________________
तत्वचिन्तामणे
.
मकमित्यत बाह, 'सायनिशेति, 'साधनताभिव्यञ्जुकेति ज्ञापकताबोधकेत्यर्थः, 'लिक' नाम, 'अन्यथा' साध्यनिर्देशोत्तरमुदाहरणाद्यमिलापे । मनु साध्यस्य प्रतिज्ञोत्तरं उदाहरणादेरिव हेतोरपि धनाकाजितत्वमविशियमत पाइ, 'लोक इति, तथैव' साधनताभिव्यञ्जकविभक्तिमल्लिङ्गवचनेनैव, कुत इत्याकाङ्गानिवृत्तिरेवं व्युत्पत्तिकल्पनादित्यर्थः । 'अनुमितीत्यादि हेतुसमानानुपूर्वोकोदासीनकाक्यस्य प्रतिज्ञाद्येकदेशस्य च वारणाय जनकान्तं, यादृष्-यादृशानुपूर्ववच्छिन्ने प्रकृतं न्यायत्वं तादृश-तादृशानुपूर्यवछिनाभावकूटसाध्यकानुमितिकारणीभूतलिङ्गपरामर्शस्य यत्प्रयोजकं प्रकारतया जनकतावच्छेदकानुपूर्वोघटकं बघ च प्रामाणिकस्य यादृशयादृशशब्दे न्यायावयवव्यवहारस्तादृश-तादृशशब्दकूटाभावस्य धियोजनक प्रतियोगितासम्बन्धावच्छिन्नजनकतावच्छेदकमिति तदर्थः निगमनस्य वारणाय साध्याविषयकेत्यादि, इतुताधर्मिकप्रकृतहेतुप्रकारतावहीवेन साध्यविषयताशून्यधीजनकेतितदर्थः । तेन पर्वतो वह्निमान् वहिसामग्रीमत्त्वादित्यादिहेतौ गाव्याप्तिः पयं धूमादालोकाभाववान् हुदत्वादित्यादौ यो यो धूमादालोकवान् स इदत्वाभाववान् इत्यादिव्यतिरेक्युदाहरणेऽतिव्याप्तिवारणाय हेतुविभक्तिमदिति प्रतिसाध्यधर्मिकखार्थान्वयबोधजनकपञ्चमीविभक्तिमदिति तदर्थः। पतएव गोवाभावो गोत्वशून्यः साखावत्वाभावात् यो यो गोत्ववान् स सानावान् गोत्वव्यापकसारखाभाववांश्चायं तमागोत्वशून्यइत्यादौ व्यतिरेक्युपनयस्य गोत्वाभावरूपसाध्यमिकखार्थेकत्वान्वयबोधकप्रथमाविभक्तिमत्त्वेऽपि न तत्रातिप्रसङ्गः। न चैवं रमाधवः पूज्यो माधवत्वादित्यादौ हत्येकदेशे माधवत्वादित्यत्रातिप्रसङ्गः तस्थापि प्रकृतन्यायान्तर्गतत्वे सति प्रकृतावयवसमानार्थकानुपूर्वीकत्वादिति वाच्यम् । खघटिताप्रतिपाद्यखार्थकत्वरूपमहावाक्यत्वपरेण घरमशब्दपदेनैव तदारणादिति भावः । इति जागदोशी व्याख्या ।
