________________
०३८
चिन्तामय
उदाहरणप्रयोजका काजा जनकशाब्दज्ञानजनकन्या
यावयवत्वं वा । साध्याविषयकज्ञानजनक हे तुपञ्चम्यन्तानुमितिपरशब्दत्वं वा ।
श्राकाङ्क्षा कुतोऽस्य गमकत्वमित्याकारिका जिज्ञासा तज्जनकं यच्छाब्दज्ञानं तज्जनकत्वे सति न्यायावयवत्वमित्यर्थः । दूतरावयवानां तादृशाकाङ्क्षाप्रयोजकत्वाभावान्नातिव्याप्तिः, श्रत्र जनकत्वं स्वरूपयोग्यत्वं श्रतो यच तादृशजिज्ञासा न जाता तत्र नाव्याप्तिः इत्थञ्च उदासोनकाक्येऽतिव्याप्तिरित्यतोविशेष्यदलं । न च न्यायान्तर्गतत्वे सतौति सम्यगिति वाच्यं । हेत्वेकदेशेऽतिव्याप्तिरिति तदुपादानं । ननु यत्पचक- यत्साध्यक- यद्धेतुकन्यायस्थले कदापि तादृशाकाङ्क्षा न जाता तत्र तत्खरूपयोग्यले मानाभाव इत्यतो लचणान्तरमाह, ‘साध्याविषयकेति (१) साध्याविषयकज्ञानजनकत्वे सति हेतु
(१) 'साध्येत्यादि घटो न धूमादेतत्त्वादित्यादौ धूमहेतुताकत्वाद्यभावसाध्यके प्रतिक्षा-निगमनयोर्व्वारणाय ' जनकान्तं हेतुत्वधर्मिक प्रकृत देतुविषयतावहिर्भावेन यत्साध्यविषयकं तदन्यज्ञानजनकार्थक, तेनायं वहिमाम् वशिसामग्रौमत्त्वादित्यादिस्थलीय हेतौ नाव्याप्तिः, वस्तुतः प्रकृत लिङ्गकहे
aratri वस्त्या यादृश- यादृशविषयताक बोधजनकत्वं तादृश तादृशविषयतावहिर्भीवेनैव साध्यविषयकत्वं वाच्यं । तेनायं एकोधूमादित्यादौ साध्यीभूतैकत्वविशिष्टधूमस्य ज्ञापकत्वबोधक हेत्ववयवे नाव्याप्तिः, ऋदोनिधूमनिर्वशित्वादित्यादौ धूमव्यापकवाभाववखायमित्यादिव्यतिरेक्युपन् यस्य वारणाय ‘हेतुपञ्चम्यन्तेति 'हेत्विति, सम्पातायातं, हेतुसमानानुपूर्वे - कस्य उदासीनवाक्यस्य वारणाय 'अनुमिति परेत्यादि न्यायावयवत्वार्थनं ।
