________________
तत्वचिन्तामणौ
पक्षातिरिक्तसाध्यवतः ‘सपक्षत्वे प्रमेयत्वेनाभेदसाधनेऽनुपसंहाय चाव्याप्तिः पाक्षातिरिक्तसाध्यवतोऽप्रसिद्धेः
प्रकारत्वादिति भावः । इदमुपलक्षणं माध्यव्याप्यत्व-साध्यवन्मात्रवृत्तित्यादेहतुतावच्छेदकसम्बन्धेनैवावश्यं वक्तव्यतया अयं घटोजानादित्यादौ यत्र हेतुतावच्छेदकविषयतादिसम्बन्धेन साध्यव्याप्यत्वादिकमप्रसिद्धं नचाव्याण्यापत्तिखेति बोध्यं। कस्यचिदूषणमाह, 'गगनमिति, 'बाध-विरुद्धसङ्कीर्णति बाधविरुद्धवाभिनेत्यर्थः, अनवगतमाध्यमहचारकत्वे सति अवगतसाध्याभावसहचारित्वस्य विरोधत्वनये अयमेतदभिन्नः प्रमेयत्वात् शब्दोनित्यः शब्दाकामान्यतरत्वात इत्यादेरपि विरुद्धतया तदारणाय 'बाध-विरुद्धेत्युक्तं, 'बाध-विरु
खञ्च माध्याभावव्याप्यत्वरूपविरोधाश्रयत्वं, 'कश्चिदित्यखरसोद्भावनं तदीजन्तु व्याप्यसौर्णमाधारणवविरुद्धसझौसाधारणस्याप्यलक्ष्यवात् तत्राव्याप्तिन दोषायेत्यवसेयं । अनयोर्लक्षणयोः परिकारच दौधितावनुसन्धेयः। 'सपक्ष-विपक्षगतेति माध्यवत्तित्वे मति माध्याभाववत्तिवेत्यर्थः, 'सर्वसपचेति साध्यवत्तानिश्चयविषयवृत्तिसामान्यभिन्नत्वे मति माध्याभाववत्तानिश्चयविषयवृत्तिमामान्यमित्रत्वेत्यर्थः, सर्वपदं सामान्याभावलाभाय, यथाश्रुते एकमात्रसपक्ष-विपक्षक साधारणेऽव्याप्तः, 'व्यर्थति विरुद्धवारकयोः अपक्षगतत्वदल-विपक्षव्याहत्तत्वदलयोथत्वादित्यर्थः, तदुभयदलस्य दूषकनावामनुपयोगित्वेन साधारणत्वासाधारणत्वाघटकतया विरुद्धस्थापि साधारणामाधारणतर्गतत्वेन सव्यभिचारत्वादिति भावः ।
