________________
अवयवः।
१९
जातिसङ्करप्रसङ्गात्, प्रतिज्ञाजन्यं विजातीयं ज्ञानं व्यवहारादिति तज्जनकं वाक्यं प्रतिज्ञेत्यपि न, तज्जनकत्वं जनकत्वज्ञानं वा नानुगतरूपमन्तरेण सम्भ
'प्रतिज्ञावमिति,१) अत्र च प्रतिज्ञापदप्रवृत्तिनिमित्तत्वेन पक्षवं, प्रतिज्ञापदप्रवृत्तिनिमित्तत्वञ्च उभयवादिसिद्धमेव, तत्र जातिरुपाधिवा इत्यत्र विवादात् तो नाश्रयामिद्धिः, 'अनुगतेति प्रतिज्ञेत्याकारकहेत्वादिव्यावृत्ततान्त्रिकानुगतबुद्धिजनकत्वादित्यर्थः, अब चानुगतबुद्धिजनकत्वमेव हेतुः, 'अनतिप्रसनाद्यभिधानञ्च श्राश्रयासिद्धिशङ्कानिरामकतर्कप्रदर्शनपरमेवेति ध्येयं । 'देवदत्तप्रभवत्वादिनेति पुरुषविशेषजन्यतावच्छेदकजात्यादिनेत्यर्थः, 'श्रादिपदात्कवा
(१) 'प्रतिज्ञात्वमिति, न च जातेयासज्यत्तित्वविरहात् एकैकयदेऽपि प्रतिज्ञात्वजातेहापत्तिरिति वाच्यम् । प्रतिज्ञाघटकतत्तदानुपू झेव्यङ्गत्वस्य तादृशजातावङ्गीकारादिति भावः । 'प्रभवत्वादीत्यादिना कत्वखत्वपरिग्रहः, 'उक्तम्य' न्यायावयवलक्षणोक्तदोषस्य उद्देश्यानुमित्याद्यक्तलक्षणस्येति वार्थः। 'रतेन' प्रतिज्ञाजन्यज्ञानमात्रवृत्तिवेजात्यविरहण, 'निरन्तमित्यग्रेऽन्वयः। उदाहरणादिप्रयोज्यजातेवारणाय 'वृत्त्यन्तं शब्दोऽनित्य इत्याकारकं यल्लिङ्गिधीपरमवयवात्मकं वाक्यं तज्जन्यज्ञानवृत्तीत्यर्थः, न्यायाप्रयोज्यचैत्रादिशरीरविशेषम्य प्रयोज्यायाः शब्दोऽनित्य इत्युदासीनवाक्यधीनिष्ठायाः शाब्दत्वावान्तरजातेः प्राचीनसम्मतत्वे न तदारणार्थमव यवेति, सत्ता-गुणत्वादेरवयवसामान्यप्रयोज्यनातेवारणार्थे 'कृतकत्वादित्याद्यसत्त्यन्तं, 'जातियोगीति शातिसमवायोत्यर्थः, इति जागदीशी व्याख्या ।
