________________
५५०
तत्त्वचिन्तामणौ
त्वात् अभावात्यन्ताभावस्य भावत्वात् । अथाभावात्यन्ताभावो न प्रतियोगिरूपस्तथासत्यन्योन्याभावात्य
घटावृत्तित्वं भाम्यतो घटे प्रमेयत्वं नास्तौति प्रतौतेः प्रमेयत्वात्यन्ताभावस्थापि मियापत्तेरित्यत आह, 'प्रभावाभावस्येति सावधारणं तदभावाभावस्यैवेत्यर्थः, 'भावत्वात्' तस्याभावस्य प्रतियोगित्वात्, तथाचाकाशस्याकाशाभावाभावत्वविरहे तत्प्रतियोगित्वमेवानुपपत्रं प्रभावविरहात्मत्वस्य प्रतियोगितारूपत्वात्, यदाजराचार्याः “प्रभावविरहात्मत्वं वस्तुनः प्रतियोगिता" इति भावः । एतच्च प्राचीनमतानुसारेणोक्न, वस्तुतस्तु स्वरूपसम्बन्धविशेषस्यैव प्रतियोगितारूपतया श्राकाशस्थाकाशाभावाभावत्वाभावेऽपि प्रतियोगित्वसम्भवात् आकाशाभावो नास्तौति प्रतौतेश्वामिद्धत्वादाकाशाभावस्थाभावे. श्राकाशस्य तद्रूपत्वे च मानाभावः । एवं कालाधभावाभावोऽपि न कालादिः, संयोगादिव्यधिकरणसम्बन्धावच्छिन्नद्रव्यलाभावाद्यभावोऽपि न द्रव्यत्वादिः तदभावाभावस्थामिद्धेः इति मन्तव्यं । 'न प्रतियोगिरूप इति किन्वतिरिक्त इत्यर्थः, तथाच अभावाभावत्वं न प्रतियोगित्वमिति भावः। मनु लाघवादभावाभावः प्रतियोग्येव न वतिरिक इत्यत आह, 'तथासतौति, 'प्रतियोगिसमानदेश इति संयोगादिसम्बन्धेन घटादिमति देशे घटाद्यन्योन्याभावो न स्यादित्यर्थः, स्वात्यन्ताभावेन समं खस्य विरोधादिति भावः। एतच्चापाततः, यथा घटात्यन्ताभावाभावस्थातिरिकत्वेऽपि कालिकविशेषणतादिना तदति भूतलादौ घटाद्यभावोवर्त्तते प्रभावीयविशेषणता
