaM iti / na caivaM upAdhyamAvatvaprakArakavyAptijJAnasya upAdhijJAnAdyadhonatvena niruNAmadarzana gamyatva-nikaparibheSavacayosatra .bAdhaM rati vaacN| yAptisvarUpAtItAvitarApevAvirapAdeva tayomA panavAdini / mameva keravAdhikaravAnAdana
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaamiyopaayH| hitastatsaMzayo na tvaprimasaMzayAnurodhena tara ghaTajAnameva na rattamiti kaspAte tathahApyupAdhyabhAvasva vyAptitvAt tasya cakevalAdhikaraNarUpasya prathamadarzane'pi nizcitatvAt vyAptigrAhakAntarasyAbhAvAca pari mitinaM bhavatu upAdhijJAnaM vinA kevasAdhikaraNazAnamAcadazAyAmupAdhyabhAvavyavahArasta jAyatAmityata pAra, 'nayavahAreti(1) upAdhyabhAvayavahAra hetutvAcetyarthaH / keciknu navamasabiSTAdiheta kAnumitirna sthAnAdRyopAdhiviziSTapratyacajanakakAraNakalApavirazAdityasvaramAdAha, 'tAvahAreti tasya vyavahAro yasmAditi yutpatyA anumiterupAdhyabhAvayavahArahetuitakatvAcetyarthaH, 'cakAraH vArthe, upAdhyabhAvavyavahArahetaba parokSAporavasAdhAraNaM upAdhyabhAvatvaprakArakajJAnamAtramiti praaH| 'nanvevamiti, 'evaM' yAptigrahasya sAdhanayAhakAtirikAnapecAve2), 'prathameti prAthamikadhamAdaundriyamavikaretyarthaH, 'yAptinikhayAditi, vizeSaNazAnasya viziSTabuddhAvahetutvena dhamAdau khAtmakavyAptiprakArakanimaye bAdhakAbhAvAditi bhAvaH / vizeSadarzane matauti yathA vayavyApyatvasya vizeSadarzane sani rAmabhAdau na vajhiyApyatvasaMzayaH tathetyarthaH, 'tasaMzaya rati dhUmAdau vaki (1) yavahAratoti va. g.| (2) saadhy-saadhnsmbndhmaakaatirikaanpekssvevikaa|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvapitAma zeSeNa sahadarzanasya vyAptiAhakatvAt tanizcaye prAmA. tyasaMzayAdeva tatsaMzayA navaM rAsabhe'pi prathama vyAptipariccheda:1) syAditi vaacN| tapa vyApterabhAvAta pratyasajAne viSayasya hetutvAna, kapidasaMsargAgrahAt tavA vyAyatvasaMzaya ityarthaH, tava iti zeSaH, ata evAye maveti mAkate, vyAptisvarUpapratItAvapi upAdhyabhAvavarUpeNa upAdhyabhAvAtmakavyAptiprakArakaniSayAbhAvAtsaprakArakasaMdhyo mAnupapatraH, yadA tabizye prAmANasaMzayAyAptisaMzaya rati samAdhAnaiyaM kameNAra, 'yAptijJAnAnanaramiti dhUmAdisatrikarSAnantaramityarthaH, jJAyate ameti vytpttH)| "kimiti patra kiMzabdo'pimayadatyapekSayA vikamye, 'vidyamAneti, 'vidyamAne' jAyamAne dhUmAdau, upAdhivena upAdhireva mayA na jAta ityarthaH, na tu upAdhabhAvatvena upAdhyabhAvo'pi nicitaiti zeSaH, 'iti sthA' ataH mahAmAmayomattayA, 'rahautayAptAvapi sahItathAptispe'pi, 'saMbhavaH' upAdhyabhAvatvaprakAreNa upAdhyabhAvAtmakaNyAptisaMbhavaH, samAnaprakArakanivayasyaiva virodhivAditi bhAvaH / 'upAdhinirAti upAdhabhAvatvaprakArakaniSayabAretyarthaH / "(1) vAptiniSaya iti ga. (2) kAptidhAmapadasya jAyate panenetikarayatvAcA vAbhidhAnamanakA dhamAdisavivarSaparavamiti maavH|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ paakssiyrogaavH| vyavahAro doSamArAvyAt / na cAcApi tathA, bhArope sati nimittAnusaraNaM na tu nimittmstiityaaropitybhyupgmaat| cajavastu pUrvapakSe taveti nAdhyAhArya, 'vyAptijJAnAnantaramiti pAptiniSayAnantaramityarthaH / "kiM vidyamAna rati kimatra upAdhireva vidyamAna vartamAnaH mayA upAdhitvena na jAtatyarthaH, ke vA upAdhireva na vartate, 'rati mAjhyA' iti mahAsattathA, grahItavyAptAvapi' nidhitAyAM vyAptAvapi maMzaya ityrthH| etAdRdhambhAvanAvirahaviziSTavyAptiniSayasyaiva pratibandhakatvAditi bhAvaH / nu lAghavAhyAptinityatvenaiva pratibandhakatvAtsAdRzasaMbhAvanAyA uttekalve mAnAbhAva ityakharasAdAha, 'yaddeti, iti prADaH / nanu mathe prAmANyasaMzayakalpane gauravAviSaya eva vyApterna vRttatyeva kalpayitaM yukramityata pAra, 'yatheti, 'ghaTajJAna rati ghaTanevaya ityarthaH / na caivamiti, 'evaM' mAdhanayAhakAtirikAnapekSane, sabhe'pi dhUmasamAnAdhikaraNe rAmabhe'pi, 'vyAptinizcayaH syAt (2) rUpato vyAptiprakArakanimayaH syAt, vizeSaNa jJAnasya tanmane 9) (1) tAvahAra iti g.| (2) 'yAptiparichedaH syAt' ityatra 'thAptinizcayaH syAt' iti kasya. lat mUgalakasya pAThamamukhatavanto rahasyavataH / (2) taveti kh.|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAcintAmane .. kecitta sAdhanavaniSThAtyantAbhAvApratiyogisAthasAmAnAdhikaraNyaM sAdhanavaniSThAnyonyAbhAvAmatiyogisAdhyavakatvaM vA vyAptistadubhayamapi yogbara) pratyakSeNa vahi-dhUmasambandhAnubhavena prathamamavagatameva / viziSTabuddhAvahetutvAditi bhaavH| viSayasya' vizetha-vizeSaNasambandhasya, viziSTa pratyakSatvasya tatkAryyatAvacchedakatayA na pramAyA guNajanyatvamiti bhAvaH / nanvevaM kucApi yAyabhAvavati vyAyavyavahArona sthAt tasya taviSayAdhInatvAt ityata pAra, 'kapiditi, 'doSamAhAnyAditi, vyAptismaraNapurovartijJAnamahatovyApyatvAsaMsargAgrahastasmAttayavahAra ityanvayaH / 'na cAcApauti sarvatra rAmabhAdAvityarthaH, 'tatheti doSamAhAtmyADyAptismaraNa purovartijJAnasahitavyApyatvAsamagAyahobhavatvityarthaH, 'bhArope' purovarttitAjJAna-tadagrahautAsamargakavizeSaNajJAne, 'matauti prAmANika ityarthaH, 'nimitteti, nimittasya doSasya, 'anusaraNaM' kalpanamityarthaH, phasavalAditi bhAvaH / / biti na tu sarvaveva doSAsyaM nimittamati, 'ratyAropaH' yenAropaH yena sarvatrAgrahItAsamargakacyAptijJAnamiti yaavt| tadevaM upAdhyabhAvarUpAyA vyApneH mahAnagamyatvamupapAca maumAsaka: naiyAyikamihAyA evaM vyApteH tAdRSyeNa mahAnagamyatvaM saikadadhimataM dUSayitumupanyasvati, 'kapilini, 'pratyakSepa' padhurAdinA, 'avagata viSayaukataM, 'mahAnama iti etahamavatItyarthaH, (1) yogyatvAdivi ., g.| - e -.... - - -
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ caaliyopaayH| 2.5 mahAmase yo'tyantAbhASo'nyonyAbhAvovAvagatastasya matiyogIna vahirna vA vahimAnityanubhavAt , rAsame savAvagame'pyagresa gadhyata iti, tantra, evaM tat tadahi-ta 'avagataH' vartamAnaH, 'anubhavAditi prAthamikavaki-dhUmasambandhayahakAle'nubhavAdityarthaH / na ca pizAcAcataundriyAbhAvasthApyetahamasamAnAdhikaraNabhAvatyAdinA niviSTatvAt kathaM mAtha-sAdhanasambandhAnubhavakAle avazyaM tadanubhava iti vaacN| gurumate prabhAvasthAdhikaraNakharUpatayA pizAcAbhAvavAdirUpadharSasyaivAyogyatvAt na tu tadabhAvasa, atra tu prabhAvatvenaiva thaanaat| na ca tathApi tAdRpratiyogivAbhAvatvena kathaM tAdRdhapratiyogitvAbhAvagrahaH mahAnamattipizAcAyabhAvapratiyogivasthAtaudriyasthApi tapratiyogikudhiniHkSiptatvena tAdRzAbhAvatvasyAyogyatvAditi vaacN| yatkiJcitpratiyogiyogyatvenaivAbhAvasya yogyatayA tAdRzapratiyogitvasAmAnyAbhAvavasa yogyavAt apratiyogitvastha pratiyogyanyonyAbhAvarUpatayA pratiyogiyogyavasthAtavbatvAceti bhaavH(1)| navamindriyamaviSTe vyadhikaraparAsabhe'pi tAdRnapratiyogitvAbhAvapahApaktimtava naye mAtha-sAthanasahacAraNaharana tAmAtiyogitvAbhAvagrahAhetRtvAdityata pAra, (1) bacantAbhAvagrahe pratiyogiyogyatvasya tanmatve'pi banyodhAbhAva yaha pratiyogiyogyatvaM na ta, dhanyathA ghaTAdau pizAcAdyataudriyapadA. nyonyAmAvasyApratyakSApatteriti bhAvaH / 26
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAdhikAma 11 mayAreva vyAptiH syAt na tu dhUmatva-pahiyAva chedain| matadanumAnopayogi, vahnitvaM vaddhimattvaM vAna pratiyogitAvacchedakamiti prathamato cAtumazakAmeveti / maivaM / prakRtasAdhyayApakasAdhanAvyApakovA sAdhanavA 'rAmabha iti mavizaSTe yadhikaraNarAmabhe ityarthaH, 'tathAvagame'pi' prathamaM tAdRzapratiyogitvAbhAvAvamame'pi, 'caye' etaddemavati rAmabhAbhAvapahAnantaraM, 'bAdhyate' capramAvena jJAyate, 'evaM taditi luptaprathamAnta, makahanaviSayaubhRtaM tAdRzAtyanAbhAvApratiyogitlAdikamityarthaH, 'sthAt' bhavati, na tu dhUmaveti dhUmatvAvazike vatibAvacchinnasya dhyaaptirityrthH| na taditi tadaki-taDmayopitvaM, anumAnopayogi' dhUmasAmAnye , vazi-gAmAnyAnumAgopayogautyarthaH / manu dhUmayAvadhisamAnAdhikaraNAtyanAbhAvapratiyogitAmava chedakavahitvAvavivasAmAnAdhikaravaM tAdRzAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakavakisAmAnAdhikaraNaMyA dhUmamAmAbotakavayanumAnopayogi tadapi mahAnayAmityata pAra, 'batvimiti, na pratiyogitAvacchedakamiti() na dhamavAki basamAnAdhikaraNAtyanAbhAvaca tAivAnyonyAbhAvaya vA patiyo (1) pratiyogitAmayazedavamiti k..|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaamiyopaavH| bhimatena samaM prazatasAdhyasambandhitAvacedevaM vizeSavaM bopAdhiH ubhayavApi tadabhAvo na vyAptiH siddhasivitaviSedhAnupapattaH, kintu yAvatvaSyabhicArivyabhicArisAdhyasAmAnAdhikaraNyamanaupAdhikatvaM tasya prathamaM caatumshkytvaat| kicana vastugatyA vyApte gitAsAmAnyAvodakamityartha:(9), 'cAtumaNakyameveti tAdRdhapatiyogitAnavodakavasatve'pyabhAvadezaviprakAdinA anupasalamAna nApattigarbhayogyAnupalabdhivirahAditi bhAvaH / badyapi tAipatiyogitAvacedakavAbhAvo'SadhikaraNadirUpa eveti tajjAnamapi prathamadarzane pAvatyeva padhikaraNadizAne yogyaanupsrttvaat| ra pratiyogitAvacchedakAvAbhAvalaprakAreNa jJAnaM prathamato na sabapati tasa pratiyogitAvodakavajJAnAdhInatvAcogyAnupalAvadhInavAceti vAcaM / upAdhabhAvarUpavyAptipratyApi upAdhabhAvalaprakArakajJAnasya prathamato'sabhavAt upAdhijJAnAvadhInatvAt / tapAyuka rUpavyAptitvenokarupayAneH samadanagamyatvokadezabhipretatvAtadoSAmAtiriti the| (1) patra sAmAncapadaM pAtinimezAbhiprAya tathA pratiyogitAgavazedavAmitvasya pratiyomivAvazeSatApAmadhikaraNalAmAvAtamI tena mahAvIyavAbhAvamArAba pahilasya pratiyogitAvaDevADI vadhimAn dhUmAdibAdau naabaaptiH|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvadhitAmasI 2.4 ni hetuH kintu thaptitvena taba upAdhyabhAvatvaM / mA upAdherajAne tadabhAvatvena jAna sambhavati, vizeSaNajAnasAdhyatvAdiziSTamAnasya / naca niyamataH prathamamupAdhidhIrasti / yathokta pratiyogijAnaM vyavahArahetuH tadevaM vyAptina bhUyodarzanagamyA kintu maharzanagamyeveti maumAMsakamate ca nikaDe taddaSayati) 'maivamiti, 'prateti nyAyamaye, 'mAdhanaveti maumAMsakanaye, mAdhanatvAbhimatena mamaM yA prachatamAdhyasambandhitA tadavachedakatve mati yadizeSaNaM ttvmityrthH| pavAvaI dakatvamanyUnavRttitva mAdhananihamAdhyasambandhitAvacedakaumatAdhikaraenihAbhAvApratiyogitvamiti yAvat / sa zyAmomicAtanayatvAt pratyavaM utarUpAdityAdau pAkazAkajana-mahatvAdAvavyAptivAraNAya sAdhananiDeti mAdhyasambandhitAvizeSaNaM, asambhavavAraNaya mAdhyAnnabhIkaH / tathAca sAdhanavibhiSTasAdhyayApakatvamiti satyantasya phalitArtha:(2) / viruddhasya cetavaye nopAdhitvamatogotvavAn amatvAdityAdau sAdhanaviziSTamAthAmiyA mAyAvatyAdau naathaaptiH| na ca tathAyathaM (1) ni! tapazyatIti kha, ga / (2) tathAca va zAmo mitrAtamayatvArityAga gAvapAjatyopAdheH sAmAvikaNyAmavAvA-bovinAyatarmANa evaM prabadhaM upabhUtarUpAdibAdau mahAyopAdheH gukhAdyannarmAyeya sAdhyayApakatvama'pi sAdhaviziGasAdhyabApabAlamanavameveti bhaavH|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaaptiyhopaayH| 21 mAbhAvAne iti, astu tAvadevaM tathApi tadabhAvo mA zavahari upAdhyabhAvajAnAdhInAnumitiH syAdeka upAdhijJAnaM vinApi, na caivaM / vastutastu vizeSAdarzane pASuSaH prameyatvAdityAdau paradharmavyatvAvacchivasAdhyavyApake ur3atahapAdAvavyAptiriti vaacN| sAdhanAvacchinnamAdhyavyApakasyaivetanmate upAdhitayA tasthAlatyatvAt / saGketau mAdhyAdepAdhitAvAraNava vizeSaNamiti vizeSaNatvaM yatkiJcitsAdhanAdhikaraNAyAvartakatvaM gadhanAvyApakatvamiti yAvat / niHvehaM spAt dravyaM sattvAdityAdau karakAnyatva-rUpAnyatvAdikamapi lakSyameveti na tavAtiyAptiH / vecitta maddhetau mAyAde:(1) mAdhyAbhAvaviziSTasAdhanavadavRttereva ratanmate lakSyatayA nivespAt drayaM sattvAdityAdau karakAnyatvaspAnyatvAdekhopAdhitAvAraNaya 'vizeSaNamiti, vizeSaNatvaca mAdhAnAvaviziSTasAdhanAdhikaraNasAmAnyAyAvartakatvaM mAdhyAbhAvaviziSTagadhanavyApakaubhatAbhAvapratiyogitvamiti yAvat / dhamavAn vaH vyaM prameyatvAdityAdau tattadayogolakAnyatva-mattAdikaJca na sadhyaM prato na tavAyAptirityAH / _ 'tadabhAva iti sambandhasAmAnyAvacinapratiyogitAkatadabhAvatyarthaH, "sidyasiddhiyAmiti pratiyogiprasidyAmivinyAmityarthaH, taniSedhAnupapatteriti tadabhAvasya mahetAvanupapattarityarthaH / 'bAva (1) sAdhyAdeH upAdhitAvAraNAya ityagrimevAncayaH /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApitAmagai sahacArAdisAdhArakhadharmadarzanAghabhicArasaMzayAt prabamadarzanena vyaaptinishcyH| atha vyabhicArasaMzayo mAyabhicAranizcayapratibandhakaH prAdhasaMzayasya nizca kheti saM cAvatAM yabhicAri khAthApakaM cAvaditi yAvat, tAvatA yabhicAri yasAdhaM tamAmAnAdhikaraNarUpamanopAdhikAtvamityarthaH, thAptirityanuSavyate, 'tasya prathamamiti nakha mAtha-sAdhanasambandhamAcAtkAratvayApakaviSayitAkavAsambhavAdityarthaH / nanu upAdhyabhAvavataH mAyasva mAmAnAdhikaraNarUpamanaupAdhikAkhameva sthAptiH upAdhyamAvara yAyatAsambandhana prAtasAdhanAvyApakAbhAvaH sa cAdhikaraNabhatamAdhyasvarUpatayA makadarzanagaNya ratyasaramAdA, "kiJceti, 'upAdhyabhAvatvaM' upAdhyabhAvatvaghaTitaM / 'vizeSaNajJAneti radaM naiyAyikamatAnusArepa, maumAMmakamate vizeSaNazAnayAbhayaumAdhyatvAditi the| 'prathamamiti prathamadarzanakAsa ratyarthaH, tathAca yena rUpeNa jAtA yAptiramumityahaM tadrUpaviziSTaca sAcAradarzanaviSayatvaniyamo bAdhita eva, yAptisapasa tathAlanu mathApi na nivAryate vidhi sAmAnAdhikaraNasya mAmAnAdhikarathAnatirekivAditi parigepAnumAne mihasAdhanamiti bhAvaH / manu bastugatyA upAdhyabhAvasya zAnameva kAraNaM vAyaM tapa tu nopAdhijJAnaM retaH pratiyogijJAmasa tatsadabhAvanAkArakamAnahArA taladabhAvalaprakArakavyavahAra 1) prathamadati /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaaniyhopaayH| 200 yApratibandhakatvAt anyabA saMzayottara kApi niyayo nasvAditi cetAnA vyabhicArasaMzayaH pratibandhaka iti amaH, kintu vizeSAdarzane sati sAcArAdisAdhAraNa pratyeva hetulAdityata pAhA), 'paJceti, 'prathiyogivAna', 'pratiyoginaH' upAdhaH, 'cAna, 'vyavahArataH' upAthabhAvavaprakArakaupAyabhAvayavahAraprayojakaM, 'nAbhAvasAne' na kharUpeNapAdhyabhAvajJAne, 'tadabhAva iti, upAdhijJAnaM vinetyAdiH, 'upAdhyabhAvajJAneti, 'upAdhijJAnaM vinApi', bhavanmate kharUpata upAdhyabhAvavattAjJAnasambhavAt upAdhabhAvatvaprakArakazAnaM pratyeva upAdhismaraNa-yogyAmupalabhayo hetutvasya pUrvamukatvAditi bhAvaH / na caivamiti cedaH, upAdhijJAnaM vinApyanumitirbhavatIti na cetyarthaH / nanu upAthamAvatvarUpavyAptitvaprakAreNa thAneH pahacAradarzanaviSayatvaniyamo mAta tathApi upAdhikaraNa-yogyAnupakhadhisAhataM prathamadarzanameva nadrapeSa vyAptiyahe itaratityata pAra, 'vastutatiti, vyabhicArasaMbhavAditi upAdhinaMjayAdityarthaH / paramate yA vyAptistadabhAvaskheva yabhicArabAta 'prathamadarzana rati upAdhismaraNadisataprathamadarbha ne'pautyartha:(2), 'na yAniniya rati na upAdhabhAvavarUpayApti (9) hetutvamityutAvAdita pAheti kha, ga / (2) 'prathamadarzaneneti upAdhimaraNAdivazataprathamadarzanenApauvarSa iti kha., g.|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai dharmadarzanAt saMzayaH syAt na tu saMzayasAmagrItAnibayaiti / kizca yahIsAmagrI yA pratibandhikA vizebAdarzane taba tahorapoti. vyabhicArasaMzayo'pi prati tvaprakAreNa vyAptiniSaya ityarthaH / idamApAtataH koTiiyopasthiteranAvazyakatvAdupAdhisaMzayasthAsArvacikatvAditi dhyeya) / 'yabhicArasaMzayaH' upAdhisaMzayaH, 'bhavyabhicAranimayeti upAdhyabhAvanibayetyarthaH / paramate upAdhyabhAva eva vyAptiH sa evAvyabhicAra iti bhAvaH / 'kApoti, bhavati ra sthANuna veti saMzayAnakAra vizeSadarzane mati ayaM sthANuriti nizcayaH parvato vajhimAtra vetyAdisaMzayAnantaraM parvato vahimAnityAdyanumitiH gAbdAdiveti bhAvaH / 'neti 'bamaratyanenAnvayaH, 'maMgavaH syAditi ubhayakoTiprakArakakSAmasAmagaisatvAditi bhAvaH / 'saMzayasAmagrIta iti saMzayamAmayyAM matyAmityarthaH, 'nimaya rati ekakoTimAcaprakArakajJAnamityarthaH / maMjhayamAmayyA: nizyapratibandhakatvamabhyupetya maMzayasyApi pratibandhakatAM vyavasthApayati, 'kiveti, saMzayAnantaraM kApi zivayo na syAt pratibandhakAlamattvAdata kA vizeSAdarzane manauti / nanu anumitimAmayI pratyace pratibandhikA nAnumitiH pratyakSapratibandhiketi vyabhicAra iti cet / na / 'yadvItyanena virodhavagAhidhiya (1) iti bodhamiti kaa|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ baaligrhiipaavH| bandhaka evaM bhUyodarzanamapi saMzAyakaM tastvanavasthAgrasta eveti kavaM vyaaptigrhH| iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNoM anumAnAsthahitIyakhaNDe vyAptigrahopAyapUrvapakSaH / ukatvAt, tathAca maumAMsakamataM duSThaM, dAnoM neyAyikamate maumAsakaH(9) ghAite, 'evamiti, 'maMgAyakamiti, mAdhAraNadharmadarzanAditi bhAvaH / nanu tarka eva mahAvirodhItyatAha, 'tarka rati, 'kathaM vyAptigraha iti bhavanmate kathaM vyAptiyaha ityarthaH / / iti zrImathurAnAtha-tarkavAgauNaviracite tatvacintAmaNirahathe anumAnAkhyaditIyakhaNDarahasye vyAptiyahopAyapUrvapakSarahasyaM / . (9) tathAceyAdiH mImAMsaka banataH paatthHkh-cikitpustkmaati| 27
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha vyaaptimhopaaysidaantH| 'pacocate vyabhicAracAnavirasAkRtaM sahacAradarzanaM vyaptiprAhaka, jJAnaM nizcayaH, zahA ca sA ca kvacidu adha vyAptigrahopAyasimAntarasya / ava samAdhAnamAha, 'pocata iti, 'yabhicArajJAnaviraheti vyabhicAracAnavirahaH sahacArajJAnaca vyAptibahe heturityarthaH / nava vyabhicAsvAnAbhAvasya kuto vyAptiyaha hetutvamiti vAcyaM / nadhAnasya tadabhAvajJAnapratibandhakatayA mati yabhicArajJAne avyabhicAraghaTitayAptiyahAsambhavena tadabhAvahetutvAvazyakatvAditi bhaavH| nanu tadabhAvasya hetutve'pi vyabhicArajJAnamAye vyAptiyaho duAra eva vyabhicArajJAnasyAcyApyatitayA vyabhicArajAne satyapi ghaTAghava dainAtmani tadabhAvasAcAt / na samavAyasambandhAvacinapratiyogitAkavyabhicArajJAnAbhAvasthAtmaniSThatayA , hetutvaM apitu anaar'lksisnithiishinaasimaalaamaalH - rauranihI hetuH yatrAvodakatAsambandhena yAptiyAstatra vizeSaNatAvizeSasambandhenAvacchedakatAsambandhAvacinapratiyogitAkavyabhicArajJAmAbhAva pani samAnAdhikaraNaM pratyApattiriti vaacN| pUrva
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ yotigrhopaayH| pAdhisandehAt kacidizeSAdarzanasahitasAdhAraNadharmadarzanAt / tahirahazca kacidipakSabAdhakatarkAt kacit zarIrAvayavAvacchedenotpadyamAnavyabhicArajJAnotpattikSaNotpattikakhaNDazarIrAvacchedena mati vyabhicArajJAne vyAptigrahasya durvAratvAt janyaM jJAna prati ceSTAvattvenaiva zarIrasya hetatayA mahAmaroranAzAnimakSaNe vyabhicArajJAnotpattau bAdhakAbhAvAt ceSTAvataH maraurAkyavasyaiva tatra sattvAditi cet / na / vyabhicAra jAnasthAvyAyattitve'pi tadibhiSTAtmavasya vyApyattitayA nadabhAvasyaivAtmaniSThatayA hetuvAt zrAtmavantu taba na nivite kintu samavAyasambandhAvacchinnavyabhicArajJAna viziSTAbhAvatvena hetutvam / etena dravyatvAdimAdAva vinigamanAviraho'pi pratyukta:(2) / evaM tadatyanAbhAnva-tabadanyonyAbhAva-tadabhAvavyApyAdinirNayakhale tadimiSTAtmatvameva pratibandhaka mukhyyukt:(2)| (9) tathAca pezAvadayAvayavitvarUpazarIratvaghaTakAnyAvayavitvaM prayogagaviraheDa jandhacAnavAvanivAryatAnirUpitakArastAvazedakapoTau na nivezagIyamiti bhaavH| (2) vyabhicAramAgavizivAtmatvAmAvasya hetutve vinigamanAviraheDa vyabhicAratAnaviziSyatvAmAvasyApi hetutvApattiH SAtmatva-vyavayoyoreva jAtivAvizeSAditi samuditatAtparyam / (1) tahatArSi prati tadabantAbhAvAdinizcayamAtrasya pratibandhakAce tatyantAmAvAdinizcayavAle'pi ghaTAparedena tAdRzanicayAmAvatAcAt
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ sara tApacintAmagai svataH siddha eva, tarkasya vyattigrahamUlakatvenAnavastheti cet, na, yaavdaashtrvaanusrnnt| yaca vyAghAtena zaGkhava nAvatarati taca tarka vinaiva vyAptigrahaH / iti zrImahozopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNI anumAnAsyaditIyakhaNDe vyaaptigrhopaaysiddhaantH| kecittu nadatyantAbhAvanirNayAdikhale sarvatra pratibandhakatAvacchedakakoTau trAtmatve taddeziyanivegApekSayA lAghavAt janyajJAnaM pratyeva ceSTAvadanyAvayavitvena hetutvamato mahAzarIranAmAgrimakSaNe vyabhicArAdizAnAsambhavAbojAtiprasaGgaH / anyAvayavitvaJca samavAyAdisambandhena dravyavadbhivatvaM / na ca tathApi mahApauranAzotpattikSaNe vyabhicArAdijJAnotpattau bAdhakAbhAvena tadagimakSaNotpatrakhaNDamaraurAvacchedena mati vyabhicArAdijAne vyApyAdigrahodArarati vaacym| tara vyAyAdipahasyeSTatvAt saNekavisambena tatra thApyAdigrahasya tavApi mmttvaat| astu vA paraurasya ukarUpeNa kAryamahavartitayA janyajJAnahetutvaM tasmAt samAnAvacchedakatvapratyAmatyaiva vyabhicArajAna-bAdhajJAnAdeH prtivdh-prtibndhkbhaassH| na vaM yatra parapurapravezAdhInamAtmaiyorekaM garauraM takasmiyAtmani tahattAbuddhiprasaGgaH ataH tattAbuddhi prati tadatya nAmAvAdinizcayaviziSTAmAvasyeva pratibandhakAtvaM na tu tAdRzAniyamAvasyeti bhaavH|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ baaniyhopaayH| taharIrAvacchedena vyabhicAra-bAdhAdijJAnasattve'nyasmintrAtmanyapi nakarIrAvacchedena vyApyAdizAna na syAditi vaacym| samavAyaghaTitamAmAnAdhikaraNyapratyAsatyA prativadhya-pratibandhakabhAve'pi yatra kAyayUhAdhInaM ekasyaivAtmano nAnAzarIraM tatra ekazarIrAvacchedena tadAtmani vyabhicArAdijJAne'nyazarIrAvacchedenApi tadAtmani yApyAdijJAnaM na sthAdityasya duruddharatvAt iSTApattecobhayatra tulyatvAdityAjaH / navyAta khaNDamaraurotpattikAlotpattikavyabhicArAdijJAnasthAyachedakatAsambandhena khaNDagaraure vRttau bAdhakAbhAvAtrokApatteH prasaGgaH () / na cAvacchedakatAsambandhena jJAnotpattI tAdAmyena sambandhena zarIrastha hetutvAt khaNDArIrAvacchedenAvyavahitapUrvakAle tAdAmyasambandhena parauravirahAt kathaM garaurotpattikAlotpattikavyabhicArAdijJAna khaNDamaraure sthAditi vaacym| avacchedakatAsambandhAvazviotpattereva kAryatAvacchedakasambandhatayA mamAnakAyotpatravyabhicArAdinAnasya khaNDAtre'vavedakatAsambandhenotpattyasambhave'pi tena sambandhena sthitau bAdhakAbhAvAt daNDAdizUnyadeze saMyogena ghaTAdimattvavat parapurapravezasthale pauSTApattireveti prADaH / manvastu vyabhicArajJAnAbhAvasya hetutvaM tathApi sahacAracAnastha hetule maanaabhaavH| na pa yAne sahacAraghaTitatvena vizeSaNajJAnatayA tat heturiti vAcam / vyAptivizeSyakazyAptiyahe sahacArasya vizeSa (1) nolAtiprArati kha., g.|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 tApacintAmo khaat| napa khatantrAvaya-vyatirekAbhyAM tadapi svAtantryeNa hetariti vAcaM / svtntraanvy-ytirekaanuvidhaansyaivaaprmiddheH| na hi itarakAraNasamavadhAne sahacAradarzanavilambena kviyaaptiyaavilmbmauvaamhe| atha viruddhasthale sahacAradhameNa thApakatvadhamajananAt sAmAnyataH vyApakatAgrahatvAvachina prati sahacArajJAnasya hetutvaM kalyate lAghavAn ataeva vyAptivizeSyakagrahasthale'pi mahacAracAnamAvazyakamiti cet| nA viruddhasthale sahacArabhramasya vyApakatvabhramajanakatvAmiddhaH paurvAparyabhAvastha ra mAmagrIpauvA'paryAdhImatvAt / ata eva vyatirekasahacArajJAnenAnvayavyAptijJAnajananAt lAghavAt sAmAnyata eva mahacArajJAnaM vyAptidhAnatvAvachina prati hetarityapi parAstaM tasyaivAsiddheH / anvaya-vyatirekasahacArajAnaniSThAnugatakAraNatAvacchedakasya nikumazakyatvena sAmAnyataH kAraNatvAsambhavAceti / maivam / sahapAradarzanapadasya dRzyate'neneti vyutpattyA sahacArendriyamadhikarSaparakhAt, naddhetutvAbhidhAnaca yaaptiprtykssaabhipraayenn| yadA sahacAradarzanaM mAcArazAnameva tattvAbhidhAnadha yApterapanautajJAnAbhiprAyeNa(1) nara upanayavidhayA tasya hetRtvaat| na caivaM vyAptipratyakSe sahacAredriyamantrikarSAdivadyAptighaTakapadArthAntaredriyamavikAdirapi hetuH sa kathaM noka iti vaacN| svatanchasya paryanuyogAnahatvAt / panyathA vyabhicArazAnaviramavadyAptighaTakapadAryAnsarAbhAvajJAnaviraho hetaH sa kathaM noka ityapi paryanuyogAporiti / (1) yApanautamAnAbhiprAyeti kha, ga /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAmiyazemAyaH / / nayAsta saracArapadamana hetvabhAvayoH sAcAraparaM, nacAnaca vizeSaNajJAnavidhayA vyAptijJAnamAce heturiti prADaH / mitrAstu vyAptigrAhakamityasya vyAptiprakArakajJAnajanakamityarthaH, tathAca sahacArajJAna vizeSaNazAnavidhayA cetarityAH / __ bhaTTAcAryAsta dhUmAdivyApakavasimAnAdhikaraNavRttidhUmAvAdikaM vyAptiH tAnasAmAnAdhikaraNyamAcasya rAsabhAdisAdhArayAt / tathAca vyAptiyahamAca eva sAcArajJAnaM vizeSaNajJAnavidhayA heturiti(9) maNikato'bhiprAya rati prAjJaH / nanu 'vyabhicAracAnaviraityatra jJAnaM nivayaH pAhA vA nAma: vyabhicAramandehasattve'pi vyAptimicayApatteH(9), mAyaH vyabhicAranisayasattve yAtinidhayotpatyApattarityata Aha, 'jJAnamiti, nacAca vyabhicAracAnasAmAnyAbhAvohetariti bhAvaH / na pa.saMdhAdhArakavyabhicArazAmAbhAvastha hetutve sAdhAbhAvAM mandatAkAravabhicArajJAnasattve'pi vyAptivAnaM na svAdiSTApattau ca pakSe mAdhyamadadimAyAM yApyayahApattiriti vA / mAdhyAbhAvAMze niyAtmaka-vRttibAMce sandeza-nivayasAdhAraNabyabhicArajJAnAmAnyAbhAvasa hetutvA) radakSa praaciinmtaanusaaress| (1) hetuSyApakasAdhyasamAnAdhikaravatti hetutAvacchedakasya yAtitve cAtivizeSyavadhAne'pi vAyasAmAnAdhikaraNasya vizeSavatayaiva bhAvAt sabaMdha yAnizAne vizeSajadhAnavidhayA sAcArAnaM heturivi vAtparya / (2) vyAgninicayAnudayAditi sa., g.| (2) tayAca sAdhatAvaredavAvaniprakAravAnirUpitA yA sAdhyA.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmaNe vastutastu pAcazayasthApratibandhakalAyabhicAranirNayAbhAva esa hetuH / na caivaM vyabhicArasandehasAve'pi vyAptiyahApattiriti vaacN| sandehAtmakavyAptipahe iSTApatteH sandehasyaivobhayakoyupakhitirUpatayA ubhayakoTiviziSTabuddhisAmayIsattvena tadabhAvAprakArakatatprakArakajA. marUpasya taviSayasyAnutyaH / na ca yatra vyabhicArasaMzayotpattikSaNe tadvitIyakSaNe vA doSanAzastava vyabhicAramaMzayasattve'pi vyAptinicayApattiH doSAbhAvenobhayakoTiviziSTadhIsAmagrauvirahAditi vaacym| tAdRsthale mAnAbhAvAt, viSayAnaramacArAdevizeSadarzanAdezca virahe sandehottaraM dhArAvAhikasandehaniyamasya sabai reva khaukArAditi tattvaM / 'mA ca mahA ,' 'sAdhAraNadharSeti ubhykottishcritdhrmtyrthH| 'tadirahaveti mAyA anutpattivetyarthaH, utpanahAyAH khottarotyavaguNadeva nAmasambhavena tatra trksyaapesaabhaavaat| 'vipati, 'vipace' vyabhicArapahe, 'bAdhakAt' prtibndhkaacrkaadityrthH| sa ca dhUmo yadi vahivyabhicArI syAdatibanyo na syAt ityAdirUpaH, pratibadhya-pratibandhakabhAvasa phalabalAdirodhiviSayatvAsambhavenApi tadApAdakakApatitvena taviziSTabuddhitvena, tadApAdakakApattivana dhamasijakatvAdivanirvAccamiti bhAvatvAvazivaprakAratAmipitavizeSyatA tadaminA yA nirUpitatvasamba aaminaa ny'idin yaa linaalaaksibighghnaa nbmitrapavAratAnirUpitA yA hetunAvazerakAzmivipreSyatA tahizika jAnAbhAvasya hetutvamiti bhAvaH /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaamiyopaayH| bodha / 'khataH siddha iti taka vinA anyena abuka ityarthaH, anyathA maMjayajanakadoSAbhAvasakarkAtiriko vacyamANapratibandhakotyanyadetat / / kepitu 'khataH siddha iti koTiiyopasthityabhAvaprayukta ityrthH| na ca vyAptiyahasamaye vyabhicAra-tadabhAvobhayakoyupakhitirAvazyakI avyabhicArasya vizeSaNavena tajjJAnasthAvazyakatayA tasyaivobhayakoTijJAnavAdabhAvabuddheH pratiyogiviSayakalAt svatantra vizeSajJAnakAraNavasya dUra eva nirAmAditi(1) vAyaM / prAcInanaye sAdhAraNadharmAdidarzanajanyakovyupasthitereva saMzayajanakatvAt na tu kocupsthitimaatrsyetyaangH| nanu yatra tarkeNa zahAnivRttiH tacAnavasthA tarkamUlaubhUtayAptijJAne zahAnivRttaye tarkAntarasya evaM tamalabhUtavyAptijJAne'pyaparassa(2) apekSauyatvAdityAgate, 'tarkasthati, 'yAptimahamUsaMkatvena' vyAptigrahajanyatvena, yAvadAmahamiti taLabhAvetarasakalAkAralaM yAvattAvatkAlaM, 'tarkAnusaraNat' yattarkapUrva tabighaTakAtAyAtakAbhAvetaramakalakAraNasampattistattarkapUrvameva tantirAbhyupagamAditi yAvat / 'yatra .ceti yastha ra tarkasya cetyarthaH, pUrvamiti zeSaH, 'yAghAtena' vyAghAtAdeva tarkAbhAvAtirisakAraNapratiyogikAbhA (1) nirAkRtavAditIti kha, ga, gha / (2) tarka prati pApAyacApyApAdakavattAniSayavega kAraNatvAt pApAdake pApAyathAptisaMzayanisavarSa takAntaraM papekSIyaM evaM taba samApo. banavasyeti bhAvaH /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAcintAmaNe vAdeveti) thAvat, saJcAnirika saMbhavajanakadoSo vazamANapratibandhakAvabhAvaca, 'gAva gAvatarati' taviSaTakArAmAcaM nAvatarati, vatarkapUrva nadiSaTakamahAmAmAnyAbhAvastakAbhAvAtirikakAraNapatiyogikAbhAvaprayuko na tu tarkaprathuka iti tu mamuditArthaH, 'tara' taka, 'tarka vinaiva vyAptigraha iti, janaka rati bheSaH, tarka vinava yAptigrahastattajanaka ityarthaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauNaviracite tattvacintAmapirahasthe anumAnAsyaditIyakhaNDarahasye vyAptiyahopAyarahasyaM // 0 // (2) niilaakaalihi a bhy'aal maar'i|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha trkH| tabAha dhUmA yadi vayasamavahitAjanyatve sati vahisamavahitAjanyaH syAnotpannaH syAdityA ki ava trkrhsy| yatta vighaTaka mahAsAmAnyaM narkAbhAvAtirikapratiyogikAbhAvAdeva pUrvaM nAvatarati taM tarkamAha, 'tathAhauti, 'dhUma iti dhamo yadi vayasamavahitajanyabhicatvavibhiSTa-vakkimamavahitajanyabhivatvavAn khAt utpanatvAbhAvavAn sthAdityarthaH, viziSTAntaM ditIvabhinnatvavizeSaNaM / janyaM hi jagati vastuiyaM vayasamavahitajanyaM tatsamavahitajanyaM ca tacAyadhedubhavajanya eva na sthAsadA janya eva na sthAditi bhaavH| nanu nAyaM vazi-dhamavyAptiyahopayogI vahivyabhicAritvApAdakakatarkasyaiva tacAvAt / na cAtayAtve'pi cativiraha iti vaayN| tAdRpravaki-dhUmavyAptiyAhakatarka eva amavasthApradarzanAditi(1) cet| n| tathApi paramparayA pazi-bhUmathAptipahopayogitvAt, tathApi (1) panavaNyAdAnAdivoti m|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmaga bhUmo'vajhereva bhaviSyati kaci vinApi bhavi dhUmo yadi vahivyabhicArI sthAt vajhijanyo na syAditi vazi. dhamayAptiyArakastarkastatra ca vjhijnyvruupaadyvytireknimyH| tuH bAdhabuddhestArkikabuddhau (9) hetutvAt tasmiMzAvaya-vyatirekAbhyAM pratyakSato vajhijanyatvanirNaye vajhijanyatvAlA virodhinI saMzayamAmagrIsampAdakatvAt(1) tacchAvirodhI cAyaM tarka rati, atra ca vabhimanyatvadazAyAM vajhimahezotpatre ghaTAdau mUlathilyavAraNaya vibhiSTAnaM dvitIyabhinnatvavizeSaNaM, tatpratiyogivizeSaNatve taddoSatAdavasthAna, vahiM vinAnutpadyamAnatvaM tadarthaH,(4) svasamAnAdhikaraNavahimadanyakhAvyavahitapUrvakSaNakaM yadyattadanyatvamiti tu niSkarSaH, khapadamanyatvapratiyogiparaM, anyathA(1) idAnIntanaghaTAdeH sAmagrau ---------..- - - .. - - ... ... .. . (2) vajinyavAbhAvarUpApAdyAbhAvasya vakimanyatvAtmakasya mikhaya ityarthaH / (2) tArkikabuddhau tAtmaka buddhau ityarthaH / (3) manu saMzayanAzottaraM vahinanyatvanizcaya ityata cAha saMzayasAmagrIti saMzayasya saMzayasAmagrIsampAdakatvAditi tadarghaH tathAca yAvat tIdirUpapratibandhakasamavadhAnaM na bhavati tAvat saMzayadhAraiva utpatsyata iti bhaavH| (7) 'bhUba' vyAptiH, tasyAH 'zaicisya' vyabhicAra, tadAraNAyetyarthaH / (5) 'tada' satyanArtha ivaH / (6) 'pApA' vaamaanaadhikrnnaaniye|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ tH| 29 yati ahetuka rava votpattyata iti zaGkA syAt sarvaca kAle'pi kutracit deze vajhimattvena mUlabhethisyatAdavasthyAna mahApralaye mAnAbhAvAt() khaNDapralaye'pi brahmANDAntare vakimattvAt mAmagraumAtrasyaiva vayadhikaraNakSaNavRttitvenAprasiddhiprasaGgAzca / na tu vayaghaTitamAmayyajanyatvaM tat dhUme prAk tadanizyAt pApAdyAbhAvenApAdakAbhAvamAdhane vizeSyavirahaprakArakamidyarthaM tanizcayasyApekSitatvAt / vayasamavahitAjanye vajinyAlokAdau mUlazaithilyavAraNaya vishessydlN| na ca caramasamavahitapadaM vyartha vahijanyatvAbhAvasyaiva samyaktvAditi vAcyaM / vayajanye vakrisamavadhAnaniyatotpattike ghaTAdivizeSe mUlagaithisyApatteH / vahimamavahitajanyatvaJca vajhikAlonamAmagraujanyatvaM svasamAnAdhikaraNavaddhimalkhAvyavahitapUrvakSaNakatvaM iti tu niSkarSaH / anyathA idAnItanajanyamAcasyaiva vayadhikaraNakSaNavRttisAmayaujanyatayA pakSaubhUtadhUme'pi(2) tAdRzamAmagrIjanyatvaniSayasattvena tarkavaiphalyApatteH / na tu vazighaTitasAmagraujanyatvaM tat tathA mati vanyajanye vakrimamavadhAnaniyatotpattikaghaTAdivizeSe muulthilyaaptteH| vahimamAnAdhikaraNatve matautyanena cApAcapratiyogi vizeSaNIyantena vajhiyadhi-- ... . .. .............. -- ...... - (1) mahAprabayAGgovAre tu gharamadhyase sAvRzAnyatvapratiyogitvaM sambhava tauti bhaavH| (2) dhUme nAhazasAmagrautrayA bahinanyavakharUpamevevabhiprAyaH /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . nAvacintAmo svaniyAvyAghAtaH syAta, yadi hi rahItAnvaya-ti karaNe vajhijanyarUpAdau vahivyadhikaraNe ghaTAdau ca mUlavikhyaM / na ca pacatAvacchedakaviziSTe pApAdyAbhAvenApAdakAbhAvasAdhane niyamato yaGkarmAvacchivaM sidyati taddharmAvacchinAbhAvakoTikasaMzayaM pratyeva to virodhauti niyamaH prahate tu dhUme utpanatvAbhAvAbhAvanotpanatvena vayasamavahitajanyabhinavaviziSTavakrisamavahitajanyabhivatvasthApAdakaubhUtasyAbhAvamAdhane vajhijanyabhinnatvAbhAvarUpasya vizeSyAbhAvasya na siddhiH 1) viziSTAbhAvasthAnirikasyaiva siddheH tathAca kathamasya vajhijanyatvAbhAvakoTikamaMzayavirodhitvamiti vaacN| viziSTAbhAvasya vizeSaNa-vizeSyAbhAvAnatirikatayA vazijanyabhinnatvAbhAvarUpasya vizeSyAbhAvasya middheH / atha tathApi na vajhijanyabhinnatvAbhAvavarUpeNa vajhijanyatvasya middhiranumitApakatAvacchedakaprakArakatvaniyamena viziSTAbhAvatvenaiva tmiddheH| na ca vizeSaNabhAvabAdhanisa yasahakArADyApakatAmavacchedakenApi vizeSyAbhAvatvena tasiddhiriti vAcyaM / tathApi pace viparyayAnumAne) pUrvaM vizeSaNabhAvabAdhapratisandhAnAnAvazyakatayA niyamatastena rUpeNamiddheriti cet / na / vayasamavahitAjanyatvena pakSasthApi (1) vahinanyabhinnatvAbhAvatvAvacinavajinyavamya na siddhiriti kha0, gA, gh0|| (2) pApAcAmAvenApAdakAbhAvAnumAne ityarthaH /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ ......----------------- - - - - - - - --------- reka hetuM vinA kAryotpatti zaheta tadA svayameva vizeSaNIyatvAt tathAca pacatAvacchedakAvacchinne viparyAyAnumAne parva vizeSaNAbhAvabAdhapratisandhAnasyAvazyakatayA niyamato vajhi anyabhinnatvAbhAvavarUpeNa vajhijanyatvamihirapratyUheti sampradAyavidaH / tadamat vajhimamavahitajanya bhinnatvasyaiva vizeSyatayA bAdhasahakAreNa tadabhAvatvena tadabhAvasya vahnisamavahitajanyatvarUpasya siddhavAvapi vaDijanyabhinnatvAbhAvatvarUpeNa vahijanyabhivatvAbhAvasya vakrijanyatvarUpasyAmiddhevagAjanyasyApi vakinAntaroyakasya(1) ghaTAdeH vahimamavahitajanyatayA vakrisamavahitajanyatva-vaGgijanyatvayoratyantaM bhedAt vajhijanyatvAmitau ca kuto'sya vajhijanyatvasaMzayapratibandhakatvaM / na ca dhUmo yadi saMyogasambandhAvacchinotpattisambandhena . vahivyabhicArI sthAt vajhimamavahitajanyo na syAditi to vaki dhUmavyAptigrahopayogI tatra ca bAdhanizcayavidhayA vakrisamavahitajanyatvanizcayo hetastatriyavirodhino vahimamavahitajanyatvasaMzayasya nivartakatayevAsya vahi-dhamavyAptigrahopayogitvasambhavena vajhijanyatvamaMzayApratibavakatve'pi na tiriti vAyaM / khamamAnAdhikaraNavajhimatvAvyavahitapUrvakSaNakavarUpasya vajhimamavahitajanyatvasya dhUme nizcitatvena tatsaMzayanivRtyarthaM tarkavaiphalyAt dhUme tanizcayAsattve tu vaya vayavyatirekAnuvidhAyitvanimayastha matyantadakhasaMzayapratibandhakatvastha vakSyamANasyAmaGgatatvApatteH nirakavakrisamavahitajanyatvasyaiva vayaSaya-yati (1) vahnisamavadhAnaniyatItyattikasyevaryaH /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 tAvacintAmaNe dhamArtha kI tasyavaM bhojanasya parapratipattyaya zabdasya copAdAnaM niyamataH kathaM kuryAt / rekAnuvidhAyitvarUpatvAt / kiJca pakSatAvacchedakaviziSTe pApAdyAbhAvenApAdakAbhAvamAdhane yaGkarmamAtravidheyatAvacchedakakamiddhirbhavati taddharmAvachinnAbhAvakoTikasaMzayaM pratyeva to virodhItyeva niyamaH, anyathA mahattva-dIrghatvetaraparimANabhAvavAn ghaToyadi parimANavAtra syAt dravyaM na syAdityasyApi ghaTo mahAna vetyAdisaMzayapratibandhakabApattiH / bAdhasahakAreNa viparyAyAnumAne mahattvatvAvachinnasya dIrghatvatvAvacchinnasya ca siddheH, tathAca prakRte bAdhasahakAreNa vyApakatAnavacchadakaubhatena vizeSyAbhAvatvena siddhAvapi na tanmAcaprakAreNa siddhiH vyApakatAvacchedakobhatena vibhiSTAbhAvatvenApi vizeSaNAbhAva-vizeSyAbhAvayoH miTThau bAdhakAbhAvAditi vajhisamavahitajanyatvasaMzayaM pratyeva kuto'sya pratibandhakatvaM / navyAstu vakrimamavahitAjanyaH sthAdityaca vakrimamavahitajanyalaM vahijanyatvameva vakravyaM, matyAca pApAdyakoTipratiyogivizeSaNaM vakravyaM, tathAca dhUmo yadi vakrijanyavAbhAvavAn syAt vayasamavahitAjanyatvaviziSTasyotpanatvasyAbhAvavAn sthAdityAkArakastarkaH, patra ghaTAdau mUlathinyavAraNayApAye vimiSTAnna pratiyogivizeSaNaM na tvabhAvavizeSaNaM ghaTAdau mUsamethisyatAdavasthApatteH(1) tadarthava (1) pApAdake pApAdyAmAvabattivarUpasya vyabhicArasya tAdavasthApatte. rityrthH|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tk| uka eva, na tu vahimazinadezotpattikAnyatvaM tatra) vajhimati vahe. pUrvamutpane rAmabhAdau vybhicaaraaptteH| ajanye mUlagaithilyadhAraNaya vibhevyaM(1) / na ca vayajanye vahisamavadhAnaniyatotpattike ghaTAdivizeSe mUlabhaithilyamiti vAcyaM / utpannalaM hi vayamamavahitavaki-tatsaMyometarayAvatkAraNadhikaraNakSaNakatvaM, nAntarauyake chAmUlagaithilyavAraNAya vayasamavahiteti kSaNavizeSaNaM khamamAnAdhikaraNavamidanyatvaM tadarthaH, vahinAntaroyakasya yAvatkAraNAdhikaraNakSaNastu na vajimadanyaH tathA sati vahiM vinApi tadutpatyApatteH, na hi vAvatkAraNasattve kAryavilambaH, pakSobhate dhame iSTApatteH mahApralaye mAnAbhAvAt khaNDapralaye'pi brahmANDAntare vahimattvAdamiddheriNaya khasamAnAdhikaraNeti vahivizeSaNaM, vayasamavahitAjanyatvaviziSTasya vayasamavahitayAvatkAraNAdhikaraNakSaekatvasyAprasiddhatvAdahi-tatsaMyogetareti yAvatkAraNavizeSaNaM, ityacca dhUme eva prasiddhiH, daNDAdiyatkiJcitkAraNadhikaraNakSaNasya vayamamavahitatvAbAntaroyakaghaTavizeSAdau mUlazaithilyatAdavasyAt yAvaditi / na ca vanyajanye vayabhighAtajAtataNDulAdikarmaNi pAkaprarUpAdinAze ca vyabhicAra iti vAcyaM / saMyogena khasamAnAdhikaraNasya utpanatvaghaTakavayasamavahitatvaghaTakatayA bhedakUTasthApAdyasya (1) vAsamahitAjanyatvamityarthaH / (2) utpanatvamiti tadarthaH, vakAsamavahitajanyabhinnatvaviziyAbhAvani veNe tAdRzabhinnatvavizigaganatvAdikamAdAya vyabhicAraH . syAdava. utpannavapadamiti bhAvaH / 29
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ tacintAmaNI tapApi sAcAt / namu tathApi pApAcapratiyogino vibhiSTayAprasiddhiH dhUmAvayava-tadubhayasaMyoga-dhUmaprAgabhAvaghaTitatamauyayAvatkAraNya dhUmotpattyavyavahitaprAkkSaNa eva sattva na tadAnauM baherapi kAraNatayA aAvazyakatvena dhUmauyavahi-tatsaMyogetarayAvatkAraNadhikaraNakSaNasyApi vayasamavahitatvAbhAvAme'pi vibhiSTa prasidhasambhavAna(1) / na ca vazivira he'pi tadutpannadhUmaDyaNukAnAmeva parasparasaMyogakrameNa dhUmotpAdasambhavAt na tadAnI bakarAvazyakavaM dhUmaniSThajAtivizeSasyaiva vahi-tatsaMyogajanyatAvacchedakatayA dhUmaM prati tayoryabhicArAbhAvAttathAca tAdRzadhUma eva prasiddhiriti vaay| tAdRzamasya ghaTAditalyatayA tatra matyantadalAbhAvenaiva viziSTaprasidhAsambhavAt / na ca yAvatkAraNapadena saMyogasambandhAvachinakhaniSThajanyatApratiyogikakAraNatAzrayo yAvAn vivakSaNaiyaH bhedakUTaccApAdyaM tathAca dhUme eva prasiddhiriti vAcyaM / yasya nArIvakasya ghaTavizeSAdeH saMyogasambandhAvacchivajanyatApratiyogikakAraNatAtrayo daNDAdiryAvAn vayamadhikaraNakAle vartate kevasamavayavasaMyogamAtraM vayadhikaraNa eva kAle jAtaM tAdRzanAmaroyake vyabhicArApattiriti / maivaM / yatra dhUmAvayavadayotpatti zazcetyekaH kAlaH tato dhUmAvayavadayamayogaH tadanantaraM na vahijanyatAvacchedakAkAnadhamotpattiH tatra vahi-tatsaMyogayoH sAkSAt hetutvena tadirahAt api tu vayannarotpattistatastAsaMyogotpatti (1) viziyasyAprasiddhiriti gaa|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ tk| khataH pUrvotpabadhUmAvayavadayasaMyogAivhijanyavilakSaNadhUmotpattisacaiva dhUmavyaktivizeSe vibhiSTaprasiddhisambhavAt dhUmAvayavadayasaMyogotpattikSaNasyaiva tadIyatAdRzyAvatkAraNadhikaraNatvena tadAnauM vayabhAvasya mattvAt utpattimAkakSaNe ca vaH sattvAt / na tacaiva viziSTaprasiddhau dhUmamAtrasya pakSatvAt dhUmAntare aMzata iSTApatiriti vAcyaM / pakSatAvacchedakAvacchedenApatteruhezyatvAditi prAhuriti saMkSepaH / 'avahereveti na vidyate vahiryaceti vyutpattyA svamamAnAdhikaraNavanimazinAt kSaNadevetyarthaH, avyavahitottaratvaM paJcamyarthaH, 'vadhidakiM vinApauti kiM dhUmaH kvacidavyavahitapUrva svasamAnAdhikaraNavajhiM vinApi bhaviSyatItyarthaH, 'ahetuka iti kiM dhUmo nirhetuka evotpatsyate ityarthaH, 'iti gaGgA sthAditi iti mahA virodhinau syAdityarthaH / zrAdyazAdayasya sampradAyamate nirukavayasamavahitAjanyatvarUpapakSavizeSaNabhAvaviSayakatayA tarkajanakaparAmarzavighaTakatvena tarkavirodhitvAt pakSatAvacchedakAMze'nAhAryaparAmarthasyaiva trkjnktvaat| navyamate tu nirukavaya samavahitAjanyavarUpApAdyapratiyogivizeSaNabhAvaviSayakatayA tarkajanakApAdyavyatirekanirNayavighaTakalena tarkavirodhitvAt / batauyAyAstu sampradAyamate vyApyamaM prayavidhayA zrApAdyAbhAvavattayA nizcite pare pApAdakasaMzayAtmakAnAhAryavyabhicArasaMzayAdhAyakatayA tarkavirodhitvAt / navyamate zrAzraye ca pakSe pApAdyapratiyogikoTivizeSyavirodhitvena tarkajanakApAdyavyatirekanizcayavighaTakatayA tarkavirodhitvAditi bhAvaH /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmagai na vAdyayoH zazyorabheda iti vaacN| prathamA dhUmavAvacchedena, dvitIyA dhUmavasAmAnAdhikaraNyeneti bhedAt / vaivaM dhUmatvamAmAnAdhikaraNyena vayasamavahitAjanyatvajJatve'pi dhUmavasAmAnAdhikarakhena vayasamavahitAjanyatvanizcaye bAdhakAbhAvAt dvitIyasaMzayasya kutamArkavirodhitvamiti vaacN| vizeSyatAvacchedakasAmAnAdhikarayena bAdhanizcayasya vizeSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena viziSTabuddhapratibandhakatve'pi(1) vizeSyatAvacchedakamAmAmAdhikaraNyena bAdhasaMzayasya saMzayasAmagrIsampAdakatayA vizeSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena viziSTanizcayaM pratyapi pratibandhakatvAt / 'sarvaceti SaSThyarthe saptamI sarvasyAH zaGkAyA ityarthaH, 'khakriyAvyAghAta iti, 'kha' tarkaprayokA puruSaH) tasya yA 'kriyA' vaDyanvaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAna, kriyate pravartate'neneti vyutpatteH, tena 'yAghAtaH' tatprayukto'nutpAda ityarthaH, anvaya-vyatirekAbhyAM pratyakSato vajhijanyatvanizcayaevaitattakasya sahakAritayA vayaSaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnasya avazyaM pUrva sattvAditi bhAvaH / anvaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnasya nAmamahAnutpAdaprayojakatve mAnamAha, 'yadi hauni, 'sItAvayeti tadanSaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnasattve'pi tadasamavahitajanyatvaM sAmAnyato'hetukatvaM vA zajhetetyarthaH, 'parapratipattyarthaM' parakI (1) avacchedAvacchedena viziSTabuddhi prati sAmAnAdhikaraNyena bAdhanizca yasya pratibandhakatvamiti bhAvaH (2) tarkavatyuruSa iti k0|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ tk| 229 tena vinApi tatsambhavAt tasmAttattadupAdAnameva tAha yazAbdabodhArtha, 'upAdAna' prayatnaH, 'niyamataH' anvaya-vyatirekAmyA pratyakSeNa dhUmAdirUpeSTamAdhanatAnizcayataH, na hi dhUmAdau vayAghasamavahitotpattikatvasyA hetukatvasya vA grahasya sAmayyAM matyAM vaGgyAdau dhUmAdirUpeSTasAdhanatAnizcayaH sambhavatItyAha, 'teneti tAdRzagrahasAmagrIsamavadhAnenetyarthaH, 'vinApi' vinaiva, 'tatsambhavAt' vagyAdau dhUmAdirUpeSTamAdhamatAnirNayasambhavAt / manu kAryAnutpAdasya kAraNavirahamAtraprayuktatvAt kathaM tAdRzazaGkAnutpAdasya skhakriyAprayuktatvamata-zAha, 'tasmAditi, prayatnAnyathAnupapattyeti zeSaH, 'tadupAdAnameveti vayupAdAnamityarthaH, upAdAnaJca(1) upAdatte pravarttate'neneti karaNavyutpattyA pravRttiprayojakIbhatAnvaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnaparaM / yattu bhAvavyutpattyA upAdAnaM pravRttiH pUrvamapi svakriyApadaM tatparamiti / ttr| pravRtteH zaGkApratibandhakave mAnAbhAvAt pravRttaH kAraNatAgrahottarakAlInatvena tatpUrvavarttizaGkApratibandhakavAsambhavAca / kecittu karaNavyutpattyA upAdAnapadaM dhUmAdisAdhanatAnizcayaparaM pUrvamapi khakriyApadaM tatparamityAhuH / tadasat / dhUmAdimA (1) upAdAnaca upAdAnapadazcetyarthaH /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. tatvacintAmo zazakSApratibandhakaM zaGkAyAM na niyatopAdAnaM niya dhanatAnizcayasya tarkottarakAkhaunatvena ttpuurvvrttiaaprtibndhkmaabhaavaat| tasya prakApratibandhakatAyAmanvaya-vyatireko darzayati, 'mahAyAmiti, yataH ityAdi, yataH zaGkAyAmutpadyamAnAyAM 'na niyatopAdAna' nASaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnaM, 'niyatopAdAne ca' avaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAne ca, 'na zaGkA' ityarthaH, niyatamupAdAnaM yasyeti vyutpattyA niyatopadAnapadasyAnvaya vytirekaanuvidhaayitvjnyaanprtvaat| na ca vayanvaya-vyatirekAnuvidhAyitvasya vahisattve utpadyamAnale mati vahiM vinAnutpAdyamAnatvarUpatayA nirutavayasamavahitaanyatvAbhAvaghaTitatvena taviSayasya bAdhanizcayatayA prathamasaMzayapratibandhakatvasambhave'pi virodhyaviSayakatayA kathaM hatIyaprakApratibandhakalaM kathaM vA dvitIyazaGkApratibandhakalamapi traMzato bAdhanizcayasya vizeSyatAvacchedakamAmAnAdhikaraNyena saMzayApratiSa vakatayA bAdhanizcayavidhayA dvitIyazApratibandhakatvAsambhavAditi vAcyaM / vaDyanvaya-yatirekAnuvidhAyitvAvacchedena vajinyAlokAdau nAntarauyavahike ghaTAdau ca vayasamavahitAjanyatva-sahetukAvanizcayAyAvartakadharmadarzanavidhayeva tasya tAdRzazAyAmapi prtibndhktvaat| na cAMgatobAdhanizcayavadaMgato vyAvarttakadharmadarzanamapi na vizedhyatAvacchedakamAmAnAdhikaraNyena saMzayanivarttakamiti vAcyaM / bAdhanizcayasthale tathA niyame'pi vyAvarttakadharmadarzanAdikhale tathA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 topAdAne ca na zakA, tadidamuktaM tadeva yAzayate', niymvirhaat| na caivaM vahmavaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnaM vyAvartakadharmadarzanavidhayA vahijanyatvasaMzayaM pratyeva pratibandhakamastu kimuktakaNeti vaacy| ananyathAsiddhatvAvipreSitasya vaDyanvayavyatirekAnuvidhAyitvasya nAntaroyakavajhike ghaTAdau vahijanyabavyabhicAritayA(1) vazijanyavAbhAvavyAvartakavAbhAvAt tadizeSitasya(2) vayavaya-yatirekAnuvidhAyitvasya ca vahijanyatvAnatirikatvAt upAyAntarasthopAyAntarAdUSakatvAcca / na ca sarvaca dhUme vayanSaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnavirahAdyatra tAdRzajJAnaM taca vayasamavahitajanyavAdisaMzayAsambhave'pi dhUmAntare tasaMgaye kiM bAdhakamiti vAcyaM / samAnadharmitAvacchedakakavyAvartakadharmadarzanasyaiva pratibandhakatayA dhUmavarUpeNa yatkiJciddhame vayavaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnasattve dhUmAntare'pi tena rUpeNa vayamamahitajanyatvasaMzayAyogAt gTahItAnvaya-vyatirekadhUmavyaktivizeSasyaiva vA dhUmatvarUpeNa tarka pakSatayA dhUmAgnare tatsaMbhaye'pi ptivirhaat| na caitAvatA vayasamavahitajanyatvAdisaMbhayasya tarkatarapratibandhakavaNAnivRttAvapi vyabhicArasaMzayanivRttyarthamavazyaM tarkAntarApekSA pacabhine pApAcAbhAvavirahe'pi zrApAdyAbhAvAMze bhramAtmakasya pacamice (1) sarvatra tadavyabhicaritadharmasyaiva tadabhAvavyAvartakatvamiti bhaa| (2) pananyathAsiddhatvavizeSitasyetyayaH /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tatvacintAmo yasminnAzayamAne svakriyAvyAghAto na bhvtiiti| na hi sambhavati svayaM vahyAdikaM dhUmAdikAryArthaM niyamata upAdatte tatkAraNaM tannetyAzayate ceti / etena vyAghAto virodhaH sa ca sahAnavasthAnaniyama iti tabApyanavastheti nirastaM / svakriyAyA eva shngkaaprtibndhktvaat| vyabhicArasaMbhayasya sambhavAditi vAcyaM / anAyatyA vyabhicArasaMzayaM pratyapi tattadanvaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnavyaktarvirodhyaviSayakatve'pi pratibandhakatvopagamAt evaM krameNa vazijanyatvAdisaMzayaM pratyeva tasya pratibandhakatvasambhave'pyupAyAntarasyopAyAntarAdUSakatvAnna tarkavaiyarthamiti bhAvaH / khoke prAcAM saMvAdamAha, 'tadidamuktamiti, 'tadevetyAdi 'prAzayate cetyantaM prAcInagranthaH, 'Anayate' pravRttipUrva zaGkAviSayo bhavati, 'bhAzayamAne' pravRttipUrva sandehaviSaye mati, 'khakriyeti, 'khakriyAyAH' khapravRttaH, 'vyAghAto na bhavati' ityrthH| manu dhamo'vahereva bhaviSyatItyAdisaMzaye'pi pravRttirnAnupapannetyatazAha, 'na hauti, niyamataH' dhUmAdirUpeSTamAdhanatAnirNayataH, 'upAdako prayatnaviSayaM kurute, 'tatkAraNamiti tadavyavahitapUrvavarti tannetyarthaH, dhUmo'vahereva bhavizthatItyAdisaMzayasyaiva pratibandhakatvAt / 'eteneti 'nirastamityanenAnvayaH, tatrApi' tajjJAne'pi, khakriyAyAH (2) prachatatvAditi kha, ga, gha0 /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ tH| ata eva "vyAghAto yadi zAsti na ghechar3A ttstraam| vyAghAtAvadhirAzaGkA takaH zaGkAvadhiH kutaH // itikhnnddnkaarmtmpypaastm| na hi vyAghAtaH zaGkAzritaH, kintu svakriyaiva zaGkAprativandhiketi, na vA vizeSadarzanAt kacit zaGkAnittirevaM syaat| na caitAdRzatakAvatAro bhUyodarzanaM vineti bhUyodarzanAdaraH, na tu sa svataeva pryojkH| ata eva tadAhitasaMskAro na mAnAntaraM tarkasyApramAtvAta, tacca vyAghAtajJAnaM pratibandhakamuka, vyAghAtazca virodhaH, virodhazca skhakriyAyAstAdRzasaMzayena mahAnavasthAnaniyamaH(9), niyamaca vyAptireveti, tajjJAne'pi vyabhicAramakA virodhinI, tatrivRttiya tarkAntarAdityanavasthetyarthaH / 'khakriyAyA iti svastha kriyA pravRttiryasthA iti vyutpattyA khakriyAprayojakaubhataniyatASaya-vyatirekAnuvidhAyitvabuddherityarthaH / 'vyAghAtoyadauti vyAghAto yadyasti tadA zahApyavazyamastItyarthaH, khakriyApravRttikApratiyogikavirodharUpasya vyAghAtasya pratiyoginauM gaGgAM vinA sthaatmshkytvaaditybhimaanH| 'na cediti na ceDyAghAtastadA, 'tataH' pratibandhakAbhAvataH, 'tarAM' sutarAM gatyarthaH, 'yAghAtAvadhiriti, tathAcetyAdi, 'vyAghAtAvadhiH' vyAghAtanivRttyA vyAghAtapratibadhyA, 'AzA', 'taya, (1) niyatamahAnavasthAnamiti kha0, ga* / 30
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tattvacintAmaNe / pratyakSavyAptijJAne hetuH sadabhAve'pi zabdAnumAnAbhyAM sdgrhaat| nanu sahacAradarzana-vyabhicArAdarzanavadyabhicArazaGkAvirahAnukUlatarkayorjJAnaM vyabhicArisAdhAraNamiti na tato'pi vyatinizcaya iti cet| n| kharUpasatAreva tayAAptigrAhakatvAt / sattakIyAptipramA tadAbhAsAttadapramA vizeSadarzanasatyatvAsatyatvAbhyAM purussjnyaanmiv| 'zavAvadhiH' pravAnivartakaH kuta ityarthaH, vyAghAtasattve zaGkAyAH Avazyakatvena vyAghAtasya zaGkAnivartakalAsambhavAt, vyAghAtasya zAnivartakatvAbhAve zaGkayA takasyaivAnavatAreNa tarkasyApi zaGkAnivartakatvAbhAvAditi bhAvaH / 'ityapAstamiti khaNDanakAramatamapAstaM, kvacittathaiva paatthH| 'zaGkAzritaH' zaGkApratiyogikaH, pratibandhaka iti shessH| 'khakriyaiveti khasya kriyA pravRttiryasyAiti vyutpattyA khakriyAprayojakautaniyatAnvaya-vyatirekAnuvidhAyitvadhaurevetyarthaH / gaGgApratiyogikavirodhasya , pratibandhakatve'pi na catirityabhiprAyeNAha, 'na veti, "vizeSadarzanAt' virodhibhUtAharzanAt, yA pravAnivRttiH mApyevaM na syAt virodhapratiyoginauM mahA vinA tadvirodhAzrayadarzanasya sthAtamazakyatvAdityarthaH / yadi ca virodhapratiyogino yadAkadAcit yatra kutracit() ' (1) 'yatra kutracit' iti pAThaH gha0 pustake nAsti /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ apare tu yatra tarke vyAptyanubhavo mUlaM taca tAntarApekSA, yaca tu vyAptismaraNaM hetuH taba na tAntarApekSeti nAnavasthA, asti ca jAtamAtrANAmiSTAniSTasAdhanatAnumitihetuvyAptismaraNaM, tadAnIM vyAptyanubhAvakAbhAvAt, tanmUlAnubhavamUlA cAgre'pi vyaaptismrnnprmpreti| sattvamAtramapekSitaM na tu tadA tatra taduttaraM tamattvamiti) vibhAvyate tadA tulyaM prakRte'pauti bhAvaH / nanvevaM vyAptijJAnaM bhUyodarzanAditi siddhAntaH kathaM saGgacchatera) ityapekSAyAmAha, 'na ceti, vani-dhUmayorbhUyaHsahacAra nizcayaM vinA dhUme vayasamavahitamAmayyajanyatvanizcayAsambhavAt ayameva dhUmovahipUrvaka etadanyastu na, evaM etaddhamadayameva vahipUrvakaM na tvetadanya ityAdizaGkAsambhavAditi bhAvaH / 'bhUyodarzanAdaraH' kadAcit kutracittadupayogaH, 'ma viti, 'saH' bhUyAsahacAragrahaH, 'khata eva' mAcAdeva, 'prayojaka iti vyAptigrahaprayojaka ityarthaH / bhUyodarzanasya saMskAradvArA vyAptigrAhakale tadAhitasaMskArasya mAnAntaratvApattiH yadasAdhAraNaM sahakAryAsAdya manovahirgocarAM pramAM janayati tadeva pramANantaramiti pUrvapakSona dUSayati, 'zrata eveti yata eva bhUyodarzanajanyasaMskArastarka eka (1) na tu taduttaraM tatra sattvamitIti ga, gha / (2) saMgacchatAmiti ga0, gh*|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 nlinaamy'ii 'yatnAdisiddhakArya-kAraNabhAvavirodhAdimUlAH . kecittarkA iti| tanna / tatra pramANAnuyoge'numAna rakha paryavasAnAt / na ca.vyAptigrahAnyathAnupapattyaiva tarkasyAnAdisiddhavyAptikatvajJAnamiti vAcyam / anuppttrpynumaantvaat| prayojakaH na tu vyAptiyahe ata evetyarthaH, 'apramAtvAditi, idamApAtataH tarkasthApyaMzataH pramAtvAt / vastutastakasya prAmAnve'pi taM prati saMskAro na janakaH kintu prayojaka eveti na pramANantaratvamityeva tattvaM / 'tazceti vyabhicArasandehAbhAvavattvaJcetyarthaH, 'tadabhAve'pi' thabhicAramandehAbhAvAbhAve'pi vyabhicArasandehe'pauti yAvat, vyabhicArasandehasya yogyatAdisandeharUpatayA zabdAdinArthanirNaye'virodhitvAditi bhaavH| bhrAntodezayati, 'nanviti, 'yabhicArAdarzanavaditi vyabhicAranirNayAbhAvavadityartha:(1), yathA vyabhicAranivayAbhAva-sahacAradarzanaM na vyAptiyAhakaM anyathA yatra yabhicArasaMzayo vartate tatra vyAptiyahApatteH tatrApi vyabhicAranizcapAbhAva-sahacAradarzanayoH mattvAttathA vyabhicAramaMzayAbhAva-tarkayo niM na vyAptiyAhakaM zAsattvadazAyAmapi vyabhicArazakAvirahAsukUlatarkayohAnasambhavAt tatra vyAptiyahApatteriti(2) / 'yabhicArIti (1) vyabhicArAnizcayavadityartha iti ga0, 30 / (2) yathetyAdiH vyAptigrahApatteritItvantaH pAThA ga0 pustake nAsti /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ trk| 'anye tu vipakSabAdhakatarkAdanaupAdhikatvagraha eva sadadhInA vyAptigraha iti, tadapi na, takasyApramANa- , tvaat| vyabhicArAdizAnirAsahArA pratyakSAdisahakArI sa iti cet / na / anavasthAbhayena taka vinA mandigdhavyabhicArItyarthaH / 'vyAptiyAhakatvAt' yAptigrahe prayojakavAt / nanu tathApi vyabhicArajJAnavirahAnukUlatarkayoryabhicArieyapi sattvAt kathaM pramA-bhramavibhAga ityata Aha, 'mattarkAditi, yadyapi tarkasya sattvaM mUlagaithilyAdidoSarahitatvaM, tadibhiSTatvameva(1) AbhAsatvaM tacca na prAmANyAprAmANyaprayojakaM vastugatyA vyAptisattve tAdRzadoSaviziSTAmoyadi vahivyabhicArau syAt prathivau na sthAdityAditarkAdapi pramA-dhamayorutpAdAnutpAdAbhyo vybhicaaraat| evaM vizeSadarzane matyatvAsatyatvamapi na prAmANyAdiprayojaka viSayasthAbAdhitatve'satyAdapi vizeSadarzanAt pramA-dhamayorutpAdAnutpAdAbhyAM vyabhicArAt / na ca takasya sattvaM vastugatyA vyAptimadhiSayakatvaM, aAbhAsatvaJca vastugatyA vyApyabhAvavadviSayakatvaM, evaM vizeSadarzanasya satyatvaM vastugatyA puruSatvavadviSayakatvaM, vastugatyA tadabhAvavadviSayakatvaJcAsatyatvamiti vaacyN| tasyApi svataHsiddhazakAvirahasthale tarka vinaiva vyAptigraheNa vyabhicArAttasya pramAbhramaprayojakatvAsambhavAt / tathApi 'mattAt' matyavyAptijJAnAt, (1) mUlacilyAdidoSaviziSThatvamevetyarthaH /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvacintAmaNau vyAghAtAt "yaca zaGkAvirahastava vyAptigrahe takasya vybhicaaraat| yattu yogyAnAmupAdhInAM yogyAnupalabdhAbhAvagrahaH ayogyAnAntu sAdhyAvyApakatva-sAdhanavyApakatvasAdha 'tadAbhAmAt' tadabhAvAt, tathAca vyAptipramAvAvacchinnaM prati vyAptipramAtvena hetutvaM mamAnavizeSyatvaM prtyaasttiH| vyAptibhramatvAvacchinna prati vizeSyatAsambandhAvacchinnavyAptipramAvirahatvena hetutvaM vizeSaNatAvizeSa-vizeSyatAbhyAM mAmAnAdhikaraNyaM prtyaasttiH| sarvacAntatobhagavaDyAptiprameva pUrva sulabheti bhAvaH / 'vizeSadarzanasatyavAsatyatvAbhyAM' satyavizeSaNajJAna-tadirahAbhyAM, puruSatvapramA-tadirahAbhyAmiti yAvat, 'puruSajJAnamiva' puruSatvapramA bhrama dava, tarkasya prakAmAtranivartakatvAdyatra svataH siddhaH zaGkAvirahastatra tarka vinaiva vyAptigrahaH iti nAnavastheti khayamuktaM / prAccastu tarkasya vyAptiyAhakatvamabhyupetya prakArAntareNAnavasthA pariharanti tadevAha, 'apare viti, 'yatra tu vyAptismaraNamiti, vyApyanubhavaM pratyeva tarkasya hetutvAditi bhAvaH / vyAptismaraNe tarkApekSA nAstItyatra hetumAha, 'asti ceti bhavati cetyarthaH, 'caH' hetau, 'vyAptismaraNamiti, tarka vinaiveti zeSaH, 'vyApyanubhAvakAbhAvAditi tarkAbhAvAdityarthaH, yadA nanu jAtamAtrasya vyAptijJAnaM smaraNameva na kintu anubhavarUpamityata zrAha, 'tdaanaumiti| nanu tathApi vinAnubhavaM smaraNayogAt janmAntaroNe yApyanubhavo hetavAcyastatra
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ ske| 236 nAdabhAvagraha ityanopAdhikatvaM sugrhmiti| tttucchm| anumAnena tatsAdhane navasthAnAt prmaannaantrsyaabhaavaat| ca tI hetastatra ca tarke vyApyanubhavAntaraM heturiti krameNAnavasthA tadavasthaivetyata Aha, tanmUleti vyAptismaraNamUlakoyaH prAgbhavIyo vyApyanubhavastanmUlikA, 'agre' bhAvijanmani, vyAptismaraNaparamparetyarthaH, tathAca janmAntarauyavyAptismaraNamUlIbhUtavyApyanubhavamUlaubhUtatarke vyApyanubhavo na hetuH kintu vyAptismaraNamiti nAnavasthA kadAcit antarAntarA vyAptismaraNena vichedAt tarkadhArAyA aviralalamatvAbhAvAditi prAcAmAzayaH / atredamakharamavIjaM, na hi kadAcidantarAntarAviccheda evAnavasthAparihAraH, kintu zrAtyantikavicchedaeveti makalasampradAyasiddhamiti / kArya-kAraNabhAvavirodhAdaunAmanAdiprasiddhiviSayatvanizcaya eva kutracitta saMzayanivarttaka iti kecidvadanti tanmatamAzaya nirAkaroti, 'yattviti, 'anAdimiddheti kAryakAraNabhAvavirodhAdaunAM vizeSaNaM, tathAca 'anAditvena anAdiprasiddhiviSayatvena, "siddhAH' nizcitAH, kArya-kAraNabhAvAdayaH kvacitta saMzayanivartakA iti nAnavasthetyarthaH, yathAzrute kArya-kAraNabhAve virodhe cAnAdivasya durcacatvAt, 'zrAdinA vyaaptiprigrhH| 'tatreti kArya-kArabhAvAdaunAmanAdiprasiddhaviSayatve ityarthaH, 'pramANAnuyoge' pramA miti /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. tattvacintAmo ye cAnukalatarka vinaiva sahacArAdidarzanamAtreNa vyAptigrahaM vadanti, teSAM pakSetaratvasya sAdhyavyApakatva eprane(1), 'anumAna eveti pratyakSasya tatrAsambhavAdityarthaH, tathAca tatrApyanumAne topekSAvazyakautyanavasthA tadavastheti bhaavH| vyAptigrAhakatarkamUlabhUtavyAptiyaho na tarkAntarAdapi tu vyAptigrahAnyathAnupapattigrahAdeva ityAha, 'na ceti, 'anumAnatvAt' vyAptinizcayAdhaunapravRttikatvAt, yathAzrutAsaGgataH parairapatteranumAnatvAnandhupagamAt, tathAca tacApi tarkApekSAvazyakautyanavasthA tadavastheveti bhAvaH / tadevaM vyabhicArAdarzanamahakRtaM sahacArajJAnaM vyAptigrAhaka tarkaH zAnutpattau prayojaka iti vyavasthApya tarkAdanaupAdhikatvagrahastatadubhAbhyAM - milivA vyAptigraha ityekadebhimatamAzaya dUSayati, 'anye tveti, 'tadadhIna iti tayoradhIna ityrthH| anaupAdhikatvayahe vyAptigrahe ca tarkaH khatantro hetaH, pramANasahakArI vA, nAdyaityAe, 'tarkasyeti tathAca pramANasya svatantratayA janakatvaniyamena tarkasya pramANatvAsambhavAt janakatvAbhAva ityarthaH, dvitIyamAzaGkate, 'vyabhicArAdauti, zrAdipadAdupAdhiparigrahaH / 'yAghAtAt' tarkAbhAvAtirikakAraNAntarAbhAvAt, 'virahaH' anutpAdaH / 'vyAptiya' anaupaadhiktvgrhe| (1) 'pramANAnuyoge' pramANapatre, ityayaM pAThaH kha0, ga0, gha* pulakeSa naasti|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ skaa| mahenumAnamAcamuchiyeta, anumAnamAcocchedakatvAdeva pavetaro nopAdhiriti cet, bhrAnto'si, na hi vayamupAdhitvena tasya doSatvamAcakSahe, sAdhyavyApakatvena tAtirekAt padhe sAdhyavyAvartakatayA vyApakavyatireke vyApyavyatirekasya vajalepAca / api ca kara-vahisaMyogaH zatyatiriktAtIndriyadharmasamavAyI janakatvA anaupAdhikatvajJAnaM vyAptidhaujanakaM tanmatamAzaya nirAkaroti, 'yattviti, 'mAdhanAditi anumAnAdityarthaH, 'anaupAdhikatvaM sugrahamiti, tathAca tAhetukamevAnaupAdhikala jJAnaM vyAptidhItariti bhAvaH / 'amavasthAnAditi tadanumAnamUlIbhUtavyAptijJAne'pyanaupAdhikavanizcayastha hetutvAditi bhAvaH / __ vyAptigrahe paramparayApi kutracitra tarkopayoga iti mImAMsakaikadezimataM nirAcaSTe, 'ye ceti, vyabhicArasaMzayasya tatmAmayyAzcApratibandhakatvAditi zeSaH / 'anukUleti vyabhicArazaGkAnutpAdAnukUletyarthaH, 'sahacArAdautyAdinA sambandhinaH mAdhyAdeH parigrahaH, 'vyAptigraha' marvatraM vyAptinizcayaM, 'sAdhyavyApakatvagrahe' mAdhyavyApakatvanizcaye, 'anumAnamAtramiti mandigdhamAdhyapakSakAnumAnamAtramucchiyetetyarthaH, yathAzrute nirNetamAyake vyabhicAranizcayasattvena paTetaravasya mAdhyavyApakatvanizcayAsambhavAdanumAnamAcocchedAbhAvAt / asmAkantu pakSe mAdhyasya saMzayasattve mAdhye pakSetaratvavyabhicArasaMzayasattvAdanukUlataka vinA na mAdhyavyApakavanizcayasambhava iti bhaavH| 'anumAma 31
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe dityanAmayojakatvAba sAdhakaM tatra vyAptasya pakSadharmanva kimaprayogakaM nAma tasmAdvipakSabAdhakatarkAmAvAba taba vyAptigraha ityAyojakatvamiti / iti zrImahaGgopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnakhaNDe trkniruupnnN| mAceti tAdRzAnumAnamAcocchedakatvajJAnalakSaNapratikUlatarkAdityarthaH, 'nopAdhiH' na khavyabhicAraNa mAdhyavyabhicArobAyakaH, 'upAdhitveneti vyabhicArobAyakatvenetyarthaH / 'mAdhyavyApakatvena' tavidhayena, 'yApakavyatireke' vyApakavyatirekajJAne, 'vyApyavyatirekasya' vyAyavyatirekajJAnasya / nanu tAdRzAnumAnamAtrocchedakatvajJAnameva tatra sAthavyApakatAjJAnavirodhotyasvaramAdAha, 'api ceti, 'zatyatiriktati / na cAsmanmate mAdhyAmiddhiH, pararautyaiva paraM pratyabhidhAnAt, svamate tu pratyatirikatvavahirbhAvena mAthaM bodhe, 'na sAdhaka' na liGga 'yAptasya' vyApyatvena nizcitasya, 'pakSadha ve' pakSadharmavanirNaye, 'na tati vyabhicArasaMzayasAmagrIsattvena na tatra vyAptiniSaya ityarthaH / iti zrImathurAnAtha-tarkavAgaugaviracite tatvacintAmaNirahara anumAnAyadvitIyakhaNDarahasye tarkarahasyaM /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha vyaaynugmH| uktavyAptiprakArevanyonyAbhAvagarbhava vyAptiranumitihetulAghavAt / ato nAnanugamaH / atha vyAptyanugamarahasyaM / nanUkavyAptaunAM jJAnasamuccayo na hetarasambhavAt na pratyekaM ananugamAt kasyacideva jAnaM tathetyatra tu vinigamakAbhAva ityata Aha, 'unati, 'anumitiheturiti jAnaviSayatayA'numitihetutAvacchedikA ityarthaH, 'khAghavAditi pratiyogitAvacchedakatAvacchedakasambandhana yatpratiyogitAvacchedakAvachivaM pratiyogitAvacchedakasambandhena tabazivatvasya hetvadhikaraNavizeSaNatvenAtyannAbhAvagarbhamapekSyApi laaghvaadityrthH| atha anyonyAbhAvagarbhalakSaNe'pi pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogimazivatvaM hetvadhikaraNavizeSaNamAvazyakamanyathA saMyogAdimadanyonyAbhAvasthAvyApyattitAmaye saMyogau dravyavAdityavyAyavRttimAyake'vyAneH, anyonyAbhAvasya vyAyavRttitAniyamanaye'pi saMyogAdimajhedasyAvyApyattitAdhameNa hetusAmAnAdhikarayacameNa tatrAnumityanutpAdApatteH, tathAca ka laaghvN| ma cAnyonyAbhAvagarbhalakSaNe hevadhikaraNavRttitvameva niravacchinatvena vizeSauyaM na
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4 tatvacintAmo tu vokapratiyogimazivatvena ivadhikaraNamatolAghavamiti vAcaM / tathA satyatyannAbhAvagarbhalakSaNe'pi tathaiva suvacatayA tatrApi gauravAbhAvAditi cet| n| anyonyAbhAvagarbhalakSaNe tAdRzapratiyogimazivatvena hetvadhikaraNavizeSaNe'pi pratiyogitAvacchedakatAva chedakasambandha pratiyogitAvacchedakayorapravezAdeva lAghavAt / vastuto'nyonyAbhAvagarbhalakSaNe pratiyogibhinnatvaM khadhikaraNasya pratiyogyanirUpitalaM vA hetvadhikaraNavRttitvasya vizeSaNaM na tu yathotaM gauravAttathAcAtyantAbhAvagarbhamapekSyAtIva lAghavamiti bhAvaH / patra navyAH anyonyAbhAvagarbhavyApakatAghaTitavyAptijJAnamapi mAnumitihetaH, kintu mAdhyAbhAvavadavRttitvarUpavyAptijJAnamevAnumitiheturiti lAghavAt() / tatpariSkArastu prAgevAbhihitaH,(2) kevaNAvayini / bhramarUpavyAptijJAnAdeva sarvadAnumitiH, maddhetau bhramabhinavyAptijJAnAdevAnumitiriti niyame ca mAnAbhAvaH, bhramajanakadoSarahitasya kevakhAnSayyanumitiraprasiddhava / evaM dravyaM vibhidRsattAdityAdAvapi bhramarUpavyAptijJAnAdevAnumitiH(3) / na ca (1) 'lAdhavAt' sAdhanabhedena kArya-kAraNabhAvabhedAkalpanarUpalAdhavAdi (2) vyAptipaJcakarahasye'bhiSita ityarthaH / (2) vizisattvasya satvAnatiriktatayA viziSThasattve dravyatvAbhAvavadativarUpayAtAbhAvAt tatra tAdRzavyAptijJAnaM bhamarUpameveti / na ca sAdhyAbhAvAdhikaraNattitAnavacchedakahetutAvacchedakavattvameva vyAmi tathAca vizivasattve dravyatvAmAvAdhikaraNasitve'pi viziSTa
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaataanugmH| 275 mAdhyAbhAvavadavRttitvajJAnasyaiva marcanAnumitihetutve pRthiyamitarabhedaH hade dhUmAbhAva ityAdyapramiddhamAyakAnumitirna sthAt mAthasthApasiyA tadabhAvavadavRttitvajJAnasyAsambhavAditi vAcyaM / tatra pRthivItaratva-dhUmAdereva mAdhyAbhAvatayA pRthivItaratvavadavRttiva-dhUmavadavRttitvajJAnasyaivAnumitihetatvAt anyathA tavApi.sAdhyasthApramiyA mAdhyAbhAvavyApakaubhUtAbhAvapratiyogitvarUpavyatirekavyApyAdijJAnasya tatrAsambhavAt / manu mAthAbhAvavadavRttitvajJAnasyaivAnumitihetule vAcyatvAdau vaGgyAdau vA kevalAnvayitvagrahadazAyAmanumitirna syAt vizeSadarzanasattvena prabhAve sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnamAdhyatAvacchedakAvacchinapratiyogitAkatvasambandhena mAdhyavattvajJAnAsambhavAt vyApakasAmAnAdhikaraNyarUpavyAptijJAnasya hetutve tu tadAnImapyanumityutpAdAt / na ca kevalAyitvagraho na tAvat bAdhyAbhAvavAnabhAva ityAkArako'bhAvatvAvacchedena mAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhAvacchinnasya mAdhyAbhAvasya nizcayaH tAdRzanizcayasya nirvahiH parvatovahimAn ityaadijnyaanvdaahaarybhrmruuptvenaaprtibndhktvaat()| nApi tAdRzakArako'bhAvatvasAmAnAdhikaraNyena sattAtve dravyatvAbhAvAdhikaraNavRttitvAnavacchedakatvasya sattvena tatra tAhazavyAptijJAnasya kathaM mamatvamiti vAcyaM / vyAH hetutAvacchedakaghaTitatve sAdhanabhedena kArya-kAraNabhAvabhedAkalpanarUpalAdhavAsambhavAdi vi hRdyN| (1) pabhAvaH sAdhyAbhAvavAn ityAkArakAbhAvatvAvacchedena sAdhyatAvaccheda kAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhAvacchinnasAdhyAbhAvAvagAhiMjJAne
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 tatvacitAmaNau mAdhyatAvacchedakasambandhAvachinapratiyogitAkAbhAve mAdhyatAvacchedakAvacinapratidhogitAkatvasambandhAvacchinnamAdhyAbhAvasya nicayaH, ta kr'i aamaar'lr'aalaalaayilaalaar' r'aaghnaalaavacitra mAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena mAdhyaprakArakasya sAdhyAbhAvavadavRttitvajJAnasyotpattau bAdhakAbhAvAt aMzato bAdhasya vizeSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena vizeSaNamidyAvirodhitvAditi vaacym| mAdhyAtyantAbhAvavAnabhAva ityAkArakathAbhAvatvAvacchedenAbhAve tAdRnasambandhAvacchinnamAdhyAtyannAbhAvanisayarUpasya mAdhyavanino'bhAva ityAkArakasyAbhAvabAvacchedenAbhAve sAdhyavadanyonyAbhAvanizcayarUpasya vA kevalAvayitvagrahasyAnAhArya sthApi sambhavAt(9) atyannAbhAvatvAnyonyAbhAvatvAderakhaNDadharmavizeSarUpatvenAbhAvavAghaTitatvAt(2) vAcyatvAbhAvavAn prabhAva ityakArakayAbhAvatvAvacchedena vAcyatvatvAvacchinapratiyogitAkatvasambandhAvacchibha-pratiyogitAkavAcyatvAbhAvavattvajJAnasthAnAhAryyasthAsambhave'pi tAdu. zAkArakasyAbhAvatvAvacchedena svarUpasambandhAvacchitrapratiyogitAkatvama vizeSaNIbhUtasAdhyAbhAvakoTau camAvAMze mAdhyatAvacchedakAvacchinnapra tiyogitAkatvasambandhena sAdhyasya niyamatomAnAt tAdRzajJAnasa viNDobhayaprakArakatvarUpamAhAryatvamiti tAtpathyaM / (1) samAnadharmitAvacchedakakajJAnasyaiva virodhitvAditi bhAvaH / (2) banyathA atyantAbhAvatvasya sadAtamasaMsargAbhAvavarUpatve banyonyAbhAvatva sya tAdAmyasambandhAvacchinapratiyogitAkAmAvatyarUpatve abhAvatva 'ghaTitatvena punaladoSatAdavasthA syAditi bhAvaH /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtAnugamaH / 247 badhAvacinapratiyogitAkavAcyavAbhAvavattAjJAnasthAnAhAryasyApie) sambhavAceti cet| n| tAdRyavevasAvayitvagrahadazAyAmanumiteraprasiddha anyonyAbhAvatvAvacchedena, hetumAmAnAdhikaraNyAbhAvagrahadamAyAmanumityanutpAdasya vayApi vAcyatvena kasyacit phvsyaaplaapsthaavishessaat| vastutastu mAdhyAbhAvavadattivarUpavyAptijJAnahetutAyAmabhAvatvaM na nivizyate gauravAt prayojanAbhAvAca kintu mAdhyauyavadavRttitvajJAnameva hetuH, tacca yathoktakevalAvathiyahadazAyAmapi sambhavati mAdhyAMze nirdharmitAvacchedakatvAt / manu tathApi mAdhyAbhAvavadavRttitvajJAnasyaivAnumitihetule ghaTodravyamityAdirUpA svarUpato drvyatvAdividheyakAnumitiH kadAcidapi na syAt sAdhyAbhAvavadavRttitvasya dravyatvatvAdirUpamAdhyatAvacchedakaghaTitavena dravyatvavAdyavacchinnavidheyakAnumititvasyaiva taduddhe kAryyatAvacchedakatvAt, anyathAtiprasaGgAt, dravyatvavAdyatiriktAnavachinnadravyatvAdividheyatAkAnumititvasya kAryyatAvacchedakatve dravyatvAdhanumiteniyamato vividhvissytaaktvprsnggaat(2)| na ca yatra (1) tathAca vyAptibuddhau kharUpasambandhAvachinapratiyogikatvaviziSTha vAcyatvatvAvacchinapratiyogitAkatvasyAprakhiyA kharUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvena vAcyatvatvAvacchinnapratiyogitAkatvena ca sambandhenAbhAvAze vAcyatvasya prakAratvAt etAdRzakevalAnvayitvagrahasya prati bandhakAtvamiti bhaavH| (2) sAdhyAbhAvavadattitvajJAnasyaivAnumitihetutve dravyaM pRthivItyAdityA dau kharUpato ghaTodravyaM ityAkArakAnumiteranupapattiH vyAptibuddhau
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 tattvacintAmo sAdhyAbhAvavadavRttitvarUpavyAptiyahe mAdhyatAvacchedakadravyAkhavAcavacchiapratiyogitAkatvasambandhena mAdhyasya dravyatvAdeH svarUpato'bhAve prakArakatvaM tatra svarUpatodravyatvAdividheyakAnumitiryaca ca tamuhe tAdRzasambandhena dravyavatvAdirUpeNa mAdhyasya dravyatvAdeH prakArakatvaM tatra dravyatvavAdyavacchivavidheyiketi kArya-kAraNabhAvabhedAt na niyamato vividhaviSayakavamiti vaacym| prabhAvapratyayo hi pratiyogini taddharmavaiziSyamavagAhamAna eva taddharmasyAvacchedakatvamava yadrUpeNa sAdhyamabhAve bhAsate tadrUpeNa sAdhyAnumitiriti niyamAt, anyathA prabhAvAMze dravyatvatvena dravyatvAvagAhityAptibuddheH ghaTojAtimAnityAkArakajAtitvaprakArakadravyatvAnumityApattiH ityAzaya samAdhatte avyatvatvAyatiriktatyAdinA / tathAca dravyatvatvAdyatiriktadhAnavachinnadravyatvAdinichavidheyatAkAnumititvaM tatkAryatAvacchedakamiti samAdhAnaM / atra tAdRzavidheyatAyAmanavacchinnAntavizeSaNAnupAdAne jAtitvena dravyatvAnumityApattiH / evaM dravyatvaniSThatvAnupAdAne sattAsAdhyakaghaTaH san ityAkArakAnumityApattiratastatra ubhayopAdAnaM / patreyamanupapattiH, tathA hi dravyatvatvena ghaTatvAdyanumitya sambhavaH tAdRzubhamAnumiteH dravyatvaniSThavidheyatAkatvAsambhavAt / atredaM samAdhAna dravyatvatvAdyatiriktadhAnavacchinnadravyatvAdiniThavidheyatAkAnumititvapadena kiciDamAnavacchinnadravyatvAvRttividheyatAbhinnadravyatvatvAdyatiriktadhamAnavacchinnadravyatvAdiniSThavidheyatAkAnumitatvasya vivakSitatve patha vA niravacchinatvavizichadavyatvAvRttitva-dravyatvatvAnavacchinnatyobhayAbhAvavavidheyatAkAnumititvasya vivakSitatve na kApyanupapattiriti vibhAvanauyaM /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 aamll| banIpAdhikatvantu tlkssnnN| nanveSamupAdhirasiyupajIvyatvena vyabhicAravat hetvAbhAsAntaraM syAt na tu vyAtyabhAvatvenAsiddhiriti cet, tajjJAnamupajIvyamapi gAhate na tu tadanavagAoti niyamAt dravyatvavAdyavacchinapratiyogitAkatvasambandhena kharUpato dravyatvAderabhAve prakAratvAsambhavAditi cet / na / svarUpato dravyatvAdividheyakAnumiterasiddhaH abhAvapratyayohotyAdiniyamasyaiva vA amiddheshv| yadi ca tAdRzAnumitirapi prAmANiko taniyamo'pi ca prAmANikaH tadAnyatra mAdhyAbhAvavadavRttitvajJAnameva hetustAdRzAnumitau ca dravyAnyAvRttitvAdirUpavyAptijJAnaM heturiti(1) prAtaH / nanu anyonyAbhAvagarbhavyAptijJAnasyaivAnumitihetutve'naupAdhikatvajJAnaM anumitijanakaM iti prAmANikapravAdaH kathamata Aha,(2) 'anaupAdhikanviti, 'tapakSaNamiti liGgavidhayA anyonyAbhAvagarbhavyAptijJApakamityarthaH, tathAca prAmANikapravAde janakapada prayojakaparaniti bhAvaH / (1) tathAca amAvAze dravyatvatvena dravyatvAvagAhidavyatvAbhAvavadattitva rUpayAptijJAnasya kAryatAvacchedaka dravyatvatvAvacchinnavidheyatAkAnumitivaM, bhedAMze kharUpato dravyatvena vyAvagAhidravyAnyAyattitvarUpavyAtijJAnasya kAryatAvacchedakaM kharUpato vyavavidheyatAkAnumititva miti na niyamato'numiterdividhaviSayakatvamiti tAtparya / (2) dhanumitiheturiti prAmANika pravAdavirodha ityata bAheti gaH / (3) hetupadamiti g| 82
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. tatvacintAma ma svatodUSakaM / nAnyasya sAdhyavyApakatva-sAdhanAvyApakatvajJAnamanyasya sAdhyavyApyatvajJAne pratibandhakamatimasato, vyabhicArAjJAnasya nahetutvAt, thstithaa| na manu yadyapyanaupAdhikatvaM vyAptijJAnaviSayatayA anumitikAraNatAvacchedakaM syAttadA tadabhAva upAdhirasiddhAveva praviyet anumitijanakatAvacchedakavyApterabhAvasyaiva vyApyatvAmiddhatvAn, yadi naivaM tadA upAdhihetvAbhAmAnaraM sthAdityAmate, 'nagvevamiti, 'evaM' anaupAdhikavarUpavyApti jJAnasthAnumiterahetutve, 'asidhupajIvyatveneti vyApyanizcayaprayojakajJAnaviSayatvenetyarthaH, idazca hetvAbhAsatve heturna tu hevAbhAsAntaratve, 'hetvAbhAmAntaraM syAt' vyApyavAsiddhibhivAhetvAbhAsaH syAt,. 'vyApyabhAvatvena' anumitihetu jJAnaviSayatAvacchedakavyApyabhAvatvena,(9) 'amiddhiH' vyApyavAmiddhiH, 'upajIvyamapauti (1) nanu yadyapyanopAdhikatvaM liGgAviSayatayA dhanumitikAraNatAvacche. dakaM syAt tadA tadabhAva upAdhiryApyatvAsiddhibhinnahetvAbhAsaH syAt banumitijanakatAvacchedakavyAptAnizcayaprayojakajJAnaviSayatvena vyami. cAravat hetvAbhAsatvasyAvazyakatvAt dhanumitijanakatAvacchedakalyAptAbhAvatvAbhAvena vyApyatvAsiddhitvAsambhavAt dhanumitijanakatAvacchedakavyApnerabhAvasya vyApyatvAsiddhitvaniyamAt ityAzate, 'nanvevamiti, iti paatthaantrm| (2) vyAptAbhAvatvenetyatra vaizidhya ratIyAH, tathAca vyAptabhAvatvavizi. haasiddhirityrthH|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaataayugmH| 251 pAnIpAdhikatvajJAnaM vyaaptijnyaanheturityuktm| tayAca vyabhicArajJAnahArA sa dUSakaH, evaJca paramukhanirIkSakatayA siddhasAdhanavanna pRyak / na caivamavyabhicArasya vyAptitve vyabhicArastadabhAvatvenAsiddhiH syAditi paramparayA vyApyanirNayopajIvyamapautyarthaH, 'svato dUSakamiti anumiti-tatkAraNaparAmarzAnyataraM prati sAkSAt pratibandhakamityarthaH, tayoranyataraM prati sAkSAtpratibandhakaM yajJAnaM tadiSaya eva hetvAbhAsa iti bhAvaH / etadeva spaSTayati, 'na hyanyastheti, 'tachetutvAt' vyAptidhIhetutvAt, 'taDauH' vyabhicAradhIH, 'tathA' khataH prtibndhikaa| navyAstu nanvevamapi vyabhicArasya kathaM hetvAbhAsatvamata zAha, 'vyabhicArAjJAnasyeti samAnadharmikavyabhicArajJAnAbhAvasyetyarthaH, naddhetutvAt' vyAptidhauDetatvAt, vyabhicAradhIH sAkSAt pratibandhiketi samuditArthaH ityAhu:(1) / _ 'anaupAdhikatvajJAnamiti upAdhimattvajJAnAbhAva ityarthaH, yena upAdhijJAnaM vyabhicArajJAnavatvataH pratibandhakaM sthAditi bhAvaH / tat kimupAdhirdUSaNameva na ityata pAi, 'tathAceti, upasaMharati, 'evaJceti, 'paramukhanirIkSakatayeti anumiti-tatkAraNaparAmarzAnyatarapratibandhakajJAnAviSayatayetyarthaH, 'middhasAdhanavaditi pakSavize (1) nayA svityAdiH pAUrityantaH pAThaH ka* pustake nAsti /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApitAmako pAcam / sAdhyAbhAvavattitvaM hi vyabhicAraH tadabhAvazca nAvyabhicAraH kevlaanvyinybhaavaat| kintu svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisAmAnAdhikaraNyaM / na cAnayoH parasparavirahatvamiti / iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tattacintAmaNo anumAnakhaNDe vyAptyanugamarahasya, samAptazca vyAptigrahopAyaH // dhyaka-mAdhyanidhayavadityarthaH, hetvAbhAmalAbhAveneti zeSaH, 'na pRthak' na pRthakhetvAbhAsaH, anyathA anaupAdhikalpa jJAnasthAnumitihetutvapakSepyupAdheIvAbhAsAntaratvasya duyAratvAt, anaupAdhikatvasya pAribhASikatvaiva nirvacanAt upAdhestadabhAvatvAbhAvena vyApyatvAmiddhAvamArbhAvAsambhavAditi bhAvaH / "misAdhanavaditi ca hetvAbhAsatvAbhAvamAce dRSTAntaH, na tu paramukhaniraucakatAyAM, tara yathokaparamukhanirIkSakatvAditi dhyeyaM / 'kinviti, acAvyabhicAra ityanupavyate, 'anayoriti mAthAbhAvavattiva-samamAnAdhikaraNabhAvApratiyogimAdhyamAmAnAdhikaraNayorityarthaH / iti zrImathurAnAtha-tarkavAgauNaviracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAsyadvitIyakhaNDarahasye vyApyanugamarahasyaM, samAptaca vyAptiyahopAyarahasyaM /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha saamaanylkssnnaa| 'vyAptigrahazca sAmAnyalakSaNApratyAsatyA sakaladhUmA atha sAmAnyalakSaNArahasyaM / prasaGgamaGgatyA (1) sAmAnyalakSaNAyAH pratyAsattitvaM vyavasthApayitumAcha, 'yAptigrahatheti mahAnamAdau jAyamAno dhUmavarUpeNa savika dhUme vahivarUpeNa sacivaSTavakryAptisAkSAtkArazcetyarthaH / 'mAmAnyalakSaNapratyAsatyeti dhumatva-vahila-mAmAnAdhikaraNavarUpasAmAnyalakSaNapratyAsattyarthaH, 'sakaladhUmAdauti, 'zradipadAt sakalavaTidhUmavRttimakalatatmAmAnAdhikaraNyapariyahaH, 'kathamanyatheti, 'anyathA' tasya sakaladhUmAdyaviSayakatve, 'parvatIyadhUma iti parvate dhUmavarUpeNa parvatIyadhUmavattAniyayasya parvatIyadhUme vyAptiprakArakatvAsambhavenetyarthaH, viziSTavaiziSyabuddhau vizeSaNatAvacchedakaprakArakavizeSaNanitrayasya hetutayA vyAptiprakAreNa parvatIyadhUmajJAnaM vinA parvate vyAptivi (1) kecittu samAnAdhikaraNayoreva vyAptiriti pakSe parvatIyadhUme vaDi vyAptiviziladhIna parvatIyavaDivyAptigrahaM vinA sa ca na sAmAnyalakSaNAM vineti kathitavyAptivizizetyAdilakSaNopohAto'pautvADariti daudhitiktaH /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 tatvacintAmaNe diviSayaka, kathamanyathA parvatIyadhUme vyAyagrahe tasmA ziSTaparvatIyadhUmavaiziSyajJAnAsambhavAditi bhAvaH / tasmAdanumitiriti parvate dhUmavarUpeNa tadvattvanizcayAdanumitirityarthaH, vyAptivimiSTavaiziSvAvagAhinizcayasyaiva lAghavAdanumitihetutvAditi bhAvaH / manu mA kiM saMyogAdisarvANaSor3hApratyAsattyantargatA tadatirikA vetyata zrAi, 'mA ceti, 'indriyasambaddhati svajanyajJAnaprakAratvarUpepriyasambandhAtrayasya sAmAnyasya vyaktiSu dharmitAkhyasvarUpasambandharUpetyarthaH, khamindriyaM, tathAca sAmAnya lakSaNaM nirUpakaM yasyA iti yutpattyA cakSurAdijanyajJAnaprakArobhatadhUmavAdisAmAnyanirUpitA dharmitAkhyavizeSaNataiva sAmAnyalakSaNa, mA cAbhAvAdigrAhakacacu:saMyuktavizeSaNatAdivadizeSaNatApratyAsattyantargataiva / na caivaM dhamavAdiprakArakazAbdabodha-smatyAditaH sakaladhUmAdigocaro mAnasI bodho na syAnmanojanyajJAnavirahAditi vaacyN| zAbdAderapi mnojnytvaat| na ca tathApi dhamatvAdiprakArakazAbdabodhAdito nikhikhadhUmagocaracAkSuSAdi syAditi vAcyaM / iSTatvAt prAcInestaprakArakacAkSuSAdita eva sakalatadAzrayacAkSuSAdhupagamAt iti bhAvaH / patra dhUmatvAdisAmAnyanirUpitadharmitAmAtrasya pratyAsattile dhUmatvAderazAnadayAyAM nirvikalpakatajjJAnadazAyAM vizeSyatayA tajjJAnadazAyAJca() tatprakAreNa tadAzrayamakalapratyakSApattiH samavApAcekasambandhena dhamatvAdiprakArakazAnadazAyAM kAlikAdisambandhena (1) prameyamityAkArakadhUmatvaviSayaka jJAnadazAyAmityarthaH /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssnnaa| danumitiH,sA cendriyasambadavizeSaNatA atiriktavavA, sakasanadAzrayasAkSAtkArApattiAto bhUtAntaM sAmAnyavizeSaNaM, evadha yatsambandhena tasya jAne prakAratvaM tatsambandhAvacchinnA nadauthA dharmitA tatsambandhena tadAzrayasya pratyace heturiti nokrAtiprasaGgaH / etena indriyalaukikasatrikarSAzrayavRttitvamevendriyasambandho'bhidhIyatA ityapi nirastaM / yathokrAtiprasaGgAnAM durkhAratApatteH dhUmAdau dhUmatvAdiprakArakazAbdAdijJAnAnantaraM sakaladhUmAdigocaramAnasapratyakSAnudayApattezca dhUmatvAdermanolaukikamaviSTAvRttitvAt cacurAdimaniSTadhUlopaTale dhUmavabhrameNa sakaladhUmasAkSAtkArAnudayApatteca dhUmatvasyendriyamavikaSTAttitvAt / dhUmatvAdiprakArakasmaraNadito. 'pi cakSurAdivahirindriyajanyamakalatadAyasAkSAtkAravAraNaya tAduzaparamparAyA indriyasambandhatvasampAdanAya ca(1) cacurAdijanyeti jJAnavizeSaNaM, tacca na kArya-kAraNabhAvapraviSTaM cakSurAdivahirindriyasthale cacurAdijanyatvaniyatacAcuSatvAdijAteniHsthale tu janyajJAnamAtrasya manojanyatayA jJAnavamAtrasya kAraNatAvacchedakaghaTakavAt lAghavAt, tathAca vahirindriyasthale tatpuruSAyacAkSuSavidhi dhUmavaviziSTadharmitAtvena kAraNatA tatpuruSoyadhUmavaprakArakadhUmatvA. ayamukhyavizeSyakacAkSuSatvena kAryyatA ityAdikrameNa, manAsthale ta tatpuruSoyajJAnaviziSTadhUmavavibhiSTadharmitAvena kAraNatA tatpuSau (1) uktaparamparAyA indriyAghaTitatve indriyasambandhatvaM na sambhavatIti bhaavH|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ savacintAmo tavizeSyakapratyakSe tadindriyasavikarSasya hetutvenAnAga padhamatvaprakArakadhUmatvAzrayamukhyavizeSyakamAnasatvena kAryatetyAdikameNa kArya-kAraNabhAvaH, prathamavaiziSyaM prakAratAsambandhena, ditIyavaiziSadha nirUpitatvasambandhena, viziSTapUrvasattvasyApekSitatayA ca na kAlAntarauyacAkSuSAdimAdAyAtiprasaGgaH, kAlikasAmAnAdhikarasamAnaca pratyAsattirna tu vizeSyatvAzrayatvaghaTitadaizikasAmAnAdhikaraNyamapi dhUmatvAdiprakArakacAnAnantaraM nirutadharmitArUpamAmAnyalakSaNApratyAsattyAtItAnAgatadhUmAdau kadAcit samUhAlambanavidhayA dhUlopaTalAdau ca dhUmatvAdipratyakSodayAttatra ca tadAnIM tAdRpradharmitAvirahATyabhicArApatteH / na ca yAvattvasya kAryyatAvachedakAghaTakatayA tAdRzadharmitArUpasAmAnyalakSaNapratyAsatyA kutototAnAgatamakamadhUmatvAzrayapratyacamiti vAcyaM / yAvattvasya kAryatAvacchedakAghaTakatve'pi vinigamanAviraheNa sakaladhUmatvAzrayabhAnAditi nigarbha:(9) / na ca yatra vinazyadavasyacakSuHsaMyogena yatkiciyAko dhUmatvaprakArakacAkSuSotpattikAla eva cakSuSonimaulanaM tatra tadanantaraM nimaulitanayanasthApi tAdRzadharmitApratyAsattyA dhUmatvaprakArakanikhikhadhamatvAzrayavAkSuSApattiH vinazyadavasthAlokamamavadhAnajanyadhUmatvaprakArakayatkiJciDUmacAcuSAdandhatamase'pi tAdRzadharmitApratyAsatyA .. (9) sarvatra 'nigarbhaH' ityatra 'nigarvaH' iti gadeg pustaka pAThaH /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssnnaa| dhamatvaprakArakanikhisadhUmacAkSuSApattiH, evaM yatra dhUmalvaprakArakayakiJciddhamavyakticAkSuSotpattikAle dhUmavaprakArakalaukikacAkSuSapratibandhakadoSotpattistatra tadanantaraM doSasattve'pi tAdRzadharmitAsatrikarSaNa dhUmatvaprakArakanikhiladhUmavAyacAkSudhApattiriti vaacN| vahirindriyajaninasAmAnyalakSaNajanyamAkSAtkArasya sAmAnyAMze vizeyobhUtayatkiJciyaktyaM ca laukikabaniyamAvahirindriyeNa tAdRzamAkSAtkArajanane sAmAnyAzraye tadanAzraye vA yatkiJciddharmiNi laukikavizeSyatayA mAmAnyaprakArakatadindriyakaraNakapratyakSotpattimAmayyA api sahakAritvasya navyAnavyamakalatAntrikasiddhatvAt / anyathA vakSyamANakalye'pyanistArAditi nigrbhH|| nanvevaM jJAnaprakArobhUtatanirUpitadharmitAyAstatprakArakatadAzrayapratyakSa eva hetatayA ghaTatvarUpeNa ekaghaTavyakrimAcaprakArakajJAnAnantaraM paTavAvacchinnaprakAreNa ghaTAntarAzrayapratyakSaM na syAhaTAntarAzrayastha jJAprakArobhUtaghaTavyakerAzrayatvAbhAvAt / na ca mAmAnyatastatpuruSoya kSuSAdiviziSTaghaTaviziSTadharmitAtvena tatpuruSoyaghaTaprakArakaghaTAyamukhya vizeSyakacAkSuSatvena kAlikasAmAnAdhikaraNyamAcapratyAsattyA pArya-kAraNabhAvAt jJAnaprakAraujhatayatkiJciddaTavyaktinirUpitadha taiva svAnadhikaraNaubhUtaghaTAnnarAzrayapratyakSe'pi heturiti vAcyaM / yA mati tabyakritvarUpeNaiva tahaTamAtraprakArakajJAnatvadazAyAmapi(1) shaantraashryprtykssaapttiriti| maivaM / ghaTatvAvacchinnaghaTaprakArakapuruSoyaghaTAzrayamukhyavizeSyakacAkSuSaM prati ghaTatvAvacchinnaprakA2) tayaktitvarUpeNaikavyaktighaTamAtraprakArakajJAnAnantaramapoti kha0, g0| 133
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 mnbinaanii ratAsambandhena tatpuruSoyaghaTAyacAkSuSaviziSTena yatkiJciddaTena vidhiTAyA dharmitAyA eva hetutvAt taDyakritvarUpeNa tadvyaktiprakArakajJAnasya taDyakritvAvacchinataDyakriprakAraka-tattaDyAtyAzrayapratyakSaM pratyeva hetutvAn evameva sarvatra sakhaNDasAmAnyasthale boyaM sAmAnyabhedana kArya-kAraNabhAvabhedAditi nigarbha:(9) / manvaca dharmitApravebhovyarthastAdRzaviziSTadhUmatvavAdinaiva hetutvastha suvacatvAt, kiccaivaM yatrAtItamanAgataM vA mAmAnyaM tatra tabirUpitadharmitAyA apyatItAnAgatatayA tatmAmAnyaprakAralajJAnAnantaraM tatmAmAnyaprakArakanikhilatatsAmAnyAzrayamAkSAtkArona syAt jJAna- | prakArobhUtasya tatmAmAnyasya tasvirUpitadharSitAyAzca avyavahitapUrvamabhAvAt / athAtotAnAgatasAmAnyaprakArakajJAnAnantaraM tAdRasAmAnyaprakArakatAdRzasAmAnyAzrayasAcAtkAro'siddhaH yathokakArya-kAraNabhAvasya vyabhicArApattyA tathaiva kalpanAt, kintu tatra / atItAnAgatasAmAnyaprakArakajJAne bhAsamAnaM mAcAtparamparayA vA tamAmAnyaniSThamavazyaM nityadharmAntaramapyasti paramparAsambandhenAvacchibatAdRzanityadharmanirUpitadharmitApratyAsatyA paramparAsambandhena tAdRbhanityadharmaprakArakameva tasAmAnyAzrayapratyakSaM jAyate / na ca tAdRzanityadharmasya paramparAmambandhena jJAnAprakAratayA kathaM taSirUpitadharmitApratyAsatyA paramparAsambandhena tAdRzanityadharmaprakArakameva tamAmAnyAzrayapratyacamiti vAcaM / yatkiJcivizeSye'tItAnA(1) na ca yatra vinazyadavasthacakSuHsaMyogenetyAdiH nigama itvantaH pAThaH mor3apatrasya iti /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanypdyaa| gatasAmAnyaprakArakazAnadAyAmantato nidharmitAvacchedakasyApi tasmin vizeSye paramparAsambandhena tasAmAnyavRttitAdRzanityadharmaprakArakapragyakSasya sambhavAt, yatra ra zAbdabodhAdirUpamatItAnAgatasAmAnyaprakArakaM jJAnaM tacApi taduttaraM paramparAsambandhena tadRktitAdRzadharmaprakArakamAnasabodhakalpanAditi cet| na / anubhavApakhApAdatotAnAgatamAmAnyaprakArakajJAnAnantaramatautAmAgatasAmAnyapra - kArakasyApi nikhilatadAzrayamAkSAtkArasya sakalanaiyAthikAnubhavasiddhatvAt paramparAsambandhenAtItAnAgatasAmAnyattitAdRzadharmaprakArakajJAnaM vinAyatotAnAgatasAmAnyaprakArakazAbdAditaH sakalatadAzrayamAkSAtkArasya sakalanaiyAyikAnubhavasiddhatvAcca / anyathA zratotAnAgatasAmAnyaprakArakajJAnAnantaraM nikhilatadAzrayasAkSAtkAra evApalapyatAM kimetAvatkusSyA / apica cacurAdijanyajJAnaprakAraubhUtasAmAnyanirUpitadharmitAyAstAdRzamAmAnyasya vA pratyAMmattitve ca indriyabhedena puruSabhedena ca kArya-kAraNabhAvabhedAdanantakArya-kA(bhAvaprasaGgaH kAraNatAvacchedakazaroragauravaJcetyakharamAdAha, 'atiraktava veti saMyogAdilakSaNapratyAsattighaTakAdatiriktava vetyarthaH, cAnirikaM dhUmatvAdirUpasAmAnyaprakArakajJAnamAcaM, ghor3A pariganantu laukikasatrikarSAbhiprAya, sAmAnyalakSaNapadasya ca sAmAnya kSaNaM viSayatayA nirUpakaM yasyAH mA sAmAnyalakSaNeti vyutpattiH, malAdiprakArakazAbda-smRtyAdito'pi mAnasasakasadhUmAdimAkSAkAravaJcakSurAdivahirindriyajanyanikhiladhUmAdimAkSAtkAro'pIthatava mAtovahirindriyasthale'pi cakSurAdibhedena kArya-kAraNabhAva
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. satyacintAmo bhedaH, samavAyasambandhenAtmaniSThatayA hetutayA ca na puruSabhedena kArya-kAraNabhAvabheda iti bhaavH| atra sAmAnyamAtrasya pratyAsattitve'tItAnAgatamAmAnyaprakArakajJAnAnantaraM tatprakArakanikhilatadAyasAkSAtkArAnupapattiH kAraNatvenAbhimatasya saamaanysyaavyvhitpuurvmbhaavaadtojnyaanprveshH| nanvetAvatA anityasAmAnyasthale ghaTatvAdinityasAmAnyasthale ca sAmAnyajJAnaM pratyAsattirastu ghaTatvatvAdinA kAraNatvakalpanAmapekSya ghaTatvAdijJAnatvena hetutAyA laghutvAt, paramamahattvAdinityaguNAdyAtmakasAmAnyasthale ghaTAtyantAbhAvAdinityAbhAvAtmakasAmAnyasthale ca kathaM jJAnAna vaH sAmAnyabhedena kArya-kAraNabhAvabhedAttaca svarUpasataH paramamahattvAdereva lAghavena pratyAsattitvaucityAt / na caivaM paramamahattvAdyajJAnadazAyAmapi tatpratyAsattyA nikhilatadAzrayasAkSAtkArApattiriti vaacy| paramamahasvAdiprakArakaparamamahattvAzrayapratyakSatvasya kAryatAvacchedakatayA vizepaNajJAnarUpaviziSTabuddhisAmAnyakAraNabhAvAdeva(1) tatra kAryAbhAvAditi cet / na / paramamahattvatvAdinirvikalpakAnantaramAdyaviziSTajJAnotpattisamaya eva paramamahattvAdiprakAreNa nikhilatadAzrayamAkSAtkArApatteH(2) paramamahattvAdivizeSyakajJAnAdapi(3) sakalatadAzraya(1) vizilabuddhisAmAnyaM prati vizeSaNajJAnasya khAtantroNa kAraNatva miti bhaavH| (2) nirvikalpakaTatauyakSaNa eva sAmAnyalakSaNAsannikarSajanyapratyakSasya sarvAnubhavasiddhatayA nirvikalpakahitIyakSaNe tAdRzapratyakSApati riti samuditatAtparya / (2) vizizabuddhisAmAnya prati vizeSaNajJAnasya vizeSaNaviSayakanvenaiva kAraNatvamiti vizeSaNavizeSyaka jJAnasyApi tatkAraNatvaM savacamiti /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssmaa| mAkSAtkArApattekhAna ceSTApattiH, anubhvvirodhaat|evN samavAyAdiyatkiJcitsambandhena paramamahattvAdiprakArakajJAne tatpratyAsatyA jagataeva pratyakSApattiH jagata eva yena kenacit sambandhena paramamahattvAdyAzrayatvAt, vinA kAraNatAvacchedakaprakAratApravezaM sambandhabhedopAdAnasthAzakyatvAt / na ceSTApattiH, anubhavavirodhAt paramamahattvAdenityatayA tadabhAvena kAryAbhAvasya kvApyabhAvAt kharUpasattasya kAraNatve mAnAbhAvAcca / na ca tathApi lAghavAdicchAdimAdhAraNamAmAnyaprakArakameva pratyAsattirastu kiM jJAnAntarbhAveneti vAcyaM / ghaTatvAdinirvikalpakAtmakasya ghaTatvAdivizeSyakajJAnAtmakasya vA vizeSaNa jJAnasya sattve(1) ghaTatvAdiprakArakecchAdito ghaTatvAdiprakArakAnubuddhasaMskArAditazca nikhilaghaTatvAdyAzrayasAkSAtkArApatteH / na ca sAmAnyaprakArakajJAnasyaiva sAmAnyalakSaNatve jJAnalakSaNa-mAmAnyalakSaNayoH kArya-kAraNabhAve ko bheda iti vAcyaM / kAraNatAvakedakabhedena kAryyatAvacchedakabhedena ca bhedAt, sAmAnyalakSaNayAH kArya-kAraNabhAvastu tattatmambandhAvacchinna-ghaTatvAdiprakAratAzAlijJAnatvena svarUpatastattatmambandhAvacchinnaghaTatvAdiprakAritAka-tattatmambadhAvacchinna-ghaTavAdyAzrayatAzAlimukhyavizeSyakapratyacatvena, yAvattvasya kAryatAvacchedakAghaTakatve'pi vinigamanAviraheNa sakalaghaTajJAna(2) / (1) ratena viziSTabuddhisAmAnyakAraNasya vizeSaNa jJAnasya sattvaM sUcita miti / (2) sAmAnyalakSaNAyA hi tattatsambandhAvacchinnaghaTatvAdiprakAritAzAlijJAnatvaM kAraNatAvacchedakaM, ghaTatvAdiprakArakatattatsambandhAvacchinnaghaTatvAdyAzrayatAzAlimukhyavizeSyakapratyakSatvacca kAryatAvacchedakaM, ekasambandhena ghaTatvAdiprakArakajJAne sambandhAntareNa ghaTatvAdyAzrayasya pratyakSAnudayAt tattatsambandhAvacineti iti garcha /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmagai samavAyasambandhena ghaTatvaprakArakajJAnAnantaraM kAlikAdisambandhena ghaTatvaprakArakanikhilaghaTaviSayakapratyakSasya samavAyasambandhena ghaTatvaprakAreNa ghaTatvavataH kAlAdeH pratyakSasya ca vAraNaya smbndhaatrbhaavH| ghaTatvAdiprakArakajJAnaM vinApi dravyatvAdisAmAnyalakSaNyA jAyamAne dravyatvAdiprakArakaghaTAdimukhyavizeSyakapratyace vyabhicAravAragAya kAryatAvacchedake ghaTatvaprakAritAketi / prakAritvaJcAlaukikaM pAya(1) tena ghaTatvaprakArakajJAnaM vinApi dravyavAdiviziSTabuDyAtmaka(1) atha prakAratAyAmalaukikatvanivezanaM vyarthaM ghaTatvAdyAzrayatAzAli niSThamukhyavizeSyatAyA bapi alaukikatvasyAgre niveza nIyatayA tAdRzavizeSyatAyAM ghaTatvaprakAratAnirUpitatvaniveze naiva niraktavyabhicAravAraNasambhavAt tathAhi nizaktajJAnasya sannikaraghaTavizeSyakaghaTatvaprakArakasya ghaTatvaprakAratAnirUpitA ghaTanicalaukikamukhyavizeSyatA yA tu alaukikavizeSyatA sA na ghaTatvaprakAratAnirUpitA kintu dravyatvaprakAratAnirUpiteti, ghAvazyakaca vizeSyatAyAM prakAratAnirUpitatvanivezanaM anyathA kAlikasambandhAvacchinnaghaTatvaprakAratAkasamavAyasambandhAvacchinnadravyatvaprakAratAkajJAnAnantaraM ghaTAMze laukikasannikarSAnantaraca jAyamAne vyatvaprakAratAnirUpitaghaTanisAlaukikavizeSyatAka-ghaTatvaniSThalaukikAlaukikobhayaprakAratAnirUpitalaukikavizeSyatAkapratyakSe vyabhicArApatteH / na ca tAdRzapratyakSaM neSyata raveti vAcyaM / kAryakAraNabhAvasya lAghavasattve ubhayatrAlaukikatvanivezena gauravasyAnyAyyatayA paNApalApasyAnyAyyatvAt iti cet / na / tatrApi yathA laukikasagnikarSamAdayA sannikaTa. * ghaTe ghaTatvasya bhAnaM tathA asannivaraghaTe'pi / na cAsannikaraghaTe sabikAbhAvAt kathaM tasya bhAnamiti vAcyaM / asanivaraghaTe dravya
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanyvkssyaa| 263 vasAmAnyalakSaNayA yathA iyatvaM bhAsate tathA ghaTatvamapi, laukikasabivaraghaTatvasya dravyatvasAmAnyalakSaNAsannivaraghaTe bhAnasya kenApyaniy'aayiilaa nghaangg bhaaminr' smaanaaliminaa yAvadravyaniSThAlaukikavizeSyatA rakA, panyA ca ghaTatvaprakAratAnirUpitA ghaTanichAlaukikI vizeSyatA, aparA ca ghaTatvaprakAratAnirUpitA sannikaraghaTanichA laukikI vizeSyatA iti bhavatyeva ghaTasvaprakArakajJAnasya kAryatAvacchedakAvacchinnaM tAdRzajJAnaM tasya ghaTatvamaanaaliknisslaamnaay'ur`inistaandhiijimur'ighunaakhAditi sarva sasamaJjasamityasmadrAdharaNAH / kecittu tatprakAratAnirUpitavizeSyatAkatva-vizeSyatAnirUpitatatprakAratAkatvayoIyovinigamanAviraheNa niveze kAryakAraNabhAvaiyApattiriti lAghavena tatprakAratAkatva-tadvizeSyakatvayoIyorekatra iyamiti rItyA niveze na kAryakAraNabhAva hayApattirna vA niraktasthale phalApalApa iti na vyabhicAraH iti / na ca vyAsavyattikAyaMtAvacchedakatvasyApasiddhAntatayA tatyakArakatvavizivatavizeSyakatva-tadizreSyakatvavizizatatprakArakatvayoH parasparaM vinigamanAbhAvena kArya-kAraNabhAvadayApattirmavatAmapauti vAcyaM / vyAsajyattikAryatAvacchedakatvamata eva tayAyanirvacanAt / vastutastu uktasthale phalApalApasthAnyAyyatayA vizeSyatAyAM tatprakAratAnirUpitvaM nivezyaM alaukikatvaM prakAravAyAM na deyaM bhaTTAcAryeNApi tathaiva likhitamiti matavyaM / yadi cAlaukikamukhyavizyeSyatAyAM laukikaprakAratAnirU. pitatvakhokAre tu prakAratAyAmalaukikatvaM avazyaM deyaM, anyathA ghaTallilihur`aalr'ssaar'cchinnsndhaanii saay'mAne ekatra hayamiti rautyA ghaToyamityAkArakajJAne vybhicaarH| l aandhiijindhbissmghnaa biijimaanaaliminiissaai mAnAbhAva iti vAcyaM / mukhyavizeSyatAyAM palaukikatvanivezanA
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau ghaTavanirvikalpakottaraM dravyatvasAmAnyalakSaNayA jAyamAne yAvadghaTamukhyavizeSyakapratyakSe laukikasatrikarSamAdayA ghaTatvaprakArake na vybhicaarH| na ca tathApi kAlikAdisambandhena svarUpato ghaTalAdiprakArakabudyAtmakagavAdivizeSyakasamavAyasaMsargakadravyatvaprakArakasmaraNottaraM dravyatvasAmAnyalakSaNayA jAyamAne yAvadghaTamukhyavizeSyakapratyakSe upanayamaryAdayA samavAyasambandhena svarUpato ghaTatvaprakArake vyabhicAra iti vAcyaM / yathoknakArya-kAraNabhAvasyaiva bAdhakavena tatra samavAyasambandhena ghtttvsyaaprkaartvaat| atra ghaTatvaprakArakajJAnaM vinApi jAtivarUpeNa gotvAdijAtyantaraprakArakajJAnAcAyamAne jAtivarUpeNa ghaTatvAdinikhilajAtiprakArakanikhilajAtyAzrayapratyakSe vyabhicAravAraNAya svarUpata iti ghaTatvAdiprakAritA vizeSaNaM, yathokakArya-kAraNabhAvasyaiva bAdhakatvena tatra svarUpato ghtttvaaderprkaartvaat| atra ghaTatvAdivizeSyakasmaraNadito jAyamAne vizeSye vizeSaNamiti rautyA samavAyasambandhena svarUpato ghaTatvAdiSkAraka-ghaTavadidamityAghupanautabhAne vyabhicAravAraNaya mukhyavizeSyatvapravezaH, upanautabhAne ca yAjaukikaprakAratAnirUpitatvasyAlaukikavizeSyatAyAM mathurAnAthena khaukRtatayA tulyayuktyA laukikaprakAratAnirUpitatvasyAlaukika vizeSyatAyAM khIkArasya nyAyyatvAdityucyate, tadA na ko'pi doSaH / na ca kAlikAdisambandhena vyamityAkArakajJAnottaraM ekatra iyamiti rautyA bhAyamAne samavAyasambandhena ghaTatvaprakAraka-ghaTotavyamityAkArakajJAne vyabhicAra iti vAcyaM / etAdRza kAryakAraNabhAvabAdhaka balAdeva tAdRza jJAnasyaivAsambhavAt iti nigarbhaH /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanynkssmaa| ghaTo na mukhya vizeSyaH vahirindriyasthale upanautaM vizeSaNatayaiva bhAmate, iti niyamAt / mukhyavizeSyatvamapyalaukikarUpaM grAhyaM tena kAlikAdisambandhena svarUpato ghaTatvammaraNa-laukikasantrikarSAbhyAM jAyamAne laukikAlaukikobhayaghaTatvaprakAritAzAlini ayaM ghaTa iti mukhyavizeSyakalaukikapratyakSe na vyabhicAraH / atha tathApi kAlikAdisambandhena svarUpato ghaTatvaprakAraka-ghaTavizezyakasmaraNAnjAyamAne samavAyasambandhena ghaTatvaprakAraka-ghaTamukhyavizeSyakamAnasopanautabhAne vyabhicAraH mAnase upanautaM vizeSaNatayaiva bhAmate iti niyamAbhAvAt, tatra kAlikAdisambandhenaiva ghaTatvaprakArakaghaTapratyakSaM na tu mamavAyasambandhenetyuktAvapi ghaTavaditighaTatvAdismaraNottaraM jAyamAne paramparAsambandhena ghaTaprakArakamAnasopanautabhAne vyabhicArI durbAraH tadanabhyupagame tAdRzasmaraNottaraM nikhilaghaTAzrayamAkSAtkArAnupapatteH dravyaprakArakajJAnasyApratyAsattitvAditi cet| nA lAghavAdyathoktarUpeNa sAmAnyalakSaNayAH kArya-kAraNabhAvakalpane yathokamAnase ghaTAdirna mukhya vizeSyaH kintu cakravyahavat ghaTatvapuTito bhavanneva bhAsate ityeva kalyate yathotakArya-kAraNabhAvasyeva bAdhakatvAt tattadanantopanautabhAnAnyatvapraveze gauravAt sarvatraiva mAnamopanautabhAne ca upanautamavazyaM mukhyavizeSyatayA bhAmata iti niyame mAnAbhAvAt, asati bAdhaka eva mAnasopanautabhAne upanautasya prakAratva-mukhyavizevyatvalakSaNavividhaviSayatvAbhyupagamAt, evaM khaNDazo daNDa-puruSobhayaviSayakasamUhAlambanasmaraNottaraM jAyamAne daNDaprakArakadaNDAzrayapuruSapratyakSe'pi puruSo na daNDAMze mukhyavizeSyatayA bhAmate api tu cakra 31
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmamai yUvat daNDapuTitaH puruSaH puruSapuTitaca daNDo bhAsate iti klyte| kara tathApi yogajaviziSTajJAne vizeSaNa jJAnasyAhetRtvanaye mAmAbavAnaM vinApi jAyamAne sAmAnyaprakArakamAmAnyAzrayamukhavizeSyakAtyo vyabhicAraH, yogajaviziSTajJAnaM pratyapi vizeSaNajJAnasya hetulagaye'pi yogajadharSaNa sAmAnya tadAzrayobhayanirvikalpakaM janayitvA jamite sAmAnyaprakAraka-sAmAnyAzrayamukhyavidheyakapratyakSe vyabhicAraiti vaacN| yogajadharmajanyatAvacchedakatattanAtyavacchinnAnyatvena pratyAvizeSaNAt tAdRprayogajadharmajJAne'pi sAmAnyAzrayamukhya vizeSyalyA bhAne mAmAbhAvAca / api tu cakravyUhavat khaprakArobhUte sAmAnye prakArobhUyaiva bhAmate vAghavAt tathaiva kalpanAt, ata eva kAdhikAdisambandhena kharUpato ghaTavAdiprakArakasmaraNottaraM vizeSye vizeSAmiti rautyA kAlikAdisambandhenaiva ghaTavAdiprakAraka ghaTavadidamityupanautabhAnaM jAyate na tu mamavAyasambandhena ghaTatvaprakArakamityulAveva vyabhicAravAraNasambhavAt kiM jAtyAdisAmAnyapakSaNAyAH kAryatAvacchedake svarUpataH prakAratAghaTitamukhyavizeSyasvamavegena / naca tathApyatra ghaTatvamiti samavAyasambandhena ghaTalavizeSyakammaraNottaraM jAyamAne vizeSye vizeSaNamiti rautyA ghaTatvaprakArake ghaTavadidamityAdhupanautabhAne vyabhicAravAraNAya tadavazyaM nivezanIyamiti vaay| kharUpato ghaTavaviziSTabuddhiM prati svarUpato vizeSaNabhanaghaTavaviSayakavAnasya hetatayA tAdRzamaraNottaraM tAdRzopanautabhAnAsambhavAt ghaTatvAvadhaTakatayaiva svarUpato ghaTatvajJAnAbhyupagame(1) (2) ghaTasyatvasya ghaTetarAcatitvaviziSThasakana ghaTavRttivarUpataga ghaTatya
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssnnaa| vyabhicArasthApi virahAdityamatpUrvapakSo'pi * nirastaH ghaTavaditi smaraNottaraM jAyamAne paramparAsambandhena ghaTatvaprakArakamAnasopanautabhAne yathokarItyA yogajadharmajanye ghaTatvaprakArakaghaTaviNevyakapratyakSe ca vyabhicAravAraNaya tatpravezasyAvazyakatvAt / etenAbhAvatvAdyakhaNDopAdhirUpamAmAnyalakSaNAyAH kArya-kAraNabhAvo vyAkhyAtaH, jAtyakhaNDopAdhyatirikrapadArthajJAnaJca pratyAsattireva neti mAmAnyapadArthanirvacana eva pratipAditaM / nanvevaMrUpeNa kArya-kAraNabhAve jAtitvarUpeNaiva jAtivyaktimAtraprakArakajJAnAnantaraM jAtitvAvacchinnajAtimattvaprakAreNa nikhilajAtyAyapratyakSaM kathaM sthAna jAtyantarAzrayasya jJAnaprakArobhUtajAtivyatarAvayavAbhAvAt vahapato ghaTatvAdiprakArakatvasya kAryyatAvacchedakatvAceti cet / / jAtivarUpeNa jAtiprakArakalaukikAtyacadazAyAmanto nirvitAvacchedakasyApi paramparAsambandhena jAtitvaghaTakanityatvAdighaTakobhUtadhvaMsatvAdyakhaNDopAdhiprakArakajJAnasthAvazyakatayA(1) tata eva mAmAnyajJAnAnAtitvAvacchinajAtimattvarUpeNa nikhilajAtyAzrayasya mAkSAtkArAt jAtyArAzrayasthApi paramparAsambandhena tadAzrayatvAt / vajJAnasya itaratvapratiyogyaMze kharUpato ghaTatvAvagAhityaniyama iti bhAvaH / (1) jAtitvasya nityAnekasamavetavarUpasya ghaTakaumUtanityatvasya prAgabhA vApratiyogitvavizidhvaMsApratiyogitvarUpatayA nityatvasya jAtivaghaTakatvaM dhvaMsatvasya nityatvaghaTakatvaJceti bhAvaH /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo patra jAtitvarUpeNa yatkikSijAtimAcaprakArakazAbda-satyAdidhIstatrApi madhye paramparAsambandhena dhvaMsatvAdiprakArakamAnasopanautabhAnAmArameva, jAtimataH sarvasya pratyakSAbhyupagamAt kSaNavilambe kSativirahAt / na ca paramparAsambandhena dhvaMsatvaprakArakajJAnasyaiva tatra pratyAsattitve dhvaMsa ityAdireva tatphalaM syAt (1) na tu jAtimaditi mAmA nyaprakArakajJAnasya mukhya vizeSye sAmAnyaprakArakajJAnajanakatvaniyamAditi vaay| vizeSaNajJAnArthaM jAtitvasAmAnyalakSaNayA madhye sakalajAtimukhthavizeSyakajJAnasyAvazyakatvAt jJAnalakSaNayaiva jAtimaditi phalasthApi sambhavAt vividhaviSayatvasyeSTatvAt, evaM tadvyaktitvarUpeNa ghaTatvAdiprakArakajJAnAnantaraM jAyamAne tabyaktitvarUpeNa ghaTatvAdiprakAraka-tadAzrayapratyakSe'pi paramparAsambandhena tattavyaktitvaprakArakajJAnameva pratyAmantirato'pi ghaTatvAdisAmAnyalakSaNAyAH kAryadizi tadasaMgraho'pi na doSAyeti bhaTTAcAryAnuyAyinaH / sampradAyavidasta svarUpatoghaTatvAdiprakArakanikhilaghaTatvAdyAayapratyakSa prati ghaTatvAdisAmAnyalakSaNayA yathoktarUpeNaiva kAryakAraNabhAvaH jAtivAdirUpeNa ghaTatvAdiprakArakanikhilaghaTalAayapratyacaM prati tu jAtitvarUpeNa yatkiJcijAtiprakArakajJAnameva hetuH kiM paramparAsambandhena jAtivAdighaTakadhvaMsatvAdiprakArakazAnakalpanayA phalIbhUtasAkSAtkArasya vividhaviSayatvakalpanayA vaa| jJAnakhakSaNAyAH kAraNatAvacchedakantu sAmAnyataH saMsargAvacchinnaghaTatvAdiviSayatAzAlijJAnatvaM ghaTavAdiprakArakajJAnAdiva ghaTavAdi(1) dhvaMsatvavadityAdireva tatra bhAnaM syAditi gh0|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssnnaa| 266 vizeSyakajJAnAdapi ghaTatvAdiprakArakopanautabhAnodayAt vinadhyadavasthalaukikasatrikarSajanyaghaTatvAdinirvikalpakAnantaramapi ghaTatvAdiprakArakapratyakSApattivAraNAya saMsargAvacchinneti viSayatAvizeSaNaM / kecitta(9) jJAnalakSaNayAH saprakArakaghaTatvAdijAnatvaM kAraNatAvacchedakaM / na caivaM vinazyadavasthalaukikamannikarSajanyadravyatvAdiviziSTabuddhyAtmaka-ghaTa-ghaTatvAdinirvikalpAdapi ghaTatvAdipratyacApattiriti vaacyN| iSTatvAt savAMze nirvikalpakasya pratyAmattitvAnabhyupagamAdityAhuH / tadasat(9) tathA mati mI nirjikalpakAdapi dRSTApatteH sukaratayA saprakAratvopAdAnasthApi kAraNatAvachedake vyarthatvApatteH mavizeSyakatvasAMsargikaviSayatAmAlitvamAdAya vinigamanAviraheNa kArya-kAraNabhAvatrayApattezca / jJAnalakSaNayAH kAryatAvacchedakaJca ghaTatvAdiprakArakapratyakSatvaM, ghaTatvAdijJAnaM vinApi jAyamAne prameyatvAdisAmAnyalakSaNajanyaghaTatvAdimukhyavigethyakapratyakSe vyabhicAravAraNaya viSayitvamapahAya prakAritApravezaH, kAritA alaukiko grAhyA tena nirvikalpakajanyaprAthamikatadvizilaukikapratyakSe na vyabhicAraH / na caivaM yatra jJAnalakSaNasannikarSI laukikasatrikarSazca iyameva varttate tatra kaudRkjJAnaM sthAditi vaacy| tri laukikAlaukikobhayaprakAritAkasyaikasyaiva pratyakSasyaivotpatteH viSayetAyAH saamryysyaadosstvaat(2)| na ca tatprakArakajJAnaM vinApi (9) uccha salAsviti gha0 (2) tattucchamiti gh| (3) laukikAlaukikaviSayatvayomithaH sAmAnAdhikaraNyasyAdoSatvAdi vrthH|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau jAyamAne yogajadharmajanyatatprakArakapratyakSe vyabhicAra iti vAcyaM / yogajadharmajanyatAvacchedakatattanAtyavacchinnAnyatvena prtykssaadivishessnnt| na caivaM tatprakArakapratyakSa eva tajjJAnasya hetutayA idaM rajatamiti zaktimukhyavizeSyakamAnamabhrame zaktijJAnasyAhetatayA zaktijJAnaM vinApi tAdRzabhramApattiriti vaacyN| idaM rajatamiti zakkimukhyavizeSyakamAnamabhramasyApi zunijJAnAtmakakiviziSTadhaukAraNamatvena yatra kutracit dharmiNi zaktiprakArakatlaniyamAt zukijJAnavirahasthale zaktiprakArakajJAnamAmAnyakAraNavirahAdeva tadabhAvAt vizeSasAmagrIsahitAyA eva sAmAnyasAmayyAH phlopdhaapktvaat| na cedaM rajatamiti enimukhyavizeSyakamAnasandhamasya na zukriprakArakatvaniyamaH zaktiprakArakajJAnapratibandhakadoSasattve tatra tasthAprakAratvAditi vaacyN| zanimukhya vizeSyakatAdRzamAnasabhramasthale tAdRzadoSe mAnAbhAvAt lAghavAt yathoktarUpeNa jJAnalakSaNAyAH kArya-kAraNabhAvakalpane phalabalena tathaiva kalpanAt / na caivaM mAnasopanautabhAne upanautasya mukhya vizeSyatayA bhAne mAnAbhAvaH mukhyavizeSyatvasya kAryyatAnavacchedakatayA sAmayyAstabAniyamakatvAttAdRzamAnasatvAsambhavAditi vaacyN| mukhyavidheyakatvasya itarakAraNaniyamyatayA bAdhakAsattva eva mukhyavizeSyatathA bhAnAvazyakalAt / na caivaM mAnasopanautavaddahirindriyajopanautabhAne'pyupanautasya prakAraba-mukhyavizeSyatvalakSaNadividhaviSayatApattiriti vAcyaM / mAmAnyalakSaNA-laukikamadhikarSajanyAtiriktasya bahirindriyajatattamukhyavizeSyakapratyakSasyAnubhavAsiddhatvenAlaukatayA yAvadvizeSasAmagrI
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya rkssnnaa| tAdA saMyogAderabhAvAditi vadanti, tadaparena manyante, tathAhi dhUmatvAvacchinnA vyAptiH sannikRSTadhamaviSaye dhamatvena pratyakSeNa jJAyate tataH smRtA sA tRtIyaliGgaparAmarza pakSaniSThadhUmattitayA jJAyate tatA'numitiH tadanabhyupagame'pi sannikRSTadhUmaviSaye dhUmatvena dhUmA bAdhAdeva taddAdhAt, mAnasasya tu tadatiriktasyApi idaM rajatamityAthupanautavizeSyakazcamasya upanautaktyAdimukhyavizeSyatvamanubhavasiddhamato naaloktvN| na ca tathApi ghaTa-ghaTatvanirvikalpakottaraM jAya. mAne'yaM ghaTa ityAdiviziSTapratyakSe ghaTavAdermukhyavizeSyatvApattiH laukikasantrikarSarUpavizeSasAmagrIsattvAditi vAcyaM / tatrApyamati bAdhake ghaTAdyaMze ghaTatvAdeH prakAratvavanmukhya vizeSyatvasyApauSTatvAt iti| kecittu saMsargAvacchina-tadviSayatAmAlijJAnatvena kAraNatA yogajadharmAjanyasAmAnyapratyAsatyajanyataviSayakapratyakSatvena kAryatA, tadviSayitA cAlaukikI grAhyA, tena talaukikapratyakSe na vyabhicAraH, evaJca(1) tadviSayakapratyakSatvamAtrasya kAryyatAvacchedakatayA idaM rajatamiti zukrivizeSyakamAnasacamo'pi na zukrijJAnaM vinA(2) ityAhuriti sNkssepH| vistarasta asmatkRtamiddhAntarahasye'nusandhayaH / (1) tathAceti ga, gh0| (2) catra "vahirindrayajopanItabhAne upanautasya mukhyavizeSyatvanirAsazca uklakameNa" ityadhikaH pAThaH cihnitapustake vartate /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 tattvacintAmaNI manu mahAmamAdau vahi-dhUmavyAptipratyakSadazAyAM mahAnamoyadhUmAdiniSThalaukikasatrikarSAdeva parvatIyadhUmAMge'pi laukikasAkSAkArAtmakovyAptiyahaH sthAt kiM mAmAnyalakSaNayAH pratyAsattitvena ityata zrAha, 'tavizeSakapratyakSa iti talaukikapratyakSa ityarthaH, 'tadindriyamatrikarSasyeti taniSThalaukikasantrikarSasyetyarthaH, 'anAgatAdAviti anAgatAdirUpe parvatIyadhama ityarthaH, 'AdipadAt vyavahitAtautaparigrahaH, 'saMyogAdeH' mahAnasauyadhUmAdiniSThacacuHsaMyogAdeH, 'trAdipadAt saMyuktasamavAyAdeH parigrahaH, 'prabhAvAt' laukikapratyakSajanakatvAsambhavAt, tathAca laukikasannikarSasya viSayaghaTitamAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA hetatayA) anyaniSThalaukikasatrikarSato na parvatIyadhUmalaukikapratyakSasambhava iti bhaavH| 'iti vadanti' iti naiyAyikA vadantItyarthaH / 'tat' naiyAyikavacanaM, "apare' maumAMsakAH, 'na manyante' na pramANatvena manyante, 'tathAhauti tanmate hotyarthaH, 'dhamatvAvacchinnA' sAmAnAdhikara'yasambandhana dhUmatvaviziSTA dhUmaniSTheti yAvat, 'vyAptiH' vahivyAptiH, rUpAdiniSThavahivyApteH saniSTadhUme pratyacAbhyupagame'nyathAkhyAtyApattiratastAvacchedAya dhUmaviSThetyuktaM, 'maviSTadhUmaviSaya iti satrilaSTadhUmarUpa eva vizethe ityarthaH, 'dhamatvena' dhamatvaprakAreNa, 'tataH' tadanantaraM, 'smatA meti dhUmatvarUpeNa satrikaSTadhUma eva smatA metyarthaH, (1) 'viSayaghaTitasAmAnAdhikaraNyapratyAsatyA' viSayAntarbhAveNa sAmA* nAdhikaraNyapratyAsatyetyarthaH tathAca viSayatAsaMsargeNa laukikapratyakSa prati yathAyathaM samavAyAdisaMsargeNa sannikarSasya hetutvamiti bhAvaH /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssnnaa| vahivyApya ityanubhavastathaiva vyAptismaraNaM tatadhUmavAnayamiti vyAptismRtiprakAreNa dhUmatvena pakSatidhUmajAmAdanumitiH vyAyanubhava-tatsmaraNa-pakSadharmatAzA 'hatoyaliGgaparAmartha iti pakSavizeSyakavyAptiviziSTavaiziSyAvagADi pratyakSa ityarthaH, tasya sanniSTadhUmavizeSyakavyAptipratyakSApekSayA hatIyatvAt, 'pakSaniSThadhUmavRttitayA jJAyata iti laukikamatrikamaryAdayA pakSavizeSaNatvena bhAsamAnasya pakSaniSThadhUmasya vizeSaNatayA bhAsata ityarthaH, vizeSaNatAvacchedakAMze sadharmitAvacchedakakaviziSTavaibhiyabodhaM prati taddharmitAvacchedakaprakAreNa yatkiJciddharmiNi vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcaya eva heturna tu taddharmitAvacchedakaprakAreNa vizeSaNIbhUtavyaktI vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcaya evaM sarvaca heturgauravAditi bhaavH| yadyapyevamapi vyApteH mAmAnAdhikarastharUpatayA tasya ca prativyaktibhinnatayA sabiSTadhUme sAkSAtkRtavyApteH kathaM pakSavRttidhUme bhAnaM tasyAstatra bAdhitatvAt anyathAkhyAtipramanAca / tathApi vyApteH sAmAnAdhikaraNyarUpatve'pi siddhAntalazaNoktayuktyA vyApyatAvacchedakIbhUtadhamatvAdisambandhenaiva hetau tapakArakaM jJAnamanumitiheturna tu sAkSAtsambandhena, tathAca mahAnamauyadhUmavRttimAmAnAdhikaraNyasyApi dhUmatvasambandhena pakSaniSThadhUme sattvAt na bAdha ityabhiprAyaH, lAghavAt sAdhyavadanyAktitvameva thAptiH mA ca parvatIyadhamasAdhAraNa ekaivetyabhiprAyo vaa| manu 35
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNe maanaamekprkaarktvenaanumitihetutvaat| gavAdipade. Sapi zaktyanubhava-tatsmaraNa-vAkyArthAnubhavAnAmekaprakArakatvena hetu-hetumadbhAva ityapUrve vakSyate, taca yogya maumAMsakarapanautabhAnAnabhyupagamAdukarUpeNa tavaye pratyakSato vibhiSTaparAmarzAsambhava ityata Aha, "tadanabhyupagame'pauti ukarUpeNa pratyakSato vibhiSTaparAmarzAnabhyupagame'pautyarthaH, 'tathaiva' dhUmavarUpeNa bhaviSTadhUma eva, pakSavRttidhUmajJAnAt pakSavizeSyakadhUmajJAnAt / manu vyAptivibhiSTavaibhiSyAvagAhijJAnasyaivAnumitihetutvAt kathaM nAdRzajJAnadayAdanumitirityata Aha, 'vyApyanubhava-tatsmaraNeti smaraNanubhavasAdhAraNabyAptijJAnasAmAnyetyarthaH, yathAzrute smRtijanakaumatavyApyanubhavasya pRthagatatayA pRthak tadutkIrtanAnaucityAditi dhyeyN| 'ekaprakArakatveneti yaddhavichinnavizeSyatAkadhyAptijJAnaM taddharmaprakAreNa hetoH pakSadharmatAjJAnasyaivAnumiti hetutvAdityarthaH, na tu niyamato vyAptiviziSTavaiziSyAvagAhijJAnameva kAraNamiti bhAvaH / nanu sAmAnyalakSaNAyAH pratyAsattitvAnabhyupagame govarUpeNa bhaviSTagovyakti parathitvA vyavahAraviSayatvena hetanA zaktisambandhena gopadavatAmAdhane vyatyantareSu matrikarSAbhAvena parAmarthAbhAvAdanumityanutpAdAGgopadazravaNAnantaraM vyatyanta rAvayayodhI nayAt tatra zaktisambandhena gopdvttaajnyaanaabhaavaat| na ca parAmAnumityoH samAnaprakArakatvenaiva kArya-kAraNabhAvAt govarUpeNa
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanyndyaa| 25 tAdibalAdapUrvavyaktilAbho'numAne tu pakSadharmAtAbalAt) dhUmAvahivyApya ityanubhavo na tu sarbodhUmo- . vahivyApya iti yena sarvabhAnArtha tsviikaarH| mavikaSTagovyaktivizeSyakaparAmarzAdeva vyatyantarevapi anumitiriti vArtha / tathA mati dravyatvarUpeNa parvate vahivyApyavattAjJAnAt jale'pi vayanumityApattyAnyathAkhyAtyApatteH / kica sAmAnyalakSaNAyAH pratyAsattitvAnandhupagame yasya puruSasthAnumAnAdinA govAdimA makalagavAnanubhavaH tatpuruSasya gopadazravaNAnantaraM daupAnAroyagavAderamvayabodho na syAt tadgocarasaMskArAbhAvena gopadAt tasya smaraNasambhavAt, mAmAnyalakSaNAbhyupagame tu maniSTagovyaktiSu dvitIyAdiviziSTapratyakSadazAyAmeva gotvasAmAnyalakSaNapratyAsattyA sakalagavAnubhavena sakalagogocarasaMskArasambhava ityata Aha; gavAdipadevapIti gavAdipadoccAraNebapautyarthaH, jAyamAnAnAmiti bheSaH, 'pratyanubhaveti zaktizAnetyarthaH, 'tatsmaraNeti tasmAt smaraNamiti vyutpatyA tabjanyapadArthasmaraNetyarthaH, yathAzrute pratyanubhava-bhaktimArabhayoH pRthagahetutayA pRthak tadutkIrtanasyAmaGgatatvApatteH smaraNAnubhavayorapi samAnaprakArakatvenaiva hetu-hetumadAve smRteragTahautayAhitvena praamaannyaapttec| 'ekaprakArakatveneti gavAdipadasya jAtAveva zakatayA gopadavizeSyakazaktisaMsargaka-gotvaprakArakajJAnaM golaprakAraka-govizeSyakasamavAyasaMsargakammaraNe hetuH samavAyasaMsargaka(1) pakSadharmAtAvazAditi kh.|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAma aba pahimAnayamityanumitirSizeSaNajJAnasAdhyA viziSTajJAnatvAditi parvatIyavahnibhAnArtha taskalpane dhUme'pi tathA kaciDUmasyApi vyApakatvAditi cet / gotvaprakArakammaraNaM samavAyasaMsargaka-govaprakArakagozAbdabodhe heturiti krameNa hetu-hetumadrAvo na tu gotvaprakAraka-taDyaktivizeSyakamopadamijJAnaM golaprakAraka-taDyaktivizeSyakasmaraNe hetuH gotvaprakAraka-tahyaktivizeSyakasmaraNaM govaprakAraka-taDyaktivizeSyakamAbdabodhe heturiti mamAnavizeSyakatva-samAnaprakArakatvobhayAntarbhAveNa kArya-kAraNabhAva ityarthaH, tathAca vyaktyantare gopadazaktyanumityabhAve'pi gopadavizeSyakagotvazakrijJAnAdeva manikRSTavyakivayatyanArasthApi zAbdabodhaH, evaM dvaupAntaroyagavAdeH saMskArAbhAvena smaraNAsambhave'pi gotvaprakAreNa maniSTagovyakaunAM smaraNadeva raupAntarauyagavAdaunAmapi zAbdabodhaH iti bhAvaH / 'ityapUrva vakSyata iti ityatra vinigamakamapUrvavAde vakSyata ityarthaH / lAghavAt samAnaprakArakatvasyAvazyakatvAceti bhaavH| radamupalakSaNaM mavAdipadasya gobAdijAtAdeva zakatayA vyako prativiraheNa pratijJAnasya samAnavizeSyakatvena hetutvAsambhavAca / kecittu 'ekaprakArakatvena heta-hetamadbhAva ityasya gotvAvavizvavizezyakAlijJAnaM gotvaprakAraka-govizeSyaka-samavAyasaMsargakamAraNe hetuH samavAyasaMmargaka-gotvaprakArakasmaraNaM samavAyasaMsargakagovaprakArakagozAbdabodhe heturiti krameNa hetu-hetamahAvo na tu
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanyjnbaa| n| viziSTavaizighyajJAne vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnasyAvazyakatvena hetutvAta, sata vRttameva na tu vizepaNajJAnamapi tathA gaurvaat| gaurayamiti viziSTa yathotakrameNa samAnavizeSyakatvasyApyantarbhAva ityaahuH| tadamat / paranaye vyako pratyabhyupagame jAtibhaktivAdavirodha: tadanabhyupagame cAnyathAkhyAtyApattyA gotvAvacchinnavizeSyakazakijJAnasyaivAsambhavAt kathaM tAdRzamanijJAnasya hetutvAbhyupagama ityubhayathaivAmaGgatalApatteH / na ca paranaye'pi jAtau vyaktau ca bhaktiH parantu govajAtiprakAreNa yatkiJciGgovyaktiniSThazakrijJAnAdeva vyaktyantarasthApi smaraNamanubhavazetyeva jAtizaktivAdArtha iti vaacyN| lAghavAt * gavAdipadasya gotvAdijAtAdeva niravacchinazaktiH zaktizabdena kharUpato govAdijAtiprakAraka-gopadAdivizeSyakajJAnameva govAdijAtiprakArakavyaktismaraNe tAdRzavyaktyanubhave ca heturityasyaiva jAtimaktivAdArthatvena zabdaparicchede'bhidhAnAditi / nanu padAnupasthitasya arthasya na bhAbdabodhaviSayavamiti niyamAdasmatavyataH kathaM zAbdabodhe bhAnamityata Aha, 'tati gavAdipadajanyazAbdabodharatyarthaH, 'yogyatAdivazAditi') 'zrAdipadAna tAtparyyapariyahaH, 'apUrvavyakauti padAt pUrvAnupakhi (1) yogyatAdivazAditvapi kasyaci mUlapulakasya pAThaH /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmagai jAne yugapadavizeSye vizeSaNe sannikarSa eva kAraNaM na tu nirvikalpaka maanaabhaavaat| viziSTajJAnatvameva mAnamiti cet| n| dRSTAntAbhAvAt daNDau puruSa ityaca tAyA api vyakta namityarthaH / 'anumAne viti, 'taH' ivArthe, yathA vyApakatAvacchedakatvenAgTahautasya dharmasya nAnumitividheyatAvacchedakatvamiti niyamaM paribhUya bAdhasahakArAt() vyApakatAvacchedakatvenAgTahItasyAnumitau vidheyatAvacchedakatvaM tathehApi yathokaniyamaM paribhaya padAnupasthitasyApi bhAbdabodhaviSayatvamityayaH / nanu mahAnamAdau vahi-dhUmavyAptipratyakSadazAyAM sAdhUmo vahivyApya Ityanubhavo jAyate'taH sarvadhUmabhAnArthamavazyaM dhUmavasAmAnyalakSaNAyAH pratyApattitvaM khaukarauyamityata bAha, dhUma iti, 'sarvabhAnArtha' sarvadhUmabhAnArthaM, 'tatvIkAraH' dhUmatvasAmAnyalakSaNAyAH prtyaabhttitvkhokaarH| dhamatvasAmAnyalakSaNayAH pratyAsattitve mAnamAzaGkate, 'vahimAnayamitIti, 'vizeSaNajJAnasAdhyA' paLatauyavakrijJAnasAdhyA, yathAzrute pakSatAvacchedaka-mAdhyatAvacchedakajJAnajanyatayA siddhamAdhanApatteH, madhyatvacca avyavahitottaravartitvaM tena jJAnatvAdinA kAryavAvacchivaM prati kharUpayogyatvamAdAya nArthAntaraM, parvatIyavajhijJAnatvAvachina (2) itaravAdhasahakArAditi / /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssaayaa| 208 vizeSaNadhaujanyatvAnabhyupagamAt vishissttvaishissttyjnyaantvaat| api ca prameyatvena vyAptiM paricchindana sarvazaH syAta, tathAca parakIyajJAnaviSaye ghaTatvaM na veti kAraNakatvasya mAdhyatve'prasidyApatteH, parvatIyavahiliGgakAnumiti pratyapi parvatIyavajhiviSayakavyAptijJAnatvena jJAnavenaiva vA hetutvAditi dhyeyN| 'viziSTajJAnatvAt' parvatIyavahiviziSTajJAnatvAt, parvatIyavahimAn ityanumitirdRSTAntaH, 'tatkalpana iti vazitvajJAnasya sAmAnyataH mAmAnyalakSaNAtvena pratyAsattitvakalpane ityarthaH, 'tathA' dhamatvajJAnasya pratyAsattitvaM bodhyaM, sAmAnyataH sAmAnyaprakArakajJAnatvena kAraNatvaM sAmAnyAzrayamukhyavizeSyakapratyacatvAvacchinnaM prati, tathAca dhUmatvAdiprakArakajJAnasyApi pratyAsattitvamAyAtamiti bhaavH| nanu tathApi sAmAnyalakSaNatvaM na pratyAsattitvAvacchedakaM sAmAnyAzrayatvasya kevalAnvayitayA ekasya mAmAnyasya jJAne jagata eva pratyakSApatteH ato viziSyaiva mA vAcyA tathAca vahivasAmAnyalakSaNayAH pratyAsattitvasiddhavAvapi dhamatvasAmAnyalakSaNAyAH pratyAsattile mAnAbhAvaH ityarucerAha, 'kaciditi, 'vyApakatvAt' mAdhyatvAt, tathAca parvato dhUmavAnityamaniSTadhUmamAdhyakAnumitervizeSaNajJAnajanyatvAnurodhena dhUmatvasAmAnyalakSaNayAH pratyAsattitvamAvazyakamiti bhaavH| nanUkAnumAne niyamagrAhakAnukUlatarkastAvadviziSTavaiziyajJAna prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakavizeSaNajJAnatvena hetutAgraha eva
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApacitAmayI saMzayAna sthAna prameyatvena tadanyataranizcayAt / prameyasvena ghaTaM AnAtyeva ghaTatvaM tasya nAnAti iti ceta m| tat kiM ghaTatvaM na prameyaM yena tantra jAnIyAt sakalaghaTattidharmasya prameyatvena tadajJAnAsambhavAt / vAcaH sa eva nAstotyAi, 'vibhiSTavaibhivyeti vakritva-dhUmatvavibhiSTavaiziSyajJAne vahila-dhUmalaprakArakajJAnasyaivetyarthaH, vizeSaNajJAnamapi' parvatIyavani-parvatIyadhUmajJAnamapi, 'tathA' parvatIyavakri-pavatIyadhUmaviziSTabuddhau hetuH, 'gauravAditi, tathAcokAnumAnamaprayojakamiti bhaavH| nanu gauravAt parvato vajhimAn ityAdhanumiteH parvatIyAkijJAnajanyavAna yupagame gaurayamiti viziprayo'pi golajJAnasyAhetutvApattistathAca nAyAtaM nirvikalpakena taceSTApattimAna, 'gaurayamitauti, 'mAnAbhAvAt' madhye nirvikalpake mAnAbhAvAt, kSaNavilambasya zapathanirNeyatvAdipti bhaavH| pUrvoktagauravamazrutvaiva taTasthaH zakate, 'vibhiSTajJAnatvameveti motvavibhiSTajJAnatvamevetyarthaH, 'mAna' nirvikalpake mAna, gaurayamiti prAthamikaviziSTadhIH golajJAnatvAvacchinakAraNatApratiyoginI govaviziSTajJAnalAdityanumAnAt prAthamikaviziSTajJAnAt pUrva gotvajJAnaM mirlDa pakSadharmatAbalAt nirvikalpakarUpameva siyati tatpUrvamapi vizeSaNazAnAbhAvena viziSTabujhAtmakasya tasyAsambhavAditi bhAvaH / 'dRSTAntAbhAvAditi, dvitIyaviziSTajJAne'pi.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanyjnbaa| umajJAnasya hetutvAsiddheH govaliGgaka-gotvasAdhyakAnumitAvapi golaviSayakavyAptijJAnatvena jJAnatvenaiva vA kAraNatayA("ubhayathApi(2) govajJAnatvena hetukhAmiddheca, tazAca mAdhyAprasiddhiriti bhAvaH / nanu yat yadipiSTamAnaM tat tajjJAnatvAvacchinnakAraNatApratiyogauti mAmAnyato daNDau puruSa iti jJAnaM dRSTAntaH sthAdityata bAha, 'daNDau puruSa iti, 'vizeSaNadhauti daNDa-daNDatvAdijAmatvena kAraNatAnabhyupagamAdityarthaH, 'viziSTavaiziSyeti daNDatvaviziSTavaiziyajJAmatvAdityarthaH(1) / na ca gotvajJAnAvyavahitottaravartitvameva mAdhyaM tathAca gotva . mAyakAnumitireva dRSTAnta iti vAcyaM / tathApyaprayojakatvAt govaviziSTabuddhau gotvajJAnatvena hetutvasya gauraveNa mAmAbhAvena cAmiddhatvAditi bhAvaH / sAmAnyalakSaNAyAH pratyAmattitve mAdhakAbhAvamukkA bAdhakamaNyAha, apiceti, prameyatveneti saMyogAdisambandhena prameyahetuke parvataH kapisaMyogAbhAvavAn prameyAdityAdau mahAnasAdiSu maniSTaprameye prameyatvarUpeNa vyAptipratyakSadazAyAM prameyatvasAmAnya lakSaNapratyAmattyA pakSavRttiprameye'pi vyAptiM gTakan puruSa ityarthaH, 'sarvajJaH sthAditi ' (1) parAmarzasya kAraNatayaiva vyAptijJAnAsattve anumityApattivAraNa.. sambhave parAmarzasya vyApAratArakSArthaM vyAptijJAnamya jJAnatvenaiva kAra* tvaM na tu tatra vyAptiviSayakAvaM kAraNatAvacchedakamiti bhaavH| (2) tatrApoti kha, ga / (2) tathAca vizizuvaiziyabuddhau vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnameva ___ heturitvabhiprAyaH / . 36
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ nndinii iti zrImahAdhopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAsthahitIyakhaNDe sAmAnyalakSaNApUrvapakSaH / khasattisakaladharmaprakAreNa sarveSAM padArthAnAM jJAnavAn sthAdityarthaH, prameyatvasAmAnyalakSaNapratyAsatyA pakSavRttiprameye vyAptipratyakSadazAyAM tathA pratyAsatyA prameyamAtrasyaiva jJAnAttadanantaraM prameyaM prameyavadityAkArakasakalapadArthavizeSyaka-svasvavRttimakaladharmaprakArakopanautabhAne bAdhakAbhAvAditi bhaavH| nanvastu sarvajJatvaM kiM mazchinnamityata pAha, 'tathAceti, parakIyajJAnaviSaye viziSya svajJAnAviSaye, svastha kharUpato ghaTatvaprakArakedazvadharmitAvacchedakajJAnAviSaya rati yAvat, 'tasya' puruSasyA), 'tadanyatareti ghaTatva-tadabhAvayoranyataranizcayAdityarthaH, etacca samAnaviSayakanirNayamAtrasyaiva virodhitvamityabhimAnena / gArate, 'prameyatveneti, 'tadajJAneti ghaTatyAjJAnetyarthaH / iti zrImathurAnAtha-tarkavAgauzaviracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAsyadvitIyakhaNDarahasye mAmAnyalakSaNApUrvapakSarahasyaM / (e) "tathAca parakIyajJAnaviSaye ghaTatvaM vartate na veti tasya saMgAyo na syAt" iti kasyacinmUlapustakasya pAThamanusmRtya 'tasyeti mUlapATho to vyAkhyAtaca rahasya kRteti /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha sAmAnyalakSaNAsiddhAntaH / ucyate yadi sAmAnyalakSaNA nAsti tadAnukalatarkAdikaM vinA dhUmAdau vyabhicArasaMzayo na syAt atha sAmAnyalakSaNAsiddhAntarahasyaM / 'yadauti, 'mAmAnyalakSaNa nAstauti sAmAnyalakSaNayAH pratyAmattitA nAstItyarthaH, 'anukUlatarkAdikaM vineti vyabhicArajJAnapratibandhakanarkAdhabhAvadazAyAmityarthaH, 'yabhicAramaMzayaH' dhUmo vahivyabhicArI na vetyAdivyabhicArasaMzayaH, 'prasiddhadhUme' makalalaukikasanikRSTadhUme, vajisambandhajJAnAt' (1)vahivyApyatvanizcayAt, 'mAnAbhAvena' mantrikarSAbhAvena, 'prajJAnAditi saMzaye vizeSyatayA bhAnAsambhavAdityarthaH, paranaye navyanaiyAyikanaye ca dharmijJAnasya saMzayAhetutve'pi saMzayasya dhamyaMge pratyakSarUpatayA dharmondriyamantrikarSasthAvazyaM detatvAditi bhAvaH / 'mAmAnyena ta' dhUmatvamAmAnyalakSaNamannikarSaNa tu, 'sakaladhUmopasthitau' sakaladhUmapratyakSasvIkAre, 'dhUmAntare' kAlAntarIya-dezAnarIya (9) 'vahnisambandhajJAnAt' iti TIkAkArasya pAThadhAraNena kasyacinmUla pustakasya 'vahnisambandhAsthAmAt' ityatra 'vahnisambandha jJAnAditi pATho'numauyate /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmo prasibadhUme vahisambandhAvagamAt kAlAntarIya-dezAntarIyadhUmasya mAnAbhAvenAjJAnAt sAmAnyena tu sakaladhUmopasthitau dhUmAntare vizeSAdarzanena saMzayo yujyte| dhUme, 'vizeSAdarzanena' vyaapytvaanishcyen| etacApAtataH pramidhUme dhUmatvena vyAptinizcayaH tamatvena vA prAdha mAmAnyalakSaNakhIkAre'pi maMzayo'siddha eva samAnadharmitAvacchedakakabhitradharmikanizcayasyApi pratibandhakatvAt / dvitIye dhamatvaprakAreNa tacaiva saMzayaH sthAt mamAnaprakArakanizcayasyaiva virodhaat(1)| na ca mAstu saMzayAnyathAnupapatyA mAmAnyalakSaNAyAH pratyAmantitvasvIkAraH tathApi yatkiJciddhamAdau dhUmatvAdiprakArakajJAnAnantaraM dhUmatvaprakAreNa makaadhUmaviSayakapratyakSamanubhavamiddhamiti tadanurodhAdavaNyaM sAmAnyalakSaNA khokaraNaiyeti vAcyaM / tAdRzAnubhavasyaivAsiddheH tAdRzAnubhavasya prAmANikatve vivAdasyaivAparyApneH(9) iti saMkSepaH / vistarastu prasmakatasiddhAntara hasye nusandhayaH / laukhAvataukAramatamAzaGkate, 'yattviti, sAmAnyalakSaNayA: pratyAmattitvAnabhyupagama iti zeSaH, 'pAkAdau cikaurSati pAkAdivizeSyakavartamAnakhakatimAdhyatvaprakArakecchetyarthaH, 'sukhAdAvicheti sukhAdivizeSyaka-sukhatvAdiprakArakecchetyarthaH, 'razavira (1) virodhitvAditi kha0 / saMzayavirodhitvAditi ga* / (2) vivAdasyaivAprasaktaritvaH, bAcittathaiva pAThaH /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanypkssnnaa| yatta pAkAdau cikIrSA sukhAdau icchA na syAt siDe icchazavirahAt asisyAjJAnAt tasmAt sukhatvAdinA hAt' (chotpAdAsambhavAt, 'prasiddhasthAjJAnAditi, taviSayakachAyAM taviSayakajJAnasya hetutayA jJAnaM vinA icchAyA asambhavAditi bhaavH| 'sukhavAdinA' sukhvaadijnyaansvruupmaamaanylkssnnprtyaastyaa| 'icchA-pravRttisvAbhAvyAditi icchAtva-pravRttitvAvacchivaM prati sAmAnyatojJAnatvenaiva kAraNavAdityarthaH / 'atiprasaGga iti ghaTatvaprakArakaghaTajJAnAt paTatvaprakArakapaTecchA-pravRttiprasaGga ityarthaH, 'samAnaprakArakatvena' samAnaprakArakatvasambandhena / nanu mamAnaprakArakatvaM sambandhaH samAnavizeSyakatvaM vA ityatra vinigamakAbhAvena dvayorevasambandhatvAdamiyAjJAne kathamamiddhe icchetyata Aha, na tu mamAnaviSayatvenApIti na tu mmaanvishessyktvsmbndhenaapautyrthH| navanyatrAkalpane'pi sukhatvAdiprakArakasukhAdijJAnAt sukhatvAdiprakAraka-mukhAdauchotpattisthala eva vinigamakAbhAvAttasya sambasvatvaM kalpanIyaM ityata Aha, 'mamAnaviSayatve matyapauti, 'icchAchatyorabhAvAditi guNatvAdiprakAraka-mukhAdijJAnAt sukhatyAdiprakArakasukhAdigocarechA-kRtyorabhAvAdityarthaH / na ca ghaTatvaprakAraka-yatkiciTajJAnAhaTatvaprakAreNa ghaTAntare icchotpAdavAraNaya samAnaviSayakatvamapyAvazyakamiti vaacyN| prkRtvttsyaapausstttvaat| na ca tathApi pAkatvaprakAraka-siddhapAkajJAnAt kathamasiddhe pAke cikaurSA vartamAnakhAtimAdhyatvasya siddhapAke bAdhitatvenAnyathA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 tatvacintAmo jAteSu sarveSu sihaM vihAyAsijhe icchA bhvtiitybhyupeyN| tnn| asihasyAjJAne'pi sihagocaracAnAdeva icchApravRttisvAbhAvyAdasiddhe tayorutpatteH / na cAtiprasaGgaH, khyAtyApattyA tatra tatprakArakajJAnAsambhavAdasiddhapAke ca santrikarSAbhAvena tatprakArakajJAnAsambhavAditi vAcyA pAkAdau vartamAnakhakatimAdhyatAprakArakajJAnaM hi nendriyeNa tasyAtaundriyatvAt kintu anumAnena, tathAca pAkatvaprakAraka-siddhapAkajJAnAdeva pAkatvaprakAreNasiddhapAke yathAkathaJcitprasiddhasya vartamAnavakRtisAdhyatvasthAnumAnaM pakSadharmatAjAnAnumityorapi mamAnaprakArakatvenaiva kaarykaarnnbhaavaat| na ca vartamAnasvakRtivyatirekaprayukravyatirekapratiyogitvAdirUpasya varttamAnavakRtimAdhyatvAnumApakaliGgasya siddhapAke bAdhAdasiddhapAke ca vinA sAmAnyalakSaNAM jJAtamazakyatvAt parAmarzAsambhavena kathamanumitirapauti vAcyaM / svAzrayavRttipAkatvavattAtmakaparamparAmambandhena pAkatvaprakAreNa siddhapAka eva tAdRzaliGgavattAparAmarzasambhavAt parAmarzAnumityorapi mamAnavizeSyatAvacchedakatvenaiva kArya-kAraNabhAvAt, yena sambandhena vyApyatAgrahaH tenaiva sambandhena hetamattAjJAnamanumitiheturiti niyamaca pareSAmasiddhaH kintu yena sambandhena vyApyatAgrahastena sambandhana hetamattAjJAnamiva yena sambandhena vyApyatAyahastena sambandhena yatkhAdhikaraNaM tadRtipakSatAvacchedakavattvasambandhena (1) saborapapatteriti kha., g0|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaandhvkssnaa| 20 samAnaprakArakatvena jJAnecchA-kRtInAM kArya-kAraNabhAvAt na tu samAnaviSayatvenApi kacidapyakalpanAt hetamattAjJAnamapi anumitihetuH svapadaM hetuprN| na caivaM saMyogAdisambandhena vayAdivyApyatayA sahItasya dhUmAdeH svAzrayavRttidravyatvasambandhena dravyatvarUpeNa dAdau parAmarthAt tAdRzadhUmAdeH saMyogasambandhena dravyatvarUpeNa parvate parAmaryAca dravyatvarUpeNa dAdau vayAdhanumityApattyAnyathAkhyAtyApattiH parAmarzAnumityoH samAnavizeSyatAvacchedakatvenaiva kArya-kAraNabhAvAditi vAcyaM / nyAyanaye pramAsAmAnya prati janakasya viSayAbAdhasya paranaye khAghavAdiziSTabuddhisAmAnyaM pratyeva janakatayA hRdAdau vyaadynumitynutpaadaat| ataeva paranaye sAdhyatAvachedakarUpeNa yatkiJcitmAdhyavyAptijJAnAdeva mAdhyatAvacchedakarUpeNApramiddhamAdhyasyApi bhAnAbhyupagame'pi vahivyAyadhUmavAn parvata iti parAmarzAna vahivarUpeNa parvate mahAnasauyavayAderbhAnaM, kArya-kAraNabhAvastu matadaya eva jJAnatvena tabAdhAbhAvatvena, nyAyanaye yatra tainiSThavizeSyatAsambandhena jJAnotpattistatra vizeSaNatAvizeSasambandhana tabAdhAbhAva iti vizeSyaghaTitasAmAnAdhikaraNyaM pratyAsattiH, paranaye ca yatra taniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena jJAnotpattistatra vizeSaNatAvizeSasambandhena tabAdhAbhAva iti vizeSyAghaTitasAmAnAdhikaraNameva pratyAsattiAghavAt dhamAnupagamena vyabhicAravirahAt, nAto viSayAbAdhasya paranaye'pi guNatvaM tadaniSThavizeSyatAsambadbhAvadhiakAryatAnirUpitakAraNatAzrayatvasyaiva gunnvruuptvaat| na ca nyAya
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNai samAnaviSayakave satyapi samAnaprakArakajJAnAbhAvenechA-kRtyorabhAvAt tasyAvazyakatvena gauravAceti para naye paranaye vA kathaM viSayabAdhAbhAvasya viSayarUpasya nirutavizevyavaghaTitasAmAnAdhikaraNyapratyAsatyA jamakatvaM pAkaramaghaTAdau gyAmAdipramAyAmupanautabhAnAnumityAdirUpAyAM vyabhicArAditi vAcyaM / viSayabAdhasya hi niravacchinnAdhAratAsambandhanAbhAva:(1) na viSayarUpaH kinvatirikta: viSayasthAtItatvAdidazAyAmapi viSayavati tatmattvAt / na ca tathApi kevalAnvayidharmapramAyAM viSayabAdhasthAprasidbhutayA tadabhAvasya janakatvAsambhava iti vAcyaM / tatra tasyAjanakatve'pi cativirahAt tadabhAvavato'prasiddhatvenApattivirahAt / astu vA viSayAbAdhasya viSayabAdhAbhAvatvena na janakatvamapi tu mAmAnyato'bhAvatvena, yatra tahabiSThavizeSyatAsambandhena taviSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena vA jJAnotpattiH tatra tahaviSThavize. dhaNatAsambandhenAbhAva iti sAmAnAdhikaraNyaM prtyaasttiH| na ca bhAvatvamAdAya vinigamanAvirahaH, bhAvatvasyAbhAvabhinnakhAdirUpatayA gurutvaat| na ca saMyoga-samavAyAdisambandhena ghaTAdipramAyAM dravyavaguNatvAdimAdAya vinigamanAviraha iti vaacN| atItAnAgatAdhikaraNeSu saMyogAdisambandhena ghaTAdipramAAM vyabhicArAta atItavAdidazAyaryA atItAdhikaraNe dravyAdimattvavirahAt abhAvavatvasya (1) niravacinavizeSaNatAsambandhenAbhAva iti /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssnnaa| 289 tu tadAnImapi tatra sattvAt / zrataeva nyAyanaye bhramaM pratyapi viSayabAdhasya na viSayabAdhatvena janakatvaM atItAdyadhikaraNe ghaTAbhAvAdibhrame vyabhicArAt kinvabhAvatvena, yatra vizeSyatAsambandhena tamastatra tabadavRttivizeSaNatAsambandhenAbhAva iti sAmAnAdhikaraNaM prtyaasttiH| na ca tathApyadhikaraNatAtva-pratiyogitAtvAderakhaNDAtirikrapadArthavanaye tamAdAya vinigamanAviraha iti vAcyaM / tasyAkhaNDAtirikapadArthatvanaye tenApi rUpeNa kAraNatvasyeSThatvAt dharmatraya-catuSTayAnAmeva tAdRzAnAM sambhavenAnantakArya-kAraNabhAvAbhAvAt / vastutastu nyAyanaye pramAmAmAnyaM prati jJAnasAmAnyameva guNa: tadaniSThaviSayatAsambandhena mAmAnAdhikaraNyaM pratyAsattiH, vastupadAdijanyavastumAtraviSayakazAbdabodha-vastutvAdiprakArakavastumAtraviSayakAnumiti-vastutvAdiprakArakavastumAtraviSayakasmaraNadirUpasya yatkiJcijjJAnasyAnantasaMmAre'vazyaM kasyacit puruSasya sarvatra sarvadA viSayatAsambandhena mattvena antato bhagavajajJAnasyaiva tena sambandhena sarvaca sarbadA sattvena ca vyabhicArAbhAvAt tadeva ca lAghavAt, paranaye'pi tayA pratyAsattyA viziSTabuddhisAmAnya prati hetuH yatra taniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena jJAnotpattiH tatra tadaniSThavizeSyatAsambandhena jJAnamiti sAmAnAdhikaraNyaM pratyAsattiH bhramAnabhyupagamena tatra vybhicaarvirhaat| bhagavadanabhyupagame'pi saMsArasthAnAditayA sarvadeva sarvatra vizeSyatAsambandhenAvazyaM kasyacit puruSasya vastupadAdijanyavastutvAdiprakArakavastumAtraviSayakazAbdabodhAdisattvenAdyapramAyAmapi vyabhicAravirahAca / 'nanu tathApi paranaye samAmaprakArakatvena 37
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 tattvacintAmo siddhaantaat| na ca sarvajJatve saMzayA na syAditi doSaH, ghaTaH sa iti ghaTatvaprakArakaM hi jJAnaM saMzayavirodhi jJAnechayoH kArya-kAraNabhAve sukhatvAdiprakAraka-siddhasukhAdijAnAdamupasthitAsiddhasukhAdAvivAnupasthite padArthAntare'pi sukhtvaadiprkaarkecchaapttiH| na ca padArthAntare sukhatvAdyasaMsargAgrahAsattvAba taccheti vaacyN| anupasthite'saMsargAgrahasya sutarAM mttvaat| na ca tatprakArakajJAnatvena tatprakArakatadAzrayaviSayakecchAtvena kArya-kAraebhAvo na tu mamAnaprakArakatvaM pratyAsattiriti vaacyN| rajatatvAdiprakArakajJAnAcamasthale ityAdau rajatatvAdiprakArakecchAnupapatteH / na ca parasya tacchAnupapattiH, enau rajatArthipravRttyanurodhena tenApi tadaGgaukArAt tasmAdanupasthite upasthiteSTabhedAgrahAdicchati pareNAbhyupeyaM / ataeva idakvAdinA upasthite zatyAdau rajatatvenecchA tathAca bhAvini viSaye jJAta eveccheti tadarthamavazyaM sAmAnyalakSaNA khokaraNeyeti cet| n| samAnaprakArakatvAtyAsattyA jJAnatvenecchAtvena samavAyaghaTitamAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA tatprakArakajJAnatvena tatprakArakecchAtvenaiva sAmAnyakArya-kAraNabhAvaH, vizeSatastu rajate rajatatvaprakArakecchAyAM doSAbhAvaH, arajate rajatatvaprakArakecchAyAJca rajatena samamagTahItabhedasyArajatasya jJAna heturiti(1) parasiddhAntAt / na ca tathApi parasiddhAnto yathA (1) rajatena samaM bhedAyaha eva heturitIti gha0 /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssmaa| tavana hanaM svasAmagrIvirahAta, ato. ghaTatvAdisakalavizeSajJAne'pi sa ghaTo na veti saMzaya iti / tathAstu khamate bhedAgrahamapekSya lAghavAttadvizeSyaka-tatprakArakajJAnasya tadvizeSyaka-tatprakArakecchAM prati hetutayA sukhatvAdirUpeNAmiddhasukhAdAvicchAnurodhena sAmAnyalakSaNAvazyakauti vAcyaM / khamate'pi sukhatvAdirUpeNa siddhasukhAdAvevecchotpadyate amiddhasukhe icchAnutpAde'pi kSativirahAt / evaM cikaurSApi pAkavAdirUpeNa vartamAnakhakRtimAdhyatvabhramAt siddhapAkAdAvotpadyate nAsiddhapAke cikorSAyA ayathArthatve'pi(1) cativirahAt tattatyAkavarUpeNaiva vizeSadarzanasattvena bhramotpattAvapi bAdhakAbhAvAccetyasya suvacatvAt / na ca tatra siddhatvajJAnaM virodhauti vaacyN| tadavacchedenAbhiddhatvajJAnasyaiva natprakArakecchAM prati virodhitvAt / na ca sukhatvAdyavacchedenaM siddhatvajJAnaM, prakRte tatmattve icchotpatteH kenaapynnggaukaaraat| vastutastu mAmAnyalakSaNAM vinApi ayaM kAlaH sukhotpAdakAlaunadhvaMsapratiyogI ayaM kAlaH pAkotpAdakAlaunadhvaMsapratiyogI sRSTikAlavAdityAdyanumAnAt pakSadharmatAbalenAmiddhasukhAderasiddhapAkAdeva jJAnasambhavaH sAmAnyalakSaNAnabhyupagame viziSTabuddhisAmAnyaM prati vizeSaNajJAnasthApi hetutvAnabhyupagamena pakSadharmatAbalalabhyAmiddhasukhAderjJAnavirahe'pi cativirahAt jJAte ca siddhapAke jJAnalakSaNApratyAsattyaiva tatra svamate (1) anutpAde'yoti k*|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 tatvacintAmo manamA vartamAnakhakcatimAdhyatvajJAnasambhavena cikIrSAsambhavAt mAmAnyalakSaNayAH pratyAmattitvAnabhyupagame'pi cAmalakSaNAyAH khamate pratyAsattitvAvazyakatvAdityAstAM vistrH| 'na ceti, sAmAnyalakSaNAyAH pratyAmattilakhaukAra rati zeSaH, 'saMbhayavirodhIti ghaTo na veti maMzayavirodhItyarthaH, samAnAkAro hi nityaH saMzayavirodhI ata eva jAtimAnityAdiniyaye'pi ghaTo na veti maMzayaH, prakRte tu ghaTo na veti saMzayaH koTitAvacchedakaghaTatvAMze niSpakArakaH, prameyavantarati sAmAnyalakSaNajanyapratyayastu na tatheti bhAvaH / 'svasAmagrovirahAditi, ghaTatvAMge, nithyakArakA) ghaTavaviziSTajJAnaM prati ghaTalAMce niSyakAraka) jJAnameva hetuH anyathA jAtivAdirUpeNa ghaTatvaprakArakaghaTajJAne'pi bhUtalaM ghaTavaditi ghaTalAMce anyAprakArakaghaTatvaprakArakambaTavavibhiSTabuDyApatteH jAtivarUpeNa ghaTatvajJAne'pyayaM ghaTa iti viziSTabujhyApattezca tAdRzavilakSaNaviSayatAyA bhUtalaM ghaTAbhAvavaditi bAdhanizcayAbhAvasyAyaM na ghaTa iti bhedagrahAbhAvastha ca kAryatAvacchedakatvena sAmAnyasAmagrImaryAdayaiva tadavacchinnApAdanasambhavAt / na ca tadAnauM ghaTatvAMge jAtitvaprakArakajJAnasthApi sAmagrImattvAnna ghaTa iti ghaTatvAM niSpakAraka) jJAnamiti vaac| jAtivAdiprakArakajJAnasAmagryAstAdRzavilakSaNaviSayatAmAlijJAnaM pratyapratibandhakatvena tadutpattAvapi bAdhakAbhAvAt, anyathA (1) nirvikamtyakAtmaka0 iti ga* gha* / (2) nirvikalpakAtmakamiti g00| (3) nirvikalpakamiti gha0 /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ saamaanylkssnnaa| iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAkhyadvitIyakhaNDe sAmAnyalakSaNAsiddhAntaH / jAtimAn ghaTa iti dvividhaviSayatAzAlijJAnAnupapatteH tadAnauM jAtitvaprakAreNa jJAnasAmayyA AvazyakatvAt, evaJca prakRte prameyatvasAmAnyalakSaNAjanyaghaTatvajJAnasya ghaTatvAMze prameyatvaprakArakatvaniyamAtra tato ghaTaH sa iti dhausambhava iti dik() / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasya(2) sAmAnyalakSaNarahasyaM / (1) iti bhAvaH iti digiti ga0, gha0 | (2) mahAmahopAdhyAyazrIlazrImathurAnAthatarkavAgIzabhaTTAcAryaviracita mamumAgarahasye sAmAnyalakSaNArahasyaM sampUrNamiti ka. / sAmAnyapakSaNArahasyaM iti g0| iti mahAmahopAdhyAyazrImathurAnAthatarkavAgauzabhaTTAcAryaviracitAnumAnAntargatasAmAnyalakSaNATiSyanI samAptati gh.|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ athopaadhivaadH| upAdhijJAnAyabhicAracAne sati na vyaaptinishcyityupaadhirniruupyte| tamopAdhiH sAdhyatvAbhimatavyApakatve sati sAdha athopAdhivAdarahasyaM / prasaGgamagatyA upAdhi nirUpayituM nirUpaNaprayojanaM darzayan mithAvadhAnAya pratijAnaute (1) 'upAdhauti, tathAca parasthApanAyA(ra) dhyAptiniSayapratibandhAya upAdhiraDAyaH svasthApanAyAM vyAptiniSayAya upAdhirnirasyaH sa ca upAdhijJAnaM vinA na sambhavatIti tavirUpaNamiti bhaassH| piDhacaraNastu vyAptigrahopAyanirUpaNanantaraM upAdhi nirUpayituM vyAptigrahopAyena sahekakAryAnukUlatvasaGgatiM darzayan bhiyyAvadhAnAya pratijAnaute 'upAdhijJAnAditi paraprayuktahetAvupAyuddhAvane upAdhi (1) patra pratijJA athavahitottarakAlakartavyatvaprakArakabodhAnukUlo vyA pAraH, sa ca 'upAdhiyAnAditvAdiH 'nirUpyate' ityanto mUlagranthaH, . niyava ivatra vartamAnasAmIpyArthakalaTpratyayena nirUpaNasya varta . mAnakAlAvyavahitottarakAlInatvena pratIyamAnatvAditi bhAvaH / (2) parakIyahetAviti g.|
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 295 natvAbhimatAvyApakaH, anaupAdhikatvajJAnaca navyAptijAne heturato vyApakatvAdijAne naanyonyaashryH| jJAnAdityarthaH, tathAca yathA khauyahetau vyAptigrahopAyasattve vyAptinizcayAdijayaH, tathA paraprayukahetAvupAdhyadbhAvane'pi upAdhijJAnAvijaya iti vijayalakSaNekakAryAnukUlatvameva maGgatiriti bhAvaiti praaddH| ___ mizrAstu vyAptiyahopAyopapAdakatvalakSaNopohAta eva vyAptigrahopAyanirUpaNAnantaraM upAdhinirUpaNe maGgatiH, upAdhe ne tadabhAvajJAnaM tadabhAvajJAne ca tavyApyasya vyabhicArasthAbhAvajJAnaM tajjJAne ca pratibandhakasattvAna vyabhicArajJAnamiti krameNopAdheAptigrahopAyavyabhicArajJAnavirahaM pratyupapAdakatvAt, tathAca mUle upAdhijJAnAtra vyabhicArajJAne vyAptinizcaya iti yojamA, 'na vyabhicArajJAna ityasya vyabhicArajJAnAbhAve satItyarthaH / na ca nArtha abhAve pratiyogitayA prathametaravibhaktyantArthasya nAncaya iti zutpattyA saptamyantArthasya vyabhicArajJAnasya kathaM nArthaInvaya iti vAcyaM / tAdRzavyutpattau mAnAbhAvAt, "teSAM mohaH pApIyAnAmUDhasyetarotpatteriti nyAyasUtre paJcamyantArthasyApyutpAdasya nartha'nvayadarzanAt, 'teSAM' rAga-dveSa-mohAnAM cayANaM madhye, 'mohaH pApauyAn' mohaH zreSThatamodoSaH, 'amUDhasya' moharahitasya puruSasya, 'itarayoH rAgadveSayorutpatterabhAvAditi tadarthAditi prAGaH / 'taca' karaNaiye nirUpaNe, viSayatvaM saptamyarthaH, tathAca nirUpaNa
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 tattvacintAmo yahA vyApakatvaM tadaviSThAtyantAbhAvApratiyogitvaM, tatpratiyogitvaJcAvyApakatvaM, pratiyogitvaJca tadadhikara viSayaubhUta upAdhirodRzo dharma itynvyH| 'mAdhyatvAbhimateti atra matyantadalAnupAdAne vahimAn dhUmAdityAdau parvatatvAdAvativyAptiriti tadupAdAnaM, tanmAtrIpAdAne ca dravyatvAdAvatiprasaGga iti vizeSyadalaM, mAdhyatva-sAdhanave vyApakatva-vyApyatve sopAdhau vastuto na sta ityubhytraabhimtpdN| nanu mAdhyavyApakatvaM mAdhyaniSThavyAptinirUpakatvaM tacca mAdhye upAdhivyAptau gTahautAyAmeva grAhyaM mA cAnaupAdhikatvajJAnAdeva grAhyA anaupAdhikatvaJca pravate mAdhyasya yAvadupAdhivyApakavyApakatvaM upAdhiyApakeSu yAvatsu sAdhyaniSThavyAptinirUpakatvaM paryAvasitaM tathAca mAdhye upAdhivyAptau grahautAyAmeva upAdhau mAyaniSThavyAptinirUpakatvajJAnaM upAdhivyApakayAvadantargate upAdhau mAdhyaniSThavyAptinirUpakatvajJAne ca mAthe upAdhivyAptijJAnaM tasyAnopAdhikatvaghaTakalAdityanyonyAzrayaH / na ca mAdhyopAdhyoranyonyAbhAvAdyekataragarbhavyAptijJAna prati atyantAbhAvAdhekataragarbhavyAptighaTitAnaupAdhikatvajJAnaM kAraNamato mAnyonyAzraya iti vAcyaM / tathAsatyanavasthApattyA tathA vakumazakyatvAdityatapAha, 'anaupAdhikaveti, 'yApakatvAdautyAdipadena mAdhananiSThavyAptinirUpakatvAbhAvarUpasAdhanAvyApakatvaparigrahaH / vyAptinirUpakalApecyA sAdhavAdAi, "yaveti, tathAca mAdhyavaniSThAtyantAbhAvApratiyogitve mati mAdhanavaniSThAtyantAbhAvaprati
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 267 yogitvamupAdhitvamiti phalitaM) / navavaM dhUmavAn vakrerityAdAvAIndhanAdAvavyAptiH tAdRzApratiyogitvasyaivAmiddheH / na ca tAdRzapratiyogitAnavacchedakadharmavattve matauti matyantArtha iti vAcyaM / vahimAn dhUmAdityAdau vahisAmagraundhanAdau tAdRzapramethasvAdimattvena mahAnasatvAdau cAtivyApteriti cet / na / mAdhyavariSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakaH sam yaH mAdhanavaniSThAtyanAbhAvapratiyogitAvacchedako dharmastadvattvaM tena rUpeNa upAdhitvamityukatvAt / evaM pratiyogitayoH upAdhitAvacchedakasambandhAvacchinnatvamapi bodhyaM tena dhUmavAn vaherityAdAvAIndhanavAdeH samavAyAdinA dhUmavaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatve'pi na kSatiH na vA vahimAn dhUmAdityAdau sAdhyavyApakatAvacchedakasya vazitva-vajhisAmagraulAdeH samavAyAdinA sAdhanavaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatve'pativyAptiH / nanvevaM dravyaM mattvAdityAdAvavyApyavRttisaMyogAdyupAdhAvavyAptiH tasya yathoktasAdhyavyApakatvavirahAt, evaM guNaH sattvAdityAdau saMyogAbhAvAdAvativyAptistasyApi yathokrasAdhanAvyApakatvAt ityata Aha, 'pratiyogitvaJceti pratiyogitvaJca pratiyoginoH niSThatApratiyoginoH mAdhyavat-sAdhanavatordharmazca mAdhyavat-mAdhanavatorvizeSaNaJceti yAvat, 'tadadhikaraNeti, 'tadadhikaraNaM pratiyogitAvacchedakasyAdhikaraNaM pratiyogitAvacchedakAvacchivamiti yAvat, tadanadhikaraNatvamityarthaH, pUrvamaprasidyAdivAraNaya pratiyogitvapadasya pratiyogitAvacchedakaparatvAvazyakatayA tacchabdena tasyaiva parAmarzAt / pratiyogitAvaccheda(1) niyUmiti g| 38
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29. tattvacintAmagai kAvacchinnetyupAdanAta. dravyaM sattvAdityAdau viziSTamattve nAyAptiH navA sattAvAn jAterityAdau vibhiSTasattve ativyAptiriti bhAvaH / vastutastu nanu vastumAvasyaiva vaiziya-vyAsanyavRttidharmavacchinnAbhAvasya mAdhyavati sattvena tadaniSThAtyantAbhAvApratiyogitvasthAprasiddhatvAt kathaM tasya mAdhyavyApakatvarUpatvamiti yathAzrutakhakSaNopari pradAyAmAi, 'pratiyogitvaJceti tadaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaJcetyarthaH, 'tadadhikaraNAnadhikaraNatvaM tadadhikaraNanadhikaraNakatvaM khAnadhikaraNatadadhikaraNakatvamiti thAvat, 'tatpadaM mAdhyaparaM, tathAca khAnadhikaraNasAdhyAdhikaraNakaM padyattadanyatvaM sAdhyavyApakatvamiti phalitaM, evaM mAdhanavaSiSThAbhAvapratiyogitvamapi khAnadhikaraNamAdhanAdhikaraNakatvaM vaktavyaM, anyathA vaDimAn dhUmAdityAdAvapi mAdhyavyApakasya dravyatvAderdhamavaniSThobhayAbhAva-vaibhiyAdyavacchinnAbhAvapratiyogitvAdapAdhitApatteH / na caivaM dhUmavAn vaherityAdAvayogolakabhedAdirUpaikavyatyupAdhau sakSaNasambhave'pyAIndhanAdirUpanAnAvyattyupAdhAvavyAptiH / cAlanaunyAyena markAmAmevA,ndhanavyakaunAM khAnadhikaraNamAdhyAdhikaraNakatayA mAdhyavyApakalavirahAditi vAcyaM / khAvacchinnAnadhikaraNamAdhyAdhikaraNakaM yadyattadanyatve mati svAvacchinnAnadhikaraNamAdhanAdhikaraNako yo dharmastahattvaM tena rUpeNa upAdhitvamiti vivakSitatvAt, prathamaskhapadaM anyatvapratiyogiparaM, dvitIyaJcopAdhitAvacchedakaparaM, ataeva dravyaM sattvAt guNaH sattvAdityAdau saMyogatadabhAvayorapi nAvyApyativyApyavakAza ityeva tattvaM / prAvastu 'tadadhikaraNanadhikaraNatvamityatra 'tatpapadaM prabhAvaparaM,
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| 29 NAnadhikaraNatvamiti vadanti tv| saadhn-pkssdhrmaavcchinnsaadhyvyaapkopaadhyvyaapteH| na ca tayAranapA tathAcAtra pratiyogitvaM na svarUpasambandhavizeSaH kintu abhAvAdhikaraNavRttitvaM, ato na dravyaM sattvAt guNaH sattvAdityAdau saMyogatadabhAvayoravyApyativyApyavakAza iti bhAva ityAhuH / tadasat / tAdRzapratiyogilaM yApakatAdalamAtre vivakSyate mAdhanAvyApakatvadalamAtre vA ubhayadala eva vA, prAdhe mAdhyavabiSThAbhAvAdhikaraNavRttibhinatvaM mAdhyavyApakatvaM phalitaM tathAca vahnimAn dhUmAdityAdisaddhetAvapi mAdhanAvyApake ghaTAdAvativyAptiH tasyApi sAdhyavaniSThajalavAdyabhAvAdhikaraNavRttitayA mAdhyavyApakatvAt, dvitIye sAdhanavaniSThAbhAvAdhikaraNAvRttitvaM mAdhanAvyApakatvaM phalitaM tathAcAsambhavaH dhamavAn vakrerityAdAvayogolakAnyatvAderapi sAdhanavaniSThajaslavAdyabhAvAdhikaraNavRttitayA sAdhanAvyApakatvavirahAt, ataeva na htiiyo'pi| maca mAdhyavaniSThakhAbhAvAdhikaraNAvRttiyadyattadanyatvaM mAdhyavyApakatvaM vivakSitamiti vaacyN| avyApakatvadale pratiyogitvasya svarUpasambandhavizeSarUpatve drayaM pRthivautvAdityAdau saMyogAdau ativyAptiH, yadica sAdhanAvyApakatvamapi mAdhanavaniSThakhAbhAvAdhikaraNarattitvaM tadA dravyaM sattvAdityAdau saMyogAdau avyAptiH tasya sattAvaniSThakhAbhAvAdhikaraNadravyadRttitayA sAdhanAvyApakatvavirahAt / na ca mAdhavyApakatvaM mAdhyavariSThasvAbhAvAdhikaraNAvRttibhinnatvaM, sAdhanAvyApakatvaJca sAdhanavaviSThayatkiJcidabhAvAdhikaraNavRttitvaM zrato na dravyaM sattvA
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.. sAvacintAmaNe dhitvaM, duussktaaviijsaamyaat| mivAtanayatvena zyAmatvasAdhane zAkapAkajatvasya pratyakSasparzAzrayatvena vAyoH pratyakSatve sAdhye utarUpakAtvasya ca zAstre prayojakatve dityAdau saMyogAdAvavyAptiH dravyaM pRthivauvAdityAdau saMyogAdAbativyAptirvA iti vAcyaM / tathApi dravyaM pRthivauvAdityAdau tasatsaMyogavyakAvativyApteducAratvAditi dik / 'sAdhana-pakSadhati vAyuH pratyakSaH pratyakSaviSayAzrayatvAdityAdau pakSadharmavahivyatvAvacchitrapratyakSatvavyApake udbhUtarUpavattve kAkaH zyAmo mitrAtanayatvAdityAdau mAdhanAvacchitrasAdhyavyApake bhAkapAkajatve cAvyAptirityarthaH, tayoH mAdhyavatriSThAbhAvApratiyogitvAbhAvAditi bhaavH| 'tayoH' pakSadharma-sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakayoH, 'dUSakateti, vakSyamANarItyA ubhayacaiva vyabhicArobAyakatvasattvAditi bhAvaH / tayorupAdhitvAnaGgIkAre siddhAntavirodhamaNyAha, 'miti, kAkAderityAdi, 'pratyakSasparNAzrayatveneti pratyakSasya sparza: viSayatArUpaH sambandhaH yati vyutpattyA pratyakSaviSayAzrayatvenetyarthaH, tathAcAye mAdhanAvacchinnamAdhyavyApakatvaM dvitIye pakSadharmAvacchinnamAdhyavyApakabamiti bhedenodAharaNadayamiti dhyeya(1) / 'prayojakatvena' vyabhicArAnumAnaprayojakatvena, 'pacetara iti parvato dhUmavAn vaherityAdau parvatetarAdAvityarthaH / na ca pakSetarasya prameyatvAdeH sarvatra sattvena sAdhanavyApakatayA kathamativyAptiriti vaacy| tAdAtma (1) iti bhAva iti kha, ga /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhivAdaH / 1.1 bhopAdhitvasvIkArAJca pkssetre'tivyaapteshc| na ca vyatireke parvatetarAnyatvAdityaca itarAnyatvasyAsivivAra sammandhena tasya saadhnaavyaapktvaat| na ca tathApi pace tAdAtmasammandhena mAdhyAvyApakatayA kathamativyAptiriti vAcyaM / 'ativyApterityasya ukradUSaNopayikatvarUpajJAnasya atiprasakarityarthAt pakSAtirikta eva sAdhyavyApakatvastha grAhyatvAdanyathA mAdhyasandehadazAyAmupAdhitvagrahaH kutrApi na syAditi bhAvaH / na cetarazabdasya sarvanAmatayA sarvanAmakA-pattiriti vAcyaM / paca itaro yasmAditi bahuvrIhisamAsAt "na vahubohAvityanena srvnaamkaarynissedhaat| 'vyatirekaiti mAdhyavyatireke sAdhya ityarthaH, 'ityatra' heto, 'itarAnyatvasyeti, vastumAtrasyaiva kiJcidapekSayA itaratvAditi bhAvaH / * 'vyatireke vyarthavizeSaNatvAditi khavyatirekeNa sAdhyavyatireke mAdhye vyabhicArAvArakavizeSaNavAdityarthaH, 'na ma iti, tathAca yena rUpeNa mAdhyavyApakatA tadrapAvacchinnakhAbhAvena sAdhyAbhAvamAdhane vyabhicArAvArakavizeSaNazUnyatve satauti vizeSaNaM deyamiti bhAvaH / 'bAdhotrautasyeti bAdhotrItatvaM 'bAdhena pakSe mAdhyabAdhena, sAdhyavyApakatayA pramitatvaM, vahiranuSNaH kRtakavAdityAdau vahautaratvasyetyarthaH, 'na ceSTApattiriti, vyabhicArAvArakavizeSaNatvena vyarthavizeSaNatayA satpratipakSotrAyakatvasyopAdherdUSakatAvaujasya tatrAbhAvAditi bhAvaH / "vizeSaNaM vineti vayAdivizeSaNaM vinetyarthaH, 'vyApyayaheNeti vyAptiyahAsambhavenetyarthaH, 'tatmArthakatvAditi vayA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 tatvacintAmo NArtha parcatapadaM vizeSaNamiti vyatireke vyarthavizeSaNatvAnna sa upAdhiH, bAdhAbItasyApyanupAdhitApatteH / divizeSaNe dUSaNAvahasya vyAptigrahAnupayukratvarUpavaiyarthyasyAbhAvAdityarthaH, tathAca upAdhilakSaNaghaTakatayA tvadabhimatasya vaiyarthAbhAvasya tatrAsatve'pi dUSaNavahasya vaiyarthasyAbhAvAt satpratipakSotrayanasambhavena tasthAnupAdhile raSTApattyasambhava iti bhAvaH / zrAzayamaviditvA zaGkate, 'vastugatyeti, parvato dhUmavAn vaherityAdau parvatetarazca na tatheti bhAvaH / bhAvamuddATayati, 'pacAtirika iti, sahacArajJAneneti zreSaH, 'taJca' tAdRzasAdhyavyApakatAjJAnaJca, 'tatrApati bAdhAnunautapakSetaratve'pautyarthaH, iti sAmpradAyikAH / .. navyAstu atra sAdhyavyApakatvaM pacetarauyatvAvacchinnamAdhyanirUpitamukta mAdhyamAmAnyanirUpitaM vA, vAdye vAha, 'pakSetara iti, idamupalakSaNaM pakSamAtravRttimAdhyake'vyApterityapi draSTavyaM, antyamAzaGkate, 'vastugatyeti, iti granthaM yojayanti / nanu pakSe mAdhyasandehasattve vyabhicArasaMzayasattvAt pacAtiriktasthale sahacArajJAnamAtrAt sAdhyavyApakatvagrahaH tatra kathaM sthAdityatapAha, 'anyatheti, 'anupAdhitva rati mAdhyavyApakatAyA anizcayaityarthaH, 'upAdhimAtramiti pakSe mAdhyasandehadazAyAM pakSAvRttitvena gTahItasya upAdhimAtrasya mAdhyayApakatvanizcaya uchiyetetyarthaH, yathAzrute pacattivena nikhitAnAmevopAdhaunA pakSe mAdhyamandeha
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| na ceSTApattiH, itarAnyatvasyAprasiddhyA vizeSaNaM vinA vyAtyagraheNa tatsArthakatvAt / vastugatyA sAdhyavyApakaH pakSetara upAdhiriti cet, astu tathA, tathApi pakSA sattve'pi mAdhyavyApakatvanizcayasambhavAt amaGgateH / tathAca pakSe mAdhyamandehastadAhitavyabhicArasaMzayo vA na mAdhyavyApakatAnizcayaparipanthauti tvayApyeSTavyamiti bhAvaH / 'vipakSAvyAvartaketi 'vipakSaH' mAdhyAbhAvavAn, tadavyAvartakaM taniSThAbhAvapratiyogitAvachedakatvAsampAdakaM yadizeSaNaM sambandhamAmAnyena tacchUnyatvaM mAdhyayApakatvaM sAdhanAvyApakatAvacchedake vizeSaNamityarthaH / tathAca vipadhaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAsampAdakavizeSaNazUnyasAdhyavyApakatAvacchedakamAdhanAvyApakatAvacchedakadharmavattvamupAdhitvamiti bhAvaH / sampAdakatvaJcAsyaitaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvametadadhaunamiti pratItisiddhaH kharUpasambandhavizeSaH, vipakSavyAvarttakavizeSaNavadyatmAdhyavyApakatAvacchedakaM sAdhanAvyApakatAvacchedakaM tadvattvamityuko TradetaratvaviziSTaparvatetaratva-parvatetaratvaviziSTadetaratvAdAvatiprasaGgaityato niSedhadayagarbhatA, 'bAdhotrauteti vakiranuSNaH kRtakavAdityatra vahautaratvasya pariyaha ityarthaH, "pakSasyaiva vipakSatvAditi, pakSasyaiva vipakSatayA vahivizeSaNasyetaratvaniSThavipakSaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasampAdakatvAditi bhaavH| 'na ta parvatetaratvAderiti na ta parvato vaddhimAn dhamAdityAdau parvatetaratvAdeH parigraha ityarthaH, tatra parvatavizeSaNasyetaratve parvataniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvama
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 tatvacintAmaNau tirikte sAdhyavyApakatAgrahAdupArdUSakatvaM, taJca tacApyasti, anyathA pakSe sAdhyasandehAdanupAdhitve upaadhimaadhmucchidyt| vipakSAvyAvartakavizeSaNazUnyatvaM mpAdakatvena vipakSaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAsampAdakatvAditi bhAvaH / zrAdipadAt parvatAvayavavRttyanyatva-pavatetaradravyatva-da-parvatasaMyogAnAdhAratva-hRdetaratvavibhiSTa parvatetaratva-parvatetaratvaviziSTahadetaratvAdeH parigrahaH / 'na hauti, 'vasviti prathamAnnaM 'zUnyamityanvayi, 'tatra' vipakSAvyAvarttakavizeSaNe, 'upAttetIti svaghaTakaubhUtavizeSaNe ityarthaH, svapadaM upAdhitAvacchedakaparaM,tathAca svaghaTakaubhUtavipakSAvyAvarttakavizeSaNazUnyaM yatsAdhyavyApakatva-sAdhanAvyApakatvAvacchedakaM tadvattvamupAdhitvamiti phalitamiti bhAvaH / 'miyasiddhauti khaghaTakaubhUtatAdRzavizeSaNaM prasiddhamapramiLU vA ubhayathApi tAdRzavizeSaNazanyatvasyopAdhitAvacchedake vyAghAta ityarthaH / nanu tAdRbhavizeSaNaghaTitaM yatmAdhyavyApakatAvacchedaka-sAdhanAvyApatAvacchedakaM tadattvaM tAdRzavizeSaNanavacchinnasAdhanasamAnAdhikaraNabhAvapratiyogitAyAavacchedakaM yatmAdhyamamAnAdhikaraNabhAvapratiyogitAyA anavacchedaka tahattvaM vA upAdhitvaM vivakSitamityakharamAddaSaNantaramAha, 'tathApi ceti, mAdhyavyApakatva-sAdhanAvyApakatva iti mAdhyavyApakatva-sAdhanAvyApakatvajJAne ityarthaH, 'tatra' pakSetaratve, 'nayAvRttyA' taDyAvRttijJAnena, 'pace hetumati pakSe, 'sAdhyavyAvRttiH' mAdhyavyAvRttinizcayaH, 'vyabhicAraeveti- vyabhicArajJAnamevetyarthaH, 'vyabhicAre ceti vyabhicArajJAne
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| vizeSaNaM tena bAdhobItapazetarasya parigrahaH, taba pakSasyaiva vipakSavAta, ma tu parvatetaratvAderiti cet / n| na hi vasu vipakSAvyAvartakavizeSaNazUnyaM, sarvaca prameyatvAdeH sttvaat| tatropAttetivizeSaNe sidyasivivyAghAtaH / tathApi ca sAdhyavyApakatva-sAdhanAvyApakatve saba sta iti tayAhattyA pakSe sAdhyavyAttiratA hetAryabhicAra eva 'vyabhicAre cAvazyamupAdhiriti pakSetara eva tatropAdhiH syAt tAvanmAvasyaiva dUSaka cetyarthaH, 'avazyamupAdhiriti avazyaM pacetara upAdhiH, vyabhicArobAyakatvasya upAdherdUSakatAvaujasya sattvAdityarthaH, tathAca layA paThetarI nopAdhirabhyupeyata iti mayAtivyAptirApAditA / vastuto dUSakatAvaujasattvena tadupAdhirbhavatyeveti bhaktastatrAnupAdhitAbhyupagamo'yutaiti bhAvaH / kiJca vizeSaNamapi vyarthamityAha, 'pacetara eveti pakSetarastatropAdhiH syAdevetyarthaH, zrata iti zeSaH, 'tAvanmAtrasyeti mAdhyavyApakatAmAtrasyetyarthaH, mAnapadAduktavizeSaNavyavacchedaH, 'dUSakavAceti doSonayanopayogitvAcetyarthaH, 'cakAraH 'vyartha vizeSaNamityanantaraM covyH| na ca na deyameva vizeSaNamiti vAcyaM / bhaktastasyAnuphAdhitAbhyupagamena vizeSaNadAne ativyAzyApattariti bhaavH| 'anumAnamAtreti anizcitasAdhyakAnumAnamAtrIcchedakatayetyarthaH, 'jAtivAditi jAtyuttarakavAdityarthaH, upAdhivyabhicAreNa mAdhya 39
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNai tyAca vyarthaM vishessnnm| ataevAnumAnamAcocchedakatayA jAtitvAnna pakSetara upAdhirityapAtaM dUSaNasamarthatvena jAtitvAbhAvAt / ratena padhetaravyArattyartha prakArAntaramapi nirastam upAdhitvAbhAve'pi duussnnsmrthtvaat| 'athopAdhiH svavyatirekeNa satpratipakSatayA dUSaNaM pakSetaratvavyatirekazca na sAdhyAbhAvasAdhavyabhicArAnumAne karttavye'pi pacetarasyopAdhitvenodbhAvanauyatayA "khavyAghAtakamuttaraM jAtiriti jAtilakSaNamattvAditi bhAvaH / 'ma pacetara iti, tathAca vizeSaNaM mArthakameveti bhAvaH / 'dUSaNamamarthati dUSaNAmamarthamuttaraM jAtirityasyaiva jAtilakSaNatvAt, pacetarastu vyabhicArobayanasamartha eveti bhAvaH / 'prakArAntaramiti bAdhAnunautapakSetarabhivatvAdikamityarthaH, 'upAdhitvAbhAve'pauti vayA upAdhitvAnaGgIkAre'pautyarthaH, tathAca vyarthavizeSaNamiti bhAvaH / dUSakatAvaujasattve eva tasthAnupAdhitvAbhyupagamastadAraNAya vizeSaNaprakSepacAnucitastadeva ca nAstItyabhiprAyeNa zrAzaGkate, 'atheti, 'matpratipakSatayA' mAdhyAbhAvasAdhakatayA, 'asAdhAraNatvAditi sapakSavipakSavyAvRttavAdityarthaH / nanu vyabhicArAnumApakatayA upAdhirdoSaH tara nAsAdhAraNyamityAga nirAkaroti, 'na viti, upAdhyavyApyatayeti upAdhivyabhicAritayetyarthaH, 'sAdhyAvyApyatvaM mAdhyavyabhicAritvaM, anumeyamiti zeSaH, na mAdhyavyApakatvamiti sAdhyavyApakatvAbhAvo'pi sihodityarthaH, itAvupAdhivyabhicAritve jJAyamAne upAdhAvapi
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| ko'sAdhAraNatvAt, 'na tu vyabhicarobAyakatayA dUSaNaM yathAhi sAdhyavyApakopAdhyavyApyatayA hetoH sAdhyAvyApyatvaM tathA sAdhyavyApya hetvavyApakatayopAdherna sAdhyavyApakatvamapi sidhyet vyAptigrAhakasyobhayatrApi sAmyena vinigamakavirahAt / tasmAdyathA sAdhyavyApyena hetunA sAdhyaM sAdhanauyaM tathA sAdhyavyApakopAdhivyAttyA sAdhyAbhAvo'pi sAdhanIyA vyAptigrahataulyAditi dRssktaavojN| seo'yaM satpratipakSaeveti hetvavyApakatvajJAnasyAvazyakatvAt samAnasaMvisaMvedyatvAditi bhAvaH / nanu hetAvupAdhivyabhicAritvagrahadazAyAM upAdhAvapi hetvavyApakatvajJAnasyAvazyakatve'pi hetau mAdhyavyAptinizcayAbhAvAna nadavyApakatvena mAdhyavyApakatvajJAnaM, upAdhau tu mAdhyavyApakatAnizcayasattvena tAbhicAritvena mAdhyavyabhicAritvagraha ityata Aha, 'vyAptauti yathA mAdhyasya upAdhivyApyatAgrAhakavyabhicArAdarzana-sahacAradarzane staH tathA hetAvapi mAdhyavyApyatAgrAhake te sta ityarthaH, na hi tadAnauM hetau sAdhyavyabhicArajJAnamapyasti, sphuTe vyabhicAre upAdhyupanyAsasya vaiyAditi bhAvaH / idamApAtataH yadA upAdhau sAdhyavyApakatAgrahe'nukUlatarkAvatArAdupAdhau sAdhyavyApakatAnizcayo jAtaH hetau tu mAdhyavyApyatAmahe anukUlatarkAnavatArAttatra sAdhyavyApyatAnizcayo na jAtaH tadaiva vyabhicArAnumAnasambhavAt / 'tasmAditi / na ca mAdhyavyApyahetvavyApakatayopAdheH mAdhyAvyApakatvajJAnAt kathaM tavyatirekeNa matpratipakSasyaiva
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 tatvacintAmagai cet| maivA ravaM hi satpratipace upAdhyadbhAvanaM na syAta satpratipakSAntaravat / kizcaivaM bAdhAbItA'pi pakSetaro nopAdhiH syAt vytirekeddsaadhaarnnyaat| nanu bAdhe nopAdhiniyamaH dhUmena ide vahnisAdhane tadabhAvAt na tu hetumati pakSe bAdhe pavetaropAdhiniyamaH pratyakSe sabhava iti vAcyaM / satpratipakSotrAyakatayA dUSakatvapakSe hetau upApiyabhicAritvajJAnasyAnapekSitatvena tusthavittivedyatayA upAdhau mAdhanAvyApakatvajJAnasyApyanAvazyakatvAt, yadA upAdhau hevavyApakatAzAnaM nAsti tadaiva matpratipakSasambhavAditi bhAvaH / matpratipakSAtaravaditi, yathA matpratipakSe satpratipakSAntaraM nodbhAvyate tatra ekenApi bhUvasAM pratibandhAt matpratipakSavAjalyasthAprayojakatvAt tathA satpratipace upAdhyugAvanamapi na sthAt bhavanmate upAdhimunASya satpratipakSAsarasyaiva karaNauyatvAt tasya cAprayojakatvAditi bhAvaH / dUSaNantaramAra, 'kiJceti, 'evaM' matpratipakSotrAyakatayA doSatve, 'bAdhotrIto'pauti vajhiranuSNaH itakatvAdityatra vanautaro'pautyarthaH, 'yatireke sAdhArayAditi sAdhyAbhAvamAdhane tavyatirekasyAmAdhAraNatvAdityarthaH, pakSamAtravRttiheturamAdhAraNa ityabhimAnenedaM / nanu mAstu bAdhobaunapataro'yupAdhirityAbhayenAzakAte, 'nampiti, 'nopAdhiniyamaiti na pacetaropAdhiniyama ityarthaH, yathAzrute tAdRzamAmAnyaniyamamA'pi pacetarakhopAdhiyAnAyakatvAt tabirAkaraNakhAnupayukAva
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhivAdaH / baho kRtakanvenAmuSNatve sAdhye'tejasvAderupAdhitvasambhavAditi cet / n| tenAmAvapakSatve'tejasvaM vimA prsnggaat| ata evAgre 'pacetaropAdhiniyama ityapi maGgacchate / 'hetumatauti mAdhyamamAnAdhikaraNahetumatautyarthaH, tena samavAyAdisambandhena ghaTo gagamavAndravyavAdityAdau na vybhicaarH| na cAvyApyavRttimAthakasaddhetau vyabhicAra iti vaacyN| niravacchinnamAdhyAbhAvAdhikaraNatvasya baadhpdaarthtvaat| na ca tathApyetagandhaprAgabhAvakAlaunetadghaTogandhavAn pRthivautlAdityAdAvasakorNabAdhasthale vyabhicArastaca pakSatAvacchedake etagandhaprAgabhAvakAlAvacchinatvaviziSTamamavAyAvacchitrapratiyogitAkasAdhyAbhAvasya niravacchinAdhikaraNatvasyApi pakSe sattvAditi vAcyaM / tena sambandhena mAdhyatve tatrApi pacetarasyopAdhitvAditi bhaavH| tAdRzaniyamamanyupetyaivAha, 'pratyakSa iti, atejaskhAderiti dharmiparo nirdeza: tejasAmAnyetarAdirUpasyaiva pakSetarasyetyarthaH, tayatirekasya mAdhyAbhAvasAdhane'sAdhAraNyAbhAvAt sapane saurAlokAdAvapi vRtteriti bhAvaH / tathAca vajhautaratvena vahautarasthAnupAdhitve'pi tAdRzaniyamo nAnupapabadati hadayaM, hetamatItyAdiniyamAbhyupagamenaiva dUSayati, 'tejomAceti tejo'nuSNaM catakavAdityacetyarthaH, atejasvaM vineti dharbhiparo nirdezaH tejaHsAmAnyetarAdikaM vinetyarthaH, zrAdinA bhAkhararUpavaditaravaDItarAdeH paripahaH, 'anyasyeti, patarasyeti zeSaH, tejaHsAmAnyetarAdivyatirekaca sAdhyAbhAvasAdhane'sAdhAraNaM dravyetarAdikaJca na sAthayApakamiti bhaavH| 'bhanyasyopAdherabhAvAditi yathAzrutantu na mA
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. tatvacintAmayI nyasya upAdherabhAvAt / kiJca parvatAvayavattyanyatvaM parvatetaradravyatvaM ida-parvatasaMyogAnAdhAratvaM ida-parvatAnyatvAdikamupAdhiH syAdeva vyatireke'sAdhAraNyAbhAvAt vyatirekiNA satpratipakSasambhavAcca / na cAsA chate vyatireke sAraNyAbhAvavato'pi gurutvaaderuupvttvaavcchinnmaadhyvyaapktyopaadhitvaat| bhaTTAcAryAstu 'tejasvaM vinA' atejasvasamagraulaM vinA, prasAdhAraNavyatirekapratiyoginaM vineti yAvat, tena bhAkhararUpavaditaravahItarAdeH parigrahaH, 'anyasyopAdherabhAvAditi anyasya zuddhasAdhyavyApakasyopAdherabhAvAdityarthaH, tena viziSTasAdhyavyApakasyopAdheH sattve'pi na natirityAhuH / nanu pakSamAtravRttitvaM nAsAdhAraNyaM kintu yAvatmapakSa-vipakSavyAvRttatvaM tejaHsAmAnyetarAdivyatirekazcAnuSNatvAbhAve mAdhye na tathA pakSe mAdhyAsiddhau sapakSAbhAvAt mAdhyasiddhau tu tatraiva pakSe vartamAnatvAdityavaramAdAi, 'kiJceti, 'deti, hradarmayogiparvate yatra vahiH mAdhyate tatrAyamupAdhiodhyaH anyathA mAdhanavyApakatvAdanupAdhitApatteH / 'da-parvatAnyatveti detaratvaviziSTa parvatetaratvAdikamityarthaH, 'vyatireka iti, utopAdhInAM vyatirekasya parvatAvayavavRttiguNadau dravyAnyapadArthamAce de ca vipakSe yathAkramaM vRtteH tathAca bAdhAnunautapanetaravAraNaya vipakSAvyAvartaketyAdivizeSaNadAneM tatraivAvyAptiriti bhaavH| hetoH sapakSa-vipakSavyAvRttatvama
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhivAdaH / dhAraNyaM, tasyApi satyatipAtyApakatayA dosstvaat| tasmAdubhayorapi vyAptigrAhakasAmye virodhAna vyAptinizcayaH, kintUbhayatra. vyabhicArasaMzayaH, tathAca mAdhAraNyaM tatra sapakSavyAvRttatvAMzajJAnaM hetau mAdhyAbhAvavyatirekasahacArajJAnarUpatayA hetau mAdhyavyApakaubhUtAbhAvapratiyogitvarUpamAdhyAbhAvavyatirekavyAptijJAnajanakaM, vipakSavyAvRttavAMgrajJAnajanakaJca hetau sAdhyavyatirekasahacArajJAnarUpatayA hetau sAdhyAbhAvavyApakaubhUtAbhAvapratiyogitvarUpasAdhyavyatirekavyAptijJAnajanakaM, tayAcAsAdhAraNyajJAnaM mAdhya-tadabhAvobhayavyApyaprakRtahetamattAparAmarzarUpamatpratipakSadvArAnumitAveva pratibandhakamiti khamatena dUSaNantaramAha, 'vyatirekiNeti, 'vyatirekiNa' parvatetarAdiniSThavyatirekapratiyoginApi, parvatetarAnyatvAdineti zeSaH / 'na cAmAdhAraNyamiti, satpratipakSe pratibandhakamiti zeSaH / 'tasthApi' sapakSavipakSavyAvRttavarUpAsAdhAraNyajJAnasyApi, 'satpratipacotthApakatayeti sAdhyavyApakaubhUtAbhAvapratiyogitvarUpasAdhyAbhAvavyatirekavyApti-mAdhyAbhAvavyApakaubhUtAbhAvapratiyogitvarUpamAdhyavyatirekavyApyohadArA mAdhya-tadabhAvobhayavyApyaprakRtahetu mattAparAmarzarUpamatpratipakSajanakatayetyarthaH, 'doSatvAditi anumitAveva pratibandhakavAdityarthaH, tathAcAmAdhAraNye'pi matpratipakSasambhavAt pakSetaro'pyupAdhireveti tasyAnupAdhitAnabhyupagamaH vAraNAya tasya vizeSaNopAdAnaJca iyamapyayukamiti bhaavH|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. navacintAmo vyabhicArasaMzayAdhAyakatvenopAgherdUSakatvaM, taba pakSetarepyasti, taduktAmupAkSereva vybhicaarshngketi| bhavatu votanyAyena sakalAnumAnabhAbhiyA pakSetaro'nupAdhiH, tathApi lakSaNamativyApakam / 'nApi sAdhyasamavyAptatve sati sAdhanAvyApakatvamupAdhitvaM, dUSakatAvojasya vya kecittu 'yatirekiNA, vyatirekavyANyA, parvatetarAnyatvAdimApauti zeSaH / 'na cAsAdhArayamiti, vyatirekavyApyA satpatipaNe'pi pratibandhakamiti zeSaH / 'tasthApi, asAdhAraNya jJAnasthApi, 'satpratipakSotthApakatayeti avayasahacAragrahapratibandhakatayA veti bheSaH / 'doSatvAditi anumitAvaSayavyAptiya vA pratibandhakalAdityarthaH, thadi sapakSa-vipakSavyAvRttatvaM asAdhArasyaM tadA tajjJAnamuktakramaNaM matpratipakSajanakatayAnumitAveva pratibandhakaM, yadi pahetoH mAdhavadavRttitvamasAdhArayaM tadA tajjJAnaM avayasahacArayApratibandhakadvArA anvayavyAptiyaha eva pratibandhakaM na tu kadAcidapi vyatirekavyApyA satpratipakSe pratibandhakamiti bhAva iti vyAcakruH / nanu vyabhicArobAyakatayA dUSakavaM mayA prAgeva dUSitaM yadi satpratipakSatayA doSatvamapi tvayA dUSitaM tadA yapa hedapAyo ptipAhakasAmyaM tatra kathamupAdhiauSa ityata Ara, 'tasmAditi, 'ubhayoH' sAtha-sAdhanayoH sAdhyopAdhyoH, 'virodhAditi virodhaH mAyavyApyatva-sAdhyadhyApakAthApyavayoH mAdhyavyApakAkha-sAdhyavyApyAvyA
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhivAdaH bhicArovayanasya satyatipakSasya vA sAmyena picara vyAptasyApyupAdhitvAt tathA dUSakatAya sAdhyavyApyatvasyAprayojakatvAca / atha sAdhyaprayojako dharma upAdhiH prayojakatvaca na nyUnAdhikadezavRtteH tasmin satyabhavatastena vinApi bhavatastadaprayokajatvAta, anyathA pakatvayozcetyarthaH / upAdheya'bhicArazahAdhAyakatvena doSatve prAcAryasaMvAdamAha, 'tadukramiti, 'upAdheraiveti, evakAraH bhitrakrame upAdheyabhicArabhavetyarthaH, yatrobhayavyAptigrAhakamAmyaM tajetyAdisakalAnumAnocchedApattibhayena patarasyopAdhilaM parairnirasyate tadabhyupetya pUrvapakSamAha, 'bhavatu veti, tathApaugi / napa vipacAvyAvarttakavizeSaNAnavacchinnetivizeSaNadAnAdeva nAtivyAptiriti vAcaM / tathApi janyANavaH makarTakAH kAryavAdityAdAvaNubhinnAdau paraMtare'tivyApteH tatrANuvizeSaNena vipazyasya paramANorapi yAvarttamAditi bhAvaH / prAcAryyalakSaNaM dUSayati, 'nApauti, patarastu sAdhyaviSamavyApakatvAnopAdhiriti bhAvaH / avacchinnamAdhyavyApakopAdhAvavyAptau satyAmeva dUSaNantaramAha, 'dUSakateti, 'viSamavyAptasyApIti, tathAca tatrAvyAptiriti bhAvaH / 'tathA dUSakatAyAmiti khavyabhicAreNa mAdhyavyabhicArobAyakanayA khavyatirekeNa sAdhyavyatirekobAyakatayA vA dUSakatAthAmityarthaH, mAdhyavyApakatAdalasthAnukUlatarkavidhayevopayogAditi bhAvaH / asyA
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 . tAwit pakSetarasyApyapAdhitvaprasaGga iti cet| n| dUSaNopayika hi.prayAnakAmiha vivakSitaM tacca sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvameveti, tadeva prayojaka na tvadhika vyarthatvAt / nanupAdhi) sa ucyate yadyammA'nyaca prati ptinirAmAya viSamavyAptasyAlakSyatve vinigamakamAi, 'atheti, sAdhyaprayojako dharmaH'. sAdhyaprayojakaubhUtadharma eva, 'upAdhiH' zAstrIyopAdhivyavahAraviSayaH, sAdhyaprayojakadharmatvaM zAstrIyopAdhivyavahAraviSayatvavyApakaM, iti yAvat(2) lakSaNapakSe maddhetAvapi mAdhyamamavyApte'tivyApyApateH, "prayojakatvaJceti, mAdhyAnvaya-yatirekobAyakAnvayayatirekapratiyogitvasya prayojakatArUpatvAditi bhAvaH / 'abhavataH' asataH, 'bhavataH' mataH, 'tadaprayojyatvAditi(2) tadanvaya-vyatirekobAyakAnSaya-vyatirekApratiyogitvAdityarthaH, tathAca viSamavyAptedUSakatAvaujasattve'pi zAstrIyopAdhiSyavahArAbhAvAna lakSyavamiti bhAvaH / 'anyatheti nyUnAdhikadezavRtterapi prayojakatve ityarthaH, 'upAdhitvaprasaGgaH' zAstre upAdhivyavahAraprasaGga ityartha:(5), 'daha' upAdhivyava (1) athopAdhiriti kaa| (2) iti bhAva iti kh.| (3) 'tadaprayojyatvAt' ityatra 'tadayojakatvAt' iti kasyacinmUlapustakasya . . pAThaH parantu tAdRzapAThasthApi rahasyavadyAkhyAtArtha ravA iti / 10) zAle upAdhivyavahAraviSayatvaprasA iti ma /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaaH| vimbate yathA avAkusumaM sphaTikalauhitya upAdhiH, tathAcIpAdhittivyApyatvaM hetutvAbhimate cakAsti tenaasaavupaadhiH| na ca vyApyatvamAceNa dUSakatvamiti, sAdhyavyApakatApauSyate, tathAca samavyApta ravopAdhi hAraviSayatAvyApakautadharSe, 'taca' dUSaNopathikaJca, 'prayojaka prayojakatvaM, 'na tvadhika' na tu vyApyatvaparyantaM, 'vyarthatvAditi / na caivaM potare'tiprasaGgaH, tavApi pakSetaratvaviziSTasAdhyavattvAdAvatiprasaGgAditi bhaavH| viSamavyAptasyAlakSyatve vinigamakAntaramAgarate, 'nanviti, 'prativimbate' dhamaviSayo bhavati, upa mamope pAdadhAti khaniSThadharma saMkAmayatItyupAdhipadAvayavavyutpattariti bhaavH| 'sphaTikalauhitya iti lauhityadhamaviSayaubhUtasphaTika ityarthaH, 'thApyatvaM' sAdhyavyApyatvaM, 'cakAsti' bhramaviSayo bhavati, 'mAvupAdhiH' asAveva upAdhipadavAcaH, sAdhyavyApya eva upAdhipadavAca iti thAvat / nanvevaM dhUmavAn varurityAdau mahAnasatvAderapyupAdhipadavAcyatvApattirityata Aha, 'na ceti, 'vyata iti rUvyarthatayA vyata ityarthaH, 'samavyApta evopAdhiriti samavyApta eva upAdhipadavAcya ityarthaH, upAdhipadasya yogarUr3hatathA viSamavyApne vyarthasattve'pi yogArthAbhAvAditi bhAvaH / yadyapyanyaniSThadhamaviSayaubhUtadharmAzrayatvamAnamupAdhipadapravRttinivRttaM na tu vyAptirUpadharma kAmakatvaM javAhasamAdAvabhAvAt tacca viSamavyApte'pi sambhavati
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 tApacinomaga riti cet, tat kiM viSamavyAptasya dUSakatAvIjAbhAvAnopAdhizabdavAcyatvaM tathAtve'pyupAdhipadaprattinimittAbhAvADA, nAdyaH tasyApi vyabhicArAdhanAyakatvAta, nAparaH nahi loke samavyApta ravAnyaca svadharmaprativimbajanaka ravopAdhipadaprayogaH, lAbhAdhupAdhinA khaniSThamAdhyavyApyatvAsaMkrAmakatve'pi doSavabhAt khaniSThadharmAntarasaMkAmakatvasambhavAt tathApi upAdhipadasya sAmAnyato'nyaniSThabhramaviSayIbhUtadharmAzrayatvarUpaM naikaM pravRttinimittaM tAdUyeNApratyAyanAt, parantu viziSya sphaTikaniSThabhramaviSayobhUtalauhityAzrayatva-sAdhananihabhramaviSayaubhUtasAdhyavyApyAzrayatvAdirUpaM nAnava pravRttinimittaM, baddharmavAcakasaptamyannapadasamabhivyAhAravizeSeNopAdhipadaM prayujyate tadurmasaMkrAmakatvameva bodhayatauti samabhivyAhAra vizeSazca pratIto niyAmakaH, ata eva sphaTikalauhitye javAkusumamupAdhiritivAkyAt cauhityarUpadharmasaMkrAmakatvameva pratIyate, evaM mAdhanasya sAdhyavyApyatve'yamupAdhirityatrApi khaniSThavyAptirUpadharmasaMkrAmakatvameva sabhyata iti, tathAca viSamavyAptasya khaniSThadharmAntarasaMkrAmakatve'pi tAdRpradharmAntarasaMkrAmakatvamAdAya kuSAyupAdhipadAprayogAt tAdRzadharmAntarasaMkrAmakatvasya upAdhipadApravRttinimittatvAt viSamavyApto gopAdhipadavAya ityAcA-nAmAzayaH / 'pravRttinimittAbhAvAveti caugikprvRttinimittaabhaavaadetyrthH| 'samayApta iti khaniSThamAdhya
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhivAda / kRtamityAdau laabhaadaavpyupaadhipdpryogaat| kina zAstre laukikavyavahArArthamupAdhipadavyutpAdanaM kimvA numAnadUSaNArtha, tacca sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvamAtramiti zAstre tathaivara) upaadhipdpryogH| .. 'anye tu yadabhAvo vyabhicAravirodhI sa upaadhiH| na ca viSamavyAptasyAbhAvo vyabhicAraM viruNaDi, tasyA vyAptisaMkrAmaka ityarthaH, 'khadharmaprativimbeti khaniSThadharmAntaraprativimbajanaka evetyarthaH, 'lAbhAdAvapIti tatropAdhipadasya prayojanArthakatvAdityarthaH, tathA ca tatra yathA yogArthanavApekSyeNApi upAdhipadavAcyatvaM tathA viSamavyApake'pi kevalarUtyarthamAdAyaiva upAdhipadavAcyatvasambhavaH, na hi yogArthaviziSTorUDyarthaH pravRttinimittaH, iti hRdyN| caukikavyavahArArthamiti lokAnAmupAdhisvarUpajJAmArthamityarthaH, 'upAdhipadavyutpAdanamiti parokkAnumAnadUSaNaprastAbe atrAyamupAdhiriti upAdhipadaprayoga ityarthaH, 'anumAnadUSaNArthamiti upAdhitvena upAdhijJAnadvArA vA vyAptijJAnapratibandhArthamityarthaH, 'tacceti anumAnadUSaupayikarUpaJcetyarthaH, 'tathaiva' mAdhyavyApakatva-sAdhanAvyApakatvamAtreNaiva / viSamavyAptasyAlakSyatve vinigamakAntaramAzate, 'anye viti, 'yadabhAvaH' yaddharmAvacchinAvyApyatvasambandhAvacchinapratiyogitAkoyada (1) tatraiveti ka., kh.|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacintAmo bhAve'pi vyabhicArAt / asti anityatvavyApakaM prameyatvaM nayApyazca gunntvN| na cAnityatva-guNatvayAApti bhAvaH, 'sAdhyavyabhicAravirodhI (1) mAdhyaSyabhicArAbhAvasamaniyataH, mAdhyavyabhicAryattitve mati mAdhyaSyabhicArAbhAvavyApaka iti yAvat, '' upAdhiH taddharmavattvena ma upAdhirityarthaH(2), bhavati cAIndhanaprabhavavake mAdhyasamavyAptasyAvyApyatAsambandhAvacchinapratiyogitAkAbhAvaH pAIndhanaprabhavavayAdivyAthamAghaniSThatayA dhUmAdivyabhicArAbhAvasamaniyataH, pAdaindhanAdeH mAdhyaviSamavyAptasthAvyApyatvasambandhAvavivAbhAvastu na tathA tasyAIndhanAdAvapi matvena tatra mAdhyavyabhicArAbhAvAsatvAditi bhaavH| atra yadabhAvapadasya upAdhitAvacchedakasambandhAvacchitrayadabhAvaparatve pAIndhanaprabhavavayAdAvavyAptiH, sAmAnyato padabhAvaparatve dravyaM pRthivaulAt mattvAdA ityAdau varUpasambandhena mAdhyavyabhicAritvAderayupAdhitApattiH svarUpasambandhena nadabhAvasthApi mAdhyayabhicAravirodhitvAdataH prtiyogitaakaantmbhaavvishessnnN| na caivamavyApyatvasambandhasya vRttyaniyAmakatvenAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAdasambhava iti vaacy| isa hetAvupAdhistiautipratItibalAt vRttyaniyAmakatve'pi tasya pratiyogitAva * (1) 'yabhicAravirodhI' ityatra 'sAdhyayabhicAravirodhI' iti kasya cinmalapulakasya pAThaH tamanukhatva rAsyavatA sAdRzapATho dhataH / (2) taharmacApaka upAdhirityartha iti ga* /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhiyaa| rasti, samavyAptikasya ca vyatirekastayA, mahisAdhya dhyApakavyApyIbhUtasya vyApyaM yattA sAdhyaM vyabhicarati, chedakatvAt(1) daha hetAvupAdhiriti pratItettiniyAmakatvasyApi tatra sattvAcca / mAdhyavyabhicAravirodhitvapadena ca sAdhyavyabhicAryyadvattitvamAtroko vahimAn dhUmAdityAdau mahAnasatvAdAvatiyAptiH avyApyatvasambandhAvacchivamahAnasatvAbhAvasya mahAnamatvavyApyamAtraniSThasya vahivyabhicAryavRttitvAt, sAdhyavyabhicArAbhAvavyApakatvamAcokau dhUmavAn baherityAdau viSamayApake pAIndhanAdAvativyAptiH, mAdhyavyabhicArAbhAvavavRttitvokAvapi tathA vahimAn dhUmAdityAdau mahAnasatvAdAvativyAptizca ataH mAdhyayabhicArAbhAvasamaniyatatvaparyantaM / yaddhavicchinnAyApyatvaM mAdhyavyabhicAritvaJcaM vizeSaNatAvizeSasambandhena bodhyaM tacca vizeSaNatAvizeSasambandhena taddharmAvacchinnavadanyavRttivaM mAdhyatAvacchedakAvacchitrasAdhyAbhAvavati vizeSaNatAvizeSeNa vartamAnapaJca, na tu hetutAvacchedakasambandhena vakravyaM dhUmavAn vaherityAdau dhUmavatsAmAnyAnyataratvAdau viSamavyApake ativyApyApatteH dhUmavatmAmAnyAnyatarAnyAsaMyuktvasthApi asaMyukta-dhUma (1) manu iha hetAvupAdhi lItipratItigapAdhau SaSthApyatvasambandhAvadhi mahetuvRttitvAbhAvaM avagAhate na tu hetau bhavyApyatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkopAdhyabhAvaM, bataH kathaM kRtyaniyAmakasyAvyApyatvasambandhasya abhAvapratiyogitAvacchedakasambandhatve tAdRzapratIterbalatvamityatapAraza hetAvupAdhiritIti / .. ... . .
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmajhau vyabhicAre cAntataHsAdhyamevopAdhiH, abhede'pi vyApyavyApakatvAn sAdhanAvyApakatvAceti svIcakruH / tanna / vanmAtrasaMyukobhayamAvaniSThatayA dhmaabhaavvtsNyuktvaabhaavsmniyttvaat| nanu tathApi vaDimAn dhUmAdityAdau vakrimAmayyAdau mAdhanavyApake'tivyAptiH avyApyatvasambandhena tadabhAvasthApi vjhivybhicaaraabhaavsmniyttvaat| na ca sAdhanAvRttitvena yadabhAvo vizeSaNIya iti vAcyaM / dhUmavAn vakrerityAdau pAIndhanaprabhavavaDhyAdAvavyANyApatteH vizeSaNatAvizeSasambandhena pAIndhanaprabhavavahimadanyavRttivarUpasyA;ndhamaprabhavavaGgyavyApyatvastha vahAvasatvena tatsambandhAvachinnA;ndhanaprabhavavaGgabhAvasya mAdhanobhUtavanivRttitvAt / yadi cAvyApyatvaM vyApyatvAbhAvaH vyApyatvaJca vizeSaNatAvizeSasambandhena tadadanyAvRttive mati vizeSaNatAvizeSeNa tadattitvaM tatsambandhAvacchibAndhanaprabhavavaGgyabhAvazca na vajhivRttirityucyate, tadA vahimAmayyAdAvayativyAptirdurbArA tAdRzAvyApyatvasambandhAvacchivavabhimAmayyabhAvasthApi sAdhanaubhatadhUmAvRttitvAditi cet| n| mAdhanAdhikaraNavRttitvena ydbhaavvishessnnaat| ' bhaTTAcAryAstu vahnau mAye vahivAmayyapi upAdhirbhavatyeva( kRtaM vizeSaNaprakSepeNa / na caivaM vahau sAdhye dhUme itau vahimAmayyupAdhirityapi vyavahArApattiriti vAcyaM / zravyApyatvasambandhena tadRttitvasyaiva tatra itAvupAdhitvavyavahAraniyAmakatvAt ata eva vahau (1) vaDyAdau sAdhye vatrisAmagrAghupAdhirbhavatyeveti ga, gha /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'uyaadhivaadH| tavApi yavyabhicAre sAdhyavyApyavyApyatvaM tantramAvazyakatvAlAghavAca na sAdhyavyApakavyApyatvamapi bhavataiva vyabhicArasya drshittvaat| na ca sAdhyavyApyavyApyatvamevAnopAdhikatvaM, sAdhyavyApyamityacApiyanopAdhikatvaM mAdhye dhUmaH mopAdhirityapi na vyavahAraH avyApyatvasambandhena yathokadharmavattvasyaiva tAdRzavyavahAra niyAmakalAditi prAhuriti sNkssepH| 'bhAvaH' avyApyatAsambandhAvacchinnAbhAvaH, 'tasyAbhAve'pauti avyApyatAsambandhenAbhAvasattvepautyarthaH, 'vyabhicArAt' sAdhyavyabhicAramattvAt, etadeva zabdo'nityoguNavAdityatra viSamayApake prameyatve grAhayati, 'asti hauti bhavati hotyarthaH, 'anityatvavyApaka anityatvaviSamavyApakaM, 'prameyatvaM' anitya-guNavitipramAvizeSyatvaM, 'tayANyaJceti avyApyatAsambandhena tdbhaavvnycetyrthH| 'na cAnityatvaguNatvayoriti na ca guNatve'nityatvavyabhicArAbhAvo'stItyarthaH, 'prameyatvamitiyathAzrutantu na maGgachate tadvadanyattitvarUpAvyApyatvasyaiva lAghavAdanugatatvAcAtra ghaTakatayA kevalAnvayinaH prameyatvasya tdprsiddheH| na ca tathApi 'na ca guNatve'nityatvavyabhicArAbhAvo'stotyasaMgataM vizeSaNatAvizeSasambandhena mAdhyavyabhicAritvasyaiva lakSaNaghaTakatayA guNatvajAtau tAdRzAnityatvavyabhicArAbhAvasya sattvAditi vaacy| 'guNatvapadasya guNapadavAcyatvaparatvAditi dhyeyaM / 'vyatirekaH' avyApyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkavyatirekaH, 'tathA' mAdhya 41
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 529 tatvacintAmagai tadeva vAcyaM tathAcAnavastheti, anopAdhikatve ca vyAptilakSaNe yAvaditi padaM sAdhyavyApakatve vizeSaNaM dattameva / kiJca yasmin satyanumitinaM bhavati tadeva taba dUSaNaM na tu yadyatireke bhavatyevetyetajabha virujjatvA vyabhicArAbhAvasamaniyataH, 'mAdhyavyApaketi mAdhyavyApakaM mat yatmAdhyavyApyobhUtaM tasya mAdhyasamavyAptasyeti yAvat, 'vyApyaM avyApyatAsambandhenAbhAvavat / nanu yadi samavyApta eva upAdhistadA 'vyabhicAre cAvaNyamupAdhiriti niyamo bhajyeta, na hi sarvatra vyabhicAriNi mAdhyasamavyAptena sthAtavyaM, ityata Aha, 'vyabhicAre ceti, 'antataityanena mAdhyamAmayyAdaunAM vahanAmeva upAdhitvaM sambhavatIti sUcitaM / nanu khasmin svasamavyApyatvAbhAvAt kathaM mAdhyasya upAdhivamityata AI, 'abhede'pauti| nanu tathApi kathaM taddhetau sopAdhitvavyavahAraH vyabhicAritAsambandhena upAdhimattvasyaiva tanniyAmakatvAdityata-zAha, 'saadhnaavyaapktvaaceti| sAdhyavyabhicAravirodhitvaM mAzavyabhicArAbhAvavyApyatvamAtramiti yathAzrutAbhiprAyeNa mAdhyavyApake mahAnasatvAdAvativyAptimAra, 'tavApauti, 'avyabhicAre' mAdhyavyabhicArAbhAve, SaSThyartha saptamI, 'mAdhyavyApyavyApyatvamiti mAdhyavyApyasya mahAnasatvAderavyApyatAsambandhenAbhAvo'pautyarthaH, 'tantra vyApyaM, AvazyakatvAditi sAdhyavyApyamahAnasatvAderavyApyatAsambandhenAbhAva (9) sAdhyavyApaka iti kha0 /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| derpydosstvaapttH| nApi pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvamupAdhitvaM saadhnaavcchinnsaadhyvyaapkopaadhyvyaapnaat| zabdo'bhidheyaH prameyatvAdityacAzrAvaNatvasyopAdhitvAyattezca zabdadharmaguNatvAva ---- vati mAdhyavyabhicArAbhAvasyAvazyakatvAdityarthaH, 'lAghavAcceti vyarthavizeSaNatvAdirahitatvAJcetyarthaH, idacca vyarthavizeSaNatAsthale vyAptireva na tiSThatautiprAcInamatAnurodhena, 'sAdhyavyApakavyApyatvamapauti zravyApyatAsambandhena mAdhyavyApakatvasyAbhAva evetyarthaH, 'darzitatvAditi 'asti hotyAdinA darmitatvAdityarthaH,(1) 'bhavanmate viSamavyApake'tivyAptezcetyapi bodhyaM / 'nanu bhavatu mAdhyavyApako'pi mahAnasatvAdirupAdhiH ko doSaH tarhi saddhetAvapi sopAdhitApattiriti cet, na hi yatkiJcidupAdhisattvenaiva mopAdhitA, kintu yatkiJcitmAdhyavyApyavyApyatvamevAnaupAdhikatvamiti sAdhyavyApyavyApyatvasAmAnyAbhAvaeva sopAdhitvamityata-zrAha, 'na ceti, 'mAdhyavyApyavyApyatvaM', tathAca yadyuktasvarUpamanaupAdhikatvaM tadA ukasvarUpaM sopAdhitvaM sthAt na caivamiti bhAvaH / 'sAdhyavyApyamityatrApi hauti, mAdhyavyApyatvagrAhakamiti zeSaH / nanvevamanaupAdhikatvaM vyAptigrahe tantrameva na syAt, na hi sAdhyavyApakavyApakatvaM tat atipramaGgAdityata-bAha, 'anaupAdhikatva iti, 'vyAptilakSaNe' vyAptigrAhake, 'sAdhyavyApakatve' sAdhya (1) darzitatvAditi bhAva iti ga0 /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. tatvacintAmanI dhyavyabhicAraH kevalasAdhyavyatireko vA sAdhanIyastathA cArthAntaraM kevalasAdhye hi vivAdA na tu viziSTe / atha prakRtasAdhyavyabhicArasiddhyarthaM viziSTasAdhyavyabhicAraH sAdhya iti cet / n| aprAptakAlatvAt / kAbhAvavadattivaM vayavacchinnadhUmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavadRttitvamiti yAvat, tatra vayavacchinnadhUmasamAnAdhikaraNabhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAva-dhUmasamAnAdhikaraNabhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvayobhaidAbhAvena(1) vayavacchinnetyasya vaiyarthaprasaGgAt / nanu tAdRzAbhAvayorbhadAbhAve'pi yathAmaniveze(9) na vaiyarthaM anyathA tavApi sAdhyavyApakavyabhicAritvAdityatra sAdhyavyApaketi vyayaM sAdhvyabhicAritvAdityetasyaiva samyakvAt mAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasthApi sAdhyavyApakatAvacchedakAvacchinnapratiyogitA (1) dhUmamAtrasya vahizUnyadezattitvavirahAt vayavacchinnadhUmasya zuddha dhUmamya ca samadezattitvAt vAvacchinnadhUmasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAva-dhUmasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitA vacchedakatvAbhAvayoH samaniyatatvenAbheda iti bhAvaH / (2) tAdRzAbhAvayoramede'pi avacchedakatAbhedAt vAvacchinnatvaghaTitayAva DamanichAvacchedakatAkapratiyogitAkAmAvaviSayakapratItau vaLAvacchinnatvAghaTitayAvaddharmanichAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvasthAviSayIkaraNAt yathAsaniveze na vaiyarthyamiti bhAvaH /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. upaadhivaadH| 229 - prathama sAdhyavyabhicAra evogAvyastapAsihAvupA kAbhAvatayA tasyApi saadhyyaapkvybhicaaritvghttktvaat| vastutasta pAIndhanAvyApyavAdityAdiprAtikhikarUpeNaivAsAdhakatvaM mAdhyate na tu mAmAnyataH mAdhanAvacchinnamAdhyavyApakavyabhicAritveneti ka vaiyarthasambhAvanetyakharamAdAha, 'kiceti, 'pakSadaye'pauti khakSaNadaye'pautyarthaH, 'prasAdhyeti upAdhivyabhicAreNa upAdhivyatirekeNa vA prasAdhyetyarthaH, 'mAdhanauya iti vizeSaNAvyabhicAritve sati viziSTamAdhyavyabhicArivena vizeSaNavati viziSTasAdhyAbhAvavattvena vA hetanA sAdhanauyaityarthaH, upAdheH zuddhamAdhyavyApakatAjJAnAbhAvena tayabhicAreNa tayatirekeNa vA prAmAdhyavyabhicArasya zuddhasAdhyavyatirekasya vA sAdhanAsambhavAt anukUlatAbhAvAditi bhaavH| * paramparayA prakRtopayogAcArthAntaramityAmate, 'atheti, 'aprAptakAlavAditi, prathamaM viziSTamAdhyavyabhicArasthAnAkAzitasthAbhidhAnAditi bhaav:(1)| prAbhAkaropAdhyAyamatamAzaite, 'prathameti, 'udbhAvyaH' vizeSavyabhicArikhe mati viziSTasAdhyavyabhicAreNa sAdhanauSaH, 'tacAmihAviti tatra viziSTasAdhyavyabhicAre asiddhAbudbhAvitAryA tasiddhaye upAdhiH udbhAvya ityarthaH, 'pracateti, prakRtAnumAnavirodhiemAdhyayabhicArAsAdhakatvAditi bhAvaH / nanu viziSTamAdhyavyApakatva jJAnenApi vizeSaNavati upAdhivyabhicAritvena hetunA (1) ityartha iti ga., gh0| 42
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo piriti cet, tarhi prakRtAnumAne nopAdhidUSaNaM syAt / kica sAdhyavyabhicArahetutvena pakSadhamAvacchibasAdhyavyApakavyabhicAra ravopanyasanIyo nopAdhiH / emAdhyavyabhicArAnumAnaM sambhavati vizeSaNavati viziSTavyApakavyabhicAritve vizeSyavyabhicAritvasyAvazyakatvAdityatAha, 'kizceti, 'pakSadharSati mAdhanasthApyupakhakSakaM pakSadharmasAdhanAvacchinnamAdhyavyApakasyopAdheryabhicAra eva upanyamitamucita ityarthaH, 'nopAdhiH' na kevalopAdhiH, na ceSTApattiH, kathakasampradAyavirodhAt, raha hetAvupAdhiH ayaM hetu: sopAdhiH ityeva sakalakathakairujhAvamAditi bhAvaH / idazca dUSaNaM sarvatra bodhyaM na kevalamiha / yadyapi vyabhicAritvAdisambandhena upAdhirapi sAkSAddhetaH sambhavati tathApyasya samAdhAtasya 'yadeti kRtvA granthakRtaivAye svayaM vkssymaanntvaanaasNgtiH| vyabhicAritvAdisambandhasya vRttyaniyAmakatayA na vyApyatAvacchedakatvaprabhava ityabhimAnena idamityapi kecit / rabakoSakAramatamAzaGkate1), 'sthAdetaditi, etalakSaNapakSe satyatipakSotrAyakatvaM dUSakatAvIjameva sAdhanAvyApakatvaviziSTaM sallacyatAniyAmakaM na tu vyabhicArobAyakatvaM pakSadharmAtAbalalabhyasAdhyavyabhicArajJAnasya prakRtAnumAnamUlabhUtamAdhyatAvacchedakAvacchinnamAdhyavyAptijJAnAvirodhitayA akiJcitkaratvAditi dhyeyam / 'anityabAtirikrati anityatvAtiriko ya: zabdadharmastadatiriko yo (1) ratnakoSakAralakSaNamAzAta iti ga0, gha0 /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| syAdetatparyyavasitasAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakaupAdhiH, paryavasitaM sAdhyaM pakSadharmAtAbalakhabhyaM yathA zabdAnityatvAtiriktazabdadhAtiriktadharmavAna meyatvAdityaca paryavasitaM yatsAdhyam anityatvaM tasya dharmastadAnityarthaH, paryavasitaM yatmAdhyamanityatvamiti, nityatvAtiriko yaH zabdadharmastadatirikaM viziSTAbhAvatvAdubhayaM zabdadharmAtirikaM ghaTavAdikamanityatvaJca tatrAdau bAdhAdanityatvasyaiva pakSadharmatAbalena siddhatvAditi bhAvaH / 'tasya vyApakamiti zuddhasAdhyasya kevalAvayitayA taDyApakatvAsambhavAditi bhaavH| na cedaM sadanumAnameveti kathamatropAdhiriti vaacyN| maumAMsakamatenAbhidhAnAt taiH zabdasya nitytvaajaukaaraat| yaddA zabdapadavayaM zabdatvaparaM tathAca zabdatvaM anityavAtirikazabdatvadharmAtirikradharmavat meyatvAdityavetyarthaH, udAharaNAntaramAha, 'yadi ceti, 'tathaiveti zabdatvaM kRtakatvAtirikazabdatvadharmAtiriktadharmavat meyatvAditikramaNetyarthaH, 'tadA anityatvamiti, pakSadharmatAbalalabhyasya kRtakatvastha vyApakatvAditi bhAvaH / na caivaM parvato vahimAn dhamAdityAdau parvatIyavahivyApakatvAt parvatatva-pASANamayatvAdAvativyAptiriti vaacyN| pakSAvRttitvena vizepauyatvAditi() hdyN| pakSadharmatAbalalabhyasAdhyavyApakasya upAdhitve prAcA saMvAdamAha, 'taduktamiti, 'vAdyukrasAdhyeti vAdyutaM mAdhya (1) pakSAttive satItyanena vizeSaNIyatvAditauti ga0, gha* /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmaNe dhyApakaM kRtktvmupaadhiH| yadi pa tathaiva zatakatvamapi zabde sAdhyate tadA anitytvmupaadhiH| taduktaM "vAyutasAdhyaniyamacyuto'pi kathakairupAdhiraDAvyaH paryavasitaM niyamayan dUSakatAvaujasAmrAjyAt" iti / mAdhyatAvacchedakAvacchivaM mAdhyameva, taSiyamacyuto'pi nayApakatArahito'pi(1) 'paryavamitaM niyamayan' upAdhiH pakSadharmatAbasamabhyaM vyAyaM kurvan, upAdhiH kathakarudbhAvya ityarthaH, ugAvane hetumAha, 'dUSakateti satpratipakSotrAyakatvasya dUSakatAvaujasya tatra sattvAdityarthaH / 'evaM hotyAdi, pakSadharmatAbalena nityadravyasamavetatvajiddhaye asamavetatva-dravyAsamavetatvayorbAdhaskoraNaya 'mAvayavatva iti dravyasamAthikAraNakave siddhe ityarthaH, 'janyamahattveti patra dravyatvamApasya hetule ghaTAdau yabhicAra ityanadhikaraNAnnaM, tAvanmAcasya rUpAdau vyabhicAra iti dravyatvopAdAnaM, janyAnadhikaraNadravyatvasyAprasiddhatvAt (1) mahattveti, paramAvasiddhidazAyAM prAkAzAdAvaSayavyAptiyahAya 'janyeti, akhaNDAbhAvavAna vaiyarthamiti dhyeyaM, 'upAdhiH syAt' upAdhitvena jJAtaH sthAdityarthaH, pakSe paryavasitasAdhyAvyApa ... (5) vAyuktasAdhye niyamaH cyatoyasyeti baDabIhiNA sAdhyatAvacchedakA. . varivasAdhyayApakatArAhityarUpaparyAvasitArthanAbhaH / (2) nanyasya saMyogAdeH sarvatra ithe sattvAdaprasiddhiriti bhAvaH /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| anena pakSadharmasAdhanAvacchinnasAdhyabyApakopAdhiHsaMpadyate tAdRzasAdhyasya paryavasitatvAditi, taba, ravaM hi ghaNukasya sAvayavatve sijhe ghaNu kamanityadravyAsama katvena vaskhativyApterabhAvAt atra samavetatvamAvasya pakSAvRttitvAbhAvAt 'nisargadravyeti, paryAvamitamAdhyamamavyApta eva upAdhiriti yadi paro brUyAtadApyativyAptiriti darzanAya 'dravyeti, 'tastha vyApakamiti pakSAtirike tasya vyApakatayA sahItamityartha:(1) / na ca prakRte nityadravyasamavetatvaM pakSadharmatAbalalabhyameva na bhavati abhAvamAtragatemAnityadravyamamavetatvAbhAvatvana vyApakatAvacchedakenAnAkAntatvAt bAdhamahakArAt vyApakatAvacchedakaprakAreNa vyApakatAvacchedakAzrayasyaivAnumitiniyamAditi vaaccN| tAdRbhaniyame mAnAbhAvAt / na caivaM ghaTetaravayabhAvavAnitibAdhasahakAreNa vahivyAyadhUmavAn parvataiti parAmarzadghaTAderapyanumityApattiriti vaay| bAdhabhedena kArya-kAraNabhAvabhedAt tAdRzabAdhasthA hetutvAt anubhavAnurodhibAtkalpanAyAH / na ca tathApi ghaTetaradravyAbhAvavAnityAdibAdhasahakAreNa vahivyApyavattAparAmAdghaTAderanumityApattirduvArA tAdRzbAdhadazAyAM dravyAdivyApyavattAparAmAdghaTAnumityutpattyA tAdRzabAdhasya ghaTAnumitau hetutvAditi vaacyN| dravyAdivyApyavattAparAmarzajanyAtirikAyAstAdRzabAdhajanyaghaTAnumiteralaukatayA dravyA (1) yAtirikta vyApakatayA siddhamityarthaH iti k.|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo betaM janyamahatvAnadhikaraNadravyatvAditya nisparzadravyasamavetatvamupAdhiH syAt, bhavati hi nityadravyasamavematvaM paryavasitaM sAdhyaM tasya vyApaka sAdhanAvyApakaca / kiJca pakSadharmatAbalalabhyasAdhyasiddhA niSphala upAdhiH divyApyavattAparAmarzavirahAdeva tAdRzabAdhasatve'pi vakivyApyavattAparAmarzAttadanutpatteH anyathA ukraniyamAmupagame'pi uktaaptterduvaartvaat| na hi niyamavyabhicArabhiyA sAmagro kAryaM nA yati, ini bhAvaH / etadasvarasevAi, 'kiJceti, ityapi kecit| vastutastu nanu bhavanmate'pi sparzavadasamavetatvasya upAdhitvena jJAnApattiH pakSAtirikta emAdhyavyApakatAjJAmasambhavAt pakSe mAdhanAvyApakatvajJAnasambhavAcca, yadi cAvadavAnavasthAprasaGgarUpavipakSabAdhakatarkaNa kasyacintriravayavasya svabhavataH siddhau tatsamavetadravye mAyAvyApakatvajJAnAna tathA tadA mamApi tulyamityakharasAdAha, 'kiJceti, 'pakSadharmatAbalalabhyeti pakSadharmatAbakhananyAyAH mAdhyavya middhAvityarthaH, 'niSphala upAdhiriti niSpalamupAdhitvena jJAnamityarthaH, 'kastha vyApaka iti kasya vyApakatvena graha ityarthaH, tajjJAnaM vinA taDyApakatvagrahAyogAditi bhAvaH / nanu prakRtAnumAnena tat gTahItvA upAdhau taDyApakatvagraho yadi tadaiva siyasiddhivyAghAtaH kintu anumAnAnnarAta pramANAntareNa vA taddaulA upAdhau taDyApakalayahaH sthAdityata Ai, 'na hauti na vetyarthaH, 'sopAdhau' sopAdhitayA jAte, 'yasya vyApaka iti, tathAca sopAdhI sAdhyasya pakSadharmatAbalalabhyatvamevAmiddhamiti bhAvaH /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 195 tadasiDI ca kasya vyApakaH, na hi sopAdhI pakSadharmatAbalAt sAdhyaM sidhyati yasya vyApaka upAdhiH syaaditi| iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tatvacintAmaNI anumAnAkhyahitIyakhaNDe upaadhivaadpuurvpkssH| ------------------------ idamupalakSaNaM vAyuH pratyakSaH pratyakSasparmAzrayatvAdityAdAvudbhUtarUpavattvAdAvavyAptiH, na hi tatra vahivyatvAvacchinnapatyakSatvAdikaM pakSadharmatAbalalabhyaM, na ca pakSadharmatAbalalabhyatvaM yadA kadAcidyasya kasyacit pakSadharmatAbalalabhyatvaM ata evodbhUtarUpavattvAdAvapi nAvyAptiH viziSTe lAghavajJAnAdisahakAreNa vahivyatvAvacchintrapratyakSavAdAvapi kadAcit pakSadharmatAvalalabhyatvAditi vAyaM / prasiddhAnumAne mahAnasatvAderapyupAdhitApatteH mahAnamauyavayAderapi kadAcit pakSadharmatAbalalabhyatvena taDyApakatvAdityAstAM vistaraH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauma-viracite tattvacintAmaNirahasya anumAmAkhyadvitIyakhaNDarahasye upAdhivAdapUrvapakSarahasyaM /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 196] thopaadhivaadsiddhaantH| avAcyate yadyabhicAritvena sAdhanasya sAdhyavyabhicAritvaMsa upAdhiH, lakSaNantu paryavasitasAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvaM, yahAvacchedena sAdhyaM prasihaM athopAdhivAdasiddhAntarahasyaM / prathamato sadhyatAniyAmaka sadhyatAvacchekaM nirvaki, 'yaditi, asya pakSaNarUpatve 'lakSaNavityagrimagrandhAsaGgataH / yadyabhicAritvenetyatra vaizirSa batauyArthaH, anvayathAsya sAdhyavyabhicAritvena, tathAca yayabhizAritvaviziSTaM mAdhyayabhicAritvaM 'sAdhanasya' mAdhanavRttaH, sa upAdhiriti yathAzruto'rthaH, vaiziSyaJca vizeSaNatAvizeSasambandhenaikAdhikaraNavRttitvaM, vAyuH pratyakSaH pratyakSaspIzrayatvAt prameyatvAdetyAdau viziSTasAdhyavyApakopAdhaunA udbhUtarUpavattvAdInAM vyabhicArilena viziSTaM mAdhyavyabhicAritvamapi mAdhanavRtti bhavatyeveti na tacAvyAptiH, vakimAn dhUmAt dravyaM pRthivautvAdityAdimaddhetau mAdhyavyApake vahimAmayImattva-guNavattvAdAvativyAptivAraNAya sAdhanavRttimapravezaH, mAdhanapadazca mAdhanatAvacchedakAvacchitrAdhikaraNatvaparaM, tena na dravyaM viziSTamAyAdityAdau vibhiSTasyAnatirikatve'pi guNavavAdAvatiyAptiH, vahimAn dhUmAt dravyaM pRthivItvAdityAdigatau mAdhyavyApyasya mahAnasatva-ghaTabAdevAraNAya sAdhyavyabhicA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| ritvprveshH| yatmAmAnAdhikaraNaviziSTaM sAdhyavyabhicAritvamityuko dhUmavAn vaH rUpavAn drvyatvAdityAdau sAdhanavyApake vahimAmacaumatva-dravyatvAdAvativyAptirato 'yayabhicAritvaviziSTamiti, yayabhicAritvaM mAdhyavyabhicAritvaJca sAdhanatAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatAttItyuktau parvato dhUmavAn baherityAdau parvatetaratva-mahAnasetaratvAderidaM guru rUpAdityAdau pRthivautvAbhAva-ghaTatvAbhAvAdekhopAdhitApattiH zrato viziSTatvapravezaH, teSAM vyabhicAritvaviziSTasAdhyavyabhicAritvaJca na kucApi hetuvyaktau tadadhikaraNatAvyako veti taDyudAsaH tRptatattadahiva-tattadrUpatvAdyavacchinnAdhikaraNatayaiva vahitva-rUpatvAdyavacchinnAdhikaraNatAbuddayupapattau sakalavayadhikaraNarUpAdhikaraNasAdhAraNAtiriktaikatadavacchinnAdhikaraNalakalpane gaurvaanmaanaabhaavaac| ata eva rUpavAn dravyatvAt dravyaM sattvAdityAdAvapi pRthivIvAbhAva-ghaTatvAbhAvAdau nAtivyAptiH hetau pRthivItvAbhAvAdivyabhicAritvaviziSTasAdhyavyabhicAritvasattve'pi kutrApi hetvadhikaraNatAvyako tadiziSTamAdhyavyabhicAritvavirahAt avazyaktRtathivautva-jalavAdivibhiSTadravyatvatva-sattAtvAvacchinbAdhikaraNatayaiva dravyatvatva-sattAvAdyavacchinnAdhikaraNatAbuDyupapattau pRthivyAdinavakamAdhAraNatiriktaikadravyatvatvAvacchinnAdhikaraNatAyAH guNaditrayasAdhAraNatirikaikasattAvAdyavacchinnAdhikaraNatAyAH kalpane gauravAt maanaabhaavaac| jalavaviziSTadravyatvAdhikaraNatvaM na pRthivauhattautipratyayavat dravyavatvAvacchinAdhikaraNatvaM na pRthivIpattauti pratyayasyApi yakicidadhikaraNatAvyaktimAdAya pramAtvasya iSTatvAt, anyathA tattadadhi 43
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAmagai karaNatAvyataunAM dravyatvavAnavacchinatvena pRthivauttiyatvAdhikaraNatvaM na dravyavatvAvacitramitipratauterapi yatkicidadhikaraNatAyakimAdAya pramAvApatteH / astu vA avacchedakatAsambandhena ekAdhikaraNavRttitvarUpaM vaiziSyameva batauyArthaH, tathAca vahila-rUpAladravyatvalAvacchinAdhikaraNatvasya sakalatadavacitrAdhikaraNaniSThasyaikatve'pi na tiH parvatetaratvAdivyabhicAritvasya mAdhyavyabhicAritve naadRvaishissysthaaprsiddhtvaadevaativyaaptivirhaat| ityaJca yaddhamAvacchinnavyabhicAritvaviziSTasAdhyavyabhicAritvAdhikaraNaM sAdhanatAva chedakAvacchinnasAdhanAdhikaraNatvaM mAdhyamamAnAdhikaraNavRtti taddharmavatvamupAdhitvamiti niSkarSaH, tena dhUmavAn baherityAdAvA;ndhanaM na dravyatvAdirUpeNopAdhiH / dhUmavAn vaherityAdau viruddhasya jalakhodehapAdhitAvAraNAya vRttyannaM narmavizeSaNaM, sAdhyAdhikaraNaniSTAdhAratAnirUpitAdheyatAvacchedakaM tadarthaH, tena dravyaM pramecatvAdityatra dravyAnyatvaviziSTamattvaM dravyaM macAdityaca dravyabhedaviziSTaguNabhedazca nopAdhiH, yaddhAvacchinnayabhicAritnaca paDUAvachinnavadanyavRttivaM yaddharmAvacchinnAbhAvauyaniravacitrAdhikaraNatAvattitvaM vA tena gandhavAn dravyatvAdityAdau sAdhanavyApake saMyogAdau nAtivyAptiH dravyatvAbhAvavAn sattvAdityatra khAbhAvavadvRttitvarUpasvavyabhicAritvena hetau mAyavyabhicArAnumAnasamartho'pi maMyogAbhAvAdina saMgrAyaH vakSyamANalakSaNAmAkAntavAdato na tcaavyaaptiH| na ca tathApi dhUmavAn vaherityAdau mAdhyavyApyamahAnasabAdAvativyAptiH nAbhicAritvaviziSTasAdhyayabhicAritvasthApi /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| 250 vadhikaraNatAvRttivAditi vAcyaM / taca tasya khacyatvAt mahAnamAyogolakAnyataratvAvacchinnadhUmavyApakatve mati tadavacchivavaGgyavyApakatvena vakSyamANalakSaNAkAntatvAt "sarve sAdhyasamAnAdhikaraNaH sadupAdhayaH hetAvekAzraye yeSAM sva-sAdhyavyabhicAritA" iti siddhAntAca, yeSAM khavyabhicAritA mAdhyavyabhicAritA ca ekAzraye ekasminnadhikaraNe hetAviti taduttarArddhArthaH, ekasminnadhikaraNe ityupAdAnAt parvato dhUmavAn vaherityAdau parvatetaratva-mahAnasetaratvAdeH idaM guru rUpAdityAdau pRthivautvAbhAva-ghaTatvAbhAvAdeva na saMgrahaH / na ca tatra teSAmapi saMgrAhyatvamakhiti vAcyaM / vyApti-pakSadharmatayorekatarabhaGgasthAvazyakatayA tatra tayabhicAritvenAvizeSitena vizeSitena vA mAdhyavyabhicAritvAnumAnAsambhavAt rUpavAn dravyatvAt dravyaM sattvAdityAdAvapi pRthivIvAbhAva-ghaTatvAbhAvAdirna maMgrAhyaH jalasamavesanityatvAdivizeSitena tattayabhicAritvena tatra mAdhyavyabhicArAnumAnasambhave'pi nayabhicAritva-sAdhyavyabhicAritvayorekasminadhikaraNe hetAvasambhavAt natra tadanupAdhitvasya upAdhAyAdimakalatAntrikasammatalAditi sarva caturasam / kecitta hetAvekAzraye heturUpe ekasminnadhikaraNe ekasyAM hetuvyakAviti yAvat, tena rUpavAn dravyatvAt dravyaM sattvAdityAdau pRthivIvAbhAva-ghaTavAbhAvAdirapi saMgrAhyaH, idaM guru rUpAdityAdau tu mana saMgrAyaH ekasyA eva vahivyakarayogokhaka-parvatAdhubhayavRttitvasambhave dhUmavAn vakrerityatra parvatetaratva-mahAnasetaralAderapi sNgrhH| na ca tatra Apa teSAM saMpAvatvena vacyamANalakSaNasya tavAvyANyApattiriti vAyaM /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNI talakSaNasyApi tatsAdhAraNatayA agre vyaakhyaasymaantvaat| na ca tatra teSAM saMgrAhAve zrAdheyavyArekatve'pyukayuktyA adhikaraNayakribhedena adhikaraNatAvyaktibhedAt prakRtalacyatAvacchedakasya tatrAvyApyApattiH ukayujyanAdare rUpatvAvacchinnAdhikaraNatvasyApyavizeSeNa sakalarUpAdhikaraNamAdhAraNasyaikasya suvacatvAt idaM guru rUpAdityAdau pRthivautvAna bhAvAdAvativyAptiH tatra tadalakSyatAyAH sarvasammatatvAditi vaacyN| yayabhicAritvena yaviSThAvyApakatAkatvena vibhiSTaM mAdhyavyabhicAritvaM mAdhyaniSThAvyApakatAkatvaM sAdhanasya sAdhanatAvacchedakAvacchinnamAdhanavRtti sa upaadhirityrthaat| tathAca mAdhanatAvacchedakAvacchinnayatsAdhanavyaktyavyApakatAvacchedakaM mAdhyatAvacchedakaM sAdhanatAvacchedakAvacchinnatatsAdhanavyaktyavyApakatAvacchedako yo dharmaH mAdhyasamAnAdhikaraNaktitaddharmavattvamupAdhitvamiti phalitamiti na ko'pi dossityaahuH| tadasat rUpavAn dravyatvAdityAdau pRthivautvAderupAdhitvasya upAdhyAyAdisakalatAntrikAsammatatvAt / anye tu yaddharmAvacchinnavadanyatvena viziSTasAdhanAdhikaraNe mAdhyavadanyatvaM vartate taddharmAvacchinnatvamupAdhitvamiti lakSyatAvacchedakaM lAghavAt, tathAca dravyatvatvAvacchinnAdhikaraNatvasya sakalAdhikaraNamAdhAraNasya ekatvamate'pi rUpavAn dravyatvAdityAdau pRthivIvAbhAvAdau nAtivyAptiH / na vA rUpatvAvacchitrAdhikaraNatvayaikatve'pi idaM guru rUpAdityAdau tavAtivyAptiH, ityaJca yayabhicAritvena yaddhIvachinnavadanyatvena sAdhanasya sAdhanAdhikaraNasya mAdhyavyabhicAritvaM sAdhyavabhinavaM sa upAdhiH taddharmAvacchinnamupAdhirityarthaH, hatIyArthasya
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| 21. tadavacchinnaM paryavasitaM sAdhyaM, sa ca dharmaH kacit sAdhanameva, kacidrvyatvAdi, kacinmahAnasatvAdi, vaiziSyasya sAdhanAdhikaraNe'nvayaH, nirutamAdhyamamAnAdhikaraNatvena ca taddhamI vizeSaNaiyaH tena sAdhyaviruddhadharma nAtivyAptiriti lakSyatAvacchedakaM pariSkurvanti / tadamat udacaratvAditi samAsaH / ___ atra lakSyatAvacchedakasyaiva lakSaNatvasambhave'pi yena rUpeNa jJAtasya upAdherdoSatvaM tAdRzaM lakSaNamAha, 'lakSaNatvityAdinA, paryAvamitapadArthamAha, 'yadbhumati, 'yaddhavicchedena' yaddharmavati, 'mAdhya prasiddhU' mAdhyaM vartamAnaM, 'tadavacchinna' mAmAnAdhikaraNyasambandhena tAdRzayatkiJciddharmaviziSTamityarthaH, yathAzrute'vacchedakatvaM nAcAnyUnavRttitvaM na vAnatiriktavRttitvaM mitrAtanayatvAdInAM tadasambhavAnA na vA svarUpasambandhavizeSaH mitrAtanayatvAdInAM tathAtve maanaabhaavaaditysnggttvaaptteH| atra vyadhikaraNayatkiJciddharmaviziSTasya mAdhyasya paryavamitapadArthatve aprasiddhyApattirato dharmavizeSaparicayAya prasiddhAntaM na tu lakSaNaghaTaka, "lakSaNantu sAmAnAdhikaraNyasambandhena yatkiJciddharmaviziSTasAdhyavyApakatve mati mAdhanAvyApakatvameva / kecittu 'prasiddhaM' nizcitaM, etacca paryavasitapadArthatayA svarUpakathanamityAH / 'kvacit sAdhanameveti kAkaH zyAmo mivAtanayatvAdityAdAvityarthaH, 'kvacit dravyatvAdauti vAyurvahirindriyapratyakSaH prameyatvAdityAdAvityarthaH, 'kacinmahAnasatvAdauti dhUmavAn vaherityAMdA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNI vityarthaH / na ca tapAIndhanAdeH rAmAdhyavyApakatvasyaiva sambhavAt avaviSamAdhyavyApakatvaM ato'bhyupeyamiti vaay| emAdhyavyApakale'pi viziSTasAdhyavyApakavAnapAyAt, parantu vyarthavizeSaNatayA viziSTaM vyApyatAvacchedakaM bhavatu na vetyanyadetat / nanu sAmAnAdhikaraNyasaMsargeNa yatkiJciddharmaviziSTasya mAdhyasya vyApakatve sati mAdhanAvyApakatvasya lakSaNatve vahimAn dhUmAdityAdisaddhetAvapi sapabaikadezavRttidharmasya vyaJjanavattvAderupAdhitAprasaGgaH mahAnasatvAdyavacchivavayAdivyApakatvAditi cedatropAdhyAyAH baddharmaviziSTamAdhyavyApakatvaM taddharmaviziSTasAdhanAvyApakatvasyaiva vivkssittvaat| na caivaM 'kacinmahAnasatvAdauti mUlamasaGgataM tadibhiSTamAdhanAvyApakatvasya andhanAdAvabhAvAditi vAcyaM / dhamAnadhikaraNavatyadhikaraNasyApi mAsasya sattvAt / tadiziSTatvaJca mAmAnAdhikaraNyasambandhena tena rUpavAn pRthivIlAdityAdau tadghaTotpattikAlaunatvaviziSTarUpavyApakasya tadghaTe tadiziSTapRthivautvAvyApakasya tadghaTAnyatvasya nopAdhitvaprasaGgaH, mAdhyapadazca mAdhyatAvacchedakaviziSTamAdhyaparaM, tena guNakarmAnyatvAdiviziSTamattAvAn prameyatvAdityAdau dravya-karmAnyatvAdiviziSTamattAvyApake tAdRzaprameyatvAvyApake ca guNatvAdau naativyaaptiH| mAdhanapadamapi sAdhanatAvacchedakAvacchitrasAdhanaparaM, tena dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTamatvAdityAdau dravya-guNanyataratvavibhiSTadravyavavyApake tAdRprazaddhamattAyA avyApake ca guNAnyatve nAtiyAptiH, idaM guru pAdityAdau pRthivautvAbhAvAdiriva rUpavAn dravyatvAt mahAkAkhAnyo ghaTAdityAdAvapi pRthivaulAdhabhAva-SaNakAmabhedAdina
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhiyaadaa| 25 madhya iti na tapAyAptiriti bhAvaH / rUpavAn dravyatvAdityAdau prathivIvAbhAvAderlakSyatApakSe tu yaddhavicchede' iti saptamau paDUrmaviziSTa ityarthaH, mAdhanAdhikaraNa iti zeSaH, 'nazabdaya niSedhArthakaH, 'prasiddhaM vartamAnaM, tathAca mAdhyAnadhikaraNasAdhanAdhikaraNavRttidharmAvacchinnamAdhyavyApakatAvacchedakatve sati sAdhanAvyApakatAvacchedako yo dharmastattvamupAdhitvamiti phalitaM, viziSTasAdhyavyApakopAdhAvavyAptivAraNayAvacchinAmna mAdhyavizeSaNaM, rUpavAn dravyatvAdityAdau mAdhyAnadhikaraNaM sAdhanAdhikaraNaM vAyvAdi tavRttidharmo vAyujalAnyataratvAdistaddharmAvacchinnamAdhyavyApaka eva pRthivIvAbhAvAdiriti tatrApi lakSaNasamanSayaH / yatkiJciddharmAvacchinnamAdhyavyApakatvasya sAdhanAdhikaraNavRttidharmAvacchinnasAdhyavyApakatvasya vAbhidhAne vakimAn dhUmAdityAdimakhetAvapi sAdhyavyApamahAnamatvavyaJcanavattvAderapyupAdhitApattiriti sAdhyAmadhikaraNamAdhanAdhikaraNavRttitvaM dharmavizeSaNaM, sAdhyAnadhikaraNamAdhanAdhikaraNaJca maddhetAvAmiddhamato na tddosstaadvsym| mahAnasatvavyaJjanavattvAderapi mahAnasa-jaladAnyataratvAdiviziSTasAdhyavyApakatayA taddoSatAdavasthyavAraNAya sAdhanAdhikaraNapravezaH, sAdhanAdhikaraNatvaca mAdhanatAvacchedakavibhiSTAdhikaraNatvaM, tena dravyaM guNa-karmAnyatvaviziSTasatyAdityatra mAdhyAnadhikaraNamAdhanAdhikaraNavRttirUpa-ghaTAnyataratvAvacchinnamAdhyavyApake(1) pRthivIvAdau naativyaaptiH| sAdhyA (1) sAdhyAnadhikaraNasattAdhikaraNatirUpa-ghaTAnyataratvAvacchinnasAdhyathApaka iti kha.. g.|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 nlinii madhikaraNamAdhanatAvacchedakavibhiTamAdhanAdhikaraNaprasiddheH mAdhyAmadhikaraNatvamapi mAdhyatAvacchedakaviziSTAnadhikaraNatvaM, tena guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAn jAterityatra sattAnadhikaraNajAtyadhikaraNApramiddhAvapi dravyavAdau nAvyAptiH / na caivamupAdhizarIrabhAna eva mAdhyavyabhicArabhAnAdupAdhivyabhicAreNa punarvyabhicArAnumAnamaphalaM sthAditi vAcyaM / hetuvizeSyakasAdhyavyabhicAraprakArakajJAnArthaM tadanumAnasyAvazyakatvAt tAdRzajJAnasyaiva pratibandhakatvAt yatropAkhilaanni muul aalaaghiy' n ghnghir'uul sul tatra nizcitopAdhitvAbhAvasthApauSTatvAt / mAdhyavyApakatvamapi mAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyavyApakatvaM bodhyaM, anyathA guNa-karmAnyatvaviziSTasattAvAn jAterityaca dravyatvAdAvavyApyApatteH tatra dravya-guNanyataratvaMndravya karmAnyataratvAdirUpatAdRzadharmAvacchinnaviziSTamattAvyApakatve'pi taadRshddhsttaavyaapktvvirhaat| na ca nirukamAdhyAnadhikaraNanirutamAdhanAdhikaraNavRttidharmAvacchinnaniruktamAdhyamamAnAdhikaraNavRttive satItyevAstu kiM vyApakatAvacchedakatvaparyantAnusaraNena tAdRzamAdhyamamAnAdhikaraNavRttitvaJca tAdRzamAdhyAdhikaraNanirUpitAdheyatAvacchedakatvaM tena dravyaM sattvAdityatra dravyAnyatvaviziSTasattve nAtivyAptiriti vAcyaM / vyApakatvApraveze upAdhizarIrabhAnasya upAdhivyabhicAritvaniSThamAvyabhicAritvavyAptigrahopayogitvAsambhavAt yathAmaniveze vaiyarthAbhAvAt / dhUmavAn vakrerityAdau mAdhanavyApakasya prameyatvAdevAraNaya mAdhanAvyApakatAvacchedakatvapravezaH, mAdhanapadazca mAdhanatAvacchedakAvacchinnasAdhanaparaM, tena dravyaM guNAnya
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 345 tathAhi samavyAptasya viSamavyAptasya vA sAdhyavyApakasya vyabhicAreNa sAdhanasya sAdhyavyabhicAraH sphuTa eva vyApakavyabhicAriNastadyApyavyabhicAraniyamAta, sAdhanAvacchinna-pakSadhAvacchinnasAdhyavyApakayoryabhicAri tvaviziSTamattvAdityatra dravya-karmAnyataratvAdirUpatAdRzadharmAvacchinnamAdhyavyApake guNAnyatve naativyaaptiH| na caivaM idaM guru rUpAdityAdAvapi jala-tejonyataratvAdirUpatAdRzadharmaviziSTamAdhyavyApakatayA pRthivauttirUpAvyApakatayA ca pRthivIvAbhAvAderupAdhitApattiH pRthivIvAbhAvavyabhicArirUpavyataH pRthivImAtraniSThatayA mAdhyavyabhicAritvAbhAvAttatra tadanupAdhitvasya sarvasammatatvAditi vaacyN| pUrvadalapraviSTA yA sAdhanavyaktiH sAdhanatAvacchedakaviziSTatAsAvanavyaktyavyApakatvasya vivakSitatvAt, dravyatvAbhAvavAn sattvAdityatra skhAbhAvavahRttitvarUpakhavyabhicAritvena sAdhyavyabhicArAnumAnamamartho'pi saMyogAbhAvAdina saMgrAyaH, tena upAdhyAyamate'tra mate ca na tacAvyAptiriti samAsaH / idAnauM pramagAdupAdhivyabhicAreNa mAdhyayabhicArAnumiteH prakAraM vyutpAdayati, 'tathA hauti, " 'samavyAptasya' sAdhyavyApyasya, 'viSamavyAptasya' sAdhyAvyApyasya, yathAzrute'ye 'mAdhyavyApakasyetyasya vaiya *patteH, 'mAdhyavyabhicAraH' mAdhyavyabhicAragrahaH, 'sphuTa eva' sphuTataraM sambhavatyeva, 'vyabhicAritvena' vyabhicAritvenApi, 'sAdhanasya mAdhyavyabhicAritvameva' mAdhanasya mAdhyayabhicAritvagrahaH sambhavatyeva, manu 44
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau svena sAdhanasya sAdhyavyabhicAritvameva, yathA dhvaMsasyAnityatve sAdhye bhAvatvasya, vAyoH pratyakSatve sAdhye udbhUtarUpavatvasya ca, vizeSaNAvyabhicAriNi sAdhane viziSTa viziSTasAdhyavyApakavyabhicAritvena viziSTasAdhyavyabhicAritvagraha eva sambhavati na tu zuddhasAdhyavyabhicArayahaityata Aha, 'vizeSaNeti, 'vizeyeti vizeSyavyabhicAritvarUpatAniyamAdityarthaH / na ca vizichAbhAva-vizeSyAbhAvayo dena vyabhicArabhedAt kathaM vibhiSTavyabhicAro vizeSyavyabhicArAtmaka eveti vaacy| viziSTAbhAvo vizeSyavizeSaNabhAvAbhyAM nAtiricata ityabhiprAyAt,(2) vibhiSTAbhAvasyAtirikatve'pi vizeSyAbhAvAdhikaraNasya viziSTAbhAvAdhikaraNatvanigamena vibheSvAbhAvAdhikaraNavRttitvasya viviSTAbhAvAdhikaraNavRttimarUpatvAcca / 'ataeveti yataeva vizeSaNavyabhicAriNi sAdhane 'viziSTasAdhyavyabhicAro vizeSyobhUtaemAdhyavyabhicArakharUpo'taevetyarthaH, nArthAnnaramiti vAyuH pratyakSaH pratyakSasparzAzrayatvAdityAdAvubhUtarUpavattvavyabhicAritvena viziSTamAdhyavyabhicArasAdhane nArthAntaramityarthaH, 'vizeSaNeti, yata ityAdiH, 'pakSadharmatAbalAditi vizeSyavyabhicAritvetaraviziSTasAdhyavyabhicAritvasya bAdhayahasahakArAdityarthaH, vizeSaNAvyabhicArisAdhane viziSTasAdhyavyabhicArasya vizeSyobhUtazaddhamAdhyavyabhicArakharUpatvena vizeSyobhUtazuddhasAdhyavyabhicArasthApi vyApakatAvacche (1) tacAca vizeSaNati viziSThAmAvo vizeSyAbhAvarUpaH, vizeSya. bavi vizeSavAmAvarupaJceti bhaavH|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 370 vyabhicArasya vizeSyavyabhicAritvaniyamAt / atarava nArthAntaraM viSaNAvyabhicAritvena jAte sAdhane viziTavyabhicAraH sidhyan vizeSyasAdhyAvyabhicAramAdAyaiva dakAvacchinnatvAditi bhaavH| na ca tasya vyApakatAvacchedakAvachinnatve'pyanumitApakatAvacchedakaprakArakatvaniyamAdiziSTamAdhyavyabhicAritvaprakArikaiva dhIH syAt tathAcArthAntarameva zuddhasAdhyavyabhicAritvaprakArakabuddhereva kAraNIbhUtavyAptijJAnapratibandhakatvenoddezyatvAditi vaacy| dUtarakoTibAdhasahakAreNa vyApakatAnavacchedakarUpeNapi vyaapktaavcchedkaavcchinnaanumitikhaukaaraat| 'anyathA' vizeSyavyabhicAritvAviSayakatve, 'aparyavasAnAt' aparyavasAnaprasaGgAt amAvasagAditi yAvat, vizeSaNavyabhicAritvasya tatra bAdhitatvAditi bhAvaH / nanu tathApi anumiteApakatAvacchedakaprakArakatvaniyame pakSadharmatAbalAdapi zuddhamAdhyavyabhicAritvaprakArikA dhaurna sambhavatItyaskharamAdAha, 'yaddeti, dravyapratyakSaveti dravyatvAvacchinnapratyakSavetyarthaH, mahattvavat' cakSurAdiniSThamahattvavat, tena ghaTAdivRttimahattvasya mAdhya-sAdhanavikalatve'pi na ctiH| idaccAnumAnaM pratyakSaparimANavattvAdyupAdhyabhiprAyeNa na tu udbhUtarUpavattvopAdhyabhiprAyeNa tasyAtmani vyabhicAreNa dravyatvAvacchinnapratyakSatvAvyApakatvAt, tadvyabhicAritvasya sukhAdau pratyavatvavyabhicAritvavyabhicArAcca ityapi drssttvyN| na ca 'dravyapratyakSatvavyApakatyatra dravyapadavaiyarthamiti vAcyaM / pratyacaparimANavatvAdivyabhicAritvasyaiva
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmo sidhyati pakSadharmAtAbalAt anyathA pratIteraparyavasAnAt / na ca pakSadharmatAbalAt prsiddhaavaantrm| yahA pratyakSasparzazrayatvaM pratyakSatvavyabhicAri dravyatvAvya hetatvAt, dravyapratyakSavavyApakatvopanyAsastu tarkapradarzanAyeti,(1) 'zyAmaminAtanayatveti mitrAtanayatvAvacchinnabhyAmavetyarthaH, pracApi bhAkapAkajatvavyabhicAritvAdityeva hetuH, vyApakatvopanyAsastu tarkapradarzanAyeti dhyeyaM / 'aghaTatvavaditi, nanu aghaTatvaM ghaTabhedaH sa ca nAnvayena dRSTAntaH matyantavizeSaNabhAvena mAdhanavikalatvAt, nApi vyatirekeNa, mAdhyasya tatra sattvAditi cet atrAsmagurucaraNa:(1) yathAhi dhUmatvaviziSTapramethatvaM vayavyabhicAri tathA mitrAtanayatvAdiviziSTaM madaghaTatvamapi mitrItanayalAvyabhicAryaveti bhaavH| manu mitrAtamayatvAvyabhicAritvaM mitrAtamayatvAbhAvavadattitvaM tacca mitrAtanayatvaviziSTe'ghaTatve'pi nAsti vibhiSTasthAnatiriktatayA guNAdyanyatvaviziSTamattAyA guNadivRttitvavabhitrAtanayatvAdiviziSTAghaTavasthApi mitrAtanayabhinne sattvAvagyabhAvavadattivarUpavayavyabhicAritvamapi na dhamatvaviziSTaprameyatve tathAca (1) patra "yo yadyApakavyabhicArI syAt sa tayabhicArI syAditi vyApakasyabhicAriNe vyabhicAritvaniyamAdasyAprayojakatvazavAyuzasakatakazAmanAyetyarthaH, vastu yadi sAdhyasthApakavyabhicAraH sAdhyabhicAravyApyo na syAt tadA sAdhanavRttina syAt" ityadhikaH pAThaH kha-cir3itapustake pattate / (2) panAmapiTacaraNaH iti kha, ga /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 36 34 bhicAritve sati dravyapratyakSatvavyApakavyabhicAritvAnmaitvavat, tathA micAtanayatvaM zyAmatvavyabhicAri micA sAdhanavikalo dRSTAntaH ityatovyApakatvarUpamavyabhicAraM nirvakti, zravyabhicAratheti, tatmamAnAdhikaraNeti tat mitrAtanayatvaM samAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogi yasyeti vaDagrIhiH, svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogimitrAtanayatvakatvamityarthaH / yathAzrute mitrAtanayatvavyApakalasyaiva phalato mitrAtanayatvAvyabhicAritvarUpatayA zAkapAkajatvavyabhicAritvarUpAya vizeSyadalasya vaiyrthaapttH| na ca bhivadharmikatvAna vaiyaryamiti vAcyatathApi bhAkapAkajatvavyabhicAritvastha mAkapAkajavAbhAvavati vartamAnatvarUpatayA zAkapAkajavAbhAvavadaMzavaiyarthyApatte oratvAt micAtanayatvavyApakatve mati vartamAnatvasyaiva sAvalAt / 'abhede'pauti viziSTasya kevalAdanatirikatve'pautyarthaH, viziSTa sthAnatirikatve'pi tanirUpitAdhAratAyA mitrAtanayabhitrebhAvAditi bhaavH| yadyapyevaM cyAmatvaprakArakapramAvizeSyatvAdAveva vyabhicAraH tasthApi mitrAtanayatvAdiviziSTobhUya mitrAtanayatvAvyabhicAritvAt bhAkapAkajavAbhAvavahRttitvarUpazAkapAkajatvavyabhicAritvAcca, tathApi bhAkapAkajalavyabhicAritvamapi khasamAnAdhikaraNatyantAbhAvapratiyogizAkapAkajatvakatvaM tathAca khasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyo (9) tathAca khasamAnAdhikaraNavyApyatAvacchedakadhammAntaraghaTitatvasyaiva vyarthavizeSaNa ghaTitatvarUpatayA bhinambhikatve khasamAnAdhikaraNatvavirakSAdeva na vyarthavizeSaNaghaTitatvasambhava iti bhAvaH /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNai . tamayatvAvyabhicAritve sati syAmamivAtamayatvavyApakavyabhicAritvAt aghaTatvavata, avyabhicArazca tatsa gimitrAtamayatvakatve mati svasamAnAdhikaraNatyantAbhAvapatiyogimAkapAkajatvakatvAditi phalitaM, svapadadayazca ekadharmAvacchinnabodhakamato na kopi doSa ityaahuH| navyAstu aghaTatvaM vyatirekeNaiva dRSTAntaH, mipAtanayatvasya mitrAjanyatvaviziSTapuMsvAkhyAvayavavizeSarUpasya samavetatvasambandhenaiva sthApanAnumAne hetutayA samavetatvasambandhena zyAmatvavyabhicArasyaivAca sAdhyatvena sAdhyAbhAvasthApi tatra sttvaat| yadi ca mitrAtanayatvaM prakRte mitrAjanyatAvacchedakadharmavattvamAtramadhikasya vyarthatvAt, tathApi tAdRzadharmasya jAtivizeSarUpatayA samavAyasambandhena zyAmakhavyabhicArasyaivAtra sAdhyatvena sAdhyAbhAvasya sutarAM tatra sattvAditi bhaavH| nanu mitrAtanayavAvyabhitvAritvaM kuto mitrAtamayatve'bhicArasya bhedagarbhavAdato hetuH svarUpAsiddha ityata Aha, 'avyabhicArazceti, 'tatsamAnAdhikaraNeni pUrvavadatrIhiH, tathAca mitrAtanayatvAbhAvavadavRttitvaM phalitaM, yathAzrute hetAyuktarItyA vizeSyadalaghaTakazAkapAkajavAbhAvavadaMzavaiyarthyApatteH, 'tacAbhedepauti, tasya bhedAga tvAditi bhAva iti praaddH| mitrAstu aghaTa iti gauramitrAtanayasaMjJAbhedaH, tathAca gauramitrAtamayavRttidharmAnvayenaiva dRSTAnta ityAhuH, tanmate 'avyabhicArakhetyAdigranthastu nvymtvdyojniiyH| bhaTTAcAryAsta nanu aghaTatvaM ghaTabhedaH sa cAnvayena na dRSTAkaH mAdha
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhivAdaH / 351 mAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM tccaabhede'pi| yahA yaH sAdhanavyabhicArI sAdhyavyabhicArobAyakaH navikaNavAt adhikaraNabhedena ghaTabhedasya bhedaabhaavaat| nApi vyatirekeNa, micAtanayatvaM na mitrAjanyatAvacchedakadharmavattvamAcaM tasya tanayatvAkharUpatvAt, ata eva na mitrAjanyatvaviziSTapuskhAkhyAvayavavizeSaH prAcAM naye vRttyaniyAmakasambandhasya zakyatAvacchedakatAnavacchedakatayA tathApi tanayatvAkharUpatvAt, api tu mitrAjanyatva viziSTapuMsvAkhyAvayavavizeSasamavetatvaM, chinnaliGgakhaNDamarauraM tu napuMsakavanna pucaH, tathA kharUpasambandhenaiva tasya sthApanAnumAne hetutayA marUpasambadhena thAmatvavyabhicArasyaivAtra mAdhyatvenAghaTatve mAdhyAbhAvavirahAdityAzaGkAyAmAha, 'avyabhicArazceti, 'tatsamAnAdhikaraNeti mitrAtamayatvAdhikaraNaubhUtayatkiJcidvyaktiniSThetyarthaH, tena mitrAtanayatvasamAnAdhikaraNatvaM phalitaM, yathAzrute hetAvukarItyA vyarthavizeSaNatvApatteH, 'tacceti, 'abhede'pi' ghaTabhedasyAdhikaraNabhedena bhedAbhAve'pi, tavAstauti zeSaH / na caivaM nyAmatvAdAveva vyabhicAraH tasyApi mitrAtanayatvasamAnAdhikaraNatvAt zAkapAkajatvavyabhicAritvAcca iti vaacy| yasminnadhikaraNe mitrAtanayatvamAmAnAdhikaraNyaM tatra bhAkapAkajalavyabhicAritvasya vivakSitatvAt mitrAtanaye zAkapAkajatvavyabhicAritvAditi tu phalitArtha ityAhuH / nanvevaM sAdhyavyabhicArAnumApakatvenopAdhivyabhicArasyaiva doSatayA sa eva upanyasitamucito nopAdhiriti prAgukadoSo duAra
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNai sa upAdhiH tatvaca sAkSAt paramparayA veti naathaantrm| kinca arthAntarasya puruSadoSatvAdAbhAsAnta kharamAdAha, 'yati, 'yaH mAdhanavyabhicArauti yaH sAdhanavyabhicArI ma upAdhiH sAdhyavyabhicArobAyakaH sa khayameva sAdhane mAdhyavyabhicArobAyakaH iti yojanA, svarUpasambandhena tayabhicArasyeva tasthApi vyabhicAritAsambandhena mAdhanavRttitvAt mAdhyavyabhi , tathAca vajhidhUmavyabhicArI paaiindhnvttvaadityaadirevnumaanpryogH| na ca vyabhicAritAdisambandhasya vRttyArA na vyApyatAvacchedakatvasambhava iti vAcyaM / vRttyaniyAmaka bhAvapratiyogitAvacchedakatvAnabhyupagamAt vyApakatAvaccheda 'pi) vyApyatAvacchedakatve bAdhakAmAvAdiha hetAvue pratItyA vyabhicAritAsambandhasyApi vRttiniyamakatvAceti karakA pRthivI kaThinasaMyogavattvAdityAdau sAdhanavyApakasa zautasparNavattvAghUpAdhervizeSadarminAM mAdhane mAdhyavyabhicArAnumA sambhavAt vyabhicAryantamupAdhivizeSaNaM, sAdhanaM vyabhicAri vyutpattyA sAdhanAvyApakatvaM tadarthaH, 'tattvaJceti viviSTamAdhyavyApakopAdhestattvavetyarthaH, sAkSAt' prAguktarItyA vizeSaNavyabhicAritvAdivizeSaNasahakAreNa mAcAt, 'paramparayA vA' pUrvapakSagranthotakrameNa uddhamAdhyavyabhicArAnumApakaviziSTasAdhyavyabhicArAnumitidvArA vA, 'nArthA (1) vyApakatvAntargatApratiyogitvaghaTakapratiyogitvasya vyApakatAghaTaka chanatvena vizeSitatvAditi bhAvaH / . .
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| rasya tabAbhAvAdapAdhireva bhAvatvAdikaM dossH| na caivaM zabdo'bhidheyaH prameyatvAdityavAzrAvaNatvaM jalaM prameyaM savattvAdityatra pRthivautvamupAdhiH syAt5, kevalAnvayi maramiti dhvaMso vinAzau janyatvAdityAdau viziSTasAdhyavyApakabhAvatvAyuddhAvane nArthAntaramityarthaH / na ca tasyApi 'paramparayA veti pace prathamaM tadudbhAvane'prAptakAlatvamasyeva anyathA upAdhimAdhakatatsAdhakAdiparamparayA apyudbhAvane'prAptakAlatvaM na syAditi vaacy| prathamaM zuddhasAdhyavyabhicAra eva udbhAvyaH, tatra kathantAyAM taddhetutvena vizeSaNAvyabhicAritve sati viziSTasAdhyavyabhicAritvamudbhAvyaM, tapa vizeSakathantAyAM taddhetatvena viziSTasAdhyavyApakopAdhiruhAvyaH, itypraaptkaaltvvirhaat| na ca tathApi sAkSAt zuddhasAdhyavyabhicArAnumApakatvAt viziSTamAdhyavyApakopArdoSatvaM na syAditi vaacN| sAkSAtparamparAmAdhAraNavyabhicArAnumApakatvasyaiva doSatAyAM tantratvAditi bhaavH| kecittu prAkArAntareNa lakSyatAvacchedakaM nirvakti, 'yaddeti, 'yaH sAdhanavyabhicArI' sAdhananiSTho yaDyabhicAraH, 'mAdhyavyabhicArobAyakaH' mAdhyavyabhicArAnumitisvarUpayogyaH, mAdhyavyabhicAramamAnAdhikaraNa iti yAvat, sa upAdhirityarthaH, dravyaM pRthivIlAdityAdisaddhetau sAdhyavyApakasya guNavattvAdeH mAdhyavyApyasya ghaTatvAdezvopA (1) ethivItvamupAdhiH syAditi vAcyaM iti kha* / 45
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApAtAmo visAdhakapramANena taba sAdhyasiddharupAdhairviziSTAvyApakatvAt / na pa patare svavyAghAtakAvenAnupAdhAvati, dhitAvAraNAya niSThAnna vyabhicAravizeSaNaM, tathAca sAdhanatAvacchedakAvacchitrasAdhanAdhikaraNatvavRttitvaviziSTayAvacchitravyabhicAribanirUpitAdhikaraNatvaM sAdhyavyabhicArasamAnAdhikaraNaM taddharmavattvasupAdhiriti phalitaM / dravyaM viziSTasattvAdityAdau viziSTasyAnatirikatve'pi guNavattvAdau nAtivyAptiH, na vA Azrayabhede'pi eka vachinnavyabhicArasyaikatvanaye dravyaM pRthivIlAdityAdau ghaTavAdAvativyAptistadavasthA pRthivautvAdhikaraNatvaniSThaghaTatvavyabhicArasya sattAdhikaraNatvavRttitve'pi pRthivautvAdhikaraNatvavRttitvaviziSTaghaTakhavyabhicAritvanirUpitAdhikaraNatvasya pRthivautvAdhikaraNava eva sattvAttatra mAdhyavyabhicAritvavirahAt / na ca tadAraNAya vyApyatvameva kharUpayogyatvaM vivakSyatAmiti vaacyN| viziSTavyApakopAdhAvavyAyApatteH tayabhicArastha sAdhanAdhikaraNatvaniSThatve'pi mAdhyavyabhicArAvyApyatvAt pAzrayabhedena vyabhicArabhedAbhAvAt pUrvavanirukramAdhyasamAnAdhikaraNavRttivenApi taddhI vizeSaNaiyaH tena dhamavAn bar3erityAdau mAdhyaviruddhe jaskhatvAdau nAtivyAptiH ukvaiiciyAcca pUrvasmAt bhedH| rUpavAn dravyatvAdidaM guru rUpAdityAdau pRthivauvAbhAva-ghaTatvAbhAvAdAvativyAptivAraNantu pUrvavat / 'tatvaJceti vyabhicArAnumityupAdhAyakatvaJcetyarthaH, 'sAkSAtparamparayA veti zuddhasAdhyayApakasyale sAkSAt, viziSTamAthavyApakavale - pUrvapakSota
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaadhinaayaa| vyAptiH tAnukUlatarkAbhAvena sAdhyavyApakatvAnimAyAt sahacAradarzanAdestena vinA sNshaayktvaadityukt| bAdhAbIte cAnukUlatako'tyeveti, evaM parvatAvayabahajyanyatvAderapi nopAdhitvaM pakSamAcavyAvartakavizeSa krameNa zuddhasAdhyavyabhicArAnumApakaviziSTabhAdhyayabhicArAmuminidvArA ityarthaH, 'mArthAntaramiti dhvaMsovinAzI janyavAdityAdau viziSTasAdhyavyApakabhAvatyAdhugAvane nArthAnamAramityarthaH, etacca prasaGgAna kharUpakathanaM, na tu lakSyatAvacchedakaghaTakatayaiva nadabhidhAnaM tara kharUpayogyatAyA eva ghttktvaadityaangH| ___ abhyupagamavAdenAha, 'kizceti, 'puruSadoSatvAditi ubhAvakalA puruSasya nigrahasthAnamAcatvAdityarthaH, mAtrapadAdupAdhiliGganAthamicArAnumitipratibandhakalyavyavacchedaH, 'AbhAmAntarastha vyabhicArAnumitipratibandhakAntarastha, 'ta' vyabhicArAnumitipUrvadazAyAM, 'upAdhireveti tatra dhvaMso vinAzau janyatvAdityAdau bhAvavAdikamupAdhi Sa eveti yojanA, tenApi paramparayA vyabhicArAnumitinirvAheNa parotasAdhyasiddhipratibandhasya uddezyasya nirvAhAditi bhaavH| 'ma caivamiti, 'evaM avacchinnamAdhyavyApakasyApi doSatAprayojakatve, 'azrAvaNavamiti, tatra pakSadharmaguNatvAvacchinnamAdhyavyApakatvAcAmasambhavAditi bhAvaH / 'pRthivautvamiti, tatra pakSadharmavattvAvacinasAdhyavyApakatvajJAnamayA-- vAditi bhAvaH / 'upAdhiH syAt' doSaH syAt, 'taca' paba-janAyoH 'viziSTAvyApakatvAditi pakSadharmaguNatvAvaziSamAdhyavyApakatvAnika
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmayI gvtvaat| ataeva dhUme zrAdrdhanaprabhavahimatvaM, cAdityarthaH / kevalAnvayitvasAdhakamAnAbhAve tu(1) tasya tathAbuddhirapi doSo bhavatyeveti bhAvaH / 'svavyAghAtakatveneti upAdhimAtrasya dUSakatvavyAghAtakatvenetyarthaH, pakSetarasyopAdhitve sarvacaiva tAdRna bhopAghisambhavenAnumAnamAtrocchede vyabhicArAnumAnAdhInasthopAdheISakatvasyAsambhavAditi bhAvaH / 'ativyAptiH' utarUpajJAnasyadoSabApattiH, vyatvAdyavacchinnamAdhyavyApakatva-tadavacchinnasAdhanAvyApakamajJAnasya tatrApi sambhavAditi bhAvaH / 'mAdhyavyApakatvAnizcayAditi yaddhAvacchitrasAdhanAvyApakatvaM taddharmAvacchinnamAdhyavyApakabAnizcayAdityarthaH, yadA tu tanizcayo bhavati tadA bAdhotrautapatare haviSayava taniSThatanizcayo'pi bhavatyeva doSa iti bhAvaH / 'saMgAyakatvAt' vyabhicAramandehAdhAyakatvAt / 'anukUlato'syeveti upAdhyabhAvavati pakSe mAdhyAbhAvanizcayasyaiva vyabhicArasaMzayapratibandhakatvenAnukUlatarkatvAditi bhaavH| 'nopAdhitvaM' nopAdhibanizcayaH, 'pakSamAceti, yadyapi parvatAvayavarUpAderapi vyAvarttanAtra pakSamAjavyAvartakavizeSaNavattvaM upAdhitvAnizcaye prayojaka tathApi tasyArthakavatipratyayottaratvapratyayAtpakSamAcavyAvartakaM vizeSaNaM yatra pakSetare tattulyalAdityarthaH, tathAca tatra yathAnukUlatarkAbhAvena na tAdRzamAdhyavyApakatAnidhayaH tathAtrApauti bhAvaH / 'zrataeveti vyApakatApAhakAnukUlatarkasattvAdevetyarthaH, 'upAdhiH' upAdhitvena (5) keravAnvayitvasAdhakAmAvAvabavAre vivi kha. g.|
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| dravyavahirindriyapratyakSatve udbhUtarUpavatvaM, mitrAtanayazyAmatve zAkapAkajatvaM, janyAnityatve bhAvatvamupAdhiH, tadutkarSeNa sAdhyotkarSAt, ananyathAsiddhAnvayavyatirekatA vaidyakAt kAraNatAvagamena ghaTenmajanaprasaGgena sAdhyavyApakatAnizcayAta, tat kiM kArya-kAraNayoreva vyAptiH tathAca bahu vyAkulI syAditi cet / na / nizcitaH, yathArakhyamanukUlatarkamAi, 'tadutkarSaNeti AndhanaprabhavavaGgyutkarSeNa dhUmotkarSAdityarthaH, dvitIye tarkamAi, 'ananyatheti dravyavahirindriyapratyakSaM prati udbhUtarUpasyAnanyathAsiddhAnvayavyatirekAdityarthaH(1), hatIye tarkamAha, 'vaidyakAditi, vaidyakena narauyathyAmatvaM prati bhAkapAkasya janakatvakathanAditi bhAvaH / 'kAraNatAvegameneti AndhanaprabhavavaDhyAdInAM dhUmAdikaM prati kAraNatAnizcayenetyarthaH, caturtha tarkamAha, 'ghaTonamajjaneti dhvaMsasyApi dhvaMsapratiyogitve dhvaMsapratiyogino ghaTasya punaH parAvRttiprasaGgenetyarthaH, dhvaMsa-prAgabhAvAnadhikaraNakAlasya pratiyogyadhikaraNatvaniyamAditi bhAvaH / idamApAtataH pratiyogino dhvaMse'pi yathA prAgabhAvadhvaMsastathA dhvasasya dhvaMso'pi pratiyogino dhvaMsa ityuktAveva ghttonmjjmprsnggvaarnnsmbhvaat| vastutastu aprAmANikAnantadhvaMsapratiyoginiSThatatkAraNatvakalpanAmapekSya dhvaMsAnantatvakalpanaiva laghIyasauti lAghavamevAnukU(9) vaDadhA vyAkulI syAditi ka0, kha0 / (2) vAyoH spArzamapratyakSamapi na bhavatItimatenedaM /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ tacinAmamai tadupajIvyAnyaSAmapyanukUlataNa vyAptigrahAta, yA ca sAdhyopAdhyo.tu-sAdhyayorkhA vyAptigrAhakasAmyAbaikA vyAptinizcayastaca sandigdhopAdhitvaM vyabhiSArasaMzayopadhAyakatvAt / yadA ca tAdRzyekaSAnukUlatakavitArastadA hetutvamupAdhitvaM vA nizcitaM pakSetarasya svavyAghAtakanvena na hetuvyabhicArasaMzAyakatvamato na sandigdhopAdhirapi sH| satarka iti tattvaM / 'kArya-kAraNayoH' kArya-kAraNabhAvayAhakapramANaviSayobhUtayoH, yathAzrute kAraNa tasyApi bhaakpaakjvaadaadaatvkthnaadaashnaanutthitH| vaha vyAkulauti jalavAdinA dravyatvAdyanumAnaM na sthaadityrthH| "tadupajIvyeti 'tat' kArya-kAraNabhAvajJAnaM, tadupajIvyetyarthaH, dravyatva-jalavAdikhale'pi jalatvaM yadi dravyatvavyabhicAri syAt tadA saMyogavyabhicAri sthAt saMyogatvAvachivaM prati dravyatvena samavAyikAraNatvAditi paramparayA saMyogatvAvacchina-dravyatvAvacitrakArya-kAraNabhAvagrahopajIvI tarka eva vyAptiyAhaka iti bhaavH| nanvevaM hetu-sAdhyayoH mAdhyopAdhyAya sahacAradarzana-yabhicArAnicayamAtraM vyAptiyAhakaM vartate nAnukUlatarkaH tatropAdhau sAdhyavyApakatvAnizcayAdupAdhilajJAnaM doSo na sAdityata bAha, 'yatra ceti, 'tatra sandhigdhopAdhitvamiti tacopAdhisandezo doSa ityrthH| tadA hetRtvamiti tadA 'hetutvaM' itau
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhikaadH| yatu pakSetarasya yathA sAdhyavyApakatvaM tathA sAdhyAbhAvavyApakatvamapi grAhakasAmyAt, tathAcobhayavyApakamityA sAdhya-sadabhAvAbhyAM pakSe nivartitavyam nacaivaM, ---- ----------------- sAdhyavyApyatvaM, 'upAdhitvaM' upAdhau mAdhyavyApakatvamityarthaH, yadA hetau tarkAvatArastadA hetau mAdhyavyApyatvanizcayaH, yadA mAye tarkAvatArastadA upAdhau mAdhyavyApakatvanizcaya iti bhAvaH / naSevaM pakSetarasya upAdhitvanizcayAbhAve'pyupAdhitvasandeho'svityatapAha, 'pakSetarasyeti, 'svavyAghAtakatvena' upAdhimAtrasya dUSakatvavyAghAtaprasaGgona, 'mandigdhopAdhirapi saH, tasyopAdhitvasandeho'pi na doSaH / idamApAtataH upAdhyantarasya upAdhitvasandehavatpanetarasyopAdhikhasandehenApi vyabhicArasaMzayajanane bAdhakAbhAvAt, na hi prayojanamatibhiyA mAmagrI kArya nArjayati, na vA prayojanazatiH SadA yathAkathaJcidanukUlatarkaNa pakSatare mAdhyavyApakatvaM nizcitya tadanukUlatarkAt pakSetaratvavyabhicAritve sAdhyavyabhicArivalyApyavanizcayo jAtastadaiva vyabhicArAnumAne pakSetarAntarasya upAdhisvasaMzayAsambhavena vyabhicArAnumAnasambhavAt / na ca pakSatarasyopAdhisvasandehAhitavyabhicArazakA pakSIyavyabhicArasaMzayavatra pratibandhiketi vAcyaM / na hi vyabhicArajJAnatvena pratibandhakatAmate paretaratvaniSThopAdhitvajJAnAjanyatvaM pacauyavyabhicArasaMbhayAnyatvaM vA pratibandhakatAvacchedake'nupraveNyaM, gauravAmmAnAbhAvAca / vastutastu vizeSAdarzanadamAyAM upAdhyantarasyopAdhitvasandehavat yadA paztara
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe tathA paMkSataraH sAdhyavyApakatAsaMzayena sandigdhaH kathaM paraM dUSayediti), tanna, tathAhi sAdhyavyApakatApakSamAlambya hetuvyabhicArasaMzayAdhAyakatvena dUSaNaM syAdeva / nanu yavopAdhistatrAnukUlatoyadi nAsti tadA tadabhAvenaiva vyApteragrahaH, prathAsti tadA sAdhyavyApyA sthopAdhitvasandehastadApi vyAptigraho na bhavatyeva parantu kathakasampradAyAnurodhAt kathAyAM mandigdhopAdhitvena pakSetaro nobhAvyate ityeva tattvaM / 'yattviti, 'yathAzabdo yadetyarthakaH' 'mAdhyavyApakatvaM mAdhyayApakatvanizcayaH, 'tathA' tadA, 'sAdhyAbhAvavyApakatvamapIti, nizcinuyAditi zeSaH, 'grAhakamAmyAditi pakSAtirikta sahacArajJAnavyabhicArajJAnarUpayohikayoH sAmyAdityarthaH, 'ubhayavyApakanivRttyeti ubhayavyApakatvena nizitasya tasya nivRttyA hetunetyarthaH, 'pace nivarttitavyaM' panavizeSyakAnumitikharUpayogyanivRtti-pratiyogibhyAM bhUyeta, taddhetukAnumitisvarUpayogyatvaJca taDyApakatAnizcayatvaM, tathAca mAdhyatadabhAvayorubhayacaiva pakSetaratvAbhAvavyApakatAnizcayaH syAditi phalitaM, 'na caivamiti chedaH, na ca mAdhya-tadabhAvayorviruddhayorekadharmavyApakatAnizcayaityarthaH, matpratipakSasthale ca hetubhedenaiva tadabhyupagamAt ataevAmAdhAraNasya vyApakatAgrahapratibandha eva dUSakatAvIjamiti bhaavH| 'mAdhyavyApakatAsaMbhayeneti sAdhyavyApakatAsaMbhayasyaiva viSaya(1) tathApi hautika / sathApauti g.|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| vyApakatvenopAdhiH sAdhyAvyApakatvanizcayAnopAdhirityubhayavApinopAdhidUSaNaM / naca vyAptabhAvavyAyamubhayamata upAdhirapi tadabhAvobayanena doSa iti tvanetyarthaH, 'sandhigdhaH' mAdhyaSyabhicAravyApyatvena sandhigdhaH, 'paraM' hetuniSThavyAptigraha, 'dUSayet' vighaTayet / 'sAyathyApakatApakSamAlambya' mAdhyavyApakatAkoTimAlambya sAdhyavyApakatAkoTisandehaviSayobhayeti yAvat, 'dUSaNaM sthAdeveti, yadi maTuktagati nusaraNayeti bhaavH| 'yatropAdhiH' yatropAdhitvajJAnaM doSaH, 'mAthavyApyeti sAthavyApyAvyApakatvajJAnemetyarthaH, anukUlatarkaNa hetau sAdhyavyApyavanizcayAditi bhAvaH / 'nopAdhiH' nopAdhitvajJAna, 'nopAdhirdUSaNaM gopAdhitvajJAnaM duussnnN| zakate, 'thApyabhAveti, 'ubhayamiti upAdhiranukUlatarkAbhAvavetyarthaH, 'tadabhAvonayanena' vyApyabhAvojayanena, 'AtmalAbhArthamiti sAdhyavyApakatAjJAnalAbhArthamityarthaH, hetau . mAthavyAptiyAhakAnukUlatarkasattve tatra sAdhyavyApyatvanizcayAt tadavyApakatvajJAnena sAdhyavyApakatvajJAnaM na sthAditi bhAvaH / 'sopAdhAviti mAdha-tadabhAvasahacarite mopAdhAvityarthaH, 'ekatreti, avacchedakabhedaM vinA iti zeSaH, 'upAdhiravazyaM vAca iti(1) (1) 'upAdhirAvazyakaH' ityatra 'upAdhiravazyaM vAcyaH' iti kasyacinma lapustakasya pAThamanusRtya 'upAdhiravazyaM vAcyaH' iti pAThodhatomathurAnAtheneti smbhaavyte| 46
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 sAvacintAmo vaacN| upAdherAtmalAbhArthamanukUlatarkAbhAvopajIvakatvena tasyaiva doSatvAditi cet / na / sopAdhAvekara sAdhya-sadabhAvasambandhasya viruddhatvAdavacchedabhedena tad mAmAnAdhikaraNyasaMsargaNa upAdhiravazyaM vAcaH ityarthaH, ekavyaktikavyabhicArihetakasthale sAmAnAdhikaraNyasaMsargeNa upAdheravacchedakalaM vinAnyasyAvacchedakatAyA durcacatvAt dhUmavAn vaherityAdau ca naikavyaktiH maadhy-tdbhaavsmaanaadhikrnn| na ca dravyaM sattvAdityAdAvapi guNAnyatvavibhiSTamattAtva-dravyavRttitvAdikamevAvacchedaka bhavivyatIti vaacc| sAmAnAdhikaraNyasambandhena guNAnyatva-dravyatvAdyapekSayA tasya gurutvAt / na ca ghaTatvAdikaM sAmAnAdhikaraNyasaMsargaNavachedakaM bhaviSyatIti vAcyaM / sAmAnAdhikaraNyasaMmargeNa tadiziSTasya mAdhanasya sAdhyanyUnavRttitvAditi bhAvaH(1) / 'Avazyaka iti, taM vinA mAdhyavyApakatvajJAnAsambhavAt iti bhAvaH / 'vinigamakA. bhAvAditi, idamApAtataH sAdhyasambandhitAvacchedakatvena upAdhikharUpasyAvazyakatve'pi tasya upAdhitvajJAnaM kathaM doSaH syAt upajIvyakhenAnukUlataLabhAvasyaiva doSatvamambhavAt / vastutastu upAdhitvajJAnAnukUlatarkAbhAvayorupajIvyojauvakabhAvo na kArya-kAraNabhAvaH asabhavAt, na vA vyAya-vyApakabhAvaH tasya pratibandhakatAyAmavinigamakatvAt taddhetorevetyAdiniyamasya kAraNatAyAmeva viniga (1) patiprasaktamyeva nyUnavRtte pi nAvacchedakatvamiti bhAvaH /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| bhayasambandho vAcyaH, tathAca sAdhane sAdhyasambandhitAvacchedakaM rUpaM upAdhirAvazyakaH(1) tathAnukUlatarkA makavAt, ataeva paramparayA yathAkathaJcidupayogitvamapi na tathA / na ca upajIvyopajIvakabhAvavirahe'pi anukUlatakasthAvazyaM vyAptigrAhakatvAt tadabhAvAdeva vyApteragrahopapattau kimupAdhilajJAnastha doSatveneti vAcyaM / anukUlatarkasya vyAptigrahaM pratyahetutvena yadAnukUlatarkasphurtirnAsti prakArAntareNa ca vyabhicAragraho'pi nAsti athaca upAdhitvajJAnaM varttate tadApi vyAptigrahapratibandhena nahoSatAyA zrAvazyakatvAdityeva tattvaM / 'yayAvRttyeti, vaiziSyaM batauyArthaH, 'sAdhanasyetyanantaraM adhikaraNaiti pUraNairya, tathAca yaDyAvRttiviziSTasya yaddhavicchintrapratiyogitAkAbhAvaviziSTasya yasya mAdhanasthAdhikaraNe 'mAdhyaM nivartate' sAdhyAbhAvo vartate taddharmAvacchinnatvaM tatra hetAvupAdhitvamityarthaH, udbhUtarUpavattvAdyabhAvaviziSTasya mAdhanasyAdhikaraNe vAyvAdau pratyakSa- . tvAdhabhAvasya sattvAnna viziSTamAdhyavyApake'vyAptiH, evaJca yAvachinapratiyogitAkAbhAvAdhikaraNIbhUtaM sAdhanatAvacchedakAvadhiprAdhikaraNaM sAdhyAbhAvAdhikaraNaM taddhavicchinnatvamupAdhitvamiti phalitaM, tena dravyaM viziSTamattvAdityAdau viziSTasyAnatirikatve (1) sAdhane sAdhyasambandhitAvacchedakalpamanukUlatakAbhAvopajIvanamancare. yopAdhirAvazyaka iti mudrita pustaka pAThaH parantvayaM na samocInaH /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacikAmI bhAgo'pyAvazyaka iti ubhayorapi vinigmkaabhaavoisskaalaan| 'pi guruvayAdau nAtivyAptiH, rUpavAn dravyavAdityAdau prathivI-ghaTatvAdhabhAvastu na lakSyaH, tathA mahAkAlAnyo ghaTAdityAdau khAkAbabhedAdirapi na lakSyaH, vanimAn dhUmAdilyAdau mahAmasalAcabhAvAdhikaraNasya jalahadAdeH sAdhyAbhAvAdhikaraNale'pi nadayilhiin(8) aalaambindh sbaaghmaalr'ighlaans mhaanslaadaavniyaaptiH| na caivaM dravyakhAbhAvavAnprameyatvAdityAdau mAdhanavyApakarmayogAbhAvAdAvativyAptiH saMyogAbhAvAbhAvasya saMyogakhAdhikaraNe sAdhanavani dravye dravyatvAbhAvAbhAvastha matvAditi vAcyaM / adhikaraNaMpadena niravadhibAdhikaraNatAzrayasya vivkssittvaat| nApi sAdhasamAnAdhikaraNakRttivena tabhUmau vizeSaNaiyaH tena dhUmavAn karityAdau idatvAdyabhAvAdhikaraNe'yogolakAdau dhUmAdhabhAvasatye'pi idatvAdau nAtivyAptiriti mjhepH| banyacaivaM vyabhicArobAyakatveba dUSakatApakSe sadhyatAvacchedakamukkA samAtipadobAyakatvena dUSakavanaye sadhyatAvacchedakamAi, 'ma ceti ma vetyarthaH, 'dharma ityanantaraM 'upAdhirityanuSajyate, 'yasthAbhAvAditi (1) 'sadadhikaraNIbhUtasya' mahAnasatvAdyabhAvAdhikaraNIbhUtasyetyarthaH, 'tada bhAkAdhikaraNobhUtasya' iti kAcitkaH pAThaH, sAdRzapAThe tatpadena mahAtamatvAde praam|
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaabhivaad| 'anye tu yayAhattyA yasya sAdhanasya. sAdhyaM nivartate sa dharmastaca hetAvupAdhiH, sa ca dharmIyasyAbhAvAna pace yasyAbhAvAtpakSatAvacchedakAvacchedena vartamAnAt yasthAbhAvAt, 'mAdhya-sAdhanasambandhAbhAva iti yojanA, prayojakatvaM paJcamyarthaH tacca vyApakatvameva, tathAca pakSatAvacchedakAvacchedena vartamAnasya yadabhAvasya vyApakaH sAdhanaviziSTasya mAdhyasyAbhAva ityarthaH, 'mAdhanapadaM pakSavRttidharmaparantenAzvo gaurazvatvAdityAdiviruddhasthalIyamAnAvattvAdhupAdhau vAyuH pratyakSaH prameyavAdityAdau pakSadharmAvacchinnamAdhyavyApake udbhatarUpAdau ca nAvyAptiH tadabhAvasthApi dravyatva-vahidravyatvAdirUpayatkiJcitpakSavRttidharmaviziSTamAdhyAbhAvavyApyatvAt pakSatAvacchedakAvacchedena vartamAnatvAcca / evamagre'pi sarvaca mAdhanapadaM pakSadharmaparaM, evaJca yaddharmAvacchinnAbhAvaH pakSavRttidharmAvacchinnasAdhyAbhAvavyApyaH pacatAvacchedakAvacchedena vartamAnazca taddharmAvacchinnatvampAdhisamiti phalitaM, vAyuH pratyakSaH prameyatvAt gauramitrAtanayaH zyAmaH mitrAtanayatvAdityAdau zuddhasAdhyAvyApake udbhUtarUpavattva-zAkapAkajatvAdAvavyAptivAraNayAvacchinnAntaM mAdhyavizeSaNaM, parvato vakimAn dhUmAtparvato dhUmavAn vakrerityAdau mahAnasatvAdAvativyAyApattyA yatkiJciddharmati vihAya pacavRttidharmatyabhihitaM, pakSattidharmatvaca pakSatAvacchedakavyApakadharmatvaM tena na parvato vahimAn dhUmAdityAdau nirvakiparvata-mahAnamAdyanyataratvAdiviziSTavahivyApake mahAnasatvAdAvatiyAptiH / na ca tathApyayogolakaM dhUmavat
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmaNe pakSe sAdhya-sAdhanasambandhAbhAvaH yathA zrAdradhanavAcaM, vyAvartate hitadyAhattyA dhuumvaavmyogolke| ataeva vakrerityAdau mahAnasatvAdAvativyAptiH tadabhAvasthApi mahAnamAyogolakAnyataratvAdirUpapakSadharmAvacchitrasAdhyAbhAvavyApyatvAditivAcyA tatra tasya lakSyatvAt mahAnasAyogolakAnyataratvAdirUpapakSavRttidhavicchinnamAdhyavyApakatve mati pakSAvRttitayA vakSyamANalakSaNAkrAtatvAt "sarvaM mAdhyamamAnAdhikaraNaH madupAdhayaH / pakSe sarvAzraye yeSAM sva-sAdhyavyatirekitA" // iti siddhAntAcca 'pace marvAzraye' pavarUpasarvAzraye sarvasmin pakSatAvacchedakAzraye iti yAvat, pakSatAvacchedakAvacchedena vartamAnatvopapAdanAt parvato vahimAn dhUmAt dravyaM vakkimaddhamAdityAdau vakrimAmayyAderyudAsaH / ido vahimAn dhUmAdityAdau vahimAmayyAdizca saMgrAhya eva satpratipakSonnAyakatvena dUSakatAmate sAdhanavyApakasthApi pacAvRtterupAdhitvAt, abAdhitamAdhyakasthalIya upAdhizca na saMgrAma iti parvato dhUmavAn baherityAdau pAIndhanAdau nAvyAptiriti bhaavH| na caivaM yaddhamAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviziSTasAdhyAbhAvaH sakalapakSavRttistaddharmAvacchinnatvamupAdhitvamityeva lakSyatAvacchedakamastu lAghavAditi vaacyN| tasyApi sadhyatAvacchedakAntaratvAt lakSyatAvacchedakAntarasambhavasya lakSyatAvachedakAdoSatvAt lakSyatAvacchedakagauravasthAkiJcitkaratvAt / etadeva sadhyatAvacchedakaiyaM prayogolakaM dhUmavailerityatra emAdhyavyAbakAindhane krameNa mAmayati, 'yatheti, 'vyAvartate rauti, dhUmavAvaM
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| taba sAdhya-sAdhanasambandhAbhAvaH pakSe evaM bhAvatvavyAvRttyA dhvaMse janyatvAnityatvayAH sambandhonivartamAnaH pakSadharmatAbalAdanityatvAbhAvamAdAya sidhyati, tathA taDyAvRttyAyogolake iti yojanA, 'taDyAttyetyacApi vaiziSyaM hatIyArthaH, tathAca 'hi' yasmAt, 'taDyAvRttiviziSTe 'ayogolake' sAdhanAdhikaraNe, 'dhUmavattvaM vyAvarttate' dhUmasyAbhAvo vartata ityarthaH, etena prathamalakSyatAvacchedakamupapAditaM / nanu tathApi vyApyatvagarbha dinIyasakSyatAvacchedakaM tatrArdaindhane'vyAptameva tadabhAvAdhikaraNe paubhate'yogolake zuddhasAdhyAbhAvasattve'pi pacavRttidharmasya vizeSaNasya sattvena tadviziSTasAdhyAbhAvAsattvAdityata Aha, 'zrata eveti mAdhyAbhAvasattvAdevetyarthaH, 'tatreti, 'mAdhya-sAdhanasambandhAbhAvastatra pakSa iti yojanA, 'mAdhya-sAdhanasambandhAbhAvaH' mAdhanaviziSTasAdhyAbhAvaH mahAnasAyogolakAnyataratvAdirUpapakSavRttidharmaviziSTasAdhyAbhAva iti yAvat, 'tatra pare' ayogolakarUpapakSe, tatra zuddhasAdhyAbhAvasattve vizeSaNamattve'pi vizeSyAbhAvakRtasya viziSTamAdhyAbhAvasthAvazyakatvAditi bhAvaH(1) / nanu tathApi dhvaMso na nityo janyatvAdityatra(2) (1) bayogolakarUpapakSe mahAnasAyogAlakAnyataratvarUpavizeSaNasya sattve 'pi vizeSyIbhUtasya dhUmasyAbhAvAt viziSTasAdhyAbhAvaH vizeSaNA bhAvasyeva vizeSyAbhAvasya viziSThAbhAvaprayojakatvAditi bhAvaH / (2) na nitya ityatra nityatvaM dhvaMsApratiyogitvavizilapAgabhAvApratiyo gitvaM, janyatvAdityatra janyatvaM prAgabhAvapratiyogitvamAtraM na tu nityavAbhAvaH bato na sAdhyAvizeSaH /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvadhitAmaNe vAvAbuddhatarUpavAvaM nivartamAnaM vahivyatve sati pratyakSatvaM nivartayat pratyakSatvAbhAvamAdAya siddhyati tathAcobhayacApi pakSe sAdhyAbhAvasiyA sAdhya-sAdhanasambandhAbhAvo'stauti / ataeva vAdhAnunautapadhetara janyasvarUpasAdhanAvacchinnamAdhyavyApake bhAvatve prathamavadhyatAvacchedakasyAvyAptiH taba mAdhanAdhikaraNe dhvaMse janyatvarUpapakSadharmaviziTAnityatvAbhAvasya dhvaMso na janyale satyanityaH bhAvavAbhAvAdityanumAnasiddhatve'pyanityatvasAmAnyAbhAvarUpasya prasAdhyAbhAvasya sAdhanAdhikaraNe sattve mAnAbhAvAdevaM vAyurvahirindriyapratyakSaH pratyakSapAzrayatvAdityaca dravyatvarUpapaJcadharmAvacchinnamAdhyavyApake udbhUtarUpavatve tasyAvyAptiH tatrApi sAdhanAdhikaraNe vAyvAdau dravyatvarUpapakSadharmaviziSTavahirindriyapratyakSatvAbhAvasya vAyurna dravyatve mati vahirindriyapratyakSa udbhUtarUpavattvAbhAvAdityanumAnasiddhatve'pi vahirindriyajanyapratyakSatvAbhAvarUpasya zuddhamAdhyAbhAvasya mAdhanAdhikaraNe sattve mAnAbhAvAdityata aAha, 'evamiti, 'dhvaMse' pacaubhate dhvaMse, 'janyatvAnityatvayoH', 'sambandhaH' janyatvarUpapakSadharmaviziSTo nityavAbhAvaH, 'nivartamAnaH' nivRttipratiyogitvena siddhiviSayo bhavan, 'pakSadharmatAbalAditi janyavarUpasya vizeSaNasya pakSavRttitvanizcayasahakArAdityarthaH, 'anityatvAbhAvaM' anityatvAbhAvarUpaM zuddhasAdhyAbhAvaM, 'tatheti, nivartamAna' nivRttipratiyogitvena jJAyamAnaM, 'dravyale satauti dravyatvavibhiSTavahirindriyapratyakSAtyamityarthaH, 'niva
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| syAnupAdhitvaM svavyAghAtakatvena tadyatirekasya saadhyaavyaavnktvaaditi| yattUpAdhimAvasya lakSaNaM vyatikidharmatvaM pataro'pi kacidapAdhiH, tattadupAdhestu tattatsAdhyavyApakatve tayat' nivRttipratiyogitvenAnumApayat, 'pratyakSAbhAvamAdAyeti vahirindriyajanyapratyakSatvAbhAvarUpaM zuddhasAdhyAbhAvamAdAyetyarthaH, 'sihAti' dravyatvaviziSTavahirindriyajanyapratyakSatvanivRttiH siyati, 'tathAceti, 'sAdhyAbhAvasiyA' zuddhamAyAbhAvamiyA, 'mAdhya-sAdhanasambandhAbhAvo'stauti sAdhanAdhikaraNe zuddhamAdhyAbhAvo'stItyarthaH, prakRte pakSasyaiva sAdhanAdhikaraNavAditi bhaavH| 'svavyAghAtakatvena' 'khaM' mAdhyAbhAvaH, taDyAghAtakatvena tadabhAvasAdhakatvena mAdhyAbhAvAbhAvavyApyatveneti yAvat, 'sAdhyAvyAvartakatvAditi sAdhanAdhikaraNe mAdhyAbhAvAsamAnAdhikaraNatvAdityarthaH, pakSavRttidharmaviziSTasAdhyAbhAvAvyApyatvAccetyapi bodhyaM, ayogolakaM dhUmavakrerityatra pakSetaratvasyopAdhitvamastyeveti bhAvaH / sAmpradAyikAstu 'atrocyata iti kRtvA vyabhicArobAyakatvena dUSakatApakSe lakSyatAvacchedakamuktA matpratipakSonnAyakatvena upAdherdUSakatvaM ye varNayanti) tanmate lakSyatAvacchedakamAha, 'anye viti, 'yayAvRttyeti yasya mAdhanasya yayAvRttyeti yojanA, sarvasmin pakSaiti zeSaH, 'yasya mAdhanasyetyatra yena kenacit sambandhena mambandhitvaM (1) vadantauti kha. g.| .47
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. . tatvacintAmaNo sati tattatsAdhanAvyApakatvaM / naca dhUma-vahisambandhopAdhiH pakSetaratvaM syAditi vaacym| pApAdyAmasijhe SaSThyarthaH, annayazAsya 'yadityana, hatIyA ca mahAthai, tathAca yena kenApi sambandhena yatsAdhanasambandhino yasya vyAvRttyA saha sarvasmin pace mAdhyaM nivartate sAdhyAbhAvo vartate sa tatra hetAbupAdhirityarthaH, udbhUtarUpAdyabhAvena sahApi pratyakSavAdyabhAvaH sarvasmin pakSe vartataeveti ma viziSTasAdhyavyApake'yAptiH / yena kenApi sambandhana yathokadharmasambandhitvameva mopAdhitvavyavahAraprayojakamiti bodhanAya 'sambandhina ityantaM 'yasyetyasya vizeSaNaM na tu talakSaNaghaTakaM, parantu yaddhavicchinnapratiyogitAkAbhAvaviziSTasya mAdhyAbhAvasthAdhikaraNaM sakalapakSatAvacchedakAdhikaraNaM tadurmavatvamupAdhitvamityeva lakSaNaM, parvato vahimAn dhUmAdityAdau mahAmamatvAdhabhAvaviziSTasya sAdhyAbhAvasthAdhikaraNaM na pakSa iti na tacAtivyAptiH, yogolakaM dhUmavadaherityatra mahAnasatvAdikaJca lakSyameva, dravyaM vahimabhUmAdityAdau vakrimAmayyAdyabhAvaviziSTasya mAdhyAbhAvasya pakSavRttitve'pi na sakalapakSavRttitvaM zrato na tatrAtivyAptiH, satpratipakSotrAyakatvena dUSaka- / tApace mAdhanavyApakasyApi pakSavRtterupAdhitvAt sAdhyavyApaka-sAdhamAyApakasyApi pakSavRtteranupAdhitvAba jalado vakimAn dhUmAdityAdau vahimAmayyAdAvativyAptiH, parvato dhUmavAn vaherityAdyabAdhitasthale bAndhanAdAvalyAptirvA, sAdhyasamAnAdhikaraNavRttitvena ca tahamA vizeSaNeyaH tenAyogolakaM dhamavadaherityAdau sAdhyaviruddhe
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 371 riti| tnn| anumitipratibandhakajJAnaviSayatAvacche jalavAdau nAtivyAptiriti na kopi dossH| lakSyatAvacchedakamukkA lakSaNamAi, 'ma ca dharma iti, 'yasthAbhAvAditi pUrvavaDyAkhyeyaM / lakSyatAvacchedaka lakSaNaJca ayogolakaM dhUmavadarityatra pAIndhane yojayati, 'yatheti, 'yAvarttate hauti, 'hi' yasmAt, taddyAvRttyA saha pakSIbhUte'yogolake mAdhanAdhikaraNe dhUmavatvaM vyAvarttate dhUmAbhAvo varttate iti yojanA, tena lakSyatAvacchedakaM yojitaM / nanu tathApi vyApyatvagarbhatayA lakSaNaM tatrAvyAptameva tadabhAvAdhikaraNe pakSIbhUte'yogolake pakSavRttidharmasya vizeSaNasya sattvena tadiziSTamAdhyAbhAvAsattvAdityatavAha, 'zrataeveti, arthastu pUrvavat / nanu tathApi dhvaMso na nityo janyatvAdityatra mAdhanAvacchinnamAdhyavyApake bhAvatve vAyurvahirindriyapratyakSaH pratyakSasparNAzrayatvAdityatra dravyatvakharUpapakSadharmAvacchinnamAdhyavyApake udbhUtarUpavatve ca lakSyatAvacchedakasyAvyAptiH tadubhayatra pakSe zuddhasAdhyAbhAvasattve mAnAbhAvAdityata Aha, "evamiti, arthastu pUrvavat / 'tathAceti, 'mAdhyAbhAvasiyeti sahAthai hatIyA, 'mAdhyamAdhaneti sAdhanaviziSTasAdhyAbhAvagraho bhavatItyarthaH, ato lakSyatAvacchedakasya na tatrAvyAptiriti zeSaH / 'mAdhyAvyAvartakatvAditi parcha mAdhyAbhAvAsamAnAdhikaraNatvAdityarthaH, 'khavyAghAtatvaJca pUrvaniruktamevetyAH / anye tu 'yayAvRttyetyatra pUraNaM vinaiva sarvaM granthaM samyak yojayanti, tathAhi yasya hetoryayAvRttyA hetunA 'sAdhanasya mAdhyaM nivarttate'
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 tattvacintAmo mAdhanasambandhisAdhyAbhAvaH sAdhayituM zakyate sAdhanaviziSTamAdhyAbhAvaH mAdhayituM zakyate iti yAvat, 'yasya hetorityatra yena kenacit sambandhena sambandhitvaM SaSTyarthaH, anvayazcAsya 'yadityaca tathAca yena kenApi sambandhena yaddhetasambandhino yasya dharmasya vyAvRttyA hetunA sAdhanaviziSTasAdhyAbhAvaH sAdhayituM zakyate sa dharmastatra hetAvupAdhirityarthaH, 'sambandhina ityasya prayojanaM pUrvavat na tu talakSaNaghaTakaM, parantu yaddharmavyAvRttiH sAdhanaviziSTasAdhyAbhAvasiddhisvarUpayogyA sa dharma upAdhiriti lakSaNaM, vAyuH pratyakSaH pratyakSapAzrayatvAt gauramivAtanayaH lAmo mitrAtanayatvAdityAdau zaddhasAdhyAvyApake udbhUtarUpavatva-bhAkapAkajatvAdAvavyAptivAraNAya(1) sAdhanaviziSTatvaM mAdhyavizeSaNaM, sAdhanapadaJca pakSavRttidharmaparaM, tena viruddhasthalIyopAdhau vAyuH pratyakSaH prameyatvAdityAdau udbhUtarUpavattvAdau ca naavyaaptiH| nanvevaM parvato vahnimAn dhamAdityAdAvapi vahimAmayyAdepAdhivApattiH tadabhAvasthApi dAdau tAdRzamAdhyAbhAvasiddhikharUpayogyatvAdityataH svarUpayogyatvameva chalato nirvani, 'sa ceti,"yasthAbhAvAditi pUrvavaDyAkhyeyaM, tathAca sAdhanaviziSTasAdhyAbhAvavyApyatve mati pakSatAvacchedakAvacchedena vartamAnatvameva svarUpayogyatvamiti bhAvaH / mAdhanapadaM pakSavRttidharmaparaM, lakSaNaniSkarSastu(2) pUrvavat / ayogolakaM (1) pratyakSatvasya guNAdau zyAmatvasya kAka-kokilAdau vartamAnatvena tatra udbhUta rUpavattvamya zAkapAkagatvasya dhAvatamAnatvAt zuddhasAdhyAvyApa katvamiti bhaavH| (2) sarvatra lakSaNaniSkarSasviti kh.| evaM sarvatra lakSaNaniSkarSaviti
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| dhUmavadyarityacAdhanelakSaNaM yojayati, 'yatheti / bhagvAndhanAbhAvasya kathaM sAdhanaviziSTasAdhyAbhAvavyApyatvamityata zrAha, yAvarttate hauti, 'hi' yasmAt, 'vyAvarttate' vyAvRttipratiyogitvenAnumIyate, 'prayogolake' pacaubhUte pryogolke| nanvetAvatA tadabhAvasya zuddhadhUmAbhAvavyApyatve'pi pattidharmaviziSTasAdhyAbhAvavyApyatvaM na sambhavati tadabhAvavati pakSe zuddhasAdhyAbhAvasattve'pi vizeSaNAsattvena tAdRzaviziSTasAdhyAbhAvAsancAdityata Aha, 'ataeveti, arthastu pUrvavat / nanu dhvaMso na nityo janyatvAt vAyurvahirindriyapratyakSaH prameyatvAdityAdau bhAvatvodbhUtarUpavattvAdhupAdherabhAvasya janyatva-dravyatvAdirUpapakSadharmaviziSTasAdhyAbhAvavyApyatvajJAnAttadabhAvena hetunA tAdRzaviziSTamAdhyAbhAvAnumitirbhavatu zuddhasAdhyAbhAvAnumitizca kathaM syAt / na ca tadanumitivirahe'pi na kSatiriti vaacy| nirutopAdhitvajJAnasya pakSe zuddhamAdhyAbhAvAnumitidvAraiva dUSakatvasyAbhyupeyatvAt viziSTasAdhyAbhAvAnumiteH zuddhamAdhyAnumitAvapratibandhakavAdityata Aha, 'evamiti, 'evaM' niruktasyopAdhitvarUpatve ityarthaH, tajjJAnAditi shessH| yaddA 'evamityasya yathAyogolakaM dhUmavakrerityatrA;ndhanAbhAvasya dravyatvAdirUpapakSadharmaviziSTasAdhyAbhAvavyApyatvajJAnAnantaraM tadabhAvena hetunA pakSe tAdRzaviziSTasAdhyAbhAvaH siyati na dravyatvAdeH pakSavRttitvanisvayabalAt zuddhasAdhyAbhAvaH miti tathetyarthaH, anyathA tatrApyetadAzAkAsambhavAditi bhaavH| 'bhAvatvavyAvRttyetyasya janyatvaviziSTanityatvAbhAvAbhAvavyApyatvajJAnAnantaramityAdi, agre'pi tathetyasya dravyatvaviziSTavahirindriyapratyakSavAbhAvavyApyatvajJAnAnantaramiti bheSaH, 'tathA
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai dakamupAdhitvamiha nirUpyaM tacca na vyatirekitvamatiprasaGgAt vizeSa lakSaNe vahni-dhUmasambandhe pkssetrsyopaadhitvprsnggaacc| cetyAdigranthastu saamprdaayikvdyojnauyH| 'sAdhyayAvatakavAdityasya tu nirutasAdhyAbhAvasiddhikharUpayogyatvAbhAvAdityarthaH, iti kRtaM pllviten| ___ 'yatirekadharmatvamiti, kevalAnvayinaH prameyatvAdeH svarUpasambandhena kutrApi nopAdhitvamiti vyatirekitvopAdAnaM, tathAca tatsambandhena svapratiyogyamadhikaraNe vartamAnasthAbhAvasya pratiyogitAvacchedako yo dharmastadvattvaM tena rUpeNa tatsambandhenopAdhitvamiti phalitaM, tena prameyatvAdeH samavAyasambandhanAbhAvapratiyogitve'pi na svarUpasambandhenopAdhitvaM, na vA kharUpasambandhena saMyogAbhAvAderupAdhitvaM tena sambandhena tadanadhikaraNaprasiddheH(1) sambandhavizeSalAbhAyaiva dharmapadamiti bhaavH| 'tattadupAdheriti tattatmAdhyaka-tattaddhetukopAdherityarthaH, lakSaNamityanuSajyate, 'dhUma-vajisambandhopAdhiriti dhUmAvyApakatve sati vahivyApakatvarUpadhUma-vahnisambandhAvacchinnatvenAbhimatopAdhipadavAcyatAtraya ityarthaH, vyatirekidharmatvAvacchinopAdhipadavAcyatvAzrayavAraNAyAbhimatAntaM vAcyatAvizeSaNaM / yadyapi dhUmAyApakatve mati (1) kharUpasambandhena saMyogAbhAvAbhAvasya saMyogasya vRkSAdau save'pi " saMyogarUpAbhAvapratiyoginaH saMyogAmAvasyAgadhikaraNa na rakSAderato na saMyogAbhAvAdezapAdhizvamiti bhAvaH / /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhivAdaH / 375 'kecittu sAdhanavyApakeo'pyupAdhiH kaccidyaca pakSAratirhetuH yathA karakA pRthivo kaThinasaMyeogAt ityacAnuSNAzItasparzavatvaM / naca taca svarUpAsiddhireva deoSaH, sarvatropAdherdUSaNAntarasaGkarAdityAhuH / vavyApakatvaM yadi upAdhipadavAcyatAvacchedakaM syAt tadA tadavacchinnopAdhipadavAcyatAzrayaH pacetaraH syAdityApAdane vaiyadhikaraNaM, tathApi upAdhipadavAcyatAvacchedakatvaM yadi dhUmAvyApakatve sati vahnivyApakatAsAmAnyaniSThaM syAttadA pacetaraniSThadhUmAvyApakatva viziSTavahivyApakatAniSTamapi syAdityApAdane tAtparyaM / 'zrapAdyeti dhamAvyApakatvaviziSTavahivyApakatvAprasiDyA tadghaTitApAdyAprasiddherityarthaH, taGghaTitApAdakAprasiddhezcetyapi bodhyaM / nanu sAmAnyalacaemitarabhedakaM tattatsAdhyaka-tattaddhetukopAdhilacaNantu dUSaNaupayikaM tacca yatkiJciddharmAvacchinnatattatsAdhyavyApakatve sati tattatsAdhanAvyApakatvaM tena viziSTasAdhyavyApakopAdhau nAvyAptirityata zrAha 'vizeSalakSaNa iti yatkiJciddharmAvacchinnatattatsAdhyavyApakatve sati tattatsAdhanAvyApakatvarUpe tattatsAdhyaka-tattaddhetu kopAdhilakSaNa ityarthaH, dUSaNaupayika iti zeSaH / 'vahi- dhUmasambandhe' vahi dhUmasambandhajJAne vahi- dhUmavyAptijJAna iti yAvat, 'pacetarasyeti pacetaraniSThatadrUpajJAnasya pratibandhakatvaprasaGga ityarthaH, na ceSTApattiH, pacetaratvAdiniSThasAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvajJAnasya pratibandhakatAyAH sarvva t
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 tattvacintAmaNau sAdhyaJca nopAdhiH vyabhicArasAdhane sAdhyAviziSTatvAt anumitimAtrocchedaprasaGgAJca / iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAsyahitIyakhaNDe upAdhisAmAnyalakSaNaM / siddhatve'pi taniSThayatkiJciddharmAvacchinnasAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatAjJAnasya pratibandhakatAyAH kenApyanabhyupagamAditi bhAvaH / 'nanu khavyatirekeNa pace pAdhyAbhAvobAyakatvasya lakSyatAniyAmakatvamate hudo vahimAn dhUmAdityAdau sAdhanavyApakasyApi vakimAmayyAderupAdhitvApattirityAzAyAmiSTApattimAha, 'kecitviti khavyatireke pakSe sAdhyavyatirekobAyakatvasya lakSyatAniyAmakatvavAdinasvityarthaH, 'yati, mAdhanasya pacattitve taDyApakadharmasthApi pakSavRttitvAvazyakatayA tasyopAdhitvAsambhavAt yathokrasya lakSyatAniyAmakalamate pakSavRttidharmAvacchinnamAdhyavyApakatve mati pakSAvRttitvasya upAdhilakSaNatvAditi bhaavH| atra dRSTAntamAha, 'yatheti, 'tatreti pakSAvRttihetAvityarthaH / nanu upAdheryathokkalakSaNasya mAdhye'pi sattvAt parArthasthale mAdhyasthApi mAdhyatAvacchedakarUpeNa upAdhitayodbhAvanApattirityata Aha, 'mAdhyaJceti, 'nopAdhiH' mAdhyatAvacchedakarUpeNa upAdhitayA nodbhAvyaH, 'yabhicArasAdhane' tayabhicArAdirUpasAdhane, zrAdipadAt tadabhAvaparigrahaH, 'mAdhyAvibhiSTatvAditi mAdhyavyabhicArAdirUpasya mAdhyasthA
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaad| vizeSAdityarthaH, tathAca sAdhanAdirUpe pave tayabhicArAderanidhaye . nizcaye cobhayathaiva tayabhicArAdinA hetunA mAdhyavyabhicArAnumityasambhavAt na tasyopAdhitvena udbhAvanamiti bhaavH| nanu tathApi mandigdhopAdhitvena tasyodbhAvanApattirityata Aha, 'anumitimAtreti parArthAnumitimAcetyarthaH, etaccApAtataH yatra na tadudbhAvanaM tatraiva parArthAnumitisambhavAt, parantu kathakasampradAyaniSiddhatvAnna tadugAvanamityeva tattvaM / iti zrImathurAnAthatarkavAgIza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye upAdhimAmAnyalakSaNarahasyaM /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayopaadhivibhaagH| sa cAya vividhaH nizcitaH sandigdhazca, sAdhyavyApakatvena sAdhanAvyApakatvena ca nizcitAvyabhicAranizcayAdhAyakatvena nizcitopAdhiH yathA vahimatvena dhamavatve sAdhye ArdaindhanaprabhavavahimAvaM, yaca sAdhanAvyApakatvasandehaH sAdhyavyApakatvasaMzayo vA tadabhayasandehI vA taca hetuvyabhicArasaMzAyakatvena saMdigdho upAdhivibhAgarahasyaM / upAdhilakSaNaM lakSayitvA vizeSalakSaNArthaM vibhajate, 'ma ceti, 'hetavyabhicArasaMzAyakatveneti(?) mAdhanAvyApakatvamandehe mAdhane mAdhyavyApakavyabhicArasya mAdhyavyabhicAravyApyasya sandehAt mAdhyavyabhicAramandehaH, sAdhyavyApakatvamandehe tu sAdhanAvyApakavyApyatvasya sAdhanAdhyApakatvavyApyasya sandehAt mAdhye mAdhanAvyApakatvasandehaH yAyasaMzayasya yApakamaMzayahetutvAditi bhaavH| 'mandigdhopAdhiH' mandigdhopAdhitvaM, tena 'tacetyatra saptamyarthasya naanndhyH| prathamasthodAharaNamAha, 'yatheti, 'mAkAdyAhArapariNatijatvamiti bhAkAdisaMyogaghaTitabhAkapAkaja (2) hetuSyabhicArasaMzayAdhAyakavenetIvi p.|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ maadhivaahaa| pAdhiH yayA mitrAsamayatvena zyAmatve sAdhye zAkAcAhArapariNatijatvaM / na ca tenaiva hetunA zAkapAkabatvamapi sAdhyaM, taba syAmatvasyopAdhitvAdabhayasyApi sAdhane arthAntaraM zyAmatvamAre hi vivAdo na tUbhayacA na caivaM dhUmAhayanumAne'pi vahisAmagrupAdhiH sthAt, taba vahineva tatsAmagrApi samaM dhUmasyAnI syAmasAmagraumatvamityarthaH, tena naayimgrnthaasnggtiH| parArthasthalAbhipAyeNa zakate, 'na ceti, 'tenaiva' mitrAtanayatvenaiva, 'tadapi (1) tAdRzamAmayaumattvamapi, 'sAdhyamiti pakSasattvazAdhaunasAdhanAvyApakatvasandeinirAsAya vAdinA sAdhanauyamityarthaH, 'upAdhitvAt' mandigdhopAdhitvena udbhaavytvaadityrthH| nanu mitrAtanayatvena hetunA yugapadevobhayaM sAdhanauyaM tatra ca zyAmatvAdepAdhitvenodbhAvanasambhavaH sAdhyasyopAdhitvenAnuhAvyavaniyamAdityata Aha, 'ubhayasthApauti, 'syAmatvamAce hauti, idamupalakSaNaM yugapadubhayasya mAdhane'pyekAMze'parasyopAdhilvenodbhAvane bAdhakAbhAvAt vyabhicArAdyanumAne mAyAvidhihatayA svasmin sAdhya eva khasyopAdhitvenAnudbhAvyatvaniyamAditi dhyeyaM / 'na caivamiti, 'evaM' mAdhyamAmayyA apyupAdhitvagrahaviSayatve, 'vayanumAne'pi' vayanumityupadhAnasthale'pi, 'upAdhiH syAt' upAdhigraha(9) 'bhAkapAkaNatvamapi' ityatra 'tadapi' iti kasyacinmUlapustakAsya pAThaH . .tamAlaya tAhApAThodhato rahasyaveti sambhAyate /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmanI pAdhikatvanizcayAt, aba tu micAtanayatvavyApyazyAmasAmagrA sthAtavyamityaca kArya-kAraNabhAvAdInAM dhyaaptigraahkaannmbhaavaat| ata eva sAdhyasAmagramA saha hetorapi yaca vyAptigrAhakamasti taca sAmagrI nopAdhiH, yaca tu tannAsti tava sApyupAdhirityabhisandhAya sAmagrI ca kaciopAdhina tu sarvaca ityukta, viSaya: syAt, iSTApattau cAnumityasambhavAditi bhAvaH / 'anaupAdhikatvanizcayAditi vyApyatvanizcayAdityarthaH, mAdhyasAmayyA apyupAdhigrahaviSayatve prAcAryasaMvAdamAha, 'ata eveti mAdhyamAmayyA RSyapAdhitvagrahaviSayatvAdevetyarthaH, 'nopAdhiH' nopAdhitvagrahaviSayaH, 'upAdhiH' upAdhitvagrahaviSayaH, 'kvacitropAdhiH' nopAdhitvagrahaviSayaH, 'na tu sarvaceti, nopAdhitvagrahaviSaya iti shessH| dvitIyamudAharati, 'yatheti, 'tulyeti sAdhanIbhUtakAryAtvaniSThamAdhyaubhRtasakarTakatvavyApyatAgrAhakasahacArayaha-mAdhanaumatakAryatAvyApakamaraurajanyatvAdiniSThamAdhyaubhUtamakakatvavyApakatAgrAhakasahacAragraharUpayoryogakSemayoranukUlatAMsamavahitatvena tulyayoH matorityarthaH, 'upAdheriti kAryavarUpamAdhanAvyApakIbhUtazarorajanyavAdeH mAdhyavyApakatAsandehaityarthaH, tathAca kSitiH sakalakA kAryatvAdityatra yadA sAdhane mAdhyayApyatAnicAyakaH mAdhanAvyApakagarIrajandatvAdau mAdhavyApakamAnidhAyakasa nako bhAvatIrNaH sadA paraurajandalAdika gAya
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| yathA tulyayogakSemayorupAdheApakatAsandehe IzvarAnumAne zarIrajanyatvANatvAdiH, yathA ca zakapAkajatvasya sAdhyavyApakatAsandehe mivaatnytve| yattu upAdhisandeho nopAdhina vA hetvAbhAsAntaramiti tadudbhAvane niranuyojyAnuyoga iti / tnn| vyApakatAsandehAt mandigdhopAdhirityarthaH / na ca tasya maddhetatayA kathaM tatropAdhiriti vAcyaM / maddhetorapi dazAvizeSe mandigdhopAdhikatve bAdhakAbhAvAditi bhaavH| tIyamudAharati, 'yathA ceti, 'bhAkapAkajatvasyeti sAdhanAvyApakatayA mandigdhasya zAkapAkajavasTetyarthaH, 'mitrAtanayatve' mitrAtanayatve heto, zAkapAka.jatvamiti preSaH / __'navA hetvAbhAsAntaraM na vA hetvAbhAmaH, 'miranuyojyeti, tathAca parArthAnumAna eva upAdhisandeho dUSaNaM na tu svArthAnumAne'pauti bhAvaH / 'mandigdhAnekAnnikavaditi anekAntikatvasandehavadityarthaH, etacca dUSakatvamAtre dRSTAntaH, tena vyabhicArasaMzayAdhAyakatvAbhAve'pyasya na ptiH| 'dUSakatvAt' upAdhisandehasya dUSakatvAt, 'upAdheriva' upAdhitvanizcayaTeva, 'nikhyAdhAyakatayA' vyabhicAranizcayAdhAyakatayA(1) / na ca tathApi upAdhitvasandehaH svarUpasadeva (1) 'vyabhicAra nizcayAdhAyakatayA' ityatra 'nizcayAdhAyakatayA' iti kasya cimmUlapulakasya pATho vartate tamanusRtyaiva vyabhicAranizcayAdhAyakatayA iti vyAkhyAvaM mathurAmAthenetyanumoyate /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacitAmagai sandigdhAnakAntikavaDyabhicArasaMzayAdhAyakatvena dUSakasvAdupAdheriva vyabhicAranizcayAdhAyakatayA / iti zrImahaGgebhopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNI anumAnAkhyadvitIyakhaNDe upAdhivibhAgaH / yabhicArasaMzayadvArA dUSako ma tu tajjJAnamiti tajjJAnArthaM tadubAvanamaphalaM arthAntarApAdakaJceti vAcyaM / tathAsatyanaikAnikatvasandehopAdhitvanizcayayorapyuhAvanasya tthaakhaaptteH| yadi cAnakAntikatvasandehAdimA mama vyAptigraho mA bhUt ratijJApanAya tadudbhAvanaM kathakasampradAyasiddhaM, tadA upAdhitvasandehAnmama vyAptiyaho mA bhUditijJApanAya upAdhitvasandehodbhAvanamapi kathakasampradAya siddhamiti tasyatvAditi bhAvaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAsyaditIyakhaNDarahasye upAdhivibhAgarahasyaM /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ athopaarduussktaavaujpuurvpkssH| idAnImupArdUSakatAvIjaM cintyate / nApyasya svavyatirekaDArA satpratipakSatvena dUSakatvaM, athopAdherdUSakatAvIjapUrvapakSarahasyaM / prasaGgAdapAdherdUSakatAvIjaM nirUpayituM ziSyAvadhAnAya pratijAnaute, 'idAnaumiti upAdhivibhAgAnantaramityarthaH, 'dUSakatAvauja' doSaprayojakatAkharUpaM, anumiti-tatprayojakAnyatarapratibandhakajJAnaM doSaH, 'cinyate' jnyaapyte| kecittu 'dUSakatAvauja' dUSakavyavahAraviSayatAvacchedakaM, dUSakazabdopAdhizabdayoH paryAyatApattyA dUSakamabdasya pAribhASikatApattyA ca yathokravakSaNasya tadiSayatAvacchedakatvAsambhavAditi bhAvaH ityAH / tadamat / 'matpratipace upAyudbhAvanaM na sthAdityAdyanimayanyAmaGgataH / "khavyatireketi liGgatAvacchedakavidhayA svavyatirekaliGgakapakSavizeyakamAdhyAbhAvAnumitiprayojakatayetyarthaH, hatIyArtho'bhedaH, tathAca tAdRzAnumitiprayojakatvaM nAsya dUSakamiti phalitaM / 'satya (1) nirUpyate iti k|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAmo "tadA hi satyatipakSe satpratipakSAntAvadapAruDAvanaM na syaat| na ca pratipakSabAhulyenAdhikaralArtha muddhAvanaM. tipakSe' svayaM mAdhyamAdhakahetorupanyAmAnantaraM vAdinA sAdhyAbhAvamAdhakahetAvupanyaste, 'satpratipakSAntaravaditi mAdhyasAdhakahetvantarasya yathA nodbhAvanaM tathA upAdherapyugAvanaM na sthAdityarthaH, mAdhyAbhAvasAdhakahetamattAjJAnAtmakapratibandhakasadbhAvAdupAstatra yathokdUSakatvAsambhavena vyarthatvAditi bhAvaH / 'matpratipakSabAhulyeneti mAdhyamA. dhakAmekahetujJAnasattvenetyarthaH, sAdhyAbhAvasAdhakahetamattAjJAnasattve'pi sAdhyAnumiterutpAdAditi zeSaH, 'adhikabalArthamiti maadhyaabhaavsaadhkaanumitiprtibndhksaadhyaanumityrthmevetyrthH| na caivaM matpratipakSAntarasyApyudbhAvanApattiH, iSTatvAditi bhaavH| 'zatamapIti, 'nyAyAt' tAntrikapravAdAt, tathAca mAdhyAbhAvasAdhakahetujJAnasattve mAdhyasAdhakAnekahetujJAnAt sAdhyAnu mityutpAde pravAdavyAghAtaH, 'andhAnAM' mAdhyAbhAvamAdhakahetumattAjJAnaniSThAprAmANyajJAnAdyabhAvaviziSTajJAnaviSayANAM mAdhyasAdhakahenA, 'zatamapi', 'na pazyati' na mAdhyAbhAvasAdhakaikahetamattAjJAnasattve sAdhyAnumiti janayatIti tadarthAditi bhAvaH / nanu tanyAyo'pramANaM ityata Aha, 'ekenApauti tadabhAvasAdhakaikahetamattAjJAnenApi, 'bahanAM' tatmAdhakAnekahetumatAjJAnAnAM, 'phalapratibandhAt(1)" phalapratibandhasyAnubhavasiddhatvAce(1) etena 'pravibandhAdityatra 'phalapratibandhAditi kasyacinmUlae takasya paattho'numiiyte|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 185 zatamapyandhAnAM na pazyatIti nyAyAt ekenApi bahanA pratibandhAcca, vyApti-pakSadharmAte hi balaM tacca tulyameva, na tyarthaH / manvidamasambhavi tadattAjJAnaM prati tadabhAvavyApyabhUyodharmavatAjJAnatvenaiva pratibandhakatvAdityata Aha, 'vyAptauti, 'balaM' jJAnaviSayatayA pratibandhakatAvacchedakaM, 'tacca' tAdRzapratibandhakatAvacchedakaJca, 'tulyameveti tadabhAvavyApyabhUyodharmavattAjJAna va tadabhAvavyApyaikadharmavattAjJAne'pyaviziSTamevetyarthaH, 'na tu bhUyastvamapi' na tu vyApyaniSThabhUyasvamapautyarthaH, 'balamityanuSajyate, pratibandhakatAvacchedakamiti tadarthaH, atra hetamAha, 'ekasmAdapauti yatra tattadabhAvayorubhayorekadharmiNyekasyaiva vyApyadharmasya jJAna(1) tatraikavyApyadharmavattAzAnAdapautyarthaH, 'anvamiteriti savakAraH pATha:(2) 'anu' pazcAt, 'amiteH' viziSTamitivirahAt ityarthaH, 'anumiterityukArasambalitapAThe'pi 'anu' pazcAt, 'miteH' viziSTabuddhyabhAvasya prmiterityrthH| nanu matpratipakSe nAnumAnadUSaNArthamupAdhyadbhAvanamapi tu bahuSu vyAptipakSadharmatAnyatarabhaGgakalpanamapekSya ekatra tatkamtyanaiva laghIyamauti lAghavatarkasahacatapramANat pratipakSahetamattAparAmarza prAmAeyagrahArthameva tadudbhAvanaM, ata evAsmAkaM nyAyAH samyaJco bahavaJceti pramANaTIkApi, kiJca yatra vAdi-prativAdibhyAM mAdhyasAdhaka-tada(1) yatra tattadabhAvayogabhayoreva dharmiNyekaikasyaiva vyApyadharmasyaiva jJAna miti g| . (9) 'savatvaH pAThaH' iti zrAdarza pustakeSu varttate paratvayaM na samIcInaH / 49
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmaNe tu dhUyatvamapi, ekasmAdapyanvamiteH(1) sandigdhopAdheradUSakatApAtAca tayatirekasya sndigdhtvaat| api bhAvasAdhakanyAyamAtra prayuktaM madhyasthasya caikatrApi hetAvamukUlatAsphUrtyA vyAptinizcayo na jAtastatraivopAyuddhAvanamaphalamanyatra ca tadunAvamaM niSkalameva anyathA vyabhicArAdyutthApakatayA dUSakatAvAdinAmapyetaddoSasya duruddharatvAt vyAptinizcayasattvena vyabhicArAdicAnasthApyasambhavAdityasvaramAdAha, 'sandhigdhopAdheriti upAdhitvasandehadazAyAmupAdheradUSakatApattezcetyarthaH, 'taDyatirekasya sandhigdhatvAditi pAThaH tadvyatirekasya tadAnauM mAdhyAbhAvavyApyatayA mandhigdhAbAdityarthaH, kvacittu 'taDyatirekasya pakSe mandigdhatvAditi pAThaH, tatra 'mandigdhopAdherityasya pakSavRttitAsandehadazAyAmupAdherityarthaH, praye 'pakSavRttirityasya pakSavRttitayA nizcitazcetyarthaH / nanu satpratipakSatayA upAdherdUSakatvavAdinaye upAdhitvAdisandehadazAyAM upAdheradUSakatve iSTApattirevetyata Aha, 'api ceti, 'upAdhitvaM na sthAt' upAdherdUSakatvaM na syAt, 'yatireka iti tadvyatirekasthAmAdhAraNavAdityarthaH, pakSamAtravRttitvasyAmAdhAraNyarUpatvAditi bhAvaH / (1) 'anumitidarzanAt' iti pAThaH bahuSu cAdarzapustakeSu vartate para tvayaM na samIcInaH, 'dhanumitidarzanAt' ityatra 'pancamiteH' athavA 'anumiteH' iti pAThadayameva pUrvAparayanyapa-nocane samIcInatvena : pratibhAtaM rahasyaktA vyAkhyAtaca / (2) tahatirekasya pakSe sandigdhatvAditi pA0 /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| 187 paivaM 'bApAbautapakSetarasyopAdhinvaM na syAt vyatirekeo'sAdhArakhyAt pakSaSTattizca (1) upAdhina syAt yathA ghaTo'nityo dravyatvAdityatra kAryatvaM andhakAro dravyaM nanu pacamAtravRttitvarUpAmAdhAraNyajJAnaM nAnumitivirodhi kintu yAvatmapakSavyAvRttatvarUpatajjJAnameva tathA tacca tatra nAsti pakSasyaiva sapakSatvAdityata Aha, 'pakSavRttizceti pakSavRttitAjAnadazAyAM upAdhirdUSako na syAdityarthaH, 'svAtantreNeti svAzrayaviSayakalaukikasAkSAtkAraviSayAnyatve mati laukikasAkSAtkAraviSayatvAdityarthaH, jasareNurAtmA cAtra dRSTAntaH vyabhicArazca gandhAdaura), 'azrAvaNAva - ... .... -- ----- . . .. .-.- -..- ...................... ... .. (1) pakSadhammazceti ka ga / (2) ghasaraNorAzrayasya hyaNukasya mahattvAbhAvAt yAtmanazcAzrayAprasiddhyA prasareNorAtmani ca khAzrayaviSayakalaukikasAkSAtkAraviSayAnyastvaM upapadyate / na ca khAzrayaviSayakalaukikasAkSAtkAra evAprasiddhaH kathaM tadviSayAnyatvaM sambhavati iti vAcyam / khAzrayaviSayakalaukikasAkSAtkAraviSayAnyatvapadena khAzrayaviSayakalaukikasAkSAtkAraviSayo yo yastadanyatvasya vivakSitatvAt / andhakArapratyakSe yAlokasaMyoganirapekSacakSudhaH kAraNatve'pi tadAzrayapratyakSa AlokasaMyogasApekSasyaiva cakSuSaH kAraNatvAt andhakArasya khAzrayaviSayakalaukikasAkSAtkAraviSayAnyatvaM / gandhAzrayasya ghrANenAgrahaNAt gandhe khAzrayaviSayakalaukikasAkSAtkAravidhayAnyatvavizizulaukikasAkSAtkAravighayatvaM vartate kintu dravyatvaM na vartata iti vyabhicAraH sphuTa eveti samuditavAtparyam /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmayI svAtavyeNa pratIyamAnatvAdityapAzrAvaNatvaM nayatirekasya pakSAttitvAt, na ca nAyamupAdhiH, talakSaNasatyAt anyathA dUSakatvasambhavAca / kiJca sAdhyavyApyAvyApakatvenopAdheH (1) sAdhyAvyApakatve tadyatirekeNa kathaM satpratipakSaH, na vyApaka---- ... ........... ... -- -- miti, zabde cAsya sAdhanAvyApakatvaM, 'pakSAvRttitvAditi pakSavRttivAgrahAdityarthaH / 'tallakSaNeti mAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvarUpasya upAdhilakSaNasya sattvAdityarthaH, 'anyathApauti pattitvaM vinApautyarthaH, pakSavRttitAdhameNeti zeSaH, 'dUSakatvasambhavAditi kadAcidruSakatvasambhavAt, dUSakatAtiprasaGga sthAdoSatvAditi bhAvaH / kecittu nanu tantropAdhilakSaNaM api tu pakSavRttidharmAvacchibamAdhyavyApakatve mati pakSAvRttitvameva lakSaNaM tacca tatra nAsti yathoktasya dUSakatArUpatvAnyathAnupapattyA tathaiva kalpanAdityata Aha, 'anyathApauti yathoktarUpabhinnasthApi dUSakatvasambhavAJcetyarthaH, tathAca kiM sakalaprAmANikopAdhivyahAraviSayasya tasyAnupAdhitvAbhyupagameneti bhAvaH ityAUH / ___ nanu satpratipakSonAyakatvena dUSakatAvAdino mama pakSavRttitvagrahadazAyAM upAdheradUSakatve iSTApattirevetyata Aha, 'kiJceti, 'mAdhyavyApyeti sAdhyavyApyatayA niSitasya sAdhanasyAyApakatAjJAne(1) sAdhyayApakavyApyatvenopAriti kadhihita pustakapAThaH paravayaM na smiidhiinH|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| * vytirekaadvyaapyvytirekH|naapi vyAptiviraharUpatayA, asiddhatvenAnaupAdhikatvasya vyaaptitvniraasaat| nApyanaupAdhitvajJAnasya vyAptidhauhetutvasya tattvena vyAptijAnakAraNavighaTakatayA vyApyatvAsiGgharantarbhAvaH, na dhanyasya sAdhyavyApakatva-sAdhanAvyApakatvajJAnaM anyasya vyAptijJAne svataH prtibndhkmityuktm| na ca sAdhya nopAdheH mAdhyAvyApakatvajJAne ityarthaH, 'satpratipakSaH' mAdhyAbhAvagrahaH, 'avyApakavyatirekAditi avyApakatayA gTahItasya vyatirekAdavyApyatayA rahautasya vyatirekagraha ityarthaH / 'asiddhatveneti hetu vizevyakavyApyabhAvaprakArakajJAnasthAnumitikAraNIbhUtavyAptijJAnapratibandhakasya vizeSaNavidhayA prayojakatvenetyarthaH, 'dUSakatvamityanuSajyate, tauyArthazca pUrvavat, upAdhyabhAvasya vyAptitve hi upAdhiyApyabhAva- . rUpatayA dUSakaH syAttadeva ca siddhamiddhivyAghAtAnirAkRtamityAha, 'anaupAdhikatveti / upAdhina dUSakaH kintu vyApyatvAmiddhirUpahetvAbhAsAntargataeva sa iti kasyacinmataM dUSayati, 'nApIti, 'anaupAdhikatvajJAnasya' upAdhitvaprakArakopAdhijJAnAbhAvastha, vyAptijJAnakAraNavighaTakatayeti(1) vyAptijJAnakAraNIbhUtAbhAvapratiyogijJAnaviSayatayetyarthaH, 'yApyatvAsiddheH' vyApyatvAmiddhau, sAdhAraNyAdibhinnavyAptijJAnapratibandhaka jJAnaviSayasyaiva vyApyatvAsiddhitvAditi (9) vyAptidhAnakAraNetIti ka* kh.|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. tattvacintAmayI vyApakAvyApyatvajJAne vidyamAne sAdhanasya sAdhyavyA- . pyatvajJAnaM notpattumAItIti vAcyaM / na hi sAdhyavyApakavyApyatvajJAnaM vyAptijAnakAraNaM yena tatyatibandhaka syAt, kintu sAdhyavyApakavyabhicAritvena sAdhyavyabhi bhAvaH / dUSayati, 'na hauti, 'anyasya' sAdhanabhinnasya, 'anyasya vyAptijJAne' sAdhanabhinnAnyasya vyAptijJAne, sAdhanasya vyAptijJAnaiti yAvat, 'khataH pratibandhakamiti mAzApratibandhakamityarthaH, bhivadharmikatvAditi bhaavH| tathAcAnumiti-tatkAraNAnyataraM prati sAkSAtpratibandhakajJAnaviSayasyaiva hetvAbhAsatayA kathamasya hetvAbhAse-. 'gna va iti padayaM / bhivadharmikatvaM pariharabAha, 'na ceti, 'mAdhyavyApaveti prApyatAsambandhena mAdhyavyApakavattAjJAna ityarthaH, tathAca tadviSayatayaiva upAdhippyatvAmiyantargata iti bhAvaH / 'mAdhyavyApaketi zravyApyatAsambandhena mAdhyavyApakAbhAvavattAjJAnamityarthaH, 'yeneti, janakaubhUtaM jJAnaM vighaTayata evaM grAhyAbhAvAcanavagAhino jJAnasya pratibandhakavaniyamAditi bhAvaH / tatkimavyApyatAsambandhena upAdhimattAjAnaM vyAptijJAnavighaTakameva na bhavatItyata pAha, 'kinviti, 'mAdhyavyApaketi bhavyApyatAsambandhena mAdhyavyApakopAdhimattAjJAnenetyarthaH, 'mAdhyavyabhicAritveti, vyAptijJAna vighaTayata iti zeSaH, etacca samAdhimaukaryAduka, vasato'vyApyatAsambandhana hetAvupAdhimattAniyasya pratibandhakatve'pyupArna vyAyavA
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhikA 1. 29 caaritvjnyaanhaaraa| nApi vyabhicArobAyakatvena, yathA hi sAdhyavyApakavyabhicAritayA sAdhanasya sAdhyavyabhicAritvamanumeyaM tathA sAdhyavyApyavyabhicAritvena sAdhyavyabhicAritvamupAdherapyanumeyaM vyAptiprAhakasAmyAt / siddhitvasambhavaH upAdhiviziSTahetunirUpitaviSayitvasyaiva vyAptigrahapratibandhakatAniyatatayA (2) tadiziSTahetoreva tathAtvasambhavAdanyathA vyApyatvAmiyAntargatamAdhyAderapi pratyekaM vyApyatvAmiddhitvApatteriti hetvAbhAse suvyakaM / nanUpAdhiVSaka eva dUSakatvantu tasya khavyabhi cAraliGgaka-sAdhanapakSaka-mAdhyavyabhicArAnumitiprayojakatveneti mataM dUSayati, nApIti, dUSakatvamityanuSajyate, hatIyArthasnu pUrvavat, 'mAdhya vyApakavyabhicAritveneti mAdhyavyApakopAdhivyabhicAritvena ityarthaH, 'tatheti, tatpUrvamiti meSaH / 'mAdhyavyApyeti sAdhyavyApyasAdhanAvyApakatvenetyarthaH, 'mAdhyavyabhicAritvaM' sAdhyavyApakatvaM, 'vyAptiyAraketi upAdhiniSThamAdhyavyApakatAgrAhakasahacArAdigraha-hetuniSThamAdhyavyAptigrAhakasahacArAdigrahayostulyavAdityarthaH / 'sAdhyavyApakAvyApyatveneti mAdhyavyApakAvyApyatvaliGgenetyarthaH, 'yAptiviraheti sAdhanapakSakasAdhyavyAptivirahAnumitiprayojakatayetyarthaH, 'dUSakatvamityanuSajyate, 'mAdhyavyApyeti mAdhyavyApyasAdhanetyarthaH, 'upAdhihetvAbhAmAnsaramiti aAbhA (1) vyAptiyAhakataulyAditi g0| (2) vyApigrahapratibandhakatAnatiriktarattitayetyarthaH /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 . tApacintAmaNe nApi sAdhyavyApakAvyApyatvena vyAptivirahAnAyakatayA, sAdhyavyApyAvyApakatvenopAdhereva sAdhyAvyApakatvasAdhanAta, tsmaadupaadhitvaabhaasaantrmiti| iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAsyahitIyakhaNDe upAdhidUSakatAvau pkssH| A mastha doSasya yo hetuH prayojakaH tasmAdantaramiti vyutpattyA upAdhiradUSaka ityarthaH, rAjadantAditvAt SaSThItatpuruSasamAse'pi hetuzabdasya pUrvanipAtaH / kecittu 'hetvAbhAsAntaramiti bAdha-satpratipakSAdyatirikAnumitimAkSAtpratibandhakajJAnaviSayo hetvAbhAsa ityAhuH / tadasat / janakajJAnavighaTakatayA yAhyAbhAvAdyanavagAhitayA cAnumiti pratyapi sAkSAtpratibandhakatvAsambhavAditi dhyeyaM / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye upAdhidUSakatAvIjapUrvapakSarahasyaM /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ [29 ] athopaadhiduussktaaviijsiddhaantH| ucyate zrAdeMndhanavattvAdestarkAdinA sAdhyavyApakatvasAdhanAvyApakatve nizcite duussktaaviijcintnN| yadi ca sAdhya-sAdhanasahacAradarzanenopAdhau sAdhyavyApakatAnizcaya eva nAsti tadopAdhitvanizcayAbhAvAt dUSa athopAdhidUSakatAvIjasiddhAntarahasyaM / 'tarkAdineti mAdhyavyApakatvAdinizcayasAmayyAdinetyarthaH, 'trAdipadAt tamaMzayamAmagrauparigrahaH, 'nizcite' jJAte, 'dUSakatAvIjacinsana' dUSakatvasya dharmiNaH sattvaM, 'yadi ceti yadA cetyarthaH, 'sAdhya-mAdhanasahacAradarzanena' mAdhya-sAdhanayorniyatasahacAradarzanena, sAdhya-mAdhanayoApyatvanizcayeneti yAvat, mAdhyavyApyasAdhanAvyApakatayA mAdhyAvyApakatvanizcayAditi(1) shessH| 'nizcaya eva' jJAnameva, 'upAdhitvanizcayAbhAvAt' upAdhitvajJAnAbhAvAt, 'dUSakataiva' dUSakatAdharma eva, 'kka vahi veti kutastatkAlInadUSakatAyAM anumitikAraNapratiba (1) sAdhyavyApakatvAnizcayAditIti k.| 50
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 tatvacintAmo kataiva nAstauti ka vhirbhaavaantrbhaavcintaa| kisa 'satpratipakSatayA vyApyatvAsihatayA svAtantreNa vA yadi doSatvaM sarvathA sAdhyavyApakatAnizcayovaktavyaH tena vinA tessaambhaavaat| "tasmAdapAdhinizcayAyabhicA vkjnyaanpryojktaaruuptv-saakssaadnumitiprtibndhkjnyaanpryojktaaruuptvcintnmityrthH| 'kiJceti yata ityartha, 'satpratipakSatayeti khavyatirekaliGgakasAdhyAbhAvAnumitiprayojakatayetyarthaH, 'yApyavAsi tayeti vyAptiviraharUpatvena vizeSaNavidhayA hetuvizeSyakavyApyabhAvaprakArakajJAnaprayojakatayetyarthaH, 'svAtantryeNa veti taditararUpeNa vetyarthaH, taJca rUpaM khAvyApyatvakhiGgaka-hetupakSaka-mAdhyavyAptivirahAnumitiprayojakatvaM vakSyamANavyabhicArajJAnaprayojakatvaJceti bhAvaH / 'mAdhyavyApakatAnizcayaH' tadgrahaH, 'vakravyaH' apekSaNeyaH, 'yabhicArajJAnadvAreti mAnasavyabhicArapratyakSaprayojakatayetyarthaH, ato nAyimeNa paunarutvaM, mAnasavyabhicAranizcaye upAdhijJAnasya vizeSadanitayA upayogitvena tadviSayatayA upAdherapi tatra prayojakatvAditi bhaavH| 'mAdhyavyApakAvyApyatveneti khaniSThamAdhyavyApakatAvacchedakarUpAvacchinnAvyApyatvena hetunA hetau sAdhyavyAptivirahAnumitiprayojakatayA vetyarthaH, etacca upAdhitvanizcayamadhikRtya, upAdhitvasaMzayasya tu mAdhyavyabhicAravatsAdhyavyAptivirahasyApi saMzayaM pratyeva kvacit prayojakAvaM / ' atra mAdhyavyAptivirahapadaM mAdhyavadanyAvRttitvaviziSTasAdhya
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| 265 nizcayaH tatsaMzayAttatsaMzaya iti . vyabhicArajJAnadvArA sAdhyavyApakAvyApyatvena vyAptivirahobAyakatayA baapaagherduussktvm| 'yahA sAdhyavyApakAbhAvavattitayA sAdhyavyabhicA vattitvarUpavyAptivirahaparaM, na tu khavyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpavyAptiparaM, khatvasthAnugatasyAbhAvena pakSIbhUtasAdhyavyakriparyavasannatayA maadhyaaprmiddheH| etena svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogisAthakatvaM mAdhyavyAptiviraha ityapi nirastaM, khatvasthAnugatasyAbhAvena pacaubhUtasAdhanavyakriparyavasAne mAdhyaprasiddhimAtreNeva katArthatayA hetau tadanumAnavaiphalyApatteriti theyN| kAlabhedena vyavasthitavikalpamAra, ''yati, 'sAdhyavyApaketi mAdhyavyApakopAdhyabhAvavavRttitvenetyarthaH, 'unneyaM' hetAvanumeyaM, tathAca kacisAdhyavyabhicArAnumitiprayojakatayApyupAdherdUSakatvamiti bhAvaH / etadapi nisayadazAmadhikRtya, idazca paryavamitamATavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvarUpopAdhitvajJAnasya dUSakatAvojamuktaM, pakSavRttidhamAvacchinnamAdhyavyApakatve sati pacAvRttitvarUpopAdhitvajJAnasya tu satpratipakSotrAyakatvaM kvacit bAdhotrAyakatvaJca dUSakatAvIjaM bodhyaM, satpratipakSonnAyakatvaJca pakSe mAdhyAbhAvavyApyopAdhyabhAvavattAnizcayaprayojakatvaM, bAdhotrAyakatvaca pace mAdhyAbhAvAnumitiprayojakatvaM, tacca pace tabasamAdhyavyApyatamatnAnimayaviradimAyAM pace mAthAbhA
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApitAmo ritvamuceyaM / na.ca sAdhamAbhAvavadRttitvamupAdhiriti vaaym| upAdhimAcocchedaprasaGgAt satpratipakSe pUrvasAdhanavyatirekavat attigaganAdau sAdhyAvyApakatvAt / saMyogAdau hetau sAdhanavyApakatvAca / vavyApyopAdhyabhAvavattAnizcayadvArAvameyaM / vyAptivirahAnumAne vyabhicArAnumAne ca upAdhimAzaGkate, 'na ceti pakSIbhUtasAdhanAbhAvavadvRttilamityarthaH, vyabhicArAsphuTatAdazAyAmeva upAdhinA vyAptivirahAdhanumAnAt yatrAdhikaraNe hetoH sAdhyavyabhicAritvaM sadIyadhamaNAya sAdhyAyApakatvagraha iti bhAvaH / 'upAdhimAceti vyatirekisAdhanakopAdhivyabhicAramAtrasya tAdRzopAdhyavyApyatvamAtrasya ra nirupaadhitvocchedprsnggaadityrthH| kevalAnvayini mAdhane pakSobhate pakSIbhUtamAdhanAbhAvasyApramiyA tavRttitvasya upAdhitvAsambhave'pi tadatirikta pakSobhate sarvacaiva tadupAdhitAyAH suvacatvAdipti bhAvaH / 'satpratipakSa iti yathA matpratipakSe pUrvamAdhamavyatirekasya upAdhitvaniyame mapratipaJcamAtrasya nirupAdhitvocchedaprasaGga ityarthaH, 'atauti, vyAptibirahasAdhanAbhiprAyeNedaM, mAdhanAvyApyatvasya tatropAdhitlAbhidhAne tu netadoSa iti dhyeyaM / 'saMyogAdAviti, etacca sAdhanAbhAvavattitvaM yathAzrutamabhipretya, sAdhanAbhAvIyaniravavivAdhikaraNatAvattilasyopAdhisvAbhidhAne tu mAyaM doSarati dhe|
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 197 iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tavacintAmaNau anumAnAsthahitIyakhaNDe upaadhiduussktaaviijsiddhaantH| iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAyadvitIyakhaNDarahasye upAdhidUSakatAvojasiddhAntarahasyaM /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ athopAdhyAbhAsanirUpaNaM / athopaadhyaabhaasaaH| asAdhAraNaviparyayaH, yathAsvayavyatirekiNi sAdhye baadhaabiitaanypkssetrtvm| aprasiddhasAdhyaviparyayaH, yathA kevalAnvayini sAdhye pkssetrtvaadiH| bAdhitasAdhyaviparyayaH, yathA vahira athopAdhyAbhAsanirUpaNarahasyaM / upAdhi nirUpya tadAbhAsAn gaNayituM bhivyAvadhAnAya pratijAgaute, 'atheti upAdhinirUpaNanantaramityarthaH, 'upAdhyAbhAmA rati, nirUpyante iti zeSaH / 'sAdhAraNaviparyAya iti asAdhAraNa: viparyayo vyatireko yasyeti baDabauhiH, mAdhyAbhAve sAdhya iti cAdau pUrauyaM, tathAca yadabhAvaH mAdhyAbhAve mAdhye'sAdhAraNo bhavati sa upAdhyAbhAsa ityarthaH, asAdhAraNyamiha sarvamapakSavyAvRttatvamAcaM sAdhyAbhAvarUpasAdhyavadavRttitvamiti yAvat tathAca yadabhAvaH sAdhyAbhAvavadavRttiH sa upAdhyAbhAsa iti phalitaM, tastha mAdhyavyApakatvAbhAvenAmadupAdhitvAditi bhAvaH / tasya udAharaNamAha, 'yatheti, kevalAnvayimAthe mAthAbhAvasthApramiyA 'anvayayatirekiNaityuktaM, 'anvayaH' mAdhyatAvacchedakasambandhaH, tadavacitra
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| 398 SNastejasvAdityavAkRtakatvam / pakSAvyApakaviparyayaH, yathA vityAdikaM sakarTakaM kaarytvaadityvaannuvytirittvm| avANuvyatiriktatvavyatirekasya kSityAderekadezavRttyA bhaagaasiddheH| pUrvasAdhanavyatirekaH, yathA pratiyogitAkavyatirekapratiyoginautyarthaH, jalahUdo vahnimAn dravyatvAdityAdau detaratvAdervyatirekasya mAdhyAbhAvavadavRttitvavirahAt 'bAdhotrautAnyeti pakSavizeSaNaM sAdhyAbhAvavattayA pramitAnyetyarthaH, tathAca parvato vajimAn dhUmAdityAdau parvatetaratvAdikamiti bhaavH| prAJcastu mAdhyAbhAve sAdhya ityAdau na pUraNauyaM, asAdhAraNatvaca sarvamapakSa-vipakSavyAvRttatvaM, prakRtamAdhyavattayA nizcitatvameva sapakSatvaM, tadabhAvavattayA nizcitatvaJca vipakSatvaM, tathAca yadabhAvaH sakalamAdhyavattAnizcitavyAvRttave mati sakalamAdhyAbhAvavattA nizcitavyAvRttaH sa upAdhyAbhAsa ityarthaH, ataeva udAharaNe kevalavyatirekiNi sapakSasya kevalAcayini ca vipakSasyApramiyA tatratyaparetaratvavAraNaMya 'anvayavyatirekiNatyuktaM, vahiranuSNaH kRtakavAdityAdau pakSasyaiva vipakSatayA vahItaratvasya taDyAvRttatvAbhAvAt tadvAraNAya 'bAdhotrautAnye. tyuktaM sAdhyAbhAvavattayA nizcitAnyeti tdrthH| idamupalakSaNaM bhUnityA gandhavattvAt bharanityA bhUbhitrabhitravAdityAdau ca kevala-. vyatirekiNyapi pachetaratvaM udAharaNaM bodhyaM tatra sapakSasya prasiddhatvA
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvapisAmagai zarkarAraso'nityAnityattibuNatvAt / sa nityAra) rasanendriyajanyanirvikalpakaviSayatvAt rstyvdityaadau| pUrvasAdhanatAyAH prayogAnurodhitvenAdhyakasthitatvAt kadAcinnityatvasAdhanavyatirekasyopAdhi kadAcidanityatvasAdhAnavyatirekitvasyeti vastuvyavasthA dityaahuH| tdst| vahiranuSNaH kRtakatvAdityAdau bAdhobItapakSetaratve'tivyAptivAraNaya vipakSavyAvRttatvadalasyAvazyakatve'pi sapakSavyAvRttavadalasya vyarthatvAt, pRthivI itarebhyo bhidyate dravyatvAdityAdau kevalavyatirekiNyapi pacetaratvasyopAdhyAbhAsatayA tadAraNasyAyuktatvAt / kiJcaivaM vahiranuSNaH kRtakavAdityAdau bAdhite yadA maurAlokAdAveva sAdhyAbhAvanizcayo na tu pakSe nadA pacetaratvastha upAdhyAbhAsatvApattiH, evaM dhUmavAn baherityAdAvapi yadA pAIndhanAghadhikaraNa eva mAdhya-tadabhAvayornizcayo na tu tadanadhikaraNe tadA ttraapyaaiindhnaadeshpaadhyaabhaamtaapttiH| na ceSTApattiH, mAdhyavyApakavAdestadAnImapi mattvenAbhAsatAyAM viijaabhaavaat| na ca yannate upAdhitvajJAnasya pakSe mAdhyAbhAvavyApyopAdhyabhAvavattAjJAnadvArA anumitipratibandhakatvaM tanmate tadAnauM teSAmabhAve pAyAbhAvavyApyavajJAnAsambhava eva upAdhyAbhAsatve vaujamiti vAcyaM / asAdhAraNya- - jJAnasyAnumiti pratyeva pratibandhakatayA tasattve'pi mAdhyAbhAvaNyA (1) raso niva iti ka, kh.|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadH| na syAt upAdhernityadoSatvAt / na hi yadyena sopAdhisambaI tattenAnupAdhitvasambaI sambhavati, na tu satyatipakSAcchedaH pUrvasAdhanavyatirekasyAnupAdhitve vauja, sthApanAyA yavAbhAsatvaM tatra pUrvasAdhanavyatirekasya pyatvajJAne bAdhakAbhAvAt asAdhAraNya jJAnasyAnvayasahacArayahapratibandhakatayA vyApti jJAnapratibandhakatvapace'pyanvayavyAptijJAnaM pratyeva pratibandhakatayA tatsattve'pi mAdhyAbhAvavyatirekavyAptijJAne bAdhakAbhAvAceti dhyeyN| 'prasiddhasAdhyaviparyAyaH' yattisAdhyasya sAdhatAvacchedakarUpebhAvo'laukaH atyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakamAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyAzraya iti yAvat, 'pakSataratvAdiriti, zrAdipadAtyakSataratvAtirikavastumAtraparigrahaH, kevalAvayimAthe kutraSisAdhyavyApakatvasya kutracitmAdhanAvyApakatvastha virahAt vastumAtrasyaiva upAdhyAbhAsatvAditi bhaavH| 'bAdhiteti avyApyatAsambandhana bAdhitaH mAdhyaviparyayo yatreti vyutpattyA mAdhyAbhAvavyApya ityarthaH, 'akRtakatvamiti na vidyate kRtakaM kAyaM yatreti yutpattyA janyadharmAnAzrayatvamityarthaH, 'pakSAvyApaketi, 'pakSaH' sAdhanavAn, tadavRttiviparyayaka ityarthaH, kapila 'pakSavyAvataketi pAThaH tasyApyayamevArthaH, 'cityAdikamiti pRthivyAdikamityarthaH, 'aNuvyatiriktatvaM paramANubhinnatvaM, asyopAdhyAbhAmatve vIjamAi, 'atreti paramANuyatirikratva ityarthaH, 'aNuSyati 51
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNI sAdhyAvyApakatvenAnupAdhitvAt / na ca pUrvanolata - svAsAdhakatvAt satpratipakSaveyarthaM tati vAcam / acamANavizeSadazAyAM stprtipksssmbhvaat| pUrva rikatvaSyatirekasya' paramANuvyatiriktatvavyatirekasya, 'ekadezavRttyA' ekadena eva vRttyA nityapRthivyAdAveva vRttyeti yAvat, 'bhAmAsiddheriti upAdhivakSaNAntargatasya sAdhanAvyApakatvabhAgasyAmiddherityarthaH / kecittu sarvamatasAdhAraNyena upAdhyAbhAmAn gaNayitvA pakSavRttidharmAvacchinnamAdhyavyApakatve mati pakSAvRttirevopAdhiriti mate upAdhyAbhAsAn gaNyati, 'bAdhiteti yatsamAnAdhikaraNasAdhyasya mAdhyatAvacchedakarUpeNabhAvaH pakSe bAdhita ityarthaH, 'akkatakatvaM' akAryatvaM, taca pakSavRttidharmAvacchitrasAdhyasya patre'pi sattvena tAhazasAdhyavyApakatvavirahAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM parvato dhUmavAn varityAdAvAIndhanAdikamapi bodhyaM / 'pakSAvyApaketi(1), pajaikadezAvRttItyarthaH, 'cityAdikaM' pArthivaDyaNukAdikaM, aNuvyatiriktatvasya pakSAvyApakaviparyayakatvamupapAdayati(ra), 'ati cityAdikaM sakahakaM kAryavAdityatretyarthaH, "ekadezavRttyA' ekadezaDyaNuka eva vRttyA, 'bhAgAmiddheH' pvaikdeshaavRtteH| yadA aNuvyatirikatvasya upAdhyAbhAsatve baujamAra, 'prati aNuvyatiriktatva ityarthaH, 'bhAgA ' (1) pakSavyAvartaketauti g0| (2) pakSaSyAvartakaviparyayakatvamupapAdayatIti ga0 /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhiyaadaa| sAdhanavyApyanyatireka, yathA akartRkatvAnumAne nidhana vAdiH / pakSa-vipakSAnyatarAndhaH, yathA prasihAnumAne middheriti upAdhilakSaNAntargatasya pakSAvRttivabhAgasyAmiddherityarthaH, ityaa| satpratipace sarvatraiva pUrvasAdhamayatirekaH sadupAdhiriti mata khamate(1) nirAkartumAha, 'pUrvasAdhanavyatireka iti pUrvasAdhamaSyatireko'pautyarthaH, kvacidupAdhyAbhAsa iti shessH| etena pUrvasAdhAvyatirekitvasya upAdhyAbhAsatvaniyatave pAIndhanAbhAvena dhUmAmAvasya sthApanAyAM pratihetau vakAbAndhanasya upAdhitvaM na syAditi puurvpshonirstH| 'rasanendriyajanyeti guNAnyatve sati rasanendriyajanyanirvikaapakaviSayatvAdityarthaH, yathAzrute ghaTAdivRttirase vyabhicArApatteH pUrvasAdhanavyatirekasyAmadupAdhitathA udaahrnntvaasaanech| zarkarAdhA rama ityupanautabhAnaviSaye zarkarAyAM vyabhicAravAraNaya nirvikalpakatvena upAdAnaM, nirvikalpakatvaM saprakArakabhinnatvaM tenAzikanirvikalpakarabamAdAya na nahoSatAdavasthyaM / pUrvasAdhanavyatirekasya machupAdhivaniyame bAdhakamAi, 'pUrvasAdhanatAyA iti, pUrvasAdhanavyatirekasya madupAdhitvaniyame ityAdiH, 'avyavasthitatvAditi karinityavasAdhakotAhetau kapidanityatvasAdhakotAhetau ca mayAdityarthaH, 'kadAciditi zarkarauvaro nityaH guNanyatve mati rasanendriyabandha (1) saba iti g.| phasava iti dh.|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaga parvata-jalahadAnyatarAnyatvam / patarasAdhyAbhAvaH, yathAraiva parvatetarAnimatvaM / na cAca vyarthavizeSaNatvaM nirvikalpakaviSayatvAditi nityatvasAdhakahetoH pUrvaM prayogadazAyAmityarthaH, "nityatvamAdhameti nityatvasAdhyaka-guNApyatve satauti hetau nityatvasAdhakahetorabhAvasyetyarthaH, 'upAdhitvaM' sadupAdhitvaM syAdityarthaH, 'kadAciditi zarkarAramo'nityaH anityattiguNatvAdityanityatvasAdhakahetoH pUrvaM prayogadazAyAmityarthaH, 'anityatvasAdhaneti anityatvasAdhakAnityavRttiguNatvarUpahetorabhAvasyetyarthaH, upAdhitvaM sthAditi bheSaH, 'vastuvyavastheti tadubhayahetau vastugatyA mAdhyaNyApyatvasyAvasthAnaM na syAdityarthaH, vyApnenirupAdhitvaniyatatvAditi bhAvaH / nanu dazAvizeSe nirupAdhitvaM tatrAsyevetyata zAha, 'upAdheriti, 'nityadoSatvAt' sadAtanadoSatvAt vyAyavRttitvAditi yaavt| 'yadyena sopAdhisambaddhamiti yatmAdhyakasopAdhitvasambaddhamityarthaH, tatsenAnupAdhitvasambaddhamiti tatmAdhyakAnupAdhitvasambaddhamityarthaH, pUrvasAdhanavyatirekasya sadupAdhitvAniyame kenaciTukkaM vIjamAajha nirAkaroti, 'na viti, 'anupAdhitve' madupAdhitvAniyame, pUrvasAdhanavyatirekasya madupAdhitvanithame'pi tasyopAdhitvApratisandhAnadazAyAM matpratipakSasambhavAditi bhAvaH / sthAnAntare pUrvasAdhanavyatireka sya upAdhAbhAsatvaM darzayati, 'sthApanAyA ititamA vahAenAyAH, 'yadhAbhAsatvaM' vyabhicAritvamityarthaH, 'taca' tathApi, 'mAyA
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaadhivaadaa| dUSaNaM, tattve'pyupAdherAbhAsatvAt / tattulyazca, yathAva parvatetarendhanavatvam / evaM vhisaamgrmaadikmym| thApakaleneti tadabhAvasAdhanapratisthApanAyAH mAdhyasthAvyApakatvenetyarthaH, 'anupAdhitvAt' upAdhyAbhAsatvAt, 'tataeveti vyabhicArivAdevetyarthaH / 'aTAmANeti sthApanAyA vyabhicArAgrahadazAyAmityarthaH, 'pUrvasAdhanavyApyavyatireka iti, upAdhyAbhAsa iti zeSaH / 'yatheti, kAdAcitkatvena sakalakatvasya sthApanAyAmiti zeSaH, 'akardakatvAmumAna iti akarTakatvasAdhake pratihetAvajanyatva ityarthaH, 'nityatvAdauti, dhvaMsApratiyogitvarUpasya nityatvasya prAgabhAve sAdhyavyApakatvAddhetau sAdhyavyabhicAravirahAcAyamupAdhyAbhAsa iti bhAvaH / 'paceti bhAvapradhAno nirdezaH pakSa-vipakSAnyatarAnyatvamityarthaH, kvacidupAdhyAbhAsa iti zeSaH, tenAyogolakaM dhUmavadaherityAdAvayogolakaidAnyatarAnyatvasya madupAdhitve'pi na patiH, 'pacetareti pacetaravaviziSTamAdhyAdhAratvamityarthaH, kvacidupAdhyAbhAsa iti zeSaH, tenAyogolakaM dhUmavadaherityAdAvayogolaketaratvaviziSTadhUmavattvAdeH madupAdhitve'pi na ctiH| 'atraiva' prasiddhavAnumAna eva, 'AbhAsatvAt' bhAbhAsatvAnapAyAt, 'tattulyazceti paThetaratvaghaTitatvena tattulyodharmA ro'pautyarthaH, kvacidupAdhyAbhAsa iti zeSaH / 'atraiva' prasiddhAnumAna eva, 'janamiti parvato vakimAn dhUmAdityAdAvupAyAbhAsabenomityarthaH /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvavitA iti zrImahopAdhyAyaviracita tacintAmaNau anumAnAsthahitIyakhaNDe upAdhyAbhAsanirUpaNaM, samAto'yamupAdhivAdaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tatvacintAmaNirAkhe anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye upAdhyAbhAsanirUpaNarahasya, samAptamidaM upAdhivAdarahasyaM /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha pksstaapuurvpkssH| vyAyanantaraM pakSadharmAtA nirUpyate / taba ma sAvat sandigdhasAdhyadharmatvaM pakSatvam, sandeho atha pakSatApUrvapakSarahasyaM / upAdhi nirUNya pakSadharmatAM nirUpayituM ziSyAvadhAnAya pratijAnaute, 'vyApyanantaramiti vyAptinirUpaNAnantaramityarthaH, kvacittathaiva pAThaH, pakSadharmatA' pakSadharmaH pacapadasya zAstrakArovaparibhASAviSayatAvacchedako'numitijanako dharma iti yAvat, bhAvArthasthAvivacitatvAt, etena vyApti-pakSadharmatayoranumityAtmakaikakAryAnukUlatvameva maGgatiritisUcita() anukUlatvaJca kAraNa-kAraNatAvacchedakamAdhAraNaM prayojakatvaM, tacca kAraNatAvacchedakavyAvRttAnyathAsiddhicatuSTayarahitatvera) (1) tathAcAtra yAtijJAmajanyAyA dhanumiteH kimanyat kAraNamiti jijJAsAmAdAya ekakAryAnukUlatvasya saGgativamiti bhaavH|| (2) nacAca kArayatAvacchedakalyAhattAnthayAsiDisAmAnyAbhAvanivezeva bAmasthe catuSTayapadaM varNamiti bAcaM / anyathAsiDitvasyAnugata. maar'aar' nmbr'r'r'imaar'iissmmbhaar'hmmy' julaamvArthameva tdupaadaabaad| etena tAdRzAnyathAsiDirAhimAcakathameva vAmana niyatapUrvavartivarUpavizeSyadalaM vyarthamiti pUrvapakSo'pi niralA, paniyatapUrvavartigatAcAsiyabhAvaghaTitakUTaniveze kUTasya gurazaroranabA mahAgauravApattariti /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.0 tattvacintAmagai hina vizeSaNaM parAmarzapUrva liGgadarzana-vyAptismaraNadinA tasya naashaat| nopalakSaNam avyaavrtktaaptteH| . mati niyatapUrvavartitvaM, tena vyApteH anumityajanakatve'pi na chatiH, vyAnarviSayatAsambandhena parAmarzaniSThakAraNatAvacchedakatathA yathoktaprayojakatvasya tatra sattvAt / na cAtautAnAgatavyApteH parAmadayanumityudayAt niyatapUrvavarttitvaghaTitayathoktaprayojakatvamapi taca nAstauti vAcyaM / vyAptisAmAnye tAdRzaprayojakatvasthAsattve'pi sattAvAn dravyavAdityAdau nityasambandhaghaTitavyAptiSu tatsambhavAt / na hi likhilavyApyA samaM maGgatirapecitA / vastutastu vyAptiprayojyAnumitijanakatvameva pakSatAyAM vyApteH saGgatiH, vyAptiprayojyatvaJca vyApyavacchinnakAraNatApratiyogika-kAryyatAzrayatva) / upAdhi-pakSatayorapyudbhAvanadArA(vijayalakSaNekakAryAnukUlatvameva maGgatiH, yathA parakauyahetAvupAyuddhAvane vijayastathA svauyahetau pacatodbhAvane'pi vijayAditi bhaavH| 'taceti, tacchabdo nirUpaNaparaH, viSayatvaM saptamyarthaH, anvayazcAsya pakSavamityanena, (1) tathAca nikhilavyAptatA samaM sAterapekSitatve'pi na kSatiriti bhaavH| (2) pakSatAnirUpaNe vyAptinirUpaNAnantaryamiva upAdhinirUpaNAnanta yamapi vartate, pataH pakSatAyAM vyAptinirUpitasaGgAtiriva upAdhinirUpitasaGgatirapi sambhavatyeva tadapradarzanena maNikArasya nyUnavAM parijihIrghaH mathurAnAthaH 'upAdhi nirUpayituM' ityabhihitavAn, idAnoM pakSatAyAM yAtinirUpitasati saGgamayya upAdhinirUpitasAni saGgamayati, 'upAdhi-pakSatorapyuddhAvanahAreti /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ pksstaa| tathAca nirUpaNaviSayaubhUtaM pacatvamidaM netyartha:(1) pacatvaM pacapadaparibhASAviSayatAvacchedako'numitijanako dharmaH, evaM srvtr| 'mandigdhasAdhyadharmatvamiti mandigdhaM mAdhyaM yena rUpeNa tatmandigdhasAdhyaM sandehavizeSyatAvacchedakamiti yAvat, tAdRzadharmatvamityarthaH, tathAca vizevyatAvacchedakatAsambandhena sAdhyasandehavatvaM pakSatvamiti phlit(2)| na caivaM (1) pakSAvamidaM netyanvaya iti g| (2) atra parvato vahnimAnna vA bhUtalaM ghaTavanna veti kramikasaMzayottaraM parvato vahimAn bhUtalaM ghaTavaditi samUhAlambanAnumiteviroSyatAvacchedakatAsambandhena mUtalatve sattvena vyabhicAravAraNAya sAdhyatAvacchedakAvacchimaprakAratAnirUpita vizeSyatAvacchedakatAsambandhena vahAnumitiM prati vahnitvAvacchinnakoTitAkhyaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena vahisaMzayasya kAraNatvaM, athavA vahitvAvachinnavidheyatAkatvaviziSyavahAnumiti prati samAnavizeSyatAvacchedakatApratyAsatyA kAraNAtvaM vAccha / atha sAmAdhikaraNyena vahnisAdhyakasthale sAmAnAdhikaraNyena vahAbhAvakoTikAvacchedAvacchedera, vahnikoTikasaMzayasya pakSatAtvApattiriti cet / na / sAmAna karaNyena vahAnumitiM prati vahAbhAvatvAvacchinnaprakA' (th sAMsargikaviSayatAnirUpita-nirupakatvaviSayatAnipata tvaviSayatAnirUpita-vahAbhAvaviSayatAnirUpiTa pita-pratiyogitvaviSayatAnirUpitAbhAvanika viSayatAnirUpitAdhikaraNaviSayatAni kaniSThavidhayatA sAmAnAdhikaraNa vacchedakatA tatsambandhena pakSata" . 7 52
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ satcacintAmaNau pavatAyAH pakSatAvacchedakaniSThatvameva vRttaM na tu pacaniSThatvamiti vAcyA anumitikAraNIbhUtapakSapadaparibhASAviSayatAvacchedakadharmasyAsya pakSapadapravRttinimittatvAbhAvena pakSatAvacchedaka-pakSayoH sattvAsame'pi kSativirahAt, anumityuddezyatvasyaiva pksspdprvRttinimitttvaat| na ca tathApi mamAnavizeSyatAvacchedakatvapratyAsattyA mAdhyasandehattvasyAnumitihetutve mAdhyaM pakSe na veti sAdhyavibhavyakasandehasthAsaGgraha iti vaarth| prasiddhImAdhyakAnumiteH pacavizeSyakatvaniyamenAnumitisamAnavizeSyatAvacchedakatayA pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyakasAdhyasandehavattvasyaiva tatrAnumiti hetutvena tAdRzasandehasthAsaGgrahasyaivocitatvAt / na caivaM kevalAnvayisAdhya ke mAdhyAbhAvAprasiddhyA pakSatAvacchedakAvacchiavizeSyakasAdhyasandehAsambhavAt anumitirna sthAditi vAcyaM / tacApi khaNDanaH prasiddhyA prabhAvAntare pratiyogitAsambandhena mAdhyaprakArakasya mAdhyasandehasya pakSe sambhavAt / na ca tathApi pRthivyAmitarabheda cApi parvato vaddhimAn ityanumitau jAtimAn vaddhimAna veti ya pakSatAkhApattirvizeSyatAvacchedakakatAsandhandhena parvatatve'pi sya sattvAditi cet / na / vizeSyatAvacchedakatAparyAptAdakatvasambandhenAnumitiM prati tAdRzAvacchedakatvapa-- katvasambandhena kAraNatvasya vivakSitatvAt / na ca rana veti saMzayasattve daNDaraktavAn vhimaani| buddhiviSayatvarUpasyaiva samudAyatvasyAnu buddhibhedena bhinnatyAnnAnupapattiriti
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ pksstaa| ityAdyaprasidbhumAyavizeSyakAnumitisthale pacavizeSyakasAdhyasandehAsambhavaH itarat pRthivauniSThAnyonyAbhAvapratiyogi na veti sandehasya pakSavizeSyakasAdhyasandehatvAbhAvAditi vAcaM / mAdhyavizeSyakAmumitau mAdhyajJAnAbhAvasyaiva pakSatAtvAt, ata eva ucchRGkhalamAdhyajJAnasattve'pi na mAdhyavizeSyakAnumitiH kintu mAdhyaprakArikaiveti na kaapynuppttiH| bhaTTAcAryAstu sandigdhaH sAdhyarUpo dharmA yasya puruSasya tattvamiti vahuvrIhiH, dharmapadacca svarUpakathanaM, tathAca samavAyasambandhena mAdhyamandehavattvaM pacatvamityarthaH, anumitijanakasyAsya pakSapadapravRttinimittatvAbhAvena pacAniSThatve'pi pativirahAt, sAthamandehapadazca pacatAvacchedakAvacchinavizeSyaka-mAdhyatAvacchedakasambandhamaMsargaka-mAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakArakanirNayanivartanIyasaMzayaparaM, tena pakSaH mAdhyavAna vA, mAdhyaM pakSe na vA, mAdhyaM pakSavRtti na." sAdhyaM pakSaniSThAbhAvapratiyogi na vetyAdInAM sarveSAM sandehAndhaziza prasiddhasAdhyakasthale itarat pRthivauniSThAnyonyAbhAvapratiyogitA vetyAdisAdhyapratiyogivizeSyakamandehAnAJca saGgrahaH, golI tAvAdinAmetadanyatamasandehAdevAnumitikhaukArAt / / pakSe na vetyAdisaMzayo na tAdRzanirNayanivara nirNayasyaiva pratibandhakatvAditi kutasteSAM maGga, hapakSatAvAdinAM prAcAM bhinnaprakArakanirNa mAdhyatAvacchedakasambandhasaMsargaketyupAdA nirNayadabhAyAM sambandhAntareNa mA
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tattvacintAmo nivartanIyatvaJca tAdRzanirNayatvAvacchinnapratibandhakatAnirUpitapratibadhyatvaM, tena parvatovahimAn ghaTavAMzceti nirNayanivartyasya parvato ghaTavAna veti saMzayamya, parvato vahimAn vahaurUpavAMzceti samUhAlambananirNayanivartyasya vanaurUpavAnna veti sandehasya vA(1) parvato vakimAn ityAdyanumitau na pacatAtvaM, pratibadhyatvaJca pakSatAvacchedakAghaTakatayA yA mAdhyatAvacchedakaviziSTaviSayitA taDyApyaM grAhya, tena parvato vajivyAyadhUmavAn parvato vayabhAvavyApyajalatvavAn ityAdyanumitau parvato vahimAna veti saMzayasya na pacanAtvaM, vahivyAyadhUmakAlaunaH parvato vahivyAyadhUmavAn ityanumitau vahivyAyadhUmakAlInaH parvato vahimAtra veti saMbhayasya pakSatAtvavAraNAya pakSatAvacchedakAghaTakatayeti viSayitAvizeSaNa(2), saMzayatvenopAdAnaJca bAdhanizcayasyApi pacavizeSyakasA ya tAdRzanirNayanivartyatve sati sAdhyaviSayakasaMzayatvaM pakSatAtvamityukto parbato vahnimAnityanumitau parvato ghaTavAnna veti saMprAyasya pakSamitvavAraNasambhavAt sthalAntarAnusaraNamiti tAtparya / apanarat ethivIniSThAnyonyAbhAvapratiyogi na veti saMzayasyA'natyatibadhyatAyAH sAdhyatAvacchedakaviziraviSayitAvyApyatvaFor cetarabhedAdisAdhyakapakSatAlakSaNe tanna nivezyamiti yApakAbhAva ityanumito hudo dhUmavAnna veti saMA. ratadoSavAraNAya dhUmavyApakAbhAvarUpAprasiddhayaviyitAvyApyatvaniveze dhUmathApakaM kadasaMzayasyAsaMgrahApatte pIt / na / / vicchedakaviziraviSayida hApyatva
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSatA ilena bAdhanizcayaprativadhyatAvacchedakaviSayitAvyApyatvasya vivakSa. vaMzAt / na ca saMzayamAtrasyAsaMgrahaH tAdRzapratibadhyatvasya bAdhanizcaye'pi satvAt tatra bAdhanizcayaprativadhyatAvacchedakaviSayitAvirahAditi vAcyaM / virodhiviSayakanizcayAnyajJAnavRttitvaviziyapratisadhyatAyaM vyApyatvanivezAt / na ca tathapi dhamAbhAvAdisAdhyakasthale tAdRzajJAnavRttitvaviziyapratibadhyatvasya mahAnasIyadhumavAnna veti saMzayasAdhAraNatvAt tatra bAdhanizcayapratibadhyatAvacchedakaviSayitAvirahAdasaMgraha iti vAcyaM / virodhiviSayakanizcayabhedakUTarUpavirodhi. viSayakanizcayAnyatvazarIre dhUmasAmAnyAbhAvAprakArakatve sati dhUmatvaniSThAvacchedakatAkaprakAratAnirUpakatvarUpanizcayatvanivezAt tAdRzanizcayatvAvacchinnabhedasya tatrAsattvAt / navyAstu sAdhyaviSayatApadena sAdhyatAvacchedakaviziviSayatAyA vivakSaNAt vaiziSTyaJca khAvacchinatva-khAzrayIbhUtAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnatvAnyatarasambandhena, tathAca na itarat pRthivIniSThAnyonyAbhAvapratiyogi na vetyAdi. saMzayAsaGgrahaH uktasaMzayIyetaratvAvacchinnavidhayatAyA uktAnyatA ndhena sAdhyatAvacchedakaviziSTatvAt sAdhyatAvacchedakaviziSTha vyApyatvasya pratibadhyatAyAM akSateH ityaahuH| ___Syatha pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpita kAvacchinnaprakAratvAvacchinna pratibandhakatAnirUpita saMzayatvaniveponeva sAmaJjasye pratibandhakatAya) svanivezaH parvato vahnimAnityanumitau) saMzayavAraNantu prakAratAvacchedakatAy vahimaparvatavanna veti saMzayasya/ zeSyatAnivezenaiva tadAraNA paMprAyasya saMgrahApatti
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau nivezAt iti cet / na / parvato vakrimAnityanumitau vani-dhaTobhayavAna na veti saMzayasya pakSatAvApatte parvato vati bhayAbhAvavAniti buddhi prati parbato vani-ghaTobhayavAniti jJa ekatra dvayamiti rautyA parvato vani-ghaTavAn iti jJAnasyApi bandhakatvaM tatra ca tAdRzabuddhivAvacchinnaM prati tAdRzajJAnadayasya vAt jitvAvacchinna prakAratAnirUpita-parvatatvAvacchinnaviSaya hati-ghaTatvAvacchinnaprakAratAzAlinizcayatvenaikarUpeNa prati kaandhlaa| n gh maanbbndhaar'cchinnmhmaallik * vizeSyatAyAM nivezyaM iti vAcyaM / mahAgauravApatteriti dhyeyam / ' atra pakSatAvacchedakAghaTa katvaM pakSatAvacchedakAvacchinnamukhyavi tyAvacchinna pratiyogitAkabhedapratiyogitAnavacchedakatvarUpaM, avaH kAtvaca nirUpakatvasambandhAvacchinnaM grAhyaM yato na prameyapakSaka tAdRzabhedAprasiddhiH, mukhyavizeSyatAnivezanantu vazirvahimAnitya mitau pakSatAvacchedakAvacchinnaviSayitAva dapratiyogitAgavacchedava sAdhyatAvacchedakAvacchinnaviSayatvAprasiddhyA vakihimAnna veti saMza yasya pakSatAtvAnupapattivAraNAya iti yadi vAcyaM tadA vahivyApyo 'zivyApyavAnityanumitau vAbhAvaH vajhivyApye na veti saMzayasya papattiH, ataH pakSatAvacchedakavizirAvaiziThAvagAhibuddhivAva'nirUpita-janakatAvacchedakaprakAratAbhinnatvarUpaM / na ca 'pyo vahivyApyavAnityanumitau vahivyApyo vahimAna yahApattiH vazivyApyatvAvacchinnavizeSyatAyAH ti vaacyN| khabhinnatva-khasAmAnAdhikaravicchinnaviSayatAvizieM yat sAdhya'tvasyaiva prakRte nivezAt / na ca mA beti saMzayasyA
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ pksstaa| 115 saMgrahApattiH ekalpAvacchinna pratibadhyatvasya pratibadhyabhede'pyaikyamate bhUtalaM vAbhAvavarahimana veti jJAne'pi tatpativadhyatAsattvega tatra pakSatAvacchedakAghaTakasAdhyatAvacchedakaviziviSayitAyA asattvena 'yApyatvavirahAditi vaacchN| khAvacchinnatva-khasAmAnAdhikaraNyomayasambandhena mukhyavizeSyatAvizieM yatpratibadhyatvaM tatraiva vyApyatvanivezAt patra tu viziyAdhikaraNatAmabhyupagamAdityavadheyaM / ratena sAdhyatAvacchedakaviSayitAyA vyApyatvaM kathaM na nivezanIyaM iti pUrvapakSo'pi nirastaH / vahirvanimAnityanumitau vahirvahimAnaM veti saMzayasyAsaMgrahApatteH tadIyasAdhyatAvacchedakavighayatAyAH pksstaavcchedkghttktvaaditi| vastutastu sAdhyatAvacchedakaviziraviSayitvapadenAtra sAdhyatAvacchedakatAvacchedakAvacchinnaviSayitva-sAdhyatAvacchedakAvacchinnaviSayitvAnyatarameva vivakSaNIyaM anyathA daNDimAn daNDisaMyogAdityatra daNDimAna veti saMzayasyAsaMgrahApattiH tatyatibadhyatvasya daNDatvena ghaTAdyavagAhidaNDyabhAvavAniti jJAnasAdhAraNatayA tatra ca sAdhyatAvacchedakaviziraviSayitAyA asattvena vyApyatvavirahAt, sAdhyatAvacchedakaviziviSayitApadasya tatraiva tAtya) miti / patra sAdhyaviSayitvAvacchinnatvamanivezya sAdhyavidha nivezanantu vahivyApyasAdhyakasthale vahnimAna veMti saMgha vAraNAya, tathAhi vahivyApyavattAnizcayasya va tvena pratibadhyatvaM vahAbhAvaprakArakayAvajajJAne vAt na tu pratibadhyabhedena prtibdhytaayaa| tmakavAbhAvavAn iti jJAne va sAdhyaviSayitvAvacchinnatvAdativyA yitAyA eva vahivyApyatvA
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApAtAmA dhyanirNayapratibadhyatvAttasya pksstaatvvaarnny| na ca bAdhanirNayasa tAtve'pi sAmAnyatoviziSTabuddhimAtra prati bAdhanizcayasya pratiba vAdeva tatsattve'pyanumityabhAvopapattiriti vaacyN| bAdhanizcaye tAvyavahArAbhAvAt mandhigdhAprAmANyakabAdhanizcayasattve siddhyA parAmarzadanumityApattezca / agTahautAprAmANyakatvena tAdRzani nivartyavizeSaNe mandigdhAprAmANyakamAdhyasandehAdanumityanutpAdA na ca sAmAnyataH saMzayatvenopAdAne'pi vayabhAvavAn parvato ghaTa veti ghaTAdisandehAtmakabAdhanizcayasya parvato vahimAnityanu pakSatAlApattiH sAdhyasandehatvenopAdAne ca nokasaMzayAnAM sa iti vAcyaM / saMzayapadena pakSatAvacchedakaviziSTapakSavizeSyaka-sa. tAvacchedakavibhiSTamAdhyavattvagrahatvAvacchinnavirodhiviSayakanizcayAna jJAnasya vivkssittvaat()| na caivaM tAdRzanirNayapratibadhyatAyA a. bhAvavAniti jJAne'pi pratibadhyatAyAH sattvAt tatra sAdhyaviyita viraheNa noktaativyaaptiH| kecittu yatra kSetravizeSasya vyaGkara vizeSa panyasya pakSatvaM vyaGgura vizeSasya sAdhyatvaM tadasarAbhAvavat tatkSetramiti pi bhramona jAtaH tatra vighayitAsambandhena tadaGkarAbhAvavattata gyajJAnatvenaiva pratibadhyatvAt tatra sAdhyaviSayitvAvacchinna siddhyA tatkSetraM tadavaravanna veti saMzaye vyavyAptiH, dhasma prviyitaavyaapytvsttvaannaavyaaptiH| ataeva jaga kRtyaiva sAdhyaviSayitvAvacchinnatvaM pratibadhyatAyAM gatvaM pakSatAvacchedakaviziyapakSavizeSya 'ttAgrahatvAvacchinna pratibadhyatAnirU.
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ pksstaa| 17 dinmnibndhnaagr'issyinaalissmiaanmaan, by'itb bhaabchinnmnindrnaalinmnir'naar'r'ibinaasululkhanirUyakatvobhayasambandhena / na caivaM avacchedAvacchedena var3e sAdhyatve sAmAnAdhikaraNyena sandigdhAprAmANyakabAdhanizcayAtmakasya sAmAnAdhikaraNyena vahnikoTikasya vyavacchedAvacchedena vahAbhAvakoTikasya saMzayasyAsaMgrahaH niruktobhayasambandhena vahnimattvagrahapratibandhakatAvacchedakaM yat sAmAnAdhikaraNyena vAbhAvaviyitvaM tahattvasya satvAditi vAcyaM / khAvacchinna pratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakaviyitvAvacchinna pratibandhakatAnirUpitaprativadhyatAvacchedakaviyitAzUnyatva-khAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakaviSayitAvattvobhayasambandhana sAdhyavattvagrahatvavattvasyaiva tAdRzagrahavirodhividhayakanizcayatvapadena vivakSaNIyatvAt uktasaMzaye avacchedAvacchedena vahAbhAvaviyitvAvacchinna pratibandhakatAnirUpitapratibadhyatAvacchedakaviSayitvasyaiva sattvena sAdhyavattvagrahatvAvacchinnapratiSadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakaviSayitvAvacchinna pratibandhakalAnirUpitapratiba. dhyatAvacchedakaviSayitAzUnyatvavirahAnna tatrAvyAptiH / na ca parva vaJjimAnityatra vahAbhAvavatparvatavAn na veti saMzayasya pakSatAma, tAdRzasaMzayasya sAdhyavattvagrahapratibandhakatAvacchedako/ vatparvatAbhAvatvAvacchinnaviSayatAnta pAtivajJAbhAvatvA, khAvacchinna pratibandhakatAnirUpita-vahAbhAvavatpa cchinna pratibadhyatAyAH sattvena yathoktavira) mAteriti vAcyaM / tAdRzamahatvAvacchiA tAnirUpita-prakAratAtvAvacchiA nyatvasya vivakSaNIyatvAt vaizi tAtvAvacchinnAvacchedakatAni,' 53
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe vacchedakaviyitAzUnyatvomayasambandhena, tathAca vayabhAvavatpaddhatA vatvAvacchinna viSayatAntaHpAtivAbhAvatvAvacchinnaviSayatAyAH sa vatpakSagrahapratibandhakatAvacchedakatve'pi tAdRzAvacchedakatvaM na praka tAtvAvacchinnamapi tu cavacchedakatAtvAvacchinnameveti noktasaMza pksstaatyaapttiH| na ca avacchedAvacchedena vahnisAdhyakasthale ca. pyattitvajJAnakAle anAhAryasya sAmAnAdhikaraNyena vAvaga vacchedAvacchedena vayabhAvAvagAhisamuccaye ativyAptiriti va, sAdhya-tadabhAvAnyataradhambhikAvyApyattitvajJAnavizilAnyatvasya tantraNa vizeSaNAt uktasamuccayasya vAraNasambhavAt, pyavyApyara tvajJAnavaiziSTayaJca khavizizakSaNotpattikatva-khasAmAnAdhikaraNe sambandhena khavaiziTyaJca khAvyavahitottaratva-khAzrayatvAnyatarasamma saMzaya-samuccayayo(lakSaNyAya saMpraye saMsagAMze virodhabhAnasya bha cAryasammatatvAt avyApyattitvajJAnakAle saMzayotpAdAsambhava saMzayasyAvyApyattitvajJAnavizilAnyatvaM na tu samuccayasyeti na ko doSa iti sudhIbhirvibhAvanIyaM / virodhiviSayatAzUnyatvamAtrA veze bhaTTAcAryyamate saMzayAsaMgrahaH syAdato virodhiviSayakanizcaya yitvy'ntaanusrnnN| pakSavizeSyaka-sAdhyaprakArakanizcayo bhava 'NArechAyAH pakSatAtvavAraNAya caramaM jJAnapadamiti / hAta nizcayadharmikAprAmANyasaMzayAbhAva vyaktInAM kAraNatAva ca, nivezanaiva sandigdhAprAmANyakabAdhanizcayavAraNasambhavAda rathyakanizcayAnyatvanivezeneti cet| na / yadyadaprAmA pavidhyavattAnizcayanivartanIyasaMzayasattve nAnumiti lAnAM pakSatAghaTakatayA bAdhanizcayadharmikApoSpakSatAghaTatvamapekSya lAghavAt niraktavi. 'yahovaucityAt iti vibhAvanauyaM /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ pksstaa| 416 viterapi pakSatAvApattiriti vAcyaM / sandehapakSatAvAdinAmanumAnau siddherapratibandhakatvAt yathokanizcayAnyapratyakSa vA saMzayapadena kSaNIyamato na kANyanupapattirityAhuH / kecittu mandigdhaM sAdhyaM yena rUpeNa ityuktavyutpattyA yatmAdhyasandehavieM tAvacchedakaM tadeva dharmo yasya iti bahubauhiNA mAdhyamandehavizeSyavivAcchedakadharmavattvamityarthaH, yadA mandigdhaM mAdhyaM dharmo yasyeti vyutpasyAna mandigdhamAdhyavattvamityarthaH, itthaJca pakSapadapravRttinimittatve'pi tvAta na pakSatAvacchedaka-pakSayoratiprasaktyaprasakI ityAhuH / tadasat prAdhe neznatatvAdirUpeNa yatra mahAnasAdeH pakSavaM tatrAvyApyApatteH, pakSatAyA| samitijanakatvenAtautAdau pakSe1) anumityabhAvApattezca / dvitIye samvedo vahimAn dhUmAdityAdau bAdhite'vyApyApatteH atItAdau sAdhye va mityabhAvApattezca / vA anye tu mandigdhaH mAdhyarUpodharmo yatra tattvamityarthaH, yadA iindagdhaM sAdhyaM yatra tAdRzadharmatvamityarthaH, matadaya eva dharmapa dharUpakathanaM na tu vivakSitaM prayojanAbhAvAt zrAkAzAdeH / pacave cAvyApyApattezca, tathAca vizeSyatAsambandhena pakSatvamiti tu phalitamityAhuH / tadasat vizeSyA sandehasyAnumitihetutve parvatatvarUpeNa yatkiAra tena rUpeNa parvatAntare'numityanudayApatte /nirNetarUpeNApyanumityApattezca / ya mAdhyasandehAnantaraM smaraNadira (1) patItAdau pakSatAvara
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. tatvacintAmaNe. nApi sAdhaka-bAdhakapramANAbhAvaH, ubhayAbhAvasya prtH| pattiH, mananAdisthale mAdhyanicayadazAyAM siSAdhayiSayApyanumita nudayApattizca, tathApi tadupekSya sphuTataraM doSamAha, 'sande ti, 'na vizeSaNamiti na tattatpuruSoyatvavizeSitaH man samA vizeSyatAvacchedakatApratyAsatyA anumitikAraNamityarthaH, bhaTTAca mate 'na vizeSaNaM na samavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyapratyAmattyA raNamityarthaH, 'parAmarzapUrvamiti, liGgavizeSyakavyAptiprakArakajJA tpattisamaya iti zeSaH, "liGgadarzaneti liGgendriyamantrikarSaNela 'trAdipadAt tatmamAnakAlotpannasaMzayajanyakoTitAvacchedra kAkA kasaMskArAdiparigrahaH, 'tasya nAzAditi tasya kvacinnAzAdi tena yatra saMzayAvyavahitottarameva smaraNAdyAtmakoviziSTaparAmarzam / parAmarthakSaNe sandehamattvamambhave'pi naasnggtiH| na ca parAmarzada bhandehasthAmattve'numitirapi notpadyata iti vaacyN| anubhavavira bhAditi bhAvaH / 'nopalakSaNamiti na tu tatpuruSoyatvAdyavizeSi manavirutAtyAsattyA anumitijanakamityarthaH, bhaTTAcAryyamate ca 'nA mAra rajA kAlikasAmAnAdhikaraNyamAtrAtyAsattyA kAraNamityarthaH * ratteriti pakSe mAdhyanizcayadazAyAmanumiteravyAvartta tibadhdhadAnImapi puruSAntaroyasAdhyasandehasambhavAditi * parAsandigdhamAdhyakasthale parAmarzapUrvaM tadutpa dhanumityanudayApattizca tatra puruSAntarIya'virghAyadhyaM / saMzaya pakSe mAdhyanizcayaH bAdhakapra tara 'pakAma
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ pksstaa| sattve'ti stvaat| nApyabhAvaiyaM tathA, bAdhakapramA|bhAvasya vyarthatvAt idAdeH pakSave'pi bAdha-hetva yaaderaavshyktvenaanumitynutpaadaat| nApi sAdha NaM pakSe sAdhyAbhAvanizcayaH tadabhAva ityarthaH, na tu vuNapratyayAvivakSitaH, tathA mati sarvatrAnumityAtmakamAdhyanizcayajanakapramAyAnumAnasya sAdhya-tahAdhanizcayajanakapramANasthAtmamanaHsaMyogAdeva vAt anumityanutpAdApatteH / na ca kevalAnvayini sAdhyAbhAvanizcayApramiyA tadabhAvasya hetutvAsambhava iti vAcyaM / khaNDazaH seDyA abhAvAntare sAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkalasambandhena mAdhyabhramarUpasya mAdhyAbhAvanizcayasya tatrApi sambhavAt / na 3 tathApi bAdhakapramANapadasya pacavizeSyakamAdhyAbhAvanizcayarUpabAdhanizcayaparatve sAdhyaM pakSaniSThAtyantAbhAvapratiyogauti bAdhanizcayasthAsaMgraha iti vaacyN| tasya bhinnaprakArakatayA anumityapratibandhakatvAt asaMgrahasyevocitatvAt, tatsattve kvacidanumityu dasya taduttaraM pakSavizeSyaka-mAdhyAbhAvanizcayasyApyutpAla vAt bhinnaprakArakasya tastha pratibandhakatvanaye'pi vAdinizcayavattadasaMgrahe cativirahAcca / na hi / bhAvaH pakSatAyAM niveshniiyH| kecittu 'bAdhakapramANapadaM yathokara pratibandhakAbhAvakUTasya hetutvena / kSatAvacchedakaviziSTavizeSTha
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo kapramANAbhAvaH, "zrotavyo mantavya itizrutyA sama prate naviSayaka zravaNAnantaraM mananabodhanAt pratyakSadRSTe'emita numAnadarzanAt ekaliGgAvagate'pi liGgAntareNa tadamanda pamA rodhinizcayatvena vA anugamanIyaM bAdhanizcayAbhAvavat mAdhyAmA vyApyavattAdinizcayAbhAvasthApi pakSatAyAniveze cativirahAt, taha vRttyA vA virodhitA nivezanauyA ityAhuH / 'mAdhaka-bAdhaka-mAnAbhAvapadena tadubhayatvAvacchinnapratiyogita kAbhAvo vivakSitaH, pratyekadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvadayaM vA vivakSitaM, tatra nAdya ityAha, 'tadubhayeti, tathAca kevalasiddhisattve bAdhakAbhAvamAdAya pakSatAmattvAdanumityApatteriti bhAvaH / nAnya ityAha, 'nApIti, 'yarthatvAditi anumititvAvacchinnaM prati jana katAkalpanAyA vyarthatvAdityarthaH / nanu hudo vahimAn dhUmAdi tyAdAvanumitivAraNAyAnumititvAvacchinnaM prati tajjanakatvamAvazyaka nAha, 'hUdAdeH pakSatve'pauti hUdAdeyaMtra pakSavaM tatrApautyarthaH, "paditi sAdhya hetvAdiviziSTabuddhisAmAnyaM prati avazya pa. ___ ____ -- --- ------- ----- - - - - - 1rayate, yAtmA vAre draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyA'yaH / asyA arthaH mumukSaNA yAtmA mumukSorAtmapati yAvat, yAtmadarzanopAyaH ka ityAha, zrotavya gabdakramasyato bhavati agrihotraM juhoti yA pAca zravaNa-manana-nididhyAsanAni tattva mmmt|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ yntaa| 423 mAnAca mantavyazcopapattibhiriti sAraNAt(1) / atha sipAdhayiSitasAdhyadhamA dhammoM pakSaH tathAhi mumukSAH zabda mAvagame'pi mananasya moSiyatvena sivi klaptapratibandhakavAdityarthaH, 'hetvamiyAderityAdipadAt dhUmavAn vahe. rityadau vyabhicAra-vyApyatvAbhiyAdaH parigrahaH, 'nApauti, 'sAdhakamANaM' pace mAdhyanizcayaH, prAgunayuktaH, 'samAnaviSayaketi prAtmazeyakAtmetarabhedaprakArakazAbdavodhanAnantaramityarthaH, . . (da. AtmAmI nAdhyakAnumitibodhanAdityarthaH / dU ntaramAha(2), 'pratyakSadRSTe'pauti pratyakSato nizcite'pautyarthaH, 'ara nadarzanAt' anumitsayA anumitidarzanAt, 'tadanumAnAcceti / dhayiSayA tadanumAnAJcetyarthaH / nanvekaliGgAvagatasya liGgAntare mitiramiddhetyata Aha, 'mantavyazceti AtmanyAtmetarabhedo'nu vyazcetyarthaH, 'upapattibhiH' bahubhihetubhirityarthaH, anyathA bar3A nupapatteriti bhaavH| 'miSAdhayiSiteti siSAdhayiSitA dharmA yasya puruSasya sa siSAdhayiSitamAdhyadharmA dharmanniti dharmazabdasya dharmanAdezAt evambhUtaH / pakSatAvAn ityarthaH, dharmapadazca svarUpakatha (1) zrotavyaH zrutivAkyebhyo mantavyA rate darzanahetavaH // iti ma (2) prAtyakSikasiyabhAvamA
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSAnumito zyAmAnumAnam, apanatva pratyakSari pAlatamAdhyayamanumAna samasana sabarasika, . " :". . ROMAN Triu . . . . HowKALAKE padAvahinimittabAbhAve papazAnihatvApi kativiraka, tAna tyika tamAzyaka nitpuruSoyA ibhinigocarekA satpuzSIya mAyakAdamitI pakSAtaH nemAnyasAdhya kAnumitauchAmA / himAlakhAne mAniprazvAH, tatpuruSothalemAsuminiyo / anyapuruSoyatAdRzAnumitiviSayakaitatpuruSoyecchAmAdAya nAti dhikaraNatAdRzecchAmAdAya nAtiprama kArya. 'raNamA prAJcastu siSAdhayiSitaM mAdhyaM dho yasya evambhUto dharmoM pakSa ityarthaH, gaca siSAdhayiSitamAdhyavattvaM pacatvamiti phalitaM, atra pakSapadaprattanimittatve'pi asya na catirityAH / tadamatmapace'tivyApteH dhitamAdhyake'vyAptezca pakSatAyA anumitikAraNatvena atautAdau numiterabhAvApattezca / parva ne pUrvIkAvyAptiM nirasthati, 'tathA hauti tathAcetyarthaH, vAratrAtmanyAtmetarabhedanizcaye'pi, 'mananasya' zrAtma bhedajJAnasya, 'mokSopAyatvena' mokSopAyatvajJA* sampAditaM, 'middhivizeSeti anumitivipatmani zrAtmetarabhedAnumAnaM, 'zrata eveti 6 eva vAcaspativacanayoravirodha itya 7 ityarthaH /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ iSTe cautkAreNa tamanumimata'numAtAra rAta ntei' * jAnanti, sanpratyayArthasthAvivakSitatvAt tadarthasya rodhAsambhavAt) / 'ta' kariNaM, 'avirodha dati, anyathA ukalitamityanena pratyakSakalitasyApyarthasyAnumitirityuk, 'na hi vacanagatavirodhastu viruddhArthapratipAdakatvaM, atra vAcaspativacanayoH pratyakSaviSayatvaviziSTarUpaikadhammiNi anumitiviSayatva-anutivi. rUpayoviruddhayorarthayoH pratipAdakatvenaiva virudvatvaM sara55ta, sanpratyayArthasya vivakSitale sanaH khatantrakammatAvAdimate bumutsantaityanena anumitIcchAvanta ityarthaH, 'anubhimata ityane nAnumitimanta ityarthI labhyate tathAca pratyakSaviSayatvavizika anumitIcchAviSayatva-anumitiviSayatvAbhAvarUpayoraviruddhArtha pratipAdanena viruddhArthapratipAdakatvarUpo virodho na ghaTate bAta khatantrakammatAvAdimatamanusRtya mathurAnAthena sanpratyayArtha tana vakSitatvamuktaM / jagadIzena tu sano na khatantrakammatvaM apira ..... dhAtoH kamatvameva sanaH kammatvaM iti vAdimatamanusRtya san vivakSitaH, tanmate sanaH svatantrakarmatvAbhAvena anumiti numitmAviSayatvaM tathAca pratyakSaviSayatvavizi) svanumitiviSayatvAbhAvarUpayoviruddhArthayoSA rthasya vivakSitatve'pi na virodhayAnA dibhiH gaganaM didRkSate raha tu mUladhAtoH karmatvameva / . pantanauyaM /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAcaspativacanayAravirodhaH anumimA-tabAra dupapatteriti cet| n| sandehavatyarAmarza nakAra kariNi dRSTe ityanena pratyakSakalitasyArthasya nAnumiti / vacanadayasya virodhaH syAditi bhAvaH / avirodhmuppaadyaa| 'anumitmeti, 'tadirahaH' siSAdhayiSAvirahaH, 'tadupapattemi bacamayorupapatterityarthaH, anumitmAmattvadazAyAM 'pratyakSakalitamitta anumitmAvirahadazAyAM 'na hi kAraNautyuktamiti vizeSAdi bhAvaH / "siSAdhayiSAyA iti miSAdhayiSAyA " citre prabhAvAdityarthaH, : yatrAdau siSAdhayiSA tato vyAptismaraNadi tito vyAptiprakArakaliGgajJAnaM tataH parAmarzaH tato'numitistaceti taviH / nanu siSAdhayiSAyogyatA pakSatA vAcyA sA ca bhiSAdhayiSAdhatamAzrayastItyata pAha, yogyatAyA iti, 'anirUpaNat' nirUpayitaanumiterabhaH / nanu tatrApi parAmarzottaramanumitauSTasAdhanatAjJA ne pUMmatmA tataH parAmarzAntaraM tato'numitiH, atha vA parAma. taNAtmakAnumitauSTasAdhanatAviSayakaparAntiraM tato'nuenumitiriti phalabalAtkalpanauyamityata Aha, 'siSAdha meM manaparAmarzastasya kAraNaM yo vyAptismaraNadistada mani zrAvubhutsitazatrusampadAderityarthaH, tathA eva vAcarasyAH kAraNatvasambhavaH, na ca va ra ityarthaH ThaHkha. ga. ..'
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhirahe'pi dhanau~rjatena medhAnumAnAba HEATRE pakSaka-tatmAdhyaka-taliGgaka-tatpuruSauvAnubhitIcchAmAtra lobalAdRzAnumitau pacatA vAcyA, tathAca bhagavadi kAmAdAyaiva / niriti vAcyaM / tathA mati bhagavadicchAyA mityatvena / tyAmapi pacatAprasaGgAla / nana siddhyuttarA mititvamanyAH / macchedakamato nokramyale vyatire kavyabhicAraH tatra siddhivi| niya sarAnumititvaJca svamamAnAdhikaraNatve mani vyavahina saha tvasambandhena siddhimadanabhititvaM, svAdhyayanito saca kSaNIya dhAraNaM, tacca adhikaraNamukhavRttive rani svavRttipAgabhAvaati gatvaM zradhikaraNa vRttitvadvayana kAlikavigoSaNatayA bodhyaM tena / puddhiraNo yattikSaNotpannAnumitera pi bhaMyakSaH, saMsAramAna vana ditikSA yAvazyaM kutracitmukhotyAdAtmukha kSaNadayamAtrasyAstithA / bhitarajAtAmitene maMgrahaH, na ca sthApi siSAdhA mAyA ana latayA na kAraNabamambhavaH, yAdRzayAdRzecchAmave sira sattve'numitistattadicchAbhAvakaTatvAvacchinnAbhAvalena kAra vaivaM siSAdhayiSAbhattve siyamatve'pi bhiDyugAnumityA paumattvAditi vAcyaM / miyuttarAnumini prati (1) athAna simAdhAyAH sattva : mubhitizapArito tatkAra bhAvavibhAvarI nada
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAdhAnanIyaliGgaparAmarzayalenAnaka maandrshnaac| bacatastu bhiDyuttarAnumititvaM na kAryatAvacchedaka api tana dizAbhAvakUTavAvacchinnAbhAvottarAnu mititvameva kAryatAvacchatA nadavacchinnaca naca jAyata eva iti naapttiH| na ca tathApi parva viSAdhayiSA nAsti siddhizca varttate tatra sidhAdhayiSAbhAvakUTabaravaicchivAbhAvottarAnumiteranutpAde'pi anumitisAmAnyApattiIvArA sAmAnyasAmagrImattvAt tadanuttarAnumitau bhAmayyantarakalpanA diti vaacc| tadanuttarAnumitAvapi miyAbhAvasya hetutvakalAmAdilie mevaM / gurutarakArya-kAraNabhAvaddhayapramAta sukha-duHkhechA-deSa ekavidhAnumilathaivAnumitijAgate va tadicchAyati vana izAyAH pravezAnugatatayA tAdRzecchAtvanaiva hetutayA tatraiva siddhamatvadazAyAM siDyuttarAnumitirApAditA / vastutastu yatrAdau vazivyApyavAn vadrika sthApyavyApyavAMzcetyAkArakA pAAmarthaH tato'numitika yatAmidIza sato bAhAnubhidhAtmakavazivApyAnumitiH ta mahAnumitvanAraM satra prathamAnumitisamaye mittraanuminyaayaa| siddhisattve yAnamizigamanAt tadicchAvyataH kAraMgatvasyAvazyaM vAya. matau sipAthiSayAH, siDyanusarAnumito miyabhAvasya . sAnumitibhinnatve sati siDyanuttarAnumitibhimAyA " hmaanaalilihmaahphnaar'nyjr`ijhaa yaa nasattvasya sotpattau niyAmakalApa -"kinaaghdihini jhim .. .2
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ . PAHIAnAmeva kSaNayamAvimyArthinI vi nAmevottaratvAnuttaratvaghaTakatvena caturdazakAryana ca svadhvaMmAdhikaraNasamayadhvaMsAdhikaraNava(2 3 - ra yasamagadhamAnadhikara gatve sati khAdhika samaya: kSaNotpattikatvamevAdhyavAhitIta tvaM tena ke isapamA MRANA-siDinAza kSaNotpannAnubhiyoH yathAzrutalA hy' ni bissaadhik laanychiniiln pAra na kSatiH : yayAtra dhvaMgAdighaTitabhuttaratvamamuttA cor3A kAraNabhAvA bApAdayitAcA skaa| kAya-kArabhAvA prati ! na / azya hatotvasa yasya kAryatAvacchedakatApane vazyaMgadighaTityavAda sApa mukhAdighaTila vyavahitotA tyApenhayA gugalayaM tamyA zAka / nacAvyA hatottaratvamambanyena nidvimitvasya kA nAsa kasAyA kathaM tamina '' iti vAcyaM / sidimajhedavyaktarekale 4 vivena kArthatA dakSatayA satpatiyogitAvacchedakasamma aura pAkizcitkara tyAn / siddhivaiziyasya nAnAtvAt tAmazeSa kAsagAvacchedakAtvastha vakta meM kAtvAditi / vasanana garI kA bacchedakatAvaTaka.vaM svImiyane, khANva vifal TITpa sacchate, abhAvapatiyogitApacchodakA sapanya na laukiya te tathAca sAdika - sidimajhedapratiyogitAvAdakatA ghaTita vyavahitottaratva ra CELESH *
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ iti zrImahaGgezapAdhyAyavirakSita 6 anumAnAsyaditoyakhaNhe pakSalApUra / mali svAdhikaraNamamathadhvaMmAdhikaraNatvamevAyadAnotaratvaM va mA. mukhAda Tilamili vaashN| tathApi pratya mukhAdighaTita samAdAya vinigamakAmAvana .paNakArya kAra yA pAravAn mrorgaurvsthaadhikllaaditingrvH| zrImathuganAyatarkavAgoza-tiracite na dantAmaNirabhAra adi gaiyA pUrvapakSaramyaM / / karasatve sali madhyasAdhikAlamA prAtyahinottaraya vinara ne ra sAmananya vadhi: samayamAdhika maNatva pAnaniya ko saya / cet / na tu tazAmako vidyamAnasya kA pAlana / masta mAnAvara kAsayana tAva milAvyavahitAta va rambana li. ziyA !. Viya kama sisAyA pekssaayaa| yA mAna mataza: tatrAnumitima syAt tmile| go.' 'hatotA sambandhana sisiviziyAnyatvena miyabhAvamA lomAntavA, ama.nma te tu usmAnumiti yaH sAti ma tvAMTanAyarvAhanottaratvamambo mihika kAbarakAkAntAyagiti nAnu pattiH / '{0-lssnaa lilud sndh+mbii ' nn-lmnidhi niymikaa
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ - atha rakSatAsiddhAntaH / ucyate sidhAdhayiSAvirahasahakSatasAthakapramANAmAlo yanAsti sa paza, lena mipAyapAvirahasahakRtaM sAdhakapramaNaM yatrAsti sa na pazaH, yatra sAdhakapramANe . yUtha pakSanAmi rakam / - 'miSAya bhani, 'niSAyapAkira hama hAta parividhi zat 'mAdhAna mAnazyaH, narabhAvA yA puruSa ! paH pacapadapAramAyAviSayatAvAdakAnAmati samAja kA , tathAca viSamatAvazeSamambandhena mamavAyamazvamA chan naaruushikssaakhnaamaanul muminin smin ? li| anubhitijanaka sAmya pakSapadapratinimittalAbhAvena prAtyaniSThatya hativirahAna, yakSapadapraninimittatvamate'pi vakAyamamadhana vRttiniminAyAbhavApasambandhana prAnnAniSTale yi kSati kArya) nAvacche kottara naziba zo yarthaH svadhvaMsa sAma agyAt iti ghN| tathA masi / vika ra mAsvaTisiyataH tvAma cinA kalA kAraNa natvAt khamate khAna for dAvacikanAnumiti visAvanaura: /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyasati vA sipAyiSA thaca komA viziSTAbhAvAt pavAvaM / yadyapi panatvamya vijayI thitvAt nAsya bhedakAnvaM, tathApi pakSapadAra miktamuktam / ..iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tavaliyA hitoyakharaheM pazatAsiddhAntaH / EASCE TIbhaviSyati / zrAtmaniTatvAbhimAna tripAlI visika mAnA gayapatyAbhanyA hetulayodha- 14, padama adhAra mana ko taya mani mAsakamAmA ki mANasthAnamAmila: pUrva mandAta raka: vimaH . . bhatine smAt / na pAna mata kagiDUjana kAbhAno pAra.. muMmityanAranadhi pajatApAtAH / na ca mAdhamA san nizcayamAda" yora yAyanAn ma nizcayAvAti vAcyA dRSTavAla, 14 'kSamA yA zivabhakatayA anubhavAt / / pada vina pratyakSa yA kaaydrshnaadlo| makAyA / sa. eMtha sAnyavaM pati anumitamAmAyA pratika / namnasta maMzyottara vyApya bhayo / - sthANuyAdipratyakSa kA palatAyA : ma gA~' En
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ pksstaa| 139 zradarzanasya saMzayottarapratyadanizcayahetutApA bahudhA nirAkRtatvAt yeta nApaM / vaiziSyacca ekakAlAvacchedena ekAtmavRttitvaM, viziSTAbhAvanAmAvahitapUrvasattAyAH apekSitatvena kAlAntaroyasiSAdhayiSAparamAdAya siSAdhayiSAmattve'pi siddhisattve naanumitynudyprsnggH| samaya viziSTAbhAvo mananasthale siSAdhayiSAviraharUpavizeSaNabhAbAda dhanamarjitena meghAnumAnAdau mAdhyanizcayarUpavizeSyAbhAvAdebAla nAgAptiH / yatrAnumitmAnantaraM mAdhyanirNayAtmakaH parAmarzastato'mitiH tatra pakSatAsampattaye viziSTAntaM mAdhakamAnavizeSaNaM, dhanaganyAdau pakSatAsampattaye vishessydlN| siSAdhayiSA ca tatmAdhyavibhinaya caviSayakatvAkArikAnumitiviSayinaucchA grAhyA yabihArajJAnaM jAyatAmitauchAyAmapi(1) siddhisattve'numityana ' anumititvAprakArikAyAmapi pratyakSAdyatirikta parvate mAna jAyatAmitIcchAyAM siddhisattve'numityutpAdAcca / evaM (1) kavana dravyagocarajJAnaM jAyatAmitIcchAyAmapolArthaH, tena jJAnaM jatAmitIcchottaraM siddhyutyAde viSayasiyanupahitatvavizeSaNasya . yaM nivezanIyatvAdeva tadicchAvAraNaM sijhyuttarantu tAdRzecchA na samvati jJAnamAvasyaiva jJAnatvaprakAra kecchAvirodhitvAditi nAsar: / na ca jJAnaM jAyatAmitIcchava kathamutpadyate icchAM prati yabhAdhanatAjJAnasya kAraNatvena icchAyAH pUrva isAdhanatAjJAnasya vAyApekSaNIyatvena jJAnatvaprakArakecchAprati dhakasadbhAvAditi vaayN| sarmikeTasAdhanatAjJAnAdiva tadabhAvadhA makadveSAdapi tadicchotpAdasya sarvAnubhavasiddhatayA jJAnAbhAvadharmika deSAt jnyaantvprkaarkecchotyaadsmbhvaaditiH|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 tatvacintAmo thAprathAmechAsatve miDau mtthaamnumitistttdishaabhaavsmudaayevaavcchedkH(1)| sAdhyaniSayavAnumitisamAnAkArI pAthaH tena pASANamayavAdinA parvate tejaskhAdinA cavaLa sihAvapi parvatatvena parvate vazitvAdinA vayAdyanumitiriti bhAvaH / atra va siSAdhayiSAvirahakUTAdaunAM parasparaM vizeSaNa vizeSyabhAve vinigamakAbhAdarNa-kAraNabhAvApattiH tadiparotajJAnAdeH pratibandhaka matyatamiddhAnArahasyotadizA niraakrnnaiyaa)| lakSaNaM siddhidharmikayavyadaprAmANyavAnasattve siddhidazAsumitistattadaprAmANyajJAnAbhAvasamudAyasyApi siddhau vizeSaNatvaM mAdhyaM tenAprAmANyajJAnAsanditasiddhisattve nAnumityanudayaprasaGgaH / evaM yAdRzyAdRzezasattve ityatra yayadicchAsattve ityeva vaktavyaM, anyathA yAdRzyAdRzetyanemAnugatarUpezecchAyA uttejakatve yatra siMDyAtmako baDimAcaparAmarzaH tatrAnumitinIyatAmitauzayAmapi vakAnumityutpAdAt anumititvaprakArake chAtvena uttejakatayA yatra siddhyAtmako pahisAdhyakaparAmarza eva dravyatvAdisAyakasidanAtmakaparAmarUpatatrApyanumiti yatAmitIcchAyAM vaGgAnumityApatti prakArAntareNAsambhavatsaviSayasiddhikAnumitmAyA rava nizcitArthagocarajJAnajanakatvaniyamAt tatra vakAnumityutpAdasya sarvAnubhavaviraddha vAditi / (2) tathAca khale kapotanyAyena tattadicchAvirahavyaktInAM yugapadeva siddhi vizeSaNatvAt nezavirahavyaktInAM vizeSya-vizeSaNasAve vinigamamAvirahAdanantakArya-kAraNabhAvaH, khale kapotanyAyava "baDA yavAgaH zizavaH kapotAH khale yathAmI yugapatpatanti / tathA tathAmI yugapat padArthAH parasparezAnvayigo bhavanti / iti /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ phtaa| nanyasya viziSTAbhAvasthAnumitijanakalle kimAnamityato'vaya-sthatireko tatra pramANayati, 'teneti prasthAnumitijanakatvenetyarthaH, 'sana pakSaH' ma na pacapadaparibhASAviSayatAvacchedakAnumitijanakadharmavAni. tyarthaH / vyatirekaM darzayitvAgvayaM darzayati, 'yati, 'sAdhakapramANe mAdhyamiyaye, 'ubhayAbhAvaH' siSAdhayiSA-mAdhyaniyayayorabhAvaH, citi, prathame kevalavizeSaNAbhAvakato dvitIye vizeSaNa-vizeSyobhayAbhAvatastatoye ca kevalavizeSyAbhAvavato viziSTAbhAva iti bhAvaH / 'pakSatvaM' anumitimattvaM, 'pakSatvastha' pakSapadavAcyatvasya, 'bhedakatvaM' pakSapadavAcyetarabhedamAdhakatvaM, taditarApramiddheriti bhAvaH / 'pacapadapravRttiriti pakSapadapravRtteranumityutpattenimittaM kAraNamityarthaH / yahA pakSapadasya pravRttiH prakriyena rUpeNa iti vyutpattyA 'pakSapadapravRttiH' pakSapadazakyatAvacchedikAnumitiH, uddezyatAsambandhenAnumitimattvameva pakSapadazakyatAvacchedaka, tatra nimittaM kAraNamityarthaH, tathAca nedamitarabhedasAdhakaM api tu anumitikAraNamiti bhAvaH / atha vA pakSapadapravRttinimittaM zAstrakArIyapakSapadaparibhASAviSayatAvacchedako dharma ityarthaH / / prAJcastu 'pakSapadapravRttinimittaM' pakSapadazakyatAvacchedakamityarthaH, pakSapadasya nAnArthatayA mAdhya-pakSabhedena siSAdhayiSA-mAdhyamiyayayorbhadAdapi na ctiH| na caivaM parvato vaNimAnityanumitau ghaTAderapi pacavyavahAraprasaGga iti vaacN| nizcayaniSThavizeSyatAsambandhena pratiyogitAvacchadakatvasya zakyatAva chedktaaniyaamksmbndhtvenaatiprsnggvirhaadityaaj|
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAmo aba prAbhAkarAH pratyakSAdivadanumitAvapi pacatA na detA gauravAnmAnAbhAvAca viSayAntarasaJcArAdivirahe parAmarzadisattve ca dhArAvAhikapratyakSavadanumitidhArApyutpadyata eva kintu parArthAnumAnaeva siddhasAdhanamarthAntaravidhayA duussnnN| na caivaM liGgopahitalaiGgikabhAnanaye'numityanuvyavasAyAnupapattiH anumitimAmayyA balavatvena 1) anumitidhArAyA eva utpatsyamAnatvAt iti vaacy| sviGgopahitalainikabhAnasya mAnAbhAvena sudUraparAhatatvAt / atha tathApi middherapratibandhakatve'vinamyadavasthatattatparAmarzadutpannAnumitivyaktayaH punaH kathaM notpadyanne(2) / na ca tattadanumitivyakti prati tattatprAgabhAvavyakaunAM viziSya hetutayA tattadanumitiyakraunAM viziSya pratibandhakatayA. vA utpannAnAM na tAmAM punarutpAda iti vaacyN| anantakAryakAraNabhAvakalpanAmapekSya lAghavAt siddheH pratibandhakatvasyaiva yukttvaat| na ca siddheH pratibandhakatve'pi siSAdhayiSAvirahavaiziSyasya tatra. vizeSaNatvAvazyakatayA yatra miSAdhayiSA tato'numityAtmakamiyAtmakaH parAmarzastatra tadanumitivyaktaH punarutpAdaprasaGgo durkhAra iti vaayN| siSAdhayiSA-parAmarzobhayakAlaunAnumitivyaktiSu tattatprAga (1) bhinnaviSaye anumitisAmagrAH pratyakSasAmagrIto balavattvamiti bhaavH| ..(2) tathAca yo yatsAmagrImAn kSaNaH sa tadutpattikSaNotpattikadhvaMsa pratiyogau iti niyamAt tattadanumityutpattikSaNe yadi tattadanumitisAmagrImAn syAt tadA tattadanumityutpattikSaNotpattikavaMsapratiyo, gau syAdityApattiriti samuditatAtparya /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 bhASavyatInAM vibhivya hetutvasya tattadanumitiyakInAM viziSya pratibandhakatvasya vAsmAbhirabhyupagamAt(1) / na caivaM siddheH pratibandhakave kiM (2) cAtra tadicchAvyarattejakatvAkalpanAdeva na tasyAH punarutpAdaprasaGga iti vAcyaM / tadicchAvyaktaranuttejakatve anumityAtmakaparAmarzasyaivA. nutpAdaprasaGgAt tatkAraNIbhUtasya parAmarzasya siyAtmakatvAt tasya siyamAtmakatve sidhArdhAyathAkAle tadanumiteratpAdaprasaGgAt / na ca tathApi pUrvotpannaparAmarzavizilatadicchAvyaktaH uttejakatvaM kalyamiti vaacyN| anumitiiyaM jAyatAmitIcchAvyaktaH tAdUpyeNa ukte. jakatvAsambhavAt / ratemAtra khaviSayasiyanupahitatvavizilatAdRzecchAvirahavizilasibbeH sattvAt na tatra punarutpAdaprasaGga ityapi nirstN| athAtra anumityAtmakaparAmarzavyaktaH sAdhyasya sAdhyavyApyasya cAnumitirUpatayA tatkAraNIbhUtasya sAdhyavyApyavattvanizcayalpa. parAmarzasya virahAdeva ma tadanumiteH punarutpAdaprasaGga iti / na ca sipAdhayiSApUrvotyannaparAmarza ravApekSAbuddhirUpaH tatra tatparAmarzasya kSaNatrayasthAyitayA panubhityAtmakaparAmotpattisamaye'pi sattvena anumiteH punarutpAdaprasaGga iti vAcyaM / uktasthale tAdRzaparA. marzacaturthakSaNe anumiverutpAdena tAdRzaparAmarzasyApekSAbuddhirUpatve mAnAbhAvAt caturthakSaNe hitvAdipratyakSAnurodhenaiva kSaNatrayasthAyitvarUpApekSAvakhaukArAt, evaM vAdRzabuddherapekSAbuddhirUpatve dhanumiteH praamrshtvotkiirtnvaiphlyaaptteH| etena jJAnecchayoryogapadyakhIkAre yatra siSAdhayiSotpattikSaNotpannaparAmazIdanumityAtmakasiddhyAtmaka parAmarNaH tatraiva tadanumiteH punarutpAdAparitvapi nirasta / iti cedavAGaH yatrAdau vahivyApyetaravAbhAvavAn parvato vazivyApyadhUmabAna ityAkArakaH parAmarzaH tataH siSAdhayiSA tavo vakiMvyApye.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ e sAvacintAmaNA lAdhavamiti vAcyA siSAdhayiSAvirahakAzonAvinazyadavasthaparAmarzajanyAnumitivyaktiSu tatprAgabhAvavyakaunA kAraNavAdyakalpanAdeva mahAlAdhavAditi cet / na / siddheH pratibandhakatvAbhyupagame'pi sva-khAnadhikaraNeSu prAtmasa tattadanumitivyatInAM utpAdavAraNatha pUrva-pUrkhAnumitivyatyutpattisamakAlaM bhAvyanumitiyakonAM uttarottarAnumitivyatyutpattisamakAlaJca pratautAnumitivyataunA utpAdavAraNAya ca tattadanumitivyaktiSu pUrva-pUrvotpatratattatparAmarzavyakaunAM vibhivya hetutvAvazyakatayA tasyA eva utpattisambandhena kAraNatvAbhyupagamAdeva utpatrapunarutpAdavAraNasambhavAt / atha tathApi yaviSayavizeSapakSakayaviSayavizeSasAdhyikA ekaikAnumitireva ekaikapuruSasya jAtA na tu tatpUrva tatparato vA tatpakSaka-tatmAdhyakaH parAmarzaH avinazyadavasthaparAmarzajanyatatpakSaka-tatmAdhyakAnumitivyakaunAM utpannapunaratpAdavAraNAya lAghavAt tatpakSaka-tatmAdhyakAnumitiM prati tAdRzasiddhaH pratibandhakatvameva kanyayituM yu tacApi tattadanumitiyakti pratyutpattisambandhena tattatparAmarzAdivyataviziSya hetRtvklpne'nnaakaarykaarnnbhaavprsnggaaditi| na ca kha-khAnadhikaraNeSu prAtmasa tattadanumitiyakaunA utpAdavAraNaya tatrApi tattatparAmarthavyatInAM / vibhivya hetutvamAvazyakamiti vaacy| kriyA-saMyogakArya-kAraNabhA taravAbhAvavAn parvato vaDivyApyavaDimAn ityAkArAnumitiH tasyAH parAmarzarUpatayA vadanantaraM tasyAH punarutpAdaprasAsambhava. iti paricintanIyaM /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ paataa| vokayuktyA samavAdhikAraNavyakaunAM svakhasamavetasAmAnya prati tAkitvena hetutvAvazyakatvAdeva kha-khAnadhikaraNeSu dhAtmasa tattavAtInAM utpAdAsambhavAditi cet / na / tAdRzaviSayavizeSe mAmAbhAvAt anyathA yaviSayavizeSavizeSyaka-yaviSayavizeSaprakArikA ekaikapratyazavyakrireva ekaikapuruSasya jAtA na tu tatpUrva tatparato vA tadiSayavizeSayoH mantrikarSAdiH tadviSayavizeSyaka-tadiSayaprakarakapratyakSavyakaunAM utpatrapunarutpAdavAraNaya tattavizeSyaka-tattatprakArakapratyartha pratyapi tattavizeSyaka-tattatprakArakamiddheH sAmAnyataH pratibandhakatvAsajAma taceSTApattau atrApi iSTApatteH sambhavAt, tAdRzaviSayavizeSAnumitau pakSatAyA hetutvasiddhAvapyanyatra tsyaastdsiddheshv| vastutastu pratyakSAdaunAmapyutpatrapunarutpAdavAraNaya sAmAnyatastAdAmyasambandhena kAryatvAvacchinotpatti prati sattAvacchinotpattiM pratyeva vA vizeSaNatAvizeSasambandhena kAryyamahavartitayA samayasambandhanAzatvena nAsatvenaiva vA pratibandhakatvaM klataM jJAnAdinAzasya viSayavRttitve mAnAbhAvAt adhikaraNasthAvidyamAnatAdazAyAmapi tatra vizeSaNatAvi. zeSasambandhena tadabhAvo varttata eveti na taddoSatAdavasthyaM tathAca tata (1) sarvatra kAraNavaM yadi kAyyAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryAdhi karaNahatyabhAvApratiyogitvarUpaM tadA zyena-zailasaMyogarUpakAryAdhikaraNe zaile kriyAyA abhAvAt kriyA-saMyogakAryakAraNabhAve vyamicAraH ataH yathA tatra kAryyatAvacchedakAvacchinnA yAvatyaH vyaktayaH tatpratyekAdhikaraNayaliciyaktiratyabhAvApratiyogitvalpaM kAraNatvaM . vivakSaNIyaM tathA patrApoti na kutrApi vyabhicAra iti dhyeyaM /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNI eva utpannAnumiterapi punarutpAdAsambhavaH / etena tatparAmAdizyakaranantakArya-kAraNabhAveSu utpatteH sambandhatvakalpanAmapekSya siddheratirikapratibandhakatvakalpaneva khaghIyasautyagrimokra pratyutamityAH / tadamat siddherapratibandhakave parAmarzaniSThApAmAkhagrahAbhAvasya pRthaganumitihetutvamate miyAtmakaparAmarbha miSThatattajjJAnatvadharmitAvacchedakakAprAmANyayahAbhAvAnAmapi pRthak hetutvAvazyakatvena mhaagaurvaaptteH| anyathA idaM jJAnaM vyaapytvaadyNshe'prmetypraamaannygrhaatmk-siyaatmkpraamrshdnumityaaptteH| na ca tathApi yatmAdhyamiddhikAlaunaparAmazeSu na tattanAnatvadharmitAvacchedakakAprAmANyajJAnaM tatra siddheH pratibandhakave mAnAbhAva iti vAcyaM / tatrApi siddheraprativandhakave vinApyanumitmAM smrnndiruupmiyaatmkpraamrshaanntrmnumityaaptteH| na ceSTApattiH, anuvyavasAyavirahAt anuvyavasAyasyApi khaukAre anubhavApalApAt anyathA zAbdabodhAdikaM prati AkAGgAdijJAnava anumitiM prati parAmarzAdezva gauravAdakAraNavaprasaGgAt nirAkAGkSAdisthale'pi bhAbdabodhAdau tadanuvyavasAye ca dRSTApatteH suvacatvAt viziSTajJAnaM pratyapi bAdhAdeH pratibandhakatvavilopaprasaGgAcca / na ca vahivyApyadhUmavAn vahivyApyadhUmavyApyavAn vahivyApyadhUmavyApyavyApyavAn iti samUhAlambamaparAmarzAnantaraM parAmarzAnumitipravAhasya prAbhAkaranaye anubhavasAcikatvAt bhavanmate'pi kutracidanubhavApalApastulya eva gauravaM punaratiricyate iti vaayN| tatra sthalavizeSe'numitidhArAyAH prAmANikatve miSAdhayiSAvat tattatparAmarzavyakaunAM uttejakamadhye praveze ctivirhaat| kiJca midyAtmakaparAmarza
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ pksstaa| 88 skhale'vinagyadavasthaparAmarzajanyAnumitisthale cAprAmANikAnAtAnumiti-tatyAgabhAva-tadvaMsAnAM kArya-kAraNabhAvakalpanAmapekSya lAghavAt pakSatAyA eva hetutvaM kalyate, pratyakSAdisthale ca dhArAvAhikasAkSAtkArAdInAM pramANasiddhatvAt gaurvmpyaasthiiyte| nara vissyaantrsnycaaraadivirhe|9) bhavanmate'pi anumityanantaramanumitisamAnAkAramAnamopanautabhAnotpattau bAdhakAbhAvAnAtirikavyakikalpanA mamApi anumitestatsthalAbhiSikatvAdiSayAntaramavArAdisattve ca tata eva mamApyanumityanutpatteriti vaacyN| anumityuttaramanumitinirvikalpakavyaktastadanuSyavamAyavyatareva vopanautabhAnAnAtmikAyA utpattetirikakalpanAbhAvAt nirvikalpakAdiyanerbhavatApi khaukArAdityAstAM vistaraH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyaditIyakhaNDarahasye pakSatAmiddhAntarahasyaM, mamAptamidaM pksstaarhsy| (9) manasaH mAnasapratibandhakIbhUtajJAnAdisAmagrIsamavahitatvaviraha ityarthaH /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha parAmarzapUrvapakSarahasyaM / 'pakSadharmasya vyaaptivishissttjnyaanmnumitihetuH| nanu 'vyApyatvAvacchedakaprakAreNa vyAptismaraNaM pakSadharmAtAjJAna tathA lAghavAt parAmarzahetutvenAvazyakatvAcca evaJca dhUmo vahivyApyo dhUmavAMzcAyamiti jnyaanhyaadevaanumitirstu| na cAnumitiM prati vyApyatvajJAnameva hetuAghavAt upajIvyatvAJceti vaacyN| tasyAnumiteH pUrvamasicau yugapadupasthityabhAvAt / atha parAmarzapUrbapakSarahasyaM / anumitilakSaNekakAryAnukUlatvasaGgatyA(1) paJcadharmatAnirUpaNanakaraM anumitihetutvena parAma) nirUpayati, 'pakSadharmasyeti, 'pakSadhabasya' pakSasambandhasya, 'yAptiviziSTajJAna' vyAptiviziSTe jJAnaM pakSabAptiviziSTobhayabhiSyAvagAvijJAnamiti yAvat, tadevAnumitiheturityarthaH, tena pacavizeSyakaparAmarza-zivizeSyakaparAmarzayorubhaporevopasaMgrahaH, vakivyApyo dhUmaH dhUmAMzca parvata iti jJAnasya maumAMsakanaye anumitijnksthaasNgrhy| pakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAnirUpitamAdhyavyApyatvAvacchinnaviSayatAmAlijJAnamevAnumi(2) anumitirUpaikakAryakAriksaGgatyeti kha ga /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| nir'ini o maaaalijj:(2), naa naamr'inaamaajhi (1) parvatadharmikavAnumiti prati vazivyApyadhUmavAn parvata iti parvatabil-kliy'munsndhaar'liy'H bngkiaay+dhunH ab hni aadhabll ghr'hmaandh-bnyciaay'nbindhli ibH nbi ghnssiddh-bndhuimhmaandhlil ekssiadhunr'ihmaadhghnaalaacchilp-anaakaanimll buth the jaal nbaa linggbimbndhsmaangginiihaasibii smmindhaay' sndhaanyjniyaami jaaphll ami, yr' ar'ihm-aay'mhmaandhmaamlaaninii yir'ighmhaamaasi phaayl amithy anH sr'ihm-ghaamaaliyiidaanini mni naay'ln skaal, yntr aabisstt-admphaajliyiilaalini mni aatmbigh-ajaamaaliyn jaal y, naa jaanaabndhiitii jaanaabjjbiitii a aay'maanaalisisminaa: smaanaaliminaayinaaaa jaanlaay' mgn ni miinnii aamlaassy'ibinaaliminaahmaacchinnbissnaay'aalilihiidaamini mni aaslaacchinnbissynaalininaassaacchinnbissnaay'khili ay'n hy'linii br' hr' aatm-liimr'y'itaabaahililaablijaay'naamnir'aamijhmaanaaghtinminiss bii shriinidraa dbiin| n pr miilaar'sthimill siidhUmasya samavAyega dhUmAvayave parAmarzAt saMyogena dhUmAvayave varanumi. tyanutpAdAt tatsambandhAvacchinnaM yat vahiNyApyatvaM tadavacchinnatatsambandhAbcchinnbissy'lithin-bnaanndrbaabngkilpbissynaali-lingghll jaayelmss bndh, nmbr btmimun ab muni mniiy'
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ nndinaar'ii yghiaamaacchinnbinaa aaghssaajiimuniissaamrilr'ihaa jgh ar'ihmaam-libimumbndhniidai klmini baath| inaar'br'aalr'cchinnsndhaanaabhimA yA vyApyatvAvacchivaviSayatA tanirUpitA yA hetutAvacchedakasambandhAsnniaay'maabmiaansilpnaar'baar'libiy'naa maamissnaay'aalilihr'r' anini mmi iinul shiissiissH / aphisssaa ar'm buni aaliiy'aar'iksaannimulmndhaanaa inaanukrbndhkaalaashmijaanaal aphighimulH anbaa buli mniissaalibaanucchinny'nmhmaahnaay'H miimaabcchilaamblaalbcchinnmnggaanaal libaaniiH naakuy'aamnprmiilaanggaallll maatRtmghaalmaanitmaaniH bnyci aaymunmndhaa-ar`nbissmkaaliinlibhiy'ghnaayaaH inaanujj kaalaacchillaalaaksilaami maamaabr'iy inaablaabcchinnaaghaacchinnsndhaanshilpmnthn, amiH ab muni aashiir'mliy'inaahaaH inaaN laalbcchinnbi saanaabihaa biss-bibivyakaparAmarzayoH saGgahaH / na caivamapi vaDivyApyadhUmavatparvatavAn dezamuni aashiilingkaa-bighughly+n inaassklaa cchillaalaabnnisndhaantmbh naamaaniinlissiy' maathaa bythaa laay'ly'aanumaanaajaanl naay'maanaaliaphihini maa| a saamaalhaalimjhaanaa-y'inii vajiyApyadhUmavatparvatadhAn iti cAnIyavazivyApyadhUma-parvatatvetadubhayadhalaacchinnssnlistaanaay' htb phinyaadhulmaalaaliminbi ghnaal anllistsndhaanaaelithilbn ansndhaanaali bicitmmujaacchilpdminaabaali, hn anlsndhaanaali
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| 815 pitaparvatatvAvacinavizeSyatAtvApattiHvaDivyApyadhUmaprakAratAnirUpitali. vyApyadhUmAvacmivizeSyatAtvApattiya, batA avacchedakatAnAtmakavakriyApyadhUmaprakAratAnirUpitA parvatatvAvacchinA ekA vizeSyatA paparAca tAdRzavizeSyatvAvacchinnA vaDivyApyadhUma-parvatatvomayadhammAvacchinA prakAratA kho. kartavyeti tajadhAnIyaparvataniSThavizeSyatAyAH hetutAvacchedakasambandhAvacchi. bAdheyatvasambandhAnavacchinna prakAratAminnatvena tAdRzazAnAdanumininiSpratyU haiv| . vastutaH pakSamukhyavizeSyakaparAmarzadevAnumitiH na tu vyApyavizeSyaka-pakSaprakArakAditi matAbhiprAyeNedaM / etena vahivyApyadhUmavatparvatavAn dezajuni maashiilnbir'inaamaa ythimsndhaanaalininb parvatatvAvacchinnatvaM na tu vazivyApya dhumaprakAratAnirUpitavizeSyatAtvena vahithApyadhUmAvacchinnatvaM kintu prakArasAtvanaiva ubhayadhammAvacchinnatvamiti matAnusAreNa prakAratA-vizeSyatayo ko'pi na khasya khadharmitAvacchedakAyApattinibandhanadoSa iti nitAnugame tAdRzajJAnasyAsaMgraho durbAraraveti prtyuktm| kecittu hetutAvacchedakasambandhAvachinnathApyaprakAratvAnirUpitA yA hetutAvacchedakasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhAnavacchinA praka. tA tadanyatvasya pa. kSaviSayatAyAM nivezAt vahivyApyadhamavatparvatavAn deza iti jJAnasyAntarA bhAsamAnapadArthaniSThaprakAratA-vizeSyatayoraiko'pi nAsaMgrahaH tadIyapaLataniSThaprakAratAyAH saMyogasambandhAvacchinnathApyaprakAratAnirUpitatvena hetu. tAvacchedakasambandhAvacinvavyApyaprakAratvAnirUpitA yA prakAratA tadanya. tvasya tavAkSatatvAt, evaM vyApyatvAvacchinnaviSayatAyAmapi hetutAvacchedakasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhAvacchinapakSaprakAravAnirUpitA yA hetunAvacchedakasambandhAgavacchinA prakAratA tadanyatvaM nivezanIyaM anyathA saMyogasambadhAvacchimAdheyatvasambandhena vyApyAMze pakSaprakArakasya pakSavahyApyavAn kAjaiti jJAnasya nAsaMgrahaH ityAH /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe nanu parvato vazivyApyadhUmavAnna vesi saMzayAt anumitivAravAya parva. tatvAvacchedena vajivyApyadhUmAbhAvAprakArakAve sati parvatadharmikavakriyApyadhUmaprakArakAvalpaM nizcayatvaM dhanumitijanakatAvacchedakaM vAcca, evaM vazivyApyo dhUmaH parvate na vA iti saMzayAdanumivivAraNAya vyApyadharmikapakSAbhAvAprakarakale sati vyApyadharmikapakSaprakArakatvamanumitijanakatAvacchedakaM vaktavyaM tathAca kathaM pakSavizeSyaka-liGgAvizeSyakaparAmarzayorekarUpeNa hetutvaM / maca pakSatAvacchedakAvacchedena vyApyAbhAvAprakArakAvavizivaM sat vyApyavisundhaadhnaassaar'cchinnmniy+minaandhaabaandhaar' yntr'aalr' chinnaviSayatAnirUpitapakSatAvacchedakAzinaviSayatAzANi jJAnaM tatvena hetutvAnokasaMzayAdanumityApatirivi vAcyaM / evamapi parvatatvasAmAdhikarakhyana vazithApyaghUmAmAvAvagAhinaH parvatatvAvacchedena baniyApyadhUmAvagA. hinaca parvato vaDivyApyadhUmavAnna ti saMzayAdanumityApattiA sAdRzasaMzayasthApi parvatatvAvacchedena vaDivyApyadhUmAbhAvAprakArakatvAt / na ca parvatadhamikavaDivyApyadhUmAbhAvAprakArakatvameva pAne nivezanIyaM tathAca parvatatvamAmAnAdhikaraNaNena vazivyApyadhUmAvagAhini parvatatvAvacchedena vazivyApyadhUmAvagAhini ca saMzaye parvatadharmikavakriyApyadhamAbhAvAprakArakatvavirahAt na tAdRzasaMNayAdanumityApattiriti vaacy| evaM sati parvatatvasAmAnAdhikaraNega bar3iyApyadhUmAvagAhinaH parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vazivyApyadhUmAbhAvAvagAhinikhayAdanumityanupapattiH tasya parvatarmikavahivyApyadhUmAbhAvAprakArakatvavirahAt iti cedatrocate parvavatvAvacchedena kAnumiti prati parvatatvAvacchedenaiva vaDivyApyaghUmavattAnizcayaH kAraNaM parvatavasAmAnAdhikaraNyena vaDivyApyadhumaparAmarzAt parvatatvAvacchedena kAnumiterakhaukArAt parvatatvasAmAnAdhikara ena vAnumiti prati tu parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vajivyApyadhUmavattAnizcayaH kAraNaM, evaJca parvatatvAvacchedena vAnumiti prati pavatatvavyApaka-vazivyApyadhumapratiyogika-saMyogasambandhAnavacchinna prakAratAbhinna
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| vyApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpita parvatatvavyApakavahivyApyadhUmapratiyogikasaMyogasambandhAvacinAdheyatvasambandhAmavacchinnaprakAratAbhinnapakSatAvacchedakAva. chinnaviSayatAzAlinizcayanichakAraNatAyAM parvatatvAvacchedena vahivyApyadhUmAbhAvAprakArakatvaM avacchedakaM, evaM vanizcApyatvAvacchedena tAdRzAdheyatAsambandhA. cchinnaparvatAbhAvAprakArakatvamapyavacchedaka, parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahAnumitiM prati parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vakivyApyadhUmavattAjJAnakAraNatAyAnta parvatatvAvacchedena vahivyApyadhUmAbhAvAprakArakatvamavacchedakaM iti na parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vhissyaapydhuum-tdbhaavaavgaahinishcyaadnumitvnuppttiH| na ca vahivyApyo dhUmaH parvate vaDiyAdhyadhUmAbhAvAMzca parvataiti samUhAlambanazAnasya parvatatvAvacchedena vaDivyApyadhUmAbhAvaprakArakatvena nizcayakhAnupapattiriti tAdRzaparAmarzadazAyAM dhanumityanupapattiriti vArtha / prAcInamate parvatatvAvacchedena vaDivyApyadhUmAbhAvavattAbuddhi prati vahivyApyadharmikasya saMyogasambandhAvacinAdheyatvasambandhena parvataprakArakanizcayasyApi kAryasahabhAvena pratibandhakatayA tAdRzajJAnasyAhAryatvena anumitijanakatAvacchedakobhUtAnAhAyya'tvAnAkAntatayA tAdRzazAnAdanumitvanupapattivirahAt iti / kecittu hetutAvacchedakasambandhAvacchinAdheyatAsambandhAvacchinna pratiyogitAkapakSAbhAvaprakAravAnirUpitA yA cApyatvAvacchinnaviSayatA tanirUpitA yA hetutAvacchedakasambandhAvacchinavyApyAbhAvaprakAra tvAnirUpitapakSatAvacchebndhaar'cchilpr'imnaa mhaabidyaalll jaal bi maanaalipitA ekaiva vizeSyatA tathAca parvato vahivyApyadhUmavAnna veti saMzaye yA pakSatAvacchedakAvacinaviSayatA sA na vyApyAbhAvaprakAratvAnirUpitA, vaDivyApyadhUmaH pakSe naveti saMzaye ca yA tAdRzadhUmatvAvacchinnaviSayatA sA na pakSAbhAvaprakAravAnirUpiteti tAdRzasaMzayayorna nizcayatvaM ityAH /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo manu parvatA vaDiyApyadhumavAn idaM jJAnaM vaDivyApyadhUmAbhAvavati vaDiyApyadhUmaprakArakamitvaprAmANyajJAnAsanditaparAmarzAt parvate vakAnumitivAra* sAya evaM vazivyApyo dhUmaH parvate idaM jAna bAdheyatAsambandhAvavipatiyogitAkaparvatAmAvati tena sambandhana parvataprakArakamitvaprAmANyavAnAkhAnditathApyavizeSyakaparAmarzadanumitivAraNAya ca tAdRzApAmANyajJAnA mAvaiyaM vyApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpitapakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAzAlinizcayaniSThakAraNatAyAM pavacchedakaM avazyaM vaktavyaM, tathAca tayovizeSyavizeSayamAvena vinigamanAvirasAt gurutara kAryakAraNabhAvaiyamAvazyaka, svaM parvatovaDivyApyadhUmavAnidaMzAnaM bAdheyatAsambandhAvacchinapratiyogitApaparvatAbhAvavavi tena sambandhana parvataprakArakamitdhaprAmANyavAnAsanditaparAmAt vaDivyApyodhUmaH parvate idaM jJAnaM vaDivyApyAbhAvavati vaDivyApya prakArakamityaprAmANyajJAnAkhanditayarAmIca sarvAnubhavasiddhAyA dhanumi. terapaNApaprasaGgaH / na ca yadyadaprAmANyavAnasattve parvatadharmikavAnumiteranutyAdaH tattadaprAmANya jJAnAmAvAnAmeva kAraNavAvacchedakatayA niyatAprAmANyavAnAbhAvAgAM kArakhavAvacchedakakoTau apavikalAma tatrAnupapattiH iti vAcyaM / yatra vahivyApyadhUmavAn parvata idaM zAnaM bAdheyatAsambandhAvazivapratiyogitAkaparvatAbhAvavati tena sambandhana parvataprakArakaM bhAvijJAnava tAdRzaM evaM bhAvidhAnaca vAbhAvavati vaDiprakArakatvavyApyavadidaM jJAna vahivyApyadhUmAmAvati baliyApyadhUmaprakArakatvayApyavat vaDivyApyadhUmaJca parvatavyApyavAniti samUhAlambanaparAmarzaH taduttaraM parvato vaddhimAn vahni. vyApyo dhumazca parvate tajjJAnaca vaDivyApyadhUmAbhAvavati dhUmaprakArakaM vAbhAvavati vakiprakArakaM iti samUhAlambanAnumitiH taduttaraM punarvahAnumi. tiprasaGgaH etAdRzasthalIyapUrvaparAmarzadharmikAprAmANya jJAnasya uttejakatve paprAmANyavAnAsanditavAnumitvanupapattiH patastasyAnuttejakatvamavazyaM valayaM ityagrimakSaNe vAmiterApattiniSyatva haiva / na ca parvavarmika
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| kAnumiti prati siddheH pratibandhakatAyAM siddhikharUpAnumitidharmikatada. mANyajJAnavyarattejakatvAkhaukArAt siddhilpapratibandhakavazAdeva gottapakSaNe'numitvApattiriti vAcyaM / evaM sati vahiSyApyadhUmadharmikaparvataprakArakaparAmarzadharmikatAdRzaparAmarzapUrvotpannAprAmANya jJAganAzAt tAdRza parAmarzadvatIyakSaNe'numitinaM syAt iti cet| na / vahivyApyAbhAvavadiSyakAtvAvacinavahivyApyaprakArakatvaprakAratAnirUpitobhayArattidhamAvacchinajJAnaniSThavizeSyatAkazAmAbhAvaviziSyApyatvAvacchinna viSayatAnirUpitA yA pakSAmAvavizeSyakatvAvacchinnapakSaprakAratAkatvaprakAratAnirUpitomayAvRttidharmAvacchinna-jJAnaniSThavizeSyatAka-jJAnAmAvaviziSpakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatA tAdRzaviSayatAzAlijJAnatvena hetutvasyokatvAt, thApyatvAvacchinnaviSayatAyAM tAdRzAbhAvazca khavizeSyatAzrayanirUpita khoyavizeSyatAnirUpitaprakAratAkatvAvacchinnaviSayatAnirUpitavyApyatvAvacchinnaviSayatAmirUpita-vyAptitvAvacchinnaviSayatAnirUpita-viSayatAvacchedakavadhivAvachinaviSayatAnirUpitavyAptitvAvacchinnaviSayatAgirUpitA satI yA pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitAprakAratA tatvaca etadubhayasamba. ndhAvacchinapratiyogitAkA, evaM pakSavizeSyatAyAM tAdRzakSAmAbhAvaH khauyavizeSyatAzrayanirUpitatvaM khauyaprakArakatvatvAvacchinnaviSayatAnirUpitaviSayatAvacchedakaM yatpakSatAvacchedakaM tadavacchimatve sati sAdhyayApyatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprakAratAvaca etadubhayasambandhAvacinapratiyogitAkA, evaca vaDithApyodhUmaH parvate idaM jJAnaM vahivyApyAmAvati vahithApyaprakArakaM ityaprAmANyavAnAsanditaparAmAdanumitiH nirvahati tathAhi tAdRzAprAmANya jJAnasya vizeSyobhUtaM yadazivyApyo dhUmaH parvate ityAkArakazAnaM tanirUpitatvasya tajjJAnIyathApyatvAvacinavizeSyatAyAM satve'pi tAdRzAprAmANyavAnIyaprakArakatvatvAvachinaviSayatAnirUpita. thApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpitacAptitvAvacinaviSayatAnirUpitaviSaya. 57
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. sattvacintAmaNe naar'nyjiibicchinnbissynaalithinsilaacchinnbissynaali rUpitaprakAratAtvasya tatra virahAt nivatobhayasambandhAvacchinapratiyogi naakaalihmiimaalaammaalaamaal naaln, aain bissy'k damate ayaM pariSkAraH na tu samAnAkArakajJAnasyaikaviSayatAvAdimate, tathA sati vaziSthApyadhUmavAn parvata idaM jJAnaM vajithApyadhUmAbhAvavati vaDivyApyadhUmaprakArakaM ityaprAmANyavAnAkhAnditaparAmarhoyA yA viSayatA tasyA eva aprAmANya jJAnAnAsanditatAdRzaparAmarzIyatayA paprAmANya. zAnAgAvandita jJAnIyathApyatvAvacchinnaviSayatAyAmapi niruktAprAmANyacAmavizeSyobhUtaparAmarNanirUpitatvaghaTitomayasambandhena paprAmANyavAnasAcAt paprAmANyajJAnAnAsvanditaparAmarzadanumityabhAvApatteH evaM prakAy'ai dui maas andhr'i yaar'hmnimaamtmsthaanaangklinDivyApyadhamaprakAraka-parvatavizeSyakaparAmarzAt anumitinirbaahH| na e bighiinaalliminiisssndhaalaabnnibissy'kssy'ii saprakAratAnirUpakatvaitadubhayasambandhAvacchinapratiyogitAkApramANyavAnA* bhAvavaiziyameva vyApyatvAvacchinnaviSayatAyAM nivezyatA kiM guratarotasasandhAvacinapratiyogitAkAmAvanivezeneti vAcyaM / evaM sati vajiyApyadhUmavAn parvata idaM zAgaM vazivyApyadhUmAbhAvavati vazivyApyadhUmaprakArakamityaprAmANyajJAnameva vahivyApyatvAvacchinnanirUpitaprakAritAtvena zAnAtarIyaprakAritAmavagAhya vRttaM sAdRzApAmANyavAnAkhanditaparAmarthAt sAnubhavasiddhAnumityanutpAdasthApanApaprasaGgAt tAdRzajJAnIyaprakAritAlaamikaahinaahiinghaalaaliiy'snggaayinaalikaay' naam rAmarzAyaviSayatAyAM virahAt / evamidaM vAnaM pakSAbhAvavati pakSa prakArakamityaprAmANyajJAnAmAvasthApi uktagurutarasambandhAvacchinnapratiyo. gitAkatvavyAvRttiH khayamUhanIyA / patredamavadheyaM vahivyApyadhUmatvAziva viSayatAnirUpitaparvatatvAvacchinna viSayatAzANinitrayottaramaLatadharmikava.
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| sAnumiti pati tAdRzanizcayatvega hetutve vaDithApyadhUmaprakArakaparcatavizeSyakagiyottarAnumitiyatAmitIcchAtaH parvate bar3e sijivAce nAzaparAmarzadeva parvate vakAnumitiyate na tu vahiyApyavizeSyavapaparvataprakArakanizcayAditi niyamAnupapattiH, tathAhi tAdRzecchAvirahavizisiyabhAvasya kAryatAvacchedakaM yadi parvatadharmikavajhiyApyadhUmaprakA. rakanizcayottarAnumititvaM tadA yadA vaDivyApyadhUmaH parvate iti nica. yo'li niyatasiyabhAvazca vartate na punarvaziSthApyadhUmavAn parvata iti parAmarzaH tadApi parvatadharmikavahivyApyadhUmavattAnizcayottarAnumititvAvacchi vasya niyavAsiyabhAvAtmakapakSatArUpakAraNavalAt pApattiAraiva, yadi ca parvatadharmikavahivyApyadhUmavattAnizcayottaraparvatadharmikavAmititvAvacchinnaM prati parvatadharmikavaDivyApyadhUmavattAnizcayottarAnumitiyatAmitvAkArakecchAvirahaviziSThaparvatadharmikavakrimattvanizcayAbhAvatvena kAraNatvaM vaziSyApyadharmikAdheyatAsambandhena parvataprakArakanizcayottaraparvatadharmikavAnumitiM prati tAdRzanizcayottarAnumititva prakArakecchAvirahaviziSasiddhyabhAvatvena kAraNatvaM tadA yadA kevalaM vahithApyadhumavAna parvata iti parAmazI vattate siDica nAsti tadolapakSatAiyasattvAt pakSatAkAryyatAvacchedakIbhUtavahivyApyadhUmavattAnizcayobaalinirbcchinnss aajimaablilaaminitvAvacchimasyApyApattiH duvAraiva tAdRzapakSatAiyasya sattvAt tatkAryatA. vacchedakAvacchinApAdanasya sughaTatvAt / ataeva siyuttarAnumiti prati siSAdhayiSAyAH kAraNatve yatra siSAdhayiSA vartate siddhiAMti taca sidhAdhayiSArUpakAraNabalAt sijhyattarAmumititvAvacchinApattiH matharAmAthena pakSatAgrathe dattA sidyuttarAnumitiM prati siddherapi hetutvamukhA tAdRzApattiAritA, evaca pakSatAyA iva parAmasthApi parvatadhambhikavazivyApyadhUmavattA nizcayottarAmumilitvAvacchinaM prati tAhAniJcayatvega
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ "ra sAvacintAmaNe ekaM hetutvaM vyApyadharmikapakSaprakAravanizcayottarAnumiti prati tAdRzA viSayatvenAparaM hetutvaM, evavekavidhaparAmarzatattve banyapakSatAvalAt nAnya meM vidhAnumititvAvacchinApattiH ekavidhapakSatAyAH banyavidhaparAmarzasyAsa, hakAritvAt, ravaJca mathurAnAthena yadyApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpitapakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAzANinizcayottarAnuminisvAvacchinnaM prati tAdRzanizcayatvenekarUpeNa kAraNatvamukta tatpakSatA guruNAmiva navyAnAmapi mate nAnumitiheturiti kevalAvayigranthoktalikhanAnusAreNeti / naiyAyikamate vyApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpitapakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAzANinizcayatvena kAraNatvaM mImAMsakamate tu hetutAvacchedakAvacchedena vyAptinizcayatva hetutAvacchedakalpeNa pakSadharmatAnizcayatvaJca daNDatva-cAtyAdivat kAraNatAvacchedaka, ratammate kAraNatAvacchedakalAdhavAsambhave'pi yatra vahivyApyo dhUmaH dhUmavAn parvataH iti jJAnaM taduttarakSaNe siyAdipratibandhakavazAt na parvato vahimAnityanumitiH kintu vakivyApyadhUmavAn parvata iti parAmarzaH tatra mImAMsakamatasiddhakAraNatAvacchedakaiyasya khaprakAzavAdigurumate prathamopasthitatvarUpalAghavasambhavAt iti mathurAnAthe. goktAM, patredaM cinyate svaprakAzavAdigurumate vahivyApyodhUma iti dhAnakAle dhUme vaDivyApti jAnAmi ityanuvyavasAyo niyamatojAyate viSayagrAhakasAmagrAH viSayapuraskAreNa jJAnagrAhakavaniyamAt na tu tAdRzajJAnakAle dhUme vahiM nizcinAmItyAkArakAnuvyavasAyaH vyAyabhAvAprakArakatvaviziSvyAptiprakAraka jJAnatvaparyAvasanasya vyAptinizcayatvasya jJAne vyAptiprakArakatve vyAsyabhAvAprakArakatvavaiziThayAhakasAmagrA patiriktAyAapekSaNIyatvAt, tathAca yatra vyAptyabhAvAprakArakatvavaiziSThagrAhakasAmagrI gAli kintu vyApyAbhAvAprakArakatvavaiziSTagAhakasAmagrI vartate tatra vahi. vyAyadhUmavAn parvata iti zAmakAle parvate vajhiyApyaM nizcinomi tvevAnuvyavasAyo jAyate na tu dhUme vaDiyApti nizcinomotyanuSyavasAyA,
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| saMcayatvamevAnumitikAraNatAvacchedakamiti bhAvaH / yadA 'pakSadhaya' pakSatAvacchedakasya, vyAptivibhiSTajJAna' vyApyavachinaviSayayAvijJAnaM, pakSatAvacchedakasyetyatra khAvacchinnaviSayatAnirUpitalaM dhyarthaH, tasya ca vyApyavachinaviSayatAyAmanvayaH, tathAca pakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAnirUpita-vyApyavacchinnaviSayatAzAlijJAmamevAnumitiheturiti pUrvAka eva zabdArthaH / yattu 'pakSadharmasya' pakSatAvacchedakAvacchinnasya, saptamyarthe SaSThI, 'vyAptiviziSTajJAnaM' vyAptiviziSTa prakArakazAnaM, pakSatAvacchedakAvachinne vyAptivibhiSTavaiziSyAvagAhijJAnamiti yAvat, tadevAnumitihetarityarthaH, navyanaye pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyakavyAptiviziSTavaizighyAvagAhijJAnasyaivAnumitihetutvAditi vdnti| tadamat / aye vyApyavizeSyakaparAmarzasyApi hetutvena vaktavyatvAttadamaGgatyApatteH / . bhaTTAcAryAstu nanu prAcAM naye pakSa-vyAptiviziSTobhayavaiziSyAvagAhinizcayatvAvacchinnakAraNatApratiyogika-kAryyatAghaTitamanumitikhakSaNaM prAgutaM tacAsambhavi vahivyApyo dhUmaH dhamavAn parvata iti jJAnAdapyanumityutpatteH tena rUpeNAnumityahetutlAdityata zrAha, 'paJcadharmasyeti, arthastu pUrvavat, ityanumitilakSaNopoddAtamaGgatyA prakRtagranthamavatArayanti / ___ guruH pratyavatiSThate, 'nanviti, 'yApyatAvacchedakaprakAreNa' tathAca guramate'pi naiyAyikamatasiddhakAraNatAvacchedakasya prathamopasthisatvarUpalAghavaM sambhavatIti /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ gy8 tatvacintAmaNI dhUmavAdiprakAreNa, 'vyAptismaraNaM' vyAptinizcayatvaM, vyAptismaraNa, praveze vyApyanubhavAdanumityanutpAdApatteH, 'pakSadharmAtAjJAna' vyApyatA bacchedakaprakAreNa pakSadharmatAnizcayatvaM, dhuumtvaadyvchinnvissytaami| epita-pakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAzAlinizcayasamiti cAvare, 'tathA' dhUmatvAdyavacchinnaliGgakAnumitiM prati kAraNatAvacchedaka, tathAca dhUmavAdyavacchinnaliGgakAnumitiM prati dhUmatvAvacchinnavizeSyatAkavyAptinizcayatvaM dhUmavAdyavacchinnaviSayatAnirUpitapacatAvacchedakAvacchiSaviSayatAzAlinizcayatvaJca iyaM daNDava-cakratvavaskAraNatAvakedakaM, livizeSaNakaM vyAptijJAnaca() nAnumitihetaH, nayairapi tasmAdanumityanabhyupagamAt iti bhAvaH / 'lAghavAditi naiyAyikAbhimatanirutaviSayatAzAlinizcayatvarUpakAraNatAvacchedakamapekSyAmadunaitatkAraNatAvacchedakaddayasya kutracit prAthamikapratyakopasthitatvarUpakhAghavAdityarthaH, yatra prathamaM vakivyApyodhUmaH dhamavAn. parvata iti jJAnaM tataH siyAdipratibandhakavazena nAnumitiH mAmagrauvirahAt kintu vahivyApyadhUmavAn parvata iti viziSTaparAmarzastacaiva(2) svaprakAzavAdinA gurUNaM mate tadabhimatasya kAraNatAvacchedakadayasya naiyAyikAbhimatakAraNatAvacchedakamapekSya prathamaM sAkSAtchatatvAt tadAzrayAtmakasya (2) tatpratyakSasyaiva prathamamutpannatvAt / na caivaM yatra prathamata eva vahivyApyadhUmavAn parvata iti smaraNa(1) vyAptidhUme ityAkArakajJAnazcetyarthaH / (2) siyAdipratibandhakavazenAnumitisAmagrauvirahAt vahivyApyadhUma vAn parvata iti viziSparAmarzastatraiveti ka* kh.| (3) kAraNatAvacchedakAzrayAtmakamyetyarthaH /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| . 5 cAtmako viziSTaparAmarzastava naiyAyikasikAraNatAvacchedakalyApi khaprakAzavAdinA gurUNAM naye prAthamikapratyakSaviSayatvamiti vaacy| nyAyamatasiddhakAraNatAvacchedakasya gurumatamiddhakAraNatAvacchedakaiyayApyatayA svaprakAzamaryAdayA tatpratyakSadazAyAM gurumatamiddhakAraNatAvacchedakaiyasyAvazyaM pratyakSotpatterityabhimAna:(1), yadA kadApiprAthamikapratyakSaviSayatvasya kAraNatAvacchedakatAyAmavinigamakavAt kalpanAlAghavaM vinigamakamAi, parAmarza hetutveneti nyAyanaye vakiyApyadhUmavAn parvata ityAdiviziSTaparAmarzasthAnumitihetutvenetyarthaH, 'zrAvazyakatvAditi asmadukkakAraNatAvacchedakaddayasya anumityavyavahitapUrvavartitAvacchedakatvena ubhayavAdimiddhAnumitiniyatapUrvavarttitAvacchedakatAkatvAdityarthaH, naiyAyikasiddhayathokkaviziSTaparAmasaMsthApyasmadukkakAraNatAvacchedakaDayAkrAnnatvAt, tathAca naiyAyikamiddhe kAraNatAvacchedake anyathAsiyanirUpakatva-niyatapUrvavartitAvacchedakalayoIyoH kalpanAmapekSya niyatapUrvavartitvAvacchedakavenobhayavAdisiddhasyAsmadukakAraNatAvacchedakadvayasya anyathAmidyanirUpakatvamAnakalpanAlAghavAditi bhaavH| yadyapi nyAyanaye vahivyApyavAnayaM iti vahivyApyatAvacchedakAprakArakaparAmarzAyacAnumitistatra vyApyatAvacchedakaprakArakavyAptinizcayAdyabhAvena maumAMsakAbhimatakAraNatAvacchedakaiyasthApyubhayavAdimiddhaniyatapUrvavartitAvacchedakatayA dayoH kalpanamaviziSTaM tathApyasya doSasya granthakataivAye vkssymaannlaabaamtiH| (1) dhUmatvasAmAnAdhikaraNyena vahivyAtyavagAhini vaziSyApyadhamavAn parvata iti dhAna eva vyabhicArAna vyApyatvamityAzayenokkaM abhimAna iti /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ are ........ prAzcatu 'parAmarza hetutveneti vyApyatAvacchedakaprakArakavyAptinikhaya-vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAnizcayayoH vahivyApyadhUmavAn parvata ityAdinaiyAyikAbhimatAnumitikAraNaitavibhiSTaparAmarza prati janakatvenetyarthaH, 'AvazyakatvAditi asmadukkakAraNatAvachedakaddayasya ubhayavAdisiddhAnumitiniyatapUrvavarttitAvacchedakatAkavAdityartha:(9) / na ca vaDivyApyodhama ityAdivyApyatAvacchedakaprakArakavyAptinizcayasya vizeSaNatAvacchedakAdiprakArakacAnavidhayA viziSTaparAmarzajanakatve'pi() dhUmavAn parvata ityAdivyApyatAva chedakaprakArakapakSadharmatAnizcayasya na vibhiSTaparAmarzajanakatvamiti vAcaM / tasthApi pakSatAvacchedakAdiprakArakajAnavidhayA viziSTaparAmarzajanakatvAditi(2) vyAcakruH / tadasat / tathApi pace liGgavaizi viSayatvAntarbhAvaNAjanakatayA tadavacchinnasya niyatapUrvavarttivAsiddhaH vahivyApyo dhUmaH parvatazca ityAdikevalaparvatatvAdiprakArakajJAnAdapi vakivyApyadhUmavAn parvata ityAdiviziSTaparAmarzasambha (1) ubhayavAdyasiniyatapUrvavartitAnavacchedakatayeti ka0 / (2) parAmarzasya sAdhyavyAptivizilahetuvaizighyAvagAhityaniyamena parAmarza prati hetuvizeSyaka-sAdhyavyAptiprakArakanizcayasya vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizyavidhayA janakatvAt tAdRzanizcayasya anumiliniyatapUrvavartivAvazyakatve'pi pakSavizeSyakahetuprakArakanizcayasyAnAvazyakatvena banumitiniyatapUrvavartitvamasiddhamiti bhaavH|| (2) vizibuddhiM prati vizeSaNavAnasya sAmAnyato hetutvena hetumAn pakSa dRtyAkArakajJAnasyApi pakSatAvacchedakAdivizilabuDyAtmakaparAmarza prati vizeSaNa jJAgavidhayA janakatvamiti bhAvaH /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' praamrshH| 050 vAditi theyaM / navastu tadubhayarUpeNa kAraNavaM kinanchivamityatazAha, "evadheti, 'jJAnadayAdevetyevakAro'pyarthe, naiyAdhikamiddhaviziSTaparAmarzasya dhUmo vahivyAyo dhUmavAMzca parvata iti samUhA-. khambanajJAnasya ca yathokakAraNatAvacchedakadvayAkrAntatayAvadhAraNAmaGgataH, atra yathokavyAya-pakSobhayavaibhiyAvagAhinizcayatvamanumitijanakatAvacchedakaM na vA tAdRzanizcayAsamAnakAlInaM vahivyAyo dhUmo dhUmavAn parvata iti jJAnamanumityupadhAyakaM na vetyAdayo vipratipattayaH, vyAptiviziSTavaiziSyAvagAhinizcayasyaivAnumitijanakavamiti naye(1) vyAptiviziSTavaiziSyAvagAhinizcayatvaM anumitijanakatAvacchedakatra vA ityapi vipratipattiH sambhavati, vahivyApyadhUmavAmayaM iti jJAnaM anumityupadhAyakana veti na vipatipattiH paranaye'pi tAdRzajJAnAdanumityutpatteriti dhyeyaM / 'vyAyavajJAnameveti vyApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpitapacatAvacchedakAvachinnaviSayatAzAlinizcaya evetyarthaH, 'lAghavAt' kAraNatAvacchedakalAghavAt, 'AvazyakatvAceti paranaye'pi tAdRzaviziSTaviSayanAzacinizcayasyAnumiti hetutvAvazyakatvAcetyarthaH, 'upajIvyatvAcceti kacit pAThaH tatra tAdRzaviSayatAmAlinivayasya paranaye'pyanumiti prati kAraNatvAJcetyarthaH / anumityutpattyavyavahitapUrva tAdRzaviziSTaviSayatAzAkhinizcayaH vApi nAstauti bhrameNa dUSayati, tasyeti tAdRzavibhiSTaviSayatAzAlinizcayasyetyarthaH, 'anumiteH pUca' anu 11111 (1) nayanaye ityarthaH / 58
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 tacintAmaNe mityavyavahitapUrNa, 'prasidvau' asacena, 'yugapadupasthityabhAvAditi ekasmin kSaNe'vyavahitapUrvava-kAlikavizeSaNatAbhyAmanumiti-tA* bhaviSayatAzAlivibhiSTaparAmarzayohapasthityabhAvAdityarthaH, tathA padA avyavahitapUrkhatvasambandhena kArthaM tadA kAlikasambandhena kAraNanAvacchedakAvacchivamityanvayasahacArajJAnasya kAraNatAgrAhakasyAbhAvAt kAraNatAgrahAsambhava iti bhAvaH / kecittu 'vyApyatvajJAnameveti vyAptiprakArakazAnamevetyarthaH,(2) evakArAt vyApyatAvacchedakAvacchitravizeSyatAnirUpitatvastha vyAptiprakAratAvizeSaNasya vyavacchedaH, 'sAghavAditi vyApyatAvacchedakAvachinnavizeSyatAnirUpitavyAptiprakAratAzAlinizcayatvamapekSya vyAptiprakArakanizcayatvasyAvacchedakasya saghuvAdityarthaH, kalpanAlAghavamAra, 'aAvazyakatvAceti vyApyatAvacchedakAvacchinavizeSyatAnirUpitavyAptiprakAratAzAlinizcayatvAvacchivaya niyatapUrvavartitvena vyAptiprakArakaniSayatvAvacchitrasya niyatapUrvavarjitAyA AvazyakatvAcetyarthaH, 'upajIvyatvAJceti pAThe vyAptiprakArakanizcayatvAvazivasya thApyatAvacchedakAvacchina-vizeSyatAnirUpitavyAptiprakAratAzAliniathavAvacchitravyApakatvAccetyarthaH, tathAca niyatapUrvavartivamubhayavAdisimiti bhAvaH, ityAH / tdst| 'tasyetyAdidUSaNamajhateH, anumiteH pUrva vyAptiprakArakazAnasya ubhayavAdisiddhavAditi dhyeyaM / (9) vyAnizAnasya karaNavidhayA kAraNatvaM na tu praamrshaatmkvyaapaar| vidhayA iti keSASidamiprAyaH /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamii| Be atha yathA tattAviziSTasmaraNe satIndriyasabihATe sa evAyamityabhedapratyayo bhavati tathendriyasavikRSTe dhUme vahivyApyadhamasmaraNe dhUmatvAsAdhAraNadharmadarzanAcApyo'yamityabhedapratyayaH syAt sAmagyA vRttatvAditi sa evAnumitiheturiti cet / n| pratyakSasAgrauto'nu anumityavyavahitapUrva tAdRzaviziSTaviSayatAmAsiniyayasyAsiddhiM pariharati, 'atheti, 'vahivyAyadhUmasmaraNa iti, dhUmavAn parvata iti jJAne ceti zeSaH, 'dhUmatvAsAdhAraNeti dhUmavarUpavyAyadharmadarzanAt ityarthaH, etacca saMzayottaraM pratyakSAbhiprAyeNa, 'yAyo'yamitauti anumityavyavahitapUrva vakivyApyo'yaM parvate ityAkArakaniruktaviSayatAzAlinizcayAtmakaH samUhAlambanAbhedapratyayaH sthAdityarthaH, 'mAmayyA vRttavAditi abhedapratyayamAmayauvattatvAtAviSayatAmAlinizcayasyApi mAmayyA vartamAnavAdityarthaH, 'ma evAnumitiheturiti evakAro'pyarthaM mo'pynumityvyvhitpuurvvttiityrthH| yaddA evakArobhinnakrameNa mo'numityavyavahitapUrva vayaivetyarthaH, 'yApyAbhedapratyaya iti tAdRzaviSayatAmAlinicayAtmakAbhedapratyaya ityarthaH, 'anyathA' anumitimAmayyA bakhavattvAbhAve, 'tava' naiyAyikasya / 'smarata iti, parvata ityukRyajJAnavata iti zreSaH, 'prathamata eveti anumityavyavahitapUrvamevetyarthaH, 'bhAmate' parvatAM vizeSobhate dhame bhAsate, 'prAptavAkyAditi, pativyAyadhUmavAn parvata iti smaraNaM atyapi bodhyaM / 'tacobhayanAmaiti,
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. sattvacintAmayo mitisAmagyA balavatvAt anumitirevotpadyate na tu vyApyAbhedapratyayaH, anyathA tavApi parAmarzAnantaraM parAmarzAntaram tadanuvyavasAyo vA bhavena tvnumitiH| atha dhUmo vahivyApya iti smarataH parvatIyadhUmandriyasannikarSe prathamata eva vyApti-dhUmatvayovaiziSTaM yaca avyavahitapUrvatva-kAlikavizeSaNatAbhyAM anumiti-tAdRzaviSayatAmAlinizcayayoranvayasahacArajJAnAdimattvAditi bhAvaH / 'lAghavAditi avacchedakalAghavAdityarthaH, nyAyanaye ca vahivyApyavAmayamityAdivyApyatAvacchedakAprakArakazAbdAdiparAmarzadeva yatrAnumitistatra vyApyatAvacchedakaprakArakazyAptinizcayAdyabhAvena badabhimatakAraNatAvacchedakaddayasyApyubhayavAdyasiddhaniyatapUrvavarttitAvacchedakatAkatayA 1) kalpanAgauravavirahAcetyapi boyaM, etatsUcanAyaiva yatra cAptavAkyAditi pUrvamuktaM, 'pakSadharmavyApyatvajJAnasyeti pacatAvacchedakAvacchinnaviSayatAnirUpitavyApyatvAvacchinnaviSayatAzAlinizcayatvasthetyarthaH, 'hetRtvakalpanAt' hetutAvacchedakatvakalpamAt, 'anyatrApauti pahilyAyo dhUmaH dhUmavAn parvata iti jJAnottaraM yatrAnumitistacApautyarthaH, 'tatheti anumitimAmadhyabhAvena tAdRzajJAnAvyavahitottarotyavastha tAdRzaviSayatAmAliniya yasyaivAnumityupadhAyakatvamityarthaH, 'lioM' liGga-pakSobhayasmin, 'pratyakSaviziSTajJAneti (9) ubhayavAdisiddhaniyatapUrvavartitAnavacchedakatayeti kaa|
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| bhAsate vizeSaNajJAnasya pUrva hattatvAt taca; yaca cAptavAkyAidivyApyavAnamiti jJAnaM tapobhayacApi lAghavAt pakSadharmavyApyatvajJAnasya hetutvakalpanAdanyapApi tatheti cet / n| indriyAsanikRSTe'tIndriye liGga pratyakSaviziSTajJAnasAmagrIvirahAttena vinAnumityanutpAdApatteH asmaduktasAmagyAzca tacApi satvAt / sAdhyavyApyo hetuItamAma parvata iti jJAnottaraprAtyakSikatAdRzaviSayatAzAlinizcayasAmagrauvirahAdityarthaH, 'tena vinA' tAdRzaviSayatAzAlinizcayena vinA, 'anumityanutpAdeti, iSTApattI anubhavavirodhAditi bhaavH| 'anumAnAditi pIyadhUmo vahighyAyo dhUmatvAt ityanumAnAdinetyarthaH, zrAdipadAcchAbda-saMskArAdiparigrahaH, 'parAmarzaH' sAdhyayApyo hetaItamAMca pakSa iti jAnAvyavahitottaraM tAdRzaviSayatAzAlinizcayaH, 'anavasthAnAditi dhyAptiprakArakajJAnAdestadAnaumamavasthAnAt(1) ityarthaH / kecittu 'anavasthAnAditi tadAnauM dhUmamAcAmavizaSTatvena dhamatvasthApyamabiSTatayA vinApyanumAnaM viziSTaparAmarzAsambhavevAnavasthAprasaGgAdityartha ityaahuH| 'vahirakhatantreNApauti vahiriDriyAsahakAreNa yA bahirviSaya (1) tadAnImasavAdityarthaH /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe na cAnumAnAt tatra parAmarzaH, anavasthAnAt / atha yathA sa devadatto gauro na vA paramANarUpAdhikaraNaM na veti saMzayo vahirasvatantreNApi manasA koTismaraNa-vizeSAdarzanAdisahakArivazAjanyate, yathA vA nidrAsahakAreNa vAghasvapnAnubhavaH tathehApi jAnAntaropanItavizeSye vyAptismaraNasahazatena manasA parA kalaukikapratyakSajanakatA tadanAzrayeNetyarthaH, sahakAritvasya bhedagarbhanayA( mANadereva tAdRzajanakatA prasiddhA, ghANaderapi manaHsahakAreNa tAdRzajanakatvAdaprasiddhivAraNaya vahivaM indriyavizeSaNaM, manamo'pi vahirindriyAsahakAreNa sukhAdipratyakSajanakatvAdahirviSacakalaM pratyacavizeSaNaM, 'nidreti, medhyA-manAmayogaH 'nidrA', 'tathehApauti indriyAsavidhaSTAtaundriyaliGgapakSasthale pautyarthaH, sAdhyalyAyo hetuH hetumAn pakSa iti jJAnAnantaramiti zreSaH, 'jJAnAmaropanauteti hetumAn pakSa iti jJAnAntaropanautavizeSya ityarthaH, 'vyAptismaraNeti mAdhyavyApyoheturitivyAptismaraNetyarthaH, 'parAmarza:' mAdhyavyAyahetumAn pakSati nirukaviSayatAzAlimAnasanizcayaH, 'tadanantaramiti mAdhyavyApyahetumAn pakSa ityAdinikhayAnantaramityarthaH, 'yAptismaraNAdeH' indriyAsanikaSTaliGgavizeSyakAkatavyAptismaraNadeH, 'pramANAntaratApatteriti pakSavizeSyaka-tAdRzaliGga(1) tatmahakAritvaJca tadvinatve sati tajjanyapaNajanakatvamiti bhAvaH /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamshH| marza janyate tadanantaramanumitidarzanAditi cet| n| vyAptismaraNAdeH pramANAntaratApatte, tadeva hi pramANAntaraM yadasAdhAraNaM sahakAri samAsAdya manovahigI prakArakamAnamAnyapramAyAH karaNatvApatterityarthaH, antarapadasya kharUpArthakatvAt evamaye'pi, etena(1) prAmANantaratvaM na pratyavAdipramA catuSTayabhicapramANatvaM, amiddheH, nApi taJcatuSTayabhinnatvamAcaM, vakSyamANapAdakasya indriyAdau mUlazaithilyApatteH, nApi pramANanaratvaM pramANatvameva, vyAptijJAnasyAnumAnAtmakatvAdiSTApatteH, pramAjanakatvokAvapi vishissttpraamrshaatmkprtykssprmaamaanumityaatmkprmaacaadaayessttaaptteH| ata eva mAnasAtirikramitikaraNatvamapi na tat, anumitimAdAya iSTApatteH, nApi mAnasapramityajanakatvaM, niyatavyApArAbhAvena pramAyAmakaraNatvAdityagrimasiddhAntAsaGgateriti pratyuktaM / ApattivaujabhUtAM vyAptiM darzayati, 'tadevahauti, 'hi' yasmAt, yadasAdhAraNaM sahakAryAsAdya mamaH 'vahirgAcarI' yadAcArthavizeSyaka-yatkArikA, 'pramAM' pratyakSAmiti, janayati tatsarva nadarthavizeSyaka-tatprakArakamAnamAnyapramAyAH karaNaM bhavatIti yojanA, evakArasya mAkalyArthakatvAt, tathAca yadvArArthavizeSyaka-yadarthaprakArakapratyakSamitermanonyAsAdhAraNakAraNaM yadbhavati tattadarthavizeSyaka - (1) antarapadasya kharUpArthakatvenetyarthaH /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau / gharAMpramA janayati yathendriyAdi, saMzaya-svapnau tuna mame iti na nidrAdeH prmaannntrtvm| naca tavApi naprakArakapramAyAH karaNaM bhavatIti vyAptigarauraM), sahakAritvasya (2) yahAhyArthavizeSyaka yadarthaprakAraka-pratyakSamitisattyanubhavatvavyApyajAtyavacchinna kAryatAnirUpita-tAdAtmyasambandhAnavacchinna kAraNatAzrayatve sati khabhinnamanominapramANajanyavRttipratyakSavavyApyajAtyavacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAnAzrayIbhUsaM yadbhavati tattahAdyArthavizeSyaka-tadarthaprakArakapramAyA karaNaM bhavatIti vyAptizarIraM, dRSTAntaca cakSurAdiH, tathAca ghaTavizeSyakaghaTatvaprakArakapramitirattiryA anubhavatvavyApyamAtizcAkSuSatvaM tadavacchinnakA. yaMtAnirUpitatAdAtmasambandhAgavacchinnacakSuSTvAvacchinakAraNatvaM cakSuSi vartate evaM cakSurbhivabhagobhinna pramANaM yat prANendriyaM tabjanyavRttipratyakSavalyApyaM any maatr nbndhiaailimin- phaanaalaans n khrin tatra ghaTavizeSyaka-ghaTatvaprakArakapramAyAH karaNatvaJcAsti / vyAptismaraNarUpopanayasya yadi vyAptiprakArakapratyakSavAvacchinnaM prati kAraNatvaM naiyAyika khokriyate tadA sthAptismaraNe'pi parcatavizeSyakavaDivyApyadhUmaprakArakamabakSamitihattyanubhavatvavyApyapratyakSavarUpajAtyavacchinakAryatAnirUpitakArabatAyayavaghaTitApAdakasattvega vatra parvatavizeSyaka-vaDithApyadhUmaprakArakapramAyAH karaNatvApattiH / atra pramAkaraNatvamAtrasyApAdyatve parvata. vizeSyaka-vaDiprakArakAnumityAtmakapramAmAdAya vyAptismaraNe pramA-karaNatvasyedyApattisambhavAt tadAhyAvizeSyaka tadarthaprakArakapramAkaraNatvasthApAdyatvamanusRtaM / na ca parvatovahivyApyadhUkavAn parvatazca himAn iti samUhANambagAnumitirUpapramAkaraNatvasya pakSIbhUtavyAptismaraNa satyAt
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarzaH / 065 vAhyArthavizeSyaketyAdyupAdAne'pauSThApattirvvArayituM na zakyate / na ca tAyAvizeSyaka tadarthaprakArakapramAyAH phalopahitakaraNatvamevApAdanIyaM tathAca dhUmovavyApyodhUmavAn parvvataH iti smarayottaraM yatra vahnivyApyadhUmavAniti mAnasaparAmarzaH tadanantaraM parvvato vahnimAn ityanumitiH tatsthalIyavyAptismaraNasya pakSatayA tatra niyaktasamUhAlamba nAnumiteH phalopahitakaraNatvAbhAvAt neSTApattisambhAvaneti vAcyaM / evaM sati ghaTavizeSyaka ghaTatvaprakArakapramitisRtyanubhavatvavyApyacAkSuSatvAvacchinna kAryyatA nirUpitacacchurUpasvarUpayogyatvakaraNatvasya ghaTacAkSuSAnupadhAyakobhUtacakSuSyapi sattvAt tatra ghaTavizeSyaka ghaTatvaprakAraka pramAyAH phalopahitakaraNatvAbhAvAt vyabhi cArApattiriti cet / na / svAvRttitva khanirUpitatyaitadubhayasambandhena - zeSyaka- tatprakArakapramAviziSTaM yatkAraNatvaM tadAzrayasya svAvRttica khanirUpitatvetadubhayasambandhena vibhiSTaM yatkAraNatvaM tasyaiva tadvizeSyakatAkArakapramAkarayatvapadArthatvAt / na ca prakRtavyAptismaraNAdau tasyeSThApatti', tathAhi parvvatova kivyApyadhUmavAn parvvatazca vahnimAnityAkArikA yA anumitikharUpapramA khAvRttitva-svanirUpitatvobhayasambandhena tadviziSTA na parvvata vizeSyaka vakrivyApyadhUma prakAraka nizcayatvAvacchinnA kAraNatA kintu tAdRzasamUhAlambanAnumitipUrvvavartti parAmarza niSThatA kvitvAvacchinnakAraNataiva tadAzrayabhUtatattatparAmarzavyaktaH niraktobhayasambandhena vaiziSTasya prakRtavyAptismarayavRttikAraNatAyAM virahAt neSTApattisambhAvanA / ghaTavizevyaka-ghaTatvaprakArakacAkSuSasya niyuktobhayasambandhenAdhikAraNIbhUtaM yacactuHsaMyogatvAvacchinna kArayatvaM tadAzrayasya niyaktobhayasambandhenAdhikaraNatvaM catuSvAvacchinnakAraNatAyAmasti tatkAraNatvasya cakSuSi sattvAt na cactuSi dRSTAntAsiddhiH / parvvato vahnimAnityAkArikA parvvatavizeSyikA yA pramA niyaktobhayasambandhena tadAzrayobhUtA yA parvvata pakSaka va hivyApyadhUmatvAvacchinaprakArakanizvayatvAvacchinnA kArayatA tadAzrayIbhUtasya mAnasaparAmarzA 59
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmaNI libiiyr'ndrnaay'iii naa yaa maanmlinlithaajilhmaanaalithinsilinlihmiaassnaa naazrayatvasya prakRtavyAptismaraNe naiyAyikoH ichApattiH kattuM zakyatayA vadarthaprakArakatvopAdAnaM, mahAnasaM vazivyApyadhUmavatpaLataca vakimAn hatyAkArakasamUhAjambanAnumitipramAyAH nizaktobhayasambandhenAdhikaraNIbhUta yatparvatadharmikavAnumititvAvacchinna kAryatAnirUpita-pavyatambhivati thApyadhumaprakArakanizcayatvAvacchinakAraNatvaM tadAzrayastha mAnasaparAmarzasya vigatomayasambandhenAzrayIbhUtaM yattAktitvAvacchinathAptimaraNaniSThakAra. khatvaM tadAzrayatvasya naiyAyikamate prachatavyAptismaraNe itRtvAt yahAhyArthavi. zeSyakatvopAdAnaM, rakhaca parvatovaDivyApyadhumavAn parvatovahimAMzca iti samUhAlambanAnumitipramAyAH nirUpitatvasya parvatadhammika-vaDivyApyadhUmaprakArakanizcayatvAvacitrakAraNatAyAM satve'pi na tAdRzasamUhAlambagAnu. mityattitvaM iti nigatobhayasambandhena na tAdRzasamUhAlambanapramAmAdAya ikhaapttiH| patra parvatovaDivyApyavAniyAkArakAnumitipramAyAH khAra. titvasambandhenAdhikaraNIbhUtaM yatpavrvatovadhimAnityanumitiniSThatadanumiti. bAvacchinakArthatAnirUpita-sammAnasaparAmarzanichatAktitvAvacitrakAragAvaM vadAyIbhUtaparAmasya nimatomayasambandhenAzrayobhUtakAraNatAyAvAptimarakhe satvAdikApattirataH khanirUpitatvaM prathamasambandhadayaghaTakamiti / na ca pazciApyadhumaviziparvatatvAvacinavizeSyApramAyAH gira. lomayasambandhenAdhikaraNIbhUsaM yatkArayatvaM tadAtrayasya girAnomayasambandhena vizieM yatvAraNatvaM tadevApAdyatAM kiM parvatatvAvacchinnavizeSyaka-vati. cApyadhUmaprakArakAmAvaiziSTasya nivezena pakhaNDavaizinivezAsambhava rakha bamonibala sArthakatvasammavAt iti vAthaM / evaM sati vazivyApyadhUmarakha parvatatvasya dharmitAvacchedakatayA yatrAnumitau bhAsate tAdRzaM yadati bApyadhUmavAn parvata ityAkArakaparvatovakrimAnitisamUhAlambanAimiyA
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| makavAnaM tadanumityattitvasya vaDivyApyadhUmapra kAratAnirUpitamavvaitavApazchinnavizeSyavAbhANinizcayatvAvacchinna kAraNale sattvAt evaM tadanumiti. nirUpitatvasya ca satvAt tAdRzakAraNatAzrayavaizighyamAdAya siddhasAdhanApattirataH parvatatvAvacchinnavizeSyaka-vahivyApyadhUmatvAvacinAkAratAzAlipramAyA niyatakAraNatvamApAditaM, evaM jAtimAn vazivyApyadhUmavAn parvatazca vakrimAniti samUhAlambanAnumitilpapramAyAH nigatobhayasamba. ndhena vaizivasya zuddhaparvatatvAvacchinodezyaka-vajitvAvacchinnavidheyakAnumi titvAvacchinna kAryatAnirUpita zuddhaparvatatvAvacchinnavizeSyaka-vaDivyApyadhUmatvAvachinaprakAratAzAlinizcayatvAchinakAraNatAmAdAya siddhasAdhanApattiA, nirUpya-nirUpakabhAvApannaviSayatAzANipramAyA niveze ca zuddhapaLatatvAvacinavizeSyaka-vaDivyApyadhUmaprakArakapramAyAH sAttitvasambandhena vaiziasya niyatakAraNatAyAmasAtvAt na tAdRzakAraNatAmAdAya siddhasAdhanamiti, evaca pramApadamapi sArthakaM bhavati banyathA parvatovahivyApyadhUmavAn parvatovahimAMzceti samUhAlampanAmivirUpasya idaM cA vahivApyadhUmapramAbhAvavati vahivyApyadhUmapramAprakArakamityaprAmANNavidhayakavAnasya nimabomayasambandhena vaiziSThasya sAdRzaniyata kAraNatAyAM satvAdidyApalitAdavasthAmiti, tathAca tAdRzAprAmANya jJAnAkhAnditAnumiterbhamasAmAnyabhinnatvarUpapramAtvavirahAt nevApattisambhAvanA / na caivamapi bhAvijJAnaM vahivyApyadhamAbhAvavati vahivyApyadhUmaprakArakamitvaprAmANyamAnaM tataH parvatovaliyApyadhUmavAn parvatovahnimAMzceti samUhAghlkiaaminiH mmi naay'luminihminaamnaamaal naaghuminaamaanthaasaabililaarikAraNavAyA asattvena pramApadopAdAne'pi nezApattivyudAsa iti vaacN| pramApadena ekakSaNAvacchedenaikAtmarattitvasambandhena bhamazAnavizilAnyatvamA vivakSitatvAt tAdRzAnumiteSa mamAtmakAprAmANyajJAnavizilAnyavAda dossH|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmayau manu bhramajJAnaviziSTAnyatva viziSTa pavvaMtatvAvacchinna vizeSyaka- vavyiApya dhUma prakAraka jJAna nirUpitakaraNatvApekSayA kevalaM pratyakSanirUpitanikakaramevApAdya tenaiva parvvatova himAnityanumitikaraNatvamAdAya iSTApattivyudAsasambhavAditi cet / na / anumiterapi prAbhAkaramate'numitvanuvyavasAyarUpatayA pratyakSakArayatva nivedye'pauSTApattervvArayAyogAt / nanvevaM yatra parvvato vahnimAnityAkArakAnumitireva parvvate vakrimanuminomotyAkArakapratyakSAtmikA tadRcyanu mititvAvacchinnakAyryatvanirUpita - kArayatvasya vahnivyApyadhUmavAn parvvataiti parAmarze sattvAt tatra ca pramAkarayatvavirahAt pramApadasya pratyakSapramAparatve'pi vyabhicAro durvvAraveti cet / na / yaddAhyArthavizeSyaka- yadarthaprakAratAyAM sAkSAtkAratvanirUpitatvalAbhAya pramApadasya pratyakSaparatvakathanAt tathAca parvvato - vahimAnityanumitikAle parvvase vahiM sAkSAtkaromItyanuvyavasAyAbhAvAt sAkSAtkAratva nirUpitavahniniSThaviSayatAkatvaM na parvvatovahimAnityanumiteriti nAnumiteH pratyakSatvamate'pi parAmarze vyabhicAra' / 2 manu cakSuHsaMyogasya kAryyatAvacchedakaM laukika viSayatAsambandhena dravyacAckSubhatvamevaM zvAlokasaMyogasyApi tathAca cakSuH saMyogAdau vyabhicArasyAnubhavatvavyApyajAtyavacchinna kAryyatAyAM satyantadalapraviSTAyAM laukikaviSayatvAvacchinnatvasya niveze'pi vArayituM zakyate iti taddAraNAya svabhinnamanominnapramANajanyavRttipratyakSatvavyApyajAtyavacchinna kAryatAnirUpitakAra - tAnAzrayatvarUpapramANAntarAsahakAritvanivezanaM vyarthamiti cet / na / satyantadalapraviSTAnu bhavatvavyApyajAtyavacchinna kAryyatAyAM laukika viSayatvAnavacchinnatvaniveze manaHsaMyuktasamavAye vyabhicAravAraNAya mayiduktArthe vahivizeSaNasya vyarthatvApatteH zrAtma-maveta niSTha laukika vighayatAsambandhena mAnasatvAvacchinnaM pratyeva manaH saMyuktasamavAyasya kAraNatayA tatra laukikaviSayatvAna va cchila kAryyatApratiyogika kArayatvAbhAvAdeva vyabhicArAprasakte' |
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarza evaM cAkSu prati cakSujhena yathA kAraNatA tathA padhurmagAsaMyoga. vegApi patarayoktaM prAcomaiH "bAmA manasA saMyujyate mana indriyeNa raniyamana vato zAna" iti, vathAca cAkSadhaM prati cakSurmanoyogatvega pArakhatAmAdAya camanoyoge zabhicArastAdRzakAya'tAyA laukikaviSa bakhAnavacchinnavAdataH khabhinamanobhinnapramANajanyetyAdivizeSyadalaM, ravaca. pazumanoyogamimaM yazcatarUpaM pramANaM tajjanyattipratyakSatvathApyA yA cAkSuSatvavyApyajAtiH tadavacchinna kAryatAnirUpita-kAraNatAzrayatvasyaiva cakSu. manoyoge satvAt na tatra vybhicaarH| nacaivaM cakSudhi dRSTAntAsiddhiH canaminamagobhinnaM pramANaM yavakSamanAyogAdiH tajjanyattipayakSatvavyApyajA. bavacchimakAryatAnirUpitakAraNatAzrayatvasya cakSaSi sattvAditi vAcyam / anubhavasvavyApyajAtvavacchinakAyaMtA ityavAnubhavatvavyApyajAtiparyAptAvacche. dakatAkakAyaMtAyA eva vivakSaNIyatayA ekapuruSoyacatarmanAyogataH panyapuraSoyacAkSuSasyAnutpattyA tatpuruSIyacAkSuSaM prati tatpuruSIyamanoyogatvenaiva hetutayA anubhavatvavyApyajAtiparyAptAvacchedakatAkatvasya tA. zakAyaMtAyAM virahAt / na ca tathApi cakSuSi dRzAntAmihiH suSuptikAle cAnasyAnutpatyA cAnasAmAnyaM pratyeva svamanoyogahArA tvaco. hetutayA dhArminamanobhinnapramANaM yattvak tajjanyaM cAkSuSAtmaka jJAnamapi bhavati tanjanyattipratyakSatvayApyacAkSuSatvAvacchinna kAryatAnirUpitakAraya. nAzrayatvasya cakSudhi satvAdivi vAcyaM / svabhinna manobhinnapramANaniSThajanakasAnirUpitajanyatAyAM pratyArattitvamupekSya patkiJcinnanyajJAnAvRttitvasya nivezanIyatayA janyajJAnatvAvacchinnAyAH tvakAvacchinna kAraNatAnirUpitakAryatAyA yatkiJcijanyajJAnAttitvavirahAt / na cAnumititvAvacchimaM prati jJAnatvena hetutayA anubhavatvavyApyAnumititvAvacchinna kAryatAnirUpi. takAraNatAzrayIbhUtaM ghaTAdikSAnamapi najanyatvaM ghaTavaditi ghaTatvavizivazivAvagAvicAkSuSe'pi vartate iti taittipratyakSavalyApyanAtyavachilakA
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau bhedagarbhatayA manonyatvalAbhAt, pramApadasya pratyakSaparatayA pratyakSamitesobhaH, dRSTAnte ca indriyapadaM vacuHparaM, aadipdaacgaadipriphH| patra karaNatvasyAmAdhAraNajanakatAghaTitatayA paraurAtmAdau kAtha-digAdau ca vyabhicAravAraNaya manonyAsAdhAraNeti, tAdRzapramAyA manonyAsAdhAraNakAraNatvaJca tAdRzapramitikRtyanubhavavavyApyajAtyavachinakAryatAnirUpitAtAdAtmyasambandhAnavacchinnakAraNatA - ayale mati mano'nyapramANantarAsahakAritvaM, matyantopAdAnAdeva banyajJAnatvAvacchitrajanakasya naraurAtmAdeH, kAryatvAvacchivajanakasya kAca-digAdeH, vibhiSTavaiziSyAnubhavatvAvazivajanakasya vizeSaNanAvacchedakaprakArakajJAnAderyudAsaH, navyaktitvena kArya-kAraNabhAvamAdAya vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnAdAvatiprasaGgavAraNAya tara jAtipadaM, tadavacchinatvaJca taniSThAvacchedakatAkatvamAcaM na tu tatparyAptAvacchedakatAkatvaM, tena paubhUtavyAptijJAnAdeH tattatprakArakapratyakSatvAvacinajanakatve'pi na nyAyanaye svarUpAsiddhiH / na cApattau svarUpAmiddhiH na pratikUleti vaacy| tathAmatyApAdyAbhAvemApAdakAbhAvamAdhane mithasAdhanApatteH pApAdyAbhAvena ApadakAbhAvasAdhane evAsthApAdanasya tAtparyyAt / tAdAtmyasambandhAnavacchi yaMtAnirUpitakAraNatAzrayatvasya cakSuSi sattvAt cakSuSi dRzAntAsijjitAdavasthA iti vAcyaM / khaminamanominapramANatAyAM jAnAttitvasya nivezagauyatvAt nAnumititvAvazicaM prati jJAnavena kAraNavAmAdAya havA. mAsiddhiriti vibhAgIyam /
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| balopAdAnAt viSayatvena laukikapratyakSatvena tattaviSayakalaukikapratyakSavena tattvena mayAdilaukikapratyakSavena mayAditveneti kArya-kAraNabhAvamAdAya mayAdilakSaNaviSaye na vyabhicAraH / na pa tadapi pramAkaraNaM bhavatyeva viziSTapratyakSajanane nirvikalpakasyaiva vyApAratvAditi kuto vyabhicAra iti vaacy| tathApi nirvilpakAjanake viSaye vyabhicArasya durvAratvAt nirvikalpakAdikamajanayitvaiva mAcAttavizeSyaka-tatprakArakacAkSuSAdijanake cakSuHsaMyogAdivyaktivizeSa vyabhicAravAraNaya vizeSyadalaM tadarthazca mano'nyakhabhinnapramANajanyavRttipratyakSatvavyApyajAtyavacchitrakAryatAnirUpita-kAraNatAnAzrayatvaM, etacca zarIrAdisAdhAraNaM ato na matyannadalavaiyartha, cakSurAdarapi manorUpapramANajanyavRttivAkSuSatvAcavacchinnaM prati janakatvAt khAtmakapramANajanyavRttitadavacchivaM prati janakatvAca dRSTAntAsiddhivAraNAya mano'nyatvaM khabhinnatvaJca pramANavizeSaNaM / manu tathApi 1) cakSurAderAlokAdyAtmakapramANajanyavRtticAkSuSatvAdyavacchinna prati janakatvAt amidbhirduvaaraa|n ca khabhinnapramANatvaM anubhavatvavyApthajAtyavachinnakAryyatApratiyogikakhAvRttikAraNatAzrayatvaM, anubhavatvavyApyajAtyavachinaSaca nAdRzajAtiparyAptAvacchedakatAkatvaM, prAyokAdika na tathA dravyasaukikacAkSuSatvAdereva tatkAryyatAvacchedakatvAditi vaacN| dravyavRttilaviziSTalaukikaviSayatAsambandhena cAkSuSatvasyaiva tatkAryyatAvacchedakavAditi cet| n| anubhavatvabAyajAtyavasivalaukikaviSayatvAnava (1) patha tathApauvi ga /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 tattvacintAmo zivakAryatApratiyogikasvAvRttikAraNatAtrayasya khabhivapramAepadena vivakSitatvAt cakSurAdeH sAmAnyatazcAkSuSatvAcavacchinnaM pratyeva janakavAt tAdRzapramANatvasambhavaH, ekasyAyakSurAdivyakastAnakAraNatAayacakSurAdivyatyantarajanyavRttikAryyatApratiyogikakAraNatAzrayatvAt amiddhitAdavasyavAraNAya khabhinnatvaM tAdRzakAraNatAtrayavizeSaNamapahAya khAvRttitvaM kAraNatAvizeSaNaM, zarIrAdisAdhAraNakAraNalamAdAya dravyatvena janyasattvena kArya-kAraNabhAvamAdAya cAmiddhitAdavasthyavAraNayAnubhavatvavyApyajAtyavacchinnatvaM khabhinnapramANavaghaTakakAryatAvizeSaNa(1) / na ca tathApi kAlatvena kAryyavena dravyatvena janyasavena kArya-kAraNabhAvamAdAya cakSurAdijanyajJAnasyApi bagAdirUpanirukavabhinnapramANajanyatvAt asiddhitAdavasthamiti vaacm| dravyAvRttitvena janyatAvizeSaNAt(2) pacaumatavyApti marapadepanayasyApi tatprakArakapratyakSavAvachina prati janakatayA cacurAdipramANantarajanyavRttikAdvaitAnirUpitakAraNatAzrayatvAt (1) nacaitat kathaM sahacchate iyatvAvacchinna kAraNatvasya cakSurAditivAditi vaacym| svAttivapadena samichamitikaraNatAvacchedavAnavachinatvasya kAra satAyAM vivakSitatvAt, tathAca vyatvAvacchinnajanakAtAyAM abilistmnir'ihmaar'naar'hmaanbcchinn anyaanr' smbl samichamitikaraNatAnavacchedakatvAt / (2) manobhinnakhabhinnapramANajanyarattItyatra banyatAvizeSavAdityarthaH, tathAca kAjatvAvacchinakatAnirUpitajanyatAyAH kAryatvAvanivArya prave'pikavAna doSaH iti bhaavH|
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 800 praamrshH| kathaM sa dhUmAvahivyApya iti vyavahAraH tadAnI taDyApyatvAnubhAvakAbhAvAditi vaacyN| tava smRtadhUme dhUmatvena vhivyaapytvaanumaanaat| naca tanmate dhUmatvena. vyAptyanu nyAyanaye svarUpAsiddhiH kAlavena kAryatvena dravyatvena janyasattvena kArya-kAraNabhAvamAdAya cakSurAderapi tvagAdipramANantarajanyavAcAdivRttikAryatApratiyogikakAraNatAzrayatvAt dRSTAntAmiddhizcAtaH tadvAraNaya pratyakSatvavyApyajAtyavacchinnatvaM mahakAritAghaTakakAryatAvizeSaNaM, pratyakSatvavyApyatvacca pratyakSaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacakatve mati pratyakSavRttitvaM, tena pakSaubhUtavyAptismaraNaderapi paramarza-pakSatAdyAtmakanirutakhabhinnapramANajanyavRttyanumititvAvacchi kAryatAnirUpitakAraNatAzrayatve'pi na svarUpAsiddhiH, svabhitrapramANatvaghaTakAnubhavatvavyApyajAtyavacchinnatvaM vA tAdRzajAtiparyAptAvacchedakatAkatvaM vaktavyaM parAmarzAdeH kAryyatA na tathA, evaJca pratyakSavRttitvaM nopAdeyaM kintu tAdRzajAtyavacchinnatvaM mukhyavizeSyavidhayA samavAyasambandhena tAdRzajAtyavacchinnatvaM vakravyaM 5) tena vyApti (1) mukhya vizeSyavidhayA avacchedakatvaM ityasya kAryyatAjJAnIyamukhyavize vyatAnirUpitaprakAratAsamAnAdhikaraNAvacchedakatvaM ityarthaH, cAkSarSa cakSuH kAryAmityAkAraka-kA-tAjJAnIya-mukhya vizeSyavAnirUpita-prakAratAsamAnAdhikaraNAvacchedakatvaM cAkSuSatvAdAveva vartate, tathA dhUma 60
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 808 tattvacintAmaNau bhavaH sambhavati, ata eva yo vahivyApyavAn seo'vazyaM vahimAna iti vyAptijJAnavato'numiti nythaa| atha smaraNaderapi kAryyatAvacchedakakoTau pratyakSatvanyUnavRttidhUmatvAdeH praveze'pi nAsiddhiH(1) khabhinnapramANatvaghaTakakAraNatAyAM khAtitvavizeSaNadeva vyAptijJAnAdivyaktyantarajanyAnumitivyaktimAdAya naamiddhiH| na ca tathApi mahattve vyabhicAraH prAcInanaye tasya dravyalaukikapratyakSatvAvacchinne dravyavRttitvaviziSTalaukikaviSayatAdisambandhena pratyakSavAvacchine vA janakatayA nirukAmahakAritvavattvAditi tvaprakArakapratyakSaM dhUmatvajJAnakAyaM ityAkArakakAyaMtAjJAnIyamukhyavizeSyatAnirUpitaprakAratAsamAnAdhikaraNAvacchedakatvaM pratyakSatvAdAveva na tu dhUmatvAdau iti tasya pratyakSatvavyApyatve'pi nAsiddhiH / yadica paramparAyAH saMsargatvamabhyupeyate tadA dhUmatvAderapyavacchedakatvaM sambhavati khaprakArakapratyakSatvavattvasambandhena dhUmatvAvacchinna prati dhUmava dhAnatvena hetutvakalpanAt yata ukta samavAyeneti / (1) vyAptismaraNabhinnaM manobhinnaJca yaccakSurUpaM pramANaM tajjanyaM yat vahni vyApyadhUmavAn parvata ityAkArakaM dhUmAMze'laukikaM parvatAMze jaukika pratyakSAtmakaM jJAnaM tavRttipratyakSavanyUnavRtti yat dhUmatvaM tadavacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayatvaM vyAptismaraNe vartate dhUmatvaprakArakapratyakSa prati dhUmatvajJAnasya hetutvakalpanAt ataH kharUpAsiddhisA. viriti vibhAvanIyaM /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamshH| 800 parvatIyadhUme dhUmatvena jAte vahnivyApyo'yaM na veti saMzaye'pyanumitiH syAditi cet| n| dhUbhoM vahivyApyaiti smaraNe vidyamAne dhUmatvajJAnasya vizeSadarzanamvena vAcyaM / tanmatAbhyupagame'sAdhAraNakAraNatAryA matyantadale tAdAmyasambandhAnavacchinnatvavanmahattvAvRttitvenApi kAraNatAyA vizeSaNaiyatvAt / na ca tathApi udbhUtarUpe vyabhicAraH tasya mAnasetaradravyalaukikapratyakSatvAvacchinne udbhUtarUpavaTravyadRttitvaviziSTalaukikaviSayatAsambandhena(1) pratyakSatvAvacchinne vA janakatayA nirutAsahakAritvavattvAditi vaacyN| tasya lAghavena dravyalaukikacAkSuSatvAdyavacchina pratyeva janakatvAt maumAMsakena pUrvapakSiNA vAyorapi pratyakSatvAbhyupagamAt jaranaiyAyikanaye tu mahatvAvRttitvavadrUpAvRttitvasthApi(1) matyamadale kAraNatAyAM pravezanIyatvAt / manaHsaMyuktasamavAyAdilakSaNasya sukhAdisatrikarSasthApi mano'nyapramANantarAmahakAritvAt tatra vyabhicAravAraNAya vahiSThaM arthavizeSaNaM, tacca mAnasalaukikapratyakSAviSayatvaM, paranaye jJAnalakSaNAyA pramantrikarSatayA sukhAdipratyakSe vahirarthasya kadAcidapyamAnAna vyabhicAratAdavasthya, parAmAderabhAvajJAnatvAdyavacchinnakhavRttikAraNatAzrayasya vyAptijJAnAdereva sahakAritayA tatra (1) mUrttatvaviziSTalaukikaviSayatAsambandheneti ga0 / (2) udbhUtarUpAvRttitvasyApIti kha0 /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tatvacintAmo saMzayAbhAvAt, anyathA parAmarzo'pi kuto na syAt saMzayena pratibandhAditi cettulyN| naca sAmAnyanizcayasya sAmAnyasaMzayanivartakatvAbUmasAmAnye eva saMzayA vyabhicAravAraNAya sAmAnyatojJAnatvAdikamapahAya pratyakSamititvena pravezaH, viparautajJAnottarapratyakSa prati vizeSadarzanAdena kAraNalaM api tu viparItajJAnanivartakatayA kathaJcidupayogitvameva tasyeti na vyabhicAra iti sarvaM cturkheN| __ kecittu 'vyAptismaraNAdeH prakRtavyAptismaraNAdeH, 'pramANAmnaratApateriti pratyakSavijAtIyaviziSTaparAmarzarUpapramAkAraNatvApattarityarthaH, 'tadeva hotyAdi, 'hi' yasmAt, yadasAdhAraNaM manorUpaM sahakAryAmAdya vahirgocarAM pramAM janayati tadeva pramANAntaraM tatma pramANAntaraM, iti yojanA, yadityasAdhAraNavizeSaNaM, 'prasadhAraNaM' yajjAtIyapramAmAmayyasamavahitaM, manorUpaM sahakAryAmAdyeti svarUpakathanaM, 'vahirgAcarAM pramAM janayati' yadizeSyaka-yatprakArakapramA janayati, 'pramANAntaraM' tadvijAtIyatavizeSyaka-tatprakArakapramAkaraNaM, tathAca yadyannAtIyapramAmAmayyasamavahitaM sat yadizeyaka-yatprakArakapramAjanakaM bhavati tattadvijAtIyatavizeSyaka-tatprakArakapramAjanakaM bhavati yathA cacurAdikamanumAnAdijAtIyapramAmAmayyasamavahitaM sat ghaTAdivizeSyakaghaTatvAdiprakArakapramAjanakaM bhavati tadanumAnAdivijAtIyatAdRzapramAjamakaM bhavatyeveti niSkRSTaM vyAptizarIraM, prakRte vyAptismaraNamapi
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarzaH / 809 mA bhUt vizeSasaMzayazca vizeSanizcayanivarttanIya iti dhUmavizeSe saMzayanirAsArthaM pRthagvyAptinizcayeA vAcyaiti vAcyaM / yaca hi yayAvarttakadharmadarzanaM taca na tatsaM yadi pratyakSajAtoyapramAyA laukikasannikarSAdyAtmakasAmayya samavahitaM sat viziSTaparAmarzarUpapramAjanakaM syAttadA pratyacavijAtIyatAdRzapramAjanakaM syAtsAmagrau ca ubhayavAdisiddhatvena vizeSaNIyA, tenopanayasannikarSamAdAya nAsiddhiH paranaye upanayasya sannikarSAbhAvAditi vyAcakruH / tadasat / 'niyatavyApArAbhAvena pramAyAmakaraNatvAdityagrimagranthAsaGgateH pramAkaraNatvasyApAdyatvAbhAvAt / na ca pratyakSavijAtauyaviziSTaparAmarza karaNatvamevApAdanIyaM ( 9 ) vyAptAvapi mAdhye karaNatvameva nivezanauyamiti vAcyaM / zranumAnAdivijAtIyapramAsAmagraumAdAya cacuHsaMyogAdau vyApAre vyabhicArApatteriti dik / nanu prAgukrasaMzaya-svapnajanake nidrAdijanyapadArthopasthitirUpopanayasannikarSe'yaM niyamo vyabhicArau tatra manaso nidrAyAsa karaNatvena tajjanyapadArtheaupasthitirUpopanayasyAkaraNatvAdityata zrAha 'saMzaya - khapnau viti prAguktasaMzaya - svapnau tvityarthaH, 'na prame' na viziSTapratyakSarUpI, kintu smaraNAdirUpadharmijJAna - vizeSaNa jJAnarUpau, vizeSaNa - vizeSya (1) tathAca pramANAntaratApatterityasya pratyakSavijAtIyaviziSTaparAmarUpapramAkara tApatterityarthe vAcya iti bhAvaH /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 tattvacintAmaNau zayaH tacca sAmAnye vizeSa veti| vastutastu dhUmatvapUrakAreNa vyAptismaraNe pakSadharmAtAjJAne cAnumitibhavatyeva / nanu bhAvo'bhAvo vA ubhayathApi prameya yoaukikasannikarSasattve eva tayoH pratyakSarUpatvAditi bhAvaH / nidrAdeH' nidrAdijanyapadArthApasthiteH, na pramANantaratvaM na viziSTapratyakSamiterasAdhAraNakAraNatvaM, tathAca hetvabhAvAdeva na vyabhicAra iti bhAva iti sampradAyavidaH / sajavastu nanvetAdRzaniyame nidrAdijanyapadArthopasthiterapi saMzaya-khaprakaraNatvApattirityata Aha, 'saMbhayeti, 'na prAmANAntaratvaM' na pramANantaratvaprasaGgaH na maMzaya-khaprakaraNatvaprasaGga iti yAvat, zeSaM puurvvdityaahuH| tadubhayamapyasat / 'saMzaya-svapnI tu na prame' ityabhidhAnasyAnupayuktatvApatteH nidrAdijanyapadArthopasthiterna saMzayasvapnAsAdhAraNakAraNavamityasyaiva vakumucitatvAt tatraye jJAnalakSaNamantrikarSasya pratyakSAjanakatayA tayoviziSTapratyakSarUpatve'pi nidrAdijanyapadArthopasthitau tadasAdhAraNakAraNatvAsambhavAt / vastutastu prAgunasaMzaya-svapnasthale vahirindriyalaukikamantrikarSe vinApi vAhyArthaviSayakaviziSTapratyakSajanane klaptazaktikena manasA prakRte'pi tena vinA viziSTapratyakSaM janayitavyaM(1) kena vAraNaiyaM (1) viziSpratyakSajananamiti kha. /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| 898 mityaca bhAvatvAbhAvatvayArthApyatvAvacchedakayoragrahAdanumAnaM na syAt tadanyAnyatvarUpasyAnyataratvasya liGgatvAbhAvAditi cet| n| bhAvatvAbhAvatvAnyAnya na hyApattibhiyA sAmagrI kArya naarjyissyti| na ca vahirindriyavyApAra vinA manamA vAhyArthaviSayakaviziSTapratyakSajanane doSasya sahakAritayA prakRte doSAbhAvAdeva na tena viziSTa pratyakSajananasambhavaiti vAcyaM / doSaM vinApi sa vRkSaH saMyogavAnna vetikoTidayAmArUpasaMzayajanane doSasya vyabhicArAdityatAha, 'saMzayeti laukikamantrikarSAjanyasaMzaya- svapnau vityarthaH, 'na prame' na viziSTapratyakSarUpau, kintu smaraNAdyAtmakadharmijJAna-vizeSaNajJAnarUpo, "nidrAderiti paJcamI nidrAdisahakArAdityarthaH, 'pramANantaratvaM' manasaH pramANatvaM manaso vahirindriyalaukikasannikarSa vinA vAhyArthaviSayakaviziSTapratyakSakAraNatvamiti yAvat / yadA 'nidrAderityasyaiva 'nidrA' medhyAmanaHsaMyogaH, tasya 'zrAdiH' kAraNaM, iti vyutpattyA manasaityarthaH / 'na ceti, indriyAmanikRSTe dhame iti zeSaH, 'tavApauti, dhUmo vahivyApya iti viziSTasmaraNAdyabhAvadazAyAmiti zeSaH, 'taDyApyatvAnubhAvaketi tame vahivyApyatvAnubhAvakAbhAvAdityarthaH, tatra mAnasasya tvayAnaGgIkArAt viziSTavyavahAraM prati ca viziSTajJAnasya hetutvAditi bhAvaH / 'yApyatvAnumAnAditi khaNDazaH dhUmatvatvAdinA dhamatvAdau vahivyAptivyApyavasmaraNasya dhUmatvatvAdinA
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. tattvacintAmo dharmavatvasya taba liGgatvAt, evaM dhUmAlAkAnyataratvamapi liGgam / atha yadyatirekajJAnaM yadutpattipratibandhakaM tattanizcayasAdhyaM tathAca pakSadharmasya vyApya tame dhUmatvAdimattAsmaraNasya ca sattvAt, yadA tu na tAdRzasmaraNaM tadA asaMsargAgrahAdeveti bhaavH| 'na ca tanmata iti, vahivyAptivyApyadhUmatvavAn sa dhUmaH vahivyAptivyApyaM dhUmatvaM najhUme iti vizichasmaraNabhAvAt tadbhUmasyAmantrikaSTatvena prAtyakSikatAdRzaviziSTaparAmarmasthAsambhavAt, tathAca bhavanmata eva tAdRzaviziSTaparAmarzavirahadazAyAM tAdRzaviziSTavyavahAro na syAditi bhAvaH / kANyatAvachedakaprakArakavyAptijJAnAbhAvAt vahivyApyavAnayamiti zAbdAdijAnajanyAnumitau svamate vyabhicAramuddharati, 'zrata eveti yata evAtaundriyAdau vyabhicArAt viziSTajJAnaM na kAraNaM api tu vyApyatAvacchedakayaddhavicche dena vyAptigrahastatprakArakapakSadharmatAjJAnaM kAraNaM ata evetyarthaH, vahivyApyavAnayamiti zAbdajJAnottaramiti zeSaH, 'vyAptijJAnavata iti vyAptismaraNavata ityarthaH, atra vahivyAyavasyaiva vahivyApyatAvacchedakasya prakAratvAditi bhAvaH / parvatIyadhUmaiti dhUmavarUpeNa dhUme parvatavacce jJAte ityarthaH, vahivyAyaH vajivyApyo dhUmaH, 'ayaM na vA' parvatavAnna vA, asmanmate ca vahivyApyo dhamaH parvatavAn iti viziSTanizcayAbhAvAca tadAnImanumitiriti bhAvaH / 'smaraNe vidyamAne' dharmitAvacchedakaprakArakarmimAraNe
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarzaH / bhedajJAnamanumiti pratibandhakam zrateA vyApyAbhedajJAnaM tahetuH sidhyatIti cet / na / dhUmatvapuraskAreNa vyAptismaraNe pakSadharmmatAjJAne ca sati vizeSadarzanAtra dhUme 1 vidyamAne'pItyartha: (1), 'dhUmatvajJAnasya' dhUmatvarUpeNa dhUme parvvatavattAnizcayasya, 'vizeSadarzanatvena' vyAvarttakadharmadarzanatvena, 'saMzayAbhAvAt' saMzayasyAsambhavAt, 'anyatheti vyAvarttakadharmadarzane satyapi yadi tatra saMzayastadetyarthaH, saMzayAnantaramiti zeSaH, 'parAmarzo'pi kuto na svAditi tava vahivyApyo dhUmaH parvvatavAniti viziSTanizcayasyApatteH yaiva mamAnumitisAmagrau tasyA eva tava parAmarza sAmagrI - tvAdityarthaH, tasmAttatra saMzayo na jAyate kintu viziSTanizcaya eva jAyate tato'numitiriti tvayApi svIkaraNIyamiti bhAvaH / nanu mama viziSTaparAmarzasyApi zrApattirnAstIti saMzayasya pratibandhakatvAdityAzaGkate, 'saMzayena pratibandhAditi, na viziSTaparAmarza prApattiriti zeSaH / ' tulyamiti mamApyanumitiM prati saMzayaH pratibandhakaH suvaca dUtyarthaH, etaccAbhyupagamavAdaH tAdRzasaMzayasyAnumitiM pratyatiriktapratibadhya-pratibandhakatvakalpane gauravAt / vastutastu vizeSadarzanasattvAt saMzaya eva na jAyata ityacaiva nirbharo bodhyaH, zrata eva tathaivAzaGkate, 'na ceti, 'sAmAnyanizcayasyeti dhUmatvarUpasAmAnyadharma (1) saMzayaM prati dharmmita / vacchedakaprakAraka dharmmijJAnaM kAraNamityabhipravAha, dharmmiti / 61
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 tattvacintAmaNau vyApyabhedajJAna kintu anumiterevotyattiH tatsAmagrIsattvAt ato vyApyabhedajJAnaM nAnumitipratibandhaka yena vyApyAbhedajJAnaM tahetuH syaat| na ca dhUmatvaprakAreNa dharmitAvacchedakakanizcayasyetyarthaH, 'sAmAnyasaMzayeti dhUmavarUpamAmAnyadharmadharmitAvacchedakakasaMzayetyarthaH, nivarttakatvAt' pratibandhakatvAt, tatmattva iti zeSaH, 'dhUmamAmAnye' dhUmatvAvacchinne, 'vizeSasaMzayaiti vahivyApyadhUmavarUpavizeSadharmAvacchinnavizeSyatAkamaMzaya ityarthaH, 'vizeSanizcayeti tAdRzavizeSadharmAvacchinavizeSyatAkanizcayetyarthaH, 'nivartanIyaH' pratibadhyaH, 'dhUmavizeSe' vahivyAyadhamatvAvacchinne, 'saMzayanirAsArthamiti parvatasaMzayAnantaramanumitinirAsArthamityarthaH, 'pRthagiti vahivyApyo dhUmaH parvatavAn iti viziSTanizcaya evAnumitihetuLacyaH ityarthaH / 'yatra hauti yaddharmAvacchinne hautyarthaH, 'tatra' taddharmAvacchinne, 'tacca' taddharmAvacchinne tatsaMzayAtmakajJAnaJca, 'sAmAnye vizeSe veti taddharmAvacchinne taddharmaghaTitavizeSadharmAvacchinne vetyarthaH, tathAca sAmAnyAbhAva-taDyApyAdibuddheH sAmAnyaghaTitavizeSavattAbuddhipratibandhakatvavat sAmAnyadharmadharmitAvacchedakakataDyAvarttakadharmavattAjJAnamapi(1) sAmAnyaghaTitavizeSadharmadharmitAvacchedakakatadatAbuddhiM prati pratibandhakaM bhUtalaM ghaTAbhAvavaditi nizcaye bhUtalaM ghaTavaditi jJAnavat naulabhUtalaM ghaTavaditi buddherapyanudayAt, taDyA (1) ta hyAvartakadharmadarzanamapauti g0| /
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| 483 vyAptismaraNapakSadharmatAgrahe iyaM dhUmavyaktirvahivyApyA neti bhrAmyato'numityApattiratA viziSTajJAnaM heturiti vAcyaM / dhUmatvasya vizeSasya darzanena tAdRzamramAnutpattoH vartakadharmazca tadatyantAbhAvaH, tadatyantAbhAvavyApyaH, tadatyantAbhAvo yaddhavicchedena gTahItaH sa dharmaH, tadvadanyonyAbhAvaH, tadvadanyonyAbhAvavyAyaH, tadvadanyonyAbhAvo yaddhavicchedena gTahItaH sa dharmaH, tAdAtmyasambandhena tadattAbuddhau ta dAdidarzanamapi bodhyaM / na ca tathApi vahivyAyaH parvatavAnna veti maMzaye na kimapi bAdhakaM tatra dharmitAvacchedake dhamatvApravezAditi vaacyN| tAdRzasaMzayasattve'numiteriSTatvAt vahivyApyo dhamaH parvatavAniti viziSTanirNayadazAyAM nAdRzasaMzayasa veSyanumitestvayApyabhyupagamAditi bhaavH| vastutastu 'anyathetyAdigrantho'nyathaiva yojanIyaH, tathAhi 'anyathA' dhUmalAvacchinnavizeSyaka-patavattAnizcayo yadi vyAvarttakadharmadarzanatvenApi na vahivyApyadhamatvAvacchinnavizeSyaka-parvatasaMzayAbhAvaprayojakaH tadA, 'parAmarzI'pauti vahivyApyo dhUmaH parvatavAniti viziSTanizcayo'pautyarthaH, 'kuto na sthAditi vahivyApyo dhUmaH parvatavAnna veti saMzayAbhAvAprayojakaH kuto na sthAdityarthaH / atha viziSTanizcayasya tAdRzasaMzayaniSThapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakAzrayatvAt na tAdRzasaMzayAbhAvAprayojakatvamiti cet, tarhi dhUmaH parvatavAniti nizcayasyApi tadAzrayatvAt tasyApi na tAdRzasaMzayAbhAvAprayojakatvamityAha, 'saMzayena pratibandhAditi saMzayanirUpitapratibandhakatA
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaya tacAnumitisadbhAvAdeva anyathA nizcayasAmabhyAM satyAM bhramAnantaraM parAmarza eva kuto na bhavati / astu vA vyApyatayA pakSadharmmatayA cAvagatasya bhedAgraha evAnu 858 vacchedakAzrayatvAdityarthaH / taca tAdRzasaMzayapratibandhakatAvacchedakavattvamevAsiddhamityabhiprAyeNAzaGkate, 'na ceti, 'sAmAnya nizcayasyeti pUrvvavat dhamasAmAnye saMzayo mA bhUt tatsace dhUmatvAvacchinavizevyakasaMzaya eva na jAyate sa dhUmatvAvacchinna vizeSyakasaMzayAbhAvasyaiva prayojaka iti yAvat, 'evakArAt vahivyApyadhUmatvAvacchinnavizevyakasaMzayAbhAvasya vyavacchedaH, 'vizeSasaMzayakhetyAdi vyAkhyAtArthakaM, "dhUmavizeSe saMzayanirAsArthamiti pRthak vyAptinizcayo dhUmavizeSe saMzayanirAsArthamavazyaM vAcya iti yojanA, 'pRthak vyAptinizcayaH' vanivyApyo dhUmaH parvvatavAniti nizcayaH, 'dhUmavizeSe saMzayanirAsArthaM vavyiApyadhUmatvAvacchinnavizeSyaka saMzayAbhAvaprayojaka, pradhAnakarmatayA vikArakarmatayA vA na prathamA "duhAdergeNakaM karmetyAdyanuzAsanAt, 'yatra hautyAdigrantho'pi pUrvvavat / nanu tathApi yaca prathamaM vavyApyo dhUmaH parvvatavAnna beti saMzayaH tataH parvvato dhUmavAniti nikhayaH tatrAnumityApattirdurvvArA saMzayasyaiva vyApyatAvacchedakaprakArakavyAptinizcayatvAdityakha rasAdiSTApattimAha, 'vastutasthiti, 'smaraNe' nizcaye / kecittu zranumitisAmayyA balavattvAt na tAdRzasaMzayasambhavaityAha, 'vastusthiti, 'dhUmatva puraskAreNeti, dharmitAvacchedakaprakA
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| enayU mitihetuH parAmarzahetutayA tasyAvazyakatvAt / atevaasnikRssttdhuumjnyaanaadpynumitiH| na caivaM gauravaM, tadA vishissttjnyaanaanupsthiteH| na ca janakajJAnAvirodhino rakarmijJAnasya saMzayahetatayA tasya prathamamAvazyakatvAditi bhAvaH / 'pakSadharmatAjJAne' dhUmavarUpeNa pakSaprakArakajJAne, 'anumitirbhavatyebeti, 'evakArobhinnakrame anumitireva bhavati na tu saMzayaH anumitimAmayyA balavattvAdityarthaH / na ca dhUmavarUpeNa pakSaprakArakajJAnadazAyAmeva saMzayasambhava iti vAcyaM / pratibandhakAbhAvasya kAyaMsahabhAvena hetutayA tadAnauM saMzayAsambhavAditi bhAvaH, iti vyaackruH| tdst| dhUmavarUpeNa pakSaprakArakanizcayAt pUrva saMzayasambhavAt / mizrAstu bhavatu saMzayaH bhavatu ca tannirAmArtha(1) kvacidibhiSTanizcayo'pekSitaH tathApi dhUmavarUpeNa vyAptismaraNe tena rUpeNa pakSadharmatAjJAne cAnumitirbhavatyeva yatra na saMzayastatraiva tAdRzajJAnadayAdanumityutpatteH tAvataiva siddhaM naH samauhitamityAha 'vastutasvitItyAhuH / 'nanviti(ra, idamiti pakSa:(2) pUraNIyaH, 'bhAvo vA' bhAvatva (1) saMzayAnantaramanumitinirAsArthamityarthaH / (2) manvityAdinA maiyAyikazakSA / (2) naulatvena pratIyamAnasya tamasaH pakSavamiti bhAvaH /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo jJAnasyApratibandhakatvAt bhedagraho na pratibandhaka iti vaacym| abhedajJAnasyAjanakatvAt tvayApi liGgaparA vadA, 'prabhAvo vA' prabhAvatvavadyA, 'prameyaM prameyatvavyApyavat, 'bhAvavAbhAvatvayoriti dharmaparo nirdezaH bhAvatvatvAbhAvatvatvarUpavyApyatAvacchedakaprakArakavyApti-pakSadharmAtAnizcayAbhAvAdityarthaH, 'anumAna' anumitiH, nanu taca bhAvAbhAvAnyataratvaprakAreNa bhAvAbhAvAnyataratvaniSThaprameyatvavyAptijJAnAt tena rUpeNa tasya pakSadharmAtAjJAnAccAnumitiH phalabalena tAdRzajJAnakalpanAdityata Aha, 'tadanyAnyaveti bhAvabhinnatve mati abhAvabhinno yastadanyatvarUpasya bhAvAbhAvAnyataratvasyetyarthaH, 'liGgavAbhAvAditi, aprasiddheriti bhAvaH / 'bhAvakhAbhAvatveti bhAvatvAbhAvatvAnyataradharmarUpeNa bhAvatvAbhAvatvAnyataradharmaniSThavyApti-pakSadharmatAjJAnAdeva tacAnumityutpAdAt phalavalena tAdRzajJAnakalpanAdityarthaH, 'evamiti, 'liGga liGgatAvacchedakaM, yatrAyaM dhamavAn vA zrAlokavAn vA ubhayathApi vajhivApyavAniti jJAnAnantaramanumitistatrApi dhUmAlokAnyataratvarUpeNa dhUmAlokAnyataraniSTavyApti-pakSadharmatAnizcayAdevAnumitiH phalavalena tAdRzyajAnakalpanAdityarthaH, 'yaDyatirekajJAnamiti yaddharmAvacchinnavizeSyakayaddharmAvacchinnavadbhedajJAnatvAvacchinnamityarthaH, 'tanizcayasAdhyamiti naddharmAvacchinnaviSayatAnirUpitataddharmAvacchivaviSayatAzAlinizcayabAvacchitrakAraNatApratiyogikakAryyatAvadityarthaH 'pakSadharmasyeti paca
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| marza tAdRzasya prtibndhktvsviikraacc| atha gotvaM madhuratvAvAntarajAtivI liGgaM na syAt tahatadharmAntara tAvacchedakAvacchinnapakSavata ityarthaH, 'vyApyabhedajJAnamiti sAdhyavyApyahetau bhedajJAnamityarthaH, 'vyAyAbhedajJAnamiti mAdhyavyApyatvAvachinne pakSatAvacchedakAvacchinnavato'bhedasya pakSatAvacchedakAvacchinnavattvarUpasya jJAnaM mAdhyavyApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpitapakSatAvacchedakAvacchinnavadviSayatAzAlinizcayatvAvacchinnamiti yAvat, yathAzrute siddhasAdhanApatteH, evamagre'pi, 'pakSadharmatAjJAne' pakSaprakArakanizcaye, 'vizeSadarzanAt' vyAvarttakadharmadarzanAt, pakSasyaiva pakSatAvacchedakAvacchinnavajhedavyAvarttakatvAditibhAvaH, 'dhUme vyAyabhedajJAna' dhUmatvAvacchinne vahivyApyatvAvacchinnavizeSyakapakSavateMdajJAnamiti yAvat, 'ata iti, vyApyabhedajJAna' mAdhyavyApyahetutvAvacchinne pakSavajhedajJAnaM, svAbhAvetarasakalakAraNamattve yatmatve kAryAnutpAdastasyaiva pratibandhakatvAditi bhAvaH / nanu dhUmatvAvacchinnavizeSyaka-pakSaprakArakanizcayasya dhUbhavAvacchinnavizeSyaka-pakSavadbhedaprakArakanizcayaM pratyeva virodhitayA tatsattve'pi vahivyApyadhUmatvAvacchinnavizeSyaka-pakSavajhedaprakArakabhrame bAdhakAbhAva iti bhramaNazarate, 'na ceti, 'pakSadharmatAgrahe' pakSaprakArakanizcaye, vidyamAne'pauti zeSaH, 'yamiti vahivyApyadhUmavyaktiriya parvatIyA neti yojanA, 'bhrAmyataH' . bhrame bAdhakavirahavataH, 'anumityApattiH tadanantaramanumityApattiH / bhramaM nirAkRtya samAdhane, 'dhUmatvasyeti, ghaTitatvaM SaSThyarthaH, dhUma
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ gee cintAma syAbhAvAt svata eva tasya vilakSaNatvAt iti cet / na / vyaktereva tava prakAratvAt, na hi gaurgetvamiti jJAnayo vaghaTitavizeSasyetyarthaH, 'darzanena' vizeSyatAvacchedakatayA bhAnena, 'tAdRzabhbhrameti, sAmAnyadharmAvacchinavizeSyaka tayAvarttakadharmavattAnizcayasya sAmAnyaghaTitavizeSadharmAvacchinna vizeSyaka - tanizcayaM pratyapi virodhitvAt / na ca tathApi vahnivyApyaH parvatavAnneti bhrame bAdhakAbhAvaH tatra dhUmatvasya vizeSyatAvacchedakasyApravezAditi vAcyaM / tAdRzabhbhramasattve'numiteriSTatvAt vahnivyApyodhUmaH parvvatavAniti ni satve vahnivyApyaH parvvatavAnneti bhrame'pyanumite stvayApyabhyupagamAt, evaM yatra prathamaM vahnivyApyodhUmaH parvvatavAnneti bhramaH tato dhUmaH parvvatavAniti nicayastacApyanumitiriSTaiveti bhAvaH / pUrvaM 'yatra hotyAdinA sAmAnyadharmAvacchinavizeSyakatayAvarttakadharmadarzanasya mAmAnyaghaTita vizeSadharmAvacchinnavizeSyakatatsaMzayaM pratyapi virodhitva - mukaM atra tu tAdRzanizcayaM pratItyato na paunarubhyaM / 'anyatheti yadi sAmAnyadharmAvacchinnavizeSyaka-taddyAvarttaka dharmadarzanasya na sAmAnyaghaTitavizeSadharmAvacchinna vizeSyaka-tanizcayapratibandhakatvaM tadetyarthaH, 'nizcayasAmayyA' vizeSyatAvacchedakaprakArakanizcayAdirUpa viziSTaparAmarzasAmagryAM, 'bhramAnantaramiti pAThaH dhUmo na parvvatavAniti dhUmatvadharmitAvacchedakakabhramAnantaramityarthaH, 'viziSTaparAmarza eveti (9), (1) viziSTa parAmarza evetyaca parAmarza eveti pAThaH basmatAdarzapukhakeSu varttataiti /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamshH| ravizeSaH, anyathA gotvamiti jJAnasya nirvikalpakatvApattyA vyApyatvagrahe parAmarza cAnupayogAt gavelarAttitve sati sakalagottitvaM gotvatvamityanubhavAca / vahivyAyodhamaH parvatavAniti viziSTaparAmarza evetyarthaH, tathAca dhUmavarUpasAmAnyadharmAvacchinnavizeSyaka-parvatavajhedagrahAnantaraM yathA na tadghaTitavizeSadharmAvacchinnavizeSyaka-patavattAnizcayaH tathA tAdRzamAmAMnyadharmAvacchinnavizeSyaka parvatavattAnizcayAnantaramapi na tadghaTitavizeSadharmAvacchinnavizeSyaka-parvatavajhedavattAnizcaya iti bhAvaH / abhyapagamavAdenAha, 'astu veti, 'vyApyatayeti vyApyatAvacchedakarUpeNa mAdhyavyApyatayAvagate pakSavattayAvagatasya bhedAgraha ityarthaH / kalpanAlAghavaM hetumAha, 'praamrshhetutyeti| na caiva yayatirekajJAnamityAdivyAptibalAdeva viziSTaparAmarzatvena hetutvamiddhiriti vaacy| yattva-tattvayorananugamAt ubhayavAdisiddhadRSTAntAbhAvAJca tddyaaptersiddheH| na ca vyatirekeNa dRSTAntaH sulabha iti vAcyaM / mAdhyasthAprasiDyA (1) vyatirekadRSTAntasthApyasambhavAditi bhAvaH / 'zramaniSTadhUmajJAnAdapauti dhUmendriyasannikarSavirahadazAyAmapi dhUmatyarUpeNa khaNDazaH sAdhyavyApyatva-pakSavattvasmaraNadanumitirityarthaH / (1) vahivyApyadhUmatvAvacchinnavizeSyaka-parvatavattAnizcayatvAvacchimajanaka tAnirUpivajanyatvarUpasAdhyAprasiddhyetyarthaH / 62
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAvacintAmo ma caivamanavasthA, taditarAhattitve sati tdRttitvsyaanubhnenaapnnaapaasmbhvaat| iti zrImahanebhopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAkhyahitIyakhaNDe parAmarzapUrvapakSaH / 'gauravamiti kAraNatAvacchedakAroragauravamityarthaH, viziSTaparAmakhamapekSya yathokrabhedAyahatvasya gurutvAditi bhAvaH / 'tadeti dhUmendriyamantrikarSavirahadazAyAmityarthaH, 'anupasthiteH' anupapatteH, tathAcAnAyatyA gauravamapyAyauyata iti bhaavH(1| 'bhedayahaH' vyApyatAvacchedakaprakAreNa mAdhyavyApyatayAvagate pacavateMdagrahaH / . 'abhedajJAnasya (2) mAdhyavyApyatvaviziSTa tau pakSavadabhedaprakArakanizaSaya tAdRpahetau pakSaprakArakanizcayasyeti yAvat, 'ajanakatvAt' janakavAsambhavAt, tathAcAnAyatyA kAraNIbhUtajJAnAvirodhino'pi (1) nanu yat yasya pratibandhakaM jJAnaM tat tasya janakIbhUta jJAnavighaTaka bhavatIti vyAptibalAt sAdRzabhedajJAnaM nAnumitipratibandhakaM syAdi. tyata pAha mUjhe ga ceti| (2) manu tAdRzabhedakSAnaM yadi nAnumitipratibandhakaM tadA tatsattve dhanu mitireva kuto na syAt tatra vizinizcayarUpakAraNAbhAvAdato mAnumityutpAdaH ityata cAha babhedajJAnasyeti /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrsh| tAdRzabhedajJAnasya pratibandhakalamAkhauyata iti bhAvaH / ukAvyAneyabhicAramapyAe, 'vayApauti, 'tAdRzasya' kAraNabhUtajJAnAvirodhino yathoktabhedayahasya(1) / 'atheti yadi ca vyApyatAvacchedakaprakAreNa vyAptijJAnaM vyApyatAvacchedakaprakAreNa pakSadharmatAjJAnaM vyApyatAvacchedakaprakAreNa vyApyatayAvagate pakSavajhedagrahAbhAvo vAnamitihetuH tadA gotva-madhuratvAvAntarajAtiliGgakAnumitirna sthAdityarthaH,(9) jAtipadaM dharmaparaM, ma ca dharmaH pareSAmakhaNDopAdhiH asmAkaM jAtireveti phalato na kshcivishessH| 'dharmAntareti antiprsaadhrmaantretyrthH| na ca gove gopadapravRttinimittakhameva tAdRzodharmaH sambhavatIti vaacy| pRthivauvasthApi gopadapravRttinimittatayA tasyAtipramakatvAt madhuratvAvAntarajAtastadasambhavAJca, ata eva pRthak tadutkorttanaM / nanvevaM bhavanmate'pi kathaM tasya gavAdAvitaravyAvRttisAdhakatvamata zAha, khataeveti kharUpata evetyarthaH, zramamantraya iti zeSaH, 'vilakSaNatvAt' vyAvarttakatvAt / 'vyoreveti gotvAdyavacchinnagavAdivyArevetyarthaH, samavetatvasambandheneti zeSaH, 'prakAratvAt' antiprsaadhrmtvaat| nanu samavetatvasya sambandhatve mAnAbhAva ityata Aha, 'na hauti, samavetatvasambandhana gove goprakArakatvasyaiva tatra vizeSatvAditi bhAvaH / nanu gauriti jJAne govaM (2) naamb y y mmir'hmiisum aal maani n s lkssmiipur jJAnavighaTakaM syAt iti vyAptI parAmarzapratibandhake bhedagrahe parA. majanakadhAnavighaTakAvAbhAvAt vyabhicAra iti bhAvaH / (2) govAdeH kharUpato bhAnamityabhiprAya iti /
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 862 tatvacintAmaNau . prakAraH gotvamityatra tu na tathetyeva vizeSa ityata pAha, 'anyatheti, 'thApyatvagraha iti golaghaTitavyApyatvagrahe tAdRzavyApyatvavibhiSTavattAparAmarthe cAnupayogaprasaGgAdityarthaH, vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnavidhayaiva tatra tasya upayogAditi bhAvaH / nanu goniSThAbhAvApratiyogitvAdigarbhavyApyatvagrahe tAdRzavyApyatvaviziSTavattAparAmarza ca vizeSaNajJAnavidhayaivAsmannaye tasyopayoga ityata Aha, 'gavetareti, govRtti golamityeva pAThaH, tathAca gavetarAsamavetatve mati makalagosamavetatvameva tatrAnatiprasano dharmastasthAnubhavasiddhatvenApahavAsambhavAditi bhAvaH / na caivamiti, 'evaM' gotve'pi anatiprasaktadharmakhaukAre, 'anavastheti tatrApi dharmAntarakhaukAre'navasthetyarthaH, 'anubhaveneti anubhavasiddhatvenetyarthaH, tathAca prAmANikatvAdanavastheyaM na doSAyeti bhaavH| iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAsyaditIyakhaNDarahasye parAmarzapUrvapakSarahasyaM /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha praamrshsiddhaantH| atrocyate ayamAlAko dhUmo vA ubhayathApi vahivyApya iti jJAnaM tto'numitiH| na ca dhUmatvenAlokavena vA taca nishcyH| atha tadanyAnyatvameva tatra lingg| na ca tadajJAnadazAyAmanumitidarzanAt .na tatheti vAcyaM / dhUmAlokAnyAnyatvajJAnaM vinA tavApi tatra vyApyatvAnizcayena tadartha tadodhAvazyakatvAditi cet| atha parAmarza siddhaantrhsy| yatrAyaM pakSaH vyApyatvasambandhena saMyogasambandhena vA vahiH sAdhyaH tAdAmyasambandhenAloko dhUmo vA hetuH tacAyaM dhUmo vA pAloko vA ubhayathApi vahivyApya iti vyApyatAvacchedakadhUmalAdiprakArakasaMzayAtmakavyApyatAvacchedakatAdAtmyasaMsargakavahivyAyaprakArakajJAnAmantaramapi vyApyatvAdisambandhena vaheranumitiH parasyApyabhimatA mA kathaM syAt vyApyatAvacchedakadhamatvAdiprakArakavyApti-pakSadharmatAnizcayavirahAditi samAdhatte, 'trayamiti, 'bAloko dhUmo veti, patra tAdAtmyasambandhenAlokAdireva koTiH, 'iti jJAnamiti ityAkArakaM vyApyatAvacchedakatAdAmyasambandhena pace vaDivyApyaprakAraka
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 sattvacintAmo nAna hi dhamAlokAnyAnyatvaM dhUmAnyAnyatvaM vA vyAyAvacchedakaM, gauravAt vyabhicArAvArakavizeSaNavatvAca, kintu dhUmatvAdikaM, taJca tatra sandigdhameva / nanu tadanyAnyadahivyApyameva vyabhicArAbhAvena vyAptivirahasAdhanasya bAdhitatvAt, puruSastu taca nauladhUmavatvAdi jJAnamityarthaH / na cedavAvacchinne vahivyAptiprakArakanizcayasyaivAthamAkAro mata vyAyaprakArakanizcayasyeti vArya / dharmaprakArakanizcayasyaiva tAdAtmyasambandhena dhrmiprkaarknishcyaakaartvaat| ata eva gotvaprakArakajJAnasyeva tAdAtmyasambandhena gavAdiprakArakajJAmasthApi ayaM gaurityAkAra iti sarvajanamiDUM, 'tato'numitiH' tadanantaramapi vyApyatvAdisambandhena vaheranumitiH, parasthAbhimateti bheSaH, 'tatra nizcayaH' tatra vyaapti-pkssdhrmtyonishcyH| yadyapi parvato vahimAn dhUmAdityatra parvato dhUmavAn bAlokavAn vA ubhayathApi vahivyAyavAniti vyApyatAvacchedakadhUmatvAdiprakArakasaMzayAtmakaparAmarzAyanumitiranubhavasiddhA mA tanmate na syAdityeva vaktuM yuktaM prasiddhodAharaNatvAn, tathApi 3(1) tatra tAdRprasaMzayAtmakaparAmAnantaraM vayanumitirjAyate iti svazAstre vAyalikhanAt tatparityAgaH / 'tadanyAnyatvameveti dhUmAlokAnyataratvamevetyarthaH, (2) 'tatra liGga' tara (1) mImAMsakairiyarthaH / (9) dhUmAnokAnyAnyatvamevetvarSa iti g.|
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ praam| tyavAdhikena nirAdhate, na tu vyApyatvAsihoti cetanA tadanyAnyamAzokasvarUpameva tacca vyApyamiti satyaM / na ca vastugatyA vyApyajJAnAdanumitiH, atiprasaGgAt / kintu vyApyatAvacchedakaprakArakajJAnAt, na ca tadanyAnyatvaM vahivyApyatAvacchedaka, ityuktam / na caivaM tadanyAnyatvAdahiyApyatvamapi taba nAnumeyaM vyarthavizeSaNa baDivyAyaMge) vizeSyatAvacchedakaM satpakSadharmatAyahe vizeSaNatAvaredaka, tathAca tatra mAdhyavahivyAyadhUmAkhokAnyataro'yamiti jJAnaM tato'numiniriti bhAvaH / 'tadajJAnadazAyAmapauti dhUmAlokAnyataratvAcAnadazAyAmapautyarthaH, 'anumitidarzanAt' tAdRprasaMzayAtmakaparAmarzAnantaraM vyApyatvAdisambandhena varanumitidarzanAt, 'na tathA' na madhye tAdRprajJAnaM / 'dhUmAlokAnyAnyatvajJAnamiti pace tAdAvyasambandhena dhUmAzokAnyataratvaprakAraka-dhUmAlokAnyataravattAnivayaM vinetyarthaH, 'yApyatvAniyeneti pakSe pratyakSato vahivyApyavabhakAraka-vahivyApyavattAnizthAsambhavenetyarthaH, saMbhayAdinirAmA vizeSadarzanavidhayA taviSayasyopayogAdityabhimAnaH / 'dhUmAnyAnyatvaM beti, vAzabda ivArtha, 'gauravAditi / na caikasthAvacchedakatvApecyA dhUmavAlokatvadharmaiyasthAvacchedakatva eva gauravamiti vAcyaM / tAdRzadharmasyaikatve'pi vahutarabhedAdighaTitatayA caramopasthitatvena ca tad (1) cAsyaM ye iti kha., ga
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau tvAditi vAcyaM / pratyakSaM hi tadanyAnyatvavizeSadarzanAyApyatvajJAnaM janayati vizeSaNajJAna-vizeSaNavizeSyasambandha-vizeSaNavizeSyendriyasatrikarSa-tadasaMsAgrahavizeSadarzanAnAM satvena vhivyaapytvprtyksssttvaat| na caivaM na pratyakSe'pi tadanyanyatvajJAnaM sahakAroti vaacym| ghaTakadharmadayasyaivAvacchedakatvaucityAt lAghavadayamatvenaikatvarUpalAghavasthAkiJcitkaralAditi bhAvaH, 'yabhicAreti anyAnyatvalakSaNavyabhicArAvArakadharmaghaTitatvAJcetyarthaH, 'sandhigdhameva' sandehakoTitAva chedakameva, tadanyAnyatvastha vyabhicArAvArakadharmaghaTitatayA tadanyAnyadahivyApyameva netyuktamiti bhrameNAzaGkate, 'nanviti / kecittu vastugatyA vyApyasya pakSadharmatAjJAnaM kAraNamityAzayenAgahate, 'nanvitItyAH / ___ 'tadanyAnyaditi pAThaH, 'tadanyAnyatvamiti pAThe tadanyasthAnyavaM yatra iti vaDIhiH(1) evamuttaratra, 'vahivyApyameva, dhUmAlokatvarUpeNa vaDivyApyameva / namvevaM dhUmAlokAnyatarasmAditi prayoge kathaM nigrahaityata Aha, 'puruSeti, 'nauladhUmavattvAdityaceveti, nauladhUmatvastha vyarthavizeSaNaghaTitatayA tena rUpeNa vyAptivirahe'pi dhamatvarUpeNa vyAptisattvAditi bhaavH| bhramaM nirAkRtya samAdhatte, 'tadanyAnyaditi, (1) vadanyAnyatvaM yatreti baDabauhiriti g0| tadanyat anyat yata iti , baudhiriti /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamjhe| anvaya-vyatirekAbhyAM gurorapi tasya vizeSadarzanatvena pratyakSasahakAritvAt tasmAttadanyAnyatvajJAnaM taca vyApyatAjAnApakSauNaM na tu sAkSAdanumitiheturiti, kina vahivyApyavAnayamiti zAbdajAne vyApyatvajJAnaM kAra 'vyAyajJAnAt' vyApyasya pakSadharmatAjJAnAt, 'atiprasaGgAditi vativyApyodhUmaH dravyavAn parvata ityAdijJAnAdapi bhavanmate'numitiprasaGgAdityarthaH, 'vyApyatAvacchedakaprakArakajJAnAditi vyAptigrahavizedhyatAvacchedakaubhUto yo vyApyatAvacchedakadharmastatprakArakapakSadharmatAjJAnAdityarthaH / na caivamiti, 'evaM' dhUmAlokAnyAnyatvasya vyApyatAvacchedakatvAbhAve, dhUmatvAlokavAdirUpeNa vyAptijJAnavirahadazAyAmiti zeSaH, 'tadanyAnyatvAditi dharmiparo nirdezaH tAdAtmyasambandhena dhUmAlokAnyatareNa hetunetyarthaH, 'nAnumeyaM nAnumAtuM zakyaM, 'vyarthavizeSaNavAditi vyarthavizeSaNatayA tasya vyApyatAvacchedakalA bhAvena taddhavicchinnasya vyApyaghaTakavAdityarthaH, taddharmAvacchinnasya vyAptighaTakatve taddharmasya vyApyatAvacchedakatvasyApyAvazyakatvAt yaddharmAvacchinnasamAnAdhikaraNabhAvapratiyogitAnavacchedakaM mAdhyatAvacchedaka tasyaiva vyApyatAvacchedakatvAt iti bhAvaH / __ kecittu 'na caivamiti, 'evaM' vyarthavizeSaNatvasya vyApyatAvacchedakatAvighaTakatve, dhUmavAdinA vyAptijJAnavirahadazAyAmiti zeSaH, 'tadanyAnyatvAditi vizeSaNatAvizeSasambandhena dhUmAlokAnyAnyatvena 63
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ BES tatvacintAmagai NamityandhavApi tthaa| atha vahivyApyatvamapi vahnivyApyatAvacchedakaM tathAhi vahinirUpitA dhUmAdipratyekatireva vyAptivyAptitvena sakaladhUmAditti hetunetyarthaH, zeSaM pUrvavadityAhuH / tanna / dhUmAlokAnyAnyatvasya dhUmatvAdyatirikratve bhinnadharmikatayA dhUmaprAgabhAvavadavaiyarthAt dhUmatvAdirUpatve'pi ca dhUmatvatvAderapravezena vaiyarthavirahAditi draSTavyaM / na bhavatyeva tatra tena hetunA vahivyApyatvAnumitiH kintu pratyakSataeva tatra vyAptimahyate iti samAdhatte, 'pratyacaM hauti, 'vizeSadarzanAditi, etacca maMzayottaravyAptipratyakSAbhiprAyeNa, 'vizeSaNa-vizeSyasambandheti, etacca sambandhAMza laukikapratyakSAbhiprAyeNa, yathArthapratyakSa prati vizeSaNa-vizeSyasambandhasya guNatayA tatsampAdanAya idamityapi kazcit / 'vizeSaNa-vizeSyendriyeti, vizeSaNasya jJAnasattve'pi punarindriyasantrikarSAbhidhAnaM tadaMze laukikapratyakSAbhiprAyeNa, 'pratyakSamattvAditi pratyakSasambhavAdityarthaH, idamupalakSaNaM vyarthavizeSaNatayA taddharmAvacchinnaghaTitavyApakamAmAnAdhikaraNyarUpavyApnevirahe'pi tadbhameNa mAdhyAbhAvavadavRttitvarUpavyAptijJAnena vA anumiterapi sambhavAJca, na hi gurunaya va nyAyanaye'pi vyApyatAvacchedakaprakArakajJAnameva kAraNaM anyathAkhyAtyanabhyupagamo veti dhyev| 'na caivamiti, 'evaM' gurutayAnavacchedakatve, 'pratyakSe'pauti, gurutayA viSayitayA jJAnaniSThapratyakSakAraNatAvacchedakalAsambhavAditi bhAvaH / 'garorapauti, tasya buddhe
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| BEE yAtyavacchedikA AzrayabhedenAvacchedakabhedena ca vyAptibhedAditi cet |n| sakaladhUmAdittivyAptI mAnAbhAvAt yatra vahivyApyastaca vahiriti vyAptibuddhau riti zeSaH, 'vizeSadarzanatveneti vyAvarttakadharmadarzanavidhayA viparItajJAnavirodhidarzanatvenetyarthaH, 'pratyakSasahakAritvAt' pratyakSopayogitvAt, na tu tadanyAnyatvajJAnatvena kAraNatvamiti bhaavH| tadanyAnyatvajJAnamiti pakSe dhUmAlokAnyAnyatvaprakAraka-dhamAlokAnyAnyavattAjJAnamityarthaH, 'tatreti ayamAloko dhUmo vetyAdisaMzayaparAmasthalaityarthaH, 'vyApyatAjJAnopakSoNamiti pakSe vahivyApyatvaprakAraka-vakivyApyavattApratyakSopayuktamityarthaH, 'na viti, vyApyatAvacchedakaprakArakavyAptipakSadharmatAjJAnasyaiva bhavanmate'numitihetutvAt anyataratvasya ca gauravAdinA vyApyatAnavacchedakatvAditi bhaavH| idamupalakSaNaM saMzayAdisAmayyAH sarvatrAnAvazyakatvena yatratarakAraNabhAvAt saMzayAghabhAvaH tatra dhamAlokAnyataravattAjJAnamapi nAvazyakamiti mantavyaM / astu vA gururapi dharmo vyApyatAvacchedakaH astu vA unasthale dhUmAlokAnyAnyavattAjJAnamAvazyakaM tathApi zuddhavyAptiprakArakazAbdajJAnasthale vyabhicArAtra vyApyatAvacchedakaprakArakavyApyAdijJAnasyaiva hetatAniyama ityAha, 'kizceti, 'bhAbdajJAne' zAbdajJAnajanyAnumitI, 'vyApyatvajJAnaM kAraNamiti pacatAvacchedakAvacchinnapacaviSayatAnirUpita-vyAyavAvacchivaviSayatAmAlijJAnameva kAraNamityarthaH,
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.. tattvacintAmaNe zAbdavyApyatvabuddhau ca pratyekattivyAtyAzrayatvasyaiva viSayatvAt pratyekavattivyAptijJAnaM vinA tadodhAbhAvAt / api ca yaca dhUmatva-vyAtyovaiziSTyaM prathamameva 'anyatrApi' vahivyApyo dhUmaH dhUmavAn parvata ityAdijJAnottaramanumitAvapi, 'tathA' tAdRzaviSayatAzAlijJAnaM kAraNaM, na tu sarvatra vyApyatAcchedakaprakArakavyApyAdijJAnameva kAraNamiti niyamo'caiva vyabhicArAditi bhaavH| vyabhicAramuddharati, 'atheti, tathAca vyApyatvaprakArakajJAnasyaiva vyApyatAvacchedakaprakArakajJAnatvAniyamasya na vyabhicAra iti bhaavH| nanu vyApteApyatAvacchedakatve prAtmAzrayaH ityatabAha, 'tathAhauti, 'pratyekavRttiH' prAtyekamAtravRttiH, 'sakaladhUmAdauti sakaladhUmAlokAdiniSThetyarthaH / nanu yatra yatra vahivyApyastatra vahiriti pratautireva mAnamityata Aha, 'yatreti, 'zAbdavyApyatvabuddhau ceti, 'cazabda duvArthe, zAbdavahivyApyavAnayamiti buddhavAvivetyarthaH / manu pratyekavRttivyAptijJAnAbhAvadazAyAmapi tAdRzapratItyutpattene tasthAH pratyekavRttivyANyAzrayatvaM viSaya ityata Aha, 'pratyeketi, tavApautizeSaH, pratyekavyAptermahAvyApyavacchedakatvAditi bhaavH| idamApAtataH yatra yatra dhUmastatra vahirityasya dhUmatvAvacchintravyAptiviSayakatvavat yatra yatra vahivyApyastatra vajhirityasthApi vyApyatvAvacchintravyAptiviSayatAkatvasya sarvAnubhavasiddhRtvAt, na hotasya dhUmAdisamAnAdhikaraNabhAvApratiyogitvAdirUpavyApyatvaM viSaya iti kacit prtyeti| vastu
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| pratyakSeNa yugapatpakSadharme bhAsate taba lAghavAt vyApyatvajAnatvameva kaarnntaavcchedk| na caivamatiriktaviziTajAnakAraNatve gauravaM doSAya, sapramANakatvAt kAraNatAgrahadazAyAM phalamukhagauravasya siddhyasivibhyAma to vizeSavyApyavacchinnA mahAvyAptiratiricyatAM tathApi prakRte vyApteApyavacchedakatvena vyApyatAvacchedakaprakAraka-pakSadharmatAjJAnasattve'pi vahivyApyo vahivyApya iti tatprakArakavyAptijJAnAbhAvAt kathamanumitiH syaat| na ca tadanantaraM yo yo vahivyAyavAn mo'mimAn iti vyAptijJAnaM kalyate tato'numitiriti vAcyaM / tathA mati kalyalAvizeSeNa laghurUpAvacchinnasyaiva niyatapUrvavarjitAyAH kalpayituM yuktatvAdityeva tattvaM / nanu zAbdaparAmarzamAtrAdanumitirasiddhaiva ityatAha, 'api ceti, 'viziSTamiti pAThaH, 'yatra prathama' yadanumiteravyavahitapUrva, vahivyApyatva-dhUmatvaviziSTameva 'pratyakSeNa', 'yugapat' viziSTasya vaibhivyamiti rautyA, 'pakSadharma' pakSatAvacchedakAvacchinne, bhAsate' jJAyate, 'tatra', iti yojanA, kvacit 'vaiziSyamiti pAThaH, tatrAvacchinnasyetyAdiH, tathAca vakivyApyatvadhUmatvAvacchinnasya vaiziSyamevetyarthaH, zeSaM pUrvavat / 'vyApyatvajJAnavameveti pakSatAvacchedakAvacchitrapakSaviSayatAnirUpitasAdhyavyApyatvAvaviSaviSayatAmAliniyatvamevetyarthaH / 'na caivamiti, yatra vakivyAyo dhUmaH dhUmavAn parvata iti jJAnAmAramanuministati
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 tattvacintAmaNau dosstvaat| na cAsanikRSTe dhUme tadabhAvaH, bhavanmatAta. mitihetuvyAptismaraNa-dhUmatvajJAnasahitena manasA tadutyAdAt yathA paramANurniravayavadravyaM nityaparimANavazvAt AkAzavadityAdau pratyekAnumAnopanItAtI zeSaH, 'kAraNatve' pUrvavartitvakalpane, 'mapramANakatvAditi kAryakAraNabhAvagrahAdhInapramANagamyatvAdityartha:(1) ayaM kSaNa: viziSTaparAmavAn avyavahitapUrvavarttitAsambandhenAnumitimattvAt ityanumAnena vibhiSTaparAmarzasidbhAvanukUlatarkavidhayA kAraNatAyahasya vaujavAditi bhAvaH(2) / tAvataiva kathaM na tasya doSatvaM tadAha, 'kAraNatAgrahadazAyAmiti tatpAgdazAyAmityartha:(2), 'phaleti, 'phalaM' vidhichaparAmarzAnumityoH kArya-kAraNabhAvagrahaH,15) sa eva 'mukhaM nizcayavauja, yasya etAdRzaM gauravamatirikraviziSTaparAmarzarUpaM tasyetyarthaH, 'sidhamiddhibhyAmiti jJAnAjJAnAbhyAmityarthaH, tadAnauM(5) tasya(ra) (1) tAdRza vizichaparAmarzatvAvacchinakAraNatAnirUpitakAryatAprakAra. jaali nir'iy' andhlisiimaal lmbaalmbiy'laabidy| (9) etAdRza parAmaviSayakAnumitinirUpitAnukUlatakaMprayojyakAraNa___ taagrhnisstthpryojktvaadityrthH| (3) kAraNatAgrahapRvaMdazAyAmityarthaH / (e) anumitimattvaM vizilaparAmarzakAyaM hatyAkAragrahaH / (5) puurvdshaayaamityrthH| 4) gauravasyevyarthaH /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| ndriyasAdhya-sAdhanayorAkAzattitayA smaraNe vyabhicArAjAne manasA vyAptyanubhavaH anumAnayoH pratyekatadubhayasahacArAviSayatvena vyaaptygraahktvaat| na cAtaundriyavyApyatvamataundriye numeyaM, tathApi vyAptiAhakAbhAvAt / na ca tadupanayasahitasya manasA vahirartha jJAnasattve kArya-kAraNabhAvagrahasya tanizcayaprayojakatayA maMzayarUpameva tajjJAnaM bhaviSyatIti tacca na doSatAprayojaka nizcitagauravasyaiva doSatvAt,(1) etadajJAnazcet tathApi na doSAya svarUpasagauravasthAdoSatvAditi bhAvaH / kecittu 'sapramANakatvAditi anumityAtmaka kAryarUpapramANagamyavAdityarthaH,(2) unAnumAnenaiva tamiddheriti bhAvaH / nanu kAryastha sapramANatvaM kArya-kAraNabhAvagrahe mati sthAdanukUlatarkavidhayA tasya tatropayogAt sa eva na sambhavati gauraveNa pratibandhAdityata Aha, 'kAraNateti, arthastu pUrvavadityAhuH / 'sapramANakatvAditi yathAzrutantu na maGgacchate sapramANakatvasyAdoSatvaprayojakatve gauravamAvasyaivAdoSatApatteH, na hyaprAmANika gauravamastauti dhyeyaM / indriyAmavikaSTasthale prAgukravyabhicAramuddharati, ...................... . (1) doSatAprayojakatvAditi gh0| (2) anumityAtmakaparAmarza kAryarUpapramANagamyatvAdityartha iti /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 tatvacintAmaNe pramAhetutve upanayasya pramANAntaratvam, indriyAdeH sanikarSavadpanayasya niyatavyApArAbhAvena pramAyAmakaraNatvAt, sahakAritA ca tadabhAve'pi bhavati vahirindriyaliGgasAdRzyAdivyApAra vinApi cintopanI 'ma ceti, 'dhamatvajJAneti dhUmatvaprakArakapakSadharmatAjJAnetyarthaH / nanu gurUNAM upanautabhAnAnaGgIkartRNAM kathaM mAnasabodha ityata Aha, 'yatheti, pratyekAnumAneti zrAkAzaM niravayavadravyaM paramamahattvAt aAkAzaM nityaparimANavat amUrttadravyatvAdityanumAnAbhyAM zrAkAzavRttitayopanautetyarthaH, 'trAkAzavRttitayA smaraNa iti, etena sahacArajJAnaM sampAditaM, 'manasA vyApyanubhava iti,(9) na ca tatra smaraNarUpameva vyAptijJAnaM sthAditi vAcyaM / vyApyasmaraNe'yanumityutpatteriti bhAvaH / nanu tatra mAtha-sAdhanagrAhakapratyekAnumAnAbhyAmeva vyAptijJAnaM syAt kiM mAnasena ityata Aha, 'anumAnayoriti, 'vyApyagrAhakatvAditi vyApyaviSayakavAdityarthaH, na ki sahacAraviSayakaM jJAnaM niyatasahacArAtmakanyAptiviSayakaM sambhavatauti dhyeyaM / 'tacApauti, na ca tatrApyanumAnAntarADyAptigraha iti vaacy| tAdRzAviralalanavyApyanumitidhArAvirahepyanumiterAnubhavikatvAditi bhAvaH / 'tadupanayamahitasya' tattadupanayarUpAmAdhAraNakAraNasahitasya, 'vahirarthapramAjanakatve' parvatAdivahirvizeSyaka-liGga(1) vyApakatvaghaTakayatpadArthopasthitidazAyAmityAdi, anyathA vyApaka. tvasyopanAyakAbhAvAt vyAptAnubhavona sambhavatIti bhaavH|
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarzaH / tapadArthAnAM bAdhakAnavatAre manasA saMsargAnubhavasya sakalajanasiddhatvAt kathamanyathA kavikAvyAdikamiti / syAdetat pacadharmmasya vyApyatAjJAnaM nendriyeNa varasatrikarSe tatriyatasAmAnAdhikaraNyasya vyApyatvasyA ma pratyacajanakatve, 'upanayasya' tattadupanayasya, 'pramANAntaratvaM' pramANAntaratvaprasaGgaH parvatAdivizeSyaka- liGga viSayakapramAkaraNatvaprasaGga iti yAvat, yadamAdhAraNamityAdyukravyApteriti bhAva: / 'niyatavyApArAbhAvena' karaNavavyApakasya tajjanakavyApAravattvasyAbhAvena, 'pramAyAmakaraNatvAt' parvatAdivizeSyakavahnivyApyAdiprakArakapramAyAH karaNatvApAdanAsambhavAt, yasya tu vyApArasambhavastasya karaNatvamiSTameva / yadyapyApattau bAdho'nuguNa eva, tathApi tadarthaviSayakajJAnahetuvyApAravattve sati tadarthaviSayaka jJAnA sAdhAraNakAraNatvameva tadartha - viSayakapramAkaraNatvayogyaM (9) na tu yadasAdhAraNamityAdhuko heturmAnAbhAvAt iti bhAvaH / nanu vyApArAbhAve sahakAritaiva kutaityata Aha, 'sahakAritA ceti, yadasAdhAraNetyAdivyAptau vyabhicAramapyAha, 'vahirindriyeti, 'bAdhakAnavatAre' zravatyAM bAdhAdibuddhau, 'sakalajanasiddhatvAzceti pAThaH, cakArazUnyapAThe cakAraH pUraNIyaH, 'kathamanyatheti, vAkyArthajJAnaM vinA vAkyaprayogAsambhavAditi bhAvaH / (1) tadarthaviSayaka pramAkara vyatvavyApyamityarthaH, kacittathaiva pAThaH / 64
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe yogytvaat| na ca dhUmatvena sakaladhUmavyApyatAvagamAt dhUmavizeSe saMskArAt. smaraNAhopanautavyApyAbhedagrahaH pratyabhijJAne tattAviziSTasyeveti vaacym| evaM hi dhUmavAvena vahimatvajJAnAta dhUmavahizeSe parvate navyAsta pramAyAmakaraNatvAditi, tathAcokavyAptau tajanakavyApAravatvamupAdhiriti bhAvaH(1) / nanu pakSe mAdhanasya vivAdagrastatayA mAdhanAvyApakatvanizcayasthalamevAsya durlabhamityata pAha, 'vahirindriti, tathAcAcaiva mAdhanAvyApakatvanizcaya iti bhAva iti vyAcakruH / prAtyakSikaparAmarzapratibandhimukhena anumititvajAti khaNDayati, 'sthAdetaditi, 'pacadharmasya' pakSasambaddhasya, 'vyApyatAjJAna' vazivyAyavaprakAreNa padIyadhUme jJAnaM vahivyApyo dhUmaH parvate iti jJAnamiti thAvat, 'nendriyeNa' vo laukikamadhikarSavirahadazAyAM kadAcidapi nedriyeNa, tabiyatamAmAnAdhikaraNyasyeti niyatatatmAmAnAdhikarapyasyetyarthaH, 'ayogyatvAditi indriyeNa grahautamazakyatvAdityarthaH, yAvaviSayamantrikarSasya pratyakSahetutvAditi gUDhAbhisandhiH / 'dhUmatveneti mahAnasIyadhUme vahivyAptipratyakSadamAyAM dhamatvamAmAnyalakSaNapratyAsatyA dhUmavarUpeNa sarvasyaiva dhUmasya vyAptitvasAmAnyalakSaNadhIma-vakivyApyatvaprakArakAnubhavAdityarthaH, 'dhUmavizeSa iti, saMskArAt mara (1) niyatavyApArAbhAvenetyAdigrantha upAdhyabhAvena hetunA sAdhyAbhAva sAdhanAbhiprAyaka iti tAtparya /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.7 praamrshH| .. saMskAravazAt pratyakSeNa vyAptijJAnApekSeNa vahimadabhedagraho vahnimatvagraho vAstu) kimanumAnena, pRthaka vahnimatvasmaraNaM taba nAstiA kintu vyAptyavacchedakatayeti cet| n| vahnimAna veti saMzayAnurodhena gadA dhUmavizeSe upanautavyApyAbhedagrahaH' iti yojanA, saMskArAt' dhUmatvAvacchinnamakaladhUmavizeSyaka-nikhilavakrivyAptiprakAraka-saMskArAn, etacca "maviSayakamAtra pratyAsattiH viziSTAdhikaraNakavaibhidhabuddhAvapi(2) svavizeSyatAvacchedakadharvaprakArakamaviSayakamAcaM kAraNaM" iti prAcInamate, 'maraNadA' dhUmatvAvacchinnamakaladhamavizeSyakanikhilavahivyAptiprakArakammaraNAdA, etacca "jJAnameva pratyAsattiH viziSTAdhikaraNakavaiziSyabuddhAvapi svavizeSyatAvacchedakaprakArakavizeSyaviSayakajJAnameva hetuH" iti navyanaye, 'dhUmavizeSe' pakSIyadhUme, 'upanautavyApyAbhedagrahaH' svaviSayaubhUtavahivyApyAbhedaprakAreNAlaukikasambandhamAkSAtkAraH, 'kha' saMskArAdiH, 'vahivyApyAbhedaH' vakivyApyatvaM, 'pratyabhijJAne' pratyabhijJAvizeSyobhate idamaMge, pratyabhijJAyate'sminiti vyutpatteH, 'tattAviziSTasyeva', saMskArAt smaraNadA tattAvibhiSTasya sambandhamAkSAtkAra iti bhaavH| 'dhUmavattveneti vaDidhyApyadhUmavatvaprakAreNetyarthaH, 'vahimatvajJAnAt' vyAptighaTakatayA (1) vahimattvasaMsargagraho vAsviti ka0 | . (2) vahivyApyadhUmaH parvate iti jJAne'pItyarthaH /
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAmo svtntrvhimtvsmrnnaat| na ca viziSTajAne khata vizeSaNajJAnatvena hetutvaM, gaurvaat| atha yo yatra viziSya pUrvamavagataH sa taca saMskAravazAyathArthapratyakSe bhAsate yathA tattApratyabhijJAne, na ca parvate viziSya vajhimatvatvarUpeNa nikhilavadhimatvaviSayakajJAnAt() parAmarzarUpAt, saMzayottarapratyakSaM prati vizeSadarzanasya hetutayA anumitisthale ca saMzayasyAvazyakatvAt tatsampAdanAya prakArakAntaM jJAnavizeSaNaM, 'dhUmavadvizeSa iti vahivyAyadhUmavattvAMze vizeSyobhUta ityarthaH, samAnadharmikavizeSadarbhanasyaiva saMzayottarapratyakSa prati hetutvamate tatsamyatyarthamidamabhihitaM, 'saMskAravazAt' laukikamantrikarSavazAt, vahirindriyajapratyakSe mukhyavizeSyeNa samaM laukikamantrikarSasthApekSitatayA tatsampattyarthamidamabhihitaM, 'pratyakSeNa' indriyeNa, 'yAptijJAnApekSeNa' 'yAptijJAnajanakenetyarthaH, etacca parvatena mamaM parAmarzajanakendriyanikarSavirahasthalAbhiprAyeNa, tena kacidindriyAntarAt pratyakSasambhave'pi ma catiH, 'vahimadabhedagraha iti abhedasambandhena vaddhimatprakArakagrahaityarthaH, saMyogAdisambandhena vahiprakArakayahasyAnubhavasiddhavAdAha, 'vanimattvagraho veti saMyogAdisambandhena vakiprakArakagraho vetyarthaH, 'kimanumAneneti kiM vahivyApyadhamavAn parvataiti parAmarzAnantaraM pratyakSavijAtIyajJAnakalpanenetyarthaH, 'pRthavadhimattvasmaraNamiti khata- . (1) nikhilavatimattvaprakArakajJAnAditi pA0 /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| 506 purA pahiravagataH, yaba candane saurabhamupalayaM taba saMskAravazAcakSuSA surabhi candanamiti jJAnamanyathAnumitiriti cet, tarhi pakSadharmadhUme'pi na purA viziSya vyAptiravagateti kathaM saMskAravazAtahatavyA svatayA vahimattvajJAnamityarthaH, 'tatra nAstauti anumitipUrvasamaye sarvaca nAstItyarthaH, yatrodbodhakAdivazAt dRSTAntarUpamAyAdhikaraemeva sAmAnAdhikaraNyaghaTakatayA parAmarza bhAtaM yatra vA vanyabhAvavadavRttivarUpavyApyavagAhiparAmarzastatra tadabhAvAditi bhaavH| 'vyApyavacchedakatayeti vyAptighaTakatayetyarthaH, tathAca khAtagvyeNa vizepaNajJAnasya viziSTapratyakSahetutvena tadabhAvAt kathaM pakSe mAdhyavibhiSTabuddhiH pratyakSeNeti bhAvaH / vAtavyaJca yadyapi nAvizeSaNatvaM dhArAvAhikapratyacocchedApatteH, nApi vizeSaNAvizeSaNatvaM ghaTavatasamiti jJAnottaraM dhArAvAhika-ghaTavadbhUtalamiti ghaTavaviziSTavaiziSyapratyakSAnApatteH ghaTatvasya pUrva vizeSaNavizeSaNatayaiva jJAnAttathApi phalIbhUtaviziSTapratyacavizeSyetaramAtrAvizeSaNatvaM svAtantryapadArthaH, caitra-maitrobhayavizeSyakadaNDAdiprakArakajJAnAnantaraM doSavazAjjAyamAne kevalacaitravizeSyakadaNDAdiprakArakapratyakSe vyabhicAravAraNAya mAtrapadaM, tathAca phalIbhUtapratyakSavizeSyatvAnirUpita vizeSaNatAtirikAvizeSaNaviSayatAzAli jJAna) heturiti phalitaM / nanu (1) phalIbhUtapratyakSavizeSyaniSThavizeSyatvAnirUpitetyarthaH tega caitratvAva libiy'naa blaabcchinnbighunaaniimni l sbni|
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai tibodhaH pratyakSeNa / na ca sahacAradarzanajanyasaMskArasahitenendriyeNa vyabhicArajJAnAbhAve sati mahAnasauyadhUmavat parvatIyadhUme vyAyavagamo vastu na pratyakSasAmagrI sanikarSAbhAvAditi vAcyaM / hetu-sAdhya tatmaraNasya saMbhayena vinAzAt na tAvatkAlamavasthAnaM / na ca koTismaraNasya nANe'pi saMbhaya eva khatantravizeSaNopasthitirUpo varttata iti vAcyaM / yatrAdau saMzayastato vyAptismaraNaM tataH parAmaryastata saMzayasyApi nAmAdityavaramAdAe, 'na ceti na vetyarthaH, 'vibhiSTajJAne viziSTapratyakSe, anyathA svatantravizeSaNa jJAnasya viziSTajJAnasAmAnyahetutvAbhyupagame'numiterapyasambhavAt anumiterapi vizi jJAnatvAditi dhyeyaM / 'yo yatreti, parAmarza'pi vajhimattvasAmAnyalakSaNayA parvate vahijJAnAdukaM 'vibhivyeti taDyaktitvarUpeNetyarthaH(1), kacica 'viziyyeti na pAThaH tatrApi 'yo yatretyanantaraM tatpUra yaM, 'saMskAravazAt' saMskArAgrUpanayavazAt, 'na ca parvata iti, sarvatreti zeSaH, 'vibhiya' tayaktitvarUpeNa, evamaye'pi / nanvevaM ekasmin candane maurabhajJAne candanAntare cakSuSA saurabhajJAnaM na syAt (9) parvatIyavajiprakArakapratyakSe parvatIyavaGgitvAvacchinna prakAraka jJAnave. gaiva hetutvaM palita tathAca prakSate parvate vazijJAnasattve'pi parvatIyavazitvAvacchinna prakArakajJAnavirahAt na parvate vakiprakArakAlaukikapratyakSamiti bhaavH|
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarzaH / 511 sAkSAtkAraM binA pratyakSeNa vyAptagrahAt / na ca parvvate vahi sAkSAtkAraH, na ca pakSadharmmasya sAdhyasAmAnAdhi ityaceSTApattimAha, 'yatreti, (9) 'pacadharmadhUme'pIti, tathAca tacaivo niyamasya vyabhicAra iti bhAvaH / nanu saMskArAdyupanayavazAt ma vyAptibodhaH kintu parvvatauyadhUme vyApterleaukika sAcAtkAraeva vyApteH (1) sAmAnAdhikaraNyAtmakatvena saMyogAdirUpatvAdityabhimAnena (9) vyabhicAramuddharati, 'ma ceti, 'mahAnasoyadhUmavaditi saptamyantAt vatiH, 'parvvatauyadhUme vyApyavagamaH' parvvatIyadhUme vyApterleaukika sAkSAtkAraeva ("), sannikarSAbhAvAditi laukikasannikarSavirahAdityarthaH / na copanayaeva nikarSo'stIti vAcyaM / 'yo yacetyAdiniyamAt upanaya (1) yatretItyanantaraM "manvatrApi saurabha jJAnasyAnubhavikatvaM tat kathamupapadyatAmata bAha, 'anyatreti taccandanaM surabhi candanatvAt etaccandanavadityanumityAtmakamityarthaH" ityadhikaH pAThaH gacihnita pustake varttate, parantvetatpAThakhara sena mUle 'anyathetyatra 'anyatreti pAThaH samIcInatvena pratibhAti / (2) nanu vyApterlokikasannikarSAbhAvAt kathaM vyApterleaukika sAkSAtkArastra we, vyApteriti / (3) tathAca cakSu saMyuktadhUmasamavAyarUpasannikarSasya vyAptau sattvAditi bhAvaH / ( 8 ) tathAca yathA pratyakSeNa mahAna soyadhUme purA vyAtiravagatA tathA parvvatoyadhUme'pi vyApterleaukika sAkSAtkAra eveti na tatha vyabhicAraiti bhAvaH /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 tatvacintAma karaNyavizeSA vyAptiH padhe sAdhyagrahaM vinA, ityuktm| ucyte| vizeSaNajJAnaM tasya vizeSye sambandhastayorasaMsargAgraho vizeSadarzanaM vizeSaNa-vizeSyendriyasanikoM gaurayamityAdiyathArthaviziSTapratyakSakAraNam, asti satrikarSavazena pratyakSAsambhavAditi bhAvaH / 'heta-sAdhyeti pacauyadeta-sAdhyalaukikasatrikarSajamAcAtkAraM vinetyarthaH, 'yApyayahAt' pakSIyahetau pakSIyasAdhyasya vyApteaukikapratyakSAsambhavAt, sambandhi yanirUpyapadArthalaukikapratyakSaM prati samAnendriyajanya-sambandhidayalaukikamAkSAtkArasya hetutvAditi bhaavH(1)| nanu parvatIyadhamasya saukikasAkSAtkAro'syevetyata Aha, 'na ceti, 'parvate vahimAzAtkAraH' parvatIyavaheH laukikamAkSAtkAraH, tathAca pakSIyasAdhyasya laukikasAkSAtkAro nAstauti bhAvaH / manu tAdRzapadArthasAmAnyapratyakSa prati sambandhidayasAkSAtkArasya hetutve mAnAbhAva ityaskharamAdAra, 'na ceti na vetyarthaH, 'pakSe mAdhyayahaM vinA' pakSIyamAdhyajJAnalakSaNamadhikarSa vinA, laukikapratyakSeNa grahItuM zakyata iti zeSaH, pakSIyahetuniSThavyApteH pakSIyamAdhyaghaTitamUrtikatvena tatpratyakSasya pakSIyamAdhyapratyakSarUpatAniyamAt pacauyasAdhyapratyakSamAmayauM vimA asambhavAt khaukikamadhikarSasya ca pacauyamAdhyena samamabhAvAt, (1) vayAca tatra vyAptipratyakSAnurodhena parvate vaDipratyakSamavaNyamapekSa mIyaM vacopanayananyameveti yo yatretyAdiniyame vyabhicAratatra parbate . purA parvatIyavajharanavagamAditi samuditatAtparya /
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarzaH / 511 cAcApi vyAptismaraNaM smRtavyApteH pakSaTattidhUme sam ekaiva hi sA vyAptiH tyeorsNsrggrh| dhUmatvavizeSa tathAca tatroktaniyamasya vyabhicAro dubIra eveti bhAvaH / 'yo yaca viziSyetyAdyukraniyamasya vyabhicAraM vArayituM pakSIyasAdhyapratyakSasAmagrauM vinApi vyApterlokikapratyacamupapAdayati, 'ucyata iti, 'tasyeti vizeSaNasya vizeSye sambandha ityarthaH, etacca vizeSaNa - vizeSyasambandhAMze laukikapratyacAbhiprAyeNa tatra viSayavidhayA tasya hetutvAt, 'vizeSadarzanamiti, dadaJca viparItajJAnottarapratyace upayujyate, 'vizeSaNeti vizeSaNa- vizeSyAbhyAM indriyalaukikasannikarSa dUtyarthaH, 'viziTapratyacakAraNaM' viziSTalaukikapratyacakAraNaM / nanu parvvatauyadhUmaniSThavyApteH pUrvamananubhUtatvena mahAnasoyadhUmavyAptereva smRtatvAnna tasyAH parva - toyadhUme satvaM vyApteH sAmAnAdhikaraNyAtmakatayA prativyaktibhinnatvAdityata zraha, 'ekaiva hauti, vyApterdhUmatvAdirUpatvAditi bhAvaH / yadyapi vyApteH prativyaktibhinnasAdhya sAmAnAdhikaraNyarUpatve'pi ma kSatiH sAmAnyato vahi-dhUmasAmAnAdhikaraNyatvena gTahItAnAM ka lamAsAnAdhikaraNyAnAM tathaiva smaraNasambhavAt, tathApi vyAptervvanisAmAnAdhikaraNyarUpatvena parvvatauyadhUmaniSThaparvvatauyavahnisAmAnAdhi karaNyasya parvvatauyavahi tadadhikaraNaghaTitayA parvatIyava pratyakSasAmagrI vinA na parvatIyadhUme vahivyApterleaukikapratyacasambhavaH, vasimAnAdhikaraNkRtidhUmatvarUpatve tu parvatIyavamitya sAmagra vinApi mahAnasauyAdiyatkiJcidamityacasAmagrauta eva parvvatIya 65
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 sAvacintAmaNau darzanaM vyAptiviziSTadhUmendriyasanikarSazca vyaaptivishissttjaankaarnnN| na ca vahiviziSTajJAnasAmagrI, bar3erasantrikarSAt / dhame mAnasoyAdivakrimAmAnAdhikaraNyamAtraviSayaka-vaDiyAptilaukikapratyakSasambhavaH parvatIyadhUme mahAnasIvAdivazimAmAmAdhikaraNyasya bAdhitatve'pi tatsamAnAdhikaraNavRttidhamatvasya tanAbAdhitatvAt ityabhiprAyeNa 'ekaiva hautyuktaM, 'vyAptiviziSTadhUmeDriyamadhikarSazceti yApti-parvatIyadhUmayolaukikamadhikarSazcetyarthaH, vyAptedhUMmatvAdirUpatayA saMyuktasamavAyAdereva laukikasannikarSasya tatra sambhavAditi bhAvaH / 'yAptivibhiSTajJAnakAraNaM' parvatIyadhUme vaddhivyAptiviziSTalaukikapratyakSakAraNaM, ataH parvatIyavabhipratyakSamAmayauM vinApi parvatIyadhame vahivyAptilaukikapratyakSasambhava iti zeSaH / na ca vyAptervahimattvaghaTitamUrtikatayA vajhipratyakSamAmauM vinA kathaM talaukikapratyakSamiti vaacc| 'yo yatretyAdhukraniyamAt parvatauyavaddhimattvaviSayakopanautapratyakSamAmayyasattve'pi mahAnasoyAdivahimattvaviSayakopanautapratyakSamAmagrIsattvAt mahAnasAdau viziSyApi purA dharavagamAt hetaparAmarbha sAmAnAdhikaraNyapratiyogitayA sakalavaDibhAne mAnAbhAvAt / na caivamanumitAvapi katha parvatIyavadhibhAnaM vizeSaNajJAnavirahAditi vAcaM / svarUpatovizeSaNaviSadhakaviziSTapratyakSa prati svarUpato vizeSaNajJAnasya hetutve'pi anyatra
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ praam| kazcitta dhUmatve paramparAsambandhena vahivyApyatvaM pUrvaehotaM tathAca saMskAropanautaM vahivyApyatvaM paramparAtaddhetatve mAnAbhAvAt iti bhAvaH / na ca vahivibhiSTacAmamAmayoti na ca sarvatra parvate vakrivibhiSTalaukikapratyakSasAmagrautyarthaH, 'varamatrikarSAditi sarvatra vahinA mamaM laukikasatrikarSavirahAdityarthaH / atha laukikapratyakSamAmagrIvirahe'thupanayasatrikarSAdupanItajJAnameva parvate vaherbhavizthati yatra ca pUrvaM parvatIyavaherna jJAnaM tatrApi vahivarUpeNa parAmarzaviSayavarbhAnasambhavAt tAvatApi parvato vahimAniti jJAnanirvAhAt / na ca parAmarzAnantaraM jAyamAnasya tAdRzajJAnasya sarvatra parvatIyavajhiyaktiviSayakatvaparyantamanubhavasiddhaM, tathAca mahAnasIyavahereva parvate upanautamAnamasta kimanumitisvIkAreNa / na caivaM bhramatyApattiriti vAcaM / tasaGgyaktitvAvacchinAbhAvavati tattayaktiprakArakatvarUpasya taDyanidhamatvasya iSTatvAt iti cet| n| yo yatretyAdhuktaniyamAdupanautabhAnasthApi sarvatrAsambhavAditi nigrbhH| adhikacAmattasiddhAnmarahasye'nusandheyaM / dhUmavyApakavajhisamAnAdhikaraNavRttidhUmatvameva bAptiH tadiziSTasya dhUmasya parvate vyApyaMbhe laukikapratyakSAtmaka eva parAmarza vahnau laukikamatrikarSavirahadazAyAmapyanumitiheturini 'yo yatretyAdhukraniyamasya ma bhana iti svymukt| __ kecittu dhUmavyApakavahisAmAnAdhikaraNyameva vyAptiH svAzrayattitvarUpaparamparAsambandhena tadvimiSTasya dhUmatvasya svAyasaMyogivarUpaparamparAsambandhena parvate parAmarbhAdeva sarvatrAnumitirato 'yo yatretyA
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmaNe sambandhena. pakSattidhUmatve pratyabhijJAyate tadRttitvena pUrvamanubhavAt, evaJca dhUmatvavyApyatvaparAmarzadevAnumitiriti praah| diniyamabhaGgaM vinaiva vahau laukikamadhikarSavirahadazAyAmapi vyApyaM) upanautabhAnAtmakapratyavarUpa eva parAmarzo'numitiheturityapi vadanti, tanmatamupanyasyati, 'kazcittviti, vahivyApyatvaM' dhUmavyApakavahimAmAnAdhikaraNyarUpaM vahivyApyatvaM, 'pacattidhUmatva iti khAzrayasaMyogivarUpaparamparAsambandhena pakSAMze prakArobhUtadhumatve ityarthaH, 'pUrvamanubhavAditi vibhiSya pUrvamanubhavAdityarthaH, ato na 'yo yatretyAdiniyamabhaGga iti bhAvaH / nanvevamapyanumitikAraNaparAmarthAnirvAha ityata bAha, 'evaJceti, 'dhUmatvavyApyaveti vahivyAyadhUmatvavAn parvata iti parAmarzAdityarthaH / 'liGgaM syAditi liGgavyavahAraviSayaH sthAdityarthaH, yAdRzaM vyAptijJAnara) anumitihetaH tAdRzajJAnasyaiva(1) liGgavyavahArahetutvAditi bhAvaH(2) / aceSTApattimAyAha, tathAceti, 'sarvopasaMhAreNeti (1) yatsambandhena vyAptiprakArakaM jJAnamityarthaH / (2) tAdRzasambandhena vyAptiprakArakazAnasyaivetyarthaH / (3) tathAca yaddharmAvacinavizeSyatAnirUpitayatsambandhAvacchivavyAptiprakA etAzAnijJAnatvaM tahasavacchinnahetukAnumivijanakatAvacchedakaM taDa vizmivizeSyatAnirUpita-tatsambandhAvacchivavyAptiprakArakazAnaM ta. 'armAvacchinne jiGgatvavyavahAraprayojakamityarthaH /
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| bhavatu tAvadevaM tathApi jAtireva liGgaM syAt na tu vyaktiH, tathAca sarvopasaMhAreNa vyaktau vyApti savIM dhUmavyakti vizeSyokatyetyarthaH, 'yakrau' asanniSTadhUmavyakau, tAdRzavyAptijJAnasthAnumitau liGgAdiyavahAre ca prayojakatvAditi bhAvaH / nanu liGgAdivyavahAraM prati sAkSAtmambandhena bhavadukkavyAptijJAnameva heturanumitau tu lAghavAt paramparAsambandhena dhUmatvavyApyatvaparAmarza eva itarityatAha, 'dRzyate ceti, 'parampareti paramparAsambandhena pakSadharmatAjJAnaM vinApi, 'jAtivyAptimaviduSo'pautyanvayaH, aperubhayatrAnnayaH, anyathA sambandhajJAnasyAnupayogitvAt(1) yathAzrutAmajateH, 'vyApyatAmahaH' paramparAmambandhena vyApyatAgrahaH, 'mAnAbhAvAditi, taniSThAvacchedakAntaragrahamantareNAsambhavAcetyapi) draSTavyaM / khamate natIyaliGga parAmarzakharUpaM nirdhArayati, 'tasmAditi, pakSadharma' pacadharmasya pakSasambandhasyeti yAvat, 'vyAptiviziSTajJAna vyAptiviziSTe jJAnaM, 'DhatoyaliGgaparAmartha iti sambadhyate, tathAca vahivyApyodhUmaH parvate ityAkArakaM vyAptivibhiSTavizeSyakaM pakSaprakArakaM jJAnaM batauyaliGgaparAmarza iti bhaavH| tadanantaramiti, 'tadanantaraM pace viziSTavaiziSyajJAnaM batauyaliGgaparAmarza iti yojanA, 'tadanantaraM' (9) parAmarzoyasAMsargikaviSayatAyAH prakAratAnAtmakatayA tadAzraya prakArakapratyakSe tAdRzasambandhajJAnasyAhetutvAditi bhAvaH / (2) nanu dhUmatvatvasya dharmitAnavacchedakatvena kharUpatodhUmatvadharmikasya para mparAsambandhena vahivyAptiprakArakajJAnasthAsambhavAdityAca tannicheti /
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 tatvacintAmo grahArtha mAmAnyalakSaNapratyAsattyupAdAnamaphalaM syAta, dRzyate ca paramparAsambandhajJAnaM vinA jAtivyAptima hetau vyAptiprakArakajJAnAnantaraM, 'viziSTavaibhivyajJAna' vyAptivibhi nirUpitavaiziSyajJAnaM, tathAca vahivyApyo dhUma ityAkArakajJAnoptarotpatra vahivyApyadhUmavAn parvataratyAkArakaM pacavizeSyaka-vyAptivibhiSTavaiziSyAvagAhijAnaM hatIyaliGgaparAmarza iti bhAvaH / 'vAzabdacAthai, vinigamanAviraheNa vyApyavizeSyaka-pakSavizeSyakayoreva parAmarzayoranumitihetutvAditi sampradAyavidaH, tatvaM punarasmAtkRtasiddhAntarahasye'nusandheyaM / na cAnayoH parAmarzayostutIyatvaM kathamiti vaacy| zrAdau vahivyAptiriti vizeSaNaitavyAptismaraNa tato vahivyApyo dhUma iti dhUme vyAptiviziSTajJAnaM vizeSaNajJAnasya viziSTabuddhau hetutvAt tatastRtauyakSaNe anayorutpattiH viziSTAdhikaraNakavaiziSbuddhau vizeSyatAvacchedakaprakArakajJAnasya viziSTanirUpitavaibhiyabuddhau ca vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnasya hetutvAditi rautyA htauytvaat| etasya na sArvatrikatvaM kvacit prathamadvitIyakSaNayorapi tAdRzaparAmarzayorutpattimambhavAt / prAJcastu 'paJcadharma' pakSavRttitvaviziSTe, 'yAptiviziSTajJAna' vyAptiprakArakajJAnaM, tathAca parvatavRttidhUmo vahinyApya ityAkAraka pavRttitvaviziSTe vyAptiprakArakaM jJAnaM batauyaliGgAparAmarza iti bhAvaH, SaM pUrvavat / na cAsya batauyatvaM kuta iti vaacc| zrAdau parvatavRttivaprakAreNa dhUmajJAnaM tato vyAptismaraNaM tataH parvatavRttika
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| 516 viduSo'pi dhUmAvakhanumAnaM, na hi vyApyatAvacchedaka vibhiSTadhUme vahivyAptiviziSTajJAnamiti krameNa hatoyatvasambhavAdityAU / tadasat / vahivyApyo dhUmaH parvata ityAkArakasya vyAptiviziSTavizeSyaka-pakSaprakArakajJAnasyaiva vahivyAyadhUmavAn parvata ityAdipakSavizeSyakaparAmarzana samaM vinigamanAviraheNAnumitihetutvAbhyupagamAn parvatavRttidhUmo vahivyAya ityAdijJAnasya ca yathokrapakSavizeSyaka-parAmarzApekSayA gurutvAt pakSatAvacchedakAvacchinna-pakSaviSayatAnirUpita-vyApyatvAvacchinnaviSayatApratiyogikanizcayatvena vyApyavizeSyaka-pakSavizeSyakaparAmarzIbhayasAdhAraNadharmeNa hetutAmate tasya kAraNatAvacchedakAnAkrAntabAditi dhyeyaM / vyApakatAparAmarzasya hetutAvAdinAM matamAha, 'anye viti, 'pratiyogitvaM' pratiyogitAnavacchedakamAdhyatAvacchedakavattvaM, 'vyApakatAjJAnamiti mAdhyatAvacchedakavizeSyaka-hetusamAnAdhikaraNabhAvapratiyogitAnavacchedakatvajJAnamityarthaH, 'anumitihetaH' anumitikAraNaM, mAdhyasyeti mAdhyavizeSyakaM hetutAvacchedakaviziSTe upalakSaNavidhayA pakSavRttilaprakArakaM upalakSaNavidhayA hetutAvacchedakasambandhAvacchinnAdheyatAsambandhena pakSaprakArakaM vA hetutAvacchedakaviziSTavadhihAbhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakavattvajJAnamityarthaH, parAmarthaH' anumitijanakaparAmarzaH, tathAca parvatattidhUmavyApako vahirityAkArakaM parvatavaddhamavyApako vahirityAkArakaM vA mAdhyavizeSyakazAnaM anumitijanakaparAmartha iti bhAvaH / atra ca parvatavRttitvA
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52. tatvacintAmo tayA bhAsamAnasyAvazyaM vyApyatAmaha, mAnAbhAvAt / dikamupalakSaNavidhayA dhUmAdau prakAraH, na tu vyApakatAyAM tadantarbhAvaH, tena viziSya parvatIyadhUmavyApakatvasva prAgananubhUtatve'pyanumiti nupapatrA, na vA 'ataevetyAdyagrimagranthavirodha iti dhyeyaM / 'mAdhyavyAptasyeti, saptamyartha SaSThI, 'pakSadharmatAjJAna' pakSavaiziSyajJAnaM, tathAca vahivyApyo dhUmaH parvate ityAkAraka-vyApyavizeSyaka-pakSaprakArakajJAnamityarthaH / prAvastu 'pakSadharmatAjAna' pakSavRttitAjJAnaM tathAca vahivyApyo dhUmaH parvatavRttirityAkArakaM jJAnamityarthaH, yadA 'sAdhyavyAptasyeti 'vyAptapadaM bhAvamAdhanaM sAdhyavyApterityarthaH, 'pakSadharmatAjJAna' pakSavRttitvaprakAreNa jJAnaM, tathAca parvatavRttidhUmo vahivyApya ityAkAraka jJAnamityarthaH 'tasmAdityAdinA tAdRzajJAnasyaiva puurvmmumitijnkpraamrshtvaabhidhaanaadityaajH|| ___ mAdhyavyApyavaditi mAdhyavyAptiviziSTa prakArakaM pakSavizeSyakajJAnaM vetyarthaH, 'gauravAditi sAmAnAdhikaraNyAMviSayatvasyAdhikasya kAraNatAvacchedakakoTau niveshngaurvaadityrthH| na caivaM hetau mAdhyamAmAnAdhikarapyasya maMgaye vyatirekanizcaye vA numityApattiriti vAcyaM / mAdhyAbhAvavadavRttitvajJAnasyaiva hetutaavaadinaamivesstttvaat| na caivaM pakSavRttidhUmavyApako vahiriti jJAnAdayasamAnAdhikaraNadhUmavAn parvata iti jJAnasattve'pyanumitiH syAditi vAcyA mAdhyAsamAnAdhikaraNadharmAntaravattAyahasyeva tasyApyanumitiM prati mAhAviro
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| 591 tasmAt pakSadharme vyAptiviziSTajJAnaM tadanantaraM viziSTavaiziSTyajJAnaM pakSe vA tRtIyaliGgaparAmarzaH / anye tu svasamAnAdhikaraNatyantAbhAvApratiyogitvaM dhitvAt / na caivaM vahivyAyadhUmavAn parvata iti jJAnAt kathamanumitiriti vaacy| lAghavAttAdRcaparAmarzasyaiva hetutve middhe tatrApyantarA tatkalpanAt parvatavRttidhUmavyApako vahiriti zAbdAdiparAmarzasthale tvayApyantarA vyApyatvaparAmarzasya kalpanIyatvAt / na cApramiddhasAdhyakavyatirekiNi mAdhyavizeSyakAnumitijanakaparAmarbhasthAsambhava iti vAcyA sAdhyAbhAvasya bhAvAtmakastha vyApakatayA hevabhA vagAhiparAmarzasyaiva tatra pRthak hetutvakalpanAt, tavApi tatra vyApyatvaparAmarzAsambhavAditi bhaavH| nanu vyApakamAmAnAdhikaraNyarUpavyApte onaM nAnumitihetuH kintu mAdhyavadanyAvRttitvarUpatajjJAnaM kAraNaM, tathAca tavaiva gauravaM viSayAdhikyAbhAve'pi kaarnntaavcchedkghttkvissytaadhikyaat| na caivaM kevalAnvayinyavyAptiH, tatra vyAptibhramAdevAnumityutpatterityata pAha, 'ataeveti yato vyApakatAjAnaM kAraNaM ataevetyarthaH, 'sAdhyAyogavyavacchedeneti, abhede hatauyA, vaDyayogavyavacchedarUpA vahiniSThadhUmavyApakatA pradarzyate ityarthaH, vayayogavyava chedazca vahiniSThadhUmasamAnAdhikaraNabhAvapratiyogitAnavacchedakavahityAyogavyavacchedaH vahiniSThatAdRzavahivavattvamiti yaavt| ___ kecittu mahArthe hatIyA tathAca vayayogavyavacchedena saha vakiniSThadhUmavyApakatA pradarzyata ityarthaH, vaGgyayogavyavacchedazca vajimadabhedaiti praakH| CG
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 tattvacintAmaNau vyApakatvaM, tatsAmAnAdhikaraNyaJca vyApyatvaM, tathAca lAghavAt vyApakatAjJAnamanumitihetuH, sAdhyasya pakSadharmavyApakatAjJAnaJca parAmarzaH, na tu sAdhyavyAptasya pakSadharmAtAjJAnaM sAdhyavyApyavatyakSajAnaM vA gaurvaat| ataeva yoyodhUmavAn sonimAnityudAharaNavAkye manUdAharaNavAkyAt kathaM vyApakatvalAbhaH tasyApadArthatvAditi cet, atra kecit, dhUmavati dhUmavyApakaviziSTAbhedasambandhena vaddhimato'vayAt saMsargamaryAdayaiva vahau dhUmavyApakatvalAbhaH, vahimadabhedasya vahirUpatvAt vaumA ca taatprygraahiketyaahuH| tntr(1)| saMsargamaryAdayA vyApakatAjJAnasya parAmarzAnupayogitayA tatpradarzanasya vyrthtvaaptteH| vastutastu vahivAcakapadasya dhUmavyApakavahnau lakSaNayA dhUmavatyabhedasambandhena dhUmavyApakavahimato'nvayAt vahnau prakAratayaiva dhUmavyApakatvalAbhAt vausA ca tAtparyagrAhiketyeva tattvaM / 'anyatheti yadi sAdhyavadanyAvRttitvajJAnaM kAraNaM tadetyarthaH, 'anyayogeti, anyayogavyavacchedazca mAdhyavadanyasmin yogavyavacchedaH mAdhyavadanyattitvavyava cheda iti yAvat, bodhakatvaM batauyArthaH, tathAca mAdhyavadanyavRttitvavyavacchedabodhakamudAharaNasvarUpaM sthAdityarthaH / manu yadi hetuniSThavyAptijJAnaM na tantraM tadA tadvighaTanAya hetuniSThatayA doSodbhAvanaM na sthAt kintu mAdhyaniSThatayaiva tadudbhAvanaM sthAdityatra iSTApattimAha, 'doSo'pauti, 'zrAdinA vyApyatvAsiddhiparigrahaH, 'na pakSadharmavyApakamiti na hetutAvacchedakAvacchivavyApakatAvacchedaka mAdhyatA(9) tadasaditi ch|
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU23 praamrshH| sAdhyAyogavyavacchedena dhUmavyApakatA vaharupadaryate, anyathA vahimAneva dhUmavAnityanyayogavyavacchedenAdAharaNazarIraM syAt, doSo'pi vyabhicArAdirna pakSadharmavyApakaM saadhymityevodbhaavyH| vacchedakamityarthaH, etacca samAnaprakArakajJAnasyaiva pratibandhakatvavAdinAM navyAnAM matamAzrityokaM, prAcInanaye hetau mAdhyAbhAvavahRttitvabuddherapi mAdhye hetavyApakatvadhauvirodhitvAditi(1) mntvyN| 'parAmazI yadauti, anumitiheturiti zeSaH, 'parvatIyadhUmaM pratauti vahnau parvatavRttitvarUpeNa dhUmavyApakatAviSayakatvasyetyarthaH, 'parvatadhUmasAmAnAdhikaraNyanaiyatyAt' vahau parvatIyadhUmasAmAnAdhikaraNyaviSayakatvavyApyatvAt, 'parvatavahiriti, anyatra parvatIyadhamasAmAnAdhikaraNyasya virahAditi bhaavH| 'kimanumeyamiti, siddhasAdhanAditi bhaavH| 'bhAnaM' viSayitvaM, 'mAdhyamAmAnAdhikaraNyeti parvatIyadhUme sAdhyamAmAnAdhikaraNyaviSayitvaniyatamityarthaH, 'vyApyatvabhAne'pi vyApyatvaparAmarthasthAna tve'pi, 'talyaM ziam---
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 tatvacintAmaNe atha parvatattidhUmavyApakovahiritiparAmarza yadi sadA parvatIyadhUmaM prati vyApakatAyAH parvatadhUmasAmAmAdhikaraNyanaiyatyAt parvatavahniH parAmarzaviSaya raveti kimanumeyamiti cet, sahi parvatIyadhUme niyatasAdhya vasya vahau parvatadhUmasAmAnAdhikaraNyaviSayakatvavyApyatvamevAmibhUmityAha, 'vastutasviti, 'taibiTheti dhUmavaciThetyarthaH, 'na tu dhUmamAmAnAdhikaraNyaM na tu vahiniSThaparvatIyadhUmasAmAnAdhikaraNyaghaTitaM, yena yathokavyApakatAviSayakatvaM taviSayakatvavyApyaM syAditi bhaavH| 'sAmAnAdhikaraNyavizeSaH' niyatasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM / 'mAnasaeveti vahirindriyAjanya ityarthaH, 'sarvatra' vahirindriyAsanikaSTe sarvatra, yathAzrutantu na maGgacchate zAbdAdinApi kvacit parAmarzasambhavAt yatra mAdhyena samaM cakSurAdisatrikarSA'sti tatra cakSurAdisambhavAJca, 'cakSuranvayeti cakSurasanikRSTasthale'pi kvacicca ' bayopacauNaM' upanayenA
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamaaH| 525 sAmAnAdhikaraNyasya vyApyatvasya bhAnaM sAdhyasAmAnAdhikaraNyabhAnaniyatamiti vyApyatvabhAne'pi tulym| yadi ca smRtA vyAptidhUme'vagamyate tadA vyApakatve'pi smaanN| vastutastu vyApakatvaM tadanniSThAtyantAbhAvAkaparAmarzasyAbhAvAt liGgavizeSyakaparAmarzaeva hetuLacyaH(1) sa ca na sambhavati tatra pakSasyopasarjanavAditi bhAvaH / nanu kAraNaibhUtajJAne yadizeyyatayA bhAmate tat kAryobhUtajJAne vizeSyatAtiriktarUpeNa na bhAsate ityeva niyamaH ato na pacavizeSaNakaparAmarzAt pacavizesyakAnumityanupapattirityata Aha, 'na hauti, 'tathA' tathaiva, 'tatra ceti puruSasya daNDa itijJAnajanye daNDau puruSa itijJAne cetyarthaH, pakSavRttiliGgaparAmarthasyeti pakSa-sAdhyavyApyobhayavaiziSzAvagAhiparAmarzasyetyarthaH, 'ayaM svabhAvaH' ayaM niyamaH, 'skhAzrayavizeSthikAM' pakSavizeSikAM, nAtathAbhUtAM' na pacavizeSaNikA,(2) yAvadvizeSamAmayauvirahAditi bhAvaH / atredamakharasavIjaM yadi anubhavamapalapya khAghavAt vyApakatAparAmarza eva hetarupeyate tadAsmAdayatilaghutayA sAdhyavadanyAvRttitvarUpavyApyatvaparAmarza eva itarucitaH kevalAnvayini ca taddhamAdevAnamiti nythaa| na caivaM yo yo dhUmavAn ityudAharaNanupapattiriti(e) vaacN| vahimAneva dhUmavAnityasyaivodA(1) liGgavizeSyakaparAmarza eva jAtaH taca sa eva heturvAcyaH iti kha0 / (2) na pakSAvizeSyikAmiti kh.| (3) sAdhyavadanyAvRttitvarUpavyAptidhAnasyAnumitihetutve vausArthaka-yoya itipadaghaTitasya yo yo dhUmavAn sa vahimAn ityudAharaNavAkyasya vyApakatAbodhakatvenAnumitAvanupayogitvamiti bhAvaH /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau 528 pratiyogitvaM, na tu dhUmasAmAnAdhikaraNyaM, vyApyatvantu sAmAnAdhikaraNyavizeSa iti tavaivAnumitiraphalA syAt / na caivaM parAmarzasya cAkSuSatvaM na syADyApakasya vizeSyasyendriyAsannikarSAditi vaacym| iSTatvAt, haraNatvAt / na caivaM kathakasampradAyavirodha iti vAcyaM / yuktoM mati tasyAkiJcitkaratvAt(1), prAcaunaretatsUkSmAnAlokanenaiva tadabhyupagamAtra) anyathA tavApi vahivyApyadhUmavAnayamityupanavirodhAt parvatavRttidhamavyApako vahirityetasyaivocitatvAditipadik / pUrvaM na tu parAmRSyamANaM liGgaM karaNamiti vakSyate' iti yaduktaM tadeva prasaGgAdAha, "evamiti yathAnumitikAraNatAvacchedakatayA maumAMsakAbhimataM vyApyatAvacchedakaprakArakavyAptinizcayatvAdikaM nAnumitikAraNatAvacchedaka api tu pakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAnirUpita-vyApyatvAvacchinnaviSayatApratiyogikajJAnatvarUpaM liGgaparAmarmatvaM tthetyrthH| 'liGgaparAmarza eva' yathoktaliGgaparAmarza eva yathoktaliGgaparAmarzatvameveti yAvat, 'kAraNaM' kAraNatAvacchedakaM, evakAravyAvRttameva() vivRNoti,'na viti, parAmRSyamANaM liGga prAcAryAbhimataM parAmRSyamANatvarUpaM liGgatvamapi, parAmRSyamANatvaJca sAdhyavyApyatvAvacchinnaviSayatAvatvaM, mAdhyavyApyatvaJca sAdhyAbhAvavadavRttitvaM / vastutastu (1) tabirodhasyAkizcitvaratvAditi / (2) tathodAharaNAbhyupagamAditi cha / (2) ityapanayasyaivocitavAditauti / (8) evakArazvavacchedyameveti kha. 20 /
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ * praamrshH| 527 asanikRSTadhUmAdAviva mAnasa eva hi sarvaca parAmarza cakSuranvaya-vyatirekAnuvidhAnaJca pkssttidhuumaapnyopkssaunnm| atha janakajJAne upasarjanatayA bhAtasya pakSasya sAdhyavyApyatvaM, mAdhyasambandhitAvacchedakarUpavatvaM, prAcAryyamate svarUpasambandhAtmakAvacchedakatAghaTitatayA lAghavena tajjJAnasyaivAnumitihetutvAditi bhaavH| mAnAbhAvAditi itrutaaH| prAcAryokaM pramAemAbhate, 'atheti, parAmarzamAtra' jJAnamAtra, 'liGgaparAmargaH yathokaliGgaparAmarzatvAzrayaH, 'tathAceti, yatholiGgaparAmarzavasya janakatAvacchedakatayeti zeSaH, 'liGgamapi hetuH' mAdhyavyApyatvAvacchinnaviSayatAvattvarUpaM liGgatvamapi hetutAvacchedaka, 'viziSTeti yathoktaliGgaparAmarzatvarUpaviziSTadharmasya kAraNatAvacchedakatAgrAhakaM yanmAnaM tAdRzadharmAvacchinnAnvaya-vyatirekasaharUtaM pratyakSaM tenetyarthaH, 'vAdhaka vineti anyathAsiddhi-vyabhicArAdikaM vinetyarthaH, 'vizeSaNasyApi hetutvagrahAt' vizeSaNAvacchedenApi hetutvagrahAt vizeSaNIbhUtasyApi yathoktaviSayatArUpasya liGgatvasya kharUpasambandhena parAmarthakAryyatAvacchedakAvacchinnaM prati kAraNatAvacchedakatvagrahAditi yAvat / na caivaM yathoktaviSayatApratiyogikajJAnatvavat vyApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpita-pakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatApratiyogikajJAnavasthApi vinigamanAviraheNa liGgaparAmarzatvarUpatayAnumitikAraNatAvare dakatvena tavizeSaNobhUtasyApi pacatAvacchedakAvacchinnaviSayatAvavarUpapakSatvasthAnumitikAraNatAvacchedakatvApattiriti vaayN| iSTa
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau parvatAderanumitA prAdhAnyena bhAnaM na syAt / na hi janakajJAne upasajanatayAvagataM janyajJAne prAdhAnyena bhAsate, tthaadrshnaat| na cAnumitestathAtvamasihaM, parvato'yaM vahimAnityanumiteaukasiddhatvAditi cet| n| puruSasya daNDa iti jJAnAnantaraM daNDau puruSa iti tvAt, liGgasAmAnyasyeva pakSamAmAnyasyApi avyabhicArAditi bhAvaH / anyathAsiddhatvarUpabAdhakamAJca nirAkaroti, 'na ceti, 'liGga' yathoktaviSayatAzrayo dhUmAdiH, 'parAmarzaparicAyakatveneti janakaubhUtapakSanizcayasya khAviSayakanizcayAviSayitayA vyAvartakatvenetyarthaH, vyAvartakatvaM bhedasAdhakatvaM, vyAvartakatvaM hi vividhaM vyAvarttakadharmAntaropasthitidvArA paramparayA vyAvartakatvaM, mAvADyAvarttakatvaJca, tatrAdyaM liGge na sambhavati, kintu mAvADyAvartakatvameva tasya ityAha, 'pariceyaiti vyAvarttanIye pakSanizcaye ityarthaH, 'vizeSAntarAbhAveneti liGgopasthApanauyamAcATyAvarttakadharmAntarAbhAvenetyarthaH, 'liGgameva vizeSaka' liGgaM vizeSakameva, lija viSayitAsambandhena mAghADyAvarttakamiti yAvat, 'tathAceti svayameva mAcAvyAvartakatve cetyarthaH (1) vyAvarttakadharmAntaropasthitidvArA vyAvarttakasyaivAnyathAmiddhatvAditi bhAvaH / 'anyatheti vyAvartakatAmAtreNanyathAsiddhatva ityarthaH, 'paricAyakatayA' janakIbhUtacakSurAdisaMyogasyAjanakasaMyogebhyaH pratiyogitAsambandhena vyAvataqatayA, 'saMyogeneti, anyathAsiddhamindriyamapi saMyogasambandhena (1) khasyaiva sAkSAdyAvartakatve cetyarthaH iti ka. dha /
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| 528 jAnajanyajJAnadarzanAt, anyathA tavApi kathaM pakSavizedhyakatvaniyamaH, na hi kAraNIbhUtajJAne yahizeSyatayA bhAsate tatkA-bhUte'pi tathA, iha bhUtale ghaTanAstItijJAnajanye ghaTAbhAvavadbhUtalamitijJAne taca ca vyabhina hetuH syAditi yojanA, viziSTAdhikaraNakavaiziSyAnubhave vizeSyatAvacchedaka-vidheyayoH samAnakAlInatvamasati bAdhAdipratibandhaka(1) avazyaM bhAsate, tadAnaJca na prakAratayA, daNDau puruSaH kuNDalItyAdau daNDAdisamAnakAlaunatvasya prakAratvAnanubhavAt samAnakAlonatvasyAjJAnadazAyAM tasya prakAratvAsambhavAcca, kintu maMsargatayeti sarvajanamiddhamiddhAntaH, tasya saMsargatA ca vidheye vizeSyatAvacchedakasya, samAnakAlaunatAsambandhena vizeSyatAvacchedakasya vidheye'pi prkaartvaat| ataeva daNDau puruSaH kuNDalotyAdau daNDAdikaM maMyogasambandhena puruSa va samAnakAlaunatvasambandhana vidheye kuNDale'pi prakAra iti praanycH| tdst| daNDau puruSaH kuNDalItyAdau daNDAdisamAnakAlaunatvavat samAnakAlaunatvasambandhena daNDAderapi kuNDalAdau prakAratvasthAnubhavabAdhitatvAt tathA mati daNDau puruSodaNDavatkuNDalauti tadAkArApatteH / kecittu uddezye vidheyasya saMsargastat, vizeSyatAvacchedakasamAnakAlInatvaviziSTavidheyatAniyAmakasambandhana vidheyasya uddezye prkaartvaat| ata eva daNDau puruSaH kuNDalItyAdau daNDAdisamAnakAlaunatvaviziSTamayogasambandhena puruSe kulDaslAdikaM prakAra ityaahuH| (9) bAdhaka iti kaH /
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53. tavacintAmaNau cArAt, tasmAt pakSattiliGgaparAmarzasyAyaM svabhAvo yaskhAzrayavizeSyikAmanumitiM janayati nAtathAbhUtAmevaM mamApi tulymiti| evaM liGgaparAmarza eva kAraNaM na tu parAmRSyamANaM anye tu vizeSyatAvacchedaka-vizeSyayoH saMsargastat, vidheyasamAnakAlInavavibhiSTavigeyyatAvacchedakatAniyAmakasambandhena vizeSyatAvacchedakasya vizeSye prakAratvAt, ataeva daNDau puruSaH kuNDalautyAdau kuNDalAdinamAnakAlonala viziSTasaMyogasambandhena daNDAdikaM puruSe prkaarityaahuH| tatra madhyamamatAnusAreNAnumAnAt liGgasya kAraNatvaM mAdhayati, 'api ceti, 'dhUmavAnityAdi anumityantaM pakSanirdezaH, dhUmavAnayaM vakimAniti yA vahi-dhUmayoH samAnakAlInatvaviSayatA tacchAlinauti viSayAnnArthaH, dhUmasamAnakAlaunavaviSayatAyAH parvataniSThavizeSyatAnirUpitatvalAbhAya ityantaM viSayatAvizeSaNaM, vakipadaJca kharUpakathanaM, tathAca parvataniSThavizeSyatAnirUpitA yA dhUmasamAnakAlaunavaviSayatA tacchAlinauti paryavasitArthaH, 'adhUmavizeSaNiketyakAraprazleSaH, tathAca dhUmaH samAnakAlaunatvAMze vizeSaNaM yatreti vyutpattyA dhUmavizeSaNakaM dhUmasamAnakAlInatvajJAnaM tat janyatAsambandhena ma vidyate yati vyutpattyA dhUmasamAnakAlaunatvajJAnAjanyetyarthaH, evaJca parvataniSThavizeSyatAnirUpitadhUmasamAnakAlInatvaviSayatAzAlinI dhUmasamAnakAlaunatvajJAnAjanyAnumitiH pakSa iti bhAvaH / pratyekadalavyAvRttistu hetavyAkhyAnAvasare sphuttaubhvissyti| 'zAyamAmavizeSaNeti paLatavizeSyaka-dhUmaprakArakajJAnaviziSTadhUmajanyetyarthaH,
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| liGgam / atha parAmarzamAcaM na heturapi tu liGgaparAmarzaH, tathAca liGgamapi hetuH viziSTakAraNatAgrAhakamAnena bAdhakaM vinA vizeSaNasyApi hetutvgrhaat| na ca liGgaM parAmarzaparicAyakatvenAnyathAsihaM, pariceye anyathA prvttv-vnyaadiruupvishessnnjnytyaarthaantraaptteH| liGgasya kAraNatve kiM pakSavizeSyaka-tajjJAnasya kAraNatvameva netyAzaGkAmapanetuM parcatavizeSyaka-dhUmaprakArakajJAnasthApi kAraNatAmiddhye viziSTAntaM dhUmavizeSaNaM, vaiziSyaJca prkaartaasmbndhen| na ca viziSTAntopAdAnaeva kathaM tAdRzajJAnasya janakatvasiddhiriti vAcyaM / prAcAryyamate viziSTa kAraNatAgrAhakapramANenAsati bAdhake vizeSaNasyApi kAraNatvayaniyamena ttsiddheH| parvatavizeSyaka-khajanakajJAnaprakAraubhUtadhUmajanyetyeva vA mAdhyaM, tathAca sphuTaiva tatsiddhiH / na ca etAvatA dhUmasya janakatvasiddhAvapi liGgatvasya tadavacchedakatvAmiDyA nohezyasiddhiriti vaacyN| dhUmasya janakatvasiddhI sAmAnyatoliGgatvasyaiva lAghavAttadavacchedakatvakalpanAditi hRdayaM / 'vizeSaNasamAnakAlatayeti vizeSaNapadaM dhUmaparaM, vizeSyapadaM parvataparaM, viziSTapadaJca vilakSaNaparaM, tathAca dhUmasamAnakAlaunatayA parvate zAbdAnyavilakSaNajJAnatvAdityarthaH, vailakSaNyazca dhUmasamAnakAlaunatvajJAnAjanyatvaM, itthazca parvataniSThavizeSyatAnirUpitadhUmasamAnakAlaunatvaviSayatAzAlizAbdAnyadhUmasamAnakAlaunatvajJAnAjanyajJAnatvAditi hetuH phalitaH, dhUmAnyaliGgakAnumitiSu vyabhicAravAraNAya mAlyantaM caramajJAnavizeSaNaM, parvatAnyapakSakadhUmaliGgakAnumitiSu parvatavizeSyakajJAnaviziSTadhUmAjanyatayA
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 / sAvacintAmaNe vizeSaNAntarAbhAvena liGgameva vizeSakaM tathAcAnanyathAsiddhatvAt tadapi hetuH anyathA paricAyakatayA saMyogenAnyathAsiGkamindriyamapi kAraNaM na syAt / api ca dhUmavAn vahimAniti dhUmasamAnakAlavAhavyabhicAravAraNaya nirUpitAntaM viSayatAvizeSaNaM, ataeva tAdRbhAnumitiSu bAdha-bhAgAmiddhivAraNaya pakSe'pi shaakhyntmnumitivishessnnN| na caivaM tAdRzaviSayatAmAkhyanumitau liGgasya hetutvamiddhavAvapi anumitimA prati liGgasya na hetutvamiddhiriti vaacyN| prAcA[mate liGgopahitalaiGgikabhAnaniyamenAnumitimAtrasyaiva liGgavibhizupace mAdhyavaibhivyaviSayakatayA liGgasamAnakAlInatvasya saMsargaghaTakatayA po'vazyaM bhaanaat| na ca dhUmavibhiSTaparvatavizeSyatAzAlinautyevAcyatAM kiM samAnakAlaunatvapravezeneti vaacyN| dhUmavAn parvato vahimAn dhUmadhvaMsAdityanumitedhUmAjanyatvAt vyabhicArApatteH / na ca samAnakAlInatvopAdAne'pi taddoSatAdavasyaM tatrApi dhUmasya vizeSyatAvacchedakatayA tatsamAnakAlaunatvasya saMsargaghaTakatayA bhAnAditi vaacyN| prAcAryyanaye zAbdAdyatiriktajJAne tatmamAnakAlaunatvasya jJAnaM vinA tatmamAnakAlaunatvabhAnaM prati tannanyatvasya niyAmakatayA liGgAtiriktavizeSyatAvacchedakasamAnakAlInatvasthAjJAtasya saMsargatayAnumitAvabhAnAt liGgAtiriktavizeSyatAvacchedakasyAnumitAvahetRtvAt ataeva tadAnauM dhUmavAn parvato vaddhimAntamAdityanautAdikhikAnumitAvapi na vyabhicAraH atItAdiliGgasyAjanakatayA tatsamAnakAlaunatvasyAbhAnAt, zAbdabodhe viSayasyAhetutayA
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| viSayAdhUmavizeSaNikAnumitiH jJAyamAnavizeSaNajanyA vizeSaNasamAnakAlatayA vizeSyaviSaye'zAbdaviziSTajJAnatvAt daNDau puruSa iti prtyyvt| atadhUmavAn parvato vahimAn ityAdidhamamamAnakAlInatvaviSayakazAbdabuddhau vyabhicAravAraNAya zAbdAnyeti, evamupamityanyatvaM dhUmAjanyapratyakSAnyatvaJca vAcyaM tena dhUmavatparvatavizeSyakopamitau tAdRzopanautabhAne ca na vybhicaarH| yatra dhUmasamAnakAlInatva viziSTasaMyogAdisambandhana parvate vayAdikaM sAdhyaM dhUmadhvaMmAdizca heturyatra vA dhUmasamAnakAlInatvaviziSTamayogAdisambandhena vahyAdiviziSTaH parvataH pakSa: dhUmadhvaMsAdihetuH tatra vyabhicAravAraNAyAjanyAntaM jJAnavizeSaNaM, dhUmasamAnakAlInatvasya pakSatAvacchedakaghaTakale mAdhyatAvacchedakasambandhaghaTakatve vA tajjJAnasyAvazyaM janakatvAt / evaM yatretarasambandhena bAdhAt dhUmakAlInatvaviziSTasaMyogAdisambandhenAnumitistatrApautaratvapratiyogitayA bAdhajJAnasyaiva dhUmakAlaunatvaviSayakatvena tajjJAnajanyatvAt na vyabhicAra iti bhAvaH / ataeva tAdRzAnumitiSu bAdha-bhAgAmiddhivAraNAya po'pyajanyAntaM anumitivizeSaNaM / na caivaM yatra dhUmakAlaunatvaM prakAratayA saMsargatayA vA sAdhyatAvacchedaka-pakSatAvacchedakaghaTakaM mAdhyatAvacchedakasambandhaghaTakaM vA tAdRzadhUmaliGgakAnumitaunAM pakSavahi tatayA na tAsAM dhUmajanyavasiddhiriti vAcyA hetvantareNa tatrApi tatmiddhisambhavAditi bhAvaH / yA yaniSThavizeSyatAnirUpitayaddharmasamAnakAlInalaviSayatAmAlitaddharmasamAnakAlaunatvagrahAjanyabhAbdAdyatirikradhaurbhavati mA tadvizeSyaka-tatprakArakajJAnaviziSTa
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 eva jJAyamAna vizeSaNajanyatvena vizeSaNakAlavRttitayA vizeSyabhAnanaiyatyaM yathA daNDI puruSa itipratyakSe, tena dhUmasamAnakAlInavahnisiddhiH, anyathA tattaDUmakAla - taddharmajanyA bhavatIti sAmAnyato vyApyabhiprAyeNa dRSTAntamAha, 'daNDI puruSatauti, tadapi puruSaniSThavizeSyatAnirUpita - puruSatvakAlInatvaviSayatAzAtripuruSatvasamAnakAlInatvagrahAjanyabuddhirbhavati athaca puruSavizeSyakajJAnaviziSTapuruSatvajanyApi bhavati, laukikapratyacaM prati viSayasya hetutAyA viziSTAdhikaraNaka vaiziSyabuddhiM prati vizeSyatAvacchedakaprakArakavizeyyajJAnasya hetutAyAzca sarvasiddhatvAditi bhAvaH / na cAtra puruSatvakAlaunaviSayataiva nAsti kuto'sya dRSTAntatvaM kiJciDUrmaviziSTe vizeSaNaM sat yadvizeyyatAvacchedakaM tatsamAnakAlInatvasyaiva viziSTAdhikaraNakavai ziTyAnubhave saMsargatayA bhAnaniyamAt iti vAcyaM / tAdRza niyame mAnAbhAvAt (1), vizeSyatAvacchedakamAtra syaivAmati bAdhake samAnakAlInatvasya bhAnAt / cintAmayI kecittu 'daNDo puruSa iti pratyacava dityasya (9) daNDI puruSo gacchatauti pratyakSavadityarthaH tathAca daNDasamAnakAlInatvabhAnamAdAyaiva " dRSTAntatetyAhuH / na ca tathApi naulaparvvato vahnimAn dhUmAt parvvato vahnimAndhUmAdityAdAvanumitena parvatatyAdirUpapacatAvacchedakAjanyatayA tAdRza(2) tAdRzaviSayavizeSe mAnAbhAvAditi ga0, tAdRza viSaya svIkAre mAnAbhAvAditi 70 / (2) anena 'pratyayavat' ityatra 'pratyakSavat' iti kasyacinmUna pustakasya pATho'numayata iti /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamH| 535 ttivAnumAnaM na syAt samayavizeSamantarbhAvya vyaaptygrhaat| kica liGgakaraNatvapakSe parAmarza eva tadyApAraH parAmarzasya tu na vyApArAntaramasti caramakAraNatvAditi na tat karaNam / sAmAnyavyApneyabhicAraH pacatAvacchedakasyApi vizeSyatAvacchedakatvena tatmamAnakAlaunatvasyApi bhAnAditi vaacyN| prAcAryyanaye zAbdAdyatirikrajJAne uddezya-vidheyabhAvamahimnA tatmamAnakAlInatvabhAnaM prati tajjanyavasthApi niyAmakatayA liGgAtiriktavizeSyatAvacchedakakAlInavasthAjJAtasya saMsargatayA anumitAvabhAnAt liGgAtiriktavizeSyatAvacchedakasyAnumitAvahetutvAditi dik / nanvidamaprayojaka ityatavAha, 'zrataeveti parvatI vahimAn dhUmAdityAdAvanumiteSU majanyabAdevetyarthaH, anumitAvapati zeSaH, 'jJAyamAnavizeSaNajanyatvena' vizethe jJAyamAnaM sadeva yadizeSaNaM tajjanyatvaniyamena, vizeSyatAvacchedakajanyatvaniyameneti yAvat, vizeSaNakAlavRttitayA' vizeSaNasamAnakAlaunatAsambandhena, vizeSyabhAnaneyatyaM vizeSye vidheyasya bhAnaniyamaityarthaH, 'yatheti, yathA daNDau puruSa iti pratyace tathA niyama ityarthaH, anyathA prAbdAdyatiriktajJAne uddezya-vidheyabhAvamahinA tatmamAnakA natvabhAnaM prati tajjanyatvasya niyAmakatathA yatrAnumitiprAgabhAvaH siyabhAvo vAnumitijanakaH pakSatAvacchedakastatrAnumitiprAgabhAvAdi. rUpavizeSyatAvacchedakasamAnakAlaunatvabhAnasambhave'pi sarvaca vizeSyatAvacchedakasamAnakAlaunatvabhAnAsambhavenAnumitau tathA bhAnaniyamo na syAditi bhAvaH / nanu mAstu anumitau tathA mAnaniyamaH kina
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 tattvacintAmo Rtriocyte| atItAnAgatadhUmAdijJAne'pyanumitidarzanAnna liGgaM tahetuH vyaapaar-puurvvrtityorbhaavaat| na ca vidyamAnaM zchinnamityata aAha, 'teneti anumitAvapi tathA bhAnasyAvazyakavenetyarthaH, 'dhUmasamAnakAloneti parvato vajimAn dhUmAdityAdau dhamakAlaunatAsambandhena vayanumitirityarthaH, 'tenetyAdikameva vivRNoti, 'anyatheti anumitau tathA bhAnaniyamAbhAva ityarthaH, 'tattaditi vahimAn dhUmAdityatra tattatkSaNAtmakadhUmakAlavRttitAsambandhena vayanamitirna sthAdityarthaH, 'samayavizeSeti tattatkSaNAtmakadhUmakAlaghaTitasambandhena vyaapyyhaadityrthH| na ceSTApattiH, anubhavavirodhAditi bhAvaH / yaddA nanu mAstu vahimAn dhUmAdityatra dhUmakAlInatAsambandhenApi vayanumitiH kinachinamityata Aha, 'anyatheti vahimAn dhUmAdityatrAnumitedhUmakAlInatAsambandhena vahyaviSayakale ityarthaH, taveti zeSaH, 'tattaditi vahau tattatkSaNAtmakadhUmakAlavRttitvaviSayinyanumitirna sthAdityarthaH, 'samayavizeSeti tattatkSaNAtmakadhUmakAlavRttivahitvaprakAreNa vyaapygrhaadityrthH| parAmarzasya karaNatvaM naiyAyikAbhimatamitibhrameNa dUSayati, 'kiJceti, 'parAmarzaeveti, viSayavidhayA tasya liGgajanyatvAditi bhaavH| 'carameti khAvyavahitottaramevAnamitijanakavAdityarthaH, 'na tatkaraNamiti, 'tat' parAmarzaH, tacchabdasya sarvanAmapratirUpakAvyayatayA parAmarzazabdasya puMliGgatve'pi napuMsakaliGgatA, 'tat' parAmaryAtmakaM jJAnaM, ityapi kazcit /
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| liGgAntarameva tahetuH, tadA tasyAparAmarzAt parAmarzaviSayasya kAraNatAgrAhakAbhAvAta, bhAvini pakSe vyaktyaikyameva vA yaca liGga taca linggaantraabhaavaac| yadi ca sAdhyavyApyatvAvacchinnAnumAnihaniyayaviSayatAvatvaM siGgalamiti bhrameNa dUSayati, 'atItAnAgateti atItAnAgatadhamAdInAM mAdhyavyApyatayA pace jJAnAdapautyarthaH, 'anumitisattvAt' anumityutpAdAt, 'liGgaM nAnumitihetuH' khiGgatvaM nAnumitikAraNatAvacchedakaM, 'vyApAreti liGgakhAvacchinnasya tadanumitivyatyavyavahitapUrvavarttivyApakatva-tattayatyavyavahitapUrvavarttivayorubhayorevAbhAvAdityarthaH, atItAdiliGgasya parAmarzAjanakatayA parAmarzasya taDyApAratvAsambhavAt tathAca vyabhicArAnna kAraNatAvacchedakatvamiti bhAvaH / 'liGgAntarameva' mAdhyavyApyAntarameva, 'naddhetaH' tdnumityvyvhitpuurvvrti| nanu mAstu tadAnauM tasya parAmarzaH kintenetyata bAha, 'parAmarzAviSayastheti, 'kAraNatAyAhaketi kAraNatAvacchedakasya liGgavasthAbhAvAdityarthaH, liGgatvaM hi mAdhyavyApyatvAvacchivAnumAvaniSThanizcayaviSayatAvattvamiti bhAvaH / nanu tadAnauM tasthAparAmarge'pi yadA kadAcit parAmasattvAdeva tAdRzAnumAnisayaviSayatAvattvarUpaliGgatvasambhavaH kAraNatAvacchedakaviziSTapUrvasatvaJca na kAryotpattI tantramityata Aha, bhAvinauti bhAvini dhUmAdAvevetyarthaH, 'pace' liGge, anumADhaparAmarthaviSaya iti yAvat, bhAvidhUmAdivyaktireva yatra tAdRzAnumADhanizcayaviSayatAvattvarUpasiGgalAzraya iti phali 68
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ savacintAmaNai vartamAnameva taba liGgaM tadA vartamAnavayanumAnApapattiH / atha bhAvi bhUnaM vA dhUmAdi na liGgaM kintu tArthaH, 'yatyekameveti,(9) evakAro'trAnyArthakaH, tathAca 'vyatyekameva vA' bhAvi-vartamAnAnyadhUmAdivyaktireva vA, atItadhUmAdivyaktireva veti yAvat, 'liGga' anumAparAmarzaviSayaH, 'liGgAnsarAbhAvAceti vidyamAnasya liGgavAbhAvAcetyarthaH, tathAca yasya puruSasya kadAcidapi vidyamAmadhUmaH(na vakivyApyatvaparAmarzaviSayaH, kintu atItAnAgatadhUmAdivyarvajhivyApyatvarUpeNa parAmadeva vayanumitistasya puruSasya tadanumitau vyabhicAra iti bhAvaH / manvidamayukta macAntataH mAdhya-tatyakArakapramAvizeSyatvAdervartamAnadharmasthApi parAmaryAdevAnumiti nyathetyabhyupagamAdityata Aha, 'yadi ceti, 'evakAro'pyarthe, 'tatra liGga tara kAraNIbhUtaparAmarthaviSayaH, 'tadeti, uddezya-vidheyabhAvamahinA tatkAlInatayA vidheyabhAnaM prati tabjanyatvasya niyAmakatayA vizeSyatAvacchedakavartamAnaliGgakAlaunatvena varbhAnAditi bhAvaH / nanu bhAvi-bhUtadhUmAdiparAmarthAt yasya puruSasyAnumitistasya dhUmaprAgabhAvAdirUpavidyamAnadho'pi hetutAnavacchedakavizeSaNatAvizeSAdisambandhena pakSe yatra kuvacit dharmiNi vA mAdhyavyApyatvaviziSTadhIviSayastathAca na vybhicaarH| na caivaM vartamAnasAdhyAnu (9) 'vyaktayekyaM' ithyatra 'vyatyeka' iti mUlapustakAntarapAThAnumApakamo. dRzapAThadhAraNamiti / (2) vidyamAnadharma iti g..|
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamii| tatyAgabhAvastaiMsazca vartamAnaeva tayorapi vahisamAnadezatvaniyamAditi cet / na / atItabhAvidinatti mAnApattiriti vAcaM / tasyAnumitau vizeSyatAnavacchedakatathA tatkAlInakhAbhAnAt prAcAryyanaye'numitikAraNabhUtaparAmarzaviSayaliGgasyaivAnumitau vizeSyatAvacchedakatvAt, astu vA tadAnoM sAdhye nadadhikaraNakAlAvRttitvajJAnamayAvazyaka phalabalena tathaiva kalpanAdityAzayena zahate, 'atheti, 'dhUmAdi' dhUmAgheva, na liGgana mAdhyavyApyatvarUpeNa viziSTadhauviSayaH, 'vidyamAna eva'(1) vidhamAno'pi, hetutAnavacchedakavizeSaNatAvizeSAdisambandhena pakSe yatra kucaciddharmiNi vA sAdhyavyApyatvaviziSTavaiziyadhIviSaya iti zeSaH / manu dhUmaprAgabhAva-dhUmadhvaMsayostadAnauM vizeSaNatAvizeSaghaTitasAdhyavyApyatvaviziSTavaiziSyadhauviSayatve'pi(ra) hetutAvacchedakasaMyogasambandhaghaTitamAdhyavyApyatvasya tatra bAdhitatvena tAdRzamAdhyavyApyatvAvacchinaviSayatAvatvasya tatrAbhAvADyabhicAro durkhAra eva hetutAvacchedakasambandhabhedena mAdhyavyApyatvasya vibhinnatayA tadghaTitayathoktaliGgatvasyApi kAraNatAvacchedakasya nAnAvAdityata Aha, 'tayorapauti, vajhisamAnadezaveti dhUma-taDUMsa-tatyAgabhAvAnyatamatvAdirUpa (1) IdRzapAThadhAraNena 'vartamAna eva' ityatra 'vidyamAna eva' iti kasyacinmUlapustakasya pATho'numIyata iti / (2) vizeSaNatAvizeSAdisaMsargaghaTitasAdhyavyApyatvaviziNavaizidhyadhauvi. ghayatve'pauti g|
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. . tattvacintAmaNau tayA nizcitAt vartamAnatayA sandigdhAt dhamAdanumitA hina prAgabhAva-dhvaMsA line tayoH sandhigdhatvAt / nApi hetutAvacchedakasaMyogasambandhaghaTitavanimAmAnAdhikaraNyAvacchedakadhamavattvAdityarthaH, niyamyate'vacchidyate'neneti vyutpattyA niyamapadasyAvacchedakaparatvAt, tathAca hetutAvacchedakasaMyogasambandhaghaTitasAdhyavyApyatvamapi tatra na bAdhitaM / na ca tathApi sAdhyavyApyatvAvacchibahetutAvacchedakasambandhAvacchinnaviSayatAvatvaM kAraNatAvacchedakaM tapa bAdhitameva sarvatra saMyogasambandhana prAgabhAvAdarbhame mAnAbhAvAditi vaacyN| viziSTadharmasthAvacchedakatvagrAhakamAnena vizeSaNoMbhUtasAdhyavyApyatvAvacchinna-hetutAvacchedakasambandhAvacchinnaviSayavasthAvachedakatvaM gTahyate sAmAnyataH sAdhyavyApyatvAvacchinnaviSayatAtvarUpeNaiva mahAt vizeSaNatAvizeSAdisambandhAvachinnaviSayatAyAtrapi kAraNatAvacchedakalAditi bhAvaH / 'atIteti atItAnAgatadinAvacchedena parvate vakivyApyadhUmavarUpeNa nizcitAdityarthaH, etaccAnumitikAraNasampattaye, dinAvacchedeneti svarUpakathanaM, 'vartamAnatayA mandigvAditi pahivyApyadhUmaprAgabhAvavAna vA vahivyAyadhUmadhvaMsavAna vA ityAkArako yaH parvatavRttitayA svaprAgabhAva-vadhvaMsayoH mandehasAdiSayAdityarthaH, 'dhUmAt' atItAnAgatadhUmAn, 'liGge' kAraNe, 'mandigdhatvAditi pare mandigdhatayA nirutazijavarUpakAraNatAvachedakAnAkrAntatvAdityarthaH / na ca tadAnauM pakSe mandigdhatve'pi kAlAntare pakSe tadAnaumeva dharmAntare - vajhivyApyanarUpeNa
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| 501 dhUmaH, tsyaavrtmaangn| kiJca bhUta-bhAvi-vartamAnatvAviSayAt parvate dhUmaiti jJAnAdyacAnumAnaM tatra viziSTadhauviSayatayA liGgalasambhava iti vaayN| dharmAntare kAlAnare'pi tayostasya puruSasya vahivyApyatvarUpeNa viziSTadhauvirahAditi bhAvaH / 'nApi dhUma rati kAraNamiti zeSaH, avartamAnatvAt avyvhitpuurvmvrtmaantvaat| sthacAntare'pi vyabhicAramAra, kiJceti, 'bhUta-bhAvi-vartamAnatvAviSayAditi, 'bhUtatvaM' parvate dhUmasya bhUtatvaM, parvate dhUmasya dhvaMsa iti yAvat, 'bhAvitvaM' parvate dhUmasya bhAvitvaM, parvate dhUmasya prAgabhAva iti yAvat, 'vartamAnatvaM' parvate vartamAnadhUmasya sambandhaH, tadaviSayAt taviSayakajJAnAkAlaunAdityarthaH, 'dhUmaH' vahivyApyodhUmaH, 'yatrAnumAnaM yasmin puruSe vayanumitiH, tathAca,(9) tasya puruSasya dharmAntare kAlAntare'pi ca na dhUmadhvaMmAdirUpavidyamAnadharmasya vakivyApyatvarUpeNa viziSTadhauritizeSaH, 'tara kA gatiriti tatpuruSoya-parvatapakSaka-vayanumitau kA gatirityarthaH, dhUmasya yathokkaliGgatvAzrayatve'pi nAvyavahitapUrvasattvaM, dhUmadhvaMsAderavyavahitapUrvavarttive'pi na kAraNatAvacchedakaumata-yathokkaliGgalAzrayatvamiti vyabhicArasya duritvAditi bhAvaH / pUrva dhUmadhvaMsaprAgabhAvayoH pakSe mandigdhatathA na liGgavamityukaM aca tu tayorajAnAna khiGgatvamityabhiprAya iti nAbhedaH / 'sarvatreti SaSThyartha saptamI, bhUta-bhAvi-vartamAnadhUmAjJAnAt yasya puruSasthAnumitistasya (1) patha ceti gh*|
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 tatvacintAmaNe kA gatiH, sarvaca prAgabhAvAdyanyatamatvaM dhUmAvatyantAbhAvAbhAvatvaM vA liGgamiti cet, na, vyarthavizeSaNatvena sarvasyaiva ityarthaH, 'prAgabhAvAceti dhUma-tasa-tatyAgabhAvatattrayamAdhAraNaM dhUmaprAgabhAvAdyanyatamatvaM dhUmAtyamAbhAvAbhAvatvaM vetyarthaH, prAcI mate pratiyogi-tama-tatyAgabhAvAnAM trayANAmevAtyanAbhAvAbhAvarUpatayA(1) dhUmAtyanAbhAvAbhAvatvamapi citayasAdhAraNamiti bhAvaH / 'liGga liGgatAvacchedaka, anumitijanakaparAmarzaviSayatAvacchedakamiti yAvat, tathAca bhUta-bhAvi-dhUmAjJAnAna yasya puruSasyAnumitistasya kasyadhidibhivya dhUmaprAgabhAvavAdirUpeNa dhUmaprAgabhAvAdaunAM parAmarmavirahe'pi tadanyatamatvAdipitayasAdhArabarSaNa teSAM parAmarzaH sarvasyaivAsti tathAca ma vyabhicAraH prAgabhAvAdereva yathokkaliGgalAzrayatvasya sarvaca pUrva sattvAditi bhAvaH / 'vyarthavizeSaNaveneti vyarthavizeSaNarUpatvenetyarthaH, teSAmiti anyatamatvaghaTakabhedAnAmatyannAbhAvAbhAvatvaghaTakAtyannAbhAvatvAdaunAzcetyarthaH, (2) 'aliGgavAn' parAmarzaviSayatAnavacchedakatvAt, kintu dhUmatvAdipratyekadharma eva parAmarthaviSayatAvacchedaka iti bhAvaH / nanu vyarthavizeSaNatve'pi pakSAMze prakAratAvacchedakatve na kimapi bAdhakamityAbhayenAi, 'anyatamavAdyajJAne'pauti anumAtaranyatamatvAdiprakAreNa (9) patyantAbhAvasya pratiyogineva pratiyogipAgabhAvena pratiyogidhvaM. sena ca samaM virodhitvaM prAcaunasammavamiti bhaavH| (2) anyatamatva ghaTakabhedAnAM batyantAbhAvavAdonAceti ga, gha /
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamH| teSAmaliGgatvAt anyatamatvAdyajJAne'pi dhUmajJAnAdanumitisattvAcca / api ca na dhUmaprAgabhAvAdi liGga, kadAcidapi parAmarzavirahe'pautyarthaH, 'dhUmajJAnAn' pratItAdidhamajAnAt, 'anumitimattvAcca' anumiteranubhavasiddhatvAcca(1) / nanu mAdhyavyApyatvAvacchivAnumADhanizcayaviSayatvaM na liGgavaM api tu mAmAnyatastAdRzasva-parasAdhAraNanizcayaviSayatAvattvameva liGgatvaM, tathAca dhUmaprAgabhAvAdedhUmaprAgabhAvatvAdirUpeNAnumAparAmarzaviSayatve'pi anantasaMsAre'vazyaM kasyacit puruSasyAnto bhagavata eva sAdhyavyApyakhAvacchinnaviziSTadhIviSayatvAdeva yathoktaliGgalamakSatamityata pAra, 'api ceti, 'na liGga' na vyApyaM, tathAca kuto vyApyatvAvachinaviSayatvaM taceti bhAvaH / nanu vyApyatvAbhAve'pi vyApyatvAvacchivadhamarUpaviziSTadhauviSayetve na kimapi bAdhakamityata sAha, 'na veti, 'taDauH' puruSAntaroya-vyApyatvaviziSTavaibhivyadhauH, 'anumitauti atItAnAgatadhamajJAnajanyapuruSAntarauyAnumitikAraNamityarthaH, 'na limityatra hetamAha, 'prAgabhAvAdaunAmiti, lAghavAt pratiyogina eva (1) panumitidarzanAt anumitisattvAca anumiteranubhavasiddhatvAceti yAvat iti kala-pu0-piDitapustakapAThaH, paranvayaM pAThaH 'anumitisattvAca' ityatra 'anumitidarzanAca' iti mUlapAThena saGgacchate naanytheti|
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 tattvacintAmaNe na vA tauranumitikAraNaM, prAgabhAvAdInAM vyarthatvAt paavshykdhuumjnyaanaadevaanumitismbhvaac| kiJca lija vyApyatvAditi bhaavH| etaccApAtataH bhivadharmikatvena vaiyarthavirahAt(9) vaiyarthe'pi vyAptisatve(2) bAdhakAbhAvAzceti mntvyN| mAnumitikAraemityaca hetumAha, 'Avazyaketi, 'dhUmajJAnAdeveti anumAtaratotAnAgatadhUmaparAmarzAdevetyarthaH, 'anumitisambhavAt' anumityutpAdAt, 'evakAreNa puruSAntarauyadhUmaprAgabhAvAdiparAmarzavyavacchedaH tasya vyadhikaraNatvAditi bhaavH| nanu puruSAnnarauyavyApyatvavibhi dhUmaprAgabhAvAdivaiziSyabuddheH phalIbhatAnumityajanakatve'pi tadiSayatvamAdAya yathokkaliGgatvamakSatameva, na hi phalIbhUtAnumitijanakaparAmarbhasya nirutaviSayatAvatvameva liGgavamityata pAha, kizceti, 'dhUlopaTalAt' atotAnAgatadhUlopaTalajJAnAt, dhUlopaTalapadaM zratotAnAgataliGgamAtrIpazakSaka, 'liGgabhrameNa' mAdhyavyApyatvacameNa, kadAcidapi kutraciTTarmiNi mAdhyavyApyatvarUpeNa vidyamAnadharmavaiziSyamaviduSo'pi puruSasya iti zeSaH, 'anumityutpatteriti saMyo (2) tayAca bhinnadharmikatvena khasamAnAdhikaraNatvavirahAt na khasa mAnAdhikaraNa-syApyatAvacchedaka-dhammAntaraghaTitatvarUpazyarthavizeSaNadhaTitatvamiti bhaavH| (2) tathAca vyAptilakSaNe vyarthavizeSaNAghaTitavarUpavizeSaNasyApravichatvAt vyarthavizeSagaghaTitatve'pi na vyAmisattve kicidAdhakamiti bhaavH|
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrsh| 15 545 nAnumitimAtra hetuH liGgaM vinApi dhUlopaTalAt liGgabhrameNAnumityatpatteH / "nApi liGgaM pramAnumitI, gAdivyadhikaraNasambandhena parAjJAtaguNadivyaktisAdhyakAnumityutpatterityarthaH, bhagavato yoginazca bhramaviraheNa tadIyaviziSTavaiziSyadhauviSayatAmAdAyApi vidyamAnasya tatra liGgavAsambhavAditi bhAvaH / 'pramAnumitrAviti . sAdhvavizeSakAnumitAvityarthaH, tatrAntatobhagavataH sAdhyavyApyatvaviziSTavaiziTyadhIviSayatAmAdAyaiva vidyamAnasya liGgatvasambhavAditi bhAvaH / 'tavizeSeti parAmarzasya yau vizeSau pramAvApramAve tAbhyAmevetyarthaH, 'anumititathAtvAditi anumiteH pramAtvApramAvAdityarthaH, anyathA vidyamAnaliGgakabhramAnumitisthale'pi pramAnumityApatteH liGgasyAvizeSAditi bhaavH| nanvetAvatA pramAparAmarza-liGgayorubhayorevAnumitipramAvaprayojakatvamastu / na ca pramAparAmarzasya tatprayojakatvAvazyakatve liGgasyApi tatra prayojakatvakalpanaM vyarthaM gauravayastazceti vAcyaM / tatkAraNatvasyApi viziSTadharmAvacchedena kAraNatAgrAhakapramANamamati bAdhake vizeSaNAvacchedenApi kAraNatvaM rakSAtauti niyamamiddhatayA vyarthatvena gauraveNa ca nirAkartumazakyatvAdityato bAdhakamAha, 'yatmAmAnya iti, 'tavizeSasthati tavizeSasyaiva, tathAca tadavacchinna kAryatApratiyogikakAraNatAvacchedaka-vyApyadharma eva tadavacchinnakAryatAvyApya-kAryyatApratiyogikakAraNatAvacchedaka iti niyamAdanumitisAmAnyajanakatAvacchedakAvyApyasya liGgatvasya nAnumititvAvacchinna kAryatAvyApya 69
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... nA ....... nayA yatra vidyamAnasya dharmasya sva-parasAdhAraNanizcayaghaTitaM viGgatvaM sambhavati tacaiva viziSTa kAraNatAgrAhaketyAdhutmargabalAt liGga hetuna tu sarvatra tathAca na vyabhicAra iti parAstaM / liGgatvasthAnumitilAvacchivaM prati janakatAvacchedakasya vyApyAdijJAnatvAderavyApyatayA anumititvAvachinakAryatAvyApyakAryatApratiyogikakAraNatAvacchedakatvAsambhavAt iti bhAvaH / etacopalakSaNaM parAmarzavirahadazAyAmapi liGgamAtrAdanumityApattivAraNaya parAmarthasthApi pRthka kAraNatvAvazyakatve liGgasya pRthak kAraNatvakalpanaM vyarthaM gauravagrastaJca / na ca viziSTakAraNatAyAhotyAdyutmargabalena tatkAraNatvasya pramANasiddhatayA vyarthatvena gauraveNa ca pratyAkhyAnAsambhava iti vaacN| . vizeSaNavacchedenApi svatantrAnvaya-vyatirekayasattva eva viziSTadharmAvacchedena kAraNatvagrAhakasyAnvaya-vyatirekagrahasya vizeSaNavacchedenApi kAraNatAyAhakatvAt yathendriyatva tatsaMyogatvayoH, na cehamo'sti, anyathAnumitiM prati livayApyatvAdiSaTakapadArthAntarAvacchinnasyApi hetutvApatteH icchA-zAbdabodhAdikaM pratyapi iSTa
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| 545 nAnumitimAtra hetuH liGga vinApi dhUlopaTalAt liGgabhramaNAnumityatpatteH / 'nApi liGga pramAnumitI, gAdiyadhikaraNasambandhena parAjJAtaguNAdivyaktisAdhyakAnumityutpatterityarthaH, bhagavato yoginazca bhramaviraheNa tadIyaviziSTavaiziSyadhauviSayatAmAdAyApi vidyamAnasya tatra liGgavAsambhavAditi bhAvaH / sApamAnamitAviti mAdhyADineyA liGgameva hetuH, liGgamaJca mAdhyatAvacchedakasambandhena mAdhyavyApyatvaM, anumitisAmAnyaM prati parAmarbhasya hetutayeva parAmarzavirahadazAyAM kevalaliGgAna prmaanumitiH| na caivaM yatra mAdhyatAvacchedakasambandhena pakSaniSThaM sarvameva nirakaliGgamatautamanAgataM vA tatra parAmarzasattve'pi pramAnumitirna syAt iti vAcyaM / tatra parAmarzapramAvasyaivAbhAvAt mAdhyatAvacchedakasambandhena vidyamAnanikAliGgavati pace mAdhyavyApyatayA yatkicci vicchinnAvagAhitvasyaiva parAmargapramAtvarUpatvAt / na ca tathApi pramAparAmarzasyaiva pramAnumitihetutvaM yatsAmAnyetyAdhukravyApyA lAghave liGgasya hetutvAsambhavAditi vAcyaM / gauravAdirUpabAdhakAmattvaeva(jAdRzavyApterabhyupagamAdityAH , tanmatamupanyasyati, 'atheti, 'vidyamAnakhiGgaviSayatvamiti mAdhyavyApyatAvacchedakasambandhena vidya. mAnaliGgavati pakSe mAdhyavyApyatayA yatkiJciddharmAvagAhityamityarthaH, 'tathAcAyAtamiti, vyabhicAsabhAvAt lAghavAceti bhAvaH, 'pramAnumitihetutvamiti mAdhyatAvacchedakasambandhana pakSaniSThatayA pramAnu(1) gauravAdirUpabAdhakAmAvasattva raveti gha0 /
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 tattvacintAmaNau n| bhAvinA bhUtena vA yadAkadAcididyamAnenApi liGgena parAmarzapramAtvasambhavAnnAnumitipUrvasamaye tatma mitihetutvamityarthaH, liGgatvamapi mAdhyatAvacchedakasambandhena mAdhyavyApyatvamiti bhAvaH / 'yadAkadAcidvidyamAneneti yadAkadAcimAdhyatAvacchedakasambandhena pakSe vartamAnenApautyarthaH, 'anumitIti pramAnumitItyarthaH, 'tatpramAveti parAmarzapramAvetyarthaH, 'liGgasya sattvamiti mAdhyatAvacchedakasambandhena pane liGgasya sattvamityarthaH, 'kAraNatvaM veti 'vAzabdoyata ityartha, yataH kAraNatvamityarthaH, nanu yadi liGgaM na kAraNaM tadA dhUmAdiliGgakavadyAdyanumitau dhUmAdikAlAvacchinnatvasambandhena kathaM vayAdarbhAnaM zAbdAdyatiriktabhAne uddezya-vidheyabhAvamahimbA tatkAlAvacchinnatvabhAnaM prati tajjJAnajanyatvamAtrasya niyaamktvaat| na ca tasya niyAmakale mAnAbhAvaiti vaacyN| tathApi tvayA liGgopahitalaiGgikabhAnAnabhyupagamena dhUmasya vizeSyatAnavacchedakatayA tatkAlAvacchinnatvabhAnAsambhavAdityata Aha, 'dhUmakAloneti dhUmakAlAvacchinnatvasambandhena vayanumitizcetyarthaH, 'yadeti yatra dhUmastatra vahiryadA dhUmastadA vahiriti yojanA, tathAca yatra dhUmastatra dhUmakAlAvacchinnatvaviziSTasaMyogasambandhena vahiriti vyAptijJAnAdevetyarthaH / 'atha veti, yati zeSaH, 'pakSatAvacchedaka iti, tati zeSaH, 'pakSatAvacchedakadharmasamAnAdhikaraNaJceti pakSatAvacchedakakAlAdhavacchinnaviziSTavyApakatAvacchedakasambandhena mAdhyamityarthaH, 'pakSadharmatAbalAt' tena sambandhena
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamrshH| mAtvAnurodhena liGgasya sattvaM kAraNatvaM vA, dhUmakAlInavAnumAnaJca yadA yaca dhUmastadA taca vahiritivyAptijJAnAdeva / athavA dhUmakAlaH pakSatAvacchedakA pakSa bAdhAdyabhAvasahakArAt, 'dhUmakAlInavahisiddhiriti dhUmakAlAvachinnatvasambandhena vahimiddhirityarthaH, etacca zAbdAdyatiriktajJAne ukarotyA tatsamAnakAlInatvabhAne tabjanyavasya niyAmakatvamabhyupetyokaM / vastutastu zAbdAdijJAnavadanumitAvapi uktarItyA tatkAlAvacchinnatvabhAnaM prati tannanyatvasya niyAmakave mAnAbhAvAt yatra dhUmaH pakSatAvacchedakastatrApi dhUmakAlAvac inatvasambandhena varbhAnaM bodhyaM / na ca tabjanyatvasya niyAmakatvamate anumitAvuddezya-vidheyabhAvamahinA vizeSyatAvacchedakasamAnakAlaunatvabhAnaM kutreti vAcyaM / yatra siyabhAvo'numitiprAgabhAvAdi| anumitijanakarUpaH pakSatAvacchedakastatraiva tadbhAnAt / kecittu dhUmaM vihAya dhUmakAlasyaiva pakSatAvacchedakatvasthale dhUmakAlInatvabhAnAbhidhAnAt maNikAramate pratyakSa eva uddezyavidheyabhAvamahinA vizeSyatAvacchedakasamAnakAlaunatvabhAnaM nAnyatretyAH / tadasat(1) / tannanyatvasya niyAmakalAbhyupagamenApi dhUmaparityAgasambhavAt / na ca tabjanyatvasya niyAmakatvaM na kAraNatvaM kintu vyApakatvaM tathAca tadajanyajJAne bAdhAbhAvarUpasAmAnyakAraNamA (2) tanneti k|
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmaNe jAvacchedakadharmasamAnAdhikaraNaca pakSadharmAtAbalAt sAdhya sidhyatauti dhUmakAlaunahisiddhiH / yattu vyApArAbhAvAnna parAmarzaH karaNamiti, tattathaiva, kintu vyAptiAnaM karaNaM praamrshvyaapaarH| dayA tabhAne kiM bAdhakamiti, na hi vyApakatvabhAbhiyA mAmayau kAya nArjayati, iti vaacN| tabanyatvasya vyApakatve yAvavizeSamAmayauvirahAdeva tadajanyajJAne tadabhAnAditi nigaH / taTasthaH bharate, 'na ceti, 'thApAraH' avazyaM vyApAraH, anyathA saMskArotpattimamaya evAnumityApattiriti bhAvaH / iSTApatyA pariharati, 'parAmarthasya ceti, 'caramakAraNatvena' lAghavAt saMskArAnapecyakAraNatvena / 'nApi tarka iti, parAmarzavyApAra iti zeSaH, 'thAnigAhakasyeti, dhUmo yadi vahivyabhicArI syAinijanyo ma sthAdityAdimAdhyavyabhicAritvAdyApAdakakatarko vyAptipAikatarkaH, parvato yadi nirvahiH syAt nidhUmaH syAdityAdipAyAbhAvApAdakakatarko viSayaparizodhakatarkaca, viSayaM yAcaM parizodhayati grAhyAbhAvagrahapratibandhakadvArA nizvAyayatauti vyutpatteriti bhaavH| 'tadajanyavAdityupazakSaNaM anuminijanakatvAccetyapi bodhyaM / na pa parvato nirvabhiH sthAvidhUmaH syAdityAdiviSayaparizodhakatarkasya kathamanumityAdAvupayogitvaM pAyAbhAvasandehasya tacApratikUlatayA nanivRttidvAropayogilAsambhavAditi vAcaM / tadApAdakakApatteH
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ praamH| na ca parAmarzasya saMskAro vyApAraH,' parAmarzasya ca caramakAramatvena saMskArotpAdanasamaye'numityutpAdanAt / nApi taka, vyAptigrAhakasya viSayaparizodhakasya vA tasya tadajanyatvAditi / iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAsyaditIyakhaNDe parAmarzasiddhAntaH / sampUrNo'yaM praamrshH| taviziSTabuddhimAtrapratibandhakatayA pAyAbhAvanimayapratibandhakadAraiva tacApi tasyopayogitvasambhavAn, parAmarzAt pUrva bAdhanizcayotpattI yatra prAbdAdyAtmakaH parAmarzastaca parAmauttaraM saukikabAdhaniyayotpattau ca parAmarzasya pratibandhakatvAsambhavAditi samAsaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye parAmarzasiddhAntarahasyaM, sampUrNamidaM parAmarmarahasyaM /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 552 ] / atha kevlaanvyynumaan| taccAnumAnaM vividhaM kevalAnvayi kevlvytirekynvyvytirekibhedaat| tathAsahipakSaM kevalAnvayi, __ atha kevalAnvayyanumAnarahasyaM // sAmAnyataH saparikaraM anumAnaM lakSayitvA vizeSalakSaNArthaM tadibhajate, . 'taceti, 'anumAna' anumitikaraNaM, 'trividha caividhyavat(), anumAnavibhAjakopAdhitrayavaditi yAvat, anumAnavibhAjakopAdhinayamanumAnavRttauti samuditArthaH, tena vibhAjakopA (1) patra anumAna trividhaM ityatra vidhapratyayasya uddezyatAvacchedakasamaniyata-vastumadanyasaMkhyAvAcitvaM, tathAca anumAnasya pakSatvaM khAzrayAzrayatvasambandhena kevalAmvayitva-kevalavyatirekitvAnvayavyatirekitvagatatritvasaMkhyAyAH sAdhyatvaM kevajAnvayibheda-kevalayatirekibhedAnvayavyatirekibhedAnyatamabhedasya pratiyogitAsambandhena hetutvaM / vidha. pratyayArthAntargatasamaniyatatvaghaTakaM vyApyatvaM vyApakatyacca khAzrayAtrayatvasambandhena, vastumadanyatvaghaTakavastumattvaJca khattitva-khasamAnAdhikaraNakhabhinnattiyomayasambandhena, tAdRzavizeSaNadAnena kevalAnyayitva-kevalavyatirekitvAnvayavyatirekitvAnumAnatvarUpa-sAmAnyadhammagata catukhyatvasaMkhyAvyudAsaH, tAdRzacatuSTayatvasaMkhyAyAH uktobhayasambandhega kevalAnvayitvAdirUpavastuviziSyatvAt / uktacatukhyatvasaM. khyAvyudAsAbhAve dhanumAnaM trividhamitivat anumAnaM caturvidhamiti vibhAgApattiriti dhyeyN|
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalA vyynumaan| 553 tathAhi kevalAnvayino'bhidheyatvasya + vipakSaH abhidhAne'nabhidhAne ca vipakSatvavyAghAtAt / atha yathA AkAzazabdAcchabdAzrayatvamanabhidheyamapyupati dhitrayavattvasyekacAsattve'pi na ksstiH(1)| nanu vibhAjakopAdhaunAM parasparabhedaviraheNa trayatvamevAsiddhamityata Aha, 'kevalAnvayauti, 'kevalAnvayipadaM kevalAnvayisAdhyakaparaM, tathAca kevalAnvayisAdhyakakevalavyatirekimAdhyakAnvayavyatirekimAdhyakarUpANaM tAdAtmyasambandhena anumAnavibhAjakopAdhaunAM parasparaM bhedasattvAdityarthaH / yadA 'kevalAnvayyAdipadaM kevalAnvayimAdhyakatvAdiparaMra), tathAca kevalAnvayisAdhyakatva-kevalavyatirekisAdhyakatvAnvayavyatirekisAdhyakatvarUpANAM anumAnavibhAjakopAdhInAM parasparaM bhedamattvAdityarthaH / kecittu sAmAnyataH maparikarAmanumitiM lavayitvA vizeSalakSaNathaM tAM vibhajate, 'tacceti, 'anumAna' anumitiH, 'trividhaM' anumitivibhAjakopAdhitrayavatI, zeSaM pUrvavadityAH / / kevalAnvayitvasya graha eva kevalAnvayisAdhyakatvamapi sugrahamityabhipretya kevalAnvayitvameva nirUpayati, 'tatreti, 'tatra' kevalAncayisAdhyakatve, saptamyarthI vizeSaNatvaM, 'asadvipakSamiti amavipakSo (1) anumAnavibhAjakopAdhitrayatvAvacchinne anumAnavRttitvasyAbAdhita khAna kSatiriti bhAvaH / (2) bhAvapradhAnanirdezAt kevalAnvayipadasya kevalAnvayisAdhyakatyaparatva miti samuditatAtyayaM / 70
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 tattvacintAmaNau Thate, tathAbhidheyatvavipakSasyAnabhidheyatve'pi padAdupasthitiH syAta, evaJcAbhidheyatvaM kuto'pi vyAvRttaM dharma bhAvavAn yasya tatkevalAnvayItyartha:(1) / na ca siyamiddhivyAghAtaH, atyantAbhAvapratiyogitAnavacchedako yo dharmaH tahattvaM tena rUpeNa kevalAnvayitvamiti vivakSitatvAt / tAdRzadharmAvacchinnamAdhyatAkabaJca kevalAnvayimAdhyatAkatvaM, mAdhyatA ca vyApArAnubandhinau vidheyatA, svakaraNakAnumitividheyateti yAvat, tena vyApyAdijJAnarUpe anumAne vAcyatvAderavidheyatve'pi na patiH, tathAcAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmAvacchinnavidheyatAkAnumitikaraNatvaM kevalAnvayisAdhyakAnumAnatvamiti nisskrssH| anumitivibhAgapakSe ca mAdhyatA vidheyataiva tathAcAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadhavicchinnavidheyatAkAnumititvaM kevalAmvayisAdhyakAnumititvamiti nisskrssH| vAcyatvAdervyatirekitvabhramadazAyAmapi tatmAdhyakaM kevalAvayisAdhyakameva, vayAdirUpavyatirekisAdhyakantu kadAcidapi na kevalAnvayisAdhyakamiti bhAvaH / (1) na ca vipakSapadasyAbhAvaparatvenApi pasan vipakSaH amAvoyasya tat kevalAnvayi iti sAmanasye vipakSapadasyAbhAvavatparatvaM viphala miti vAcyaM / gaganAbhAvasya kevalAnvayitvAnupapatte gaganakharUpasya tadabhAvasya vidyamAnatvAt, vipakSapadasthAbhAvavatparatve tu gaganasyArattipadArthatvAt gaganAbhAvAbhAvavato na kutrApi sattvamiti / .
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaivlaanvyynumaan| paNa tvAt gotvavaditi cet / n| vyAhattatvasyAvyAttatve vyAvattatvameva kevalAnvayi, vyAvRttatve yataeva vyAvattaM kecittu vayAdisAdhyakamapi kadAcit kevalAnvayimAdhyakaM yadA vanvayasahacArajJAnajanyAnvayavyAptijJAnamAtrAdanumitiH, vAcyatvAdimAdhyakamapi kadAcit kevalavyatirekisAdhyakaM yadA vyatirekasahacArabhramajanyAnvayavyAptijJAnamAtrAdanumitiH, kadAcicAnvaya-vyatirekisAdhyakaM yadA cobhayasahacArajJAnenAnvayavyaptijJAnAdanumitiH, na tu tadAnauM kevalAnvayisAdhyakaM, vyatirekavyAptijJAnaJca na kvApyanumitihetuH kevalavyatirekiNyapi vyatirekasahacAreNAnvayavyAptereva grahAt, tathAca vyatirekasahacArajJAnajanyavyAptigrahAjanyAnumitikaraevaM kevalAncayimAdhyakAnumA natvaM, tAdRzAnumititvaJca(1) kevalAnvayimAdhyakAnumititvaM, vyatirekasahacArajJAnaJcAbhAvAdI mAdhyAdiprakArakavilakSaNaviSayatAzAlijJAna(2) tacca kevalAnvayinyapi khaNDaza: prasiyA bhramarUpaM prasiddhaM, vyAptijJAnamapi hevAdirUpatAvatpadArthAnA(2) (1) vyatirekasahacArajJAnajanyavyAptigrahAjanyAnumititvaJcetyarthaH / (2) tathAcAkhaNDasAdhyAbhAvasahacArajJAnasyAprasiddhatve'pi vAcyatvAdisA dhyakasthale ghaTAbhAvAdau pratiyogitAsambandhena vAcyatvaprakArakaM bhamarUpaM vyatirekasahacArajJAnaM suprasiddhameveti bhaavH|| (3) tathAca hetuviSayatAnirUpitAdhikaraNaviSayatAnirUpitattitvavi ghayatAnirUpitAbhAvaviSayatAnirUpitapratiyogitvaviSayatAnirUpitAbhAvaviSayatAnirUpitasAdhyaviSayatAnirUpivAdhikaraNaviprayatA
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNai vyattatvaM tadeva kevalAnvayauti dharmatvasyAnaikAntika tvAta, evamatyantAbhAvapratiyogitvasyAtyantAbhAvAprati tathAvidhaparasparoparaleSAvagAhijJAnaM, tena yatrAkhaNDavyAptiraprasiddhA taca nAvyAptiH / evamanvayasahacArajJAnajanyavyAptijJAnAjanyAnumitikaraNatvaM kevalavyatirekyanumAnatvaM, tAdRzAnumititvaJca kevalavyatirekyanumititvaM, anvayasahacArajJAnajanyavyAptigraha-vyatirekasahacArajJAnajanyavyAptiyahobhayajanyAnumitikaraNatvaM anvaya-vyatirekyanumAnatvaM(1), nAdRzAnumititvaJca anvaya-vyatirekyanumititvaM, zeSaM pUrvavadityAhuH / tadasat / vyatirekasahacArajJAnasya vyAptigrahahetutve mAnAbhAvAt(2) nirUpitavRttitvaviSaghatAnirUpita hetuviSayatAzAlijJAnameva vyAptijJAnapadena vivakSaNIyaM, tena dhUmavAn vaherityAdau vahnisamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogidhUmasAmAnAdhikaraNyarUpAkhaNDavyApteraprasiddhatve'pi dhanvayasahacArajJAnamAtreNa vyAptijJAnadazAyAM tatsAdhyakAnumA nasya na kevalAnvayyanumAnatvavyAghAta iti dhyeyam / (1) patra vyAptigrahasya vidhA niveze prayojanavirahAt anvaya-vyati rekobhayasahacArajJAnajanyavyAptijJAnajanyAnumitikaraNatvaM anvaya vyatirekyanumAnatvamityeva vaktavyamiti / (2) na cAcAryyamate dharmivizeSamantAvya vyabhicArajJAne sahacArajJAnasya virodhitvAt vyabhicArajJAnavighaTakatayA sahacArajJAne vyAptigrahahe. tutvasya yuktisaGgatatayA kathaM vyatireka sahacArajJAnasya vyApti grahahe. tutve mAnAbhAva iti vAcyaM / samAnaprakArakajJAnasyaiva virodhitvAt virodhyaviSayakasya sahacAra jJAnasya vyabhicArajJAnavighaTakatvAbhAvA. diti niguphaabhipraayH|
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlaanvyynumaan| yogitve atyantAbhAvapratiyogitvameva kevalAnyAya, atyantAbhAvapratiyogitve yanniSThAtyantAbhAvapratiyogyatyantAbhAvapratiyogitvaM tadeva kevalAnvayi / na cAtyantAbhAvapratiyogitvaM vyAhattatvaJca nAneti vaacym| yatra mAdhyAbhAvavadavRttitvarUpavyAptijJAnAdanumitistadanumAnasya kevalAnvayi-kevalavyatirekyubhayatvApattezca mAdhyAbhAvavadavRttitvarUpavyAptijJAnaM prati anvaya-vyatirekobhayasahacArajJAnasyaivAhetRtvAt / anye tu vayAdisAdhyakamapi kadAcit kevalAnvayimAdhyakaM yadAnvayavyAptijJAnamAvAdanumitiH, vAcyatvAdisAdhyakamapi kadAcit kevalavyatireki yadA vyatirekavyAptijJAnamAtrAdanumitiH, kadAcicAnvaya-yatireki yadAnvaya-vyatirekobhayavyAptijJAnAdanumitiH, anvayavyAptijJAnavat vyatirekavyAptijJAnasyApyanumitihetutvAt tathAca vyatirekavyAptijJAnAjanyAnumitikaraNatvaM kevalAnvayisAdhyakAnumAnatvaM, tAdRzAnumitilaJca kevalAnvayisAdhyakAnumititvaM, vyatirekavyAptijJAnaJca sAya-tadabhAvAdirUpatadghaTakatAvatpadArthAnAM tathAvidhaparasparopazleSAvagAhijJAnaM, tena yatrAkhaNDavyApteraprasiddhistatra nAvyAptiH, na vA kevalAnvayinyaprasiddhiH khaNDazaH prasiddhyA bhramarUpasya tAdRzajJAnasya tatrApi sambhavAt evmgre'pi| anvayavyAptijJAnAjanyAnumitikaraNatvaM kevalavyatirekyanumAnatvaM, tAdRzAnumititvaJca kevalavyatirekyanumititvaM, anvaya-vyatirekobhayavyAptijJAnajanyAnumiti
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 tatvacintAmaNau anugatapratItibasena gotvavattayoH siddheH| taca na tAvadavyApyavRttyatyantAbhAvaH kevalAnvayau, tasya prati karaNatvaM anvaya-vyatirekyanumAnatvaM, tAdRzAnumititvaJcAnvayavyatirekyanumititvamityAhuH / abhidheyatvAdau kevalAnvayilakSaNaM maGgamayati, 'tathAhauti, 'abhidheyatvasya' zabdazaktiviSayatvasya, 'na vipakSa iti nAtyantAbhAvAdhikaraNamityarthaH, 'abhidhAna iti, abhidheyatvaM yadadhikaraNaniSThAtyantAbhAvapratiyogitayA abhimataM tadadhikaraNasya 'abhidhAne' zabdazakniviSayatve, 'vipakSatvavyAghAtAt' abhidheyatvAtyantAbhAvAdhikaraNavAmiddheH, pratiyogyabhAvayorekatra sattvAsambhavAt, 'anabhidhAne ca' zabdazaktyaviSayatve'pi, 'vipakSatvavyAghAtAt' abhidheyatvAtyantAbhAvAdhikaraNavAsiddheH, vastupadAderapyazakyatayA vastupadAdijJAnajanyajJAnasyApyaviSayatvenAlaukatvAdityarthaH / 'anabhidheyamapi' zrAkAzapadAzakyamapi(1), 'upatiSThate' zAbdavodhaviSayo bhavati, 'anabhidheyatve'pi' vastupadAdizaktyaviSayatve'pi, 'padAt' vaskhAdipadAt, 'upasthitiH (1) pAkAzamastotyAdau kadAcit achadravyAtiriktadravyamasti ityAkA rako bodhaH, kadAcicca zabdAzrayo'stotyAkArako bodhaH, ataH l jir`ir'ighisstt aandhaay'umnt ghundhiH jil aahmaanus aAkAzasya yadA yaddharmarUpeNopasthitiH tadA taddharmeNaiva zAbda. bodhaH ityatra tAtparyyam /
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlaanvyynumaan| yogyavacchinne'pyatyantAbhAvAt atyantAbhAvApratiyoginazca kevlaanvyitvaat| nApyAzrayanAzajanyaguNanA syAditi zAbdabodhaH sthAdityarthaH, tathAca nAlokatvamiti bhAvaH / nanvetAvatA vyAghAte niraste'pi vastupadAbhidheyatvastha() vipakSamate mAnAbhAva ityata zrAha, 'evaJceti utakrameNa vyAghAte niraste ca ityarthaH, anyathA vyAghAtAdevAnumAnaM bAdhitaM syAditi bhaavH| 'kuta iti kiJciviSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakamityarthaH, avacchedakatvaJca laghu-gurumAdhAraNaM tena kambugrIvAdimattvAdau gurudharma na vyabhicAra:(2), tathAcAbhidheyatvaM yaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedaka sa eva vipakSa iti bhAvaH / 'dharmavAditi bhAkAmAdau vyabhicAravAraNaya, tathAca yo yatsambandhena vRttimAn sa tatsambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvavAn iti yattayAM vyAptiH, ata eva 'gotvavaditi na dRSTAntAsaGgatiH, na vA sambandhAntarAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatAmAdAyArthAntaraM, 'gotvavaditi vyatirekeNa vA dRSTAntaH, (1) abhidheyatvasyeti ga0, dh0| (2) gurAdharmasya pratiyogitAnavacchedakatve kiJciniSThAnyonyAbhAvaprati yogitAvacchedakatvAbhAvavati kambugrIvAdimattvarUpagurudharme hetodharmatvasya vartamAnatvena vyabhicAraH syAdato gurudharmasyAvacchedakatvAGgIkAraH, dharmatvaJca vRttimatvaM ataH kiJcibichAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvavati cAkAze na vyabhicAraH /
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56. tattvacintAmaNau zAtyantAbhAvaH tasya nAzasya sarvacAtyantAbhAvAditi vaay| yatra hi pratiyogimAgabhAvo vartate tatra na anyathA siddhasAdhanavAraNaya vizeSaNatAvizeSasambandhAvacchinnavyAvRttavasyaiva sAdhyatayA tavaikalyAt tena sambandhena tatra dharmatvarUpahetorvirahAccAsaGgatiH sthaaditi(1)| 'yAvRttatvasya' anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpamAdhyasya, 'avyAvRttatve' anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAkhaukAre, 'vyAvRttatvameva' anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpaM sAdhyameva, 'kevalAnvayauti, anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpasAdhyAbhAvavadityarthaH, 'vyAvRttava iti anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpasya mAdhyasyAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpavyAvRttatvakhokAra ityarthaH, 'yata eveti yadadhikaraNaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakamanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamityarthaH, 'tadeva' tadadhikaraNameva, 'kevalAnvayauti anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpasAdhyAbhAvavadityarthaH, 'anekAntikatvAditi anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpe sAdhye tAdRzamAdhyavabhinnatvenAbhimate adhikaraNe vA anekAntikatvAdityarthaH / nanu anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamAkAzAdyavRttiniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakamato na vyabhicAraH tatra dharmatvAbhAvAdityakharamAt sthalAntare vyabhicAramAha, 'evamiti, 'kevalAnvayauti anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpasAdhyAbhAvavadityarthaH, atyantAbhAvaprati(1) dhanavAditItyAdiH syAdityantaH pAThaH ga0, e* pustaka haye nAsti /
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlaanvyynumaan| tadatyantAbhAvo vartate, tathAca nAzasya prAgabhAvo yaca nAzapratiyogisamAnadeze vartate tatra kathaM nAzAtyantA yogina evAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaniyamAditi bhAvaH / tathAcAtyantAbhAvapratiyogitve eva dharmatvaM vyabhicArIti hRdayaM / 'atyantAbhAvapratiyogitva iti atyantAbhAvapratiyogitvasthAtyantAbhAvapratiyogive ityarthaH, 'yanniSThAtyantAbhAvaprayogauti prathamAntaM, pratyanAbhAvapratiyogitvaM yadadhikaraNaniSThAtyantAbhAvapratiyogauti yojanA, 'tadeva kevalAnvayauti tadadhikaraNamevAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpasAdhyAbhAvavadityarthaH, atyantAbhAvapratiyogina evAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaniyamAditi bhAvaH / tathAca tadadhikaraNa eva dharmatvaM mAdhyavyabhicAri attAvatyantAbhAvapratiyogitvAbhAvAsambhavena tadadhikaraNe vRttimattvarUpadharmatvasyAvazyAbhyupeyatvAditi hRdayaM / 'na ceti, vyAvRttatvaM' anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakalaM, 'nAneti vyaktibhedAnAnetyarthaH, tathAca cAlanonyAyena nirghaTAdiniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakaubhUtaghaTAdiniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvameva tayoriti na kvApi vyabhicAra iti bhAvaH / 'tayoriti, anugatayoriti shessH| na ca tayorkAtibhedAdananugatatve 'pyatyantAbhAvapratiyogitAtvAdirUpavizeSaNatAvacchedakAnugamAdanugatapratyaya iti vAcyam / tAvatA sphuTavyabhicAravirahe'pyaprayojakatvAditi bhAvaH / lakSaNasyAvyAptimAzate, 'taceti kevazAnvayiSu madhya ityarthaH /
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 tattvacintAmaNau bhAvo vrtt| tarhi nAzasya taca vRttiH syAditi cet / n| pUrva taca nAzaprAgabhAvasyaiva sattvAduttarakAle __ kecittu tatra' tasmin lakSaNe satItyarthaH, ityAhuH / tdst| atyantAbhAvApratiyogina eva kevalanvayitvAdityuttaragranthasya punaruktabApatteH / 'avyApyavRttyatyantAbhAvaH' avyApyattisaMyogAderatyantAbhAvaH, 'kevalAnvayau' saMyogAbhAvavAdirUpeNa kevalAnvayau, syAditi zeSaH, 'pratiyogyavacchinne' pratiyogyadhikaraNe, 'atyantAbhAvApratiyoginaiti, bhavanmata ityAdiH, bhavanmate atyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakanaddharmavata eva taddharmarUpeNa kevlaanvyitvaadityrthH| avyApyantaramAzakate, 'nApauti 'vAthamityanenAnvayaH, 'AzrayanAzajanyeti zrAzrayanAzajanyo yo guNadinAzastadatyantAbhAva ityarthaH, kevalAnvayauti zeSaH, 'sarvatreti, nAzasya pratiyogisamavAyyAdidezamAtravRttitvaniyamAt tatra ca pratiyogisamavAyidezasyAbhAvAditi bhAvaH / 'iti vAcyamiti iti bhavatA vartuM shkymityrthH| na ceha bhUtale ghaTarUpaM naSTaM tadAnauM ghaTarUpaM naSTamityAdipratItibalAt pratiyogisamavAyidezavat bhUtalAdide samaye ca dhvaMsasya vartamAnatvAt kathamAzrayamAzajanyaguNAdinAzAtyannAbhAvasya sarvatra vartamAnatvamiti vAcyam / daha ghaTe rUpaM naSTaM ityAdipratItimAkSikapratiyogisamavAyidezamAtravRttidaibhikavizeSaNatAvizeSeNa tadatyantAbhAvasyoktatvAt saca tena sambandhena bhUtakhAdideze samaye ca na vartate dhvaMsasyAvacchedakatA
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevjaanvyynumaan| AzrayasyaivAbhAvAt / nApyAkAzAntAbhAvaH kevalAmkhayo, tasyApi pratiyogirUpAtyantAbhAvapratiyogi sambandhenaiva bhUtalAdidezavRtteH kAlikatayaiva ca samaye vRtteriti bhAvaH / 'pratiyogipAgabhAva iti tatpratiyogiprAgabhAva ityarthaH / zaGkane, 'tauM ni, 'nAzasya' AzrayanAzajanyaguNadinAzasya, 'tatra' pratiyogisamavAdhideze, 'pUrvamiti pratiyogisamavAyidezasattvadazAyAmityarthaH, idamApAtataH prAgabhAvasthAtyantAbhAvavirodhitve mAnAbhAvAt tAdRzaguNAdinAzotpattipUrvameva tadatyantAbhAvasya pratiyogisamavAyideze sattvAt, paramArthatastu tadatyantAbhAvasya sarvatra vartamAnatve'pi AkAzAtyantAbhAvavatpratiyogirUpAtyantAbhAvapratiyogitvAba kevalAnvayitvasambhava ityeva tattvaM / 'pratiyogirUpeti AkAzarUpetyartha:(9) / nanvAkAzasthAkAzAtyantAbhAvAbhAvale mAnAbhAvaH prameyatvaM nAstauti pratautivadAkAzAtyantAbhAvo nAstauti pratIterasiddhalAt aakaashaatyntaabhaavaabhaavsyaivaasiddheH| na caivaM ghaTAderapi ghaTAtyantAbhAvAbhAvatve mAnAbhAva iti vAcyam / ghaTavati bhUtale ghaTAtyantAbhAvo nAstauti pratItibalAghaTAtyantAbhAvAbhAve pramANamiddhe tatra lAghavAdghaTasyaiva tthaatvklpnaat| na ca bhUtalAdAvAkAzAdhikaraNatvaM bhrAmyatobhUtalAdAvAkAzAtyantAbhAvo nAstauti pratIterAkAzAtyantAbhAvAbhAvo'pi prAmANika iti vAcyam / tatpratIterabhAvAntare pratiyogitAsambandhena AkAzAtyantAbhAvAvagAhitvAt anyathA prameyatve (1) 'pratiyogirUpAbhAveti aAkAzarUpAbhAvetyartha iti ka /
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 tattvacintAmaNau tvAt abhAvAtyantAbhAvasya bhAvatvAt / athAbhAvAtyantAbhAvo na pratiyogirUpastathAsatyanyonyAbhAvAtya ghaTAvRttitvaM bhAmyato ghaTe prameyatvaM nAstauti pratauteH prameyatvAtyantAbhAvasthApi miyApatterityata Aha, 'prabhAvAbhAvasyeti sAvadhAraNaM tadabhAvAbhAvasyaivetyarthaH, 'bhAvatvAt' tasyAbhAvasya pratiyogitvAt, tathAcAkAzasyAkAzAbhAvAbhAvatvavirahe tatpratiyogitvamevAnupapatraM prabhAvavirahAtmatvasya pratiyogitArUpatvAt, yadAjarAcAryAH "prabhAvavirahAtmatvaM vastunaH pratiyogitA" iti bhAvaH / etacca prAcInamatAnusAreNokna, vastutastu svarUpasambandhavizeSasyaiva pratiyogitArUpatayA zrAkAzasthAkAzAbhAvAbhAvatvAbhAve'pi pratiyogitvasambhavAt AkAzAbhAvo nAstauti pratautezvAmiddhatvAdAkAzAbhAvasthAbhAve. zrAkAzasya tadrUpatve ca mAnAbhAvaH / evaM kAlAdhabhAvAbhAvo'pi na kAlAdiH, saMyogAdivyadhikaraNasambandhAvacchinnadravyalAbhAvAdyabhAvo'pi na dravyatvAdiH tadabhAvAbhAvasthAmiddheH iti mantavyaM / 'na pratiyogirUpa iti kinvatirikta ityarthaH, tathAca abhAvAbhAvatvaM na pratiyogitvamiti bhaavH| manu lAghavAdabhAvAbhAvaH pratiyogyeva na vatirika ityata Aha, 'tathAsatauti, 'pratiyogisamAnadeza iti saMyogAdisambandhena ghaTAdimati deze ghaTAdyanyonyAbhAvo na syAdityarthaH, svAtyantAbhAvena samaM khasya virodhAditi bhaavH| etaccApAtataH, yathA ghaTAtyantAbhAvAbhAvasthAtirikatve'pi kAlikavizeSaNatAdinA tadati bhUtalAdau ghaTAdyabhAvovarttate prabhAvIyavizeSaNatA
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlaanvyynumaan| tAbhAvaH pratiyogirUpa iti pratiyogisamAnadezo'nyonyAbhAvo na syAditi cet / na / atyantAbhAvA vizeSeNaiva tayovirodhAt tathA ghaTAdyanyonyAbhAvAbhAvastha ghaTAdirUpatve'pi saMyogAdinA ghaTAdimati ghaTAdyanyonyAbhAvo varttate tadAtmya-vizeSaNatAbhyAmeva tayovirodhAt iti suvacatvAt / na ca tathApi ghaTAnyonyAbhAvAbhAvasya ghaTarUpatve ghaTe ghaTAnyonyAbhAvo nAstauti pratItirna syAt tAdAtmyasambandhasya vRttyaniyAmakatvAt anyathA(1) ghaTe ghaTa ityapi pratItyApatteriti vaacym| tAdAmyasambandhasya ghaTatvAvacchinnavRttyaniyAmakatve'pi pratautibalAt(2) anyonyAbhAvAtyantAbhAvalAvacchinnavRttiniyAmakatvasya suvacatvAt / vastutastu yatra pratiyogino nAnAtvaM pratiyogitAvacchedakadharmazcaikastatra pratiyoginAM nAnyonyAbhAvAbhAvatvasambhavo gauravAt kintu pratiyogitAvacchedakarUpa eva tdbhaavH| na caivaM yatra pratiyogino nAnAtvaM pratiyogitAvacchedakazcaikastatrAtyantAbhAvAbhAvasthApi pratiyogirUpalaM na sthAt lAghavAt khAzrayAtmakaparamparAsambandhena pratiyogitAvachedakasyaiva tathAvaucityAditi vaacym| svAzrayAtmakaparamparAsambadhena ghaTatvAdereva ghaTAtyantAbhAvAdyabhAvarUpatve ghaTazUnyadeze ghaTA (1) tAdAtmyasya vRttiniyAmakatva ityrthH| (2) ghaTe ghaTAnyonyAbhAvo nAstIti pratItisAmarthyAt tAdAtmyasambandhasya ghaTAnyonyAbhAvAtyantAbhAvatvAvacchinnattiniyAmakatvaM na tu ghaTatvAvacchinnattiniyAmakatvaM ghaTe ghaTa iti pratIterasiddheriti /
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau tyantAbhAvaH pratiyogyeva anyonyAbhAvAtyantAbhAvastu pratiyogittirasAdhAraNa dharma iti / iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAsyahitIyakhaNDe kevalAnvayyanumAnapUrvapakSaH / tyantAbhAvAtyannAbhAvo nAstauti pratItyanupapatteH(1) tAdAtmyAtirikavRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAt, kiJca tAdAtyasambandhasyAnyonyAbhAvAbhAvatvAvacchinnaghaTaniSThaghaTavRttitvaniyAmakale tAdRpravRttitAmAdAyaiva tAdAtmyasambandhena ghaTo ghaTavRttiriti ghaTatvadharmitAvacchedakakaghaTavizeSyakapratIteH ghaTe ghaTavRttivAbhasya pramAtvApattekIratvAt, ataevAdhikaraNasvarUpAbhAvavAdimatamapyapAstaM ityeva tattvaM / 'atyantAbhAvAtyantAbhAva iti tathAcAtyantAbhAvasya pratiyogitvamabhAvAbhAvatvamiti bhaavH| pratiyogivRttiramAdhAraNa iti pratiyogitAvacchedakadharma ityarthaH, iti sAmpradAyikAH / navyAsta pratiyogivRttyasAdhAraNadharmamAtramevAnyonyAbhAvAtyantAbhAvaH na tu niyamataH pratiyogitAvacchedakameva / na caivaM kambugrIvAdimattvAdInAM ghaTAdivRttirUpAdaunAJca anyonyAbhAvAbhAvatvAt ghaTAnyonyAbhAvagrahe teSAmapi graho na syAditi vAcyam / ghaTA (9) tathAca ghaTAtyantAbhAvAbhAvasya khAzrayAtmakaparamparAsambandhena ghaTatva kharUpasya tAdRzaparamparAsambandhenAbhAva eva ghaTAtyantAbhAvAbhAvAbhAvaH sa cAprasiddhaH tAdRzaparamparArUpasatyaniyAmakasambandhAvacchinnaprati* yogitve mAnAbhAvAditi bhAvaH /
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevnnaanvyynumaan| nyonyAbhAvagrahasya ghaTAnyonyAbhAvAtyantAbhAvatvaprakAreNa yahe ghaTa-. tvagrahe ca pratibandhakatayA kambugauvAdimAnityAdigrahe bAdhakAbhAvAt / na ca ghaTatvavattAjAnavat kambugrIvAdimattvAdigrahasthApi ghaTabhedagrahapratibandhakalApattiH tasya ghaTabhedAbhAvarUpatvAditi vA. cyam / tadabhAvatvaprakArakajJAnasyaiva tadattAjJAnaM prati pratibandhakatvAt anyathAtiprasaGgAt(1) ghaTatvAdijJAnasya tu khAtantryeNaiva pratibandhakatvAt / na ca tathApi kambugrauvAdimattvagrahasya tadabhAvavattvagrahe pratibandhakatvAt ghaTatvAvacchintrapratiyogitAkabhedasya ca tathAtvAt tatsattve kathaM yaha iti vAcyam / tasya tadabhAvatvaprakArakagrahaM pratyeva pratibandhakatvAt ayantu ghaTabhedatvaprakAraka iti| na ca svarUpato yadattAjJAnaM yadabhAvavattAjJAnapratibandhakaM tadevAbhAvAbhAvaH, kambuyauvAdimavAdikaJca na tatheti vAcyam / aprayojakatvAt / na ca kambugauvAdimattvAdInAM prativyaktibhinnAnAM anantarUpAdaunAJcAnyonyAbhAvAbhAvatvakalpanamapekSya lAghavAt pratiyogitAvacchedakasya ghaTatvasyaiva tathAlaM kalyate iti vaacym| tathApi kambugrIvAdimattvAdyavacchinnAnyonyAbhAvAbhAvatvasya ghaTatvAdau durvAratvAt pratiyogitAvacchedakApekSayA ghaTatvasya laghutvAt / na ca kambugrIvAdyavacchinnAnyonyAbhAva evAprasiddha iti vaacym| tadanaGgIkAre'pi tadekatvAdyavacchinnAnyonyA (1) tahattAyahe tadabhAvatvena tadabhAvagrahasyaiva pratibandhakatvaM iti niyamA bhAve prameyatvena tadabhAvagraho'pi tadattAgrahe pratibandhakaH syAt ityevAtiprasaGga iti /
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ v(F cintAma bhAvAbhAvatvasya tatsamaniyataparimANavyaktInAM duvaratvAt / na ca pratiyogitAvacchedakaM vinA dharmAntarasya grahe zranyonyAbhAvAbhAvavyavahArAbhAvAnna tasya tadabhAvatvamiti vAcyam / dharmAntarasyAnyonyAbhAvAbhAvatvena grahadazAyAM tadagrahe'pyanyonyAbhAvAbhAvavyavahArAt pratiyogitAvacchedakasyAnyonyAbhAvAbhAvatvamaviduSaH pratiyogitAvacchedakavattvagrahe'pyanyonyAbhAvAbhAvavyavahArAbhAvAt tasmAdyatra pratiyogitAvacchedakadharmelaghuH sa eva tacAnyonyAbhAvAbhAva:, yatra pratiyogitAvacchedakApecayA dharmAntaraM laghu tatra tadeva tadabhAvAbhAvaH, yatra ca pratiyogitAvacchedakadharmodharmAntaraJca laghu tatra ubhayameva tatheti viSayavibhAgaH, mUle 'pratiyogivRttirasAdhAraNadharma ityasya pratiyogivRttilaghudharma ityarthaM iti prAhuH / mizrAstu svapratiyoginirUpitasvapratiyogitAvacchedakasambandha eva sarvatrAbhAvAbhAva:, sa cAnyonyAbhAvasya tAdAtmyaM zratyantAbhAvasya saMyogAdiH, yatkiJcitsaMyogavati saMyogasambandhasAmAnyAvacchinnaghaTAbhAvAbhAvapratyayApattivAraNAya svapratiyoginirUpitatvaM sambandhavizeSaNaM, pratiyogitAvacchedakatAniyAmakasambandhena ca tasyAbhAvavirodhitayA na sambandhAntareNa pratiyogitAvacchedakasambandhavati zrabhAvavilayaprasaGgaH, zranyathAtyantAbhAvAbhAvasya pratiyogirUpatve'nyonyAbhAvAbhAvasya ca pratiyogivRttya sAdhAraNadharmarUpatve'nugatAnatiprasakroktyasambhavAt zrabhAvAbhAvatvaprakAraka grahadazAyAM kevalapratiyogitAvacchedakasambandhajJAne'pyabhAvAbhAvavyavahArAt tadagrahadazAyAM tatra pratiyogyAdigrahe'pyabhAvAbhAvavyavahAravirahAt, svarUpeNa yadvattA
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kevlaanvyynumaan| 56 jJAnamabhAvajJAnapratibandhakaM tadevAbhAvAbhAva iti niyame ca maanaabhaavaat| na caivaM saMyogAdivyadhikaraNasambandhAvacchinnapratiyogitAkadravyatvAbhAvAdaunAM khapratiyoginirUpitakhapratiyogitAvacchedakasambadhApramiyA tadabhAvavilayaprasaGgati vAcyam / tAdRzadravyatvAbhAvAdaunAmabhAva eva mAnAbhAvAt, yasya hi prabhAvAbhAvaH prAmANikastadauyAbhAvasyaiva pratiyogitAvacchedakasambandharUpatvakalpanAdityAH / nadasat / khatvaghaTitatvenArthAnugamasthAsambhavAt shbdaanugmsthaakinycikrtvaat| kiJcAbhAvAbhAvasya svapratiyoginirUpitakhapratiyogitAvacchedakasambandharUpatve samavAyasambandhAvacchinnarUpAbhAvAbhAvasya rUpanirUpitasamavAyarUpatayA samavAyAvacchinnarUpAtyantAbhAvAbhAvavAna vAyurityapi pratyayaH syAt rUpanirUpitasamavAyasya samavAyAnatirikatayA vAyvAdAvapi tatsattvAt, evaM saMyogasambandhAvacchinnaghaTAdhabhAvAbhAvasya ghaTasaMyogAdirUpatayA tAdRzaghaTAbhAvAbhAvavAn ghaTaityapi pratyayaH syAt svasaMyogasya khasminnapi mattvAt / na ca khapratiyoginirUpitatvaviziSTakhapratiyogitAvacchedakasambandho'bhAvAbhAva iti vAcyam / viziSTa sthAnatirikratayA tddosstaadvsyaat| na ca yathA rUpanirUpitasamavAyastha samavAyAnatiriktatve'pi rUpanirUpitatvaviziSTasamavAyatvAvacchinatadAdhAratvasya vAyvAdAvabhAvA panirUpitasamavAyavAn vAyuriti na pratyayaH yathA vA viziSTamattvAbhAvAbhAvasya viziSTamattvasya sattvAnatirikatve'pi viziSTa sattvAbhAvAbhAvatvAvacchinnatadAdhAratvasya guNadAvabhAvAt viziSTamattvAbhAvAbhAvavAn guNa iti na pratyayaH tathA samavAyasambandhAvacchina
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI rUpAbhAvAbhAvatvAvachinarUpasamavAyAdyAdhAratvasya vAyvAdAvabhAvAmoktapratyaya iti vaacym| tathA mati sarveSAmevAbhAvAnAmabhAvasya gaganAbhAvasvarUpatvasambhavenAnanugatapratiyogitAvacchedakasambandharUpatAbhyupagamasthAnyAyyatvAt / atha samavAyAvacchinnarUpAdhabhAvAbhAvasya gaganAbhAvarUpatve tAdRzarUpAbhAvAbhAvo vizeSaNatAvizeSeNa vAyuttirityapi pratyayaH syAt na sthAcca tAdRzarUpAbhAvAbhAvo na vizepaNatAvizeSeNa vAyuvRttiriti pratyayaH guNAdyanyatvaviziSTamattAyAguNAdivRttitvavat viziSTasthAnatirikatayA tAdRzarUpAbhAvAbhAvatvaviziSTasyApi vAyvAdau vRttaH, evaM saMyogAdisambandhAvacchinnaghaTAbhAvAdhabhAvasthApi gaganAbhAvakharUpatve tAdRzaghaTAbhAvAbhAvo ghaTavRttirityapi pratyayaH syAt na syAcca tAdRzaghaTAbhAvAbhAvo na ghaTavRttiriti pratyaya iti cet, tulyamidamApattidAna,(1) pratiyoginirUpitapratiyogitAvacchedakasambandharUpatve'pi viziSTasthAnatirikatayA samavAyasambandhAvacchintrarUpAbhAvAbhAvatva-saMyogasambandhAvacchinnaghaTAbhAvAbhAvatvaviziSTasya rUpasamavAya-ghaTasaMyogAdevAyu-ghaTAdAvapi vRttH| na ca tavApi viziSTamattAbhAvAbhAvasya viziSTamattArUpatve viziSTamatAbhAvAbhAvo guNavRttiriti pratyayaH syAt na syAJca viziSTamattAbhAvAbhAvo na guNavRttiriti pratyayaH viziSTasyAnatirikatvAditi vaacym| isstttvaat| sarveSAmeva viziSTAbhAvAnAM prabhAvasya gaganAbhAvarUpatve viziSTa sattAbhAvAbhAvojAtyAdivRttirityAdipratyayApatteH (2) tulyamidamApAdanamiti dh|
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlaanvyynumaan| khokaraNayaM vA tAdRzapratItyApattivAraNAya(1) avacchedakatAsambandhena guNAdyanyatva-mattayoH sAmAnAdhikaraNyasya samavAyasambandhena dravyasvasyaiva vA viziSTasattAbhAvAbhAvatvaM na tu viziSTasattvasyeti na kividetat / . iti zrImathurAnAtha-tarkavAgIzaviracite tattvacintAmaNirahasye . anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye kevalAnvayyanumAnapUrvapakSarahasyaM / (1) tAdRzapratItyapratItivAraNAyeti gha0 /
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha kevalAnvayyanumAnasiddhAntaH / ucyte| vRttimadatyantAbhAvApratiyogitvaM kevalAnyayitvaM, AkAzAtyantAbhAvo yadyapi pratiyogirUpAtyantAbhAvapratiyogI tathApi sa na vRttimAnityAkAzAtyantAbhAva eva kevalAnvayau, tathA prameyatvAbhidheyatvAdi atha kevalAnvayyanumAnasiddhAntarahasyaM / 'vRttimaditi vRttimAn yo'tyantAbhAvastadapratiyogitvamityarthaH, zrAkAzAtyantAbhAve'vyAptimuddharati, 'AkAzAtyantAbhAvaeveti AkAzAtyantAbhAvo'pautyarthaH, zrAkAzAtyantAbhAvaH kevalAmvayyeveti vyutkrameNa vA anvyH| prameyatvAdI lakSaNaM saGgamayati 'tthetyaadinaa| nanvidAnauM aAkAzamiha dizyAkAzamiti pratItibalAdAkAzasthApi kAla-dinirUpitavizeSaNatayA vRttimattvAt AkAzAtyantAbhAve tthaapyvyaaptiH| na ca vRttiH saMyogaH samavAyovA vivakSita iti vAcyam / ghaTAderapi kevalAncayitvApatteH / na ca kAla-dinirUpitavizeSaNatAtiriktasambandhena vRttimattvaM vivacitamiti vAcyam / tathApi saMyogAdivyadhikaraNasambandhAvachinnadravyatvAtyantAbhAvAdAvavyAptestasya pratiyogirUpatAdRzattima
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlaanvyynumaan| pUchyuM kevalAnvayi rattimato'tyantAbhAvasyApratiyogitvAt / na ca prameyatvaM pramAviSayatvaM tacca na kevalAnvayi pramAyAviSayatvasya cAnanugamAditi vAcyA pramAtvameva hi paramparAsambandhAt ghaTAdau prameyatvamanugataM pramAjAtI datyantAbhAvapratiyogilAt avyApyavRttyatyantAbhAve'vyAptezca / na ca vRttimatpadena niravacchinnavRttimattvaM vivakSitamatonAvyApyavRttyatyantAbhAve'vyAptiH na vAkAzAbhAvAdau saMyogAdiyadhikaraNasambandhAvachinnadravyatvAtyantAbhAvAdau cAvyAptiH unayuktyA tadatyantAbhAvasyaivAsiddheriti vaacym| tathApi kAlikasambandhAvacchintrapratiyogitAke gotvAdeH kAlikAvyApyavRtterabhAve'vyApteH gotvAdeH samavAyasambandhenAnavacchinnavRttimattvAditi cet / n| pratiyogyanadhikaraNe vRttimattvasya vRttimatpadena vivakSitatvAt AkAzAtyantAbhAvAbhAvAdaH prtiyogyndhikrnnsyaivaaprsiddhtvaacaavyaaptiH| na caivaM samavAyasambandhenApi jJAnAdaH kAlikasambandhenApi gaganAbhAvAdeva kevalAnvayivApattiH samavAyasambandhAvacchintrajJAnAdyabhAvasya kAlikasambandhAvacchinnagaganAbhAvAbhAvasya ca pratiyogyanadhikaraNApramiddheH(1) iti vAcyam / yatsambandhena pratiyogyanadhikaraNe vRttimato'bhAvasthApratiyogitvaM tena sambandhena kevalAnvayitvamiti vivakSitatvAt / na ca tathApi tAdAtmyasambandhana prameyAdeH kevalAnvayitvAnupapattiH (1) tathAca viSayatAsambandhena jJAnasya vizeSaNatAvizeSeNa gaganAmAvasya ca sarvatra sattvamiti bhaavH|
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 sAvacintAmaNau yaviSayatvaM vaa| tathApi kevalAnvayini sandehAbhAvAt kathamanumitiH, prameyatvamaca vartate na veti saMzayazca na prameyapakSakaH kintu prameyatvapakSako bhinnaviSa cAlanaunyAyena sarvasyaiva prameyasya tAdAmyasambandhana pratiyogyanadhikaraNe vartamAnasyAbhAvasya pratiyogitvAditi vAcyam / tAdRzAbhAvasya pratiyogitAnavacchedako yo dharmastadvattvaM tena rUpeNa tatsambandhena kevalAnvayitvamiti vivakSaNAn, itthaJca pratiyogyanadhikaraNatvaM pratiyogitAvacchekAvacchinnAnadhikaraNatvameva vaktavyaM na tu pratiyogyamadhikaraNatvamA tathA mati dravyabheda-guNabhedayoranyataratvarUpeNa kevalAnvayitvavadubhayatvarUpeNApi kevlaanvyitvaaptteH| nacaivaM viruddhayorapi dvitvena kevalAnvayitvApattiH tadavacchinnAdhikaraNAprasiddhyA tadavacchinnAbhAvasya pratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNavRttimattvasthAsambhavAt samavAyAdinA prameyatvAdergaganAdeca kevalAnvayivApattiH samavAyAvacchitraprameyatvAbhAvAdestAdRzagaganAbhAvAdeva samavAyasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNAprasiddheriti vaacym| tatsambandhena taddhavicchinnavati yena kenacitsambandhena sambandhitve matautyanenApi vizeSaNAt, itthaJca samavAyAdisambandhana viru(ghaTatva-paTalobhayatvAvacchinnavatastatsambandhana prameyatvatva-gaganabAvacchiavatacAprasiddhatvAnnAtivyAptiH vizeSaNatAvizeSeNa vartamAnasya ghaTatvapaTavAdyabhAvasyeva vizeSaNatAvizeSeNavarttamAnasyApi gaganAdeH vizeSaetAvizeSasambandhana prameyatvAdirUpeNa kevalAnvayitvamiSTameva, tadanabhyu
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlaanvyynumaan| yakA,prameyatvapakSake cAstitvasAdhyasyAnvaya-vyatirekitvaM tathAca ghaTaH prameyA na veti saMzayA mRgyate sa ca 'naalyev| atha pakSaH sAdhyavAna vA pakSe sAdhyamasti na veti saMzayau samAnaviSayakAveva tadasyAsyasminniti pagame tu yena kenacitsambandhena ityapahAya tatsambandheneti vaktavyaM(9) / nacaivamapi prAzrayanAzajanyaguNAdinAzAtyantAbhAve'vyAptistadavasthaiveti vAcyaM / prAgabhAvasyAtyantAbhAvavirodhitve mAnAbhAvAt pratiyogisamavAyideze'pi tAdRzanAzAtyantAbhAvovarttata evetyabhiprAyAditi na kopi dossH| mondaDopAdhyAyAstu(2) anyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM kevalAnvayitvaM anyonyAbhAvovyApyavRttireveti nAvyApyavRttyatyantAbhAve'vyAptiH dharmatvopAdAnAbAkAze'tivyAptirityAH / tdst| viSayatayA jJAnasya kevalAnvayitvAnupapatteH samavAyenAnyonyAbhAvasya pratiyogitAvacchedakatvAt kevalAncayitAvacchedakasambandhena anyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvoktAvapi tAdAtmyena meyasAmAnyasya kevakhAnvayitvAnupapattiH cAlanaunyAyena sarveSAmeva meyAnAM anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakavAdityAstAM vistaraH / yathAzrunAbhiprAyeNazakate, 'na ceti, 'pramAyA iti dRSTA (1) mantavyamiti k.| (2) upAdhyAyAsviti kha ga gh..|
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 tattvacintAmaNe matupovidhAnAditi cet / na / vishessnn-vishessybhaavbhedenaarthbhedaat| maivN| ya eva hi saMzayaH pakSe sAdhyasiddhivirodhI sa evAnumAnAGgamAvazyakatvAt lAgha ntArthaM, pramAvyaktayo yathA puruSabhedena vibhinnAstathA viSayakharUpasya taviSayatvasyApi viSayabhedena vibhinnatvAdityarthaH, tathAca cAlanaunyAyena marvAsAmeva pramAviSayatvavyaktInAM tAdRzAtyantAbhAvapratitvAt na kevalAnvayitvasambhava iti bhaavH| 'pramAtvameveti, 'paramparAsambandhAt' khaashryvissytvruupsmbndhaat| na ca pramAtvamapi viSaya-prakArabhedena(2) ananugatamiti vAcyam(2) / prakRte pramAtvapadenAnubhavatvasya vivakSitatvAditi bhaavH| nanu prameyatvasya paramparAsambandhena pramAvarUpatve prametyeva dhIH sthAna tu prameyamiti sambandhasya prakAratvAsambhavAdityata pAha, 'pramAjAtIyeti pramAtvAzrayaviSayatvamevetyarthaH / na caivaM uktadoSatAdavasthya, lakSaNasthAnavacchedakaghaTanAyA Avazyakatvena pramAviSayatvasthAnanugatatve'pi pramAviSayatvatvadharmasyAnugatasya tAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAdeva lakSaNamaGgateriti bhAvaH / vastutastu viSayatAyA jJAnakharUpatvena bhagavato'smadAdeoginAM vA sarvaviSayakapramAvyaktastadi (1) pramAlyasambandhAditi kha ga gh..| (2) vizeSya-prakArabhedenetyarthaH / (3) tahahizeSyaka-tatyakAraka jJAnatvarUpapramAtvasya viSayavizeSaniya vitatvAdananugatatvamiti bhAvaH /
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 tatvacintAmaNau bhAvapratiyogauti bhrAmyataH sandeha itynye| nanvekarUpavikalamidaM kathaM gamakaM tattve vA vyatirekavikalavat rUpAntaravikalamapi gamakaM syAditi cet|n| anvayavyatirekavyAtyoranyataranizcayenAnumityanubhavAt yugatayoryAptiyahe anvayavyAptiyaha iti yAvat, 'aba tu' kevalAmvayini tu, vyatirekavyAptAviti yathAzrutantu na saGgacchate vyatirekavyAptiyaha pratyeva tasya vipakSavRttitvazAnivRttimAtradvArA upayogitayA kevalAvayini tannittyasambhave'pi tasyAnvayavyAptigrahopayogitve baadhkaabhaavaat| na ca 'vyatirekavyAptAvityasya vyatirekavyAptigraha evetyarthaH iti vaacym| anvayavyAptigrahaM pratyapi tAdRzazaGkAnivRttidvAropayogitvasya sarvasidbhutayA avadhAraNasaGgateH 'atra tu vipakSAbhAvena zava nodetItyabhidhAnasyAmaGgatatvApattezca atra tu vyatirekavyAptijJAnameva netyeva vakumucitatvAditi dhyeym| kecittu vipakSayyAvRttatvagrahasya vyAtirekavyAptigrahadvArA sarvatrAnumitAvAvazyakatvaM anvayavyAptiyahAnukUlatathA vA nAdya ityAha, 'anSayeti, 'anyataranizcayeneti ekataranizcayenApautyarthaH / nanu tarhi vipakSavyAvRttatvagrahaH kvacidapi nApekSitaH syAt ityata zrAha, 'yugapaditi, 'prayojakatve' prayojakatvasthale, 'vyatirekopAsaneti vipakSavRttitvazAnivRttidvArA vipakSavyAvRttatvagrahApekSetyarthaH / na dvitIyaityAha, 'vyatirekaJceti arthastu pUrvavaditi vyAcakruH / upAdhyAyAnuyAyinastu 'ekarUpeti vyatirekacyAptivikalamityarthaH / atraya-vyatirekiNi ubhayavyAptijJAnasyaiva gamakatvadarzanAditi
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlaanyvynumaan| padubhayavyApturapasthitI vinigamakAbhAvena ubhayorapi prayojakanve vyatirekopAsanA vyatirekazca vipakSatitvazaGkAnivRttihArA vyatirekavyAptAvupayujyate atra tu vipakSAbhAvena zaGkava nodeti| iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNai anumAnAkhyadvitIyakhaNDe kevalAnvayyanumAnasiddhAntaH, samAptamidaM kevalAnvayyanumAnaM / bhaavH| 'yatirekavikalavat' vyatirekavyAptivikalavat, 'rUpAntareti pakSadharmatAvikalamityarthaH, 'anyataranizcayeneti ekataranizcayenApautyarthaH, tathAcAcAnvayavyAptijJAnameva heturiti bhaavH| nanvevamatra yathAnumiteranvayavyAptijJAnamAtrajanyatvaM tathA yatra yugapadubhayavyApyupasthitiH tatrApyanumiteranvayavyAptijJAnamAtrajanyatvamasvityata Aha, 'yugapaditi, 'prayojakatva iti hatIyArtha saptamI, 'yatirekopAsaneti anumitervytirekvyaaptijnyaanjnytvmityrthH| nanu tathApi kevalAnvayini vipakSAsattvajJAnaM vinA kathaM vyAptigrahastasya taddhetatvAdityata Aha, 'vyatirekazceni arthastu pUrvavadityAhuH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye kevalAnvayyanumAnasiddhAntarahasyaM, samAtamidaM kevalAnvayyanumAnarahasya(1) / (1) iti mahAmahopAdhyAyatrImathurAnAtha-tarkavAgIzabhaTTAcArya kevalAncayirahasyaM ramaNIyamiti ga0 /
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha kevlvytirekynumaan| kevalavyatirekI tvasatsapA yatra vyatirekasahacAreNa vyAptigrahaH / nanu vyatirekI nAnumAnaM vyApti atha kevalavyatirekyanumAnarahasyaM / 'asatmapakSa iti asan svajanyAnumityavyavahitapUrva khAdhikaraNe asammapakSaH sAdhyavattvena kvApi mizcayoyasyetyarthaH, tathAca svasamAnAdhikaraNakhajanyAnumityavyavahitapUrvavartinizcayAviSayamAdhyakatvaM kevalavyatirekyanumAnatvamiti bhaavH| khaM lakSyatvenAbhimataM, avyavahitapUrvatvaJca kSaNatrayasAdhAraNa(1) tena vyAptinizcayAvyavahitapUrva mAdhyavattvanizcayasya kvApi sattve'pi na kevalavyatirekitvaM / na ca svAvyavahitapUrvavartItyevocyatAM kiM janyAnumityavyavahitapUrvavarttitvaparyanteneti vaacy| vahimAndhUmAdityAdAvanvayavyAptigrahajanakAnvayasahacArajJAne mAdhyajJAnatvena jJAnatvena vA anumitikaraNe anvaya-vyatirekyanumAnA. nargate'tivyApyApatteH tatpUrva mAdhyanizcayasya kvApi virahAditi (1) kSaNatrayasAdhAraNAsthavahitapUrkhatvaJca khaprAgabhAvAdhikaraNasamayaprA. gabhAvAdhikaraNasamayamAgabhAvAdhikaraNasamayaprAgabhAvAnadhikaraNatve sati khaprAgabhAvAdhikaraNatvarUpamiti /
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalavyatirekayanumAnaM / 5-3 bhaavH| manu tasya lakSyameva durlabhamanumitipUrvaM caNacayAbhyantare sAdhyavattvanizcayAbhAve sahacArajJAnAbhAvAt vyAptijJAnasyaivAsambhavAdityatolakSyaM darzayati, 'yaceti, anumitijanana iti zeSaH, 'vyatirekasahacAreNa' vyatirekasahacArajJAnena janyatvaM tRtIyArthaH, 'vyAptigrahaH ' vyAptigraha eva, sahakArIti zeSaH, tathAca yanmAnaM vyatirekasahacAra'jJAnajanyavyAptijJAnamAcasahakAreNAnumitiM janayati tadeva lakSyaM, mahakAritvaJca na bhedagarbhaM (19) tena vyAptijJAnasyApi saMgraha iti bhAvaH / zratra lakSaNe sAdhyaM vyatirekitvena vizeSaNIyaM tena sapacAsattvadazAyAmapi vyatireka sahacAra bhramajanya kevalAnvayisAdhyakAnumAne nAtivyAptiH, sAdhyatvaJca vyApArAnuvandhividheyatvaM svakaraNakAnumitividheyatvamiti yAvat tena vyAptijJAnAdirUpe'numAne pRthivItarabhedAderavidheyatve'pi na catiH, tathAca svasamAnAdhikaraNa - svajanyAnumityavyavahitapUrvvavarttinizcayaviSayatAnavacchedako yo vyatireki - tAvacchedakodhastadavacchinnavidheyatA kAnumitikaraNatvaM kevalavyatirekyanumAnatvaM svaM lakSyatvenAbhimataM svasamAnAdhikaraNa- khAvyavahitapUrvvavarttinizcayaviSayatAnavacchedakavyatirekitAvacchedakadharmAvacchinavidheyatAkAnumitikaraNatvaM kevalavyatirekyanumAnatvamiti tu niSkarSaH vArayamanumitipraveze prayojanavirahAt, svapadamanumitiparaM / - gvayavyatire kyanumAnalacaNantu sphuTatvAnronaM taca svasamAnAdhikaraNa (2) tathAcAtra tatsahakAritvaM tajjanyaphalajanakatvamAcaM na tu tadbhinnatvaviziSTa tajjanyaphalajanakatvarUpamataH svasyApi khasahakAritvamiti bhAvaH /
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUja tattvacintAmaNau khAvyavahitapUrvavartinizcayaviSayatAvacchedakavyatirekitAvacchedakadharmAvacchinnavidheyatAkAnumitikaraNatvaM, svapadaM anumitiparaM, tAdabhAnumitivazcAnvaya-vyatirekyanumititvaM, kevalavyatirekyanumAne'tivyAptivAraNaya prathamamavacchedakAntaM taca mAdhyavattvena nizcayasya kApi virahAt, avyavahitapUrvavacca kSaNatrayasAdhAraNaM tena vyAptinizcayapUrva mAdhyanizcayasattve'pi anvaya-vyatirekitvaM, kevalAnvayisAdhyakAnumAne'tivyAptivAraNAya dvitiiymvcchedkaantN| na ca vyatirekasahacAreNagvayavyAptireva grahyate iti vakSyamANamate yatra vyatirekasahacArajJAnamAtrajanyavyApakasAmAnAdhikaraNyarUpAnvayavyAptijJAnAdanumitistatra kevalavyatirekyanumAnalakSaNasthAvyAptiH anvaya-vyatirekyanumAnalakSaNasya cAtivyAptiH vyAptigrahasyaiva mAdhyAnvayagraharUpatvAditi vAcyaM / etadakharasenaiva tanmatamapahAya 'yadeti kRtvA vyatirekasahacArajJAnajanyaSyatirekavyAptijJAnasyaiva gamakatvasya vakSyamANatvAt navyanaye lAghavAt sAdhyAbhAvavadavRttitvarUpAnvayavyAptijJAnasyaivAnumitihetatayA vyatirekasahArajJAnajanyatAdRzAnvayavyAptijJAnasyaiva vyatirekyanumitAvapi hetutvAcca / etacca taccAnumAnaM trividhaM' ityasyAnumAnavibhAgaparatvapace vyAkhyAtaM, tasyAnumitivibhAgaparatvapakSe tu 'asatmapakSa ityasya prasankhAvyavahitapUrvakAle khAdhikaraNe asan sapacaH mAdhyavattvena kvApi nizcayoyasthAnumityAtmakagrahasya sa ityarthaH, tathAca khamamAnAdhikaraNa-khAvyavahitapUrvavartinizcayaviSayatAnavacchedakavyatirekitAvacchedakadharmAvacchinnamAdhyakAnumititvaM kevalayatirekyanumitilamiti bhAvaH / khapadamanumitiparaM pratyekadala
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevjvytirekynumaan| 55 pakSadharmAtAjJAnasya tatkAraNatvAt aba vyatirekasaha| cArAt tatra vyAptiranvayasya pkssdhrmtaa| na ca vyApta prayojanaJca uktaprAyaM / nanvetasya lakSaNameva durlabhaM anumitipUrva kSaNatrayAbhyantare sAdhyavattvanizcayAbhAve sahacArajJAnAbhAvAt vyAptijJAnasyaivAsambhavAdityato lakSyaM darzayati, 'yati anumitAviti zeSaH, 'vyatirekasahacAreNa vyatirekasahacArajJAnena, janyatvaM tauyArthaH, 'yAptigrahaH' vyAptigraha eva, kAraNamiti zreSaH, tathAca yatrAnumitau vyatirekasahacAracAnajanyavyAptijJAnamAcaM kAraNaM saiva lakSyeti bhaavH| __ kecittu nanu 'asatmapakSa ityasya asanmapakSaH mAdhyavattvena nizcito yasyetyarthaH, sa ca siddhyamiddhiparAhata ityato'matsapakSameva pAribhASikaM vyAcaSTe, 'yati, anumitijanana iti zeSaH, 'vyatirekasahacAreNa' vyatirekasahacArajJAnena, janyatvaM batauyArthaH, 'vyAptiyahaH' vyAptigraha eva, sahakArauti zeSaH, tathAca vyatirekasahacArajJAnajanyavyAptigrahamAtrajanyAnumitikaraNatvaM kevalavyatirekyanumAnatvaM, anvayavyatirekobhayasahacArajJAnajanyavyAptijJAnasyAnvaya-vyatirekyanumAnAntargatasya vAraNAya mAtrapadaM / vyatirekasahacArajJAnajanyavyAptigrahamAtrajanyatvaJca anvaya-sahacArajJAnajanyavyAptigrahAjanyatvaM, anumitizca vyatirekitAvacchedakadharmAvacchinnavidheyatAkatvena vizeSaNIyA, tena vyatirekasahacArabhramajanyavAcyavAdisAdhyakavyAptijJAne pUrvaniruktakevalAvayisAdhyakAntargate nAtivyAptiH, mahAnasAdau vayAdimattva 74
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 tattvacintAmo pakSadharmatvaM sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogisatyamu- . bhayamapyanumitiprayojakamiti vaacym| anmugmaat| na cAnyataratvaM tathA, ekapramANaparizeSApatteH / na ca nizcayasattve yadi yatirekasahacArajJAnamAtrAt vaya divyApti jJAna tadA tadapi kevalayatirekyeva, vyAptizca(1) yadi sarvatrAnvayayAptizAnameva kAraNaM kevastavyatirekiNyapi vyatirekasahacArAt anSayayAptireva grAhyate iti mataM tadAnvayarUpaiva nivezanauyA, yadi / kevalavyatirekyatiriktasthale'nvayatovyatirekataca ubhayarUpaiva vyAptipremikA kevalavyatirekiNi tu vyatirekavyAptireva gamiketi mataM tadA tu vyatirekarUpaiva nivezanauyA, vahimAn dhUmAdityAdAva yasahacArajJAnajanyavyatirekavyAptiAhajanyAnumitikaraNantu na kevakhavyatireki kinvanvaya-vyatirekyeveti bhAvaH / 'taccAnumAnamiti mUlasyAnumitivibhAjakaparatvapakSe 'yatretya- / sthAnumitAviti zeSaH, 'yAptiyaha evetyasya ca kAraNamiti zeSaH, tathAca vyatirekasahacArajJAnajanyavyAptigrahamAtrajanyavyatirekitAvachedakadharmAvacchinnasAdhyakAnumititvaM kevalavyatirekyanumititvamiti bhAvaH / anvayasahacArajJAnajanyavyAptigrahajanyavyatirekitAvacchedakadharmAvachinnamAdhyakAnumitikaraNavantu anvaya-vyatirekyanumAnalaM tAdRzAnumitilaccAnvaya-vyatirekyanumititvaM / vyAptizca yadi sarva (2) vyAptizcetyasya nivezanauyetyanenAyetanenAnvaya iti /
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalavyatirekAnumAnaM / 507 tRNAraNi-maNinyAyenAnumitivizeSe taddhetutvamiti vAcyaM / vyatirekisAdhye'numititvAsiddheH ubhayasiGgha cAnvayavyAptijJAnameva kAraNaM kevalavyatirekiNyapi vyatirekamahacArajJAnAdanvayavyAptireva gRhyate iti mataM tadAmvayarUpaiva nivezanIyA, yadi ca kevalavyatirekyatiriktasthale'nvayato vyatire - are vyAptidvayameva gamakaM kevalavyatirekiNi tu vyatirekavyAptireva gamiketi mataM tadAnvayato vyatirekatazca ubhayarUpaiva yathAkatha* cidanugatIkRtya ( 1 ) nivezanIyA, tena (9) vahnimAn dhUmAdityAdAvamyayasahacArajJAnAdhaunavyatirekavyAptigrahajanyAnumitau tatkaraNeca nAvyAptirityAhuH / 'namviti, 'vyatirekI' vyatirekasahacArajJAnajanyavyAptigrahaH, 'mAnumAnaM' nAnumitikaraNaM, 'vyApteti hetuvyApaka mAdhyamAmAnAdhikaraNyarUpAnvayavyAptiprakArakapacadharmatAjJAnasyetyarthaH, 'zraca' vyatirekasahacArajJAnajanyaparAmarze, 'vyatirekasahacArAt' sAdhyAbhAva- helabhAvayoH sahacArajJAnAt, 'tatra' tayoH sAdhyAbhAva- hetvabhAvayoriti thAvat, 'vyApti:' vyApakatvaM, 'zranvayasya' hetoH, 'pacadharmateti, bhAsate (1) vyabhicAradhavirodhidhauviSayatvena vyAptidayaM anugatodyatyetyarthaH, ta thAcAnvaya-sahacAra jJAnajanya prakRta hetu dharmika prakRtasAdhyavyabhicAradhIvirodhidhaviSayatAvacchedakAvacchinna viSayaka graha janyAnumitikaraNatvaM anvayavyatirekyanumAnatvaM tAdRzAnumititvacAnvayavyatire kyanumititvamiti bhAvaH / (2) anugatarUpeobhayavidhavyAptinivezenetyarthaH /
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 tattvacintAmo kRptatatkAraNasyAbhAvAt / na ca sAdhyAbhAvavyApakA. bhAvapratiyogitvamevAnumitiprayojakamiti vAcyaM / gauravAt kevalAnvayinyabhAvAcca / atha sAdhyAbhAva iti zeSaH, tathAca vyatirekasahacArajJAnajanyavyatirekavyAptiparAmarzasthAnumityajanakatayA tAdRzavyAptijJAnasya nAnumitikaraNatvamiti bhAvaH / nanvanvayavyAptiparAmarza-vyatirekavyAptiparAmarzayorubhayorevAnumitijanakatvamityAzaGkate, 'na ceti, vyAptapakSadharmatvaM' niruktAnvayavyAptiviziSTahetumattvaM, 'sAdhyAbhAveti sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogihetamattvamityarthaH, 'anumitiprayojaka' anumitikAraNabhUtajJAnaviSayaH, 'ananugamAditi ubhayasAdhAraNakAraNatAvacchedakadharmAbhAvAdityarthaH, pratyekarUpeNa kAraNatve ca(1) parasparaM vyabhicAra iti bhAvaH / 'tathA' ubhayasAdhAraNakAraNatAvacchedakadharmaH, 'ekapramANeti indriyAdInAM caturNAmeva pramANAnAmindriyAdyanyatamatvarUpaikadharmaNAnumityAdipramiticatuSTayAdyanyatamatvAvacchinnaM prati kAraNatvApaterityarthaH, vyApArANA(2) vizeSataH kAraNatvenaivAnumititvAdhavacchi(1) anvayavyAptijJAnatvena vyatirekavyAptijJAnatvena cetyarthaH, tathAca anvayavyAptijJAnamAtrajanyAnumitau vyatirekavyAptijJAnAbhAvAt yatirekavyAptijJAnamAtrajanyAnumitau ca dhanvayavyAptijJAnAbhAvAt para'sparaM vyabhicAra iti bhAvaH / (2) manu pramANacatuchayasya anyatamatvena pramiticatuchayAnyatamatvAvacchinnaM prati kAraNatve pratyakSapramANasattve kathamanumiti!tpadyata ityata bAha,
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalavyatirekyanumAnaM / vyApakAbhAvapratiyogitvena sAdhyavyApyatvamanumeyam, evaM vyatirekavyAtyAnvayavyAptimanumAya yacAnumitiH sa eva vyatirekautyucyate, tanna, anvayavyAptergamakatve vyatireka re notpattiniyamasambhavAditi bhAvaH / 'DhaNAraNIti yathA tRNAraNimaNInAM parasparaM vyabhicAritayA vanhitvavyApyadharmAvacchinnaM pratyeva hetutvaM na tu vahitvAvacchinnaM prati tathAcApyanumititvavyApyadhIvacchinnaM pratyeva tayoH kAraNatvamityarthaH, 'vyatirekisAdhya iti vyatirekavyAptiparAmarzottaraM jAyamAnajJAnadatyarthaH, 'anumititvAsiddheriti, zragTahItAsaMsargakaM khaNDazaH sAdhyapakSayoH jJAnameva taditi bhAvaH / ' ubhayasiddheti niruktAnvayavyAptiprakArakapacadharmatAjJAnasya ubhayasiddhAnumitikAraNasyAbhAvAdityarthaH / ' na ca sAdhyAbhAveti na tvamvayavyAptirityarthaH, vinigamakAbhAvAditi bhAvaH / 'kevalAnvayauti tava kevalAnvathitvagrahadazAyAmasambhavAcetyartha:, yathAzrutantu na saGgacchate sAdhyasAdhanabhedena kArya kAraNabhAvasya vibhinnatayA kevalAnvayinyavayavyAptijJAnameva hetuH vyatirekiNi tu vyatirekavyAptijJAnameva vyApArANAmiti, tathAca pramiticatuSTayaM prati pramANacatuSTayasyAnyatamatvenaiva kAraNatvaM, vyApAravizeSasya pramitivizeSaM prati khAtantreNa kAraNatvenaivAtiprasaGgavAraNamiti bhAvaH / na ca vyApAra vizeSasya pramitivizeSaM prati kAraNatvenaivAtiprasaGgabhaGge pramANasyAnyathAsiddhatvamiti vAcyaM / vyApAreNa vyApAriyo'nyathAsiddhatvAbhAvAditi /
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59. cintAmaya vyAptyupanyAsasyArthAntaratApatteH anvayavyApyanukUlatayA ca tadupanyAse anvayavyAptimanupanyasya tadupanyAsasyA ityasya suvacatvAt khaNDazaH prasiddhyA kevalAnvayinyapi bhramarUpatajjJAnasambhavAt / kecittu 'anumititvAsiddheriti, kintu zrarthApattyAkhyavijAtauyajJAnameva taditi bhAvaH / na caivaM 'gauravAdityagrimamUlamasaGgataM zrarthApattitvAkhyAtirikravaijAtyAbhyupagame tadavacchinnaM pratyeva tajjJAnasya hetutvAvazyakatvAt vaijAtyakalpanasya punaradhikatvAditi vAcyam / etadasvaramAdeva 'kevalAnvayItyAdyabhidhAnAdityAhuH / tadasat / zrarthApattyAkhyavijAtIyajJAnasyArthApattigrantha evAgre nirasanIyatvAditi dhyeyam / 'atheti, 'sAdhyavyApyatvaM' sAdhyAnvayavyApyatvaM tathAca vyatirekavyAptijJAnasya sAdhyAnvayavyApyanumitidvArA anumitikaraNatvamiti bhAvaH / zratra vRttimattvena vizeSaNAnnAvRttau vyabhicAraH / na ca tathApi vyatirekiNi hetuvyApakasAdhyasamAnAdhikaraNavRttihetutAvacchedakavattvarUpAnvayavyApyatvamaprasiddhaM kathamanumeyaM prakRtatAveva prasiddhaM cellatamanumAneneti vAcyam / yat yaddharmAvacchinnAbhAvavyApakAbhAvapratiyogitAvacchedakayaDUrmavadbhavati tat taddharmAvacchinnavyApakatAvacchedakataddharmAvacchinnasamAnAdhikaraNadRtitaddharmavadbhavatIti yattadudbhyAM sAmAnyato vyApTyA tasyAprasiddhatve'pyanumitisambhavAditi bhAva: (1) / yattu (1) tasyAprasiddhasyApyanumitisambhavAditi gha0 0 |
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalavyatirekyanumAnAM 565 praaptkaaltvmiti| ucyte| nirupAdhivyatirekasahacAreNAnvayavyatireva gRyate pratiyogyanuyAgiMbhAvasya 'mAdhyavyApyatvaM mAdhyavadanyAvRttitvaM, taccAntataH sAdhye prasiddhaM hetAvanumeyamiti / tdst| kevalAnvayitvagrahadazAyAmasambhavena vyatirekavyAptijJAnavat mAdhyavadanyAvRttitvajJAnasyApi anumitihetutvAsambhavAditi dhyeyN)| manu nirutAnvayavyAptijJAnasyaivAnumitidetatve 'kevalavyatirekI vasatmapaJcaH' iti prAguktalakSaNamasambhavi vyAptigrahasyaiva mAdhyAnvayagraharUpatvAdityata zrAha, 'evamiti, 'yacAnumitiH' yasmingrahe matyanumitiH yavAhakaraNikAnumitiriti yAvat / ___ kecittu nanvevamanvayiparAmarza-vyatirekiparAmarzayoH ko bhedadatyata bhAda, 'evamiti, 'yatrAnumitiH' yasmin parAmarza stymumitirityaahuH| 'yatirekavyApyupanyAsasyeti udAharaNavAkyena vyatirekavyApyapanyAsasyetyarthaH, 'anvayavyApyanukUlatayeti anvayavyAptisAdhakahetutayetyarthaH, 'aprAptakAlatvamiti, mAdhyopanyAmAnantarameva hetUpanyAsasya kthksmprdaaysiddhtvaat| na cAnvayavyAptireva prathamamupanyamanauyA taca kathantAyAM tatsAdhanAya vyatirekavyAptirudbhAvyeti vAcyaM / kathakasaMpradAyavirodhAditi bhAvaH / 'nirupAdhauti hetvabhAve niyatamAdhyavyatirakasahacArajJAnenAnvayavyAptighaTakatAvatpadArthaviSayakeNetyarthaH, (1) kevalAndhayinyasambhavAyathA vyatirekavyAptihAnaM na kAraNaM tathA saadhyvdnyaarttitvjnyaanmpautautik|
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 tattvacintAmo niyAmakatvAt anSaya-vyatirekivat / manyevaM vyAptigraha eva pRthivItarabhinneti bhAsitaM niyatasAmAnAdhi niyatasAdhyavyatirekasahacAraH sAdhyAbhAvavyApakatve mati sAdhyAbhAvasahacAraH, 'anvayavyAptireva grahayate' iti, 'anvayavyAptiH' hetavyApakasAdhyasamAnAdhikaraNavRttihetutAvacchedakavattvarUpA vyAptiH, 'rayate' vyatirekyanumitikaraNajJAnena vizeSye vizeSaNamiti rautyA viSayaukriyate, tathAca vyatirekasahacArajJAnajanyatAdRzavyAptijJAnamevAnumitau karaNamityarthaH, udAharaNena ca niyatavyatirekasahacAra eva pradarzyate iti nArthAntaratvaM vyatirekavyAptijJAnAnantaraJcAgrahItAsaMsargaka khaNDazaH pakSa-sAdhyayonimAtramiti bhAvaH / athAbhAvayoH sahacArajJAnAt kathaM pratiyoginorvyAptigrahaH ekaniSTha sahacArajJAnenAnyaniSThavyAptijJAnajanane'tiprasaGgAdityata Aha, 'pratiyogyeti tattavicchinnAbhAvatvena tattaddhavichinnAbhAvayoH sahacArajJAnasya tattadurmarUpeNa tattaddharmAzrayayorvyAptigrahaM pratyeva janakatvAnnAtiprasaGga ityarthaH, 'anvaya-vyatirekivaditi anvayayoH pratiyogitAvacchedakarUpeNa pratiyoginoH sahacArajJAnasya taDyatirekavarUpeNa tadvyatirekayoAptigrahaM pratyeva janakatvavadityarthaH, etaccApAtataH niyamAMzajJAnasya vyAptighaTakaubhUtatAvatpadArthApasthitividhayA vyAptigrahahetutve'pi vyatirekasahacArajJAnasya naddhetatve mAnAbhAvAditi dhyeyaM / 'nanvevamiti, 'evaM' anvayavyAptijJAnasya hetutve, 'pRthivItarabhinnetauti pacatAvacchedakIbhUte pRthivauve mAdhyasyetarabhedasya mAmAnAdhikaraNyaM bhAmitamityarthaH,
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlytirekcnumaarg| karaNyarUpatvADyAneriti, satyaM, gandhavatvAvacchedenetarabhedasya saadhytvaat| ataravAcAryaH pakSatAvacchedakasya na hetutvamanumene pRthivItvamitarabhedavyApyamitipratItAvapi sarvA pRthivautarabhinneti pRthivauvizeSyakabuddhavyatirekisAdhyatvAcca / yaddA vyatirekavyApterevAnvayena gamya-gamakabhAvaH, sAdhyAbhAvavyApakasAdhanAbhAvAbhA pRthivautvasyaiva hetutvAt, tathAca siddhasAdhanaM anumityApi pacatAvachedaka-sAdhyayoH mAna gadhikaraNyasyaiva viSayaukaraNAdityabhimAnaH / abhimAnamabhyupetyaiva samAdhatte, gandhavattveti gandhavattvaM pakSatAvacchedakokaraNauyamityarthaH, hetuzca pRthivautvamiti bhAvaH / 'ata eveti yatagava vyatirekiNi anvayavyAptijJAnasya hetutayA pakSatAvacchedakasya hetutve siddhasAdhanamata evetyarthaH, 'pakSatAvacchedakasyeti, pRthivItarebhyo bhidyate ityAdAviti zeSaH, kintu gandhavattvAdereva hetutvamati bhAvaH / kecittu prakArAntareNa vyAptijJAne pakSatAvacchedaka-mAdhyayoH mAmAnAdhikaraNyabhAnaM nirAkaroti, 'ata eveti etadarthamevetyarthaH, pRthivyAmitarabhede sAdhye iti zeSaH, 'pakSatAvacchedakasya' pakSavAcakapRthivIpadazakyatAvacchedakasya pRthivItvasyeti yAvat, 'na hetutvamiti, kintu gandhavattvasyaiva hetutvamiti zeSaH, tathAca pRthivautvameva pakSatAvacchedakIkaraNIyaM hetazca gandhavattvamiti bhAva iti praaH|
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 cintAmaya bena sAdhanena sAdhyAbhAvAbhAvasya sAdhyasya sAdhanAt vyApakAbhAvena vyApyAbhAvasyAvazyambhAvAt / nanvevaM 1) na sAnumitiH kRptahetuliGgaparAmarzAbhAvAdanyathAnanugama iti cet / na / anumitimAtre vyAptijJAnasya prayeAjakatvAt / na caivamatiprasaGgaH, anumitisAmAnya zrabhimAnaM nirAkRtya samAdhatte, 'pRthivItvamiti, 'itarabheda - vyApyaM pRthivautvavyApaketara bhedasamAnAdhikaraNaM, 'pRthivIvizeSyaketi pRthivautvavyApakatvaviziSTavizeSaNatAsaMsargaka-pRthivItvAvacchinnavizevyaketarabhedaprakArakabuddherityarthaH, 'vyatireki sAdhyatvAditi vyatirekasahacArajJAnajanyavyAptijJAnena jananasambhavAccetyarthaH, samAnAkArasiddhereva pratibandhakatvAt tathAca pRthivItvasyaiva pacatAvacchedakatva - hetutvobhayavattve'pi na catiriti bhAvaH / nanu nirutAnvayavyAptijJAnasyaiva vyatirekyanumitihetule 'kevalavyatireko vapacaH' iti prAgukralakSaNamasambhavi vyAptigrahasyaiva sAdhyAnvayagraharUpatvAdityasvarasAdAha, 'yaddheti, 'vyatirekavyAptereveti vyatirekasahacArajJAnajanyavyatirekavyAptijJAnasyaivetyarthaH, 'anvayeneti zranvayena sAdhyena saha gamya-gamakabhAvaH vyatirekyanumitiM prati janakatvamiti yAvat, kutracit 'anvaye gamya-gamakabhAvaH' iti pAThaH, tatra 'vyatirekavyAptereveti paJcamI, vyatireka sahacArajJAnajanyavyatirekavyAptijJAna . (1) yathaivamiti ka0, kha0, ga0 / +
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevnnvytirekynumaan| sAmagra satyAmapyanumitivizeSasAmagrauviravAdanamityanutpatteH vizeSasAmagrIsApekSAyA eva sAmAnyasAmagramA janakatvAt anvayi-vyatirekivizeSaDayasAmagrI ca nAsyeva / sahacArAdityarthaH, 'anvaye' mAdhya-heta, tatra gamya-gamakabhAva itytho'nusndheyH| kecittu nanu kevalavyatirekithapi anvayavyAptivAnasyaiva hetutve pRthivautarebhyo bhidyate ityAcaprasiddhamAyakakevalavyatirekyanumitina syAt mAdhyasyApramiyA vyApakasAmAnAdhikaraNyarUpAnvayavyAptijJAnasthAsambhavAt tatra / na ca pRthivItarAvRttitvAtmakAnvayavyAptijJAnAdeva tatrAnumitiriti vAcyam / kevalAnvayitvagrahadazAyAmasambhavena tajjJAnasthAnumityahetutvAdityata Aha, 'yaddeti, na ca mAdhyAprasiddhyA yatirekavyAptijJAnasyApyasambhava iti vAcyam / anupadaM svayamevopapAdayiSyamANatvAt iti vyAcakruH / kharUpayogyave phalopadhAyakatvaM mAnamAi, 'sAdhyAbhAveti mAdhyAbhAvavyApakasAdhanAbhAvAbhAvasya sAdhanasya jJAnenetyarthaH, 'sAdhanAt' anumitijananAt / nanvanumityupadhAyakatvameva tatrAmiddhamityatapAra, 'vyApakAbhAva iti sAdhyAbhAvavyApakasya sAdhanAbhAvasya prabhAve mAdhane nizcita ityarthaH, 'vyApyAbhAveti vyApyAbhAvasya mAdhyasyAnumiteranubhavasiddhabAdityarthaH / nanvevamiti, 'evaM' vyatirekavyAptiparAmasyaiva tatra hetutve, 'ma mAnumitiriti, syAditi zeSaH, 'liGga
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvacintAmaNau nanu pRthivI itarebhyo bhidyate pRthivItvAditi vyatirekiNi sAdhyamasiddha tathAca na vyatirekinirU- . parAmarzati anvayavyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnetyarthaH / nanvanvayavyAptiparAmarzavayatirekavyAptiparAmazInantaramapyanumiteranuminomautyanuvyavasAyasiddhatayA vyatirekavyAptiparAmo'pi taddhetarityata Aha, 'anyatheti ubhayaparAmarmasyaivAnumitilAvacchinnaM prati hetutva ityarthaH, 'ananugamaH' parasparaM vybhicaarH| anumitimAtra iti anumitilAvacchinne ityarthaH, 'vyAptijJAnasya' anvaya-vyatirekAnyataravyAptijJAnasya, 'prayojakalAditi pratiyogilAdijJAnatvena jJAnatvena vA prayojakavAdityarthaH / 'atiprasaGga iti pakSadharmatAjJAnaM vinApi pratiyogibAdijJAnamAtrAt anumitiprasaGga ityarthaH, 'anumitivizeSeti anvaya-vyatirekaparAmarzarUpAnumitivizeSasAmagrItyarthaH, tatkAryatAvacchedake anvayyanumititve vyatirekyanumitive ca parasparavyAvRttAnumititvavyApyajAtI tAdRzaparAmarzAvyavahitottarAnumitile veti bhaavH| nanu tathApi sAmAnyasAmagromaryAdayA sAmAnyakA-pattiduMvAraivetyata Aha, 'vizeSeti, 'anvayauti anvayyanumiti-vyatirekyanumitirUpavizeSadayetyarthaH, 'nAsyeveti, atiprasaGga sthala iti bhessH(1)| (1) dauSitikRt nAstyevetyantaM ke vajavyatirekimUlaM vyAkhyAya avayavAdi. hetvAbhAsAntaM mUlaM vyAkhyAnavAniti /
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevadhyatirekyanumAna / paha0 paNaM, na vA pakSatvaM, na vA liGgajanyasAdhyaviziSTatajjJAnaM teSAM sAdhyajJAnajanyatvAt / atha sAdhyaM prasiddhaM tadA yatra prasiddhaM taca hetoravagame'nvayitvaM anavagame asaa"dhaarnnym| kiJca itarabhedA na svarUpaM adhikaraNa-pratiyoginAH pRthivI-jalAdhoranumAnAt prAgeva siddheH / nApi vaidhamA jalAdiniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM, 'nanviti, 'sAdhyaM' sAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyaM, 'na vA pakSatvamiti tasya sAdhyasandeharUpatvAt sAdhyasiSAdhayiSAghaTitatvAddheti bhaavH| 'mAdhyaviziSTatajjJAnamiti sAdhyatAvacchedakAvacchinnaviziSTatajjJAnamityarthaH, 'sAdhyajJAneti maadhytaavcchedkprkaarksaadhyjnyaanetyrthH| na ca pratiyogitAvacchedakaprakArakapratiyogijJAnasyAbhAvadhIhetutayA mAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyAmiddhiM vinA vyatirekajJAnAsambhave'pautarabhedasya ca khaNDazaH prasiddhisattvena vizethe vizeSaNamiti rautyA mAdhyatAvacchedakaprakArakasAdhyaviziSTajJAnasambhavadati vaacym| mAdhyatAvaccheda karUpeNa sAdhyajJAnaM vinA tena rUpeNa mAdhyaprakArakAmumitirna jAyata iti srvaanubhvsiddhtvaat| ata eva mAdhyatAvacchedakarUpeNa mAdhyaprakArakAnumiteviziSTanirUpitavaizidhyaviSayatAzAlitAniyama iti siddhAnta iti bhaavH| 'anvayitvamiti anvayasahacArajJAnAdeva vyAptijJAnamityarthaH, kiM gurutaravyatirekasahacArajJAnasya hetutveneti bhAvaH / dadamupalakSaNaM prAguktavyatirekalakSaNasyApyasambhava ityapi bodhyaM / nanu anavagame'pi vastugatyA nAsAdhAraNyaM
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau tahi pRthivautvAdikaM taca siddhameva / na ca jalAdiniSThAtyantAbhAvapratiyogitvena pRthivItvaM na sibamiti vAcyaM / jalAdA pRthivItvAtyantAbhAvagrahadazayAM pRthivautve'pi ttptiyogitvgrhaat| anyonyAbhAvastu bhedAyadyapi sAdhyaM sambhavati vaidharmajJAnasAdhyatvAdanyonyAbhAvagrahasya, tathApi jalAdipratiyogikAnyonyAbhAvasyAprasiddhiH / na ca alAdipratyekAnyonyA kintu tadgraha evetyasvaramAdAha, 'kiJceti, 'svarUpa' adhikaraNapratiyoginoH svarUpaM, 'prAgeva siddheriti| idamApAtataH svarUpasiddhAvapi itarabhedatvena pRthivyAM tadasiddheH, vastuto'nugatadhaubalAt anyonyAbhAvasthAtiriktasyAvazyakatve tata eva pratIti-vyavahArayorupapattezca svarUpasyAbhedatvakalpane gauravAnmAnAbhAvAcetyeva tattvaM, 'vaidhaya'mityasyaiva vivaraNaM 'janAdauti, 'tadvauti tAdRzapratiyogitvaM hotyarthaH, pratiyogitvasya pratiyogirUpatvAditi bhAvaH / 'jakhAdAviti, vyatirekavyAptigrahArthaM tasyAvazyakatvAditi bhAvaH / nanu anyonyAbhAvarUpo bhedaH mAdhya ityata Aha, 'anyonyAbhAvastiti, 'vaidhamyeti, pracate ca pRthivautvameva vaidhaya'miti bhAvaH / tathApauti jahAdipratiyogikapRthivItaratvAvacchinapratiyogitAkasAmAnyAnyonyAbhAvasthApramiddhirityarthaH / 'jalAdipratyeketi jalavAdyavachinapatiyogiketyarthaH, 'asAdhAraNyeti banabhedavattayA niSite vAvAdau
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevnntirekshnumaan| 569 . bhAvaH sAdhyA, asAdhAraNyaprasaGgAt / ava pRthivI tenAbhinnA na veti saMzayena tejAbhinnatvAvagate pRthivI tejobhinnA satI jalAdidvAdazabhinnA na veti saMzaye tejobhinnatve sati jalAdihAdazabhinnatvaM prasiddhaM tadeva sAdhyam ekavizeSaNaviziSTe vizeSaNAntarabuvereva viziSTavaiziSTyAjAnatvAt, evaJca saMzayaprasiddhaM sAdhyamAdAya vytirekaadiniruupnnm| yaddA pRthivI pRthivautvasyAvarttamAnatvAditi bhAvaH / kacci pratiprasaGgAditi pAThaH tatra vAyvAdAvatipramakavAdityarthaH, tathAcAmAdhAra samiti bhAvaH / 'tejobhinnA na veti tejobhinnatvaca jalAdau prasiddhamiti bhAvaH / 'tejobhivatve'vagate' tejobhinnatvaprakAreNa pRthivyAmavagatAyAmityarthaH, etenAgrimasaMbhayopayukradharmitAvacchedakaviziSTadharmijJAnaM sampAditaM / 'pRthivI tejobhineti tejobhitrA pRthivau jalAdidAdAbhedavatI na vetyarthaH, atra dvAdaza bhedAH koTayaH, 'jalAdibhinnatvamiti jlaadidvaadshbhinntvmityrthH(1)| nanu tejobhinnatvaviziSTajalAdi. dvAdazabhinnatvaM kathamuktasaMzayena prasiddhaM tena vizTaGkhalasya tejobhitratvasya jalAdidvAdazabhinnatvasya cAvagAhane'pi viziSTasya pUrvamaprasiddherityata zrAi, 'eketi, tathAcokasaMzayasthApi viziSTavaiziSyajJAna (1) 'janAdihAdazabhinnatvaM' ityatra 'jalAdibhinnatvaM' iti kasyacinmUla pustakasya pAThamanusRtya IdRzavyAkhyAnaM rahasyakateti sambhAvyate /
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau jalabhinnA na vetyAdi pratyekaM vayodazasaMzayaviSayANaM cayodazAnyonyAbhAvAnAM samudAyaH pRthivyAmavagato vyatirekAdinirUpakaH / na caivaM pRthivyAmeva sAdhyaprasiDeya'tirekivaiyarthaM, sAdhyanizcayArtha' vyatirekipravRtteH / na cAsAdhAraNyaM, samuditAnyonyAbhAvAnAM rUpatayA vizeSyatAvacchedakIbhUtaM tejobhinnatvaM sAmAnAdhikaraNyamamargaNa vidheye jalAdiddAdazabhinnatve prakArobhUya bhAsate viziSTavaiziSyabodhe vizeSyatAvacchedakasya mAmAnAdhikaraNyasaMsargaNa vidheye prakAratvaniyamAditi bhAvaH / 'vyatirekAdauti, 'zrAdinA pakSe mAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyavaiziSTasya parigrahaH, tadidaM tejobhinnatvaviziSTajalAdidvAdazabhedAH sAdhyA ityabhipretyoktaM / tejobhinnatvaviziSTajalabhedaH tadiziSTo vAyubheda iti krameNa parasparaviziSTabhedaH mAdhyaityabhipretyAha, 'yadveti, 'pRthivI jalabhinnA na vetyAdauti(1) zrAdau pRthivI jalabhinnA na veti saMzayaH, tato jalabhinnA pRthivau tejobhinnA na veti saMzayena jalabhinnatvaviziSTatejobhinnatve pramiddhe jalabhinnatvaviziSTatejobhedavatau pRthivI vAyubhedavatI na veti saMzayaiti krameNa trayodazasaMzayaviSayetyarthaH, 'samudAya iti, 'samudAyaH' (1) camatsaMhoteSu triSu mUlapustakedha pustakaddaye 'pRthivI jalabhinnA' ityatra 'ethivI itara bhinnA' iti pAThovarttate parantvayaM mathurAnAtha* ghanamUlapAThaviruddhatvAt na samodhonaH /
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevastavyavirekyanumAnaM / 601 sAdhyatve sapakSAbhAvAditi cet / na / sAdhyanizraye hi sAdhyavyatirekanizcayobhavatyeva sAdhyasandehe tayatirekasaMzayasya vajjalepatvAt tathAca saMzayarUpA - sAdhyasiddhiriti ziSyabandhanam / etena pRthivI jalAdibhyobhineti vipratipattirUpavAdivAkyAdAkAGkSAdimateo' aikAdhikaraNyaM, aikAdhikaraNya viziSTatrayodazAnyonyAbhAvA ityanvayaH, 'pRthivyAmavagata iti pRthivyAM prasiddhAH santo vyatirekAdinirUpakA ityarthaH / 'sAdhyanizvayArthamiti, pRthivyAM sAdhyaprasiddheH saMzayarUpatvAditi bhAva: / 'samuditeti aikAdhikara NyAvacchinnetyarthaH, 'tadvyatirekasaMzayasyeti, tathAca jalAdAvapi sAdhyavyatirekasandehAt kathaM tatra vyatirekavyAptinizcayaH syAditi bhAvaH / idamApAtataH pRthivyAM sAdhyasandehasattvena tatra vyatireka nizcayAsambhave'pi jalAdau tadvyatirekanizcaye bAdhakAbhAvAt na hyekatra sandehe sarvatra sandehaH, pRthivyAM rUpAdisandehe'pi vAyaiau tadabhAvanizcayasyAnubhavikatvAt jale jalabhedAbhAvagrahasattvena vizeSadarzanasattvAcca ekadeza virahanizcayasyApi samudAyasaMzayavirodhitvAt / na ca pratiyogimattAnizcayasyAbhAvanizcayahetutvAt kathaM jale tayatirekanizcaya iti vAcyam / tAdRzakAryya-kAraNabhAvAntare mAnAbhAvAt lAghavena pratiyogitAvacchedakanizcayamAtrasyAbhAvapratyacahetutvAt / zratha jalAdau sAdhyAbhAvanizcayaH kathaM syAt manobhedasyApi praviSTatvenAyogyatayA pratyacAsambhavAt / 76
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI pUrvArthapratipAdakAt sAdhyaprasiddhiriti praastm| vAkyAdeva pRthivyAM saadhysiddetirekivaiyrthaat| na ca tabuddhau vAdivAkyajanyatvenAprAmANyasaMzayAt nizcaye'pi saMzaya iti tannizcayArthaM vyatirekIti vAcyaM / na ca jalaM tejobhinnatvaviziSTajalAdiddAdazabhedAbhAvavat jalabhedAbhAvavattvAdityanumAnAt tatmiddhiriti vAcyam / etasyApi vyatirekarUpatvena tAdRzadAdazabhedAbhAvAbhAvasya kvApyanizcitatvena vyati. rekavyAptinizcayAsambhavAditi cet / na / sAdhyAbhAvopasthitijalendriyamantrikarSayoH sattvenopanautanizcaye bAdhakAbhAvAditi / vastutastu pRthivI tejobhinnA na veti saMzayAnantaraM tejobhinnA pRthivI jalAdidvAdazabhinnA na veti saMzayo hi tejobhinnatvAMbhe saMzayAkAra eva bhaviSyati saMzayasAmagrIsattvAt tathAcApasiddhAntaH dharmitAvacchedakAMza saMzayAkArasaMzayasyAsmAbhiranakaukArAt / ataeva dharmiNi dharmitAvacchedakaprakArakanizcayo gururapi prAcIna: saMzaye heturucyte| kiJca viziSTavaiziSyabodhe vizeSyatAvacchedakaM mAmAnAdhikaraNyasaMsargaNa vidheye prakArobhUya bhAsate ityatra maanaabhaavH| kintu vizeSyatAvacchedakaviziSTe vidheyavaiziSyamAcaM tadviSayaH tathAca kathamukrasaMzayena mAdhyatAvacchedakaprakAreNa viziSTamAdhyAmiddhirityeva dUSaNaM sAraM / 'eteneti, 'jalAdibhyobhinnetauti, 'vipratipattirUpeti
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlytirekynumaan| tarhi saMzayaprasiGgha sAdhyaM tasya ca na vyatirekanizcAyakatvamityuktatvAt svArthAnumAne tadabhAvAca / iti zrIgaGgazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAsyahitIyakhaNDe kevlvytirekynumaanpuurvpkssH| prativAdyabhimatasAdhyavirodhikoTipratipAdaketyarthaH, 'vAdivAkyAditi vAdyuktapratijJAvAkyAdityarthaH, 'apUrvArthapratipAdakAditi pUrvApratItasthApi vibhiSTArthasya vibhidhye vizeSaNamiti rautyA pratipAdakAdityarthaH, 'vyatirekivaiyaditi vyatirekiNo vyatirekasahacArajJAnaanyavyAptijJAnasya tatrAnumitijanakatvAbhyupagamavaiyAdityarthaH, 'saMzayaH' taduttaraM saMzayaH sthAdityarthaH, 'tanizcayArtha' agTahItApranANyakatannizcayArtha, 'vyatireko' vyatirekiNo yathoktavyAptijJAnasya tacAnumitijanakatvAbhyupagamaH / 'saMzayaprasiddhamiti aprAmANyamaMzayAkrAntanizcayaviSayIbhUtamityarthaH, 'tasya ca' tAdRzanizcayasya ca, 'uktatvAt' sakalaprAmANikairutatvAt, 'tadabhAvAcceti vAdivAkyAt mAdhyaprasi dversmbhvaaccetyrthH,| iti zrImathurAnAthatarkavAgIza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye kevalavyatirekyanumAnapUrvapakSarahasyaM /
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha kevalavyatirekyanumAnasiddhAntaH / -deos ucyate ghaTAdAvevetarasakalabhedasya pratyakSataH prasiddhiH ghaTo na jlaadiritiprtiiteH| nanvayamanyonyAbhAvo na atha kevalavyatirekyanumAnasiddhAntarahasyaM / 'itarasakalabhedasyeti pRthivItaratvAvacchinnapratiyogitAkabhedasyetyarthaH, 'na jalAdiriti na pRthivItara ityrthH| yadyapi pRthivItaratvasya pRthivImAmAnyabhedarUpasya bhedavizeSaNatayA atIndriyapRthivaughaTitatvAttadavacchinnAnyonyAbhAvoghaTAdau kathaM laukikapratyakSagamyaH anyathA gurutaraghaTAnyonyAbhAvo'pi laukikapratyakSagamyaH syAt(1) / tathApi khAvacchinapratiyogitAkatvasambandhena pRthivautvavada eva pRthivItaratvaM tatra ca pRthivyA na praveza iti bhaavH| idamupalakSaNaM pRthivItaratvarUpeNa pRthivautarasya bhedatvarUpeNa bhedasya ca khaNDazaH prasiddhatvena vizeSye vizeSaNamiti nyAyena pRthivItarabheda iti niradhikaraNakasiddhisambhava ityapi bodhyaM / ayogyadharmAnavacchinnayogyamAtravRttipratiyogitAkatvamabhAvapratyakSa tantramiti prAgainamate (1) tathAca yathA gurutaraghaTAnyonyAbhAvasya atIndriyaguruttvaghaTitatvena na pratyakSa tathA ethivItarabhedasthApi atIndriyathivIghaTitatvena na nprtykssmityaashyH|
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalasthyatirekAnumAnaM / (5 pratyakSaH atIndriyapratiyogi kAbhAvatvAt paramANu saMsagIbhAvavat yeogyAnupalabdherabhAvagrAhakatvAt nayane - zaGkate, 'nanviti, 'atIndriyapratiyogikA bhAvatvAditi zratIndriyapratiyogikatvena pRthivItaratvasyApi zratIndriyatayA zratIndriyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvAccetyapi draSTavyaM, 'paramANu saMsargIbhAvavaditi, paramAnvanyonyAbhAvavaccetyapi bodhyaM / nanu paramANu saMsargaHbhAvAderapi ghaTAdau na kathaM laukikAdhyakSagamyatvaM tatra tadadhikaraNavizeSyaka-pratiyogitAvacchedakasambandhasaMsargaka-pratiyogitAvacchedakA - vacchinnapratiyogimattvopalambhasAmAnyAbhAvasyaiva tattadadhikaraNe'bhAvagrAhakatvAttasya ca tatrApi sambhavAdityata zrAha 'yogyAnupalabdheriti tattadindriyayogyatAsahitAyA eva nirutAnupalabdhestattadindriyajAbhAvalaukikapratyacajanakatvAdityarthaH, tattadindriyayogyadharmAvacchinnatattadindriyayogyamAtravRttipratiyogitAkAbhAvatvameva cAbhAvasya tatadindriyayogyatvaM tacca viSayaniSThatayA prabhAvatvAvacchinnalaukikaviSayatAsambandhena cAcuSAdirUpatattadindriyajAbhAvapratyacotpattau hetuH paramAnusaMsargAbhAvAdeH pratyakSAnutpattyA tathaiva kalpanAt / gurutaratvaviziSTaghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAkagurutara ghaTAbhAvAdeH cAcuSAdilaukikasAkSAtkAravAraNAya zravacchinnAntaM pratiyogitAvizeghaNaM, ghaTatvatva - paTatvatvAdeH pratiyogitAvacchedakadharmasyAtIndriyatayA (1) (1) ghaTatvatvaM ghaTetarAvRttitve sati sakalaghaTavRttitvaM tasya ca ghaTetarA - ntargataparamAnvAkAzAdirUpAtIndriyaghaTitatayA yatIndriyatvamiti tAtparyaM /
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatva cintAmaNau maulanAnantaraM stambhaH pizAceo na bhavatauti pratItebadhakabalena vAyurvvItauti valliGgagrahe / pakSauNatvAditi cet / na / ye / hyanupalambho'dhikaraNe pratiyogimattva - 606 gurutaraghaTAbhAvAdivattAdRzadharmAvacchinnapratiyogitAkajAtyabhAvamAcasyaivApratyakSatvaM sarvasiddhameva dIdhitikRtApi padArthakhaNDane tathA likhanAt zranyathA siddhAnte'pyagateH kintu (1) ghaTatva-paTatvAdijAtInAM tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva laukikapratyacagamyaH jAtyabhAvapratyacatvapratipAdakaH prAcAM grantho'pi tAdRzajAtyabhAvapara : (9) ityato na tadvirodho'pi (9) / jAtiniSThatattadvyaktitvaJca (4) tAdAtmya sambandhena tattajjAtireveti tadyogyameva / tattadgandha-tattadravattvAdyava cchinnapratiyogitAka-tattaddravyavyaktyabhAvasya prANaja - rAmanAdisAcAtkAravAraNAya vAyau rUpamAmAnyAbhAvasya cAcuSasAkSAtkAravAraNAya 5) (1) nanvatIndriyadhamavacchinna pratiyogitAkA bhAvasyAtIndriyatve ghaTatvaM nAsti ityAdi pratyakSapratIteH kA gatirityata yAha, kinviti / (2) tattadyaktitvAvacchinna ghaTatvAdijAtyabhAvAbhipreta ityarthaH / (3) na prAcIna grantha virodho'pItyarthaH / (8) nanu ghaTatvagatataddaktitvaM tattAdAtmya viziSTaghaTatvatvaM yatastadoSatAdava - sthamityata yA, jAtiniSTheti / (5) banudbhUtarUpasya cakSuryogyatvAbhAvAt rUpasAmAnyAbhAvasya na cackSu'yogya mAtravRtti pratiyogitAkatvamiti tAtparyaM /
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 607 kevlvytirekynumaan| virodhI seo'bhAvaM grAhayati na tu yogyAtupalabdhimAcam adhyathA vAyA rUpAbhAvapratItivat jalaparamANe ca vRttyantaM pratiyogitAvizeSaNaM, tattagandhavattva-tattadrasavattvAdhavacchinapratiyogitAkatattadrvyavyaktyabhAvasya cAkSuSatAvAraNAya prathamaM tattatpadaM, dvitIyatattatpadaJca tAdRzasyaivAbhAvasya prANaja-rAmanAdipratyakSatApattitAdavasyavAraNAyeti bhAvaH / nanvevaM nayanonmaulanAnantaraM stambhaH pizAco na bhavatIti pratyayona syAdityata Aha, 'nayaneti, 'liGgagrahopakSauNatvAditi liGgagrahajanyatvAdityarthaH, nayanonmaulanAnuvidhAnantu liGgagrahArthamiti bhAvaH / nirutayogyatvastha vyatirekavyabhicArAna kAraNatvasambhava ityAha, 'yohyanupalambha iti, 'hi' yasmAt, 'ya' dezaH, 'anupalambhaH' pratiyogitAvacchedakasambandhasaMsargaka-pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogimattAnizcayAbhAvavibhiSTaH, na vidyate upalambhoyatra iti vyutpattaH, 'adhikaraNa iti nirdhAraNe saptamI, tathAcAdhikaraNeSu madhye niruktanizcayAbhAvaviziSTo yodeza: 'pratiyogimattvavirodhI' pratiyogitAvacchedakasambandhasaMsargakAdhikaraNatvasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogimattayA ApAditasAkSAtkArakaH, 'maH' dezaH, 'abhAvaM grAhayati' atIndriyapratiyogikasyApyabhAvasya laukikasAkSAtkAraviSayo bhavati, yathA yogya vyavRttiguNa-karma-sAmAnyAdikaM rUpasAmAnyAbhAvasya, ghaTAdiH snehasAmAnyAbhAvasya, tadbhUtarUpavAn paramANumahattvasAmAnyAbhAvasya, mahAn vAyurudbhUtarUpasAmAnyAbhAvasya ca laukika
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 tatvacintAmo ethivItvAbhAvagrahaprasaGgAt adhikaraNe pratiyogisatvaJca tarkitaM yadi hi stambhaH pizAcaH syAt stambhava pratyakSaviSayaH, ayaM guNAdiryadi cakSuHsaMyuktamahattvavadudbhUtarUpavatsamavetatve sati rUpavAn syAt cAkSuSavAn syAt, ghaTo yadi mahattvodbhUtarUpavattve cakSurAdisaMyukratve ca mati snehavAn syAt cAkSuSavAn syAt, pRthivIparamANuryadi udbhUtarUpavattve cakSurAdisaMyuktatve ca sati mahattvavAn sthAt cAkSuSavAn syAt, mahAnvAyuryadi mahattve sati cakSurAdisaMyukratve ca matyudbhUtarUpavAn syAt cAkSuSavAn syAt, ityApAdane mUlazaithilyavirahAdityarthaH, 'na viti tu zabdaH ataityarthe, nAto nirukayogyatAsahitaiva nirutAnupalabdhirabhAvalaukikapratyakSe kAraNaM vyatirekavyabhicArAdityarthaH / nanu yogya vyavRttiguNa-karma-mAmAnyAdiSu rUpasAmAnyAbhAvAdInAM laukikapratyakSamevAmiddhaM parANusaMsargAbhAvalaukikapratyakSavAraNAya lAghavAnnirukkayogyatAyA evAbhAvaniSThatayA abhAvalaukikapratyakSakAraNatvakalpanAdanyathA tatra teSAM laukikapratyakSAbhyupagame manovAvAdAvapi teSAM laukikapratyakSApattivAraNaya yatrAdhikaraNe tAdRzApAdanaM na sambhavati anantatattadadhikaraNabhedasyAdhikaraNaniSThatayA vakSyamAnakrameNa tattadabhAvalaukikapratyakSakAraNatvakalpane mahAgauravApattirityata bAha, 'anyatheti nirutayogyatAyAevAbhAvalaukikapratyakSakAraNatve ityarthaH, 'rUpAbhAvapratautivaditi, rUpAbhAvapadaM mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpAbhAvaparaM ghaTAdivRttitattadrapAbhAvaparaM vA, pUrvapakSinaye tasyAtIndriyapratiyogikatvenApratya
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlytirekaanumaan| dupalabhyeta na pizAcAnupalambhaH syaat| na ca pRthivI jalAdbhidyate alArattidharmavatvAt tejAvat evamanye kSatvAt siddhAntinaye'pi vAyau tatpratyakSAnabhyupagamAt, 'pRthivItvAbhAvapratyayeti(9) tattavyanitvAvacchinnapratiyogitAkapRthivItvAbhAvalaukikacAkSuSaprasaGgAdityarthaH, nirutayogyatAyAstAdRzapRthivIvAbhAve sattvAt / __nanu paramANau pRthivItvAbhAvalaukikacAkSuSaH kiM paramANvaMge'laukikarUpa trApAdyate sthUlajale pRthivIlAbhAvena samaM laukikamannikarSadazAyAM paramAevaM upanautabhAnAdyAtmakasya pRthivautvaabhaavlaukikcaakssusssthesstttvaat| na ca paramANughaTitacakSuHsannikarSaNa pRthivauvAbhAvalaukikacAkSuSa pApAdyate iti vaacyN| cakSuHsaMyukta mahadudbhUtarUpavavizeSaNatAyAH pRthivIvAdyabhAvagrAhakatayA taddaghaTitasanikarSeNa taJcAkSuSAsambhavAt paramANusannikarSadazAyAM pRthivautvazUnyayogyapadArthAntaramannikarSasyAvazyakatayA tadAnauM pRthivIvAbhAvamAkSAtkArasyAvazyakatvena tatra paramANughaTitasannikarSajanyatvAbhAvasya zapathanirNayatvAceti cet / m| paramAkhAdyaMze upanautabhAnAtmako'pi paramAkhAdivaiziSyAvagAhithivautvAdyabhAvalaukikacAkSuSo na bhavati iti siddhAnnAt, paramANau pRthivautvAbhAvasAkSAtkAro na bhavati - (1) pRthivautvAbhAvapratyayaprasaGgAdityapi kasyacinmUlapustakasya pATho madhu raanaathkhrsenaanumauyte| 77
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69. tatvacintAmaNau bhyo'pi bhedasiddhau hAdazabhinneti vizeSaNaM datvA samavAyabhedasAdhanAdanvayina eva pRthivyAM trayodazabhedasiddhi vAyau rUpasAmAnyAbhAvasAkSAtkAro na bhavatItyAdisakalaprAmANikasiddhAntapravAdAnyathAnupapattyA tathaiva siddhAntasya nirNatatvAdevaM sarvatra / na caivaM siddhAnte sthUlajale pRthivautvAbhAvapratyakSAnantaraM pRthivautvAbhAvasAmAnyalakSaNapratyAsattyA pRthivautvAbhAvaprakAreNa paramANocAkSuSo na syAt iti vAcyaM / tatra pRthivautvAbhAvaniSThAlaukikaprakAratAnirUpitaviSayatAyA eva paramANAvabhyupagamAt taniSTalaukikaprakAratAnirUpitaviSayatAyAstu sannikRSTasthUlajalamAtravRttitvAditi bhaavH| etaccopalakSaNaM nirUktatattadindriyayogyatvaM tattadindriyajanyalaukikasAkSAtkAraviSayatvaM tattadindriyajanyalaukikamAkSAtkArApratibandhakatvaM vA, nAdyaH bhUtalAdau ghaTAdisAmAnyAbhAvasthApyacAkSuSatApatteH daivAt tvagAdimAtraTahautaghaTAdivyatarapi tatpratiyogikukSinikSiptatvAt / na dvitIyaH pratibandhakatvAnanugamenAnanugamatAdavasthyAt tattagandhavattva-tattadrasavattvAvacchinnatattadrvyavyaktyabhAvasthApi ghrANaja-rAmanAdipratyakSaviSayatApatteH dravyasya prANajAdipratyakSapratiba vakatve mAnAbhAvAt gandha-tatsamavetaghrANajAdikaM prati ghANasaMyuktasamavAya-ghrANamayuktasamavetasamavAyAdehetutayaiva dravyasya ghaannjprtykssaapaadnaasmbhvaat| nanu samAnendriyajanya-pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogyAhAryAropasyAbhAvalaukikapratyakSahetatayA tadabhAvA
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlssytirekynumaan| 611 riti kiM vyatirekiNeti vAcyaM / jalAdibhinnA satI samavAyabhinneti buDDAvapi trayodazabhinneti buddheya'tire deva jalaparamANau na pRthivIvAbhAvalaukikapratyakSaM paramANorayogyatayA tatra cakSuSA pRthivautvAropAsambhavAdityata Aha, 'adhikaraNaiti jalaparamANavityarthaH, 'pratiyogisattvaJca' pRthivautvAbhAvasya pratiyogisattvaJca pRthivautvAbhAvasya pratiyogisatvamapi, 'tarkitaM' vizeSyatayA sambhavadAhA-ropakaM / nanvevaM tava naye'pi yogyAdhikaraNamAdAya laukikasannikarSadazAyAM upanautaparamANuprakArako na kutaH pRthivauvAbhAvalaukikacAkSuSaH, kuto vA vAyau rUpaM nAsti vAyau sneho nAstItyAdhupanautavAyuprakArakorUpamAmAnyAbhAva-snehasAmAnyAbhAvayona laukikacAkSuSaH, kuto vA paramANau mahattvaM nAstauti manasi mahattvaM nAstItyupanautaparamANu-mana:prakArako na mahattvAbhAvalaukikacAkSuSaH, kuto vA manasi pavanIyaparamANau vA nodbhUtarUpAbhAvasya laukikacAkSuSaH, abhAvAnAM yogyatvAt anyathA anyatrApi tallaukikacAkSuSAnupapatteH vinA ca kAraNAbhAvaM kAryAbhAvAnabhyupagamAt / atha yasminnadhikaraNe pakSavRttidharmavizeSitena pratiyogigrAhakatAvacchedakAvacchinnAtiriktavizeSitena ca tatsaMsargakAdhikaraNatvasambandhena taddharmAvacchinnatvena hetutvAttadindriyajanyasAkSAtkAravatvamApAdayituM zakyate tadadhikaraNa eva tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaniSThalaukikaviSayatAsambandhena tadindriyajanyatAdRzAbhAvapratyakSamutpadyate na tu anyatrAdhikaraNa iti
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau kisaadhytvaat| na ca ghaTasyApi pakSavAdaMzataH sihasAdhanaM, savA pRthivItarabhinnetyuddezyapratIterabhAvAt, pakSa nithamaH, yatrAdhikaraNe tAdRzApAdanAdikaM na sambhavati tattadadhikaraNabhinnatvasvarUpasyAdhikaraNayogyatvasyAdhikaraNaniSThatayA tAdRzaviSayatAsambandhena tattadindriyajanya-tattatsambandhAvacchinnAbhAvapratyakSotpattau hetutvAdityaJca paramAvAdAveva tAdRzaSmRthivautvAdimattve ca cAkSuSavattvApAdanAsambhavAntra tatra cakSurAdinA tadabhAvasya yogyasyApi yahaH, kintu yogyajalAdAveva tadgrahaH, ghaTAdau samavAyasambandhAvachinapratiyogitAkasnehAdisAmAnyAbhAvastu cakSurAdinA gTahyata eva ghaTo yadi cakSurAdisaMyuktatve mati mahattvodbhUtarUpavattve ca mati AhavAn syAt cAkSuSavAn syAt ityApAdanasya mUlazithilalavirahAta vyarthavizeSaNatveSTApattyoH sambhave'pi mUlazaithilyavirahAdevApAdamAdiyogyatAnapAyAt zrApattyAdeH sarvacAsambhavAt vyApyAdibhramajanyApAdyavyatirekAdibhramajanyApattyAderatiprasanatvAcca yogyatAyA eva yathokaniyamaghaTakatvAt mA ca prahate vyAptimAcaM, nanviSTApattyAdi. virahe'pauti cettahi cacurAdinA vAyvAdau tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkastambhatvAtyantAbhAvapratyakSamapi na syAt vAyvAdau stambhavavatvena sAcAt sAkSAtkAravattvApAdAnAsambhavAt grahAdidhArakasyaiva stambhapadavAcyatayA cakSuHsaMyuktatve pizAcAtmakastambhe mUlazaithilyAdityatapAi, 'yadi hauti, 'stambhaH pizAcaH syAt' cacuHsaMyuktaH kazcit piNAcaH stambhaH syAt, 'stambhavadupalabhyeteti mo'pi pizAcaH pizAca
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlvytirekynumaan| 613 tAvacchedakanAnAtve hi tat, ataravAnile vAcanase ityAnityA vAgitibujheruddezyAyAH siddhatvAdaMzataH stambhAntaravaccAkSuSaH sthAdityarthaH, stambhatvasya mahattvodbhUtarUpavattvaniyatatvAditi bhAvaH / 'na pizAcAnupalambhaH syAt' na sarvaH pizAcolaukikamAkSAtkArAviSayaH syAt, pizAcatvaM laukikamAkSAtkArAviSayatvavyApyaM na syAditi yAvat, tathAca pizAcatvasya laukikasAkSAtkArAviSayatvavyApyatvAnyathAnupapattyA stambhatvaM na pibhAvavRttauti yathokraniyame na kimapi bAdhakamiti bhAvaH / vastutastu panasAmrAdistambhasAdhAraNasya stambhatvasya pizAcavRttitve panasatvAmatva-pizAcatvamAdAya sAGkar2yAMpatteH kintu stambhatvaM zrAmatva-panasatvA divyApyaM nAnA, taca ma pizAcavRtti pizAco'pi yadi stambhastadA tayApyastambhava pizAcatvavaMdatIndriyameva tadatyantAbhAvo na kvApi laukikAdhyakSagamyaiti yathoktaniyame na kimapi bAdhakaM ityeva tattvaM / yathokaniyamasya pravRttyavayavavyAvRttirasmakate siddhAntarahasye abhAvagrAhakayogyatAvicAre anusndheyaa| 'dAdAbhineti vizeSaNamiti dvAdazabhedAnapace vizeSaNaikRtyetyarthaH, 'samavAyabhedamAdhanAditi samavAyAvRttidharmavattvAdirUpasamavAyabhedamAdhakA torityarthaH, 'azvayina eveti azvayasahacArajJAnajanyavyAptijJAnAdevetyarthaH, 'bhedasiddhiriti, asviti bheSaH, kiM vyatirekiNetIti kiM vyatirekamahacArajJAnajanyavyAptizAmasthAnumitikaraNatvenetyarthaH / 'jalAdibhinnA matIti, viziSTAdhikaraNakavaiziSyabuddhau sAmAnAdhikaraNyasambandhena vizeSyatAvacchedakasya
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 690 tattvacintAmo siddhasAdhanam, anyathAnumAnamAtrocchedAta pakSasya siddhasyaiva saadhytvaat| na ca ghaTaH kathaM pakSaH sAdhyanizcayena vidheye prakAratvAdityabhimAnaH, 'trayodazabhinetauti pRthivItaratvAvacchinnapratiyogikabhedaprakArakabuddherityarthaH, 'vyatirekisAdhyatvAt' vyatirekiNa eva mAdhyatvAt, evakArAdyathoktahetukAnvayivyavacchedaH / 'sarvA pRthiyauti, pRthivautvasyAvacchedakatvasphoraNaya sarvapadaM, 'ityuddezyapratauteH' ityAkArakaphalaubhUtAnumitisamAnAkArapratIteH, pRthivItvAvacchedena pRthivautvadharmitAvacchedakaka pRthivItarabhedaprakArakapratIteriti yAvat, tathAca taddharmAvacchedena yaddharmadharmitAvacchedakakAnumitiM prati taddharmAvacchedena taddharmadharmitAvacchedakakamiddhereva pratibandhakatayA ghaTatvAvacchedena ghaTe siddhimattve'pi pRthivautvAvacchedena pRthivItvadharmitAvacchedakakAnumitau avirodha iti bhAvaH / nanu taddharmAvacchedena taddharmAvacchinnavizeSyakAnumitiM prati tadanyadharmAvacchedena tadanyadharmAvacchinnakhamamAnavizeSyatAkamiddhirapi pratibandhikA anitye vAmanase vAGmano'nyataratvAdityAdau vAkyatAvacchedena vAkyatvAvacchinnavizeSyakasiddherapi manasvAvacchedena manasvAvacchinnavizeSyakasamUhAlambanAnumitipratibandhakatvAt tathAca ghaTatvAvacchedena ghaTatvAvacchinnavizeSyakasiddhisattve pRthivItvAvacchedena pRthivautvarUpeNa ghaTe kathamanumitirityata Ai, 'pakSatAvacchedakanAnAtve hauti taddharmAvacchedena taddharmAvacchinnavizeSyakatve mati tadanyadharmA
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalavyatirekyanumAnaM / saMzaya-siSAdhayiSayorabhAvAditi vAcyaM savA pRthivI itarabhinnA na veti saMzayasya tatprakArakasiSAdhayiSAyAzca sAmAnyatAghaTaviSayatvAt ghaTatvena vizeSadarzanaM siddhirvA atastenarUpeNa saMzaya-siSAdhayiSe na staH pRthivautvena te bhavataH eva dhUmavAn vahnimAniti dhUmavatvena vahinizcaye'pi parvate vahnisaMzayavat, yaddA sarvatvena vacchedena tadanyadharmAvacchinnavizeSyakAnumitau hautyarthaH, 'tat' tadanyadharmAvacchedena tadanyadharmAvacchinnakhasamAnavizeSyakamiddheH pratibandhakatvaM, 'uddezyAyAH' uddezyAnumitivizeSyatAvacchedakAvacchinnavizevthikAyAH, uddezyAnumitizca manasvAvacchinnavizeSyakasamUhAlambanAnumitiH, 'middhRtvAt' sattvAt, 'aMzataH siddhamAdhanaM' aMzataH siddherevopadhAyaka sAdhanaM, vAkyatva-manasvAvacchinnavizeSyakasamUhAlambanAnumiteranupadhAyakaM mAdhanamiti yaavt| nanu lAghavAttaddharmikamiddhitvenaiva taddharmikAnumitisAmAnyaM prati pratibandhakatA dharmivizeSAntarbhAvasthAvazyakatvAdityata Aha, anyatheti yadi tarmikasiddhitvenaiva naddharmikAnumitisAmAnya prati virodhitvaM tadetyarthaH, 'anumAnamAtreti hetu-sAdhyasahacAraghaTakatayA adhikaraNatvarUpeNa nikhilasAdhyAdhikaraNe sAdhyavattvaviSayakavyAptijJAnajanyAnumitimAtrocchedApAtAdityarthaH, 'pakSasyeti saptamyartha SaSThI, 'siddhasyaiva' sahacAraghaTakatayA nizcitasyaiva, 'mAdhyatvAt' tAdRzAnumitau vidheyatvAt / 'na ceti,
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 tatvacintAmAyau rUpeNa na pakSatA sarvacAvipratipatteH ghaTAyekadeze itarabhedasya pratyakSasiddhatvAt tathAcaikadeze vipratipattI sAmAnye itarabhedasAdhane arthAntaraM, kintu sAmAnyena pRthivautvena yAvadeva vipratipattiviSayastAvatAmeva pakSatA vizeSyAnanugamAt / tarhi pRthivI itarabhinnA pRthivItvAiTavadityanvayinaivetarabhedasya siddhatvAt kiM sandeha-miSAdhayiSayoranyatarasya pakSatAtvavAdinAM prAcAM naya iti zeSaH, 'pakSaH' anumityuddezyaH / 'sarvA pRthivIti sakalapRthivyA vizevyavasphoraNAya sarvapadaM, pRthivautvarUpeNa sakalapTathivIvibhiNyaketarabhedasaMzayasyetyarthaH, 'tatprakAraketi pRthivItvAvacchinnasakalapRthivauvi vyakasiddhitvaprakArakasiSAdhayiSAyAzcetyarthaH, 'sAmAnyataH' pRthivItvarUpeNa, nanu ghaTe vizeSadarzana-siddhisattvena kathaM saMzaya-siSAdhayiSayostaddiSayatvaM jJAnAdeH svarUpamata eva khaviSayakecchAvirodhitvAdityata Aha, 'ghaTatveneti, 'siddhiti, 'zrata iti, 'parvate' parvatatvaviziSTe, idamupalakSaNaM pratyakSataH middhimattve'pi anumititvAdirUpeNa saMzaya-miSAdhayiSayodhikAbhAvAJca, samAnadharmikanizcayasyaiva saMzayavirodhitvamate samAdhatte, 'yadeti, 'sarvatveneti tasyAH pRthivyA na pakSatetyarthaH, 'avipratipatteH' asaMzayAt, 'vipratipattau' saMzaye, 'sAmAnya iti, mandehAviziSye'pauti zeSaH, 'itarabhedasAdhane' itarabhedAnumityabhyupagame, 'arthAntaraM' siddhAntAntaraM, apamiddhAnta iti yAvat,
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevnnvytirekaanumaan| vyatirekiNA, ghaTasAdhAraNapakSatve'pyabhedAnumAnavat pakSasyApi dRSTAntatvAvirodhAt pakSAnyatvaM hi tapAtantra, kintu sAdhyavattayA nizcitatvaM prayojakaM / na ca pRthivItvAgrahe pUrva gRhItaM yaca sAdhyaM pazcAt smaryate taba hetu-sAdhyasAmAnAdhikaraNyAgrahAyatirekyavatAraiti vAcyaM / hetoreva pakSatAvacchedakatvena ghaTe pRthivItvagrahadazAyAmitarabhedasAmAnAdhikaraNyagrahAvazyambhAtaddharmikAnumitau haddharmikasaMzayasyaiva prAcInamate pakSatAtvAditi bhAvaH / 'avipratipatteriti yathAzrutantu na saMgacchate khArthAnumAne vipratipattyabhAvena vipratipattyabhAvasya pakSatAvAbhAvAprayojakatvAt / 'sAmAnyeti sakalapRthivauniSThenetyarthaH, 'vipratipattiviSayaH' maMzayaviSayaH, 'pakSatA' pRthivautvAvacchedena pRthivautvenAnumityuddezyatA, 'ananugamAditi srvtretrbhedsthaanishcyaadityrthH| zakate 'tauMtyAdinA 'cedityantena, 'kiM vyatirekiNeti kiM vyatirekavyApyupanyAsenetyarthaH, ata evAgre vyApyupanyAsasyeti saMgacchate, pUrvamate'pyanumititvamupapAdayati, 'abhedAnumAnavaditi ayaM ghaTaH pUrvAnubhUtaghaTAMbhinnaH naghaTavRttivilakSaNasaMsthAnavattvAdityAdisthairyasAdhakAbhedAnumAnavadityarthaH / 'pRthivauvAgrahadUti yatra sthale pUrva gTahItaM mAdhyaM udbodhakamahinA pRthivItvAgrahe pazcAt smaryyate ityarthaH, mAdhyasya pratyakSatAdazAyAM pRthivautvasyApi pratyakSamAvazyakamataH sAraNaparyantAnudhAvanaM, 'yatirekyavatAraH' vyatirekavyApyupanyAsaH / 'ghaTa 78
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAcikAmI vAditi cet, satyaM, anvayitulyatayA vyatirekiNo'pi sAmAdanvayApratisandhAnadazAyaryA vyatirekyupanyAsasyAparyanuyojyatvAt taduktaM, pAstAM tAvadayaM suhadupadezaH, kevalavyatikilakSaNaM tAvaviyUMdam / atha vA alAdInAM payodazAnyonyAbhAvAH payodazasu prasiddhAH pRthivyAM sAdhyante, ata evAkA vyatirekiNA jalAdimilitapratiyogikAnyonyAbhAvApratItAvapi payodazAnyonyAbhAvAH sAdhyA iti nAnvayitvAsAdhAraNye / pati, idaca ghaTasAdhAraNapakSatAdazAyAmityuktaM, anyathA tu anyasmin pakSe bodhyaM / 'pRthivautvagraheti, pacatAvacchedakaprakAreNa pakSajJAnasthAvazyakatvAt iti bhaavH| 'itarabhedeti, tathAca pakSasyaiva anvathidRSTAnnAtvaM sambhavatIti bhaavH| na pa pratyakSataH pRthivautvagrahadazAcAmitarabhedayaho nAvazyakaH pratiyogijJAnasya tadA prabhAvAditi vAcyA vyatirekacyAptighaTakatvena tajjJAnasya tadAnImAvaNyakatvAditi bhAvaH / 'anvayitulyatayeti yathA anvayavyAptijJAnasya vyatirekavyAptijJAnavirahaskhale'numitijanakatvamanubhavasiddhaM tathA anvayavyAptidhAnavirahasyale vyatirekayAptijJAnasthAnumitijamakatayA anubhavasiddhatayetyarthaH, 'anvayApratisandhAneti anvayAnupanyAsadabhAyAmityarthaH, tadupanyAsadazAyAntu adhikena nigrahAt paryyanuyogo bhavatyeva iti bhaavH| 'ayamiti pracayinaiva itarabhedasiddhA kiM vyatireka
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlbviraanumaan| yahA jalaM tejapratidvAdazabhivapratiyogikAndhonyAbhAvavat dravyatvAttejAvadityanumAnAcayodazabhivasya sAmAnyataH sihA pRthivyAM payodazabhivatvaM sAdhyaM / na cAnvayitvamasAdhAraNyaM vA, pakSAdanyava sAdhyAmasi / vastugatyA pRthivyAmeva sAdhyasiH kiM vyatirekiNeti cet| n| pRthivI payodazAbhinneti vyatirekiNaM vinA aprtiiteH| nanvevaM pRthivI jalAdiSayodazabhinnamatiyogikAnyonyAbhAvavatI dravyatvAditi pRthivI bhinnasadbhinnAdisiddhiH syAditi cet / n| aprayojakatvAt prakRte cAnubhUyamAnajalAdivaidharmarasya pRthivItvazabdA vyAyapanyAseneti sAdupadeza ityarthaH, etadAmAyA amayunikaSAditi bhaavH| 'kevalavyatirekisakSaNamiti kevakhavyatirekikharUpamityarthaH, 'ni Dhamiti, anvayApratisandhAnadazAyAmapi vyatirekasthAptijJAnAdanumiteranubhavasiddhavena tasthApi hetutvAditi bhAvaH / 'pramiGkAH' pratyekavaidharnAliGgakAnumityAdinA prasiddhAH, 'pRthivyA * mAdhyanna iti pRthivyAM payodanatvarUpeNa mAdhyante ityarthaH, pratyekarUpeNa mAdhyatve aye 'nAvayitvAsAdhAraNye' itysnggtH| na payodazAnyonyAbhAvAnAM prAtisvikarUpeNa trayodazaprasiddhatve'pi mAdhyatAvacchedakatrayodazatvaprakAreNa sidhabhAvAt kathamanumitiriti vaacN| bhinna-bhitrAdhikaraNasthAnAmapyabhAvAnAM payodapratyAdimA
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmaNI ayatvAdeH1). atiriktaM vinaanupptteH| nanvitarabhedo yadyanyonyAbhAvastadA bhAvA do na siyeta abhAvasyAbhAvAntarAbhAvAt, yadi ca tena samaM svarUpabheda eva sAdhyaH sadAnanugamAdalumAnApravRttiH, bhAvo'bhAvo na bhavatItyabAdhitapratItibalAdabhAvasyApi anyonyAbhAvo'stauti kecit, tanna, apasiddhAntAt / anatiprasatAdhikaraNasvarUpamAtreNaivAbhAvapratItyupapattau cAdhikAbhAve mAnAbhAvAca iti cet| na / itarabhAvAnyo jJAnasambhavAt bhitrAdhikaraNasthaMghaTayoH ghaTAdiriti pratautivat, 'jalAdimiliteti pAkAtaratvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvAnumityasambhave'pautyarthaH, AkAzasyaikavyaktilena tacaikadeze sAdhyapramiyamambhavAditi bhAvaH / trayodazabhedAnAM trayodazapratyekaM prasiddhimukkA ekatraiva teSAM pramiddhimAha, 'jalamiti tejaHprabhRtihAdazabhinnaniSThabhedapratiyogItyarthaH, yathAzrute pRthivyAM sAdhanauyasya trayodazabhedasyAsmAdamiddheH jalabhedasyaivAmiddhatvAt, idacca pramANatareNa pRthivyAM dAdazabhinnatvasya prasiddhidabhAyAM bodhyaM, 'trayodazabhinnatvamiti payodazatvarUpeNetyarthaH / zakate 'vastugatyeti, 'pRthivI , trayodazabhinetauti pRthivau jalAditrayodazabhinetyarthaH / 'pracate ceti 'yadA jalaM' ityacetyarthaH, 'anubhUyamAneti tejaHpratidA (1) pRthivItvAzraya-prAbdAzrayatvAderiti ka, kha, ga /
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalayatirekAnumAna / . nyAbhAvasya sAdhyatvAt / na caivamabhAvAdavivekatAdavasthyaM, tena samaM svarUpabhedasyAnvayinA vyatirekiNA vA saadhytvaat| anye tu pRthivItvabhinnadharmAtyantAbhAva eva sAdhyaH jalatvAdipratiyAgikAstAvanto'tyantAbhAvA vA tattadasAdhAraNatattavarmAtyantAbhAvayAgovA rate cAbhAvAjalatvaM na ghaTAdau ghaTAdijalAtyantAbhAvavaditi pratyakSAdeH(1) kvacittattadharmAyAdeva prasiddhA iMti nA * dazabhinnathivyAdau anubhUyamAnasyetyarthaH, 'pRthivIveti tejaHpramatidvAdazabhinnathivauniSThAnyobhAvAnumAnamadhikRtya, 'bhabdAzrayatveti pAkA tarabhedAnumAnasthale tejaHpratidvAdazabhinnAkAzaniSThAnyonyAbhAvAnumAnamadhikRtyeti, 'atiriktamiti pRthivyAderjakhAdyatirikratvaM vinetyrthH| trayodazavarUpeNa trayodazabhedAH mAdhyAiti dvitIyakalpe zakate, 'nanviti, itaratvAvacchinnapratiyogitAkasAmAnyAbhAvasya mAdhyatve etadAzaGkAyA amaGgateH tasyAbhAvAbhAvapratiyogikasyaikatvAditi mantavyaM, 'prabhAvAntareti adhikaraeNatiriktabhedetyarthaH, 'kharUpabheda iti adhikaraNasvarUpabheda ityarthaH, 'ananugamAditi adhikaraNAnAmanantatvena caturdazatvarUpeNa mAdhyatvAsambhavAdityarthaH / atra kasyacit samAdhAnamAzaGkate, 'abAdhiteti (1) pratyakSAdeveti gh0|
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 bAlacintAmagai prsidiH| tAvatAmabhAvAnAM vaizidhvaM na prasiddhamiti ceta, kimetAvatA, na hi tAvadezidhyamaca sAdhyate, kintu jalatvAdInAM yAvanto'bhAvA iha sAdhyAste ca tapa tapa prasiddhA eva tAvazidhyadhaustu phalam anyathA siddhasAdhanAta, militAnAmapi sAdhyatve nAprasiddhiH vizvidekadharmAvacchedohi balAdivanamelakArthaH, saca nAsihaH / na ca hetorasAdhAraNyaM, tAvadabhAvayogI chaca sapo bhavati na tu tadekadezakatipayAbhAvavAn prabhAvatvAM abAdhitapratyayetyarthaH, 'asti' atiriko'sti, ayame-. kadebhinaM prati nApasiddhAnta ityata zrAi, 'anatiprasaketi, 'maanaabhaavaaditi| na cAbhAvatvAMge abAdhitokapratyaya eva mAnamiti vaacN| damidaM bhavatIti pratautimAlikasyAbhAvatvasya bhAve khaukArAn atirikadharmikalpanAmapekSya sAghavAditi bhAvaH / 'kharUpabhedasthati prabhAvalAvachinapratiyogitAkabhedatvarUpeNetyarthaH, 'anvathineti bhAvatvaitakA vayinetyarthaH, 'yatirekiNeti pRthivaubAdizetakathatirekiNetyarthaH, na cAmAdhAraNaM, anyatra sAdhyA nirNayadazAyAmanumAnapravRttaH, idamupalakSaNaM prabhAvatvAvazivapratiyogitAkabhedavale mati janAditrayodazAnyonyAbhAvasya mAdhyatve prathamAnumAnenApyabhAvabhedaH sidhyatauti mantavyaM / 'pRthivauSabhiveti prathitvAsamAnAdhikaraNevyarthaH / nanvacApyasiddhi
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ vevnnyvireshaanumaan| sAdhyatAyAstAvatyaparyAptaH / yahA jalavAtyantAbhAvatejasvAtyantAbhAvAdhikaraNattiH atyantAbhAvatvAta ghaTatvAtyantAbhAvavatra, evamatyantAbhAvAntarasAmAnAdhikaraNyamapi tapa sAdhyamiti kaaprsiddhiH| rityasvarasenAha, 'jalavAdauti, tAvantaH payodazetyarthaH, tattadasAdhAraNeti jakhAdyasAdhAraNetyarthaH, 'yoga iti, pakSadharmatAbakSasabhyasAthasambandhAbhidhAnaM na tu sambandhaparyantaM sAdhanaM, tathA mati nahi tAvadeziya ityagrimagranthavirodhAt / na caivaM pUrvAbhedaH, atra jayabAdiniyatahAdhabhAvo'pi sAdhya rati pUrvato bhedAt, 'kacit' manasvAtyannAbhAvAdau / zahate, 'nAvatAmiti, 'anyatheti pakSadharmatAvalasabhyasya pakSe mAdhyavaiziSvastha prasiddhirapi yadyahaM tadetyarthaH, nanu jalabAdipratiyogikatAvadatyantAbhAvAH pratyekameva mAdhyA: anumitiH parAmarzazca samUhAlambanarUpa ityuko asAdhAraNyaM mizitalarUpeNa mAdhyatAyAntu apamitiH tena rUpeNa kutrApyamiddherityata zrAi, (9) tAvati na paryAptariti gh0| (2) 'ghaTAbantAmAvavaditi ka-kha-gavijitapustakapAThaH paratvayaM na samI conaH 'padArthavibhAjakadhammAtyantAmAvatvAditvarthaH' iti kasyacidyAkhyAgasthAsaGgatyApatto dRSTAntasya ghaTAtyantAbhAvasya padArthavibhAgakA dhammAtyantAbhAvatvaviraheNa hetuvaikalyaprasaGgAt / ghaTatvAtyantAbhAvarUpadRSTAntasya ghaTatvasya sAkSAtpadArthavibhAjakatvAbhAve'pi paramparayA padArthavibhAjakatvAt ma hetuvaikalyamiti dhyeyam /
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavabhintAmaNI __ "kiccetare tAvat prasiddhA eva te ca bhedapratiyogitA meyatvAditItarabhedo'pi sugraha eva / nanu pRthivI netarabhedavatI gurutvAdibhyo jalavaditi pratirodha iti cet / n| itarabhedaniSedhAhItarAbhedaH na tu tejaHpramatyabhedaH() jala iti dRSTAntasya sAdhyavaikalyAt catuIzAbhedAnAM caikaca virodhenAsambhavAt caturdazabhedAnAM 'militAnAmapauti trayodazatvAdyavacchinnAnAmapautyarthaH, 'yatkiJcideketi)yatkiJcidekadharmAvacchinnatvamityarthaH, saca prakRte cayodazatvAdi. sNkhyaasmaankaalaunmpekssaabuddhivishessvissytvmevetibhaavH| 'ma ceti, bhinna-bhitrAdhikaraNasthAnAmapyabhAvAnAM mAnasopasthityA apekSAbuddhiviSayatvaprakAreNa jJAnasambhavAt bhitrAdhikaraNasthaghaTayordo ghaTAviti pratautivaditi bhaavH| tAvadabhAvayogauti tAvadabhAvavattayA nizcitaityarthaH, 'katipayAbhAvavAn' katipayAbhAvavattayA nizcitaH, 'mAdhyatAyA iti mAdhyatAvacchedakasyetyarthaH, mAdhyatAvacchedakAvacchinnavattayA nicitazca sapakSa iti bhAvaH, 'atyantAbhAvatvAditi tejasvAniyatAtyantAbhAvavAdityarthaH, tena tejo'nyatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvAdau vastutastejo'viSayA ca yA caturdazaviSayA dhauvyaktistadviSayatvAtyantA (1) na ca tejaHpratyabheda iti kha0, g0| sa ca na tejaHpratyabheda iti gh0| (2) 'kiSidekadhammAvacchedo'hi' ityatra 'yatkiJcidekadharmAvacchedo'hi' * iti kasyacinmalapustakasya pATha etenAnumIyate /
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlytirekaanumaan| caikava vRttau na virodhH| yattu sAdhyaprasiddhau pRthivItarabhinnA tatsAdhyAdhikaraNa-pRthivyanyataratvAttadadhikaraNavat pRthivyAM tat sAdhyamanvayina eva setsyatIti, tantra, anyataratvasyAliGgatvAdityaktatvAta, liGgatve vA jalAdAvapi tasiddhiprasaGgAt / evaM tarhi pRthivI jalaM pRthivItvAt yanna jalaM tanna pRthivI yathA teja itisatpratipakSo'stviti cet| na / ajalasya ghaTAdeH pratyakSata eva pRthivautvanizcaye vyatirekavyabhicArAdasya bhAvAdau ca na vyabhicAraH, padArthavibhAjakadharmAtyantAbhAvavAdityarthaH iti kazcit / 'tatreti jalavAtyantAbhAva ityarthaH, 'kAprasiddhiriti, tejasvAtyantAbhAva-vAyukhAtyantAbhAvAdimamAnAdhikaraNajalavAtyantAbhAvasyaiva mAdhyatvAditi bhAvaH / anyetumataM samApya prakArAntareNa mAdhyAmiddhiM darzayati, kiJceti, 'te ceti, pRthivItaratvaM bhedapratiyogitAvacchedakaM vyatirekidharmatvAt ityatra tAtparya, anyathA iMtarapratiyogikabhedaprasiddhAvapi tejasvAvacchinnapratiyogitAkabhedAprasiddheriti dhyeyaM / 'na tu tejaHprabhRtIti, prAtikhikarUpeNa caturdazabhedAnAmabhAvaH sAdhya ityabhiprAyeNedaM dUSaNaM, anyathA pRthivautarabhedAbhAvasya pRthivItaratvasya jale sttvaadmnggtH| bAdhamayAha, 'caturdazeti, abhAvamAdAya caturdazatvaM bodhyaM, sthApanAnumAne bAdhamuddharati, 'caturdazeti / 'jalAdAvapIti, tatrApi tatsAdhyA 79
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau nyUnatvAt tadanavadhAraNe tu satpratipakSatvamiSTameva / nanu jIvaccharIraM sAtmakaM prANAdimattvAt icchAdikAryavattvAddeti vyatirekiNi sAdhyAgrasiddhau kathaM vyatirekAdinirUpaNaM, nairAtmyaJca ghaTasya na pratyakSavedyaM tasya tavAsAmarthAt, nAnumAnagamyaM nairALyApratItAvanvayinobhAvAt sAtmakatvapratIti vinA vyatirekiNe'nupapattiH / athecchA samavAyikAraNajanyA kAryatvAt tacca samavAyikAraNaM pRthivyAdyaSTadravyabhinna pRthivyAditve bAdhakasattvAditi pRthivyAdibhinnAtmasiddhau tahattvaM jIva dhikaraNa-jalAdyanyataratvastha liGgatvasambhavAditi bhAvaH / idamApAtataH jale pRthivItarabhedasya bAdhenAmiddhe jaletarabhedasiddhau ca dRssttaaptteH| vastutastu pRthivItarabhedasya viziSya kutrAgyadhikaraNe'siddheH siddhau cAnvayApratisandhAnadazAyAM vyatireka-yAptijJAnahetutvAvazyakalAJcetyeva draSTavyaM / 'evaM' vyatirekavyAptijJAnasya hetutve, 'yatirekavyabhicArAditi sAdhyAbhAvasya hetvabhAvavyabhicAritlAdityarthaH, idamupalakSaNaM asAdhAraNyAdityapi draSTavyaM, 'tadanavadhAraNe viti pRthivItvasthAnavadhAraNe vityarthaH / 'icchAdauti, avacchedakatAsambandhana heturiti bhaavH| 'sAdhyAprasiddhavAviti, sAtmakatvasya jIvaccharauramAtravRttitvAttasya pakSavAditi bhAvaH / 'vyatirekAdauti, 'trAdinA sAdhyavaiziSyasya parigrahaH, 'tasyeti, tadabhAvasthAtaundriyatvAditi bhAvaH / aprasiddhAbhAvasAdhya ke vyatirekyasvityata Aha, 'sAtmakatveti, 'kAryatvAditi bhAvakAryatvA
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalavyatirekyanumAnaM / charaure sAdhyata iti cet, yadi sAtmakatvamAtmasaMyogavatvantadA ghaTAdA tadastauti tatAhetuvyAvRttAvasAdhAraNyaM, jJAnasamAnAdhikaraNajJAnakAraNIbhUtasaMyogAzrayakAryatvaM sAtmakatvaM zarIrAtmasaMyogasya jJAnakAraNatvAt zrAtma-manasAstathAtve'pyakAryatvAditi cet| n| zarIrAdanyacAsiddheH, tatra prasiddhau siddhasAdhanAt / icchAyA asamavAyikAraNasaMyogAvacchedakatvasyAbhAvo dityarthaH / zakate, 'jJAneti, cakSuHsaMyogAzrayatvena ghaTAdeH sAtmakatvavAraNAya 'jJAnasamAnAdhikaraNeti, zrAtma-ghaTAdisaMyogAdimAdAya taddoSatAdavasyamataH 'jJAnakAraNeti, tAdRzasattvAderghaTAdau mattvAt taddoSatAdavasthyamataH 'saMyogeti, zrAtma-manamorvAraNAya 'kAryatvamiti / na ca prANe'tiprasaGgaH, zrAtma-prANasaMyogasyAhetutvAditi vakSyamANatvAditi bhAvaH / 'garaurAdanyatreti, na ca rAhoH zirasi tatpramiddhiriti vAcyaM / pakSAdanyatrApasiddherityarthAt ceSTAvattvena tasthApi pakSatvAt / zaGkate, 'icchAyA iti, 'dRSTaH' jAtaH, 'taDyatirekaiti sa eva ca mAtmakatvamiti bhAvaH / 'aprasiddhamAdhyasaMsargamiveti, yadyapi vyAptijJAne sAdhyasaMsargasgavazyaMbhAnAt kathaM mAdhyasaMsargo'prasiddhaH / na ca niradhikaraNakasAdhyapramiyA sAdhyAbhAva-hetvabhAvayorvyApakatvagrahasambhavAnna maMsargaprasiddhirAvazyakauti vAcyaM / mAdhyatAvacchedakAvacchinnamAdhyAbhAvasya vyAptighaTakatvena tadbhAnAvazyaMbhAvAt / na / tathApi apramiddhAbhAvasAdhyakavyatirekiNi prasiddha eva mAdhyasaMsargI
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 tattvacintAmaNau ghaTAdau dRSTaH tayatirekaH zarIre sAdhyata iti cet / n| icchAyA asamavAyikAraNasaMyogAvacchedakatvasya zarIra eva prasiddheH siddhasAdhanAt, anyathA asivivyatirekAdyanirUpaNAt / agrasiddhasAdhyasaMsargamiva sAdhyamaprasiddha sAdhayati vyatirekauti cet / n| vyati bhAsata iti vAcyaM / pUrvapakSiNA tadanagaukArAt tasya ca mtaantrtvaat| tathApi mAzyasaMsargaprasiddhyasahakAreNa mAdhyasaMsargamiva mAdhyaprasiddhiM vinaiva mAdhyamapi mAdhayati vyatirekItyarthaH, mAdhyasaMsargasya prasiddhisattve'pi tattvenAsahakArAditi bhAvaH / 'mAdharaNeti, 'icchA'samavAyauti, bhAvakAryatvAditi zeSaH, etamiddhizca vakSyamANAnumAne mAsamavAyikAraNavRttitvasya sandigdhopAdhitvanirAmArtha saadhnvyaapktvjnyaanaayopyujyte| kecittu 'dacchAsamavAyikAraNeti akArarahitaH pAThaH, tatsiddhizca sasamavAyikAraNavRttitvasya sandigdhopAdhinanirAsArtha sAdhanavyApakatvajJAnAyopayujyate / 'icchAtvamiti, vyaktipakSake vibhAgaje ca zabde vyabhicAraH syAditi jAteH pakSatvamukta ra, 'nityendriyeti, saMkhyAtva-pRthakatvAdau vyabhicAra (9) tathAca icchA saMyogAsamavAyikAraNikA nityendriyagrAhyavizeSa guNavRttiguNatvasAkSAdyApyajAtimattvAt prAbdavat ityanumAne vibhAgAsamavAyikAraNake zabde saMyogAsamavAyikAraNakatvarUpasAdhyAbhAvavati tovattamAnatvena vyabhicAraprasaGga ivi jAteH pakSatvAnusaraNamiti bhaavH|
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlvytirekynumaan| da6 rekAdyanirUpaNat asAdhAraNadharmeNApratItapadArthAnumAne ghaTatvAdinApi svecchAkalpitaDityAdyanumAnaprasaGga iti| ucyte| icchA'samavAyikAraNasiddhAvi chAtvaM saMyogAsamavAyikAraNakatti nityendriyagrAmavizezaSaguNavRttiguNatvasAkSAyApyajAtitvAt zabdatvavat sa cAsamavAyikAraNaM saMyogaH kiJcidavacchinnaH saMyogatvAt AtmasaMyogamAvasyecchAjanakanve'tiprasagAditIcchA'samavAyikAraNasaMyogAvacchedakatvaM sAtmakatvaM zaraure saadhyte| yahA AtmAnaucchAdhAratA mahat vAraNAya vRttyantaM, snehatve vyabhicAravAraNAya 'nityendriyagrAhyati vizeSaguNavizeSaNaM, nityendriyagrAhyatvaJca tanmAtragrAhyatvamato na manasogrAhyatvena tasya taddoSatAdavasthyaM, zrAtmakatvapratyakSatvapace saMkhyAtve vyabhicArAdAha 'vizeSeti, zabdajazabdAdimAtravRttijAtivizeSe vyabhicArAdAha, 'guNatvasAkSATyApyeti, tattvaJca guNatvamAkSAdvyApyajAtyavyApyatvaM, anyathA guNatvavyApyAnyataratvAdivyApyatvAdasiyApattiH, jAtipadazca zabdajazabda-saMkhyAnyataratvAdau vyabhicAravAraNaya, samavAyasambandhena vizeSaguNavRttitvalAbhAya vA, anyathA janyamAtrasya kAlopAdhitayA saMkhyAtve vyabhicAratAdavasyAditi sNkssepH| 'atiprasaGgAditi anyAvacchedenApaucchotpattyApatterityarthaH, asamavAyikAraNasaMyogAvacchedakatvasyaiva icchAdyavacchedakatvaniyAmakatvAdityabhimAnaH, 'icchaa'smvaayikaarnneti| na ca tAdRzasaMyogAdyavacchedakatvena prakAreNa
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau saMyogAvacchedyA janyavibhuvizeSaguNadhAratAtvAt vAvAdisaMyogAdyavacchedyazabdAdhAratvavaditi sAmAnyataH siddhamicchAdhAratAghaTakecchAsamavAyikAraNadravyasaMyogavatvaM sAtmakatvam, ata eva jJAnasamAnAdhikaraNajJAnakAraNIbhUtasaMyogAzrayakAryatvaM vA sAtmakatvaM svazaraure prANAdimattvasya icchAdimattvasya ca ceSTAvayavopacayA mAdhyaM noktAnumAnAt prasiddhamiti vaayN| tadanantaraM manasA tathA prsiddheH| 'yadeti, icchAdhAratAyAH paraure vyApyavRtterna mahatmayogo'vacchedaka ityataH 'prAtmanauti, 'mahatsaMyogeti, 'mahatpadaM manoyogAvacchedyatvenArthAntaravAraNaya, IzvarajJAnAdeApyavRtterAdhAratAyA vAraNAya 'janyeti, rUpAdyAdhAratAvAraNAya "viviti, AtmavRttidvitvAdyAdhAratAvAraNAya 'vizeSeti, prAdhAratA ca samavAyAvacchinnA vivakSitA nAtaH zarauravRttIcchAdyAdhAratAyAM vyabhicAra iti mantavyaM, 'sAmAnyata iti siddhasAdhanazaGkAvAraNAya, 'icchAdhArateti 'icchAdhAratAghaTakaH' icchAdhAratAvacchedakaH ya icchAsamavAyivyanirUpitasaMyogastadatvamityarthaH, zrAtmanyatiprasanaH vAraNaya nirUpitetyantaM, svanirUpitasaMyogavattvaJca svasminnAstauti bhAvaH / atrApi mAdhyatAvacchedakaprakAreNa prasiddhirmanasA drssttvyaa| 'ata eveti jAnAdhAratA mahatmayogAvacchedyA garauravattvAt sa ca mahatsaMyogo jJAnamamAnAdhikaraNa: tattadRttyavacchedakatvAt jJAnakAraNaJca ananyathAsiddhAtraya-yatirekAt tadAzrayomahAnkAryaH zrAtmasaMyo
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalayatirekAnumAnaM / 111 divyApyatvagrahAt ghaTAdau ceSTAdiviraheNa prANadimakvecchAdimattvavirahAnumAnamicchAdivirahAt icchAdiprayojakecchAdyAdhAratAghaTakecchAdyasamavAyikAraNasaMyogavirahAnumAna kAryAbhAvavati kAraNAbhAvaniyamAt / na ca sAtmakatvaM zarIratti zarIre bAdhakAbhAvAt zarIratvavadityanvayinaiva sAdhyasiddheH(1) kiM vyatirekiNeti vAcyaM / zarIraM sAtmakamiti zarIravizeSyakagimahattvAdityanumAnena prasiddhisambhavAdevetyarthaH / nanu mAtmakatvasya mAdhyasya prasiddhAvapi nairAtmatvasya sAdhyAbhAvasya ghaTAdAvasiddhatvAt kathaM vyatirekavyAptigraha ityata pAha, 'khazarIra iti, 'ceSTeti ceSTAvayavopacayAdyanyatamavyApyatvagrahAdityarthaH; tena nikriyavinaSTabharaure na vyabhicAraH, 'ceSTAdiviraheNa' ceSTAdyanyatamasAmAnyAbhAvena zarIrabAdhakAbhAvena, 'garaure bAdhaketi garauravRttitvAbhAvavattayA apramitatvAdityarthaH / 'saMskArAjanyeti vegajakarmaNi vyabhicAravAraNAya, gurutva-TravatvAjanyetyapi bodhyaM, tena patana-syandanayorna vyabhicAraH, 'evaJceti, satyantamAtrasyAtmanyapi sattvAttaDyAvRttaye 'zarIratvamiti, tena zarIrAvayave na vybhicaarH| 'Atmabhinneti, prAtmanaH mAtma katvavAraNAya satyantaM, mRtazarIrasyApi kadAcidbhogAdhAratayA taDyAvRttaye 'AtmavizeSaguNakAraNeti, kAraNatvaM phalopadhAyakatvaM tena zarIrAtAsaMyogatvena tasya svarUpayogyatve'pi na kSatiH, mRta (1) siddhasAdhanAditi gh.|
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau buddhervyatirekiNaM vinAnupapatteH upAyAntarasyopAyAntarAdUSakatvAcca / yahA ceSTA saMyogAsamavAyikAraNikA saMskArAjanyakriyAtvAditi ceSTAyA asamavAyikaraNasaMyogasiddhau prayatnavadAtmasaMyoga eva paryAvasyati prayatnAnvaya-vyatirekAnuvidhAyitvAt, evaM ceSTAyA asamavAyikAraNasaMyogAzrayatve sati zarIratvaM sAtmakatvaM jIvacharaure sAdhyaM ceSTAvattvAditi hetuH ceSTAvirahazca ghaTAdau pratyakSasiddhaH) ceSTAvirahAttadasamavAyikAraNa paraurAtmasaMyogajanakaM tadavayavAtmasaMyogamAdAya mRtazarIrAvayavasya mRtazarIrAvayavAtmavibhAgakAraNamRtazarIrAtmasaMyogamAdAya mRtazarIrasya ca sAtmakatvavAraNAya 'vizeSeti, bheraudaNDasaMyogavacchabdajanakaM mRtazaraure zarIrAntarasaMyogamAdAya mRtazaraure sAtmakatvavAraNaya 'zrAtmeti / yadyapi tasyApi svagocarapratyakSajanakatvena jauvaccharaure mRtazarIrasaMyogasya duHkhajanakatvena ca taddoSatAdavasthyaM tathApi AtmavizeSaguNapadaM prayatnaparamityadoSaH / AtmavRttitvena saMyoge vizeSya ityapi kecit| manasaH sAtmakatvavAraNaya 'bhogAnadhikaraNavRttauti, naJyasthApyetadeva phalamiti saMkSepaH / 'prANAnyatve satauti, prANe vyabhicAravAraNAya satyantaM, nADyAdau vyabhicAravAraNAya 'jJAnakAraNIbhUteti, cakSuHsaMyogAdimAdAya taddoSa (9) ceThAvirahasya ghaTAdau pratyakSasiddheriti gha0 /
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ bevnnyaaprvaanumaan| saMyogaviraho'pi sugrh| yahA jIvaccharauraM tadaSayamA vA Atmabhinnatve satyAtmavizeSaguNakAraNabhAgAnadhikaraNattisaMyogavat prANAnyatve sati jAnakAraNIbhUtaprANasaMyogavattvAt yannaivaM tatraivaM yathA ghaTaH, zrAtma-prANasaMyogaH prANa-manAsaMyogo vA zarIra-prANasaMyogenaivAnyathAsiddho na kAraNaM, bhAgAdhAratvaM bhogasamavAyikAraNAtiriktatti sakalabhogAdhikaraNadRttitvAt prameyatvAdivaditi tArkikI riitiH| athecchASTadravyAtiriktadravyAzritA aSTadravyAnAzritatve sati guNatvAt yanaivaM tannaivaM yathAnAzritamaSTadravyAzritaM veti kathaM vyatireko aSTadravyAtiriktadravyasya taddattitvasya cAmatItarvya tAdavasyaM ataH 'prANeti, manvAtma-manamorapi hetutvena vyabhicAraityata Aha, 'traatm-praanneti| na ca zarIra-prANasaMyogasya na zarIraprANasaMyogatvena hetutvaM gauravAt kintu prANasaMyogatvenaiva yatrAvacchedakatAsambandhena jJAnaM taca mamavAyena prANamayoga iti mAmAnAdhikaraNyaM pratyAsattiH, tathAcAtma-prANasaMyogAdirapi jJAnasvarUpayogyaeveti vyabhicArastadavastha iti vaacy| phalopadhAnasya vivkssittvaat| taJca kArya-kAraNabhAvaghaTakasambandhena jJAnasamAnAdhikaraNatve mati jJAnajanakatvamiti na ko'pi doSa iti bhAvaH / nanu bhogAmadhi (1) tArkikanItiriti ka., ba., g.| 80
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmagai tirekAdyanirUpaNAt / syAdetat icchAyAdravyAzritatve'numite pRthivyAdau bAdhAnavatAradazAyAM vipratipattivAkyAdAzritatvAdisAdhAraNadharmadarzanAhA tahavyamaSTadrayAtiriktaM na veti sndehenaassttdrvyaatiriktdrvyopsthitiH| yahA icchASTadravyAtiriktAzritA na veti saMzayAt(1) icchAyA aSTadravyAtiriktAzrayApasthitI pazcAdicchAzrayo'STadravyAtiriktadravyaM na veti sNshyaadssttdrvyaatiriktdrvyopsthitiH| atha vA dravyAzritA icchA aSTadravyAtiriktadravyadRttirna veti pUrvavat saMzayAdaSTadra karaNAvRttiH saMyogo'siddhaH bhogasamavAthikAraNasyaiva bhogAdhAratvAt saMyogasya tanmAtrAvRttitvAdityAzakya unasAdhyopapattaye zarIrasthApi bhogAdhAratvaM mAdhayati, 'bhogAdhAratvamiti bhogAsAdhAraNadhAratvamityarthaH, tena kAlAdivRttitayA na siddhasAdhanaM, 'sakaleti, na ca bhogAdhikaraNetyasya svarUpAsiddhivArakatayA vaiyarthamiti vAcyam / samudAyasya bhogAdhikaraNatvavyApakatvAdityarthatvAt / nanvidaM mandigdhAnekAntikaM mAdhyAbhAvavattayA nizcite saMmAryAtmatve etadanumAnAtparvahetoH sandehAdityata Aha, 'tArkikauti anubhavamUlikA rautirityarthaH, zaraure sukhamityanubhavAt garaure'pi bhogAdhAra . (1) 'icchAcavyAtiriktAzritA na veti saMzayAt' ityayaM pAThaH ka-kha. . pihitAlake naati|
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevnyvirekynumaan| vyAtiriktadravyattitvaM prasiddhamicchAyAH sAdhyate saMzayaprasiddhamapi sAdhyaM vyatirekAdinirUpakaM sAdhyajJAnamAvasya kAraNatvAt / na caivaM saMzayAdeva pakSe sAdhyasiddhevyatirekivaiyarthya, nizcayAtha tatpravRttariti / maivaM / saMzayena sAdhyaprasiddhAvapi tavyatirekanizcayAsambhavAt sAdhyavyatireka-tayAptinizcayasya sAdhyanizcayasAdhyatvAt sAdhyasandehe tdytirekaadisNshyaavshymbhaavaat| kisa saMzayopasthitasAdhyasya vyatirekinirUpaNaM na yogyAnupalambhAt sAdhyanizcayaM vinA yogyaanuplmbhaasmbhvaat| nApi vyApakAbhAvAt, sAdhyanizcayaM vinA tdyaapktvnishcyaabhaavaat| na ca yadIcchA aSTadravyAtiriktadravyA vasiddhau saMsAryAtmatve hetoya'tirekanirNayena vyabhicArasandehAbhAvAditi bhAvaH / 'anumita iti guNatveneti zeSaH, 'AzritavAdauti zrAzrayatvAdautyarthaH, 'dravyopasthitiriti, tavRttitvaJca icchAyAM dravyatve ca pratautameveti bhaavH| nanvaSTadravyAtiriktadravyAzritatvena mAdhyatAvacchedakaprakAreNa yathokasaMbhayAna prasiddhiH prasiddhau vA sbaagnaar'nyjaam niy'aaghmaal bilaa ruugh anivyAptigrahaH tasya mAdhyatAvacchedakAMge viziSTavaiziSyabodharUpatvAdityasvarasAdAha, 'atha veti, nanu koTitAvacchedakaprakAreNa koTiprasidhabhAvAt kathamayaM saMzayaH tatprasiddhau ca tata evAnumAnasambhave
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ tritA na syAdaSTAnAzritA satI dravyAzritA na syAt rUpavaditi sAdhyaviparyayakoTau pratikUlatarkasahakRtaH sAdhyasaMzaya rava nizcayakAryaM karoti, ata evaitAdRzasaMzayopasthitakalpitaDityAdisAdhanamapyapAstaM, tahiparyaye pratikUlatarkAbhAvAditi vaacchN| sAthyanizcayaM vinA sAdhyavyatirekanizcaya-tanmUlatarkAnavatArAt, anyathA aSTadravyAtiriktadravyattitvanirUpaNe toMdayastodaye ca tatsahakRtasAdhyasaMzayasya sAdhyavyatirekanizcAyakatvamiti / ucyate / icchAzrayadravyasiddhau pRthivyAdAvicchAdhAratA'bhAve taddavyaM pRthivyAdyaSTadravyabhibam aSTadravyAttidharmavatvAt pRthivyAditve bAdhaka kimantargatenAca tatsaMzayeneti cet| na / icchAyAmaSTadravyAtirikavRttitva-tadabhAvakoTikena saMzayena upanayabalAdaSTadravyAtirikta dravyasvasya viSayokaraNAt assttdrvyaatirikdrvydRttitvprsiddhiritybhipraavaat| nandhidamayukta icchAyAM mAdhyasandehe'pi rUpAdau tavyatirekani. bathe bAdhakAbhAvAt, na hyekatra sandehe sarvatra sandehaH, pArthivarUpAdisaMzayasattve'pi vAyau tadabhAvanizcayasyAnubhavikatvAdityata zAha, 'kiJceti, 'mAdhyanizcayaM vineti,pratiyogi-taDyApyetarasakalatabhizcAyakasamavarSAne pratiyogyanupalambharUpasya yogyAnupalambhasya tannizcayAprasiddhavAvasambhavAditi bhaavH| idamApAtataH idAnauM nidhayatvasya yogyAnupatha
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevnntirekaanumaan| satvAddetyaSTadravyAtiriktadravyasiddhAvichAyAmaSTadravyAtiriktadravyavatvamaSTadravyAtiriktadravyattitvaM vA sAdhyate sAdhyaprasiddhidravyatve icchAvizeSyakASTadravyAtiriktadravyavRttitvapratIte_tirekisAdhyatvAt, tathApIcchASTadravyAtiriktadravyAzritA aSTadravyAnAzritatve sati dravyAzritatvAt aSTadravyAtiriktadravyatvavaditi sAdhyaprasiddava dRSTAntasiddheranvayI hetuH syAditi cet / na / anvayavyAtyapratisandhAne vyatirekavyAptipratisandhAnadazAyAM vytirekismbhvaat| na ca dravyatvAdeH sapakSAt vyattAghasAdhAraNyaM,taddhi sAdhya-tadabhAvobhayasAdhakatvena satyatipakSotyApakatayA doSAvaha prakRte ca na hetoH sAdhyA dhAvatantratvAt kAdAcitkasya tasyAcApi bhAvAt, 'vyApakAbhAvAditi mAdhyavyApakAbhAvAdityarthaH, sAdhyasya vyatirekanirUpaNamiti shessH| bhrAntaH zakate, 'na ceti, 'rUpavaditauti, 'pratikUlatarkatyanenAnvayaH, 'etAdRzasaMzayeti prAgunakrameNa icchA navavyAtirikadravyAzritA na veti saMzayenopasthitetyarthaH / 'mAdhyavyatirekanizcayeti, ApAdakanizcayasya taka prati hetutvAt iti bhaavH| 'icchAzrayeti guNatvahetukadravyAzritatvAnumAneneti zeSaH, 'icchAdhAratAbhAva iti, dadazcAgrimahetusiddhArtha, pRthivyAdauti pRthivauvAbhAvAdivyApyadharmavattvAdityarthaH, maca gandhAbhAvAdiriti zeSaH, 'dravyavattvamiti vRttitAsamandhemetyarthaH, prasiM
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau bhAvasAdhakatvaM vipakSe bAdhakAbhAvAt sAdhyasAdhakatve tatsatvAt, ata eva yAvadekatrAnukUlatarko nAvatarati tAvadeva dazAvizeSe'sAdhAraNyaM doSa ityuktaM suvarNatejasatvasAdhakavyatirekiNi zabdo'nityaH zabdatvAdityAdAvapi tathA / athASTadravyabAdhAnantaraM icchAdI guNatvAdevASTadravyAtiriktadravyattitvaM siddhyati pakSadharmAtAbalAt prasiddha vizeSabAdhe sAmAnyajJAnasya taditaravizeSaviSayatvaniyamAt, ata evAsaviSayAnityajJAnavAdhAnantaraM kSityAdau kAryyatvena jJAnajanyatvaM siddhyannityasarvaviSayatvaM jJAnasyAdAyaiva siddhyatIti cet / na ! bAdhAnantaraM iSTadravyAtiriktadravyaviSayApyanumitidra ddhiriti utAnumAnAnantaraM manamA tAdRzadravyadRttitvatvena mAdhyatAvachedakaprakAreNa mAdhyaprasiddhivyatva ityarthaH, idamupalakSaNaM aSTAnAM, dravyasya, atiriktasya, vRttitvasya ca khaNDamaH prasiyA manamA vizeSye vizeSaNamiti nyAyena aSTadravyAtiriktadravyadRttitvamiti vizichapramitisambhava ityapi bodhyaM / nanvevamicchAyAmapi drvyavRttitvAt mAdhyamiddhirjA teti kiM vyatirekiNA ityata Aha, 'duccheti, 'dravyatvavaditauti 'anvayau hetuH sthAdityanenAnvayaH, atra hetuH 'mAdhyaprasihoveti, 'dRSTAntasiddheH' dRSTAnte dravyale mAdhyasiddheH / (1) bathAnayAdhAratAbAdhAmantaramiti kA, kh.|
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevacayatirekyanumAnaM / vyAzritatvaprakArikA syAt anumitervyApakatAvacchedakamAcaprakArakatvaniyamAt na tvaSTadravyAtiriktadravyahattvaprakArikA tasya pUrvvamapratItatvena prakAratvAsambhavAditi tatprakArikAnumitirvyatirekiNaiva / zranAdyanantahyaNukAdiyAvatpakSaukaraNe'nAdyanantatAvadupAdAnagocarAparokSajJAnatvameva nitya sarvvaviSakatvametadanya nityasarvvaviSayatvaM vyatirekiNa eva siddhyati, pakSadharmmatAbalenApi vyApakatAvacchedakaprakAreNa sAdhyasiddhirbhavati na tu sAdhyagatavizeSaprakArikA atiprasaGgAt / nanvaSTadravyAnAzritecchA dravyAzriteti yadi sAdhyate tadASTadravyAtiriktadravyAzritatvamantareNa pratijJArtha eva nopapadyate, satyam, evamapyaSTadravyAnAzritecchAyAM dravyAzritatvaM (12 vyAvRttAviti atra dravyAnAzritatve sati gaNatvasya hetorvyAvRttAdavityarthaH, 'sAdhya-tadabhAvobhayasAdhakatveneti prakRtahetau sAdhya- tadamAvobhayavyAptinizcAyakatvenetyarthaH, 'sAdhyAbhAvasAdhakatvaM' sAdhyAbhAvayAptinizcayaH, 'sAdhyasAdhakatve' sAdhyavyApyale, 'tatsattvAditi anunyUlatarkasattvAdityarthaH, aSTadravyAnAzritasya tadatirikradravyavRttitvaM "venA dravyAzritatvasyaivAnupapatteriti bhAvaH / 'ekaceti ekamAce ityarthaH, 'suvarNataijasaveti suvarNa tejaH zratyantAgnisaMyogenAmucchidyahimAdravatvAdhikaraNatvAdityacetyarthaH / 'aSTadravyabAdheti pRthivyAdyaSTa
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. sAvacintAmanI siyatu tasyASTadravyAtirekyaM kutaH siddhayet / atha sAmA.. nyAvyabhicAramAdAya mAnAntaropanItaM tattadanyatvamupajIvyASTadravyAnyadravyattitaivecchAdeH paricchidyate jJAnAntaropasthApitavizeSaNaviziSTajJAnasya surabhi candanamityAdau darzanAditi cet / n| maanaantraabiymenaanupsthiteH| ye cecchAzraye pRthivyAdibhinnatvaM na jAnanti icchAyAzca pRthivyAdyanAzritatvaM na jAnanti tessaampynumaanaaditypyaahuH| dravyeSu icchAdhAratAbAdhAnantaramityarthaH, 'guNatvAdeveti icchA dravyA zritA guNatvAdityanumAnenetyarthaH, 'paJcadharmatAbalAditi aSTadravya vRttitvabAdhasahakArAdityarthaH, tathAca kiM vyatirekiNeti bhAvaH / 'bAdhAnantaraM hauti bAdhAnantaramanumitiraSTadravyAtiriktadravyaviSayApi dravyAzritatvaprakArikA sthAdityarthaH, 'vyApakatAvacchedaketi yena rUpera' vyApakatvagrahastenaiva rUpeNanumitau bhAnaniyamAdityarthaH, yathAzru kUTaliGgasya sthale vyabhicArAt, 'pUrvamapratItatveneti pUrva vyApakatA vacchedakatayA aprtiittvenetyrthH| nanvevamIzvarAnumAne nityatvaM sarvavi SayakatvaJca jJAne kathaM siddhyatItyatAha, 'anAdyananteti / 'sAmAnyA' vyabhicAramAdAyeti guNatvaniSThadravyAzritatvasAmAnyavyAptidhAnamAdAyetyarthaH, paricchidyata iti icchA drayAzritA guNavAditi prAthamika
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevazcatirekvAnumAna / atha vyatirekI nAnumAnaM sarvaca prameyatvAdinA satyatipakSagrastatvAditi cet / n| vipakSabAdhakena vyatirekiNa blvttvaat| anye tu vyatirekiNyabhAva eva sAdhyaH sa cAprasiddhaeva siddhyati yasyAbhAvasya vyApako hetvabhAvo gRhautastasyAbhAvaH pakSe vyApakAbhAvAbhAvarUpeNa hetunA siddhyati vyApakAbhAvavattayA jJAte vyApyAbhAvajJAnAvazyambhAvAta, tathAhi pRthivI itarebhyo bhidyate pRthivautvAdityaca itarasya jalArdhyApakaH pRthivItvAbhAvo gRhIta iti pRthivautvAbhAvAbhAvarUpeNa pRthivautvena / sAmAnyatodRSTAnumAnanenetyarthaH, 'mAnAntarAditi prAthamikaguNatvahetukadravyAzritatvAnumitiprAkkAle dravyagatamaSTadravyAnyatvaM mAnAna gyimato nopatiSThate yenopanautaM bhAsatetyarthaH, dadamupalakSaNaM mAna . upasthitatve'pi bhAnaM na sambhavati anumitervyApakatAvacche dakamAtraprakAreNaiva mAdhyaviSayakavaniyamAt anumitAvupanautabhAne mAnAbhAvAcetyapi draSTavyam / keSAJcitmamAdhAnamAha, 'ye ceti, 'jAnannauti, na vA mAmAnyatodRSTAnumAnena icchAyApi dravyAzritatvaM jAnantauti zeSaH, "pRthivyAdhanAzritatvamiti, dUdaca vyatirekiNi matyanta vizeSaNasidyartha, 'anumAnAditi icchAyAmaSTaTravyAtirikadravyAzritatvAnumiterityarthaH, mA. ca vyatirekiNaM vinA na sambhavati pUrva mAmA 81
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ mndinii pRthivyAmitarAnyonyAbhAvo'prasiddha eva sidyati pratiyogijJAnasya vRttatvAt pratyakSeNa bhUtale ghaTAbhAvavat / evamanyatrApyavyApyavRttIcchAyAH svAzrayatve siddhe svAzraye yo'tyantAbhAvastadavacchedakaM ghaTAdi savvaM tadavacchedenechAnupalambhAt jIvaccharorantu na tathA tadavacchedena tadAzraye icchopalambhAt tathAcecchAtyantAbhAvAzrayatAvacchedakatvarUpasya nairAnyasya ghaTAdau prANAdimatvAbhAvA vyApako gRhIta iti jIvaccharaure prANAdimattvena icchAtyantAbhAvAzrayatvAvacchedakatvasyAbhAvaH sAtmakatvaM sAdhyate,evaM prAmANyasAdhakavyatirekiNyapi vyadhikaraNanyatodRSTAnumAnAbhAvena tena tatmiyasambhavAditi bhaavH| 'ityayAGkarityakharamodbhAvanaM, tadvaujantu yadIcchAyA dravyAzritatvena tadAzrayastha pASTadravyabhinnatvema na jJAnaM tadA mAdhyAprasiddhyA vyatirekiNo'pyanavakAza iti tatmamarthanamapyazakyaM syAditi dhyeyam / 'balavattvAditi, matpratipacAnavatAradazAyAM vyatirekisAmrAjyAtyapi bodhyam / 'prabhAva eveti prabhAvatvarUpeNAbhAva eva sAdhya ityarthaH, ataeva vyatirekavyAptijJAmAinyabhAvAbhAvatvenaiva vayanumitiriti bhAvaH / 'aprasiddha eveti prasiddho'pautyarthaH, manu tasyAprasiddhatve hetvabhAve tadabhAvavyApakatvagrahAsambhavAt kathamanumitirata Aha, 'yasthAbhAvasyeti yasya pratiyogino vyApakatayA helabhAve sahIta ityarthaH,
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevlytirekynumaan| 105 prakArAvacchinnatvasya vyApaka samarthapravRttijanakatvAbhAvo'pramAyAM gRhotA'to vivAdAdhyAsitAnubhave samarthapravRttijanakatvena vyadhikaraNaprakArAvacchinnatvasyAbhAvaH siddhyati vyadhikaraNaprakArAnavacchinnatvameva pramAtvam / nanu sAdhyAprasiddhau kathaM sAdhyaviziSTajJAnaM vizeSaNajAnajanyatvAdiziSTajJAnasyeti cet| n| pakSe sAdhyAnumitisAmagrIsattvAtpakSavizeSaNakaH sAdhyavizeSyakarava pratya jAyate bhUtale ghaTo nAstItyabhAvavizeSyakapratyayavatra) tathApi sAdhyAbhAvavyApakAbhAvAbhAvarUpahetumattayA pakSajJAnaM vyatirekiNi gamakatApayikaM / na ca sAdhyaprasiddhi vinApi tAdRzapratisandhAnaM sambhavati, na tathAca tatra hetvabhAve pratiyogivyApakatAjJAnameva heturiti bhAvaH / 'vyApakAbhAvavattayeti vyApakAbhAvatvarUpeNa vyApakAbhAvavattayA jAne ityarthaH, 'tathAhauti tathAcetyarthaH, 'datarasya jalAderiti taadaamysmbndhenetyaadiH| 'pacavizeSaNaka iti pRthivyAM pRthivItarabheda ityAkArakaH pratyayo jAyata ityarthaH / nanvidamapi jJAnaM na sambhavati pRthivItaratvAvacchinna / gogitAkabhedatvasya vizeSyobhate bhede vizeSaNatayA tajjJAnAbhAvAt / na cetarasya bhedatvasya ca khaNDamaH prasiddhisattvena vizeSye vizeSaNamiti nyAyena tAdRzadhausambhava iti vAcyaM / tathA mati pakSavizeSaNakaparyantAnudhAvanavaiyarthyAt itaratvA(1) abhAvavizeSyakapratyakSavaditi gh.|
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 cintAma ca vastugatyA yaH sAdhyAbhAvastayApa kA bhAvapratiyogimattayA jJAnaM mRgyata iti vAcyaM / vyatirekyAbhAsAnupapatteriti cet / na / yeo'bhAvA yasya bhAvasya vyApakatvena gRhItaH tadabhAvAbhAvena tasya vyApyasyAbhAvaH pakSe sAdhyata ityanugatAnatiprasaktasya gamakataupayikatvAt, 'zrayazca vyatirekiprakAraH svArtha eva paraM prati sAdhyAprasiddhyA pratijJAdyasambhavAditi sarvvaM samaJjasam ) / iti zrImaGgeApAdhyAyaviracite tattvacintAmaNaiau anumAnAkhyadvitIyakhaNDe kevalavyatirekyanumAnasivAntaH, sampUrNamidaM kevalavya tirekyanumAnaM / vacchinnasya bhedasya ca khaNDazaH prasiddhisattvena vizeSye vizeSaNamiti nyAyena pacaviSeSyaka-sAdhya vizeSaNakajJAnasyApi sambhavAditi cet / ma / bhedatvarUpeNa pRthivItaratvAvacchinna pratiyogitAkabheda vyakterjJAnAbhAvadazAyAmasyAbhidhAnAt tajjJAnadazAyAntu pacavizevyakamapi sambhavatauti dhyeyaM / 'vyatirekyAbhAseti vastugatyAdheyatvAderabhAvasthAprasidyA vyatirekavyAptijJAnAnmeyatvAnanumAnApatterityarthaH / iti zrImathurAnAtha-tarkavAgIzaviracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye kevalavyatirekyanumAnasiddhAntarahasyaM, sampUrNamidaM kevastavyatirekAnumAna rahasyaM / (1) sarvvamavadAtamiti gha0 /
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha priipttiH| -~~nkatonvyatirekyanumAnasiddhAvapattirna mAnAntaraM tenaiva tadarthasiddheH syAdetat jyotiHzAstrAttatkathitaliGgAhA devadattasya zatavarSajIvitvamavagataM carama zatavarSajIvI gRha ra veti niyame pratyakSeNAvagate pazcAdyogyAnupalabdhyA nizcitoyahAbhAvo jIvananiyamagrAhakapramA atha arthApattirahasyaM / vyatirekavyAptijJAnasyAnumitijanakatvaM vyavasthApya prasaGgasaGgatyA arthApatteratirikapramANatvaM maumAMsakAbhimataM nirAcaSTe, 'vyatirekyanumAnasiddhAviti vyatirekavyAptijJAnasyAnumitijanakatvasiddhAvityarthaH, arthApattiH' arthApattizabdavAcyaM jJAnaM, taccAsmanmate vyatirekavyAptijJAnajanyAnumitireva tanmate cAtirikramiti dhyeyN| 'na mAnAmaramiti nAnumitibhitramityarthaH, 'tenaiveti anumAnenaiva, 'tadasya' arthApattizabdavAcyajJAnasya, siddheH' utpatterityarthaH, tathAcAnumitimAmagraubhitramAmayyajanyatve sati janyatvAditi hetariti bhaavH(1| na (9) prayogastu paryApattizabdavAcyaM jJAnaM nAnumiti bhinnaM dhanumitisAmagrA. janyatve sati janyatvAdityAkAraka iti /
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 tattvacintAmaNe gayobalAbalAnirUpaNAhahiHsatvakalpanaM vinA niyamaiyaviSayakasaMzayaM janayitvA jIvati na veti saMzayamApAdya jIvanasaMzayApanuttaye jIvanopapAdaka vahi:satvaM kalpayatIti yathoktasAmagrAnantaraM vahirastauti pratIteH tavAnvaya-vyatirekAbhyAM saMzayahArA gRhAbhAvaH tadatyAditaniyamahayaviSayakasaMzayo vA karaNaM jIva cAnumitimAmayaujanyavAdityeva samyak , yathAmanive) vaiyarthAbhAvAt(1) / arthApattizabdavAcyaM jJAnaM anumitibhinnaM na veti vipratipattiH, yadA vyatirekavyAptijJAnaM vyatirekavyApyaviSayakAnumitibhivapramitikaraNaM na veti vipratipattiH, vyAptiviziSTabuddheH vyAptijAnAnuvyavasAyasya ca vAraNaya vyatirekavyApyaviSayaketi / pracAbhinavamImAMsakAH zTaNomautyanubhavasiddhazAbdatvAdijAtivat arthAdApAdayAmautyanubhavamiddhamapattitvamapi jAtivizeSaH siddhyti| maca vyatirekavyAptijJAnajanyAnumititvameva tadviSaya iti vAcyaM / amanugatatvAdvilambopasthitikatvena tadupasthiti vinApi taadRshaanugtmterjaaymaantvaat| athAstu . arthApattitvanAmA jAtivizeSaH, sa cAnumititvavyApya eva / na ca tasya tadvyApyatve mAnAbhAvaH, (1) anumitisAmagraubhinnasAmagrAjanyatve sati janyatvAditi hetoranu.. mitisAmagroanyatvaTitatvAbhAvAt na vyarthavizeSaNaghaTitatvamiti ', bhaavH| . .
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ ppttiH| masaMzayaeva vA, karaNe svyaapaarktvaaniymaat| pramANayAvirodhajJAnaM tadAhitasaMzayahArA karaNamiti kazcit / tadA jIvitvasya liGgavizeSaNasya sandigyatve nAnumAnAsambhavAdapattiAnAntaram / nanu saMzayasya kalpakatve sthANu-puruSasaMzayAdapi tadekakoTinirvAhakalpanApattiH, na ca pramitasaMzayaH kalpanAGgaM,jIvanasya vyatirekavyAptijJAnajanyajJAne anuminomautyanuvyavasAyasyAnumitimAmagraujanyatvasya ca mAnatvAditi cet / na / tatra tAdRzAnuvyavamAyasyaivAmiddheH pratyuta dUdanvasAkSAtkRtaM na vA anumitaM parantu arthApattyA avagatamiti vaiparItyenaivAnubhavAt / ata evAnumitisAmagraujanyatvamaprasiddhaM tatra tAdRzavyavasAyAbhAve lAghavAt mAdhyavadanyAvRttitvajJAnasyaivAnumitihetutvAt arthApattiM prati guruNe'pi vyatirekavyAptijJAnasyAnAgatyA hetRtvakalpanAt laghuno'pyasambhavAt / na cArthApattiM prati lAghavAt mAdhyavadanyAvRttitvajJAnaM hetuH anumitau ca vyatirekavyAptijJAnamityeva kinna sthAditi vaac| RcayavyAptijJAnajanyajJAne arthAdApAdayAmautyanuvyavasAyAbhAvAt anuminomautyanuvyavasAyAt vyatirekavyAptijJAnajanye ca tAdRzAnuvyavamAyAditi prAtaH / hetoH svarUpAmiddhimAzaGkate, 'sthAdetaditi, devadattaH pratavarSa jIvauti na jyotiHprAstrokaM kintu yat kendrasthavRhaspatikaM bhavati
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo nat pratavarSauvauti vyAptimAcapAhakamata Aha, 'taskathitetiH 'manavarSajIvau graha evetauti devadattaH pratavarSajIvI san gTahAnyAvRttiriti niyame ityarthaH, 'nizcitogTahAbhAva iti pratavarSamadhye eva gTahe devadattAbhAvasya niSaya ityarthaH, 'jIvananiyamayAhaketi jauvivanizcaya-grahAnyAvRttitvanizcayayoH prAmANyAprAmANyAnyatarAnizcayAdityarthaH, 'vahiHsattvakalpanamiti vahiHmattvanizcayAbhAvena cetyarthaH, 'niyamadayaviSayakamiti niyamadayaviSayakanizcayadayaviSacakaM prAmANyasaMzayaM janayitvetyarthaH, 'pApAdya' utpAdya, 'apanuttaye' nivRttaye, 'jIvanopapAdakamiti pratavarSamadhye grahamataH pratavarSajIvisvastha vyApakamityarthaH, 'kalpayati' jJApayati, aba mAnamAha, 'yathoketi, 'saMzayadArA' prAmANyasaMzayadvArA, 'gTahAbhAvaH' rahe devadattasyAbhAvanizcayaH, gTahAbhAvanizcayastha prAmANyasaMzayaM pratyahetutvena tasya tayAratvAsambhavAdAha, 'tadutpAditeti tatprayojyanizcayadayaviSayakaprAmANyasaMzaya ityarthaH, mopi na jauvanakAraNaM jauvanasaMzayenAnyathAsiddhatvAt tasya taDyApAratve mAnAbhAvAdata pAha, jIvanasaMzaya eva veti 'krnnmitynussjyte| nanu jauvanasaMzayasya vyApArAbhAvAt kathaM karaevamityata aAha, 'karaNa iti phalAyogavyavacchinnatvasya karaNalakSaNavAt iti bhaav:(1)| 'pramANayoH' devadatte gatavarSajIvitva-rahAnyAvRttivanizcayayoH, virodhajJAna' viruddhArthaviSayakatvajJAnaM, zatavarSamathe / gTahaniSThAbhAvapratiyogini gatavarSajauvitvaM grahAnyAvRttitvaca dharmadavaM viruddhaM ubhAbhyAM tanizcayArthaM tadubhayaviSayaukataM jJAnamiti (1) na tu manAyogavyavacchinnathyApAravat kAraNaM karaNamiti tAtparyyam /
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ brssaaptiH| tadAnauM pramitatve saMzayAbhAvaprasaGgAt jIvitvanizcaye'numAnAdeva vahiHsattvanizcayAca, kadAcit pramitatve caprAkamamitapuruSatvasyAntarA tatsaMzaye kalpanA syAt / kiJca jIvanasaMzayasya mRte'pi dRSTatvAnna vyabhicAreNa vahiHsattvagamakamiti cet / na / yathoktasAmagrauprabhavasaMzayasya kalpanAGgatvAt, ataeva mRta aniSyamANayomuhAbhAvanizcayo na yathoktasaMzayamApAdayatIti na vhiHsttvklpkH| gRhAbhAvazca yogyAnupalabdhini yAvat, 'tadAhineti tAdRzavirodhajJAnAhitaprAmANyasaMzayadvAretyarthaH, tAdRzavirodhajJAnaM vinA prAmANyasaMzayAsambhavena upajIvyatvAditi bhaavH| 'kazcidityakharamodbhAvanaM nadIjantu prAntarAlikasya prAmANyasaMzayasya taDyApAratve mAnAbhAva iti / 'liGgavizeSaNasyeti, jIvitve mati gTahAsattvasyaiva hevakaraNIyatvAditi bhaavH| 'anumAnAsambhavAt' anumitisAmayyasambhavAt, 'kadAcit pramitatva iti yadA kadAdhivicitaviSayakasandehasyaiva kalpanAGgatva ityarthaH, 'kalpanA syAt' jIvanatadupapAdakakalpanA syAt, 'jIvanasaMzayasyeti jIvanasaMzayo yasmAditi vyutpattyA grahAsattvanizcayasyetyarthaH, yathAzrute samAdhAne 'gTahAbhAvanizcaya ityasaGgateH taccAnupadaM sphuTaubhaviSyati, 'mRte'pi' mRtatvena nivite'pi, 'vyabhicAraNa' anvayavyabhicAraNa, 'yathoktati, 'saMbhayasya' jIvanasaMzayasyetyarthaH, kArya-kAraNabhAvastu phalabalAttayaktitvena vina 82
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau zcito na saMzaya iti| atha jIvananiyamagrAhakapramANayAryadi ca tulyabalatvamavagataM va tarhi vahiHsattvakalpanA vizeSadarzanavirahAt, kalpane vA pramitajIvananirvAhakavahiHsattvavadgRhaniyamanirvAhakamaraNasyApyucitatvena tatkalpanApi syAt jIvana-maraNayoH saMzayAvizeSAt / atha tayorekaM balauyo'paramabalaM tadaikenAparasya bAdha eveti na saMzayaH tasmAdyaca zatavarSa kSaNazakrimattvenaiva veti / 'kiJcetyuktadoSamuddharati, 'zrata eveti pathokrasAmagrauprabhavasaMzayasya kalpanAGgatvAdevetyarthaH, 'mRta-janiSyamAnaporiti mRtatva-janiSyamAnatvena nizcitayorityarthaH, 'yahAbhAvanizcayaH' gTahAsattvanizcayaH, 'yathoktati yathokarUpeNa jauvitvasaMzayaM jnytiityrthH| kecittu 'jIvanasaMzayasyeti yathA kathaJcit jIvanasaMzayasyetyarthaH, 'mRte'pauti, vadhimattvanizcayAbhAvo'siddha eveti bhaavH| etena dUSaNadvayameva nirAkRtaM / nanu tathApi muMtatvAdinA nizcite rahAsatvaniSayaH vahiHsattvaM na kalpayatauti zrata pAha, 'zrata eveti, arthasnupUrvavadityAH / manu jIvitvanidhaye prAmANyasaMbhayAt jIvitvasaMzaya iva yogyAsuparadhijanitagTahAbhAvanizcaye'pi prAmANyasaMzayAt kathaM na gTahAbhAvasaMbhaya ityata pAha, 'gTahAbhAvazceti, tathAca taca yogyAnupala
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaaptiH| jIvitvamavadhArita yahAbhAvazca nizcitaH tatra vahi:satvakalpanaM na tu jIvanasaMzaye, vazca devadatto vahiH san jIvitve sati gRhaniSThAtyantAbhAvapratiyAgitvAditi vyatirekiNA vahiHsattvajJAnenArthApattyA liGgavizeSaNajIvitvasaMzaye vahiHsattvakalpanA ca nAstyeva / kiJca gRhAbhAvanizcayaH pramANahayaviSayasaMzayaM janayitvA jIvanasaMzayamApAdya vahiHsattvaM kalpayatauti na yuktaM, na hi yata eva yatsaMzayaH sa eva tannizcayAya - --- bhijanitajJAnameva vizeSadarzanatayA prAmANyasaMzayavirodhauti bhAvaH / 'jIvananiyameti devadatte gatavarSajIvitvagTahAnyAvRttitvaniSathayorityarthaH, 'tulyabalatvamiti ubhayacaiva sandigdhAprAmANyakalamityarthaH, 'avagataM' pramANamiddhaM, 'vahiHsattvakalpanA' vahiHmattvanizcayaH, 'vizeSadarzaneti vahiHsattvavyApyasya zatavarSamadhye gTahAsace mati zatavarSajIvitvasya nizcayavirahAdityarthaH, vyApyanizcaya eva tadanupapattyA vyApakakalpanAditi bhAvaH / nanu saMzayakaraNakArthApattisthale vyApyanizcayo ma hetuH kintu vyApyamaMzaya eva tathA phalabalAt tathaiva kalpanAdityakharasAdAha, 'kalpane veti, 'jIvaneti gatavarSamadhye gTahAsattve mati pratavarSajIvitvasya vyAyaketyarthaH, 'Tahaniyameti rahAmato grahAnyAvRttitvasya vyApaketyarthaH, 'ucitatvena' badabhimatanidhAyakamAmagrIviziSTatvena, vyApyasaMzayamAtraM na vyApakArthApattihetuH kinnu vilakSaNa
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo prabhavati, atiprsnggaat| maivam / yathoktasAmagrIjanitasaMzayavAnevaM tarkayati yogyAnupalabdhigRhIto gRhAbhAvaiti tanizcayaH sudRr3haiti jIvananiyamagrAhakayAreka bAdhyaM viruddhayorapramANatvAt tadiha maraNaM kalpayitvA jIvanagrAhaka bAdhyatAM novA vahiHsattvaM kalpayitvA ehaniyamagrAhakaM taba vahiHsattvakalpane gRhaniyamagrAhakamAvabAdhA, maraNakalpane tu zatavarSajIvI devadattaH statsaMbhaya evetyata Aha, jauvaneti, jIvana-maraNayoH' jIvitva-tadabhAvayoH, 'saMzayeti, grahAnyAvRttitvasaMzayato'vailakSaNyAdityarthaH / 'eka' sahAnyAvRttitvajJAnaM, 'balauyaH' nizcitaprAmANyakaM, 'aparaM' pratavarSajauvivajJAnaM, 'zravalaM' rahautAprAmANyaka, ekeneti zatavarSamadhye grahaniSThAbhAvapratiyogitvena nizcitasya devadattasya gTahAnyAvRttivanizcayenetyarthaH, 'aparasya aparaviSayIbhUtasya pratavarSajIvitvasya, 'bAdhaH' prabhAvanizcayaH, pratavarSamadhye gTahAsattve mati sahAnyAvRtteH matavarSajauvivAbhAvaniyayAditi bhaavH| 'na maMzaya iti na pratavarSajIvitvasaMbhava ityarthaH, 'avadhAritamiti niSitamityarthaH, gTahAnyAvRttitvaJca mandigdhamityapi bodhyaM, 'yahAbhAvaH' gTahe'bhAvaH / nanvevameva vakravyamityata Aha, 'evaJceti, 'jIvitve matauti etacchatavarSamadhye sahanihAbhAvapratiyogikhAdityarthaH, 'yatirekiNeti, radamupalakSaNaM devadattabhine maicAdau sAdhya-hetanizcayadamAyAmanvayinApi sambhava
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaapttiH| zatavarSajIvI gRha evetiniyamahayasyApi bAdhA syAt, tadAha jIvanavAdhe tanniyamabAdhasyAvazyakatvAditi / kiJca adya jIvati zvo jIviSyatItyAdibahutarakSaNalava-muhartAdisamayopAdhiniyataM jIvanamupalabdhamiti tahAdhe bahutaravyAptibAdhaH, devadatta-tadavayavagRhasatvavyAptizcAlpA tathA prabhAvasvarUpamaraNApekSayA bahiHtauti bodhyaM, 'liGgeti, agre 'kalpanA ceti cakAro yata ityarthe, yato liGgavizeSaNajIvitvasaMgaye vahiHsattvakalpanA nAstyevetyarthaH / 'pramANadvayeti nizcayadayaviSayakaprAmANyasaMzayamityarthaH, 'jIvanasaMzayamiti jIvana-grahAnyAvRttitvayoH saMzayamApAcetyarthaH, tannizyAyeti, gTahAnyAvRttitvanizcayasyaiva vahiHsattvasaMzayatvAditi bhaavH| 'atiprasajAditi sarvacaiva tatsaMzayottaraM tanizcayApatterityarthaH, pUrvaM tasaMzayasya tadupapAdakanizcayahetutve sarvatraiva tatsaMbhayAnantaraM tadupapAdakakalpamApattirityuktaM, aca tu tatsaMgAyakasyaiva tanizcayahetutve sarvatra tatsaMzayAnantaraM tanizcayApattirityucyate iti na paunarUtyaM / yadyapi yathokasAmagrauprabhavasaMzayasahakAreNa tatsaMgAyakasya tanizcayahetutvAbhyupagamAbAtiprasaGgaH, tathApi sphUTatvAt tadanupekSya ekameva samAdhAnaM ubhacAha, 'maivamiti, 'evaM tarkayatauti evaM lAghava-gauravatarkamavatArayatItyarthaH, yogyAnupaladhauti lAghava-gauravajJAnazarauraM bhavati, tathA ca pratavarSamadhye gTahAmati puruSe gatavarSajIvitvaM gTahAnyAvRttilacca dayaM viruddhamiti bhAvaH / 'maraNaM kalpavitveti maraNamattvena jIvanajJAna
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe sattvasya bhAvasya laghutvaM, yadi ca gRhAnyonyAbhAvAzrayavahiHpadArthattisaMyogAzrayatvaM vahiHsatvamiti tadapekSayA maraNameva laghu, tathApi maraNApekSayA jIvanamAcaM ladhviti tadeva kalpayitumaha / tato'rthApattikalpitaM jIvitvamupajIvyAnumAnAdapi vahiHsattvajJAnaM maprametyarthaH, 'vahiHsattvaM kalpayitveti vahiHsattvasattvenetyarthaH, 'vahiHsattvakalpana iti vahiHsattvamattve ityarthaH, 'Tahaniyameti gTahAnyAvRttitvanizcayetyarthaH, 'bAdhA' apramAtvaM, 'matavarSajIvau graha eveti zatavarSajIvitve sati sahAnyAvRttirityarthaH, niyamaddayasthApi bAdhA syAditi nitrayadayasya vibhinnarUpApramAtvaM sthAt, 'zatavarSajIvI devadattaH' ityasya gatavarSajauvivAbhAvavati gatavarSajIvitvaprakArakatvarUpazatavarSajIvitvApramAtvaM syAt pratavarSajIvitve sati sahAnyAvRttirityasya pratavarSajIvitvasya vizeSaNasyAbhAvena viziSTasthApyabhAvAcchatavarSajauvibaviziSTaTahAnyAvRttitvaprakArakatvarUpaviziSTApramAtvaM syAditi yathAzrute'rthe 'ma tatra vibhiSTabAdho vizeSyavAdhAt' ityagrimagranthAsaGgateH tasya tacaiva vyaktirbhaviSyati / 'taniyamabAdhasyeti devadataH gatavarSajIvitve mati grahAnyAvRttiriti nirNayapramAlAbhAvasyetyarthaH, 'tadAdhaiti teSAmaprAmANya ityarthaH, 'bahutaravyAptauti jyotiHzAstrajanitatabalokatavaDataravyAptijJAnAnAmaprAmANyamityarthaH, 'devadatta-tadavathaveti, 'sahamattvavyAptiH' tAdAmyasambandhena grahamattvasya vyAptidhIH
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaapttiH| 655 bhaviSyatItyetAvattasahavato yathoktasAmagrauprabhavaH saMzayA vahiHsatvaM kalpayati / na ca vAcyaM tarkANAM viparyayAparyavasAyitve AbhAsatvaM, tatparyavasAne ca gTahAnyAvRttitvadhauriti yaavt| na ca ekasya devadattasya tAvatkAlopAdhinizcayApekSayA devadatta-tadavayavAdiparasparArtha-grahAnyAvRtitvanizcayAnAM kathamalpatvamiti vaacyN| tAvatkAlopAdhijIvitvanizcayasyApi devadatta-tadavayavAdiparasparArthayAvatmattve jIvanayAhakasya vahutvAt / na ca tathApi vahiHsattvakalpane devadatta-tadavayavAdiparasparArthagrahaniyamavatteSu tadavayavAdiparasparaniyamaniyayAnAmapyapramAlaM sthAditi kathamalpatvamiti vaacy| maraNakalpane graha-tadavayavAdiparasparANaM devadatta-tadavayavAdiparasparANAmapi kAlopAdhi-- tayA tattajIvitvanizcayAnAM kAlopAdhyantarajIvitvanizcayAnAmapyapramAtvaM syAditi bhAvaH / 'prabhAvasvarUpeti tatpuruSoyazaraurasaMyogAdhikaraNakSaNavRtti tatpuruSauyazarIraprANasaMyogadhvaMsarUpetyarthaH, 'sahAnyonyAbhAvAzrayeti, raha-tadabhAvAnyonyAbhAvakUTaghaTitatvena ca vadhi:satvaM gurbiti bhAvaH / adRSTavizeSadhvaMso maraNamityabhiprAyeNetadabhiprAya ityapi kazcit / tadeveti vahiHsattvamevetyarthaH, vahiHsatvakalpane laghutaraM jIvanamAyAsthati maraNakalpane ca vahiHsattvApekSayA gurutaraM grahAnyAvRttitvamAyAsyatauti gauravAditi bhAvaH / tathA mati jIvanamAtrameva kalyatA kiM vahiHsattvakalpanenetyAgavAyAmAha, 'tata
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo tadevAnumAnametattasahAyaM vahiHsatvamanumApayiSyatauti yatolAghava-gauravatarkANAM viparyAyAparyavasAyinAmeva pramANasahakAritvamata eva pratyakSa-zabdAdAvapi iti, 'upajauya' hevakatya, 'anumAnAdapauti tathAcaitasyAlpatvAt tarkatvamapi kalyata iti bhAvaH / 'etAvataketi etAvallAghavajJAne- : netyarthaH, 'vahiHsattvaM kanpayati' vahiHsattvaM nizcAyayatItyarthaH, maraNe ca lAghavajJAnAbhAvAnna tanizcayaM janayatauti bhaavH| etena 'kizcetyuktamapi pratyuktaM, tasaMzAyakamAtrasya tanizcAyakatve evAtiprasaGgAt mahakArivizeSamAsAdya tasya tathAtve cAtiprasaGgAbhAvAditi hadayaM / na ca saMzayasAmAnyameva kalpakamastu kRtaM yathoktasAmagrauprabhavatvavizeSaNeneti vAcyaM / ayaM puruSo na veti saMzayasthApi puruSatvaM bhAvarUpaM tadabhAvApekSayA ladhviti tarkasahakRtasya puruSatvakalpakatvApatteH atreTApattau na deyamevoktavizeSaNamiti dhyeyaM / 'viparyayeti, 'viparyayaH' garvarthaviparItaH lAghavArtha iti yAvat, 'tadaparyavasAyitve tadanumitijanakasAmayyasahakatatve, 'AbhAsatvaM' laghvarthanizcayAjanakatvaM, IzvarAnumAnAdau lAghavajJAnasya laghvarthAnumitijanakasahakAreNa ladhvanizcayajanakatvadarzanAditi bhaavH| 'tatparyyamAne ceti devadattaetatkAlaunavahiHsattva-maraNAnyatarapratiyogI etatkAlInaprAgabhAvApratiyogitve mati TahAsattvAdityanumitijanakasAmayyAH sahakAritve cetyarthaH, 'viparyayeti khayarthAnumitijanakasAmayyamahakatAmAmapautyarthaH /
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaapttiH| sahakArI sH| na ca tasyAM dazAyAmeva pramANAntaramasti, tato'rthApattisahakAritvaM tarkasya / nanu svakAraNAdhInasvabhAvavizeSAtarkAnugRhItayathoktasaMzayasya yadi vahiHsattvapramApakatvaM tadA mRte gRhasthite vA tAdRzasaMzayAdyatra vahiHsattvakalpanA sApi pramA syAditi cet / n| yathAhi pramApakasyendriyasya doSeNa pramAzaktitirodhAnAdaindriyakabhramaH tathA yathAtasaMzayasyApi doSeNa pramAzaktitirodhAnAdagraharUpabhramasambhavAt parokSajJAnAnAM janakajJAnAvibhramatve yathArthatvaniyamaiti cet, satyaM prakRte'pi jIvana-gRhAbhAvaniyamagrAhakapramANayoranyatarAbhAsatvenAbhAsatva nanu lAghavajJAnasya pramANantaramahakAritve pramANantarAdeva vahi:sattvajJAnaM bhaviSyati kimarthApattyetyata pAha, 'na ceti, 'tasyAmiti lAghavajJAnadazAyAmityarthaH, 'svabhAvavizeSAt' vizeSazaktivizeSAt / 'pramAzaktauti pramAjanakazanerudbhAvanAzAdityarthaH, udbhavazca zaktiniSThapadArthAntaraM, 'agraharUpeti dharma-dharmiNorbhadAyaharUpetyarthaH, gurubhiranyathAkhyAtyanabhyupagamAdidamuktaM / 'jIvana-gTahAbhAvagrAhakapramANayoriti zatavarSajIvitvanizcaya-yogyAnupalabdhijanitagTahAbhAvanizcayayorityarthaH, mRtasthale jIvananizcayasyAbhAvasattvAditi bhAvaH / kutracit 'jIvananiyamagrAhakayoriti pAThaH atrApi 'niyamagrAhaka 83
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAvacintAmaNe sambhavAt / yahA doSAbhAvasahazatasya yathoktasaMzayasya vahiHsattvapramApakatvamiti / iti zrImahozopAdhyAyaviracite tavacintAmaNI anumAnAsyadvitIyakhaNDe saMzayakAraNakArthApattipUrvapakSaH // * // padena yogyAnupalabdhinanitaH devadattogTahe nAsyeveti nizyovivacitaH na tu jIvo gTaha evetinizcayaH, tathAsati vahiHsAcaM kutrApi ma sthAt, graha evetinidhayasya kutrApyAbhAsatvAditi dhyeyaM / doSeNa pramAgaradbhAvanAzamuktvA doSAbhAvastha pramAhetRtvamAi, 'yati / iti zrImathurAnAdha-tarkavAgIzaviracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyaditIyakhaNDarahasye saMzayakAraNakArthApattipUrvapakSarahasyaM /
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( e) atha saMzayakAraNakApattisiddhAntaH / ucyate / anayAreka bAdhyaM viruddhArthagrAhakatvAditi sAmAnyatAdRSTAdeva tarkasahakatAhaniyamagrAhakabAdhe liGgavizeSaNajIvitvanizcaye'numAnAbahiHsatvasiddhiH, tathAhi jIvanapramANabAdhe gRhaniyamapramANAtyApitaliGgena maraNAnumAnAt pramANatvAbhimatayAIyorapi bAdhA syAt gRhaniyamagrAhakamAnabAdhe ca niSyaripandhijIvanapramANAliGgavizeSaNajIvitvanizcaye vahiHsa atha saMzayakAraNakArthApattisiddhAntarahasyaM / 'anayoriti devadattaH zatavarSajIvau devadattogTahAnyAvRttiriti nicayaiyAnyataratvaM gatavarSajIvitvabhrama-grahAnyAvRttitvabhramayAnyataravRtti pratavarSajIvitva-sahAnyAvRttitvobhayavirodhanirUpakAdhikaraNavizeSyaka-gatavarSajIvitvaprakArakajJAnavRttitve mati tadvizeSyakagTahAnyAvRttitvaprakArakajJAnavRttivAdityarthaH, tadubhayavirodhanirUpakatvantu tadubhayatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavatvaM, yat tadubhayovirodhanirUpakAdhikaraNavizeSyaka-tatprakArakajJAnavRttive mati tAdRzAdhikaravizeSyaka-tatprakArakajJAnavRtti tattaDDama-tasamayAnyataravRtti yathA sattAvAn guNa: dravyatvavAn guNa itinizcayadayAnyataratvamiti mAmA
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 tattvacintAmaNau vAnumAnAdekapramANabAdhaivetyAditarkasahakRtAt sAmAnyatAdRSTAdevAnayorekaM bAdhyamiti jAyamAnAnumitiH paramparAmaraNajJApakaM viSayaukaroti, na tu vahiHsattvaparamparAsAdhakaM jIvanapramANaM, tathAca sAmAnyatAdRSTAdeva gRhaniyamagrAhakabAdhe jIvanapramANAliGgavizeSaraNajIvitvanizcayenumAnAdeva vahiHsattvajJAnamiti kimarthApattyA / nanu vahiHsattvajJAnaM vinA jIvau gRharavetyasya brahmaNApi bAdhitumazakyatvAt prathamaM vahiHsattvajJAnaM na tu gRhaniyamagrAhakabAdhAnantaraM tat yena niSyaripanthijIvanagrAhakAjjIvitvanizcaye'numAnaM syAt, na nyamukhau ca vyAptiriti bhaavH| yathAzrute zatavarSajauvI devadatta ityatra vyabhicArAt tasya pramAtvAt bAdhatvasya sAmAnyatodurvacatvAcca / 'tarkasahakatAditi lAghavajJAnasahakatAdityarthaH, gTahaniyamagrAhakabAdhaiti mahAnyAvRttitvanizcayasyApramAvanizcaye ityarthaH, 'jIvanapramANabAdha iti gatavarSajauvitvanizcayasyApramAve ityarthaH, 'TahaniyamapramApati sahAnyAvRttitvanizcayAnvitena etatkAlaunaprAgabhAvApratiyogiprANive mati grahAnyAvRttitvavibhiSTamTahAsattvena liGgenetyarthaH, 'maraNAnumAnAt' maraNasyAnumAnapramANamiddhatvAt, 'pramANatvAbhimatayoriti jatavarSajIvI devadattaH zatavarSajIvI devadattogTaha evetinizyadvayorityarthaH, 'bAdhA syAt' apramAtvaM sthAt, zatavarSajIvI
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryApattiH / prAthamikavahiHsattvajJAnamarthApati vinA / na ca gRhaniyamagrAhiNi tulyabale jAgarUke kathamapittyApi vahiHsvattvajJAnamiti vAcyaM / tarkasahakAreNApatterbalavattvAdahiHsatvajJAnamutyAdya gRhaniyamagrAhakamAnabAdhAditi cet / n| tarkasahakAreNa sAmAnyatAdRSTasya balavattvena gRhaniyamagrAhakabAdhasambhavAta, tasmAdyathAtasaMzayadazAyAM jIvanabAdhe tanniyamabAdhasyAvazyakatvAditi tarkAnantarameva vahiHsattvajJAnamityavivAdaM, tatra kalpanIyapramANabhAve yathoktasaMzaye tarkasya na saha kAritvaM gauravAt kintu niyamagrAhakabAdhadvArA vahiH devadattogTaha evetinizcaye'pi gatavarSajIvitvasya devadatte prakArakatvAditi bhaavH| 'niSparipanthauti 'pratibandhakAsamavahitetyarthaH, jauvamapramANAt' kendra sthavRhaspatikatvAdiniSThapramAtmakajIvitvavyAptinivayAt, 'jIvitvanizcaye' jIvitvamiddhau, 'vahiHsatvAnumAnAt' vahi:sattvasyAnumAnapramANasiddhRtvAt, 'ekapramANabAdheveti gTahAnyAvRttitvanizcayasyaivApramAtvaM sthAdityarthaH, 'parampareti gTahAnyAvRttivanizcayamityarthaH, 'jIvanapramANaM' pratavarSajIvitvaM, 'bAdhe' apramAlanidhaye, 'jauvanapramANaditi / 'vahiHsattvajJAnaM vineti devadatte vazvinizcaya vinetyarthaH, 'bAdhitumiti apramAtvena nizcitamityarthaH, gTahaniyamanizcayasyApramAtvaM hi vahiHsattvavati devadatte sahAnyAvRttitvaprakArakatvaM
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvacintAmaNI sattvaparamparAsAdhake sAmAnyatAdRSTe lAghavAt / na ca sAmAnyatAdRSTAvatAra ravAca nAstIti vaacym| anihArikabAdhaprAptI hokabAdhAnukUlakalpanAyAM vinigamakasto bhavati, na caikabAdhaprAptiH sAmAnyatAdRSTaMvinA / kiJca virodhanAnAnantaramekamapramANamiti yadi dhaurnAsti tadA prAmANyasaMzayo na syAt na syAcca jIvanasaMzayaH iyorapi jiivnmrnnnishcaayktvaat| athaikamanayorapramANamiti jJAnaM janayitvA sAmAnyatAdRSTasya vahiHsattvasyaiva gTahAnyAvRttitvAbhAvatvAditi devadatte tanizcayasyAvasyakatvAditi bhAvaH / 'bAdhAnantaraM' apramAvanizcayAnantaraM, 'tat' devadatte vhiHsttvjnyaan| 'Tahaniyameti sahAnyAvRttitvasaMzaye ityarthaH, jIvitvasaMbhayakAlotpatraprAmANyasaMzayAhitagTahAnyAvRttitvasaMzayAtmakakoTiiyopasthitimattvAditi bhAvaH / 'arthApatterbasavatvAditi arthApattijanakIbhUtasya jIvitvasaMzayastha mahAnyAvRttitvasaMga pratibandhakavAdityarthaH, alaukikapratyakSamAmayyA mAnamasAmayyAH sarvato balavattvAt grahAnyAvRttitvanizcayasyApramAvayahasambhavAditi bhAvaH / 'jIvanabAdha rati jIvitvanizcayasyApramANye ityarthaH, 'taSiyameti pratavarSajIvau devadattogTahaeveti nirNayApramAvasyAvazyakatvAdityarthaH, 'kalpanIyapramANabhAva iti kalpanauyAmitijanakatAketyarthaH, 'TahamiyamagrAhakadvAreti sahAnyAvRttitvanizcayasya prAmANyadvAretyarthaH,
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ prcaaptti| paryavasitatvAtajanitaniyamahayasaMzayAhitajIvanasaMzayAnantaraM tarkAvatAre pahirastautijJAnaM jAyamAna saMzayasya kAraNatvaM vyavasthApayatIti cet / n| yadeva hi viruddhArthagrAhakatvaM tarkavinAkRtamanirdhAritaikAprAmANyAnumitimajaujanattadeva tarkasahakRtaM punaranusandhIyamAnaM gRhaniyamagrAhakapramANamityanumiti vahiHsattvajJAnAnukUlAM janayati sahakArivaicitraNaikasyApi vicicphljnktvaat| na ca jIvanasaMzayAna 'anirdhAritaiketi sAmAnyato'nyataranizcayasthAprAmANyanizcayetyarthaH, 'ekabAdhAjukUleti gTahAnyAvRttitvanizcayasyApramANyAnukUlavadhiHsattvakalpanAyAmityarthaH, 'ekabAdhaprAptiH sAmAnyato'nyataranizcayasthAprAmAnizcayaH / manu mAmAnyato'nyatarAprAmANyanizcayaM vinaiva idamapramANamitisaMbhayo yathokalAghavatarkasahakArAbahiHsattvanimayaM janayiSyati kiM sAmAnyatodRSTenetyata-bhAha, 'kiJceti, 'virodhajJAnAnantara' viruddhArthaviSayaka jJAnAnantaraM, 'ekamapramANamiti anayoranyataradapramANamiti dhauryadi nAstItyarthaH, 'tadA prAmANyeti, yahAbhAvanizcayAt prAkaiyoviruddhArthaviSayakatvAnupasthityAprAmANyanizcitaprAmANyakalAnyatarasyAprAmANyavAne ca taca ca prAmANyanizcaye'prAmANyamaMmayAditi bhaavH| nanu mA bhUt prAmANyasaMbhayojIvanasaMzayAdeva vahiHsattvakalpanA bhaviSyatItyata Aha, 'na syo
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI taraM tadanusandhAnamasiddhaM gRhaniyamagrAhakasya jIvanagrAhakaviruddhArthagrAhakatvaM vinA(1) vhiHsttvklpne'pybaadhprsnggaat| atha yadi paryavasannamapi pramANaM punaranusandhIyamAnaM sahakArivizeSAt phalAntarajanaka sadecchA dravyAzritA kAryAtvAditi sAmAnyatA dRSTadravyAzritatvAnumitA pazcAdaSTadravyattitvabAdhe vyatirekiNAtmasiviriti bhajyeta aSTadravyattitvabAdhasahacatAt sAmAnyatodRSTAdeva punaranusandhIyamAnAt tatsidderiti ceti, 'iyoriti jauvanagrAhakapramANa-grahAnyAvRttitvagrAhakapramANayorityarthaH, 'jauvana-maraNeti, 'maraNapadaM maraNanirvAhyagTahAnyAttitvaparaM, jauvitva-TahAnyAvRttitvanizcayopasthitatvAdityarthaH, tathA cAgrahautAprAmANyakajIvitvanizcayasattvAt kathaM tamaMzaya iti bhAvaH / idamApAtataH yatra iyoH prAmANyaM pUrvaM na nizcitaM tatra mAmAnyatodRSTaM prati prAmANyasaMzayAdisambhavAditi dhyeyaM / nanvetAvatA bhavatvaprAmANyamaMzayAt pUrva sAmAnyatodRSTAbhAvaH tathApi tasyAnayorekamapramANamiti jJAnaM janayitvA vinAzAt tananitaprAmANyasaMzayAhitajIvitvasaMzayAnantaraM tarkAvatAre vahirastauti jJAnaM syAt tatra jIvitvasaMzayasya kAraNatvAdityAzaGkate, 'atheti, 'paryavasitatvAt' vinAzAt, "niyamadayeti nizcayadayaprAmANya " (1) viruddhArthagrAhakatvAnusandhAna vineti ka* kha. /
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaapttiH| .. . cet / n| anumitervyApakatAvacchedakaprakArakatvaniyamena tatprakArakabuDeya'tirekisAdhyatvAt vyatirekiNe'pyanyA saamrthyaavdhaarnnenopaayaantrsyaadossaac| api ca devadatto jIvana-maraNAnyatarapratiyogI prANitvAmahaditi sAmAnyatAdRSTaM lAghavasahakAreNa jIvanapratiyoginvaM viSayaukaroti tathAca liGgavizeSaNanizcayA maMgayAhitetyarthaH, 'anirdhAriteti sAmAnyato'nyataranizcayasthAprAmANyAnumitimityarthaH, 'punariti jIvanasaMzayAnantaraM punaranumandhIyamAnamityarthaH, 'viruddhArthagrAhakatvaM vinA' tajjJAnaM vinA, 'vahiHsattvakalpane'pauti, SaSTya'rtha saptamI, 'abAdhaprasaGgAditi 'bAdhaH' asattvaM, tadabhAvaprasaGgAt sattvaprasaGgAditi yAvat, 'tadanusandhAna vinA', tasthAsattvantu anubhavasAkSikamiti bhAvaH / 'paryavasantramapauti viziemapautyarthaH, 'aSTadravyattitvabAdha iti aSTadravyadRttitvAbhAvanizcayaityarthaH, 'vyatirekiNeti icchA aSTadravyAtirikadravyAzritA aSTadravyAnAzritatve sati guNatvAditi vyatirekiNetyarthaH, 'tamiddheriti aSTadrAtiriktadrayamiddheH sambhavAdityarthaH, 'tatprakAraketi aSTadravyAtiriktadravyatvaprakAraketyarthaH / nanu lAghava-bAdhasahakAreNa vyApakatAnavacchedakamapi prakAraukSya bhAsate IzvarAnumAnAdau tathA darzanAdityata Aha, 'vyatirekiNo'pauti vyatirekavyAptijJAnasyApautyarthaH / nanu viruddhArthagrAhakatvapratisandhAnaM vinA vahiHsattva 84
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ nkhilnaay'ii danumAnAdeva vhiHsttvsiddhiH| atha lAghavasAcivthAt sAmAnyatAdRSTasyApi vizeSaviSayatvAt niyamagrAhakapramANotyApitaliGgakamaraNAnumAnena jIvanaprAhakasyaiva satpratipakSatvam ekenApi bhUyasAmapi pratibandhasambhavAt / na ca tarkAtsAmAnyatAdRSTasya balavatvaM, vyApti-pakSadharmAtehi balaM tacca tulyameva jJAtaM lAghavAkhyatarkasya vizeSamAvaparyavasAyakatvena vyAptigrAhakatvasya nizcayasyAsattvamevAmiddhaM tasya punaranusandhAnaM vinApi yathokasAmagrauprabhavasaMzayAnantaraM lAghavAvatArAbahiHsattvanizcayasyAnubhavasidvavAdityasvaramAdAi, 'api ceti, 'sAmAnyatodRSTamiti nauvitvasaMbhayAnantarotpannamityarthaH / na ca prAmANikapratisandhAnAbhAve'pi yathokramAmagrauprabhavasaMzayAnantaraM vahiHsattvAmiddherApattiratiricyate iti vAcyaM / kendrasthitavRhaspatikatvasya ghaTAdisAdhAraNatayA prAmANikalopasthiti vinApi yathokasAmagraughaTakasya zabdatvaniSayasyaivAsambhavAditi bhAvaH / 'vizeSaviSayatvAditi jIvanatvaprakAreNa jIvanaviSayakavAdityarthaH, anyathA anyataratvarUpeNa jIvanaviSayakave maraNAnumAnena na satpratipakSaH sambhavati bhinnaprakArakatvena vizeSakavAbhAvAditi bhAvaH / 'niyamayAhakapramANeti gTahAnyAvRttitvanicayanicitaliGgaparAmarthanetyarthaH, tacca devadattomataH sahAnyAvRttile (1) pratiSedhasambhavAditi /
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaaptti| tulyatvAditi cet, taIi pakSadharmAtAbalAhizeSasiddhiH kApi na syAt sarvaca sAmAnyamukhapravRttapramANasya vizeSaparyavasAne'nyasAdharmeNa satpratipakSasambhavAta, zramayojakatvAnna viparItasAdhanamiti tulyaM niyamagrAhakasyAprayojakatvAt jIvanagrAhakasya tu sAmAnyatAdRSTasya jyotiHzAstrAdyathArthatvameva vipakSabAdhakaM vyAptigrAhaka mati gTahAvasthAnasyAprAmANikatvAdityAkArakamiti bhaavH| 'jIvanagrAhakasyaiveti devadattaH gatavarSajIvI kendrasthahaspatiprAmANikatvAdityAderevetyarthaH, 'matpratipakSitatvamiti(1) / nanu jIvanagrAhakasya kendrastha vRhaspatikaprAmANikatva-kevalaprANivAdirUpatayA bhUyaskhena balavattvamityata zrAha, 'ekeneti, vizeSamAtre jIvitvaprakAreNa jauvibAnumitau hetutvenetyarthaH, 'bhuuysaampauti| tauti, 'vizeSaparyavasAnaiti lAghavAdisahakAreNa vizeSaprakAreNanumitijanana ityarthaH, 'anyasAdhaNeti parvato na parvatIyavahimAn parvatIyavajhimadanyatvAt iti matpratipakSasambhavAdityarthaH, abhisandhimudghATayati, 'aprayojakavAdini, 'aprayojakatvAt' anumitiprayojakarUpazUnyatvAt hetau pakSadharmatAnizcayavirahAt iti yAvat, 'na viparotasAdhanamiti na pakSadharmatAbalalabhyavizeSavirahavyApyavattAnizcaya ityarthaH, 'tulyamiti, (1) etena 'satpratipakSa' ityatra 'satyatipratipakSivatvamiti kasyaci. bhUgapustakasya pATho'numauyata iti /
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo masti tasmAt sAmAnyamukhapravRttasya sahakArivizeSAt() vizeSaparasyAnumAnasya tavizeSavilakSaNagrAhakapramANena) stprtipksstvm| na ca pramANavirodhenAsya sarko na sahakArIti vaacyN| tarkAnavatAre vizeSaparatvAbhAvenAvirodhAt tadavatAre tadadhikabalatvAdeva anyathA tInavatAre satpratipakSasya tadavatAre'pi sahAnyAvRttitvasya devadatte sandhigdhatvAditi bhAvaH / 'niyamagrAhakasyeti pUrvotpatrasya gTahAnyAvRttitvanizcayasyetyarthaH, 'aprayojakatvAt' anumityajanakatvAt, tatra prAmANyasandehAditi bhAvaH / nanvevaM jIvitve mati sahAsattvena vahiHmattvAnumitireva kathaM syAt grahAnyAvRttivanizcayavat lAghavasahakAreNa utpabajauvitvaviSayakAnumiterapi prAmAtyasaMzayena liGgavizeSaNajIvitvasandehAt vyApti-pakSadharmAtAnizcayavirahAdityata pAi, 'jIvanagrAhakasyeti, 'jyotiHzAstrAdyathArthatvameva, 'jIvanagrAhakasya sAmAnyatodRSTasya' lAghavatarkasakAreNa jIvanaviSayakasya sAmAnyatodRSTasya, 'vipakSabAdhaka' aprAmANyayahe bAdhaka, 'vyAptiyAhakamastauti jIvitvaliGgakavahiHsattvAnumAne vyAptivimiSTapakSadharmatAnicAyakamastautyanvayaH, 'vizeSagrAhakapramANeneti amukhyabaleneti shessH| grahAnyAvRttitvasya nizcayAsattve'pi maraNa (1) sahakAriniyamAditi gh*| (2) sahizeSavilakSaNavizeSagrAhakamAneneti /
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaaptiH| tavaM na nivrtte| kizcaivamarthApattAvapi tahirodhena na sahakArI syAt / yaduktaM maraNakalpane zatavarSAvacchinnajIvI gRha ravetyasyApi bAdhaiti taca viziSTabAdho na vizeSyabAdhAta maraNe'pi jIvo yaha ravetyasya vizeSyasyAbAdhAt kintu vizeSaNabAdhAt sapa zatavarSajIvitvabAdha eva / vizeSaNAbhAvAyatto viziTAbhAvo'pyastauti cet| n| vizeSyavati viziSTAbhAvasya kevala vizeSaNabhAvAtmakatvAt vishissttsyaatiriktsyaanbhyupgmaat| vyApyatvena dharmAntaranizcaya eva pratibandhakaH sthAdityAzaGkate, 'na 'ceti, 'pramANavirodhena' pramANantaravirodhena maraNavyApyatvena meyatvAdilakSaNayatkiJciddharmAntarasya nizcayena pratibandheneti yAvat, yadyapi maraNavyApyatvena yatkiJciddharmAntarasya nizcayo na sarvaca, tathApi yatra tadavatArastavArthApattirAyAsthatauti bhAvaH / 'vizeSaparatvAbhAveneti vizeSaprakArakAnumitijanakatvAbhAvenetyarthaH, 'avirodhAta' maraNavyApyavattAnizcayasyApratibandhakatvAt, 'tadadhikaSaNavAdeveti tadapekSayA sAmAnyatodRSTasyAdhikabalatvAdevetyarthaH, tarkaNa tatra prAmANyamaMzayAditi bhAvaH / 'anyatheti tarkasyAdhikabakhatvAsampAdakatve ityarthaH, 'tadvirodheneti vahiHsattvAbhAvavyApyatvena yakiciddharmanizcayasya pratibandhakatvenetyarthaH, "kiJcatyApAtataH, vahi:
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai anye tu zatavarSajIvI devadatto jIvau gRha eva, rahe nAstItipramANeSu dayAravirodhe'pi tRtIyamAdAya virodhajJAnamasti taba jauvI ravetyapramANaghaTitapramANahayavirodhajJAnajanitAprAmANyasaMzayAhitajIvanasaMzayAt pramANayAravirodhopapAdakamapramANavirodhi vahiHsattvaM kalpyate yathoktasaMzayasyAyameva svabhAvo yahastugatyA apramANaM tahirodhi kalyayati virodhaghaTa sattvAbhAvavyApyatvena yatkiJciddharmanitrayasattve vahiHsatvanizcayAbhAve raSTApatteH mayApi tadAnauM tadanabhyupagamAditi dhyeyaM / 'bAdhaH' aprAmANyaM, 'taca viziSTabAdhaH' tatpratipAdyaM viziSTaviSayakajJAnasthAprAmANyaM, 'na vizeSyabAdhAt' na vizeSyAbhAvavati vizeSyaprakArakatvAt na sahAnyAvRttitvAbhAvavati gTahAnyAvRttitvaprakArakavAditi yAvat, 'abAdhAditi grahAnyAvRttilAMce bAdhAsambhavAdityarthaH, 'kintu vizeSaNabAdhAditi kintu gatavarSajIvitvAbhAvavati gatavarSajIvitvaprakArakatvAdityarthaH, dharmiNi vibhiSTasya prakAratve vizeSaNasyApi prakAratvaniyamAt, ata eva guNAnyatvavibhiSTasattAvAn guNa ityasyApyapramAtvaM guNe viziSTamattAyAH prakAratve guNAnyatvasyApi prakAratvAditi bhAvaH / 'matabarSajIvitvabAdha eveti matavarSajIvitvApramAtvamevetyarthaH, tathAca nizcayadayasyApramAvadayakaapanA nAstauti bhAvaH / 'vizeSaNabhAvAyatta iti, tathAca viziSTA
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaapttiH| (1 kasya vastugatyA apramANatvameva vinigamakatvamiti,9) tanucchama, apramANasyApi pramANatvena jJAnAt, tarkAdibhirvizeSadarzanaM vinAyathoktasaMzayAnantaraM vahirastauti jAnamasiddhamatAna phalabalena tathAApattikalpanaM / kiJca mRte gRhasthite vahiHsthite tAdRzasaMzayAdeva bhAvavati viziSTaprakArakatvarUpApramAtvadayakalpanApattiriti bhAvaH / 'vibhiSTAbhAvasyeti viziSTAbhAvavyavahAraviSayasyetyarthaH, idamApAtataH viziSTAbhAvasthAtiriktasthAbhAve'pi viziSTaM nAstautipratItyA viziSTasya pratiyogitvAvagAhanAdvizeSaNabhAvasyaiva viziSTapratiyogikatvAbhyupagantavyatvAt viziSTa prakArakatvarUpApramAtvamAdAyApramAladayakalpanA bhavatyeveti dhyeyaM / yadi gTahAnyAvRttitva-zatavarSajIvitvayoH saMzayAvizeSe'pi jIvitvopapAdaka vahiHsattvameva kalyaM na tu sahAnyAvRttitvopapAdaka maraNamityatra tarkAvinimaka ucyate tadA tvalAtAdeva devadatto jIvana-maraNAdyanyatarapratiyogauti sAmAnyatodRSTAt jIvitvaM zikSAvizeSaNaM nizcityAnumAnAdeva vahiHmattvajJAnaM syAditi tvayA vAcyaM, na caivaM, kintu yathokasaMzayasyAyameva svabhAvonizcayaM vinApi dharmiNi vastugatyA abAdhitattvaM yattadeva kalpayati na tatra bAdhitatvamiti kalpaneti kecinmImAMsakA vadanti, tanmatamupanyasthati, 'anye viti, 'jIvI graha eveti gatavarSajIvitve mati grahAnyAvRttirityarthaH, (1) papramANameva vinigamakamiti dh|
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ (72 tAvacintAmaNa pahisAvaM gRhasAvaM maraNaca kalpyeta kasyacit kacivastugatyA apramANatvAt arthApattyAbhAsazcaivaM na syAt / iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNa anumAnAsyahitIyakhaNDe sNshykrnnkaarthaapttisibaantH| 'sahe nAstauti gatavarSamadhye gTahe nAstItyarthaH, 'pramANeSu' nizcayatrapeSu, 'dayoH' pratavarSajIvitvanizcaya-pratavarSamadhye gTahAsattvanizcayayoH, 'avirodhe'pi' parasparaviruddhArthaviSayakavAbhAve'pi, 'virodhajJAnamastauti hatIye viruddhArthaviSayakatvajJAnamastItyarthaH, 'taca' tasmin jAne mati, 'apramANaghaTiteti pramAtmakanizcayaghaTitetyarthaH, 'pramANaiyeti viruddhadayetyarthaH, "virodhajJAneti viruddhArthaviSayajJAnetyarthaH, 'aprAmANyasaMzayeti devadattaH zatavarSajIvau pratavarSajIvI devadattograha eveti nizcayadayaniSThAprAmANyamaMzayetyarthaH, 'pramANayoH' pramAtmakanizcayadvayoH, 'avirodhopapAdaka' bhramatvAbhAvopapAdaka, 'pramANavirodhi' apramAtmakanizcayaviSayavirodhi, 'tadirodhi kalpayatauti tadviSayaubhUtasya virodhyeva kalpayatItyarthaH, 'virodhaghaTakasya' viruddhArthaviSayakatvajJAnaghaTakasya, 'pramANatvena jJAnAditi pramANatvena nighayasambhavAdityarthaH, 'phalabaleneti tarpha vinApi vhi:sttvjnyaanotpttiblenetyrthH| iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasse anumAnAkhyaditIyakhaNDarahasye saMmayakAraNakApattisiddhAntara hvN|
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1] athaanuppttikrnnkaapttiH| sthAdetat mA bhUt saMzayaH karaNamarthApattAvanupapattistu syAt tathAhi jIvI devadatto gRhe nAstIti jAne sati vahiHsattvaM vinA jIvatAgRhAsattvamanupapannamiti jJAnAnantaraM vahirastauti dhaurasti tavAnvayavyatirekAbhyAmanupapattijJAnaM karaNam / na ca devadatto pahirasti vidyamAnatve sati gRhAsattvAt ghaTavadityanu athaanuppttikrnnkaarthaapttiH| 'saMzayakaraNakArthApattiM nirAkRtyAnupapattikaraNakArthApattimAgate, 'sthAdetaditi, 'anupapattiriti grahe nAstauti jJAnamityarthaH, 'jIvato sTahAsattvamiti jIvitvaviziSTaM gTahAsattvamityarthaH, vyAptiprabhaveti, 'yAptiprabhavAt' sAmAnyatovyAptiprabhavAt, 'anumAnAditi devadattovahirasti vidyamAnatve sati gTahAsattvAdityanumAnAdityarthaH, pUrva vidyamAnatve mati tadgrahAmattvAt tadahimabitivizeSatovyAptiridAnauntu sAmAnyatovyAptiriti bhedaaviklpH| vizeSavyAptimUlakamanumAnaM dUSayati, 'heta-sAdhyayoriti yathoktahetu-mAdhyayorityarthaH, sAmAnyatovyAptimUlakamanumAnaM dUSapati, 'sAmAnyata iti, 'anumAne' anumitikaraNe, 'upasaMhAM
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacitamayI mAnAvidyamAnatve sati yatra yannAsti tadanyadeze tadasti yathA gRha eva koNe'sanvahaM madhye tiSThAmautivyAptiprabhavAnumAnAdA vahiHsattvasiddheH kimIpattyeti vAcyaM / hetu-sAdhyayAH sahacArAjAnadazAyAmanupapattijJAne'pi vahiHsattvajJAnAt sAmAnyato vyAptizvAnumAne upasaMhartumazakyeti tdnydeshsibiryaaptyaiv| nanu jovinA gRhAsattvamanupapannaM kiM devadattabahiHsatvaM vinA, uta vahiHsatvamAcaM vinA, nAdyaH pravezayituM, 'azakyA' sAmAnyamukhau vyApti numitikaraNamityarthaH yattva-tattvayoranugatayorabhAvAt mAmAnyato vyApterabhAvAditi bhAvaH / 'tadanyadezeti grahAnyadezasattvamiddhirityarthaH / 'zAnAbhAvAditi pratiyogijJAnaM vinA vyatirekajJAnAsambhavAditi bhaavH| nanvarthApattita eva tatpratItirato'rthApattirAvazyakautyatazrAi, 'arthApattita iti, 'anyonyAzraya iti arthApattitastatpratIto tena vinA mAnupapattijJAnamanupapattizAma'rthApattirityanyonyAzrayaityarthaH, khokradUSaNe khaNDanasampattimAha, 'tadukramiti, yato'nyatnamiti, 'yato'nyatvaM' yasya vyatirekaH, 'tamiddheH' tasya siddhaH, 'vara sadasiddheH' etavyatirekeNedamanupapatramiti jnyaanaasiddhrityrthH| vadhi:sAlamAcapadena thAvadahiHsattvaM, vahiHsattvalAvacchivaM vA, nAca ityatyApa, 'anyadautheti, nAnya ityAca, 'vahiHsatvamAceni bahisAyalA
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaapti| prathamaM devadattavahiHsattvAmaMtotA) tena vinedamanupapatramiti jAnAbhAvAt pratItI vA kimarthApacyA arthApattitaeva tatpratItAvanyonyAzrayaH, taduktaM yato'nyatvaM tatsidderagre tadasiddheriti / nAntyaH anyadIyavahisAvadhAnaM vinAnupapattyabhAvAt vahiHsattvamAnasiddhAvapi devadattavahiHsatvAsidhezceti cet| n| sAmAnyena hi vinAnupapattijJAnaM kAraNaM sAmAnyAkAreNa vizeSajJAnaM phalaM, tathAhi jIvijo vahiHsattvaM chinnetyarthaH, 'paryyavasyatIti, pakSadharmatAbalAditi bhAvaH / 'tena rUpeNa' devadattavahimatvatvarUpeNa, 'kalpanA' jJAnaM, 'tena vinA' tadrUpAvacchinnena vinA, 'upapAdakAbhAvavatauti upapAdakAbhAvavyApakaubhUtabhAvapratiyogitvamApAdyasyetyarthaH, 'abhAvamAtramiti upapAdyAbhAvamAtramityarthaH, 'atiprasaGgAditi kevaladhUmAbhAvajJAnAdapi dhamArthApattyApattirityarthaH, 'arthApattyAbhAseti vyabhicAriNApattireva na sthaadityrthH| 'atra hauti, 'yatireke' hetvabhAve, 'yAptiH' yApakatAjJAnaM, 'anSayasya' hetoH, pakSadharmatvaM' pakSadharmatAcAmamityarthaH, vyAptidhaujanyamiti vyatirekavyAptidhaujanyamityarthaH, 'vyApteti anvayayAptiprakAraka-pakSadharmAtAjJAnetyarthaH, 'kevalAnvayinauti, tava mataiti zeSaH, 'mAdhyavyApyatveti mAdhyasyAnvayavyAptijJAnasyetyarthaH / yaddapye (1) vahiHsattvAsiddhAviti gh0|
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNai vinA gRhAsattvamanupapannamiti jJAnaM yasya rahAsatvamaMnupapannaM taba vahiHsattvaM kalyayati nAnyaca devadattazca tatheti siddhe devadatte vahiHsattvaM kalpyata iti devadattavahiHsattvaM paryavasyati, na tu tena rUpeNa kalpanA na vA tena vinAnupapattijJAnaM kAraNaM, yathA vahimASavyAptAhamAt parvate vahisiddhireva parvatIyavahisiddhina tu parvatIyatvenaiva dhUmAttasiddhiH tena rUpeNa vyaapktvaagrhaat| athopapAdakAbhAvavatyupapAdyAbhAvaniyamo vamapi yatra nAnvayavyAptiyahaH vyatirekamAtrapratisandhAnaM tatrApattyavAna kaamH| na ca tatrArthanizcaya eva janayiyyata iti vaacy| anubhava virodhAt / tathApi tavyata durjana iti nyAyenAha, 'asviti, 'sace vartamAna iti sahavRttitvaviziSTa ityarthaH, 'devadattAvRttitvAditi pacaumatasya devadattasya tadanadhikaraNavAdityarthaH, 'vahiHsatva-rahaniSThAbhAvayoH' vahiHsattva-sahavRttitvaviziSTAbhAvayoH, 'yadhikaraNatvemeti, grahAdhikaraNadezabhedasyApi vahiHpadArthaghaTakatvAditi bhAvaH 'niyateti, ata eva gTahavRttidevadattAMbhAvo'pi(2) na liGgaM yaha mAtravRttipadArtha tasya sattvenAvyApyatvAditi bhAvaH / nanUpari mavita bhamerAlokavatvAdityatra bhUminiSThAlokasaMyogasya kathamuparida saMyogasambandhena savicanumApakatvaM pakSAvRttitvAdavyApyatvAJcetyata bhAi. (1) dhumavyApyatvAgrahAditi gh0| .(2) saharattitvopaNakSitadevadattAbhAva ityarthaH /
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthApattiH / Snupapattirna tvabhAvamAcamatiprasaGgAt evacca vyatirekavyAptimata upapAdyAyatirekyanumAnamudrayaiva sAdhyasiDeH. kimarthApattyA, tathAhi devadatto vahiH san jIvitve afe gRhAta naivaM tannaivaM yathA mRto gRhasthitA vA / na cAnyavyAptyAnyasya gamakatve'tiprasaGgaH sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyeogitvasya niyAmakatvAt / na cArthApattI sarUpasatau vyAptirliGgaM nAnumAna iti vAcyam / anupapatterjJAnaM vinA kalpanAnudayAt artha'uparauti, 'upariSannihiteti savitRsaMyukto paridezakatvenetyarthaH, tathAca tatra bhUmiH pakSaH savittasaMyuktoparidezakatvaM sAdhyaM uparyyava cchedenAlokasaMyogo heturiti bhAvaH / nanu jIvile sati gRha - niSThAbhAvapratiyogitvameva liGgaM bhavatApi tanniSThavyatirekavyAptijJAnasyaivArthApattijanakatvasvIkArAdityAzaGkate, 'nApauti, 'liGgamityanusaJjanIyaM, 'jJAtumazakyatvAditi, tathAca liGgajJAnAbhAvAt na vyAptigrahadUti bhAvaH / nanu sannikRSTasthale jIvitve sati gTahaniSThAbhAvapratiyogitvasya vahiH sattvavyApyatvaM gRhItaM tadevedAnoM maryyate'nyathA bhavanmate'pi vyatirekavyAptijJAnAbhAvAt kathamardhApattiH, zrapi ca gTahaniSThAbhAvapratiyogitvaM na hetuH kintu pratiyogitAsambandhena gRhaniSThAbhAva eva heturvvAcyaH sa ca devadattasyAsaniSTatve'pi gTahasya sannikRSTatayA grahItuM zakya ityato vyAptigrahAbhAve'pi devadattasyAsannikRSTatayA na pacavizeSyakaparAmarzasambhava ityAha zrata eveti, 800
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmo pttyaabhaasaanvkaashaac| maivm| aba hi vyatirekavyAptiranSayasya pakSadharmatvamiti vyAptidhaujanyamapi bahiHsattvajJAnaM nAnumitiH tasyA vyAptapakSadharmAtAbhAnajanyatAniyamAt / na ca sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogitvena pakSadharmasya jAnamanumitiprayojaka tathehApyastauti vAcyaM / kevalAnvayini tadasambhavAt tadaasmAnmate ca vyatirekavyAptismaraNaM gTahe jIvino devadattasyAbhAvanizcayazca arthApattihetuka iti bhAvaH, bhabdAnumAnAdikaJca na mArcacikamiti hadayaM / 'TahaniSThAbhAvayonimiti, devadattasmaraNazcetyapi bodhaM, prabhAvapratyayAnurodhena tasyAvazyakatvAt parAmarzaH / 'vyAptijAnAnantaramiti vahivyAptiriti smaraNAnantaramityarthaH, 'mayaMmAaiti pakSavRttidhUmasmaraNadityarthaH, asanniSTapakSasthala iti zeSaH, 'ukanyAyeti vizeSyasyAmaniSTatvenetyarthaH / 'dhUmovahiM vineti, vayabhAvavyApakaubhatAbhAvapratiyogI dhUma iti vyatirekavyAptijJAnAdityarthaH, 'dRzyamAno dhUma iti vaddhyabhAvavyApakaubhatAbhAvapratiyogI dhUma iti yadA jJAyata ityarthaH, 'anupapattijJAnaM vimA' vyatirekayAptijJAnaM vinA, 'vyApyatvena' anvayavyApyatvena, 'tadAnumAnamiti, yadA tu vyatirekAnvayavyApyubhayapratisandhAnaM tatraivameva vijJAnamubhayAtmakaM anumititvAderamanmate jAtivAbhAvAt phalabalAdeva sAmagyA vA anyatra pratibandhakatvaM kalyata iti bhAvaH / 'vayApauti, 'tatra' vakrimAnadhUmAdityaca, 'trividheti vyAnizAnabhedena vividhAnumiti
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaaptiH| pekSayA sAdhyavyApyatvajJAnasya lghutvaacc| atha vyatirekasahacArAcatAreva vyAptidhate) vazcAnvayasya vyatirekasya ubhayasya vA sahacArADyAptigrahacaividhye'numAnapaividhyam, ata eva dhUmo dazAvizeSe'nvayI vyatireko bhanvaya-vyatirekI ceti cet, astu tAvadevaM tathApi bauvidevadattAbhAvo gRhe vartamAno na vahiHsattva liGgara) devadattAttitvAt vahiHsattva-gRhaniSThAbhAvayAyadhikaraNatvena niyatasAmAnAdhikaraNyarUpavyAtyabhAvAJca, upari savitA bhUmerAlAkavatvAdityava bhUmeruparisavihitasavitakatvenAnumAnAt / nApi gRhaniSThAbhAvapratiyogitvaM tatpratiyogitvasya devadattadharmatayA tadasatrikarSe pratyakSeNa jJAtumazakyatvAt, ata skhaukArAt ityarthaH, parantu bhavatA yayatirekyanumititayA abhimataM tadevamasmAkamarthApattiritizeSa iti bhAvaH / 'vyatirekavyAptimiti vyatirekavyAptijJAnaM sahakAryAmAdyetyarthaH, 'devadattAbhAvaH' devadattAbhAvanicayaH, 'vahiHsattvaM kalpayatIti vahiHsattvaM nizcAyayatItyarthaH, na tu vyatirekaparAmarzaH vizeSyIbhUtadevadattAmantrikarSaNa parAmarzAsambhavAditi bhaavH| 'sahe devadattasyAbhAva iti devadattapratiyogi (1) dRzyata iti ka, kh.| (2) bahisAve pAmiti kA, kh.|
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmayI eva vizeSyAsannikarSAttRtIyaliGgaparAmarzo'pi na pratyaveNa / na ca vyatirekavyApti-gRhaniSThAbhAvayo naM sahakAryAsAdya manasaiva janyata iti vAcyaM / sahakAriNaeva maanaantrtvprsnggaat| atha vyAptijJAnAnantaraM smaryamANadhUmAt kathamanumitiH uktanyAyena tacApi liGgaparAmarzabhAvAditi cet, na kathaJcita, kathaM tarhi vahicAnaM pakSadharmadhUmasmRtisahitAt dhUmA vahiM vinA mAstItyanupapattijJAnAditi gRhANa, ata eva dRzyamAnAdhUmA vahiM vinAnupapanna iti yadA jJAyate tadArthApattireva yadA tvanupapattijJAnaM vinA vyApyatvena pratisandhIyate tadAnumAnaM tvayApi tatra trividhAnumAnasvIkArAt tasmAdyatirekavyAptimupajIvya jIvidevadattAbhAvo vahiHsattvaM kalpayati / ucyte| devadattAsavikarSe'pi tasya gRhaniSThAbhAvapratiyogitvaM pratyakSeNa ko'bhAva iti pratyakSamityarthaH, anyathA SaSTyarthapratiyogitvasya saMsargavidhayA bhAnAt liGgatAvacchedakaumRtapratiyogitvAnupasthitau kathamanumAnaM na syAt / na caivaM yatra neha devadatta iti saMsargavidhayeva pratiyogitvabhAnaM tacAnumAnAsambhavAdApattiriSyataiti vAcaM / arthApattAvapi vahiHsattvaM vinA rahaniSThAbhAvapratiyogitvasthAnupaladhimiketi pratiyogitvatvAvacchinapratiyogiyopasthitiM vinA
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ pathApAlana racate tathAhi rahe devadattasyAbhAva iti pratyakSa devadattaM padyarthacAbhAvasambandha pratiyogitvalakSaNaM gocarayati sambandha jJAnasya sambandhidayaviSayatvAt, pratiyogimA samamabhAvasya sambandhAntarAbhAvAt gRhaniSThAbhAvapratiyogitve ca pratyakSApasthite smRtavyAptivaiziSTyamaNi pratyakSeNa sugraham / na ca devadattavizeSyakaM vahiHsatvavyApyagRhaniSThAbhAvapratiyogitvajJAnaM nAstIti vaacyN| pakSattiliGgaparAmarzamAvasthAnumitijanakatvAt - dhikasya gauravaparAhatatvAt / athavA anatiprasatasAha tenApyarthApatyamabhyupagamAditi / nanu devadattapratiyogiko'bhAvaiti pratyakSasya devadattaviSayakatve mAmAbhAvaH devadattaM sAkSAskarImautyanuvyavamAyAbhAvAt abhAvaM sAkSAtkaromautyanuvyavasAyAn kintu navyavahitapUrvavartismaraNasyaiva devadattoviSaya ityata Aha, 'sambandhazAnayeti sambandhidayopakhitau satyAM sambandhapratyakSasyetyarthaH, anyathA saMyogo nAstItyAdizAbdAdijAne tadupanayavazAt saMyogavaditi pratyace guNa iti pratyace ca vyabhicArApatteriti dhyeyaM / navaM devadaktaM na pazyAmi kintu tadabhAvaM gehe ityanuvyavasAyaH kathaM mArate iti vaacc| tasya laukikaviSayatvAbhAvaviSayakatvAditi bhaavH| manu masAndhapratyakSa eva sambandhidayaM viSayaH pratiyogilanu na pratiyogyabhAvayoH samandha ityata zAha, 'pramiyogineti, 'sambandhAtArAbhAyA 86
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmayI kArivazAnmanasaiva smRtadevadattavizeSyakastRtIyaliGgaparAmarzaH yathAca na sahakAri mAnAntaraM tthoppaaditmdhstaat| nanu mayUraH parvatetare na nRtyati tyati tijJAnAnantaraM parvate nRtyatIti jJAnamasti, na ca vyatirekiNastatsambhavati, parvatantyasya sAdhyasyApratItI vyatirekavyAtyanirUpaNAt / na ca parvatatyAmasihau tena vinAnupapattipratisandhAnamapi neti kathamApattirapoti vaacym| adhikaraNaM vinAnupapadyamAnaM nRtyaM prasiDAdhikaraNabAdhasahakRtaM prasiddhetaramadhikaraNaM kalpa diti idamiha nAstauti pratauteniyAmakasambandhAntarAbhAvAdityarthaH, tathAca sambandhAntareNa idamiha nAstauti pratItyasambhavAt pratiyogitvasya sambandhatvamAvazyakamiti bhaavH| yathAzrute ekakAlInatvAderapi sambandhAntaratvena sambandhAntarAbhAvAdityasaGgateH / 'pakSavRttauti, tathAca liGgavizeSyakaparAmarza evAtra heturiti bhaavH| 'adhikasya' pacavizevyakatvasya / nanu gTahaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvasyApi devadattadharmatathA zramanniSTatvAt tadvizeSyako'pi cAkSuSaH parAmarzo'sambhavautyakharamAdAha, 'athaveti, pUrvAnadoSavirahAyAha, 'yathAceti, parvatetara iti parvata itaroyasmAditi baDabauhiH, tena na sarvanAmakAoM, mayUranRtyasya nityatvaM sAdhikaraNatvaM vinA anupapatramiti jJAnaM pratiAdhikaraNabAdhasahakAreNa mayUraH parvate nRtyatIti jJAnaM jana
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ pryaapti| yatIti cet| n| mayarasatyaM sAdhikaraNaM hatyatvAditiH sAmAnyatodRSTaM prasidghAdhikaraNabAdhasahakRtaM prasiddhetaraM parvatamadhikaraNamAdAya nRtyajJAnaM jnyti| yahA parvatetare na nRtyatItizabdena nRtyAbhAvabodhAnantaraM mayUrosatyatItizabdAjjAyamAnaM jJAnaM parcatantyaM gocarayati prasiddhavizeSabAdhasahakRtasAmAnyajJAnajanakapramANasya prasiddhetaraM parvatamadhikaraNavizeSamAdAya jaanjnktvniymaat| ata evAnityajJAnabAdhAnantaraM kSityAdaiA jJAnajanyatvaM siddhanityatvamAdAya yatauti samAdhatte, 'adhikaraNaM vineti, 'anupapadyamAnaM' anupapanatvena jJAyamAnaM, 'nRtyaM nRtyanityatvamityarthaH / 'nRtyAbhAvabodhAnantaramiti parvatetaranRtyAbhAvabodhAnantaramityarthaH / nanu sAmAnyatodRSTena mAdhikaraNakatvAnumitAvapi parvate nRtyatItyevamAkArakabuddhirna sidvaiva anumitervyApakatAvacchedakaprakArakatvaniyamAt evaM mayUro nRtyatIti zabdAt parvatetarAdhikaraNakanRtyabAdhamahakAreNa nRtyavizeSasiddhAvapi nRtyasya parvatavRttitvaM na siddhaM tadupasthApakapadAbhAvAditi, maivaM, gurumate itarabAdhasahakAreNa padAnupasthitamapi zAbdabodhe prakAraukSya bhAsate iti tanmatenaiva tanmatanirAkaraNat, svamate lAha, 'yadeti, 'anvaya-vyatireko parvatamRtyaM gocarayatItyanuSajyate / na caivaM mayUraH parvate nRtyatIti mayUravizeSyakapratItirna sthAna
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ cI sidyatItyAcAyAH / yadA mayUrakRtyaM parvvatAdhikaraeka parvvatetarAnadhikaraNatve sati sAdhikaraNatvAt parvvatatvavadityanvayavyatirekI, athavA yaH sambhAvitatattaditarAtiH san tadatiriktahatirna bhavati saH madRttirbhavatIti sAmAnyena yattadarthAntarbhIvena vyasthA aresya parvvatarattitvaM siddhyati / evaM paunA devadatto divA na bhuGkte ityacApi aprasiddha rAcibhAjanasAdhyaarranti rAcibhojanamAdAya siddhayati / zratha yathA zramajI pauna ityacAyogyatAjJAnaM tathA paunA divA iti vAcyaM / ukrAnumAna eva manasA tadupapatteriti bhAvaH / 'sambhAvineti, 'sambhAvanA' yogyatA, tasmim taditarasmiM varttamAnayogyaH, yogyatAvacchedakaJca vRttimattvameva, tathAca vRttimattve satIti phali - tArthaH / nanu pauno devadanto divA na bhuGkte iti jJAnAnantaraM paunalaM bhojanavattvaM vinA zranupapannamiti jJAnAt divAbhojanabAdhasaharutAt devadatorAtrau bhuGkte iti jJAnaM jAyate tatrAnumAnAdyasambhavAdarthApantiriSyata ityata zrAca, 'evamiti, 'devadanta iti zraprasiddha rASibhojanadevadatta ityarthaH, 'bhojanasAdhyapInatvajJAnamiti, divAbhojanabodha kRtamiti zeSaH, 'rAtribhojanamiti rAtribhojanAnumiti janayatItyarthaH / yathAzrutazabdena zabdakalpanarUpa zrutArthApatiM bhaTTAmimanAmAgate, 'atheti, 'na yogyatAjJAnamiti, tanmate'nvayaprayojaka &
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ f na mukta ityacApi divAbhojanasya bAdhAdyonyatAghaTakarAtribhojanasyApratIteH zrato yogyatAghaTakApasthitiM binA zranvayamalabhamAnamidaM vAkyaM yogyatAghaTakarAtribhojamApapAdakaM rAtrau bhukta iti vAkyaM kaSpayitvA tena sahAnvayabAdhaM janayati / na caivaM lAghavAdrAcibhAjanameva kalpayituM yuktaM, zAbdI dhAkAGkSA zabdenaiva prapUryyataitinyAyena zabdopasthApitamAdAya zabdasyAnvayabodhajanakatvAt evaJca zrUyamANazabdasyA rUpavattvasya yogyatAtvena paunatvAnvaye bhojitvasya yogyatAtvena paunalAvaye'bho jitvasyAyogyatAtvAditi bhAvaH / 'divAbhojanasya bAdhAditi 'yogyatA ghaTaketyaca hetu:, 'yogyatAghaTaketi yogyatAtmakarAcibhojivopasthitiM vinetyarthaH, 'zranvayamalabhamAnamiti zranvayabodhaM janayadityarthaH, 'dadaM vAkyamiti pauno devadatto divA na bhuGkte iti vAkyamityarthaH, 'rAtribhojanopapAdakamiti rAtribhojanopasthApakamityarthaH, 'tena saheti tadupasthApitarAtribhojitvena sahetyarthaH, 'ammayabodhamiti pono devadatto divA na bhuGkte kintu rAtrau bhuGkte ityanvayabodhamityarthaH, tanmate yogyatvasya zAbdabodhe bhAnaniyamAditi bhAvaH / 'lAghavAditi, zabdaM kalpayitvApi arthopasthite rAvazyakatvAditi bhAvaH / ' zAbdI hyAkAGkSati zAbdabodhopayoginI padArthopasthitiH zabdenaiva janyata iti niyamenetyarthaH tathAca kevalArthakalpanena yogyatA ,
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintamayo vayabodhakatvaM yogyatAghaTakopasthApakena zabdena vinAsupapadyamAnaM taM kalpayitvA yacAnvayabodhaM janayati taya shrutaarthaapttiH| dvAramityAdA pidhehautizabdakalpana zrutArthApattireva zabdazca yadyapi zrUyamANAbAdhitastathApyabhiprAyasthaH kalpAte yathA gurumate svargakAmA yajetetyatra sAkSAtsAdhanatAbAdhe paramparAghaTakasyAnupasthityA paramparAsAdhanatAjJAnavirahoyogyatAjJAnAbhAvAt prasiddhapadasAmAnAdhikaraNyAnupapattiriti yo jJAnanirvAhe'pi zabdajanyopasthitiM vinA rAtribhojitvarUpasya yogyatvasya zAbdabodhe bhAnAsambhavAcchabdaH kalyate tanmate zabdayogyatAviSayakasyaiva zAbdabodhasya janananiyamAditi bhaavH| 'zabdena vineti zabdavyavahAraM vinetyarthaH, 'anupapadyamAnamiti anupapannatvena jJAyamAnamityarthaH, 'dAramityAdAviti, evamityAdi, 'pidhehautizabdakalpanamiti dvAramitivAkyasyApi pidhAnavizeSyakaddArakarmakatvAnvayabodhajanakatvaM pidhehautizabdasamabhivyAhAraM vinA'nupapannamiti jJAnAt pidhehishbdklpnmityrthH| nanu dAramiti vAkyaM pidhehautizabdavaditi jJAnamarthapattyA jananauyaM tacca na sambhavati pidhehautizabdasya bAdhitatvAdityata bAha, 'zabdazceti, 'zrUyamANaH' samabhivyAhAreNa zrUyamAnazca, 'bAdhita iti nAstItyarthaH, 'abhiprAyastha iti dvAramiti vAkyaM pidhehauti zabdena sahAnvayabodhaM janayatvityetA
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'SAMpattiA gyatAjJAnAya paramparAsAdhanatAghaTakamapUrva liGagadivAcyaM kalpayati tataH svargasAdhanaM yAga iti jAnaM jAyate anyathA apUrvamapi vAcyaM na syAditi / ucyte| bAdhakapramANabhAvo'nvayavirodhirUpaviraho vA yogyatA ato divA abhAjane rAtribhojanAmatItAvapi bhojanasAdhyapaunatvAdivA na bhur3akta iti zabdADaurutpadyate na pratItyanupapattiH kintu pratItAdRzAbhiprAyaviSayaH kalpyate ityarthaH, tathAca tAdRzaikAbhiprAyaviSayatvisambandhenaiva tadvattAjJAnaM arthApattyA jananIyamiti bhaavH| yogyatAprakArakopasthitiM vinA zabdAnvayadhIrityatra prAbhAkarasammatimAha, 'yatheti, 'sAkSAtmAdhanatAbAdha iti kharga prati yAgasya sAkSAtmAdhanavAbhAva ityarthaH, yAgasya prAzataravinAbhitvAditi bhaavH| 'paramparAghaTakasyeti paramparAghaTakasyApUrvasyetyarthaH, 'yogyatAjJAnAbhAvAditi yAge vidhyarthasya dRSTasAdhanatvasyAnvaye yogyatAjJAnavirahAdityarthaH, mAkSAdasAdhane sAdhanatvAnvaye paramparAmAdhanatvasya yogyatAtvAditi bhAvaH / 'prasiddhapadeti prasiddhapadasya vidherarthana dRSTamAdhanatvenAnSayabodhAnupapattirityarthaH, 'yogyatAjJAnAyeti paramparAmAdhanatAjJAnAyetyarthaH, 'liDAdivAcyamiti kAryAtvarUpeNa liDAdivAcyamityarthaH, evaJca vargakAmo'miSTomAdiviSayakasAdhanakAryavAniti prathamato'nvayabodhaH, viSayakatvaM janyatvaM, etacca yAga-kAmayoH saMsargavidhayA bhAsata iti bhAvaH / 'anyatheti yogyatAprakArakopasthiterapi hetule
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvapinAma mukhapattyA rAvimojanaM kalpyate ataravApUrvamapi na bAcyamiti vakSyate, tasmAnArthApattiranumAnAdatiricyata iti| iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tattacintAmaNe anumAnAkhyahitIyakhaNDe arthaapttiH| ityarthaH, 'bAdhakapramANAbhAva iti grAhyAbhAvanizcayAbhAva ityarthaH / 'anvayavirodhauti grAhyAbhAvavyApyadharmatyarthaH, pratItAnupapattyeti pratItasya divA'bhojitve mati paunalasya rAtribhojivaM vinA'nupapattya / rAtribhojitvamanumauyate ityarthaH, 'ata eveti anvayaprayojakarUpavatvajJAnasyAhetutvAdevetyarthaH, 'arthApattiH' arthApattizabdavAcaM jaane| iti zrImathurAnAthatarkavAgauna-viracite tattvacintAmaNirahasse anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye arthApattirahasyaM /
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ athaavyvniruupnnN| tacAnumAnaM parArtha nyAyasAdhyamiti nyAyastadavAzca pratijJA-hetUdAharaNopanaya-nigamanAni nirU athAvayavarahasyaM / parArthAnumAnaprayojakavena smRtasya nyAyAdepekSAnahatayA pramasaGgatyA tanirUpayitamAha, 'tacceti, 'parArtha' parapratipipAdayisAprayojyaM, paro'tra vipratipannaH na tu maumAMsakamAtraM, tenAptena para tipipAdayiSayA udaurite'pi nyAyatvamityavadheyaM / 'nyaaysaadhy|mti nyAyajanyajJAnaprayojyamityarthaH / avayavAnvibhajate, 'pratijeti, yadyapi abhayavasAmAnyaM nirUpyaiva tadvibhAgoyuktastathApi paJcAyavopetasyaivAtra lakSyatvaM na tu maumAMsakAbhimatAdAharaNadizyavayavasya bhimatodAharaNopanayAtmakanyavayavasya vA iti sUcanAya prathamatasatadibhAgaH, anyathA vkssymaannnyaaylkssnnsyaavyaapytivyaapyaaptteH| tatra' nyAyAvayavanirUpaNe, saptamyarthIviSayatvaM, 'samastarUpeti pakSamattvamapakSamattva-vipakSAsattvAbAdhitattvAmatpratipakSitatvarUpapaJcarUpaviziSTaliGgapratipAdakamityarthaH, 'atraiveti paJcarUpaviziSTaliGgamiti vAkyaityarthaH, tasthApi unapaJcarUpaviziSTaliGgapratipAdakatvAditi bhAvaH(1) / (1) prasaGgAdAi, 'tacceti tattrividhamapyanumAna, parArtha' parasya vAdinoarthaH sAdhyanizcayaH tacchavAnivRttivI yasmAt tAdRzaM, nyAyasAdhyaM nyAyaprayo. 87
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ (. tatvacintAmaNai - jyamityA, patiprAthairapanayamAtrasya saugatedAharaNAdidayasya mImAMsA prativAditrayasya parastrayAyikavipravipatti-samayabandha-jijJAsAvAkya-ka koDAradRSTAnsakameNa vAkyadazakasya nyAyatvopagamAt teSAM matamatA viziSyAvayavAn darzayati, pratijJA-hetUdAharaNoparaya-nigamanAnIti, nyAyAvayavayormadhye, 'samaleti pakSasattvAdipavarUpaiviziSThasya liGgasya ... pAdakaM vAkyaM ityarthaH, cava' samasvarUpopetaM liGgamiti vAkya eva, ati vyAmerityupalakSa kevalAnvayisthale vipakSAprasiddhyA tatmAdhyakanyAye'vyAta rapi azyA / 'kikvityAdi, patrAnumitipadaM yAdRza-yAdRzAnupUrthavadhi bavAkye naiyAyikAnAM pracatapakSa-hetu-sAdhyakanyAyavyavahAraH tAdRza-tAH zAmupUrthavazimAbhAvakUTasAdhyakAnumitiparaM, tayAca tAdRzAnumiteH gharI makAraNIbhUto yo liGgaparAmarzaH tAdRza-sAdRzAnupUrvyavacchinnAbhAvakUTavyatya pyacaTapadatvavAn ityAkArakA parAmarzaH, tasya prayojaka tajanakavyAta. ali lhm y aal musaa aal njjlndh ny' sndhaane jagakatAvacchedakaM vAkyamityarthaH, ghaTa ityAnupUrthavacchinnAbhAvasya jJAna prati makAratayA manakatAvacchedakaM ghaTa ityAnupUrthavacchinnavAkyamapIti tatrAtikAra mevAraNAya prayojakAntaM zAbdajJAnasya vizeSaNaM na ca yAdRza-yAdRzAnu vacchinne nyAyavyavahAratAdRza-tAdRzAnupUrvyavacchinnAbhAvakUTavattAbuddhi tAvacchedakIbhUtAnupUrvI vizikavAkyatvameva nyAyatvaM kuto laghuvaraMga tannirala iti vAcyam / khatamlecchasya niyantumazakyatpAt iti jAgadIzI vyAkhyA / kecittu dhanumitikAraNaparAmarzaniSTha kAryatAnirUpitazAbdatvavyApyadharmAvazvikAraNatAvacchedakIbhUtA yA viSayatA tadavacchinnakAryatAnirUpitA yA yavidhijJAvattijanakatA tadavacchedakIbhUtaviSayitAnirUpakavarNasa mudAyatvaM nyAyatvaM ato na kutrApyativyAptiH parAmarza prati nyAyajanyazAbda bodhasya tAdRzazAbdAdena hetutvopagamAt vyabhicArakhAvyavahitottaratvAdinivezena vAraNIyaH, kevalopanayajanyaparAmasthakSe ca upanayananyazAbdabo
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| pynte| taba na samastarUpopapanaliGgapratipAdakavAva nyAyaH, acaiva vAkye'tivyApteH, kimvanumitigharamakA'anumitauti anumiticaramakAraNaM yaliGgaparAmarzastasya prayojakaM tajanakajanakaM yacchAbdajJAnaM tabbanakajJAnaniSThakAraNatAyA viSayitAsambandhenAvacchedakavAkyamityarthaH, ghaTamAnayeti vAkyotiyAptivArapAya prayojakA, upanayasyApi anumitikAraNaparAmarzaprayojakabhAbdacAnajanakatayA tAtivyAptivAraNAya 'parametyuta, paramalacAghasya na parAmarza prati tAdRzazAbdabodhatvena hetutA bapi tu taviSayakajAgatvena / na ca tAdRzakArya-kAraNabhAve mAnAbhAva iti vAcaM / upanAya. kakSAgAdisatve vahivyApyo dhUmaH parvate ityAdijJAnakAne vaDiyApyadhUmavAn parvata ityAdivAraNAya vattadananugalakSaNAdInAM hetutvaM kAvyaM ityA nyAyajanyaparAmarzasthanIyAnantakSaNAnAM hetutvakalpanamapekSya nAghavAt nyAyapanyabodhasya tAdRzavodhana hetutA kalyate tAdRzakAraNabAdhAdevAnyatra dhUmavizeSyakaparAmarzakAle ga dhUmaprakArakaparAmarza-iti, caramavAraNapadantu vAdRzakAraNatAlAmAyaiva upaattN| na ca sAdRzayuktyA nyAyajanyazabdayodhasya vAdRzazAbdabodhana hetutvakalpane vAdRzayuktyeva kevalopanayajanyazAbdasyApi tAdRzazAbdakhena hetutvaM kalyamiti vAcyam / vatra parAmarzasthAnayatyenAnugavakAraNatAkalpanAsammavAdityAja, tacityaM / / navIgAnu nyAyajanyazAbdabodhaprayojyAnumitiyatimeva tadyaktitvenAdAya tadanumitimalopadhAyakImUtaparAmarzayalipalopadhAyakImUtazAbdayodhanichakAryatAnirUpita-yatkiSijajJAnanikharUpayogyatAvacchedakIbhUtaviSayivAnirUpakavaryasamudAyatvamavo na kazcidoSaH, pavambhavavAraNAya yattijimbaallinmini maa, maani byaal|
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 tatvacintAmaNau raNaliGgaparAmarzaprayojakazAbdajJAnajanakavAkyaM nyaayH| pratijJAdipaJcavAkyarekavAkyatayA svArthaviziSTajJAnaMja tumitau karttavyAyAM khottarotpannajJAnAnapekSatvaM, tathAca upanayaprayojyAnumitikAraNaparAmarmasya khottarotpannanigamanasAdhyAbAdhitatvajJAnasApekSatvAt nopanaye'tivyAptiriti bhAvaH / anumiticaramakAraNAtmakazAbdajJAne kRte'sambhavaH nyAyajanyajJAnasya pakSatAvacchedakaviziSTe sAdhyavyApyavadabhedasyaiva viSayaukaraNAt nAmArthayorbhedAnvayasyAvyutpannatayA pakSatAvacchedakaviziSTe sAdhyavyApyavaiziTyAnavagAhitvAt tAdRzajJAnasthAnumitijanakatvAbhAvAt / na ca tAdRzaparAmarzajanakatvamevocyatAM kiM tabnanakajanakatvapravezeneti vaacyN| tathApyasambhavApatteH nyAyajanyajJAnasya vAdivAkyajJAnajanyatvenAprAmANyajJAnAskanditatvena tena viziSTavaiziSyabodhAtmakatAdRzajJAnajananAsambhavAt aprAmANyajJAmAnAskandita-vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayAtmakaM nyAyajanyazAbdajJAnajanyajJAnAntaramapekSaNIyamiti / upAdhyAyAstu tAdRzaparAmarzaprayojakatvaM tAdRzaparAmarzajanakatvameva tathAca nyAyajanyajJAnAnantarotpannajJAnAdevAnumitirityAhuH / __ yatra samayavazenAyannAbhAsa ityAdirUpakaNThakoddhArasahita eva nyAyaprayogaH kRtaH tatra kaNTakoddhAravAkye'tivyAptivAraNaya zAbdeti, tathAca tatpadamahinA tAdRzaparAmarza prati tajjanyajJAnasya zAbdatvena / prayojakatvamityarthaH paryavasthati, kaNTakoddhAravAkyasya ca yogyatAjAnamAtrasampAdakatvAt yogyatAjJAnasya ca bhAbdAzAbdasAdhAraNenaiva
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| nyate tena ca viziSTavaiziSTyAvagAhi mAnAntaramutthA hetutvamiti nAtipramaGgaH, nyAyajanyajJAnasya ca prativAdiparAmarza prati tAdRzazAbdatvena hetutvaM anvaya-vyatirekAbhyAM tathaiva kArya-kAraNabhAvAvadhAraNaditi hRdyN| vAkyapadaM tAdRzazAbdajJAnaniSThakAryatAnirUpitakAraNatAyA viSayavidhayAvacchedakalaparyApyadhikaraNatvakhAbhAya anyathA nyAyaikadeze'tivyApteH9) / (1) lakSye lakSaNaM yojayati, 'pratijJAdauti pratijJAdipaJcavAkyairekavAkya- . yA rakAnupUrvImattvena rUpeNa yaH khasyArthI nivRttirabhAva iti yAvat, tajjJAnaM janyate, 'tena ca' kramikapratijJAdipazcagatekAnupUrvyavacchinnAbhAvakUTajJAnena ca, viziSThasya tAdRza-tAdRzAnupUrtImattvAvacchinnAbhAvIyatvavizizvyApyatvasya ghaTapadatvAdihetau vaiziSTyAvagAhi yanmAnaM ghaTapadatvaM tAdRza-tAdRzAnupUrvyavacchinnAbhAvakUTavyApyamityAkArakaM jJAnaM tadutyApyate janyate, 'tena ca' vyApyatvabodhega ca, 'caramaparAmarzaH tAdRza-tAdRzAnupUrbImattvAvacchinnAbhAvakUTavyApyaghaTapadatvavAn ityAkArako janyata ityarthaH / sAmpradAyikAstu lakSaNasthasthAnumitiyadasya prakRtapakSaka-prakRtasAdhyakakRtahetukAnumitiparatvaM vasaMyanto granthamanyathA vyAcakSate, yathA pratizAdipaJcavAkyarekavAkAtayA kha-khaghaTakapadAnAmekavAkyatvavapazena kha-khArthazirajJAnaM samUhAlambanarUpameva janyate na tu mitho viziSTavaizidhyAgAhirUpaM, udAharaNasyAnyatrAnanvayitvena paJcabhiH parasparamekavAkyatAberanvayabodhasya jananAsambhavAt , tena ca pratikSAdipaJcakajanyabodhena ca aziyasya prakRtasAdhyIyatvaviziSThasya vyApyatvasya hetau vaizidhyAvagADi mAnaM mAnasAtmakaM jJAnaM tadutyApyate janyate / na ca nyAyajanyabodhasyava
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ citAma 864 pyate tena ca caramaparAmarza utpAdyata iti nyAyajanyazAbdajJAnasya parAmarza prayojakatA / lakSye lacaNaM saGgamayati, 'pratijJAdauti, 'ekavAkyatayA' militvA, 'svArthaviziSTajJAnaM' parasparArthAnvitasvArthaviSayakajJAnaM, 'tena' vidhivaiziSyajJAnena, 'mAnAntaraM' mityantaraM, 'utthApyate' janyate, upA dhyAyamate 'mAnaM' manaH, 'utthApyate' svAtmaka sahakArisampannaukriyate vizeSayajJAnavidhayA parAmarzajanakatvasambhavAn mAnAntarotthApanamaphala miti vAcyam / hetvaM vyApterthAtyaMze ca sAdhyasya saMsargavidhayA vaizi erranifer va bodhasya caramaparAmarzahetutayA nyAyajanyabodhasya tathAtvAsambhavAt tasya hetvAdyaMze tAdAtmyena vyApyAdyavagAhityAt, etena nyAyajanya zAbdabodhena viziSTavaiziSyAvagAhi vyAptiviziSTasya hetoH pacca vaiziSyagrAhakaM yanmAnaM mamaH tadutyApyate sahakArisampanna kriyate " ityupAna dhyAyavyAkhyAnamanAdeyaM / yantu nyAyajanyabodhasya vAdivAkya janyatvenAprAmAkhyazvAnAskanditatvAt tato na caramaparAmarzotpAdaH sambhavatyataH sAdhyogala viziSTavyApyatvasya sAdhane vaiziSyAvagAhi yanmAnAntaraM mAnasacAnaM tasyaH musarayamiti mizraktaM tadapyayukta, nyAyajanya zAbdadhAnasyAprAmANyacAna svanditatve tataH parAmarzasyeva sAdhana dhammika vyApyatyo panItabhAnasyApyutpatte rasambhavAt sarvasyAM nyAyajanyabuddhau vAdivAkya janyatvenAprAmAkhyayAnAvarza katvAce, tanmandaM vahnivyApyavAna yamityAdivAkyaja zAbdasyApi vA dhanumiticaramakArayobhUtaparAmarthaM prati kathacit prayojakatvena tava tAdRzavAkaye'tivyApte dubAra tvApatteH ityAstAM vitaraH iti jAmadarza vyAsthA /
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ avayava ityarthaH, manamoviziSTavaibhiyAvagAhitA tu vyaapaaraanubndhinau| na ca pratijJAdipaJcavAkyumizilA viziSTavaiziSyAvagAhe bAlamasambhavi udAharaNe yadyadityanena parvatAdInA upasthApanAditi vAyam / vausAsamabhivyAhAreNa tatra vyApakatvabodhanAt tathA dhUmavadabhinna-dhUmavyApakavahnisambandhyabhinna-dhUmajJAnajJApyavakri sambandhyabhivaH parvato vahivyApyAbhiSadhUmasambandhyabhinna-vahivyAyadhUmajJAnajApyavajhimambandhyabhitraparvatAbhinna iti nyAyajanyamahAvAkyArthabodhaH / na ca dhUmajJAnajJApyavajhisambandhyabhinnaparvate kathaM vahivyAyadhUmajJAnajJApyavajhisambandhinastAdAmyena bhAnaM uddevyatAvacchedakasya vidheyatAvachedakakoTipraviSTavAditi vAcyam / uddezyatAvacchedake vidheyatAvacchedakatAyAH paryAptareva nirAkAhatvAt, ata eva daNDau rakadakhauti prayogo'pi mnggcchte| yadi ca uddezyatAvacchedakasya vidheyatAvacchedakakoTipraveza eva nirAkAhAvaM ata eva pakkA pacatItyAdau laDaryavartamAnatvAderadhikasya praveze'pi nAnvayabodha ityabhyupeyate tadA 'ekavAkyatayA' ekaikavAkyatayA pratyekeneti yAvat, 'khArthaviziSTajJAma' svArthamAnaviSayakaM avAmAravAkyArthajJAnaM, 'janyate', 'tena ca' avAmArakAkyArthajJAnena ca, 'viziSTavaiziSyAvagAhi' pratijJArthe hetvarthave. ziSyAvagApi upanayAthai nigamanArthavaiziSyAvagAhi, 'mAnAntaraM mahAvAkyArthajJAnaM, 'utthApyate' janyate ityarthaH, yahA 'ekavAkyatayA' ekAvayabuddhijananayogyatayA, 'svArthaviziSTajJAna' svArthaviSayaka samUmAlambanarUpaM mahAvAkyArthajJAnaM janyate ityarthaH, iti naanuppttigndho'pauti| manu nyAyajanyajJAnasya tAdRzaparAma prati prayojakatvaM yadi
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau vyApti-pakSadharmatIpasthApakatathA(1) udAharaNopanayayorevAnamitiparamakAraNaliGgaparAmarzaprayojakazAbdajJAnajanakatvaM paryavasthati, tadA avayavAntare'vyAptiH, yadi ca parAmarthaviSayaubhatayatkiJcitpadArthamAtraviSayakatAmAtreNa tadA vahivyApyadhUmavAn parvata ityudaamaunvaakyaadaavtivyaaptiH| na ca nyAyajanyajJAnasya tAdRzazAbdatvena tAdRzaparAmarza prati khAtantryeNa hetutvamiti vAcyam / mAnAbhAvAditi cet| n| zAbdajJAnAntena bauhiNA viruddhavAnupUrvI kabhinnasya tatpakSaka-tatmAdhyaka-taddhetakapratijJAdipaJcakasamudAyatvamukta evambhUtaM janakaubhUtaM vAkyaM tat ityatra taatpryyaat| na caivamapi hetvAbhAsatAliGgakAmAdhakatAmAdhakanyAye'vyAptiH tatra vyApterubhayavAdisidbhuta- . yA udAharaNabhAvena tAdRzapaJcakatvAbhAvAditi vAcyam / khakavyatAnivAhArthaM tatrApyudAharaNaprayogAdityalamadhikeneti(2) / (1) vyApti-pakSadharmAtAviSayakatayetyarthaH / (2) 'dhanumitIti atrApyanumitipadaM yAdRza-yAdRzAnupUrvavacchinne prakatapakSa-prakRtasAdhyAdinyAyavyavahAraH prAmANikaH tAdRza-tAdRzAnupUrvyavachinnAbhAvakUTasAdhyakAnumitiparaM, tathAca tAdRzAnumitezvaramakAraNIbhUto yaH tAdRzAnupUrvavacchinnAbhAvakUTavyApyavAnayamityAkArakaH parAmarzaH tasya prayojaka tajjanakavyAptijJAnasya janakaM yacchAbdaM zabdaprakArakaM jJAnaM tAdRzatAdRzAnupUrtImattvAvacchinnAbhAva ityAkArakaM jJAnaM sajjanakaM viSayavidhayA janakatAvacchedakakoTipravira atha ca zAbdabodhasya janaka yahAkyaM tattvamityarthaH, nyAyApraviSThasya pratijJAdisamAnArthakavAkyasya vAraNAya praviSTAntaM, nyAyaniviSThasya pratijJAdyantargataparvata ityAdinirarthakabhAgasya vAraNAya zA
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| bdabodhajanaketi / na ca nyAyaniviSThasya vahnimAnityAdibhAgasya zAbdabodha; janakatvAttatrAtiyAptiriti vAcyam / zAbdabodhajanaketyanena prakSe sAdhyasya, hetutAyAM sAdhanasya, sAdhane sAdhyavyApyatvasya, pakSe yAdhyavyApyahetumatvasya, hetujJApyasAdhyattvavasya ca ye'nvayabodhAsteSAmanyatamabodhaM pratyeva janakatvasya / vivakSitatvAt / na caivamapi ramezvaraH pajyo devatvAdityAdinyAyAntargatasya mezvaraH pUjya iti bhAgasyApi uktarUpavattvAt tatrAtivyAptiriti vAcyaM / khaghaTitavAkyApratipAdyakhArthakavAkyatvarUpamahAvAkyatvapareNa vAkyapadeneva tadAraNAditi bhAvaH / nanu prakRtapakSa-hetu-sAdhyakaparAmarzajanakavAkyatvaM nyAyatvaM, tAdRzabodhAnukUlabodhajanakatvacAvayavatvaM iti prAcInazaktaM kutasyaktamatakAha, 'ataraveti uktaniraktastyAgAdevetyarthaH, 'tadavayave' tAdRzavAkyekadeze vahivyApyetyAdibhAga iti yAvat / nanu nAmArtha-dhAtvarthayonImArthayozca ; bhedenAnvayabodhasyAvyutpannatayA uktavAkyasya pakSa-vyAtyAdau hetu-sAdhyAdiprakArakabodhAjanakatvena parAmarzajanakatvameva nAsti kutastavAtivyAptirityatapAha, 'teneti, 'jananAt' jananasambhavAt, prAyairmatuvAdisamabhivyAhAravazAnAmArthayo denAnvayasyAbhyupagamAditi bhAvaH / nyAyAvayavapadayoH pa-yatvavAdinAM matamupanyasyati, 'yattviti 'saGkhapataH' lAghavAt, 'vizeSAbhAvAdityasya pratijJAdipaJcakasamudAyApekSayetyAdiH, 'mo'pauti vahivyApyadhUmavAnayaM ityAdizAbdabodhaprayojako'pautyarthaH, nyAyasya prathamato vAdivAkyatvaniyamAt uktavAkyasya ca nyAyatve'nAkAli. tasya tasya prAgabhidhAne'rthAntarAtmakasya nigrahasthAnasya prasaGgAdityAzayena nirasyati, 'kathAyAmiti jalpa-vAdakathAyAmityarthaH, nAghavAdyadi parAmarzaprayojakavAkyatvasyaiva nyAyapadapratipAdyatAvacchedakatA tadA'tilAdhavAt parAmarzaprayokatvamAtrasya tathAsvaM syAt tathAca cakSurAdirapi nyAyaH syAdityAha, 'dhanyatheti nyAyatvApattiyAyapadavAcyatvApattiH / nanu cakSarAdAyatve prathamatastadabhidhAne'rthAntaraM sthAdityata bAha, 'pAkAoti, 'tulya ityasya upanayanavAkye'pautyAdiH / 88
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI anumiticaramakAraNaliGgaparAmarzamayojakazAbdabhAnajanakazAbdajJAnajanakavAkyatvamavayavatvam, atarava vahivyApyadhUmavAMnayamitivAkye tadavayave ca na nyAyatadavayavalakSaNAtivyAptiH tena parAmarzasya tadavayavena parAmarzajanakasya jnnaat| yatta saMkSepataH parAmarzaprayojakavAkyatvena vizeSA'anumiticaramakAraNeti, nyAye'tivyAptivAraNAya tAdRzazAbdajJAnajanaketyuktaM, vahivyApyadhUmavAnayamitivAkyaikadeze'tivyAptivAraNaya caramatvaM parAmarzavizeSaNaM, arthastu pUrvavat, pUrvoktakaNTako 'tadvauti tAdRzazAbdadhautyarthaH, vijAtoyaM vilakSaNekajAtivizieM, 'takSaNaM' avayavalakSaNaM, kacittu mUle 'tattaddhIjanakatvameva tallakSaNamiti pAThaH, sa ca vijAtIyajJAnajanakatvaM pratijJAtvaM, vahilakSaNajJAnajanakatvaM hetutvamityevaM krameNa vyAkhyeyatve pratijJAdigranthe tAdRzatallakSaNasyAye prazitatvena punaraktibhiyA prAmAdika ivi dhyeyaM / 'dunirUpamiti kAryamAtrattijAteranugatAnatiprasaktadharmAvacchimakAraNaprayojyatvaniyamAditi bhAvaH / 'tasyaivetyevakArobhinnakrame tena 'tatkhaukAre eva' pratijJAdAvanugatadharmakhIkAra eva, 'tasya' vijAtIyadhaujanakavAkyatvasya lakSaNatvasambhavAdityarthaH, tathAca vaijAtyAsattvAttadarbhagakSaNasyAsambhavAditi bhaavH| nanu vinApyanugatAnatiprasaktadhAvacchinna kAraNaM kAryagatavainAtyasattve kodoSa ityatacAi, 'banyatheti dhanugatakAraNaM vinApi kAryagatavaijAtyopagame ghaTa-paTAdidhicaturevapyekavejAtyasiddhyA tena samaM ghaTatva-paTatvAdeH sakaraprasaGga ityarthaH, tathAvidhavaijAtye pramANavirahastu prakRte'pi samAna iti bhAvaH iti jAyadozI vyaakhyaa|
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavayavaH / REE . bhAvAt so'pi nyAya eveti, tantra, kathAyAmAkAhAkameNAbhidhAnamiti prathamaM viziSTa vaiziSTya zrAkAhA nAstIti tadabhidhAne nigrahAditi vakSyate, anyathA ddhArAvayave'tivyAptivAraNAya zAbdapadaM, udAsIne ca yathA maativyaaptistthoktmdhstaat| na ca yatra dAbhyAmavayavAbhyAM nyAyajanyajJAnajanakaM ekaM jJAnaM janitaM tatra tAdRzAvayavadaye'tivyAptiH evaM pUrvoktarautyA vahivyAyadhUmavAnayamiti vAkyaikadeze'tivyAptiriti vAcyam / khAviSayakapratItyaviSayanyAyakatve sati pratijJAdyanyatamatvaM avayavatvaM ityarthe tAtparyyAt, bahuvrIhisamAse janakAntAt tathA lAbhAt, udAmaunavAkye'tivyAptivAraNaya satyantaM, avayavaikadeze'tivyAptivAraNaya vizeSyadalaM, tatra cAnyatamatvaghaTakAH pratijJAdibhedAH tattayaktitvAvacchinnapratiyogitAkA grAhyAH, na tu tattadAnupUrvyavacchinapratiyogitAkAH, dhUmAdAlokavAn parvatovahimAn dhUmAdityaca hetvavayavasamAnAnupUrvokapratijaikadeze dhUmAditibhAge'tivyApteH / na ca zabdabhedena nyAyAnanyaM syAditi vAcyaM / iSTatvAt / nyAyalakSaNe tadavayavalakSaNe ca caramapadavyAvRttimAha, 'ata eveti parAmarthe caramatvopAdAnAdevetyarthaH, 'tadavayave ceti vahivyAyadhUmavAnitinyAyAvayavaikadeze cetyarthaH, 'nyAya-tadavayaveti ythaakrmmnvyH| nanu caramalopAdAnAdeva kutonAtivyAptiH tatra hetamAha, 'teneti vajhivyApyadhUmavAnayamiti vAkyenetyarthaH, 'parAmarzasyeti sAvadhAraNaM, 'parAmarzapadaM parAmarzaprayojakazAbdajJAnaparaM, asya 'jananAdityanenAgcayaH, tathA
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ nlthinaamy'ii cakSurAderapi parAmarzajanakatayA nyAyatvApattiH aakaashaavirhstulyev| parAmarzaprayojakazAbdajJAnasyaiva jananAdityarthaH, anumititaramakAraNaparAmarzaprayojakazAbdajJAnAjananAt iti* paryavasitArthaH, tathAca nAdRzavAkyajanyazAbdajJAnaprayojyajJAnasya khottarotpannAbAdhitatvajJAnasApekSatayA caramatvAbhAvAbAtivyAptiriti bhAvaH / tadavayaveneti vahivyAyadhUmavAnayamityasya ekadezenetyarthaH, 'parAmarzajanakasthati idamapi sAvadhAraNaM, atrApi pUrvokarItyA artho'vaseyaH / ___ saGghapataH' lAghavataH, nanvevaM vAkyatvameva taducyatAmiti lAghavAdityata Aha, 'avizeSAditi(1) atra cakAraH pUraNIyaH, atra hetumAha, 'parAmarzaprayojaketi parAmarzaprayojakazAbdajJAnajanakavAkyatvenetyarthaH, 'mo'pauti tAvanmAtramapi yadi kathAyAM prayujyate tadA tasthApi nyAyatvamiSyata evetyarthaH, 'prathamamiti hetvAdyabhidhAnAt prAgityarthaH, 'viziSTavaiziSya iti saptamyarthIviSayatvaM, tathAca vyAptivibhiSTavaiziSyAvagAhijijJAsA nAstItyarthaH, 'tadabhidhAne' anAkAjitAbhidhAne, tathA cAceSTApattiranuciteti bhAvaH / nanu hetvAdyabhidhAnAt prAgapi kadAcit vahivyAtiviziSTavaiziSyajJAnagocare sAdhanatAsmaraNadinA vibhiTavaiziSTyagocarAkAnA sambhavatyeveti tatra nyAyatvakhaukAre nokadoSaH ityata Aha, 'anyatheti lAghabena sampradAyasiddhanyAyavyavahArAviSayasyApi nyAyatvasvIkAre ityarthaH, (2) 'vizeSAbhAvAt' ityatra 'bavizeSAt' iti kasyacinmUlapustakasya * pATho'nena rahasyazcatpAThadhAraNenAnumIyate /
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ avayavaH / 001 zranye tu paJcAvayavavAkyAdvijAtIyameva zAbdajJAnamutpadyata iti ta janakavAkyatvaM nyAyatvam, evaM prati 'cacurAderapIti tilAghavAt vAkyatvamapi parityajya cacurAdisAdhAraNasyaiva vaktumucitatvAditi bhAvaH / zrAkAGkSAviraha iti zrAkAGkhApadaM sampradAya siddhanyAyavyavahAraparaM tathAca sampradAyasiddhanyAyatvavyavahAravirahaJcacurAdAviva vahnivyApyadhUmavanayamityetAvanmAcavAkoSpi tiSThatItyarthaH tathAcAca nyAyatvAsvIkAre tacApi tathAtvaucityAditi bhAvaH / 'tIjanaketi vijAtIyazAbdajJAnaniSTha kAryyatA nirUpitakAraNatAyAH viSayitAsambandhenAvacchedakaM yadvAkyaM tattvamityarthaH, vahivyApyadhUmavAnyamityetAvanmAtrajanyajJAne ca na vaijAtyamiti nAtiprasaGgaH, vAkyapadaM zravacchedakatAparyyAptilAbhAya, itarathA nyAyaikadeze'tivyAptiH, 'evamiti tulyaprAptamityarthaH, 'tallacaNamiti pratijJAdilacaNamityarthaH, 'anatiprasaktamiti udAsInavAkya vyAvRttamityarthaH, etena tAdRzavAkyatvavyavaccheda:, 'anugatamiti makalanyAyasAdhAraNamityarthaH, etena tattAtitvavyavaccheda:, 'durnirUpamiti duHsambhavamityarthaH, janakatAyAH janakatAvacchedakaghaTitatvAditi bhAvaH / manu tAdRzaM rUpaM svIkRtyaiva lakSaNaM karaNIyamityata zrAha 'tatsvIkAraiti nyAyAdAvanugatAnatiprasaktadharmasvIkAra ityarthaH, 'lakSaNatvAt ' lkssnntvaapaataat| manu tasyaiva ityayukraM lacaNAntarasatvena lacaNAntarakaraNe doSAbhAvAdityata zrAha 'anyatheti nyAyAdijanyatAva - cchedakavaijAtyAnAM svIkAre ityarthaH, 'jAtisaGkaraprasaGga iti pratijJA
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ 002 tatvacintAmo jAdyavayavAdapi pratyekaM vijAtIyaM zAbdajJAnamiti tattaujanakazandatvameva tattalakSaNamiti, tanna, jJAnavizeSajanakatvaM tattajjJAnajanakatvaM vA nyAye prtijnyaa| cAnatiprasaktamanugatarUpamantareNa durnirUpamiti talkhaukAre tasyaiva lakSaNatvAt. anyathA jAtisaGkaraprasaGgaH / janyatAvacchedakajAtyabhAvavati hetamAcajanyajJAne hetujanyatAvacchedikA jAtiH hetujanyatAvacchedakajAtyabhAvavati pratijJAmAtrajanyajJAne pratijJAjanyatAvacchedikA jAtiH ubhayajJAnaanye ca ubhayoH samAvezadUti maGkara ityarthaH, evamudAharaNadijanyatAvacchedakajAtimAdAyApi maro bodhyaH / na cobhayajanyatAvacchedakaM bhitrameva vaijAtya khokAyaM pratyekajanyatAvacchedakavaijAtyAvacchinna prati ubhayajanyatAvachedakavaijAtyAvacchitrasAmagrI pratibandhakatayA nobhayAdijanyajJAne ca pratyekajanyatAvacchedakavaijAtyamiti na saGkara iti vaacym| etAdRzapratibadhya-pratibandhakabhAve vibhinnavaijAtyakalpane mAnAbhAvAt kaptamAmayautaeva tAdRzazAbdodayAt / 'tatra' nirUpaNe, saptamyarthIviSayatvaM, 'mAdhyanirdeza iti mAdhyaM nirdizyate'neneti yutpattyA mAdhyapratipAdakazabda ityarthaH, 'mAdhyapadaiti mAdhyapadasthApi sAdhyapratipAdakatvAditi bhaavH| 'uddezyeti, ubhayatra uddezyatvaM prakRtatvaM, yathAzrute yatra nyAye anumitinAviSayastacatyapratijJAyAmavyApteH, tathAca taddharmAvacchitrapakSaka
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvayavaH / 70 taca pratijJA na sAdhyanirdezaH sAdhyapade'tivyApteH " kintUddezyAnumitihetuliGgaparAmarzaprayeAjakavAkyArtha taddharmAvacchinnasAdhyakanyAyAvayavatve sati taddharmAvacchinnapacaka-taMmIvacchinnasAdhyakAnyUmAnatiriktaviSayaka zAbdajJAnajanakavAkyatvaM taddharmAvacchinnapacaka-taddharmAvacchinnamAdhyaka pratijJAtvamityarthaH, parvato himAnityudAsonavAkye'tivyAptivAraNAya satyantaM, tahale tamIafravahraau yatrAbhidheyasAmAnyaM pacaukRtya vannijJAnajanyajJAnaM nirUpitatvasambandhena sAdhyate vahnizca hetustatra vakreriti hetau viSayatvatvAvacchinnapaJcaka- vahnijJAnajanyajJAnatvAvacchinnasAdhyakapratijJAlakSaNAtivyAptiH tAdRzahetvavayavasya vahijJAnajanyajJAnatvAvacchinnamAdhyakanyAyAvayavatvAt viSayatvatvAvacchinnapacaka- vahijJAnajanyajJAnatvAvacchinnasAdhyakAnumityanyanAnatirikraviSayaka zAbdajJAnajanakatvAcca, taddAne ca viSayatvatvAvacchinnapacakanyA yAvayavatvAbhAvAt nAtivyAptiH, tatpacaketyuktAvapi taddoSatAdavasthyamata zrAha taddharmAvacchinnapaca (1) 'tatreti, 'tatra' nirUpaNauyapratijJAdiSu madhye, 'sAdhyeti, 'sAdhyasya ' vidheyadharmmaviziSTadharmiNaH, 'nirdezaH ' tadubeodhakazabda ityarthaH tathAca sAdhyaviziSTapakSa beAdhakanyAyAvayavavAkyatvamarthaH paryyavasyati, 'sAdhyeti, ni sAdhyasya 'pade' bodhakazabde iti yAvat, 'yativyApteriti upanayanigamanAbhyAM ekavAkyatayA jAyamAne bodhe nigamanasya hetutvenAtivyApte - rityarthaH etena nigamane yampadA nuSaGgapate nAtivyAptiriti parAstaM / tAdRzabodhamAtrapadaprakSepe tu noktadoSa iti dhyeyamiti jAgadozI vyAkhyA /
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.8 tattvacintAmo keti| na caivamapi yatra viSayatvatvena viSayatvaM pakSaukatya nirUpitatvasambandhena vajhijJAnajanyajJAnaM sAdhyaM vahina hetastatra vaheriti hetvavayave'tivyAptiAraiveti vaacym| sampradAyaviruddhatayA tAdRzanyAyaprayogAbhAvAt tAvanyAce kRte parvatatvAvacchinnapakSaka-dravyatvAvacchinnamAyakopanaye parvatatvAvacchinnapakSaka-dravyavyApyadhUmatvAvacchinnamAdhyakapratijJAlakSaNativyAptiH tAdRzopanayasya parvatatvAvacchinnapakSakanyAyAvayavatvAt parvatatvAvacchinnapakSaka-dravyavyApyadhUmatvAvacchinnamAdhyakAnumityanyUnAnatirikraviSayakazAbdajJAnajanakavAkyatvAcca, taddAne ca tasya dravyavyApyadhUmatvAvacchinnamAdhyakanyAyAvayavatvAbhAvAt nAtiprasaGgaH, tatmAdhyakatvamAtroktau parvatodravyavAn dhUmAdityAdinyAyAntargate dravyavyApyadhUmavAnayamityupanaye dravyavyApyadhUmasAdhyakapratijJAlakSaNAtivyAptiH tasyApi dravyatvena rUpeNa dravyavyApyadhUmasAdhyakanyAyAvayavatvAt parvatatvAvacchinnapakSaka-dravyavyApyadhamatvAvacchinnasAdhyakAnumityanyUnAnatiriktaviSayakazAbdajJAnajanakavAkyatvAca, tathoktau ca tasya dravyavyAyadhamatvAvacchinnamAdhyakanyAyAvayavatvAbhAvAnnAtivyAptiH, hetvAdyavayave'tivyAptivAraNAya vizeSyadalaM, tatra taddharmAvacchinnapakSaketyanutau yatrAbhidheyasAmAnyaM pacaukatya nirUpitalasambandhena vaphrijJAnajanyajJAna sAdhyaM vahizca hetuH tatra hetvavayave'tivyAptiH tasyAbhidheyatvAvacchinapakSaka-vahijJAnajanyajJAnatvAvacchinnasAdhyakanyAyAvayavatvAt viSayatvalAvacchinnapakSaka-vakijJAnajanyajJAnavAvacchinnamAdhyakAnumityanyanAmatiriktaviSayakamAbdajJAnajanakalAca jJAnajanyajJAnaviSayatvasya padhamyarthatvAt, nahAne se abhidheyatvAvacchitrapakSaka-tatmAdhyakAnumityanyU
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| mAnajanakatve satyuhezyAnumityanyunAnatiriktaviSayakazAbdajJAnajanakaM vaakym| nAnatiriktaviSayakazAbdajJAnajanakatvAbhAvAvAtivyAptiH, tatpakSaketyuktAvapi taddoSatAdavasthya ata prAha taddhAvacchinneti, taddharmAvachinnasAdhyakatyanuktau vahivyApyadhUmavAnayamityupanaye parvatatvAvacchinapakSaka-vahilAvacchinnamAdhyakapratijJAlakSaNativyAptiH tasthApi parvatatvAvacchitrapakSaka-vahitvAvacchinnamAdhyakanyAyAvayavatvAt parvatatvAvachitrapakSaka-vahivyApyadhUmasAdhyakAnumityanyUnAnatiriktaviSayakazAbdajJAnajanakatvAcca, taddAne ca vahnimAdhyakAnumityanyUnAnatiriktaviSayakazAbdajJAnajanakatvAbhAvAnnAtipramaGgaH, tatmAdhyakatyukau ca parvatodravyavAn dhUmAdityAdisthalIyopanaye'tivyAptiH tasya parvatatvAvacchi (1) 'kitvityAdi, pratijJAsamAnArthakasya nyAyAnantargatavAkyasya vAraNAya satyantaM, tatrApyuddetyAnumitipadaM yAdRza-yAdRzAnupUrvavacchinne prakRtapakSaka-prakRtasAdhyakangAyatvaM tAdRza tAdRzAnupUrvavacchinnAbhAvasAdhyakAnumitiparaM, tathAca tAdRzAnumiterhetubhUtoyoliGgadharmikaH parAmarzaH ghaTatvaM tAdRza-tAdRzAnupUrvyavacchinnAbhAvakUTavyApyamityAkArakavyAptinizcayaH tasya prayojaka viSayavidhayA janakatAvacchedakAnupUrvoghaTakaM athaca yAdRza-yAdRzUvAkye prakRtapakSa sAdhya hetukAvayavavyavahArastAdRza-tAdRzavAkyakUTasthArthoMnivRttirabhAva iti yAvat tagocarajJAnasya janakaM pratiyogividhayA janakatAvacchedakaM tattve satItyarthaH, ityAdyavayavasya vAraNArtha vizeSyadalaM, 'uddezyA' prajatapakSa-sAdhyikA, yAnumitiH tadanyUnAnatiriktaviSayakazAbdadhojanakavAkyatvamiti tadarthaH, prakRtAnumityatiriktaviSayakatvaMmAtraM dhUmAvyatvavAn 89
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmayau wion dravyatvAvacchina sAdhyakanyAyAvayavatvAt parvatatvAvacchimapacakadravyavyApyadhUmAtmaka dvyasAdhyakAnumityanyanAmatiriktaviSayaka zAbdajJAnajanakatvAcca taddAne ca dravyatvAvacchinnasAdhyakAnumityanyUnAnatiriktaviSayakazAbdajJAnajanakatvAbhAvAnnAtivyAptiH, dhUmAdanyavayavasamavetadravyavAn parvato vahnimAn dhUmAdityaca hetvavayave tAdRzaparvatalA - 706 parvvato vahnimAn dhUmAdityAdinyAyasthale dhUmAdityAdihetvavayave'tivyApta * mataH prakRtAnu nityanyUna viSayakatvamukta, tacca prakRtapatte prakRtasAdhya vaiziSyAva - gAcitvarUpaM grAhyaM, dhUmAt prameyatvavaddhetutvaM dhUmIyaM dhUmAdityAdau hetutAmAtraeva prakRtasAdhya vaiziSTyabodhakoheturna tu viziSTa hetutvAtmake prakRtapakSe, hetutvaM vAcyatvAt prameyavRttidharmmavat vAcyatvAdityAdau ca prakRtapakSe prakRtyathaMsya vAcyatvasyaiva vaiziSTyabodhakoheturna tu vAcyatvajJApyaprameyavRttidhammAtmakasya prakRtasAdhyasya iti tayorvyudAsaH / na ca parvvato vahnimAnityAdau vahisAdhyakapratijJAyAmavyAptiH nAmArthayorbhedenAnvayabodhasyA vyutpannatvena tasyAH pa sAdhyaprakAraka bodhajanakatvAsambhavAditi vAcyaM / samAnavibhaktikamanuvAdisamabhivyAhAravazena nAmArthayorapi bhedenAnvayasya prAcInaiH svIkRtatvAdeva tatsambhavAditi pratijJAsahakAreNa hetvavayavasya upanayasthAyamAdipadasahakAreNa nigamanasya ca niraktAnumityanyUna viSayakatvAt tatrAtivyAptivAramArthamanatiriktaviSayakatvamuktaM / na ca savrvvaM prameyaM vAccatvAdityAdau prakRtAnumitiviSayAtiriktAprasiddhi:, prahRtapakSadharmika prakRtasAdhyAvagAhitAnantargaMtavighatAzUnyatvasya vivakSitatvAt / na caivamapi ramAdhavaH pUjyodevatvAdityAdau mAdhavaH pUjya ityAkAraka prati jaikadeze'tivyAptiH tasyApi niraktasatyaMntArthavattvAtprakRtAnumityanyUnAnatiriktaviSayaka zAbdadhI janakatvAceti vAcyam / svaghaTitavAkyApratipAdya svArthakatvarUpa mahAvAkyatva pareNa caramavAvakapadenaiva tasya vAritatvAditi bhAvaH iti jAgadozI vyAkhyA /
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| citrapakSaka-pahilAvachinnamAdhyakanyAyAvayavatvAt tAdRzaparvatavAvacchinnapacaka-vanhitvAvacchinnamAyakAnumityanatirikaviSayakazAbdajJAnajanakatvAcca tatra tAdRzaparvatatvAvacchinnapakSaka-vahitvAvacchinnamAdhyakapratijJAlakSaNativyAptivAraNAyAnyUneti, tadAne ca tasya vayavayavasamavetadravyAviSayakatvena tAdRzAnumityanyUnaviSayakatvAbhAvAnAtiprasaGgaH / tasmAdahimAnityAdinigamanasyApi parvatatvAvacchinnapakSakavahitvAvacchinnamAdhyakanyAyAvayavatvAt parvatatvAvacchinnapakSaka-vahitvAvacchinnasAdhyakAnumityanyanaviSayakazAbdajJAnajanakatvAcca tatrAtivyAptivAraNayAnatirikneti, tathAca tasya tAdRzAnumitiviSayAtirikavyApyAdiviSayakatvAt noktAtivyAptiH, tatra zAbdajJAnajanakatvaM tAdRzajJAnajanakatAvacchedakAnupUrtImattvaM, ataH sabhAkSobhAdinA'janitabodhakapratijJAyAM nAvyAptiH, etalAbhAyaiva shaabd-vaakypdyorupaadaan| nanu sarva prameyamityAdipratijJAyAmavyAptiH tAdRzAnumitiviSayAtirikAprasiddheH / na ca tAdRzAnumityanatiriktaviSayakatvaM tAdRzAnumitiviSayitAvyAvRttavailakSaNyAzrayaviSayitAruNyatvaM vAthamiti vAcyam / anumitiviSayitAvyAvRttatattadvyakivarUpavailakSaNyasya zAbdabodhaviSayitAyAM mattvAt ityatolakSaNasambhavAt lakSaNAntaramAi, 'anUneti,(1) anyUnAnatiriktapadaM anumityanUnAnatirikraviSayakapara, (1) lAghavAdAi, 'banyUneti anyUnAnatiriktaviSayakAntabhAgaM vihAya ityarthaH, anumitividhayakatvasya prAyazaH pratikSAyAmasattvAt anumitisa. mAnaviSayakatvasya sato'pi vyarthatvAditi dhyeyaM / 'liGgAviSayakatvamiti liGgabhAvabhinnatvasya yalliGgamabhAvatvaM tadaviSayatvamityarthaH, tena doni mo.
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo anyUnAnatiriktapadaM vihAya liGgAviSayakatvaM vA jJAnavizeSaNaM tenodAharaNAdivyudAsaH, nigamanaca 'liGgAviSayakavamiti liGgapadaM vyApyaparaM, bhAvArthazca vivakSitaH, vyApyatvaJca prakRtahetuka-prakRtasAdhyakAnumitigamakatopathikavyApyatvaM, yathAzrute pRthivautarebhyobhidyate pRthivIlAdityatra pratijJAyAmavyApteH, tathAca navyatyAsena prakRtahetuka-prakRtamAdhyakAnumityaupayikavyApyatvaviSayakazAbdabodhajanakAkAsAzuNyatvamityarthaH, udAharaNadaunAM nirvazitvAdityAdau yo yo dhUbhavAn sa vahimAnityAdivyatirekyudAharaNasya nirvahityAdirUpahetvaviSayakatve'pi naativyaaptiH| na ca ghaTAbhAvaH paTazUnyo'bhAvatvAdityAdisthanIyapratijJAyA abhAvatvaviSayakavaniyamAt tatrAvyAptiH prakRtapakSadharmikaprakRtasAdhyaprakAritAvahirbhAvena yadabhAvatvaviSayakatvaM tacchu nyatvasya vivakSitatvAt / na ca prakRtapakSadharmikaprakRtasAdhyaprakAritAvahi taviSayitAzUnyatvamAtrasya samyaktve'bhAvatvapravezAvyartha iti vAcyam / akhaNDAbhAvaghaTakatayA tasyAvyarthatvAditi bhAvaH / nanu tasmAddaGgimAn iti nigamanasyApyabhAvatvAviSayakatvAttavAtivyAptirityata pAha, 'nimaganazceti, 'na parAmarza hetuH nAbhAvatvAviSayaka jJAnahetuH, 'abAdhitatveti, pratijJAtaH pakSasya sAdhyavattvasiddheH punastadabhidhAnasyAbAdhitatvAdibodhakatvasyAvazyakatvAt siddhe satyArambhoniyamAyetyAdivyutpatteriti bhAvaH / vastuto'bAdhitatvAdenigamanApratipAdyatve'pi jJApakatvarUpahetutvasyAbhAvatvagarbhajanakatAghaTitatvena hetutAvAcipaJcamIgarbhanigamanasyAbhAvatvAviSayakajJAnajanakatvameva durlabhaM, ata eva parvato vahnimAn dhamAdityAdau hetvavayave'pi nAtiyAptiH, tasyApi pakSamyarthahetutAghaTakatayaivAbhAvatvaviSayakajJAnajanakatvaniyamAditi dhyeyN|
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ avayavaH / Gol na parAmarzahetuH abAdhitAsatpratipakSitatvajJAnajanaM katvAt / hetvabhidhAnaprayojaka jijJAsAjanakavAkyatvaM vA / tAdRzAkAGkSAsattvAnnAtiprasaGgaH atrApyudAsaunavAkye'tivyAptivAra NAya nyAyAvayavatve satItyanusaJjanIyaM zratra ca hetvavayave'tivyAptivAraNAya hetvanyatvavizeSaNaM deyaM, prakRtapadadvayadAnAt tejovyApyadhUmavAnayaM vahnimAn dhUmAdityAdau vahnivyApyanIlavAnayaM vahnimAn dhUmAdityaca nAvyAptiH / na ca prakRtahetuniSThaprakRtasAdhyanirUpitavyApyatvAdyeva ucyatAmiti vAcyam / vyatirekavyAptijJAnajanakodAharaNAdAvativyApteH zraca cAnvayavyAptiviSayatA- vyatirekavyAptiviSayatobhayoH pratyekarUpeNaivAbhAvau nivezyau vyAptidvayasAdhAraNAnugatarUpasya ekasyAbhAvena ekarUpeNa tadubhayAbhAvanivezAsambhavAt / anyUnapadasya 'hetviti, 'hetuH' khArthajJApyatvaviziSTasAdhyavattayA pakSabodhAnukUla paccamyantazabdaH, tasya yadabhidhAnaM tasya prayojikA tajjanyabodhanivartya pakSaH kutaH sAdhyavAnityAkArikA yA jijJAsA tadanukUlAvayavatvamityarthaH, 'liGgeti upanayanAdivAraNArthamaviSayakAntaM prakRtasAdhya-pakSaviSayatAvahibhIvena prakRtaliGgAviSayakatvArthakaM, nAtaH prAguktadoSaH, donirdhUmodA-vRttidharmazUnyatvAdityAdau yo yo dhUmavAn sadAvRttidharmavAn ityAdivyatirekyudAharaNasya vAraNAya 'liGgiviSayaketi liGgaM prakRtasAdhyavyApyaM asardarrthaH / na ca sAdhyavadvizeSyakatvameva samyak vyApyapadaM vyarthamiti vAcyam / yathAsanniveze vaiyarthyAbhAvAt iti jAgadIzI vyAkhyA / I
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. tatvacintAmayI liGgAviSayaka-liGgiviSayakavAnajanakanyAyAvaya vyAvRttimAi, 'teneti anyUnapadadAnenetyarthaH, 'udAharaNadipadaM udAharaNasyAdiriti samAsena dhUmAiyavayavasamavetadrvyavAn parvato vahimAn dhUmAdityAdisthalIyahetvavayavaparaM / kecittu liGgAviyakapadavyAvRttiparo'yaM grantha ityayAH / atirikapadasya chalatovyAvRttimAcha, 'nigamanazceti, anyUnA. matirikaviSayakazAbdajJAnajanaka maditi zeSaH, 'na parAmarzahetaH' na nyAyAvayava ityrthH| nanu tasya kuto na tathAjJAnajanakatvaM ata Aha, 'abAdhiteti abaadhittvaastprtipksstvjnyaanjnktvaadityrthH| nanu nigamanaM nAbAdhitatvAdijJAnajanaka tsyaapdaarthtvaat| na ca lakSaNayA tasyopasthitiriti vaacym| vAdivAkye vArasikatayA tasyA prabhAvAditi cet / na / abAdhitatvAsatpratipakSitatvajJAnajanakatvAdityasya abAdhitatvAsatpratipakSatvAdimAnasajJAnaprayojakasya sAdhyavyAptivimiSTapakSadharmatAvibhiSTahetajJAnajJApyatvasya jJAnajanakatvAdityarthatvAt, tAdRzAheta jAnajJApyatvajJAnasya abAdhitatvAdijJAnaprayojakatvaM tAdRpahetajJAnazApyatvasya avAdhitatvAdivyApyatayA / navyAstu nAsti bAdhitavaM pacaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM yasmAditi vigraheNabAdhitatvAdipadasya vyAptipakSadharmatAvibhiSToyo itastajjJAnajJApyatvamarthaH, 'zramapratipakSitatvaM' asatpratipakSavRttidhAvyAptirUpaH, tathAca tajjJAnajJApyatva-vyApyubhayabodhajanakalAdityartha ityAH /
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 vavAkyatvaM vA itarAvayavAnAM linggvissykvaanjnktvaat| kecittu 'liGgAviSayaketi liGgakharUpavyApti-pakSadharmatAkAGkSAjayanivarttakabhinnale mati abAdhitatvAdiSyaliGgaparAmarzaprayojakanyAyAvayavatvamarthaH, satyantavyAvRttimAha, 'teneti, 'udAharaNadivyudAsaH', hetvavayavasya ca liGgasvarUpAkAsAnivartakatvAt, udAharaNasya vyApyAkAsAnivartakatvAt, upanayasya pacadharmAtAkAGgAnivartakatvAt, pratijJAyAzca tAdRzAkAjAcayanivarttakabhinnatvAditi bhaavH| avAdhitatvAdiSyaliGgaparAmarthaprayojakapadavyAvRttimAha, 'nigamanadheti, 'na parAmahetaH' nAbAdhitatvAdiSyaliGgaparAmarzaprayojaka ityarthaH, udAsInavAkye'tivyAptivAraNAya vizeSyadalamiti vyAcakraH / ___ pare tu 'nigamanaJceti nigamanaikadeza ityarthaH, 'na parAmarthakSetaH' na nyAyAvayava ityarthaH, tathAca nyAyAvayavArthakasatyantasyeyaM vyAvRttirityAhuH / tadasat / avayavaikadezavAraNasyApi matyantadalamAdhyatayA nigamanekadezamAtrAnusaraNavirodhAt / 'hetvabhidhAneti hetvabhidhAnasya prayojikA yA jijJAmA tabbanakavAkyArthajJAnajanakatve mati nyaayaavyvtvmityrthH| bhavati hi parvato vahimAmityAdivAkyajanyajJAnAnantaraM kuto'stha vahimattvamiti jijJAsA, hevAdAvativyAnivAraNAya satyantaM, udAbhaumavAkye'tivyAtivAraNaya vizeSyadalaM / na ca tasya hetvabhidhAnaprayojakajijJAsA-- janakatvameva nAstauti kathaM tarhi ativyAptiriti vaacm| yasa
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 sAvacintAmaNa - pratijJAtvaM jAtiH anugatAnatiprasaktatAntrikavyavahArAditi kecit, tanna, devadattaprabhavatvAdinA sabhAkSobhAdinA jijJAsAdikameva na jAtaM tatrAvyAptivAraNaya tAdRjijJAsAjanakavAkyArthajJAnajanakatAvacchedakAnupUrvImattvasya satyatArthatAtparyyAt / 'liGgAviSayaketi, 'liGgI' pakSaH, tajjJAnaM tanmukhyavizeSyakajJAnaM, tathAca liGgAviSayaka-pakSamukhyavizeSyakajJAnajanakanyAyAvayavatvamityarthaH, hetvAdAvativyAptivAraNAya 'linggaavissyketi| na ca dhamAdAlokavAn parvato vahimAn dhUmAdityAdisthalIyapratijJAyAmavyAptiH asyA liGgaviSayakajJAnajanakatvAditi vaacym| pakSatAvacchedakAvacchinnapakSaviSayatAnirUpitA yA mAdhyatAvacchedakAvacchinnamAdhyaviSayatA tadanirUpitA yA liGgaviSayatA tacchRnyatvasya tadarthatvAt / hRdonighUmatvavAn nihitlAdityAdisthalIyayoyodhUmavAn sa vakimAn iti vyatirekyudAharaNe'tivyAptivAraNAya pakSamukhyavizeSyaketi, pacavizeSyatyetAvanmAtre kRte hradonighUmatvavAn hudAvRttidhaprazUNyatvAdityAdisthalIyayoyodhUmavAn ma hudAvRttidharmavAn ityudAharaNe'tivyApteH, tathAca tajjanyajJAne hRdasya vizeSyatve'pi mukhyavizevyatvAbhAvAnnAtivyAptiH, chalatoliGgAviSayakatyasya vyAvRttimAha, dUtareti vyatirekyudAharaNabhinnapratizetarAvayavAnAmityarthaH, 'liGgaviSayakacAnajanakatvAt' liGgaviSayakajJAnasyaiva janakatvAt umAkhinaviSayatAgayajJAnAjanakalAditi yAvat, /
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| 19 jAtisaGkaraprasaGgAt, pratijJAjanyaM vijAtIyaM jJAnaM vyavahArAditi tajjanakaM vAkyaM pratijJetyapi na, tajjanakatvaM janakatvajJAnaM vA nAnugatarUpamantareNa sambha 'pratijJAvamiti,1) atra ca pratijJApadapravRttinimittatvena pakSavaM, pratijJApadapravRttinimittatvaJca ubhayavAdisiddhameva, tatra jAtirupAdhivA ityatra vivAdAt to nAzrayAmiddhiH, 'anugateti pratijJetyAkArakahetvAdivyAvRttatAntrikAnugatabuddhijanakatvAdityarthaH, aba cAnugatabuddhijanakatvameva hetuH, 'anatiprasanAdyabhidhAnaJca zrAzrayAsiddhizaGkAnirAmakatarkapradarzanaparameveti dhyeyaM / 'devadattaprabhavatvAdineti puruSavizeSajanyatAvacchedakajAtyAdinetyarthaH, 'zrAdipadAtkavA (1) 'pratijJAtvamiti, na ca jAteyAsajyattitvavirahAt ekaikayade'pi pratijJAtvajAtehApattiriti vAcyam / pratijJAghaTakatattadAnupU jhevyaGgatvasya tAdRzajAtAvaGgIkArAditi bhAvaH / 'prabhavatvAdItyAdinA katvakhatvaparigrahaH, 'uktamya' nyAyAvayavalakSaNoktadoSasya uddezyAnumityAdyaktalakSaNasyeti vaarthH| 'ratena' pratijJAjanyajJAnamAtravRttivejAtyavirahaNa, 'nirntmitygre'nvyH| udAharaNAdiprayojyajAtevAraNAya 'vRttyantaM zabdo'nitya ityAkArakaM yalliGgidhIparamavayavAtmakaM vAkyaM tajjanyajJAnavRttItyarthaH, nyAyAprayojyacaitrAdizarIravizeSamya prayojyAyAH zabdo'nitya ityudAsInavAkyadhIniSThAyAH zAbdatvAvAntarajAteH prAcInasammatatve na tadAraNArthamava yaveti, sattA-guNatvAderavayavasAmAnyaprayojyanAtevAraNArthe 'kRtakatvAdityAdyasattyantaM, 'jAtiyogIti zAtisamavAyotyarthaH, iti jAgadIzI vyAkhyA /
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvacintAmaNau vatItyuktasyAnusaraNIyatvAt / ratena zabdo'nitya iti liGgidhIparavAkyajanyajJAnavRttikRtakatvAdityAdivAkyajanyajJAnAvRttijAtiyogijJAnajanakavAkyaM pratikSeti nirstm| diparigrahaH, dadamupalakSaNaM tasya pratyekaparisamAptau ekadeze tAdRzabuddhyApatteH, samuditaparyAptatve vyAsajyavRttitvena jAtivAsambhavAdityapi bodhyaM / 'anugatarUpamantareNeti, 'sambhavatIti, asvArthastu prAgeva vyAkhyAtaH, 'unasyeti asmdukklkssnnsyaivetyrthH| etenati anugatajanakatAvacchedakarUpaM vinA tajjanakatva-tadgrahayorasambhavenetyarthaH, 'zabdo'nitya iti, atra 'liGgidhaupareti svarUpakathanaM, kAkyatvaM nyAyAntargatatvaM,'kRtakavAdityAdauti, prAdipadAt yoyaH kRtakadatyudAharaNAdeH parigrahaH, tathAca zabdo'nitya etAdRzavAkyajanyajJAnavRttiH sato kRtakatvAdityAdivAkyajanyajJAnAvRttiryA jaatistdaashryjnyaanjnknyaayaantrgttvmityrthH| yatra sthalavizeSe kaNThakoddhArasahita eva nyAyaprayogaH kRtastatra kaNThakoddhAravAkye kRtakavAdityAdivAkyajanyajJAnAvRttijAtivizeSazAlijJAnajanake'tivyAptivAraNaya 'vRttyantaM, zabdonityativAkyadhaujanyajJAnavRttisattAvanAmajanakavAkye cAtivyAnivAraNAya 'pravRttyantaM, samavAyena tadAzrayatAlAbhAya jAtipadaM, kAlopAdhivyAvRttajanakatAlAbhAya jJAnapadaM, udAsInavAkye'tivyAptivAsNaya vishessydlN,|
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| 15 . nanu pratijJA na sAdhanAGga vipratipatteH pakSaparigrahe taba pramANAkAlAyAM hetvabhidhAnasya prAthamyAditi 'pratijJA na sAdhanAGgamiti(9) pratijJA na parArthAnumAne prayojakajJAnajanakamityarthaH, tathAca nyAyaprayoge pratijJAkaraNaM vyarthamiti bhAvaH / 'pakSaparigrahe' bhabdAnityatvAdikoTiparigrahe satItyarthaH, (1) 'sAdhanAGgamiti sAdhanamya nyAyasyAGga ghaTakamityarthaH, sAdhanasya parAAnumAnasyAGgAmupayuktamiti vA / nanu pakSasya sAdhyavattvAgrahe tatra hetvAkAGgagavirahAt tadabhidhAne'rthAntaraM syAdityavazyaM pratijJA kartavyetyatayAha, 'vipratipatteriti vipratipattivAkyAdeva, 'pakSaparigrahe' sAdhya vattayA pakSagraha ityarthaH, 'tatra' pakSasya sAdhyavattAyAM / kecitta 'pratijJA na sAdhanAGgaM sAdhana hetuvAkyaM tena saheva vAkyatvApanA pratijJA netyarthaH, parvato vahnimAniti pratijJA tataH kuta ityAkAthAyAM . dhUmAditi prayogaH, pratijJA-hetubhyAM viziyArthabodhojanyata iti neti paryAvasitaM, tathAca pratijJA hetvorekavAkyatAviraheNa pratijJAdipaJca ityA. dinyAye yaduktaM tamyAsambhavena nyAyala kSaNAsambhava iti bhaavH| yatra pratijJAdiprayoge pramANAbhAvena nekavAkyatA iti vyabhisandhiH, abhisandhi prakAzayati, 'vipratipatteriti, paJcamyAH prayojyatvamarthaH, sa ca parigraheinveti, vipratipattiH zabdo'nityo na vetyAkArikA, 'pakSaparigrahaH' mayA zabdAnityatvaM sAdhanIyamityAdivAkyarUpaH, 'tatra' prAbdAnityatve, 'pramA NAkAlAyAM' zabdavizeSyakAnityatvaprakArakapramAkaraNaM vada ityAkAnagayAmiti yAvat, tAdRzAkAmAnirAsakaprazne kRte 'hetyabhidhAnasya' kRtakavAdiprayogasya, 'prAthamyAt' prathamopanyAsAItvAt iti sAmpradAyamatAmusAreNa vyAcakruH iti bhAgadIzI vyAkhyA /
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 cetaM, na, vipratipattyagre hi samayabandhAnantaraM zabdAnityatvaM sAdhayeti madhyasthasya vAdineAvAkAGkSAyAM zabdA cintAmayau 'taca' zabdAnityatve, 'pramANakAGkSAyAM' kuta iti prayoge, 'prAthamyA - diti prathamameva vamucitatvAdityarthaH, 'samayabandheti kaSTakoGkAramahita eva nyAyaprayogaH kAryyaH udAharaNe samayabandhaH karttavyaH tathA na kAryyaM vA ityAdirUpetyarthaH, 'sAdhyanirdezaM vineti padajanyasAdhyopasthitiM vinetyarthaH, 'hetuvAkyamiti mAdhyAtipaJcamyarthamvayabodhajanakamiti zeSaH, 'niSThatiyogikamiti paJcamyarthajJAnajJApyalAMge nirdhatAvacchedakakabodhajananasamarthaM bhavatItyarthaH / nanu cetuvAkayena mAdhyAnambitakRtakatva viSayaka jJAnajanyajJAnaviSayatvamityAkArakazAbdabodhajanane na kimapi bAdhakamiti kathaM tatrAsAmarthyamiti cet / na / sAdhyAnanvitatAdRzAmvayabodhajanane kuto'syaanitytvmityaakaangkssaayaashrnivRtteH| nanu padAnupasthitamapi zAbdabodhaviSayo bhaviSyatItyatazraha, 'na ceti, 'vAdivAkye' vAdivAkya janya zAbdabodhe, 'anupasthita - mapi' padAnupasthitamapautyarthaH, mAdhyamiti zeSaH, 'yogyatayA zrabAdhitatayA, ''anveti' zAbdabodhaviSayo bhavati, 'zratiprasaGgAt ' sAdhyabhinnAbAdhitAntarasyApi zAbdabodhaviSayatvaprasaGgAt, 'tasyAH' mAdhyopasthiteH, 'prativAdivipratipattyA' prativAdivipratipattijanyopasthityA, 'prAmANAdivyavasthayeti samayabandhajanyajJAnenetyarthaH, 'antaritatvAt' naSTatvAt / nanu paravipratipattyAdireva tatra nAsti mAnAbhAvAdityata zraha, 'pareti, 'vipratipattivAkyasyeti nirAkAGkSa "
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| nityatvaM sAdhyaM, na ca sAdhyanirdezaM vinA hetuvAkya niSpatiyogikamanvayaM bodhyitumausstte| na ca vAdi -- ... ... ... .. --- ...--- --- --- --- ..... ...... - .-- bAdityanenAnvayaH, atra hetamAha, 'pakSaparigraheti zabdAnityatvAdizAbdabodharUpatAtparyyaviSayaubhUtAnvayabuDyupadhAyakatayetyarthaH, 'nirAkAGgatvAditi tatpadaviSayakatajjJAjJAnajanyazAbdabodhaM prati tatpadaviSayakatajjJAnajanyatAtparyaviSayaubhUtazAbdabodhAbhAvarUpAkAhAvirahAdityarthaH, nanu vipratipattivAkyasthazabdo'nitya iti bhAgasthAvRttyA anvayabodha iti nokadoSaityata zrAha, 'zrAvRttAviti tatpadasya punaranusandhAna ityarthaH, 'saiveti tAdRzAnusandhAnaviSaya evetyarthaH / nanu mA bhUdanupasthitasya zAbdabodhaviSayatA asya tu udAharaNadevopasthitirasti, atha vA anumAnataeva upasthitirbhaviSyati, tathAhi ayamavayavaH sAdhyAnvitakhArthabodhakAvayavajanyajijJAsAprayojyaH vyAptibodhakAvayavatvAdityAdautyAzaGkate, 'na ceti, 'avayavAntarAt' pratijJetarAt,(1) hetvanvayayogyeti hetvarthAnvayabodhajaniketyarthaH, 'avaya (1) 'viprati patyo' madhyasthoktavipratipatteH pazcAt, 'samayeti mayA nyAyamatenaiva anyayihetunA svasAdhyaM sAdhanIyamityAdiko vAdinoniyamAmilApaH samayavaddhastaduttaramityarthaH, madhyasthasyAsArvatrikatvAt tasyaiva vAdino'pyuktAkAGgagayAM kSatyabhAvAcAha, 'vAdinoveti "sAdhya sAdhanIyaM, 'na ceti, bodhayitumITha ityagretanenAnvayaH, 'sAdhyanirdezaM vineti sAdhyasya pratijJAM vine. tyarthaH, 'niSyatiyogika' nirvizeSyakaM, 'dhanvayaM' khArthavattvAnvayaM / payAvayavAnupasthitamapi prakRtasAdhyaM yogyatAvanAdeva hetva yasya dhUmadhAnejJApyaH
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 tattvacintAmaNau tvAdevizeSyatayA'nvayi bhaviSyati ityAha, 'sa ceti, 'atiprasaGgAditi padAnupasthApyasyAnvayabodhavizeSyatve atiprasaGgAdityarthaH / prAyate, 'na ceti, nirasthati, 'pratIti ukta vipratipattIvakoTAvabhAvakoTAveva vA pramANaM nAstItyevaM prativAdino viruddhavipratipattijanakotayetyarthaH, niruktaviruddhota. ranAvazyakatve'pyAha, 'pramANAdivyavasthayA ceti prAguktasamayabandhena cetyarthaH, cantaritatvAdityatra vipratipatteri tanuSajyate, 'sthApanA' prAthamikanyAyaprayogaH / nanu prativAdinoviruddhoktaH samayabandhasya ca sthApanAyAmupayogitvaM niSpamANakamata yAha, 'vipratipattivAkyasyeti, pakSamya yaH parigrahaH sAdhyavattayA bodhanaM, tenaiva 'paryavasitatvena' janitAnvayabodhatvanetyarthaH, pratyakSasyeva zAbdabodhasyApi saMzayatvamabhyupetyedaM / nanu pakSaH sAdhyavAnnavetyAdivipratipattyekadezasya pakSaH sAdhyavAniti bhAgasyaiva punarAvartanaM kArya miti tadartha eva hetvarthasyAnvayo bhaviteti viphalaH pratijJopagamaityatabhAi, 'yAvRttAviti vipratipattyekadezamya punarAvarttane vityarthaH, 'saiva' dhAttireva / yattu janitAnvayabodhasyApi pakSaH sAdhyavAnityevaM vipratipatyekadezasya punaH pratisandhAnarUpAyAmAratto satyAM hetvarthasyAnvayo bhavitA ityAzajAyAmAi, 'yAhattAviti, 'seveti tAdRzAttiviSayIbhUtapakSaH sAdhyavAniti vAkyameva pratijJApadenocyate ityarthaH, tadayuktaM, pakSaH sAdhya vAnityevaMbhAgasya pratisandhAne'pi hetvavayavasya tadAnantaryaviraheNa tamantabhAvya pratijJAdipaJcakasya kramikocitAnupUrvIkatvAbhAvena sasya pratijJA. tvAsambhavAt / vastuto hetvavayavasya pratijJAnantavyaM na pratijJottaroccaritatvagarbha kintu pratijJottarajJAtatvagarbha ataH pratisandhAnarUpAyAmevAvRttau na kSatiriti dhyeyaM / zAjAte, 'na ceti, 'avayavAntarAt' udAharaNAt / nanu yo yo dhUmanAn . sa vakrimAnityevaMkrameNa . hevanvayayogyasya vayAdisAdhyasthodAharaNAdupa sthitAvapi pakSaH kutaH sAdhyavAnityAkANAyAttathAvidhahetvanvayAna nira.
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghvyvH| 798 vAkye'nupasthitamapi yogyatayA anveti, atiprasaGgAt / na ca vipratipattitaH sAdhyopasthitiH, tasyAH prativAdi vAntAraNeti vyAptibodhakAvayavatvAdijJAnenetyarthaH, hatIyArthIjanyatvaM pAcepAnvitaM, 'pAkSepAditi, 'AkSepaH' anumitiH, paJcamyartho'bhedaH asya ca prAgatasAdhyopasthitirityanenAnvayaH, tathAca vyAptibodhakAvayavatvAdijJAnajanyAnumityabhinnA mAdhyopasthitirityanvayabodhaH, ttirupapadyate vastuto'prasiddhasAdhyatirekyudAharaNasya sAdhyAbodhakatayA udAharaNopasthApyasAdhye hetvanvayaH sarvatra na sambhavatIti yataH prakArA. ntaramAha, 'nAyIti, 'avayavAntareNa' upanayena, khAryAnvayAnupapattyA sAdhyavattayA pakSasya 'yAkSepAt' anumAnAt, hevanvayayogyasAdhyopasthitiriti pUrveNAnvayaH, prathame dUSaNabhAha, 'sAdhyAnvaya iti hetoH sAdhye anvaye sati kathamasya gamakatvamityAkAlAyAM udAharaNasyAbhidhAnaM tadabhidhAne ca hetvanvayayogyasAdhyIpasthitirityanyonyAzrayAdityarthaH, hitIye doSamAha, 'tasmAditi, tasmAdupanayAtmakAvayavAntarAt pakSasya sAdhyavyApyavatvapratItiH, yaJca sAdhyavyApyavatvaM pratItaM tadanyathAnupapattyA pakSasya sAdhyavattvAkSepaH, 'iha' hetuprayogaprAkkAle nAstyevetyarthaH, pakSasya sAdhyavattvaM vinApi tadyApyavattvapratIteH sambhavAt tadanyathAnupapattyA pakSasya sAdhyavattvAkSepaH sambhavaduktika eva netyataH pratItasya sAdhyavyApyavattvasyAnusaraNaM / vastataH pakSe sAdhyavattvAkSepasambhave'pi na tatra hetvarthAnvayaH sambhavanyapadArthatvAditi dhyeyN| aprasiddhasAdhyavyatirekyudAharaNAdeH sAdhyAbodhakatayA udAharaNopasthApyasAdhye hetvandhayaH sarvatra na sambhavatItyato'pi pratijJA sAdhanAGgamiti kazcit / iti jAgadIzI vyaakhyaa|
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79. tattvacintAmaNau vipratipacyA pramANAdivyavasthayA cAntaritatvAt paravipratipattiM samayabandhacca vinA sthApanAyA abhAvAt vipratipattivAkyasya pakSaparigraheNa paryavasitatvena nirAkAGgatvAJca, AvRttau tu saiva prtijnyaa| na cAvayavAntarAhetvanvayayogyA sAdhyopasthitiH, nApyavayavAntareNA idantu naiyAyikamate, maumAMsakamate tu zrApo'rthApattiH, 'avayavAntareNetyasya ca mAdhyanvitasvArthabodhakAvayavajanyajijJAsAM vinA ayamanupapanna ityanupapattijJAnenetyarthaH, evaJcAvatAraNikApi tathaiva karaNIyA ityapi bodhyaM, AzaGkAM khaNDayati, 'mAdhyAnvaya iti udAharaNaditaH sAdhyopasthitAvityarthaH, 'tadabhidhAnamiti hetuvAkyAt anvayabodhAnantaraM tadAkAhAyAmityAdiH, 'tadabhidhAna' udAharaNabhidhAnaM, 'tadabhidhAne ceti udAharaNabhidhAne cetyarthaH, dvitIyazaGkAmupasaMhAravyAjena khaNDayati, 'tasmAditi, 'pratItyanupapattyeti, dadantu maumAMsakamate, 'pratItAnupapattyeti idantu naiyAyikamate, maumAMsakamate hi svargakAmo yajeta ityAdau yAge khargakAmakRtimAdhyatAnvayabodho hi dRSTamAdhanatvarUpayogyatAjJAnAdeva bhavati, taccAzavinAzini yAge vyApAra vinA na sambhavatIti khargakAmavatimAdhyatAnvayAnupapattyA apUrva pAkSipyate, naiyAyikamate tu vedAt pratIte dRSTasAdhanatvAnvayAnupapattyA apUrva prAkSipyate, atra cAnupapattidvayameva nAsti mAdhyAnvitasvArthabodhakahetujanyajijJAsAM vinA udAharaNAdyupanyAmAsambhavAt ityAkhaNDanArthaH /
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| kSepAt, sAdhyAnvaye tadabhidhAnaM tadabhidhAne ca sAdhyAnvaya ityanyonyAzrayAt / tasmAt pratodanupapattyA pratItAnupapattyA vA nehAkSepaH / anye tu(1) zabdAnityatve pramANaM vadeti yadi madhyasthasyAnuyogaH tathApi pramANamAtre nAkAGgA kintu viziSTe, viziSTantu vizeSaNaM sAdhyamanabhidhAya na shkyaabhidhaanN| na ca vastutAyatsAdhyaM taca pramANaM vadeti madhyasthaniyogaH, vAdiddayamadhye tadasambhavAt tasmAtsA na ca zabdAnityatve pramANaM vadeti praznavAkyAdeva mAdhyopasthitibhaviSyatIti vAcyam / tadA dhUmAditi paJcamau na syAt kintu dhUmaityeva sthAditi, kintu viziSTa iti zabdAnityatvapramANe ityarthaH, 'tadasambhavAt' vastugativAsambhavAt, iyorekasyAvazyaM bAdhitatvAditi bhAvaH / 'anye' ityakharamodbhAvanaM, naujantu vastuto yatmiSAdhayiSitaM mAdhyaM tatra pramANaM vadeti prazne nokadoSa iti dhyeyN| upasaMharati, 'tasmAditi, 'na vAnvayabodhakatvamiti hetuvAkyasyeti zeSaH, tathAca na vA tAdRzAkAGkSAnivartakAnvayabodhajanakatvaM hetuvAkyasyetyarthaH, tathAca etadubhayAnukUlasAdhyopasthityarthaM mAdhyanirdeza iti bhAva:(2) / (1) pratijJAyAH sAdhanAGgatve nibandhakRdayaktimupanyasyati, 'anye viti, madhyasthasyetyupalakSaNaM vAdinovetyapi dravyaM, 'dhanuyogaH' praznaH, prAbdAnityatvaM sAdhayetyevaM madhyasthasya niyogaH sAmpradAyika ityato yadautyakta, 'vizizuiti zabdAnityatvasAdhakatvaviziya ityarthaH, 'yatmAdhyaM' pakSa iti zeSaH, 'sadabhAvAt' vAstavikatvAbhAvAt / iti jAgadIzau vyAkhyA / (2) nanu pratijJottaraM heturevodbhAvyate na udAharaNAdikamitvatra kiMniyA. 91
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe . makamityata bAha, 'sAyanizeti, 'sAdhanatAbhivyaJjuketi jJApakatAbodhaketyarthaH, 'lika' nAma, 'anyathA' sAdhyanirdezottaramudAharaNAdyamilApe / manu sAdhyasya pratijJottaraM udAharaNAderiva hetorapi dhanAkAjitatvamaviziyamata pAi, 'loka iti, tathaiva' sAdhanatAbhivyaJjakavibhaktimalliGgavacanenaiva, kuta ityAkAGgAnivRttirevaM vyutpattikalpanAdityarthaH / 'anumitItyAdi hetusamAnAnupUrvokodAsInakAkyasya pratijJAdyekadezasya ca vAraNAya janakAntaM, yAdRS-yAdRzAnupUrvavacchinne prakRtaM nyAyatvaM tAdRza-tAdRzAnupUryavachinAbhAvakUTasAdhyakAnumitikAraNIbhUtaliGgaparAmarzasya yatprayojakaM prakAratayA janakatAvacchedakAnupUrvoghaTakaM bagha ca prAmANikasya yAdRzayAdRzazabde nyAyAvayavavyavahArastAdRza-tAdRzazabdakUTAbhAvasya dhiyojanaka pratiyogitAsambandhAvacchinnajanakatAvacchedakamiti tadarthaH nigamanasya vAraNAya sAdhyAviSayaketyAdi, itutAdharmikaprakRtahetuprakAratAvahIvena sAdhyaviSayatAzUnyadhIjanaketitadarthaH / tena parvato vahnimAn vahisAmagrImattvAdityAdihetau gAvyAptiH payaM dhUmAdAlokAbhAvavAn hudatvAdityAdau yo yo dhUmAdAlokavAn sa idatvAbhAvavAn ityAdivyatirekyudAharaNe'tivyAptivAraNAya hetuvibhaktimaditi pratisAdhyadharmikakhArthAnvayabodhajanakapaJcamIvibhaktimaditi tdrthH| pataeva govAbhAvo gotvazUnyaH sAkhAvatvAbhAvAt yo yo gotvavAn sa sAnAvAn gotvavyApakasArakhAbhAvavAMzcAyaM tamAgotvazUnyaityAdau vyatirekyupanayasya gotvAbhAvarUpasAdhyamikakhArthekatvAnvayabodhakaprathamAvibhaktimattve'pi na ttraatiprsnggH| na caivaM ramAdhavaH pUjyo mAdhavatvAdityAdau hatyekadeze mAdhavatvAdityatrAtiprasaGgaH tasthApi prakRtanyAyAntargatatve sati prakRtAvayavasamAnArthakAnupUrvIkatvAditi vAcyam / khaghaTitApratipAdyakhArthakatvarUpamahAvAkyatvapareNa gharamazabdapadenaiva tadAraNAditi bhAvaH / iti jAgadozI vyAkhyA /
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ 021 dhyAbhidhAnaM vinA na hetorAkAhA, na vAnvayabodhakatvamiti pratijJA sAdhanAGgamiti / lakSyatAvacchedakAkrAntadhUmo'yaM ityAdivAkye vakSyamANahetulANAvyApyAzaGkAyAM tasyAlakSyatvena parihattu chalatolakSyatAvacchedaka darzayati, 'mAdhyetyAdinA 'mAdhyanirdezAnantaraM' pratijJAvAkyAtpakSatAvacchedakaviziSTe sAdhyAnvayabodhAnantaraM, 'kuta ityAkAGgAyAM' hetvAkAGkSayA prayukta kutaH prazne satItyarthaH, 'mAdhanatAvyaJaketi mAdhanatAvyaJjakapaJcamauvibhaktimaliGgapratipAdakavAkyamityarthaH, tena dhUmeneti prayoganirAmaH, zrAkAGkSAyA Avazyakatve yukimAi, 'anyatheti asyaivArthavivaraNaM 'anAkAGgitAbhidhAna iti, mAdhanatAvyaJjakavibhaktiprayoge yukimAi, 'loka iti, 'tathaiveti icchAviSayatAvacchedakaprakAreNa siddhirityarthaH, 'iti vyutpatteriti ityasyAnubhavasiddhavAdityarthaH, tathAca tAdRzAkAhAnivarttakapaJcamauvibhaktimavyAyAvayavatvameva vakSyatAvacchedakamiti nokasya lakSyatAvacchedakAkrAntavamiti nAvyAptiriti / hetvavayavanirUpaNabhUmikAmAha, 'anumitauti kAraNai toyoliGgaparAmarzastatprayojakazAbdajJAnajanakatve mati mAdhyAviSayakagrAbdajAnakAraNaM yo hetavibhaktimAnazabdastattvamityarthaH, dhUmAdityudAmaunavAkye'tivyAptivAraNAya matyanta nyAyAvayavArthakaM, nigamanekadeze tasmAditibhAge'tivyAptivAraNAya nyAthAmargatatvaM vihAya nyAyAvayavatvaparyantamukta, bhigamane'tivyAptivAra
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ ORS cintAmaNa 'sAdhyanirdezAnantaraM kutaityAkAGkSAyAM sAdhanatAvyaJjakavibhaktimasliGgavacanamevAcitaM zranyathAnAkA ure 'sAdhyAviSayaketi viSayitAsambandhena sAdhyavadbhinnetyarthaH tathAca nigamanajanyabodhasya viSayitAsambandhena sAdhyavattvAnnAtivyAptiriti bhAvaH / na ca vahnimAn vahnisAmagraumattvAdityAdau hetvavayave'vyAptiH tajjanyabodhasya sAdhyaviSayakatvAditi vAcyam / sAdhyAviSayakapadena prakRtahetutAvacchedakAvacchinna hetu viziSTahetutvaviSayitAvahirbhIvena yaSiyitvaM tena sambandhena sAdhyavadbhinnasya vivacitatvAt tathAca vahnimAn bahisAmagraumattvAdityAdau tAdRzaviSayitAntarbhAvenaiva mAdhyaviSayakatvAnnAvyAptiriti bhAvaH / na cedamekaM dhUmAdityAdau bhiruktaviSayitAvahnirbhavena ekatvarUpasAdhyaviSayaka jJAnajanakatvAdavyAptiriti vAcyam / tena kadAcit kevaladhUmajJAnajJApyatvabodhasyApi jananAt tamAdAya lakSaNagamanAt pradonirdhUmonirvakritvAdityAdau yoyodhUmavAn sa vahnimAnityudAharaNasya sAdhyAviSayaka'jJAnajanakatvAt tatrAtivyAptivAraNAya 'hetuvibhakrimaditi jJAnajJApyatvapratipAdakavibhaktimadityarthakaM tathAca vyatirekyudAharaNastra tAdRzavibhaktimattvAbhAvAnnAtivyAptiriti bhAvaH / na ca dhUmAdAlokAbhAvavAn zrAlokasAmagrauzRSyatvAdityAdau yoyodhUmAdAlokavAna va AlokasAmagrImAn ityAdivyatirekyudAharaNe'tivyAptiH tathApi sAdhyAviSathakajJAnajanakatvAt hetuvibhaktimattvAceti vAcyaM / hetuvibhakrimatpadasya prakRtasAdhyatAtparyyakapada sAkAGkSahetutvabodhakavibha
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ 725 hitAbhidhAne nigrahApatteH loke tathaivAkAhAnivRttiriti vyutpatteriti pratijJAnantaraM hetUpanyAsaH, hetutvaJcAnumitikAraNIbhUtaliGgaparAmarzaprayojakazA krimadarthakatvAt, tathAca tasyAlokatAtparyakapadamAkAsAhetRtvabodhakavibhaktimattvena prakRtamAdhyatAtparyakapadamAkAGgAhetRtvabodhakavibhaktimattvAbhAvAnnAtivyAptiriti bhAvaH / na ca prakRtasAdhyatAtparyyakapadamAkAsAhetutvabodhakatvamevAstu kiM vibhaktimattveneti vAcyaM / hetutvaM ghaTabhinna dravyatvAbhAvAdityAdau yoyoghaTaH sa dravyatvavAnityAdau ghaTatvavyApakaubhatAbhAvapratiyogidravyatvAbhAvavadidaM ityupanaye'tivyAptiH tasyApi mAyAviSayakajJAnajanakatvAt nigamanasyaM pravatamAdhyaghaTabhinnatvatAtparyakaM yahaTabhinnapadaM tatmAkAbAhetRtvabodhakedampadavattvAcca vibhaktipadadAne ca na doSaH tasya vibhakritvAbhAvAt / nanu etallakSaNe hetutvabodhaketi vyarthaM ato lAghavAcAha, 'hetutvapratipAdaketi(1) vibhaktyartha hetutvamukhyavizeSyakazAbdabodhajanakanye mati nyAyAvayavatvamarthaH, udAharaNAdAvativyAptivAraNAya matyantaM, (2) lakSaNAntaramAha, 'hetutvapratipAdaketi khArthahetutvamukhavizeSyakAgvayabodhajanakavibhaktimanagAyAvayavatvamarthaH / hetutvaM prameyaM vAcyatvAdinyAdau pratijJopanayayovAraNAya vibhaktipadaM / na ca vakri--mAt dhUmadhyApakatvAdibAdau dhUmahetutAkAvasya sAdhyatAsthakSe tamADUmAdityevaM nigamanasyApi vibhavyartha hetutvamukhyavizeSyakadhIjanakatvAttavAsivyAptiriti vaacym| upanaya
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ ok cintAma dajJAnajanakasAdhyA viSayakazAbdadhaujanaka hetu vibhakti macchanda / hetutvaM prameyamityAdipratijJAyAmativyAptivAraNAya vibhaktavarthatvaM hetutvavizeSaNaM hetutvAnupAdAne pRthivItarebhyobhidyate pRthivItvA - dityAdau tasmAdyite ityAdinigamane'tivyAptiH tasyApyAkhyAtArthavizeSyakAnvayabodhajanakatvAt / na ca nigamasthAyapadArthamukhyavizeyyakAmyabodhasya janakatvAt kathaM tatrAtivyAptiriti vAcyaM zrayampadAnanusaGgapakSe eva etallacaNakaraNAt uktanigamanasyApi tasmAditivibhaktyarthahetutvavizeSyakabodhajanakatvAt taddoSatAdavasthyavAraNAya mukhyavizeSyati, udAsInavAkye'tivyAptivAraNAya vizevyadanaM / na ca vardhUimAt vanitvena pramauyamANatvAdityAdau " syAyampadasya nigamanaghaTakatayA tadarthasyaiva mukhya vizeSyatvAt / vastutastu ekasuvarthasya subarthAntaramukhyavizeSyatvenAnvayasya nirAkAGgitatvena tasmAjjUmAdivyasya dhUmaniSThApakatAyAM hetuniSTha jJApakatA katvabodhanAsamarthatvena tanyAya eva nAstIti na tatrAvivyAptizaGkApIti / na ca ghaTe jAtAvityAdau ghaTavRttitvaM jAtivRtti ityAkArakAnvayabodhAnutpattyA suvarthayormiMtho'nvaaatr vasanafratra mukhyavizeSyatAnusaraNamaphalamiti vAcyam / kramAcaitrasyedamityAdAvidamaMze vizeSayatApannasya SaJcarthavatvasya paJcamyarthaja- | nyatAyAM vizeSyatvena sAmAnyatantadanvayasyA nirAkAGgitatvAditi dhyeyaM / ekajAtIyasupormiyo nirAkAGgatvAt kramAcaitrasyedamityAdau paJcamI-SayamithaH sAkAGgatve'pi na catiriti vadanti / iti jAgadozI vyAkhyA /
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyvyvH| 72. hetutvapratipAdakavibhaktimacyAyAvayavatvaM vaa| tasmAt dhUmAditinigamane'tivyAptiH tasyApi vibhaktyarthajJAnajJANyavarUpahetRtvamukhyavizeSyakAnvayabodhajanakatvAditi vAcyam / kathakasampradAyavirodhena vahidhUmAdityasya pratijJAtvAbhAvAt tAdRzapaJcakasya nyAyatvAbhAvena vizeSyadalenaiva tadvAraNAt / / nanu hetutvaM prameyamityAdipratijJAyAmativyAptirvArA hetutvapadopasthAyajJAnajJApyatvasya vibhaktyarthajJAnajJApyatvAbhinnatvAt / na ra vibhaktijanyopasthitimahakAreNaiva hetutvavizeSyakazAbdabodhajanakatvaM vAcyamiti na doSaH tasya hetutvapadajanyopasthitisahakAreNaiva tAdRzabodhajanakatvAditi vAcaM / tathApi tasmAddhetatvamiti nigamane'tivyAptiH paJcamaujanyopasthitisahakAreNaiva hetutvvishessykshaabdbodhjnktvaat| na ca hetutvamukhya vizeSyakatvAMze vibhakrijanyopasthiteH sahakAritvaM vAcyam iti na doSaH tatra hetutvamukhyavizeSyakatvAMze hetutvapadajanyopasthitereva sahakAritvAditi vAcyaM / mukhya vizeSyakatvasya kAryyatAnavacchedakatayA tadaMze sahakAritvasya durcacatvAt ityatolakSaNantaramAha, 'udAharaNeti(1) udAharaNasya prayojikA thA (1) 'udAharaNeti udAharaNasya prakRtahetuka-prakRtasAdhyasiyaupayikavyAnidhaujanakavAkyasya prayojikA tajjanyabodhanivRttaye kathamasya gamakatvamityAkAGgA tajjanakaM tajjanakAvayavatvamityarthaH, atra janakatvaM svarUpayogyatvaM tenAsAdhakatAnumAnasthalIyanyAye udAharaNAsatve'pi na kSatiriti kharUpayogyatAvacchedakarUpasya hetutvasya tatrApi sattvAditi, anuktopanayAdikasya udA. haraNasya prayojakahetuvAkye'tivyAptivAraNArthamavayaveti / iti jAgadIzI vyaakhyaa|
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ 038 cintAmaya udAharaNaprayojakA kAjA janakazAbdajJAnajanakanyA yAvayavatvaM vA / sAdhyAviSayakajJAnajanaka he tupaJcamyantAnumitiparazabdatvaM vA / zrAkAGkSA kuto'sya gamakatvamityAkArikA jijJAsA tajjanakaM yacchAbdajJAnaM tajjanakatve sati nyAyAvayavatvamityarthaH / dUtarAvayavAnAM tAdRzAkAGkSAprayojakatvAbhAvAnnAtivyAptiH, zratra janakatvaM svarUpayogyatvaM zrato yaca tAdRzajijJAsA na jAtA tatra nAvyAptiH itthaJca udAsonakAkye'tivyAptirityatovizeSyadalaM / na ca nyAyAntargatatve satauti samyagiti vAcyaM / hetvekadeze'tivyAptiriti tadupAdAnaM / nanu yatpacaka- yatsAdhyaka- yaddhetukanyAyasthale kadApi tAdRzAkAGkSA na jAtA tatra tatkharUpayogyale mAnAbhAva ityato lacaNAntaramAha, 'sAdhyAviSayaketi (1) sAdhyAviSayakajJAnajanakatve sati hetu (1) 'sAdhyetyAdi ghaTo na dhUmAdetattvAdityAdau dhUmahetutAkatvAdyabhAvasAdhyake pratikSA-nigamanayorvvAraNAya ' janakAntaM hetutvadharmika prakRta detuviSayatAvahirbhAvena yatsAdhyaviSayakaM tadanyajJAnajanakArthaka, tenAyaM vahimAm vazisAmagraumattvAdityAdisthalIya hetau nAvyAptiH, vastutaH prakRta liGgakahe aratri vastyA yAdRza- yAdRzaviSayatAka bodhajanakatvaM tAdRza tAdRzaviSayatAvahirbhIvenaiva sAdhyaviSayakatvaM vAcyaM / tenAyaM ekodhUmAdityAdau sAdhyIbhUtaikatvaviziSTadhUmasya jJApakatvabodhaka hetvavayave nAvyAptiH, RdonidhUmanirvazitvAdityAdau dhUmavyApakavAbhAvavakhAyamityAdivyatirekyupan yasya vAraNAya 'hetupaJcamyanteti 'hetviti, sampAtAyAtaM, hetusamAnAnupUrve - kasya udAsInavAkyasya vAraNAya 'anumiti paretyAdi nyAyAvayavatvArthanaM /
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvaa| paJcamyantatve sati nyAyAvayavatvamityarthaH / ayaM na daNDAddaNDasaMyogAjanyadravyatvAdityAdau pratijJA-nigamanayoItapaJcamyamatvAt anumitiparavAkyatvAcca tatrAtivyAptivAraNaya 'maadhyaavissyketi| na caivaM baDimAn vahisAmagrauta ityAdau avyAptiH taca mAdhyaviSayakajJAnasyaiva jananAditi vAcyam / 'mAdhyAviSayakapadena hetutAvacchedakAvacchinnahetaviziSTa hetutvaviSayatAvahiM vana yA viSayatA tena sambandhena : yavabhinnatvasya vivakSitatvAt, hRdo nidhUmonihitvAdityatra mAdhyAviSayakajJAnajanakatvena dhUmavyApakIbhatAbhAvapratiyogike. bhAvavAnayamityupanaye'tivyAptivAraNAya 'hetupaJcamyanteti hetutvabodhakapaJcamyantetyarthaH, tathAca tasyAyampadAnatvena hetupnycmyntvaabhaavaannaativyaaptiH| na coknopanaye'tivyAptivAraNaya hetRtvabodhakAntatvaM paJcamyantatvaM vA upAdauyatAM kRtaM viziSTopAdAneneti vAcyam / mAdhyAviSayakajJAnajanakahetutvabodhakAntAnumitiparavAkyatvaM mAdhyAviSayakajJAnajanakapaJcamyantAnumitiparavAkyatvaM vA hetutvamiti lakSaNahaye tAtparyyAt / nanu parvatastejasvAbhAvavAn pRthivItvAdityAdau yoyastejasvavAn sa pRthivautvAbhAvavAn yathA vahidhUmAditi dhUmajJAnajJApyavanirUpadRSTAntazAlivyatirekyudAharaNe'tivyAptiH tasya mAdhyAviSayakajJAna ma cAyaM na gurutvahetutAko'rasavattvAdityAdau yo yo guNatvAtma rasavattvA. dityAdivyatirekyudAharaNe'tivyAptistasyApi sAdhyAviSayakA sati paJcamya. tAvayavatvAditi vAcyam / udAharaNAnyatvenApi vizeSauyatvAditi bhaavH| iti jAgadIzI vyaakhyaa| 92
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ vavacintAmo janakatvAt paJcamyantAmumitiparavAkyatvAJca ityato lakSaNAntaramAha(1) (1) 'pratijJAvAkyadhIjanyetyAdi pakSadharmika-sAdhyavattAbodhakavAkyajanyA khArthadhauhArA prayolyA yA kAraNasya jJApakasthAkAGgA pakSaH kutaH sAdhyavAn itvAkArikA jijJAsA tanivakijJAnasya janakave sati hetuvibhaktimadava. yavatvamityarthaH, pratijJAdivAraNAya satyantaM, ayaM tasmAt vahnimAn ityAdi., nigamanasyApi pakSaH kutaH sAdhyavAnityAkAraNAnijJAsAnivartakazAnajanakatvasambhavAttatrAtivyAptavAraNAya 'hatuvibhaktimaditi, 'heto' abAdhitatvAdidhIhetoH, yA 'vibhakti' vibhAgaH pArthakyaM tainigamanAnyatvavaditi tu patitArthaH, nyAyahibhUtasya hetusamAnArthakasya dhUmAdityAdevAraNAya 'avayaveti, 'paJcamyantetyAdi paJcamI pante yasya tAdRzaM yallAkSaNikaM padaM saragarbhAvayavatvamityarthaH, dhUmenAlokavAnayaM vahnimAn dhUmAdityAdau pratikSAvAraNAya 'paJcamyannati, ayaM daNDAjjAto ghaTatvAdityAdau pratijJAvAraNAya 'mAkSaNiketi / yadyapyevamapi dhUmAdAlokavAnayaM vahnimAnityAdipratikSAyAmatiyAptiH prakRtasAdhyadharmikakhArthabodhakatvena paJcamyA vizeSaNIyatve'pi dhUmAhimataH sAyaM baDimAniyAdipratijJAyAM tathA, tathApi prakRtapakSadharmikakhAvizikSAkatasAdhyavattvAnvayabodhananakatvena pacamI vivakSiteti nAyaM doSaH / yadyapi caivamapyayaM tasmAdahimAnityAdinigamane'tivyAbhiH cAnatvAdiprakAreNa mAnazaktasyApi sarvanAmalacchabdasya vyAyAdivizirudhUmavaprakAreNa bodhane lAkSaNikatvAt laghu-gurArUpAbhyAmanvayabodhakasya padamAtrasyaiva gurArUpeNa pakSaNAyAH sarvasammatatvAt / tathApi lAkSabijy' mnr`bbissy'aalaacchilplaaghbndhr'laalpndhibiimH nm ghaamaabir'intimnim+lll ny' anggaabini| e cAyaM guruH patanAdityAdau hetAvazyAptistatra paJcamyantasya patanAdizabdasya praziviraheDa patanahAnatvAvacchinanakSakatvAsambhavAditi vAcyam / paJcamyante
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| tyasya paJcamausAkAparatvena tatrApi paJcamausAkAGgasya syur3antapatadhAtoH patanazAnalakSakatvasambhavAditi dhyeyaM / | nanu dhUmAdityAdihetvavayavasya dhUmanilaM jJApakatvamityanvayabodhakatAyAM (paJcamyantadhUmAdityAdipadasya lAkSaNikatvAbhAvAt vyAptirata pAha, 'hetupadeneti hetubhUtadhUmAdivAcakapadena dhUmajJAnAdilakSaNAdityarthaH / patra hetumAha, 'anyatheti lakSaNaM vinetyarthaH, 'yahetutvena' sAdhyAjJApakatvena / nanu pachatyarthe khArthasaGkhyAbodhakatayaiva hetuvibhaktyarthAndhayo bhavitA ityata pAha, 'tathaiveti paJcamyA jJApakatvabodhakatAyAmeva kuto vhnimaaniyaakaannaanivRtterityrthH| prAvastu liGgasyAnumApakatvamate'pyAi 'tathaiveti dhUmAdipadasya dhUmAdijJAne lakSaNAyAmevetyarthaH, anyathA pakSaH kiMgocarajJAnaniSThazApakatAka bakrimAnitipraznasya dhUmanichajJApakatAkavaGgiyodhAnivatyena dhUmAdityasya tatrottaratvAnupapatteriti praahH| nanu tatra paJcamyA jJApyatvamoM bodhyaH sata bAha, tathaiveti nizakta hetvanva. yabodhenaivetyarthaH, 'zAkAGkaganihatte' kuta iti jijJAsAyA anutpattaH, tathAca nizaktahetutvameva paJcamyartha iti bhAva itynye|| atredaM bodhyaM dhUmapadaM dhUmajJAnapara, vaDipade jJAnaviSayavahro lakSaNA, vatrijJAne vA sA, paJcamyA hetutvamarthaH, dhUmajJAnahetukajJAnaviSayavahnimAn parvataH dhamajJAnahetukavaGgijJAnaviSayAbhinnaH parvata iti vA bodha iti kazcit, tanna 'bAvRttau saiveti mUlavirodhAt / anye tu dhUmapadaM dhUmadhAnalAkSaNikaM, paJcamyA jJAnajanakatvaM janyajJAnaviSayatvaM vArthaH dhUmajJAnaniSTha jJAnajanakatvanirUpakavahnimadabhinnaH parvataH dhUmajJAnajanyajJAnaviSayavaGgimadabhinnaH parvata iti vA bodhaH / pare tu paJcamyA jJAnajanyajJAnaviSayatvamarthaH, dhUmapadaM yathAzrutameva, bodhana pUrvavaditvAjaH iti jAgadauzau vyAkhyA /
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ 039 tattvacintAmo pratijJAvAkpadhIjanyakAraNAkAhAnivartaka jJAnajanakahetuvibhaktimahAkyatvaM vaa| paJcamyantalAkSaNikapadavadanumitiparavAkyatvaM vaa| 'pratijJAvAkyeti pratijJAvAkyArthajJAnajanyA yA kAraNakAGkSA kutiti| praznobeyakAraNajijJAsA tanivarttakajJAnajanakatve mati hetavibhaktimanyAyAvayavatvamityarthaH, ayaM na daNDAdityAdipratijJAvAraNAya matyantaM, tasmAdahimAnitinigamane'tivyAptivAraNaya 'hetavibhakrimaditi hetutvapratipAdakavibhattayantArthakaM, hetutvaM prameyamityAdau tasmAameyamidamiti nigamane hetRtvapratipAdakedampadAntake'tivyAptivAraNaya 'vibhaktauti / . lakSaNantaramAha,() 'paJcamyanteti paJcamyantaM yallAkSaNikapadaM tadattve sati nyAyAvayavatvamarthaH, lAghavena paJcamyA vibhAgatvasyaiva zakyatAvachedakatayA yatra paJcamyA jJAnajJApyatvAdibodhaH tatra lakSaNaiveti tasmAdahimAnityAdinigamane lAcaNikapaJcamaupadavati nyAyAvayave'tivyAptivAraNaya 'paJcamyanteti, tathAca paJcamyantatatpadasya lAkSaNikatvAbhAvAnAtivyAptiriti bhAvaH / tasmAdahimAnitinigamanasyApi paJcamyantatatpadavattvAt taddoSatAdavasyavAraNaya 'lAkSaNiketi, udAmaunavAkye'tivyAptivAraNaya vizeSyadalaM, lakSye lakSaNaM saGgamayati, (1) nanu tathApi ayaM na daNDAdityAdau tasmAnna daNDAditi nigamane aviSyAptilasya tAdRzajijJAsAnivartakajJAnajanakatvAt hetutvapratipAdakavibhayantatvAcAtAlakSaNAntaramAhetyadhikaH pAThaH gha-cihitapustake vartata iti /
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| 739 hetupadena jJAne lakSaNA anyathA liGgasyA hetunvena hetuvibhaktyAnanvayAt() tthaivaakaangkssaanihtteH| 'hetupadeneti hevapasthApakadhUmAditipadenetyarthaH, 'jAne lakSaNA' hetujJAne lakSaNA, paJcamyA jJAnaviSayatvarUpaM jJApyatvamarthaH, tadekadezajJAne hetujJAnasya janyatAsambandhenAnvayaH, tathAca dhUmAditi hetuvAkyAt dhUmajJAnajanyajJAnaviSayatvamityAkArakaH shaabdbodhH| nanu dhUmapade kathaM dhUmajJAne lakSaNA dhUmasyaiva janyatAsambandhena jJAne'nvayaH sthAdityatAha, 'anyatheti hetupade hetujJAne lakSaNAMnaGgIkAre, 'vibhaktyAnanvayAditi paJcamauvibhaktyartha hetorananvayApatterityarthaH, ananvaye hetumAi, 'liGgasyA hetutveneti mAdhyajJAne liGgasyA hetutvenetyarthaH, liGgajJAnasyaivAnumitihetutvAditi bhaavH| nanu liGgopahitalaiGgikabhAnAdimate liGgasyApyanumitiviSayatayA viSayatAsambandhena hetoranvayo'stu paJcamyarthaikadeze jAne iti kiM lakSaNayetyata Aha, 'tathaiveti janyatAsambandhena dhUmajJAnasya jJAne'nvayanaivetyarthaH, 'zrAkAGkSAnivRtteriti kAraNakAGgAnivRtterityarthaH, vajijJAne dhUmajJAnajanyavasiddhau jAyamAnAyAM dhumajJAne'pi tulyavittivedyatayA vakijJAnajanakatvasiddheriti bhAvaH / nanu etallakSaNaM dhUmAdAlokavAn parvatovahimAnityAdipratijJAyAmativyAptaM tasyApi paJcamyantalAkSaNikadhamapadavattvAditi cet| n| prakRtapakSavizeSyaka-prakRtasAdhyaprakArakAgvayabodhajanakAkAGkSA-tAtparyAdimat yat prakRtamAdhyatAtparyakaM padaM (1) vibhaktyAnanvayAt iti paa0| .
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau anumitihetujAnakAraNadhUmavatvAditizabdajanyajJAnavRttipratijJAdijanyajJAnAvRttijAtiyogijJAnaja. nakavAkyatvaM hetutvamityanye, jAti vinA kena rUpeNa tadAkAhAdi-tAtparyAdimatI yA paJcamau tadantalAkSaNikapadavattvasya vivakSitatvAt tathAca dhUmAdAlokavAn parvatovahimAnityAdipratijJAyAM nAtivyAptiH tatratyapaJcamyAH prakRtamAdhyatAtparyyaka yadahipadaM tadAkAkSAdyabhAvAt evaM dhUmAvahimataH madharmA parvato vajimAn dhUmAdityAdau nAtivyAptiH tatra tAdRzaviziSTapakSavizeSyakamAdhyaprakArakAnvayabodhajanakAkAGkSAdimat yatprakRtamAdhyatAtparyyaka padaM caramavakSipadaM tadAkAGkSAdimattvasya paJcamyA prabhAvAditi bhAvaH / 'anumitItyAdi, udAharaNadiprayojyajAteriNAya vRttyantaM jAtivizeSaNaM, parArthAnumitihetubhUtaM yacchAbdajJAnaM tatkAraNobhUtasya dhamavattvAditi zabdasya janyajJAne vartamAneti tadarthaH, nyAyajanyajJAnavidhurasya cetrAdizarauravizeSasya prayojyAyA dhUmavattvAdityAdizAbdadhauvRttijAteAraNaya 'kAraNantaM, avayavajanyasyaiva gAbdasya praarthsthlauyaanumitihetutvaannaativyaaptiritybhimaanH| mattA-zAbdatvAdervAraNAya 'pratijJAdijanyajJAnAvRttauti pratijJodAharaNaderekaikamAcaM nivezyaM na tu smudaayovaiyrthyaat| vastutastu etadanisamavetatAktyasamavetadharmavattvamarthaH, taDyakretayaneca lAbhAya vRttyavRttyantadvayamiti, etena pratijJAtvAdipraveze pratijJAtvasyApyetanmate hetRtvaghaTitalApatyA prAtmAzrayApattiriti dUSaNaM nirastaM, mataM dUSayati, 'jAti
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ pvyvH| 035 jJAnasyAnumitijanakatvaM vAkyavizeSajanyatvasyApi a-. nyatAvacchedakarUpAparicaye durgrahAdityapare / anvayavyAtyabhidhAyakAvayavAbhidhAnaprayojakajJAnajanakahetutvapratipAdakavibhaktimanyAyAvayavatvamanvayi hetutvaM, etadeva vyatirekavyAptyabhidhAyakapadaprakSe pAdavyatireki hetutvm| anvayavyatirekodAharaNAkAGkSAprayojakatathAbhUtAvayavatvamanvayavyatireki hetutvaM / vineti hetujanyabuddhau vaijAyaM vinA kena rUpeNa parArthAnumitijanakatvamityarthaH, tathAca kAraNAntadalamavyAvarttakameveti bhAvaH / manu kAraNAntaM prakRtanyAyAvayavArthaka dhUmavattvAdityAdizabdAnvayi tathAca dhUmavattvAdityAnupUrvIkAvayavajanyajJAnavRttItyeva jAte vizeSaNaM vAcyam na tu kAraNAntagarbhaM zrata pAha, 'vAkyavizeSajanyatvasyApoti dhUmavattvAdityAnupUrvokAvayavajanyatvasyA pautyarthaH, tathAca kavAdinA mAyeNa tAdRzavAkyavRttijAtyabhAvena tadavacchinnajanakatAnirUpinajanyatAvacchedakajAtAvapi mAnAbhAvena lakSaNasyAmambhava iti bhAvaH / hetutvasyAnvayi-vyatirekyanvayavyatireki bhedena vaividhyAt tadanuko nyUnatvamata Aha, 'anvayetyAdi, vyatireki hetorvAraNAya 'janakAnta prakRtahetudharmikamAdhyAnvayavyApyabhidhAyakavAkyaprayojakazAbdadhauprayojakArthakaM, upanayaprayojakajJAnajanake udAharaNe pratijJAyAzcAtivyAptivAraNAya udAharaNantamAtrasyAbhidhAnasthale hetoralakSyatvAna
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ 736 tattvacintAmaNI 'yahA pakSa-sapakSasato vipakSAsato hetuvacanamanvayavyatireki,' atyantAbhAvApratiyogisAdhyasamAnAdhikaraNapakSa-sapakSasahetuvacanaM kevalAnvayi / dvAraNaya ca 'hetutvapratipAdaketyAdi svArthahetutvamukhyavizeSyakAnvayabodhajanakavibhakrimannAyAvayatratvamityarthaH, 'anvayihetutvamiti anvayihetvavayavatvamityarthaH / 'etadeva' svArthatyAdyavayavatvameva, 'tathAbhUtAvayavatvaM' niruktahetvavayavatvaM, tAvanmAtraJca kevalAnvayinaH kevalavyatirekiNazca hetorgatamataH 'prayojakAntaM prakRtahetukaprakRtasAdhyamiyaupayikAnvaya-vyatirekobhayavyApyabhidhAnanivAkAGkSAkAraNIbhUtajJAnajanakArthakaM, tathetyAdipadavyAvRttiH pUrvavat / nanu kathamasya gamakatvamityAkAGkSAyAM ekavyApyabhidhAnenaiva nirastatvAt vyApyantarAbhidhAnasyArthAntarayastatvamatonoknakrameNAnvayayatirekihetorlakSaNaM yuktamata zAha, 'yti| maddhetoreva lakSyatvamityabhiprAyeNAha, 'yadetItyanye / 'hetuvacanaM' prakRtahetutvapratipAdako'vayavaH, tathAca pakSe sapakSe ca mato vipakSe'sato'rthasya hetutvapratipAdako'vayavaH avayavyatirekItyarthaH, atra ca sapakSasattvaM nizcitasAdhyavadvRttitvaM, tena pRthivautarebhyobhidyate pRthivIlAdityAdau kevalavyatirekihetau nAtivyAptiH, pakSamattvantu parvato vajimAn mahAnamatvAdityAdau svarUpAsiddhasya hetoyudAsAtha, saddhetoreva lakSyatvAditi dhyeyaM / nanvevaM vahisAdhyakadhUmAdihetoranvayavyatirekitve taca prAgukrakevalAncayihetulakSaNasyAtivyAptiratastasya lakSaNAntaramAi,
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ cvyvH| yahA anumitikaarnniibhuutpraamrshpryojkshaabdjaankaarnnsaadhyaavissykshaabddhiijnkprtiitaanvysaadhy-saadhnvaackhetuvibhktimcchndtvmnvyihetutvm| etadevApratItAnvayasAdhyasAdhanetivizeSaNAdyatireki 'atyanteti vRttimadatyantAbhAvApratiyoginaH mAdhyasya samAnAdhikaraNoyaH paca-sapakSayoH man hetustasya 'vacana' hetRtvapratipAdako'vayavaH kevalAnvayItyarthaH, atra pakSasattvasya vyAvRttiH prAgiva svarUpAsiddhahetoraNaM, sapakSamattvantu sarvamabhidheyaM prameyatvAdityAdau sarvasya pakSatAdazAyAM prAcInasammatasthAnupasaMhAritoriNayeti dhyeyaM / idamupalakSaNaM pakSamataH sapakSAmataH pakSamAcasato vA vipakSAsatazca itorvacanaM kevalavyatirekauti draSTavyaM / dazAvizeSe vayAdimAyake dhamAdihetAvaSyavayitvaM khaukurvatAmAcAryANaM matenAha, 'yaddeti, 'anumitItyAdi, acodAsInasya dhUmAdityAdivAkyasya vAraNarthamAcaM kAraNAntaM, prAgukarItyA prakRtapakSakaprakRtahetukaprakRtasAdhyakanyAyAvayavArthakaM, dhUmAvajhimataH sAyaM vahimAn dhUmAdityAdau pratijJAdernigamanasya ca vAraNaya dvitIyaM kAraNanta, prakRtahetaviziSTa hetutvaviSayatAvahirbhAvena yat mAdhyaviSayaka tadanyazAbdadhaukAraNamiti tadarthaH, tenAyaM vahnimAn vahisAmagrImattvAdayaM hetutAvAn tattvena pramIyamAnatvAdityAdyazvayihetaunAvyAptiH, ayaM na dhUmAiDizanyodhUmAt yo yo dhUmAvahizanyaH sa dhUmazUnyaityAdAvapratItasAdhyAnvaya-vyatirekihetoraNaya 'pratItasAdhyAnvaye 03
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNa hetulakSaNaM, kathAyAM dhUmAdityeva prayoktavyaM na tu dhUmavAcAditi mtupovyrthtvaat| sAmAnyavaktve sati vAdhakaraNapratyakSavAdityapArthakaM vibhaktyupasthApitahetutvena sAmAnyavattvasya tyAdi pratItaH mAdhyAnvayo'nvayasahacAramAtraM yatra tAdRzaM yatsAdhanaM tabAvacakazabdAdyA hetuvibhaktiH pakSadharmikakhArthaviziSTamAdhyavattvabodhasya hetubhUtA yA vibhaktistadvattvamityarthaH, 'pratItAnvayasAdhya-sAdhaneti pAThe'pi mAdhyapadastha vyatyAsena uka evArthaH / kecittu vahisAmagrImattvAdityAdihetusaMgrahAya 'mAyAviSayaketi mAdhyaviSayakavaniyatAvayavatAvacchedakarUpazUnyArthaka, tathAca udAharaNatvAvacchivasthApi tathAvAdanyayyudAharaNavAraNaya 'hetuvibhanauti prAguruhetutvArthakamityAhuH / / 'apratautetyAdi, idamupalakSaNaM etadeva pratItasAdhya-tadabhAvasahacAraketi() vizeSaNadaSaya-yatirekihetulakSaNamityapi bothaM / manu pratijJAdizyavayavavAdinAM maumAMsakAnAM mate dhUmahetasthale tasya pakSadharmatApratipattyarthaM ghUmattvAditi kathaJcinmatupo'stu prayojana paJcAvayavavAdinAntu tArkikANAM upanayAdeva hetoH pakSadharmatApratipattisambhavAnmattupovyarthatvamityatra iSTApattimAha, 'kathAyAmiti, etena bhramasambandhaparyavasanatvena tasya dhUmavattvasya hetutAyAM na vaiyarthaM dhUmatvasya (1) pratItobhayasahacAraketIti gh0|
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38. vibhaktyantarAvaruDasyAnanvayAditi kecit / taM / satisaptamabalAt sAmAnyavattvasya vAcakaraNapratyakSatvasya ca sAmAnAdhikaraNyopasthitI 'viziSTa hetutvAmvayAt tathaiva vyutpatteH na cayamathe'smAnnAvagamyate iti / pavayavaH / dhUmasambandhAvRttitvena tatriSTavyApyavacchedakAvAsambhavAt anyathA dhUmaprAgabhAvasyApi hetutA na syAditi dUSaNaM pratyuktaM / manvekavibhaktyarthAnvitasAmAnyavattve (9) vibhaktayantarArthahetutvAnvaye AkAGkSAvirahAt kathaM viziSTahetau hetulAnvaya ityAzaGkate 'kecitvityAdi, 'sAmAnyavattva ityasya zabdAnityatve sAdhye ityAdiH, 'apArthakaM' 'ananvitaM (9), tathAca nizcitAnambayarUpApArthakatvameva tasya na ntranvayAbodhakatvamityarthaH, viruddhavibhaktyarthavaruddhe vibhaktayantarArthAnvayabodhAsvIkArAt prakRte saptamyartha sAmAnAdhikaraNyaviziSTahetau hetutvAvaye bAdhakAbhAva ityAzayena samAdhatte, 'satIti satipadasamabhivyAcatasaptamaubalAdityarthaH, 'viziSTa iti sAmAnyavattvaviziSTavAyakaraekapratyacatva dUtyarthaH, liGgasya hetutAmatenedaM, anyathA tu lacaNayopasthite tAdRzapratyacatvasya jJAne hetutvAnvayo draSTavyaH / nanu sati tamyAH sAmAnAdhikaraNyavAcitve ghaTe jAtimattvamiyato'pi ghaTaviziSTajAtimattvaM pratauyeta ityatazrAha ' tathaiva vyutpatteriti pati (1) nanvevaM vibhaktyarthAvara je sAmAnyavattva vigha0 / (2) anucitamiti gha0 / *
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau "hetAvukta kathamasya gamakatvamityAkAkSAyAM vyAptipakSadharmatayArUpadarzanaprAptI vyApteH prAthamyAt tatpadazanAyAdAharaNaM tthaanumitihetulinggpraamrshprvaakyjnyjnyaanjnkvyaapytvaabhimtvnisstthniytvyaapktvaabhimtsmbndhbodhjnkshbdtvmudaahrnntvN| sApadasamabhivyAhAreNaiva saptamyAH sAmAnAdhikaraNye vyutpannavAdityarthaH, 'ayaM mAmAnAdhikaraNyarUpaH, 'asmAt' matamyAH mtipdsmbhivyaahaaraat| nanu vyApteriva pakSadharmatAyA api gamakataupayikatvAt natpradarzanAtha hevRttaramupanaya eva kathaM nopanyasyate ityata Aha, 'kathamastheti, 'asya' dhUmAdeH, 'gamakatvaM gamakatAvacchedakatvaM, liGgasya hetutAmate tu yathAzrutameva vyaayH| 'assa' liGgajJAnasyetyarthaH, iti kcit| 'prAthamyAditi parAmarthaM prathamopasthApyatvAdityarthaH, parAmarbha pleivizeSaNatAvacchedakatayA pUrvopasthitiniyamaH pakSadharmatAyAstu vaiziSyarUpatayA na vizeSaNatAvacchedakatvamiti na tadupasthitiH prAgapekSaNaiyetyabhiprAyaH / yattu 'prAthamyAditi prathamAkAGkSAviSayatvAdityarthaH, pratItacyAptikohetuH pace vartate na vetyAkAGgAdarzanAditi vyAkhyAnaM, taba samyak, yuktyanabhidhAne vyApyAkAGgAyAH prAthamye maanaabhaavaat| vastutaH 'kathamastha gamakatvamityAkAGgAyAH kiMprakArAvacchitrasya gamakAlamityarthaH, iti tAdRzAkAGkSAyAM prathamataH pakSadharmatApradarzanasya pramatireva nAstauti dhyeym| tatpradarzanAyeti vyAptipradarzanAyetyarthaH,
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| mAnyalakSaNe sAdhya-sAdhanasambandhabodhakatvaM sAdhya-sAdhaMnAbhAvasambandhabodhakatvazca vishesslkssnniym| / nyAyAvayavadRSTAntavacanamudAharaNamiti tu na, ha. STAntaprayogasya sAmayikatvenAsArvacikatvAt yo yo dhUmavAn so'mimAnityeva vyAptipratIteH / / yadyapi udAharaNasya na vyAptiH padArtho na vA vAkyArthaH, tathApi udAharaNADyAptigrAhakasahacArajJAne jAte vyAptigraho mAnaso bhavanauti vyAptitAtparyyakatvarUpavyAptipradarzakatvaM / / yadvA vImAyA vyAptibodhakatvAdeva vyAptipradarzakatvamityavagantavyaM, vaupayA vyApakavaM bodhyate, tathAca khavyApakaubhUtamAyAvacchinnasyaiva hetoH pakSadharmatAjAnaM anumitiheturityAbhayenedaM, vyAptipadava / vyApakatvaparakhAdityapi vadanti(1) / 'anumitItyAdi, udAharaNasadRzodAmaunavAkyavAraNAya janakA prAgukarautyA prakRtanyAyAvayavArthakaM, hetvAdivAraNAya 'yApyatvAbhimatetyAdi, vyApyatvAbhimatavaddharmiko yaH 'niyataH pratiniyataH pracatapakSe prakRtamAdhyavattvAviSayakovyApakatvAbhimatasya sambandhabodhastajanakalaM, abhimatAntaiyacAca dharmadayopalakSaka, tathAca pravapatakSe pralatamAdhya' vattvAviSayako va ekapadArthabaddharmikastayApakavavibhiSTAparapadArthavatvabodhastajjanakatvamiti tu phalitArthaH / etena yathAzrutalakSaNamidaM upanaye'tivyAptamiti nirastaM / na ca prakRtapace pravatamAdhyAviSayaka (1) draSyamiti 70 /
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ tacintAmayo nApi prakRtAnumitihetuliGgaparAmarza paravAkyajanyajJAnavipaya vyAtyupanAyakaM vacanaM tat, upanayAtitvadalavaitharthyaM, dhUmavAn dhUmavyApakavakrimAn parvatatvAdityAdikhalIyapratijJAvAkye'tivyAptivArakatvAt, yatpadavIcyA sahakAreNa vyApakatvAvagAhibodhajanakAvayavatvaM samuditArthaH ityapi kazcit, 'sAmAnyalakSaNe' zranvaya-vyatirekisAdhAraNalacaNe, 'sAdhyetyAdi sAdhye sAdhanasya erest vyApakatvaM, evamagre'pi tathAca vausAlabhyasAdhanavyApakatvabodhakAvayavatvaM zrazvayyudAharaNatvaM vausAlabhyasAdhyAbhAvavyApakatvabodhakAvayavatvaM vyatirekyudAharaNatvaM, upanayA devyudAsAya vausAlabhyeti vezeSaNamiti bhAva: / kecittu 'mAdhyetyAdi, 'sambandhapadaM sAmAnAdhikakaraNArthaMka, tathAcAnvayavyAptitAtparyyakasAdhya-sAdhanasAmAnAdhikaraNyabodhakAvaya 042 vatvaM zranvayyudAharaNatvaM vyatirekavyAptitAtparyyakasAdhyAbhAvasAdhanAbhAvasAmAnAdhikaraSyabodhakAvayavatvaM vyatirekyudAharaNatvaM, pacadharmatAtAtparyyakopanayAdeH sAmAnAdhikaraNyabodhakatve'pi vyAptitAtparyyakatvAbhAvAdeva vAraNamityAjaH / tatra sAdhIya:, zranvayavyAptitAtparyyakAvayavatvasyaiva samyaktvenetarAMzavaiyarthyAt / prAcInamataM nirasyati, 'nyAyetyAdi nyAyAvayavatve sati -- dRSTAntavacanaM' yathApadArthAnvayisvArthabodhakanAmottara prathamAntalaM, tenAnvayinovyatirekiNva dvayordRSTAntayo: (1) saMgrahaH, 'dRSTAnneti dRSTAntazUnyodAharaNe'vyAptiH, 'ityeva' ityata eva 'vyApti (1) yodAharaNayoriti ka0 /
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| vyApteH, ata upanayAbhidhAnaprayojakajijJAsAjana: kvaakymudaahrnnm| etadevAnvayavyatirakavyAptiviSayatvavizeSitaM vishesslkssnnhymitynye| aca ca vyabhicAravAraNAya vausAmAhuH / yaca ca sAmAnAdhikara pratIteriti, vaupayA tatmamabhivyAhatAnyAdipardenaiva vA anyAderuddezyatAvacchedakaubhUtadhamAdivyApakatvAMzabodhanAditi bhAvaH / 'nApautyAdi, pracokarItyA 'vAkyAntaM prakRtanyAyArthaka, tathAca prakRtanyAyajanyajJAnaviSayaubhUtA yA avayato vyatirekato vA vyAptistasyAH 'upanAyaka' bodhaka, yat 'vacana' avayavaH, 'tat' udAharaNamityarthaH, 'upanayAbhidhAneti 'upanayasya' prakRtahetukaprahatamAdhyamiyaupayikavyApyavacchinnaprakRtaliGgavatvena pakSabodhakavAkyasya, prayojikA yA pakSaH mAdhyavyApyaprakRtahetumAna vetyAkArikA jijJAsA tasyAH 'janaka' anukUlaM yat 'vAkyaM' avayavaH, 'tat' udAharaNamityarthaH, etena upanayatvasya ekasyAbhAve sAmAnyalakSaNasyAnupapattiriti dUSaNaM pratyuktaM / 'etadeveti mAdhyAnvayavyAptiviziSTaprakRtahetumatpakSabodhakavAkyAbhidhAnaprayojakajijJAsAnukUlAvayavatvaM mAdhyauyavyatirekayAtiviziSTaprakRta hetamatpakSabodhakavAkyAbhidhAnaprayojakajijJAmAnukUlAvayavatvaJcAnvayinovyatirekiNazca krameNodAharaNadayasya lakSaNamityarthaH, udAharaNasya na vyApyatvamarthaH, kintu sahacAramAcaM, anyathA anvayavyAptereva gamakatayA vyatirekavyApyupanyAse'rthAntaraprasaGgAt, baumitayatpadadayena mahAmasatva-tadanyatvAdiviruddharUpAbhyAmadhika
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ 088 tavacintAmaNau gyAdeva vyAptistatra na vIsA kevalApayinyabhedAnumAne ca vausAyAmapi vyabhicAratAdavasthAmiti tu vayaM, vausA ca yatpadaM na tu tatpade'pi virUpopasthitayorapi tatpadena parAmarzaDuddhisthavAcakatvAditi na vyutpattivirodhaH, yathA "yadyat pApaM pratijahi jagannAtha raNadayopasthitau anvayatovyatirekatazca sahacAradvayoreva tAdRzAdhikaraNatvAntarbhAvena vyabhicArazahAnivRttidvArA gamakataupayikatvena tdupnyaase'rthaantrsyaayogaat| yo yo dhUmavAn sa vahimAnityAdau mahAnasaM tadbhinnaJca dhUmavat mahAnasaM tadbhinaJca vanimadityAdikrameNaivAnvayabodhAdityAcAryANaM matamupanyasyati, 'patra ceti, vyabhicArabAraNaya' tajjJAnavAraNaya ityarthaH, tathAca udAharaNavamAt mahAnase tadanyasmiMzca mAmAnAdhikaraNyabhAnena vyabhicAracAnAbhAvAt mAnasovyAptigraha ityarthaH, samAnaviSayatvena virodhitvamityAzayaH / 'bAhurityanena sUcitamakharasavauja khayameva prakAzayati, 'yatra ceti, 'caH' varthaH, 'yAptiH' vyabhicAravirahaH, 'na vometi sthAditi zeSaH, kuna na vausA ahaNaiyA ityataH 'kevaleti tathAcedaM prameyaM dravyAbhinna vA gaganatvAdityAdau tamati sAdhyavyabhicArAsambhavAt tabatyodAharaNe vausApravezovyarthaH sAdanAMkantu gamakatopayukrasya vyApakatvasya bodhakatveneva tatmArthakyaM, "udAharaNena dhamavyApakatA vaherevopadaryate" iti parAmarzayanthe
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakyavaH / / navasya tanma ityc(1)| iMdaca saadhy-saadhnobhyaatryviklaanupdrshitaanssy-vipriitopdrshitaanvyaanupdrshitvytirek-vipriitopdrshitvytirekbhedaadaabhaasruupmiti| eva sphuTataramabhidhAnAditi bhAvaH / yatra sAdhanasyAnekamadhikaraNaM , tatrApi yo yo dhUmavAn mo'mimAnityAdau vausayA vyabhicArama hAnirasana durghaTa, bausitayatpadAbhyAM mahAnasaM tanivaJca dhUmavan vadhimaJceti bodhane'pi dhUmavAn kazcit vayabhAvavAnityevaM / vyabhicArayahe bAdhakAbhAvAdityAha, 'vImAyAmapauti, samAna kArakatvenaiva virodhitvAditi bhaavH| nanu yadi vaumitayacchabdena vidheyadharmasya uddezyatAvacchedakadharmavyApakatvamAcaM pratyAyyate na tu viruddharUpAbhyAM adhikaraNadayaM tadA pUrvavAkyagatayachabdasya tacchabdamAkAGkSatvAnurodhAdekameva tatpadaM udAharaNasya ghaTakamastu tatra vaumA viphalA, asmAkantu upakrAntAbhyAM mahAmamatva-tadanyatvAdiviruddharUpAbhyAmekena tacchabdena . bodhayitumazakyatvAdeva tatra vausAkhaukAraH, mahaduzcaritetyAdivyutpatteH(2) balavacAdityatastaceSTApattimAha, vaumA ceti, prAcAM mate'pi vaumitayatpadopakrAntAbhyAM viruddharUpAbhyAmekenaiva tatpadena parAmarzasambhavAt tatra vausA viphalaiva tairapi buddhisthavAcakatadAdipadAtiriktasthala eva makaducaritetyAdivyutpatteH (2) yazyat pApaM pratijahItyati k.|| (2) sacaducaritaH zabdaH sacadarthaM gamayatIti vyutpattarityarthaH / 94
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmayI sokartavyatvAdityAzayenAi, 'viruddharUpeti, tatpadena' ekena, 'parAmAt' praamrshsmbhvaat| nanvekena tatpadena vaumitayatpadopakAnAbhyA viruddharUpAbhyAM yugapaddodhanaM na dRSTacaramatobhavabhUteH kAvyaM() atha pramAeyati, 'yatheti he jaganAtha me mama yadyatyApaM tatpratijati navasya gatasya nAzaya iti vAkyArthaH / acedaM bodhya viruddharUpAbhyAM pratyekapadena pratyekabodhane yatra tAtparya tatra tatpade'pi vImA bodhyA yathA "ma sa bhUmipAla ityAdi(1) yAdRzodAharaNaprayoge niyahastAdRzodAharaNAnyAha, 'idazceti mAdhyavikalaM, sAdhanavikasaM, ubhayavikalaM, pAtrayavikalaceti bodhyaM, 'vikalazabdena saha sarvacAnvayaH / mAdhavikalaM yathA zabdo'nityo'mUrtatvAt yadyadamUrtaM tadanityaM yathAkAzaM, ___ kalyANAnAM tvamasi mahasAM bhAjanaM vizvamUrte dhUyyo lakSyomatha mayi bhazaM dhehi deva prasauda / yadyat pApaM pratihi jagannAtha namasya tanme bhara bhadraM vitara bhagavan bhUyase maGgalAya / iti mAlatImAdhave bhavabhUtiH / sacAriNau dIpazikheva rAtrI yaM yaM vyatIyAya patimbarA saa| narendramArgATTa iva prapede vivarNabhAvaM sa sa bhuumipaannH|| iti raghuvaMze kaalidaasH| yAM yA priyAM maikSata kAtarAkSoM sA sA hiyA namasakho vabhUva / iti mAghaca /
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. pAdhavikalaM vathA zabdo'niyoguNatvAt co yo guNatvavAn so'nityaH yathA ghaTa ratyatra, ubhayavikarSa yathA zabdo'nityoguNavAna thathAkAzaM, pAzrayavikalaM yathA sthirobhAvo'nityaH krama-caugapacAnyA rahitatvAt yathA bhaviSANaM kUrmaroma vAjiviSANaceti, 'anupadarzitAnvayaM yathA zabdo'nityaH itakatvAt yathA ghaTa ityatra udAharaNAnulekhena kevakhadRSTAnamAtrakathanaM, 'viparautopadarbhitAvarSa' yathA padanityaM tat itakaM yathA ghaTa ityatra prAksAdhyavAcakapadolekhena viparItakrameNa sahacArapratipAdanasthale bodhyaM, 'anupadarzibavyatireka' yathA jIvaccharauraM mAtmakaM prANadimAvAditi vyatirekiprayoge prAdhyAbhAva-sAdhanAbhAvavAcakapadAnulekhena bodhyaM, 'viparautopadarbhitavyatireka yathA yatprANadimattvarahitaM tabirAtmakaM yathA ghaTa ityatra sAdhanAbhAvavAcakapadasya prAGgidaina bodhyaM / nanu viparItAnvayavyApyupadarzane'pi prachatavivacitavyApyanupadarzanAdanupadarzitAbvayameva kathaM khAtanvyeNa tasyopanyAsaH evaM viparautopadarzitavyatirekasyApauti cet / na / vyApyantaropadarzanena viparautopadarzitavyAptikaM, yatra kApi vyAptirna pradarzyate tadanupadarbhitavyAptikaM, evamanupadarbhitavyatirekamiti bhaavH| udAharaNabhAmastu vyAptiyahAnanukUlatayA arthAntaravidhayA doSaH vibhAjakasUtrasthacazabdena samuccito vA, svatantranigrahasthAnAnyetAnyapi yathAyathaM bodhyAni / cittu radadhetyAdi, ayaM dhUmavAn vaherityAdau sAdhya-sAdhanathoranvayavyAptivikalatvAt yo yo vahimAn ma dhUmavAn ityudAharaNamAbhAsaH, ayaM vAcyaH prameyavAdityAdau yo yo na prameyaH 1
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ ost cintAmaya udAharaNAnantarambhavatu vyAptistathApi vyAptaM kiM pakSe varttate na vetyAkAGkSAyAM vyAptasya pakSadharmatvaprada -nazeyaH ityudAharaNaM anupadarzitasAdhya sAdhanAnvayavyAptikatvAdAbhAsaM, -parvato vakrimAn dhUmAdityAdau yo yo vakrimAn sa dhUmavAnityudAharaNaM vaiparItyakrameNeopadarzitAnvayavyAptikatvAdAbhAsaM cayametadghaTAbhinnaH etadudghaTatvAdityAdau yo ya etaGghaTatvavAn sa etaiTA'bhina ityudAharaNaM anupadarzitavyatirekavyAptikavAdAbhAsaM, evaM tacaiva yo ca etadudghaTatvAbhAvavAm sa etadudghaTAbhinnatvAbhAvavAnityudAharaNaM viparItakrameNopadarzitavyatirekavyAptikatvAdAbhAvamityarthaH ityaJca dRSTAntasya udAharaNaNaghaTakatve'pi na catiriti mantavyam / zrataeva prakRtahetuka-prakRtasAdhyasiddhyaupayikavyAptipramAyA zrajanakatvameva udAharaNasyAbhAsatAprayojakaM paJcavidhabhedonistu (9) prapaJcArthamityavadheyamiti vyAcakruH / 'udAharaNeti tathAca vyAptohetuH pace varttate na betyAkAGkSAyAM byApyAzrayasya pacadharmmatvaM vidhIyata ityarthaH / vastutovyAptaM kimityAdeH pacaH sAdhyavyApyaprakRta hetu mAna vetyAkAGgAyAM tAtparyaM tasyA eva pakSadharmikAmvayabodhajanakopanayanivarttyatvAditi dhyeyam / 'anumitI & 1 tyAdi prakRtahetukaprakRtasAdhyakAnumityaupayikavyAptiviziSTahetuma yA prakRtapathabodhakAvayavatvamupanayatvamityarthaH yathAzrute tu zAbdaparAmarzasya vyApyatradabhedaviSayakasya saMyogena pace vyApyAprakAra (1) evambidhabhedoktaviti gha0 /
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| zanAyopanayaH, tapAnumitikAraNavatoyaliGgaparAmarzajanakAvayavatvamupanayatvamiti sAmAnyalakSaNaM, sAdhyadhyApyaviziSTapakSabodhakAvayavatvaM sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogimatpakSabAdhakAvayavatvaJca vizeSalakSaNaiyama, udAharaNanta eva prayoga iti na vAcyaM vRtI kasthAnumitihetutvAbhAvAdamajateH, anumitikAraNavyApArasamAnAkArajJAnajamakAvayavatvamupanayatvamityapi kacit / 'mAmAnyalakSaNaM' anyayyupanaya-vyatirekyupanayasAdhAraNamAmAnyazakSaNamityarthaH, 'sAthavyApyeti mAdhyAnvayavyAptiviziSTetyarthaH, 'mAdhyAbhAveti mAdhyauyaSyatirekavyAptiviziSTaprakRtahetamattayA pakSabodhakAvayavatvamityarthaH / 'jarabhaumAMsakamataM nirasthati, 'udAharaNAnta eveti udAharaNadiSikasyaiva prAbhAkarAdinavyamImAMsakAnAM sammatatvAditi dhyeyaM / 'batIyaliGgaparAmarzasyetyasya vivaraNaM 'yApti-pakSadharmanAvagAhina iti, 'avayavAntarAt' upanayabhitrAvayavAnarAt / nanu bhaumAMsakamate vyAptiviziSTapakSadharmatAyA jJAnaM nAnumitihetaratastadalAbho na catikara ityata bAha, 'tadanabhyupagame'pauti, 'alAbhAditi vyApyatAvacchedakarUpeNa pakSadharmavayahasyAnumitihetutAyAH parairapi naukArAditi bhAvaH / 'hetuvacanAt' hetvavayavAn, 'ko heturityasya kutaH ratyAkAGkSAyAM tAtparya, anyathA dhUmAdityuttarasya dhUmadharmikahetutvabodhAjanakatvena tasya ko heturityAkAGgAnivartakatvAnupapatteH mayAtiriktasuvarthasya prakRtyarthavizeSyatvaniyamAditi dhyeyaM / tisa
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ ore tatvacintAmaNe yaliGgapararAmarzasya vyApti-pakSadharmAtAvagAhineA'vayavAsarAdalAbhAt tadanabhyupagame'pi pakSadharmatAyA alaabhaat| na ca hetuvacanAdeva tadavagamaH, tasya ko heturityAkAhAyAM pravRttatvena hetusvarUpopasthApakasyAta rUpeti liGganiSTahetutAmAtrabodhakasyetyarthaH, 'tratatparatvAt' pakSadhamaMbAbodhakatvAt / na caivaM parvatodravyaM mahAnamatvAdityAdyapi prayogaH syAditi vAcyaM / taduttarapaJcamyarthajJApyatvAnvitamAdhyasya hetvadhikaraNavRttimAdhyatAghaTakasambandhenaiva pakSadharmikAnvayabodhaM prati mAkAzalAditi bhAvaH / zahate, 'vAdivAkyAditi hevantavAkyAtpace vijayApyasAdhyavacapratItau yo yajJApyamAdhyavAn ma tadvAn ityanumAnAdeva pakSasya hetamattvAvagama ityarthaH, 'tadarthasya hetvasavAdivAkyArthasya, 'asiddhatvena' pramitatvenAnizcitatayetyarthaH, pareSAM mate anumitau pramitamAdhyAbhAvavattvAdinizcayasya virodhitvavatpramitahetamaptAnizcayasyaiva kAraNatvAditi bhAvaH / 'anyatheti pratijJAvAkyAt pakSasya mAdhyavatvAvagatau tenaiva hetunA tajjJApakahetamatAderapyApasambhavena hetvavayavAderapi vaiyApAtAdityarthaH / kecittu 'vAdivAkyAditi, idaM padaM viziSTaparAmarzatAtparyyaka nattAtparyyakatathA vAdiprayojyatvAt ityanumAnAdeva viziSTaparAmarzasAbhAt kimupamayenetyarthaH, 'tadarthastheti, tathAca vAdivAkyArthasyAprAmANasAnAsvanditavena ubhayavAdyamiddhatayA anAkSepakalaM tatheti bhASaH, iti vyAcakruH /
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| tparatvAta, vAdivAkyAdevAkSepa iticet| n| tadarthasyAsihatvenAnAkSepakatvAt anyathA pratijJAvAkyAdeva sAdhepe'vayavAntaravilayAt / pratipAdyAnAM svata eva tadavagama iti cet, na, teSAM vyutpatrAvyutpanatayA sarvaca __ zakate, 'pratipAdyAnAmiti prativAdinAmiti zeSaH, 'khata eva' zabdaM vinaiva, 'tadavagamaH' pakSasya hetamattvAvagamaH, paJca-helorupasthitI matijJAsthala iva tayoviziSTopanautabhAnasambhavAditi bhAvaH / para pUrvaM yadavagataM tacaiva tasthopanautabhAnaM tvayA vAcaM anyathA anyathAkhyAtyApatteH, tathAca yasya prativAdinaH sAdhanavattayA pUrva pakSonopasthitastasya utakrameNa svataH pakSasya hetamattvagraho na sambhavatItyAzayena samAdhatte, 'teSAmiti, 'yutpattiH' pakSadharmikahetamabajAnAdhaunahetusmatiH, paranaye tasthA eva pakSadharmikahetamattvopanautabhAnahetutvAditi bhaavH| mAdhanAthupanautabhAnaM prati sAdhanAghupatitimAtrasya hetutvamiti mate'pyAra, 'pratipAdakeneti vAdineti zeSaH, 'khavyApArasya' vyAptohetuH pakSe vartate na vetyAkAGkSAnivartakavAyasa, 'nirvAhayituM' sampAdayitumaucityAdityarthaH, 'pratipAdayitumiti kacit pAThaH tatra prApavitumaucityAdityarthaH, 'anyathA' pratipAcAkAGgAnivartakavAkyasya vAdinAnabhidhAne, 'avayavAntare' ityAdau, 'evaM prasaGgaH' anabhidhAnaprasaGgaH, (1) pratijJottaraM kutaH ityAkAhAnivartakasyApi vAkyasthAnAvazyakalAditi bhAvaH / (2) ayaM prasaGgaH banabhidhAnaprasaGgaH iti pa., 7. /
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApacintAmaNe sadasambhavAt pratipAdakena svavyApArasya nirvAhayitumucitatvAca anyathAvayavAntare'pyevaM prsnggaaditi| upanayAnantaraM nigamanaM taccAnumitihetuliGgaparAmarzaprayojakazAbdajAnakAraNavyApti-pakSatAdhauprayukasAdhyadhaujanakaM vaakym| na ca vyApti-pakSadharma pare tu 'pratipAdyAnAM' zroDhaNAM, 'khata eva tadavagamaH' paraprayuktatattadarthazapadaM vinApi svakalpitazabdAdanumAnAdA vyAptipakSadharmatvAvagama ityarthaH, 'teSAmiti pratipAdyAnAmityarthaH, 'vyutpabeti, tathAca ce vyutpanA bhavanti tAn prati ApAtata upanaya-' prayogo na kriyatAM ye tu tAdRzA na bhavanti nAn prati avazyaM upanayAdiprayogaH karaNIya ityarthaH / vyutpatraM pratyeva upanayaH kartavya ityAha, 'pratipAdakeneti, yadi ca vyutpannatayA tasya khataeva tadarthAvagama iti nopanayApekSA iti brUyAtadANyAha, 'anyatheti, iti praajH| 'upanayeti upanayanirUpaNanantaraM nigamanaM nirUpyata ityarthaH, etenAvasarasaGgatiH sUciteti dhyeyaM / 'anumitItyAdi, nigamanasadRzastra udAsaunavAkyasya vAraNAya 'kAraNAnaM prAguktarItyA prajananyAyAvayavArthaka, pratijJAdivAraNAya 'yAptItyAdi, 'prayuktatva jApyatvaM, tathAca vyApti-pakSadharmatAviziSTaprakRtahetudhIjJApyatvaprakArakAzcatasAdhyadhIjamakalamarthaH, dhUmAvakrimatmadharmIyaM vaddhimAn dhUmAdityAdau pratijJAdiyudAmAya vimiSTAnna, patra tAdRzetajJAna
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyvH| tayozcaturbhirevAvayavaiH paryApteH kiM teneti vaacym| abAdhitAsatyatipakSitatvayoralAbhe caturNAmapyaparyavasAnAt / athAbhidhAnAbhidheyayAyApti-pakSadharmatAvaliGgapratipAdanAdeva paryavasAnenAvayavAntarANAM nirAkAGgatvaM viparItazaGkAnihatterapi tata eva lAbhAt nirUpitAkhaNDajanyatvanivezAntra vyAptipadavaiyarthaM, vahivyApti pakSadhamatAviziSTadhUmAvahimAnayaM vahimAnityAdikA tu pratijJA prakRtahetau pakSadharmatAM bodhayanyapi na prakRtavyAptiviziSTapakSadharmatAM bodhayatIti na tatrAti prsnggH| vastutovyApti-pakSadharmAtApadayorkakariSakopAdAnAt lakSaNadvaye tAtparya, vahivyAptiviziSTetyAdikA tu na pratijJA sampradAyavirodhAditi tatvaM / 'caturbhiH' pratijJAdyaiH, 'paryApneH' prAptaH, 'aparyavasAnAditi anumitimAmayyasambhavAdityarthaH / paryApteH' jJAnajanakatvAt, 'aparyavamAnAt' anumityupadhAyakajJAnAjanakatvAdityarthaH, iti kazcit / nanu pratItyanupapatti-pratItAnupapattyorabhAvenAvayavAntareNa maha nigamanasya zrAkAhAviraha:(1) ityAzakate, 'atheti, 'abhidhAna' pratItiH vyApti-pakSadharmatAvibhieliGgAnubhava iti yAvat, 'abhidheyaM' tathAbhUtaliGgaM, 'nirAkAjhAvamiti tathAca caturNamavayavAnAM vyApti-pakSadharmAtApratipAdanena (1) avayavAntarArthavizeSyaka-nigamanArthaprakArakabodhanakatAvacchedako. bhUtAnupUrtImattvaM naastiityrthH| 95
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo anyathA nigamanenApi tadavAraNAta, na hi tat vizeSadarzanamanAstyaiva tnnivrtkm| siddhanirdezatayA vArayatauti cet|n|svruupmaassaabhidhaanaat sAdhyatvAnusthitI tamAditi hetuvibhaktyananvayaprasaGgAcceti cet| n| vyAparyyavasAmAt nigamanAkAGkSA teSAM nAstItyarthaH / nanu sAdhyAbhAvavatyabajJAnasattve tAdRzajJAnasattve'pyanumitimAmayyasampAdanAt tatsampattyarthaM nigamanAkAGkSAsti teSAmityata Aha. 'viparauteti pakSAdeH mAdhyAbhAvAdimattvazaGkAnivRtterapautyarthaH, 'tata eva' vyApti-pakSadharmatAviziSTaliGgapratipAdanAdevetyarthaH, 'tata eva' pratijJAjanyajJAnAdeva ityartha iti kshcit| 'nigamanenApauti, abAdhitatvAderapadArthatayA nigamanena tasya bodhayitumazakyatvAditi bhAvaH / 'tat' nigamanaM, 'tanivartaka' viparItazAnivartakaM, zakate, 'siddhanirdezatayeti mitvaviziSTasya bodhakatayA nigamanaM viparItazaGkA vArayatautyarthaH / mitvamatra pramANamiddhatvaM vA, hetu vibhakisAkAGkSavarUpasya mAdhyasthAbhAvavatvaM vA, hetujijJAsAvirodhibodhaviSayatvaM vA prathame 'sUrUpamAceti ayaM tasmAdvahimAnityAdau vaGgyAdipadena vaDyAdikharUpamAvasyAbhidhAnAdityarthaH / dvitIye 'mAdhyatveti vayAdau hetuvibhaktisAkAGgatvasthAnupasthitau tasmAdityAdihetuvibhattyarthasya vyaadaavnvyprsnggaadityrthH| zAbdabodhamAcaM pratyevAkAjAdhiyaH kAraNatvAditi bhaavH| tadabhAveti tayo dhitatva-manpratipatinatvayoH prabhAvabodhana ityarthaH, 'samaukSitAniAhAn' anumiti
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ avayakA tipakSadharmAtAcAne'pi bAdha-satyatipakSabuddha sAdhyAmAnutpattidarzanAt tadabhAvAbodhane smiihitaanivaahaat| atha bAdhAdivirahasya prayojakatvaM na tu tadodhasya mAnAbhAvAdasiddhezca iti kimarthaM bAdhAdiviraho rUpaphalAnirvAhAt, atra pakSAdeH mAdhyAdimattvasya upanayAntaH catubhireva siddhatvAt punarnigamanena tadabhidhAnasya "siddhe satyArambhIniyamAya" itiyutpattibalenAbAdhitatvAsapratipakSitatvabodhakatvaM, sa ca bodho yadi zAbdastadA nigamanasthalacchabdasya vyApti-pacadharmatAviziSTa dUvAbAdhitalAsatpratipacitavaviziSTe'pi hetau pratyA nirUDhalakSaNayA vA sampAdanauyaH itarathA tAdRzatacchabdopasthApitena vyAptiviziSTapakSadharmatvena hetunevAbAdhitatvAsapratipaktitvayorAnumAnikobodhaH prakRtahetau draSTavyaH, 'bAdhAdivirahasyeti bAdhAdinizcayAbhAvasyetyarthaH, 'tadbodhasya' bAdhAdyabhAvavattvabodhasya / athAnvayAdyanuvidhAnameva mAnamata bAha, 'asiddhezzeti azvayAdyanuvidhAmAsiddhezvetyarthaH, 'yadavagame' yannizcaye, tathAcAnumitirbAdhAbhAvajJAnajanyA mAdhanizcayapratibadhyatvAdityanumAnameva abAdhitavAdijJAnasya hetunAyAM mAnamiti bhaavH| nanu bAdhaH parvate vayabhAvarUpaH tadabhAvovahniH parvate tajJAnasya parvatovahimAn iti miyAtmakasya satve kathaM tato'numitiH / na ca bAdhAbhAvasya vahirUpasya vayabhAvAbhAvatvena jJAnaM kAraNaM tacca na sivAtmakaM evaM ' vayabhAvavattvaprakArakapramAvizeSyatvajJAnaM pratibandhakaM tAdRza vizeSatvA
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaya bodhanIya iti cet / na / yadavagame sati yanna bhavati tattadabhAvajJAna sAdhyamiti vyApteH / na cAnanvayaH, tasmAdityanvayabalA deva hetvanAkAGkSitatvalakSaNasiddhatvajJAnAt na tvanvayAt prAk / iha kecit yathA tasmAditi sarvva bhAvajJAnaM hetuH tacca nigamanasAdhyaM sidyanAtmakamiti vAcyaM / tasya kAraNatve mAnAbhAvAt svIyasthale vyabhicArAca iti cet / na / yadabagame cazca bhavati tattadabhAvajJAne satyeva sambhavatIti prayoktRtAtparyyAt, tathAca yajjJAnaM yatpratibandhakaM tadabhAvajJAne tajjJAnapratirodhena tadavazyaM bhavatIti tasya kAraNale mAnAbhAvAt, nigamanAdeva bAdhaviraho yadA bodhyate tadA pratibandhakabAdhajJAnAbhAve zranumitiravikaleva syAt iti itthaJca bAdhajJAnapratibandhakadvArA bAdhAbhAvajJAnasya prayojakatvaM na tasya kAraNatvaM zraye ca sAdhyamityasya prayojyatvamarthe bodhya iti ramaNIyaM ( 1 ) umAbAdhitatvajJAnamanvayavyatirekAbhyAM svArthAtirikrasyale hetustacca vigamanAdbhavatIti yathAzrutagrantha eva sAdhurityapi kacit / tRtIyamAzaGkate, 'na ceti hetu jijJAsAvirodhibodhaviSayatvarUpasya siddhatvasyApadArthatvena sAdhyAMze tadanvayAyoga ityarthaH, uktarUpaM siddhatvaM na nigamanena bodhyate kintu tataH sAdhyasyApyAdiviziSTa liGgajJApyatvapratItau tenaiva hetunA prakRtabAdhyasya nistasiddhatvamanumIyate ityAzayena pariharati, 'tasmAdi (1) vibhAvanIyamiti Ga0 /
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnA hetoH parAmarzaH pUrvoktAzeSarUpalAbhAya tathA sAdhyAMzasyApi tatheti sarvanAmA sidhasthala iva virodhAdivAraNAya yukta ityaahuH| tana / tatheti svarUpe prakAre sAdRzye vA, zrAdye tathAcAyamiti prakramAt tyanvayabalAditi, 'hevanAkAzitatvaM' hetvAkAGkSAvirodhiviSayatvaM, 'prAk' anuttaraM, idazca nigamanAt siddhatvajJAnaM bhavatItyabhiprAyeNa / hetvavayabodhAnantaraM mAnamamiddhatvajJAnaM bhavati na ta tasmAtpadArthabhAne tatprAkkAle vA ityAzayena pariharati, 'tasmAditi kshcit| tasmAttathetinigamanAkAraM the vadanti tanmataM dUSayitumupanyasthati, 'daha keciditi pUrvAhna vyApti-pakSadharmatAtmakaM yakhetorazeSarUpaM talAbhAyetyarthaH, 'siddhasthala daveti caitraH paJcatyayamapi tathetyAdilokaprasiddhasthala vetyarthaH / 'siddhaM' pakSAdi, tathAca vakidhyApyadhUmavAnayamityatra yathA idamAdiprasiddhapakSasyopasthApanaM tadadihApautyanye / 'virodhAdauti athaM tasmAdahimAnityutau hi pace mAdhanauyastha(1) mAdhyavattvasyAlAbhena upasaMhAravirodhaH mAdhyavadabhedaprANyA arthAntaraJca syAt atastadAraNAya 'mAdhyAMzasthApi tatheti sarvanAmnA yuktaH parAmarza ityanvayaH, 'svarUpa iti sAdRzapadAntaraprayuktaprakrAntakharUpa ityarthaH, 'prakAra iti avyavahitapUrvabuddhevizeSyatvaM mati prakAra ityarthaH, tathAmatyevAgrimagranthamaGgateriti dhyeyaM / (1) bodhanIyasyeti kaa|
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo tatheti hetumAnityarthaH syAt tathAdhAnandhayaH, na hi hetumatvAdeva hetumatvamityanvitaM, na dvitIyaH, sAmAgye na pakSasyApi anvayavyAptau pravezAt tatprakArAnvayastathaivetyananvayAta, ataeva na tRtIyo'pi, abhedAnu 'mAdRzyati avyavahitapUrvabuddhividheSyasya mAdRsya ityarthaH, 'na hauti, abhedenoddezyavidheyabhAvasyeva jANya-jJApakabhAvasyApyavyutpannatvAt dhUmo dhUma itivat dhUmAdhUmavAn iti zAbdadhiyo'pi asattvAdityabhimAnaH / vastutaH 'amanvaya ityasya upanayAthai nigamanArthasyApyanavayaprasaGgaityarthaH, 'hetamattvAdityasya vyavalope paJcamyA hetamatvaM dharmitAvacchedako hatyetyarthakatvAt daNDavAn raktadaNDavAn ityaceva mAdhyavyApyahetumAn pakSaH hetujApyahetumAn ityanvaye'pi uddezyatAvacchedaka-vidheyayorekyena nirAkAGkSavakhaukArAditi dhyeyaM / 'sAmAnyena' sAdhanAdhikaraNabAdinA, 'natprakAreti nigamanaprakArobhUtasya tasmAdityasya, 'anvayaH', 'tatraiva' pakSa eva, 'ityanamvayAt' ayogyatvAdityarthaH, pakSasya liGgAvyApakatvena tajjJApyatvabAdhAditi bhAvaH / 'abhedAnumAne ceti, 'ca' kevalAnvayinautyanantaraM yojyaH, nathAca parvataH parvatAbhinnaH parvatatvAdityAdau parvatamAdRzyasya parvatavAdhyApakatvena parvatatvAcApyatayA kevalAnvayipakSake ca prameyaM vahimata dhamAdityAdau pakSobhUtasya prameyasya sAdRzyasyAprasiddhyA tadubhayasthale tasmAt tatheti nigamanena vijJApyatvaviziSTasya pakSamAdRzyasya bodhavitamazakyatvAdityarthaH, pakSasAdRzyasya tadbhedagarbhavAditi bhAvaH /
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ pvyvH| mAne cAnvayini tasmAttatheti sAdRzyAbhAvAt bahanAca prakrame vizeSyAnanvayAt, vAdivAkye ca yogyatAbaye'tiprasaGgAt tasmAdityatra tu vibhaktyAnandhayAdeva anye tu 'mAmAnyena' vyApyantarniviSTamAmAnAdhikaraNyaghaTakavenetyarthaH, 'zrata eva' vyApyantarniviSTamAmAnAdhikaraNyaghaTakatayA pakSasyopasthApanAdevetyarthaH, 'abhedAnumAne cAnvayinIti, vizeSaNavizeSyabhAvenAnvayAt ghaTodravyAbhinnaH dravyatvAdityAdisthalopasaMgrahaH "anvayinItyupAdAnAcca pakSAghaTitavyatirekavyAptivAraNaM vyatirekavyAptibodhakopanayasthapadArthaparAmarzakatatpadena pakSaparAmarzasambhavAditi vyAcakruH / nanu tathApadaM buddhisthatveneva vahiM bodhayiSyatIti tacaiva tasmAdityasyAnvayobhaviSyatItyata pAra, 'vahanAceti, 'prakrame' buddhisthatve, 'vizeSyeti mAdhyatAvacchedakadharmAvacchinne tasmAdityasya anvayAyogAdityarthaH / nanu mAdhyavadbhitre buddhisthe liGgajJApyatvasya bAdhAdeva prakRtasAdhye tasmAdityasyAgcayobhavitetyata Aha, 'vAdivAkye ceti, 'atiprasaGgAditi radaM behavat guNadityapi prayogApAtAdityarthaH, behasya jalAnyavRttiguNajJApyatvabAdhakavaNAdeva jalAnyAvRttiguNajJApyatvamAdAya vAdRzavAkyasya prAmANyasambhavAditi bhaavH| yahA nanu tathAzabdasya pUrvaprakrAntaparatvena mAdhya eva tAdRbhi tasmAdityasyAbayobhavitetyata-pAra, 'vahanAceti, 'vizeSyeti sAdhyasyeva vyAyA
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo niyamaH tasmAdanitya ityabhidhAne viziSya siddhatAvagamyate pUrva sAdhyatayoktasya samarthahetusambandhena punarutkIrtanAt anyathA tiiyaat| saMzaya-prayojanAdayatvavayavalakSaNabhAvAdeva nAvayavAH kintu nyAyAGga. derapi prakrAntatvena tatrApi tasmAdityasyAnvayaprasaGgAdityarthaH / nanu vyApyAdau liGgajJApyatvasya bAdhAdeva tatra tasmAdityasyAnvayo na bhaviSyatItyata pAra, 'vAdivAkye ceti, 'caH' apyarthe, tathAca vAdivAkye yogyatayAnvaye'pyatiprasaGgAt pUrvaprakrAnte vyAptighaTakapratiyogilAdau tasmAdityasyAnvayapramAdityarthaH, pratiyogitvAderapi liGgajApyatvasambhavAditi bhAvaH / yadyapi pUrvopasthitaM mAdhyameva vizeSatastathAzabdena parAmRSTamityuktau na kazciddoSaH, tathApi sAdRzyAdizakasya tasya vazitvAdiprakAreNa bodhakatAyAmAdhunikazakSaNApatraiSa prakAroyukta iti theyaM / manu tathAzabdasyeva tacchabdasyApi pUrvopasthitayAvadastaparAmarthakatvasambhavena tasmAdityato'pi kutaH mAdhanajJApyatvasyaivAvagatirityata Aha, 'tasmAdityatreti, bamate'pi upasthitapakSAdijJApyatvasya prakRtamAthe bAdhAdeva tatropasthitaliGgamAtraparAmarthakatvaM tatpadastheti bhAvaH / nanu tathAzabdAta buddhisthatvena sAdhyasyopasthitau tatra viziSTa hetujJApyatvasyAnvaye kodoSa ityata Aha, 'tasmAdanitya ityabhidhAne ceti, 'ca:' hetI, 'vibhivya' mAdhyatAvacchedakarUpeNa, 'middhatA' hevanAkAGgitatvaM, avagoH prakAramAha, 'pUrvamiti, 'samarthaH' vyApti-pakSadharmatAviziSTo
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ pvyvH| tayopayujyanta iti nAdhikyaM, kaNTakoDArasya ca na sArvavikatvaM smyvishessopyogitvaaditi| '. iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAkhya-ditIyakhaNDe avayavanirUpaNaM / hetuH tajjJApyatvenetyarthaH, tathAca vajhihatvanAkAGgitaH svavyAyAdiviziSTadhUmajJApyatvAttAdRzajJApyatayopasthitatvAvetyAdikrameNa vahitvAdhavacchivasya siddhabhAva ityarthameva buddhisthatvena mAdhyasya parAmazakatvaM tathAzabdastha nocitamiti bhAvaH / atha mAstu siddhatvasya vebhiyAnavagamaH tataH kimata prAi, 'anyatheti tasya nigamanasya yaadityrthH| nanu mAdhyasaMzayaprayojanahatvAkAGgAdaunAmapi avayavatvAt teSAmapi vibhAgoyukta ityavayavAnAM paJcatAbhidhAnamasaGgatamata zrAi, 'saMzayeti, 'prayojana' tattvanirNayaH, 'lakSaNeti, vAkyatvagarbhasyAvayanatvasya tacAsattvAditi bhAvaH / 'upayujyanta iti prayojanasthApi khagocarechAdAraiva nyAyopayogitvaM, tattvavubhutsavAtra prayojanapadArthaH, 'kaNTakoddhArasyeti ko vaddhimAn kuto dhUmAna kathamasya gamakatvamityAdipraznavyacakakimpadastomasyetyarthaH / .. iti zrImathurAnAthatarkavAgauNaviracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-dvitIyakhaNDarahasye avayavarahasyaM / 96
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha hetvaabhaasniruupnnN| atha hetvaabhaasaasttvnirnny-vijypryojktvaanniruupynte| atha hetvAbhAmarahasyaM / nyAya-tadavayavAn nirUpya prasaGgasaGgatyA hetvAbhAsa(9) nirUpayituM ziSyAbadhAnAya pratijAnaute,(2) 'atheti nyAya-tadavayavayonirUpa (1) pyApti-pakSadhamatAvirahaviziTahetumityarthaH / (2) patra vartamAnakAlAvyavahitottarakAlakarttavyatvaprakArakabodhAnukUlavyApAraH pratijJApadArthaH, "atha hetvAbhAsAstattvanirNaya-vijayaprayogakatvA mirupyante" iti mUlameva pratijJA tatra nirUpyanta ityatra vartamAnasAmI pyArthakalaTpratyayasya vartamAnakAlAvyavahitottarakAlInatvamarthaH, tasya ca nirUpaNapadArtho'nvayaH, tathAca vartamAnAkAlAvyavahitottarakAlInaM tattvanirNaya-vijayaprayojakatvajJAnajanya jijJAsAdhInaM yanirUpaNaM taddiSayatAvantaH hetvAbhAsAH iti samuditavAkyaanyazAbdabodhaH, tattvanirNaya-vijayaprayojakatvAdinyatra tajjJAnajanyajijJAsAdhInatvaM paJcamparthaH, nirUpyanta ityatra karmavAcyalaTpratyayasya viSayatvarUpaM karmatvamarthaH, ziSyasamaveta jJAnAnu. kUlavyApArodhAtvarthaH, ziSyasamavetajJAna viSayatApanneSu hetvAbhAseSu yAcitamaNDananyAyena tAdRzajJAnAnukUlavyApAraviSayatAnvayaH / keSAJcit chantevAsinA ke hetvAbhAsA iti jijJAsayA keSAJcicca ke tattvanirNaya vijayaprayogakA iti jijJAsayA hetvAbhAsanirUpaNAt hetvAbhAsatvarUpaprasaGgasya tattvanirNaya-vijayarUyaikakAryakAritvarUpaikakAryAnukUlatvasya ca anantarAbhidhAnaprayojakajijJAsAjanakajJAnaviSayatvAt aba saGgatitvamiti vibhAvanauyaM /
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ hevaabhaasaaH| tavAnumitikAraNIbhUtabhAvapratiyogiyathArthavAnaviSayatvaM, yahiSayatvena liGgamAnasyAnumitipratibandha NAnantaramityarthaH, 'hetvAbhAsAH' AbhAsaubhUtA hetavo duSTa hetavaiti yAvat, hetvadAbhAsanta iti vyutpatteH, na tu hetorAbhAmAdoSavizeSAH 'te cetyAdinA hetuvibhAgAnupapatteH / nirUpaNaprayojanaM darzayati, 'tattvanirNayeti, avAstavakoTinicAyakahetau duSTatvajJAne vAstavakoTinizcayo bhavatIti tattvanirNayaprayojakatvamiti bhAvaH / svArtha-vAdayorakkA jalpa-vitaNDayorAha,(9) "vijayeti, tadidaMra) udbhAvanadvArA, paroktahetau duSTatvodbhAvane tasya nigrahAditi bhAvaH / evaJca tattvanirNayAdilakSaNekakAryAnukUlatvamapi prakRte maGgatiH sambhavati, yathA hi khoyasanyAyaprayoge tattvanirNayovijayazca tathA parakIyahetau duSTatvobhAvane'pi tattvanirNayovijayazceti bodhyaM / hetvAbhAsarUpadoSavattvaM duSTatvamiti duSTahetulakSaNaM sphuTameveti tadupekSya tadghaTakameva doSaM lakSayati, 'tatreti, 'tatra' nirUpaNe, idaM hevAbhAmatvaM hetudoSatvamityanvayi, (1) khamatavyavasthApanaM khArthaH, tattvabubhutmoH kathA vAdaH, vAlavakoTikanizcayapUrvakaparamasanirAkaraNaM jalpaH, paramatanirAkaraNamatraM vitahA bataravoktaM / "khapakSasthApanAhInA vijigISoH kathA tu yaa| sA vitaNDeti vijJeyA vAdinigrahakAriyo" iti / (2) tasya vijayaprayojakatvamarthaH /
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ lbbiaanii kAvaM jAyamAnaM sadanumitipratibandhakaM yat tatvaM vA hetvaabhaaslN| dazAvizeSe hetvArevAsAdhAraNa-satya viSayalaM saptamyarthaH, 'anumitauti anumitipratibandhakayathArthajJAmaviSayavamityarthaH, bhavati ca mAdhyAbhAvavAn pakSaH sAdhyAbhAvayApyavAn pakSa iti jJAne cAnumitipratibandha iti mAdhyAbhAvavatpatarUpasya bAdhasya sAdhyAbhAvavyApyavatpavarUpasya matpratipakSasya hetvAbhAmatvaM, parvato vaDyabhAvavAn parvato vayabhAvavyApyavAn iti bhramAdapyanumitipratibandhAttaviSayatvamAdAya sahetAvativyAptivAraNAya 'yathArthati, yathArthatvaJca sarvAMze bhramabhinnatva(2) tenAMzikayathArthatvamAdAya na tddosstaadvsyr)| na ca mAdhyAbhAvavattimAdhanAdirUpe vyabhicArAdAvavyAptiH tasya vyApyAdijJAnAbhAvenAnyathAmiddhatathA anumityapratibandhakatvAditi vaacy| anumitipadasya / mAdhyavyApyahetumAn pakSaH mAdhavAMzceti samUhAlambanAnumitiparalAditi bhaavH| vecittu duSTahetoreva idaM lakSaNaM / na caivaM bAdhitAdAvavyApti:(2) (1) bhamasAmAnyabhinnatvamiti g.| . (2) sAmadhikaraNattitva-khagichavidhayatAnirUpitatvobhayasambandhena kha. vizikavizeSyatvAnirUpakatvaM, IzvarakSAgArattiviSayatAvadanyatvaM vA bhramasAmAnyaminnatvaM, khamadacAtra saadhyaabhaavaadiprN| (3) do vahimAn dhUmAditvAdisthale bAdhitadhUmahetau kharUpAsiddhimAdAya bakSaNagamanasambhavena utpattikAlauno ghaTomandhavAn ethivItvAdibAyasAbAdhasyale hetaavvyaaptithyaa|
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ hevaabhaasaaH| tipakSayArAbhAsatvAttahudderapyanumitipratibandhakatvam / yadyapi bAdha-satyatipakSayoH pratyakSa-zAbdajJAnapratibandhakatvAnna liGgAbhAsatvaM tathApi jJAyamAnasyAbhAsasyAca lkssnnN| sana hetvantarbhAvanApratibandhakatvAditi vAcyaM / yathAkathaJcita samUhAlambanajJAnaviSayatvamAdAyaiva(1) tatra lakSaNasamanvayAt / na caivamanumitipratibandhakasamUhAlambanabAdhAdibhramaviSayatvamAdAya maddhetAvaSyatiprasaGga iti vAcyaM / bhramabhinnatvarUpayathArthatvasya vizeSaNatvenaiva tadArANat / na ca tathApi hudo vahimAn ityanumitipratibandhaka-dhamabhinna-dovadyabhAvavAn dhUmAbhAvavAMthetisamUhAlambanajJAnaviSayatvamAdAya parvato vaddhimAn dhUmAdityAdau dhamAdAvativyAptiriti vaayN| anumitipadasya viziSTapracatamAdhyavyApyaprakRtahetumAn prakRtasAdhyavAMzca prakRtapakSa ityanumitivyaktiparatvAvazyakatvAt, tathAca tatsAdhyavyApyataddhetumAn tatmAdhyavAMzca tatpakSaityanumitivyaktipratibandhakabhramabhivajJAnaviSayastaddhetaH tasmin pace tasmin mAdhye duSTa iti viziSya lakSaNasya paryavasannatayA na ko'pi doSaH, dhUmavyApyavahimAn dhUmAMzca parvata ityanumitipratibandhakavyabhicArAdijJAnaviSayasya dhUmasya parvate pace dhUme sAdhye duSTatvAbhAvAt dvitIyataddhetapadaM, pratibandhakatA ca grAhyAbhAva-taDyApyAdi (1) vAbhAvamAn do dhUmaJca iti samUhAlambana jJAnaviSayatvamAdA. yetyrthH|
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau mudrayA grAhyA(1) tena tAdRzAnumitipratibandhakasamUhAlambanasiddhiviSaye saddhetau nAtiprasaGga iti prAhuH / tadasat / asya duSTahetolakSaNatve doSAzrayasya duSTapadArthatvAbhAvAt duSTapadasya pAribhASikavApatteH / na ca pAribhASikatvamiSTameveti vAyaM / tathAsati tattaddhetutvaM tattatpace tattatmAdhye duSTatvamityasyaiva samyaktvena viSayAsarvizeSaNavaiyApatteriti dik / nanvidaM vyabhicArAdighaTakasAdhyAdAvativyAptaM tasyApi tAdRzapratibandhakavyabhicArAdijJAnaviSayatvAt siddheranumitipratibandhakatayA mAdhyavatpace cAtivyAptiH / na ca yAdRzaviziSTaviSayakalaM tAdRzAnumitipratibandhakatAnatiriktavRtti tAdRzaviziSTatvaM hetvAbhAsatvaM2) bhavati ca mAdhyAbhAvaviziSTapakSa-mAdhyAbhAvavattitvavimiSTamAdhanAdiviSayakatvaM tatheti vAcyaM / 'yathArthatyasya vaiyarthaprasaGgAt / bhramaviSayavirasyAprasiddhatvAdityaruceryathArthatvavizeSaNaM parityajya lakSaNAntaramAha, 'yaviSayatveneti, 'liGgajJAnasyetyatra liGga (9) tathAca dapakSaka-bahisAdhyaka-dhUmahetukasthale bahivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpitahadatvAvacchinnadipazeSyatAkatve sati vahivAvacchimbinaalisinhlaar'cchinnr'ighunaahmaalminilimnibnaalipitasAdhyavattvanizcayatvAnavacchinna pratibandhakatAzraya jJAnaviSaya ta tumtasmin pakSe tasmin sAdhye tasmin itau dudha iti rItyA sarvatra viziSya lakSaNaM vaktavyam / (2) anumitipratibandhakatvAbhAvavadicchAkAlInasiddhau tAdRzaviSayatAsattvAt sAdhyavatyo nAtivyAptiriti bhAvaH /
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvbhaasaaH| madhivacitaM bAdhAdijJAnasya liGgAviSayakatvAt vyarthatvAJca(5) / 'anumitipadazca mAdhyavyApyahetumAn pakSaH sAdhyavAn ityanumitiparaM, anyathoktarUpeNa vyabhicArAdAvavyAptiH / tathAca yaviSayakatvena jJAnasya dhUmavyApyavahimAn parvato dhUmavAn ityanumitipratibandhakatvaM sa parvatavarUpeNa pakSatAyAM dhamatvarUpeNa mAdhyatAyAM vahivarUpeNa hetutAyAM doSa iti prAtikhikarUpeNaiva lakSaNaM anyathA mAdhyAderananugamena ekataropAdAne'nyacAvyApyApatteH parvatovahimAn dhUmAdityAdAvapi parvatAdau kAJcanamayatvAbhAvAdedoSatvApattezcara) tajjJAnasyApi kAJcanamayaH parvato vahimAn dhUmAdityanumitipratibandhakatvAt / nanvidamapi pakSa-mAdhyAdAvativyAptaM tasthApyavacchedakakoTipraviSTatvAt / na ca yat viSayatAsambandhenAnumitipratibandhakatAvacchedakatAyAH paryApyadhikaraNaM tattvamartha iti (1) nanu jJAnAM anAhAryatva-nizcayatvanivezApekSayA liGgatvaniveze lAghavaM liGgAjJAmaM liGgajJAnamiti vyutpatyA liGgajJAnapadasya anumitiprtvaat| na ca naiyAyikamate liGgaja nyatvAprasiddhiH liGgajJAnasyaivAnumitijanakatvAditi vaacyN| liGgAdityatra paJcamyarthaH prayojyatvaM tena liGgaprayojya jJAnalAbhaH taccAnumityAtmakameva, prayojyatvaJca vajJAnajanyatvaM iti cet, na, liGgajJAnapadena liGgajJAnajanyajJAnaM nocyate ityanubhavAt likatvamavivakSitamityuktaM / yaddA liGgajJAnapadamyAnumitiparatve yaddoSavizeghasyAnumitiH kadAcidapi na jAtA tatrAvyAptiH ataH lieratyaniveze lAdhavamakiJcitkaramiti dhyeym| (2) yattva-tattvayoriva yatkiJcittvasyApyanugatatvamityabhiprAyeNa yatkiJcispakSaka-yatkiJcitmAdhyakAnumityabhidhAne doghamAha, parvatetyAdi /
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNa vAcyaM / tathA sati sAdhyAbhAvavatpacAderapyadoSalApatteH, na hi mAdhyAbhAvavatpacAdiviSayaka nizcayatvenAnumitipratibandhakatvaM vidhisyAnatiriktatayA kevalapacAdiviSayaka jJAnAderapi pratibandhaka - vApatteH / " zratha yadvizeyyaka - yatprakArakanizcayatvenAnumitipratibandhakatA tadviziSTatattvaM doSatvaM bhavati ca pacavizeSyaka - sAdhyAbhAvaprakArakanizcayatvena sAdhanavizeSyaka - sAdhyAbhAvavadvRttitvaprakAraka nizcayatvAdinA ca pratibandhakateti sAdhyAbhAvavatyacaH sAdhyAbhAvavavRttimAdhanAdidoSati cet / na / pratibandhakatA hi na pacavizeSyakasAdhyAbhAvaprakArakanizcayatvena prameyavAn paca iti jJAne'pi pratibandhApatteH, na vA sAdhyAbhAvatvarUpeNa sAdhyAbhAvaprakArakanizcayatvena pace sAdhyapratiyogikatvena ghaTAbhAvAdyavagAhibhramasya sAdhyAbhAvavarUpeNa ghaTAdyavagAhibhramasya cApratibandhakatvApatteH kintu zrabhAvatvarUpeNa yatkiJcidvastuni sAdhyaprakArakaH pace cAbhAvatvarUpeNa yatkiJcidvastuprakArakoyonizcayaH tattvena tathAtvaM / na caivamapi sAdhyAbhAvavAn zrabhAvavaca paca dUti samUhAlambana jJAnAdapi vilakSaNaviSayatAkatAdRzanizcayapratibandhApattiriti vAcyaM / tvena(1) pratibandhakatvAditi / zrAGa: yadviSayatvenetyacAnatiriktavRttitvAkhyamavacchedakatvaM tRtIyArthe na tu svarUpasambandhavizeSaH, pacasAdhyAdiviSayatvaJca na tatheti nAtiprasaGgaH, sAdhyAbhAvaviziSTapaccA (1) puraspara nirUpya nirUpakabhAvApadmaviSayatAprAli nizcayatvene tyarthaH /
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ hevAmAsAna diviSayakatvantu tatheti teSAM doSatvaM / atha tathApi idavikavyakatvAvacchinnavayabhAvatvaviziSTavayabhAvanirUpitaprakAritAvyataH vajayabhAvaprakArakatvAvacchinnahradayaviziSTa hudanirUpitavisthitAvyalekha dovakimAn ityanumitipratibandhakatAnatirikavRttitayA kevl| vayabhAvatvaviziSTavAbhAve kevala datvaviziSTa de cAtivyApti ducIrA / na ca kevalavaGgyabhAvAdilakSya eva, tanmAce hetvAbhAsavyavahArAbhAvena mAthAbhAvavatyakSAdereva tathAnAtaM tanmAcasya doSale parvato vahimAn dhUmAdityAdarapi duSTatvApatteH yena, kenacita sambandhena doSavata eva duSTatvAditi cet / na / yadviSayitAsAmAnya tAdRzAnumitipratibandhakatAnatirikrati tattvasya vivacitatvAta kevalavaGgyabhAvatvaviziSTavayabhAvAdiviSayitAmAmAnyantu na tathA taddiSayatvasya vahirnAstItyukRGkhalajJAne'pi mattvAt / na caivaM viziSTasthAnatiriktatayA kevalAdAdiviSayaka jJAne prameyavAn prameyamityAdijJAne ra vadya bhAvAdiviziSTaGgadAdiviSayakatvamavAdasambhava iti vAcyaM / yadiSayitvapadasya yAdRviziSTaviSayitvaparatvAt, vibhiSTaviSayitvaJca viziSTanirUpitaM viSayitvaM tasya pa vilakSaNasya vayabhAvavAm ida ityAdipramAtmakajJAna eva sattvena kevalahUdAdiviSayakavAne prabhAvAt(1) ataeva siddhiviSayIbhUta (1) ekatra miti rautyA datvaM vAbhAvazcAvagAhamAnaM vAbhAvavada adaviSayakaM yat jJAnaM tama vilakSaNaviSayatAkaM dhabhAvatvAvacchinnAnayo. gitAkatvaviziSThapratiyogitvasaMsagAvacchinna-vahitvAvacchinnavahiniSThAvacchedabAtAnirUpitaM yat idatvAvacchinnAnuyogitAkatvaviziSTakharUpasambandhAka 97
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai sAdhyavatpakSe'pi nAtiyAptiH yaviSayakavastha siSAdhayiSAkAlInamAdhyaniyaye'pi sattvena pratibandhakatAtirikavRttitvAt, taDyAvRttapratibandhakatAyA vivakSaNAdA(1) yAdRpraviziSTaviSayitvaJcAnyAyavRttibajAnAnAskanditAgrahItAprAmANyakanizcayaniSThatvena vizeSaNIyaM tena tasvecchAdau saMzaye'vyApyattitvajJAnAskanditanizcaye gTahautAprAmAyakanizcaye ca . sattve'pi nAsambhavaH / na caivaM vRkSaH saMyogI drayavAdityAdyavyApyavRttimAyake saMyogAbhAvavavRkSAdAvativyAptiH avyApyanitvagrahAnAskanditAgTahItAprAmANyakanizcayaniSThatAdRzaviziSTaviSayitvasyApyanumitipratibandhakatAnatirikavRttitvAditi vAtham / tasya bAdhasvarUpatvena lakSyatvAt "bAdhe'pakSadharmAhetaranekAntiko vA" iti pravAdasya vyApyattimAdhyakabAdhaparatvAt / na ca tasya bAdhatve maddhetorapi tasya bAdhitatvApattiriti vaacN| helAbhAsavibhAjakatAvacchedakasya bAdhitatvasya taveSTatvAt bAdhitatvavyavahAraniyAmake tu niravacchinnA'dhikaraNatAsambandhena chinAbhAvatvAvacchinnAbhAvanichAvacchedakatvaM tAdRzAvacchedakatAnirUpakatArka sat RdatvanichAvacchedakatAkaM yadighayitvaM tadeva vilakSaNaM tasya ca dhanumitipratibandhakatAnatiriktavRttitvAt na kutrApi dossH| (1) yAdazapakSe yAdvasAdhyasya siddhikAle sipAdhayiSA kasyApi na gaan| naay'laa naaimugr' bir'ir'issnidissyaay' naapratibandhakatAvivakSaNaM, pratibandhakatAyAM vATAvaca sAdhyatAvacchedakAva. chinaprakAratAnirUpita-pakSatAvacchedakAvacchinna vishessytaaknishcytvaancchimtvmiti|
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvAbhAsAH / ma sAdhyAbhAvavatvasya ghaTakatvAt / na caivaM vRcaH saMyogo dravyalAdityAdAveva bAdhasya svarUpAsiddhi-vyabhicArAsaGkIrNodAharaNatayA kiM tasya udAharaNAntaragaveSaNayeti (9) vAtryaM / zrazokavanikAnyAyAt (9) atisphuTatayA granthakartturupecaNAt / athaivaM prameyatvAdiviziSTavaddhyabhAvavaddAdyAtmakasya viziSTasyApi doSatvApattiH tadviSayitvasyApi pratibandhakatAnatiriktavRttitvAt / ca tAdRzaviziSTAntarAghaTitatvena yAdRzaviziSTaM vizeSaNIyaM uktaviziSTantu na tathA tasya tAdRzaviziSTAntareNa vavabhAvavaddAdinA ghaTitatvAditi vAcyaM / prameyatvaM zravRtti prameyatvAdityAdAvavRttitvAbhAvavadvRttiprameyatvAdirUpe vyabhicAre'vyAptiH tasya vRttiprameyatvarUpabAdhaghaTitatvAditi cet / na / khAnirUpita viziSTa vizeSyakatvAnavacchedyatvena pratibandhakatAvizeSaNat svapadaM lacyatvAbhimataviziSTaparaM prameyatvAdiviziSTavAbhAvavaddAtmakaviziSTantu na tathA tadviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAyAH khAnirUpitena kevalavAbhAvava duSha da vizeSyakatvenApyavacchikhatvAt svAnirUpita viziSTavizeSyakatvAnavacchinnatvaJca svAnirUpita viziSTavizeSyakatvAnatiriktavRttikapratibandhakatAbhinnatvaM (2) / na caivaM pratiyogivyadhikaraNatvavi w (1) bAdhagranthe gandhaprAgabhAvakAlIna ghaTogandhavAn ethivItvAdityudAharayAnveSaNeneti bhAvaH / (2) yathA vanAntaraM parityajya azokavane sautAyAH sthApane kSatyabhAvaH tathehApIti bhAvaH / (3) nanu svAnirUpita viziSTa viSayakatvasAmAnyaM yatpratibandhakatAvacche
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ obe tattvacintAmaNI dakaM vadanyatvameva vaktavyaM kimanatiriktavattitvanivezena tAvateva bAdhAdau lakSaNasambhavAt meyatvavizivAdhAdivAraNasambhavAceti cet / na / dobaDimAn jalAdityAdAvasAdhAraNye'vyApteH baGgivyApakobhUtAbhAvapratiyogijalarUpAsAdhAraNyAnirUpita-jalavaGgadarUpaviziSTaviyitvasAmAnyasya asAdhAraNyaviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAvacchedakatvAt natyatibandhakatAbhinnatvastha basAdhAraNyaviSayaka jJAna pratibandhakatAyAmasattvAt / acAnatirittitvaniveze'pi taddoSavAdavasyA basAdhAraNya jJAnapratibandhakatAyAM khAnirUpitaM yat tAdRzanalakAlaunajanavAdaviSayakAvaM tadanatiriktavRttitvAditi cet / na / khAnirUpitaviziviSayakatve asAdhArasyavipayitAnyatva-jJAnavaiziTyAvacchinna pratibandhakatAvacchedakatvobhayAbhAvasya vi. vakSitatvAt tAdRzajalakAlInajalavAdaviSayakatvasya tAdRzobhayavattvAt mAsAdhAraNyAvyAptiriti bhaavH| na caivamanatiriktavattitvanivezanamaphakhaM meyatvaviziSThabAdhAdAvativyAptizca tatra khAnirUpitavAbhAvadAdAdi. viSayakatvasya tAdRzobhayavattvAt dhabhAvavAn vayabhAvavAn dhabhAvavAn kada. ityAkArakajJAnIya-jJAnavaiziSTyAvacchinna pratibandhakatAyAH abhAvavadahadatvAvacchinnaviSayatAtvenAvacchedakatvAt asAdhAraNyaviSayitvasya tAdRzobhayAbhAvavattvena tatpratibandhakatAnyatvasya tatpratibandhakatAyAM saccAditi vAcyam / khAnirUpita viziSTa viSayakatve asAdhAraNyaviSayitAnyatva-asAdhAraNyaviSayakanizcayatvavyApakapratibandhakatAnatiriktattitvobhayAbhAvasya vivakSitatvAt tathAca meyatvaviziSTadoghe nAtivyAptiH, evamasAdhAraNyavAnapratibandhakatAvacchedakIbhUtatAdRzobhayAbhAvavajjalavaGgadaviSayakatvamAdAyA. sAdhAraNye'pyAptivAraNAya vizilAntarAghaTivatva zarIre'natiritattitvavizeSaNaM sArthakamiti bhaavH| na ca vAvyApakAmAvakAlInaGgado valiH mAn gaNAdityAdau meyatvavizivazivyApakAmAve'visthAptiH tatpratibandhaka tvasya niyatAsAdhAraNyakSAne sattvAditi vAcyam / pasAdhAraNyaviSayakanilaam nilnaay' maanbicchinn lir'y'liilaa|
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ hevaamaasaaH| ziSTasAdhyAbhAvavatyakSarUpe bAdhe) avyAptiH taviSayakatvAvacchiSapratibandhakatAyAH khAnirUpitena kevalamAdhyAbhAvavatpavizeSyakatvenApyavadhivatvAditi vAcyaM / kevalasAdhyAbhAvavatpakSasyaiva bAdhatayA tasyAbAdhatvAt ayaM vRkSaH kapisaMyogau tattvAdityAdAvapi baadhsyesstttvaat| na ca tathApyanumitipadastha yathokasamUhAlambanAnumitiparatathA nirvahiH parvato vahimAn vahivyabhivAridharmAdityAdau na ko'pyAbhAsaH syAttatra yathokkamamUhAlambanAnumiterapramiddheriti vAcyaM / nirvazirvahimAn ityAdivanirvaNiH parvato vahimAn vazivyabhicAridharmAdityAderapyapArthakatayA 2) tatra hetvAbhAsavirahe'pi pativirahAt / yahA prakRtapakSatAvacchedakarUpeNa prakRtapace prakRtamAdhyatAvacchedakarUpeNa prakRtamAdhyavaizighyAvagAhinI matI prakRtasAdhyatAva na ca ghaTavaThThado vahimAn jalAdityAdau ghaTAbhAvavavaDivyApakAmAvapratiyogijalavadhadakAlo natvavade'tivyAptistatpratibandhakatvasya jJAnavaizighyAvacchimatvAt niyatAsAdhAraNyajJAne sattvAca iti vAcyam / pasAdhAraNyaviSayitAnyatvapadenAsAdhAraNyaghaTitanirUpitAnyatvasya vivakSitatvAt / na ca pratihetuvyApakasAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNaprati hetumatpakSAtmakasatpratipakSe'SyAptiH taviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAyAM khAni. rUpitaprati hetuvyApakasAdhyAbhAvakAzonapratihetumatpakSaviSayitvAvacchimatvAditi vAcyaM / sAdhyavadavRttimatpakSasyaiva satyatipakSatvena vasyAlakSyatvAditi parairaparizaulitaH pshyaaH| (1) guNaH saMyogavAn guNatvAdityAdisthanIyabAdhe ityarthaH / / (2) zAbdabodhagakobhUtAkAGkSA yogyatAvirahaviziSvAkyamapArthavamiti /
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ vavacintAmaNI chedakarUpeNa pravatamAdhyanirUpitacyAptiprakAreNa prakRtahetutAvacchedakarUpeNa prakRtu hetuvaiziSyAvagAhinau yA buddhiH sA yatra yadavagAhate tatra tavaiziSyAvRgAhi yajjJAnaM tatpratibandhakatAnatiriktavRtti yAdRzavibhiSTanirUpitaviSayitAsAmAnyaM tAdRzaviziSTatvaM hetudoSatvamiti vivakSaNIyaM / itthaJca vahAbhAvavatparvatAdereva tatra doSatvaM taddiSayakanizcayamAtrasyaiva nirvahniH parvato vahimAnityAdijJAnaM yatra yadavagAhate tatra tadavagAhinaH kevalaparvato vahimAnityanAhAryajJAnasya pratibandhakatvAt / na ca tAdRzabuddhereva ukasthale'prasiddhiriti vAcyaM / zrAhAryarUpasya tasya sambhavAt / na caivaM parvato vahimAn ityAdau kAJcanamayatvAbhAvavatparvatAderapi doSatvaM syAt tadviSayakanizcayasya parvato vahimAnityAdijJAnaM yatra yadavagAhate tatra tadavagAhinaH kAJcanamayaH parvato vahnimAnityAdijJAnasya pratibandhakatvAditi vAcyaM / tatra tadavagAhitvAM pratibandhakatAyA vivakSitatvAditi(1) sNkssepH| idantu cintyaM yatra kSetravizeSAdau yadaravizeSasya jJAnaM kasthApi na jAtaM tatra kSetravizeSAdau prameyatvAdinA tadaGkaravizeSAdau mAdhye na ko'pyAbhAmaH sthAt tatra tAdRzabuddheraprasiddheH / na ca tatrAbhAsoneSTa eva, vyavahArAderavizeSeNanicchAyAH svaatntrymaatrtvaat| kiJca yadaGkaraviNe- . ghasya vavabhAvavatparvatAdiviSayaka eva nizcayojAtaH na tu kadA | (5) naacchinnbhinlimin- nbicchinnmskaalaacchi aprativadhyatAnirUpita pratibandhakatAyA vivakSitatvAdityarthaH /
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ hevaamaataaH| cidapi tadaviSayastanizcayaH tadaGkaravizeSasya parvato vahimAnityAdau doSatvApatteriti dik| idamatrAvadheyaM bAdhAdiviSayitAniyataviyitAke tadakarAdivyaktivizeSe yathAvivakSitalakSaNasya nAtiprasaGgazaGkApi tAdRzajAnaniSThatathAvidhAnumitipratibandhakatAyAM bAdhAdiviSayakanvarUpeNa viziSTaviSayakatvAntareNAvacchinnatvAt meyatvaviziSTabAdhAdAvatiprasaGgavAraNAya granthakataiva pUrvaM viziSTaviSayakatvAntarAnavacchedyasvena pratibandhakatAyA vizeSitatvAt / na ca tAdRzajJAnani bAdhAdiviSayitA tadaGkurAdiviSayitA caikeveti vanuzakyate, nirUpakabhedena viSayitAbhedasya siddhAntasiddhatvAt / na ca parvato vahimAn dhUmAdityAdimakhetAveva bAdhAdibhramamAtraviSayobhUtAGkurAdivizeSe vivakSitalakSaNasthApyatiyAptiriti zaGkanauyaM, tadanurAdivizeSasyAntato bhagavajJAnAdiviSayatA tathAvidhabhramaviSayamAtraviSayatvAsabhavAt / na ca tathApi bAdhAdibhrama-nityajAnobhayamAcaviSaye vyaktivizeSe'tivyAptiriti vAcyaM / tAdRzavyaktiviSayitAyA nityajAne'pi sattvena tatra tadanumitipratibandhakatAvirahAt / na ca middhividhayA tatrApi tadamumitipratibandhakatvaM, nityajJAne siSAdhayiSAvirahavaiziSyaviraheNa siddhipratibandhakatvasyApi ttraasmbhvaat| na ca yatra tadaGkuro vahAbhAvavAnityeva bAdhajJAnaM tatra tAdRzabAdhajJAnamAraviSaye tadaGkuratvaviziSTe'tivyAptiriti vAcyaM / tatra pravatapakSe mAdhyavaiziSyAvagAhijJAnAprasiddhyAtivyApyanavakAzAt / bhae yatra tadaGkuro vahimAnityanuminirapi pramiddhA nacaivA
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNI tivyAptiriti vAcyaM / taca tadviSayakatvasya tAdRzAnumitAvapi sattvena tatra ' tAdRzAnumitipratibandhakatvavirahAt siddhividhayA pratibandhakatvasthApi prAguttaravarttimiSAdhayiSAkajJAne'bhAvAt / yadi ca naitAdRzaM siSAdhayiSAsamavahitaM tajjJAnaM kadApi jAtamityucate, tadA tu middhivizeSaviSaye'tipramaGgavAraNAya siddhividhayA pratibandhakatAtiriktapratibandhakataiva lakSaNe nivezanIyA tathAca kuto'yamatiprasaGga iti dik / yattu yatra bAdhAdiviSayatAniyataviSayitAko'GkurAdivyaktivizeSastatra bAdhAdAvavyAptistatra tadanumitipratibandhakatAyA aDarAdivyaktivizeSaviSayatvarUpeNa viziSTaviSayakatvAntareNAva chedyatvAt rati, taba, viziSTaviSayakatvAntarAnavacchedyetyatra svarUpasambandharUpAvacchedyatvasyaiva vizeSaNIyatvAt / vastuto vahAbhAvavaddavatprameyatvaviSayitvAvacchedyatayA asambhavavAraNaya svaghaTitAnirUpitaviziTavizeSyakatvAnavacchedyatvaM vivakSaNIyaM, svaghaTitatvaJca svAviSayakapratItyaviSayatvaM, tathAca tadakurAdeAdhAdighaTitatayA bAdhAdeH svaghaTitAnirUpitavibhiSTavizeSyakatvAnavacchedyapratibandhakatAnatiriktavRttivAdanyamavRttitvarUpAvacchedyatvaniveze'pi na kSatiriti mantavyaM(1) / ' yanmate jJAyamAnaliGgasya karaNatvavat jJAyamAnavyabhicArAderapi pratibadhakatvaM tanmate lakSaNamAi, 'jJAyamAnamiti, atrApi 'anumitipadaM prakRtapattAvacchedakarUpeNa prakRtapace prakRtamAdhyatAvacche (1) idamatrAdheyamityAdiH iti mantavyamityantaH ka-cihnitapustakIyajoDapasthitaH pAThaH ga gha -cihitAdarzapustakeSu nAsti /
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvaabhaasaa| yahA pratyakSAdau bAdhena na jJAna pratibadhyate ki nUtpannajJAne'prAmANyaM cApyate anumitA 'tUtyattireva dakarUpeNa prakRtasAdhyAvagAhinau matI prakRtasAdhyatAvacchedakarUpeNa pracatamAdhyanirUpitavyAptiprakAreNa prakRtahetutAvacchedakarUpeNa prakatahetuvaibhiyAvagAhinI yA buddhistatparaM, tena vyabhicArAderanumityapratibandhakatve'pi() nAvyAptiH, pratibandhakatvaJca tAdRzau buddhiryatra yadavagAhate tatra tadavagAhijJAnapratibandhakalaM vazavyaM tena nirbahiH pavato vahimAnityAdau nokarItyA AbhAmAsambhavaH, evamanyadapyuktadizAvaseyaM / athaiteSu lakSaNeSu prajJAnapakSatAvacchedakarUpAsiyAdAvavyAptiH(2) tatra tatra pratibandhakale jJAnAnupayogAt / na ca tadalakSyameva, ekaviMzatinigrahasthAnavahi tasya tasya hetvAbhAsamadhye'pyanantarbhAve nigrahasthAnalAnupapattaH, na cAnukrasamuccayapareNa caramasUtrasyacakAreNa(2) tasyApi samucayAnnigrahasthAnatvavyavasthitiriti vaayN| tathAmati nigrahasthAnasya dvAviMzatiprabhedatvAnupapatteriti cet / m| nigrahasthAnavaupayikasya hetvAbhAsatvasya pRthageva nirvakSyamANatvAdiha tu hetudoSA nirUpyanta iti na kApyanupapattiH, yena kenacit sambandhena (1) sAkSAdanumityapratibandhakanve'pItyarthaH / (2) pakSatAvacchedakajJAnAbhAvarUpAsiyAdAvityarthaH / (3) "hetvAbhAsAca yathoktAH" iti sUtrasthita cakAreyatvarthaH / 98
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNai prtibdhyte| te ca savyabhicAra-viruddha-satpratipakSAsiddhabAdhitAH pnyc| iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAkhya-dvitIyakhaNDe hetvAbhAse hetvaabhaassaamaanyniruktiH| taittvaM tu duSTatvaM / na caivaM maddhetAvativyAptiH vahabhAvavadRttijalabAdeyena kenApi sambandhena dhUmAdiniSThatvAditi vAcyaM / tatpacaka-tatmAdhyaka-taddhetakoyo doSaH yena kenApi sambandhena tadAna ma hetuH tasmin mAdhye tasmin pace duSTa iti vivakSitatvAdityAstAM vistrH| nanu mAdhyavyApakaubhUtAbhAvapratiyogihetumatyakSarUpasyAmAdhArapAtvasya sAdhyAbhAvavyApyavatpakSarUpasya matpratipakSasya ca dhiyo'mumitipratibandhakatve mAnAbhAvaH grAhyAbhAvAdyanavagAhitvAt(9) ityata zrAha, 'dazAvizeSa hevoreveti 'evakArobhitrakrame asAdhAraNasatpratipakSayohabordazAvizeSa eva satpratipaJcAsAdhAraNatvena bhAnadazAyAmeva, 'AbhAsatvAt' anumityajanakatvAdityarthaH, evakAreNa tadajJAnadazAyAntu jananAditi sUcitaM, tathAcAvaya-vyatirekAna tajjJAnasya pratibandhakasamiti bhAvaH / nanvetAni lakSaNani bAdha (1) pakSatAvacchedakAvacchinne sAdhyAmAvAdyanavagAhitvAdityarthaH tathAca vayordoSatvAnupapattiriti bhaavH|
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ helaamaasaaH| 980 satpratipakSayorativyAptAni anumityasAdhAraNadoSasyaivAtra sadhyavAna tayozca pratyakSa-zAbdajJAnayorapi pratibandhakatayA mAdhAraNatvAditi keSAJcid dUSaNamapAkaroti, 'yadyapautyAdinA, 'ma liGgAbhAsatvaM' na liGgAmAdhAraNadoSatvaM nAnumityasAdhAraNadoSatvamiti yAvat, 'jJAyamAnasyAbhAsasyeti viziSTabuddhimAmAnyapratibandhakajJAnaviSayasya doSamAtrasyetyarthaH, tathAca tayorapi lakSyatvAnnAtivyAptiriti bhAvaH / atra kecit bhAbde bAdhajJAnamAtraM na pratibandhakaM naragiraHkapAlaM ici prANyaGgatvAt zaGkhavadityanumAnena "mala-mUtra-purISAsthi nirgataM hyazaci smRtaM / nAraM spRSTvA tu sasnehaM sacelojalamAvizet" itivedabAdhApatteH, kintu anumityanyabAdhajJAnatvena / na caivaM paramANuranitya iti zabdasyApi jJAnajanakatvApattiH paramANunityaH janyamahattvAnadhikaraNatve mati(1) dravyavAdityanumitera (1) gagane dRSTAntatAlAbhArtha satyantadale mahattvAMze janyatvavizeSaNaM, ghaTAdyantarbhAvena sabhicAravAraNAya satyantaM, janyaguNAdau vyabhicAravAraNAya vizeSyadalaM, paramANe janyakriyAsatvAt ganyAnadhikaraNatve satItyuktau kharUpAsiddhiH syAdatIjanyamahattvAnadhikaraNatve satItyukta / na ca vyabhicArAvArakavizeSaNasya sArthakatvAbhAvAt kathaM dRSTAntatAlAbhArthaM vyabhicArAdyavArakasya mahattvAM janyasvavizeSaNasya sArthakatvamiti vAcyaM / akhaNDAbhAvaghaTakatayA sArthakAtvasambhavAt / na ca tathApi sAdhyAbhAvavati ghaNuke tAdRzahetoH kathaM nAnekAntikatvamiti vAccha / mahattvapadasya parimANasAmAnyaparatvAt / ataeva vyabhicArAdivArakatayaiva mahattvAMze janyatvavizeSaNasya sArthakatvaM anyathA paramANe nityaparimANasya sattvena varUpAsiyApatteH iti|
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmaNe pratibandhakalAbAdhajJAnAntarasya cAbhAvAditi vAcca / aTasautavizeSetyanenAnumitivizeSaNAt tatra ca prAmANyagara evAnumitau vizeSa ityAhuH / tantra, zAbdabuddhivAvacchinna prati tena rUpeNa pRthakpratibandhakAlAntarakalpane gauravAnmAnAbhAvAca / na ca pokAnumAnAdazaucabodhakavedabAdhApattireva mAnaM, tatrAnukUlatIbhAvenAgamavirodhena ca vyAptinizcayasthAnumitezcAnutpatteranumityutpattau ca pratibandhakatvasyeSThatvAditi / nanvanumAnanirUpaNaprastAve pramANasAmAnyadoSAbhidhAnamanucitamityamunayenAha, 'yaddeti, 'bAdheneti parokSabAdhanizcayenetyarthaH, parokSamatpratipakSeNa cetyapi bodhyaM, zrAnumAnikabAdha-taDyApyavattAdizAmasattve'pi lekikvishissttmaakssaatkaarodyaat| na caitAvatApi bhAbdabodhe tatpratibandhakatvamasyeveti vAcyaM / yogyatAjJAnenAnyathAsiddhatayA(1) bhAbdabodhaM prati bAdha-taDyApyavattAdijJAnamAvasyaivApratibandhakalAditi bhAvaH / 'anumitAviti, tathAca bAdhaniyayalAdisAmAnyarUpeNa pratibandhakatvasthAnumitiM pratyeva mattvAttena rUpeNamAdhAraNadoSatvamatyeveti bhaavH| dUdacApAtataH laukikapratyacanizcaye prAnumAnikabAdhAdinizcayamAmAnyasyApratibandhakatve'pi saMzayopanautabhAnaM prati tasya pratibandhakatayA bAdhanizcayatvAdirUpeNApyasAdhAraNatvavirahAt / na copanautabhAnaM pratyapi bAdhaniyacatvAdinA na pratibandhakatvamapi tu icchAvizeSAdivirahavizivAdhaniyavAdinaiva bAdhanizzayasattve'pyAhA-panautabhAnodayA(1) bAdhaviratoyogyatA ityabhimAnenedamukta /
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ hevaabhaasaa| diti vAcaM / tathApi matyupamitI prati bAdhaniyamAdinA bAdhanizyasAmAnyasyaiva pratibandhakatayA sAdhAraNyavirahAditi dhyeyaM / asiddha-viruddha-mavyabhicArAmadhyavasitAzcatvAro hetvAbhAmAH dhanadhyavasito'sAdhAraNa: na tu bAdha-pratirodhau hetvAbhAsAviti vaigevikasiddhAntastavirAkaraNaya khamatasiddhAn hetvAbhAsAn vibhajate, "te ceti, prAbhAmaubhatA hetava iti zeSaH / 'mayabhicAreti vyabhicArAtmakena doSeNa saha vanta iti vyutpattyA vyabhicArautyarthaH, vyabhicAritvarUpaJcAnupadameva vivecayiSyate / "viruddheti mAdhyAsamAnAdhikaraNo'tarvirodhaH tAdAtmena tadAna hetaviruddhaH, etajjJAnaJca mAdhyasAmAnAdhikaraNyaghaTitavyAptiprakArakajJAne sAmAnAdhikaraNyAMbhe pratibandhakaM udAharaNantu samavAyena mAdhya-Detako golavAnazvatvAdityAdirini maNikRtaH / ___ prAJcastu mAdhyAmAmAnAdhikaraNyaM virodhaH taddAn helaviruddhaityAjaH / tadasat / kevalasAdhyAsAmAnAdhikaraNyarUpaviziSTanikapitaviSayitvasya kevalamAdhyAmAmAnAdhikaraNyaviSayakajJAne hesvakAravizeSyakatatprakArakajJAne ca mattvena prakRtahetukAnumiti-tatkAraNajAnapratibandhakatAtiriktavRttitayA kevalasya tasya hetadoSatvAsambhavAt, ataevAgre'pi sarvatra vizeSyAntarbhAva iti mantavyaM / 'matpratipati matpratipakSapadasya naulAdipadavaddharma-dharmyubhayavAcakatvAt sanmatipakSita ityarthaH, mAdhyAbhAvavyApyavAn pakSaH satpratipakSaH vRttimacAdivathA-kathaJcisambandhena tadvAn hetuH satpratipacitaH, etajjJAnamaya mAdhAdevAnumitivirodhi tadabhAvanizcayavattadabhAvavyApyaniyayasthApi
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmaNe naviSTibuddhipratibandhakatvAt udAharaNantu dovahimAn dhUmAdityAdibAdhitamAnameva, maddhetastu kadAcidapi na satpratipakSitaH / bAdhitastu kadApi nAsatpratipakSitaH iti tu nvyaaH| prAJcastu mamAnabalaprakRtapacavizeSyaka-mAdhyAbhAvavyApyavattvaparAmarzakAlaunaprakRtapakSavizeSyaka-mAdhyavyApyavattvaparAmarzaH satpratipakSaH viSayatAsambandhena tadAna hetuH satpratipakSitaH, ayaJca kharUpasatreva sAkSAdanumitivirodhI, ata eva maddhetarapi mAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzakAle satpratipakSitaH bAdhito'pi tadabhAvadazAyAM kadAcidasatpratipakSita ityAhuH / etanmate yathoktaM na doSalakSaNaM kinna duSTalakSaNameveti na ttraavyaaptiH| 'amiddheti, prasiddhaH trividhaH svarUpAsiddhaH zrAzrayAsiddhovyApyatvAmiddhazca tatra hetvabhAvavAn pakSaH svarUpAsiddhiH kalikAdiyaskiJcitsambandhena tadvAn hetaH svarUpAmiddhaH etajjJAnaJca pakSadharmatAMge parAmarthavirodhi udAharaNantu idovahimAn dhuumaadityaadi| pakSavizeSaNasiddhirAzrayAmiddhiH mA ca pacatAvacchedakAbhAvavAn pakSaH vRttimattvAdiyatkiJcitsambandhena hetostadvattvaM etajjJAnaJca pakSatAvacchedakavaibhikSyAMce anumiti-parAmarzayorubhayoreva virodhi, udAharaNantu kAJcanamayaH parvatovahimAn ityaadi| vyApyatvAsiddhiH trividhA mAdhyavizeSaNamiddhiH hetuvizeSaNAmiddhiH vyApyabhAvarUpAmiddhivaM, tatra mAdhyatAvacchedakAbhAvavatmAdhyaM mAdhyavizeSaNasiddhiH mAmAnAdhikaraNyAdiyatkiJcitsambandhena hetostadvattvaM etajjJAnaca mAdhyatAvacchedakavaiziSyAMze'numiti-parAmarzayovirodhi, udAhara
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvaabhaasaa| pantu parvataH kaanycnmyvhimaanityaadi| hetutAvacchedakAlavivAn hetu: hetuSizeSaNasiddhiH tAdAtmyasambandhena hetostadvattvaM, etajjJAnaM hetau hetutAvacchedakavaiziSyAMbhe parAmarzavirodhi, udAharaNantu parvato vahimAn kAJcanamayadhUmAdityAdi / vyApyabhAvavAn hetu ApyatvAmiddhiH tAdAtmyena tadvAn hetuApyatvAmiddhaH, etajJAnaca hetau vyAptijJAnavirodhi, udAharaNantu vyabhicArimAtrameva / 'bAdhiteti mAdhyAbhAvavAn pacobAdhaH, vRttimattAdiyatkiJcitsambandhena tadAna hetuH bAdhitaH, etajjJAnaJca sAkSAdevAnumitivirodhi, udAharaNantu hudovahimAn dhUmAdityAdauti saMkSepataH sAmAnyato dUSakatAvIjanirNayaH, vizeSatastu tattadgrantha eva vivecayiSyAmaiti dik / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye hetvAbhAse hetvAbhAsasAmAnyaniruktirahasyaM /
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 784 ) atha svybhicaarH| savyabhicAro'pi vividhaH(1) sAdhAraNAsAdhAraNAnupasaMhAribhedAt tatra savyabhicAraH sAdhya-tadabhAvaprasannaka iti na citayasAdhAraNaM lakSaNam ekasyo atha mavyabhicArarahasyaM / navayaM vibhAgo'nupapannaH amAdhAraNAnupasaMhAriNoradhikayorapi sattvAdityata Aha, 'savyabhicAro'pauti, tathAca tAvaSyatraivAnta tAviti bhaavH| etena sAmAnyadharmaprakAreNa jJAtAnAmeva vizeSato jijJAmodayAt sAmAnyalakSaNAnantarameva vizeSavibhAgoyukta iti niyuktikapravAdo'pi nirastaH vibhAge tAtparyAbhAvAditi bhAvaH / (2) savyabhicAro'pi vividhaH sAdhAraNAsAdhAraNAnupasaMhAribhedAt ityatra uddezyatAvacchedakasamaniyatavastumadanyasaMkhyAvattvaM vidhapratyayArthaH, tAdRzasaMkhyAvatvacAtra sAdhAraNatvAsAdhAraNatvAnupasaMhArivagatatritvaM, etA. dRzatritvasya khAyAzrayatvasambandhenAtra sAdhyatvaM savyabhicArasya pakSavaM sAdhA. raNabhedAsAdhAraNabhedAnupasaMhAribhedAnyatamasya pratiyogitvasambandhana hetutvaM uddeyatAvacchedakasamaniyatatvaM uddezyatAvacchedakavyApyatve sati uddezyatAva. chedakalyApakatvaM thApyatvaM vyAyakatvana khAzrayAzrayatvasambandhena, vastumadanyatvaghaTakavattamatvaca kharattitva-khasamAnAdhikaraNakhabhinnattiyobhayasambandhena, bastumadanyakhanivezAt sAmAnyataH sAdhAraNatvAsAdhAraNatvAnupasaMhAritvaM vizeSataH vatmAdhAraNatvAdikacAdAya sayabhicAro'pi caturvidhaH paJcavidhI vA ityAdiko ma pryogH|
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ savyabhicAraH / 5 'mAdhAraNeti mAdhya-tadabhAvavattitvaM sAdhAraNatvaM tadAna heta: mAdhAraNaH, etajjJAnaJca vyAptijJAnavirodhi, udAharaNantu dravyaM satvAdityAdi, viruddhavAraNAya ca mAdhyavahRttitvadalamiti prAJcaH / navyAstu mAthAbhAvavahRttihetaH sAdhAraNatvaM tAdAtmyena tadvAn itaH sAdhAraNaH, mAdhyavahRttivabhAgo nopAdeyaH dUSakatAyAmanupayogAt, viruddho'pi lakSya eva ekasyAjJAnadazAthAmanyasya jJAnena vyAptijJAnapratibandhAt dayoreva tulyadoSatvamiti(1) prAGaH / 'amAdhAraNeti sarvasAdhyavayAvRttahetumAn pakSo'sAdhAraNatvaM mAdhyavyApakaubhUtAbhAvapratiyogihetamAn pakSa iti yAvat, vRttimattvAdiyakijbill nr`aan iishbr'H, mnr'maal sbaaghaalaar'vyApyavattAjJAnavidhayA sAkSAdevAnumitivirodhi, mAdhyAbhAvAbhAvastha mAdhyarUpatayA mAdhyavyApakaumRtAbhAvapratiyogitvasya mAdhyAbhAvavyatirekavyAptitvAt matpratipakSe'nvaya-vyatirekobhayavyApteH pravezo na hetoratra tu hetupravezo na tvanvayavyApteriti tato bhedH| udAharaNantu zabdonityaH zabdatvAdityAdi pakSadharmaviruddhamAtrameva, maddhetazca kadAcidapi nAmAdhAraNa iti maNikRtaH / ___ prAzvastu hetutAvacchedakasambandhena sarvasapakSa-vipakSavyAvRttatvamamAdhAraNatvaM tadAna heturamAdhAraNa: mAdhyavattayA nizcitaH sapacaH tadabhAvavattayA nizcito vipakSaH, evaJca maddhetarapi kadAcidamAdhAraNa: -..--.. (1) vibhAjyayoH sAdhAraNa-virAddhayorabhede'pi vibhAjakayoH sAdhArazatva-viruddhatvayorbhedAt na vibhAgavyAghAtaH, ata evoktaM "upadheyasabAre'pi upAdherasArAt" itauti tAtparyyam / 99
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo yadA vanadhikaraNa eva mAdhya-tadabhAvanithayo na hetvadhikaraNe, etajjJAnaJca prakRtahetau paradharmatAjJAnadazAyAM taca mAdhya-tadabhAvobhayavyatirekavyAptigrahajananadvArA anumitivirodhi pakSe mAdhya- / tadabhAvobhayavyApyavattAjJAne parasparavirodhena iyorevAnamityanutpattaH, ubhayavyAptiyAhakatvantu mAdhyAbhAvAbhAvasya mAdhyarUpatayA sarvasapakSavyAvRttatvAMzajJAnasya mAdhyAbhAva-heloyatirekasahacArajJAnarUpatvena mAthAbhAvavyatirekavyAptigrAhakatvAt, sarvavipakSavyAvRttatvAMzajJAnasya ca mAdhya-hetvorvyatirekasahacArajJAnarUpatvena mAdhyavyatirekavyAptigrAhakavAhocha / yadA tAdRzobhayavyAvRttatvagrahasya mAdhya-tadabhAvobhayavyAptigrahapratibandhadvArA dUSakatvaM virodhyanumitimAmayyA dUva virodhivyAptigrAhakasahacArajJAnayorapi parasparaM pratibandhakatvAn, na tu ubhayavyAptigrahajananadvArA dUSakatvaM ekasmin dharmiNi virodhyubhayavyApyatvasya grhautmshkytvaadityaahuH| sAmpradAyikAstu hetutAvacchedakasambandhena sarvasapakSa-vipakSavyAvRttatvamevAmAdhAraNatvaM tadAna heturamAdhAraNaH, parantu sapakSaH mAdhyavAn vipakSastadabhAvavAn nizcitatvajJAnasya yathoktarUpeNa dUSakatAyAmanupayogAt, udAharaNantu hetatAvacchedakasambandhenAvRttihetuka vahimAnAkAzAdityAdireva, hetutAvacchedakasambandhena mAdhyavattiH sAdhyAbhAvavavRttirvA kadAcidapi nAmAdhAraNa ityAhuH / / _ 'anupasaMhArauti mAdhyasandehAkrAntavizvakatvamanupasaMhAritvaM keva sAvayidharmavyApakadharmitAkamAdhyasandehaviSayavRttitvamiti thAvara
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthbhicaar| CCO tadvAn heturanupasaMhArau, udAharaNantu samanityaM prameyatvA marcamabhidheyaM * prameyatvAdityAdi sarvapakSakAnumAnamAtrameva, etanAnazcAnvaya-vyatirekobhayavyAptigrahapratibandhakameveti prAzvaH / mizrAstu svarUpasattathAvidhasaMzayaviSayo yastattitvajJAnaM sahacArasaMzayasAmagrautayA sahacArAMze vyAptinizcayapratibandhakaM taduttaraM mAmAnAdhikaraNyasaMzayotpatteH tasya tatmAmagrautvAt ityAhuH / ___ navyAstu hetau sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogitvarUpavyatirekavyAptijJAnavirodhihetvAbhAso'nupasaMhArI sa ca mAdhyAbhAvavyApakaubhUtAbhAvApratiyogI hetuH sAdhyAbhAvAvyApako hevabhAvaH prabhAvApratiyogi mAdhyaM prabhAvApratiyogau hetuzcetyAdi, udAharaNaca kevalAnvayisAdhyakamAtra kevalAnvayihetukamAtra vyabhicArimAcaJceti() pAhuriti sNkssepH| navamAdhAraNAnupasaMhAriNoH savyabhicArAntarbhAvastadA syAdyadi tatritayasAdhAraNamekaM lakSaNamabhidhAtuM zakyate, na caivaM, ityabhiprAyeNa zakate, 'tatreti, mAdhya-tadabhAveti asti ca mAdhAraNasya sAdhyasamAnAdhikaraNatvena sAdhyaprasaJjakatvaM mAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNatvena ca mAdhyAbhAvaprasaJjakatvaM, asAdhAraNasya sAdhyAbhAvavyatirekAsahacAritvena sAdhyAbhAvaprasaJjakatvaM sAdhyavyatirekAsahacAritvena (2) kevalAnvayisAdhyakasthale abhAvApratiyogisAdhyasya anupasaMhAritvaM kevalAnvayihetukasthale abhAvApratiyogihetoH anupasaMhAritvaM, vyabhicArimAtrasthale sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvApratiyogihetoH sAdhyAbhAvAvyApakahetvabhAvasya dhanupasaMhAritvamiti bhAvaH /
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ 798 tattvacintAmaNau bhayaM satyasAdhakatvAt anaapaadktvaacc| nApyubhaya sAdhyaprasaJjakatvaM,(2) anupasaMhAriNa: mAdhyavattA jAtattitvena mAdhyaprasaJjakatvaM, mAdhyAbhAvavattayA jJAtavRttitvena saadhyaabhaavprsnyjktvmitybhimaanH| atra prasatiranumitirApattirvA tajjanakatvaJca na phalopadhAyakatvaM phalAnupadhAyake avyApyApatteH ubhayavyAptibhrameNa tadupadhAya ke saddhetAvativyApyApatteH kintu tatkharUpayogyatA vAcyA kharUpayogyatvaJca tadubhayavyApyAdimattvaM tacca na sambhavati viruddhobhayavyApyatvastha ekatrAsambhavAdityAha, 'ekasyeti, 'ubhayaM prati' viruddhobhayaM prati, tenaikasya dravyatvAdeH saMyoga-tadabhAvobhayasAdhakatve'pi na kSatiH, 'asAdhakatvAt' anumitikharUpAyogyatvAt, 'anApAdakatvAt' ApattisvarUpAyogyatvAt / 'ubhayapakSeti, 'pakSapadaM dharmiparaM, mAdhyattitve mati mAdhyAbhAvavattitvamityarthaH, 'ubhayavyAvRttatvamiti sapakSa-vipakSavyAvRttavamityarthaH, 'vAkArazcArthe, yAvattvena sapakSa-vipakSau vizeSaNaiyau, tena na dhUmAdAvativyAptiH(2), idamupa (1) sAdhyavadyArattatve sati sAdhyAbhAvavadyArattarUpasyAsAdhAraNamya sA. dhyavadyArattatvameva sAdhyAbhAvavyatirekAsahacAritvaM, sAdhyAbhAvavadyArattatva meva sAdhyavyatirekAsahacAritvaM, taJca sAdhya-tadabhAvobhayavyApyatvarUpaM tAdRzavyAptiviziSThasya hetoH sAdhya-tadabhAvaprasaJjakatvamiti bhAvaH / patra paJcasa aAdarzapustakeSu sarvatra sAdhyAbhAvazyatirekasahacAritvena iti pATho vartate sa na samIcIna iti dhyeyam / (2) tathAca vakimAn dhUmAdityAdau dhUmasya yatkiJcitmapo bhayogolake vipakSe ca vyAvatatve'pi nAsAdhAraNatvamiti bhAvaH /
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthbhicaar| pakSavRttitvaM ubhayavyAttatvaM vA tatvam ananugamAt / atha sAdhyasaMzayajanakakoTihayopasthApakapakSadharmAtA lakSaNaM mAdhyasandehAkrAntavizvakatvamityapi bodhyaM anyathA anupasaMhAryalAbhAt, 'ananugamAditi prathamasya sAdhAraNamAtre, dvitIyasthAmAdhAraNamAtre, hatauyasyAnupasaMhArimAce sattvAditi bhAvaH / sAdhAraNadharmavaddharmijJAnajanyA asAdhAraNadharmavaddharmijJAnajanyA vipratipattivAkyajanyA vA yA koTyupasthitiH saiva maMzayanikA na tu koTyapasthitimAtra hudai vahirgastauti jJAnasya pratiyogividhayA vahiviSayakatvena vahi tadabhAvobhayakoyupasthitirUpasya sattve'pi savisaSTaparvatAdau saMzayAbhAvena tathaivAnvaya-vyatirekAt, mAdhAraNadharmazca koTiiyasahacarito dharmaH, asAdhAraNadharmazca koTidayavattayA nizcitasakalavyAvRtto dharmaH sakalakoTidayavayAvRttI vA yathA gaganAdiH samavAyAdisambandhena sthANutva-tadabhAvavaDyAvRttaprameyatvAdirvA, sAdhAraNadharmavattAdikantu yena sambandhena mAdhAraNatvAdi tena sambandhena bodhyaM, tena viSayatvasambandhenAtmatva-tadabhAvasahacaritasya saMyogAdisambandhenAtmatva-tadabhAvavayAvRttasya vA samavAyasambandhenAtmani jJAnAdAtmatva-tadabhAvopasthitAvapi na saMzayaH / na ca parasparaM vyabhicArAna tAdRzopasthitivAdInAM kAraNatAvachedakatvamiti vAcyaM / anumitau vyAptijJAnAdivadavyavahitottara-. tvasambandhena tattatkoTidvayopasthitiviziSTatvasyaiva kaaryytaavcchedktvaat| na caivaM saMzayatvAvacchedena kAraNalAbha iti vaay| tatra
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI jJAnaviSayatve sati hetvabhimataH saH, vipratipattistu dharmitAvacchedakavibhiSTadharmijJAnasyaiva kAraNatvAt / na ca etAdRzakoyupasthitaunAmeva sandehajanakatvamiti niyame bhramatvaghaTakatayA koTiiyopasthitirUpasya bhramatvasaMzayasya kathamarthasaMzayajanakatvaM tasya bhramatva-tadabhAvasAdhAraNajJAnatvalakSaNadharmavaddharmijJAnajanyatve'pi arthatadabhAvasAdhAraNadharmavaddharmijJAnAjanyatvAditi vAcyaM / tatrApi bhramatvasaMzayarUpakoyupasthiterarthasandehAjanakatvAt kintu bhramatvasaMzayAnataraM jJAnaviSayatAtmakasAdhAraNadharmadarzanAdartha-tadabhAvopasthitereva sandehajanakatvAt bhramatvasaMzayAnuvidhAnantu pratibandhakApasaraNarthamiti prAcInamatAnusAreNa lakSaNamAha, 'atha mAtheti, atra 'janakAntamupasthApakapadaprakRtyarthasya upasthitervizeSaNaM tathAca sAdhyasandehajanikA yA koTidvayopasthitistajanakasya pakSadharmatAjJAnasya viSayo yatra iti bahunauhiNA mAdhyamandehajanakakoTiyopasthitijanakapakSadharmatAjJAnaviSayavatve mati helabhimata ityarthaH, 'pakSadharmatAjJAna' pakSavizeSyakajJAnaM, bhavati ca mAdhya-tadabhAvavattihetumAn pakSaiti pakSavizeSyakajJAnaM mapakSa-vipakSavyAvRttahetumAnapakSa iti pakSavizeSyakajJAnaJca mAdhyasandehajanakakovyupasthitijanaka tadviSayaH mAdhya-tadabhAvavattitvarUpaM sAdhAraNatvaM mapakSa-vipakSavyAvRttatvarUpamasAdhAraNatvaJca sAdhAraNasAdhAraNahetvoriti lakSaNasamanvayaH, 'pakSadharmAtAjJAnaviSayatve mati' iti yathAzrutaM na saGgacchate vahi-tadabhAvavattidhUmavAn parvata iti pacavizeSyakabhramasya tathAvidha
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ sybhicaarH| ( koTidayopasthitijanakatayA tadviSaye dhUme'tivyApyApatteH / nanveva mapi vahimAn dhUmAdityAdau vakri-tadabhAvavattiprameyatvavAn parvata iti jJAnasya tathAvidhakoTidayopazthitijanakatayA tadiSayaprameyatvavati dhUme'tiprasaGgaH / atha viSayapadaM vizeSaNatAvacchedakaparaM, tathAca pakSe yadpAvacchinnavattvajJAnaM mAdhyasandehajanakakoTidvayopasthitijanakaM tadrUpAvacchinnavattvaM paryAvamito'rthaH tava rUpaM sAdhya-tadabhAvavavRttitvAdirUpaM sAdhAraNatvAdikameveti nAtiprasaGga iti cet / n| tathApi vahi-tadabhAvavattidhUmavAn parvataiti bhramavizeSaNatAvacchedakadhUmatvamAdAya vajhi-tadabhAvavavRttidhUmavAn parvataH prameyavAMzceti samUhAlambanajJAnavizeSaNatAvacchedakaprameyatvamAdAya ca dhUme'tivyApteDhuAratvAt mAdhya-tadabhAvavavRttivAdirUpasAdhAraNyAdiviziSTahetumattAdhamasya tathAvidhakoTiiyopasthitijanakatayA mAdhyavavRttitvAMzasyApi tAdRzarUpatvena tamAdAya maddhetAvativyApteDhuMvAratvAJca, kiJca dhUmauyavRttitve vahi-tadabhAvavadIyatvaM rakSato vahi-tadabhAvavattidhUmavAn parvata iti bhramasyApi tathAvidhatayA tAdRzavRttitvavattvAt dhUme'tivyAptiH / na ca bhramabhinnatvena jJAnaM vizeSaNeyaM ato naiSAM dUSaNAnAmavakAza iti vAcyaM / tathApi sAdhya tadabhAvavavRttitvarUpasAdhAraNyaviziSTaprameyavAdimattAjJAnasya bhramabhinnasyaiva tathAvidhakoTidvayopasthitijanakatayA mAdhyavattiyAMzasthApi tAdRzarUpatvena tamAdAya maddhetAvativyAptevAratvAt vahi-tadabhAvavavRttighaTavAn dhamavAMzca parvataH vahitadabhAvavavRttighaTavAn prameyatvavibhiSTadhUmavAMzca parvata ityAdi
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmayI bhramabhivajJAnavizeSaNatAvacchedaka dhUmatva - prameyatvAdimAdAya dhUme'tivyApterdubbIratvAzca / na ca vastugatyA sAdhArathAzrayo yo dhastaddharkijJAnajanyA koTiDayopasthitirna saMzayajanikA syAtvAdivyApyadharme'pi sthANatvAdisAdhAraNabhramAt saMzayodayAt khANutvAdisAdhAraNyAdyajJAme ca vastutaH syANutvAdisAdhAraNasyAccatvasya jJAne'pi saMzayAnudayAJca zrataH sAdhAraNyAdiprakArakadhavadhajJAnajanyakovyupasthitireva saMzayajanikA tathAca pace yadrUpaviziSTavattAjJAnajanyakoTidvayopasthititvaM sAdhyasandehajanakatAvacchedakatAparyyapyadhikaraNaM tadrUpavattvaM vivacitamiti vAcyaM / sAdhya-tadabhAvavadvRttitvaviziSTavattAjJAnajanyakoTidvayopasthititvasyApi tathAtvenAsambhavApatteH, na hi tAdRzakopasthititvena janakatvaM sAdhyapratiyogikatvenAbhAvAntarAvagAhino bhramAdarthasaMzayotpatteriti / maivaM paJcavizeSyaka-yadrUpaviziSTaprakArakajJAnajanyakovyupasthititvaM sAdhyamandehajanakatAnatirikradRpti tadrUpAvacchinnatvasya vivacitatvAt / athaivamapi vamivRttitvAMzamAdAya dhUme'tivyAptiH vaya bhAvavattitvAM mAdAya viruddhe jalatvAdAvativyAptizca vahnisaMzayatvAvacchinnaM prati vasihacaritadharmmavaddharbijJAnajanyavayupasthititvena vajryabhAvasahacaritadharmavaddharmmijJAnajanyavadbhyabhAvopasthititvena ca daNDa- cakravaddhetutayA kevalavasihacaritatvAdyavacchinnaprakArakajJAnajanyakoyapa sthititvAMzasyApi tAdRzajanakatAnatirikadRttitvAt / na hi vahnisaMzayatvena kAryyavaM vahi tadabhAvobhayasahacaritadharmmavaddharmijJAnajanyavahi-tadabhAvopasthititvena janakatvamiti hetu hetumadbhAvaH, pratyeka sahaca 1 1 762
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ saJcabhicAraH ritadharmayajJAnajanyakoTiyopastitito'pi saMbhavotpattaH, vitahava daudhitau dharmasyaikatvaM jJAnasya ca nizcayatvaM na vivakSitamityuktamupAdhivAde, ekasminneva dharma sAdhya-tadabhAvavavRttitvayoH pratyekamAtraviSayAmikajJAnadayena janitAdapi koTidayajJAnAt saMzathotpattezceti cet / na / dharma-jJAnayorubhayoreva ekatvamapekSitamitiprAcInamatAnusAreNa etallakSaNapraNayanAt, rUpavAn sparzAdityAdikaJca viruddhameva na tu vyabhicAri kasyApi sparmasya rUpa-tadabhAvavattitvAbhAvAt / na ca sarvadA tAdRzarUpaviziSTatvaM bhavabhicArika yadAkadAcittAdRzarUpaviziSTatvaM vA zrAdye vahimAn rAmabhAdityAdau rAmabhasya mahAnamAdimAtravRttitvadazAyAM vayabhAvavatsaMyukatvarUpaviziSTatvAbhAvena savyabhicAritvAnupapatteH, dvitIye bhabdo'nityaH zabdacAdityatra pakSe nityatvAbhAvasya mAdhyasya nizcayadazAyAmapi savyabhicAritnapattiH pakSAtirikramAce mAdhya-tadabhAvanizcayadazAyAM zabdatve sarvasapakSa-vipakSavyAvRttatvarUpAmAdhAraNatvasattvAditi vAyaM / asAdhAraNatva lakSaNe mapakSa-vipakSatvaM na nizyagarbhamapi tu vAstavikamAdhya-tadabhAvavattvameva tadubhayavyAvRttalacca kadAcidapi tatra naasti| na caivaM pakSAtirike mAdhya-tadabhAvanizcayadazAyAmapi tasthAsAdhAraNatvaM na syAditi vAcyA dRSTatvAta, mAdhyavadRttiH sAdhyAbhAvavattirvA kadAcidapi nAmAdhAraNaH kintu itanAvachedakasambandhenAvRttirevAmAdhAraNa iti sAmpradAyikamatAnusAreNa enalakSaNakaraNaditi na kaapynuppttiH| atra dharmitAvacchedakaviziSTadharmiNi mAdhAraNadidharmaprakArakajJAnajanyakoTiyopasthite 100
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai revaM madhyapandehajanakatayA mAdhya-tadabhAvasAcaritadharmavAnityAdinirmitAvacchedakajJAnena sambandhijJAnavidhayA janitAyAH koyupakhiteH sAdhthamandezAjanakatayA ananiriktavRttitvaghaTitalakSaNasyAsabhavApattiriti pacavizeSyaketi yatkiJciddharmitAvacchedakavibhiSTavizeSyakArthakaM / na ca pakSavizeSyaka-yadrpAvacchinnaprakArakajJAna koTiiyopasthitijanakaM tadpAvacchinAvamityevAstu kiM mAdhyasandezajanakatAmatirikavRttitvapravebheneti vAcyaM / vakimAn dhUmAdityAdau vajhimadanavRttava-vayabhAvavaDyAhattatvaviSayakasya vahimadanuvRtta-vayabhAvavaDyAtadhUmavAn parvata iti jJAnasya sambandhijJAnavidhayA vakitadabhAvobhayopasthApakatayA vajhimadanuvRttale mati vaDyabhAvavaDyAvRttavamAdAya dhamAdAvativyApyApatteH bahi-tadabhAvavattidhUmavAn parvataH prameyAzceti samUhAlambanabhramasya sAdhAraNadharmajJAnavidhayA koTiiyopasthitijanakatvena prameyatvAdimAdAya dhUmAdAvativyApyApatteya, vivakSite tu mAdhAraNadidharmavaddharmijJAnajanyakovyupasthitereva sandezajanakatayA tAdRzakoyupasthiteH maadhysndehjnktvaabhaavaajaativyaaptiH| na ca pacavizeSyaka-padrapAvacchitraprakArakajJAnatvaM koTiiyopasthitijanakatAvacchedakaM dadrpAvacchinnatvaM vivakSaNIyaM sabandhijJAnaJca pakSavizeSyaka-sambandhiprakArakajJAnatvena na hetuH kintu sambandhijJAnaveneti moktAtiprasaGga iti vAcyaM / sAdhAraNadidharmavaipijJAnasyohodhakavidhavA tattavyamitvenaiva kozupasthiti prati jnkaabaadmdhvaaptteH| ata eva pacavizeSyaka-yadrUpAvacchinnaprakArakacAvala koTiiyopasthitijanakatAnatiriti tadrUpAvacivAla
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ effcAraH / vivacana na ko'pi doSa ityapi parAstaM / paJcavizevyavA- prAcAra yAdidhaprakArakajJAnatvasya koTidayopasthityanupadhAyane sAdhAraNAdidharmavaddharbhijJAne'pi sattvenAtirikradRttivAdasambhavApateH tataititvasyaiva koTiyopasthitijanakatAvacchedakatayA jamakatApadena svarUpayogyatAvivacaNe'pi zranistArAt / na ca tathApi yatkiJci* tAvacchedakaviziSTavizeyyaka - cadrUpaviziSTaprakArakajJAnatvaM sAdhdhacandajanakatAnatirikadRtti tadrapaviziSTatvamityevAstu kiM koTi yopasthitipravezeneti vAcyaM / sAmAnyataH sAdhyasandehasya sAmAnya''tastajanakatvasya ca lacaNaghaTakatayA parvvato vakimAn dhUmAdityAdau prameyatvAdimAdAya dhUmAdAvativyAyApatteH parvvatatvadharmatAvacchedakaprameyatvAdiviziSTaprakArakajJAnatvasya dharmitAvacchedakaprakArakadharmijJAnavidhayA parvvato vahimAtra vA prameyaM vamitraM betyAdisAdhyasandehajanakatAyA zramatiriktavRttitvAt / na ca yatkiJciddharccitAvacchedakaviziSTavizeSyaka badrUpaviziSTaprakArakajJAnavaM taddharmaviziSTAMza yA taddharmitAvacchedakaka sAdhyasandeha janakatA tadamatiriti tadrUpaviziSTatvaM vivakSaNIyaM kiM koSNupasthititvapravezeneti vAcyaM / tasyApi lacaNAntaratvAt sAmAnyataH sAdhyasandehajanakatvaghaTitalakSaNe vaiyarthyAbhAvAt dravyaM guNa-karmAnyatvavi - zivAdityAdau guNa-karmAnyatvamAdAya viziSTasavAdI maheturUpe'tivyAyApatte guNa-karmAnyatvaviziSTasattAvAn guNa-karSAnyatvaviziSTasattAvAnityAkArakaguNa - karmAnyatvaviziSTasattAdharmitAvacchedakakaguNa-karmAnyatvaviziSTasattAprakArakajJAnatvasya zAbdAtirita
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ DEC tattvacintAmo jJAna) prasiddhasya dharmitAvacchedakaprakArakajJAnavidhayA guNa-karyAnyatvaviziSTamattAMge guNa-karmAnyatvavibhiSTamattAdharmitAvacchedakakaguNakAnyatvavibhiSTamattAvadrvyaM na veti mAdhyasandehajanakatAthA antiriktvRttitvaat| na ca vivakSite'pi vyApyavattAsaMzayajanyakothupasthiterapi vyApakavattAsaMzayahetatAmate dharmiNi mAdhyavyApyatvaviziSTaprakArakasaMzayajanyakovyupasthiteH sAdhyasandehajanakatvAt mAdhyavyAeyavamAdAya saddhetAvativyAptiriti vaacyN| mAdhyavyApyatvavizideza kArakajJAnajanyakovyupasthititvasya mAdhyasandehAjanakasAdhyavyApyatvavibhiSTaprakArakanizcayajanyakocyupasthitAvapi sattvenAtiriktavRttitvAt / / 'hetvabhimata iti vizeSaNantu yadrUpaviziSTaprakArakajJAnajanyakoyupasthititvamityatra hetutAvacchedakasambandhena yadrUpaviziSTa prakArakatvasAbhASa, anyathA ayamAtmA jJAnAdityAdau jJAnasya samavAyena vyabhicAritvApatteH viSayatAsambandhena zrAtmatva-tadabhAvasahacaritasya jJAnasya viSayatAsambandhenAtmani jJAnasya mAdhyamandehajanakakocyupasthitijanakatvAt vivakSite tu samavAyena tAdRzajJAnavattAjJAnajanyakoyupasthiteH mAdhyasandehAjanakatvAcAtiprasaGgaH, yena sambandhena tadubhayakoTisahacaritatvaM tena sambandhena tadvattvajJAnasya mAdhyasandehajanakatvAditi maGkSapaH / nanu bhabdo'nityo na veti vipratipattivAkye'tivyAptiH tasthApi mAdhyasandehajanakakoTidayopasthApakajJAnaviSayatvAdityata Aha, (2) uddezyatAvaccheka vidheyayoraikyAt zAbdabodhAsambhavaH ityata ukta maahaar'ihimaal ni|
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 savyabhicAraH / pratyekaM na tathA na vA pakSaSTattiH sAdhAraNamabravena asAdhAraNaM vyatirekeNa anupasaMhArau pakSa evobhayasAhacaryeNa kATiddayopasthApakaH / kevalAnvayisAdhya ? 'vipratipattikhiti, 'na tatheti nobhayako vyupasthApaka jJAnaviSayaityarthaH, pratiyogivAcakapadajJAnena bhAvakovyupasthApanAt nA cAbhAvakovyupasthApanAditi bhAvaH / tathAca lacaNasthadvayapadena tadA(samiti hRdayaM (9) / prakArAntareNa vipratipattAvativyAptimuddharati, 'na vA pakSavRttiriti na vA koTidvayopasthApakapacadharmatAjJAnaviSayaityarthaH / sAdhAraNAdiSu lakSyeSu lakSaNaM maGgamayati, 'sAdhAraNamiti, 'zranvayena' sAdhya-tadabhAvobhayavadvRttitvaprakAreNa dharmmiNi jJAtaM saditi zeSaH, 'ubhayakopasthApaka ityagretanena liGgavipariNAmenAmvathaH, 'zrasAdhAraNamiti, 'vyatirekeNa' sarvvamapaca- vipakSavyAvRttatvaprakAreNa, dharmmiNi jJAtaM saditi zeSaH, 'koTidvayopasthApaka dratyayeNAnvayaH, 'anupasaMhArauti sarvvamanityaM prameyatvAdityanupasaMhArautyarthaH, 'ubhayamAhacAryyaiNeti sAdhya-tadbhAvobhayakoTisahacaritatvaprakAreNetyarthaH, jJAtaH sanniti zeSaH / yadyapi sAdhya- tadabhAvasahacaritatvaM nAnupasaMhAritvaM kintu sAdhyasandehAkrAntavizvakatvameva tatprakArakajJAnaJca na tAdRzakovyupasthApakaM mAdhArayAdivahirbhUtatvAt / na cAnupa (1) tathAca na koTiyopasthApakatvaM pratyekasyeti bhAvaH /
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ vazvacintAma kAnuesaMhArI ayaM ghaTa etattvAdityasAdhAraNazca sabetureva sadAnaM doSaH puruSasya, ata evAsAdhAraNaprakaraNasamayoranityadoSatvam anyathA sacetau bAdhAsaMcAritvajJAne niyamataH mAdhya-tadabhAvavavRttitvarUpasAdhAraNatvasyApi viSayatvAt sAdhAraNadharmajJAnavidhayaiva tajjJAnasyApi tAdRzakoyupasthApakatvamiti vAcyaM / tajjJAne sAdhya-tadabhAvavavRttitvabhAne'pi mAdhya-tadabhAvAMze tasyApyanizyatvAt mAdhya-tadabhAvavadRttivanizcayasyaiva ca mAdhyasandehajanakakoDyupasthitijanakatvena prAcInairabhyupagamAt / maca nizcayatvaniveze gauravaM, prAcInaistathaivAnubhavasya nirNatatvena gauravasthAkiJcitkaratvAt, anyathA sAdhAraNadharmavaddharmijJAnajanyakozupasthitereva saMbhayajanakatvamiti niyame mAnAbhAvAt mAdhya-tadabhAvavadRttitvAdiviziSTavaizighyAvagAhijJAnajanyopasthititvena hetutathA nicayatvasyAvacchedakakoTAvapravezAcca tAdRzaviSayatAvizeSasya mAdhyAcaMbhe nizcaya eva sattvAt, tathApi nedaM vyabhicArAtmakasya doSasya lakSaNaM yenAnupasaMhAritvajJAnasya tAdRzakoyupasthityajanakatathA anupasaMhAritve'vyAptiH syAdapi tu vyabhicAritorlakSaNaM . tasya cAnupasaMhAritvamAdAyAnupasaMhAriNyagamane'pi na kSatiH sAdhyatadabhAvasahacaritatvarUpasAdhAraNatvamAdAyaiva tatrApi lakSaNasambhavAt / ma cAnupasaMhAritAdazAyAM hetau mAdhya-tadabhAvavaittilanizcaya eva nAstauti bAcaM / hetau tavizvayAbhAve'pi yadA kadAcitra kunacittaviSayasya tAdRzakoyupasthitijanakatathaiva tadAdAya dharmiNi
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ sbvicaar|| dijAne hetvaabhaasaadhikyaapttiH| napa prameyatvenAbhedAnumAne zabdo'nityaH zandAkAzAnyataratvAdityA cadrUpAvacchinnavattAjJAnaM mAdhyasandehajanakakoTiiyopasthitijanaka tadrUpavattvarUpasya lakSaNasya sambhavAdityabhiprAyaH / ___ nanu barva prameyaM vAcyatvAdityAdikevalAvayisAyakAnupasaMhArivyAptiH tatra mAdhyAbhAvasthApramiyA tatsaMbhayApramiddheH mAdhya-tadabhAvasahacaritattvarUpamAdhAraNyamAdAya lakSaNasaMbhavAcca evaM ayaM ghaTaH etattvAdityaca yadA pUrva pakSe ghaTatvaM nizcitaM taduttaraJca tatraiva ghaTe ma ghaTonAthamiti bhramojAtastadA ghaTatvavattayA nizcitavyAvRttattvena gTahyamANatayA asAdhAraNe etattve avyAptiH vAstavataDyAvRttatvAbhAvAdityata Aha, 'kevalAnvayauti, 'anupasaMhArau' mAdhyasandehAkrAntavizvakaH, 'asAdhAraNaH' pacamAtravRttiH, 'saGketareveti, tathAcAlakSyabArAvyAptiriti bhAvaH / idamupalakSaNaM sarva vahimaLUmAdityAdAvanvaya-vyatirekisAdhyakAnupasaMhAryapi na lakSyaH tatra mAdhAraNalamAdAyApi lakSaNasambhavAdityapi bodhyaM / nanu maddhetatvAdhAnadabhAyA mopi duSTa evetyata pAi, 'tadajJAnamiti saddhetatvAjJAnamityarthaH, 'puruSamyeti, na tu hetorapi doSaityarthaH() / nanvevaM maddhatamyale asAdhAraNa-prakaraNamamayoranityadoSalaM kathaM vyavaSTriyate yadAkadAcidapi tasya duSTavAbhAvAdityata Ara, 'ataeveti nityadoSavAbhAvAdevetyarthaH, 'anityadoSatvamiti, yava(1) tu heturapi duGa ivi bhAva iti kh.|'
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... tatvacintAmaNa sAdhAraNe'vyAptiH tayA sAdhyavadattitvena viruddhasvAditi cet / n| etadajAne'pi sAdhAraNyAdipratye hiyata iti zeSaH, doSazUnyatvAttatrAnityadoSavyavahAro na tu doSavattvAditi bhAvaH / yadvA 'zrataeva' puruSasya doSAdeva, tathAca bhrAntA evaM vyavaharanti na vayamityarthaH / 'anyatheti puruSasya maddhetutvAcAnadazAyAM itorduSTatve ityarthaH, 'bAdhAdijJAna iti, tadAnImapi maddhetRtvAjJAnasyAviziSTatvAditi bhAvaH / 'prameyatveneti ayametadabhinnaH prameyatnAdityacetyarthaH, 'avyAptiriti, tatra pakSasyaiva mAdhyavattayA mAdhya-tadabhAvavattitvanidhayAbhAvenobhayakovyupasthApakavAbhAvAditi bhAvaH / 'mAdhyavadavRttitveneti nizcitasAdhyavadavRttitvenetyarthaH, anavagatamAdhyamahacaritale mati avagatamAdhyAbhAvasahaparitasya virUddhatvAditi bhAvaH / tathAcAlakSyameva taditi padayaM / idaccAbhyupetyoktaM vastuto yathopavarNitalakSaNasya na tatrAvyAptiH, anyathA evaM rUpeNAnupasaMhAriNyavyAptiH tacApi pace mAdhyAnizcayAditi hRdayaM / yadrpajJAnamanumitipratibandhakaM tadeva vibhAjakopAdhirityabhiprAyeNa dUSayati, 'etada jJAne'pauti tAdRzapakSadharmatAcAnaviSayatvasyAjJAne'pautyarthaH, 'sAdhAraNatvadauti, 'pratyekasya jJAnAt' pratyekaprakArakajJAnAt, idazca svAnumitipratibandhe hetuH, 'udbhAvamAditi, mAdhAraNatvAdipratyekasyodbhAvanAdityarthaH, idazca parAnumitipratibandhe hetuH, 'uhAvitaitanirvAhArthamiti, 'uhAvitasyaitasya' sAyasandezajanakakoTiyopasthApakapakSadharmatA jJAnaviSayatvasya, 'ni
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ svbhicaar| kasya jJAnAdudbhAvanAca sva-parAnumitipratibandhAta - dvAvitaitavihArtha sAdhAraNAdevazyodbhAvyatvena tasyaiva doSatvAcca / etena pakSavRttitve satyanumitivirodhiAhArtha' nizcayArthamityarthaH, sAdhAraNyAdyuhAvanaM vinA kathametasya hetoH tAdRmapakSadharmatAjJAnaviSayatvamiti sandezAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM yathoktarUpAvacchiSasya savyabhicArarUpatve yathonarUpavattvameva vyabhicAritvaM syAt anyathA vyabhicAraviziSTasya savyabhicArapadArthatvAbhAvAt savyabhicArapadastha pAribhASikatvApatteH taca vyabhicAratvaM na sambhavati urotyA anupasaMhAritve avyApterityapi bothaM / 'eteneti 'parAstamityagretanenAnvayaH, 'anumitivirodhauti anumitivirodhI yo dharmaH tatsambandhAvyAvRttiH' yadA kadAcit tatsambandhavAn bhavyabhicAra ityarthaH, vakimAn rAmabhAdityAdau rAmabhasya mahAnamavRttitAdazAyAM anumitivirodhino vyabhicArasya sambandhAbhAvAt avyAptivAraNAya yadA kadAciditi, asAdhAraNatvantu mAdhyavayAhattatve mati mAdhyAbhAvavaDyAttatvaM na tu sAdhyavattayA niSitavyAvRttave mati mAdhyAbhAvavattayA nizcitavyAvRttatvaM tena zabdo'nityaH bhabdatvAdityaca pakSe mAdhya-tadabhAvAnyataranizcayadazAyAmapi mayabhicArakhApattiH, pakSAnirikramAce mAdhya-tadabhAvanimayadazAyAM tatra sapaJca-vipakSavyAhattatvarUpAmAdhAraNatvasattvAditi parAstaM, mAtha-sadabhAvavaDyAvRttatvasya kadAcidapi tacAsattvAt, hudo vakimAn dhUmA-' dityAdau sarUpAsivarUpavirodhidharmamAdAya pativyAnivAraNava 101
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ 06 tatvacintAmo sambandhAvyAttiranaikAntikAH sapakSa-vipakSatitvamubhayavyAttatvamanupasaMhAritvaJcAnumitivirodhi tatsa 'pakSavRttitve matauti yathAzrutagranthAnuyAyinaH / tat / vyabhicArAdijJAnasyaivAnumitivirodhitvena vyabhicArAdaranamityavirodhitvAdasambhavApatteH / na ca virodhitvaM virodhijJAnaviSayatvaM tathAsati / pahimAn vaH vahimAn dhUmAdityAdau vyabhicArAdibhramaviSayavahitva-dhUmatvAdimAdAya vaji-dhUmAdAvativyApyApatteH, samUhAsambanavyabhicArAdidhamaviSayaprameyatvAdimAdAya saddhetamAtre'tivyApyApatteH / atha virodhijJAnaviSayatvamityatra jJAnaM bhramabhinnatvena vizeSaNauyaM / na ca tathApi vaDhyabhAvavadRttiprameyatvamitibhramabhinnavayanumitipratibandhakajJAnaviSayavahitya-prameyatvAdimAdAyAtivyAnitAdavasyaM iti vAcyaM / anumitipadaM hi prakRtapakSamAtroddezyakaprakRtamAdhyamAtravidheyaka-prakRtahetamAtraliGgakAnumitiparaM / tathAca tanmAtrapakSaka-tanmAtramAdhyaka-tanmAcahetukAnumitipratibandhakamamabhibajJAnaviSayo yo dharmA yadAkadAcit tatmasambandhavAn sa hetuH tasmin pakSe tasmin mAdhye savyabhicAra iti lakSaNaparyavasannatayA na kasyApi doSasthAvakAza iti cet| n| tAdRzajJAnaviSayadharmasambasvavattvasya savyabhicAratvarUpatve tAdRzajJAnaviSayadharmasyaiva vyabhicAratvaM sthAt anyathA vyabhicAraviziSTasya savyabhicArapadArthatvAbhAvena savyabhicArapadasya pAribhASikatvApatteH, tastha vyabhicAratvaM na sambhavati
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ vybhicaarH| mbandhaH pratyekamasti viruddho'pyanena rUpeNa savyabhicAraeva upAdhezca na saGkara iti vakSyata iti nirstm| etadajJAne jAne vAvazyakapratyekajJAnasya doSatvAt dhUmavAn baherityAdau dhamatva-vahivAderiva vyabhicAraghaTakapratyekapadArthasyApi vyabhicAralApatteH savyabhicArapadasya pAribhASikale iSTApattau tAdRzajJAnaviSayaH sahetastasmin pace tasmin mAdhye savyabhicAra ityasyaiva samyakvena tAdRzajJAnaviSayadharmasambandhavattvaparyantasya vyarthatvApatteriti / __ navyAstu anumitivirodhI sammandho yasyeti baDabaukSiNa dhAdRzaviziSTasya sambandho yAdRzavibhiTanirUpitanizcayaniSThaviSayitvaM anumitivirodhI anumitivirodhitAvacchedakaM tAdRzavibhiSTasthAvyAvRttirabhedo yasya iti vyutpattyA abhedasambandhena tAdRzaviziSTavAn bhavyabhicAra ityarthaH, tAdRzaviziSTatvameva savyabhicAratvamiti bhAvaH / anumitipadazca prakRtapakSamAtroddezyaka-prakRtasAdhyamAtravidheyaka-prakRtahetumAtraliGgakAnumitiparaM tena vayabhAvavahatiprameyatvAdikamAdAya vaddhimAn dhUmAdityAdisaddhetau nAtiprasaGgaH, tathAca tanmAtrapakSaka-tanmAtrasAdhyaka-tanmAcahetakAmumitivirodhitAvacchedakaM nizcayaniSThaM yAdRzavibhiSTanirUpitaviSayitvaM tAdRzaviziSTaM tasmin pakSe tasmin mAdhye tasmin hetau vyabhicAraH, abhedasambandhena tAdRzaviziSTasambandhI sa hetuH tasmin pakSe tasmin sAdhye bhavyabhicAraH iti vyabhicAra-mayabhicArayorlakSaNaM phalitaM /
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmayI asApakatAnumitI vyrthvishessnntvaac| ata eva yatpacaka-yatmAdhyaka-yakhetakAnumitirapramiddhA tadalakSyameva nizihimAnityAdivattasyApArthakatvAt / hetatAvacchedakasambandhena tAhubhaviziSTasambandhitvAbhidhAne vibhivya samavAvAdisambandhena tAdRnaviziSTasambandhitvAbhidhAne vA dravyaM macAdityAdAvavyAptiH() mAmAvyatastAdRpraviziSTasambandhitvAbhidhAne cAnantasambandhitApravebhAiauravamato vizivyAbhedasambandhenetyuktaM, abhedavaJca nAdAvyatvaM / na samAnakAlonavAdisambandhena tAdRzaviziSTasambandhitvameva kuto nokamiti vAcyA abhedasambandhamapekSya smaankaaliinlaadegurutvaadshokvnikaanyaayaac| avacchedakatvaJca ananiriktavRttinvaM tena mAdhyapratiyogikatvenAbhAvAntarAvagAhino vyabhicArAdibhramasyApi pratibandhakatayA mAdhyAbhAvavahRttihetvAdirUpavibhiSTaviSayakatvasya svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakalavirahe'pi na catiH(2) / (1) sattvarUpahetau samavAyasambandhena ga kasyApi pattitvamiti mAvaH / (2) aar`ssiy'issttbissy' sntrnaalinimnibndhnliminrUpasambandharUpAvacchedakatAvadityuktau ekadezaviSayakavasthApi kharUpasambabApAvacchedakatvAt ekadeze'tivyAptirato'nAhA-prAmANyavAnAnAkhanditanizcayattitvavizichayAdRzaviziviSayakatvaM pacatAnumitipratiSagyakatAnirUpitakharUpasambandharUpAvacchedakatAparyAyadhikaraNaM vAdRzavizihavaM vyabhicAratvaM iveva vaktavyaM tathAca pratibandhakatAyA zramasAdhAraNAnurodhena parasparanirUpya-nirUpakabhAvApanaviSayatAmANinizcayatvena pratipantakatayA vizikaviSayakAtvastha pratibandhakatAvadakatApAyadhikaraba
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ smicaar| sAdhyAvyApyatve sati sAdhyAbhAvAvyApyaretvAbhAsatvaM manvevamapi gandhaprAgabhAvakAlauno ghaTo gandhavAn pRthivIlAdityAdau bAdhite matpratipakSite ca bAdha-satpratipakSamAdAyAtivyAptiH kAcanamayaH parvato vakrimAn parvatAdityAdI. pacavizepaNamiddhe parvataH kAcanamayavakimAn vaherityAdau mAdhyavizeSaNAsiddhe parvato vahimAn kAcanamayadhUmAdityAdau hetuvizeSaNamiddhe cAtivyAptiH ido dhUmavAn vakrerityAdau svarUpAmiddhimIrNamAdhAraNadau cAvyAptiH tatra pacavRttikhAbhAvena satyantadazAbhAvAditi cet / na / 'pakSavRttive satItyastha pacavRttitvagrahAvirodhile satItyarthaH, pakSavRttitvayAvirodhitvaca pakSatAvacchedakarUpeNa paNe mAdhyatAvacchedakarUpeNa mAdhyasya hetutAvacchedakarUpeNa hetorvA yajjJAnaM tapratibandhakatAnavacchedakatvaM, taccAnumitivirodhitAvaccheda bhinnatayA sarvaasambhavApattiH / na ca yAvRzaviziviSayatvasAmAnya pracatAnumitipratibandhakatAnirUpitakharUpasambandharUpAvacchedakatAvadityuktau na doSa iti vAcyaM / tejasvavAn dhUmAmAvavattitvavAn iti jJAnasamakAlIgasya tejasvavAn vakiriti jJAnasya vyAvartakadharmadarzanavidhayA pratibandhakatayA tejasvavajiviSayavasAmAnyasya tAdRzapratibandhakatAvacche ekatayA tejasvavazvako dhUmavAn vaGgerityAdau pativthAsyApattiH, pagavirittitvarUpAvacchedakatvoktau ca tejasvavAn dhUmAbhAvavattitvavAn iti dhAnAsamakAlInasya tejasvavAn vakiriti jJAnasya pracatAnumityaH / mnibndhn mlkssissimjlil mntrnaaluminimni tAtirivattitayA tejasvavadachau nAtiyAmiriti vibhAvanauyaM / /
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo sAdhyavanmAcahattyanyatve sati sAdhyAbhAvavanmAcahattya kasya vizeSaNaM, sAdhAraNyajJAnaJca na sAkSAdanumitipratibandhaka api tu avyabhicArAMge(1) vyAptigrahapratibandhakameveti matenedaM vakSaNamato na tatrAvyAptiH, vyAptvAmiddhizca mAdhAraNantargataiva vakSyamANamiddhimAmAnyalakSaNAkrAntatayA prasiddhavAviva vyabhicAramAmAnyalakSaNAkrAntatayA vyabhicArAntargatatve'pi bAdhakAbhAvAt / na caivamapi vyabhicArAdiviziSTasya savyabhicArapadArthatvaM na vRttaM niruktavibhiSTadharmasya vyabhicAratve virodhe'tivyAptiH tasthApi vyabhicArAntargatatve viruddhatvena pRthavibhAgAnupapatteH, vyApyatvAmiddhica vyApyavAmiddhitvena na vibhaktaH api tu AzrayAsiddhisAdhAraNa siddhitvenaiveti vAcyaM / virodhAnyatvena nirutaviziSTadharmasya vizeSaNaiyatvAt, virodhAnyavaJca hetu-mAdhyamAmAnAdhikaraNyayahavirodhitAnavacchedakatvaM, asAdhAraNatvacca mAdhya-tadabhAvavyApakaubhatAbhAvapratiyogI hetu tastavAvyAptiH, mAdhyavadavRttile mati mAdhyAbhAvavadavRttitvaM asAdhAraNatvamiti sAmpradAyikamate ca mAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNoheturiti jJAnapratibandhakatAnavaccheda] madyat hetu-mAdhyamAmAnAdhikaraNyagrahavirodhitAvacchedakaM tadanyatvaM virodhAnyatvaM nirvAcyamiti na kApyanupapattiH, vyabhicArAdijJAnamaNyanumitipratibandhakamiti matenedaM lakSaNaM nAto'sambhavaH / anumitipadaM vA yathoktAnumitikAraNabhUtajJAnaparaM, virodhitApadena ca yadaMge tAdRzAnu(1) avyabhicaritatvavizivasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiriti bhAvaH |
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ svybhicaarH| nyatvaM veti parAstaM, vyarthavizeSaNatvAt prathamaM hetvAbhAsatvAjJAnAca, gaganamanityaM zabdAzrayatvAdityA mitikAraNatA tadaMge virodhitA grAhyA tena vahivyApyadhUmavAn parvataH prameyatvaM vayabhAvavadavRttauti samUhAlambanajJAnapratibandhakatAvacchedakavadbhyabhAvavavRttiprameyatvAdimAdAya dhUmAdau nAtivyAptiriti saGkSapaH / __ sAdhAraNAdiSu lakSaNaM saGgamayati, 'mapaceti, 'sapakSAt' mAdhyAdhikaraNAt, yaH 'vipakSaH' bhinnaH, 'tavRttitva' tavRttitvaviziSTahetaviSayakatvaM, mAdhyavattitve mati sAdhyAbhAvavavRttitvaviziSTahetuviSayakatvamiti yathAzrutArthastu na saGgacchate 'virUddho'pyanena rUpeNa savyabhicAra eva' itygrimgrnthaasnggtH| 'ubhayavyAvRttatvaM' yAvatsapakSa-vipakSavyAvRttahetuviSayakatvaM, mAdhya-tadabhAvobhayavyApakobhUtAbhAvapratiyogihetuviSayakavamiti yAvat, 'anupasaMhAritvamiti anupasaMhAritvaviziSTahetuviSayakatvaJcetyarthaH, 'anumitivirodhi' anumitivirodhitAvacchedakaM, 'tatsambandha iti teSAM mAdhyavadbhitravRttitvaviziSTa hetvAdInAmabhedalakSaNasambandha ityarthaH, 'pratyekamastauti pratyeka sAdhAraNAmAdhAraNAnupasaMhArivastItyarthaH / nanvevaM mAdhyavabhinnavRttitvaviziSTa hetorabhedalakSaNasambandhasya viruddhe'pi mattvAdativyAptirityata zrAha, 'viruddhopauti, 'anena rUpeNa' mAdhyavabhinavRttitvaviziSTa hetRtvarUpeNa / nanveva viruddhasya pRthagbhidhAnaM punarutaM / na cAvRttihetarUpasya viruddhasya sahAya pRthakadabhidhAna
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo dibAdha-virAsaMkIrNAsAdhAraNAvyAptiriti kazcit / nApi sapakSa-vipakSagata-sarvasapakSa-vipakSavyAhattAnyata miti vAcyaM / tatrApi yathoktAmAdhAraNatvasya sattvena savyabhicArAmArgatalAdityata zAha, 'upAdheriti vibhAjakopAdherityarthaH, 'na makaraH' nAbhedaH, tathAca svatantrecchasyetinyAyAt() ekasyaiva viruddhasya vibhinnadharmarUpeNa vibhajanAna paunarutyamiti bhAvaH / 'etadajJAnaiti, etacca dRSTAnnArthe, 'vAzabdaH adhyarthe, tathAcaitasyAjJAnadayAyAmiva jJAmadazAyAmapi AvazyakasAdhAraNatvAdipratyekadharmaprakArakajJAnasyaiva pratibandhakavAdityarthaH, 'vyarthavizeSaNatvAditi satyantavizeSaNasya vyarthatvAdityarthaH, viruddhamAdhAraNalakSaNaM dUSayitvA viru vyAvRttaM lakSaNayaM dUSayati, 'ataeveti, atra lakSaNadaye hrado vahimAn dhUmAdityAdau mAdhyavyApyasya dhamAdAraNAya matyanna, viruddhavAraNaya prathame 'mAdhyAbhAvAvyApyeti, dvitIye 'sAdhyAbhAvavanmAcavRttyanyatvamiti, virodhasaGkIrNamAdhAraNanupasaMhAriNau(2) na lakSyau kintu zabdAkAzAvanityau zabdAkAzAnyataratvAt sarvamanityaM prameyatvAdityAdimAdhAraNamaurNavetau vakSyau, vahimAn zrAkAmAdityAdAvavRttyAkAgAdeAraNava ilAbhAsatvamiti, attiya na heturna vA hetvAbhAsaH hetutAvacchedakasambandhena vRttimataeva tathA (1) khatanvecchasya paryanuyogAnaItvAditi nyAyAdityarthaH / (2) thApyAbhinna-virajAminAsAdhAraNAnupasaMhAriNAvityarthaH /
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ - svybhicaarH| Eve ratvaM, vyarthavizeSaNatvAt anupasaMhAryavyAptezca / , kiMca vAdityabhimAnaH / etacca dvitIyalakSaNe'pyanuSacanIya, prathamalakSaNe mAdhyavyApyatvaM mAdhyAbhAvavadavRttive mati mAdhyavattitvaM, mAdhyavadavRttitve sati mAdhyAbhAvavavRttitvaJca mAdhyAbhAvavyApyatvaM, dvitIye mAdhyavabhinnAvRttile mati mAdhyavattittvaM mAdhyavamAtravRttitvaM, sAdhyAbhAvavaninAvRttitve sati sAdhyAbhAvavattitvacca mAdhyAbhAvavanmAcavRttitvaM, to nAbheda iti bhAvaH / 'vyarthavizeSaNatvAditi hetvAbhAsatvadalasya vyarthatvAdityarthaH, tadupAdAne'pyatti heto?AravAt() kharUpAsiddhimAdAya tasyApi hetvAbhAsatvAt, na hi duSTahetoH sAmAnyalakSaNe svarUpAsiddhilakSaNe vA vRttimattvamapi vizeSaNaM, gauravADyarthatvAceti bhAvaH / idamupalakSaNaM viruddhavAraNaya prathamalakSaNe sAdhyAbhAvAvyApyatvadalaM dvitIye sAdhyAbhAvavanmAcatyanyatvadalaJca vyarthaM viruddhasya savyabhicAra bhinnatve mAnAbhAvAdityapi bodhyN| 'prathamamiti sAdhArayAdeH pratyekasya jJAnaM vinetyarthaH, 'hetvAbhAsatvAjJAnAt' nirutamAdhyAvyApyetyAdilakSaNa jJAnAsambhavAt, tajjJAne ca tasyaiva pratibandhakatayA yathoktadharmaprakArakajJAnasyAnumitestatkAraNajJAnasya vA pratibandhakatve maanaabhaavaat| na ca mAdhyAvyApyatvAdighaTitatayA yathoktadharmaprakArakajJAnamapi vyAptijJAnapratibandhakamiti vaacyN| mAdhyAvyApyavAdehetutAvacchedakaviziSTahetAva(9) parvato vahnimAn gaganAdityAdau gaganahetummikamavatavRttitvAbhAvamAdAya durbAratvAditi bhAvaH / 102
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau pakSAtiriktasAdhyavataH 'sapakSatve prameyatvenAbhedasAdhane'nupasaMhAya cAvyAptiH pAkSAtiriktasAdhyavato'prasiddheH prakAratvAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM mAdhyavyApyatva-sAdhyavanmAtravRttityAdehatutAvacchedakasambandhenaivAvazyaM vaktavyatayA ayaM ghaTojAnAdityAdau yatra hetutAvacchedakaviSayatAdisambandhena sAdhyavyApyatvAdikamaprasiddhaM nacAvyANyApattikheti bodhyN| kasyacidUSaNamAha, 'gaganamiti, 'bAdha-viruddhasaGkIrNati bAdhaviruddhavAbhinetyarthaH, anavagatamAdhyamahacArakatve sati avagatasAdhyAbhAvasahacAritvasya virodhatvanaye ayametadabhinnaH prameyatvAt zabdonityaH zabdAkAmAnyataratvAta ityAderapi viruddhatayA tadAraNAya 'bAdha-viruddhetyuktaM, 'bAdha-viru khaJca mAdhyAbhAvavyApyatvarUpavirodhAzrayatvaM, 'kazcidityakharasodbhAvanaM tadIjantu vyApyasaurNamAdhAraNavaviruddhasajhausAdhAraNasyApyalakSyavAt tatrAvyAptina doSAyetyavaseyaM / anayorlakSaNayoH parikAraca daudhitaavnusndheyH| 'sapakSa-vipakSagateti mAdhyavattitve mati mAdhyAbhAvavattivetyarthaH, 'sarvasapaceti sAdhyavattAnizcayaviSayavRttisAmAnyabhinnatve mati mAdhyAbhAvavattAnizcayaviSayavRttimAmAnyamitratvetyarthaH, sarvapadaM sAmAnyAbhAvalAbhAya, yathAzrute ekamAtrasapakSa-vipakSaka sAdhAraNe'vyAptaH, 'vyarthati viruddhavArakayoH apakSagatatvadala-vipakSavyAhattatvadalayothatvAdityarthaH, tadubhayadalasya dUSakanAvAmanupayogitvena sAdhAraNatvAsAdhAraNatvAghaTakatayA viruddhasthApi sAdhAraNAmAdhAraNatargatatvena savyabhicAratvAditi bhAvaH /
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ saJcabhicAra sAdhyavataH sapakSatve vivakSite prasiddhiH vRttimatAdharmasya sAdhyavahipakSAnyatarattitvaniyamAt / kecittu sapakSagatatvadala-vipakSavyAvRttatvadalayorasAdhakatAnumAne vyarthatvAdityarthaH, ityaahuH| tdst| akhaNDAbhAvasya hetutvaan| 'anupasaMhAryeti parvato dhUmavAn varityAdau sAdhAraNe'nupasaMhAritAdazAya kApi mAdhya-tadabhAvanizcayAsattvadamAyAmanyApterityarthaH, tadAnauM mAdhya-tadabhAvavattathA nizcitasyApramiyA taDyAhattasyAprasiddheriti bhaavH| manu sapakSa-vipacyAvRttetyatra sapakSa-vipakSatvaM na sAdhya tadabhAvavattathA nizcitatvaM kintu pacAtirikramAdhya-tadabhAvavatvaM, pakSatvaJca mandigdhalAdhyakatvaM, tathAca parvato dhUmavAn baherityAdau kApi sAdhya tadabhAvanizcayAsattvadazAyAmapi nAprasiddhiH / padA mAdhyavattvameva sapakSavaM, mAdhyAbhAvavattvameva vipaJcatvamityatabhAha, 'pakSAtiriktati, asya pUrva 'kiJceti kvacit pAThaH sacana sandarbhazrAddhaH, 'prameyatveneti, abhede batAyA, 'sAdhane' mAdhyake, ayametadabhivaH prameyatvAdityabhedasAdhyakaprameyatvarUpe sAdhAraNe ityarthaH, 'anupasaMhArya ceti sarvamanityaM prameyatvAdityAdisarvapakSaka cetyarthaH, anupasaMhAryavyAptimeva vivRNoti, 'pacAtiriketi, jagata eva mAdhyasandezAkAmAlema tadatirikAprasiddheriti bhaavH| dvitIyaM dUSayati, 'mAdhyavataH sapakSava iti, tadabhAvavatazca vipakSatva iti zreSaH, 'apamiddhiriti zabdo'nityaH zabdabAdityAdAvasAdhArapadamAyA
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tattvacintAmayI nApi pakSAtiriktasAdhyavanmAvahattyanyatve sati pakSAtirikAsAdhyAbhAvavanmAvattibhinnatvam anupasaM mavyAptirityarthaH, 'dharmasya' vastunaH, 'mAdhyavadvipakSAnyatareti mAdhyavattadabhAvavadanyataretyarthaH / ___ pakSAtiriktyAdi, jala do vahimAn dhamAdityAdau mAdhyavyApyasya dhUmAdeAraNAya matyantaM, ghaTodravyaM sattvAdityAdau mAdhAraNasya sattvAdeH saMgrahAya mAtrapadaM, parvato vajhimAn dhUmAdityAdau dhUmAderapi khAnadhikaraNamAtre sAdhya-tadabhAvanizcayadazAyAmevAsAdhAraNatayA tatrAvyAptivAraNaya 'pakSAtiriktatvaM mAdhyavatovizeSaNaM, tadarthazca 'pakSaH' sAdhyanizcayAvizeSyaH, tadatirikatvaM sAdhyanizcayavizeSyatvamiti yAvat, na tu 'pakSaH' mandigdhasAdhyakaH, tadatirikatvaM, hudo vahimAn dhUmAdityAdau yadA kevalaM hUda eva mAdhyasandehaH hudAtiriktadhUmAnadhikaraNa eva ca mAdhya-tadabhAvanizcayastadApi dhUmasyAmAdhAraNatayA tatrAvyApyApatteH, yadA sarvatraiva sAdhanAdhikaraNe mAdhyavattAnizcayastadAmAdhAraNe'vyAptivAraNAya sAdhyavattvapravezaH, surabhi#razvavAdityAdau viruddhasyAzvatvAdeAraNaya vizeSyadalaM, ghaTodravyaM sattvAdityAdau mAdhAraNasya sattvAdeH saMgrahAya mApadaM, pacAtirikatvaJca atrApi mAdhyAbhAvavatyanveti anyathA azvogaurazvatvAdityAdAvazvatvAderapi khAnadhikaraNamAce sAdhya-tadabhAvanizyadamAthAmasAdhAraNatayA tatrAvyANyApattaH, kvacittu mUle tathaiva pAThaH,
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthmicaarH| 'hAryavyAneH dhUmAdAvativyAptazca tasya pana eva, sAdhyavati vRtt| nApi pakSattitve virudghAnyatve , satyanumityaupayikasambandhazUnyatvaM vyarthavizeSaNatvAt / etenAnugataM pakSAtirikatvaJca 'pakSaH' mAdhyAbhAvanizcayAvizevyaH, tadatiriktatvaM mAdhyAbhAvanizcayavizeSyatvamiti yAvat, na tu 'pakSaH' sandigdhamAyakaH, tadatiriktatvaM, surabhirgorazvatvAdityAdau yadA kevalaM surabhAveva gotvasandehastadatirik'zvatvAnadhikaraNa eva gova-tadabhAvanizcayastadAyazvatvasyAmAdhAraNatayA tatrAvyANyApatteH, yadA sarvatraiva mAdhanAdhikaraNe sAdhyAbhAvavattAnizcayastadAsAdhAraNe'vyAptivAraNAya sAdhyAbhAvavattvAveza iti dhyeyN| 'anupasaMhAya'ti tatra jagata eva mAdhyasandehAkrAntatayA pakSAtiriktApasiddheriti bhAvaH / idamupalakSaNaM dravyaM sattvAdityAdau mAdhAraNe'pi mAdhya-tadabhAvavati mAdhya-tadabhAvAnizcayadazAyAmavyAptiH(1) ityapi bodhyaM, 'dhUmAdAviti parvato vajhimAn dhUmAdityAdAvamAdhAraNyottIrNatAdabhAyAM saadhyvyaapydhuumaadaavtivyaapterityrthH| pakSa eveti 'evakAro'pyarthaM, pakSatvaM mAdhyasandehavizeSyatvaM, 'mAdhyavatIti parvata iti zeSaH, idamupalakSaNaM prathamazvogaurazvatvAdityAdAvamAdhAraNyottIrNatAdazAyAM viruddhatve'zvatvAdAvaSyativyAptiH tasya mAdhyAbhAvavattAsandehavatyapi sAdhyAbhAvavati azvAdau vRtteriti bodhyaM / (9) sAdhya tadabhAvanizcayAsattvadazAyAmiti gha0 /
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 tatvacintAmo sarvameva lakSaNaM pratyuktaM pratyekameva dUSaNatvAt udbhAvane vAdinihattazca / 'pakSattila iti, 'anumityaupayikaH' anumitijanakajJAnaviSayaH, yaH sambandha stacchUnyatvamityarthaH, sa ca sambandhaH pakSasattvaM mapacamattvaM vipacAsattvaJca, tatra sapakSamattvAbhAvamAdAyAmAdhAraNe lakSaNasamanvayaH, sapakSalaM nizcitamAdhyavattvaM na tu mAdhyavatvamA tathA mati zabdo'nityaH zabdabAdityAdisaddhetarUpe) asAdhAraNe'vyApyApaneH / na ca etalakSaNakartRmate tadamAdhAraNameva na kintu sAdhyavadavRttitvasyAmAdhAraNyatayA nityaH zabdaH zabdatvAdityAdiviruddhamevAsAdhAraNaM tatra ca vipakSAsattvAbhAvamAdAyaiva lakSaNasamanvayaH tena nirutamapakSasattvAbhAvasya virodhAnyatvAbhAve'pi na catiriti vaacy| tathA mati virodhAnyatvadalavaiyapitteH mAdhyavadavRttitvadazasyAsAdhAraNatvanaye aAkAzAdyavRttihetoramAdhArakhavena sadhyatayA tatrAvyApyApatteca, kevalaM nizcitamAdhyavaDyAttatvarUpaM sapakSavyAvRttatvarUpameva asAdhAraNatvaM na tu vipakSavyAvRttatvamapyatra ghaTakamityetanmatenaivedaM svakSaNaM tena vakimAn dhUmAdityAdau dhUmAdevipakSavyAvRttatvAbhAvadazAyAM sapakSavyAvRttatve'pi alavyatvAttadAnauM kevalamapaJcamattvAbhAvamAdAyAtivyAptiriti nirastaM, (9) vayAsatyanityaH zabdaH zabdatvAdibAdau saddheturUpa ivi 30 /
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ sbmidhaaraa| iti zrImahazopAdhyAyaviracite tavacintAmaNau anumAnAsyahitIyakhaNDe savyabhicArapUrvapakSaH // 'vyarthati asAdhakatvAnumAne pattitvAdivizeSaNasya vyarthatvAdityarthaH, 'ete netyAdi, anugataM rUpaJcAnyatamatvAdi / iti zrImathurAnAdhatarkavAgauza-viracite tattacintAmaNirahaskhe anumAnAsyaditIyakhaNDarahasye mavyabhicArapUrvapakSarahasyaM //
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNe atha savyabhicArasiddhAntaH / ucyte| ubhayakovyupasthApakatAvacchedakarUpavatvaM tatvaM viruddhAnyapakSattitve satyanumitivirodhisambandhAvyAttivA) tacca sAdhAraNatvAdi tenaiva rUpeNa jJAtasya pratibandhakatvAt parasya tathaivodbhAvanAca lakSaNAnurodhena pratyekameva hetvaabhaastvm| yahA sAdhyavanmAca atha savyabhicArasiddhAntarahasyaM / dUSaNopayika eva vibhAjaka iti niyamAnabhyupagamenAha, 'ubhayeti prakRtamAdhyasandehajanikA yA koTyupasthitiH tajanakatAvacchedakarUpavattvamityarthaH, prahate tAdRzajanakatAvacchedakaM sAdhAraNatvAdi tadAdAya lakSaNasamanvayaH, kozyupasthApakatAvacchedakAnuvRttatvAdirUpamAdAya dhUme'tivyAptivAraNaya sAdhyasandehajanakAnnaM / 'viruddhAnyeti, viruddha-svarUpAmiddhyoriNAya viruddhAnyapakSavRttitve matItyuktaM, tadarthastu pakSavRttitva-mAdhyamAmAnAdhikaraNyagrahAvirodhitvaM tena svarUpAmiddhi-virodhasaGkIrNa naavyaaptiH| anyatsarvaM puurvvt| 'tacca' ubhayakoyupasthApakatAvacchedakarUpaJca, 'tena rUpeNa' mAdhAraNatvAdirUpeNa, 'tathaiva' sAdhAraNatvAdirUpeNaiva, 'lakSaNeti hetvAbhAsasya virodhiviSayatvaghaTitapakSaNAnurodhenetyarthaH / jJAyamAnaM sadyadanumitipratibandhaka nahveSAbhAsatvamityAdyanurodhenetyarthaH, ityanye / 'yadeti, atrApi pUrvavat(1) anumitivirodhisambandhAsyADatirvA panaikAntikatvamiti ga /
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ sbhicaarsidvaantH| uttyanyatve sati sAdhyAbhAvavanmASahattyanyatvaM tenAsAdhAraNasya sAdhya-tadabhAvopasthApakatayA dUSakatvapaLe naavyaaptiH| na caivamAdhikye vibhAgavyAghAtaH, svarUpasatAnugatarUpeNa cayANAmekIkRtya maharSiNA vibhAgakaraNAt / na caMvaM sAdhyAbhAvajJApakatvena bAdha-prakaraNasamayosta mAdhyavyApyatva-sAdhyAbhAvavyApyatvobhayayahavirodhitAvacchedakarUpavatvamityarthaH, tena maddhevasakoNe sAdhAraNe nAvyAptiH, 'tena' anumitivirodhitvaghaTitalakSaNakaraNena, asAdhAraNasya satpratipakSotthApakatayA dUSakatvapakSe anumitivirodhitvasattvAcAvyAptiH, 'ubhayakoyupasthApaketyAdighaTitalakSaNAnusAreNa saMzayotthApakatayA dUSakatvapakSe punaravyAptiH sthAt asAdhAraNasya yahe saMzayotpAdAsambhavAttena pratibandhAdityarthaH, idaM 'yade'tyasya pUrva 'tenetipAThAnusAreNa vyAkhyAtaM, kacit pustake 'yadetyanantaraM 'tenetipAThaH sa tvevaM krameNa vyAkhyeyaH, 'tena' viruddhamaurNAsAdhAraNadimanahAya tadubhayavyAptigrahavirodhitvaghaTitalakSaNArthakaraNena, asAdhAraNasya matpratipakSotthApakatayA dUSakatvapace ubhayavyAptiyAvirodhitvAbhyupagamAt tadanabhyupagame tu virodhilaghaTitakhakSaNAnusAreNedamapi vyAkhyeyaM / 'prAdhikye' cayANaM dUSakatAvaujAdhikye, "vibhAgavyAdhAtaH' paJcaiva ilAbhAmA iti vibhAga-' vyAghAtaH, mAdhAraNAmAdhAraNadaunAM dUSakanAvaujabhedena bhedAdi 103
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo dacApakatayAnyeSAmupasaMgrahaH kuto na kRta iti vAcyaM / svatanocchasya niyoga-paryanuyogAnaItvAt / iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAsyaditIyakhaNDe savyabhicArasiddhAntaH // 0 // vyAdhayaH, 'svarUpeti tathAca dUSakatAvIjabhede'pi svarUpasadanugatarUpeNa vibhajanAnAdhikyamityAzayaH,(2) 'evaM' svarUpasadanugamakatve, 'mAdhyAbhAvajJApakatvena' mAdhyavattAgrahapratibandhakavena, yathAzrute ca bAdhAsAhaprasaGgAt(2) 'anyeSAM' vyabhicArAdaunAm // iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAmAkhya-dvitIyakhaNDarahasye savyabhicAra siddhAntarahasyaM sampUrNam / (1) 'niyoga' evaM kurA ityAdirUpaH, 'paryyanuyogaH' kathamevaM kRta mityaadiruupH| (2) nAdhikyamityarthaH iti / (3) tayAca sAdhyAbhAvavatyakSarUpabAdhasya sAdhyAbhAvAjJApakatve'pi sAdhyavattAgrahapratibandhakatvena saha iti bhAvaH /
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) atha saadhaarnnpuurvpkssH| taca sAdhAraNatvaM na sAdhyAbhAvavAmitva sarvamanityaM bheyatvAdityanupasaMhAyeM bhUrnityA gandhavatvAdityasAdhAraNe saMyogAdisAdhyakadravyatve cAtivyApteH / ata eva na sAdhyavattadanyattitvaM, nApi nizcitasAdhyavattadanyavRttitvaM, sAdhyavadanyattitvasya dUSakatvena shessvaiyrthyaat| atha sAdhAraNapUrvapakSarahasyaM / namvanupasaMhAryamAdhAraNayoyabhicAritvameva(1) upadheyasavare'pyupAdherasaGkarAdityuktvAdityata zrAha,(2) 'sNyogaadauti| 'zrata eva' anupasaMhAryazAdhAraNayorativyAptereva, 'mAdhyeti mAdhyavahRttitve mati mAdhyavadanyavRttitvamityarthaH, anyonyAbhAvaghaTitalakSaNakaraNat saMyogamAyake nAtivyAptiH,(2) 'zrata eva' unasthalatraye'tivyApterevetyarthaH / (1) vyabhicAritvameva sAdhAraNatvamevetyarthaH / (2) nanu banupasaMhAryasAdhAraNayoH sAdhAraNatve mitho bhedAbhAvAt vibhAgavyAdhAta ityata bAha, upadheyeti, tathAca upadheyAnAM vibhAjyAnAM sAdhAraNAsAdhAraNAnupasaMhAriNAM sadhAre'pi mitho bhedAbhAve'pi upAdheH vibhAjakasya sAdhAraNatvasya asAdhAraNatvasthAnupasaMhAritvasya ca pasarAva mitho bhedAt na vibhAgayAghAta iti bhaavH| (2) bhedabhAtrasya vyApyattitayA saMyogavajhedasya dro'sattvAnAtiyAtiriti bhaavH|
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________ 820 cintAmaya ata evAmukenAyamanaikAntika ityeveodbhAvyate tata eva vAdinihatteca na tu sapakSagatatvamapi / anupasaMhAyyIvyAvatvA'nyathA tasyaitadvizeSatvApattiriti cet tyaja tarhi tamadhikaM kRpte'ntarbhAvAt / nApi sapakSa-vipakSa - gatatvaM, vyarthavizeSaNatvAt / viruDovyAvarcya iti cet, na, vipakSagAmitvasyaiva dUSakatve tasyApyetadantarbhAvAt / atha pakSAnyasAdhyavattadanyavattitvaM sAdhAraNatvaM tena 'nikhiteti nizcitasAdhyavahatile sati sAdhyavadanyavRttitvamityarthaH, dvitIyadale nizcayAMzaniveze saGketAvativyAptiH syAt bhramAtmakasAdhyAbhAvanizcayaviSayaparvatavRttitvAt 'sAdhyeti sAdhyavadanyavRttitvamAtrasya dUSakatAyAmupayogitvena tadanupayogisAdhyavadvRttilAMzanicayAM yorvaitharthyAdityarthaH, 'ata eva' vaiyarthyAdeva, 'amukena' sAdhyavadanyavRttitvena, 'tata eva' tAdRzodbhAvanAdeva, evakAravyavacchedyArthaM darzayati, 'ma tviti / nanvanupasaMhArivAraNArthaM nizcita sAdhyavahantilaM sArthakamityAzayenAha 'anupeti, zrasAdhAraNetyapi bodhyaM, 'anyathA' tadavyAvarttane, 'tasya' anupasaMhAriNaH, 'etadvizeSatvApattiH' sAdhAraNavizeSatvApattiH, 'taM' anupasaMhAriNaM / 'nApIti, zraca 'sapacapadaM' sAdhyavatparaM, na tu nicayagarbha, zrato na paunaruktayaM, 'vyartheti sapacavizeSaNavaitharthyAdityarthaH, viruddhavAraNAya tatsArthakamityAha, 'vidadveti, 'etadantarbhAvAt' sAdhAraNAntarbhAvAt / I 1 'ati anupasaMhArivAraNAya 'paccAnyeti, 'tadanyeti sAdhyava -
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________ saadhaarnnpuurvpkssH| sarvamanityaM meyatvAdityanupasaMhAye nAtiprasaGgaH / na ca vyarthavizeSaNatA, ghaTo'nityo ghaTAkAzAbhayattihitvAzrayatvAdityanupasaMhAryyasya viruvasyAnaikAntikabhinnasya vyavacchedyatvAditi cet / n| dUSakatAprayojakarUpabhedamantareNa bhedasyaivAnupapatteH / sAdhyavadttitve sati sarvasAdhyavadanyattitvamityapi na vyarthavizeSaNatvAt ekavyaktikasAdhye tadabhAvAcca / etena cAvacchintrapratiyogitAkAnyetyarthaH, anyathA maddhetAvativyApyApattiH, 'vyarthavizeSaNatA' mAdhyavahRttitvAMzasya vyarthatetyarthaH, anavagatamAdhyasahacArI viruddha iti lakSaNabhiprAyeNaha, 'ghaTo'nitya iti, ityasya viruddhasya sarvapakSakAnupasaMhAryyasya viruddhavAntarasya ayaM gaurazvatvAdityasya mAdhAraNabhinnasya vyavacchedyatvAt, yathAzrute ghaTapakSasyAnupasaMhArivAnandhupagamAt kevalAnvayidharmavyApakasaMzayaviSayavRtterevAnupasaMhAritvAdamaGgateH, 'dUSakateti tathAca bhinna-bhivadUSakatAprayojakarUpAbhAve viruddhAnupasaMhAriNoyabhicArivizeSatvAt vyarthaM tadArakavizeSaNamityarthaH, 'sarveti sarvapadaM dhUmAderapi mAdhyavaDyaktivizeSabhedavahRttitvAdativyAptivAraNAya, mAdhyavatpakSavyaktaH prAtikhikarUpeNa tattatmAdhyAvacchitrapratiyogitAkAbhAvakUTanivezo na mAdhyamAmAnyAbhAvaH ityataH prAguna 'trata evetyAdinA ma paunarutva taba mAyavatvAvacchinapratiyogitAkasAmAnyAbhAvanivezAt, 'vyarthati
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________ ERP tattvacintAmo hecAbhAsAntaravyavacchedaka lakSaNAntare'pi vizeSaNaM vyarthamiti / iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAkhyaditIyakhaNDe sAdhAraNapUrvapakSaH // // satyantabhAgasya viruddhavArakasya vyarthatvAdityarthaH, viruddho'pyetadvizeSaeveti pUrvamabhidhAnAdityAzayaH, yathAzrutAbhiprAyeNAha, 'eketi / 'eteneti viruddhavAdicatuSTayAnyatve mati hetvAbhAsatAvacchedakarUpavattvamitilakSaNe matyantabhAgasya vaiyarthamityarthaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-dvitIyakhaNDarahasye sAdhAraNapUrvapakSarahasyaM /
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 829 ) atha saadhaarnnsiddhaantH| ucyte| vipakSagAmitvaM sAdhAraNatvaM tammASasya dUSakatvAt viruvasyApi tatvAjJAne vipakSattitAjAnadazAyAM sAdhAraNatvam anyathA tasya hetvAbhAsAntaratApatteH upAdhezca na saGkara ev| sarvamanityaM meyatvAdityanupasaMhArI zabdo'nityaH zabdatvAt bhUnityA gandha any bhaassaaghssidbhulaal| 'vipaceti, nanu vipakSagAmitvaM yadi mAdhyAtyantAbhAvavAmitvaM tadA mAdhyavadanyattitve hetvadhikaraNadeH sAdhyAbhAvavattvAdau cAvyAptiriti() cet / n| prakRtahetudharmikaprakRtamAdhyAbhAvavadavRttitvagrahatvAvacchivaM prati jJAnaviSayatayA pratibandhakatAvacchedakarUpasya vivakSitatvAt, kAJcanamayadhUmavAn vaherityAdau tu mAdhyAdeH sAdhyatAvacchedakAdyabhAvavattvaM na nAdRzagrahatvAvacchinna prati virodhitAvacchedaka atstdyudaamH| na caivaM dhUmasAmAnyAbhAvavagAmitvAdAvavyAptiH tasya kAdhanamayadhUmAbhAvavahRttitvagrahatvAvacchinnaM pratyavirodhitvAditi vAcyaM / tasya vyApyatvAmiddhAvevAntarbhAvauyatvenAlakSyatvAt mAdhyAdiniSThasya mAdhanAvyApakatvAderanupasaMhAritAle tadanyatvena pratibandhakatAvacchedaka tadavagAhitvAnavacchinnaM vA pratibandhakatvaM vAcyaM ityAstAM vistaraH / 'vipakSagAmitvaM' sAdhyavadanyavRttitvaM, 'mAdhAraNatvaM' sAdhAraNavidhayA doSatvaM, 'tastheti vipakSavRttitAmAtreNa rahautaviruddhasyetyarthaH / nanu (1) sAdhyAbhAvavattitvasyeva sAdhyavadanyattikhasya sAdhyAbhAvavaDevadhikaraNadezca sayabhicAravena tatra tatrAvyAtiriti tAtyaya'm /
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 tavacintAmaNI vavAdityasAdhAraNazca vastugatyA sAdhyAbhAvavattitvena sAdhAraNo'pi pakSatAdazAyAm udbhAvayituM na zakyata ityubhayo: denopnyaasH| iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAkhyadvitIyakhaNDe sAdhAraNasiddhAntaH // 0 // vipakSagAmilaM yadi mAdhAraNaM tadA mAdhyAbhAvavyApyatvarUpasya viruddhatvasya tabiyatatvAt na duSTa hetuvibhAjakatvaM sthAt mithoviruddhadharmANameva tathAtvAdata prAi, 'upAdhezceti sAdhAraNatva-viru khAdhupAdheH, 'na saGkaraH nAbhedaH, tathAca mitho bhinAnA doSANAmeva lakSyatayA duSTAnAmabhedo na catikaraH, pacavRttive mati mAdhyavyApakIbhatAbhAvapratiyogitvaM mAdhyAmamAnAdhikaraNatvamAcaM vA viruddhatvaM taJca na vipakSavRttitvamatastanmAtreNa na tasyAnyathAsiddhiriti bhAvaH / nanu sAdhAraNyaM yadi vipakSavRttivaM tadAnupasaMhAritAdazAyAM pakSamAtravRttitvagrahadazAyAM vA kathAyAM kathamamau nopanyasyate tadAnaumapi hetau tatmatvAdata zAha, 'sarvamiti, 'pakSatAdazAyAmiti pratijJAdharmiNaH sandihyamAnamAdhyakatvadazAyAmityarthaH, 'na zakyate', sAdhya-tadabhAvavattayA kasyApyanizcaye nizcaye vA tahRttitvasya hetAvapahAditi bhAvaH / 'tayoH' anupasaMhAritvAsAdhAraNyayoH,6) 'bhedena' kAlabhedena, kthaayaamupnyaasH| iti zrImathurAnAthatarkavAgauma-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAsya-ditIyakhaNDarahasye sAdhAraNamiddhAnmarahasyaM sampUrNam / (1) 'ityubhayoH' ityatra 'iti tayoH' iti kasyacimbhUnapustakasya pATha mamuhatya tayoriti pATho dhato rahasyakatA /
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 825 ) prthaasaadhaarnnpuurvpkssH| sarvasapakSa-vipakSavyAtto'sAdhAraNaH / manu sapakSatva na sAdhyavanmAvatvaM vipakSAvRttettimataH sAdhyavavattitvaniyamAt / nApi pakSAtiriktasAdhyavatvaM, zabdo'nityaH shbdtvaadityaadevyaaptidhaudshaayaampysaadhaarnntopttH| ma ceSTApattiH, bAdha-pratirodhI vinA vyApti-pakSadharmatayA jJAtAdanumitiniyamAditi cet, na, sarvanizcitasAdhyavadvipakSavyAvRttatvasya tattvAt zabdatvAnityatvavyA athAmAdhAraNapUrvapakSarahasyaM / prAcI matenAmAdhAraNatvaM nirvani, 'sarvamapacetyAdi, kutazcina sapakSAt kutazcit vipakSAcca vyAptatvaM vyAya-viruddhayorapauti tayovAraNAya 'sarvapadaM, 'mAdhyavattvaM' mAdhyavamAnatvaM, kacit tathaiva pAThaH, 'vRttimataiti zravRttigaganAdau vyabhicArasya vAraNAya, niyamAditi, tathAca zabdo'nityaH zabdatvAdityAdau nikhitamAdhyavaddhyAttatvenAsAdhAraNe'vyAptiriti bhAvaH / 'vyAptauti mAdhyamAmAnAdhikaraNyasya dhaudazAyAmityarthaH, 'anumitiniyamAdityasya mati pakSatAdAvityAdiH, tathAca pakSAtirikramAdhyavaDyAttasthAnamityavirodhinaH paribhASAmA asAdhArayaM syAditi bhAvaH / prAcA matena samAdhatte, 'na savaiti, nicitavaM mAthavattAthAmiva mAdhyAbhAvavattAyAmapyanvitaM,(9) tathA (1) vipakSatAyAmapyanvitamiti g0,0| 104
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________ 826 tattvacintAmaNe ptigrahe sati zabde saadhynishcyaanaativyaaptiH| na ca ghaTeo'yametaccAditi sacetAvativyAptiH, sAdhyasandehadazAyAM tasya hetvaabhaastvaat| yadyapi bhUnityA gandhavavAdityAdivastutaH sAdhAraNaH zabdo nityaH zabdatvAditi viruddhaH zabdo'nityaH zabdatvAdityAdiH saGghatureva vyAptyajJAnasya puruSadoSatvAdityudAharaNAbhAvAdasAdhAraNa na pRthak, tathApi pakSatAdazAyAM sAdhyatadabhAvAnizcayena tasya doSatvam anyathA pksstvbhnggprsnggaat| tattatpuruSeNa tadAnauM sAdhyavattayA nizcIyamAnebhyaH sarvebhyovyAhattatve mati mAdhyAbhAvavattayA nizcIyamAnebhyo vyAvRttatvaM tattatpuruSaM prati tadAnaumasAdhAraNyamityarthaH, tena zabdo'nityaH zabdalAdityAde - saMgrahaH / na ca nityavyAvRttadharmavatsarvamanityaM zravaNamAtragrAhyajAtimatsarvamanityamityAdidhaudazAyAM zabdo'nityaH zabdatvAdityamAdhAraNAvyAptiH tAdRzadharmavatvena zabde'pi mAdhyavattAnizcayAditi vAcyaM / tattajjJAnAnyatvenApi mAdhyanizcayasya vizeSaNauyatvAditi bhAvaH / 'ma ceti na vetyarthaH, 'saddhetau' maddhetutvena nizcite, 'mAdhyeti, pakSe mAdhyasya saMbhayadazAyAmanizcayadazAyAM vA tasya pakSamAtravRttihetosakahetvAbhAsatvAditi bhAvaH / 'pakSatAdazAyAM' pakSe mAdhyasaMzayasattvadAyAM,'tasya' sAdhAraNyAdeH, 'anyathA' mAdhya-tadabhAvayoranyatarasya pakSadharmikanirNayasattve /
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________ csaadhaarnnpuurvpkssH| atha sarvasapakSavyAvRttireva doSona vipakSavyAttirapi tasyA anuguNatvAt pratyuta vipakSavyAyattatvena vyatirekitayA parasAdhyasAdhakamevopanyaktaM syAt / na ca saMzAyakatayA doSatvaM taccobhayavyAttatvajJAnAditi vAcyaM / vyAptigrAhakaM sahacArajJAnaM tadabhAvadvArA sapakSavyAhattatvamAvasya dosstvaat| kiJca zabdo'nityaH zabdatvAdityuktvA nivRtte tAvannedamudbhAvyaM nyUnatvenaiva vAdinigrahAt tadudbhAvane vAdinivRttezca / na ca nyUnatve tadupajIvyaM, asAdhAraNyavyatirekeNApi tdupnyaasaat| svamatena siddhAntayituM prAcAMmataM nirasyati, 'atheti, 'doSaiti udbhAvya iti zeSaH, 'anuguNatvAditi adhikaraNavizeSAntarbhAveNa vyabhicArayahaM prati virodhitayA mAdhyauyavyAptigrahaM prati upayukratvAdityarthaH, 'yatirekitayA' vyatirekavyApyupayogitayA, vipakSatayA nizciteSu hetorasattvagrahe hetvabhAvasya vipakSatvavyApakatAdhausambhavAditi bhaavH| 'na ceti, 'saMzAyakatayA' mAdhyasaMzAyakatayA, 'doSatvaM' asAdhAraNasyeti zeSaH, 'ubhayavyAvRttatveti sapakSavipakSobhayavyAvRttatvajJAnAdevetyarthaH, 'vyAptauti vyAptigrAhaka vyApakasAmAnAdhikaraNyarUpavyAptiviSayakaM yatmAdhya-sAdhanayoH sahacAracAna, 'tadabhAvadhArA' tatpratibandhakadvArA, 'sapavyAvRttatvamAtrasya doSavAt', tathAcobhayavyAvRttatvajJAnatvenAnumitau parAmarza vA pratibandhakatvAbhAvAnAmau doSaH / nanu pramANadUSaNamapi sapakSa-vipakSo
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________ . satvacintAmayI na ca vyatirekiprayoge tadapanyAsaH, vyApti-pakSadharmatayorapratikSepe'kizcitkaratvAta, svArthAnumAne ca sarvasapakSavyAttireva doSa ityktmiti| iti zrImahaGgazopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAyadvitIyakhaNDe asAdhAraNapUrvapakSaH // 1 // bhayavyAvRttatvaM dRSTAntasya sAdhanavaikalyavadupAdhivacca nigrahasthAnatvAdevodbhAvyamatamAcha, 'kiJceti, 'ityukteti ityAdikatipayAvayavamuvotyarthaH, 'nivRtte' vAdinauti zeSaH,(2) paJcAvayavotyuttaraM tadupanyAse tu paryanuyojyopekSaNasya nigrahasthAnasya prasaGga iti bhAvaH / 'idaM' sapakSAdivyAvRtatvaM, 'nyUnatveneti udAharaNAdyanulyA nyUnatvenetyarthaH / namUnAvite'pi nyUnale vAdinaH pratyavasthAnAt na tasya nigrahasthAnatvaM ata-bAha, 'tadudbhAvana iti nyUnatvasyodbhAvana ityarthaH, 'tat' asAdhAraNyaM, 'upajIyaM, atastaddhetoritinyAyena tasyodbhASyatvamityarthaH, sabhAcobhAdinA udAharaNAdyanutau vyabhicArAba tasyopajIvyavamityAi, 'asAdhAraNyeti, 'vyatirekiprayoge' vyatirekavyApyantarbhAveNa nyAyaprayoge, tadIyodAharaNasya hetau mAdhyamAmAnAdhikaraNyAyodhakatayA rahamANasya hetoH mAdhyAbhAvIyavyApti-pakSadharmatAkhaNDanaprayuktaparyyanuyojyopekSaNasyodbhAvanAsambhavAditi bhAvaH / nandAvanakAmAsambhavena mA bhUt parArthAnumAne sapakSa-vipakSobhayaSyAvRttavaM doSaH khArthAnumAne tu syAt tatrodbhAvanasyAmapekSaNat ata bAi svArtheti / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tatvacintAmaNirAye anumAmAkhya-ditIyakhaNDarahasye asAdhAraNapUrvapakSarahasyaM / (1) gaghizitamUlapulake 'vAdigi nikhatte' ityeva pATho vartate /
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) athaasaadhaarnnsiddhaantH| ucyate / zabdatvaM sAdhyavatastadabhAvavataca nivRttatvena jAtamAdyatirekitayA vA pakSe sAdhyaM tadabhAvacca sAdhayet avizeSAt anyathA pattitvAnupapattiriti sAdhya-tadabhAvotthApakatayA svArthAnumAne'sAdhAraNadoSaH, satpratipakSe do hetU tathA, ava tvekaraveti tyorbhedH| asAdhAraNena vyatirekiprayoge parasya sarva athAsAdhAraNasiddhAntarahasyaM / 'arthAt', pakSavRttitvarUpamAdAya sAdhyavatastadabhAvavatazca vyAvRttatvena 'jJAtaM zabdatvaM', 'yatirekitayA' vyatirekyanumAnavidhayA, 'pace mAdhyaM tadabhAvaJca', 'mAdhayet' ubhayamiyAnukUlaM bhavet, 'avizeSAt' sAdhyAbhAvavayArattabhabdatvavattArahasya sAdhyavattAyAmiva sAdhyavayAttatvena tadvattAgrahasthApi sAdhyAbhAvavattAyAM mAdhakalAvizeSAt, 'anyathA' mAdhyavaDyAvRttazabdatvavattAgrahasya mAdhyAbhAvAsAdhakatve, 'pakSavRttitvAnupapattiH' vipacavyAvRttavaviziSTasyApi pakSadharmatvasya mAdhyamAdhakatvAnupapattiH, ataH 'mAdhya-tadabhAvotthApakatayA' mAdhya-tadabhAvamiyanukUkhaparAmarthaviSayatayA, 'khArthAnumAne', 'asAdhAraNaH' sapakSavipakSavyAvRttatvena gTahIto hetuH, 'dossH'| nanvevaM mAdhyauyavyAptipakSadharmatayA gTahyamANasya hetoH mAdhyAbhAvIyavyApti-pakSadharmatAvacamasAdhArayamityarthaH tacca satpratipakSeNa caritArthaM prata trAha,
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmagai 'athaanupsNhaaripuurvpkssH| anupasaMhAya nAsatsapakSa-vipakSaH siyasiddhivirodhAt / nApi kevalAnvayidharmAvacchinnapakSakaH, kevalAnvayisAdhyakasya sahetutvAt vyatirekisAdhyakasya tu sAdhya-tadabhAvavAmitvena sAdhAraNatvAt anyathA saMzayAhetutvenAnaikAntikatA na syAta, sarva kSaNika satvAditi sAdhyAprasiddhyA vyApyatvAsimapArthakaM vA, athaanupsNhaaripuurvpkssrhsy| 'amaditi pramityaviSayamapakSatve mati pramityaviSayavipakSakaityarthaH, 'siddhauti, sapakSa-vipakSayoH siddhavAvavazyaM pramitiviSayatvaM asiddhau ca kathantadgarbhAnupasaMhArivamityubhayathApi vyAghAtaH / 'kevalAnvayidharmAvacchinnapakSakaH' kevalAnvayidharmavyApakapakSatAkaH, pakSatvantu mAdhyavattayA mandihyamAnatvaM, asaurNalakSyAsattvAnnedaM yukamityAzayenAi, 'kevaleti sarvamabhidheyaM prameyatvAdityAderityarthaH, 'vyatirekisAdhyakasyeti svAzrayaniSThavyatirekapratiyogibhAdhyakasyetyarthaH, 'mAdhAraNatvAditi, tathAca sarvamanityaM prameyatvAdityAdikamapi mAdhAraNatvena na lakSyamiti bhaavH| nanu mAdhya-tadabhAvavadgAmitvaM na sAdhAracaM kinyanyadeva tadAyam ata pAha, 'anyatheti, nibandhanakatenedaM duussnnmiti| na ca sarvamanityaM vibhuvAdityAdi
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 anusNhaaripuurvpkssH| sAdhyaprasiddhau tu saadhaarnnmev| na ca pakSAnyasAdhya vattadanyattitvaM pakSAtiriktasAdhyAbhAvavattitvaM vA sAdhAraNatvaM, vyarthavizeSaNatvAt / na ca viruddhaM vizeSaNasya vyAvaya'mityuktaM / nApyatyantAbhAvapratiyogi kameva lakSyaM tasthApi bhAgAsiddhatvena(9) viruddhatvena vA alakSyatvAditi bhaavH| kSaNikavaM yadi kSaNadayAvRttive mati vinAzivara) 'nadA mAdhyavizeSaNAsiyA(2) vyaapytvaasiddhiH()| yadi ca sarlAnyatvaM tadA pratijJAvAkyasyApArthakatvaM(5) sarvaH sarvAnyaityanvayabuddheralokatvAt / yadi ca kSaNadvayAttitvamAtraM caNikatvaM tacca vibhumveva prasiddhaM pakSe pratijJayA bodhanAhaJca tadAha, 'mAdhyaprasiddhau viti / unahetoH mAdhAraNyamasahamAnaH zakate, 'na ceti pacAnyasmin vartate (1) sarvatvarUpapakSatAvacchedakamAmAnAdhikaraNyena paramamahatparimANa vattvarUpavibhutvahetArabhAvAt bhAgAsiddhiriti bhaavH| (2) kSaNaddayAvattitvasya attigaganAdau sattvAt gaganAdeH kSaNikAva vAraNAya vinAzitvarUpavizeSyadalam / (3) sAdhyavizeSaNAsiyA kSaNadayArattitvavaiziSTyarUpasya sAdhyavize. ghaNasyAsiyetyarthaH / (8) prAcInamate sAdhyavizeSaNAsiddheH vyApyatvAsiddhimadhye parigaNita vAt sAdhyavizeSaNAsiddhirityanukkA vyApyatvAsiddhirityuktam / (5) yAdRzabodhatvAvacchedena niyatAhAryatvaM tAdRzabodhArthaprayuktavAkyatvaM camArthakatvamiti / 105
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo sAdhyakatve sati kevalAnvayidhAvacchinnapakSakatvaM, sarvamabhidheyaM yatvAdityaca vipratipattyA pakSatAdazAyAM pakSe saadhyaanishcyenaanupsNhaarinnyvyaapktvaat| yaH sAdhyavattadanyavRttistattvamityarthaH, tena parvato vajimAn dhUmAdityAdau pakSAnyo yaH mAdhyavAn tadanyasmin vartamAne dhUmAdiitau nAtivyAptiH, sarva kSaNikamityAdau ca pakSAnyAprasiddhyaiva nAtivyAptirityAzayaH / viruddhasya sAdhAraNyamanaGgIkurvatAM matenedaM tadaGgokuLatAM mate vAha, 'pakSAtirikneti pakSAtirikta varttate yaH sAdhyAbhAvavattistattvamityarthaH, tena parvataH parvatAnyo dravyatvAdityAdau pakSAnyasya sAdhyAbhAvavattAprasiddhAvapi nAvyAptiH, 'vyarthati mAdhyavadanyattitvasyaiva samyaktvAt prathame sAdhyavahRttitvena mahitasya pakSAtirikravRttitvasya dvitIye ca tanmAtravizeSaNasya vyarthakhAdityarthaH / nanu turago gaurazvatvAditiviruddhasya vAraNArthameva pakSAnyavRttivAdivizeSaNaM nivezyamata pAha, 'na ceti, 'una', 'viruddhasthApi tattvAjJAne maadhaarnntvmevetigrnthen| 'nApauti, 'kevalAnvayidharmAvacchinnapacakalaM' mAdhyavattayA nizcIyamAnatAzUnyapakSakatvaM, tacca ghaTaH prameyo vAcyatvAdityAdau vyatirekavyAptimattayA bhrAmyamANe maddhetAvativyAptamataH satyantaM, tAvanmAtraJca parvato vahimAn dhUmAdityAdAvaSayavyAptimattayA rAmANe gatamato vizeSyadalaM, sarva vakriman dhUmAn dravyatvAt jalavAdA ityAdayastu saddheta-sAdhAraNa
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupsNhaaripuurvpkssH| 35 atha pakSAtirikta vyAptigrahAnukUlApratItasahacAro'nupasaMhArya yadi ca padhe vyAptigrahaH kathaJcittadA zabdopadarzitavyAptikAnumAnavadabhedAnumAnavacca sahetureveti cet / n| tatraiva saGghatAvativyApteH sarvasya viruddhAH pacatAdazAyAM lakSyAeveti bhaavH| 'vyApakalAditi atyantAbhAvapratiyogimAdhyakatvAbhAvena matyantArthasya tatrAmattvAditi bhaavH| 'atheti, pace tadatirikta cApratIto'nizcito vyAptigrahAnukUlaH sahacAro yasya so'nupasaMhArya ityarthaH, tAdRzaH . sahacAraH mAdhya: sAdhanayoranvaye vyatireke cAviziSTa iti tadekataragrahe'pi naanupsNhaaritaa| nanu pakSabhinnApratItavyAptigrahAnukUlasahacArakatvamityevAstu kRtaM pakSApratItatAdRzasahacArakatvadalena ityata bAha, 'yadi ceti, 'kathaJcit tadupanayAdivazena, 'maddhatureveti, tathAca tadAraNarthameva pakSApratItasahacArakatvadalamiti lakSaNakRtAmAzaya / 'pacAtirikta ityasya pakSAdanyasmin ityartha saGkalayya dUSayati, 'tatraiveti pakSe gTahItavyAptike ityrthH| pakSe tadatirikta cetyartha- . karaNe doSamAi, 'sarvasyeti, yena rUpeNa pakSatA tadavacchinnAnyatvaM na pacAtirikatvaM prameyatvavatsarvamanityaM vAcyatvAdityAdAvavyANyApatteH, parantu yena rUpeNa pacatvaM tadAzrayasya pratyekabhedakUTavatvaM taca marcavAvacchinabhedasya sattve'pi prasiddhameveti bhAvaH / athAnidhita
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tatvacintAmaNau pakSave pakSAtiriktAprasiddhe,asAdhAraNa-viruyorativyAptezca dUSakatAyAM vyarthavizeSaNatvAcca / na ca dUSakatA anaikAntikatvena na pratvekamiti vaacym| arthagatyA vyrthvishessnntvaat| nApi vipratipattiviSayamAvattitvaM vyAptigrahAkUlasahacArasAmAnyakatvamAcaM vAcyaM tabAha, 'asAdhAraNeti, asAdhAraNa: nizcitasAdhyavaDyAvRttaH zabdaH prameyaH zabdatvAdityAdau vyatirekasahacArAgrahadazAyAM prativyAptirevaM viruddhe turago gaurazvatvAdityAdAvapi / nanu tadubhayaM lakSyameva mAdhyavattayA mandihyamAnavizvakatvAderdUSakatAyAmanupayogenAkiJcitkaratvAdAda,'dUSakatAyAmiti, 'dUSakatAyAM' hetvAbhAmatAyAM, 'vyarthavizeSaNatvAt' anupayogitvAt agTahItasahacArakatvAdijJAnasyAnumitiM pratyavirodhitayA tasya hetvAbhAmatvAyogAditi phalitArthaH / athAgrahautamaicArakatvasya tAdrSyeNa buddheranumityavirodhitve'pyanekAntikatvatvaprakAreNa buddhestathAtvAdeva tasya hetvAbhAsAvaM paryavasthatItyAzaya() nirAcaSTe, 'na ceti, 'arthagatyeti vyAptigrahavirodhitAvacchedakarUpavattva, lakSaNasyAnekAntikatvapadArthasyArthagatyA tAdRzarUpasyApi dUSakatAyAmanupayukavAdityarthaH / vipratipattiviSayatvaM mAdhyavattayA mandiyamAnatvaM tanmAtravRttitvaM yadi sakalatahattitvaM tadAi, 'kevaleti, (9) satyatItyAzayati /
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupsNhaaripuurvpkssH| 17 kevalAnvayisAdhyake avyApteH sarvasya pakSatve maacaaiibhaavaaditi| iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tavacintAmaNau anumAnAsyahitIyakhaNDe anupasaMhAripUrvapakSaH // 0 // - kevale hetunA vinAkRte anvayi mandihyamAnatvenAnvitaM mAdhyaM yasya tAdRzaM sarvamanityaM dravyavAdityAdihetAvavyAptirityarthaH, 'ativyAptiriti pAThe zabdaH prameyatvavAnanityo vA zabdatvAdityAdau kevalAnyayyAdimAyake ativyAptirbodhyA, yadi tu sAdhyavattathA amandihyamAnavyAvRttatvameva tanmAtravRttitvaM tadAha, 'sarvasyeti, 'pakSave' mandiyamAnatve / iti zrImathurAnAthatarkavAgIza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-ditIyakhaNDarahasye anupasaMhAripUrvapakSarahasyaM /
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________ dbiaamii . . athAnupasaMhArisiddhAntaH / ucyte| vyAptigrahAnukUlaikadharmyupasaMhArAbhAvo yaSa sa hetvabhimato'nupasaMhArI, sa cAnvayena vyatirekeNa vA sarvasya pakSatve dRSTAntAbhAvAt ghaTo'nityo ghaTAkazibhayatiditvAzrayatvAdityAdaiA sAdhya-sAdhana * athAnupasaMhArisiddhAntarahasyam / 'vyAptigraityAdi, 'yati vyAptigrahAcayi, tathAca yaddharmikavyAptigrahe 'anukUlAnAM' viziSTAnAM, ekasyAnyatra dharmiNi 'upasaMhArasya' vaibhiTasya, prabhAvaH saheturanupasaMhArau, yAdRza hetudharmikaprakRtasAdhyauyavyApyavagAhitA yadaMze yanirUpitA tasya tadabhAvavattvaM, taddharmika-tadvyAptigrahavirodhirUpavattvaM vA tAdRza hetau anupasaMhAritvamiti phalitArthaH, kAlavAn gaganAt ityAdau cAdhikaraNadeH yatvAdyabhAvaH, kAlazUnyaM gaganAbhAvavattvAdityAdau cAdhikara: sAdhyAbhAvIyatvAdivirahaH sulabho lakSyaH / na ca mAdhya-sAdhana'bheSaNasiddhavAvativyAptiH, prakRtamAdhya-sAdhanagrahAvirodhitvenApi rUpasya kvacidvizeSaNauyatvAt / prathAtra yadyanvayavyAptigraho mAtaH tadA vyatirekaprayoge vAcyaM jJeyatvAdityAdau vyatirekamATakayorekadale'paradalAbhAvasya hetvAbhAmAntaratApatteH prata-ceti, vAzabdaH samuccaye, ma vyAptiyaho'nvayena vyatirekeNa 19. iti shessH| nanu sarvamabhidheyaM prameyatvAdityAdau kuto
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupasaMhAritijJAH / ra sAica-trAnAzasya viruddhatvAsAnadazAyAmanupasaMhAritveneSTatvAt kevalAnvayidhamAvacchinnapakSako vA sarvamabhidheyaM prameyatvAditi saGketo na kevalAnvayau pakSatAbacchedako nizcitasAdhyavattitvAt vipratipattyA nAnvayavyAptidhauH niruktasthAnupasaMhAritvasya hetvAbhAmAntarasya ca tacAsattvena pratibandhAsambhavAdata Aha, 'sarvasyeti, 'pakSatve' mandigdhasAdhyakatve, 'dRSTAntAbhAvAdityasya na vyAptigraha ityAdiH, tathAca mAdhya-sAdhanayoH sahacAranizcayAbhAvaprayukta eva tatrAnvayavyApyagraho na ta helAbhAsaprayukta iti bhAvaH / sahacArAnizcayadvArA'nupasaMcAritvasya dUSakatvavAdinAM prAcAmapi sarvapakSakatvaM na tasya dUSakatAyAM tantramityAha, 'ghaTo'nitya ityAdinA, 'iSTatvAt' ityasya prAcyarityAdiH, asmAkantu sAdhyAbhAvavagAmitvena tasya sAdhAraNatvameveti bhAvaH / dUSaNopayikamanupasaMhAritvaM nirucya vyavahAropayikaM tadAha, 'kevaleti, kevalAnvayidharmaNa 'avacchina' vyApakaM, 'pakSatva' sAdhyavattayA sandihyamAnatvaM yatra tattvamarthaH, avacchinnAntasya vyAvattimAha, 'sarvamityAdinA, "maddhetau' saddhetatvena nirNeyamAne, 'na pakSatAvacchedakaH' na mAdhyavattayA mandihyamAnatvasya anatiriktavRttiH, 'nizciteti mAdhyavattayA nizcitavRttitvAdityarthaH, 'vipratipattyA' sarvamabhidheyaM na vetyAkArikayA, 'pakSatve' sarvasya mAdhyavattayA mandihyamAnatve, 'anupasaMhAryaveti anupasaMhAritvena vyvhaayymevetyrthH| nanu gaganavAn dravyatvAdityAdau vRttimattvazanyamAyake
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tattvacintAmaNe sAdhyAnizcayadazayAM pakSatve tadanupasaMhAryeva vyatirekisAdhyake sAdhyAbhAvavavRttitvAcAnadazAyAmidaM dUSaNaM tadavagame'pi sAdhAraNasaGkara eva, evaM vyApyatvAsiddhanAne tadudbhAvane cAyaM vyabhicAravadupajIvyatvAdadoSaH, ghaTAkAzobhayattiditvAzrayatvaJca viruddhameva / sAdhyAbhAvavagAmitvarUpaM sAdhAraNyamAvazyakamiti tena saGkarAnAdhikaraNasya mAdhyauyatvAbhAvarUpamanupasaMhAritvaM pRthagdoSa ityata zAha, 'vyatirekauti vRttimattvavyatirekavatmAdhyaka ityarthaH, 'idaM' vyAptipahAnukUlatyAdinA uktamanusaMhAritvaM / nanu vahimAn gaganAdityAdyavRttihetau sAdhyavyabhicaritatvaviziSTa-mAdhyamAmAnAdhikaraNyarUpasya mAdhyasambandhitAvacchedakadharmavattvarUpasya vA viraharUpavyApyatvAsiddhirAvazyakauti tayA makarAnAdhikaraNasya hetvIyavAbhAvarUpamanupasaMhAritvaM pRthak dUSaNamata zrAha, 'evamiti, 'ayaM' adhikaraNAdau hetvIyatvAdyabhAvaH, 'vyabhicAravaditi vRttimaddhetau mAdhyAbhAvavagAmilavadityarthaH, 'upajIvyatvAditi, ayaM heturvyAptizUnyaH svAbhAvavadadhikaraNasAmAnyakatvAdityAdikrameNAnupasaMhAritvasya vyAyasvAmiddhiyahaM pratyupajJovyatvAdityarthaH / nanu ghaTo'nityo ghaTAkAzobhayavRttiddhitvAzrayatvAdityatra svAvyApakamAdhyakatvenAnupasaMhAriNi vyavahAraupayikasyAnupasaMhAritvasthAvyAptiH tatratyapakSatAyAH kevalAvayidhavicchedyatvAbhAvAt ata pAha, 'ghaTAkANeti, 'viruddhameveti
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupsNhaarisiddhaantH| 1 ratenAnupasaMhAritvapratisandhAne yadi vyAptigrahastadAnumitireva sadabhAve vyApyatvAsibireveti nirstmupjiivytvaaditi| iti zrImahazopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAkhya-ditIyakhaNDa anupasaMhArisihAntaH // // anupasaMhAritvavyavahAraviruddhamevetyarthaH, tathAca vyavahAraupathikabhirakAvalakSyameva taditi bhaavH| eteneti 'nirastamityanemAncayaH, anupasaMhAritvasya doSarUpasya 'pratisandhAne' nizcaye, yadyanupasaMhAritvAM bhramatvajJAnAdivazAt hetau vyAptinizcaya ityarthaH, 'tadAnumitireveti, tathAcAnumitvavirodhivAdamupasaMhAritvasya helAbhAmatvAyoga iti bhAvaH / tadabhAve' vyAptigrasthAbhAve, 'vyApyavAmiddhireva', anumityanutpattiprayojikA ma lanupasaMhArivamiti bhAvaH / 'upajIvyatvAditi vyAptijJAnasyAnu mityupajIvyatvAdityarthaH, tathAcAnumitivirodhitvaM na hetvAbhAsatvaM mAdhAraNyAcavyApteH kinnu anumitestadupajIvyajJAnasya cAnyataravirodhitvaM taccAnupasaMhAritve'pyacatamiti bhAvaH // iti zrImathurAmAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-ditIyakhaNDarahasye anupasaMhArisiddhAnta rahasyaM sampUrNa // ' savyabhicArapanthaH samAptaH // 0 // 106
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 842 ) atha viruddhpuurvpkssH| viruddho na sAdhyAbhAvavyApyaH saMyogAdisAdhyake saddhetAvativyApteH / nApi sAdhyaniSThAtyantAbhAvapratiyogivyApyatvaM tattvam, idaM dravyaM guNavavAdityAdA saMyogAdivyApye'tivyApteH, kintu sAdhyAsamAnAdhi ___ atha viruddhpuurvpkssrhsym| 'mAdhyAbhAvayApya iti, khamamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakamAthAbhAvakatvamatra mAdhyAbhAvavyApyatvaM na tu svasamAnAdhikaraNatyannAbhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyAbhAvatvakatvaM saMyogAdimAyaka ityAdivakSyamANadUSaNAsaGgateH / 'sAdhyavaniSTheti mAdhyavadhiSThAtyantAbhAvapratiyogI yo dharmastavyApyatvaM tadavacchinnAnyobhAvavadavRttilamarthaH, asti ca gotvavAn azvatvAdityAdau gotvavaniSThAbhAvapratiyogino'zvatvAdenirutavyApyatvamazvavAdAviti lakSaNamamanvayaiti bhAvaH / pUrvoktadUSaNamattve'pyadhika doSamAha,(1) 'idamiti, saMyogAdivyApya iti dravyatvavaniSThAbhAvapratiyoginaH saMyogAdeAye guNavattvAdAvityarthaH, mAdhyavaniSThatvaM yadi mAdhyavati niravacchinnavRttimattvaM vivakSyate tadA tu nAyaM doSa ityavadheyaM / 'mAdhyAsamAnAdhikaraNeti, (1) tathAca ratalakSaNe'pi saMyogo dravyatvAdityAdau saMyogavanniSThAbhAva pratiyoginaH saMyogAdeH nijalavyApyatvasya dravyavahetau sattvAt arnidir'ini maa|
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivajrapUrvapaccaH / 43 sAdhyavadanyonyAbhAvavyApyo karaNasAdhyAbhAvavyApyaH vA, sAdhyAbhAvatvaM sAdhyavirodhitvamAcaM bhAvAbhAva erturemAnAdhikaraNatvaM zratra sAdhyAnadhikaraNavRttitvaM zradhikaraNabhedena saMyogAdyabhAvasya bhinnatayA ca saMyogAdisAdhyakamaddhetau nAtivyAptiH, na tu sAdhyAdhikaraNAvRttitvaM tat zradhikaraNabhedena saMyogAdyabhAvasya bhinnatvAbhyupagamAdeva saMyogI guNatvAdityAdAvavyAtivirahe'pi (9) sAdhyAbhAvapadavaiyarthyApatteH sAdhyAdhikaraNAvRttitvasyaiva smyklaat| na caivamapi sAdhyapadavaiyarthaM sAdhyAnadhikaraNavRttyabhAvavyApyatvasyaiva samyaktAt bhAvabhinnAbhAvasya ghaTakatayA sAdhyAnadhi - karaNavRttidravyatvAdivyApyatvamAdAya saGketau nAtiprasaGga iti vAcyaM / sAdhyAnadhikaraNavRttyAkAzAbhAvavyApyatvamAdAya pratiyogisamAnAdhikaraNatva-tadvyadhikaraNatvalacaNaviruddhadharmAdhyAsA saGketAvatiprasaGgAt bhAvenAkAzAdyabhAvasyAdhikaraNabhedena bhedAbhAvAditi bhAvaH / zradhikaraNabhedenAbhAvabhede mAnAbhAvAdAha, 'sAdhyavaditi, anyonyAbhAvasya cAvyApyavRttilAbhAvAt na saMyogAdisAdhyakasaddhetAvativyAptiriti bhAvaH / nanu adhikaraNabhedenAbhAvabhedAbhyapagame'pi prathamalacaNamasaGgataM dravyatvAbhAvavAn pRthivItvAdityAdyabhAvasAdhyaka (1) adhikaraNabhedenAbhAvasya bhinnatvAnabhyupagame saMyogAbhAvasya saMyogAdhikaraNAvRttitvAbhAvena saMyogo guNatvAdityAdAvavyAptiH tadabhyupagame ca guNavRttisaMyogAbhAvasya saMyogAdhikaraNAvRttitayA tamAdAya lakSaNasamanvaya iti samuditatAtparyyam /
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmagai sAdhAraNaM tenAbhAve sAdhye'bhAvAbhAvasya bhAvatve'pi nAvyAptiH abhAvAbhAvo'bhAvapratiyoginirUpyatvena bhAvabhinna eva vaa| na ca bhAvatvenopapattA kimadhike viruddhe'vyApteH tatra mAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasthAprasiddheH tAdRzasya vyatvAderbhAvavAdityata pAha, 'mAdhyAbhAvatvamiti 'mAdhyavirodhinamAtramiti mAdhyatAvacchedakAvacchinapratiyogitAkavamAnamityarthaH, yathAbhute sAdhAsamAnAdhikaraNapadavaiyarthyApatteH sAthavirodhivyApyatvasyaiva samdhAnAt() maatrpdaadbhaavtyvyvcchedH| ma ca mAdhyapratiyogikatvameva mAdhyAbhAvatvamucyatAM kiM mAdhyatAvacchedakAvachinapratiyogitAkatvaparyanteneti vaacy| mAdhyAkAzobhayAdyabhAvamAdAya saGketAvatiprasaGgApaneriti dhyeyam / 'bhAvAbhAvastheti mAthIbhUtAbhAvapratiyogikasyetyarthaH, 'prabhAvapratiyoginirUpyatveneti prabhAvAtmakapratiyoginirUpyatvaviziSTa ityarthaH, vaiziSyasya hatIyArthavAt etacca svarUpakathanam / 'bAdhakaM vineti bAdhakAbhAvenetyarthaH, 'prabhAvapratIteH dravyatvAdhabhAvAbhAve'bhAvavaprakArakapratIteH pramAvAditi bhAvaH / bhAvasvarUpatve sA pratItiH pramA na syAt prabhAvatvasya bhAvaNyAvRttadharmavizeSalAdityabhimAnaH / nanu gauravameva bAdhaka kicAbhAvatvaM na bhAvaNyAvanodharmaH kintu bhAvAbhAvamAdhAraNo'khaNDodharmavizeSa ityata pAha, 'anyatheti gauravabhautyA vyatvAdyabhAvAbhAve(9) sAdhyavirodhipadenaiva sAdhyAsAmAnAdhikaraNyalAbhAt khAtANa sAdhyAsAmAnAdhikaraNyasya vaiSarthamiti bhAvaH /
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________ 05 virjpuurvpkssH| neti vaacN| bAdhakaM vinA abhAvapratIteH pramAtvAta anyathA atyntaabhaavaanyonybhaavyaarprsidbhiH| atha sAdhya-hetvorvirodhe pakSe sAdhyasattve hetvasiddhiH 'bhAvatvapratauterbhamatvAbhyupagame'bhAvatvastha bhAvAbhAvasAdhAraNadharmavizeSatvAbhyupagame vA ityarthaH, 'atyanteti tattadadhikaraNavizeSatvenaiva tadubhayapratIteH sambhavAditi bhaavH(1)| dhvaMsa-prAgabhAvayoradhikaraNasvarUpatve dahedAnomutpanno ghaTadhvaMsaH dahedAnauM vinaSTo ghaTaprAgabhAvaityAdipratauterasambhavAt tadubhayaparityAgaH(9) / kecittu dhvaMsa-prAgabhAvayoradhikaraNakharUpatve ghaTasatvadazAyAmapi tadubhayapratItyApattiH tadAnImadhikaraNamattvAt atastadubhayaparityAgaH / na caivaM ghaTAtyagnAbhAvAderapi adhikaraNasvarUpatve ghaTApasAraNadazAyAmiva ghaTasattvadazAyAmapi tatpratItyApattiriti vaacN| atyantAnyonyAbhAvapadasya dravyatvAdipratiyogikAtyantAbhAva-tadavachinapratiyogitAkAnyonyAbhAvaparatvAdityAjaH / 'atheti, 'virodhe' nirutavirodhajJAnadazAyAM, 'mAdhyasattve' mAdhyajJAnasattve, 'helasiddhiH' hetamattvajJAnAbhAvaH, tadattAjJAnasattve (1) abhAvatvasya bhAvasAdhAraNatvAbhyupagame atiriktAbhAvakalpanApekSayA jAdhavena tattadadhikaraNeSvevAbhAvatvakalpanAyA baucityamiti tAtparya / (2) tathAca dhvaMsa-prAmbhAvayoradhikaraNakharUpatve ghaTadhvaMsasya khAdhikaraNA tmakakapAlakharUpatayA ihedAnImutpanno ghaTadhvaMsa iti pratIterasambhavaH kapAlasya prAgutpanatvena idAnImutpannatvAbhAvAditi bhAvaH /
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________ 00 tatvacintAmaNe hetusAle sAdhyAbhAvasiau baadhH| na ca pramANAntareNa sAdhyAbhAvasiau bAdhA na hetutvenaiveti vAcaM / vizeSaNavaiyarthyAditi cet / na / hetoH padhe sAdhyAbhAvopasthApane'pi prathamopasthitavirodhasyaiva upajIvyatvena doSatvAt / nanu sAdhyAbhAvasambandho vyabhicAra eva doSo na tu tabiyatatvamapi gauravAt asAdhakatve taviruddhadharmavatvajJAnAsambhavAdityabhimAnaH / 'hetamattve' hetumattAjJAnasattve, 'mAdhyAbhAvasiddhau' sAdhyAbhAvasiddhau matyAM, 'bAdhaH' aNumitibAdhaH, tathAca kiM nirutavirodhajJAnasya pRthagdoSatveneti bhaavH| nanu taGketakaviziSTabuddhau tavetvajanyabAdhajJAnameva pratibandhaka na tu taddutujanyabAdhajJAnamityabhimAnenAzakate, 'na ceti, 'pramANAntareNa' pramANAntareNaiva, 'bAdhaH' taddhetakAnumitibAdhaH, vizeSaNeti bAdhajJAnasya pratibadhya-pratibandhakabhAve hetuvizeSajanyatvAjanyatvavizeSaNastha gauravApattibhyAM pryojktvaadityrthH| 'hatoriti paJcamI hetutaityarthaH, 'mAdhyAbhAvopasthApane(1) iti pAThaH, 'virodhasyaiva' ityevakAro bhinnakrame, 'upajIvyatvena' ityanantaraM yojyaH tathAca pakSe nirutavirodhaviziSTa hetamattAjJAnaM bAdhaniyamAmapauvidhayA anumitipratibandhakaM / na ca vibhiSTayuddhau bAdhanizcayasya pratibandhakatAvazyakatve tatmAmayyA api tatpratibandhakatve mAnAbhAva (2) sAdhyAbhAvavAdhAnupasthApane'pauti kadhihitamUjapustakapAThaH /
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 vizaddhapUrvapakSaH ! vyrthtvaac| nava sAdhyAsahacaritasya sAdhyAbhAvasahacaritasya vA gamakatvabhramarUpAyAmazaktI vizeSo'sti yenAzaktivizeSonnAyakatayA na vyryvishessnntaa| na iti vaacy| bAdhanizcayotpattikAle viziSTabuddhivAraNaya tatmAmayyA api pratibandhakatvAvazyakatvAt jJAnarUpapratibandhakAbhAvasya(1) kevA pUrvavartitayaiva hetutvAt anyathA vinA siSAdhayiSAmanumitiH kApi na syAditi bhaavH| kacittu 'mAdhyAbhAvAnupasthApane'pauti pAThaH, tatra yadA pakSe sAdhyavyAyahetumattAparAmarzarUpaH satpratipadovartate sAdhyAbhAvavyApyatvarUpavirodhaviziSTatamattAzApaJca pakSe varttate tadA prakRtahetunA pace mAdhyAbhAvajJAnavirahe'pautyarthaH, 'upajIvyatvenetyasya ca mAdhyAnumityutpAdaM pratyupajIvyatvenetyarthaH, iti dhyeyam / tadetat sAmpradAyikamataM dUSayati, 'nanviti, 'mAdhyAbhAvasambandhaH mAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNohetuH, mAdhyAbhAvasya sambandho yatreti vyutpaneH, 'doSaH' doSapadavAcyaH, 'tatriyatatvamabiini ghsslaambir'l r'ni sbaaghmaalaalaacchi (1) nanu bAdhanizcayAbhAvasya kAryasahavartitayA kAraNatvakalpanenaiva bAdha nizcayotpattikAle viziSTabuddhivAraNasambhave khAtantraNa bAdhanizcayasAmagrAH pratibandhakatvakalpanaM kimarthamityata pAha, jJAnarUpapratibandhakAmAvasyeti, tathAca jJAnarUpapratibandhakAbhAvasya kAryasahavartitayA kAraNatvAGgIkAre dhanumiti prati siDyabhAvasthApi tathaiva kAraNatvAsalyA vinAnumitmA kucApyanumitinaM syAditi bhAvaH /
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________ age tAvacintAmayI cAnakAntivasAmAnyalakSaNe vipakSavRttitvaM na vizeSaNam asAdhAraNAdyavyApteH sAdhAraNantu sapakSattitvasahitamiti vA / vipakSagAmitvasyaiva sAdhAraNatvAt rUpataniyatatvAzrayo'pautyarthaH, tasya niyatatvaM yatreti vyutpatteH, gauravAditi gauraveNa tatra vyAptijJAnasyAnumitervA pratibandhakatAvacchedakAlavirahAdityarthaH / nanu svarUpasambandharUpAvacchedakatAparyApyadhikaraNatvaM na doSatvaghaTakaM api tu atiriktavRttitvarUpaM tacca gaurave'pi sambhavatItyata-bAha, 'asAdhakatva iti sAdhya iti zeSaH, 'vaiyarthyAditi(9) mAdhyAmahacaritatvadalaveyarthyAdityarthaH, tathAcAsAdhakatAsAdhakatvasya doSatvavyApakatayA tadabhAvAna tasya doSatvasambhavaH, ataeva pUrvAnasAmAnyalakSaNamapi kevalaM na doSapadapravRttinimittaM api tu asAdhakatAsAdhakatvavizeSitamiti bhaavH| nanu kevalamasAdhakatAsAdhakatvaM na doSatvavyApakaM api tu asAdhakatAsAdhakabAzaktivizeSonAyakatvAnyataravattvaM, tacca tatra varttata eva ityatapAha, 'na ceti, 'mAdhyAsahacaritasya mAdhyAbhAvasahacaritatve mati mAdhyAsahacaritasya, 'gamakatvadhamarUpAyAmiti gamakatAyAH prayojakatArUpAyA vyatirdhamarUpAyAmityarthaH, 'na vyarthavizeSaNatA! nAsAdhakatAsAdhane vyarthavizeSaNatA doSatvavighaTiketi zeSaH / etacApAtataH (1) mUkhe 'tharthatvAt' ityatra 'vaiyarthAt' iti kasyacinbhUjapustakasya pATho'nena pAThadhAraNegAnumIyate /
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vivjyuuj'pkssH| E adhikasya vyarthatvAt / na pa viruI vyAvarca, vipakSagAmitvenAcaiva tdntrbhaavaat| athAnaikAntikeM vipakSasambandho na dUSakatAvIjam asAdhAraNAdyavyApteH / na ca tavAnyadeva vauja, hetvAbhAsAdhikyApatteriti vyabhicAriNi avyabhicArAMze bhramaH niruktaviruddhe tu sAmAnAdhikaraNyAMze bhrama ityevAzako vizeSasambhavAt / vastutastu bAdhavibhiSTavyabhicArAdivat viziSTAntaraghaTitavAnna doSatvasambhava ityeva tatvaM / 'vipakSavRttitva) na vizeSaNamiti tAdAmyasambandhena vipattihetumAn yaH so'naikAntika iti nAnekAntikasAmAnyalakSaNamityarthaH, 'asAdhAraNeti vyApyamajhausAdhAraNAdyavyApterityarthaH, 'sapanavRttitvamahitamiti vipakSavRttive mati sapattitvaviziSTaM sAdhanamityarthaH, tathAcAnakAnnikasAmAnyalakSaNasya mAdhAraNalakSaNasya cAyApyatayA mAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNohetureva virodhovAcyaH na tu mAdhyavadavRttitvAMbho'pi nivezanIya iti bhaavH| 'adhikasya' mapakSavRttitvAMzasya, 'vyarthatvAditi dUSakatAyAmanupayogitlAdityarthaH / nanu nedaM dUSakatAprayojakaM.rUpamapi tu mAdhAraNavyavahAraviSayatAvacchedakaM tathAca viruddhavAraNAya tadupAdAnamityabhiprAyeNAha, 'na ceti, 'tadantarbhAvAt' viruddhasyAntarbhAvAt, tathAca vipakSagAmitvamAdAya mAdhAraNavyavahArasya viruddhe'pi mattvAt nedaM mAdhAraNavyavahAraviSayatAvacchedakamapauti bhAvaH / nanu viruddhe mAdhAraNavyavahAro (1) vipakSagAmitvamiti kacihnitamUlapustakapAThaH / 107
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo datu tAvadevaM tathApi sAdhAraNe viruddhapraveza vajakSepa rkheN| anye tu viruDalakSaNe na vyarthatvaM sAdhAraNasya vyavachedyatvAt / nApyasAdhakatAnumitI, etasyApi vyApya -...------- bhAtaH anyathA tatmAdhAraNaM bhavyabhicAravibhAjakatAvacchedakameva durvacamityabhiprAyeNAzaGkate, 'atheti, 'na dUSakatAvauja' na viruddhamAdhAraNaM, duSTatAvIjaM na viruddhasAdhAraNaM duSTavibhAjakatAvacchedakamiti yAvan, 'asAdhAraNeti vyApyasorNasAdhAraNAdyavyApterityarthaH / 'tatra' vyAyamajhausAdhAraNadau, 'vauja' vibhAjakatA- . bacchedaka, 'hetvAbhAsAdhikyeti hetvAbhAsavibhAjakatAvacchedakAdhikyetyarthaH, 'sAdhAraNe' sAdhAraNamAtrasya, 'viruddhapravezaH' viruddhamadhye pravezaH, tathAca mAthAbhAvasamAnAdhikaraNahetoreva viruddhatve dravyaM satcAdityAdimAdhAraNamAtre viruddhavyavahArApatteriti bhaavH| _ 'viruddhalakSaNa iti viruddhasya itarabhedAnumAna ityarthaH, 'na vyarthavamiti mAdhyAbhAvavyApyatvaghaTakasya mAdhyAmaharitaladalasya na vyarthakhamityarthaH, 'mAdhAraNasya' mAdhyamamAnAdhikaraNamAdhAraNasya / 'amAdhakatAnumitAviti, vidyamAnApi vyarthatA nAmAvakatvamAdhakavavighaTiketi bheSaH, 'etasthApauti kevalamAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNavavat sAdhyAsahacaritatve mati mAdhyAbhAvasahacaritatvarUpamAdhyAbhAvavyApyavasthApyasAdhakatAvyApyavAdityarthaH, vyarthavizeSaNastha vyAyavighaTakavAditi bhaavH| nanvevaM vakrimAnamauladhUmAdityAdAvapi
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________ 851 vinApUrvapakSaH tvAta, nauladhUmAdau ca vyAptiratveveti na svArthAnamAne doSaH parasya tu vyrthtvmdhikN| na ca virudatvAdityaca zabdAdhikyamiti, tantra, arthohi lija, na vyabhicArAvArakavizeSaNAvacchedenApi vyAptiH, nAravAditi vakSyate,na cArthagatyA vyarthatve'pi virudatvAdityapa vyarthavizeSaNatA doSo na sthAdityatra dRSTApattimAna, 'nauleti| nanvevaM kathAyAM paraprayuktahetau vyarthavizeSaNatA nigrahasthAnaM na sthAdityata Aha, 'parasyeti kathAyAM paraprayuktasAdhanasyetyarthaH, 'adhika' adhikAkhyanigrahasthAnAntargataM / nanvevaM viruddhatvemAmAdhakatAmAdhane'yadhikena nigrahApattirityata Aha, 'na ceti, 'arthAnauti, 'artha: mAdhyAbhAvavyApyatvarUpaH viruddhatvazabdasyArthaH, 'liGga liGgatvenAbhimataM cyApyatvenAbhimatamiti yAvat / 'arthagatyeti viruddhazabdArtha mAthAbhAvavyApyatve vyarthavizeSaNatve'pautyarthaH, 'udbhAvaneti viruddhazabdArthavivecanAt prAk tasyodbhAvanAzakyatvamityarthaH, tatpUrvaM tadudbhAvane vAdinA viruddha zabdasyArthAntarakaraNe niranuyojyAnuyogApatteriti bhaavH| 'Avazyakatadvivecana iti arthavivecanasthAvazyakatayetyarthaH, taduttarameveti zeSaH / vyarthatvamadhikamiti prAgutaM dUSayati, 'heviti, avadhAraNArthakacakArADyarthatvavyavacchedaH, 'adhika' adhikAkhyanigrahasthAna, 'katakartavyatAyA iti hetvabhidhAnaprayojakAkAsAviSayasidvirUpasya bitIyahetoH kartavasya prathamenaiva satase tyrthH| 'viziSTa
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo jdAvanAzakyatvama, pAvazyakatadvivecane tadudbhAvanasya zakyatvAditi hetuiyopanyAse cAdhikaM prathamena hitoyasya kRtakartavyasAyA dussttivojtvaat| na ca nauladhUmAdityAdau viziSTakartavyamanyena kenApi kRtaM, dhUmavavAdityanenaiva kRtamiti cet / n| tathAnupanyAsAt anyathA naulaannvyaaptteH| apare tu sAdhyAnavagatasahacAraH sAdhyAbhAvasahapArI viruSaH anyathA pRthivyAM meyatvenetarabhedAnumAnaM kartavyamiti hetvabhidhAnaprayojakAkAGgAviSayamiddhirUpavizakSaNaka vyamityarthaH, 'tathAnupanyAsAditi dhUmAditibhAgena prathamaM dhamajJAnajJApyo vaJjirityazcayabodhAjananAdityarthaH, 'anyathA' dhUmAdibhAgena prathamaM tAdRzAnvayabodhajanane, 'naulAnanvayeti dhUmena mamaM naukhAnacayApatterityarthaH, dhUmapadasya janitAncayabodhajanakatvena nirAkAjatvAditi bhAvaH / kecittu(1) 'tathAnupanyAmAditi, kevaladhUmahetutvasya pratijJAvAkvArthAnvaye tattAtparyeNaiva nauladhUmavattvasthAnupanyAmAdityarthaH, 'anyagheti tattApayeNaiva tasyopanyAsa ityarthaH ityAhuH / ___ 'mAdhyAnavagateti mAdhyamaharitatvenAnicitatve mati mAyAbhAvasAcarita ityarthaH, 'anyathA' sAdhyAbhAvayApyasyaiva viruddhatve, (1) banye viti gaa|
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________ virjpuurvpkssH| ma viruddhaM syAt sAdhyAbhAvAvyApyatvAt / na ca tatsAdhA. raNaM, sapakSAsa tvaat| na ca sAdhyasahacArAjAnaMdazAyAM sAdhAraNativyAptiH, tadA tasyApi viruddhatvAditiprAhuH / tnn| vipakSagAmitvaM duussktaapryojkmityuktaatvaat| ata eva vyabhicarito vyatirekyanai kAntika eva / nApi sAdhyAbhAvasAdhakatvaM tatpamApakatvaM vA, sAdhyAbhAvasambandhabuddhiM vinA tadajJAnAt / nApi sAdhyavada 'sapakSAsattvAditi nizcitasAdhyavadavRttivAdityarthaH, nizcitasAdhyavattile mati mAdhyAbhAvavavRttereva sAdhAraNatvAditi bhAvaH / 'mAdhAraNativyAptiriti dravyaM sattvAdityAdisAdhAraNativyAptirityarthaH, 'vipakSagAmitvamiti, 'dUSakatAprayojaka' sAdhAraNyarUpo doSaH, tathAca tahaTitatayA viziSTo na doSa iti bhAvaH / nanu yadi tAdRzaviziSTo na virodhastadA tadAzrayasya hetoH kutrAntarbhAvaityata Aha, 'zrata eveti 'yabhicaritaH' sAdhyAbhAvasahacaritaH, 'yatireko' anvgtmaadhymhcaarkH| 'sAdhyAbhAvasAdhakatvamiti sAdhyAbhAvavattApratItiviSayavRttitvamityarthaH, etacca vayAdau mAthe dhUmAdAvaNyAgatamata Aha, tanmamApakatvaM veti mAdhyAbhAvavattApramitiviSayavRttitvamityarthaH, 'sAdhyAbhAvasambandheti hetau sAdhyAbhAvasAmAnAdhikaraNyetyarthaH, 'tadajJAnAditi tajjJAnasya vyAptijJAnApratibandhakavAdityarthaH, tathAca havA
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmayI gyatvavyApyatvaM, vyApyatvavivecane vyarthavizeSaNatvAt / nApi svavyApakAbhAvapratiyogisAdhyakatvaM, sAdhyAbhAvasya hetuvyApakatyapratItau hetu-saadhyaabhaavsmbndhmaansthaavshyktvaaditi| iti zrImahaGge zopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAsya-ditIyakhaNDe viruddhapUrvapakSaH / bhAmasAmAnyalakSaNAnAkrAntatayA nAsya hetvAbhAsopAdhitvamiti bhAvaH / pUrvI anyonyAbhAvagarbha lakSaNamapi dUSayati, 'nApauti, pUrvAnamiti zeSaH, tena na paunarutalaM, 'vyarthati mAdhyavadavRttive mati mAdhyavabhinavRttitvasya mAdhyavadanyatvavyApyatvarUpatayA satyantadalavaiyarthyAdityarthaH / 'khavyApketi 'sva' mAdhanatvenAbhimataM, khavyApakatvaM skhamAmAnAdhikaraNyaghaTitamityabhiprAyeNa dUSayati, 'mAdhyAbhAvastheti, 'sambandhaH' sAmAnAdhikaraNyaM, tathAca bAdhaviziSTavyabhicArAdivahoSAntaraghaTitatayA nAsya hetvAbhAmopAdhitvamiti bhAvaH / rati zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-dvitIyakhaNDarahasye viruddhapUrvapakSarahasyam /
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) patha viruddhasiddhAntaH / ucyte| sAdhyavyApakAbhAvapratiyogitva viruddhatvaM / na ca pratiyoginorambaye bhAsamAna eva tadabhAvayo atha viruGkamiDAmarahasyam / 'mAdhyavyApaketi hetvabhAvasya mAdhyavaSiSTAbhAvApratiyogivarUpamAdhyavyApakatvajJAna hetvabhAvAbhAvasya hetoH mAdhyAmAmAnAdhikaraNyajAnaparyavasannaM tacca hetoH mAdhyamAmAnAdhikaraNyajAnaM pratyeva pratibandhakamiti bhAvaH / any naamaabll ghssaamaalaathiy'aamaaglaami nl mAdhyamAmAnAdhikaraNyagraho na viruddhaH, na vA hetvabhAvasya mAdhyavyApakatvajJAna hetvAbhAvAbhAve sAdhyAsAmAnAdhikaraNyajJAnarUpaM vizeSaNavizeSyabhAvabhedAditi cedetadakharamenaiva 'yavetyAdevakSyamANatvAditi bhaTTAcAryAH / svatantrAstu 'mAdhyavyApakatyasya mAyavyApakAbhAvapratiyogihetumatpakSatvaM virodhatvamityarthaH / na caivaM surabhirgorazvatlAdityAdaravibaddhatvApattiH, iSTatvAt, etajjJAnaca mAdhyAbhAvamAdhakavyatirekaparAmarmatayA anumitiM pratyeva sAkSAtpratibandhakaM / na caivaM matpratipakSAbhedaH, tatra hetvantaraM ghaTakamatra tu prakRtahetureva ghaTaka ityeva vishepaat| na ca tathApyasAdhAraNabhedaH granthakAranaye samapakSavyAvRtta hetumatpakSasyAmAdhAraNatayA mAdhyayApakAbhAvapratiyogihetamapaJca
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmagai AptigrahaH, bhinnagrAhakasAmagrIkatvAt anyathA vytirekivilyaaptteH| yaddA dRttimataH sAdhyavadattitvaM sAdhyavaititvAnadhikaraNatvaM sAdhyAsamAnAdhikaraNadharmatvaM syaiva tathAtvAditi(1) vAcyaM / etadakharamAdeva 'yityaadeWdhymaannvaadityaaH| _ 'pratiyoginoriti mAdhyasya pratiyogI mAdhyAbhAvaH hetvabhAvastha pratiyogI heturanayoH sAmAnAdhikaraNyaM viSayoktyaivetyarthaH, 'prabhAvayorvyAptigrahaH' sAdhyAbhAvAbhAvasya mAdhyasya hetvabhAve vyApakatAgrahaH, tathAca hetau mAdhyAbhAvamAmAnAdhikaraNyAtmakavyabhicArajJAnameva pratibandhakamastu kimetajjJAnasya pratibandhakatveneti bhAvaH / yadyapi pratibadhyatAvacchedakabhedAdekenAnyasya nAnyathAsiddhisambhavaH, tathApi sphuTataraM doSamAha, 'bhinneti parasparamAmayyaniyatamAmayokatvAdityarthaH, 'anyatheti yadi pratiyoginoranvayasahacAraM viSayokRtyaivAbhAvayordhyApakatAmahaH tadetyarthaH, 'vyatirekivilayeti pRthivI itarebhyo bhidyate ityAdhaprasiddhamAyake vyatirekavyAptigrahavilayApatterityarthaH, pRthivItarabhedasthAprasiddhyA pRthivautvena samantasya mahacArapahAsambhavAditi bhAvaH / 'vRttimata iti vRttimattve mati mAdhyavadavRttitvamityarthaH,vakrimAnAkAzAdityAdAvativyAptivAraNAya styk| vastutastu matyantamanupAdeyameva vahimAnAkAmAdityAderapi lakSyatvAt (1) tattvAditauti bhAvaH / /
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________ virsidvaantH| sAdhyavattitvAnadhikaraNadharmatvaM vA tavaM na. vyatirekyativyAptiH, taba sAdhyAprasiyA tathA dhAnavirahAt, asAdhAraNe ca sakara ena anenApi rUpeNa tasya doSatvAt / na ca sAdhyavattitve sati vRtti: anyathA mAdhyattitvAMzamAcagrahasthApi virodhitvena tahaTitasya() hetvAbhAmatvAsambhavAditi(2) dhyeyaM / madhyavavRttitvAnadhikaraNavamiti, vRttimattve matautyatrApyanuSaJjanauyaM, pUrvatra mAdhyavavRttitvAtyanAbhAvo'tra tu tadadhikaraNatvAtyantAbhAva iti bhedaH, (2) 'mAdhyAmamAnAdhikaraNadharmAvamiti sAthamamAnAdhikaraNabhinnatve mati vRttimattvamityarthaH, vizeSya-vizeSaNabhAvabhedAt() atyantAnyonyAbhAvabhedAcca dvitIyato bhedaH / jJAnAtivyAptiM nirAkaroti, 'na ceti, 'yatirekyativyAptiH' vyatirekiNi mAdhyavattitvajJAnAbhAvena mAdhyavadavRttitvajJAnApattiH, 'mAdhyApramidyeti, idamupalakSaNaM kadAcittathA jJAne'pi kSativirahAcca / nanvevaM nityaH zabdaH zabdatvAt ityamAdhAraNasthApi viruddhatvApattirityaceSTApattimAha, 'mAdhAraNe ceti, 'makara eva' viruddhAbheda eva, 'doSatvAt' duSTatvAt / 'na ceti, 'jJAnAt' jJApakAt, 'tena vinA' mAdhyAbhAvavagAmitvajJAnena vimA, (1) taTitasya vRttimattvaghaTitasyetyarthaH, tathAca virodhitAyAmanupa yogibhAgasya na hetvAbhAsaghaTakatvamiti bhAvaH / (2) tasyApi hetvAbhAsatvasambhavAditauti g0| (3) akhaNDAbhAvaghaTakatayA nAdhikaraNatvAMzasya, vaiyarthamiti / . (8) vizeSaNa-vizeSyabhAvabhedAditi yaH / 108
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUja tatvacintAmaNe matvajJAnAt sAdhyAbhAvavAmitvajJAnamAvazyakaM tena vinA sAdhAvadattitvAjJAnAditi vaacym| upajIvyatvena bhinnatvAt upajIvyatve'pi sAdhyavati na vartataiti jJAnaM na svatodUSakamiti cet / n| asahacAra 'sAdhyavadavRttitvAjJAnAt' vRttimattvaviziSTasAdhyavadavRttitvajJAnAnutpAdAt, vRttimatvaviziSTasAdhyavadavRttitvajJAnotpatteH sAdhyAbhAvavagAmitvajJAnotpattivyApyatvAditi yAvat, ekavizeSabAdhagrAhakasAmagrIsahakRtamAmAnyagrahasAmagryAstaditara vizeSaprakArakajJAnajanakasvaniyamAditi bhaavH| yadyapi vRttimattve sati mAdhyavadavRttitvajAnasya sAdhyAbhAvavagAmitvaviSayakatvAvazyakatve na kApi kSatiH pratibadhyatAvacchedakabhedAdekenAparasyAnyathAsiyasambhavAt, tathApi tadupekSya sphuTataramasya samAdhAnamAha, 'upajIvyatveneti vRttimattve mati mAdhyavadavRttitvajJAnasya itarabAdhanizcayabidhayA tatra sAdhyAbhAvavadvRttitvajJAne kutracidupajIvyavamAtreNetyarthaH, mAtrapadAt tasya tadAtmakavaniyamavyavacchedaH, 'bhinnatvAditi kutracittatra taginatvasyApi sattvAdityarthaH, sAdhyAbhAvAdyupasthitiviraheNa tena vinApi kvacittadutpAdAditi bhaavH| 'upajIvyatve'pi' kacidupajIvyamAcasattve'pi tasya tadAtmakatvaniyamAbhAve'pauti yAvat, 'na khato dUSakamiti nAnumiti-tatkAraNAnyataraM prati sAkSAt pratibandhakamityarthaH, tathAca sAdhyavadavRttitvaM kathaM hetvAbhAsa iti bhaavH| 'asahacArajJAnasya' sAdhyavadattivajJAnasya, 'virodhitayA' sahacArAMzagrahavirodhitayA,
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivisiddhaantH| 856 jJAnasya virodhitayA vyAptigrahapratibandhakatvAt vyabhicArAjJAnavirodhitvena vyabhicArajJAnavat / nanu virukhasya svArthAnumAnadoSatvepi parArthAnumAne'pArthakatvaM ayogyatAjJAnena nizcitAnanvayAditi cet / n| ayogyatAjJAnasya viruvatvajJAnopajIvakatvena tasyaiva doSatvAt baadhe'pyevN| sa cAyaM vidhisAdhane vividhaH 'vyabhicArAjJAneti vyabhicArasthAjJAnaM yasmAditi vyutpattyA avybhicaarjnyaanetyrthH| 'nanviti, 'apArthakatvaM' apArthakatvameva udbhAvyamiti zeSaH, yataH zAbdadoSasya purasphUrtikatayA tasmin sati hetvAbhAsodbhAvanaM niranuyojyAnuyogamAvahatauti bhaavH| nanu kuto'pArthakavamityata Aha, 'ayogyateti ekapadArthe'parapadArthAbhAvapramAyAayogyatAtvena prakRte sAdhane mAdhyamAmAnAdhikaraNyAbhAvapramaivAyogyatA tasyAH jJAnenetyarthaH, 'nizciteti nizcitAyogyatAkatvAdityarthaH, tathAca nizcitAyogyatAkatvenApArthakatvaM yatrAnanvayAvagatiH tadevApArthakamiti pariziSTakatAbhidhAnAditi bhAvaH / 'ayogyatAjJAnastheti viruddhatvapramAyA jJAnamevAtrAyogyatAdhIH tatra ca viSayabidhayA viruddhatvajJAnamupajIvyamiti bhAvaH / 'doSatvAt' doSatvenodbhAvyatvAn, 'bAdhe'pyevamiti, 'evaM' tajjJAnasyAyogyatAjJAnopajauvyatvena parArthasthale udbhAvyatvaM / 'ma cAmiti, 'ayaM virodhaH,. 'vidhimAdhane' vidhimAdhakanayA paropanyaste viruddhasAdhane, 'trividhaH' liGgatrayeNaiva kathAvasare'numeyatayA kathakasampradAyamiddhaH, kiM liGgA
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo sAkSAtsAdhyAbhAvavyApyatvAt sAdhyavyApakAbhAvavyApyabAt sAdhAvyApakaviruhopalambhAt yathA dhUmavAnayaM yogyadhUmavattayA anupalabhyamAnatvAt / niramikatvAt jlaashytvaat| na ca sarvaca sAdhyavyApakaviruddhopalambha -- ------------ ... - -- -...- - jayaM tadAha, 'sAkSAtmAdhyAbhAveti sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyAbhAvetyarthaH, 'mAdhyavyApakAbhAvavyApyatvAditi vyApyapadasya svarUpArthakatayA mAdhyavyApakAbhAvavAdityarthaH, sAdhyavyApakAbhAvatvaJca mAdhavyApakatAvacchedakarUpAvacchitrapratiyogitAkAbhAvatvaM, 'sAdhyavyApakaviruddhopasambhAditi upalambhapadasthAbhedaparatayA mAdhyavyApakaviruddhavAdityarthaH, mAdhyavyApakaviruddhavacca mAdhyavyApakatAvacchedakarUpAvacchivapratiyogitAkAbhAvavyApyatvaM, hetabhedena cayANAmudAharaNaM krameNAha, 'yatheti, dhamavAnayamiti, 'ayaM dhUmavattvenAnupalabhyamAnodezaH, 'yogyadhUmeti 'yogyaH' bAdhitaH, tathAca dhUmavattvemAnupalabhdhamAno'yaM dezaH dhUmavAn dhUmavattApramityaviSayatvAt iti vAdinA prayukta mAdhyAbhAvavyApyatvena mAdhyaviruddhatvamutrauyate, artha dezodhUmavAn niranikavAditi pareNa prayukta mAdhyavyApakAbhAvatvena mAdhyaviruddhRtvamubIyate, ayaM dezodhUmavAn jalAzayatvAt iti vAdinA prayukta mAdhyavyApakavayAdiviruddhatvena mAdhyaviruddhatvamutrIyate ityarthaH, svarUpAsilavAraNAya prathamahetau pramAvapravezaH, tatsattve tasyaiva doSasyAtisyuTatayA tadapahAya viruddhonayanasthAnucitalApattaH, idamupalakSaNaM gotvavAn azvatvAdityAdAvekasminnapi hetau
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________ forfeite: I iti na caividhyam, etadadhAne'pi sAdhyAbhAva-tApakAbhAvavyApyatvenApi jJAtasya doSatvAt / na ca dhUmavAnayaM tadabhAvavattvAditi jayAdhikaM, svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM hi vyApakatvaM taccAbhede'pi dhUmavAnayaM dhUmAbhAvavattayopalabhyamAnatvAt tadattayA (1 M kAlabhedena puruSabhedena ca cayANAmunnAyakatvaM draSTavyaM / 'sAdhyadhyApa kaviruddhopalambha iti sAdhyavyApaka viruddhatvenaiva sAdhyaviruddho mathanaM kathAvasare kathakasampradAyasiddhamityarthaH, 'na caividhyamiti kathAvasare kathakAnAM viruddhalonnAyakasya na caividhyaMmityarthaH, 'etadajJAne'pi ' sAdhyavyApakaviruddhatvasyAjJAne'pi, 'sAdhyAbhAveti vyApyapadavyatyAsAt sAdhyAbhAvavyApyatvena sAdhyavyApakAbhAvatvenApItyarthaH, 'jJAtasya' jJAnasya, 'doSatvAditi kathAvasare viruddhatvadoSonnAyakatAyAH sakalatAtikasiddhatvAdityarthaH, 'iti cayAdhikamiti pratyatra viruddhalokanAyakaM yAdhikamityarthaH, tatra sAdhyAbhAvavyApyatva - sAdhyavyApakAbhAvatvAdInAM hetau svarUpAsiddhatayA teSAM tadunAyakatvAsambhavAdityabhimAnaH, 'taJcAbhede'pIti, tathAca tatrApi sAdhyavyApakAbhAvatva - sAdhyavyApakaviruddhatvAbhyAmeva viruddhavonayanasambhava iti bhAvaH / dadamupalacaNaM sAdhyAbhAvavyApyatvasyApi bhedAbhedasAdhAraNatayA tenApi tatra tadukhayanasambhava iti draSTavyam / nanu tathApi dhUmavAnayaM dhUmAbhAvavantayA. jJAyamAnatvAdityAdAvuktacayeNa na viruddha lonayanasambhavaH tattrayasya tajAsattvAdityata zrAha 'dhUmavAnayamiti zraca hetAvupalambhobhrama "
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNI nupalabhyamAtatvAdityanaikAntikameva / niSedhasAdhane pi vividhaH pratiyogyupalambhAt sAdhyavyApakAbhAvopalabhAt sAdhyavyApakaviruddhopalabhAt yathA niraniko ....... ....... ......... ... .. - pramAmAdhAraNoniviSTaH, 'tadattayeti dhUmaprakArakalaukikamAkSAtkArAviSayavAdityarthaH, 'anekAntikameveti na tu viruddhamityarthaH, prathamasya dhUmAbhAvavattAdhamaviSaye dhUmavati dvitIyasya cAtaundiye dhUmavati mAdhyasamAnAdhikaraNatvAditi bhAvaH / 'niSedhamAdhane'pauti niSedhasAdhakatayA paraprayukta viruddhasAdhane'pautyarthaH, 'vividhaH' kathAvasare siGgatrayeNaivAnumeyatayA kathakasampradAyasiddhaH, kiM liGgacayaM tadAha, 'pratiyogyupalambhAditi upalambhapadasyAbhedaparatayA sAdhyapratiyogitvAdityarthaH, evamagre'pi, hetubhedena trayANAmudAharaNaM krameNa darzayati, 'yatheti arthastu pUrvavat, 'sarvazcAyamiti virodhamAdhakodharma iti shessH| 'vizeSaNadvArApi' hetutAvacchedakaghaTakavizeSaNadArApi, anumitaH san kvacidvirodhonAyaka iti zeSaH / sAmpradAyikAstu 'sa cAyamiti ayaM viruddhohetuH vidhimAdhane vidhirUpamAdhyamAmAnAdhikaraNyagrahe vidhirUpamAdhyAnumitau vA, 'vividhaH' vidhA pramitaH man pratibandhakaH, kena cayeNa pramitasAdAra, 'sAkSAtsAdhyAbhAvetyAdi, maLaca prakAritA paJcamyarthaH, .pramita iti zeSaH, zeSaM pUrvavat, hetubhedena trayANAmudAharaNaM krame NAha, 'yatheti, ekasminnapi hetau kAlabhedena puruSabhedena ca trayANamudAharaNaM bodhcha, 'viruddhopasammaH' viruddhatvaprakArakopalambhaH, prati
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________ virsiddhaantH| . 'yamamimatvAt dhUmAbhAvazUnyatvAt dhamavatvAt sarvazvAyaM vizeSaNahArApi yathA kRSNAguruprabhavavAhimAnayaM bandhaka iti zeSaH / 'iti trayAdhikamiti, atra mAthAbhAvavyApyatvamAdhyavyApakAbhAvatvAdyabhAvena tadattayA pramitatvAbhAvAdityabhimgamaH / abhimAnaM nirAkRtya samAdhatte, 'khasamAneti, idamupalakSaNaM mAdhyAbhAvavyApyavasthApi bhedAbhedabhAdhAraNatayA tadvattayApi pramitatvastha tatra sambhavaH / nanu dhUmavAnayaM dhUmAbhAvavattayA jJAyamAnatvAdityAdikaM tattrayAdhikameva tatra mAdhyAbhAvavyApyatvAdInAM prabhAvAdityatabAha, 'dhUmavAnayamiti, 'niSedhasAdhane'pi' niSedharUpamAdhyamAmAnAdhikaraNyagrahe'pi, 'trividhaH' tridhA jJAnAt pratibandhakaH, 'pratiyogyupalambhAt' mAdhyapratiyogitvaprakArakajJAnAt, evamagre'pi, dharmaparonirdezaH, 'sarvazcAyamiti ayaM dUSakatAprayojakodharmaH sAdhyAbhAvavyApyatvAdirUpaH, 'vizeSaNadvArApIti anumeya iti zreSaH, asthodAharaNamAha, 'yatheti ityAhuH / tasat, sAdhyAbhAvavyApyavAdijJAnasya mAdhyamAmAnAdhikaraNyagrahapratibandhakatve mAmAbhAvAt virodhyaviSayakatvAt mAdhyAmAmAnAdhikaraNAdigrahasyApi pratibandhakatathA vibhAgastha nyunatvaprasaGgAcca / prAvastu 'ma cAyamiti ayaM viruddhohetaH, 'vidhisAdhane' vidhimAdhyakaH, 'vividhaH' vidhA tAntrikairvibhaktaH ityarthaH, ityAjaH / / tadamat, 'etadajJAne'pautyAdyagrimamUlAmaGgataH / 'prayaJceti virodhaH iti zeSaH, 'bAdheti bAdhamakIrNaH kacidyathA
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 cintAmayI kaTukAsurabhipANDaradhUmavazvAt / ayaSa bAdhAzrayAsiha-svarUpAsiddhAsAdhAraNasaGkIrNaH kvacit / . iti zrImahaMzopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAsyadvitIyakhaNDe viruddhasiddhAntaH // // azvogaurazvatvAdityAdau, pAzrayAsiddhimIrNaH kacidyathA kAJcana- : mayo gaurazvo govAdityAdau, svarUpAsiddhimaurNaH kvacidyathA surabhigaurazvatvAdityAdau, 'asAdhAraNasaGkIrNaH kacidyathA nityaH zabdaH shbdtvaadityaadaavityrthH| pracInanaye mapakSa-vipakSagAmitvasyaiva mAdhAraNyatayA tatmAiyaM nAbhihitaM, navyanaye vRttimati viruddhe tatmAiryyamapi bodhyaM, bAdhapadaM matpratipakSasya, asAdhAraNapadazcAnupasaMhAritvasthApyupalakSaNaM, mAdhyAvyabhicaritatve mati mAdhyamAmAnAdhikarapyarUpavyApyabhAvAmiddhimaGkaro bAdha-kharUpAmihAnyataramakAraca sarvacaiva, mAdhyavizeSaNasiddhi-sAdhanavizeSaNasiddhi-saGkArazca na kvApi, mAdhyatAvacchedakaviziSTamAdhyamAmAnAdhikaraNyAbhAvaviziSTahetutAvakedakAvacchiAhetoreva virodhatayA tasya tatrAprasiddhatvAditi dhyeym| iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-dvitIyakhaNDarahasye viruddha siddhAntarahasyam /
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 85 ) atha stprtipksspuurvpkssH| satyatipakSatvaM na samAnabalabodhitasAdhyaviparyAyaliGgatvaM, parasparapratibandheneobhayorabodhakatvAt, balacca atha satpratipakSapUrvapakSarahastham / 'samAnabalabodhiteti samAnabalavaliGgajJAnajanya-tatkAlaunatatpuruSoyabodhaviSayamAdhyaviparyAyakaliGgatva( tatkAlauna-tatpuruSoyasatpratipakSitatvamityarthaH, balaniSThasamAnatvaJca tatkAlIna-tatpuruSoyamAdhyAnumitijanakakhaniSThavalajJAnasamAnAdhikaraNamamAnakAlaunajJAnaviSayatvaM, svapadaM lkssyobhuuthetpr)| dUSaNAntaramAi, 'balaJceti, 'pakSa-sapakSasattvAdauti(2) pakSavRttitva-mapakSavRttitvAdautyarthaH, zrAdipadAt vipakSAvRttivaparigrahaH, prathame sapakSatvaM mAdhyavatvena nizcitatvaM, vipakSatvaJca tadabhAvavattvena nizcitatvaM, dvitIye sapakSatvaM sAdhyAbhAvavattvena nizcitatvaM vipajavaM mAdhyavatvena nizcitatvaM, pratihetau khahetusAdhyAbhAvasyaiva sAdhyatvAt, 'vyatirekiNauti kevalavyatirekiNautyarthaH, tatra sapakSApramiddheriti bhAvaH / idamupalakSaNaM anvayini sapakSa (1) samAnabalena bAdhitaH sAdhyaviparyayo yena etAdRzaM liGgaM yasyeti vutpattyA etAdRzArthalAbha iti / (2) lakSyIbhUtaliGgaparamiti kha0, ga / (3) 'sapakSasattvAdi' ityatra 'pakSa-sapakSasattvAdi' iti kasyacinmUla pustakasya pAThamanusRtya etAdRzapAThadhAraNamityanumoyate / 109
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 tattvacintAmaNau na sapakSasatyAdi vyatirekiNyabhAvAt ! nApi samAnavyApti-pakSadharmatAvatvaM, virodhenaikaca tdbhnggniymaat| nApi vyApti-pakSadharmatayA jJAtatvaM virodhivyAptipakSa prasiddhisattve'pyekatra hetau tadabhAvasthAvazyakatvAt / 'samAnavyAptauti samAnasAdhyAbhAvanirUpitavyApti-pakSadharmatAvattvamityarthaH, samAnabalavattvamiti zeSaH, vyApti-pakSadharmatayoH samAnatvaJca tatkAlIna tatpuruSoyasAdhyAnumitijanakakhaniSThamAdhyanirUpitavyApti-pakSadharmatAjJAnasamAnAdhikaraNa-samAnakAlaunajJAnaviSayatvaM, khaniSThatvaM vyApti-pakSadharmAtAvizeSaNaM, svapadaM lakSyIbhUtaliGgaparaM, 'virodheneti mAdhya-tadabhAvayorvirodhenetyarthaH, 'tajhaGgeti khamAdhyanirUpitavyApti-pakSadharmAtAnyatarabhaGgatyarthaH, 'vyApti-pakSadharmatayeti samAnasAdhyAbhAvanirUpitavyAtiviziSTapakSadharmAtAjJAnaviSayatvamityarthaH, samAnabalavattvamiti zeSaH / jJAnaniSThasamAnatvaJca tatkAlIna-tatpuruSoyasAdhyAnumitijanakakhaviSayakasAdhyanirUpitavyAptivibhiTapakSadharmatAjJAnasamAnAdhikaraNasamAnakAlaunatvaM, liGgavigeyyaka mAdhya-tadabhAvavyAptiviziSTapakSadharmatAprakArakaparAmarthAveva sarvatra satpratipakSI tAdRzaparAmarzasthApi prAcaumamate(1) anumitijanakatvAditi bhAvaH / 'virodhivyAptipakSadharmAtAviziSTajJAnayoriti parasparaviruddhayorvyApti-pakSadharmatayorekAdhikaraNe jJAnasyetyarthaH, 'anyatarabhramatvaniyameneti vyApti-pakSadharma (1) prAcInanaye iti kha, ga /
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________ stprtipksspuurvpkssH| dharmAtAviziSTajJAnayoranyataradhamatvaniyamena nityatvavyAptazrAvaNatvAdivaiziSTyAprasiddhyAropayitumazakyatvAt / tAnyatarAMce bhramatvaniyamenetyarthaH, etaccAprasiddotyaca hetuH, 'nityatvavyApteti 'vyAptaM' vyAptiH, 'zrAvaNatvapadaM zabdadharmatvaparaM, nityatvavyAptizabdadharmatvavebhilyApramiotyarthaH, 'bhAropayitumiti sAdhyAbhAvavyAptiviziSTapakSadharmatAyA aaropyitumityrthH| tathAca bhabdo'nityaH kRtakatvAt zabdonityaH zrAvaNatvAdityAdau zrAvaNatvAdinA satpratipacite kRtakatvAdau lakSaNasyAsambhavaH, nityatvAdirUpasAdhyAbhAvavyAptipacaumRtazabdAdidharmavayorekAdhikaraNavRttitvAbhAvAt nityatvAdirUpasAdhyAbhAvanirUpitavyAptiviziSTa-pacaubhatazabdAdidharmatvAprasiyA tajjJAnasyAsambhavAditi bhAvaH / 'mAdhyavyAptasyeti sAdhyAbhAvarUpamAdhyavyAptasyetyarthaH, 'mAdhyavyApyatA' mAdhyAbhAvarUpamAdhyavyApyatA, tathAca yatra pakSe mAdhyamabAdhitaM tatra kvacit mAdhyAbhAvavyApye pakSadharmatAropaH, kvacicca pakSadharme mAdhyAbhAvavyApyatAropaH, evaM yatra parcha sAdhyaM bAdhitaM tatra kvacit mAdhyavyApye pakSadharmatAropaH, kvacicca pakSadharme mAdhyavyApyatAropa ityrthH| itthaJca samAnajJAnauyasAdhyAbhAvavyApyaniSThapakSadharmatAnirUpitaviSayatAvatvaM mamAnajJAnIyapakSadharmaniThamAdhyAbhAvavyApyatAnirUpitaviSayatAvatvaJca samAnabalavattvaM, jJAnaniSThasamAnatvamapi dvayaM mAdhyavyApyattipakSadharmAtAnirUpitasvaniSThaviSayatApratiyogijJAnasamAnAdhikaraNasamAnakAlaunatvaM, pakSadharma
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________ taMvacintAmaNau na ca sAdhyavyAptasya pakSadharmAtA pakSadharmasya vA sAdhyavyApyatAropyeti vaacym| ekaca tadubhayAbhAvAdiziSTa vRttimAdhyavyApyatAnirUpitakhaniSThaviSayatApratiyogijJAnasamAnAdhikaraNamamAnakAlInatvaJca, svapadaM lakSyaubhUtaliGgaparaM, ekaviziSTe'paravaibhivyamitinyAyena mAdhya-tadabhAvavyApti-pakSadharmatobhayAvagAhiliGgavizeSyakaparAmarzAveva sarvaca satpratipakSau tAdRzaparAmarzasthApi prAcInamate'numitijanakatvAditi bhAvaH / "ekatreti ekasmin pace mAdhyavyApya-sAdhyAbhAvavyApyayorubhayorabhAvAdityarthaH, etaccApramiyatyatra hetuH, 'viziSTasyAprasiddhyA' kvacit sAdhyAbhAvavyAptiviziSTapakSadharmal jbi ssaaghssibismighlaasssidbhaa, nmitmaaropeti yatra mAdhyAbhAvavyApyatvaviziSTa pakSadharmatvamaprasiddhaM tatra tadaibhikSyasya yatra ca sAdhyavyAptiviziSTapakSadharmatvamaprasiddhaM tatra tavaizizyasthAropAsambhavAdityarthaH / yadyapi sAdhyAbhAvavyAptiviziSTapakSadharmatvAderapramiyA tajjJAnAsambhave'pi sAdhyAbhAvavyApyAdau pakSadharmatAropasya pakSadharma mAdhyAbhAvavyApyatvAdyAropasya ca sambhavAdidamayuktaM, tathApi yathokaM samAnatvadvayaM samAnabalavattvadayazca samuccitaM na kvApi sambhavati pratyekaJca parasparamavyAptamataH prAgutameva samAnabalavatvaM nirvAcya taccAprasiyA na sambhavatIti nigUDhAbhiprAyaH / atha samAnajJAnIyapakSatAvacchedakAvacchitrapacaviSayatAnirUpitamAdhyAbhAvavyApyatvAvacchiaviSayatAvatvaM samAnabalavattvaM, samAnatvaJca pakSatAvacchedakAvacchinnapacaviSayatAnirUpitamAdhyavyApyatvAvacchinakhaniSThaviSayatApratiyogi
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________ stprtipksspuurvpkssH| syAprasiddhyA taDaiziSTa pAropAsambhavAt / nApyanihAritavizeSeNa bodhitasAdhyaviparyayakatvam, ubhayArabodhakatvAt vizeSazca na vyAptibhaGgAbhaGgarUpaH ekatra tadbhaGganiyamAt / jJAnasamAnAdhikaraNa-samAnakAlInatvaM, pakSatAvacchedakAvacchinnatvaca vaijJAnikaM tena kvacit pakSatAvacchedakaviziSTapakSAderaprasidbhAvapi na kSatiH, pakSavizeSyakasAdhya-tadabhAvavyApyavattAparAmarzI mAdhya-tadabhAvavyApyavizeSyaka-pakSaprakArakaparAmarzI 'vA satpratipakSau tAdRzaparAmarzayoreva mAdhya-tadabhAvAnumitijanakatvAditi cet tathApi 'parasparavirodhenobhayorevAbodhakatvAditi prAgunadoSasya duruddharatvAt ratnakoSakAramatasya cAgre nirasanIyatvAditi nigrbhH| 'ani - ritavizeSeNeti nirdhAritavizeSakenetyarthaH, vaiziyaM hatIyArthaH, anvayazcAsya bodhitamAdhyaviparyAyaketyatra, tathAcAnirdhAritavizeSakaparAmarzaviziSTabodhitamAdhyaviparyAyakaliGgatvaM matpratipakSitatvamityarthaH, anirdhAritavizeSakatvaJca agTahItasAdhyavyApyAbhAvavadvizeSyatAkatvaM bhagTahItabhramatvakatvaM iti yAvat / dUSaNantaramAha, 'vizeSazceti, . 'vyAptibhaGgAbhaGgarUpaH' vyAptibhaGgAbhaGgatvarUpaH mAdhyavyApyAbhAvavadvizeSyatAkatvarUpa iti yAvat, 'vyApyA' mAdhyavyApyatvarUpeNa, 'bhaGgaH', abhAvaH yatra tat 'vyAptibhaGgaM sAdhyavyApyatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavaditi yAvat, tasya vizeSyatAsambandhenaM 'abhaGgaH sattvaM yati
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________ nndinii iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAkhya-hitIyakhaNDe stprtipksspuurvpkssH|| vyutpatteH, 'ekatra' ekasya mAdhyavyApya-sAdhyAbhAvavyApyayoranyatarasyeti yAvat, 'bhaGganiyamAt' pace bhaGganiyamAt, tathAca mAdhyavyAyyAbhAvavadvizeSyakatva-sAdhyAbhAvavyApyAbhAvavadvizeSyakatvAnyataratvarUpeNa tadavadhAraNaM sarvacaivAstauti bhaavH| iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhyadvitIyakhaNDarahasye satpratipakSapUrvapakSarahasyam /
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha stprtipksssiddhaantH| ucyte| sAdhyavirodhyupasthApanasamarthasamAnabalopa ' atha stprtipksssiddhaantrhsym| yadyapi sAyAbhAvavyApyavAn pakSaH satpratipakSaH yena kenacit . sambandhena tadvAn hetuH matpratipakSitaH, tathApi tanna satpratipakSitatvavyavahAraupayikaM sAdhyavatyapi pace mAdhya-tadabhAvavyApyavattAparAmarzayoH sambalanadazAyAM() satpratipakSavyavahArAt mAdhyAbhAvavatyapi pakSe mAdhyatadabhAvavyApyavattAparAmarzayoH asambalanadazAyAM tAdRzaparAmarzayorekatrAprAmANyayahadazAyAM vA matpratipakSitatvavyavahArAbhAvAccetyato vyavahAraupayika lakSaNamAha, 'mAdhyavirodhauti 'mAdhyavirodhI' sAdhyAbhAvaH, tadupasthApanasamarthA tadanumitijananakharUpayogyA yA 'samAnA' samAnakAlaunA, 'balopasthitiH' balavatI upasthitiH, tayA 'pratiruddhaH' viziSTaH, ya: 'kAryaliGgaH' mAdhyAnumitirUpakAryajananasamarthaH sAdhyavyApyavattAparAmarzaH, tadiziSTatvamityarthaH, bahuvrIhimamAmAzrayaNAdvaiziSyalAbhaH, 'vyApti-pakSadharmate' iti sAdhyAbhAvavyAptisambandhitva-pakSasambandhitve ityarthaH, mAdhyAbhAvavyAptisambandhitvaM mAdhyAbhAvavyApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpitapakSatAvacchedakAvacchinnapakSaviSayatvaM, pakSasambandhitvaJca pakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAnirUpitamAdhyAbhAva (1) samUhAlambanadazAyAmiti ga0 /
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________ 879 tattvacintAmayI sthityA pratiruddhakAryaliGgatvaM tattvaM, balacca vyApti-pakSa vyApyatvAvacchinnaviSayatvaM, anayorvinigamanAviraheNa vaikalpikamupAdAnaM, atra sAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzaniSThAprAmANyagrahasattve satpratipakSitavyadahArAbhAvAt tadAraNAya svarUpayogyAntamupasthitivizeSaNaM, evaM mAdhyavyApyavattAparAmarmaniSThAprAmANyagrahasattve'pi satpratipakSitavyavahArAbhAvAttadvAraNAya samarthAntaM parAmarzavizeSaNaM, aprAmANyajJAnAkrAnnaparAmarzazca nAnumitijananakharUpayogyaH agTahItAprAmANyakaparAmarthavena kAraNatvAt, gTahautAprAmANyakaparAmarzasyApi vizeSaNajJAnAdividhayA anumitijananakharUpayogyatayA zragTahItAprAmAeyakanirutabalavadupasthititvena svarUpayogyatAlAbhAya balavattvamupasthitivizeSaNaM, upasthititvamapi na vizeSauyaM yathoktakharUpayogyatAyAH anyatrAbhAvAt(1) sAdhyavyApyavattAparAmarza viziSTatvaJca vilakSaNaviSayatAsambandhena(2) vivakSitaM tena sAdhyAdau nAtiprasaGga iti dhyeyN| na ca tathApi pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena mAdhya-tadabhAvavyApyavattAparAmarzayoH sambalanadazAyAmapi matpratipakSitavyavahArApattirdvArA iti vAcyaM / pakSatAvacchedakAvacchedanAnumityanutpattyA tatrApi satpratipacitavyavahArasyeSTatvAditi bhAvaH / atra yadyapyaprAmANyajJAnaM pRthak (1) aTahItAprAmANyakaparAmarzatvarUpakharUpayogyatvasya icchAdAvabhAvA dityrthH| (2) khanirUpitapakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitahetutAvaccheda kAvacchinnaprakAratAsambandhenetyarthaH /
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________ stprtipksssiddhaantH| dhrmte| virodhibAdhakAnyagamakatApayikarUpasampattipratibandhakaM na tu parAmarzaniSTakAraNatAyAM tadavacchedakaM tadA aprAmANyajJAnAskanditaparAmarzasthAnumitijananasvarUpayogyatvAdyavahArAtiprasaGgoduAraH / kiJca yadyaprAmANyajJAnAnAkrAntamAdhya-tadabhAvobhayavyApyavattAparAmarmasattve'pi mAdhyAbhAvAbhAvatvAdirUpeNekatra bAdhAvatAreNa na satpatipakSitavyavahAraH tadAtiprasaGgodAra ityakharamAt lakSaNAntaramAha, 'virodhibodhakAnyeti sAdhyAbhAvAnumitivirodhI yo bodhaH prAmANyagrahAdistatmamavahitAnyatvaviziSTetyarthaH; etacca gamakataupayikarUpavizeSaNaM, virodhitA ca mAdhyavyApyavattAparAmarzaniSThavirodhitAtiriktA grAhyA tena nAsambhavaH, 'gamakataupayikarUpasampattimattayeti vaiziyaM batauyArthaH, 'jJAyamAneneti bhAvasAdhanaM varcamAnavamAtraM kRtyatyayArthaH, tathAca gamakataupayikarUpaviziSTakhasamAnakAlaunajJAnena 'pratiruddhaH' vibhiSTaH yaH kAryaH yaH mAdhyAnumitikaraNe kharUpayogyaH sAdhyavyApyavattAparAmarzastadvattvamivyarthaH, karaNe zakraH kArya iti vyutpatteH(1) gamakataupayikarUpaJca pakSatAvacchedakAvacchinnapakSaviSayatAnirUpitamAdhyAbhAvavyApyatvAvacchinnaviSayitvaM, sAdhyAnumitisvarUpayogyatvacca mAdhyAnumitiviradhibodhAsamavahitatvaM, virodhitA ca (1) catra 'kAryapadena kAraNatAlAbhAca' ityadhikaH pAThaH ga-cir3itapustake vartata iti / 110
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau / matsayA zAyamAnena pratiruhakAryatvaM vA tavaM, mAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzaniSThavirodhitAvyAvattA yAdyA tena nAsambhavaH / na caivaM mAdhya-tadabhAvavyApyavattAparAmarzayorekatra prAmANyanizcaye aparaca ca tadirahe'pi matpratipakSavyavahArApattiH virodhibodhAsamavahitatvasyeva prAmANyagrahAsamavahitatvasyApi niveze mAdhyatadabhAvavyApyavattAparAmarzayorubhayacaiva prAmANyagrahadazAyAmapi satpratipakSitavyavahArAnupapattiriti vaacyN| tAdRzaparAmarzayorubhayatra prAmANyayaha iva ekatra prAmANyagrahe aparatra ca tadarahe'pi satyatipakSitavyavahArasyeSTatvAt / / athaivaM "mamAnabalau hi satpratipakSau na tu honabalAdhikabalau(1) / na hi bhavati taracuH satpratipakSo pariNazAvakastha" // iti matpratipakSasthaloyaTIkAkAragranthavirodha:(ra) 'taracuH' mRgAdanAparanAmA kSudravyAghravizeSaH, tathAca kathamaSTApattiriti cet, na, prAmANyagrahasya balavAbhAvAt satyagTahItAprAmAyakavirodhiparAmarza gTahItaprAmANyakAdapi tadvyApyavattAparAma dinumityanutpAdAt parantu aprAmANyayahAbhAva eva balaM ekatrAprAmANyagrahe yatra na tadgrahaH tasmAdanumityutpAdAt / na caivaM mAdhyanadabhAvavyApyavattAparAmarmayorubhayacaivAprAmANyagrahe matpratipakSatA na sthAt prAmANyayahAbhAvasya balatayA balavattvAbhAvAt iti vAcyaM / iSTatvAditi bhaavH| (1) na vRttamazInavalAviti kha0 / (2) TIkAvirodha iti kh|
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpratipakSasiddhAntaH / sthApanAyA vyApti-pakSadharmatvamubhayavAdisihaM vAdinA tadabhAvAnupanyAsAt, dvitIyasya tu tavamanyatarAsiddhamiti prathamena dvitIyaM bAdhitamiti svArthAnumAnaevAyaM doSa ityeke| tnn| ekadA nirantarayorubhayo vivAdAtiriktasthala eva satpratipakSatvaM sambhavati,(1) na tu vivAdasthakhaiti kecidvadanti tanmatamupanyasya dUSayati, 'sthApanAyA iti, 'sthApanAyAH' mAdhanasyetyarthaH, 'ubhayavAdisiddhaM ubhayavAdimiddhatvena nidhitaM, madhyasthasyeti zeSaH / 'vAdinA' pratisthApanAvAdinA, 'tadabhAvAnupanyAmAditi vyApti-pakSadharmatvAbhAvamanupanyasya satpratipakSopanyAsAdityarthaH / 'dvitIyasya tu' pratisthApanAmAdhanasya tu, 'anyatarAsiddhamiti sthApanAvAdyanumatatvenAnizcitamityarthaH / tena tatra tadabhAvaM vihAya dUSaNAntarAnupanyAsAditi bhAvaH / 'prathamena' prathamasAdhane vyApti-pakSadharmatayorubhayavAdisiddhatvanizcayena sthApanAsAdhane vyApti-pakSadharmatayorubhayavAdisiddhalanizcayeneti thAvat, 'ditIyaM pratisthApanAsAdhanaM, 'bAdhitaM' vyApti-pakSadharmatAnyatarAbhAvavattayA nizcitaM, 'svArthAnumAna eva' vivAdAtirikasthala eva, 'ayaM doSaH' matpratipakSarUpo doSaH, sambhavatIti zeSaH / 'nirantarayoriti saptamI, kramikakSaNadvayorityarthaH, 'vyApti-pakSadharmatayeti mAdhya-tadabhAvanirUpitavyApti-pakSadharmatayetyarthaH / 'nirannayoti (1) satpratipakSaH sambhavavauti kha0, ga. /
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvacintAmo vyApti-pakSadharmatayA jJAtayoH pratipakSatvAt yugapadupasthitezca kAraNavazena svprsaadhaarnntvaat| atha vastu nADyAtmakatvAt() vyApti-pakSadharmAtAbhagaekavAvazyaka iti sa eva dossH| na ca pakSastu prathamaparAmarzapUrva siyAdisattve bodhyA, anyathA dvitIyaparAmarzotpAdasamaye pUrvAnumitijanane bAdhakAbhAvena nairantAsambhavAt, 'yugapaditi, krameNa veti zeSaH, 'kAraNavazena' mAmagrIvazena, 'khapareti vivAdasthala-tadatirikasthalamAdhAraNatvAdityarthaH / na cokarItyA vivAdasthale dvitIyahetau vyApti-pakSadharmatAnyatarAbhAvanizcayarUpasya pratibandhakasya sattvAt mAmayyeva na sambhavatIti vAcya / sarvatra tanizcaye mAnAbhAvAt / na ca sthApanAitau vyAptipakSadharmAtayorubhayavAdisiddhatvanizcayasya mattvAt sarvatra dvitIyahetau tavizvaya Avazyaka iti vAcyaM / ekaniSThavyApti-pakSadharmatayorubhayavAdisiddhavanizcayasthAhatyAparaca(2) tadanyatarAbhAvanizcAyakavAbhAvAt(2) tanizcayasthApi sArvatrikatve pramANabhAvAca / na ca tadabhAvAnupanyAmAdeva sarvatra tanizcayasyAvazyakatvamiti vAcyaM / apratidhamAvasyAbhyupagamAsAdhakatvAt / na hi sambhavantaH sarva eva doSAH .. (6) vastuno'dhyAtmakatvenevi k0| (2) hetAvaparati kh| (3) tadanyatarAbhAvAnikhAyakatvAditi kha, ga /
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpratipakSasiddhAntaH / tayAvirodhabhaGge'pyupapattenaM vyAptyAdibhaGganiyama.iti vAcyam / avirodhe'pyamityavirodhAt "virodhe tu vyAyAdibhaGganiyamAditi cet,.na, pratiruvatvajJAnAnantaraM vyAptyAdibhaGgajJAnamityupajIvyatvena samudbhAvyAH, zrAdhikyaprasaGgAditi bhAvaH / 'adhyAtmakatvAditi mAdhya-tadabhAvobhayAnAzrayatvAdityarthaH, 'vyApti-pakSadharmatAbhaGgaH' tadanyatarabhaGgagrahaH, 'ekatra' sthApanAhetau,(9) 'ma eva doSa iti, etacca vyApti-pakSadharmatvAbhAvajJAnasya sAcAdanumitipratibandhakatvamabhyupetya, 'tayoH' sAdhya tadabhAvayoH, 'virodhabhaGga'pi' virodhitvAgrahadazAyAmapi, 'upapatteH' sAdhyAbhAvavyApyavattAnizcayasya sambhavAt, 'na vyApyAdibhaGganiyamaH' na vyApyAdibhaGgAhaniyamaH, 'avirodhe' virodhitvAgrahe, 'anumityavirodhAditi, mAdhya-tadabhAvayorvirodhitvajJAnaM vinA sAdhyAbhAvavyApyavattAjJAnaM na pratibandhakamityabhimAnaH / 'virore parodhitvagrahe, 'vyApyAdibhaGgeti tadhetyarthaH / 'pratiruddhanamAnAnantaramiti mAdhya-tadabhAvavyApyavattAparAmAnantaramityarthaH, 'vyabhicAravat' tajjJAnavat / na copajIvyatve'pi na sAkSAtpratibandhakamiti vaayN| tathA mati vyApyabhAvajJAnotpattikAle anu- . mityApatteH vahivyApyadhUmavAn vayabhAvavyApyavAMzca iti parAmarthAt (1) sthApanAtau ityanantaraM pratisthApanAyAM vA ityadhikaH pAThaH, kha cihnitapustake vartate /
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvacintAmo vyabhicAravadasyApi dosstvaat| nanu sAdhya-tadabhAvayoriva tayApyatvenAvadhAritayA virodhAdekatra na nizcayaH kintu saMzayaH, nirNaye vAnyaMtaravyAptisaMzaya iti vyApyatvAsiddhiriti cet, na, ubhayore sAdhyAbhAva mAyayoyugapadanumityApattezceti bhaavH| 'sAdhya-tadabhAvayoriveti 'na nizcayaH' ityatra dRSTAntaH, "virodhAt' parasparAbhAvavyApyatvAt / nanu mAdhyavyApya tadabhAvavyApyayorvastugatyA parasparAbhAvavyApyatvarUpavirodhasattve'pi tatprakAreNa jJAnAbhAvAdekatra nizcayo na virudhyata ityakharamAdAi, 'nirNaye veti, tadanantaramiti zeSaH, 'anyatareti ubhayetyarthaH, 'vyApyatvAmiddhiH' vyApyatvanizcayAbhAvaH, tathAca kAraNabhAvAdevAnumityanutpAdasambhavAbAsau pratibandhakaiti bhaavH| pUrva vyApyabhAvajJAnenAnyathAsiddhenirAkaraNe'pi vyAptinizcayAbhAvenAnyathAsiddheranirAkaraNaba paunarutvaM / 'ubhayoH' mAdhyavyApya-tadabhAvavyApyayoH, 'anyataravyAptisaMzayaH' ubhayatra vyAptisaMbhayaH, 'asya bhinnatvAditi asya 'pRthakpratibandhakatvAdityarthaH / nanyasyopajIvyatve'pi pRthakpratibandhakave kiM mAnamityatapAra, 'dUSakatAbojanviti sAkSAtpratibandhakatAkalpakanvityarthaH / 'virodhisAmagraupratibandhena' virodhinirNayAsAdhAraNakAraNavirodhiparAmarzaviziSTena parAmarzAntareNa, "nirNayAjanakatvaM' anubhavasiddhaM nirNayAjananaM anubhavasiddho'numityanutpAda iti yAvat,
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________ stprtipksssiddhaantH| kA nizcayAMnAntaramanyataravyAptisaMzayaityupajIvyatvemAsya bhinnatvAt dUSakatAvaujantu samabalavirodhisAmagraupratibandhena nirNayAjanakatvaM, na tu vyAptipakSadharmAtAviraha eva saDetorapi satpratipakSatvAna, ekaca vyAptibhaGgajJAnaddArA vAsya dUSakatvaM, cakSurAdezca nAnumAnena pratirodhaH tadupasthitAvapi phalatAdRzaparAmarzasyaiva vyAptinizcayarUpatayA vyAptinizcayAbhAvenAnyathAsiyasambhavAditi bhaavH| nanu virodhiparAmarzana jJApyamAno vyApti-pakSadharmAtAviraha eva hetuniSThatayA tatrAnumityanutpAdaprayojaka ityata-vAha, 'na viti na ta virodhiparAmarzana jJApyamAnovyApti pakSadharmatAviraha evetyarthaH, tatrAnumityanutpAdaprayojakaiti zeSaH, svarUpamaDyApti-pakSadharmatAvirahasyAnumityanutpAdaprayojakale kvApyavyAyApakSadharmaliGgAyApyAdibhrameNAnumitirna syAt to cApyamAnAntaM virahavizeSaNaM, 'satpratipakSatvAditi virodhiparAmasattvadamAyAmanumityajanakatvAdityarthaH, 'ekatra' parAmarzAntaraviSaye heto, 'asya' virodhiparAmarzasya, 'dUSakatvaM' pratibandhakatvaM. vAkAro'nAsthAyAM paramukhanirIkSakatvena hetvAbhAsatvAyogAt vyApyabhAvajJAnasya sAkSAdanumitipratibandhakatve mAnAbhAvAJceti dhyeyam / nanu virodhiparAmarza yadi viparItanirNayavirodhau kathaM tarhi vizeSadarzane matyapi doSavazAccakSurAdinA pItatvAdibhramaityatAha, 'cakSurAdeceti, 'casvarthaH, 'nAnumAnena' na vizeSa
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tattvacintAmaNau darzanena tasyAdhikabalatvAt / nanvevaM vAdivAkya darzanena, 'pratirodhaH' kAryapratibandhaH, 'tadupasthitAvapi' tatmatve'pi, 'phaladarzanena' cakSurAdeH phaladarzanena, 'tasya' cakSurAdeH phalasya, 'adhikabalatvAditi vizeSadarzanApratibadhyatvAt, etacca pratyakSAtiriktajJAnameva tadabhAvavyApyavattAnirNayasya pratibadhyamiti jrtrmtaanusaarenn| yahA 'pratirodhaH' doSAdhaunakAryapratirodhaH, 'tadupasthitAvapi' matsatve'pi, 'phaladarzanena' doSavazAccakSurAdeH phaladarzanena, 'tasya' doSavazAJcakSurAdeH phalasya, 'adhikabalatvAt' vizeSadarzanenAprativadhyatvAt, tathAca doSavizeSAjanyajJAnameva vizeSadarzanasya pratibadhyamiti bhaavH| yaddA nanu virodhiparAmarzI yadi viparItanirNayavirodhI kathantarhi AnumAnikavizeSadarzane satyapi cakSurAdinA laukiko'nubhava ityata Aha, 'cakSurAdezceti, 'nAnumAnena' nAnumAnikavizeSadarzanena, 'pratirodhaH' laukikAnubhavAtmakakAryapratibandhaH, 'tadupasthitAvapi' tatmatve'pi, 'phaladarzanena' laukikAnubhavAtmakasya tatphalasya darzanena, 'tasya' tAdRzasya phalasya, 'adhikabalatvAt' zrAnumAnikavizeSadarzanApratibadhyatvAt, tathAca laukikasantrikarSAjanyajJAnamevAnamityAdirUpavizeSadarzanasya pratibadhyaM, laukikamantrikarSajanyajJAnantu samAnendriyajanyalaukikavizeSadarzanasyaiva pratibadhyamiti bhAvaH / 'nanvevamiti, 'evaM virodhiparAmI thadi viparItanizcayavirodhau tadA, 'vAdivAkyamAtrasya
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________ stytipksssiddhaantH| mAvasya pratirodhakatvenAnumAnamAcocchedaH / na virodhivAkyasya nyUnabalatveM lakSaNAyogaH samabalatve vAdinoH pratijJAvAkyamAtrajJAnasya, 'mAnapadaM sAkalyArthakaM, 'pratirodhakatvena' sva-skhamAdhyaviparItajJAnapratibandhakatvena, 'anumAnamAcocheda iti vivAdasyale sthApanAmAdhya-pratisthApanAmAdhyayorubhayorevAnamityuccheda ityarthaH, virodhiparAmarthaniSThapratibandhakatAvacchedakasya virodhinirNayasAmagrautvasya virodhiviSayakazAbdanirNayajanake pratijJAvAkyajJAne'pi mattvAditi bhAvaH / . nanu vivAdasthale vAdinoH pratijJAvAkyajJAnAt sthApanAmAdhyapratisthApanAsAdhyayorubhayorevAnamityucchedaH kutrApAdyate kiM yatra sthApanApratijJAvAkyajJAnaM svasAdhyazAbdadhaujanakamakalakAraNasamavahitaM pratisthApanApratijJAvAkya jJAnaJca na tatsamavahitaM taca, kiM vA dvayameva yatra khasAdhyazAbdadhaujanakasakalakAraNasamavahitaM tatra, athavA yatra sthApanApratijJAvAkya jJAnaM na khasAdhyazAbdadhaujanakasakalakAraNasamavahitaM, pratisthApanApratijJAvAkyajJAnaJca tatsamavahitaM tatra, nAdya ityAha, 'virodhivAkyasyeti pratisthApanApratijJAvAkya jJAnasyetyarthaH, 'nyUnabalatve' khamAdhyazAbdadhaujanakasakalakAraNAsamavahitatve, 'khakSaNayogaH' virodhinizcayamAmagrautvasya pratibandhakatAvacchedakasthAyogaH / na ditIya ityAha, 'samabalatva iti sthApanApratijJAvAkyajJAna-pratisthApanApratijJAvAkyajJAnayorubhayoreva khamAdhyamA 111
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo hi vyApti-pakSadharmAte balamiti / pratyakSAdeliGgabhAvenaivAnumAnapratirodhaH kathAyAM tadupanyAsAnahatvAt / .. yattu virodhivyApyayasyAsAdhAraNatvAt saMzayajanakatvaM dRssktaaviijmiti| tnn| ekaikaM hi satyatipakSaM na tu viziSTaM ekaikaJca na saMzAyakamityanumiti iti mAdhyAbhAvavyApyatvAvacchinnaviSayatAnirUpitapakSatAvacchedakAvachinnaviSayatAvattva-pakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAnirUpitasAdhyAbhAvavyApyatvAvacchinnaviSayatAvattva ityarthaH, tathAca tAdRzaviSayatAzAlinizyatvenaiva virodhiparAmarzasya pratibandhakatvaM na tu mAdhyavirodhinizcayasAmagroveneti bhAvaH / nanu kathaM tarhi viparItapramA pharakSakaM cakSurAdi pratibandhakatayA kathAyAmupanyasyata ityata Aha 'pratyakSAderiti cacurAderityarthaH, 'liGgabhAvenaiva' liGgatAjJAnenai sAdhyAbhAvanirUpitavyApti-pakSadharmatAjJAnenaiveti yAvat, 'evakArAka kharUpamaJcakSurAdivyavacchedaH, atra hetu: 'kathAyAmiti kharUpamaccAe rAdevirodhitve ityaadiH| _ 'virodhivyApyavayasyeti militasyeti zeSaH, 'asAdhAraNatvAt' mapakSa-vipakSavyAvRttatvAt, 'dUSakatAvIjamiti matpratipakSasthale'numityanutpAdavaujamityarthaH, saMbhayasAmayyA niSayapratibandhakatvAditi bhAvaH / 'satpratipakSamiti pratibandhakamityarthaH, 'na tu viziSTamiti na tu mizitaM hetuiyamityarthaH, 'ekaikaJceti, sAdhAraNabAbhAvA
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapratipakSasiddhAntaH / iyasya prAmANyagrAhakApravRttirdUSakatAvIjamityanye, tanna, parasparapratibandhenAnumiterevAnutpatteH / / ratnakoSakArastu satpratipakSAbhyAM pratyekaM svasAdhyAnumitiH saMzayarUpA janyate viruddhobhayajJAnasAmagyAH diti bhAvaH / 'prAmANyayAhakApravRttiriti prAmANyagrahAnutpattirityarthaH,(9) 'dUSakatAvauja' matpratipakSasya doSavyavahAraviSayatAvauja / 'paraspareti, virodhivyApyavattAnizcayasyAnumityapratibandhakatve tadiSayasya helAbhAmatvAyogAditi bhAvaH / ___ nanu tadiziSTabuddhiM prati tadabhAvanizcayasya tadabhAvaviziSTabuddhi prati ca tadvattvanizcayasya kAryasahabhAvena pratibandhakatvAdekadA kathaM mAdhya-tadabhAvayoranumitiH(2) ityata uktaM 'saMbhayarUpeti / nanu saMzayatvasya pratyakSavavyApyatayA viruddhobhayakoTikapratyanajanakasAmayyeva saMzayajanikA anumitisAmagrI tu na tatheti kathaM saMzaya ityata pAha, 'viruddhobhayeti viruddhobhayakoTikajJAnasAmAnyasAmayyA evetyarthaH, vizeSyatAvacchedakAvacchedena tattaviruddhAnyatarakoTiviSayaka-samAnavizeSyatAvacchedakakatattaviruddhobhayakoTikajJAnameva saMbhayo na tu - tAdRzapratyakSameva, ata eva vipratipattivAkyAdapi bhAbdasaMzaya iti * (1) prAmANyagrAhakAnutpattirityartha iti k.| (2) tathAca virodhinizcayAbhAvasya kAryakAlavRttitvena kAraNatvAta sAdhya tadabhAvAnumitiprAkkSaNe virodhinizcayAbhAvasya sattvApi kAryakAle sadasattvAnnAnumitisambhava iti bhAvaH /
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau saMzayajanakatvAt saMzayadvArA asya dUSakatvaM / na ca saMzayarUpA nAnumitiH bAdhaMsyeva virodhyupasthiteranumitisAmagrIvighaTakatvenAvadhAraNAt anyathA bAdhe bhAvaH / nanu satpratipakSasthale'pyanumityutpAde tatra kathaM doSavyavahAramAta ityata-bAha, 'saMzayadvAreti saMzayajanakatvena nirNayavirodhitamati tyarthaH,(9) 'asya' satpratipakSasya, 'dUSakatvaM' doSavyavahAraviSayatvaM / na caivaM pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhya-sAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzarUpayoH satpratipakSayoH doSavyavahAro na syAt pakSatAvacchedakAvacchedenAnumitiM prati pakSatAvacchedakAvacchedena hetamattAparAmarzasyaiva hetutayA tayoH saMzayajanakatvAsambhavAt vizeSyatAvacchedakAvacchedenAnyatarakoTiviSayakajJAnasyaiva saMzayatvAditi vAcyaM / yena sambandhena hetoANyatA grahautA teneva sambandhena hetumattAparAmarzasthAnumitihetutAniyamAt pakSatAvacchedakamAmAnAdhikaraNyenAnumitimiva tadavacchedanAnumitiM pratyapi pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena hetamattAparA eva hetuH yatra ca pakSatAvacchedakAvacchedenAnumityutpattipratibandhakabAdhAdernAvatAraH tatra niyamato'numiterdividhaviSayatvamiSTameva itybhipraayaat| 'bAdhasyeveti mAdhyAbhAvanivayasyevetyarthaH, 'virodhyupasthiteriti sAdhyAbhAvavyApyavattvopasthiterityarthaH, 'anumitimAmagrauvighaTakatvena' anumityanutpAdaprayojakatvenetyarthaH, 'anyatheti tadupasthiteranumityanutpAdAprayojakatve ityarthaH, (1) saMzayajanakatvenetyartha iti kha, ga /
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________ stprtipksssiddhaantH| 887 'pyanumityApatteriti vaacym| adhikabalatayA brAdhena pratibandhAt tulyabalatvAdanumitiH syAdeva sAmagrIsatvAt / sAdhyAbhAvabodhasya ca tatra. pratibandhakatvaM na tu tadbodhakasya ckssuraadeH| pratyekaM nirNAyakatvenAvadhAritAt kathaM saMzaya iti cet, na, pratyekAvi jJAnamutyadyamAnamarthAt saMzayA na tu pratyekaM saMzayajanakatvamiti 'bAdhe'pauti, mAdhyavirodhiviSayakanizcayatvenaiva bAdhasyAnumitipratibandhakatvAt sAdhyAbhAvavyApyavattvopasthiteranamityanutpAdAprayojakatve ca vyabhicAreNa tena rUpeNa pratibandhakatvAsambhavAditi bhAvaH / 'adhikabalatayeti pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyakasAdhyAbhAvaprakArakanizcayanayetyarthaH, 'bAdhena pratibandhAditi bAdhanizcayasyAnumitipratibandhakavAdityarthaH, 'tulyabalAditi tAdRzasAdhyAbhAvaprakArakanizcayAdyabhAvaviziSTAt sAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzAdityarthaH, uttaratvaM paJcamyarthaH / nanu cakSurAdinA bAdhotpattikAle viziSTabuDyanudayAdbAdhasAmagrautvena cakSurAdInAmapi pratibandhakatvaM vAcyaM tacca vizeSadarzanatayA tatrApyavibhiSTamityata Aha, 'mAdhyAbhAveti, 'tatra' mAdhyaviziSTabuddhau, tadabhAvasya kAryasahabhAvena hetutayA bAdhotpattikAle na tadutpattiriti bhAvaH / zakate, 'pratyekaM nirNAyakatveneti pratyekaviSayakAnumititvAvacchinna prati janakatvenetyarthaH, 'kathaM saMzaya iti saMzayatvasya kAryyatAnavacchedakatvAditi bhAvaH /
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________ ce -- tattvacintAmaNau mene, tnn| sAdhya-tadabhAvayAvirodhena yathaikajJAnasyAparadhIpratibandhakatvaM tathA sAdhyAbhAvavyApyavatvasyApi sAdhyavirodhitvAttabujherapi sAdhyadhIpratibandhakatvAt virodhijJAnatvasya pratibandhakatve tntrtvaat| nibandhe tu hetvAbhAsAnAM phalahArakaM lakSaNaM, a 'pratyekAddhauti pratyekakoTivyApyavattAviSayakajJAnAdautyarthaH, 'jJAna' pratyekakoTiviSayakajJAnaM, 'arthAt' koTidayaviziSTabuddhimAmagrIsamAjAn, 'na tu pratyeka saMzayajanakatvamiti na tu pratyekakoTiviSayakajJAnasya saMzayatvAvacchinnaM prati janakatvaM, saMzayatvasya nizcayanasyevArthasamAjagrastatvena kAryyatAnavacchedakatvAdityarthaH, tathAca saMzayatvaM yasya kAryyatAvacchedakaM tasmAdeva saMbhayotpattyabhyupagame pratyekakocyupasthitito'pi saMzayo na syAditi bhAvaH / bAdhasya pakSavizezyakasAdhyAbhAvanizcayatvena na pratibandhakatvaM tAdRzamAdhyavadanyonyAbhAvanisyasyApratibandhakatvApatteH tasya pRthakpratibandhakatvApattervA kintu sAdhyavirodhiviSayakanizcayatvenaiva pratibandhakatvaM tacca pakSavizedhyakasAdhyAbhAvavyApyavattAnizcaye'pyavibhiSTamityabhimAnena dUSayati, 'mAdhya-tadabhAvayoriti, 'pratibandhakatve tantratvAditi pratibandhakatAyAmavacchedakatvAdityarthaH / etacApAtataH lAghavAditi zeSaH / navyAstu satyapi tadabhAvavyApyavattAnizcaye tagocarAprAmANyajobAna taduttaraM bubhutsAto vA tadupanautabhAnasyodayAt na sAkSA
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyatipakSavidvAntaH / para naikAntikAnAmanvayAdyatirekAhA kAvyupasthApakatayA saMzayaH phalaM, viruDasya sAdhyaviparItasya jJAtaM, apakSa kAratvAnirUpitatadvattAbuddhimAcaM prati tadabhAvavyApyavattAnizcayatvena pratibandhakatvaM kintu tAdRzanizcayavadanyatadvattAbuddhitvAvacchintrI pratyeva tathAvidhanizcayatvena virodhitvaM vAcyaM tathAca vaH saMzayAkArAnumitiH parvatatvAvacchedena vaGgyabhAvavyApyavattAnizcayavatIti na tasyA tAdRzanizcayaH pratibandhakaH, nizcayAtmikA parvatatvAvacchedena vayatumitistu parvatatvAvacchinnadharmikavayabhAvavyApyavattAnizcayavadanyeti tasthAmavazyaM(ra) tathAvidhavirodhinizcayaH pratibandhaka iti taddazAyAM tasthA notpattiriti prADaH / 'anvayAt' mAdhya-tadabhAvayoravayasahacArAt, 'vyatirekAditi uktAnvayastha vyatirekAdityarthaH, 'saMzayaH phalamiti, tathAca kiJciddharmikayadrpAvacchinnavattAnizcayatvena yAdRzamAdhyasaMzayaM prati janakatvaM tadrUpaviziSTatvameva tatmAdhyakAnekAnnikalamiti bhaavH| 'mAdhyaviparItasya' mAdhyAbhAvasya, 'jJAna' anumitiH, 'phalamiti pUrvaNA (1) patra nizcayavattvaM vyavahitottaratva-sAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena bodhyaM / (2) 'vajhimatyatatvAvacchinne iyatvasya naulapavaMtatvAvacchinne vajheranumi vista parvatatvAvacchinnavizeSyakavAbhAvayApyavattAnizcayavadanyaiveti parvatAM vaddhimattvAvagAhinyAM' iti pAThaH 'tAdRzanizcayaH pratibandhakaH' ityasyAnantaraM 'tasyAmavazyaM' ityasya prAk ka-ga-gustakadaye vartate parantu tAdRzaH pATho na samocInaH / 112
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo dharmeo'pi viruvo'nyatra viparItajJAnasamartha rava, bAdhe'nyatAviparItajJAnaM na tu hetvabhimatAdeH, ghaTo nityaH kAryatvAditi(1) viruddhe bAdhasaGkarapyadoSaH, asiddhe anaikAntikAdicatuSTayajJAnAnyAliGgatvajJAnaM, bAdhe gvayaH, tathAca tadrUpAvacchinnasAdhyAbhAvAnumityaupayikarUpavatvaM tadrUpAvacchinnasAdhyakaviruddhatvamiti bhaavH| nanu ghaTogaurazvatvAdityatra viruddhe'vyAptiH gotvAbhAvavyApyasyApi hetoghaMTAtmakapakSAvRttitvena tAdRzarUpAbhAvAdata pAha, 'apakSeti upanyastapakSAvRttirapi, 'viruddhaH' mAdhyAmamAnAdhikaraNaH, 'anyatra' khAzraye, 'viparItajJAnasamarthaH' mAdhyAbhAvajJAnaupayikarUpavAnityarthaH, gaganAdikantu (2) tAdAtyeneva vadyAdeviruddhamiti bhaavH| hRdovahimAn dravyatvAdityAdau bAdhite'tivyAptiM nirasthati, 'bAdha iti, 'anyataH' jalavAditaH, 'na viti, hetvabhimatasya dravyatvAdeH mAdhyAbhAvAnumityaupathikavyAptivirahAditi bhAvaH / nanaktalakSaNaM ghaTonityaH kAryakhAdityAdau bAdhasaMkIrNatAdazAyAM atiprasakta(2) ata Aha, 'ghaTa ityAdi, 'zradoSa iti, phalabhedAbhinna hetvAbhAsatvasambhavAditi bhAvaH / 'anekAntikAdauti, 'catuSTayetyavivakSitaM, nibandhakRnnaye satprati ' (1) nityoghaTaH kAryatvAditIti ka0, kha0 / (2) nanu vahimAn gaganAt ityatra gaganarUpaviNi hetau kutrApi dharmiNi vartamAnatvenAvyAptirityata cAha gaganAdikanviti / (3) vAdhasaGgIrNatvAdayuktamata cAheti kha, ga /
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________ stprtipksssiddhaantH| 1 pakSadharmAhetI vyAptibAdhaH, prakaraNasame tu na vyAptipakSadharmatAbAdhaH phalaM, nApyaliGgatvajJAnaM, vyaaptyaadibuddhisttvaat| nApi viparItabuddhiH, svasAdhyaviparItenAniyamAt / nApi saMzayaH, pratyekaM kATiddayAnupa - pratipakSasya jJAnaphalakatvAbhAvena tannivezasya vyarthatvAt, tathAcAnekAntika- viruddha-bAdhitAnAM yAni phalAni sAdhyasaMzaya-sAdhyaviparautabodha-svadharmikasAdhyAvyApyatvajJAnAni tebhyo bhinna 'aliGgalajJAna' liGgatvagrahavirodhijJAnaM prakRtapakSadharmika-prakRtasAdhyavyApyaprakRtahetamattvagrahavirodhijJAnamiti yAvat, 'phalamiti pUrvaNanvayaH, tathAca tAdRzajJAnaupayika yamupaM tadeva prakRtahetoramiddhatvamiti bhAvaH / 'vyAptibAdhaH' vyApyabhAvajJAnaM, 'phalamityanuSajyate, tathAca prakRtapakSadharmatve mati prakRtasAdhyavyApyabhAvonnAyakarUpavattvameva prakRtapakSa-mAdhyabAdhitatvaM hradovahimAn dhUmAdityAdikaca na bAdhitaM kintvamiddhameveti bhaavH| prakRtamanusarannAha, 'prakaraNasame viti mAdhya-tadabhAvayoH parAmarzAtmakapratipakSasthale vityarthaH, 'na vyAptItyAdi, na vyApteH pakSadharmatvasya vA 'bAdhaH' virahajJAnaM, 'phalamityagretanenAnvayaH, 'nApyaliGgatvajJAnamiti, 'asliGgatvasya' liGgatvadhauviroyantarasya, jJAnamityarthaH, 'vyApyAdautyAdinA pakSadharmatvasyopagrahaH, tathAca na bAdhite kharUpAmiddhe vA asyaantrbhaavH| 'viparItabuddhiH' mAdhyAbhAvAnumitiH, 'phalamityanuSajyate, 'aniyamAditi vyAya
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________ savacintAmaNe nayAt / kintu kathamaca tatvanirNaya iti jijJAsA phalaM, tathAca prakRtasAdhya-hetvoH kiM tattvamiti jijJAsAnikA vyApti-pakSadharmAtApasthitiH prkrnnsmH| na ghanupasthite pratipakSe ekasmAjijJAsA, kintu nirNaya ev| atha jJAtumicchA jijJAsA sA ca jJAneSTasAdhanatAjJAnAt saMzayAddeti kathaM tena vinA vAniyamAdityarthaH, tathAca dovahivyApya vyatvavAn vayabhAvavyApyasattAvAMzca ityAdipratipakSa hetvoH svamAdhyavyatirekonnayanopathikavyAptivirahAna tayoviruddhentarbhAvaH, 'saMzaya iti mAdhyasthetyAdiH, 'pratyekamiti virodhivyApyayoH pratyekasya sapakSa-vipakSobhayattitvAdhabhAvena mAdhya-tadabhAvayoH koTidayayoH viziSTabuddAjanakatvAdityarthaH / tathAca nAnaikAntike'ntarbhAvaH / 'prazteti prakRtasAthasiddhijanakaviSayatApatrayohayoH, 'ki tatva' kiM vyApyAdimattayA prAmANikamityarthaH, vyAptItyAdikantu svarUpakathanamAcaM, nirutA jijJAsAjanakopasthitereva samyaktvena tanivezastha vyarthalAt vyAyAderananugatatvenAvyAptikaratvAceti dhyeyaM / nanu mAdhyamAvasya parAmarzo'pi tAdRzajijJAsAjanaka iti tacAtivyAptirata pAra, 'na hauti, 'anupasthite' pramati, 'pratipace virodhiparAmarza, 'ekamAn' mAdhyasyaiva parAmarthAt, na tAdRzau jijJAsA kintu sAdhyasya nirNaya evaM virodhiparAmarzayoH sattve tu jijJAsAsAmayyA pratiba
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattavipakSasiddhAnta virodhisAdhanajJAnamAcAditi cet, na, asati matipakSe na jijJAsA sati tu setyanvaya-vyatirekAbhyAM prakaraNasamasyApi jijJAsAjanakatvAt / na cAnaikAntikAtivyAptiH, tatra hi saMzayahArA sAdhye jijJAsA aca tu hetusamaucaunatva iti| nanu parAmarzayorekadAnutpAdAt kathaM pratirodhaH, kamAtpavayorekadA sa dhAnna ma iti bhAvaH / 'jJAneSTasAdhanatAjJAnAditi khamate, 'saMzayAditi tu nibandhacanmate, taiH mAdhyasaMzayadvArA anekAntikasya sAthajijJAsAjanakatAyA anupadaM vakSyamANatvAt, 'jJAnamAtrAdityatra metyanuSajyate, 'jijJAsAjanakatvAditi, kAryatAvacchedakasya saGkocAcca na vyabhicAra ityAzayaH / lakSaNasthasya prakRtamAdha-helorityasya hetupadavyatyAsena prakRtahetukajJAnaviSayayorityarthaM matvA zaGkate, 'na ceti, jijJAsAyAH sAcAjanakatvaM vaktavyaM heloH prAmANikalajijJAsA vA nivezitetyAzayena pariharati, 'tatra hauti / na ca jijJAsAjanakasthApi virodhiparAmarzadayasya jJAnaM yadi nAnumitipratibandhakaM tarhi kathAyAM tadupanyAso na syAditi vaacN| pramANadUSaNasthApi tasyAdhikalAderiva(1) nigrahasthAnavidhayodbhAvyatvamiti nibandhAtAmANayAditi dhyeyN| (1) tasyArthAntaratvAderiveti kha, ga /
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmaNoH svAditi cet, na, ekAnantaramaparahetuvyApti-pakSadharmatAjAnAbhyAmagrimavyAptiviziSTajJAnotpattikAle pUrva praamrshnaashaat| na cobhayahetuvyApti-pakSadharmAtA- . jJAnAnAM parasparApratibandhAt parAmarzatpAda iti vAcyA vyAyAdijJAnacatuSTayasya yogpdyaabhaavaat| yattu vyAptihayasaMskArobodhakahetuiyajJAnayoH parasparapratibandhAt nebhiyavyAptismRtiriti dUSakatAbaujamiti / tnn| vyAptismRti vinA satpratipakSAbhAvAt vAdibhyAM vyaaptyudbhaavnaaceti| maivam / hetuddayasamUhAlambanAyugapadubhayavyAptismRtAvubhayaparAmarzarUpaM jJAnamutpadyate, ata ekadA biruddhakAryyaddayakAraNannaikamapi kAryamutpadyate, tAdRzaparAmarzazca svArthAnumAne pratyakSAditaH, parasya tu vAdyupanyastanyAyotyApitapramANA zakate, 'nanviti, jJAnadayayoryogapadyAbhAvAditi bhAvaH / siddhAntayati, 'krameti, 'sattvAditi 'pratirodha ityanvayaH, ekAnantaraM, ekahetoH parAmarzAnantaraM, 'apareti aparahetau vyApteH paJcadharmatvasya ca jJAnenetyarthaH, tathAca ditvamavivakSitaM, 'jJAneti ekahetukavyAptizAna tatparAmarza-hetvantaravyAptijJAna-tatparAmarzAtmakajJAnacatuSTayasyetyarthaH / mAdhyasya kevalAnvayitvadhaudazAyAM pakSadharmika-tattadabhAvobhayavyAyavattAparAmarzAsambhavAttadAnauM tatpratipakSo nAstauti mondaGamataM
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________ stprtipksssiddhaantH| 5 vtaaraat| asya ca kevalAnvayinyapi sambhavaH ghaTo'bhidheyaH prameyatvAdityacAbhidheyatvaM ghaTaniSThAtyantAbhAvapratiyogijAtyanyatve sati ghaTamAtravRttyanyadharmatvAt ghaTAnyonyAbhAvavat paTarUpavaJca, ghaTaniSThAtyantAbhAvo'bhidheyatvapratiyogikaH ghaTattinityAbhAvatvAt ghaTaniSThAnyonyAbhAvavaditi vizeSAdarzanadazAyAM, na nirasyati, 'asya ceti, 'asya' virodhiparAmarzAtmakapratipakSasya, 'kevalAnvayini' tattvena grahotasAdhyake, 'ghaTetyAdi, pratiyogitvaM svarUpasambandhena grAhyaM tena saMyogenAbhidheyatvasyAbhAvamAdAya na siddhasAdhanaM, sattAdyAzrayatve vyabhicArasya vAraNAya 'satyantaM jAtyAzrayatAnyatve satItyarthakaM, ghaTatvAdiprakArakapramAvizeSyatve tadvAraNAya 'ghaTamAtretyAdi, ghaTavRttyanyatvaM abhidheyatve svarUpAsiddhamato maatrpdN| nanu ghaTaniSThatvaM avazyaM daizikavizeSaNatayA vAcyaM anyathA jAtimatvAderabhAvasthApi kAlikAdisambandhena ghaTaniSThatvAddhetoryarthavizeSaNatvApatteH tathAca ghaTAnyatvAbhAvasya ghaTatvasvarUpasya tAdRzasambandhena ghaTAvRttitvAt tatpratiyogino ghaTAnyonyAbhAvasya dRSTAntavAyogAdAha, 'paTarUpavaJceti, 'peTatyavivakSitaM, 'ghaTaniSTheti, atrApyatyantAbhAvaH svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAko grAhyaH tena na pUrvavat siddhasAdhanaM, hetau ca ghaTavRttitvaM ghaTatvAbhAve nityatvaM ghaTaniSThadhvaMse'bhAvatvaM ghaTatvAdau vyabhicArasya vAraNaya, 'anyonyeti gharavRttya
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe ra pakSaikyamapi tantra, virodhasyaiva dUSakatve'dhikasya vyarthatvAditi // iti zrIgaGgedhopAdhyAyaviracite tavacintAmaNau anumAnAkhyahitIyakhaNDe satyatipakSasiddhAntaH // bhidheyatvabhedavadityarthaH / nanaktahetudayamapi paTatvAdyabhAve vyabhicA rautyata Aha, "vizeSeti unaheloLabhicArAgrahadazAyAmityarthaH, 'pavaikyaM' ekadharmikatvaM, 'tantra' pratipakSatAvyApakamityarthaH,1) ghaTo'bhidheyatvavyApakAbhAvavAn ityevaM vyatirekaparAmarzana pacakyasya sambhavAcetyapi drssttvyN| .' iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-dvitIyakhaNDarahasye satpratipakSasiddhAntara hasyaM // (2) pratipakSatAyAM tavaM vyApakamitvartha iti ka., ga. /
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) athaasiddhipuurvpkssH| asiddhistu na vyApti-pakSadharmAtAvirahaH, prtyekmnnugmaat| atha pratyekAbhAve'nugatovyApti-pakSadharmAtAviziSTAbhAvo'siddhiH, yadyapi viziSTasyAnyatve pratyekAbhAvAvyAptirapasiddhAntazca ananyatve pratyekAbhAva athAmiddhipUrvapakSarahasyaM / 'vyAptauti, tathAca vyApti-pakSadharmatvAbhAvavAn heturasiddha iti bhAvaH / atra ghaTo dravyaM mattvAdityAdau 1) vyApyatvAmiddheH saMgrahAya vyApyatvasya, ayogolakaM vahimat dhamAdityAdau svarUpAsiddheH saMgrahAya ca pakSadharmatvasya pravezaH, vyAptizca mAdhyAbhAvavadavRttitve mati mAdhyamAmAnAdhikaraNyarUpA grAhyA na tu hetuvyApakamAdhyamAmAnAdhikaraNyarUpA dravyaM sattvAdityAdimAdhyavyApyatvAmiddhimyale tadaprasidmA(2) asambhavApatteH / pakSadharmatvaJca hetutAvacchedakasambandhena pakSavRttitvaM tena hRdo vahimAn dhamAdityAdau svarUpAsiddhe kAlikAdisambandhena hetoH pakSavRttitve'pi na patiH / vyApti-pakSadharmatvayoH pratyekAbhAvadvayamasiddhiH vyAptiviziSTapakSadharmatvAbhAvo vA prAdye pAha, 'pratyekamiti pratyekAbhAvasyetyarthaH, 'ananugamAt' sarvAmiddhAmAdhAraNatvAt, (1) jalado vakrimAn dhamAdityAdAviti kha*, ga. | (2) sttvsmaanaadhikrnnaabhaavaaprtiyogidrvytvsaamaanaadhikrnnyaapsihotyrthH| 113
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavacintAmaNai / eva sa ityananugamaH, tathApi vizeSaNAvacchinnapratiyogika vizeSyAbhAvo vizeSaNa-vizeSyasambandhAbhAvo vA viziSTAbhAvo'nugata iti cet, na, viziSTAbhAvAjAne'pi vyAptyAdipratyekAbhAvajJAne udbhAvane cAnumitipratibandho vAdinittizceti tatpratyekAbhAvAvyAptiH, anyathA teSAM hetvAbhAsAntaratApate, na ca hudo vahimAn dhUmAdityAdikharUpAsiddhe vyAyavAbhAvasya ghaTo dravyaM mattvAdityAdivyApyatvAmiddhe ca pakSadharmatvAbhAvasthAmattvAditi bhAvaH / azyAbhiprAyeNazakate, 'atheti, 'pratyekAbhAve'nugataH' pratyekAbhAvamAnavatyapi vartamAnaH, 'pratyekAbhAvAvyAptiriti pratyekAbhAvamAtravatyavyAptirityarthaH / nanu viziSTasyAtirikatve'pi tadabhAvaH pratyekAbhAvasthale'pi vartata praveti nAvyAptirityata pAha, 'apasiddhAntazceti, 'ananugama iti tadavastha iti zeSaH, 'anugata iti pratyekAbhAvamAtravatyapi vartamAna ityarthaH, 'nivRttizceti, vyApyAdipratyekAbhAvadayasthApyasiddhitayeti bheSaH, 'tatpratyekAbhAvAvyAptiriti vyApyAdipratyekAbhAvadvaye amiddhilakSaNAvyAptirityarthaH, viziSTAbhAvatvasyAtirikatvAt tasya ca pratyekAbhAvayorazattvAditi bhaavH| idamupalakSaNaM ayogolakaM dhUmavat va do vahimAn dhUmAdityAdau bAdhamakIrNasiddhe prasiddhilakSaNasthAvyAptiH tatra viziSTasthAprasidbhutayA tadabhAva (1) vizivAbhAvatvasyAsiddhivarUpatvAditi kA /
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________ basiddhipUrvapakSa viziSTAbhAvadhauhArA pratyekAbhAvo doSo na tu svata iti vAcyaM / pratyekAbhAvasya svatarava doSatvasambhavAt / vastutA viziSThAbhAvo doSa eva na pratyekasya samarthatve sthApyasiddherityapi bodhyaM / nanu pratyekAbhAvajJAnasthAnumitipratibandhakatve'pi na tasyAsiddhatvamato nAvyAptirityatabAha, 'anyatheti, 'teSAM' pratyekAbhAvAnAM, hetvAbhAsasAmAnyalakSaNakrAntAnAmiti shessH| mAdhyAdibhedena vyApyAdInAM nAnAtvAihuvacanaM, 'pratyekAbhAvaH' pratyekAbhAvajJAnaM, 'na tu svataH' na tu sAkSAt, tathAca hetvAbhAsasAmAnyalakSaNakrAntatvameva tatra nAsti anumiti-tatkAraNaparAmarzayoH sAkSAtpratibandhakatvasya tallakSaNaghaTakalAditi bhAvaH / 'svata eva' sAkSAdeva, grAhyAbhAvAvagAhitvAditi bhaavH| dUdamupalakSaNaM prAzrayAsiddhi-mAdhyavizeSaNasiddhi-hetvamiddhiSu cAvyAptirityapi bodhyaM / 'doSa eva neti hetvAbhAsaeva netyarthaH, kutastadvizeSo'middhiriti zeSaH,9) 'pratyekasya' pratyekAbhAvasya, 'samarthatve' dUSaNasamarthatve, hetvAbhAsatve iti yAvat, 'anyathAsiddheriti viziSTAbhAvasya hetvAbhAsatvaM vinApi viziSTAbhAvavataH mAdhanasya duSTatvavyavahAropapatterityarthaH, viziSTAbhAvavati pratyekAbhAvasthApyAvazyakatvAditi bhaavH| nanu . mAdhyavyApyo hetuH pakSavRttirityAkArakaviSakalitavyApti-pakSalobhayaviSayakaparAmarzasyAnumitihetutvavAdinAM prAcAM naye sAdhyavyApyatve . mati pakSattitvavAn heturiti vyAptivibhiSTapacadharmavaprakArakaparA (1) iti bhAva iti g|
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tAvacintAmoM nezanyathAsiddhayartha vizeSaNatvAt pratyekAbhAvamaJAtvA masyApyanumitihetutayA tadvirodhitvena viziSTAbhAvasthApi hetvAbhAsavara) durbAra vinigamakAbhAvena tAdRzaviziSTaprakArakaparAmarzapratibandhakatvasyApi sAmAnyalakSaNaghaTakatvAt mAdhyavyApya hetumAn pakSarati pakSavizeSyakaparAmarzasyaivAnumitihetutvamiti navyamatAnuyAyitve vyApti-pakSadharmatvayoH dayoH pratyekAbhAvasthApi doSalAbhyupagamAmaGgateH pakSavRttitvAbhAvajJAnasya tAdRzapakSavizeSyakaparAmarzapratibandhakatvAdityarucerAha, 'vyarthavizeSaNatvAditi idamasAdhakaM vyAptiviziSTapakSadharmatvAbhAvAdityasAdhakatAnumAne pakSadharmatvAbhAvAdityasyaiva samyakke vyarthavizeSaNavAdityarthaH / tathAca hetvAbhAsatvasthAsAdhakatAvyApyatvaniyamADyarthavizeSaNatayA ca viziSTAbhAve tadabhAvena na tasya hetvAbhAsatvaM / na caivaM tatra sAmAnyalakSaNativyAptiriti vAcyaM / tasya hetvAbhAsatvAbhAvenAnAyatyA viSakalitavyApti-pakSadharmatvobhayaviSayatAzAliparAmarzapratibandhakatvasyaiva sAmAnyalakSaNe nivezanauyatvAditi bhAvaH / nanvidamapyayuktaM vyarthavizeSaNatve'pi vyAptimattvAt(2) viziSTAbhAvatvasya pratyekAbhAvavAghaTitatayA(2) viziSTAbhAvasthAtiriktatvena dhamaprAga (1) tattvamiti g| (2) saghAca vyAptizaraure prayojanaviraheNa vyarthavizeSaNAghaTitatvasyAni vezanIyatvena vyarthavizeSaNaghaTitasyApi yApyatvamiti bhAvaH / (3) pratyekAbhAvatvasya vyApyatAvacchedakadharmAntaratve'pi tadaghaTitatvena na sthaya vizeSaNaghaTitatvamiti bhAvaH / /
Page #902
--------------------------------------------------------------------------
________________ pasiddhipUrvapakSAH / na viziSTAbhAvajJAnamityupajIvyatvAdiziSTAbhAvAnuDAvane'pi pratyekAnAvane vAdinihattezca / ata eva bhAvavabhinnadharmikatayA(9) ca vaiyarthyazaGkAnavakAzAcca ityarucerAha, 'pratyekAbhAvamiti, 'upajIvyatvAditi pratyekAbhAvajJAnasyopajIvyavAdityarthaH, tathAca pratyekAbhAvajJAnasyopajIvyatayA pratyekAbhAva eva hetvAbhAmo na tu viziSTAbhAvaH tajjJAnasya pratyekAbhAvajJAnasyopajauvakatvAt sAmAnyalakSaNe cAnAyatyA viSakalitavyApti-pakSadharmatvobhayaviSayatAzAliparAmarzapratibandhakatvasyaiva nivezAbAtivyAptiriti bhAvaH / nanvidamapyayukta pratyekAbhAvamajJAtvApi pratyakSa-zabdAbhyAM liGgAntarajanyAnumAnena ca viziSTAbhAvajJAnasambhavAt / na ca tathApi pratyekAmAvaliGgakAnumAnena viziSTAbhAvajJAnaM, prati pratyekAbhAvajJAnasyopajIvyatvamasyeveti vaacyN| vibhiSTAbhAvaliGgakAnumAnena pratyekAbhAvajJAnaM prati viziSTAbhAvajJAnasyApyupajIvyatvena kvAcikopajIvyopajIvakabhAvasthAvizeSAdityarucerAha, "vibhiSTAbhAvAnudbhAvane'pauti, etadaNyApAtataH, evaJca viruddhatvAderapi hetvAbhAsatvaM na syAt tadanudbhAvane'pi 'bAdha-kharUpAsiyAderagAvane vAdini ..... .... (9) dhUmaprAgabhAvatvasya vyApyatAvacchedaka-dharmAntaradhUmatva-ghaTitatve'pi dhUmatvasya dhUmaprAgabhAvatvAsamAnAdhikaraNatvAt yathA na tena dhUmaprAgabhAvatvasya vyarthavizeSaNa ghaTitatvaM tathA pratyekAbhAvatvasya vizichAbhAvatvAsamanAdhikaraNatvAt na tena vizivAbhAvatvasya vyarthavipo. ghaNaghaTitatvamiti bhaavH|
Page #903
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo vyApti-pakSadharmatAviziSTajJAnaviSayAbhAvatvaM pratyekAbhAvAnugatamasiJcatvaM vyabhicArAdAvasiddhatve'pyupajIvyatvena vRtteH| na ca tatra bAdhAderanubhAvane'pi viruddhamAtrodbhAvane vAdI nivartate to viruddhasyApi hetvAbhAsatvaM atra tu pratyekAbhAvAnudbhAvane viziSTAbhAvamAtrodbhAvane'pi na vAdinivRttiriti na viziSTAbhAvasya doSatvamiti vAcyaM / viziSTAbhAvamAtrodbhAvane'pi vAdinivRttaH, dasmAt mAdhyavyApyatve mati pakSavRttitvavAn heturiti parAmarzasthApyanumitihetutvavAdinAM prAcAnaye vyAptiviziSTapakSadharmatvAbhAvavaddhatarapi hetvAbhAsaH ma ca vyApyatvAmiddhAvevAntabhUta iti tattvaM / 'prata eveti 'nirastamityanenAnvayaH, 'vyAptauti vyapti-pakSadharmatvobhayamAtramukhyavizeSyakabuddhimukhyavizeSyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvamityarthaH, nAto vizeSAbhAva-sAmAnyAbhAvavikalpAbhyAmativyApyasambhavaNakAvakAzaH,(9) adhika siddhAnne vakSyAmaH, 'pratyekAbhAvAnugatamiti vyApti-pakSadharmatayoH pratyekAbhAvadaye vartamAnamityarthaH, 'asiddhatvaM' asiddhivN| nanvevaM vyabhicArAdeH kathaM doSatvaM tadati hetau amiddherAvazyakatvena tasyaiva doSatvasambhavAdityata Aha, 'vyabhicArAdAviti vyabhicArAdimati hetAvityarthaH, prAdinA virodhaparigrahaH, 'upajIvyatveneti prasiddhatvajJAnaM prati (3) vyApti-pakSadhammatAvizivajJAnaviSayAbhAvatvaM yadi tAdRzaviSayaprati yogikAbhAvatvaM tadA vizeSAbhAve ativyAptiH, yadi tAdRzaviSayatvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvatvaM tadA sarvatrAsambhava iti tAtparyya /
Page #904
--------------------------------------------------------------------------
________________ psiddhipuurvpkssH| prAthamyAttadabAvane vAdinihattezca sa svata eva dUSakaH taSa vyAyasiddhyarthamupAdhau tUhAvite vipratiyadyate'pi tasya durUhatvAt vyabhicAreNaiva tadunnayanAca, yadi ca vyabhicArAdikamajJAtvApyasiDibuddhiH tathApyupadheyasa - ... liGgavidhayA vyabhicArAdijJAnasya upajIvyatvenetyarthaH, 'prAthamyAna' prathamopasthitatvAt, 'tadudbhAvane' vyabhicArAdimAtrodbhAvane, virodhitvAvizeSAccetyapi draSTavyaM, 'maH' mo'pi vyabhicArAdira'pauti yaavt| manvevamamiddhijJAnopajIvyatvena upAdhirapi hetvAbhAsAntaraM sthAdityata Aha, 'tati vyabhicArAdimati hetAvityarthaH, 'vyApyamiDyartha' vyApyajJAnA), 'upAdhau viti, 'tuzabdo bhinnakrame, 'unAvitaityanantaraM yojyaH, vipratipadyate'pauti vyAptau vipratipadyate'pautyarthaH, vipratipattirbhamaH, tathAcopAyudbhAvane'pi vyAptidhamodayAtasya sAkSAdirodhitvAbhAvena hetvAbhAmAntaratvamiti bhaavH| kiJca upAdhijJAnaM nAmiddhijJAnopajIvyaM 'kintu taDyabhicArajJAnamevetyAha, tasyeti amiddhatvasyetyarthaH, 'dUrUhatvAt' upAdhitodu yatvAt, 'vyabhi* cAreNaiva' upAdhivyabhicAreNaina, tadunayanAt' abhiyunayanAt, eta cApAtataH vyabhicAritAsambandhena upAdherapyunAyakatAsambhavAt tathApi , upAdheyabhicArasyeva hetvAbhAmAntaratAyA durvAratvAcca, kintu pUrvokayuktireva samauraineti draSTavyaM / 'amiddhibuddhiriti pratyakSa-zabdAbhyAM liGgAntarajanyAnumAnena cAsiddhibuddhirityarthaH, 'upadheyeti, 'upadheyayoH abhiddha-vyabhicAriNodharmiNoH, 'mahAre'pi' abhede'pi,
Page #905
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvacintAmo kare'pyapAdherasaGkara raveti nirastaM / vyarthavizeSaNatvAdeva / etena vyApti-pakSadharmatAnyatarAbhAvo'siddhiriti 'upAdheH' prasiddhatvavyabhicArAderdharmAsya, 'amara eva' jJAnAsaGkaraeva parasparAgrahakAlaunayahaviSayatvameveti yAvat, tathAcAsiddhatvA jJAnadazAyAmapi vyabhicArAdimAtrajJAnAcyAptijJAnAnudayena tasthApi svataH pratibandhakatvamAvazyakameveti bhAvaH / 'ata eveti vivRNoti, 'vyartheti tathAvidhabuddhimukhyavizeSyatAvacchedakatvarUpasya vizeSaNasya dUSakatAyAmaprayojakatvAt tathAvidhabuddhimukhyavizeSyatAvacchedakatvaprakArakajJAnasthAnumiti-tatkAraNaparAmAvirodhitvAditi yAvat, yadrUpeNa jJAnaM anumiti-tatkAraNaparAmarthAnyatarapratibandhakaM tadeva ca vibhaajktaavcchedkmitybhimaanH| yaddA 'vyarthavizeNatvAt' ayaM heturamAdhakaH nirutabuddhimukhyavizeSyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavatvAdityasAdhakatAnumAne nirutabuddhimukhya vizeSyatAvacchedakatvarUpasya vizeSaNasya vyarthatvAt vyAptitvAvacchitrapratiyogitAkAbhAvatvenaiva vyApyabhAvasya pakSadhammatAlAvacchitrapratiyogitAkAbhAvatvenaiva pakSadharmavAbhAvasya hetutvasambhavAdityarthaH, prasAdhakatAnumApakatAvacchedakarUpameva vibhaajktaavcchedkmitybhimaanH| etaccApAtataH virodhitAvacchekarUpameva vibhAjakatAvacchedakamiti niyame mAnAbhAvAt virodhitAnavacchedakarUpeNapi pUrva vyabhicArAdervibhajanAt, evamasAdhakatAnumApakatAvacchedakarUpameva vibhAjakatAvachedakamiti niyame'pi mAnAbhAvAt vyarthavizeSaNatvasya vyAyavi
Page #906
--------------------------------------------------------------------------
________________ pviddipuurvpkssaa| pratyuktam anyataravAzAne'pi pratyekAbhAvasya doSatvAt vyarthavizeSaNatvAcca / ghaTakatayA natmatvepyasAdhakatAnumApakatvasambhavAcca tathAvidhabuddhimukhyavizeSyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvasya vyAptivAdyavachintrapratiyogitAkAbhAvavAghaTitatayA vyarthavizeSaNatAganAthA apyanavakAzAcca / vastutastu pratrANyAzrayAmiddhi-mAdhyavizeSAmiddhi-hetuvizeSaNAmiddhi hetvamiddhiSvavyAptireva doSo bodhyA, evamagre'pi / 'vyAptauti vyAptitva-pakSadharmAtAtvAnyataradharmAvacchinapratiyogitAkAbhAvo'siddhirityarthaH, yadvA 'anyatarapadavyAyAsena vyAptisAmAnyAbhAvapakSadharmatAsAmAnyAbhAvayoranyataro'middhirityarthaH, yathAzrute mAmA - nyAbhAva-vizeSAbhAvavikalpAbhyAM avyApyativyAptipramaGgastha(1) dAratvAditi dhyeyaM / 'pratyekAbhAvastheti pratyekAbhAvatvaprakAreNa pratyekAbhAva'jJAnasyetyarthaH, 'doSatvAt' pratibandhakatvAt, pratyekAbhAvAdyajJAne cAnya. 'taratvaprakArakajJAnasyApratibandhakavAditi shessH| tathAca virodhitAmavacchedakatayA kathamasya vibhaajktaavcchedktvmitybhimaanH| 'vyarthati mAdhakatAnumAne'nyataratvarUpasya vizeSaNasya vyarthavAdityarthaH, (1) vyApti-pakSadharmatvAnyatarAbhAvapadasya tAdRzAnyataratvAvacchinaprati yogitAkasAmAnyAbhAvaparatve SavyAptiH, atrAvyAptipadaM asambhavaparaM, tAdRzAnyataratvAvacchinapratiyogitAkAmAvasya pasijhanAtmakAtvAt, tAdRzAnyatarapatiyogivAbhAvaparatve vizeSAmA avivAliriti vAtyaya /
Page #907
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApitAmagai yatta vyApti-pakSadhamatApramitiviraha pAnayAsidyAdyanugato'siddhiH, tatmamitisAve tavAnumitipramityApatteriti / tadapi vyarthavizeSaNatvAt tadanAne'pi pratyekajJAnasya doSatvAca nirastaM / pratyeka vyAptitvAdyavacchitrapratiyogitAkAbhAvatvenaiva gamakatvasambhavAditi bhaavH| _ 'yApti-pakSadharmateti hetutAvacchedakAvacchinnahetuvizeSyaka-mAdhyatAvacchedakAvacchinnamAdhyanirUpitavyAptiviziSTa-pakSatAvacchedakAvacchiapakSadharmatAprakArakabhramabhinnajJAnaviraha ityarthaH, 'zrAzrayAmiyAdyanugata iti AzrayAmiyAdirUpasakalAsiddhivyApakaityarthaH, tatra tAdRzajJAnasya pakSatAvacchedAcaMge bhramatvaniyamAditi bhAvaH / 'zrAdinA svarUpAmiddhi-mAdhya sAdhanavizeSaNamiddhi-vyApyasiddhaunAM parigrahaH, 'tatpramitimattva iti zrAzrayAmiyAdiSu tAdRzpakSadharmalaprakArakajJAnasya bhramabhinnatve ityarthaH, 'anumitipramityApatteriti anumiterapi dhamabhivatvApatterityarthaH, evaJca tAdRzajJAnavirahavAn heturasiddha ityasiddhalakSaNamiti bhAvaH / tadapauti 'nirastamityanenAgvayaH, nirAse hetamAcha, 'yati vizeSaNasya pramityaMzastha vyarthatvAt dUSakatAyAmaprayojakatlAdityarthaH, parAmarza pramiteravizeSaNatayA tadabhAvajJAnasyApratibandhakatvAditi bhAvaH / itvantaramAha, 'tadacAne'pauti, 'pratyekajJAnasya' vyAyabhAvAdipratyekajJAnasya, tathAca pratyekAbhAvazAyamiGkitayA tavAvyAptiriti bhAvaH / pratyekAbhAvezvasiddhi
Page #908
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ptivipuurnnpkss| vastutastu prakRtahetuvyApti-pakSadharmAtAvaizidhvasya janmamitezcAprasiddhyA tadabhAvo jJAtumudbhAvayituvAzakya ev| lakSaNasyAvyAptimabhidhAya sAdhanavizeSaNAmiyAdisthale hetutAvaI dakaviziSTahetvAderapramiyA'siddhilakSaNasyAsambhavamAha, 'vastutaskhiti, 'pracataheviti hetutAvacchedakaviziSTahetIrityarthaH, etadaprasiddhiya parvato vahimAn kAJcanamayadhUmAdityAdisAdhanavizeSaNA'siddhisthale bodhyA, 'vyAptauti mAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyanirUpitavyApterityarthaH, etadaprasiddhizca parvataH kAJcanamayavahimAn dhUmAdityAdimAdhyavizeSaNasiddhisthale bodhyA, 'pakSadharmateti pakSatAvacchedakaviziSTapakSanirUpitadhatvasyetyarthaH, etadapramiddhizca kAJcanamayaH parvato vajhimAn dhUmAdityAdyAzrayAsiddhisthale bodhyA, vaiziSyasyeti vyAptipakSadharmatobhayavaiziSyasyetyarthaH, etadaprasiddhizca ayogolakaM dhUmavat vahe hudo vahimAn dhUmAdityAdibAdhasaGkIrNa siddhisthale bodhyaa| na ca 'vaizidhyapyetyatra dvanisamAse bahuvacanApattiH samAhArabandasya niyataviSayatayA atra tadasambhavAditi vAcyaM / "sAndo vibhApayA ekavacanaM bhavati" iti paanninynushaasnaaditretrdvnde'pyekvcnsmbhvaat| na caivaM dhava-khadiraityapi prayogApattiriti vaacy| "indaikatvaM" iti sUtreNa bandasya ekavacanave napuMsakaliGgatAvazyakatvabodhanAt / na caivaM samAhAretaretarayoH kobheda iti vAca / mamAhArabandasya samAhAratvaprakArakabodhajanakatvenaiva bhedAttathaiva cara) (1) tasyaiva ceti kha0, g|
Page #909
--------------------------------------------------------------------------
________________ taSitAmo yavizvidyApti-pakSadharmAtAviziSTamitiviraha sahetusAdhAraNaH svamitiviraho yatkicityamitiviraho niyataviSayatvAt ityakSamadhikena / mazvatra hetutAvacchedakAdivaiziSya vaijJAnika na tu vAstavikaM yAcaM yena mAdhanavizeSaNamiyAdisyale 'prasiddhiH syAt tathAca hetutAvacchedakarUpeNa hetau mAdhyatAvacche dakarUpeNa mAdhyavyApyatvaM pakSatAvacchedakarUpeNa pakSadharmavaJcAvagAhate pA mAdhyayApyo hetuH pakSavRttirityAkArikA bhramabhinnA pratautistavirahavattvamasiddhitvamiti phassitArtha ityata Aha, 'tatpramitezceti asiddhakhale bhramabhivatAdRzAtautezcetyarthaH / manu vyApti-pacadharmatApramitipadena prakRtahetu vizeSyaka-prakRtamAdhyanirUpitavyApyAdipramitirna vivacitA kintu yatkiJcitsAdhyanirUpitavyAptiviziSTa-yatkiJci. tparadharmatvaprakAraka-yatkiJciddhetavizeSyakAmitireva vivakSitA taddhirahaba na tatmAmAnyAbhAvaH kintuM tatpratiyogikAbhAvamAtraM tena helanAre sAdhyAntarauyavyApyAdipramitimattvadazAyaryA nAvyAptirityatapAha, 'yatkiJcidyAptauti 'yatkiJciditi po'pi sambadhyate, yakicivirUpitavyAptiviziSTa-yatkiJcityadhivaprakAraka-yatkiJciddhetuvizeSyakAmitipratiyogikaviraha ityrthH| nanu hetutAvacchedakarUpeNa hetau mAdhyatAvacchedakarUpeNa sAdhyanirUpitavyApyatvaM pakSanAvacchedakarUpeNa pakSadharmatvaJcAvagAhate yA pratItirdhamAnirUpitavizeSyatAvakodakatAsambandhana hetunAvacchedake sadabhAvo'siddhirdhamAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhAvasiAtAdRzyapratItyabhAvavaddheta
Page #910
--------------------------------------------------------------------------
________________ asiddhipuurvpkssH| vA sacetAvapi sakalatatyamitiviraho durnirUpaH vyAsvabhAvAdeva tadgrahe sarakha doSa upajauvyatvAt / yadi ca pramitivirahaH svarUpasabeva doSaH kAraNAbhAvatvAt tadA vyAptAdibhramAdanumitinaM syAt na syAca hetvAbhAsatA jnyaangrbhtllkssnnbhaavaat| etena vyAptipramiti-pakSadharmAtApramitivirahAnyataratvamasidiH a tAvacchedakavAn hetaramiddha iti na ko'pi doSa ityata Aha, 'svAmitauti dhamAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena khauthatAdRzapratItiviraho vA vivakSitaH tena sambandhena yasya kasyacit puruSasya tAdRzapratItiviraho vA tena sambandhena tAdRzapratItimAmAnyAbhAvo vA, nAdyau maddhetAvapi sattvAt, nAnyaH durjeyatvAt prkauyprtauteryogytvaadityrthH| nanu vyApyabhAvAdihetumA svaparamAdhAraNatAdRzApratItiviraho jJeya ityata pAha, 'vyaapybhaavaaditi| nanu svarUpasannevAyaM pratibandhako'to durjeyatve'pi na patiH ityata pAha, 'yadi ceti, "pramitivirahaH' bhramAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena tAdRzapratItimAmAnyAbhAvaH, 'tadeti, asiduhetAviti zeSaH / tAdRzAbhAvasya pratibandhakasya sattvAditi bhaavH| 'talakSaNabhAvAditi hetvAbhAsasAmAnyalakSaNabhAvAdityarthaH / 'anya- .. taratvamiti anyataravattvamityarthaH, ythaashrute'nytrtvsyaamiddhinigdhrmtyaa'middhiritysyaannvyaaptteH| nanvanyataravatvamanayoH pratyeka
Page #911
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo nyatastvaJca tadanyAnyatvaM tenobhayavirahepi nAvyAptiriti nirastaM / vyarthavizezaNatvAdeva / syAdetat vyApti-pakSadharmatAbhyAM nizcayaH siddhiH tadabhAvo'siddhiH, ataravAvyAme'pakSadharme ca tadAroparUpA siddhirityanumitiH na tu vyApta-pakSadharmAdapi tadanizcaye / na caivaM hetorapyAbhAsatvaM tadAbhAsasyApi hetutvaM syAt, mAtravatvaM tathAca pramitidvayAbhAvasthate'vyAptirityata Aha, 'anyataratvamiti, 'eteneti vivRNoti, 'yarthavizeSaNavAdeveti pUrvavat / 'vyAptauti skhauyavyApti-pakSadharmatobhayaprakArakanizcaya ityarthaH, 'tadabhAvaH' viSayatAsambandhena prakRtahetau tadabhAvaH, 'yApyAdibhramAdanumitirna syAditi pUrvAtabAdhakamuddharati, 'ataeveti yata eva viSayatAsAmAnyena bhrama-pramAsAdhAraNakhIyatadubhayaprakArakanizcayasAmAnyAbhAvo'siddhirna tu bhramAnirUpitaviSayatAsambandhena(1) sva-paramAdhAraNatAdRzanizcayAbhAvo'ta evetyarthaH, 'tadA' vyApyAdibhramadazAyAM, 'middhiH' vyApti-pakSadharmatobhayaprakArakanizcayaH, 'tadanizcaya iti. khoyatadubhayaprakArakanizcayAbhAva ityarthaH, puruSAntarauyatadubhayanivayAdanumitiriti shessH| 'na caivamiti, 'evaM' svauyatadubhayanizcayAbhAvasyAsiddhitve, 'hetorapi' parvato vahimAn dhamAdityAdisaGketorapi, khauyatadubhayanizcayAbhAvadazAyAmiti zeSaH, 'tadAbhAsasthApi' (1) pramAnirUpitaviSayatAsambandheneti kha* /
Page #912
--------------------------------------------------------------------------
________________ asiddhipuurvpkssH| 11 dazAvizeSaiSTatvAt seyaM svarUpasatI dUSikA kaarnnaabhaavtvaat| na ca vyAptAdipratyekanizcayAbhAvazva dUSakaAvazyakatvAditi vAcyaM / viziSTanizcayasya hetutve tadabhAvasya kaaryaanutpaadktvaaditi| maivam / evaM savyabhicArAderapyacaivAntarbhAvaprasaGgAt asiddheH svarUpa parvato vaddhimAn AkAzAdityAdyasiddhahetorapi, svIyabhramAtmakatadubhayanizcayadazAyAmiti zeSaH, 'hetutvaM' maddhetutvaM / na ca bhramAtmakatadubhayanizcayadazAyAmapi asAdhAraNya-virodhAnyatarasya hetvAbhAsatvaprayojakasyAvazyaM sattvena maddhetutvAsambhava iti vaacyN| pakSavRttitve mati mAdhyavyApakobhUtAbhAvapratiyogitvarUpasyAmAdhAraNyasya vRttimattve mati mAdhyavadavRttitvarUpasya pUrvAkavirodhasya ca tacAsattvAditi bhAvaH / kecittu 'hetutvamityasya asiddhizUnyahetutvamityarthaH ityAhuH / 'meyamiti, pUrvoktazca na hetvAbhAmalakSaNamiti bhAvaH / 'na ceti, na bhayaprakArakanizcayAbhAva iti bhAvaH / 'AvazyakalAt' kAraNabhAvatvena tasya doSatAyA aavshyktvaat| 'viziSTeti tadubhayaprakArakanizcayasyetyarthaH, 'tadabhAvasya' tadabhAvasthApi, 'kAryAnutpAdakatvAt' iti kaaryaanutpttipryojktvaadityrthH| 'atraiveti amiddhAvevetyarthaH, vyApti-pakSadharmatAnizcayAbhAvenaivAnumityabhAvasambhacAditi bhaavH| nanu pratibandhakaubhRtA siddhijJAnopajIvyatayA vyabhi
Page #913
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tAvacintAmaNe satyA. eva doSatve svajJAnArtha vyabhicArAdyanuhAvanAt / yadi ca tasmAt siddhipapadyata iti tasyopajIvyatvaM sadAzrayAsiDyAdinAnAt siddhirneti sa evaM pRthagdoSaH syAt asiddhizca jJAtA parasyodbhAvyeti svajJAnArthamudbhASitAsivinirvAhArthaJcAzrayAsiDyAdikSAnamAvazyaka, kathaJca hetu-tadAbhAsavivekaH siddhA iyorapi cArAdirdoSa ityata Aha, 'amiddheriti, 'vajJAnArtha pratibandhakobhUtAmiddhijJAnArthaM, 'anudbhAvanAt' anpekssnnaat| nanu pratibandhakaubhUtAmiddhijJAnaM prati vyabhicArAderanupajIvyatve'pi prasiddhikharUpe tasthopajIvyatvamastyeva vyApti-pakSadharmAtAnizcayarUpamiddhipratibavakatvenaivAsiddhisvarUpopajIvyatvAdataH pRthagdoSatvaM ityatabAha, 'yadi ceti, 'tasmAt' vyabhicArAdijJAnAt, 'siddhiH' vyApti-pakSadharmanAnizcayaH, 'tasya' vyabhicArAdeH, 'upajIvyavaM' amiddhisvarUpa upajauvyatvaM, 'ma eveti, 'evakAro bhivakrame, 'doSa ityanantaraM yojyaH, ma pRthakdoSa eva sthAdityarthaH, prasiddhisvarUpe upajIvyatvAt tathAca hevAbhAsAdhikyApattiriti bhaavH| navasiddhipUrva AzrayAsihyAdijJAnAbhAvAt tasya nopajIvyatvaM, na ca vyabhicArAdAvapi tulyaM, tajjJAnArthaM tasvarUpanirvAhArthaJca tatpUrva tajjJAnasyAvazyakatvAdityatapAha, 'amiddhizceti, 'zrAzrayAsiyAdijJAna aashryaasiyaadijnyaanmpi| dUSaNantaramAi, 'kathaJceti kathaM vetyarthaH, 'hetu-tadAbhAtakveika iti parvato vakimAn dhUmAdityAdarapatibhinnatvena
Page #914
--------------------------------------------------------------------------
________________ bsiddhipuurvpkssH| hetutvAt asiddhau tadAbhAsatvAt vyabhicArAdeH motI siDnimakhaNDayaMtazca hetvaabhaastvaabhaavaat|. atha suSuptau parvato vahimAnAkAzAdityAdezca maddheta bhinnatvena vyavahAra ityarthaH, 'siddhAviti vyApti-pakSatAnizcayarUpamiddhimattva ityarthaH, 'hetutvAn' maddhetatvAt, 'prAbhAmatvAt' dvayorapyamaddhetanAt, anyonyAbhAvastu nAvyApyavRttiriti bhaavH| kiJca yadi vyabhicArAderasiddhisvarUpaM pratyupajauvyatayaiva hetvAbhAsatvaM tadA vyabhicAryAdihevau saddhetatvagrahadazAMyAM vyabhicArAdeH siddhivighaTakatvAbhAvenAmiddhisvarUpopajIvyA tvAbhAvAt tasya tadAnIntanahetudoSatvAbhAvaprasaGgaH tasya tadAnauntanahetvAbhAsatvAbhAve tatsambandhena tadanohetorapi tadAnIntanahetvAbhAsatva na syAt tathAca vyabhicAryAdihetornityaduSTatvabhaGgaprasaGga iti dUSa. NAntaramAha, 'yabhicArAderiti, 'saddhetau' vyabhicAryAdiheto maddhetatvagrahadazAyAM vyabhicA-dihetorvyApti pakSadharmAtAnizcayadazAyAmiti yAvat, "middhimakhaNDayataH' vyApti-pakSadharmatAnizcayarUpA middhimavighaTayataH, 'hetvAbhAmatvAbhAvAt' tadAnIntanahetudoSatvAna bhAvaprasaGgAt, bhinnakramasthacakAro'traiva yojyaH / na ceSTApattiH, tathA mati tatsambandhena tadvato hetorapi tadAnIntanahetvAbhAsatvAsambhavAna ..vyabhicAryAdihetonityaduSTatvabhaGgaprasaGgApattiriti bhAvaH / etaccApAtataH vyabhicArAdestadAnauM siddhipratibandhaphalAnupahitatve'pi siddhi pratibandhakharUpayogyatvasya tasya tadAnImapi sattvAdeva tadAnIntana tadoSatvasambhavAt tatsambandhena taddato hetorapi tadAnIntamahevA 11
Page #915
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 tatvacintAmagai jAgare'pi vyApti-pakSadharmAtAsattve tadanizcaye'numityamutpAdA hetvAbhAsaprayojyaH savyabhicArAdau tathAvadhAraNAdityasiddhirajAtApi hetvaabhaasH| na caivaM bhAmatvastha mugrahatvAt anyathA siddhAntinaye'pi vyApti-pakSadharmatAnizcayAtmakasiddhivighaTakatayeva vyabhicArAdeItudoSatayaitadanuyogasya tulyatvAt / becittu 'hetu-tadAbhAmaviveka iti parvato vahnimAn dhUmAdi: tyAderasaddhetabhinnatvena dravyaM sattvAt gotvavAn azvatvAdityAdezca maddhetabhinnatvena vyavahAraityarthaH / 'siddhAvityAdigranthastu pUrvavat / nanu siddhimace iyorapi saddhetutvAdidamayukaM middhisattve'pi dravyaM sattvAdityAdevyabhicArAdihetudoSattvena duSTavAdiyata Aha, 'vyabhicArAderiti, avyarthakAgrimacakAro'caiva yojanIyaH vyabhicArAderapItyarthaH / 'maddhetau' maddhetRtvagrahasatve vyApti-pakSadharmatAnizcayarUpasiddhisatya iti yAvat, 'middhimakhaNDayataH' vyApti-pakSadharmatAnizyarUpA siddhimavighaTayataH, 'hetvAbhAmalAbhAvAt' hetvAbhAsatvaprayojakatvAsambhavAt, bhavanaye siddhivighaTakAlarUpasyAmiDyupajIvyatvasyaiva vyamicArAdevadoSatvaprayojakatvAditi bhAvaH, iti vyAcakruH / 'yApti-pakSadharmatAmattva iti vyApti-paJcadharmatAsattve'pautyarthaH, 'nathAvadhAraNAditi anumityanutpAdasya hetvAbhAsaprayojyatvAvadhArabAdityarthaH, 'ajJAtApauti, tavAnumityanutpAdasya hetvAbhAsaprayojyakhAnyathAnupapatyeti bhAvaH / 'hetvAbhAsAdhikyamiti prAdhAsidhAde
Page #916
--------------------------------------------------------------------------
________________ psiddhipuurvpcchaa| hetvAbhAsAdhikyaM kRptAntarbhAvo vA, tena rUpeNa jyAtAsiyAdereva saMgrahAditi cet. na, evaM, savyabhiSArAdirapyasiddhiH syAdityuktatvAt upajIvanAvede pAzrayAsiddhAdirapi pRthak syAt suSuptapAdAvanumityabhAvaH kAraNAbhAvAt kAryAnutpAdo hina pratibandhakamAtrAt kintu kAraNabhAvAdapi asatyapi pratibandhake vayabhAvena daahaanutptteH| athAnumityanutpAdo hetvAbhAsaprayukta eveti cet, tanumitau manoyogAdirapi na hetuH hetvAbha sAdevAnumityanutpAde tayatiratirikahelAbhAsatvamityarthaH, 'kRptAntarbhAva iti kRptAnAM vyabhicArAdaunAM zramiyantarbhAva ityarthaH,(1) 'tena rUpeNa' tatmAdhAraNazrayAmidyAdyanyatamatvarUpeNa, vyApyamiDyAdereveti vyAptiniyAbhAvAderevetyarthaH, 'saGgrahAt' vibhAgasthAmiddhipadena saMvAhAt, 'evkaaraaybhicaaraadivyvcchedH| 'asiddhiH sthAditi prasiddhitvenaiva sUcalatA vibhAtaH sthAdityarthaH, 'upajauvanAditi amiddhisvarUpaM prati upajIvyatvAdityarthaH, 'bhede' pRthakhibhajane, 'pRthak syAt' pRdhakvibhaktaH syAt / nanvevaM vyani-pakSadharmatAmattve'pi suSulyAdau kathamanumityabhAvaH hetvAbhAmAbhAvAdityata Aha, 'suSuNyAdAviti, 'kAraNabhAvAt' parAmarzAtmakakAraNabhAvAt, 'kAraNAbhAvAdapi' bhAvarUpakAraNAbhA(1) amAgAM thabhicArAdInAM anyatamatvarUpeNa saGgrAhe pasiddhAvantarbhAva ityartha iti ka. / vyabhicArAdaunAmihAntarbhAva ityartha iti g.|
Page #917
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ___ sakvacintAmajhau. . rekeNAnumityanutpAdAbhAvAt sivereva taha makAraNameva hetuH syaat| anye tu gamakataupayikapratiindivyApti-pakSadharmAtAviraha-taniyatayAranyataratvaM hetvAbhAsatvaM tacAdhika vAdapi, 'na heturiti, syAditi zeSaH, anumityanutpAde' anumityanutpAdAbhyupagame, 'tayatirekeNeti prAtma-manoyogAdivyatirekeNetyarthaH, yadyatirekeNa kAryAnutyAdaH tasyaiva ca kAraNatvAditi bhAvaH / magvidamiSTamevetyata Aha, 'siddhereveti vyApti-pakSadharmatAnizcayasyaivetyarthaH, 'hetuH sthAditi sarvatra hetuH syAdityarthaH, tathAca kArya niSkaraNakaM sthAditi bhaavH| idamApAtataH bhavanmate'pi kathamAtmamanoyogo hetuH itarakAraNasattve tabyanirekeNAnumitivyatirekAsiddheH / athAnumityAdikamasamavAyikAraNavat bhAvakAryAtvAdityanumAnAt tasiddhistadA mamApi tulyaM carame satyapi kArya makaraNakamiti vyAptibalAt vyAptijJAnAdeH karaNatAsiddheH anyathA tavApi vyAptijJAnAdikaM karaNaM na syAt parAmaryAdicaramakAraNe mati tayatirekeNa kAryavyatirekAbhAvAt, paramArthatastu tAdRzavyAtiraprayojikatyeva tattvaM / ' kecittu hetvAbhAsasAmAnyalakSaNaM navizeSakhakSaNAni ca prakArAtareNaH tanmatamupanyasyati, 'anye viti, atra gamakataupayikapratidvandI ca vyApti-pakSadharmanAvirahazca gamakatApayikapratidvandi- . thApti-pakSadharmatAvirahaM tAdRzapakSadharmatAviraJca tabiyatama tA
Page #918
--------------------------------------------------------------------------
________________ * psiddhipuurvpkssH| balasamAnabalau bAdha-pratirodhau pratibandinauM vyAptipakSadharmAtAvirahazcAsiddhi tanniyatI ca svbhicaarviruddau| na cAnayorapyasiddAntarbhAvaH, vyAptivirahaniyatatvena jJAtayAH svAtantryeNaiva dUSakatvAt bhrame vizeSa dRzpakSadharmatAviraha-tanniyatau tayorityekavacanAntasamAhAradvandvagarbhaitaretaradanda iti na bahuvacanApattiriti TraSTavyaM / tathAca gamakataupayikapratidvandivyApti-pakSadharmatAviraha-taDyAgyAnAmanyatamatvaM hetvAbhAsamAmAnyalakSaNamityarthaH, gamakataupayikapratidvanditvaJca sAcAdanumitipratibandhakatvaM, gamakataupayikasthAbAdhitatvAsatpratipakSitatvasya virodhitvamityapi kecit / 'taca' teSu madhye, 'adhikabala-samAnabalAviti, 'adhikabala-samAnabalI' 'pratidvandinau' 'bAdha-pratirodhAviti yojanayA samAnabalapratidvandI pratirodhaH adhikabalapratidvandI bAdhaH ityarthaH, samAnabalapratidvanditvaM bAdhanizcayatvAdyanavacchinnamAvAdanumitipratibandhakatAvacchedakatvaM, asAdhAraNatvamapyetanmate pratirodhAntargatameva, tanizcayatvAdyanavacchinnatvenApi vA pratibandhakatA vizeSaNoyA, adhika-balapratidanditvaJca mAdhyAbhAvavyApyavattAnizcayavAdyanavacchinnasAkSAdanumitipratibandhakatAvacchedakatvamiti bhAvaH / 'tanniyatau' vyApti-pakSadharmatAvirahavyAptI, 'mayabhicAreti, dharmapradhAno nirdezaH / nanu yadi tau tanniyatau tadA tadunayanadAraiva doSatvasambhavena kathaM tayoH pRthak doSatvamupeyate ityAzakya nirA-- karoti, 'na ceti, 'asiDyantarbhAvaH' amiDyupanayanadArA dUSakatvaM, 'anayoH' vyabhicAri-viruddhayoH, 'svAtantryeNaiveti vyApyAdiviraha
Page #919
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau / darzanasyeveti, tantra, adyApi vyApti-pakSadharmatAvirahaevAsiviH paryavasyati taca coktamevAnyataratvaJca na lakSaNaM vyarthavizeSaNatvAt hetvAbhAsAntaravahiSkRtasya vyApti-pakSadharmAtAnizcayavirodhineA rUpasya vivakSitatvAt tccaashryaasiyaadikmeveti| iti zrImahaGgebhopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAkhya-ditIyakhaNDe asiddhipUrvapakSaH // 0 // nivayaM vinaivetyarthaH, vyAptivirahavyApyatvenetyupalakSaNaM vyabhicAravavAdinetyapi bodhyaM / nanvevaM vyApti-pakSadharmatAvirahatvamevAmiddhikhakSaNaM paryAvasitaM taca dUSitamevetyata Aha, 'atrApauti asminmatepautyarthaH, 'ukramiti ananugamarUpaM dUSaNamiti shessH| nanvanyataravenAnugamo'svityata zrAha, 'anyataratvaJceti, 'vyarthati asAdhakasAnumAne'nyataratvarUpaya vizeSaNastha vyarthatvAdityarthaH, pratyekaM vyAptikhAdyavachinapratiyogitAkAbhAnavenaiva gamakatvasambhavAditi bhAvaH / manu viziSTAbhAva eva sAmAnyalakSaNaghaTako na tu vyApyAdipratyekAbhAvaH tathAca viziSTAbhAvasyaivAmiddhitvena vyApyAdipratyekAbhAvasthAtathAlAbAmanugama ityata Aha, 'hetvAbhAmAntareti, 'vahiSkatasya' bhilasya, 'vivakSitatvAt atra zAstre'middhitvena vivakSitatvAt, 'pAzradhAmiyAdikameveti na tu viziSTAbhAva ityarthaH, 'trAdipadAyAyAdipratyekAbhAvaparigrahaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAmAkhyaditIyakhaNDarahasye amiddhipUrvapakSarahasyam /
Page #920
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 18 1 . athaasiddhisiddhaantH| ucyate azriyAsiddhiH svarUpAsiddhiH vyApyatvAsiddhizca pratyekameva doSaH pratyekasyaM jJAnAdbhAvanAkhAnumitipratibandhAt na tu viziSTAbhAvaH parAmarzaviSayAbhAvo vA vyarthavizeSaNatvAt tasya jJAna prathAmiddhisiddhAntarahasyaM / 'jJAnAditi pratyakSAdito jJAnAdityarthaH, tenobhAvanAditi maGgachate, evamagre'pi, 'viziSTAbhAva iti vyAptiviziSTapakSadharmatvAbhAvaityarthaH, etacca mAdhyavyApyahetamAnpakSaH iti pakSavizeSyakaparAmarthasyaiva hetutAvAdinA navyAnAM nayena, mAdhyavyApyatve mati pakSavRttitvavAn heturiti parAmarzasyApi hetutvanaye tu viziSTAbhAvavaddhetarapi doSa ityuktamadhastAt / 'parAmarthaviSayAbhAvo veti parAmarthaviSayapratiyogikAbhAvavarUpeNa vyAyAdipratyekAbhAvo vetyarthaH, doSaityanuSavyate, vyarthavizeSaNatvAt' vibhiSTAbhAvatvaparAmarzaviSayapratiyogikAbhAvatvarUpasya vizeSaNasya dUSakatAyAmaprayojakatvAt, tena rUpeNa jJAnasthApratibandhakatvAditi yAvat / nanvevaM tadryeNa jJAnAdisattve'pyanumitiH thAdityata pAha, 'tasyeti, prakAritvaM SaSTyarthaH, nadrapeNa jJAnamudbhAvanacca 'anumitipratibandhAt vinApauti yojanA, yatra mAnumitipratibandhastatrApi tatprakArakajJAnamudbhAvanaca tiSThatItyarthaH, tathAca tadrUpeNa jJAnAdisattve'numitAviSTApattiriti bhAvaH / /
Page #921
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNai. mudrAvanaM vinApyanumitipratibandhAt anubhavasiddhe hi lakSaNaM na tulakSaNAnurodhenAnubhavakalpanA, parAmazaviSayAbhAvatvenAnugatena cayANamasiddhatvena saMgraho maharSiNA kRta iti na vibhAgavirodhI hetvAbhAsAdhikyaM vaa| kecittu tadrUpeNa jJAnasyAnumitipratibandhakatvAbhAve hetumAha, 'tasyeti, tena rUpeNa jJAnamudbhAvanaJca vinApyanumitipratibandhAttena . rUpeNa jnyaanmnumityprtibndhkmityaahuH| tadamat / tathA mati vyabhicArAdijJAnaM vinApyanumitipratibandhAt vyabhicArAdijJAnasyApyapratibandhakatvApatteriti dhyeyaM / manu parAmarzaviSayapratiyogikAbhAvatvasya maharSipraNItAsiddhilakSaNatayA tadrUpeNa jJAnAdapyanumitipratibandho bhavatItyanubhavaH kalyata ityata Aha, 'anubhavasiddhe hauti zakSaNaprakArakajJAnAdanumitipratibandhe'nubhavasiddhe hotyarthaH, 'lakSaNaM lakSaNasyAnumitipratibandhakatAvacchedakatvaM / nanu syANAM pratyekameva doSatve tritayasAdhAraNaikarUpAbhAvena vibhAgasya vA nyUnatvaM cayANAM madhye kayocidvayo:(9) hetvAbhAsavyatirikratvaM vA sthAdityata zAha, 'parAmarzaviSayeti parAmarzaviSayAbhAvatvarUpeNAnugatenAmiddhitvena jayANaM saGgraha iti yojanA, 'virodhaH' nyUnatvaM, 'hetvAbhAmAdhikyaM veti cayANAM madhye kayozcidvayohetvAbhAsavyatirikatvaM vetyarthaH / nanu parAmarzaviSayAbhAvatvaM parAmarzaviSayatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvaM (1) kayocittayoriti g0|
Page #922
--------------------------------------------------------------------------
________________ bsiddisiddhaantH| 21. tatpratiyogikAbhAvatvamA vA nAyaH, thApyAdipratyekAbhAve'pyAH tAmAbhAvasyAprasiddhezva, 'ma hovaM padArtho'sti yatraM paramaviSayo mAsti, annataH parAmarthaviSayAbhAvasyaiva sarvaca vRtta / na dvitIyaH, vaiziSya-vyAmadhyavRttidharmAvacchinapratiyogitAkavyAyAdhabhAve kevalasAdhyAbhAva-sAdhanAbhAvAdau caanaabhaase'tivyaapteH| atha hetvAbhAmale mati parAmarthaviSayapratiyogikAbhAvatvamasiddhilaM to nAbhAmabhine'tivyAptiH parAmarzapadazca mAdhyAvyabhicaritasambandhihetumAnpakSa(2) ityAkArakAtirikAviSayakAnvayayAptighaTitaparAmarzaparamato hetuniSThavyatirekavyApyabhAvarUpAnupasaMhAritve nAtivyAptiH, saptamapadArtharUpAbhAvasya ghaTakatayA() ca hetuniSThamAdhyAbhAvavahRttitvarUpe sAdhAraNye nAtivyAptiH tasya bhAvatvAditi cet| na / gotvavAn azvatvAdityAdau hetoH sAdhyasamAnAdhikaraNyAbhAvarUpe virodhe, ido vahimAn dhUmAdityAdau yatra bhAvasya mAdhyatA tatra pakSavRttimAyAbhAvarUpe bAdhe, govAbhAvaH mAsnAdimAn . govAbhAvAdityAdau yatrAbhAvasya pacatA hetutA ca tatra mAdhyAbhAvavatpakSarUpe bAdhe, sAdhyAbhAvavyApyavatpakSarUpe satpratipakSe, sAdhyAbhAvavahRttihetarUpe mAdhAraNye sAdhyAsamAnAdhikaraNahetarUpe virodhe cAtivyApteH teSAM hetvAbhAmatvAt parAmarzaviSayapratiyogikAbhAvatvAcca / yatra bhAvastha pacatA tatra pakSatAvacchedakAbhAvavatpakSarUpAzrayAmiddhau mAdhanAbhAva (1) sAdhyAbhAvavadatti-sAdhyasamAnAdhikaraNa hetumAn pakSa ityarthaH / (2) SaTpadAAtiriktavarUpasyAbhAvasya ghaTakatayetyarthaH / J16
Page #923
--------------------------------------------------------------------------
________________ 621 tattvacintAmo vatpavarUpasvarUpAsiddhau cAvyApteH tasyAbhAvavAbhAvAt, evaM para bhAvasya mAnyatA saMca mAdhyatAvacchedakAbhAvavatsAdhyAtmakamAdhyavidheSaNAsiddhI, yatra bhAvasya mAdhanatA tatra sAdhanatAvacchedakAbhAvapatsAdhanAtmakasAdhanavizeSaNasiddhau, vyApyabhAvavatsAdhanAtmakavyAptiviraharUpAsiddhau caavyaapteH| atha sAdhyAvyabhicaritasambandhihetumAn pakSa ityAkArakAtirikAviSayakAnvayiparAmarzana yaha avichine yaddhavicchinnavattvaM viSayaukriyate taddhavicchinnapratipogitAkAbhAvavattaddharmAvacchinnamamiddhiriti vivakSitaM / na caivaM hetuniSThapakSavRttyabhAvapratiyogitva-hetuniSThapakSavRttyanyatvAdirUpe svarUpAmiyAdAvavyAptiriti vaacyN| samAnaprakArakajJAnasyaiva pratibandhakatyavAdinA navyAnAM naye mAdhanAbhAvavatpakSAdereva varUpAsiyAditayA tasya svarUpAsiddhitvAdivirahAditi cet| n| mAdhyamAmAnAdhikaraNyAbhAvavaddhetarUpe virodhe mAdhyAbhAvavadavRttibAbhAvavaddhetarUpe sAdhAraNye cAtivyApteH sAdhanAtyantAbhAvavatpakSAderiva mAdhanAtyantAbhAvavyApyavatyakSa-sAdhanavabhinnapakSa-sAdhanabar3hedavyApyavatpAderapi varUpAsiyAditayA tavAvyAptizceti(1) / maivN| parAmarzaviSayAbhAvatvapadena parAmarzavirodhitAvacchedakarUpavasya vivakSitatvAt, parAmarzavirodhitAvacchedakatvantu nizcayaniSTha 'yAdRpravibhiSTanirUpitaviSayitvasAmAnyaM parAmarzapratibandhakatAnatirikavRtti tAdRzaviziSTatvaM, hetvAbhAsamAmAnyalakSaNokadizaivAtrApi (1) tpaayaatyaapttishcetigaa|
Page #924
--------------------------------------------------------------------------
________________ bsiddhisidvaantH| . tattahalaprayojanamavaseyaM / etenAvacchedakatvamatra na svarUpasanandhavi meSaH mANikyamayaH parvatau vahimAn dhUmAdityAdau mANikyamayamAbhAvavatyarbabAdirUpe AzrayAmiyAdAvasambhavApatteH parvatatvAdirUpeNa vasvantare mANikyamayatvAbhAvatvarUpeNa yatkiJcidastu jJAnasthApi vahivyApyadhamavAn mANikyamayaH parvata ityAdiparAmarthapratibandhakatayA pratibandhakatAvacchedakaparvatAdyapravezAt, ata eva viSayitAsambandhenAnyUnavRttitvamapi na, nApi viSayitAsambandhenAnatiriktavRttitvaM mANikyamayatvAbhAvavatparvatAdirUpAzrayAsiyAdeH kevalaparvatAdyanatiriktatayA parvata ityAdikevalaparvatAdiviSayakanizcaye'pi viSayitAsambandhena tatmattvAdasambhavApatteriti nirastaM / mANikyamayaH parvato vahimAnityAdau parvatabaviziSTaparvatanirUpitasya mANikyamayatvAbhAvavAn parvata iti nizcayaniSThasya mANikyamayatvAbhAvavatparvatatvaviziSTanirUpitaviSayitvasya parAmarzapratibandhakatAnatiriktavRttitayA kevalapatatvaviziSTaparvatAdAvativyApteriNaya sAmAnyapadaM, yanirUpitaviSayitAsAmAnyamityutau mANikyamayatvAbhAvavatparvatAdAvasambhavaH parvata itinizcayaniSThaparvatanirUpitaviSayitvasyApi mANikyamayatvAbhAvavatparvatanirUpitatvena mAmAnyAntargatatvAt tasya ca pratibandhakatAnavacchedakavAdato thAdRzavibhiSTanirUpiteti, parvata itinizcayaniSThaparvanaviSayitvaJca na mANikyamayatvAbhAvavatparvatatvaviziSTaparvatanirUpitaM viziSTamattAnirUpitAdhAratvavadiziSTaparvatanirUpitaviSayivasya vikSakSaNasya mANikyamayatvAbhAvavAn parvata itijJAna evaM
Page #925
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 satyacintAmaNI savAda, parvato mANikyamayo na veti saMbhayaniSThasya tAdRzaviSayitvasya sAmAnyAntargatasya pratibandhakatAtirikattitvAt asambhavavAraNAya nizcayaniSThamiti, nizcayazcAgTahautAprAmANyakalena nivezanIyaH nAtastaddoSatAdavasyaM / na cAca viziSTanirUpitaviSayitAsAmAnyaniveze pratibandhakatAyAH svarUpasambandharUpAvacchedakatvameva nivezyatAM kimanatiriktavRttitvanivezeneti(1) vAcyaM / mANikyamayatvAbhAvavAn parvatorUpavAn iti nizcayaniSThasya rUpaprakAritvAvacchinnamANikyamayatvAbhAvavatparvatalaviziSTaparvatanirUpitavizeSyakatvasya mANikyamayatvAbhAvaprakAritvAvacchinakevalaparvatatvaviziSTavizeSyakatvAtiriktasya tAdRzaviSayitAmAmAnyAntargatasya svarUpasambandharUpatAdRbhaparAmarzavirodhitAvachedakatvavirahAdasambhavApatteH / na ca tathApi mAdhAraNye mAdhyAsamAnAdhikaraNahetvAdirUpavirodhe mAdhyavyApakIbhatAbhAvapratiyogilAbhAvavaddhetarUpe anupasaMhAritve cAtivyAptirdureiti vAcyA mAdhAraNava-viruddhatvAnupasaMhArivAviSayakatvena nizcayasa mAdhAraNatvaviruddhatvAnupasaMhArivAnirUpitatvena yAdRzavibhiSTanirUpitaviSayibasya vA vishessnnaat| na caivaM vayavyabhicArimeyatvavAn parvato vakimAn meyatvAdityAdau vahivyabhicArimeyatvarUpAzrayAmiddheH 'mAdhAraNyarUpatvAdavyAptiH evaM vahisamAnAdhikaraNahUdatvavAn parvato vakimAn idavAdityAdau vayasamAnAdhikaraNahUdavarUpAzrayAmiddhe - (1) vimatiriktarattitparyyanteneti gaa|
Page #926
--------------------------------------------------------------------------
________________ bsiddhitidvaantH| 625 virodhavarUpavAdavyAptiH vayamAvalyApakIbhatAbhAvapratiyogihadatyavAn parvato vakrimAn idatvAdityAdau vaGgyabhASavyApakIbhatAbhAvapratiyogitvAbhAvavaddatvAdirUpAzrayAmiddheH. anupasaMhAritvarUpavAdavyAptiriti vaacyN| mAdhya-mAdhana-pakSabhedenAmiddhilakSaNasya vibhibatayA vayavyabhicArimeyatvavAnityAdau prAzrayAmiyAtmakasAdhArayAdyaviSayakatvAdivizeSaNasya lakSaNAghaTakRtvAt zabdAnugamasthAkiJcitkaratvAt / ata eva mANikyamayaH parvato bahimAn dhUmAdityAdau sAdhAraNyAcaprasiddhavAvapi na catiH tatra tadaviSayakatvavizeSaNasthAnupAdeyatvAt / parAmarsa ca vyatirekavyApterapyupAdAnADyatirekavyAptiviziSTa hetvabhAvavatpakSarUpAyAM vyApyatvAmichau naavyaaptiH| nanu tathApi parvatAnyaH parvatodahanAnyadahanavAn dhUmAnyadhUmAt ityAdau parvatAnyatvAbhAvavatparvatAdirUpAzrayAsiyAdAvavyAptiH tacAnAhAryaparAmarzAprasiddhyA tatpratibandhakatvAprasiddheH / na ca tattadi chAnAmuttejakatvanaye pAhAya'jJAnasyApi pratibadhyatayA AhAryaparAmarzavirodhitAmAdAyaiva taca lakSaNasambhava iti vAcyaM / parvatAnyavAbhAvavAn parvata ityAdibAdhaniyayavirahadazAyAmapauchAvirahe parvatAnyaH parvata ityAdipratyakSotyAdavAraNaya tAdRzapratyakSa pratIchAyA hetutvAvazyakale tatra tAdRzabAdhanizcayasya pratibandhakale maanaabhaavaat| na ca yAdRzaviziSTanirUpitaviSayitAzAyaTItAprAmANyakanizcayAvyavahitottaravartyanAhAryajJAnasAmAnyaM na prakRtaparAmarthAtmakaM tAdRzavibhiSTamasiddhiriti vivacitaM parvatAnyaH parvataityAdAvAhAryarUpa eva parAmarzaH prasiddhaH parAmarzapratibandhakAvasya
Page #927
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tattvacintAmaNI ataeva "ye vyAptiviraha-pakSadharmAtAviraharUpAste. 'siddhibhedamadhyamadhyAsate tadanye ca yathAyathaM vyabhicArAdayaH" iti siddhAntapravAdo'pi / na caivaM sAkSAtpratibandhakatvena bAdha-pratirodhayoAptivirahaliGgatvena savyabhicAra-viruddhayorapi saGghahe vibhAgavyAghAtaH, svatantrAbhiprAyasya niSeDDumazakyatvAt anyathA zAstre paribhASAcchedApatteH savyabhicArAderapyevaMrUpasattve'pyupajIvyatvena pRthaktvam updheysngkre'pyupaadhersngkraat| lakSaNe'pravezAt tasyApratibadhyatve'pi na tiriti vaacy| vastumAtraviSayakanizcayAvyavahitottaravaya'nAhAryajJAnasAmAnyasyaiva tAdRzaparAmarzAnAtmakatayA vastumAtrasyaiva tatrAbhiddhitvApatteriti cet, na, parvatAnyaH parvata ityAdarapArthakatayA(1) tatra parvatAnyavAbhAvavatpAtAderAzrayAmiddhivAnabhyupagamAdityAstAM vistrH| __'zrata eveti yata eva ekovibhiTAbhAvo nAsiddhiH kintu mAnArUpetyarthaH, anyathA ye ityAdau bahuvacanamamaGgataM syAditi bhAvaH / 'liGgatvena' vyApyatvena, mana he' bhaGgAhasambhave, 'vibhAgavyAghAtaH' vibhAgasya paJcavidhatvavirodhaH, 'paribhASeti, evaM kathaM na kRtamiti sarvacAmuyogasambhavAditi bhaavH| 'evaMrUpasattve'pi' utarUpAmiddhivasatve'pi, 'upajIvyatveneti, jJAnakateneti bhaavH| itvantaramAha, .. (9) apArthakatvaM yAdRzbodhatvAvacchedena pAhAya'tvaM tAdRzodhArthaprayukta vaakyvN|
Page #928
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'psiddisiddhaant| nanyAzrayAmasiyA kthmaashryaasiddhiddhaavyaa| na zazauyatayA gavi zrRMGganiSedhavat vyomakamalamiti vaacyN| zazazRGganiSedhA na gavautyuktatvAditi cet, 'upadheyeti, 'asakarAt' jJAnAsakarAt, yadA nanu upajIvyatnameva kathaM viSayAbhedAdityata Aha, 'upadheyeti, 'asakarAt' bhedAt / pakSAprasiyApi AzrayAsiddhiH yathA vyomakamalaM sugandhi kamalavAdityAdibhrameNAmate, 'nanviti, 'kathamiti, pakSo'siddha ityatra miDyamiddhivyAghAtAditi bhAvaH / 'vyomakamalamiti, niSedhyamiti zeSaH, vyomIyatayA kasalaM nAstItyudbhAvyamityartha: / 'zAzTaGgeti zabhauyatayA zTaGganiSedhonAstItyuktvAdityarthaH / zrAzrayAsiddhektimudAharaNa: pariharati, 'vyometi vyomakamalaM surabhItyarthaH, 'nizcitAnanvayatvena' vyomakamalasya nizcitAnvayakatvAbhAvena vyomakamalasthAprasiddhalveneti yAvat, 'trapArthaka' anumityajanakaM, na bAzrayAsiddhinibandhanamiti bhAvaH / idantvamatovyomakamalasya pakSasAtAtparyyadazAyAmuktaM, yadA tu gaganauyatvena prasiddhUkamalameva pakSastadA tu pakSavizeSaNabhAvarUpAzrayAmiddhireveti bodhyaM / nanvevaM AzrayAmiddherAzrayAsiddhilAbhAve kA taLAzrayAsiddhirityata pAra, 'zrAzrayeti, zrAzraye pace vizeSaNasya pakSatAvacchedakasyAsiddhirabhAvaH 'pArayAmiddhirityarthaH, dhAnyena dhanavAnitivadabhede hatauyA, udAparaNaca mANikyamayaH parvatovahimAn dhUmAdityAdau mANikyamaya
Page #929
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau vyomakamalamiti nizcitAnanvayatvenApArthakam pAtrayavizeSaNAsiyA cAzrayAsiddhirasorNA / khAdivizeSaNasya parvate prabhAvAditi bhAvaH / 'pramorNati mA ca hetvAbhAmAntareNAsajhaurNapi mANikyamayaH parvatovakimAn dhUmAdityAdAvityarthaH, etattu sambhavaprAcuryeNokna, vastuto hetvAbhAmAntaramAre'pi na doSa ityuktameva / idanvavadhAtavyaM na kevalaM pakSe pakSatAvacchedakAbhAva:(1) zrAzrayAmiddhiH kintu pace pacatAvacchedakAbhAvavyAyaH, pakSe pakSatAvacchedakavadanyonyAbhAvaH, pakSe tAdRzAnyonyAbhAvavyApyaH, pakSatAvacchedake pakSatAvacchedakatAvacchedakAbhAvaH, pakSatAvacchedake pakSatAvacchedakatAvacchedakAbhAvavyApyaH, pakSatAvacchedake pakSatAvakedakatAvacchedakavadanyonyAbhAvaH, pakSatAvacchedake tAdRzAnyonyAbhAvavyAyaH, pakSatAvacchedakAbhAvavAn pakSaH, laDyApyavAn pakSaH, pakSatAva chedakavadanyonyAbhAvavAn pakSaH, taDyApyavAn pakSaH, pakSatAvacchedakatAvacchedakAbhAvavatyakSatAvacchedaka, taDyApyavatyakSatAvacchedakaM, pakSatAvacchadakatAvacchedakavadanyonyAbhAvavatpakSatAvacchedaka, taDyApyavatyakSatAvacchedakamityAdirayAzrayAmiddhiH / samAnAkArakajJAna, pratibandhakatvavAdinA navyAnAM naye tu pakSatAvacchedakAbhAvavAn pakSa:, taDyApyavAn pakSaH, pakSatAvacchedakavadanyonyAbhAvavAn pakSA, saDyApyavAn pakSaH ityAdirevAzrayAmiddhiH, na tu pakSe pakSatAvacchedakAbhAvaH . nayAdhAdirapi(1) tajjJAnasyAnumiti-tatkAraNaparAmarzApratibandhaka(1) pakSattitvaviziSTayakSatAvacchedakAbhAva ityarthaH / (2) pakSatAvacchedake pakSatAvacchedakatAvacchedakAbhAvakta chApyAdispItika
Page #930
--------------------------------------------------------------------------
________________ bsiddisidvaantH| nayA hetvAbhAsatvasyaiva tabAbhAvAt vakSyamANAnugatAzrayApidilAsa nacAsattvAca / sarvasAdhAraNazrayAsiyanugatalakSaNantu pakSalavacchedakaprakArakapakSagrahavirodhitAvacchedakatvaM, tAdRzyahavirodhitAvacchedakavaJcAyacAgTahItAprAmANyakanizcayaniSThaM yAdRzaviziSTanirUpitaviSayitvavAmAnyaM tAdRzpakSagrahapratibandhakatAnatiriktavRtti lAdRzaviziSTatvaM tena nAmiddhisAmAnyalakSaNavadavacchedakatvavikalyAvakAmaH, pratyekadalavyAvRttirapi ttrokrdishaa'vseyaa| pakSatAvacchedakaprakArakapahapadena pakSatAvacchedakavAn pakSa ityAkArakAtirikAviSayakagraho pAyaH tena kharUpAmiddhi-vyAyavAsiyAderapi parAmaryAtmakapakSatAvacchedakaprakArakayahavirodhitAvacchedakatve'pi nAtivyAptiH pakSatAvacchedakAM vA pratibandhakatvaM graahyN| evaM svarUpAsiddhirapi nAnAvidhA mAdhanatAva dakAvacchinnamAdhanAbhAvavatpakSaH, tAdRzamAdhanAbhAvavyApyavatpakSaH, mAdhanavadanyonyAbhAvavAn pakSaH, tAdRzAnyonyAbhAvavyApyavAn pakSA, pakSe mAdhanatAvacchedakAvacchinnasAdhanAbhAvaH, patre tAdRzamAdhanAbhAvavyApyaH, pakSe sAdhanatAvacchedakAvacchitrasAdhanavadanyonyAbhAvaH, pakSe tAdRzAnyonyAvavyApyazceti krameNASTavidhatvAt / samAnaprakArakajJAnasyaiva pratibandhakatvavAdinAM navyAnAM naye tu sAdhanatAvacchedakAvacchinnasAdhanAbhAvavatyakSa ityAdirUpA caturvidhaiva kharUpAsiddhiH na tu pakSe mAdhanatAvacchedakAvacchinnasAdhanAbhAvAdirUpApi tajjJAnasyAnumiti-tatkAraNaparAmarzApratibandhakatayA helA-. bhAsatvasyaiva tatrAbhAvAt vakSyamANAnugatasvarUpAmiddhilakSaNasya tapAmatvAca / pakSatAvacchedakAvachintrapakSavirodhaka-sAdhanatAvacchedakAva
Page #931
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI cisAdhanaprakArakagrahavirodhitAvacchedakatvaM svarUpAsiddhitvaM, bhavati padovakimAn dhUmAdityAdau dhUmAbhAvavadhUdAdirUpA svarUpAsiddhiH dhUmavAn hada ityAdipakSavizeSyakayahavirodhitAvacchediketi lakSaNasamanvayaH, dovahimAn dhUmAdityAdau dravyamAmAnyAbhAvavadida-dhUmasAmAnyAbhAvavadrvyAdizvativyAptivAraNaya pakSatAvacchedakasAdhanatAvacchedakayoH pravezaH / na caivaM hRdovahimAn dhUmAdityAdau idavRttitvAbhAvavaddhamAdirUpasvarUpAsiddhau vahimAnAkAzAdityAdau vRttitvAbhAvavadAkAzAdirUpasvarUpAsiddhau cAvyAptiH navyanaye grAhyAbhAvAvagAhinizcayasyaiva pratibandhakatayA tajjJAnasya pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyaka-sAdhanatAracchedakAvacchinnaprakArakagrahAvirodhivAditi vAcyaM / navyamate tasya svarUpAsiddhitvavirahAt / na caivaM tasyAdhikyApattiriti vaacyN| do mahimAn dhUmAdityAdau idavRttitvAbhAvavabhUmAdehatvAbhAsatvasyaivAbhAvAt vahimAnAkAzAdityAdau vRttimattvAbhAvavadAkAzAdezca mAdhyamAmAnAdhikaraNyAbhAvavaddhetvAderivAmAdhAraNatve virodhe vaantrbhaavaat| pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyaka-sAdhanatAvacchedakAvacchinnagrahavirodhitAvacchedakatvamAtrApi agTahItAprAmANyakanizcayaniSTha yAdRzaviziSTanirUpitaviSayitAsAmAnyaM tAdRzagrahavirodhitAnatirikravRtti tAdRzaviziSTatvaM, tena mAsiddhisAmAnyalakSaNavadavacchedakatvavikalyAvakAzaH, pratyekadalavyAvattirapi pUrvokkadizA'vaseyA, tAdRzagrahavirodhitvacca tAdRzagrahalApacchitrapratibadhyatAnirUpitavirodhitvaM tena parvato vadhimAn idalAdityAdau vayabhAvahRttihradatvAdirUpasAdhAraNya-vahimavRtti
Page #932
--------------------------------------------------------------------------
________________ pasiDisiddhAnta hRdayAdirUpavirodha-vaGgya bhAvavyApakaubhatAbhAvApratiyogihadavAdirUpAnupasaMhAriva-vaGgyavyabhicaritasambandhitvAbhAvavadhUdAdirUpavyApyavAsiddhiSu parAmaryAtmakatAdRzagrahavirodhitAmAdAya nAtivyAptiH / na vA prAzrayAsiddhi-sAdhanavizeSaNamiyorativyAptiH teSAM jJAnasya tAdRzagrahatvAvachinapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatvAbhAvAt, ataeva hudo vahimAn dhUmAdityAdau vaGgyabhAvavavRttidhUmAbhAvavadhada-vahisamAnAdhikaraNadhUmAbhAvavadhUda-vaDyabhAvavyApakaubhUtAbhAvapratiyogidhamAbhAvavadhUda-vayavyabhicaritasambandhidhUmAbhAvavad dAdiSu vyApyatvA siddAntargateSu nAtivyAptiH teSAM parAmarzAtmakatAzayahavirodhitAvacchedakatve'pi tAdRzagrahatvAvacchinna pratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakatvavirahAt, svarUpAsiddherasakoNadAharaNaca parvato vahimAn mahAnamatvAdityAdikameva, zrAzrayAsiddhi-kharUpAsiddhibhinnAmiddhistu vyApyatvAmiddhiH, yAdRzaviziSTamAzrayAsidviryAdRzaviziSTaJca kharUpAsiddhistadubhayaviziSTAnirUpitaM mAdhAraNava-viruddhatvAnupasaMhArivAnirUpitaJca nizcayaniSThaM yAdRzaviziSTaH nirUpitaviSayitAsAmAnyaM parAmarzavirodhitAnatirikravRtti tAdRzavibhiSTaM vyApyatvAmiddhiriti. tu niSkarSaH, tena hudo vahimAn dhUmAdityAdau vahivyApyadhUmAbhAvavadhUdAdirUpavyApyatvAmiddheviziTrasthAnatirikatayA dhUmAbhAvavadhadAdyAtmakasvarUpAsiddhibhinnatvAbhAve'pi nAvyAptiH, na vA kAJcanamayahUdo vahimAn dhamAdityAdau. vahivyApyadhUmAbhAvavadhudAdirUpavyApyatvAsiddhe viziSTasyAnatirikratathA kAJcanamayasvAbhAvavaddAdirUpAzrayAsiddhebhinnatvAbhAve'pya
Page #933
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAma pyAptiH, pacAdibhedena vyApyavAmiddhe dAt parvato dhUmavAn korityAdau yatrAzrayAsiyAdikamaprasiddhaM tatra tadanirUpitatvavizeSaNaM mopAdeyaM zabdAnugamasyAkiJcitkaratvAt tena tatratyavyApyatvAmitau nAvyAptiH / etena vakivyApya datvavAn parvato vakimAn hudakhAdityAdau vajhivyApyatvAbhAvavaddatvAdirUpavyApyatvAmiddherAzrayAmiddhirUpatvAdavyAptiH hradatvAbhAvavatpatarUpAzrayAsiDyantare'tidhyAptivAraNaya tatrAzrayAmiddhibhinnatvasyAvazyaM pravezanIyatvAt, evaM kAJcanamayavasimavAyau parvataH kAJcanamayavahimAn dhUmAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvavadaGgirUpamAdhyavizeSaNANDyiAtmakavyApyatvAmiddherAayAmiddhibhinnatvAbhAvAdavyAptiH vahnisamavAyitvAbhAvavatparvatarUpAayAsivantare'tivyAptivAraNAya tacApyAzrayAmiddhibhinnatvasyAvazyaM pravezanIyatvAt, evaM vahniH kAJcanamayavahimAn kAJcanamayatvAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvavaddayAdirUpamAdhyavizeSaNasiyAtmakavyApyatvAmiddhau kharUpAmiddhibhinnatvAbhAvAdavyAptiH / na ca tavayaM na dhyAyavAmiddhiH kinvAzrayAsiddhiH svarUpAsiddhireva iti vaacy| vinigamakAbhAvAdatrAzrayAsiyAdibhinnatvavadAzrayAsiyAdilakSaNe'pi vyApyatvAmiddhibhinnatvavizeSaNasya vamazakyatvAt kathakasammaMdApavyavahArasya ca mandigdhatvAditi dUSaNamapi prtyukt| zrAzrayAvidyAdaunAM prAtikhikarUpeNa bhedasyaiva lakSaNaghaTakatayA vahivyAyaidatvavAn parvato vahimAn hudatvAdityAdau hradatvAbhAvavatparvatAdirUpAzrayAmiyAntarabhedasyaiva tatra lakSaNaghaTakatayA ukarUpAtracAmiyAtmakavyAyalAsiddhAvaNyAptivirahAt / na caivaM tasyobhayarUpa
Page #934
--------------------------------------------------------------------------
________________ pasiddhividvAntaH / lApattiriti vaacc| vinigamakAbhAvenAzrayAsiddhi-yApyAmidhubhayarUpatvasya saMceSTatvAt / mA caM vyApyavAsiddhivividhA mAdhyavizeSaNasiddhiH mAdhanavizeSaNAmiddhiH vyAptidiraharUpA ca, mAdhyatAva chedakaprakArakamAdhyamahavirodhitAvacchedakarUpaM sAdhyavizeSaNAmitiH, virodhitAvacchedakatvAdikamAzrayAmiddhilakSaNavadavaseyaM, tAdRzaM rUpaca mAdhyatAvacchedakAbhAvavatmAdhyaM, tAdRzAbhAvayApyavatmAdhyaM, mAdhyatAvachedakavadanyonyAbhAvavatmAdhyaM, tAdRzAnyonyAbhAvavyApyavatmAdhya, mAdhyanAvacchedakatAvacchedakAbhAvavatmAdhyatAvacchedakaM, tAdRzAbhAvavyApyavamAdhyatAvacchedaka, mAdhyatAvacchedakatAvacchedakavadanyonyAbhAvavatmAdhyatAvacchedaka, tAdRzAnyonyAbhAvavyApyavatmAdhyatAvacchedakamityAdi, bhinnaprakArakajJAnasyApi pratibandhakalanaye mAdhye mAdhyatAvacchedakAbhAvaH, sAdhye tAdRzAbhAvavyApyaH, mAdhye sAdhyatAvacchedakavadanyonyAbhAvaH, mAdhye tAdRzAnyonyAbhAvavyAyaH, mAdhyatAvacchedake mAdhyatAvacchedakatAvacchedakAbhAvaH, mAdhyatAvaccheda ke tAdRzAbhAvavyApyaH, mAdhyatAvacchedake mAdhyatAvacchedakatAvacchedakavadanyonyAbhAvaH, mAdhyatAvacchedake tAdRzAnyonyAbhAvavyApya ityAdikaM bodhyaM, etadamINadAharaNaJca parvataH kAJcanamayavaddhimAn dhuumaadityaadi| mAdhamatAvacchedakaprakArakamAdhanagrahavirodhitAvacchedakarUpaM sAdhanavibheSaNamiddhiH, virodhitAvacchedakatvAdikamAzrayAsiddhilakSaNavadavaseyaM, tAdRzacca rUpaM sAdhanatAvacchedakAbhAvavatmAdhanAdikamevetyutaprAya, etadamaurNadAharaNaJca parvato vakimAn kaanycnmydhuumaadityaadi| mAdhyavizeSaNamiddhi-sAdhanavizeSaNamiddhi-svarUpAmiyAzrayAsiddhi
Page #935
--------------------------------------------------------------------------
________________ 866 tattvacintAmaNau dhyAptivira hastu vyarthavizeSaNAdau, taduktaM, ekAmasiddhiM pariharato dvitiiyaaptteriti| bhinnAsiddhiAptiviraharUpAsiddhiH, niSkarSastu vyApyatvAmiddhisAmAnyalakSaNavadavaseyaH, tasvarUpaJca mAdhyAvyabhicaritasambandhitvarUpAgvayavyApyabhAvavatmAdhanaM, nAdRzavyApyabhAvavyApyavatmAdhanaM, tAdRzavyAptimadanyonyAbhAvavatmAdhanaM, tAdRzavyAptimadanyonyAbhAvavyApyavatsAdhanaM, tAdRzavyAptimatsAdhanAbhAvavatpakSaH, tAdRzavyAptimatmAdhanAbhAvavyApyavatpacaH, tAdRzavyAptimatsAdhanavadanyonyAbhAvavatyakSaH, tAdRzavyAptimasAdhanavadanyonyAbhAvavyApyavatvacaH, evaM sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvarUpavyatirekavyAptimatmAdhanAbhAvavatpakSAdi, sAdhyAbhAvavadattisAdhanAbhAvavatyacAdi, sAdhyasamAnAdhikaraNamAdhanAbhAvavatyazAdi, bhinnaprakArakajJAnasyApi pratibandhakatvanaye sAdhane tAdRzAgvayavyApyabhAvAdirapi bodhyH| nanu sAdhyavizeSaNasiddhi-sAdhanavizeSaNAsiddhirUpavyApyavAsiddherasakoNedAharaNamattve'pi vyAptiviraharUpavyApyatvAmiddherasakoNAdAharaNaM durlabhamityatAha, 'vyAptivirahasviti. 'vyarthavizeSaNAdAviti, 'asaurNa iti liGgavipariNAmenAnuSajyate, zrAdipadADyarthavizeSyatvaparigrahaH, tadudAharaNaJca dravyaM guNa kAnyatvaviziSTamattvAdityAdi tatra hetutAvacchedakavizeSyobhUtasya sattAvasya vyarthatvAt na tu parvato vahimAn dhamaprAgabhAvAdityAdi bhivadharmikatvAt / vyarthavizeSaNasya vyApyatvAsiddhitve prAcAryasaMvAdamAha, 'tadukramiti kSitirakarDakA zarIrAjanyatvAditi IzvarajJA
Page #936
--------------------------------------------------------------------------
________________ basiDisiddhAntaH / 655 * upAdhistu na vyAptivirahaH vahivyApakadhUmAyApakadharmasyAprasiddhyA dhUme tahirahAsiddheH, kintu' yAvatsa nAnumAne matpratipakSAnumAna iti shessH| 'ekAmamiddhiM kharUpA. siddhirUpAM asiddhiM, 'pariharataH' arauravizeSaNena pariharataH, 'dvitIyApatteH' garauravizeSaNasya vyarthatayA zApyavAmiyApattaH, etaca prAcInamatAnusAreNa / vastuto vyarthavizeSaNatve'pi svavyApakasAthamAmAnAdhikaraNyarUpA sAdhyAvyabhicaritasambandhitvarUpA vA vyApti1ArA / na caivaM vahimAn nauladhUmAdityAdiprayoge kathaM nigrahaiti vaacy| udbhAvitadRSTAntasya mAdhyAdivekalyavadadhikaprayogasyApi nigrahasthAnatvAt nigrahasthAnavibhAjakasUtrasyacakAreNAnukramamuccayapareNa udbhAvitadRSTAntasya mAdhyavaikalyAdivattasyApi samuccayAt / na caivaM ekAmamiddhimityAcAryAbhidhAnavirodha iti vAcyaM / vyarthavizeSaNatayA vyAptivirahasyAbhyupagame'pi tadabhizanasyAzuddhatvAt garaurajanyavAbhAvasthAkhaNDatayA vyarthavizeSaNatvasyaiva tatra virahAt / na caivaM vyAptivirahasyAsakoNedAharaNabhAva iti vaacyN| tadirahe'pi na catirityamakadAveditatvAditi punarnavyamatAnuyAyinau rAdhAntamaraNiH / kecittu upAdhyabhAvasya vyAptitayA tadabhAvatvena upAdhirapi vyApyavAsiddhiriti vadanti prasaGgAttanmataM nirAkaroti, 'upAdhikhiti upAdhyabhAvasya vyAptitve tathA sthAna caitadityAha, 'vhauti| namvevaM anaupAdhikatvaM vyAptirityucchidyetetyata pAca, 'kinviti /
Page #937
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMtvacintAmo vyabhicArivyabhicArisAdhyasAmAnAdhikaraNyamanaupAdhikatvaM vyAptiHsAdhyavyApaka-sAdhanAvyApakazca dharmAntaraM na tu tahirahaH api tu tbiytH| na caivamupajauSyatvena upAdhihetvAbhAsAntarama, upajIvyatve'pi svatodUSakatvena tadarthaM paramukhavIkSakatvAt, na hi sAdhyavyApakAvyApyatvamanumitivirodhi, kintu vyabhicAronayanena svavyatirekeNa satpratipakSatayA vA, tadAha upAdhAvavazyaM vyabhicAra upAdhereva vyabhicArazati, aprayojakAnyathAsiddhau ca sopAdhI naasiddhau| manyevaM tadviraharUpatvenopArvyAipyatvAsiddhiH syAdata bAha, mAdhyeti, 'upajIvyatvena' vyAptijJAnAbhAvopajIvyatvena, hevAbhAsAntaraM sthAditi shessH| 'tadartha' vyAptijJAnapratibandhArtha, 'anumitivirodhi' sAkSAdanumiti-tatkAraNayo virodhi, 'satpratipakSatayA' saakssaatmaadhyaabhaavobaayktthaa| nanu mAdhyavyApakAvyApyatvasya khato'dUSakatve mAdhyayApakAbhAvavaktitvarUpamaprayojakatvaM mAdhyavyApakavirahAvyApakAbhAvakavarUpamanyathAmiddhatvaJca kuto'siddhiH tayoreva sAdhyavyApakAvyApyatvarUpatvAdityata pAha, 'aprayojakAnyathAsiddhau ceti prathamAdivacanaM, (1) khaM hetuH vyabhicAri yeSAM te khavyabhicAriNaH, yAvantaH khavyabhicAriNaH yAvatkhaNyabhicAriNaH, teSAM vyabhicAri yAvatkhathamicArivyabhicAri, tAdRzaM yatsAdhyaM tatmAmAnAdhikaraNyamityarthaH, heto. yAvato vyabhicAritvaM tAvatAM vyabhicAri yatsAdhyaM tatmAmAmAdhikaraNyaM yAptiriti paSitArthaH /
Page #938
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61. bsiddhisiddhaantH|| pratikUlatarkAnukUlatarkAbhAvAvupajIvyatve sati.svatodUSakAvapi na hetvAbhAsau svarUpasatAreva prtibndhktvaadityuktm| 6. iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAsyaditIyakhaNDe asiddhisiddhaantH| dharmapradhAnazca nirdezaH, aprayojakatvamanyathAmiddhatvavetyarthaH / 'mopAdhI' sopAdhau api upAdhisamAnAdhikaraNe apauti yAvat, 'nAsiddhau' nAsiddhI, sarvatra prthmaadvivcnN| kecittu pratikUlatarko'nukUlatarkAbhAvazcAsiddAntargata ityADaH tanmataM nirAkaroti, 'pratikUleti, 'upajIvyatve matauti anumityanutpAdaprayojakatve satItyarthaH, svatodUSakAvapauti vyAptigrahakAra bhAvAvapautyarthaH, 'svarUpasatoreva' jJAyamAnatvAnavacchitrayoreva, 'pratibandhakatvAdini vyAptijJAnakAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvAdityarthaH, jJAyamAnatvAvacchinnAnumiti-tatkAraNa jJAnAnyatarakAraNebhUtAbhAvapratiyogitvAzrayasyaiva ca hetvAbhAsatvAditi bhAvaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-dvitIyakhaNDarahasye'middhimiddhAntarahasyaM sampUrNam // 118
Page #939
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 68 ) atha baadhpuurvpkssH| bAdhA na sAdhyAbhAvavatyakSakatvaM pakSahattyabhAvapratiyogisAdhyakatvaM vA, pakSe sAdhyAbhAvajJAnamAvasya pramAvajJAnaM vinA adhikabalatvAjJAnena bAdhAbhAvAditi vkssyte| ataeva sAdhyAbhAvavatpattitvamapi na a atha bAdhapUrvapakSarahasyaM / 'bAdha iti bAdhitatvamityarthaH, 'mAdhyAbhAvavatpakSakatvamiti yena konacit sambandhena sAdhyAbhAvavatpacasambandhitvamityarthaH, ato naayimaabhedH| sAdhyAbhAvavatyakSAdikaM yadi bAdhaH syAttadaiva tatsambandhitvaM bAdhitatvaM syAttadeva ca na bAdha ityAha, 'pakSa iti, 'mAcapadaM mAkakhyArthaka sarveSAM pakSaniSThamAdhyAbhAvajJAnAnAmityarthaH, 'adhikabalavAjJAnena' adhikabalatvAbhAvena anumitipratibandhakalAbhAveneti thAvat, atra hetu: 'pramAtvajJAnaM vineti sarvaca pakSe mAdhyAbhAvajJAnaniSThapramAvaviSayakavAnAvazyakatvenetyarthaH, 'bAdhAbhAvAditi tadiSayasya mAdhyAbhAvavatyakSAdarbAdhatvAbhAvAdityarthaH, pakSe mAdhyAbhAvajJAnaniSThapramAvaviSayakajJAnasyaivAnumitipratibandhakatayA jAnaniSThasya tadiSayavasthAnumitiprabandhakatAnatirikavRttilAbhAvena hetvAbhAsamAmAnyalakSaNasyaiva ttraabhaavaaditybhimaanH| 'zrata eveti ukarItyA mAdhyAbhAvavatyakSasya bAdhavAbhAvAdevetyarthaH, 'mAdhyAbhAvavaditi hetunAvodakasambandhena mAthAbhAvavatpakSasambandhitvaM na bAdhitalamityarthaH,
Page #940
--------------------------------------------------------------------------
________________ baadhpuurvpkssH| siddhisaurNabAdhAvyAptezca kintu sAdhyAbhAvavatvamamAviSayapakSakatvaM pramitasAdhyAbhAvavatpakSakanvaM makSaniSThapramAviSayatvaprakArAbhAvapratiyogisAdhyakatvaM veti, vivakSitavivekena sAdhyAbhAvAdipramaiva doSaH, sApa 'amiddhimaurNeti hudo vahimAn dhamAdityAdau svarUpAsiddhisaurNabAdhAzraye'vyApterityarthaH,(2) 'mAdhyabhAvavattvaprameti viSayatAsambadhena mAdhyAbhAvavatpacavizeSyaka-sAdhyAbhAvaprakArakajJAnasambandhitvamityarthaH, sarvatrAntato bhagavattAdRzasamUhAlambanajJAnaviSayatAmAdAyaiva lakSaNasamanvaya iti bhaavH| 'pramiteti yena kenApi sambandhena mAdhyAbhAvavadizeyaka-(2)sAdhyAbhAvaprakArakajJAnaviSayasAdhyAbhAvavatyakSasambandhitvamityarthaH, 'viSayatvaprakAreti saptamausamAsaH, tathAca pakSaniSThapramAviSayatAyAM prakArobhato yo'bhAvastatpratiyogimAdhyamabadhitvamityarthaH, etaccAtiriktaviSayatAvAdinaye, khamate tu pakSaniSThapramAprakArobhUtetyAdi bodhyaM / 'vivakSitavivekeneti bAdhasambadhitvasyaiva bAdhitatvarUpatvenetyarthaH, 'mAdhyAbhAvAdipramaiveti mAdhyAbhAvavatpakSavizezyaka-mAdhyAbhAvaprakArakajJAnAdirevetyarthaH, 'doSaH' bAdhaH, 'zrAdipadApramitamAdhyAbhAvavatpaca-pacaniSThapramAprakArobhUtAbhAvaprati (1) etadanantaraM 'vAbhAvavahadAdau hetutAvacchedakasambandhena vRttima tvasya hetAvasattvAdavyAptiriti bhAvaH' ityadhikaH pAThaH ka pustake vartata iti| . (2) sAdhyAbhAvavatyakSavizeSyaketi g|
Page #941
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. satvacintAmaNe pramAtvena jJAtA na kharUpasato hetvAbhAsatvAt / pramAtvajJAnaM vinA adhikabalatvAbhAvenAdoSatvAt apramAyAmapi pramAtvajJAne'numitipratibandhAca / atha sAdhyAbhAvati pakSe hetoH satvajJAne vyabhicAraH, yogisAdhyayoH pariyataH / 'pramAtvena jJAteti, anumitipratibandhiketi bheSaH, 'hetvAbhAsatvAditi hetvAbhAsatvAnurodhAdityarthaH / etadeva vivaNeti, 'pramAtvajJAnaM vineti pramAtvaprakArakatajjJAnasyAnumitipratibandhakatvena vinetyarthaH, 'adhikabalavAbhAveneti jJAnaniSThanaviSayitvasthAnumitipratibandhakatAvacchedakatvAbhAvenetyarthaH, 'pradoSamAt' hetudoSatvAsambhavAt / nanu hetvAbhAsatvAnupapattirna pratibandhakatAyAM mAnamityakharamAdAha, 'apramAyAmapauti, dadamupalakSaNaM satyAmapi pramAyAM tatra pramAvanizcayaM vinA anumitipratibandhAnabhyupagamAJcetyapi bobhy| nirutapramAvagrahe pakSe sAdhyAbhAvavattvagraho'pyAvazyaka ityabhiprAyeNa 'pramitamAthAbhAvavatpakSo bAdha iti dvitIyapakSaNabhiprAyeNa vA zaGkate, 'atheti, sAdhyAbhAvavani pakSa- / iti nirukaprathamabAdhajJAne nirutaddhitIyabAdhajJAne vA pakSatAvachedakAvacchinne sAdhyAbhAvavattvasya hetau ca pakSatAvacchedakAvacchinnavRttitvasya jJAna ityarthaH, 'yabhicAraH' vyabhicArajJAnaM, hetau yadbhUrmAvacitravRttitvaM viSayaukriyate taddhAvacchinne mAdhyAbhAvavattvaviSayakasyApi samUhAlambanajJAnasya vyabhicArajJAnatvAdityabhimAnaH, tathAca tata enamityanutpAdasambhavAdanumitiM prati pRthagvAdhavAnasya prati
Page #942
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdhapUrvapakSa tadanAne'siddhiH, saMzayayogyatvAbhAvena ,pakSatvAbhAvA kase maanaabhaavH,| etaccAnumiti pratyeva mAdhyAbhAvavahRttitvarUpayabhicArapAna prakibandhakaM na tu tatkAraNabhUtavyApakamAmAnAdhikaraNyarUpavyAptijJAnaM prati prAcInanaye taadRshvyaaptijnyaansyaivaanumitihetutvaaditybhiprety| nanu pakSatAvacchedakAvacchinne sAdhyAbhAvavattvameva tatra viSayo na tu hetau pakSatAvacchedakAvacchinnavRttitvamapautyatapAha, 'tadajJAna iti hetau pacatAvacchedakAvacchinnavRttitvAjJAnaityarthaH, 'asiddhiH' parAmarzavirahaH, pakSadhammohetaH mAdhyavyApya iti liGgavizeSyakaparAmarzasyAnumitijanakasya prathamaM hetau pakSavRttitvagrahaM vinaa'nupptteH| na ca bAdhagrahottaraM hetau pakSavRttitvagrahaH tatastutauyakSaNe parAmarzI na tu bAdhagraha eva hetau mAdhyAbhAvavatpattitvajJAnamiti vAcyaM / tathApi parAmarzotpattikSaNa eva bAdhagrahanAmAt tasthAnumitipratibandhakatve maanaabhaavaat| na ca hatau pakSavRttitvajJAnAnantaraM bAdhagrahastataH parAmarza iti 'vaacy| tathA mati bAdhagrahe'pi hetau pakSavRttitvabhAne bAdhakAbhAvAt vyabhicArajJAnena anyathAsiddhe'stAdavasyAt itybhimaanH|.s cAyuktaH, mAdhyavyApyahetumAnpakSa iti pakSavizeSyakaparAmarzasyAnumitijanakatayA yatra hetau pakSavRttitvAviSayakabAdhanizcayottaraM tAdRzaparAmarza: tacaiva bAdhajJAnasya pRthakpratibandhakatAvazyakatvAt yatra hetau pakSavRttitvagrahottaraM prAbda-smRtyAcAtmakaM hetau pakSavRttitvAviSayakaM bAdhajJAnaM tataH pakSavRttitaH mAdhyavyApyati liGgavizeSyakaH parAmarzaH, yatra vocchaGkhalapattitva
Page #943
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau dAzragAsiddhizca / na ca pakSabhinne vyabhicAro doSaH, vyarthavizepaNatvAt sarvopasaMhAraprahattavyAsaH mAdhyAbhAvavati sAdhanamityavagamAdeva bhaGgAt / / atha sandigdhasAdhyadRSTAnte sandigdhAnakAntikavatpara vyabhicArasaMzayAdanumAnamAtroccheda iti, pakSe sAdhyasandeho viSayakabAdhanizcayottaraM tAdRzoliGgavizeSyakaH parAmarzaH, pakSavRttitvAviSayakabAdhanizcayottaraM smaraNAtmakaH tAdRzaliGgavizezyakaH parAmI vA tacApi bAdhajJAnasya pRthakpratibandhakatvAvazyakatvAceti bodhyaM / 'saMbhayayogyatvAbhAveneti pakSe mAdhya-tadabhAvanizcayAbhAvasya saMzayayogyatAtvAditi bhaavH| 'pakSavAbhAvAdAzrayAsiddhiriti pakSatvAbhAvarUpAzrayAmiddhirityarthaH, tathAzAsakIrNasthalAbhAvAddAdhajJAnasthAnumitipratibandhakatve mAnAbhAva iti bhAvaH / pUrvotavyabhicArajJAnasya pratibandhakatvarUpabAdhakamuddharati, 'pati, vyabhicAraH' vyabhicArajJAnaM, 'vyarthaMti pacabhinnatvavizeSaNasya pratibandhakatAyAmaprayojakatvAdityarthaH, etadevopapAdayati, sati mAdhyAbhAvavattitvasAmAnyAbhAvAdiviSayakavyAptibuddheritArthaH, 'avagamAdeveti, evakAro'pyarthe, 'bhaGgAt' anutpaadaat| 'na ceti, 'anumAnamAcocchedaityayeNASayaH, 'dRSTAnne pakSabhinne, pakSavaM pratijJAviSayatvaM, 'anumAnamAcocchedaH' saMzayottarakAlaunAnumAnamAcocchedaH, 'pakSa iti, tathA phasavatAtpazauyavyabhicArasaMzayAnyavyabhicArasaMzaya eva doSaH, vyabhibhAraniSayastu pakSIyo'pi pratibandhaka iti bhaavH| yadyapyAyojakama
Page #944
--------------------------------------------------------------------------
________________ baadhpbpkssH| 'numAnAmiti / vyAptasya pakSadharmAtAjAnAdanumityutpAdena saMzayanihato, anyathA vizeSadarzanasya saMzayavirodhitA bhajyeta / na ca padhe sAdhyAbhAva pratItya sthale pacauyavyabhicArasaMzayasyApi pratibandhakavAdidamamaGgataM. tathApi prAcInamatAbhyupagamavAdena idmbhihitN| ___ bhaTTAcAryAstu 'pace mAdhyasandeha' hetumati pace mAdhyamandehaH pacauyavyabhicArasaMzaya iti yAvat, 'anumAnAja mati zabdAdinA vyAptinizcaye'numityanukUlaH,(9) tathAca pakSIyavyabhicArasaMzayasattve'pi yA zabdAdinA vyabhicAranizcayastatraiva nAnumAnocchedaH,(2) vyAptinizcayAsace tu tasmAttaduccheda iSTa eveti bhAvaH ityAhuH / nanu parAmarthapUrva mAdhyasandehAsambhavAt kathaM mAdhyasandeho'numityamityata bAha, vyAptasyeti, 'anumityutpAdena' anumityutpAdena ca,(2) tathAca parAmarza-tajanyAnumityoreva saMzayapratibandhakatvaM na tu parAmarzasAmayapi kAryasahavartitayA mAdhyamandehapratibandhiketi bhAvaH / nanu tathApi sAdhyasandehasattve kathaM parAmarzotpAda ityataprAi, 'anyatheti grAhyasaMbhavasya parAmarzapratibandhakave cetyarthaH, 'saMbhayavirodhitA' maMgayottaraM mNshyaanutpaadpryojktaa| (1) anumityapratikUla iti kha, ga / (2) nAnumAnamAtroccheda iti g0| (3) cakArapUraNena vyAptasya pakSadhamatAjJAnasyeva anumityutpAdasyApi saMzayanivartakatvaM suucit|
Page #945
--------------------------------------------------------------------------
________________ 888 tattvacintAmo vyabhicArajJAnamityapajIvyatvAbAdhaH pRthaka, pakSe sAdhyAbhAvapratItireva hi sAdhyAbhAva-hetvoH sambandhollekhinautyekavittivedyatvena nopajIvyatvama, anyathA bAdha bhaTTAcAryAnuyAyinastu nanu yadi vyAptinizcayasattve pacauyavyabhicArasaMzayo na pratibandhakastadA parAmarzAttaraM hetumati patre mAdhyamandehotpattAvapi anumityApattirityata pAi, 'vyAptasyeti parAmarza-tajanyAnumityoH saMzayapratibandhakavAdityarthaH, tathAca parAmauttaraM mAdhyasandehotpattireva na sambhavatIti bhAvaH / yadyapyanumiteH saMzayapratibandhakatvAbhidhAnaM nakatAnupayuktaM tathApi phalato'pi parAmarzasya saMzayapratibandhakatvabodhanAya dRSTAnnatayA vA tadabhidhAnaM, 'anyatheti parAmarmasya sandehavirodhitvAbhAva ityarthaH, 'saMzayavirodhitA' prAmANikAnAM saMbhayavirodhitApravAda ityAhuH / 'pakSa iti heto. mAdhyAbhAvavatyakSavRttitvAtmakavyabhicArajJAnamityarthaH, 'bAdhaH' sAdhyAbhAvavatyacajJAnaM, 'pRthagiti; anumitipratibandhaka iti zeSaH, tathAca mAdhyAbhAvavatpakSa eva bAdho na tu pramAtvAntarbhAva iti bhAvaH / yadyayupajIvyatve'pi tabjanyavyabhicArajJAnameva pratibandhakamAvazyakatvAdityeva samAdhAnaM sukaraM tathApi tadupekSya upajIvyatvameva nirAkaroti, 'pakSa iti, mAdhyAbhAvavatpavajJAnaM vinApi vizeSye vizeSaNamiti nyAyena viziSTavaiziSyabuDyutpattau bAdhakAbhAvAditi bhAvaH / 'ekavittivedyatvena' ekavittikharUpatvena / nanu sarvaca bAdhAhe hetau pakSavRttitvabhAne mAnAbhAva ityata Aha,
Page #946
--------------------------------------------------------------------------
________________ E baadhpuurvpkssH| dazAyAM pakSe hetorajJAnAdasiddhireva / na cohAvitavyabhicAranirvAhAya bAdhAdbhAvanamAvazyakamityupajIvyatvaM, vyabhicArodbhAvane parakathantAnAvazyakatvAt tattve vA tannirvAhyameva dUSaNaM kRptatvAt / vahiSNaH kRtakaityudbhAvanAihiruSNa ityudbhAvane lAghavamitibAdhA pRthagiti kazcit,(2) tanna, pakSe sAdhyAbhAvapramA svArthAnu 'anyatheti, 'bAdhadazAyAM' bAdhagrahadazAyAM, 'pakSe hetoriti hetau pakSavRttitvasyetyarthaH, 'amiddhireva' parAmarzaviraha eva, tathAca suSupyAdidazAyAmiva kAraNavirahAdevAnamityanutpAda:(2) kiM bAdhamAnasya pratibandhakatveneti bhAvaH / parArthasthale vyabhicArajJAnaM pratyudAvanadvArA bAdhajJAnasya upajIvyatvamAzaGkate, 'na ceti, 'udbhAvitavyabhicAreti tejo'nuSNaM kRtakatvAdityAdAvudbhAvitavyabhicAramiyarthamityarthaH, 'kathanteti vyabhicArasyAmiddhatvAzaktyarthaH, 'tattve veti udbhAvanadvArA sAdhyAbhAvavatpakSajJAnasyopajIvyace vetyarthaH, 'tanirvAhyamiti, mAdhyavyabhicAritvamiti shessH| 'vahiruSNaH kRtaka iti uSNatvavadanivRttivatakatvamitivyabhicArodbhAvanAdityarthaH, 'ityudAvana iti sAdhyAbhAvavatyakSarUpabAdhodbhAvane ityarthaH, 'lAghavaM' zabdalAghavaM, 'bAdhaH' mAdhyAbhAvavatpakSaH, 'pRthagiti, parArthasthale doSa iti . . (1) kazcittu vahiSNaH kRtaka ityudbhAvanAdahiSNa ityudbhAvane lAghava. miti bAdhaH ethagiti mene iti g.|, (2) kAraNavirahaprayonya eva tadAnumityanutpAda iti kha0, ga. -119
Page #947
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI mAne yadi na deoSaH tadA paraM pratyapi na syAdavizeSAditi taduhAvanasya dUranirastatvAt / athApanautakAcanamayatvaviziSTabahmanumiteH salliGgajanyAyAH zrAbhAsatvaM hetvaabhaasaadhiinN| na cAnumiteH pUrvaM tatra vyabhicArazAnaM, viziSTasyAprasiddhyA tadabhAvasyAjJAnAt, ata zeSaH, 'sAdhyAbhAvaprameti mAdhyAbhAvasattetyarthaH, 'avizeSAditi kRptadoSAntarasAryasyAvizeSAdityarthaH, 'tadudbhAvanasya dUreti, idamupalakSaNaM zabdagauravamapekSya pratibadhya-pratibandhakabhAvAntarakalpanAgauravasyaiva jaghanyatvAJcetyapi draSTavya1) / 'atheti, parvato vakimAn dhUmAdityAdAviti zeSaH, 'upanauteti, etaccAnumitAvapyupanautabhAnamabhyupetya, 'bhAbhAmatvamiti dhamatvamityarthaH, 'hetvAbhAsAdhaunamiti duSTahetukatvavyApyamityarthaH, hetudoSazcAnyaH ko'pi tatra nAstIti bAdhasyaiva tatra dosstvmiddhiH| na ca kAJcanamayatvAbhAvavajhirUpA mAdhyavizeSaNasiddhireva doSa iti vAcyaM / anumitijanakaparAmAvighaTakatayA tasya prakRte'siddhitvAsambhavAditi bhaavH| nanu dhUme kAJcanamayavaDivyabhicArajJAnAsAdRzAnumitireva na sambhavati kutastasyAbhAsatvamityata Aha, 'na ceti, 'viziSTasthAprasiddhoti anumiteH pUrva kAJcanamayatvaprakArakavakijJAnAbhAvenetyarthaH, 'tadabhAvakheti, kAJcanamayatvAvacchitraprayogitAkavayabhAvasya vyabhicAraghaTa (1) bodhamiti kha0, g.|
Page #948
--------------------------------------------------------------------------
________________ baadhpuurvpkss| eva pakSAsiddhirapi na, ataH kAJcanamayavazvabhAvarUna pAhAdhAttavAMbhAsatvaM vyadhikaraNaprakArAvacchinnapratiyora gikazcAcAbhAvaiti cet, na, vastatAvyabhicArasyApi tatra satvAt jJAnaJca tasya bAdhasyevAnumityanantarameva / kasya jJAnAsambhavAdityarthaH, pratiyogitAvacchedakaprakArakapratiyogijJAnasyAbhAvadhauhetutvAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM kAJcanamayavakivyabhicArajJAne'pi sAmAnyatovahivyApyavattAparAmarzadupanautakAcanamayatvaprakArakavayanumitau bAdhakAbhAvAccetyapi draSTavyaM / 'ataeveti anumiteH pUvaM kAJcanamayatvAvacchinnapratiyogitAkavayabhAvajJAnAsambhavAdevetyarthaH, 'pakSasiddhirapauti pacavizeSyaka-kAJcanamayatvaviziSTavabhAvanizcayaprayukto bAdhakamAnAbhAvarUpapakSatvAbhAvo'pi netyarthaH, 'bAdhAditi kharUpamato bAdhAdityarthaH, 'AbhAsatvaM' bhramatvaM / manu kAJcanamayavaherasiddhau kathaM taMdabhAvarUpobAdha ityata Aha, 'yadhikaraNaprakAreti vyadhikaraNadharmatyarthaH, 'pratiyogikaH' pratiyogitAkaH, yadi vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvamAdAya bAdhastadA tAdRzasAdhyAbhAvamAdAya vyabhicAro'pi tatra sambhavatItyabhiprAyeNa samAdhatte, 'vastuta iti svarUpasata ityarthaH / mannanumiteH pUrvaM tajjJAnAsambhavAt natmattve kimAnamityata pAra, 'jAnacceti, anyathA bAdhamattva eva kimAnamiti bhAvaH / nanu sAmAnyadharmAvacchinnavyApyavattAparAmarzajanyAnumitau vizeSayabhicArI
Page #949
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNai kina vahnau kAcanamayatvasyAnu mitAveva bhAne kAcamamayavahimAnityanumitina syAt viziSTasya pa jAnAhahI kAcanamayatvAMzanumiterAbhAsatvaM vahA liGgasyAsiddheH vybhicaaraac| na cAnumiteviSayAbhAvAdhInamapramAtvaM, kintu hetvAbhAsAdhInaM, yasya hi jJAnamanumitipratibandhakaM sa hetvaabhaasH| na ca sAdhyAbhAvA mahetvAbhAmaH kAraNIbhUtaparAmAvighaTakavAdityarucerAha, 'kizceti, 'viziSTasyeti, vizeSaNatAvacchedakaprakArakavizeSaNa jJAnasya ca viziSTavaiziyadhIhetutvAditi bhaavH| nanu viziSTasya pUrvamajJAne'pi vizeSye vizeSaNamitinyAyena tAdRzAnumitiH sthAdityakharasAdAha, 'vakAviti, 'liGgasya' dhUmAdeH, 'amiddheH' svarUpAsiddheH, 'vyabhicArAceti dhUmAdeH parvatAdau kAJcanamayatvavyabhicArAcetyarthaH, tathAca tacAbhAsatAprayojakaM doSAntarameva sambhavati kiM bAdhasya doSatveneti bhAvaH / nanu yathokasvarUpAmiddhi-vyabhicArayorna doSatvaM anumititatkAraNabhUtaparAmabhayoravighaTakalAdityato doSAntaramAha, 'na ti, 'viSayAbhAvAdhInamiti viSayAbhAvamAtrAdhaunamityarthaH, 'kinviti, tathAca prakRte hetvAbhAsavirahAtkathamupanautakAJcanamayabamakArikA bhramAnumiti:(1) sthAditi bhaavH| nanvasmanmate bAdhaeva hetvAbhAso'stautyata Aha, 'yasya hauti / 'mAdhyAbhAva iti (1) apramAnumitiriti kha, ga /
Page #950
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhabbaipakSA t jAtaH pratibandhakaiti na sa hetvaabhaasH| vastutastu upanautasyAMnamito bhAne mAnAbhAvaH pratyabhijJAdI ca pratItibalena tatkalpanam anyathA :pUrvopasthitasakala kAJcanamatvAvacchinnapratiyogitAkavayabhAva ityarthaH, anumiti vinA viziSTasyApramiyA tadabhAvasya jJAnAsambhavAditi bhvtaivaabhidhaanaat| na cAnumityanantaraM tadabhAvajJAnasambhava iti vaacyN| tathA mati tasyAnumitipratibandhakave mAnAbhAvAditi bhaavH| nanu kapidanumiteH pUrva viziSTasyAprasiddhatve'pi na sarvatra tadasiddhiH / na ca tathApi vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya prAgeva nirAkRtatayA parvate kAJcanamayavayabhAvasyaivAprasiddhatvAt kathaM tasya doSatvamiti vaacyN| tathApi parvato vahimAn dhamAdityAdAvupanautamahAnasIyatvAdiviziSTavayanumiterdhamatvaprayojakatayA parvate tAdRzavanyabhAvasya doSatvAvazyakatvAdityasvaramAddoSAntaramAha, 'vastutasviti, 'upanautasyeti pakSatAvacchedakavyApakatAvacchedakAdividhayA parAmarzAviSayobhUtasyApyupanautasyetyarthaH, bAdhAdimahAyaM vineti zeSaH / nanvevaM mo'yamityAdipratyabhijJAderapaudanvAdiviziSTe upanautatattAdivaiziSyaviSayakave mAnAbhAvaH kramotpannajJAnadayasyaiva tatra suvacatvAdityata zrAi, 'pratyabhijJeti, 'pratItibaleneti(9) idantvAdiviziSTe tattAdivaiziyaviSayakatvasthAnuvyavasAyabalenetyarthaH, (2) 'tatkalpana' dUda. (1) pratItibalAditauti ka, kha / .. (2) anuvyavasAyavalAdityarthaH iti, ka, kha /
Page #951
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAmo padArthabhAne yathArthAnumityucchedaH / apicaivaM parAthInumAne'pyupanautabhAne bAdhitArtha upanauto'yaM mama - svAdiviziSTe upnauttttaadivaishissyvissyktvklpnN| na cAnumitAvApe tAdRzasyApyupanautasya bhAne mAmayyeva mAnamiti vAcyaM / tadamiddheH jJAnalakSaNAyAstatprakArakapratyakSatvasyaiva kAryyatAvacchedakatvAt / na ca vizeSaNajJAnAdirUpaviziSTabuddhisAmAnyasAmagrIma-- dayaivAnumitau tAdRzopanautasya bhAnApattiAreti vaacyN| pratyakSAdirUpavizeSamAmayosahitAyA eva viziSTajJAnasAmAnyasAmayyAH pratyakSaphalopadhAyakatvAdanumitimAmayyA balavattvena ca upnautprtykssaadisaamgrauvirhaat| na cAnumityAtmakavizeSamAmayyeva varttate iti vAcyaM / pacatAvacchedakatva-vidheyatva-tadavacchedakatvAtiriktasyAnumitiprakAratvasyAlokatayA tadavacchinnaM prati mAmayyantarAkalpanAt / na ca pakSatAvacchedakAdividhayaiva tAdRzasyApyupanautasyAnumitau bhAnamastu iti vAcyaM / tadavacchinnapakSakAnumiti prati tadavacchinnapakSakaparAmarzasya tadavacchinnavidheyatAkAnumitiM prati tadavacchinnanirUpita. vyApyAdijJAnasya hetutvAditi bhaavH| mAMdhakAbhAvamukkA bAdhakamapyAha, 'anyatheti tAdRzasyApyupanautasthAnumitau bhAnaniyama ityarthaH, 'sakalapadArthabhAna iti sakalapadArthAnAM mAdhya-pakSopari prakAratayA bhAne ityarthaH, 'yathArthAnumitauti bhramabhinnAnumitItyarthaH, etaccApAtataH amati bAdhaka aiva pUrvopasthitapadArthabhAnAbhyupagamAt yatra ca na bAdhaka tatrAnumiterdhamatvasya teneSTatvAt anyathA pratyakSe'pyupanautasya prakAra
Page #952
--------------------------------------------------------------------------
________________ paadhpuurvpkss| bhAtaityudbhAvanAdeva vijayeta vAdI, uddezyAnumiteramatibandhAna taMba bAdhodoSaiti cet, tulyaM svaarvaanumaane'pi| ata eva yatra sAmAnyatodRSTAnumAnamevetarabAdhasa tathA bhAnAbhyupagame tatrApi sthalavizeSe bhramatvApatteH suvacatvAditi) dhyeyN| zakate, 'uddezyAnumiteriti yaddhavicchinnavyApyavattAparAmarzastaddhAvacchinnAnumiterityarthaH, 'bAdhaH' upanautapadArthasya bAdhaH, 'doSaH' dosspdvaacyH| parAmarzAvirodhinorUpasya doSatveM parAmarzaviSayatAvacchedakAvacchinnavidheyatAkAmumitipratibandhakatvasya tntrvaaditybhimaanH| 'khAnumAne'pauti khArthAnumAne'pyupanautakAccanamayatvAvacchinnapratiyogitAkavayabhAvo na doSaH parAmarzaviSayatAvacchedakavazitvAvacchinnavidheyatAkAnumityapratibandhakavAdityarthaH / nanvicchA TrayAzritA guNatvAdityAdau dravyAbhivatvavyApyaguNatvavataucchA iti sAmAnyadharmAvacchinnavyApyavattAparAmarza evaM pRthivyaashrittvaati| ritadravyAzritatvAbhAvavatIcchA iti bhramAtmakabAdhajJAnasahakArAdinchA pRthivyAzriteti vizeSaprakArakabhramAnumitiM janayati tadanumiterbhamatvaJca svarUpasaddhelvAbhAsAdhInaM hetvAbhAmAntaraJca tatra nAstItauchAyAM pRthivyAgnitatvAbhAvarUpasya bAdhasyaiva hetvAbhAsatvaM siyatauti kecidvadanti tanmatamupanyasya dUSayati, 'ata eveti ityapAstamityayetanenAnvayaH, 'sAmAnyatodRSTAnumAnameva' mAmAnya (1) sakaratvAditauti kha, ga /
Page #953
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI' hAyaM vizeSAnumApakaM taca bAdhakAnAmAbhAsatve siddhe satprayuktaM sAmAnyatAdRSTasyApyAbhAsatvamiti baadhsyaasaadryaat| na ca yadi vizeSavipratipattA sAmAnyapratijJA tadA arthAntaraM sAmAnya vipratipattA tu netarabAdhakApekSeti vAcyaM / svArthAnumAnaravaivaM baadhaasngkrsyoktvaaditypaastm| anumityapratibandhena tava bAdhasyAdA dharmAvacchinnavyApyavattAparAmarza eva, 'datarabAdhasahAyaM itarabAdhajJAnamahataM, 'vibheSAnumApaka' vizeSadharmaprakArakAnumitijanakaM, 'bAdhakAnAM' itarabAdhajAnAnAM, 'AbhAsatve' bhramatve, 'tatprayukta' svarUpasadAdhamAcaprayuktaM, 'AbhAsatvaM' bhramAnumitijanakatvaM, 'asAyaM doSAntarAsAGkI, 'sAmAnyapratijJeti, vizeSapratijJAyAntu vyabhicAra eva sphuTa iti bhaavH| 'sAmAnyavipratipattau viti, anumiterapi mAmAnyadharmAprakArakatvAditi zeSaH, vipratipattiviSayatAvacchedakadharmaprakAreNaiva parArthasthale'numitiniyamAditi bhAvaH / 'netareti, na vAnumiterapramAvamityapi bodhyN| 'anumityapratibandheneti yaddhavicchinnavyApyavattAparAmarzastabhAvacchinnaprakAratAkAnumityapratibandhakatvenetyarthaH, 'vAdhasya' vizeSatobAdhasya, tathAcA* mumiterdhamatvasya doSaprayukatayA tadabhAvAttatra vizeSaprakArakAnumitireva na jAyata iti bhAvaH / etaccApAtataH anumiti-tatkAra bhUtaparAmAnyatarapratibandhakatAmAtrasyaiva hetvAbhAsatvaprayojakatayA parAmaviSayatAvacchedakAvacchinnAnumityapratibandhakatve'pi vizeSapra
Page #954
--------------------------------------------------------------------------
________________ baadhpuurvpkssH| SatvAt / nanu, pakSe sAdhyAbhAvagrahavatsAdhyAbhAvavyApyagraho'pi dUSakovirodhitvAvizeSAt tathAca sAdhyAbhAvasambandhovyabhicAraH sAdhyAbhAvaSyApyasAmAnAdhi kArakAnumitipratibandhakalAdeva hetadoSatvasambhavAt / na ca tathApi parArthAnumAne bAdhasyAsakorNasthalAbhAva iti vAcyaM / svArthAnumAne doSAntarAmAhayeNa tasya hetvAbhAsatvavyavasthitau parArthAnumAne'pi tathAtvasya durvAratvAt parArthasthale'pi bAdhAdijJAnasahakAreNa vipratipattiviSayatAnavacchedakadharmaprakAreNAnumityabhyupagamAkheti theyaM / 'dUSaka iti anumitipranibandhaka ityarthaH, 'virodhisvAvizeSAditi anumityanutpAdaprayojakatvAvizeSAdityarthaH / yadyapi 'paze sAdhyAbhAvapahavadityasaGgataM pUrvapakSiNA tahasyAnumitipratibandhakatvAnabhyupagamAt anyathA tatra hetvAbhApatvasya duAratvAta, tathApyasya doSasya granthakataivAnupadaM vakSyamANatvAnAmaGgatiH / 'mAdhyAbhAvasambandha iti hetau mAdhyAbhAvasAmAnAdhikaraNyamityarthaH, 'sAdhyAbhAvavyAyeti hetau yena kenApi sambandhena mAdhyAbhAvavyApyavatpAsambandhivamityarthaH, tena jalaMhadovakimAn.dhUmAdityAdau nAvyAgniH, patra hetuniSThatvasampAdanAya sambandhitvapravezaH na tu tadantarbhAvena bAdhatvaM pratibandhakatAyAmanupayogitvAt, pAdhastu mAdhyAbhAvavyApya. vatpakSa eva / na caivaM matpratipakSAbheda iti vAcyaM / mAdhyAbhAvavyAyavattAparAmarzakAlIna pAdhyavyApyavattAparAmasyaiva satpratipakSatvAt, pra. nibandhakatvamapi tasya tathaiva bAdhajJAnasya tu pratibandhakAvaM kevala - 120
Page #955
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmagai karaNyaM bAdhA sAdhyAbhAvavyApyaJca vahitvAdikameveti ceta, na, yadhe hi sAdhyAbhAve jJAyamAne jAte vA yadi dhyAbhAvavyApyasAmAnAdhikaraNyabuddhistadA vyabhicAra ev| atha pakSe sAdhyAbhAvabuddhiM vinaiva sA, taIi hetu-sAdhyAbhAvavyApyayoragRhyamANavizeSayoH satpratipakSatvam / atha tulyabalena satpratipakSA'dhikabalena bAdha iti cet, na, gamakatApayikarUpasAkalyaM hi balaM tacca mAdhyAbhAvavyApyavatpacanizcayavenetyabhimAnaH / 'sAdhyAbhAvavyApyaJceti, vahiranuSNaH kRtakatvAdityAdAviti shessH| 'pakSe hauti hetuvibhiSTapace hotyarthaH / 'mAdhyAbhAvavyApyamAmAnAdhikaraNyabuddhiH' hetumati pace sAdhyAbhAvavyApyavattvabuddhiH, 'vyabhicAra evaM' vyabhicArajJAnameva, doSa iti shessH| 'tahA~ti, hetau mAdhyavyApyavatvajJAne bAdhakAbhAveneti zeSaH / 'hetu-sAdhyAbhAvavyApyayoriti pace mAdhyacyApyotamatva-sAdhyAbhAvavyApyavattAjJAnayorityarthaH, 'aTAmANeti 'vizeSo'prAmANyaM, sattvAditi shessH| 'satpratipakSatvaM' matpratipakSasyaiva doSatvaM / matAntaramAzaGkate, 'atheti, 'tulyabaleneti tulyabalena mAdhyavyApyavattAparAmarzana samavahitaH mAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzaityarthaH, 'adhikabaleneti adhikabalena sAdhyAbhAvavyApyavattAparAmargana samavahitaH mAdhyavyApyavattAparAmarza ityarthaH, 'gamakatopaviketi gamakatauyika rUpamaprAmANyajJAnAbhAvastayuktatvamityarthaH, 'taca'
Page #956
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaadhpuurvpkssH| 155 hayAjJItamiti kathaM na satpratipakSatvaM gamakatAvahibhUtaJca na balam / atha sAdhyAbhAvavyApyavRddherananyathAsiGghatvaM balaM, tadA tataH sAdhanavati pakSe sAdhyAbhAvAnumitAvanaikAntikatvameva pakSe sAdhyAbhAvagrahavaditi tadyutaJca, 'jJAtamiti bhAvasAdhanaM dyorjnyaanmevetyrthH| 'gamakatAbahi tazceti apraamaannyjnyaanaabhaavaatiriktshcetyrthH| na ca yatra mAdhyAbhAvavyApyavattAparAmo'prAmANyajJAnAnAskanditaH . sAdhyavyApyavatAparAmarzazca tadAskanditaH tatraiva bAdhasya doSatvamiti vAcyaM / tathA mati kAraNAbhAvAdeva mAdhyAnumiterasambhavAdalaM bAdhasya doSatvena aprAmANyajJAnAnAskanditaparAmarzasyaivAnumitijanakalAditi bhaavH| 'ananyathA siddhatvamiti prAmANyagrahaviziSTatvamityarthaH, sAdhyavyApyavattAparAmarzasya tadabhAvaviziSTatvameva durbalatvamiti zeSaH / nizcitaprAmANyakaparAmarzasyaivAnumitihetatayA :prAmANyagraha-tadabhAvayoreva balAbalatvAdityabhimAnaH / abhimAnamabhyupetyaiva dUSayati, 'nadeti tadApautyarthaH, 'tataH' tata eva sAdhyavyApyavattAparAmarzasya prAmANyajJAnavirahAdeveti yAvat, 'mAdhanavatauti mAdhyavyApyasAdhanavattayA jJAta ityarthaH, 'sAdhyAbhAvAnumitau' mAdhyAbhAvasyaivAnamityutpAdasambhava iti yAvat, nizcitaprAmANyakaparAmarzasyaivAnumitihetunvAbhyupagamAditi bhAvaH / 'anekAntikatvameveti niruktabAdhasthApratibandhakatvameva / prAJcastu 'tataH' nizcitaprAmANyakasAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzataH;
Page #957
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvacintAmaNai yaduvaM tadapyasiddhaM tasya doSatvAnabhyupagamAt anyathA hetvaabhaasaandrtaapttiH| atha hetutaH sAdhyasiddhisambhAvanAyAM vyabhicArAsiddheH bAdhena hetorasAdhakatve siddhe vyabhicArasiddhi 'mAdhanavati' mAdhamavattayA jJAyamAne, 'mAdhyAbhAvAnumitau' mAdhyAbhAvasthAnumiterAvazyakale, 'anekAntikalameva' vyabhicArajJAnameva, tathAca vyabhicArajJAnasAmagrautayaivAstha pratibandhakatA na tu bAdhatveneti bhAva ityAH / tadasat vyabhicArajJAnastha numitipratibandhakatvamate'pi tatmAmayyAanumitipratibandhakatvAnabhyupagamAt, na hi pratibandhakasAmagrI avazyaM pratibandhiketi niyamaH / kecittu 'anekAntikatvameveti, tathAca vyabhicArajJAnameva kAryasahavartitayA pratibandhakamasta kiM niruktabAdhasya pRthak pratibandhakaveneti bhAva ityAH / pUrvamate dRSTAntAmiddhimapi Aha, 'pakSa iti, 'tasva' pace mAthAbhAvagrahasya, 'anyathA' pakSe sAdhyAbhAvayahasyApi pratibandhakatve, 'helAbhAsAmarateti sAdhyAbhAvavatyakSasthAtirikta hetvAbhAmatApatterityarthaH, mAdhyAbhAvavyApyavatpakSasyaiva tanmate bAdhatayA bAdhe tadananta - 'vAditi bhAvaH / 'hetutaH mAdhyasiddhisambhAvanAyAmiti hetoH sAdhyasiddhikharUpayogyatvasandehe satItyarthaH, 'vyabhicArAsiddheriti pAThaH vyabhicAra
Page #958
--------------------------------------------------------------------------
________________ baadhpuurvpkss| rityupajIvyatvAbAdhaH pRthaka, anyathA hevArasAyakatve siddhe sAdhyasiddhisambhAvanAvirahAdyabhicArabuddhiH tasthAca satyAM hetorasAdhakatvadhIrityanyonyAzrayaiti cet / na / sAdhyasiyunmukhahetujJAnasya pramitasAdhyAbhAvasahacaritahetuviSayatvena vyabhicArajJAnatayA'dUSakatvAt / tathApi vyabhicAre sAdhyAbhAvapramA tantra jJAnAmambhavAdityarthaH, 'bAdhena' pramitasAdhyAbhAvavatyakSAtmakabAdhajJAnena, 'asAdhakatve siddhe iti mAdhyasiddhikharUpAyogyatvanimayadatyarthaH, 'upajIvyatvAt' vyabhicArajJAnaM pratyupajIvyatvAt, 'pRthagiti, doSaiti zeSaH, kvacit 'vyabhicAra siddheriti pAThaH tatra vyabhicAramiddhebadheineti yojanA vyabhicArasiddherasambhavenetyarthaH, 'hetorityasya pUrva bAdhajJAnAditi puurnnyN| nanu vyabhicArajJAnameva hetoH sAdhyAmAdhakatvanizcAyakamasvityata pAha, 'anyatheti vyabhicArajJAnasyaiva mAdhyAmAdhakatvanizcAyaka ityarthaH, 'siddhisambhAvanA' hetoH mAdhyamAdhakatvasambhAvanA, 'tasyAJca' vyabhicArabuddhau ca / 'sAdhyamiyunmukhahetu'jJAnasyeti mAdhyamiddhisvarUpayogyatayA hetujJAnasyetyarthaH, kaciditi zeSaH / adUSakavAdityakAraprazleSaH hetau mAdhyamAMdhakatvajJAnasya vybhicaarjnyaanaaprtibndhktvaadityrthH| na ca pUrvavartitayaiva tajjJAnaM pratibandhakaM na tu kAryasahavartitayeti vaacyN| pUrva tatsattve'pi vyabhicArajJAnodayAnmAnAbhAvAJceti bhaavH| zahate, 'tathApIti (9) tajajJAne'yoti kaa|
Page #959
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 tatvacintAmaNau tAM vinA tadabhAvAditi saiva doSaiti cet, satyaM, kintu sAdhAbhAvapramA vyabhicArajJAnatvena dRSikA kRptatvAt na tu svatantrA, ata eva pakSe sAdhyAbhAvajJAnatvena pratibandhakatvaM na tu sAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNasAdhanajJAnatveneti pratyuktaM, tasya laghutve'pyaskRptatvAt / atha pratyakSAdI pramAmAcaM prati svAtantryeNa bAdhAdoSatvena kRptaityanumitAvapi sa eva doSaiti cet, na, tarhi hetvAbhAsaH anumityasAdhAraNadoSasya ta vyabhicAre mAdhyAbhAvavatpattihetariti viziSTavaiziyabodhAtmakavyabhicAranizcaye, 'mAdhyAbhAvaprameti pace mAdhyAbhAvaprakArakaprametyarthaH, 'tAM vineti, viziSTavaizidhyabodhaM prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya hetutvAditi bhAvaH / 'sAdhyAbhAvaprameti sAdhyAbhAvavatyakSavRttiItariti vyabhicAranizcayarUpA phalaubhatA sAdhyAbhAvapramaivetyarthaH, 'na tu svatantreti na tu kAraNIbhUtA mAdhyAbhAvapramevetyarthaH, 'mAdhyAbhAvajJAnatvena' sAdhyAbhAvaprakArakanizcayatvenetyarthaH, 'pratibandhakatvamiti phalIbhUtavyabhicAranizcayastha pratibandhakatvamityarthaH, 'pramAmAcaM pratauti pakSavizeSyaka mAdhyaviziSTAnubhavaM pratItyarthaH, 'khAtantryeNa' sAdhyAbhAvavatyakSanizcayatvena, 'bAdhaH' mAdhyAbhAvavatyakSanizcayaH, 'saeva doSaH' ma doSa eva, 'na tauti tahi na hetvAbhAsa iti yojanA, 'anumityasAdhAraNeti anumiti-ttkaarnnyorsaadhaarnnetyrthH| nanvanumitidoSatvameva hetvAbhAsatvaprayojakaM na tu tadasAdhAraNadoSatva
Page #960
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhapUrvapakSaH vAt manoyogAbhAvavat svarUpasata ranna pratibandhaka tvAt hetutvAbhimatAttitvenAsAdhakatAliGgatvAbhAvAJca) / bAdhitapakSakatvaM liGgamiti cet, na, anyaca tathA dUSakatvAkalpanAt // iti zrImahaGgezapAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau anumAnAkhyadvitIyakhaNDe bAdhapUrvapakSaH // 0 // mityarucerdoSAntaramAha, 'manoyogAbhAvavaditi / nanu sAdhyAbhAvavatpakSanizcayo na bAdhaH kintu tadviSayaubhUtaH sAdhyAbhAvavatpakSaeva bAdhaH sa ca na svarUpasatpratibandhaka ityato doSAntaramAha, 'hetutvAbhimateti kvaciddhetatvAbhimatavRttitvasambhave'pi sarvatra tadasa bhavenetyarthaH, 'amAdhakateti, asAdhakatAsAdhakasyaiva ca hetvAbhAmatvA. / diti bhAvaH / 'bAdhiteti yena kenApi sambandhena mAdhyAbhAvavatpakSo liGgamityarthaH, 'anyatreti pratyakSAdAvityarthaH, 'tathA dUSakatveti pakSavizeSyaka-mAdhyaviziSTAnubhavasAmAnyaM prati mAdhyAbhAvavatpacanizcayatvena pratibandhakatvAkalpanAdityarthaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-dvitIyakhaNDarahasye bAdhapUrvapakSarahasyam // (1) livAbhAsAJceti ga |
Page #961
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ . ] atha baasiddhaantH| - - ucyte| pakSe sAdhyAbhAvanizcayaH sAdhyAbhAvajJAnapramAtvanizcayAt jJAnamAyAdarthanizcaye prAmANyagrahavai atha bAdhasiddhAntarahasyaM / yathokatrayaM na bAdhaH kintu pacavizeSyaka-sAdhyAbhAvaprakArakajJAnaniSThaM sAdhyAbhAvavadvizeSyakale mati mAdhyAbhAvaprakArakatvarUpaM pramAtvameva bAdhaH, tathAca pakSe mAdhyabhAvajJAnaM prametyAkArakaM jJAnamanumitipratibandhakaM / na ca tajjJAnasthAnumitipratibandhakave kimAnamiti vaacy| mAdhyAbhAvAMze nizcayAkAra-sAdhyAbhAvavatpacavRttitvarUpavyabhicAra nizyAdhaunamanumityanutpAdaM prati pacavizeSyaka-sAdhyAbhAvaprakArakanizcayaniSTapramAtvajJAnasyopajIvyatayA taniSThapramAtvajJAnasthApi pRthakpratibandhakatvAdityabhipretya samAdhatte. 'pakSa iti, 'pramAvanizcayAditi nizcayatvena svaprayojye vastuni prayojaka iti zeSaH, nizcayatvena tadvizeSyaka-tatprakArakanizcayaprayojyasya ca tadizevyaka-tamakArakaniSayaniSThapramAvagrahamApekSavaniyamAditi bhAvaH / nanu tAdRzaniyama evAmiddha ityata pAra, 'jJAnamAcAditi tadivyaka-tatyakArakaniSayamAtrAdityarthaH,(9) mAtrapadena pramAvagrahavyavachedaH, 'arthaniyaye' nizcayatvena tadizeyyaka-tatprakArakanizcayaprayo (1) tavizeSyaka-tatprakArakacAnamAvAdityartha iti kA /
Page #962
--------------------------------------------------------------------------
________________ baasiddhaantH| yarthaM bhramatvena jJAtAdarthanizcayaprasaGgazca tathAcApajIyavenAdhikabalatvena vA pakSe sAdhyAbhAvajJAnasva pramAtva. nizcaye savyabhicAro nAnyathetyubhayathApi sAdhyAbhAvanizcayAdhaunavyabhicArajJAnAt pUrva jJAtaM sAdhyAbhAvavyasya nirvAhe, 'prAmANyayahaveyarthamiti niSkampapravRttyAdijanake iSTasAdhanatvAdinizcaye prAmANyagrahaveyarthaprasaGga ityarthaH, 'dhamatvena jJAtAditi, tavizeSyaka-tatprakArakanizcayAditi zeSaH, 'arthanizcayaprasaGgakheti nizcayatvena tadvizeSyaka-tatprakArakanizcayaprayojyasya utpattiprasaGgazcetyarthaH, 'tathAceti tAdRzaniyame cetyarthaH, 'upajIvyatvena' pratibandhakatAvacchedakatvena, 'adhikabalatvena vA' adhikabalasvarUpatvena vA, apramAtvagrahanivartakatvena . veti yAvat, apekSaNIya iti zeSaH, 'bhavyabhicAra iti vyabhicAreNa maha varttate iti vyutpattyA mAdhyAbhAvAM nizcayAkAro yathoktaviSayako graha ityarthaH, anumityanutpAdaprayojaka itizeSaH, kacit yabhicAra iti pAThaH tacApyayamevArthaH, 'ubhayathApauti nizcitaprAmAnyakamAdhyAbhAvanizcayAkAravyabhicAranizcayatvena pratibandhakatvapakSe'gTahItAprAmANyakasAdhyAbhAvanikhayAkAravyabhicAranizcayatvena pratibandhakatvapakSe'pautyarthaH, 'sAdhyAbhAvanikhayAdhaunavyabhicAracAnAditi vyabhicArajJAnasya mAdhyAbhAvanithayAdhInatvAditi yojanA, vyabhicArajJAnapadaJca mAdhyAbhAvAM 'nizayAkAravyabhicArajJAnaniSThAnumityanutpAdaprayojakatvapara, mAdhyAbhAvanizcayapadannu mAdhyAbhAvonizcIyate yeneti vyutpattyA pakSavize _121,
Page #963
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNe jJAnapramAtvameva doSaupajIvyatvAt / yadi ca pazye sAdhyAbhAvajJAnasya pramAtvanizcayo nAnumitivigadhau, sadA vyApti-pakSadharmatayA hetujJAnaM vizeSadarzanatvena yakSe sAdhyAbhAvajJAnaM paribhUya sAdhyaM sAdhayedeva parvate zyaka-sAdhyAbhAvaprakArakajJAnaniSThapramAtvagrahaparaM, tathAca sAdhyAbhAvAMza nizcayAkArasAdhyAbhAvavatpattitvarUpavyabhicArajJAnaniSThAnumityanutpAdaprayojakatvasya pakSavizeSyaka-mAdhyAbhAvaprakArakajJAnaniSThapramAvagrahAdhInatvAdityarthaH, 'pUrvaM jJAtamiti tAdRzavyabhicArajJAnAdhaunAnumityanutpAdakAlAt pUce jJAtamityarthaH, 'doSaH' bAdhaH, 'upajIvyakhAditi tAdRzavyabhicAranizcayAdhaunAnumityanutpAdaM pratyupajIvyatvena tjjnyaansthaanumitiprtibndhktvaadityrthH| nanapajIvyatve'pi tajjJAnasya sAkSAdanumitipratibandhakave mAnAbhAvaH, na hi yajjJAnamupajIvyaM tajjJAnameva sAkSAtpratibandhakamiti niyama ityata Aha, 'yadi ceti, 'vizeSadarzanaleneti sAthasAdhakadarzanatvenetyarthaH, 'pakSe mAdhyAbhAvajJAnaM paribhyeti pakSe mAdhyAbhAvajJAnaM yasmAditi vyutpattyA pakSe mAdhyAbhAvajJAnapadaM pUrvavat tAdRzajJAnaniSThapramAtvagrahaparaM, taM paribhya tatsattve'pautyarthaH, 'dhUma iveti mAdhakatvAMze dRSTAntaH na tu paribhavAze'pi amiddheH / nanu pramAtvagraho yadi mAdhyAbhAvAMze nirddharmitAbacchedakastadA tatmattve'pi parAmarthAt mAdhyamiddhiriSTaiva, yadica pakSatAvacchedakaM taddharmitAvacchedakaM tadA pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyakasAdhyAbhAvanizcayatvenaiva pratibandhakatvaM lAghavAdanyatra kRptatvAccetyabhipretya
Page #964
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdhasidhAntaH / dhUmaiva vhiN| na ca sAdhyAbhAvabuddhirevArAdhamANavizeSA satyatipakSavat pratibandhiketi baacchN| rajate nedaM rajatamiti jJAne'pi vizeSadarzanena rajatatvasya zo pautatvajJAne zuklatvasya cAnumAnAt vAdivAkyena pakSe sAdhyAbhAvajJAnAdanumAnAcchedaprasaGgAcca / / atha pakSe sAdhyAbhAvapramaiva sAdhyAbhAva hetuviSayA vyabhi zakate, 'na ceti, sAdhyAbhAvabuddhiH' pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyakamAdhyAbhAvanizcayaH, 'agTahyamANavizeSA' agTahautAprAmANyakA, 'vizeSadarzanena' rajatatvavyApyavattAnizcayena, 'pItatvajJAne' zukratvAbhAvajJAne, eklatvavyApyavattAnizcayeneti zeSaH, 'vAdivAkyena' vAdipratijJAvAkyena / nanvidamayuktaM tatra rajatatvAbhAvAdijJAne bhramatvAdiyahAnantarameva rjtvaadynumitybhyupgmaat| na ca tathApi prAgukrarItyA hetau pakSatAvacchedakAvacchinnattitvaviSayakatvasyApi tatrAvazyakatayA zrAvazyakavyabhicAranizcayapratibandhakatvenAnyathAsiddhioreti vAcyaM / prabhAvagrahe. mAdhyAbhAvAMge pakSatAvacchedakasya dharmitAvacchedakale pramAvagrahapratibandhakatAyAmaMpi taddoSatAdavasthAt iti cet, etadasvaramenaiva 'pakSadharmAtAbalenetyAdinA svamatasya vkssymaanntvaatraamnggtiH|' 'mAdhyAbhAva-hetaviSayeti pakSatAvacchedakAvacchinne mAdhyAbhAvavatvaviSayikA matau hetau pakSatAvacchedakAvacchinnattitvaviSayiketyarthaH, (1) anumAnamAtrocchedaprasaGgAzceti ga |
Page #965
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavacintAmo cArajAnatvena doSo na tu tasyAH pramAtvajJAnamapauti gheta, taI pramAyAH apramAtvajJAne bhrAntAnumitina syAt na syAca pakSe saadhyaabhaavjnyaanprmaatvsmaadnumitiprtibndhH| nanupajIvyatve'pyatra sAdhyAbhAvaprameti jAnaM na svatodUSakaM kRptatvAt pakSe sAdhyAbhAvanizcayaM kurcat vyabhicArajJAnahAreti cet / na / aba sAdhyAbhAvaprameti jJAnAniyamataH sAdhyajJAnAnudayAt 'yabhicArajJAnatvena' mAdhyAbhAvAMze pramAtmakavyabhicArajJAnatvena,(1) 'doSaH' anumitipratibandhakaH, rajate nedaM rajatamityAdijJAnaJca na vastugatyA mAdhyAbhAvapameti bhAvaH / 'nanviti, 'atra' pache, evamaye'pi, 'na khato dUSakamiti na sAkSAtpratibandhakamityarthaH, tathAca pramAtvaM kuto hetvAbhAsa iti bhAvaH / 'niyamata iti vyabhicArazAnaM vinApautyarthaH, 'tasyaiveti, 'evakAro'pyarthe, 'pratibandhakatvAt' mAkSApratibandhakatvAt, 'zabdAdAviti zabdajanyabodha ityarthaH, 'tathA darzanAditi ekapadArthe'parapadArthasaMsargAbhAvaprameti jJAnasthAyogyatAjJAnatvena pratibandhakatvadarzanAdityarthaH / nanu tathApi hetvabhimatAvRttitvena pakSe mAdhyapratyayAjanakatvarUpAsAdhakatAliGgatvAbhAvAt kuto hevAbhAsatvamityata pAra, 'mAdhyAbhAvaprameti mAdhyAbhAvapramAvasya (9) kintu kRptatvAditi g*| (2) pramAtmakanizcayAkArayabhicArajJAnatveneti kaH / maalmbiy'aangkaashikssaabaanln ni /
Page #966
--------------------------------------------------------------------------
________________ baadhtihaasH| tasyaiva pratibandhakatvAt zabdAdA tayA darzanAt , sAdhyAbhAvapramAviSayatitvasya hetutitvAdasAdhakatvena sAdhyAbhAvapramAyA hetvAbhAsatvaM sAdhAraNyapi jAyamAnaM sat yadanumiti pratibadhAti tasyaiva hetvaabhaastvN| na ca sAdhyAbhAvapramAtreti nizcayadazAyAM padhe sAdhyAbhAva-hetvo nAdyabhicAraiti vAcyaM / khAzrayavibheyIbhUtapakSavRttitvasambandhena hetavRttivAdityarthaH, 'sAdhakatveneti pAThaH hetoramAdhakatvamAdhakatvenetyarthaH, 'asAdhanatveneti pAThe'pyayamarthaH, 'asAdhAraNatveneti pAThasvaprAmANikaH,() 'sAdhyAbhAvapramAyA iti bhAvapradhAnonirdezaH, 'ivAbhAmalamiti, anenaiva paramparAsambandhena tasthAsAdhakatAsAdhakatvAt / na ca svarUpAmiddhisaurNa kathamanena sambandhenAsAdhakatAmAdhakatvaM tasyeti vAcyaM / yena kenacit sambandhama pakSavRttitvasyaiva tatra ghaTakatvAt iti bhAvaH / nanu tathApi zAbdabodhe'pyetajjJAnasya pratibandhakatayA na helA'bhAsatvasambhavaH anumityasAdhAraNadoSasyaiva hetvAbhAsatvAdityata Aha, 'sAdhAraNye'pauti, mAdhAraNyenAmAdhAraNyena vA yajJAnamanumitipratibandhakaM tasyaiva hetvaabhaastvmityrthH| vyabhicArajJAnenAnyathAsiddhi nirAkattuM zakate,. 'na ceti, 'tra' pakSatAvacchedakAvacchinne pakSe, (1) pAThastu prAmAdika iti kha. /
Page #967
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNe pramAnajJAnasya sAdhyAbhAvanizcayahetutvena taddazAyAM tdbhaavaat| pakSadharmAtAbalena prasiddhaM bAdhAna sidhya 'mAdhyAbhAva-hetvorjJAnAditi(1) pakSatAvacchedakAvacchinne mAdhyAbhAvavattvasya hetau ca pakSatAvacchedakAvacchinnavRttitvasya jJAnAdityarthaH, 'vyabhicAraH' vyabhicAragrahaH, hetau yadyavicchinnattitvamavagAhate tavicchinne mAdhyAbhAvavattvaviSayakasyApi samUhAlambanajJAnasya vyabhicArajJAnatvAditi bhaavH| 'pramAtvajJAnasya' yathokAmAvaprakArakajJAnasya, hetutAvacchedakaprakArakajJAnavidhayA iti shessH| 'mAdhyAbhAvanizcayahetutveneti sAdhyAbhAvapramAvizeSyatvena hetunA pakSatAvacchedakAvacchinne anumityAtmakasAdhyAbhAvanizcayahetutvenetyarthaH, 'tahazAyAM' pramAtvajJAnadazAyAM, 'tadabhAvAditi pakSatAvacchedakAvacchinne mAdhyAbhAvanizcayAnAvazyakatvAdityarthaH, pramAtvasya mAdhyAbhAvavattvaghaTitatve'pi tadaMze nirddharmitAvacchedakatvAt, yaddharmAvacchinnavRttitvaM hetau viSayaukriyate taddhopalacite nirddharmitAvacchedakakamAdhyAbhAvavatvajJAnantu na vyabhicArajJAnamiti bhAvaH / pUrvAnAsvarasena svamatamAha, 'pakSadharmatAbalenetyAdinA 'vayabhityantena, 'pakSadharmatAbalena' vahivyApyo dhUmaH parvatattiriti sAmAnyataH parAmarthana, 'prasiddha dRSTAntena jJAtaM mahAnamauyavayAdikaM, 'bAdhAt' bAdhAdeva pannAvacchedakAvacchinne tadabhAvanimayAdeveti yAvat, 'iti bAdhaH pRdhagiti (1) sAdhyAbhAva-hetujJAnAdvitIti ka., ga0, sAdhyAbhAva-hetujJAnAditi kasyacinmUlapustakasya pAThaH /
Page #968
--------------------------------------------------------------------------
________________ baadhsiddhaantH| tauti bAdhaH pRthk| prasiddhava bhAvavati pakSe vyabhicArAnna tatsihiriti cet, tayaprasiddhava bhAvavati sapakSe vyabhicArAta tamapi na sAdhayet tadajJAnAtatsAdhane'numitirapramA syAt / atha pakSavRtteranyaeva dhUmAdiH sapakSe, tarhi gotva-pRthivItva-dravyavAdeataH pakSavizeSyaka-tadabhAvanizcayatvenApi tadanumitau pratibandhakatvamAvazyakamityarthaH, tathAca tadabhAvavatpakSa eva pakSavizeSyaka-tadanumitau bAdhaiti bhAvaH / 'prasiddhavajhyabhAvavatIti prasiddhavayabhAvavatvena viSayokRtasya pakSatAvacchedakAvacchinnasya hetau vRttimattvajJAnAdityarthaH, 'na tasiddhiriti vyabhicArajJAnAdeva na taMtmiddhirityarthaH / gaDhAbhisandhimAha, 'tauti, 'aprasiddhavayabhAvavatIti dRSTAnte ajJAtasya pakSIyasAdhyasyAbhAvavatItyarthaH, 'yabhicArAt' hetau vRttitvajJAnAt / nanu yadaivAprasiddhavayabhAvavattvajJAnaM na sapakSe tadaiva tatsAdhayedityata Aha, tadajJAnAditi, tatsAdhane' tatsAdhanasambhave'pi, 'anumitirapramA sthAditi vyabhicArihetujanyatvenAnumitirapramA sthAdityarthaH, etacApAtataH vyabhicArilijanyatve'pi viSayabAdhAbhAvenAnumiterapramAvAsambhavAt() anyathA ghaTo dravyaM sattvAdityAdAvaNyanumiterapramAtvaprasaGgAditi dhyeyaM / 'ati, tathAca pakSavRttihetau pacauyasAdhyavyabhicArajJAnAbhAvAt taddhetakapakSIyamAdhyAnumitau na kimapi * bAdhakamiti bhAvaH / 'tahi tathApi, prasiddhasAsnAdyeti pakSavRttimA(1) capramAvAbhAvasambhavAditi kaa|
Page #969
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau raprasiddhasAnAdyanumAnaM na syAt saanaadiprtyekvybhicaaraat| yadi ca sAdhyatAvacchedakasAnAtvAdisAmAnyAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavati na gotvAdikamiti na vyabhicAraH, tarhi dhUme'pyevaMvyabhicArAbhAvAt sAdhyatAvacchedakena prakAreNAprasiddhamiva prasiddhamapi sAdhyaM khAderityarthaH, 'AdipadAindhavattva-guNavattvAdiparigrahaH, 'mAsnAdauti gotvAdiSu mAsnAdaunAM pratyeka vyabhicArajJAnAdityarthaH / abhisandhimuddATayati, 'yadi ceti, 'sAdhyatAvacchedaketi gTahautavyApakatAvacchedaketyarthaH, 'na gotvAdikamiti na gotvAdijJAnaM, 'na vyabhicAra iti na pratibandhakaubhUto vyabhicArayaha ityathaH, taddharmAvacchintravyApakatAviSayakaparAmarzahetu kataddharmAvacchivavidheyakAnumitiM prati taddharmAvacchisAbhAvavahRttivarUpavyabhicArajJAnaM pratibandhakamityeva prAcAmabhyupagamAditi bhAvaH / 'evaM vyabhicArAbhAvAditi gTahautavyApakatAvacchedakavahivAvacchintrapratiyogitAkAbhASavahRttitvarUpavyabhicArajJAnAbhAvAdityarthaH, mAdhyatAvacchedakeneti, tathAcetyAdiH, prasiddhamiva' aprasiddhaM vakri-sAkhAdikamiva, 'mAdhyaM vahi-mAstrAdikaM, 'yadi bAdho na doSaiti yadi pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyaka-tadabhAvanizcayatvena tadasumitau na prtibndhktvmityrthH| nanviMdamayuktaM prasiddhavarbAdhajJAnaM vahivarUpeNa mahAnasauyavahivarUpeNa vA zrAdye'prasiddhavaherapi mAdhyatAvacchedakavahivarUpeNa amiddhiprasaGgaH, antye tatmattve prasiddhavale. vahivarUpeNAmumitirApAdyate mahAnasauyavahityAdinA vA prathame
Page #970
--------------------------------------------------------------------------
________________ baadhsiddhaantH| iSTApattiH bhinnaprakArakatvena tAdRzabAdhajJAnasya tatra pratibandhakavAnabhyupagamAt vAyau pArthivAdisakalavizeSarUpAbhAvahe'pi vAyUrUpavAna veti saMzayasya vAyurUpavAniti. nizcayasya cotpAdAna dvitIyakalpasya ca tadrUpeNa parAmarzavirahAdevAsambhavaH tadrUpeNa parAmaryasattve ca vybhicaarjnyaanenaanythaasiddhistdvstheti| maivaM ) itarabAdhAdisahakArAt() vyApakatAnavacchedakenApi rUpeNAnumitau sAdhya prakArobhavati yathA zrayaM jIvana-maraNAnyatarapratiyogI prANivAdityatra jIvanapratiyogitvatvena jIvanapratiyogitvaM, ityaJca vahivyApyo dhUmaH parvatavRttiriti sAmAnyataH parAmarNI mahAnamIyavajhautaravayabhAvavAn parvata itautarabAdhajJAnaM mahAnasIyavahikalpane lAghavamiti lAghavajJAnaM vA varttate atha ca mahAnasIyavayabhAvavAn parvata iti mahAnasauyavaherapi bAdhajJAnaM vartate tatra mahAnasauyavahivarUpeNAnumitivAraNaya bAdhajJAnasya pRthakpratibandhakalAvazyakatvAt / na caivaM 'mAdhyatAvacchedakena prakAreNeti mUsiGgAtiriti vAcyaM / tasyAprasiddhamivetyatraivAnvayAt prasiddhamapi sAdhyamityasya ca mahAmasauyavahitvAdineti zeSaH, iti na kApyamupapattiH / / bhavyAstu ayaM vRkSaH kapisaMyogau etattvAdityAdyavyApyavRttimAdhyake yadA kevalavizeSaNatAvizeSasambandhena pakSe mAdhyatAvacchedakasamavAyasambandhAvacchinnamAdhyAbhAvavattvajJAnamasti zravyApyavRttitvajJAmacca mAdhyAbhAve nAsti tadA tatrAnumitivAraNAya pacavizeSyaka-. (1) itaravAdhAdijJAnasahakArAditi ga. 122
Page #971
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRttvacintAmaNI dhUma-gotvAdikaM sAdhayet yadi bAdhA na doSa iti vayam / -sAdhyAbhAvavanmAcasahacAro na vyabhicAraH tadabhAvanizcayatvena(1) pRthakpratibandhakalamAvazyakaM tasya hetau pakSatAvacchedakAvacchinnattitvaviSayakatve'pi vyabhicArajJAnatvAbhAvAt anavacchinnAdhikaraNatAsambandhena sAdhyAbhAvavattvasya vyabhicAraghaTakatvAt bAdhajJAnasya tu kevalavizeSaNatAvizeSasambandhena mAdhyAbhAvAvagAhitve'pi zravyApyattitvagrahavirahadazAyAM prtibndhktvaat| na caivaM kevalavizeSaNatAvizeSasambandhena mAdhyAbhAvavataH pakSasthApi bAdhatayA anyAyavRttimAdhyaka-vyApya-pakSadharmahetorapi bAdhitatvApattiriti vaayN| hetvAbhAsavibhAjakatAvacchedakabAdhitatvasya tatreSTatvAt bAdhitavyavahAraniyAmake cAnavacchinnAdhikaraNatAsambandhena sAdhyAbhAvavattvasya ghaTakatvAt "bAdhito'yamapakSadharmA heturanaikAntiko vA" iti pravAdasya vyApyavRttisAdhyakabAdhararatvAt anyathA yAdRzaviziSTaviSayitvamityAdiprAguna hetvAbhAsamAmAnyalakSaNasya kevalavizeSaNatAvizeSasambandhena kapisaMyogAdyabhAvavati vRkSAdAvativyApyApatteH tacAprAmANyajJAnAmAskanditatvavadavyApyattitvagrahAnAskanditatvasyApi nizcayavizeSaNatyAvazyakatvAditi tacaiva sphuTamiti prAhuH / jJAnAmAGkayaM vyavasthApya viSayAmA karya vyavasthApayati, 'mAyAbhAvavanmAceti, sahacAraH' vRttitvaM, 'sAdhyAbhAvamAtreti pAThe 'sahacAraH' (9) sAdhyAbhAvanizcayatveneti kha0, ga /
Page #972
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdhasiddhAntaH! 11 sAdhyaprAgabhAva-dhvaMsavadRttitvena vyabhicAritayA pRthivautvAdinAM gaMndhAdeH dravyatvAdinA guNasvAnumAnabhaGgaprasaGgAt, kintu sAdhyAtyantAbhAvavadgAmitvam evaJca svaprAgabhAva-dhvaMsAvacchinnatadAzraye tatpratiyogisAdhane pakSe vyabhicAroneti baadhaaduussnnm| athAsAmAnAdhikaraNyaM, 'anumAnabhaGgaprasaGgAditi anumAne vyabhicAryahetukatvabhaGgaprasaGgAdityarthaH, tathAca gandhavAn pRthivautvAt guNavAndravyatvAdityAdAvativyAptiprasaGgAditi phlitN| 'mAdhyAtyantAbhAveti mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna-mAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavadvAmitvamityarthaH, etAdRzAbhAvavizeSalAbhAyaivAtyantAbhAvapadaM anyathA atyantAbhAvapadopAdAne'pi vaiziSTya-vyAsajyavRttidharmAvacchinapratiyogitAkAbhAvamAdAyaiva gandhavAn pRthivautvaadityaadaavtivyaaptitaadvsthyaat| 'svaprAgabhAveti svaprAgabhAva svadhvaMsakAlaviziSTetyarthaH, 'tadAzraya iti, 'pakSa ityagretanamatra sambadhyate, tanmAtravRttinA hetuneti zeSaH, 'tatpratiyogIti karmadhArayaH tadrUpapratiyogisAdhanaityarthaH, 'vyabhicAro netiH dhvaMsa-prAgabhAvAdhikaraNe deze sAmAnyAtyantAbhAvAbhAvena yathokravyabhicArasya tavAsambhavAditi bhAvaH / 'bAyo dUSaNamiti prAgabhAvAdirUpamAdhyAbhAvatyakSAtmako bAdhaH sa eva doSa ityarthaH, tathAcaitagandhaprAgabhAvakAlaunetagandhadhvaMsakAlono vAyaM 'ghaTa etaindhavAn etaddaTavAdityAdAveva vAdhasya vyabhicArAsadaurNIdAharaNamiti bhaavH| prAgabhAva-dhvaMmakAstrasya pakSatAvacchedakatvAbhidhAna
Page #973
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau pratiyogisAdhane na siddhasAdhanaM kintu bAgha eva, anyathA bhAvAtyantAbhAvayeArapyavyApyavattitvabhaGgaH ekavRttitvAt zravacchedakabhedena vRttirihApi tulyA tatra 67 mattAnizcayasya tAdRzapratiyogyanumitAvapratibandhakatvAditi bhAvaH / etacca dezaH kAlo vA yatra pacatAvacchedakastatra pacatAvacchedakA - vacchinnapacavRttitvaM sAdhye prakArIbhUya bhAsate zravacchinnatvaJca svarUpasambandhavizeSa iti jarattaramatAnusAreNAbhihitaM / 'kintu bAdha - eveti kintu prAgabhAvAdirUpasAdhyAbhAvavattvena pacajJAnamevetyarthaH, tAdRzAnumitipratibandhaka dUti zeSaH / tathAca prAgabhAvAdirUpa - dhyAbhAvavatpacospi bAdha dUti bhAvaH / nanu sAdhyAdhikaraNadeze'pi sAdhyaprAgabhAvAdisattve prAgabhAvAderavyApyavRttitvabhaGgaprasaGgaH pratiyogyadhikaraNadezAvRttitvasyAvyApyavRttitvarUpatvAt kintu pratiyogyutpattiprAkkAlA divRttireva prAgabhAvAdi: zrataeva prAgabhAva iti vyAvahAra dUtyata zrAha 'zranyatheti pratiyogyadhikaraNadezAvRttitvasyAvyApyavRttitvarUpatve ityarthaH, 'bhAvAtyantAbhAvayoriti pAThaH, bhAvasya saMyogAdestadatyantAbhAvasya cetyarthaH, 'anyonyAtyantAbhAvayoriti pAThastu prAmAdikaH, 'ekavRttitvAt' pratiyoginA samamekadezavRttitvAt / idamupalacaNaM samavAyAdisambandhA'vacchinnagotvAdyabhAvasyAvyApyavRttitvaprasaGga ityapi bodhyaM tasmAtpratiyogyanavacchedakAvacchedena pratiyogyadhikaraNavRttitvamevAvyApyavRttitvaM tace hApyastItyabhipretyAha, 'zravacchedakabhedeneti 'tatra' saMyogAdi
Page #974
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdhasiddhAntaH / 975 dezabhedo'vacchedako'tra tu smybhediti| asijherapi tadatyantAbhAveSu, 'atra t' dhvaMsa-prAgabhAvayostu, etaccApAtataH avyAyavRttitvAdigrahAbhAvaviziSTasya pacavizeSyaka-mAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna-mAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvavattvajJAnasyaivAnumitipratibandhakatayA tAdRzasAdhyAbhAvavatyakSasyaiva bAdhatvena sAdhyaprAgabhAvAdimatpakSasya bAdhatvavirahAt tajjJAMnasyAnumitipratibandhakave mAnAbhAvAt / na caivaM svarUpA siddhi-vyabhicArAnyatarAsakoNabAdhodAharaNameva durlabhamiti vAcyaM / ghaTo gandhavAn pRthivItvAt ayaM vRkSaH kapisaMyogavAn etahakSatvAdityAdikAlika-daizikAvyApyavRttimAdhyakavyApya-pakSadharmavyApyavRttihetamAvasyaiva tAdRzabAdhodAharaNasya sulabhatvAt dhvaMsa-prAgabhAvayoratyantAbhAvavirodhive mAnAbhAvAt gandhavatyapi ghaTe utpattikAlAvacchedena gandhAtyantAbhAvasattvAt agrAvacchedena kapisaMyoga-tavaMsa-prAgabhAvavatyapi vRkSe mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvasattvAt vyAptilakSaNe pratiyogivyadhikaraNAbhAvasya ghaTakatayA vyabhicAralakSaNe'pi tAdRzamAdhyAbhAvasyaiva ghaTakatvena vyabhicAravirahAt hetoppyattitayA na tatra svarUpAsiddhiriti bodhyaM / na ca pratiyogivyadhikaraNamAdhyAbhAvavatyakSasyaivaM bAdhatayA bAdha eva tatra kathamiti vAcyaM / pratiyogivaiyadhikaraNyasya bAdhajJAnapratibandhakatAyAmaghaTakatayA mAdhyAbhAvavatpakSamAtrasyaiva bAdhatvAt anyathA yAdRza* viziSTaviSayitvamityAdihetvAbhAsasAmAnyalakSaNasya bAdhalakSaNasya ca tatrAtivyAptiprasaGgAt pratiyogivyadhikaraNamAdhyAbhAvavatyakSasya prati
Page #975
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvacintAmayo bandhakatAvacchedakaviziSTAntaraghaTitatvena hetvAbhAsatvAbhAvasyeSThatvAt() parvato vaddhimAn parvatatvAt kAlo gotvavAn gautrAdityAderapi bAdhAsakoNadAharaNasyeSThatvAt / na ca pratiyogivaiyadhikaraNyAviSayakavyAptijJAnasyApyanumitihetatayA tatpratibandhakajJAnaviSayatvena kevalamAdhyAbhAvavahattisAdhanamapi vyabhicArastasya ca yathoktasthalevapi sattvAt kathaM vyabhicArAmAkaryamiti vaacyN| yathoktasthaleSu vyabhicAritvasya vyavahAraviraheNa pratiyogiyadhikaraNasAdhyAbhAvasyaiva vyApyavRttisAdhyakasthale vyabhicAraghaTakatvAt ata eva tatmAyakahetvAbhAmasAmAnyalakSaNa-vyabhicAramAmAnyalakSaNa-sAdhAraNalakSaNeSvapyanAyatyA pratiyogivyadhikaraNAbhAvaghaTitaiva vyaptiTikA anyathA bhaTTAcAryAdaunA khotpattikAlauno ghaTo gandhavAn pRthivauvAdityAdeH svarUpAsiddhivyabhicArAnyatarAmakaurNabAdhodAharaNatvAbhidhAnasthAsaGgatavApatteH gandhAdeH kAlikAvyApyattitayA sAdhyAbhAvavahRttitvasya tatrApi mattvAt / yadi ca zuddhasAdhyAbhAvavahRttisAdhanasthApi vyabhicAritvamupeyate hetvAbhAsAdilakSaNeSvapi pratiyogiyadhikaraNamAdhyAbhAvavadRttitva-zuddhasAdhyAbhAvavahRttitvayorubhayoH saGgrahAya pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitA vyAptireva nivezyate bhaTTAcAryAdInAM vacanaM nAdriyate uktahetaSu bAdhitatvavyavahAravaDyabhicAritvavyavahAro'pi khaukriyate, tadA tu svarUpAmiddhi-vyabhicArAnyatarAsakIrNatvaM bAdhava ma kApIti samAsaH / nanu bAdhajJAne mati siSAdhayiSAyA asambhavAt pakSatAvirahAdAzrayAmiddhimatvAdeva nAnumitirbhaviSyati kiM bAdhasya (2) tattvAbhAvasyeSThatvAditi g0|
Page #976
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAMdha siddhAntaH / 2 801 bAdha ebeApajauvyaH / na caibamupajIvyatvAdAdhavatu siddhasAdhanamaSi pRthak, upajIvyatve'pi svato'dUmakatvAt / na hi sAdhyajJAnaM tadduDivirodhi, dhArAvAhikajJAnodayAt / nApyanumitivirodhi anumitsayA pratyakSasiddhe'pyanumAnadarzanAt, taduktaM pratyakSadRSTamapyanumAnena bubhutsante tarkarasikA iti zravaNAnantaraM mananadarzanAJca tasmAt siddhimAcArthinaH sihau na tadicchA pRthagdoSatvenetyata zrAha 'zramiddherapIti siSAdhayiSAtmakapacatAviraharUpAzrayAsiddherapautyarthaH, 'upajauMvya iti, tathAcopanIyatvAt bAdho'pi doSa iti bhAvaH / dadamupalacaNaM bAdhajJAnasattve siSAdhayiSotpattau bAdhakAbhAvAccetyapi bodhyaM / 'upajIvyatvAditi viSAdhayiSAviraharUpapakSatAvirahaM pratyupajIvyatvAdityarthaH, 'siddhasAdhanaM' sAdhyavatpacaH, 'pRthugiti, helAbhAsaH syAditiM zeSaH / 'svato'dUSakatvAditi tajjJAnasya sAcAdanumitipratibandhakatvAsambhavAdityarthaH, 'sAdhyajJAnaM' sAdhyavatpacajJAnaM, 'tadbudbhivirodhoti pace sAdhyajJAnasAmAnyavirodhautyarthaH, 'jJAnodayAt' pratyaMcodayAt, 'pratyacaSiddhe'lauti pratyacatonizcite'pautyarthaH, 'bubhutsante' anumitsayA jAnanti, 'mananadarzanAcceti, zravaNAnantaraM mananabodhanAcetyarthaH, 'siddhimAcA J * rthina iti sAmAnyataH siddhilaprakAra kaphalasAdhanatAjJAnamAcavataityarthaH, 'siddhau' pratyakSataH siddhau satyAM, 'na tadicchA' na siddhIcchA, 123
Page #977
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNe siddhivizeSArthinaH sAstauti tasyAnumitireva, evaJca siSAdhayiSitapakSavighaTanadvArA siddhasAdhanaM dUSaNaM na svataH / nanvabhAvadhaurapi na bhAvadhIpratibandhikA nedaM : rajatamiti bhramAnantaraM rajatanizcayAt / nacAbhAvapramA tathA, apItaH zaGkhaiti pramApayataeva pautA'yamiti bhramadarzanAditi cet, na, virodhijJAnaM hi prati 'middhivizeSArthina iti anumityAdirUpamiddhivizeSatvaprakArakaphalamAdhamatAjJAnavata ityarthaH, 'mAsti' pratyakSataH siddhau satyAmapi siddhaucchAsti, 'siSAdhayiSiteti siSAdhayiSArUpapakSatAvighaTanabAretyarthaH, 'siddhasAdharma' mAdhyavatpakSanizcayaH, 'dUSaNaM' kvacidanumitivighaTakaM, 'na rUta iti na sAkSAdityarthaH, etacca siSAdhathiSAyAH pakSatAvamatena, maNikvanmate tu mAdhyatatpakSo yathA na hetvAbhAmastathoktaM sAmAnyalakSaNavicArAvasara iti dhyeyN| 'bhramAnantaramiti mati vizeSadaMrzana iti shessH| tathAca mAdhyAbhAvavatpanarUpasyaiva bAdhasya kathaM hetvAbhAsatvamiti bhaavH| 'prabhAvaprameti agTahItAprAmANyakAbhAvajJAnamityarthaH, nedaM rajatamitibhrame ca nige.padarzanotpattikAle aprAmANyagrahAditi bhAvaH / 'pramApayataH' agTahotAprAmANyakajJAnavataH, 'bhramadarzanAditi doSavizeSajanyacAkSuSabhramadarzanAdityarthaH, 'virodhijJAnamini virodhitAvacchedakAvacchinna
Page #978
--------------------------------------------------------------------------
________________ baadhsiddhaantH| bandhakaM pratyakSabhramasya ca pratyakSapramA virodhinI sA ca zahyAdau doSAt nAtyeka anumitau tvabhAvapramAmAcameva virodhIti kathamabhAvapramAyAM bhaavaanumitiriti| sa cAyaM dazavidhaH dharmigrAhakamAnabAdhitaM ghaTovyApakaH sattvAditi pratyakSeNa paramANavaH sAvayavara mUrta jJAnamityarthaH, 'pratibandhaka' pratibadhyAnutpAdaprayojaka, 'pratyakSamasya cati laukikapratyakSAtmakabhramasya cetyarthaH, pratyakSaprameti samAnendriyajanyalaukikapratyakSaprametyarthaH, laukikapratyakSaM prati mamAnendriyajanyalaukikagrAhyAbhAvanizcayasyaiva pratibandhakatvAditi bhAvaH / 'mA ceti laukikacAkSuSApautatvapramA cetyarthaH, etaccApAtataH yatrApautaH zaGkhaiti laukikacAkSuSotpattisamakAlaM taduttarakAlaM vA doSotpattistatra tadanantaraM pautaH zaGkha iti bhramAnutpatteDhuvAratvAt / vastutastu doSavizeSAdyajanyatvasya pratibadhyatAvacchedakatvAnnAthaM doSa ityeva tattvaM / 'prabhAvapramAmAtramiti agTahItmaprAmANyakAbhAvanizcayamAtramityarthaH, 'prabhAvapramAyAM' agTahItAprAmANyakAbhAvanizcaye, 'ma cAyamiti ma. cAyaM bAdhito heturityarthaH, 'dazavidha iti dharmiyAhakamAnabAdhita cayaM, mAdhyapratiyogigrAhakamAnabAdhitaM trayaM, sAdhyagrAhakamAnajAtI'yamAnabAdhitamekaM, hetugrAhakamAnabAdhitaM trayaM, krameNa dazavidhamityarthaH, etadevaM vivRNoti, 'dharmigrAhakamAnabAdhitamiti, cayamiti zeSaH, 'dharmA' pakSaH, tadeva trayaM krameNa darzayati, 'ghaTa ityAdinA zrAgamenetyantena, 'vyApakaH' vibhuH, pratyakSeNeni dharmiNo ghaTasya grAhakaM yatpra
Page #979
--------------------------------------------------------------------------
________________ nlkhilaamy'ii vAdityanumAnena meruH pASANamayaH parvatatvAditi suvarNamayatvabodhakAgamena, sAdhyapratiyogigrAhakabAdhita pahiranuSNaH kRtakatvAditi pratyakSeNa zabdo'zrAvaNe guNatvAdityanumAnena gavayatvaM gavayapadApratinimittaM jAtivAdityupamAnena, sAdhyagrAhakabAdhitaM zuci nara tyakSaM tenetyarthaH, 'bAdhitamiti sarvatra sambadhyate, 'anumAneneti dharmiNa: paramANoryAhakAnumAnenetyarthaH, 'pASANamayaH' asuvarNamayaH, 'suvarNamayatvabodhaketi dharmiNo meroH suvarNamayatvabodhaketyarthaH / yadyapi gavayatvaviziSTaM gavayAdipadavAcyatvaM na gavayasambandhi vAcyatAtvAditi dharmiyAhakopamAnabAdhitamapyatiriktaM sambhavati tathAyupalakSaNametaditi draSTavyaM / 'mAdhyapratiyogigrAhakabAdhitamiti, cayamiti zeSaH, tadeva cayaM krameNa darzayati, vautyAdinA 'upamAnenetyantena, 'pratyakSeNeti mAdhyapratiyogigrAhakapratyatteNetyarthaH, 'anumAneneti mAdhyapratiyogigrAhakAnumAnenetyarthaH, 'upamAneneti mAdhyapratiyogiyA'kopamAnenetyarthaH / yadyapi svargI nAmiSTomakaraNakaH sukhatvAlaukikasukhavaditi mAdhyapratiyogigrAhakAgamavAdhitamapyatirikta sambhavati, tathApyupalakSaNametaditi drssttvyN| 'mAdhyamAhakabAdhita' mAdhyagrAhakajAtIyamAnabAdhitaM, ekamiti zeSaH, tadeva darzayati, 'zucauti marabhiraH kapAlaM zauti yojanA, 'bhAgameneti dRSTAnle zAza pacitArUpamAdhyahikaM yadAkyamAgamavarUpeNa tatmajAtIyena bharabhiraH
Page #980
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdhasiddhAnakA ziraH kapAla' prANyaGgatvAdityavAgamaina, hetugrAhakabAdhitaM jalAnilAvuSNau pRthivautA viparItasparzavasvAt tejAvaditi pratyakSeNa manAvibhu jJAnasamavAyyAdhAratvAdityanumAnena rAjasUyaM brAhmaNakartavyaM svargasAdhanatvAdamiSTomavaditi rAjasUyakartavyatAdhikAga meneti| kapAlaM pazucauti vAkyenetyarthaH,. 'hetugrAhakabAdhitamiti, cayamiti zeSaH / tadeva trayaM darzayati, 'jaletyAdi, 'uSNau' udbhUtoSNau, 'pratyakSeNeti hetugrAhakapratyakSaNetyarthaH, mahati vAyAyudbhUtarUpasAmAnyAbhAvavat udbhUtoSNasparzamAmAnyAbhAvasthApi pratyakSatvasambhavAditi bhAvaH / 'anumAneneti manasi jJAnasamavAthisaMyogAdhAratvarUpagrAhakAnumAnenetyarthaH, 'rAjasUyakarttavyateti rAjasUyasya kSatriyakarttavyatAbodhakahetagrAhakAgamenetyarthaH, "svArAjyakAmo rAjasUyena yajeta" ityAdi zrutyA kSatriyakarttavyatAM rAjasUyasya bodhayanyA arthAdbrAhmaNakarttavyatAniSedhAditi bhAvaH / upalakSaNamidaM, gavayapadaM na pazavAcaka gavayatvavAcakatvAditi hetayAhakopamAnabAdhitamapyatiriktaM draSTavyaM / yadyapi vahiranuSNaH kRtakRtvAdityAdikaM sarvameva dharmiyAhakamAna (2) 'maraziraH kapAlaM zuci' iti kacitritapustakapAThaH paratvayaM na samIcInaH tathA sati 'naraziraH kapAlaM zunauti yojanA' iti rhsysndrbhsyaastyaaptteH| /
Page #981
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau bAdhitaM vayAdA digrAhakamAnasthApi vnggyaadiruupdhrbhigraahkvaat| na pa dharmiyAhakatvaM dharmitAvacchedakaviziSTadharmiyAhakatvamiti vaacy| ghaTo vyAphA ityAdAvaNyatathAtvAt, tathApyudbhAvane kathakasampradAyasiddhaprakArabhedo'nena darbhita iti na kApyanupapattiriti saMkSepaH / iti zrImathurAnAthatarkavAgauza-viracite tattvacintAmaNirahasye anumAnAkhya-dvitIyakhaNDarahasye bAdhasiddhAntarahasya(ra) // (9) bAdhanirUpaNaprastAve hetvAbhAsaniSThAsAdhakalAsAdhakatvavyavasthApaka 'payetyAdisandarbhaH yadi rahasyakatA vyAkhyAtaH tadA etatsamAptisUcaka vAkyaM patra lekhakapramAdAdAyAtamiti sambhASyate /
Page #982
--------------------------------------------------------------------------
________________ []. - atha hetvAbhAsAnAmasA tA'sAdhakatvanirUpaNaM atha hetvAbhAsAnAmasAdhaka sAdhakatvena saduttaratvaM jAtyAdaunAzvAsAdhakatAsAdhAraNyena parAsAdhakatAsAdhakatayA svavyAghAtakatvAdasaduttaratvaM, atha viruDa - tvAdijJAnAdeva svArthAnumiteriva parAdhInumiterapi pratibandhe kima sAdhakatAnumAnena yaddacasi vAdyuktadUSagAvagatiH sa nihIta iti samayabandhena kathApravRttau dUSaNamAcamudbhAvyamanyathArthAntaratvAditi cet, na, iyaM ddezyaM parArthAnumitipratibandhaH, sthApanAyA asAdha - atha hetvAbhAsAnAmasAdhakatA sAdhakatvanirUpaNavyAkhyAnaM / zrasAdhakatAMsAdhakatvanirvacanIya upoddAtasaGgatimAha, 'hevAbhAsAnAmiti, tathAcAsAdhakatvAjJAne saduttaratvAparicaye helAbhAvanirvvacanameva vyarthamApadyeteti bhAvaH / nanvasAdhakatAsAdhakatvaM na saduttaratvaM zrasAdhakatA sAdhanasyevAbhAvAt ityAha, 'zratheti, 'pareti pareNa yAmanumitimuddizyaM prayogaH kRtastasyA dUtyarthaH, anyathA yadapecayA paratvaM tadIyaviruddhatvajJAnasya pratibandhakatvaprApterasaGgatyApatteH, viruddhAdyuddhAvanasya tvatprayukrAnumAnAdviruddhatvAdipratihatAt me'numitirityartheau na tadbhAvitena prayoturaMnumitipratibandha ityarthaM iti
Page #983
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 tatvacintAmaNI katAsAdhanatva tavAdyaM dUSaNamAcajJAnAdeva, dvitIyantu aliGgatvajJApanAt pratibandhakatvavaMdanenApi rUpeNa dUSakatvasambhava ityabhiprAyeNa vA asAdhakatAsAdhanaM / nanvevaM paJcAvayavaprayogApekSA syAt anyathA nyUnatApattiriti cet| na / dUSaNasyAsAdhakatAvyApyatvamagauhatya katheti tatpakSadharmatAyA voDAvyatvAt anyathA adhiktvaaptteH| nanvevaM kRtakatvenAnityatvAnumAne'pi vyAptiAbhidheyA ubhayasiddhatvAditi cet / n| kathAyAM samayaviSayatayA dUSaNe tvasAdha bhAvaH, evamagre'pi, "dvitIyanviti, asAdhakatAmAdhanaM na tAvadyAvaviruddhatvAdiliGgatvena hetupaJcamyantatvena ucyata ityarthaH / nanu iyamuddezyamityavAkSepaH sa eva ca samAdhirityasaGgateIyoruddezyale vojamAha, 'pratibandhakatvavaditi, 'dUSaNasyodbhAvyatayA' dUSaNatvasyobhayarUpatayA tadubhayarUpodbhAvanamuddezyamityarthaH, vastugatyAsAdhake'sAdhakatAnumitAvapi na svapakSasiddhirityanumitipratibandhakoenyAsaAvazyakaH tenAsAdhakatAnirvAhAt asAdhakatAnumitizca nAvazyako tadabhAve'pi vapacasiddheH dUSaNatvaprakArApekSayA kvAcitkastadupanyAmaH mAmayika iti srvtaatyaarthH| 'pakSadharmatAyA iti, adyayasAdhakatAnumAne viruddhavAdityeva prayojyaM na tu pakSadharmAtApi dhamavattvAdityavAnAkAzitatvAt, tathApi viruddho'yamiti prathamona haavnmbhipretyetdrssttvyN| 'adhioti zrAkAkSitAdadhikamanAkAzita
Page #984
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvAbhAsAnAmasAdhanatAsAdhakatvanirUpaNaM / katAvyAtyupasthiterAvazyakatvAt zranyathA hearoerAdhAt / nanvevaM latakatvemAnumAne tayAbhimanaGgolatyApi kathAsambhavAt yastu kathArambhe bAdhasyAsAdhakatva , vA marthAntaramiti yAvat / hetudayAdyupanyAsena yathAzrutasyAsaGgateriti / 'anyatheti, nanvanumitipratibandhakatAvacchedakarUpadUSaNatvanizcayAdeva kathakatvanirvAhAt kathamevaM, na haudamevAsAdhakatvavyAptiH, api vidamasAdhakatvameva, tathAca tadyAptipratisandhAnaM kathakatve'tantrameva / ma cAnumitipratibandhakatAvacchedakarUpavattvamanumityabhAvaniyataM yajjJAnaM tadvatvaM tathAca yatra viruddhatvAdistacAnumityabhAva iti vyAptibhataiiveti vAcyaM / anumityabhAvasyAsAdhakatvarUpatvAbhAvAt apitvanumityabhAvaprayojakajJAnaviSayatAvacchedakavattvasya tattvaM tadvyAptikhApratisaMhitai veti / maivaM / viruddhatvasyaivAnumitipratibandhakatAvacchedakatayA yatra viruddhatvaM tatra pratibandhakatAvacchedakavattvamiti mahAra - atitvyeNa vyAptigrAvayakatvAdvityuttarakanye prathamakalpe ca sphuTeva pratItirityupagamAt, ataevAnumityabhAvasya jJAnena sAdhyanicaye pacatvAbhAvAnumitiH sambhavatItyanumitmAdhInapacatayA zranumitiriti sAmayikamasAdhakatAsAdhanaM sarvvasiddhamiti / 'zranaGgIkRtyeti - tathAcAGgIkAraniyamo nAceva tatrApIti bhAvaH / nanvevaM pRthivI - tvena pacatAvacchedakenaiva itarabhedAnumAnena pacadharmatvaM na pradarkheta ubhayasiddhalAt / na ca tatrApyabhyupagamAniyamo 'nabhyupagame vyAghAtApattiriti dUSaNAntaraM na tvabhyupagamaniyama iti vAcyaM / tacApya 124
Page #985
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtvacintAmo vyApti nAGgIkaroti taM prati taddaSakatvaM prasAdhya paJcAvayavaprayogaH kartavya eva / yattu dUSaNe pakSadharmAtAmAtramudbhAvyaM taca, yatra vAdinostathA samayo'nyatra tu paJcAvayavaprayoga eveti / tanna / kathAsampradAyavirodhAt / athAsAdhakatvaM na pakSe sAdhyapratyayAjanakatvaM / tenApi tattvenAjJAnadazAyAM pakSe sAdhyabhramajananAt kadAcidajanakatvaM sddhetaavpi| nanvetatkAle sAdhyaviziSTapakSavAnAjanakaM tat, na hi dUSaNatvajJAnadazAyAM pakSe bhramarUpApyanumitiH, sAdhyaviziSTapakSajJAnazca hetutvena jJAnadazAyAM prasiddhamiti cet, na, saGghatA bhyupagamAbhAve vyAghAto'stu doSo na vabhyupagamaniyama ityata Aha, 'yasviti yastu vyAptibhAvAnaGgIkartA cArvAkAdiH, 'bAdhasya' doSamAcasya, 'dUSakatvam' asAdhakatvavyApyatvaM, prasAdhya' vyAghAtenaiva, 'prayogaityanantaraM samAcAra iti zeSaH / tenAsiddhiruttaraM ghaTate anyathA paJcAvayavaprayogaH kartumarhatItyuktau samAcAravirodhI nottara ghaTate anaItAyA atra yukravAdityavadheyaM / hetutvenetyupalakSaNaM hetvantareNa prasiddhamityapi drssttvyN| anyathA vahimAnayaM vanhivirahAdityAdau hetutvandhamasyApyabhAvAdasaGgatyApatteriti / vizeSaNatvalaye siddhAntaeveti vakAlasyopalakSaNatvapacamAlambya dRSayati, 'maddhetAviti / -- (1) nanvasAdhakatva miti kha, ga /
Page #986
--------------------------------------------------------------------------
________________ hevaabhaasaanaamsaadhklaasaadhaatvniruupnnN| vasatpratipakSatAdazayAmapi pUrvakAle saadhyvishissttpkssjaanaajnktvmstiitysaadhktaaprsnggaat| adha patre sAdhyabhramajanakatvaM tat bAdha-viruddhayorapi tattvAjJAnadizAyAM dhamajanakatvAditi cet, na, saddhetau satpratipakSesAdhAraNe ca tattvena jJAnadazAyAM sAdhyabhramajanakatvAt ajJAne saadhybhrmaajnktvaat| nAmi vyApti-pakSadharma'tAnyatararAhitya, satyatipaMkSAsAdhAraNasaddhetorabhAvAt dazAvizeSe tasya doSatvAt sAdhyAprasiddhau prkRtsaadhyvyaatyprsiddheshc| nApyanaikAntikAdyanyatamatvaM, yatkividanaikAntikatvasyAtivyApteH prakRtasAdhyAnaikAntikatvasyAprasidvatvena kevalAnvayisAdhane prasiddheH aMzataH siddhasAdhanAt sAdhyAvizeSAca / yattu etatkAlInaitatyakSIyatvAvacchinnapratiyogikaitatsAdhyaMpramAkaraNatvAbhAvaH, tattatkAla-tattatpakSaviSayasAdhyatvAbhimatAnitya 'mAdhyApramiddhAviti, na ca vanyamANamayamAdhakatvaM mAdhyagarbha tatra na sambhavatauti tadasaGgrAhyatvena na yukramavyAptipradarzanaM tasya kevalApArthakatvAditi vaacy| sAdhyApramiddherapi tatpratyayasiddheH zaktirajatapratyayAdau tathA darzanena tadajanakatvalakSaNavakSyamANAsAdhakatvasya pramate samarthanIyatvAditi bhAvaH / 'kevaletyAdyupalakSaNaM stprtipkssaadhnuphite'nytraapyprsiddhidrssttyaa| 'gata: siddheti saMbhayasya miGka
Page #987
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacintAmaNe svAdipramAjanakatvAbhAvo vA'sAdhakatvaM / na ca prati yogyaprasiddhiH, tatkAlInaitatpazauyatva-tattatkAla-tattapakSaviSayatvayAyadhikaraNayoreva prtiyogitaavcchedktvaaditi| tnn| saGghatoH satyatipakSatvAjJAnadazAyAmapi tAdRzAmAyAmakaraNabhAvenAsAdhakatApateH / mApi tRtIyaliGgayarAmarzasyApramAtvaM tat, viruddhAdau parAmarzAbhAvAt saddhetau satpratipakSe'sAdhAraNe ca tatpramAtvAcca / nApyanumitihetubhUtAbhAvapratiyogijJAnaviSayatvaM tat sahetAvapi kadAcit vybhicaaritv-stytipksstv-jnyaansyaanumitiprtibndhktvaat| athAnumitipratibandhakapramAviSayatvamasAdhakatvaM saDeto vyabhicArAdibhramaH pratibandhakaH anumitipratibandhakatvaJca vyabhicArAdipramAyAstRtIyaliGgaparAmarzavighaTanadvArA tulyabalatAviSayatayA veti cet / n| satpratipakSayAviruddhayoAstavatulyabalatvAbhAvena tamasya pratibandhakatvAt / na ca tulyabalatayA jAyamAnena bodhitasAdhyaviparyayakatvajJAna pratibandhakaM tacca pramaiveti vaayN| tulyabalatAjJAnameva hi pratibandhakaM na tu jAyasyaiva saadhnaadityrthH| evamaye'pi 'tulyabalateti patra vastugatyA dhattuSyabasamagTahItavizeSavalaM tadviSayatayA ubhayaviruddhabalaviSayatayA
Page #988
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvaamaanaanaamsaadhktaabaadhktvniruupnnN| mAnatvajJAnaM gauravAdasiddhezca / na ca satyatipadhe'nyatarAjavaikalyapramaiva pratibandhiketi vAyaM / anyataratvaM ...tadatavRtti, na ca tadatadRttisAmAnAdhikaraNyena jAyamAnasya doSatvaM, dharmamAvasya vyabhicArajJAnAdanumityu chedApatteH anyatarAja vaikalyajJAnopajIvyasya tulyabalatvajJAnasyaiva prtibndhktvaacc| anyathA vyaapytvaasiddytrbhaavaaptteH| athAnakAntikAdijJAnasya tattadanumitipratibandhakatvamasAdhakatvaM tathA haudamanaikAntikAdijJAnametatsAdhyavattayaitatpuruSasyaitatkAlInaitatpakSakAnumitipratibandhakam etadanaikAntikAdijJAnatvAt etadanyatajjJAnavaditi cet / na / etatsAdhyavattayaitatyakSakAnumiteH kadAcilliGgabhramAt : prasiddhAvapyetatkAlonaitatpuruSasya tAdRzAnumityaprasiddheH / nApi samocaunasAdhya-pakSaviSayAnumityajanakatvaM,1) bAdha-virusiddheSu sAdhyAnadhikaraNe pakSe satyasAdhyapratItya vetyarthaH, na tu tulyatvamapi viSaya iti dhyeyaM / nanvanyatarAjavaikalyamaMgayAMdhAyakatayA doSa ityanubhavasiddhamityarurdoSAntaramAi, 'anyatareti, 'eketi mAsnAsUnyAyAmapi gavi tadAropAhotvA (1) samIcaunasAdhyaviziyapakSapratyayAjanakatvamiti kh.||
Page #989
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tatvacintAmo prasiddheH vahimati vASye dhUmabhramAta va numiteH satyatvAcca / na cAnya eva vahistaca bhAsate, mAnAbhAvAt tahahaH pratyabhijJAnAt ekavyaktike tdsmbhvaacH| na ca sAnumitirliGgaviSayatvena dhamaH, anumitau liGgaviSayatve maanaabhaavaat| kiJca bhAvo'bhAvo. vobhayathApi prameyamiti satyAnumitau bhAvatvAbhAvatva vati prameyatvajJAne ekatra tayArabhAvAdasatyAnumitiH syaat| na cAnyataratvaM liGgaM, tayAptimaviduSo'pyanumitervyarthavizeSaNatvAcca / atha sAdhyavyApyatvameva tapa tantraM tava ca bAdhAnAstIti ceta, tarhi kUTaliGgAdanumitau vahivyApyavattvameva tantraM vahivyApyaJca kizcittabAstyeva / atha kUTaliGge vahivyApyAbhedaH pratIyate tathAca vahnau kUTaliGgavyApakAbhedeo'pi, anyathA kaTasyaiva vahivyApyatvApratIneH evaJca kUTaliGgavyApako vahitvena bhAsata iti vahmanumitirasatyeveti cet / n| vahivyApyAloke dhUmAropAta yathAnumitistavA- siddhibhede'satyatvAbhAvApatteH AlokavyApake dhUmavyA pkaabhedaat| atha liGgamanumitiviSayoniyamataH pakSa dhnumitaavityrthH| liGga' liGgatAvacchedakaM, 'vahivyAyeti, etacAbhyupetya samAhitaM, vastuto. vahivyApyAbhede vahistaDyApakatayA
Page #990
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvaabhaasaanaamsaadhklaasaadhkaavniruupnnN| yaha dharmAtAjJAnaviSayatvAt vyAptijJAnaviSayatvAt niyamenAnumiti hetuvizeSaNadhauviSayatvAcca prvttvvtsaapyvcc| kicakavizeSaNavattvena jAte. vizeSaNAntaradhausAmagrau tacaiva viziSTavaiziSTyajJAnamiti dhUmavi. ziSTaeva vahnivaiziSTyAnumitiriti / nanu cAnumitau. vyApakatvabhAne'numityavicchedaH / na ca phalIbhUtajJAnanyUnaviSayasyaiva parAmarzasyAnumitihetutvaM, gauravAta, viSayAntarasaJcArAt nAnumitirityApa na, parAmarzasya caramakAraNatvAt pratyakSAdimAmagrIto balavattvAcceti cet / na / siddhasAdhanena vicchedaat| yadyapyevaM ligAMze'pramAtve'pi sAdhyapramAtvAt kathaM tasyAsAdhakatvaM, tathApyuktasAdhakatvamatyeveti cet, astu tAvadevaM, ta bhAsate na tu kUTavyApake vahitvaM mAmagrauvirahAditi dhyeyaM / 'niyamataiti liSTaM AvazyakatayA nizcIyamAnatayA cetyrthH| tenAyena prAkasmikaM dvitIyena tu vyApakatAvacchedakAvacchinnamapi sandigdhamudAhatabhAvAdi vAryata iti bhaavH| madhyahetAvapi niyameneti pUraNIyaM trAkasmikasya tatrApi vAraNauyatvAditi / nAMgavivakSayedamasAdhakatvaM nirucyata ityAha, 'tathApauti / 'astu tAvadevamiti, nyupagamavAdo'yaM vastuto noktAnumAnAdapi tathA siddhirityevamparaH tadamiddhivaujantu anumAnaM mAmayyabhAvena phalAbhAvA hAdhitaM tathAdhi
Page #991
--------------------------------------------------------------------------
________________ an vAvacintAmo dhApi daivAttaca dhUmasattve kathaM tdNshe'pystytaa| ataraNa 'cAndhanarAbhale vahidhUmavyApako nAnyaH / na ca vahnitvena vyApakatvAdanyo'pi tathA, tena vinApi dhUmasatvAta, evaM vASye dhUmadhamAd dhUmavyApako vahirbhAsate sa ca tatra nAstyeveti na sAnumitiH satyeti niralaM daivADUmasattve stytvaaditi| ucyate / svajJAnadazAyAM pakSe sAdhyapratyayAjanakatvamasAdhakatvaM, tathApi viruddhatvAdinAnadazAvattauMdaM padhe sAdhyapratyayAjanaka kiM mAdhyavibhiSTapakSakAnumititvavat taca liGgamapi viSayatayA kAryatAvacchedakaM vizeSyAmitiM prati vyAptijJAnAdaunAM heta teti manyase, athavA sAmAnya eva pramANamAtrasya upanaunabhAnajanakatvaM surabhi candanamityAdau kRptamityavAyavamiti / zrAdyogauravAnubhavavirodhAbhyAmeva nirasanauyo vittIyastu sthAdeva yadi maurabhAMza saMskArarUpapratyakSasannikarSavadihApi vyAptirUpasiGgapatrika liGga mApi bhavet / zrataeva zAH zabdamantrikarSasthAbhAvAcchabdo na gandajJAnaviSayaH vizeSyAbhAne saMsargAbhAne va viziSTa dhamidheranyathAsupapattyeva paJcasaMsargAvatarbhAvyaivAnumiti-zAbdau prati liGga-gabdayotati vyAptizaktivirahe'pi pakSasaMsargagocare tAbhyAM te janyeta' iti sarva muskheN| svajJAnakAlasya vizeSaNakhamAdAya siddhAntayati, 'khajAneti, 'sAdhyapratyayAjanaka mAdhyapratyayajanakatAvacchedakarUpaviraka, nAni ca avyabhicaritabAdauni avAdhitalAmanmatipachi
Page #992
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvaabhaasaanaamsaadhktaasaadhktvniruupnnN| virudhAditvAt pakSavizeSaNamahinA taddazAyAM pane tatvAnnAni 'tadabhAvaH kadAcit satpratipakSottauNa pauti, khajJAnakAlonatathA saMvizeSitaH sa ca na tAdRzo'nyadA tathA jAnarUpavizeSaNabhAvena viziSTAbhAvAt / evaJca mati savyabhicAritvAdireva paryavasitaH tathA satyapi yathA na sAdhyAvizeSaH tathAkaraeva sphuttN| nanu svajJAnakAlaunatayA janakatvAbhAve viruddhavAdityAdiyabhicaritasya tajanakatAvacchedakarUpaviraharUpatve'pi svajJAnavirahakAle vibhiTAbhAvAt tathA janakatvAbhAve yathAzrute janakatAvacchedakAbhAvarUpe vivakSite'pi mAdhye khajJAnApraveze viruddhatvAditi vyarthavizeSaNaM kadAcidajanakatvasya jJAyanAnatvalakSaNajanakatAvacchaMdakarUpavirahAtmano'jJAyamAnatvasya ca kevalAnvayitvAdityabhimandhinA mAdhyaM niSkRyAha, 'tathAhauti, tathAca jJAnakAlasya pakSatAvacchedakatayA tatkAlaunatvaM mAdhyasya na tu tasyApi sAdhye pravezo. yena vynicaarH| na ca vyarthavizeSaNatA, vivakSitamAdhyasyAmArcacikavAn, mAdhyamiddhijanakatAvacchedakatvantu tatpratyayajanakajJAne viSayaMtAvacchedakatvaM zrataevAsatpratipakSatvaM tulyavattvajJAnAbhAvarUpaM pratibandhakAbhAvatayA kharUpamadevAnumitijanakaM na tu jJAtamiti matAvakAzenedaM ghaTata ityarucyA lakSaNAntaraM vakSyate, tathAca jJAyamAnavajJAnamapi yadyanutihetuH syAt tadA jAyamAnatvamapi tathA janakatAvacchedakaM bhavet yenAzAtatvamavacchedakAbhAvaH syAt evaJca badeto satpratipakSAdyanavatAre noktAvacchedakAbhAvaH ko'pauti na 195
Page #993
--------------------------------------------------------------------------
________________ its tattvacintAmo sAdhyapratyayAjanakatvaM siddhyati, bAdhitAdAvapi liGgatvabhramAt padhe sAdhyapratyayajanakatvamiti naM pratiyogyaprasiddhyA saadhyaaprsiddhiH| .. - yahA anumitipratibandhakatAvacchedakarUMpavattvamasA kevalAnvayitvamiti na vyarthavizeSaNatA / na ca sA vajhivyApyavAn baDimAn tattvAdityanumAne sa na tadvAn meyatlAdityAdinA satyatipakSeNaivamanyatrApauti garvameva matpratipakSitamiti vaacy| marcava sarvatraivamavatArAbhAvAt / na ca vajJAnadamAyAmityatra jJAne yathArthatvAyathArthatvavikalpaH, jJAnamAtrasya vivakSitatvAt bhramamAdAyAniprasaGgasya tAdRzAvacchedakAbhAvasvarUpasattvAbhAvAdevAbhAvAt / mahi vyabhicAribhrame vAstavaH saH / na ca satpratipakSe viruddhavyApyAdau liGgAntare kuto vAstavasattvamiti vAcyaM / pratItibalena taca tatsambandhAbhyupagamAt sa ca svarUpasambandhavizeSa eva ityuktaM hetvaabhaaslkssnne| ye tu yayAzrute sAdhye vyarthavizeSaNatvAbhAvena khajJAnekAlamapi mAdhye pravezayanti teSAM jJAnamAtragarbhatAyAM maddhetAvatiprasaGgaH pramAkhaparyante ca vaktavye satpratipakSe'vyAptirityapi doSo bhavati, ammAkansa na doSaleza iti sNkssepH| nanu bAdhite tathA mAdhyapratyayAsiyA tananakatAvacchedakAbhAvo'prasiddha ityata Aha, 'liGgati nasyAnyasya vA liGgababhramadazAyAmityarthaH / ukAracA lakSaNAntaramAi, 'yaddati, tatvaJcAtra tadartamAnatvaM, vivakSitamato na sanpratipakSottauNe'tiprasaGgaH, na hi pUrvacevAcAra
Page #994
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvaabhaasaanaamsaadhtaasaadhkaavniruup| . (dhakAra, tathAhauMdAnaumidamanumitipratibandhakatAMbale'dakarUpavadanaikAntikAditvAt jJAnavat anumitipratibandhakatAvacchedakacca rUpaM jJAne viSayatayAnakAntikAditvameva / na ca sAdhyAvizeSaH, upAdhivizeSasthAnume* yatvAt toyatvena pipaasopshmnsmrthtaavcchedkruupprtvaanumaanvt| khajJAnadazAyAmityasti, ataeva bartamAnatvasya tadavacchinnatvarUpasya , sArvatrikatvAviruddhavAdityAdau na vyarthavizeSaNateti bhAvaH / ___ kecittu nAtra vyarthavizeSaNatA vyApterubhayagTahItatayA vyAptigrAhakasAmagrIsampAdanAya hetvanupanyAsAdapi tu samayabandhAdupanyatAstha hetRtvapratipAdanAya taDyApyatAnavacchedakasya vizeSaNasya praveze'pi nakSatiH, pratibandhaprayojakatayopanyastasya viziSTasyobhayasiddhavyAptikasya - paJcamyA hetutvAbhidhAnAdityapi vadanti / nanu vyabhicAritvAdina pratibandhakatAvacchedakaM tatsattve'pyapratibandhAdityata Ahe, 'anumitauti tathAcAnumitipratibandhakajJAnaviSayatAvacchedakatvamasAdhakatvamiti pryvmito'rthH| nanu sAdhyAprasiddhAvavyApakamidamiti cet, na, zrAdye svajJAnadazAyAmiti vizeSaNadAnAdeva tadasaGgrAhyatvalAbhAt, anye'pi na padArtharUpamAdhyasthAprasiddhiH javagaDadazAdivanirarthakatvAt kintu vAkyArtharUpasAdhyAprasiddhiAcyA tathAca mAdhyajJAnasya prakRtahetuniSThavyAptipratiyogikalAprakArakatvamanumitipratibandhakatAvacchedako dharmaH sa .cAtrA
Page #995
--------------------------------------------------------------------------
________________ savacintAmo anye vanekAntika-bAdhita-biruvadhavyApyatvaM vyA'pyatvAsi nikAntikatvaM svarUpAsiddha-satpratipakSAsa dhAraNeSu dazAvizeSe'numitipratibandhakamAnaviSayatvamasAdhakatvaM / na caivamanaikAntiko'sAdhaka iti sahaprayogAnupapattiH, tanAvyApyatvasyAsAdhakazabdArthatvAta, asAdhakatAnanugame hetvAbhAsatvamanugatameva yasya jJAnamanumitipratibandhakaM tasya hetvaabhaastvaaditi)| prasiddhAvapi sAdhyasya tadbhame tathA pratiyogitvaprakArakatvAbhAvAdakSataH / vastutaH mAyAprasiddhiH zuddhamapArthakaM hetvAbhAmAnAmevAmAdhakatAsAdhakatvAt ajJAnarUAsiyAdaunAnvapArthakatvaM hetvarthAnvayayogyatAvirahanizcayAt hetvAbhAsAnAntathAve'pyupajIvyatayA pRthagdoSatvaM / na cAjJAne kiJcidAbhAsAntaraM tathopajIvyamasti, ataeva teSAmanAbhAmatve nigrahAntaratvAbhAve'pi kathAyAmudbhAvanaM, anyathA apArthakApraveze anyatrApraveze dvAviMzatyadhikanigrahasthAnAnAmabhAve tadudbhAvanaM na syaadev| "hetvAbhAmAzca yathokkAH" ityatrAnukramamuccaya(1) vAnirUpaNapratAve 'atha hetvAbhAsAnAmasAdhakatAsAdhakAsyenetyA. dimA 'tasya hetvAbhAsatlAdityantena sandarbhaNa maNikatA hetvAbhAsasthAsAdhakatAMsAdhakatvaM vyavasthApitaM, tAdRzamaNikRtsandarbhasya satharAnAthakRtavyAkhyAyA saptasa mathurAnAthakRtaTIkApustakeSu padarzamAt tAdRzasandarbho mathurAnAthena na vyAkhyAtaH patha vA baDakAlAdhyayanAdhyApanAmAvena mathurAnAthakRtatAdRzasandarbhayAkhyAvibhAgo vijAta ityanumAya jayadevakRtavyAkhyayA sahitaH tAdRzasandI mudritaiti /
Page #996
--------------------------------------------------------------------------
________________ hevaamaakhaanaamgaavklaasaadhkaalniruup| / 8. iti zrImahazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNa hanumAnAsyahitIyakhaNDe hetvaabhaasaanaamsaadhktaasaadhktvniruupnnN| samAptazca anumAnakhaNDo baadhaantH| tayA cakAravyAkhyAnAt tatmazaH, anukaprakArasamuccayArthavega va vyAkhyAnAt / na hi dhamaryavAnuko'pi vaktasya vyApyamidyAdeinasAdhyavikaladRSTAntAdiprakAralAbhAya cakArakaraNat tadapi "hAvanAya, tena vyApyasiddhivadRSTAntavaikalyaM tenaiva rUpeNotAyatalabhyate, tadadihApi mAdhyAmiddhikhiGgAMganAthapArthakAnamAdhyAprasiddhalAdinaiva udbhAvyaM na tvanyatheti sarva samaJcasaM / gatasambhave'nanugataM heyamityaruci samamikatyAha, 'anyeviti| zrIjayaMdevamitraviracitaH hetvaabhaasaanaamsaadhktaasaathniruupnnlokH| samAptA bAdhAntAnumAnakhaNDaTippanI /
Page #997
--------------------------------------------------------------------------
Page #998
--------------------------------------------------------------------------
Page #999
--------------------------------------------------------------------------
Page #1000
--------------------------------------------------------------------------
Page #1001
--------------------------------------------------------------------------
Page #1002
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16091 ROYAL ASIATIC SOCIETY OF BENGAL LIBRARY . Author. Gangesha Title. Tattvachintaman'i Call No./81.6.G197- T. K *.2. Date of Issue Issued to Date of Return 4.12.54. Jadunath sinha. 3) 3.55. 9.1.56. Do, Do. 19.3.56. Library of the ROYAL ASIATIC SOCIETY OF BENGAL Call No./8654:6.1.9.7:.T..K. Accession No.16.0.9L........