Rugartha Dipika

Author(s): Lakshman Sarup
Publisher: Motilal Banarsidass
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020610/1

Page #1

Page #2

Punjab Oriental Series No. 27
RGARTHADĪPIKĀ
a and hitherto
ublished commentary
IDU
ON
RGVEDASANHITĀ
MADHAVA, SON OF SRIVENKAȚARYA
Edited From original palm-leaf Malyalam mss. with extracts
from other commentaries
Ву LAKSHMAN SARUP
M.A., (PUNJ.); D. PHIL. (Oxon.) Officier d' Academie (France), Vice-Principal, Oriental College, Head of the Sanskrit Department, and Professor of Sanskrit Literature at
the University of the Punjab, Lahore
VOL. I
PUBLISHED BY MOTILAL BANARSIDASS
Oriental Publishers SAID MITHA, LAHORE
1939

Page #3

Page #4

पञ्जाब ओरियण्टल सीरिज नं० २७
ऋक्संहिताव्याख्यातुस्सायणाचार्यात्प्राग्भवेन श्रीवेङ्कटार्यतनद्ववेन माधवेन
विरचिता अप्रकाशितपूर्वा, ऋग्वेदसंहिताव्याख्या
ऋगर्थदीपिका
पञ्चनदीये विश्वविद्यालये संस्कृताचार्यः संस्कृतविभागाध्यक्षश्च लक्ष्मणस्वरूप, एम० ए० (पञ्जाब), डी. फिल. (ऑक्सफ़ोर्ड),
आफ़िसर एकेडिमी (फ्रान्स) इत्येतैः मलयलिपिलिखितानि प्राचीनतालपत्रादर्शपुस्तकानि पर्यालोच्य पूर्वापरव्याख्यानोद्धृतैः सन्दर्भश्चालङ्कृत्य
सम्पादिता
साच
लवपुरोयपञ्जावसंस्कृतपुस्तकालयाध्यक्षः मोतीलाल बनारसीदास इत्येतैः
प्रकाशिता
१६३६

Page #5

Page #6

TO
MAHĀTMĀ Mohandas Karamchand Gandhi
SAINT AND STATESMAN AND A RSI OF MODERN TIMES IS DEDICATED THIS WORK
OF ANCIENT RSIS
AS A HUMBLE MARK OF RESPECT AND ADMIRATION

Page #7

Page #8

समर्पणम् विश्वस्यार्तिमवेक्ष्य दारुणतरामुद्ययाात्मनेहिंसासाधनराजनीतिकृतिने दीनोद्धृतिं तन्वते । श्रीमन्मोहनदासगान्धिनृवरायैदंयुगीनर्षये सैषा सादरमप्यते परदृशां प्राचामृषीणां कृतिः ॥

Page #9

Page #10

(9) TABLE OF CONTENTS
PAGE
1. A list of Abbreviations 2. Preface .. ..
.. ..
.. ..
.. ..
.. ..
13--14 15-52
:::::::
TEXT OF THE COMMENTARY 3. Introductory remarks of the Commentator to the First Chapter of the First Astaka
I-4 4. The First Hymn ..
5-8 5. The Second Hymn .. ..
9-13 6. The Third Hymn .. ..
14-18 7. The Fourth Hymn ..
19-22 8. The Fifth Hymn ..
23—26 9. The Sixth Hymn ..
27—31 10. The Seventh Hymn
32—34 11. The Eighth Hymn ..
35-38 12. The Ninth Hymn ..
39—42 13. The Tenth Hymn ..
43-47 14. The Eleventh Hymn
48—51 15. The Twelfth Hymn
SI--54 16. The Thirteenth Hymn
54-57 17. The Fourteenth Hymn
5860 18. The Fifteenth Hymn
61–64 19. The Sixteenth Hymn
65-67 20. The Seventeenth Hymn ..
68–69 21. The Eighteenth Hymn ..
70472 22. The Nineteenth Hymn ..
73-74 23. Introductory remarks to the Second Chapter 75-76 24. The Twentieth Hymn .. ..
77-79 25. The Twenty-first Hymn .. ..
80-81 26. The Twenty-second Hymn
82—89 27. The Twenty-third Hymn
.. 90-97 28. The Twenty-fourth Hymn
.. 98-104 29. The Twenty-fifth Hymn ..
.. 105–110 30. The Twenty-sixth Hymn ..
.. III-113 31. The Twenty-seventh Hymn
.. 114-117
:::::::::::::::::::
:
::::
:::
::

Page #11

:::::
: :
118-120 .. 121--123
124-130 .. 131-140 .. 141—148 .. 149–152 .. 153-161 .. 162—170 .. 171-175
—184 .. 185-189
190195 196-200 201—204 205--207 208—-210 211—213
214--218 .. 219-221 222—227
-230
: :
:
:
( 10 ) 32. The Twenty-eighth Hymn 33. The Twenty-ninth Hymn .. .. 34. The Thirtieth Hymn .. .. 35. The Thirty-first Hymn .. 36. The Thirty-second Hymn 37. Introductory remarks to the Third Chapter 38. The Thirty-third Hymn .. 39. The Thirty-fourth Hymn .. .. 40. The Thirty-fifth Hymn .. .. 41. The Thirty-sixth Hymn ... 42. The Thirty-seventh Hymn 43.' The Thirty-eighth Hymn .. 44. The Thirty-ninth Hymn .. 45. The Fortieth Hymn .. 46. The Forty-first Hymn 47. The Forty-second Hymn .. 48. The Forty-third Hymn 49. The Forty-fourth Hymn .. 50. The Forty-fifth Hymn 51. The Forty-sixth Hymn .. 52. Introductory remarks to the Fourth Chapter 53. The Forty-seventh Hymn .. 54. The Forty-eighth Hymn .. 55. The Forty-ninth Hymn .. 56. The Fiftieth Hymn .. 57. The Fifty-first Hymn 58. The Fifty-second Hymn 59. The Fifty-third Hymn 60. The Fifty-fourth Hymn .. 61. The Fifty-fifth Hymn 62. The Fifty-sixth Hymn .. 63. The Fifty-seventh Hymn .. 64. The Fifty-eighth Hymn .. .. 65. The Fifty-ninth Hymn 66. The Sixtieth Hymn .. 67. The Sixty-first Hymn .. 68. Introductory remarks to the Fifth Chapter 69. The Sixty-second Hymn .. .. ..
: :
: :
:
230-233
.. 234—240
241
: :
:
: :
:::::::::::::::
:
:
.. 242—246
-255
—263 264–269
270—275 .. 276-280
—283 .. 284-285 .. 286—289 .. 290-292 .. 293–294 .. 295–301 .. 302-303 .. 303-311

Page #12

..
mn
::::::::::::::::::
( 11 ) 70. The Sixty-third Hymn
.. 312—317 71. The Sixty-fourth Hymn ..
.. 318-326 72. The Sixty-fifth Hymn
.. 327--330 73. The Sixty-sixth Hymn ..
.. 331—335 74. The Sixty-seventh Hymn
.. 336–338 75. The Sixty-eighth Hymn ..
.. 339——341 76. The Sixty-ninth Hymn
.. 342-345 77. The Seventieth Hymn ..
.. 346—348 78. The Seventy-first Hymn ..
.. 349–356 79. The Seventy-second Hymn
.. 357363 80. The Seventy-third Hymn ..
.. 364—369 81. The Seventy-fourth Hymn..
370—372 82. The Seventy-fifth Hymn..
.. 373---374 83. The Seventy-sixth Hymn ..
... 375 376 84. The Seventy-seventh Hymn
.. 377–379 85. The Seventy-eighth Hymn.. ..
- 380 86. The Seventy-ninth Hymn .. .. ... 381—385 87. The Eightieth Hymn ..
.. 386–393 88. Introductory remarks to the Sixth Chapter .. 394-395 89. The Eighty-first Hymn ..
.. 396-399 90. The Eighty-second Hymn .....
... 400-403 91. The Eighty-third Hymn .. ..
404–407 92. The Eighty-fourth Hymn ..
.. 408-417 93. The Eighty-fifth Hymn ..
.. 418-423 94. The Eighty-sixth Hymn ...
.. 424-426 95. The Eighty-seventh Hymn
. . 427-431 96. The Eighty-eighth Hymn ..
.. 432—-435 97. The Eighty-ninth Hymn ..
.. 436---440 98. The Ninetieth Hymn ..
.. 4414-443 99. The Ninety-first Hymn ..
.. 444-452 100. The Ninety-second Hymn ..
.. 453—462 101. The Ninety-third Hymn .. 102. The Ninety-fourth Hymn .. .. .. .. 468—476 103. Introductory remarks to the Seventh Chapter 104. The Ninety-fifth Hymn .. .. .. .. 478—486 105. The Ninety-sixth Hymn .. ..
-489 106. The Ninety-seventh Hymn .. .. 490—492 107. The Ninety-eighth Hymn .. .. .. 493—494
::::::::::::
::::::::::::::
.. 463-467

Page #13

( 12 )
108. The Ninety-ninth Hymn
III.
112.
I 20.
109. The Hundredth Hymn IIO. The One hundred and first Hymn The One hundred and second Hymn The One hundred and third Hymn 113. The One hundred and fourth Hymn 114. The One hundred and fifth Hymn 115. The One hundred and sixth Hymn 116. The One hundred and seventh Hymn 117. The One hundred and eighth Hymn 118. The One hundred and ninth Hymn 119. The One hundred and tenth Hymn The One hundred and eleventh Hymn The One hundred and twelfth Hymn 122. Introductory remarks to the Eighth Chapter The One hundred and thirteenth Hymn . 124. The One hundred and fourteenth Hymn 125. The One hundred and fifteenth Hymn 126. The One hundred and sixteenth Hymn 127. The One hundred and seventeenth Hymn 128. The One hundred and eighteenth Hymn.. 129. The One hundred and nineteenth Hymn 130. The One hundred and twentieth Hymn 131. The One hundred and twenty-first Hymn 132. Corrections 133. Additions
121.
123.
..
134. Supplement, containing the text of the Padapatha, on the First Astaka..
495
496-505
506-510
511-517 518-521
522-527
528-540
541-543
544-545
546-550
551-555
556-561
562-563
564-577
578-579
580-593
594-599
600-603
604-619
620-634
635-639
640-645
646-650
651-661
663-665 665
I-112

Page #14

abl.
acc.
Anu.
At.
BD.
Brh. u.
D.
dat.
Ed.
F.
gen.
inst.
Kau. Br.
KSA.
loc.
M.
N.
Ng.
nom.
NS.
P.
Pa.
pl.
PP.
R.
RPr.
RV.
S.
( 13 )
LIST OF ABBREVIATIONS
ablative case
accusative case Anuvākānukramaņi Atmanepada
Bṛhaddevatā
Bṛhadaranyakopaniṣad
A palm-leaf Malyalam ms., at the Lal Chand Library of
the D. A. V. College, Lahore
dative case
Editor
A fragment of a Devanagari ms. genitive case
instrumental case
KauṣitakiBrāhmaṇa
Kātyāyana's Sarvānukramaṇī
locative case
Nighantu
nominative case
Nidānasūtras
A Devanagari transcript of a Madras ms.
Nirukta of Yaska
A palm-leaf Malyalam ms., at the Punjab University
Library
Panini's Aṣṭādhyāyi
plural number
Padapāṭha
The Ṛgvedānukramaņi of Madhavabhaṭṭa, edited by C. Kunhan Raja, Madras University Sanskrit Series,
no. 2
Ṛgvedaprātiśākhya
Ṛgveda
K. Sambasiva Sastri's edition of the Ṛksamhita with the Bhasya of Skandasvamin and the commentary of Venkaṭamādhavārya, Trivandrum Sanskrit Series, no. 96. Sän. Br. SänkhāyanaBrāhmaṇa
Sāt.
SāṭyāyanaBrāhmaṇa

Page #15

SB.
sing.
Sk.
Skt.
Sr. Sū. SSS. Sy.
( 14 ) SatapathaBrāhmana Singular number Skandasvāmin's commentary on the Ķgveda Skandasvāmin's Rgvedabhāșya, edited by C. Kunhan
Raja, Madras University Sanskrit Series, no. 8. Skandasvāmin's Bhāșya on the Rgveda, Trivandrum
edition SrautaSūtra SānkhāyanaSrautaSūtra Sāyaṇācārya's commentary on the Rgveda, Poona edition
ahā Brāhmana TaittirīyaSamhitā Mādhava, son of Sri Venkațārya Vararuci's NiruktaSamuccaya Yajurveda Prātiśākhya Yajurveda
TS. VM. VNS. YPr. YV.

Page #16

PREFACE The discovery of Mādhava's commentary on the Rgveda is an important event in the history of Rgvedic exegesis. Mādhava is earlier than Sāyaṇācārya. In his commentary on the Rgveda, Sāyaṇācārya mentions? one Mādhavabhatta and quotesa a passage from the latter's commentary. This Mādhavabhatta is to be identified with Mādhava, son of SriVerikațărya, and author of the commentary, Rgarthadīpikā. As the passage quoted by Sāyaṇācārya occurs in the former's commentary), where it is not a quotation and is the commentator's own statement, there can be no doubt about the identity of Mādhavabhatta with Mādhava, son of SriVerkațārya. Sāyaṇācārya is indebted to Mādhava, as the former has utilised the latter's commentary, in writing his celebrated bhāsya on the RV.
The text of the Rgveda presents, on account of its remote antiquity, numerous difficulties of interpretation, which is therefore a serious problem. Sāyaṇācārya's was the only available commentary on the RV., uptill now. Several scholars have emphasised the untrustworthy character of Sāyaṇa's commentary on the following grounds :-(1) he was far removed from the time of the composition of the hymns of the Rgveda and therefore unable to enter thoroughly into the spirit and thought of that bygone age, (2) he was destitute of a historical sense and not well equipped with present day means, and methods of research, e.g.4, comparative philology etc., (3) no Vedic commentator flourished between Yāska, the earliest commentator (c.700B.C.)
1 RV. X. 86.1, Max Müller's 2nd ed. p. IV. 265.
2 माधवभट्टास्तु वि हि सोतोरित्येगिन्द्राण्या वाक्यमिति मन्यन्ते। तथा च तद्वचनम्इन्द्राण्यै कल्पितं हविः कश्चिन्मृगोऽदूदुषत् etc. See Indices and Appendices To Tbe Nirukta, Introduction pp. 31, 32.
3RV. X. 86.1.
4 A detailed comparative study of the two commentators will follow later on.

Page #17

( 16 )
and Sāyaṇa, the latest commentator (c.1400 A.D.), and (4) Sāyana's commentary is his own individual interpretation, as he did not inherit a continuous, unbroken, and a uniform tradition of Vedic interpretation.
Mādhava's commentary is on the RV. in toto. He mentions several predecessors and Skandasvāmin among them. Skandasvāmin's commentary on the first Aştaka of the Rgveda is published. Skandasvāmin also mentions several predecessors. This shows several commentators flourished between Yaska and Sāyana. As Sāyaṇa is indebted to Mādhava, son of SrīVenkațārya, Mādhava himself is indebted to his predecessors, particularly to Skandasvāmin, who in his turn has utilized the work of earlier commentators. It will thus be clear that in the history of Indian Vedic exegesis, Sāyaṇa's is not an isolated figure, and that there existed in India long before Sāyaṇa, a definite tradition of Vedic interpretation which went back directly to the times of the earliest known commentator of the Veda, i.e., Yāska.The view that Sāyana's commentary embodies his individual interpretation and that he did not inherit any tradition of Vedic interpretation is no longer tenable.
As Mādhava's commentary is the only complete pre-Sāyaņa commentary hitherto discovered and as it supplies links in the chain of literary tradition of Rgvedic exegesis, its importance is self-evident. A critical edition of Mādhava's commentary on the Rgveda is therefore a desideratum.
In a Foreword to my edition of the commentary of Skandasvāmin and Maheśvara on the Nirukta, the late Dr. A.C. Woolner, M.A., D.Litt., F.A.S.B., C.I.E., Officier d' Academie Française, ex-Vice-Chancellor of the University of the Punjab, made the following remark, "This Volume completes the series which Dr. Lakshman Sarup has devoted to the elucidation of Yāska’s Niruktam, during the last thirteen years. . . . . . . . In this connection, Mādhava, son of Verkața was introduced to the public for the first time—and intimation was given of the fact. . . . that
1 See Indices and Appendices To the Nirukta, Introduction, PP-75,76.
2 Vols. III and IV., Published by the University of the Punjab, Lahore, 1934.

Page #18

( 17 ) Sāyaṇa was not the first commentator on the Rgveda after Yāska, as used to be supposed.” Dr. Otto Stein, Professor of Sanskrit at the German University of Prague also remarked, "It was Dr. Sarup himself who besides Pandit Bhagavaddatta of the AngloVedic Research Institute first threw light on the personage of the commentator Verkața Mādhava." These statements were based on my Introduction to Indices And Appendices to the Nirukta.1 Therein, I discussed the date of Mādhava,2 son of Verikața, pages 30-34, and gave detailed description of his commentary on the Rgveda, pages 39-71. It may, however, be pointed out that Dr. C. Kunhan Raja, independently read a paper entitled 'The Commentaries on Rgveda and Nirukta’, at the Fifth Indian Oriental Conference, held at Lahore in November 1928. This paper was published in 1930. It contains a discussion on Venkatamādhava, pp. 236247, and 263-272.3 P. Bhagavaddatta also wrote about Venkatamadhava in his History of Vedic Literature in Hindi.
Previous Editions. In 1929, Pandita K. Sāmbaśivaśāstrī published, in the Trivandrum Sanskrit Series, his edition of the bhāsya of Skandasvāmin and the commentary of Venkatamādhava, on the first Adhyāya of the first Astaka of the Rgveda. The second part, containing the commentaries mentioned above on the second Adhyāya of the first Astaka was published in the year 1935. P. Sāstrī describes, on the title page, the commentary of Venkatamādhava as simply a vyākhyāna- Harita Tenda HEGT i It is repeated on p. 133
इति श्रीवेङ्कटमाधवार्यविरचिते ऋग्संहिताव्याख्याने प्रथमे प्रथमोऽध्यायः ।
He does not give any particular name to the commentary, although the author Verkața Mādhava himself gives a definite name to his commentary, and calls it reallacant as shown by the following colophons :
1 Published by the University of the Punjab, 1929.
2 V.M. may be assigned to a period earlier than Sáyana and later than Skandasvamin e.g., about the roth. century A.D.
3 Proceedings And Transactions of The Fifth Indian Oriental Conference, Vol. I., 1930.
4 Published at Lahore in the year 1931.

Page #19

( 18 )
ऋगर्थदीपिका सेयं प्रथमश्चायमष्टकः । कर्ता श्रीवेङ्कटार्यस्य तनयो माधवाह्वयः ॥ ऋगर्थदीपिका सेयं द्वितीयश्चायमष्टकः । चक्रे श्रीवेङ्कटार्यस्य तनयो माधवाह्वयः ॥ ऋगर्थदीपिका सेयं पञ्चमश्चायमष्टकः । कर्ता श्रीवेङ्कटार्यस्य तनयो माधवाह्वयः ।। ऋगर्थदीपिका सेयं तथा षष्ठोऽयमष्टकः । कर्ता श्रीवेङ्कटार्यस्य तनयो माधवाह्वयः ॥ ऋगर्थदीपिका सेयं सप्तमश्चायमष्टकः । कर्ता श्रीवेङ्कटार्यस्य तनयो माधवाह्वयः ।।
At the end of each Astaka, Venkata Madhava himself entitles his commentary as Rgarthadipikā. There is no reason as to why this name of the commentary should be suppressed. P. Sāstri is therefore not justified in calling the commentary of VenkataMādhava as simply a vyākhyāna. It should be described by its proper name, i.e., Rgartbadipika.
P. Šāstrī has the priority of publishing the commentary of Venkata Mādhava, although he has so far published the first two chapters of the first Astaka only.
Even these are not free from misprints and grammatical errors. I give below a list of misprints which should have been corrected, but unfortunately no Errata has been added.
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
مه
< us
०भ्रुव० तेमव
० मात्रणे
له له به س
*
०ध्रुव० तमेव ० मात्रेण मन्त्रस्य ० रादौ ब्रूमः परिग्रही देवास्त० चेन्द्रश्च दधिष्व मेति
س ه ه ه ه ه ه ه
मन्त्र य ० रादा ब्रम रिग्रही दे स्त० चद्रश्च दीधष्व
*
मे
*
स्न्दक०

Page #20

( 19 )
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
४५
C5
० प्रत्यागमनस्यं बीलुचित् पार्थिवाँल्लोकात् सह स्रप्रधनाः बाक्यस्य आह्वयामः पुनर्वंय० कृत्स्नमन्नि० नाधिकरण्यच्छिन्दो०
५८
०प्रत्यागमनस्य वीळुचित् पार्थिवाल्लोकात् सहस्रप्रधनाः वाक्यस्य आह्वयामः पुनर्वय० कृत्स्नवनि० ० नाधिकरण्याच्छन्दो० ह्वानं स्तोत्रसहस्रा० योद्धृणाम् | गाधी
29 2022 - 22- 222221 or
हानं
स्तोत्रसह सहस्रा० योद्धृणाम् गाथी
७७
७७
७७
०मस्माकं
यदुत्तमं
७६
८२
१०५
१११
११४
० मस्मांक वदुत्तम प्रकषणे सम्भक्त ! डेन्याः बडबाः विळम्बध्वमि० प्तामर्थ्यात् मदाच्च रायौ धीप्वा युनः तानद्धि तेन सकृत्स्न० भवती भर्तृध्नुव०
प्रकर्षण सम्भक्तः ! ईडेन्याः बडवाः विलम्बध्वमि० सामर्थ्यात् मदाय रायो धीष्वा पुनः तद्धितेन कृत्स्न०
भवन्ती० १५ । भर्तृध्रुव०
११७
११६
१२२ १२३ १३१ १३१ १३१
३
२३
२३
This is by no means an exhaustive list. There are many other cases as well. It is perhaps not quite possible to be entirely free from printer's devils. The following list represents cases which are not merely misprints. Grammatical consideration has probably been ignored.

Page #21

(
20
)
Page | Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
० सन्नर्थों तच्छुकं ०ऽप्यन्ननाम सुष्टुतीनि उपक्षपयितः स्वभूते सम्भजनीय ! ० मङ्गानि
० सनर्थो तच्छुक्लं ऽन्नमप्यन्ननाम सुस्तुतीनि उपक्षयितः स्वभूतौ सम्भजनीयः ० मङ्गेभ्यः
०.
"
wn WG Page #22

THE RGVEDĀNUKRAMANI OF MADHAVABHATTA
Dr. Raja has edited this work as no. 2 in the Madras University Sanskrit Series. On the title page, he calls it Rgvedānukramaņi. The word anukramani means either a table or chapter of contents’, or 'index to a collection of Vedic hymns (giving the first word of each hymn, the number of verses, name and family of poets, name of deities and metres)'.1 Dr. Raja's title is, in my opinion, a misnomer. Verkața Mādhava gives neither a table of contents of, nor an index to, the RV. He merely discusses several points, connected with the grammar and interpretation of the RV. As this discussion is concise and in verse, the name Kārikā, which means “a concise statement in verse of (esp. philosophy and grammar)"2 is more appropriate. Probably, Dr. Raja was conscious of the inaccurate use of the word anukramani in this connection and used the word kārikā on p. XIII of Preface, 'The Kārikās that I now publish. . . . . . MādhavaBhatta gives a few kārikās...... I should also like to point out that these Kārikās are not few as stated by Dr. Raja. In Dr. Raja's own edition, they cover 93 pages in print.
Even the word kārikā does not quite suitably describe these remarks of Verkața Mādhava. These remarks are put in the beginning of each chapter of all the Astakas, as stated by Verkata Mādhava himself :
Tarefarreterarurat afat: sigaud (repeat) (I.2.)
ATATÜ Farçalacat at sigaud (seaua) (I.3.) spaneletaramarrari tarina (I.s.)
Hafagaleataramuneradi narica (1.6.)etc. I think, to call them introductory remarks or afei, as stated by the author himself, would be the most appropriate designation.
1 Monier Williams' Sanskrit English Dictionary p. 31. 2 Op. cit., p. 274.

Page #23

( 22 ) In Dr. Raja's edition, the first verse is not numbered. No reason is given for leaving the first verse without any number. As the first verse is, everywhere, left without a number, the number assigned to each and every verse is wrong. The greater part of the second hemistich of stanza no. 25, which should really be no. 26, is missing. But a few words of the third pāda are read by mss. Dr. Raja has omitted even these few words in his edition on p. 3. After the 25th stanza, there are four more stanzas. which are omitted by Dr. Raja, without giving any reason for the omission. Wrong references and other errors of omission and commission are pointed out in my footnotes. Various readings are given in Appendix I and Notes in Appendix II. The separation of the text itself from these Appendices makes the distribution rather inconvenient from the practical point of view. Dr. Raja does not mark accent on Vedic passages, quoted by Venkața Mādhava in his introductory remarks.
I have used Dr. Raja's edition of the Rgvedabhāsya of Skandasvāmin to compare Venkata Mādhava’s exegesis of Vedic words with that of the former. Dr. Raja deserves all credit for publishing the Editio Princeps of the bhāsya of Skandasvāmin on the whole of the first Aștaka. His edition must however be used with caution as the number of misprints is unusually large. The list of corrections at the end covers 22 pages in print. This long list however corrects a few misprints only. There are numerous misprints which have been left uncorrected. I give below a list of misprints of a few pages only. These are ignored in the Errata.

Page #24

( 23 ) Page Line अशुद्धम् शुद्धम् | Page Line अशुद्धम् शुद्धम् 2. II-12. निहितं आहव० निहितमाहव० 9 17 तर्पयियारो तर्पयितारो " 14 किन्ताहि किन्तर्हि
19 अगच्छत
आगच्छत " 18 रत्नं इति रत्नमिति
23 उदकं अन्त० उदकमन्त० ". 24 प्रकृतोऽग्नि प्रकृतोऽग्निः " ०तरययोः ०तरणयोः 3. Top note स्कन्दस्वाभि० स्कन्दस्वामि०
रसानां आ० रसानामा० " IS प्राप्तुवन्त्यु० प्राप्नुवन्त्यु० " 26 तानां आ० तानामा० 26 श्रव
श्रवः
" " सोमं आग० सोममाग० 4. 3-4 स्तुत्यं उत्कृ० स्तुत्यमुत्कृ० 10. 8. ० मग्निं अप्सु ० मग्निमप्सु ____9 सत्रं प्रप्रजा० , सत्रं प्रजा०
" प्रविष्टं एहि प्रविष्टमेहि 25 त्वां उप त्वामुप
II पावाका पावका 5. 4 राजान्तं राजन्तं " 14 अनै० अन्न
6 अत्मीये आत्मीये " IS ०र्लक्षणान्नं अस्या ०र्लक्षणान्नमस्या 9 त्वं अस्माकं त्वमस्माकं " 16 यज्ञं इच्छतु यज्ञमिच्छतु 5 द्वितीयाचतुथ्यौ द्वितीयाचतुर्थी II. I. मेघस्थं उदकम् मेघस्थमुदकम् 6 चेष्टायां अ० चेष्टायाम०
" 2. दुदकं अस्मिन् दुदकमस्मिन् 7 .नध्वनि ० नध्वनि " विविधं ईष्टे विविधमीष्टे 14 वयं इन्द्र० वयमिन्द्र० " 9 कर्तारं इंद्र कर्तारमिन्द्रं 19 विशेषं इत्य० विशेषमित्य०
" 10 तद्वत्
तद्वत् 20 अन्नं
" 18 जनीयाम जानीयाम 22 क्षिप्रं उप क्षिप्रमुप " 20 त्वां अपि त्वामपि " समीपं आ० समीपमा० " " षष्टी
षष्ठी . ०यातं आगच्छतम् व्यातमागच्छतम्
12. 4 अस्तृतं अ० अस्तृतम० 24 ० विद्रश्च ०विन्द्रश्च
" ० दितं अ०
०दितम० 26 प्रदेशं उपा०
कमिन्द्रम् 27 क्षिप्रं इत्था क्षिप्रमित्था " 6 इंदं विफक्तः विभक्तः
" 13 चरितुं इ० ०चरितुमि० 21 वलं
बलं
" 21 दिन्द्गा० दिन्द्रा० 25 अश्विन अश्विनौ " " धानिनः धनिनः
3. सवीरया शवीरया 13. I. ईएनम् ___II ० त्सुती: ०त्स्तुतीः " 4 गच्छंतं इंट्रं गच्छन्तमिन्द्रं
I5-16. शत्रूणां उप० शत्रूणामुप० " 9 सोमं अस्य सोममस्य ___16 दर्शनीय दर्शनीयौ . " 10 शत्रूणां असु० शत्रूणामसु०
19 आयातं एतत् आयातमेतत् " 21 इंन्दोऽपि इन्द्रोऽपि
25 कारणं अभि० कारणमभि० 14. 8. वहुभिः बहुभिः ____13 ०लक्षण अन्नम् ०लक्षणमन्नम् " 9 वार्याणां उ० वार्याणामु० 14 ०सञ्च०
०सश्च० " 20 स्परं अदन्ति ० स्परमदन्ति धृतो
" " णां अप्राप्तिः ०णामप्राप्तिः
अन्नम्
"
"
कं इंद्रम् ।
ईमेनम्
"
" धृतो
३

Page #25

अस्मिन्
"
" ० युक्तं ।
"
मेघम्
( 24 ) Page Line अशुद्धम् शुद्धम् | Page Line अशुद्धम् शुद्धम् I5. II. भवन्तुः भवन्तु 19. 7. अस्नि " IS त्वां अस्म० त्वामस्म० " 12 अस्मभ्यं इंद्रः अस्मभ्यमिन्द्रः " 22 संग्राम इंद्रः
संग्राममिन्द्रः " 14 °द्गाधिनो ०द्गाथिनो
०युक्तम्। " 16 द्वितीया द्वितीया " 23 वाजं अन्नं वाजमन्नं " 17 अर्क ऋग्ल० अर्कमृग्ल० " लक्षणं अ०
लक्षणम० " 22 युज्येथां इति युज्येथामिति त्वं अप० त्वमप० " 24 दीर्धाय दीर्घाय " 7 महान्तं इंद्रम् महान्तमिन्द्रम् 20. 5. सूर्य आ० सूर्यमा० 9 आरुशं आरो० आरुशमारो० " 14 वयं इंद्रं आ० वयमिन्द्रमा०
ह्रस्वत्वं अरुष ह्रस्वत्वमरुषं " IS ० युधं इंद्रं ० युधमिन्द्रं महान्तं इंद्र महान्तमिन्द्रं
॥ ॥ सहायं आ
सहायमा० 13 इदं इदं इदमिदं " 18 ० वर्षणं अपि वर्षणमपि 17 सुषुम्नः सुषुम्णः
" दोऽर्थं एव ० दोऽर्थमेव
" 19 मेधं 21 इंद्गं
" 20 आप्रवणं आ आप्रवणमा० 22 इयं आ० इयमा० " 21 त्वां अन्यः त्वामन्यः " एवं एवं " " यस्त्वं अप्रति०
यस्त्वमप्रति० 23 मरुषं इत्या० ०मरुषमित्या० "21-22 चरुं अपा० चरुमपा०
27 परस्यां ऋचि परस्यामूचि 21. I0. पंचानां पञ्चानां " " शब्देन शब्देन
" II एषां ईष्टे एषामीष्टे 3. युंजंन्ति युञ्जन्ति " 14 ० \ इंद्र ० र्थमिन्द्रं 5 कारे ० कारेन्द्र " IS केवलानां अस्तु केवलानामस्तु षष्ठ्य र्थं
" 19 सहभूतानां अपि सहभूतानामपि " 16 स्वधां उदकं अनु स्वधामुदकमनु " 20 वृद्धतमं अत्यन्त० वृद्धतममत्यन्त० पञ्चात् पश्चात् 22. 3. नि इि० नि ३०
" 21 कर्तु इच्छतः कर्तुमिच्छतः 17 oर्गर्भत्वं आपा० ०र्गर्भत्वमापा० 23. I. उपमयाम् उपमायाम्
22 अनन्तरं एव अनन्तरमेव " 2 विस्तीर्णं इत्यर्थः विस्तीर्णमित्यर्थः " 23 उदकं आदि० उदकमादि० " 10 तेषां इति तेषामिति " 28 ०र्गर्भत्वं ईर० गर्भत्वमीर० " II यथास्वं अभि० यथास्वमभि० 18. 2. स्त्रिया जस्रिया " 20 सामर्थ्यान् सामर्थ्यात् "5 मरुद्भिः मरुद्भिः
22 तद्वत्
तद्वत् " 7 त्वं अलब्धाः त्वमलब्धाः ". 23 काकुदं अत्र काकुदमत्र " IO-II • स्तुत्यं इंद्र ० स्तुत्यमिन्द्रं " " उपमानं इत्याहुः उपमानमित्याहुः " II तद्वत् तद्वत्
" 24 अपां अधि० अपामधि० " 16 इद्रेण इन्द्रेण 24. I. एवं इत्यस्य एवमित्यस्य
दृश्यसे
16 यजमानत्य यजमानस्य
षष्ठ्यर्थे
"
" दृश्यते

Page #26

8
वर्षार्थम् ऋघाय०
( 25 ) Page Line अशुद्धम् शुद्धम् | Page Line अशुद्धम् शुद्धम् 24. 18 सामर्थ्यात् सामर्थ्यात् 28. 17 वंशं इव वंशमिव 25. I. अत्मीयः आत्मीयः | " 23 समुच्छित० समुच्छ्रित० " 2 कथं अय० कथमय०
" " ० दुच्च्च ० ० दुच्च० " 3 ० वमर्थं इ० ० वमर्थमि० " 24 ०वंधने ०बन्धने " विश्वोभिः विश्वेभिः ” 25 ० धार्थ इंद्रो ० धार्थमिन्द्रो त्वदर्थं अभि० त्वदर्थमभि० " 26 नश्वरं इति नश्वरमिति
० कमिन्द्र ___II कारणं
5. ०कं इंद्र कारणम्
12 परं आध्वे परमाध्वे ___16 सृते 19 सोमं आसृ० सोममासृ०
" 16 वर्घनं
वर्धनं 21 सोमं अस्मिन् सोममस्मिन् " 24 ° गुणं इंद्रम् गुणमिन्द्रम् 6. सवनं इति सवनमिति " 25 अस्मभ्यं अदात् अस्मभ्यमदात्
II त्वा उद० त्वामुद० " 26 अस्मभ्यं एत० अस्मभ्यमेत० " 12 त्वां उद० त्वामुद० 30. 3. गोष्ठं गोष्ठम् 17 वरणीयं अत्य० वरणीयमत्य० " 5 वर्षाथम्
कारणं कारणम् " 7 ऋधाय० 18 पंचमो पञ्चमो " 20 ० स्त्वां अति० ० स्त्वामति० 23 सुष्ठ
सुष्ठु
" 21 ०सहस्न० ०सहस्र० " " सामर्ध्यात् सामर्थ्यात् 3 I. I0. स्तुत्यं अवं स्तुत्यमन्नं
24 क्षिप्रं इत्यर्थः क्षिप्रमित्यर्थः " I ० भक्तारं ऋषिम् भक्तारमषिम् 3. सं इत्यु० समित्यु० " 13 जुष्ठा जुष्टा 7 अक्षितं अहिं० अक्षितमहिं० । 32. 3. श णां शत्रूणां I ० संख्यानां अति० संख्यानामति० " 7 रातय
रातयः 12 ० संख्याकं इत्य० संख्याकमित्य० 18 त्वं उदक० त्वमुदक० 13 तच्छब्द० तच्छब्द०
" बिलं 15 वसोरिन्द्रं वसोरिन्द्र " 19 ० द्वारं द्वारम् 19 . योग्यं इत्यर्थः योग्यमित्यर्थः " 20 नवाभि० नवभि० 22 वीणायां
वीणायाम्
33. I. ० हं अन्ये ० हमन्ये
3 ० स्त्वं एव० स्त्वमेव० 24 ० मात्रं आह ०मात्रमाह
12 व हु " वीणायां एव वीणायामेव 17 अग्रिं
अग्नि " " स्वामिनं इंद्रं स्वामिनमिन्द्र- " 18 गन्तारं अर्थ० गन्तारमर्थ०
आह्व० माह्व० " 19 देवानां आह्वा० देवानामाह्वा० 28. 3. ० स्थानं एतत् स्थानमेतत् " 23 श्राह्वयन्ति आह्वयन्ति " 4 षष्टयर्थे षष्ठ्यर्थे
34. I3. ०संवन्धि
० सम्बन्धि " " चतुर्थो चतुर्थी " 26 अग्नि उप० अग्निमुप० " 9 इंद्रार्थं अभि० इन्द्रार्थमभि० 35. 16. अस्माभि स्तूय० अस्माभिः स्तूय० " IS ऋत्विकू ऋत्विक | " 16-17 ० वन्तं अन्नं ० वन्तमन्नं
बिलम्
बहु
::

Page #27

Page Line
१४ २०
१६
१६
१७
१२
१७
२२
२०
( 26 )
Thus it will be clear that if a list of misprints of the whole book were to be prepared, it will cover a large number of print.
pages in
The following list does not represent merely misprints
Read (शुद्धम् )
२७
३३
३४
४१
४२
६१
.६७
६८
६८
Www9955
७०
७०
७२
७५
७५
७८
८०
८२
८३
८३
irit
८३
८४
८६
८७
८८
६०
६२
६३
२
८
२
१८
१५
२२
२-३
१३
४
२७
२५
४
१५
२
२६
x m
२५
७
८
२६
२५
ε
१६
२०
४
महायुद्धे
सूर्यप्रभवश्च
जन्मतः
निष्पाद्य
वसुपतिमि०
० पातिष्ठन्त
शस आमो वात्र लुकि
योजय हरितवर्णाः
व्याप्नुथः
गोपायिता
अद्रोग्धव्याय
ताद्भाव्य ०
प्रजायूंषी ०
अभियाचामहे
प्रापुः
सुषुम्णाख्यः
नैषीः
• कर्म कुर्मः
प्राणिनः
अयाक्षीः युष्मदस्मच्छब्दयोः
स्वर्णे
जननात्
मुक्ताः
तात्स्थ्यात्
आख्यातजत्वात्
माच्छैत
दधिमन्थानं
o
प्रस्थातृनेष्ट्राग्नीधैः
१६
ह चित्तमेवम्
• रनुग्रह उचित एव
०
जन्वतः
निष्पद्य
वसुपती०
महद्युद्धे
सूर्यप्रभावश्च
०
पातिष्ठन्
ङसः शसो वात्र यदिति लुकि योज्य हरिवर्णाः
व्याप्नुवतः
गोपयिता
अद्रोग्धव्यं
For (अशुद्धम् )
तद्भाव्य०
प्रजायुष इ०
अभियाचध्वे
प्राप्युः
सुषुम्नाख्यः
नेषीः
• कर्मः करोमि
प्राणिनां
अयक्षि
o
युष्मदस्मच्छब्देषु
स्वकरणे
जननत्वात्
मुक्तः
तत्स्थ्यात्
आख्यातत्वात्
मा छेत
दधिमन्थानेन
०
O
प्रस्थतृनेष्ट्राग्निः
रनुग्रहं उचितमेव
चित्त एवम्

Page #28

( 27 )
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
Ny
बहुप्रज्ञ वा अस्मद्वि०
६४
हनूमतां
६७
बहुप्रत्ववा मद्वि० हनूवतां ० लक्षणाटात्वात् भोजयसि याज्ञीय० ० मस्तौष्म ० कमयन् तमेव
:
१०६
१०६
११२
० श्वभागम्
११२
११२
११४
११६
० लक्षणटात्वात् भोजयति यज्ञिय० ० मस्ताविष्म ० कामयन्त तदेव ० श्वभागः एष इन्द्रस्य स्रुतवान् निर्जिगमिषन्तीषु नदीः तद्वन्ति नक्षत्राणि अपठितोऽपि गन्त्रा ० ध्याहार्यम् वात्यां हथः कुरुथः इच्छाम इत्यर्थः गच्छथः ० पौनरुक्त्याद् अन्याभ्यो धातव्याः बलवतः दाहकत्वा० गृहीताः
१२२ १२३
१२३
१२४
एतदिन्द्रस्य स्रोतवान् निर्जिगमन्तीषु नदी तद्वन्तो नक्षत्राः अपठितमपि गन्ता ० ध्याहार्यः वात्यं हथ कुरुतः इच्छामेत्यर्थः गच्छतः ० पौनरुक्त्या अन्येभ्यो हितव्याः बलवन्तः दाहत्वा० गुहिता मनुष्याः
१२५ १२५ १२८ १२६
१३५
१४० १४४
१४६
मनुष्यो
युष्मभ्यं
युष्मभ्यमज्मेषु ० मदकरसमर्थः
१४६
युष्मद् युष्मदज्मेषु ० मदकरणसमर्थः तद्
कधप्रियाः २५ । बिभ्यति
१४६
कधप्रियः बिभ्यन्ति
१५२

Page #29

( 28 )
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
१५३
२१
स्तुवान क्षिप्यमाण
स्तवान क्षिप्यमान विळूशब्दः
वीळू
पर्येष्यम्
१५५ १५५ १५५ १५७ १५७ १५७
पर्येष्यः सम्बन्धयितव्यम् मायावतः । स्तुतीः न्ययुग्ध्वम् ० श्चान्यत्र बिभ्यत्य०
प्रतुर्व्यन्ते
२०००
२७
१६१
१६१ १६१ १६१ १६४
१६४
संबन्धयितव्यः । मायावतं स्तुताः नियुग्ध्वम् ० श्चान्यान्यत्र बिभ्यन्त्य प्रतुर्वन्ते हन्ति व्याप्नोतुं आहुतीभिः सम्बद्धाः गृहीताहुतय इ० गच्छन्ती० संसाधयेमहे चतुरोऽक्षा पदपूरणम् समानाधिकरणः स्तौम ० ध्याहर्तव्यः ० शीलं कर्ण
मिष्यन्ते युवाम० ददन्तौ ० वानागच्छेत ० त्यध्याहार्यः ० मस्तोष्मः स्वर्शब्दो० स्तुतींश्च शुन्ध्यवः कटिका
घ्नन्ति व्याप्तुं आहुतिभिः सम्बद्धः गृहीताहुतिरि० गच्छती. संसाधयामहे चतुरोऽक्षान् पदपूरणः समानाधिकरणा स्तुयाम ० ध्याहर्तव्यम् ० शील: कर्णो ० मिष्यते युवाभ्याम० ददतौ ० वानागच्छेत् ० त्यध्याहार्यम् ० मस्ताविष्म स्वश्शब्दो० स्तुतीश्च शुन्ध्युवः ० चटका
लड् १२ निधेयास्मे०
१६५ १६७ १६६ १७२ १७७
१७७
१७६ १८७ १६० १६२ १६३ १९७
१६६ २०० २००
२००
निधेयामे

Page #30

( 29 )
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
२०१ २०१
१६
२०२ २०३
२१ ।
२०५ २०५ २०५ । १७,१६ २०६ १२ २०८ २१०
० दुपाचर दीप्तित्युक्तानि उद्धारि० हे न मनः यस्य कामयते प्रार्थयते इ० उपचयात् तं निरमणं ऋजून् मर्लक्षणम् भवत् सर्वस्य परिगृहीत्वा ० लक्षणाद्विती० यान् गौरश्व० अपगतजनद्वेष्यत्वात् अप्रतिबन्ध्य० ० धारि०
२१२ ।
० दुपचार दीप्तियुक्तानि उद्घाटि० नृषु मनो यस्य कामये प्रार्थय इ० उपचयान् तनिरमणं ऋजूनि मरुल्लक्षणम् भवत् सर्वं परिगृह्य ० लक्षणद्विती० यावत् गोभिरश्वै० अपगतजनद्वेषा अप्रतिबध्य० ० धार० योधितवान् सहायुध्यथा ० ध्याहार्यम् ० मेताना० वज्र पुत्रस्य पौत्रस्य
२१३ २१४ । २१५ २१६ २१६ २१७
२३
१६
२२
२१६
योधिवान्
२२२ २२२
२२४ २२५ २३१
.
२३२
कुर्वत्यो
२३३ २३५ २३६ २३६ २३६ २३७
० लक्षणास्तृतीयाः ० मनुगते जहाती० व्याख्यातव्यम् कीर्तयन्त्यः ० माचारवन् हंसीत्यर्थः ० कारिन्नित्यर्थः भवत्वि० ० दीयायां | अकारिषत
सहायुध्यत ० ध्याहार्यः ० मेतान्या० वज्रः पुत्रपौत्रस्य कुर्वन्त्यः ० लक्षणा तृतीया ० मनुगता जहामी० व्याख्यातव्यः कीर्तयत्यः ० माचारवत् हिंसीत्यर्थः ० कारीत्यर्थः भवन्त्वि० ०दीयां अकारिषन्त
२३८
२३६ २४० २४१ २४१
१३

Page #31

( 30 )
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
२५
२४२ २४४ २४४ २४६ २४६ २४८ २४८ २४८ २५०
० धृताः व्यव० ० दश्व० अरुणिः कर्तारः कृन्ततेरेवैत. बिभ्यन् अप्सौष०
नियुयुद्धे
२५०
२५३
عرعر
० धृता अव्यव० ० दश्वं आरुणीः कतितारः करोतेरेवैत० बिभ्यद् अप्स्वौष० नियुयुजिरे तृट्० उदीचि हि घोषधिः ० प्रभवा ...हुतिर० वसतिरिति गवामवयव० स्वार्थ एव सुखस्त० गच्छन्तः प्रमार्जीः ०विष्यते० असूदयन्त रक्षमाणाः
ل
ل
२५६ २५६ २५६ २६० २६८ २६६ २६६
११
२७०
२०,२१
२७१
अपः
त्रुट० उदीची हि द्योषधीः ० प्रभवाः ... हुतीर० वसतीति गवामयं अवयव० स्वार्थः एव सुखा त० गच्छन् प्रमाजि ० न्वेषते० असूदयन्तः रक्ष्यमाणाः आपः देवगवि० उदपीपदत ० त्यस्यायं संग्रामयज्ञ०. अन्वेषमाणा ददत ० मभिगच्छन्ती० ० पगन्तव्यमा० साधुः गमयति । उच्चारयती० इषयन्ते हविर्लक्षणेन ० निर्वेशा० सुपर्णशब्दो
२७२
२७३
२७४ २७४ २७५ २७७ २८० २८२ २८४ । २८४ २८४ २८६ - २८६ २८७
देवगवी० उदपीपदन् ० त्यस्मादयं सङ्ग्रामजय० अन्विष्यन्त ददतः ० मभिगच्छती० ० पगम्यमा० साधु गमयन्ति । उच्चारयन्ती० इषयन्त हविर्लक्षणेन धनेन
० निर्देशा० २७ । सुपर्णशब्देन

Page #32

( 31 )
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
ददत्वि०
एवायं
२८८ २६० २६२ २६३ २६३ २६५
२४ २२
२६६
5
देही एवेदम् हन्तीत्य०
सम्भविनी २२-२३ संभवत ता०
सहस्राश्रिः कञ्चिदि० प्रेरयन्ति उच्चारयन्ति उच्चार्यन्त इ० शोभनं प्राविता ० त्यनुषक्तव्यम् न्यदधात् तृतीयं छदिः दुह्यन्ते
mm
२६८ २६८
हतेत्य० संभवी संभवथस्ता० सहस्राश्रीः कश्चिदि० प्रेरयति उच्चारयति उच्चारयन्त्वि० शोभनप्राविता ० त्यनुषक्तव्यः न्मदधात् तृतीयश्छदिः
9
१८
३०४ ३०४ ३०४ ३१० ३१०
३
मुह्यन्ते वृध्यर्थः
वृद्धयर्थः
३११
२७ १८
३११ ३१५ ३२१ ३२१ ३२१
३
० त्तराण्य० ० लक्षणाया वाचः तर्पयति कोश इत्यु विथुरेव अश्वाः पृषद्वर्णबडवः ० देतान् रथतूभिः वेष्टने
० त्तरान्य ० लक्षणा वाचः तर्पयिष्यति कोशमित्यु विधुरेव अश्वान् पृषद्वर्णो बडवः
३२२
३२२
० देतत्
३२४
३२७
३४१
३४१
३४२ ।
३४२ ३४२ ३४३ ३४४ ३४७
० मूध इ० ० वत्वादुषा
गिरति० निर्मिमीहि समर्था • व्यापिनी० स्वार्थिको अनुजहतु०
० दुत्पित्सु० ४ । दीव्यतम
रथतुभिः वेष्टने ब्रुभ्रू ० मूधरि० ० वत्वादुषो ०गरति० निर्मिमीमहि समर्थः ० व्यापी० स्वार्थको अनुजहतु० • दुच्चित्सु० दीव्येथाम्
३४६ ३५०
|

Page #33

( 32 )
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
३६१
३६६ ३७० ३७३ ३७४ ३७७ ३७८ ३७८
सन्नहति उभे अपि समिन्धति उत्पाद्यमान अस्तोष्म उपपन्न० ० निवृत्तिः भक्षण ० च्छयावेत्यादि ० नुपक्षयि० ० नितरांश्च बलवती ० लक्षणाय भङधः
३८२
л
ع
३८५ ३८५
० कर्मो
س
л
س
я
३८८ ३८६ ३६२ । ३६२ ३६३
सन्नह्यति २७ उभावपि १४ समिन्ध २७ उत्पद्यमान
अस्ताविष्म २२ उत्पन्न १२,१४ ० निर्वृत्तिः
१ । भर्त्सन १२ । ०च्छयावर
० च्छयावेत्यादीनि ७ ० नुपक्षपयि०
० निरतांश्च बलवति ० भक्षणाय भधि ० कर्मा ते देव० ० धातु समना ० जन्तुनां भर्ता योक्त्रेभ्यः उपक्षपयि० गमयन्त्यः ददद् श्रद्दधाते. मया दीयत इति प्रापयेति ० गमनपथेन ० मतिकामेमे० ताद्भाव्यप्रतिपत्त्य० ० योगान्नाना० मा कार्म ० यागाद् वयं कुर्याम इ० ० मुपकुरुतां
उदपादयन्ते० १५ । ददथु०
३६४
३६५ ३६५ ३६५
तदेव ० धातुः समन ० जन्तूनां योक्तृभ्यः उपक्षयि० गमयन्तीः ददन् श्रद्धते० मदीया अदीयतेति प्रापिम इति ० गमनपथा ० मतिकामे तद्भाव्यप्रतिपत्य० ० योग्यान्नाना मा कार्षम् ० यागादहं कुर्यामि० ० मुपकुरुतं उत्पादयन्त इ०
३६६
२६
३६६ ४०१ ४१० ४१४ ४१४ ४१४ ४१४
mr
m
४२०
४३५
ददतु०

Page #34

( 33 )
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
४४२ ४४२
२० । ० नुगृह्यमाणे
तमसो २१ ० वदानेनानु०
विसदृशान्
४४२
४४४
० नुग्रहमाणे तमसा ० वदानेन नानु० विसदृशानि जीवानि विवृणोः अस्मादयो धारयती
जीवान्
४४६
कुर्वन्ती०
४५१
१५
४६५
१४
४७० ४८० ४८० ४८१
४४५
व्यवृणोः अस्मदादयो धारयन्ती कुर्वती० प्रसादात्
अध्वर्वा० ४५१
० दुत्पित्सुभि०
प्रणीतयः २४ अनर्वणी
धेनुकां आत्मन एव अभिघ्नन्तौ अथर्वणः
ब्रथ इ० ४८१
अन्याय्यत्वात् ४८१
न्याय्यत्वात्
त्वरितारः ४८३
त्वरयितारः ४८५
शौर्यावलेपा० ४६१
अवतिरतीति ० मुपक्षयथः
० पहारिषते० ४६४
०समृद्धया ४६५
निःसत्तं भोजनाशक्तिः मेघात्
जनित्री ४६७
वर्षसी० ४६८
ददत्य॒त्विजः ४६४
०सोऽनविट ४६६ | १८ | त्वरमाणस्य
४८३
प्रसादत्वात् अध्वर्या ० दुत्पिपित्सुभि० प्रणितयः अनर्वणि धेनुतां आत्मानमेव अभिघ्नन्तः आथर्वणः ब्रूथं इ० अन्यायत्वात् न्यायत्वात् त्वरितारौ त्वारयितारौ शौर्यापलेपा० अवतिरितीति ० मुपक्षयथाः • पहरिषते० ०समृध्या निःसत्तां भोजनशक्तिः मेघान् जनयित्रीं वर्षती० ददयविजः सोऽनवित् त्वरणस्य
४६३ ४६३
४६५
४६६
१४

Page #35

( 34 )
Page
Line
Read (&)
For (B&H)
५००
0
0
0
0
mm wt w
रभसयित्र्यो महान् कृत नापगच्छति ० राहृत्य दुर्हणायाः 1997
रभयित्र्यो महत्कृत नापागच्छति ० राहतस्य दुर्हणायाः सम्भजन्त
0
no
५०२ ५०३
THE PRESENT EDITION The present edition of the Rgarthadīpikā, the commentary of Mādhava, son of Sri Venkațārya is based on the following original mss. and a Devanāgarī transcript of a Madras ms.
D. A palm-leaf Malyalam ms. It is about 150 years old. Numbering is given in figures and not in letters. No. of leaves: 294
3rd
Ist Astaka:
ist Adhyāya ends on F. 7th verso. 2nd
F. 15th recto. F. 23rd recto. F. 31st recto. F. 38th verso. F. 45th recto.
F. 53rd verso. 8th
F. 61st recto.
4th sth 6th
7th
and
3rd
and Astaka: ist Adhyāya ends on F. 70th recto.
F. 77th verso. F. 86th verso. F. 93rd verso. F. 99th recto. F. 106th recto. F. 112th recto. F. 117th verso.

Page #36

and
3rd 4th
sth
6th
7th
4th
»
»
7th
»
( 35 ) 3rd Astaka: ist Adhyāya ends on F. 124th recto.
F. 129th verso. F. 136th verso. F. 142nd verso. F. 148th verso. F. 154th verso.
F. 159th verso. 8th
F. 165th verso. 4th Astaka:
ist Adhyāya ends on F. 171st recto. 2nd , „ F. 178th recto. 3rd Adhyāya ends on F. 184th recto.
F. 190th recto. 5th » »
F. 195th verso. 6th „ „ F. 2015t verso.
F. 206th verso. 8th
F. 212th recto. F. 212 verso is left blank, except just half a line, which reads as follows:
(Sic.) लेखनवशात् वैदग्ध्यमाविष्कृतम् श्री गणपतये नमः गोवाचकृष्णाय नमः Ferari 74: 1641414 79: TRÀ 74: 1 Last line on F. 212 recto reads :अवेदो नाम महत्पदं जनपदो यत्र द्विजानां तटीः साङ्गम् वेदमधीत्य वाच्यमखिलं मीमांस्यतेऽस्य Fjern catamad para formant TATT T arreuicidat teaHTC (sant......)
The 7th adhyāya of the 6th Așțaka begins on F. 213th recto: Ist line is the following.
__व्याचिख्यासति माधवः। पादेषु---वक्तव्यमादितः सम्प्रदर्शयन् । व्यूहे ऐकाक्षरीभावात् पादेषु ऐषु सम्पदे 6th Astaka:
7th Adhyāya ends on F. 218th verso. 8th » »
d recto. F. 220th is broken
F. 221st verso. is left absolutely blank 7th Astaka:
ist Adhyāya ends on F. 227th recto. 2nd , , F. 232nd recto.
F. 22

Page #37

( 36 )
6th
3rd Adhyāya ends on F. 237th recto.
F. 241st recto.
F. 245th verso. 6th »
F. 250th verso. 7th »
F. 256th recto. 8th ,
F. 261st recto. 8th Astaka:
ist Adhyāya ends on F. 267th verso. 2nd »
F. 271st recto. 3rd „
F. 278th verso. 4th » » F. 284th verso. sth » »
F. 291st recto.
F. 294th recto. F. 294th verso. is left blank. There is just a short passage :
(Sic.) aquye: 44549€: : ferque: Tala: HEYET :--3150rdual IFTTHIET वेदीभूता भूमिः तस्यां ..... यस्यां स एव मा भागधेयमिति एक: सुपतनः सूर्यः स समुद्रमाविशति अन्तरिक्षम् स इदं विश्वं भुवनमभिपश्यति पक्वप्रज्ञेन मनसा पश्यन्ति तस्मात् माता रेळिह माध्यमिका वाक् स च मा.
Size:-178" X 2" No. of lines per page :-II.
Total No. of granthas:--16,000 (32 syllables make one grantha= 16,000 ślokas.)
After F. 212, the number of leaves is continuous. The folio immediately following F. 212 is numbered 213 although the commentary on the whole of the fifth Așțaka and the first six chapters of the 6th Astaka is missing. The scribe did not seem to be conscious of the missing part of the commentary. The continuous number of leaves is rather misleading as it does not give any indication that a part of the commentary is missing.
P. A palm-leaf Malyalam ms. at the Punjab University Library, Lahore.
Size:--24"x2". Pagination is marked not by figures but by letters.
Number of lines per page:-10 to 14. Writing is old. It cannot be later than 200 years at the least.

Page #38

Ist Aṣṭaka:
3rd
4th
5th
6th
Ist Adhyāya ends on F. 4th verso.
2nd
F. 8th verso.
7th
8th
3rd
4th
5th
6th
7th
8th
2nd Aṣṭaka:
3rd
4th
5th
35
6th
دو
""
در
3rd
4th
دو
5th
6th
""
7th
8th
در
3rd Astaka:
1st Adhyāya ends on F. 37th recto.
2nd
F. 41st recto.
F. 46th recto.
در
دو
33
33
در
در
7th
8th
4th Aṣṭaka:
در
ور
""
دو
در
""
در
دو
در
در
""
"
1st Adhyāya ends on F. 71st recto.
2nd
F. 76th recto.
F. 81st recto.
F. 86th recto.
F. 90th recto.
F. 94th recto.
F. 97th verso.
F. 101st verso.
در
در
در
دو
""
دو
دو
""
در
ور
22
""
ور
23
,,
در
""
22
""
Ist Adhyāya ends on F. 106th recto.
2nd
F. 110th verso.
در
""
""
در
در
دو
( 37 )
در
در
F. 13th recto.
F. 17th recto.
F. 20th verso.
در
در
F. 23rd verso.
F. 27th verso.
F. 31st verso.
F. 51st recto.
F. 54th verso.
F. 59th recto.
F. 63rd recto.
F. 67th verso.
F. 115th verso.
F. 119th verso.
F. 122nd verso.
F. 126th verso.
F. 129th recto.
F. 123rd recto.
""
5th Aṣṭaka missing.
6th Aṣṭaka adhyayas 1-6th missing.

Page #39

6th Aṣṭaka:
7th Adhyaya ends on F. 136th verso. F. 139th verso.
8th
7th Astaka:
3rd
4th
5th
6th
7th
8th
33
1st Adhyāya ends on F. 142nd verso.
2nd
F. 146th recto.
F. 149th verso.
F. 153rd verso.
F. 158th recto.
F. 161st verso.
F. 166th recto.
F. 171st recto.
3rd
4th
""
sth
6th
در
در
""
""
""
8th Aṣṭaka:
>
"
رو
""
""
""
در
در
دو
ور
1st Adhyāya ends on F. 176th recto.
2nd
F. 180th recto.
""
در
دو
در
""
در
( 38 )
در
">
F. 185th recto.
F. 190th recto.
F. 194th verso.
F. 196th
>>
F. 196th is partially broken.
On F. 67 verso, the following passage occurs:
शाकल्यदृष्टमृग्वेदे द्वितीयस्याष्टकस्य यत् ।
भाष्यं तन्माधवीयाख्यं लिखितं दैवशर्मिणा ॥
On F. 126th verso, there is the following passage:व्याकरोत् त्रिंशमध्यायं माधवो नाम कश्चन ।
तीरमाश्रित्य निवसन् कावेर्या दक्षिणे सुखम् ।।
On F. 196th last line is the following:
(Sic.) एकः सुपर्णः एकस्सुपतनः सूर्यः स समुद्रमाविशत्यंतरिक्ष स इदं विश्वं भुवनं अभिपश्यति । तं पक्वप्रज्ञेन मनसा वाक् स च मा......
One peculiarity of this ms. is that the number of pages is not given in numerical figures but letters of alphabet. The value assigned to each letter is arbitrary and artificial. I mean it does not depend on the order of a letter in the alphabet. No principle seems to form a basis of the value, assigned to a letter or a group of letters. But having assigned a value to a particular letter, in an arbitrary manner, that value is followed with consistency throughout. I give below a list of letters together with the value assigned to each of them.

Page #40

( 39 )
थहा
वन
थग्र
वन्न
थप्र
वन्य
थद
वष्क
वझ
2044 28थम
लन
वहा
वग्र
छन्न
लन्य
छन्य
लष्क
छष्क छझ छहा
लहा
मन्न
छग्र
मन्य
लप्र
त्रन्य
मष्क
त्रष्क
त्रक
प्तन
त्रहा
प्तन्न
-
त्रग्र
णन्न
प्तन्य
नप्र
णन्य
- -
प्तष्क प्तझ
णष्क णझ
प्तहा
=
पहा
प्तग्र
थन्य
प्र
प्तप्र प्तद्रे
གླུ ཡ ཟླ, བྷཱུ བྷྱཱ ཟླ
थष्क थक
त्र
=
200
M. It is a Devanagari transcript of a ms. of the Government Library of Oriental Mss., Madras. It is described on pp. 39-40 of my Introduction to Indices and Appendices to the Nirukta. It is unnecessary to repeat the description here.
__Mss. D. and P. begin and end at an identical place. An identical part of the commentary, i.e., the fifth Așțaka and the first six Adhyāyas of the sixth Astaka are missing in each of them. It may therefore be assumed that one of them is probably a copy of the other. As P. is older of the two, D. may be supposed to be a copy. But D. is not a copy of P. At the end of each

Page #41

( 40 )
and every Sukta, D. puts a figure to indicate that such a such Sükta has come to an end, whereas no such indication is given in P. As footnotes show, D. does not always agree with P. Although D. does not seem to be a copy of P., both must be derived from a common ms.
M. also is an incomplete ms. A part of the commentary, i.e., the end of the eighth chapter of the third Astaka and the whole of the fourth Așțaka are missing. In several places M. has preserved better readings. Part of the commentary, missing in P. and D. is found in M. And the missing part of the commentary in M. is preserved by P. and D. They thus supplement each other. All the three mss. represent a single recension only. Their mutual relationship may be shown by the following chart:
12-M
The commentary of Venkata Mādhava is very brief in character. All grammatical or etymological explanation is generally eschewed. Quotations are rare. But a large number of passages from the Sätyāyana Brāhmana is preserved. As the Sātyāyana Brāhmana is lost, this commentary has become an important source of our knowledge of the lost Brāhmana. Verkața Mādhava contents himself with paraphrasing the words of the original text. Almost every word of a Vedic stanza is explained. If it is not explained, it is repeated in the commentary. Words, particles, expletives etc., of a Vedic stanza which are neither explained, nor repeated in the commentary are noted down in the footnotes and suitable explanation of words, thus ignored, is, whenever necessary, provided from other available commentary or commentaries.
Venkața Mādhava paraphrases the words of a Rgvedic stanza in practically the same order in which they occur in the stanza itself. By following this method, the commentator concen

Page #42

( 41 ) trates on the first word first, which he immediately explains. Then he explains the second, then the third, and so on. He does not revise his paraphrase of the first word in the light of the paraphrase of the second or third word or vice versa, with the result that numbers, genders, and cases sometimes do not harmonise with one another, in the paraphrase. There are several instances in which padas, i.e., parasmaipada or atmanepada are also confused. Probably VenkataMadhava's method is responsible for this confusion. A few cases of this kind are the following:
On p. 291, he first explains बृहतीइव as महती इव and then रोदसी by Marafeant. As far the explanation of individual words is concerned, it is correct. There can be no valid criticism. But in the text of the commentary, each word of explanation cannot be taken in an isolated form. Hecît becomes an epithet of aranyferont and does not harmonise with the latter. It should have been werut as it qualifies द्यावापृथिव्यौ. Similarly, on p. 381, नवेदाः is explained by अजानन् and यशस्वती: by अन्नवतीः। Here अजानन् does not go well with अन्नवतीः। I should like to read अजानत्यः। अन्नवत्यः। The following are a few instances of the confusion of the with FHÀG. On p. 533 line 5, He should be read for 37784764. On p. 535 line s, the reading should be faradinity for farading. I have proposed several emendations, see footnote 7 on p. 25, footnote 16 on p. 270, footnotes 4, 19, and 20, on p. 282, footnotes 16, and 20 on p. 284, footnotes 10, 12, and 19 on p. 291, footnotes 13, and 20 on p. 300, footnote 18 on p. 302 etc.
But I think, the text of the commentary is capable of further improvement. I propose therefore the following further emendations to the text of Venikața Mādhava's commentary:
Page
Line
Read
For
सम्प्रसारण
प्रसारण परिबृढमु०
परिबृढ उ० ०सम्भक्तव्यम्
०सम्भक्त 3r! is used twice in the voc. One of them is
unnecessary. १ । मद्रोग्धव्यान् पित्रादीन् og left: f911fa27: ७ । स्थित इति
स्थितेति

Page #43

( 42 )
Page
Line
Read
For
१०४ १०८ ११० १२२
अवगच्छत्विति दिव्यध्या० वरुण ! बुध्यन्तु ०रवच्छिन्ना० उपद्रवाणि । अधराणि । रात्रिः
१३४
१६२ १६४
w r or swam
दोग्धम् पिबतम्
१६७
अस्मान्
१६९
१८३ १८५ १८६ १८८
२०५ २०८ २२५ २३८ २४० २४६ २५२ २६०
< 1 6 mm GuG - - - -
अवगच्छ त्वमिति दिवमध्या० वरुणम् बुध्यन्ताम् ०रविच्छिन्ना० उपद्रवान्। अधरान्। रात्रीः दुग्धम् पिन्वतम् अस्माकम् fetarg is unnecessary. यज्ञम् अस्मभ्यं क्रीळन्तम् क्रीळत् शब्दायमानाः माद्यत अहिंसितः न्यूनानिति उपतिष्ठते तिरस्कुर्वती पूर्वापरे उद्गततरां अनुशासत् अग्रहीः परिहीणं कार्षीः शत्रूणां is unnecessary स्तोतृभ्यः वेगः अयच्छः महत्याविव महान्तम् अधुक्षद् त्वाम् पूरयिता द्यावापृथिव्योः | पूजयन्ति
वज्रम् अस्मान् क्रीळमानम् क्रीळमानम् शब्दायन्तः मदत हिंसितः ०न्यूनानीति उपतिष्ठति तिरस्कुर्वन्ती पूर्वापरौ उद्गततरं अनुशास अग्रहीत् कार्षीः
२६५
२७२
२८४
२८४ २६० २६१ २६७ ३०८ ३३५ ३४३
ww nsn < < x
स्तोतृणाम् वेगात् अयच्छथाः महती इव महत् अदुहद् यूयम् पूरयिता। द्यावापृथिवी पूरयन्ति
३४६

Page #44

( 43 )
Page
Line
Read
For
३५० ३५५ ३५८ ३५६ ३७२
m
mr
mr
mr
m
३७२
<
| The first चित्रम् is unnecessary
The first 7 is unnecessary ० मन्विष्यन्तः
०मन्वेषमाणाः द्यावापृथिव्यौ। महत्यौ। द्यावापृथिवी। महती। अलज्जमानः
अलज्जन् ०प्रतिष्ठत उच्छि०
प्रतिष्ठत्युच्छि. ददाम
ददामः गच्छति गन्त्र्यः
गत्यः (?) 'Taking शुचिभ्राजाः as an epithet of उषसः, I should like to read निर्मलदीप्तय उषसोऽजानत्यो निर्मलदीप्तिः । उषसः। अजाअन्नवत्यः।
नन् । अन्नवतीः।
३७५ ३७८ ३७८
<
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
"
G
३६० ४११ ।
०पश्यन्तम् यः
०पश्यन् (?) तम् यत्
४१५ । ४१६ ४१६
४३०
४४०
४६३
२ . कृतमि०
कृत इ० द्यावापृथिव्यौ
द्यावापृथिव्योः गच्छन्ति
गच्छति मरुतः !
मरुतः | कः is unnecessary. अनया पृथिव्येशितव्ययेशानः अनया। ईशितव्य पृथि
___ व्येशितव्ये (?) | हिंस्तेत्या०
हिंसिध्वमित्या० | इमम् as referring to आह्वानम् should be इदम् सहावस्थाने
सह वसाने पर्वणी
पर्वणि देवाः !
देवाः | सर्वैः taken as an epithet of स्वकीर्तिभिः should
be सर्वाभिः इत्यादीनि
| इति Delete the sign ? द्यावाभूम्यौ
| द्यावाभूम्योः १० । भवति
भवसि
४६६
1७२
५०४ ५०८ ५१२
५१४

Page #45

( 44 )
Page
Line
Read
For
५३० ५४८
mm Ww moज.
५६२ ५६५
9
५६६
99-
५७०
युध्यन्तीं
५७३ ५७५ ५८२ ५८४ ५८४
Wor"
प्रयच्छतः
प्रयच्छत सौमनस्यं
सौमनसं माद्यथः
मदथः सञ्चरत्
सञ्चरमाणम् भवद्भिः is unnecessary सहितः
| सहितम् Arfa: as qualifying afterut: should be ú: प्रचक्रथुः
| प्रचक्रतुः As ferreny is fem, therefore the reading should be उदकवतीम् for उदकवन्तम् पीतोदकां
पीतोदकं चक्रथुः
चक्रतुः युध्यमानां ररक्षथुः
ररक्षतुः युध्यमानं
युध्यन्तं समानयुजौ
समान य (?) मनुष्यचक्षु०
? मनुचक्षु० समर्पयन्ती
समर्पयन्ति उषः!
उषाः अस्मान्
अस्मभ्यम् स्तुत्या अनुमादनीयाः स्तुत्याम् । अनुमोदनीयाः तदीयाम्
| ताम् ताञ्जराम् is unnecessary पति is unnecessary शयानं is unnecessary एव
| इदम् The first set is unnecessary गमयतः
गच्छतः यतः
यदि कुरुथः
कुरुतः गमन् स्तनैर्व०
स्तनं व० ० कुशलाः
योधमानः संवृण्वन्तु
संवृणन्तु
५६६ ६०१ ६०४
urur r9
६११
१६
६२२
६४० ६४३ ६४६ ६४६ ६४६
अगमन्
६४६
० कुशलं
६५४ ६५७ ६६१
mr xur
योधयन्

Page #46

( 45 ) INCLUSION OF THE TEXT OF THE RGVEDA AND THE
PADAPAȚHA My own idea was simply to print Verkața Mādhava's commentary only. The text of the Rgveda is well known. Several good editions of the text of the Rgveda are available in the market. Printing of an accented text like that of the RV. involves a good deal of time and labour. By excluding the text of the RV., considerable space would have been saved. And the cost of production would have been proportionately low. In these days of financial stringency, a low price of the edition would have suited scholars. But the Indian literary tradition does not favour the publication of a commentary alone, without its original text, particularly the Rgveda. Orthodox Pandits would not have even looked at it. The Publishers did not like to alienate the sympathy of the orthodox scholars, so the text of the Rgveda had to be added.
The addition of padapatha along with the text of the RV. would have very much increased the bulk of the present edition. As I wanted to save as much space as possible, I edited the commentary in a manner so that the padapātha could be dispensed with. I devised the plan of putting a danda after VenkataMädhava's explanation of each word of a Vedic stanza. Thus his explanation of each word is separately shown. The commentator generally uses a single word to explain a word of the original text. His treatment therefore facilitates the use of the danda, in the way
tioned above. If he uses more than one word to explain a single word, then all such additional words are also put together, the danda being placed at the end only. Thus a reader can see at a glance as to how a particular word of a stanza of the Rgveda is explained by Verikața Mādhava.
The idea to exclude the padapātha should not be construed as to minimise its importance. The Padapātha is virtually equivalent to another commentaryl. In several instances, Padapātha differs from the Samhitā text. A preposition in a subordinate clause is not accented but the padapātha accents the preposition và in RV. III 36.86. Any light which the padapātha throws on the analysis
1 Roth, 'Was ist dann der Pada anders als eine Erklärung'?

Page #47

( 46 ) of the text of the RV., or any help which it affords for the exegesis of the RV. cannot be ignored. Its evidence is invaluable and has therefore been utilised in the present work, particularly on any point where doubts arise or where interpretations differ. But such cases are not many. The extent of additional information, in cases of doubt or different interpretations, derived from the padapātha is quite inconsiderable and its inclusion does not add substantially to the bulk of the present edition. It was therefore duly made available in footnotes. But the opinion of several European and almost all Indian scholars is against the exclusion of even the padapatha. Professor Sten Konow says in his letter, 'I am very much in doubt about the padapātha. It seems to me that it is a serious drawback that it is not printed. Even if you can usually see how it must have been, it will often be necessary to consult other editions. And it would be an advantage to the student if he could be able to work at the hand of this edition without consulting other ones.' Mahāmahopādhyāya Dr. Ganga Natha Jha, M.A., D.Litt., ex-Vice-Chancellor of the University of Allahabad, makes the following remarks in his letter, 'some misgivings have already been entertained in regard to the omitting of the padapātha. I am sorry that the reasons given in the letters do not quite satisfy me regarding the advisability of the omission. .... It seems to me, therefore, false economy to omit this accompaniment to the text, because monumental works like this are published only once in a generation and as the Rgveda is the earliest literary monument of the Aryan race and is not easy to understand, it does not appear to be wise to omit the slightest aid to the comprehension of the meaning of the text.
I suppose, however, it is too late now to make amends, but perhaps if you agree with my view you might add an appendix at the end of each volume giving the padapatha.'
In accordance with M.M. Dr. Ganga Natha Jha's suggestion, the Publishers have decided to add an appendix, giving the padapātha. Thus the intended saving of space, time, and labour has not been practicable.
DIVISIONS OF THE TEXT OF RV. In notes, added on the top of a page, I have shown both the

Page #48

( 47 ) divisions of the text of the Rgveda. Three figures refer to the Mandala, the Sükta and the Mantra. Four figures represent the Astaka, the Adhyaya, the Varga, and the Mantra. Of these two, the division of the text into Mandalas, Sūktas, and Mantras is the more ancient. The ten Mandalas of the Rgveda are clearly referred to in the following passages:
दाशतयीभ्यां वषट्कुर्यादिति हैक आहुः Sān. Br. 8.7 न दाशतय्येकपदा काचिदस्तीति वै यास्कः । RPr. 17.25. Max Muller's ed. and 17.42. Mangaladeva's ed.
आग्नावैष्णवं हविर्न त्वक्संस्तविकी दशतयीषु विद्यते । N.7.8 तदेतदेकमेव जातवेदसं गायत्रं तृचं दशतयीषु विद्यते । N. 7.20. तदेतदृभोश्च बहुवचनेन चमसस्य च संस्तवेन बहूनि दशतयीषु सूक्तानि भवन्ति ।
N. II. 16. तदेतदेकमेव वैश्वदेवं गायत्रं तृचं दशतयीषु विद्यते । N. 12. 40. सप्तचत्वारिंशन्मत्रावरुण्यो गायत्र्यो दाशतयीषु तासां मैत्रावरुणः। SSS. 12.2.16. षट्चत्वारिंशदैन्द्राग्न्यो गायत्र्यो दाशतयीषु तासामच्छावाकः । SSS. 12.2.22. पुर उष्णिक तृतीया दाशतयेनाध्यायेन तां बहवृचा अधीयते । NS. 2. II. नाराशंसीरित्यूचस्ताः प्रतीयाद् याभिः स्तुतिर्दाशतयीषु राज्ञाम् । BD. 3. 154. विस्पष्टं जातवेदस्यं प्रेति दाशतयीषु तु । BD. 8. 88. पञ्चाशीतिर्दाशतयेऽनुवाका दृष्टाः पुराणर्ऋषिभिर्महात्मभिः ।
Anuvākānukramaņi 37. The word दशतयी or दाशतयी means having ten limbs'. The suffix is added to a word signifying number, in the sense of a 'limb'. Panini has the following Sutra for this purpose: संख्याया अवयवे तयप् 5.2 42. The reference is evidently to the Rgveda, described in the above quoted passages as 'ten-limbed,' i.e., having ten Mandalas. Şaļguruśișya has the following remark, in his commentary on the Anuvākānukramani :-दाशतये दशमण्डलयोगिनि वेदे। 38.
The word Mandala itself is used in the sense of a division of the Rgveda in BD. III. 28, II6; V. I03; VI. 39, I30, 145, Katyayana's Sarvānukramani, Avākānukramani and Caranavyaba.
___ The word Astaka is used in the BD. III. 90; VII II8, but not in the sense of a division of the Rgveda. Similarly the word varga is used in the BD. i.s; ii.85, 86, 87; VII 116 but not in the sense of a subdivision of the Rgveda. But the word Adhyāya in the sense of a chapter of the Ķgveda is used both by Anuvākānukramani and Caranavyaba अध्यायानां चतुःषष्टिमण्डलानि दशैव तु। Anu.38.

Page #49

( 48 )
अध्यायाश्चतुःषष्टिः ... अयं देवायेत्यादि ६४ चतुःषष्टिरध्याया इत्यर्थः । Caranaryūha.
Mention of sixtyfour chapters implies the division of the text of the RV. into Astakas although the actual use of that word, in that sense, is not seen in ancient Sanskrit Literature.
The word varga however in the sense of a sub-division of the RV. is used by Anmākānukramani :- वर्गाः षडधिकद्विसहस्रमित्यर्थः 38 Although there is no direct reference to the division of the RV. into Astakas etc. in ancient Sanskrit literature like the Brahmanas, Aranyakas etc., this division seems to have become popular in later times. It is based on symmetry. It divides the Ṛgveda into almost equal and uniform divisions. The varga constitutes a convenient daily lesson for a student.
In addition to the two divisions mentioned above, there is a third division also. It divides each Mandala into Anuvākas, Suktas, and Mantras. It is described by Saunaka, in his Anuvākānukramani :
3rd
4th
5th
6th
अनुवाकानुक्रमणीरूपं किञ्चित्प्रवर्ण्यते । 2 । दृष्टानामनुवाकानामृजु वक्ष्याम्यतन्द्रितः । 4 । सूक्तसंख्यानुवाकानां सूक्तानामृक्समाहिता । 5 । ऋग्वेदे शैशिरीयायां संहितायां यथाक्रमम् । प्रमाणमनुवाकानां सूक्तैः शृणुत शाकलाः ॥ 9 ॥
The total number of Anuvākās in each Mandala is also given:आद्ये चतुर्विंशतिर्हानुवाकाः । 32 1
The total number of Suktas in each Anuvaka is given in 15-20. This information is also given by Sāyaṇācārya in his commentary on the RV. and is collected here for facility of reference. The following statement shows the total number of Suktas in each Anwwāka:
Ist Anuvāka contains I-3 » 4,5,6,7
2nd
8,9,10,11
""
"
""
"
12,13,14,15,16,17
18,19,20,21,22,23
24,25,26,27,28,29,30
Sūktas.
7th 2,31,32,33,34,35
>>
8th 36,37,38,39,40,41,42,43 9th ,, 44,45,46,47,48,49,50
""
"
""
در
33
22
""
""
प्रथमे मण्डले द्वितीयानुवाके चत्वारि सूक्तानि
तृतीयेऽनुवाके चत्वारि सूक्तानि
चतुर्थानुवाके षट् सूक्तानि
पञ्चमेऽनुवाके षट् सूक्तानि
प्रथममण्डलस्य षष्ठेऽनुवाके सप्त सूक्तानि
सप्तमेऽनुवाके पञ्च सूक्तानि
अष्टमे sarast सूक्तानि
नवमेऽनुवाके सप्तसूक्तानि

Page #50

( 49 ) Anuvāka contains
Sūktas Ioth , SI,52,53,54,55,56,57 , दशमेऽनुवाके सप्त सूक्तानि IIth ,, 58,59,60,61,62,63,64 , एकादशानुवाके सप्त सूक्तानि I2th , 65,66,67,68,69,70,71,72,73 , द्वादशेऽनुवाके नव सूक्तानि I3th , 74,75,76,77,78,79,80,81,82, ___83,84
,, त्रयोदशानुवाके एकादश सूक्तानि 14th ,, 85,86,87,88,89,90,91,92,93 ,, चतुर्दशेऽनुवाके नव सूक्तानि Isth , 94,95,96,97,98,99, 100, IOI, IO2, 103,104,IOS
, पञ्चदशेऽनुवाके द्वादश सूक्तानि 16th ,, I06, 107,108,109, IIO, III, II2,II 3,II4,IIS
,, षोडशेऽनुवाके दश सूक्तानि I7th ,, II6,117,II 8,119,120 , सप्तदशेऽनुवाके पञ्च सूक्तानि 18th ,, I2I,122,123,124,125,126 ,, अष्टादशेऽनुवाके षट् सूक्तानि I9th , 127,128,129,130,131,132, 133
, एकोनविंशेऽनुवाके सप्त सूक्तानि 2oth ,, 134,135,136,137,138,139 , विशेऽनुवाके षट् सूक्तानि 2Ist ,, I40,141,142,143,144,145,
146,147,148,149,150, ISI,
I52,153,154,155,156 , एकविंशेऽनुवाके सप्तदश सूक्तानि 22nd ,, 157,158,159,160,161,162, 163,164
, द्वाविंशेऽनुवाकेऽष्टौ सूक्तानि 23rd ,, 163,166,167,168,169,170,
I7I, I72,173,174,175,176, I77,178,179
, त्रयोविंशेऽनुवाके पञ्चदश सूक्तानि 24th ,, I80,181,182,183,184,185, ,, अथ चतुर्विंशेऽनुवाके द्वादश सूक्तानि
___186,187,188,189,190,191 , शतचिनामाचे मण्डले चतुर्विंशत्यनुवाकाः
Thus there are twentyfour Anuvākas altogether in the first Mandala. This division into Anuvākas totally ignores the division into Astakas and Adhyāyas etc. The first Adhyāya ends with the nineteenth Sūkta but the fifth Anuvāka consists of 18-23 Sūktas, both inclusive. Similarly the first Așțaka comes to an end with the 121st Sūkta but the eighteenth Anuvāka consists of 121-1 26 Sữktas, both inclusive. In this manner, the division into Anuvākas does not coincide with the division into Astakas and Adhyāyas.
The following chart gives the number of Adhyāyas of the first Astaka, together with the number of Vargas of each Adhyāya, along with the corresponding number of Sūktas for facility of comparison:

Page #51

( 50 ) Ist Astaka
Total No. of Süktas Ist er = Sūktas 1-19 contains Vargas 37 and
20-32
33-46 4th
47-61 5th
62-80
81-94 7th
95-112 8th
» 113-121
3rd
»
=
6th
CHARACTER OF FOOTNOTES Footnotes are of two kinds: (1) critical and (2) comparative. Critical notes are based on a collation of mss., and record even their minutest differences. With their help, the text of the commentary in toto can be reconstructed as transmitted by each individual ms. Therefrom a reader can get an impression of the true state of the text as represented by each ms., without actually taking the trouble of examining the ms. itself.
Comparative notes are derived from a utilization of the commentaries of Sāyaṇācārya, Skandasvāmin, Yāska, and Brābmanās etc. The commentaries of Sāyaṇācārya and Skandasvāmin constitute an extensive and elaborate explanation. Their exegesis is often identical with that of Verkața Mādhava. The addition of an identical explanation, even in different phraseology, would not have served any useful purpose. It would not have extended the bounds of our intellectual horizon of the knowledge of the RV. Such identical explanation is, therefore, excluded from footnotes. But all cases, in which either Sy. or Sk. or both differ from VM, or give additional meaning, are registered therein, together with the different or the additional meaning, as the case may be. In this manner, all the different interpretations of a Rgvedic word, available from Indian sources, are brought together in one place. The late Professor A. A. Macdonnell, with whom I had the honour to work at Oxford, used to say that the acid test of a scholarly work was that its treatment of any particular subject should save the time and labour of those who may have to study that particular subject afterwards. The

Page #52

(si)
present edition is an endeavour in this direction. By bringing together all or most of the different interpretations of the Řgveda in one place, an effort has been made to save the time and labour of the students of the Rgveda. It may be stated without hesitation or fear of contradiction that a comparison of different commentaries with a view to extract different or additional meanings is a rather laborious process. But time and labour involved have been spent without any grudge and quite cheerfully. If the present work satisfies the conditions laid down in the acid test and if it actually saves the time and labour of those who may study the Rgveda hereafter, I shall feel amply repaid.
ACKNOWLEDGMENT OF HELP It is my pleasant duty to put on record my sincere thanks to the following scholars for useful suggestions:-Dr. A. Berridale Keith, M.A., D.C.L., D.Litt., Professor of Sanskrit and Comparative Philology at the University of Edinburg; Dr. E. J. Johnston, M.A., D.Litt., Boden Professor of Sanskrit at the University of Oxford; Dr. Sten Konow, Ph.D., Professor of Sanskrit at the University of Oslo; Dr. Otto Stein, M.A., D.Litt., Professor of Sanskrit at the German University of Prague; Drs. L. Renou and Jules Bloch, Professors at the University of Paris; Dr. W. Wüst Ph.D., Professor of Sanskrit at the University of Munich; Mahāmahopādhyāya Dr. Ganga Natha Jha, M.A., D.Litt., ex-ViceChancellor of the University of Allahabad; Drs. S. K. Chatterjee, M.A., D.Litt., and V. Bhattacharya, M.A., Ph. D., Professors at the University of Calcutta; Dr. S. K. De, M.A., D. Litt., Professor at the University of Dacca; Professor Siddheśvara Varma, M.A., D. Litt., of the Prince of Wales College, Jammu; Dr. Franklin Edgerton, Professor of Sanskrit at the Yale University, New Haven, Con. U. S. A.; V. V. Mirashi Esq., M.A., Professor of Sanskrit at the University of Nagpur; Dr. Manilal Patel, Ph.D., Professor of Sanskrit and German at the Viśvabhārati University, Sāntiniketana, Bengal; Mahāmahopādhyāya P. Lachhmi Dhar M.A., Head of the Sanskrit Department of the University of Delhi; and R.B. Dr. S. K. Belvalkar, M.A., Ph.D, I.E.S. (Retd.). Pandit Ramchandra Kushal, Sāstrī, B.A., Lecturer in Sanskrit Literature and Poetics at

Page #53

( 52 ) the Oriental College, Pandit Parmeshwaranand, Sastri, Principal, S. D. Sanskrit College, Lahore and my old pupil Pandit Jagdish, Sāstrī, M.A., M.O.L., Mcleod Kashmir Research Student of the Punjab University, have helped me in correcting proofs. My old pupils, present colleagues, and friends, Mr. Jagan Natha, M.A., Lecturer in Epigraphy at the University of the Punjab; Mr. Saran Das Bhanot, M.A., Professor of Sanskrit at the F. C. College, and Mr. Raghunandan, Sastri, M.A., M.O.L., Lecturer in Veda and Nirukta at the Oriental College, Lahore, have read the Preface in the ms. and have given me the benefit of their criticism and suggestions.
निष्कामभावेनारम्भाः सकलाः संप्रवर्तिताः । संसिद्धि यान्ति किन्त्वत्र नालं पुरुषपौरुषम् ॥ परब्रह्मकृपवैका परमेतन्निबन्धनम् । यस्याः कणलवेनापि ब्रह्माण्डानां च संस्थितिः ॥ तस्मादणोरणीयोऽपि दोषयुक्तं च यत्कृतम् । जानताऽजानता वैतत्परब्रह्मार्पणं भवेत् ॥
ORIENTAL COLLEGE, LAHORE Į
DECEMBER, 1938
LAKSHMAN SARUP

Page #54

श्रीवेङ्कटार्थतद्भवेन माधवेन विरचिता ऋग्वेद संहिताव्याख्या ऋगर्थदीपिका

Page #55

Page #56

ओ३म् अथ ऋग्वेदे प्रथमाष्टके प्रथमोऽध्यायः।
श्रीवेङ्कटार्यतनयो व्याचिकीर्षति माधवः । अक्संहितामस्य देवः प्रसीदतु विनायकः ॥ १॥ लोकसिद्धं विभक्त्यर्थमनुक्ते तत्र न त्यजेत् । निरुक्तमग्रतः कुर्याद् याक्प्राणं तथा स्वरम् ॥२॥ पदानि पूर्व जानीयात् पदस्वरमनन्तरम् । उपसर्गान् क्रियाशब्दैः संयोज्यार्थ प्रदर्शयेत् ॥३॥ निघाततिङ्पदस्यार्थे वाक्यार्थः पर्यवस्यति । अनिघातोऽपि पादादौ विशेषस्तत्र वक्ष्यते ॥४॥ निघाततिङपदस्यार्थ वाक्यान्ते दर्शयेच्छनैः । उदात्ततिपदस्यार्थमुच्चैरादौ प्रदर्शयेत् ॥५॥
8. The rhythm of the last
four syllables in A and C should be, and is not, iambic. # followed by fu in C is long. Thus rhythm in C becomes trochaic. It is a | metrical fault although this kind of sloka is allowed | by Piigala. 5. 14 भ्रौ न्तौ च
०मद्य R. २. वेदः P. ३. Cf. N. 2. I: यथार्थ विभक्तीः
सन्नमयेत; BD. II. 99-IOI :
प्रधानमर्थः शब्दो हि तद्गुणायत्त इष्यते . . . .लिङ्ग धातुं विभक्ति च संनमेत्तत्र तत्र च । Cf. VM. Ist. ast. 5th ch. 8th v. अर्थे स्पष्टे स्वरं जह्यात् and also VIIIth ast. 7th ch. 3rd. v. : अत्र ब्रूमो लोकसिद्धःपदार्थो
ऽन्वय एव च। ... तथार्थस्य क्रमः... ४. Cf. Yaska : अथापीदमन्तरेण
मन्त्रेष्वर्थप्रत्ययो न विद्यते N. I. IS, VNS., नानिरुक्तार्थविकश्चिन्मन्त्रं
निर्वक्तुमर्हति। ५. यावदर्थ र ६. ०र्थ उच्च० P. ७. ०रादा S.

Page #57

Ist astaka Ist ch. 1
Introductory J
यद्यदीत्यादिभिर्युक्तं तिर्थं च स्फुटं वदेत् । अवान्तराणां वाक्यानामन्तेऽर्थे तं च दर्शयेत् ॥६॥ अथात्र कारणं ब्रूहि वाक्यादौ तिङदात्तवत् । सर्वानुदात्तमन्यत्र नार्थभेदस्तु कश्चन ॥७॥ अर्थभेदादिति ब्रूमः श्रोतादिमिह तिङ्पदम् ।। उदात्तवत्समाहन्ति स यथाभिमुखो भवेत् ॥८॥ उदात्तकारकपदैस्तत्र पूर्व समाहते । पदं सर्वानुदात्तं स्यान्मध्येऽन्ते वाथ यद् भवेत् ॥६॥ अनुपादं विरम्यार्थमृषयः कथयन्त्यतः ।। पुनश्चोबोधनं कर्तुं पादादौ तिकुदात्तवत् ॥१०॥ अनुदात्ते पदे यत्र तत्र संस्थापयेत् द्विधा । 'वायविन्द्रश्च चेतथस्’ ‘तावा यातमुप द्रवत्' ॥११॥ भगवान् पाणिनिर्वेत्ति वाक्यवृत्तीः समञ्जसम् । प्रतिषेधो निघातस्य बोद्धव्यो विहितैरतः ॥१२॥
१. उद्य० . २. तिङन्तं R.
etc. are accented although 3. Raja's reading a does not they are verbs. As far as sita
harmonise with तिङन्तं। तस्य | is concerned, it is accented would have been better. But as a verb, see RV. I. 22.
तं च suits quite well तिथं II; V. 87. 8, 9; VII. 39.3 ४. Cf. पादादिः,भाषिकपरिशिष्टसूत्रम् २.३ ६. ० मासान्ति P. ७. ०न्त्यथा P. ५. श्रोतारमि० D, R and S. श्रोतारम् । ८. ०ल्बोधनं P. त्बोधनं D.
can be construed as an object | ९. ०पये P. D. १०. ते तथस् P. of ब्रूमः, but it really does not | ११. RV. I. 2. 5. Unaccented convey any sense. I think the in S. and R. author wants to mention श्रोत १२. RV. I. 2. 5. Unaccented as an illustration. The mean- in S. and R. ing in my opinion is that श्रोत | १३. वाक्यं वृत्तिः P.

Page #58

r Ist astaka Ist ch. L Introductory
तत्र संबोधनपदैर्नरः संबोधितोऽपि सन् । वाक्यार्थोबोधनं कर्तुं पुनराहन्यते तिङा ॥१३॥ नन्दात्तं पदं दृष्टं वाक्यमध्येऽपि तद् यथा । 'मा नः शंसो अररुषः' 'इन्द्र सोमं पिबेति च ॥१४॥ तत्र ब्रूमोऽर्थसंस्थानमिह यस्मिन् भवेत् तिङि । तन्नः सर्वानुदात्तं स्यादसंस्थित उदात्तवत् ॥ १५॥ मा प्राप्नोतु कदर्यस्य शंसोऽस्मान् ब्रह्मणस्पते । रक्षेवमिति मन्त्रार्थः पाने चावेशनं फलम् ॥१६॥ लुडर्थे ननु वाक्यार्थः स्पष्टं संतिष्ठते तव । सत्यमाह भवानेतत् काकुस्तत्र तु विद्यते ॥१७॥ यथा तिनु हियुक्तेषु ह्यर्थे वाक्यस्य संस्थितिः । एवं लुट्यपि संस्थानं तस्मिन् काकाविति स्थितिः ॥१८॥ 'परा हि मे विमन्यवः' ‘ा हि ष्मा सूनवे पिता । 'नहि वामस्ति दूरके' 'आयजी वाजसातमा' ॥१६॥ आश्चर्य एषु मन्त्रेषु तिर्थः पर्यवस्यति । । हेतौ 'सं यन्मदायेति तेष्वतस्तिकुदात्तवत् ॥२०॥
१. ०त्बोधनं D.
in S. and R. २. अनुदात्तपदं S.
१२. पितं P. ३. ०ररुषा D.
१३. Rv. I. 26. 3a. Unaccented ४. RV. I. 18. 3a.
___in S. and R. unaccented in S. and R. | १४. RV. I. 22. 4a. Unaccented ५. RV. I. I. Ia.
in S. and R. unaccented in S. and R.
१५. तम D. ६. अत्र R; तत्र Omitted by P. १६. RV. I. 28. 7a. Unaccented ७. तत्तु R. ८. ०र्थेन न D. cf. in S. and R. ___Pa. 8. I. 29 न लुट्
। १७. षु P. ९. न P. १०. लग्यपि P. D. १८. RV. I. 30. 3a. Unaccented ११. RV. I. 25. 4a. Unaccented in S. and R. ०मादयेति R.

Page #59

Ist astaka Ist ch. 1
Introductory
एवं येनेह युक्तं सत् तिङन्तं न निहन्यते । तदर्थे तत्र संस्थानं न तिङर्थ इति स्थितिः ॥२१॥ एवं पदे समासे च यत्रोदात्तो व्यवस्थितः । वर्ण पदे वा तत्रापि काकुरस्तीति निश्चयः ॥२२॥ तत्रैकस्मिन् पदे काकुर्देवैरेवावगम्यते । सूक्ष्मविद्भिः समासस्थः प्राकृतैरपि तिङ्स्वरः ॥२३॥ म्लेच्छेन....................हर्तृषु । वाक्यवृत्तिप्रकारोऽयं सदृशो लौकिकेष्वपि ॥२४॥ मन्यन्ते पण्डितास्त्वन्ये यथाव्याकरणं स्वरम् । व्यवस्थितो व्यवस्थायां हेतुः कश्चिन्न विद्यते ॥२५।। माधवस्य त्वयं पक्षः स्वरेणैव व्यवस्थितिः । अर्थमभीप्सत्..................॥२६॥ अग्निमीळेअर्थज्ञानमृषिज्ञानं भूयिष्ठमुफ्कारकम् । वक्ष्यन्त ऋषयस्तस्मात् स्वरूपस्थास्तु देवताः ॥२७॥
१३
१. येन वियुक्तं P. २. यत् R. reading is ज्ञानं ऋषि Pro३. Cf. YPr 6. II-6. 23. Pa. bably the correct reading 8. I. 29-8. I. 66.
seems to be अर्थज्ञान ऋषि i. e. ४. संस्थान P. ५. Omitted by P. knowledge of seers helps to ६. तत्रैतस्मिन् R. ७. ०स्वरं P. D. understand the meaning of ८. S. reads म्लेच्छनव्यवहर्तषु as the stanza C/o माधवानुक्रमणी
the final part of the first Appendix IV.ऋषिनामार्थविज्ञानाhemistich. R. omits it दृचामर्थविनिश्चयः। p. cix. Raja's
altogether. ९. स्त्वमन्ये P. ed. तत्रार्षदेवतयोरर्थावबोध उपयुज्य१०. तत्र न R. ११. अन्यमर्थमभीप्स मानत्वात् ते दर्शयिष्येते Skanda on
S. R. omits it altogether RV. I. 1. I. १२. ज्ञानमृषी नूनं P. In Ms. D. the | १३. ०स्थानस्तु P.

Page #60

Acharya Shri Ka
[ I.I.I.
१.१.१.१. ]
पादावसानविज्ञानं छन्दोज्ञानेन सिध्यति । पारुच्छेपादिषु ज्ञेयमतश्छन्दश्च यत्नतः ॥२८॥ विनियोगपरिज्ञानाद्यजुषामर्थनिश्चयः । इतिहासैद्मगानां बहुब्राह्मणदर्शितैः ॥२६॥ उपक्रमेषु सूक्तानामुयुक्त इव दृश्यते ।
संहरन्निव चान्तेषु सूक्तं ज्ञेयमतो बुधैः ॥३०॥ अग्निमीळे पुरोहितं य॒ज्ञस्य देवमृत्विजम् । होतारं रत्नधातमम् ॥१॥ मधुच्छन्दा वैश्वामित्र ऋषिः।
अग्निम् । स्तौमि। पुरो निहितमुत्तरवेद्याम् । यज्ञस्य । द्युस्थानम् । स्वे स्वे काले देवानां यष्टारम्। ह्वातारं देवानाम् । रमणीयानां धनानां दातृतमम् ।
१. ०वदिषु D. २. यत्नतुः P. ष्येभ्यश्चाग्निर्ददाति। तदायत्तत्वाद् ३. ०द्ययुषा० P. D. ४. ०हास । दीपयति च। Skt. ____ ऋगा . D. ०हस गा P. ११. होतारं D. होतारमृत्विजं देवानां यज्ञेषु ५. उप P. ६. Verses 27-30 both | होतनामक ऋत्विगग्निरेव । तथाच
inclusive are not read by R. श्रूयते अग्नि देवानां होतेति। Sy. ७. Cf. BD. 2.126. आग्नेयं प्रथमं सूक्तं अग्नि देवानां होतेति श्रुतेः। अग्नि
मधुच्छन्दस आर्षकम् । KSA. I. दैव्यो होता तदधिकृतस्तु (तदधिष्ठि___अग्निं नव मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः।
तस्तु R.) मानुषो होता हौत्रं कर्म ८. स्तौति D.
(कर्म om. R.) करोति। ९. कीदृशग्नि यज्ञस्य पुरोहितम्। यथा अथवा ऋत्विग्धोतृशब्दावपि क्रिया
राज्ञः पुरोहितस्तदभीष्टं सम्पादयति शब्दावेव । ऋतावृतौ यष्टारम् ऋत्विजम् तथाग्निरपि यज्ञस्यापेक्षितं होम (यष्टा ऋत्विक् R.) यो यो यागकासम्पादयति । यद्वा यज्ञस्य सम्बन्धिनि लस्तत्र तत्र यष्टारमित्यर्थः (यागस्य काले पूर्वभाग आहवनीयरूपेणावस्थितम् Sy. काले यष्टारं R.) होतारमाह्वातारम् । शान्तिकपौष्टिकैः कर्मभिर्यो राजान- कस्य। सामर्थ्याद्देवानाम्। Skt. मापद्भ्यस्त्रायते स पुरोहित उच्यते | १२. Ratna. is a synonym of . . . . आपदामपहन्तारमित्यर्थः . . .। wealth, Ng. 2. I0... अथवा पुरोहितशब्दः क्रियाशब्दः। १३. Cf. N. 7. I. अग्निमीळेऽग्नि पूर्वस्यां दिशि निहितमाहवनीयात्मना याचामि। ईळिरध्येषणाकर्मा पूजास्थापितम्। Skt.
कर्मा वा... देवो दानाद्वा दीपनाद्वा १०. देवं दानादिगुणयुक्तम्। Sy.
द्योतनाद्वा द्युस्थानो भवतीति वा ... देवम्-दीव्यतिर्दानार्थे दीप्त्यर्थे वा। होतारं ह्वातारं जुहोते.तेत्यौर्णवाभः। दातारं दीप्तं वा.. . . . यज्ञस्य दातारं | रत्नधातमं रमणीयानां धनानां दातृदीपयितारं वा। यज्ञं हि देवेभ्यो मनु- तमम्।

Page #61

I.I.3. ]
[ १.१.१.३ः
अग्निः पूर्वेभिऋषिभिरीड्यो नूतनैरुत । स दे॒वाँ एह वक्षति ॥२॥
अग्निः पूर्वेभिः। अग्निः। पूर्वेः। ऋषिभिः। स्तोतव्यः। अस्माभिश्च । नवतरैः। सः। देवान्। इह। आवहतु। अग्निना रयिमश्नवृत्पोषमेव दिवेदिवे । यशसं वीरवत्तमम् ॥३॥
अग्निना रयिम्। अग्निना स्तुतेन। पशून् । प्राप्नोति । पोषम्। च प्रजानां पशूनाञ्च । अन्वहम् । यशश्च। अतिशयेन वीरपुरुषयुक्तम् । यशसशब्दो यशःशब्दपर्यायो मध्योदात्तः।
११
१. पूर्वेभिः P. पूर्वेभिः ऋत्विग्भिः । कश्चित् । Skr.
पूर्वैरस्मत्तः पूर्वकाल ग्वगिरःप्रभृ- | ६. Cf N. 7. 16. अग्निर्यः पूर्वेभिर्ऋषितिभिः। Skt.
भिरीळितव्यो (वन्दितव्यो) ऽस्मा२. उतशब्दो यद्यपि विकल्पार्थे प्रसिद्धस्त- भिश्च नवतरः। स देवानिहावहत्विति ।
थापि निपातत्वेनानेकार्थत्वादौचित्येनात्र ७. अग्निना निमित्तभूतेन Sy. समुच्चयार्थो द्रष्टव्यः। Sy.
अग्निनेति तृतीयानिर्देशाद् दत्तमिति उतशब्दोऽप्यर्थे समुच्चये। Skt. वाक्यशेषः। पञ्चम्यर्थे वा तृतीया। ३. नूतनैरुत । नूतनमिति नवनाम ..... अग्निना दत्तम् अग्नेर्वा सकाशात् । Skt.
नवैश्च. . . . । यावान् कश्चिदृषिस्तेन अग्निना दत्तमग्नेस्सकाशाद्वा । पञ्चम्यर्थे सर्वेण यतः स्तोतव्यः, अतोऽहं स्तौमि...। तृतीया। Skr. ८. रयिं धनम् । Sk. एवमस्यार्धर्चस्य पूर्वय,कवाक्यता। ९. प्रजाश्च is added before अपरः पादो भिन्नं वाक्यम् । Skt. आप्नोति S. . . .अथवा अस्या ऋच एकवाक्यता कः? सामर्थ्यात्स्तोता। Sk. स्यात् । यः पूर्वैर्नवैश्च स्तुत्यस्स देवानिह | १०. पोषमेव प्रतिदिनं पुष्यमाणतया वर्धमानजगत्यावहति । अथवा इह प्रकृते कर्मण्या- मेव न तु कदाचिदपि क्षीयमाणम् Sy. वक्षति। लोडर्थे लेट। इह कर्मणि एवशब्दोऽवधारणार्थासम्भवाच्चार्थे Skt.
देवानावहतु। Skr. चा P. ११. यशसं दानादिना यशोयुक्तम्. . . यशो४. इह यज्ञे Sy. इहेति कृत्स्ने ऽस्यास्तीति विग्रहे सति 'अर्शआदिभ्यो
जगति. . . . अथवा इहेति प्रकृतस्य ऽच्' इत्यच्प्रत्ययः। चित्स्वरं व्यत्ययेन
कर्मणः प्रतिनिर्देशः...इह कर्मणि Skt. बाधित्वा मध्योदात्तत्वम् Sy. ५. ०हति S.
यशसं यशः। यशःशब्दः कीर्तिपर्यायः । वहतिधातोर्लोडर्थे छान्दसो लुट् ... यद्वा छान्दसत्वाच्चामो न लुक्। यशश्च लेटि 'सिब्बहुलम्' इति सिप् प्रत्ययः Sy. कीतिञ्चेत्यर्थः। Skt. लडर्थे लेट. . . . . आवहति ..... १२. वीराः पुत्रास्ते यस्मिन् सन्ति तद् वीरवक्षतीति लोडर्थे लट'. . .आवहतु Skt.. वन् । अतिशयेन वीरवद् वीरवत्तमम् । स एव देवानावहति यज्ञेषु। नान्यः बहुभिः पुत्रः सहितमित्यर्थः। Skt.

Page #62

१.१.२.१. ]
[ I.1.6. अग्ने यं य॒ज्ञमध्वरं विश्वतः परि रसि । स इदेवेषु गच्छति ॥४॥
अग्ने ! । यम् । यज्ञम्। हिंसारहितमर्हिसितं त्वत्सन्निधानादसुरैः। सर्वतः। परिभवसि गार्हपत्यादिव्यूहेन अरानिव नेमि ः। सः। एव । देवेषु । गच्छति।
अग्निहोता कविक्रतुः सत्यश्चित्रश्रवस्तमः । देवो देवेभरा गमत् ॥५॥ अग्निः । होता। कान्तप्रज्ञः । सत्यकर्मा। अतिशयेनाश्चर्यश्रवणः । देवः। देवैः सह।
आगच्छतु।
यदङ्ग दाशुषे त्वमग्ने भद्रं करिष्यसि । तत्तत्स॒त्यमङ्गिरः॥६॥
यदङ्ग। यत्। त्वम्। क्षिप्रम् । अग्ने!। हवि : प्रयच्छते ऽ नन्तरमेव। कल्याणम् ।
१. ०दसृमरेः P.
Cf. N. 12. 13. कविः कान्तदर्शनः । अध्वरशब्दोऽयं यज्ञमित्यनेन पौन- Cf. Ng. 2. 1; 3. 9. रुक्त्यान्न यज्ञनाम। किन्तहि ? तद्वि- ७. सत्यः अनृतरहितः फलमवश्यं प्रयच्छशेषणम्। ..... ध्वरतिः हिंसाकर्मा । तीत्यर्थः .... सत्सु साधुः सत्यः Sy. ध्वरणं ध्वरो हिंसा यस्मिन् नास्ति । सत्यः अभिसम्पादकः। यथाभिलषितसोऽध्वरः। यज्ञे हि सर्वस्यानुग्रहः, न फलद इत्यर्थः Skt. हिंसा. . . . अथवा षष्ठ्यर्थे बहुव्रीहिः।। ८. श्रूयत इति श्रवः कीर्तिः अतिशयेन अविद्यमानो ध्वरो यस्य सोऽध्वरः।। चित्रकीतियुक्तः Sy. रक्षोभिरहिसितत्वगुणमित्यर्थः। सर्वत्र चित्रं पूजनीयम्। विचित्रपर्यायो वा षष्ठ्यर्थे द्वितीया। यस्य यज्ञस्य चित्रशब्दः । श्रव इत्यन्ननाम वा धननाम हिसाव जितस्य Skt. २. सर्वासु दिक्षु वा कीतिपर्यायो वा। अतिशयन पूज्यं Sy. ३. परितः प्राप्तवानसि। Sy. विचित्रं वा अन्नादीनामन्यतमं यस्य परिभूः। परिपूर्वो भवतिः सर्वत्र परिग्रहे। स चित्रश्रवस्तमः। Skt. परिग्रही भवसि Skt.
९. देवः दाता दीप्तश्च । Skr. ४. देवास्तमेव परिगृह्णन्ति नान्यमित्यर्थः । १०. य P. D. Skt.
११. अत्यभिमुखीकरणाओं निपातः। ५. होता होमनिष्पादकः। Sy.
अङ्गाग्ने हे अग्ने Sy. होता देवानाम् Skt.
अङ्गति निपातोऽत्र पादपूरणः क्षिप्रार्थो ६. क्रान्त० S. कविशब्दो ऽत्र क्रान्तिवचनो वा Skt.
नतु मेधाविनाम। ऋतः प्रज्ञानस्य कर्मणो १२. आमन्त्रितस्याग्निशब्दस्य पदात्परत्वेवा नाम । ततः कान्तप्रज्ञः क्रान्तकर्मा । नाष्टमिकानुदात्तत्वं न शङ्कनीयम्, वा Sy.
अपादादौ इति पर्युदस्तत्वात्। ततः कविशब्दोऽत्र कान्तवचनः न मेधा- षाष्ठिकमायुदात्तत्वमेव Sy. विनाम । ऋतुशब्दः प्रज्ञानाम कर्मनाम | १३. भद्रं वित्तगृहप्रजापशुरूपं कल्याणम् Sy. वा। क्रान्तं गतं सर्वत्राप्रतिहतं प्रज्ञानं | भद्रं भजनीयं स्तुत्यम् उत्कृष्टम् इष्टकर्म वा यस्य स कविक्रतुः Skt.
मित्यर्थः।. . . . . धनमन्नं वा Skt.
HTHHHHHHHHH

Page #63

Acharya Shri Kailas
I.1.7.]
८
[ १.१.२.२. करिष्यसि। तव। एव । तत् । सत्यम् । अङ्गिरसामेकः। अन्यस्तु कृतं विस्मरत्यपि ।।
उप त्वाग्ने दिवेदिवे दोषावस्तर्धिया वयम् । नमो भरन्त एमसि ॥७॥
उप त्वाग्ने। उपगच्छाम : । त्वाम् । अग्ने ! । वयम्। अन्वहम्। सायञ्च प्रातश्च । अग्निहोत्रकर्मणा। अन्नम्। भरन्तः ।
१. इह करोतिः क्रियासामान्यवचनो दाने गुणतोऽग्नेरिदमभिधानम्। अङ्गानि वर्तते। दास्यसीत्यर्थः। Skt.
शरीरावयवाः। तद्वदङ्गि शरीरं तस्य २. यज्ञान्तरे हविः कृत्वा तुभ्यमेव प्रदा- स्थितिहेतुः अशितपीतरसोऽङ्गिरसः तं स्यत इत्यर्थः। Skt. ३. त्यम् P. करोति अङ्गिरसयति। 'तत्करोति एतच्च सत्यं नत्वत्र विसंवादोऽस्ति। तदाचष्टे' इति णिच् । ण्यन्तात् क्विप् । यजमानस्य वित्तादिसम्पत्तौ सत्यामुत्त- हे अङ्गिरः शरीरस्थितिहेतोरशितपीतररक्रत्वनुष्ठानेनाग्नेरेव सुखं भवति Sy. सस्य कर्तरित्यर्थः। जाठरोऽप्यग्निरन्नं नैतदनृतं मयोच्यत इत्यर्थः। अथवा.... रसीकरोति रसो लोहितमांसस्नायवस्थियद् यजमानाय भद्रं धनमन्नं वा चिकी- मज्जाशुक्रभावेन परिणममानः शरीरर्षसि तवैव तत्सत्यं नान्यस्य कस्यचित् । स्थितिहेतुर्भवति Skt. यथा चिकीर्षितदानकरणसमर्थो नान्यः Cf. N. 3. 17. अङ्गारेष्वङ्गिराः। कश्चिदित्यर्थः Skt.
अङ्गारा अङ्कनाः [अञ्चनाः] ४. अङ्गिरसामेव P.
५. Omitted by P. ६. विसुम • P अङ्गिरस्त्वमेकःS. ऐतरेयिणोऽपि प्रजा- ७. रात्रावहनि च... दोषाशब्दो रात्रिवाची पतिदुहितृध्यानोपाख्याने समामनन्ति- वस्तर् इत्यहर्वाची द्वन्द्वसमासे कार्तकौजयेऽङ्गारा आसंस्तेऽङ्गिरसोऽभवन्निति पादित्वादाद्युदात्तः Sy. दोषेति रात्रितस्मादङ्गिरोनामकमुनिकारणत्वादङ्गार- नाम...रात्रौ। स्वेन ज्योतिषा तमसारूपस्याग्नेरङ्गिरस्त्वम् Sy.
माच्छादयितः। Skt. हे अङ्गिरः! अङ्गिरा ऋषिः। तस्यो- ८. धिया बुद्ध्या Sy. धिया यादृश्यस्माकं त्पत्तिकारणमग्निः। नाग्निरङ्गिराः।। प्रज्ञा तादृश्या Sk. Cf. Ng. 2. 1;
एवं ह्येतिहासिकाः स्मरन्ति । 3.9.Cf. N. 12.30. धीभिः कर्मभिः। त्रिसांवत्सरिकं सत्रं प्रजाकामः प्रजापतिः। ९. नमः S. नमो भरन्तो नमस्कारं सम्पादआहरत् सहितः साध्यविश्वेदेवैस्तथा सह ॥ यन्तः Sy. नमः स्तुतिम् Sk. तत्र वाग् दीक्षणीयायामाजगाम शरीरिणी। Cf. Ng. 2. 7. १०. भरन्तं P. रेतश्चस्कन्द तां दृष्ट्वा तस्याथ वरुणस्य च ॥ भरन्तः। 'हा हरणे' इत्येतस्यैवैतत् भत्वं तच्छु– प्रवहन् वायुरग्नौ प्रास्यद् यदृच्छया। 'हग्रहोर्भश्छन्दसि' इति हस्य भः । हरन्तः ततोऽचिषु भृगुर्जज्ञे अङ्गारेष्वङ्गिरा ऋषिः॥ प्रापयन्तः स्तुतिं कुर्वन्त इत्यर्थः Sk.
इति। ११. Madhava ignores आ। तेनाङ्गिरसः कारणमग्निर्नाग्निरङ्गिरा... आङत्र धात्वर्थानुवादी Sk.। उप अङ्गिरसः कारणभूतेत्यर्थः। अथवा समीपे त्वा एमसि त्वामागच्छामः। Sy.

Page #64

१.१.३.१. ]
[ I.2.1. राजन्तमध्वराणां गोपामृतस्य दीदिविम् । वर्धमान स्वे दमे ॥८॥
राजन्तमध्वराणाम् । दीप्यमानम् । यज्ञानाम् । स्वे । दम आहवनीये। समिध्यमानमुपेमः। गोपायितारम्। सत्यस्य। दीप्तम्।
स नः पितेव सुनवेऽग्ने सूपाय॒नो भव । सचखा नः ख़स्तये ॥६॥ स नः। स त्वम् । अस्मभ्यम् । यथा पिता। पुत्राय। सूपचर एवं सूपचरः। भव। सेवस्व च। अस्मान् । अविनाशाय।
I.2.
वायवा याहि दर्शन॒मे सोमा अरंकृताः । तेषां पाहि श्रुधी हवम् ॥१॥ वायवा याहि। पूर्व सूक्तं प्रातरनुवाके शंसनीयम्। अथ सूक्ताभ्यां प्रातःसवनदेवताः
१३
स्तौति।
. १. राजन्तम्-राजतिरैश्वर्यकर्मा। ईशा- | स्वस्तीत्यविनाशनाम। अस्तिरभिनम् Sk.
पूजितः। सु अस्तीति। २. राक्षसकृतहिंसारहितानां यज्ञानाम् । Sy. | १०. Ms. D. puts the figure ॥१॥ ३. स्वे दमे स्वकीयगृहे यज्ञशालायाम्। Sy. here to indicate the end of ___ दम इति गृहनाम. . . . यज्ञगृहे। Sk. the first hymn. No such ४. ऋतस्य सत्यस्यावश्यंभाविनः कर्म- number is given in P. फलस्य। Sy.
११. पूर्वसूक्तं S. ऋतस्य यज्ञस्यैव। ऋतशब्दो हपठितो- | १२. Cf. BD. ज्ञेयाः सर्वेऽन्यदेवत्यास्तृचाः ऽपि भूयिष्ठं यज्ञनाम दृश्यते Sk.
सप्तात उत्तराः। II. 126. ५. दीप्तः P. D. पौनःपुन्येन भृशं वायव्यः प्रथमस्त्वेषामैन्द्रवायव उत्तरः।
वा द्योतकम्। Sy. दीदिविम् अत्यर्थ मैत्रावरुणोऽथाश्विनोऽप्यन्द्रोऽतो वैश्वदीप्तम्। Sk.
देवकः। II. 127 ६. अस्माकम् । Sk.
सारस्वतस्तु सप्तम एताः प्रउगदेवताः। ७. सूनुरित्यपत्यनाम। षष्ठ्यर्थे चात्र
II. 135. ___ चतुर्थी । यथा पिता पुत्रस्य। Sk. Cf. KSA. वायो वायव्येन्द्रवायव८. शोभनप्राप्तियुक्तः Sy.
मैत्रावरुणास्तृचाः। अश्विना सूपायनः सूपगमः सुखोपसर्पः। Sk. द्वादशाश्विनन्द्रवैश्वदेवसारस्वतास्तृचाः । ९. Cf. N. 3. 21. सेवस्व नः स्वस्तये।। सप्तताः प्रउगदेवताः। I.

Page #65

I.2.3.]
[ १.१.३.३. वायो। आयाहि । दर्शनीय ! । इमे । सोमाः। पवमानाभिषवाभ्यामलङ्कताः । तान् । पिब । शृणु च नः । ह्वानम्।
चादिलोपे विभाषेति यस्तिङ नेह निहन्यते । स्फुटमर्थं वदेत् तस्य निहतश्चेदथास्फुटम् ।। निहन्यमाने पूर्वस्मिन् द्विः संस्थापनमिष्यते । पिब सोमानिमांश्च त्वं शृणु ह्वानमिदं च नः ।।
इति।
वाय उक्थेभिर्जरन्ते त्वामच्छा जरि॒तारः । सुतसोमा अहर्विदः ॥२॥
वाय उक्थेभिः। वायो ! । त्वाम्। प्रति। शस्त्रैः। स्तुवन्ति। स्तोतारः । अभिषुतसोमाः। लब्धाहर्मुखाः। वायो तव प्रपृञ्चती घेना जिगाति दाशुषे । उरूंची सोमपीतये ॥३॥ वायो तव। वायो ! । धनेन स्तोतॄन् प्रपञ्चती संयोजयन्ती। शतं युष्मभ्यं सहस्र
१. दर्शनीय ! दर्शनार्ह ! यो हि दृष्टो दर्शन- ऽग्निष्टोमादिक्रतो वैदिकव्यवहारेण
फलं साधयति स दर्शनार्हः नेतर:। Skt. प्रसिद्धः क्रत्वभिज्ञा इत्यर्थः। Sy. २. कृतः P. पर्याप्ताः कृताः भूषिता वा अहर्विदः। अहःशब्दोऽत्राना यः
बहवः कृताः। श्रयणादिभिर्वा संस्कारः समाप्यते ज्योतिष्टोमादिः सोमयागः संस्कृता इत्यर्थः। Skt.
तस्य वाचकः, न दिवसस्य। प्रक्रान्तस्य ३. तेषां तान् सोमान्। यद्वा तेषामेकदेश- ज्योतिष्टोमादेरहःपरिमितस्य सोमयामित्यध्याह
गस्य ज्ञातार इत्यर्थः। Skt. तेषां द्वितीयार्थे षष्ठी एषा। षष्ठीनिर्दे- १०. प्रवृञ्चती P. D. शादेव वा एकदेशमिति शेषः। तान् । ११. प्रपञ्चती प्रकर्षेण सोमसम्पर्क कुर्वन्ती वैकदेशं स्वांशलक्षणम् Skt.
सोमगुणं वर्णयन्तीत्यर्थः। Sy. तेषामेकदेशं स्वीयं वा Skr.
प्रपञ्चती। पूची सम्पर्के। सामर्थ्याच्च ४. 'चादिलोपे विभाषा' Pa 8. I. 63. | सोमसम्पर्के वर्तते नच, यत्र क्वचित् । ५. पूर्वेऽस्मिन् S. ६. संस्थान P. सम्पर्केण चात्र स्वहेतुरभिलाषो लक्ष्यते। ७. cf. N. I0. 2. वायवायाहि दर्श- अभिलाषार्थ एव वा पृञ्चतिः। प्रक__नीयमे सोमा अरता (अलङ्कृता) र्षेण सोममभिलषन्तीत्यर्थः। अथवा
तेषां पिब शृणु नो ह्वानमिति।। पपृक्षा महयतीत्यर्चतिकर्मसु पाठात् ८. उक्थेभिराज्यप्रउगादिशस्त्रः। Sy. पृञ्चतिः स्तुत्यर्थोऽपि न सम्पर्कार्थ
उक्थशब्दः स्तोत्रवचनः स्तोत्रैः। Skt. ! एवेति गम्यते। व्यत्ययेन वा शप्प्रत्ययः ९. लब्धं विमुखान् P.
कर्मणि। प्रपञ्चती प्रकर्षेण स्तूयमानेअहविदः लब्धाहर्मुखाः S.
त्यर्थः। Skt. अहविदः अहःशब्द एकेनाहा निष्पाद्ये-] पृची संपर्के स्तुतौ वा Skr.

Page #66

१.१.३.५. ]
११
| I.2.5. युष्मभ्यमित्येवं बह्वञ्चन्ती। तव। वाक् । दाश्वांसमुद्दिश्य। सोमपानार्थम्। निष्कामति ।
इन्द्रवायू इमे सुता उप प्रयोमरा गतम् । इन्दवो वामुशन्त हि ॥४॥
इन्द्रवायू इमे। इन्द्रवायू ! । इमे सोमाः। सुताः । अस्माकं प्रदित्सितरन्न : सह। उपागच्छतम्। एते सोमाः। वाम्। कामयन्ते । हि।
वायविन्द्रश्च चेतथः सुतानां वाजिनीवसू । ताबा यातमुप द्रुवत् ॥५॥
वायविन्द्रः। वायो ! त्वम्। अयञ्च । इन्द्रो दूरस्थावेव। सुतान् सोमा । जानीथः । तौ। क्षिप्रम् । उपागच्छतम्। अन्नेन वासयितारौ वाजिनीवसू इति ।
यस्मात् । Sk.
१. सहस्रं युष्मभ्यम् Omitted by D. हिशब्दो यस्मादर्थे। Skt.. २. युष्मभ्याम् P. ३. उरूची उरून् बहून् यजमानान् गच्छन्ती ९. S. reads चद्रश्च for अयं च इन्द्रो।
ये ये सोमयाजिनस्तान् सर्वान् वर्ण- १०. सुतानामभिषुतान् सोमान्...यद्वा अभिषुयन्तीत्यर्थः। Sy. उरूची उरुशब्दो तानां सोमानां विशेषमित्यध्याहारः Sy. बहुनाम। अञ्चतिर्गत्यर्थः। बहून् सुतानां द्वितीयार्थे षष्ठी। अथवा यजमानान् प्रति गन्त्री। Skt.
षष्ठीश्रुतिसामर्थ्यादेव वा शेषमिति ४. वा D. या P. Cf. Ng. I. II. वाक्यशेषः। सुतान् सोमान् सुतानां धेना जिह्वा। Sk.
सोमानां वा शेषं स्वांशम् । Skt.. ५. Cf. Ng. 2. 14. जिगाति गति- ११. Cf. Ng. 2. IS.
कर्मायं. . . . . गच्छति । Skt. | १२. वाजिन वसू D. वाजिनीवसू । वाजिनी६. प्रयश्शब्दो यातेर्धातोर्गन्तवचनः । शब्दो यद्यप्युषोनामसु पठितस्तथाप्य
प्रकर्षेण गन्तृभिरत्यन्तशीघ्ररश्व . . . . . त्रासंभवान्न गृह्यते। वाजोऽन्नम् । ....। प्रयश्शब्दोऽपठितोप्यन्ननाम । तद्यस्यां हविः सन्ततावस्ति सा वाजिनी। सहयोगलक्षणा चात्र तृतीया। इमे तस्यां वसत इति तौ वाजिनीवसू Sy. अभिषुताः सोमा नच केवलाः। वाजिनीवसू । वाजिनीत्येतदिहासम्भवाकिन्तहि ? सवनीयपुरोडाशादिभिरन्नः न्नोषोनाम। किन्तर्हि ? यौगिकम् । सह। एतज्ज्ञात्वोपागच्छतमिति । वाजो हविर्लक्षणमन्नं तद् यस्या अस्ति अथवा-उपागच्छतमित्येतदपेक्ष एव सह- सा वाजिनी यागसन्ततिः, तद्वन्तौ। योगः। अन्नः सहोपागच्छतम्। मह्यं हविष्मद्यागसन्ततिधनावित्यर्थः। अथवा यानि दातव्यान्यन्नानि तानि गृहीत्वोपा- वाजो वेगो बलं वा तद्वती वाजिनी सेना गच्छतमित्यर्थः। Skt..
तद्धनौ वेगबलयोरन्यतरेण युक्तया ७. सुहावाग० D. ८. हि यस्मात् । Sy. सेनयोपेतावित्यर्थः। Skt.

Page #67

I.2.7. ]
[ १.१.४.२.
सुतसोमपरिज्ञानं नत्वागमनकारणम् । नचोदात्तमिहाख्यातं वक्ष्यते तत्र कारणम् ।। ऋचामभिहितार्थानां यथा पश्चात् समन्वयः । हेतुत्वहेतुमद्भावौ तथैवात्रापि सङ्गतौ ॥
वायविन्द्रश्च सुन्वत आ यात्मप निष्कृतम् । मश्वित्था धिया नरा ॥६॥
वायविन्द्रः। वायो ! । इन्द्रः। च। सुन्वत ः। संस्कृतं सोमम् । उपागच्छतम् । शीघ्रम् । इत्थम् । क्रियमाणं कर्मोद्दिश्य । नेतारौ ! ।
मित्रं हुवे पूतदक्षं वरुणं च रिशादसम् । धियं घृताची साधन्ता ॥७॥
मित्रं हुवे। मित्रम्। ह्वयामि। शुद्धबलम्। वरुणम्। ची रिशतां हिंसितॄणां क्षेप्तारम्। उदकाभिमुखम्। कर्म। साधयन्तौ वृष्टेरीश्वरौ। “अहोरात्रे वै मित्रावरुणौ" "अहोरात्राभ्यां खलु वै पर्जन्यो वर्षति" इति च ब्राह्मणम् ।
.११
१. वागमन० S.
सर्वदैव युष्मत्सम्बद्धन कर्मणा हेतु२. S. adds इति after सङ्गतौ। नास्मदीययागकर्म परिसमापयितु३. संस्तुतं P. Cf. N. 12. 7. निरित्येष ।
मित्यर्थः। Skt. समित्येतस्य स्थाने।
७. नेतरौD. देवानां च मनुष्यत्वासम्भवात् ४. निष्कृतं संस्कर्तारं सोमम्. . . . आदि
सर्वत्र तदाकारत्वान्मनुष्यनामभिर्व्यकर्मणि कर्तरि क्तः। संस्कर्तुं प्रवृत्त इत्यर्थः
पदेशः। मनुष्याकारौ। Skt. . . . . . निष्करोतीति निष्कृदिति |
८. दक्ष इति सकारान्तं बलनाम पठितम् । क्विबन्तव्याख्याने तु गतिकारकोपपदा
अकारान्तमपि तु तस्यैव पर्यायान्तरं त्कृदिति ऋकार उदात्तः स्यात् । Sy. द्रष्टव्यम् । पूतं शुद्धम् अपगतदोषं बलं संस्कृतं वेद्याख्यं प्रदेशम् । Skt.
यस्य स पूतदक्षः। Skt. ५. Cf. Ng. 2. I5.
९. वरणं P. ६. इत्था सत्यम् । Sy.
१०. चरितारं P. इत्थाशब्दोऽमुत इत्यस्यार्थे। अमुतोन्त- ११. घृताचीम्-घृतमित्युदकनाम । अञ्चतिरिक्षात् स्वस्मात् स्थानात् . . . . . र्गत्यर्थः. . . . . उदकं पृथिवीं प्रति या
अथवा इत्था इति सत्यनाम धियश्च गमयति सा घृताची ताम्। Skt. विशेषणम्। सत्येन भवतोरविसंवादिना १२. Omitted by P. and S.

Page #68

१.१.४.४. ]
[ I.2.9. ऋतेन मित्रावरुणावृतावृधावृतस्पृशा । क्रतुं बृहन्तमाशाथे ॥८॥
ऋतेन मित्रावरुणौ। सत्येनैव। मित्रावरुणौ !। सत्यस्य वर्धयितारौ। सत्यस्य स्प्रष्टारौ। यज्ञम्। महान्तम् । आनशाथे।
कवी नो मित्रावरुणा तुविजाता उरुक्षयो । दक्षं दधाते अपसम् ॥६॥
कवी नः। कान्तदर्शनौ। मित्रावरुणौ। अस्मभ्यम् । अहोरात्रयोः प्रादुर्भावादनेकजन्मानौ । बहुनिवासावनेकयज्ञौ। बलम्। प्रयच्छतः। वेगं च। प्रउगतॄचानां मध्ये सूक्तच्छेदो
१३
१. ऋतेनेति हेतौ तृतीया, यज्ञेन हेतुना। ७. क्रान्तदर्शिनौ S. कवी मेधाविनौ Skt.
यस्मान्मनुष्यैरिज्येथे तस्मात् ....अथवा ८. तादर्थ्य एषा चतुर्थी। अस्माकमऋतेनेत्ययमृतशब्द उदकनाम। करणे च र्थम्।. . . . . अथवा. . . . सम्प्रदाने
उदकेन Skt. ऋतं यज्ञं चतुर्थी. . . . अस्मभ्यम् Skt. यज्ञेन हेतुना ....अथवा... यज्ञस्य... ९. बहूनामय जातौ . . . . सर्वेषां प्राणि
...उदकस्य वा...सत्यस्य वा। Skr. नामुपकर्तुमुत्पन्नावित्यर्थः। जननं जातं २. यज्ञेन वधितारौ। यज्ञे हि यद् हविस्त- जन्मोच्यते । बहूनि जन्मानि ययोस्तौ
दुपभुजानाः स्तूयमानाश्च देवता तुविजातौ। यच्चानयोः कर्मात्मना पुनः वीर्येण वर्धन्ते . . . . . . अथवा वृधिर- पुनर्जन्म तदपेक्षया जन्मबहुत्वम्। Skt. त्रान्तर्णीतण्यर्थः। ऋतशब्दोऽपि यज्ञना- १०. बहुनिवासौ, विस्तीर्णनिवासौ वा। Skt. मैव, उदकनाम वा । यज्ञस्योदकस्य वा | लोकोपकारार्थ तत्र तत्र जातौ च निववर्धयितारावित्यर्थः। अथवा ऋतमिति सन्तौ च। Skr. सत्यनाम। सत्यस्य स्तोतुर्यजमानस्य वा ११. S. adds वा before बलं। दक्षं वर्धयितारावित्यर्थः । Skt.
बलं सेनालक्षणम्। Skt. ३. यज्ञस्योपभोगकाले स्प्रष्टारौ। यज्ञे | १२. दधाते धारयतः. . . . अस्मदर्थ स्वसेनां
हविषां प्रतिग्रहीतारावित्यर्थः । अथवा पुष्णीतः, तया च वृष्ट्यादिकर्म कुरुतः ऋतस्य सत्यस्य स्तोत्रस्य स्प्रष्टारौ ...... दधातिरपि दानार्थः। अस्मभ्यं श्रोतारावित्यर्थः। अथवा ऋतस्योद- ... . . दत्त इत्यर्थः। Skt. कस्य वृष्टिकाले स्प्रष्टारौ वर्षितारा- | १३. वेशं S. अपसम् इति हि कर्मनाम
वित्यर्थः। Skt. ४. स्प्रारौ P. ... . यागादिकर्म Skt. ५. क्रतुं कर्म यज्ञाख्यम् Skt. ऋतुं कर्म | १४. Ms. D. puts the figure ॥२॥ वृष्ट्यादि Skr.
here to indicate the end of ६. आशाथे S. आशाथे व्याप्नुथः कुरुथ | the second hymn. No such
इत्यर्थः...... यत्र यज्ञस्तस्मिन् विषये | (number is given in P. वर्षथ इत्यर्थः। Skt.
| १५. सूक्तमक्षोदेवा P. सूक्तविच्छेदो S.

Page #69

I.3.2.]
१४
[ १.१.५.२.
दक्षं दधाते अपसमिति अभिमताशासनादित्याहुः (?)। अर्थमिच्छन्तो हि सूक्तैः स्तुवन्ति देवता इति।
____I. 3.
अश्विना यज्वरीरिषो द्रवत्पाणी शुभस्पती । पुरुभुजा चनस्यतम् ॥१॥ अश्विनौ । यजमानस्य यष्ट्रणि । अन्नादीनि । क्षिप्रहस्तौ । उदकस्य । ईश्वरौ । बहुभोजनौ । चनस्यतं चनोऽन्नं तदिच्छतम् । इह वृत्तस्थस्य कर्मणः पदान्तरेण पृथक् व्यक्तं निर्देशः समानशब्दैरनेकत्र भवति । “गवां गोपतिः” “सोमं सोमपातमा” "द्रविणोदा द्रविणसः” इति। इह तु समानार्थेनेषश्चनस्यतमिति।
१०
११
अश्विना पुरुदंससा नग़ शवीरया धिया । धिष्ण्या वनतं गिरः ॥२॥ अश्विना पुरुदंससा। अश्विनौ । आश्चर्यभूतविविधकर्माणौ। नेतारी। क्षिप्रमुपद्रुतं प्रति
२१
गमनं यस्यास्तया।
१. मक्षन् P. २. अवसम् P.
D. RV. I. IS. 7. १७. इच्छया ३. अश्विना S. ४. यष्टर्यन्नादि S. चात्र तत्पूर्वकं भक्षणं लक्ष्यते। अस्मअन्नादि P.
दीयानि हवींषि भक्षयतमित्यर्थः। Sk. यज्वरी:--इज्यते याभिस्ता यज्वरीः।। १८. वरु० P.
इषः हविर्लक्षणान्यन्नानि। Skt. १९. विविध Omitted by P. ५. यागनिष्पादिकाः Sy. .
दंस इति कर्मनाम। बहुकर्माणा६. हविर्लक्षणान्यन्नानि Sy.
वित्यर्थः। Skt. ७. हविर्ग्रहणाय द्रवद्भ्यां धावद्भ्यां २०. नरा मनुष्याकृती। Skt.
पाणिभ्यामुपेतौ। द्रवन्तौ धावन्तौ पाणी २१. गतियुक्तया। अप्रतिहतप्रसरयेययोस्तयोः सम्बोधनं द्रवत्पाणी त्यर्थः। Sy. इति । Sy.
शवीरया। शु इति क्षिप्रनाम। ईर गतौ ८. शोभनस्य कर्मणः पालको। Sy. क्षिप्रमीरणं गमनं शवीरम्। अथवा
शुभमित्युदकनाम। Skt. उदका- शव इति बलनाम। परबलस्य प्रेरधिपती। Skr.
णमपनोदः शवीरः। तेन यौ यातः ९. विस्तीर्णभुजौ ..... पुरू विस्तीरें गच्छतः तौ। शीघ्रगामिनी परबलाभुजौ ययोस्तौ। Sy.
पनोदगामिनी. . . . अथवा अनवग्रबहूनां हविषां भोक्तारौ। Sk. हत्वात् पदस्य याशब्दो विभक्तेरा१०. इच्छतं भुञ्जाथामित्यर्थः Sy.
देशो न याते रूपम्। शवीरशब्दस्तु ११. प्रत्तस्थस्य S.
पूर्ववत् कर्तृसाधनः। शीघ्रगामिनी १२. कर्म S. १३. वक्तुं S.
परबलस्य प्रेरयितारावित्यर्थः। शवते१४. RV. I. I0I. 4. १५. R. | र्वा गत्यर्थस्य शवीरशब्दः। यज्ञान
V. I. 21. I. १६. द्रविणदसः शत्रून् वा प्रतिगन्तारावित्यर्थः। Skt.

Page #70

१.१.५.४. ]
[ I.3.4. धिया कर्मणा । धिष्ण्या धिषणा —धिषणा वाक्-स्तोतव्यौ । भजेथाम्। स्तुतीः।
दस्रा युवाकवः सुता नासत्या वृक्तवर्हिषः। श्रा यातं रुद्रवर्तनी ॥३॥
दत्रा युवाकवः । दर्शनीयो ! । युष्मत्पानकामाः। सोमाः। “सत्यावेव नासत्यावित्योर्णवाभः । सत्यस्य प्रणेतारावित्याग्रायणः”। वृक्तबर्हिषः सोमाः स्तरणार्थं छिन्नबर्हिषः। आगच्छतम्। युद्ध घोरगमनमागी। इन्द्रा याहि चित्रभानो सुता इमे त्वा॒यवः। अण्वीभस्तना पूतासः ॥४॥
इन्द्रा याहि। इन्द्र ! । आगच्छ। चित्रदीप्ते ! । सुताः। इमें सोमाः। त्वत्कामा भवन्ति। अङ्गलीभि:। दशापवित्रेण। पूताः।
१७
१. आदरयुक्तया बुद्धया। Sy. धिया ११. पृक्त० P. D.
प्रज्ञया चित्तेन महतादरेणेत्यर्थः। Skt. वृक्तानि-मूलर्वजितानि, बहीषि२. धाष्टर्ययुक्तौ बुद्धिमन्तौ वा। Sy. . आस्तरणरूपाणि येषां सोमानां ते वृक्तधिषणेति वाङ्नाम। तस्याः पुत्रौ बहिषः, ऋत्विग्भिरभिषताः वा। Sy. धिष्ण्यौ। अपत्ये यत्प्रत्ययो द्रष्टव्यः। भवदुपवेशनार्थ बहिर्वेद्यां स्तीर्णअथवा धीरिति प्रज्ञानाम । ष्ण वेष्टने।। मित्यर्थः। Skt. धीः वेष्टयित्री सर्वार्थग्रहणसमर्था १२. युचे P. ययोस्तौ धिष्णौ। धिष्णावेव धिष्ण्यौ, १३. रुद्राणां-शत्रुरोदनकारिणां शूरभटानां, अत्यन्तप्रज्ञावित्यर्थः। Skt.
वर्तनिः-मार्गो घाटीरूपो ययोस्तो ३. वार्क P. ४. स्वीकुरुतम् । Sy. रुद्रवर्तनी। यथा शूराः घाटीमुखेन शत्रून्
वनतम्-वन षण सम्भक्तौ-सम्भज- रोदयन्ति तद्वदेतावित्यर्थः। Sy. तम्। Skt.
रुदे रौतेर्वा रुद्रा शब्दयन्ती वर्तनी गमन५. स्तुतिः P. ६. शत्रूणां देववैद्यत्वेन मार्गो ययोस्तौ रुद्रवर्तनी। यतो यतः
रोगाणां वोपक्षयितारौ। Sy. दसि शत्रुशब्दस्ततस्ततो गन्तारौ। स्वयं पथि दर्शनदंशनयोरित्येतस्य वा दस्रौ। गच्छन्तौ शब्दस्य कर्तारावित्यर्थः। Skt. उपक्षपयितारौ शत्रूणां दर्शनीयौ सशब्दगामिनौ वा । Skr. वेत्यर्थः। Skt.
१४. उपागच्छ S. १५. ०दीप्त P. S. ७. वसतीवरीभिरेकधनाभिश्चाद्भिमिश्रिता adds up front before fatetati
इत्यर्थः। Sy. दर्शनीयौ यष्मत्पान- विचित्रदीप्ते! पूजनीयदीप्ते! Skt. कामाः Omitted by P. युवां १६. P. reads मेस्मभ्यामहं देहि ओमासः कामयन्त इति युवाकवः ।...अथवा यु with the result that the मिश्रणे इत्यस्य युवाकवः। मिश्रिताः.. passage beginning with इमे ....... वसतीवर्येकधनादिभिरद्भिः सोमाः etc. and ending with श्रयण। Skt. वसतीवर्येकधनाभिः सोमे (RV. I. 3. 6.) is अभिश्रयणैः वा Skr.
omitted ८. सोदवेव P. ९. ०वित्यौणपादः P. १७. ऋत्विजाम्। Sy. १०. N. 6. I3
| १८. S. adds च before पूताः।

Page #71

१६
[ १.१.६.१.
I.3.7.]
इन्द्रा याहि धियेषितो विप्रजूतः सुतावतः । उप ब्रह्माणि वाघतः ॥५॥
इन्द्रा याहि। इन्द्र !। उपागच्छ। कर्मणा । प्रेषितः। मेधाविभिराकृष्टः। यजमानस्य । यो होता तस्य । स्तोत्राणि।
इन्द्रा याहि जान उप ब्रह्माणि हरिवः । सुते दधिष्व नश्वनः ॥६॥ आगत्य। अस्मिन् सुते सोमे । अस्मभ्यम् । अन्नम् । देहि।
ओमासश्चर्षणीतो विश्वे देवास आ गत । दाश्वांसो दाशुषः सुतम् ॥७॥ ओमासः । अवितारः । मनुष्यधृतः । सर्वे । देवाः । इहागच्छत । दानशीलाः। दाशुषः। सुतम् ।
इन्द्रा याहि । इन्द्र !। उपागच्छ। त्वरमाणः। स्तोत्राणि। गमनसाधनभूताश्ववन् ! ।
१. आगच्छ S.. २. अस्मदीयया वचनः...याः स्तुतयस्तत्समीपे। Skt. प्रज्ञया। Sy. and Skt.
७. S. adds च before अस्मिन् । ३. प्रषितः D. प्राप्तः अस्मद्भक्त्या । ८. सोमाभिषवयुक्ते कर्मणि । Sy. प्रेरित इत्यर्थः । Sy. अधीष्टः द्वितीयार्थे सप्तम्येषा। सुतमभिअभ्यथितः Skt. ४. यथा घुतम् ।। Skt. यजमानभक्त्या प्रेरितस्तथान्यैरपि विप्रे- ९. अस्मदीयं (अस्माकं) Sy. मेधाविभिर्ऋत्विग्भिः प्रेरितः। Sy. नः, अस्माकम् Skt. अभिगतः.... अभिष्टुत इत्यर्थः। Skt. १०. चनः सोमलक्षणमन्नम्। Skt. मेधाविभिः ऋत्विग्भिरभिगतः।। ११. धारय स्वीकुर्वित्यर्थः। Sy. मया ऋत्विग्भिश्च स्तुतः। Skr. दधिष्व धारय स्वोदरे पिबेत्यर्थः। Skt. सुतावतः-अभिषुतसोमयुक्तस्य । वाघतः- १२. आमासः D. १३. अवितारो वा। ऋत्विजः । Sy. वाघतः- अवनीया वा। मनुष्यधृतः सर्वे च देवा ऋत्विङनामैतत् । इह तु सुतावतो इहागच्छत । दत्तवन्तः दत्तवतः सुतमिति यजमानस्य विशेषणत्वादन्तीतमत्वर्थः । N. 12. 40. ऋत्विग्वतो यजमानस्येति। अथवा अवतेरयं पालनार्थस्य तर्पणार्थस्य वा वाघत इत्येतस्यैव सुतावत इत्येतद् ....... अवितारः, रक्षितारः, तर्पः विशेषणम् ।...ऋत्विजः। Skt. अथवा यितारो वा। Skt.
कृतसोमाभिषवस्य ऋत्विजः । Skr. १४. चर्षणयो मनुष्याः, तेषां तैस्तैरुपकार ६. ब्रह्माणि--ब्रह्मेत्यन्ननाम। यजमानस्य | र्धारयितारः । Skt.
स्वभूतानामन्नानां हविर्लक्षणानामन्नानां १५. विश्वे देवासः-एतन्नामका देवविशेषाः समीप इत्यर्थः ।. . .ब्रह्मशब्दश्च स्तुति- Sy. १६. फलस्य दातारः। Sy.

Page #72

१.१.६.४. ]
[ I.3.10. विश्वे देवासो अ॒प्तुरः सुतमा गन्त तूर्णयः । उस्रा इव स्वसंराणि ॥८॥ विश्वे देवासः। विश्वे । देवाः । मेघस्थानामपामुद्गमयितारः। सुतम्। आगच्छत । सर्व ये तरन्ति । रश्मय इव। अहानि । यद्वा गोष्ठानीव। गाव ः।। विश्वे देवासो अनिध एहिमायासो अद्रुहः । मेधं जुषन्त वह्नयः ॥६॥
विश्वे देवासः । विश्वे । देवासः । क्षयरहिताः । स्तोतारम् ‘एहि मायासीः' इति वदन्तः । द्रोहरहिताः । यज्ञम् । असेवन्त । वोढारः।
पावका नः सरस्वती वाजेभिर्वाजिनीवती । यज्ञं वैष्टु धियावसुः ॥१०॥ पावका नः। शोधयित्री। अस्माकम् । सरस्वती। अन्नैः। अन्नवती। यज्ञम्। वहतु
१. अप्तुरः-अपशब्द उदकवचनः। मा यासीः' इति यदवोचन, तदनु
अन्तर्णीतण्यर्थस्य तरतेरप्तुरः। अपां करणहेतुकोऽयं विश्वेषां देवानां व्यपतारयितारः, आदित्यं प्रति गमयितारः। देश एहिमायास इति। Sy. रश्मयो हि नरुक्तानां विश्वे देवाः। ते
अथवा अहीनमाया एहिमायासः। अन्यून
प्रतिज्ञाना इत्यर्थः। Skt. च रसानामादातारः। अथवा आप्लू
११. वदतः P. D. व्याप्तावित्येतस्य तृजन्तस्य षष्ठयेक
१२. द्रोहरहितं P. द्रोहरता D. वचन एतद् रूपम् ...आप्तुर्यजमानस्य..
१३. हविर्यज्ञसंबद्धम् । Sy. ...अस्तुरः! यूयम् Skt. अप् उदक
१४. सेवन्ताम्। Sy. मन्तरिक्षं वा। त प्लवनतरणयोः ।
१५. धनानां दातार इत्यर्थः। Skt. Skr. २. S. adds क्षिप्राः before सुतम् ।
वोढारःप्रापयितारः धनादातारः। Skr.
१६. अंहसां पापानामपनेत्री। अथवा पवतिः ३. गच्छतं P. ४. चेतारन्ति P.
क्षारणार्थः।. . . . ण्यन्तश्चात्र व्रष्टव्यः। तूर्णयः-स्वरायुक्ताः, यजमानमनुग्रहीतु
क्षारयित्र्युदकानाम्। Skt. मालस्यरहिता इत्यर्थः। Sy.
१७. सरस्वती मध्यमस्थाना वाक् । Skr. तूर्णयः ... क्षिप्राः । Skt.
सरस्वती प्रथमस्थानवाक् । Skt. ५. स्वसराण्यहानि भवन्ति। स्वयं सारीण्यपिवा। स्वरादित्यो भवति।। १८. हविर्लक्षणैरन्ननिमित्तभूतैर्यजमानेभ्यो दास एनानि सारयति । N. 5. 4.
तव्यैरन्ननिमित्तभूतैर्वा । Sy. ६. गोष्ठानिव P. ७. गाः P.
हविर्लक्षणरन्नैः। Skt. ८. देवाः S.
१९. अन्नवत्क्रियावती। Sy. ९. त्रिधः क्षयार्थः शोषणार्थो वा। अक्षया
वाजो बलं वेगो वा तद्वती वाजिनीवती। ___ अशोषयितारो वा Skt.
...... स्वभूता सेना तद्वती..... अथवा १०. एहिमायासः--सर्वतो व्याप्तप्रज्ञाः।। वाजो हविर्लक्षणमन्नं तद् यस्या अस्ति
यद्वा सौचीकमग्निमप्सु प्रविष्टम् एहि | सा. • • • • यागसन्ततिः। Skt.

Page #73

१८
[ १.१.६.६.
I.3.12.] कामयतां वा। प्रज्ञया सर्वेषां वासयित्री।
चोदयित्री सूनृतानां चेतन्ती सुमतीनाम् । यज्ञं दधे सरस्वती ॥११॥
चोदयित्री। चोदयित्री। सत्यानाम्। प्रज्ञापयन्ती। उदाराणां सुमतीनाम्। यज्ञम् । धारयति । सरस्वती मन्त्रपूता।
११
महो अर्णः सरस्वती प्र चेतयति केतुना । धियो विश्वा वि राजति ॥१२॥ महो अर्णः। महत् । उदकम् । सरस्वती मध्यमस्थाना । प्रज्ञापयति । कर्मणा। सर्वाणि च ।
कर्माणि। राजयति।
१. कामयां P. कामनेनात्रागमनं संभजनं च त्वात् तस्याश्च सरस्वत्यायत्तत्वात् । Skt.
लक्ष्यते । यो हि यं कामयते स तमागच्छति | १०. सरस्वति P. ११. भूता S. सम्भजति च। आगच्छतु संभजतां | १२. अणः D. चेत्यर्थः। Skt.
महदर्णः सरस्वती प्रचेतयति प्रज्ञापयति २. धियावसुः कर्मप्राप्यधननिमित्तभूता। केतुना कर्मणा प्रज्ञया वा। इमानि च
Sy. प्रज्ञाधना। अथवा वसेराच्छाद- सर्वाणि प्रज्ञानान्यभिविराजति । नार्थस्य वसुशब्दः। प्रज्ञया छादयित्री N. II. 27. सर्वार्थानाम्। Skt.
१३. मेघस्थमुदकम् । Skt. ३. पावका नः सरस्वती। अन्नरन्नवती। १४. नदीरूपा सरस्वती। Sy.
यज्ञं वष्टु धियावसुः कर्मवसुः। N.II.26 | १५. कर्मणा गर्जनाल्येन । गम्भीरं हि गजितं ४. मध्यमस्थाना हि सरस्वती। सा च श्रुत्वा महदत्र मेघ उदकमित्यवगम्यते।
गजितलक्षणां वाचं चोदयित्री। Skt. Skt. प्रेरयित्री। Skr.
१६. सर्वाण्यनुष्ठातृप्रज्ञानानि। Sy. ५. सूनृतानाम्। अपठितमपि वाङ्नाम- __कर्माणि प्रज्ञा वा। Skt.
तत् । Skt. पथ्यसत्यवतीनां | १७. भाजयति D. विविधं दीपयति । वाचाम् । Skr.
वाग्घि सरस्वती। सा च यागकर्माणि ६. जानन्ती। Sk. ७. ० दराणां P. प्रज्ञा वा दीपयति वृष्टिद्वारेण । ८. सुमतिर्यज्ञं P. सुमती यज्ञम् D. द्विती- अथवा..... कर्मणां प्रज्ञानां वा सर्वासां यार्थे षष्ठीयम्। सुमतीन् भक्ति- विविधमीष्ट इत्यर्थः। Skt.
परान् यजमानान् । Skt. १८. MS. D puts the figure ॥३॥ ९. धारयन्ती D. धारयित्री S. धारित- here to indicate the end of
वती. Sy। भूयिष्ठस्य यज्ञस्य मन्त्र- the third hymn. लक्षणा वाक् सरस्वत्यायत्ता ततः। Skr. No such number is given भूयिष्ठस्य यज्ञस्य मन्त्रलक्षणवागायत्त- | in P.

Page #74

१.१.७.३. ]
[ I.4.3.
सुरूपकृत्नुमूतये सुदुघोमिव गोदुहे । जुहुमस बर्विद्यवि ॥१॥
सुरूपकृत्नम्। सुरूपाणां कर्मणां कर्तारम् । रक्षणाय। सुदोहामिव धेनुम्। तस्या एव दोहार्थम् । आह्वयामः । अन्वहम् ।
उप नः सवना गहि सोमस्य सोमपाः पिब । गोदा इद्रेवतो मदः ॥२॥
उप नः। उपागच्छ । अस्माकम् । सर्वनानि । सोमं च । सोमपातः ! । पिब। अथ परोक्षःगोदा ः। एव भवत्याश्रितस्य । आढयस्य । मदः । तृप्त आढ्यः प्रयच्छति पशूनिति।
अथा ते अन्तमानां विद्याम सुमतीनाम् । मा नो अति ख्य आ गहि ॥३॥ अथा ते। संप्रति। तव। सन्निकृष्टास्त्वयि विद्यमानाः। सुमती ः। वयं लभेमहि । सर्वेणा
१
१. ऊतये सोमेन तर्पणाय पालनाय वा Skt.| १२. प्रति P. २. यथा कश्चित् सुदोहां गां तस्या एव अन्तमानां द्वितीयार्थे षष्ठीयम्। अन्तमान् गोर्दोहायाह्वयेत् तद्वत्। Skt.
सन्निकृष्टान् । . . .अथवा अन्तमानां यथा कश्चित् शोभनदोहनां गां गोदो- सुमतीनामिति निर्धारणे षष्ठी। तव
हाय आह्वयति. . . . . .तद्वत्। Skr. सन्निकृष्टानां सुमतीनां मध्ये. . .अथवा ३. उपगच्छ D.
... यानि सन्निकृष्टानि सुमतीनि ४. यज्ञनाम वा सवनशब्दः । यज्ञान Skt. मतिः स्तुतिर्मन्यतेरर्चतिकर्मत्वात्५. सोमस्य द्वितीयार्थे षष्ठी। षष्ठीश्रुते- सुस्तुतीनि सुपूजितानि अत्यन्तोत्कृष्टानि
वैकदेशमिति शेषः। सोमं सोमस्य धनानि तानि तेषां वैकदेशम्। Skt.
वैकदेशं स्वांशलक्षणं वा। Skt. । १३. सन्निकृष्टं P. ६. ०पातं D.
१४. सुतामतीः P. ७. परोक्षौ D. परे तक्ष (?) S. सुमतीनां शोभनमतियुक्तानां शोभन८. इच्छब्दः पदपूरणः । यस्मादर्थे वा । Skt. प्रज्ञानां पुरुषाणां मध्ये स्थित्वा विद्९. ०आढ्यः S.
याम-वयं त्वां जानीयाम। यद्वा सुम१०. मदः-हर्षः। Sy.
तीनां शोभनबुद्धीनां कर्मानष्ठानरेवतः--धनवतस्तव। Sy.
विषयाणां लाभार्थम्। ... बुद्धिलाभाय यस्माद् रेवतो धनवतस्तव मदः। त्वां स्मरेमेत्यर्थः। Sy. यस्मात् त्वं सोमेन मत्तो गा ददा- १५. विद्याम। विद ज्ञाने जानीयाम... सीत्यर्थः। Skt.
विद सत्तायाम्। वयमपि भवेम. . . ११. अथासौ P. अथेत्यानन्तर्ये। Skt. अथ अथवा विदिर्लाभ इत्येतस्यैतद्
सोमपानानन्तरम्। Sy. and Skt. | रूपम्. . . • लभेमहि । Skt.

Page #75

I.4.5. ]
५
भ्युदयेनायं युक्तोऽस्त्विति मतिः सुमतिः । मा । अस्मान् । अपहाय । अन्यान् द्राक्षीः । इहागच्छ ।
२०
१. ० स्तीति P. २. For the passage beginning from मा अस्मान् and ending with द्राक्षी: P reads स्मानवहा नान्यान्द्राक्षीः ३. अस्मानतिक्रम्यान्येषां तत्स्वरूपं मा प्रकथय । किंत्वागह्यस्माने वागच्छ । Sy. ४. अतिपूर्वोऽत्र ख्यातिः सामर्थ्यात् परि
त्यागेऽतिक्रमे वा... मास्मान् कदाचिदपि परित्याक्षीः, अतिक्रमीर्वा... अथवा ख्यातिः प्रथनार्थ एव ... मास्मानतिख्यः, अन्येभ्यः प्रकाशीभूः । Skt. अतेर्योग्य क्रियाध्याहारश्च । अस्मान् अतिख्यः अन्यसकाशं मा गमः । अस्मत्समीपमेव आगच्छ । Skr.
मा
परे॑हि॒ विग्र॒मस्तृ॒त॒मिन्द्र॑ पृच्छा विप॒श्चितम् । यस्ते॒ सवि॑भ्य॒ आ वर॑म् ॥४॥
परेहि। स्तोतः। इतस्त्वमुपगच्छ । गत्वा च मेधाविनम्। अस्तृतमहिंसितं शत्रुभिः । इन्द्रम् । पृच्छ कीदृशः क्व स वर्तत इति ? कञ्चन विपश्चितं पृच्छ । य इन्द्रः । तव । पुत्रादिभ्यः । वरणीयं धनम् । आप्रयच्छति ।
१५
૧૫
•
उ॒त ब्रुवन्तु नो॒ निदो॒ निर॒न्यत॑श्चिदारत । दधा॑ना॒ इन्द्र॒ इद्दु॒र्वः ॥५॥
१६
१०
१६
२१
उत ब्रुवन्तु । अपि काममग्रतः स्थित्वा । अस्मान् । निन्दितारः । ब्रुवन्तु । निर्गच्छन्तु
५.
o गच्छतं P. ६. ०रितत्व० D. हे यजमान ! त्वम् इन्द्रं परेहि —— इन्द्रस्य समीपे गच्छ । Sy. आत्मन एवान्तरात्मनः प्रैषः । हे अन्तरात्मन् । Skt. ७. मेधाविम् P. D.
८. अस्तृतं omitted by S. स्तृञ छादने हिंसायां वा । अनाच्छादितं. अहिंसितं वा । Skt. ९. ०सित D. १०. इदं S. ११. इन्द्रसकाशं गच्छेत्यर्थः । गत्वा च पृच्छ कं विपश्चितं . . मेधाविनं स्तोतारम् ।
[ १.१.७.५.
कतमोऽसौ पुमान् अत्यन्त मेधावी स्तोता यस्य त्वं सम्यक् स्तुतिं शृणोषि इत्येतद् गत्वा इन्द्रं पृच्छ । Skt. १२ . वर्त्त P. १३. विपश्चितं - मेधाविनं मां होतारं पृच्छ ।
असौ होता सम्यक् स्तुतवान्न वेत्येवं प्रश्नं कुरु । Sy. १४. सखिभ्यः -- ऋत्विग्भ्यः । Sy. सखिस्थानीयेभ्यः पुत्रपौत्रादिभ्यो वा । Skt. सखायः ऋत्विजः पुत्रपौत्रादयो वा । चतुर्थी भ्यस् । Skr. १५. आवरम् -- आ इत्युपसर्गाद् वरं सखिभ्य इति च कर्मसम्प्रदानश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । आदत्ते वरं ददाति । अभिलषितं ददातीत्यर्थः । Skt.
१६. उतशब्दः पदपूरणः । अप्यर्थे समुच्चये... अपि ब्रुवन्तु उच्चारयन्तु. . इन्द्रस्य स्तुतीः । इन्द्रं नित्यं स्तुवतामित्यर्थः । Skt. १७. प्रत्यक्षमेव is added after कामं
and before अग्रतः by S. १८. स्थितत्वास्मान् P. स्थितास्मान् D. १९. नः अस्माकं स्वभूता ऋत्विजः पुत्रपौत्रादयो वा । Skt.
२०. हे निदः - निन्दितारः Sy. २१. इन्द्रं स्तुवन्तु । Sy. २२. निर्गच्छतो P. D. इतो देशान्निर्गच्छत । Sy.

Page #76

१.१.८.२. ]
[ I.4.7.
वा। अन्यतः। वयं त्विन्द्रे। परिचर्याम् । दधाना ने बिभिमः । इदिति पूरणमिति । अस्योत्तरा भूयसे निर्वचनाय 'उत नः' इति ।
C
उ॒त नः॑ सु॒भगा॑ अ॒रिर्वो॒चेयु॑र्दस्म कृ॒ष्टय॑ः । स्यामेदिन्द्र॑स्य॒ शर्म॑णि ॥६॥
६ १०
अरिः कृष्टय इत्येकवचनबहुवचनयोर्भिन्नपादस्थयोर्भिन्नमन्त्रस्थयोरिव विरम्याभिधानात् सामानाधिकरण्यं सिध्यति । अपिच । अस्मान् । इन्द्रसमाश्रयणात् सुभगानहिंसितधनान् । अरिः। विब्रवीतु । विब्रुवन्तु चारयो मनुष्याः । दर्शनीय ! । अथापि वयम्। इन्द्रस्य। स्वभूते सुखे । स्याम । एव ।
१२
२१
१. वन्तरन्यतो P.
अन्यस्मादपि देशात् । Sy. निदः ये त्वस्माकं निन्दितारः .. . अन्येनैव पथा प्रयान्तु । मा इन्द्रं कदाचिदपि तत्त्वतो ज्ञासिषुः । मा च स्ताविषुरित्यर्थः । Skt. २. दधानाः - - कुर्वाणाः । Sy.
इन्द्रं परिचरितुमिच्छन्त इत्यर्थः । Skt. ३. वबिभेम P. न बिभेम D.
न बिभीमः S सर्वदा परिचय कुर्वन्त एव तिष्ठन्तु । Sy. ४. इच्छब्दोऽवधारणे । Sy.
५. “उत नः " is taken as the Pratika of the next stanza and added in the beginning of 1. 4. 6. by S. But the word इति in both of our MSS. indicates that its right place is here. ६. उत S. ७. र् omitted by D. ८. समा० P. ९. ० हिंसितान् S
ए॒मा॒नुमा॒शवे॑ भर यज्ञ॒श्रिय॑ नृ॒माद॑नम् । प॒त॒यन्म॑न्द॒यत्स॑खम् ॥७॥
१५
१६
१७
एमाशुम् । आभर। एनम् । क्षिप्रव्यापिनं सोमम् । क्षिप्रव्यापिन इन्द्राय । यः सोमो यज्ञं
त्वदनुग्रहात् . शत्रवोऽपि अस्मान् सुभगान् -- शोभनधनोपेतान् वोचेयुः उच्यासुः, कृष्टयः- मनुष्या अस्म
न्मित्रभूता वदन्तीति किमु वक्तव्यमिति शेषः । Sy.
१०. ० सनान् P. धन is omitted by S. ११. वा० S.
१२. तादृशं धनमस्मभ्यं देहि येन शत्रवोऽपि ईश्वरा अपिवा अस्मान् सुधनान् ब्रुवन्ति । Skt.
शत्रवः किमुत अन्ये मनुष्याः Skr. १३. शत्रूणामुपक्षपयितरिन्द्र ! Sy.
उपक्षतिरशत्रूणां दर्शनीय वा Skt. दसु उपक्षये दर्शने च । शत्रुहन् दृश्य वा । Skr.
१४. इन्द्रप्रसादाल्लब्धे सुखे स्यामेत्-भवेमैव। Sy. तवेन्द्रस्य सम्बन्धिनि शर्मणि सुखे त्वया दत्तेन धनेन सुखिनश्च भवेमेत्यर्थः । अथवा शर्मेति गृहनाम। मरणोत्तरकालं तवेन्द्रस्य गृहे भवेम इन्द्रलोकं गच्छेत्यर्थः । Skt. १५. सामं D. क्षिप्रव्यापिनं सोमं omitted
by P. सवनत्रयव्याप्तम् Sy. १६. कृत्स्नसोमयागव्याप्ताय - इन्द्राय । Sy. १७. यज्ञस्य संपद्रूपम् । Sy.

Page #77

२२
I.4.9.]
[ १.१.८.४. श्रयति । मदयति च मनुष्यान् । तम्। पतयन्तं पातयति हिं सोमः। पातारं मर्दयति च सखायं पातैव सखेति।
अस्य पीत्वा शतक्रतो घनो वृत्राणामभवः । प्रावो वाजेषु वाजिनम् ॥८॥
अस्य पीत्वा । अमुं सोमम् । पीत्वा । शतप्रज्ञ ! । हन्ता। शत्रूणाम् । अभवः । प्रापर्यश्च । युद्धेषु । युद्धवन्तं स्तोतारम्।
तं त्वा वाजेषु वाजिनं वाजयामः शतक्रतो । धनानामिन्द्र सातये ॥६॥ तं त्वा वाजेषु । तम् । त्यो । युद्धेषु । बलिनम् । स्तुतिभिर्बलिनं कुर्मः। शतप्रज्ञ! । धनानाम् ।
१.
इन्द्र ! । लाभाय।
१. नृमादनम्-नृणामृत्विग्यजमानानां हर्ष- वृत्राणामसुराणामन्येषां वा। Skt. हेतुम् । Sy.
वृत्राणां शत्रूणाम् असुराणाम् वा। Skr. २. मनुष्यन्तं D. नरो मनुष्या ऋत्विज- ९. अथवा अभवः प्राव इति लोडर्थे लङ।
स्तदाकारा वा देवास्तेषां मदकरम् Skt. हन्तास्मदीयानां शत्रूणां भव। Skt. ३. पतयत्-पतयन्तं-कर्माणि प्राप्नु- १०. प्रावयश्च D. पालय च S. वन्तम्। Sy.
___ प्रावः-प्रकर्षण रक्षितवानसि । Sy. पतयन्तं गच्छन्तमिन्द्रं प्रति गन्तारमि- | ११. वाजिनं संग्रामवन्तं हविर्लक्षणेनान्नेनात्यर्थः। Skt.
न्नवन्तम्. . . . आत्मत्राणे संसर्गे वा ४. Omitted by P.
ब्राह्मणवैश्ययोरपि शस्त्रादानस्मरणात् ५. मन्दयति यजमानान् हर्षयति तस्मि- सम्भवत्यूषीणामपि संग्रामो विशेषेण
निन्द्रे सखिभूतोऽयं सोमः। Sy. तु मधुच्छन्दसः क्षत्रियप्रसूतत्वात् । तत्रे मन्दयतिरर्चतिकर्मा। तानि तान्य- शत्रुहननमात्मरक्षा चाशास्यते। Skt. भिप्रेतानि स्तोतुः सम्पादयन् य १२. तं प्रकृतम्। Sk. आत्मनः स्तुति कारयति, इन्द्रस्य १३. त्वा-पूर्वमन्त्रोक्तगुणयुक्तं त्वाम्। Sy. सखीभूतः। Skt.
| १४. अन्नवन्तं कुर्मः। Sy. ६. अमुं पीत्वा सोमं S.
वाजयतिरर्चतिकर्मा, स्तुमः। Skt. अस्य सोमस्यैकदेशं स्वांशलक्षणं पीत्वा S. | १५. बहुकर्मयुक्त यद्वा बहुप्रज्ञानयुक्त । Sy. ___ अस्य सोमस्य सम्बन्धिनमंशं पीत्वा। Sy. बहुकर्मन् बहुप्रज्ञ (बहुकर्म R.)वा। Skt. ७. बहुकर्मयुक्तेन्द्र ! Sy.
१६. संग्रामे जिगोषितानां धनानाम् । Skt. क्रतुः कर्म प्रज्ञा वा। बहुकर्मन् बहुप्रज्ञ | १७. संभजनार्थम् । Sy. वा। Skt.
षणु दाने। दानाय । अथवा वन षण ८. वृत्रनामकासुरप्रमुखाणां शत्रूणाम् । Sy. सम्भक्तौ संभजनाय लाभायेत्यर्थः। Skt.

Page #78

१.१.९.२. ]
[I.5.2. यो रायोविनिर्महान्त्सुपारः सुन्वतः सखो । तस्मा इन्द्राय गायत ॥१०॥
यो रायः। यः। स्तोतुर्धनस्य । रक्षकः । महान् । शोभनपरणः। सुन्वतः । सखा। तस्मै । इन्द्राय गायतेति।
I.S.
आ त्वेता नि पीदतेन्द्रमभि प्र गायत । सखायः स्तोमवाहसः ॥१॥
आ त्वेता। पूर्वेण सूक्तेनाहूतमिन्द्रं स्तोतुमुपक्रमते । आगच्छत । क्षिप्रमुद्गातार :। उपसर्गा: प्रयुक्ता अपि प्रागाख्यातात् पुन : प्रयुज्यन्ते-वक्ष्यते तत्र कारणम्। आगत्य। च। निषीदत गानार्थम् । अथेन्द्रम् । अभिप्रगायत । सखायः । प्रस्तावात् प्रतिहारादुपगानाच्च स्तोमस्य नेतारः ।
पुरूतम' पुरूणामीशानं वार्याणाम् । इन्द्रं सोमे सर्चा सुते ॥२॥ पुरुतमम् । बहूनाम्। उपक्षपयितारम्। गवामसि गोपतिरित्यनेन समानो निर्देशः।
१. अवनिः पृथिवीनामैतत्। आश्रयत्व- ८. क्षिप्रमवश्यम्। Skt.
सामान्यात्तु इन्द्रे प्रयुज्यते। यथा ९. सर्वतः प्रकर्षेण स्तुत। Sy. पृथिवी सर्वार्थानामाश्रयस्तद्वदा- प्रकर्षणाभिष्टुत । Skt. श्रय इत्यर्थः। अथवा अवतेः स्वाम्य- अभिप्रगायत च। Sk. र्थस्य वा अवाप्त्यर्थस्य वा....धनस्ये- १०. सखाय ऋत्विजः। Sy. Skt. शिता अवाप्ता वेत्यर्थः। Skt. ११. प्रस्तावान् P. २. ०वरणः P. पूरणः S.
For the passage beginning सुष्ठ कर्मणः पूरयिता। Sy.
with प्रस्तावात् and ending with सुष्ठ च पालयिता। Skt.
स्तोमस्य S. reads प्रस्तावप्रतिहारो३. सुन्वतोऽभिषवं कुर्वतः सोमया- पगानोपनिधनस्तोमस्य . S. जिनः। Skt.
| १२. त्रिवृत्पञ्चदशादिस्तोमानस्मिन् कर्मणि ४. सखा-सखिवत् प्रियः। Sy.
वहन्ति प्रापयन्ति । Sy. ५. तस्येन्द्रस्यार्थाय। तमिन्द्रं स्तोतु- स्तोमानामिन्द्रं प्रति प्रापयितारः स्तो
मित्यर्थः। गायत सामगा! उद्गातारः तार इत्यर्थः। Skt. . . . . . . स्तुतिमुच्चारयत। यूयम- १३. पुरु० D.
त्विजो मत्पुत्रपौत्रा वा। Skt. १४. ०क्षयितारं D. पुरुशब्दो बहुनाम । & MS. D. puts the figure 11811 तमशब्दोऽपि नातिशयप्रत्ययः। अर्थाhere to indicate the end of
सम्भवादुदात्तत्वाच्च। किंतहि ? the fourth hymn. No such तमु अभिकाङ्क्षायाम् इत्यस्य
number is given in P. रूपम्। बहुभिर्योऽभिकाझ्यते प्रार्थ्यते ७. अत्वेत। D.
याच्यते स पुरूतमस्तं पुरुतमम् Skt.

Page #79

२४
[ १.१.९.४.
I.5.4.] धनानाम् । ईश्वरम्। इन्द्रम् । सहाभिप्रगायत । अभिषुते । सोमे ।
स र्घा नो योग आ भुव॒त्स राये स पुरंध्याम् । गमद्वाजेमिरा स नः ॥३॥
स घानः। सेः। एव । अस्माकम् । अप्राप्तप्राप्त्यर्थम् । आवहतु । स: । धनाय । पुरन्धिबहुधीर्योषा तस्य च । अन्नैश्च। अस्मान् । आगच्छतु । सः ।
११
यस्य संस्थे न वृण्वते हरी समत्सु शत्रवः । तस्मा इन्द्राय गायत ॥४॥
यस्य संस्थे। यस्मिन् । अवस्थिते। न । वारयन्ति। तस्य स्वभूतावश्वौ । संग्रामेषु । शत्रवः। तस्मै। इन्द्राय। गायत।
b
१. उत्कृष्टानां धनानाम् Sk. १०. हविर्लक्षणर हेतुभूतैः हविरुपभोगार्थ२. इदि परमैश्वर्ये अत्यन्तेश्वरम् Sk. मित्यर्थः Skt. ३. अभिप्रगायत सहाभिषुते S.
अस्मद्देयः अन्नः हविरुपभोगार्थ सर्वत्विग्भिः सह Skt.
वा Skr. ४. कालोपलक्षणं चेदम्। अभिषवोत्तर- ११. गच्छता P. कालम् Sk.
१२. रथे Sy. ५. सहवास्माकं P.
संग्रामे Sk. ६. प्राप्त. P. S. adds योगं after oftauit and before
१३. न संभजन्ते। रथमश्वौ च दृष्ट्वा
पलायन्त इत्यर्थः Sy. आवहतु। योग उद्योगः, उत्साहः, अलब्धलाभो प्राप्नुवन्ति Sk. वा Skt.
१४. D. adds तेन before तस्य । पूर्वमप्राप्तस्य पुरुषार्थस्य सम्बन्धे Sy. | १५. क्रियाशब्दोऽयं न सङग्रामनाम। अद ७. आभवतु पुरुषार्थ साधयतु Sy. भक्षणे। सम्भक्षयत्सु परस्परं योद्
आभिमुख्येन भवतु। योगमस्माकं धृषु महति युद्धे प्रवृत्त इत्यर्थ : Skt. करोत्वित्यर्थः Skt.
समत्सु संभक्षयत्सु। महायुद्धे परस्परं ८. पुरन्धि बहुय्योषो P. पुरन्धि बहु- अदन्ति योद्धारः Skr. धियॊषा D.
यः संग्रामे महति युद्धे प्रवृत्ते दूरस्थानेव पुरंध्यां योषिति आभुवत्, यद्वा बहु- रथप्राप्तान् शत्रून् निहन्ति Skt. विधायां बुद्धौ आभुवत् Sy.
यस्मात् शत्रूणामप्राप्तिः। दूरस्थानपि बढ्यां प्रज्ञायाम् Skr.
सरथो गत्वा निहन्ति Skr. ९. तरस्य P.
| १६. सामान्युच्चारयत वा स्तुतीः Skt.

Page #80

२५
१.१.१०.२. ]
[ I.5.7. सुतपाव्ने सुता इमे शुचयो यन्ति वीतये । सोमासो दध्याशिरः ॥५॥ सुतपाब्ने । सुतं यः पिबति तस्मै । सुताः। इमे। सोमाः। पूर्ताः। पानाय । गच्छन्ति ।
दधिमिश्रयणाः।
त्वं सुतस्य पीतये सद्यो वृद्धो अजायथाः। इन्द्र ज्येष्ठाय सुक्रतो ॥६॥
त्वं सुतस्य। त्वम्। सुतस्य। पानार्थम्। सद्यः। वृद्धः। भवसि प्रवृद्धशरीरः। इन्द्र ! । श्रेष्ठं कर्म कर्तुम् । शत्रुषु सुप्रज्ञ।
आ त्वां विशन्त्वाशवः सोमास इन्द्र गिर्वणः । शं ते सन्तु प्रचेतसे ॥७॥ __ आ त्वा विशन्तु। आविशन्तु। त्वाम्। क्षिप्राः। सोमाः। इन्द्र ! । गीभिर्वननीय! । शं च। तुभ्यम्। भवन्तु । सुमतये।
१. सुतपाप्ने सुतपाप्ने P.
११. वेवेषु ज्येष्ठत्वार्थम् Sy. सुतानां सोमानां पात्रे Skt.. वृत्रवधादिकाय Skt. २. S. adds सोमं after सुतं and अतिशयेन प्रशस्यः प्रवृद्धो वा ज्येष्ठः। ___before यः। ३. सोमान P. तत्कर्म ज्यैष्ठ्यम् । तस्मै च वृत्रव४. पू: P. ५. भक्षणार्थम् Sy.
धादिकाय Skr. ६. न चाप्रदीयमानानां गमनं सम्भवतीति । १२. सुप्रज्ञ! S. Both the MSS. D.
प्रदानमनेन लक्ष्यते। सम्प्रदानचतुर्थी- and P. add visarga after श्रुतेः दानार्थ एव वा एतिः। प्रदीयन्त
सुप्रज्ञ but it should be in the इत्यर्थः. Skt.
vocative as gement in the ७. ०मिश्रयणाः is doubtful .मिश्राः
Vedic stanza is in the vocaseems to be grammatically
tive.
शोभनकर्मन् शोभनप्रज्ञ वा Sy. correct and proper reading. अवनीयमानं दधि आशीर्वोषघातकं येषां
हे सुकर्मन् सुप्रज्ञ वा Skr. सोमानां ते दध्याशिरः Sy.
१३. आत्वाविशन्त्वां P. दध्याशिरः दधिमिश्राः। सोममित्रं हि त्वया पीयन्ताम् Sk. दध्याशीरच्यते Skt.
१४. सवनत्रये प्रकृतिविकृत्योर्वा व्याप्ति८. त्वं सुतस्य omitted by D. S.
मन्तः Sy. ९. अथवा पीतय इति तृतीयार्थे चतुर्थी । त्वं
स्वकार्यकरणे क्षिप्राः Skt. सुतस्य सोमस्य पानेन सद्य एव समान
मादने क्षिप्राः Skr. एवाहनि पानानन्तरमेव शरीरेण
| १५. स्तुतिभिः सम्भजनीयः। स्तुतीनां वा च वीर्येण च परिवृद्धो भवसि Skt.
सम्भक्तःSkt. १०. युद्धो P.
१६. शम्-सुखरूपाः सोमाः सन्तु Sy. अभिवृद्धयोत्साहेन युक्तोऽभूः Sy. | १७. भवतु S.

Page #81

I.5.9.]
[ १.१.१०.४. त्वां स्तोमा अवीवृधन्त्वामुक्था शतक्रतो । त्वां वर्धन्तु नो गिरः ॥८॥
त्वां स्तोमाः। त्वाम्। त्रिवृदादयः स्तोमाः। अवीवृधन् । त्वाम् । शस्त्राणि च। शतकर्मन्! । त्वामेव। वर्धयन्तु। अस्माकमपि। गिरः। अक्षितोतिः सनेदिमं वाजमिन्द्रः सहस्रिणम् । यस्मिन्विश्वानि पौंस्यो ॥६॥
अक्षितोतिः। अक्षीणरक्षणोऽपि। भजेत। अनेकपुरुषयुक्तम् । इमम्। संग्रामम् । यस्मिन्। सर्वाणि । बलानि शत्रूणाम्। प्रादुर्भवन्ति ।
8. A Trivịt hymn is composed वचनं शस्त्रमात्रवचनं वा। आज्य
of three stanzas and is of प्रउगे प्रातःसवने मरुत्वतीयनिष्केthree kinds—(1) Udyati, (2) वल्ये माध्यंदिने वैश्वदेवाग्निमारParivartini, and (3) kulāyini. तोक्थषोळश्याश्विनानि परस्मिन् Skr. Each of these is further sub- ५. हे बहुकर्मन् बहुप्रज्ञ वा Skr. divided into three kinds:- | ६. स्तुतयः Sk. Trcabhāga, (2) Avapa, and | ७. अक्षिताअन्येनाहिसिता अक्षीणा वा ऊतिः (3) Paricarā farazit festifa पालनं यस्य सोऽक्षितोतिः Skt. स प्रथमया, तिसृभ्यो हिङ्करोति स मध्य- ८. भजेतमनेक० P., सम्भजतु. . . . . मया, तिसृभ्यो हिङ्करोति स उत्तमयोद्य- सोमलक्षणमन्नं सम्भजेत् पिबेत् .. वाजः affraait facela: Tāņdya 2.1.1. पीतः सर्वसामर्थ्यानि जनयतीत्यर्थः Skt. तिसृभ्यो हिङ्करोति स पराचीभिः, अस्मिन् संग्रामे अस्मद्रक्षार्थ सन्निहितोतिसृभ्यो हिङ्करोति सपराचीभिः तिसृभ्यो ऽस्तु Skr. हिङ्करोति स पराचीभिः परिवर्तिनी- ९. प्रकृतौ विकृतिषु व प्रवर्तमानत्वेन सहferant facefa: Tāņdya 2. 2. 1. नसंख्यायुक्तम् Sy. योद्धृसहस्रयुक्तं... तिसृभ्यो हिङ्करोति स पराचीभिः,
.... स्तुतिसहस्रयुक्तम् Skt. तिसृभ्यो हिङ्करोति या मध्यमा
१०. पुंस्त्वानि बलानि वर्तन्ते Sy. पौंस्या सा प्रथमा योत्तमा सा मध्यमा या
बलनामैतत्। हस्त्यश्वरथपदातिलक्षणानि प्रथमा सोत्तमा, तिसृभ्यो हिङ्करोति
बलानि । . . . यस्मिन् बलानि सर्वाणि योत्तमा सा प्रथमा या प्रथमा सा मध्यमा
सामर्थ्यलक्षणानि .... अथवा यस्मिन् या मध्यमा सोत्तमा, कुलायिनीत्रिवृतो
विश्वानि पौंस्येति इन्द्रविशेषणम्। fargfa: Tāņdya 2. 3. 1.
यस्मिन्निन्द्रे सर्वाणि बलानि यः सर्वैर्ब२. सामगानां स्तोत्राणि Sy. अस्मदीयो- लैबलवान् यो महाबल इत्यर्थः Skt.
द्गातृप्रयुक्तानि स्तोत्राणि Skr. ११. Omitted by S. ३. वर्धितवन्तः Skt. वर्धयन्ति Skr. १२. Madhava ignores the word ४. उक्थं तृतीयसवने होतुः शस्त्रविशेष- इन्द्रः

Page #82

१.१.११.१ ]
२७
[ I.6.1.
मा नो मर्ता अभि द्रुहन्त॒नूनामिन्द्र गिर्वणः । ईशानो यवया वधम् ॥१०॥
मा नो मर्ताः। मा। अभिद्रुह्यन्तु। इन्द्र ! । अस्माकमङ्गेभ्यः। शत्रवः। गीभिर्वननीय ! । ईश्वरस्त्वम्। पृथक् कुरु। शत्रूणामायुधम्। इति।
__I.6. युञ्जन्ति बध्नमरुषं चरन्तं परि तस्थुषः । रोचन्ते रोचना दिवि ॥१॥
युञ्जन्ति ब्रघ्नम्। युञ्जन्ति । महान्तम्। आरोचमानम्। दिवि। चरन्तम् । परितस्थिवांसो देवा वा लोका वा। रोचन्ते च। रोचनानि नक्षात्राणीन्द्रतेजसा संधुक्षितानि।
१४
____Skr.
१. मभि० P.
१४. परितः तस्थि० s. २. अस्मदीयानां शरीराणाम् अभितो द्रोहं परि सर्वतः यत्र यत्र इन्द्रो गच्छति तत्र ____ मा कुर्युः Sy.
तत्रनं स्तोतारो यष्टारश्च स्तुवन्ति ३. अस्माकं मनुष्याः अभिद्रोहं मा कार्युः
यजन्ति च। अथवा एते स्वार्थसिद्धये
महान्तम् इन्द्रं दीप्तं सर्वतो गच्छन्तं ४. नीयैश्चरस्त्वं D.
नियुञ्जते इति वा। यत्र यत्र इन्द्र५. प्रथक् D. ६. वधं वैरिभिः संपाद्यमानम् Sy.
स्तत्र तत्र मनुष्या इदम् इदं च नः कुरु ___वधं हिंसां हन्तारं वा Skt.
इति याचन्ते। अथवा मातल्यादय ७. MS. D. puts the figure ॥५॥
इन्द्ररथं युञ्जन्ति बध्नादिगुणम् Skr. _here to indicate the end of १५. किच तस्थुषः स्थितस्य व्याप्रियमाthe fifth hymn. No such
णस्य इन्द्रस्य प्रभावेन दीप्यन्ते नक्षnumber is given in P.
त्राणि धुलोके। ....... सूर्यप्रभवश्च ८. यच्छन्ति P.
सुषुम्णः। सुषुम्णः सूर्यरश्मिः। तत्स
म्बन्धात् चन्द्रमा नक्षत्राणि च दीप्यन्ते। ९. प्रध्नं P.
अथवा युजिः उत्पूर्वः अन्तर्णीतण्य_____ आदित्यरूपेणावस्थितम् Sy.
र्थश्च। उद्योजयन्ति वृष्टिकर्माणि १०. स्तुतिभिः हविभिर्वा। तत्कर्तारः
महान्तं दीप्तम् इन्द्रं परितस्थुषः परि___ संबन्धयन्ति Skr.
भ्रमन्तम्। लक्षणार्थे परिः। सोम११. रुश दीप्तौ रुच च। आरुशम् आरोचनं
पानासुरवधश्रद्धया स्थावरजङ्गमावा।...... अरुषं दीप्तम्। गन्तारं त्मकं कृत्स्नं जगत् परिभ्रमन्तम्। के वा। अरुष गतौ। अपि च। शत्रून् इन्द्रम् उद्योजयन्ति इति। सूर्यरश्मयः यज्ञान् वा प्रति गन्तारम् Skr.
अष्टभिः मासैः आत्तं रसं प्रावृडा१२. हिंसकरहिताग्निरूपेणावस्थितम् Sy. रम्भे अर्पयन्तः उद्योजयन्ति इन्द्रं वृष्टौ १३. वायुरूपेण सर्वतः प्रसरन्तम् Sy. Skr.

Page #83

I.6.3. ]
[ १.१.११.३.
अभत्वेऽपि प्रसारणमन्यत्रापि दृष्टम्। युञ्जन्त्य॑स्य॒ काम्या हरी विपक्षसा रथे। शोणा धृष्णू नृवाहसा ॥२॥
युञ्जन्त्यस्य। युञ्जन्ति। अस्य । रथे। कमनीयौ। अश्वो। सव्यदक्षिणयोः पार्श्वयोर्युज्यमानौ। शोणवौँ । शत्रूणां धर्षको। नेतुरस्य वोढारी देवाः।
केतुं कृण्वन्नकेतवे पेशो मर्या अपेशसे । समुषद्भिरजायथाः ॥३॥
केतुं कृण्वन् । रात्रौ स्वपतो गतप्रज्ञस्य प्रज्ञोदित इन्द्रे भवति । तमसा तिरोहितरूपाणां गवादीनां रूपं च ज्ञायते।
केतुम् । कृण्वन्। प्रज्ञानरहिताय। पेशश्च। अपेशसे। समजायथास्त्वम् ।
१४
१. अविभुत्वेपि D. अहत्वेऽपि S. ७. रात्रौ निद्राभिभूतत्वेन प्रज्ञानरहिताय २. तस्थुषः is acc. pl. But V.. प्राणिने प्रातः प्रज्ञानं कुर्वन् Sy.
Madhava construes it as | ८. जन्द्र P. D. nom. pl. He remarks that | ९. S. reads प्रज्ञोदयं कुर्वन् for Samprasārana has taken ! प्रज्ञोदित इन्द्रे भवति। place although it is not bba. | १०. तमसो P. Bha is a technical term and रात्रौ अन्धकाररावृतत्वेन अनभिव्यक्तis applied in declension to त्वाद् रूपरहिताय पदार्थाय प्रातरforms of acc. pl., inst. dat. न्धकारनिवारणेन पेशः-रूपमभिand abl. sing., gen. all the व्यज्यमानम् Sy. numbers, and loc. sing. and ११. प्रज्ञाम् Sk. dual. He also explains | १२. षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । प्रज्ञारहितस्य Sk. अबिभ्युषः RV. I. IIS similarly. १३. पेशस्वापेशसे P. . But V. Mādhava is evidently पेशः...... रूपं च Sk. wrong. The forms in both अपेशसे रूपवजितस्य।.....यस्य यद्य
the places are acc. pl. and दभिलषितं तस्य तत्तत् संपादयन् Skt. ___not nom. pl.
१४. उदपद्यत Sy. ३. कामयितव्यौ Sy.
सह कान्तिभिस्त्वमजायथाः। जन्मन कामयितव्यावत्कृष्टौ कामसंवादिनी एव प्रभृति त्वं सर्वस्य सर्वाभिलषितवा Skt.
सम्पादी कान्तश्चासीरित्यर्थः। अथवा ४. हरी-एतन्नामानौ द्वावश्वौ Sy. माध्यमिकाः स्तनयित्नुलक्षणा वाच ५. प्रगल्भौ Sy.
उषसस्ताभिः सह त्वमजायथाः जन्मनः प्रगल्भौ, अभिभवितारौ शत्रूणाम् Skt.
प्रभृति गजितेत्यर्थः Skt..
सह कान्तिभिः। वश कान्तो....... ६. नृणामिन्द्रतत्सारथिप्रमुखाणां वोढारौ
आजन्मनः कान्तः असि इष्टप्रदानेन च । Sy.
माध्यमिकाभिः स्तनयित्नुलक्षणाभिः मनुष्यान् प्रति मनुष्याकारस्य वेन्द्रस्य
वाग्भिः उषआख्यैः सह अजायथाः। वोढारौ Skt.
जन्वतः गजिता Skr.

Page #84

१.१.११.४. ]
[ I.6.4. उषोभिः सह। तमिममाश्चर्यं मनुष्याणां निवेदयितुं तान् सम्बोधयन्ति मर्याः। इति ।
आदह स्वधामनु पुनर्ग त्वमेरिरे । दधाना नाम यज्ञियम् ॥४॥
आदह स्वधाम्। अनन्तरमेव वृष्टेमरुतः। अन्नार्थम् । पुनरपि। गर्भत्वम् । प्राप्नुवन्ति । अष्टौ मासान् तिरोभूता वर्तन्ते वर्षाभ्योऽनन्तरम्। आश्चर्येऽहशब्दः । दधानाः। नाम। यज्ञार्हमीदृक् चान्यादृक् चैतादृक् चेत्यादिकम् ।
१. दाहकः रश्मिभिः, प्रतिदिनमुषःकालैर्वा सस्यान् निष्पाद्य अनन्तरम् एव पुनर्ग___ संभूय Sy.
भत्वं गमयन्ति मरुतः Skr. २. आश्चर्याणां D.
एवं वा अन्यथा अस्या ऋचः ३. Omitted by D.
अर्थयोजना। वृष्टेरनन्तरमेव सस्यलक्षण४. ०दयतुं P.
मन्नं पुनर्गर्भत्वम् ईरयन्ति। ईर ५. त्वां S.
गतौ। Skr. ६. माः S. मय्याः D.
११. मासाः S. अथवा सूर्यस्यैवास्तमये मरणमुपचर्य,
१२. भूमा P. व्यत्ययेन बहुवचनं कृत्वा सम्बोधनं
| १३. अहेत्यवधारणार्थः Sy. क्रियते 'हे मर्य' इति Sy.
___अहेति विनिग्रहार्थीय एवशब्दार्थे Skt. व्यत्ययेनात्रैकवचनस्य स्थाने बहुवचनम्।
| १४. हशब्दो P. D. मर्य! माकार! इन्द्र ! Skt. ७. ०तो नाथं P. तोन्नार्क (?) D.
| १५. उदकम् आदित्यमण्डले अन्तरिक्षे वा स्वधाम् उदकं. . . . . . . . . . . . ..
दधानाः Skr. स्वधा अन्नं वा। सस्यलक्षणं चात्रा- १६. नामेति युदकनामपठितम्.... अथवा न्नम् Skr.
नामशब्दः संज्ञावचनः Skt. ८. इतः परं जनिष्यमाणमन्नमुदकं वा १७. यज्ञानाम् S. अनुलक्ष्य Sy.
१८. चातादृक् S. ९. प्रतिसंवत्सरमेवं कुर्वन्तीति दर्शयितुं ___Cf. Sy. ईदृङ चान्यावृत चेत्या. पुनःशब्दः प्रयुक्तः।
दीनि। S reads ईदु ( ? क् ) पुनः अतीताब्दवृष्ट्यनन्तरम् Skr. चातादृ (ड? क्) (चा? चे) त्यादिकम्। १०. एरिरे-अन्तर्भावितण्यादीर गतावित्य- | १९. वर्षास्वोषधीर्जनयित्वा न तावत्येव स्मात् Sy.
कृतार्थीभवन्ति मरुतः। किन्तहि ? देवा मेघमध्ये जलस्य गर्भाकारं ता एव पुनर्गर्भयन्ति उदकदाने प्रेरितवन्तः। जलस्य कर्तारं पर्जन्यं नेति Skt. प्रेरितवन्तः Sy.
वर्षासु ओषधीर्जनयित्वा न तावतद वृष्टः पश्चात् एव उदकं पुनर्गर्भत्वम् कृतार्थीभवन्ति ता एव पुनर्गर्भयन्ति ___ आपादयन्ति मरुतः ...... वा.... उदकदानेन Skr.

Page #85

I.6.7. ]
[ १.१.१२.२. वीळ चिदारुजत्लुभिर्गुहा चिदिन्द्र वह्निभिः । अविन्द उत्रिया अनु ॥५॥
वीळु चित् । दृढम्। अपि। पर्वतसान्वाभिमुख्येन भञ्जद्भिः। पर्वतस्य गुहायाम् । अपि। इन्द्र ! । त्वां वोढुभिर्मरुद्भिः। त्वं पणिभिरपहृता गाः। अन्वविन्दः। देवयन्तो यथा मतिमच्छो विदद्वसुं गिरः । महाम॑नूषत श्रुतम् ॥६॥
देवयन्तः। देवानिच्छन्तः। यथा। पूजनीयमिन्द्रम् । अभिष्टुवन्ति तथाऽभिष्टुवन्ति । विदद्वसु वेदयद्वसुम्। उदारम्। गिरः स्तोतारः। महान्तं मरुद्गणमिति । इन्द्रेण सं हि दृक्षसे संजग्मानो अविभ्युषा। मन्दू समानवर्चसा ॥७॥ इन्द्रेण । इन्द्रेण। हि। सन्दृश्यसे। सङ्गच्छमानः। अबिभ्युषा मरुद्गण ! तौ युवाम्
१. भज्ञवभिः P.. भञ्जवभिः D. १०. ०षुवति P. आरुजत्नुभिर्भञ्जद्भिः Sy.
तथाऽभिष्टुवन्ति is omitted by S. दुर्गमस्थानं भञ्जद्भिः Sy. | ११. स्वमहिमप्रख्यापकैर्धनैर्युक्तम् । आरुजत्नुभिः। रुजो भङ्ग। सहयोग- अच्छ, निपातोऽयमाप्तुमित्यस्यार्थे । लक्षणा चेयं तृतीया भञ्जद्धि- आप्तुम् . . . . . . विन्दतेाभार्थस्य मरुद्भिः सह Skt.
विदच्छब्दः कर्मसाधनश्च द्रष्टव्यः। २. गुहा चा मक्षीन्द्रन्त्वां P.
गणाभिप्रायं चैतदेकवचनम्,। लब्ध३. मरुद्धि P.
धनं मरुद्गणम् Skt. ४. त्वापणिभि० P. D.
१२. विख्यातम्। ५. गाः गुहायां निहिताः सरमाप्रत्यागमन- १३. तृतीयार्थे प्रथमेयम् । गीर्भिः स्तुतिभिः कालोत्तरं मरुद्भिः सह त्वमल- . . . . . अनूषत-नु स्तवने। स्तुवन्ति ब्धाः Skr.
स्तुवन्तु वा ऋत्विजो मत्पुत्रपौत्रा६. अन्विष्य लब्धवानसि Sy.
दयो वा. . . . श्रुतं ख्यातम् Skt. अविन्दः, लब्धवानसि Skt. १४. महान्त P. प्रौढम् Sy. ७. मरुत्संज्ञकान्देवान् ।
१५. कर्मगणमिति P. देवशब्दोऽत्र प्रकृतान् मरुत एवाह Skt. | १६. S. adds सं हि after इन्द्रेण। ८. मन्यतिरर्चतिकर्मा। मन्यते स्तूयते- १७. हिशब्दः पदपूरणः Skt.
साविति मतिरिन्द्रः। ज्ञाता वा मति- १८. ०श्यते स S. विद्वान् ब्राह्मणः Skt.
अवश्यमस्माभिर्द्रष्टव्यः Sy. यथा मतिम्। स्तुतौ ज्ञाने वा। सर्व- | १९. बिभ्युषा P. D. भयवजितेन Sk.
स्तुत्यम् इन्द्रं विद्वासं विप्रं वातद्वत् । Skr. २०. मरुद्गणः D. मरुद्गणं S. ९. कथा D.
| २१. को युवां D. P. युद्धार्थ S.

Page #86

१.१.१२.४. ]
[ I.6.9 इन्द्रमरुद्गणौ। मदिष्णू भवः संयुक्तौ । समानवर्चसौ। यद्वा मन्दुना समानवर्चसेन्द्रणेति।
अनवद्यैरभिद्युभिर्मुखः सहस्वदर्चति । गणैरिन्द्रस्य॒ काम्यैः ॥८॥
अनवद्यः। अवद्यरहितैः। अभिद्योतमानैः । सह । स्तोता। सहस्वन्तमिन्द्रम् । अर्चति । गणैः । इन्द्रस्य । प्रियः । गणशब्द एकवचनबहुवचने पर्यायेण भवतः ।
अतः परिज्मन्ना गहि दिवो वा रोचनादधि । समस्मिन्नृञ्जते गिरः॥६॥ __ अतः परिज्मन् । अतोऽन्तरिक्षात् । परितो गन्तर्मरुद्गण ! । आगच्छ। आदित्यस्य । वा। रोचनाल्लोकात्। अधिपरी सप्तमीपञ्चम्योरर्थ स्फुटीकुरुतः। अस्मिन् मरुद्गणे । सम्प्रसाधयति । स्तुतीः मधुच्छन्दाः।
१8
२३
१. मभिष्ट P. नित्यप्रमुदितौ Sy.| इन्द्रस्य काम्यः काम्यान् प्रियान् Skt. २. भवथ (:) S.
१२. इन्द्रस्य इन्द्रं बलोपेतं यथा भवति ३. तुल्यदीप्ती च इन्द्रमरुद्गणौ Sk. तथा पूजयति Sy. ४. मदुन्दुना P. मन्दतेर्मोदनार्थस्यैतद् | १३. फलप्रदत्वेन कामयितव्यैर्गणैः सहितः Sy. __रूपम्। नित्यप्रमुदितौ Sk. १४. The passage beginning with ५. ०सेन्द्र नेमि P.
अवद्यरहितैः and ending with ६. Cf. Nirukta 4. 12.
स्फुटीकुरुतः in I. 6. 9. is omitted इन्द्रेण हि सन्दृश्यसे संगच्छमानोऽबि- by P. भ्युषा गणेन। मन्दू मदिष्णू । युवां १५. परितो व्यापिन् मरुद्गण! Sy. स्थः। अपिवा मन्दुना तेनेति स्यात्।। हे परिज्मन् ! अज गतिक्षेपणयोरिसमानवर्चसेत्येतेन व्याख्यातम्। त्यस्य॑तद् रूपम्। सर्वतोगामिन् Skt. ७. अभिद्योतकमानः D.
१६. धुलोकाद् Sy. धुलोकमभिगतैः Sy. सर्वाश्चात्र दिवो वा धुलोकाद् वा Sk. द्वितीयार्थे तृतीयाः। अनवद्यान् अगान्। १७. Omitted by S. धुशब्दो दीप्तिवचनः। अभिगतदीप्तीन् | १८. दीप्यमानादादित्यमण्डलाद्वा समागच्छ
अत्यन्तदीप्तान Skt. ८. यज्ञः Sy. मखो यज्ञः. . . . | १९. ०परि D. अधिपरी अनर्थकाविति। ..स्तौति । यद् यज्ञ ऋत्विजः स्तुवन्ति |
| अथवा अधिशब्दः सामर्थ्याद्वार्थे Skt. तदिदं यज्ञ एव स्तौतीत्युच्यते. . . . | २०. ०रर्थः D. २१. अस्मिन् कर्मणि Sy.
अथवा मखः यज्ञकारी संस्तौति Skt. | २२. सन्० P. सत्० D. ९. सहस्वद् बलवत् सुष्ट्वित्यर्थः। Skt. | ऋजतिः प्रसाधनकर्मा Skt. १०. मरुति D. ११. गणान् सप्तसप्तकान्। । २३. ०छन्दः P.
1.
Sy.

Page #87

I.7.2. ]
[ १.१.१३.२. इतो वो सातिमीमहे दिवो वा पार्थिवादधि । इन्द्र महो वा रजसः ॥१०॥
इतो वा। अत उत्तरमिन्द्र एव देवता। कुत इन्द्र आगच्छतीति न वयं जानीमस्तमिन्द्रम् । अस्याः। भूमेरागच्छन्तम्। देयं धनम्। याचामहे। अपिवा। दीप्तात् । पार्थिवाल्लोकात् पृथिवीत्यन्तरिक्षनाम। इन्द्रम् । महः। वा। रजसः स्वर्गादिति ।
I.7. इन्द्रमिद्गाथिनो बृहदिन्द्रमर्केभिर्किणः । इन्द्रं वाणीरनूषत ॥१॥
इन्द्रमित्। इन्द्रम् । एव। उद्गातारः । बृहता साम्ना स्तुवन्ति। इन्द्रम् । शस्त्रैः। होतारः। इन्द्रमेव। सर्वा गिरः। स्तुवन्ति। इन्द्र इटर्योः सचा संमिश्ल आ वचोयुजा । इन्द्रो वज्री हिरण्ययः ॥२॥ इन्द्र इत् । एकाकी चरन्निन्द्रः । एव। स्वाश्वयोः। सहायभूतः। स एव च संयोज
१. अव P.
९. एवाद्गातारो D. २. कुतः S.
गीयन्ते इति गाथाः सामानि । तद्वन्तो ३. ०रागच्छन् P. D.
गाथिनः उद्गातारः Skt. ४. दे यद् P.
१०. तृतीयार्थे द्वितीयेयं बृहत् ।. . . . महता सातिर्दानं लाभो वा Skt.
साम्ना Skt. ५. धुलोकाद् वा Sy.
| ११. ऋग्रूपैर्मन्त्रैः Sy. P. reads दीप्ता गच्छादित्यस्य वा मन्त्रः ऋग्लक्षणः Skt. रोचनाल्लोकादधिपदी सप्तमीपञ्च
१२. Omitted by P. म्योमत्थं स्फुटी इन्द्र यत्। for the
ये त्ववशिष्टा अध्वर्यवस्ते वाग्भिर्यजूpassage beginning with दीप्तात् etc. and ending |
रूपाभिरिन्द्रमेवाऽनूषत Sy. with स्वर्गादिति। रजश्शब्दो लोक
तृतीयार्थे चात्र द्वितीया। यजुर्लक्षणः वचनः। महतो लोकाद्वा Skt.
अध्वर्यवः Skt. धुलोकाद् वा Sk.
१३. स्वाश्चयो D. स्वाश्रयः S. ६. ०वाँल्लो० .
होः-हरिनामकयोरश्वयोः Sy. ७. इति is omitted by S. | १४. असहायभूतः S. ८. पक्ष्यादीनां रञ्जकादन्तरिक्षलोकान् सह, युगपत् Sy. वा Sy.
| १५. Omitted by S.

Page #88

१.१.१३.४. ]
३३
[ I.7.4.
यति । उक्तिमात्रेण युज्यमानौ । इन्द्रः। वज्ञवान् । हिरण्मयसर्वशरीरः।
इन्द्रो दीर्घाय चर्पस आ सूर्य रोहयद्दिवि । वि गोभरदिँमैरयत् ॥३॥
इन्नो दीर्घाय। इन्द्रः। मनुष्याणां चिराय । दर्शनाय। दिवि। सूर्यम्। आरोहयत्। तेजोभिश्च। विविधं वर्षार्थम्। मेघम् । प्रेरयति।
इन्द्र वाजेषु नोव सहस्रप्रधनेषु च । उग्र उग्राभिरूतिभिः ॥४॥
इन्द्र वाजेषु। इन्द्र ! । क्षुद्रेषु सङ्गामेषु। अस्मान्। रक्ष। महत्सु । च। उद्गुणः। उद्गुणैः। पालनैः। अस्योत्तरा भूयसे निर्वचनाय। इन्द्रं वयमिति ।
११
Skr.
१. यज्यन् P. P. adds पाथिवलो- हतवान् Skt.
कान् पृथिवीत्यन्तरिक्षनामेन्द्र महो वा गौः वज्रः............ वः मेघं रजसः स्वर्गादिति।
प्राणेभ्यः अपगमितवान् हतवान् वा। इन्द्रस्य वचनमात्रेण रथे युज्यमानयोः ...... ईर वधे। ...... गौः उदकं सुशिक्षितयोरित्यर्थः Sy.
वा। उदकहेतोः मेघं हन्ति हतवान् २. वजी S. ३. ०मयः D.
.....अथवा गोशब्द उदकवचनः । हेतो सर्वाभरणभूषितः Sy.
च तृतीया. . . . . .उदकार्थ मेघ हत
वान् Skt. ४. इन्द्रः। वज्रवान् । हिरण्मयसर्वशरीरः।। ___is omitted by P.
९. S. reads रक्ष च । महत्सु उग्र उद्गीर्ण ५. दीघकायः D.
उद्गुणैः ।
१०. प्रधनशब्दोऽत्र न संग्रामनाम उत्कृष्ट६. आप्रलयभाविने Skt.
वचनः। प्रकृष्टानि धनानि प्रधनानि ७. ०अरो० P.
निमित्तभूतानि येषां ते सहस्रप्रधना आरोपितवान्। Skt.
बह्वत्यन्तधना वेत्यर्थः Skt. ८. स च सूर्यो गोभिः स्वकीयरश्मिभिरदि । ११. शत्रुभिरप्रधृष्यः Sy.
पर्वतप्रमुखं सर्व जगद् व्यैरयत्।। ___ उग्रः अन्येन वाप्रसह्यः। क्रूर इत्यर्थः । विशेषेण दर्शनार्थ प्रेरितवान्। प्रका- ...... उप्राभिः अन्येना. शितवानित्यर्थः। अथवा इन्द्र एव प्रसह्याभिः Skt. गोभिर्जलनिमित्तभूतैरद्रि मेघं व्यरयत्।। १२. अप्रधृष्याभिः Sy. विशेषेण प्रेरितवान् Sy.
१३. Cf. note no. 5 on p. 21. गोशब्दोऽत्र वज्रवचनः. . . . . . वजे- इति is given as a variani यैरयत् प्राणेभ्यो विगमितवान् | by S.

Page #89

I.7.7.]
[ १.१.१४.२. इन्द्रं वयं महाधन इन्द्रम हवामहे । युज वृत्रेषू वजिर्णम् ॥५॥
इन्द्रम् । वयम् । महति संग्रामे । हवामहे । इन्द्रम्। अल्पे च। सहायम्। उपद्रवेषु । आयुधवन्तम्। स नो वृषन्नमुं चरुं सत्रादावनपा वृधि । अस्मभ्यमप्रतिष्कुतः ॥६॥
स नः। सः। नः। वर्षितः। अमुम्। मेघम्। महतो दातः !। तेजोभिरपावृधि । शत्रुभिरप्रतिशब्दितोऽप्रतिकृतो वा। नोऽस्मभ्यमित्यनयोः पूरणमेकम्। तु तुजे य उत्तरे स्तोमा इन्द्रस्य वृत्रिणः । न विन्धे अस्य सुष्टुतिम् ॥७॥
तुजेतु । दाने दान। . उत्तरोत्तरम्। ऋषय एनं स्तुवन्ति । तेषु स्तोमेषु। नं। अस्याहम्। दानानुगुणां सुष्टुतिम् । विन्दामि।'
१४
१. प्रभूतधननिमित्तम् Sy.
१०. दाहे दाहे D. २. अत्पे P.
तस्मिंस्तस्मिन् फलदातरि देवान्तरे Sy. ___ स्वल्पेऽपि धने निमित्तभूते सति । Sy. तुञ्ज इति न यज्ञनाम। किन्तहि ? ३. सहकारिणं समाहितं वा Sy.
तुञ्जतेनिकर्मणस्तुञ्जो दानम्। .... ४. शत्रुषु धनलाभविरोधिषु प्राप्तेषु त- | वृष्टेर्धनानां वा Skt. निवारणाय वज्रोपेतम् Sy.
पाय वज्रपितम् sy.. | ११. उत्कृष्टाः Sy. संग्रामव्यतिरिक्तेष्वपि च शत्रुषु Skt..
पूर्वेभ्यः प्रकृष्टतमा मदीयाः स्तोमाःSkt. ५. न इति तादर्थ्य चतुर्थीयं वृषन्नित्यनेन
| १२. एवं S. ____ सम्बध्यते। अस्मदर्थ Skt. ६. वर्षितारम् S.
१३. तैः स्तोमैः सर्वैरपि Sy. ७. उहतो P. सत्रा इति सत्यनाम सतत- | १४. ०हन्नानु. D. पर्यायो वा। सत्यसततयोतिः। Skt.
तैरपि न विन्धे .... • अहमस्येन्द्रस्य. ८. ०रपावृ. P.
.... स्तुतिम् अशेषगुणप्रकाशनरूपां ९. शत्रुरप्र० P.
तैरपि नाशेषानिन्द्रगुणान् प्रकाशयितुं तथैवास्मभ्यं....प्रतिशब्दरहितः। यद्यत्
शक्नोमीत्यर्थः । अथवा. . . . . . विन्ध अस्माभिर्याच्यते तत्र सर्वत्र नेति प्रति
इति स्पर्शनार्थो वा। न विन्धे शब्दं नोच्चारयति Sy. स्कुञ आप्रवणे। न स्पृशामि Skt. आप्रवणमागमनं प्रवतेर्गत्यर्थत्वादन्येना- । १५. तुञ्जस्तुञ्जतेर्दानकर्मणः। दाने दाने य प्रतिगतः अप्रतिष्कुतः। युद्धेऽभियुञ्जानः उत्तरे स्तोमा इन्द्रस्य वज्रिणो नास्य तैविअन्येनाप्रत्यभियुक्तपूर्व इत्यर्थः Skt. | दामि समाप्ति स्तुतेः। N. 6. 17, 18. अप्रतिष्कुतः। अप्रतिस्कृतः। अप्रति- | १६. Madhava does not paraphस्खलितो वा। N. 6. 16
rase the clause इन्द्रस्य वज्रिणः।

Page #90

१.१.१५.१. ]
[ I.8.1. वृषा युथेव वसंगः कृष्टीरिय॒त्योज॑सा । ईशानो अप्रैतिष्कुतः ॥८॥ ___ वृषा यूथेव। वर्षिता। गोयूथानीव। वननीयगमन ऋषभ इन्द्रो वीरः। युयुत्सून् मनुष्यान् । बलेन। अभिगच्छति। सर्वस्येशानः। अप्रतिकृतः। य एकवर्षीनां वसूनामिरज्यति । इन्द्रः पञ्च क्षितीनाम् ॥६॥
य एकः। इन्द्रः। मनुष्याणाम्। पञ्चानां क्षितीनां निवसतां गन्धर्वाः पितरो देवा असुरा रक्षांसीति पञ्चत्वम् । तेषां प्रदेयानां धनानाम् । ईष्टे। पूर्वस्यामृचि वाक्यपरिसमाप्तिः ।
इन्द्रं वो विश्वतस्परि हवामहे जनेभ्यः । अस्माकमस्तु केवलः ॥१०॥
इन्द्रं वः। व इति पञ्चमी। वः। जनेभ्यः। सर्वेभ्य एव वयम् । इन्द्रम् । हवामहे । सोऽस्माकम्। अस्तु। असाधारणः।
I.8.
एन्द्र सानसिं रयिं सृजित्वानं सदासहम् । वर्षिष्ठमूतये भर ॥१॥
एन्द्र सानसि रयिम्। आहर । इन्द्र ! | भजनीयम् । रयिम्। जयशीलपुरुषयुक्तम् । सदा शत्रूणामभिभवितारम्। वृद्धतमम्। रक्षणायास्मभ्यम् ।
१. कामानां वर्षिता Sy.
असुरा रक्षांसीत्येके। चत्वारो वर्णा २. ०थानिव P.
निषादः पञ्चम इत्यौपमन्यवः। ३. गमनं P. D.
| ११. स इन्द्र एषामीष्टे Skr. वननीयगतिवृषभो गोयूथानि यथा | १२. वाक्यस्य समाप्तिः S. प्राप्नोति तद्वत् Sy. वंसगो वृषभ | १३. युष्मदर्थ हवामहे Sy. व इति उच्यते। वननीयगमनत्वात्। स यथा | तादयें चतुर्थी । यजमानप्रतिनिर्देशश्च । गोयूथानि प्रति तद्वत्. Skt.
हे यजमानाः! इन्द्रं युष्मदर्थम् Skt. ४. इन्द्र P. ५. बलेभि० P. | १४. षष्ठ्यर्थे प्रथमषा। अस्माकं केवला६. प्रतिशब्दरहितः। याच्यमानं न परि- नामस्तु। अन्येषां मा भूत्। कः? हरतीत्यर्थः Sy..
सामर्थ्यात् स्तुत्यो यष्टव्यश्च Skt. अप्रत्यागतो युद्धे नियुञ्जानः। अन्ये- १५. Ms. D. puts the figure ॥७॥
नाप्रत्यभियुक्तपूर्व इत्यर्थः Skt. here to indicate the end of ७. S. adds यः before इन्द्रः
the seventh hymn. No such ८. निषादपञ्चमानां क्षितीनां निवासा- number is given in P. ___ हाणां वर्णानामनुग्रहीतेति शेषः Sy. | १६. आनय। देहीत्यर्थः Skt.. ९. देवाः D.
| १७. सहभूतानामपि शत्रूणां जेतारम् Skt. १०. Cf. N. 3. 8. गन्धर्वाः पितरो देवा । १८. तर्पणाय Skt.

Page #91

I.8.J. ]
. [ १.१.१५.३. नि येन मुष्टिहत्यया नि कुत्रा रुणामहै । त्योतासो न्यर्वता ॥२॥
कीदृशमित्याह-नि येनेति । येन धनेन । मुष्टिहननेन दारिद्रयाणि । वयं निरुन्धमः । पदान्तरे पुननिः प्रयुज्यते। त्वया रक्षिताः। शत्रूश्च येन। निरुणधामहै। तमाहरेति । अस्योत्तरा भूयसे निर्वचनाय। इन्द्र त्वोतास इति ।
इन्द्र त्वोतास आ वयं वजं घना देदीमहि । जयेम सं युधि स्पृधः ॥३॥
इन्द्र ! । त्वया रक्षिताः। वयम्। हन्तु। आयुधम्। आददीमहि। संजयेम । युद्ध। स्पर्द्धयितन् शत्रूनिति।
१. हन्तिर्गत्यर्थः। मुष्टः गमनेन उपांशु- wealth was counted in परादानेनेत्यर्थः Skr.
heads of cattle, cows and २. दारिद्राणि D.
horses would be regarded as वृत्रा-शत्रून् Sy.
wealth. In my opinion, the
commentator paraphrases ३. निरुध्मः P. D.
अर्वता by धनेन। Skanda अपकतुं प्रवृत्तान् निवारयामः Skr.
explains waiat in the followBoth Mss. read निरुध्मः but
ing manner अश्वनामतत्... it is grammatically wrong.
.... अर्वता अश्वसंसक्तेन। अथवा The correct form from the
अर्वतेर्गतिकर्मण एतद् रूपम्। आत्मनि point of view of grammar is
गतेन स्वायत्तेनेत्यर्थः निरन्ध्मः ।
६. नि इत्युपसर्गश्रुतेः योग्यक्रियापदा४. ०रेषु. . . . नर्निः P.
ध्याहारः। नियतेन येन धनेन । अथवा ५. येनाश्ववता S.
न्युपसर्गाभ्यासात् तत्सम्बन्धिनो अश्ववता read by S. is pro- 'रुणधामहै' इत्याख्यातस्याभ्यासः। .. bably the paraphrase of
..... ........ सुष्ठु निवारयाम अर्वता. If so, it is wrong. इत्यर्थः Skr.. अर्वता is inst. sing. of अर्वन् and
७. शत्रुप्रहरणायात्यन्तदृढम् Sy. would mean ada. Evidently
घनं सुवीरं हन्तारं वा शत्रूणाम् Skr. the commentator analyses
८. आदधीमहि P. अर्वता as अर् + वत् and construes the form as inst.
९. संजेम P. sing. But अर् does not | १०. अथवा स्पृध इति संग्रामनाम तं करोति
mean अश्व. My mss. do not ___ स्पृधयति . . . . . स्पृधः संग्रामकारिण read अश्ववता. But as | इत्यर्थः Skt.

Page #92

Acharya Shri ka
[ I.8.6.
१.१.१६.१. ] वयं शूरेमिरस्तुमिरिन्द्र त्वया युजा वयम् । सासघाम पृतन्यतः ॥४॥
वयं शूरेभिः। वयम्। शूरैः। आयुधानां क्षेप्तृभिः । त्वया च। सहायेम। अभिभवेम। सङग्रामं कर्तुमिच्छतः। पुनर्वयमिति पूरणम्। महाँ इन्द्रः परश्च नु महित्वमस्तु वज्रिणे' । द्यौर्न प्रथिना शवः ॥५॥
महाँ इन्द्रः। महनीयः। इन्द्रः। तारकश्च शत्रूणाम् । तस्मै। सदा। महिस्वम्। अस्त्विति स्वयञ्चाशास्ते। द्यौः। इव। विस्तीर्णतया। बलमस्य भवति।' समोहे वा य आर्शत नरस्तोकस्य सनितौ । विप्रासो वा धियायवः ॥६॥
समोहे वा। सङग्रामजिगीषया य एनं युद्धे। आप्नुवन्ति। मनुष्याः। अपत्यस्य । वा। भजनार्थम्। ये वा प्राज्ञाः। कर्मकामाः। उत्तरत्र संबन्धः।
१११२१
१
॥
१. वयं सहयोगलक्षणतृतीयार्थे व्यत्ययेन | १४. गीर्ष० P.
प्रथमैषा पृतन्यत इत्यनेन संबध्यते Skr. | १५. ये संग्रामेषु च ... व्याप्नुबन्ति। कं प्रक२. अस्तृभिः-स्तृणातिः सामर्थ्याद् हिंसार्थः । रणादिन्द्रम् । केन सामर्थ्यात्स्तुतिभिः। ___ अहिंसितः Skt.
इन स्तुवन्तीत्यर्थः Skr. ३. सासहवाम-अत्यथं पुनः पुनर्वाभिभ- | १६. भाज. D. वेम Skt.
Skanda explains it as ४, महा P. महं D.
सम्भक्तौ लाभे। सनितौ वा लाभे वा ५. महनीयः P. महान् शरीरेण प्रौढः Sy. | Sy. ___ महान् शरीरेण Skt.
१७. प्रज्ञां P. ६. कारकश्च D.
१८. प्रज्ञाकामाः Sy. परश्च गुणैरुत्कृष्टोऽपि Sy.
कर्म रेभिर्वयं शूरैरायुधानां कामाः P. परश्च उत्कृष्टश्च सर्वतो गुणैः Skt. Skanda explains it as प्रज्ञा1. There is no corresponding कामाः। धीः is a synonym of
word for an in the Vedic action, see Ngh 2. I. stanza.
वा धियायवः। वाशब्दः परस्ताद ८. किंच Sy.
द्रष्टव्यः। धियायवो वा प्रज्ञाकामाIt appears to be the meaning श्चेत्यर्थः। किं तेषामिति साकाअक्षof नु. Skanda interprets नु त्वाद वाक्यस्य निराकाक्षीकरणायं as an expletive.
ते यथास्वमभिलषितं लभन्त इति ९. अस्ति D.
वाक्यशेषः। अथवा समोहे वा १०. Skanda explains it as (वयं) य इत्यत्रव यच्छ्तेर्योग्यार्थक्रियाइन्द्रायाशास्महे
घ्याहारस्तच्छब्दाध्याहारश्च । संग्रामे ये ११. बलं सेनालक्षणम्। यथा चौविस्तीर्णा
इन्द्रं स्तुवन्ति ते आशत व्याप्नुवन्ति तबद् विस्तीर्णमित्यर्थः Skt.
मनुष्याः । किं सामर्थ्याद् ? यज्ञम् । कुत्र १२. म भवति । P.
तोकस्य सनितौ विप्राः धियायवश्च प्रज्ञा83. Mādhava ignores afora i कामाश्च Skr.

Page #93

३८
I.8.8. ]
[ १.१.१६.३. यः कुक्षिः सोमपातमः समुद्रइव पिन्वते । उर्वीरापो न काकुदः ॥७॥
यः कुभिः। तेभ्यः सर्वेभ्यस्तांस्तान् कामान् । यः। अस्य कुक्षिः। अतिशयेन सोमस्य पाता। समुद्र इव सदाक्षीणः। उद्गमयति स कुक्षिः। बहूनि । उदकानि पिबन् । तालु। इव भवति तद्धि निष्ठीवनेऽपि न शुष्यतीति।
एवा ह्यस्य सूनृता विरप्शी गोमती मही । पक्का शाखा न दाशुषे ॥८॥
एवा हास्य। एवम्। हि। अस्य। वाक्। विविधरवणा। पशुमती। महती। पक्वफलशाखा। इव। यजमानाय भवति ।
१. The whole phrase seems an attribute of waters. ____to be quite irrelevant. ६. V.M. does not seem to २. पातमः S. ३. समुद्रा D.
understand the correct समुद्र इव वर्धते Sy. यच्छब्द- meaning of the third verse. श्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहार्यः। स समुद्र इव The stanza is explained पिन्वते। पिन्विरिह सेचने कर्मणि चायं by skanda in the following व्यत्ययेन। यथा नदीभिः समुद्रस्तद्वत् manner:-य इन्द्रस्य . . . . कुक्षिः पिन्वते सिच्यतेऽस्माभिः Skr."
. . . . . . अतिशयेन सोमानां पाता बन्युद० P.
. . . . स समुद्र इव पिन्वते.... यथा तृतीयार्थे चात्र प्रथमा। बहीभिरद्भिरिव नदीभिः समुद्रस्तद्वत् पिन्वते सिच्यते. च। काकुदः काकुवं तालु इत्याचक्षते। ऽस्माभिः ..... बह्वीभिरद्भिरिव च व्यत्ययेन चात्र पुंल्लिङ्गता। यथा काकुदः।.... यथा तृषितस्य कस्यचिद् तृषितस्य कस्यचित् बह्वीभिरद्भिस्ताल बह्वीभिरद्धिस्तालु सिच्यते तद्वच्चेत्यर्थः । सिच्यते तद्वत् चत्यर्थः। केचित्तु वारुणं ७. हिशब्दस्तु पदपूरणः Skr. काकुदमत्र उपमानमित्याहुः। तद्धि ८. धेनुः सूनृतात्रोच्यते Skt. अतिशयेन बहीभिरदभिः सिच्यते। अस्येन्द्रस्य सूनृता सर्वकामधुक् । इन्द्रस्य
वरुणस्य अपामधिदैवतत्वात् Skr. स्वभूता धेनुः सूनृता अत्रोच्यते ... ५. काकुदो मुखसम्बन्धिन्य उर्बिय अथवा सूनृता गजितलक्षणा वाक् ।
आपो न जलानीव। जिह्वासम्बद्धमा- गोमती माध्यमिका आपोऽत्र गाव स्योदकं यथा कदाचिदपि न शुष्यति उच्यन्ते। ......यथा तद्वती। सा तथेन्द्रस्य, कुक्षिः सोमपूरितो न चपक्वा इव शाखा क्षरति। किं सामः शुष्यतीत्यर्थः Sy.
ात् पयो दधते Skr. in the sense of comparison ९. ०रपणा S. is used immediately after १०. पयोऽत्र गोशब्देनोच्यते. . . . . . पय that which it compares, see स्वती Skt. N. I. 4. It cannot therefore | ११. पकः फल • P. be construed with काकूदः।। यथा पक्वा शाखा रसबिन्दं क्षरति It can be construed with किम् ? सामर्थ्यात् पयः सर्वकामान् 3779: only and it can only पयस्वती हि सा सर्वकामधुक् । कसं mean 'like waters.' उर्वीः is क्षरति? दाशुषे Skt.

Page #94

३९
१.१.१७.१. ]
[ I.9.1.
ए॒वा हि ते॒ विभृ॑तय ऊ॒तय॑ इन्द्र॒ माव॑ते । स॒द्यश्चि॒त्सन्ति॑ दा॒शुषे॑ ॥६॥
एवा हि ते। एवम्। हि। ते । विभूतयः । रक्षणानि च । मत्सदृशाय। यजमानाय। तदानीम् । एव । भवन्ति ।
३
ए॒वा ह्य॑स्य॒ काम्या॒ स्तोम॑ उ॒क्थं च॒ शंस्या॑ । इन्द्रा॑य॒ सोम॑पीतये ॥१०॥
एवा ह्यस्य । यथाहमस्याशंसिषमेवम् । अस्य। कमनीये। स्तोत्रशस्त्रे। शंसनीये। सोमपानार्थम् । इन्द्राय । विरम्याभिधानात् षष्ठीचतुर्थ्यां सङ्गच्छेते । अर्थाभेदादित्यपरमिति ।
C
I.9.
इन्द्रेह मत्स्य॒न्ध॑सो॒ विश्वे॑भिः सोम॒पव॑भिः । म॒हाँ अ॑भि॒ष्टिरोज॑सा ॥१॥
इन्द्रेहि। इन्द्र ! । आगच्छ। माद्य च । अन्तेन । विश्वैः । सोमलतापर्वभिरभिषुतेन । महान् । बलेन। शत्रूणामभ्येषणशीलः ।
१२
१. हि इति पवपूरणः Skr.
२. यवैव मत्सदृशो यजमानः स्वार्थायार्थयते तदैव तदर्था भवन्ति । माशब्दोऽत्र माछन्दः प्रमाछन्दः (तै. सं. ३४.७.१.) इति छन्दः शब्दसामानाधिकरण्यात् छन्दोविशेषवचनः । तद्वान् । मत्सदृशो वा । . . . मावते दाशुषे इति च उभयत्र ताद चतुर्थी । छन्दोविशेषवतो मत्सदृशस्य वा यजमानस्य अर्थाय Skr. ३. Madhava ignores the word इन्द्र ।
४. यथा महस्य शं० P. D.
यथा मह्यस्य शंo S. The Ms. क of S. reads यथाहमस्यामशंसिषम् but अस्यां is not quite proper. The correct reading is अस्य. I have adopted the amended reading of क. ५. कामयितव्ये Sy. ६. सोमाप्त्युत्तरकालं कथमयमिन्द्रः सोमं
पिबेत् इत्येवमर्थमित्यर्थः Skr. ७. ०परिमति P. D.
८. Ms. D. puts the figure ni here to indicate the end of the eighth hymn. No such number is given in P. ९. इन्द्रा य गच्छ P.
१०. मन्दस्व तृप्य Skt. तृप्यस्व Sk. ११. सोमरसरूपैरन्धसः - अन्धोभिः - अन्नैः ।
व्यत्ययेन ( ' अन्धस' इत्यत्र ) तृतीयाबहुवचनं कर्तव्यम् Sy. Skanda gives an alternative meaning: अथवा सोममयानि पर्वाणि येषां ते सोमपर्वाणो देवाः. सोमाहाराश्च देवाः ... . तृप्य सोमलक्षणेनान्नेन सर्वैः सोमाहारैर्देवैः सहेत्यर्थः । Skt.
१२. ०शीलं P. D. • मभिभवनशील: S. Skanda explains affe: also as अभियष्टव्यो वा ।

Page #95

I.9.4 ]
[ १.१.१७.४. एमेनं सृजता सुते मन्दिमिन्द्राय मन्दिने । चर्कि विश्वानि चक्रये ॥२॥ ___ एमेनम्। आसृजत। एनं सोमम् । सुते। ईमिति पदपूरणम् । तर्पयितारम् । इन्द्राय । तर्पयित्रे। विश्वस्य कर्मणः कर्तारम्। विश्वानि कर्माणि। चक्रये “न लोकाव्यय" इति प्रतिषिद्धा षष्ठी।
मत्सा सुशिप्र मन्दिभिः स्तोमेभिर्विश्वचर्षणे । सचेषु सर्वनेष्वा ॥३॥
मत्स्वा सुशिप्रा मन्दस्व। सुनो !। मादयितृभिः। स्तोमैः। सर्वस्य द्रष्टः! । सहास्माभिः । एषु । सवनेषु । आकारः सप्तम्यर्थ स्फुटीकरोति । असृग्रमिन्द्र ते गिरः प्रति त्वामुर्दहासत । अजोषा वृषभं पतिम् ॥४॥
असृप्रमिन्द्र। असृजम्। इन्द्र ! । ते। स्तुतीः। सृष्टाश्च तास्त्वाम् । प्रत्युदगच्छन् । त्वञ्च सेवितवानसि। स्तुतीनां वर्षितारं माम्। स्तोमानामीश्वरम्।
१. आसृजतैनं सुते। N. I. I0. | १३. देवैरन्यैः सह आगच्छेति शेषः Sy. २. पाद० P. पद is omitted by S. | मरुद्भिः Skt. ३. हर्षयुक्ताय Sy. तर्पयितव्याय वा Skt. | १४. सवनमिति यज्ञनाम। एतेषु यज्ञेषु प्रातः४. कर्तारः S. साधुकरणशीलम् Sy. | सवनमाध्यंदिनतृतीयसवनेषु वा Sk. ___स्वकार्यकरणशीलम् Skt.
१५. आकारः पदपूरणः Sk. ५. च ये D. सर्ववृष्ट्यादिकर्मकरण- १६. असृग्रम् P. १७. स्तुतिः P. शीलाय Skt.
१८. प्रत्युद्गच्छ (तु? न्तु) S. ६. ०प्याय P. पा. 2. 3. 69. Skanda's explanation of उद. ७. षष्ठी प्रतिषिद्धा S.
हासत is the following :८. मथ् स्वाशिप्ता D.
ओहाङ् गतौ। स्वयंवस्थितं त्वां ९. मोदस्व स्तूयस्व वेत्यर्थः Skt.
प्रतीतो लोकादूध्वं गताः। १०. सु (वा? ह) नो s.
१९. कामानां वर्षितारं त्वाम् Sy. शोभनहनो! शोभननासिक! वा Sy. | २०. सोमस्य पातारं यजमानस्य पाल सुहनो सुनस वा Skt.
यितारं वा Sy. ११. स्तावकर्वा Sk.
Skanda construes वृषभं पतिम १२. दृष्टः P. D.
as epithets of त्वाम् i. e.. सर्वमनुष्ययुक्त! सर्वैर्यजमानः पूज्य Indra: कीदृशं त्वामुदहासत, वृषभ इत्यर्थः। Sy.
वर्षितारं पति स्वामिनं सर्वस्य।

Page #96

१.१.१८.२ ]
[ I.9.7. सं चोदय चित्रमर्वाग्राध इन्द्र वरेण्यम् । असदितै विभु प्रक्षु ॥५॥
सं चोदय। सह। प्रेरय। पूजनीयम्। धनम्। अस्मदभिमुखम्। इन्द्र ! । वरणीयम् । अस्ति। हि। ते। विभु च। प्रभु च धनम् ।
११
अस्मान्त्सु तत्र चोदयेन्द्र राये रमखतः । तुर्विद्युम्न यशस्वतः ॥६॥
अस्मान्त्सु। अस्मान् । सुष्छु। तत्र। चोदय यत्र धनं लभ्यते। इन्द्र !। धनार्थम् । वेगवतः स्तुतिप्रवृत्तानपिा युद्धोद्युक्तान्। बह्वन! । हविष्मतः। सं गोमंदिन्द्र वाजवदस्मे पृषु श्रवो बृहत् । विश्वायुर्धेबक्षितम् ॥७॥
सं गोमत्। गोमत् । बलवच्च । अस्मासु। विस्तीर्णम्। परिबृद्दल उच्छ्रितम् । अन्नम्। धेहि। सर्वान्नस्त्वम् । अक्षीणम्।
१. सम्यक् Sy.
१३..प्रभूतेनान्नेनोपेतम् Sy. २. चित्रं मणिमुक्ताविरूपेण बहुविधम् वाजवद् अन्नेन च सहितम् Sk. ___Sy.
१४. अस्मभ्यं सम्यक् प्रयच्छ Sy. ३. अस्मभ्यमभिमुखम् P.
१५. परिबर्टी P. D. ४. परोणियम् P. अत्यन्तोत्कृष्टम् Sk. परिबृह (न्तम्? द्) S. ५. एव Sy. इच्छब्दोऽपि यस्मादर्थे Sk.
बृहत् महत् सारवत् Sk. ६. Skanda explains विभु प्रभु as | १६. धनम्। Sy. विभूतं च प्रभूतं च धनम् । यावता | श्रवः-धननामतत्-धनम् Skt. कार्य साध्यते तद् ।
१७. समित्युपसर्गो धेहीत्याख्यातेन सम्बन्ध७. अस्मत्सु P. अस्मास्सु D. अस्मान् S.
यितव्यः.... संधेहि सम्यग्देहि Sk. ८. उद्योंगवतः Sy. रभस्वतः क्षिप्र
१८. सर्वायुः S. मित्यर्थः Sk. ९. Omitted by S.
कृत्स्नायुष्यकारणम् Sy. .१०. प्रभूतधन ! Sy. घुम्नं धनं वा यशो
विश्वायु:-आयुर्जीवितम्, तेन च सर्वेण वा अन्नं वा। बहुधन ! बहुयशः!
सहितम् Sk. बह्वन्न! वा Sk.
| १९. अक्षिण च P. ११. कीतिमतः Sy. यश इत्यन्ननाम । हवि
अक्षितम् अहिंसितं केनचिदपि हिसितुलक्षणेनान्नेनान्नवतो यष्ट्रनित्यर्थः Sk. मशक्यम् Skt. १२. गावो यस्मिन् सन्ति तत् गोमत्। | २०. Madhava does not paraगोभिः सहितम् Sk.
phrase the words सम् and इन्द्र ।

Page #97

I.9.10 1
[ १.१.१८.५. अस्मे धेहि श्रवो बृहद्युम्नं सहस्रसातमम् । इन्द्र तारथिनीरिषः ॥८॥
अस्मे घेहि। अस्मासु। धेहि । बृहत् । अन्नम् । द्योतमानम्। अनेकपुरुषसंभक्तृ । दत्तानि च तानि। अन्नानि कुरु। रथयुक्तानि ।
वसोरिन्द्रं वसुपतिं गीर्भिर्गुणन्त ऋग्मियम् । होम गन्तारमृतये ॥६॥
वसोरिन्द्रम् । वसोः । वसुपतिम् । इन्द्रम् । स्तुतिभिः। स्तुवन्तः । ऋगर्हम् । आह्वयामो वयम्। गन्तारम्। रक्षणाय।
सुतेसुते न्योकसे बृहद्धृहत एदरिः । इन्द्राय शुषमर्चति ॥१०॥ . सुतेसुते। सर्वेषु सुतेषु। न्योकस आत्मीयगृहबुद्धिं कुर्वते । महत्। बलम् । महते । इन्द्राय। एव। स्तोमानां प्रेरयिता स्तोता। वदति।
१. अस्मासु धेहि omitted by P. एतन्नियतं यस्य सोम एव नान्यत् स ___ अस्मभ्यं प्रयच्छ Sy.
न्योकः.....षष्ठ्यर्थे चतुर्थी। न्योकसो २. महतीं कीर्तिम् Sy.
नियतसोमाख्यस्थाननिवासस्य Skt. श्रवोऽत्र कीतिरुच्यते। कीर्ति मह- १२. नियतस्थानाय Sy. तीम् Sk.
१३. प्रौढम् Sy. १४. प्रौढाय। Sy. ३. धनम् Sy.
महतः शरीरेण वीर्येण वा Sk. द्युम्नं धननामात्र । घुम्नं धनं च Sk. | १५. इन्द्रस्य Skr. ४. ०संभक्तदत्तानि S.
१६. आ इदिति पदपूरणौ Skt. ___ अतिशयेन सहस्रसंख्यादानोपेतम् Sy. / १७. प्रेरिता P. यजमानः Sy. अरिः ईश्वरः। 4. Omitted by S.
स्तुत्युच्चारणे समर्थ इत्यर्थः Skt. ६. धनस्यार्थाय Skt.
| १८. स्तौति Sy., Skt. ७. अथवा वसोरिति वसुपतीत्येतदपेक्ष- स्तोता आत्मानमेव परोक्षरूपेण प्रथम
यैव। वसुपतिशब्दस्तु यद्यपि वसूनां पुरुषेण प्रतिनिर्दिशति । अहं स्तोमीपतिः वसुपतिरित्येवं व्युत्पद्यते तथा- त्यर्थः। अथवा न्योकसे बृहते इन्द्राय प्यत्र स्वामिनमाह।. . . . . .वसोः इति स्वार्थे एव तादर्थ्य चतुर्थी । सुतेवसुपति धनस्य स्वामिनमिन्द्रम् आह्व- सुते इत्यनेन च संबध्यते । इन्द्रार्थ
याम। ऊतये पालनाय आत्मनः Sk. मभिषुते सोमे महत बलं स्तौति ।। ८. ऋहम् P. ऋचां मातारम् Sy. | कस्य. . . .. . इन्द्रस्य Skr. स्तुतियोग्यमित्यर्थः Skt.
१९. Madhava does not paraऋच स्तुतौ। अर्चना ऋक्. . . . . . phrase the word 34
...तद्वन्तम् । स्तुतियोग्यमित्यर्थः Sk. Ms. D. puts the figure 11811 ९. ऊतये सोमेन तर्पणाय Skt.
here to indicate the end १०. इन्द्रार्थमभिषुते तत्तत्सोमे Sy.. of the ninth hymn. No such ११. न्योकसे ओको नियतवासस्थानम्।। number is given in P.

Page #98

१.१.१६.३. ]
[ I.10.30 ___ I. 10 गायन्ति त्वा गायत्रिणोऽन्त्यर्कमर्किणः ।
ब्रह्माणस्त्वा शतक्रत उद्वंशमिव येमिरे ॥१॥ गायन्ति त्वा। गायन्ति। त्वाम् । उद्गातारः। अर्चन्ति। अर्चनीयम् । होतारः। इत्थमुभये ब्राह्मणाः। त्वाम्। शतक्रतो!। वंशमिव बहुभिः स्तोत्रशस्त्रैः। उद्यच्छन्ति।
यत्सानोः सानुमाहिद्भूर्यस्पष्ट कव॑म् ।
तदिन्द्रो अर्थ चेतति यूथेनं वृष्णिरेजति ॥२॥ यत्सानोः। यदार्थलिप्सुः स्तोता सन् मनुष्यः। गिरेः। गिरिम्। आरोहति। यदा वा भूरि। कृष्यादिकं कर्म। स्पृशति । तदानीम्। तस्याभिलषितमर्थम् । इन्द्रः। जानाति । ज्ञात्वा च वसुसमूहेन मरुद्गणेन वा सह । वर्षशीलः। तत्समीपमागच्छति।
युक्ष्वा हि केशिना हरी वृषणा कक्ष्यप्रा ।
अथा न इन्द्र सोमपा गिरामुपेश्रुतिं चर ॥३॥ युवा हि। योजय। प्रशस्तकेशौ। अश्वौ। तरुणौ। मेदुरतया कक्ष्यायाः
१. गायतिरर्चतिकर्मा। स्तुवन्ति Skr. १०. यदभ्रम् Sk. ११. यादा P. २. देवं त्वाम् Skr.
१२. कत्वं कर्म। वृष्टिहि अभ्रनिरुद्धा। ३. मन्त्रोऽत्रार्क उच्यते तद्वन्तो होता- तदायत्तानि सर्वकर्माणि Skr. रोऽपि Skr.
१३. स्पश बन्धने । शुद्धोऽपि च सोप४. ब्रह्मा एक ऋत्विक् । तत्पुरुषांस्तु ब्राह्म- सर्थे द्रष्टव्यः। प्रतिबध्नाति Skt. ___णाच्छंस्यादीन् अपेक्ष्येदं बहुवचनम् Skr. तानि बह प्रतिबध्नाति। तदवधार्थ५. त्वम् P.
मिन्द्रो ज्ञात्वा मरुद्भिः सह वर्षिता ६. शतक्रतो! बहुकर्मन् ! बहुप्रज्ञ! वा। Skt. गच्छति Skr. ७. बाहुभिः P.
१४. ०शील P. ८. उन्नति प्रापयन्ति Sy. उद्यच्छन्ति कामानां वर्षिता सन् Sy.
उत्क्षिपन्ति उच्छयन्तीत्यर्थः Skt.. १५. कम्पते, स्वस्थानाद् यज्ञभूमिमागन्तुयथा कश्चिद् वंशमुद्यच्छेत् एवमुद्यच्छन्ति मुद्युक्ते इत्यर्थः Sy. उत्क्षिपन्ति उच्छ्यन्तीत्यर्थः। वीर्यवृद्धिश्च एजतिर्गतिकर्मायम् । वधार्थ गच्छति । उच्छ्योऽभिप्रेतः। स्तूयमाना देवता वीर्येण अथवा. . . . एजयति कम्पयति। उदवर्धन्ते। सर्वे ऋत्विजः स्वैः स्वः स्तो- कशोधनार्थ धूनयतीत्यर्थः Skt.
त्रैस्त्वां स्तुवन्ति इति समस्तार्थः Skr. | १६. प्रशस्त omitted by M. ९. Cf. N. 5. 5. गायन्ति त्वा गायत्रिणः। स्कन्धप्रदेशे लम्बमानकेशयुक्तौ Sy. प्रार्चन्ति तेऽर्कमणिः । ब्रह्माणस्त्वा प्रलम्बकेसरौ Skt. शतक्रत उद्येमिरे वंशमिव ।
| १७. रेतस्सेचनसमथौं Skt.
पy.

Page #99

I.ro..]
[ १.१.१६.५.
पूरयितारौ। अथ। अस्माकम् । इन्द्र ! । सोमस्य पातः!। स्तुतीनाम्। उपश्रवणम् ।
चर।
एहि स्तोमा अभि स्वरामि गृणीह्या रुव ।
ब्रह्म च नो वसो सचेन्द्र यज्ञं च वर्धय ॥४॥ एहि स्तोमान् । आगच्छ। स्तोमानस्मदीयान् । सशब्देन मुखेन पुनः पुनः प्रोत्साहय "ओथामो देव" इत्यभिगृणीहि। आप ? (च रुव) श्लोकम् अस्माकम् । इन्द्र ! स्तोत्रम् । च। सह। वर्धय। वासथितः
उक्थमिन्द्राय शंस्यं वर्धन- पुरुनिष्षिधे ।
शक्रो यथा सुतेषु णो रारणत्सख्येषु च ॥५॥ उक्थमिन्द्राय। उक्थम्। इन्द्राय। शंसनीयम्। बलस्य वर्धनम्। अनेकेषां
१. पुष्टाङ्गावित्यर्थः Sy.
८. आप श्लोकम् आरवोस्माकम् P. मांसपूर्णशरीरावित्यर्थः Skt.
अप श्लोकणूरवोस्माकम् D. आपः कक्ष्या रज्जुर्यया अश्वोरसि पर्याणं श्लोतं नु नोस्माकम् M. प्रतिगृणन्तबध्यते। तत्पूरयितारौ Skr.
मध्वर्यु शंसन्तं मां च नियुक्व । २. अब P. D.
अस्माकम् S. The text of S. ३. ०वणः P. ०श्रुति S.
is almost identical with the यत्रास्मदीयाः स्तुतीः शृणोषि तत्रा
commentary of Skanda. गच्छेत्यर्थः Skt.
९. अभिस्वृत्य च। अभिः प्रतौ। प्रतिगिरं ४. Madhava ignores हि।
कारय । अध्वपूणां शस्त्रं शब्दय Skr. ५. आख्यातबहुत्वे पूर्व पूर्व क्त्वार्थे प्रायो। १०. अन्नम् Sy. बहुत्र Skr.
| ११. अनुष्ठीयमानं कर्म Sy. ६. स्व गतावत्र, न शब्दोपतापयोः। १२. सह यज्ञं समापय। स्तुतिप्रज्ञयोहि
आगत्य अस्मत्स्तुतीरभिगच्छ। अथवा ___समाप्तिरेव वृद्धिः Skr. अस्मत्स्तुतीरेत्य अस्मान् अभिशब्दय। १३. वासयिकः M. वसुशब्दः प्रशस्यनाम। आगच्छत स्तोतारः। आगतोऽहम् । प्रशस्य। अथवा बस्विति धननाम .. स्तुत। किमतः परमाध्वे इति Skr. ..... धनवन् Skt. ७. ०देव० D. ओथमो देव० P. ओधा- धनवन्. . . . . . अथवा वसो वसिष्ठ मोर्दैव० M. ओथामो दैवेत्यभि० . SETET Skr. आश्वलायनश्रौतसूत्रे 5. 9. 4. । १४. Madhava ignores यझं and च ।

Page #100

४५
१.१.२०.१. ]
[ I.10.7. शत्रूणां निष्षिधे। यथा। शक्रः शक्तः सः। अस्माकम् । यज्ञेषु । सख्येषु। च। अत्यन्तं रमेत।
तमित्सखित्व ईमहे तं राये तं सुवीयें ।
स शक्र उत नः शकदिन्द्रो वसु दर्यमानः ॥६॥ तमित्सखित्वे। तम् । एव। सखित्वेऽपेक्षिते 'सखा भव' इति । याचामहे । तमेव। धनार्थम्। तमेव। शोभनबलार्थम्। सः। शक्तः । इन्द्रः। धनम्। प्रयच्छन् । अस्मान् । शक्तान् करोतु ।
सुविवृतं सुनरजमिन्द्र त्वादातमिद्यशः।
गवामप वजं वृधि कृणुष्व राधो अद्रिवः ॥७॥ सुविवृतम्। सुष्ठ्वपावृतं दिगन्तेषु महत्तया। सुष्टु च निर्गच्छत् । इन्द्र ! । त्वया दत्तम् । एव। अन्नम् ।। स त्वं दानाय गोव्रजद्वारम् । अपावृधि। कुरु। धनमस्मभ्यम् । अद्रिवः ! अद्रिरादृणात्यमित्रानिति वनः।
१. शत्रूनिष्वधे P:: शत्रूणां निषने S. स्वार्थ एव।.... सशको यस्मादस्मभ्यं
पुरुनिष्षिधे-निरित्येष नीत्येतस्य स्थाने।। शक्नोति दातुम् Skt. बहूनां शत्रूणां निषिधे निवारकाय। ९. सुष्ठु चावृतं D.सुष्ठु लोके प्रकाशम्Skt. निष्कृत्य वा साधयित्रे स्ववशीकत्रे Skt. | १०. सुखेन निःशेषं प्राप्तुं शक्यम् Sy. २. यषु P. पुत्रेषु Sy.
सुनिक्षेपम् । यत्र यत्र विनियोक्तुमिष्यते ३. संख्येषु M.
तत्र तत्र प्रभूतत्वात् सुविनियोजमि४. अतिशयन शब्दं कुर्यात्। अस्मदीयेन त्यर्थः Skt.
शस्त्रेण परितुष्ट इन्द्रोऽस्माकं पुत्रान् अस्म- | ११. त्वया शोधितञ्च सम्पन्नमिति शेषः Sy. त्सख्यानि च बहुधा प्रशंसस्वित्यर्थः Sy. | १२. इतः परं क्षीरादिरसलाभार्थम्। Sy. रारणत्-रमेरिदं छान्दसं णत्वम्।। १३. गोप्रजद्धारम् M. रणिर्वा रमेरर्थे। अत्यन्तं रमते Skt. गवां निवासस्थानम्। Sy. ५. प्राप्नुमः Sy.
आत्मीयाद् गोष्ठा गा आनीयास्मभ्यं ६. दयतिविभागकर्मा. . . . स्तोतृभ्यो धनं देहीत्यर्थः। अथवा आपोऽत्र गाव उच्यन्ते। विभजन् । यदास्तोतृभ्यो धनविभागस्तदा बजशब्दोऽपि मेघनाम। वृष्टिलक्षणा
तस्मावस्मभ्यमेतद ददातीत्यर्थः Skt. नामपां सम्बन्धिनं मेघमुद्धाट्य ७. अस्मभ्यं धनं प्रयच्छन Sy.
वर्षयेत्यर्थः Skt. ८. अस्मदीयरक्षणे शक्तोऽभूत् Sy. | १४. अदिव D. इदीव P.
शकत्-शिक्षति.... धनम्। शकिर्वान- | १५. अदिरा० D. P. अद्रिरा० is कर्मा पठितः। अयं तु शुद्धोऽपि सामान I missing in M. दानकर्मा। ददात्वित्यर्थः। अथवा शकिः | १६. S. adds तद्वन् ! after वचः।

Page #101

I.10.10. ]
४६
[ १.१.२०.४. नहि त्वा रोदसी उभे ऋघायाणमिन्वतः ।
जेषः स्वर्वतीरपः सं गा अस्मभ्यं धूनुहि ॥८॥ नहि त्वा। नहि । त्वाम् । द्यावापृथिव्यौ। उभे अपि । धनन्तं मेधं महत्तया । व्याप्तुतः। तथा सति स त्वं जय। दिवि स्थिताः। अपः। जित्वा चास्मभ्यम् ।। ता अपः। संधूनुहि।
आश्रुत्कर्ण श्रुधी हवं नू चिद्दधिष्व मे गिरः ।
इन्द्र स्तोममम मम कृष्वा युजश्विदन्तरम् ॥६॥ आश्रुत्कर्ण। आभिमुख्येन निवेदितस्य श्रवणपरकर्ण! । शृणु। ह्वानम् । क्षिप्रम् । एवं। च। हृदये धारय। मदीयाः। गिरः। इन्द्र ! । स्तोमं च। इमम् । मदीयम् । सहायात् । अपि। तव सन्निकृष्टं। कुरु।
૧ ૧
विद्या हि त्वा वृषन्तम वाजेषु हवनश्रुतम् ।।
वृषन्तमस्य हूमह ऊतिं सहस्रसातमाम् ॥१०॥ विद्या हि। जानीमहि। त्वाम्। अतिशयेन वर्षितारम् । सङ्ग्रामेषु च। योद्धणामाह्वानस्य श्रोतारम् । अतः। तवातिशयेन सहस्रस्य दात्रीम्। ऊतिम्। हवामहे 'अस्माकमियमस्तु' इति।
१. स्वा S. २. उभौ M.
९. दिनिवे० P. ३. अविघ्नं D. अविघ्न P. घ्नन्तं is | १०. चिच्छब्दः पदपूरणः Skt. omitted by M. Cf. ऋघायमाणं | ११. रः P. शत्रुवधं कुर्वाणम् Sy. ऋचायतिर्वधार्थः । ___ याज्यापुरोनुवाक्याविगिरो वा Skr. घ्नन्तं शत्रून् Sk.
१२. शस्त्रलक्षणम् Sk. ४. एनयोः सकाशात् तन्वा वीर्येण वा त्वं | १३. अतिरयन P. ___ महत्तरोऽसि Skr.
कामानामतिशयेन वर्षितारम् Sy. ५. अथवा स्वश्शब्दः सर्वपर्यायः। सर्व | १४. अस्मदीयाह्वानस्य श्रोतारम् Sy.
साध्यं यासामस्ति ताः स्वर्वत्यः। ताः __आर्तानाम् Skt. स्वर्वतीः आदित्यरश्म्याहृताः सर्वस्य | १५. स्तोतारम् P.
वा साधिका इत्यर्थः Skt. १६. ०स्यादातीम् D. ०स्य दातीम् P. M. ६. चास्मन्त अपः P. चास्मन्ता आपः M. ___०स्य दातिम् S. वृष्टिलक्षणा अप: Skr.
Cf. Sayana सहस्सातमामतिशयेन ७. सन्धुनुहि P. ०नुभिः M.
धनसहस्राणां दात्रीम्। सम्यक् पातय Sk.
१७. ऊतीम् D. ८. अश्रूत्कर्णः M.
| १८. Madhava ignores वृषन्तमस्य ।

Page #102

१.१.२०.६. ] ___४७
[ I.10.12. आ तू ने इन्द्र कौशिक मन्दसानः सुतं पिब ।
नव्यमायुः प्र सू तिर कृधी संहस्रसामृर्षिम् ॥११॥ आ तू न इन्द्र। "पुत्रमिन्द्रसममिच्छन् कुशिको ब्रह्मचर्यं चचार। तस्येन्द्रः स्वयमेव पुत्रो ऽभूत् । सास्य कौशिकता” “स सुवर्णरजताभ्यां कुशीभ्यां परिगृहीत आसीत्। सास्य कौशिकता" इति वा ब्राह्मणम्। ___ आभिमुख्येन। क्षिप्रम्। पिब। इन्द्र !। कौशिक ! । अस्माकम्। प्रहृष्यन् । सोमम्। नवतमम्। आयुश्च। सुष्ठु। प्रवर्धय। कुरु च। सहस्रधनस्य संभक्तारम् । मधुच्छन्दसमृषिम्।
परि त्वा गिर्वणो गिर इमा भवन्तु विश्वतः।
वृद्धायुमनु वृद्धयो जुष्टो भवन्तु जुष्टयः ॥१२॥ परि त्वा गिर्वणः। सुरूपकृत्नुमूतय इत्याद्या गिरः। त्वाम् । गीर्भिर्वननीय ! सर्वतः । परिभवन्तु परितो भवन्तु। तथा वद्धितान्नं त्वाम्। अन्वस्माकम्। वृद्धयो। भवन्तु ।
१३
१. कू D. नू P. २. ०समिच्छ. D. ष्ठानपरम् Sy. नव्यं स्तुत्यमत्रो३. मिच्छन् is missing in P.
त्कृष्टम् Skt. नव्यं स्तुत्यम् अन्नं देहि । ४. कुंशिभ्यां P. अथवा कुशिभिर्बद्धस्य द्रष्टा | अथवा नवं जीवितं सुष्ठु प्रवर्षय Skr.
दोग्धा वा कौशिकः। तथाहि चरका- १२. आयुरन्नम् Skt. ध्वर्यवः
१३. सहस्रसंख्याकलाभोपेतम् Sy. पृश्नेस्तदास्याश्चत्वारः
१४. ०न्दसाम० P. अतीन्द्रियद्रष्टारम् Sy. ____सा देवेभ्यो दुह त्रिभिः। | १५. RV. I. 4. I. एकोऽनुबद्धः कुशिभि
१६. अस्मदीयस्तुतिभाक् Sy. स्तुतिभिः स्तं दृष्ट्वा दुग्धवान् हरिः॥ सम्भजनीय Skt. इति वा कौशिक: Skr.
१७. सर्वतःप्राप्नुवन्तु Sy. परिपूर्वो भवतिः ५. व P.D.M. ६. ब्राह्मण P. | सर्वत्र परिग्रहे। परिगृह्णन्तु Skt. ७. वाभि० P. आ इत्युपसर्गः पिबेत्या- १८. वधितम् त्वाम् S. वधितान्नं ख्यातेन सम्बन्धयितव्यः Skt.
त्वाम् M. अनुप्रवृद्धनायुष्ये८. तु इति पदपूरणः। क्षिप्रार्थो वा Skt. | णोपेतम् Sy. वृद्धान् शत्रून् Skt. ९. अस्मान् प्रति आगच्छेति शेषः Sy. १९. अनु omitted by M. and P. १०. प्रहव्यं P. मन्दतिः स्तुत्यर्थो वा | ___अनु इत्येष पदपूरणः। सुशब्दस्य वार्थे। मोदनार्थो वा। स्तूयमानो मोदमानो | सुष्ठु वृद्धाः Skt.
. at Skt.
| २०. Missing in M. वर्धमानाः Sy. ११. नवतमम् M. सर्वैर्देवैः स्तुत्यं कर्मानु- | २१. भवन्न M.

Page #103

४८
[ १.१.२१.२.
I.1.2 ] पर्याप्ताश्च । भवन्तु । अस्माकं पर्याप्ताः श्रियः ।
I. II
इन्द्रं विश्वा अवीवृधन्त्समुद्रव्यचसं गिरः ।
रीतमं रथीनां वाजानां सत्पति पतिम् ॥१॥ इन्द्रं विश्वाः। जेता मधुच्छन्दसः। इन्द्रम्। विश्वाः । स्तोतॄणां गिरः। अवर्धयन् । अन्तरिक्षस्येव यस्य व्याप्तिः । अतिशयेन रथिनम्। रथिनाम्। अन्नानाम्। सतां च। पतिम् ।
सख्ये त इन्द्र वाजिनो मा भैम शवसस्पते ।
त्वाम॒भि प्र णोनुमो जेतारमपराजितम् ॥२॥ सख्ये ते। त्वया। सख्ये सति । बलिनो वयम्। न कुतश्चित्। बिभेम। बलस्य पते !। त्वाञ्च। प्रकर्षण। अभिष्टुमः। जेतारम्। अपराजितम् ।
१४
१. एता गिरस्त्वया सेविताः सत्यः Sy. व्यचाः, तं समुद्रव्यचसं सर्वव्यापिन___ जुष्टाः प्रिया भवन्तु Skt.
मित्यर्थः Skt. २. ०प्त M. प्ता P. D. Omitted | ८. Omitted by S. by S.
रथं यो नयति तत्रस्थो वा युध्यते स ३. अस्माकं प्रीतिहेतवः Sy.
रथी Skt. ___ जुष्टयः प्रीणयित्र्यः Skt.
९. Omitted by D. P. and M. ४. Ms. D. puts the figure ॥१०॥ १०. सतां च पालयितारम् Skt.
here to indicate the end of Pe. The Passage beginning the tenth hymn. No such with new and ending with number is given in P. कुतश्चित् is missing in M. and M.
१२. अन्नवन्तः Sy. वाजिनः-हविर्लक्षणे4. The passage beginning with ___नानेन स्तुवन्तस्त्वा हविषा यजन्त
गिरः and ending with यस्य इत्यर्थः Skt. is missing in M.
| १३. Mss. and S. read बिभेम but अस्मदीयाः स्तुतयः Sy.
the grammatically correct ६. वर्धितवत्यः। वर्धयन्तु वा Skt. form is बिभिमः। ७. ०क्षेव P. समुद्रवद् व्याप्तवन्तम् Sy. | १४. पौनःपुन्ये चात्र यङो लुक्।.....पुनः
समुद्रस्येव व्याप्तिर्यस्य स समुद्र- पुनरभिष्टुमः Skt.

Page #104

१.१.२१.५. ]
[ I.II.5. पूर्वीरिन्द्रस्य रातयो न वि देस्यन्त्यूतयः।
यदी वाजस्य गोमतः स्तोतृभ्यो मंहते मघम् ॥३॥ पूर्वीरिन्द्रस्य । बहूनि । इन्द्रस्य । दानानि । रक्षणानि च। न। शुष्यन्त्युपर्युपरि वर्धन्ते। यद्ययम् । अन्नस्य । गोयुक्तस्य । स्तोतृभ्यः । महनीयं सङ्घम्। प्रयच्छति। तदानीं तेन दत्तानि धनानि तन्मुखानि रक्षणानि च न शुष्यन्ति बहुत्वादिति।
पुरा भन्दुर्युवा कविरमितौजा अजायत । ___ इन्द्रो विश्वस्य कर्मणो धुर्ता बज्री पुरुष्टुतः॥४॥
पुरा भिन्दुः। पुराम् । भत्ता। युवा। कान्तकर्मा। अमितबलः। आसीत् । इन्द्रः। विश्वस्य। कर्मणः। धर्ता। वज्री। बहुभिः स्तुतः।
त्वं वलस्य गोमतोऽपावरद्रिवो बिलम् । त्वां देवा अबिभ्युषस्तुज्यमानास आविषुः ॥५॥ वलस्य । त्वम्। वलासुरस्य। गृहीतपशोः। अपावृतवानसि। वनिन् ! ।
त्वं
8. The passage beginning with क्षीयन्ते Skt.
पूर्वीः and ending with इन्द्रस्य | ९. भिन्नः M. १०. असुरपुराणां Skt. is missing in M. which | ११. युव M. reads g only.
१२. क्रान्त० S. M. मेधावी Sy. अनादिकालसिद्धाः प्रभता वा Sy. | कविर्मेधावी Skt.. चिरन्तन्यः Skt.
१३. अजायत जन्मन एव प्रभृतीदृश इत्यर्थः ३. omitted by D.
Skt. ४. महनीयम् S. दक्षिणारूपेण १४. इन्द्रियदः परमैश्वर्यदा वा Skr. ददातीत्यर्थः Sy.
१५. सर्वस्य कर्मणो धारयिता यावद्धि ५. महनीयम् । सङ्घम् are missing किञ्चित् कर्मास्य वृष्टयायत्तं वृष्टि___in M.
श्चन्द्रायत्ता। अतो वृष्टिद्वारेण सर्वस्य ६. Omitted by D.
कर्मणो धारयितेन्द्रः Skt. ७. नोपक्षीयन्ते Sy.
१६. स्ततः M. बहुविधेतत्तत्कर्मणिस्तुतःSy. ८. यद्यप्यन्येभ्योऽपि स्तोतृभ्योऽन्नं गां धनं | १७. बलस्य M. S. १८. बला. M.S.
चेन्द्रो ददाति तथापि प्रभूतधनत्वान्नै- ___वल इति मेघनाम। त्वं मेघस्य गोमतः, वास्य पूर्वदानानि पालनानि च | उदकवतःSkt.

Page #105

I.11.6. ]
[ १.१.२१.६
बिलम् । “इन्द्रो वलस्य बिलमपौर्णोत् स य उत्तमः पशुरासीत्” इति ब्राह्मणम्। त्वाम गच्छन्तम्। देवाः। अविभिवांसस्त्वत्सन्निधानात् । पणिभिर्हिस्यमानाः । तव जयार्थमागताः
५०
तवा॒हं शूर रा॒तिभिः॒ः प्रत्या॑यं॒ सिन्धु॑मा॒वद॑न् । उपा॑तिष्ठन्त गिर्वणो वि॒दुष्टे तस्य॑ का॒रव॑ः ॥ ६ ॥
१. बलम् P. M.
बिलम् — उदकनिर्गमनच्छिद्रम् Skt. बिलम् उदकविनिर्गमनद्वारम् Skr. २. ० पोर्णीत् S.
३. Omitted by S. P., या M. ४. ०वासः M.
तवाहम् । तवाहं शूर रातिभिः । त्वत्तः। अहम्। शूर!। धनानि गृहीत्वा । प्रतिगतवानस्मि। कुतस्त्वयेमानि धनानि लब्धानीति गृह्यस्तव धनानां स्यन्दनम्। आभिमुख्येन
१०
१६ १७
वदन्निन्द्रादिमानि लब्धानीति। मामुपातिष्ठन्ताध्वगाः । गीर्भिर्वननीय ! |
तव । तत् कर्म ।
१६
२०
प्राज्ञाः । जानन्ति । तेषामस्माकं वर्धयान्नानीति ।
५. ० भिरहिंस्य ० P.
The grammatically correct form is अबिभीवांसः । वृत्रश्वासादभीताः Skt.
वलेन हिंस्यमाना: Sy. तुज्यमानासः - क्षिप्रनामैतत् । त्वरमाणाः Skt. त्वरमाणाः । तुज त्वरणे Skr.
६. तजवार्थ ( ? ) D. तजवार्थम् P. इति is added after आगताः by S. त्वां प्राप्तवन्तः Sy. वृत्रं जिघांसन्तं त्वां मरुतोऽभीताः क्षिप्रमन्वगच्छन् Skr. ७. रातिभिः -- हेतावियं तृतीया । स्तोतृभ्यो यानि महान्ति दानानि तैर्हेतुभूतैः । तैरुत्साहित इत्यर्थः । अथवा प्रयोजनस्यात्र हेतुत्वेन विवक्षा । तव सोमदानैर्हेतुभूतैस्तुभ्यं सोमं दातुमित्यर्थः Skt. ८. Omitted by P. and D.
९. निवब्दादीति M. १०. प्रगृह्यः S. M.
११. स्यन्दितारम् । सोमयज्ञोत्तरसमाप्तौ यद् गमनं तदपेक्षोऽत्र प्रत्यागमनव्यपदेशः Skt. स्यन्दितारं... स्यन्दू आस्रवणे । हे इन्द्र त्वं स्तोतृभ्यः प्रभूतं ददासि । तस्मादहं च स्तोमं स्तुतीश्चावदन् त्वां प्रत्यागच्छामि स्म Ski १२. वदन्निमन्द्रादिमानि S. वदन्नि
मान्द्राभिमानि M.
१३. लब्धानीदिति S. लब्धाधीति M. १४. ०ष्ठता० M. ऋत्विग्यजमानाः पुरा धनलाभार्थं त्वामुपस्थितवन्तः Sy. नच केवलोऽहमन्ये ऋत्विज ऋषयो वा स्तुतिभिरुपातिष्ठन् Skr. १५. स्तुतिसंभक्तः Skr. १६. ते S.
१७. तस्य S. रतत् M. १८. प्रज्ञाः D.
कारवः स्तोतारः Sk.
१९. किञ्च विदुः ते तस्य त्वां तम् । अमि ङस् । अन्येऽपि स्तोतारस्तं त्वां विदुः । यस्त्वमेवमुक्तगुणः Skr.
२०. ० नानिति P.
कर्तार ऋत्विग्यजमानाः Sy. स्तोतृनामैतत् । अन्येऽपि

Page #106

१.१.२२.१. ]
५१
मा॒याभि॑रिन्द्र मा॒यिनं॒ त्वं शुष्ण॒मवा॑तिरः । वि॒दुष्टे तस्य॒ मेधि॑रा॒स्तेषा॑ श्रवा॑स्युत्तर ॥७॥
इन्द्रमीशा॑न॒मोज॑सा॒भि
स्तोम
स॒हस्रं यस्य॑ रा॒तय॑ उ॒त वा॒ सन्ति॒
मायाभिरिन्द्र । मायाभिरेव। इन्द्र!। त्वम्। मायाविनम्। शुष्णासुरम् । व्यनाशयः। तव। तत् कर्म। प्राज्ञाः । जानन्ति । तेषामस्माकम्। वर्धय। अन्नानि।
१०
११
१२
इन्द्रमीशानम् । इन्द्रम्। ईश्वरम्। बलेन सर्वस्य । अस्मदीयाः स्तोमाः ।
२१
अस्य । यज्ञस्य । सुप्रज्ञम् ।
[ I.12.1.
अनूषत ।
भूय॑सीः ॥ ८ ॥
१३
१४
१५
स्तुवन् । सहस्रसंख्यायुक्तानि । यस्य दानानि । अपि । वा । विद्यन्ते । भूयांसीति ।
१. ०भिरिव M. मायाभिस्तत्प्रतिकूलैः कपटविशेषैः । यद्वा तद्वधोपायगोचरप्रज्ञाभिः Sy. मायेति प्रज्ञानाम प्रज्ञाभिः Skt. २. Omitted by P.
३. मायिनम् अतिसन्धानप्रज्ञायत्तम् Skt. अतिसन्धानप्रज्ञायुक्तम् Sk.
४. शुष्मासुरं M.
५. अवतिरतिर्वधकर्मा। हतवान् Skt. हतवान् । अवतिरतिर्वधे Skr. ६. मेधिरा यज्ञवन्तो यज्ञकारिणः . • अस्मदीया ऋत्विजः पुत्रपौत्रादिका वा Skt. अस्मदीया ऋत्विजः पुत्रादयो वा Skr. ७. जानतामनुष्ठातॄणाम् Sy.
यज्ञवन्तः.
८. उत्तिर, तिरतिवृद्ध्यर्थः । ऊर्ध्व वर्धय उत्तरोत्तरवृद्ध्या वर्षेयेत्यर्थः Skt. ९. Cf. Ng. 2. 7.
१०. जगतो नियामकम् Sy. सर्वस्य प्रभवन्तम् Skr. ११. स्मदीया P. १२. स्तोमाः स्तोतार ऋत्विजः Sy. १३. सहस्रादपि बहुतरा वा ।
यः स्तो
I. 12.
अ॒ग्निं दु॒तं वृ॑णीमहे॒ होता॑रं वि॒श्ववे॑दसम् । अ॒स्य य॒ज्ञस्य॑ सु॒क्रतु॑म् ॥१॥
१६
१७
अग्नि द्व्रतम्। मेधातिथिः काण्वः । अग्निम् । दूतम् । वृणीमहे । होतारम् । सर्वधनिनम् ।
अभ्य
तृभ्योऽसंख्यदाः Skr. १४. Omitted by S. १५. Ms. D. puts the figure ॥११॥ here to indicate the end of the eleventh hymn. No such number is given in P. and M. १६. कण्वः P.
१७. सन्देशेन यः प्रेष्यते स दूत उच्यते.. देवान् प्रति सन्देशे अनुगन्तारम् Skt. सन्देशकारी दूतः । अग्निं देवान् प्रति सन्देशॆन अनुगन्तारम् Skr. १८. प्रणीमहे D. अभ्यर्थयामहे Skt. अर्थयामहे Skr.
१६. अग्निनाधिष्ठितो मर्त्यो होता हौत्रं कर्तुं शक्नोति । एतदर्थं च देवानामाह्वातारं वा Skr. २०. P. adds विश्ववेदसं before सर्वधनिनम् । वेद इति धननाम । सर्वधनं सर्वप्रज्ञं वा Skt. विश्ववेदसं सर्वधनं सर्वप्रज्ञं वा Skr. २१. शोभनकर्माणं शोभनप्रज्ञं वा Sy. अस्य प्रकृतस्य यज्ञस्य सुकर्माणं सुप्रज्ञं वा Skr.

Page #107

I.12.5. ]
[ १.१.२२.५. अनिमग्नि हवीमभिः सदा हवन्त विश्पतिम् । हव्यवाहं पुरुप्रियम् ॥२॥ बाल अग्निमग्निम्
अग्निमग्निम्। अग्निमेव। ह्वानैः। सदा। आह्वयन्ति नराः। विशां पतिम्। हविषां वोढारम् । बहूनां प्रियम् ।
अग्न देवाँ इहा वह जज्ञानो वृक्तबहिषे । असि होता न ईड्यः ॥३॥ ____ अग्ने देवान्। अग्ने ! । देवान् । इह । आवह। जानन् । यजमानाय। असि हि। अस्माकम् । होता। स्तोतव्यः। ताँ उशतो वि बौधय॒ यद॑ग्ने यासि दृत्यम् । देवैरा सत्सि बर्हिषि ॥४॥
तो उशतः। तान् देवान् । कामयमानान् । त्वं विवोधय । यदा। त्वमग्ने! गच्छसि। दूत्यम्। त्वमपि तैः सह। आसीद। बहिषि ।
घृताहवन दीदिवः प्रति म रिपतो दह । अग्ने त्वं रक्षखिनः ॥॥
घृताहवन । घृतं यस्मिन्नाहूयते प्रियतमं स घृताहवनः। दीप्यमान ! प्रतिदह। हिंसकान् राक्षसान् । अग्ने। त्वम्। बलवतः ।
१. ०मेवा M. २. आह्वानकरणमन्त्रैः Sy. चेतय Skr. ३. नरं D. यष्टारः Sk.
| १५. यथावत् M. यस्मात्कारणात् Sy. ४. प्रजानां होत्रादीनां पालकम् Sy. येषां दूतकर्म प्रतिपद्यसे तान् विबोधय। ५. देवा S. ६. यज्ञे Sk.
ङसः शसो वात्र यदिति लुकि यान् येषां ७. अरण्योरुत्पन्नः Sy. जनेर्जानातेर्वा रूप- यत् Skr. १६. अस्मिन् यज्ञे Skr.
मेतत् । जायमानः जन्मान्तर एवेत्यर्थः। १७. ०वनं D. वनः M. जानानः सामर्थ्यादस्मद्भक्तताम् Skt. १८. घृतेनाहूयमान! Sy.
जायमानः अस्मभक्ति जानन् वा Skr. १९. वनं D. आहुतिलक्षणं घृतमाहूयते ८. वृक्तमास्तीर्ण बहिर्येन यजमानेन तस्या- । यस्मिन् स त्वं दीप्तिमन् Skr.
र्थाय Skt. सद्य एव यजमानस्या- २०. ०मानः S. दिव्यमानः M. र्थाय।.....आस्तीर्ण बहिर्येन स वृक्त- २१. प्रतिद M. २२. रक्षोयुक्तान्हेिंबर्हिः Skr. ९. सि D. १०. अस्मदर्थं सकान् शत्रून् Sy. मां हिंसतः Skr.
देवानामाह्वाता Sy. ११. स्तोतव्यं D. २३. रक्षोयुक्तान् Sy. रक्षःशब्देनात्र १२. ता P. तं D. तां M.
रक्षःसम्बन्धि क्रौर्य लक्ष्यते। तद्वतः, १३. कामयमानः P. यज्ञगमनम् Sk. रक्षोभवान् अत्यन्तङ्क्रानित्यर्थः Skt. १४. अमुष्य यजमानस्य यज्ञे गन्तव्यमिति | २४. Madhava ignores स्म ।

Page #108

१.१.२३.३. ]
[ I.12.9. अग्निनाग्निः समिध्यते कविय॒हप॑तियुवा । हव्य॒वाड् जुह्वास्यः ॥६॥
अग्निनाग्निः। निर्मथ्येनाग्निना। आहवनीयाग्निः। समिध्यते। कविः। गृहपतिः । युवा। हविषां वोढा। जुहूर्यस्यास्यस्थानीया।
कविमग्निमुप स्तुहि सत्यधर्माणमध्वरे । देवममीवचातनम् ॥७॥ ___कविमग्निम्। कविम्। अग्निम्। उपस्तुहि। सत्यधर्माणम्। यज्ञे। युस्थानम् । रक्षसां चातयितारम् । यस्त्वामग्ने हविष्पतिर्दृतं देव सपर्यति । तस्य स्म प्राविता भव ॥८॥
यस्त्वामग्ने। यः। त्वाम् । अग्ने ! । यजमानः। दूतम्। देव!। परिचरति । तस्य त्वम्। प्रकर्षेण रक्षकः। भव। स्मेति पूरणम् । यो अग्नि देववीतये हविष्मी आविवासति । तस्मै पावक मृळय ॥६॥
यो अग्निम्। यः। अग्निम्। यज्ञार्थम् । हविष्मान्। परिचरति। तस्मै। पावक ! ।
१६
सुखमुत्पादय।
१. निर्मथ्याग्निना S. मन्थ्यनाग्निना P. यज्ञे ... स्थानं M. द्योतमानम् Sy. निर्मथ्यानाग्निना M.
दातारं दीप्तं वा Skr. २. हवनीयाः M. ३. मेधावी Sk. १२. दारयितारं P. चान्तर्हितारं D. ४. यजमानस्य यज्ञगृहस्य वा स्वामी Skt. शत्रूणां रोगाणां वा घातकम् Sy. ५. युवा तरुणः। अग्निरुपशान्तोऽपीन्धनं हिसितणां नाशयितारमित्यर्थः Skt.
प्राप्य पुनस्तरुणीभवति। तेनास्योपपन्न १३. यचामग्ने P. १४. अस्मदादिः Sk. सदा तरुणत्वम् Skt.
१५. देवं D. दातः दीप्त वा Sk. ६. जहु० P जुहु० D. M.
१६. भवान् न भियुरणं P. ७. नीयाः D. M. ०स्यन्यन्ननीया P. १७. यो अग्निम् omitted by P. M.
जुह्वास्यः... यथा हि मनुष्या आस्ये- १८. देववीतये वीतिर्गत्यर्थः अशनार्थो वा। नान्नमदन्ति तद्वद् जुह्वा अग्निः Skt. देवान् प्रति गमनाय देवानां वो हविजुहूर्मुखं जुहूरास्यस्थानीया यस्य। र्भक्षणाय Skt. १६. भविष्मान् P. यथा ना मुखेन अत्ति तद्वज्जुह्वा हविःसंयुक्तो यजमानः Skr.
अग्निः Skr. ८. कविमहि P. २०. पावत P. शोधयितः Sk. २१. Cf. ६. हे अन्तरात्मन् मेधाविनं क्रान्तं वा Skr. N. II. 23. विवासतिः परिचर्यायाम् । १०. सत्यकर्माणम् Skr. ११. यज्ञेषु P. 'हविष्माँ आविवासति' इत्याशास्तेर्वा ।

Page #109

I.13.I. ]
[ १.१.२४.१. स नः पावक दीदिवोऽग्ने देवाँ इहा वह । उप यज्ञं हविश्च नः ॥१०॥
स नः पावक। सः। अस्माकम् । पावक!। दीप्त !। अग्ने ! । देवान्। इह। आवह।
हविः। च। अस्माकं शृतम। यज्ञम् । उपप्राप्तम्।
स नः स्तवान आ भर गायत्रेण नवीयसा । रयिं वीरवतीमिषम् ॥११॥
स नः स्तवानः। सः। अस्मभ्यम्। स्तूयमानः। गायत्रेण साम्ना। नवतरेण। रयिम् । वीरयुक्तम्। अन्नं च। आहर।
अग्ने शुक्रण शोचिषा विश्वाभिर्देवहूतिभिः । इमं स्तोमं जुषस्व नः ॥१२॥ ___ अग्ने शुक्रेण। अग्ने !। ज्वलता। तेजसा। सर्वेश्च। देवा ह्वानैर्युक्तस्त्वम्। इमम् । स्तोमम् । सेवस्व। नः ।
I.13. सुसमिद्धो न आ वह दुवाँ अग्ने हविष्म॑ते । होतः पावक यक्षि च ॥१॥
सुसमिद्धो नः। आप्रीणामग्न्यादयो देवताः। समिदादीनां यज्ञाङ्गानामुक्तिमात्रमिति । सुसमिद्धस्त्वम् । अग्ने ! । अस्माकम् । अस्मै यजमानाय । देवान् । आवह । होतः ! । शोधयितः ! ।
तान् यज च।
१. सनकः M.
१४. तं श्रुत्वा सर्वान् देवान् श्रावयित्वा २. नोस्माकं D. अस्मदर्थाय Skr. आह्वय इत्यर्थः Skr. १५. न P. M. ३. देवान् नोयज्ञहविषोःसमीपे इहानय Skr. १६. Ms. D. puts the figure ॥१२॥ ४. विश्चास्माकं P. हविस्मिाकं D. here to indicate the end of ५. गूकं (?) D. गू (उर इ) तम्। P. twelfth hymn. No such ६. Omitted by P.
number is given in P. and M. ७. अस्माभिः Skr. ८. ०माना P. D. | १७. समिद्धो D. १८. आवणामन्यादसो P. ६. स्तवनेन नवतरेण अन्यैरकृतपूर्वेण Skr. १६. Cf. Ng. 5. 2; N. 8. 4. १०. वीर्ययुक्तं D. पुत्रवन्तम् Skr. २०. इध्यतेऽसावितीध्मः समिन्धनसम्बद्धो११. त्वदीयश्वेतवर्णदीप्त्या Sy.
ऽग्निरुच्यते। सुसमिद्धः सुष्ठु दीप्तः Skt. आत्मना शुक्लवर्णेन ज्वलतात्मना Skr. | २१. Omitted by S. १२. त्वत्कृतसर्वदेवताह्वानसाधनस्तोत्रैः Sy. २२. होता D. M. २३. शोतयितः M. १३. ०क्त स्तुतिमिति P.
२४. हौत्रं कुवित्यर्थः Skr.

Page #110

१.१.२४.४. ]
[ I.13.4. मधुमन्तं तनूनपाद्यज्ञं देवेषु नः कवे । अद्या कृणुहि वीतये ॥२॥
मधुमन्तम्। आज्यवन्तम् । तनूनपात् ! । यज्ञं हविः। देवेषु। अस्माकम् । कवे ! । अद्य। कृणु अशनाय।
नराशंसमिह प्रियमस्मिन्य॒ज्ञ उप ह्वये । मधुजिह्व हविष्कृतम् ॥३॥
नराशंसम् । नरैः शंसनीयमग्निम् । प्रियम्। इहैं। उपह्वये। अस्मिन्। यज्ञ इति। विशदवचनं मादयितृजिह्वम्। हविषां कर्तारम् ।
अग्ने सुखतमे रथे देवाँ ईळित आ वह । असि होता मनुर्हितः॥४॥
अग्ने सुखतमे। अग्ने !। सुखतमे। रथे स्थापयित्वा। देवान्। स्तुतस्त्वम्। आवह । असि त्वम् । होता। मनुष्यैः पुरो निहितः।
१. मधुमन्तः D. २. आज्यवन्तः D. मधुस्वादेषु हविष्षु जिह्वा यस्य स रसवन्तम् Sy.
मधुजिह्वः। नित्यमृष्टानां हविषां भक्षमधुस्वादम॒ष्टहविर्भिस्तद्वन्तम् Skt. यितेत्यर्थः। अथवा जिह्वेति वाङनाम । ३. आपोऽत्र तन्व उच्यन्ते अन्तरिक्षे तत
मध्वी जिह्वा यस्य स मधुजिह्वः। त्वात् । तासां नपात् पौत्रः........
होतृत्वाद् .... देवतानां स्तावकत्वाअग्निः। कथम् ? अद्भ्य ओषधिवन- दस्ति मधुवाक्त्वम्। सुभगवचनमित्यर्थः स्पतयो जायन्ते ओषधिवनस्पतिभ्य एष Skt. जायत इति Skt.
१२. तृतीयार्थे सप्तम्येषा. . . . . . सुख४. नो यज्ञं देवसमीपं नय Skr.
तमेन रथेन Skt. ५. मेधाविन् Skr. ६. कुरु नय Skr. | १३. ०यित्या P. १४. सि P. ७. कामाय भक्षणाय वा। यज्ञं देवाः | १५. मनुष्यो D. P. मनुना मन्त्रेण
कथं कामयेरन् हवींषि वा भक्षयेयु- मनुष्येण वा यजमानादिरूपेण रित्यर्थः Skr.
स्थापितः Sy. ८. एतन्नामकमग्निम् Sy.
मनुना प्रजापतिना निहितः स्थापितः। ६. प्रयमिहोपस्यनयमित् P.
मनुष्यपर्यायो वा मनुश्शब्दः । १०. नृलोके Sk.
मनुष्येषु निहितः उपकारक इत्यर्थः ११. मदयि० P. मधुरभाषिजिह्वोपेतं Skt.
माधुर्यरसास्वादकजिह्वोपेतं वा Sy. | १६. पुनरानिहिका P. पुनरानिहिता D.

Page #111

I.13.7. ]
५६
स्तृ॒णो॒त ब॒हिंरा॑नु॒षग्घृ॒तपृ॑ष्ठं मनीषिणः । यत्रा॒मृत॑स्य॒ चक्ष॑णम् ॥५॥
6
स्तृणीत बहिः। स्तृणीत। बर्हिः । अनुषक्तम्। उपरिस्थितघृतम् । प्राज्ञाः ! । यत्र । अमृतं हविः । दृश्यते बर्हिषि ।
[ १.१.२५.१.
वि श्र॑यन्तामृता॒वृधा॒ द्वारो॑ दे॒वीर॑स॒श्वत॑ः । अ॒द्या नॄन॑ च॒ यष्ट॑वे ॥६॥
C
१२११
वि श्रयन्ताम् । यज्ञगृहद्वारः। विवृता भवन्तु । यज्ञस्य वर्धयित्र्यः । असक्ताः । अद्य च ।
१. स्त्रिणीत D.
२. भूते काले व्यत्ययेनायं लोट् । स्तृतवन्तः स्थ Skt. ३. बर्ही: D. ४. अनुक्तं M. आनुष P. आनुषगिति नामानुपूर्वस्य । आनुपूर्व्येण Skt. ५. घृतं P.
उपरिस्थितं घृतं D. घृतं पृष्ठे यस्य स घृतपृष्ठः । बर्हिषो ह्युपरि हविर्लक्षणं घृतं साद्यते । अथवा घृतमित्युदकनाम । तेन स्पृष्टं घृतपृष्ठं प्रोक्षणीभिः प्रोक्षितमित्यर्थः Skt. ६. प्राज्ञ P. मेधाविनोऽध्वर्यवः Sk.
७. मृता P. अम्यतं M.
१३
। च । यागाय । नूनमित्यनेकार्थम् ।
नक्त॑को॒षासः॑ सु॒पेश॑सा॒स्मिन्य॒ज्ञ उप॑ ह्वये । इ॒दं नो॑ ब॒हि॑िरा॒सदें ॥७॥
48
नक्तोषासा । अहोरात्रे । सुरूपे । अस्मिन् । यज्ञे । उपह्वये । तयोरासनाय । इदम् । अस्माकम्। बर्हिः स्तीर्णम्।
१७
अमृतसमानस्य घृतस्य दर्शनं भवति Sy.
अमृतसदृशस्यात्यन्तमृष्टस्य ..... यत्र सादितं
अमृतस्य हविषश्च क्षणं दर्शनं .. हविर्दृश्यत इत्यर्थः । अग्निर्वा अमरणधर्मत्वादमृतस्तस्य यत्र दर्शनम् Skt. ८. विश्रयन्तात् D.
६. ० द्वारोपि D ज्वाला वाग्नेः । ता हि तस्य द्वारभूताः Skt.
१०. विशेषेण सेवन्तां वा Sy. ११. ०यित्रये अन्यासक्ताः अद्य च M.
ofत्रये न्यासभाद्या P.
० यित्रेस्यास...... च D. सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धयित्र्यः Sy. सश्चतिः सङ्गार्थः । असज्यमानाः Skt. नूनं चार्थे । समुच्चयद्वित्वाद् अद्य इत्यस्य सहचारित्वाच्च पुराशब्दः अध्याहार्यः । इदानीं च पूर्वस्मिंश्च काले यष्टुम् Skr. १२. असश्चन्त्य उद्घाटनेन प्रवेष्टुपुरुषसङ्गरहिताः । यद्वा द्वाराभिमानिन्य एतत्संज्ञिका अग्निविशेषमूर्तयः Sy. १३. योगाय M.
१४. नक्तोसा P. नक्ता इति रात्रिनाम । उषा अपररात्रिकं ज्योतिः । नक्ता चोषाश्च Skt.
१५. नक्तशब्द उषः शब्दश्च लोके कालविशेषवाचिनौ । इह तु तत्कालाभिमानिवह्निमूर्तिद्वये प्रयुज्येते । नक्तोषोनामिके वह्निमूर्ती Sy.
१६. तयोरासनायेतयोरासनाय D.
दर्भमासतुं प्राप्तुमित्यर्थः Sy.
इदं
१७. अस्त्वस्माकम् P.
१८. षष्ठ्यर्थे द्वितीया... बर्हिषः... आसदनाय । अत्र बहिष्युपवेष्टुमित्यर्थः Skt.

Page #112

१.१.२५.५. ]
[ I.13.II. ता सुजिह्वा उप ह्वये होतारा दैव्या कवी । यज्ञं नौ यक्षताममम् ॥८॥ .
ता सुजिह्वौ। अयञ्चाग्निरसौ च मध्यमस्तौ। शोभनवाचौ। उपह्वये। दैव्यो। होतारौ। कवी। यज्ञम् । नः। यजताम् । इमम्। इला सरस्वती मही तिस्रो देवीमयोभुवः । बर्हिः सीदन्त्व॒स्रिधः ॥६॥
इळा। सरस्वती। महती च भारतीति। तिस्रः। देव्यः। सुखस्य भावयित्र्यः । बहिः सीदन्तु। अक्षयाः। इह त्वष्टारमग्रियं विश्वरूपमुप॑ ह्वये । अस्माकमस्तु केवलः ॥१०॥
इह त्वष्टारम्। इह। त्वष्टारम्। मुख्यम्। येन विश्वानि रूपाणि क्रियन्ते तम्। उपह्वये । सोऽस्माकम् । अस्तु। केवलः । “यावच्छो वै रेतसः सिक्तस्य त्वष्टा रूपाणि विकरोति तावच्छो वै तत् प्रजायते” इति ब्राह्मणम् । अव सृजा वनस्पते देव देवेभ्यो हविः । प्र दातुरस्तु चेतनम् ॥११॥
अब सृज। अवसृज। वनस्पते ! प्रयच्छ। देव !। देवेभ्यः । हविः। प्रकर्षण। अस्तु। दातुर्यजमानस्य । प्रज्ञापनं देवेषु त्वया निवेदितस्य।
११
१८
१. ह्वा S. M.
१०. मुख्य M. प्रधानभूतम् Sk. २. ०ञ्चङ्गिरसौ M.
११. बहुविधरूपोपेतम् Sy. . तच्छब्दोऽत्र सर्वनामत्वात्प्रसिद्धार्थवाची।। १२. विक्रियन्ते S. बहुरूपम्। अतिशयमहा
तौ याज्ञिकानां प्रसिद्धौ द्वावग्नी Sy. भाग्ययोगादस्ति देवानां बहुरूपत्वम्। ३. शोभनजिहोपेतौ, प्रियवचनौ शोभन- Sk.
ज्वालौ वेत्यर्थः Sy. यौ सर्वमनण्य- १३. केवलं D. स्तुत्यो यष्टव्यश्च Sk. नित्यमाहयेते तो सुजिहौ......सुवाचौ । १४. यावच्छोचै S. M. D. यावच्छोचे P.
शोभनजिह्वाख्यावयवौ वा Skt. | १५. रेतः D. ४. देव्यौ M. D.
१६. तावच्छा D. ५. S. adds इळा सरस्वती before | १७. चैतत् S. D. चैत P. ___ इळा. It should be there as | १८. सृजा P. _____a pratika.
१६. वनान्युदकानि वृक्षा वा तेषां पाता ६. इति omitted by S.
वनस्पतिरग्निः Sk. ७. बहिः M.
२०. यच्छ S. अवपूर्वः सृजतिर्दाने Sk. ८. शोषेण क्षयेण वा रहिताः Sy. | २१. ०पन P. ६. त्वष्टार M. त्वष्टा नाम देवानां परलोकविषयं विज्ञानं त्वत्प्रसादात् Sy. तक्षा। अग्निर्वा Skt.
| २२. निवेदित्यस्व M.

Page #113

५८
I.14.3. ]
[ १.१.२६.३. खाहा यज्ञं कृणोतनेन्द्रीय यज्वनो गृहे । तत्र दे॒वाँ उप ह्वये ॥१२॥
स्वाहा यज्ञम्। स्वाहा । कृणुत। हविः। इन्द्राय। यजमानस्य । गृहे। तत्राहम् । देवान् । उपह्वये इन्द्रपुरोगमानिति।
I.14.
ऐभिरग्ने दुवो गिरो विश्वेभिः सोमपीतये । देवेभिर्याहि यक्षि च ॥१॥
ऐभिरग्ने। आयाहि। एभिः। सर्वैः। देवैः। अस्माकं परिचर्याम्। स्तुतीश्च । सोमपानाय। यज। च तान् देवान्। आ त्वा कण्वा अहूषत गृणन्ति विप्र ते धियः । देवेभिरग्न आ गहि ॥२॥
आ त्वा कण्वाः। आहूतवन्तः। त्वाम् । कण्वाः। उच्चारयन्ति च। मेधायिन्। तव। कर्माणि। देवैः। अग्ने !। आगच्छ। इन्द्रवायू बृहस्पति मित्रानि पूषणं भगम् । आदित्यान्मारुतं गणम् ॥३॥
इन्द्रवायू। एतान् देवान् अग्न आवह। अपिवा कण्वा एतानप्याहूषतेति। मित्रेति मित्रावरुणयोर्ग्रहणम्। अपिवा मित्रस्यैवेति ।
१. स्वाहाकारसम्बन्धादुत्तमप्रयाजदेवताः ऋत्विजः। अथवा कण्वा इति मेधातिथि
स्वाहाकृतय उच्यन्ते। याश्च यत्र यक्ष्यन्ते | रात्मानं प्रति सम्बन्धेनाह। एतस्मिन्नेव तास्तत्रोक्तप्रयाजस्य देवताः। स्वाहा- चात्मनीदं बहुवचनं पुत्रपौत्रापेक्षया वा शब्दो होमप्रदाने वर्तते। सुहुतशब्दपर्यायो । मत्प्रभृतयः कण्वपुत्रा इत्यर्थः Skt. वा Skt. २. स्वाहाशब्दो हवि- ११. Omitted by M. प्रदानवाची सन् एतन्नामकमग्निविशेषं १२. मेधाविनः M. १३. प्रज्ञा वा Skr. लक्षयति। तदग्निसंपादितं यज्ञम् Sy.१४. इन्द्रवाय। आचि रूपम। मित्रा इति यज्ञमिति सप्तम्यर्थे द्वितीया। यक्ष्यमा- आचत्वात् वरुणश्च गृह्यते। मित्रावरुणौ णाभ्यो देवताभ्यो हविःप्रदानं सुहुतं वा इत्यर्थः। अनया ऋचा उक्तान् देवान् हविरुत्तमप्रयाजाख्ये यज्ञे Skt.
सोमपानार्थमायामि स्तौमि वा Skr. ३. यज्ञगृहे Skt.
१५. द्वितीयानिर्देशादत्र सोमपानार्थमाह्व8. Ms. D. puts the figure 118311 यामि स्तौमि चेति वाक्यशेषः । इन्द्रवायू
here to indicate the end of सोमपानार्थायाह्वयामि स्तौमि वा... thirteenth hymn. No such अथवा तृतीयार्थेऽत्र द्वितीया ...देवेभि
number is given in P. and M. रग्न आगहि इन्द्रवारवाद्यै रिति Skt. ५. एभि० M. ६. परिचास्मां P. १६. इन्द्र D. इन्द्रादिदेवान् वायूनां ७. सोमपानोपेतयागार्थम् Sy.
सम्बन्धिनं गणञ्च हे अग्ने यक्षि इति ८. Madhava ignores अग्ने।
पदद्वयमनुवर्तते Sy. ६. आह्वयन्ति Sk.
| १७. ०प्याभूषतेति P. हषतेति is missing १०. कण्व इति मेधाविनाम। मेधाविन | in M.

Page #114

१.१.२६.६. ]
५९
[ I. 14.6.
प्र वो॑ प्रि॒यन्त॒ इन्द॑वो मत्स॒रा मा॑दयि॒ष्णवः॑ः । द्र॒प्सा मध्व॑श्वमू॒षद॑ः ॥४॥
१
प्र वः। हविर्धानाद् युष्मभ्यम्। प्रभ्रियन्ते इन्द्रादिभ्यः । इन्दव इन्दुरिन्धतेर्दीप्तिकर्मणइत्युक्तम् । मत्सराः सोमा भवन्ति मन्दतेस्तृप्तिकर्मणस्तेषां विशेषणं मादयिष्णव इति । द्रप्साः। मधुनः। चमससादिन इत्यौपमिकमिति ।
С
ईल॑ते॒ त्वाम॑व॒स्यव॒ः कण्वा॑सो वृ॒क्तब॑र्हिषः । ह॒विष्म॑न्तो अकृ॒त॑ः ॥५॥
१३
पर्याप्तकारिणः ।
१०
११
ईळते। स्तुवन्ति। त्वामग्ने !। पालनमिच्छन्तः । कण्वाः । स्तीर्णबर्हिषः । हविष्मन्तः ।
घृ॒तपृ॑ष्ठा मनो॒युजो॒ ये त्वा॒ वह॑न्ति॒ वह॑यः । आ दे॒वान्त्सोम॑पीतये ।।६।।
१४
घृतपृष्ठाः । अग्नेः पानायाश्वपृष्ठे घृतमास्ते ।
१३
१६
वहन्ति । अश्वास्तैः। आवह । देवान् । सोमपानाय ।
१. व M. २. हविर्धानाः S. हविर्धान M. हविद्धानाद् D. ३. युष्मभ्यं प्रभ्रियन्ते is missing in M. प्रेत्येष समित्येतस्य 1 स्थाने । संभ्रियन्ते उपकल्प्यन्त इत्यर्थः । अथवा प्रशब्दः स्वार्थ एव । त्रियन्त इति हरतेभत्वं .. प्राप्यन्त इत्यर्थः । Skt. ४. Cf. N. 10. 41. इन्दुरिन्धेः । उनत्तेर्वा । सोमाः Sy.
५. उत्साराः P. उथ्सारा: D. ६. Cf. सत्सरः सोमः । मन्दतेस्तृप्तिकर्मणः । N. 2. 5. तृप्तिकराः.. मदी 2 हर्षग्लेपनयोः । हर्षयितारः Skt. ७. रसोऽत्र द्वप्सा उच्यते ।
रसरूपाः । . रसवन्त इत्यर्थः । अथवा यन्नवं नातिकठिनं तद् द्रप्स उच्यते । नात्यच्छा बहला इत्यर्थः Skt. ८. मधुराः Sy. मधुस्वादा' मृष्टाः Skt.
१६
૧૭
मनसा युज्यमानाः । ये । त्वाम् ।
६. चमसादिपात्रेष्ववस्थिताः Sy.
चर्म चमूरुच्यते तत्सादिनः Skt. १०. अवनमात्मनः, तर्पणं वा Sk. ११. मेधाविन ऋत्विजः कण्वपुत्रा वा Sk. १२. तीर्ण० M. आस्तरणार्थं छिन्नदर्भाः Sy. १३. अलंकर्तारः Sy.
१४. घृ क्षरणवीप्त्योः । घृतं दीप्तं पृष्ठं येषां ते घृतपृष्ठाः । बलवतो ह्यश्वस्य दीप्तिमत् पृष्ठं भवति Skt. १५. व्याश्च० M. पुष्टाङ्गत्वेन दीप्तपृष्ठाः Sy. १६. नसा P. मनःसंकल्पमात्रेण रथे युज्यमाना: Sy. मनसा ध्यातमात्रा ये स्वयमेव युज्यन्ते ते मनोयुजः Skt. १७. यज्य ० P. M. adds त्वां after युज्यमानाः । १८. आश्वा० P. वोढार: Sy. रित्यश्वनाम Skt.
१६. सोमपानहेतुयागार्थम् Sy.
1. प्रः समि । स्वार्थे चेत् प्रह्रियन्ते आहवनीयं प्रति प्राप्यन्ते Skr.
2. मंदि तृप्तौ हर्षग्लपनयोश्च । तृप्तिकरा हर्षयितार : Skr.
3. द्रसा रसरूपा रसवन्तो वा । यद् द्रवं नातिकठिनं तादृशा वा Skr. 4. स्वादा: Skr.
5. अधिषवणचर्मणि सादिन: Skr.
6. सोमेनात्मपालनतर्पणकामाः । अग्नेर्वा Skr.

Page #115

I.14.10. ]
[ १.१.२७.४. तान्यजत्राँ ऋतावृधोग्ने पत्नीवतस्कृधि । मध्वः सुजिह्व पायय ॥७॥
तान्यजत्रान्। तान्। यष्टव्यान्। यज्ञस्य वर्धयितन्। अग्ने ! पत्नीवतश्च। कुरु कृत्वा च । सोमम्। सुज्वाल! पायय।
ये यजत्रा य ईड्यास्ते ते पिबन्तु जिह्वयो । मधौरग्ने वर्षट्कृति ॥८॥
ये यजत्राः। ये। यष्टव्याः। ये च। ईड्याः। “मनुष्या वा ईडेन्याः पितरो नमस्या देवा यज्ञियाः” इति ब्राह्मणम् । ते। तव। जिह्वया। सोमस्य । वषट्कृतं हुतम्। पिबन्तु । आकी सूर्यस्य रोचनाद्विश्वान्देवाँ उर्बुधः । विप्रो होतेह वैक्षति ॥६॥
आको सूर्यस्य । दिवः । आवहत्वग्निः । सर्वान् । देवान् । प्रातःप्रबुद्धान् । मेधावी । अत्र। विश्वेभिः सोम्यं मध्वग्न इन्द्रेण वायुना । पिबा मित्रस्य धामभिः ॥१०॥
विश्वेभिः सोम्यम्। अग्ने !। विश्वैर्देवैः सह। सोममयम्। मधु । पिब । इन्द्रवायुभ्याम् । मित्रस्य च । सर्वैस्तेजोभिः। देवानां बहूनि नामानि भवन्ति यस्तत्र सन्निधानं कुर्वन्तीति वक्ष्यामः ।
१. यजत्राँ S.
१४. Madhava ignores अग्ने। २. सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धकान् Sy. १५. आकी M. P. आकीमिति निपात ___ यज्ञस्योदकस्य सत्यस्य वा Sk. ____आङर्थे वक्षतीत्येतेनाख्यातेन सम्बन्ध३. ०तरग्ने D. P.
यितव्यः Sk. ४. पनी० P. एषां पत्नीरपि आवह Skr. १६. सूर्या M. सूर्य D. ५. स्वावं सोमम् Sk.
१७. आदित्यमण्डलाद् वा Sk. ६. शोभन जिह्वोपेत! Sy. सुजिह्न ! | १८. अव० M. आवहह्वग्निः P. आवह सुवाक! शोभनजिह्वाख्यावयवो वा Sk.
अग्निः D. ७. येतिचेड्याः M. येचेस्याः P. १६. उषःकाले यागगमनाथं ये बुध्यन्ते त ८. डेन्याः S. Reading doubtful. उषर्बुधस्तान Sk.
frat: suggested Ed. २०. विप्रो मेधावी होता वा Sk. ६. पितर P.
२१. Madhava ignores होता। १०. वाङनाम वा जिह्वाशब्दः। हेतौ च २२. विश्वेभि M. २३. सोमसम्बन्धि Sy.
तृतीया। तव वाचा हेतुना त्वयोच्यमाना २४. मधुरं भागम् Sy. इत्यर्थः Sk.
रसोऽत्र द्रवत्वसामान्यान्मृष्टत्वसामा११. सोमस्यैकदेशं स्वांशलक्षणं मधु वा न्याच्च मधूच्यते Sk. सोमं वा Sk.
२५. इन्द्रवायुमित्रः Sk. १२. वर्षकृतं P. वषट्कारकाले वषट्कार- २६. धामशब्दस्तेजोवचनो वा। अथवा युक्ते यागे वा Sy.
धामानि त्रीणि भवन्ति स्थानानि नामानि १३. अग्निमुखा हि देवाः। तेऽग्नेरेव जिह्वया जन्मानीति Skt. पिबन्ति न स्वया Sk.
| २७. धामानि S. M.

Page #116

१.१.२८.१. ]
[ I.IS.I. त्वं होता मनुर्हितोऽग्ने यज्ञेषु सीदसि । सेमं नौ अध्वरं यज ॥११॥
त्वं होता। त्वम् । होता। मनुष्यनिहितः। अग्ने ! । यज्ञेषु। सीदसि। स त्वम् । अस्माकम् । इमम्। यज्ञम्। यज।
युवा ह्यरुषी रथै हरितो देव रोहितः । ताभिर्देवाँ इहा वह ॥१२॥
युक्ष्वा हि। योजय। आरोचमानाः। रोहितवर्णाः। अश्वाः। स्वरथे योजयित्वा च । ताभिः। इह। देवान्। आवह। आग्नेयं सूक्तमन्ये निपातभाज इतीति वैश्वदेवं भवति ।
११
IIS. इन्द्र सोमं पिर्व ऋतुना त्वा विशन्त्विन्दवः। मत्सरास॒स्तदोकसः ॥१॥
इन्द्र सोमम्। ऋतव्यं सूक्तम्। इन्द्र ! त्वम्। ऋतुना सह। पिब। सोमम् । आख्यातानुदात्तत्वे कारणमुक्तम्। आविशन्तु। त्वाम्। दीप्ताः। सोमाः। तदेकनिलयास्तस्मिन्नेवेन्द्रे तिष्ठन्तः।
१३ १४
१. होत्रादिरूपेण मनुष्येण सम्पादितः Sy. तद्विश्वलिङ्गं गायत्रं वैश्वदेवेषु शस्यते ॥
मनुना प्रजापतिना निहितः। मनुष्येषु वा | E. Ms. D. puts the figure ॥१४॥ निहितः। मनुष्येभ्यो वा निहितः Skt. here to indicatethe end of the २. येषु P. ३. योयज P.
fourteenth hymn. No such ४. रोचमानाः S. गतिमतीः Sy. number is given in P. and M.
अरुषीः। हरितः। रोहितः are in | १०. Cf. BD. 3. 34. इन्द्र सोमं पिबेतीदं the acc., being an object of यद् द्वादशकमार्तवम्। तस्मिन् सहर्तुना year but V. M. paraphrases सप्त प्रत्यूचं स्तौति देवताः॥ them by the Nom.
ऋतुदेवता.... वक्ष्यमाणा ऋतुसहिता रुश दीप्तौ रुच च । तयोरेकतरस्य आङ- देवताः देवता न केवलाः। तत्राद्या पूर्वस्य अरुषीः अग्नेर्वडवा रोहिन्नाम्न्यः। तावदैन्द्री Skt. बलदीप्ता गन्त्रीर्वा । अरुषति रमयतीति। ११. यना M. १२. सहसे M.
स्वरथे योजय हरितवर्णाः Skr. १३. See P. I0. L. 3-6. ५. रोहिच्छब्दाभिधेयास्त्वदीया वडवाः Sy.! १४. अवि० P. त्वदुदरं प्रविशन्त्वित्यर्थः Skt. ६. Cf. Ng. I. I5. हरित आदित्यस्य। १५. मत्सरासस्तृप्तिकराः Sy., Skt.
हर्तुं रथारूढान् पुरुषान् नेतुं समर्थाः Sy. | १६. माः P. १७. तदोकसस्तन्निवासाः सर्वदा ७. इति S. 5. Cf. BD. 3. 33. त्वदुदरस्थायिन इत्यर्थः Sy., Skt.
आग्नेयं सूक्तमेभिर्यद् वैश्वदेवमिहोच्यते। १८. ०न्द्र ! S.

Page #117

I.15.4. ]
[ १.१.२८.४. मरुतः पिबत ऋतुा पोत्राद्यहं पुनीतन । यूयं हि ष्ठा सुंदानवः ॥२॥
मरुतः पिबत। मरुतः!। पिबत। ऋतुना सह। पोतुः प्रदीयमानं सोमम्। यज्ञञ्च। शोधयत। यूयम्। हि। भवथ। सुदानाः।
अभि यज्ञं गृणीहि नो मावो नेष्टः पिब ऋतुनो । त्वं हि रत्नधा असि ॥३॥
अभि यज्ञम्। कुर्वित्यनुज्ञाभिगरणम् अनुमन्यस्व। अस्माकम्। यज्ञम्। देवपत्नीवन् !। नेष्ट: !। पिब च सोमम्। ऋतुना। त्वम्। असि। रत्नानां दाता। त्वष्टा नेष्टोक्त इति।
अग्ने देवाँ इहा वह सादया योनिषु त्रिषु । परि भूष पिर्व ऋतुना ॥४॥
अग्ने देवान् । अग्ने ! देवान् । इह। आवह। सादय च। सवनाख्येषु त्रिषु। स्थानेषु । अलङकुरु च यज्ञम् । पिब च सोमम् । ऋतुना।
१.
१. मरुतः पिबत omitted by P. ६. अथवा डॉ अम्। यज्ञे अस्माकं होतand M.
कर्तृत्वेन अभिष्टुहि इति स्तुवतोऽ २. चोतुः M. वोतुः P.
स्मान् यज्ञे प्रयुद्धक्ष्व Skr. पोतनामकस्य ऋत्विजः पात्रात् Sy. | १०. देव ! पत्नीवन् ! S. स्वभूतात् पात्रात् Skt.
ग्नाशब्दः स्त्रीवाची..... ग्ना अस्य 3. Omitted by S.
सन्तीति ग्नावान्.... पत्नीयुक्तः Sy. ४. पुनीतन..... व्यपगतदोषं कुरुते- ग्ना इति स्त्रीनाम। पत्नीभिः स्त्रीत्यर्थः Skt.
भिस्तद्वन् Sk. ५. शोभनदातारो मरुतः Sy.
११. नेष्टं D. १२. ष्टोत P. सुदानुशब्दो दानवचनो दातृवचनो नेष्टुशब्दोऽत्र त्वष्टारं देवमाह। कस्मिवा।. . . . . शोभनदानाः शोभना वा श्चिद् देवसत्रे नेष्टुत्वेन त्वष्टुर्वृत्तदातारः।. . . . सोमस्य पातारो त्वात् Sy. यज्ञस्य पवितार इति वाक्यशेषः। देवसत्रे किल त्वष्टा नेष्टासीत् Sk. यस्माद यूयं सोमस्य पातारो यज्ञस्य | १३. Madhava ignores हि पवितारः स्थ हे सुदानवः! तस्मात् | १४. देवां S.
पिबत सोमं यज्ञं च पुनीतनेति Skt. | १५. दातन् दीप्तान् वा Skr. ६. तृतीया ऋक् त्वष्टदेवता Skt. | १६. परिपूर्वो भवतिः परिग्रहे। यथा यागार्थ ७. ०भिगिरणम् S.
परिग्रहीतव्यं तथा परिगृहाण यजेत्यर्थः । ८. अभितो देवानां समीपे स्तुहि Sy. अथवा ..... परिभूष स्वमण्डलदेवान्
अहो शोभन इत्येवमभिष्टुहि Sk. Skt.

Page #118

१.१.२६.१. ]
६३
[ I.15.7.
ब्राह्म॑णादिन्द्र॒ राध॑स॒ः पिबा॒ सोम॑मृ॒तूंरनु॑ । तवेद्ध स॒ख्यमस्तृ॑तम् ॥५॥
ब्राह्मणादिन्द्र। ब्राह्मणाच्छंसिनः। सोमम् । इन्द्र ! । पिब । सह । ऋतुभिः । तव । हि। सख्यम्। ऋतुभिर्न विच्छिद्यते ।
यु॒वं दक्षं धृतव्रत॒ मित्रा॑वरुण दूळभ॑म् । ऋ॒तुना॑ य॒ज्ञमा॑शाथे ॥ ६ ॥
युवं दक्षम्। युवाम्। प्रवृद्धम्। धृतकर्माणौ । मित्रावरुणौ !। शत्रुभिर्हिसितुमशक्यम् । यज्ञम् । ऋतुना सह । आनशाथे ।
१२
द्रवि॑णो॒दा द्रवि॑ण॒सो॒ ग्राव॑हस्तासो अध्व॒रे । य॒ज्ञेषु॑ दे॒वमी॑ळते ॥७॥
१४
१३
१५
१६
१७
द्रविणोदाः । द्रविणोदाः । द्रविणसो धनस्य दाता भवति तम् । ग्रावहस्तासः ।
२१
१८
१६ २०
यज्ञषु। देवम्। स्तुवन्ति । यज्ञेष्वध्वर इत्यर्धर्चभेदात् सङ्गतिः । यास्काचार्यस्त्वाह—
१. ब्रह्मशब्देनात्र ब्रह्मवर्गे द्वितीयो ब्राह्मणाच्छंसी कथ्यते . ब्राह्मणाच्छंसिसंबद्धात् Sy. ३. इन्द M.
२. स्तोम् P. ४. धनभूतात्पात्रात् Sy. रावसो धनात् पात्राख्यात् पिब Skt. ५. ऋतुदेवाननुसृत्य Sy. ऋतूनां पश्चाद् ऋतुभिः पीत इत्यर्थः Skt. ६. यस्मात् तव सख्यमस्तृतमहिंसितम् । न कश्चिद् हिंसितुं शक्नोति । स्थिरसख्योऽसि Sk. ७. Mādhava ignores राधसः and
इत् । ८. षष्ठ्यथ प्रथमा । युवयोः Sk. ९. दक्षं बलम् Sk. १०. स्वीकृतकर्माणौ Sy. व्रतमिति कर्मनाम । धृतानि सर्वकर्माणि स्वकर्माणि वा याभ्यां तौ धृतव्रतौ सर्वकर्मणां हेतुभूतौ स्वकर्मणां वा Sk. ११. शशत्रुभिरहिंसितु० P.
शत्रुरहिंसितम्यशक्यं M. दूळभं दुर्दहं शत्रुभिर्दग्धुं विनाशयितुमशक्यम् Sy. दूळभम् । दघ्नोतेर्वधकर्मण एतद्रूपम् । दुर्हणम् । युवयोर्बलं न कश्चिदपि जेतुं शक्नोति Sk. १२. आशाथे व्याप्नुथः .
. अशू व्याप्तौ Sy. व्याप्नुतः Sk. १३. द्रविणोदाः कस्मात् । धनं द्रविणमुच्यते । यदेनमभिद्रवन्ति । बलं वा द्रविणम् । देनेनाभिद्रवन्ति । तस्य दाता द्रवि
गोदाः... द्रविणोदा यस्त्वम् । द्रविणस इति द्रविणसादिन इति वा । द्रविणसानिन इति वा । द्रविणसस्तस्मात्पिबत्विति वा । यज्ञेषु देवमीळते । याचन्ति स्तुवन्ति वर्धयन्ति पूजयन्तीति वा । तत्को द्रविणोदाः ? इन्द्र इति क्रोष्टुकिः । स बलधनयोर्दातृतमः । तस्य च सर्वा बलकृतिः । N. 8.2. Omitted by D. M. धनप्रदं...
यद्वा धनप्रदोऽग्निः सोमं पिबत्विति शेष: Sy. द्वितीयार्थे प्रथमा । द्रविणोदसम् Sk. १५. धनार्थिनः Sy. १६. Omitted by P. D. १७.
अभिषवसाधनपाषाणधारिणः Sy. गृहीताभिषवग्रावाण ऋत्विजः Sk. १८. अध्वरेऽग्निष्टोमे प्रकृतिरूपे यज्ञेषु विकृतिरूपेषूक्थ्यादिषु च Sy. अध्वरशब्दोऽत्र ध्वरते हिंसाकर्मणः क्रियाशब्दो न यज्ञनाम । व्यत्ययेन चैकवचनम् । साद्गुण्याद् रक्षआदिभिरहिंसितेषु यज्ञेषु । अथवा अध्वरशब्दः समस्तज्योतिष्टोमादिवचनः । यज्ञशब्दस्तदवयवभूताभ्यासविशेषवचनः । ज्योतिष्टोमादावध्वरे येsभ्यासविशेषाख्या यज्ञाः Sk. १६. S. adds अनयोः between इति and अर्धर्च० २०. ०भेदास्त P. २१. यास्कस्त्वाह S. M.
१४.

Page #119

1.15.10.]
६४
[ १.१.२६.४.
" द्रविणोदा यस्त्वम् । द्रविणसादिन इति वा द्रविणसस्तस्मात् पिबत्विति वा । यज्ञेषु देवमीळते याचन्ति स्तुवन्ति वर्धयन्ति पूजयन्ति वेति । "
द्रवि॑णो॒दा द॑दातु नो॒ वसू॑नि॒ यानि॑ शृण्व॒रे । दे॒वेषु ता व॑नामहे ॥८॥
द्रविणोदाः। द्रविणोदाः। ददातु । अस्मभ्यम् । वसूनि धनानि गवादीनि । यानि । विश्रुतानि । तानि वयम् । देवेषु स्थितानि द्रविणोदसम् । याचामहे । स तत आदाय नो ददातु ।
द्रवि॒र्णोदाः पि॑पीषति जु॒होत॒ प्र च॑ तिष्ठत । ने॒ष्ट्राह॒तुभि॑रिष्यत ॥६॥
द्रविणोदाः । द्रविणोदाः । सोमं पातुमिच्छति ततः । जुहोताध्वर्यवः ! । हविर्धानात्
१०
११
प्रतिष्ठत च । नेष्टुः स्वभूताच्चमसात् । ऋतुभिः सह । यष्टुमिच्छत ।
यत्वा॑ तु॒रीय॑मृ॒तुभि॒र्द्रवि॑णोदो॒ यजा॑महे । अध॑ स्मा नो द॒दिर्भ॑व ॥ १०॥
१३
98
यत्त्वा तुरीयम्। यदा। त्वाम् । चतुर्थम् । अप्यृतुभिः सह । द्रविणोदः ! । यजामहे।
૧૭
१६
अथ त्वम्। अस्माकम्। भव । दाता । स्मेति स्फुटीकरणार्थः ।
१. Omitted by P.
२. द्रविणस इति, द्रविणसानिन इति वा and fa of the Nirukta are missing in V. M's quotation See note no. 13, on p. 63. ३. Omitted by M. and S. ४. विरुपयुक्तत्वेन श्रूयन्ते Sy.
लडर्थेऽयं लिट् कर्मणि च । श्रूयन्ते । उत्कृष्टत्वात् प्रभूतत्वाच्च सर्वलोकप्रकाशानि भवन्तीत्यर्थः Sk. ५. तानि हवीरूपाणि कृत्वा Sk. ६. तानि च सर्वाणि धनानि देवेषु निमित्त
भूतेषु वनामहे संभजामः । धनैर्देवान्यष्टुं तानि स्वीकुर्म इत्यर्थः Sy. वनतिरत्र सामर्थ्याद् दानार्थः ... दद्म इत्यर्थः । अथवा वनिहि संभक्त्यर्थ एव... देवार्थं संभजामहे देवान् यष्टुं परिगृह्णीम इत्यर्थः Sk. ७. Omitted by P. and D.
८. ०दा D. ६. oर्यवौ M. १०. च नेष्टवः P. वचनेषु M. नेष्टृसंबन्धिपात्रात् Sy. नेष्टुः स्वभूतात् पात्रात् Sk. ११. ०तः S. होमस्थाने गच्छत । गत्वा
च जुहोत होमं कुरुत । हुत्वा प्रतिष्ठत च । होमस्थानात्स्थानान्तरं प्रति प्रस्थानमपि कुरुत Sy. इष्यत । इषु गतौ । गच्छत मा विलम्बध्वमित्यर्थः Sk. १२. यत्वा D. M. यन्त्वा P. १३. यस्मात्कारणात् Sy. १४. क्रियाविशेषणं
तुरीयमिति । पूर्वास्तिस्रोऽपि द्रविणोदसः । तुरीयया च द्रविणोदस्त्वां यजामहे Skr. १५. ऋच्युतुभिः P. अव्युभिः M. १६. द्रविणोदो : M.
१७. अध S. अध छान्दसो धकारः... अधेत्ययं निपातस्तच्छब्दार्थः Sy. तस्मादर्थे अध इति Skr. १८. तु M. २०. ०करार्थः P.
१६. स्म अवश्यम् Sy. ०कारार्थ : D.

Page #120

६५
१.१.३०.१. ]
[ I.16.1. अश्विना पिबतं मधु दीद्यग्नी शुचिव्रता । ऋतुनो यज्ञवाहसा ॥११॥
अश्विना पिबतम्। अश्विनौ। पिबतम्। सोमम्। अरण्योर्दीप्तस्याग्नेर्जनयितारौ। शुचिकर्माणौ। ऋतुना सह। यज्ञस्य वोढारी।
गार्हपत्येन सन्त्य ऋतुनो यजुनीरसि । देवान्देवय॒ते यज ॥१२॥ ___ गार्हपत्येन। कथमहं गृहपतिः स्यामिति । सन्त्य ! सनोतेर्दानकर्मणः, सतां वा हित!। ऋतुना सह। यज्ञस्य नेता। असि । स देवान् । यज। यजमानाय ।
I.16. आ त्वा वहन्तु हरयो वृषणं सोमपीतये । इन्द्रं त्वा सूरचक्षसः ॥१॥
आ त्वा वहन्तु। आवहन्तु । त्वाम् । अश्वाः ! । वर्षितारम् । सोमपानाय। इन्द्र ! । त्वा । सवीर्यदर्शना दूरेऽपि पश्यन्तः । त्वाशब्दावृत्तिरर्धर्चभेदात् ।
Sk.
१. मधु माधुर्योपेतं सोमम् Sy.
देवयते देवान् कामयमानस्य ममार्थाय २. अरण्यो दिप्त० P. अर्यन्नो दीप्त० M.
अरण्यो दीप्त० S. दीद्यग्नी द्योतमा- १२. Ms. D. puts the figure ॥१५॥ नाहवनीयाद्यग्नियुक्तौ Sy.
here to indicate the end of अत्यर्थदीप्ताग्निसंबन्धिनौ.....दीप्तस्य the fifteenth hymn. No such अग्नेर्जनयितारौ Skr.
number is given in P. ३. यज्ञस्य निर्वाहको Sy. प्रापयितारौ and M.
समर्पयितारावित्यर्थः Skt. हे यज्ञस्य १३. आ त्वा वहन्तु M.
अन्तं प्रापयितारौ Skr. ४. ०त्येनं S. १४. P. repeats आवहन्तु त्वामश्वा ५. गार्हपत्येन गृहपतिसंबन्धिना रूपेण युक्तः आवहन्तु त्वामश्वाः
सन् Sy. गृहपतित्वेन हेतुना Skr. | १५. कामानां वर्षितारम् Sy. ६. सन्त्यः P. D. M.
१६. षष्ठ्यर्थे द्वितीया। तव Skt. It is a vocative both in the १७. सुवीर० S. सुवीर्यदर्शनाद् M.
Samhitā and also in the pad- सूर्यसमानप्रकाशयुक्ता ऋत्विजस्त्वां 'apātha. हे सन्त्य फलप्रदाग्निदेव Sy. मन्त्रः प्रकाशयन्त्विति शेषः Sy. ७. हितः P. D. M.
सूर आदित्यः। चक्षो दर्शनम् । सूरस्येव ८. यज्ञनेकासि P. यज्ञस्य देवान् प्रति चक्षो येषां ते सूरचक्षसः। बलवत्त्वादा
प्रापयितासि Skr. ६. सदेवान् S. दित्यवद् दीप्तिमन्त इत्यर्थः। सूर्यदर्शिनो १०. Omitted by P. D. M.. वा Skt. १८. वि P. ११. देवविषयकामनायुक्ताय यजमानाय Sy. | १६. पश्यतः D. M. पश्यत P.

Page #121

I.16.5. ]
[ १.१.३०.५. हुमा धाना घृतस्नुवो हरी इहोप वक्षतः । इन्द्रं सुखतमे रथे ॥२॥
इमा धानाः । इन्द्राश्वयोर्भागधेयभूता इमाः । धानाः । उपस्तरणाभिधारणाभ्यां घुतस्राविण्यः । तदर्थमश्वौ । इन्द्रम् । इह। सुखतमे। रथे स्थापयित्वा । उपवक्षतः । इन्द्रं प्रातहवामह इन्द्रं प्रयत्यध्वरे । इन्द्रं सोमस्य पीतये ॥३॥
इन्द्रं प्रातः। इन्द्रम् । प्रातः । वर्तमाने च। यज्ञे। सोमपानार्थम् । हवामहे। पुनरिन्द्रमिति पूरणम्।
उत्तरा निगदसिद्धा। उप नः सुतमा गहि हरि भिरिन्द्र कैशिभिः । सुते हि त्वा हवामहे ॥४॥ सेमं नः स्तोममा गापदं सर्वनं सुतम् । गौरो न तृषितः पिच ॥५॥ ___ सेमं नः। स त्वम्। इमम् । अस्माकम् । स्तोमम्। आगच्छागत्य च। इमम् । सुतम् । सोमम् । तृषितः । गौरमृगः । इवोदकम् । उपपिब।
१६
१. धनाः D. धीयन्त इति धानाः...भ्रष्ट- हवामहे सोमपानार्थम् Skr...
यवतण्डुलान् Sy. यज्ञे हि होः ऋजीषं १३. सिद्धाः M. P. हे इन्द्र ! केशिभिः
भागो धानाश्च Sk. २. ०घरणा० P. केसरयुक्तैर्हरिभिरश्वस्त्वं नोऽस्मदीयं सुत३. घृतस्नुवोऽलङ्करणोपस्तरणाभिधारणेन मभिषुतं सोमं प्रत्युप समीप आ गहि आग
घृतस्राविणीः........घृतं स्नुवन्तीति च्छ। सुतेऽभिषते सोमे निमित्तभते सति
घृतस्नुवः Sy. ष्णु प्रस्रवणे Skt. यस्मात्कारणात् त्वा हवामहे त्वामाह्व४. तदर्थमंश्चौ M.
यामः । तस्मादागच्छेति पूर्वत्रान्वयः Sy. ५. इन्द्रम् इह omitted by P. and D. नः अस्माकं स्वभूतं सुतं सोमम् उपागहि ६. सुखतमे रथे Sy. सप्तमीनिर्देशात् उपागच्छ हरिभिः । हे इन्द्र ! केशिभिः
स्थितमिति वाक्यशेषः। तृतीयार्थे वा केशवद्भिःप्रलम्बकेसरैः। कस्मात् ? सुते ___ सप्तमी। सुखतमेन रथेन Skt.
हि यस्माद् अभिषुते सोमे त्वां वयं हवामहे ७. वेदिसमीपे वहताम् Sy.
यन्तारमाह्वयामः Skt. १४. इन्द्रम् M. ८. प्रात M. प्रातःकर्मारम्भे प्रातःसवने Sy. : १५. P. reads काममापूरयत कर्मस्त६. प्रयति प्रगच्छति प्रारभ्य वर्तमाने सति वामत्वा सुकर्मणः before स्तोमम्। ___ माध्यन्दिने सवने Sy. प्रयति प्रवृत्ते Sk. १६. सुतमभिषतसोमयुक्तमिदमिदानीमनष्ठी१०. Omitted by S. ११. भवामहे M. यमानं सवनं प्रातःसवनादिरूपं कर्म Sy. १२. तथा यज्ञसमाप्त्यवसरे तृतीयसवने सवनमिति यज्ञनाम । इमं च यज्ञम्।
सोमस्य पीतये सोमपानार्थ हवामहे Sy. अथवेदं सवनमिति सप्तम्यर्थे प्रथमा। पुनरिन्द्रशब्दश्रुतिसामर्थ्यात् समाप्यमान | अस्मिन् यज्ञे Skt.. इति वाक्यशेषः। इन्द्रमेव समाप्यमाने १७. गौरमृग इव Sy. यथा गौरः खरः Skt. यज्ञे Skt. समाप्यमाने च इति इन्द्र- १८. उदकं omitted by M. शब्दत्रित्वात्। यज्ञादिमध्यान्तेष इन्द्रं | १६. उप देवयजनसमीपे Sy.

Page #122

१.१.३१.४. ]
[ I.16.9. इमे सोमास इन्दवः सुतासो अधि बहिर्षि । ताँ इन्द्र सहसे पिब ॥६॥ ___इमे सोमासः । इमे । सोमाः । दीप्ताः । सुताः। बहिषि। अध्यासते। तान्। इन्द्र ! बलाय । पिब। अयं ते स्तोमो अग्रियो हृदिस्पृगस्तु शर्तमः । अथा सोमं सुतं पिब ॥७॥
अयं ते। अयम् । तव । स्तोमः। मुख्यः । हृदिस्पृक् । अस्तु । सुखतमः । अथ। सोमम् । सुतम् । पिव। विश्वमित्सर्वनं सुतमिन्द्रो मदाय गच्छति । वृत्रहा सोमपीतये ॥८॥
विश्वमित् । विश्वम् । एव । सुतम् । सोमम् । इन्द्रः । मदार्थम् । गच्छति । शत्रुहा । सोमपानार्थम्--पानेन मदो भवति। सेमं नः काममा घृण गोमरश्वैः शतक्रतो । स्तवाम त्वा स्वाध्यः ॥६॥
सेमं नः। स त्वम् । गवादिभिः । इमम् । अस्माकम्। कामम् । आपूरय। शतकर्मन् ! । स्तवाम । त्वा । सूकर्माणः।
१६१७
१. सोम M.
१२. अपि Sy. २. इन्दुशब्द उन्दी क्लेदन इति धातोरुत्पन्नः। १३. प्रातःसवनादिरूपं कर्म Sy. ____इन्दवः क्लेदनयुक्ताः Sy.
सुतं सोमं प्रतीन्द्रो गच्छति। ३. सह P.
१४. तत्पानजन्यहर्षाय Sy. मदाय ४. बहींषि S. वेद्याम् . . . तत्तत्पात्रगता मदार्थमभिषुतं प्रति गच्छतीति ......बहिषि यज्ञे Sy.
al Sk ५. त्वाम् M. ताम् P. D. १५. शान्तकर्मन् M. शतकर्मा D. ६. Omitted by M.
तकर्म P. बहुकर्मन् ! बहुप्रज्ञ! Skt. ___ अस्माभिः क्रियमाणः Sy.
१६. सुखकर्माणः S. सुकर्मणः P. ७. वः M. ८. श्रेष्ठः सन् सुष्ठु सर्वतो ध्यानयुक्ताः सन्तः Sy. ६. ते तव हृदिस्पृग् मनस्यङ्गीकृतः।... हदि स्वाध्यः, आध्यानम् आधीः प्रार्थना, स्पृशतीति हृदिस्पृक् Sy. त्वद्धृदयस्य
शोभनप्रार्थनाः Skt. स्प्रष्टा। लोके हि यद्रोचते तद्धृदयं | १७. Ms. D. puts the figure स्पृशति इति न्यायः। तव रोचताम् । ॥१६॥ here to indicate the
त्वच्चित्तेनावधार्यतामिति वा Skr. end of the sixteenth hymn. १०. Omitted by P.
No such number is given ११. विश्वम् । अम् डौ। सर्वस्मिन् यज्ञे Skr. | in P. and M.

Page #123

I.17.4.]
६८
[ १.१.३२.४.
I.17.
इन्द्रावरुणयोरहं सम्राजोरव आ वृणे । ता नो मृळात ईदृशै ॥१॥
इन्द्रावरुणयोः। इन्द्रावरुणयोः । अहम् । सर्वेषामीश्वरयोः। पालनम्। आवृणे। तौ। मृळयेताम् । अस्मान् । ईदृशे स्तोत्र ईदृशेनावसेति। गन्तारा हि स्थोऽसे हव विप्रेस्य माव॑तः। धर्तारी चर्षणीनाम् ॥२॥
गन्तारा हि । गन्तारौ। हि। भवथः । रक्षणार्थम् । आह्वानम । मेधाविनः । मत्सदृशस्य। धारको। मनुष्याणाम् । तौ मयि चागच्छतम्। अनुकामं तैपयामिन्द्रावरुण राय आ । ता वां नेदिष्ठमीमहे ॥३॥
अनुकामम्। कामानन्तरमस्मान् । धनेन। आतर्पयेथाम् । इन्द्रावरुणौ !। तो। वाम् वयम् । युवयोरन्तिकतमं धनम् । याचामहे।' युवाकु हि शचीनां युवाकु सुमतीनाम् । भूयाम वाजदानाम् ॥४॥
युवाकु हि। युष्मत्कामः। हि पुरुषः। प्रज्ञानां भाजनं भवति। युवाकुः ।
१. समीचीनराज्योपैतयोः सम्यग्दीप्यमान- ११. धनेन तस्यैकदेशेन वा। डस् टार्थः।
योर्वा Sy. सम्यग्दीप्तयोः Sk. युष्मद्धनतर्पणप्रार्थनावन्तो वयम् Skr. २. प्रार्थये Sk. ३. ईदृशे प्रार्थनाविशेषाद् १२. युवाकु वसतीवर्येकधनात्मकरुदकैः पयः
वर्तमानान् Skr. ४. S. adds यद्वा सक्त्वादिद्रव्यान्तरैश्च मिश्रितम् ।....यु before ईदृशेन० एवंविधेऽस्मदीयवरणे मिश्रणे Sy. युवां कामयत इति
निमित्तभूते सति Sy. ५. भवौ M. युवाकु, युष्मत्पानकाममित्यर्थः। अथवा ६. धर्तारौ योगक्षेमसंपादनेन धारयितारौ 'यु मिश्रण मिश्रितं वसतीवर्येकधनाभिSy. धारयितारौ Sk.
रद्भिः श्रयणैर्वा...सोमलक्षणं हविः... तैस्तैरुपकरणः Skr. ७. वाग० M. युवाकु युष्मत्कामं युष्मद्गुणमिश्रं वा ८. अस्मदीयाभिलाषमनु . . . . . . वयं यदा युष्मत्सर्वगुणसङ्कीर्तनरूपमित्यर्थः। ...
यदा धनं कामयामहे तदा तदा प्रयच्छत- स्तुतिलक्षणं वचनम् . . . अथवा द्वावपि मित्यर्थः।... कामस्य पश्चादनुकामम् । युवाकुशब्दौ सोमविषयावेव। मिश्रणार्थ अथवा कामे कामेऽनुकामम् Sy.
एकः, युष्मत्पानकाममित्येवमर्थोऽपरः। अन्विति पश्चादर्थे । सोमस्य च पश्चादनु- अथवा. . . . . . युवाविवति बहुवचनस्य कामं कामयित्वा तत्पानानन्तरमित्यर्थः।। स्थान एकवचनम्. . .युष्मत्कामाः Skt. अथवानुशब्दो वीप्सायां कर्मप्रवचनीयः। १३. प्रज्ञानं P. यज्ञानां S. लज्ञानां M. कामं काममनु अनुकामं, यदा यदा वयं अस्मदीयकर्मणां संबन्धि सोमरूपं हविः
कामयामहे तदा तदेत्यर्थः Skt. ...कर्मनामसु शची शमीति पठितम्Sy. ६. तर्पयेथाम् S. P. व्यथा M. सर्वतो- शचीति कर्मनाम. . . . यागकर्मवतामऽस्मॉस्तृप्तान् कुरुतम् Sy..
स्माकम् ।...तृतीयार्थे षष्ठी।....... १०. तौ वाम् missing in M.
कर्मभिः Sk.१४. भाजनं भाजन P.

Page #124

१.१.३३.३. ]
[ I.17.8. सुमतीनां च । वयं च युवाकवो युवयोरन्नस्य दातृणां कर्मणां भाजनम् । भवाम भूयास्म वेति । इन्द्रः सहस्रदाव्नां वरुणः शंस्यानाम् । क्रतुर्भवत्युक्थ्यः ॥५॥
इन्द्रः सहस्रदानाम् । इन्द्रः । सहस्रस्य दातृणामपि कर्मणाम्। कर्ता । भवति । वरुणश्च । प्रशंसनीयानाम् । प्रशस्यः । अपि वा स्तोतॄन् सहस्रदान्नः प्रशस्यांश्च करोति । तयोरिंदवसा वयं सनेम नि च धीमहि । स्यादुत परेचनम् ॥६॥
तयोरित्। इन्द्रावरुणयोः। एव। रक्षणेन। वयं धनम्। भजेमहि। निधीमहि। च। उपयुक्तादतिरिक्तं निहितादतिरिक्तम् । अपि । अस्तु। इन्द्रावरुण वामहं हुवे चित्राय राधसे । अस्मान्त्सु जिग्युषस्कृतम् ।।७।।
११ वाम।
१३
१४ चत्राय। धनाय। तावस्मान। शत्रनु
इन्द्रावरुणा। इन्द्रावरुणौ !।
जितवतः । सुष्ठु। कुरुतम्। इन्द्रावरुण नू नु वां सिषासन्तीषु धीष्वा । अस्मभ्यं शर्म यच्छतम् ॥८॥
इन्द्रावरुण नू। इन्द्रावरुणौ ! । क्षिप्रम् । वाम् । सम्भवतुमिच्छत्सु। ध्यातृषु स्तोतृषु । अस्मभ्यम्। सुखम्। प्रयच्छतम् । एको नुः पूरणः।
१
.
१. शोभनबुद्धियुक्तानामृत्विजां स्तोत्ररूपं स्थापयामः Sy. उपभोगातिरिक्तं च
वचनमपि युवाकु नानाविधैः स्तुत्यगुण- निखाय स्थापयेमेत्यर्थः। ......प्रकर्षण मिश्रितम् Sy. मतिः स्तुतिः, यदतिरिच्यते तत् प्ररेचनम् । उपभोगाग्निमन्यतेरर्चतिकर्मत्वात्, सुस्तुतीनामस्माकं धानाच्चातिरिक्तमपि स्यादित्यर्थः Sk. . . . . शोभनाभिश्च स्तुतिभिः Sk. ६. हिता० M. भुक्तान्निहिताच्च प्रकर्षेणा२. युवाकवयोः M. Omitted by S. धिकं धनं स्यात् Sy. १०. ऋचि P. ३. युवयोः प्रसादाद् वयं वाजदानामन्न- ११. Omitted by D. १२. मणिमुक्ता
प्रदानां पुरुषाणां मध्ये मुख्या भवेम Sy. दिरूपेण विविधाय राधसे धनाय Sy. ४. सहस्रदातॄणामपि D. सहस्रसंख्याकधन- पूजनीयस्य धनस्यार्थाय । पूजनीयं रायः
प्रदानां मध्ये ऋतुर्धनदानस्य कर्ता भवति मां दत्तम् Skr. १३. तवास्मान् P. प्रभूतं ददातीत्यर्थः Sy. सहस्रसंख्याक- | १४. अस्मच्छवूनपि अस्माभिपियतम् Skr. दानानाम् Sk. ५. स्तुत्यानां मध्ये । १५. इन्द्रावरुणा S. इन्द्रावरुणो M. उक्थ्यः स्तुत्यो भवति । अतिशयेन स्तुत्य १६. सनितुं संभक्तुं सम्यक् सेवितुमिच्छइत्यर्थः Sy. स्तुत्यानामत्यन्तोत्कृष्टानाम् । न्तीषु Sy. १७. अस्मदीयबुद्धिषु Sy. Sk. ६. स्याश्च P. स्तोतभ्यः । कर्मसु Sk. १८. गहं सुखं वा Sk.
प्रभूतानि धनानि ददातीत्यर्थः Skt. / १६. नु M. P. क्षिप्रनामसु नु मविति ७. तर्पणेन पालनेन वा हेतुना ताभ्यां पठितम् (Ngh. 2.15.)। तस्य
तर्यमाणाः पाल्यमाना वेत्यर्थः Skt. | द्विरावृत्तिबलादतिशयो लभ्यते Sy. ८. प्राप्ते धने यावदपेक्षितं तावद् भुक्त्वा | २०. Madhava ignores आ। आ
ततोऽवशिष्टं धनं क्वचिन्निधिरूपेण | समन्तात् Sy.

Page #125

[ १.१.३४.२.
I.18.2. ]
प्र वामश्नोतु सुष्टुतिरिन्द्रावरुण यां हुवे । यामृधाथै सधस्तुतिम् ॥६॥ ____ प्र वामश्नोतु । प्राश्नोतु । वाम् । सुष्टुतिः। इन्द्रावरुणौ ! । यां स्तुति प्रति वामहम् । हुवे। यां च युवाम् । वर्धयथः । सहहूताम् ।
___I.18.
१०
सोमान स्वरणं कृणुहि ब्रह्मणस्पते । कक्षीवन्तं य औशिजः ॥१॥
सोमानं स्वरणम्। सोतारम् । प्रकाशनवन्तम् । कुरु माम्। ब्रह्मणस्पते ! । कक्षीवन्तं । यस्तथा कृतवानसि। यः कक्षीवानुशिक्प्रसूतः। स्वरतिः शब्दकर्मेति।
१३
१४
यो रेवान्यो अमीवहा वसुवित्पुष्टिवर्धनः । स नः सिषक्तु यस्तुरः ॥२॥
यो रेवान् । यः। धनवान् । यश्च। रक्षसां हन्ता । धनं लम्भयति । पुष्टेवर्धयिता। सः । भजताम् । अस्मान् । यः । सर्वदा त्वरते कर्मस्विति ।
१. प्राप्नोतु S.
चेत्यर्थः।...अथवा सर्वत्र यः शब्द्यते स २. त्वाम् M. ३. सुष्ठु M. स्वरणः प्रकाश इत्यर्थः। अभिषोतारं मां ४. तृतीयार्थे वा द्वितीया। यां प्रति यया | स्वरणं देवमनुष्येषु प्रकाशं कुरु Skt.
वा युवामाह्वयामि। यां च ऋधार्थ | १०. इवशब्दोऽत्राध्याहर्तव्यः Sy. वर्धयथः। यो हि निजस्तुतेः फलं साधयति स तां पुनः पुनः कारयति Skt.
लुप्तोपममेतद् द्रष्टव्यं, कक्षीवन्तमिव ५. व्यतः D. युवां वर्धाथे Sy.
ऋषिम् Sk. ११. प्रसूत M. ६. सहभूताम् D. M. शोभनस्तुति...किं
| १२. Cf. सोमानां सोतारं प्रकाशनवन्तं कुरु १
ब्रह्मणस्पते कक्षीवन्तमिव य औशिजः। च सधस्तुति युवयोरुभयोः साहित्येन क्रियमाणायाः स्तवक्रियायाः Sy.
... औशिज उशिजः पुत्रः। N.6. 10. सधस्तुति सहहूतयोर्युवयोः स्तुतिम्।
१३. रोगाणाम् Sy. हिंसितणाम् Sk.. अथवा सधस्तुतिमिति तृतीयार्थे द्वितीया।
१४. लभयति P. D. धनलब्धा Sy. यया सहस्तुत्या वर्धेथे इत्यर्थः । स्तूयमाना
अपूर्वाणामपि धनानां लब्धा। अथवा हि देवता वीर्येण वर्धन्ते Skt..
विन्दतिरत्र सामर्थ्यादन्तीतण्यर्थः। ध७. Ms. D. puts the figure ॥१७॥
नानां लम्भयितास्तोतृभ्यो दातेत्यर्थः Sk. here to indicate the end of the | १५. सेवतां परिगृह्यानुगृह्णात्वित्यर्थः Sy. seventeenth hymn. No such सिषक्तु ..... इति सेवमानस्य . . . स
number is given in P. and M. नः सेवतां यस्तुरः। N. 3. 21. ८. सोमानम् S. अभिषवस्य कर्तारं Sy. १६. अथवा यो रेवानित्यादिभिः पुत्र प्रति
घुज अभिषवे। अभिषोतारम् Sk. निर्दिश्यते। ब्रह्मणस्पतिप्रसादाद् धन६. प्रकाशवन्तम् S. प्रकाशनवन्तम् Sy. वत्त्वादिगुणः पुत्रोऽस्मान् सचताम्
स्व शब्दोपतापयोः। शब्दयितारम् । अस्माकं जायतामित्यर्थः Skt. अर्चयितारं च... यष्टारं स्तोतारं ! १७. तत्वरते M. शीघ्रफलदः Sy.

Page #126

७१
१.१.३५.१. ]
[ I.18.6. मा नः शंसो अररुषो धूर्तिः प्रहृङ्मय॑स्य । रक्षा णो ब्रह्मणस्पते ॥३॥
मा नः शंसः। मा। अस्मान् । अदातुः। मय॑स्य कदर्यस्य। शंसो न दातुं युष्मभ्यमिच्छामीति वादः । हिंसकः । प्राप्नोतु धनाभावात् । तथाऽस्मान् । त्वं रक्ष । स घो वीरो न रिष्यति यमिन्द्रो ब्रह्मणस्पतिः । सोमो हिनोति मत्य॑म् ॥४॥
स घा वीरः। यम् । एते युद्धे । प्रेरयन्ति । सः । खलु । न। विनश्यति । वीरः।" त्वं तं ब्रह्मणस्पते सोम इन्द्रश्च मत्यम् । दक्षिणा पात्वंहसः ॥५॥
त्वं तम् । त्वम् । तम् । ब्रह्मणस्पते ! । सोमः। इन्द्रः । च । मर्त्यम् । यज्ञस्य पत्नी दक्षिणा च। रक्षतु । दारिद्रयादाहन्तुर्वा रक्षसः । सदस॒स्पति॒मद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य॒ काम्य॑म् । सनि मेधामयासिषम् ॥६॥
सदसस्पतिम् । सदसस्पतिम्। महान्तम् । सखायम् । इन्द्रस्य । कमनीयम् । धनम् । प्रज्ञां च ।
१८
a
अयाचिषम्।
१. माशब्दः प्रणगित्येतेन सम्बन्धयितव्यः १२. हि गतौ वृद्धौ च. . .प्राप्नोति वर्धयति ___Sk. २. आदातुं D. अदातु P. वा Sy. हि गतौ वृद्धौ च । गच्छति ३. मन्तस्य M. अररुषः-देवेभ्यो हविषाम- वर्धयति वा मत्यं मनुष्यम् Skt.
दातुरयष्टुः..... यो हि न यजते स | १३. हिंस्यते Skr. १४. Madhava यष्ट न विनश्यन्त्वित्येवमाशंसति । सोऽस्य | ignores मर्त्यम्। १५. तं त्वम् M. शंसः Sk.
१६. तं त्वं M. यः स्तौति यजते च Skr. ४. शंसः शंसनम् अधिक्षेप इत्यर्थः । तादृशो १७. मन्त्यं P. १८. दक्षिणाख्या देवता च
वाग्विशेषः...शत्रुणा प्रयुक्तोऽधिक्षेपः Sy. ... दक्ष वृद्धौ Sy. १६. अंहसः पापा ५. धूर्तिहिंसकः.... धुर्वी हिसार्थः Sy. त्पाहीति शेषः Sy. अंहसः पापात् Sk.
धुर्वतेर्वधकर्मणः तिहिंसा हिंसिता | २०. Omitted by M. वा Skt. ६. प्रणक, पृची | २१. सदः प्रसिद्धं यज्ञगृहं तस्याधिपतिः सदसंपर्के ... मा संपृणक्तु ... प्राप्नोतु Sy. सस्पतिः। कोऽसौ ? अग्निः । कुत एतत् ? प्रणक-प्रपूर्वस्य नशेाप्तिकर्मण अग्नेः सर्वयज्ञाधिपतित्वात् Skt. एतद्रूपम्। "मा प्रणशत्, मा प्रापदि- २२. आश्चर्यकरम् Sy. अद्भुतम्-महन्नात्यर्थः। अथवा नवग्रहकपदत्वात पचेः मैतत्। महान्तम् Skt. २३. सहायम्
सम्पार्थस्येदं रूपं न प्रपूर्वस्य नशेः Skt. M. सोमपानार्थिन इन्द्रस्य तत्सम्पा७. अस्मान् omitted by P. and D. दनात् प्रियम् Skt. २४. सोमपाने 5. TH: N. & Mādhava सहचारित्वात् काम्यं कमनीयम् Sy. res ब्रह्मणः and पते।
प्रार्थयितव्यं च सर्वस्तोत्राणाम् Skr. - १०. सखा M. घ इति पदपूरणः। एवार्थे | २५. अयाचिन्मं M. या प्रापणे... प्राप्तवावा Sk,
नस्मि Sy. ईमहे यामीति यानाकर्मसु ११. इन्द्रो ब्रह्मणस्पतिः सोमश्च Ed. पाठाद यातिर्यात्राकर्मा-याचे Skt.

Page #127

I.18.9. ]
[ १.१.३५.४. यस्मादृते न सिध्यति यज्ञो विपश्चितश्चन । स धीनां योगमिन्वति ॥७॥
यस्मादृते । यम् । विना । न । सिध्यति । यज्ञः । विदुषः । अपि । सः । कर्मणाम् । योगम् । व्याप्नोति।
आध्नोति हविष्कृति प्राश्च कृणोत्यध्वरम् । होत्रा देवेषु गच्छति ॥८॥
आवृध्नोति। गमनानन्तरमेव । समर्धयति । हविष्करणम् । प्राञ्चम् । कृणोति। यज्ञम् । वाचा च । देवेषु । गच्छति। नराशंस सुधृष्टममपश्यं सप्रथस्तमम् । दिवो न समखसम् ॥६॥
नराशंसम् । नरैः शंसनीयम् । अतिशयेन धृष्टम् । पश्यामि । सर्वतः पृथुतमम् । धुलोकस्य सम्बन्धिनम्। इव सूर्यम् । महनीयसदनमिति ।
१. यस्मात् सदसस्पतिना अग्निना ..... वाङनामसु होत्रा गीरिति पठिविना Skr.
तम् Sy. होत्रेति वाङनाम । २. मेधाविनोऽपि यजमानस्य' Skr. तृतीयार्थे चात्र प्रथमा । होत्रया च ३. मनोऽनुष्ठानविषयाणामस्मबुद्धीनामनु
स्तुतिलक्षणया च वाचा Skt. ष्ठेयकर्मणां वा Sy.
१२. देवांश्च स्तोतीत्यर्थः Skt. ४. प्राप्नोति P. D.
१३. नारा० D. एतन्नामकं देवविशेषं, यजमानमनुगृह्य तदीयं यज्ञं निष्पा- यन् वा अवयवार्थव्युत्पत्त्या सदसस्पतिदयतीत्यर्थः Sy.
देवतापरोऽयं शब्दः Sy. इन्वति व्याप्तिकर्मायं प्राप्नोति ..... १४. पृथुमतन्धु० M. पृथुतमन्युञ्चाकस्य P. करोतीत्यर्थः Skt.
पथमन्धु० D. अतिशयेन प्रख्यातं.... व्याप्नोति। इ व्याप्तौ। सर्वयाग- प्रथ प्रख्याने Sy. कर्माणि करोतीत्यर्थः Skr. १५. संबन्धिनिव M. ५. आदिति निपातोऽथशब्दपर्याय आ- १६. सद्ममखसं प्राप्ततेजस्कम्. . .सीदतीति ___ नन्तर्ये। कर्मभिः संयुज्यानन्तरम् Skt. | सम . . . सद्म महो यस्येति बहुव्रीही ६. हविनानन्तरमेव फलं प्रयच्छती
हकारस्य व्यत्ययेन खकारः Sy. त्यर्थः Sy.
सन सदनमादित्यमण्डलं, तन्मखो ७. हवींषि सारतो वृद्धानि करोति Skt.
महद् यस्य स सममखाः आदित्यः। ८. हविःसंपादनयुक्तं यजमानम् Sy. मखशब्दो हि....अपठितमपि मह६. प्राजं D. प्राञ्चं प्रकर्षण गच्छन्तम- न्नाम। सकारस्तु तस्यैव छान्दस उपविघ्नेन परिसमाप्तियुक्तम् Sy.
जनः। पर्यायान्तरं वा सकारान्तम्। प्रकर्षगामिनं देवान् प्रति Sk.
तं सद्ममखसमादित्यमिवेत्यर्थः Skt. १०. यज्ञां M.
१७. Ms. D. puts the figure ॥१८॥ ११. होत्रा हूयमाना देवता तुष्टा सती here to indicate the end
यजमान प्रख्यापयितुं देवेषु गच्छति। of the eighteenth hymn. यद्वा होत्रा अस्मदीयस्तुतिरूपा वाक् No such number is given देवान् परितोषयितुं देवेषु गच्छति।। in P. and M.

Page #128

१.१.३६.४. ]
६
आगच्छ ।
७३
I.19.
प्रति॒ त्यं चारु॑मध्व॒रं गो॑पा॒थाय॒ प्र इ॑यसे । म॒रुद्भि॑रम॒ आ ग॑हि ॥ १ ॥
१
प्रति त्यम् । प्रति । चारुम् । अध्वरम् । सोमपानाय । आहूयसे। सोऽग्ने !। मरुद्भिः सह ।
9
E
ह
१०
नहि देवः। नहि। देवः । मर्त्यो वा । महतः । तव । कर्म । तरति ।
न॒हि दे॑वो न मत्यो॑ म॒हस्ता॑व॒ क्रतु॑ प॒रः । म॒रुद्भि॑रम् आ ग॑हि ॥२॥
ये म॒हो रज॑सो वि॒दुर्विश्वे॑ दे॒वासो॑ अ॒द्रुः । म॒रुद्भि॑रम॒ आ ग॑हि ॥३॥
१२
१६
ये महः । ये मरुतः । महान्तम् । लोकमन्तरिक्षम् । जानन्ति । व्याप्ताः । देवाः । द्रोहरहिताः ।
१. प्रतीत्यं D.
त्यच्छब्दस्तच्छब्दपर्यायः Skt. त्यत् तदर्थे । योऽयमस्माभिः प्रकल्पितस्तं यज्ञं प्रति Skr.
य उ॒ग्रा अ॒र्कमा॑न॒चुरना॑धृष्टास॒ ओज॑सा | म॒रुद्भि॑रम॒ आ ग॑हि ||४||
१६
२०
२१
२ २३
य उग्राः। ये । उद्गर्णाः । अर्चनीयमिन्द्रम् । अस्तुवन् । बलेन । अन्यैरनभिभूताः ।
२. अङ्गवैकल्यरहितस्त्यम् Sy.
३. सोमोऽत्र गौरुच्यते । सोमपानाय Sk. ४. व्यासे P. प्रहूयसे प्रकर्षेणाहूयसे Sk. ५. गच्छ P.
६. Mādhava
७. न मर्त्यो यस्तव P.
ignores_त्यम् । त्यच्छन्दः सर्वनाम तच्छब्दपर्याय: Sy. Cf. तं प्रति चारुमध्वरं सोमपानाय प्रहूयसे । सोऽग्नेः मरुद्भिः सहागच्छेति N. 10.36.
[ I.19.4.
८. महो महत् तव सकाशात् । टार्थेऽम् । कर्मणा प्रज्ञया वोत्कृष्टः । त्वत्तः श्रेष्ठो देवमनुष्येष्वपि न कश्चित् Sk. ६. कर्मविशेषमुल्लङ्घ्य परो नद्युत्कृष्टो ... न भवति ये मनुष्यास्त्वदीयं ऋतुमनुतिष्ठन्ति ये च देवास्त्वदीये ताविज्यन्तेत एवोत्कृष्टा इत्यर्थः Sy. १०. Mādhava ignores मरुद्भिः । अग्ने । आ । गहि । ११. यमहः D. १२. महास्तं P.
१३. महो रजसो महत उदकस्य वर्षणप्रकारम् Sy. रजः शब्दो लोकवचनः, उदकवचनो वा। महो रजस इति चोभयत्र द्वितीयार्थे षष्ठी । ये महद् रजसो लोकमन्तरिक्षाख्यम्, उदकं वा मेघं विदुजनन्ति Skt. १४. S. adds च before जानन्ति । जाति M. १५. सर्वे सप्तविधगणोपेताः Sy. १६. द्योतमानाः Sy. दीप्ता दातारो वा Sk. १७. द्रोहरहिता वर्षणेन सर्वभूतोपकारित्वात् । Sy. अद्रोग्धव्या अद्रोग्धारो वा स्तोतॄणां यष्टृणां च Sk.
१८. Madhava ignores मरुद्भिः । अग्ने । । गहि | १६. उग्रोद्गुर्णा : D.
तीव्राः Sy. अन्येनाप्रसह्माः क्रूराः Sk. २०. ०मिन्द्र P. अर्कमुदकम् Sy. २१. स्तुवन् P. अर्चितवन्तो वर्षणेन संपादितवन्तः Sy. अर्चतेः स्तुतिकर्मण एतद्रूपम् Skt. २२. अतिरस्कृताः सर्वेभ्योऽपि प्रबलाः Sy. २३. Mādhava ignores मरुद्भिः ।
अग्ने । आ । गहि ।

Page #129

७४
I.19.8. ]
[ १.१.३७.३. ये शुभ्रा घोरवर्पसः सुक्षत्रासो रिशादसः । मुरुद्भिरन आ गहि ॥५॥
ये शुभ्राः। येऽलङ्करणैः शोभमानाः । घोररूपाः। सुबलाः। रिशतामसितारः। ये नाकस्याधि रोचने दिवि देवास आसते । मरुद्भिरम आ गहि ॥६॥
ये नाकस्य । ये। आदित्यस्य। रोचने। दिवि । देवाः। वसन्ति। य ईडयन्ति पर्वतान् तिरः समुद्रमर्णवम् । मुरुद्भिरग्न आ गहि ॥७॥
यईडखयन्ति । ये । चालयन्ति । पर्वतान् । तिरस्कुर्वन्ति च । उदकवन्तम् । समुद्रम् । आ ये तन्वन्ति रश्मिर्भिस्तिरः समुद्रमोज॑सा । मरुद्भिरम आ गहि ॥८॥
आ ये। ये । रश्मिसदृशैः प्रत्यक्षमारुतैरुदकम् । बलेन । समुद्रम् । तिरः । आतन्वन्ति ।'
१. उग्ररूपधराः Sy. वर्प इति रूपनाम। ११. ईखयन्ति P. D. ईडखतिर्गतिकर्मा गम
.... शोभनाः क्रीडाकाले। घोररूपाः यन्ति क्षिपन्तीत्यर्थः Skt. सङग्रामकाले Sk.
१२. मेघान् Sy. अथवा पर्वतशब्दो मेघ२. सुक्षत्रासः शोभनधनोपेताः..... धन
___ नाम।. . . . . गमयन्ति मेघान् वर्षाय नामसु क्षत्रं भग इति पठितम् (Ngh. पथिवीं वर्षयन्तीत्यर्थः Skt. 2. 10.) Sy. सुक्षत्रासः सुधन्वानः । १३. तिरः सत इति प्राप्तस्य नामनी। प्रासुबला वा Sk.
प्ताः सन्तः Skt. तिरः सत इति ३. हिंसकानां भक्षकाः Sy. रिशादसः |
प्राप्तनामनी। ये महाबलत्वात् समुद्रे क्षेप्तारो हिंसितणां प्रतिहिसितार पर्वतक्षेपणसमर्थाः Skr. इत्यर्थः Skt.
। १४. उदकन्तं P. D. उदकं तं M. ४. Madhava ignores मरुद्भिः ।। १५. पार्थिवं समुद्रं प्रति.... पार्थिवेन च अग्ने। आ। गहि।
___ समुद्रेण पृथिव्येव लक्ष्यते Sk. ५. दुःखरहितस्य सूर्यस्योपरि दिवि..... कं
१६. Madhava ignores मरुद्भिः । सुखं तद् यस्मिन्नास्त्यसौ अक इति बहु
अग्ने। आ। गहि। व्रीहि कृत्वा पश्चान्ना । न अको नाक १७. रश्मिभिस्सदशः P. सूर्यकिरणः Sy. इति नतत्पुरुषः Sy.
स्वतेजोभिः Sk. नाक इत्यादित्यनाम Skt. ये आदित्य- | १८. समुद्रशब्दो हन्तरिक्षनामापि Skt. स्योपरि Skr.
अन्तरिक्षं पार्थिवं वा Skr. ६. Omitted by M.
१६. तिरस्कुर्वन्ति.... निश्चलस्य जलस्य ७. दिव एकदेशे स्थाने सप्तमे वायुस्कन्धे तरङ्गाद्युत्पत्तये चालनं तिरस्कारः। Sy. Skr.
२०. आप्नुवन्ति Sy. आतन्वन्ति व्याप्नु८. स्वयमपि दीप्यमानाः Sy.
वन्ति Sk. ६. Madhava ignores अधि। २१. Madhava ignores मरुद्भिः ।
मरुद्धिः। अग्ने। आ। गहि। १०. ये S. अग्ने। आ। गहि।

Page #130

७५
[ Introductory. अभि त्वा पूर्वपीतये सृजामि सोम्यं मधु । मरुद्भिरग्न आ गहि ॥६॥ ___ अभि त्या। अभिसृजामि । त्वा । पूर्वपानाय । सोममयम् । मधु । सोऽग्ने । मरुद्भिः सह । आगच्छति ।
ऋक्संहितायाः प्रथममध्यायं व्याकरोदिति। कुशिकानां कुले जातो माधवः सुन्दरीसुत :॥
१४
I.20. "अयं देवाय जन्मने माधवो व्याचिकीर्षति । तत्रामन्त्रितशब्दानामादौ वृत्तिः प्रदर्श्यते ॥१॥
आमन्त्रितायुदात्तत्वमुच्चैरामन्त्रणे भवेत् । नीचैरामन्त्रणे कार्ये पदं सर्व निहन्यते ॥२॥ अर्थस्वभावाद् वाक्यस्य मध्यस्थं तन्निहन्यते । "भृते मित्रावरुणौ” "कवी नो मित्रावरुणा ॥३॥
१. अभिसृजामि त्वा पूर्वपीतये पूर्वपानाय।। ८. Ms. D. puts the figure ॥१६॥
सोम्यं मधु सोममयम् । सोऽग्ने मरुद्भिः here to indicate the end of सहागच्छति। N. I0. 37.
the nineteenth hymn. No २. सर्वतः सम्पादयामि Sy. शुद्धोऽप्यत्र such number is given in
सृजतिः सोपसर्गार्थे द्रष्टव्यः। उत्सृ- P. and M. जामि। अनादिकालप्रवृत्तं यत्पानं तदर्थं | ६. तायां D. तुभ्यं ददामीत्यर्थः Skt. त्वां प्रति | ०. ०रोति यः M. पूर्वकालप्रवृत्ताय सोमपानाय उत्सृजामि ददामि। अनादिकालप्रवृत्तं यत्पानं
| ११. RV. I. 20. I. तदर्थम् Skr.
१२. व्याचिख्यासति माधवः R. ३. त्वां D.
१३. प्रदृश्यते P. D. M. ४. पूर्वकाले प्रवृत्ताय पानाय Sy. | १४. ०ताप्युदा० P. ५. सोमसम्बन्धिनं मधुररसम् Sy. १५. तत् omitted by P. द्रवत्वसामान्यान्मृष्टत्वसामान्याच्च सोम
१६. न P. १७. RV. I. 2. 8. रसोऽत्र मधूच्यते Skt. ६. सहाग्ने M.
| १८. ना M. Omitted by P. ७. आगच्छति D. गच्छेति M. १६. RV. I. 2.9.

Page #131

Introductory. ]
७६
अर्थस्वभावादुच्चैस्त्वं क्वचिन्मध्येऽपि दृश्यते । तथैव नीचैस्त्वमपि तत्रोदाहरणे शृणु ॥ ४ ॥
४
“अह्वयच्हुनम॒न्धाय॒ सा वृकीः” इति वक्ष्यति ।
“नरेतै” तत्राद्युदात्तमेवं हि परिदेवनम् ॥ ५॥
" इन्द्राग्नी द्यावापृथिवी " यजुष्यस्मिन्निहन्यते ।
बहुष्वामन्त्रितेष्वन्तरोषधीरिति यत् पदम् ॥ ६ ॥
1
と
|१० ११॥
१२ १३
" अग्ने पावक रोचिषा" " घृताहवन दीदिवः " ।
१४
। १५ 196
“ग्नावो नेष्टः पिव ऋतुना” “सखायः स्तोमवाहसः” ॥७॥
१. हरणं R. ३. ० मन्धारय M.
१८
1
'
“विश्वे देवासो मनुषो” “विश्वे यजत्राः " "त आदित्याः” सर्वत्रार्थस्वभावोऽयमूह्यः प्राज्ञैरिति स्थितिः ||८||
२. आह्वयत् D. M.
a-b
४. चुकी० P. RV. I. 117. 18.
V. M. has changed the order of words of the Vedic quotation and has omitted the word भरम् without giving any indication of the omission. The Vedic passage is the following.
शु॒नम॒न्धाय॒ भरमह्वय॒त्सा वुकीः etc. ५. Fragment of RV. I. 117.
18 " अश्विना वृषणा नरेति" परिदेवनासूक्तम् । आमन्त्रितमुच्चैलौकिका वदन्ति तत्कृतो निपात इत्युक्तम् ॥ V. M. on RV. 1. 117. 18. हे अश्विनौ. • हे वृषणौ.... इत्येवं सम्बोध्य नरा नेतारावश्विना अह्वयत् Sy. ६. तत्रानुदात्तम् M. तत्राद्युत्तम् P.
9. TS. I. 2. I. 2.
१७
२०
८. ०ष्वन्तः ओ० D. ०ष्वन्त ओ० P. M.
६. पावरो० P. १०. R.V. V 26.1 ११. धृता० M. १२. दिदिवः P. दीदिव M. १३. RV. I. 12. 5 १४. नावो D.
श्वानो M. १५. पिबर्तुना R. I have given the quotation ast it is in the RV. As the rules of euphonic combination are not applied, the third pada comes to acquire an extra syllable, according to the reading, adopted by me.
१६. RV. I. 15. 3
१७. ०वाहसं P. RV. I. 5.1 : १८. देवा सोममरुतो P. मरुतो D. M.
RV. X. 63. 66
१६. यजत्रः P. RV. X. 63. 11 २०. RV. X. 63.79
a
There is one extra syllable in b.

Page #132

१.२.१.१. ]
नामन्त्रितं कारकवद् वाक्यार्थेनान्वितं भवेत् ।
“युवं वरो सुषाम्णे” “पेशो मर्या अपे॒शसे" ॥६॥
य इमे तत्रोदाहरणे स्पष्टे सर्व च तादृशम् ।
विद्यमानवत्त्वे च एष हेतुरिति स्थितिः ॥ १० ॥ ॥ इति ॥
१. कारणकवद् P.
२. वाक्येर्थे नाबिक M.
७७
अ॒यं दे॒वाय॒ जन्म॑ने॒ स्तोमो॒ वित्रे॑भिराम॒या । अरि रत्न॒धात॑मः ॥१॥
३. Cf. Pa. 2. I. 2. VPr. 2. 18. ४. युवं वरो सुषाम्ने M. RV. VIII.
a
26. 2. Rāja reads “युवं नरा
१०
११
अयं देवाय। मेधातिथिः। अयम् । स्तोमः । मनुष्यत्वमपहाय देवभूताय ऋभूणां गणाय । मेधाविभिरस्माभिः । आस्येन । अतिशयेन रत्नप्रदाता । क्रियते ।
१४
a
स्तुवते"। RV. I. 116.7; 117. 7. The third pada is short by one syllable. ५. वेशो P.
६. अवेशसे P.
b
७. RV. I. 6. 3. ८. एतु M.
C. इति is omitted by R. Accent is not marked in all the Vedic quotations in these verses by R. and S. १०. मेथातिथि: D.
११. ऋभवो हि मनुष्याः सन्तस्तपसा देवत्वं SITEIT: 1..... तत्संघो जायमानवाचिना जन्मशब्देनैकवचनान्तेनात्र निर्दिश्यते । जन्मने जायमानाय ऋभुसंघरूपाय देवाय Sy. आर्भवं प्रथमं सूक्तम् । ऋभुविभ्वा च वाजश्च त्रयः पुत्राः सुधन्वनः । ते
[ 1.20.1.
रथकारा बभूवुः । अतिशयवद्भिः कमभिर्देवत्वमीयुः । देवेभ्यो जातेभ्यो ये ऋभवो मनुष्याः सन्तः कर्मकौशलाद् देवा जातास्तेभ्यः Skr.
Cf. BD.
सुधन्व आङ्गिरसस्यासन्
ऋभुर्विभ्वा च वाजश्च
पुत्रास्त्रयः पुरा ।
शिष्यास्त्वष्टुश्च तेऽभवन् ॥
3. 83.
तेषां स्तुतिरिदं सूक्तं
त्वयमित्यष्टकं परम् । 3. 90. Cf. KSA. अयमष्टावार्भवम् II. १२. ऋत्विग्भिः Sy.
१३. आस्यैन P. ऋग्लक्षणया वाचा. आसा उपासना वा Skr. १४. रक्तप्रदा P.
रत्नानि दधातीति रत्नधाः.... अतिशयेन रमणीयमणिमुक्तादिधनप्रवः । स्तोत्रेण तुष्टा ऋभवो धनं प्रयच्छन्तीत्यर्थः Sy.
ये नो धनानि दास्यन्ति आसातुष्टाः Skr. १५. ति यते P. निष्पादितः Sy. स्तुतिपरिचर्ययोर्हेत्वोरकारि Skr.

Page #133

I.20.4. ]
[ १.२.१.४. य इन्द्राय वचोयुजो ततधुर्मनसा हरी । शमीभिर्यज्ञमाशत ॥२॥
य इन्द्राय। ये । इन्द्रार्थम् । वचनमात्रेण रथे युज्यमानौ । कृतवन्तौ । बुद्धिमहत्तया अश्वौ । ते शिल्पकर्मभिर्देवप्रीणनैः । यज्ञियं भागम्। प्राप्तवन्तः । तक्षन्नासत्याभ्यां परिज्मानं सुखं रथम् । तक्षन्धेनुं संवर्दुघाम् ॥३॥
तक्षन्नासत्याभ्याम् । अकुर्वन् । अश्विभ्याम् । परितो गन्तारम् । शोभनाक्षद्वारम् । रथम् । तक्षन् । धेनुं च । बृहस्पतयेऽमृतस्य दोग्ध्रीम्। युवाना पितरा पुनः सत्यमन्त्रा ऋजूयवः । ऋभवो विष्ट्यंक्रत ॥४॥
युवाना पितरा। वद्धावात्मीयौ पितरौ । पुनः । तरुणौ। अकुर्वन् । मन्त्रैरुच्यमानं सर्वमेव सत्यं येषां न भाक्तम् । ऋभवः। ऋजुकामाः । विष्टयस्तक्षणकर्मा विष्टिः।
१k
१५
१. Omitted by D. २. इन्द्रायात्थं P. १६. म्यतस्य M. Cf. BD. 3. 85 ३. ताडनादिकं विना वाङमात्रेण रथे अमृतं सबरुच्यते। १७. दो P. __ युज्यमानौ सुशिक्षितौ Sy.
सबरिति रेफान्तं प्रातिपदिकं क्षीरवा४. बुद्धिमत्तया M. मनसा.... ऋभूणां चीति संप्रदायविदः।.... सबर्दुघां सबः
सत्यसंकल्पत्वात्तत्संकल्पमात्रेणेन्द्रस्याश्वौ पयो दोग्धीति सबर्दुघा . . . क्षीरस्य
संपन्नावित्यर्थः Sy. ५. के D. दोग्ध्रीम् Sy. धेनुं सबर्दुधां चक्रुः ... ६. शिपि. D. शमीभिः-शमयन्ति BD. 3. 85. बृहस्पतेरथाश्विभ्यां रथं
पापानीति शम्यः कर्माणि. . . . . दिव्यं त्रिबन्धुरम् BD. 3. 86. ग्रहचमसादिनिष्पादनरूपैः कर्मभिः . .. १८. युवानाः D. १६. पितरा P. अपोऽप्न (Ngh. 2. I.) इत्यादिषु २०. अकुर्व P. २१. भाक्त M. भक्ताम् P. षड्विंशतिसंख्याकेषु कर्मनामसु शमी I propose to read असत्यं for शिमीति पठितम् Sy.
भाक्तम् ७. ०प्राणन P.
अवितथमन्त्रसामोपताः। पुरश्चरणाच८. प्रातवन्तं P. प्राप्तवन्तं D.
नुष्ठानेन सिद्धमन्त्रत्वाद् यद्यत्फलमुद्दिश्य व्याप्तवन्तः Sy. एकचमसेन चतुरश्च- मन्त्राः प्रयुज्यन्ते तत्तत्फलं तथैव मसान् कृत्वा शमिनस्तैर्यज्ञमाप्नुवन् । संपद्यते। तस्माज्जीर्णयोः पित्रोर्युवत्वं यज्ञियत्वं प्राप्ता इत्यर्थः Skr.
संपादयितुं समर्था इत्यर्थः ।....अत E. Cf. BD. इन्द्राय च हरी देवप्रहिते- एवैतेषामनुष्ठिता मन्त्राः सिध्यन्ति Sy. नाग्निनाऽपि यत् 3. 86.
२२. म्यभवः M. ऋभयः P. १०. तक्षनाD. ११. इश्विभ्याम P.M. | २३. ऋजकामकामाः P.
अश्विदेवप्रीत्यर्थं रथं तक्षन् । ...... छलरहिता इत्यर्थः Sy. २४. विष P. तक्षतिरत्र संपादनवाची Sy.
विषः D. विष्टी विष्टयो व्याप्ति१२. परिज्मानम्-अजेः परिपूर्वस्य ...परितो युक्ताः। सर्वेषु कार्येष्वेतदीयस्य मन्त्र
गन्तारम् Sy. १३. शोभनार्थद्वारं P. सामर्थ्यस्याप्रतिघातोऽत्र व्याप्तिरुच्यते
उपर्युपवेशने सुखकरम् Sy. सुखम् Sk. Sy. कर्म विष्ट्वी इति वकारलोपः १४. Omitted by P. १५. तक्षं D. छान्दसः। टार्थे सुः Skr.

Page #134

१.२.२.२. ]
[ I.20.7. सं वो मदासो अग्मतेन्द्रेण च मुरुत्वता । आदित्येभिश्च राजभिः ॥५॥
सं वो मदासः। संगताः । युष्माकम् । सोमास्तृतीये सवने । मरुत्वता । इन्द्रेण। आदित्यैः। राजभिः।
उत त्यं चमुसं नवं त्वर्युर्देवस्य॒ निष्कृतम् । अत चतुरः पुनः॥६॥ ___ उत त्यम् । अपि च । तम् । नवम् । चमसम् । त्वष्ट्रा। देवेन । संस्कृतमेकं सन्तम् । पुनः । चतुरश्चमसान् । कृतवन्तः। ते नो रत्नानि धत्तन त्रिरा साप्तानि सुन्वते । एकमेकं सुशस्तिभिः ॥७॥
ते 'नो रत्नानि। ते। अस्माकम्। रत्नानि। आधत्तन। त्रिः। आवृत्तानि ।
१. माद्यन्त्येभिरिति मदाः सोमाः ... मदा- | एतन्नामकस्य देवस्य सम्बन्धी तक्षण
सो मदहेतवः सोमाः . . . ऋभूणामि- व्यापारः Sy. त्वष्टुर्देवस्य Skr. न्द्रादित्यैः सह सोमपानं तृतीयसवने- १०. निः समि। परिनिष्ठितं सन्तमित्यर्थः ऽस्ति Sy.
Skr. सोममत्ता यूयं संगच्छध्वमित्यर्थः Skr. ११. चकृतः P. “एक चमसं चतुरः कृणोतन २. तृतीयं P.
ऋ० वे० १.१०१.२." इति देवसन्देशेन ३. रुरुत्वते M. मरुतोऽस्य सन्तीति मरु- अग्नेर्वाचा कृतवन्तः स्थ। चतुरश्चमसान् त्वान् . . . मरुद्भिर्युक्तेन Sy.
पुनः Skr. मरुत्सहितेन Skr.
१२. कृतवन्ततः P. D. adds स्थः after ४. अन्यैश्च M.
कृतवन्तः। The passage begin५. दीप्यमानः Sy.
ning with तम्। नवम्। and ६. Madhava ignores both us... _ending with कृतवन्तः is omit
Cf. BD. तृतीयसवने तेषां तैस्तु | ted by M. भागः प्रकल्पितः 3. 89. अपिबत् १३. Cf. BD. एक चमसमित्युक्ते सोममिन्द्रश्च तैस्तत्र सवने सह ज्येष्ठ आहेत्यथो दिवि। उक्त्वा
ततक्षुश्चमसान् यथोक्तं तेन हर्षिताः॥ ७. अजीर्णम् Skr.
3. 87. ८. D. adds च after चमसम्। १४. The passage beginning with
सोमधारणक्षम काष्ठपात्रविशेषम् Sy. ते नो etc. and ending with ६. त्वष्टा P. D.
ofararlaa gaat is omitted by M. तक्षणव्यापारकुशलस्य त्वष्टुः शिष्या १५. नतिः P. D. ऋभवस्तेन निर्मितं.......निःशेषेण Cf. उत्तमानि मध्यमान्यधमानि चेत्येवं संपादितम् Sy.
रत्नानां त्रिरावृत्तिः Sy.
3.90.

Page #135

१०
I.2I.I. ]
[ १.२.३.१ सप्तसंख्यान्येकविंशतिम् । सुन्वते यजमानाय। एकमेकम् । स्तुतिभिः। "चतुर्दशौषधयः सप्त ग्राम्यास्तान्येकविंशतिः” इत्याहुः। अधारयन्त वढयोऽभजन्त सुकृत्ययो । भागं देवेषु यज्ञियम् ॥८॥
अधारयन्त वह्नयो। अधारयन्त । मनुष्यत्वेन वोडारः । तथैकचमसचतुष्टयकरणादिकया शोभनया क्रियया । देवेषु । यज्ञियम् । भागम् । अभजन्त।
I.21. इहेन्द्राग्नी उप ह्वये तयोरित्स्तोम॑मुश्मसि । ता सोमं सोमपातमा ॥१॥
इहेन्द्राग्नी। इहै। इन्द्राग्नी । उपह्वये। तयोः। एव। स्तोमं च । कामयामहे । तौ हि। सोमम्। अतिशयेन पातारौ । विरम्याभिधानादेकवचनबहुवचनयोः सङगतिः।
१. किंच साप्तानि सप्तसंख्यानिष्पन्नवर्ग- वोढारः... पूर्व मनुष्यत्वेन मरणयोग्या
रूपाणि कर्माणि च धत्तन . . . अग्न्या- अप्यमृतत्वलाभेन प्राणान् धारितवन्तःSy धेयदर्शपूर्णमासादीनां सप्तानां हविर्य- ६. सर्वकर्मणाम् Skr. ज्ञानामेको वर्गः। औपासनहोमो वैश्व- १०. ०काया M. यज्ञसाधनद्रव्यसम्पादनदेवमित्यादीनां सप्तानां पाकयज्ञानां ___ रूपेण शोभनव्यापारेण देवेषु मध्ये स्थिताः वर्गो द्वितीयः। अग्निष्टोमोऽत्यग्निष्टोम ____Sy. इदानीं लब्धवन्तः कालान्तरे च इत्यादीनां सप्तानां सोमसंस्थानां स्थिरीकृतवन्त एकचमसचतुष्करणादिवर्गस्तृतीयः Sy. साप्तानि रत्नानि कया क्रियया शोभनया Skr. दत्त। मा सकृदेव। ....
११. हविर्लक्षणम् Sy. "छत्रं रथो मणिर्भार्या निधिरश्वो १२. देवानां मध्ये हविर्भागम्। वह्नयो
- गजस्तथा। हविर्वोढार ऋत्विजो वा। आ प्रदानाद् एतानि सप्तरत्नानि पूर्वेषां चक्रवति- आधारयन्त । शोभनं संस्कृतं हविर्भागम
नाम् ॥"
ऋभूणां देवानां यज्ञाहम्। आमि अथवा रत्नं धनम् । सुवर्णरजतमाणिक्य- सुप् Skr. मौक्तिकादीनि त्रिरावृत्तानि। एकविंशति- १३. Ms. D. puts the figure ॥२०॥
सुवर्णादिधनप्रकारं दत्त इत्यर्थः Skr. here to indicate the end of २. शति P. ३. ते M.
the twentieth hymn. No 8. The passage beginning with such number is given in P. यजमानाय etc. and ending with and M.
31TE: is omitted by P. and D. Cf. BD. त्वष्टा च सविता चैव देवदेवः ५. येषामेकमेकं प्रशंसादिभिर्युक्तम् । निर्धा
प्रजापतिः। रणषष्ठीमानयति एकमेकमिति । सर्वान् देवान् समामन्त्र्य अमृतत्वं अत्यन्तोत्कृष्टमित्यर्थः Skr.
ददुश्च ते॥ 3. 88. ६. M. reads अधारयन्त मनुष्यत्वेपि न १४. Omitted by M. १५. यज्ञे Sk.
माता वोढारः P. and D. begin १६. इत् यस्मात् Skr. १७. पि P. from यज्ञियं etc.
१८. अतिशयेन सोमं पातुं क्षमौ तौ द्वौ देवी ७. कालान्तरेऽप्यात्मनः स्थिरीकुर्वन्तः Skr. सोमं पिबतामिति शेषः Sy. ८. चमसादिसाधननिष्पादनेन यज्ञस्य १९. विरम्या प्रधानादेक D.

Page #136

१.२.३.४. ]
[ I.21.4. ता यज्ञेषु प्र शंसतेन्द्राग्नी शुम्भता नरः । ता गायत्रेषु गायत ॥२॥
ता यज्ञेषु। तो। यज्ञेषु । प्रशंसत । इन्द्राग्नी । अलङकुरुत च स्तोत्रैः । तावेव। गायत्रसामसु च। गायत। नराः !
ता मित्रस्य॒ प्रशस्तय इन्द्रागी ता हवामहे । सोमपा सोमपीतये ॥३॥
ता मित्रस्य। तौ। मित्रस्य । प्रशस्तये तयोरितरेतरविषयां मैत्री स्तोतुम्। इन्द्राग्नी। तेन्द्र? हवामहे। सोमपानशीलः । सोमपानाय च।
उग्रा सन्ता हवामह उपेदं सर्वनं सुतम् । इन्द्राग्नी एह गच्छताम् ॥४॥ ___ उग्रा सन्ता। उग्रौ । भवन्तौ । हवामहे । इमम् । सुतम् । सोमम् । उप प्रति समीपे । ताविन्द्राग्नी । इह । आगच्छताम्।
१. ता P. D.
१०. मित्रो देवतामात्रोपलक्षणार्थः । तौ देवानां २. प्रकर्षेण ऋग्लक्षणाभिः शस्त्रस्तुतिभिः प्रशस्तये। होतृत्वादग्निराहूतो देवान् स्तुतौ Skr.
स्तोष्यतीत्येवमर्थम् Skr. ३. इन्द्रग्नी P.
११. Reading doubtful. तावेव ४. शोभध्वम् ।. . . . . शोभन्ते न तूष्णी- suggested Ed.
मासीनाः। "दाता राधांसि शुभसि। १२. ०शीलौ Ed. सोमपानक्षमौ Sy. ऋ० वे० १.१२.८" इत्यत्र दानार्थ- १३. Omitted by P. त्वाद् अत्राप्येवं वा। दत्त च ताभ्यां | १४. उना M. वैरिवधादिषु क्रूरौ Sy. सोमम् Skr.
शत्रूणामुपरि सन्तौ Sk. ५. गामसु M. गायत्रीच्छन्दस्केषु १५. सदिति प्रशंसायाम्। प्रशस्तौ Skr.
मन्त्रेषु Sy. तावेव गायत्रेषु गीयन्ते। १६. इमौ D. सुतमभिषवोपेतमिदमनुष्ठीयशसि वा सुप्। गायत्राणि सामानि | मानं सवनं प्रातःसवनादिरूपं कर्म Sy. गायत । भिसि वा सुप। सामभिः स्तोत्र. १७. उपः कर्मप्रवचनीयः प्रतौ। इमं यज्ञम् लक्षणः स्तुत Skr.
अभिषुतं सोमं प्रति च। सूयते तदिति ६. गायतु M. गायता P.
सोमलक्षणं हविः। तत्प्रतीति वा। ७. नरः M. P.
कस्मात्। अतीतपदचतुष्टयं पुनरपि ८. ता P. D.
पठ्यते। अर्थभेदात्। स्वार्थ एवोप६. मित्रस्य स्नेहविषयस्य ममानुष्ठातुः स्तत्र। अत्र पुनः प्रत्यर्थे । इदं सवन
प्रशस्तये ता पूर्वोक्तौ देवौ संपद्येता- मिति च सप्तम्यर्थे तत्र। द्वितीयार्थे मिति शेषः। यद्वा मित्रस्य मम संब- अत्र। इह पुनः इन्द्राग्नी एह गच्छतान्धिनौ ताविन्द्राग्नी प्रशस्तये प्रशंसितु- मिति क्रियापदस्य व्यवहितत्वाच्च । मिच्छाम इति शेषः Sy.
पदकाराभिप्रायः पर्येष्यः Skr.

Page #137

I.22.1. ]
[ १.२.४.१. ता महान्ता सदस्पती इन्द्राग्नी रक्ष उब्जतम् । अप्रेजाः सन्त्वत्रिणः ॥५॥
ता महान्ता। तौ महान्तावित्येतावान् परोक्षम्। सदसस्पती। इन्द्राग्नी। रक्षः। हतम्। अप्रादुर्भूताः। भवन्तु । अदनशीला राक्षसाः। अप्रजाता वा। तेने सत्येनं जागृतमधि प्रचेतुनै पदे । इन्द्रानी शर्म यच्छतम् ॥६॥
तेन सत्येन। यत् पदम् । ज्योतिषा मनुष्यान् प्रज्ञापयति तस्मिन् त्वदीये। आधिपत्ये यथापूर्वम् । तेन। सत्येन। जागरणं कुरुतम्। इन्द्राग्नी ! । सुखं च यच्छतम्।
I.22. प्रातयुजा वि बोधया॒श्विनावेह गच्छताम् । अस्य सोम॑स्य पीतये ॥१॥
प्रातजा। प्रातर्गमनायोद्युक्तौ । अश्विनौ स्तोतः !। विबोधय तौ। इह। आगच्छताम् । अमुम् । सोमम् । पातुम्।
१. ता महान्ता omitted by M.
भवतम् Skr. २. ०त्येवां P. गुणरधिको Sy. १३. शर्म. . . . सुखं गृहं वा.... गयः कृदर ३. सदसती M. सभापालको Sy. (Ngh. 3.4) इत्यादिषु द्वाविंशति४. रक्षो राक्षसजातिमुब्जतम् ऋजु कुरुतम् संख्याकेषु गृहनामसु शर्म वर्मेत्युक्तम् । क्रौर्य परित्याजयतमित्यर्थः Sy.
. . . शृणाति हिनस्ति दुःखमिति शर्म। ५. अस्मन्यग्भूतानि कुरुतमिति वा। उब्ज शू हिंसायाम् Sy. न्यग्भावे हनने च Skr.
स्थानं गृहं वा Skr. ६. अप्रदाभूताः M.
१४. दत्तम् । मम प्रज्ञापनपदप्रापणायाप्रमत्तौ ७. अदशीला: P. D. भक्षका: Sy.
भवतमिति वा Skr. ८. अप्रजा अनुत्पन्नाः . . . . प्रजायन्त इति १५. Ms. D. puts the figure ॥२१॥
प्रजाः।..... न प्रजा अप्रजाः Sy. here to indicate the end of प्रजाजिताः । ......अस्मद्धिसितारः
the twenty-first hymn. No सन्ततिविच्छिन्नाः सन्तु Skr.
such number is given in ६. वाम P. D. M.
P. and D. १०. M. adds प्रजा before प्रज्ञापयति ।। १६. प्रातर्योगिनौ विबोधयाश्विनाविहागप्रचेतुने प्रकर्षेण फलभोगज्ञापके पदे |
च्छतामस्य सोमस्य पानाय । N. 12.4. स्वर्गलोकादिस्थाने Sy.
१७. प्रातःसवनग्रहेण संयुक्तौ Sy. ११. सर्वस्य अधि उपरि। प्रकर्षज्ञापनत्वादा
प्रातः यावश्विनौ गृहयागेन युज्यते तो दित्यमण्डलाख्ये स्वर्गाख्ये वा स्थाने Skr. विबोधयेत्यन्तरात्मानं प्रेष्यति। अग्नि १२. कुतम् P.
वा होतृत्वात्। अस्य यजमानस्य यज्ञे अधिजागृतम् आधिक्येन सावधानी
गन्तव्यमिति ज्ञापय Skr. भवतम् Sy.
१८. Omitted by P. अस्याभिषवयेनान्येषामपि स्तोतृणां यष्ट्रणां जागृ- संस्कारयुक्तस्य सोमस्य Sy. थस्तेनाविसंवादिना स्तोत्रेण स्वसामर्थ्यन | १९. अस्याश्विनग्रहाख्यस्य सोमस्य पानाय वा ममापि जागृतम्। सर्वार्थेष्वप्रमत्तौ | Skr.

Page #138

८३
१.२.४.४. ]
[ I.22.4. या सुरथा रथीतमोभा देवा दिविस्पृशा । अश्विना ता हवामहे ॥२॥
या सुरथा। यौ। सुरथौ । अतिशयेन रथस्य नेतारौ भवतः । उभौ । धुस्थानौ । अश्विनौ । तौ। हवामहे।
या वां कशा मधुमत्यश्विना सूनृतावती । तया यज्ञं मिमिक्षतम् ॥३॥
या वा कशा। या । युवयोः। अश्वाजनिः। मधु क्षरन्ती। शब्दवती । तयाऽस्माकम् । यज्ञम् । सिञ्चतम् ।
नहि वामस्ति दूरके यत्रा रथेन गच्छथः । अविना सोमिनो गृहम् ॥४॥
नहि वामस्ति । नहि । युवयोः । अस्ति । दूरे किञ्चिद् गृहम् । यत्र युवाम् । रथेन । गच्छथः । अश्विनी ! । यजमानस्य । गृहं रथेन शीघ्रं गच्छतोर्न दूरे भवतीति ।
अनृतावनीप्रदानविषयत्वसत्या
१. या M.
६. सूनतावती-प्रियसत्यवाग्युक्ता। तीवेण २. शोभनरथयुक्तौ Sy.
कशाताडनेन यो ध्वनिर्निष्पद्यते ताडन३. रथिनां मध्येऽतिशयेन रथिनौ Sy. वेलायामश्वारूढेन च य आक्रोशः क्रियते ___ अतिशयेन सारथी Skr.
तदुभयं शीघ्रगमनहेतुत्वेन यजमानस्य ४. स्थानौ P.
प्रियम्। ...सूनृतावती प्रियत्वसत्यत्वोधुलोकनिवासिनौ Sy.
पेता। फलप्रदानविषयेत्यर्थः . . . . . दिवि गन्तारौ Skr.
सूनृतावती। ऊन परिहाणे ..... ५. V. M. ignores देवा
तथाविधमृतं सत्यं यस्यां वाचि सा
सूनृता..... सा यस्या अस्ति सा कशा ६. सुवायोः M.
सूनृतावतीति कशायाः संज्ञा Sy. ७. ०जनि P. जनिः र् D. | १०. संचितं M. यज्ञम्। सिञ्चतम् is
कशाश्वताडनी . . . . यद्वा . . . . . omitted by P. वाङनामसु कशा धिषणेति पठितम् ।
सोमरसेन सेक्तुमिच्छतम्। कशयाश्वान्दृढं अश्विनोर्या वाक् मधुमती माधुर्योपेता
ताडयित्वा सहसा समागत्य भवद्विषयां पारुष्यरहिता सूनृता ... कश गति
सोमरसाहुति निष्पादयितुमुधुक्तौ भवतशातनयोः Sy. अश्वाजनी कशा चोद
मित्यर्थः Sy. इति तोत्रनाम. . . . कशा वाग्वा....
गच्छतम्। म्यक्ष गतौ। .... यज्ञं वाग् गजितलक्षणा जलवती अन्नवती
सिञ्चतम् । मिह सेचने । वर्षतम् Skr. च। सूनता अन्नमस्मिन् पक्षे न वाक्। ११. V. M. ignores अश्विना सस्यानां जनयित्री। सूनृतं प्रियं वा। श्रवणसुखा Skr.
१२. स मार्गो वां युवयोर्दूरके दूरदेशे नास्ति . क्षन्ती M. उदकनामसु मधु पुरीषमिति
न वर्तते खलु । यद्वा यत्र गृहे गच्छथस्तच्च पठितम्। तस्मादुदकवतीत्युक्तं भवति ।
गृहं दूरे न भवति Sy. अश्वस्य शीघ्रगत्या यत्स्वेदोदकं स्रवति
। १३. युवा P. १४. गच्छभो M. तेनेयं कशा क्लिन्नेत्यर्थः Sy.
१५. सोमवतो यष्टुः Skr. उदकवती शब्दकारिणी च गजित्री च | १६. गच्छतो न P. Skr.
१७. दूतो D.

Page #139

८४
I.22.7. ]
[ १.२.५.२. हिरण्यपाणिमृतयै सवितारमुप हये । स चेत्तो देवता पदम् ॥५॥ . हिरण्यपाणिम्। प्राशित्रं सवितुः पाणी प्रचिच्छेद तस्मै देवा हिरण्मयौ पाणी प्रत्यदधुरिति शासायनब्राह्मणम्। सवितारम् । ऊतये। उप ह्वये। सः। देवता प्रकाशं कुर्वन् । पदं प्रातरेव ।
१०१ चेतयति पदनिधानयोग्यदेशं प्रकाशयति ।
अपां नपात॒मव॑से सवितारमुप॑ स्तुहि । तस्य व्रतान्युश्मसि ॥६॥
अपां नपातम्। योद्ध्यः प्रातरेवोदेति तम् । सवितारम् । उपस्तुहि । तस्य । कर्माणि । श्रोतुम् । कामयामहे। विभक्तारं हवामहे वसौश्वित्रस्य राधसः । सवितारं नृचक्षसम् ॥७॥
विभक्तारम्। वासयितुः। पूज्यस्य। धनस्य। दातारम्। हवामहे। सवितारम् । मनुष्याणां द्रष्टारम्।
१. पाणी M. पाणिः D.
साक्षादद्भ्यः । ......... अथवा २. सवित्य D. ३. पाणि P.
अद्भ्यो वैदयुतोऽग्निः। अग्नेर्वा ४. प्राचिच्छेदे M.
आदित्यो जायते इति पौत्रम्। अथवा ५. हिरण्यपाणि यजमानाय दातुं हस्ते आपो वा इदमन आसन्। अद्भ्यः सुवर्णधारिणम् Sy.
प्रजापतिरजायत प्रजापतेः सविता। ६. शाखा० P. Cf. Kan. Br. quoted तेन वा अपां पौत्रम् Skr. ____by Sy.
१४. भ्यः P. अद्भ्यः omitted by D. ७. तर्पणाय पालनाय वा Skr.
१५. एव omitted by M. P. ८. सन P.
१६. इत्यात्मा अन्तरात्मानं प्रेष्यति Skr. ६. पदं यजमानेन प्राप्यं स्थानम् Sy.
१७. कषाणि M. सोमयागादिरूपाणि Sy. १०. चेत्ता ज्ञापयिता भवति. . . . . चिती |
यागाख्यानि कर्माणि Skr. संज्ञाने Sy. तस्मात् स चेत्ता। चिती संज्ञाने । देवतानां स्थानम्। आमि |
१८. कर्तुम् Skr. सुः। अथवा स एव चेत्ता च देवता
१६. वासयित्य P. D. च स्थानं चाश्रयो यष्ट्रणाम् Skr.
वसोनिवासहेतोः... वस निवासे Sy. ११. पदं नि० P. १२. आपां M.
धनस्य भजनीयस्य सिद्धिकरस्य Skr. १३. जलस्य न पालकम्। संतापेन, शोष
२०. सुवर्णरजतादिरूपेण बहुविधस्य Sy. कमित्यर्थः..... पा रक्षणे..... तस्य
२१. अस्य यजमानस्यतावद्धनदानमुचितमिति नजा समासे. . . . . . नलोपप्रतिषेध विभागकारिणम् Sy. इति वृत्तिकारः। अग्निीपो न पाति विभक्तारं यस्य यावद्योग्यं तावत्तस्य तच्छोषकत्वात्।. . . . अथवा न पात- प्रदातारम् Skr. यतीति नपात्। पत्ल गताविति धातो- २२. मनुष्याणां प्रकाशकारिणं. ... नचक्षसं र्ण्यन्ताक्विप। अग्न्यादित्यौ हपां न नश्चष्ट इति नृचक्षाः। तं नृचक्षसम् प्रापको प्रत्युत तच्छोषको Sy. ___Sy. शुभाशुभानां कर्मणां प्रत्यवेक्षिपुत्रम्। सवितुरुदयो हि जन्म। तच्च । तारम् Skr.

Page #140

८५
१.२.६.१. ]
[ I.22.11. सखाय आ नि षीदत सविता स्तोम्यो नु नः। दाता राधीसि शुम्भति ॥८॥
सखायः। प्रस्तोतृप्रभृतयः। आगत्य। उपविशत। सविता। अस्माकम्। स्तोतव्यः। क्षिप्रम्। अन्नानाम्। दाता। यजमान एनं स्तुतिभिरलङ्करोति हविभिर्वेति ।
अग्ने पत्नीरिहा वह देवानामुशतीरुप । त्वष्टार सोमपीतये ॥६॥
अग्ने पत्नीः। अग्ने !। देवपत्नीः । इह । उपावह। कामयमानाः। त्वष्टारं च।
सोमपानार्थम् । आ ना अंग्न इहावसे होत्रां यविष्ठ भारतीम् । वस्त्री धिषणां वह ॥१०॥
आग्नाः । अग्ने !। आवह। इहाग्ने ! । देवपत्नीः। रक्षणाय। होत्राम् । युवतम ! । आदित्यस्य पत्नीम् । वरणीयाम् । सरस्वतीं च। अभि नो देवीरवसा महः शर्मणा नृपत्नीः। अच्छिन्नपत्राः सचन्ताम् ॥११॥
अभि नः। अभिसचन्ताम् । अस्मान् । देव्यः । रक्षणेन । महता च। सुखेन सह । देवानां
२०२१
१. सखिभूता हे ऋत्विजः .... समानाः ११. V. M. ignores देवानाम् ।
सन्तः ख्यान्ति प्रकाशन्त इति सखायः।। ६२. अग्ना P. D. M. ख्या प्रकथने Sy.
१३. स्त्रियः Sk. १४. इह कर्मणि Sk. २. अध्वर्यवः Skr. ३. सर्वत्र Sy. आ १५. तर्पणपालनार्थम् Skr. ___ अर्वागर्थे। मत्समीपे दानार्थ निषीदत १६. होमनिष्पादकाग्निपत्नीम् Sy.
Skr. ४. स्तोतव्य P. ___ हूयतेऽसाविति होत्रा अग्नर्दीप्तिः पत्नी ५. दाता प्रदातुमुद्युक्तः। एष सविता वा। तां च Skr. १७. यवतम M. शुम्भति शोभते Sy.
१८. पत्नी P. भरतनामकस्यादित्यस्य पत्नी यस्माद् दाता सविता धनानि ददाति । ...भरत आदित्यः (N. 8. I3.) Sy. अथवा दाता यजमानः सोमलक्षणानि तस्य भाः पत्नी वा भारती Skr. धनानि संस्कारैः शोभितवान् । अभिषव- १९. धिषणां वाग्देवीं . . . वाग्वै धिषणेति णादिभिः संस्कृतवान्। अन्तर्णीतण्यर्थश्च वाजसनेयकम् Sy. वाचम् Skr.
भूते लट् Skr. ६. आग्ने M. २०. ०न्ता० M. आभिमुख्येन सेवन्ताम् Sy. ७. कर्मण्युपावह । देवान् यज्ञागमनं वा Skr. २१. तस्माद् M. ८. पाव P. ६. ०मानः P. २२. तर्पणपालनाभ्याम् Skr. १०. वोढुरग्नेरेवात्र प्राधान्यं न देवपत्नीनां | २३. गृहेण सुखेन वा। टार्थे उस् Skr.
त्वष्टुश्च । तस्मादाग्नेयत्वमृच. Skr. २४. नरो देवास्तदाकारत्वात् Skr.

Page #141

I.22.14. ]
[ १.२.६.४.
पत्न्यः। अच्छिन्नपतनाः।
उत्तरा निगदसिद्धेति।
इहेन्द्राणीमुप ह्वये वरुणानी स्वस्तये । अग्नायीं सोमपीतये ॥१२॥ (इहेन्द्राणीमुप) मही द्यौः पृथिवी चे न इमं यज्ञं मिमिक्षताम् । पिपतां नो भरीमभिः ॥१३॥
मही द्यौः। महत्यौ। द्यावापृथिव्यौ। अस्माकम्। इमम्। यज्ञम्। आगच्छेताम् । पारयेतां । च। अस्मान् । भरणैः। तयोरितवत्पयो विप्रा रिहन्ति धीतिभिः । गन्धर्वस्य ध्रुवे पदे ॥१४॥
तयोरित् । तयोः । एव। क्षरणवत्। पयस्सारम्। मेधाविनः । विहन्ति । कर्मभिः।
१. नृपत्नीर्मनुष्याणां पालयित्र्यः Sy. ....... इति सा निगदव्याख्याता।
अग्न्यादित्ययज्ञानां पत्नीः होत्राभारती- N. 9. 34. are: Skr.
४. द्यां D. द्योः P. द्यौ M. २. अच्छिन्नपक्षाः। नहि पक्षिरूपाणां | ५. आगच्छताम् P. गच्छेताम् Skr.
देवपत्नीनां पक्षाः केनचिच्छिद्यन्ते.....| ६. पिपृतां. . . . पूरयताम् Sy. न छिन्नान्यच्छिन्नानि......अच्छिन्नानि पूरयतां तर्पयताम् Skr. पत्राणि यासां
७. अस्मा M. छिन्नं श्रान्तम् । पतत्यनेनेति पत्रं वाहनम् । स्वकीयसारभूतेन रसेन ...... सेक्तुअश्रान्तवाहना अभिसेवन्ताम्। अवश्च मिच्छताम्। .... मिह सेचने Sy. महच्छर्म चास्माकं कुर्वन्तु। षच ८. भरणेः D. सेवायां गतौ च। अवसा च महता | ___भरणसमर्थैरन्न रसश्च Skr.
शर्मणा चाभिगच्छन्त्वस्मान् Skr. ६. द्यावापृथिव्योः Sy. ३. इहास्मिन्कर्मणि स्वस्तयेऽस्माकमविना- | १०. घृतवद् घृतसदृशं...... यद्वा घृत
शाय सोमपीतये सोमपानाय चेन्द्रवरु- वद् घृतं सारं तेनोपेतम् Sy. णाग्नीनां पत्नीराह्वयामि। इन्द्राणीम्। | ११. पयस्सरं M. जलम् Sy. वरुणानीम्।. . . . . अग्नायीम् Sy. उदकम् Sk. इह कर्मणोन्द्रवरुणाग्नीनां पत्नीरुपह्वये, | १२. सर्वत्र विविधं प्राप्ता मेधाविनो वा अविनाशाय आत्मनः सोमपानाय च। आदित्यरश्मयो वा Skr. आगता अस्मान् रक्षिष्यन्ति सोमञ्च | १३. लिहन्ति Ed. पास्यन्तीत्येवमर्थम् Sk.
स्वादयन्ति....रिह आस्वादने Skr. अग्नाय्यग्नेः पत्नी। तस्या एषा भवति | १४. गमनाख्यैः Skr.

Page #142

१.२.७.१ ]
[ I.22.16.
आदित्यस्य। ध्रुवे । स्थानेऽवस्थितम्। स्योना पृथिवि भवानृक्षरा निवेशनी । यच्छो नः शर्म सप्रथः ॥१५॥
स्योना पृथिवि। सुखा । पृथिवि ! । भव । कण्टकवजिता। निवेशनी। “ऋक्षरः कण्टक ऋच्छतेः”। यच्छ च । अस्मभ्यम् । सर्वतः पृथु। गृहम् । अतो देवा अवन्तु नो यतो विष्णुर्वि चक्रमे । पृथिव्याः सप्त धामभिः ॥१६॥
अतो देवाः। अस्मात् स्थानात् । अस्मान् । देवाः। रक्षन्तु ततो योऽनर्थ उत्पद्यते तस्यावनम् । यतः। विष्णुः । विचक्रमे । यत्र विक्रमकृतपृथिव्याः । सप्तभिः । छन्दोभिः पृथिवीमुपक्रम्य त्रीन् लोकान् विचक्रमे त्रिभ्योऽपि लोकेभ्यो नास्मान् भयमुपगच्छत्विति ।
१. गन्धर्वस्य ध्रुवं पदमन्तरिक्षम् . . . .यक्ष- स्योनशब्दः सुखवाची . . . . . . .षिवु गन्धर्वाप्सरोगणसेवितमन्तरिक्षम् (नृसिंह- तन्तुसन्ताने Sy. ताप० 1.2.)। तेनान्तरिक्षेणोपलक्षित | ४. पृथिवी P. M. ५. कर्णकवजिता P. आकाशे वर्तमानयोः Sy. गत्वा | ६. ०शन्यनक्षरः M. निवेशनयोग्या चन्द्रमसो नित्ये स्थाने। सुषुम्णा च Skr. सूर्यरश्मिः । सात्र गौः। तां धारयतीति । ७. N. 9. 32. ८. यज M. गन्धर्वश्चन्द्रमाः।. . . . चन्द्रमण्डलाख्ये ६. सप्रथः प्रथ प्रख्याने... प्रथसा सह वर्तत गत्वा समादयन्ति। या ह्येताः पूर्वपक्षे इति Sy. १०. शृंगं M.शरणम् Sy. कलाख्याश्चान्द्रमस्य आगामिन्य आपो सुखं गृहं वा Skr. ११. अस्मान् P. भवन्ति रश्मयस्ता अपरपक्षे पिबन्ति । अतोऽस्मात्पृथिवीप्रदेशात् Sy. सोमोत्पत्त्याम्।...अन्यथा वा योजना। १२. यः omitted by P. तयोरुपस्तरणाभिधरणघृतेन। तद्धविर्ल- १३. यस्माद् भूप्रदेशात् Sy. क्षणं पयः। त एव मेधाविन ऋत्विजः १४. विविधं पादक्रमणं कृतवान् Sy. स्तुवन्ति स्तुतिकर्मभिः। इह स्तुतौ। सुपि | १५. भूम्या अवयवभूतेभ्यः सप्तभ्यः स्थानेवा भिस् । यागकर्मसु यज्ञस्य वेद्याम् । भ्यो द्वीपाख्येभ्यः। पञ्चम्यां जस्यज्ञोगन्धर्वः। गौर्वात् । तस्या धारयिता। भिसौ। धाम स्थानम्। सर्वत उपजा
तस्य ध्रुवं पदं वेदिः। तत्र Skr. यमाना अस्मदापदोऽपनयन्तु इत्यर्थः। २. पृथिवी P. D. M. सुखा नः पृथिवि केचित्तु डासौ पृथिव्या इति व्याचक्षते।
भव। अनृक्षरा निवेशनी। ऋक्षरः भिसि जस् इति च। यस्याः पृथिव्या कण्टक ऋच्छतेः। कण्टकः कन्तपो वा। विचक्रमे सप्तभिः छन्दोभिर्वायुस्कन्धेर्वा, कृन्ततेर्वा । कण्टतेर्वा स्याद् गतिकर्मणः । अतोऽवन्तु। पञ्चम्यास्तसिल । धाम उद्गततमो भवति। यच्छ नः शर्म। छन्दः Skr. १६. Cf. Ts. S. [यच्छन्तु] शरणं सर्वतः पृथु। N. 9.32. 2. I. I. 'विष्णुमुखा वै देवाश्छन्दो३. स्योनशब्दो विस्तीर्णवाची ...... यद्वा | भिरिमाल्लोकाननपजय्यमभ्यजयन्

Page #143

I.22.18. ]
[ १.२.७.३.
इ॒दं विष्णुर्व च॑क्रमे त्रे॒धा नि द॑धे प॒दम् । सर्मूळहमस्य पा॑सु॒रे ॥१७॥
इवं विष्णुः। इदं त्रैलोक्यम्। विष्णुः । विचक्रमे विक्रममाणश्च । त्रेधा । निहितवान् ।
8
पदम् । तत्र यास्क :--- - " पृथिव्यामन्तरिक्षे दिवीति शाकपूणिः । समारोहणे विष्णुपदे गयशिरसी
9
C
त्यौर्णवाभः " । इति। सङ्गतम्। अस्य। पांसुले पदे त्रैलोक्यम् ।
मनुष्याणां । कर्माणि । धारयन् ।
८८
श्रीणि॑ प॒दा वि च॑क्रमे॒ विष्णु॑गो॒पा अदा॑भ्यः । अतो॒ धर्मा॑णि॒ धा॒रय॑न् ॥१८॥
श्रीणि पदा। त्रीणि। पदानि । विचक्रमे । विष्णुः । गोपायिता । अहिंस्यः। पृथिवीमारभ्य
१. विष्णुम् M.
अथ यद्विषितो भवति तद्विष्णुर्भवति । विष्णुविशतेर्वा । व्यश्नोतेर्वा.... यदिदं किं च तद्विक्रमते विष्णुः । त्रिधा निधत्ते पदम् । [ त्रेधाभावाय । ] पृथिव्यामन्तरिक्षे दिवीति शाकपूणिः । समारोहणे विष्णुपदे गयशिरसीत्यौर्णवाभः । समूळ हमस्य [पांसुरे] प्यायनेऽन्तरिक्षे पदं न दृश्यते । अपिवोपमार्थे स्यात्। समूळहमस्य पाँसुल इव पदं न दृश्यत इति । पाँसवः पादैः सूयन्ते इति वा । पन्नाः शेरत इति वा । पंसनीया भवन्तीति वा । N. 12. 19. २. त्र्यै ० P.
३. विष्णुस्तु भगवानस्मद्भर्ता वासुदेवः । स वामनः छद्मना महाबलिं बबन्ध Skr. ४. त्रेधा त्रिभिः प्रकारैः Sy. ५. तत्काले प्रपञ्चं विक्रान्तस्त्रिस्थानभेदेन निहितवान् पदमात्मीयं पदं त्रिषु स्थानेषु कृतवान् । भुवि खे दिवि चेत्येके । समारोह विष्णुपदे गयशिरसीत्यन्ये । निर्गुणस्य परब्रह्मणो गुणवर्णने विभ्रमन्ति लोकाः । न तच्चित्रम् । तच्च त्रिविधम् । Skr. ६. ० पूरिणिः P.
७. N. 12.19. ८. सम्यगन्तर्भूतम् Sy. ६. सम्यग् गूढं सम्यक् प्रतिष्ठापितमस्य
विष्णोः पदं पासुमतीव । पाँसवो यस्मिन् सन्तीति मतुपि रप्रत्ययः । लुप्तोपमं च । यथा पांसुमति देशे सुप्रतिष्ठापितं तद्वत् । अस्य स्वीयं वा पांसुः । पृथिवी वा समारोहणं वा । तत्र यत्पदं विष्णोरस्मद्भर्तुस्तत्समूढम् । विष्णुरादित्यो वा । इदं सर्वमहरहविचक्रमे । त्रेधा उदयगिरौ नभोमध्ये चास्तगिरौ च त्रिविधं सम्यक् प्रतिष्ठापितमस्य पदं पांसुरूपदेशे । इति । चित्तु सम्पूर्वस्य मुहे रूपमिति । समूढं छन्नम् । न दृश्यते । विष्णुरेवादित्यरूपेण लोकान् प्रकाशयति । तस्य त्रैविध्यमन्यथा वा । अग्निवैद्युतादित्यात्मना भुवि खे दिवि । एकमेवेदं ज्योतिस्त्रेधा विभक्तमिति मूर्धन्वान् वक्ष्यति तत् । ...... तत्र यत् खे वैद्युतस्य पदं तच्छन्नं नित्यं न दृश्यते Skr. १०. सर्वस्य जगतो रक्षक: Sy.
गोपयिता कृत्स्नस्य जगतः Skt. ११. केनापि हिंसितुमशक्यः Sy. १२. अग्निहोत्रादीनि धारयन् पोषयन् Sy.
अतः पार्थिवाल्लोकात् कर्माणि । सर्वाणि धारयितव्यानीति वा । आत्मनि धारयन् । धर्मकर्मणी धारयितव्ये च । सर्वाश्रयो हि भगवानस्मद्भर्ता श्रीविष्णुः Skr.

Page #144

१.२.७.६. ]
[I.22.21.
विष्णुः कर्माणि पश्यत॒ यतो॑ व्र॒तानि॑ पस्य॒शे । इन्द्र॑स्य॒ यु॒ज्य॒ सखा॑ ॥ १६ ॥
३ ४
विष्णोः कर्माणि । विष्णोः । कर्माणि । पश्यत । यैर्मनुष्याणाम् । कर्माणि । बध्नाति ।
इन्द्रस्य । नियोज्यः । सखा ।
तद्वष्णो॑ः पर॒मं प॒दं सदा॑ पश्यन्ति सू॒रय॑ः । दि॒वी॑व॒ चक्षुरात॑तम् ॥२०॥
तद्विष्णोः। तत्। विष्णोः। उत्तमम् । स्थानम् । सदा । पश्यन्ति । प्राज्ञाः । अन्तरिक्षे । विततमिव । तेजः । यद्वाऽन्तरिक्षे विततं यथा चक्षुः पश्यन्ति तद्वत् ।
१२
१३
१. विष्णोः कर्माणि omitted by D. and M.
८९
I
तद्विप्रा॑सो विष॒न्यवो॑ जागृ॒वस॒ः समि॑न्धते । विष्णो॒र्यत्प॑र॒मं प॒दम् ।।२१।। तद्विप्रासः । तत् । उत्तमम् । पदम्। मेधाविनः । विविधं स्तुवन्तः । स्वप्नवर्जिताः
१५
१६
१७ १८
कर्मभिः । सन्दीपयन्ति यज्ञाख्यम् ।
२. Omitted by P. ३. यूयमृत्विज ऋषयो वा Skr. ४. यैः कर्मभिर्वतान्यग्निहोत्रादीनि पस्पशे सर्वो यजमानः Sy. यत इति आद्यादित्वात् तस् भिसि । यैव्रतानि प्रवर्त्यन्ते तानीति हविर्लक्षणान्यन्नानि । कर्माणि वा यागाख्यानि । तानि चात्मनि प्रतिबद्धवान् । आत्मदेवत्यानि कृतवान् । अथवा बलिप्रभृतीनां दानवानां व्रतानि प्रतिबद्धवानित्यर्थः Skr. ५. बन्धाति P. स्पृष्टवान् विष्णोरनुग्रहादनुतिष्ठतीत्यर्थः । स्पश बाधनस्पर्शनयोः Sy.
६. अनुकूल: Sy. योग्यः Skr.
७. तद् विष्णोः omitted by M. ८. तच्छास्त्रप्रसिद्धं. स्वर्गस्थानम् Sy. ६. शास्त्रदृष्ट्या सर्वदा पश्यन्ति Sy. ध्यायन्ति Skr.
१०. ऋत्विगादयः Sy.
विद्वांसः स्तोतारो वा Sk. ११. आकाशे
यथाऽऽततं सर्वतः प्रसतं चक्षुर्निरोधाभावेन विशदं पश्यति तद्वत् Sy. आदित्यमण्डलं यथाऽऽततं तद्वत् । विष्णुरेव
वाऽऽदित्यः । विस्तृते दिवि यथादित्यमण्डलाख्यं विष्णोः परमं पदं पश्यन्तीत्यर्थः । अथवा चक्षुष इन्द्रियत्वाद् एवं योज्यम् । विष्णोरुत्कृष्टं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः । यथा च दिव्येवं विष्णावपि सर्वमनुष्याणां चक्षुराततम् । दिविष्ठः सूर्य एको जलेऽनन्तस्तद्ववेकः सन्नपि प्रपञ्चेणानेक इव Skr. १२. चश्यन्ति D.
१३. Omitted by P. and M. १४. विशेषेण स्तोतारः • स्तुत्यर्थस्य पनेः .. Sy. विविधस्तुतिकामाः । ... विस्तुतिमन्त इति वा Skr. १५. प्रमादराहित्येन जागरूकाः....... जागृ निद्राक्षये Sy. अप्रमाद्यन्तः स्तुतिभिः Skr.
१६. सम्यक् दीपयन्ति Sy.
१७. The passage beginning with fafa etc. and ending with यज्ञाख्यं is omitted by P. १८. Ms. D. puts the figure ॥२२॥ here to indicate the end of the twenty-second hymn. No such number is given in P. and M.
V. M. ignores fauit: and

Page #145

I.23.4.]
६०
[ १.२.८.४.
I.23.
तीव्राः सोमास आ गैह्याशीर्वन्तः सुता इमे। वायो तान्प्रस्थितान्पिब ॥१॥
तीवाः सोमासः। मदोत्पादनसमर्थाः। सोमाः । आगच्छ । आशिरेण युक्ताः । इमे। सुताः सोमाः। वायो ! । तान् प्रस्थितान् । पिब ।
उभा देवा दिविस्पृशेन्द्रवायू हवामहे । अस्य सोमस्य पीतये ॥२॥
उभा देवा। उभौ । देवौं । धुस्थौ । इमौ। हवामहे । सोमपानायेति ।
इन्द्रवायू मोजुवा विप्रा हवन्त ऊतये । सहस्राक्षा धियस्पती ॥३॥
इन्द्रवायू। इन्द्रवायू। मनोवेगौ। मेधाविनः। हवन्ते। रक्षणाय। अनेकदर्शनौ । कर्मपती।
मित्रं वयं हवामहे वरुणं सोमपीतये । जज्ञाना पूतदक्षसा ॥४॥
मित्रम्। वयम् । मित्रावरुणौ। प्राज्ञौ। शुद्धबलौ। सोमपानाय। हवामह इति ।
१. तीवास्सोमः तीवास्सोमासः D. १२. Omitted by M. २. तदोत्पा० M.
। १३. मग्नो० M. मन इव वेगवत्तरौ Sy. प्रभूतत्वात् तर्पयितुं समर्थाः Sy. मनोवच्छीघ्रगामिनौ Skr. तीवं तिक्तरसं कटुरसं वा। ...... १४. मेधाविनौ D. The passage कटुरसाः तिक्तरसा वा सोमाः। सोम- beginning with इन्द्रवायू and मिश्रणं दध्याशीस्तद्वन्तः Skr.
ending with मेधाविनः is omitt३. आगच्छत S.
ed by P. ऋत्विग्यजमानाः Sy. ४. आशीरेण M. आशीर्युक्ताः Sy. यष्टारः स्तोतारश्च Skr. ५. उत्तरवेदि प्रत्यानीतान Sy. १५. सोमेन तर्पणाय पालनाय वा Skr. प्रस्थितसंज्ञकान् Skr...
१६. सहस्रनयनयुक्तौ Sy. इन्द्र एव सह&. The passage beginning लाक्षः नासत्यदस्राविव साहचर्यात् तौ
with आशिरेण and ending | सहस्राक्षौ Skr.
with पिब is omitted by P. १७. कर्मणो बुद्धेर्वा पालको Sy. ७. देयाः M. ८. दीप्तौ दातारौ वा Skr. कर्मणः प्रज्ञाया वा पालयितारौ स्वा९. धुलोकं गन्तारौ Skr.
मिनौ वा Skr. १०. Omitted by P.
१८. प्राज्ञा M. कर्मप्रदेशे प्रादुर्भवन्तौ Sy. ११. V. M. ignores अस्य ।
जायमानावेव Skr.

Page #146

१.२.६.३. ]
[ I.23.8. ऋतेन यावृतावृधावृतस्य ज्योतिषस्पती । ता मित्रावरुणा हुवे ॥५॥
ऋतेन । सत्येन । यौ। सत्यस्य वर्धयितारौ। सत्यस्य । ज्योतिषः। पती। तौ। मित्रावरुणौ। हुवे।
वरुणः प्राविता भुवन्मित्रो विश्वाभिरूतिभिः । करतां नः सुराधसः ॥६॥
वरुणः प्राविता। वरुणः। प्रकर्षेण रक्षकः। भवतु। मित्रश्च । विश्वैः। पावनस्तौ। अस्मान् । कुरुतां च। स्वन्नौ।
११
मरुत्वन्तं हवामह इन्द्रमा सोमपीतये । सर्गणेनं तृम्पतु ॥७॥
मरुत्वन्तम्। मरुद्भिः सहितम् । इन्द्रम् । आहवामहे। सोमपानाय सः। मरुद्गणेन । सहितः । सोमेन तृप्यतु। इन्द्रज्येष्ठा मरुद्गणा देवासः पूर्वरातयः । विश्वे मम श्रुता हव॑म् ॥८॥
इन्द्रज्येष्ठाः । इन्द्रनेतृकाः। पूषज्ञातिकाः। मरुतः। देवाः ते। सर्वे । मम । शृणुत।
ह्वानम्।
१. सत्यवचनेन यजमानानुग्रहकारिणा Sy. साध संसिद्धौ।' राध्नोत्यनेनेति ऋतेनोदकेन यज्ञेन वा Skr.
राधो धनम्। शोभनं राधो येषां ते २. बद्धपि. D. ऋतमवश्यंभावितया सत्यं सुराधसः Sy. कर्मफलं तस्य वर्धकौ Sy. उदकस्य सुधनान् Skr.
यज्ञस्य वा वर्धयितारौ Skr. ९. आ अर्वाचि वा। अक्. ... Sk. ३. ऋ गतौ। सर्वत्र गतस्य रश्म्याख्यस्य | १०. Omitted by M. Skr.
| ११. सह Sy. ज्योतिष्पती M.
१२. तृका M. प्रशस्तस्य. . . . . . प्रकाशस्य ...... इन्द्रो ज्येष्ठो मुख्यो येषु ते तथाविधाःSy. पालको । श्रुत्यन्तरे मित्रावरुणयोरदिति- इन्द्रप्रधानाः Sk. पुत्रत्वेन श्रुतत्वाद् द्वादशादित्येष्वन्त- १३. पूषजातिकाः D. पूषाख्यो भूतत्वेन ज्योतिष्पालकत्वं युक्तम् Sy. .
देवो रातिर्दाता येषामिन्द्रमरुतां ते ५. रक्षको D.
पूषरातयः Sy. ६. सर्वाभिः रक्षाभिः Sy.
I propose to read garraffet: ७. पालनः Sk. ८. स्वप्नान् S. प्रभूतधनयुक्तान्। 'राध | १४. सप्तसप्तका देवाः Sk.
Ed.

Page #147

६२
I.23.II. ]
[ १.२.१०.१. हुत वृत्रं सुदानव इन्द्रेण सहसा युजा । मा नौ दुःशंस ईशत ॥६॥
हत वृत्रम् । हत । वृत्रासुरम् । सुदानाः । इन्द्रेण । सहायेन । बलवता सह। मा। अस्माकम् । दुर्वचनो वृत्रः । ईशिष्ट।
विश्वान्देवान्हवामहे मरुतः सोमपीतये । उग्रा हि पृश्निमातरः ॥१०॥
विश्वान् देवान् । वैश्वदेवस्तृच उक्तो मरुत्सु च विश्वशब्दो दृश्यते । विश्वान् । देवान् । मरुतश्च । सोमपानाय । हवामहे। उद्गुर्णाः। हि। पृश्निमातरः "पृश्निये वै पयसो मरुतो जाता" इति ब्राह्मणम्। जयतामिव तन्यतुर्मरुतामेति धृष्णुया । यच्छुभ याथना नरः ॥११॥
जयतामिव। सैनिकानामिव । शब्दः । मरुतां शब्दः । गच्छति । घृष्णुः। यथा यूयम् ।
कल्याणम् । गच्छथ। नेतारः।
१. असुरं मेघमस्मच्छ वा Sk.
इति वक्तव्यम् Sk. २. शोभनदाना मरुतः Sk. । ११. शत्रुभिरसाबलाः Sy. यस्माच्छणाम३. योग्येन Sy.
प्रसह्याः Sk. १२. हिशब्दः ४. वह P. D. M.
प्रसिद्धयर्थः Sy. ५. अस्मान् प्रति Sy.
१३. पृश्नेः-नानावर्णयुक्ताया भूमेः पुत्राः। ६. दुर्वचने P. दुष्टेन शंसनेन कीर्तनेन पृश्निर्माता येषां ते Sy. दिवः पुत्रा
युक्तो वृत्रः Sy. युष्मत्प्रसादेन मरुतः। पृश्निाः । सा माता येषां ते क्रूराभिप्रायः . . . सहोऽन्तर्गौतमतुप् । पृश्निमातरो मरुतः Sk. युक् सहायः। दुराशंसस्तद्वान् पुरुषो | १४. पृश्निः पयः। पयसो S. मास्मदीशो भवेत् Sk.
१५. विजययुक्तानां शूराणां भटानामिव Sy. ७. ईशिष्टः M. समर्थो मा भूत Sy. संग्राम जयतां राज्ञाम् Sk... ८. उको M. अत्र चाद्यः पादो विश्व- १६. गर्जितशब्द इव Sk. १७. गजितशब्दः ____ लिङ्गः। शिष्टं मारुतम् Sk.
Sk. ६. दृश्य M. .
| १८. धृष्णुयुः M. धाटघयुक्तः Sy. १०. मरुत्संज्ञकान् सर्वान् देवान् Sy. अभिभविता महान् गम्भीरश्च Sk.
विश्वान् देवान् हवामहे । एतावदेक- १९. यया P.D. यदा S. यदा Sy. यदा वाक्यम् । परन्तु वाक्यान्तरम्। मरुतां मेघस्थमुदकं प्रतिगच्छथ Sk. विश्वेषां च विशेषणविशेष्यत्वं न विद्यते। २०. तदा तन्यतुः शुभं शोभनं वा। यदा न समुच्चयं च। तस्मात् साकाडाक्षत्वात् शोभनं गच्छथ Sk. २१. प्राप्नुथ Sy. पूर्वस्माद् वाक्यादध्याहार्य मरुतो हवामहे | २२. हे मनुष्याकाराः Sk.

Page #148

१.२.१०.४. ]
६३
[I.23.14.
ह॒स्का॒राद्वि॒द्युत॒स्पर्यतो॑ जा॒ता अ॑वन्तु नः । म॒रुतो॑ मृळयन्तु नः ॥१२॥
हस्कारात्। अस्मादन्तरिक्षात्। जाताः । मरुतः। विद्योतनानन्तरं वृष्ट्यभावजनिता
४
द्धस्कारात्। अस्मान्। रक्षन्तु मरुतः । सुखयन्तु । अस्मानिति ।
आ पूंषञ्चत्रव॑र्हिष॒माव॑णे ध॒रुणं दि॒वः । श्रजा॑ न॒ष्टं यथा॑ प॒शुम् ॥ १३ ॥
आ पूषन्। आनय। पूषन् ! सोमं पणिभिरपहृतम् । आगतदीप्ते ! धारकम् ।
१०
११
१२ १३
द्युलोकस्य। यथा। नष्टम्। पशुम्। त्वमानयसि।
पू॒षा राजा॑न॒माव॑णि॒रप॑गूऴहं गुहा॑ हि॒तम् । अवि॑न्दचि॒त्रम॑हि॑ष॒म् ॥१४॥ पूषा राजानम् । पूषा । सोमम् । आघृणिः । असुरैरपगूळहम् । गुहायाम् । निहितम् ।
२०
२१
अविन्दत् । यस्मै चिरं बर्हिः स्तीर्यते ।
१. हस्तात् P. दीप्तिकरात् । ' हसे हसने ' । अत्र तु प्रकाशमात्रे वर्तते Sy. यदा दुर्भिक्षार्तस्य पुंस आर्तिप्रतिपत्त्यर्थं हश्शब्दोच्चारणम् । स हस्कारः Sk. २. ० नन्तर P. D. विद्युत: - विशेषेण
दीप्यमानादतोऽन्तरिक्षात् परिजाताः सर्वत उत्पन्ना मरुतः Sy. तदा विद्युतः परि विद्युतो जाताः । जन्मात्र व्यवस्थाने । विद्युतमधिष्ठाय वृष्टि - प्रदानेन दुर्भिक्षान् दूरीकृत्यास्मानवन्तु । यथा च वयं हस्कारं त्यक्त्वा प्रमोदलक्षणहन्तशब्दमुच्चारयामस्तथा कुर्वन्तु Sk. ३. ०द्धस्तारात् P. ४. नक्षन्तु M. ५. आज आज । आङो द्वित्वात्तत्सम्बद्धक्रियाया अपि द्वित्वम् । .... . अजिरत्रान्तर्णीतण्यर्थः Sk. ६. ०रुप० M. ७. आहतदीप्ते M. ०दीप्ते : D.
I
क्षरिता घृणिः । दध्ना पूर्णो वृतिः । सा कक्षे रथे वा यस्य स आघृणिः । ... तस्य सम्बोधनम् । दीप्तिर्वा घृणिः, साऽऽगता यस्य स वा उपजातदीप्तिः Sk. ८. यागस्य धारकम् Sy.
६. लोकाद् आहर इति शेष: Sy.
दिवः । मञ्चाः क्रोशन्तीव तत्स्थान् एवाह । द्युनिवासिनां देवानां धारयितारम् । . धरुणमुदकं वा । चित्रबर्हिषं च सोममुदकञ्च धुलोकात् पुनः पुनः अस्मदर्थमागमय Sk. १०. Omitted by M. ११. अजं गां वा त्वमेवागमयसि पशूनां रक्षितु
त्वात् । लौकिकः पशुपालो वा तद्वत् Sk. १२. यथा लोके नष्टं पशुं महारण्यादावन्वी
क्ष्य कश्चिदाहरति तद्वत् Sy. १३. V. M. ignores चित्रबर्हिषम् and अज ।
१४. अत्रेतिहासः - असुराः सोमं राजानं दीय
मानमग्नेर्हस्तादपहृत्य गुहायां न्यदधुः । तं पर्येषमाणा अन्ये देवा नाविन्दन् । पूषा त्वविन्दत् । स तं गृहीत्वा दिवमानयत् । इत्यस्यामुच्यते Sk. १५. सो M. १६. णि: M.
१७. अत्यन्तगूढम् Sy. आच्छादितं गुहायां निहितमसुरैः Sk.
१८. गुहासदृशे दुर्गमे द्युलोके स्थितम् Sy. १६. अविन्दत्यस्मै M.
चित्रबo S.
२०. रमित्रं M. २१. बहि M.

Page #149

६४
I.23.16. ]
[ १.२.११.१. उतो स मद्यमिन्दुभिः षड्युक्ताँ अनुसेषिधत् । गोभिर्यवं न चषत् ॥१५॥
उतो स मह्यम्। अपि च । स पूषा। मह्यम् । पणिभ्य आहृतैरिन्दुभिः। षड् ऋतून् यथापूर्वम् । युक्तान् । अनुक्रमेण रुन्धन् । यथा। यवान् भूम्यामुप्तान् प्ररोहार्थम्। षड्गवादिना हलेन । कृषन्ति तद्वदनुक्रमेण पुनः पुनर्ऋतून् प्रवर्तयत्यमरणायेति ।
अम्बयो यन्त्यध्व॑भिर्जामयो अध्वरीयताम् । पृञ्चतीमधुना पयः ॥१६॥
अम्बयो यन्ति । अत्र शाट्यायनकम् । तस्यैष श्लोक :-- "न ता अन्यः प्रतरति नैना विष्णातुमर्हति । वहन्ति अस्मै सर्वतो मधु क्षीरं घृतं दधि" ॥१०
षट्सहस्राण्यम्बय इति । इमा ह वै ता अम्बयो नामेत्यादि । ता अम्बयः । मार्गः गच्छन्ति । यज्ञमिच्छताम् । जामिस्थानीयाः। मधुरेण रसेन। प्रत्यक्षमुदकम् । सम्पृञ्चन्त्यः ।
१. उतशब्दस्योञा सहकादेशः। उत। ७. यावान् D. युवान् P.
उ। उ इति उद्वयम्। नानावत् । ८. भूम्यावुप्ता P. सह कृतकादेशः। .......सर्वः पाद- ६. षद ग. M. पूरणः। अपृथगर्थत्वाच्च कृतैकादेशः।।
१०. Sat. I. 23. 13. उन पदकारेणकीकृत्यैव पठित इति
११. सहस्रा P. D. for ०सहस्राणि करणोपादानात्तु प्रगृह्यतां दर्शयता
१२. मातृस्थानीया आपः Sy. अम्बिरम्बा दर्शितो बोद्धव्यः Sk.
____ मातृभूता आपः Sk. २. उतोऽसह्यम् M.
१३. देवयजनमार्गः Sy. ३. आहूत. M.
नियतैर्मार्गः Sk. यागहेतुभिः सोमैर्युक्तान् Sy.
१४. छामि० P. ४. युक्तम् M. सोमान् षड़तून युक्तान् संवत्सरगमने
| १५. स्थानीयानां D. हितकारिण्यो नियुक्तान्। तस्य गमयितन्। अथवा
बन्धवः Sy. युक्तान् यान् यान् यो यादृशः साध
भगिनीस्थानीयाश्च Sk. यितव्यस्तं तादृशमेवानुपूर्येण साध- १६. वसतीवर्येकधनाख्येन मधुनोदकेन यत् Sk.
सोमलक्षणमुदकम् Sk. ५. ननुक्रमेण M. अनुक्रमेण पुनः पुनर्नयन् | १७. संवृञ्चन्त्यः P. वर्तत इति शेषः Sy.
संप्रमुञ्चन्त्यः D. ६. नशब्द उपमार्थः। यथा यवमुद्दिश्य माधुर्यरसेन युक्तं पयः पृञ्चन्तीः गवा
(कश्चित्) भूमि प्रतिसंवत्सरं पुनः दिषु योजयन्त्यः Sy. पुनः कृषति तद्वत् Sy.
पर्चयन्त्यः Sk.

Page #150

१.२.११.४. ]
६५
[ I.23.19.
अ॒सूर्या उप॒ सूर्यो॒ याभि॑र्वा॒ सूर्य॑ स॒ह । ता नो॑ हिन्वन्त्वध्व॒रम् ॥१७॥
अमूर्याः। अमूः। याः । उप भवन्ति । सूर्ये । याभिः । वा । सूर्यः । सह भवति । ताः
६
अस्माकम् । यज्ञम् । गच्छन्तु ।
अ॒पो॑ दे॒वीरुप॑ ह्वये॒ यत्र॒ गाव॒ः पिव॑न्ति नः । सिन्धु॑भ्य॒ः कर्त्यं ह॒विः ॥१८॥
ह
अपो देवीः। अपः। देवीः। उपह्वये । यासु । गावः । पिबन्ति । अस्माकम् । ताभ्यो हि । कर्तव्यमस्माभिः । हविः ।
अ॒प्स्वन्तर॒मृत॑म॒प्सु मे॑ष॒जम॒पामु॒त प्रश॑स्तये । देवा॒ भव॑त वा॒जिन॑ः ॥ १६ ॥
११
१२
१३
अप्स्वन्तः । अपाम् । अन्तः । अमृतम् । “अमृतं वा आपस्तस्मादद्भिरवतान्तमभिषिञ्चति” इति ब्राह्मणम्” । अप्स्वेव । भेषजं विविधौषधिषु प्रादुर्भूतम् । अपाम् । स्तोत्राय । इन्द्रियाणि । बलयुक्तानि । भवन्ति ।
२०
१. Omitted by P. and D. २. उद् M. सूर्ये उप समीपेनावस्थिताः । 'आपः सूर्ये समाहिताः' ( तैः ० आ० ) इति Sy.
३. Omitted by P. and D. ४. भवन्ति P.
५. सूर्येणैकस्थाना स्ताः Sk.
६. गच्छत D.
प्रीणयन्तु Sy.
आदित्यमण्डलस्था
वर्धयन्तु वा Sk.
७. या गावः पिबन्ति नः । या आपः । शसि त्रल् Sk.
८. स्यन्दन्तीभ्योद्द्भ्यः ..
६. ह P.
१०. वसतीवर्येकधनाभ्य
.....
तासा
मर्थाय । कृत्यार्थे । पञ्चमीभ्यस् वा । स्यन्दन्तीभ्यः Sk.
एकदेशमादाय
कर्तव्यं सोमलक्षणं हविः Sk.
११. स्पा अन्तः P.
१२. जलेषु मध्ये पीयूषं वर्तते Sy.
१३. अन्तः । अमृतम् । अमृतम् is missing in M.
१४. अस्माद् D.
१५. क्षुद्रोगनिवर्तकस्यान्नस्यात्कार्यत्वात् अप्स्वेव भेषजं व्याध्यपनायकं
Sy. सुखम् Sk.
१६. ०षधीषु D. M.
१७. प्रशंसार्थम् Sy. पामेव प्रशंसनाय Sk.
१८. इन्द्राणि M. ऐन्द्राणि P ऋत्विजादयो ब्राह्मणाः Sy.
I
तज्ज्ञात्वा तासाम
हे देवा यूयं हविर्लक्षणान्तेन तद्वन्तो भवत । अपः स्तोतुं हविरुपकल्पयत Sk.
१६. वेगवन्तो भवत शीघ्रं स्तुतिं कुरुतेत्यर्थः
Sy.
२०. भवतः P. D. M.

Page #151

I.23.22. ]
६६
[ १.२.१२.२. अप्सु में सोमो अब्रवीदन्तर्विश्वानि भेषजा ।
अग्निं च विश्वशंभुवमार्पश्च विश्वभैषजीः ॥२०॥ अप्सु मे। ओषधीशः सोमः । अपाम् । अन्तः। विश्वानि। भेषजानि सन्तीति। मम। अब्रवीत् । अग्निम्। च । सर्वस्य सुखस्य भावयितारमप्सु स्थितम् । स्वरूपेण चोदकानि । विश्वभेषजान्युवाच। आपः पृणीत भैषजं वरूथं तन्वे ३ मम । ज्योक् च सूर्य दृशे ॥२१॥
आपः पृणीत । आपः! । प्रयच्छत । भेषजम् । उपद्रवाणां वा रक्षाभूतम् । मम । शरीरस्य । चिरम् । च। सूर्य माम् । द्रष्टुम् । कुरुत।
हुदापः प्र वहत यत्किं च दुरितं मयि ।
यद्वाहमभिदुद्रोह या शेप उतानृतम् ॥२२॥ इदमापः। इदम्। पापम्। आपः! अपनयत। यत्। किम्। च। मय
१५
१. Omitted by P. अप्स D. रोगनिवारकम् Sy. २. सोमोवाम् M.
११. शरीरार्थम् Sy. वरणीयं शरीराय ३. वैद्युताख्यमग्निम् Sk.
मच्छरीरं भेषजयितुम् Sk. ४. सर्वस्य जगतः सुखकरमेतन्नामकञ्चा- | १२. सूर्य D. सूर्य द्रष्टुं नीरोगा वयं ग्निम्। तथाच तैत्तिरीयाः-'अग्नेस्त्रयो
शक्नुवाम Sy. सूर्य ... द्रष्टुं चक्षुर्दत्त। ज्यायांसः' इत्यनुवाके 'सोऽपः प्राविशत्'
तुमर्थे..... चक्षुर्लाभात्सूर्यश्चिरं दृश्यते। इत्यग्नेरप्सु प्रवेशमामनन्ति Sy. चिरं द्रष्टुं सूर्य पृणीत इति वा। चक्षुः५. लतागुल्मवृक्षमूलादीनामौषधानां वृष्टि
कारणं सूर्यः। तल्लाभाच्चक्षुषोऽपि लाभः। जन्यत्वेन जलवर्तित्वं प्रसिद्धम् Sy.
एतदुक्तं भवति। शरीरभेषजं च मे दत्त। स्वयमप्यापः सर्वस्य भेषजभूताः Sk. अविकलेन्द्रियतां चिरं सूर्यस्य संदर्शनाये६. ०जास्युवाच P.
ति Sk. ७. वृणीत P.
१३. मा P. तां D. ८. पूरयत। 'पु पालनपूरणयोः' Sy. १४. कुरुतः M. कुत P.
पालयत। . . . . . पृ पालनपूरणयोः। १५. दुरितम् M. दुरितमज्ञानान्निष्पन्नम् पृण दाने। हे आपः! मम तन्वे वरणीयं
Sy. भेषजं दत्तेति वा Sk.
१६. अपहयत D. मत्तोऽपनीय प्रवाहेणान्यतो ९. आत्मान्तर्गतं भेषजम् Sk.
नयत Sy. १०. रक्ष. P. M.
। १७. यत् किञ्च कायिकं दुरितम् Sk.

Page #152

१.२.१२.४. ]
[ I.23.24. यत् । वा। अहमद्रोग्धव्येभ्यः पित्रादिभ्यः । अभिदुद्रोह । यत् । वा। शप्तवानस्मि । अनृतमानृतेऽर्थे शपथं कृतवानित्यर्थः।
आपो अद्यान्वचारिएं रसैन सम॑गस्महि ।
पयस्वानग्न अा गहि तं मा सं सृज वर्चसा ॥२३॥ आपो अद्य। उदकानि । अद्य । अन्वचारिषम्। अपां रसेन च। सङ्गता उक्तैकवचनबहुवचनयाः सङ्गतिः। रसवान् । अग्ने ! मत्समीपम्। आगच्छ। तम्। मां त्वम् । वर्चसा। संसृजाप्सु स्थितेति।
सं माग्ने वर्चसा सृज सं प्र॒जया समायुषा ।
विद्युमें अस्य देवा इन्द्रौ विद्यात्सह ऋषिभिः ॥२४॥ सं माग्ने। संसृज। माम् । अग्ने ! । वर्चप्रभृतिभिः। तम् । माम् । देवादयश्च । जानीयुः।
१. याद्याहमन्द्रोन्धव्येभ्यः M.
__ मह्यं दातुमिति वा Sk. अहं यजमानः . . . सर्वतो बुद्धिपूर्वकं | ११. अस्मिन्कर्मण्यागच्छ Sy. द्रोहं कृतवानस्मि Sy.
| १२. योऽहं हविता स्तोता वा तं मां दीप्त्याs यच्चाहमद्रोग्धव्यं मनसा द्रुग्धवान् . न्नेन वा सम्बन्धय। वर्गों मह्यं देहीतन्मानसं पापं च Sk.
त्यर्थः Sk. २. हभिदु० P.
| १३. P. reads म्मात्वं for तम् । मां त्वम् । ३. अन्नतमन्नते० M. अनृतमनृते. S. | १४. ०जताप्सु P. मां तेजसा संयोजय Sy. अपि चानृतमुक्तवान् इति Sy. १५. P. reads मग्ने for माम् । अग्ने।
कृष्टवान वाचिक प्यनतमपन- | १६. वर्चसः प्र० M. समो बहत्वात यत। आपो मदीयमनृतवचनजनितं च सजेरपि। दीप्त्याऽन्नेन वा संबन्धय । Sk.
पुत्रेण च संबन्धय जीवितेन च सम्बन्धय । ४. V. M. ignores उत
त्वत्प्रसादाज्जीवाम च Sk. ५. ध M.
१७. M. reads संमा for तम् माम् । ६. अपोऽद्याहमागतवान्। यदपां माहात्म्य अस्य मे मे यजमानस्य. तत्प्रकाशितम् Sk.
जानीयुः Sy. १८. सोमपातारः Sy. ७. जलान्यनुप्रविष्टोऽस्मि Sy.
१९. जानीयः P. एतं कामम् । 5. Omitted by P. and D. . . . ज्ञानेन चात्र करणं लक्ष्यते।
अतो 'यां यां देवतां निराह तस्यास्तस्या- कुर्यान्मम वर्चः प्रजायुष इत्यर्थः। स्ताद्भाव्यमनुभवति' (N. 13. 13.) लोके हि यः प्रार्थनया कारयितुमिष्यते इति स्मरणात्। ताद्भाव्यप्रतिपत्तेरपां स उच्यत इदं जानीहीति Sk. रसेन सङ्गता वयम् Sk.
२०. Ms. D. puts the figure ९. Omitted by P.
॥२३॥ here to indicate the १०. अवसान् P. जले वर्तमानत्वेन पयो- end of the twenty-third
युक्तः Sy. पयस्वान् हविष्मान्। hymn. No such number मया उपकल्पितहविष्कः सन् इति वा ।' is given in P. and M.

Page #153

६८
I.24.3. ]
[ १.२.१३.३. I.24. कस्य नूनं कत॒मस्यामृतानां मनामहे चारु देवस्य नाम ।
को नौ मह्या अदितये पुनत्पितरं च दृशेयं मातरं च ॥१॥ कस्य नूनम् । अथ शौनश्शपम् । कैः कतम इति प्रजापति पृच्छति । इदानीं देवानां मध्ये । कस्य। शोभनम्। नाम। वयमुच्चारयामः । स प्रजापतिः। मुमूर्पूनस्मान् । पुनरपि। महत्यै। पृथिव्यै । ददातु ततोऽहम् । मातापितरौ पश्येयम् । अनया गतोत्तरेति।
अग्नेयं प्रथमस्यामृतानां मनामहे चारुं देवस्य नाम ।
स नो मह्या अदितये पुन त्पितरं च दशेयं मातरं च ॥२॥ अभि त्वा देव सवितुरीशान वायीणाम् । सदावन्मागमीमहे ॥३॥
अभि त्वा देव । अभियाचामहे । देव ! सवितः! त्वाम् । धनानाम् । ईश्वरम् । नरपशोरात्मीयं भागम् । सदा। रक्षितः।
१. तस्य D.
पुनर्ददातु यथाऽन्या देवता अपि २. शुनःशेपं M.
स्तुमः Sk. ३. Omitted by P.
१२. कुतो D. इतो P. ४. प्रप्रजा० P.
१३. ०पिततोरा D. ५. पृच्छन्ति D.
तेन दानेनाहममृतः सन् पितरं मातरञ्च ६. तदानीं P.
पश्ययम् Sy. ७. तस्य M.
१४. अनया यमनया P. कः प्रजापतिः ... कस्य प्रजापतेः | १५. देवं D.
सर्वप्राणिनां सुखतमस्य Sk. १६. वरणीयानां धनानाम् Sy. ८. उच्चार च म. P. स्तुमः Sk. वरणीयानामीश्वरमायुरादीनाम् Sk. ६. स्व P.
१७. ० रास्मीयं P. १०. को देवो मां मुमूर्षुमपि महत्यै पृथिव्यै १८. भजनीयं धनम् Sy. आयुषो भागम् । ... दद्यात् Sy.
तद्धि सर्वप्राणिनो भजन्त इति। आयुर्वा ११. स्तुतः सः अस्मभ्यं महतेऽदीनत्वाय पुन- तवंशं वा ईमहे । योऽन्यतमो भाग
रायुर्ददातु। महददीनत्वमिति। अमि उच्यते Sk. वा । येनाहमेषां वशवर्तितामतीतः १६. क्षित P. क्षिता (?) D. सन् पुनरपि महददीनत्वं गच्छामीति मरणादिभ्यः सर्वदा प्राणिनां रक्षितः वा। अदितिर्वाग्वा। महतीं वाचं Sk.

Page #154

१.२.१३.५. ]
[ I.24.5. यश्चिद्धि त इत्था भगः शशमानः पुरा निदः । अद्वेषो हस्तयोर्दधे ॥४॥
यश्चिद्धि। ये एवंविधः। भगः । सर्वेरेव स्तूयमानः। द्वेष्ट्वर्जितः । निन्दितुर्मनुष्यात् । पूर्वमेव । स्तोतुर्हस्तयोः । इत्थम् । निदधे । उत्तरत्र सम्बन्धः ।
१४
भगंभक्तस्य ते वयमुर्दशेम तवाव॑सा । मूर्धानं राय आरभे ॥५॥
भगभक्तस्य। तेन भाग्येन संभक्तस्य । तव। वयम् । रक्षणेन। उद्वयाप्नुमः। धनस्य। परमं पदम् । आरब्धुम् ।
१. यच्चिद्धि P. D.
अर्थयोजना पूर्वानपेक्षया। इत्थाऽ२. यं D.
मुत्रार्थे। भगो धनम्। यत्तवामुत्र ३. भागः D.
स्वर्गे धनं तत् स्तुवन्नहं मन्निन्दितुः भजनीयः Sk.
पूर्वं द्वेषवजित आत्मनो हस्तयोः ४. ०रपि D.
धारयेयम्। मह्यं तद् दद्याः। यद्वृत्ते५. द्वेव० P.
नासम्बन्धात् छान्दसत्वान्निधाताभाव निन्दायाः पूर्व स्वकीयत्वेन व्यवस्थिते |
इति व्याख्येयम् Sk. सति तदानीं द्वेषरहितः Sy.
६. निदधातु P. नहि कस्यचित्प्राणिन आयुस्तदंशं वा | १०. V. M. ignores चित् । हि। ते। द्वेष्टि। कदा पुनरायुर्भागमायुरेव ११. धनेन संयुक्तस्य Sy. वाभियाचध्वे Sk.
__भगो देवस्तेनापि सेवितस्य। भजनीयेन ६. निन्दितुं M.
हविषा स्तुत्या वा नृभिश्च सेवितस्येति अत्यन्तनिन्दितात् तिर्यक्पशुसदृशा
वा Sk. न्मरणात् पुरा। यावत् तिर्यपशवद- १२. कव D. त्यन्तकुत्सितं विशस्यमाना म्रियामहे। १३. चयं P. D. M. निन्दतिविंशसनार्थ एव वा। पुरा | १४. उद्याप्तुमः M. विशसनात्। विशसितुर्वा । यावन्न उध्याप्तुं .... मः D. विशस्यामह इत्यर्थः Sk.
त्वदीया वयमतोऽप्यूर्वमायुः प्राप्नु७. तुर्ह० P.
याम। तव पालनहेतुना। त्वयाऽतो तव हस्तयोः Sy.
मरणाद्रक्षिताः सन्त इत्यर्थः Sk. हे सवितः यस्तव हस्तयोर्निहितः Sk. १५. उत्कर्षम् Sy. मूर्धानं च प्राप्नुयाम। ८. P. reads हस्तयोतित and D. ___उत्कृष्टं च धनमुपभोगान् यागान् वा
reads हस्तयोरितं for हस्तयोः। आरब्धुमुपभोक्तुं यष्टुं वा Sk. इत्यम्।
| १६. आरब्धाः P. स इत्थंभूतः। इत्था सत्ये। अवि- आरब्धाम् M. D. संवादः। ... एवमन्यथा वास्या १७. V. M. ignores ते।

Page #155

I.24.7. ]
[ १.२.१४.२.
न॒हि ते॑ च॒त्रं न सहो॒ नम॒न्युं वय॑श्च॒नामी प॒तय॑न्त आ॒पुः । नेमा आपो॑ अनिमि॒षं चर॑न्ति॒र्न ये वात॑स्य प्रमि॒नन्त्यभ्व॑म् ॥६॥
१००
नहि ते। नहि। तव वरुण ! बलम् अभिभवसामर्थ्यम् । शत्रूणामभिमननं च। महता
४
५
वेगेन पतयन्तः । श्येनादयः । अपि । आपुः । न च । इमाः । आपः । सततम् । चरन्त्यः । न च । ये
१०
पर्वतादयः । वातस्यापि । महत्ताम् । प्रहिंसन्ति ।
अ॒बुध्ने राजा॒ वरु॑णो॒ वन॑स्यो॒र्ध्वं स्तूप॑ ददते पू॒तद॑क्षः । नी॒चीनः स्थुरु॒परि॑ बु॒ध्न ए॑षाम॒स्मे अ॒न्तनि॑हि॑ताः के॒तव॑ः स्युः ॥७॥
૧૧
१२
१३
१४
अबुध्ने राजा। अमूलेऽनालम्बनेऽन्तरिक्षे । वरुणः । राजा । तेजस उदकस्य वा । सङ्घातम् । ऊर्ध्वम् । धारयति । शुद्धबलः। ते च रश्मयो नीचीनाग्राः । तिष्ठन्ति । तेषामेषाम्। मूलम् । उपरि
१७
q=
२०
१. वरुणश्चात्रोक्तस्थान आदित्यः Sk. २. बलमिवभवसामर्थ्यं P. त्वदीयं शरीरबलम् । त्वदीयं पराक्रमं तव सामर्थ्यम् Sy.
धनबलं वा सेनालक्षणम् । सेनापतिः •. सहः शारीरं बलमपि Sk.
३. त्वदीयं कोपमपि । त्वयि क्रुद्धे सति सोढुमशक्ता इत्यर्थः Sy. नापि क्रोधम् Sk.
४. वतयन्तः P. पक्षिणोऽप्यमी गच्छन्तो
न प्राप्नुवन्ति • अतिमहत्त्वा तवैतानि न प्राप्युः Sk.
५. P. and D. read व्यापु: for अपि । आपुः ।
६. वायोर्गतिविशेषाः Sy.
७. पर्वत पर्वानिव भावयो P. ८. ये वायोहिंसन्ति गतेर्महत्त्वात्तेऽपि न । मरुतो मनआदयो वा । . वयांस्यापोऽतिवेगवन्तोऽन्येऽपि त्वत्क्षत्रहो मन्यूनामन्तं न प्रापुः । Sk. ६. वेगम् Sy.
१०. ०सति P.
अतिक्रमं कर्तुं न शक्ता
इत्यर्थः Sy. ११. नबलेनान्त० P.
बुधनमधोभागः । स इतरयोर्भागयोराश्रयः । बुधनत्वाश्रयत्वयोः संबन्धाद् बुधनशब्देनाश्रयो लक्ष्यते । अबुध्नेऽनालम्बनेऽन्तरिक्षे Sk.
१२. ईश्वरो दीप्तो वा Sk.
१३. आमि ङस् । रश्मीनाम् Sk.
१४. संयातम् P. D. M.
१५. ऊर्धम् D. ऊर्द्धम् P. १६. धारगति D.
१७. शुद्धञ्चलः P.
१८. रमयो P.
१६. नीवीनाग्राः । M. अधोमुखाः Sk.
for
२०. P. reads तिष्ठन्तेषामेषा तिष्ठन्ति । तेषामेषाम् । D. reads तेषामेषा for तेषामेषाम् ।
एषां वनानां स्तूपमबुध्ने ख आदित्य - मण्डलस्योर्ध्वं नीचीनांश्च भुवि रश्मीन् धारयति । परः पादोऽन्यार्थः । तत्सम्बन्धार्थं यत्तदौ स्तः Sk.

Page #156

१.२.१४.३. ]
भवति । अस्माकम् । अन्तरमृतानाम् । निहितानि । भवन्तु ।
१०१
प्रज्ञानानि ।
उ॒रुं हि राजा॒ वरु॑णश्च॒कार॒ सूर्या॑य॒ पन्था॑मन्ये॑त॒वा उ॑ । अ॒पद् पादा॒ प्रति॑धातवेऽकरु॒ताप॑व॒क्ता हृदया॒विध॑श्चित् ||८||
१. तथा सति प्रज्ञापकाः प्राणा... अस्मासु स्थापिताः स्युः, मरणं न भविष्यतीत्यर्थः Sy.
२. M. reads भवतास्माकं for भवति । अस्माकम् ।
३. P. reads अदृतानान्निनितानि M. reads अम्याकानाभिहितानि for अमृतानाम् । निहितानि । य इदं करोति तस्य प्रसादेनास्माकं मनसि निहिताः प्रज्ञाः स्युः । अभि शे । जीवनाशेयम् । जीवत एवान्तः प्रज्ञाः स्युर्न मृतस्य । अथवा 'पिशरचक्षश्च केतवः ।' इति रश्मौ । ते प्रज्ञानात्मकाः । ते चक्षुद्वरिणान्तन भवेयुः । चक्षुषा रश्मीन् पश्येमेति प्रार्थ्यते । मुमूर्षूणां हि चन्द्रमा इव आदित्यो दृश्यते । न रश्मिप्रादुर्भावः । आदित्यरश्मिदर्शनद्वारेण चिरजीवित्वमाशास्यते Sk.
४. तस्यानुपूर्वेण गन्तुम् । सूर्योऽन्वेतीत्येवमर्थं खे उरुं पन्थानं कृतवानित्यर्थः Sk.
५. वार्थानम् P.
६. अनालबलन्त० P.
पादरहिते Sy. यत्र पदं निधातुं न शक्यतेऽप्रतिष्ठितत्वात् तदपद मन्तरिक्षम् ।
उरुं हि। विस्तीर्णम् । हि। राजा । वरुणः । चकार । सूर्यस्य । गमनार्थम् । पन्थानं ततोऽ
9
C ह
१०
यम्। अनालम्बनेऽन्तरिक्षे। कृतवान् । सूर्यस्य । पदानि । प्रतिधातुं पन्थानं सोऽयम् । हृदयाविधः। शत्रोरपवक्ताऽस्तु पराभवत्वयमिति वदतु ।
१३ १४ १५
[ I.24.8.
तत्रात्मीयौ पादौ निधातुं करोति । •. अप्रतिष्ठितेऽप्यन्तरिक्षे निधत्ते Sk.
पादौ
७. पादौ प्रक्षेप्तुम् Sy. ८. प्रतिधात्वं D. ६. पन्धा P. पूर्वत्र रथस्य मार्गः, अत्र
पादयोरिति शेष: Sy. यद्वा-अपदे यूपे बद्धेन मया गन्तुमशक्ये भूप्रदेशे पादौ प्रक्षेप्तुमुपायं बन्धविमोचनरूपं करोत्वित्यर्थः Sy.
१०. धोयं P.
११. 'दुर्धियो हृदयाविधः । इति शत्रौ ।
परुषवचनायोग्य व्यवहारसमाचरणादिभिर्यो हृदयं विध्यति तस्य । अपेत्य वक्ता
वा
अपवक्ता । वक्तुं समर्थेभ्यः पृथग्भूय एक एव वक्ता यावत् किञ्चिद् दुर्वचस्तस्य सर्वस्य । हृदयाविधः । चिदपौ ङसो निर्देशात् सकाशादिति च । यो हृदयं विध्यति । विध सम्यग् ज्ञाने । हृदयेन वा । तस्यापि सकाशात् । हृदयज्ञस्यापि सकाशादपेत्य दुर्वचनीयस्य वक्तेति वा Sk.
१२. ०वत्तास्तं D. ० वक्तास्त्व P.
शत्रोरप्यपवक्ता, अपवदिता, निराकर्ता भवतु Sy. १३. पर भावत्वयमिति P. परादवत्वयमिति M.
१४. वदत्य P.
१५. V. M. ignores उ । उत । चित् ।

Page #157

१०२
[ १.२.१४.५.
I.24.10. ]
शतं ते राजभिषजः सहस्रमुर्वी गंभीरा सुमतिष्टे अस्तु । बाधस्व दूरे निऋतिं पराचैः कृतं चिदेनः प्र मुमुग्ध्य॒स्मत् ॥६॥
शतं ते। शतम् । ते। राजन् ! भैषज्यानि । सहस्रं च । विस्तीर्णा । गम्भीरा मद्विषया। सुमतिः। तव । अस्तु । स त्वम् । अस्मत्तः। कृच्छम् । दूरे। पराझमुखम् । बाधस्व । कृतम्। च पापम्। प्रमोचयेति।
अमी य ऋक्षा निहितास उच्चा नक्तं ददृश्रे कुह चिदिवेयुः । अदब्धानि वरुणस्य बृतान विचाकशचन्द्रमा नक्तमेति ॥१०॥
अमी य ऋक्षाः। नक्षत्राणि। रात्रौ। दृश्यन्ते। क्व तानि। दिवा। गच्छन्ति तथा। दीप्यमानः। चन्द्रः। रात्रौ। गच्छति। भवति च दिवा तिरोहितस्तानीमानि। शत्रुभिरहिंसितानि। वरुणस्य । व्रतानीति ।
१३
१. शतं ते omitted by M.
क्वापि गच्छन्तीति।...चिदपौ। कुहचिद् २. सहस्रमपि Sk.
दिवा इति समानाधिकरणे वा। आङम३. भेषज्यानि M. P. adds भैषज्यानि ध्याहरतीयश्च। क्वचिदहन्यागच्छन्ति। सहस्रं च before भैषज्यानि।
क्वचिदेवाहनि दृश्यन्ते। न सर्वेष्वहस्सु। बन्धनिवारकाणि शतसंख्याकान्यौषधानि यदा सूर्यस्य समस्तग्रहणं भवति तदेव वैद्या वा सन्ति Sy.
नक्षत्राणि दृश्यन्तेऽहनि Sk. अस्मदादीनामार्तानां जीवनोपाया १३. M. reads यदि वा for च दिवा। एतद्वन्तो वैद्या वा Sk.
१४. इति omitted by P.. ४. तवास्मदनुग्रहबुद्धिर्गाम्भीर्योपेता स्थिरा- कर्माणि। वरुणः ... तान्येतानि
स्तु Sy. अन्यर्दुरवगाहा च शोभ- नक्षत्ररूपाणि करोति। कथम्। वरुणो नानुग्रहात्मिका बुद्धिस्तवास्मास्वस्तु। हि दिवा स्वभासा नक्षत्राणां भासः अस्मदनुग्राहको भव Sk.
छादयति। न रात्रौ। ततो रात्रौ दर्श५. गम्भीरा मद् is missing in M. नमहन्यदर्शनं तेषाम्। नैषामेव । ६. अस्मदनिष्टकारिणीं पापदेवताम् Sy. चन्द्रमसोऽपि दीप्तिर्वरुणकर्मणा। मृत्युदेवतां निऋतिम् Sk.
काश दीप्तौ। शत च। विविधं दीप्य७. दूरमपराङमुखं P. and D.
मानश्चन्द्रमा रात्रावागच्छति । ___ अस्मत्तो व्यवहिते देशे स्थापयित्वा Sy. एषोऽपि वरणकर्मणा। कथम। तदीयो ८. दूरं गमय Sk.
ह्येको रश्मिः सुषुम्णाख्यः। स चन्द्रमसं ६. प्रकर्षेण मुक्तं नष्टं कुरु Sy.
दीप्यते। तेन । अथवा य इति व्यत्ययेन ____अपनय Sk.
बहुवचनं पुंल्लिङ्गता च। ददृश्रे, १०. ऋक्षाः स्तृभिरिति नक्षत्राणाम्। नक्ष- ईयुः, एति, इति क्रियाभिरेव सम्ब
त्राणि नक्षतेगतिकर्मणः।... ऋक्षा ध्यते। न ऋौर्यदिमानि नक्तं दृश्यन्ते
उदीर्णानीव ख्यायन्ते। N.3.20. यच्च दिवा क्वापि गच्छन्ति यच्च चन्द्र ११. सप्त ऋषयः। यद्वा ऋक्षाः सर्वेऽपि एति दीप्त एतानि त्रीण्यपि वरुणस्यानक्षत्रविशेषाः Sy.
हिसितानि कर्माणि Sk. १२. क्वापि गच्छेयुः, न दृश्यन्त इत्यर्थः Sy. | १५. V. M. ignores अमी। ये। निहि
दिवा नैतानि दृश्यन्ते। अतो न जानीमः । तासः। उच्चाः। चित्।

Page #158

१०३
१.२.१५.३. ]
[ I.24.13. तत्त्वा यामि ब्रह्मणा वन्दमानुस्तदा शास्ते यज॑मानो हविभिः । अबळमानो वरुणह बोध्युरेशंस मा न आयुः प्र मोपीः ॥११॥
तत्त्वा यामि । तत् । त्वाम् । अहम् । याचामि । स्तोत्रेण । वन्दमानः । तदेव च । आशास्तेज्यं च हरिश्चन्द्रः । यजमानः । हविर्भिस्तत् त्वम् । अत्रुध्यन् । वरुण ! इह । बुध्यस्व तदाह। बहुस्तोत्र!। मा। अस्माकम् । आयुः । प्रमोषीरिति।
तदिन्नक्तं तद्दिवा मामाहस्तदयं केतो हृद आ वि चष्टे । शुन शेपो यमद्गृभीतः सो अस्मानाजा वरुणो मुमोक्तु ॥१२॥
तदिन्नक्तम् । तद् । एव । नक्तं । तद् । दिवा। मह्यं । सर्वे कथयन्ति-वरुणस्त्वां मोक्तुमीष्ट इति । तद् । एव । हृदयस्य । च । प्रज्ञा । मह्यं विचष्टे-ममापि तथा बुद्धिर्भवति । यूपे बद्धः शुनःशेपः। यं देवम् । आहूतवान्। सः। राजा। वरुणः । अस्मान् । मुमोक्तु ।
शुनःशेपो ह्यहृद्गृभीतस्व॒िष्वोदित्यं द्रुपदेषु बुद्धः । अवैनं राजा वरुणः ससृज्याद्विद्वाँ अदब्धो वि मुमोक्तु पाशान् ॥१३॥ शुनःशेषः। शुनःशेषः। ह्ययम् । आहूतवान् । गृहीतः । त्रिषु। यूपस्य स्थानेषु । बद्धः।
१. P. and D. read तत्वा for तत् त्वा ब्राह्मणावा त्वद्विदःप्राणाधिदेवतावा Sk. २. P. and D. read तत्वाम् for तत्। १२. तदेव कर्तव्यत्वेनाविचष्टे। सर्वतो विशेषेण त्वाम् ।
३. वन्दमानास्तु प्रकाशयति Sy. आभिमुख्येन कथयति । देव P. D. M. तदायुरेव Sk.. हृदयेनाप्यहं तदेव जानामीत्यर्थः। किं ४. अनादरमकुर्वन् । 'हेड अनादरे' Sy. पुनस्तद् वरुण आर्तानामातिहर इत्ये
प्रार्थयते Sk. ५. P. D. and M. तल्लोकतः स्वतश्च जाने Sk.
read तत्वम् for तत् त्वम्। स त्वम् S. १३. बन्धः M. १४. अयं M. ६. इह कर्मण्यवस्थायां वा वर्तमानयो- | १५. अस्मान् शुनःशेपान् Sy. रावयोः Sk.
१६. बन्धान्मुक्तं करोतु Sy. ७. बहुभिः स्तुत्य ! Sy.
१७. ०शेफं D. ०शेप M. १८. ०शेफः D. ८. P. reads बहुस्तोत्रास्माकं and M. | शेपे M. १६. ह्यसम् P. २०. बन्धनाय
बहुस्तोत्रमस्माकं for बहुस्तोत्र! मा। गृहीतः Sy. २१. पशोस्त्रिषु बन्धनं न अस्माकम्।
युज्यते । तत् पुरुषपशुत्वात् । न चेद् विश६. तदित्तदेव वरुणविषयं स्तोत्रम् Sy. सने निश्चलो न स्यादिति पादयोः कट्यां १०. मह्यं शुनःशेपाय Sy. ११. सर्व M. च बध्यते Sk. २२. द्रोः काष्ठस्य यूपस्य
कर्तव्यत्वेनाभिज्ञाः Sy. मह्यमाहुर्ऋषयो । पदेषु प्रदेशविशेषषु Sy. २३. वधः P.

Page #159

१०४
I.24.15.]
[ १.२.१५.५. अदितेः पुत्रम् । तम् । वरुणः । अवसृजतु । विद्वान् । अहिंसितः । पाशान् । विमुमोक्नु पाशविमोचन फलमवसर्गस्य।
अव ते हेळो वरुण नमोभिरव यज्ञेभिरीमहे हविभिः । क्षय॑न॒स्मभ्यमसुर प्रचेता राजन्नेनीसि शिश्रथः कृतानि ॥१४॥
अव ते हेळ:। अवगच्छत्विति । याचामहे । विनाशयामः । तव । वरुण ! नमस्कारैः। क्रोधम् । अव । यज्ञैः । हविभिश्च । निवसन् । अस्मदर्थम् । बलवन् ! प्राज्ञ ! राजन्! कृतानि । पापानि । विनाशय।
उदुत्तमं वरुण पार्शमस्मदाधमं वि मध्यमं श्रेथाय । अथा वयमादित्य व्रते तवानागसो अदितये स्याम ॥१५॥ उदुत्तमम् । उत्तमम् । वरुण ! पाशम्। उच्छ्लथय । अस्मत्तः । मध्यमम् । विश्लथय ।
___२१
१. भीतो D. अदितो P.
पनीतहेळस्त्वम्। क्षि निवासगत्योः । २. वरुण D.
निवसन् इहागच्छन् वा Sk. होति यच्छब्दात् तच्छब्दश्च । १४. अस्मद्दक्षं M. तस्मादार्तानुकम्पत्वादेनं शुनःशेपं राजा १५. बलवत् P. D. M. वरुणोवसृज्यात् । अवसर्गोऽभ्यनुज्ञा । अनिष्टक्षेपणशील Sy. जीवत्वयं मैनं मारयतेत्येवमनुजानीया- असवः प्राणाः। मतुपि रः। प्राणबदित्यर्थः Sk.
लवन् ! Sk. ३. अनुज्ञायास्मदातां वा जानन् Sk. | १६. प्राज्ञा M. ४. सिता P.
१७. दीप्त ईश्वरो वा Sk. ५. पाशात् P. D.
१८. पापानि श्लथय। अस्माभिः कृतानि ६. विमोक्तु D.
मन्दविपाकानि कुरु। पूर्वकृतपाप७. ०विमुमोधनं P.
रेवाह बन्धनमरणे प्रापितः। तान्य८. V. M. ignores राजा
तोपि तावत् शिथिलय येन पुनरीदृशं ९. हेला D.
दुःखं न प्राप्नुयाम्। एनांसीति पाशा १०. ०तीति P.
एव वाऽभिप्रेताः। अस्मत्पित्रा कृतान् ११. वरुणं परितोष्य क्रोधमपनयामः Sy. पाशान् शिश्लथो मुञ्च Sk. अपनयामः Sk.
१९. ०शयः M. शिथिलानि कुरु Sy. १२. ०शयामासः M.
२०. ग्रीवायां बद्धमूर्ध्वम् Sk. १३. अस्मिन् कर्मणि निवसन् Sy. २१. अश्वथय P. उच्छ्व थय M.
नमस्कारस्तुतिसोमयागपुरोडाशादिभिर- | २२. कट्यां बद्धमपि Sk. २३. विश्लिषय P.

Page #160

१.२.१६.२. ]
[ I.25.2.
१
8
अवश्लथय। अवमम्। अत ऊर्ध्वम् । अदितेः पुत्र ! त्वत्स्वामिके । ससन्ध्यावन्दनादिके व्रते ।
1
१० ११
प्रमादरहिताः । अस्यं पृथिव्यै । स्यामामृताः सन्तः ।
१०५
I. 25.
यच्चि॒द्धि ते॒ विशो॑ यथा॒ प्र दे॑व वरुण व्र॒तम् । मनी॒मसि॒ द्यवि॑द्यवि ॥ १ ॥
यच्चिद्धि। यत्। वयम्। तव। अन्यमनुष्यवत्। असत्यस्तेयादिकरणाद् व्रतम् ।
१६
१५
१७
१३
अन्वहम् । हिंसामस्ततस्त्वां स्तुम इति सूक्तोपक्रमेषु क्रियापदमनेकत्र न दृष्टमिति ।
१. M. reads अव मम् for अवश्लथय । अवमम् । पादयोर्बद्धम् Sk.
२. अतजूर्धम् P.
मानौ वधाये नवे जिहीका॒नस्य॑ रीरधः । मा हु॑णा॒नस्य॑ म॒न्यवे॑ ॥२॥
२१
२२
मा नो वधाय। मा । अस्मान्। आयुधाय । हन्त्रे । क्रुद्धस्य स्वभूताय । वशं नय ।
अथ पाशत्रयविमोक्षानन्तरमेव Sk.
३. अभितो D. अदित्ये P. ४. वृत्र P. ५. त्वं स्वामिके P.
६. ससध्यवन्दनादिक P.
त्वदीये कर्मणि Sy. तव यागकर्मणि त्वद्देवत्येऽस्मिन् यागे Sk. व्रतमिति कर्मनाम । निवृत्तिकर्म वारयतीति सतः । इदमपीतरद् व्रतमेतस्मादेव वृणोतीति सतः । अन्नमपि व्रतमुच्यते यदावृणोति शरीरम्। N. 2. 13.
७. अपराधरहिता: Sy. अपगतपापाः Sk. ८. खण्डन राहित्याय Sy. वागर्थम् Sk. 8. M. reads पृथिव्यस्था माता for पृथिव्यै । स्यामामृताः । १०. सन्ता P. ११. Ms. D. puts the figure ॥२४॥
here to indicate the end of the twenty-fourth hymn. No such number is given in P. and M. १२. अयं P. D.
१३. हे वरुण यथा लोके विशः प्रजाः कदा
चिप्रमादं कुर्वन्ति तथा वयमपि ते तव सम्बन्धि यच्चिद्धि यदेव किञ्चिद् व्रतं कर्म द्यविद्यवि प्रतिदिनं प्रमिनीमसि प्रमादेन हिंसितवन्तस्तदपि व्रतं प्रमादपरिहारेण साङ्ग कुर्विति शेष : Sy. १४. यागकर्म Sk.
१५. ० मंस्तत D. प्रमादेन करणमस्य यागस्य हिंसा यद्यप्यन्यमनुष्यवद् अहन्यहनि प्रमादेन यागं कुर्मस्तथापि मास्माकं तापाय हननाय च पूर्वक्रुद्धस्य वशं नैषीरिति वा Sk.
१६. ०पमेषु P. १७. Omitted by M. १८. V. Mādhava ignores चित् ।
हि । प्र । देव । वरुण ।
१६. आधाय M. तापाय Sk.
त्वत्कर्तृकाय वधाय Sy.
२०. हन्तुः पापिहननशीलस्य तव सम्बधिने Sy. हननाय Sk. २१. अनादरं कृतवतः Sy.
२२. संसिद्धान् विषयभूतान् मा कुरु Sy. योऽस्मान् ताडयति मारयति च तस्य पूर्वक्रुद्धस्य मा वश्यान् कार्षीः Sk.

Page #161

I.25.5. ]
[ १.२.१६.५. मा च। हणानस्य। मन्यवे। हिंसापरो हृणानः।
वि मृळीकार्य ते मनौ रथीरश्वं न सन्दितम् । गीविरुण सीमहि ॥३॥ ___वि मुळीकाय । सुखार्थम् । सारथिः। बद्धम् । इव। अश्वम्। तव क्रुद्धम्। मनः। स्तुतिभिः। विमोचयाम इति ।
परा हि मे विमन्यवः पतन्ति वस्यइष्टये । वयो न वसतीरुप ॥४॥ ___ परा हि मे। मम। विविधा इच्छाबुद्धयः । श्रेयइच्छार्थ वरुणं राजानं प्रति। परापतन्ति । यथा। पक्षिणः । आवासस्थानान्यनुभूतानि। उपगच्छन्ति।
कदा श्रियं नरमा वरुणं करामहे । मृळीकायोरुचक्षसम् ॥५॥ ___कदा क्षत्रश्रियम् । बलं यत्र यत्र । कदा तम्। नेतारम्। वरुणम् । अभिमुखं कुर्मः । सुखार्थम्। बहूनां द्रष्टारम्।
१
॥
१. भणानस्य M. क्रुद्धस्य Sy. इदानीं चने। विमुञ्चामः। षोऽन्तकर्मणीति
क्रुध्यतः। यः साम्प्रतमेव क्रोद्ध- श्यनि। षिक् बन्धने इत्यस्यैव वा। मिच्छति तस्यापि क्रोधार्थ मास्मान् विगतबन्धनं कुर्मस्त्वन्मनः Sk. वश्यान् कार्षीः Sk.
5. V. Mādhava ignores atur २. मन्यवेहिस्वामिके सन्ध्यावन्दनादिके व्रते | ६. भि P. १०. क्रोधरहिता बुद्धयः Sy.
प्रमादरहिता अस्यै पृथिव्यै स्यामामृता- | ११. विधा P. D. १२. बुद्धय P. कामाः स्सन्तः यच्चिद्धि यद्यन्तवान्यमनुष्यवत् Sk. १३. श्रेयस M. अतिशयेन असत्यस्तेयादिकरणाद्वततमन्वहं हिंसा- वसुमतो जीवनस्य प्राप्तये Sy. वसुनः। मस्ततस्त्वां स्तुम इति सूक्तोपक्रमेषु प्राप्तये । इष् गतौ। धनस्याधिगत्यै Sk. क्रियापदमनेकत्र दृष्टमिति मा नो वधाय | १४. विविधं त्वां प्रति प्राप्नुवन्ति Sk. मास्मानायुधाय हन्त्रे ऋद्धस्य स्वभूताय । १५. S.omits अनुभूतानि.
वशन्नयो मा च हृणानस्य मन्यवे P. १६. V. Madhava ignores हि ३. आत्मनो जीवितलक्षणाय सुखाय Sk. Pu. Omitted by M. S. adds sit: ४. रथस्वामी Sy. रथे सम्यग् बद्धमश्वं after यत्र यत्र। बलसेविनम् Sy.
रथीर्यथा विमोक्ष्यति तद्वत् Sk. क्षत्रं बलधनयोः। तद्यत्र श्रयति तम् । ५. सम्यक् खण्डितं दूरगमनेन श्रान्तम् । बलवन्तं धनवन्तं वा Sk.
यथा स्वामी श्रान्तमश्वं घासप्रदानादिना | १८. कद P. १९. नराकारम् Sk.
प्रसादयति तद्वत् Sy. ६. क्रुद्ध P. २०. अस्मिन्कर्मण्यागतं करवाम Sy. ७. विशेषेण बध्नीमः, प्रसादयाम इत्यर्थःSy. २१. मज्जीवनसुखाय Sk. २२. बहुदर्शनं वा
विगतान्तकर्मा करोमि। वेः स्यतिविमो- विमोचनविलम्बनात् परिदेवनषा Sk.

Page #162

१०७
१.२.१७.३. ]
[ I.25.8. तदिसंमानाशाते वेनन्ता न प्रयुच्छतः । धृतव्रताय दाशुपै ॥६॥
तदित्समानम्। तदानीम् । एव । सह। आगच्छतो मित्रावरुणौ। कामयमानौ। नच। प्रमाद्यतः। धृतकर्मणे। यजमानाय कर्मपौष्कल्यार्थमिति । वेदा यो वीनां पदमुन्तरिक्षेण पतताम् । वेदं नावः समुद्रियः ॥७॥
वेदा यः। प्रजानाति । यः । अन्तरिक्षेण । गच्छताम् । पक्षिणाम् । आवासस्थानं यत्र सायं वसन्ति । वेद च। नावः । समुद्रेण गच्छन्तीर्मनुष्यास्तु पततः पश्यन्ति विसृज्यमानाश्च नावो ननु तेषामावासं नच विसर्गस्थानमिति। वेद मासो धृतव्रतो द्वादश प्र॒जाव॑तः । वेदा य उपजायते ॥८॥
२०
नेत्र
मासः
। वेद । द्वादश। मासान् । धुतसन्ध्यावन्दनादिकर्मा। स्वे स्वे काले प्रजाय
३
.
मानानृतुलिङ्गः। त्रयोदशमुपजायमानमधिमासं च । वेत्ति।
१. तत्र अमानं P.
८. वेदा यः missing in M. २. तदित्-अस्माभिर्दत्तं तदेव हविः Sy. ६. S. omits यः ।
यजमानो यद्धविर्ददाति तत् Sk. १०. P. D. and M. read प्रजानामि३. साधारणम् Sy.
त्यन्तरि० for प्रजानाति। यः। साधारणं मित्रावरुणयोः Sk.
अन्तरि०। ११. ० रिक्षे M. ४. आगच्छंती D. M. आगच्छत P. | १२. पांसुवर्जितत्वाद् दुर्जेयमपि वीनां चान्येषां
तौ व्याप्नुतो भक्षयतो वा। अशू व्याप्तौ। | च पदं जानाति Sk. अश भक्षणे Sk.
१३. वदन्ति M. ५. यजमानः केवलाय वरुणायैव ददाति १४. गच्छन्तों M. गच्छन्त्यर् P.
चेदवश्यमुभावप्याशाते न प्रमाद्यतः। | समुद्रे भवाया अपि नावः पदं च यो ... अथवा आशाते इति लोटि वेद Sk. लट् ... आवां हरिश्चन्द्रशुनःशेपौ | १५. मनुष्यस्तु P. १६. वततः P. तत्साधारणमायुरश्नवावहै कामयमानौ । १७. पश्यन्ती M. न प्रमाद्यावः। अत्रापि तस् वसि। यागे | १८. M. reads न इत्येषां for नतु तेषां। स्तुतौ। यतः स्वकर्मणां परित्यक्त्रे १६. मास M. २०. द्वेद M. स्तोतृभ्यः कामानां दात्रे च वरुणाय यो २१. मासाद् P. मासश्चन्द्रमाः। 'वृको मासः' यागः स्तुतिर्वा तत्र यतो न प्रमाद्यावस्तत- इति चन्द्र। द्वादशमासा एवात्र Sk. आयुरश्नवावहै Sk.
२२. ०कर्म P. M. स्वीकृतकर्मविशेषः Sy. ६. अपरित्यक्तकर्मणेयजमानायोपकर्तुम् Sk. अपरित्यक्तकर्मा Sk. ७. अर्थमिति is missing in M. S. | २३. ० सृतु. M. तदोत्पद्यमानप्रजायुक्तान् reads oपौष्कलार्थमिति
Sy. प्रजासहितान् Sk.

Page #163

I.25.12. ]
१०८
[ १.२.१८.२. वेद वातस्य वर्तनिमुरोॠष्वस्य॑ बृहतः । वेदा ये अध्यासते ॥६॥
वेद वातस्य। वेद । वायोः। आवासस्थानम् । विस्तीर्णस्य । दर्शनीयस्य । महतः। वेद च। नक्षत्राणि यानि दिव्यध्यासते। नि प्रसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्या स्वा । साम्राज्याय सुक्रतुः ॥१०॥
निषसाद । निषीदति । घृतकर्मा । वरुणः । गृहभूतासु नदीषु । साम्राज्यं कुर्वन् । सुप्रज्ञः।
अतो विश्वान्यद्भुता चिकित्वाँ अभि पश्यति । कृतानि या च का ॥११॥
अतो विश्वानि । अ
गादेवंजातीयकानि। विश्वानि। आश्चर्याणि। प्राज्ञः।
अभिपश्यति यान्यनेन। कृतानि। यानि। च। कर्तव्यानि । स नौ विश्वाहा सुक्रतुरादित्यः सुपथा करत् । प्र ण ायूंषि तारिषत् ॥१२॥
स नो विश्वाहा। सः। अस्मान् । सर्वदा। सुक्रतुः। आदित्यः। शोभनेन पथा। कृणोतु । अस्माकम् । आयूंषि च। प्रतारयतु।
१. मार्गम् Sy; Sk.
१०. शोभनकर्मा Sy. सुकर्मा सुप्रज्ञश्च Sk. २. गुणैरधिकस्य Sy. महतो बलवतो ११. V. Madhava ignores आ
महतो वेगेन शीघ्रस्य। ऋष्वबृहतौ । १२. लोकानां शुभाशुभकर्माणि Sk. महति व्याप्तौ बले वेगे चेमे। १३. ज्ञाता Sk. व्याप्तस्य महाबलवतो महावेगवत १४. ० पश्यन्ति P इत्यर्थः Sk.
३. देव P. १५. लोकपालत्वाद् वरुणः ... ४. ये देवाः Sy. य उपर्यासते देवादय- यस्य प्राणिनो यानि शुभाशुभानि तस्य
स्तांश्च यो वेद तस्मै वरुणाय न तत्फलदानार्थ प्रतिपाल्यते Sk. प्रयुच्छतः। तदयागान् स्तुतीश्च कुर्व १६. विश्वाह P. एव Sk.
५. सनि P. १७. य इदं करोति सः Sk. ६. P. and D. add स before १८. सर्वता M. निषीदति। निषण्णवान् । य एतानि | १६. सुप्रज्ञः सुकर्मा वा Sk.
वेद स निषसादेति वा Sk. २०. शोभने P. अस्मान् . . . शोभनमार्गेण ७. सर्वेषां वा यज्ञस्य वा लोकपालत्वात् Sk. ___ सहितान् करोतु Sy. ८. देवीषु प्रजासु Sy. गृहेषु Sk. नयतु। सर्वदाऽभिप्रेतेषु तं तं पन्थानमुप६. कुर्वत् P. D. प्रजानां साम्राज्य- दिशतु येन प्रवृत्ता वयमभिप्रेतानि
सिद्धयर्थम् Sy. सर्वयज्ञस्याधि- प्राप्नुमः Sk. पत्याय निषीदति Sk.
| २१. प्रवर्धयतु Sy; Sk.

Page #164

१.२.१६.१. ]
१०६
[I.25.16.
बिअ॑द्द्रपि॑ हि॑र॒ण्यय॒ वरु॑णो वस्त नि॒र्णिज॑म् । परि॒ स्पशो॒ नि वे॑दिरे ॥ १३॥
बिभ्रद्द्रापिम् । बिभ्रत् । कवचम्। हिरण्मयम्। वरुणः । आच्छादयति। रूपं दीप्तम्। परितश्चैनम्। निषीदन्ति। ज्ञापका रश्मयः ।
न यं दिप्स॑न्ति दि॒प्सवो॒ न द्रुह्वा॑णो॒ जना॑नाम् । न दे॒वम॒भिमा॑तयः ॥१४॥
न यं दिप्सन्ति । यं वरुणम् । हिंसार्थिनः । न । हिंसितुमिच्छन्ति । जनानामन्येषाम् । द्रोग्धारश्च यस्मै। न द्रुह्यन्ति । न यं चाभिमन्यन्ते । अभिमातयश्चोत्तरत्र सम्बन्धः ।
उ॒त यो मानु॑षे॒ष्वा यश॑श्च॒क्रे असा॒म्या । अ॒स्माक॑मु॒द्रे॒ष्वा ॥ १५ ॥
उत यः । अपिच । यः । । मनुष्यैषु । अन्नम् । असाधारणम् । चक्रे सः । अस्माकमपि। उदरेषु । आकरोतु। प्रथम आकारः सप्तम्यर्थं स्फुटीकरोति ।
११४
परा॑ मे यन्ति धी॒तयो॒ गावो॒ न गव्यू॑ती॒रनु॑ । इ॒च्छन्ती॑रु॒रु॒चक्ष॑सम् ॥१६॥
8 १७
परा मे। परागच्छन्ति। मे। बुद्धयो वरुणं राजानं प्रति । यथा । गावो । गोमार्गान् प्रति
२०
३१
गच्छन्ति । इच्छन्त्यः । बहूनां • द्रष्टारं द्रष्टुम् ।
१. विद्रापि M. बिभ्रद्रापीं D. बभूवद्रावि P. २. पुष्टं स्वशरीरम् Sy. ३. परत० P. ४. सर्वतो निषण्णाः Sy. कृताकृतप्रत्यवेक्षणार्थं प्राणिनः परितो निषीदन्ति । अथवा निर्णिग् घटादिद्रव्यरूपमनात्मरूपम् । उदयोत्तरकालमाबद्ध हिरण्मयकवचो वरुणो रश्मिभिराच्छादयति घटादिद्रव्यरूपम् । रश्मिभिस्तमोऽपनीय यावत्कचिद्रूपं तत्सर्वं प्रकाशयतीत्यर्थः । तत्सहचरिताश्च देवानां स्पशः प्राणिकर्मज्ञानार्थं सर्वतो निषीदन्तीति पुराणेषु प्रसिद्धम् Sk. ५. हिरण्यस्पर्शिनो रश्मयः Sy. ६. M. reads द्रौग्धा रश्मयः स्मैनद् for द्रोग्धारश्च यस्मै न । ७. पाप्मानः Sy. तद्धिसकाश्चोरादयस्तेऽपि तं न हिंसन्ति । असुरैश्चोरादिभिर्वा प्रयुज्यमाना हिंसाश्च न हिंसन्ति । देवं वरुणं नून् वा Sk.
८. V. Mādhava ignores देवम् ६. मानुषेषु च देवेषु च Sk. १०. सम्पूर्ण चक्रे नतु न्यूनं कृतवान् Sy.
आभीक्ष्ण्येन Sk. ११. सकलमस्माकं च तिर्यक्सदृशानां नृणामुदरेषु च । आङस्त्रितयाद् आदयन्त्यौ चार्थे Sk. १२. आ चक्रे सर्वतः कृतवान् Sy. १३. सम्यगर्थं M.
१४. V. Mādhava ignores आ १५. P. D. and M. read परागच्छन्निमे १६. बुधयो M. प्रज्ञाः कर्माणि वा । धीरेव धीतिः ।... मबुद्धयो मत्स्तुतिकर्माणीति वा Sk. १७. विरणं P. १८. यस्मिन्भूप्रदेशे गावश्चरन्ति स गव्यूतिः । गाव इव स्वचरणभुवः प्रति Sk. १६. गोमार्गमनु P. मेमार्गान् M.
गोष्ठान्य लक्ष्य गच्छन्ति तद्वत् Sy. २०. च्छन्त्यः P. २१. बहुभिर्द्रष्टव्यम् Sy.

Page #165

११
I.25.20. ]
११०
[ १.२.१६.५. सं नु वौचावहै पुनर्यो में मध्वा तम् । होतैव क्षदंसे प्रियम् ॥१७॥
सं नु बोचावहै। त्वं चाहं च वरुण ! अधुना। संवादं पुनः पुनः कुर्वः । यतः । मे। मधुसदृशं स्तोत्रम् । संभृतं त्वं च । होतेव । प्रियम् । क्षदसे। क्षदिः शकलीभावकर्मा यथा होताऽध्रिगुं वदन् वाचा पशुं शकलीकरोत्येवमिदं तुभ्यं दत्तमिदं तुभ्यं दत्तमिति वदसि । दर्श नु विश्वदर्शतं दर्श रथुमधि क्षमि । एता जुषत म गिरः ॥१८॥
दर्श नु। दृष्टवानस्म्यहम् । इदानीम् । सर्वस्य दर्शनीयं वरुण! दर्शञ्चास्य। रथम् । भूमेः। उपरि। मम। स्तुतीः। एताः । सेवताम् ।
इमं में वरुण श्रुधी हवमद्या च मृळय । त्वामवस्युरा चके ॥१६॥ ____ इमं मे। इमम् । मे। वरुण ! शृणु। हवं श्रुत्वा । च । अद्य माम् । सुखय। त्वाम् । रक्षणेच्छुरहम्। कामये यद्वाऽभिगच्छामि। त्वं विश्वस्य मेधिर दिवश्च ग्मश्च राजसि । स यामनि प्रति श्रुधि ॥२०॥
त्वं विश्वस्य। त्वम् । विश्वस्य । दिवः। च। पृथिव्याः। च। राजसि। प्राज्ञ ! सः।
१७
sa
३३
१. सन्न D. २. . वहे M. D. ६. अश्नासि Sy. १०. सकलिभाव० P. ३. आवां हरिश्चन्द्रशुनःशेपौ। नौ मुञ्चेति। ११. दस्म्यवान P. महता प्रयत्नेन Sk.
पुनः सम्भूतौ। मां मुञ्चेति हरिश्चन्द्रं १२. खलु Sy. क्षिप्रम् Sk. १३. सर्वैः Sy. वा। त्वं चाहं च पुनः संवोचावहै। मां | १४. दर्शनीय M. द्रष्टारं वा वरुणम् Sk. विमुच्य मया संभाषस्व। अहमपि भवन्तं १५. Omitted by M. S. reads वरुणं
मुच्यमान इति हि तदाशास इत्यर्थः Sk. १६. दशञ्चास्य P. दर्शनं चास्य S. ४. संभूय प्रियवार्ता करवावहै Sy. | १७. सम P. D.M. १८. सेवितवान् Sy. ५. यतो यदर्थ येनोपस्तीर्याभिघार्य चाहं | १६. इमम्। मे। वरुणः। Omitted by M.
जुहुषितस्तदाज्यलक्षणं मध्वाहृतमृत्वि- | २०. अत ऊर्ध्व च Sk.. ग्भिः। यत आज्यं गृहीत्वा मां स्तोतु- | २१. सुखं य D. M. सुखाय P.
मुपस्थिता ऋत्विजः Sk.. २२. आत्मपालनतर्पणकामः Sk. ६. मधुरं हविः Sy. ७. संभृत P. २३. शब्दयामि, स्तौमीत्यर्थः Sy. आयाचे । ८. होत्रा M. यथा होता अध्रिगुप्रैषदानेनैवं | चक कान्तौ। त्वं मां पालय तर्पय चेति
त्वमपि निर्मोक्षणेन विशससीष्टं कामये Sk. २४. S. adds जीवनम् मच्छरीरम् ।...यत्र यज्ञे मदर्थ | after विश्वस्य । सर्वस्यार्थनीयस्य Sk. मध्वाहृतं यत्र च होतेव विशससि प्रियं | २५. राजन् सि P. राजन् वि M. मत्तनुं तत्र क्षिप्रं संवोचावहै पुनः Sk. | राजासि S. ईशिषेSk. २६. यज्ञवन्Sk.

Page #166

१.२.२०.२.
[ I.26.2. गमनेऽभिलषितमस्माकम् । प्रतिश्रुधि । उदुत्तमं मुमुग्धि नो वि पाशं मध्यमं घृत । अाधमानि जीवसे ॥२१॥
उदुत्तमम् । उत्तमस्य पाशस्य। उन्मोचनम् । मध्यमस्य । विचर्तनम्। अवमोचनम् । अवमानां बन्धनानाम् । जीवनायेति।
I.26.
वसिष्वा हि मियेध्य वस्त्राण्यूर्जा पते । सेमं नो अध्वरं यज ॥१॥
वसिष्व। आच्छादय। यज्ञिय! ज्वालाः। अन्नानाम् । पते ! अथ। अस्माकम् । यज्ञम। इमम् । यज।
नि नो होता वरेण्यः सदा यविष्ठ मन्मभिः । अग्ने दिवित्मता वचः ॥२॥ ___ नि नो होता। निकामय। अस्मान् । होता। वरणीयः । सदा। युवतम! पूजनीयः स्तुतिभिः। अग्ने ! दीप्तिमता स्तोत्रेण।
१. क्षेमप्रापणेऽस्मदीये Sy.
परिधत्स्व Sk. १०. यज्ञस्य योग्य Sy. मरणकाले। मृत्यु प्रतिगम्यते यस्मिन् स | यज्ञार्ह Sk. ११. ज्वालां P. आच्छाकालो यामा तत्र Sk.
दकानि तेजांसि Sy. वस्त्राणि Sk. २. ०भिलक्षित० M. ३. श्रुतिः M. १२. हविर्लक्षणान्नानां स्वामिन् ! Sk.
मदमरणं प्रतिजानीहि । त्वां मुञ्चामीति | १३. ये M. यस्त्वमन्येषामयक्षि स त्वं
प्रतिज्ञां कुरु। न त्वं म्रियसे Sk. वस्त्राणि परिधायममस्माकं यज्ञं यज ४. विवर्तनं D. मध्यमं पाशं तत्रैवावस्थितं होतृत्वेन निषदद्य Sk.
विश्लथय...अधमानि...अधोमुखं मुञ्च | १४. V. Madhava ignores हि। सः
जीवनाय Sk. ५. अपमोचनम् S. १५. निषीद Sk. १६. अस्मान D. ६. अधमानां S. अधमानि मदीयान् अस्माकं होता Sy. अस्माकम् Sk. पादगतान् पाशान् Sy.
१७. ज्ञापकस्तेजोभिर्युक्त इति शेषः Sy. ७. Ms. D. puts the figure ___ मदतिशयज्ञानैः... अग्नेयौवनं बह्विन्धन
117411 here to indicate the त्वात् Sk. पूजनीयः a masculine end of the twenty-fifth form is qualifying a feminine hymn. No such number | Falafat: 1 It should have been is given in P. and M. पूजनीयाभिः।
V. Madhava ignores नः १८. वचसा स्तूयमानः सन् निषीदेति शेषः ८. वसिष्वा M. ९. ० दयेय D. | Sy. एतैर्युक्तस्त्वं मे होत्रं कुरु Sk.

Page #167

११२
१३
I.26.6. ]
[ १.२.२१.१. श्रा हि ष्मा सूनवे पितापिर्यजेत्यापयै । सखा सख्ये वरेण्यः ॥३॥
आ हि ष्मा। कश्चिदग्नेः स्तोता पुत्रस्थाने भवति तस्मा अयं पिता भूत्वा यजति । ज्ञातिः। ज्ञातये। मित्राय। मित्रम् । वरणीयः। हिशब्दो विस्मये। आ नौ बहीं रिशादसो वरुणो मित्रो अर्यमा । सीद॑न्तु मनुषो यथा ॥४॥
आ नो बर्हिः। आसीदन्तु । बर्हिः । अस्माकम् । इमे देवाः । मनोरिव प्रजापतेः। रिशतामसितारः। पूर्व्य होतरस्य नो मन्दस्व सख्यस्य॑ च । इमा उ षु श्रृंधी गिरः ॥५॥
पूर्व्य होतः। पूर्वषु भव ! होतः। अस्माकम् । इमम्। सख्यम् । अनुपालय। स्तुतीः। च। इमा: । सुष्ठु। शृणु। यचिद्धि शश्वा तना देवंदैवं यजामहे । त्वे इभ्रूयते हविः ॥६॥
यच्चिद्धि । यदि । हि। वयम । बहुना। धनेन । सर्वान् देवान् । यजामहे । त्वयि। एवं तेभ्योऽपि। हूयते । हविः।
२x२४
१. आङ मर्यादार्थे Sk. २. आहिषु M. ..मानस्य यज्ञस्य सख्यस्य चास्मदनुग्रहस्य
आहिष्व P. ३. पितृस्थानीयस्त्वं च सिद्धयर्थम् Sy. ङस् अमि। पुत्रस्थानीयाय मह्यमभीष्टं देहीति स्तुत्यस्तोतृत्वलक्षणं देवैर्नृणां सख्यम् । शेषः Sy. त्वमेव मे पिताऽपिश्च ... ङौ वा उस्। अस्मिश्च सख्ये
सखा च Sk. ४. तस्माद् M. मोदस्व Sk. १६. ० लयं D. ५. भुत्वा P. ६. ज्ञानि P. ज्ञाति D.M. त्वं हृष्टो भव Sy. तत् स्तुहि Sk.
ते यस्मान्मर्यादया पुत्रार्थ ज्ञात्यर्थं सख्यथं | १७. शोभनः शुनःशेपो देवानां स्तोता
च यजन्ति Sk. ७. वरणीयाः Sk.. इत्येतच्च प्रकाशय। इमाः शृणु च ८. हिः यस्मादर्थे Sk. .. V. स्तुतीरित्यर्थः Sk. ___Madhava ignores स्म १०. अM. | १८. V. Madhava ignores उ ११. आसीदन्तु। बहिः omitted by M. | १९. यद्यपि Sy; Sk. २०. ह D. १२. यथा मनुषः प्रजापतेर्यज्ञमासीदन्ति | २१. शाश्वतेन नित्येन Sy. २२. विस्तृतेन
तद्वत् Sy. मनुष्या इव हिंसितक्षेप्तारः।। हविषा Sy. हविर्लक्षणेन धनेन Sk. सर्वे देवा इत्यर्थः Sk.
२३. अन्यमन्यं वरुणेन्द्रादिरूपं नानाविधं देव१३. ० मशतारः M. हिंसकानदन्तः Sy. | ताविशेषम् Sy. अन्यमन्यमपि देवम् Sk. १४. अस्मदादेः पूर्वमुत्पन्न Sy. चिरन्तन Sk.. २४. त्वेय्येव P. त्वयि वै M. २५. हूतये P. १५. संख्यं M. अस्मदीयस्यास्य प्रवर्त- | २६. V. Madhava ignores चित्

Page #168

११३
१.२.२१.४. ]
[ I.26.9. प्रियो नो अस्तु विश्पतिहोता मन्द्रो वरेण्यः । प्रियाः स्व॒ग्नयो वयम् ॥७॥
प्रियो नः। प्रियः । नः। अस्तु । विश्पतिः। होता। मादयिता। वरणीयः । वयं चास्मै स्वग्नयः। प्रियाः स्याम।
खुनो हि वार्य देवासो दधिरे च नः । खग्नयो मनामहे ॥८॥ ___ स्वग्नयो हिं। स्वग्नयः । हि। वरणीयं धनम् । अस्मभ्यम् । देवाः। धारयन्ति । ततो वयम् । स्वग्नयो हविर्वहनायाग्निम्। स्तुमः। अथो न उभयेाम त मर्त्यानाम् । मिथः सन्तु प्रशस्तयः ॥६॥
अथा नः। अमृत ! अग्ने ! तव च । अस्माकं च। मानाम् । उभयेषाम् । परस्परम् । प्रशस्तयः । सन्तु सुष्टुतमिति त्वं ब्रूहि सुदत्तमिति वयमिति।'
१९
३
.
१. ना P. २. प्रियः। नः। Omitted वाक्यता। यस्मात् स्वग्नय ऋत्विजो
by M. यथाऽस्माकं प्रियो भवति तथोप- ऽस्मत्तो वरणीयतरं सोमलक्षणं हविर्धारकरोत्वित्यर्थः Sk. ३ विशो नरास्त- यन्ति दास्यन्ति चाग्नये तस्मात् स्वग्नयो त्पतिरग्निःSk. ४. मदयिता D. वयमात्मविमोक्षं याचामहे Sk.
हृष्टः Sy. स्तुत्यः स्तोता वा Sk. | १५. त्वां याचामहे Sy. १६. अम्यत M. ५. शोभनराहवनीयादिभिर्युक्ता वयम् Sk. | १७. युष्मदस्मच्छब्दयोरस्मच्छब्द एव शिष्यते ६. प्रिया P.D. M. ७. स्यामः M. नः इति Sk. १८. मनुष्याकाराणाम् 5. Farauit fe omitted by D. अग्निः पुरुषविधः । अन्यो मनुष्य एव Sk. ६. शोभनाहवनीयादियुक्ताः Sk. १६. सुष्ठुत० P.D. M. सम्यगनुष्ठितमिति १०. हिर्यस्मादर्थे वा Sk. ११. अस्मदीयं यजमानविषया प्रशंसा, सम्यगनुगृहीत
... वरणीयं हविः Sy. सोमलक्षणं हविः मित्यग्निविषया Sy. त्वमस्मान् प्रशंस Sk. १२. दीप्यमाना ऋत्विजः Sy. नेदृशा अन्य स्तोतार इति । वयमपि वयं देवा... देवो वा दाता। हविर्दा- प्रशंसामो नेदशोऽन्यो देव इति । मिथः नादत्र ऋत्विजः। चशब्दश्चास्मात्परो सहत्वे। तव चास्माकं च सह सन्तु द्रष्टव्यः। देवाश्च धारयन्ति। ऋत्विजश्च प्रशंसाः। नहि स्तुत्यस्य स्तोत्रा विना विश्वामित्रादयः। वरणीयमग्नेः स्तोत्रं प्रशंसाऽस्ति। न स्तोतुः स्तुत्येन। तत्र देवा ऋत्विजश्च कुर्वन्ति Sk.
तव स्तुत्यस्यास्माभिरेव सहास्माकं च १३. धृतवन्तः Sy. १४. स्वग्न P. स्तोतृणां त्वयैव सह प्रशंसाऽस्तु मान्येन
नोऽस्मत्सम्बन्धिनो वयं च तैराहव- केनचिदित्याशास्महे Sk. नीयादिभिः स्वग्नयः स्तुमः।... दधिरे २०. त्व च M. २१. सुदतमिति D. चेति चशब्दाद् योग्यद्वितीयसमुच्चया- २२. Omitted by M. ध्याहारः। मन याच्चायाम् । एवमेक- । २३. V. Madhava ignores अथ

Page #169

I.27.2.1
११४
[ १.२.२२.२.
विश्वे॑भिरग्ने अ॒ग्निभि॑रि॒मं य॒ज्ञमि॒दं वच॑ः । चनो॑ धाः सहसो यहो ॥१०॥ I
विश्वेभिरग्ने। सर्वैः सहायभूतैः । अग्निभिः । अग्ने ! अस्माकम् । इमम्। यज्ञम् ।
४
५ ४
६ 9
इदं च । स्तोत्रम् । अन्नं चात्मस्थम्। कुरु। बलस्य पुत्र
।
I.27.
अशं॒ न त्वा॒ वार॑वन्त॑ व॒न्दध्या॑ अ॒ग्निं नमो॑भिः स॒म्राज॑न्त॒मध्व॒राणा॑म् ॥१॥
१२
C
११
अश्वं न त्वा। अश्वम्। इव। त्वा। वालवन्तम्। नमस्कारैर्वन्दितुम्। ईशानम्। यज्ञा
नामुपक्रम इति ।
१८
१६
२०
कामानां सेक्ता । अत्यन्तं भवतु ।
स घा॑ नः सूनुः शव॑सा पृथुष॑गामा सु॒शेव॑ः । मी॒ढ्वाँ अ॒स्माकं॑ ब॒भ्रुयात् ||२||
१३
१३
१४
१५.
१६
११
स घा नः। सः। खलु। अस्माकम् । बलेन । स्तूयमानः । विस्तीर्णगमनः । सुसुखः ।
१. त्वद्भ्रातृभिः Sk.
२. Omitted by P.
३. M. reads यज्ञमिमं for इमम् । यज्ञम् ४. अन्नं धा अस्मभ्यं धेहि Sy. चरुपुरोडाशादिलक्षणं हविश्चनः .. स्थापय स्थापयितव्येषु । यज्ञं देवेषु स्तुतिं स्वकर्णे चनः स्वोदरे। मां तु मुञ्च Sk. ५. चारु त्वं P.
६. बलेन मथ्यमानारणिभ्यां जननात् Sk. ७. Ms. D. puts the figure ॥२६॥ here to indicate the end of the twenty-sixth hymn. No such number is given in P. and M.
८. अश्वमिव त्वा वालवन्तम् । वाला दंशवारणार्था भवन्ति । दंशो दशतेः N.1.20. C. बलवन्तं P. D. वारशब्दस्य कपिलादित्वाद् रत्वम् Sk. १०. वन्दितुमिच्छामः प्रारभामहे वा Sk. ११. यज्ञानां सम्यगीशानं संदीप्यमानं वा ।
१०
सुपि वा आम् । आम्श्रुतेर्वा मध्ये | अश्वोपमानाभिप्रायः पर्येष्यः Sk.
१२. V. Madhava ignores अग्निम् १३. खस्वस्माकं M. १४. बलस्य Sy. १५ पुत्रः Sy. आवयोः सूनुः । अरणीमथनजातत्वाद् हरिश्चन्द्रस्य । तत्साहचर्यात् सामान्याद् उभयोरपि पुत्रत्व - मग्नेः Sk.
१६. स्वतेजोबलेन विस्तीर्णगामी । बलेनारणिमथनजात इति पूर्ववाक्यसम्बन्धी वा Sk. १७. सुसुखं D. सुसेवः सुसुखो * वा Sk. १८. धनवान् हविर्नयनद्वारेण । वृष्टिप्रदत्वात् सेक्ता वा Sk. १६. अस्माकमत्यर्थं भोक्ता भूयाद् बलेन
भूयादिति वा सुशेवो भूयादिति वा पुत्रो भूयादिति वा आशंसा । अस्मान्मुक्तास्त्वां यष्टुमाशास्मह इत्यर्थः । योऽस्माकं सुसुखो विमोक्तृत्वात् स नः सूनुर्भूयादि - त्यत्र च सम्बध्यते Sk.
२०. V. Mādhava ignores अस्माकम्

Page #170

१.२.२३.१. ]
११५
[ I.27.6. स नो दूराचासाच्च नि मादयोः । पाहि सदुमिद्विश्वायुः ॥३॥ ___स नो दूरात्। सः । अस्मान् । दूरात् । अन्तिकात् । च । पापमिच्छतः । मया॑त् । सदा । एव। निपाहि। सर्वेषामभिगन्ता। इमम् षु त्वम॒स्माकं सनिं गायत्रं नव्यांसम् । अग्ने देवेषु प्र वौचः ॥४॥
इमम् । अस्माकम् । इदम् । हविषो दानम् । गायत्रं च साम। नवतरम्। अग्ने ! देवेषु। प्रबूहि । आ नौ भज परमेष्वा वाजेषु मध्यमेषु । शिक्षा वस्वो अन्तमस्य ॥५॥
आ नो भज। प्रापय । अस्मान् । दूरस्थेषु । अन्नेषु। आभज च। मध्यमेषु तथा। प्रयच्छ। अन्तिकतमम् । धनमिति। विभक्तासि चित्रभानो सिन्धोरूर्मा उपाक आ । सद्यो दाशुषे क्षरसि ॥६॥
विभक्तासि। दाता । भवसि । चित्रदीप्ते ! स्यन्दमानस्य गोधनस्य। सऊधे । अन्तिकस्थे सति । सद्य एव लम्। यजमानाय धनम्। क्षरसि ।
१६
२४२५२४२७
१. Omitted by P.
उत्कृष्टषु दयुलोकवर्तिषु Sy. ____य उक्तगुणोऽसि स त्वम् Sk. | १६. अतिक० M. अन्तिकतमस्य भूलोकस्य २. अस्माकम् P. D. ३. दूरस्थात् Sk. | संबन्धीनि... वसूनि Sy. ४. अन्तिकस्थाच्च Sk.
२०. विशिष्टस्य धनस्य प्रापयिता Sy. ५. मान P. ६. नियमेन Sk. विभक्ता Sk. ७. व्याप्तगमनः Sy.
| २१. विचित्रदीधिते पूज्यदीप्ते वा Sk. सदैव सर्वत्रगामी सर्वान्नो वा Sk. २२. स्य P. यथा सिन्धोर्नदयाः समीपे .. ८. V. Madhava ignores च
ऊर्मि तरङ्गोपलक्षितं कुल्यादिप्रवाह ६. इममूषुः D. १०. इमम् D.
विभजन्ति तद्वत् Sy. ११. दान M. मद्व्यतिरिक्तसोमादि- २३. स्यन्दनात् सिन्धुः सोमः। इसि डिः।
हविनम् Sk. १२. गोत्रं M. सोमस्योर्मेः सन्निकृष्टे यागकाले प्राप्ते
स्तुतिरूपं वचोऽपि Sy. स्तोत्रं च Sk. त्वं देवानां सोमस्य विभक्ता। ऊर्मेरु१३. अन्यरकृतपूर्वम् Sk. १४. देवान् पाकस्येति वा समानाधिकरणत्वात्
प्राप्य Sk. १५. ब्रूहि P.S. १६. V. तास्थ्यात् । आत्मान्तिकस्थस्य सोमस्यो
Madhava ignores उ । सु। त्वम्। मॅविभक्ता Sk. तस्मिन्नेवाहनि Sk. १७. प्रापक P. आभजास्मान् परमेषूप- | २४. S. omits धनम्। यजमानाय ...
कल्पितेषु हविर्लक्षणेष्वन्नेषु मध्यमेष्वपि । कर्मफलभूतां वृष्टि करोषि Sy. दातव्यं ...आमि वा नः इति। शसि वा धनमायुर्वा Sk. सुप्। परमान्यनान्याभजास्माकं मध्य- २५. रक्षसि P. D. ददासि Sk.
मानि च। मां तु मुञ्च Sk. २६. V. Madhava ignores आ १८. दूरस्थं M. दूरस्थेनेषु D.
आकार उपमार्थः Sy.
समानामिल करे
मास्यात् ।

Page #171

११
I.27.10. ]
११६
[ १.२.२३.५. यमग्ने पृत्सु मर्त्यमा वाजेषु यं जुनाः । स यन्ता शश्वीरिपः ॥७॥
यमग्ने। यं त्वम् । अग्ने ! सङग्रामेषु। मर्त्यम् । रक्षसि । यं वा। तत्र। प्रहिणोषि । सः। नियच्छति। बहूनि। अन्नानि। नकिरस्य सहन्त्य पर्येता कय॑स्य चित् । वाजो अस्ति श्रृवाय्यः ॥८॥
नकिरस्य। यं त्वं सङ्ग्रामेषु सहनशील ! रक्षहिंसार्थम् । अस्य। परितो गन्ता। न कश्चिदस्ति। यकार उपजनः कस्य। चिदपि ससेनमसेनं वा न कश्चिदभिभवति। श्रवणीयम् । अन्नं च तस्य। अस्ति शत्रुभ्यो जितम्। स वाजं विश्वचर्षणिरवद्भिरस्तु तरुता । विप्रेभिरस्तु सनिता ॥६॥
स वाजम् । सः । सङग्रामम् । विश्वस्य द्रष्टा । अश्वैः। अस्तु। तरुता तारकः । मेधाविभिरश्वैः। अस्तु । सङग्रामं संभक्ता। जराबोध तद्विविढि विशेविशे यज्ञियाय । स्तोमं रुद्राय दृशीकम् ॥१०॥
जराबोध। स्तुत्या देवानां बोधयितः! स्तोतः! तत्। जानीहि ।
१५
१०
१९२०
१. यत् D. यः M.
१६. श्रवणीयं प्रख्यातम् Sk. १७. प्रकृतो२. हविर्निमित्तं यं च गच्छसि Sk.
ऽग्निः Sk. १८. सर्वैर्मनुष्यरुपेतः Sy. ३. निमित्तात् कर्मसंयोग इति वाजेष्विति । १६. अस्मदर्थ गन्ताऽस्तु । त प्लवनतरणयोः।
सुप्। ...भिसि वा सुप्।... वाजेश्च गतौ च। स संग्रामं गत्वाऽस्माकं नित्यं यम् ... वाजो वर्च इत्यन्ने Sk.
साहाय्यं करोतु। वाजमिति ङौ वा अम्। ४. प्रेरयसि Sy.
तात्स्थ्याद्वा तच्छब्दः। संग्रामस्थमस्मच्छत्रु प्रीणयसि। जुन गतौ प्रीणने च Sk. हिनस्तु Sk. २०. अस्तुतन्दातार ५. हि यच्छति M. नियन्तुं समर्थो को P. २१. ऋत्विग्भिः Sy.
भवति Sy. यमु दाने बन्धने च। मेधाविभिरस्माभिः स्तूयमानः Sk.
यमवा जुनाः च स दाताऽन्येभ्यः Sk. | २२. फलस्य दाता Sy. अस्मत्स्तुतीनां ६. नित्यानि Sy. आत्मनि लब्धा वा संभक्ताऽस्तु । अस्माकमेव च Sk.
ध्रुवाण्यन्नानि। बहूनीति वा Sk. २३. बाधयितः P. स्तुत्या बोधमान ! Sy. ७. त्वा P. ८. शत्रूणामभिभवनशील! Sy. जरां स्तुति यो बुध्यते बोधयति देवान् ___हे सहस्वन् अभिभवितः वा Sk. होतृत्वात् सः Sk. ६. रक्षस्व हि सोऽर्थम् M.
२४. स्तोताः P. जराबोध अग्ने ! यन्मा१०. मर्त्यस्य Sk. ११. अनिष्टः... नचैनं मवोचस्तत्त्वमेव वेत्सि Sk.
कश्चिदनिष्टः प्राप्नोतीत्यर्थः। परे इण् २५. विष्ल व्याप्तौ । अयं च वेष इति कर्म
वधे वा। नचास्य कश्चिद् हन्ता Sk.. नामसु पाठात्, नाम्नां चाख्यातजत्वात्, १२. सर्वस्य त्वत्सेवकस्य Sk. १३. M. कर्मणि च करोत्यर्थस्य सम्भवात् करो
addsतं afterन। १४. श्रपणीयम् M. त्यर्थोऽपि विष्ल । तत् कुरु Sk. १५. बलविशेषोऽस्ति Sy. बलं वा Sk. | २६. जनिहि P. प्रविश Sy.

Page #172

१.२.२४.२. ]
११७
[ I.27.12. मनुष्यस्य । यज्ञियाय। स्तोमम् । रुद्राय। दर्शनीयम् । अत्र यास्क:-“अग्निरपि रुद्र उच्यते। "जरा स्तुतिर्जरतेः स्तुतिकर्मणस्तां बोध तया बोधयितरिति वा। तद्विविड्ढि तत् कुरु मनुष्यस्य मनुष्यस्य यजनाथ स्तोमं रुद्राय दर्शनीयम्” इति ।
स नौ महाँ अनिमानो धूमकेतुः पुरुचन्द्रः । धिये वाजाय हिन्वतु ॥११॥
स नो महान्। सः। अस्मान् । महान् । निमानवजितः । धूमकेतुः। बहूनां कमनीयः । कर्मणे । अन्नाय च । प्रहिणोतु। स वाँइव विश्पतिर्देव्यः केतुः शृणोतु नः । उक्थैग्निबृहद्भानुः ॥१२॥
स रेवाइव। सः । धनवानिव। मनुष्यराजा । देवानाम् । प्रज्ञानभूतः । शृणोतु । अस्मान् । क्रियमाणैः स्तोत्रैः। अग्निर्महातेजाः।
१. तत्तद्यजमानरूपप्रजानुग्रहार्थम् Sy. १२. S. omits महान् । नि। २. यज्ञिया P. यज्ञियं य M.
अनियतपरिमाणः Sk. यज्ञसम्बन्ध्यनुष्ठानसिद्धयर्थं तद्देवयजनम् | १३. केतुः पताका। धूमः पताकास्थानीयो Sy. यो वा कश्चिन्मनुष्यो यज्ञार्होऽहं ___ यस्य सः। केतुर्ज्ञानं वा धूमेन यो ज्ञायते वाऽन्यो वा तस्य सर्वस्यार्थाय ।... स इति वा Sk. रुद्रायेति वा...विशे इति आमि है। १४. बहदीप्तिः Sy. सर्वमनुष्याणां यज्ञार्हाय Sk.
१५. प्रज्ञाय यागाख्याय कर्मणे वान्नाय च Sk. ३. सोमम् S. M. reads स्तोद्रमं for
१६. प्रीणयतु Sy; Sk. स्तोमम्। रुद्राय।
१७. स रेवान् P. D. and M. ४. दर्शनीयम् । अत्र यास्कः is missing
१८. ०राजः S. in M.
प्रजापालकः Sy. ५. N. I0. 7.
सर्वार्थिनामेवमभिप्रेतानि सम्पादयन् Sk. ६. जरतो M.
| १६. देवो देवभवो वा प्रज्ञानसत्त्वः सर्वकर्म७. तद्विप M.
कर्ता वा Sk. 5. Omitted by M.
२०. दूतवद् ज्ञापकः Sy. ६. स्तोमान् P.
| २१. अस्माकं शस्त्राणि . . . उक्थैरिति १०. N. I0. 8.
शसि भिस्। तृतीयसवनभवशस्त्रमुक्थम्। ११. नोस्मान् D. अस्मान् is missing एतानि श्रुत्वाऽस्माकमभिप्राय सम्पाद
in M. S. adds affa: after येत् Sk. अस्नान् । अस्माकम् Sk.
२२. प्रौढरश्मिः Sy.

Page #173

I.28.I. ]
[ १.२.२५.१.
नमो महद्भ्यो नमो अभकेभ्यो नमो युवभ्यो नम आशिनेभ्यः । यजाम देवान्यदि शक्काम मा ज्यायसः शंसमा पॅक्षि देवाः॥१३॥
नमो महद्भ्यः। नमः। महाशरीरेभ्यः। नमः। अल्पशरीरेभ्यश्च । नमः। युवभ्यः । वृद्धेभ्यश्च । शक्ताः। चेद् वयम् । देवानेव । यजामः। अभ्युदयस्य। अभिलाषम् । हे देवाः ! माऽहम् । वृक्षि वृश्चतिश्छेदनकर्माऽऽशाच्छेदादहं निराशो मा भूवमिति।"
I.28. यत्र ग्रावो पृथुर्बुध्न ऊो भवति सोतवे ।
उलूखेलसुतानामवेद्विन्द्र जल्गुलः ॥१॥
यत्र प्रायो। यस्मिन् यज्ञे। अभिषवग्रावा । पृथुमूलः । आहननप्रकार ऊर्ध्वमुखः । भवति । सोमाभिषवाय तत्र । उलूखलसुतान् । सोमान् । इन्द्र ! त्वम् । अवजल्गुलोऽवाशिरः पिब ।
२०
१. गुणरधिकास्तेभ्यः Sy. तपस्तेजोधन- यथाप्रार्थितमेव मे देयासुः Sk.
विद्यायुभिर्वर्धितेभ्यो युष्मद्भ्यः Sk. ११. पृच्छति छैनन P. १२. ०श्छेदा० २. गुणय॑नाः(तेभ्यः) Sy. बालेभ्यः Sk. __M. S. omits आशाच्छेदात्.
दभ्रमर्भकमित्यल्पस्य ... अर्भकमवहृतं | १३. Omitted by P. भवति N.3.20.
१४. V. Madhava ignores नमः। ३. अस्त्वशरीरेभ्यश्च D.
Ms. D. puts the figure ॥२७॥ ४. व्याप्तृभ्यः पलितेभ्यो वा तारुण्यवृद्धत्व
here to indicate the end of लक्षणयोर्द्वयोरपि वयसोः। आसन्नपलि- the twenty-seventh hymn. तेभ्यो मध्यमवयस्केभ्यः। द्वयोरधिकाराद- No such number is given in
स्य च वयसः परिशिष्टत्वाच्चैवम् Sk. P. and M. ५. M. reads यद्ययं for चेद् वयम्। १५. गावाः D. त्रावा P. ६. अवगुणयागस्य दुष्करत्वाद् यदि शक्नवा- १६. अञ्जःसवे कर्मणि Sy. मेति Sk.
१७. विस्तीर्णाधोभागः Sk. ७. ज्येष्ठस्य देवताविशेषस्य Sy. १८. हस्तेनोद्धृष्यमाण ऊो भवति Sk.
वृद्धतरायुषो दीर्घतरस्याऽऽयुषो वा Sk. १६. उळूखकसुतान् D. ८. अभिलाषाय S. स्तोत्रम् Sy. ___ उलूखलेनाभिषुतानां रसम् Sy.
आशंसाम् Sk. .. महं P. २०. अवजगुललो वा शिरो पिब इति M. १०. प्रक्षि P. अहं विच्छिन्नं मा कार्षम् Sy. अवमवजगुलो वा गिरो पिब इति P.
मा... आवृश्चत हे देवाः।. . .मा छेत्त। अवजद्गुलो वा गिरो पिज इति D. मा म आयुषः प्रार्थनामपहाट। दत्त मे स्वकीयत्वेनावगत्यैव... भक्षय... 'गल दीर्घायुः। स्वार्थ एव वा मिप्। माह- अदने' Sy. उलूखलसुतं सोममत्यर्थ मात्मनो दीर्घायुःप्रार्थनां विच्छित्सम् । पिब। पुनः पुनः पिबेति वा। ग निगअविच्छेदेन सततमायुः प्रार्थये । भवन्तश्च रणे। तत्प्रतिकूलार्थोऽवपूर्वत्वात् Sk.

Page #174

१.२.२५.५. ]
११६
[ I.28.5. यत्र द्वाविव जघनाधिपण्या कृता । उलूखेलसुताना॒मवेदिन्द्र जल्गुलः॥२॥
यत्र द्वाविव। यत्र । द्वौ। इव । जघनौ । अधिषवणफलके। विस्तीर्णे (अ) ध्वर्युभिः कृते । प्रतिमुखे पुरस्तात् । समापिकर्ते पश्चादित्वधिषवणफलकं वा सूत्रमिति (?)
यत्र नार्यपच्यवऍपच्यवं च शिक्षते। उलूखेलसुतानामवेद्विन्द्र जल्गुलः॥३॥ ____ यत्र नारी। यत्राभिषवप्रवृत्तं ग्रावाणं दृष्ट्वा। स्त्री भर्तरि। प्रवेशकौशलम् । निर्गमनकौशलम्। च। शिक्षते। यत्र मन्थी विवध्नतै रश्मीन्यमितवाईव। उलूखैलसुतानामवेद्विन्द्र जल्गुलः॥४॥
यत्र मन्थाम् । यस्मिन् यज्ञे सोमाभिषवाय। ग्रावाणम्। धारयन्ति। रश्मीनिवाश्वानाम्। यमनाय। तत्रोलूखलसुतानामिति ।
यचिद्धि त्वं गृहेगृह उलूखलक युज्यसै । इह घुमत्तमं वद जयंतामिव दुन्दुभिः ॥५॥ यच्चिद्धि त्वम् । यदि । अपि । हि। त्वम् । उलूखल ! सर्वेषु गृहेषु। युज्यसे । इहापि ।
१. जघना is added after ०विव । १३. आशिरमथनहेतुं मन्थानम् Sy.
by M. २. यस्मिन् कर्मणि Sy. सोमस्य मथितृत्वाद् ग्रावा मन्थाः।
यत्र यज्ञे Sk. ३. अद्यापि वा M. दधिमन्थनरज्जूर्वा। टाभिसोरमशसौ। ४. जघनाधिषवण. M.
यथा दधिमन्थानेन नियन्तुं रज्जुभिर्बघ्नीयथा मैथुनकाले स्त्रीपुंसजघने । युस्तद्वत् । तत्रोलूखलसुतं पिब Sk. एवमभिषवकाले परस्परसम्पविधि- १४. मारयन्ति P. विबध्नन्ति Sy. षवणफलकग्रावाणौ कृतौ Sk..
विबध्नन्त्यङगुलीभिः Sk... ५. सम्पादिते Sy. ६. पश्वादित्व० M. १५. अश्वरश्मीन् नियन्तुमश्वानिव Sk. ७. ० त्वभिषवण P. ८. बाः M. १६. यमनात् P.
याः D. ६. यत्र यस्मिन् कर्मणि नारी | १७. उलूखलमुरुकरं वा। ऊर्ध्वखं वा । उर्कर पत्नी अपच्यवं शालाया निर्गमनमुपच्यवं | वा... तदुलूखलमभवत् ... इति सा च शालाप्राप्ति च Sy. १०. यज्ञे मैथुन- निगदव्याख्याता N. 9. 20, 21. काले स्वजघने नारीव पुरुषायकोऽभिषव- | १८. यद्यपि Sy; Sk. १६. Omitted ग्रावा इतरस्मै ग्राणेऽपगमनमुपगमनं by P. and D. २०. उलूखलसुतानाच... अपगच्छत्युपगच्छति चेत्यर्थः । तत्र मिति P. २१. बीहाद्यवघातार्थम् Sk. सोमं पिबSk. ११. अभ्यासं करोतिSy. २२. स इहापि S. तथापीह मया सोमाभिषददाति Sk. १२. S. omits सोम | वाय युक्तस्त्वम् Sk.

Page #175

I.28.7. ]
१२०
१
३
दीप्ततमम्। वद मुसलेनाभिहतः । यथा । जयताम् । दुन्दुभिः ।
उ॒त स्म॑ ते वनस्पते॒ वातो॒ वि वात्यग्रमित् । अथो॒ इन्द्रा॑य॒ पात॑वे सु॒नु॒ सोम॑मुलूखल ||६||
*
उत स्म ते। वृक्षविकारस्य वृक्षवत् स्तुतिः । अपिच । ते । वनस्पते ! वातः । अग्रम्।
の
[ १.२.२६.२.
8
एव। चलयतीन्द्रप्रसादात् । तथा सति । इन्द्रस्य । पानार्थम् । सुनु सोमम् । उलूखल !
1
आ॒य॒जी वा॑ज॒सात॑मा॒ ता ह्युच्चा वि॑जर्भृतः । हरी॑ह॒वान्ध॑सि॒ बप्स॑ता ॥७॥
१४
१५
१६ १०
विह्रियेते । अश्वाविव धान्यानामवहननकाले । अन्नानि । भक्षयन्तौ ।
आयजौ। उलूखलमुसलयोढें भवत आयष्टव्ये । अन्नानां समाभक्तृतमे । ते । हि । उच्चैः ।
1
१. प्रभूतध्वनियुक्तं शब्दम् Sy. २. शब्दं कुरु Sk.
३. राज्ञां दुन्दुभिराघाटि : Sk. ४. हे वनस्पतिविकार उलूखल Sk. ५. यस्मात्तवानं वृक्षावस्थायाम् Sk.
E. आयज M. आयजी मर्यादया यष्टुणी अवघातद्वारेण यागस्य कर्तृणी Sk. आयष्टव्ये अन्नानां संभक्तृतमे ते हघुच्चेविहिते हरी इवान्नानि भुञ्जाने N. 9. 36 १०. व्यो द्वे P.
चलती० S.
S. omits भवतः
६. चलयसि इन्द्र० M. विविधमकम्पयत् Sk.
after a ११. आष्टव्ये P. D. धने Sy.
७. सु M. सोमाभिषवं कुरु Sy. ८. उलूखलं P. हे अधिषवणफलक ।
सर्वतो यज्ञसा
ग्रावाणी वा । वा गतिगन्धनयोः । कम्पने च । ... • वाति स्म । उलूखले सोमाभिषवस्याभिधानात् तत्र तत्रोलूखलकश्रुतेश्च तदाकारतत्कार्यकरत्वाच्चैवम् । फलकास्थचर्मणि ग्रावभिश्चतुभिरध्वर्युप्रति- १४. वह्नियेते P. विहीयेते M.
१२. ०भर्तृत मे M. ० भक्तृतदे P. अतिशयेनान्नप्रदे Sy. अवघातवेलायामन्नस्य संभक्तृतमे Sk.
१३. उच्चैः P.
प्रस्थातृनेष्ट्राग्नीध्रः सूयते सोमः । वात इन्द्रः । स यस्माद् वृक्षावस्थायामग्रकम्पनेनाचलत्वदुःखमपनीतवान् तस्मात् त्वमपि प्रत्युपकारार्थं सोमं सुनु । यस्माद् वातेन चाल्यमानमग्रं न क्वचिदप्यन्यत्र नियुक्तं निष्प्रयोजनमासीदिति वा । इदानीं तु महति प्रयोजन इन्द्रपानार्थं सोमाभिषवणे विनियुक्तमस्ति । तस्मात् सुनु सोमम् । इन्द्रः पास्यतीति वा Sk.
विशेषेण पुनः पुनर्विहारं कुरुतः Sy. पुनः पुनवहियते । हिः यस्मादर्थे वा यस्मात्ते तत्रोच्चैर्विह्रियेते तस्मान्मर्यादया यष्टृणी हविः पुरोडाशावघातेनानस्य संभक्तृतमे च Sk. १५. इन्द्राश्वाविव । तौ यथा धाना ऋजीषं च स्वभागं भक्षयतस्तद्वदवघातकाले चरुपुरोडाशानि बप्सतः Sk.
१६. धन्याना० M. १७. ० मपहनन० P.

Page #176

१.२.२७.१. ] १२१
[ I.29.I. ता नो अद्य वनस्पती ऋष्वावृष्वेभिः सोभिः। इन्द्राय मधुमत्सुतम् ॥८॥
ता नो अद्य । तौ । नः । अद्य । वनस्पती ! महान्तौ । महद्भिः ! सोतृभिविभिः सह। इन्द्रार्थम् । मधुमदन्धः । सुतम् । परोक्षोपक्रमाः प्रत्यक्षापवर्गाश्च मन्त्रा भवन्ति विपरीताश्चेति । उच्छिष्टं चम्बोभर सोमं पवित्र आ सृज । नि धेहि गोरधि त्वचि ॥६॥
उच्छिष्टम् । चर्माधिषवणीयं वा सोमं वान्त्या प्रशंसतीत्युक्तम्। प्रजापतेर्हरिश्चन्द्रस्यान्त्या चर्मप्रशंसा वेति कात्यायनः ।
हरिश्चन्द्र ! अधिषवणफलकयोः। उपरि। अवशिष्टं सोमम्। भर । सुतं च सोमम् । दशापवित्रे। आसृज तदर्थम् । निधेह्यधिषवणफलकयोरुपरि। गोः। त्वचीति ।
I. 29. यचिद्धि सत्य सोमपा अनाशस्ताइव स्मसि ।
आ तू ने इन्द्र शंसय गोष्वश्वेषु शुभ्रिषु सहस्रेषु तुवीमघ ॥१॥ यच्चिद्धि । यत् । सत्य ! सोमस्य पातः ! वयम् । आशंसारहिता दरिद्वैरप्रार्थिता इव ।
१. अन्य P. २. वनस्पतिविकारभूतेSk. दित्याहार्यः। उदवार्थे वा । चम्यतेऽस्मिन् ३. दर्शनीयौ Sy. ४. दर्शनीयैः Sy. सोम इति चमूः। चमसम् । सुपि ओस् । ५. अभिषवहेतुभिः Sy.
हा आङमध्याहरति । अवशिष्टं सोमं अध्वर्युप्रतिप्रस्थातृनेष्ट्राग्नीधेः सह Sk.
चमूषु चमसेष्वाहर Sk. ६. ०मदयः P. माधुर्योपेतं सोम- १२. आहुत्य दशापवित्राख्यपावनवस्त्रे Sk. ____ द्रव्यम् Sy. ७. ०क्रमः P.
१३. प्रक्षिप Sk. १४. दत्थं P. 5. fa is omitted by P. ofa M.
१५. प्रक्षिप्य स्थापय द्रोणकलशे Sk. ६. BD. III. IOI. प्रजापति हरिश्चन्द्रं |
१६. गोस्त्वच्युपरि गोचर्मणि स्थिते
द्रोणकलशेऽपनय Sk. चर्म वान्त्या प्रशंसति। कर्म वान्त्येति
१७. यच्चिद्धि यद्यपि Sy. यस्मात् Sk. केचित् । यान्यस्यामच्युद्भरणासर्जननि
१८. सत्यं M. अविसंवादिन् Sk. धनादिकर्माणि तानीति। एतद्द्वारेण
१६. वयमनाशस्ता इव स्मसि अप्रशस्ता इव यागकर्मस्तुतिर्वा। चर्मण इतरस्य वो
भवामः Sy. तवात्यन्तस्तुतिपरा भयोर्वास्यां प्रशंसासंभवाद् यथोक्तं तत्
भवामः। ईषदर्थे आङ। ईषत्स्तुतिपरा पर्येष्यम् Sk. १०. KSA 2.
अनाशस्ताः। अविद्यमानेषत्स्तुतयोऽनाश११. अनुपयुक्तं शिष्टं सोममधिषवणफल- स्ताः । इव एव Sk.
काभ्यामुद्धर । अधिषवणफलके अत्र २०. रहिता दरिद्ररप्रार्थिता is missing चम्वौ। भ्यामि ओस् । ओसि चेत्सकाशा- in M. afatla STO S.

Page #177

I.29.4. ]
१२२
[ १.२.२७.४.
भवामस्ततः । अस्मान् । बहुधन ! दरिद्रैः। क्षिप्रम् । आशंसय । गवादिषु त्वया दत्तेषु । शुभ्रिणः शोभायुक्ता इति । यद्वा स्तुतिरहितानाशंसय गवादिप्रदानेनेति।
शिप्रिन्वाजानां पते शचीवस्तव दंसना ।
आ तू न इन्द्र शंसय गोष्वश्वेषु शुभ्रिषु सहस्रेषु तुवीमघ ॥२॥ शिप्रिन्वाजानाम् । हनूमन् ! अन्नपते ! प्रज्ञावन् ! तव विद्यते । कल्याणं कर्मेति । नि वापया मिथूदृशा सुस्तामवुध्यमाने ।
आ तू ने इन्द्र शंसय॒ गोष्वश्वेषु शुभ्र सहस्रेषु तुवीमघ ॥३॥
नि वापय । मुमूर्षुः प्राणहरणार्थं यमादागते मिथुनीभूत्वा दृश्यमाने द्वे स्त्रियौ पश्यति। ते त्वमिन्द्र ! निष्वापय त्वया निष्वापिते ते मया। अबुध्यमाने। सस्तां स्वपिताम् ।
ससन्तु त्या अरातयो बोधन्तु शर रातयः ।
आ तू ने इन्द्र शंसय गोष्वश्वेषु शुभ्रिष सहस्रेषु तुवीमघ ॥४॥ ससन्तु त्याः । स्वपन्तु । त्याः। अज्ञातयः । बुध्यन्तु च । शूर ! ज्ञातयः।
१. प्रार्थयमानान् प्रार्थितसम्पादनेन प्रायु- ११. भूते S. परस्परं संगतत्वेन दृश्यमाने
अक्ष्व Sk. २. अश्वेषु Sy. | यमदूत्यौ Sy. मिथुनीभूय ये दृश्यते तद्देहि। गा अश्वान् शोभावतः | ते मिथदशे। प्रेतः पिशाचो वा पुमान्
सहस्रसंख्यान Sk. ३. यदा M. स्त्री च Sk. १२. निष्ठापय M. ४. V. Madhava ignores चित् हि। अस्मद्दर्शनपरिहारार्थ नियमेनस्वापयSk.
इन्द्र। सहस्रषु। ५. धनानामन्नानां १३. निष्ठापिते M. S. omits ते after वा स्वामिन् Sk. ६. प्रज्ञा वं(नं)D. निष्वापिते १४. स्वप्नं कुरुताम् Sk. प्रजावन S. शक्तिमन् Sy. १५. सुप्ता P. D. स्वप्तान M. स्वप्ताम् S. कर्मवन प्रज्ञावन् वा Sk.
१६. स्ववतु M. ७. कर्मविशेषोऽनुग्रहरूपः Sy.
१७. चा S. शिश्नदेवा अरातय इति शत्रौ। दंसना वाक् स्तुतिर्वा। दसिर्दर्शन
त्या इति टाप् । व्यत्ययेन पुंविशेषणदंसनयोः। टाप्त्वात् वाक् । यत एव- त्वम्।... रातिर्दाता। तत्प्रातिकूल्ये
मत आशंसयैतां देहीत्युक्तम् Sk. नाशकरा अरातयः। स्त्रियां वा । हे शूर! ८. निष्यावय P. निष्ठपय M. मन्मुक्तीच्छावन्तो ज्ञातयो बोधयन्तु। ६. ममूषुः P. मुमूर्षः किल विकृतरूपाणि श्यनि शप। मदायुर्दानानि वुध्यन्ताम्।
प्रेतपिशाचादिमियुनानि पश्यति। म आयुर्देहीत्यर्थः। किं चाशंसयास्मान्
तदभावमत्र शुनःशेप आशास्ते Sk. Sk. १८. आज्ञातयः M. १०. प्राणसंहरणार्थ M.
अदानशीला: Sy. १६. दानशीलाः Sy.

Page #178

१.२.२७.८. ]
१०
वायुः ।
१२३
समि॑िन्द्र
गर्दर्भ मृण नुवन्तं
पा॒पय॑मु॒या ।
आ तू न॑ इन्द्र शंसय॒ गोष्वश्वे॑षु शु॒भ्रिषु॑ स॒हस्रेषु तुवीमघ ||५॥
[ I.29.7.
8
समिन्द्र गर्दभम्। संमृण। इन्द्र ! गर्दभम्। शब्दायमानम्। पापया। अनया वाचा ।
पतति कुण्डुणाच्यां
दुरं वातो॒ वना॒दधि॑ । आ तू न॑ इन्द्र शंसय॒ गोष्वश्वे॑षु शुभ्रषु॑ स॒हस्ते॑षु तु॒वीमघ ||६|
9 C
पताति। कुण्डऋणाची नाम पक्षी तेन सह । अरण्यात् । दूरं मत्समीपम्। आपतति।
सर्वं परिक्रशं
जेहि ज॒म्भय॑
कृ॒कदा॒श्व॑म् ।
।
आ तू न॑ इन्द्र शंसय॒ गोष्वश्वे॑षु शु॒भ्रिषु॑ स॒हस्रेषु तु॒वीमघ ॥७॥
११
१३
सर्वं परिक्रोशम्। अन्यमपि सर्वं परिक्रोष्टारं वृकादिकम् । नाशय । जम्भयोश्च कुरु ।
१. समृण P. संयण M. S. omits मृण इन्द्र गर्दभम्
२. स्तुवन्तम् । अपकीतिं प्रकटयन्तमित्यर्थः Sy. अपशब्दं कुर्वन्तम् । ... विस्वरमारटन् गर्दभोऽनिष्टसूचको हि । तेन तद्विसामाशास्ते । . . . किचारांसयास्मान Sk.
३. पावया P. D.
४. M. reads पावयमानं या for पापया । अनया । S. omits अनया ५. कुण्ठणाची P. कुण्डुणाची D.
कुण्ढनाची M. कुटिलगत्या Sy. कुण्डाकारा भूत्वाऽञ्चतीति कुण्डणाची वात्या । सा यथाऽधिपत्ताति उपरि गच्छति Sk. ६. तन M. ७. अरण्यादप्यधिकं दूरं देशम् Sy. ८. अरण्यं M.
यथा वातोऽपि वनाद्दूरं पतत्यरण्यात् तिर्यग्गच्छति ।
स्यात् तद्वत्तवापि स्तोतुरनुग्रह उचित - एव । तस्मान्मामनुगृहाण । इत्यौचित्याद् योज्यम् । कुड्यमञ्चतीति वा कुण्डणाची । कुड्यचारी गरकोलिका । याssरुह्य चक्रम्यत इत्यर्थः । तस्या हि कृष्णाया दर्शनमनिष्टसूचकम् । तदनेन प्रतिपाद्यते । वातोऽपि स्वप्ने मामादाय दूरं गच्छति वनात् । ममूर्षोरचिरमरणसूचकमिति श्रुतिश्च । आशु वायुरेनं प्रहरतीति । ताभ्यां द्वाभ्यां लिङ्गाभ्यामासन्नमरणतया मां ज्ञात्वाऽनुग्राहक स्वभावेनाऽऽयुर्वेहि गवादींश्च Sk. ६. पततु Sy. १०. V. Mādhava ignores अधि ११. परिक्रोश M. अस्मद्विषये सर्वत आक्रोशकर्तारं सर्वं पुरुषम् Sy.
तच्च
१२. अनिष्टं यत् सूचयति तत्सर्वं शृगालवायसादिकम् Sk. यथैतदुचितमेव | १३. जम्भयाशु S. जम्भय मारय Sy.

Page #179

[ १.२.२८.३.
I.30.3. ]
१२४ कुकलासम् । आ तू न इन्द्रेति।
I.30. आ व इन्द्रं क्रिवि यथा वाजयन्तः शतक्रतुम् । मंहिष्ठं सिञ्च इन्दुभिः॥१॥
आ व इन्द्रम् । यथा। अन्नमिच्छन्तः । कूपमुसिञ्चन्ति तस्य सेकार्थमेवम्। युष्मदर्थमहम् । दातृतमम् । इन्द्रम् । सोमैहुतैः । 'आसिञ्चे' इति कामानुत्सिञ्चामीति । शतं वा यः शुचीनां सहस्रं वा समाशिराम् । एदु निम्नं न रीयते ॥२॥
___ शतं वा । शतम् । वा। पूतानां सोमानाम् । सहस्रम् । वा। सम्यगाशिरेण मिश्रितानाम् । एवम् । इच्छति। निम्नम्। इवोदकम् । सं यन्मदाय शुष्मिणं एना ह्यस्योदरै । समुद्रो न व्यचौ दुधे ॥३॥
सं यन्मदाय। यत् सोमपात्रशतमस्य । बलिन इन्द्रस्य । मदाय भवति सहस्रं वा। अनेन
१. अस्मद् विषये हिंसाप्रदं शत्रुम् Sy. ७. अतिशयेन प्रवृद्धम् Sy. ८. हतः P. तद्दर्शनमप्यनिष्टम् । . . . अनिष्टान् ६. आसिञ्चेति P.D. M. सर्वान् अनुक्तांश्च नाशय। इष्टान् १०. तामनुसि० P. ११. तर्पयामः Sy.
कुरु च Sk. २. कू D. १२. V. Madhava ignores शतक्रतुम् ३. Ms. D. puts the figure ॥२६॥ १३. द्वावपि वाशब्दौ चार्थे Sk.
here to indicate the end | १४. सोममिश्रितदध्नां समाशिराम्...शुद्धाश्च of the twenty-ninth hymn. pferfastizanura tra Sk.
No such number is given | १५. आगच्छत्येव। सोऽस्माननुगृह्णात्विति in P. and M.
शेष: Sv. ४. अन्नशतमस्यमिच्छन्तः M. | १६. उदकं निम्नं प्रदेशं यथा शीघ्रं गच्छति
अन्नमिच्छन्तो वयं शुनःशेपाः Sy. तद्वत् । . . . यस्त्वं सोमपानार्थ हे इन्द्र त्वां बहुकर्मप्रशं दातृतमं सोमै- शीघ्रमागच्छसि तं त्वां वयं वाजयन्तः रन्नकामाः स्तुवन्तो वा सिञ्चाम इत्या- सोमैरासिञ्चाम इति समस्तार्यः Sk. शास्महे सोमैः Sk.
| १७. V. Madhava ignores यः। ५. येन प्रकारेण क्रिविमवटं जलेन पूरयन्ति आ। उ
तद्वत् Sy. महत्या कूपोदकमाहृत्य १८. बलार्थम् Sk. १६. मदाया P. सिञ्चेत् । तत्समीपस्थमाहावं वा Sk. २०. एना इति सौ टा। . . . प्रथमायां ६. हे ऋत्विग्यजमाना वो युष्माकं सम्ब- व्यत्ययेनेदम् । यदिदं सोमानां शतं न्धिनमिममिन्द्रम् Sy. व इत्यमि शस्। सहस्रं च मदार्थ बलाथं चास्येन्द्रस्योदरे भक्त्या परवशचित्त एवम् Sk.
व्याप्तं सम्यक् धारयति Sk.

Page #180

१२५
१.२.२८.५. ]
[ I.30.5. अस्य। उदरे । अन्तरिक्षम् । इव । व्याप्तिः। सन्दधे यथान्तरिक्षं विततं तद्वद् व्याप्तमिति तस्मादागच्छतीति।
अयमु ते समतसि कपोतइव गर्भधिम् । वचस्तच्चिन्न श्रोहसे ॥४॥
अयमु ते । अयं सोमः । त्वदीयस्तं त्वम् । कपोतः। कपोतीमिव गर्भनिधानी पिपासुः। सङ्गच्छसि। स्तुतिम् । च । ताम् । अस्मदीयामात्मानम्। प्रापयसि।
स्तोत्रं राधानां पते गिर्वाहो वीर यस्य ते । विभूतिरस्तु सूनृता ॥५॥
स्तोत्रम्। गीभिह्यमान ! अन्नानाम् । पते! यस्य। तव। स्तोत्रमिदमनेन क्रियते स्तोत्रा तस्म। सत्या। श्रीः। अस्तु ।'
१. समुद्र इव। यथा समुद्रमध्ये जलं | १२. अस्मदीयमा० M. व्याप्तं तद्वत् Sy.
१३. प्राप्नोषि Sy. यथा समुद्रो व्याप्नुयात्। एवं त्वदुदरं १४. V. Madhava ignores उ प्राप्यावतिष्ठते व्यचो व्याप्तिः। तं त्वां | १५. ०मानं S. गिरां वाहक Sk. वाजयन्त आसिञ्चेम सोमैः। ते त्वदुदरे १६. चते M. व्याप्ता भवन्तु Sk.
स्तुत्याश्रयधनानां स्वामिन् स्तोत्र२. यत्तद् M.
स्तुतिवाहक विक्रान्त Sk. ३. व्याप्तिमिति P.
१७. यस्य तव यावत्किञ्चित् स्तोत्रं तत्स४. V. Madhava ignores हि र्वम् । यस्त्वं सर्वैः स्तोत्रः स्तूयसे तस्य ५. अयं ते समतसि N. I. I0.
तव विभूतिर्वागस्तु Sk. ६. त्वदीयंस्तं M.
१८. यस्य ते तव स्तोत्रमीदृशं भवति तस्य ७. यथा कपोताख्यः पक्षी... गर्भधारिणी तव लक्ष्मीः ... प्रियसत्यरूपाऽस्तु Sy. ___ कपोतीं प्राप्नोति तद्वत् Sy.
विभवतीति विभूतिः। संग्रामस्तुति८. धानि P. धानी S.
करणसमर्थाऽस्तु Sk. ___गर्भो धीयतेऽस्यामिति गर्भधिस्ताम् Sk. | १९. स्तोत्र P. D. ६. पिवांसु P.
२०. Omitted by P. and D. १०. सहगच्छसि D. सततं गच्छसि Sk.. २१. P. reads सत्याश्रिवस्तु। M. reads ११. यदिदमुक्तमस्माकं तद्वहस्वात्मानं प्रति । सत्याशीरस्तु for सत्या। श्रीः।
प्रापय । मद्वचः श्रुत्वा सोमपानतृप्तो अस्तु। मां मोचय Sk.
| २२. V. Madhava ignores वीर

Page #181

I.30.9. ]
१२६
[ १.२.२६.४.
ऊ॒र्ध्वस्ति॑ष्ठा न ऊ॒तये॒ऽस्मिन्वार्जे शतक्रतो । सम॒न्येषु॑ ब्रवावहै || ६ ||
ऊर्ध्वंस्तिष्ठ । ऊर्ध्वः। तिष्ठ । अस्माकम् । रक्षणाय । अस्मिन् । सङ्ग्रामे । शतकर्मन् ।
6
9
शत्रुषु त्वं चाहं च। सम्भूय। ब्रवावहै ।
योग॑योगे त॒वस्त॑रं॒ वाजे॑वाजे हवामहे । सखा॑य॒ इन्द्र॑म॒तये॑ ॥७॥
सन्तः । रक्षणाय ।
११
योगेयोगे। प्रवेशे प्रवेशे । अतिशयेन बलयुक्तम् । इन्द्रम् । युद्धे युद्धे। हवामहे । सखायः
१४ १५
अन्नैश्च ।
आ वा॑ गम॒द्यदि॒ श्रव॑त्सह॒स्रिणी॑भिरू॒तिभि॑ः । वाजे॑भि॒रुप॑ नो॒ हव॑म् ||८||
१२
93
आ घा गमत्। उपागच्छेदिन्द्रः । यदि । शृणुयात् । आह्वानम् । सहस्रसंख्यैः । पालनैः ।
१. ऊर्ध्वं तिष्ठ D.
२. ऊर्ध्वं D. ऊर्ध्वतः S.
अनु॑ प्र॒त्नस्यौक॑सो हु॒वे तु॑विप्र॒ति॑ि नर॑म् । य॑ ते॒ पूर्वं पि॒ता हु॒वे ॥६॥
१८
अनु प्रत्नस्य । यमिन्द्रम् । तव । पिता । आहूतवान् तमहं त्वदर्थम् । पुराणस्यास्य।
उत्तिष्ठ यं ब्रवीमि तत्र प्रवर्तस्व Sk.
३. आत्ममरणफलत्वाद् यज्ञ एव संग्रामः Sk. ४. शतकर्म D. कर्म M.
बहुप्रज्ञ वा Sk.
५. शत्रु P. D. अन्येषु कार्यान्तरेषु Sy. ६. अहं च is omitted by P. ७. ब्रुवामहं D.
संभूयान्यान् देवान्
मद्विमोचनार्थ
मभ्यर्थयावहै । एतदर्थमुत्तिष्ठ । अन्येष्विति शसि सुप् Sk.
८. Omitted by M. 'अपूर्वस्यागमो योगः' प्राप्तिः । तत्र C. बलवत्तरम् Sk.
१०. Omitted by M.
इत्यत्रेच्छातत्रेच्छाप्राप्तौ Sk.
ܟ
तत्र तत्र
संग्रामे Sk.
११. सखिवत्प्रियाः Sy.
हे सखाय इदमिदं ददातीतिीन्द्र तत्र तत्र पालनाय Sk.
१२. ह्वा M.
१३. उपा is missing in M. १४. सम्बद्धपालनसहस्रैरस्मान्
अन्नानि च ददद् इत्यर्थः Sk. १५. V. Mādhava ignores घ
१६. प्रश्नस्य M.
१७. यं नवसोममिति वा Sk.
१८. त्वाम् Sy; Sk. १६. अस्मदीयो जनक: Sy.
Sk.. २०. P. reads हृताहूतवन्तमहः पिता । आहूतवान् । तमहम् ।
पालयन्
मम पिता
for

Page #182

१२७
१.२.३०.३. ]
[ I.30.13. निवासस्थानात् । अनुक्रमेण । हुवे। अनेकेषु गच्छन्तम् । नेतारम् । तं त्वा वयं विश्ववारा शास्महे पुरुहूत । सबै वसो जरितृभ्यः ॥१०॥
तं त्वा वयम् । तम् । त्यो। वयम् । सर्वेषां वरणीय ! प्रार्थयामः । सखे ! वासयितः ।
स्तोतृणाम्।
अस्माकं शिप्रिणीनां सोमपाः सोमपान्नाम् । सबै वज्रिन्त्सखौनाम् ॥११॥
अस्माकम् । अस्माकं सोमपानस्य साधनभूतम् । शिप्रायुक्तानाम्। सोमस्य पातः ! सोमपातॄणाम् । सखे। वज्रिन् ! सखीनामुत्तरत्र सम्बन्धः। तथा तदस्तु सोमपाः सखै वज्रिन्तथा कृणु । यथा त उश्मसीष्टय ॥१२॥
तथा तदस्तु। यथा वयम् । त्वत्तः। कामयामहे । तथाऽस्माकम्। तत् अस्तु। सखे ! वजिन् ! त्वम् । तथा । कुरु। इष्टयेऽभिलषितसिद्ध्यर्थमिति। रेवतीनः सधमाद् इन्द्रै सन्तु तुविवाजाः । क्षुमन्तो याभिर्मदेम ॥१३॥
रेवतीन. । योऽस्माभिः सह सोमेन माद्यतीन्द्रस्तस्मिन् । इन्द्रे। बह्वन्नाः । आपः । अस्मा
१३ १४
१७
१. त्वां पुराणनिवासस्थानं सोमाख्यं प्रति युक्तानां गवां समूहस्त्वत्प्रसादादस्त्विति Sk.
शेषः Sy. हनूमतां नासिकावतां वा Sk. २. बहून् यजमानान्प्रतिगन्तारम् Sy. १३. Missing in M. १४. मिदस्तु P.
बहूनां प्रत्यवस्थाता तुविप्रतिः कृतानेक- १५. चिरं जीवेमेति कामयामहे Sk. युद्धः Sk. ३. Missing in M. | १६. तव यागार्थ तत्तथा कुरु Sk..
पुरुषमिन्द्रम् Sy. नराकारम् Sk. १७. V. Madhava ignores सोमपाः ४. V. Madhava ignores पूर्वम् १८. सहभूतैर्यो माद्यते ... स्तूयते तृप्यते ५. तं त्वा वयम् । तम् । त्वा is missing वा तस्य Sk. ___in M. ६. वरणीयं D. M. | १६. मदन्ती० P. D. and M. ७. आत्मजीवितम् Sk.
२०. तन् M. २१. इन्द्रस्य Sk. ८. प्रशस्य धनवन् वा Sk.
२२. प्रभूतबलाश्च Sy. धनसाधका बह्व६. स्तोत्रर्थम्। आत्मार्थमन्याथं वाऽऽ- नाश्च बह्वन्नसाधकाश्च Sk. शास्महे Sk.
२३. क्षीराज्यादिधनवत्यः Sy. १०. V. Madhava ignores पुरुहूत | २४. अस्माकं ता गावः Sy. अस्माकं स्तुतयो ११. भूतःP. M. पानसाधनभूतशि० S. रेवतीः सन्तु। धनवत्यो भवन्तु। १२. दीर्घाभ्यां हनूभ्यां नासिकाभ्यां वा | तत्साधका भवन्त्वित्यर्थः Sk.

Page #183

I.30.16. ]
१२८
[ १.२.३१.१.
कम् । सन्तु। क्षुधिता वयम् । याभिः । मदेम । शब्दवन्तो विख्याता वेति।
आप त्वाान्त्माप्तः स्तोतृभ्यो धृष्णवियानः। ऋणोरक्षं न चक्र्योः॥१४॥ ___ आ घ त्वावान् । त्वत्सदृशः । स्तोतृकार्यार्थम् । शत्रूणां धर्षयितः! स्वयमेव। गच्छन् भवति बन्धुस्तथा त्वं च स्वयमेव । आगतः सन् स्तोतॄणां कामान् । ऋणोः प्राक्षिपः । यथा । अक्षम् । चक्रयोः । प्रक्षिपन्ति। श्रा यदुवः शतक्रतवा काम जरितॄणाम् । ऋणोरक्षं न शचीभिः॥१५॥
आ यद् दुवः। स्तोतॄणाम् । परिचरणम् । शतकर्मन् ! कामं च । अक्षम् । इव चक्रयोयंदा त्वम् । प्रज्ञाभिः। प्राक्षिपस्तदा स्वयमेवागच्छसीति ।
३१४
शश्वदिन्द्रः पोग्रंथद्भिर्जिगाय नानदद्भिः शाश्वसद्भिर्धनानि । स नो हिरण्यरथं दंसनावान्त्स नः सनिता सनये स नौज्दात् ॥१६॥
है
शश्वदिन्द्रः। इन्द्रेण दत्तं हिरण्यरथं प्रतिगृह्णस्तं स्तौति-ओष्ठव्यापारं कुर्वद्भिः।
१. अन्नवन्तो वयम् Sy.
। ११. V. Madhava ignores आ घ क्षु शब्दे। कीया॑मत्र । कीतिमत्यः । वयं १२. आयदूवः P. आयदुवः M.
याभिनित्यमिन्द्रं स्तुम इति वा Sk. यावती काचित् परिचर्या तया सर्वया २. मदेमद P. ३. तत्सदृशः M. । स्तोतृभिरात्मानं परिचारयसि Sk. ४. स्तोत्र S. आत्मना स्तोतृभिः स्तुतिभिर्वा | १३. कर्म P. D. M. __व्याप्तः स्तुतः सन् स्तोतृभ्यः Sk. १४. स्तोतृणां कामानप्यागमयसि तद्ददासि ५. धर्षयीत M. धाष्र्ययुक्त Sy.
Sk. हे प्रगल्भाभिभवितः Sk.
१५. कर्मभिः-शकटोचितव्यापारविशेषः ... ६. अस्माभिर्याच्यमानः Sy.
यथाऽक्षं प्रक्षिपन्ति तद्वत् Sy. याच्यमानः Sk.
कर्मभिर्वा Sk. १६. ०तीति P. D ७. काकामान् P.
१७. V. Madhava ignores आ यत् आ ८. नणोः M. ऋणु गतौ। अन्तणिच्च ।। १८. गश्वदिन्द्रः D.
तिपि सिप्। आऋणोत् । स्तोतृभ्यः १६. M. reads तस्तौतोष्ट for तं स्तौति । कामान् गमयति ददातीत्यर्थः Sk.
ओष्ठ०। D. reads आष्ठ for ओष्ठ। ६. आनीय प्रक्षिपतु Sy.
घासभक्षणानन्तरभाविनमोष्ठशब्दम्Sy. १०. प्र omitted by M. यथाऽक्षं चक्रेषु | प्रोपॅथद्भिः प्रोथ पर्याप्तौ... पर्याप्तः
प्रक्षिपेद् एवं स्तोतृषु कामान् Sk. समर्थः। समर्थैः Sk.

Page #184

१.२.३१.४. ]
१२६
[ I.30.19. अत्यन्तं श्वसद्भिः । अत्यन्तं हेषभिरेतरस्वैः । इन्द्रः । शश्वत् । जिगाय । शत्रुधनानि । सः । अस्मभ्यम्। कर्मवान् ददातु। हिरण्यरथम् । स हि। अस्माकम् । धनस्य । दाता। स एव। नः। ददात्विति। आश्विनावश्वावत्येषा यात शवीरया । गोमंदस्रा हिरण्यवत् ॥१७॥
आश्विनौ। आयातम्। अश्विनौ ! अश्वयुक्तेन। अन्नेन। क्षिप्रप्रेरणेन । गोयुक्तम्। दर्शनीयौ ! हिरण्ययुक्तं च। समानयोजनो हि वाँ रथो दस्रावमर्त्यः । समुद्रे अश्विनेयते ॥१८॥
समानयोजनः । युवयोः । हि। रथः । द्वयोरप्येकभूतः । दर्शनीयौ ! अमरणः। अन्तरिक्षमध्ये । गच्छति तत आयातमिति। न्यन्यस्य मूर्धनि चक्रं रथस्य येमथुः। परि धामन्यदीयते ॥१६॥
न्यन्यस्य। अश्विनावेकम् । चक्रम्। रथस्य। पर्वतमूर्धनि। स्थापयामासतु ः। अन्यत्तु चक्रम् । परितः। दिवम् । गच्छति।
१. अत्यन्तं श्वसद्भिः is omitted by P.| १०. येगायुक्तं P. गोमत् । क्रियाविशेषणम्...
शीघ्रगतित्वादत्यर्थ पुनः पुनर्वा श्वासं| गा हिरण्यं च गृहीत्वाऽऽगच्छतम् Sk. कुर्वद्भिः Sk. २. भेषद्भिः M. | ११. अश्विनौ Sy. १२. ०योजनं D.
अत्यथं पुनः पुनर्वा हेषद्भिः Sk. १३. युवतया P. १४. युवयोर्द्वयोरेफरथा३. श्वं P. ४. असुरधनानि Sk. रूढत्वाद् उभयार्थ सकृदेव युज्यते Sy. ५. दसि दंशदर्शनयोः । 'दंसना सुवितं | साधारणं युज्यत एव उभयोरपि Sk.
करः' इति कर्मणि दर्शनीयत्वाद् दंसना | १५. अरेणः P. अमरण M. वाक् । रूपं वा। कर्मवान् वा वाग्मी अप्रतिहतगतिरित्यर्थः Sy वा रूपवान् वा Sk.
| १६. अन्तरिक्ष मध्ये M. अनालम्बने Sk. ६. स एवास्माकं सर्वविधुरेषु संभक्ता जी- | १७. त P.
वितलाभाय च। स एवास्माकं . . . १८. V. Madhava ignores अश्विना
सनिता। षणु दाने। सनये Sk. १६. न्यघ्न्यस्यम् P. न्यास्य M. ७. हे अश्विनौ अश्ववताऽन्नेनाऽऽयातम् । २०. ०मूनः M. मूद्धनि D. मूर्ध्नि P.
इत्थंभूतलक्षणाटात्वात् (?) तत्सम्बद्धौ । अघ्न्यः . . . अहन्तव्यः। प्रजापतिअश्वयुक्तौ Sk.
रादित्यो वा। तस्य मूर्धनि Sk. ८. आश्वयुक्तानन्नेति P.
| २१. नियमितवन्तौ Sk. २२. अन्यन्तु P. ६. वेगवत्या इषा Sk.
| २३. कर्मप्रवचनीयप्रतौ परिः। दिवं प्रति Sk.

Page #185

I.30.22. ]
१३०
कस्त॑ उषः कधप्रिये भुजे मर्तो अमर्त्ये । कं न॑त॒से विभावरि ॥२०॥
कस्त उषः। कः। ते। उषः ! कथनप्रिये ! थकारधकारौ समानौ । भोगाय भवति ।
8
C
मर्तः । मरणवर्जिते ! कीदृशं च त्वम्। व्याप्नोषि। दीप्तिर्मात !
1
व॒यं हि ते॒ अम॑न्म॒ह्यान्ता॒दा प॑रा॒कात् । अश्वो॒ न चि॑ित्रे अरुषि ||२१||
२२२६
१०
१२
१३ १४
9
वयं हि ते। वयम्। हि। त्वाम् । अज्ञासिष्म । आन्तात् । आ च पराकात्, दूरवचनो मूलादुपक्रम्याऽऽन्तादित्यर्थः । अश्वे ! गमनशीले ! पूज्ये ! आरोचन इति । नकारः सम्प्रत्यर्थीयः ।
त्वं त्येभि॒रा ग॑हि॒ वाजे॑भिर्दुहितर्दिवः । अ॒स्मे र॒यिं नि धा॑रय ॥२२॥
२१
रयिम् । नियच्छेति ।
१८
ह
२०
त्वं त्येभिः। त्वम्। एतैः प्रदित्सितैः । अन्नैः । आगच्छ । दिवः । दुहितः ! अस्मासु ।
१. कथनये P स्तुतिप्रिये ! Sy. 'पुरीषं कम्' इत्युदके । रश्म्याहृतं तद् यो दधाति धारयति वा सः कधः । ...कः प्रजापतिर्वा । केन विधीयते प्रकाशनरसाद्याहरणार्थं स्थाप्यत इति वा । कध आदित्यः । तस्य प्रिया । सः प्रियो यस्या इति वा । अत्यन्त साहचर्य्याच्च तत्प्रियत्वं साध्यते । एवंभूते Sk. २. अथकारथकारौ M. ३. पालनाय Sk. ४. मत्तः M.
कं मर्तमायुरादिप्रदानेन व्याप्नोषि । ... स भुजेलम् । ... कं पालयितुं गच्छतीति वा ।
कथयैतत्सुखं ज्ञात्वा वयमपि तादृशा एव भवेम Sk. ५. ० वर्जितो D.
६. कीकीदृशं M. कीदृश D.
७. Omitted by D. and P.
८. Omitted by D.
६. विशेषप्रभावयुक्ते ! Sy.
भा दीप्तौ । विविधा भा विभाः ।... विभायुक्ता विभावरी Sk.
[ १.२.३१.७.
१०. त्वम् M.
११. अज्ञासिष्ठ P. अज्ञासिष्टाम् M. न बोद्धुं समर्थाः Sy.
आजीवितं याचामहे Sk.
१२. अन्तात् D. तात् M. अवसानात् Sk.
पराकशब्दो
मदायुष
. आज
१३. राकात् P. आवर्षशताद्दूरात् ।.. मर्यादायामभिविधौ वा । यावद्वर्षशतं पूर्वम् Sk. १४. वराक० P.
१५. ०र्थे P. १६. व्यापनशीले Sy.
अश्वे न चित्रे । यथा बद्धबडवा रूपेण विचित्रा पूज्या वा तद्वत् । अश्वे बडवासदृशि व्याप्ते वा । विचित्ररूपे पूज्ये वाSk. १७. चायनीये Sy.
१८. त्येद्भिः D. त्वेभिः M. १६. प्रसिद्धैः D. त्वं यानि वयमर्थयामहे तैः सम्बद्धाऽन्नैः । यान्यस्मद्देयान्यन्नानि तानि गृहीत्वाऽऽगच्छ Sk. २०. दिवो जातत्वाद् उषा दिवो दुहिता Sk. २१. रयम् P. अस्मभ्यं धनं नियमेन धारय Sk. २२. निरश्चेति P.
२३. Ms.D. puts the figure ॥३०॥ here to indicate the end of the thirtieth hymn. No such number is given in P. and M.

Page #186

१.२.३२.२. ]
१३१
I. 31.
त्वम॑ग्ने प्रथ॒मो अङ्गि॑रा॒ ऋषि॑र्दे॒वो दे॒वाना॑मभवः शिवः सखा ।
तव॑ व्र॒ते क॒वयो॑ विद्य॒नाय॒सोऽजा॑यन्त म॒रुतो॒ भ्राज॑दृष्टयः ॥ १ ॥
१०
वेगा लब्धव्याप्तयो वा। प्रादुर्भवन्ति । मरुतः । दीप्तस्वायुधाः ।
त्वमग्ने। हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः । त्वम् । अग्ने ! मुख्यः । अङ्गिरसां च। एकः सर्वस्य
8
빛 ६
9
द्रष्टा । देवः। देवानाम् । अभवः । कल्याणः । सखा । तव । कर्मणि त्वया प्रेरिताः । कवयः । लब्ध
त्वम॑ग्ने प्रथ॒मो अङ्गि॑रस्तमः क॒विर्दे॒वानां॒ परि॑ भूषसि व्रतम् ।
वि॒भ्रुर्विश्व॑स्मै॒ भुव॑नाय॒ मेधि॑रो द्विमा॒ता श॒युः क॑ति॒धा चि॑दा॒यवे॑ ॥२॥
१७
૧
सर्वस्मै । भुवनाय । अनेकशरीरो भवन् ।
१२
१३
१४
१५
१६
त्वम् । अग्ने ! मुख्यः । अङ्गिरसां च वरिष्ठः । कविः । यज्ञम् । अलङ्करोषि ।
१. सर्वत उत्कृष्टः Sk.
२. शरीरस्थितिहेतोरशितपीतरसकर्ता च । अङ्ग शरीरावयवम् । • अङ्गिनः स्थित्यै अशितपीतरसस्तदङ्गिरसः ।
...
• इत्यङ्गिराः । जाठरो ह्यग्निरन्नं रसीकरोति । रसो लोहितमांसस्नाय्वस्थिमज्जाशुक्लभावेन परिणममानः शरीरस्थितिहेतुर्भवति Sk.
३. मनसैव । अथवा योऽयं प्रथमोऽङ्गिरा ऋषिः स त्वमेव Sk.
४. हविर्नयनाद्युपकारेण देवोऽभवः । तेषामपि दाता Sk.
५. खा M.
६. त M.
७. परिचर्यायामवस्थिता मेधाविनः Sk. ८. ज्ञानेन व्याप्नुवाना ज्ञातकर्माणो वा Sy. विदितयागादिकर्माणो वेदितव्यकर्माणो वा Sk. ६. उत्कृष्टचेष्ठिता केचित्तु मरुत इति ऋत्विङनामाचक्षते । अत्र च ऋत्विक्ष्वेव तद्वत्सु यजमानेषु वा ।
अजायन्त ।...
१६
प्राज्ञः ।
[ I. 31.2.
२०
द्वयोर्लोकयोनिर्माता । पुरूरवसः
त्वत्कर्मण्यवस्थिता ऋत्विजो यजमाना वेदितव्यकर्माणोऽजायन्तेति योजना Sk.
१०. ०त्वायुधाः P. ११. अंग्ने P.
१२. प्रत्नः M. सर्वेषामुत्कृष्ट: Sk. १३. अतिशयेनाङ्गिरा भूत्वा Sy.
कर्ता Sk.
१४. मेधावी Sk.
१५. कर्म Sy.
१६. ०रोति P.
शरीरस्थितिहेतोरशितपीतरसस्यातिशयेन
१६. प्राज्ञे P.
परिगृह्णाति । परिभूः परिग्रहे Sk. १७. किं चेश्वरश्च विश्वभुवनार्थम् Sk. १८. नेकशमिरः P. बहुविधः । आहवनीयाद्यनेकरूपधारीत्यर्थ : Sy.
यज्ञस्य सम्पादयिता । यज्ञयुक्तस्तस्मात्तत्सम्पादयिता Sk.
२०. द्वयोररण्योरुत्पन्नः । यद्वा द्वयोर्लोकयोनिर्माता Sy. द्यावापृथिव्यावरणी वा मातस्थानीय यस्य स द्विमाता Sk.
नित्यं

Page #187

१३२
[ १.२.३२.४.
I.31.4. ] पुत्रायायवे। गार्हपत्यादिव्यूहेनानेकधा। शयानः।
त्वम॑ग्ने प्रथमो मातरिश्वन आविर्भव सुक्रतया विवस्वते ।
अरैजेतां रोदसी होतृवूर्ये संमोरिमयजो महो वसो ॥३॥
त्वमग्ने । त्वम् । अग्ने ! प्रथमः। मातरिश्वने। आविर्भव। आविः। अभवः । शोभनकर्मेच्छया। विवस्वते । यद्वा तस्मै मातरिश्वा त्वामाजभार। त्वयि होतरि देवैव॒ते। महान्तं त्वां दृष्ट्वा द्यावापृथिव्यौ। अकम्पेताम्। त्वं देवानां हविर्वहनभारम्। सोढवान् । अयजश्च । महतस्तान्। वासयितः।
१३
त्वमने मनव द्यामवाशयः पुरूरवसे सुकृते सुकृत्तरः ।
श्वात्रेण यत्पत्रोच्च्यस पर्या त्वा पूर्वमनयन्नापरं पुनः॥४॥ त्वमग्ने मनवे । त्वम् । अग्ने ! अकथयः । मनुरभ्युदयेन युक्तः स्यादिति। तस्मै स्वर्ग
१. पुत्राययवे P. मनुष्यार्थम् Sy. ६. विवस्वते परिचरते यजमानाय Sy. कतिप्रकारैर्मनुष्यार्थ पुनर्व्यवस्थाता । ७. यदा P. D. ८. कस्मै P. और्वशेयो वा पुरूरवसः पुत्र आयुः। ६. ०ळते M. तदर्थाय । कतिधात्वमग्निहोत्रदर्शपूर्ण- होतृवूर्ये होतृवरणयुक्ते कर्मणि Sy. मासादिषु तावदाहवनीयत्वात् त्रिधा। १०. ०ता P. अबिभीतां भयाद्वा Sk. पिण्डपितृयज्ञचातुर्मास्येषु चतुर्धा। प्रणी- | ११. युन् P. तातिरेकात् पशौ पञ्चधा । शामित्राति- | १२. हविर्वगभानं देवानयुजश्च P. रेकात् सोमाग्नीध्रधिष्ण्यातिरेकाद् हविर्वहन० M. भारं भरणम् Sy. यावत्तावत्संख्यात्वम् ... आमाशयो । १३. महः पूज्यान Sy. १४. ०यिता P. जलाशय इव Sk.
हे प्रशस्य धनवन् वा Sk. २. ०हेनेकन्धा P. D. कतिभिः प्रकार: Sy. | १५. अनेकमयं D. १६.. कथमयान् P. ३. V. Madhava ignores चित् । हे अग्ने त्वं मनवे मनोरनुग्रहार्थ यां ४. पुरणवो वा च व P. पुरणं वोताय | धुलोकमवाशयः शब्दितवानसि। पुण्य
वः D. पुररणवो वौ यव M. प्रथमो कर्मभिः साध्यो धुलोक इति प्रकटिमातरिश्वन आविर्भव is the तवानसि Sy. Editor's emendation. प्रकटो हे अग्ने त्वं मनुना राज्ञा द्यां धुलोकं भव Sy.
कामितवान्। मनुं राजानं दिवं कामय५. प्रथमो मुख्यो भूत्वा वर्तसे। अग्निर्वायु- मानं तत्प्रापणेन प्रयुक्तवान् Sk.
रादित्य इति वाय्वपेक्षया सर्वत्र मुख्य- | १७. दयन्महयौ युक्तस्यादिति ०दयेन युत्तत्वावगमात् Sy.
यादिति M.

Page #188

१३३
१.२.३२.५. ]
[I.31.5. कामाय । यथा पुरूरवसे च त्वम्। शोभनकर्मणः कर्के । सुकृत्तमः । क्षिप्रम् । यद् । अरण्योस्त्वम् । परिमुच्यसे । तदानीमेव। त्वाम् । पूर्वम् । अनयन् । यत्पुनश्च । अपवृत्त कर्मण्यपरं च कुर्वन्ति ।
अयं ते योनिः ऋत्विय इति।
त्वमने वृषभः पुष्टिवर्धन उद्यतनुचे भवसि श्रृवाय्यः । य आहुति परि वेदा वर्षट्कृतिमेकायुरग्र विश प्राविवाससि ॥५॥
त्वमग्ने वृषभः। त्वम् । अग्ने ! कामानां वर्षिता। पुष्टेर्वर्धकः। यजमानाय। भवसि । श्रवणीयः । योऽग्निः । स्वाहाकारहुतम् । वषट्कारहुतं च । परितः। लभते मनुष्येभ्य इति परोक्षः ।
३१
• १. स्वर्गकामयथा P. स्वर्गमकामथाः M. मर्यादयैवापरं गार्हपत्यात्मना पुनः पुन२. Omitted by P. and M. स्तत्र कर्मणि Sk. ३. सुकृते तव परिचरणं कुर्वते Sy. ११. अववृते M.
पुरूरवसा सुकृता शोभनकर्माणि कृत- | १२. कुर्वञ्च यन्ते P.. वता Sk.
पुनः पश्चादपरं पश्चिमदेशमानयन् । ४. श्वात्रेण क्षिप्रमथनेन Sy.
गार्हपत्यरूपेण प्रापितवन्तः। आहश्वात्रेण ... क्षिप्रं मन तृषु श्वात्रम्' वनीयकर्मानुष्ठानादूवं गार्हपत्यरूपेण इति क्षिप्रार्थत्वान्मातरिश्वा निवर्तते। धारितवन्त इत्यर्थः Sy. तस्य वायोरत्यन्तक्षिप्रत्वात् स एव | १३. योनि M. श्वात्रः। तेन Sk.
१४. इष्टार्थदः। हविर्नयनद्वारेण वृष्टेः कर्ता ५. यद् यदा Sy. यदा Sk.
वा Sk. ६. त्वां M.
१५. वृष्टेर्वर्धकः P. पुष्टवर्धकः D. पित्रोर्मुच्यसे परि। पितरौ द्यावा- वृष्टेर्वर्धतः M. पृथिव्यौ . . . परिरुपरौ। द्यावा- | १६. यन्ममागाय P. पृथिव्योरुपर्वमुच्यथाः Sk.
यागार्थ नित्यं यः सुचमुद्यमयति तस्य ७. मुच्यये M. उत्पद्यस इत्यर्थः Sy. वृष्टेर्वर्षयिता वृष्टेर्वर्धयिता च ८. नीमतः P.
भवसि Sk. ६. नृयन् M.
| १७. अत्यन्तोत्कृष्टगुणः Sk. अरण्योरुत्पन्नं त्वां पूर्व वेदेः पूर्वदेश- १८. योनि P. D. मानयन्। आहवनीयत्वेन स्थापितवन्तः Sy. यदा पृथिव्या मुक्तवान् वषट्कारं च कर्म Sk. ततः प्रभृति मर्यादया त्वां पूर्वमाहव- | २०. परितो जानाति, समर्पयतीत्यर्थः Sy.
नीयात्मना निहितवन्तो यजमानाः Sk. | परि विजानाति Sk. १०. यत् omitted by P. and D. | २१. परोष्व P.

Page #189

1.31.7. 1
१३४
[ १.२.३३.२.
१
स त्वमग्ने ! एकायुरवच्छिन्नायुरमृतः । अग्रे स्थित्वा मनुष्यान् । परिचरसि यद्वा बहूनां प्रकाशं
कुर्वाण एकगमनस्त्वं प्रचरसीति ।
त्वम॑ग्ने॒ वृजि॒नव॑र्त॒ न सक्म॑न्पिपरि॑ वि॒दर्थे विचर्षणे ।
यः शूर॑साता॒ परि॑तक्म्य॒ धने॑ द॒भ्रेभि॑श्चि॒त्समृ॑ता॒ हंसि॒ भूय॑सः ॥ ६ ॥
ε
स्वमग्ने वृजिनवर्तनिम् । त्वम् । अग्ने ! युद्धे । शोभनमार्गम् । नरम् । पारयसि । गृहे च । विद्रष्टः! यस्त्वम्। युद्धे। परिगन्तव्ये सति । धने । क्षुद्रः । अपि । सङ्गतान् । महतोऽपि स्तोतुः शत्रून्। हंसि।
त्वं तम॑ग्ने अमृत॒त्व उ॑त्त॒मे मर्तं दधासि॒ श्रव॑से दि॒वेदि॑वे ।
यस्ता॑तृषा॒ण उ॒भया॑य॒ जन्म॑न॒ मय॑ः कृ॒णोति॒ प्रय॒ आ च॑ सूरये॑ ॥७॥
48
१३
१६
२०
२१
त्वं तमग्ने । त्वम् । तम् । अग्ने ! अमृतत्वे । उत्कृष्टे । मनुष्यम् । निदधासि । दिवे दिवे ।
१. स्व P.
२. एवकायुo P.
मुख्यान्नः Sy. तस्योद्यतस्रुचः । ङसि डे... अत्रापीतिहासः । और्वशेय आयुर्गन्धर्वलोकादग्निमाहृत्यायत्तसोम्यः प्रथमं देवविशः पर्यचरत् । ततोऽन्यान् । इत्येतदुच्यते । एक आयुः । प्रथममाहर्ता इत्यस्यैका - युस्त्वम् । अग्ने प्रथमं देवविशः पर्यचरद् इत्यर्थः Sk.
प्रजाः ... ४. कुर्वन्नेकo P. कुर्वकृ० M.
३. प्रथमं तं यजमानं विशस्तदनुकूलाः सर्वतः प्रकाशयसि Sy. कुर्वाणेकo D.
५. ०नीं P. ०नि D.
सेवनशील Sk.
षच सेवायाम् । सेव्यो वा । ... ७. विप्लुतमार्ग सदाचाररहितम् Sy. कुटिलमार्गम् Sk.
८. वारयसि P. D. M.
६. कर्मणि Sy. देवानां सेवितः
पालयसि पूरयसि, वा सत्कर्मानुष्ठानयोग्यं करोषीत्यर्थः Sy. पालयसि Sk. 8. सचनीये समवेतुं योग्ये Sy. यज्ञगृहे Sk.
१०. विष्वग: D. विशिष्टज्ञानयुक्त Sy. ११. ० गन्ते P. १२. घने M.
संग्रामे यत्प्राप्यं धनं तन्निमित्तम् Sk. १३. अल्पसंख्यैः शत्रुभिः Sk.
१४. सम्यग्धोद्धुं प्राप्ते सति तदनुग्रहार्थं भूयसः प्रौढान् प्रतिपक्षिणः शत्रून् Sy. संगतौ । न्यांश्च गत्वा बहून् हंसि Sk.
भयादसंगतान् दूरस्थानप्य
१५. स्तोतु P. १६. हिंसि D.
१७. तम् omitted by P. D. M.
१८. यस्त्वां परिचरसि Sk.
१६. अम्यतत्वे M. देवत्वे Sk. २०. ०ति M.
२१. सर्वकालमित्यर्थः Sk.

Page #190

१३५
१.२.३३.४. ]
[ I.31.9. अन्नायं । यस्त्वम् । सूरेः स्तोतुः । उभयविधाय जन्मने। तृष्यन्नुभयम् । करोषि । सुखं चास्य भूयात् । अन्नं चास्त्वित्युभयोरुत्पत्तिमिच्छन्नुभयं करोषीति ।
त्वं नो अग्ने सनये धनानां यशसं कारुं कृणुहि स्तवानः ।
ध्याम कर्मापसा नवैन देवैद्यावापृथिवी प्रावतं नः ॥८॥ त्वं नो अग्ने। त्वम् । अग्ने ! अस्माकम् । लाभाय । धनानाम् । यशस्विनम् । स्तोतारं पुत्रम् । कुरु। स्तूयमानः। प्राप्नुयाम। वयम् । कर्म यज्ञम्। नवेन स्तुतिलक्षणेनानेन । कर्मणा। तानस्मान् स्तुतिप्रवृत्तान्। देवैः सह। द्यावापृथिवी। रक्षतम् ।
त्वं नो अग्ने पित्रोरुपस्थ आ देवो देवेष्वनवद्य जागृविः । तनूकृद्धोधि प्रमतिश्च कारवे त्वं कल्याण वसु विश्वमोपिये ॥६॥ त्वं नो अग्ने पित्रोः। त्वम्। अस्माकम्। अनवद्य ! अग्ने ! द्यावापृथिव्योः।
१. यो यजमान उभयाय जन्मने द्विविध- | ११. हे अग्ने त्वं मां धनानां सनये यशस्वन्तं
जन्मार्थ द्विपदां चतुष्पदां च लाभायेत्यर्थः कारं कुरु स्तूयमानः . . . हविर्लSy. कीत्य अन्नाय वा।... यस्त्वां क्षणान्नयुक्तम्। नः इति अमि आम् पूजयति तमिह लोकेऽन्नादीनि दत्वा वा। यशः कीतिः। अस्माकमन्तधारयसि । परलोके देवत्वं च। अथवा रात्मानं यजमानं वा स्तोतारं धनलाभायं श्रवः कीर्तिः। ... यस्त्वां स्तौति तं, - यशस्विनं कुरु स्तूयमानः Sk. देवत्वं प्रापयसि अन्नादीन्यपीह। | १२. कर्मणां कर्तारं पुत्रम् Sy. तव वा तस्य वा यशसे सर्वकाल- स्तोतारं यष्टारं च कुवित्यर्थः Sk. मिति ... डे. छौ। उभयाय जन्मने १३. सूय० P. स्तूयमा... M.
इति । इह च परत्र च Sk. १४. वर्धयाम Sy. त्वत्प्रसादेन वृद्धि २. सु० M. अभिज्ञाय यजमानाय Sy. प्राप्नुयाम Sk. १५. नूतनेन Sy.
स्तोत्रे Sk. ३. तृष्य उ. M. __अन्यैरकृतपूर्वेणान्यरपि देवैः Sk. कृष्य D. यस्त्वं स्तुतिहविषोस्तृष्णया | १६. प्राप्तेन त्वद्दत्तेन पुत्रेण Sy. बाध्यमानः Sk.
पालनाख्यकर्मणा अपसा Sk. ४. मयः प्रयश्च मर्यादया विदुषे ददासि Sk. | १७. अग्निप्रसादादस्मत्कर्म। हे अग्ने ! धन५. अनश्चास्त्वि० P.
लाभार्थ मां यशस्विनं स्तोतारं च कृत्वा ६. ०त्युभयोरुभयोरु० M.
मत्स्तुत्या प्रसन्नस्तत्कर्म देवावापृ. ७. V. Madhava ignores आ । थिवीभ्यां युक्तः पाहीत्यर्थः Sk. ८. Omitted by D. ६. ०क P. | १८. रकतं P. १६. V. Madhava १०. लेहाय P.M. लहाय D. दानार्थम् Sy. I ignores प्र २०. अने M.

Page #191

I.31.II. ]
१३६
[ १.२.३४.१. उपस्थे वेद्याम् । आसीद। देवो देवानां मध्ये। जागरणशीलः सः । त्वम् । स्तोत्रे । अङ्गानां कर्ता भवामीति । बुध्यस्व भव। च तस्मै। प्रमतिः । त्वं हि। विश्वम् । धनं कारवे। आवपसीति ।
त्वमने प्रतिस्त्वं पितासि नस्त्वं वयस्कृत्तव जामयो वयम् ।
संत्रायः शतिनः सं सहुत्रिणः सुवीरं यन्ति व्रतपादाभ्य ॥१०॥
त्वमग्ने प्रमतिः । त्वम् । अग्ने ! प्रकृष्टमतिः । त्वम् । पितेव च । भवसि । अस्माकम् । त्वम् । अन्नस्य कर्ता। तव। बन्धवः। वयम् । सङ्गच्छन्ते। त्वाम् । शतसहस्रसंख्याः । रायः । शोभनवीरम्। कर्मणां रक्षितारम् । अदाभ्य!
त्वामने प्रथममायुमायवे देवा अंकृण्वन्नहुषस्य विश्पतिम् । इलामकृण्वन्मनुषस्य शासनीं पितुर्यत्पुत्रो ममकस्य जायते ॥११॥ त्यामग्ने। त्वाम् । अग्ने ! पूर्वम् । आयुम् । अकृण्वन् । आयवे मनुष्याय पुरूरवसे । पुरू
.
.
३३
३४
१. ऋत्विग्यजमानास्तिष्ठन्त्यस्मिन् उपस्थी- मतियुक्तोऽसि Sy. प्रकृष्टज्ञानः Sk.
यन्ते वा देवा इत्युपस्थो यज्ञः।...यावा- १२. त्वं पितृकार्यकरत्वान्नः पितासि। पृथिव्योर्यज्ञे ताभ्यां यजनीयानां देवानां पितैव पितामहः। त्वत्पुत्रोऽङ्गिराः ।
यज्ञे त्वं देवानां मध्ये दाता Sk. तत्पुत्रोऽहमिति Sk. १३. अस्मान् M. २. उपस्थे वेद्याम् missing in M. १४. आयुष्यप्रदोऽसि Sy. तण्डुलादि समीपस्थाने वर्तमानः Sy.
पचसीत्यर्थः। कृश दाने। स्तोतणां ३. आसिदवः P. ४. देवानाध्यो P. दाताऽन्नानां वा Sk. ५. सर्वकार्येष्वप्रमादी। देवेष्वप्रमत्तः, देवांश्च । १५. वन्धवः P. बान्धवाः S. तव सजातयो __ यष्टुमुत्साहीति वा Sk.
वयं पौत्रत्वात् Sk. १६. सम्यक् ६. स्त्रोत्रंगानां D. पुत्ररूपशरीरकारी प्राप्नुवन्ति Sy. १७. अत्यथं बहवः Sk.
भूत्वा Sy. अशितपीतरसानां | १८. शोभनं वीरम् S. शोभनपुरुषयुक्तम् Sy.
भावापादानेन शरीराणां कर्ता च Sk. | सुष्ठ वीरो विक्रान्तः। शोभना वा वीरा ७. चस्तस्मै D. चनस्तमै P.
यस्य सम्बन्धिनः। केन सम्बन्धेन? साम८. प्रकृष्टज्ञानस्त्वं द्युस्थानां देवानामाया- र्थ्यात् स्तोतृत्वेन । स सुवीरस्तम् Sk.
स्मत्कृतयज्ञे याः स्तुतयस्ताः श्रुत्वा १६. अदाह्य P. अदाभ्यः D. M. बुध्यस्व । स्तोतणामुपर्युपरि भद्र सानुग्रह अहिंस्य ! Sk. २०. त्वम० P. कमनीय वा स्तोत्रे बहुधनं ददासि यत् | २१. अग्रे इति वा क्रियाविशेषणम् Sk.. तदस्माकं च देहि Sk. ६. V. | २२. असुरान् प्रति गन्तारं त्वां देवाः Sk.
Mādhava ignores epiceno २३. ०वन्न...M. २४. Missing १०. प्रमतिः। त्वम् । अग्ने is missing | in M. आयोर्मनुष्यरूपस्य नहुषस्य
in M. ११. अस्मदनुग्रहरूपप्रकृष्ट- तन्नामकराजविशेषस्य Sy.

Page #192

१.२.३४.३. ]
[ I.31.13. रवसः पुत्र आयुस्तथा। देवा अकृण्वन् । नहुषस्य च राज्ञः । विश्पति नाम पुत्र तथा । मनोश्च त्वाम् । इलां नाम दुहितरमकृण्वन् । या जाता सती पितरं मनुम् । अन्वशास्त यज्ञप्रयाजानुयाजयोर्मध्ये मामवकल्पय मया सर्वानेव कामान् प्राप्स्यसीति । यदा। ममकस्य पितुरङ्गिरसः। पुत्रः । जायते तदानीं तं च त्वामकृण्वन्नङ्गिरसामेकमिति।
त्वं नो अग्ने तव देव पायुभिर्मघोनो रक्ष तन्वश्व वन्ध । त्राता तोकस्य तनये गामस्यनिमेषं रक्षमाणुस्तव व्रते ॥१२॥
त्वं नो अग्ने । त्वम् । अस्मान् । अग्ने ! तव। देव ! रक्षणैः। हविष्मतः। रक्ष। पुत्रान् । च। वन्द्य त्वं हि। पुत्रस्य। पुत्रेऽपि । गवाम् । रक्षकः । भवसि । त्वदीये। कर्मणि प्रवृत्तं मनुम् ।
अनवरतम् । रक्षमाणः ।
त्वमग्ने यज्यवे पायुरन्तरोऽनिषङ्गाय चतुरक्ष ईध्यसे ।
यो रातहव्योऽवृकाय धायसे कीरेश्चिन्मन्त्रं मनसा वनोप तम् ॥१३॥ त्वमग्ने यज्यवे। त्वम् । अग्ने ! यजमानार्थम् । कर्मणोत्तरम्। गोरक्षकः । रक्षोभि
१. सेनापतिम् Sy. सि के। आयोर्नहुषस्य रिति शेषः Sy. १०. अस्माकम् Sk.
च सेनापति चक्रुः Sk. | ११. ०णे P. १२. धनयुक्तान् Sy. २. ०तिमिपुत्रस्तथा D. स्तथा M. | हविर्लक्षणेन धनेन धनवतः Sk. ३. त्वम् D. ४. Omitted by P. | १३. यज्ञवतोऽस्मत्पुत्रपौत्रादींश्च Sk. ५. ०शात् P. D. M.
१४. Omitted by M. धर्मोपदेशकीम् Sy.
१५. अस्मदीयस्य Sy. मनुष्यस्य वशवतिनीम् Sk.
तोकस्य तनयस्य।... सि डिः।... ६. यज्ञे० M. ७. ०ल्पयाया P. पुत्रस्य पौत्रस्य चेत्यर्थः Sk. ८. कस्यापि कृतं गिरस P.
१६. पुत्रापि P. पितुर्यदा पुत्रः पुरुरवा नाम मदीयस्याग्ने- १७. तव यागकर्मणि व्यवस्थितानां च यजता रिळाया जायते ।... इळारूपिणो- पुत्रपौत्राणां गवां च रक्षिताऽसि Sk. ऽग्नेरेव पुत्रः पुरूरवाः। अग्निहिरण्यस्तूप- १८. ममनुपरतं P. अनुमननपरतं M. पितामहः। पितृकारकत्वात् पिता निमेषवजितं यत्नेन परिरक्षन् Sk. वेति व्याख्यातम् । अत उपपन्नमेतत् । १६. M. adds रक्ष before रक्षमाणः ममकस्य पितुरग्नेरिळारूपिणो यदा पुत्रः | २०. यज्यावे D.
पुरूरवा नामाऽजायत Sk. | २१. यजमानस्य Sy. ६. तदान्तं च M. तदानीकञ्च P. | २२. ०ऽन्तरङ्गो S. पालक: Sy.
तदानी हे अग्ने! त्वमेव पुत्ररूप आसी- स्तोतृयजमानानां च पालयिता Sk.

Page #193

१३८
I.31.14. ]
[ १.२.३४.४. रनिषङ्गाय । सर्वतो ज्वालाभिः पश्यन् रक्षसामनन्ववचाराय । समिध्यसे। यः । दत्तहविष्कः। रक्षोवर्जिताय तस्मै प्रीणनाय सोमम् । पिबसि यश्च तस्य । स्तोतुः । मन्त्रः । तं च । मनसा । कामयसे।
११
त्वमग्न उरुशंसाय वाघतै स्पार्ह यद्रेक्णः परमं वनोषि तत् । आध्रस्य चित्प्रमतिरुच्यसे पिताप्रपाकं शास्सि प्रदिशौ विदुष्टरः॥१४॥
त्वमग्न उरुशंसाय। त्वम्। अग्ने ! बहुस्तुतये। यजमानाय। स्पृहणीयम्। यत् । धनम्। उत्तमम्। तत्। प्रयच्छसि तथा। दानाधारभूतस्य दरिद्रस्य। प्रमतिः। पिता। उच्यसे। प्रशास्सि न्यच । विद्वत्तरस्त्वम् । पक्तव्यप्रज्ञमज्ञम् । प्र। दिशश्चतस्रो दिशः।"
१. ०भिरभिष० P.
यो दारिद्रयान्न यजते स्तोत्येव तस्यापि अन्यदेवतापरिचरणाय न निषज्यते मन्त्रलक्षणां स्तुति मनसा हृदयेन संयाकामभोगेषु वेत्यनिषङ्गस्तस्मै। त्वत्स्तु- चसे। वन याच्मायाम्। संभजसि वा
तियागपरायाभोगप्रधानाय वा Sk. सादर एव। तच्छब्दाद्यच्छन्दश्च । २. सर्वत्वो P.
यस्तमिति। तं प्रार्थयसे संभजसे वा ३. ज्वाति P.
Sk. दिक्चतुष्टयेऽपीन्द्रियस्थानीयज्वालायुक्तः | १२. V. Madhava ignores चित् Sy. दिक्चतुष्टयाभिमुखो दीप्यसे। १३. बहुभिः स्तोतव्याय Sy. बहुस्तुअक्षणा मुखं लक्ष्यते। समन्ताद् यज्ञे ताय Sk. दीप्यसे इत्यर्थः Sk.
१४. ०णीययेद्धनम् M. रक्षसमन्वचा० P. रक्षसीति नन्ववचा० १५. तत्...अनुष्ठाता लभतामिति कामयसेSy. D.
५. दहविष्णः P. १६. कथा D. तदा M. अनुग्रहपरः Sk. यो यज्युः शतहव्यः पूर्वमपि दत्तहविष्कः | १७. सर्वतो धारणीयस्य पोषणीयस्य दुर्बलस्य Sk. ६. अहिंसकाय Sy. यजमानस्यापि Sy. १८. ०ति P. 'अहिंस्राय तुभ्यम् । वृको हिंस्रप्राणिः। १६. पितृसदृश इति च Sk. तत्स्वभावरहिताय। अथवा कुक वृक २०. प्रशास्स P. प्रशासि M. आदाने इत्यस्माद्वा। आज्यसोमपयः- अविपक्वप्रशं परिपक्तव्यप्रशं वा प्रकप्रभृतीनामादात्रे इति Sk.
र्षेणानुशास्य प्रज्ञामस्य जनयसीत्यर्थः ७. धायसे पोषकाय तुभ्यम् Sy. ८. सोमः P.
| २१. च S. ६. अच्छिन्नपानभोगार्थ दत्तहविष्क इत्यर्थः । २२. वक्तव्यप्र. P. वक्तव्यप्र० D.
Sk. १०. तस्या D. M. । वक्तस्यप्र० M. शिशुम् Sy. स्तोतुरेव सतस्तस्य सम्बन्धिनं मन्त्रं | २३. दिक्षु निवसितानि सर्वभूतान्यपि प्रानुत्वदीयस्तोत्ररूपं त्वदीयेन चित्तेन याचसि शास्सि विद्वत्तरः Sk. Sy. ११. कं M. | २४. V. Madhava ignores चित्
Sk.

Page #194

१.२.३५.१. ]
[ I.31.16.
त्वमग्ने प्रयतदक्षिणं नरं वमेव स्यूतं परि पासि विश्वतः।
स्वादुक्षमा यो वसतौ स्यौनकृज्जीवाजं यजते सोपमा दि॒िवः॥१५॥ त्वमग्ने प्रयतदक्षिणम्। त्वम् । अग्ने ! दरिद्रेभ्यः। प्रदत्तधनम् । मनुष्यम् । कवमिव । उरसि बद्धमिषुभ्यः। सर्वेभ्यो दुरितेभ्यः । परिरक्षसि । स्वाद्वन्नः। यः । गृहे दरिद्राणाम् । सुखकृत्। जीवानामन्नप्रदानाद् यज्ञम् । करोति । सः । स्वर्गस्य । उपमाऽन्तिके वर्तते ।
इमामग्ने शरणि मीमृषो न इमध्वानं यमगाम दूरात् ।
आपिः पिता प्रमतिः सोम्यानां भृमिरस्य॒षिकन्मानाम् ॥१६॥ इमामग्ने। अरण्ये तपोऽयं गतोऽग्निमाशास्ते-इमाम् । अग्ने ! तपोजनितो हिंसां फलप्रदानेन । अस्मान् । यथा सहामहे तथा कुरु । तथा इमम् । अध्वानं च । यं वयं त्वां द्रष्टुकामाः । दूरात् ।
१. येन यजमानेन ऋत्विग्भ्यो दक्षिणा दत्ता स त्वत्प्रसादात्स्वर्गस्थ एव । अथवा दिवः तादृशं नरम् Sy.
स्वर्गस्योपमानभूतः। सर्वैः प्राणिभि२. रिन्द्रे P. D. इन्द्रेभ्यः M. म॒ष्टाहारसन्तुष्टः स्वर्गोऽयमिति स्तूयते ३. दत. D. M. धन० P.
इति वाऽर्थः Sk. यमु दाने बन्धने वा। त्वं वत्तदक्षिणं १४. गताग्नि. M. हिरण्यस्तूपो यागाप्रबद्धदक्षिणं सन्ततवानम् Sk.
याग्निं विहृत्यानिष्ट्वा रक्षोभयाद् दूरं ४. ०ध्य M. ०ध्ये D.
जगाम। तेषु गतेषु प्रत्यागत्य कृताप५. कवचानुस्यूतं योद्धारं त्वदीयं पासि राधत्वाभिप्रायेणाग्निमाह Sk.
यथा तद्वत् Sk. ६. बन्ध० M. | १५. अस्मत्सम्बन्धिनीम् Sy. निश्छिद्रत्वेन सूचीभिः सम्यक् निष्पा- हे अग्ने आत्मन इमां हिंसां क्षमस्वा
वितम् Sy. ७. सर्वतः Sk. | स्माकम् Sk. ८. स्वद्वन्नः P. स्वाद्वग्नः M. १६. दानानां P. व्रतलोपरूपाम् Sy. ९. स्वगृहे Sy. यः स्वगृहे ऽतिथि स्वाद्वन्नं
भोजयसि Sk. १०. दरिणां P. १८. सहामग्ने P. क्षमस्व Sy. अतिथीनाम् Sy. ११. सुखक D. | १६. तथा त्वदीयसेवामग्निहोत्राविरूपा
सुखकृत् शय्यायां शाययति Sk. परित्यज्य ... दूरदेशं यमिममध्वानं... १२. जीवयजनसहितं यज्ञं, यद्वा जीवनि- वयं गतवन्तस्तमपि क्षमस्वेति शेषः Sy. ष्पाद्यम् Sy.
यद्वयं त्वां विहृत्यानिष्ट्वा रक्षो. जीवो जन्तुर्याज्ञीयपशुना यथेष्टं यजते भयादिममत्यन्तं दूरमार्ग यमगाम च देवान् वा त्वां वा Sk.
तदस्मदपराधं त्वद्धिंसां मृषस्व । यस्मा१३. दृष्टान्तः... यथा स्वर्गोऽनुष्ठातृन् सुख- त्वं ज्ञातिः पितृस्थानीयश्च Sk.
यति तथा त्वमपिऋत्विगादीनित्यर्थःSy. | २०. ममध्वानं M. २१. वयं वयं D.
१७.

Page #195

[ १.२.३५.३०
I.31.18. ]
१४० अगाम। ज्ञातिः । पालयिता। प्रमतिश्च। सोमाणिाम्। भ्रमणशीलस्त्वमन्धकारापनयनात् । मनुष्याणाम् । दर्शनकृत्।
मनुष्वदग्ने अङ्गिरस्वदङ्गिरो ययातिवत्सदने पूर्ववच्छुचे ।
अच्छे याह्या वहा दैव्यं जनमा सादय बर्हिषि यक्षि च प्रियम् ॥१७॥ मनुष्वदग्ने। अङ्गिरसामैक ! मन्वादीनामिव ममापि। गृहेऽधुना। अभिमुखम् । याहि । आवह च। दैव्यम् । जनम् । आसादय च । बहिर्षि यज। च। प्रियं देवगणम् ।
एतेनाने ब्रह्मणा वावृधस्व शक्ती वा यत्ते चकृमा विदा वा ।
उत प्रणेष्यभि वस्यो अस्मान्सं नः सृज सुमत्या वाजवत्या ॥१८॥ एतेनाग्ने । एतेन । अग्ने! स्तोत्रेण । वृद्धो भव । यथा कश्चिच्छक्तया महता प्रयत्नेन
१. प्रापणीयः Sy.
गमनशील Sy. ६. दिना० P. २. प्रकृष्टमतिरनुग्रहपरश्च Sk.
यथा मनुरनुष्ठानदेशे गच्छति,... यथा ३. सोमसम्पादिनां सर्वयजमानानाम् Sk. चाङ्गिरा गच्छति, यथा ... ययातिर्नाम ४. भृमि म्यतेः N. 6. 20.
राजा गच्छति । पूर्ववद् अन्ये च पूर्व५. कर्मनिर्वाहक इत्यर्थः Sy.
पुरुषा यथा गच्छन्ति । यथा मन्वादयो ६. अथवा मुक्त्यर्थः। हे अग्ने इमां संसृति यज्ञे गच्छन्ति तद्वत् । अथवा मन्वादी
मार्जय, अस्माकं जननमरणादीन्यति- नां यज्ञे यथा त्वं गच्छसि तद्वत् Sy. दुःखदानि शोधयापनय। दूरात् सृष्ट्या- यथतेषां मन्वङ्गिरोययातिपूर्वर्षीणां दिमयं संसाराध्वानं गताः स्म। होतृत्वेन निषद्यायजः। हे अशितपीतयस्मात्त्वं बन्धुः पितृकार्यकरश्चानुग्रह- रसस्य कर्तः तद्वन्ममापीत्यर्थः Sk. मतिश्च सोमार्हाणां सतां दर्शन- १०. ममा P. ११. देवयजनदेशे Sy. कृत् सम्यक्ज्ञानकरोऽसतां भ्रम- | १२. अभिगत्य Sk. यिताऽसि मोहकरः। तस्मादस्माक- | १३. देवलोकं सर्वदेवान् वा Sk. मृषिकृद् भवेत्यर्थः। एतदुक्तं भवति ।। १४. दैव्यज्ञम् P. १५. आवह M. क्रान्तेः सम्यक् ज्ञानस्य च त्वं कर्ता। | १६. अस्मदीये Sk. १७. देहि Sy. त्वदायत्तौ संसारमोक्षो। त्वं च पितृ- १८. अभीष्टं हविः Sy. वत् सर्वजमानामनुग्रहपरश्च। अतो- | इष्टं तव काम वा Sk. ऽस्मान् सम्यग्ज्ञानोत्पादनेन मोचया- १६. V. Madhava ignores अग्ने स्मात्संसाराद् इति Sk.
शुचे।
२०. अग्नः M. ७. मनुष्यवद० M. मनुष्यद० P. २१. अत्यर्थ वर्धस्व । स्तूयमाना हि देवता ८. ०रसोमेक P.
वीर्येण वर्धन्ते Sk. अङ्गनशील हविरादानाय तत्र तत्र | २२. अस्मदीयशक्त्या च Sy.

Page #196

१.२.३६.१. ]
१४१
[ I.32.1. स्तोत्रं करोति तथा । यत् । ते । चकृम । विदा। वो ज्ञानेन वा यद् ब्रह्म वयम् चकृम। अपिच । अस्मान् । श्रेयश्च अभिप्रणय। अन्नवत्या त्वदीयया । सुमत्या च । अस्मान् । संसृजेति ।
I.32. इन्द्रस्य नु वीर्याणि प्र वौचं यानि चकार प्रथमानि बज्री । अन्नहिमन्वपस्तत? प्र वृक्षण अभिनत्पर्वतानाम् ॥१॥
इन्द्रस्य नु । अथेन्द्रस्याहम् । क्षिप्रम् । वीर्याणि । प्रवक्ष्यामि। यानि । चकार। पुरातनानि । वज्री तान्याह- अहिमसुरम् । अहन् । हत्वा च तेन रुद्धाः । अपः सूच्येव रश्मिभिः। ततर्द। प्राभिनच्च । शिलोच्चयानाम् । नदीः पृथिव्यां पातयितुम् ।'
१८ १९
१. Missing in M.
दीप्रभेदनादीनि । तान्यवोचमित्यर्थः Sk. २. चक्रम P. चकुम M. | १३. तान्याहि P. १४. निमसुरम P. ३. पिदाव P. ४. ज्ञोऽनेन M. मेघम् Sy. १५. Omitted by P.
यद् ब्रह्म यथाशक्ति यथाज्ञानं करवाम भूपातनमपां हिंसनम् Sk. १६. पूर्व मेघं Sk.
५. चकृमः P. हत्वा तदनन्तरं मेघस्था अपः पातित६. अस्माज्ज्ञेयश्च M.
वान् Sk. १७. सूर्येपरश्मिभिः M. ७. प्रकर्षण प्रापय Sy.
१८. ०यान् M. स्तुतिकरणरस्मान् प्रवर्तयसि। वस्यो | १६. पर्वतसम्बन्धिनीनदीर्बहूदकत्वाद् भित्त्वा वसीयोऽसि। अस्माभिः स्तुति कार- स्वकूलानि सर्वतः प्रहितवान् इत्यर्थः। तर्द यसीत्यर्थः। एतदुक्तमत्र। त्वत्स्तु- विस्तारे वा। पृथिव्यामपो वितस्तार। त्यर्थं कुतोऽस्माकं शक्तिः ज्ञानञ्च । पातिताभिविस्तृताभिर्वा नदीकूलभेदः। त्वदनुग्रहादेव त्वामस्तौष्म । न स्व- अथवा वक्षणाः पशवः। पर्वता मेघाः। महिम्नेति। ... एतेन ब्रह्मणा:- तेषामेकं हत्वाऽन्येषामपि पशून् भिप्रणय। अपिच वसूनि वर्धयस्व च । भिन्नवानित्यर्थः । अथवा पशुवचनेन अस्मभ्यं देहीत्यर्थः Sk.
वक्षणाशब्देन तत्सामीप्यात् पक्षा अत्र ८. ०णयनान्न० M.
प्रतिपद्यन्ते। पर्वतोऽपि महीधरः। ६. ज्ञानमन्नं च नो जनयेत्यर्थः Sk.. पर्वतानां पक्षान् प्राभिनत् छिन्नवान् । fo. Ms. D. puts the figure 113811 एवं हि चरकाध्वप॑णां ब्राह्मणे इतिहासः
here to indicate the end of श्रूयते। प्रजापतेर्वा हुतं ज्येष्ठं तोकं the thirty-first hymn. No यत्पर्वताः। ते पक्षिण आसन्। ते यत्र such number is given in P. यत्राकामयन् तत्तत् परापातम् आसत।
and M. ११. अन्येनाकृतपूर्वाणि Sk. अथ चेयं तहि शिथिलासीत्। तेषामिन्द्रः १२. त नानि P. पूर्वसिद्धानि Sy. पक्षानच्छिनत् । तैरिमामयूँहत् । इतिSk.
अत्यन्तप्रकृष्टानि... मेघहननापस्तदनन- ! २०. पातयितुः P. २१. Cf. N. 7. 2.

Page #197

[ १.२.३६.३०
I.32.3.]
१४२ अन्नहिं पर्वते शिश्रियाणं त्वष्टास्मै वज्र स्वयं ततक्ष ।
वाश्राईव धेनवः स्यन्दमाना अञ्जः समुद्रम जग्मुरापः ॥२॥ अहन्नहिम्। अहन् । अहिम्। महीधरे लीयमानम्। त्वष्टा। अस्मै । वज्रम् । स्वकरणशीलम् । अकरोत् तीक्ष्णधारम् । शब्दकारिण्योऽतिनवप्रसूता इव । धेनवो वत्सान् प्रति स्यन्दमानाः । अञ्जसा । अन्तरिक्षं प्रति । अवगताः । आपः । यद्वोदधिं प्रति गता इति।
वृषायमाणोऽवृणीत सोमं त्रिकद्रुकेष्वपिबत्सुतस्य ।
श्रा सायकं मघवादत्त वज्रमहन्नेनं प्रथम॒जामहीनाम् ॥३॥ वृषायमाणः। वृषभ इवाचरन् । अवृणीत । सोमम् । आभिप्लविकस्य पूर्वस्त्र्यहस्त्रिकटुकस्तस्मिन् । सुतम् । अपिबत् । सोमम् । आदत्त । अन्तकरम् । आयुधम् । मघवा तेन । एर्न मेघशिरमहिमसुरम् । मेघानाम् । मुख्यम् । अहन्।
२१
१. M. adds तं before अहन् । पार्थिवमेव समुद्रं स्वार्थे। अन्तं जग्मु२. ०मानः D. आश्रितम् Sy.
रिति वा Sk. मेघा हि स्वभावेन पर्वतेषु लीयन्ते। १०. ०दधि P. योग्यत्वसन्निधानाभ्यां वा वज्रत्वकरण- ११. ऋषभ P. D. प्रतीतिः। प्रहर शीघ्रमयं दण्ड इति- वृष अशने ।... अश्नन् ।... वृषा वत् Sk.
वर्षम्। तदात्मन इच्छतीत्यर्थे सुप ३. ०करेणशीः D. शिलम् P. आत्मनः क्यच् ... वृषमिच्छन् वा Sk.
सुष्ठु प्रेरणीयं, यद्वा शब्दनीयं स्तुत्यम् Sy. | १२. वाचा अन् P. प्रहारवेलायां शब्दकरमुपतापयितारं १३. न वृणीत M. प्रार्थितवान् Sk. वा Sk.
१४. प्लपिकस्य P. आभिविकस्य M. ४. तेनाहन्नित्यर्थः Sk.
अभिप्लवत्र्यहं पूर्व त्रिकद्रुका इत्याचक्षते। ५. ०भिनव. P.
अभिप्लवत्र्यहेषु पीतवान् अभिषुतं ६. वत्सं P.
तस्यैकदेशं वा Sk. ७. हते चाहौ आपः स्यन्दमानाः लवन्त्यः १५. स्त्रियह P. स्त्रिवह० D. M. ___ समुद्रादन्तरिक्षात् Sk.
१६. ०द्रुतुस्त० P. स्त्रितव्रतुं त० M. ८. अञ्ज ऋजुना मार्गेणावजग्मुः।। त्रिकद्रुकेषु ज्योतिः, गौः, आयुः,
अधोभूमि जग्मुः... अञ्जः क्रिया- | इत्येतन्नामकास्त्रयो यागास्त्रिकका विशेषणं वा। टार्थेऽयं सुः... अञ्जः उच्यन्ते Sy. १७. आ. M. क्षीरं वाऽमि । यथा वाया धेनवोऽञ्जः | १८. आदन्तातकर्मकरम् M. बन्धकम् Sy. क्षीरं स्रवन्ति तद्वत् समुद्रमवजग्मुरापः | १९. एवं M. २०. ०शिरसमसुरं S. Sk. .. समुद्रम् Sy. २१. प्रथमोत्पन्नम् Sy.

Page #198

१.२.३६.५. ]
१४३
[ I.32.5. यदिन्द्राहन्प्रथमजामहीनामान्मायिनाममिनाः प्रोत मायाः ।
आत्सूर्य जनयन्द्यामुषास तादीत्ना शत्रु न किला विवित्से ॥४॥ यदिन्द्र। यदा। इन्द्र ! हतवानसि । प्रथमजातम् । अहीनां यदा च। तदनन्तरं तत्सहायानाम् मायावताम् । मायाः। प्रकर्षण। हिसितवानसि। तदनन्तरमहिना तिरोभूतम् । सूर्यम्। द्याम् । उषसं च। प्रादुर्भावयन् त्वम्। तदानीं जगति। न कंचन शत्रु हतशिष्टम् ।
१२
अन्वविन्दः।
अहन्वत्रं तरं व्यसमिन्द्रो वज्रेण महता वधेन ।
स्कन्धीसीव कुलिंना विवृषणाहिः शयत उपपृक्पृथि॒व्याः ॥५॥ अहन् वृत्रम् । हतवान् । वृत्रम् । अतिशयेन निवेष्टयितारम् । व्यंसं चापरमसुरम् । इन्द्रः। महता। आयुधेन । हन्त्रा । यथा वृक्षस्य स्कन्धासि । कुठारेण । विविधं छिन्नानि शेरत एवम् । अहिः । शेते छिन्नपादहस्तः । पृथिव्याः । उपपर्चनः।
१. यदिन्द्रा P.
अतिशयेन लोकानामावरकमन्ध२. प्रथमं S.
काररूपम् । यद्वा वृत्ररावरणैः सर्वान् ३. अहिन्मां P.
शत्रून् तरति तं वृत्रम् Sy. ४. न्तरा P.
गन्तृतरमत्यर्थ नश्वरं विच्छिन्नांस५. तत्सहाया तामापता P.
मिति वा Sk. ६. मेघहननेन तत्सहायानां मायायुक्तानां | १५. व्यवसञ्च वरम. P.
बलं प्रज्ञां चातिसन्धां प्रामिना इत्यर्थः।। १६. महायुधेन P. D. यदा मेघहानिस्तदैव सर्वजनवृष्टि- | १७. नित्यहन्त्रा प्रहारकेणेति वा वधार्थः Sk. मूलत्वात् Sk.
१८. कुलिश इति वजनाम। कूलशातनो ७. दां M.
भवति ... स्कन्धो वृक्षस्य समा. ८. तावन्तं महापरिमाणं मेघमिति वा स्कन्नो भवति। अयमपीतरस्कन्ध तादीत्नार्थः Sk.
एतस्मादेव। आस्कन्नं काये। अहिः ९. जगद्धि M.
शयत उपपर्चनः पृथिव्याः N. 6. 17. १०. तादृशं मायावत्संमितमन्यं मेघशत्रु | १९. विशेषतः Sy.
शातयितव्यं वैरिणं वा Sk. २०. शाखाः पृथिव्या उपपृक् पृथिवीसंप११. गत. M.
___र्चिताः Sk. १२. V. Madhava ignores उत २१. उदकरूपेण भूमौ पतितः शेते मेघ१३. पुत्रम् M.
श्चेत्। असुरश्चेत्स्वशरीरेण Sk. ___ आवरणशीलत्वाद् वृत्रं मेघम् Sk. २२. ०वर्चनः P. M. १४. विवेष्ट D. वेष्ट० P.
सामीप्येन संपृक्तः Sy.

Page #199

.
१४४
I.32.7. ]
[ १.२.३७.२. अयोद्धव दुर्मद आ हि जुह्वे महावीरं तुविवाधमजीषम् ।
नातारीदस्य समृति वधानां सं सृजानाः पिपिष इन्द्रशत्रुः ॥६॥ अयोद्धेव। युद्धासमर्थः। मानी यथा समर्थमा ह्वयत्येवम् । आहूतवान् इन्द्रम् । महावीरम् । बहूनां बाधितारम् । ऋजीषिणम् । नच। अतारीत् । इन्द्रस्य । आयुधानाम्। सङ्गतिमथ पृथिव्यां निपातितोऽवशः सन् । नदीः। संपिष्टवान् । इन्द्रो यस्य शातयितासीदिति।
अपादहस्तो अपृतन्यदिन्द्रमास्य वज्रमधि सानौ जघान । वृष्णो वधिः प्रतिमान बुभूषन्पुरुत्रा वृत्रो अंशयद्वयस्तः ॥७॥
अपात्। हस्तपादेवजितोऽपि। इन्द्रम्। अपृतन्यत् । आजधान। अस्य । उच्छ्रिते देशे। वज्रमिन्द्रः। वर्षितुर्वृषभस्य। छिन्नवृषणः। प्रतिद्वन्द्वीभवितुमिच्छन्नित्योपमिकम् । अनेकेषु
Serum
Sk
१. योद्धरहित इव Sy. योद्धमसमर्थोऽपि आत्मग्रीवास्ताः संपिष्टवान् चूर्णीकृत
सुरापानमत्तो य आह्वयति स अयोद्धा। वान्। इन्द्रप्रहारचूर्णीभूतग्रीव इत्यसुरस इव Sk.
पक्षे। मेघपक्षे तु नद्यो रुजानाः। नदी२. दुष्टमदोपेतो दर्पयुक्तः Sy.
कूलानि संपिण्य स्रोतवान् । ... उदकआत्मबलं त्वद्वीयं चाजानन् कुत्सि- रूपेण नदीः प्रति जगामेति वा Sk.
तमदः Sk. ३. भूतवान् P. रुजाना नद्यो भवन्ति । रुजन्ति कूलानि ४. महवीरं P. D. महाविक्रान्तम् Sk. N. 6. 4. १२. संवि० M. ५. शत्रूणाम् Sk.
१३. अहस्तपाद० P. अपात्। अत्रोपमा ६. ०षिण P. D. जीषणं M. ___ लुप्ता। अपादिवाहस्त इवेत्यर्थः Sk. शत्रूणामपार्जकम् Sy.
१४. म् P. १५. अपन्याद् M. यत्सोमस्य पूयमानस्यातिरिच्यते तदृ- यथा पादहस्तवर्जितः पुरुषश्चेष्टितुमजीषम्। माध्यन्दिनाभिषुतनिरसीकृत- शक्तस्तद्वदशक्तोऽप्यपृतन्यद् इन्द्रं प्रति मृजीषम्। तदेव तृतीयसवने हारियो- किञ्चिदसंग्रामयत् Sk. जने चाभिषुणोति । तदिन्द्राश्वभागो। १६. पर्वतस्थंमेघंक्षिप्तवान् वर्षितुमित्यर्थःSk. धानाश्च विपुषः । एष इन्द्रस्य च ऋजी- १७. पर्वतसानुसदृशे प्रौढस्कन्धे Sy. षस्य च सम्बन्धः Sk. ७. तारीत् P. १८. रेतःसेचनसमर्थस्य Sy. इन्द्रस्य Sk. तद्वन्तमिन्द्रमाहूय युद्ध इन्द्रस्य वधानां १६. छिन्नमुष्कः पुरुषः Sy. प्रहाराणां संगति नातारीत् नाशक्नोत् ।। वध्योऽपि...यथा प्रजननसमर्थस्य बल
प्रहारान् नासहत सोढुमित्यर्थः Sk. ववृषभस्य प्रतिद्वन्द्वेच्छया दुर्बलो वध्रि८. ईदृशस्येन्द्रस्य सम्बन्धिनो ये शत्रुवधाः । विक्षिप्तस्तिष्ठेद् एवं वृत्र इन्द्रस्येति Sk.
सन्ति तेषां वधानाम् Sy. | २०. ०द्वन्द्वि P. सादृश्यम् Sy. प्रतिमानं ६. S. omits सं before गतिम्। सादृश्यं बुभूषन् प्राप्तुमिच्छन् Sy. १०. नदीषु पतितः Sy. ११. संरुजाना | २१. बहुत्रासकृत् Sk.

Page #200

१४५
१.२.३७.४ ]
[ I.32.9. देशेषु । वृत्रः । अशयत् । शकलीकृतः।
नदं न भिन्नममुया शयान मनो रुहाणा अति यन्त्याः ।
याचित्रो महिना पर्यतिष्ठत्तासामहिः पत्सुतःशीबभूव ॥८॥ नदं न । यथा। भिन्नम्। सेतुम्। आपोऽतियन्त्येवम्। अनया पृथिव्या सह। शयानं मनुष्याणाम्। मनः। आरोहन्त्यो ह्लादयन्त्यः। अतीत्य। गच्छन्ति। याः। चिदपः । वृत्रः। शरीरमहत्तया। परिवृत्यातिष्ठत् । तासाम्। अहिरसुरः । पत्तः शायी। बभूव।
नीचावया अभवद्वृत्रपुत्रेन्द्रो अस्या अव वर्धर्जभार ।
उत्तरा सूरधरः पुत्र आसीदानुः शये सहव॑त्सा न धेनुः ॥६॥
नीचावयाः। नीचीनबाहुशाखा। अभवत् । वृत्रो यस्याः पुत्रो वृत्रे हन्यमाने तन्माता तद्वधपरिरिरक्षिषया तस्योपरि बाहू प्रसार्यातिष्ठदथ। इन्द्रः। अस्याः । अधस्ताद् वृत्रशरीर एव। वज्रम् । प्रहृतवान् तदानी वृत्रस्य। उपरि। आसीत् । तन्माता। पुत्रश्च । अधस्तदानीम् । दानुत्रमाता। वत्ससहिता । धेनुः । इव । शये।
१. पुत्रः M. २. रयत् D. __missing in M. ६. वृत्रो मेघः Sy.
अतिष्ठत् Sk. ३. विविधं क्षिप्तस्ता- | १०. पादस्याधः शयानः Sy. डितः Sy. विखण्ड्य विखण्ड्य भूमौ पादसमीपशायीSk. ११. पत्तं शायीः P. क्षिप्त आसीत्। मेघपक्षे नदीतटाकादि- चत्त शायी D. पत्तनशायी S.
षूदकरूपेण...बहुष्वतिष्ठद् विक्षिप्तःSk. | १२. नीचान० P. न्यग्भावं प्राप्ता हता Sy. ४. V. Madhava ignores अधि | नीचीनबाहुः Sk. १३. आम्रवद् M. ५. सिन्धुमिव। यथा वृष्टिकाले प्रभूता | १४. वृक्षो M. १५. ०रिरक्षयिषया S.
आपो नद्याः कूलं भित्त्वातिक्रम्य गच्छन्ति १६. पुत्र प्रहाराद् रक्षितुं पुत्रदेहस्योपरि तिरतद्वत् Sy. यथा महान्तं नदं श्ची पतितवतीत्यर्थः Sy. १७. इन्द्रो... भिन्नकूलमतीत्य गच्छेयुस्तद्वत् । अस्याधस्तात् M. तयावष्टब्धोऽपि Sk. सर्वस्योपकारिण्य आपो मेघनिरोधाग्नि- १८. वभूतवान् P. क्षिप्तवान् इत्यर्थः। एफला आसुः। तदा इन्द्रो मेघ हतवान् । तथा व्यवस्थिताया अपीन्द्रोऽस्या वधमतदा सन्तुष्टा वयं सर्वमाह्लादयाम इति कृत्वा वृत्रमेव हतवान् Sk. १६. तत् विचिन्त्यावर्षयन् इत्यर्थः Sk.
omitted by P. २०. वृत्रश्च S. ६. अमुष्यां पृथिव्याम् Sy.
२१. ०यंत्र. M. कुटिलतनोःप्रलम्बबाहोः अनया महत्या वृद्धया सम्बध्य तिष्ठ- | स्वमातुर्बाहुजङघान्तरस्थायी पुत्र आसीत् न्तम् Sk. ७. स्वकीयेन महिम्ना Sy. Sk. २२. वत्सहिता P. सेनया वा Sk. ८. या। परिवृत्याति वत्सनहिता M. २३. शरीरेयः M.

Page #201

I.32.10. ]
१४६
[ १.२.३७.५. अतिष्ठन्तीनामनिवेशनानां काष्ठानां मध्ये निहित शरीरम् ।
वृत्रस्य निण्यं व चरन्त्यापो दीर्घ तम आशयदिन्द्रशत्रुः ॥१०॥ अतिष्ठन्तीनाम् । अतिष्ठन्तीनाम् । अस्थानानाम् । अपाम् । मध्ये। वृत्रस्य । शरीरम् । अन्तहितम् । प्रतिगच्छन्ति । आप इन्द्रस्य वृत्रं निलीनं दर्शयितुं तत इन्द्रेण हतः। वृत्रः । दीर्घम् । तमः। आशयन् ममारेति ।
१. तत्र काष्ठा इत्येतदनेकस्यापि सत्त्वस्य सम्भवति Sy. (नाम) भवति । काष्ठा दिशो भवन्ति अपां बहुत्वाद् अनवस्थायित्वमनिक्रान्त्वा स्थिता भवन्ति। काष्ठा उप- वेशित्वं च युज्यत एव। स्थाननिवेशदिशो भवन्ति। इतरेतरं क्रान्त्वा स्थिता रहितानामपां मध्ये Sk. भवन्ति। आदित्योऽपि काष्ठोच्यते।। ३. अपा P. क्रान्त्वा स्थितो भवति। आ-| ४. ध्ये P. ज्यन्तोऽपि काष्ठोच्यते क्रान्त्वा ५. पुत्रस्य M. ६. हित P. स्थितो भवति। आपोऽपि काष्ठा निक्षिप्तम् Sy. उच्यन्ते क्रान्त्वा स्थिता भवन्तीति ७. विशेषेणोपर्याक्रम्य प्रवहन्ति Sy. स्थावराणाम् ... अतिष्ठन्तीनामनिविश- विज्ञापयन्तीन्द्रायापः Sk. मानानामित्यस्थावराणां काष्ठानां मध्ये
८. निर्नामधेयम्। अप्सु मग्नत्वेन गूढत्वात् निहितं शरीरं मेघः। शरीरं
तदीयं नाम न केनापि ज्ञायते Sy. शृणातेः शम्नातेर्वा वृत्रस्य (निण्यं)
वृत्रस्य शरीरं निण्यं तिरस्कृतम् ... निर्णामं विचरन्ति विजानन्त्याप
वृत्रशरीरं मरणभयादपां मध्येऽन्तइति। दीर्घ द्राघतेः। तमस्तनोतेः।
हितमप्यापः प्रकाशयन्तीत्यर्थः Sk. आशयदाशेतेः । इन्द्रशत्रुरिन्द्रोऽस्य
६. ग्म P. शमयिता वा शातयिता वा।
तदेन्द्रशत्रुर्वत्रो मरणलक्षणं दीर्घ तस्मादिन्द्रशत्रुः। तत्को वृत्रः?
तम आस्थितवान्। दीर्घनिद्रां प्रवेमेघ इति नरुक्ताः। (त्वाष्ट्रोऽसुर
शित इव। मेघे तु। मेघमध्ये ह्यापो इत्यतिहासिकाः।) अपां च ज्योति
निहिताः। तस्मादन्यथा योजना। मध्यषश्च मिश्रीभावकर्मणो वर्षकर्म जायते।
वस्थिता आपो बहुभिनिहितमेघशरीरातत्रोपमार्थेन युद्धवर्णा भवन्ति । अहि
निर्गमनद्वारं निण्यं विजानन्ति । नीचैवत्तु खलु मन्त्रवर्णा ब्राह्मणवादाश्च ।
नमतीति निण्यं निर्गमनबिलम् । अप्सु विवृद्ध्या शरीरस्य स्रोतांसि निवारया
निण्येन निर्जिगमिषन्तीषु तदवरोद्धञ्चकार। तस्मिन् हते प्रसस्यन्दिर आपः।
मिच्छया दीर्घ तमः समस्तनभोमण्डलतदभिवादिन्येषर्भवति N. 2. 10.
व्यापितमोरूपणातिष्ठत् । नभसि सर्वत्र २. अवस्था० M.
ध्यातिष्ठदित्यर्थः Sk. उपवेशनरहितानां, प्रवहणस्वभावत्वा- १०. आशयं M. सर्वतः पतितवान् Sy. देतासां मनुष्यवन्न क्वापि स्थितिः । ११. V. Madhava ignores निण्यम्

Page #202

१.२.३८.२. ]
१४७
[I.32.12. दासपत्नीरहिंगोपा अतिष्ठनिरुद्धा आपः पणिनैव गावः।
अपां बिलमपिहितं यदासीदृत्रं जघन्वाँ अप तद्ववार ॥११॥ दासपत्नीः। दासाधिपत्न्यः। अहिना गुप्ताः। अतिष्ठन्। निरुद्धाः । आपः । असुरैरिव । गावस्तत्र । अपाम् । बिलम् । अपिहितम् । यत् । आसीत् । वृत्रम् । जघ्निवान् । अपववार । तदिति ।
अश्व्यो वारौ अभवस्तदिन्द्र सके यत्त्वा प्रत्यहन्देव एकः ।
अजयो गा अजयः शूर सोममासृजः सतवे सप्त सिन्धून् ॥१२॥ अश्व्यो वारः। यदा तव प्रतिबोधनार्थमसुरैः पीड्यमानः । कश्चित् । देवः। त्वां त्वदीये । वजे। निहन्ति । तदा त्वम् । अश्वपृष्ठस्थः। दंशानां वारको वाल इव। भवसि शत्रूनुभयतो हंसि
१
.
१४१५
१. पत्नी M. दासपत्नी साधि- | ७. निर्गमनबिलम् Sk.
पन्यः। दासो दस्यतेः। उपदासयति ८. अभिहि. M. घटितम् Sk. ६. आ P. कर्माणि। अहिगोपा अतिष्ठन्। अहिना | १०. मेघं तद्रक्षितारमसुरं वा Sk. गुप्ताः। अहिरयनात्। एत्यन्तरिक्षे। ११. जनिवन P. अयमपीतरोऽहिरेतस्मादेव। निर्हसितो
१२. आववार P. अपवार D. पसर्गः। आहन्तीति। निरुद्धा आपः
मेघे नभसि व्याप्तेऽपां निर्गमनाथ पणिनेव गावः। पणिर्वणिग्भवति । पणिः पणनात्। वणिक् पण्यं
तवारमुद्घाटितवान् Sk. नेनेक्ति। अपां बिलमपिहितं
१३. तावत् M. Omitted by P. यदासीत्। बिलं भरं भवति बिभर्तेः।
१४. दीप्यमानः सर्वायुधकुशलः Sy. वृत्रं जनिवान्। अपववार तत्। वृत्रो । १५. त्वां ... प्रतिकूलत्वेन प्रहृतवान् Sy.
वणोतेर्वा वर्ततेर्वा वर्धतेर्वा N. 2. 17. १६. तदानीं त्वम्...अश्वसम्बन्धी वालोऽभवः। २. दासो विश्वोपक्षपणहेतुव॒त्रः पतिः यथाश्वस्य वालोऽनायासेन मक्षिकास्वामी यासां...ता आपः Sy.
दीन्निवारयति तद्वद् वृत्रमगणयित्वा दासः कर्मकरः। श्रमादिभिर्वाऽऽत- निराकृतवानि पेन वा क्षीणशक्तिः । पीतमात्रा एवं- अश्व्यः अश्वपृष्ठे साधु स्थिरयानः Sk. नं पान्तीति तस्य पालयित्रय आपो | १७. बाल D. पाव P. दासपल्यः Sk.
वाहिता वारः। अश्ववारः शत्रूणां वारो ३. मेघेन गुप्तास्तदुदरस्था आपः Sk.
वा। ... युद्धे वाऽपठितः। ...हे इन्द्र ४. तेन वाऽसुरेण वा तिष्ठन्ति Sk.
यदा त्वं वनं गृहीतवान् वृत्रयुद्धार्थ यदा ५. पणिनामकोऽसरो गा अपहत्य बिले
च देवेष्वेक एव देवो मरुद्गणस्त्वां प्रति
गतवांश्च । तदा त्वश्व्यो वारोऽभूरिति स्थापयित्वा बिलद्वारमाच्छाद्य यथा
वाऽर्थः। त्वया यदा वने गृहीते युद्ध निरुद्धवांस्तथेत्यर्थः Sy.
प्रवृत्ते वा मरुत एव त्वां प्रति जग्मुः। पणिर्वणिगुच्यते । यथा विक्रयाथं वणिजा
... अथवा सकेणेति। टार्थे डि। निरुद्धा गावस्तिष्ठेयुस्तद्वदतिष्ठन्नापः
वृत्रायुधवचनं चायुधसामान्यत्वात्। ... Sk.
यदा सकेणायुधेन त्वां प्रहृतवान् वृत्रस्तवा ६. तन्त्रावां M. निरुद्धानाम् Sk. त्वमेक एव दानादिगुणयुक्तः Sk.

Page #203

9
सप्त देवनद्यः ।
1.32.14. ]
१
४
५
स त्वमसुरेभ्यः। अजयः। गाः । अजयश्च । सोमम् । अवासृजः। सरणाय। सप्त। सिन्धून् गङ्गाद्याः
१४८
[ १.२.३८.४.
नास्मै॑ वि॒द्युन्न त॑न्य॒तुः सि॑षेच॒ न यां मिहि॒मति॑रधा॒दुनि॑ च । इन्द्र॑श्च॒ यद्य॑यु॒धाते॒ अहि॑श्चा॒ताप॒रीभ्यो॑ म॒घवा॒ वि जिग्ये ॥१३॥
नामै विद्युत् | अहिघरूपं धारयन्निन्द्रस्य वधार्थं विद्युदादीनकरोत् सर्वानेव तानिन्द्रो
५
१०
।
जिगाय । न । अस्मा इन्द्राय । वारणार्थमभवत् । विद्युत् । नच । गर्जितशब्दः । नच । याम् । वृष्टिम् । अकरोत्। अशनिम्। च । यदा । इन्द्रः । च । अहिः । च । युयुधाते । तदानीम् । विद्युदादिव्यति
११
१२
रिक्ताभ्योऽपि मायाभ्यः । विजिग्येऽहिम् । इन्द्रः ।
१. तमजयः Sk. २. जयश्च M. ३. तदैव गाः सोमं च तदैवानुज्ञातवान् गमनाय । अवसर्गो ह्यभ्यनुज्ञा Sk. ४. सिन्धु M. ५. गः गाद्याः M.
सप्तसंख्याका नदी । गङ्गा हि सप्तधा स्त्रोतोवती । ता वाऽन्या वा प्रधानभूता नदी: Sk.
६. देव omitted by P. देवनदी : S. ७. V. Mādhava ignores इन्द्र । शूर ८. इन्द्रस्वभूता इति वा Sk. ९. यदेन्द्रश्चाहिश्च परस्परं युयुधाते तदेते न सिषिधुः Sk.
१०. स्तनयित्नुः Sk. ११. मायामेभ्यः P. अपरेभ्योऽपि मघवैव विजिग्ये ।... इन्द्रो यां वृष्टिं वितस्तार तत्प्रत्युप
या॒तार॒ कर्मपश्य इन्द्र हृदि यत्ते॑ ज॒नुषो॒ भीरग॑च्छत् ।
नव॑ च॒ यन्न॑व॒ति॑ि च॒ स्रव॑न्तीः श्ये॒नो न भी॒तो अत॑रो॒ रजांसि ॥ १४ ॥
१३
१४
१५
अहेर्यातारम् । इन्द्रो वै वृत्रं हत्वा नातिमन्यमानः पराः परावतो जगाम तत्राह अहेरसुरस्य । हन्तारं त्वत्तोऽन्यम्। कम्। अपश्यः । इन्द्र ! आयातिर्वधकर्मा | हृदये । यत् । तव भयम् । आतं
१६
१७
१३
१६
२०
२१
२
वृत्रम् । जघ्नुषः । यदा त्वम् । नव । च । नवतीः । च । नदीः । उदकानि । अतरः । श्येनः । इव शीघ्रम् ।
२३
भीतस्त्वमिति ।
कारार्थम् । सापि ह्रादुनिर्ह्रात्कारः हनहनशब्दः ... नासाधयन् । इन्द्रजयमहेरपनयं च Sk. १२. ०ग्योहिम D. by M. १५. तत्र ह D. १६. आयाहिर्व ० P.
याति० S. १७. यस्मात् Sk. १८. भवम् M. एनमन्यो हनिष्यतीतीदृशं भयं हृदये यस्मादुत्पन्नमित्यर्थः Sk. १६. Omitted by M. २०. नवनीतिश्च M. २१. अद० M. २२. अतिर P. अतर M. यद् भीतस्त्वं नवनवतिर्नदी लोकत्रयं च तीर्त्वाऽहं हन्तुं त्वरया गतः Sk. २३. भित० P.
१३. Omitted १४. ० न्यनामः P. तद्राह M. तदाह S.
आयतिर्व० M.

Page #204

r Ist astaka 3rd ch.
Introductory
१४६ इन्द्रौ यातोऽसितस्य राजा शर्मस्य च शृङ्गिणो वज्रबाहुः ।
सेदु राजा क्षयति चर्षणीनामरान्न नेमिः परि ता बभूव ॥१५॥ इन्द्रो यातः। इन्द्रः। जङ्गमस्य। स्थावरस्य च। राजा। शान्तस्य हरिणादेः । शृङ्गिणो महिषादेश्च । वज्रबाहुः । सः। एवं। मनुष्याणाम् । राजा भूत्वा । निवसति । परिभवति च । तानि भूतानि । अरान् । इव । नेमिः ।
इत्थं द्वितीयमध्यायं व्याकरोत् प्रथमेऽष्टके । गाथिनिर्माधवो नाम संगृह्यार्थ प्रकाशयन् ॥
१३
१४
गाथिनिर्माधवो
[अथ तृतीयोऽध्यायः 'एताया॒मोपं गव्यन्तः व्याचिल्यासति माधवः । समासानां स्वरावृत्तिरादौ तत्र प्रदर्श्यते ॥१॥ मुख्यस्तत्पुरुषः प्रोक्तो द्वन्द्वश्च तदनन्तरः ।। तृतीयस्तु बहुव्रीहिरव्ययीभाव उत्तरः ॥२॥
१. चराचरेश्वर इत्यर्थः Sk. | ११. अरानिवेमिः P. रथचक्रपृष्ठं हि २. शन्तस्य P. शान्त्यस्य M. शमः | नेमिः। स यथारान् परिगृह्णाति शान्तः ऋषिलोकः Sk.
तद्वत्ताः सर्वास्तान् मनुष्यान् सर्वाणि ३. शृङ्गराहित्येन प्रहरणादावप्रवृत्तस्या- | तानि जङ्गमानि Sk. श्वगर्दभादेः Sy.
१२. V. Madhava ignores उ ४. माहि० M. शृङ्गं दीप्तम्। तद्वन्तो | १३. गाधिनिर्मा० M.
नक्षत्राणि चेश्वरः शान्तानां दीप्तानां १४. प्रदर्शयन् M. १५. ०मेव M.
च Sk. ५. ०बाहु M. | १६. तो M. RV. I. 33. I. ६. Omitted by M.
१७. माधवो व्याचिकीर्षति M. ७. देव P. D. M.
१८. प्रदश्यते P. १६. नन्तरम् M. ८. दीप्तः Sk. . ईष्टे Sk. | २०. Cf. BD. II. I05, 106. Six १०. तदानीं M.
compounds are enumerated.

Page #205

Ist astaka 3rd ch. 1
Introductory
तत्रोत्तरपदार्थस्य प्राधान्यं यत्र वर्तते। उदात्तस्तत्र भवति सुरूपकृत्नुभूतये' ॥३॥ "द्रविणोदा द्रविणसो” “हव्यवाहं पुरुप्रियम् । "वाढत्यं द्रुपदेषु” “नो हिरण्यरथं दस०" ॥४॥ यदि स्वरः पूर्वपदे तदर्थः प्रस्फुटो भवेत् । “भगभक्तस्य ते वयम्” “विप्रजूतः सुतावतः" ॥५॥ “तवेद्धि मुख्यमस्तृतम्।” “अनाधृष्टास प्रोजसा”। 'अच्छिन्नपत्राः सचन्ताम्" "अप्रजाः सन्त्वत्रिणः” ॥६॥ अनुदात्तश्च दृष्टो नज् “अयोद्धेवं दुर्मः। तादृशेषत्तरपदे प्राधान्यमिति निर्णयः ॥७॥ कार्ययोगो यदि द्वन्द्व उभयोरपि दृश्यते । स्थिते पूर्वपदस्यार्थे द्वितीयस्यापि संग्रहः ॥८॥
अनुदात्तः
१. पदार्थस्य D.
१४. सुतपतः M. RV. I. 3.5. २. उदात्तं D. ३. सुरूपं D.
१५. ०मसूतम् M. RV. I. 15. 5. ४. RV. I. 4. 1.
१६. ०ष्टं स P. ५. RV. I. 15. 7.
१७. RV. I. 19.4. १८. अछि. P. ६. RV. I. 12. 2.
१६. RV. I. 22. II. २०. प्रजाः M. ७. RV. I. 24. 13.
२१. सन्तु चात्रिणः P. D. सन्त चात्रिणः ८. सदात् P. D. सदा M. Rv. I. M. RV. I. 21.5. २२. न P.
30. 16. दंस० is incomplete.२३. आयोद्धा इव P. अयोद्धा इव D. The complete word is दंस
तयोर्धा इव M. नञ्जयो• R. नावान् ।
६. स्वरं P.
२४. दुर्मद M. RV. I. 32. 6. १०. ०l P. D.
२५. दृत्तादृ० M. ११. भगवभक्तं P. D. भटभ० M.
| २६. द्वन्द (उदात्त उभयोरपि द्यावापृथिवी)P. १२. RV. I. 24. 5. १३. विप्रज्ञतः D. | २७. Omitted by P.
a

Page #206

r Ist astaka 3rd ch. L Introductory
अन्तोदात्तस्ततो द्वन्द्वः "इन्द्रवायू बृहस्पतिम्" । "अक्सामाभ्यामभिहिती” “इहेन्द्रग्निी उप ह्वये" ॥६॥ समप्रधानयोर्द्वन्द्रं उदात्त उभयोरपि । “द्यावाप्टथवी मरुतः” “ह्वयामि मित्रावरुणौ" ॥१०॥ प्रधान इन्द्रः पूर्वोऽत्र प्रधानः क्वचिदुत्तरः । स सोमारुद्रयोर्द्वन्द्वो “मा सस्तोनिदर्शनम् ॥११॥ बहुव्रीहिषु तात्पर्य विशेषणविशेष्ययोः। "अग्निर्होता कविक्रतुः” “अग्ने सूपायनो भव" ॥१२॥ “मित्र हुँवे पूतदेखें” “शं नो विष्णुरुस्कमः” । “पञ्चपाद” “सप्तचक” “त्रिचकेण” "नाभि” च ॥१३॥ उदात्तश्चोभयोदृष्टः पूर्वस्मिन्नपि चोत्तरे। उदात्तानुगुणश्चार्थो दर्शनीय इति स्थितिः ॥१४॥ अन्तोदात्तोऽव्ययीभावः सः “अनुकाम तर्पयेथाम् । "प्रतिदोषं गुणानः" च तादृशाः सन्ति चापरे ॥१५॥
१. तिः M. RV. I. 14. 3. १४. RV. I. I. 9. २. ०मभ्या० M. R.
१५. RV. I. 2. 7. ३. RV. X. 85. II.
| १६. RV. I. 90.9. ४. RV. I. 21. 1.
१७. RV. I. 164. 12. ५. शमप्रधानयो D. ६. द्वन्द्वः D.
१८. RV. I. 164. 3. ७. Rv. x. 63.9. ८. RV.I. 35. I.
१९. Rv. I. 118. 2. ०ऋण P.
२०. RV. I. 164. 2. ०णाभि R. ६. RV. II. 33. 4.
| २१. ०१ष्टः P. २२. P. reads च इति १०. ०हूति नि• P. भूतीति द० M. हतीति द० R.
___ for इति स्थितिः २३. अतो. M. ११. बहिप्रिहिषतावयं P. १२. ०शेष्यो D. | २४. ०कामान् २५. RV. I. 17. 3. १३. RV. I. I. 5.
२६. RV. I. 35. I0.
d

Page #207

Ist astaka 3rd ch. 1
Introductory J
१५२
१
.
अनुकामं विभक्त्यर्थे नानोरर्थोऽस्ति कश्चन । पश्चात्कामस्य यद्वास्तु तथाप्यन्ते स्वरो भवेत् ॥१६॥ प्रतिदोघं गृणानोऽत्र वीप्सां द्योतयति प्रति। दोषाशब्दो वाचकश्च ततस्तस्मिन् स्वरः स्थितः ॥१७॥ अथ विग्रहवाक्यानि विस्पष्टप्रतिपत्तये ।। सुरूपकर्मणां कर्ता पुरूणां च तथा प्रियः ॥१८॥ भाग्येनायं तु संभक्तो विप्रैराकृष्यते तया । तव सख्यं न हिंसितमयोद्धेत्यस्य विग्रहः ।।१६।। न यः समर्थो युद्ध इति युद्धासामर्थ्यदर्शनम् । प्रधान इन्द्रो वायुश्च मित्रश्च वरुणोऽपि च ।।२०।। अग्नेः ऋतुः कविः कान्तो बहुव्रीहेस्तु विग्रहः । उरुरस्ति क्रमो यस्य त्रीणि चक्राणि सन्ति च ॥२१॥ कामेषु तर्पयेथां नः पश्चात् कामस्य वा पुनः । रात्रौ रात्रौ प्रतिदोषमिति विग्रहदर्शनम् ॥२२॥ सर्वेष्वेषु समासेषु यत्र यत्र स्वरो भवेत् । काशं कुशं वावलम्ब्य स्वरं तं स्थापयेदिति ॥२३॥
१. नानोरक्षस्ति P. २. विप्सां P. ३. प्रतिः R. ४. दोषश० P. ददोषाश० M. ५. वाचतर्प P. ६. ०त्तेये P. ७. स्वरू० P. ८. कृत्ता M. ६. पुरु० P.
१०. प्रिया P. D. ११. ताग्ये० P. भगेना० R. १२. विलरा० P. १३. व्यद्धे० P. ०योध्येत्यन्य वि० M. १४. प्रथान R. १५. क्रान्तो M. R. १६. उत्ररस्मिन्तमो यस्य M.
विस्तीर्णो विक्रमो यस्य R.

Page #208

१.३.१.२. ]
१५३
[ I.33.2.
I.33.
१४
एताया॒मोपे गव्यन्त इन्द्रमस्माकं सु प्रम॑तिं वावृधाति ।
अनामृणः कविदादस्य रायो गवां केतुं परमावर्जते नः ॥१॥
एतायाम। हिरण्यस्तूपः। सः । अस्माकम् । अनेकार्थाभिलाषिणीं मतिम् । सुष्ठु । वर्धयति । हिंसकवजितः। उपगमनानन्तरम् । अस्य । धनस्य । बहु। आवर्जयति तदेवाह। गवाम् । सङघं कुविदावर्जयतीति।
उपेदुहं धनुदामप्रतीतं जुष्टां न श्ये॒नो सतिं पंतामि । इन्द्रं नमस्यन्नुपमेभिरकर्यः स्तोतृभ्यो हव्यो अस्ति यामन् ॥२॥
उपेदहम् । उप। एव। पतामि। अहम् । धनस्य दातारम् । शत्रुभिरप्रतिगतम्। इन्द्रम् । अर्चयन् । उपमानभूतैः । य इन्द्रः । स्तोतृभ्यः । हव्यः । भवति । यज्ञेऽहनि चेति।"
१. व्यामो M.
Sy. २. ०स्तु M.
१४. V. Madhava ignores आ। ३. गोलाभेन हर्षयित्वा प्रकृष्टां बुद्धिम् Sy. | इत। अयाम । उप। गव्यन्तः। इन्द्रम् । ___सुष्ठु प्रकृष्टां याच्जाम् Sk.
परमम्। नः ४. पुनः पुनरपि पृथक् यद्यदा याचितं तत्तदा १५. उपदेहं M. ___ दत्तवानित्यर्थः Sk.
१६. उपशब्दः पतामीत्याख्यातेन सम्बन्ध५. विहि. M.
यितव्यः Sk. ___ शत्रुभिहिसितुमशक्यः Sk. १७. इच्छब्दः पदपूरणः Sk. ६. ०वर्जतक P. D. M.
१८. चता P. D. ७. नन्तरस्य P.
उपगच्छामि Sk. ८. सनस्य P. D. M.
१९. अप्रतिगतं, बलिभिरतिरस्कृतम् Sy. ६. अत्यन्तबहु । ... यस्मादत्यन्तं बहुधन- अप्रत्यभिभूतमित्यर्थः Sk.
त्वाद्दानसमर्थ इत्यर्थः Sk. | २०. सेन्द्रं P. D. M. १०. ददाति Sk.
२१. अप० P. ११. देवाह P.
सन्निकृष्टैरिन्द्रस्यत्यर्थः Sk. १२. गवामपां वा।... यस्मादिदानीमस्मभ्यं | २२. षष्ठ्यर्थे चतुर्थोषा। स्तोतृणां हव्य
गां वृष्टिं वा ददात्येवेत्यर्थः। अथवा आह्वातव्यः Sk. कित ज्ञाने इत्यस्य केतशब्दो ज्ञेय- २३. तदीयशत्रुभिः सह प्रवृत्ते युद्धे Sy. वचनः।.... गवां मध्ये यत्केतं अधिकरणे इयं प्रथमा द्रष्टव्या। यन्ति ज्ञेयमत्यन्तोत्कृष्टं गोजातं तत्परमा- । देवता अस्मिन् इति याम यज्ञः Sk. वर्जते Sk.
२४. V. Madhava ignores जुष्टाम् । १३. गोरूपस्य सम्बन्धि ... उत्कृष्टं ज्ञानम् | न। श्येनः। वसतिम्। अर्कैः

Page #209

I.33.4.]
१५४
[ १.३.१.४.
नि सर्वसेन इषुधीरसक्त समर्यो गा अंजति यस्य वष्टि ।
चोष्यमाण इन्द्र भूरि वाम मा पणिभूरस्मदधि प्रवृद्ध ॥३॥
नि सर्वसेनः। निषजति । समग्रया सेनयोपेतः इषुधीनात्मपृष्ठेऽय। समजति । ईश्वरः । पशून् तस्मै शत्रुभ्यः । यस्य शत्रुभिरपहतानाहर्तुम् । इच्छति । ददत् । इन्द्र ! बहु । बननीयं धनम् । मा। पणिः। भूः । अस्मासु । प्रवृद्ध । पणिः पणनात् । कारणमनपेक्ष्य देहीति ।
वधीहिं दस्यु धनिनं घनेनँ एकश्चरन्नुपशाकेभिरिन्द्र । धनोरधि विषुणक्ते व्यायनयज्वानः सनकाः प्रेतिमीयुः ॥४॥
३१२३
२४ २५
३१ धीः। हि त्वम्। वज्रण।
वज्रण| उपक्षपयितारमा धन न्त वृत्रम्। एक एव। चरन्।
वधी
१. आत्मनः पृष्ठे रथे वा निबध्नातीत्यर्थः दददिन्द्र बहुवननीयम् N. 6. 22. Sk.
१०. अत्यन्तोत्कृष्टम् Sk. २. ०चेतः P.
११. पणिर्वणिगुच्यते । तेन चात्र... ३. सम्यक् क्षिपति। स्वराष्ट्र प्रति प्रेरयत्य- अल्पदत्वञ्च लक्ष्यते। नाल्पदोऽभूरि___ पहरतीत्यर्थः Sk.
त्यर्थः Sk. ४. इन्द्रः Sk.
१२. अस्मभ्यं माल्पं दा इत्यर्थः Sk. ५. शत्रूणां स्वभूता गाः Sk. १३. सुप्र० P. D. प्रवृद्धसेनालक्षणेन बलेन ६. स्य P.
शारीरेण वा Sk. यस्य वष्टघपहतुं कामयते तस्य | १४. वाणि P. पाणिः D. सर्वस्यापहरति। न केनचित् प्रतिबन्धु | १५. वणनां P. शक्यत इत्यर्थः। स्वाश्रितेभ्यो दान- १६. करण• P. काले यदर्पणं तदत्र क्षेपणमभिप्रेतम्।। १७. ०मपे० P. मनवे० D. स्वाश्रितेभ्यो दानकाले समजति सम्यक | १८. V. Madhava ignores अधि क्षिपत्यर्पयति। यस्य वष्टि क्षेप्तं | १९. Omitted by M. वधिहि P. कामयते। यस्मै अभिप्रेतं स्वाश्रिताय २०. वधी P. M. दातुमिच्छति तस्मै ददातीत्यर्थः। अय- २१. हिशब्दः पदपूरणः... पर्यटन Sk. वा गावोऽत्रापोऽभिप्रेताः। निषज्ये- | २२. त्व P. घनेन कठिनन वज्रण Sy. षुधीन् मेघ घ्नन् अपः सम्यक् क्षिपति।
निष्ठुरेण वज्रेण Sk. यस्य राज्ञो यजमानस्य वा क्षेप्तुं काम- २३. दस्युं दस्यून शत्रून् Sk. यते इत्यर्थः Sk.
२४. धनधनवन्तं P. ७. नाभक्तुम् M.
धनवतः Sk. ८. ईशति P.
२५. पुत्रम् M. ६. अत्यर्थ पुनः पुनर्वा ददत् Sk. | २६. चोरम् M.

Page #210

१.३.१.५. ]
[ 1 33.5.
सहायभूतैः मरुद्भिः सह तत्र तव । धनुषः । सकाशात् । विष्वक् । ते वृत्रसहायाः । विविधम् ।
४
६
● ८
गताः । अयजमानाः । ... ते । मरणम् । गताः ।
१५५
परा॑ चिच्छ्रर्षा व॑वृ॒जु॒स्त इ॒न्द्राय॑ज्वानो॒ यज्व॑भि॒ः स्पर्ध॑मानाः । प्र यद्दवो हरिवः स्थातस्य॒ निर॑त्र॒ताँ अ॑धयो॒ रोद॑स्योः ॥ ५ ॥
१०
११
१३
१३
परा चिच्छीर्षा । पराववृजुः । शीर्षाणि । ते । इन्द्र! आसन् पराङमुखा युद्धात् । अयज्वानः ।
...
१४
श
यज्वभिः। स्पर्धमानाः। यदा त्वम् । दिवः । स्थापयितः ! हरिवः ! उद्गूर्ण ! प्रातिष्ठथाः । प्रति तदानीम् । अयजमानान् तान् । द्यावापृथिव्योः । निरधमः ।
२०
३२
।
१. समीपवर्तिभिः शक्तियुक्तैर्मरुद्भिः सहितः Sy. शक्यन्ते यैर्दस्यवो हन्तुं ते शाकाः शक्तयः । उपशब्दस्तु धात्वर्थानुवादी । शक्तिभिश्च । अथवा अङ्गिरसोऽत्रोपशाका अभिप्रेताः । चरन्नित्येतदपेक्ष्य च सहयोगलक्षणे तृतीया । एक एवावधीरङ्गिरोभिः सह पर्यटन्नित्यर्थः । अङ्गिरसो हि . घोरत्वादिदर्शनाद् इन्द्राद् किञ्चिन्यूनशक्तयः । अत एषां तत्सदृशशक्तित्वादिन्द्रापेक्ष उपशाकव्यपदेशः । इन्द्रस्य च सखायोऽङ्गिरसः । सखि - भिश्च सह पर्यटनमप्युपपन्नम् Sk. २. धनुः शब्दोऽपठितोप्यन्तरिक्षनाम । अन्तरिक्षस्योपरि Sk.
३. विविधं नाशमुद्दिश्य । यद्वा विष्वक्
सर्वतः Sy. इतश्चेतश्च Sk.
४. विगता नष्टा अपि सन्तः Sk. ५. सनकशब्दस्य पुराणवचनस्येदं रूपम् ।
चिरन्तना अयष्टारः । जन्मन एव प्रभृति यागवजिता इत्यर्थः Sk. ६. प्रश्नास्ते P. D. M. सृक्ता F. सनकास्ते Ed. वृत्रानुचरा: Sy.
सनका एतन्नामका
त्यर्थः Sk.
८. V. Mādhava ignores इन्द्र ६. विच्छीo M. पराचिः F. १०. ० बृज P. परावृजुः D. M. भूमौ पर्यस्तवन्त इत्यर्थः Sk. ११. F adds परावृत्तानि before शीर्षाणि । स्वानि शीर्षांसि त्वया छिन्नानि Sk.
१२. Omitted by F. १३. ०खानि F.
१४. त्वदाश्रितैः Sk.
१५. व्यव M.
अथवा प्रयद्दिव इति यच्छब्द इन्द्रप्रतिनिर्देशः । अधम इत्यपि लोडर्थे
लङ् । यस्त्वमव्रतानयष्टृन् मनुष्यान् द्वयोरपि निर्धमसि । स वधीर्दस्युम् Sk. १६. ०यितारं F.
लोकस्याधिष्ठातः ! Sk.
१७. धन F.
१८. ०र्णा P.
उद्भू F. युक्तेन्द्र ! Sy.
१६. ०ष्ठाथाः P. प्रतिष्ठथा D. ष्ठधाः F. २०. तदानीयमयाजमानास्तान् P.
तदानीयमयजमानास्तां D.
शौर्य
२१. सकाशात् । लोकद्वयादपीत्यर्थः Sk.
७. नष्टा अपि सन्तस्त्वया मारिता एवे २२. V. Mādhava ignores चित्

Page #211

I.33.6. ]
२
१५६
[ १.३.२.१.
अयु॑युत्सन्ननव॒द्यस्य॒ सेना॒मया॑तयन्त चि॒तयो॒ नव॑ग्वाः । वृषा॒युवो॒ न वत्र॑यो॒ निर॑ष्टाः प्र॒वद्वि॒रिन्द्रा॑चि॒तय॑न्त आ॒यन् ॥६॥
૧
अयुयुत्सन्। अयुयुत्सन्। अवद्यरहिताम्। सेनामव्रतामथैनमिन्द्रम् । नवग्वाः । क्षितयो
8
ह
युद्धार्थम्। निरगमयन् अथ ते । वृषायुधः । छिन्नवृषणाः । इव वार्धक्यात् । उत्सृष्टाः। साण्डेन युध्य
1
१२
१. अयुयुत्सन् । अयुयुत्सावन्तः ये असुराः योधयितुमिच्छावंतः अनवद्यस्य दोषरहितस्य इन्द्रस्य सेनामाश्रिताः नवस्वा क्षितयः तानयातयन्त हतवन्तः । नवभिर्मासैः सिद्धिं गताः नवग्वाः प्रजननसमर्थो वृषभः तेन ताडिता वध्र्यो यथा न युध्येयुः । तद्वत्प्रजननासमर्थबलीवर्दवद्धरनिष्ठा अत्यन्तवृद्धाः अथो एनमिन्द्रं नववा क्षितयो युद्धार्थ निगमयन्वने वृषा आयुधच्छिन्नवृषणा इव वर्धस्यादुष्टस्साण्डा न युध्यमानाः प्रकर्षगमनवद्भिरश्वैर्बलवानयमिन्द्र इति जानतो युद्धात् प्रतिगताः F. सेनां प्रति... वृत्रस्यानुचरा योद्धुमैच्छन् नवनीयगतयः स्तोतव्यचरित्राः । यद्वाऽङ्गिरसां सत्रमासीनानां मध्ये ये नवभिमसिंरवाप्तफला उत्थितास्तेषां नवग्वा इति संज्ञा Sy. एकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं यत्तच्छन्दावध्याहर्तव्यौ । येऽसुरा... योधयितुमिष्टवन्तः Sk. २. अनवद्य० P. गर्हणीयदोषरहितस्येन्द्रस्य सेनाम् Sy. अनवद्यस्य प्रशस्यस्येन्द्रस्य सेनाम् Sk. ३. अङ्गिरसो नवग्वा इत्युच्यन्ते । ते किल तपस्यन्तो नवभिर्मासैः सिद्धिं गताः । ते कांश्चिदयातयन्त Sk. ४. मनुष्याः Sk.
५. युद्धार्थमिन्द्रं नानाविधैर्मन्त्रः प्रोत्साहितवन्तः Sy. हतवन्तः । णिच्छ्रुतिसामर्थ्याद्वन्द्रेण घातितवन्तः Sk.
१०
१३ १४
मानाः । प्रकर्षगमनवद्भिरश्वैः । बलवानयमिन्द्र इति जानन्तो युद्धात् । प्रतिगताः ।
६. वृषायुध P.
प्रजननसमर्थो बलवान् वृषस्तेन सह ये
S
युध्यन्ते ते वृषायुधः Sk.
७. नपुंसका इव Sy. वध्र्यः प्रजननसमर्था बलीवर्दाः । निर्गता अष्टाभ्यो निरष्टाः । पतितदशना अत्यन्तवृद्धा अबलीवर्दाः । ये वयो निरष्टाश्च वृषेण सह युयुत्सन्ते । ते यथा ताडिता अत्यन्तपराङमुखा
श्येयुस्तद्वतः Sk. ८. ०ष्टः D. M. ष्ट P तेनेन्द्रेण निराकृताः Sy. 8. सान्देन P. सन्धेन M. १०. यध्यमाना P. स्वकीयामशक्तिं ज्ञापयन्तः Sy. ११. ०द्भिः रथैः M. प्रवणैः पलायितुं प्लवमानैरत्यन्त
सुशकैर्मार्ग: Sy. शीघ्रगतिभिरश्वै रथैर्वा Sk. १२. ० वानमि० M.
० वानयामि० P. इन्द्राच्चितयन्तः इन्द्रस्य पराक्रमम् । अथवा चित सञ्चोदने इत्यस्य चितयन्त इति रूपम् । चोदयन्तोऽश्वान् Sk.
१३. ० गतामः P. D. M. दूरे गतवन्तः Sy. आगमन् । नष्टा इत्यर्थः । अथवा निरष्टा इत्येतदशू व्याप्तौ इत्येतस्य रूपम् । प्रवद्भिरित्येतेन च सम्बध्यते । प्रवद्भिरित्येतच्चाङ्गिरोविषयम् । यथा वृषेण सह युयुत्समाना वध्र्यस्तेन व्याप्ता नश्येयुरेवं निरष्टा निश्चयेन व्याप्ताः प्रवद्भिः प्लवमानैरत्यन्तशीघ्रगतिभिरङ्गिरोभिः । यस्यानुचराणामृषीणामीदृशः पराक्रमः स स्वयमसह्यपराक्रम इत्यङ्गिरःपराक्रमादेवेन्द्रस्य पराक्रमं जानन्तश्चोदयन्तो वाऽश्वान् अप्राप्ता देवेन्द्राद् आयन् गता नष्टाः । ये इन्द्रस्य सेनामयुयुत्सन् ते केचिद्धताः केचिन्नष्टा इति समस्तार्थः Sk. १४. V. Mādhava ignores इन्द्रात्

Page #212

१५७
१.३.२.३. ]
[I.33.8. त्वमेताव्रुदतो जतश्चायोधयो रजस इन्द्र पारे ।
अादहो दिव आ दस्युमुच्चा प्रसुन्व॒तः स्तुवतः शंसमावः ॥७॥ त्वमेतान् । त्वम् । एतान् । अव्रतान् । रुदतः । हसतः । च । पृथिव्याः । पारे । योधितवानसि। इन्द्र! तदानीम् । उच्छ्रितात् । दिवः । असुरम् । अधः। नीतवानसि। सुन्वतः। स्तुवतश्च। प्रार्थनाम् । प्रकर्षण । अरक्षः।"
चक्राणासः परीणहं पृथिव्या हिरण्येन मुणिना शुम्भमानाः । न हिन्वानासस्तितिरुस्त इन्द्रं पर स्पशौ अदात्सूर्येण ॥८॥
चक्राणासः। कुर्वाणाः। आच्छादनं महत्तया। पृथिव्याः। हिरण्मयेन। अलङ्कारण। शोभमानाः । ते। इन्द्रं प्रति । गच्छन्तः। न। तीर्णवन्तः सोऽयम् । सूर्येण सह । परितः। रश्मीन् । निहितवान्।
२३
शोभमानाः। ते। इन्द्रं प्रति। गच्छन्तः।
रश्मीन।
१. असुरान् वा Sk.
१६. ०णासहं F. १७. ०ण P. २. अवतान P. D. वृतान् F. १८. सर्वतो बध्यते येन पृथिवी स पृथिव्याः ३. सर्वास्ववस्थासु वर्तमानानित्यर्थः Sk. परिणाहः। खातप्राकारादिकं दुर्गाणि ४. अन्तरिक्षस्य परभागे Sy.
कुर्वन्त इत्यर्थः Sk. ___अन्तरिक्षलोकस्य धुलोकस्य वा Sk. १६. मणिना Sk. २०. शोभनानाः P.
५. पारे अन्ते अवस्थितान् F. २१. ते इत्यसुराणां प्रतिनिर्देशः Sk. ___ अन्ते Sk. ६. योधयितवानिह F. | २२. वर्धमानाः सन्तः Sy. ७. Omitted by F.
हिनोतिर्वद्धयर्थः Sk. ८. उच्छिता P. D.
२३. तितिरुनवन्त F. उत्कर्षेण Sy. उच्चैरप्यवस्थितम् Sk. जेतुं न समर्था आसन् Sy. ६. अवस्थितवान् भयादन्तरिक्षस्य दिवो वा- तरतिः शक्नोत्यर्थः। शक्नोतेश्च कर्म
ऽन्तानष्टानपि सत इत्यर्थः Sk. भूतधात्वन्तरानुषङ्गस्य नित्यत्वात् प्रति१०. उपक्षयितारम् Sy.
योद्धमिति वाक्यशेषः Sk. ११. अमो P. D. M.
२४. तान् F. २५. रश्मीः D. रश्मिभिः F. १२. नित० F. धुलोकादानीय,... बाधकान् वृत्रानुचरान्...आदित्येन...
उत्कर्षेण अवादहो दग्धवानसि Sy. परिहितान् व्यवहितानकरोत् Sy. दहतिरप्यत्र सामर्थ्यान्निधमनार्थः । स्पशो बाधकान् न केवलम् । किं तर्हि ? अधो निरधमः। निधमसि Sk.
सूर्येणान्यैरपि देवैः सह सम्मन्त्र्ये१३. ना F. कामम् Sk.
त्यर्थः। यस्माच्चारचक्षुर्मन्त्रशक्तियुक्त१४. तपितवान् वाऽसि Sk.
श्चेत्यर्थः Sk. १५. V. Madhava ignores आ २६. विहि० 1. निह० F.

Page #213

१५८
I.33.10. ]
[ १.३.२.५ परि यदिन्द्र रोद॑सी उभे अqभोजीमहिना विश्वतः सीम् ।
अमन्यमानाँ अभि मन्यमा निमभिरधो दस्युमिन्द्र ॥६॥ परि यदिन्द्र। इन्द्र ! त्वम् । माहात्म्यनाद्याञ्छवून् हत्वा । द्यावापृथिव्यौ। उभे अपि । सर्वतः। पर्यबुभोजीनिःसपत्नमभुङ्थाः। तदानीमङ्गिरोभिः प्रयुज्यमानैरमन्यमानानवतान् । अभिमन्यमानैः । मन्त्रदिवः। शत्रून् । निरश्रमः।
न ये दिवः पृथिव्या अन्तमापुर्न मायाभिर्धनदां पर्यभूवन् । युजं वज्र वृषभश्चक्र इन्द्रो नियोतिषा तमसो गा अंदुक्षत् ॥१०॥
नये दिवः। या आपः।
२० २१ २२ २३ २॥ अन्तम्। आपुः। ना कमभिः। धनस्य
दातारमिन्द्रम् । परितोऽभवन् तेषां जयार्थम् । सहायम्। वज्रम्। वर्षिता। इन्द्रः। चक्रे ततः ।
१. इन्द्र is omitted by F. १५. दिवा P. D.
यदिति प्रथमान्तः। व्यत्ययेन तु नपुं- १६. चोरं वृत्रादिरूपमसुरम् Sy. सकता। यस्मादर्थे वा। यस्त्वं यस्मा- | दस्युम्। अमन्यमानानिति बहुवचनद्वा Sk. २. त्व P.
सामानाधिकरण्यात् बहुवचनस्थाने इद३. त्वदीयेन महिम्ना विश्वतः सी सर्वतः | मेकवचनम् । अनभिष्टुवतः शत्रून् Sk. परिगृह्य Sy.
१७. F. adds दस्यः शत्रुः तं before मन्त्रार्थमनुध्यातुमशक्तानपि केवल- निरधमः। पाठकान् यजमानान् Sy.
धमतिरत्र ... कलयतेरर्थे वर्तते। ४. नान्यान्० F. महता वीर्येण Sk. स्वस्मात् स्थानाद् अवकलयसीत्यर्थः Sk. ५. उभावपि F.
| १८. V. Madhara ignores यत् । ६. ०जिनिः० P.
सीम्। इन्द्र परिपालयसि भुझे वा Sk. १६. येऽप्यसुराः Sk. ७. ०मभुङक्थाः P. ०मभुक्ताः D. | २०. अन्तर्न P. D. M. म जथाः F.
२१. न प्राप्नुवन्ति। द्यावापृथिव्योरेकवेश८. P. adds नां प्रकर्षेणारक्षः before वर्तिन इत्यर्थः Sk. ___तदानीम् । स तस्माद् वा Sk. | २२. ता F. ६. तदानी गिरोभि F.
२३. प्रज्ञाभिः Sk. १०. ०मानारमन्य० P. ०मानानमन्य० F. | २४. धनप्रदां भूमिम् Sy. ११. अस्तुवतः Sk.
२५. परिभवन्ति । इन्द्रान्न्यूनप्रज्ञा इत्यर्थः । १२. नम्रतान् M. ननाश्रितान् F. Sk. २६. स्वहस्तयुक्तम् Sy. १३. अभिष्टुवद्भिः Sk.
सम्बद्धम् Sk. १४. ऋग्यजुःसामलक्षणः Sk. । २७. तानपि वस्त्रेण हतवानित्यर्थः Sk.

Page #214

[ I.33.11.
१.३.३.१. ]
१५६ ज्योतिषा। गा अपः । तमसो मेघात् । निरधुक्षद् दस्युं हत्वेति।
अनु स्वधामक्षरनापो अस्थावर्धत मध्य आ नाव्यानाम् । सधीचीनैन मनसा तमिन्द्र ओजिष्ठेन हन्मनाहन्नभि द्यून् ॥११॥
अनु स्वधाम् । वृत्रे हते। इन्द्रस्य । आपः स्वसारम् । अक्षरन् अयञ्चन्द्रो नावा तार्याणामपां मध्ये। अवर्धत । सहायभूतेनानुगुणेन। धृष्टेन। मनसा। बलवत्तमेन । हननसाधनेन। हतवान् । असुरम् । दिवसेषु तेष्विति।"
१. सौरेण वैद्युतेन च Sk.
८. तदानीमयं वृत्रो... नावा तरणयोग्यानां २. आपः M. स्वभूता गाः Sk. बह्वीनामपां मध्ये ... समन्ताद् ... ३. मेयात् F.
वृद्धि प्राप्तः। प्रभूतजले वर्तमानोऽपि न ४. निःशेषेण दुग्धवान्। मेघ भित्वा जलं ममार किन्त्वभिवृद्ध एव Sy.
वृष्टवानित्यर्थः। ...दुह प्रपूरणे... स्वसारमद्वक्षरंनञ्चेन्द्रो M. संहितायां भष्भावाभावश्छान्दसः Sy. नयेञ्चन्द्रो P. वृत्रो हत इन्द्रस्य स्वयत्र गुहादौ तमोरूपेण स्थापितास्तत- भूता आपः वृष्टिलक्षणा आपः स्वधां स्ततस्तेषामसुराणां स्वभूता गा निरधु- वृष्टिलक्षणां अन्वक्षरन् । अयज्वेंद्रा F. क्षनिर्दग्धवान् निष्कासितवानित्यर्थः। १०. वावा M. ११. तार्यमपां F. अथवा ये इति मेघानां प्रतिनिर्देशः। तमिति तच्छब्दादयच्छब्दोऽध्याहार्यः। मेघा द्यावापृथिव्योरेकदेशवर्तिन इन्द्राच्च यो मेघो वृष्टिनिरोधाभिप्रायेणावर्धत न्यूनप्रज्ञाः। तानपि वज्रेण हतवान् । हत्वा मध्येऽवस्थितानामपामेवाधः। कियतीच वैद्युतेन ज्योतिषा तदीयातमस आपो नाम् ?...नावा तार्याणामत्यन्तबह्वीनानिरधुक्षत् क्षारितवान् Sk.
मित्यर्थः Sk. १२. सहगच्छता Sy. ५. अनुशब्दो लक्षणे कर्मप्रवचनीयः Sk. १३. दृष्टेन F. सहाञ्चति गच्छतीति । ६. अन्नं बीह्यादिरूपमनुलक्ष्य Sy.
सध्रीचीनेन सहगामिना वजेण। केन स्वधेत्युदकनाम। यत् पूर्वपतितमुदकं तत् | सहगामिना? मनसा। यत्रैव मनो गच्छति प्रति।... अन्विति पश्चाद्भावे। स्व- तत्रैव गन्त्रा। यत्र मनसेष्यते तत्र निपतधेत्यप्यन्ननाम । अस्येत्येतच्च स्वधामित्ये- तेत्यर्थः। तं मेघमिन्द्रः Sk. तेन सम्बध्यते । अस्येन्द्रस्य स्वभूतां हवि- | १४. F. adds तथा सहानुगामिना मनसा लक्षणां स्वधामन्वेतदीयस्य हविषः | यत्र मनोनुगच्छति तत्र गंता तेन वज्रण पश्चात् । यदास्मै हविर्दीयते तदनन्तर- after बलवत्तमेन। मित्यर्थः। किमक्षरन् ? आपो वृष्टिलक्ष- | १५. हन्त्रा मेघानाम् Sk. णाः। कथं पुनर्भधेन निरुद्धाः सत्योंऽ- | १६. F. adds वाषिकेषु before तेष्विति । क्षरन् ? Sk. ७. अस्येन्द्रस्य स्वभूताः | येषु वार्षिकेष्वहःसु हन्तुं योग्यस्तेष्विप्रसादेन वा। अनुपक्षीणायामेव पूर्ववृष्टौ । त्यर्थः Sk. १७. V. Madhava पुनरप्यवर्षन् Sk.
ignores आ। अभि

Page #215

I.33.13. ]
१६०
[१.३.३.३. न्याविध्यदिलीविशस्य दृळ्हा वि शृङ्गिणमभिनच्छुष्णमिन्द्रः। यावृत्तरौ मघवन्यावदोजो वर्त्रेण शत्रुमवधीः पृत॒न्युम् ॥१२॥
न्याविध्यत्। निरविध्यत् । उदकस्य निर्गमनद्वारमावृत्य शयानस्य। दृढानि द्वाराणि मेघस्य । तेजस्विनम्। शुष्णासुरञ्च। व्यभिनत्। इन्द्रः। यावत् । वेगः । यावच्च । बलम् । मघवन् ! तत् सर्वमादाय । पृतनाकामम् । शत्रु शुष्णम् । अवधीः।'
११
अभि सिध्मो अजिगादस्य शत्रून्वि तिग्मेन वृषभेणा पुरोऽभेत् । सं वज्रेणासृजत्रमिन्द्रः प्र खां मतिमंतिरच्छाशदानः ॥१३॥ अभि सिध्मः । साधयिता कर्मणामिन्द्रः । अस्य शुष्णस्य । शातयितव्यान् सहायान् । अभ्य
१. निरविध्यदिलाबिलशयस्य दृढानि।। ६. जगतः शोषकं वृत्रम् Sy. बलवन्तम् ।
व्यभिनच्छृङ्गिणं शुष्णमिन्द्रः N. 6. ... कस्यचिन्मेघस्य बिलान्युद्घाटि19.
तवान् । कञ्चित्तु शतशतशर्करं भग्नवा२. भूमेर्बिले शयानस्य वृत्रस्य सम्बन्धीनि नित्यर्थः। अथवा . . . शुष्णो नामासुरः Sy. इलीबिशो मेघः।... इळेत्य- ... तं विविधं भिन्नवान् विदारितवानिननाम... बीजरूपमन्नमुद्भिनत्ति वर्धय- त्यर्थः। शुष्णसम्बन्धाच्चेळाबिशोऽप्यसुर त्युदकरूपो वा गच्छतीती- एव। तस्य स्वभूतानि दृढानि पुराणि ळाबिसः। इळाबिसः सनिळीबिश निरविध्यत्।... निभृतं ताडितवान् उच्यते।... अथवा इळाशब्दोऽत्रा- हतवानित्यर्थः Sk. नहेतुत्वादुदके वर्तते। बिशशब्दोऽप्ये- ७. विदारितवानित्यर्थः Sk. कदेशलोपेन बिलशयशब्दस्यार्थे। अन्न- ८. अत्रो P. हेतोरुदकस्य बिलेषु शेते तान्यपावृत्य ६. वेगा P. शरीरसामर्थ्यलक्षणं तिष्ठतीतीळाबिशो मेघः Sk.
बलम् Sk. ३. इंहितान्यसुरेण निरुद्धानि प्रभूतान्यु- १०. सेनालक्षणं बलम्। यावदित्युद्देशात्
दकानीन्द्रो... नितरां विद्धवान्। यहा तावदित्यध्याहार्यम् Sk. दृळहानि प्रबलानि सैन्यानि नितरां ११. संग्रामकामम् Sk. विद्धवान् Sy. निदुर्व्ययानि... १२. अस्मदीयं वा Sk. उदकनिर्गमनबिलानि Sk.
१३. V. Madhava ignores वज्रेण ४. मेधस्य F.
१४. सिध्मोध्यः F. ५. F. adds इलि निविशतोसुरस्य १५. साधको वज्रः Sy. अथवा सिध्म इति
दृढानि पुराणि निभिद्य ताडितवान् वज्र उच्यते। साधयिता वज्रःSk. हतवानित्यर्थ: before तेजस्विनम्। १६. इन्द्रस्य Sy.; Sk. गोमहिषादिशृङ्गसमानरायुधैरुपेतम् Sy. १७. शासयि F. दीप्तम् Sk.
__इन्द्रवैरिणः Sy. शत्रून् Sk.

Page #216

१.३.३.४. ]
१६१
[ I.33.14.
जिगात् । व्यभिनच्च । वज्रेण । कामानां वर्षित्रा। पुराणि । वत्रेण । वृत्रम् । समयोजयत् । इन्द्रः । अवर्धयत् । स्वाम् । मतिम् । शत्रुपुराणि शातयन् ।
श्रावः कुत्समिन्द्र यसिंञ्चाकन्त्रावो युध्यन्तं वृषभं दर्शद्युम् । शफच्युतो रेणुनक्षत द्यामुच्छ्वैत्रेयो नृपाह्याय तस्थौ ॥१४॥
आवः कुत्सम् । रक्षितवानसि। कुत्सम् । इन्द्र ! यस्मिन् कुत्से स्तुतीः। कामितवानसि। प्रावश्च । युध्यन्तम् । स्तुतीनां वर्षितारम् । दशधु नाम युद्धे। शफैश्च्युतः। रेणुः। अन्तरिक्षम् । नक्षत् वृद्धमासीद्युद्धम् । अथ । श्वित्रायाः पुत्रो दशास्त्वयोपबृंहितः। शत्रूणामभिभवाय कस्मिंश्चिदे भयात प्रविष्टस्ततः। उत्तस्थौ । अस्योत्तरा भूयसे निर्वचनाय । आः शममिति ।
१. विनाशितवानित्यर्थः Sk.
१४. बहुदीप्तिम् Sk. २. श्रेष्ठेनायुधेन Sy. अभिगतेन वज्रण | १५. ०धुन्नामा P. दर्श नाम M. दशाना
तिग्मेन तीक्ष्णेन Sk. ३. वर्षता F. मानम् F. ४. वृत्रस्य पुराणि Sy. तेषां शत्रूणां | १६. युधे P.
स्वभूताः पुरो नगराणि Sk. १७. शफै च्युतः P. शवै० M. ५. वृत्रेण वज्रं च P. D. M.
त्वदीयाश्वस्य शफात् पतितः Sy. ६. ०जद्यत् M.
१८. नक्षत P. D. तक्षत M. गतवान्नक्षत F. ७. वर्धयन् P. F. वद्धयन् D. वर्जयत् M. नक्षतिर्गतिकर्मा वा व्याप्तिकर्मा वा। ८. घातयन् F.
गतवान् व्याप्तवान् वा Sk. वृत्रं हिंसन् Sy. पुनः पुनरसुरान् तत्पु- | १६. प्रवृ F. राणि च ... य ईदृशं कर्म पुनः पुनः | २०. ०सीत वृद्धम् M. करोति स तत्कर्मसम्बन्धाद् आत्मीयस्तुति | २१. अधश्चित्रायाः P. अथ चित्रायाः M. वर्धयति । अथवा मतिरिति प्रज्ञैवोच्यते। अत् श्वि० F. श्वित्राख्याया योषितः स्वप्रज्ञामवर्धयदिति । यो यन्नित्यं करोति पुत्रः पुरा शत्रुभयाज्जले मग्नः सन् Sy. तस्य तत्र प्रज्ञाकौशलं वर्धते Sk. शु इति क्षिप्रनाम। इ गतौ। शु इता
शाशदानः शाशादयमानः N. 6. 16. श्वित्रा, आशुगामिनी जगतः प्रकृतिः, E. Omitted by F.
तस्यापत्यं श्वैत्रेयो वायुः Sk. १०. कुत्सं नाम ऋषिम्। यस्मिन्कुत्से | २२. शत्रुमनुष्याभिभवनाय Sk. यागं कुर्वति Sk.
२३. ०श्चिध्रदे P. कस्मिन् द्वन्दे F. ११. स्तुति P. स्तुति F.
२४. क्षयात् F. १२. प्रश्च P. प्रापश्च D. M. प्रकर्षेणा-२५. जलादुत्थितवान् Sy. शत्रुष्वभिभवनाथ रक्षः Sk.
युद्धवेलायां महान्तं रेणुं वात्यां चा१३. F. adds राजानं after वर्षितारम् । करोदित्यर्थः Sk.
वृषभनामानं राजानम् Sk. । २६. वः P.

Page #217

I.34.1. ]
[ १.३.४.१. आवः शमं वृषभं तुग्नासु क्षेत्रजेषे मघवञ्छ्वित्र्यं गाम् ।
ज्योक् चिदत्र तस्थिवांसौ अक्रञ्छत्रूयतामधरा वेदनाकः ॥१५॥
बलाभावाच्छान्तम् । वृषभम् । उदकेषु भयाद् । गतम् । पृथिवीजयार्थम् । श्वित्राया अपत्यं दशद्युम् । आवः । चिरम् । तस्मिन् । स्थिताः शत्रवः । कृतवन्तो युद्धमथ तेषाम् । शत्रुत्वमिच्छताम् ।
उपद्रवाणि । अधराणि। चकारेति ।
I.34.
त्रिश्चिन्नो अद्या भवतं नवेदसा विभुर्वा याम उत रातिरश्विना ।
युवोर्हि यन्त्रं हिम्येव वासंसोऽभ्यायसेन्या भवतं मनीषिभिः ॥१॥ त्रिश्चिन्नः। त्रिः। चित्। अस्माकम् । अद्य। भवतम्। प्राज्ञौ। विभवति । युवयोः ।
१. बलागावात् M. त्वदीयपरिपालनेन १०. युद्धमत्युक्षिप्तवन्त उक्तार्थ च तेषाम् F..
चित्तव्याकुलतां परित्यज्य शान्तम् Sy. | ११. निकृष्टानि दुःखानि Sy. शान्तात्मकम् Sk.
यानि स्वभूतानि वेदनानि । अपठितमपि २. F.adds नाम राजानम् after वृषभम् । धननामतत्। धनानि तान्यधराणि
तुझ्या बुर्बुरमित्युदकनामसु पठितत्वात् तस्याधोवीन्यकः कृतवानसि। शत्रु...तुग्रशब्दोऽन्तरिक्षवचनः। तत्रभवा- धनानि तस्यायत्तान्यकरोदित्यर्थः Sk. स्तुनियाः... इकारलोपश्छान्दसः Sy. १२. उपावाणि F. १३. चकारोति F. वृषभं नाम राजानम् . . . अप्सु स्थित- १४. V. Madhava ignores मघवन् । मदभ्य उत्तारितवानसीत्यर्थः Sk.
Faresi Ms. D. puts the figure ३. शत्रुभिः सह युद्धवेलायां क्षेत्रप्राप्त्यर्थम् 113311 here to indicate the
Sy. क्षेत्रशब्देनायैकदेशवचनेन समस्ता end of the thirtythird hymn. पृथिवी लक्ष्यते। पृथिवीजयाय। अझ्य No such number is given in
उत्तारितां पृथिवीं जेष्यतीत्येवमर्थम् Sk. P. M. and F. १५. विश्विनः। ४. मित्राया P. ५. गां जलेषु गतं D. M. नः is omitted by F.
मग्नमित्यर्थः Sy. गां गन्तारं देवान् त्रिश्चित् त्रिवारम् ... अत्र त्रिरिति
शत्रून् वा प्रति Sk. ६. आपः P. वचनं सवनत्रयापेक्षम्। आदरातिशय७. चिरान् P. F. adds गां गन्तारं द्योतनाथं वा Sy. 'त्रिशब्दोऽत्र सर्वत्र शत्रु देवाव after चिरम्।
त्रिशब्दस्य बहुत्वमात्रप्रतिपत्त्यर्थत्वाद् ज्योक चित् चिरकालमपि Sy.
बहुकृत्व इत्यस्यार्थे । बहुकृत्वः Sk. ज्योगिति निपातश्चिरवचनः। चिच्छब्दः । १६. चिच्छब्दस्तु पदपूरणः Sk. पदपूरणःSk. ८. एकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं १७. अस्मान Sk. १८. त्रिश्चदद्य P. यच्छब्दोऽत्राध्याहार्यः। यं वृषभं चिरमत्र | विश्विदद्य D. विश्विदस्माकमद्य M. पृथिव्यां तस्थिवांसः स्थिताः प्रतिष्ठिता- १६. भवन्तं D. भवनं M. भवतिरिह स्तच्छत्रवोऽसुरा वा अक्रन् । करोतिरिह प्राप्त्यर्थः । प्राप्नुतम्।... बहुकृत्वोऽप्यक्रियासामान्यवचनः सामर्थ्यात् प्रक्षेपे स्मत्समीपमागच्छतमित्यर्थः Sk. वर्तते। अप्सु क्षिप्तवन्तः। यं पृथिव्यां २०. ह भवति P. प्राज्ञौ त्रिः कृत्वः बद्ध प्रामुतं चिरप्रतिष्ठितमपि सन्तं शत्रवोऽसुरा वा बांधामनुधः रातिः देवमपि विक्षुर्गमनसम
राज्योच्छेदादप्सु प्रक्षिप्तवन्त इत्यर्थः Sk. र्थयदागत्याभवतोस्मभ्यः धनं दास्यत तद६. शत्रुत्वम् Sy.
पिप्रभूतमित्यर्थः। भवति F.व्याप्तः Sy.

Page #218

१.३.४.२. ]
[ I.34.2. गमनमनेकेषु । दानम् । च। युवयोः। हि। युगलम् । राज्येव । अहः । सुश्लिष्टं तौ युवामस्मान् प्रति। गन्तारी। भवतम् । देवैः।
त्रयः पुवयो मधुवाहन रथे सोमस्य वेनामनु विश्व इद्विदुः । त्रयः स्कम्भासः स्कभितास आरभे त्रिर्नक्तं याथस्त्रिवैश्विना दिवा ॥२॥ त्रयः पवयः। त्रीणि। मधुपात्राणि । मधुवाहने भवतः । रथे तं रथम् । सोमस्य । कान्तां
१. गमनसाधनभूतो रथः Sy.
यान्त्येतेनेति यामो रथ इहोच्यते Sk. २. हे अश्विनौ यदागत्यास्मभ्यं धनं दास्यथ__ स्तदपि प्रभूतमित्यर्थः Sk. ३. हिशब्दो यस्मादर्थे Sk. ४. युगठ्ठरात्र्यहस्सु शिष्टन्तौ P. युगल
रात्र्येवाहस्सु शिष्टन्तौ D. युगकं राज्येवान्हस्सु ग्विषं तौ F. परस्परनियमरूपः सम्बन्धविशेषोऽस्ति खलु Sy. यस्माच्च युवयोः स्वभूतं यन्त्रमपि विभु । येन यन्त्रेण युवामपि शत्रून् हथ । तदपि
सर्वं गमनप्रतिबन्धकम् Sk. ५. हिमयुक्तया रात्र्येव Sy. हिमति रात्रिनाम। तत्रभवा हिम्या उषाः।... अथवा हिम्येव वासस इत्येतदुपमानम् । युवयोर्हि यन्त्रमित्येतेन च सम्बध्यते। अयं च पादो भिन्नमेव वाक्यं पूर्वस्मादर्धर्चात्। युवयोरिति षष्ठीनिर्देशाज्ज्योतिरिति वाक्यशेषः। युवयोर्कोतिर्यन्त्रम् . . . वासःशब्देन राबिर्लक्ष्यते। राज्यापि स्वसम्बन्धि तमो लक्ष्यते। यथोषाः शार्वरस्य तमसस्तद्
वदित्यर्थः Sk. ६. सूर्यरश्म्याच्छादनयुक्तस्य वासरस्य ।
... यथा रात्र्या सह दिवसस्य सम्बन्धः कदापि नापति तद्वत् Sy.
___ वास इत्यपठितमप्यहर्नाम Sk. ७. यथोषा नियमेनाहरुत्पत्त्याऽभिमुखं करो
त्येवं युवां नियमेन रथमस्मदभिमुखं कुरुतः। येनासावस्मत्समीपमागच्छती
त्यर्थः Sk. ८. युवामुभौ ... मेधाविभिर्ऋत्विग्भिः ...
अभितो नियन्तव्यावनुग्रहवशात् तदधीनौ भवतम् Sy. अभ्यायंशब्दः क्विबन्तः। सेनाया अभ्यायन्तारौ।... स्वसेनया:स्मानाभिमुख्येन यन्तारौ भवतमि
त्यर्थः Sk. ६. मेधाविभिः सह। कैः ? त्रयस्त्रिशता देवैः
Sk. १०. वयः M. मधुपूर्णास्त्रयः पवयः Sk. ११. वज्रसमाना दृढाश्चक्रविशेषाः Sy. १२. मधुरद्रव्याणां नानाविधखाद्यादीनां वह
नेन युक्ते Sy. आगच्छतोः पिपासित
योर्युवयोरस्ति रथे पेयं मध्वित्यर्थः Sk. १३. तनुथं P. १४. सोमस्य चन्द्रस्य वेनां कमनीयां भार्याम
भिलक्ष्य... यदा सोमस्य वेनया सह विवाहस्तदानीं नानाविधखाद्ययुक्तं चक्रत्रयोपेतं प्रौढं रथमारुह्याश्विनौ गच्छत इति सर्वे देवा जानन्तीत्यर्थः Sy. सोमस्य चोपरि वेनां कान्ति युवयोरिच्छामेत्यर्थः Sk.

Page #219

१६४
I.34-3. ]
[ १.३.४.३. सूर्याम्। अनु तस्याः स्वयंवरे। सर्वे। एव देवास्तं रथं प्रत्यक्षेण । अजानन् तस्मिन् । तिलः । स्थूणाः। अवष्टम्भनार्थम् । स्थापिताः। तौ युवाम् । रात्ररस्मान् । त्रिः। आगच्छतम् । अह्नः । च ।
समाने अहुन्त्रिरवद्यगोहना त्रिसद्य यज्ञं मधुना मिमिक्षतम् । त्रिजिवतीरिषो अश्विना युवं दोषा असभ्यमुषसंश्च पिन्वतम् ॥३॥
समाने अहन्। एकस्मिन् । अहनि। त्रिरागतौ हे अवद्यानि विनाशयन्तौ ! त्रिः। अद्यास्माकम् । यज्ञम् । मधुना। सिञ्चतम् । तथा रात्रिः । उपसः। च। वलयुक्तानि । अन्नानि। युवाम् । अस्मभ्यम् । त्रिः । दोग्धम्।
१. सूर्यम् P. २. तस्य P. १०. अहन् त्रिरित्यनयोः कारकक्रियाविशे३. सर्व एव यजमाना जानन्त्यागच्छतोः। । षणयोरवयगोहना इत्यनयाऽऽमन्त्रि
आगताभ्यां युवाभ्यां सोमाभिलषितं तस्थया क्रियया सम्बन्धः Sk. जानन्तः सर्व एव यजमानाः सोमं | ११. त्रिवारमनुष्ठानगतानां दोषाणां संवरणदास्यन्तीत्यर्थः Sk. अवष्टम्भनाया- कारिणौ भवतम् Sy. गच्छतोरागतयोर्वा श्रान्तयो रथे सदसि ____ अवद्यगोहनौ गह्रस्य तमसो गोहितारौ। वाऽवष्टम्भनस्तम्भा अपि विद्यन्त स्वेन ज्योतिषापहन्तारावित्यर्थः Sk. एवेत्यर्थः Sk.
१२. बहुकृत्वः Sk. ४. प्रत्यक्षो P.
१३. उदकेन Sk. %. The passage beginning with | १४. ०त P.
रथं and ending with अजानन् | १५. कथा P. is missing in M.
१६. रात्रिषु दिवसेषु च नरन्तर्येण Sy. ६. ०पितवाः P. आरभे आरब्धुमवल- आभ्यां ददतु। उषःशब्देनात्र साहचर्याम्बितुम् ... यदा रथस्त्वरया याति दहलक्ष्यते। सप्तम्येकवचनस्य स्थानतदानीं पतनभीतिनिवृत्त्यर्थ हस्तालम्बन- उभयत्र प्रथमाबहुवचनम् । रात्रौ चाहनि भूताः स्तम्भा इत्यर्थः Sy.
च पिन्वतम् । सततं दत्तमित्यर्थः Sk. स्कभितासः प्रतिबद्धाः।... रथे सदसि १७. उषद्वश्चञ्चलयुक्ताणि P. उषसश्चञ्च वा Sk.
(ब) लयुक्तानि D. ७. युवां तादृशेन रथेन ... रात्रौ ... त्रिवारं | १८. बहुकृत्वः Sk.
गच्छथः। तथा... दिवसेऽपि त्रिर्यायः।। १६. तिर्दोद्धं P. The passage रात्रावहनि च रथमारुह्य पुनः पुनः beginning with and क्रीडथ इत्यर्थः Sy. त्रिर्बहुकृत्वो ending with दोग्धम् is नक्तं रात्रौ ... यातमस्मत्समीपम् ... omitted by M. सिञ्चतं, बहुकृत्व एवाश्विनौ दिवा Sk.
प्रयच्छतमित्यर्थः Sy. ८. युवा M.
सिञ्चतं क्षालयतम्। बलकराण्यन्नान्य६. त्रीः M. बहुकृत्वः Sk.
स्मभ्यं दत्तमित्यर्थः Sk.

Page #220

१.३.४.५. ]
[ I.34.5. त्रिर्वतियातं त्रिरनुते जन त्रिः सुप्राव्यै धेर्व शिक्षतम् । त्रिन्धिं वहतमश्विना युवं त्रिः पृक्षो असे अक्षरैव पिन्वतम् ॥४॥
त्रिवर्तिः। त्रिः। मार्गम् । गच्छतम्। त्रिः। अनुकूलकर्मणि। जन आगच्छतम्। त्रिः। सुष्ठु परिरक्षणीये तथा । त्रेधा च । दत्तम् । इवेति पूरणम् । त्रिरस्माकम् । हर्षजननं धनम् । वहतम् । त्रिः। अन्नम् । अस्मासु । उदकानीव पर्जन्यः । पिबतम् ।।
त्रिों रयिं वहतमश्विना युवं त्रिदेवताता त्रिरुतावतं धियः ।
त्रिः सौभगत्वं त्रिसृत श्रवासि नविष्ठं वां सूरै दुहिता रहद्रथम् ॥५॥ त्रिो रयिम् । त्रिः । अस्मभ्यम् । धनम् । वहतम् । त्रिः । यज्ञे । दत्तम्। अपिच। कर्माणि।
१. त्रिवर्तिः P.
with frafa: and ending with २. अस्मदीयवर्तनसाधनं गृहम् Sy.
त्रिरस्माकम् is omitted by M. ___ वर्तिः,वर्तन्या प्रसिद्धेन मार्गेण यातम् Sk. | १४. नन्दनीयं सन्तोषकरं फलम् Sy. पुत्रादि३. गच्छत P. D.
समृद्धिम्।... हे अश्विनौ ! युवां ४. अन्यकू० P.
पुत्रादिसमृद्धिमपि दत्तमित्यर्थः Sk. अस्मदनुकूलव्यापारयुक्ते Sy. १५. वहत P. वहतः M. अनुव्रते जने। अनुवतशब्द आपन्नभक्त- | १६. बहुवचनान्तसामानाधिकरण्यदर्शनाद् वचनः प्रसिद्धो लोके। बहुकृत्वो भक्ते | बहुवचनान्तं द्रष्टव्यम्. . .अन्नानि Sk. आपन्ने मादृशे जने। नित्यं भक्तस्य | १७. अस्मभ्यम् । मादृशस्य मनुष्यस्य समीपं गच्छतमि- १८. उदकानि च P. D. उदकानिव M. त्यर्थः Sk.
यथा मेघोऽन्यो वा कश्चित् प्रभूतान्यु५. ०त P. D.
दकानि तथा बहुकृत्वोऽस्मभ्यं दत्त६. तिः P. बहुकृत्वः Sk.
मित्यर्थः Sk. ७. सुष्ठु प्रावयति प्रतर्पयति यो देवताः स | १९. ०न्या P. D. सुप्रावी यष्टा तस्मै Sk.
२०. प्रयच्छतम् Sy. ८. त्रिधाशब्दस्त्रिधाशब्दस्य बहुत्वमात्र- २१. V. Madhava ignores अश्विना।
प्रतिपत्त्यर्थत्वाद् बहुधाशब्दस्यार्थे Sk.. युवम् ६. पुनः पुनरनुष्ठानमुपदेष्टव्यम् Sy. | २२. बहुकृत्वः Sk.
बहुप्रकारं दत्तम्। किं सामर्थ्या- २३. वहत P. वहतः M. दत्तम् Sk. द्धनम् Sk.
२४. देवैर्युक्ते कर्मणि Sy. आगच्छत१०. ०रण P.
मिति शेषः Sy. त्रिरावृत्ते यागे। ११. ति० P.
पुनः पुनर्यजद्भ्योऽस्मभ्यमित्यर्थः Sk. १२. बहुकृत्वः Sk.
| २५. अस्मद् बुद्धीः Sy. प्रज्ञा वाऽस्मदीया १३. The passage beginning | बहुकृत्वो रक्षतमित्यर्थः Sk.

Page #221

1.34.6. ]
[ १.३.४.६.
रक्षतम्। त्रिः। सौभाग्यम्। त्रिः । उत । अन्नानि । त्रिभिश्चर्यस्तिष्ठति तम्। युवयोः। रथम्।
=
५० ११
सूर्ये स्वयंवरार्थं गतयोस्तस्य । दुहिता । आरुरोह ।
१६६
त्रिर्नो अश्विना दिव्यानि भेष॒जा त्रिः पार्थि॑वानि॒ त्रिरुं दत्तम॒द्भ्यः । मानं॑ श॒योर्मम॑काय सू॒नवे॑ त्रि॒धातु शर्म॑ वहतं शुभस्पती ॥६॥
त्रिर्नो अश्विना। त्रिः। अस्मभ्यम् । अश्विनौ । दिवि भवानि । भेषजानि । दत्तम् । त्रिः ।
1
१६
१५
१० १०
२०
पार्थिवानि । त्रिः । च । आन्तरिक्षाणि । शंयोर्बार्हस्पत्यस्य यज्जगतः । रक्षकम् । सुखं तत् । त्रिगुणम्
२१
२२ २३
उदकपती ! सूनवे । मदीयाय । आवहतम् ।
१. रक्षतः M.
३. ०भग्यम् D.
२. बहुकृत्वः Sk. सुधनताम् । किम् ? साकाङ्क्षत्वाद्येोग्यत्वाच्च व्यवहितस्यापि वहतमित्यस्यानुषङ्गः । वहतं दत्तम् Sk. ४. उद्वानानि P उतानानि D. कीर्ति बहुकृत्वो वहतम् Sk.
५. दभिश्चक्रे यo P. ० श्चक्रे यo D. M. अश्विनोस्त्रिचको रथः । स त्रिषु चक्रेषु स्थितत्वाल्लोकत्रयव्यवस्थितत्वाच्च त्रिष्ठः । तं त्रिष्ठम् Sk. ६. रथ M.
७. षष्ठ्यर्थे सप्तमी Sk.
८. सूर्यस्य पुत्री Sy.
६. तत्प्रभवत्वाच्चोषसो दुहितृव्यपदेशः । सूर्यस्य दुहिता उषा : Sk.
१०. ० रोहा P. ० रोद M.
११. V. Madhava ignores अश्विना । युवम् । नः । १२. बहुकृत्वः Sk. १३. त्रिप्रकाराण्यौषधानि Sk.
...
१४. दन्तिरपाक्षिवानि P. ० रपात्थिवानि D. १५. अन्तरिक्षात् । .. लोक त्रयभेषजानि तान्यस्मभ्यं बहुकृत्वो दत्तमित्यर्थः Sk. १६. चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । शंयोः सुखकामाय ममकाय मामकीनाय...
पुत्राय Sk.
१७. यज्ञगतः P. D.
१८. ओमानं सुखविशेषम् Sy. सर्वोपस्करपालनसमर्थम् Sk. १६. शर्म । गृहनामैतत् Sk. २०. तत्रि P.
वातपित्तश्लेष्मधातुत्रयशमनविषयं सुखम् Sy. धीयन्ते प्राणिनां देहेष्विति धातवः शरीरस्थितिहेतवोऽसरसाः । देवपितृमनुष्योपभोग्यैरन्नरसैस्त्रिभिरभ्युपेतम् २१. ०कवति P. शोभनस्यौषधजातस्य पालकौ Sy. २२. मदीया च वहतं P.
Sk.
... अथवा
प्रापयतम् । दत्तम् । शंयोरिति सुखेच्छापादानत्वादिष्यमाणस्य याचितत्वात् शं च वत्तमित्यर्थः । न गृहम् । ओमानमित्यव तेस्तृप्तिकर्मणः । अवनं पालनं वा । त्रिधात्वित्यपि त्रयाणां धातूनां समूहः । अवनपालनयोरन्यतरदेवपितृमनुष्योपभोग्यान्यतररसत्रयसमूहं सुखं च दत्तमित्यर्थः । अथवा त्रिधात्विति शर्मण एव विशेषणं नार्थान्तरप्रतिनिर्देशः । धातुशब्देन तु शीतोष्णवर्षकालास्त्रय उच्यन्ते । त्रिषु कालेषु भवत् त्रिधातु शर्म । कालत्रयेऽपि सुखं दत्तमित्यर्थः Sk.
२३. M. ignores this stanza.

Page #222

१.३.५.१. ]
[ I.34.7.
त्रिनो॑ अश्विना यज॒ता दि॒वेदि॑वे॒ परि॑ त्रि॒धातु॑ पृथि॒वीम॑शायतम् । तिस्रो नसत्या रथ्या परा॒वत॑ आ॒त्मेव॒ वात॒ः स्वस॑राणि गच्छतम् ॥७॥
१६७
त्रिर्नो अश्विना। अश्विनौ'। यजनीयौ । अह्नः । त्रिः । अस्मान् । वेदिभूतां पृथिवीम् ।
५
६ १०
११ १२
१३
बर्हिषा त्रिधातुना । पर्यायतं परितस्तारितवन्तौ त्रिधातु । तिस्रो वेदीः । नासत्यौ । रथ्यौ ।
१४
१५
१६
दूरात्। आगच्छतम्। व्याप्त इव । वायुः । अहानि यथा वायुर्दिवसेषु संचरति ।
१. Omitted by M.
२. यत्तच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यता नेया । यौ यता यष्टout यागाही Sk.
१०. किञ्च तिस्रोऽप्यस्मदीया ऐष्टकपाशुकसौमीक वेदिलक्षणाः Sk. ११. तिस्रवेदिः P.
३. अहः M.
अहन्यहनि Sk.
१२. यद्यपि चाश्विनोरन्यतरस्येदं नामधेयं तथापि साहचर्यादुभयोर्व्यपदेशः Sk.
१३. रक्ष्यौ D.
रथस्य वोढारौ रथे वा साधू Sk.. १४. दूरस्थोऽपि Sk.
प्रतिदिनम् Sy. ४. अस्मदीयां वेदिरूपां भूमिम् Sy. ५. कक्ष्यात्रययुक्ते आस्तीर्णे बर्हिषि ... त्रिवारं ... शयनं कुरुतम् Sy. त्रिधात्विति पृथिवीसामानाधिकरण्या- १५. आत्मशब्देनात्रात्मसम्बन्धान्मन उच्यते । द्व्यत्ययेन नपुंसकता । पृथिवीशब्देनापि समस्तभूमण्डलवचनेनैकदेशोऽत्र लक्ष्यते । त्रिभिरपि रहतां निवासभूमिम् Sk. ६. ० तुन्ना P.
७. अस्माकं स्वभूतां वेदिलक्षणां पृथिवीं पर्यशायतमश्नुवाथाम् । सर्वतो व्याप्नुतमित्यर्थः । अथवा अशायतमिति शेः रूपम् । शेतिश्च स्थानार्थः । ... पर्यशायतम् । परिप्रापयतम् । वत्तमस्मभ्यमित्यर्थः । अथवा न इति षष्ठी । पृथिataशेषणार्था । पृथिवी च वेदिरभिप्रेता । अशायत मित्यपि प्रकृत्यन्तरस्यैवाश्नोतेरूपम् । अस्माकं स्वभूतां वेदिलक्षणां पृथिवीम् । अथवा धातुशब्दः
वातशब्दोऽपि लुप्तेवशब्दम् उपमानमेव । द्वितीयं मन इति इव च । वात इव । यथा वायुमनसी शीघ्रं गच्छतस्तद्वत् । • आत्मेति वातस्यैव विशेषणम् । न पृथगुपमा । वातो हि सर्वस्यात्मा सर्वशरीराणां पाञ्चभौतिकत्वात् । यथा सर्वस्यात्मा वातः शीघ्रं गच्छति तद्वच्छीघ्रं गच्छतमिति । अनयोश्चार्धर्चयोः पूर्वेण निवासभूमिप्राप्तिराशास्यते परेण यागकालेषु वेदिगमनमित्यस्यां तावत् कल्पना
।
पौनरुक्त्यमेव । यदा तु पूर्वेण वेदिव्याप्तिरुक्ता तदा परेण वेदिगमनमुच्यते । गमनोत्तरकालं व्याप्तिः पूर्वेण । इत्येवमपौनरुक्त्याद् वाक्यभेदाद् वाऽर्धर्चयोस्तुल्यार्थत्वेऽप्यपौनरुक्त्यमेव Sk.
कालवचनः । ततः
क्रियाविशेषणम् । पूर्वाह्नमध्यन्दिनापराहृलक्ष
त्रिषु
षु कालेषु भवत् त्रिधातु । अशायतम् । सर्वासु यागवेलास्वशायत मित्यर्थः Sk. ८.०न्तो M.
६. ०धाकु F. D.
१६. यथा प्राणिनामात्मभूतः । प्राणवायुस्तदीयानि शरीराणि गच्छति तद्वत् Sy. सप्तम्यर्थे चात्र प्रथमा । यजनीयेष्वहस्सु शीघ्रं गच्छतः Sk.

Page #223

I.34.9. ]
१६८
[ १.३.५.३. त्रिरश्विना सिन्धुभिः सप्तमातृभित्रय पाहावस्त्रेधा हुविष्कृतम् । तिस्रः पृथिवीपरि प्रवा दिवो नाकं रक्षेथे धुभिरक्तुभिर्हितम् ॥८॥
त्रिरश्विना। सप्तादित्यरश्मयो मातरो यासां नदीनां ताभिः । अश्विनौ ! त्रिः कृतमेतद्विशदमाह त्रय इति । कूपस्य समीपं प्रभूतोदकं निपानमाहावस्त्रयः । आहावाः कृता एतदेव स्पष्टमाह त्रेधेति द्रोणकलश आधवनीयः पूतभूदिति त्रय आहावास्तेषु त्रेधा। सोमः । कृत एवं कृते । तिस्रः। वेदीः। अभि। प्रबलेन । दिव आगच्छतं युवाम् । अहोरात्रः । निहितम् । आदित्यम् । रक्षेथे।
कात्री चक्रा त्रिवृतो रथस्य कत्रयो वन्धुरो ये सनीळाः । कदा योगो जिनो रासभस्य येनं यज्ञं नासत्योपयाथः ॥६॥
क्व त्री चक्रा। क्व । त्रीणि। चक्राणि । त्रिभिश्चर्वर्तमानस्य युवयोः । रथस्य। क्व वा। त्रयः। फलकाः सङ्घाटाः प्रउगाकारस्य कोणेषु त्रयः फलकाः सङ्घाटा भवन्ति। ये। सनीडाः
१. सप्तसंख्याका गङ्गादचा नदयो मातर Sk. १२. देवी दीः P.
उत्पादिका येषां जलविशेषाणां ते त्रिभ्यः पृथिव्यादिलोकेभ्य ऊवं सप्तमातरः Sy. सप्तच्छन्दांसि गच्छन्तौ Sy. पृथिवीशब्देनात्र मातृभूतान्यभिषवद्वारेण येषां ते सप्त- साहचर्यात् सर्वे लोका उच्यन्ते। मातरः सोमाः। ... छन्दोभिरभिषुतैः उपरीत्येतद्दिव इत्येतेन सम्बध्यते Sk.
सोमैः सम्बद्धाः Sk. २. रौ P. D. १३. दिवो नाकं दयुलोकसम्बन्धिनमादित्यम् ३. स्यन्दनात् सिन्धवः सोमा उच्यन्ते Sk. Sy. यौ युवां त्रीनपि लोकानुपरि ४. बहुकृत्वः Sk. ५. त्रयमिति D. दधुलोकस्य प्रवा गन्तारौ तौ नाकं स्वर्ग ६. ०न आ० P.
स्वव्यापारेण रक्षेथे Sk. यथोक्तजलयुक्तस्य सोमस्याधारभूताः | १४. रात्रै P. कूपसदृशास्त्रयस्त्रिसंख्याका द्रोणकलशा- १५. हितमुपकारकं सर्वप्रजानाम् Sk. धवनीयपूतभृदाख्या निष्पन्ना इति शेषः | १६. त्रि P. १७. ०श्चते वर्त० M. Sy. ७. तूयः M.
त्रिसंख्याकरश्रिभिरुपेतस्य Sy. ८. युष्मदर्थं कृताः। सामर्थ्यादस्माभिः Sk. | १८. ०का P. सारथिस्थानं बन्धुर ९. द्रोणकलश द्रोणकलशः P. । उच्यते Sk. १६. ०टः M.
बहुकृत्वोऽस्माभिर्युष्मदर्थ सर्वैः छन्दो- | २०. सनी© P. नीडं गृहसदृशं रथस्योभिरभिषुतानां सोमानां पूर्णा आहावस्था- पर्युपवेशस्थानम् । तेन सह वर्तन्त इति नीयाः पूतभृद्धवनीयद्रोणकलशास्त्रयो- सनीडाः। ते काष्ठविशेषा वन्धुरो नीडऽप्युपकल्पिता इत्यर्थः Sk.
बन्धनाधारभूताः Sy. समानस्थानाः। १०. पुत्रभृ० M.
एकस्मिन्नेव प्रदेशे स्थिताः। मनुष्यस्य ११. पुरोडाशादिविभागेन त्रेधा हविष्कृतम् । शकटस्येव भिन्नप्रदेशवतिन इत्यर्थः Sk.

Page #224

१.३.५.४. ]
8
"
एकस्मिन् रथे फलकाः सङ्घटिताः । कदा च । योगो रथे युवयोः । बलवतः । रासभस्य । येन रास
I
भेन । नासत्यौ ! वज्रम् । उपगच्छथः ।
१६६
आ ना॑सत्या॒ गच्छ॑त॑ इ॒यते॑ ह॒विर्मध्वः॑ः पिबतं मधुपेभि॑रा॒सभि॑ः ।
1
यु॒वोहि॑ पू॒र्वं सवि॒तोषसो॒ रथ॑मृ॒ताय॑ चि॒त्रं घृ॒तव॑न्त॒मिष्य॑ति ॥१०॥
१. फलके M. ३. ०यो D.
४. वेगवतः Sk.
・
१०
११
१२
आ नासत्या। आगच्छतम् । नासत्यौ ! हूयते । हविस्तम् । सोमम् । पिबतम् । सोमपैः ।
२. योगे M.
३
आस्यैर्बहुवचने न तात्पर्यमस्ति यद्वा बहूनि भवन्ति देवशरीराणि । युवयोः। हि। रथम्। उदक
१४
१५
१६
१७ १८
१६
५१
२३
वन्तम् । उषसः। पूर्वमपररात्र एव । सविता । दिवसकरणाय । इच्छति । चित्रम् । प्रेरयति चेति ।
५. युष्मदीयाश्वस्य । कदा युष्मदीयोs - श्वो रथे नियोक्ष्यत इत्यर्थः Sk. ६. येन चक्रत्रयनीडकाष्ठत्रयरासभयोजनसहितेन रथेन ... प्राप्नुय: Sy. ७. यज्ञमस्मदीयं यागस्थानम् Sy. यज्ञम् Sk.
८. किमसन्निहितानि वां गमनसाधनानि येन नागच्छथ इत्येवमागमनविलम्बनादुपालम्भोऽयम् Sk.
8. आस P.
१०. सोमलक्षणम् ... व्यत्ययेनेदं नम्। मधुपाभ्यामास्याभ्याम् Sk. ११. मधुरद्रव्याणि हवींषि Sy.
बहुवच
आगत्य मध्वो मधुस्वादमिदं मधुस्वादस्य वाऽस्यैकदेशं स्वांशलक्षणम् Sk. १२. ( प्रेरयति चेति) सोमवैः P. मधुरद्रव्यपानयुक्तैः Sy.
१३. हिशब्दो यस्मादर्थे Sk.
१४. उदकं तमुदकन्तम् P.
उदकं उदकन्तम् D. उदकं तम् M. अक्षाञ्जनसाधनेन
घृतम् ।
[ I.34.10.
उषःकालात्पुरा Sy. १५. उषसश्च स्वभूतं रथम् Sk.
१६. क्रियाविशेषणमेतद् । अन्याभ्यो देवताभ्यः प्रथमम् Sk.
१७. यजमाननामधेयमेतच्छाकपूणिना पठितम् । सर्वस्य यज्ञस्य प्रसविताऽभ्यनुज्ञाता यजमानः Sk.
१८. अस्मद्यज्ञार्थम् Sy.
ऋताय... यज्ञं प्रति गमनाय Sk. १६. ० वसे करयोच्छतिः P. सवितर्दिवसेकर० D. सवितेव दि० M.
२०. मित्रं D.
यजमानो यस्मादयुष्मदीयमौषसं च रथं पूर्वमिच्छति तस्मादागच्छतमित्यर्थः । अथवा सविता प्रकाशद्वारेण सर्वस्य प्रसुवन् सूर्य उच्यते । उषस इत्येतच्च ऋतायेत्येतेन सम्बध्यते । इष्यतीत्यपि भूतकाले लट्व्यत्ययेन द्रष्टव्यः । यस्माद् युवयोः स्वभूतं रथं पूर्वमतीते काले सविता सर्वस्य प्रसविता सूर्यो दुहितुरुषस ऋताय गमनायेष्यतीष्टवान् प्रार्थितवान्। तदेतत् Sk.
विचित्रं पूजनीयं वा Sk.
२१. प्रर० P. २२. वेति M.

Page #225

१७०
I.34.12. ]
[ १.३.५.६. आ नासत्या त्रिभिरैकादुशैरिह देवेभिर्यातं मधुपेय॑मश्विना । प्रायुस्तारिष्टं नी रपासि मृक्षतं सेधत द्वेषो भव॑तं सचाभुवा ॥११॥
आ नासत्या। आयातम् । नासत्यौ! त्रयस्त्रिंशद्भिः । देवैः । इह। पातव्यं सोमम् । आयुश्च । प्रवर्धयतम् । पापानि च । विनाशयतम् । टेष्टुंश्च । निषेधतम् । भवतं च। सहभूताव
स्माभिः।
आ नो अश्विना त्रिवृता रथेनार्वाञ्च रयिं वहतं सुवीरम् । शृण्वन्तो वामव॑से जोहवीमि वृधे च नो भवतं वाजसातौ ॥१२॥
आ नो अश्विना। आवहतम् । अश्विनौ ! त्रिवृता। रथेन। अस्मभ्यम् । इतोमुखम् । सुवीरम् । रयिम् । शृण्वन्तौ। वामहम् । रक्षणार्थम् । भृशमाह्वयामि । वृद्धयर्थम् । च। अस्माकम् । भवतम् । युद्धे ।"
१३ १४
१. त्रयस्त्रि P.
& The passage beginning with २. अस्मिन् देवयजनदेशे Sy.
देवः and ending with सहभूतायज्ञे Sk.
वस्माभिः is omitted by P. ३. यातव्यं D.
१०. ०ना D. मधुस्वावं च पानाहं च सोमलक्षणं | ११. अस्मदभिमुखम् Sk.
हविस्तत् प्रत्यायातम् Sk. १२. शोभनर्वीरैरुपेतम् Sk. ४. ०यत M.
१३. रयीं D. ५. निःशेषेण शोधयतम् Sy. १४. गृण्वन्तौ D.
निःशोधयतम्। सर्वाण्यपनयतमित्यर्थः।। नित्यमस्मदीयमाह्वानम् Sk. Sk.
१५. तर्पणाय पालनाय वा Sk. ६. दृष्टश्च D.
१६. नित्यं चास्मान् समामेषु जयलक्षणया द्वेष्यं वाऽस्माकम् Sk.
वृद्धया वर्धयतमित्यर्थः Sk. ७. सेधतिरत्र सामर्थ्याद् वधार्थः। हतम् ।...| १७. This stanza is omitted by P.
अथवा सेधतिर्गतिकर्मा।... शुद्धोऽपि च Ms. D. puts the figure सोपसर्गार्थो द्रष्टव्यः।यत्किञ्च द्वेष्ट द्वेष्यं | 113811 here to indicate the
वास्माकं तत्सर्वमपगमयतमित्यर्थः Sk. end of the thirtyfourth ८. सहभुवावेकस्थानवर्तिनौ नित्यमस्मदीयेषु hymn. No such number is यज्ञेष्वागच्छतमित्यर्थः Sk.
given in P. and D.

Page #226

१७१
१.३.६.२. ]
[ I.35.2. I.35. ह्वयाम्य॒ग्निं प्रथम स्वस्तये ह्वयामि मित्रावरुणाविहावसे । हृयामि रात्री जगतो निवेशनी हयामि देवं सवितारमृतये ॥१॥
ह्वयाम्यग्निम्। ह्वयामि। अग्निम्। मुख्यम् । अविनाशाय। ह्वयामि। मित्रावरुणौ। इह। रक्षणाय । ह्वयामि। रात्रिम् । जङ्गमस्य । निवेशयित्रीम्। ह्वयामि । देवम् । सवितारम् ।
रक्षणाय।
आ कृष्णेन रजा वर्तमानो निवेशयऋमृतं मयं च । हिरण्ययेन सविता रथेना देवो याति॒ि भुव॑नानि पश्यन् ॥२॥
आकृष्णेन । कृष्णवर्णेन। रजसा द्युलोकेन। वर्तमानः । निवेशयन् । देवान् । मान् । च। हिरण्मयेन । सविता । रथेन । देवः । आयाति । सर्वाणि भवनानि । पश्यन् ।
१. अग्नि P. M.
उदिते हि सवितरि सर्वः स्वव्यापारे २. आदौ Sy.
प्रवर्तते। अत एवमुच्यते-आवर्तमानो क्रियाविशेषणं वा प्रथमशब्दः। अन्याभ्यो | निवेशयन्नमृतं मयं चेति Sk. देवताभ्यः प्रथममग्रम् Sk.
१३. मनुष्यान् M. ३. ०नाशाना P.
१४. आयति D. ४. ०णाविहार० P. D. ०णविहार० M. | १५. सतानि P. ५. हयामि ह्वयामि P.
१६. भूतानि Sk. ६. रात्री D.
१७. कृताकृतप्रत्यवेक्षणार्थ पश्यन्। अथवा ७. जगमस्य D.
निवेशयन्निति निवेशः स्वाप एवाभिप्रेतः। ८. वैशयित्री P. स्वापकरीम् Sk. कृष्णेन रजसा इत्येतच्च निवेशयनि६. तमसा वा राज्या वा व्याप्ते जगति Sk. त्यतेन सम्बध्यते। सप्तम्यर्थे चात्र तृतीया। १०. ०माननो P.
आवर्तमानो निवेशयन्निति तु हेतुमद्भावे । वर्तत इति गतिकर्मा।... हेतौ एवं योजना। कृष्णायां रात्रौ निवेशयन्
शानच् । आगमेनात्मीयेन हेतुना Sk. स्वापयन् अमृतं मत्यं चावर्तमानश्च । ११. ०शय P.
कदा सामर्थ्यादहनि। हिरण्ययेन सविशुद्धोऽप्ययं निविशिरभिपूर्वार्थो द्रष्टव्यः । ता रथेन आ देवो याति। क्व याति? व्यापारेष्वभिनिवेशाद् यत्नेन व्यापार- सामर्थ्या रात्रौ। निवेशयन्नमृतं यन्नित्यर्थः Sk.
मत्यं चोदयगिरि प्रत्यायाति। उत्तर१२. देवं...मनुष्यञ्च...यद्वा। अमृतं मरण- कुरुस्थानि भूतानि पश्यन् अहनि ।
रहितं प्राणं, मत्यं मरणसहितं शरीरञ्च पृथिवीं प्रत्यायाति तत्रस्थानि भूतानि निवेशयन् Sy.
पश्यन् Sk.

Page #227

I.35.5. ]
१७२
. [ १.३.६.५. याति देवःवता यात्युद्वता याति शुभ्राभ्यां यजतो हरिभ्याम् ।
आ देवो याति सवि॒ता परावतोऽप विश्वा दुरिता बार्धमानः ॥३॥ याति देवः। याति । देवः । प्रवणेन मार्गेण प्रातः । यात्यनन्तरम् । उन्नतेन । याति । शोभनाभ्याम्। अश्वाभ्याम् । यष्टव्यः। आयाति। देवः । सविता। दूरात् । अपबाधमानः। विश्वानि । दुरितानि।
अभीवृतं कृशनैर्विश्वरूपं हिरण्यशम्यं यजतो बृहन्तम् ।
आस्थाद्रथ सविता चित्रभानुः कृष्णा रजोसि तविषीं दधानः॥४॥ अभीवृतम् । परिवृतम् । हिरण्यैः। नानारूपम् । हिरण्मयशम्यम् । यष्टव्यः। महान्तम् रथम् । आस्थितः । सविता। चित्रदीप्तिः। कृष्णानि। तेजांसि। बलं च। दधानः।
वि जनाञ्छ्यावाः शितिपादौ अख्यत्रथं हिरण्यप्रउगं वहन्तः।
शश्वद्विशः सवितुर्दैव्यस्योपस्थे विश्वा भुवनानि तस्थुः ॥५॥ वि जनान् । व्यख्यन्। जनान् । श्यामवर्णाः। श्वेतपादाः। हिरण्मयप्रउगम् । रथम् ।
११ः
३१
१. देवाः D. २. याति देवः omitted हिरण्मयी यस्य तं हिरण्यशम्यम् Sk. ____by P. and D. ३. शीघ्रयायिना | १६. यागार्हम् Sk..
... रथेन Sk. ४. यत्य० P. | १७. विचित्रदीप्तिर्वा पूजनीयदीप्तिर्वा Sk. ५. ऊर्ध्वगामिना। केन? रथेनैव Sk.
१८. अन्धकारयुक्ततया कृष्णवर्णान् लोकानु६. श्वेताभ्याम् Sy. ७. ०व्या P. | हिश्य ...तविषीं बलं स्वकीयं प्रकाश८. यत्र यथा गन्तव्यं शीघ्र वोवं वा रथेन रूपम् Sy.
वाश्वर्वा तत्र तथा गच्छतीत्यर्थः Sk. | १६. ते तेषांसि P. ते तेजांसि D. ६. उदयगिरेःSk. १०. अवबा D.
| २०. तृतीयार्थे चात्र द्वितीया। स्वेन तेजोबलेन अपञ्चाधमानः M. सविता बाधते।
दधानो धारयग्निरुन्धन् इत्यर्थः Sk. रश्मिसंस्पर्शस्य शुचिकरत्वादहनि च
२१. बल द्वा दधाना P. २२. विजानन् P. पापनिवृत्त्यर्थं प्रायश्चित्तानुष्ठानम् Sk.
| २३. व्यन् D. व्यख्यं M. विशेषेण प्रका११. अभिवृत्तं P. अभिवृतं D.
शितवन्त इत्यर्थः Sy. विविध प्रका१२. पर० M. परिवृत्तं P. अभितो वर्तमा- शयन्ति Sk. २४. जनां P. ____नम् Sy. सुवर्णखचितमित्यर्थः Sk.
२५. ०र्णा P. D. M. श्यावा एतनामकाः १३. ०ण्यै D.
सूर्याश्वाः Sy. २६. शितिपादः श्वेतैः १४. सर्वरूपम् Sk. १५. हिरण्यशम्यम्। पादैरुपेताः ... शितयः श्वेतवर्णाः पादा
अश्वानां स्कन्धेषु रथयोजनवेलायां येषां ते शितिपादाः Sy. २७. रयस्य नियन्तुं प्रक्षेप्यमाणाः शङ्कवः शम्यास्ताः मुखम् ईषयोरगं युगबन्धनस्थानं प्रउगसुवर्णमय्यो रथे वर्तन्ते Sy.
मित्युच्यते। तच्चात्र सुवर्णमयम् Sy. वोढुरश्वस्यानडुहो वानपगमार्थ या यत्र रथो निबध्यते स प्रदेशः प्रउग उच्यनिधीयते सा शम्येति प्रसिद्धा। सा । ते। स हिरण्मयो यस्य तम् Sk.

Page #228

१७३
१.३.६.६. ]
[ I.35.6. वहन्तोऽश्वाः । सदा । सवितुः । दिवि भवस्य । उपस्थे । विशो व्याप्ता दिशः । तिष्ठन्ति । सर्वाणि च । भुवनानि।
तिस्रो द्यावः सवितुर्की उपस्थ एका यमस्य भुवने विरापाट् ।
आणिं न रथ्य॑म॒मृताधि तस्थुरिह ब्रवीतु य उ तच्चिकैतत् ॥६॥ तिस्रो द्यावः। तिस्रः। द्यावः सन्ति तत्र। हे सवितुः । उपस्थे भवत उत्सङ्गेऽथ । अपरा। यमस्याग्नेः । भुवने । विराजते वैद्युतस्य । चक्रनिर्गमननिरोधार्थमाणि रथाक्षान्ते निहितम् । रथाङ्गानि च। अमृतानि । कञ्चन । अधितिष्ठन्ति । यः । तत् । जानाति सः । इह तत् । ब्रवीतु।
१. वनन्तो श्वाः P. वहन्तौ श्वाः M. लोका अत्र तिस्रो दिव इष्यन्ते। तासां २. बहवो नित्यं वा Sk.
द्वे समीपे दयौरन्तरिक्षं च। एका तु ३. पितुः M. प्रेरकस्य सूर्यस्य Sy. पृथिवी यमस्य भुवने। अग्निरत्र यम ४. समीपस्थाने Sy. उपस्थाने Sk. उच्यते।... तस्य स्वभूते पार्थिवे लोके ५. प्रजाः Sy. ६. दिशि M. विराषाड् विविध स्वदीप्त्या दीप्ता Sk. ७. सर्वे च लोकाः प्रकाशाय सूर्यसमीपे तस्थुः | १३. ०मनोनिरो० P. रथावहिरक्षच्छिद्रे ___Sy. बहवो मनुष्याः सर्वाणि च | प्रक्षिप्तः कोलविशेष आणिरित्युच्यते।
भूतजातानि सवितारमुपतिष्ठन्ते इत्यर्थः रथसम्बन्धिनमाणिमधिगम्य यथा रथSk. ८. सवाणि D.
स्तिष्ठति Sy. चक्रस्याक्षानिर्गमननि९. तिस्रः। द्यावः omitted by M. | रोधार्थः कील आणिरुच्यते। रथे भवो
स्वर्गोपलक्षिताः प्रकाशमाना लोकाः Sy. रथ्यः। यथा रथ्यमाणि सर्वाणि रथाङ्गादयुशब्दोऽत्र दिवोऽवयवेषु देवस्थानेषु न्याश्रितानि Sk.. वर्तते। त्रीणि दिवोऽवयवभूतानि १४. अमृतानि चन्द्रनक्षत्रादीनि ज्योतींषि स्थानानि सवितुः। अथवा स्वत एव जलानि वा... सवितारमधिगम्य दर्शनाद् दिवां बहुत्वं प्रतिपत्तव्यम्। स्थितानि Sy.
तिस्रो दिवः सवितुः स्वभूताः Sk. एवं सवितारम् अमृता। अमृतमित्युदक१०. उपना M. समीपस्थाने वर्तेते द्यलोक- नाम। रश्म्याहृतान्युदकानि । अथवाऽ
भूलोकयोः सूर्येण प्रकाशितत्वात् Sy. मृतशब्दो देववचनः। प्रथमाबहुवसमीपे Sk.
चनस्यायमाकारः। अमृता देवाः Sk. ११. ०ग्ने D. एका मध्यमा भूमिरन्तरिक्ष- १५. 'The passage beginning with लोकः...पितृपतेगेहे Sy..
भवत and ending with कञ्चन १२. पिरजते P. विरान् गन्तन् सहते। प्रेताः is omitted by M.
पुरुषाअन्तरिक्षमार्गेण यमलोके गच्छन्ती- १६. अधिष्ठितवन्तः। आश्रिता इत्यर्थः Sk. त्यर्थः Sy. अथवा विराषाडिति विपूर्वस्य | १७. यस्तजोनाति P. राजतेर्दीप्त्यर्थस्येदं रूपम्। विविधं | १८. ह P. केनापि वक्तुमशक्यः सवितुदीप्ता। अथवा दयुसाहचर्यात् त्रयो| महिमेत्यर्थः Sy. लोके Sk.

Page #229

I.35.8. ]
१७४
[ १.३.७.२. अग्निना सवित्रा चोभयतः स्थिताभ्यामाणिभ्यामिव तिस्रो द्यावो ध्रियन्ते विनष्टा इति यद्वा सर्वेषाममरणानि सवितरि तिष्ठन्तीति तत् सविता वोऽमृतत्वमासुवदिति मन्त्रः।
वि सुपर्णो अन्तरिक्षाण्यख्यद्गमीरवैपा असुरः सुनीथः ।
केदानी सूर्यः कश्चिकेत कत॒मां द्यां रश्मिरस्या ततान ॥७॥ ___वि सुपर्णः । व्यख्यत् । शोभनपतनः । अन्तरिक्षाणि त्रीणि। गम्भीरवेगः । प्राज्ञः। प्रशस्यः स। इदानीम् । सविता सुवीर्यः । क्व भवति रात्रौ । कश्चनम् । जानाति । कतमां च । द्याम् । अस्य । रश्मिः । आततानेति रात्रौ पृच्छति।
अष्टौ व्यख्यत्ककुभः पृथिव्यास्त्री धन्व योजना सप्त सिन्धून् । हिरण्याक्षः सविता देव आगाद्दधद्रत्नो दाशुषे वार्याणि ॥८॥ अष्टौ व्यख्यत्। अष्टो। दिशः ।व्यख्यत्। अन्तरिक्षसम्बन्धीनि । त्रीणि च । अन्तरिक्षाणि ।
१. चोभयताभ्यां आणि P.
Sy. १२. सुनयनः शोभनप्रापणः। मार्ग२. प्यापो M. ३. विष्टा P. प्रकाशनेनाभीष्टदेशं प्रापयतीत्यर्थः Sy. ४. सवितुरिति M. ५. वोम्यतंत्व० M. | १३. प्रशस्सः P. अनयोरर्धर्चयोरेकवाक्यता६. V. Madhava ignores उ प्रसिद्धयर्थ यत्तच्छब्दावध्याहायौं। इदा७. विशेषेण ख्यापितवान् Sy. विविधं नीमिति च राज्यभिप्रायमेतत् । यो दिवाप्रकाशितवान् Sk.
न्तरिक्षाणि व्यख्यत् स क्व इदानीं रात्री ८. सूर्यस्य रश्मिः। 'सुपर्णा इति पञ्चदश Sk. १४. इनी P. १५. सुवीरः P.
रश्मिनामानि' इति तन्नामसु पठितत्वात् । १६. कमां P. १७. दिवोऽवयवं दयुलोकमेव Sy. सुगमनः सविता । अथवा सुपर्ण इति वा Sk. १८. प्रकाशयति । अथवा रश्मिनाम ।... सुपर्णवान् रश्मिमान् दयामिति द्वितीयानिर्देशात् कर्मप्रवचनीSk. ६. अन्तरिक्षोपलक्षितानि यशब्दाध्याहारः। कतमां दयां प्रति लोकत्रयस्थानानि Sy. अन्तरिक्षावयवा रश्मिरस्य...आत्मानं विस्तारयति Sk. अत्रान्तरिक्षशब्देनोच्यन्ते। बहून्येव | १९. चतस्रो दिशः। चतस्रोऽवान्तरदिशः। वाऽन्तरिक्षाणि। अन्तरिक्षसाहचर्याद्वा ता एताः Sk.
त्रयोऽपि लोका अन्तरिक्षाण्युच्यन्ते Sk. २०. ०धिनी M. धन्वेत्यन्तरिक्षनाम । १०. ०वेशः P. गम्भीरकम्पनः। रश्मः प्रकम्पनं अत एव च दर्शनादन्तरिक्षाणां त्रित्वं
चलनं केनापि द्रष्टुमशक्यमित्यर्थः Sy. प्रतिवक्तव्यम्। तदवयवेषु वाऽद्यमगभीरकर्मा Sk. ११. असुरः सर्वेषां ___ध्यान्तेषु धन्वशब्दो वर्तते। साहचर्याद्वा प्राणदः ... अस्यति शत्रून् इत्यसुरः... त्रयो लोकास्त्रीणि धन्वान्युच्यन्ते Sk. यद्वा असून प्राणान् राति ददातीत्यसुरः | २१. श्री च M.

Page #230

१७५
१.३.७.४. ]
[ I.35.10. कार्येष्ववकाशप्रदानेन योजकानि। सप्त च । सिन्धून् । हिरण्मयाक्षः। सविता। देवः। आगात्। प्रयच्छन् । रत्नानि । वरणीयानि । यजमानाय ।
हिरण्यपाणिः सविता विचर्षणिरु मे द्यावापृथिवी अन्तरीयते ।
अपामीवां बाधते वेति॒ि सूर्यममि कृष्णेन रजसा द्यामृणोति ॥६॥
हिरण्यपाणिः। हिरण्मयपाणिः। सविता जगतः। विद्रष्टा । द्यावापृथिव्योः। उभयोः। मध्येन । गच्छति । अपबाधते च । रक्षः। सूर्य च । प्राप्नोति । कृष्णेन । तेजसा सूर्ये च । धुलोकम् ।
विध्यति।
हिरण्यहस्तो असुरः सुनीथः सुमृळीकः स्ववाँ यात्व॒र्वाङ् ।
अपसेर्धवृक्षसौ यातुधानानस्थाद्देवः प्रतिदोषं गूणानः ॥१०॥ हिरण्यहस्तः। हिरण्यहस्तः । बली। प्रशस्यः। सुखयिता। धनवान् सविता। अभिमुख
१. काष्वेवका० P. प्राणिनः स्वस्वभोगेन | ६. विन्द्रद्रष्टो वा P. D. अपि द्रष्टो M. योजयितन Sy.
विविधदर्शनयुक्तः Sy. २. योजना सप्त सिन्धून्। नदीनामैतत् । १०. Omitted by D. उभयेनाम् M.
शोणाद्यान्महतः प्रभूतान्नदान् । अथवा मध्ये स्थित उभे अपि द्यावापृथिव्यौ सप्तसंख्यायोगात् सिन्धवोऽत्र रश्मय ज्योतिषा व्याप्नोतीत्यर्थः Sk. उच्यन्ते। तृतीयार्थे द्वितीया। सप्तभी | ११. अवबा० M.
रश्मिभिर्व्यख्यदित्यर्थः Sk. १२. रोगादिबाधाम् Sy. ३. परोध! भिन्नमेव वाक्यं यत्तच्छब्दा- अमीवा हिंसिता शत्रुर्यजमानस्य । तमो वा
वध्याहृत्यैकवाक्यतां नेयः। यो प्रकाशस्य हिंसितृत्वात् । तमपबाधते Sk. व्यख्यत् ककुभः स हिरण्याक्षो हिरण्यमये | १३. प्रथमार्थे द्वितीया। सूर्यः सर्ता सविता। एव हिरण्यसदृशे वाऽक्षिणी यस्य स कं प्रति ? सामर्थ्यादस्तपर्वतम् । अथवा हिरण्याक्षः Sk.
सर्तव्यत्वात् सूर्यसम्बन्धाय। सूर्योऽस्त४. उदित इत्यर्थः Sk.
पर्वत इहोच्यते। तं प्रति। अस्तं च ५. उत्कृष्टानि Sk.
गच्छतीत्यर्थः Sk. ६. हिरण्मयापाणिः P. Omitted | १४. वेतिर्गतिकर्माऽयम्। गच्छति च Sk.
by M. सुवर्णमयहस्तयुक्तः। यद्वा | १५. तमसा Sk. यजमानेभ्यो दातुं हिरण्यं हस्ते धृत- १६. सर्वतो व्याप्नोति Sy. अभिगमयति वान् Sy. हिरण्यमयौ पाणी व्यापयतीत्यर्थः Sk.
यस्य स हिरण्यपाणिः Sk. १७. प्राणदाता Sy. प्रज्ञावान् Sk. ७. सभृता P.
१८. तनावान् M. ८. कृताकृतस्य Sk.
| १९. भुवभिमुख P. अस्मदभिमुखम् Sk.

Page #231

I.36.1. ]
[ १.३.८.१. इह । आयातु। रक्षसः। हिंसानिधानान्। निषेधन् । उदस्थात्। देवः। प्रतिरात्रम् । अस्माभिः स्तूयमानः ।
ये ते पन्थाः सवितः पूर्व्यासोऽरेणवः सुकृता अन्तरिक्षे । तेभिर्नो अद्यपृथिभिः सुगेभी रक्षा च नो अधि चब्रूहि देव ॥११॥
ये ते पन्थाः। ये। तव । मार्गाः। चिरन्तनाः। रेणुवजिताः । सुष्ठु कृताः । अन्तरिक्षे । तैः। अस्मान्। पथिभिः। सुगमैः। रक्षा अपिच। अस्मान् । अधिहि। पुनर्न इति
पूरणम्।
I.36.
प्र वो यहं पुरूणां विशां देवय॒तीनाम् ।
अग्निं सूक्तेभिवचौभिरीमहे यं सीमिदन्य ईळते ॥१॥
प्र वो यह्वम्। कण्वो धौरः। प्रयाचामहे। बह्वीनाम्। वः। देवानिच्छन्तीनाम् । विशाम्। महान्तम्। अग्निम् वयम्। शोभनवचनैः। वचोभिः। यमग्नि सर्वे। अपि ।
DR.
१. निधाना P. हिंसानिषेधान् M. स्मदर्थमा
असुरान् Sy. रक्षसां रक्षःशब्देनैवो- ६. अन्यरक्ष M. १०. अस्माकम् M. क्तत्वाद्विशेषणार्थः क्रियाशब्दोऽयम्। ११. अधि is omitted by M. अधियातुर्हिसा। तस्यां धातव्याः स्थापयि- वचनमाज्ञापनम् । आज्ञापय च यदातव्या यातुधानाः। तान् यातुधानान् ज्ञापयितव्यम् Sk. हिंसाहा॑नित्यर्थः Sk.
| १२. V. Madhava ignores सवितः। २. निषधन् D. निषेधदन् M. सेधतिरत्र अद्य। देव।
सामर्थ्याद वधार्थो गत्यर्थो वा ण्यर्थश्च । Ms. D. puts the figure 119411 अपघ्नन् अपगमयन् वा Sk..
here to indicate the end of ३. लोडर्थे लुङ । तिष्ठत्वस्मदीयायां वेद्याम् the thirtyfifth hymn. No
Sk. ४. अत्र च साहचर्यादहनि such number is given in वर्तते Sk.
P. and M. ५. प्रतिरत्रवस्मा० P.
१३. कण्ड्वो D. १४. बह्वनां P. ६. न्तन M. पूर्वसिद्धाः Sy. | १५. व इति द्वितीयकवचनस्य स्थाने ७. P. adds सुखाः before सुष्ठु । । बहुवचनम् Sk. ८. न इति तादर्थ्य चतुर्थी। तृतीयानि- १६. वशा P. मनुष्यजातीनाम् Sk.
देशाच्च योग्यक्रियाध्याहारः। तैर- | १७. सूक्तरूपैर्वाक्यः Sy. सूक्तैः Sk.

Page #232

१.३.८.४. ]
१७७
[ I.36.4.
अन्येऽभिलषितम् । याचन्ते।
जनासो अग्निं दधिरे सहोवृध हुविष्म॑न्तो विधेम ते । स त्वं नो अद्य सुमना इहाविता भवा वाजेषु सन्त्य ॥२॥
जनासो अग्निम् । अग्ने ! यं त्वामन्येऽपि । जनाः । असारयन्। बलस्य वर्धयितारं तं वयमपि। हविष्मन्तः । परिचरामः । सः। त्वम् । नः । अद्य । शोभनमनाः। इह। रक्षकः । भव । युद्धेषु । भजनीय !
प्र त्वा दूतं वृणीमह होतारं विश्ववैदसम् ।
महस्ते सतो वि चरन्त्यर्चयो दिवि स्पृशन्ति भानवः ॥३॥
प्र त्वा दूतम्। प्रवृणीमहे। त्वाम् । दूतम्। होतारम्। सर्वधनम्। महतः। भवतः। तव । विचरन्ति । अर्चयः । दिवि च । स्पृशन्ति । भासमानाः।
देवासस्त्वा वरुणो मित्रो अर्यमा सं दूतं प्रत्नमिन्धते । विश्वं सो अग्ने जयति त्वया धन यस्तै दुदाश मयः ॥४॥
देवासस्त्वा। वरुणादयः । देवाः । त्वाम् । दूतम् । पुराणम् । समिन्धते तथा। यः। तुभ्यं हविः। प्रयच्छति। मनुष्यः। सः । त्वया। विश्वम्। धनम् । जयति।'
१. अथवा सूक्तानां वचसां स्तुतिकारण- | १३. नित्यं वर्तमानस्य Sy.
त्वादीमहे ईळते इत्येतावुभावपि स्तुत्य- १४. दिवीति द्वितीयार्थे सप्तमी। दीप्तयोथौं। बह्वीनां मनुष्यजातीनां मध्ये वयं अपि दिवं स्पृशन्ति Sk.
स्तुमः। यमन्येऽपि स्तुवन्तीत्यर्थः Sk. १५. ०ना M. त्वदीया रश्मयः Sy. २. यः D. ३. धृतवन्तः Sy. १६. देवास्त्वां D.
परिचर्यया धारयन्ति। परिचरन्ती- | १७. त्वन्दतं P.
त्यर्थः Sk. ४. भविष्टन्तः M. | १८. तेजसा दीपितवन्तः। देवा अपि त्वां ५. स त्वं न इति तच्छब्दश्रुतेर्यच्छब्दो- परिचरितवन्तः। न केवला मनुष्या __ऽध्याहार्यः Sk. ६. अनुग्रहपरः Sk. इत्यर्थः Sk. १६. मसह्वः P. ७. भजनीञ्च D. अन्नेषु.. दानशील Sy. | २०. त्वा P. अनुगृह्यमाणः Sk. ८. दातः Sk. .. त्वा P. २१. बहु Sk. १०. दूत M. ११. सर्वज्ञम् Sy. | २२. स्ववशे करोति। लभते इत्यर्थः Sk. १२. सुदीप्तस्य सतः Sk.
२३. V. Madhava ignores अग्ने

Page #233

I.36.7. ]
१७८
[ १.३.६.२. मन्द्रो होतो गृहपतिरग्नै दूतो विशामसि ।
त्वे विश्व संगतानि व्रता ध्रुवा यानि देवा अकृण्वत ॥५॥
मन्द्रो होता। मादयिता। होता। गृहपतिः। अग्ने ! दूतः। मनुष्याणाम्। भवसि। त्वयि। विश्वानि। कर्माणि। ध्रुवाणि। सङ्गतानि। यानि। देवाः पृथक् पृथक् । कुर्वन्ति। वर्षणनियमनोत्क्षेपणादीनि यानि प्रत्येकं देवाः कृण्वन्ति तानि सर्वाणि त्वयि सङ्गतानीति।
त्वे इदग्ने सुभगै यविष्ठ्य विश्वमा हूयते हविः । स त्वं नो अद्य सुमनो उतापरं यक्षि देवान्त्सुवीर्या ॥६॥
त्वे इदग्ने। त्वयि। एव। अग्ने ! शोभनधने। युवतम! सर्वदेवार्थम् । हविः। आहूयते। सः। त्वम्। नः। अद्य। सुमनाः। अपिच। अपरांश्च। यज। देवान्। शोभनेन वीर्येण।
तं मित्था नमस्विन उप स्वराजमासते । होत्राभिरग्निं मनुषः समिन्धते तितासो अति निधः ॥७॥ तं घम् । तम् । ह। एनम् । इत्यम् । हविष्मन्तः । उपासते । स्वराजम् । वाग्भिः। अग्निम् ।
१. स्तोता Sk.
अपरमिति च सप्तम्यर्थे द्वितीया। २. Omitted by M.
अपरस्मिन्नपि काले। अद्य चागामिनि च ३. यजमानरूपाणां प्रजानाम् Sy.
काले इत्यर्थः Sk. ४. तव Sk. ५. स्तोतृभिर्यष्टुभिश्च सह | १५. त M. १६. घे P. घेत् D. सख्यानि Sk.
१७. तम् missing in M. ६. वर्षन्निनियमनो० P. नियंमनो० M. | १८. घ ईमिति पदपूरणौ Sk.
हविर्वहनादीनि। अग्नेः कर्माणि देवैः | १६. सत्यनामैतत्। सत्यम् Sk. कृतानि Sk.
२०. अन्नयुक्ता नमस्कारयुक्ता वा Sy. ७. प्रत्यकं P. ८. पिबन्ति P. । स्तुतिमन्तः Sk. २१. स्तुतिभिः ६. स त्वं न इति तच्छब्दाद् यच्छब्दा- परिचरन्ति। स्तुवन्तीत्यर्थः Sk.
ध्याहारः। यस्मिन् त्वयि Sk. | २२. स्वदीप्तम् Sk. १०. इदिति पदपूरणः Sk.
२३. वाभिः P. D. सप्तभिर्वषट्कर्तृभिः ११. बहु सर्व वा Sk.
Sy. होत्राभिः। यज्वनामैतत्। स १२. अनुग्रहपरः Sk.
ह्याहुतिलक्षणेषु यागेषु वर्तत आहुति१३. अवि D. १४. ० राश्च P.D. M. I भिश्च Sk.

Page #234

१.३.६.४. ]
[ I.36.9..
मनुष्याः। प्रज्वलयन्ति । अतितरन्तः । शत्रून् ।
मन्तौ वृत्रमतरत्रोदसी अप उरु क्षयाय चक्रिरे ।
भुवत्कण्वे वृषां द्युम्न्याहृतः क्रन्दुदश्वो गविष्टिषु ॥८॥
घ्नन्तो वृत्रम् । घ्नन्तः। उपद्रवम् । अतरन् । द्यावापृथिव्यौ। अन्तरिक्षं च । विस्तीर्णम् ।। निवासाय स्थानम् । कुर्वन्ति स्तोतारोऽग्नेः सोऽग्निरधुना। कण्वे मयि । वर्षिता । भवतु । अन्नवान् । आहुतः। गवामन्वेषणेषु। क्रन्दत् । अश्वो यथा शब्दायमानोऽश्वो गाः साधयति तद्वत्। साधयिता।
१५
सं सौदस्ख महाँ असि शोचस्व देववीतमः । वि धूममग्ने अरुषं मियेध्य सृज प्रशस्त दर्शतम् ॥६॥
सं सीदस्व। संसीदस्व। महान् । असि ज्वालातिशयेन । देवान् प्रति गन्ता। विसृज।। घूमम् । अग्ने ! आरोचमानम् । यज्ञिय ! प्रशस्त ! दर्शनीयम् ।
१. अभितरस्तः P. अभितरन्तः D. गावो वा याभिरिष्यन्ते यजमानस्ता
अग्निप्रसादादेव निस्तीर्णवन्तः। अथ- गविष्टयः। तासु। यज्ञेष्वित्यर्थः Sk. वा . . . हतवन्तः Sk.
१३. क्रन्दन्नाह्वयन् देवान्। . . . अथवा २. क्षेपयितन शोषयितन् वा। बलवतः | क्रन्दत् इत्याख्यातम् ।.... कन्वत् कन्वतु।
शत्रूनित्यर्थः Sk. ३. घ्नन्तम् M. ह्वयतु च देवता यज्ञेष्वित्यर्थः Sk. ४. उपद्रवतरं P.D. न पलायमानं वृत्रम् | १४. न्देदश्वौ P. लुप्तोपमैतद् द्रष्टव्यम् ।
Sk. ५. निस्तीर्णाः ... अग्नेः | अश्व इव महता शब्वेनेत्यर्थः। अथवास्तोतारो यष्टारश्च Sk. ६.कुर्वन्ती M. श्वशब्दोऽत्र क्रियाशब्दः । अष्टा व्याप्ता अग्निप्रसादात् त्रिष्वपि लोकेषु यथाकामं उच्यते Sk. १५. या M. न्यवसन्नित्यर्थः Sk. ७. ०ग्निः P. १६. अस्मद्वेद्याम् Sk. १७. महांसि P. ८. षष्ठ्यर्थे सप्तम्येषा। ममापि कण्वस्य Sk | १८. दीप्यस्व Sk. १६. गरवान् P. ६. कामानां वर्षिता। दातेत्यर्थः Sk. २०. अतिशयेन देवान् कामयमानः Sy. १०. भवन्त्वन्नानावान् P. भवन् त्वं नवान् अतिशयेन देवान प्रति गन्ता कामयिता
M. यशस्वी अन्नवान् धनवान् वा देवानाम् Sk. २१. विमुञ्च Sk. वेत्यर्थः Sk. ११. अहुतः P. २२. ०मानाय D. गमनशीलम् Sy. आहूतः D. सर्वतो होमयुक्तश्च Sy. . स्वदीप्त्या दीप्तम् । बहुलमित्यर्थः।
आङमर्यादावचनः। मर्यादयाहूतःसन्Sk. अथवा ... अरुषो गन्ता। विवं १२. गोविषयेच्छायुक्तेषु संङग्रामेषु Sy. प्रति गन्तारम् । दिवस्पृशमित्यर्थः Sk.
गावः सोमाः। ते यत्रेष्यन्ते देवताभिः।। २३. मेधार्ह Sy.

Page #235

१८०
I.36.11. ]
[ १.३.१०.१. यं त्वा देवासो मनवे दधुरिह यजिष्ठं हव्यवाहन ।
यं कण्वो मेध्यातिथिर्धन॒स्पृत॒ यं वृषा यमुपस्तुतः ॥१०॥
यं त्वा देवासः। यम् । त्वा । देवाः । मनवे । निदधुः । अस्मिन् लोके । यष्टतमम् । हविषां वोढः ! यं च। कण्वपुत्रः। मेध्यातिथिः। धनस्य स्पष्टारं निदधे। यं च । वृषा। यं च।
उपस्तुतः।
यमग्निं मेध्यातिथिः कण्व ईध ऋतादधि ।
तस्य प्रेपो दीदियुस्तममा ऋचस्तमग्निं वर्धयामसि ॥११॥
यमग्निम्। यम्। अग्निम् । कण्वपुत्रः । मेध्यातिथिः । यज्ञात् । जनयित्वा। समिन्धे। तदर्थमेतानि। अन्नानि। प्रदीप्यन्ते तथा। तम्। इमाः। ऋचो वर्धयन्ति । तं वयं च।
वर्धयामः ।
१. देवासः P.
१२. अथवा कण्वो मेधातिथिश्च Sk. २. अथवा मनुशब्दो मनुष्यपर्यायः। ता- १३. आदित्यादध्याहृत्य Sy. दर्थ्य चतुर्थी। . . . यं त्वा... मनुष्या- आदित्यादधिगम्य लब्ध्वा। आदित्याणामर्थाय Sk.
दानीयेत्यर्थः Sk. ३. दधुरित्यपि दातिनिधानार्थः। . . . | १४. यज्ञानयित्वा M.
विनिहितवन्त इत्यर्थः Sk. १५. समिधे P. D. M. दीपितवान् Sk. ४. देवयजनदेशे Sy.
१६. तस्य सम्बन्धिन्य इषः। अन्नानि Sk.. ५. यष्ट्रतमं D.
१७. अन्यानि P. D. M. ___ अतिशयेन पूज्यं यष्तृतमं वा Sy. गमनस्वभावा रश्मयः Sy. ६. वोढार् P.
१८. प्रदिव्यन्ते P. सम्बन्धेन सम्बन्धीन्य७. ०धाति० M.
लानि दीप्यन्ते। तद्दत्ततया। तेन यानि अथवा कण्वश्च मेध्यातिथिश्च Sk. यष्टभ्योऽन्नानि दत्तानि तानि न कुत८. स्पृष्टारं D. स्पृष्टार P.
श्चिन्न्यूनानि भवन्तीत्यर्थः Sk. धनेन प्रीणयितारं कृत्वा दधे Sy. | १६. वयं च तमेवाग्निमन्याभिरपि स्तुतिधनस्य पालयितारं धनेन वा प्रीणयि- भिर्वर्धयामसि। स्तूयमाना हि देवता तारं यजमानानाम्। दानार्थे वा. . . वीर्येण वर्धन्ते। अत एवमुच्यते। तधनस्य दातारमित्यर्थः Sk.
मिमा ऋचो वयं चान्याभिरपि स्तुति६. सीदधे P.
भिर्वर्धयाम इति Sk. १०. वृषेन्द्रः Sy. वृषा नाम ऋषिः Sk. २०. P. adds यन्त्वा देवासः यन्त्वा देवासो ११. ०स्तुतं P. अन्योऽपिस्तोता Sy. मनवे दधुरस्मि after वर्धयामः।
उपस्तुतो नाम ऋषिः Sk. । २१. V. Madhava ignores अग्निम्

Page #236

१.३.१०.३. ]
१८१
[ I.36.13. रायस्पर्धि स्वधावोऽस्ति हि तेऽनै देवेष्वाप्यम् ।।
त्वं वाजस्य श्रुत्य॑स्य राजसि स नो मृळ महाँ असि ॥१२॥
रायस्पूधि। धनेन । पूरय। अन्नवन् ! अस्ति। हि। ते। अग्ने ! देवेषु धनेश्वरेषु । ज्ञातेयम् । त्वम् । अन्नस्य । श्रोतव्यस्य। ईश्वरो भवसि। सः। अस्मान्। सुखय। महान् ।
भवसि।
ऊर्ध्व ऊ षु णे ऊतये तिष्ठा देवो न संविता ।
जो वाजस्य सनिता यदुञ्जिभिर्वाधद्भिर्विह्वयामहे ॥१३॥ ऊर्ध्व ऊ षु णः। यथा। सविता सर्वरक्षार्थमूर्ध्वस्तिष्ठत्येवम् । अस्मद्रक्षार्थम् । ऊर्ध्वः। तिष्ठ। तथा च सन् भव । अन्नस्य । दाता। यदा वयमाज्येन त्वाम् । अञ्जभिः । ऋत्विग्भिः । विविधं हवामहे ।
१. रायः स्पूधि M. रायस्फूद्धि D. ऽध्याहार्यः। यस्त्वम् Sk.. २. धनानि Sy.
७. अत्यन्तोत्कृष्टस्य। अथवा श्रुतस्य धनस्य।... अथवा राय इति द्वितीया- प्रख्यातस्य Sk. बहुवचनम्। पूर्डि इत्यपि याच्याकर्म। ८. यस्मान्महानसि प्रभावतः। महाप्रभावायाच्छाया चात्र दानं लक्ष्यते। धनानि श्चाश्रितानां सुखकरा भवन्ति Sk. देहीत्यर्थः Sk.
६. उषूणः P. ऊष्मणः D. M. ३. अन्नावन् P.
१०. सर्वदाऽस्माकमूतये पालनायोत्तिष्ठति ४. ए M.
तद्वत् Sk. हिशब्दो यस्मादर्थे Sk.
११. ऊवं M. १२. ०र्थः P. ५. प्रापणीयं सख्यम् Sy.
१३. ऊध्वं M. D. Omitted by P. देवानां मध्य आप्यं प्राप्तव्यम्। यस्मा- | १४. व्याप्रियस्वेत्यर्थः Sk. वस्माभिरथिभिर्मनुष्यदेवेभ्य आप्तव्यं | १५. सनिर्लाभः। चतुर्थ्याश्चायं टादेशः। तद् देवानां मध्ये तवैवास्ति नान्यस्य ____ अन्नस्यापि लाभायोर्ध्वस्तिष्ठ Sk. कस्यचिदित्यर्थः। अथवा आप्यमिति | १६. यस्मात् Sk. आपिशब्दस्य ज्ञातिवचनस्य भावप्रत्य- १७. ०द्भिD. छन्दांस्यत्राञ्जय यान्तस्य रूपम्। यस्मादस्ति तव देवे- उच्यन्ते। तैः Sk. ज्वापित्वं ज्ञातित्वम्। यस्मात्तव देवा | १८. ऋन्विद्भिः P. ज्ञातयः। ज्ञातित्वाच्च तदीयानि धनानि | १६. जवामहे P. यज्ञेषु नित्यं विविध
त्वां ददतमनुमन्यन्ते इत्यर्थः Sk. ह्वयामः। यस्मान्नित्यं यज्ञेषु त्वामाहूय ६. त्वां P. D.
यजामहे इत्यर्थः Sk. स नो मूळ इति तच्छब्दाद् यच्छब्दो- | २०. V. Madhava ignores उ। सु

Page #237

I.36.15.]
१८२
[ १.३.१०.५.
ऊो नः पाद्यंहसो नि केतुना विश्वं समत्रिणं दह । कृधी ने ऊर्ध्वाञ्चरथाय जीवसे विदा देवेषु नो दुवः ॥१४॥
अों नः। ऊर्ध्वः। अस्मान्। रक्षसः। निपाहि। तेजसा। विश्वम् । रक्षः। सन्दह। कुरु च। अस्मान् । ऊर्ध्वान्। चरणाय। जीवनाय च। वेदय। देवेषु। अस्माकम् । परिचर्याम्।
पाहि नौ अग्ने रक्षसः पाहि धूर्तेरराव्णः ।
पाहि रीषत उत वा जिघांसतो बृहद्भानो यविष्ठ्य ॥१५॥
पाहि नो अग्ने । पाहि । अस्मान् । अग्ने ! रक्षसः । पाहि। हिंसितुः । अदातुश्च । पाहि। • न्यूनीकर्तुः । अपि । च । ताडयितुः । महादीप्ते ! युवतम !
१. ऊर्ध्वतयात्र यत्नो लक्ष्यते। ऊो | १०. नः। तादयें एषा चतुर्थी । अस्माकम
यत्नवान् Sk. २. पापात् Sy.; Sk. य Sk. ३. निवाहि P. M. निपाहिD. नियमेन ११. धनं हविःस्वरूपम् Sy. परिचर्याः। रक्ष Sk.
अस्मदथं देवान् परिचरेत्यर्थः। अथवा ४. ज्ञानेन Sy. केतुरिति प्रज्ञानाम। इह न इति षष्ठी। अस्माकं या देवानां
तु प्रज्ञानात्मत्वाद् दाहकत्वाद्दाहकरण- परिचर्या तां जानीहि। यद्वयं देवान् त्वोपपत्तेश्च ज्योतिषि वर्तते। स्वेन परिचरामस्तज्जानीहि। ज्ञात्वा चा. ज्योतिषा Sk.
नुरूपं फलं देहीत्यर्थः Sk. '५. अत्रिशब्दो रक्षोवचनः। अत्तारं १२. हिसित्युदातुश्च P. D. हिसिदाराक्षसम् Sk.
तुश्च M. अदातुहविषाम। अयाग१६. ऊर्ध्वतयात्र व्यापारसामर्थ्यमविकल- शीलावित्यर्थः Sk.
शरीरता च लक्ष्यते। अविकलशरी-| १३. न्यूविकर्तुः P. न्यूतीकर्तुः D. न्यूरान् सर्वव्यापारसमर्थान् Sk.
दूकर्तुः M. ७. अस्मादुर्वाञ्चरक्षणाय P. अस्माकं हिंसकाद् व्याघ्रादेः सकाशात् Sy. दूर्वा च० D. अस्माद्ध्वं च. M. रेषणं हिंसा ताडनलक्षणाऽत्राभिगमनाय Sk.
प्रेता। प्रहारस्ताडयन्तः Sk. ८. लम्भय Sy. जानीहि । ज्ञानेन चात्र १४. ताद्धहयतुः P. ताडयतु D. M. करणं प्रतिपाद्यते। कुरु Sk.
हन्तुमिच्छतः शत्रोः सकाशात् Sy. १. षष्ठ्यर्थे सप्तम्येषा। देवानाम् Sk. जिघांसतो हन्तुमिच्छतः Sk.

Page #238

१.३.११.३. ]
१८३
[ I.36.18. घनेव विष्वग्वि जह्यराव्णस्तपुर्जम्भ यो अस्मभ्रुक् ।
यो मर्त्यः शिशीते अत्युक्तुभिर्मा नः स रिपुरीशत ॥१६॥ घनेव। यथा तप्तं लोहपिण्डं कर्मारो धनेन विष्वग् घ्नन्त्येवम् । अदातून् । सर्वतः। अधिकं जहि । तापयितृदंष्ट्र ! यो वा । अस्मान् द्रोग्धा । यो वाऽस्मान् । मर्त्यः । आयुधैः । अत्यन्तम् । तनूकरोति । सः । मा । अस्माकम् । रिपुः । ईशिष्ट।
अग्निवैव्ने सुवीर्यमग्निः कण्वाय सौभगम् ।
अग्निः प्रावन्मित्रोत मेध्यातिथिम॒ग्निः साता उपस्तुतम् ॥१७॥
अग्निवन्ने। अग्निः । प्रायच्छत् । सुवीर्यं धनम्। अग्निः । कण्वाय । सुभगत्वम। अग्निः। प्रावत् । मित्राणि । अपिच। मेध्यातिथिम् । अग्निः। सङग्रामे । उपस्तुतं चावत् ।
अग्निना तुर्वशं यदु परावत उग्रादेवं हवामहे ।
अग्निनयन्नववास्त्वं बृहद्रथं तुर्वीति दस्य॑वे सहः ॥१८॥ अग्निना तुवंशम् । अग्निना सह। दूरात् । तुर्वशम् । यदुम् । उग्रदेवञ्च राजर्षीन् । आह्व
१०
२२
१. तत्स्थं P.
१२. कर्शयति। येऽस्माकं सहायास्तानायु२. यथा कठिनेन दण्डपाषाणादिना भाण्डा-1 धरुच्छिनत्तीत्यर्थः। अथवा अक्तुभिरिति __दिभङ्गं करोति तद्वत् Sy.
द्वितीयार्थे तृतीया। यश्चाक्तून्यायुधान्य३. कार्मारो M.
तिशिशीते सुष्ठु निश्यतीत्यर्थः Sk. ४. तप्तं लोहं येन हन्यते स घन उच्यते। १३. मा तस्य वशवर्तितां गमामेत्यर्थः Sk. ___ तृतीयकवचनस्य चायमाकारः Sk. १४. ठने is missing in M. ५. एवं विष्वक् नानाभूतानपि विजहि Sk. | १५. याचितः Sy. १६. सूषियं P. ६. पिण्वन्त्ये० P. विष्वन्त्ये० M. १७. सुधनतां दत्तवान् Sk. १८. प्राच M. विष्व . . . न्त्येवम् D.
१९. मेथ्याति० D. मेधाति० M. ७. अयष्टन इत्यर्थः Sk..
२०. संग्र उमे P. ८. ०तोदिकं D. M.
सन्यन्ते संभज्यन्ते यत्र धनानि योद्धभिः ९. तोदिक्कण्डहि P. १०. ०दंषु P. सा सातिः सङग्रामोऽत्राभिप्रेतः Sk.
तप्यमानरश्मियुक्ताग्ने ! Sy. | २१. उपस्तुतनामानम् Sk.
तीक्ष्णदंष्ट्र ! इत्यर्थः Sk. | २२. चाववत् P. चापत् M. ११. अथवा योऽस्मध्रुगिति परेण सम्ब- | २३. कुर्वन् D.
ध्यते । योऽस्मभ्रुक यश्च मर्यो मनुष्यः | २४. परिचर्यातिशयेन तदनुचरतामापन्नम् शिशीते Sk.
___Sk. २५. राजानम् Sk.

Page #239

I.36.20. ]
१८४
[ १.३.११.५. यामः। अग्निः । नववास्त्वादीस्त्रीन् । अनयत्। उपक्षपयितुः । अभिभविता ।
नि त्वामग्ने मर्नुर्दधे ज्योतिर्जनीय शश्व॑ते ।
दीदेथु कण्व ऋतजात उक्षितो यं नमस्यन्ति कृष्टयः ॥१६॥
नि त्वामग्ने । निदधे। त्वाम् । अग्ने ! मनुः । अनेकस्म । जनाय । ज्योतिर्भूतम् । सन्दीप्यस्व। कण्वं मयि । यज्ञाज्जातो हविभिः । उक्षितः । यं त्वाम् । नमस्यन्ति । मनुष्याः ।
त्वेषासौ अग्नरमवन्तो अर्चयो भीमासो न प्रतीतये । रक्षखिनः समिधातुमावतो विश्वं समत्रिणं दह ॥२०॥
त्वेषासः। दीप्ताः। अग्नेः । बलवन्तः । अर्चयः । भयङ्कराः। न। प्रतिगमनाय। रक्षोभिरभिभवितृभिर्युक्तान् । सदा। एव। यातुमावतो यो मत्सदृशस्त्वामुपगच्छति तस्माद् । विश्वम् । रक्षः। सन्दहेति ।"
१६
१. नवाचास्त्वा० M. नववास्त्वं नामासु- | १३. अग्ने M. १४. आत्मपर्यायममशब्दं
रम्।... तुर्वीतिम्। तुर्वि थुवि दुर्वि व्याचक्षते। आत्मवन्तः। यत्नवन्त हिंसाः । नववास्त्वं हिंसितवानित्यर्थः।। इत्यर्थः । अथवा गत्यादिषु। गमनवन्तः। अथवा तुर्वीतिरित्यसुरान्तरस्य नामधेयम् अम रोगे। तमसो रोगवन्तः। तमसो Sk. २. इहानयतु Sy. अग्निर्नयदिति । भगवन्त इत्यर्थः Sk. तु नयतिस्सामर्थ्याद्वधार्थः। नववास्त्वं च | १५. ०करो ह P. १६. अस्माभिः प्रत्येतु तुर्वीति चाग्निर्हतवानित्यर्थः Sk. न शक्या इति शेषः Sy. ३. द्वितीयार्थे चतुर्थोषा। दस्युं शत्रुम् Sk. केनचित्प्रत्यभिभवितुमशक्या इत्यर्थः Sk. ४. ०यित्याभि० P. D. ०यित्याभिभवता | १७. बलवतः Sy. रक्षोजातिमतः। राक्षसा
M. सहस्वन्तं बलवन्तम् । अथवा सहेति नित्यर्थः Sk. १८. र्युक्तार्थः P. तृतीयार्थे द्वितीया। सहसा स्वबलेन १६. यतु० P. मत्सदृशस्याप्युपरि रक्षोरूपानीतवानित्यर्थः Sk. ५. पृथिव्यां नेवेत्यर्थः। अथवा यातुधाननिर्मीयमाननिहितवान् Sk. ६. अहेकन्यै P. त्वाद्यातुमा हिंसा। तद्वतो यातुमावतःSk. बहूनां मनुष्याणामर्थाय Sk. ७. ज्यो- २०. भक्षकमस्मद्बाधकं शत्रुम् Sy. तिष्मन्तम् Sk. ८. सदी० M. ___ असारम् । ... व्याघ्रादिकं संदह Sk. ६. इयं सप्तमी...यजति Sk. १०. यज्ञा- २१. Ms. D. puts the figure ॥३६॥
ज्ञातो D. अथवा ऋत आदित्यस्ततो here to indicate the end of
जातः। आदित्यादाहृत इत्यर्थः Sk. the thirtysixth hymn. No ११. आहुत्याज्येन सिक्तः Sk.
such number is given in P. १२. कर्मार्थ परिचरन्ति Sk.
and M.

Page #240

१.३.१२.३. ]
१८५
[ I.37.3.
_I.37.
कोळं वः शङ्ख मारुतमनर्वाणं रथेशुभम् । कण्वा अभि प्र गायत ॥१॥ ____ क्रीळं वः शर्धः। क्रीळमानम् । यूयम् । मरुताम् । वेगम्। अप्रत्युतमन्यस्मिन्। रथे यः शोभते तम्। कण्वाः! अभिप्रगायत । ये पृषतीभिॠष्टिभिः साकं वाशीभिरञ्जिभिः । अजायन्त स्वभानवः ॥२॥
ये पृषतीभिः। ये। पृषद्वर्णैरश्वैः । ऋष्टिभिश्चांसस्थैः। साकम्। वाशीभिश्च कटाहाकारैरायुधैः। आभरणैश्चाञ्जनसाधनैः सह। प्रादुर्भवन्ति। स्वदीप्तयस्तेषां शर्ध इति । इहे शृण्व एषां कशा हस्तेषु यद्वदोन् । नि यामश्चित्रमृजते ॥३॥
इहेव शृण्वे । यदामी गमनप्रारम्भे । हस्तस्याः । वादयन्ति। अश्वाजनीस्तदानीम् । समीपस्थितानामिव कशानामाहननशब्दः श्रूयते किञ्चते । गमनप्रारम्भे । प्रसाधनमात्मनः। चित्रम् ।
।
कुर्वन्ति
१. क्रीळं वः शर्धः omitted by P.. शर्धोऽभिप्रगायतेत्येव यच्छब्दश्रुतेः २. कीलमानम् D. M. क्रीडनस्वभावकम् | पूर्वय,कवाक्यता परया वा Sk.
Sk. ३. मरुत्समूहरूपं... बलम् Sy. | १२. इवशब्दः ... पदपूरणः। एवशब्दार्थे
मरुतां स्वभूतं मरुत्समूहरूपं वा Sk. वा Sk. १३. एषां मरुतां हस्तेषु स्थिताः ४. अप्रत्युतम० M. भ्रातृव्यरहितम् Sy. कशाः स्वस्ववाहनताडनहेतवो यद्वदान् ऋगतौ। अन्यत्राश्रिततया गन्ताऽर्वाss- यद्वदन्ति यं ध्वनि कुर्वन्ति तं ध्वनिमिश्रित इत्यर्थः। ततोऽन्योऽनर्वा । तमनर्वा- हेवाव स्थित्वा ... शृणोमि Sy.
णम्।. . . अन्यत्रानाश्रितमित्यर्थः Sk. | १४. वदन्ति। हस्तर्गहीता कशा अश्वा५. मम कण्वस्य पुत्राः पौत्राश्च Sk. नाघ्नन्त्यः शब्दं यदा कुर्वन्तीत्यर्थः Sk. ६. प्रकर्षणाभिष्टुत Sk. ७. Cf.N.7.2.| १५. अश्चाश्वाज. P. अश्वाजिनी० D. ८. पृषत्यो बिन्दुयुक्ता मृग्यो मरुद्वाहनभूताः | १६. ये पृषत्यादिभिः सहैवाजायन्त तेषामेषा
Sy. ६. ऋषिभिः P. D. मिहेव पृथिव्यामेव शृण्वे । ...लडर्थे च ऋष्टिश्वांसस्थः M. 'अंसेषु वा लिट् श्रूयते। किम् ? सामर्थ्याच्छब्दम् ऋष्टयः' इत्यंसस्थत्वदर्शनात्तळनाः Sk. १७. शब्दं P. १८. प्रगमन० M. शक्तयो वा ऋष्टय उच्यन्ते। ताभिश्च सङग्रामे Sy. यदा च यामन् रथम् Sk. Sk. १०. ०र्भिश्चक्रीकटहा. P. | १६. ऋजतिः प्रसाधनकर्मान्यत्र। इह ०भिः चक्रीकटा० D. भिश्च
तु सामर्थ्याद गत्यर्थः, अन्तर्णीतण्यर्थः । कटहा० M. वाश्यः शब्दविशेषाः
निगमयन्ति नियतेन मार्गेण गमयन्ति । परकीयसेनाभीतिहेतवः Sy.
यदाश्वै रथेन वा गच्छन्तीत्यर्थः Sk. ११. स्वादी० P. अपराश्रयविभूतयः।। २०. च M. विचित्रं पूज्यं वा Sk.
सर्वोपकरणस्सहव ये जाता इत्यर्थः । तेषां । २१. V. Madhava ignores नि

Page #241

१८६
[ १.३.१३.१.
I.37.6. ] प्र वः शर्धाय घृष्वये त्वेषद्युम्नाय शुष्मिणे । देवत्तं ब्रह्म गायत ॥४॥
प्र वः शर्धाय। प्रगायत । यूयम् । वेगवते । वृक्षादीनां घर्षणं कुर्वते । दीप्तयशसे । बलवते मारुताय । देवदत्तं भाग्यलब्धं देवदत्तम् । ब्रह्म। प्रशंसा गोष्वघ्न्य क्रीळं यच्छ| मारुतम् । जम्भे रसस्य वावृधे ॥५॥
प्रशंस। प्रस्तुहि । गोषु स्थितम् । अहन्तव्यम् । क्रीळमानम् । यत् । शधः । मारुतं तत् । रसस्य पयसः। अन्तः। ववृधे। जम्भशब्द उदरवचनः। “पृश्निय वै पयसो मरुतो जाताः” इति ब्राह्मणम्। को वो वर्षिष्ठ आ नरो विश्व ग्मच धूतयः । यत्सीमन्तुं न धुनुथ ॥६॥
को वो वर्षिष्ठः। यदा। समीपम्। इव । सर्वमेव परिगृह्य । कम्पयथ तदानीम् । मरुतः! युष्माकम्। कः । वर्षितृतमः। दिवः । च। पृथिव्याः। च । कम्पयितारः ! आकारः पूरणः ।
१४
8
१. प्रशब्दयत । प्रकर्षणोच्चारयतेत्यर्थः Sk. निमित्तभूतासु । गवार्थमित्यर्थः Sk. २. यूयमस्मत्पुत्रादय ऋत्विजो वा Sk. | ११. शत्रुभिहन्तुमशक्यम् Sk. ३. प्रसहनशीलाय Sy.
१२. कीलमानं D.M. बलाय मारुताय Sk.
१३. शर्घ M. ४. घषणं M.
१४. जम्भतिरत्र सामर्थ्यात् पानार्थः। तृतीशत्रुघर्षणयुक्ताय Sy. महते Sk. यार्थे च सप्तमी। जम्भेन पानेन रसस्य ५. भगवते P. बलवते बलवते M. सोमरसस्य वावृधे वीर्येण वर्धते Sk. ६. देवेभ्यो मरुद्भ्यो दत्तं रक्षितम् । अस्मा- | १५. ०चन D. १६. पो P. वा M.
भिमरुदर्थमुपकल्पितमित्यर्थः। अथवा | १७. यद् यस्मात्कारणात् सी सर्वतोऽन्तं न देवदत्तमिति दाते रूपम्। अथवा | वृक्षानमिव Sy. देवेनेन्द्रेण दत्तमिति। ... देवेनेन्द्रेण | १८. ०मेवं M.
दत्तं देवदत्तं ब्रह्म स्तुतिलक्षणम् Sk. सीमिति परिग्रहार्थीयः। सर्व जगत् । ७. गार्याल्लब्धं M.
अन्तं न अन्तमिव । यथा कश्चिच्छा८. शंसः M.
याया वंशस्य वाऽन्तं धुनुयात् एवं ६. क्रीळं यदिति यच्छन्दश्रुतेस्तच्छब्दो- धूनुय। भयेन कम्पयथेत्यर्थः Sk.
ऽत्राध्याहार्यः। तत्प्रशंस।. . . .आत्मन १६. तस्मात्कारणात् कम्पयितृणां युष्माकं एवायमन्तरात्मनः प्रेषः। प्रकर्षेण स्तुहि मध्ये कः प्रबल इति प्रश्नः Sy. हे अन्तरात्मन् Sk.
| २०. वृद्धतमः कः? Sy. १०. गोष्विति निमित्त एषा सप्तमी। प्रयो- | वृद्धतमः। न कश्चिदपि वृद्धतमः।
जनस्य निमित्तत्वेन विवक्षा। गोषु । सर्वे सवयस्का इत्यर्थः Sk.

Page #242

१.३.१३.३. ]
१८७
[ I.37.8.
नि वो॒ यामा॑य॒ मानु॑षो द॒ध उ॒ग्राय॑ म॒न्यवे॑ । जिही॒त॒ पर्व॑तो गरिः ॥७॥
निवो यामाय । निदधे । स्थूणादिकम्। युष्माकम् । गमनाय । उद्गर्णाय । अभिमन्त्रे स्थिरं स्थूणादिकं दृढं निहन्ति । मानुषः । पर्ववान् । गिरिश्च । कम्पते 1
येषा॒मज्ये॑षु पृथि॒वी जु॑जुवँइ॑व वि॒श्पति॑ः । भि॒या यामे॑षु॒ रेज॑ते ॥८॥
1
येषामज्मेषु । येषाम् । उत्क्षेपकेषु । गमनेषु । पृथिव्योषधिवनस्पतियुक्ता । जीर्णः । राजेव परबलागमने । कम्पते। भिया पूर्वत्र सम्बन्धः ।
१. नि वायो मायां M.
२. नियमेन स्वयज्ञे धारयति Sk. ३. Omitted by P. and D. ४. द्वितीयार्थे चतुर्थी...यामं रथं मानुषो मनुष्यो निदधे । ... अथवा यामशब्दो यागवचनः । स्वार्थ एव च तादर्थ्य चतुर्थी । युष्माकं यागाय । यूयं यज्ञे यास्यथेत्येवं तु मनुष्यो नियमेन धारयति । किम् ? सामर्थ्यात् सोमलक्षfa हवींषि Sk. ५. उद्गुणाय M. तीव्राय Sy. ६. अदिमन्त्रे P. मन्यवे चालनार्थमभिमन्यमानाय Sy. मन्युर्मन्यतेर्वीप्तिकर्मणः । वीप्तिरिहाभिप्रेता । उग्रायै दीप्त्यै । प्रकृष्टायैश्वर्यायेत्यर्थः Sk. ७. स्थितं P. ८. ०षा P. ६. पर्वतः P. D.
बह्ववयवयुक्तः । महानपि सन्नित्यर्थः Sk. १०. मेघो महीधरो वा । अथवा पर्वतो गिरिरिति समुच्चीयमानार्थी । एतेन परस्परविशेषणविशेष्यभूतौ । गिरिश्च पर्वतश्च । मेघश्च महीधरश्चेत्यर्थः । अथर्ववमन्यथास्या ऋचोऽर्थयोजना । व इति द्वितीयाबहुवचनम् । यन्त्यस्मिन् देवा इति यामो यज्ञः । युष्मान् यज्ञाय मनुष्यो नियमेन धारयति । किञ्चोप्राय मन्यवे जिहीत | मन्युरिति क्रोधनाम । पञ्चम्यर्थे च चतुर्थी । उग्रात् क्रोधाद् गच्छति । उग्रेभ्यः क्रुद्धेभ्यो
युष्मद् बिभ्यन्नश्यतीत्यर्थः । कः ? पर्वतो गिरिरपि । महान् गिरिः । किमुतान्य इत्यर्थः Sk. ११. गच्छेत् Sy. अन्यत्र गच्छति । युष्मद्भयान्नश्यतीत्यर्थः Sk. १२. ० मज्मेषं P. ० मज्येषु D. • मब्जेषु M. १३. युष्माकम् Sk. १४. गमनेषु Sk. १५. यामेष्वित्येतत्तु अज्मेष्वित्येतेन सम्बन्ध
यितव्यः । तृतीयार्थे चात्र सप्तमी । यामै रथैरज्मेष्विति । येषु युष्मासु रथैर्गच्छत्सु कमप्येते हन्तुं गच्छन्तीत्यजानती पृथिव्यपि भयेन कम्पते । किमुतान्य इत्यर्थः । अथवा येषामित्येतद् भियेत्येतेन सम्बन्धयितव्यः । तत्सम्बन्धे च... पञ्चम्यर्थे षष्ठी । अज्मेष्वित्यप्यज्मशब्दो गृहनाम । अज्मेष्विति यामेष्विति च समुच्चीयमानार्थे एते । सप्तमीनिर्देशाच्च योग्य क्रियाध्याहारः । येभ्यो युष्मदज्मेषु यामेषु गृहेषु च रथेषु व्यवस्थितेभ्यो भिया भयेन पृथिवी रेजते इति । येभ्यः स्वस्थेभ्यश्चासीनेभ्यो युद्धाभिमुखेभ्यश्च भयेन पृथिवी कम्पत इत्यर्थः । तेषाम् । ये मानुष इत्येवं तच्छदश्रुतेः पूर्वयचैकवाक्यता परया वा Sk. ०युक्तं P. १७. जीणः M.
१६.
१८. पुत्रपौत्रादीनां
पति
न
मनुष्याणां विश्पतिः । कुलज्येष्ठोऽत्राभिप्रेतो राजा । यथा जीर्णोऽत्यन्तं वृद्धो भिया भयेन रेजते कम्पते Sk.

Page #243

I.37.10. ]
१८८
[ १.३.१३.५. स्थिरं हि जानमेषां वयो मातुर्निरेतवे । यत्सीम द्विता शवः ॥६॥
स्थिरं हि। स्थिरम् । हि। जन्म। मरुताम् । वयश्च । मातुः । निर्गमनाय न पुनर्जननाय मातरं प्रविशन्ति । यच्चैषाम् । सर्वं जगत् । अनुप्रविशति तत् । बलम् । द्विधा भवति दिवि च पृथिव्यां
चेति।
उदु त्ये सूनवो गिरः काष्ठा अज्मेष्वत्नत । वाश्रा अभिज्ञ यातवे ॥१०॥
उदु त्ये। उदत्नत-उत्तता अकुर्वन् विस्तीर्णौषधीरकुर्वन्। अमी। प्रेरयितारः । शब्दायन्तः। दिशः। गमनेषु यदि गच्छन्त्योषधिभिविस्तारयन्ति दिश इति तथा। धेनूश्च । अभिगतजानुकम्। यातुमकुर्वन्नोषधिसद्भावादुत्क्षिप्तपादाश्चरन्ति धेनव इति।'
१. हिशब्दः पदपूरणः Sk.
वायवो हि ताल्वोष्ठादिषु सञ्चरन्तो २. येषामज्मेषु येभ्यो वा भिया पृथिवी वाचमुत्पादयन्ति Sy.. रेजते तेषामेषां मरुताम् Sk.
सूनवः पुत्राः... पृश्नेर्वा रुद्रस्य वा Sk. ३. पयश्च P. सयश्च M. यौवनलक्षणम् ।। १२. शब्दोऽयन्तः M.
यथा मनुष्यजाताः शीघ्रमेव म्रियन्तेवृद्धी-| १३. दिशे D. अपः Sy.
भवन्ति च न तद्वदेते मरुत इत्यर्थः Sk. आपोऽत्र काष्ठा उच्यन्ते। गर्जितलक्षणा ४. मातुरुदरे पुनर्गर्भवासमननुभवितु- वाचः Sk. १४. गमेषु M.
मित्यर्थः । यो हि म्रियते वृद्धीभवति च तृतीयार्थे सप्तमी। अज्मरजनः तेनावश्यं मातुरुदरे पुनर्गर्भवासोऽ- स्वगमनः Sk. नुभवितव्यः Sk.
| १५. न्त्यौषधी० P. ०षधी० M. ५. जन्मनाय P. ६. प्रवशन्ति P. १६. उदकं विस्तार्य तत्पानार्थ वाया ७. यत् । षष्ठया अत्र लुक्। येषां सीमनु हम्भारवोपेता गा अभिजु जान्वाभिमुल्यं
... अन्विति लक्षणे कर्मप्रवचनीयः यथा भवति तया यातवे गन्तुं प्रतिशब्देन समानार्थः। सर्व प्रति द्विता प्रेरितवन्त इति शेषः Sy. द्विधा द्विविधमपि सांयौगिकं च हस्त्य- वाश्रा वाशनशीलाः शब्दकारिणीः । श्वादि शरीरं च। शवः बलम्। ये बह्वीरित्यर्थः Sk. द्विविधेनापि बलेन न कुतश्चिन्यूना | १७. ०गतधेनुकं M. इत्यर्थः Sk. ८. उदुत्तत P. अभिजु। क्रियाविशेषणमेतत् । अभिगतं अतनिषत विस्तारितवन्तः Sy.
जानु यस्मिन् उत्तानने तदभिजु । निपात्य ऊर्ध्व विस्तारयन्ति । मेघं प्रति गर्जयन्ति जानुम्। महता यत्नेनेत्यर्थः Sk.
तदीयाश्चापो विक्षिपन्तीत्यर्थः Sk. | १८. यातवे पृथिवीं गन्तुम् । पृथिव्यां पातना६. उक्तता M. १०. पूर्वप्रकृताः Sy. येत्यर्थः Sk.
य उक्तगुणाः... ते मरुतः Sk. १६. ०षधी० P. M. २०. प्ताः पादा० P. ११. तारं P. M. वाच उत्पादका मरुतः।। २१. V. Madhava ignores उ

Page #244

१.३.१४.३. ]
१८६
[ I.37.13. त्यं चिद्घा दीर्घ पृथं मिहो नपातममृध्रम् । प्र च्यावयन्ति यामभिः ॥११॥
त्यं चिद्ध । त्यम् । चित् । खलु । दीर्घम् । विस्तीर्णम् । मेघस्य । पुत्रम् । अमृदुम् । गमनैः। प्रच्यावयन्ति मरुत इति शिलोच्चयाभिप्रायमिति ।
मरुतो यद्ध वो बलं जनौ अचुच्यवीतन । गिरीरचुच्यवीतन ॥१२॥
मरुतः। मरुतः । यत्। वः। बलं तत् । जनान् । च्यावयति तत् । शिलोच्चयानपि ।
१
.
च्यावयति।
१५
यद्ध यान्ति मरुतः सं हे ब्रुवतेऽध्वन्ना । शृणोति कश्चिदेषाम् ॥१३॥
यद्ध यान्ति। यदा। खलु। यान्ति । मरुतस्तदानीम् । मार्गेऽमी। सह। शब्दं कुर्वन्ति तं शब्दम् । एषाम् । कः । चिदपि। शृणोति सर्वो जन आगोपालं शृणोति।
१. घः D. २. तच्छब्दश्रुतेश्च सव्येन नरान् । ते देवा वीर्यवन्तोऽभवन्
योग्यार्थसम्बन्धो यच्छन्दोऽध्याहर्तव्यः । मृध्रा असुराः" इति। अत्र च
योऽयं वैदयुतो नामाग्निस्तदपि Sk. वीर्यवत्प्रतियोगित्वेनोपादानान्मृध्रशब्दो ३. चिदित्यप्यर्थेSk. ४. घेति पदपूरणःSk. निर्वीर्यवचन इति गम्यते। अमृध्र ५. दीप्ति M. ६. मेघं स्तीर्णस्य P. वीर्यवन्तम् Sk. ६. विदयुतमपि स्तीणं मे० M. सेचनीयस्य जलस्य न | स्वगमनरेव कुर्वन्तीत्यर्थः Sk.
पातयितारं, वृष्टिमकुर्वन्तमित्यर्थः Sy. | १०. वा M. ११. व्यन्ति P.D. ७. म् M. मेघाद्धि वैदयुतोऽग्निर्जायते। स्वस्वव्यापारेषु प्रेरयत Sy. अथवा नपादिति पौत्रस्यैव नाम न |
| स्वराष्ट्रभ्यश्च्यावितवन्तः Sk. पुत्रस्य। तत्रादित्यो मिडुच्यते। | १२. व्यानिति P. मेघान् Sy. सोऽपि हि रश्म्याहृताभिरद्भिर्मध्यमं | मेघान् पर्वतान् वा Sk. सिञ्चति। ताभ्यश्चाद्भयो मेघो १३. ०यन्ति D. Omitted by P. जायते। मेघाद् वैद्युत इत्येवमादित्य- १४. V. Madhava ignores ह पौत्रत्वमस्य Sk.
१५. मार्गमी M. १६. यान्तश्च सम्ब्रुवते ८. अमृतं P. अम्यदं M.
परस्परेण सम्भाषन्ते Sk. केनाहिस्यम् Sy.
१७. तदा शृणोति कश्चिदेषां मरुतां सम्भाषणं अहिंस्यहिंसितारं वा साधूनाम् । अथवा __न सर्वः। यस्यैवैते मरुतः प्रसादवन्तः मृध्रशब्दो मृदुपर्यायः।... अमृध्रममृदुं | स एवैतान् गच्छतोऽध्वनि भाषमाणान् तीक्ष्णम्। अथवा मृध्रशब्दो निर्वीर्यव- शणोति नापरः Sk. चनः। एवं हि छागलेयिनां श्रुतौ प्रयोगः।। १८. आ लो (गो) पालं M. "दक्षिणेन हस्तेन देवान् असृजत् । | १९. V. Madhava ignores ह। आ

Page #245

१६०
I.38.I. ]
[ १.३.१५.१० प्र यात शीभमाशुभिः सन्ति कण्वेषु वो दुः। तत्रो षु मादयाध्यै ॥१४॥ ___प्र यात। उद्युक्ता भवत । क्षिप्रम् । शीघ्ररश्वैः । सन्ति । कण्वेषु । वः । परिचर्याः। तत्र। सुष्छु। मदत ।' अस्ति हिष्मा मदीय वः स्मसि ष्मा वयमेषाम् । विश्वं चिदायुर्जीवसै ॥१५॥
अस्ति हिष्म । अस्ति । हि। मदाय । वोऽस्मासु स्तोत्रं तथा । एषां भवतां स्तोतारः। वयम् । परिपूर्णम् । आयुः। जीवितुम् । भवामः ।
I.38. कद्धे नूनं कधप्रियः पिता पुत्रं न हस्तयोः । दधिध्वे वृक्तबर्हिषः ॥१॥
की नूनम्। सुखम्। पुरा। स्तोत्रप्रीताः! पिता। पुत्रम्। इव। हस्तयोरस्मान् ।
१४ १५ । भवामः ।
१९
१. उपयातास्मान् Sk. २. D D. तदपि बह्वस्तीत्यर्थः Sk.
यस्मादागतान् युष्मान् वयं परिचरि- १४. विदघामहे खलु Sy. ष्याम इत्यर्थः Sk.
१५. V. Madhava ignores स्म। स्म। ३. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दो- चित्। Ms. D. puts the figure ऽत्राध्याहार्यः। योऽस्मदीयो यज्ञो वेदिर्वा ॥३७॥ here to indicate the तत्र सुष्ठु मादयध्व। ... तर्पयतात्मा- end of the thirtyseventh नम् Sk. ४. सुष P.
hymn. No such number is ५. मेदत P. मदतः M. तृप्ता भवत Sy. giren in P. and M. ६. V. Madhava ignores उ | १६. कदा खलु Sy. कच्छब्दः कदेत्यस्य ७. अस्माभिः प्रयुज्यमानं हविर्वो विश्यते
पर्यायः। ह नूनमिति पदपूरणौ Sk. Sy. हिशब्दो यस्मादर्थे ... विदयामहे | १७. युरा M. अवश्यम् Sy. वयमपि Sk.
१८. कमुदकं तद् दधाति धारयतीति को ८. मादा M. सोमः।... यस्माद्युष्मन्मद
मेघः। स प्रियो येषां ते कधप्रियाः। ___ करणसमर्थः सोमोऽस्तीत्यर्थः Sk. व्यत्ययेनैकवचनं द्रष्टव्यम् । अथवा कध ६. वो is missing in M.
आदित्य उदकस्य धारयितृत्वात्। १०. स्तोतासे M. भृत्यभूता वयम् Sy. प्रजापतिना वा प्रकाशादयर्थ निहित
यस्माद् वयमपि युष्माकं परिचारकाः त्वात्। प्रोञ् तर्पणे। प्रियस्तर्पयिता सोमस्यार्पयितारः स्तुतिभाजश्च विदया- येषां ते कधप्रियाः। मरुतो हि वर्षासु मह इत्यर्थः Sk. ११. विश्वमिति | रश्म्याहृतरुदकरादित्येन तय॑न्ते। बहुनाम Sk. १२. आयुरित्येतच्चा- तेषां सम्बोधनं हे कधप्रियाः Sk.
त्रान्ननाम । अन्नमपि बह्वस्तीत्यर्थः Sk. | १६. यथा पिता बालकं पुत्रं लालयन् हस्तयो१३. अस्मज्जीवनार्थम् । यत्सोमेनात्मानं र्धारयत्येवं ... धारयन्ते धारयिष्यथ ।
तर्पयित्वा जीवनायास्मभ्यमन्नं दास्यते । ...कदाऽस्मान् लालयिष्यथेत्यर्थः Sk.

Page #246

Achary
१.३.१५.४. ]
१६१
[ I.38.4. दधिध्वे। यज्ञार्थं छिन्नहिषो मरुतः! के नूनं को अर्थ गन्तो दिवो न पृथिव्याः । क वो गावो न रंण्यन्ति ॥२॥
क्व नूनम् । क्व । सम्प्रति यूयं स्थ। क्व । वः । गमनं भवति । गच्छते। द्युलोकात् । इहागताश्च न गच्छत। पृथिव्याः । क्व । युष्मान् । पशून् । इव। रमयन्ति । के वः सुम्ना नव्यासि मर॑तः क सुवि॒ता । को ३ विश्वानि सौभगा ॥३॥
क्व वः सुम्ना। क्व। वः। सुखानि । नवतराणि। मरुतः! क्व वा। शोभनगमनानि कल्याणानि। अत्र यास्क :- "सुविते सु इते सूते सुगते। प्रजायामिति वा” इति । क्व वा। वः । सर्वाण्येव । सौभगानि।
यद्यूयं पृश्निमातरो मासः स्यातन । स्तोता वो अमृतः स्यात् ॥४॥
यद्यूयम्। यद्यपि। यूयम्। पृश्निमातरः । मर्ताः। भवथ तथापि। युष्माकम् । स्तोता।
१. रधिध्वे M.
प्राप्याणि मणिमुक्तादीनि भवदीयानि २. सर्वैर्मनुष्यवृक्तमास्तीर्ण बहिर्येषांते वृक्त- Sy. सुगतानि स्थानानि । यत्र च पुनः
बर्हिषः। सर्वमनुष्यः कृतयागा इत्यर्थः पुनर्गम्यते तत्सुगतं भवति। अतोऽनेन Sk. ३. V. Madhava गमनौचित्यं प्रतिपादयते। क्वान्यत्र ignores नूनम् ४. कदा Sy. भवतामुचितं गमनमित्यर्थः Sk. युष्माकं गमनं क्व कदा वा। यूयं गन्तारः | १२. N.4.17. १३. विश्वमिति बहु
स्थेत्यर्थः Sk. ५. गच्छति M. नाम Sk. १४. सौभागनि P. ६. द्वितीयार्थे षष्ठयेषा।...दयुलोकान्न पृथि- सौभाग्यरूपाणि गजाश्वादीनि Sy. वीम् । एतदुक्तं भवति । स्वस्मिन् स्थाने भग इति धननाम। शोभनानि धनानि नूनमसन्निहिता एव स्थ। येनाहूयमाना सुभगानि। सुभगान्येव सौभगानि । अपि नागच्छथेति Sk.
...क्व वाऽन्यत्र बहूनि शोभनानि ७. यूयमिष्टान् M.
हविर्लक्षणानि धनानि। क्वान्यत्र ८. अश्वा अत्र गाव उच्यन्ते। क्व वो युष्माकं | परिचर्यातिरेके सुखं वौचित्यं वा हवि
स्वभूता गन्तारोश्वा न...रमन्ते। एत- रतिरेको वा येनास्मत्समीपं नागच्छथेति दुक्तं भवति सर्वत्रैव रमन्ते। अतोऽ- समस्तार्थः Sk. १५. यदि Sk.
स्मत्समीपं कि नागच्छथेति Sk. | १६. पृश्निवर्णा गौः पृश्निः। सा माता येषां ९. शब्दयन्ति Sy. १०. सुखा P.. ते पृश्निमातरः ... अथवा पृश्नि!रिप्रजापशुरूपाणि धनानि Sy.
त्युभे अपि दथुनामनी। द्यौर्माता येषां ते परिचर्यासुखानि Sk. ११. शोभनानि । पृश्निमातरः Sk. १७. मत्ताः M.

Page #247

१६२
[ १.३.१६.१.
I.38.6. ] भवति। अमृत इति।
मा वौ मृगो न यवसे जरिता भूदजौष्यः । पृथा यमस्य गादुपै ॥५॥ ____ मा वो मृगः। मा। भूत् । युष्माकम् । मृगः। इव । यवसे । स्तोता। असेव्यो मा वो गमद् यमस्य पथा न । उपगच्छतु मृतः । वैवस्वतस्य । पथेति। मो षु णः परापरा निऋतिदुर्हणा वधीत् । पदीष्ट तृष्णया सह ॥६॥
मो षु णः । मा। एव । अस्मान् । अघोऽधः । दुःखेन हन्तव्यम्। दारिद्रयम् । वधीत् सा निर्ऋतिर्मदीयया। तृष्णया। सह। पततु धनसद्भावे हि तृष्णा विनश्यति ।
१५
१. अम्यत M.
मरणोत्तरकालमपि पथा यमस्य । यम देवः स्यात्। ततः सर्वकामान् युष्माकं आदित्यस्तस्य यः पन्था देवयानस्तेन ... समर्धयेदिति वाक्यशेषः। ... अथवा उपगच्छतु । देवयानेन पथा स्वर्गलोकमुपयदिति वचनात्तत इत्येतत्तृतीय एव गच्छत्वित्यर्थः। अथवा व इत्येतदजोष्य पादेऽध्याहर्तव्यः। यदि यूयं मर्तासो इत्येतेन सम्बध्यते। पथा यमस्येत्यपि मनुष्याः स्यातन ततो युष्माकं प्रसादेन यमशब्दो यज्ञवचनः। गादित्यपि स्तोता वोऽमृतो मरणजितः स्यादिति । मध्यमपुरुषबहुवचनस्य स्थाने प्रथमएतदुक्तं भवति। यूयं चेन्मनुष्या अभ- पुरुषकवचनम्। मा कदाचिदपि स्तोता विष्यत, अवश्यमीदृशीभिः स्तुतिभिः युष्माकमप्रियोऽभूत्। किं तर्हि ? सर्वदेव प्रासत्स्यत, फलेन (च) स्तोतारं समयो- यज्ञस्य यो नियतः पन्थास्तेनोपगच्छत जयिष्यत। देवास्तु भवन्तः। अतो न स्तोतारमित्यर्थः Sk. ६. म्यतः M. जानीमः किं यूयं न प्रसत्स्यथ। फलेन ७. > M. ८. मो इति निपातसमाहारो
वा स्तोतारं न संयोजयिष्यथेति Sk. निपातान्तरं वा मेत्यस्यार्थे वर्तते Sk. २. यथा तृणे भक्षणीये मृगः कदाचिदप्य- ६. अद्धो० P. मा नोऽस्मान् परापराऽत्यन्त
सेव्यो न भवति किन्तु सर्वदा तृणं भक्षयति परा युष्मत्प्रसादादेव दूरवर्तिनीत्यर्थःSk. तद्वत् Sy. ३. यवसशब्दः सस्यवचनः। १०. परापरा उत्कृष्टादप्युत्कृष्टा, अतिबलेसामर्थ्याच्चात्रान्तर्गौतमत्वर्थः। यथा त्यर्थः Sy. ११. केनापि हन्तुं दुश्शक्या सस्यवतो देशात् सर्वस्य विनाशकरत्वा- Sy. दुःखं हन्तीति दुर्हणा Sk.
न्मृगः सर्वस्य प्रिय एवं वो जरिता Sk. | १२. ० व्यान् P. १३. रक्षोजातिदेवता Sy. ४. युष्माकं स्तोता माभूदजोष्योऽप्रियः। निर्ऋतिर्मृत्युदेवताSk. १४. अवधीत्M. कस्य सामर्थ्यात् ? सर्वस्य। सर्वस्यैव | १५. तृष्णा नाम निर्ऋतेर्दुहिता । तया सह Sk. प्रियोऽस्त्वित्यर्थः। एतत्तावज्जीवतः | १६. अस्मत्तोऽवगच्छत। अथवा परापरेत्येतत स्तोतुराशास्यते Sk. ५. वमद् M. पदीष्टेत्येतेन सम्बध्यते । परापरा यमलोकसम्बन्धिमार्गेण मा...गच्छतु।। गच्छतु। दूरं गच्छत्वित्यर्थः Sk. तस्य मरणं मा भूदित्यर्थः Sy. । १७. V. Madhava ignores सु

Page #248

१.३.१६.५. ]
१६३
[ I.38.10. सत्यं त्वेषा अर्मवन्तो धन्वचिदा रुद्रियासः । मिहं कृण्वन्त्यवाताम् ॥७॥
___ सत्यं त्वेषाः। सत्यम् । दीप्ताः। बलवन्तः । निरुदके । अपि देशे। रुद्रपुत्राः । वृष्टिम्। कुर्वन्ति । निरन्तराम्।
श्रेव विद्युन्मिमाति वत्सं न माता सिंषक्ति । यदेषां वृष्टिरसर्जि ॥८॥
वाश्रेव। प्रसूता धेनुरिव । विद्युत् । गजितशब्दं करोति । वत्सम् । इव। माता। संचते लोकम् । यत् । एभिर्मरुद्भिः। वृष्टिः । सृज्यते । दिवा चित्तमः कृण्वन्ति पर्व्यन्यैनोदाहेन । यत्पृथिवीं व्युन्दन्ति ॥६॥
दिवा चित्। अहनि । अपि। अन्धकारम् । कुर्वन्ति । पर्जन्येन। उदकवाहेन। यदा। पृथिवीम्। क्लेदयन्ति । अर्ध वनान्मरुतां विश्वमा सद्म पार्थिवम् । अरैजन्तु प्र मानुषाः ॥१०॥
अध स्वनात् । अनन्तरम्। मरुताम् । स्वनात्। पार्थिवम्। विश्वम् । सदम।
१. ० षा P. D. M.
| १२. ते ते P. मरुतः सेवते। सिषक्तिः २. अमशब्द आत्मपर्यायः। आत्मवन्तः।। । सेवनार्थः Sy. यथा च माता वत्सं
यत्नवन्त इत्यर्थः। अथवा गत्यादिषु तद्वत् सिषक्ति सेवते उपगच्छतीत्यर्थः । गमनवन्तः। अथवा अम रो
कम् ? सामर्थ्यान्मेषं वा मरुतो वा Sk. रोगवन्तः Sk.
१३. ऐभि० M. एभिर्लक्षीकृत्यताम्मरुद्भिःP. ३. अन्तरिक्षेऽप्यधि। निरालम्बनस्यान्त- एषां मरुतां सम्बन्धिनी Sy.
रिक्षस्याप्युपरीत्यर्थः Sk. | १४. सृष्टिः M. ४. रुद्रेण पालितत्वात्तदीया मरुतः Sy. १५. अप्न्यस्यन्ध० M. १६. मरुतः Sk. ५. वातवर्जितां वातेनानुपहार्याम्। निरा- | १७. उदवाहेन P. D.
लम्बनेऽप्यन्तरिक्षे स्थिता निर्वातं वर्ष- १८. उदकधारिणा... मेघेन सूर्यमाच्छाद्य Sy. न्तीत्यर्थः। अथवा धन्वेति मरुदेश उच्यते। उदकवता मेघेनादित्यं छादयन्तो दिवापि तस्याप्युपरि वृष्टि कुर्वन्ति । अत्यन्त- | तमः कुर्वन्तीत्यर्थः Sk. निरुदकानपि देशान् वृष्टया उदकवतः १६. ०वी P. २०. यदा वर्षन्तीत्यर्थः Sk. कुर्वन्तीत्यर्थःSk. ६. V. Madhava | २१. अधः M. २२. अनन्तं M. ignores अवाताम् ७. वश्रेव M. अधशब्दः पदपूरणोऽपिचेत्यस्य वार्थे Sk. ८. शब्दयुक्ता प्रस्नुतस्तनवती Sy. वाशन- २३. मरुत्ततां P. २४. स्वनान् M.
शीलाऽभिनवप्रसूता Sk. ६. रिति P. २५. पृथिव्यां भवम् Sk. २६. सर्वम् Sk. १०. मेघान् स्फोटयति Sk. ११. वमिव M. ! २७. सत्म D. M. सदनं स्थानम् Sk.

Page #249

I.38.13. ]
१९४
अरेजताकम्पत सीदन्त्यस्मिन्निति सद्म गृहम् । प्रकर्षेण । मानुषाश्चारेजन्त ।
मरु॑तो वीळुपा॒णिभिश्चि॒ित्रा रोध॑स्वती॒रनु॑ । या॒तेमखिद्रयामभिः ॥ ११ ॥
•
मरुतो वीळुपाणिभिः । मरुतः । दृढैः पाणिभिः सह । चित्राः । नदीः । लक्षीकृत्य ताः पूरयितुम् । यात । अच्छिद्रैर्गमनैः ।
ह १० ११
स्थि॒िरा वः॑ सन्तु॒ नि॒मयो॒ रथो॒ अश्वा॑स एषाम् । सुसंस्कृ॒ता अ॒भीश॑वः ॥ १२ ॥ स्थिरा वः सन्तु । आगच्छतां भवतां रथनेमयः । स्थिराः । सन्तु । अथ परोक्षः - रथाः ।
१३
१३
१४ १५
अश्वाश्च। एषां स्थिराः सन्तु। सुसंस्कृताश्च । अश्वप्रग्रहा भवन्तु ।
श्रच्छ वदा तन गिरा ज॒राय॒ ब्रह्म॑ण॒स्पति॑म् । अ॒ग्निं मित्रं न दर्शतम् ॥ १३ ॥
२. सत्म D.
१. भयेन कम्पन्ते Sk. सत्प्र M. ३. मनुषTo P. मनुष्यग्रहणं चात्र जङ्गममात्रोपलक्षणार्थम् । शब्दादपि मरुतां सर्वं स्थावरं जङ्गमं च प्रकर्षेण बिभेति भयेन कम्पत इत्यर्थः Sk. ४. ०न्तः M. ५. V. Madhava ignores आ ६. पाणिशब्दोऽप्यत्राश्वानामग्रपादे खुरेषु वा वर्तते । दृढानपादैर्दृढखुरैर्वा Sk. ७. चित्र P. कूलयुक्ताः Sy. रोधस्वत्य • विचित्रा नदीः प्रति
इनि नदीनाम । ... यात गच्छत Sk.
१६
१६ १७ १८
१६
अच्छा वद । अभिवदत । तया । गिरा । स्तोतुम् । ब्रह्मणः । पतिम् । अग्निम् ।
८. अनुशब्दोऽपि लक्षणे कर्मप्रवचनीयः
प्रतिशब्देन समानार्थः Sk.
६. अच्छिदै ० P. D. M.
[ १.३.१७.३.
अच्छिन्नगमनैः Sy. अखिन्नगामिभिरश्वैः । सर्वदाऽभ्रान्तैरश्वैरित्यर्थः । यज्ञेष्वागच्छन्तः क्रीडार्थम् Sk. १०. नै M. ११. V. Mādhava ignores ईम् १२. रथानां सम्बन्धिनः Sk.
१६.
१३. संस्कृता संस्कृताश्च D. १४. अङ्गलयः Sy.
१५. भवतामागच्छतां सर्वाण्यागमनसाधनानि सुदृढानि भवन्त्वित्यर्थः Sk.
१६. आभिमुख्येन ... ब्रूहि Sy.
अच्छाशब्द आप्तुमित्यस्यार्थे Sk. १७. वदेत्यन्तरात्मनः प्रेषः । हे अन्तरात्मन् आप्तुं वद । प्रकरणान्मरुतः Sk. १८. देवतास्वरूपं प्रकाशयन्त्या । ... .. मित्रमपि Sy. तना धननामैतत् । हविर्लक्षणेन धनेन Sk.
D तृतीयायाश्च स्थाने चतुर्थी । वाचा स्तुतिलक्षणया युष्मानहं हविषा स्तुत्या चाऽऽप्तवानित्येतन्मरुतो वदेत्यर्थः । अथवा अच्छा
वदेत्यच्छाऽभेः स्थाने । अभिवद । स्तुहीत्यर्थः । तना हेतावियं तृतीया । धनेन हेतुना । धनलाभार्थमित्यर्थः । केन स्तवान उच्यते । गिरा जराय वाचा स्तुतिलक्षणया Sk.

Page #250

१.३.१७.५. ]
१९५
[ I.38.15.
मित्रम् । इव च । दर्शनीयं मारुतं गणम् ।
मिमीहि श्लोकमास्य पुर्जन्यइव ततनः । गाय गायत्रमुक्थ्यम् ॥१४॥
मिमीहि श्लोकम् । निर्मिमोहि पूर्वम् । श्लोकम् । आस्येऽथ तम् । पर्जन्य इव वृष्टिम् । विस्तारय । गायत्रं च साम। उक्थार्हम् । स्तोतः ! वन्दख मारुतं गणं त्वषं पनस्युमुर्णिम् । असे वृद्धा असन्निह ॥१५॥
बन्दस्व मारुतम् । स्तुहि। मारुतम्। गणम् । दीप्तम्। स्तुतिकामम् । शस्त्रवन्तम् । अस्मासु। भवन्तु । प्रवृद्धाः । इह मरुतः।
१. नशब्द उपमार्थीयस्त्रिभिरप्यतैः सम्बन्ध- | १२. गण M. यितव्यः। ब्रह्मणस्पतिमिव चाग्निमिव | १३. दीप्त P. च मित्रमिव च। कीदृशं मित्रं दर्श- | १४. स्तुतियोग्यम् Sy. अथवा . . . स्तुत्यतं दर्शनीयम् । अथवा दर्शतमिति मरुतां | मित्यर्थः Sk. गणाभिधानं न मित्रस्य। गणाभिप्राय | १५. अर्चनोपेतम् Sy. चैकवचनम्। अच्छा वदा दर्शनीयं अकिणं स्तोतृप्रयुक्तैर्गुणैर्मन्त्रवन्तमन्नवन्तं मरुतां गणमिति Sk.
वा Sk. २. निमि० M.
१६. अस्माकं सु P. मिमीहीत्यात्मन एवायमन्तरात्मनः अस्माकमिहास्मिन्कर्मणि Sy. प्रेषः। निमिमीष्व कुरु हे अन्तरात्मन् यस्माद् अस्मे अस्माकं स्वभूते वृद्धा
श्लोकम् . . . स्तुतिलक्षणं शब्दम् Sk. वीर्येण परिवृद्धा मरुतोऽसन्नित्यं ३. पूर्व पूर्व M.
भवन्तीह कर्मणि । यस्मादस्मदीये कर्मणि ४. निमिमीहि पूर्वम् । श्लोकम omitted नित्यं मरुतः सन्निहिता भवन्ति by P.
तस्माद् वन्दस्व मारुतं गणमिति सम५. तृतीयार्थे सप्तम्येषा। आस्येनात्मीयेन स्तार्थः। अथवा वन्दस्व मारुतं गणवदनेन Sk.
मित्यर्धर्च एव समाप्तं वाक्यम् । तृतीयस्तु ६. यथा पर्जन्यः शब्दं विस्तारयति तद्व- पाद आशीभिन्नमेव वाक्यम्। मरुतां द्विस्तारय Sk.
प्रसादेनास्माकं परिवृद्धा असन् भवन्तु। ७. वृष्टं P.
काः? सामर्थ्यात् सम्पदः Sk. ८. गाय ... स्तुहि Sk.
१७. Ms. D. puts the figure ॥३८॥ ६. स्तुत्यम् Sk.
here to indicate the end १०. उकथा M.
of the thirtyeighth hymn. प्रशस्यम् Sk.
No such number is given ११. नमस्कुरु स्तुहि वा Sy.
in P. and M.

Page #251

I.39.2. ]
१९६
[ १.३.१८.२. I.39. प्र यदित्था परावतः शोचिर्न मान॒मस्यथ । कस्य॒ क्रत्वा मरुतः कस्य वा कं याथ कं है धूतयः ॥१॥
प्र यदित्था। प्रास्यथ । इत्थं मरुतः ! दूरात् । यत् । तेजः। इवात्मीयम् । शब्दम् । तत् कस्य । कर्मणा । मरुतः ! केन वा। वेष्टिताः । कं च देशं यूयम् । याथ। कं वा तत्र पुरुषम् । हे
कम्पयितारः।
स्थिरा व सन्त्वायुधा पराणुदै वीळू उत प्रतिष्कमै ।
युष्माकमस्तु तविषी पनीयसी मा मत्य॑स्य मायिनः ॥२॥ स्थिरा। स्थिराणि । युष्माकम् । सन्तु। आयुधानि । शत्रूणां प्रेरणाय। अपिच । दृढं च।
१३ १४
१. ०स्यत P.
७. कं यजमानमुद्दिश्य...देवयजनदेशे गच्छय प्रकर्षेण क्षिपथ Sk.
Sy. कं वा यजमानं प्रति ... कं २. अस्मादन्तरिक्षात् Sy.
सुखनामैतत् । क्रियाविशेषणं चैतद सत्यमेव Sk.
द्रष्टव्यम्। सुखम्। अक्लेशेनेत्यर्थः। ३. यथा सूर्यस्य तेजोऽन्तरिक्षात् भूमौ
निपातो वा कंशब्दः पदपूरणः। ... प्रक्षिप्यते तद्वत् Sy. यथाऽग्निरादित्यो वा सर्वत्र स्वदीप्ति
शत्रूणां यत्कर्म कुर्वन्तं यद्रूपं वा यं वा
यजमानं प्रति यूयमक्लेशेन गच्छथ प्रास्यत्येवं मानं वृष्टिद्वारेण सर्वस्य
तं मह्यं कथयत। सुखमहमपि तत्कर्मा निर्मातारं मेघं प्रास्यथ...अथवा मानो
तद्रूपः स एव च भवामि। इत्यागमनगर्व उच्यते। शोचिरित्यपि प्रथमान्तम् ।
विलम्बनादुपालम्भोऽयम् Sk. क्षेप्तृवचनं क्षिप्यमाणवचनम्। यथाऽ
८. अनुगृह्णीथेति शेषः Sy. ग्नेरादित्यस्य वा शोचिर्दीप्तिक्रात्तमांसि
६. V. Madhava ignores ह प्रास्यत्येवं यूयं शत्रूणां मानं गवं | १०. स्थिराः P. M. दूरात् प्रास्यथ क्षिपथ नाशं गमय- | ११. अविचलानि नित्यसन्निहितानि Sk. थेत्यर्थः Sk.
१२. अपनोदनाय Sy. ४. यजमानस्य Sk.
स्वस्थानादपकालनाय Sk. ५. कर्मन्ना P.
१३. Omitted by M. कस्य यजमानस्य ऋतुना संगच्छध्व इति | १४. विळु दृढमभेद्यमेकचित्तमत्रोच्यते। एक
शेषः Sy. कर्मणा हेतुना Sk. चित्तं चास्त्वित्यर्थः। किं तत् ? साम६. कस्य वा वर्पसा रूपेण Sk.
र्थ्यात्सेनालक्षणं बलम् Sk.

Page #252

१.३.१८.३. ]
[ I.39.3.
प्रतिष्कम्भितुम् । युष्माकम् । अस्तु । वलम् । अतिशयेन स्तोतव्यम् । मा । मायावतः । मर्त्यस्याय
जमानस्य ।
१६७
परा॑ ह॒ यत्स्थ॒रं ह॒थ नरो॑ व॒र्तय॑था गुरु ।
1
वि यथन व॒निन॑ः पृथि॒व्या व्याः पर्व॑तानाम् ॥३॥
४
५
परा ह। पराहथ। यदा। स्थिरं पर्वतादिकं यदा वा । नरः ! गुरुभारमपि शिलादिकं
१३
१४ १५
दिशः । मध्येन । गच्छथ विविञ्चन्तः ।
ह
१०
११
१२
तृणमिव । चलयथ तदा । पृथिव्याः । वृक्षात् । मध्येन । गच्छथ तथोपरि च । पर्वतानाम् ।
१. प्रतिबन्धायापि शत्रूणाम् । एतदुक्तं
भवति । सर्वस्यैव द्विविधाः शत्रवः । उच्छेद्या उच्छेदका वा । तत्र येऽस्माकमुच्छेद्याः शत्रवस्तेषां स्थानादप कालनाय । ये तूच्छेदकास्तेषां प्रतिबन्धाय युष्माकमायुधानि नित्यं सन्निहितानि सन्तु । सेनालक्षणं चाभेद्यमस्त्विति । अथवा वीळू इति दीर्घत्वदर्शनादायुधानां च प्रकृतत्वात्तत्समानाधिकरणप्रथमाबहुवचनान्तो विळूशब्द इति व्याख्यातव्यम् । स्थिराणि चायुधानि विळूनि चेति । अस्मच्छत्रूणामपकालनाय प्रतिबन्धाय च नित्यं सन्निहितानि दृढानि च युष्माकमायुधानि भवन्त्वित्यर्थः । अथवा विळू इत्यूकारस्य प्रगृह्यत्वदर्शनाद्वीळूशब्दो द्विवचनान्तः । स्थिराणि व आयुधानि सन्त्वस्मच्छत्रूणां पराणोदाय । किञ्च वीळू उत वीळू च स्तः । कौ ? द्विवचननिर्देशाद् युद्धोपकरणाच्चेषुधी वा रथाश्वो वा । किमर्थम् ? प्रतिष्कभे प्रतिबन्धायापनयनाय । धारणाय वेत्यर्थः । कस्य ? सामर्थ्याद्विपूणां वा युष्माकं वा रथस्थानाम् Sk. २. अस्तित्वत्येतन्मेत्येतेन सम्बन्धयितव्यम् । • युष्माकं स्वभूतं बलमतिशयेन स्तोतव्यं माऽस्तु माभूत् । कस्य ? मर्यस्य मायिनो मायावतः । युष्मद्वलम शठस्यै
...
वातिशयेन स्तुतीः प्रतिपद्यतां मा शठस्प्रेत्यर्थः Sk. ३. ०यमा० P. मनुष्यस्य शत्रोर्मा बलं मा भवतु Sy. ४. व्हाय P. ५. यथा M. यत् Sk. ६. स्वस्मात्प्रदेशाच्चालयितुमशक्यम् Sk. ७. ननः P. ८. दुष्प्रलोपमपीत्यर्थः Sk. ६. गमयथ । प्रलोपयथेत्यर्थः Sk. १०. वृक्षाणां P.
वृक्षान्... वियुज्य मध्ये गच्छ । अरण्यगतानां निबिडानां वृक्षाणां मध्ये यस्य कस्यापि वृक्षस्य भग्नत्वादितरवृक्षाणां परस्परवियोगेन प्रौढो मार्गो भवति Sy. ११. विगच्छथ। लङ्घयथेत्यर्थः। ... उड्डीय वृक्षानपि लङ्घयथेत्यर्थः Sk. १२. ०तानोन् P. fe पुनः पर्वतानां दिग्भिः सम्बन्धः । दिक्षु पर्वता व्यवतिष्ठन्ते । अथवा पर्वतानामिति द्वितीयार्थे षष्ठी । दिशः पर्वतांश्च विगच्छथेति । ऊर्ध्वं तिर्यक् च लङ्घनसमर्थाः स्येत्यर्थः । अथवा याथनेति यातिरत्रान्तर्णीतग्यर्थो द्रष्टव्यः । विगमयथ वनिनः पृथिव्या भूमितो वि आशाः पर्वतानाम् । आशाशब्द इच्छा वचनः । पर्वत इत्यपि मैघनाम । अस्माभिर्वषितव्यमित्येवंरूपा आशा मेघानामपि गमयथ नाशयथेत्यर्थः Sk. पाश्र्वदिशः Sy. १४. विञ्चतः M. १५. V. Madhava ignores ह
१३.

Page #253

I.39.6. ]
१६८
न॒हि वः शत्रुर्विवि॒दे अधि॒ द्यवि॒ न भूम्यो॑ रिशादसः । यु॒ष्माक॑मस्तु॒ तवि॑षी॒ तना॑ यु॒जा रुद्रस् नू चि॑दा॒धृषे॑ ॥४॥
४
नहि वः शत्रुः। नहि । वः। शत्रुः । ज्ञायते स्वर्गे । नच । भूम्याम् । रिशतामसितारः !
8
युष्माकम् । अस्तु । बलम् । हविर्लक्षणेन धनेन सहायेन । रुद्रपुत्राः ! क्षिप्रम् । शत्रूणामाधर्षणाय ।
प्र वे॑पयन्ति॒ पर्व॑ता॒न्वि वि॑िश्वन्ति॒ वन॒स्पती॑न् ।
प्रो र मरुतो दुर्मदा॑व॒ देवा॑स॒ः सर्व॑या वि॒शा ॥५॥
१५
इव । प्रगच्छथ। देवाः ! मरुतः ! सर्वैः । अनुचरैः सह ।
प्रवेपयन्ति। प्रकम्पयन्ति। शिलोच्चयान्। पृथक् कुर्वन्ति। वनस्पतीन् इत्थम् । मधुमत्ता
१. शत्रून् D.
३. जज्ञायते P.
उपो॒ रथे॑षु पृष॑तीरयुग्ध्वं॒ प्रष्टि॑र्वहति॒ रोहि॑तः ।
आ नो॒ यामा॑य पृथि॒वी चि॑ददर्बीभयन्त॒ मानु॑षाः ॥६॥
१९
२०
उपो रथेषु। यूयं रथेषु । पृषद्वर्णा अश्वाः । उपायुङ्ग्ध्वम् । प्रष्टिर्भूत्वा । वहति ।
1
नच बभूव विद्यते Sk.
[ १.३.१९.१.
...
विद सत्तायाम् Sy.
४.
द्युलोक इत्यर्थः Sk.
रिश हिंसायाम् । • तान्
...
५. शत्रुहिंसका मरुतः रिशन्ति हिंसन्तीति रिशाः । अदन्तीति रिशादस: Sy. रिशतोऽस्यन्तीति रिशादसः । हिंसितॄणां प्रतिहिंसितार इत्यर्थः Sk. ६. रुद्रपुत्रा मरुतो युष्माकमेकोनपञ्चाशत्संख्यानां भवताम् ... तना अस्तु विस्तृता भवतु Sy. ७. हविलक्ष० P. D. युष्मदीयहविर्लक्षणेन धनेन युक्ता अस्मदीयं हविरुपभुक्तामित्यर्थः Sk. ६. व्यने P. युजा योगेन परस्परैकमत्येन Sy. ६. अथवा नू चिदाष इत्येतत् पूर्वानपेक्षं
भिन्नमेव वाक्यम् । नूचिच्छन्दश्चात्र नशब्दस्यार्थे ।... नाधृषे नाभिभवनाय । कः ? सामर्थ्याद् यूयम् । प्रकृतत्वाद्वा तविष्यो युष्मदीयाः । बलं न कुत
२. शातयिता Sk. ज्ञायथे M.
...
श्चिदभिभवं प्राप्नोतीत्यर्थः Sk.
१०. शूद्राणामाधर्मणाय P. वैरिणां सर्वतो घर्षणाय Sy. ११. V. Madhava ignores अधि । तना । चित् १२. प्र is omitted by P. १३. उत्खनन्तीत्यर्थः Sk.
१४. यथा दुर्मत्ताः सन्तः प्रकर्षेण हुङ्कारयन्त आगच्छन्ति तद्वत् Sk. १५. प्राग० P. १६. सर्वया. ... प्रजया सहिताः Sy. सर्वया
स्वपरिचारक मनुष्यजात्या सह Sk. १७. V. Madhava ignores उ १८. P. adds अश्वेषु after रथेषु १६. बिन्दुयुक्ता मृगी: Sy. २०. उपयुङ्क्ष्वं P.
०ङुध्वं D.M. अस्मद्यज्ञागमनार्थम् Sk. २१. वृष्टिर्भू० P. प्रष्टिभू。D. प्रष्टर्भत्वा M.
चतुर्गवस्य रथस्यैकस्यामेव धुरि यः पार्श्वे द्वितीयो नियुज्यते स प्रष्टिरित्युच्यते । एकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं यत्तच्छsarasहार्यौ । यः प्रष्टिर्वहति रोहितो लोहितवर्णस्तं च Sk.

Page #254

१.३.१९.३. ]
[ I.39.8.
१
४
"
रोहितवर्णोऽश्वस्तं चोपायुङ्ग्ध्वम् । आशृणोति । भवताम् । गमनाय । पृथिवी कि मरुत आग
9
च्छन्तीति भयेन । बिभ्यति च मानुषाः ।
१६६
आ नो॑ म॒क्षू तना॑य॒ कं रुद्र वो॑ वृणीमहे ।
गन्ता॑ नूनं नोऽव॑सा॒ यथा॑ पु॒रेत्था कण्वा॑य वि॒भ्युषे॑ ॥७॥
१०
११
१३
मक्षु । आवृणीमहे । युष्माकम् । रुद्रपुत्राः ! रक्षणम् । पुत्राय तथा सति गच्छत ।
१३
१४
१०
सम्प्रति। अस्मान्। रक्षणेन। यथा । पुराऽन्येषामाह्वान एवम् । बिभ्युषे कण्वाय गच्छति ।
यु॒ष्मेषि॑तो म॒रुतो॒ मत्ये॑षत॒ आ यो नो॒ अभ्व॒ ईष॑ते । वि त॑ यु॒योत॒ शव॑सा॒ व्योज॑सा॒ वि यु॒ष्माका॑भिरू॒तिभि॑ः ||८||
युष्मेषितः। युष्माभिः प्रेषितः। मरुतः !
१. ० वणो० D.
मृगावान्तरजातिर्लोहितवर्ण: Sy. २. ० युकूध्वं P. ०युङ्क्ष्वं D. oयुध्वं M. ३. अनुजानातीत्यर्थः Sy. मर्यादया शृणोति । अतस्तं वयमपि शुश्रूमह इत्यर्थः Sk. ४. यामशब्दो रथवचनः ... षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । तच्छन्दश्रुतेश्च शब्दमिति वाक्यशेषः । युष्माकं स्वभूतस्य गच्छतो रथस्य शब्द पृथिवी ।... आ वो यामायेति व इति... संप्रदानत्वात् संप्रदाने चतुर्थी । यान्त्यस्मिन् देवा इति यामो यज्ञः । द्वितीयार्थे चतुर्थी । युष्मभ्यं यज्ञं समस्ता पृथिवी... आशृणोति प्रतिजानीते। युष्मान् यक्ष्यामीत्येतन कश्चिन्नाभ्युपगच्छतीत्यर्थः । अतश्चान्यत्र व्यापृता मरुतः कदाचिदस्मद्यज्ञं नागच्छेयुरपीत्येवमाशङ्किता युष्मदागमनादबीभयन्त विभ्यत्यस्मद्विधा मानुषाः । यस्मादन्यव्यापृतानां युष्माकं स्वयज्ञेऽनागमनाद् बिभेमि तस्माद्यत्नेन ब्रवीमि । न्ययुङग्ध्वं पृषतीर्वडवाः प्रष्टि च रोहितमिति समस्ताः स्युर्मन्त्रार्थाः Sk.
२०
मत्यैव प्रेषितः । यः । महान्। अस्मान् ।
५. अन्तरिक्षम् Sy. ६. युष्मत्तो यागमकुर्वन्तोऽस्मद्विधा मानुषाः Sk. ७. V. Mādhava ignores उ । चित् ८. पो M.
६. प्रार्थयामहे । युष्माभिः पाल्यमानाः पुत्रादिसन्तानं धनं वा प्राप्स्याम इत्येवमथं युष्मदीयं पालनं क्षिप्रं प्रार्थयामहे इत्यर्थः Sk. १०. ०ण D. ११. अथवा तनेति धननाम । धनार्थम् Sk. १२. गच्छति P. गच्छथ M. १३. नूनमिति पदपूरण: Sk.
१४. पूर्वस्मिन्काले कर्मान्तरेषु... अस्मदीयरक्ष
ननिमित्तेन यूयं यथा प्राप्तवन्तः Sy. कर्मणि चतुर्थी । एकवचनस्य स्थाने बहुवचनम्। मह्यम् Sk.
१५. यथैव पुरा तद्वदिदानीमपि पालनहस्ता मां कण्वमाशङ्कितं युष्मदागमन भीतं प्रत्यमुतोऽन्तरिक्षादागच्छथेत्यर्थः Sk.
१६. ०षां मां वान P. १७. एव P. D. १८. V. Mādhava ignores कम् १६. मत्यैवा D. मारकैरन्यैर्वा प्रेषितः Sy. २०. शत्रु: Sy

Page #255

I.39.10.]
२००
[ १.३.१६.५. आहिनस्ति। तं यूयम् । शवसाऽस्मत्तः। पृथक् कुरुत। ओजसा च तथा । यौष्माकीणैः परिरक्षणैश्चास्मान् अवतेति।
असाम हि प्रयज्यवः कण्वं दुद प्रचेतसः । असामिभिर्मरुत आ न ऊतिभिर्गन्तो वृष्टिं न विद्युतः ॥६॥
असामि हि। प्रकर्षेण यष्टव्याः । प्रकृष्टज्ञानाः । कण्वम् । हि माम् । असाधारणम्। मनुध्येभ्यः पतिं हि । दत्त। असाधारणैश्च । पालनैः । अस्मान् । आगच्छत । वृष्टिम्। इव। विद्युतः
शीघ्रम।
असाम्योजो बिभृथा सुदानवोऽसामि धूतयः शवः। ऋषिद्विषे मरुतः परिमन्यव इधुं न सृजत द्विषम् ॥१०॥ असाम्योजः । असाधारणम् । बलम् । बिभूथ । शोभनदानाः । असाधारणम् । वेगं च।
१. आभिमुख्येन प्राप्नोति Sy. १२. धारयत Sy.
आगच्छति। कः ? सामर्थ्याद हिंसिताSk. १३. दत्ताः साधा० M. २. सेनालक्षणेन Sk. .
___ सम्पूर्णः Sy. समग्राभिः Sk. ३. ० स्मत्तं D. ०स्मत M. १४. समग्रपालनहस्ता अस्मान्प्रत्यागच्छते४. अन्नेन ... विभक्तं कुरुत Sy. . त्यर्थः Sk.
तमस्मत्तोऽपनयतेत्यर्थः Sk. | १५. यथा वृष्टि मरुतो व्याप्नुवन्तो विद्युत ५. कुरुतैजसा M.
आगच्छन्ति तद्वत् Sk. ६. यौष्माणीकः P.
१६. The passage beginning with युष्मत्सम्बन्धिभी रक्षणश्च वि | मनुष्येभ्यः and ending with युयोत Sy. किञ्चित्सेनालक्षणेन शीघ्रम् is omitted by P. बलेन किञ्चित्स्वशरीरबलेन किञ्चि- १७. V. Madhava ignores मरुतः पालनमात्रेणवेत्यर्थः Sk.
१८. असामिसामिप्रतिषिद्धम्। सामि स्यतेः ... ७. ० श्चास्थानव० M.
असुसमाप्तं बलं बिभृत कल्याणदानाः ८. कण्वा P. यजमानमेतनामकमृषिम् Sy. ___N. 6. 23.
चतुर्थ्यर्थे द्वितीयैषा। मां कण्वाय Sk. | १६. सम्पूर्णम् Sy. €. Omitted by M.
२०. शारीरं बलम् Sk. १०. सम्पूर्णमेव यथा भवति तथा Sy. २१. विभृत D. बिभ्रथ M.
साम्यर्धम् । न सामि असामि समग्रम् ।। २२. शोभनदातारः शोभनदाना वा Sk.
किं तत् ? सामाद् धनम् Sk. २३. बलम् Sy. सेनालक्षणमपि बलम् । ११. ० रणमनु० M.
द्विविधनापि ... उपेताः स्थेत्यर्थः Sk.

Page #256

१.३.२०.२. ]
२०१
[ I.40.2. कम्पयितारः। कण्वं मा यो टेष्टि तस्मै । परितो मन्यमानाय । शरम् । इव । द्वेषम्। विसृजतेति।
I.40. उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते देवयन्तस्त्वेमहे । उप प्र यन्तु मरुतः सुदानव इन्द्र प्राशुभवा सा॥१॥
उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते। उत्तिष्ठ। ब्रह्मणः। पते ! देवानिच्छन्तः। त्वाम्। याचामहे त्वत्सहाया मरुतश्च । उपगच्छन्तु । सुदानाः । इन्द्र ! त्वं च। क्षिप्रकारी। भव। सहायः ।
त्वामिद्धि सहसस्पुत्र मत्यै उपब्रूते धने हिते । सुवीय मरुत आ स्वश्व्यं दधीत यो व आचके ॥२॥ त्वामिद्धि । त्वाम् । एव । सहसः । सूनो ! मर्त्यः। उपस्तौति । निहिते । धने तद्रक्षार्थ
१३
१. शत्रूणाम् Sk.
८. अस्मद्यज्ञमागन्तुम् Sk. २. ऋषीणां द्वेषं कुर्वते शत्रवे तद्विना- ६. ० न्त P. १०. ० हायया M.
शार्थम् Sy. मत्प्रभृतीनामृषीणां द्वेष्टेSk. | ११. ० तं च M. ३. परीतो M. कोपपरिवृताय Sy. / १२. शोभनदातारः शोभनदाना वा Sk.
परिगतो मन्युर्येन स परिमन्युः। तस्मै | १३. सोमस्य प्राशकः।... यद् वा वृत्रस्य परिमन्यवे। क्रुद्धायेत्यर्थः। अथवा | हिंसको भव Sy. मन्युमन्यतेर्दीप्तिकर्मणो दीप्तिरत्रोच्यते।। १४. यं M. सह Sy. सह ब्रह्मणस्पतिना Sk. परिगतदीप्तये। स्वदीप्त्या ऐश्वर्यादिकया | १५. V. Madhara ignores प्र दीप्तायापीत्यर्थः Sk.
१६. त्वमि० D. ४. यथा कश्चित् कस्मैचिदिषु क्रुद्धः सृजेत् | १७. त्वम् D.
तद्वत् सृजत विसृजत क्षिपत Sk. १८. बलस्य बहुपालक Sy. ५. द्वेषकारिणं हन्तारम् Sy.
१६. आत्मानमेव कण्वः परोक्षरूपेण प्रतिनिर्दिद्विषं सर्वलोकद्वेष्टारं तमृषीणां द्वेष्टारं शति । अयं कण्वनामा मनुष्य उपगम्य नित्यक्रुद्धम् । ऐश्वर्यादिदीप्त्या वा दीप्त- ब्रूते। अस्मदीयं यज्ञं ब्रह्मणस्पतिना
मपि सर्वलोकद्वेष्यं कुरुतेत्यर्थः Sk. सहागच्छेत्येतदभ्यर्थयते इत्यर्थः Sk. ६. V. Madhava ignores मरुतः।। २०. ० स्थौति P.
Ms. D. puts the figure ॥३६॥ | २१. शत्रुषु प्रक्षिप्ते धने Sy. here to indicate the end of वेदयां हविनिधायत्यर्थः Sk. the thirtyninth hymn. No | २२. हविराख्ये ... धने हिते इति निमित्त such number is given in एषा सप्तमी। प्रयोजनस्य च निमित्तत्वेन P. and M.
विवक्षा। धने हिते निमित्तभूते। ७. ब्राह्मणः M.
हितं धनं लब्धुमित्यर्थः Sk.

Page #257

I.40.4. ]
२०२
[ १.३.२०.४.
मरुतः ! च। यः । युष्मान् । आकामयते मर्त्यः सः । सुवीर्यम् । स्वस्व्यं च । धारयेत् ।
प्रेतु ब्रह्मणस्पतिः प्र देव्यैतु सूनृता ।
अच्छो वीरं नय पङ्क्तिधिसं देवा यज्ञं नयन्तु नः ॥३॥ 4तु ब्रह्मणस्पतिः। प्रगच्छतु । ब्रह्मणः । पतिः। प्रेतु । देवी । वाक् । अभिनयन्तु। अस्माकम् । बलयुक्तम् । नृभ्यो हितम्। हविष्पङ्क्त्यादिभिर्ब्राह्मणविहिताभिः पङ्क्तिभिः समृद्धम् । यज्ञम् । देवाः ।।
यो वाघते ददाति सूनरं वसु स धत्ते अक्षित श्रवः । तस्मा इळी सुवीरामा यजामहे सुप्रतूर्तिमनेहसंम् ॥४॥ यो वाघते । यः । ऋत्विजे। ददाति । शोभननरोपेतं शोभनयानं वा । धनम् । सः। धारयति ।
१. योऽस्मदादिर्युष्मान् प्रार्थयत इत्यर्थः Sk. १३. ब्रह्मणस्पत्यादयो देवता वीरं शत्रु निः २. ममर्त्यः M.
शेषेण दूरे प्रेरयन्तु Sy. ३. शोभनवीर्ययुक्तं च धनम् Sy.
ऋत्विकर्तृत्वाद् वीरपुत्रफलत्वाद् वा ४. ० श्वं P. D.
वीरोऽत्र यज्ञ उच्यते। वीरकर्तृकं ५. दधातिर्दानार्थः। लोट् मध्यमपुरुषे वीरपुत्रफलार्थ वाऽस्मद्यज्ञम् Sk.
बहुवचनं चैतद् द्रष्टव्यम्। दत्त।...| १४. ०भि बा० D. हविष्पज्यादिभिअथवा दधीतेति दधातिर्धारण एव। म. M. ... सुवीर्य स्वश्व्यं च धनं दधीत १५. सम्यद्धं M. धारयेत यो व आचक इति। नचादत्तस्य पङ्क्तिभिः संसाध्यत इति पङ्क्तिराषाः धारणं सम्भवतीत्यर्थः Sk.
सोमयागः। स हि चतसृभिः पङ्क्तिभिः ६. V. Madhava ignores हि संसाध्यते । ... तं पङ्क्तिराधसं ७. च्छत M. अस्मान् प्राप्नोतु Sy. ब्रह्मणस्पतिप्रसादात् Sk. ८. पति M. पति P.
१६. यज्ञम्...अस्मान्...आभिमुख्येन नयन्तु Sy. ६. देहि P.
| १७. ऋत्विग्वते यजमानाय Sk. १०. प्रियसत्यरूपा वाक् Sy. | १८. सुष्ठु नेतव्यम्...सुखेन नीयते इति सूनरम् ११. अभिगमयन्तु M. अस्माकं स्वभूतमन्ये- I Sy.
ऽपि यज्ञमाप्नुवन्तीत्यर्थः Sk. १६. ० नयनं M. १२. अमस्माकं P.
po. Omitted by P.

Page #258

१.३.२१.१. ]
[ I.40.6.
अक्षीणम्। अन्नं वयं च। तस्मै मानवीम् । इलाम्। सुपुत्राम्। आयजामहे। शोभनप्रतरणाम्।
५
उपद्रवरहिताम् ।
२०३
प्र नूनं
ब्रह्म॑ण॒स्पति॒र्मन्त्रं
वदत्यु॒क्थ्य॑म् ।
यस्मिन्निन्द्रो वरुणो मित्रो अ॑र्य॒मा दे॒वा ओकांसि चक्रिरे ॥५॥
C
प्र नूनम्। प्रवदति। इदानीम्। ब्रह्मणः। पतिः। मन्त्रम्। प्रशस्तम्। यस्मिन् मन्त्रे। इन्द्रादयः। स्थानानि। चक्रिरे श्रवणार्थं यं मन्त्रमुपासत इति ।
तमद्वचेमा वि॒दथे॑षु श॒भुवं मन्त्र॑ दे॒वा अने॒हस॑म् । इ॒मा॑ च॒ वाच॑ प्रति॒र्य॑था नरो॒ विश्वे॑दा॒मा व अभवत् ||६||
१२
१३
तमिद्वोचेम। तम्। एव। वोचेम । यज्ञेषु । सुखस्य भावयितारम्। मन्त्रम्। देवाः!
२. इळामेतन्नामधेयां मनोः पुत्रीम् Sy. हविर्लक्षणमन्नम् Sk.
१४
१४
१६
१०
अपापं ताम् । च । इमाम् । वाचं देवाः । नरः ! यूयं कामयध्वमयं च स्तोता । युष्माकं स्वभूतानि
१. श्रवः कीर्तिम् । कीर्तिमान् भवतीत्यर्थः Sk.
३. शोभनैर्वीरैर्भर्टर्युक्ताम् Sy.
शोभना वीराः कर्तारो यस्यास्तां सुवीराम् । शोभनैर्ऋत्विग्भिरुपकल्पितामित्यर्थः Sk.
४. सुष्ठु प्रकर्षेण हिंसाकारिणीम् Sy. तुर्बतिहिंसार्थः । सुष्ठु प्रतुर्वन्ते शत्रवो यया तां सुप्रर्तिम् । देवा हि हविरूपभोगाद्वीर्यमाप्नुवन्ति । तेन च वीर्येण शत्रून् घ्नन्ति Sk. वहरितां M. केनाप्यहिंस्याम् Sy.
५. ०
अनेहसोऽपापाः । एतज् ज्ञात्वा ब्रह्मणपते कीर्त्यर्थं हविरथं च धनमस्मभ्यं देहीत्यर्थः Sk. ६. वदतिरत्र
सामर्थ्यादन्तर्णीतण्यर्थः ।
प्रवादयति । तीत्यर्थः Sk.
७. अवश्यम् Sy.
सर्वस्तोतृभिरुच्चारय
नूनमिति पदपूरण: Sk.
८. P. adds दानं before मन्त्रम् । स्तुतिलक्षणम् Sk.
६. शस्त्रयोग्यम् Sy. १०. चिकिरे P.
यमिन्द्रादयोऽपि नघण्टुकवृत्त्या स्थिता इत्यर्थः Sk.
११. उच्चारयामेत्याशास्महे Sk. १२. आत्मीयेषु Sk. १३. स्तुतिलक्षणमन्त्रम् Sk. १४. अवापन्तां चेमं P.
अपावन्तां चेमा M. अहिंसनीयं दोषरहितम् Sy. १५. स्तुतिलक्षणाम् Sk.
१६. मनुष्याकाराः Sk. १७. ब्रह्मणस्पतिना सह Sk.

Page #259

२०४
[ १.३.२१.३.
I.40.8. ] सर्वाणि । धनानि । अश्नोतु।
को देवयन्तमश्नवजनं को वृक्तर्हि पम् । प्रन दाश्वान्पस्त्याभिरस्थितान्तर्वावत्क्षयं दधे ॥७॥
को देवयन्तम्। कः । यजमानम् । अश्नोतु । जनम् । को वा। छिन्नबहिषम् । प्रास्थित । यजमानः। विभिर्ऋत्विग्भिः। तेषां मध्ये ब्रह्मणस्पतिरागच्छन्। निवासम् । करोतीति पूर्वार्धस्योत्तरम्।
उप क्षत्रं पृञ्चीत हन्ति राजभिये चित्सुक्षितिं दधे । नास्य वर्ता न तरुता महाधने नार्मे अस्ति वृत्रिणः ।।८॥
उप क्षत्रम्। ब्रह्मणस्पतिर्धनं स्तोतॄणाम्। उपपञ्चति। भयम्। अपि। वरुणादिभिः सहागत्य । हन्ति तथा भये सति । शोभननिवासं गृहम् । प्रयच्छति ब्रह्मणस्पतेः । अस्य । आयुधवतः ।
१
.
१. सर्वापि वामा वननीया वाग् वो युष्मान् | ११. अन्तर्वावद् अन्तःस्थितबहुधनोपेतम् । यद्
...व्याप्नुयात्Sy.वननीयानि धनानिSk. वा अन्तःस्थितपुत्रपौत्रादिप्रयुक्तबहुविध२. अश्नातु P. D.
वागुपेतम् Sy. व्यत्ययेनायमुत्तमस्य स्थाने प्रथमपुरुषः। । १२. निवासस्थानं गृहम् Sy. अश्नुयाम प्राप्नुयाम Sk.
अन्तरत्यथं गतं लीनं प्रकाशं क्षयं दधे ३. V. Madhava ignores इत् धारयति। सर्वलोकप्रकाशं महान्तं ४. क इति सामर्थ्याच्छनोनिर्देशः। कः ? परिक्षयं न प्राप्नोतीत्यर्थः Sk.
शत्रुः Sk. ५. जनम् Sy. १३. इति is omitted by P. ब्रह्मणस्पतिप्रभृतीन् देवान् यष्टुमिच्छ- | १४. क्षत्रं बलं... स्वात्मनि Sy.
न्तम् Sk. ६. प्राप्नोति Sk. | १५. ०वृञ्चति M. आत्मना सम्पर्क नयत । ७. जनः M. यजमानम् Sy.
धनं च लभत इत्यर्थः Sk. मनुष्यं न कश्चिदपि व्याप्तुं शक्नोती. | १६. राजभिर्दीप्तब्रह्मणस्पतिप्रभृतिभिः। तृतीत्यर्थः Sk. ८. आस्तीर्णबहिष्कम्। यानिर्देशादनुगृहीता इति शेषः Sk. प्रवृत्तयागमेवेत्यर्थः Sk.
१७. शत्रून् । ... अथवा हन्तीति हनिरन्तर्णी६. प्रतिष्ठते। होमार्थमाहवनीयं प्रति तण्यर्थः। घातयति शत्रून् दीप्तब्रह्मणगच्छतीत्यर्थः Sk.
स्पतिप्रभृतिभिः Sk. १०. विभिः P. विटिभ : M. पस्त्याभि- | १८. भीतिहेतौ युद्धेऽपि .. सुष्ठु निवासस्थैर्य मनुष्यैर्ऋत्विग्भिः Sy.
धारयति न तु पलायते Sy. पस्त्याभिः। पस्त्यमिति गृहनाम। अत्रा- | १६. शोभनं निवसनं P. D. हुतयः पस्त्या उच्यन्ते। ... आहुतिभिः | २०. धारयति। भयकालेऽपि स्वस्थानान्न सम्बद्धाः। गृहीताहुतय इत्यर्थः Sk. । प्रच्यवत इत्यर्थः Sk.

Page #260

१.३.२२.३. ]
२०५
[ I.41.3.
महति । अल्पे वा सङ्ग्रामे। न। अस्ति । अभिगन्ता। नच। तारकः ।
I.4I.
यं रक्षन्ति प्रचेतसो वरुणो मित्रो अर्यमा । नू चित्स दभ्यते जनः॥१॥
यं रक्षन्ति । यम्। वरुणादयः । प्रचेतसः । रक्षन्ति । क्षिप्रम्। एव। सः। जनः शत्रून् । हिनस्ति हिंस्यत वा याचितृभिः। यं बाहुतैव पिप्रति पान्ति मत्य रिषः । अरिष्टः सर्व एधते ॥२॥
यं बाहुतेव। यम् । धनादीनां बहुतेव वरुणादयः । पूरयन्ति च । मर्त्यम् । शत्रोः सः । सर्वः । हिसितः। वर्धते।" वि दुर्गा वि द्विषः पुरो घ्नन्ति राजान एषाम् । नयन्ति दुरिता तिरः ॥३॥
वि दुर्गा । अमी वरुणादयो यान् परिरक्षन्ति । एषाम् । दुर्गाणि । शत्रून् । शत्रुपुराणि च । विघ्नन्ति । दुरितानि च । तिरः । नयन्ति।
१. वहति P.
७. जनं M. .. यचित्राभिः P. प्रभूतधननिमित्ते युद्धे Sy.
६. स्वकीयो बाहुवर्गोऽपेक्षितं धनमानीय २. प्रवर्तयिताऽन्यः कोऽपि नास्ति, स्वयमेव | यथा पूरयति तद्वत् Sy.
प्रवर्तत इत्यर्थः Sy. वर्तयिता Sk. बाहुभ्यामिव। ... यथा कश्चिद् ३. तरणस्योल्लङ्घनस्य कर्ताऽन्यः कोऽपि बाहुभ्यां पूरयेद् एवं त्वमन्नेन च धनेन च नास्ति Sy.
पूरयसीत्यर्थः Sk. १०. हिंसकात् Sy. हिंसयिता।... नैनं कश्चित् स्वस्मात् रक्षन्ति च मत्यं . . . हिंसितुः सकास्थानादपकालयति । नाप्यल्पे महति वा शात् Sk. ११. केनाप्यहिंसितः Sy.
सङ्गामे गृहीतायुधं हिनस्तीत्यर्थः Sk.. शत्रुभिरहिसितःSk. ४. V. Madhara ignores न। १२. सर्ववृद्धिभिः Sk.
Ms. D. puts the figure 118011 83. V. Mādhava ignores opfer here to indicate the end of | १४. दुर्गा M. the fortieth hymn. No १५. द्विषाम् ।... एषां द्विषां स्वभूताः पुर such number is given in P. | इति Sk. and M. .
१६. गन्तुं दुःशकानि शत्रुनगराणि Sy. ५. प्रवोचेतसः P. प्रवृद्धज्ञानाः Sk. | १७. विविधं...घ्नन्ति Sk. ६. नचिदित्ययं सामर्थ्यादत्र नशब्दस्यार्थे। १८. रितः M.
दभ्नातिर्वधकर्मा । न स हन्यते केनचिद् तिरः... इति प्राप्तस्य नामनी। जनो मनुष्यः Sk.
प्राप्तान्युत्पन्नानि सन्तीत्यर्थः Sk.

Page #261

२०६
I.41.6. ]
[ १.३.२३.१. सुगः पन्था अनुक्षर आदित्यास ऋतं यते । नात्रावादो अस्ति वः ॥४॥ ___सुगः पन्थाः। शोभनगमनः । पन्थाः। आदित्याः । यज्ञम् । गच्छते। कण्टकवजितोऽस्तु । अस्मिन् । भवताम् । अवखादः। न। अस्ति । चरुपुरोडाशादिकं सर्वमेव भवतां भक्ष्यं न किञ्चित् त्याज्यमिति। यं यज्ञं नयथा नर आदित्या ऋजुना पृथा । प्र वः स धीतये नशत् ॥५॥
यं यज्ञम् । यं मनुष्यम। यज्ञम् । नयथ। नरः ! आदित्याः ! ऋजुना। पथा। प्रव्याप्नोतु । सः। भवताम् । कर्मणे।
१०
११
स रत्न मर्यो वसु विश्व तोकमुत त्मना । अच्छ| गच्छत्यस्तृतः ॥६॥
स रत्नम्। यो भवतां कर्मण्युचुक्तः सः। रत्नम् । मर्त्यः । वासयितु । व्याप्तम् । पुत्रम् । च। आत्मव। अभिगच्छति । अहिंसितः।
१. सुखं गम्यते येन स सुगः पन्थाः Sk. | ११. युष्मत्पानायोपभोगाय Sy. २. ० त्याय P.
यजमानस्य प्रज्ञायै। युष्मत्प्रसादेन ३. षष्ठयर्थ एषा चतुर्थी। यज्ञं गच्छतः।। प्रज्ञाविवृध्यर्थमित्यर्थः Sk.
एतज् ज्ञात्वाऽऽगच्छतेत्यर्थः Sk. १२. सरंयत्नं M. ४. कुण्डव P.
१३. यो युष्मान् स्तौति यजते च Sk. ५. भवतोम् P.
१४. यो मनुष्यान् देवान् कामयमानो भवति ६. अवाखादः M.
तन्माघ्नन्तं शपन्तं भवतां कर्मण्योअवखाद इति खादिः सामर्थ्याद्धिसार्थः।।
धुक्त P. यो मनुष्यान देवान् कामयमानो नचात्रास्मयज्ञे कश्चिद्धिसिता तिष्ठति |
भवति तमाघ्नन्तं शपन्तं वा भवता युष्माकमागतानां सतामित्यर्थः । अथवाऽ- कर्मण्युद्युक्तः D. See RV. I.41.8. त्रेति प्रकृतत्वात् पन्थाः प्रतिनिर्दिश्यते।
स तादृशो भवद्भिरनुगृहीतः Sy. ततोऽवखादो गर्त उच्यते। गर्तोऽप्यत्र
१५. रमणीयम् Sk. पथि नास्ति युष्माकं यत्रागच्छन्तो यूयं
१६. धनम् Sy; Sk. प्रस्खलिष्यथ। एतज् ज्ञात्वाऽगच्छते
१७. सर्वम् Sy. बहु च Sk. त्यर्थः Sk.
१८. अपत्यञ्च Sk. ७. नस्ति P. ८. आत्मसमीपं प्रापयथ। प्राप्त्यर्थो वा । १६. ० नव P. D. ____सामर्थ्यान्नयतिः। प्राप्नुथ Sk.
स्वेन सदृशम् Sy. ६. मनुष्याकाराः Sk.
२०. प्राप्नोति Sk. १०. प्रत्याप्नो• M.
२१. शत्रुभिः Sk.

Page #262

२०७
१.३.२३.४. ]
[ I.41.9. कथा राधाम सखायः स्तोम मित्रस्याय॒म्णः । महि प्सरो वरुणस्य ॥७॥
कथा राधाम। कथम् । राधयामः । सखायः! स्तोमम् । मित्रस्य । अर्यम्णश्च कथं वा। महत् । रूपम् । वरुणस्य स्तुमः। मा वो नन्त मा शपन्तुं प्रति वोचे देवयन्तम् । सुम्नैरिनु आ विवासे ॥८॥
मा वो घ्नन्तम् । यो युष्मान् । देवान् कामयमानो भवति तम्। मा। घ्नन्तम् । शपन्तं वा नाहम्। प्रतिहन्मि नच प्रतिशपामि । सुखाद्युद्दिश्य । युष्मान् । परिचरामि। एव । चतुरंचिद्ददमानाबिभीयादा निधातोः । न दुरुक्ताय स्पृहयेत् ॥६॥
प्रसङ्गादुरुक्तनिन्दा करोतिचतुरश्चिदिति। चतुरः। चिदक्षान् । धारयतः प्रतिकितवात् कितवो यथा।
१९
२०
SL
...साधयामः Sy.
१. ० मः M.
विचार्य शिक्षणीय इत्यर्थः Sy. २. राधयाः M. कथम्। राधयामः is १५. ० धुदिश्य M. धनैरेव Sy.
omitted by P. संसाधयामहे Sk. | १६. एतदुक्तं भवति । एवमहमत्यन्तं युष्मद्३. ऋत्विजो मत्पुत्रादयो वा Sk.
भक्तो येन युष्माकं स्वभूतं यष्टारमपि ४. स्तोमान् P. ५. महान्तम् Sk. घ्नन्तमप्याक्रोशन्तमपि प्रतिपत्त्या६. मित्रादीनां त्रयाणां...महद्...रूपम् । शासे परिचरामि वा Sk. अतस्तदनुरूपं...स्तोत्रं...केन प्रकारेण | १७. ० शिवदिति D.
चतुरश्चिद् (अक्षान्) धारयत इति । रूपवन्तम् । अत्यन्तशोभनमित्यर्थः Sk. तद्यथा कितवाद् बिभीयादेवमेव दुरुक्ताद् ७. वरुणन्य M. ८. स्तुमहः P. बिभीयात् । न दुरुक्ताय स्पृहयेत् कदा६. युष्मानेवान् M.
चित N. 3. 16. देवान्कामयमानं यजमानं यः शत्रुर्हन्ति, १८. • रश्विद० D. कपर्वकान् Sy. ...तावृशं शत्रु वो युष्मभ्यं मा प्रतिवोचे चिच्छब्द उपमायाम् ...यथा चतुरोऽक्षान्
दुरुक्तकथनभीत्याऽहं न कथयामि Sy. वदमानाद् धारयतः कितवादानिधातो१०. त D.
रानिधानात्तेषामक्षाणां प्रतिकितवो ११. मा वो युष्माकं स्थभूत ऽनन्तमपि। मा बिभेति तदयं पातयिष्यति येन मां
शपन्तम्। शप आक्रोशे। आक्रो- जेष्यतीत्येवं युष्माकं वरुणादीनां
शन्तम् Sk. १२. पा P. प्रसादेन मादृशः सर्वः स्तोता बिभीया१३. प्रतिह० P. प्रतिवोचामीत्याशासे Sk. वित्याशासे Sk. १४. प्रतिशपन्तामि M.
PE. OAT M. P. adds *: after तथा यजमानं यः शत्रुः शपति, तमपि धारयतः। शपन्तं मा प्रतिवोचे भवद्भिरेव । २०. ० वान् P. D. M.

Page #263

I.42.2. ]
२०८
[ १.३.२४.२.
बिभीयात् । आनिधानात् किमयं चतुरोऽक्षान् पातयति जयायान्यूनानीति इहाक्षेषु निहितेषु चतुरश्चतुरस्तान् विभजन्ति तत्र यदा विभक्तेभ्योऽधिकास्त्रयो भवन्ति द्वावेको वा न तदा जयो भवति यदा चत्वारो भवन्ति तदा जयस्तस्मात् कितवाद् यथा बिभीयादेवं दुरुक्ताद् बिभीयात् । न। दुरुक्ताय । स्पृहयेदिति।
I.42. सं पंपन्नध्वनस्तिर व्यंहो विमुचो नपात् । सक्ष्वा देव प्र णस्पुरः ॥१॥ ___सं पूषन्। पूषन् ! दुर्गान् । मार्गान् । सन्तारय । पापं च । विनाशय । मेघादापो जायन्ते
द्भ्यः पृथिवीति विमुचो नपात् तदधिपतिः पूषा। प्रसक्तो भव जिगमिषूणाम्। अस्माकम् । अग्रतः। यो नः पूषनधो वृको दुःशेव आदिदेशति । अयं स तं पृथो जहि ॥२॥
यो नः पूषन्। यः। अस्माकम्। पूषन्! आहन्ता। स्तनः। दुःसुख इहागन्तव्यमिति । वदति । तम् । पथः। अपजहीति।"
अस्योत्तरा भूयसे निर्वचनाय
३३
१. विभी० P.
। १२. जलविमोचकहेतोर्मेघस्य पुत्र ! Sy. २. अस्य जयो भविष्यति न भविष्यती- संहारकाले सर्वमिदं ग्रसितुरपत्य ! Sk.
त्यन्यो भीति प्राप्नुयात् Sy. १३. नवा M. १४. प्रसव प्रगच्छ Sk. ३. आहा० P. ४. ० कारस्त्रयो M. १५. ०कंमग्र० P. महति प्रतिभयेऽस्मिन्
० कासुयोभ P. ५. दुरुक्तव... P. पथ्यग्रतोगाम्यस्माकं भवेत्यर्थः Sk. ० क्ताय M. ६. दुरुक्तमप्रियम्। १६. अघः पापः Sk. १७. अस्मदीयस्य स्पृहाऽभिलाषः। माप्रियमभिलाषीत्। धनस्यादाताऽपहर्तत्यर्थः Sy.
मा कश्चिदप्यप्रियं वोचदित्यर्थः Sk. १८. दुस्सहः P. दुस्सखः D. ७. Ms. D. puts the figure ॥४१॥ सेवितुं दुःशको दुष्टसुखो वा Sy.
here to indicate the end of कुत्सितसुखः। अन्यायोपात्तेन हि धनेन the fortyfirst hymn. No such यत्सुखं धन्यते कुत्सितं तत् Sk. number is given in P. | १९. अनेन मार्गेण गन्तव्यमित्येवमाज्ञापयति and M.
Sy. सहायभूतेभ्यश्चौरेभ्यो गच्छतः ८. मार्गात् ... अस्मानभीष्टस्थानं सम्यक् कथयतीत्यर्थः Sk. २०. ० जिही० P. प्रापय Sy. मार्गात् Sk.
D. हन्तिरत्र गत्यर्थः...अपगमयतम् Sk. ६. अस्मान् Sk. १०. वापं M. २१. V. Madhava ignores स्म ११. पापं चापगमयेत्यर्थः Sk.
२२. अस्या उत्तरा P. D.

Page #264

१.३.२४.५. ]
२०६
अप॒ त्यं प॑रिप॒न्थिन॑ मु॒षी॒वाण॑ हुर॒श्चित॑म् । दूरमधि॑ सु॒तेन॑ज ||३||
9
च धनानां चेतारम् । मार्गात् । अधि । दूरमिति ।
१६
बलम् ।
४
अपेति । अपंगमय । तम् । गमनप्रतिबन्धकरम् । परोक्षं हर्तारम् । प्रत्यक्षेण च हरते आहृत्य
त्वं तस्य॑ द्वविनो॒ ऽघश॑सस्य॒ कस्य॑ चित् । प॒दाभि तिष्ठ॒ तप॑षम् ||४||
१०
११
१२
१५
त्वं तस्य। प्रत्यक्षपरोक्षहरणयुक्तस्य । स्तेनस्य । अन्यतरस्य । अपि। पादेन। अभितिष्ठ।
३२
पणिभिरपहृतासु गोषु । अचोदयः ।
आ तत्ते॑ दस्र मन्तुमः पू॒ष॒मवो॑ वृणीमहे । येन॑ पि॒तृ॒नयो॑दयः ॥५॥
१. चेति M.
२. अवग० M.
३. मार्गप्रतिबन्धकम् Sy.
४. हन्तारं P.
99
१८
१.
०
२१
आ तत्ते । आवृणीमहे । रुद्र ! रक्षणम् । तव । दर्शनीय ! ज्ञानवन् ! येन । पितॄनङ्गिरसः
तस्कररूपम् Sy.
मोषिताम् Sk.
५. हरन्त D.
कौटिल्यानां सञ्चेतारम् Sy.
६. सनानां P. D. M.
७. ० र P. चौरम् Sk.
८. सूयते गम्यतेऽनयेति स्रुतिः पन्थाः Sk. ६. अति M.
अधिशब्दः .
पदपूरण: Sk.
१०. द्वयाविनः । द्वयं यस्यास्ति ।
राजभयमपरत्र चापुण्यम् । द्वयावी तस्य Sk.
११. अस्मास्वघमनिष्टं शंसतः Sy. १२. न्यत • P.
इह च तद्वान्
अनिर्दिष्टविशेषस्य कस्यापि Sy. कस्यापि स्वभूतस्य । अथवा कमिति सुखनाम। सुखस्यापि । त्वां परिचरतोऽ
१४
पीत्यर्थः Sk.
[ I.42.5.
१३. अवि M.
१४. वादेन P. M.
१५. आक्रामत Sk.
१६. परसन्तापकं देहम् Sy.
१७. प्रार्थयामहे Sk.
१८. क्षणस्यं P.
तापयित्रीम् । काम् ? सामर्थ्यादिषुशक्ति वा । क्रोधनाम वा तपुषिशब्दः । अस्मद्विषयं क्रोधम् Sk.
क्षणं D. M.
१६. यद् वा वैर्युपक्षयकारिन् Sy. तमसां
at Sk.
२०. ० वान् D.
२१. ये M.
• वत् M. मन्तुर्मननं तद्वन् Sk.
चौराणां वोपक्षयितर्दर्शनीय
येनास्मदीयान् पितनप्य चोदयः प्रेरितवान् । महत्सु प्रतिभयेषु वाऽध्वनि वा प्रेरितवानसीत्यर्थः Sk.
२२. V. Mādhava ignores तत् ।

Page #265

२१०
I.42.8. ]
[ १.३.२५.३. अधा नो विश्वसौभग हिरण्यवाशीमत्तम । धनानि सुषणां कृधि ॥६॥
अधा नः। अथ । अस्माकम् । विश्वकल्याण ! अतिशयेन हिरण्यवान्युक्त ! धनानि । सुदानानि । कुरु। अति नः स॒श्वतो नय सुगा नः सुपथा कृणु । पूर्वनिह क्रतुं विदः ॥७॥
अति नः। चौरैः सक्तान् । अस्मान् । अतिशयेन । सुगमैन । शोभनेन पथा च । अस्मान् । कृणु। पूषन् ! अध्वनि। प्रज्ञानम् । लम्भयेति। अभि सूयवसं नय न नवज्वारो अध्यने । पूषनिह क्रतुं विदः ॥८॥
अभि सूयवसम् । अभिनयास्मान् । सूर्यवंसं देशं प्रापय। नच। नवज्वालो दवाग्निः। अध्वने भवतु।
૧ ૨
१. अथा D. २. अधशब्दः पदपूरणः। १४. प्रापय। प्रतिदेह्यस्मभ्यमित्यर्थः Sk. अपिचेत्यस्य वार्थे Sk.
१५. शोभनतृणोपलक्षितं सर्वोषधियुक्तम् Sy. ३. पश्वक • P. कृत्स्नधनयुक्त! शोभनमन्नम् Sk. १६. वा M. यद्वा कृत्स्नसौभाग्ययुक्त Sy. | १७. नूतनः सन्तापः।...मार्गे गच्छतामस्माक
बहु शोभनं धनं यस्य स विश्वसौभगः Sk.| मिदानीन्तनः क्लेशः कोऽपि मा भूत् Sy. ४. Omitted by P. and D. ज्वरसदृशत्वाज्ज्वारोऽत्र बुभुक्षोच्यते। सा अतिशयेन सुवर्णमयायुधवन Sy.
नवा यस्य स नवज्वारोऽत्यन्तबुभुक्षितः। ५. ० वान् युक्त P. D. M.
स नावने न समर्थोऽध्वने। यस्माद् हिरण्यसदृशी प्रीतिकरी हितरमणा बुभुक्षितो नावानं गन्तुं शक्नोतीत्यर्थः। वातिशयेन यस्य वाक् स हिरण्यवाशी- अथवा नवं नवं ज्वरयति पुनः पुनः सन्तामत्तमः Sk. ६. सुलभानि।...यानि पयतीति नवज्वारोऽग्निरादित्यो वोच्यते। धनानि लब्धं वयंप्रस्थितास्तानिसुलभानि नशब्दश्च पुरस्तादुपचारोऽप्यत्र सामर्थ्याकुवित्यर्थः Sk. ७. अस्मद्बाधनाय दुपमार्थीयो द्रष्टव्यः। नवज्वारो न प्राप्नुवतः शत्रून्, नोऽत्यस्मानतिक्रम्य ... अग्निरादित्यो वा इव । यथाग्निरादित्यो • अन्यत्र प्रापय Sy. सश्चतो गच्छतः Sk. वा प्रापयति तद्वदित्यर्थः । किमर्थम् ? ८. व्येन य P. D. ६. सुष्ठु गन्तुं शक्येन अध्वने मार्गार्थम् । पथ्यदनार्थमित्यर्थः।.. ...शोभनमार्गेण Sy. १०. Omitted .. अथवैवमन्यथाऽस्या ऋचोऽर्थयोजना। byP. ११. करोतिः... सामर्थ्यादिह शोभना यवसा यस्मिन् स सूयवसः। तं नयने वर्तते । नय Sk. १२. ० न M. सूयवसं सन्तं देशं प्रापयास्मान् । नवज्वार आत्मीयं कर्म रक्षाख्यम् Sk.
इव। किञ्चाध्वने पूषन्निह । अध्वन इति १३. ० यति P. जानीहि Sy. जानीहि । सप्तम्यर्थे चतुर्थी इहेत्यनेन समानाधि
ज्ञानेन चात्र करणं प्रतिपाद्यते। कुर्वित्यर्थः। करणः। इहाध्वनि हे पूषन् ऋतुं रक्षणातव ह्येतत्कर्म यत्पथि रक्षणम् Sk. ख्यमात्मकर्म विदः Sk. १८. भवत M.

Page #266

२११
१.३.२६.२. ]
[ I.43.2. शग्धि पूर्धि प्र यसि च शिशीहि प्रास्युदरम् । पूर्वत्रिह क्रतुं विदः ॥६॥
शग्धि। शक्ती भव । पूरय कामान् । प्रयच्छ धनानि । संस्कुरु। चास्मान् । पूरय च । उदरम् । न पूषणं मेथामसि सूक्तैरभि गृणीमसि । वसूनि दुस्मीमहे ॥१०॥
न पूषणम्। न वयम् । पूषणम् । आक्रोशामः किन्तु । सूक्तैः । अभिष्टुमः। धनानि । दर्शनीयम् । याचामहे ।
____I.43. कद्रुद्राय॒ प्रचेतसे मीळ्हुष्टमाय॒ तव्य॑से । वोचेम शंतमं हृदे ॥१॥
कद्रुद्राय । कदा वयम् । रुद्राय । प्रचेतसे । सेक्तृतमाय । वृद्धाय । हृदयस्य । शन्तम स्तोत्रम् । वोचेमेति स्तोतुकामस्य वचनम्। यथा नो अदितिः करत्पश्वे नृभ्यो यथा गवै । या तोकार्य रुद्रियम् ॥२॥
यथा नः । यथा। अस्माकमियम् । पृथिवी । भेषजम् । पश्वादिभ्यः । कुर्यादिति ।
१५
१. शग्धीति यानाकर्मा। याच्या चात्र | १५. सुखतम... मनसः प्रीतिकरमित्यर्थः Sk. दानं लक्ष्यते। देहि Sk.
१६. अनुपक्षीणो रुद्रः Sk. २. बहु देहीत्यर्थः Sk.
१७. सर्वत्र द्वितीयार्थे चतुर्थी। पशुम् अश्वा३. प्रकृष्टं च देहीत्यर्थः Sk.
दिपशुजातं नन् परिचारकांश्च मनु४. अन्यदप्यपेक्षितं वस्तु Sy.
ष्यान्। यथा च गां गोजातम्। यथा च ५. अस्मान् सर्वेषु मध्ये तीक्ष्णीकुरु, तेज- तोकाय । तोकमपत्यम् । कीदृशम्? रुद्रियं
स्विनः कुवित्यर्थः Sy. सर्वार्थयोग्यं रुद्राहम्। यद्रुद्र एव दातुमर्हति नान्यः कुवित्यर्थः Sk. ६. जीवनोपायं चास्माकं कश्चिदित्यर्थः। अथवा पश्व इत्याद्याः कल्पयेत्यर्थः Sk. ७. निन्दामः Sy. स्वार्थ एव तादर्थ्यचतुर्थ्यः। अदितिरित्य
नायोग्याभिः स्तुतिभिः स्तुम इत्यर्थः Sk. दितिशब्दोऽनुपक्षयवचनः। द्वितीयार्थे ८. शोभनर्वचनः Sk. . चौराणां चात्र प्रथमा। यथा नोऽस्माकमदिति
तपसां चोपक्षयितारं दर्शनीयं वा Sk. मनुपक्षयं कुर्यात् । पश्वाद्यर्थमिति । यथाऽ१०. Ms. D. puts the figure ॥४२॥ स्मदीयानां पश्वादीनामनुपक्षयं कुर्या
here to indicate the end of दित्यर्थः। अथवाऽदितिरिति स्वार्थ the fortysecond hymn. No एव प्रथमा। न इत्यपि चतुर्थी। क्रियsuch number is given in P. माणं तत्। सामर्थ्यापालनम्। यथाऽ
and M. ११. प्रवृद्धज्ञानाय Sk. स्मदीयं पश्वाद्यर्थं च पालनं कुर्यात् । १२. ०माया P. मीढु इति धननाम। यथास्माकमस्मदीयानां पालनं कुर्या
तद्वान् मीढ्वान् । अथवा मिह सेचने दित्यर्थः। कीदृशमनुपक्षयं पालनं वा? इत्यस्य वा। मीढ्वान् सेक्ता। मध्यम- उच्यते। रुद्रियं रुद्राहमिति। यथा स्थानत्वार्षिता रुद्रः। अतिशयेन मीढ्वा नोऽस्मानदितिः करत्पश्वाद्यनुपक्षय
मीढुष्टमः । तस्मै मीळ्हुष्टमाय Sk. पालनानामन्यतमं तथा कद्रुद्राय वोचेम १३. Omitted by M.
शन्तमं स्तोममित्येवमस्या ऋचो यथा१४. अस्मदीयहृनिष्ठाय Sy.
शब्दश्रुतेः पूर्वय,कवाक्यता Sk.

Page #267

I.43.6. ]
२१२
[ १.३.२७.१. यथा नो मित्रो वरुणो यथा रुद्रश्चिकैतति । यथा विश्वै सजोषसः ॥३॥ ___यथा नः। यथा। अस्मान् । मित्रावरुणौ जानीतो रुद्रस्तुतिप्रवृत्तान् । यथा वा स्वयम् । रुद्रः । यथा वा । सर्व एव देवाः । एकीभूतास्तथा कवा वोचेमेति ।
गाथपतिं मेधपतिं रुद्रं जलापभेषजम् । तच्छंयोः सुम्नमीमहे ॥४॥
गाथपतिम् । स्तोत्रपतिम् । यज्ञपतिम् । रुद्रम् । सुखकरं भेषजम्। बार्हस्पत्यस्य शंयोर्यत् प्रजाविषयम् । सुखम् । तत् । याचामहे।
यः शुक्रइव सूर्यो हिरण्यमिव रोचते । श्रेष्ठौ देवानां वसुः ॥५॥ ____यः शुक्रइव। यः। ज्वलन्निव। सूर्यः। हिरण्यमिव। रोचते। श्रेष्ठः। देवानाम् । वासयितोत्तरत्र सम्बन्धः।
शं नः करत्यर्वते सुगं मेषाय मष्य । नृभ्यो नारिभ्यो गवै ॥६॥
शं नः करति । सोऽस्माकम् । अश्वादीनाम् । शोभनगमनम् । सुखम् । करोतु ।
१. नीते P.
५. सुखकरम् Sk. २. समानप्रीतयः Sy.
६. प्रज्ञा० M. सम्प्रीयमाणाः। यथा मित्रादीनां देवा- ७. अस्य यजमानस्यात्मनो वा कण्वाख्यस्यनामपि प्रकाशा भवेम तथा कदा रुद्राय
बैराय Sk. वोचेम स्तोम ? (स्तुयाम) इत्यर्थः । एव- | 5. Omitted by P. D. M. मनयोरप्यूचोर्यथा नो अदितिः करत् | ६. सूर्यवद्दीप्तिमान् Sy. पश्वाद्यनुपक्षयपालनानामन्यतरद् यथा यथा शुक्रवर्णः सूर्यः Sk.
मित्रादया दवा आप चिकेतन्ति १०. सोर्यः M. तथा कदा रुद्राय वोचेम शन्तमं हृदयस्य | ११. अत्रेष्टः M. स्तोममिति यथाशब्दश्रुतेः पूर्वय.कवाक्य- |
१२. वसुर्धनवान् प्रशस्यो वा Sk. भावात् तस्याश्च रुद्रप्राधान्यादनयोरपि
१३. सुखमस्माकं स्वभूताय ... करोतु । ... रुद्रप्राधान्यमेवावगम्यते Sk.
अश्वाय Sk. ३. स्तुतिभिः स्तुत्यमित्यर्थः Sk.
१४. ०नाग० D. ४. ०करभे० D. सुखरूपौषधोपेतम् । यद्वा | सुप्रियमित्यर्थः। अथवा शं सुगमिति उदकरूपौषधोपेतम् Sy.
समुच्चीयमाने एते। सुखं च पन्थानं सुखस्योत्पादकमित्यर्थः Sk.
च करोत्वित्यर्थः Sk.

Page #268

3
१.३.२७.४. ]
२१३
[ I.43.9. अस्मे सोम श्रियमधि नि धेहि शतस्य॑ नृणाम् । महि श्रवस्तुविन॒म्णम् ॥७॥
अस्मे सोम। सौम्यस्तृच:--अस्मासु। सोम! श्रियम्। अधिनिधेहि। मनुष्याणाम् । शतस्य पर्याप्तम्। महच्च। अन्नम् । बहुबलम् । मा नः सोमपरिवाधो मारातयो जुहुरन्त । आ ने इन्दो वाजे भज ॥८॥
मा नः सोम० । मा । अस्मान् । अपहर्तारः । हिंसन्तु । सोम ! मा च । शत्रवस्त्वम् । अस्मान् । इन्दो ! सङ्ग्रामे । सेवस्व।
यास्तै प्रजा अमृतस्य॒ परस्मिन्धाम॑नृतस्य । मूर्धा नाभा सोम वेन आभूषन्तीः सोम वेदः॥६॥
यास्ते प्रजाः। याः। ते। सोम! प्रजाः । अमृतस्य । तृतीये। लोके । स्थितस्य परिचरन्ति तासां तद्धविः । सर्वेषामुच्छितस्त्वम् । उत्तरवेदिनाभौ। कामयस्व त्वाम्। परिचरन्तीश्च ताः।
जानीहीति।
१. अधिशब्दः ... पदपूरणः। निधेहि शेषः । यास्ते तव परिचारका अस्मदाद्याः
स्थापय। अस्मभ्यं देहीत्यर्थः Sk. प्रजाःSk. १०. अमरणधर्मणः Sk. २. ०व्यां M. ३. ०प्ता M. | ११. तृतो P. वेद्याख्ये स्थाने Sk.
पुरुषाणां शतस्य पर्याप्ताम् Sy. १२. ऋतस्य गतस्य प्राप्तस्य वेविस्थस्य सत मनुष्यशतस्य योग्याम्। अत्यन्तमहती
इत्यर्थः Sk. १३. तान्त० P. तांत०D. मित्यर्थः Sk. ४. यशः Sk.. तान्तर्धविः M. १४. मूर्धा मूर्धनि ५. The mss. add सोम after नः प्रधानभूते Sk. १५. वेदिना० P.
as a part of pratika but सोम | D. M. संनहनयुक्ते यनगृहे Sy. is not a complete word as १६. कामस्व P.D. १७. अलङ्कर्वन्तीः Sy. it is one of the members मर्यादया त्वलङ्कर्वन्तीः... अथवाऽभूof a compound. A Vedic पन्तोरिति भू सत्तायामित्यस्यैव रूपम् । pratika always ends on a मर्यादया भवन्तीः श्रुतिस्मृत्युदितया complete word or phrase. भर्यादया वर्तमानेत्यर्थः। हे सोम वेदः। सोमं M. ६. सोमस्य परितो विदित्वा च मत्प्रवणा एता न्यायवृत्ताबाधका यागरहिताः Sy. सोमस्य श्चेति मन्यमानः कामयस्वेत्यर्थः Sk.
परिबाधितारोऽपहर्तारो राक्षसादयः Sk. १८. Ms. D. puts the figure ॥४३॥ ७. मा यज्ञेऽन्यत्र वा संमोहं प्रापिपन्नित्यर्थः here to indicate the end of
Sk. ८. बलविषयेऽन्नविषये वा Sy. the fortyfourth hymn. No
सङ्गामस्थानीये यज्ञे सङ्गाम एव वा Sk. such number is given in P. ६. षष्ठीनिर्देशात् परिचारका इति वाक्य- । and M.

Page #269

I.44.2. ]
२१४
[ १.३.२८.२.
I 44.
अग्ने विवस्वदुषसंश्चित्रं राधो अमर्त्य ।
आ दाशुषे जातवेदो वहा त्वम॒द्या देवाँ उपर्बुधः ॥१॥ __अग्ने विवस्वत्। प्रस्कण्वः काण्वः। अग्ने ! परिचरणवत् । उषसः । पूज्यम्। धनम् । अमर्त्य ! यजमानाय। आवह । जातधन ! त्वं तथा। उषर्बुधश्च । अद्य। देवानावह।
१
जुष्टो हि दतो असि हव्यवाहनोऽनै रथीरध्वराणाम् । सजूरश्विभ्यामुषसा सुवीर्यमस्मे धेहि श्रवो बृहत् ॥२॥
जुष्टो हि। पर्याप्तः। हि। दूतस्त्वम्। असि। हविषां वोढा। अग्ने ! रथीः । अध्वराणाम्। “रथो ह वा एष भूतो देवेभ्यो हव्यं वहति” इति ब्राह्मणम् । स त्वमश्विभ्याम् । उषसा च । सहितः । शोभनवीर्यम् । महत् । अन्नम्। अस्मासु। धेहि।
१. कण्वः P.
शब्दाध्याहारः। हे अग्ने विवस्वत् २. विशिष्टनिवासोपेतम् Sy.
विवसनवत् ! तमसां विवासयितः! विवासनवत् । तमसां विवासनकरम्।। उषसं चित्रं हविर्लक्षणं धनं प्रति
किं तत् ? सामर्थ्याज्ज्योतिः Sk. देवांश्चावह Sk. ३. नानाविधम् Sy.
९. अद्या P. विचित्र पूज्यं वा Sk.
१०. देवानां वहः M. ४. धननामतत् । इह तु धनसादृश्यादौषसे | ११. सेवितः Sy. प्रियः Sk.
ज्योतिषि वर्तते। उज्ज्वलनत्वेन | १२. हिशब्दो यस्मादर्थे Sk.
प्रीतिकरत्वेन धनसदृशम् Sk. १३. दूरतस्त्वम् M. ५. ममर्त्य M.
१४. रथो यस्यास्ति (इति) स रथी सारथिः। ६. वह P.
तत्स्थानीयश्च Sk. ७. जातानां वेदितः Sy. जातप्रज्ञान Sk. |
| १५. रहोऽथ वा M. अथो ह वा D. ८. तथो उर्बु० P.
१६. दूतो P. ०षबु० M.
१७. यस्मादिति वचनात् तस्मादित्यध्यायागगमनार्थमुषःकाले ये बुध्यन्ते त
___हर्तव्यम्। तस्मात् सजूः सम्प्रीयमाणोऽउषर्बुधस्तान् । अथवा विवस्वदित्यग्नेरेव
श्विभ्यामुषसा च सह Sk. सम्बोधनम्।..उषस इत्यपि द्वितीयाबहुवचनान्तं हूयमानवचनम् । चित्रं राध | १८.
१८. श्रवो धनं यशोऽन्नं वा Sk. इत्यपि हविर्लक्षणं धनमभिप्रेतम्। १६. अस्मभ्यम् Sk. द्वितीयानिर्देशाच्च कर्मप्रवचनीयप्रति- | २०. देहि Sk.

Page #270

१.३.२८.५. ]
२१५
अ॒द्या दूतं वृ॑णीमहे॒ वसु॑म॒ग्निं पु॑रुप्रि॒यम् ।
धूमकेतुं भाजीकं॒ व्यु॑ष्टिषु य॒ज्ञाना॑मध्व॒र॒श्रिय॑म् ॥३॥
ह
१० ११
प्रसिद्धभासमुषसः । व्युष्टिषु । यज्ञानाम् । योऽध्वरं श्रयति ।
१
२
अद्या व्रतम् । अद्य । दूतम् । वृणीमहे। वासयितारम् । अग्निम् | बहुप्रियम् । धूमप्रज्ञानम् ।
e
श्रेष्ठं यवि॑ष्ठ॒मति॑थि॒ स्वहुतं॒ जुष्ट॒ जना॑य दा॒शुषे॑ ।
दे॒वाँ अच्छा॒ यात॑वे जा॒तवे॑दसम॒ग्निमी॑ळे व्यु॑ष्टिषु ||४||
१२
श्रेष्ठं यविष्ठम्। प्रशस्यतमम्। युवतमम्। यजमानानाम्। अतिथिम्। सुष्ट्वाहुतम्।
१४
१५
१३
१७
पर्याप्तम् । जनाय । यजमानाय । देवान् । प्रति । गन्तुम् । जातप्रज्ञम् । अग्निम् । स्तौमि । प्रातः
कालेषु ।
स्त॒वि॒ष्यामि॒ त्वाम॒हं विश्व॑स्यामृत भोजन । ने॑त्रा॒तार॑म॒मृत॑ मध्य॒ यजि॑ष्ठं हव्यवाहन ||५||
२५
२६
२८
रक्षितारम् । अमृतम् । यज्ञार्ह ! यष्टृतमम् । हविषां वोढः !
१. अद्य M.
२. अद्या D.
३. अद्य। दूतम् omitted by P. ४. धनवन्तं प्रशस्यं वा Sk. ५. अग्नि P.
२०
२१
२२
२३
२४
स्तविष्यामि । स्तोष्यामि । त्वाम् । अहम् | अमृत ! सर्वस्य पुरुषस्य । भोजयितः ! अग्ने !
६. बहूनां यजमानानां प्रियम् Sk. ७. धूमरूपध्वजयुक्तम् Sy.
धूमेन यः केत्यते ज्ञायते स धूमकेतुस्तं धूमकेतुम् । अथवा धूमस्य कर्ता धूमकेतुस्तं धूमकेतुम Sk.
[ I.44.5.
८. भा दीप्तिर्यस्य स भाऋजीकः । . तं भाऋजीकं ऋजुभासम् Sk. ६. व्युष्ट M. उषसः व्युष्टिवेलायाम् ।
प्रभातकाल इत्यर्थः Sk.
१०. यजमानानाम् Sy. ११. सो० M. अध्वराहिंसिता श्रीर्येन सोऽध्वरश्रीः Sk.
१२. ०तम P.
१३. अतिथिस्थानीयं यजमानानाम् Sk. १४. प्रीतम् Sy. सर्वयजमानैर्जुष्टं प्रियम् Sk. १५. P. adds after जनाय १६. Omitted by M. षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । यजमानस्य Sk. १७. जातानां वेदितारम् Sy. १८. प्रातस्तौमि कालेषु P. उषःकालेषु Sy. १६. स्तोष्या P. २०. स्तविष्यामि P. २१. त्वम् D. २२. अम्यत M.
मरणवर्जित ! Sk. २३. कृत्स्नस्य जगतः पालक ! Sy. सर्वस्य हविर्लक्षणस्यान्नस्य भोक्तः ! Sk. २४. ०यितारम् M. २५. सर्वस्तोतॄणाम् Sk.
२६. अम्यतं M. २७. यज्ञाहं P. D. M. २८. Omitted by P. and D.

Page #271

I.44.8. ]
२१६
[ १.३.२६.३. सुशंसो बोधि गृणते यविष्ठ्य मधुजिह्वः स्वाहुतः।
प्रस्कण्वस्य प्रतिरन्नायुर्जीवसे नमस्या दैव्यं जनम् ॥६॥
सुशंसो बोधि। सुस्तवः। बुध्यस्व। स्तुवते। युवतम ! मादयितृजिह्वः। स्वाहुतः । प्रस्कण्वस्य मम । जीवनाय । आयुः । वर्धयन् । नमस्कुरु। सर्वान् देवान् ।
होतारं विश्ववेदसं सं हि त्वा विश हुन्धते ।
स आ वह पुरुहूत प्रचेतसोऽग्नै देवाँ इह द्रुवत् ॥७॥
होतारं विश्ववेदसम्। होतारम् । सर्वधनम् । समिन्धते । हि। त्वाम् । विशः । स त्वम् । आवह। पुरुहूत ! प्रचेतसः । अग्ने ! देवान् । इह । क्षिप्रम् ।
सवितारमुषसमश्विना भगम॒ग्निं व्युष्टिषु क्षपः । कण्वासस्त्वा सुतसोमास इन्धते हव्यवाहं स्वध्वर ॥८॥
सवितारम् । सवितृप्रभृतीन् । अग्निं च । यष्टव्यम् । राश्याः । व्युष्टिषु त्वमावह। कण्वपुत्राः । अभिष्टुतसोमाः । त्वाम् । दीपयन्ति । हव्यवाहम् । स्वध्वर'!
११
१७
१. स्तुस्तवः M.
प्रज्ञं वा Sk. यतच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यता नेया। ८. सन्दीपयन्ति Sk. यस्त्वं सुशंसः स बोधि बुध्यस्व। शृण्वि
६. हिशब्दः पदपूरणः Sk. त्यर्थः Sk.
१०. मनुष्याः Sk. २. स्तवते P.
११. बहुभिराहूत ! Sk. स्तुवतो मम Sk.
१२. प्रचेतसम् P.D. प्रवृद्धज्ञानान् Sk. ३. ०जिह्व P. D. M.
१३. देवा हि M. मधुस्वादमाज्यं मधु तस्मिन् जिह्वा यस्य स मधुजिह्वः। नित्यमाहुतिलक्षण
१४. अग्ने। देवान्। इह। क्षिप्रम् । स्यास्वादयितेत्यर्थः। अथवा जिह्वति
Omitted by P. and D. वाङनाम । मधुरवचनान्मधुजिह्वस्तस्य
१५. प्रभातकाल इत्यर्थः Sk. सम्बोधनं हे मधुजिह्वः Sk.
१६. त्वं मावह त्वं M. ४. न्वाहुतः P.
१७. मेधाविन ऋत्विजः Sy. ५. पूजय Sy.
मत्प्रभृतयः Sk. ६. तच्छन्दश्रुतेर्यच्छब्दोऽध्याहार्यः। यं होता- | १८. ०ष्टुत स्मेमाः M. ___ रम् Sk.
१६. This stanza is omitted by ७. ०जनम् P. D. सर्वज्ञम् Sy. सर्व- P. and D.

Page #272

२१७
[ I.44.II.
१.३.३०.१. ]
पतियध्वराणामग्ने दूतो विशामसि । उपqध आ वह सोमपीतये देवाँ अद्य स्वदृशः ॥६॥
पतिहिं। पतिः। हि । यज्ञानाम् । अग्ने ! दूतः । विशाम् । असि सः। उपसि प्रबुद्धान्। आवह। सोमपानाय। देवान् । अद्य । सर्वस्य। द्रष्ट्न् ।
अग्ने पूर्वा अनूषसो विभावसो दीदेथ विश्वदर्शतः ।
असि ग्रामेष्वविता पुरोहितोऽसि यज्ञेषु मानुषः ॥१०॥
अग्ने पूर्वाः। अग्ने ! गतासु। अपि। उषःसु। विभावसो ! प्राज्वलः । सर्वस्य दर्शनीयः स त्वम् । ग्रामेषु । असि गृहेषु । पुरोनिहितः । रक्षिताऽरण्येषु च । यज्ञेषु । पुरोहितः । मनुष्यहितः।
नि त्वा यज्ञस्य साधनमग्ने होतारमृत्विजम् । मनुष्वदेव धीमहि प्रचैतसं जीरं दूतममर्त्यम् ॥११॥ नि त्वा यज्ञस्य । निधीमहि । त्वाम् । यथा मनुनिदधे तद्वदिति ।
१. पतिः। हि omitted by M. ८. दीप्यस्व Sk. हिशब्दो यस्मादर्थे Sk.
६. सर्वजनप्रकाश इत्यर्थः Sk. २. पतिहि। पतिः। हि। यज्ञानाम् | १०. जनपदनिवासस्थानानि ग्रामः। तेषु ___omitted by P. and D. रक्षिता Sk. ३. मनुष्याणाम् Sk.
११. यज्ञेषु च पूर्वस्यां दिश्याहवनीयात्मना ४. ०हसे D.
स्थापितः पुरोहितस्थानीयो वाऽसि Sk. ५. द्रष्टन P. सूर्यदर्शिनः Sy. १२. ०ष्यस्य हितः P.
स्वरादित्यो द्यौर्वा । तद्वद्ये दृश्यन्ते ये तस्य ___मानुषो मन्त्रज्ञाता। अथवा मानुष इति द्रष्टारो वा ते स्वदृशस्तान्। आदित्यस्य षष्ठी। मनुष्यस्य स्वभूतेषु यज्ञेषु Sk. दिवो वा सदृशास्तद्दर्शिनो वेत्यर्थः Sk. | १३. हि D. M. ६. गताः स्वव्युषः स M.
१४. त्वं P. अनुशब्दो लक्षणे कर्मप्रवचनीयः प्रति- १५. यज्ञे स्थापयाम इत्यर्थः Sk. शब्देन समानार्थः। एकस्या एव चोषसः | १६. मनुष्यवत् Sk. कालभेदापेक्षया पूर्वापरव्यपदेशः।। १७. मनुन्निदधे P. अवयवापेक्षं च बहुवचनम् । पूर्वा उषसः | १८. V. Madhava ignores यज्ञस्य।
प्रत्यौवोषस उदयकाल इत्यर्थः Sk. साधनम् । अग्ने। होतारम् । ऋत्विजम् । ७. विविधा भा धनस्य यस्य स विभावसु- देव। प्रचेतसम्। जीरम्। दूतम् ।
स्तस्य सम्बो भावसो Sk. अमर्त्यम्

Page #273

२१८
I.44.14. ]
[ १.३.३०.४. यद्देवानी मित्रमहः पुरोहितोऽन्तरो यासि दूत्य॑म् ।। सिन्धौरिव प्रवनितास ऊर्मयोऽग्नेौजन्ते अर्चयः ॥१२॥
यद् देवानाम् । यत् । देवानाम् । मित्राणां पूजयितः ! मनुष्यैः पुरोहितो देवानां मनुष्याणाम् । मध्ये वर्तमानः। यासि । दूत्यं तदानीम् । समुद्रस्येव । प्रकृष्टशब्दाः । वीचयस्तव । अग्ने ! भ्राजन्ते। दीप्तयः।
श्रुधि श्रुत्कर्ण वह्निमिवैरग्ने सयावभिः ।
आ सौदन्तु बर्हिषि मित्रो अर्यमा प्रातर्यावाणो अध्वरम् ॥१३॥
श्रुधि श्रुत्कर्ण। शृणु। श्रवणपरकर्ण ! हविषां वोढभिरन्यैः । त्वया सहकगमनैः । यज्ञ च। प्रातर्गच्छद्भिस्तेऽस्मिन् । बर्हिषि । आसीदन्तु। मित्रः । अर्थमा चेति।
शृण्वन्तु स्तोम मुरुतः सुदानवोऽग्निजिह्वा ऋतावृधः । पितु सोमं वरुणो धृतोऽश्विभ्यांमुषसा सजूः ॥१४॥ शृण्वन्तु स्तोमम् । त्वया हूयमानाः शृण्वन्तु । स्तोमम्। मरुतः ! शोभनवानाः । अग्न्यास्याः ।
१. यदा Sk.
११. वोढभिः वोढभिः P. २. यत् देवानाम् omitted by P. १२. अन्यः omitted by P. and D. ____ and M.
१३. ०काग० P. हव्यं गृहीत्वा त्वया ३. ०यिता P. ०यितं M. पूजक Sy. सह ये यान्ति ते सयावानः। तैस्सपूज्य वा Sk. .
यावभिः Sk. ४. पूर्वस्यां दिश्याहवनीयात्मना स्थापितः | १४. अध्वरम्। सप्तम्यर्थे द्वितीया। बहि
Sk. ५. देवयजनमध्ये वर्तमानः Sy. षोत्यस्य चेवं विशेषणम्। अस्मदीयेअन्तरः सन्निकृष्टः। कस्य सामर्थ्या- ऽध्वरे यद् बहिस्तत्र Sk. देवानां यजमानानां वा। . . . आह- १५. अन्ये च प्रातर्यावाणः प्रातमिनो देवाः वनीयमास्थाय देवानां दूतकर्म करो- __Sk. १६. तस्मिन् M. षीत्यर्थः Sk.
१७. V. Madhava ignores देवैः । अग्ने ६. ०मानाय असि P.
१८. शोभनदातारः शोभनदाना वा Sk. ७. देवानां... दूतकर्म Sy.
१६. अग्नियास्याः P. ८. यथा सिन्धोर्नद्या महान्तः शब्दवन्त अग्निजिह्वास्थानीयो मुख्यो येषु मरुत्सु ऊर्मयो भ्राजेरन् तद्वत्तवाग्ने जन्तेऽ- तादृशाः Sy. अग्निजिह्वास्थानीयो र्चयो ज्वालाः Sk.
येषां तेऽग्निजिह्वाः। सर्वेषामेव हि ६. भूजते M. १०. श्रोतृकर्ण Sk.. देवानामग्निर्जिह्वास्थानीयः Sk.

Page #274

१.३.३१.२. ]
२१६
[ I.45.2. यज्ञस्य वर्धयितारः । पिबतु । सोमम् । वरुणः। धृतकर्मा। अश्विभ्याम् । उषसा च । सहितः।
I.45. त्वमग्ने वसरिह रुद्राँ आदित्याँ उत ।
यजा वध्वरं जन मनुजातं घृतपुषम् ॥१॥ त्वमग्ने वसून् । त्वम् । अग्ने! अस्मिन् यज्ञे। वस्वादीन् । यज। तद्वयतिरिक्तमपि दैव्यम् । जनम् । सुयज्ञम् । मनुष्येषु प्रादुर्भवन्तम् । घृतं प्रति गन्तारम् ।
श्रुष्टीवानो हि दाशुषे देवा अग्ने विचेतसः । तात्रौहिदश्व गिर्वणस्त्रयस्त्रिंशतमा वह ॥२॥
श्रुष्टीवानो हि। क्षिप्रसम्भक्तारः । हि। दाशुषे। देवाः । अग्ने ! सुमतयः। तान। रोहिदश्व ! गीर्भिर्वननीयेह। आवह। त्रयस्त्रिंशत्संख्याकान् ।
१३
१. सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धकाः Sy. र्यष्टव्यमित्यर्थः Sk. २. धृतव्रताकर्मा P.
१०. श्रुष्टि. D. अपरित्यक्तस्वव्यापारः Sk. ११. श्रुष्टिः फलस्य दानम् । तद्भाजः खलु Sy. 3. P. adds falat after pris: 1 अथवा श्रुष्टिशब्दोऽत्र श्रुतवचनः। श्रुतसह प्रीयमाणः Sk.
वन्तः श्रुष्टीवानः। बहुश्रुता इत्यर्थः Sk. ४. Ms. D. puts the figure ॥४४॥ | १२. हिशब्दः पदपूरणः Sk.
here to indicate the end of P3. farfsreemanat: Sy. the fortyfourth hymn. No विविधप्रज्ञाः। ऊहापोहसमर्थाः Sk. such number is given in | १४. मोहि० P. ०दश्च D. नोहि० M. P. and M.
रोहितवर्णा अश्वा यस्य स रोहिदश्व५. त्वम् । अग्ने ! omitted by P. स्तस्य सम्बोधनं रोहिदश्व ! Sk. ६. देव्यं M.
१५. स्तुतिभिः सम्भजनीय स्तुतीनां वा सम्भ७. ०ज्ञेषु P. D.
_क्तः Sk. ८. मनुना प्रजापतिनोत्पादितम् Sy. १६. नीयवाहवः P.
मनोः प्रजापतेः सकाशाज्जातम् Sk. १७. संध्याकान् P. ६. उदकस्य सेक्तारम् Sy.
अष्टौ वसवः। एकादश रुद्राः । उदकस्य क्षरितारम्। वर्षितारमित्यर्थः। द्वादशादित्याः प्रजापतिश्च वर्षकारअथवाऽऽहुतिलक्षणं घृतं प्रतिक्षरतीति श्चेत्येते त्रयस्त्रिंशद्देवाः। तांस्त्रयस्त्रिघृतप्रुषम् । सर्वयजमानानामाज्याहुतिभि- । शतमावह Sk.

Page #275

I.45.5.]
२२०
[ १.३.३१.५. प्रियमेधवदंत्रिवज्जातवेदो विरूपवत् ।
अङ्गिरस्वन्महित प्रस्कण्वस्य श्रुधी हव॑म् ॥३॥ प्रियमेधवत् । प्रियमेधादिचतुष्कस्येव । महाकर्मन्! प्रस्कण्वस्यापि । शृणु। ह्वानमिति ।
महिकेरव ऊतयै प्रियमेधा अहूषत ।
राजन्तमध्वराणामग्निं शुक्रणं शोचिषा ॥४॥ महिकरवः। महाकर्माणः। ऊतये। प्रियमेधास्त्वाम् । अषत। ईशानम् । यज्ञानाम् । अग्निम् । शुक्रेण । तेजसा।
घृताहवन सन्त्येमा उ षु श्रृंधी गिरः ।
याभिः कण्वस्य सूनो हवन्तेऽव॑से त्वा ॥५॥ घृताहवन । प्रियघृतहविष्क ! भजनशील ! इमाः । स्तुतीः । शृणु। याभिः । कण्वपुत्राः ।
रक्षणाय । त्वाम् । हवन्ते ।
१. Omitted by P. and D. ७. आहूतवन्त आह्वयन्ति वा Sk.
प्रियमेधः। प्रियाऽस्य मेधा। यथ- ८. ०मेधाः स्वामहूषत्रे ईशानां M. तेषामृषीणामेवं प्रस्कण्वस्य शृणु ह्वा- दीप्यमानम् Sy. नम्। प्रस्कण्वः कण्वस्य पुत्रः। कण्व- ६. शुक्रवर्णया दीप्त्या दीप्तमित्यर्थः। अथवा प्रभवः। यथा प्राग्नम्। अचिषि भृगुः शुक्रेण च शोचिषेत्येतद्राजन्तमध्वराणासम्बभूव। भृगुर्भुज्यमानो न देहे। मित्येतेन सम्बध्यते। राजतिश्च अङ्गारेष्वङ्गिराः। अङ्गारा अङ्कनाः दीप्त्यर्थः। शुक्रण शोचिषा राजन्तं (अञ्चनाः)। अत्रैव तृतीयमृच्छते- दीप्यमानम्। क्व? अध्वराणाम्। त्यूचुः। तस्मादत्रिः। न त्रय इति। षष्ठीनिर्देशान्मध्य इति वाक्यशेषः। विखननाद्वैखानसः। भरणाद् भारद्वाजः। यज्ञानां मध्ये। वेदिस्थमित्यर्थः Sk. विरूपो नानारूपः। महिव्रतो महाव्रत | १०. ०वनः M. घृतेनाहूयमान ! Sy. इति N. 3. 17.
घृतमाहूयते यस्मिन् स घृताहवनः। तस्य २. V. Madhava ignores जातवेदः | । सम्बोधनं हे घृताहवन Sk. ३. व M.
११. फलप्रदाग्ने ! Sy. दातः! Sk. ४. ०र्मणः D. प्रौढकर्माणः Sy. महतः १२. पालनाय तर्पणाय वा Sk. __ स्तोमस्य कर्तारः Sk.
१३. त्वा M. ५. पालनाय तर्पणाय वात्मनः Sk. १४. वयं कण्वपुत्रा आह्वयाम इत्यर्थः Sk. ६. प्रिययज्ञाः Sk.
| १५. V. Madhava ignores उ। सु

Page #276

२२१
१.३.३२.३. ]
[ I.45.8. त्वां चित्रश्रवस्तम हवन्ते विक्षु जन्तवः ।
शोचिष्कैशं पुरुमियाग्ने हुन्याय वोहवे ॥६॥
त्वां चित्रश्रवस्तम । चित्रश्रवसश्रुतेन योऽतिशेषे । यं त्वां स्तुतिभिः । मनुष्येषु । जाताः। भजन्ते । ज्वालाकेशम् । बहुप्रियः । अग्ने ! हविषः। वहनाय ।
नि त्वा होतारमृत्विज दधिरे वसुवित्तमम् ।
श्रुत्कणं सुप्रथस्तमं विप्रो अग्ने दिविष्टिषु ॥७॥ नि त्वा होतारम् । निदधिरे। त्वाम्। होतारम्। ऋत्विजम् । अतिशयेन धनानां लम्भयितारम् । श्रुत्कर्णम् । सर्वतः पृथुतमम् । मेधाविनः । अग्ने ! दिवसागमनेष्वहर्मुखेषु ।
आ त्वा विना अचुच्यवुः सुतसोमा अभि प्रयः। बृहद्भा बिभ्रतो हविरग्ने माय दाशुषे ॥८॥
आ त्वा विप्राः। आगमयन्ति । त्वाम् । अभिष्टुतसोमाः । मेधाविनः । सोमलक्षणमन्नम् । अभि । बृहती । दीप्तिः । हविश्च । धारयन्तः । अग्ने । मयि । यजमानाय होतारः।
१
.
१. त्वञ्चित्रं श्रवत्तम P. स्तमः M. १३. लब्धृतमम् Sk. १४. श्रुत्कर्तुम् M. २. ०श्रवणश्रु० D.
श्रुतिशीलः कर्णो यस्य तम् Sk. अतिशयेन विविधहवीरूपान्नयुक्त ! Sy. | १५. अतिशयेन प्रख्यातम् Sy. अतिशयेन पूज्यं चित्रं वाऽग्नं वा धनं | १६. इष्टय एषणानि। दिवः स्वर्गस्यैषणानि वा यशो वा यस्य स चित्रश्रवस्तमः। येष यागेष ते दिविष्टयः Sy.
तस्य सम्बोधनं हे चित्रश्रवस्तम Sk. दिवमिष्यते याभिर्गन्तुं ता दिविष्टय३. ष P. ४. प्रजासूत्पन्ना यजमानाः Sy. स्तासु। यागेष्वित्यर्थः Sk. मनुष्यलोकेषु Sk.
| १७. ०गयन्ति M. ५. जन्तवो मनुष्याः Sk.
___ आच्यावयन्ति। आह्वयन्तीत्यर्थः Sk. ६. भवन्ते M. आह्वयन्ति Sy. १८. हविर्लक्षणमन्नमभिलक्ष्य Sy. ७. ०श P. D.
१६. ०तीः P. M. महान्तम् Sy. शोचिर्दीप्तिालाख्या। सा केश- बृहती भा दीप्तिर्यस्य तद् बृहद्भाः। स्थानीया यस्य स शोचिष्केशः। तं स्वदीप्त्याऽत्यन्तदीप्तम् Sk. शोचिष्केशम् Sk.
२०. दीप्तीः P. भासमानम् Sy. 5. Omitted by P. and D. २१. मत्ताय M. • ६. बहुप्रियागे M. १०. हवनाय M. मनुष्यस्य यजमानस्यार्थाय Sk. ११. हि M. १२. स्थापयन्ति Sk. | २२. होतरः P.

Page #277

[ १.३.३३.१.
L.46.I. ]
२२२ प्रातर्याव्णः सहस्कृत सोमपेयाय सन्त्य ।
इहाद्य दैव्यं जनं बर्हिरा सादया वसो ॥६॥
प्रातर्याव्णः। प्रातर्याव्णो देवान्। मथनबलेन कृत ! सोमपानार्थम्। भजनीय ! अस्मिन् यज्ञे । बर्हिः । आसादय । दैव्यम् । जनम् । वासयितः ! पूर्वार्धस्य संग्रह उत्तरः।
अर्वाञ्चं दैव्यं जनमग्ने यक्ष्व सहूतिभिः ।
अयं सोमः सुदानवस्तं पात तरोअह्वयम् ॥१०॥ अर्वाञ्चं दैव्यम् । अस्मदभिमुखम् । दैव्यम् । जनम् । अग्ने ! यज। समानाह्वानस्तत्तदनुचरैः सह । अथ देवानाह-अयम् । सोमोऽभिषुतः । शोभनदानाः ! तम् । पिबत । पूर्वस्मिन्नहनि तिरोभूते जातमथवा प्राप्तेऽहनि प्रादुर्भूतमिति।"
I.46. एषो उषा अपूर्व्या व्युच्छति मिया दिवः । स्तुषे वामश्विना बृहत् ॥१॥
एषो उषाः। यतः पूर्वमन्यो न प्रादुर्भवति सा। एषा अपूर्यो । प्रादुर्भवति । दिवो दुहितुत्वात् । प्रिया तत्राहम् । बृहता स्तोत्रेण । वाम् । अश्विनौ ! स्तौमि भवतोः काले।
१. र्यान्नः M.
यः सोम उत्तरेऽहनि हूयते तस्यैतन्नाम२. Omitted by D.
धेयम् Sy. १०. जत० P. प्रातर्ये यज्ञान प्रति गच्छन्ति ते देवाःप्रात- ११. ०र्भवतमिति P. र्यावाण: Sk.
१२. Ms. D. puts the figure ॥४५॥ ३. सहसा कृत ! बलादुत्पादित! प्राणाद्धि here to indicate the end of
बलान्मथ्यमानोऽयं जायते। तेनैवमा- the fortyfifth hymn. No such मन्त्र्यते सहस्कृतेति Sk.
number is given in P. and M. ४. ज भज० P. फलदातः Sy. दातः Sk. | १३. यतः पूर्वाऽन्या नास्ति साऽपूर्वा । ५. प्रशस्य धनवन् वा Sk.
सर्वप्रथमेत्यर्थः। अपूर्वैवापूा Sk. ६. आग्ने M.
१४. र्वा P. १५. तमो वर्जयति Sy. ७. युगपदाहूयेत्यर्थः। अथवा सहाह्वातारः विवासयति। तमांसि विवासयत्युदि
सहूतयः।... सहाह्वातृभिरन्यरग्निभिः तेत्यर्थः Sk. १६. दिवा M. सहाहूयेत्यर्थः Sk.
१७. प्रियः M. अत्यन्तसाहचर्याद दिवः ८. देवान्तरैः सह Sy
प्रियोषेत्यभिधीयते Sk. ६. पूर्वस्मिन्न होतारः हनि P. १८. बृहन्महत् सुवित्यर्थः Sk.
एतन्नामकम्। पूर्वस्मिन् अनयभिषुतो । १६. V. Madhava ignores उ

Page #278

२२३
१.३.३३.४. ]
[ I.46.4. या दस्रा सिन्धुमातरा मनोतरा रयीणाम् । धिया देवा वसुविदा ॥२॥ ___ या दस्रा। यौ। दर्शनीयो । नदीनां निर्मातारी । धनानाम् । अनुमन्तारी । कर्मणा। देवौ। वसूनां लम्भयितारी ती स्तौमि। वच्यन्तै वा ककुहासौ जूर्णामिधि विष्टपि । यहां रथो विम॒ष्पात् ॥३॥
_वच्यन्ते वाम् । उच्यन्ते । युवयोः । स्तोत्राणि । जीर्णायाम् । रात्रा अपररात्रे विष्ट– रात्रिविष्टम्भनात् । यस्मिन् काले । युवयोः । रथः। अश्वैः । पतति। हुविषां जारो अपां पिपर्ति पपुरिनरा । पिता कुटस्य चर्षणिः ॥४॥
हविषा जारः। हविषा। अपाम्। जारयिता तेजसा द्यावापृथिवी। नेतारी !
१. दस्रौ P.
द्यौर्णेत्युच्यते Sk. २. Omitted by P.
१४. स्वर्गलोके Sy. ३. दस्रनामानौ। यद्यपि चाश्विनोरेको १५. विष्टर्व P. विष्टभ M. विष्टबिति दिवोवस्रनामानासत्यनामापरस्तथापि साहच- ऽभिधानम् । जीर्णाया दिव उपरि Sk.
दिन्यतरनाम्नापि सर्वत्रोभयोर्व्यपदेशः।। १६. सुव० M. १७. पक्षिसदृशः Sk. ... अथवा... दर्शनीयौ। अथवा... | १८. V. Madhava ignores अधि शत्रूणामुपक्षपयितारौ Sk.
१६. हविषापां जरयिता। पिपति पपुरिरिति ४. समुद्रमातृकौ। यद्यपि सूर्याचन्द्रमसावेव पृणातिनिगमौ वा। प्रीणातिनिगमौ वा।
समुद्रजौ, तथाप्यश्विनोः केषाञ्चिन्मते पिता कृतस्य कर्मणश्चायितादित्यः तरूपत्वात्तथात्वम् Sy.
_N.5.24. २०. सोमलक्षणेन Sk. ५. निर्मि० P. वृष्टिद्वारेण Sk. २१. ०षा वां P. ०षा चा D. ०षां वा M. ६. मनसा तारयितारौ Sy. ज्ञातृतरौ।... २२. जरयता P.
अथवा...याचितारौ हविर्लक्षणानां अपाञ्च जरयिताग्निः । कथम् ? जठरावधनानाम् । अथवा ... दातृतरौ धनाना- स्थस्तावदशितपीतं जरयंस्तदन्तर्गता अपो मित्यर्थः Sk..
जरयति। अतोऽग्निर्भवत्यपां जारः। ७. ०णां P. M. प्रज्ञया Sk.
अथवाऽपामित्येतद्धविषेत्येतेन सम्बध्य८. निवासस्थानस्य Sy.
ते। वसतीवर्येकधानालक्षणानामपां ६. लब्धारौ Sk.
सम्बन्धिना सोमलक्षणेन। वसती१०. Omitted by P.
वर्येकधानामिश्रेण सोमेनेत्यर्थः। जार ११. वचतिर्गत्यर्थः। गच्छन्ति Sk.
आहारस्य जरयिताग्निः पिपति ... १२. स्वभूताः . . . महान्तोऽश्वाः Sk. पूरयति । कम् ? प्रकरणसामर्थ्याद् युवा१३. ०या M. नानाशास्त्रैः स्तुतायाम् Sy. मश्विनौ । बहुसोमं युवामश्विभ्यां ददाती
आदिसृष्टावुत्पन्नत्वाद् अत्यन्तचिरन्तनी त्यर्थः Sk. २३. मनुष्याकारौ Sk.

Page #279

I.46.5. ]
२२४
[ १.३.३३.५.
पूरयिता। कृतस्य कर्मणः । पालयिता। द्रष्टाऽदित्यस्तत्र वां स्तोमीति।
आदारो वी मतीनां नासत्या मतवचसा । पातं सोम॑स्य धृष्णुया ॥५॥
आदारो वाम् । तीव्रत्वादादारकः । युवयोः । बुद्धीनां सोमः। नासत्यौ ! प्रियस्तोत्रौ ! तम् । सोमम् । पिबत। मनसो धर्षणम् ।
१. पूरयिता सोमेन। देवानां होतृत्वात् । इत्यादिभिरग्निरेवोच्यते नादित्यः Sk.
सर्वदेवानामग्निः सोमेन पूरयिता Sk. | ३. वा P. २. कुटस्य चर्षणिः कर्मणो द्रष्टा Sy.
४. आदरो M. पिता पालयिता यज्ञस्य कृत्स्नस्य वा |
५. कीप्रत्वादादरकः P. प्रेरकः Sy. जगतः। कुटस्य चर्षणिः। कुट कौटि
___ आवार इति ण्यन्तस्याद्रियते रूपम् । ल्य इत्यस्य कुटो यज्ञविभ्रंश उच्यते।
. . . आदरयिता Sk. स हि श्रुतिविहितादृजोर्मार्गादपेतश्च। तस्य चर्षणिर्द्रष्टा। अथवा
६. बुद्धानां P. कुटिलचित्तः कुटः शठः पुमान् । तस्य स्तुतीनाम्। युष्मत्स्तुतीराद्रियमाणाद्रष्टा। भक्ताभक्तयोः पुंसोविशेषज्ञ |
नामत्विजां प्रयोजक इत्यर्थः। अग्निहि इत्यर्थः। अथवा कुटशब्दः कृतशब्द- वैव्यो होता तदधिष्ठितास्तु मानुषाः पर्यायः। कृतस्य पुण्यस्य पापस्य च
स्तुवन्तीत्यग्नेः स्तुतीराद्रियमाणान् द्रष्टेति । यास्कस्तु जारोऽपामित्यादिभि
ऋत्विजः प्रति प्रयोजकत्वम् । अथवा -
वार इति ण्यन्तस्यैव चाद्रियते रूपम् । रादित्य उच्यत इति मन्यते। . . .
वां मतीनामित्यपि मतयो यजमानानां तदनुपपन्नम्। अपां पिपति पपुरिरिति
बुद्धयः। आदरिता युवयोर्बुद्धीनाम् । सोमलक्षणेन हविषाश्विपूरणस्यादित्येऽ
अत्यन्तं युष्मत्परिचर्यापरत्वाधुवां मनसा सम्भवात्। रसानुप्रदानान्मध्यमस्याऽ- चिन्तयतस्तस्याप्यादरितेत्यर्थः Sk. नाश्विनत्वप्रसङ्गाच्च। हविषोदकेनापां|
७. सोमपा P. जार इत्यादिगुणयुक्त आवित्यः पिपर्ती
८. नासत्यनामानौ। अथवा सत्यावेव त्यादित्यव्यापारप्रधानत्वादस्या ऋचः नासत्यौ। द्वौ प्रतिषेधौ प्रकृतिं गमयतः। सत्यपि नरेत्यश्विनोः सम्बोधने। ... सत्यावेव Sk. नच यथाग्न्यभिधानपक्षे सोमलक्षणेन | ६. अभिमतवचनेन Sk. हविषाऽग्निः। हे नरौ युवां पूरयती- १०. स्तोमं P. त्येवमश्विनोः प्राधान्यश्रवणादाश्विनत्व
____सोमस्य वैकदेशं स्वांशलक्षणम् Sk. मेवमादित्याभिधाने सम्भवत्युवकेनाश्वि
| ११. प्रथमाया अयं यादेशः। क्रियाविशेषणनोरपूर्यमाणत्वात् । आदित्यो हि मध्यम
ञ्चैतद् द्रष्टव्यम्। धृष्णु यद् धृष्टं प्रगवोदकेन पूरयेद् भूमि वा नाश्विनौ। ल्भम् । निःशङ्कौ सर्वलोकप्रकाशं पिबततस्माद्यथा व्याख्यातमपां जार मित्यर्थः Sk.

Page #280

१.३.३४.३. ]
२२५
[ I.46.8. या नः पीपरदश्विना ज्योतिष्मती तमस्तिरः । तामसे रोसामिषम् ॥६॥ ___ या नः पीपरत् । यदन्नम् । अस्मान् । उज्ज्वलम् । अश्विनौ ! दारिद्रयलक्षणात् तमसः। अन्यत्र । पारयति । तत् । अन्नम् । अस्मभ्यम् । दत्तम्।
आ नौ नावा मतीनां यतं पाराय गन्तवे । युञ्जाथामश्विना रथम् ॥७॥ ___ आ नो नावा। आयातम् । अस्माकं भवतोः । नावा। स्तोत्राणाम् । पारम् । गन्तुम् । जलमुत्तीर्य । अश्विनौ । आगच्छतस्तत ऊर्ध्वं गमनार्थम् । रथं च । युञ्जाथामिति । अरित्रं वां दिवस्पृथु तीर्थे सिन्धूनां रथः । धिया युयुज्र इन्दवः ॥८॥
अरित्रं वाम् । समुद्रगमनसाधनं जलपात्रम् । वाम् । दिवोऽपि । पृथग् भवत्यथ । जलानाम् । उत्तरणदेशे। रथ उपतिष्ठति । कर्मणा नानाविधेन यज्ञे । सोमाश्च भवद्भ्याम् । युज्यन्ते ।
१३
१. यानावपरां P. याना पी० D.
प्राप्तिसम्बद्धान् कर्तुमित्यर्थः। फल२. अस्माद् P. D. अस्माकम् Sk. प्राप्त्यन्ता हि सर्वाभिलाषाः Sk. ३. रसवीर्यादिरूपज्योतिर्युक्ता Sy. ज्यो- ६. युक्तातथामिति P. ___तिषा सारवती सर्वलोकप्रकाशा वा Sk. किञ्चास्मान् प्रत्यागन्तुम् । ... यत्र ४. दारिद्र्यरूपमन्धकारं . . . भन्तहितं नावा गन्तव्यं जले तत्र नावाज्यातम् । विनष्टं कृत्वा Sy.
यत्र रथेन स्थले तत्र रथेनेत्यर्थः Sk. ५. तमस्तिरः। तिरस्सत इति प्राप्तस्य १०. Omitted by M.
नाम। प्राप्तं मानसं तमः। येनानेन ११. गच्छति येन नौस्तवरित्रम्। अपल्लक पुत्रदारपोषणशक्तिप्रतिघातजेन मानसेन इत्यपभ्रंशेन यन्नाविकानां प्रसिद्ध व्याप्ताः . . . अथवा न इति द्वितीया। तत् Sk. यानस्मान् ... पूरयति । तर्पयतीत्यर्थः।। १२. विस्तीर्णम् Sy. विस्तीर्णतरम् Sk. ज्योतिष्मती च। तमस्तिरः। ... तम- | | १३. समुद्राणाम् Sy. नदीनाम् Sk. स्तिरस्करोति। तिरस्कारेण चात्र प्रकाशो | १४. ०रदे० M. लक्ष्यते। सर्वलोकप्रकाशा भवन्तीत्यर्थः | १५. जले स्थले च गमनसाधनं युवयोरस्तीSk.
त्यर्थः Sk. ६. अस्मान् Sk.
१६. अभिषवादिसंस्कारकर्मणा Sk. ७. अन्तम् Sk.
१७. अभिषवादिभिः संस्कारैः संस्कृता इत्यर्थः। ८. अश्विनावागमिष्यतः। तावागतौ यक्ष्या- एतज् ज्ञात्वा गमनसाधनानां गमन
महे। ताविष्टौ कामान्नः सम्पादयिष्यतः। प्रयोजनस्य पिपासितस्य सोमस्य विद्यइत्येवमादिकामानामभिलाषलक्षणानाम- मानत्वाद् आगच्छतमित्यर्थः Sk. स्मन्मतीनां पारमन्तं गन्तुम् । युष्मदा- १८. पद्भ्यां M. गमनसम्बद्धानस्मदभिलाषान् फल- | १६. युक्ताः Sk.

Page #281

I.46.10. ]
२२६
[ १.३.३४.५. दिवस्कण्वास इन्दवो वसु सिन्धूनां पदे । खं वृत्रि कुह धित्सथः ॥६॥
दिवस्कण्वासः। दिवः पतन्ति । हे कण्वाः ! दीप्ता रश्मयः । वासकमादित्याख्यं तेजश्च । अपाम् । स्थाने प्रादुर्भवति तत्र युवामश्विनौ ! स्वम्। रूपम् । कस्मिन् । निधातुमिच्छथः ।
अभूदु भा उ अंशवे हिरण्यं प्रति॒ि सूर्यः । व्यख्यज्जिह्वयासितः ॥१०॥
अभूदु भाः। अभूत् । दीप्तिः। रश्मेरनन्तरमुदयवेलायाम् । हिरण्यम् । प्रत्यासीत् सूर्यस्तत्सदृशोऽभवदित्यर्थस्तदनन्तरम् । जिह्वया ज्वालया। अबद्धः । प्रकाशयति सर्वं जगत् ।।
१. दिव इत्यपादानपञ्चमीनिर्देशाद्योग्य- ७. स्वस्थाने Sk. क्रियाध्याहारः। दिव आगतयो- ८. धारयितुम्। . . . स्वशरीरेण वर्तेथे रश्विनोः Sk.
येनास्मद्यज्ञानागच्छथ इत्यर्थः Sk. २. कण्वपुत्राः। यद्वा मेधाविन ऋत्विजः | ६. ०प्तिरश्मे P. D.
Sy. मत्पितुः कण्वस्यापत्यभूता मत्पुत्रा- उषःकालीनरश्मिसिद्धयर्थम् Sy. दयः। अथवा कण्व इति मेधाविनाम । अंशवो रश्मयः। षष्ठीबहुवचनस्य
मेधाविन ऋत्विजो मत्पुत्रादयो वा Sk. स्थान इदं चतुर्थ्य कवचनम्। अंशूना३. P. D. M. read वा after रश्मयः मादित्यरश्मीनाम् Sk. ४. अस्मदादिनिवासहेतुभूतमुषःकालीनं १०. ०ण्यमप्र० P. D. M. ज्योतिः Sy.
प्रतिशब्दोऽत्र सामर्थ्यादुपमायां द्रष्टव्यः। सोमधनम् । धनतया चात्र तद्वत्त्वं स्वा
सूर्योऽपि हिरण्यमिव। सूर्योऽप्युदयाभिमित्वं प्रतिपाद्यते। दिव आगता
मुखीभूत इत्यर्थः । उदयवेलायां हिरण्य. वश्विनौ सोमानां स्वामिनी भविष्यतः।
सदृशः सूर्यो भवति । हिरण्यसदृशी च भा दिव आगताभ्यामश्विभ्यां वयं सोमं |
अभूच्च Sk. दास्याम इत्यर्थः Sk.
११. जिह्वायां P. जिह्वास्थानीयत्वादत्र ५. ०श्चापादां P. ०श्चापदां D. M.
जिह्वाऽऽदित्यदीप्तिरुच्यते । उद्यन् सिन्धवोत्र स्यन्दनादाहुतय उच्यन्ते।
ह्यादित्यो रसानादत्ते जिह्वास्थानीयया तासां पदं स्थानं यज्ञः। तत्र। सर्वाहुतीनां स्थानभूते यज्ञ इत्यर्थः। अथवा
दीप्तयेत्यर्थः Sk. सिन्धवोत्राप उच्यन्ते . . . तासां
१२. ०लायां बद्धा P. ०लया बद्धः D. M. पदमन्तरिक्षम्। पञ्चम्यर्थे सप्तमी।
स्वकीयदीप्तेः सूर्यप्रवेशेन स्वयं कृष्णो अपां स्थानादन्तरिक्षात् । दिवो वाऽ- भूत्वा Sy. न्तरिक्षाद्वागतयोरित्यर्थः Sk. १३. त्रैलोक्यं वा दिशो वा Sk. ६. ०मग्निना D.
| १४. V. Madhava ignores उ। उ

Page #282

२२७
१.३.३५.३. ] ___ २२७
[ I.46.13. अभूदु पारमेत पन्था ऋतस्य साधुया । प्रदर्शि वि स्रुतिर्दिवः ॥११॥
अभूदु पारम् । अपरां दिशं प्रति गन्तुमुचुक्तस्य । आदित्यस्य । साधुः । अभवत् । पन्थाः । दिवः। मध्ये कश्चन। मार्गोऽपि । अदर्शि येन सूर्यो गच्छति । तत्तदिश्विोरवौ जरिता प्रति भूषति । मदे सोमस्य पितोः ॥१२॥
तत्तदित्। उपसि। तत् तत् । एव । अश्विनोराश्रितविषयम् । रक्षणम् । स्तोता। अलङ्करोति प्रकाशयति यद्रक्षणम् । सोमस्य। मदे। पूरयतोरभूदिति। वाचूना विवस्व॑ति॒ सोम॑स्य पीत्या म॒रा । मनुष्वच्छंभू आ गतम् ॥१३॥
वावसाना । वसनशीलौ । यजमाने । सोमपानेन । स्तोत्रेण च हेतुना । सुखस्य भावयितारौ। नरवदिह। आगतम् अपिवा मनोरिव यज्ञे।
१
१७
१. अपारं M.
१०. शुतोराश्रि० P. राश्रु० D. रात्रैः पारभूतमुदयाद्रि गन्तुम् Sy. अस्मद्विषयम् Sy. २. ०द्युक्तः स्याविः M. ऋतस्य यज्ञस्य Sk. | ११. भवति Sk. ३. कीदृशमहः? साधुया साधु शोभनम् Sk. | १२. यद्रक्षक्षणा P. ४. पथिस्थानीयत्वाद् आपतत्यनेन यज्ञ इति १३. सोमेन मत्तयोः सतोरित्यर्थः Sk. ___ वा पन्था अहरत्राभिप्रेतः। अहरपि | १४. कम् ? सामर्थ्यात् स्तोतारमेव। एतप्रवृत्तमित्यर्थः Sk.
दुक्तं भवति। यदीयन सोमेनाश्विना५. द्योतनात्मकस्य सूर्यस्य Sy.
वात्मानं तर्पयतस्तं यद्यदुष्कृष्टं पालन सूर्यलोकस्य Sk.
तेन तेन पालयत इति Sk. ६. प्रसृता दीप्तिः Sy.
१५. यत्तच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यता नेया। ७. अदर्शनी P. D. एतदुक्तं भवति।।
... अत्यर्थ वसनशीलौ व्यवस्थानअभत् प्रभाऽऽदित्यरश्मीनाम् । सूोजप| बोलीहिरण्यसदृश उदयाभिमुखोऽभूत् । यज्ञपरिसमाप्त्यर्थमहरपि प्रवृत्तम् । अतः |
१६. यजमाननामधेयमेतच्छाकपूणिना पठिपरं भवतोर्यागकालोऽतिवर्तते Sk. । तम्। तेन चात्र स्वगृहं प्रतिपाद्यते। ८. V. Madhava ignores उ यजमानगृह इत्यर्थः Sk. ६. तच्छब्दश्रुतेर्योगार्थसम्बन्धो यच्छब्दो- १७. सोमपानार्थ स्तुत्यर्थ चेत्यर्थः Sk. ऽध्याहर्तव्यः। . . . यद्यदुत्कृष्टम् ।... १८. मनाविव Sy.
| १६. मनोमिव P.
Sk.

Page #283

Ist astaka 4th. ch. Introductory.
1
यु॒वोरु॒षा अनु॒ श्रियं॒ परि॑ज्मनोरु॒पाच॑रत् । ऋ॒ता व॑नो अ॒क्तुभि॑ः ॥१४॥
४
युवोरुषाः । युवयोः । श्रियम् । उषाः । अनूपाचरत् पश्चाद् युवयोरागच्छति ।
6
गन्त्रोः । यज्ञान् युवाम्। रात्रिभिर्गच्छन्तीभिः सह। सम्भजथः।
उ॒भा पि॑बतमश्विनो॒भा न॒ शर्म॑ यच्छतम् । अ॒वि॒िद्वयाभिरू॒तिभि॑ः ॥ १५ ॥
१. युवयोरुषाः M.
२. युवो P. M . युवो: D.
२२८
उभा पिबतम्। उभौ सोमम्। अश्विनौ ! पिबतम् । उभौ च। अस्मभ्यम्। सुखम्। यच्छतम् । रक्षणपरैः । गमनैरिति ।
१०
90
इत्थं तृतीयमध्यायं व्याकरोत् प्रथमेऽष्टके ।
११
विश्वामित्रकुले जातो माधवः सुन्दरीसुतः ॥
[थ चतुर्थोऽध्यायः ]
“अ॒यं वा॒ मधु॑मत्तमः” माधवो व्यचिकीर्षति । प्रदर्शयन्समस्तानां
स्वरव्यत्यास कारणम् ॥ १ ॥
शब्दस्य
पश्चात् Sk.
युवोरित्येतदन्वित्येतेन सम्बध्यते । अनुपश्चाद्भावे ।
युवयोः
ज्योतिर्लक्षणाम् Sk.
उपागच्छति प्रतिपद्यते । अश्विनोहर्घुवं मध्यरात्रात् कालः । ततः पर उषसः । अथवा युवोरित्येतत् श्रियमित्येतेन सम्बध्यते । युवयोः श्रियमुषा अनूपाचरद् अनुगच्छति । युवयोः श्रिया सदृशीत्यर्थः Sk.
३. थियम् M.
४. ०चरथ P.
५. ० श्चाद्विवयो० P. ० श्चाद्धि वयो० D. ६. गच्छन्तो P. गन्तो: D. गन्त्र्योः M.
अथवा
७. यज्ञगतानि हवींषि Sy. ८. रात्रिपर्यायैः सम्बद्धानित्यर्थः । अक्तुशब्दोऽत्र सोमवचनः ।..... सोमैः सम्बद्धान् । सोमयागानित्यर्थः Sk.
8. गृहं सुखं वा Sk.
१०. अविद्रियाभिः प्रशस्ताभिः, ऊतिभिः
रक्षाभि: Sy. अविद्रियाभिः
अविदारणीभिः । . ऊतिभिः पालनैस्सह । स्थिराणि च पालनानीत्यर्थः Sk.
११. Ms. D. puts the figure ॥४६॥ here to indicate the end of the fortysixth hymn. No such number is given in P. and M.
१२. RV. I. 47. 1.

Page #284

२२६
€
१०
अन्तोदात्तः समासस्यो “विश्वामित्रस्य रक्षति" ।
श्राद्युदात्ताः समासस्था अन्तोदात्ता भवन्ति च । अन्तोदात्ताश्चायुदात्तास्त्यजन्तः प्राकृतं स्वरम् ॥२॥
४
विश्वशब्द आद्युदात्तो “विश्वे' दे॒वासो अ॒स्त्रः" ।
8
=
“विश्वं॑ सम॒त्रिणं दह” “पति॒र्विश्व॑स्य॒ भूम॑न॒ः” ॥३॥
११
१३
"अ॒ग्निं च॑ वि॒श्वश॑भुव॒माप॑श्च वि॒श्वभे॑षजः” ॥ ४ ॥
१. ०न्तं M.
२. प्रकृति P. D. प्रकृतं M. ३. विश्वे R.
[
१३
१४
१५
१६
तत्राहुः कारणमिदं विश्यर्यः केवले स्फुटः ।
समस्ते तु प्रत्ययार्थः प्रकृत्यर्थोपसर्जनः ॥ ५ ॥
२०
अन्तोदात्तो वीरशब्दः “स घ वीरो न रिष्यति” ।
दर्शयेदसमस्तार्थमयं व्याप्त
इतीदृशम् ।
मित्रं व्याप्तस्य सर्वस्य समस्तेऽर्थे प्रदर्शयेत् ॥ ६ ॥
४. ० सोऽस्त्रि ० R. M. अत्रधा D. short by one
५. RV. I. 3. 94. ६. ०मि० D.
अस्त्रीयधः P.
Raja's text is syllable in b.
1st astaka 4th. ch. Introductory.
३३
२३
आयुदात्तो बहुव्रीहौ " र॒यिं वहतं सु॒वीर॑म्” ॥७॥
is wrong.
८. RV. IX 101. 7. ६. मित्रस्य omitted by P. १०. RV. III. 53. 12.
७. RV. I. 36. 14. Raja's reference of this quotation
११. अग्निश्च R.
१२. RV. I. 23. 200d.
१३. ०हुत P.
१४. ०णमिति दं P.
१५. ०र्थ R.
१६. ०टं P.
१७. प्रकृत्यर्थः प्रत्ययार्थोप० R प्रत्ययार्थः
प्रत्यर्थोपसर्जनं P.
१८. समर्थेऽर्थं P.
१६. प्रदर्शयन् P. D.
२०. सखा R. P. D. M. २१. RV. I. 18. 44.
२२. Raja reads रथं for रयिम् २३. RV. I. 34. 12.

Page #285

I.47.2. ]
२३०
अमित्रान् वीरयत्येष इत्यर्थः केवले भवेत् ।
कल्याण वीरमित्यर्थे
समस्तस्य
प्रदर्शयेत् ॥८॥
तात्पर्य यदि पूर्वस्मिंस्तदा तत्र स्वरो भवेत् । “ऋष्णवीरस्य बृहतः” इति तत्र निदर्शनम् ॥६॥
सर्वेष्वेषु समासेषु कार्या सूक्ष्मेक्षिका बुधैः । पदेषु चासमस्तेषु शुद्धमर्थमभीप्सुभिः ॥ १० ॥ प्रकृतौ प्रत्यये वापि स्वरो यत्र व्यवस्थितः । तात्पर्य तत्र शब्दस्य स्थापयेदिति निर्णयः ॥ ११॥
I.47.
अ॒य॑ वा॒ मधु॑मत्तमः सु॒तः सोमं ऋतावृधा । तम॑श्विना पिबतं ति॒रोच॑ह्वयं ध॒त्तं रत्नानि दा॒शुषे॑ ॥ १ ॥
C
अयं वाम् । प्रस्कण्वः ।अयम् । युवयोः । सुतः । सोमः । तम् । पिबतमिति ।
१. अमिद्वीर० M. Cf. वीरो वीरयत्यमित्रान् N. 1. 7.
२. ०ण वीर्यमि० R. M. Cf. वीरवन्तः कल्याणवीरा वा । N. 1. 7. ३. ०न्तद P.
४. RV. I. 52. 130. Raja's reference of this quotation
त्रि॒व॒न्धुरेण॑ त्रि॒वृता॑ सु॒पेश॑सा॒ रथ॒ना या॑तमश्विना । कण्वा॑सो वा॒ ब्रह्म॑ कृ॒ण्वन्त्यध्व॒रे तेषां॒ सु भ॑णुतं॒ हव॑म् ॥२॥ त्रिवन्धुरेण । त्रयो यस्य वन्धुरास्तेन । त्रिकोणेन । सुरूपेण । रथेन । आयातम्। अश्विनौ!
is wrong.
५. व्वेषां ० P. D. M. ६. कार्य M. ७. तादर्थ्य एषा चतुर्थी । युवयोरर्थाय Sk.
[ १.४.१.२.
८. तमिम् P. ६. पिबति P. १०. V.Mādhava ignores मधुमत्तमः । ऋतावृधा । अश्विना । तिरोअह्नघम् । धत्तम् । रत्नानि । दाशुषे
११. उन्नतानतरूपत्रिविधबन्धनकाष्ठयुक्तेन
Sy. सारथिस्थानं वन्धुर उच्यते Sk. १२. अप्रतिहतगतितया लोकत्रये वर्तमानेन Sy. त्रिभिश्चक्रर्वर्तते गच्छतीति त्रिवृत् । तेन त्रिवृता Sk.
१३. शोभनसुवर्णयुक्तेन Sy.

Page #286

Acharya si
१.४.१.४. ]
२३१
[ I.47.4.
कण्वासः । युवयोः । स्तोत्रम् । कुर्वन्ति । यज्ञे । तेषाम् । सुष्ठु । शृणुतम्। ह्वानम् ।
अश्विना मधुमत्तमं पातं सोम॑मृतावृधा । अथाद्य देसा वसु बिभ्रता रथै दाश्वांसमुप॑ गच्छतम् ॥३॥ अश्विना मधुमत्तमम्। सोमपानानन्तरम् । दाश्वांसम्। धनेन सह। उपगच्छतमिति ।
त्रिषधस्थे बर्हिषि विश्ववेदसा मध्वा यज्ञं मिमिक्षतम् ।
कण्वासो वां सुतसोमा अभिद्यवो युवां हवन्ते अश्विना ॥४॥
त्रिषधस्थे। यस्मिन् बर्हिषि त्रयाणां धातूनां सहावस्थानं तत्रासीनौ। सर्वज्ञौ । मधुनेमम्। यज्ञम् । सेक्तुमिच्छतम् । कण्वाः । वाम् । अभिषुतसोमाः स्तोत्रादभिषवाच्च। अभिगतदीप्तयः । अश्विनौ ! हवन्ते । पादान्तरे वामिति प्रयुक्तम् ।
मधरेणc.
१. P. reads तेरस्मानपि रक्षतमुदकस्य कपरिस्तरणं बहिः। अथवाऽऽहवनीया
पती पिबतञ्च सोमं यज्ञस्य वर्धयितारौ दयोऽग्नयः सधस्थाः सहस्थातृत्वात्। ते सुपुराणः सुदासे दस्रा वैजवनाय त्रयो यस्मिन् तत्रिषधस्थम्। तस्मिसुदासे before कण्वासः।।
स्त्रिषधस्थे बर्हिषि। सप्तमीनिर्देशाद् कण्वपुत्रा मेधाविन ऋत्विजो वा Sy. व्यवस्थितमिति शेषः Sk. कण्वपुत्रा मत्प्रभृतयः Sk.
६. अथवा विश्वमिति बहुनाम। वेद इत्यपि २. ०ताह्वानम् P.
धननाम। विश्ववेदसा बहुधनी Sk. ३. सोमपानार्थम् Sy.
१०. ०नेम D. ४. दाश्वांसं यजमानं दानार्थम् Sk. मधुरेण रसेन Sy. उदकेन Sk. ५. धानेन P.
११. अस्मदीयम् Sk. ६. सहा उपग० P. सहोपाग० D. M. | १२. अभिवर्षितुमिच्छतमित्यर्थः Sk.
उपगम्य यजमानाय धनं दत्तमित्यर्थःSk. | १३. युवयोराय Sk. ७. V. Madhava ignores अश्विना। १४. ०षुतोसो० P. भिष्टुतसो० M.
मधुमत्तमम् । पातम् । सोमम् । ऋता- | १५. स्तोत्रादषवान्याभिगत० P. वृधा। अद्य । दस्रा। रथे।
अभिगता दीप्तियेस्तेऽभिद्यवः । ८. ०धस्ते D.
ब्राहम्या दीप्तया दीप्ता इत्यर्थः । अथवा कक्ष्यात्रयरूपेणास्तीर्णतया त्रिषु स्थाने- धु इत्यहर्नाम। अत्यन्तदुष्प्रापं प्राप्त प्ववस्थिते... दर्भे स्थित्वा Sy.
यागाहो यस्तेऽभिद्यवः Sk. सह तिष्ठन्ति येषु देवतास्तानि सध- | १६. पदा० P. D. M. स्थानि । सवनान्यत्राभिप्रेतानि। तानि १७. V. Madhava ignores युवाम् त्रीणि यस्मिस्तत्विषधस्थम्। सौमि- I and writes वामिति प्रयुक्तम्

Page #287

I.47.7. ]
२३२
[ १.४.२.२. याभिः कण्वमभिष्टिभिः प्रावतं युवमश्विना ।
ताभिः ष्वर स्माँ अवतं शुभस्पती पातं सोममृतावृधा ॥५॥
याभिः कण्वम् । वैः । कण्वम् । अभिगमनैः । प्रावतम् । युवाम् । अश्विनी ! तैः। अस्मानपि रक्षतम् । उदकस्य । पती ! पिबतञ्च । सोमम् । यज्ञस्य वर्धयितारौ ! सुः पूरणः।
सुदासै दस्रा वसु बिभ्रता रथे पृक्षो वहतमश्विना । रयिं समुद्रादुत वा दिवपर्यस्मे धत्तं पुरुस्पृहम् ॥६॥
सुदासे दस्रा। पंजवनाय सुदासे। दर्शनीयौ ! धनम् । रथे। बिभ्रतौ। अश्विनौ ! अन्नं च । आवहतम् । अस्मभ्यम् । अपि । अन्तरिक्षात् । दिवः । वा । आहृत्य । बहुभिः स्पृहणीयम् । रयिम् । धत्तम्।
यन्नासत्या परावति यद्वा स्थो अधि तुर्वशे । अतो रथेन सुवृता न आ गतं साकं सूर्यस्य रश्मिभिः ॥७॥
११
१७
यन्नासत्या। यदि। नासत्र
थः। यत्। वा। स्थः। अन्तिके। ततः। रथेन।
सुवर्तनेन । अस्मान् । आगच्छतम् । सह। सूर्यस्य । रश्मिभिरुषसि प्रादुर्भूतः ।।
१. कण्वा P.
११. प्रापितवन्तौ स्थः Sk. २. येभिः P.
१२. दिवा P. D. ३. याभिः... रक्षाभिः Sy.
१३. वानूत्य P. वां दूत्य D. वादृत्य M. युष्मदभ्यषणशीलाभिः। युष्मदन्वे- १४. दत्तम् Sk.
षणपराभिः। स्तुतिभिरित्यर्थः Sk. | १५. अमुष्मिन् लोक इत्यर्थः Sk. ४. चक्षुःप्रदानेन प्रकर्षेण रक्षितवन्तौ | १६. भवतः M. ___स्थः Sk.
१७. यदि Sk. ५. यूयम् P.
१८. स्थान्तिके M. ६. शोभनस्य कर्मणः पालकौ Sy. ___ अस्मिन्नेव लोक इत्यर्थः Sk. ७. पुराणः P.
१६. सुगतिना Sk. ८. वैज० P.
२०. सहयोगित्वमात्रमत्र रश्मीनाम् । अश्वि६. पिबतौ P.
नोरेव तु प्राधान्यम् Sk. १९. अश्विनावनं P. D.
२१. भूते M. अश्विनो वनं M.
| २२. V. Madhava ignores अधि

Page #288

१.४.२.५. ]
२३३
[ I.47.10. अर्वाची वां सप्तयोऽध्वश्रियो वहन्तु सवनेदुप॑ । इषं पृचन्ता सुकृते सुदानव आ बर्हिः सीदतं नरा ॥८॥
अर्याञ्चा वाम् । अभिमुखौ। वाम् । अश्वाः । यज्ञं ये श्रयन्ति ते । सर्वनानाम् । समीपे। वहन्तु । अन्नम्। सुष्टु कुर्वते । शोभनदानाय यजमानाय । संयोजयन्तौ। आसीदतम् । बर्हिः । नेतारौ!
तेने नासत्या गत स्थैन सूर्यत्वचा । येन शश्वदूरथुर्दाशुषे वसु मध्वः सोमस्य पीतये ॥६॥ तेन नासत्या गतम् । तेन । नासत्यौ। आगच्छतम् । रथेन । सूर्यसदृशरूपेण । येन । बहु। धनम् । ऊहथुः । यजमानाय । मधुसदृशम् । सोमम् । पातुम् ।
उक्थेभिर्वागसे पुरूवसू अझैच नि हयामहे ।
शश्वत्कण्वानां सदसि प्रिये हि कं सोमं पपथुरश्विना ॥१०॥ उक्थेभिरक्।ि स्तोत्रशस्त्रः । रक्षणाय । अस्मदभिमुखम् । बहुधनावश्विनौ ! नि ह्वयामहे ।
१५
Sk.
१. अस्मदभिमुखा युवाम् Sk.
दानार्थे। ददतौ Sk. २. यैः M.
८. V. Madhava ignores इत् यज्ञसम्बद्धा इत्यर्थः। अथवा अध्वर | ६. तो M. इति ध्वरतेहिंसाकर्मणः क्रियावचनः।। १०. आगतम् Sk. अनुपहिसिता श्रीर्येषां तेऽध्वरश्रियः। | ११. सूर्यसंवृतेन, सूर्यरश्मिसदृशेन वा Sy.
लक्ष्मीवन्तो दर्शनीया इत्यर्थः Sk. | हिरण्यखचितत्वादत्यन्तोज्ज्वलेनेत्यर्थः ३. अस्मदनुष्ठेयानि त्रीणि सवनान्येवोपलक्ष्य Sy.
| १२. ० रूपेनण P. सवनशब्दो यज्ञनाम वा तदवयवप्रात- १३. यौ M. स्सवनमाध्यन्दिनसवनतृतीयसवनवचनो । १४. सर्वदा Sy. वा। ... सवनान्युप यज्ञानां वा . . . | १५. प्रापितवन्तौ स्थः। दत्तवन्तावित्यर्थः Sk. तदवयवानां प्रातस्सवनादीनां वा समीप १६. मधु is omitted by M. इत्यर्थः Sk.
१७. स्तोत्रशब्दैः P. ४. पिबन्ति M.
१८. सोमेन तर्पणाय Sk. ५. शोभनानां सुकृतानां कर्त्रे Sk. १६. अस्मद् is omitted by P. ६. शोभनानां च हविषां दात्रे यजमानाय Sk. | आत्माभिमुखम् Sk. ७. इषमन्नं पृञ्चन्ता। पृचिरत्र सामर्थ्या- | २०. बहुयज्ञं धनाविश्विनौ P.

Page #289

1.48.2. ]
२३४
[ १.४.३.२.
नित्यम् । हि। कण्वानां सदसि । प्रिये। यज्ञे। अश्विनौ युवाम् । खलु । सोमम् । पीतवन्ताविति।
१३
____I.48. सह वामेन न उषो व्युच्छा दुहितर्दिवः । सह घुम्नेने बृहता विभावरि राया देवि दाखंती ॥१॥
सह वामेन । सह । वननीयेन । अस्माकम् । उषः! व्युच्छ । दुहितः ! सहान्नेन। महता। दीप्तिमति ! धनेन च। देवि! दानवति ! इत्यन्नं दानं च वामिति ।
अश्वावतीगोमतीविश्वसुविदो भूरि च्यवन्त वस्तवे । उदीरय प्रति मा सूनृता उपचोद राधौ मघोनाम् ॥२॥
अश्वावतीः। अश्ववत्यः । गोमत्यः । विश्वस्य धनस्य सुष्ठु वेदयित्रयः । अत्यन्तं दिवः । च्यवन्त । दिवसकरणायेदानीम्। माम्। प्रति। सूनृतवाचः। उदीरय। उषः ! चोदय। धनम् ।
१
.
१. हिशब्दस्तु पदपूरणः Sk.
१२. V. Madhava ignores दिवः। २. कण्वपुत्राणां मेधाविनां वा Sy.
घुम्नेन १३. बह्वश्वोपेताः Sy. ३. यस्मात् पूर्वेष्वपि कालेषु नित्यमस्मदीयेषु १४. अश्वान् गाश्च स्तोतृभ्यो ददत्य
सदस्सु सोमान् पीतवन्तौ स्थस्तस्मा- इत्यर्थः Sk. १५. लम्भयित्र्यः Sy. दुत्पन्नप्रणयत्वादिदानीमपि नियतं ह्वयाम सर्वस्य भूतजातस्य सुष्ठु वेदयित्र्यः । इत्यर्थः Sk.
प्रकाशिका इत्यर्थः। स्वयमेव वा वेदि४. Ms. D. puts the figure ॥४७॥ त्र्यः Sk. १६. ०न्तं D. गतवत्यः। here to indicate the end of समस्तं त्रैलोक्यं प्राप्तवत्य इत्यर्थः Sk. the fortyseventh hymn. ६७. प्रजानां निवासाय Sy. स्वज्योतिषा No such number is given तमसामाच्छादनाय। प्रकाशनायेत्यर्थः in P. and M.
Sk. १८. स्तृणातावाचः M. ५. वदनीयेन P. D. M.
स्ततिलक्षणा वाचः। मम वाचः प्रति ___ धनेन Sy. अत्यन्तोत्कृष्टेनान्नेन Sk. प्रेरय येनाहं त्वां प्रभूताभिः स्तुतिभिः ६. अस्माकमर्याय Sk.
स्तौमीत्यर्थः। अथवा सूनृतेत्युषोनाम। ७. विविधं तमांसि विवासय। प्रकाशं यत्तच्छब्दावध्याहृत्य पूर्वेणार्धर्चेन सहककुवित्यर्थः Sk.
वाक्यतवं योज्या। या अश्वावतीत्यादि८. आदित्यतेजसो दिवि जायमानत्वा- गुणा भूरि च्यवन्त वस्तवे तास्त्वमुदीरय ___दुषा दिवो दुहिता Sk.
मां प्रति सूनृताः प्रकाशरूपा उषसः Sk. ६. यशसा च सह Sk. १०. देवी D. M. | १९. प्रकाशरूपाणामुषसामधिष्ठाच्या अधि
अन्नयशोधनान्यस्मभ्यं ददती व्युच्छे- देवताया इदमुषःशब्देन सम्बोधनम् Sk. त्यर्थः Sk. ११. नावमिति M. | २०. देहीत्यर्थः Sk.

Page #290

२३५
१.४.३.४. ]
[ I.48.4. आढ्यानां तत आहृत्य भिक्षुभ्यः।
उवासोषा उच्छाच नु देवी जीरा रथानाम् ।
ये अस्या आचरणेषु दधिरे समुद्रे न श्रेवस्यवः ॥३॥
उवासोषाः। पुरापि व्युष्टवती सम्प्रति । च । व्यौच्छन् । क्षिप्रम् । उषाः । क्षेत्री। रथानां ये रथाः। उषसः। आगमनेषु । तिष्ठन्ति । अन्नमाजिहीर्षवः । समुद्र । इव नाविकाः ।
उो ये ते प्र यामेषु युञ्जते मनो दानाय सूरयः ।
अत्राह तत्कण्व एषां कण्वतमो नाम॑ गृणाति नृणाम् ॥४॥
उषो ये ते। उषसि शयाने शयानः प्रस्कण्व उदाराणां नामान्यसावसाविति ब्रूत इति समुदायार्थः । उषः! तव । आगमनेषु । ये। प्राज्ञाः । मनः। द
पः ! तव । आगमनषु । ये । प्राज्ञाः । मनः । दानाय । प्रायुञ्जत। अत्र। एव।
१. मघोनां धनवतां यष्टणां स्वभूतम्। ये परिचर्यायां स्थिता इत्यर्थः Sk.
धनवन्तो न यजन्ते तेभ्योऽपहृत्येत्यर्थः। ११. तष्ठन्त्यनमाजि० P. जिहो० D. अथवा मघशब्दोऽत्र हविर्लक्षणे धने धनकामाः... यथा समुद्रमध्ये नावः वर्तते। षष्ठीनिर्देशाद्योग्यमिति शेषः। सज्जीकृत्य प्रेरयन्ति तद्वत् Sy. हविर्लक्षणेन धनेन धनवतामस्मादृशां श्रव इति धननाम । तत्कामाः श्रवस्यवो
योग्यम् । यष्टणां यद्योग्यमित्यर्थः Sk. वणिजः। यथात्यन्तधनाशया समुद्रे २. अस्मदर्थम् Sy.
वणिजो व्यवतिष्ठन्ते तद्वत्। य एवो३. पुरोपि P.
षसं परिचरन्ति तेषामेव सा उवास ४. निवासमकरोत्, प्रभातं कृतवतीत्यर्थः उच्छाच्च तत्कार्यकरत्वान्नेतरेषां
Sy. प्रागपररात्रादुवास राज्या यष्टणामित्यर्थः Sk. सहोषितवत्युषा। रात्रावेवानुप्रविष्टाऽ- | १२. समुद्रमिव P. D. दृश्यरूपाभवदित्यर्थः Sk.
१३. ये ये P. १४. उष्यसि M. ५. व्युच्छति प्रभातं करोति Sy. १५. शयानाः P. शयने M.
व्युष्टवती चापररात्रे Sk. १६. तुभ्यम् Sk. ६. उषा M.
१७. यामेषु यज्ञेषु Sk. ७. क्षिप्री P. प्रेरयित्री Sy. क्षिप्रा Sk. | १८. प्रज्ञाः P. स्तोतारः Sk. ८. रथो रहतेर्गतिकर्मणो गन्तेहाभिप्रेतः। | १६. हविषाम् Sk.
... गन्तृणां मध्ये । अथवा रथानामिति | २०. प्रेरयन्ति। दानशीला उदाराः प्रभवः षष्ठीनिर्देशात् सकाशादिति वाक्यशेषः। प्रातःकाले दातुमिच्छन्तीत्यर्थः Sy. क्षिप्रा रथानामपि सकाशात् Sk. ये तुभ्यं यज्ञेषु हवींषि ददतीत्यर्थः Sk. ६. P. adds न after रथाः । २१. ०त अ० P. D. पृथिव्यास्सन्नि१०. परिचरणेषु दधिर आत्मानं धारितवन्तः।। हिताया अयं प्रतिनिर्देशः Sk.

Page #291

1.48.6. ]
कण्वानां वरिष्ठः । कण्वपुत्रः । एषाम् । नृणाम् । तत् । नाम । उच्चारयति ।
आधा॒ योषे॑व सूनर्युषा यति प्रभुञ्जती । ज॒रय॑न्ती॒ वृ॒ज॑नं प॒द्वदी॑यत॒ उत्पा॑तयति प॒क्षिण॑ः ॥५॥
...
२३६
१३
$
१०
आ घा योषैव। आयाति। उषाः। स्त्रीव । प्रकर्षेण रक्षन्ती । सूनरीत्यप्युषो नाम शोभननरेति मनुष्याणाम्। उपद्रवम्। जरयन्त्युषस्यागतायां पद्वत् पुरुषादिकम् । चलति । पक्षिणः । चेयम्। उद्गमयति ।
वि या सृजति॒ सम॑नं॒ व्यर्थिन॑ः प॒दं न वे॒त्योद॑ती । वयो॒ नवि॑ष्टे पति॒वांस॑ आसते॒ व्यु॑ष्टौ वाजिनीवति ॥ ६ ॥
१४
। विसृजति । या । सङ्ग्रामं युयुत्सून् ।
१. अतिशयेन मेधावी कण्वो महर्षिः Sy. तेषामेषां मनुष्याणां मध्ये कण्व एव कण्वतमो नाम गृणाति । कण्व इति सोऽयमित्यभिसम्बन्धात् पितृशब्दः पुत्रे प्रयुज्यते । आत्मन एवायं परोक्षरूपेण प्रथमपुरुषेणाभिधानम् । कण्वतम इति कण्वशब्दो मेधाविनाम | अतिशयेन मेधावी कण्वतमः । अयं कण्वपुत्रः प्रस्कण्वो नाम मेधावितमस्तव नाम स्तोतीत्यर्थः । नामस्तुत्या चात्र नामवतामेव स्तुतिः प्रतिपाद्यते । त्वां स्तौतीत्यर्थः । स्तोतारस्तुभ्यं यज्ञेषु हवींषि वदति । समस्तायामेतस्यां पृथिव्यां तेषां मध्येऽहमेव कण्वपुत्र - स्त्वामतिशयेन स्तौमि नान्यः कश्चिदिति समस्तार्थ : Sk.
२. वषां P.
३. नृषणाम् P.
४. ०न्ति M.
६. आयातमषा M.
५. उदितेत्यर्थः Sk. ७. स्वेन ज्योतिषा कृत्स्नं जगत् प्रकर्षेण पालयन्ती Sk. ८. सुष्ठु गृहकृत्यस्य नेत्री गृहिणीव Sy. शोभना नरा यस्याः स्तोतृत्वेन यष्टुत्वेन च सन्ति सा सूनरी Sk.
[ १.४.४.१.
१६
प्रेरयति या
च ।
६. गमनशीलं जङ्गमं प्राणिजातम् ।... असकृदुषस्यावृत्तायां वयोहान्या प्राणिनो जीर्णा भवन्ति Sy. १०. बलं कालेन हि प्राणिनां जीर्यते । कालं चोषा अतिपातयति । अत एवमुच्यते जरयन्ती बृजनमिति
चटकादयो हि पक्षिण उषउदयवेलायां स्वेभ्य आवासकेभ्य उत्पतन्ति ।
अतस्तानुषा एवोत्पातयतीत्युच्यते Sk. ११. पादयुक्तं प्राणिजातम् Sy. यथा कश्चित् पादवानागच्छेत् तद्वदागच्छति Sk. १२. निद्रां परित्यज्य स्वस्वकृत्यार्थं गच्छति Sy. १३. व्या M. १४. विसर्गो ह्यनुज्ञा । अनुजानाति Sk. १५. समीचीनचेष्टावन्तं पुरुषम्... गृहारामादि
चेष्टा कुशलान् पुरुषान् उषःकालः शयनादुत्थाप्य स्वस्वव्यापारे प्रेरयतीति प्रसिद्धम् Sy. समनं सङ्ग्रामनामैतत् ... उषउदयोत्तरकालं... योद्धारो युध्यन्ते । अत उषा एव सङ्ग्राममनुजानातीत्युच्यते । अथवा समनमिति संपूर्वस्य मनेर्वा ज्ञानार्थस्यानेर्वा प्राणार्थस्य रूपम् । ज्ञानं प्राणं वेत्यर्थः । उभयमपि ह्येतदुषउदयोत्तरकालं प्रवर्तते Sk. १६. व्यन्ती P.

Page #292

२३७
१.४.४.३.]
[ I.48.8. भिक्षुन् सा। पदम्। इव। निदधाति । शनैः शनैरागच्छन्त्युषा इति रश्म्यभिप्रायवचनम् । पक्षिण इव। केचन । पतनशीला वृक्षेषु । आसते । तव । व्युच्छन्ने । उषः !
एषायुक्त परावतः सूर्यस्योदयनादधि ।
शतं रथेभिः सुभगोषा इयं वि यात्य॒भि मानुषान् ॥७॥
एषायुक्त। एषा। उद्युक्ता। दूरात् । सूर्यस्य। उदयनाद् दिवः । शतम् । रथानधिरुह्य । सुधना। उषाः । मानुषान् । अभि। विविधम् । याति।"
विश्वमस्या नानाम चर्षसे जगज्ज्योतिष्कृणोति सूनरी ।
अप द्वेषो मघोनी दुहिता दिव उषा उच्छदप सिधः ॥८॥ विश्वमस्याः। उषसः। दर्शनाय। सर्वमेव। जगत्। शिरो नमयति। ज्योतिश्च। कृणोति।
१. व्यथिनोऽथिनः कार्यवन्तः। कार्यवन्तश्च ६. स्वकीयानां रथानां शतं योजितवती Sy.
कार्येषु विसृजन्ति । सर्वे हि कार्यवन्तः | युक्तवत्यश्वान् रथेषु Sk.
स्वकार्येषूषउदयोत्तरकालं प्रवर्तन्ते Sk. | १०. यतः स्थानात् सूर्य उदेति ततः Sk. २. स्थानं ... न कामयते। उषःकालः शीघ्रं | ११. नादिव गच्छतीत्यर्थः Sy.
१२. शतमिति तृतीयार्थे द्वितीया। शतेन यथा कश्चिदेकं पदं गच्छेत्तद्वत् क्षणेन रथः Sk. गच्छति Sk.
१३. अधिशब्दस्तु . . . पदपूरणः Sk. ३. रश्यभिप्रायं M. रम्याभिप्रायं P. | १४. सौभाग्ययुक्ता Sy. रम्याभि० D.
१५. अभिविधं P. D. मानुषादविधि M. ४. पक्षिणः पतनशीलास्तव व्युष्टौ स्वेष्वा- विशेषेण Sy.
वासकेषु नासते। त्वदुदयवेलायां स्वेभ्य | १६. इतश्चेतश्च पार्थिवं लोकं स्वभासा व्या
आवासकेभ्य उत्पतन्तीत्यर्थः Sk. प्नोतीत्यर्थः Sk. ५. पक्षिणोदके च M. पक्षिणोद केचन | १७. V. Madhava ignores अधि।
P. D. ६. हे.. .उषोदेवते!... त्वदीये प्रभातकाले | १८. प्रकाशाय Sy.
... पतनयुक्ताः ... पक्षिणो ... न | १९. सस० D. तिष्ठन्ति । किन्तु स्वस्वनीडाद्विनिर्गत्य २०. सर्वस्य जगत एतदायत्तं दर्शनीयगच्छन्तीत्यर्थः Sy.
मित्यर्थः Sk. ७. उषाः P. D.
२१. जच्छिरः M. ८. ०क्ता M.
२२. नगमयति P.
इयम्

Page #293

I.48.11. ]
उषाः सा। दिवः। दुहिता सर्वान्। द्वेष्ट्न्। क्षपयतूंश्च। तिरस्कुर्वन्ती प्रादुर्भवतु ।
उष॒ आ हि भा॒नुना॑ च॒न्द्रेण॑ दुहितर्दिवः । आ॒वह॑न्ती॒ भूर्य॒स्मभ्यं॒ सौभ॑गं व्यु॒च्छन्ती॒ दिवि॑ष्टिषु ॥ ॥
२३८
उष आ भाहि। उषः ! अभिमुखम् । भाहि । तेजसा । ह्लादकेन । दिवः । दुहितः !
८
आवहन्ती। बहु। धनम्। अस्मभ्यम् । प्रादुर्भवन्ती । दिवसानामन्वेषणेषु ।
उषो वाजम् । उषः !
विश्व॑स्य॒ हि प्राण॑नं॒ जीव॑नं॒ त्वे वि यदु॒च्छसि॑ सू॒नर । सा नो॒ रथे॑न बृह॒ता वि॑भावर श्रु॒धि चि॑त्रामधे॒ हव॑म् ॥१०॥
विश्वस्य हि। विश्वस्य। हि प्राणिनः । प्राणनम्। जीवनं च । त्वयि भवति । यदा त्वम् । व्युच्छसि। उषः! प्रकाशं कुर्वन्ती। सा। अस्माकम्। रथेन। बृहताऽगता । दीप्तिमति !
शृणु ।
१९
चित्रधने ! ह्वानम् ।
उषो॒ वाज॑ हि व॑स्व॒ यश्चि॒त्रो मानु॑षे॒ जनै ।
तेना व॑ह सु॒कृतो॑ अध्व॒राँ उप॒ ये त्वा॑ गृ॒णन्ति॒ वह॑यः ॥११॥
[ १.४.५.१.
१. सर्वाञ्चेष्टन् D.
किञ्च द्वेषः सर्वप्राणिद्वेष्यं तमः Sk. २. शोषयितृन् Sy. शोषयितृन् वा । कान् ? सामर्थ्यानक्तञ्चरान् आदीन् । रक्षआदीनपि विवासयतीत्यर्थः Sk. ३. ०न्ति D. अपोच्छति तमश्च
२० २१
२४
हि । अन्नं देवि ! यः । पूजनीयः । मनुष्येषु भवत्यथ ।
विवासयति Sk. ४. तु M.
५. V. Madhava ignores सूनरी । मघोनी ६. सुखकरेणेत्यर्थः Sk. ७. ० हितावह० P. आनयन्ती Sk. सौभाग्यम् Sy. प्रभूतमस्मभ्यं शोभनं धनं ददातीत्यर्थः Sk. ६. oन्ति P.
१०. दिवसेषु Sy. दिवमिष्यते याभिर्गन्तुं ता दिविष्टयः । तासु । अस्मदीयेषु यज्ञेष्वित्यर्थः Sk. ११. हिशब्दः पदपूरणः
१४. यस्मात् Sy. १५. व्यसि P १६. कुर्व M.
Sk. १२. Omitted by P. १३. सर्वे प्राणिनस्त्वत्प्रसादात् प्राणन्ति जीवन्ति चेत्यर्थः Sk.
यद् या Sk. तमांसि विवासयसि Sk.
१७. आयाहीति शेषः Sy.
महता रथेनास्मान् प्रत्यागन्तुम् Sk.
१८. विशिष्टप्रकाशयुक्ते Sy.
१६. उषोनामेव वा चित्रामघशब्दः Sk.
२०. हिशब्दस्तु पदपूरणः Sk. २१. अनं P.
हविर्लक्षणम् Sy.
२२. या P.
२३. चायनीयः Sy.
२४. मनुष्ये जने जाते यजमाने Sy. मनुष्यलोके Sk.

Page #294

१.४.५.३. ]
२३६
[ I.48.13.
तेनान्नेन। सुकर्मणः। यज्ञान्। उपावह। ये। त्वाम्। स्तुवन्ति। स्तोतारः।
विश्वान्देवाँ था वह सोमपीतयेऽन्तरिक्षादुषस्त्वम् ।
सास्मासु धा गोमदश्वविदुक्थ्यमुषो वाजं सुवीर्यम् ॥१२॥ विश्वान् देवान्। विश्वान्। देवान्। आवह। सोमपानाय। अन्तरिक्षात्। उषः ! त्वम्। सा। अस्मासु। धेहि। गोमत्। अश्ववत्। प्रशस्यम्। उषः ! वाजम्। शोभनवीर्यम्।
यस्या रुशन्तो अर्चयः प्रति भद्रा अदृक्षत ।
सा नौ रयिं विश्ववारं सुपेशंसमुषा ददातु सुग्म्यम् ॥१३॥ यस्या रुशन्तः। यस्याः। दीप्यमानाः। अर्चयः। प्रत्यदृक्षन्त। कल्याणाः। सा। नः। रयिम्। सर्ववरणीयम्। सुरूपम्। उषाः। ददातु। सुखकरम्।
१. तेन कारणेन Sy. तेन दत्तेनोपावह Sk. | ६. देवा M. २. शोभनानान् स्वर्गादिफलावाप्तिकर- ७. नातरि० P. गानि Sk.
८. उषस एवात्र प्राधान्यं सहचारित्वमात्रं ३. उपाह्र D. उवावह M.
विश्वेषां देवानाम् Sk. ४. यज्ञनिर्वाहकाः Sy. स्तुतीनां वोढारो ६. सास्मास्विति तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थ
मत्प्रभृतयः । यच्छब्दश्रुतेस्तेषामित्यध्या-| सम्बन्धो यच्छब्वोऽध्याहार्यः। या त्याहार्यम्। तेनाग्नेन स्तोतन् यज्ञकरण- मेवमवोचाम साऽस्मासु धाः स्थापय। समर्थान् कुवित्यर्थः। अथवा तेनेति हेतौ | अस्मभ्यं देहीत्यर्थः Sk. तृतीया। तेन हविर्भूतेन हेतुना तदन्नं १०. वाचम् M. अन्नम् Sk. हविर्भूतमुपभोक्तुमित्यर्थः। आवह। ११. शोभनवीर्यसहितं शोभनवीयं वा Sk. कान्? आत्मसहचारिणो विश्वान् देवान्। । १२. ०क्षत P. D. . .. कीदृशान् ? सुकृतः शोभनकर्म- क्षन्तवृक्षन्त M. कारिणः। क्व? अध्वरानुप। ... प्रतिवृश्यन्ते Sy. यज्ञान प्रति यज्ञेष्वित्यर्थः। कस्य १३. विश्वस्य वारकम् । यद्वा विश्ववरस्वभूतेषु? उच्यते। ये त्वा गृणन्ति | णीयम् Sy. वह्नयस्तेषाम् Sk.
| १४. सुष्ठ गन्तव्यम् Sy. ५. Omitted by P. आत्मसह- सुखनामैतत्। सुखं च। अथवा रयेचारिणः Sk.
रेवैतद्विशेषणम् । सुखकरं रयिम् Sk.

Page #295

I.48.16.]
२४०
[ १.४.५.६. ये चिद्धि त्वामृषयः पूर्व ऊतयै जुहूरेऽव॑से महि ।
सा नः स्तोमा अभि गृणीहि राधसोषः शुक्रण शोचिषा ॥१४॥ ये चिद्धि । ये। चित्। हि। त्वाम्। ऋषयः। पूर्वे। रक्षणाय। आहूतवन्तः। महति ! सा। अस्माकम्। स्तोमान्। अभिगृणीहि। धनेन। उषः! शुक्रेण। तेजसा युक्तेति ।
उषो यद्द्य भानुना वि द्वारावृणवो दिवः ।
प्र नौ यच्छतादवृकं पृथु च्छर्दिः प्र देवि गोमतीरिषः ॥१५॥
उषो यदछ। उषः ! यत्। अद्य। तेजसा। दिवः। द्वारी पूर्वापरी सूच्येव विद्धवती तदानीम्। प्रयच्छ। अस्मभ्यम्। स्तेनरहितम्। विस्तीर्णम्। गृहम्। प्रयच्छ च। देवि ! गोमन्ति। अन्नानि।
सं नौ राया बृहता विश्वपैशसा मिमिक्ष्वा समिळामिरा । सं द्युम्नेने विश्वतुरोषो महि सं वाजैर्वाजिनीवति ॥१६॥ सं नो राया। संयोजय। अस्मान्। धनेन। महता। सर्वरूपेण संमिमिक्ष्व। च। गोभिः।
१. सा न इति तच्छब्देनोषसः प्रतिनि- णीहि राधसेति Sk.
देशाद् य इति यच्छब्द उषोविषयो। ८. V. Madhava ignores अवसे द्रष्टव्यः। व्यत्ययेन पुंलिङ्गता। द्विती- ६. यां त्वामद्य Sk. यैकवचनस्य स्थाने प्रथमाबहुवचनम्। १०. दिवौ P. ११. धारौ M. ... यां त्वाम् Sk.
१२. पूर्वापरदिग्भागावन्धकारेणाच्छादितौ Sy. २. चिच्छब्दः पदपूरणः Sk.
१३. सूच्यप M. ३. क्षेणाय M. अवतिरत्र गत्यर्थः। १४. वर्धयति P. बद्ध भवति D. M. ___ स्वयज्ञान प्रतिगमनाय Sk.
विश्लिष्य प्राप्नोषि Sy. ४. महिते! पूजनीय वा Sy.
विविधं गच्छसि। . . . कृत्स्नां दिवं ५. अभिष्टुहि Sk.
स्वज्योतिषा व्याप्नोषीत्यर्थः Sk. ६. धनं देहीत्यर्थः Sk.
१५. यच्छन्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः। सा ७. नित्यं चास्मान् प्रति शुक्रण ज्योतिषा | प्र नो यच्छतात् Sk. व्युच्छेत्यर्थः। अथवा ये चिद्धि त्वां | १६. हिंसकरहितम् Sy. परैरनादेयम् Sk. सा नः स्तोमानिति श्रुतौ यच्छन्दत- १७. गोमन्नानि P. १८. राय D. च्छब्दो परस्परसम्बन्धासम्भवाद्योग्यार्थ- १६. महतः P. २०. बहुरूपेण सर्वरूपेण सम्बन्धवन्तौ यच्छन्दतच्छब्दावध्याहृत्य वा Sk. २१. समीक्ष्य P. निराकानीकर्तव्यौ। ये त्वामृषयः संगमय। सम्बन्धय। धनमस्मभ्यं पूर्वे जुहुरे तेषामिव यां त्वामस्तोष्मः देहीत्यर्थः Sk. २२. इळेत्यन्ननाम । सा नोऽस्माकमपि स्तोमान् अभिगृ- ... अन्नश्च संमिमिक्ष्व Sk.

Page #296

Acharya Shri K.
१.४.६.२. ]
२४१
[ I.49.2.
सम्। यशसा। सर्वशत्रूणां हिंसकेन। संयोजय। अन्नैश्च। अन्नवति !
I.49. उषौ भद्रेभिरा गहि दिवश्विद्रोचनादधि ।
वहन्त्वरुणप्सव उप त्वा सोमिनो गृहम् ॥१॥
उषो भद्रेभिः। उषः! भद्रः। आगच्छ। दीप्तात्। लोकात्। उपवहन्तु। त्वाम्। अरुणरूपा अश्वाः। सोमिनः। गृहम् ।"
सुपेशसं सुखं रथं यमध्यस्था उपस्त्वम् ।
तेना सुश्रवसं जनं पावाद्य दुहितर्दिवः ॥२॥ सुपेशसम्। सुरूपम्। सुद्वारम्। रथम्। यम्। अध्यस्थाः । उषः ! त्वम्। तेन। शोभनानं हविष्मन्तम्। यजमानम्। अद्य। प्ररक्ष। दिवः। दुहितः!
१३
१. खं M.
६. कल्याणरश्वः Sk. २. अन्तकत्रेत्यर्थः Sk.
७. दिव उपर्यवस्थितात् ... आदित्य३. वाजशब्दोऽत्र बलवचनः। बलश्च
___ मण्डलादागच्छ Sk. ___ संमिमिक्ष्व Sk.
८. उपशब्दः प्रतिशब्दस्यार्थे गृहमित्यनेन ४. ०वन्त इति M.
च सम्बन्धयितव्यः। सोमवतो यजअन्नसाधनभूतक्रियायुक्ते Sy.
मानस्य गृहं प्रति Sk. प्रत्युपसर्ग चाख्यातानुषङ्गादाख्यात
६. गावः Sy. भेदाच्च वाक्यभेदाद्वाजिनीवतीत्येतस्योष
१०. गृहा P. इत्येतेन सह पर्यायवत्त्वेऽप्यपुनरुक्तत्वम्। सम्बन्धिशब्दो वोषस एव विशेषणम्।
११. V. Madhava ignores चित्। वाजिनीशब्दोऽननामधेयम्। अन्नवती।
अधि अथवा वाजीत्यन्ननाम । तस्मात् स्त्रिया
| १२. शोभनावयवं, शोभनरूपयुक्तं वा। मीकारः। वाजिन्यो बडवास्तद्वती
यद्वा शोभनहिरण्ययुक्तम् Sy. वाजिनीवती Sk.
१३. शोभनेन खेनाकाशेन युक्तं, विस्तृत५. V. Madhava ignores उषः। मित्यर्थः। यद्वा सुखहेतुभूतम्। अथवा
महि। Ms. D. puts the figure सुखमिति क्रियाविशेषणम् । सुखं यथा 118511 here to indicate the भवति तथेत्यर्थः Sy. end of the fortyeighth | १४. नान्नहेवि० M. hymn. No such number is | १५. प्रकर्षण गच्छ Sy. given in P. and M.
प्रकर्षेणागच्छ Sk.

Page #297

[ १.४.७.१.
I.50.I. ]
२४२ वयश्चित्ते पत॒त्रिणौ द्विपञ्चतुष्पदर्जुनि। उपः प्रारंवृत॒रनु दिवो अन्तेभ्य॒स्परिं ॥३॥
वयश्चित्ते । पक्षिणः । पत्रयुक्ताः। द्विपात् । चतुष्पाच्च । उषः ! शुक्रवणे ! तव । आगमनकालान्। प्रति। प्रगच्छन्ति। अन्तरिक्षपर्यन्तेभ्यः।
व्युच्छन्ती हि रश्मिभिर्विश्वाभासि रोचनम् । तां त्वामुषर्वसूयवौं गीर्भिः कण्वा अहूषत ॥४॥
व्युच्छन्ती हि। व्युच्छन्ती। हि। रश्मिभिः। सर्वम्। लोकम्। भासयसि। ताम्। त्वाम् उषः ! धनकामाः। गीभिः। कण्वाः। आहूतवन्तः ।
I.50.
उदु त्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतवः। दृशे विश्वाय सूर्यम् ॥१॥ ___ उदु त्यम् । उद्वहन्ति। तम्। जातवेदसम्। अश्वाः केतवो रश्मयो वा। सर्वेषां भूतानाम्।
दर्शनाया
१. पयः M. चिच्छब्दोऽत्रोपमायाम्। कण्वपुत्रःप्रस्कण्वनामा हुतवानित्यर्थःSk.
वय इव पक्षिण इव ते तव Sk. १५. Ms. D. puts the figure ॥४६॥ २. पुत्र. M. पतनशीला गमनशीला here to indicate the end of ___अश्वाः Sk. ३. प्रति Sk.
the fortyninth hymn. No ४. ०वर्णो D. शुक्रो वर्णे M.
such number is given in P. शुभ्रवर्णे Sy. शुक्लवर्णे Sk.
and M. ५. लात् P. D. गमनान्यनुलक्ष्य Sy. | १६. सूर्यः सर्तेवा। सुवतेर्वा । स्वीर्यतेर्वा ...
यो यो गमनकालस्तत्र तत्रत्यर्थः Sk. उद्वहन्ति तं जातवेदसं रश्मयः केतवः। ६. प्र is omitted by P. and D. सर्वेषां भूतानां दर्शनाय सूर्यमिति । ७. ०रिप० P. परिशब्दः . . . पदपूरणः। (कमन्यमादित्यादेवमवक्ष्यत् ।) ____ अथवा परिशब्दोऽन्तशब्दात् पूर्वो द्रष्ट- N. 12. 14, IT. ___व्यः। . . . दिवः पर्यन्तेभ्यः प्रारन् Sk. १७. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दोऽ८. V. Madhava ignores चित् । परि ध्याहार्यः। यं सर्वप्राणिनो नमस्यन्ति Sk.. ६. तां त्वामिति च तच्छब्दाद्यच्छब्दो- १८. तज्जा M. तत् जा० D.
ध्याहर्तव्यः। यां त्वाम् Sk. ____ जातप्रज्ञानम् Sk. १०. व्युच्छन्ती हि omitted by M. १६. सत्यतत्त्वाः । सूर्यस्य हि स्वयं प्रज्ञानहिशब्दः पदपूरणः Sk.
सत्त्वादश्वैरपि प्रज्ञानसत्त्वैरेव भवि११. व्यति P. D. M.
तव्यम् । अथवा केतवो रश्मयः। प्रज्ञानसर्व जगत् . . . प्रकाशयसीत्यर्थः Sk. सत्त्वात् त उद्वहन्ति Sk. उदिते १२. स्तुतिलक्षणाभिः Sk.
हि सूर्ये सर्व भूतजातं द्रष्टुं समर्थं भवति १३. कण्वपुत्राः Sk. १४. आत्मन एवेदं नानुदिते Sk. २०. V. Madhava
परोक्षरूपेण प्रथमपुरुषेणाभिधानम्। अहं ignores उ। देवम् । सूर्यम्

Page #298

१.४.७.४. ]
२४३
[ I.50.4. अप त्ये तायवो यथा नक्षत्रा यन्त्य॒क्तुभिः । सूरीय विश्वचक्षसे ॥२॥ - अपत्ये। अपयन्ति। नक्षत्राणि। रात्रिभिः सहागच्छन्तीभिः। अमी। स्तेनाः। इव। सूर्यम्। विश्वस्य द्रष्टारं दृष्ट्वा। अदृश्रमस्य केतो वि रश्मयो जनाँ अनु। भ्राजन्तो अग्नयों यथा ॥३॥
अदृश्रमस्य । अदर्शमहम्। अस्य। केतून्। विभवन्ति। जनान्। प्रति। रश्मयः। भ्राजन्तः। अग्नयः। इव दीप्यमाना इति।" तरणिर्विश्वदर्शतो ज्योतिष्कृदंसि सूर्य । विश्वमा भौसि रोचनम् ॥४॥
तरणिः। क्षिप्रगन्ता। विश्वस्य दर्शकः। ज्योतिषः कर्ता। असि। सूर्य ! विश्वं च। दिवम्। प्रकाशयसि।
१०
१. आप M. २. अवय० M. प्रथमा। अदर्शमहमस्य केतून रश्मीन् ____ अदृश्यतां प्रतिपद्यन्त इत्यर्थः Sk.
जनाननु विभ्राजमानानग्नीनिव Sk. ३. सह ग. P.
११. विशब्दस्तु भ्राजन्त इत्यतेन सम्बन्ध४. M. adds अमीभिः before अमी।। यितव्यः Sk. १२. ०ति M.
तस्करा नक्षत्राणि च रात्रीभिः सह सूर्य | १३. मनुष्यान् व्याप्यावस्थिता इत्यर्थः Sk. आगमिष्यतीति भीत्या पलायन्त | १४. The third pada of this stanza इत्यर्थः Sy.
is quoted in N. 3. 15. ५. पञ्चम्यर्थे चतुर्थी। सूर्यात्। सूर्यो- | १५. तरिता, अन्येन गन्तुमशक्यस्य महतो
दयोत्तरकालं हि नक्षत्राणि राग्यश्च ऽध्वनो गन्ताऽसि । यद्वोपासकानां रोगान दृश्यन्ते Sk. ६. द्रष्टातं P. त्तारयितासि ।'आरोग्यं भास्करादिच्छेत्' कीदृशात् सूर्यात् ? विश्वचक्षसे स्वज्यो- इति स्मरणात् Sy. १६. सर्वैः प्राणिभितिषा सर्वस्य दर्शयितुष्टुर्वा Sk.
दर्शनीयः।...यद्वा विश्वं सकलं भूतजातं ७. लडर्थेऽयं लुङ।... प्रथमपुरुषबहुवच- दर्शतं द्रष्टव्यंप्रकाश्ययेन स तथोक्तःSy.
नस्य स्थाने व्यत्ययेनेदमुत्तमपुरुषक- सर्वस्य हि दर्शनीयो द्रष्टा वा Sk. वचनम्। दृश्यन्त इत्यर्थः। कुत एतत् ? | १७. यद्वा चन्द्रादीनां रात्रौ प्रकाशयिता। केतव इत्यादिष्वभिहितकर्मत्वनिमि- रात्रौ हि अम्मयेषु चन्द्रादिबिम्बेषु तायाः प्रथमाया दर्शनात् Sk.
सूर्यकिरणाः प्रतिफलिताः सन्तोऽन्धकार ८. ०र्शनमहम् M. अनुक्रमेण प्रेक्षन्ते Sy. निवारयन्ति यथा द्वारस्थदर्पणोपरि ६. अदर्शमहस्य P.
निपतिताः सूर्यरश्मयो गृहान्तर्गतं अस्य सूर्यस्य ... प्रज्ञापका रश्मयो... तमो निवारयन्ति तद्वदित्यर्थः ... जनान् ।... जातान् सर्वान् ... सर्व यद्वा हे सूर्य अन्तर्यामितया सर्वस्य जगत्प्रकाशयन्तीत्यर्थः Sy.
प्रेरक परमात्मन् तरणिः संसाराब्धे१०. के दृश्यन्ते ? उच्यते। अस्य सूर्यस्य स्तारकोऽसि। यस्मात्त्वं ... विश्वः सर्वे
स्वभूताः केतवः प्रज्ञानतत्त्वा रश्मयः। र्मुमुक्षुभिर्दर्शतो द्रष्टव्यः साक्षात्कर्तव्य ... अथवा अदृश्रमित्युत्तमपुरुषश्रुति- इत्यर्थः। ...ज्योतिषः सूर्यादेः कर्ता Sy. सामर्थ्याद् रश्मीनां च दर्शनकर्मत्वात् ! १८. सर्व च जगदाभासयसि। रोचनं प्रकाशकेतव इत्यादिषु द्वितीयार्थे व्यत्ययेन | स्वभावकम् Sk.

Page #299

I.50.6. ]
२४४
[ १.४.८.१. प्रत्यङ् देवानां विशः प्रत्यड्डुदैषि मानुषान् । प्रत्यविश्वं सदृशे ॥५॥
प्रत्यङ् देवानाम्। “तस्मात् सर्व एव मन्यते मा प्रत्युदगात्” इति ब्राह्मणम्। देवानां विशो देवानित्यर्थे देवान्। मनुष्यान्। च त्वम्। अभिमुख उदेषि किं बहुना सर्व जगदपि। प्रत्यडू देषि। सर्वस्य पदार्थस्य। दर्शनाय। येना पावक चक्षसा भुरण्यन्त जनाँ अनु । त्वं वरुण पश्यसि ॥६॥
येना पावक। येन। शोधयितः! तेजसा। जनान्। प्रत्यर्थार्थम्। गच्छन्तम। त्वम्। आच्छादयितः! पश्यसि “तत् ते वयं स्तुम इति वाक्यशेषः” इति यास्कः।
११
१. मा P. D. २. मरुनामकान् देवानSy. मनुष्यलोकं प्राप्तवन्तमित्यर्थः Sk.
देवानां स्वभूता या विशस्तान् ... द्रष्टु- १०. न्त त्वाम् P. न्तस्त्वाम् D. म्। पुरस्तादुदितस्य भवतः पश्चा- ११. अनिष्टनिवारक Sy. दवस्थितान् सर्वदेवान् द्रष्टुमित्यर्थः Sk. | १२. तं प्रकाशं स्तुम इति शेषः। यद्वा ३. उदेतुश्चेदं सूर्यस्य विशेषणं नोदयति- उत्तरस्यामृचि सम्बन्धः। तेन चक्षसा
क्रियायाः। कुत एतत् ? ल्लिङ्गत्वात्। व्येषीति Sy. साकाङ्क्षत्वाच्च वाक्यस्य प्रतीच्यां च दिशि सूर्योदयस्यासम्भवात्। तेनाद्य वयं स्तुम इति वाक्यशेषः। एवमत्र. प्रत्यङ उदेषि प्राच्यां दिशि पश्चान्मुखः
सत्यपि वरुणस्यामन्त्रणे . . . सूर्यस्यैव स्थित्वा त्वमुदेषीत्यर्थः Sk.
प्राधान्यं न वरुणस्य। सौयं हीदं सूक्तं प्रत्यङिदं सर्वम्। [उदेषि। प्रत्यडिदं
न वारुणम्। अथवा सूर्यस्य सूक्तभाज्योतिरुच्यते । प्रत्यङिदं सर्वम्] (इदम्) क्त्वावरुण इति क्रियाशब्देन सूर्यस्यैवाअभिविपश्यसीति N. 12. 24.
मन्त्रणम्। भुरण्यशब्दस्तु क्षिप्रकारि४. ०दभि P. ५. ०त्यङ दे० M.
वचनः। . . . भुरण्यतिः क्षिप्रत्वार्थोऽपि ०त्यडुदे० P. ६. तथा...व्याप्तं...स्वर्लोकं
न गतिकमैवेति गम्यते। येन हे पावक ! ...द्रष्टुम् ।...यथा स्वर्लोकवासिनो जनाः
चक्षसानुग्रहात्मकेन दर्शनेन भुरण्यन्तं स्वस्वाभिमुख्येन पश्यन्ति तथोदेषीत्यर्थः।
क्षिप्रं यागान् स्तुतीश्च कुर्वन्तं मनुष्यं ...लोकत्रयवर्तिनो जनाः सर्वेऽपि
जनाननु मनुष्यान् प्रति वर्तमानम्। स्वस्वाभिमुख्येन सूर्य पश्यन्तीति Sy. मनुष्यमध्यगतमित्यर्थः। त्वं हे वरुण ! स्वश्शब्दोऽत्र द्यनाम। द्यलोकं च द्रष्टम।
ज्योतिषा कृत्स्नस्य जगत आवरितः ! यावदिदं किञ्चित्सवं पश्चादवस्थितं
सूर्य पश्यसि । साकाङ्क्षत्वाद्वाक्यस्य द्रष्टुं सर्वतः पूर्व पश्चान्मुखस्त्वमुदेषीति
पूर्ववत्तेन वयं स्तुम इति वाक्यशेषः। समस्तार्थःSk. ७. भरण्यरिति क्षिप्रनाम।
आशीरर्थो वा वाक्यशेषोऽध्याहर्तव्यः। भुरण्युः शकुनिः। भूरिमध्वानं नयति ।
तेनास्मानपि पश्यति। अथवा यच्छब्दस्वर्गस्य लोकस्यापि वोळहा । तत्सम्पाती
श्रुतेस्तच्छन्दमध्याहृत्य पूर्वयर्चेकवाक्यता भरण्यः। अनेन पावकख्यानेन । भरण्यन्तं
योज्या। येन चक्षसा भुरण्यन्तं पश्यसि जना अनु । त्वं वरुण पश्यसिN.12.22. तेन प्रत्यङ्देषीति। परया वा येन ८. दर्शनेन ज्योतिराख्येन Sk.
चक्षसा भुरण्यन्तं पश्यसि तेन वि ६. धारयन्तं पोषयन्तं वा Sy.
द्यामेषीति Sk. १३. N. 12. 22.

Page #300

१.४.८.४. ]
२४५
[ I.50.9. वि द्यामेषि रजस्पृथ्वहा मिमानो अक्तुभिः पश्यञ्जन्मानि सूर्य ॥७॥
वि द्यामेषि। पृथु। रजोऽन्तरिक्षम्। रात्रिभिः सह। अहानि। कुर्वन्। द्यामर च। पश्यन् सर्वाण्येव। जातानि। व्येषि मध्ये गच्छसि। सप्त त्वा हरितो रथे वहन्ति देव सूर्य । शोचिष्कैशं विचक्षण ॥८॥
सप्त त्या। सप्त। त्वाम्। बडवाः। रथ आरोप्य। वहन्ति। देव ! सूर्य ! ज्वलद्रश्मिम्। विद्रष्ट: ! "केशा रश्मयः' इति यास्क: केशसादृश्याद्वेति। अयुक्त सप्त शुन्ध्युवः सूरो रथस्य नुप्त्यः । ताभिर्याति स्वयुक्तिभिः ॥६॥
अयुक्त सप्त। युक्तवान्। सप्त। बडवाः। सूरः। रथस्य। नेत्रीः। ताभिः। याति। स्वेन
१. व्यषि द्याम् । रजश्च । पृथु महान्तं | १३. ज्वलदृष्टिम् M. तेजांस्येव यस्मिन
लोकम्। अहानि च मिमानोऽक्तुभी केशा इव दृश्यन्ते स तथोक्तस्तम् Sy. रात्रिभिः सह । पश्यञ्जन्मानि जातानि शोचिर्दीप्तिः रश्म्याख्या। सा केशसूर्य N. 12. 23. २. अक्तुशब्दोऽयं स्थानीया यस्य स शोचिष्केशः। तं ... ज्योतिर्वचनः। ... आत्मीयोतिर्भिः। दीप्तरश्मिकमित्यर्थः Sk. रश्मिभिर्हि सूर्योऽहानि करोति । अथवा- १४. विचक्षण! सर्वस्य प्रकाशयितः ! Sy. ऽक्तुशब्दो रात्रिनामैव।... अहानि सर्वस्य द्रष्टः! Sk. १५. N. 12. 25.
निर्मिमानोऽक्तुभिः रात्रिभिः सह Sk. | १६. The passage beginning with ३. स्वोदयास्तमयाभ्याम् । उदयन हि सूर्यो- सप्त त्वा and ending with यास्कः
हानि करोति अस्तमयेन रात्रिम् Sk. is omitted by P. and D. ४. कु मन्तरिक्षं M.
१७. अक्त M. १८. शोधिका अश्वस्त्रियः ५. अनुग्राह्यतयाऽनुगृह्णनित्यर्थः Sk. Sy. १९. नेतिः P. नेतीः D. ६. जननधर्माणि भूतजातानि Sk.
न पातयित्र्यः। याभिर्युक्ताभी रयो न ७. ज्येष्टि M. ८. विशेषेण Sy. याति न पतति तादृशीभिरित्यर्थः Sy.
दयां वधुलोकं ... विविधं गच्छसि Sk. त्यस्यापत्यभूतः।... अथवा नप्त्य इति ६. V. Madhava ignores सूर्य । तु नप्तशब्दपर्यायः प्रथमैकवचनान्तं
Ms. P. and D. ignore this सूर्यस्य विशेषणम् । नप्ता सूर्य इति। कस्य stanza. १०. वड्व M. अश्वाः । नप्ता? सामर्थ्यादपाम्। अद्भ्यो हि रसहरणशीला रश्मयो वा. . . हरित इति वैद्युतात्मनाऽग्निर्जायते । अग्नेः सूर्यः।... आदित्याश्वानांसंज्ञा। 'हरित आदित्यस्य' अथवा नप्त्य इति क्रियाशब्दो द्वितीया(निघ०१.१५. ३.)इति निघण्टावुक्त- बहुवचनान्तो बडवानामेव विशेषणार्थः। त्वात् Sy. हरिच्छब्दो हरितशब्दपर्यायो नन पतन्ति पतन्त्येव यास्ता नप्त्यः।
नीलवर्णवचनः। हरितवर्णा बडवाः Sk. सततगामिनीरित्यर्थः Sk. ११. सप्तमीनिर्देशादत्र स्थितमिति वाक्यशेषः।। २०. ताभिर्यातीति तच्छन्दश्रुतेर्यच्छब्दोऽध्या
रथे स्थितंवहन्ति Sk. १२. हतिM. हार्यः Sk.

Page #301

I.50.II. ]
२४६
[ १.४.६.६. युज्यमानाभिः। शोधनादश्वाः शुन्ध्युवः।
उद्वयं तमसस्परि ज्योतिष्पश्यन्तु उत्तरम् ।
देवं देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमम् ॥१०॥
उद्वयम् । उदगन्म। वयम्। तमः। विहाय। उपरि स्थितम्। ज्योतिः। पश्यन्तः किं तज् ज्योतिरित्याह-दीप्यमानम्। देवेषु। सूर्यम्। अगन्म। ज्योतिः। उत्तममिति।
उद्यद्य मित्रमह आरोहुनुत्तरां दिवम् । हृद्रोगं मम सूर्य हरिमाणं च नाशय ॥११॥
उद्यन्नछ । उद्यन्। अद्य। मित्राणां पूजयितः ! आरोहन्। उद्गततर च। याम्। मम हृदयस्य रोगम्। त्वचि हरिमाणम्। च। नाशय ।
दुर्वर्णत्वं प्राप्तः प्रस्कण्वस्तृचमपश्यदिति।"
१. स्वयमेव या रथे युज्यन्ते ताः स्वयुक्तयः। लोकोऽद्य उत्तरोऽस्मिन्नेव लोके ताभिः स्वयुक्तिभिः Sk.
प्रतितिष्ठति Sk. २. शुन्ध्युरादित्यो भवति शोधनात् तस्य ५. विहारय D. ६. ० स्थित M.
स्वभूताः। आत्मन एव स्वभूता इत्यर्थः । उद्गततरमुत्कृष्टतरं वा Sy. अथवोदकचरो मरुन्नाम यशकुनिः उत्तरमुन्नततरमत्यन्तोत्कृष्टम् Sk. स शुन्ध्युरुच्यते। द्वितीयाबहुवचनं चेदम्। ७. तेजस्विनम् Sy. सौर्य ज्योतिः Sk. मरुत्सदृशमित्यर्थः। क्रियाशब्दो वा ८. स्तुतिभिर्हविर्भिश्चोपासीनाः सन्तः Sy.
शुन्ध्युशब्दः। शोधयित्रीः शुन्ध्युवः Sk. ६. दानादिगुणयुक्तम् Sy. ३. ऊध्वं गताःप्राप्ताः। सूर्येण सहकात्मकता | १०. उद्गच्छन् Sk.
सूर्यलोकं वा प्राप्ताः स्म इत्यर्थः । प्राप्ति- | ११. सर्वेषामनुकूलदीप्तियुक्त! Sy. हेतोश्च दर्शनस्य भूतकालत्वात् प्राप्ते- १२. पूज्यो वा Sk. रेवायं हेतुभूतकालसम्प्रेषितत्वाद्वेत्येवं | १३. ०यितारो० P.D. M. भूतकालप्रत्ययेनापदेशः। देवश्चेददय | १४. उद्गततरां दिवम् . . . आरोहन्, यद्वा
वर्षिष्यति संपन्नाः शालय इति यथा Sk. ... अन्तरिक्षं प्रकर्षण प्राप्नुवन् Sy. ४. तेमः M. तमस उपरि रात्ररूवं उदात्ततराम् Sk. १५. हृदस्य M.
वर्तमान, तमसः पापात् परि उपरि | १६. शरीरगतकान्तिहरणशीलं बाह्य वर्तमानं वा पापरहितमित्यर्थः Sy. रोगम् । यद्वा शरीरगतं हरिद्वर्ण तमोऽभिभूय व्यवस्थितमित्यर्थः। ... रोगप्राप्तं वैवर्ण्यमित्यर्थः Sy. पाप्मा वै तमः। पाप्मानमेव तमोऽपहते | हरितवर्णम् Sk. स्वः पश्यन्तः। उत्तरमिति । अयं वै| १७. V. Madhava ignores सूर्य

Page #302

१.४.६.१. ]
२४७
[ I.SI.I. शुकेषु मे हरिमाणं रोपणाकासु दध्मसि । अथौ हारिद्र्वेषु मे हरिमाणं नि दध्मसि ॥१२॥
शुकेषु मे। हरितवर्णेषु शुकेषु ...। च। मदीयमपि। हरिमाणं वयम्। निदध्मः । अपिच। हारिद्रवेषु पक्षिषु। सर्वेऽमी मदर्थमपि हरिता भवन्त्वित्यर्थः “सिंहे मे मन्युाघे मेऽन्तरामयः” इति यजुः ।
उदंगायमादित्यो विश्वेन सहसा सह । द्विषन्तं मह्यं रन्धयन्मो अहं द्विषते रंधम् ॥१३॥
उदगादयम्। उदितः। अयम्। आदित्यः। सर्वेण। बलेनो सह। द्विषन्तम्। मह्यम्। वशीकुर्वन् । मैव। अहम्। द्विषते। शो भवामीति ।
I.I.
अभि त्यं मे पुरुहूतमृग्मियमिन्द्रं गीर्भिमंदता वस्त्रो अर्णवम् । यस्य॒ द्यावो न वचरन्ति मानुषा भुजे मंहिष्ठममि विप्रेमर्चत ॥१॥ शभि त्यं मेषम्। सव्य आङ्गिरसः। अभिमदत। । मेधातिथेः ।
१. शुक्रषु P. २. हतव० P. D. वृतमित्यर्थः Sk. १३. हिंसन् Sy. ३. शके P. ४. विचविकासू P. | १४. नैव हिंसां करोमि। सूर्य एवास्मदनिष्टकाविचट्टिकासु D. विचटितासु M. रिणं रोगं विनाशयत्वित्यर्थः Sy. अस्य रोपणाकासु शारिकासु पक्षिविशेषेषु Sy. भगवतः प्रसादान्माऽहं शत्रोर्वशं गच्छे
रोपणाका नाम हरितकटिका Sk. यम् Sk. १५. मेवाह P. मैवाह M. ५. आशिषि लिङर्थेऽयं लट् द्रष्टव्यः। १६. पशो M. १७. Ms. D. puts the निधेयामेत्याशास्महे Sk.
figure 118011 here to indicate ६. अथोशब्दश्चार्थे Sk.
the end of the fiftieth hymn. ७. हरि० D. हरितालद्रुमेषु Sy. हारिद्रवा No such number is given ___ नामात्यन्तशीघ्रगामिनः पक्षिणः Sk. | in P. and M. १८. आदि P. ८. सर्वेपि P. सच हरिमा तत्रैव सुखेना- १६. The word ऋषिः is to be _____स्ताम्, अस्मान्मा बाधिष्टेत्यर्थः Sy. ____understood after आङ्गिरसः ।
६. The quotation is untraced. | २०. अर्चतिकर्मायम्। पुत्रादीनां वायं प्रेषः १०. यजः P. ११. अदितेः पुत्रः Sk. सहायानां वत्विजाम्। मया सहाभिषुत १२. रश्मिसमूहलक्षणेन ... अथवा ये यक्षगन्ध- हे मत्पुत्रादय ऋत्विजो वा Sk.
दिय आदित्यमण्डले निवसन्ति तत्समूह- २१. D. adds अभिमततमं after तम् लक्षणमत्राभिप्रेतम्। यक्षादिभिः परि- २२. मेदधातिथेः P.

Page #303

२४८
१३
I.SI.2. ]
[ १.४.६.२. मेषम्। पुरुहूतम्। ऋगर्हम्। इन्द्रम्। स्तुतिभिः। धनस्य। आकरम्। यस्य। रश्मयः। इव। इतस्ततश्चरन्ति। मनुष्यहितानि कर्माणि। भोगाय तम्। अभिष्टुत। मेधाविनम्। अत्र शाट्यायनकम्-अथ मैधातिथम् । मेधातिथिगृहपतयो विभिन्दुकीयाः सत्त्रमासते । तेषां दृढच्युदागस्तिरुद्गातासीद् गौरीवितिः प्रस्तोताऽच्युतच्युत् प्रतिहर्ता वसुक्षयो होता सनकनवकावध्व!। पशुकामो मेधातिथिर्जनिकामौ सनकनवको। यत्कामा इतरे तत्कामा नानाकामा ह वै स्म पुरा सत्त्रमासते। ते ह स्म नानैव कामान् ऋद्ध्वाप्त्वोत्तिष्ठन्ति । तेषां ह स्मेन्द्रो मेधातिथेर्मेषस्य रूपं कृत्वा सोमं व्रतयति। तं ह स्म बाधन्ते। मेधातिथे! मेषः सोमं व्रतयतीति । स उ ह स्मैषां स्वमेव रूपं कृत्वा सोमं व्रतयति । ततो ह वा इदमर्वाचीनं मेधातिथेर्मेष इत्याह्वयन्तीति।
अभीम॑वन्वन्त्स्वभिष्टिमूतयोऽन्तरिक्षयां तविषीभिरावृतम् । इन्द्रं दक्षास ऋभवौ मदच्युतं शतक्रतुं जवनी सूनृतारुहत् ॥२॥ अभीमवन्छन्। अभ्यसेवन्त। एनम्। सुष्ठु शत्रूणामन्वेष्टारम्। मरुतः। अन्तरिक्षस्य
१. शत्रुभिः स्पर्धमानम् । यद्वा ... मेधातिथि जातिवचनः। यस्य स्वभूतानि यष्ट्रणि
यजमानमिन्द्रो मेषरूपेणागत्य तदीयं सोमं मानुषाणि धावो न धुलोका इव। यथा पपौ। स ऋषिस्तं मेष इत्यवोचत् Sy. धुलोका दीप्तिमन्त एवं दीप्तियुक्तानि मेषमितीन्द्रस्याभिधानम्। तं मेषं मेष- विचरन्ति । समस्तायां पृथिव्यां परिभ्र
रूपम् Sk. २. बहुभिर्यजमानराहूतम् Sk. मन्तीत्यर्थः Sk. १०. भुजे पालना३. यगर्हम् M.ऋभिविक्रियमाणं स्तूयमान- यात्मनः Sk. ११. अभिपूजयत Sy.
मित्यर्थः।... यद्वा ऋग्भिर्मीयते शब्द्यते | १२. Mss. read शास्त्रानकम् but the इति ऋग्मीस्तम् Sy. ऋग्मियम् । ऋच correct reading is obviously स्तुतौ। अर्चनमृक् स्तुतिः। तद्वन्तमृग्मि- शाटचायनकम् १३.Cf. B.Ghosh, यम् । अर्चनीयं वेन्द्रम् Sk. ४. इन्द्र D. Collection of the Fragments ऋगमहिन्द्र P. ५. आकारं P.D.M. of Lost Brahmanas, pp. 5, 6. समुद्रस्थानीयम्। समुद्रवद्धनानामाश्रय- १४. अभीममन्वन् M. अभि० P. मित्यर्थः Sk. ६. धुलोकाः Sk. | १५. अथ्यसे० P. सम्भक्तवत्यः सेवितवत्य ७. व P. न Sk. ८. इततश्च० P. इत्यर्थः Sk. १६. ०न्तौनं M. विशेषेण वर्तन्ते Sy. न विगच्छन्ति। १७. न्वेष्टा P. शोभनाभ्येषणवन्तं, शोभनातिकामन्तीत्यर्थः Sk. ६. मानुषा नाभिगमनमित्यर्थः Sy. सुष्ठवभियष्टव्यं मननानि ज्ञानान्यभिप्रायलक्षणानि। यस्य | सुष्ठ वाभ्येषणशीलं शत्रूणाम् Sk. सर्व द्युलोकं वशवर्तीत्यर्थः। अथवा | १८. रक्षितारः Sy. ऊतिशब्दोऽत्र द्यावो नेति नशब्द उपरिष्टादुपचार पालनाद् गमनाद्वा मरुदादिसेनासु वर्तते। उपमार्थीयः। मानुषशब्दोऽपि मनुष्य- मरुदादिसेनाः Sk.

Page #304

१.४.९.३. ]
२४६
[ I.SI.3. पूरयितारम्। बलैः। आवृतम्। इन्द्रम्। वृद्धाः। ऋभवश्च। शत्रुमदस्य च्यावयितारं तमिमम्। शतक्रतुम्। वेगस्य कारयित्री। स्तुतिः। आरोहति।
त्वं गोत्रमङ्गिरोभ्योऽवृोरपोतात्रये शतर्दुरेषु गातुवित् ।
सुसेन चिद्विमुदायावहो वस्वाजावर्द्रि वावसानस्य नर्तयन् ॥३॥
त्वं गोत्रम् । त्वम्। बलं मेघरूपम्। अङ्गिरसामर्थाय। अपावृणोः पशूनाहतुम्। अपिचासुरैः। शतद्वारेषु यत्र गृहेषु प्रक्षिप्ताय। अत्रये। मार्गस्य लम्भयिता तथा। अन्नेन सह विमदाय ऋषये। धनम्। च। अवहः। युद्ध। वर्तमानस्य विमदस्यार्थाय। वज्रम्। भ्रामयन्।
३३
१. स्वबलेन Sk. २. परिवृतम् Sk. निहितमगिरोभ्य ऋषिभ्यः... गुहा३. दक्षयितारः प्रवर्धयितारः Sy.
द्वारोद्घाटनेन प्राकाशयः Sy. दक्षतिरुत्साहार्थीयः। उत्साहिन ऋभवः।। ११. त्वं मेघ० M. अथवा दक्षशब्दोऽत्रात्मपर्यायः। ...| १२. उद्घाटितवान् Sk. सामर्थ्याच्चान्तर्गौतमत्वर्थः। आत्म- | १३. पशूनां हर्तुम् P. D. M. वन्तः। आत्मवत्तया चात्र यत्नवत्ता | १४. शतं मोहनद्वाराणि येषु तानि शतलक्ष्यते। सर्वार्थेषु यत्नवन्त ऋभव। दुराणि तेषु।... अथवा शतदुराः इत्यर्थः Sk.
सोमयागा अत्रोच्यन्ते। तेषु प्राग्वंशसदो४. शत्र • D. शत्रुमनस्य P.
हविर्धानसम्बन्धीनि बहूनि द्वाराणि Sk. मदः सोमो मदकरत्वात्। तं प्रति च्यवते | १५. ०यो P. गच्छतीति मदच्युत्। तं मदच्युतम्।। १६. गातुनिर्गमनमार्गः। विदिर्लाभार्थों अथवा मदो गर्वः। च्यवतिरपि सा- ज्ञानार्थो वा। निर्गमनमार्गस्य लब्धा मादन्तीतण्यर्थः। शत्रूणां मदस्य ज्ञाता वा... गातुविदित्यपि गातुशब्दो गर्वस्य च्यावयितारम् Sk.
गमनवचनः। अत्र स्वभूतेषु शतदुरेषु ५. बहुकर्माणं बहुप्रशं वेन्द्रम् Sk.
बहुद्वारेषु सोमयागेषु गातुविद् गमनज्ञः। ६. वृत्रवधं प्रति प्रेरयित्री Sy. वेगेन अनुभूतगमनः। नित्यगमन इत्यर्थः Sk.
गन्त्री Sk. ७. ०यिती M. | १७. मोमदाय P. विमाय M. ८. प्रियसत्यात्मिका वाक् Sy. स्तुतिलक्षणा १८. प्रापितवान् । दत्तवानित्यर्थः Sk.
वाक् ... अथवा सूनृता माध्यमिका १६. तदीयः शत्रुभिस्सह सङ्ग्रामे Sk. वाक् Sk.
२०. स्वबलेनाच्छादयतः Sk. ६. आरूढवती Sy. मेघवधकाले व्याप्नो- २१. विमर्दस्या० P. D. स्तोतुः Sy. तीत्यर्थः Sk.
२२. अद्रिविकारत्वादद्रिवज्रोऽत्राभिप्रेतः। १०. वयं P. ववं D. अव्यक्तशब्दवन्तं पाषाणमयं वज्रम् Sk.
वृष्टघुवकस्यावरकं मेघम् ... यद् वा | २३. आत्मन एव स्वभूतं नर्तयन् हस्तत... गोसमूहं पणिभिरपहृतं गुहासु लस्थमुत्पातयन्नित्यर्थः Sk.

Page #305

I.SI.5. ]
२५०
[ १.४.६.५. त्वमपामपिधानावृणोरपाधारयः पर्वते दानुमद्वसु ।
वृत्रं यदिन्द्र शवसावधीरहिमादित्सूर्य दिव्यारोहयो दृशे ॥४॥
त्वमपाम्। त्वं मेघस्थानाम्। अपाम्। अपिधानानि। अपावृणोस्तथा। शिलोच्चये। असुरसम्बन्धि। वसु। धारितवान् मेघे वा। वृत्रम्। यत्। इन्द्र! बलेन। अवधीः। अहिं च। अनन्तरम्। एव। सूर्यम्। दिवि। आरोहयः। सर्वेषां दर्शनाय।
त्वं मायाभिर मायिनोऽधमः स्वधाभयें अधि शुप्तावजुहत ।
त्वं पिप्रोमणः प्रारुजः पुरः प्र ऋजिश्वानं दस्युहत्यैष्वाविथ ॥५॥ त्वं मायाभिः। त्वम्। कृत्रिमैः। कृत्रिमान्। अपाधमः । ये। अन्नैर्देवानपहाय वयमेव देवा
१. Omitted by P.. and D. धनं च स्वर्गे निहितवानित्यर्थः Sk. धनानि M.
६. धातृवान् M. निर्गमनबिलघट्टनानि Sk.
७. मेघं P. २. उद्घाटितवान् Sk.
5. Omitted by P. and D. ३. पर्ववति पूरयितव्यप्रदेशयुक्ते स्वकीयनि- ६. अहन्तव्यमन्येन हन्तुमशक्यम् Sk.
वासस्थाने... हिंसायुक्तस्य। यद्वा | १०. धुलोके ... द्रष्टुं सूर्यम्।... वृत्रेणावृतं दनुरसुरमाता सैव दानुस्तद्वतस्ता
सूर्य तस्माद् व॒त्रादमूमुचः Sy. दृशस्य वृत्रादेर्वसु धनमधारयः। शत्रून् | ११. ० हय P. D. M. जित्वा तदीयं धनमपहृत्य स्वगृहे न्यचि
यदेति वचनादाच्छब्दोऽयं तदेत्यस्यार्थे। क्षिप इत्यर्थः। यद्वा दानुमदिति
इच्छब्दः पदपूरणः Sk. वसुविशेषणम्। शोभनदानयुक्त
१२. जयोपायज्ञानः। मायेति ज्ञाननाम, मित्यर्थः Sy. मेघे Sk.
'शची माया' (निघ० ३. ६. ६.) इति ४. दानुमत् । दानुरत्र माध्यमिका वाक् ।
तन्नामसु पाठात्। यद्वा मायाभिः तद्वत् Sk.
लोकप्रसिद्धः कपट: Sy. ५. वृष्टयुदकलक्षणं धनम्। यथाकाल- स्वाभिर्मायाभिः Sk.
मुदकनिर्गमनाथं त्वमेव मेघस्य द्वाराण्य- | १३. उक्तलक्षणमायोपेतान् वृत्रादीनसुरान् पावृणोस्त्वमेव च मेघ उदकमधारय Sy. मायावतोऽसुरान् Sk. इत्यर्थः। अथवाऽधारयः पर्वत इति । १४. अवायमःP. अवाधमः D. अबाधमः पर्वतोऽत्र शिलोच्चय एवाभिप्रेतः। M. स्वस्थानेभ्यो निष्कालितवान् Sk. धारितवानस्यात्मीय दुर्गपर्वते। किम् ? | १५. येन्यैः P. येनैः M. दानुमद्वसु दानु मासुराणां माता। १६. दवान० P. नवाहय M. सा यस्मिन्नन्तर्गतास्ति तदिदं वानुमद्वसु । १७. P. and D. adds वयेव देवानपहाय धनम्। असुरान् पराजित्य तेषां मातरं | before वयमेव ।

Page #306

२५१
१.४.१०.२. ]
[ I.HI.7. इति स्वस्मिन् । आस्ये। होमं कृतवन्तः। त्वम्। पिप्रोरसुरस्य। हे नृमणः ! नृषु मनोऽस्य। पुराणि। प्रारुजः। प्ररक्षितवानसि। ऋजिश्वानं च। सङ्ग्रामेषु ।
त्वं कुत्सं शुष्णहत्यैष्वाविथारन्धयोतिथिग्वाय शम्बरम् ।
महान्तं चिदर्बुदं नि क्रमीः पदा सनादेव दस्युहत्याय जज्ञिषे ॥६॥
त्वं कुत्सम्। त्वम्। कुत्सम्। तस्य शत्रोः शुष्णासुरस्य सङ्ग्रामेषु। रक्षितवानसि तथा। अतिथिग्वाय दिवोदासाय। शम्बरमसुरम्। वशमनयः तथा। महान्तम्। अर्बुदासुरम्। पदा। नि। क्रमीः किं बहुना। चिरात्। एवारभ्य। दस्युहननाय। आसीः।
त्वे विश्वा तविषी सध्यंग्धिता तव राधः सोमपीथाय हर्षते । तव वज्रश्चिकिते बाह्वोर्हितो वृश्चा शत्रोरव विश्वानि वृष्ण्या ॥७॥
त्वे विश्वा। त्वयि। सर्वाणि । बलानि। सह। निहितानि। तव। धनम्। सोमपानाय। हृष्यति बहु भवति। तव। वजः। प्रख्यात आसीत्। बाह्वोः। निहितः स त्वम्। शत्रोः। सर्वाणि।
३०
१. अस्मिन् M. २. प्रक्षिप्तवन्तः। १४. नि इत्येष आ इत्येतस्य स्थाने। आक्रान्तस्वशरीरभोगपरा इत्यर्थः Sk.
वान् Sk. १५. निकूपी P. निकमी: D. ३. विवो ० P. विप्रो • M.
निक्रमिः M. १६. सीः P. जन्मन ४. नृषु यजमानेषु रक्षितव्येष्वनुग्रहबुद्धि- एव प्रभृति त्वं शत्रूनवधीरित्यर्थः Sk.
युक्त Sy. नृषु मनो यस्य स नृमणाः। १७. सर्व बलम् Sy. सर्वत्र Sk.
तस्य सम्बोधनं हे नृमणः Sk. १८. सध्रीचीनमपराङ्मुखं यथा भवति तथा ५. वारुज P. प्रकर्षेण भग्नवानसि Sk. Sy. सहाञ्चति गच्छतीति । सध्रीचीति ६. तवानस्म्यूजिक D. ०तवान्। न- । स्त्रीलिङ्गता तविषीसामानाधिकरण्यात् ।
स्थ्याज० M. ऋषि विदथिनः पुत्रम् Sk. - सध्यागिति व्यत्ययेनात्र नपुंसकता। ७. दस्यूनामुपक्षपयितृणां हननेन युक्तेषु सध्यक् सध्रीची सर्वैरवयवैः सहगामिनी।
सङ्गामेषु । यद्वा दस्यूनां हनने निमित्त- पिण्डितेत्यर्थः Sk. भूतेषु Sy. दस्यवो हन्यन्ते येषु ते दस्यु- १६. निहितम् Sy. यावत् किञ्चिद् बलं सर्व हत्याः सङ्गामास्तत्काला वा। तेषु Sk. पिण्डीकृतं त्वयि निहितमित्यर्थः Sk. ८. V. Madhava ignores अधि २ ०. मनः Sy. सोमलक्षणं धनम् Sk. ६. कृष्णासु० P. १०. तत्कालेषु वा Sk. | २१. इन्द्रो मां पास्यतीति प्रीत्या हृष्यतीव Sk. ११. ०थिश्च य M. अतिथीन् प्रति | २२. वनं M. २३. अस्माभिर्जायते Sy.
परिचारकतया गच्छतीत्यतिथिग्वो शत्रुहननेन ज्ञायते Sk. २४. बाह्यो M. दिवोदासः... तस्मा अतिथिग्वाय Sk. बान्वोः P. निहितं वज्रं गृहीत्वा शत्रून् हिंसां प्रापयः Sy.
घ्नन् निर्व्यापारो न तिष्ठसीत्यर्थः Sk. १२. वशं नयः P. D. M. १३. चदा D. | २५. आत्मीयस्यास्मदीयस्य वा Sk.

Page #307

1.51.9. ]
वीर्याणि । अपवृश्च ।
२५२
विजा॑नी॒ह्यार्या॒न्ये च॒ दस्य॑वो ब॒र्हिष्मि॑ते॒ रन्धया॒ शास॑दव्र॒तान् । शार्की भव॒ यज॑मानस्य चोदि॒ता विश्वेत्ता ते॑ सध॒मादे॑षु चाकन ||८||
G
वि जानीहि। विविच्य जानीहि । आर्यान्। दस्यून्। च ततः। अव्रतान्। अनुशास त्वम्।
3
६
१० ११
यजमानाय । वशं नय । सहायः । भव । यजमानस्य धनस्य । चोदयिता । सर्वाणि । एव । तानि । यज्ञेषु वक्तुमहम्। कामितवानस्मि ।
१४
१. बलानि Sk.
२. उप० P. अववृश्चत् । अधरिछन्धि Sk. ३. जानीभ्यार्यान् P.
अनु॑व्रताय र॒न्धय॒न्नप॑व्रताना॒भूभि॒रिन्द्र॑ भ॒थय॒न्नना॑भुवः ।
वृ॒द्धस्य॑ चि॒द्वर्ध॑तो॒ द्यामिन॑क्षत॒ः स्तवा॑नो व॒म्रो वि ज॑घान सं॒दह॑ः ॥६॥
१६
अनुव्रताय। अनुगतकर्मणे यजमानाय । वशं नयन् । अयजमानान् ।
२२
२४
मानैः। विपरीतान्। विश्लथयन्। इन्द्रः । वृद्धस्य च। वर्षमानस्य । च शत्रोः । दिवम्।
साधुवृत्तान् । यागपरानित्यर्थः Sk. ४. ये च दस्यवो यच्छन्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहार्य : । ये च दस्यवो देवानां शत्रुभूता अयागपरास्तानयष्टृश्च विजानीहीत्यर्थः Sk. ५. अकर्मणो यागकर्मवर्जितान् । अयष्टृ नित्यर्थः Sk. ६. दुष्टानामनुशासनं निग्रहं कुर्वन् Sy. निगृह्णन्नित्यर्थः Sk.
[ १.४.१०.४०
७. यजमानायाव्रतान् • दस्यून् हिंसां प्रापय । यद् वा यजमानस्य वशं गमय Sy. ८. शक्तियुक्तः Sy. शकिरिह याच्ञाकर्मा | याच्या चात्र तत्पूर्वकं दानं लक्ष्यते । दाता भवेत्यर्थः । कस्मै ? सामर्थ्याद्यजमानाय Sk. ६. यागकर्मणि Sk. १०. इच्छब्दः पदपूरण: Sk. ११. तो M. १२. सह माद्यन्ति येषु देवतास्ते सधमादा यज्ञाः । तेषु Sk. १३. तानितवानस्मि P.
...
भवद्भिर्वर्षं
२६
व्याप्नुवतः ।
आत्मनोऽप्यर्थाय चाकन . प्रार्थयत इत्यर्थः Sk. १४. V. Madhava ignores ते १५. अनुकूलकर्मणे Sy. अनुव्रतशब्दो भक्तपर्यायः । अनुव्रताय भक्ताय Sk. १६. हिंसयन् वशीकुर्वन् वा
Sy. १७. नय P. D. नयन् नय M. १८. अपगतयागकर्मणः । अभक्तानित्यर्थः Sk. १६. यजमाननाभव० P. यजमानाभव० D.
यजमानानामभव० M. आभिमुख्येन भवन्तीत्याभुवः स्तोतारस्तैः Sy. आभूशब्दोऽपठितः सर्वत्र महन्नाम द्रष्टव्यः । करणे चैषा तृतीया सहयोगलक्षणा वा । महद्भिर्वा मरुद्भिस्सह Sk. २०. ० वर्तमानः M.
२१. ० ताद् M. अनाभुवोऽमहतः Sk. २२. ताडयन् Sk.
२३. वर्तमानस्य M.
२४. Omitted by M. २५. तस्येन्द्रस्य Sy.
२६. व्याप्नुवतो गच्छतो वेत्यर्थः Sk.

Page #308

२५३
२५३
१.४.११.१. ]
[ I.SI.II. स्तूयमानः। वमितेषूणाम्। विहन्ति। समुपचयान्।
तद्यत्त उशना सहसा सहो वि रोदसी मज्मना बाधते शवः ।
आत्वा॒ वातस्य नृमणो मनोयुज़ आ पूर्यमाणमवहन्नभि श्रवः॥१०॥ तक्षद्यत्ते। यदा। तव। बलम्। उशनाः। स्तुतिबलेन। समस्करोत् तदा। महत्तया। द्यावापृथिव्यो। विबाधते तदानीम्। त्वामश्वाः। वातस्य। श्रवणम्। अभि। आवहन् बलेन। आपूर्यमाणम्। नृमणः! महावेगाः। शुष्णान्महान वातो निर्गतस्तमभ्यावहन्निति।"
मन्दिष्ट यदुशनै काव्ये सचाँ इन्द्रो वङ्क वङ्कुतराधि तिष्ठति । उग्रो ययिं निरपः स्रोतसासृजद्वि शुष्णस्य इंहिता ऐरयत्पुरः॥११॥
मन्दिष्ट यत् । कविपुत्रे। उशनसि स्तोत्रेण। यदा। सहायः। इन्द्रः। मन्दिष्ट तदानीम् इन्द्रः। पङ्गु पङ्गुतरं चाश्वौ गमनार्थम्। अध्यतिष्ठद् अथ। उद्गुण इन्द्रः। मेघरूपं शुष्णासुरम्। स्रोतसा। अपः। निरसृजत। व्यैरयत्। शुष्णासुरस्य। शिलासङ्घटिताः। पुरः।
१९
१. एतत्संज्ञक ऋषिः Sy.
११. ज्वलेन P. १२. ० गात् D. ह्रस्वनामैतद् द्रष्टव्यम् । ... ह्रस्वो- मनोव्यापारमात्रेण युक्ताः Sy. ऽपि परिमाणतः Sk.
| १३. P. adds (वको ज्योतिषः कर्तासि २. हतवान् वा Sk. ३. ० चया P. | सूर्य विश्वञ्च दिवं प्रकाशयसि प्रत्यङ्
सम्यगुपचिता वल्मीकवपाः Sy. । देवानां तस्मात् सर्व इव मन्यते) after उपचयादेतदुक्तं भवति। ये तावद- महान् १४. वपतो P. भक्ता अमहान्तस्तान् महद्भिः प्रहार- | १५. ० मभ्यव • D. M. महद्भिर्वा मरुद्भिस्सह ताडयन् भक्ता | १६. V. Madhava ignores शवः अप्यत्यन्तमहान्तस्तेषामपि भक्तैः स्तूय- | १७. तव पुत्रे P. १८. स्स्तो० M.
मान उपचयान् विहन्तीति Sk. १६. तदानी इन्द्रो वंकुतरं M. तदानी४. आत्मीयेन बलेन Sy.
मिळोन्द्रा वंकूपं कूतरं P. ५. तनूकृतवान् । सम्यक् तीक्ष्णमकार्षीदित्य- अतिशयेन कुटिलं गच्छन्तौ।... यद्वा
र्थः Sy. तक्षतिः करोतिकर्मा Sk. वकुतरा अतिशयेन वकं गच्छति रथे ६. सर्वस्य शोधकेन स्वतक्ष्ण्येन। यद्वा वकू वक्रगमनशीलावश्वौ संयोज्येति
रोदसी यस्माद् वृत्रादेर्बिभीतस्तं बाधत योजनीयम् Sy.
इत्यर्थः Sy. ७. •त्तय M. | २०. अथोगूर्णः M. ८. व्यावबाधत P. D. M.
२१. गमनयुक्तान्मघात् Sy. ६. पातस्य D.
२२. वैर० D. M. १०. हविर्लक्षणमन्नमभिलक्ष्य Sy. । २३. तान् P. प्रवृद्धाः Sy.

Page #309

२५४
I.SI.14. ]
[ १.४.११.४. आ स्मा रथं वृषपाणेषु तिष्ठसि शार्यातस्य प्रभृता येषु मन्दसे । इन्द्र या सुतसोमेषु चाकनोऽनर्वाणं श्लोकमा रोहसे दिवि ॥१२॥
आ स्मा रथम् । आतिष्ठसि। रथम्। सोमपानार्थम्। शार्यातस्यानिन्द्रं सोममाजिहीर्षतो हविर्धानात्। प्रभृताः सोमाः। येषु। त्वम्। मन्दसे ततो रथमास्थितवानसि ततः। यथान्येषु । सुतसोमेषु सोमम्। कामितवानस्येवं तत्रापि कामितवानसि तन्तौ। प्रस्खलितम्। श्लोकम्। दिवि। आरोहयस्तत्रापि पानादिति ।
अदंदा अभी महते वचस्यवै कक्षीवते वृचयामिन्द्र सुन्वते । मेनाभवो वृषणश्वस्य सुक्रतो विश्वेत्ता ते सर्वनेषु प्रवाच्या ॥१३॥
अबदा अर्भाम् । दत्तवानसि। कन्याम्। स्तुतिवत इच्छते । कक्षीवते । वृचयां नाम भाग्याम्। इन्द्र ! सुन्वते तथा। मेना च। अभवः। वृषणश्वस्य। सुक्रतो ! विश्वानि। तानीमानि। ते यज्ञेषु। प्रवाच्यानि। अत्र शाटयायनकम् -
"वृषणश्वस्य मेन इति। वृषणश्वस्य ह मेना भूत्वा मघवा कुल उवासेति। अथ ताण्डयकम्
वृषणश्वस्य मेन इति। वृषणश्वस्य हे मेनस्य मेनका नाम दुहिताऽऽस। तां हेन्द्रश्चकम इति। वृषणश्वस्य राज्ञो मेना नाम दुहिता त्वमभवः स्वांशेन। अथ तां चकमे चेन्द्र इत्यर्थः।"
इन्द्रो अश्रायि सुध्यो निरके पजेषु स्तोमो दुर्यो न यूपः ।
अश्वयुर्गव्यू रथयुर्वसूयुरिन्द्र इद्रायः क्षयति प्रयन्ता ॥१४॥ इन्द्रो अश्रायि । इन्द्रः स्तोतृभिः। आश्रीयते। सुकर्मणस्तस्य। निर्गमने। पत्रकुलजाते
१
.
१
.
॥
१. शर्या० P. २. ० तोह • P. ०णश्चस्य P. १५. सुकृतो P. __० विद्धा D. ३. रथवानास्थित • P. १६. ०णश्चस्य P. १७. Omitted by ४. अस्यापि शार्यातस्य सोमान् Sy. ___Ghosh, op. cit. १८. मे ह ना P. ५. गमनरहितं स्थिरम् Sy.
| १६. इवा० M. २०. ताण्डकम् P. D. ६. यशो वा Sy. यद्वेमं यजमानं... २१. मेहन P. २२. Omitted by P.
धुलोक उक्तलक्षणं यशः प्रापयसि Sy. हं M. २३. Omitted by P. ७. V. Madhava ignores स्म । इन्द्र | २४. तां महेन्द्रश्चकाम P. २५. भव० P. M. ८. अदां P. अभां M. ६. अल्पां| २६. चेन्द्र इन्द्र P. २७. V. Madhava
युवतिमित्यर्थः Sy. १०. स्तुतव ० P. ignores इत् २८. अयि P. ११. प्रच० D. पृपया ० M. १२. भान्यां D. २६. शोभनप्रज्ञान् वा Sy. ३०. नैर्धन्ये निमि१३. सू० P. १४. मेनाचाहवो वृषणश्च M. तभूते सतिSy. ३१. वजा ० P.D.M.

Page #310

२५५
१.४.११.५. ]
9
३
४
ष्विन्द्रस्य। स्तोमः। दुर्यः। यूपः । इवोच्छ्रितस्तिष्ठति । दुर्यभवो दुर्यो यज्ञस्थः । “अङ्गिरसः पत्रा: "
ह
१० ११
१२
इन्द्रः। एव। धनस्य। प्रदाता । निवसति ।
8
३
"पत्रो वाऽऽङ्गिरसः पशुकामस्तपोऽतप्यत" इति च शाट्यायनकम् । अश्वादीन् स्तोतृभ्य इच्छन् ।
इ॒दं नमो॑ वृष॒भाय॑ स्व॒राजें स॒त्यशु॑ष्माय त॒वस॑ऽवाचि । अ॒स्मिन्नि॑न्द्र वृ॒जने॒ सर्वे॑वीरा॒ः स्मत्सु॒रिभि॒स्तव॒ शर्म॑न्त्स्याम ॥१५॥
१
१६
इदं नमो वृषभाय। इदम्। नमनसाधनं स्तोत्रम्। वृषभाय । स्वयमेव सर्वेषामीश्वराय।
१८
१. द्वारि निखाता स्थूणेव Sy. २. स यथा स्तवनार्हो वेदिद्वारे भवो यूपो
वेदि यज्ञं वाश्रितस्तद्वदङ्गिरसो हीन्द्रस्य सहायाः । ... तस्मादुपपन्नमिन्द्रस्य सङ्ग्रामेष्वङ्गिरआश्रयत्वम् । अथवैवमन्यथास्यार्धर्चस्यार्थयोजना । अश्रायीति णिच् स्वार्थ एव कर्मणि । श्रयतिः शुद्धोऽपि सामर्थ्यादुत्पूर्वार्थे । उदश्राय्यतिशयवद्गुणाभिधानेन गुणैरुच्छ्रितः कृत इत्यर्थः । क्व ? सुध्यः सुप्रज्ञस्य सुकर्मणो वा मम स्वभूते निरेके । रमेरिवम् । नियमेन रम्यते येन यत्र वा तनिरमणं निरेकं स्तोत्रमिहाभिप्रेतम् । तत्र कथमुदधायि ? उच्यते । पत्रेषु स्तोम आङ्गिरस ऋत्विजो वा पत्रा अभिप्रेताः । लुप्तोपमं चेदं द्रष्टव्यम् । पत्रेष्विव स्तोमः । दुर्यो न यूपो द्वारि भव इव च यूपः । यथाङ्गिरस ऋषय ऋत्विजो वोच्छ्रितं महान्तं स्तोमं कुर्वन्ति यथा च यूपमुच्छ्रितं कुर्वन्ति तद्वदित्यर्थः Sk.
१९
२०
२१
२३
सत्यबलाय। वृद्धायास्माभिः। उक्तम् । अस्मिन् । इन्द्र ! उपद्रवे । सर्वैर्वीरैर्युक्ता अस्माकम् ।
३. ०स्थांगि ० P. D. I propose to read आङ्गिरसः Ed.
४. वज्रा : P. D. M.
५. वज्रो P. D. M. ६. वांगि० D.
[ 1.51.15.
७. Omitted by P. and D. ८. B. Ghosh, op. cit. P. 7 ६. अश्वैर्गोभी रथैर्धनैश्च तद्वानित्यर्थः Sk.
इदंयुरिदं कामयमानः । अथापि तद्वदर्थे भाष्यते । वसूयुरिन्द्रो वसुमानित्यत्रार्थः N. 6. 31. १०. इव M.
११. यावत् किञ्चित् त्रैलोक्ये धनं तस्य सर्वस्य Sk.
१२ . वर्तते Sy. ईष्टे Sk. १३. उदं M.
१४. ० नसासाध ०
P.
तेन सूक्तेन नमः स्तुतिलक्षणम् Sk. १५. Omitted by M. १६. वर्षित्रे Sk.
१७. स्वकीयेन तेजसा राजमानाय Sy. स्वयमेव दीप्ताय Sk.
वृद्धास्मभिः P.
१८. बुद्धा ० M. १६. उत्तमस्मिन् P. D. २०
वर्जनवति सङ्ग्रामे Sy.
बलवति संसारे सङ्ग्रामे वा । अथवा वर्ज्यते यत्र वैगुण्यं स वृजनो यज्ञ हाभिप्रेतः । तत्र Sk.
२१. सर्वैः पुत्रैः पौत्रैश्चोपेताः Sk.
२२. ०र्युक्तास्मा० P. ०क्तारस्माo D. वयम् Sy.

Page #311

२५६
[ १.४.१२.१.
I.52.1. ] स्तोतृभिश्च सह। तव। सुखे। कल्याणम्। स्याम ।'
I.52.
त्यं सु मेषं महया स्वर्विदं शुतं यस्य सुम्वः साकमारते ।
अत्यं न वाजे हवनस्यदं रथुमेन्द्र ववृत्या॒मव॑से सुवृक्तिभिः ॥१॥
त्यं सु मेषम् । तम्। सुष्ठु। पूजय। सर्वज्ञं। मेघातिथेः। मेषम्। शतम्। यस्य। प्राज्ञाः। सह। उत्तिष्ठन्ति। वेगवन्तम्। इव। अश्वम्। रथं प्रति। हवनं प्रति गन्तारम्। आवर्तयामि। इन्द्रम्। रक्षणाय। स्तोत्रैः।
१. विद्वद्भिः पुत्रादिभिः सह...भवेम निवसे- ६. बहुनामैतत् । बहवो यस्य Sk.
मत्यर्थः। यद् वा त्वत्सम्बन्धिनि शोभने । १०. प्रज्ञाः P. स्तोतारः Sy. यज्ञगृहे सूरिभिर्विद्वद्भिर्ऋत्विग्भिः । अपठितमपि महन्नामैतत्। महान्तः। के सह स्याम। शर्मेति गृहनाम। 'शर्म ते? सामर्थ्यात् स्तोतारः Sk. वर्म' (निघ० ३. ४. २१.) इति पठित- ११. स्तुतौ प्रवर्तन्ते। यद्वा यस्येन्द्रस्य रथं त्वात् Sy.
...शतसंख्याका अश्वाः...सह...गमयन्ति २. त्वया दत्ते शोभने गृहे Sy.
Sy. ईरते प्रेरयन्ति। उच्चारयन्तीत्यर्थः । ३. सुखं P. D.
कि तत् ? सामर्थ्यात् स्तुतीः। बहवो शरणे वा गृहे वा सुखे वा स्याम । त्वया महान्तश्च स्तोतारो यं सह स्तुवन्तीदत्तं शरणं गृहं सुखं वा प्राप्नुयामे- त्यर्थः। अथवा सुभ्व इति स्त्रीलिङ्गत्यर्थः Sk..
मेतत् । शतं यस्य स्वभूताः सुभ्वो महत्यः । ४. स्यामः D. M.
कास्ताः? मरुदादिसेनाः। साकमीरते %. Ms. D. puts the figure 11%811 सह गच्छन्ति शत्रूणामुपरि Sk. here to indicate the end of
१२. गमनसाधनम् Sy. the fiftyfirst hymn. No such अत्यं न अश्वमिव। यथा कश्चिदश्व
number is given in P.and M. मावर्तयेत्तद्वत् Sk. ६. सुमया। अर्चतिकर्मायम् । आत्मन एव
१३. सोमलक्षणमन्नं प्रति। अथवा वाजमित्यचायमन्तरात्मनः प्रैष ऋत्विगन्तरस्य
पठितमपि बलनाम। सामर्थ्याच्चान्तवा। सुष्ठु स्तुहि हे अन्तरात्मन् |
गीतमत्वर्थम् । बलवन्तम् Sk. ऋत्विग्वा Sk.
१४. तृतीयार्थे द्वितीयषा। रथेन Sk. ७. स्वरादित्यो द्यौर्वा। तस्य वेदितारं
१५. वहनं P. D. आह्वानं यागं वा Sy. लब्धारं वा। यद् वा। स्वः सुष्ट्वरणीयं धनं तस्य लम्भयितारम् Sy.
१६. ० र मं वर्त • P. अत्यथं पुनः पुनसर्वस्य ज्ञातारं लब्धारं वा Sk.
यावर्तयेयमित्याशासे Sk. ८. शत्रुभिः सह स्पर्धमानम् Sy.
१७. तर्पणाय Sk. मेषरूपम् Sk.
| १८. सुष्ठ वजितदोषाभिः स्तुतिभिः Sk.

Page #312

१.४.१२.३. ]
[ I. 52.3.
स पर्व॑तो॒ न ध॒रुणे॒ष्वच्यु॑तः स॒हस्र॑मू॒ति॒स्तवि॑षीषु वावृ॒धे । यद्वृत्रमव॑धीन्नदी॒वृत॑मु॒ब्जन्नणा॑सि॒ जर्हृषाणो॒ अन्ध॑सा ॥२॥
इन्द्रो॒
१३
१४
तेजोभिः । विध्यन् । हृष्यन् । सोमेन ।
२५७
२
3
४
६
9
स पर्वतो न। सः। शिलोच्चयः । इव । उदकधारासु । अक्षीणः । बहुक्षणः । शत्रुषु
१२
प्रविष्टः। ववृधे। इन्द्रः। यत्। वृत्रम् । अवधीत् । नदीनामावरीतारं वृत्रनिरुद्धानि । उदकानि
१. सर्वतो P.
३. सलील P. मेघ इव Sk.
४. इवोदक • P.
स हि द्वरो द॒रिषु॑ वृ॒त्र ऊध॑नि च॒न्द्रर्बुध्नो मद॑वृद्धो मनी॑षिभिः ।
इन्द्र तम॑ते॒ स्व॒र॒स्यया॑ धि॒या मंहि॑ष्ठरातं स हि पप्रिरन्ध॑सः ||३||
१५
१७
स हि द्वरः। स। हीन्द्रः। वारयिता । वारयितॄणां मध्ये । वरणीयः । श्रद्धेयेप्यर्थे ।
२. नः M.
पर्वत इति मेघनाम । ...
उदकैः ।
सर्वस्य धारकेषूदकेषु Sy. तृतीयार्थे चैषा सप्तमी । ... घोऽत्यन्तबोदकेन वर्धतेऽत्यन्तं महान् भवति Sk.
५. ०ण P. चलनराहित्येन स्थितः Sy. एवमच्युतो यत्र स्थितस्तस्मात्स्थानादप्रच्युतः । तत्रैव स्थितस्सन्नित्यर्थः Sk. ६. स्वर ० P.
बहुसेनो बहुपालनो वा Sk.
७. तृतीयार्थे चात्र सप्तमी । शारीरैः सामर्थ्यलक्षणैर्बलैः Sk.
८. यदा Sk.
६. अवर्धिष्ट वर्धते वा । अथवा स पर्वतो नेति पर्वतः शिलोच्चय एवाभिप्रेतः । अच्युत इत्येतस्य त्विदमुपमानम् । यथा पर्वतोऽच्युतः स्थिरस्तद्वदयोऽच्युत इति । धरुणेऽपीत्यपि 'यस्य च भावेन' इत्येवं सप्तमी । तच्छ्रुतेश्च लक्षणभूतयोग्यक्रियापदाध्याहारः । उदकेषु प्राप्तव्येषु । उदकार्थमित्यर्थः । किं करोति ? उच्यते ।
१७
१०.
११.
सहस्रमूतिस्तविषीषु वावृधे Sk.
हतवान् हन्ति वा Sk.
नद्यः शब्दकारिण्य आपः । तासाम् Sk.
० वरि ० P. M.
नदनान्नद्य आपस्तासाम् Sy.
१२. मेघस्थानि Sk.
१३. अधः पातयन् Sy.
ऋजूनि कुर्वन् । भूमिपाताभिमुखानि कुर्वन्नित्यर्थः Sk.
१४. सोमलक्षणेनान्नेन Sk.
१५. हिशब्दः पदपूरण: Sk. १६. स हीव वारयीव M. वरीता Sy.
१७. आवरीतृषु शत्रुषु Sy. आवरितॄणां मध्ये यावन्तः केचनावरितारस्तेषां सर्वेषां मध्येऽतिशयेनावरितेत्यर्थः Sk.
१५. वरणीय P. D. सम्भक्तो व्याप्य वर्तते Sy. अत्यर्थं च वरणीयो याचितव्यः । किम् ? सामर्थ्याद्यद्यदिष्टम् Sk. १६. श्रद्धये ० P. अन्तरिक्षे Sy. रसानुप्रदानसामान्याद्यज्ञोऽत्र उच्यते । तत्र Sk.
अतिशयेना
उद्धृतजलवत्यraft सोमलक्षणे ।
ऊधा

Page #313

I.52.5. ]
२५८
[ १.४.१२.५. कमनीयबुध्नः। स्तोत्रैर्वृद्धः। मनीषिभिः। तम्। इन्द्रम् अहम्। शोभनकर्मेच्छया। बुद्धया। ह्वयामि। पूज्यतमदानम्। सः। हि। अन्नेन माम्। पूरयति।।
आयं पृणन्ति दिवि सद्भबर्हिषः समुद्रं न सुम्व: स्वा अभिष्टयः। तंत्रहत्ये अनु तस्थुरूतयः शुष्मा इन्द्रमाता अहृतप्सवः ॥४॥ आ यं पृणन्ति । आपूरयन्ति। यम्। दिवि स्थितम् ।सोमाः। उदधिम् । इव। शोभनभवनाः।
आत्मीयाः। नद्यः। तम्।
वृत्रहनन। अनुतस्थः। मरुतः। शोषकाः। इन्द्रम। गमनरहिताः। अपालयि
तारो हिंसितरूपाः।
अभि स्वदृष्टिं मदै अस्य युध्यतो रथ्वीरिव प्रवणे ससुरूतयः । इन्द्रो यद्वनी धृषाणो अन्धेसा भनद्वलस्य परिधीरिव त्रितः॥५॥ अभि स्ववृष्टिम्। स्वा वृष्टियस्य तं सोमम्। मदे। युध्यत इन्द्रस्य। अस्य साहाय्यार्थ
१. सर्वासां प्रजानामाह्लादकमूलः Sy. वृत्रहत्येऽन्वित्यनुशब्दः 'तृतीयार्थे' इत्येवं
चन्द्रः ... कान्तिरुच्यते। बुध्न- कर्मप्रवचनीयः। तेन सह वृत्रहननकाले मन्तरिक्षं निवासस्थानतया यस्य सम्भूतं स्थिता इत्यर्थः Sk. १६. सेना स चन्द्रबुध्नः Sk.
मरुदादीनाम् Sk. १७. बलवत्यः Sk. २. माद्यन्त्येभिरिति मदाः सोमास्तैर्व- १८. गमनयितारहिताः P. वान्ति प्रातिकूल्येन
धितः Sy. सोममदेन परिवृद्धः सन् Sk. गच्छन्तीति वाताः शत्रवस्तद्रहिताः Sy. ३. मेधाविभिर्ऋषिभिर्ऋत्विग्भिर्वा Sk.. वातरहिताः। अथवाऽविद्यमानो ४. प्रवृद्धधनं प्रवृद्धदानं वा Sy.
विनियन्ता वातो यासां ता अवाताः। ५. हिशब्दोऽत्र यस्मादर्थे Sk.
वायुनापि रोखुमशक्या इत्यर्थः Sk. ६. अन्नस्यास्मदपेक्षितस्य Sy. | १६. पा० P. अकुटिलरूपाः शोभनावयवा ७. यस्मात्स दाताऽन्नस्य Sk.
इत्यर्थः Sy. २०. अहिंसितरूपाः Sk. ८. वृणन्ति P. M. ६. दिवः P. | २१. स्वा वृष्टिर्यस्य स स्ववृष्टिवृष्टः स्वामी। १०. सोमः M. ११. सुष्टु भवन्तीति कोऽसौ ? इन्द्रः Sk.
सुभ्वो नद्यः Sy. महत्यो नद्यः Sk. २२. सोम M. स्वभूतवृष्टिमन्तं वृत्रम् Sy. १२. ० वन आ० P. ० वनानीयाः M. | २३. मद M. २४. य्यध्य ० P. १३. नद्य D. नभ्यः M. अभिष्टयः ... अस्य युध्यत इत्यस्य शब्देनानुदात्तेन अभिगन्त्र्योऽभिकामिन्यो वा Sk.
प्रकृतत्वादिन्द्रस्यानुदेशः(अन्वादेशः Ed.) १४. वृत्रहननकाले Sk. १५. ०हनेननु० P. स्ववृष्टिमित्येतत्सामानाधिकरण्याच्चोभ
तिष्ठतिरत्र सामर्थ्याद् गत्यर्थः। अनुगत- यत्र द्वितीयार्थे षष्ठी। सोममदे प्राप्ते वत्योऽनुगच्छन्ति वा। अथवा तं । स्ववृष्टिमिममिन्द्रं युध्यमानम् Sk.

Page #314

२५६
१.४.१३.१. ]
[ I.52.6. यथा प्रवणे। आपो यन्त्येवम्। अभिसनुः। मरुतः। इन्द्रः। यदा। वज्री। सोमेन। धर्षयन्। वलम्। अभिनत्। पापानिव। त्रित आप्त्यः।
परी घृणा चरति तित्विषे शोऽपो वृत्वी रजसो बुनमाशयत् ।
वृत्रस्य यत्प्रवणे दुर्भिश्वनो निजघन्थ हन्यौरिन्द्र तन्यतुम् ॥६॥ परी घृणा । परिचरति। वृत्रम्। दीप्तः। बलं च तस्य। दीप्तम्। अपः। आवृत्य। अन्तरिक्षलोकस्य। बुध्नम् अपां मूलमावृत्य। आशयत्। वृत्रस्य। यदा। प्रवणे। दुर्ग्रहश्वासस्य। निहतवान्। हन्वोरंसि। इन्द्र ! वज्र शब्दकारिणम्।
१. प्रवणशब्दो निम्नवचनः। यथा निम्ने प्रदेशेष्वग्रमध्यमूलेष्वभिनदिति । अथवा प्रदेशे Sk.
त्रित इति प्रथमान्तमिन्द्रविशेषणम्। २. लघुगामिन्य आपोऽभिगच्छेयुस्तद्वत् Sk. त्रितस्त्रिस्थान इन्द्रः Sk. __ भिन्नवान् भिनत्ति वा Sk.
६. घृणाः M. १०. लिडर्थेऽयं लट् । ३. अभिगतवत्योऽभिगच्छन्ति वा Sk. __ परिचचार सर्वतो भ्रान्तवतीत्यर्थः Sk. ४. मरुदादिसेनाः Sk.
| ११. ईम् एनं त्वामिन्द्रम् Sy. ५. सर्षयन् P.
१२. दीप्ता स्तनयित्नुलक्षणा त्वदीया वाक् हृष्यन् अन्धसा सोमलक्षणेनान्नेन। Sk. १३. दीप्तवच्च शवस्त्वदीयं
सोमेन जन्यमानहर्षः सन्नित्यर्थः Sk. मरुल्लक्षणम् Sk. १४. त्वदीयम् Sy. ६. मेघनामैतत् । द्वितीयार्थे चात्र षष्ठी।। १५. अधोभागम् Sk. मेघम् Sk.
१६. अपादूलमा० P. ७. पापनीव P. M.
१७. शेतिरिह स्थानार्थः। आस्थितवान Sk. देवानां हविलेपनिघर्षणायाग्नेः सकाशा- १८. मेघस्यासुरस्य वा Sk. दप्स्वेकतो द्वितस्त्रित इति त्रयः पुरुषा १६. निम्नप्रदेशे Sk. जज्ञिरे।... तत्रोदकपानार्थं प्रवृत्तस्य कूपे | २०. ह. P. हश्चास• D. M. पतितस्य (त्रितस्य) प्रतिरोधायासुरैः दुर्ग्रहव्यापनस्य। तस्य हि व्यापनं न परिधयः परिधायकाः कूपस्याच्छादकाः केनापि ग्रहीतुं शक्यते Sy.
स्थापिताः। तान्यथा सोऽभिनतद्वत् Sy. क्षिप्रश्वासो दुर्ग्रहो यस्य स दुर्गुभिश्वा। ८. अप्त्यः D. यथा परिधीन् त्रितो दुस्सहश्वास इत्यर्थः। तस्य Sk.
भिन्नवान् तद्वत्। ... अथवा वलस्येति | २१. निहि० P. D. M. हन्तिरत्र गत्यर्थः । स्वार्थ एव षष्ठी। परिधीति तूत्तम्भनानि सामर्थ्याच्चात्रान्तर्णीतण्यर्थः। नियमेन परिधय उच्यन्ते सर्वतो निधीयमानत्वात्। गमितवानसि Sk. मेघस्योत्तम्भनान्यभिनदित्यर्थः। इवशब्दः | २२. हबो० D. हनुप्रदेशे Sk. ... पदपूरणः। त्रित इत्यपि त्रिशब्दा- | २३. ०हारि० M. प्रहारं विस्तारदाद्यादित्वात् सप्तम्यास्तसिः। त्रिषु | यन्तम् Sy.

Page #315

२६०
I.52.9. ]
[ १.४.१३.४. हुदं न हि त्वा न्यूषन्त्यूमयो ब्रह्माणीन्द्र तव यानि वर्धना । त्वष्टा चित्ते युज्यं वावृधे शव॑स्तृतन वज्रमभिभूत्योजसम् ॥७॥
हवं न हि। ह्रदम्। ऊर्मयः। इव। त्वाम्। तव वर्धनानि। स्तोत्राणि। न्यूषन्ति तवोपरि चलन्ति त्वद्विषये पुनः पुनः प्रवर्तन्ते। त्वष्टा। च। तव। सदृशम्। बलम्। वर्धितवान्। अकरोत्। वज्रम्। अभिभवितृबलम् ।
जघन्वाँ उ हरिभिः संभृतक्रतविन्द्र वृत्रं मनुषे गातुयन्न॒पः । अयच्छथा बाह्वोर्वज्रमायसमधारयो दिव्या सूर्यं दृशे ॥८॥
जघन्वा । जघन्वान्। अश्वैः। सम्भृतप्रज्ञ ! इन्द्र ! वृत्रम्। मनुष्यार्थम्। अपः। गमयितुमिच्छन् अग्रहीत्। बाह्वोः। आयसम्। आयुधम् अथ तं हत्वा सर्वेषाम्। दर्शनाय। दिवि। सूर्यम्। आधारयः।"
बृहत्स्वश्चन्द्रमम॑व॒द्यदुक्थ्यमकृण्वत मिया रोहणं दिवः। यन्मानुषप्रधना इन्द्रमूतयः स्वतृषाचौ मरुतोऽमदन ॥६॥ बृहत् स्वश्चन्द्रम्। बृहत् साम। स्वयमेव कान्तम्। बलवत्। यदा। प्रशस्यम्।
२०२०
१. हु. P. २. भिः M. १७. तदनन्तरं ... वृष्टयुदकानि प्रावर्तयेत्य३. यथा ह्रदं प्रभूता उदकोर्मयो घर्षेयु- ध्याहारः Sy. १८. यगमयितुमिच्छन्त ___ स्तद्वत् Sk. ४. त्वं P.
P. मार्गम् Sy. गमनमिच्छन् । कस्य ? ५. वृद्धिकराणि। स्तूयमाना हि देवता अपां वृष्टिलक्षणानामुदकानाम् Sk.
वीर्येण वर्धन्ते Sk. ६. न्युष० M. | १६. गृही P. अग्रही: Sy. निर्बद्धवानसि Sk. नितरां प्राप्नुवन्त्येव Sy. नियमेन | २०. बाहुभ्यामत्र सम्बन्धाद्धस्तौ लक्ष्यते। गच्छन्ति Sk. ७. त्वाष्टा P. हस्ताभ्यां गृहीतवानसीत्यर्थः Sk.
देवशिल्पी Sk. ८. अपि Sk. | २१. लोहमयम् Sk. २२. हृत्वा P.D.M. ६. तीक्ष्णीचकारSy. १०. वज्रभिदभि० P. | २३. अधा० D. M. स्थापितवानसि Sk. अभिभवितृबलयुक्तम् Sk.
२४. V. Madhava ignores उ ११. V. Madhava ignores हि। यानि | २५. महत् परिमाणतः सारतो वा स्तुति१२. न्व उ P. न्वं उ D. न्वान् M. ___रूपम् Sk. १३. शत्रर्थे क्वसुच् ।... घ्नन् Sk. २६. स्वकीयन ... आह्लादकेन तेजसा युक्तम् १४. आत्मीयः। ... तृतीयानिर्देशाद् गत्वेति ___Sy. २७. अमशब्द आत्मपर्यायः। तेन
शेषः Sk. १५. सम्पादितकर्मन् वा | चात्र प्रयत्नो लक्ष्यते। आत्मवत्
Sy. सम्भृतकर्मन् सम्भृतप्रज्ञ वा Sk. प्रयत्नवत् । महता प्रयत्नेनेत्यर्थः Sk. १६. मनो राज्ञ ऋषेर्वा मनुष्यस्य वार्थाय Sk. | २८. यत् Sk.

Page #316

१.४.१४.१. ]
२६१
[ I.52.11. अकुर्वत। भयेन स्तोतुः। दिवः। रोहणनिमित्तम्। यदा वा। मनुष्यहितसङ्ग्रामाः। इन्द्रम्। मरुतः। स्वः दिवि स्थितम्। देवाः सन्तः। मनुष्यान् सेवमानाः। अन्वमदन्। उत्तरत्र सम्बन्धः।
द्यौश्चिदस्यामवाँ अहैः स्वनादयौयवीद्भियसा वज्र इन्द्र ते । वृत्रस्य॒ यद्वधानस्य रोदसी मदै सुतस्य॒ शवसाभिनुच्छिरः॥१०॥
द्यौश्चिदस्य । द्यौः। अपि। बलवान्। अस्य। अहेः। स्वनात्। तदानीम्। भयेन। अयोयवीत् अकम्पत । यदा। द्यावापृथिवी। बाधमानस्य। सोमस्य। मदे। तव। वज्रः। बलेन। वृत्रस्य। शिरः। अभिनत् तदाऽयोयवीदिति। वृत्र एवाहननादेहिरुक्तः।"
यदिन्विन्द्र पृथिवी दशभुजिरहानि विश्वा ततनन्त कृष्टयः ।
अत्राहं ते मघवन्विश्रुतं सहो द्यामनु शव॑सा बर्हणा भुवत् ॥११॥ यदिन्न्विन्द्र । यदि । एव, इयम् । इन्द्र ! पृथिवी। दशगुणा भवति । यदि च। अहानि ।
R
१. यच्छब्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहार्यः। तत् प्रयत्नवान् Sk. १३. अहे P. अहन्त
... कृतवन्तोऽस्मदीया ऋत्विजः पुत्र- व्यस्यान्येन हन्तुमशक्यस्य वृत्रस्य Sk. पौत्रादयो वा Sk. २. भयेद M. | १४. स्वभूतात्... श्वासशब्दात् Sk. वत्रभयेन . . . एवंविधन स्तोत्रेण वृत्राद् । १५. वृत्रश्वासाद् बिभ्यतस्तद्वज सर्वे देवा भीता इन्द्रमस्तोषतेत्यर्थः Sy.
नष्टा इत्यर्थः Sk. परिचर्यावैगुण्यभयेन Sk.
१६. अयय० P. पृथग्भूतः। नष्ट इत्यर्थः । ३. धुलोकारोहणसमर्थम्। साद्गुण्याद्य- ...अकम्पतेत्यर्थः Sk. १७. यद M.
ज्ञविध्वंसकररसुरै रक्षोभिर्वान्तराव- | १८. रोदसी इति चानुदात्तत्वप्रसिद्धचर्य
लोप्तुमशक्यमत्यन्तसगुणमित्यर्थः Sk. व्यत्ययेन द्वितीयायाः स्थाने आमन्त्रि४. भावा M. ५. मनुष्यार्थो तप्रथमा द्रष्टव्या Sk.
मानुषः।... असुरैर्मेधैर्वा सह मनुष्यार्थः | १९. बाधनशीलस्य वृत्रस्य Sy. सङ्ग्रामो येषां ते मानुषप्रधनाः Sk. वृष्टिप्रतिबन्धकरणेनात्यथं बाधमानस्य ६. इन्द्रमित्येतत्त्वन्त्येनानुशब्देन सह | Sk. २०. सोमेन मत्तस्य _____ सम्बन्धयितव्यः Sk.
सतस्तवेत्यर्थः Sk. ७. ऊतयोऽवितारः। रक्षितारो गन्तारो | २१. तदानीं द्युलोको भयराहित्यन निश्चलो वेत्यर्थः Sk.
बभूवेति शेषः Sy. २२. वृतं P. ८. स्वः। सर्वपर्यायोऽयम् । सर्वे Sk. वृता D.M. २३. ०दति • P. ९. प्राणरूपेण Sy. नृभिर्ये सेव्यन्ते सेवन्ते | २४. V. Madhava ignores इन्द्र ____ वा नृन् वृष्टिप्रदानादिना ते नृषाचः Sk. | २५. यदिन्द्र M. १०. सोमेन मत्ता इन्द्रेण सहेत्यर्थः Sk. | २६. इन्विति पदपूरणम् Sk. ११. द्योः P. D. १२. आत्मवान् । २७. एवयम् P. २८. यदा D. P.

Page #317

२६२
I.52.13. ]
[ १.४.१४.३. सर्वाण्येव । विस्तारयेयुः । मनुष्याः सर्वदा ब्रुवाणाश्चरेयुः । अत्र । एव । ते। मघवन् ! बलकृतं सर्व कर्म । विश्रुतं भवति तव । बलेनागतम् । शत्रुहिंसनम् । युसदृशम् । भवति महत्तयेति।
त्वमस्य परि रजसो व्योमनः स्वर्भूत्योजा अवसे धृषन्मनः । चषे भूमि प्रतिमानमोजसोऽपः स्वः परिभूरेष्या दिवम् ॥१२॥
त्वमस्य परि। त्वम् । अस्य । अन्तरिक्षलोकस्य । अन्ते स्थितः सन् । स्वभूतबलः। रक्षणार्थम् । शत्रूणामभिवनशील ! तिष्ठसि। चकृषे कृतवानसि च। भूमि बलवताम् । बलस्य। प्रतिद्वन्द्वित्वम् अन्तरिक्षम् । सर्वम् । परिभवन् । आगच्छसि। दिवमिति।
त्वं भुवः प्रतिमानं पृथिव्या ऋष्ववीरस्य बृहतः पतिर्भूः ।
विश्वमाप्रो अन्तरिक्षं महित्वा सत्यमद्धा नकिरन्यस्त्वाान् ॥१३॥ त्वं भुवः। त्वम् । भुवः। प्रतिमानम्। पृथिव्याः । दर्शनीयवीरस्य । स्वर्गस्य च । पतिः ।
१५
३५
१. एकत्र सङ्घात्य विस्तारयेयुः Sk. | १४. शीलचित्त D. शत्रुधर्षणचित्त Sk. २. विस्तरेययुः P.
१५. तष्ठसि P. १६. च। कृष्टे M. ३. अत्र यदिति प्रक्रान्तत्वादत्रशब्दोऽथेत्यस्य १७. भूमी P. भूमि प्रतिमानमुपमानमोजस स्थाने । अर्थादपोत्यस्यार्थे Sk.
आत्मीयस्य बलस्य Sk. ४. मेघवद् M. ५. वृत्रवधादिकारणं | १८. प्रतिनिधिरभूः Sy. ____बलम् Sy. सेनालक्षणं बलम् Sk. १६. सुष्ठ्वरणीय गन्तव्यम् Sy. ६. विख्यातम् Sk.
स्वः दिवं च Sk. ७. सामर्थ्यलक्षणेन बलेन Sk. २०. अन्तरिक्षलोकं ... धुलोकञ्च ... परि८. ०सनान्युस० P. सनन्युस० D. ग्रहीता Sy. त्रयो लोकाः समुदितास्तव
द्यामनु । दिवं प्रति। धुलोके व्यवस्थितं बलस्योपमा भवति परिभूः Sk. सदित्यर्थः Sk.
२१. भवनाग० P. प्राप्नोषि Sy. ६. बर्हणा परिवृद्धं भुवद् भवेत्। दश- यावत् किञ्चित् सर्वस्य परिगृह्य गुणायाः पृथिव्याः सर्वेभ्यश्च संहतेभ्यो- त्वमेषि आ आगच्छसि च Sk. होभ्यः सकाशात्तवैव महत्तरं बलमिति | २२. सोमं पीत्वा पृथिवीतों दिवं द्युलोकम् Sk. समस्तार्थः Sk.
| २३. त्वम्। भुवः। omitted by M. १०. V. Madhava ignores नु
भुवो भवसि प्रतिमानम्।... पृथिव्यपि ११. अन्त P. उपरिप्रदेशे Sy.
त्वयोपमीयते। किं पुनरन्यान्युपमेयानि । १२. स्वभूतिः स्वसामर्थ्यम्। सा बलं सर्वत्र त्वमुत्कृष्ट इत्यर्थः Sk. यस्य स स्वभूत्योजाः Sk.
२४. ऋष्व इति महनाम।... महान्तो १३. कृत्स्नं जगद् वृष्टिप्रदानद्वारेण पालयितु- वीरा यस्मिन् सैन्ये तदृष्ववीरम् । मित्यर्थः Sk.
तस्य Sk. २५. बृहतो महतः Sk.

Page #318

.१.४.१४.५. ]
[ I.52.15. अभवः । विश्वम् । आपूरितवानसि । अन्तरिक्षम् । महत्तया। सत्यमद्धेति सत्यनामनी सत्यं तथैव । न त्वत्सदृशः कश्चिदस्तीति।
न यस्य द्यावापृथिवी अनु व्यचो न सिन्धो रजसो अन्तमानशुः । नोत स्ववृष्टिं मदै अस्य युध्यत एकौ अन्यच्च॑कृषे विश्वमानुषक् ॥१४॥
न यस्य । यस्येन्द्रस्य । द्यावापृथिवी। व्याप्तिम् । न । अन्वानशाते । न । नद्योऽपि । तेजसः। अन्तम् । आपुः । न। अपिच । वृत्रम् । सोममदे। युध्यतः। अस्य तेजसोऽन्तं नानशुः। किं बहुना एक एव त्वम् । अन्यत् । सर्वम् । अनुस्यूतम् । कृतवानसि।
आर्चन्नत्र मरुतः सस्मिन्नाजी विश्वे देवासो अमदन्ननु त्वा । वृत्रस्य यद्भष्टिमता वधेन नि त्वमिन्द्र प्रत्यानं जघन्थ ॥१५॥ आर्चन्नत्र। प्रहर भगवो जहि वीरयस्वेति सर्वस्मिन्। अस्मिन् ।
ट
१. परिभवः M. भवसि त्वम् । महद्भिः नीययोगलक्षणद्वितीयान्तम् । व्यच इत्यपि ___ शूरैरुपेतं तव महत्सैन्यमित्यर्थः Sk. प्रथमान्तम् । यस्य तव द्यावापृथिव्योः P. arfer omitted by M.
सकाशादन्यूना व्याप्तिरित्यर्थः। न ३. अत्यन्तसत्यमेतत् Sk. ४. न यस्य सिन्धवो रजसोऽन्तमानशुरित्ययं तु पादो
omitted by P. %. opfer P. द्विधापूर्ववद् व्याख्येयःSk. ११. पुत्रं M. ६. ०प्तिः D. ७. नाह्वान M. स्वा वृष्टिर्यस्य सस्ववृष्टिः। वृष्टः स्वामी। 5. Omitted by M. E. aceito M. तं स्ववृष्टिम् Sk. १२. अस्य युध्यत
अन्तरिक्षलोकस्योपरि ... स्यन्दनशीला इति प्रकृतत्वादिन्द्रस्यायमन्वादेशः। आपः Sy. स्यन्दनात् सिन्धव आदित्य- स्ववृष्टिमित्येतत्सामानाधिकरण्याच्चोभरश्मय इहोच्यन्ते Sk. १०. अनु प्राप्नु- यत्र द्वितीयार्थे षष्ठी। नापि यं वन्ति। यतो व्याप्ते द्यावापृथिव्यौ न्यून- व्याप्नुवन्ति वृष्टः स्वामिनं सोममदे तरेण तेजसा चादित्यरश्मय इत्यर्थः । प्राप्ते भवन्तमेनं युध्यमानमित्यर्थः। के अथवा सिन्धव इति नदीनाम । रज इत्यु- न व्याप्नुवन्ति। सामर्थ्याच्छत्रवः Sk. दकमुच्यते। यतो व्याप्ते द्यावापृथिव्यौ | १३. नामशुः M. १४. सहायवर्जितः Sk. न्यूनतरे यस्य च स्वभूतस्य वृष्टिलक्षण- | १५. अन्तस्य० P. आनुषक्तम् । ... सकलमपि स्योदकस्यान्तं नद्यो न व्याप्नुवन्ति । भूतजातं त्वदधीनमभूदिति भावः Sy. वृष्टयेकदेशेन ह्रियन्ते। न सर्वां वृष्टि आनुपूघेणात्मानुगुणं स्ववशवर्तीत्यर्थः प्रति गच्छन्तीत्यर्थः। अथवैवमन्यथास्या- Sk. १६. Omitted by P. and D. र्धर्चस्यार्थयोजना। द्यावापृथिवी अनुव्यच | १७. ०रयस्मेति P. १८. सस्मिन् । सर्वशब्दइत्यनुशब्दो 'हीने'... इत्येवं कर्मप्रवच- | स्यायमेकाक्षरलोपः पर्यायान्तरं वा Sk. नीयः। . . . द्यावापृथिवी इति कर्मप्रव- । १६. तस्मिन् यद्वा सर्वस्मिन् Sy.

Page #319

२६४
I.53.1. ]
[ १.४.१५.१. सङ्ग्रामे। मरुत इन्द्रम् । आर्छन्। व्याप्ताः । मरुतो देवाः। त्वाम् । अन्वमदन् मदिः सकर्मकश्च भवति । वृत्रस्य। यदा। श्रीमता। वज्रेण । निजघन्थ । त्वम् । इन्द्र ! अननसाधनं मुखं प्रति ।
___I.53. न्यूषु वाचं प्र महे भरामहे गिर इन्द्राय सद॑ने विवस्वतः ।
नू चिद्धि रत्नं ससतामिवाविन्न दुष्टुतिर्द्रविणोदेषु शस्यते ॥१॥
न्यू षु वाचम्। सुनिप्रभरामहे । स्तोत्रम्। महत इन्द्राय। यजमानस्य । गृहे। स्तुतयः । इन्द्राय भवन्ति । क्षिप्रम् । एव। हि शत्रूणाम् । रत्नम् । स्वपतामिव धनं चोरः, इन्द्रः । विन्दति ततः प्रभरामहे तत्र च । धनप्रदेषु । दुष्टुतिः । न । प्रशस्यते तस्मात् सुष्ठु प्रभरामहे।'
१. सङ्ग्रामस्थानीये दुस्तरे यज्ञे। यावान् | १४. नियमेन प्रभरामः प्रापयामः। उच्चा
कश्चिदयं पृथिव्यां यज्ञस्तत्र सर्वत्रेत्यर्थः। रयाम इत्यर्थः Sk. अथवा . . . इन्द्रसखा देवा एवात्र मस्त | १५. शस्त्रलक्षणां वाचम् Sk. उच्यन्ते। आजिरित्यपि सङ्ग्राम एवो- | १६. यज्ञगृहे Sy; Sk.. च्यते न तत्स्थानीयो यज्ञः। . . . अथ १७. न केवलां शस्त्रलक्षणां वाचम् । किं तहि? सर्वस्मिन् सङ्ग्रामे मरुतस्त्वां स्तुवन्त अन्या अपि गिरो लौकिकस्तुतिलक्षणा इत्यर्थः Sk.
यजुस्सामलक्षणा वा वाचः Sk. २. आर्चत् M. स्तुवन्ति स्तुवन्तो वा Sk.. १८. इव M. चिच्छब्दः पदपूरणः Sk. ३. सर्वे Sy; Sk. ४. देवाः Sk. १६. हिशब्दो यस्मादर्थे Sk. ५. अनु त्वा। 'तृतीयार्थे' . . . इत्येवमय- | २०. असुराणाम् Sy.
मनुशब्दः कर्मप्रवचनीयः। सहार्थश्चात्र २१. चरन्तं P. Omitted by D.
तृतीयार्थः। त्वया सहेत्यर्थः Sk. यस्मात् क्षिप्रमिन्द्रो रत्नं धनं ससता६. अनुक्रमेण हर्ष प्रापयन् । यद्वा त्वदीयम
मिव स्वपतामिवात्यन्तनिष्प्रतिकाराणां दानन्तरं तेऽपि मदं प्राप्ताः Sy.
शत्रूणामविदत् . . . अविन्दत् । लब्धसोमेन माद्यन्ति मत्ता वा Sk. वान्। प्रभूतधनवानित्यर्थः Sk. ७. यस्माद् यदा वा Sk.
२२. ०पन्ता० M. .मि P. ८. भ्रंशयति शत्रूनिति भृष्टिरश्रिस्तद्- २३. ऋत्विजोत्र द्रविणोदा उच्यन्ते यजमाना वता Sy. अश्रीमता Sk.
वा हविर्लक्षणस्यैव धनस्य दातृत्वात् । ६. प्रतिशब्दोऽत्र धात्वर्थानुवादी। नियमेन तेषु शस्यते। शस्त्रधर्मेण क्रियते। हतवान् हंसि वा Sk.
यस्माच्चास्य न कश्चिदप्यत्विक् यज१०. आनं प्राणम् Sk.
मानो वा अयोग्यां स्तुति करोतीत्यर्थः। ११. यद्वा श्वासहेतु घ्राणम् Sy. २४. यस्माच्चास्येन्द्रस्य न दुष्टुतिः कुत्सिता १२. वाचा P.
स्तुतिः Sk. १३. उ सु इति पदपूरणौ Sk. - २५. V. Madhava ignores उ

Page #320

१.४.१५.४. ]
२६५
[ I. 53.4.
दुरो॒ अश्व॑स्य दु॒र इ॑न्द्र॒ गोर॑सि दु॒रो यव॑स्य॒ वसु॑न इ॒नस्पतिः । शिचा॒न॒रः प्र॒दिवो॒ अका॑मकर्शन॒ः सखा॑ सखिभ्य॒स्तमि॒दं गृ॑णीमसि ॥२॥
२
४
दुरो :
अश्वस्य । दाता । अश्वस्य । दाता । इन्द्र ! गोश्व । असि । दुरः । यवस्य । धनस्य।
१२ १३
सखिभ्यः । तं वयम् । इदम् । स्तुमः ।
C
०
ईश्वरः । पालयिता । शिक्षाया नेता शासिता सर्वेषाम् । पुराणः । कामानामकशिता । सखा ।
शची॑व इन्द्र पुरुक्रुद्धुमत्तम॒ तव॑दि॒दम॒भित॑श्चेकिते॒ वसु॑ ।
ः सं॒गृभ्यभिभूत आ भ॑र॒ मा त्वा॑य॒तो ज॑रि॒तुः कार्ममृनयीः ॥ ३ ॥
१४
शचीव इन्द्र । प्रजावन् ! इन्द्र! बहूनां कर्तः ! अतिशयेन दीप्तिमन् !
२२ २३
२४
मा । त्वामिच्छतः । स्तोतुः । कामम् । ऊनयीः कार्षीः ।
१७
१८
१६ 2.
२१
एव । इदम् । अभितः । वसु । ज्ञायते । अतो वसु नः । संगृह्य । अभिभवितः ! शत्रूणां मह्यम् । देहि ।
ए॒भिर्द्युभिः सु॒मना॑ ए॒भिरिन्दु॑भिर्नरुन्धा॒नो अम॑ति॒ गोभि॑र॒श्विना॑ । इन्द्रे॑ण॒ दस्यु॑ द॒रय॑न्त॒ इन्दु॑भिर्युतद्वेषस॒ः समि॒षा र॑मेमहि ॥४॥
१. दूतो P
२. सर्वस्तोतॄणां दुरो द्वारं निमित्तभूमिः । दातेत्यर्थः Sk. ३. जात्यभिप्रायमेतदेकवचनम् ।
२०
एभिर्द्युभिः। एभिः । यागदिवसैः । एभिश्च। सोमैः। प्रीयमाणः स्तोतॄणामर्थाभावजनिताम् ।
अश्वा
नाम् Sk. ४. Omitted by D. ५. गवां च द्वारमसि Sk. ६. ०श्वासि M.
७. यवानां च द्वारमसि Sk. ८. कृत्स्नस्य जगतः Sk. ६. दानस्य Sy. शिक्षतिर्दानकर्मा । छान्दसश्चात्र चतुर्थीसमासः पूर्वनिपातश्च । नरेभ्यो दाता धनानां शिक्षानरः Sk. १०. एवं नचाल्पदः Sk. ११. कामानामकर्शयिताऽतनूकर्ता । यावत् काम्यते ततोऽधिकस्य दातेत्यर्थः Sk. १२. सखीनां यजमानानाम् Sk. १३. त M. १४. ०वान् M. प्रज्ञावान Sy. कर्मवन् प्रज्ञावन् वा Sk. १५. इन्द्रं च M. १६. प्रभूतस्य वृत्रवधादेः कर्तः ! Sy.
बहूनां वृत्रवधादीनां कर्मणां कर्तः ! Sk. १७. इच्छब्दः पदपूरणः Sk. १८. उभयतो दक्षिणे वामे च पार्श्वे Sk. १६. प्रभूतं
तव ।
२५.
२७
धनम् Sk. २०. दृश्यत इत्यर्थः Sk. २१. अस्मभ्यम् Sy. The use of both नः and महाम् in the same sentence is strange and unnecessary. Either would have been quite enough. २२. मम Sk. २३. इच्छाम् Sk. २४. उतयीः काषिभी P. मुनिरकार्षीत् M. परिहीणं मा कार्षीः । पूरयेत्यर्थः Sy. न्यूनीकार्षीः । यावदहमिच्छामि तावद्देहि मा स्तोकमित्यर्थः Sk.
० र्द्युतिभिः M. २६. ऐभिः M. यादि • P. दीप्तैश्चरुपुरोडाशादिभिः Sy. सप्तम्यर्थे तृतीयैषा । द्य इति चाह्रो नामधेयम् । एतेष्वहस्सु । साम्प्रतमेवेत्यर्थः Sk. २८. ० मै D. २६. प्रि० M. उत्तरार्धर्चस्थैर्भूयोभिर्बहुवचनान्तैः सामानाधिकरण्याद् बहुवचनान्तस्य स्थान इदमेकवचनम् । सुमनसः । प्रीतियुक्ताः सन्त इत्यर्थः Sk. ३०. ०वे जनति तां P.

Page #321

२६६
I.53.5. ]
[ १.४.१५.५. अमेतिम् । गोभिः। अश्ववता च धनेन । निरुन्धान इन्द्रो भवति वयं तेन । इन्द्रेण । उपक्षपयितारं दस्युम् । दरयन्तः। प्रत्तैः सोमैः । पृथक्कृतद्वेष्टारः । अन्नेन । संरब्धा भवेम।
समिन्द्र राया समिषा रंभेमहि सं वाजेभिः पुरुश्चन्द्ररभिद्युभिः । सं देव्या प्रमत्या वीरशुष्मया गोअग्रयाश्वावत्या रभेमहि ॥५॥
१३
समिन्द्र राया। इन्द्र! धनेन। संरब्धा भवे
अन्नेन च । संच। बलैः।
अभिगतदीप्तिभिः। सं च । देव्या । मत्यो। यस्या वीरी बलं भवन्ति अश्वयुक्तायाः । गोमुखायाः ।
१. मति D. M. अज्ञानम्। अथवा १३. द्वितीयार्थे सर्वत्रात्र तृतीया। सहयोग
मन्यतेरर्चतिकर्मणः कर्तर्ययं क्तिन् । ___ लक्षणा वा तृतीया। तैर्वा सुखं वा गृहं इन्द्रस्यास्तोतारमात्मीयं शत्रुम् Sk. वा यशो वा पूजां वेति वाक्यशेषः । अश्वित्ववचनादश्वशब्दाद् ... अयमि- धनं धनेन वा सह सुखादीनां निर्द्रष्टव्यः। स्वार्थिको वा। बहु- किञ्चित् Sk. वचनस्य स्थान एकवचनम्। तृतीया- | १४. सम्यग् लभेमहीत्याशास्महे Sk. निर्देशाच्च युक्ता इति वाक्यशेषः। १५. P. adds अनेन after अन्नेन। गोभिरश्वर्युक्ता इत्यर्थः Sk.
सम्यग्लभेमहि इषमन्नमन्नेन वा सह ३. एभिरिन्दुभिः सोमनिरन्धानः। इदमपि सुखादीनां किञ्चित् Sk.
बहुवचनान्तस्यैव स्थान एकवचनम्।। १६. Omitted by D.
निरन्धानाः। प्रतिबध्नन्तः Sk. १७. सञ्चपलैः P. सञ्चल M. सम्यग्लभे४. इन्द्रण P. ५. आत्मीयं शत्रुम् Sk. महि बलानि बला सह सुखादीनां ६. प्रश्नः M. ७. सोमर्मत्तेनेन्द्रेण किञ्चित् Sk. १८. कान्तः Sk.
स्वशत्रून् घातयन्त इत्यर्थः Sk. १६. स्वदीप्त्या दीप्तरित्यर्थः Sk. ८. ०कृतं द्वे० M. ०कृतं चेष्टारः D. २०. देव्य M. स्वदीप्त्या द्योतमानां द्योत
अत्र द्वेषशब्दो द्वेषवचनो द्वेष्ट्रवचनो मानया सह सुखादीनां किञ्चित् Sk. वा। पृथग्भूतद्वेषसः ... अपगतजन- २१. मात्या P. प्रकृष्टया मत्या ज्ञानेन Sk. द्वेष्टका वेत्यर्थः Sk.
२२. विता P. वीरं विशेषेण शत्रूणां ६. रान्नेन P. अनेन M.
क्षेपणसमर्थ शुष्मं बलं यस्याः Sy. अनेन सह। अथवा इषेति द्वितीयार्थे वीराः पुत्रास्ते बलं यस्याः सा तृतीया। इषं सम्यक् Sk.
वीरशुष्मा तया। बलवत्पुत्रसहितया १०. लभेरिदम्। कपिलादित्वाद् रत्वम्। Sk. २३. श्व० M. अश्वायु. P.
सम्यक् लभेमहीत्याशास्महे। किम् ? अश्वसहितया Sk.
सामर्थ्याद् धनं यशो वा Sk. | २४. व्या M. स्तोतृभ्यो दानार्थमने प्रमुखत ११. ०मः M.
एव गावो यस्याः सा तथोक्ता Sy. १२. पुनः पुनः संशब्दश्रुतेः प्रतिसंशब्दं रभे- |
गावोऽप्रभूता यस्याः सा गोअग्रा। महीत्याख्यातमनुषक्तव्यम् Sk.
प्रधानभूताभिर्गोभिस्सहिता। तया Sk.

Page #322

१.४.१६.२. ]
२६७
[ I. 53.7.
ते त्वा॒ मदा॑ अमद॒न्तानि॒ वृष्ण्या॒ ते सोमा॑सो वृ॒त्र॒हत्ये॑षु सत्पते । यत्का॒रवे॒ दश॑ वृ॒त्राण्य॑म॒ति ब॒र्हिष्य॑ते॒ नि॑ि स॒हस्रणि ब॒र्हय॑ः ॥६॥
२
८
ते त्वा मदाः। ते । त्वा । सोमाः । अमदन् । तानि । वर्षणनिमित्तानि । के त इत्याह—ते । सोमासः । वृत्रहननेषु । सतां पते ! यदा त्वम् । स्तोत्रे । दश सहस्राणि । उपद्रवाणाम् । निबर्हर्यांसि । यजमानाय । शत्रुभिरप्रतिगतः ।
€
यु॒धा यु॒ध॒मुप॒ घेदे॑षि धृष्णुया पुरा पुरं समि॒दं ह॒स्योज॑सा । नम्या॒ यदि॑न्द्र॒ सख्या॑ परा॒वति॑ निब॒र्हयो॒ नम॑चि॒ नाम॑ मा॒यिन॑म् ॥७॥
१२
१३
१४
१६
१०
युधा युधम् । युद्धेनानुस्यूतमन्यत् । युद्धम् । उपगच्छसि। धृष्णुम् । पुरेण च । पुरं शत्रूणाम् । सह। इदम्। विनाशयसि। बलेन । अनुगुणेन । इन्द्र ! मरुद्गणैन । दूरेण । नमुचिम्। नामा
१. मादका मरुतः Sy. सुरालक्षणा मदाः Sk. २. मदन् D.
४. सत्वां M.
३. वर्षनि० M. सेचनसमर्थस्य तव सम्बन्धीनि चरपुरोडाशादीनि हवींषि Sy. बलानि Sk. ५. Omitted by M. यद् यैः Sk. ६. ०त्रम् M. सहस्रशब्दश्चोभयवचनः । उभयवचनत्वेऽपीह संख्यामात्रवचनो न संख्येयवचनः । कुत एतद् ? दशेत्येतेन सामानाधिकरण्यात् । दशसंख्यया च सहस्रसंख्या परिच्छिद्यते । न तत्संख्येयाः । अतोऽत्र सहस्रशब्दस्य संख्यामात्रवचनत्वाद् वृत्राणीत्येतस्य च तत्संख्यया प्रतिनिर्देशार्थत्वात् षष्ठ्यर्थे द्वितीया । Sk. ७. वृत्राणां शत्रूणाम् Sk. ८. वधकर्मायम् । हतवानसि Sk.
C. हतः M.
अप्रति । वृत्राणामिदं विशेषणम् । इन्द्रवा ।... • अत्रावतिष्ठतेर्बध्नातेर्वा ससाधनस्यार्थे प्रतिशब्दः । अप्रत्य
स्य
वतिष्ठमानोऽप्रतिबध्यमानो वेत्यर्थः Sk. १०. युधा P.
११. युद्धेनादस्यूत M. स्यूतमस्युर्यद् P. १२. युधं प्रतियोद्धारम् Sk. १३. भूते लट् । १४. धृष्णं P. M.
उपगतवानसि Sk.
शत्रूणां धर्षकस्त्वम् Sy. प्रथमैकवचनस्यायं याऽऽदेशः । धृष्णुः प्रगल्भः । निश्शङ्कस्सन्नित्यर्थः Sk. १५. पुरशब्दः शरीरवचनः । शरीरेण च शरीरम् । यो योद्धा अस्त्रवान् अस्त्रयुद्धे - नोपगन्तव्यस्तं तेनोपगतवानसि । यो बाहुयुद्धार्थं शरीरेणेत्यर्थः Sk. १६. ०नां D.
१७. भूतेऽत्रापि लट् । सम्यग्धतवानसि Sk. १८. आत्मीयेन Sk.
१६. सहायभूतेन वज्रेण Sy.
प्रणतेन Sk.
२०. ०णा P. दूरे M.
दूरदेशे Sy. दूरे स्थितम् Sk.
२१. ०चि P.

Page #323

[ १.४.१६.४.
I.53.9. ]
२६८ सुरम् । मायाविनम् । निबर्हयस्तदानीम् ।
त्वं करञ्जमुत पर्णय वधीस्तेजिष्ठयातिथिग्वस्य वर्तनी ।
त्वं शता वगॅदस्याभिनत्पुरोऽनानुदः परिपूता ऋजिवना ॥८॥
त्वं करञ्जम् । त्वम्। करञ्जम्। अपिच। पर्णयम् । अवधीः । तेजिष्ठया। शक्त्या। दिवोदासस्य रक्षार्थ तथा । त्वमुजिश्वनः शत्रोः । वङ्गुदस्य । बह्वीः। पुरः । अभिनो याः। ऋजिश्वना राज्ञा। परिगता ऋजिश्वनः शत्रुपुराण्यवष्टभ्यावस्थितस्य साहाय्यं कृतवानसि। अनानुदः पश्चाद्भावस्य दातेति।
त्वमेताञ्जनराज्ञो द्विर्दशाबन्धुनो सुश्रवसोपजग्मुषः ।
पष्टिं सहस्रो नतिं नवं श्रुतो नि चक्रेण रथ्या दुष्पदावृणक् ॥६॥ त्वमेताञ्जनराज्ञः। त्वम्। एतान्। जनपदानां राज्ञः। विंशतिम्। बन्धुवजितेन।
१
.
१. हतवानसि Sk. २. ०य त. D. १२. वाग. P. वंकुस्य M. ३. M. adds इति after तदानीम् । वदनाम्नोऽसुरस्य Sk. ४. V. Madhava ignores घ। इत्। १३. शता। द्वितीयकवचनस्यायमाकारः। ___यत्
५. ०ज M. शतम् Sk. १४. ०हिनो M. ६. करञ्जनामानमेतमसुरम् Sk. १५. परितोऽवष्टब्धाः Sy. सर्वतः प्रेरिताः ७. वर्ण० P.M. पर्णयनामानमपरम् Sk. ___ स्वेभ्यः स्थानेभ्यः । भयेनेतश्च प्रणाशित८. तीक्ष्णतमया Sk. ६. वर्तनी वर्तन्या | लोकाः सन्तीत्यर्थः Sk.
धारया। कस्य ? सामर्थ्याद् वज्रस्य Sk. | १६. ०वानन्यना० M. १०. अतिथीन् प्रति परिचारकतया गच्छ- अनु पश्चाद् द्यति खण्डयतीत्यनुदोऽनु
तीत्यतिथिग्वो दिवोदास इहोच्यते । चरः। तादृशोऽनुचररहित एक एव Sy. ... षष्ठीनिर्देशाच्चार्यायेति वाक्यशेषः। अनुददातीत्यनुदः। अविद्यमानोऽनुदो यस्य तादर्थ्यचतुर्थ्यर्थे वा षष्ठी। अतिथीनां सोऽनानुदः। यदीयं दानं प्राभूत्यादन्योपरिचरितुर्दिवोदासनाम्नो राज्ञोऽर्थाये- ऽनुकर्तुमपि न शक्नोतीत्यर्थः Sk. त्यर्थः Sk.
१७. अननुवः is a negative form. ११. ०श्चनः M. ऋजिश्वनत्संज्ञकेन राज्ञा The meaning should have
...शतसंख्याका वग़दस्यतत्संज्ञकस्या- been पश्चाद्भावस्य न दातेति सुरस्य Sy. ऋजिश्वना। ऋजिश्वा | १८. एतां D. १६. आत्मीयानां जनानां नाम राजा विदथिनः पुत्रो यस्य | राज्ञः। स्वराज्येषु प्रतिष्ठितान् सत मन्त्रान्तरेष्वपि दर्शनम्।...तेन। इत्यर्थः Sk. २०. ०ति P.. अथवा ऋजिश्वनेति तादर्थ्यचतुर्थ्यर्थे | २१. द्वितीयार्थे तृतीयेषा।...बन्धुवजितान् । तृतीया। ऋजिश्वनो राज्ञोऽर्थाय Sk. । वैरिणोऽसुरानित्यर्थः Sk.

Page #324

१.४.१६.६. ]
[ 1.53.11.
,
सुश्रवसा राज्ञा। उपजग्मुषो युद्धार्थम् । तदनुचराणां भटानामियं संख्या षष्टिमिति ।
8
विश्रुतस्त्वम्। न्यवधीः। चक्रेण । दुष्पतनेन । रथ्यायाम् ।
त्वमा॑विथ सु॒श्रव॑सं॒ तवो॒तिभि॒स्तव॒ त्राम॑भिरिन्द्र॒ तूर्व॑याणम् । त्वम॑स्मै॒ कुत्स॑मतिथि॒ग्वमा॒युं म॒हे राज्ञे यूने॑ अरन्धनायः ॥ १० ॥
य उदृचीन्द्र । ये
२६६
१०
त्वमाविथ। त्वम्। अरक्षः । सुश्रवसं राजानम् । तव । ऊतिभिस्तथा । तव । त्राणैः । इन्द्र ! तूर्व॑याणं च । त्वम् । अस्मै सुश्रवसे । महते । राज्ञे । यूने । कुत्सादींस्त्रीन् । वशमनयः ।
११
१२
वयम् ।
सखा॑यस्ते शि॒वत॑मा॒ असम |
य उ॒चन्द्र दे॒वगो॑पा॒ त्वा॑ स्तो॑षाम॒ त्वया॑ सु॒वीरा॒ द्राघा॑य॒ आयु॑ः प्रत॒रं दधा॑नाः ॥ ११ ॥
७. रथसम्बन्धिना Sy.
१. सू० P.
श्रव इति धननाम । शोभनेन धनेन Sk. २. उपगतानन्वितान् । धनेन समृद्धान् सत इत्यर्थः । अथवाऽबन्धुना सुश्रवसेति द्वे अपि तृतीयान्ते समानाधिकरणे । बन्धुरिति तु धननाम | श्रव इत्यन्ननाम । उपजग्मुष इत्यपि स्वार्थे कर्तर्येव क्वसुः । धनवर्जितेन शोभनेनानेनोपगतान् । पक्वान्नमात्रे फल्गुना करेणोपगतान् । सुवर्णरजतमाणिक्यशुक्तिकादि धनं सारभूतं करमददत इत्यर्थः Sk. ३. सहस्राणां षष्टि,... नवसंख्योत्तरां नवतिम् । तान् राज्ञ ईदृक्संख्याकाननुचरांश्च Sy.
४. विश्रा० P. विश्रि० M. ५. सूर्यरथस्यावयवभूतेन Sk. ६. दष्पन्तनेन P.
१५ १६
१७
१६
१६ २०
। देवैर्गुप्ताः । सहायाः । ते । अत्यन्तं कल्याणाः । अभूम ते
दुष्प्रपदनेन, शत्रुभिः प्राप्तुमशक्ये - नेत्यर्थः Sy. दुर्गमेण । तीक्ष्णधारत्वाद् दुस्सहेनेत्यर्थः Sk.
८. त्वा० P. ० विध: D. ० वितथ M. ६. ०थो M.
१०. त्वदीयैस्त्रायकैः पालकैर्बलैः Sy. ११. तूर्वयाणस्यायमन्वादेशः । तादयें चात्र चतुर्थी । अस्य तृर्वयाणस्यार्थाय Sk. १२. ० मान० M.
आत्मनो वशमनैषीः । तूर्वयाणस्य कार्येषु नियोगार्थं कुत्सादीनपि स्ववशेऽकार्षीरित्यर्थः Sk. १३. ०न्द्रः M. १४. उद्गता स्तुतिर्यस्मिन् स उदृग्यज्ञः ।
तत्र । अथवा 'सुष्ठु सुवीरं यज्ञस्यागुर उदृचम्' इति प्रेषेषु दर्शनाद् उदृक्शब्दः समाप्तिवचनः । उदृचि समाप्तौ । कस्य ? सामर्थ्याद्वज्रस्य वा स्तुतीनां वा Sk. १५. देवदेवैर्गु० P.
१६. प्ता M.
देवा गोप्तरो येषां ते देवगोपाः । सर्वेदेवैः पात्यमाना इत्यर्थः Sk. १७. सखिवदत्यन्तं प्रियाः Sy.
१८. सुखकरीणां स्तुतीनां कर्तार इत्यर्थः Sk. १६. भवाम Sk. २०. अभूतमे P. D. M.

Page #325

६
योराशासनम् ।
I.54.2. ]
[ १.४.१७.२.
२
३
४
वयम्। त्वाम्। स्तूयाम । त्वया । सुपुत्राः। दीर्घतरं च। आयुः। प्रकृष्टतरम्। दधाना इत्यन्नपुत्र
२७०
I.54.
मा नो॑ अ॒स्मिन्म॑घवन्पृ॒त्स्व॑ह॑सि न॒हि ते॒ अन्त॒ शव॑सः परा॒णते॑ । अक्र॑न्दयो न॒द्यो रोरु॑व॒द्वना॑ क॒था न क्षोणीभि॑यसा॒ समा॑रत ॥ १ ॥
मा नो अस्मिन् । मा । अस्मान् । अस्मिन् । सङ्ग्रामेषु जायमाने। उपद्रवेऽत्याक्षीः। नहि।
१०
११
१२
१३
ते । बलस्य । पर्यन्तः केनचिदपि व्याप्तुं शक्यः स त्वम् । नदीः । उदकानि । क्रन्दयसि । रोरूयमाणः ।
१४
१६
१७
कथम् । न । पृथिव्यास्तिस्रस्तव । भयेन । सङ्गच्छन्ते भयाद्धीन्द्रस्य भूमयो विधृतास्तिष्ठन्ति ।
अचा॑ श॒क्राय॑ शा॒किने॒ शची॑वते शृ॒ण्वन्त॒मिन्द्र॑ म॒हय॑न्न॒भिष्ट॑हि ।
यो धृष्णुना॒ शव॑सा॒ रोद॑सी उ॒भे वृषा॑ वृष॒त्वा वृ॑ष॒भो न्यु॒ञ्जते॑ ॥२॥
१८
अर्चा शक्राय। उच्चारय स्तोत्रम् । शक्राय । सहायाय । प्रज्ञावते । शृण्वन्तम् । इन्द्रम्
१. त्वा P.
२. स्तु० M. नित्यं त्वां स्तूयामेत्याशास्महे Sk. ३. हेतावियं तृतीया । त्वया हेतुना Sk. ४. त्वदनुग्रहाच्छोभनैः पुत्रैः पौत्रैश्च युक्ता इत्यर्थः Sk. ५. चिरं श्लाघ्यं च जीवन्त इत्यर्थः Sk. ६. Ms. D. puts the figure ॥५३॥ here to indicate the end of the fiftythird hymn. No such num - ber is given in P. and M. ७. एकवचनस्य स्थानेऽत्र बहुवचनम् । सङ्ग्रामे Sk. ८. पापे Sy. पापेऽत्यन्तभयानके Sk. ६. त्यां M. १०. गङ्गाद्याः Sk. ११. ०कोनि M.
तृतीयाबहुवचनस्यायमाकार आदेशः । वनैरुदकैर्गर्जन् । वृष्टिलक्षणैरुदकैरापूरयन् शब्दवतीर्नदीरकरोः करोषि वेत्यर्थः Sk. १२. कन्द० P. शब्दवतीरकरोरकार्षीर्वा Sk.
१३. स्तनयित्नुलक्षणं शब्दं कुर्वन् Sk. १४. एतच्च कर्म कुर्वतो भवतः कथा कथं न Sk. १५. नः M.
१६. प्राप्यस्तिo P. The reading should be पृथिव्य : nom. pl. and not पृथिव्याः gen. sing. त्वदीयं बलमवलोक्य त्रयोऽपि लोका विभ्यतीति भाव: Sy. क्षोणीर्माध्यमिका वाक् Sk. १७. समित्येष निरित्येतस्य स्थाने... मेघान्निर्गता निर्गच्छन्ति वेत्यर्थः । अथवा समित्येष स्वार्थ एव । सामयत्त्वन्येन सह सङ्गतिरभिप्रेता । कथमन्येन सह सङ्गता । कथं त्वत्तो न नष्टा न नश्यन्ति वेत्यर्थः Sk. १८. शकाय D. द्वितीयार्थ एताश्चतुर्भ्यः । शक्रमिन्द्रम् Sk. १६. Missing in M. पूजय Sy. अर्चेत्यात्मन एवान्तरात्मनः प्रेष ऋत्विगन्तरस्य वा । स्तुहि हे अन्तरात्मन् ऋत्विग्वा Sk. २०. त्रं M. २१. शक्तियुक्ताय Sy. शाकिने शक्तिमन्तम् Sk. २२. कर्मवन्तं वा प्रज्ञावन्तं वा Sk. २३. मा च विप्रकृष्टं निरादरं वा । किं तर्हि ? शृण्वतमिन्द्रम् । सन्निकृष्टं सादरं वा सन्तमित्यर्थः । स्वयमपि च मा निरादरः Sk.

Page #326

१.४.१७.३. ]
२७१
[ I.54.3. पूजयन्। अभिष्टुहि। यः। शत्रूणामभिभवित्रा । बलेन। उभे। द्यावापृथिव्यौ। प्रसाधयति । वर्षणशीलः । वृषभः । वृषत्वेन चेति।
अर्चा दिवे बृहते शूष्यं वचः स्वक्षत्रं यस्य धृषतो धृषन्मनः ।
बृहच्छ्वा असुरो बर्हणां कृतः पुरो हरिभ्यां वृषभो रथो हि षः॥३॥ अर्चा दिवे। उच्चारय । दीप्ताय। महते। बलनिमित्तम् । वचः। अनाश्रितपरवलम् । यस्य शत्रून् । वर्षयतः । धृष्टम् । मनः । महाकीतिः शत्रूणाम् । असिता । शत्रुपरिबर्हणार्थ तस्येन्द्रस्य। रथः। कामानां वर्षिता। अश्वाभ्याम् । पुरस्क्रियते स्तोतॄणामिति ।
१७
१
१. नमस्काराञ्जलिपुटकरणादिना Sk. २.५.२.) इति श्रुतेः। तान् राति ददाती२. ०ष्टुभिहि D. ३. ०विता P. D. M. त्यसुरः Sy. असुरो वृत्रोऽन्यो वा ४. प्रसाधनं च भूषणं वशीकरणं वा। कश्चित् Sk. १७. बर्हणा परिबर्हणा नियमेन प्रसाधयति भूषयति स्ववशे वा
N. 6. 18. बहिर्वृद्धयर्थः। इन्द्रस्य कुरुत इत्यर्थः। उभयमपि ह्येतद् वृष्टि
चेदं विशेषणम्। परिवृद्धनेन्द्रेण कृतः।
अथवा बर्हणा हिसोच्यते। निबर्हयतेर्वध प्रदानेन द्यावापृथिव्योरिन्द्रः करोति Sk.
कर्मत्वात् । बहंणया हिंसया कृतः Sk. ५. वर्षिता कामानाम्। यद्वा वृष्ट्युद
१८. तथा P. रथो रहतेर्गतिकर्मणो गन्तेकानाम् Sy. पुनः पुनर्षिता। वर्षण
होच्यते।... रंहिता च स कृतः। आत्मशील एवेत्यर्थः Sk. ६. वर्षितृत्वेन ।
नोऽनुगन्ता च स कृत इत्यर्थः। अथवा वृष्टिप्रदानेनेत्यर्थः Sk. ७. आत्मन
रूढिबलाद्रथशब्दो रथवचन एवान्तीतएव चायमन्तरात्मनःप्रेषः। उच्चारय हे
मत्वर्थः। रथवांश्च स कृतः। रथेन च स अन्तरात्मन् Sk. ८. तादर्थ्यचतुर्थ्या
सेवकः कृत इत्यर्थः। अथवा बृहच्छ्वा वेते। दीप्तस्य महतश्चेन्द्रस्यार्थाय Sk.
इति श्रूयमाणश् श्रवः स्तनयित्नुलक्षणः ६. शूषमिति सुखनाम। तत्र साधु शूष्यम्।
शब्द इहाभिप्रेतः। असुर इत्यपि प्रज्ञावतादृशं स्तुतिलक्षणम् Sy.
त्त्वात् प्राणवत्त्वाद्वा मेघ उच्यते । बर्हणाबलवृद्धिकरमित्यर्थः Sk. १०. वयः D.
शब्दो वधवचनः। निबर्हयतेर्वधकर्मस्तुतिलक्षणम्। स्तूयमाना हि देवता
कत्वात् । येनेन्द्रेण महान् स्तनयित्नुलक्षवीर्येण वर्धन्ते । अत एवमुच्यते उच्चार
णशब्दो मेघो वधेन प्राग्घरिप्राप्तेर्दूरयेन्द्राय शूष्यं वच इति Sk.
स्थेनैव सता वृषभः कृतः। वृष्टिप्रदः कृत ११. बलपरं P. स्वबलं परानाश्रितम् Sk.
इत्यर्थः। मा च मंस्थाः कियानयं १२. शत्रु M. १३. शत्रूनभिभवतः Sk.
पुरुषकार इति । किं कारणम् ? रथो हि १४. प्रगल्भं मनः। यस्य बलेन शत्रून् घ्नन् षः। हिशब्दो यस्मादर्थे। यस्माद् इन्द्रो
न कुतश्चिन्मनसा बिभेमीत्यर्थः Sk. रंहिता गन्ता नष्टा। स मेघानां नष्टुत्वा१५. महाधनः Sk. १६. ०तं P. यद्वा च्च दुईण इत्यर्थः ... पुरो हरिभ्याम् ।
असुःप्राणो बलं वा तद्वान् । रो मत्वर्थी- प्राग्घरिप्राप्तेरप्राप्तेन तदीयं स्थानं यः। अथवा असवः प्राणास्तेन चाऽऽपो स्वस्थानम्। स्वेनैव सतेत्यर्थः Sk. लक्ष्यन्ते 'प्राणा वा आपः' (तैः ब्रा. ३. । १६. V. Madhava ignores हि

Page #327

I.54.5. ]
२७२
[ १.४.१७.५. त्वं दिवो बृहतः सानु कोपयोऽव॒ त्मना धृषता शम्बरं भिनत् । यन्मायिनौ वन्दिनौ मन्दिनाधृषच्छितां गर्भस्तिमशनिं पृत॒न्यसि ॥४॥
त्वं दिवः। त्वम् । दिवः । महतः । समुच्छित मेघम् । अकोपयः। अवभिन्नवान् । आत्मनैव । धर्षयित्रा। शम्बरमसुरम् । यदा । मायावतोऽन्यान् स्वबलेन। मृदूकर्तुः । हृष्टेन मनसा । धृष्टम् । तीक्ष्णां शत्रूणाम् । गृहीताम् । अशनिम् । अयोधयस्तदानीमिति यद्वा बहुमशनिं चेति।
૧૨
नि यद्वणक्षि श्वसनस्य मूर्धनि शुष्णस्य चिद्वन्दिनो रोवुद्धनौ । प्राचीन मनसा बर्हणावता यया चित्कृणवः कस्त्वा परि ॥५॥ नि यदक्षि। निवृणाक्ष । यदा। शब्दकारिणः । शुष्णस्यादित्यस्य शोषयितुः । मूर्धनि ।
१. यद्यसुरा अपि धुलोकैकदेशवासिन _____ नाम तद्वतीम् Sy. बाहुना
एव ततोऽत्र धुशब्दो धुलोकवचन मैतत्। तात्स्थ्यात्वत्राशनौ वर्तते। एव। अथ न ततो दीप्तवचनः। त्वं बाहुस्थाम् Sk.
युलोकस्य दीप्तस्य वा सुरपुरस्य Sk. | १२. आ० D. तानसुरान् जेतुं पृतना२. तं is missing in M.
पेणेच्छसि। तान्प्रति प्रेरयसीत्यर्थः Sy. ३. उपरिप्रदेशम् Sy. प्रदेशम् Sk. यदाशनिहस्तेन शम्बरेण सहायुध्यथा ४. भग्नवानसि Sk.
इत्यर्थः Sk. ५. चूर्णीकृतवानित्यर्थः Sk.
१३. I propose to read बाहुम् Ed. ६. ०मान M.
१४. निवृक्षि यच्छ्वसनस्य मूर्धनि शब्द७. ०यिता P. D. M. निश्शकेन | कारिणः। शुष्णस्यादित्यस्य (च) .. मनसा Sk.
शोषयितू रोख्यमाणो वनानीति वा। ८. मृदुकर्तुं P. मृदु० D. म्य० M. वधेनेति वा N. S. 16.
मदुभावं प्राप्तान्। यद्वा वृन्दं | १५. नियमेन हतवानसि Sk. समूहः, असुरसमूहवतः Sy. १६. यस्मात् Sy; Sk. अत्यन्तबलवत्वात् परबलानां मृदू- १७. अन्तरिक्षे श्वसितीति श्वसनो वायुः। कर्तुः... अत्यन्तं च बलवतः शम्बरस्य | ... वायुना सूर्यकिरणश्च वृष्टा आपः ___ स्वभूतामित्यर्थः Sk.
सूर्यस्योपरि पुनरवस्थाप्यन्ते। तदेवा६. मन्दतिरर्चतिकर्मा। स्तुतिमता स्तु- वस्थापनमिन्द्रः करोतीत्युपचर्यते Sy. त्येन वज्रेण मनसा वा Sk.
श्वसनस्य श्वासकारिणः। महाश्वास१०. धृषता प्रागल्भ्यं प्राप्नुवता मनसा Sy. स्येत्यर्थः Sk. निःशङ्कम् Sk.
१८. शुष्णनाम्नोऽसुरस्य Sk. ११. तिम् P. D. ०तीम् M. हस्तेन १६. द्वितीयार्थे सप्तम्येषा। मूर्धानं
गृहीताम्। यद्वा गभस्तिरिति रश्मि- मस्तकम् Sk.

Page #328

२७३
१.४.१८.१. ]
[ I.54.6. मृदूकर्तुः स्थितानि । उदकानि । रोख्यमाणः। शवभिभवमुखेन। वृद्धिमता। मनसा । यत् । इदानीम् । अप्येतत् । कृणोषि शुष्णादुदकाहरणं तम् । त्वाम् । कः परिभवति ।
त्वाविथ नर्य तुर्वशं यदुं त्वं तुर्कीति वय्यं शतक्रतो।
त्वं रथमेशं कन्व्ये धने त्वं पुरौ नवतिं दम्भयो नवे ॥६॥ त्वमाविथ। त्वम् । अरक्षः। नर्यादीन् पञ्च । शतकर्मन् ! तथा। कमहिंधननिमित्तम् ।
त्वमेतशस्य । रथम् । एतशं चावः । त्वम् । पुरः। नव नवति चापि। अनाशय एतेषां रक्षणप्रकारमितस्ततो वक्ष्यन्त्यूषय इति।
१. मृदु कर्तु P. मृदु० D. म्य० M. ऽध्यर्थे। कस्तवाधिकोऽन्यस्तवोपरि ।
अत्यन्तबलवत्त्वात् परबलानां मृदूकर्तुः। सर्वस्य त्वमुपरीत्यर्थः Sk.
अत्यन्तबलवत इत्यर्थः Sk. १२. त्वा० M. २. वनशब्दस्तीक्ष्णवचनः। तृतीयक- | १३. ०क्षकः P. D. M.
वचनस्य चायं याऽऽदेशो द्रष्टव्यः। | १४. नयं नरेषु भवं साधु वा मनुष्यं मनुतीक्ष्णेन वज्रण। वधवचनः सामर्थ्या- ष्यहितं वेत्यर्थः। कम् ? तुर्वशं नाम
द्वनशब्दो वधेन प्रहारेणेत्यर्थः Sk. राजानमृषि वा। यदुं च। त्वमेव ३. शब्दं कुर्वन् Sk.
तुर्वीति नाम राजानमूर्षि वाऽसुरै४. शत्रवहिभव० P. D. M.
रगाध उदके प्रक्षिप्तं गाधकरणेन प्रकर्षण गन्त्रा, अपराङ्मुखेनेत्यर्थः Sy. पालितवानसि Sk. प्रागञ्चितेन गतेन अपराङ्मुखेन। | १५. त्रीन् Sy. उत्साहवतेत्यर्थः Sk.
१६. ०4 D. ५. बर्हणा शत्रूणां हिंसा तद्वता Sy. बहुविधप्रज्ञ वा Sy. हिंसावता वा Sk.
१७. कर्मापिधननिमित्त P. कर्माह० D. ६. यस्मात् Sk.
धनाथं यत्कर्मत्यर्थः। कतमत् पुन७. अप्येवमेतत् M.
स्तत् ? सङ्ग्रामः। सङ्ग्रामार्थमश्वरथौ ८. करोषि ईदृशानि कर्माणि Sk.
पालितवानित्यर्थः। अथवा कृत्व्य६. ०ष्णामु० M.
शब्दः कर्तव्यवचनः। सप्तमी चैषा। धर्मकाले सूर्यस्योपरि भौमान् रसान- धनार्थ यः कर्तव्यः सङ्ग्रामस्तोत्यवस्थापयसि वर्षासु च वर्षयसीति। यस्मा- र्थः Sk. देतत् कुरुषे तस्मात्कारणात् ... त्वाम् | १८. अयं M.
...उपरि को वर्तते ? न कोऽपीत्यर्थःSy. | १६. एतश इत्यश्वनाम। एतशमश्वञ्च Sy. १०. ०कह. D.
एतश इत्यश्वनाम Sk. ११. त्वा P. M.
२०. Omitted by P. and D. यस्मादिति वचनात् तस्मादित्यध्याहा- | २१. नवीति P. र्यम् । तस्मात् कस्त्वा परि। परिशब्दो- ' २२. विष्णुसहितो हतवानसि Sk.

Page #329

1.54.8. ]
[ १.४.१८.३.
स धा॒ राजा॒ सत्प॑तिः शूशुव॒ज्जनो॑ रा॒तह॑व्य॒ः प्रति॒ यः शास॒मिन्व॑ति । उ॒क्था वा॒ यो अ॑भिगृ॒णाति॒ राध॑सा॒ दानु॑रस्मा॒ उप॑रा पिन्वते दि॒वः ॥७॥
२७४
१
स घा राजा । सः । खलु । जनः । राजा । सतां च पतिः । वर्धते । दत्तहविष्कः । यः ।
8
६
9
शासितारमिन्द्रम्। प्रतिगच्छति प्रीणयति वा । यः । वा । उक्थानि । अभिवदति सः । हविषाम् ।
ह
दाता । अस्मै । दिवः सकाशात् । अभ्राणि । दोग्धि ।
।
अस॑मं चि॒त्रमस॑मा मनी॒षा प्र सो॑म॒पा अप॑सा सन्तु॒ नेमे॑ ।
।
ये त॑ इन्द्र द॒दुषो॑ व॒र्धय॑न्ति॒ महि॑ च॒त्रं स्थवि॑रं॒ वृष्ण्य॑ च ॥८॥
११
१३ ११
१३ १४
१५१६
१०
=
२०
२१
३२
असमं क्षत्रम्। असमम्। बलम् । असमा । प्रज्ञा । प्रभवन्तु । सोमस्य पातारः । कर्मणा । नेमशब्दोऽर्धवचनः केचनेत्यर्थस्तानाह । ये। तव । इन्द्र ! ददिवांसः । वर्धयन्ति । महत् । बलम् । प्रवृद्धम्। पुंस्त्वं च।
२३
१. पालयिता Sk.
२. वर्धयति Sy. सर्वाभिर्वृद्धिभिः Sk. ३. इन्द्रकर्तृकमनुशासनं, यद्वा तस्य स्तुतिम् Sy. कृत्स्नस्य जगतः शासितृत्वाच्छास इन्द्रः । तं प्रति Sk. ४. व्याप्नोति Sy. गच्छति व्याप्नोति वा । य इन्द्र दत्तेन हविषोपसर्पति व्याप्नोति वेत्यर्थः Sk. ५. यो तवाक्तानि P. उक्थशब्दः स्तोत्रवचनः । तृतीयाबहुवचनस्यायमाकारः । स्तोत्रैर्वा Sk. ६. शंसति Sy. अभिष्टौति Sk. ७. सह M. ८. हविर्लक्षणेनानेन सह Sy.
धनेन युक्तायामै Sk. ६. दानुरिति स्तनयिनुलक्षणा माध्यमिका वागुच्यते माध्यमिका वाक् Sk. १०. सेचयति ।
....
..
प्रक्षालयतीत्यर्थः । धनं चास्य भवति । मेघाश्च गर्जन्तो वर्षन्तीत्यर्थः Sk. ११. असमा P. अन्यैर्मनुष्यैः Sk.
१३. बल P.
१२. क्षत्रा P.
क्षत्रं धनम् Sk. १४. समा P. १५. प्र । उपसर्गोऽयम् । उपसर्गाश्च पुनरे
वमात्मकाः । यत्र कश्चित् क्रियावाची शब्दः प्रयुज्यते तत्र क्रियाविशेषमाहुः । प्रवचन्ति प्रकरोतीति । यत्र तु क्रियावाची शब्दो न प्रयुज्यते ससाधनां तत्र क्रियामाहुः । अतोऽत्र शुद्धोऽपि प्रशब्दः प्रवृद्धशब्दार्थे । प्रवृद्धाश्च पुत्रादिभिः Sk. १६. भ० D. M. प्रवृद्धा भवन्तु Sy. सन्तु भवन्तु । धनप्रज्ञे एषामतुल्ये स्ताम् । पुत्रादिभिश्च प्रवृद्धा यागेन यष्टारः सन्त्वित्यर्थः Sk. १७. यष्टार इत्यर्थः Sk. १८. यागकर्मणा Sk. १६. नेम इति सर्वनामशब्द एतच्छब्दसमानार्थः Sy. २०. ०र्थास्ता० M. हविर्दत्तवन्तः । यद्वा ददुषो यजमानेभ्यो यागफलं दत्तवतस्तवेति योजनीयम् Sy. धनानि दत्तवन्तः Sk. २२. हविराख्यं धनम् Sk. २३. स्तूयमाना हि देवता वीर्येण वर्धन्ते । अतोऽत्र बलवर्धनेन तत्कारणं स्तुतिकरणं प्रतिपद्यते । ये तव धनदानोत्तरकालं हवींषि वर्धयन्ति स्तुतीश्च कुर्वन्तीत्यर्थः Sk.
२१. दभिवांसः P.
..

Page #330

१.४.१८.५. ]
२७५
[ I.54.10. तुभ्येदेते बहुला अद्रिदुग्धाश्चमूषदश्चम॒सा इन्द्रपानाः ।
व्यश्नुहि तर्पया काममेषामा मनो वसुदेयाय कृष्व ॥६॥
तुभ्येदेते। तुभ्यम् । एव । एते। बहवः । ग्रावदुग्धाः । चमससादिनः। सोमाः । इन्द्रस्य तव पानास्तिानिमान्। व्याप्नुहि। तर्पय चात्मीयम्। कामम्। एतैः। अथात्मनः । मनः । वसुदानाय कुरु ।
अपामतिष्ठद्धरुणह्वरं तमोऽन्तव॒त्रस्य जठरेषु पर्वतः। अभीमिन्द्रो नद्यो वृत्रिणा हिता विश्वा अनुष्ठाः प्रवणेषु जिन्नते ॥१०॥
अपामतिष्ठत् । अपाम् । अतिष्ठत् । धारकगह्वरयुक्तम् । तम इवेत्येतदेवाह । वृत्रासुरस्य । जठरेषु मेघोऽतिष्ठदिति । अभिजिघ्नते। एनम् । पर्वतः। वारकेणे मेघेन। निहिताः। विश्वाः । नदीः। अनुतिष्ठन् । प्रवणेषु । इन्द्रोऽभिजिघ्नत इति द्विकर्मको निष्पेषो हन्तेरर्थः ।
१. तुभ्येति तादर्थ्य चतुर्थी। त्वदर्थाः Sk. १७. उदरप्रदेशेषु... मध्ये पर्वतः पर्ववान् २. एत P. ३. अद्रिभिविभिरभिषताः मेघोऽभूत्। अतस्तमोरूपेण वृत्रेण मेघ____Sy. अभिषवग्रावभिः क्षारिताः Sk. स्यावतत्वाद वष्टचदकमप्यावतमित्य४. चमसोभिनः P. D. चमसोदिनः M. च्यते Sy. एकवचनस्य स्थाने बहुचमूषु चमसेष्ववस्थिताः Sy.
वचनम् ... उदरे Sk. १८. इति अधिषवणफलके अत्र चमूशब्देनोच्यते। omitted by P. लडर्थे लङ । तिष्ठति . . . तत्सादिनः। अधिषवणफलकयो- Sk. १९. ०जन P. D. M. रभिषुता इत्यर्थः Sk. ५. चमसाः। हन्तिरत्र गत्यर्थः। सामर्थ्याच्चान्तीतात्स्थ्यात्तात्स्थ्य एतत्। चमसस्थाः। तण्यर्थः। छान्दसत्वाच्चैकवचनस्य स्थाने के ते? सामर्थ्यात्सोमाः। अथवा चम्य- बहुवचनम्। अभिहन्त्यभिगमयति ।
मानत्वाच्चमसाः सोमा एवोच्यन्ते Sk. पातयतीत्यर्थः। अथवा जिघ्नत इति ६. इन्द्रस्य पानेनसुखकराःSy. हे इन्द्र पानाः हन्तिर्वधार्थ एव Sk.. २०. ईम्
पानार्हाः सम्यक् संस्कृता इत्यर्थः Sk. एवमित्यस्यार्थे Sk. २१. ०तं M. ७. विविधमेतानाप्नुहि। पिबेत्यर्थः Sk. वज्र इह पर्ववत्त्वात् पर्वतशब्देनोच्यते । ८. एषां त्वदीयानामिन्द्रियाणाम् Sy.
. . . साकाक्षत्वाच्चातिष्ठदित्येतदेवा६. एतर्यावविच्छमेतान् पिबेत्यर्थः Sk. ख्यातमनुषक्तव्यम्। अत्रापि वज्रो१०. Omitted by p. ११. धनदानाभि
ऽतिष्ठत्। वृष्टिनिरोधायावस्थितस्य मुखमित्यर्थः...धनं मह्यं देहीत्यर्थः Sk. मेघस्योदर इन्द्रो वज्र क्षिपतीत्यर्थः Sk. १२. अपामिति षष्ठीनिर्देशान्निरोधायेति २२. ०केन M. आवरणशीलेन Sk. वाक्यशेषः। एकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं च
२३. पिहिताः Sy. २४. विश्वाः सर्वा यत्तच्छब्दावध्याहर्तव्यो। यद् वृष्टि
बहीर्वा Sk. २५. नदनान्नद्य इति लक्षणानामपा निरोधायातिष्ठत Sk.
व्युत्पत्त्या नदीशब्देनाऽप उच्यन्ते Sy. १३. ०ष्ठन् M. १४.धरुणशब्दो धारावचनः।
शब्दकारिणीरपः Sk. २६. ननु० P. धारानिरोधकम् Sy.धरुणमित्युदकनाम। अनुक्रमेण तिष्ठन्तीः Sy. अनुष्ठाः। ह्व कौटिल्येऽन्यत्र। इह तु सामर्थ्या- अपामिदं विशेषणं द्वितीयाबहुवचनान्तम्। निरोधसामर्थ्ये। उदकस्य ह्वारकम् । इन्द्रस्य वा प्रथमाबहुवचनान्तम् । तृचादीनिरोधसमर्थमित्यर्थः Sk.
नामनुष्ठात्रीरपः। अनुपधादीनामनुष्ठा१५. मेघलक्षणं तमः Sk. १६. मेघनामैतत्। तेन्द्रः Sk. २७. निम्नेषु प्रदेशेषु Sk.
मेघाख्यस्य तमसोऽन्तः Sk. । २८. V. Madhava ignores अन्तः

Page #331

1.55.1. ]
२७६
स शेवृ॑ध॒मधि॑ धा द्यु॒म्नम॒स्मे महि॑ त॒त्रं ज॑ना॒षामि॑न्द्र॒ तव्य॑म् ।
रचा॑ च नो म॒घोन॑ः पा॒हि सूरीत्रा॒ये च॑ नः स्वप॒त्या इ॒षे धा॑ः ॥ ११ ॥
३
३
स शेवृधम्। सः। सुखे वर्धमानं सुखकरम्। अन्नम्। अस्मासु। अधिधेहि। महच्च।
१८
महत्त्व |
9
ह
घनम्। जनस्याभिभवितृ। वृद्धम्। रक्ष। च। अस्मान्। शत्रुभ्यो हविष्मतः । पाहि । स्तोतॄन्।
१२
१०
१०
१० ११
शोभनापत्याय । धनाय । अन्नाय । च । अस्मान् । कुर्वित्यन्नं पुत्रं चाशास्ते ।
1.5 5.
दि॒वश्चि॑दस्य वरि॒मा वि च॑ प्रथ॒ इन्द्रं॒ न म॒ह्ना पृ॑थि॒वी च॒न प्रति॑ । भी॒मस्तुविष्माञ्चष॒णिभ्य॑ आत॒पः शिशी॑ते॒ वज्रं तेज॑से॒ नव॑गः ॥ १ ॥
१३
१४
१५ १५
१६
११
दिवश्चिदस्य । द्युलोकात् । अपि । इन्द्रस्य । उरुत्वम् । विस्तीर्णमासीत् । इन्द्रम । न ।
२३
● थिवी । अपि । प्रतिभवति ।
[ १.४.१६.१.
१.
शमनम् । रोगाणां शमने सति यद् वर्धते तादृशम् Sy. शेवशब्दस्य सुखनाम्नोऽयं वकारलोपो द्रष्टव्यः । शेवपर्यायो वा शेशब्दः । सुखस्य वर्धयितृ । ... अथवा शेवृधमिति सुखनाम । सुखं च Sk. २. यशः Sy. ३. अस्मभ्यम् Sk. ४. ० देहि M. अधिशब्दः ... पदपूरणः । दधातिर्दानार्थः । देहि Sk.
२१
भयङ्करः । वृद्धिमान् । मनुष्यरक्षार्थम् । वज्रम् ।
अन्नाय च ...
५. बलम् Sy. ६. शत्रुजनानाम् Sy. १६. विविधं प्रथितम् Sk.
शत्रुजनस्याभिभवितृ Sk.
७. Omitted by P. and D. वृद्धिकरमित्यर्थः Sk.
८. धनवतः कृत्वा Sy. धनवतः Sk. ६. विदुषोऽन्यानपि Sy. १०. शोभनपुत्रयुक्ताय
स्थापय Sy.
राये च । द्वितीयार्थे सर्वत्रात्र चतुर्थी । धनं च । स्वपत्यं इषे । शोभनापत्ययुक्तं चानं धा देह्यस्मदीयेभ्यः स्तोतृभ्यः Sk. ११. ० त्याधयधनान्नाय P.
१२. V. Mādhava ignores इन्द्र ।
Ms. D. puts the figure ॥५४॥ here to indicate the end of the fiftyfourth hymn. No such number is given in P. and M. १३. ० स्युं M. १४. दिव इति षष्ठीनिर्देशात् सकाशादिति वाक्यशेषः । द्युलोकस्याप्यस्येन्द्रस्य Sk. १५. ० स्यारुत्वं P. D.
१७. प्रति Sk. १८. महत्त्वेन Sy; Sk. १६. पृथिवी अपि उभे अपि द्यावापृथिव्याविद्रान्महत्त्वेन न्यूनतरे इत्यर्थः Sk. २०. आपि M. २१. शत्रूणाम् Sk. २२. प्रज्ञावान् बलवान्वा Sy.
तुविशब्दस्य बहुनाम्नोऽयं सकार आगमो द्रष्टव्यः । पर्यायान्तरं वा । बहुभिबेलैस्तद्वान् Sk
२३. मनुष्येभ्यः स्तोतृभ्यः Sy.
षष्ठ्यर्थे एषा चतुर्थी । शत्रुभूतानां मनुष्याणाम् Sk.

Page #332

१.४.१९.३. ]
२७७
[ I.55.3. तीक्ष्णीकरोति । शत्रूणामातापयिता । यथा । ऋषभः शृङ्गे । तैक्ष्ण्यार्थ निश्यति ।
सो अर्णवो न नद्यः समुद्रियः प्रति गृभ्णाति विश्रिता वरीमभिः । इन्द्रः सोमस्य पीतये वृषायते सनात्स युध्म ओजसा पनस्यते ॥२॥
सो अर्णवः । सः । समुद्रः । इव । समुद्रपत्नीः । नदीः । प्रतिगृह्णाति । विविधं श्रिताः सेनाः। उरुत्वैः । इन्द्रः । सोमस्य । पानाय । वृष इवाचरति । चिरादेवारभ्य। सः । योद्धा। बलमहत्तया स्तोतृभिः । स्तूयते।
त्वं तमिन्द्र पर्वतं न भोजसे महो नृम्णस्य॒ धर्मणामिरज्यसि । प्र वीर्येण देवताति चेकिर्ते विश्वस्मा उग्रः कर्मणे पुरोहितः ॥३॥ त्वं तमिन्द्र । त्वम् । तम्। इन्द्र ! स्तोतारं धनप्रदानेन। मेघम्। इव। मनुष्याणाम् ।
१. शिशीते निश्यति । वनं तेजसे तेजनाय । ४. वननीयगमनत्वासगो वृषभ उच्यते।...
तीक्ष्णत्वायेत्यर्थः। हिंसावचनो वा यथा नदीकूलेऽन्यत्र वा वृषभोऽवस्किरसामर्थ्यात् तेजतिः। शत्रूणां हिंसनायेत्यर्थः माणः स्वशृङ्गे द्वे निश्येत् तद्वदित्यर्थःSk.
Sk. २. ०णां मा० D. मता० P. | ५. शृंगै P. ६. ते० D. ७. सोर्णवः M. ३. According to N. I. 4, the | ६. य उक्तगुण इन्द्रः सः Sk.
particle 7 has the sense of ६. अर्णवानुदकवानुच्यते। समुद्रिय इति negation as well as of com
घप्रत्ययः स्वार्थे द्रष्टव्यः। समुद्र एव parison in the Vedic litera
समुद्रियः। यथोदकवान् पार्थिवः समुद्रो ture. But the established
नदी तद्वत् Sk. १०. प्रातिनीः M. use is to place it immedia
११. शब्दकारिणीः वृत्रेणावृता आपः Sy. tely before that which it
१२. ह्नाति D. M. स्वीकृत्य ववर्षेति makes negative and to place
भावःSy. किम् ? सामर्थ्यात् स्तुतीःSk. it immediately after that
१३. व्याप्ताः Sy. १४. यद्वा सनातनः Sy. which it compares : उभयम
१५. स्वकीयैः संवरणैर्यद्वा उरुत्वैः Sy. न्वध्यायम् ... पुरस्तादुपाचारस्तस्य यत्प्रतिषेधति...उपरिष्टादुपाचारस्तस्य
वरणः । विविधं वरणीया इत्यर्थः Sk. येनोपमिमीते। The particle na
१६. बलकृतेन वृत्रवधादिरूपेण कर्मणा Sy. should not have here the
स्वेनैव बलेन । परमनाश्रित्येत्यर्थः Sk. sense of comparison as it
| १७. स्तोत्रमिच्छति Sy. १८. विन्द्र M. does not follow Vamsagaḥ. | १६. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छन्दोBut all the three comment
ऽध्याहर्तव्यः । यं स्तोतार इच्छन्ति त्वं ators explain t as a particle तम् Sk. २०. भोजनाय... पर्ववन्तं of comparison and not of मेधं नाकार्षीः। नहि हतो भुङ्क्ते Sy. negation.
| २१. नशब्दः... पदपूरणः Sk.

Page #333

२७८
I.55.4. ]
[ १.४.१६.४ भोगाय। करोषि त्वम् । महतः । धनस्य। धारकाणां कर्मणाम् । ईशिषे सोऽयमिन्द्रः । देवतासु । वीर्येण । अति प्रचेकिते । विश्वस्मै । कर्मणेऽयम् । उद्गुणों यजमानैः । पुरो निधीयते।
स इद्वनै नमस्युभिर्वचस्यते चारु जनेषु प्राण इन्द्रियम् ।
वृषा छन्दुर्भवति हर्यतो वृषा क्षेमेण धेनां मघवा यदिन्वति ॥४॥
स इद्वने। सः। एव। अरण्ये । नमस्युभिः । स्तूयते जनपदेऽपि। शोभनम् । इन्द्रियम् । जनेषु । प्रब्रुवाणः प्रकाशयन्निवाब्रुवाण एव । वर्षिता। उपच्छन्दयिता । भवति । इच्छतः । वर्षिता । क्षेमं कुर्वन् यजमानानाम् । मघवा। यदि । स्तुतिवचनम् । प्राप्नोति ।
१०
१. भोजनाय Sk.
१०. अग्रतः कृतः। सर्वाणि बहूनि वा वृत्र२. यं स्तोतार इच्छन्ति तं मेघं वृष्टिप्रदा- वधादीनि कर्माणि कर्तुः प्रधानीकृत
नेन तेषां भोग्यं करोषीत्यर्थः। अथवा | इत्यर्थः। केन ? सामर्थ्याद्देवैः Sk. पर्वत इह शिलोच्चय एवाभिप्रेतः। उप- ११. इद्यग्ने M. मार्थीय एव च नशब्दः। तमिति तु | १२. वननीये यज्ञे Sk. शत्रोर्मेघस्य वा प्रतिनिर्देशः। यं स्तो- १३. पूजयितृभिः Sk. तार इच्छन्ति तं शत्रु मेघ वा पर्वतमिव | १४. यद्वा वचः स्तोत्रमात्मन इच्छति Sy.
फलादिना तेषां भोग्यं करोषीत्यर्थः Sk. | १५. इन्द्रं P.D. वीर्यमात्मीयम् Sk. ३. अतः P.
१६. तैस्तैर्वृत्रवधादिभिर्वीरकर्मभिः प्रब्रुवन्निव ४. बलस्य Sk.
___Sk. १७. व्यन्नेवा० P. ५. कुबेरादीनाम् Sy.
१८. स्तुत्यः। अथवा . . . छन्दतिः मरुत्प्रभृतीनाम् Sk.
कान्त्यर्थः । कामयिता हविषां स्तुतीनां ६. ०ताः सु M.
वा भवति Sk. वीर्येण देवतात्वेन च युक्तः Sk. १६. भवतीच्छया P. भवच्छतः M. ७. चेकिरे P. चेतिते D.
कामयमानस्य यजमानस्य Sk. सुष्ठ प्रज्ञायते। वीर्यवान्देवश्च नेन्द्र- २०. यष्टणामर्थाय वर्षतीत्यर्थः Sk. सदृशोऽपरोऽस्तीत्येवं सुष्ठु प्रज्ञायत २१. एवम्भूतो यजमानः क्षेमेणेन्द्रकृतेन इत्यर्थः। अथवा देवतेति प्रथमवेषा। रक्षणेन युक्तः सन् ... प्रेरयति । यद्वा इन्द्राख्या देवता वीर्यवतीत्येवं सुष्ठ मघवा वृषा इन्द्रः क्षेमेण...मनसा ... प्रज्ञायते इत्यर्थः Sk.
यजमानैः कृतां स्तुति ... व्याप्नोति Sy. ८. विश्वशब्दः सर्वपर्यायो बहुनाम वा। क्षेमेणाविघ्नेन Sk. सर्वस्य बहुनो वा Sk.
२२. यदा Sk. वृत्रवधादेः कर्मणोऽर्थाय Sk. २३. 'धेट पाने' इत्यस्य धेनाऽहुतिरुच्यते ६. ०णे युष्मद्गुणों M.
स्तुतिर्वा। ताम् Sk. २४. व्याप्नोति। अप्रसह्यः Sk.
यदा इज्यते स्तूयते वेत्यर्थःSk.

Page #334

१.४.२०.१. ]
२७६
[I.55.6. स इन्महानि समिथानि मज्मनो कृणोति युध्म प्रोज॑सा जनेभ्यः । अधा चन श्रद्दधति त्विषीमत इन्द्राय वजं निघनिंनते वधम् ॥५॥
स इन्महानि । सः । एव । महतः । सामान् । बलेन । करोति । योद्धा । बलेन । जनार्थ यदाऽयम् । शत्रुषु हन्तारं वज्रम्। निहन्ति । अथास्मै । दीप्तिमते। इन्द्राय । श्रद्दधते सत्यमसौ
१३
बलवानिति ।"
स हि श्रव॒स्युः सदनानि कृत्रिमा क्ष्मया बंधान ओजसा विनाशयन् । ज्योतींषि कृण्वन्नवृकाण यज्यवेऽव॑ सुक्रतुः सत्वा अपः सृजत् ॥६॥
स हि श्रवस्युः। सः। हि। अन्नमिच्छन्। असुरपुराणि। कृत्रिमाणि। ओजसा। विनाशयन्। भोगसाधनभूतया पृथिव्या। वर्धमानः। ज्योतींषि । कृण्वन् । स्तेनजितानि ।
१५
यजमानाय। अव
सरणाय। उदकानि।
१. ईम० M. हंसि २. यद्वा मह्यन्ते वाऽऽत्मन इच्छन् Sy. हविरिच्छन्नि
पूज्यन्त इति महानि प्रवृद्धानि Sy. त्यर्थः Sk. १६. दुर्भिक्षनिमित्तकानां
वृत्रादिभिः सह Sk. ३. ०मात् P.D. रक्षःपिशाचादीनां सदनानि स्थानानि Sk. ४. P. adds योद्धा before बलेन । १७. पिना० M. दुर्भिक्षनिमित्तरक्षः___ सर्वस्य शोधकेन Sy. सेनाख्येन Sk. पिशाचादिस्थानविनाशार्थमित्यर्थः Sk. ५. भूतेऽयं लट् । कृतवान् Sk. १८. ०सन्धान० M. १६. यद्वा मयेत्यो६. अयं omitted by P.
जोविशेषणम्। शत्रूणामभिभवित्रा ७. मेघेषु Sy. वधं हननाहम् Sk.
बलेनेत्यर्थः Sy. समस्तया पृथिव्या...। ८. तृतीयार्थे द्वितीयेषा। वज्रेण Sk.
यावन्तः केचन पृथिव्यां यष्टारस्तः सर्वैः ६. ०हति P. अत्यर्थ निघ्नता Sk. स्तुतिभिः हविभिश्च वर्धमान इत्यर्थःSk. १०. अधशब्द एतस्मादित्यस्यार्थे द्रष्टव्यः। २०. तिषि P. D. ऐश्वर्यलक्षणानि।... ... एतस्मादेव कारणात् Sk.
ऐश्वर्याणि च कर्तुमित्यर्थः Sk. ११. षष्ठ्यर्थे चतुर्थोषा। दीप्तिमत इन्द्रस्य | २१. ०ण्वंस्ते M. Sk. १२. ०धे P.
वृकेणावरकेण तेन रहितानि Sy. आदासत्यतया प्रतिपदयन्ते। ...अस्माकं तृवजितानि । अनपहार्याणीत्यर्थः Sk. मनुष्याणामर्थाय वृत्रादिभिः सह महतः | २२. यष्टणामर्थाय। यष्टन वाऽनपहार्यसङ्गामान् कृतवान्। तस्मादन्यमपि रेश्वरीश्वरान् कर्तुमित्यर्थः Sk. वधाहं वज्रेण जिघांसत इन्द्रस्य निःसंशय- २३. वृष्टिलक्षणा अपः... अधः क्षिपति।
मयं हन्तीत्येवं श्रद्दधतीति समस्तार्थःSk. पातयति वर्षतीत्यर्थः Sk. १३. V. Madhava ignores चन। | २४. पृथिवीं प्रति गमनाय Sk. १४. हिशब्दः पदपूरणः Sk. १५. यशो २५. V. Madhava ignores सुक्रतुः

Page #335

२८०
I.55.8. ]
[ १.४.२०.३. दानाय मनः सोमपावनस्तु तेऽर्वाञ्चा हरी वन्दनश्रुदा कृधि । यमिष्ठासः सारथयो य इन्द्रतेन त्वा केता आ दन्नुवन्ति भूर्णयः ॥७॥
दानाय मनः। दानाय । मनः। सोमस्य पातः ! अस्तु। तव। अस्मदभिमुखौ। अश्वौ। स्तुतीनां श्रोतः ! आकृणुष्व । यन्तृतमाः। सारथयः । ये भवन्ति। इन्द्र ! त्वदीयाः। न। त्वां शत्रूणाम् । अभिमननानि । भ्रमणशीलानि । आदभ्नुवन्ति ।
अप्रक्षित वसुं विभर्षि हस्तयोरपाळ्हं सहस्तन्विं श्रुतो दधे ।
आतासोऽवतासो न कर्तभिस्त॒नूष ते कर्तव इन्द्र भूरेयः ॥८॥ अप्रक्षितम्। अप्रक्षीणम् । धनम् । विषि। हस्तयोरनभिभूतम् । बलम् । शरीरे। विश्रुत इन्द्रः । धारयति । यथा । उदकोद्धरणपरैः । कूपाः। परिवृता भवन्त्येवम् । तव । अङ्गेषु तानि तानि । बहूनि। कर्माणि परिवृतानि । अत्र ताण्ड्यकम् -
“सर्वाणि भूतान्यस्तुवन्तस्यैकमङ्गमस्तुतमचायदिति।"
१. अस्मान् प्रति दानाय Sk. २. सोमपा- केन परिवृताः? उच्यते। कर्तृभिः ।
वस्य P. ३. करोतिरत्रान्तीतण्यर्थः । . . . त्वदर्थान् संस्कृतान् सोमान् परिवृता
मर्यादया कारय Sk. ४. सयः M. ऋत्विजस्त्वत्प्रतीक्षा आसते इत्यर्थः Sk. ५. यच्छब्दश्रुतेस्तैरिति वाक्यशेषः Sk. | १५. शरीरेषु ... विदयन्ते Sy. ६. त्वदी M. ७. ज्ञातारोऽप्यसुराः Sk. किञ्च तनूषु। व्यत्ययेनेदं बहुवचनम् । ८. प्रातिकूल्यज्ञातारः।... स्वकीयाऽयुधा- शरीरे ते Sk. १६. ऋतवः प्रज्ञाः कर्माणि
दीनां भर्तारः। यद्वा भीतास्तीक्ष्णाः वा।... स्वशरीरेण च त्वं बहुप्रज्ञो
शत्रवः Sy. भूर्णयो भ्रमणशीला: Sk. बहुवृत्रवधादिकर्मयुक्तो वेत्यर्थः Sk. ६. अभिभवन्ति P. आदभवन्ति M. | १७. कर्माणि परिवृतानि omitted by P.
हिंसन्ति . . . यस्माज्जानन्तोऽप्यनवस्था- त्वदीयास्तनवः कर्तृभिर्वत्रादेरसुरस्य यिनोऽपि च सन्तोऽसुरा न त्वामाग- वधं कुर्वद्भिर्बलकृतैः कर्मभिरावृतास च्छन्तो हिंसितुं शक्नुवन्ति तस्मादा- आवृताः। बलकृतानि सर्वाणि कर्मा
गमनार्थमञ्चिा हरी कारयेत्यर्थः Sk. ण्येतस्य शरीरमावृत्यावतिष्ठन्ते Sy. १०. अक्षयं धनं तवास्तीत्यर्थः Sk. १८. ताण्डकम् P. D. १६. भूतान्यस्तुवन् ११. पिशूतः P. १२. दधे। व्यत्ययेनाय- missing in M. offego P. ___ मुत्तमपुरुषः। धारयसि। स्वशरीरेण | २०. ०स्यए.P.D. २१. ०कमागमःस्तु०P.
चानभिभूतपूर्वबलयुक्तोऽसीत्यर्थः Sk. | २२. Ms. D. puts the figure ॥५५॥ १३. ०कोन्ध० M. १४. किञ्चावृतासः परि- here to indicate the end of
वृताः। के ? सामर्थ्यात् त्वदर्थाः सोमाः।। the fiftyfifth hymn. No such कथम् ? अवतासोनकूपाइवोदकाथिभिः।। number is given in P. and M.

Page #336

२८१
१.४.२१.२. ]
[ I.56.2. I.56. एष प्र पूर्वीरव तस्य चुनिषोऽत्यो न योपामुदयंस्त भुर्वणिः । दक्ष महे पाययते हिरण्ययं रथमावृत्या हरियोगमभ्वसम् ॥१॥
एष प्र पूर्वीः। अयम् । तस्य यजमानस्य । प्रोद्यच्छति । अवस्थितानि चमसादीनि । बहूनि । अन्नानि । अश्वः । यथा । अश्वां मैथुनायाधः स्थितां दृढां परिगृह्योद्यच्छति । भुर्वणिरत्ता भुर्वतेरत्तिकर्मणः। प्रवृद्धं सोममात्मानम् । पाययते। महते वृत्रहननकर्मणे । हिरण्मयम् । रथम्। आवृत्य । हरिभ्यां युक्तम् । दीप्तम्।
तं गूर्तयो नेमनिषः परीणसः समुद्रं न संचरणे सनिष्यवः । पति दक्षस्य विदर्थस्य नू सो गिरिं न वेना अधि रोह तेजसा ॥२॥
तं गूर्तयः। तं त्वाम् । उद्युक्ताः। गमनमिच्छन्तो मनुष्याः। सन्नद्धाः प्रतीक्षन्ते। समुद्रम्। इव। सञ्चरणकाले द्वीपान्तराद्धनमिच्छन्तो वणिजः । पतिम् । बलस्य। यज्ञस्य च ।
१५
१
.
१. प्रकर्षेण पानार्थमुद्धरति Sy.
७. ०न्ति D. M. न्ती P. प्रशब्दः... पाययत इत्याख्यातेन | ८. भूभुर्वणिरत्तं P. भूभुर्व० D. भूवसम्बन्धयितव्यः Sk.
णिरक्ता च M. भुर्वतिरत्तिकर्मा २. ०च्छद्यव० P. M.
N. 9. 23. अवेत्युपसर्ग उदयंस्तेत्याख्यातेन सम्बन्ध- सोमभक्षणशीला: Sk. यितव्यः।... अव उदयंस्त। उदित्येष | ६. पर्वतेरक्तिक० M. नीत्येतस्य स्थाने। अवन्ययंस्त। अधो १०. प्रसिद्धं M. नियच्छत्यात्मनः। किम् ? अनिर्देशात् | ११. सङ्गामाय Sk. कृत्स्नं जगत् Sk.
१२. सोमम्। किं पुनः सोमहिरण्मययोः 3. I should like to suggest सादृश्यम् ? उज्ज्वलत्वं प्रियता वा Sk.
चमसादिषु for चमसादीनि। १३. ०क्त M. चमूषु चमसेष्ववस्थिताः सोमलक्षणा | १४. त P. D. M. इषः Sy. चम्रिषः। चम्यन्ते इति चम्रिषः १५. स्तोतारः Sy. सोमा इहाभिप्रेताः। पूर्वस्मिस्तावत्काले १६. नमस्कारपूर्वं गच्छन्तः। यद्वा नीतये सोमास्ते तस्येत्यर्थः Sk.
हविष्काः Sy. ४. न्यश्वः D. M. यश्वः P. १७. परितो व्याप्नुवन्तः।...यजमानास्तमिन्द्रं ५. ०श्वा P. D. ०त्वा M. _____ स्तुतिभिरधिरोहन्ति स्तुवत इत्यर्थः Sy. ६. ०तानूढां D.
१८. यथा नावा समुद्रमधिरोहन्ति Sy.

Page #337

[ १.४.२१.४.
I.56.4. ]
२८२ क्षिप्रम् । बलं त्वमिन्द्र ! गिरिम्। इव । कान्तः सिंहः । तेजसा युक्तः । अधितिष्ठ।
स तुर्वणिमहाँ अरेणु पौंस्य गिरे ष्टिर्न भ्राजते तुजा शवः । येन शुष्णं मायिनमाय॒सो मदै दुभ्र आभूषू रामयनि दार्मनि ॥३॥
स तुर्वणिः। सः। क्षिप्रः। महांश्च तस्य। वीरकर्मणि। रेणुवजितं शुद्ध बलम् । शिलोच्चयस्य। सानुः। इव पृथग्भूतं विस्पष्टम्। राजते शत्रुणाम्। हिंसया। बलं प्रकाशं भवति। येन शवसा। शुष्णमसुरम्। मायाविनम्। दृढशरीर इन्द्रः। सोममदे। दुर्धरः। आत्मीयदेशेषु। कारागृहे निगले। अत्यन्तम् । रमयत् ।
देवी यदि तविषी त्वाधोतय इन्द्रं सिषक्त्युषसं न सूर्यः ।
यो धृष्णुना शव॑सा बाधते॒ तम इयर्ति रेणुं बृहदहरिष्वणिः ॥४॥ देवी यदि तविषी। देवम् । यदि । बलम् । त्वां वर्धयत् तव। रक्षणार्थम् । इन्द्रम् । सेवते ।
१. प्तं M. २. बल M. | १४. सर्वस्य शोषकमसुरम् Sy.
बलवन्तम् Sy. ३. हे स्तोतः Sy. | १५. अयोमयकवचयुक्तदेहः Sy. ४. I propose to read कान्ताः। १६. सोमपानेन हर्षे सति Sy.
सहस्तेजसा युक्तः। for कान्तः सिंहः १७. दुष्टानां शत्रूणां धर्तावस्थापयिता Sy. etc. Ed.
१८. कारागृहेषु Sy. ५. कान्ताः स्त्रियः।... यथा पर्वतं स्वाभि- १९. I propose to read निगडे for मतपुष्पोपचयार्थमधिरोहन्ति Sy.
निगले Ed. ६. The passage beginning २०. ०तमरमयन् P. D. The reading
with rout: and ending with in the text is रामयत् which युक्तः is omitted by P.
becomes that in the pada७. ०ष्ठः M.
text. V. M. seems to स्तुहीति यावत् Sy.
repeat the reading of the ८. स तुर्वणिः omitted by P.
text, without explaining it. तुर्वणिस्तूर्णवनिः N.6. 14.
The correct classical read६. ०प्तः M.
ing should be अरमयत्. शत्रूणां हिंसिता क्षिप्रकारी वा Sy. न्यवासयत् Sy. १०. वीरैः पुरुषः कर्तव्ये सङ्गामे Sy. २१. देवि P. २२. ०षीः M. ११. अनवदयम् Sy.
२३. दयोतमानम् Sy. १२. ०द्ध D.
२४. त्वया स्तोत्रा वधितम् Sy. १३. ०सा० P. D. M. हिंसकम्Sy. | २५. सोमवतत्र P. समवैति Sy.

Page #338

२६३
१.४.२१.६. ]
[ I.56.6. उषसम् । इव । सूर्यः । य इन्द्रः । धृष्णुना। बलेन सङ्ग्रामस्थम् । तमः । बाधते से इन्द्रः स्तोतः ! त्वदर्थ सङ्ग्राममागत्य। महत् । रेणुम्। उत्थापयति । शत्रूणां हरणशीलस्वनः।
वि यत्तिरो धरुणमच्युतं रजोतिष्ठिपो दिव आतासु बर्हणा । स्वर्मीळ्हे यन्मदै इन्द्र हाहन्वृत्रं निरपामौजो अर्णवम् ॥५॥
वि यत्तिरः। वृत्रं हत्वाऽपोऽवासृज इति समुदायार्थः। यदा त्वम्। तिरो भूत्वा जगतः । धारकम् । अक्षीणम्। उदकम्। अन्तरिक्षात् । दिक्षु । विविधं स्थापितवानसि। परिबर्हणया मेघस्य। यदा च । उदकार्थे सङ्ग्रामे सोमस्य मदे सति । हृष्टया बुद्धया वृत्रमसुरम् । हतवानसि तदा त्वम् । अपां पूर्णम् । अर्णवं मेघमधः स्थितं रश्मिभिः । हतवानसि । अर्ण इत्युदकनाम तद्यस्यास्तीति सोऽर्णव इति।
त्वं दिवो धरुणं धिष प्रोजेसा पृथिव्या इन्द्र सदनेषु माहिनः।
त्वं सुतस्य॒ मदै अरिणा अपो वि वृत्रस्य समया पाष्योरुजः ॥६॥
त्वं दिवः। त्वम् । दिवः। उदकम् । प्रयच्छसि । बलेन । पृथिव्याः । इन्द्र ! तेषु तेषु । स्थानेषु। महान् । त्वम् । सोमस्य । मदे। गमयसि। अपस्तथा त्वं वृत्रशरीरेण । तुल्यया। शिलया। वृत्रम् । व्यारुजो हिंसार्थयोगे कर्मणि षष्ठी दृष्टेति स्तुतिमात्रमेव भवति सूक्तेनाशीः।"
१७
१. ०म P. २. Omitted by P. १३. वर्षणाभिमुखमधोमुखमकार्षीः Sy. ३. रेषणं हिंसनम् Sy.
१४. V. Madhava ignores इन्द्र ४. शत्रून् गमयति Sy.
१५. दिव M. १६. देवकं M. ५. गच्छन्तो हरन्तीत्यर्हरयः शत्रवः। तेषां ____ सर्वस्य जगतो धारकं वृष्टिजलम् Sy.
व्यथोत्पादनेन स्वनयिता शब्दयितेन्द्रः | १७. स्थापयसि Sy. १८. प्रवृद्धः Sy. Sy.
६. यि० P. १६. मेघानिरगमयः Sy. ७. ल्यात M.
२०. ०यन्यवस्त० M. ८. तरितो P. D. M.
२१. पुत्र० M. धृष्टया Sy. ___ वृत्रेण तिरोहितम् Sy.
२२. शी० M. यद्वा शक्त्या Sy. ९. भूतः P. D.
२३. Ms. D. puts the figure ॥५६॥ १०. हन्ता Sy.
here to indicate the end ११. मीळहमिति धननाम। स्वः। सुष्ठु of the fiftysixth hymn. No.
गन्तव्यं मीळ्हं धनं यस्मिन् तस्मिन् such number is given in सङ्ग्रामे Sy. १२. शक्त्या Sy. | P. and M.

Page #339

I.57.3.]
२८४
[ १.४.२२.३.
I.57.
प्र मंहिष्ठाय बृहते बृहद्रये सत्यशुष्माय तवसे मतिं भैरे ।
अपामिव प्रवणे यस्य॑ दुर्धरं राधो विश्वायु शव॑से अपावृतम् ॥१॥
प्र मंहिष्ठाय। दातृतमाय । महते । महाधनाय । सत्यबलाय । वृद्धाय । स्तुतिम् । प्रभरामि । येन स्तोतॄणां प्रदीयमानं धनं स्तोतृभिः । दुर्घरं भवति । अपामिव वेगात्। प्रवणाभिमुखः। सर्वगामि । धनं स्तोतृणाम् । बलाय । विवृतद्वारम् ।
अधं ते विश्वमर्नु हासदृष्टय आपो निम्नेव सर्वना हविष्म॑तः । यत्पर्वते न समशीत हर्यंत इन्द्रस्य॒ वज्रः नथिता हिरण्ययः ॥२॥
अंध ते विश्वम्। सर्वमिदं जगत् । अनन्तरम् । एव । क्रमेण तव। यागाय। अभवत् तथा। यजमानस्य । सवनानि च त्वामेव । आपः। निम्नानीवाभिगच्छन्ति । यदा । इन्द्रस्य । विवरणस्य कर्ता। हिरण्मयः। वज्रः। शिलोच्चये। न। समशीत सहायस्थानं नाकरोत् । भित्त्वा निर्गत इत्यर्थः । 'प्रेप्साकर्मा हर्यतिः' कामयमानस्य शिलोच्चयेन भेदमिति।
अस्मै भीमाय नमसा समध्वर उषो न शुभ्र आ भरा पनीयसे । यस्य॒ धाम श्रवसे नामन्द्रियं ज्योतिरकारि हरितो नायसे ॥३॥ अस्मै भीमाय। उषः ! शुभ्रे ! अस्मै। भीमायेन्द्रायास्मान्। यज्ञे। अन्नेन। संसृज
१. आकारतः प्रवृद्धाय Sy.
१३. ०ञ P. २. यस्येन्द्रस्य बलम् Sy.
१४. पर्वते पर्ववति शिलोच्चये वृत्रे वा Sy. ३. दुद्धरं D. दुर्धरमन्यधर्तुमशक्यम् Sy. | १५. सहशी० M. संसुप्तो नाभवत्। किन्तु ४. वेगा M. यथा जलानां वेगः जागरितः सन्नवधीदित्यर्थः Sy. ___ केनाप्यवस्थापयितुं न शक्यते तद्वत् Sy. / १६. सहावस्थानं is suggested, Ed. ५. निम्नप्रदेशे Sy. ६. सर्वेषु व्याप्तम् Sy. १७. प्रेस्वाक० P. १८. Cf. N. 7. 17. ७. अथ M. ८. ०न्तम् M. १६. हर्यतः शत्रुवधं प्रेप्सत इन्द्रस्य. . .यद्वा ६. अन्वभवत्। यद्वा इष्टये हविरादिभि- हर्यतः शोभनः Sy. ___स्तव प्राप्तये इति योज्यम् Sy. | २०. I propose to read शिलोच्चयस्य १०. यज्ञजातानि Sy.
for fateteaua Ed. ११. निम्नानि भूस्थलान्याप इव त्वाम् Sy. २१. भेदतमि० P. १२. विविर० P. श्नथिता शत्रूणां हिंसन- २२. यज्ञन्नेन P. हविर्लक्षणमन्नम् Sy.
शीलः।... अप्रतिहतः सन् Sy. ... । २३. सम्यक् सम्पादय Sy.

Page #340

१.४.२२.५. ]
२८५
[ I.57.5.
व्युष्टा सती। स्तुत्यतमाय । सम्प्रत्यर्थीयो नकारः। यस्येन्द्रस्य। शरीरम् । नाम च। श्रवणाय । अकारि बलं च । ज्योतिश्च कृतम् । गमनाय । यथा । अश्वा गच्छन्ति तद्वदिति ।
इमे ते इन्द्र ते वयं पुरुष्टुत ये त्वारभ्य चरामसि प्रभूवसो। नहि त्वदन्यो गिर्वणो गिरः सर्पक्षोणीरिव प्रति नो हर्य तद्वचः॥४॥
इमे त इन्द्र। ते। इमे। वयम्। इन्द्र ! तव स्वभूताः। बहुभिः स्तुत ! ये। त्वाम् । आरभ्य । चरामः । बहुधन! नहि। त्वत्तः । अन्यः । गीभिर्वननीय ! स्तोतणाम्। स्तोत्राणि । सहते नहि दरिद्रः स्तोत्राणि सोढुं शक्नोति । पृथिवीव सर्वद्रव्याणि। अस्माकम् । स्तुतीः । प्रति
१५
कामय।
भूरि त इन्द्र वीर्य । तव स्मस्य॒स्य स्तोतुर्मघवन्काममा पृण । अनु ते द्यौहती वीर्य मम इयं च ते पृथिवी नेम ओजसे ॥५॥
भूरि त इन्द्र। बहु। ते। इन्द्र ! वीर्यम् । तव वयम् । स्मस्त्वम् । अस्य सर्वस्य । स्तोतुः । मघवन् ! आपूरय। कामम् इन्द्र ! अनुममे । बृहती। द्यौः । तव। वीर्यं त्वदीयाद् वीर्याद्धीना
३३
१. ०त्यथितः M.
११. निहि P. २. सर्वस्य धारकम् Sy.
१२. नीयः M. ३. स्तोतृषु नमनशीलं प्रसिद्धम् Sy. १३. प्राप्नोति Sy. ४. अन्नाय हविर्लक्षणान्नलाभार्थम् Sy. । १४. समुद्र० P. ५. लं P. इन्द्रत्वस्य परमैश्वर्यस्य लिङ्गं स्वकीयानि भूतजातानि Sy. ___ यस्येन्द्रस्यैवंविधम् Sy.
१५. V. Madhava ignores तत् । ६. Omitted by M.
१६. हु P. ७. यथाश्वान्सादिनः स्वाभिलषितदेशं | १७. न केनाप्यवच्छेत्तुं शक्यते Sy.
गमयन्ति तद्वदिन्द्रोऽपि स्वाभिमत- १८. स्म त्वम् M. हविाभाय स्वकीयं तेजो गमयतीति ___स्वभूता भवामः Sy. भावः Sy.
१६. सेव्यस्य P. सव्यस्य M. ८. V. Madhava seems to ig- | २०. अन्वमंस्त...प्रह्वीबभूव Sy.
nore 347. It is however quite २१. बृहस्पती P. D. possible that he interprets महान् धुलोकः Sy. आभर by संसृज
२२. विद्धीना P. द्धिना D. I propose ९. तं D. M.
to read वीर्याभीता for वीर्या१०. ०नं M.
द्धीना Ed.

Page #341

२८६
I.58.I. ]
[ १.४.२३.१. मीयते । इयम् । च। ते। पृथिवी तव। ओजसे । अर्द्ध भवति इदं भूयान् न वेति सन्देहे ओजसेऽद्धे भवत्योजस्तु पूर्णमेवेति।
त्वं तमिन्द्र पर्वतं महामुरुं वज्रेण वज्रिन्पर्वशश्चकर्तिथ ।
अवासृजो निवृताः सर्तवा अपः सत्रा विश्व दधिषे केवलं सहः॥६॥ त्वं तमिन्द्र। पूर्वोक्तस्य समर्थनम्
त्वम्। तम् । इन्द्र ! मेघम्। महान्तम्। विस्तीर्णम्। वज्रेण। वजिन् ! पर्वशः। शकलीकृतवानस्यथ। अवासृजश्च। निरुद्धाः। अपः । सरणाय । सत्यमेव । व्याप्तम् । धारयसि । असाधारणम् । बलमिति सर्वानुक्तान् कामान् आशास्ते सूक्तेनेति ।
I.58.
११
नू चित्सहोजा अमृतो नि तुन्दते होता यतो अभवद्विवस्वतः। . . वि साधिष्ठेभिः पथिभी रजौ मम आदेवताता हविषा विवासति ॥१॥ न चित् सहोजाः। नोधा आङ्गिरस:
क्षिप्रम् । एव । मथनेन जातः । मरणवजितः । निश्चलति । होता। यदा। दूतः। भवति । यजमानस्य । साधुतमै रक्षोभिरनुपहतैः । मार्गः । अन्तरिक्षम् । परिच्छिनत्ति। परिचरति। यज्ञे। हविषा देवानिति।
१७
१. मियते P. M. त्वबलाद् भीता ११. आ M. १२. वित् M. ___ सत्यध एव वर्तत इति भावः Sy. | १३. गमनेन P. बलेन जातः Sy. २. व P. D. ३. ओजसे बलाय Sy. | १४. ०तानि चल. P. D. M. ४. भदीदं P. ५. भूया इदाण्यमिति P. नितरां व्यथयति। उत्पन्नमात्रस्याग्नेः भूयां इदाण्यमिति D.
स्प्रष्टुमशक्यत्वात्। यद्वा निर्गच्छति । भूयामिदाण्यमिति M.
तुन्दतिर्गत्यर्थः सौत्रो धातुः Sy. ६. ०ति आ० D.
१५. देवानामाह्वाता होमनिष्पादको वा Sy. ७. इन्द्रं P. M. ८. वृत्रासुरं वा Sy. | १६. सुतः P.D. सूतः M. ६. आवृताः Sy.
देवान् प्रति हविर्वहनाय दूतः Sy. १०. Ms. D. puts the figure | १७. परिचरतो यजमानस्य Sy.
॥५७n here to indicate the | १८. निर्ममे। पूर्व विद्यमानमप्यन्तरिक्षमसend of the fiftyseventh कल्पमभूत् । इदानीं तस्य तेजसा प्रकाशhymn. No such number मानं सद् उत्पन्नमिव दृश्यते Sy. is given in P. and M. १६. हविषा चरुपुरोडाशादिलक्षणेन Sy.

Page #342

२८७
१.४.२३.४. ]
[ I.58.4. आ स्वमझ युवमानो अजरस्तृष्वविष्यन्नतसेषु तिष्ठति । अत्यो न पृष्ठं प्रुषितस्य रोचते दिवो न सार्नु स्तनयनचिक्रदत् ॥२॥
आ स्वमद्मा आतिष्ठति । स्वम् । अन्नं तृणगुल्मादिकमात्मना । सम्मिश्रयन् । अजरः । क्षिप्रं सर्वम् । भक्षयन्। काशेषु वनस्थैः काष्ठः। उक्षितस्याग्नेः। पृष्ठम्। अश्वः । इव। रोचतइतस्ततः शीघ्रगमनात् तथाऽसौ । स्तनयन् । दिवः । सानु मेघः । इव । शब्दं करोति ।
काणा रुद्रेभिर्वसुभिः पुरोहितो होता निषत्तो रयिषाळमर्त्यः । रथो न विश्वजसान आयुषु व्यानुषग्वायर्या देव ऋण्वति ॥३॥
क्राणा रुन्नेभिः। कुर्वाणः । रुद्रादिभिः । पुरो निहितः । होता यज्ञ । निषण्णः । शत्रुधनानामभिभविता । अमर्त्यः । रथः । इवान्नार्थम् । मनुष्येष्वाधारादिभिः । प्रसाध्यमानः। प्रक्षिपति । अनुधक्तम् । धनानि । देवः।
वि वातजूतो अतसेषु तिष्ठते वृथा जुहूभिः सृण्या तुविष्वणिः । तषु यदग्ने वनिनो वृषायसै कृष्णं त एम रुशमें अजर ॥४॥ वि वातजूतः। वितिष्ठते । वातप्रेरितः। अतसेषु । अनायासेन । हूयमानैः काष्ठः। ज्वाला
१. ०मधु M. २. गुन्मा० P. D. | १३. हविःस्वीकरणाय देवयजने निषण्णः Sy. ३. स्वकीयज्वालया Sy. ४. सर्व M. | १४. मरणरहितः Sy. ५. प्रभूतेषु काष्ठेषु Sy. ६. दग्धुमितस्ततः | १५. इवानोथं P. D. M. ___ प्रवृत्तस्याग्नेः Sy. ७. सानुः P.D.M. | १६. यजमानलक्षणेषु मनुष्येषु Sy. ८ V. M. explains न in the १७. ०घातादि० P. १८. स्तूयमानः Sy.
sense of इव but as it | १६. विशेषेण प्रापयति Sy.. precedes सानु it should be | २०. आनुषक्तं यथा भवति तथा Sy. construed as a negative २१. नादि P. particle, cf. N. 1. 4. See सम्भजनीयानि धनानि। ... यद्वा... footnote no. ३ on P. 277. _____ वरणीयानि हवींषि स्वयं प्राप्नोति Sy.
गम्भीरं शब्दमात्मानमचीकरत् Sy. | २२. Missing in M. ६. काणा D.
२३. वि वातजूतः। वि missing in M. १०. हविर्वहनं कुर्वाणः Sy.
विशेषेण तिष्ठति Sy. ११. रुद्रर्वसुभिश्च Sy.
२४. उन्नतेषु वृक्षेषु Sy. १२. देवानामाह्वाता Sy.
२५. भूय० M. स्वकीयाभिजिह्वाभिः Sy.

Page #343

I.58.6. ]
२८८
[ १.४.२४.१. लक्षणेनाङ्कुशेन च युक्तः। महास्वनः। क्षिप्रम्। यदा त्वम् । अग्ने ! वृक्षान् प्रति। वर्षवाचरसि दहसीत्यर्थस्तदानीम्। तव। गमनमार्गः। कृष्णो भवति। श्वेतज्वालासङ्घ !
अजर!
तपुर्जम्भो वन आ वातचोदितो यूथे न साह्वाँ अव वाति वंसंगः ।
अभिवजन्नक्षितं पाज॑सा रजः स्थातुश्चरथ भयते पत्रिणः ॥५॥
तपुर्जम्भः। तापयितृज्वालादंष्ट्रः। वृक्षेषु। वातेन प्रेरितः। ज्वालासङ्घ। न। सहनशीलोऽग्निरिव वाति बननीयगमनोऽधोगच्छति। अक्षीणमप्यरण्यमध्यस्थमपि। उदकम् । ज्वालया। अभिगच्छन् । अवावाति तस्मादग्नेः। स्थावरम्। जङ्गमं च। बिभेति ।
१३ पक्षिणश्च।
धुष्ट्वा भृगो मानुषेष्वा रयिं न चारुं सुहवं जनेभ्यः । होतारमग्ने अतिथिं वरेण्यं मित्रं न शेवं दिव्याय जन्मने ॥६॥ दधुष्ट्वा भूगवः। आदधुः। त्वाम् । भृगवः । मानुषेषु । धनम् । इव । शोभनम् । स्वाह्वानम् । जनानाम् । होतारम् । अग्ने ! अतिथिम् । वरणीयम् । मित्रम् । इव । सुखकरम् । दिवि जाताय ।
३
.
३४
देवगणाय।
१. सरणशीलेन तेजःसमूहेन Sy. १३. ०क D. २. दा M.
१४. तेजोबलेन Sy. ३. ०त् M. वनसम्बन्धान वृक्षान् दग्धुमSy. | १५. अपवा० P. ०ववा० D. ४. पृष्ट्वोपच० M. वृषवदाचरसि Sy. १६. पतनवतः Sy. ५. ०गं D.
१७. ०धुष्वा D. M. ०धुष्त्वा P. ६. संघः P. दीप्तज्वाल Sy. १८. आधानसम्भारेषु मन्त्रः स्थापनेन ७. जर P. ०र: M. जरारहिताग्ने ! Sy. । समस्कुर्वन् Sy. ८. तपूंषि ज्वाला एव जम्भा आयुधानि | १६. ०धुष्ट्वां P. M. अदधुष्वां D. ____ मुखानि वा यस्य स तथोक्तः Sy. २०. स्वस्वा० M.
६. सहशी० M. सर्वमभिभवन Sy. यजमानार्थमाह्वातुं सुशकम् Sy. १०. नीयाग० P. D. यथा वननीयगति- २१. देवानामाह्वातारम् Sy.
वृषो गोयूथे सर्वमभिभवन् वर्तते तद्वत्Sy. | २२. अतिथिवत् पूज्यम् । यद्वा देवयजन११. आभिमुख्येन . . . व्याप्नोति Sy. देशेषु सततं गन्तारम् Sy. १२. अक्षितम् अक्षीणं रज आवृक्षा- | २३. ०कर D. न्तर्गतमुदकम् Sy.
| २४. देवत्वप्राप्तये Sy.

Page #344

१.४.२४.४. ]
२८९
[ I.58.9. होतारं सप्त जुह्वो ई यजिष्ठं यं वाघतो वृणते अध्वरेणुं ।
अग्निं विश्वेषामतिं वसूनां सपर्यामि प्रय॑सा यामि रत्नम् ॥७॥ होतारं सप्त । होतारं प्रवृताहुतीनाम् । होतारः । सप्त होतारः। यष्टुतमम् । यम् । ऋत्विजः सप्त। वृणते। यज्ञेषु । अग्निम्। विश्वेषाम् । अभिगन्तारम्। धनानाम् । परिचरामि। अन्नेन । याचे च। रत्नम्।
१४
१५
अच्छिद्रा सूनो सहसो नो अद्य स्तोतृभ्यो मित्रमहः शर्म यच्छ । अग्ने गृणन्तमहंस उसृष्योजो नपात्पूभिरायसीभिः ॥८॥
अच्छिद्रा सूनो। अच्छिद्रम् । गृहम् । सहसः। पुत्र! अस्मभ्यम् । अद्य । स्तोतृभ्यः । मित्राणां पूजयितः ! प्रयच्छ। अग्ने! स्तुवन्तम् । अवतः। रक्ष। अन्नस्य। पुत्र ! आयसैः । पुरैः । गर्भोऽस्योषधीनामिति मन्त्रः।
भवा वरूथं गृणते विभावो भवा मघवन्म॒घव॑भ्यः शर्म । उरुष्याग्ने अंहसो गृणन्तं प्रातमजू धियावसुर्जगम्यात् ॥६॥
भवा वरूथम्। भव । गृहम् । स्तुवते । दीप्तिमन् । भव । धनवन् । हविष्मद्भ्यः । गृहम् । रक्ष। अग्ने ! स्तुवन्तम् । अवतः। प्रातः । एवाग्निः । कर्मणा वासयितेह। आगच्छत्विति देवाग्नेगृह सूक्तेनाशास्ते
२४३५
१. देवानामाह्वातारम् Sy. २. होतारः | १६. स्तुवते यजमानाय Sy. २०. ०मद् M.
seems to be quite unne- | विशिष्टप्रकाशाग्ने ! Sy.
cessary. ३. यत्वि० M. २१. ०वद् M. २२. हविर्लक्षणधनयुक्तेभ्यो ४. वृणुते M. ५. प्रापयितारम् Sy. | यजमानेभ्यः Sy. २३. शर्म सुखं यथा ६. रत्न रमणीयं कर्मफलञ्च Sy.
भवति तथा भव Sy. २४. पापकारिणः ७. ०छि • D. ८. अच्छेदयानि Sy. शत्रोः Sy. २५. प्र. P. ६. शर्म शर्माणि सुखानि Sy.
इदानीमिव परेधुरपि Sy. १०. सदसः P. D. M. ११. ०त्रा अ० D. | २६. कर्मणा बुद्धया वा प्राप्तधनोऽग्निः Sy. १२. अनुकूलदीप्तिमन्! Sy. १३. ०ग्नेः M. | २७. ०ग्ने गृ० P. D. २८. Ms. D. १४. पापात् Sy. १५. ०क्षां नस्य M. puts the figure 114511 here to १६. व्याप्तैः । यद्वाऽयोवद् दृढतरैः Sy. indicate the end of the fifty१७. सैः पुरैः r.issing in M. पालनैः Sy. eighth hymn. No such num१८. अनिष्टनिवारकं गृहम् Sy. ..
ber is given in P. and M.
१६

Page #345

२६०
I.59.2. ]
[ १.४.२५.२. _I.59. वया इदग्ने अग्नयस्ते अन्ये त्वे विश्वे अमृतो मादयन्ते ।
वैश्वानर नाभिरसि क्षितीनां स्थूणेच जनौ उपमिद्ययन्थ ॥१॥
वया इदग्न। ओषधीषु मनुष्येषु भूम्यां संवत्सरे तथा पंचन् यो वर्तते सोऽग्निर्वैश्वानरः स्मृतः-शाखाः। एव। अग्ने ! तव । अन्ये । अग्नयः । त्वयि । सर्वे । देवाः माद्यन्ति । वैश्वानर !
१३ नाभिस्थानीयः। असि। प्रजानाम। यथोत्तम्भनार्थमपमीयमाना स्थणा वंशान धारयत्येवं
त्वम् । जनान् । अयच्छयाः।
मूर्धा दिवो नाभिरग्निः पृथिव्या अभिवदरती रोदस्योः । तं त्वा देवासौजनयन्त देवं वैश्वानर ज्योतिरिदायर्याय ॥२॥ मूर्धा दिवः। उच्छितः । स्वर्गस्य । नहनम् । अग्निः। पृथिव्याः । अथ । अभवत् । अरतिः। द्यावापृथिव्यो:-इतस्तत्र गच्छति ततोऽस्यामित्यर्थोऽपिवा द्यावापृथिव्योर्मध्ये गच्छत्यादित्यः सन्–तम्। त्वाम्। देवासः। अजनयन्त। देवम्। वैश्वानर ! ज्योतिर्भूतम्। आर्याय
मनवे।
१. आष० D.
१३. ०न्ति ए. D. २. भूवत्सरे P. D. M.
१४. त्वज्ज. D. ३. चवन् • M.
१५. ०च्छ ० D. ४. वैस्तुति P. D. M.
१६. मिवेः P. विदः M. ५. ततस्त्वत्तोऽन्ये न सन्तीति भावः Sy. | १७. ०त D. M. ६. नहि त्वद्व्यतिरेकेण तैर्जीवितुं शक्यते | शिरोवत्प्रधानभूतः Sy.
Sy. ७. विश्वेषां नराणां जाठररूपेण | १८. संनाहको रक्षक इत्यर्थः Sy. सम्बन्धिन्नग्ने Sy.
१६. भ. M. ८. संनद्धा असि अवस्थापको भवसि Sy. २०. अरिति P. आतिः D. ६. मनुष्याणाम् Sy.
अधिपतिः Sy. १०. अतस्त्वमुपमिदुपस्थापयिता सन्। यद्वो- | २१. ०वि P.
पमिदित्येतद् दृष्टान्तविशेषणम् ।... | २२. Omitted by D. उपमिदुपनिखाता स्थूणेव। वंशधारणार्थ २३. त P. D. निखातः स्तम्भो यथा गृहोपरिस्थं वंशं | २४. ०न्तस्त D. धारयति तद्वत् Sy.
२५. दानादिगुणयुक्तम् Sy. ११. ०र्थः उप० P.
२६. ०९ M. १२. नः P. D.
२७. विदुषे ... यजमानाय वा Sy.

Page #346

१.४.२५.५. ]
२६१
[ I.59.5. श्रा सूर्ये न रश्मयो ध्रुवासों वैश्वानरे देधिरेऽग्ना वसनि । या पर्वत॒ष्वोषधीष्वप्सु या मानुषेष्वसि तस्य राजा ॥३॥
आ सूर्ये न। आदधिरे । सूर्य। इव । रश्मीन् । ध्रुवान् असुरैः सह विजयमुपयन्तो देवाः । अग्नौ। वैश्वानरे । यानि । पर्वतादिषु । वसूनि । यानि च। मानुषेषु । तस्य सर्वस्य । ईश्वरस्त्वम् ।
भवसि।
बृहतीईव सूनवे रोदसी गिरो होता मनुष्यो ! न दक्षः। स्ववते सत्यशुष्माय पूर्वीश्वानराय नृतमाय यह्वीः ॥४॥
बृहतीइव सूनवे। आत्मनः सूनवे वैश्वानराय तदर्थम् । महती इव भवतः। द्यावापृथिव्याविति पदान्तः । गिरः । होता। मनुष्यश्च । समर्थः । सर्ववते । सत्यवलाय । बह्वीः । वैश्वानराय। नेतृतमाय। महतीः प्रयुङ्क्ते ।
दिवश्चित्ते बृहतो जातवेदो वैश्वानर प्र रिरिचे महित्वम् ।
राजा कृष्टीनामसि मानुषीणां युधा देवेभ्यो वरिवश्वकर्थ ॥५॥ दिवश्चित्ते । दिवः । अपि । ते। महतः । जातवेदः ! वैश्वानरः । प्ररिरिचे । महत्त्वम् ।
१. अग्नौ ... धनानि ... आहितानि स्था- स्तौति तद्वत् Sy.
पितानि बभूवुः Sy. २. निश्चला रश्मयः | १२. सर्वते M. I propose to read किरणाः सूर्ये न यथा सूर्ये आधीयन्ते स्वर्वते for सर्ववते Ed.
तद्वत् Sy. ३. ध्रुवासु ० P. D. शोभनगमनयुक्ताय Sy. ४. Omitted by P. ५. धनजातस्य Sy. | १३. अवितथबलाय Sy. ६. ईशस्त्वं M. ७. ०तीव P. १४. पूर्वीबहुविधाः Sy. ८. महतो वैश्वानरस्यावस्थानाय दयावापृ- १५. नृतमायातिशयेन सर्वेषां नेत्रे Sy.
थिव्यौ विस्तृते जाते इत्यर्थः Sy. १६. V. Madhava ignores न ६. वैश्वानर is the son of द्यावापृथिवी | १७. ०श्वि० D. १८. तो P. D.
is stated in RV. 3. 3. II. | १६. ०र P. As वैश्वानर is in the १०. विति पदान्तः omitted by D. vocative case, the visargas
I propose to read gatraz for should be deleted. I proपदान्तः Ed.
pose therefore to read agat११. तत्र दृष्टान्तः।... यथा मनुष्यो लौकिको नर for वैश्वानरः Ed.
वन्दी दातारं प्रभुं बहुविधया स्तुत्या | २०. ०हि० P.

Page #347

I.59.7. ]
२६२
[ १.४.२५.७.
राजा। भवसि । मानुषीणाम्। विशां मनुष्याणामित्यर्थः । युद्धेन । देवेभ्यश्च । धनम्। चकर्थ ।
प्र नू महित्वं वृषभस्य वोचं यं पूरवौ वृत्रहणं सचन्ते ।
वैश्वानरो दस्युमग्निर्जघन्वाँ अधूनोत्काष्ठा अव शम्बरं भेत् ॥६॥ प्रनू महित्वम् । प्रब्रवीमि तत् । महित्वम्। महाभाग्यम् । क्षिप्रम् । वपितुरपाम् । यम् । पूरयितव्याः । मनुष्याः। मेघहननम् । सेवन्ते वर्षकामाः । वैश्वानरः । अग्निः। उपक्षयितारम् । घ्नन् । अवाधूनोत् । अपः काष्ठाः । अवाभिनच्च । मेघम् ।
वैश्वानरो महिना विश्वकृष्टिभरद्वाजेषु यजतो विभावा ।
शातवनेये शतिनीभिरग्निः पुरुणीथे जरते सूनृतावान् ॥७॥
वैश्वानरः। वैश्वानरः । महत्तया। सर्वमनुष्यः सर्वाः प्रजा अस्य । भरद्वाजेषु । यष्टव्यः। दीप्तिमान् शतवनो नाम कश्चित् तस्य पुरुणीथस्तस्मिन्नयम् । अग्निः। शतसंख्याभिः । स्तुतिभिः स्तूयते । सत्यकर्मा वैश्वानराग्नेः स्तुतिमात्रमिति।
१. मनोर्जातानाम् Sy.
११. काष्ठां M. वृष्टयुदकानि Sy. २. असुरैरपहृतं धनम् Sy.
१२. तनिरोधकारिणं मेघम् Sy. ३. देवाधीनमकार्षीः Sy. ४. महिं D. | १३. विश्वे सर्वे मनुष्या यस्य स्वभूताः स
तत्को वैश्वानरः? मध्यम इत्याचार्याः। तथोक्तः Sy. वर्षकर्मणा ह्येनं स्तौति...प्रब्रवीमि तत्। १४. P. adds एव before प्रजा महित्वं महाभाग्यम्। वृषभस्य वर्षि- १५. पुष्टिकरहविर्लक्षणान्नवत्सु यागेषु यदैतुरपाम् । यं पूरवः पूरयितव्या मनुष्याः। तत्संज्ञेषु ऋषिषु Sy. वृत्रहणं मेघहनम्। सचन्ते सेवन्ते १६. विशेषेण प्रकाशयिता Sy. वर्षकामाः। दस्युर्दस्यतेः। क्षयार्थात्। | १७. शीत० P. उपदस्यन्त्यस्मिन्रसाः। उपदासयति | शतसंख्याकान् ऋतून वनति सम्भजते कर्माणि। तमग्निर्वैश्वानरो घ्नन्। इति शतवनिस्तस्य पुत्रः शातवनेयः Sy. अवाधूनोदपः काष्ठा अभिनत् । शम्बरं १८. बहूनां नेतरि, एतत्संज्ञके राजनि च Sy. मेघम् N. 7. 22-23. ५. ०६० D. | १६. गत० M. बहुभिः Sy.
माहात्म्यम् Sy. ६. मा० P. २०. Omitted by P. and D. ७. ०हनं D. M. मेघस्य हन्तारम् Sy. | २१. सूनृता प्रिया सत्या वाक् तद्युक्तः Sy. ८. अत्र वैश्वानरशब्देन मध्यमस्थानस्थो | २२. Ms. D. puts the figure ॥५६॥ वैदयुतोऽग्निरभिधीयते Sy.
here to indicate the end of ६. रसानां कर्मणां वोपक्षयितारं राक्षसादि- the fiftyninth hymn. No
कम् Sy. १०. अपाधुनोत् P. such number is given in P. अधोमुखान्यपातयत् Sy.
and M.

Page #348

१.४.२६.२.]
२६३
[ I.60.2.
I.50.
वह्नि यशसं विदर्थस्य केतुं सुप्राव्य दृतं सद्योअर्थम् । द्विजन्मानं रयिमिव प्रशस्तं राति भगवे मातरिश्वा ॥१॥
वह्नि यशसम्। वोढारमग्निम्। यशस्विनम्। यज्ञस्य। ध्वजभूतम्। सुष्ठु प्रकर्षण रक्षणीयम् । दूतम् । सद्यो गन्तारम् । ढयोररण्योर्जायमानम् । धनमिव । प्रशस्तम् । बन्धुम् । भरत् । भृगवे दिव आहृत्य । मातरिश्वा।
अस्य शासुरुभयांसः सचन्ते हविष्म॑न्त उशिजो ये च मताः। दिवश्चित्पूर्वो न्यसादि होतापृच्छयो विश्पतविक्षु वेधाः ॥२॥
अस्य शासुः । अस्य । शासनम् । उभये । सेवन्ते । हविष्मन्तः । उशिजो देवा उशिक् वष्टे: कान्तिकर्मणः । ये । च । मर्ताः सोऽयम् । दिवः। अपि । प्रत्नः। होता। प्रष्टव्यः। विशां स्वामी। नृषु। स्थापितो मातरिश्वना । विधातेति।
१. वहिं M.
१४. हविषा युक्ता ये... मरणधर्माणो २. यंश० D.
यजमानाः Sy. ३. हविषां वोढारम् Sy.
१५ उशिजः कामयमाना देवाः । ... यद्वा । ४. प्रकाशयितारम् Sy.
उशिज इति मेधाविनाम। उशिजो ५. रक्षितारम् Sy.
मेधाविनः स्तोतारो हविष्मन्तो हवि६. देवह विर्वहनलक्षणे दूत्ये नियुक्तम् Sy. र्युक्ता मर्ता यजमानाः Sy. ७. यदा हवींषि जुह्वति सद्यस्तदानीमेय | | १६. उशिन्यष्टेः M. हविभिः सह देवान् गन्तारम्। यद्वा। १७. मत्ताः P. M..
सद्योऽर्थमरणं गमनं यस्य तम् Sy. १८. सायम P. Missing in M. ८. द्वयोावापृथिव्योररण्योर्वा जायमानम् | १९. आदित्यादपि पूर्व उषःसु वर्तमानो ___Sy. ६. मित्रम् Sy. भूत्वा Sy. १०. धनं P. भरं D.
२०. होमनिष्पादकोऽग्निः Sy. ___ अहरत् । अकरोदित्यर्थः Sy. २१. पूज्य इत्यर्थः Sy. ११. अस्य शासुः omitted by P. २२. स्वामिन् P. D. १२. शंसनम् P. शासम् M.
पालयिता Sy. शासितुरस्याग्नेः Sy.
२३. अग्निहोत्रहोमार्थ ... यजमानेषु Sy. १३. उभये P.
२४. अध्वर्युणाऽन्यायतने न्यधायि स्थाउभयेऽपि देवा मनुष्याश्च। यद्वा। प्यते Sy. स्तुतिभिः स्तोतारो यज्ञैर्यजमानाश्च Sy. | २५. विधाताभिमतफलस्य कर्ता Sy.

Page #349

9
I.60.5. ]
२६४
[ १.४.२६.५. तं नव्य॑सी हृद आ जाय॑मानमस्मत्सुकीर्तिमधुजिह्वमश्याः । यमृत्विजो वजने मानुषासः प्रयखन्त यो जीजनन्त ॥३॥ तं नव्यसी। तमग्निम् । जायमानं मत्तो हृदयान्निर्गम्य । नवतरा। सुष्टुतिः । कोय॑माना । मादयितृजिह्वम्। व्याप्नोतु । यम् । ऋत्विजः। उपद्रवे। मनुष्येषु । जाताः । हविष्मन्तः । गच्छन्तस्तत्परिहारार्थमरण्योः । जनयन्ति ।
उशिक्पावको वसुर्मा पेषु वरेण्यो होताधायि विक्षु । दमूना गृहपतिर्दम आँ अग्नि वद्रयपती रयीणाम् ॥४॥
उशिक् पावकः। कामयिता। शोधयिता। मानुषेषु। वासयिता देवः सन् । वरणीयः । निहितः। निविष्टेषु। दममनाः । गृहे। गृहपतिः सोऽयम् । अग्निः। भवति। रयीणाम् ।
११
रविपतिः।
तं त्वा वयं पर्तिमग्ने रयीणां प्रशंसामो मतिभिर्गोतमासः ।
आशुं न वाजंभरं मर्जयन्तः प्रातर्मुक्षू धियावसुर्जगम्यात् ॥५॥ तं त्वा वयम् । तम् । त्वा । वयम्। पतिम् । अग्ने ! रयीणाम्। प्रशंसामः। स्तुतिभिः ।
१९
२० २१
२२
२३
१. मर्तो P. हृदयवस्थितात्प्राणाज्जाय- | १३. मनुष्येषु M.
मानम्।... अग्निर्हि वायोरुत्पदयते यज्ञगृहं प्रविष्टेषु मानुषेषु यजमानेषु Sy. वायुश्च प्राण एव Sy.
१४. स्थाप्यते Sy. २. ० रासु D.
१५. ०मानाः M. ३. ० त्य० P.
___रक्षसां दमनकरेण मनसा युक्तः Sy. सुष्ठु कीर्तयित्री Sy.
१६. गृहाणां पालयिता च सन् Sy. ४. ०ह्वा० P.
१७. न केवलमेकस्य रयेरपि तु सर्वेषामित्याह __ मादयितृज्वालम् Sy.
रयीणामिति। यद्वा। रयीणां मध्ये ५. ऋतौ काले यष्टारः Sy.
उत्कृष्टं यद्धनं तस्य पतिरित्यर्थः Sy. ६. सङ्गामे प्राप्ते सति Sy.
१८. V. Madhava ignores आ ७. मनोः पुत्राः Sy.
१६. ते M. ८. हविर्लक्षणान्नोपेताः Sy.
२०. तं त्वा वयम् omitted by P. ६. यज्ञार्थमुदपादयन् Sy.
२१. त्वं M fo. V. Mādhava ignores 377 २२. वयं नोधसः । स्तोतुरेकत्वेऽप्यात्मनि ११. ०क D.
पूजार्थ बहुवचनम् Sy. १२. ०धिता P.
२३. रक्षितारम् Sy.

Page #350

१.४.२७.२. ]
६
आहृतस्तदुक्तं सूक्ते ।
[ I.61.2.
१
गोतमाः। अश्वम्। इव। अन्नस्य हर्तारम् । पाणिना स्पृशन्तः सादिनौ यथाऽग्निरस्मिँल्लोक
२०
२६५
1.61.
अ॒स्मा इदु॒ प्र त॒वसो॑ तु॒राय॒ प्रयो॒ न ह॑र्मि॒ स्तोमं॑ माहि॑नाय । ऋची॑षमा॒याभि॑गव॒ श्रह॒मिन्द्रा॑य॒ ब्रह्मणि तत॑मा || १ ||
स्तोतृभिर्दत्तानि ।
9
१३
अस्मा इदु प्र। इन्द्राय। एवं। वृद्धाय । प्रभरामि शत्रूणाम् । हिंसित्रे । अन्नम् । इव।
१४ १५
१६
१७
१८
१६
स्तोत्रम् । महते । स्तुत्या समाय । अवृतगमनाय । वहनसाधनम् । इन्द्राय हि । स्तोत्राणि । अत्यन्तं
अ॒स्मा इ॒दु॒ प्रय॑व॒ प्रय॑सि॒ भरा॑म्याङ्गुप॑ बाधे॑ सुवृक्ति । इन्द्रा॑य हृ॒दा मन॑सा मनी॒षा प्र॒त्नाय॒ पत्ये॒ धियो॑ मर्जयन्त ॥ २॥
२१
२२
२३
अस्मा इदु प्रयइव । अस्मै । एव । अन्नमिव स्तोत्रम् । प्रयच्छामि । भरामि । स्तोत्रम् |
१. ० मासः P. गोतमगोत्रोत्पन्नाः Sy. २. मार्जयन्तः... यथाऽश्वमारोहन्तः पुरुषास्त
स्य वहनप्रदेशं हस्तैनिमृजन्ति तद्वद् वयमप्यग्नेर्हविर्वहन प्रदेशं निमृजन्त इत्यर्थः Sy. ३. वाजस्य हविर्लक्षणानस्य भर्तारम् Sy. ४. ० दिवो M. ५. आहुः त० M. ६. V. Mādhava ignores प्रातर्मक्षू धियावसुर्जगम्यात् । Sy. explains the uncommented passage in the following way : धियावसुः कर्मणा बुद्धधा वा प्राप्तधनः सोsग्निः प्रातः श्वोभूतस्याह्नः प्रातःकाले मक्षु शीघ्रं जगम्याद् आगच्छतु । Ms. D puts the figure ॥६०॥ here to indicate the end of the sixtieth hymn. No such number is given in P. and M. ७. Omitted by M. ८. इन्द्रोऽप्यधिगुरुच्यते N. 5.11
६. ' इत्' 'उ' इति निपातद्वयं पादपूरणे । यद्वाऽवधारणार्थम् Sy.
१०. वृत्राय P. ११. प्रहरामि करोमीत्यर्थः Sy. १२. ० ते M. त्वरमाणाय । यद्वा तुर्वित्रे शत्रूणां हिंसित्रे Sy. १३. यथा बुभुक्षिताय पुरुषाय कश्चिदन्नं
प्रहरति Sy. १४. गुणैर्महते Sy. १५. ऋचा समाय । यादृशी स्तुतिः क्रियते
तत्समायेत्यर्थः Sy. १६. ० यावृत ० P. D. अप्रतिहत गमनायेत्यर्थः Sy. १७. वहनीयं प्रापणीयं वा । अत्यन्तोत्कृष्ट
मित्यर्थः Sy. १८. म् । इन्द्राय हि । स्तो missing in M. हविर्लक्षणान्यन्नानि Sy.
१६. पूर्वेर्यजमानैरतिशयेन दत्तानि Sy. २०. V. Mādhava ignores २१. ० या M. प्रिय P. २२. स्तोत्ररूपमाघोषम् Sy. २३. सम्पादयामि Sy.

Page #351

२६६
[ १.४.२७.४.
I.61.4. ]
२९६ वाधित्रे। सुप्रवृत्तमिति प्रथमपादोक्तमेवोक्तम् । इन्द्राय । हृदादिभिः। पुराणाय। पालयित्रे । कर्माणि । संस्कुर्वन्ति।
अस्मा इदु त्यमुपमं स्वपों भराम्यापमास्यैन । मंहिष्ठुमच्छोक्तिभिर्मतीनां सुवृक्तिभिः सूरि वावृधध्यै ॥३॥
अस्मा इडु त्यम् । अस्मै । एव । तम् । उपमानभूतम् । सर्वस्य दातारम् । भरीमि । स्तोत्रम् । आस्येन । दातृतमम् । स्तुतीनाम् । अभिमुखोक्तिभिः । सुप्रवृत्तः । प्राज्ञम्। वर्षयितुमाङ्गपं भरा
१४
मीति।
३०
३२
अस्मा इदु स्तोमं सं हिनोमि रथं न तष्टेव तत्सिनाय । गिरश्च गिर्वाहसे सुवृक्तीन्द्रीय विश्वमिन्वं मेधिराय ॥४॥
अस्मा इदु स्तोमम् । अस्मै । एवाहम् । स्तोत्रम्। संप्रेरयामि। रथम्। इव। संस्कर्ता निष्कृतमन्ते । तत्सिनाय तेन यो बध्यते तस्मै स्वामिने। गिरः । च केवलाः। गीर्भिरुह्यमानाय । सुप्रवृत्ताः संहिनोमि । इन्द्राय । सर्वस्य प्रीणनं हविश्च । यज्ञायि।"
१. त्रम्। वाधिd missing in M. २०. इदु स्तोमम्। अस्मै। एवाहम् । ___ शत्रूणां बाधनाय समर्थम् Sy.
missing in M. २. सुष्ठ्वावर्जकम् Sy.
। २१. शस्त्ररूपं स्तोत्रम् Sy. ३. ० दोक्तम् M.
२२. तष्टेव तष्टा तक्षको रथनिर्माता ... ४. पूरणाय P. अन्येऽपि स्तोतारः Sy. यथा रथं प्रेरयति तद्वत् Sy. ५. पुराणाय। पालयित्रे missing in M. २३. The reading is not clear.
स्वामिने Sy. ६. मार्जयन्ति Sy.२४. तत् तत् सिनाये P. ७. V. Madhava ignores
उ
सिनमित्यन्ननाम ... तेन रथेन सिन८. त्या P. ६. तद् M.
मन्नं यस्य स तथोक्तः Sy. तं प्रसिद्धम् Sy. १०. सुष्ठवरणीयस्य २५. रथस्वामिने Sy. धनस्य दातारम् Sy. ११. करोमीत्यर्थः । २६. शस्त्रसम्बन्धिनीः केयला ऋचश्च Sy.
Sy. १२. आघोषम् Sy. २७. ० यः M. १३. अस्ये० D. १४. अतिशयेन प्रवृद्धमेवं- २८. शोभनमावर्जनं यथा भवति तथा प्रेर
लक्षणम् Sy. १५. स्तुतीनां सम्बन्धिभिः यामि Sy.
...स्वच्छैर्वचोभिः Sy. १६. ०भि P.२६. विश्वव्यापकं विश्वर्याप्तं सर्वोत्कृष्टं १७. सुष्ठ्वावर्जकैः। समरित्यर्थः Sy. हविश्च सं हिनोमीत्यनुषङ्ग: Sy. १८. ० मांशुषं शुषं M.
३०. ० यं P. मेधाविने Sy. १६. V. Madhava ignores उ । ३१. V. Madhava ignores उ। इव

Page #352

१० १११२
१.४.२८.२. ]
२९७
[ I.61.7. अस्मा इदु सप्तिमिव श्रव॒स्येन्द्रायाः जुह्वाइ समजे । वीरं दानौकसं वन्दध्य पुरां गूर्तश्रृंवसं दुर्माणम् ॥५॥
अस्मा इदु सप्तिमिव । अस्मै । एव । अश्वमिव । अन्नेच्छया। स्तोत्रम् । वाचा । संश्लेषयामि । वीरम् । दाननिलयम् । असुरपुराणाम् । दारयितारम् । वन्दितुम् । उद्गूर्णान्नं समञ्ज इति ।
अस्मा इदु त्वष्टा तक्षद्वजं स्वस्तमं स्वयं? राय । वृत्रस्य चिद्विदयेन मम तुजन्नीशानस्तुजता कियेधाः ॥६॥
अस्मा इदु त्वष्टा । अस्मै । एव । त्वष्टा । अकरोत् । वज्रम् । अतिशयेन शोभनकर्मयुक्तमच्छतया। शब्दकुशलम् । युद्धाय । वृत्रस्य । चित्। विदत् । येन वज्रेण । शुस्थानम्। हिंसन् । ईश्वरः । हिसिना वज्रेण । कियतो वलस्य धारयितेति बलवन्तमाहेति ।
अस्येदु मातुः सर्वनेषु सद्यो महः पितुं पपिवाञ्चावन्नौ । मुपायद्विष्णुः पचतं सहीयान्विध्यद्वराहं तिरो अद्रिमस्ता ॥७॥ अस्येवु मातुः। अस्य। एवेन्द्रस्य जगतः । निर्मातुः स्वभूतेषु । सवनेषु । सद्य एव । महत् ।
३.
१. यथाऽनलाभाय गन्तुकामः पुमानश्वं | १५. तीक्ष्णमकरोत् Sy. ___ रथेनकीकरोति तद्वत् Sy.
१६. वर्जकमायुधम् Sy. २. ० वोग्नेच्छ० M. वाग्नेच्छ० D. १७. ० क्ताम • P. The reading is ___ अनलाभायेत्यर्थः Sy.
not clear. ३. स्तुतिरूपं मन्त्रम् Sy.
१८. सुष्ठु शत्रुषु प्रेयं यद् वा स्तुत्यम् Sy. ४. आह्वानसाधनेन वागिन्द्रियेण Sy. १६. वृत्रस्य चिद् आवरकस्यासुरस्य Sy. ५. समक्तं करोमि Sy.
२०. प्राहार्षीदित्यर्थः Sy. ६. शत्रुक्षेपणकुशलम् Sy.
२१. मर्मस्थानम् Sy. ७. दानालयम् D.
२२. शत्रून् हिंसन् Sy. ८. वन्दितुं स्तोतुं प्रवृत्तोऽस्मीति शेषः Sy. / २३. ऐश्वर्यवान् Sy. ६. प्रशस्याप्नम् Sy. १०. समज्ञ D. २४. हिंसीश्चयो हि० P ११. The passage beginning with | २५. क्रि० D. बलवान् Sy.
अस्मै। एव। and ending with २६. V.Madhava ignores उ
समञ्ज इति is omitted by P. २७. 'इत्' 'उ' इत्येतन्निपातद्वयं पादपूरणम् । १२. V. Madhava ignores उ। इन्द्राय | यद्वाऽवधारणार्थम् Sy. १३. अस्मा इदु त्वष्टा । अस्मै । एव । त्वष्टा। | २८. वृष्टिद्वारेण सकलस्य जगतो निर्मातुः Sy.
अकरोत् । वज्रम् । अति is omitted | २६. अवयवभूतेषु प्रातःसवनादिषु त्रिषु by P. १४. त्वष्टा विश्वकर्मा Sy. I सवनेषु Sy. ३०. महतोऽस्य यज्ञस्य Sy.

Page #353

I.61.8. ]
२६८
[ १.४.२८.३. पानीयं सोमम्। पपिवान् । चारूणि च । अन्नानि पशुपुरोडाशादीनि । भक्षयित्वा । मुषितवान् वराहरूपः। विष्णुः। पचतमन्नमसुरपुराणां स्वभूतम् । बलवांस्तम् । वराहम् । अविध्यदिन्द्रः । तिरः । वज्रम् । क्षेप्ता बराहो मेघो वराह एव वा । “वराहोऽयं वाममोषः सप्तानां गिरीणां परस्ताद् वित्तं वेद्यमसुराणां बिभत्ति” इति ब्राह्मणमध्वर्युभ्योऽवगन्तव्यमिति।
अस्मा इदु नाश्चिद्देवपत्नीरिन्द्रीयार्कमहिहत्य ऊचुः । पर द्यावापृथिवी जंभ्र उर्वी नास्य महिमानं परि ष्टः ॥८॥
अस्मा इदु नाश्चित्। अस्मै । एवं। स्त्रियः। देवपत्यः । इन्द्राय । स्तोत्रम् । अहिहनने । अरक्षन्नस्तुवन्नित्यर्थः सोऽयं तेजसा। द्यावापृथिवी। परिहरति। न। अस्य । ते। महत्त्वम् । परितः। भवतः।
३४
१. सोमलक्षणमन्त्रम् Sy.
| ६. मेघम् Sy. २. पविवां M.
१०. वरामहवि० M. अताडयत् Sy. यदाग्नौ हूयते तदानीमेव पानं कृत- ११. अद्यदि० P. १२. वरं P. वानित्यर्थः Sy.
१३. वामुमोष D. वामुपोष P. ३. शोभनानि धानाकरम्भादिहविलक्षणान्य- १४. वै० P. १५. ब० P.
न्नानि भक्षितवानिति शेषः Sy. १६. V. Madhava ignores उ ४. मृषि० P. अपहरन् Sy.
१७. इद M. ५. वराहो मेघो भवति। वराहारः... | १८. V. M. seems to explain इदु
अयमपीतरो वराह एतस्मादेव। बृहति as one word by ga. Both मूलानि। वरं वरं मूलं बृहतीति वा Sk. and Sy. take इदु as one N. 5. 4.
word in the sense of अव६. सर्वस्य जगतो व्यापकः... यद्वा।। धारणार्थे।
विष्णुः सुत्यादिवसात्मको यज्ञः। ... | १६. गमनस्वभावा अपि स्थिताः Sy. स विष्णुः ... परिपक्वमसुरधनं यत्त- २०. देवानां पालयिभ्यो गायत्र्यादया देवताः न्मुषायद् अचूचुरत् । तदनन्तरं दीक्षोप- Sy. २१. इन्द्रय P. सदात्मनां दुर्गरूपाणां सप्तानामह्नां | २२. अर्चनसाधनं स्तोत्रम् Sy. परस्तादासीत् । अद्रिमस्ता सहीयानिन्द्रो | २३. अभिह० P. D. M. वृत्रस्य हनने दुर्गाण्यतीत्य तिरः प्राप्तः सन् वराह- | निमित्तभूते सति Sy.
मुत्कृष्टदिवसरूपं तं यज्ञं विध्यत् Sy. / २४. ० क्षण स्तु० P. समतन्वत चरित्यर्थः ७. ०त्वम० D.
___Sy. २५. दयावापृथिव्यौ Sy. परिपक्वमसुराणां धनं यदस्ति तत् Sy... २६. परिजहार अतिचक्रामेत्यर्थः Sy. ८. बलंवास्तं P.
२७. नस्य P. अतिशयेन शत्रूणामभिभविता Sy. ! २८. V. Madhava ignores उ। उर्वी

Page #354

१.४.२६.१. ]
[ 1.61.11.
अ॒स्येदे॒व प्र रि॑रिचे महि॒त्वं दि॒वस्पृ॑थि॒व्याः पर्य॒न्तरि॑क्षात् । स्व॒राऴन्द्रो॒ दम॒ आ वि॒श्वग॑तः॑ स्व॒रिरमंत्रो ववते॒ रणा॑य ॥६॥
१०
महान् । गच्छति । युद्धार्थम् ।
२६६
३
3
अस्येदेव । अस्य । एव महत्त्वम् । त्रिभ्योऽपि लोकेभ्यः । प्रकर्षेण । अतिरिक्तमासीत् ।
६
9
परिः पञ्चम्यर्थं स्फुटीकरोति । स्वयमेव राजा । इन्द्रः । गृहे । च । सर्वैराहुतः। शोभनारिः । अमत्रो
अ॒स्येदे॒व शव॑सा शु॒षन्तं॒ वि वृ॑श्व॒द्वत्रे॑ण॒ वृ॒त्रमिन्द्र॑ः ।
गा न ब्रणा अ॒वनी॑रमु॒ञ्चद॒भि श्रवो॑ दा॒वने॒ सचे॑ताः ॥ १० ॥
३३
सचेताः सुमतिः ।
११
१२
अस्येदेव शवसा । अस्य । एव । वलेन । शुष्यन्तम् । विवृश्चत् । वज्रेण । वृत्रम् । इन्द्रः ।
१३
१४ १५ १६
१७ १८
१६
२० २१
गाः । इव । संहता नदीवृत्राद् अभ्यमुञ्चदिमं लोकं प्रत्यपातयद् अन्नस्य । दानाय । मनुष्याणाम् ।
अ॒स्येदु॑ त्व॒षसः॑ रन्त॒ सिन्ध॑व॒ परि॒ यद्वत्रे॑ण॒ सा॒मय॑च्छत् । ईशा॒न॒क्रुदा॒शुषे॑ दश॒स्यन्तु॒वी॑त॑ये॒ ग॒धं तुर्वर्णः कः ॥ ११ ॥
२३
अस्थे त्वेवसा । अस्य । एव । दीप्तेन बलेन । .
1
१. ० त्वं P. D. M. २. पक० D. ३. अतिरिच्यते । अधिकं भवतीत्यर्थः Sy. ४. उपर्यर्थः । त्रीन् लोकानतीत्योपरि प्ररिरिचे इत्यर्थः Sy.
५. स्वेनैव तेजसा राजमानः Sy. ६. दमयितव्ये विषये Sy. ७. ० त P. D. M. विश्वस्मिन् सर्वस्मिन् कार्ये उद्गूर्णः समर्थः । यद्वा विश्वं सर्वमायुधं गूर्तमुदयतं यस्य स तथोक्तः Sy.
८. शोभने शत्रौ हन्तव्ये सति हन्ता वीर्यवत्तम इति गम्यते Sy.
६. अमत्रो युद्धादिषु गमनकुशलः । मात्रयेत्या रहितो वा Sy. १०. आवहति मेघान् प्रापयति । मेघैः परस्परयुद्धं कारयित्वा वृष्टि चकारेति भावः Sy.
२ 8
२५
गच्छन्ति । यस्मादसौ ।
११. ० सं P. १२. व्यच्छिनत् Sy. १३. चौरैरपहृताः Sy. १४. वृत्रेणावृताः Sy. १५. रक्षणहेतुभूता अपः Sy.
१६. ० वृत्रम् P. वृत्रान् D. वृत्रात् M. १७. अवर्षीत् Sy.
१८. उञ्चतादिमाभ्यमुञ्चतादि० P. १६. ० यत्य • P.
२०. श्रवः कर्मफलभूतमन्नम्... आभिमुख्येन ददातीति शेषः Sy.
२१. दावने हविर्दात्रे यजमानाय Sy. २२. सचेताः तेन यजमानेन समानचित्तः सन् Sy.
२३. त्वो० P. P. adds रन्त after त्वेषसा २४. कुरु हलयो रन्त नगन P. कुरु विलयो रन्तनं D. कूटयोरन्तं न M. २५. ० ति P. स्वे स्वे स्थाने रमन्ते Sy.

Page #355

I.61.13. ]
[ १.४.२६.३. वज्रेण । नदीः । सर्वतः । पर्ययच्छत् । ऐश्वर्यम् । यजमानाय वरम् । दातुमिच्छन् । तुर्वीतये । गोध
१४
उदके स्थिताय ऋषये....
रकः ।
अस्मा इदु प्र भरा तूतुजानो वृत्राय वज्रमीशानः कियधाः । गोर्न पर्व वि रंदा तिरश्चेष्यन्नास्य॒पां चरध्यै ॥१२॥ अस्मा इदु प्र भर। अस्मै । इत् । उ। प्र। भर । त्वरमाणः । वृत्राय । वजम्। ईशानः ।
३५
कियतो बलस्य धारयति गोः। इव। पर्वाणि । विरद। तिरश्र्च २७
अपाम् । चरणाय।
अस्येदु प्र ब्रूहि पूर्व्याणिं तुरस्य॒ कर्माणि नव्य॑ उक्थैः । युधे यदिष्णान आयुधान्यायमाणो निरिणाति॒ शत्रून् ॥१३॥ अस्येदु प्र ब्रूहि । अस्य। एव । प्रब्रूहि स्तोतः ! प्रत्नानि। क्षिप्रस्य । कर्माणि । स्तुत्योऽ
१. यजेण P.
इति वा। गोरिव पर्वाणि विरद मेघस्य। २. समुद्राः। यद्वा गङ्गादयाः सप्त नद्यः Sy. | इज्यनर्णासि । अपां चरणाय N. 6. 20. ३. सीम् एनान् सिन्धून् Sy. | १६. इमं वृत्रं वज्रेण प्रहरेत्यर्थः Sy. ४. सर्वयच्छत् M. परितो नियमितवान् Sy. १७. ०णं P. ०णा D. यद्वा । शत्रून् ५. वृत्रादिशत्रुवधेनात्मानमैश्वर्यवन्तं कुर्वन् हिंसन् Sy. १८. ईश्वरः सर्वेषाम् Sy. ____Sy. ६. हविर्दत्तवते यजमानाय Sy. | १६. कियतोऽनवधृतपरिमाणस्य बलस्य ७. फलम् Sy. ८. वरौमिच्छन् M. | धाता। यद्वा क्रममाणं शत्रुबलं दधात्य
प्रयच्छन् Sy. ६. तुंवितये M. वस्थापयतीति कियेधाः Sy. तूर्णसम्भजनः। ... यद्वा तुर्विता शत्रूणां २०. धारयिताis suggested for धारयति
हिंसिता Sy. १०. sगा M. २१. यथा मांसस्य विकारो लौकिकाः ११. ०या M. १२. विषये D. पुरुषाः पशोरवयवानितस्ततो विभजन्ति
एतत्संज्ञायोदके निमग्नाय ऋषये Sy. तद्वत् Sy. १३. स्वलोकृतवत् P. मलंकृतवान् D. २२. अवयवसन्धीन् Sy.
स्मलकृतवान् M. I suggest स्थलं | २३. विरुति M. विलिख । छिन्धीत्यर्थः Sy. कृतवान् for the missing part, | २४. ०श्वी . D. तिर्यगवस्थितेन Sy. Ed. अवस्थानयोग्यं धिष्ण्यप्रदेश २५. प्रेरन् M. तस्माद् वृत्राद् गमयन् Sy. कोऽकार्षीत् Sy.
२६. वृष्टिजलानि Sy. १४. V. Madhava ignores कः २७. भूप्रदेशं प्रति गमनाय Sy. १५. भवर M. अस्मै प्रहर। तूर्ण २८. प्रस्तुहि M. २६. प्रशंस Sy.
त्वरमाणः। वृत्राय वज्रमीशानः। ३०. क्ष० P. युद्धार्थ त्वरमाणस्य Sy. कियेधाः कियद्धा इति वा। क्रममाणधा | ३१. एतत्कृतानि बलकर्माणि Sy.

Page #356

१.४.२६.६. ]
[ 1.61.16.
यम् । उक्थैः। यदायम्। युद्धाय। आयुधानि । प्रेरयन्। शत्रून् । हिंसन् युद्धात्। गमयति तदा प्रब्रूहीति ।
C
१४ १५
नोधाः ।
अस्पेदु भिया । अस्य । एव । भयेन । पर्वताः । च । दृढाः स्वस्थाने तिष्ठन्ति । द्यावाभूमी ।
ह
१०
१२ १३
च। प्रादुर्भूतात्। कम्पेते। कान्तस्येन्द्रस्य रक्षणम्। उपोच्चारयन् । सद्य एव । भवतु । वीर्याय ।
अ॒स्येदु॑ भि॒या ग॒रय॑श्च इ॒ळ्हा द्यावा॑ च॒ भूमा॑ ज॒नुष॑स्तु॒जेते । उप वे॒नस्य॒ जोग॑वान ओणि सद्यो भुंवद्वीर्याय नो॒धाः ॥ १४ ॥
३०१
अ॒स्मा इदु॒ त्यदनु॑ दाय्येषा॒मेमो॒ यद॒व्ने भूरे॒रीशनः । प्रतेशं सूर्ये पस्पृधानं सौव॑ध्ये सुष्वमाव॒दिन्द्र॑ः ॥ १५ ॥
१६
१७
एषां स्वभूतम् ।
। यस्मादयम् ।
२०
२३ २४
अस्मा इदु त्यत् । अस्मै । एव । तत् स्तोत्रम् । एक एव धनम् । प्रयच्छति । भूरेः । ईश्वरः । प्रावत् । एतशं नाम । सूर्ये । स्पर्धमानम् । स्वश्वपुत्रे । अभिषोतारम् । इन्द्रः ।
१. या ० P.
३. ० यत् M.
४. हिन् M. ६. यदा M.
ए॒वा ते॑ हारियोजना सुवक्तीन्द्र॒ ब्रह्म॑णि॒ गोत॑मासो अक्रन् । ऐषु॑ वि॒श्वदे॑शसं॒ धियं॑ धाः प्रा॒तम॒क्षू धि॒याव॑सु॒र्जगम्यात् ॥ १६ ॥
५.
३६
२७
C
एवा ते हारियोजन | एवम् । ते । हरी प्रापयितारौ यस्य तस्य । सुप्रवृत्तानि । इन्द्र !
२. वज्रादीनि Sy.
आभीक्ष्ण्येन Sy.
अभिमुखं गच्छति Sy. ७. पक्षच्छेदभयेन Sy. C. कान्तेये • P.
८.० द्भू M. १०. दुःखस्यापनायकम् Sy.
११. अनेकैः सूक्तैः पुनः पुनरुपशब्दयन् . इत्यर्थः Sy. १२. सद्यवे P. १३. अभवत् Sy. १४. M. adds अयं after नोधा ।
ऋषि : Sy.
१५. V. Mādhava ignores उ १६. त्यक् D. १७. तत्प्रसिद्धम् Sy.
अकारीत्यर्थः Sy.
१८. एषां स्तोतॄणां सम्बन्धि Sy. १६. ० दयी P. २०. एक एव शत्रून् जेतुं समर्थः Sy. २१. यत्स्तोत्रं ययाचे Sy. २२. बहुविधस्य धनस्य ... स्वामी Sy. २३. प्रापद् P. M. २४. एशं P. २५. स्वश्वस्वश्व० P. स्वश्च० D. स्वश्च • M. पुत्रे is missing in M. २६. न्ते M. २७. हारी P. हर्योरश्वयोर्योजनं यस्मिन् रथे स तथोक्तः । तस्य स्वामित्वेन सम्बन्धी हारियोजन: Sy. २८. सुष्ट्वावर्जकान्यभिमुखीकरणकुशलानि Sy.
...

Page #357

३०२
r Ist astaka, 5th. Lch. Introductory.
स्तोत्राणि । गोतमाः । अनन् कृतेषु च । एतेषु। विश्वरूपाम् । बुद्धिम् । आधाः। प्राणे स्तुतिमात्र सूक्तमिति।
इत्थं चतुर्थमध्यायं व्याकरोत् प्रथमेऽष्टके । अष्टकस्य कुले जातो माधवो वेङ्कटात्मजः ।।
[अथ पञ्चमोऽध्यायः अथ “प्र मन्महे" ऽध्यायं माधवो व्याचिकीर्षति । अवग्रहविहीनानामादावर्थ प्रदर्शयन् ॥१॥ पदकारः पदानीह नावगृह्णाति कानिचित् । तेषामपि स्वरेणैव कुर्यादर्थविनिर्णयम् ॥२॥ निर्विवक्षेद् बहुव्रीहेरर्थमादौ स्वरो यदि । अथ तत्पुरुषस्यार्थमन्ते तिष्ठति चेत् स्वरः ॥३॥ "जुष्टो दमूना अतिथिkोणे” दमे मनः। "इषा यात शवीरया' ऽऽशु यस्याः प्रेरणं तथा ॥४॥
१. स्तुतिरूपाणि मन्त्रजातानि Sy.
निविपक्षे M. १३. ०मादा M. २. गौ० M. गोतमगोत्रोत्पन्ना ऋषयः Sy. १४. स्वयो M. ३. अक्रत् D. आक्रन् M.
१५. ०ण P. RV. v. 4. 5. अतिथिर्दमे ४. ऋतेषु D. ५. तेषु D. स्तोतृषु Sy. | मन इतीष्यते R. In my reading ६. बहुविधरूपयुक्तं ... धनम् Sy.
one syllable is short in b. ७. ० द्धि M. धिया लभ्यत्वाद् धीर्धन- १६. RV.i 30. I7.
मुच्यते। यद्वा धीशब्दः कवचनः।। १७. ०रयं शु० P. पश्वादिबहुविधरूपं धनम्, अग्निष्टो- | १८. अतिथिर्दमे मन इष्टायातम्।...
माविकं बहुविधरूपं कर्म वा Sy. शवीरयासु यस्याः० M शवीरयाशु ८. आधाः। प्राणे। is missing in M. यस्याः स्यादीरणं प्रेरणं तथा॥ R. ६. RV. I. 62. I. १०. ०गृह्णन्ति R. A better reading is far for ११. ०यः M. १२. ०० P. । तथा Ed.

Page #358

१.५.१.१. ]
३०३
[ I.62.1.
३०३ "भगम्याङ्गषमास्येन” स्वरात् तत्पुरुषो भवेत् । पर्याप्तो घोष प्राङ्गुषो घस्थाने गश्च दृश्यते ॥५॥ "यज्ञस्य घोषदसी ति यजुः केचिदधीयते । कठा “गोषदसी" त्येतद् गकारादिमधीयते ॥६॥ विशेषेण पनायन्तः “तद्विप्रासो विपन्यवः । करूळती कृत्तवन्तो “वाम देवः करूळती ॥७॥ बहुव्रीहेः स्वरं पश्यन्नर्थ तत्पुरुषस्य च । अर्थे स्पष्टे स्वरं जह्याद “वरुणं वो रिशादसम्" ॥८॥ इति
I.62. प्र मन्महे शवसानार्य शुषमाङ्गुषं गिर्वणसे अङ्गिरस्वत् । सुवृक्तिभिः स्तुव॒त ऋग्मियायार्चामाकं नरे विद्युताय ॥१॥ प्र मन्महे । नोधा :प्रब्रूमः। बलाचरणशीलाय। बलकरणम्। स्तोमम्। गीभिर्वननीयाय ।
१६
१. भर० M. २. RV. i. 61.3b. र्षेण स्तुम इत्यर्थः Sk. १८. यथा बलं ३. TS. I. I. 2. I. ४. यज्ञः P. शत्रून् हन्ति तथा शत्रूणां हन्तेत्यर्थः Sy. ५. केचिद्दिदीयते P. केमीदधी० M.
शवसानायेति शवतेर्गतिकर्मणोऽयमसान६. कां घोषद० P. ०षद... गका० M. प्रत्ययः। ... षष्ठ्यर्थे चतुर्थी। शत्रून् ___०त्येवङ्गका० R. KS. I. 2.
प्रति गन्तुरिन्द्रस्य Sk. १६. शीलाय। ७. वना० P. ८. विवन्ययः P. बलकरणम् is missing in M. ६. RV. i. 22. 21. १०. कुरू० D. सुखहेतुभूतम् Sy. स्वभूतं सेनालक्षणं ११. ०न्ते R. १२. वामदेवः R. बलम्। अथवा शव इति बलनाम। १३. RV. iv. 30. 24d. १४. विशेषेण च सामर्थ्याच्चेहान्तीतमत्वर्थः । बलवानि
नायं तस्तद्विप्रासो...। देवः कुरु इति॥M. वाचरति शवस्यते। ताच्छील्ये चानश् । १५. वो रिशादसम् इति is missing in ... शवसानस्य शूषम् । बलवतां यदाचरणं
M. RV. v. 64. I. १६. इति तच्छीलस्येन्द्रस्य स्वभूतं बलमित्यर्थःSk. is omitted by R. १७. ०मे P. | २०. ०म P. तृतीयार्थे द्वितीयैषा। वयं स्तोतारः प्रकर्षणावगच्छामः Sy. आषेण स्तोमेन Sk. मन्मह इति यद्यपि यानाकर्मा पठित- २१. स्तुतिलक्षणैर्वचोभिः सम्भजनीयाय Sy. स्तथापीह याच्चाया असम्भवान्मन्यतेर- इयमपि षष्ठ्यर्थ एव चतुर्थी। स्तुतिभिचतिकर्मण इदं रूपम्। प्रमन्महे प्रक- र्वननीयस्य Sk.

Page #359

1.62.2. ]
q
२ 3
४
५
६
9
き
अङ्गिरोवत्। स्तोत्रैः। स्तुवते पुरुषाय । य ऋगर्हः स्तुत्यो भवति तस्मै । द्रुमः । स्तोत्रम् । नृषु ।
१०
प्रसिद्धाय ।
२३
२४
ક્
स्थानज्ञाः । स्तुवन्तः । पशून् । अविन्दन् ।
३०४
प्र वो॑ म॒हे महि॒ नमो॑ भरध्वमाङ्गुष्य॑ शवसा॒नाय॒ साम॑ । येना॑ नः॒ पूर्वे॑ पि॒तर॑ः पद॒ज्ञा अच॑न्तो॒ अङ्गि॑रसो॒ गा अवि॑न्दन् ॥२॥
११
१२
१३
१४ ૧૫
१६ १७
१६
प्र वो महे। प्रभरध्वम् । यूयम् । महत् । नमः । महत इन्द्राय । आङ्गषार्ह मनुशंसनीयम् ।
१६ ३० २१
२३
शवसानाय । साम । येनेन्द्रेण । अस्माकम् । पितरः । अङ्गिरसः । पणिभिरपहृतानां गवामावास
१. ० नीयांगि० P. D. ० नीयायामगिo M. अङ्गिरसे इव ऋषये Sk. २. ०त्रे D.
सुष्ट्वावर्जकैः स्तुत्याभिमुखीकरणसमर्थः स्तोत्रैः Sy.
दोषैर्वजिताभि: स्तुतिभिः Sk. ३. सर्वत्र द्वितीयार्थे चतुर्थी । ... अन्यैरपि स्तोतृभिः स्तूयमानम् Sk.
४. ऋषये Sy.
५. Omitted by M.
७. सोम P.
यद्वा कर्मणि कर्तृप्रत्ययः । ऋषिणा स्तूयमानायेत्यर्थः Sy.
६. ऋगस्व स्तु० P. ऋत्र स्तुo D. ग्रस्त स्तुo M.
ऋग्मियाय । ऋग्मियं स्तुत्यर्ह स्तुतिमन्तं वा Sk.
पूजयाम । उच्चारयामेत्यर्थः Sy. स्तुमः Sk.
८. मन्त्ररूपं स्तोत्रम् Sy.
[ १.५.१.२.
अर्क देवम् Sk.
९. सर्वेषां नेत्रे । यद्वा । ... यजमाने Sy. मनुष्याकारम् Sk.
१०. यष्टव्यतया विशेषेण प्रख्याताय Sy. विख्यातम् । सर्वत्राथवा स्तुवते इत्याद्यास्ताद स्वार्थे एव चतुर्भ्यः । अर्च
तिस्तु सामर्थ्यादुच्चारणार्थः Sk. ११. पो M.
१२. प्र is omitted by P. प्रकर्षेण सम्पादयत Sy. प्रापयत । दत्तेत्यर्थः Sk. १३. व इति प्रथमार्थे द्वितीया । पुत्रस्य पौत्रस्य चायं प्रतिनिर्देश ऋत्विजां वा । हे मदीयाः पुत्राः पौत्राश्च ऋत्विजो वा यूयम् Sk.
१४. महं M. प्रौढम् Sy. १५. स्तोत्रम् Sy. सोमलक्षणमन्नम् Sk. १६. आघोषयोग्यम् Sy. स्तोमार्हम् Sk. १७. इन्द्राय । आङ्गूबाई is missing in M.
१८. P. reads नमो भवतांगूषामनुशास० १६. ० साना P.
बलमिवाचरते । अतिबलायेत्यर्थः Sy. २०. रथन्तरादिसाम । तन्निष्पाद्यतामित्यर्थः Sy. सामवचो मन्त्रलक्षणम् Sk. २१. यो० M.
२२. पितृविशेषाः ... पूर्वपुरुषाः Sy. २३. मार्गज्ञाः Sy.
पदमंत्र कृत्स्नस्य जगत आश्रयत्वात् कारणात्मोच्यते । तज्ज्ञा: Sk.
२४. गाः Sy. पणिभिरपहृतास्सतीर्गाः ... प्रतिलब्धवन्तः Sk.
२५. V. Mādhava ignores पूर्वे

Page #360

१.५.१.४. ]
३०५
[I.62.4.
इन्द्रस्याङ्गिरसां चेष्टौ वि॒िदत्स॒रमा॒ तन॑याय धा॒सिम् । बृह॒स्पति॑र्मि॒नदद्भि॑ वि॒दद्गाः समु॒स्रिया॑भिर्वाव॒शन्त॒ नर॑ः॥३॥
9
इन्द्रस्य। इन्द्रस्य। अङ्गिरसाम्। च । प्रेषणे सति । अविन्दत् । सरमा नाम देवमातृस्थानीया देवानाम्। पुत्रेभ्यो देवेभ्यः । गवात्मकमन्नं ज्ञाते चान्ने गवामावरणम् । शैलम् । बृहस्पतिः। भिनत् । अविन्दच्च । गास्ततः । संवावशन्तैच्छन् कामान् भोक्तुम् । नेतारो देवाः ।
स सुष्टुभा॒ स स्तुभा स॒प्त विप्रैः स्व॒रेणाद्रं स्व॒र्यो॒ नव॑ग्वैः । स॒र॒ण्युभि॑ः फलि॒गमि॑न्द्र शक्र व॒लं रवे॑ण॒ दरयो॒ दश॑ग्वैः ॥४॥
१३
१४
१४
१५
१६
स सुष्टुभा। स इन्द्रः। स्तोत्रेण । शोभनेन । सप्तभिः । ऋषिभिः प्रयुज्यमानेनागतबलः ।
१. सप्तमीनिर्देशाद् वर्तमानेति वाक्यशेषः । इन्द्रेण चाङ्गिरोभिश्च प्रेषिता सतीत्यर्थः Sk.
२. सति । अविन्दत् missing in M. पणिभिर्गिरिदुर्गे निहितं ज्ञातवती लब्धवती वा Sk.
३. देवशुनी Sy.; Sk. देव seems to
be unnecessary.
४. स्वपुत्राय Sy.
अपत्यभूतस्य सर्वजनस्यार्थाय Sk. ५. ० मेनं P. अन्ननामैतत् । इह तु पयआद्यन्नकारणत्वाद् गोठप्रयुक्ताः पणिभिरपहृताः सतीर्गा इत्यर्थः Sk. ६. अत्तारमसुरम् Sy. दुर्गम् Sk. ७. ०ति P. D. बृहतां देवानामधिपतिः Sy. ८. अवधीत् Sy.
V. M. explains fa by अविन्दत् By analogy he should have explained भिनत् by अभिनत् unless we suppose that he merely repeats the
२०
vedic word without any explanation.
६. तात् P. तेनापहृता गाः... अलभत Sy. १०. भृशं हर्षशब्दमकुर्वन् । यद्वा गोभिः साधनभूताभिस्तदीयं क्षीरादिकमकामयन्त समगच्छन्तेत्यर्थः Sy. संशब्दनं कृतवन्तः Sk.
११. ० M. मनुष्याकारा देवाः । यथास्वं देवा गा आहुतवन्तो गावोऽपि रम्भाशब्द कुर्वन्त्यो गृहे प्रविष्टा इत्यर्थः । इन्द्रस्येष्टी वर्तमानानामिदं सर्वमभवदित्येवमिन्द्रप्राधान्यादैन्द्रत्वस्याविरोधः Sk.
१२. V. Mādhava ignores उस्त्रियाभिः १३. य उक्तगुणोऽसि सः Sk. १४. शोभनस्तोभयुक्तेन Sy.
शोभनया स्तुत्या । स एव स्तुतिमा - त्रेण Sk.
१५. सप्त त्र मेधातिथिप्रभृतयोऽङ्गिरसो दृश्यन्ते Sy.
१६. कतमः ? ये एवैते सर्वलोकप्रसिद्धाः सप्तर्षयः ।... कीदृशैः ? विप्रैर्मेधाविभिः Sk.

Page #361

३०६
I.62.4. ]
[ १.५.१.४. सिंहनादेन'। अद्रिम् । स्वरणकुशलः अङ्गिरोभिः सह दरयति तदनुसरणमिच्छन् । दशग्वैरङ्गि
रोभिर्वेष्टयितारम्। फलिंग मेघाकारम् । बलमसुरम् । इन्द्र ! शत्र! दारितवानसि । नवभिमसैिरङ्गिरस्सु सत्रमासीनेषु केचन पशूनलभन्त दशभिरपरे ततो नवग्वा दशग्वाश्चोच्यन्ते । यास्कस्त्वाह ----"नवगतयो नवनीतगतयो वा" इति।
१. उदात्तादिश्रव्यस्वरोपेतेन । यद्वा मन्द्रम- धारत्वेनेति फलिगः। यद्वा व्रीह्यादि ध्यमादिस्वरेण Sy.
फलम्। तदस्मिन् सति भवतीति फलि स्वरशब्द इह स्तोतृवचनः। अन्येन च वृष्टिजलम् । तद् गच्छतीति फलिगः Sy. स्तोत्रा जनेन Sk.
६. मेघम् Sy. २. ०नादि M. नाद्रं P.
१०. इन्द्रः M. ११. शक्त ! Sk. आदरणीयं, वज्रण छेत्तव्यमित्यर्थः Sy. | १२. अभाययः। त्वदीयशब्दश्रवणमात्रेण अदि दुर्ग पर्वतं तत्स्थं च फलिगम- मेघो बिभेतीत्यर्थः। यद्वा । अद्रिः सुरम् Sk.
पर्वतः। अद्यतेऽस्मिन्पटलादिकमिति । ३. ०णे P.
फलिगो मेघः। ... वलोऽसुरः। ... एते सुष्ठु प्राप्यः। यद्वा शब्दनीयः स्तुत्य | त्रयोऽपि त्वदीयशब्दश्रवणमात्रेणाबिभयुइत्यर्थः Sy. स्तुत्यः Sk.
रित्यर्थः Sy. ४. ०लाः गि M.
१३. दशग्वैः। दशमासैः सिद्धि गतत्वाद्दअङ्गिरसो द्विविधाः। सत्रयागमनुति
शग्वा भृगव उच्यन्ते। स्वर्य इत्येतेन ष्ठन्तो ये नवभिर्मासैः समाप्य गतास्ते चास्य सम्बन्धः। भृगुभिश्च स्तुत्यः । नवग्वाः।... ये तु दशभिर्मासैः समाप्य यस्त्वं सुष्टुभा स्तुत्यः स्तुतिमात्रेण च जग्मुस्ते दशग्वाः Sy.
सप्तभिश्चान्येन च स्तोत्रा जनेनानवग्वैः। नवा सर्वदैव श्रमजिता गिरोभिश्च भृगुभिश्च स्तुत्यः सोऽदि गतिर्येषां ते नवग्वाः। नवनीते वा फलिगं महता शब्देनैव व्यदारय इति गतिरभिलाषो येषां ते नवग्वा अङ्गि- समस्तार्थः। अथवा स सुष्टुभा स रसः... तैश्च Sk.
स्तुभेति तृतीयानिर्देशात् स्तुतः सन्निति ५. दरचति P. I propose to read वाक्यशेषः। सप्त विप्रेरित्याद्याश्च
दारयति Ed. विदारितवान् ... व्य- सहयोगलक्षणास्तृतीयाः। स्वरेण स्वर्य दारयः Sk.
इत्येतावपि स्वृ शब्दोपतापयोरित्य६. सरणं शोभनां गतिमिच्छद्भिः. Sy. स्योपतापयितृवचनौ। यस्त्वं स्वर्य उप
I propose to read इच्छद्भिः for तापयिता शत्रूणां सुष्टुभा स्तुतिमात्रेण इच्छन
च स्तुत्यः सन् सप्तर्षिभिरङ्गिरोभि गु७. दनौरंगि० P. ०सरण . . . श्वर | भिश्च सह स्वरेण शत्रूणामुपतापयित्रा M.
वज्रेण रवेण शब्देन च महताऽद्रिं व्यदा ८. बलिनं P. फलगं M.
इति Sk. प्रतिफलं प्रतिबिम्बं, तदस्मिन्नस्तीति | १४. N. II. I9. फलि स्वच्छमुदकम्। तद्गच्छत्या- | १५. V. Madhava ignores सः । रवेण

Page #362

१.५.२.१. ]
[ 1.62.6.
गृ॒णा॒नो अङ्गि॑रोभिर्दस्म॒ वि व॑रु॒षसा॒ सूर्ये॑ण॒ गोभि॒रन्ध॑ः । विभ्रया॑ प्रथ॒ इन्द्र॒ सानु॑ दि॒वो रज॒ उप॑रमस्तभायः ॥५॥
१. ०नोऽङ्गि M. २. ०त P.
३०७
२
3
गुणानो अङ्गिरोभिः । उपस्तूयमानः । अङ्गिरोभिः । उपक्षपयितः ! विवारितवानसि । उषसा । सूर्येण च सहायाभ्याम् । पशुनिमित्तम् । अन्धकारम् । भूम्याश्च । उच्छ्रितं देशम्। व्यप्रथयो विषमां समीचकर्थ । दिवः । लोकस्य । मूलम् अधः स्थित्वा ।
८
१० ११ अस्तभ्नाः ।
तदु॒ प्रय॑क्षतम॒मस्य॒ कर्म॑ द॒स्मा॑स्य॒ चारु॑तम॒मस्ति॒ द॑स॑ः । उपह्वरे यदुप॑रा॒ अपि॑न्व॒न्मध्व॑र्ण॒सो न॒द्यश्श्चत॑स्रः || ६ ||
तद्रु प्रयक्षतमम्। तत्। एव। पूज्यतमम्। अस्य। कर्म। दर्शनीयस्य । कल्याणम्
दर्शनीय शत्रूणामुपक्षपतिर्वा Sy. शत्रूणाम् Sk.
3. fa omitted by P. व्यनाशय इत्यर्थः Sy. विवृतमकार्षीः Sk.
४. किरणैः Sy.
रश्मयोऽत्र गाव उच्यन्ते Sk. ५. गवामदर्शनाय यत्पणिभिः कृतं तमस्तत् । सर्वैज्र्ज्योतिभिः प्रकाशमकार्षीरित्यर्थः । अथवा वरित्युषसा सूर्येणेत्येताभ्यामेव द्वाभ्यां सम्बध्यते । गोभिरित्येतत्तु गुणान इत्येतेन सम्बध्यते । गोशब्दश्च स्तुतिवचनः । • स्तुतिभिः स्तूयमान इत्यर्थः । गोशब्दः सास्नादिमद्वचन अन्ध इत्यन्ननाम |
अथवा
एव ।
दुर्गस्थं यत्पणीनामन्नं तदपहृताभिर्गोभिः सह प्रकाशमकार्षीरित्यर्थः । एतस्मिश्चार्थे उषसा सूर्येणेति तृतीया सहयोगलक्षणापि सम्भवति । उषसा सूर्येण च सह विवृतमकार्षीरिति Sk. ६. विशेषेण विस्तीर्णमकरोः Sy.
पणीनां स्वभूताया भूमेः वि अप्रथयः विगतप्रथनमकरोः । ..पणीनामुच्चानि गिरिदुर्गाणि पातितवानसीत्यर्थः Sk. ७. विसमा P. ०मा D. M.
I
The correct reading should be विषमम्
८. स्वमीचकत्थ M. समि० P.
६. उपरि भवतीत्युपरः । दिव उपरिभवो लोको महआख्यस्तपआख्यो वा । तमपि त्वमेव Sk.
१०. ०भ्नः P.
यथान्तरिक्षलोकस्य मूलं दृढं भवति तथाकार्षीरित्यर्थः Sy.
स्तभ्नातिः प्रतिबन्धार्थः । सोऽपि त्वत्प्रतिबन्ध एवेत्यर्थः Sk.
११. V. Mādhava ignores इन्द्र १२. शत्रूणामुपक्षपयितुः Sk. १३. ०णमम् P.
एकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं यद्यपि तथापीत्येतद् द्वयमप्यत्राध्याहर्तव्यम् । यद्यपि चारुतमं शोभनतममन्यदस्ति दंसः कर्मासुरवधादि तथापि त्रैलोक्यस्थितिहेतुत्वात्तदेव प्रयक्षतममस्येति Sk.

Page #363

३०८
I.62.7.]
[ १. ५.२.२. अस्ति। कर्म किं तदित्याह-उपवर इति, चतस्रः। दिशः । मधूदकाः । नदीः। मनुष्यसमीपे । यत् । अदुहद् दिग्भ्यो नदीर्मनुष्यान् प्रापयति।
द्विता वि वत्रे सना सनीळे अयास्यः स्तवमानेभिरर्कैः । भगो न मेनै परमे व्योमन्नधारयद्रोदसी सुदंसाः ॥७॥
द्विता वि वने द्वैधम्। विवः। चिरजाते। एकाधारे द्यावापृथिवी। स्तूयमानैः। स्तोत्रैरिन्द्रः । गमनकुशलः । भगः । इव । अहोरात्रे । परमे। व्योम्न्यन्तरिक्षे। द्यावापृथिव्यौ। धारयति । सुकर्मा।
१. हरो भक्षः। तस्य समीपे उपह्वरे। स्थानं ययोस्ते। संलग्ने इत्यर्थः Sy.
हविर्भक्षणानन्तरं सोमपानानन्तरं । १२. गुणिनिष्ठगुणाभिधानलक्षणां स्तुति चेत्यर्थः। अथवोपह्वरोऽन्तरिक्षप्रदेशः। कुर्वद्भिः Sy. V. M. explains तत्र यदुपराः। मेघनामैतत्। जात्यपेक्षं स्तवमानभिः as स्तूयमानैः। The use
चात्र स्त्रीलिङ्गम्। मेघजातिः Sk. of the passive for the active २. मधुरोदकाः Sy.
voice should be noted. His ३. नद्यः प्रधानभूता गङ्गादिनदीः Sy. explanation is not very
नद्यः शब्दकारिणीश्चतस्रश्चतुसंख्याकाः। happy as it makes अर्कैः i.e. अथवा चतस्र इति कर्मप्रवचनीययोग- स्तोत्रः the object of praise, लक्षणा द्वितीया। तच्छृतेश्च कर्मप्रवच- whereas they are a means नीयः प्रतिशब्दोऽध्याहार्यः। चतस्रो दिशः or an instrument of praise.
प्रति। चतसृष्वपि दिक्ष्वित्यर्थः Sk... I propose therefore to read ४. उपहर्तव्ये गन्तव्ये पृथिव्याः सम्बन्धिनि स्तुवद्भिः for स्तूयमानैः। स्तुवद्भिः as
समीपदेशे Sy. ५. ०ह D. अदुदह P. an epithet of 3m will yield असिञ्चदिति यदेतत् कर्म तदन्येन better sense. १३. स्तुतिरूपमन्त्रः कर्तुमशक्यत्वात् पूज्यमित्यर्थः Sy. Sy. १४. यासः प्रयत्नः। तत्साध्यो अपिन्वन् । अन्तर्णीतण्यर्थोऽत्र पिन्विष्ट- यास्यः। न यास्योऽयास्यः। युद्धरूपैः प्रयत्नः व्यः। अपिन्वयत् । असेचयत् । क्षारितवा- साधयितुमशक्य इत्यर्थः। यद्वाज्यास्यः नित्यर्थः Sk. ६. दिभ्यो P.
पञ्चवृत्तिर्मुख्यप्राणः। स हि ... मुखाद् ७. द्विधा P. ८. द्विधा Sy. द्विताशब्दो अयते गच्छति निष्कामति । तदुपासकोद्विधाशब्दस्यार्थे Sk. ६. विवृते ऽप्यङ्गिरा उपचाराद् अयास्य उच्यते। अकरोत् । भेदेनास्थापयदित्यर्थः Sy. अथवा। अयमास्ये मुखे वर्तते इत्ययास्यः। विशब्दश्चात्रानेकत्वप्रतिपादनमात्रपरः। ...पूर्ववदुपासकोऽप्ययास्यः Sy.
अनेकधापि वने सम्भुक्तवान् Sk. १५. मननीये।...यद्वा मेनेति स्त्रीनाम।... १०. प्रचिजा० M. नित्यजाते सर्वदा | स्त्रीरूपमापन्ने रोदसी इन्द्रोऽपुष्यदित्यर्थः विद्यमानस्वभावे इत्यर्थः Sy.
Sy. १६. विविधरक्षणे नभसि ११. ०रो M. समानं नीडम् ओको निवास- वर्तमानः Sy. १७. अपोषयत् Sy.

Page #364

१.५.२.४. ]
३०६
स॒नाद्दवं॑ परि॒ भ्रमा॒ विरू॑पे पुनर्भुवा युवती स्वेभिरेवैः । कृ॒ष्णेभि॑र॒क्षा रुश॑द्ध॒र्वषु॑भि॒रा च॑रतो अ॒न्यान्या॑ ॥८॥
सनाद्दिवम् । चिरादारभ्य । दिवम् । भूमिं च । लक्षीकृत्य । नानारूपै । पुनः पुनर्जायमाने ।
I
१२
ऽन्याचरत एकस्या उपर्यन्या तस्या उपर्यन्येति ।
9
८
तरुणै। स्वैः। गमनैरहोरात्रे चरतः । रात्रिः । कृष्णैः । वर्णैश्चरति । श्वेतैः। अहरेवम् । अन्या
सने॑मि स॒ख्य॑ स्व॑प॒स्यमा॑नः सूनुदा॒धार॒ शव॑सा सुदंसः । आ॒मासु॑ चिद्दधिषे प॒क्वम॒न्तः पय॑ः कृ॒ष्णासु॒ रुश॒द्रोहि॑णीषु ॥६॥
१. ०व: D. भूम शब्दोऽत्र सर्वं भूतजातम् Sk. ३. लक्ष्यी० M. ४. विषमरूपे Sy. ५. रात्र्युषसोः सर्ववैकरूप्यात् Sy. जरावर्जिते । नित्ये इत्यर्थः Sk. ६. दमनैः D.
[I.62.9.
१३
१५
१६
सनेमि सख्यम्। पुराणम् । सख्यम् । शोभनानि कर्माणीच्छन् । शवसा । स्तूयमान इतीन्द्रं
२. ०मीं D.
भूतजातवचनः ।..
आत्मीय नियत कालंरागमनैः Sk. ७. पर्यावर्तते Sy.
८. अन्धकाररूपैर्वर्णैरुपलक्षिता Sy. अनुरक्ता Sk.
६. तमोलक्षणे ज्योतिर्लक्षणैश्च रूपैः Sk. १०. दीप्यमानैः .. . स्वशरीरभूतैस्तेजोभिरुपलक्षिता Sy. दीप्तः शुक्लैरनुगता Sk. ११. श्वेतैश्चैतेरह M. १२. अन्य अभ्या० P.
परस्परव्यतिहारेण .. आवर्तते Sy. रात्रि तमोलक्षणेन रूपेणोषसं प्रत्यागच्छति, उषःकालेऽपि तमसोऽनुगमनदर्शनात् । उषा अपि ज्योतिर्लक्षणेन रूपेण रात्रि प्रत्यागच्छति । रात्रावपि कियतश्चित् प्रकाशस्यानुगमनदर्शनादिति । चिरादेव प्रभृति विरूपत्वादिगुणे रात्र्युषसौ कृष्णशुक्लाभ्यां तमोज्योतीरूपाभ्यामनु
गता नियतकालैरात्मीयैरागमनैदिवं सवं च भूतजातमन्योन्यं च प्रत्यागच्छत इति समस्तार्थः । एवमियमृक् स्वरूपेणैव रात्र्युषःकर्मकीर्तनमात्ररूपत्वाद्रात्र्युषोदेवता प्राप्नोति । ऐन्द्रं चेदं सूक्तम् । अतो यत्तच्छब्दावध्याहृत्य पूर्वयचैकवाक्यता योज्या परया वा । ये विरूपत्वादिगुणे रायुषसौ दिवं भूतजातमन्योन्यं च प्रत्यागच्छतस्तेऽप्यधारयन् न केवले रोदसी इत्येवं पूर्वयैकवाक्यता । परया तु ये विरूपत्वादिगुणे रात्र्युषसौ दिवं भूतजातमन्योन्यं च प्रत्यागच्छतस्ताभ्यां सहेति Sk.
१३. यजमानानां सखित्वम् Sy. १४. स्वपः शोभनं कर्म तदिवाचरन् ।... शवसो बलस्य सूनुः पुत्रः । अतिबलवानित्यर्थः Sy. शोभनानि कर्माणि येषां ते स्वपाः । स्थिरप्रकृतयोऽत्यन्त महात्मानः । तद्वदाचरन् स्वपस्यमानः Sk. १५. आत्मीययोर्मातापित्रोः सूनुः पुत्रः । ... शवसा स्वेन बलेन सुदंसाः सुकर्मा इन्द्रः । राषोभ्यां सह पूर्वप्रवृत्तं सख्यं न हामीत्येवमिह व्याख्यातव्यम् Sk. १६. ०ना P.

Page #365

の
I.62.10. ]
५
बलवत्तयाह “ओजसो जातमुतमन्य एनम्" इति मन्त्रः । सुकर्मा त्वम्। आर्द्रासु । कृष्णासु ।
c
१०
११ १३
रोहिणीषु । च । गोषु । पक्त्रम् । श्वेतं च । पयः । अन्तः । धारयसि ।
३१०
स॒नात्सनी॑ळा अ॒वनी॑रवा॒ता व्र॒ता र॑क्षन्ते अ॒मृता॒ सहो॑भिः ।
पु॒रू स॒हस्रा॒ जन॑यो॒ न पत्नी॑र्दे॒व॒स्यन्ति॒ स्वसा॑रो॒ अह॑याणम् ॥१०॥
D.
१३
१४
१५
१६
१७
सनात् सनीळाः। चिरादारभ्य। पाणेरेकस्मादुत्पन्नाः । अङ्गुलयः । सुश्लिष्टाः । कर्माणि ।
२४
परिचरन्ति ।
१८
१६
२०
२१
३२
रक्षन्ते । कार्यकरणवेगैः । ग्लानाः । पुरूणि । सहस्राणीन्द्रार्थम् । पुत्रजनयः । पत्न्यः । इव पुमांसम् ।
२३
अह्रीतयानमिन्द्रम् | अङ्गुल्यः ।
१. व्याभ M.
२. ०तन्य एक० P. D. RV. X. 73. 10.
३. शोभनयागादिकर्मयुक्तः Sy. दीप्यमानम् Sy. ४. अपरिपक्वासु Sy. अपक्वस्वप्यभक्षयोग्यास्वपि
सती
ष्वित्यर्थः Sk.
५. Omitted by ६. लोहितवर्णासु Sy. ७. P. and D.
रोहितासु च Sk. add भागेषु च before गोषु ८. भक्षयोग्यम् Sk. ६. श्वेतवर्णम् Sy. १०. क्षीरम् Sk. ११. वृष्टिद्वारेण धारयसि । ... • सर्वत्र कारणानुरूपं कार्यम् । भवतस्त्वेतन्माहात्म्यादभक्ष्यासु कृष्णरोहितासु गोषु भक्ष्यं शुक्लं च पय इति Sk. १२. V. Mādhava ignores दाधार १३. ०ळा M.
१४. समाननिवासस्थाना: Sy.
च
[ १.५.२.५.
समानमिन्द्राख्यं स्थानं यासां ताः सनीळाः । केवलेन्द्रविषया इत्यर्थः । काः पुनरेताः ? स्तुतयः Sk.
१५. अवतेः प्रीत्यर्थस्येदं रूपम् । प्रीतिजनन्यः Sk.
१६. वातं गमनं तद्रहिता एकपाण्यवस्था
नात् Sy.
अगतपूर्वा अन्यत्र स्तुत्ये Sk. १७. इन्द्रसम्बन्धीनि कर्माणि Sy. वृत्रवधादीनीन्द्रस्य कर्माणि Sk. १८. आत्मीयैर्बलैः Sy. लैः सह Sk. १६. पुनः पुनः करणेऽप्यालस्यरहिताः Sy. V. M. seems to explain अमृताः as ग्लानाः । I think the correct reading should be
अग्लानाः ।
1
अमृता नित्याः ।... • अकीर्त्यमानानि हीन्द्रस्य कर्माणि च बलानि च विस्मरणाद्विलयं गच्छेयुः । तानि कीर्तयन्त्यः स्तुतयो रक्षन्तीत्युच्यते Sk. २०. पुराणि M. बहूनि Sy. ; Sk. २१. जनय इति देवानां पत्न्य उच्यन्ते ।..
ता
Sy. जनिशब्दोऽत्र जननीवचनो द्रष्टव्यः ।... यथा मातरो भार्या वा महता यत्नेन पुत्रं पति वा रक्षयेयुस्तद्वदित्यर्थः Sk. २२. पण्यः M.
२३. अहि P. अप्री० M.
लज्जारहितम् । प्रगल्भमित्यर्थः । यद्वा अहीतानं प्रशस्तगमनमिन्द्रम् Sy. २४. अञ्जलिबन्धनेनेन्द्रं प्रीणयन्तीत्यर्थः Sy.

Page #366

१.५.३.३. ]
[ 1.62.13.
स॒ना॒युवो॒ नम॑सा॒ नव्यो॑ अ॒र्कैर्व॑सूयवो॑ म॒तयो॑ दस्म दद्रुः । पति॒ न पत्नी॑रुश॒तीरु॒शन्त॑ स्पृशन्तिं त्वा शवसावन्मनी॒षाः ॥ ११ ॥
८
स्पृशन्ति । बलवन्
४
सनायुवः। चिरत्वमाश्रयन्तः। नवतराः । नमस्कारेण । अन्नश्च । धनकामा मम । मतयः
i
३११
६
9
स्तुतयो मत्तः । निर्गच्छन्ति ततः । ताः । पतिम् । इव । पत्न्यः । कामयमानाः । कामयमानम् । त्वाम् ।
स॒नादे॒व तव॒ रायो॒ गभ॑स्त॒ न क्षय॑न्ते॒ नोप॑ दस्यन्ति दस्म । द्यु॒माँ अ॑सि॒ क्रतु॑माँ इन्द्र॒ धीरः॑ः शिक्ष शचीव॒स्तव॑ न॒ः शची॑भिः ॥१२॥
१५
१६
तव । प्रज्ञाभिः । अस्मभ्यम् ।
१०
सनादेव । चिरात् । एव । तव । धनानि । हस्ते स्थितानि । नच । नश्यन्ति । नच । न्यूनी
११
१३
भवन्ति । दर्शनीय ! दीप्तिमान् । असि । कर्मवांश्च । इन्द्र !
स॒नाय॒ते गोत॑ इन्द्र॒ नव्य॒मत॑त॒द्ब्रह्म॑ हरि॒योज॑नाय ।
सुनी॒थाय॑ नः शवसान नो॒धाः प्रा॒तम॒क्षू धि॒याव॑सु॒र्जगम्यात् ॥१३॥
१. सनातनमग्निहोत्रादि नित्यं कर्म आत्मन इच्छन्तः Sy. २. स्तुत्यः Sy. अकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं यत्तच्छन्दावध्याहर्तव्यौ । यस्त्वं नमसा नमस्कारेण नव्यः स्तुत्यः तं सनायुवश्चिरकामाः Sk. ३. शस्त्ररूपैर्मन्त्रैः Sy. अर्कैर्मन्त्रैश्च Sk. ४. मेधाविन: Sy. चिरं धनमिच्छन्त्योऽस्मदीयाः स्तुतय इत्यर्थः । यश्च स्तोतॄणां कामः स स्तुतिषु पूर्यते Sk. ५. त्वां ददुर्बहुना प्रयासेन जग्मु: Sy. गच्छन्ति त्वा Sk. ६. तैः
प्रयुक्ता मनीषाः स्तुतयः Sy.
७. यथा पति सम्भजन्ते तद्वत् Sy.
८.
१८
20
२१
२२
सनायते गोतम इन्द्र। चिरन्तनत्वमनुपालयते । गोतमः । नोधाः । इन्द्र ! तुभ्यम् । नवतरम् ।
प्राप्नुवन्ति Sy. त्वया सह सम्बध्यन्त इत्यर्थः Sk. E. V. Madhava ignores दस्म १०.Omitted by M. स्तोतृभ्यो दत्तेऽपि त्वद्धस्तगतं धनमुपक्षयं
१३
१४
धृष्टः । प्रयच्छ । कर्मवन् !
न प्राप्नोति, अपितु वर्धते Sy. ११. क्षयस्य समीपीभवन्ति दस्म । तव यानि धनानि तानि नेदानीं क्षीयन्ते । नाप्यागामिनि काले इत्यर्थः Sk. १२. लोकरक्षणहेतुभूतकर्मयुक्तोऽसि Sy. १३. बुद्धिमान् वा Sy. प्रज्ञावांश्च Sk. १४. प्रज्ञावन् वा Sk. १५. प्रज्ञानाभिः P.
त्वदीयैः कर्मभिः Sy. कर्मभिर्यागाख्यतुभूतैः । यस्मात्वां यजामहे तस्मादित्यर्थः Sk. १६. ०भि...भ्यं M. 。भ्यः P. १७. ०वते M. १८. गोतमिन्द्रः M. १६. ० तो M. नित्य इवाचरति सर्वेषामाद्यो
भवति Sy. चिरं कामयमानाय Sk. २०. गोतमस्य ऋषेः पुत्रः Sy.
सोऽयमित्यभिसम्बन्धात् पितृशब्दोऽयं पुत्र प्रयुक्तः । गोतमपुत्रः Sk. २१. ०धांM. २२. अन्यैः स्तोतृभिरकृतपूर्वम् Sk.

Page #367

I.63.I. ]
३१२
[ १.५.४.१. स्तोत्रम् । अकरोत् । अश्वान् यो योजयति गमनाय । शोभननयनाय । अस्माकम् । बलाचरणशील ! अन्त्योपसंहारार्थोपान्त्यया धनमाशास्ते धनार्थाः स्तुतय इत्युवाच “सनायुवो नर्मसा” इति।
1.63.
त्वं महाँ इन्द्र यो ह शुष्मावा जज्ञानः पृथिवी अमै धाः। यद्धं ते विश्वा गिरयश्चिदम्वा मिया हळहासः किरणा नैर्जन् ॥१॥ त्वं महान् । त्वम् । महान् । इन्द्र ! यः । खलु। बलैः। द्यावापृथिवी। प्रादुर्भवन् । भये।
१७ १० अधाः । यस्मात् । च
तव । गिरयः । अपि । व्याप्तेन
ता।
अपि । रश्मयः । इव।
चलनस्वभावाः कम्पन्ते स त्वं महानिति।
१. स्तोकम् M. एतत्सूक्तरूपं स्तोत्रम् Sy. | १६. असुरकृते भये सति। . . . तादृशाद् २. व्यत्ययेन चोत्तमपुरुषस्य स्थाने प्रथम- | भयाद् अमूमुच इत्यर्थः Sy.
पुरुषः Sk. ३. अश्वौ M. | १७. दधासि। जन्मन एव प्रभृति द्यावा४. सुष्ठु नेत्रे Sy. सुनीथाय सुस्तुतये च Sk. | पृथिव्योर्भयमुदपीपद इत्यर्थः Sk. ५. प्रथमैकवचनस्य स्थाने द्वितीयाबहुवचन- | १८. यस्य खलु तव Sy. ___मेतत्। अहम् Sk.
... यद् यस्य। षष्ठया अत्र लुक्। हः ६. बला omitted by M.
पदपूरणश्चार्थे वा। यस्य ते। विश्वा हे शवसान शत्रून् प्रति गन्तः! बल- ___ सर्वाणि भूतानि Sk. वतामाचारवन् वा Sk.
१६. P. adds बाह्वो स्तोता वज्रं स्तुत्या ७. ०वान्त्य० M.
न वज्रणावधितकर्म before गिरयः ८. P. adds न before धनार्थाः। This passage properly ०र्थ M. .. युपो M.
belongs to the commentary १०. RV. i. 62. II.
of V. M. on the following ११. Ms. D. puts the figure ॥६२॥ stanza.
here to indicate the end of२०. चिच्छब्दश्चार्थे। पर्वताश्च Sk.. the sixtysecond hymn. No | २१. अन्यान्यपि महान्ति यानि सन्ति Sy. such number is given in P. अभ्व इति महन्नाम । महता भयेन Sk. and M.
२२. तव सम्बन्धिन्या . . . भीत्या Sy. १२. गुणैः सर्वाधिको भवसि Sy. | २३. गिरीणामिदं विशेषणम्। दृढा अपि १३. हशब्दः पदपूरणः Sk.
सन्तो गिरयः Sk. १४. शत्रूणां शोषकैरात्मीयैर्बल: Sy. २४. यथा सूर्यरश्मय इतस्ततो नभसि कम्पन्ते
आत्मीयः Sk. १५. प्रादुर्भ . . . M. तद्वत् Sy. यथोदकेऽन्यत्र वाऽदित्यस्य तदानीमेव प्रादुर्भूतः सन् Sy.
रश्मयः कम्पन्ते तद्वत् कम्पन्त इत्यर्थःSk. जायमानः । जन्मन एव प्रभृतीत्यर्थः Sk. । २५. चन० M ०भानवाः P

Page #368

१.५.४.३. ]
३१३
आ यद्धरी॑ इन्द्र॒ वित्र॑ता॒ वेरा त॒ वज्र॑ जरि॒ता वा॒ह्वोर्ध॑त् । येना॑विहर्यतक्रतो अ॒मित्रा॑न्पुर॑ इ॒ष्णासि॑ पुरुहूत पू॒र्वीः ॥२॥
१०
११
१३
तत्पुरश्च । बह्वीः । प्रेरयसि । पुरुहूत !
१
आ यद्धरी । यदा । इन्द्र ! विविधकर्माणौ । अश्वौ रथे। योजयसि तदनन्तरमेव।
७
आदधाति । तव । वाह्वोः । स्तोता । वज्रं स्तुत्या । येन वज्ज्रेण । अबाधितकर्मन् ! अमित्रान् ।
त्वं स॒त्य इ॑न्द्र धृष्णुरे॒तान्त्वमृ॑भु॒क्षा नर्य॑स्त्वं षट् ।
त्वं शुष्णं वृ॒जने॑ वृ॒क्ष आ॒णौ यूने॒ कुत्सा॑य द्यु॒मते॒ सचा॑हन् ॥३॥
१. यदिति व्यत्ययेन नपुंसकता । यश्च हरी प्रति हे इन्द्र Sk.
२. त्वदीयावश्at Sy.
१६
त्वं सत्य इन्द्र। त्वम्। सत्यकर्मा । इन्द्र ! धर्षयसि । एतानमित्रान् । त्वम्। महान् ।
३. रथे योक्तुमागच्छसि वेत्सि वेत्यर्थः Sk. ४. ०न्तामेव P. D. M
[ 1.63.3.
७. स्तुतिभिश्च स्तोता शत्रुवधार्थं हस्ताभ्यां ग्राहयतीत्यर्थः । अथवा भिन्नमेव वाक्यं पूर्वानपेक्षम् । यद्धरी इति तु यच्छब्दो यदाशब्दस्यार्थे । तच्छ्रुतेश्च तदेत्यध्याहर्तव्यम् । यदा रथे हरी योक्तुं प्रत्यागच्छसि तदा ते वज्रं जरिता हस्तयोराधत्त इति Sk.
८. अवधि० P. D. अयाधि० M. प्रेप्सितकर्मन् ! Sy.
हर्यतिः कान्तिकर्मा | अभिगतो हर्यतः कामो यस्य सोऽचिहर्यतः कामवशन् । ऋतुरिति वज्रनाम । अविहर्यतः ऋतुर्यस्य सोऽविहर्यतक्रतुः । स्तुतीर्हवींषि च प्रति
8. ofनमित्राः M.
१०. वहि: M.
कामयमानचित्त इत्यर्थः । अथवा हर्यतिः प्रेप्साकर्मा । प्राप्तुमशक्यत्वाद् अप्रेप्स - नीयः क्रतुः प्रज्ञा कर्म वा यस्य सोऽविहर्यतक्रतुः । तस्य सम्बोधनं हे अविहर्यतत्रतो Sk.
५. स्तोत्रेण स्थापयति । स्तोत्रा स्तुते प्रयत्नमन्तरेण वज्रं त्वद्धस्ते दृश्यत इत्यर्थः Sy.
६. बाहुसम्बन्धाद्धस्तावत्र बाशब्देनोच्येते । ११. असुरपुराणि भेतुमभिगच्छसीत्यर्थः Sy. हस्तयोः Sk.
चिरन्तनी: Sk.
० त्राः P. D.
भक्ष्ये । हननविषयं चात्राभीक्ष्ण्यमभिप्रेतम् । अभीक्ष्णं हंसीत्यर्थः Sk. १२. पुरुषहू ० P.
पुर: हू० M.
पुरुभिर्बहुभिर्यजमानैराहूत ! Sy.
१३. त्वा M
१४. सत्सु भव: सर्वोत्कृष्ट इत्यर्थः Sy. अविसंवादी Sk.
१५. धर्षयिता तिरस्कर्ता Sy. साधु चाभिभवितेत्यर्थः Sk. १६. न is missing M.
ऋभूणामधिपतिस्तेषु कृतनिवासो वा । यद्वा महन्नामैतत् । महान् प्रवृद्धोऽसि Sy.

Page #369

1.63.4. ]
४
नृहितः । त्वम् । सहसे सपत्नान् । त्वम् । शुष्णासुरम् । शत्रूणां छेदकै। इतरेतरसम्पर्चने। युद्धे।
६
9
यूने । कुत्साय । दीप्तिमते । सहायभूतः । हतवानसि ।
३१४
१. नृमितः M. नरेषु साधुः नरेभ्यो वा । नराणां चानुग्रहपर इत्यर्थः Sk. २. ०त्राः M. शत्रूणामभिभविता हन्तेत्यर्थः Sy. असुराभिभवनशील: Sk. ३. ०कम् M. वर्जनयुक्ते । सङ्ग्रामे हि वीराः पुरुषाः... हिंस्यन्ते Sy. वृजने ऋग्भिर्वर्जनीये ।
बलनाम वा
त्वं ह॒ त्यदि॑न्द्र चोदी॒ सखा॑ वृ॒त्रं यद्व॑ज्रन्वृषकर्मन्नु॒भ्नाः । यद्धं शूर वृषमणः परा॒चैर्वि दस्यूँयो॑ना॒वकृ॑तो वृ॒था॒षाट् ॥४॥
सामर्थ्याच्चात्रान्तर्णीत
वृजनशब्दः । मत्वर्थः Sk. ४. ० वर्च ० P. सम्पर्चनीये वीरैर्योद्धुं प्राप्तव्ये Sy. शूरैः सम्पर्चनीये Sk. ५. आने P. •ने is missing M.
६. तादर्थं एताश्चतुर्भ्यः । यूनश्च दीप्तिमतश्च कुत्सनाम्न ऋषेरर्थाय Sk. ७. सचा सह कुत्सेनैव मरुद्भिर्वाऽहन् हतवानसि Sk. ८. त्या० D. ६. हशब्दः पदपूरणः Sk. १०. तत्प्रसिद्धं धनं जयलक्षणं यशो वा Sy. त्यत् तदा Sk. ११. वृत्रवधाय चोदितवानसि Sk. १२. द्वितीयाबहुवचनस्य स्थान इदं प्रथम - कवचनम् । सखीन् मरुतः । प्रत्यक्षकृतत्वान्मन्त्रस्य सखेत्येतदव्यतिरिक्तप्रातिपदिकार्थप्रथमान्तं यत्तच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यतान्नेयम् । यस्त्वं मरुतां सखा स चोदितवानसि । कम् ? सामर्थ्यान्मरुतः Sk.
अथवा
[ १.५.४.४.
S
ह १०
११ १२ १३
१४
त्वं ह त्यदिन्द्र । त्वम् । खलु । एतत् | अचूचुदः । सखा सन् सख्युः कुत्सस्य । वर्तयितारं शुष्णम् । यदा । वज्रिन् ! वर्षणशीलकर्मन् ! तेजोभिर्बाधकैः । पूरितवानसि । यदा । खलु ।
१५
१६
१७
१८
३०
शूर! वर्षणपरमनस्क ! कुत्सस्य । शत्रून् । पराचीनम् । कुत्सावासे । विकृत्तवानसि। अनायासेन
१३. खलु । एतत् | अचूचुदः । सखा सन् omitted by M.
१४. सर्वस्य धनस्यावरीतारम् Sy. १५. पर्वण० P. ०शीलं कर्म M. सर्वदैव वृष्टिकारिन् ! इत्यर्थः Sk. १६. पुरि० P. पूरयित० M. कुत्सस्य शत्रुम् ... अहिंसी: Sy. उभ उम्भ पूरणेऽन्यत्र । इह तु सामर्थ्याद्वधार्थः । हतवानसि Sk. १७. च Sk.
१८. यदा । खलु । शूर missing in M. शत्रूणां प्रेरक ! Sy. १६. कामाभिवर्षक मनस्केन्द्र ! Sy. २०. यदा खलु... वीरैर्मिश्रणीये सङ्ग्रामे
• कुत्सस्योपक्षपयितृन् अन्यान् शत्रून् . परागमनैः... पराङ्मुखा यथा भवन्ति तथा व्यच्छिनः । तदानीं कुत्सः सर्व यशः प्राप्नोदित्यर्थः Sy. २१. ०शीनं M.
पराचैः । ... . परागमनैः । तदीयस्थानप्राप्तिमात्रेणैवेत्यर्थः Sk.
२२. स्वस्मिन्नेव स्थाने स्थितवान् Sk. २३. पिक० P. विकर्त ० D. वानसि
is missing M.
कृन्ततेर्वधकर्मण इदं रूपम् । विविधं हतवानसि Sk.

Page #370

१.५.४.५. ]
३१५
[ I.63.5.
शत्रूनभिभवन् तदा शुष्णं तत्सहायांश्चाचुद इति ।
त्वं ह त्यदिन्द्रारिषण्यन्हळहस्य चिन्मानामजुष्टौ । व्यस्मदा काष्ठा अवते वर्धनेव वज्रिञ्छ्नथिह्युमित्रान् ॥५॥
त्वं ह त्यत्। त्वम् । एतत् । इन्द्र ! अहिंसन् । दृढम्। अपि पुरुषम् । मनुष्याणाम् । अप्रीतौ न हसि मनुष्यहितमित्यर्थः स त्वमद्य। अस्माकं युद्धे प्रवेशार्थम् । अश्वानाम् । दिशस्त्वमेतत् । आ विवः प्रवेशयाश्वान् सङ्ग्राममध्य इत्यर्थः। स त्वम् । घनेन लोहपिण्डमिव। अमित्रान् । इनथिहि कुरु नानादिक्कानिति।
१. अव्यतिरिक्तप्रातिपदिकार्थप्रथमान्तत्वाद्
यत्तच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यता नेया। १२. ०ना P. यस्त्वं वृथाषाड् अयत्नेनैवाभिभविता स अस्मदीयाश्वाय गन्तुं . . . दिशः
यदा दस्यून्योनौ व्यकृत इति Sk. . . . समन्तात् . . . विवृताः कुरु । २. ०श्चापूद M.
यथा सर्वासु दिक्ष्वस्मदीया अश्वाः ३. V. Madhava ignores इन्द्र प्रतिरोधमन्तरेण गच्छन्ति तथा ४. य उक्तगुणस्त्वं त्यत्। व्यत्ययेनात्र कुर्वित्यर्थः Sy. नपुंसकता। स त्वं हे इन्द्र Sk.
आ मर्यादार्थोऽयम्। मर्यादया काष्ठा ५. ०सं P. अहिस M.
अर्वतेऽश्वाय । अश्वग्रहणञ्चात्र कृत्स्नस्य अस्मान्।...अस्मद्धिसापरिहारार्थमित्यर्थः द्विपदश्चतुष्पदश्चोपलक्षणार्थ द्रष्टव्यम् । Sk.
यावत् किञ्चिदस्माकं स्वभूतं द्विपाच्च६. ०सनूढम् D.
तुष्पाच्च सर्वस्यायेत्यर्थः Sk. ___ दृढस्यापि मेघस्य वृष्टिनिरोधेन Sk. | १३. ०4 D. आपिवः P. नाम is mis७. ०ष P.
sing M. विवः। विवृणु । प्रकाशीकुरु। ८. स्तोतृणामस्माकं शत्रुभिः... अप्रीतौ पातयेत्यर्थः Sk.
सत्याम् ।...यद्वा मर्तानां मनुष्याणां मध्ये । १४. धनेन D. M. यस्मिन् कस्मिश्चित्तवाप्रीतो सत्यां तस्य कठिनेन पर्वतेनेव वज्रेण Sy. शत्रोढस्यापि ... रेषणं हिंसनमनिच्छन् यथा धनेन लोहकारो लोहं हन्ति तद्वत् वर्तसे। यस्मिस्तु कुत्सादौ प्रीतिरस्ति तस्य शत्रुवधं चकृषे Sy.
१५. अथिहि D. मानामजुष्टावप्रीतौ वर्तमानस्य शाधिहि P. स्वभूताः Sk.
श्नथय जहीत्यर्थः Sy. ६. Omitted by P.
जह्यस्मदीयान् शत्रून् Sk. १०. हनंसि P.
१६. ०का० M. ११. षष्ठचर्थे पञ्चम्येषा। अस्माकं स्वभूताय । १७. V. Madhava ignores ह
Sk.

Page #371

I.63.7. ]
[ १.५.५.२. त्वां हु त्यदिन्द्राणंसातौ वर्मीळ्हे नरं आजा हवन्ते ।
तव स्वधाव इयमा समर्य ऊतिर्वाजेष्वतसाया भूत् ॥६॥
त्वां ह त्यदिन्द्र। त्वाम् । खलु । एतत्। इन्द्र ! उदकस्य दातरि। सर्वस्य सेचके । मनुष्या मेधैः सह युद्धे तदर्थम् । हवन्ते । तव । अन्नवन् ! इयम्। ऊतिः। युद्धेषु ! समाश्रयणीया समनुष्ये प्रदेशेऽस्मद्रक्षणाय । अभूत्।
त्वं हु त्यदिन्द्र सप्त युध्यन्पुरौ बनिन्पुरुकुत्साय दर्दः । बर्हिर्न यत्सुदासे वृथा वर्गहो जिन्वरिवः पूरवै कः ॥७॥ त्वं ह त्यदिन्छ । त्वम् । एतत् । इन्द्र ! पुरुकुत्साय ऋषये। सप्त। पुरः। युध्यन् ।
१. तं प्रसिद्धम्।... अर्णानां गन्तृणां युद्धे ६. ०पन् P. बलवन् वा Sy.
प्रवृत्तानां पुरुषाणां सातिलाभो यस्मिन् । ७. इयुम् P. ८. पालनम् Sk. . . . यद्वा अर्णस उदकस्य सातिर्लाभो | ६. सङ्ग्रामेषु येषा ऊतिः... योद्धभिः यस्मिन् वृत्रादियुद्धे तस्मिन्नित्यर्थः।। प्राप्तव्या भवति Sy. वृष्टिनिरोधकेन वृत्रेण सह वर्षणार्थं तव वाजेषु। निमित्त एषा सप्तमी। प्रयोयद्युद्धं तत्र स्तोतारस्त्वां प्रोत्साहयन्तीति जनस्य च निमित्तत्वेन विवक्षा। समय भावः Sy.
इत्येतेन चास्य सम्बन्धः। अनेषु च त्वामित्येतेन सामानाधिकरण्याद् द्वि- यः सङ्ग्रामः । अन्नार्थो यः सङ्ग्रामस्तोतीयास्थाने प्रथमा। व्यत्ययेन चात्र | त्यर्थः Sk.
नपुंसकता। य उक्तगुणस्तं त्वाम् Sk. | १०. अतसाय्या। . . . अनुपक्षीणा सन्तत२. अर्ण उदकम्। तत्सम्भजनवेलायाम्। गामिनी वा Sk.
मेघवधोत्तरकालमुदकदानवेलायामित्यर्थः | ११. भवतु Sy. Sk. ३. चेके P.
भवतु। यदेतदन्नार्थसङ्ग्रामे प्रवृत्तं पालनमीळ्हमिति धननाम। सुष्ठवरणीयं मेतदक्षीणं सततगामि वा भवत्वित्यर्थः। धनं यस्मिन् Sy.
कस्य? सामर्थ्यादस्माकं स्तोतृणां वा Sk. स्वर्मीळ्हे उदकार्थे च मेघेन सह १२. This stanza is missing in M. सङ्ग्रामे Sk.
१३. त्वां M. ४. आजा अन्यस्मिश्च सङ्ग्रामे हवन्ते। उद- | १४. ताः Sy. १५. पुरुषकु० P.
कसम्भजनवेलायां दानार्थमुदकार्थे | १६. क्रर्षये P. सङ्ग्रामे युद्धार्थमन्यस्मिश्च साहाय्यार्थ- | पुरुकुत्सनाम्नो राज्ञोऽर्थाय Sk. माह्वयन्तीत्यर्थः। य ईदृशोऽसि तं | १७. तदीयानि सप्तसंख्यानि नगराणि Sy. ब्रूमः Sk. ५. हतवान् ते P. असुराणां स्वभूताः Sk. त्वामेव। ...योद्धकामाः पुरुषाः सहायार्थम् | १८. तदीयशत्रुभिः सह युद्धं कुर्वाणः Sy. ... आह्वयन्ति Sy.
असुरैः सह Sk.

Page #372

११
१.५.५.३. ]
३१७
[ I.63.8. दारितवान् असि किञ्च। सुदासे राज्ञे तदर्थम्। अहोरसुरस्य। यद्धनम्। बर्हिः। इव। अनायासेन । अच्छिनस्तत् । धनम् । राजन् ! पूरवे पूरयते । कृतवान् असि।'
त्वं त्यां ने इन्द्र देव चित्रामिषमापो न पीपयः परिज्मन् ।
यया शूर प्रत्यसभ्यं यंसि त्मनुमूर्ज़ न विश्वध क्षरंध्यै ॥८॥ त्वं त्यां न इन्द्र। त्वम् । तत् । अन्नम् । अस्माकम् । चित्रम् । आपः। इव । पीपयः। परितो गमने । ययेषा। शूर ! त्वम् । आत्मानम् । अस्मभ्यम् । अन्नम् । इव । सर्वदा कामानाम् । क्षरणाय । प्रतियच्छसि। इन्द्र ! तव यागार्थ वर्धयान्नमिति।
१. ध्यन् । दारित is missing M. वर्तमानानस्मान् यथाऽपः पाययसि
अभेत्सीरित्यर्थः Sy. नाशितवान् Sk. तच्चित्रामिषमपि पाययेति भावः Sy. २. ofञ्च P.
यथा वसतीवर्येकधना आपो वर्धयन्ति ३. षष्ठ्यर्थे चात्र चतुर्थी । सुदासो तद्वत् Sk. राज्ञः Sk.
१६. पि० P. ०य D. वीचयः M. ४. व्होतर० P.
प्रावधयः Sy. अवर्धयः Sk. अंहुशब्दस्यांहःपर्यायस्य द्वितीयार्थे षष्ठी। १७. परितो व्याप्तायां भूमौ .... यथा सर्वा अंहः पापम् Sk.
भूमिरग्नेन परिपूर्णा भवति तथा ५. यद् यः सुदासे Sk.
कुवित्यर्थः Sy. ६. द निवामूलात् Sk.
सर्वतो गच्छन्। यत्र तत्र वर्तमान ७. ०न्न D. M.
इत्यर्थः Sk. __भिन्नवानसि Sk.
१८. यथेषा M. यया निमित्तभूतया Sk. ८. राजत् D. राज M.
१६. जीवम् Sy. दीप्त ईश्वर वा Sk.
२०. उदकम् । ... यथाऽस्मभ्यं बहुलमुदकं ६. पूरकते P.
प्रयच्छसि तद्वत्प्राणधारणरूपं जीवनमपि त्वां हविषा पूरयते Sy.
प्रयच्छसीति भावः Sy. धनं पूरवे राज्ञे Sk.
ऊर्ज न यथा महता यत्नेन कञ्चित् १०. कः अकार्षीः Sy.
क्वचिद् व्यवस्थापयेत् तद्वत् Sk. दत्तवानित्यर्थः Sk.
२१. कथं नाम सर्वदा यजत्स्वस्मासु त्वदर्थः ११. V. Madhava ignores ह। सोमः क्षरेदित्येवमर्थमित्यर्थः Sk. वज्रिन्
| २२. प्रतिबध्नासि। ... आत्मानम्। क्व? १२. त्व P. १३. सोमलक्षणमन्नम् Sk. सामर्थ्याद् वेद्याम्। यामस्मदनुग्रहार्थ १४. पूजनीयां विचित्रां वा Sk..
वा पातुमस्मदीयायां वेद्यामात्मानं १५. चित्रम्। आपः। missing in M. व्यवस्थापयसीत्यर्थः Sk.
यथा . . . वृष्ट्युदकानि भूम्यां वर्षणेन | २३. ०यार्थमिति P. प्रवर्धयसि तद्वत्। यद्वा भूमौ । २४. V. Madhava ignores देव

Page #373

I.64.I. ]
३१८
[ १.५.६.१. अकारि त इन्द्र गोतमेभिर्ब्रह्माण्योक्ता नमसा हरिभ्याम् ।
सुपेशसं वाजमा भरा नः पातमजू धियावसुर्जगम्यात् ॥६॥
अकारि त इन्द्र। अकारि। ते। इन्द्र ! गोतमस्तदेवाह-ब्रह्माणि च । उक्तानि । नमस्कारेण तव सह । अश्वाभ्याम् “आ यद्धरी इन्द्र विव्रता" इत्यश्वयोः स्तुतिः। सुरूपम्। अन्नम् ।
आभर। अस्मभ्यमिति।
I.64. वृष्णे शर्धाय सुमखाय वेधसे नोधः सुवृक्तिं प्र भरा मरुद्भयः ।
अपो न धीरो मनसा सुहस्त्यो गिरः समजे विदथेष्वाभुवः ॥१॥
वृष्णे । वर्षित्रे । मारुताय शर्धाय । सुधनाय “न>सुभ्याम्” इति न दृष्टम् अपिबा सुष्छु प्रयच्छते । विधात्रे । स्तुतिम् । प्रभर तदेवाह नोधस्त्वं स्तुतिं प्रभर। मरुद्भ्य इत्यात्मानमित्थ
१. स्तोत्रं कृतमित्यर्थः Sy. बहुवचनस्य given in P. and D.
स्थाने एकवचनम्। अकारिषत Sk. १५. कामानां वर्षित्रे Sy. वृष्ण इत्यादि गणा२. त्वदर्थानि Sk. ३. Missing in M. पेक्षमेकवचनम्। वर्षित्रे गणाय Sk. ४. गन्तृतमैरेतत्संज्ञैर्ऋषिभिः Sy. १६. ...य M. मरुतां मितराविणां...समूहाय।
गोतमपुत्ररस्माभिः Sk. ५. ०हर् D. | । विभक्तिव्यत्ययः Sy. उत्साहिने Sk. ६. ब्राह्मणि M. ब्राह्मणनि P. १७. शोभनयज्ञाय Sy. सुयज्ञाय Sk. __ मन्त्रजातानि Sy. स्तुतिलक्षणानि Sk. | 85. go omitting 751 P. Pāṇini ७. आभिमुख्येन . . . । यद्वा मर्यादाया- 6. 2. 172. १६. पुष्पफलादीनां कत्रे
माकारः। यथाशास्त्रं प्रयुक्तानि Sy. वायौ सति हि पुष्पाणि फलानि मर्यादया Sk. ८. हविर्लक्षणेनान्नेन सह चोत्पद्यन्ते Sy. वेधसे प्राज्ञाय Sk. Sy. नमस्कारेण सह हविर्लक्षणान्नेन | २०. सुष्ठ्वावर्जकं सुष्ठु प्रवृत्तं वा स्तोत्रम् वा। हविरपि दत्तमित्यर्थः Sk.
Sy. सुष्ठु वजितां दोषैः स्तुतिम् Sk. ६. यन्ध० M. १०. विप्र० D. RV. | २१. प्रेरय स्तुहीति यावत् Sy.
i. 63. 2. ११. विवृतेभ्यश्चयोः M. प्रहर। उच्चारयेत्यर्थः Sk. १२. बहुविधरूपयुक्तम् Sy. १३. आहर, २२. आत्मन एवायं शरीरात्मनः प्रेषः। हे
देहीति यावत् Sy. १४. V. | मदीय शरीरात्मन् Sk. Madhava ignores प्रातः। मक्षु। | २३. षष्ठ्यर्थे चतुर्युषा। तच्छतेश्च गणघियावसुः। जगम्यात्। Ms. D. puts शब्दाध्याहारः। मरुतां गणाय। अथवा the figure ॥६३॥ here to indi- शुद्धोऽपि मरुच्छब्दस्तद्धितार्थे द्रष्टव्यः। cate the end of the sixtythird एकवचनस्य च स्थाने बहुवचनम् । मारhymn. No such number is | ताय। मरुत्समूहायेत्यर्थः Sk.

Page #374

१.५.६.२. ]
[ I.64.2.
२
४
मुक्त्वा स्वयमेव तथा करोमीति वदति । उदकानि । धृष्टः । शोभनाङ्गलिकः कश्चित् ।
३१६
c
ह
यथोत्सिञ्चत्येवमहमेषाम्। यज्ञे । प्रयोक्तुं योग्याः । गिरः । मनसा । समञ्जे संश्लेषयामि रचया
मीति ।
ते जज्ञिरे दिव ऋष्वासं उत्तणो॑ रु॒द्रस्य॒ मर्या॒ असु॑रा अर्॒पस॑ः । पा॒व॒काय॒ शुच॑य॒ सूर्यो॑इव॒ सत्वा॑नो॒ न द्र॒प्सनो॑ वी॒रव॑सः ॥२॥
१४
ते जज्ञिरे। ते। प्रादुरभवन्। द्युलोकात् । दर्शनीयाः । सेक्तारः । रुद्रपुत्राः । बलिनः ।
1
१५
१६
१७
१८
૧
२०
२१
अपापाः। शोधकाः। निर्मलाः । सूर्या इव । भूतानि । इव । विप्रुभिर्युक्ताः । घोररूपाः सिंहादयः
22
सत्त्वानीति ।
१. ० मानमितं मु० P. २. कथा P.
३. यथा पर्जन्यो युगपदेव बहुषु प्रदेशेषु बहुशो जलानि वर्षति तद्वत् Sy. अहमप्यन्तरात्माऽपो न यथेन्द्रो वृष्टिलक्षणा अपोऽभिव्यनक्ति तद्वत् Sk. ४. धीमान् Sy. प्रज्ञावान् Sk. ५. ०ली० D. कृताञ्जलिरित्यर्थः Sy. सुवर्णालङ्कृतहस्तवान् Sk.
६. ० थोत्सित्ये ० P.
७. एवंभूतोऽहं . यज्ञेषु Sk.
आङ् मर्यादायाम् । यथाशास्त्रं प्रयुक्ता भवन्तीत्याभुवः । देवताभिमुखीकरणाय समर्थाः । यज्ञयोग्यैः स्तोत्रैर्मनः पूर्वकं मरुद्गणं स्तोमीति भाव: Sy. ६. स्तुतिलक्षणा वाचः Sy.
१०. ०ञ्ज P. D. M.
यज्ञेषु Sy.
८.० ग्यानि M.
सम्यग्व्यक्ताः करोमि Sy. समभिव्यनज्मि |
अहमन्तरात्मा मरुद्गणस्यार्थाय मनसा सह स्तुतीरभिव्यनज्मि । त्वं तु नोधः ! शरीरात्मन् ! ता उच्चारयेत्यर्थः Sk.
मदितौ काश्यपाज्जन्म मरुतां स्मरन्ति तन्महाभाग्यादेव जन्मान्तरं द्रष्टव्यम् Sk. १२. महान्तः Sk. १३. सा० P. युवान इत्यर्थः Sy. वर्षितार इत्यर्थः Sk. १४. शत्रूणां निरसितारः Sy.
असुराः प्राणवन्तः प्रज्ञावन्तो वा Sk. १५. ० वा D. ०प० M. १६. दीप्ता: Sy; Sk.
१७. यथा परमेश्वरस्य भूतगणा अतिशयितबलपराक्रमास्तत्सदृशा इत्यर्थः Sy.
सत्वानः । ...
...
. षणु दान इत्यस्यैतद्रूपम् ।
दातारः Sk.
१८. नशब्दः ...
पदपूरण: Sk.
१६. ०भि० P. द्भिo D. M. २०. ०क्त्वा M.
वृष्टयुदकबिन्दुभिर्युक्ताः Sy.
वृष्टयुदकलक्षणेन रसेन रसवन्तः । अथवा सत्वानो नेति नशब्दश्रुतिसामर्थ्याद्यथेन्द्रप्रभृतयो दातारो द्रप्सिनस्तथा द्रप्सिन इत्येवं योजयितव्यम् Sk.
२१. शत्रूणां भयङ्कररूपा इत्यर्थः । यद्वा सत्वानो न घोरवर्षसः । यथा भूतगणा भयङ्कररूपास्तद्वदेतेऽपीत्यर्थः Sy.
११. ० का M.
द्यौरेषां मातेत्यर्थः । यत्त्वैतिहासिक- । २२. ०यो स्स० P.

Page #375

1.64.4. 1
३२०
युवा॑नो रु॒द्रा अ॒जरा॑ भा॒ग्वनो॑ वद॒तुरधि॑गाव॒ः पर्वताइव ।
इ॒ळहा चि॒द्विश्वा॒ भुव॑नानि॒ पार्थि॑वा॒ प्र च्या॑वयन्ति दि॒व्यानि॑ म॒ज्मना॑ ॥३॥
:
बलेन । प्रच्यावयन्ति ।
१
युवानो रुद्राः। तरुणाः। रुद्रपुत्राः। अमृताः । देवानामभोजयितॄणामयजमानानां हन्तारः।
४
४
वहन्ति । असृतगमनाः । शिलोच्चया इव । दृढानि । अपि । विश्वानि । भुवनानि । दिव्यान्यपिच ।
I
२
१. अम्यताः M. जरारहिता: Sy. २. यागादिना यस्तेषामभोग्यस्तस्य हन्तारः Sk. ३. ०ति स्तोतॄणामभिमतं प्रापयितुमिच्छन्ति Sy. ववक्षतिर्महत्त्वार्थः । बहुवचनस्य स्थान एकवचनम् । ववक्षवो महान्त इत्यर्थः Sk. ४. अधृतगमनाः परैरनिवारितगतयः ।... दृढाङ्गा एवम्भूता मरुतः Sy. अधिगावः । गौद्यः । तत्राधृता अव्यवस्थातारोऽधिगावः । अधार्यगमना ansfeगाव: Sk.
चि॒त्रे॑र॒ञ्जिभि॒र्वपु॑षे॒ व्य॑ञ्जते॒ वच॑सु रु॒क्माँ अधि॑ येतिरे शुभे । अ॑से॒ष्वेषा॒ नि मि॑मृनु॒ष्टय॑ सा॒कं ज॑ज्ञरे स्व॒धया॑ दि॒वो नरः ||४||
५. M.
adds पार्थिवानि before भुवनानि । सद्भावं प्राप्तानि Sy. भूतानि यानि न रोचन्ते तानि पार्थिवा पार्थिवानि च Sk.
६. दिवि भवानि च वसूनि दृळ्हा चिद् दृढान्यपि Sy. ७. शोधकेन बलेन Sy. बलेन Sk. ८. प्रचालयन्ति Sy. स्वेभ्यः स्थानेभ्यः प्रच्यावयन्ति दिव्यानि Sk.. ६. ० रजि० M. १०. रूपाभिव्यञ्जनसमर्थैराभरणैः Sy.
[ १.५.६.४.
१२
१३ १४
चित्रैरञ्जिभिः । नानारूपैः । आभरणैः । शोभार्थमङ्गानि । अलङ्कुर्वन्ति । वक्षःसु। रौक्मान्
१८
१५
१६
कवचान्। अधियातयन्ति । शोभार्थम् । अंसेषु च । एषाम् । निषक्ता भवन्ति । ऋष्टय आयुधविशेषाः। सह। प्रादुर्भवन्ति । बलेन । दिवः । नेतारः ।
१६ २०
३१
'अञ्जिर्मरुतां रत्नप्राय आभरणविशेषः । विविधैरञ्जिभि: Sk.
११. ०भयं मंगलानि D.
० भनार्थ ० P.
०थं मंगलानि M. रूपाय Sy. १२. स्वशरीराणि ... व्यक्तं कुर्वन्ति Sy. १३. भुजान्तरेषु Sy.
हृदयप्रदेशानां चोपरि Sk.
१४. रौग्मान् P. D. रौमान् M. रोचमानान् हारान् Sy. रुक्म आभरणविशेषः Sk. १५. अधिशब्द उपरिभावे Sk. १६. उपरि चक्रिरे Sy. यततिरत्र बन्धने द्रष्टव्यः । आबध्नन्ति Sk. १७. ०बि० P स्थिता बभूवुः Sy.
निशब्दः प्रकर्षे । मृक्षतिरपि ... भ्राजनार्थः । सुष्ठु भ्राजन्ते । शोभन्त इत्यर्थः Sk. १८. तोरणाः शक्तयो वा ऋष्टय उच्यन्ते Sk. १६. प्रादुर्बभूवुः Sy. सह च ते जाताः Sk. २०. अनेन सह Sk.
२१. तैरायुधैः सहिताः ... नेतारो मरुतः Sy. मनुष्याकाराः Sk.

Page #376

१.५.७.१. ] .
३२१
[ I.64.6. ईशानकृतो धुनयो रिशादसो वातान्विद्युतस्तविषीभिरक्रत ।
दुहन्त्यूर्धर्दिव्यानि धूतयो भूमिं पिन्वन्ति पय॑सा परिज्रयः ॥५॥
ईशान कृतः। स्तोतृनीशितून् कुर्वाणाः। कम्पयितारः। रिशादसः। वातान् । विद्युतश्च वर्षार्थम् । बलैः । कुर्वन्ति । दुहन्ति । मेघम्। दिव्यान्युदकानि । कम्पयितारः । भूमिमोषधीः । दुहन्ति । उदकेन। परितो गन्तारः।
पिन्वन्त्य॒पो मरुतः सुदानवः पयो घृतद्विदथेष्वाभुवः ।
अत्यं न मिहे विनयन्ति वाजिनमुत्सं दुहन्ति स्त॒नय॑न्तमक्षितम् ॥६॥
पिन्वन्त्यपः । पिवन्ति । उदकानि। मरुतः । सुदानाः । उदकम् । क्षरणवत्। यज्ञेषु। अभवन्तआन्तरिक्षाद्भयो दुहन्ति वर्षोदकंमिति “घृतेन नो घृतप्वः पुनन्तु” इति मन्त्रः । अश्वम्। इव ।
१४
१. ०तन निशि० M.
१३. सिञ्चन्ति Sy. स्तोतारमीशानं धनाधिपतिं कुर्वाणाः Sy. पिन्वतिरिह सामर्थ्यात् क्षरणार्थो न स्तोतृणामीश्वराणां कर्तारः Sk.
सेचनार्थः। क्षारयन्ति Sk. २. मेघादीनां कम्पयितारः Sy. १४. वृष्टिलक्षणा अपः Sk. शत्रूणाम् Sk.
| १५. क्षीरवत् सारवतीः Sy. क्षीरं च Sk. ३. रिशानां हिंसकानामत्तारः। यद्वा रिशतां १६. ते ... यथा घृतं सिञ्चन्त्येवं मरुतोऽपि
हिंसतामसितारो निरसितारः Sy. वृष्टि कुर्वन्तीति भावः Sy. हिंसितुः क्षेप्तारः प्रतिहिसितार इत्यर्थः घृतसंयुक्तं वर्षयन्ति। वृष्टिद्वारेणैव गाः Sk.
प्रभूतक्षीराः कुर्वन्तीत्यर्थः Sk. ४. पुरोवातादीन् Sy.
१७. यज्ञनामैतत्। इह तत्सम्बद्धेषु देशेषु । ५. विद्योतमानास्तडितः Sy.
येषु यज्ञाः क्रियन्ते तेष्वित्यर्थः Sk. ६. बले: D. आत्मीयर्बलैः Sy. १८. अ० P. न्तं M. ७. रिक्तीकुर्वन्ति। जलरहितानि कुर्वन्ती- आभवन्तीत्याभुव ऋत्विजः Sy. त्यर्थः ... सिञ्चन्ति Sy.
महान्तः Sk. प्रक्षारयन्ति मेघम् . . . सिञ्चन्ति Sk. | १६. अन्तरिक्षाद्यो P. ०क्षाभ्यो D. ८. ऊधःस्थानीयान्यभ्राणि Sy.
०क्षाद्धयोभ्यो M. ६. दिवि भवानि Sy.
२०. घृतच्चः D. घृतः M. दिव्यान्यत्यन्तोत्कृष्टानि Sk. २१. पुनरस्ति M. RV. x. 17. 10. १०. मेघस्य Sk.
२२. यथाऽश्वं सादिनो विनयन्ति युद्धार्थ ११. द्रिभिमो० P.
शिक्षयन्ति Sy. १२. मेघानिर्गतेन Sy.
यथा कश्चिदश्वं सेचनायेतश्चेतश्च नयेत् वृष्टिलक्षणेन Sk.
तद्वत् Sk. २१
OK.

Page #377

Acharya Shrik
I.64.7. ]
३२२
[ १.५.७.२. बलिनममी। सेचनाय मेघम् । शिक्षयन्ति । दुहन्ति च । स्तनयन्तम् । अक्षीणम् । उत्साख्यं मेघम् ।
महिषासौ मायिनश्चित्रभानवो गिरयो न स्वतवसो रघुष्यदः ।
मृगाईव हस्तिनः खादा वना यदारुणीषु तविषीरयुग्ध्वम् ॥७॥ महिषासः। महान्तः। प्राज्ञाः। चित्रदीप्तयः। पर्वताः। इव। स्वबलाः। बलमहत्तया लघुजवाः। सिंहमगा इव। गजान् । अरण्यानि परिगृह्य यूयम्। खादथ। यदा। अरुणवर्णासु बडवासु । बलानि । अयुध्वं बलमादाय स्वाश्वा अधितिष्ठथेति ।
१. वेगवन्तं मेघम् Sy.
... यथा मृगास्तृणानि खादन्ति यथा च बलवन्तं वेगवन्तं वाश्वमिव । अथवा वाज हस्तिनः Sk. इत्यन्ननाम। इह च तत्कारणत्वादृष्टि- | १५. वनानि वृक्षजातानि Sy. लक्षणे उदके प्रवृत्तम् । वक्ष्यमाणमेघस्येदं वनशब्दश्च ... वृक्षवचनः। वृक्षान् ... विशेषणम्। वृष्टयुदकवन्तम् Sk. खादन्ति । तद्वदयूयम् Sk. २. वर्षणाय Sy.
१६. खादत D. खादयथ M. ३. स्वाधीनं कुर्वन्तीति भावः Sy.
भक्षयथ। प्रभुङ्क्थेति यावत् Sy. विविधमितश्चेतश्च नयन्ति Sk. किम् ? सामर्थ्याच्छन्। अथवा मृगा ४. Omitted by P. and D. इह सिंहा व्याघ्रा वाऽभिप्रेता नान्ये ।
महन्ति M. रिक्तीकुर्वन्ति Sy. वनमित्युदकनाम। सामर्थ्याच्चेहान्तमेघं विनीय दुहन्ति क्षारयन्ति Sk. गीतमत्वर्थम्। यथा सिंहा व्याघ्रा वा ५. गर्जन्तम् Sy:; Sk.
गत्वा हस्तिनः खादन्ति तद्वदयूयमुदक६. प्रभूतोदकमित्यर्थः। अथवाऽक्षितमहिं- वतो मेघानित्यर्थः Sk.
सितपूर्वमन्येन केनचित् Sk. १७. यस्मात् Sy. यद० P. ७. उत्संख्यं P. उत्सं M.
१८. द्वितीयार्थे सप्तमी। आरुणीबंडवाः। ८. मेघाख्यं M.
यद्यपि चेदम् आरुण्यो गाव उषसाम् इत्यु६. खादयेति मध्यमपुरुषसंयोगात् प्रत्यक्ष- | | षसामादिष्टोपयोजनं तथापि माहाभा
कृतोऽयं मन्त्रः। नचैतानि सम्बोधनानि । ग्याद् देवतानां मरुतामप्यवि रुद्धम् Sk. अतो यत्तच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यतां १६. बलनामैतत् । इह चान्तर्णीतमत्वर्थम्। नेयानि। ये यूयम् Sk.
बलवती: Sk. १०. मायाविनः Sk.
युद्धार्थ स्वरथे न्ययुग्ध्वम्। यथा युध्यध्व११. शोभनदीप्तयः Sy.
मित्यर्थः Sk. १२. शीघ्रगमनाः Sy.
२०. The correct reading should शीघ्रगामिन इत्यर्थः Sk.
be अयुग्ध्वम् १३. ०म्य M.
२१. ०म० P. तस्माद् भवतामिव १४. हस्तवन्तः Sy.
वाहनस्यापि प्रबलत्वात्तत्संयुक्ता भवन्तः इवशब्दो हस्तिन इत्यत्राप्यनषक्तव्यः।। सर्व भजन्तीत्यर्थः Sy.

Page #378

१.५.७.४. ]
[ I.64.9.
सं॒हाइ॑व नानदति॒ प्रचे॑तसः पि॒शाइ॑व सु॒पशो॑ वि॒श्ववे॑दसः । क्षपो॒ जिन्व॑न्त॒ः पृष॑तीभिष्टः समित्स॒बाध॒ शव॒साहि॑मन्यवः ॥८॥
३२३
सिंहाइव। सिंहा इव। शब्दं कुर्वन्ति । प्रकृष्टज्ञानाः । यथा पुरुषे मांसानि । अवयवश्लिष्टान्येवं पदार्थैः सर्वैरेव मरुतः सुष्ठ्वाश्लिष्टा भवन्ति । सर्वज्ञाः । उदकम्। पूरयन्तः । पृषतीभिरश्वाभिः ।
8
E १०
૧૧
१२
ॠष्टिभिश्चायुधविशेषैः। समम् । एवं शत्रून् । बाधितारः । शवसा । आहननशीला अभिमननाः 1
रोद॑सी॒ आ व॑दता गणश्रियो॒ नृषा॑चः शूराः शव॒साहि॑िमन्यवः । आ व॒न्धुरे॑ष्व॒मति॒र्न द॑श॒ता वि॒द्युन्न त॑स्थौ मरुतो॒ रथे॑षु वः ॥६॥
१५
१६
रोदसी । रोदसी स्वनिर्गमनेन । शब्दापयत । हे गणश्रियः ! इतरेतरयुक्ताः । मनुष्याणां
१. यथा सिंहा गिरिगह्वरेषु गम्भीरं शब्दं कुर्वन्ति, एवं मरुत्स्वप्यागतेषु गम्भीरः शब्द उत्पदयत इति भाव: Sy. अत्यर्थं नदन्ति मरुतः Sk.
२. पिश इति रुरुनाम । यथा रुरवः स्वशरीरगतैः श्वेतबिन्दुभिरलङ्कृतास्तद्वत् Sy. पिशा इव सुपिशः । पिङ्गलवर्णत्वात् पिशा इहाग्नय उच्यन्ते । सुपिश इति पेशश्शब्दस्य रूपनाम्न इदमुपधाह्रस्वत्वम् । व्यत्ययेन च नपुंसकत्वैकवचने । अग्नय इव सुपेशसः सुरूपा इत्यर्थः Sk. ३. ० वः शि० D. व्यवा वावः शि...
Sk..
न्यवम M. ४. बहुधनाः
५. शत्रूणां क्षपयितारः Sy. ६. स्तोतॄन् प्रीणयन्तः Sy. जिन्वतिः प्रीतिकर्मान्यत्र । इह तु क्षरणार्थः । समित् सबाध इत्ययं च संशब्द उपसर्गोऽपकृष्य जिन्वन्त इत्यनेन सम्बन्धयितव्यः । उदकं मेघात् संक्षारयन्त इत्यर्थः Sk.
७. पृषत्य इति मरुतां वाहनस्याख्या । पृषत्यः श्वेत बिन्द्वङ्किता मृग्य इत्यैतिहासिकाः । नानावर्णा मेघमाला इति नैरुक्ता: Sy. ८. ०षि० D. शक्तिभिश्च तोरणैर्वा । सर्वैर्युद्धोपकरणैरित्यर्थः Sk.
६. समिदिति इच्छब्दः पदपूरणः Sk. १०. शत्रुभिर्बाधितान् यजमानान् ... युगपदेव रक्षितुमागच्छन्तीति शेष: Sy. सहभूतानामपि शत्रूणाम् Sk. ११. M. adds सह before बाधितारः । afro D. बाधिकारः M. १२. स्वेन बलेन Sk.
१३. अहिमन्यवः । हि गतौ । मन्युर्मन्यतेर्दीप्तिकर्मणः । अगताऽविनष्टा दीप्तिरेतेभ्यस्तेहिमन्यवः । दीप्तिमन्त इत्यर्थः । अथवाहीनदीप्तयोऽहिमन्यव उत्कृष्टदीप्तय इत्यर्थः । अथवाऽहिर्मेघोऽसुरो वा । मन्युरित्यपि क्रोधनाम | अहिविषयः क्रोधो येषां तेऽहिमन्यवः । दीप्तिमन्त इत्यर्थः Sk. १४. ०लाभि • D. अभिमo missing M. आहननशीलमन्युयुक्ताः । यद्विषयः कोपो जायते तस्य हनने समर्था इत्यर्थः । यद्वा मननं ज्ञानं मन्युः । अहीनज्ञानाः । उत्कृष्टबुद्धय इत्यर्थः Sy. १५. युष्मदागमने सति भवदीयशब्देन द्यावा - पृथिव्यौ पूर्णे कुरुतेति भाव: Sy. उभे अपि
arrot प्रतिवदत गर्जतेत्यर्थः Sk. १६. गणशः श्रयमाणाः सप्तगणरूपेणावस्थिताः Sy. गणमाश्रिताः । गणरूपा इत्यर्थः Sk.

Page #379

३२४
I.64.10. ]
[ १.५.७.५. सम्भक्तारः । शूराः । शवसा । अहिमन्यवः । रथेषु ये । बन्धुरास्तेषु । अमतिः । इव रूपमिव । दर्शनीया । विद्युत् । न । अवतिष्ठते भूयो भूयः प्रस्फुरति यथा पदार्थानां रूपं बहिःस्थितमिति ।
विश्ववैदसो रयिभिः समौकसः संमिश्लासस्तविषीभिर्विरप्शिनः।
अस्तार इषं दधिरे गर्भस्त्योरनन्तशुष्मा वृषखादयो नरः ॥१०॥ विश्ववेदसः। सर्वज्ञानाः। धनैः। समानस्थानाः। महतोऽपि पर्वतादीन् । आत्मबलैः। सम्मि
३०
श्रयन्तः। क्षेप्तारः। इषम। हस्तयोः । धारयन्ति। अनन्तबलाः। वर्षणशीलखादिनाम
धयुक्ताः ।
नेतारः।
१. ०४० P. M. नन् यजमानान् हविः- व्यवतिष्ठत इत्यर्थः। कः ? सामर्थ्यात् स्वीकरणाय सेवमानाः Sy. यागकाले सारथिः Sk. मनुष्याणां सेवितारः Sk.
११. ०ति M. २. शौर्योपेताः Sy. ३. स्वबलेन Sk. | १२. ०प M. ४. बलेन ... आहननस्वभावकोपयुक्ताःSy. | १३. V. Madhava ignores मरुतः। वः
नेदं सम्बोधनम् । प्रत्यक्षकृतश्चायं मन्त्रः। १४. बहुधना वा Sk. १५. समानाः P. अतो यत्तच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यता | समवेता वा। धनाधिपतय इत्यर्थः Sy. नेया। ये यूयमहिमन्यवस्ते Sk.
सहकस्थानाः। स्वसन्निधौ धनानां ५. बन्धककाष्ठनिर्मितं सारथः स्थानं स्थापयितार इत्यर्थः Sk. वन्धुरमित्युच्यते। तद्युक्तेषु ... | १६. महान्तः Sy; Sk. अवस्थितं सत्सर्वैर्दृश्यते Sy. वन्धुरेषु | १७. ०यन्तः missing M. सारथिस्थानेषु Sk.
बलैः...सम्मिश्राः। संयुक्ता इत्यर्थः Sy. ६. अमतिरिति रूपनाम। सामर्थ्याच्चेहान्त- बलवन्त इत्यर्थः Sk.
मतमत्वर्थः। यथा काचिद्रूपवती स्त्री | १८. शत्रूणां निरसितारः Sy. दर्शनीया तद्वद्दर्शनीया Sk.
शत्रणामायुधानां वा Sk. ७. अमति । इव missing M. १९. शत्रूणां निरसनाय धनुर्बाणादिकमायुधं ८. कूपमिव M. यथा निर्मलं रूपं सर्वैर्दु- धारयन्ति Sy. श्यते Sy.
२०. अनवच्छिन्नबलाः Sy. ६. यथा वा दर्शनीया विद्युन्मेघस्था सई- २१. वृषा इन्द्रः खादिरायुधस्थानीयो येषां
दश्यते, एवं रथे स्थितानां युष्माकं ते तथोक्ताः। यद्वा वृषा सोमः खादिः ज्योतिरपि सर्वैर्दृश्यत इत्यर्थः Sy.
खादयः पेयो येषां ते Sy. १०. नशब्दस्तु . . . पदपूरणः। अथवा | वृषखादयो वर्षितुर्मेघस्य खादितारः।
विद्युन्नेति नशब्दश्रुतिसामर्थ्यादुभे अप्यते अथवा खादिशब्द इह कवचस्य वचनः । उपमाने। यथा रूपवती काचिद्दर्शनार्हा | ...आयुधविशेषवचनो वा।... खादयो स्त्री क्वचिद् व्यवतिष्ठते यथा येषां ते वृषखादयः Sk. विद्युद्दीप्यमाना व्यवतिष्ठते एवं वन्धुरेषु । २२. नरो मनुष्याकाराः Sk.

Page #380

१.५.८.२. ]
३२५
[ I.64.12.
१०
हिरण्ययेभिः पविभिः पयोवृध उन्जिनन्त आपथ्यो३ न पर्वतान् । मुखा अयासः स्वसृतौ ध्रुव॒च्युतौ दुभ्रकृतो मरुतो भ्राज॑दृष्टयः ॥११॥
हिरण्ययेभिः। हिरण्मयैः । पविभिः । उदकस्य वर्धयितारः । उद्वाधयन्ति । तृणानि । इव । पर्वतान् । दातारः । उदकस्य वर्धयितारः । गच्छन्तः । स्वयमेव सरन्तः। ध्रुवाणामपिच्याबयितारः । दुर्धरस्य कर्मणः कर्तारः । दीप्तायुधाः।
घृषु पावकं वनिनं विचर्षणि रुद्रस्य॑ सनुं हवसा गृणीमसि । रजस्तुरं तवसं मारुतं गणमूंजीषिणं वृषणं सश्चत श्रिये ॥१२॥ घटुं पाजकम्। घर्पणशीलम् । शोधकम्। भजनवन्तम् । विद्रष्टारम्। रुद्रस्य । पुत्रम् ।
१. यद्वा हितरमणीयः Sy.
१०. पर्वतान् । दातारः। उदकस्य वर्धयितारः। २. M. adds चक्रस्य before पविभिः।। गच्छन्तः missing in M. रथानां चक्र: Sy. पवी रथनेमिरुच्यते।
देवयजनदेशं प्रति गन्तारः Sy. हिरण्मयीभी रथचक्रधाराभिः Sk..
११. शत्रून् प्रति स्वयमेव सरन्तो गच्छन्तः Sy.
सर्वत्र स्वयंगामिनः Sk. १२. निश्चलानां ३. वृष्टयुदकस्य ...। ऊवं गमयन्ति । स्थानात् प्रच्यावयन्तीत्यर्थः। ... यहा
पर्वतादीनामपि च्यावयितारः Sy. पृश्नः पयसा वर्धमानाः Sy. ४. उच्छन्द
१३. दुर्धरण्यः M. दुधं दुष्टानां धारयिताऊर्ध्वतायाम्। प्रदर्शनार्थं चोर्ध्वतोपादा
रमात्मानं कुर्वाणाः। यद्वा दुर्धरनम् । ऊर्ध्वमधस्तिर्यक् च घ्नन्ति Sk. मन्यधर्तुमशक्यमात्मानं कुर्वाणाः Sy. ५. उबापय० M. उत्बा० D.
दुध्रकृतः । कृन्ततिर्वधकर्मा। दुर्धराणां ६. आपथयो मरुत उच्यन्ते। तेषां स्वभता
कर्तारः। अत्यन्तमपि बलवतां हन्तार
इत्यर्थः। आपथ्यः। अयवाऽविद्यमानो नियतः
अथवा कृन्ततेरेवैतद्रूपम् । पन्था यस्मिन् तदपयमन्तरिक्षम्। तत्र
दुध्रशब्दस्तु दुर्धरतायां द्रष्टव्यः। आत्मनो भवा आपथ्यः । का एताः? वृष्टिलक्षणा
दुर्धरतायाः कर्तारः Sk.
१४. दीप्तशक्तयो दीप्ततोरणा वा Sk. आपः। यथा वृष्टिलक्षणा आपो नधादि
१५. V. Madhava ignores मरुतः भावेन व्यवस्थिताः कूलादीनि घनन्ति
१६. घृष्टं D. M. घृष P. तद्वदित्यर्थः Sk. ७. ०णानिव P.
१७. Missing in M. यथा पथि गच्छन् रथो मार्गे आस्थितं
शत्रूणां बलस्य घर्षकं विनाशयितारम् Sy. तृणवृक्षादिकं चूर्णीकृत्योवं नयति घ क्षरणदीप्त्योः । धुं दीप्तम्। अथवा गमयति । यद्वा यथा संयुक्ता गजा घुषुरित्यपठितमपि महन्नाम। महान्तं मार्गस्थितं वृक्षादिकं भग्नं कुर्वन्ति Sy. परिमाणतः Sk. १८. पावकं मेघनामतत्। मेघानामुपरि चक्रम्य- शोधयितारं गन्तारं वा शत्रून् प्रति Sk. माणाः। रथचक्रधाराभिर्मेघान् भिन्दन्ती- 8€. The correct reading should त्यर्थः Sk. .. मख इति यज्ञनाम। be सम्भजनवन्तम्। तद्वन्तः Sy. मखाः । अपठितमपि वनमित्युदकनाम । उदकवन्तम्। वृष्टिमहन्नामैतद् द्रष्टव्यम्। महान्तः । अथवा प्रदमित्यर्थः Sy. मखा इति यज्ञनामैतत् ... तं कुर्वन्तीति | उदकवन्तं सम्भक्तारं वा यष्टणाम् Sk. मखाः । वृष्टिद्वारेण यज्ञस्य कर्तारः Sk. | २०. द्रविष्टा० P.

Page #381

३२६
I.64.13. ]
[ १.५.८.३. स्तोत्रेण । स्तुमः। उदकस्य प्रेरयितारम् । वृद्धम् । मारुतम् । गणम् । तृतीयसवनेऽन्वयाद् ऋजीपिणम् । बर्षितारम् । सेवत । श्यर्थम्।
प्र नू स मतः शवसा जनाँ अति तस्थौ व ऊती मरुतो यमावत । अवद्भिर्जि भरते धना नृभिरापृच्छयं क्रतुमा क्षति पुष्यति ॥१३॥
प्र नू स मतः। प्रकर्षण । अभितिष्ठति । क्षिप्रम् । सः। मर्तोऽन्यान् । जनान् । यम् । यूयम् । रक्षणेन । मरुतः! रक्षथ । अश्वैः । अन्नं च। वित्ति। धनानि च। दार्सः। आप्रष्टव्यम् । चित्रकर्म । अधितिष्ठति । पुष्यति च प्रजादिभिः
१६
१७
१. आह्वानसाधनेन Sy. २. शब्दयामः Sy. धत्त। before सः The addi३. पार्थिवस्य पांसोस्त्वरयितारं प्रेरकमित्यर्थः । tional passage in P. belongs ___Sy. उदकार्थ मेघानां हिंसितारम् Sk. to the commentary on ४. प्रेरयितारम् । वृद्धम् missing in M. | stanza no. Is of this very महान्तं वीर्यतः Sk.
hymn. १४. मत्तो. M.. ५. मरुतां P. ६. ०ने त्वयाऽजिषणं P. | १५. ०? न्या अन्यान् P. अतीत्य Sy.
तृतीयसवने हि मरुतः स्तूयन्ते तत्र च | जनानिति कर्मश्रुतेरतीति चोपसर्गाऋजीषमभिषुण्वन्तीत्यूजीषसम्बन्धःश्रुतः। दयोग्यक्रियाध्याहारः। जनानतीत्य Sk. अतस्तद्वन्तम् Sy.
१६. यं मनुष्यं पालयथ यूयं स युष्मत्पालनेना७. यत् सोमस्य पूयमानस्यातिरिच्यते | न्येभ्योऽधिकं बलं प्राप्नोतीत्यर्थः Sk.
तदृजीषम् । तत्तु हययोर्भागो न मरुताम्। १७. साधनभूतैः Sy. १८. सम्पादयति Sy. अतोऽत्र ऋजीषेण स्वसम्बन्धिसोमो हरत्यात्मानं प्रति प्रापयति। लभत लक्ष्यते। ऋजीषसम्बन्धिसोमवन्तमि- | इत्यर्थः Sk. १९. स्वकीयैर्मनुष्यः Sy. त्यर्थः Sk.
२०. धनानि च दासः missing M. ८. वर्षयिता० D. कामानाम् Sy. अप्र० P. शोभनम् Sy. €. As ha is in the ātmanepada, सर्वार्थेषु चाप्रश्नार्हाम्।... अथवा नृभि
the correct reading should रित्येतदापुच्छचमित्येतेन सम्बध्यते। be सेवध्वम्।
सर्वार्थेषु सर्वमनुष्यराप्रश्नार्हा च प्राप्नुत Sy.
प्रज्ञामिति Sk. स्तुतिभिर्हविभिश्चोपगच्छत Sk. २१. चित्रं क. M. अग्निष्टोमादिकं कर्म १०. श्रक्ष्यं P. श्रियः M. ऐश्वर्याय Sy. प्रज्ञाम् Sk. २२. आप्नोति Sy.
धनार्थम् Sy. यज्ञफललक्षितायाः । सर्वदा च स्वस्मिन् स्थाने निवसति Sk.
श्रियोऽर्थाय Sk. ११. प्रसूनमर्तः P. २३. सर्वप्रकारां च पुष्टि प्राप्नोति Sk. १२. ०न्ति M. प्रतिष्ठितो भवति Sy. | २४. पशुभिः पुष्टो भवति Sy. १३. P. adds स्थिरं मरुतः पुत्रयुक्तं | २५. V. Madhava seems to
शत्रूणां अभिभवितारं रयिं अस्मासु explain शवसा by क्षिप्रम्

Page #382

१.५.६.२. ]
३२७
[ I.65.2. चकृत्यं मरुतः पृत्सु दुष्टर घुमन्तं शुष्मं मघव॑त्सु धत्तन । धनस्पृतमुक्थ्यं विश्वचर्षणि तोकं पुष्येम तनयं शतं हिमाः ॥१४॥
चकृत्यम्। पौनःपुन्येन कर्तव्यम् । मरुतः ! सङ्ग्रामेषु । तरितुमशक्यम् । दीप्तिमत् । बलम् । हविष्मत्सु । निधत्त। धनानां स्प्रष्टारम् । प्रशस्यम् । सर्वस्य द्रष्टारम् । पुत्रम् । तत्पुत्रं च । पोषयेम लभेमहि । शतम् । हिमा जीवन्तः।
नू ष्ठिरं मरुतो वीरवन्तमृतीषाहं रयिमस्मासु धत्त । सहस्रिणं शतिनं शशुवांस प्रातर्म धियावसुर्जगम्यात् ॥१५॥
नू ष्ठिरम्। क्षिप्रम् । स्थिरम् । मरुतः ! पुत्रयुक्तम् । शत्रूणामभिभवितारम्। रयिम् । अस्मासु । धत्त । सहस्रशतसंख्याकम्। वर्धमानमिति ।
I.65. पश्वा न तायुं गुहा चतन्तं नौ युजानं नमो वहन्तम् । सजोषा धीराः पदैरनु ग्मन्नुपं त्वा सीदन्विश्वे यजत्राः ॥१॥२॥ पश्वा न तायुम्। पराशरः शाक्त्यः द्विपदा विंशत्यक्षरा । प्रायेण द्वयोर्द्वयोरैकार्थ्यं दृश्यते ।
PA
. pu
१. चकृत्वा P. चकृ. D. M.
तनयेन च वर्धिषीमहीत्यर्थः Sk. २. कार्येषु पुनः पुनः पुरस्कर्तव्यम्। सर्व- १०. हेमन्तर्तृपलक्षितान् शतं संवत्सरान् Sy.
कर्मकुशलमित्यर्थः Sy. अत्यर्थं शत्रूणां | | शतवर्षम् Sk. ११. स्थास्नुम् Sy. हन्त Sk. ३. अजेयमित्यर्थः Sy. | १२. यद्वा वीर्योपेतम् Sy. १३. पुत्रलक्षणं अवतरतीति वधकर्मसु पाठात् तरतिर्व- |
| धनम् Sy. १४. एतत्संख्याकधनवन्तम् धार्थः। शत्रुभिर्दुईणम् Sk.
____Sy. अत्यन्तबबित्यर्थः Sk. ४. शत्रूणां शोषकं बलवन्तम् Sy.
॥६४॥ ५. हविर्लक्षणधनयुक्तेषु यजमानेषु Sy. here to indicate the end of ____ धनवत्सु Sk.
the sixtyfourth hymn. No ६. ०त्तन. P. D. तौ M. स्थापयत Sy. such number is given in
स्थापयत । पूर्वमस्मभ्यं धनं दत्त। ततो P. and M.
धनवद्भयः सद्भ्यो बलमित्यर्थः Sk. | १६. इण्वा M. वश्वा P. तत्र पश्वा ७. नामस्प्र० P. धनः प्रीतं वा।... इत्यादीनि षट् सूक्तानि द्वैपदानि ।
पौत्रम् Sy. धनेन प्रीयमाणं धनस्य तेष्वध्ययनसमये द्विपदे द्वे द्वे ऋचौ वा पालयितारम् Sk. ८. अशेषस्य चतुष्पदामेकैकामृचं कृत्वा समाम्नायते। यज्ञस्य ज्ञातारमित्यर्थः Sk. ६. ०यमे P. अयुक्संख्यासु तु याऽन्त्याऽतिरिच्यते युष्मत्प्रसादेन पुष्णीयाम तनयं पौत्रं सा तथैवाम्नायते। प्रायेणार्थोऽपि द्वयोच। अथवा पुष्यमेति देवादिकस्य पुषे र्द्विपदयोरेक एव। प्रयोगे तु ताः पृथक् रूपम्। धनस्पृतमित्यादि द्वितीया पृथक् शंसनीयाः Sy. १७. ०क्त्यं P. तृतीयार्थे। धनस्पृतत्वादिगुणेन तोकेन | १८. ०द M. १६. ०रं P. ०राः M.

Page #383

I.65.4.]
[ १.५.६.४. "अग्नेस्त्रयो ज्यायांसो भ्रातर आसन् ते देवेभ्यो हव्यं वहन्तः प्रामीयन्त सोऽग्निरबिभेदित्थं वाव स्य आतिमारिष्यतीति स निलायत सोऽपः प्राविशत् तं देवाः प्रैषमैच्छन्” इति ब्राह्मणम्। तत्रेदमुच्यते--
पशुना। इव । स्तनम् । गुहायाम् । गच्छन्तम् । अन्नमात्मना। संयुञ्जानं संयुक्तं च ।
१० ११ १२
१३
१४ अन्नम्। वहन्तं समादाय गच्छन्तम् । सङ्गताः। प्राज्ञाः। पदैः। अन्वगच्छन
न्तम । सङताः। प्राज्ञा:। पदैः। अन्वगच्छन । उपासीदंश्च। त्वाम।
विश्वे। देवाः।
ऋतस्य देवा अर्नु व्रता गुर्भुवत्परिष्टियौन भूमं । वर्धन्तीमार्पः पन्वा सुशिश्विमृतस्य॒ योना गर्ने सुजातम् ॥३॥४॥
१
ऋतस्य देव
देवाः। अन्वगच्च
ििण निलीनस्य कि कृत्वा गच्छतीत्यन्वेषणं
१. निवाय० P. D. निलालय० M. नाब्लक्षणेन युज्यमानम्। अप्सु २. TS. 2.6.6.1. पश्वा न तायुमित्ये- प्रविशन्तमित्यर्थः Sk.
तस्मिन् ऋग्द्वये इतिहासमाचक्षते। ६. ज्यमा० P. अग्निर्यमी च वरुणानी च कामयाञ्चके। | १०. हविर्लक्षणमन्नम् Sy. तं परदाराभिमर्शनाद् जराविवेश। अथ अमृतरसलक्षणमन्नम् Sk. तयाविष्टो हवींषि वोढुमशक्नुवन् ११. देवेभ्यः प्रत्तं हविर्वहन्तम् Sy. वज्राच्च वषट्काराच्च बिभ्यन् अनाशन- आत्मानं प्रति प्रापयन्तम्। अमृतरसं मुष्ट्वा चाप्स्वौषधीषु च प्रविवेश। पिबन्तमित्यर्थः Sk. तमापः स्वेनामृतरसेन वर्धयाञ्चक्रुः ।। १२. समुदा० P. देवा अपि यमवरुणपुरस्सरा उपगम्य | १३. समानप्रीतयः Sy. सहप्रीतयः Sk. अजरमायुस्तस्य कृत्वा प्रयाजानुयाजांश्च | १४. मार्गे पादकृताञ्छनैः Sy. प्रतिज्ञाय पुनरपि हविषां वोढारं च त्वदीयैरेव Sk. नियुयुत्रे Sk.
१५. समीपं प्राप्नुवन् । ददृशुरित्यर्थः Sy. ३. पशुना missing M.
१६. गतस्य पलायितस्याग्नेः Sy. अपहृतेन पशुना सह वर्तमानम् Sy. गतस्याग्नेरप्सु Sk.
पशुनेवापहृतेन सम्बद्धं स्तेनम् Sk. १७. यमप्रभृतयः Sk. ४. नव M.
१८. अन्वेष्टुमगमन् Sy. ५. स्तनं P. D.
यतो यतो निर्गतस्ततोऽनुगतवन्त ६. यथा स्तेनः परकीयं पश्वादिधनमपहृत्य इत्यर्थः Sk.
दुष्प्रवेशे गिरिगह्वरे वर्तते तद्वत् Sy. १६. कर्मणि P. D. कर्माणि गमनावस्थागुहा गूढं प्रच्छन्नम् Sk.
नशयनादिरूपाणि Sy. ७. नश्यन्तं त्वाम् Sk.
२०. नीलस्य P. D. ८. नमःकारणत्वादापोऽत्र नमःशब्देनोच्यन्ते। २१. M. adds क्व before किम्
तृतीयार्थे चैषा द्वितीया। अन्नकारणे- ' २२. नष्टस्य चाग्नेरभवत् पर्येषणा Sk.

Page #384

१.५.६.६. ]
३२६
[ I.65.6. तदा। अभवत्। परिष्टिः पर्यषणम्। यौः। इव चासीत्। भूमिरन्यन्वेषणार्थमागतेदेवैस्तं च। एनमग्निम् । वर्धयन्ति । आपः । स्तोत्रण । सुष्ठु वृद्धम् । उदकस्य । अन्तः । गर्भ । सुष्ठु प्रादुभूतमिति।
पुष्टिर्न रण्वा क्षितिर्न पृथ्वी गिरिन भुज्म क्षोदो न शंभु ।
अत्यो नामन्त्सर्गप्रतक्तः सिन्धुन क्षोदुः क ई वराते ॥५॥६॥ पुष्टिन रण्वा। हव्यवाहनाद् भीतोऽरण्यं प्राविशत् तद् द्वाभ्यां स्तौति-- पुष्टिः । इव । रमणीया। भूमिः। इव। विस्तीर्णा। गिरिः। इव। भोगसाधनम् ।
१. ० भुव० P.
उपमानोपमेयसाधारणगुणवचनानां श२. सर्वतोऽन्वेषणम् Sy.
ब्दानां सर्वत्रोपमेयवृत्तित्वदर्शनाद् इह ३. चसी० P.
चाग्नेः पुंलिङ्गस्योपमेयत्वाद् रण्वेत्यादिषु ४. विस्तीर्णपर्यायोऽत्र भूमशब्दः। न बहु- व्यत्ययेन स्त्रीलिङ्गनपुंसकलिङ्गत्वे ।...
वचनः। भूतजातवचनो वा। द्यौरिव धनादिपुष्टिरिव Sk. १६. ०य P.
विस्तीर्णा । सर्वस्मिन् जगतीत्यर्थः Sk. अग्निः सर्वेषां रमणीयः । ऐहिकामुष्मिक५. इन्द्रादयः सर्वे देवा अग्नेर्गवेषणाय सकलव्यवहारस्यान्यधीनत्वात् । यद्वा भूलोकं प्राप्ता इत्यर्थः Sy.
पुष्टिरिव रण्वा... शब्दनीयः, स्तुत्यो ६. उदके प्रविष्टम् Sy.
वा। यथा पुष्टिः प्राप्यते तद्वदग्निर्यज्ञे ७. भूतेऽत्र लट् द्रष्टव्यः... अवर्धयंश्चन- हविभिः प्राप्यत इति भावः Sy. ___ मग्निमापः Sk.
रण्वेत्यपि रमे रूपम्। . . . रमणीयः ८. पननीयेन स्तुत्येनामृतरसेन Sk.
प्रीतिकरदर्शनोऽग्निः Sk. ६. अथवा शिशुशब्दस्येदं रूपम्। सुष्ठु | १७. क्षितिरिति पृथिवीनाम। दावरूपस्य
शिशु सन्तम् । अत्यन्तं क्षीणमित्यर्थः Sk. | याग्नेरिदमुपमानम्। पृथिवीव च पृथु१०. योनिरित्युदकनाम। ऋतस्य यज्ञ- विरूपः सन् Sk. १८. ०f P.
स्यान्नस्य वा कारणभूते जले Sy. अग्निरपि विस्तीर्णः सर्वेषु भूतेषु जाठ११. गर्भस्थाने मध्ये।... एवमप्सु वर्तमान- ररूपेणावस्थानात् Sy.
मग्नि देवेभ्यो मत्स्यः प्रावोचत् । तदनन्तरं १६. भोजयिता। यथा गिरौ विद्यमानं देवास्तमज्ञासिषुरिति भावः Sy. फलमूलादिकमाहृत्य सर्वे भुजते, गर्भस्थानमत्र गर्भशब्देनोच्यते। आ- तद्वदग्नावपि पचन्तः सर्वे भुञ्जते। त्मन एव योनौ यः प्रदेशो गर्भस्थानं यद्वाऽग्नावाहुति हुत्वा यजमानाः तत्रेत्यर्थः Sk.
स्वर्गफलं भुजते। अथवा गिरिर्यथा १२. पुष्टिन्न D. पुष्टिन P.
दुभिक्षे सर्वान् प्राणिनो भुनक्ति स्वकी१३. रण्वाः M. रञ्चा P.
यफलमूलादिदानेन पालयति तद्वदयमपि १४. ०नात् भोतो P.
पापादनुष्ठातन् प्रमुञ्चति Sy. १५. अभिमतफलानामभिवृद्धिरिव Sy. फलादिनोपभोग्यः Sk.

Page #385

I.65.8. ]
[ १.५.६.८. उदकम् । इव। सुखभावयितृ सोऽयम् । अश्वः। इव। गमने भवति । गमनप्रवृत्तस्तम् । इमम् । कः। वारयति । यथा। सिन्धुः । उदकं कूलाभ्यां वारयति तद्वदिति।
जामिः सिन्धनां भ्रातैव स्वामिभ्यान्न राजा वनान्यत्ति । यद्वातजूतो वना व्यस्थादग्निर्ह दात रोमा पृथिव्याः ॥७॥८॥
जामिः सिन्धूनाम् । बन्धुः। सिन्धूनां स्यन्दमानानां नदीनाम्। भ्रातेव। स्वसृणामित्यौपमिकं सोऽयम् । इभस्थान् शत्रून् । राजा। इव । काष्ठानि । अत्ति । यदा। वातप्रेरितः । वृक्षान् । अभिभवति तदानीम् । अग्निः। खलु। छिनत्ति । लोमस्थानीयं तृणगुल्मादिकमपि दहति । पृथिव्या
इति ।
१. दापयित P. यथोदकं सुखं करोति | आपोऽत्र सिन्धव उच्यन्ते।... वृष्टितद्वदग्निः सर्वेषां सुखकारीत्यर्थः Sy. | लक्षणानामपाम् Sk.
छेदादिना Sk. २. सङ्गामे... १३. ०स० M. यथा भ्रातातिशयेन हितकरो सततगमनशीलो जात्यश्व इव Sy. भवति तद्वत् Sy. यथा भ्राताऽत्यन्त३. सर्गेण विसर्जनेन प्रगमितः। यथा सादिना | सनिकृष्टो ज्ञातिस्तद्वदित्यर्थः Sk.
प्रेषितो जात्यश्वो हन्तव्यसमीपमाशु १४. इ (भ? ह) स्थान D. भियं यन्तीति गच्छति तद्वदग्निरपि स्तोतृभिः प्रेषितः नरुक्तव्युत्पत्त्या इभ्याः शत्रवः। तान्
सन् शत्रून् हन्तुं शीघ्रं गच्छतीति भावःSy. यथा समूलं हिनस्ति तद्वत् । यद्वा इभ्या ४. ०त्तम् P. सर्गशब्दो वेगवचनः। धनिनः। तान् यथा धनमपहरन् राजा
तक्षतिर्गतिकर्मा । वेगगामिदावरूपः Sk. हिनस्ति तद्वदित्यर्थः Sy. इभा हस्तिनः। ५. दावरूपं सन्तम् Sk.
तेषु भवाः साधवो वा इभ्या हस्त्या६. कोऽपि वारयितुं न शक्नोतीत्यर्थः Sy. रोहाः। यथेभ्यान् राजाऽऽक्रम्योपभुङ्क्ते
न कश्चिद् वारयितुं शक्नोतीत्यर्थः Sk.. तद्वत्। दवाग्निः Sk. ७. स्यन्दनशीलमुदकमिवायमपि शीघ्रगामी। १५. महान्त्यरण्यानि Sy. वृक्षान् Sk. यथा निम्नप्रदेशाभिमुखो जलप्रवाहो |
| १६. भक्षयति, वहतीत्यर्थःSy. दहतीत्यर्थःSk. दुनिर्वारः। तद्दग्धव्याभिमुखोऽग्निर- | १७. वनान्यरण्यानि ।...उक्तप्रकारेण विविधपीत्यर्थः Sy. षष्ठ्यर्थे चैषा प्रथमा। मातिष्ठति दग्धं प्रवर्तते Sy. वनानि Sk.
सिन्धोरिव चोदकम् Sk. | १८. विपूर्वस्तिष्ठतिर्गत्यर्थः। विविधं गच्छ८. कुल्याभ्यां P.
तीत्यर्थः Sk. ६. तय् (ह) दिति M.
१६. हशब्दः पदपूरणः Sk. १०. सु० P. ११. ज्ञातिवैद्युतोऽग्निः Sk. २०. गुन्मा० P. D. भूम्यामोषधिवनस्पति१२. अपाम्। ... तासामुत्पादकत्वात् । ... जातं यदस्ति तत्सर्वं दहतीति भावः Sy.
यद्वा देवेभ्यः पलायितोऽप्सु वर्तमानः २१. दाति पुनाति। . . . तदैव पृथिव्यासन् तासामपां बन्धुर्बभूवेत्यर्थः। Sy. I स्तृणान्यपि दहतीत्यर्थः Sk.

Page #386

१.५.१०.२. ]
३३१
[ I.66.2. श्वसित्य॒प्सु हुँसो न सीदन् क्रत्वा चेतिष्ठो विशामुप त् । सोमो न वेधा ऋतप्रजातः पशुर्न शिश्वा विभुर्दूरेभाः ॥६॥१०॥ श्वसित्यप्सु। अनया पुनरप्सु प्रविष्टं स्तौति---
श्वासशब्दं करोति । अप्सु । हंसः । इव। सीदन् । प्रज्ञापितेनौषसेन तेजसा। चेतयितृतमः । मनुष्याणाम् । उपसि प्रबुद्धः। सोमः। इव। विधाता। उदकात् । प्रजातः । पशुः । इव । शिशुना वत्सेन सह तेजसा प्रादुर्भवन् । महान् । दूरस्थः प्रकाशयति ।'
I.66. रयिर्न चित्रा सूरो न संदृगायुर्न प्राणो नित्यो न सूनुः । तक्का न भूणिर्वनो सिषक्ति पयो न धेनुः शुचिर्विभावो ॥१॥२॥ रयिर्न चित्रा। दवाग्निमनेन सूक्तेन स्तौति । रयिः। इव। चित्रेति प्रकाशादाह। सूर्यः ।
१. प्राणिति। निगूढो वर्तत इत्यर्थः Sy. प्रतिस्वरे यत्र शुष्कगोमयसंस्पर्श धारयति
तृणादीनि दहन्नग्निः श्वसनसदृशं शब्दम् तत्प्रदीप्यते । [cf. N.7.23.] तेनाSk. २. सीद P.
ग्निरादित्यादुत्पद्यते वैद्युतात्मनोदकात् उदकमध्ये उपविशन् हंस इव Sy. Sk. १०. उदकमध्ये वर्तमानोऽग्निः ३. ०पिकेनौ० M.
शयानः पशुरिव तनूकृतः संकुचितगात्रोज्ञानहेतुनाऽऽत्मीयेन प्रकाशन Sy. ऽभूत् Sy. ११. शिशूनां D. प्रज्ञावतां मध्ये प्रज्ञया Sk.
प्रथमायाः स्थाने तृतीयैषा। पशुरिव ४. अतिशयेन चेतयिता ज्ञापयिता। रात्रौ शिशुः। यथा शिशुकः पशुरन्यस्मात्
हि सर्वे जना अन्धकारावृतं सर्वमग्नेः पशोः प्रजायते तद्वदित्यर्थः Sk.
प्रकाशाज्जानन्ति Sy. प्रज्ञावत्तमः Sk. | १२. ०कान् P. ५. प्रजानाम् Sy. षष्ठीनिर्देशादर्थायेति । १३. प्रभूतः सम्पन्नः। यद्वा शिश्वा शिशुना
शेषः। यष्टणां मनुष्याणामर्थाय Sk. | गर्भस्थेन वत्सेन सहिता गौरिव विभुः ६. उषःकालेऽग्निहोत्रादौ प्रबुद्धः Sy. प्रभूतावयवो जात इत्यर्थः Sy.
यदग्निहोत्रहोमार्थमुषःकालेऽग्निविबोध्यते | ईश्वरः सर्वस्य Sk. तदभिप्रायमुष(दित्येतद् विशेषणम् १४. ०शति M. Sk. ७. सोमो यथा सकलमोषधिरूपं | १५. Ms. D. puts the figure ॥६५॥ भोग्यजातं सृजति । ... तथा सकलं here to indicate the end of भोक्तृजातं सृजति। अग्नेरेव भोक्तृरूपे- the sixtyfifth hymn. No such
णावस्थानात् Sy. ८. मेधावी Sk. I number is given in P. and M. ९. ०कान् P. ऋतमित्यादित्य उदकं । १६. दिवा० P. १७. ०यिम् M.
वा। तत उत्पन्नः। 'उदीचि हि प्रथमावृत्त | १८. चायनीयो विचित्ररूपो वा Sy. आदित्ये कंसं वा मणि वा परिमृज्य चित्रः पूजनीयो वाग्निः Sk.

Page #387

३३२
I.66.4.]
[ १.५.१०.४. इव च। सर्दश्यमानः । आयुः । इव। प्राणनहेतुर्दग्धे ह्यरण्य ओषधयः प्रादुर्भवन्ति। औरसः । इव। पुत्रः । तस्करः । इव । हरणशीलः । अरण्यानि । सेवते । क्षीरम् । इव । धेनुः ।........... दीप्तिमान् ।
दाधार क्षेममोको न रण्वो यो न पक्को जेता जनानाम् ।
ऋपिन स्तुभ्वा विच प्रशस्तो वाजी न प्रीतो वयो दधाति ॥३॥४॥ दाधार क्षेमम्। करोति । रक्षाम् । गृहम् । इव । रमणीयम् । यवः । इव । पक्वः । जेता।
१४
१. संद्रष्टा सर्वेषां वस्तूनां दर्शयिता Sy.
वा तद्वदयमपीयर्थः Sy. संद्रष्टा संदर्शनीयो वा Sk.
६. Omitted by P. and D. २. आयुर्मुखे सञ्चरन् प्राणः प्रश्वसन्वायुरिव दग्धं समवैति सेवते वा Sy. प्रियतमः। यद्वा यथा प्राणवायुः, आयु- यथा भ्रमणशील आटविकश्चौरो वनानि र्जीवनमवस्थापयति। ... एवमग्निरपि
सेवते तद्वद्दावरूपोऽग्निर्वनानि सिषक्ति जाठररूपेणायुषोऽवस्थापयिता Sy.
सेवते Sk. अन्नमिव Sk.
७. ०४ P. प्रीणयिता Sy. ३. •तु D. प्राणहेतुरत्र प्राण उच्यते।...
षष्ठ्यर्थे प्रथमैषा। क्षीरमिव धेनोः जाठरात्मना ह्यग्निराहारविपरिणाम
स्वभूतम् Sk. करत्वात्तदायत्तत्वाच्च प्राणस्य भवति
८. शंसः पूर्वरूप ज्वल P. प्राणहेतुः Sk.
शंसः पूर्वरूपज्वलन् D. शंसः विपूर्व४. यथौरसः पुत्रः पितुर्हितमेवाचरति
___रूपज्वलन् M. तद्वदयमपि हितस्य स्वर्गस्य प्राप
६. ०प्तिम P. ०प्तिमा M. यिता Sy. नित्यशब्दो ध्रुववचनः। कृतकाद्य
१०. क्षेम P. क्षेमः D. पेक्षया चौरसः पुत्रो नित्य उच्यते।
११. धारयति स्तोतृभ्यो दत्तस्य धनस्य यथौरसः पुत्रोऽग्निरपि तद्वत्। साकाङ्क्ष
रक्षणं कर्तुं शक्नोतीति भावः Sy. त्वाद्योग्यत्वाच्चेष्टानां लोकानां
___ धारयति क्षेमम् । क्षेमं करोतीत्यर्थः Sk. प्रापकः सुखो वेति वाक्यशेषः। अथवा | १२. यद्वा गन्तव्यः। गृहवत् सर्वैः प्राप्यत पुरस्तादुपचारत्वेऽपि नशब्दस्य न सूनु
इत्यर्थः Sy. रित्येतावन्मात्रमेवोपमानम्। नित्य १३. द्वे अपि चैते रण्व इत्यस्योपमाने। गृहइत्येतत्तूपमेयम् । नित्योऽग्निः सूनुरिव । मिव च यव इव च पक्वः सर्वस्य रमणीयोयथा त्रैवर्णिकः पितणामनृणत्वाय | ऽग्निः। प्रीतिकर इत्यर्थः Sk. पुत्रोऽवश्यमुत्पाद्य एवं देवानामनृणत्वा- १४. M. adds च before पक्वः।
याग्निरप्यवश्यमाधेय इत्यर्थः Sk. यथा पक्वो यव उपभोगयोग्यो भवति ५. गतिमानश्व इव ... भर्ता। यथाश्व । तद्वदग्निरपि पाकादिकार्यहेतुतयोपभोग्य
उपर्यारूढं पुरुषं बिभति धारयति पोषयति । इत्यर्थः Sy.

Page #388

१.५.१०.६. ]
३३३
[ I.66.6.
जनानां सोयमग्निरन्नं प्रयच्छति । यथा। ऋषिः। स्तोता। मनुष्येषु । प्रशस्तोऽभिरक्षणकुशलः । अन्नम् । प्रयच्छति । अश्वः । इव च घासेन प्रीयत इति ।
दुरोकशोचिः क्रतुर्न नित्यो जायेव योनावर विश्वस्मै । चित्रो यदभ्राट्छ्वेतो न विनु रथो न रुक्मी त्वेषः समत्सु ॥५॥६॥
दुरोकशोचिः। दुःसेवतेजाः। प्रज्ञा। इव। अनुस्यूतः। जायेव गृहे वर्तमानः। पर्याप्तो भवति । विश्वस्मै जनाय। मित्रः। यदा। भाजतेऽरण्ये । श्वेतवर्णः। इवादित्यः। विक्षु। रथः । इव च । हिरण्मयः । दीप्तः। सङ्ग्रामेषु।
१. शत्रुजनानां मध्येऽभिभविता Sy. १०. कर्मणां कर्ता। स इव ध्रुवः। यथा स शत्रुजनानाम् Sk.
कर्मसु ध्रुवोऽप्रमत्तः सन् जागति तद्व२. यथर्षः P. यषिः M.
दयमप्यग्निः कर्मसु रक्षसां दहने ध्रुवो मन्त्रद्रष्टा ऋषिरिव...देवानां स्तोताSy. जागर्तीत्यर्थः।... भूषणं भवति Sy. होतृत्वादग्निर्ऋषिरिव स्तोता देवानाम् ऋतुः कर्म प्रज्ञा वा तद्वन्नित्यः Sk. Sk. ३. यजमानलक्षणेषु Sy. | ११. वव० P. ०न M.
तृतीयार्थे सप्तमी। विद्भिर्मनुष्यैः Sk. | १२. सर्वस्मै कार्याय, एवमग्निरलं पर्याप्तः ४. प्रख्यातः Sy. प्रकर्षेण स्तुतः Sk.. ____ सर्वस्मै कार्याय । स्तोतणां सर्वकार्याणि ५. अभिक्ष० D.
कर्तुं समर्थ इत्यर्थः Sk. ६. अभिक्षणोन्नकुशलन्नं P.
१३. सर्वस्मै यष्ट्रजनाय।... यथा जायया ७. अस्मभ्यं ददात्वित्यर्थः Sy. स्तोतृभ्यः | गृहमलङ्कृतं भवति तद्वदग्निना यज्ञगृह
Sk. 5. Omitted by P. मप्यलङ्कतं सद् दृश्यत इत्यर्थः Sy. यथाश्वो हर्षयुक्तो युद्धाभिमुखं गच्छति । १४. चित्रः seems to be the correct तद्वदयमपि देवानां हविर्वहने हर्षयुक्तो reading. arritut fafa raf भवतीत्यर्थः Sy.
___Sy. विचित्रः Sk. अश्व इवोत्कृष्टः प्रीतश्च सन्नग्निः। १५. यद P. यदिति व्यत्ययेन . . . अथवा वाजी नेत्येतद् वयो। नपुंसकता। ... यो भ्राजते Sk. दधातीत्यस्योपमानं न प्रशस्त इत्ये- | १६. रात्रौ ह्यहनि सूर्य इवाग्निः प्रकाशको तस्य। अश्व इव च वयो दधाति। भवति Sy. श्वेतवर्णत्वाच्छ्वेत यथा सङ्ग्रामाश्वः सङ्ग्राम जित्वा तद्- आदित्यः। आदित्य इव Sk. द्वारेणान्नं ददाति तद्वत् प्रीतस्सन्नग्नि- | १७. वक्षु P. प्रजासु Sy. ददातीत्यर्थः Sk.
मनुष्येषु Sk. १८. रथम् P. D. ६. दुष्करमोको यस्याम्। यत्र व्यवस्थातुं यथा रुक्मवान् रूपेण सुवर्णेन वा
न शक्यत इत्यर्थः। सा दुरोकाः। . . . खचितावयवो रथः सङ्ग्रामेषु दीप्तः दुरोकाः शोचिः... यस्य स दुरोकशोचिः स्यात् तद्वत्त्वेषो दीप्तः Sk. दुस्सहदीप्तिकः Sk.
| १६. सुवर्णवद्रोचमानदीप्तियुक्तः Sy.

Page #389

३३४
1.66.8. ]
[ १.५.१०.८. सेनेव सृष्टाम दात्यस्तुर्न दिद्युत्त्वेषप्रेतीका । यमो है जातो यमो जनित्वं जारः कनीनां पतिर्जनीनाम् ॥७॥८॥
रेनेव सृष्टा। सेनेव । उद्युक्ता। बलम् । दधाति । अस्तुः । इव । आयुधम् । दीप्तमुखम् । यमः। एव। जातोऽग्निरपि यम उच्यते यमनात्। यमः। एव। जनिष्यमाणः। जरयिता। कन्यकानाम्। "तुतीयो अग्निष्टे पतिः” इत्यपि निगमो भवति। "पालयिता जायमानानाम् । तत्प्रधाना हि यज्ञसंयोगेन भवन्ति।
१४
१. स्वामिना सह वर्तमाना भटसंहतिरिव। यमः Sk.
...प्रेरिता Sy. सेनेव सृष्टा भयं वा यम इव जातः। यमो जनिष्यमाणः। बलं वा दधाति । अस्तुरिव दिद्युत्त्वेष- जारः कनीनाम्। जरयिता कन्यानाम् । प्रतीका। भयप्रतीका। [बलप्रतीका पतिर्जनीनाम् । पालयिता जायानाम् । यशःप्रतीका] महाप्रतीका दीप्तप्रतीका
तत्प्रधाना हि यज्ञसंयोगेन भवन्ति । at N.10.21.
N. I0. 21. २. यथा सेना सेनापतिना सृष्टा विसृष्टाऽ- | १०. यच्छति ददाति स्तोतृभ्यः कामानिति भ्यनुज्ञाता सती यान् प्रति गच्छति
यमोऽग्निरुच्यते। यद्वा इन्द्राग्न्योतेषाम् Sk.
युगपदुत्पन्नत्वादग्नेयमत्वम् Sy. ३. शत्रूणां भयम् Sy. भयम् ।...एवमति- ११. नि. M. तदुभयमपि ... अग्निरेव ।
प्रज्वलितोऽग्निरमं .... भयं ददाति। सर्वेषां भावानामाहुतिद्वाराऽग्न्यधीजनयतीत्यर्थः। कस्य ? अनिर्देशात् - नत्वात् Sy. यावत्किञ्चित् सर्वकृत्स्नस्य जगतो रक्षसां वा Sk.
मग्न्यायत्तत्वादग्निरेवेत्यर्थः Sk. ४. विदधाति। करोतीत्यर्थः। यद्वा सृष्टा । १२. जनयि० P. जार० M.
सेना...बलं दधाति । सा यथा बलवती यतो विवाहसमयेऽग्नौ लाजादिद्रव्यतद्वदग्निरपि बलवानित्यर्थः Sy.
होमे सति तासां कन्यात्वं निवर्तते। ५. क्षेप्तुः Sy. अस्तुर्न दिद्युत्। इदमपि अतो जरयितेत्युच्यते Sy.
भयाधानस्यैव द्वितीयमुपमानम्। दिद्यु- अग्निसन्निधौ व्यूढानां कन्यकानां कन्यात्वं दिति वज्रनाम। वज्रनामानि चायुध- व्यावय॑ते Sk. १३. RV.X. 85.40. मात्रवचनानि नेन्द्रायुधविशेषवचनान्येव । १४. भर्ता Sy. पतिः Sk. तेनात्र दिधुच्छक्तिरुच्यते। यथा चास्तुः
१५. According to the text of क्षेपणशीलस्य स्वभूता शक्तियं प्रति
the Nirukta, the reading क्षिप्यते तस्य भयं ददाति तद्वत् Sk.
should be जायानां and not ६. अस्तु दिव D. बलम् । दधाति । अस्तुः जायमानानाम्। कृतविवाहानाम् Sy. __missing M.
जनयन्त्यपत्यानीति जनयो भार्यास्तासां ७. विद्युदिति वज्रनाम। तेन चात्रेषुर्लक्ष्यते। पतिः। यावती काचित् स्त्री, सर्वस्याः
...सा यथा भीषयते तद्वदग्निरपि प्रथममग्निः पतिर्भवति पश्चान्मनुष्यः। राक्षसादीन् भीषयत इत्यर्थः Sy.
... अथवा कनतिः कान्तिकर्मा । ८. प्रतीकं दर्शनमुच्यते। दीप्तदर्शना। कमनीयत्वात् कनय ओषधय इहोच्यन्ते। उज्ज्वलेत्यर्थः Sk.
जनयोऽप्योषधय एव जायमानत्वात् । है. युगपज्जातत्वाद्यमोऽत्राग्निरुच्यते। तेन तासामृबीसात्मना फलपाककरत्वाज्जा
पुनः सहानीय युगपज्जात इन्द्रेण।... रोऽग्निः। पतिश्च स्वामित्वात् पालअथवा प्रयच्छति स्तोतभ्यः कामानिति । यितृत्वाद्वा Sk. १६. N. I0. 21.

Page #390

३३५
१.५.१०.१०. ]
[ I.66.10. तं वैश्चराथा वयं सत्यास्तं न गावो नक्षन्त इद्धम् ।
सिन्धुन क्षोदः प्र नीचीरेनोन्नवन्त गावः स्वदेशीके ॥६॥१०॥
तं वश्चराथा। तमिमम् । यूयम् । चरन्त्या पश्वाहुत्या वयम् । निवसन्त्यौषधाहुत्या । गृहम् । यथा । गावः । आप्नुवन्ति तथाऽप्नवाम । इद्धं समृद्धं भोगैः । सिन्धुः। इव। उदकम् । अधः स्थितमग्निालाः। उद्गमयति ते च । रश्मयः । संश्लिष्टा भवन्ति । सर्वस्य दर्शनीयेऽग्नाविति ।
है
१०
१६
१. ता P. २. वश्वरथा P.
सन्तम् Sk. ११. Missing in M. तं वः। चराथा चरन्त्या। पश्वाहुत्या।। १२. ०न्धुम् P. स्यन्दनशीलम् Sy. वसत्या च । निवसन्त्या। औषधाहुत्या। सिन्धोरिवोदकम् Sk. अस्तं यथा गाव आप्नुवन्ति तथाप्नुयाम। | १३. नितरामञ्चतीरितस्ततो नितरामुद्ग
इद्धं समृद्धं भोगैः N. I0. 21. च्छन्तीर्खाला: Sy. प्र नीचीरेनोत् । ३. व इति व्यत्ययेन बहुवचनम्...त्वाम् Sy. इडो वा गत्यर्थस्य एवतेर्वा गतिकर्मण
व इति द्वितीयकवचनस्य स्थाने बहु- इदं रूपम्। दावरूपोऽग्निरामूलादोष
वचनम् । य उक्तगुणोऽसि तं त्वाम् Sk. धीर्दग्धं प्रकर्षण नीचैर्गच्छति Sk. ४. चरतीति चरथः पशुः। तत्प्रभवा या १४. अग्नि P. ०ग्निं M. M. adds
हृदयाद्यवदानाहुतिः । सापि कारणधर्मस्य नीची after अग्निः। १५. मयिति P. कार्येषपचारदर्शनाच्चरायोच्यते। तया प्रेरयति । यथा जलप्रवाहो निम्नदेशे Sk. ५. पश्चाहु० P. D. शीघ्रं गच्छति तद्वदग्नेर्वाला दग्धव्यं चरतीति चरथः पशुः। तत्प्रभवैर्हदया- प्रति गच्छन्तीति भावः Sy. दिभिः साध्याऽऽहुतिरपि चरथेत्युच्यते। १६. किञ्च नवन्त गावः। स्तुतयोऽत्र गाव उपचारात् कार्ये कारणशब्दः।...चरथया उच्यन्ते।... स्तोतारो वा।... अग्नि
पशुप्रभवहृदयादिसाधनयाऽऽहुत्या Sy. स्तुवन्ति स्तुतयः स्तोतारो वा। शाक६. वसति निवसतीति स्थावरो व्रीह्यादि- पूणिस्तु ... मरुतोऽत्र गाव उच्यन्ते इति
वसतिः। पूर्ववत्तत्साध्याहुतिर्लक्ष्यते Sy. मन्यते। अग्निं स्तुवन्तो मरुतः Sk. वसतीति वसतिः स्थावररूपा व्रीहियवा- | १७. नभसि वर्तमाने Sy. स्वः सर्वे सर्वस्मिन् घोषधिः। तत्प्रभवा पुरोडाशाद्याहुतिरपि वा दृशीके दर्शनीये वेद्यादौ स्थाने। वसतिरिति । तया च Sk.
अथवा दृशीकेशब्दो द्रष्टुमित्यस्य चार्थे । ७. ०षडा इत्या M.
स्वर्दशीके अग्निप्रकाशितं सर्व द्रष्टु८. यथा गृहं गावो व्याप्नुवन्त्युपगच्छन्ति वा | मित्यर्थः। युनाम वा स्वर्शब्दः ।
तद्वत् Sk. ६. ०वम P. ०प्नु० M. धुलोकं द्रष्टुम् । स्वर्ग प्राप्तुमित्यर्थः Sk. नक्षन्ते।... व्याप्त्यर्थोऽयम्। व्यत्ययेन | १८. Ms. D. puts the figure ॥६६॥ चोत्तमस्य स्थाने प्रथमपुरुषः। नक्षामहे here to indicate the end व्याप्नुमः। अथवा तृक्ष स्तृक्ष णक्ष गतौ। of the sixtysixth hymn. No ... उपगच्छामः Sk.
such number is given in १०. प्रदीप्तम् Sy. आहवनीयात्मना दीप्तं । P. and M.

Page #391

I.67.4. ]
[ १.५.११.४. I.67. वनेषु ज्युमतेषु मित्रो घृणीते श्रुष्टिं राजेवाजुर्यम् ।
क्षेमो न साधुः क्रतुर्न भद्रो भुव॑त्वाधीोता हव्यवाट् ॥१॥२॥ वनेषु जायुः। काष्ठेषु । जायमानः । मत्त॑षु । सखा। वृणीते । क्षिप्रकारिणं यजमानम् । राजेव। अजरं मित्रम् । क्षेमः । इव । साधुः । कर्म। इव । भजनीयः। भवति। सुकर्मा होता।
१२
हव्यवाद।।
हस्ते दानो नृम्णा विश्वान्यमै देवान्धाद्गुहा निपीदैन् । विदन्तीमत्र नरौं धियंधा हृदा यत्तष्टान्मन्त्राँ अशंसन् ॥३॥४॥ हस्ते दधानः। हस्ते । धारयन् । सर्वाण्येव । धनानि देवैनिहितानि । भये। देवान्। धात् ।
१. अरण्येषु Sy.
ऋतुरितीयमपि द्वितीयार्थ एव प्रथमा। वनेषु Sk.
विज्ञानमिव च भद्रः पुरुषः। अथवा २. दावरूपेण जननशीलोऽग्निः Sk. क्षेमः क्रतुरिति स्वार्थ एव ३. मत्तेषु M.
प्रथमा। क्षेमकरस्तु क्षेम उच्यते। षष्ठ्यर्थे सप्तमी। मनुष्याणां मित्रम् नकारस्तु पुरस्तादुपचारोऽप्युपमार्थीयः Sk.
साधुरित्येतेन सम्बध्यते। साधुरिव ४. सम्भजते Sy; Sk.
क्षेमकरोऽग्निः। विज्ञानमिव भद्र ५. क्षिप्रेण कर्मणामनुष्ठातेत्यर्थः। . . . इत्यर्थः Sk. एवम्भूतम् Sy.
| १०. सु is omitted by P. श्रुष्टिशब्दोऽत्र दूतवचनो न क्षिप्रनाम । ___ शोभनाध्यानो वा Sy.
दूतमात्मीयं परकीयं वा राजेव Sk. स्वाध्यानः कल्याणचित्तोऽग्निः Sk. ६. जरारहितं दृढाङ्ग सर्वकार्येषु शक्त- | ११. देवानामाह्वाता Sy.
मित्यर्थः। एवम्भूतं पुरुषं यथा राजा | १२. वाहाः P. वृणीते तद्वत् Sy.
हव्यवाहनो नाम देवानामग्निः Sy. न कदाचिज्जीयत इत्यर्थः Sk. सर्वयजमानानाम् Sk. ७. रक्षक: Sy.
१३. हविर्लक्षणानि Sy. क्षेम इति द्वितीयार्थे प्रथमा। क्षेममिव हविर्लक्षणानि धनानि।... गृहीतसर्वहच साधुः। यो हि साधुन तस्य कुतश्चि- विष्कस्सन्नित्यर्थः Sk. दक्षेममस्ति Sk.
१४. अग्नौ हविभिः सह पलायिते सति सर्वे ८. साधयिता Sy.
देवा अभैषुरित्यर्थः Sy. ९. कर्मणां कर्ता। स इव ... कल्याणो निदधाति। अदृश्यमानत्वाद् भयं वा Sy.
देवानामुत्पादयतीत्यर्थः Sk.

Page #392

१.५.११.६. ]
[ I.67.6. गुहायाम् । निषीदन् । विदन्ति । एनम् । अत्र । देवाः। कर्मणो धातारः । हृदयेन । यदा । कृतान् । मन्त्रान् । अर्शसन् ।
अजो न क्षां दाधार पृथिवीं तस्तम्भ द्यां मन्त्रभिः सत्यैः । प्रिया पदानि पश्वो नि पाहि विश्वायुरने गुहा गुहं गाः ॥५॥६॥
अजो न क्षाम् । सूर्यः । इव । भूमिम् । अन्तरिक्षं च । धारयति । द्यां च । तस्तम्भ । मन्त्रैः । सत्यैः स्तूयमानः स त्वमग्ने ! अस्माकम् । पशोः। प्रियाणि । पदानि । नितराम् । रक्ष। सर्वान्नस्त्वम् । अग्ने ! गुहाया अपि । गूढं प्रदेशम् । गतवानसि।
१४
१. अप्सु मध्येऽश्वत्थादौ वा संवृतप्रदेशे Sy. | १३. द्यों M. गुहा गूढं प्रच्छन्नम् Sk.
१४. यथाधो न पतत्युपर्येव तिष्ठति तथा २. दद् D. निषदद् P.
करोतीत्यर्थः। यद्वा सत्यैर्मन्त्रैः स्तूयनिगूढो वर्तमानः सन् Sy.
मानोऽग्निौँ तस्तम्भेति Sy. नियमेन गच्छन् Sk.
स्तभ्नातिः प्रतिबन्धार्थः। दिवं च ३. मनुष्यास्तु विदन्त्येनमत्राव्यवस्थया प्रतिबध्नाति Sk. १५. धुलोकम् ... वर्तमानम् Sk.
अवितथाथैः... मन्त्रैः...स्तभ्नाति Sy. ४. निषीदन्। विदन्ति । एनम् missing होतृत्वादग्निः सत्यमन्त्रैर्यागाख्ये धर्मे __M. अस्मिन् काले Sy.
देवताः स्तुवन् धर्मायत्तस्थितीन् त्रीनपि ५. कर्मणां बुद्धीनां वा धारयितारः Sy. लोकान् प्रजापतिरिव धारयतीत्यर्थः Sk. धियं धा यागकर्मणा प्रज्ञया वा धार
| १६. पशुसदृशस्य मम Sk. यितारः। यष्टारः प्रज्ञावन्तो वेत्यर्थः Sk.
| १७. पशोः। प्रियाणि missing M. ६. हृदयावस्थितया बुद्धया Sy.
इह परत्र च लोके प्रियाणि Sk. ७. ये Sk.
१८. शोभनतृणोदकोपेतानि स्थानानि Sy. ८. निमितान् अग्निस्तुतिपरान् Sy.
स्थानानि Sk. ___ मनसा सहकल्पितानित्यर्थः Sk. | १६. नियमेन रक्ष। अथवा पश्व इति दृशे६. अग्निस्तुतिरूपान् Sk.
रिदं रूपं द्वितीयाबहुवचनान्तम्। यानि १०. अस्तुवन् अवोचन्नित्यर्थः Sy.
तव प्रियाणि पदानि तानि पश्यतो शंसतिरत्र सामर्थ्यादुच्चारणार्थः। अथवा | जानतोऽस्मान् रक्षेत्यर्थः Sk. शंसतिः स्तुत्यर्थ एव । तष्टान् मन्त्रानिति | २०. मा धाक्षीरित्यर्थः Sy. तृतीयास्थाने द्वितीया। ये हृदयेन | २१. गृहीतास्मदीयहविष्कः सन्नित्यर्थः Sk.
सङ्कल्पितर्मन्त्रैः स्तुवन्तीत्यर्थः Sk. | २२. रक्षोऽसुरपचनार्थं गूढात् Sk. ११. यद्वा न जायत इत्यजः। जन्मरहित २३. गवां सञ्चारायोग्यस्थानम् Sy.
इत्यर्थः। स इव Sy. अजातत्वादजः | गूढतरम् Sk.
प्रजापतिः। स यथा तद्वदग्निः Sk. | २४. गच्छ तत्रैव निवसेत्यर्थः Sy. १२. अन्तरिक्षं च missing M.
अत्यन्तगूढं गच्छन्नित्यर्थः Sk.
२२

Page #393

I.67.10. ]
३३८
[ १.५.११.१०.
य ई चिकेत गुहा भवन्तमा यः ससाद धारामृतस्य । वि ये चूतन्त्य॒ता संपन्त आदिद्वसूनि प्र वैवाचास्मै ॥७॥८॥ य ई चिकेत। यः। एनम् । जानाति । गुहायाम् । भवन्तम् । यश्च । आससाद । सत्यभूतस्याग्नेः । मार्गम् । ये च । विचूतन्ति मार्गस्थितानि तिरोधानानि । सत्यानि । स्पृशन्तः । अनन्तरम् । एव। अस्मै हस्तस्थानि । वसून्यग्निः । प्रोवाचेति ।
वि यो वीरुत्सु रोधन्महित्वोत प्रजा उत प्रसूष्वन्तः । चितिरपां दमै विश्वायुः सझैव धीराः संमार्य चक्रुः ॥६॥१०॥
वि यो वीरुत्सु । योऽग्निः । वीरुत्सु । अन्तः । माहात्म्यन रसम् । अरुणत् । अपिच । प्रजाः पुष्पफलादिरूपाः । ओषधीष्वन्तः । एक उतशब्दः पादपूरण : सोऽयमन्तरिक्षेऽपाम्। चेतयिता ।
१. एवं P. २. हविर्गृहीत्वा गूढम् Sk. | १२. ०तथा० M. १३. प्रकथयति Sy. ३. ०न्तं श्वो ससाद M. उपास्त इत्यर्थः । युष्मभ्यमेतानि धनानीत्येवं प्रकर्षण ___Sy. आसीदति । करोतीत्यर्थः Sk. ब्रवीति। ददातीत्यर्थः Sk. ४. सत्यस्य यज्ञस्य वा Sy.
| १४. M. adds हि after इति । ऋतस्य गतस्य सतः परोक्षस्य सतः।। १५. ओषधीषु Sy. वीरुध ओषधयः। परोक्षस्यापीत्यर्थः Sk.
तासु Sk. १६. ०न्तं M. ५. धारयितारम् Sy.
१७. यानि महत्त्वानि सन्ति तानि Sy. ____धारां स्तुतिलक्षणां वाचम् Sk.
स्वेन Sk. १८. विशेषेणावृणोति ६. अग्निमुद्दिश्य स्तुतीग्रंथ्नन्ति कुर्वन्ती- नावशेषयति Sy. विविधमारोहति Sk.
त्यर्थः Sy. विविधं सूक्ताध्यायादि- १६. प्रज्ञाः P. प्रकर्षणोत्पन्नाः Sy.
लक्षणान् स्तुतिग्रन्थानेव कुर्वन्ति Sk. प्रजायन्त इति प्रजाः। सप्तम्यर्थे चैषा ७. स्थाना P. ८. तिरोधानानि सत्यानि प्रथमा। प्रजायमानासु Sk.
. missing M. यज्ञान् वा Sy. ऋता | २०. निरुपाः M. २१. उत्पादयित्रीषु ___ ऋतं सत्यं गतवानग्निः Sk.
मातृस्थानीयास्वोषधीषु Sy. ६. समवयन्तः . . . वा Sy.
उत प्रसूषु प्रसूतासु। क्व प्रदेशे आरोसपतिरर्चतिकर्मा। स्तुवन्तः Sk.. हति ? उच्यते। अन्तर्मध्येऽपि न बहि१०. स्तुत्यनन्तरमेव Sy.
रेव केवलम् Sk. २२. ध्वन्ते कृते M. ___आदित्। उभावप्येतौ पदपूरणौ Sk. | २३. ०वां M. वृष्टिलक्षणानाम् । अथवाऽऽप ११. M. adds सर्वस्मै after अस्मै । इत्यन्तरिक्षनाम। साहचर्यात् त्रयोऽपि
सर्वस्मै स्तोतृजनाय Sy. अस्मै। लोका अप्शब्देनोच्यन्ते। त्रयाणामपि बहुवचनस्य स्थाने इदमेकवचनम् ।। लोकानामित्यर्थः Sk. एभ्यः सर्वेभ्यो निर्दिष्टेभ्यः Sk. | २४. चत. P. ज्ञापयिता Sy. ज्ञाता Sk.

Page #394

३३६
१.५.१२.२. ]
[ I.68.2. गृहे च । सन्निस्तमिममन्नलीनमानीय । गृहमिवोत्तरवेदिम् । ... चक्रुरिति ।
I.68. श्रीणन्नुप स्थदिवं मुरण्युः स्थातुश्चरथम॒क्तून्व्यूर्णोत् । .. परि यदेामेको विश्वैषां भुवद्देवो देवानी महित्वा ॥१॥२॥
श्रीणन्नुप स्थात् । हविर्भिमिश्रयन्तु-उपतिष्ठति। द्युलोकं हविषः। भर्ता। स्थावरम् । जङ्गमं च तेजसा तमसः प्रकाशयति । रात्रीश्च । परिभवति । यदा। सर्वान् । इमान् । देवान् एक
एव। महत्त्वेन।
१. जलानां मध्यभूते गृहे Sy. साकाङ्क्ष- or pl. alone would Suit.
त्वाद्धोतृत्वेन निषीदति स्तूयते वेति The reading should thereवाक्यशेषः Sk. २. ०मिमं fore be तमः or तमांसि। Or निपीनमा० M. सम्माननं पूजनं कृत्वा। it may be तमसो विनाशेन see स्तुतिभिः स्तुत्वेत्यर्थः Sy.
VM. on RV. I. 7I. 2. ३. मिवो P. यथा सदनं गृहं प्रथमतः | १३. विशेषेणाऽऽच्छादयति । हविर्वहनं कुर्वन्
सम्पूज्य पश्चात्तत्र कर्माण्याचरन्ति सर्वमपि जगत् स्वभासा प्रकाशयति तद्वत् Sy. एकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं स्मेति भावः Sy. च यत्तच्छब्दावध्याहर्तव्यो। यल्लौकि- | १४. रात्रीश्च तमोरूपास्सतीः स्वेन ज्योतिषा कमिव गहं धीराः प्रज्ञावन्तः सम्माय प्रकाशरूपाः करोतीत्यर्थः। अथवाऽ
सम्यक् मीत्वा चक्रुः कृतवन्तस्तत्र Sk. क्तूनिति सप्तम्यर्थे द्वितीया। स्थावरं ४. ०दी D. ५. सम्यत्वो P. D. M. जङ्गमं रात्रिषु प्रकाशयतीत्यर्थः Sk. ६. Ms. D. puts the figure ॥६७॥ १५. परीत्युपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियापदाध्याहारः।
here to indicate the end of यदिति व्यत्ययेन नपुंसकता। हविर्नयनाthe sixtyseventh hymn. No दिना परिगृहीता य एको विश्वेषां भुवद् such number is given in भवति । अथवा परीत्ययं भुवदित्यतेनैव P. and M.
सम्बध्यते। परिपूर्वश्च भवतिः परि७. पयःप्रभृतिना श्रयणद्रव्येण सोममिव ग्रहे। एषामित्यादिषु तु द्वितीयार्थे तैर्हविभिः श्रीणन् मिश्रयन् Sy.
षष्ठी। परिगृह्णाति य एतान् Sk. ८. श्रीणन्। श्रीज पाकेऽन्यत्र । इह तु १६. परिगृह्णाति परितो व्याप्य वर्तते Sy. ____सामर्थ्याद्दाहार्थः। दावरूपोऽग्निस्तु- | १७. यदिति व्यत्ययेन नपुंसकता Sk.
णौषधिवनस्पतीन् दहतु Sk. १८. विश्वेषां सर्वेषां, देवानां दानादिगुण६. विति० P. प्राप्नोतीत्यर्थः Sy. युक्तानामिन्द्रादीनां मध्ये देवो द्योतमान ___दिवं स्पृशतीत्यर्थः Sk.
एक एवायमग्निरेषां पूर्वोक्तानां १०. भुरण्यतेर्गतिकर्मण इदं क्षिप्रनाम। ... महित्वा माहात्म्यानि यद् यस्मात् क्षिप्रगामी Sk.
... परितो व्याप्य वर्तते।... यद्वा एषां ११. Omitted by P. १२. The विश्वेषां स्थावरादीनां मध्ये वर्तमानोऽयं
word तमस् is in the neut. देवोऽग्निर्देवानां महत्त्वानि ... यदा gender. Evidently, abl. ... परितो व्याप्नोति । तदानीमिति sing. or gen. sing. cannot पूर्वत्रान्वयः Sy. be here intended. Acc. sing. | १६. V. Madhava ignores देवः

Page #395

३४०
1.68.6. ]
[ १.५.१२.६. आदित्ते विश्वे क्रतुं जुषन्त शुष्कायद्देव जीवो जनिष्ठाः। भजन्तु विश्वे देवत्वं नाम ऋतं सप॑न्तो अमृतमेवैः ॥३॥४॥
आदित्ते। अनन्तरम् । एव। तुभ्यम्। सर्वे । कर्म । अजुषन्त । शुष्कात् काष्ठात् । यदा। जातस्त्वम् । जीवस्तदा। सर्वे च तेन कर्मणा। कामानां नामकम् । देवत्वं च । अभजन्त। ऋतं सत्यम् । अमृतं च त्वाम् । गमनैः । स्पृशन्तः।
ऋतस्य प्रेषी ऋतस्य धीतिर्विश्वायुर्विश्वे अपांसि चक्रुः । यस्तुभ्यं दाशायो वा ते शिक्षात्तस्मै चिकित्वाव॒यिं दयस्व ॥५॥६॥ ऋतस्य प्रेषाः । अग्नेरेव । “होता यक्षत्” इत्यादिकाः प्रेषाः । ऋतस्यैव कर्म । सर्वहविष्कः ।
१८
१. ०दत्ते M. २. 'आत्' 'इत्' इति V.M. takes देवत्वं in apposition पदपूरणावपिचेत्यनयोर्वार्थ Sk.
to कामानां नामकं i.e.divinity-a ३. तव Sk. ४. मनुष्या देवा वा Sk. name or goal of their desires. ५. काम P. हविर्नयनादिकर्म प्रज्ञां वा Sk.. १२. यदेतद् देवत्वं नाम प्रख्यातम् बहवो ६. सेवन्ते, अनुतिष्ठन्ति Sy. सेवन्ते Sk. । मनुष्या देवत्वं प्राप्ता इत्यर्थः Sk. ७. नीरसाद् अरणिरूपात् काष्ठात् Sy. १३. सर्वगतं वा स्तुवन्तः Sk. ८. प्रादुर्भवति मथनेनोत्पद्यसे Sy. १४. अमरणम् Sy. १५. स्तोत्रः Sy.
सर्वत्र हि कारणधर्मानुविधायि कार्यम्। तस्तैर्देवत्वप्राप्त्यादिकामयुक्ताः Sk. त्वं तु निर्जीवादपि काष्ठात् | १६. समवयन्तः प्राप्नुवन्त इत्यर्थः Sy. स्वमाहात्म्येन जीव एव जायस इत्यर्थः । १७. V. Madhava ignores देव
Sk. ६. त्वज्जीव D. प्रज्वलन् Sy. १८. ऋतस्य सत्यस्य सर्वगतस्य वा भवतः १०. बहवो मनुष्याः Sk.
__Sk. १९. R.V.I. 139. I0. ११. Both Sy. and V. M. para- | २०. प्रेषाः P. D. प्रकर्षेणेष्यमाणाः
phrase नाम by नामकम् । स्तुतयः क्रियन्ते।... ऋतस्य देवयजनं Sy. further explains नामकं प्राप्तस्याग्नेः Sy. पाशुकाः as अभिभावकं 'overpowering' सोमिकाश्च प्रेषाः। यावन्तः केचन in RV. 1. 80. 3. see नृम्णम्। प्रेषास्ते होतृत्वात् सर्वे तवेत्यर्थः Sk. But this explanation does | २१. धीयते सोमः पीयतेऽस्मिन्निति.धीतिर्यागः। not give any good sense. Sk. सोऽपि . . . देवयजनदेशं प्राप्तस्याग्नेरेव explains it as प्रख्यातम्, क्रियते Sy. कर्म वा प्रज्ञा वा स्तुतिर्वा 'known' which is quite धीतिरुच्यते। साप्यतस्य तवैव Sk. appropriate. नाम may be a | २२. ससर्व M. विश्वं सर्वमायुरनं यस्य particle of emphasis i.e. in ___स तथाविधो भवति Sy. षष्ठ्यर्थे the sense of indeed'. I think प्रथमैषा। विश्वायुषः सर्वान्नस्य Sk.

Page #396

३४१
१.५.१२.८. ]
[ I.68.8. विश्वे च तस्मै । कर्माणि । कुर्वन्ति । यः । तुभ्यम् । प्रयच्छति । यः । वा । तुभ्यमात्मानम् । नियच्छति तस्मै । जानन् । धनम् । धेहि।
होता निषत्तो मोरपत्ये स चिन्वासां पती रयीणाम् ।
इच्छन्तु रेतो मिथस्तनूषु सं जानत स्वैर्दक्षरमूराः ॥७॥८॥ होता निषत्तः। होता। निषण्णः। मनुष्येषु। सः। खलु आसाम् । रयीणाम् । स्वामी तस्मिन्नेतस्मिन् अन्तःस्थिते । मिथः संसर्गात् स्वेषु । अवयवेषु । पुत्रम् । ऐच्छन्। समानत चेतरे। स्वैः । इन्द्रियः । अमूढाः"
१. सर्वे यजमानाः Sy.
१८. मिथः संसृष्टमेकीभूतं पुत्ररूपेण परिएकवाक्यताप्रसिद्ध्यर्थं यत्तच्छब्दावध्या- णतम् Sy. सहभूताया अपि Sk. हर्तव्यौ। यान्यपि सर्वे मनुष्या यागादि- १९. शरीरेषु Sy. आत्मीयेषु शरीरेषु। कर्माणि कुर्वन्ति तान्यपि तवैव Sk. | स्वशरीरं वा रेतः Sk. २. दर्शपूर्णमासादीनि कर्माणि Sy. २०. वीर्यम् Sy. ३. चरुपुरोडाशादीनि हवींषि ददाति Sy. एकवाक्यताप्रसिद्धचथं यत्तच्छब्दावध्याहविः Sk.
हर्तव्यो। य इच्छन्ति रेतः। ... ४. अन्योऽपि यो यजमानः . . .त्ववीयं कर्म इच्छया चात्र तत्कारणकौरसप्रजेच्छा
कर्तुं शक्तो भूयासम् इतीच्छति Sy. प्रतिपाद्यते। येऽग्निपरिचर्यायै समुदिता ५. शिक्षात्। दानकर्मायं सन्नन्तस्य चार्थे अपि सन्तः स्वशरीररेतःकारणिकाद्रष्टव्यः Sk.
मौरसी प्रजामिच्छन्ति तेषां स्वभूतानां ६. P. and D. repeat यः। वा। हविषां नान्येषामित्यर्थः Sk..
तुभ्यमात्मानम्। नियच्छति | २१. त्वदनुग्रहेण पुत्रमलभन्तेति यावत् Sy. ७. उभयविधाय Sy.
२२. चिरकालं जीवन्तीत्यर्थः Sy. ८. जनन् P. तत्कृतमनुष्ठानं जानंस्त्वम् Sy. सम्यग् जानन्ति Sk. ६. धन् M.
२३. इतरेतरैः M. च is omitted in M. १०. देहि Sy; Sk.
२४. समर्थः पुत्रैः सह।...यद्वा दक्षशब्दः प्राण११. •त्त M. १२. देवानामाह्वाता Sy. वाची।... स्वकीयैः प्राणः Sy.
स चिश्वासामिति तच्छब्दाद्यच्छब्दो- दक्षशब्दः ... मनस्यात्मनि च प्रसिद्धः। ऽध्याहार्यः। योऽग्निर्होता Sk.
इह तु सोऽयमित्यभिसम्बन्धात तत्प्रभवे १३. ०ण्णा M. निषीदति वा Sk. ज्ञाने वर्तते। आत्मीयमनःप्रभवरात्म१४. यजमानरूपायां प्रजायाम् Sy.
प्रभवैर्वा ज्ञानरित्यर्थः Sk. १५. चिन्नु इति पदपूरणः Sk.
२५. आ० P. D. १६. प्रजानाम् Sy.
सङ्गतास्त्वयैव सर्व जानन्ति Sy. हविर्लक्षणानाम् Sk.
विविक्तप्रज्ञावन्त इत्यर्थः Sk. १७. गवादीनां धनानामपि Sy. | २६. V. Madhava ignores नु

Page #397

I.69.2. ]
[ १.५.१३.२.
पि॒तुर्न पु॒त्राः क्रतु॑ जुषन्त॒ श्रोष॒न्ये अ॑स्य॒ शर्म॑ तु॒रास॑ः । वि राय॑ औणो॒द्दुर॑ः पुरु॒तुः पि॒पेश॒ नाकं॑ स्वभि॒र्य॑र्मा॒नाः ॥६॥१०॥
पितुर्न पुत्राः । कर्म। अजुषन्त। अश्रौषन्। ये।
सोयम्। धनानि । द्वाराणि। विवृणोति यजमानेभ्यः । आच्छादकैर्हविर्भिः। दममना इति याज्ञिकस्याग्नेः स्तुतिः ।
१४
१५
३. श्रोषन् P. शृण्वन्ति Sy; Sk.
१. तेनानुशिष्टं... कर्म Sy. यथा पितुः पुत्रा एवमग्नेः ऋतुं प्रज्ञानम् Sk.
२. ०षं चिन्त M. सेवन्ते Sy.
सेवन्ते । अग्नेः स्वभूतां प्रज्ञां प्राप्नुवन्तीत्यर्थः Sk.
३४२
1.69.
शुक्रः शु॑शु॒क्वाँ उ॒षो न जा॒रः प॒मा स॑सी॒ची दि॒वो न ज्योति॑ः । परि॒ प्रजा॑त॒ः क्रत्वा॑ ब॒भ्रुथ॒ भुवो॑ दे॒वाना॑ पि॒ता पु॒त्रः सन् ॥ १ ॥२॥
४. येऽस्यानुशासने वर्तन्त इत्यर्थः Sk.
५. ०द P.
१६
૧૭
१८
शुक्रः शुशुक्वान् । शुक्रवर्णः । शोचनशीलः । उषसः । इव । जरयिताऽऽदित्यः । पूरयिता ।
६. सादरा इत्यर्थः । अथवा तुरास इति तुर्वतेहिसार्थस्य रूपम् । अग्निप्रसादादेव शत्रूणां हिंसितार इत्यर्थः Sk.
७. धनस्य च Sk.
८. यज्ञस्य द्वारभूतानि Sy.
धनस्य च यानि द्वाराणि । यैर्धनं प्राप्यते तानि Sk.
६. प्रकाशयति । ददातीति यावत् Sy. व्यौर्णोत् विविधं प्रकाशयति उद्घाटयति । धनं ददातीत्यर्थः Sk.
१०. क्षु इत्यन्ननाम । बह्वन्नः Sy. क्षुशब्दोऽत्र कीर्तिवचनः । • • • बहुकीतिरग्निः Sk. ११. अवयवीचकार, नक्षत्रैर्युक्तमकरोदित्यर्थः
४
अस्य। शासनम्। वेदे। त्वरमाणाः
१०
११
बहुशब्दः । आश्लेषयति । दिवम् ।
Sy. पिश अवयवे पठितः । इह तु सामर्थ्याद् रूपवत्करणे द्रष्टव्यः । रूपवर्ती चकार नाकं दिवम् Sk.
१२. नास्मिन्नकं दुःखमस्तीति नाको धुलोकः । तम् Sy.
१३.
स्तृभिर्नक्षत्र: Sy; Sk.
१४. दमे यज्ञगृहे मनो यस्य सोऽग्निः Sy. दमूना दान्तः । उपशमात्मक इत्यर्थः । धर्ममूलत्वात् सर्वस्य धर्मस्य चाग्निमूलत्वादिदमुच्यते पिपेश नाकमिति Sk.
१५. Ms. D. puts the figure ॥६८॥ here to indicate the end of the sixtyeighth hymn. No such number is given in P. and M.
१६. शुभ्रवर्णोऽयमग्निः Sy. १७. ०वर्णो च नील: P.
शयिता भवति । ... दीप्तश्च Sk.
अग्निः Sk.
सर्वस्य प्रकास्वतेजसा Sy.
पूरयति
१८. द्योतमानस्य सूर्यस्य Sy.
च Sk.

Page #398

३४३
१.५.१३.४. ]
[ I.69.4. द्यावापृथिवी। दिवि भवम् । इव । ज्योतिः । प्रजातस्त्वम् । कर्मणा सर्वम् । परिबभूथ। भुवः। देवानां कर्मतः। पिता । पुत्रोऽपि । सन्।
वेधा अदृप्तो अग्निर्विानन्धर्न गोना स्वामा पितूनाम् ।
जने न शेव आहूर्यः सन्मध्ये निषत्तो रण्वो दुरोणे ॥३॥४॥
वेधा अदृप्तः। विधाता। अदृष्यन् । अग्निः। विजानन् । गवाम् । ऊधः। इव पयसा । अन्नानि । ..पचन् । स्वादूकर्ता भवति। सार्थे। इव। सुखकरं मित्रम् । आह्वातव्यः। सन् ।
१. समीची सङ्गते। उभे अपीत्यर्थः। १२. मेधावी। यद्वा विधाता सर्वस्य कर्ता Sy.
के ? सामर्थ्याद् द्यावापृथिव्यौ। केन ? | मेधावी Sk. सामर्थ्याज्योतिषा Sk.
१३. अतृप्यन् P. D. दर्परहितः Sy. २. द्योतमानस्य सूर्यस्य Sy. पूरयति ___ अमूढः Sk. __ च Sk.
१४. कर्तव्याकर्तव्यविभागं जानन Sy. ३. Missing in M. दिव इव सम्बन्धि | किम् ? सामर्थ्याद् भक्ततां यजमाना
ज्योतिरादित्याख्यम् । आदित्य इवे- नाम् Sk. त्यर्थः Sk.
१५. गोसम्बन्धि पयस आश्रयभूतं स्थानमिव ४. जातमात्र एव सन् त्वम् Sk.
Sy. यथा गवामयमवयवभूतमूधः ५. यद्वा ज्ञानहेतुना प्रकाशेनोक्तप्रकारेण पयआदिना स्वादुतामन्नानां करोति
सर्व जगत् Sy. हविर्नयनादिना प्रज्ञया तद्वत् पाकेन स्वान स्वादुतां करोतीति ar Sk.
वाक्यशेषः Sk. ६. परितो व्याप्नोषि Sy. परिपूर्वो भवतिः | १६. यसा D. M. यासा P. प is ___परिग्रहे। परिगृह्णासि सर्वम् Sk.. omitted by P. D. M. ७. भवसि च Sk.
| १७. अन्नानाम् Sy. ८. दीव्यन्तीति देवा ऋत्विजः। तेषां पुत्रः | पितूनामन्नानां हविर्लक्षणानां सर्वेषां
सन् पुन्नाम्नो नरकात् त्रायकः सन् वा Sk. पिता भुवः पालयिता भवसि। यद्वा | १८. विजपचन् P. D. M. देवानामिन्द्रादीनामेव पुत्रः सन् पुत्र | १६. स्वादयिता रसयिता। यथा गोरुधः इव दूतो भूत्वा पिता हविभिः पालयिता पयःप्रदानेन सर्वाण्यन्नानि स्वादूनि भवसि Sy. दीप्यतेः स्तुत्यर्थत्वात् करोति तद्वदग्निरपि सम्यक् पाकेन स्तोतारोऽत्र देवा उच्यन्ते। स्तोतणां सर्वाण्यन्नानि स्वादूनि करोतीत्यर्थः Sy. यजमानानाम् Sk.
२०. स्वादु० P. २१. स्वा० M. ६. पितृस्थानीयः। पालयिता वा Sk. जनयितृत्वाज्जनः पिताभिप्रेतः। प्रथमार्थे १०. अग्निर्हि यजमानर्जन्यते। अत एव- चैषा सप्तमी। पितेव सुखकरोऽग्निः Sk. ___ मुच्यते पुत्रः सन्निति Sk. २२. सर्वयजमानानामाहूर्यःसन्। बकौटिल्ये। ११. Missing in M.
चञ्चलत्वाज्ज्वालानां कुटिलस्सन् Sk.

Page #399

३४४
[ १.५.१३.८..
I.69.8. ] मध्ये निषण्णः । रमयिता । गृहे।
पुत्रो न जातो रण्वो दुरोणे वाजी न प्रीतो विशो वि तारीत् । विशी यदहे नृभिः सनीळा अग्निदेवत्वा विश्वान्यश्याः ॥५॥६॥
पुत्रो न जातः। पुत्रः । इव। जातः । रमयिता। गृहे। वर्तमानः । अश्वः । इव । सुहितः । मनुष्यान् । तारयति । यदाहं यज्ञार्थम् । देवैः। समानस्थान् । ऋत्विजो मनुष्यान् । आह्वयामि तदानीम् । अग्निः स्वयमेव । इन्द्रत्वं वरुणत्वं देवतान्तरत्वं च । प्राप्नोति ।
नकिष्ट एता व्रता मिनन्ति नृभ्यो यदेभ्यः श्रुष्टिं चकर्थ ।
तत्तु ते दो यदहन्त्समानैर्नृभिर्ययुक्तो विवे रपीसि ॥७॥८॥ नकिष्ट एता। न केचन। तव। एतानि। कर्माणिः। हिसन्ति। यस्मात् त्वम् ।
१७
१. यज्ञेषु मध्ये Sy. वेद्या मध्ये Sk. | ११. ऋत्विग्लक्षणैर्मनुष्यैः सहितोऽहम् Sy. २. स्तुत्यो वा Sy. रमणीयोऽग्निः Sk.. नृभिर्मनुष्यैर्ऋत्विगाख्यः Sk. ३. यज्ञगृहे Sy. अथवा जनशब्दो लोकवचनः १२. समानं नीळं स्थानं यासां देवविशां ताः
स्वार्थ एव सप्तमी। दुरोण इत्येतस्य ___सनीळाः। एकस्वर्गाख्यस्थानाः Sk. सप्तम्यन्तस्येदमुपमानम्। यथा लोके । १३. देवीः प्रजाः।...समाननिवासस्थानाः Sy. सुखस्तद्वदाहूर्यस्सन् वेद्या मध्ये निषण्णः किञ्च विशो देवविशः । देवानित्यर्थःSk. रमणीयोऽग्निर्गृहेऽपि सुख इत्यर्थः Sk.. १४. आह्वयति Sk. ४. यथा पुत्रो जातस्तद्वद् ... रमणीयः १५. यच्छब्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः। स
प्रीतिकरोऽग्निः Sk. ५. यज्ञगृहे Sk. तदा वा Sk. १६. देवान् सर्वान् Sk. ६. मानाश्वः P. D. M.
१७. The passage beginning with यथा सङ्गामः सङ्गामजयद्वारेण वर्धयति यदाहं and ending with प्राप्नोति तद्वत् Sk.
is omitted by P. and D. I think Skanda's text is स्वयमेव तत्तद्देवतारूपो भवतीत्यर्थः Sy. corrupt. One should read अस्मदर्थमश्याः। व्यत्ययेनायं मध्यमः। अश्वः for सङ्गामः
अश्याद् व्याप्नुयादित्याशास्महे Sk. ७. हर्षयुक्तः Sy.
१८. नक० P. नकिरिति निपातः ८. सङ्गामे वर्तमानाः शत्रुभूताः प्रजाः Sy. । प्रतिषेधेन समानार्थः। न केचित् Sk. ___स्तोतन् यष्टश्च मनुष्यान् Sk. १६. परिदृश्यमानानि दर्शपूर्णमासादीनि Sy. ६. तीति P. D.
दहनपचनादीनि Sk. विशेषेण तरत्यतिक्रामति Sy. २०. राक्षसादयो बाधका न हिंसन्ति Sy. विपूर्वस्तरतिः सर्वत्र वृद्धयर्थः। विविधं मोज हितायाम् ... हिंसन्ति हिसितुं वर्धयति Sk. १०. यद् यो यदा वा Sk. शक्नुवन्तीत्यर्थः Sk. २१. यच्च Sk.

Page #400

१.५.१३.१०. ]
४ ५
6
नेतृभ्यः। मनुष्येभ्यः। आशु प्राप्तिम् । करोषि सन्निधानं करोषि । तत् । तव । कर्म । समानैः । मनुष्यैः । युक्तः सन् तेषाम् । पापानि । हंसि । यच्च । जानासि । तानित्यैकमत्यं गताः
१२
१३
१४
समानास्तैर्नियुक्त इति ।
२०
। जानाति तम् ।
१८ १६
३४५
उषो न जारो वि॒भावो॒स्रः संज्ञतिरूप॒श्चिके॑तदस्मै॑ ।
त्मना॒ वह॑न्तो॒ दुरो॒ व्य॑ण्व॒नव॑न्त॒ विश्वे॒ स्वर॑ ईशके ॥ ६ ॥ १०॥
संज्ञातरूपः सन्
१५
१६
उषो न जारः । उषसः । इव । जरयिताऽऽदित्यः । दीप्तिमान् । उत्सरणशीलः पुरुषेण ।
२४
१. कर्मसु वर्तमानेभ्यः यज्ञस्य नेतृभ्यो यजमानेभ्यः Sy. एभ्यः स्तोतृभ्यो यष्टृभ्यश्च मनुष्येभ्यः Sk.
२. शु आशु अश्नुते व्याप्नोतीति श्रुष्टिर्यज्ञफलरूपं सुखम् ।... सति हि तव व्रतानां बाधके एतनोपपदयते । अतोऽवगम्यते तव व्रतानां हिंसका न सन्तीति Sy. श्रुष्टिम् । अपठितमपि सुखनामैतहृष्टव्यम् । सुखं चकर्थ करोषि । तदपि न कश्चिद्धिसितुं शक्नोति Sk. ३. सन्निपानं M.
[ 1.69.10.
२५
स्वयमेव । अस्मै हविः । वहन्तोऽभ्युदयानाम् । द्वाराणि ।
४. त्वदीयं कर्म यदि राक्षसादिः ... नाशयति तदानीं.. सप्तगणरूपेण सदृशैः ... नेतृभिर्मरुद्भिर्युक्तस्त्वं बाधकानि राक्षसादीनि... यस्मात् त्वं
• गमयसि पलायनं प्रापयसि । तस्मात् तव व्रतानि न हिंसन्तीति योज्यम् Sy. ५. एवमतिशयवदनेक कर्मयुक्तस्यापि तत्तु ते दंसस्तदेव तव कर्मात्यन्तप्रकृष्टमित्यर्थः Sk. ६. यच्च समानैरात्मनो योग्यैः Sk. ७. ऋत्विगाख्यैर्मनुष्यैर्युक्तो यागकरणद्वारेण Sk. ८. रपांसि । 'रपो रिप्रमिति पापनामनी भवतः । N. 4. 21. पापानि यजमानानाम् Sk. ६. हिंस P. यदहन् हिंसितवान् । किम् ? सामर्थ्यात् तमो वा रक्षांसि वा Sk. १०. विवेः । वेतेरन्तर्णीतण्यर्थस्य रूपम् । गमयसि । नाशयसीत्यर्थः Sk.
११. गता P. D. गतः M. १२. ०नस्तै० M. १३. ०युक्त P. १४. V. Mādhava ignores तु १५. ०ताद्यः P. १६. विशिष्ट प्रकाशयुक्तः Sy. दीप्तिमानग्निः Sk. १७. निवासयिता Sy. उत्रेति गोनाम तत्सादृश्यादिहाग्नौ प्रयुक्तम्। वृषभसदृशश्चेत्यर्थः Sk. १८. ० ज्ञान० P. सर्वैः प्राणिभिरवगतस्वरूपः । देवतान्तरवदप्रत्यक्षो न भवतीत्यर्थः Sy. सञ्जातरूपः प्रख्यातरूपश्च Sk. १६. स M. २०. जानातु, अभिमतफलं ददात्वित्यर्थः । यद्वा विभक्तिव्यत्ययः । अस्मै इदं सूक्तरूपं स्तोत्रं . जानातु Sy. चिकेतद् अस्मै व्यत्ययन चेदं बहुवचनस्य स्थान एकवचनम् .. जानन्ति Sk. २१. तथाऽस्य रश्मयः... आत्मनैव स्वयमेव Sy. एकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं यत्तच्छब्दावध्याहर्तव्यौ | ये जानन्त्येतमग्निमस्य वाऽग्नेरर्थाय स्तुतिं हवींषि वा कर्तुं ते.. आत्मना Sk. २२. अस्मै यजमानाय Sy. अस्मै इत्यपि द्वितीयार्थे चतुर्थी । तादचतुर्थीश्रुतेर्वा स्तुतिं हवींषि वा कर्तुमिति वाक्यशेषः Sk. २३. हर० P. fadni कुर्वन्तः Sy. अग्नि प्रति स्तुतिं हवींषि वा प्रापयन्तः Sk. २४. धनस्य Sk. २५. यज्ञगृहद्वाराणि Sy.
..

Page #401

[ १.५.१४.२.
I.70.2. ]
३४६ विवृण्वन्ति । सर्वेऽभ्युदयाथिनोऽस्मिन् । सर्वस्य । दर्शनीये । संश्लिष्टा भवन्तीति ।
I.70. वनेम पूर्वीर्यो मनीषा अग्निः सुशोको विश्वान्यश्याः ।
आ दैव्यानि व्रता चिकित्वाना मानुषस्य जनस्य जन्म ॥१॥२॥
वनेम। भजेमहि । बहून्यन्नानि.न्यग्निदग्धारण्याज्जातानि स हि। प्रज्ञायुक्तः। प्रदाता भवति सोऽयम् । अग्निः। सुदीप्तिः। विश्वानि हवींषि । व्याप्नोति । दैव्यानि । कर्माणि। आभिमुख्येन । जानन् । आजानंश्चैव । मानुषस्य । जनस्य । उत्पत्तिमिति ।
१. विशेषेण गच्छन्ति। व्याप्नुवन्तीत्यर्थः Sy. ८. ह्य० D. नानि ... न्य० M. Mss. विविधं गच्छन्तः प्राप्नुवन्ति। धनं P. and D. read continuously लभन्त इत्यर्थः Sk.
without showing gaps. २. सर्वे ते रश्मयः Sy.
६. मनीषया बुद्धया, अर्यो गन्तव्यः सर्वे मनुष्याः Sk.
प्राप्तव्यः। यद्वा मनीषया अर्यः ३. स्वः नभसि Sy.
स्वामी Sy. सर्वस्मिन् दृशीके दर्शनीये वेदघादौ | अयमर्य ईश्वरः। मनीषा स्तुतिरत्र स्थाने। अथवा दृशीकेशब्दोऽत्र द्रष्टु
मनीषोच्यते।... मनीषया स्तुत्या मित्यस्यार्थे। सर्वमग्निप्रकाशितं |
___ सहाग्निः Sk. द्रष्टुम् । दयुनाम वा स्वःशब्दः। दिवं | १०. विविषि P. कर्माणि Sy. अस्मदी
द्रष्टुम्। स्वर्ग प्राप्तुमित्यर्थः Sk. यानि हवींषि Sk. ४. नवन्त गच्छन्ति । नवतिर्गतिकर्मा । देवान। ११. व्याप्नुयादित्याशास्महे Sk. प्राप्नुवन्तीत्यर्थः Sy.
१२. देवेषु भवानि Sy. देवानां स्व. नवन्त स्तुवन्ति Sk.
___भूतानि Sk. ५. Ms. D. puts the figure ॥६६॥ | १३. हविर्नयनादिकर्माणि Sk.
here to indicate the end of १४. मर्यादया यो ज्ञातवान् Sk. the sixtyninth hymn. No १५. ०वं P. such number is given in P.|
१६. मनुष्यस्य P. कृत्स्नस्य जनस्य जन्म and M.
आचिकित्वान्। हविर्नयनादिकर्मणा ६. भजेम P. सम्भजेमहि। अग्निस्तादृशा- मनुष्याणाञ्च जन्मनो ज्ञातेत्यर्थः Sk. न्यन्नानि ददात्वित्यर्थः Sy. ताः सम्भजे- १७. उत्पत्तिरूपं कर्म।... दयावापृथिव्योः महीत्येतदाशास्महे Sk.
__ सम्बन्धीनि यानि कर्माणि तानि ७. पूर्वीश्चिरन्तनीः। काः? सामर्थ्यात्स- सर्वाण्यवगच्छन्। अवगत्य व्याप्नोमृद्धीराशिषो वा Sk.
तीत्यर्थः Sy.

Page #402

१.५.१४.६. ]
३४७
[I.70.6. गर्भो यो अपां गर्भो वनानां गर्भश्च स्थातां गर्भश्वरथाम्।
अद्रौ चिदस्मा अन्तर्दुरोणे विशां न विश्वो अमृतः स्वाधीः॥३॥४॥ गर्भो यः। पुत्रः। यः। अपाम्। पुत्रः। वृक्षाणाम्। गर्भश्च । स्थावराणाम्। गर्भः। जङ्गमानामग्निः। तस्मै एव। अद्रौ। इव । अन्तः। गृहे च परिचरन्ति सोऽयम्। विशाम् । च। निवेशको भवति । अमतः सुकर्मा। समुच्चये नकारः।
स हि क्षुपावा अग्नी रयीणां दाशयो अस्मा अरं सूक्तैः।
एता चिकित्ो भूमा नि पाहि देवानां जन्म मतांश्च विद्वान् ॥६॥ स हि क्षपावान् । सः । हि। रात्रिमान् । अग्निः। धनानि । ददातु । यः। अस्मै । पर्याप्तो
१. गर्भवदन्तर्वर्ती, अपानपात्संज्ञः Sy.. ष्याणाम् Sk. १३. विश्वः सर्वः। वैदघुतात्मना ह्यग्निरभ्य उत्पदयते। सर्वकार्यकरत्वाच्च सर्व इति व्यपदेशः Sk. अतोऽपां गर्भ उच्यते Sk.
१४. अम्यतः M. •त P. २. दावाग्निरूपेण तन्मध्ये वर्तते Sy. अमरणधर्माग्निः Sy. मरणवर्जितः Sk. ३. अरण्यानाम् Sy.
१५. शोभनाध्यानो वाऽस्माकं भवत्विति ततोऽप्यग्नेरुत्पत्तिदर्शनात् Sk.
शेषः। तत्र दृष्टान्तः। विश्वो ४. अन्तरवस्थाता Sy.
निवेशयिता सुखेनावस्थापयिता राजा ५. काष्ठादीनाम् Sy.
विशां न। प्रजानां यथा रक्षणरूपयो गर्भस्तृणौषध्यादीनाम् । ततोऽप्यग्ने- शोभनकर्मयुक्तो भवति तद्वत् Sy. रुत्पत्तिदर्शनात् Sk.
कल्याणचित्तः। य ईदृशस्तस्य किमि६. जाठररूपेण देहमध्येऽवतिष्ठते Sy. त्युत्तरयर्चेकवाक्यता Sk. ७. जगमानां मनुष्यादीनाम् ।... तदुदरेषु | १६. नशब्दस्तु ... पदपूरणः Sk. ___जाठरात्मना विदयमानत्वात् Sk. १७. हिशब्दः पदपूरणः Sk. ८. यस्य चाद्रौ चित्। षष्ठयर्थे चात्र १८. यद्वा राक्षसादीनां क्षपणेन नाशनेन
सप्तमी। अन्तरित्यतेन चास्य सम्बन्धः।। युक्तः Sy. यदयपि चोभाभ्यामहो
अद्रेरप्यन्तः पर्वतस्यापि मध्ये Sk. रात्राभ्यामग्निस्सम्बद्धस्तथापि रात्राव६. ०द्रापिव P. M. अपि Sy. तिशयेन दीप्तियोगादयं तद्व्यपदेशः। १०. न्त M. हविः प्रयच्छन्तीति शेषः Sy. अथवा क्षपयन्ति निर्वीर्यतामिति क्षपाः ११. दुस्तर्यगृहे Sy.
स्तुतय इहोच्यन्ते । स्तुतयो हि वीर्यवृद्धिअस्मै। इयमपि षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । करत्वाद्देवतानां निर्वीर्यतां क्षपयन्ति । अस्याग्नः। दुरोणे। प्रथमार्थ एषा तद्वानग्निः Sk. सप्तमी। दुरोणं गृहम्। यस्याग्ने- १६. धा० M. २०. ददाति Sk.
गुहाणामपि मध्ये स्थानमित्यर्थः Sk. | २१. पर्याप्तं स्तोत्रं करोति तस्मै इत्यर्थः Sy. १२.. यश्च विशां यष्टणां स्तोतॄणां मनु- अरं समर्थः Sk.

Page #403

३४८
I.70.10. ]
[ १.५.१४.१०. भवति । सूक्तैरेभिः । एतानि । प्राज्ञ ! भूतानि । निपाहि । देवानाम् । मनुष्याणाम् । च । उत्पत्तिस्थानम् । जानन् ।
वर्धान्यं पूर्वीः क्षुपो विरूपाः स्थातुश्च रर्थमृतप्रवीतम् ।
अरोधि होता खनिषत्तः कृण्वन्विश्वान्यपासि सत्या ॥७॥८॥ वर्धान् यम्। वर्धयन्ति । यम् । बह्वधः। रायः। नानारूपाः । स्थातुरोषध्यादेः। अपि । स्वर्गप्रापकम् । सत्येन परिवीतम् अपिवा यज्ञेन निषिक्तम् । ऋद्धोऽभवत् । होताग्निः । सर्वत्र । निषण्णः । कृण्वन् । सर्वाणि । कर्माणि । सत्यानि ।
गोषु प्रशस्ति वनेषु धिषे भरन्त विश्वै बलि स्वर्णः ।
वि त्वा॒ नरः पुरुत्रा संपर्यन्पितुर्न जिर्वि वेदो भरन्त ॥६॥१०॥ गोषु प्रशस्तिम्। गोषु। प्रशस्तं पयः। धारयसि या गावः। वनेषु चरन्ति ।
३३
१. सुष्ठुक्तैर्यथाशास्त्रं प्रयुक्तैर्मन्त्रैः Sy. Sy. ऋतो यज्ञः। तत्र प्रज्ञातं प्रगतं
ऋक्समुदायलक्षणः।...तृतीयानिर्देशात् । __ वा यज्ञार्थमुत्पन्नं यज्ञे वा व्यवस्थितं स्तोतुमिति वाक्यशेषः। य एवमग्नि सन्तमित्यर्थः Sk. १६. वाञ्जन P.
सूक्तैः शक्नोति स्तोतुमित्यर्थः Sk. १७. ०क्तम्यद्धो० M. संसिद्धोऽभूत्... यद्वा २. सर्वज्ञाग्ने Sy. ज्ञातः Sk.
ऋत्विग्भिरराधि आराधित इत्यर्थः Sy. ३. प्राज्ञ! भूतानि omitted by P. यच्छब्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः। सः अस्मदीयानि Sk. ४. हि M.
अराधि आराधयति देवान् Sk. ५. इन्द्रादीनाम्।... यतस्त्वं देवमनुष्यादीन् १८. देवानामाह्वाता Sy. ___ सर्वान् जानास्यत एवमुच्यस इत्यर्थः। १९. सुष्ठवरणीये देवयजने Sy. यज्ञे Sk.
Sy. ६. मनुष्याणां मनुष्याणां M. | २०. निषग्ण उपविष्टः सन् Sy. ७. यावत्किञ्चित्सर्व जानन्नित्यर्थः Sk. २१. हविर्नयनादीनि स्वकर्माणि यागकर्माणि ८. वर्द्धयं P. ०यति M. वर्धयन् Sk. वा Sk. २२. सत्सु यजमानेषु भवानि । ६. अग्निम् Sk. १०. स्तुतयो वा Sk. । यद्वा सत्यफलानि Sy. अविसंवादीनि ११. शुक्लकृष्णतया विविधरूपाः Sy.
Sk. २३. अस्मदीयेषु पशुषु Sy. १२. ०रेष० P. स्थावरं वृक्षादिकम् Sy. | २४. प्रशंसाम् Sy; Sk. २५. वयः M. १३. चशब्दाज्जङ्गमस्येति वाक्यशेषः। २६. स्थापयसि । अस्माकं प्रशस्ता गवादि
ओषधिहविषः पशुहविषश्चेत्यर्थः Sk.. पशवो भवन्त्वित्यर्थः। ... वननीयेषु १४. पावकम् M. रममाणं जङ्गमं सम्भजनीयेषु Sy. २७. वनेषु वननीयेषु
मनुष्यादिकं च Sy. रथं रथस्थानीयम्। चाश्वादिषु। उदकनाम वा वनशब्दः । वोढारमित्यर्थःSk. १५. उदकेन, सत्येन उदकेषु।... गा वननीयांश्चाश्वादीनुदयज्ञेन वा प्रकर्षेण वेष्टितं यमग्नि वर्धयन्ति । कानि वा प्रशस्तानि त्वं करोषीत्यर्थः Sk.

Page #404

३४६
१.५.१५.१. ]
[ I.7I.I. भरन्त च। विश्वे । बलिम् । शोभनम् । अस्मभ्यम् । विविधम् । त्वाम् । नरः । पूरयन्ति । अनेकेषु गृहेषु । पितुः। इव । जीर्णात् । धनं त्वदीयम् । हरन्ति ।
साधुन गृधुरस्तैव शूरो यातेव भीमस्त्वेषः समत्सु ॥११॥
साधुन गृध्नुः। साधयिता। इव। शत्रूणामभिकाङ्क्षितायुधानाम् । क्षेप्तेव। शूरः । प्रहतव च । भीमः। दीप्तः। सङ्गामेष्वग्निरिति धनमाशास्ते सूक्तेनेति।"
_I.7I. उप प्र जिन्वनशतीरुशन्तं पति न नित्यं जनयः सनीळाः ।
खसारः श्यावीमरुषीमजुषश्चित्रमुच्छन्तीमुषसं न गावः ॥१॥ उप प्र जिन्वन्। उपाचरन् । कामयमानाः। कामयमानम् । पतिम् । इव। असाधारणम् ।
१९२०
१. भवन्त M. आहरन्तु Sy. हरन्ति त्वां १४. गृहीता। यथा साधकः साध्यफलमाशु
प्रति प्रापयन्ति । तुभ्यं ददतीत्यर्थः Sk. गृह्णाति तद्वदग्निरपि सर्व स्वीकरो२. सर्वे जनाः Sy.
तीत्यर्थः Sy. १५. साधुः। ... यथा ३. उपायनरूपं धनम् Sy. हविर्लक्षणम् Sk. साधुः पुरुषो न्यायेनैवार्थानभिकाङ्क्षत्ये४. सुष्ठवरणीयम् Sy. स्वः सर्वम् । यावद् । वमग्निः स्तुतीहवींषि चेत्यर्थः Sk. ___ दातुं योग्यं तत्समस्तमित्यर्थः Sk. | १६. निक्षे० M. यथेषूणां क्षेप्ता धानुष्कः ५. शोभनम् missing M. नोऽस्माकं | शत्रून् प्रेरयति तद्वदग्निरपि दहन सर्व ___ स्वभूता ऋत्विजः पुत्रादयो वा Sk. प्राणिजातं प्रेरयति Sy. यथायुधक्षेपण६. त्वं नर P. मनुष्याःSy.
शीलः पुरुषस्तद्वदग्निः शूरः Sk.. ७. पूजयन्ति Sy. विविधं परिचरन्ति Sk. | १७. यातयिता हिंसकः Sy. हन्तेव Sk. ८. बहष देवयजनदेशेषु Sy.
१८. सर्वेषां भयङ्करो भवति। तद्वदग्निरपि ६. स्थानेषु Sk.
दृष्टिमात्रेण सर्वेषां भयमुत्पादयति Sy. १०. यथा च पितुर्जीर्णस्य स्वभूतं धनं निवृत्तर- १६. सङ्गामस्थानीयेषु यज्ञेषु सङ्ग्रामेष्वेव वा
जसि मातरि पित्रानुज्ञाताः पुत्रा विभ- Sk. २०. अस्माकं सहायो भवत्वि
जन्त एवं देवास्त्वदीयं धनम् Sk. त्यर्थः Sy. २१. Ms. D. puts the ११. जीर्ण P. वृद्धात्।... यथा पुत्रा वृद्धात् । figure 11 goll here to indicate
पितुः सकाशाद् धनं हरन्ति तद्वत् Sy. the end of the seventieth १२. त्वदीयम्। हरन्ति missing M. | hymn. No such number १३. त्वत्तो विशेषेण ... गृह्णन्तीत्यर्थः Sy. is given in P. and M.
आत्मानं प्रति प्रापयन्ति। विभजन्ती- २२. उपेत्य हविष्प्रदानादिकर्मणा प्रीणयन्ति त्यर्थः। अथवा वेदोऽत्र हविर्लक्षणं Sy. उपेत्युपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियापदाध्याधनमभिप्रेतम्। यथा पितुर्जीर्णस्य पुत्रा हारः। उपगम्य ... प्रीणयन्ति। प्रीणिआदरेण विविधमन्नमुपहरन्त्येवं भवतो तवत्यो वाग्निम्। काः? सामर्थ्याहविरित्यर्थः Sk.
दाहुतयः Sk. २३. ०ण P.

Page #405

I.71.2. ]
३५०
[ १.५.१५.२.
जायाः। एकपतिकाः। अङ्गुलय एकस्मात्पाणेरुत्पन्नाः । अञ्जलिकरणाच्छयामवर्णाम् । आरोचनशीलामग्नेर्दीप्तिम्। चित्रम् । अजुप्रन् सेवन्ते चित्रम् । उच्छ्वसन्तीम् । उषसम् । इव। रश्मयः ।
१०
वीळु चिंद्दळहा प॒तरौ न उक्थैरड़ि रुजन्नङ्गिरो रवैण ।
चक्रर्दिवो बृहतो गातुमस्मे अहुः स्वर्विविदुः केतुमुस्राः ॥२॥ वीळु चित्। महान्तम्। अपि। पितरः। अस्माकम्। स्तोत्रः। शिलोच्चयम् ।
१. समाननिवासस्थानाः, एकपाण्यवस्था- ७. अजुषन् D. अजुष्टन् M. नात् Sy.
८. सेवितवत्यो वा Sk. समानगृहाः। यथैकगृहवासिन्यो भार्याः | ६. सूर्यकिरणसम्बन्धात् तमो वर्जयन्तीम् Sy. परस्परस्पर्धया तैस्तैरुपचारविशेषैः The idea is to dispel darkकौमारं भर्तारं कामयमानं प्रीणये- ness. In that sense, the युस्तद्वदित्यर्थः Sk.
proper reading should २. स्वसारः। लुप्तोपममेतद्दष्टव्यम्। be उच्छन्तीम्, for उच्छ्वसन्तीम्
स्वसार इव। यथा च भगिन्यो भ्रातरं denotes 'breathing'. It may प्रीणयेयुस्तद्वदित्यर्थः। अथवा सनीळाः however convey the notion स्वसार इत्येताभ्यामाहुतयः प्रति- of ‘rising or coming into निर्दिश्यन्ते। समानमग्न्याख्यं स्थानं life' by लक्षणा but उच्छन्तीम् यासां ताः सनीळा आहुतयः। अग्ने- will directly express the रेवैकस्य योग्या नान्यस्य कस्यचिदि- idea of 'dispelling darkness'. त्यर्थः। ता एवैकयजमानप्रभवत्वात् । १०. का अजुष्यन् ? उच्यते। गावः । स्तुतयोऽत्र स्वसारः स्वयं सारित्वाद्वा Sk.
गाव उच्यन्ते। ... यथाऽऽहुतयोऽग्नि ३. अंजलि करेणाच्छयाववर्णा P. D. प्रीणयन्ति प्रीणितवत्यो वा स्तुतयोऽपि रात्रिसम्बन्धात् कृष्णाम् Sy.
स्तुवन्ति स्तुतवत्यो वेत्यर्थः Sk. यथा श्याववर्णां गां गमनस्वभाविकां | ११. वीळु इति बलनाम । बलवन्तं दृढाङ्गमपि च तमांसि विवासयन्तीमुषसं सेवेरन् । Sy. . वीलयतिः संस्तम्भनकर्मा। तद्वत् Sk.
संस्तब्धमपि। अत्यन्तप्रणतमप्यसुरवर्ग४. आरोचमानां यद्वा शुभ्ररूपयुक्ताम् ।...| मित्यर्थः Sk.
यथा रश्मय उषसा नित्यसम्बद्धा एवं १२. अङ्गिरस एतत्संज्ञा ऋषयः Sy. सर्वेषु यज्ञेष्वग्निपरिचरणेनामुलयो | १३. शस्त्रैरग्नि स्तुत्वा Sy.
नित्यसम्बद्धा इति तात्पर्यार्थः Sy. तृतीयानिर्देशाद् योग्यक्रियाध्याहारः। ५. ०प्तिः M. ६. चित्राम् M. उक्थाख्यैः शस्त्रविशेषः स्तुवन्तः । कम् ?
प्रीणयित्वा च ... चायनीयं पूजनीयं प्रकरणसामर्थ्यादग्निम् Sk. तमग्निमञ्जलिबन्धनेन...असेवन्त Sy. | १४. अद्रिम्, अत्तारं पणिनामानमसुरम् Sy. विचित्रं पूजनीयं वाग्निम् Sk.
दुर्गपर्वतं चासुराणां स्वभूतम् Sk.

Page #406

१.५.१५.३. ]
३५१
[ I.71.3.
अरुजन् महता। शब्देन। चक्रुः। धुलोकात्। महतः। गमनम्। अस्माकम्। पितरस्तमसो विनाशेन । शोभनम् । अहः । प्रज्ञाम् । रश्मीश्च । विविदुः।
दधन्नृतं धनयन्नस्य धीतिमादिदुर्यो दिधिष्वो विभृत्राः ।
अह॒ष्यन्तीरूपसौ यन्त्यच्छो देवाञ्जन्म प्रय॑सा वर्धय॑न्तीः ॥३॥ दधन्तम् । धारयति । अग्निम् । पूरयति च। अस्य । कर्म । अनन्तरम् । एवाग्निः ।
१. अभञ्जन Sy. भग्नवन्तोऽङ्गिरसः।... दयुलोकं प्रतिगन्तारम् । कम् ? सामर्थ्या
कथं पुनरेतत् ? उच्यते। अग्नि स्तुवन्तो दग्निम् । अस्मे अस्माकं मनुष्याणामर्थाय। रुजनिति । यावतेन्द्रेण सहाङ्गिरसोऽसुर- किञ्चाहः स्वविविदुः केतुमुनाः। विविदुबलादीन्यरुजन् नाग्निना। उच्यते। रिति विन्दतेलाभार्थस्येदं रूपम् । उता इन्द्रसाहित्यमङ्गिरसां सखित्वात्। इति रश्मिनाम। अहश्चादित्यश्च इन्द्रसखित्वं च प्रकृष्टाद्धर्मात् । प्रकृष्टश्च रश्मयश्चाग्निप्रसादेन केतुं प्रज्ञानं धर्मो यागादिरग्न्यायत्तः। अत एतदुच्यते प्रकाशरूपतां लब्धवन्त इत्यर्थः Sk. उक्थैः स्तुवन्तो रुजनिति। एवञ्चास्या ६. अजानन् लब्धवन्तो वा Sy.
ऋच आग्नेयत्वमुपपदयते Sk. __ अग्निप्रसादेनैवाङ्गिरसो ज्ञातवन्तः Sk. २. स्तुतिशब्दमात्रेणव...तैः स्तुतोऽग्निस्तम- १०. V. Madhava ignores दृळ्हा
सुरं हतवानित्यर्थः Sy. ३. अस्मानपि | ११. ०धनु० M. सम्यगनुशासनद्वारेण स्वर्गगमनयोग्या- १२. गार्हपत्यादिरूपेणाधारयन् Sy.
नङ्गिरसोऽग्निप्रसादेनैव चरित्यर्थः Sk. __धारयन्त्यस्मदीया; स्तुतयः Sk. ४. दयुलोकस्य ... मार्गम् Sy. १३. देवयजनदेशं प्राप्तमग्निमङ्गिरसो महर्षयः ५. शोभम् P. सुष्ठ्वरणीयमसुरराहित्येन Sy. ऋतं सर्वगतमग्निम्। गुणधार__ सुखेन प्राप्यं ... दिवसम् Sy.
णाच्चैतदग्नेर्धारणमुच्यते। अग्नेर्गुणान् ६. अहश्शब्दोऽत्र कालमात्रोपलक्षणार्थः। । कीर्तयन्त्यस्तेषामपि स्मरणं लोके
कालं स्वरादित्यं च Sk. ७. अह्नां कुर्वन्तीत्यर्थः Sk. १४. धनमकुर्वन् Sy. केतयितारं ज्ञापयितारमादित्यम् Sy. धन धान्ये पठितः। इह तु सामर्थ्यात् प्रज्ञानतत्त्वम् Sk. ८. पणिनापहृताः प्रीणनार्थः। धिनोतेर्वा प्रीणनार्थस्येदं गाश्च Sy. कीदृशाः अङ्गिरसः ? उच्यते। रूपम्। प्रीणयन्ति च तस्याग्नेः Sk. उस्रा उत्साविणः। दातार इत्यर्थः। १५. अग्निहोत्रादिलक्षणम्। ... यथा पुरुषा कस्य ? सामर्थ्याद् भोगानां पुष्टेर्वा । धनं सम्पादयन्ति तद्वदग्निदेवत्यं कर्माअथवा उस्रा इति गोसदृशाः। अत्यन्तजवाः न्वतिष्ठन्नित्यर्थः Sy. सन्त इत्यर्थः । अथवैवमन्यथा उत्तरस्यार्ध- अपठितमपि प्रज्ञानामैतत्। प्रज्ञाम्। र्चस्यार्थयोजना। चक्रुरिति सामर्थ्या- मनश्चास्याग्नेः प्रीणयन्तीत्यर्थः Sk. देवानां प्रतिनिर्देशः। कृतवन्तो देवाः। १६. अङ्गिरसामनुष्ठानानन्तरमेव Sy. दिवो बृहतो गातुं हवींषि गृहीत्वा महान्तं । आदिदिति पदपूरणौ Sk.

Page #407

I.71.4. ]
[ १.५.१५.४.
१
४
उदारः । धारयति । विभृत्रास्ताः प्रजा अग्निप्रसादेन । पूर्णकामाः । कर्माणि । अभिगच्छन्ति ।
देवान्। जायमाने। हविषा वर्द्धयन्त्यः ।
३५२
मथो॒द्यदी॒ विभृ॑तो मात॒रिश्वा॑ गृ॒हेगृ॑हे श्य॒तो जेन्यो॒ भूत् ।
आदी॑ राज्ञॊ न सर्हीयसे॒ सचा॒ सन्ना दू॒त्य॑तं॒ भृग॑वाणो विवाय || ४ ||
२
93
१४
१५
१६
99
मथीद्यदीम्। बलेनाजहार। यदा । एनम् । धारकः । मातरिश्वा द्युलोकाद्यदा च श्वेत
अत्यन्तविभिन्नरूपा इत्यर्थः Sk. ४. यजमानलक्षणा: Sy. ५. विषयान्तरतृष्णारहिता: Sy.
१८
१६
२०
२१
२२ २३
२४ २५
वर्णः। जेताऽग्निः। अनुगृहम् । अभवत् । अनन्तरमेव । एनम् । राज्ञे । इव बलवते । सखा । सन् ।
१. अर्या धनस्य स्वामिन्यः Sy.
अरिरीश्वर उच्यते । ईश्वरा अप्रतिहताग्निगुणप्रकाशनसामर्थ्या इत्यर्थः Sk. २. तेन धनेन दिधिष्वोऽग्नीनां धारणं कुर्वत्यः । कृताग्न्याधाना इत्यर्थः Sy. सर्वेषामग्निगुणानां धारयित्र्यः । सर्वैनिगुणैर्युक्ता इत्यर्थः Sk. ३. आहितानग्नीन् विहरन्त्यः Sy.
अग्निहोत्रादिकर्मणि
प्रीणयित्वा चाग्नेर्मनोऽतृष्यन्तीः । तृषात्र कारणभूतः श्रमो लक्ष्यते । अश्राम्यन्त्यः इत्यर्थः Sk.
साहचर्यात् स्तुतिषु
६. अपसा कर्मणा युक्ता: Sy. कर्मनामैतत् प्रयुक्तम् । आहुत्यादिकर्मसहचरिताः । सहाहुत्यादिभिरित्यर्थः Sk.
७. प्राप्नुवन्ति परिचरन्तीति यावत् Sy. गच्छन्त्याप्तुमन्यानपि देवान् Sk. ८. देवं P. इन्द्रादीन् Sy. ६. जातान् मनुष्यांश्च Sy.
जननाज्जन्म भूतजातमुच्यते । कृत्स्नं भूतजातम् Sk.
१०. हविर्लक्षणेनानेन Sy. वृष्टिद्वारेणानेन Sk.
११. वद्ध० D. १२. ०दि M.
१३. अमथ्नात्। अग्नेर्मन्थनस्य व्यानवायुसाध्यत्वम् Sy. मथितवान् Sk. १४. अग्निम् Sy; Sk. १५. प्राणिषु
प्राणापानादिपञ्चवृत्तिरूपेण विहृतो विभज्य स्थितः Sy.
यदेति वचनात्ततः प्रभृतीत्यध्याहार्यम् । ततः प्रभृति विभृतः । विहृतः Sk. १६. व्यानवृत्तिरूपेणावस्थितो मुख्यप्राणः Sy. १७. श्वेतपश्वेकवर्ण: M. मन्थनेनोत्पन्नो
ऽयमग्निः शुभ्रवर्णो भूत्वा Sy. १८. जेता is omitted by P. and D. यद्वा रक्षसां जेन्यो
प्रादुर्भूतः । ताभिभविता भूत् Sy. जेता तमसां शत्रूणां वा Sk. १६. सर्वस्मिन् यज्ञगृहे Sy. २०. अनुभवत् P.
२१. आत्, यज्ञगृहे प्रादुर्भावानन्तरम् Sy. आत् ईम् इति पदपूरणौ Sk.
२२. अग्निम् Sy.
२३. यथा कश्चिद्राज्ञो बलवतोऽर्थाय सर्वाभिप्रेतार्थसिद्धि कुर्वन् दौत्यं गच्छेद् एवं सचा सह । केन ? स्वैर्भ्रातृभिः Sk. २४. अभिभवित्रे Sy.
२५. सखा सखा M. यथा राज्ञे स्वपुरुषं दूतकर्म प्रापयति तद्वत् Sy.

Page #408

३५३
१.५.१५.५. ]
[ I.71.5. आविवाय वेतिर्गतिकर्माऽनयत् । दूत्यम् । भृगवाणो दीप्तवाणो वायुभूतं चाकरोदिति।
महे यत्पित्र ई रस दिवे करवं त्सरत्पृशन्यश्चिकित्वान् ।
सृजदस्ता धृषता दिद्युमस्मै स्वायाँ देवो दुहितरि त्विर्षि धात् ॥५॥
महे यत् पित्रे। महते । पित्रे। धुलोकाय देवेभ्यः । यदा हविष्ट्वमापन्नम्। रसमग्निः । करोति तदा गच्छन्तम् । एनं दृष्ट्वा हविः परिमोक्षणाय । स्पर्शने साधुर्दस्युर्खनन् गच्छन्तमग्निम् । अवत्सरति मार्गपाश्र्थात् कुटिलमवगच्छति तं दृष्ट्वा। अग्निश्च । तस्मै। धृष्टेन मनसा। वज्रम्। सृजति । असनशीलः सोऽयम् । स्वायाम् दुहितरि ज्वालायाम् । दीप्तिम् । दधाति ।
१. शास्त्रमर्यादया प्रापयामास Sy. पचतो १४. ०मपग० P. १५. अस्मै पलायमानाय
यजमानस्य हवींष्याविवायाजगाम। तत राक्षसादये Sy. १६. धर्षकेण धनुषा एव प्रभृति यजमानानां दूतकर्मापि करोति
Sy. प्रगल्भमनसा। निश्शङ्कः सन्नित्यर्थः स्मेत्यर्थः Sk. २. म नयदूत्यं M.
Sk. १७. दीप्यमानं बाणम् Sy.. ३. भृगुर्ऋषिः। स इवाचरन् यजमानः Sy.
वज्रमस्मै। अग्नेरयमन्वादेशः। अस्याभ्रस्ज पाक इत्यस्य रूपं प्रथमान्तं
ग्नेरर्थाय। ये रक्षादयोऽग्नर्हविःषष्ठयन्तं वा। हविषां पक्ता Sk.
परिपन्थिनस्तान् हन्तुमित्यर्थः Sk. ४. ०वानो P. D. M. ५. पालयित्रे Sy. १८. यदेतिवचनात् तदेत्यध्याहार्यम्। तदा ___ सर्वलोकस्य पितृभूताय Sk.
सृजत् सृजति । क्षिपतीत्यर्थः Sk. ६. कायय D. दपोतमानाय देवगणाय | १६. अनशी० P. इषुक्षेपणशीलोऽग्निः।...
Sy. वधुलोकेन चात्राधारेणाधेयास्तग्नि- ___स्वकीयायां... दुहितृवत् समनन्तरवासिनो देवा लक्ष्यन्ते। मञ्चाः भाविन्यामुषसि Sy. क्रोशन्तीति यथा। महति सर्वलोकस्य अस्ता क्षेपणशील इन्द्रः Sk. पितृभूते लोके निवसतां देवानामर्थाय | २०. तदैव च स्वायां देव इन्द्रः Sk. यदा हविरग्निः करोतीत्यर्थः Sk.
२१. वृष्टया सस्यरूपेण जन्यमानत्वाद्दहिता ७. हविष्माननम् M. ८. पृथिव्याः सारभूतं
क्षितिरत्राभिप्रेता Sk. २२. तस्यां हविः Sy. हविर्लक्षणमन्नम् Sk.
त्विर्षि सस्यसम्पत्तिलक्षणां दीप्तिम् Sk. ६. यजमानः Sy. १०. तदानीम् M.
२३. स्थापयति। उषःकाले हि सूर्यकिरणाः ११. तदानीं ... स्पर्शनकुशलो राक्षसादिः
प्रादुर्भवन्ति। तैः स्वकीयं प्रकाशमेकीSy. पृशनाशब्दोऽमृतरसरूपवचनः । करोति Sy. यस्मिन् संवत्सरेऽग्निर्देवातत्र साधुः पृशन्योऽमृतरसरूपाणामपि नामर्थाय हवींषि करोति तस्मिन्नेवेन्द्रोऽपि
हविषाम्। अमृतरूपरसकारीत्यर्थः Sk. सस्यसम्पत्ति करोति नान्यत्रेत्यर्थः । १२. ०जनान् D. दस्यु ... निन् M. अथवा जन्यमानत्वाद्दहिता स्तुतिरत्राभि
हवींषि वहन्तं हे अग्ने त्वां जानन् Sy. प्रेता। स्वस्यां स्तुतौ देवोऽग्निरोजस्वित्वज्ञातवान् स्वमधिकारं यष्टणां वा लक्षणां दीप्तिमाधत्ते। यया स्तुत्या भक्तताम् Sk. १३. त्वद्भयात्पलायते होतृत्वेनावस्थितः स्वयं स्तौति तामोSy. farigirat toofat Sk. जस्विनी करोतीत्यर्थः Sk.
२३

Page #409

1.71.7. 1
३५४
स्व आ यस्तुभ्यं॒ दम॒ आ वि॒भाति॒ नमो॑ वा॒ दाशा॑दुश॒तो अनु॒ द्यून्
1
[ १.५.१६.२.
*
वधो॑ अग्ने॒ वयो॑ अस्य द्वि॒बर्ही यास॑द्र्या स॒रथ॑ य॑ जुनासि॑ ॥६॥
8
स्व आ यस्तुभ्यम्। स्वे। गृहे। यः। त्वां काष्ठैः । प्रज्वलयति यः । वा । अन्नम्। उशतः कामयमानस्य तव। ददाति । दिवसेषु । वर्धय । अग्ने ! अन्तम् । अस्य । द्वयोः स्थानयोर्मध्यमोत्त
E
१०
११
मयोः परिवृढो यस्त्वमग्ने ! रथसहितं युद्धे । प्रेरयसि । धनेन सह युद्धात् । आगच्छतीति ।
अ॒ग्निं विश्वा॑ अ॒भि पृ॑ज्ञः सचन्ते समुद्रं न स॒वत॑ः स॒प्त य॒ह्वीः । न जा॒मिभि॒र्वि चि॑िकिते॒ वयो॑ नो वि॒दा दे॒वेषु प्रम॑ति॑ चिकि्रत्वान् ॥७॥
१२
१४
१५
अग्नि विश्वाः। अग्निम्। विश्वानि । हवींषि । अभिसचन्ते । समुद्रम् । इव । महत्यः ।
* Sy. analyses वर्षो as वर्ध उ । Sk. explains it by a and thus seems to agree with Sy. The padapatha however analyses it as वर्षो इति । १. यजमानः Sy. २. समिदादिभिः ... यो यजमानः ... यथाशास्त्रम् Sy. ३. हविर्लक्षणम् Sy; Sk.
४. ०तं M. उशते कामयमानाय तुभ्यम् Sk. ५. अनुदिवसम् Sy. प्रतिदिवसमित्यर्थः Sk. ६. The correct reading should be अन्नम्। Both Sy. and Sk. explain वयः by अन्नम् । वयोsन्नम् Sy; Sk.
७. द्वयोर्मध्यमोत्तमस्थानयोबृंहितो वर्धितस्त्वम् Sy. हविर्नयनद्वारेण द्वयोरपि देवमनुष्यलोकयोर्वर्धयिता । प्रत्यक्षकृतत्वाच्चास्य मन्त्रस्यानामन्त्रितमेतत् । अतो यत्तच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यता नेया । यस्त्वं द्विबर्हा अग्ने (सः) त्वं वर्धय वयोऽस्येति Sk.
८. यः is omitted by M. The correct reading should be यम् ।
१६
१८
सप्त। नद्यः। न। बन्धुभिः। विज्ञायते । अन्नमल्पत्वात् । अस्माकं तथा सत्यग्ने ! प्रज्ञापय ।
६. रथेन । कं प्रति ? उच्यते । यं स्तोतारं यष्टारं प्रति Sk. १०. जुनातिर्गतिकर्मा | गच्छसि । तस्मै दातुम् । यस्मिन्नेव रथे त्वमारोहसि धनान्यपि तत्रैवारोप्य गच्छेरित्यर्थः Sk. ११. संगच्छते Sy. मध्यमपुरुषस्य स्थाने च प्रथमपुरुषः । यायास्त्वम् Sk. १२. अङ्गनादिगुणयुक्तमेनम् Sy. १३. चरुपुरोडाशादीनि सर्वाण्यन्नानि Sy.
सर्वाण्यन्यदेवतान्यपि हविर्लक्षणान्यन्नानि Sk. १४. आभिमुख्येन समवयन्ति प्राप्नुवन्ति Sy. हूयमानान्यभिगच्छन्ति Sk. १५. यथा स्रवन्त्यो नदयः समुद्रमभिगच्छन्ति तद्वत् Sy. १६. स्रवन्त्यो नदयः सप्त गङ्गादयाः Sk. १७. जमन्त्येकस्मिन्पात्रे सह भुञ्जत इति जामयो ज्ञातयस्तैः Sy. सजातीयैः Sk. १८. अन्नकल्पकत्वात् P. D. तेभ्यो दातुमस्माकमन्नं प्रभूतं नास्तीति भाव: Sy. अल्पत्वावप्रख्यातमन्नमस्माकम् । तद् बहु वदत् प्रख्यातं कुवित्यर्थः Sk. १६. अस्मभ्यं लम्भय Sy.
विद्धि जानीहि । शृण्वित्यर्थः Sk.

Page #410

१.५.१६.४. ] ३५५
[ I.71.9. देवेष्वस्माकम् । बह्वभिलाषिणीं बुद्धिम् । जानन्निति।
आ यदिषे नृपति तेज़ आनट्छुचि रेतो निषिक्त द्यौरभीकै । अग्निः शर्धमनव॒द्यं युवानं स्वाध्यं जनयत्सूदयच्च ॥८॥
आ यदिषे। आभिमुख्येन। अश्नोति। यत् । तेजः । नृपतिम् । अन्नायान्नं जेतुं तादृशम् । शुचि। रेतो मया स्त्रीषु। निषिक्तं च निषिञ्चतश्च मम। द्योतमानोऽग्निः । समीप आसीद् अथ । अग्निः । वेगवन्तम् । अवधरहितम्। तरुणम्। सुकर्माणं पुत्रम् । जनयतु। सूदयतु। च शत्रून् तन्मुखेनेति ।
मनो न योऽध्वनः सद्य एत्येक सत्रा सूरो वस्त्र ईशे ।
राजाना मित्रावरुणा सुपाणी गोषु प्रियममृतं रक्षमाणा ॥६॥ मनो न यः। शीघ्रगमनः। इव। यो दिव्यान् । मार्गान् । शीघ्रम् । गच्छति सः। एकः
२४
१. दीव्यन्तीति देवा धनपतयः Sy.
षष्ठयर्थे प्रथमा। अभीक इत्यासन्ननाम। निर्धारण एषा सप्तमी। देवानां मध्ये Sk. यदादित्यरश्मिभिराहृत्य दिवः समीपे २. तेषु ... प्रकर्षण मननीयं धनम् ।...यद्वा निषिक्तंस्थापितम्। आगामिवृष्टिलक्षण
प्रमति प्रकृष्टं स्तोत्रं देवेषु विदा वेदय मित्यर्थः Sk. १५. द्यौर्दीप्तम् Sy.
ज्ञापय Sy. प्रकृष्टां स्तुतिम् Sk. १६. बलवन्तम् Sy. बलमुत्साहं वा Sk. ३. बुद्धिम् missing M. ४. अस्मत्प्र- १७. अपत्य. M. अगहम् Sk.
भृतीनां भक्तताम् Sk. ५. मर्यादया १८. जरारहितमित्यर्थः Sy. Sk. ६. जाठररूपेण ...समन्तात् । १६. शोभनप्रज्ञं वा Sy. कल्याणचित्तम् Sk. व्याप्नोत् Sy. यो हविरथं मर्यादया | २०. वक्ष्यमाणगुणविशिष्टपुत्ररूपेण...जनयतु दीप्यत इत्यर्थः Sk. ७. ययत् M. यत् Syजनयत्वस्माकम् Sk. तेजः Sy. यदिति व्यत्ययेन नपुंसकता। २१. सूदय P. D. यागादिकर्मसु प्रेरयतु च।
यम् Sk. ८. दीप्तिलक्षणम् Sk. यद्वा। रेत इत्युदकनाम। निषिक्तं ६. नृणामृत्विजां पालकं यजमानम् Sy. मेघेन वृष्टमुदकमिषेऽन्नाय सस्यादि
मनुष्याणां स्वामिनम् Sk. १०. हविर्ल- निष्पत्तयेऽग्नेर्यत्तेज आनट् व्याप्नोत्, क्षणाय Sk. ११. नृपतिम् । अन्नायान्नं वृष्टयुदकेन भौमाग्नेः संयोगे सति हि जेतुं तादृशम्। missing M. सस्यान्युत्पद्यन्ते। कीदृशं तेजः? नूपति यच्छब्दात्तच्छब्दोऽध्याहार्यः। तत् शुचि नृणां रक्षकं शुचि दीप्तम्। तादृशेन Sk. १२. तेन तेजसा परिपक्वमन्नं तेजसा युक्तो द्यौर्दीप्तोऽग्निरभीक
रसरूपं... वीर्यम् Sy. उदकम् Sk. आसन्नकाल एव शर्धादिगुणविशिष्टं १३. अभ्यक्तेऽभिगतेऽभिप्राप्ते गर्भस्थाने Sy. पुत्रं जनयतु, तञ्च प्रेरयतु यज्ञादौ Sy. १४. मायान्त्रिषु निषिक्तं चतश्च P. मायां | सूदयतिरत्र संस्कारार्थः। संस्करोतु Sk.
स्त्रीषु निषिक्तं चतश्च D. ०ञ्चितश्च | २२. म यः M. २३. मन इव योऽग्निः Sk. P.D. निषिक्तं द्यौरभीके। द्यौरिति । २४. एक D. असहायः सन् Sy.

Page #411

३५६
I.71.10. ]
[ १.५.१६.५. स्वयमेव । सूर्यः । धनस्य सत्यम् । ईश्वरी भवति तथा। राजानौ । मित्रावरुणौ । सुपाणी । गोषु । प्रियम् । पयः। रक्षमाणौ भवतः प्रीणितावग्निनेति ।
मा नौ अग्ने सख्या पित्र्याणि प्र मर्षिष्ठा अभि विदुष्कविः सन् । नभो न रूपं रिमा मिनाति पुरा तस्या अभिशस्तरधीहि ॥१०॥
मा नो अग्ने। मा। अस्माकम् । अग्ने ! सख्यानि। वसिष्ठमुपक्रम्यागतानि। अभिप्रमार्जाः। वेत्ता। कान्तः। सन् । आदित्यः । इव कालात्मा। रूपम्। जरिमा च । हिनस्ति । पुरा। तस्मात् । उपद्रवाद् अस्मान् रक्षितुम् । अधिगच्छ।'
मार्जीः। वेत्ता। कान्त
त्यः। इव कालात्मा। रूपम्। जरि
१. मेक P.
अभिशब्दोऽत्र धात्वर्थानुवादी लम्बते २. सूयौं P. सूर्यसवृशः Sk.
प्रलम्बत इति यथा। मा विस्मार्षीः । ३. सहव युगपदेव Sy. सत्रा सदा Sk. अथवा मृजेरिवं रूपम् । मा प्रमार्जीः। ४. ईष्टे। यो हि शीघ्रं गच्छति स बहुदेशे- मापनषीरित्यर्थः Sk. ____ष्ववस्थितानि धनानि प्राप्नोति Sy. १६. सर्व विद्वान् Sy. अस्मद्भक्ततायाः Sk. ५. राजमानौ Sy. दीप्तौ Sk. १७. क्रान्तः M. क्रान्तदर्शी सन् Sy. ६. ०णि M.
मेधावी Sk. ७. अस्मदीयासु Sy.
१८. यथान्तरिक्ष रूपवन्तः सूर्यरश्मय आच्छा८. सर्वलोकप्रियम् Sk.
दयन्ति तद्वदाच्छादयति Sy. ६. अमृतवत्स्वादुभूतं पयः Sy. १६. तमांसि Sk. पयआख्यममृतम् Sk.
२०. अस्माकम् Sk. १०. वृष्टिद्वारेण रक्षमाणा। साकाङ्क्षत्वा- | २१. जरा Sy. जरत्वम् Sk.
दस्मदर्थ यजत्विति वाक्यशेषः। प्रदर्श- २२. मां सूक्तद्रष्टारं हिनस्ति Sy. नार्थ चात्र मित्रावरुणयोर्ग्रहणम्। २३. हिंसाहेतोस्तस्या जरायाः। पुरा अधीहि सर्वदेवता यजत्वित्यर्थः Sk.
मां बुध्यस्व । सा यथा न प्राप्नोति तथा ११. प्रणीतावग्नि M. प्रीणितवानग्नि D. कुरु। अमृतत्वं प्रयच्छेति यावत् Sy.
हे अग्ने तत्तद्रूपेण त्वमेवैवं वर्तस इति एतज् ज्ञात्वा पुरा तस्या जरायाः।
भावः Sy. १२. म P. M. अभिशस्तेः हिंसातः Sk. १३. माशब्दः प्रमर्षिष्ठा इत्येतेन सम्बन्ध- | २४. प्राप्नुहि अस्मान् । यावत्सर्वरूपहारिण्या यितव्यः Sk.
जरया न हिंस्यामहे तावत् प्राप्या१४. पितुरागतानि। पितुरारभ्य प्रवृत्तानी- स्माजरातो रक्षेत्यर्थः Sk. त्यर्थः Sk.
२५. Ms. D. puts the figure ॥७१॥ १५. ० माजिः P. D. M.
here to indicate the end of मा विनाशय। अत्र मृष्यतेरुपसर्गवशा- the seventyfirst hymn. No दर्थान्तरे वृत्तिः Sy.
such number is given in P. मृषिरत्र सामर्थ्याद् विस्मरणार्थः।। and M.

Page #412

१.५.१७.२. ]
३५७
__ [ I.72.2. I.72. नि काव्या वेधसः शश्वतस्कर्हस्ते दानो नयाँ पुरूणि ।
अग्नि वद्रयपती रयीणां सत्रा चक्राणो अमृतानि विश्वा ॥१॥ नि काव्या। अभिमुखानि । करोति । स्तोतुः। ... स्तोत्राणि । हस्ते । प्रयच्छन् गृहीतानि । बहूनि । धनानि । अग्निः । अभवत् । रयिपतिः । सत्यमेव कुर्वाणः । अन्नानि । सर्वाणि। पृथूनि नाकुर्वन्निति (?)
अस्मे वत्सं परि पन्त न विन्दनिच्छन्तो विश्वै अमृता अमराः। श्रमयुवः पदव्यो धियंधास्तस्थुः पदे परमे चावग्नेः ॥२॥ अस्मे वत्सम्। अस्माकम् । वत्समग्निम् । परितः। सन्तम् । इच्छन्तः। विश्वे। देवाः ।
१. नियमेन Sk.
वचन इह द्रष्टव्यः। स्वामी Sk. ०खानाक० P. D.
८. सत्रेति सत्यनाम सदाशब्दपर्यायो वा।... २. बाह्वोः P. बाह्वो D. बह्वोः M. बहोः | यस्मात् सत्यानि सदा वा करोती
Ed. शश्वतः। बहुनामैतत्। बहोर्य- त्यर्थः Sk. जमानस्य Sk.
६. हिरण्यानि स्तोतृभ्यः Sy. ३. काव्यानि मन्त्ररूपाणि स्तोत्राणि Sy. अमृतानि नित्यानि हविर्नयनादीनि । ____ कर्माणि हविर्नयनादीनि काव्यानि Sk.
... यद्धविनयनादीनि सर्वाणि ४. धारयन् Sy.
करोषि तस्माद्धविषां यजमानधनानां अयत्नेनैवेत्यर्थः Sk.
स्वामी भवसीत्यर्थः Sk. ५. नृभ्यो हितानि नृषु साधूनि वा ...| १०. नाकुर्वन्ति M.
धनानि।... ईदग्भूतमग्निमवलोक्य सर्वे | ११. अस्मे इति तादर्थ्य चतुर्थी। अस्मदर्यजनाः स्तुवन्तीति भावः Sy.
मस्माकं हविर्नयनार्थमित्यर्थः Sk. नरेषु भवानि नृभ्यो वा हितानि यज्ञ- १२. वत्सवदत्यन्तं प्रियम्। यद्वा वत्सः पुत्रः फलानि Sk.
पश्चादुत्पन्नत्वात् । तद्वदग्निरप्यस्माकं ६. अवत् P. D.
पुत्रः Sy. भवति Sk.
१३. परितः सर्वत्र वर्तमानम् । देवेभ्यो निर्ग७. रतिः M. धनानां मध्ये यानि त्याश्वत्थवेण्वादिषु निलीनं सन्तमित्यर्थः
धनान्युत्कृष्टानि तेषां स्वामी भवति। Sy. ... सहव। युगपत्प्रयच्छन्नित्यर्थः Sy. | १४. सौचीकमग्निम् Sk. रयीणांपतिः रयिपतिरित्यवान्वाख्यायते। १५. अमरणधर्माणो देवाः Sy. तथापि प्रवीणशब्दादिवत् स्वामिमात्र-। मरणवर्जिताः Sk.

Page #413

३५८
I.72.3.]
[ १.५.१७.३. अमूढा अपि। न। अबिन्दन् । श्रमवन्तः अग्नेः । स्थानमन्वेषमाणाः। कर्मणो धातारः। तस्थुः। पदे। परमे। चारुणि । यत्राग्निनिलीनस्तत्र तस्थुनिलीनं दृष्ट्वेति।
ति॒स्रो यद॑ग्ने शरदस्त्वामिच्छुचि घृतेन शुचयः सपर्यान् ।
नामानि चिद्दधिरे यज्ञियान्यस्दयन्त तन्वरः सुजाताः ॥३॥
तिम्रो यदग्ने । तिस्रः। यदा। अग्ने! शरदः। त्वाम् । एव । शुचिम्। घृतेन । शुचयः। पर्यचरन् अथ ते । नामानि । चित् । दधिरे। यज्ञार्हाणीन्द्रो विष्णुवरुणो मित्रोऽयमति तथा। शोभन
१५
१. अमूढा मरुतश्च Sy.
इति पदज्ञत्वस्यहोपादानात् ... विश्वे २. नालभन्त Sy.
अमृता अमूरा इत्यादिभिरङ्गिरस उच्यन्ते नशब्दोऽयमुपमा यो व्यवहितेनापि | न देवाः Sk. वत्समित्येतेन सम्बन्धयितव्यः । वत्समिव | ६. The passage beginning with सर्वतो भवन्तम्। हविर्वहनभयेनेतश्चे- कर्मणो and ending with दृष्ट्वेति
तश्च वत्समिव नश्यन्तमित्यर्थः Sk. _is omitted by M. ३. अलभमानाश्च ते... हव्यवाहनस्याभा-१०. यदिति प्रथमाबहुवचनान्तं द्रष्टव्यम् ।
वेन हविषामभावात्तज्जन्येन श्रमेण | ये Sk. क्लेशनकोभूताः Sy.
११. यदा (मनुष्य आश्रयति स) ग्ने P. अन्वेषणादुपजातश्रमाः सन्त इत्यर्थः Sk. | १२. वर्षाणि Sk. संवत्सरान् Sy. ४. न्वेषन् M.
१३. दीप्यमानम् Sy. पादैर्गच्छन्तः Sy.
दीप्तम् Sk. पदव्यः। पदशब्देनात्र कृत्स्नस्य जगत | १४. शोधयितारो दीप्ता वा मरुतः।... आश्रयत्वात् कारणात्मोच्यते। वेतिरपि ___ तदानीं त्वमाविरभूः Sy. पश्यतिकर्मा। ...कारणात्मनो ज्ञातार
शुद्धात्मानः Sk. इत्यर्थः Sk.
१५. The passage beginning with ५. धियामग्नः शयनासनस्थानादिलक्षणानां farant gant and ending with कर्मणां धारयितारः Sy.
पर्यचरन् is omitted by M. स्वस्य कर्मणो धारयितारः। कर्मणामत्य- परिचरन्ति । यजन्त इत्यर्थः Sk. क्तार इत्यर्थः Sk.
१६. दिधिरे P. ६. बहुविधेन प्रयासेनाग्नि ददशरित्यर्थः Sy. दारिद्रयादयष्टुमशक्नुवन्तो भक्त्या ७. यत्र ह्यग्निनिलीनो वर्तते तत्रेत्यर्थः Sy. | नामान्येव केवलानि तव कीर्तयन्ती८. शोभने Sy.
त्यर्थः Sk. क्रियाविशेषणं वा चारुशब्दः। चार तस्थु- | १७. यज्ञियार्हा. P. यज्ञसम्पादीनि Sk. रिति । कस्य पदम् ? उच्यते। अग्नः। | १८. नामानि धारयित्वा च... पूर्व रूपं यस्माद्यतो नष्टस्याग्नेः पदानि दृश्यन्ते परित्यज्य शोभनममृतत्वं प्राप्ताः ततस्ततोऽन्वेषतेत्यर्थः। अथवा पदव्य । सन्तः Sy. सम्पूर्णाः Sk.

Page #414

३५९
१.५.१७.५. ]
[ I.72.5. जननाः। तनुश्च बढीर्यज्ञभागार्थम् । प्रेरयन्।
आ रोदसी बृहती वेविदानाः प्र रुद्रियो जनिरे यज्ञियासः । विदन्मों नेमधिता चिकित्वान॒ग्निं पदे परमे तस्थिवांसम् ॥४॥
आ रोवसी। प्राजभ्रिरे। द्यावापृथिवी। महती। विन्दमानाः । यज्ञार्हाः। देवा अस्मा अग्नये स्तोत्राणि तथा। उत्तमे। स्थाने। तस्थिवांसम् । अग्नि सङ्गामार्थम् । प्राज्ञः। मनुष्यः ।
आश्रयति।
संजानाना उप सीदन्नभिजु पत्नीवन्तो नमस्य नमस्यन् । रिरिक्वांसस्तन्वः कृण्वत स्वाः सखा सख्युनिमिष रक्षमाणाः ॥५॥ संजानानाः। ऐकमत्यं गताः । उपासीदन् । अभिगतजानुकम् । पत्नीसहिताः। नमस्कार्य
१. तथा रिक्ता भवन्तो भननजननाः P. देवा आगत्याग्निसकाशाद् बलेन २. नन्वश्च D. ३. प्रेर० D.
तद्धनमगृह्णन्। तदानीं सोऽग्निस्वर्ग प्रापितवन्तः Sy.
ररोदीत् । तस्माद् रुद्र इत्याख्यायते ... यच्छब्दात्तच्छब्दोऽध्याहार्यः। ते सर्वे तस्य रुद्रस्याहा॑णि स्तोत्राणि Sy. असूदयन्तः। सूदयतिः संस्कारार्थः। रुद्रिया। रुद्र इति स्तोतृनाम। तस्य विदचैश्वर्यादिभिः संस्कारैः संस्कु- स्वभूता तस्मिन् वा भवा रुद्रिया वन्ति।... अव्यङ्गशरीरा विदयश्वर्या- स्तुतिः। सहयोगलक्षणतृतीयान्तं चेदं दीनि प्राप्नुवन्तीत्यर्थः Sk.
द्रष्टव्यम् । स्तुत्या सह हवींषि Sk. ४. ०दिरे P. प्रजहिरे, चरित्यर्थः Sy. . ६. अश्वत्थादौ Sy. वेदचाख्ये परमात्मनि प्रहरन्यग्नि प्रति प्रापयन्ति Sk.
वा Sk. १०. ग्रामों P. ५. मती P.
११. ०ज्ञा M. १२. तत्त्ववेदी मनुष्यः Sk. ६. अत्यर्थ ज्ञापयन्तः। कुत्राग्निवर्तत इति १३. अलभत Sy. तत्त्वतो वेति Sk.
परस्परं वदन्तो बघावापृथिव्योर्मध्ये १४. V. Madhava ignores नेमवर्तमाना इत्यर्थः। यद्वा महत्योदर्घा- धिता १५. सज्ञाना० P. सम्यग्जानन्तो वापृथिव्योर्मध्ये ... अग्निमुपलभमानाः देवाः Sy. सम्यक् जानन्तः Sk. Sy. जानन्तः। प्रदर्शनार्थ चैतद् | १६. प्राप्नुवन्ति Sy. उपसीदन्ति Sk. रोदसीग्रहणं तत्स्थाशेषज्ञेयोपलक्षणार्थ १७. ०मतजा० P. आभिमुख्येनावस्थित
वा। अशेषं ज्ञेयं जानन्त इत्यर्थः Sk. जानुयुक्तं त्वाम् Sy. ७. यज्ञसम्पादिनो मनुष्याः। ज्ञाताशेषज्ञेया क्रियाविशेषणमेतत्। अभिगते जानुनी
यष्टारोऽग्नि स्तुवन्ति यजन्ति चेत्यर्थःSk. यस्मिन् उपसदने अभिजु। भूमौ ८. रुद्रोऽग्निः। देवानामसुरैः सह युद्धसमये जानुनी निपात्योपसीदन्तीत्यर्थः Sk.
तैर्देवैः स्थापितं धनमपहृत्य गतवन्तमग्नि । १८. ० तां M.

Page #415

I.72.6 ]
३६०
[ १.५.१८.१. मग्निम् । नमस्यन्ति तथा रिक्ता भवन्तोऽग्नये । स्वानि । शरीराणि विधेयोकुर्वन्ति । सखायः । सख्युरनुग्रहोन्मुखे । निमेषेऽग्नि हविर्भिः । रक्षमाणाः ।
त्रिः सप्त यद्गुह्यानि त्वे इत्पदाविदुन्निहिता यज्ञियासः। तेभी रक्षन्ते अमृतं सजोषाः पशूचे स्थातृञ्चरथं च पाहि ॥६॥
त्रिः सप्त यत् । त्रिः। सप्त । यत् । गुहायां निहितानि । त्वयि । पदानि निवासस्थानानि धनानि विदन् (?) निहितानि । देवास्त्वया पुनः प्रत्नानि धनानि । अलभन्त । तैलब्धैः। अमृतमग्नि
१. ०ग्निमस्यति P. ग्निहमस्यन्ति M. दीनां सप्तानामेकैकस्यास्त्रिधा भेदेन
०स्यति D. अपूजयन् Sy. पूजयन्ति तदन्येषां छन्दसामपरिसंख्यानात्। तदस्ति Sk. २. रक्ता M. अनशनादिरूपेण छन्दसामेकविंशतित्वम्। तच्चैतदुच्यते दीक्षादिनियमेन रिक्तीकुर्वन्तः। शोष- त्रिसप्तेति Sk. यन्तः Sy. शुद्धोऽप्ययमतिपूर्वार्थो | १२. यः M. यद् यानि Sk. द्रष्टव्यः। अन्यतोऽतिरिच्यमानाः। १३. गुह्यानि गृहनार्हाणि Sk.
प्रकृष्टीभवन्त इत्यर्थः Sk. १४. पद्यते गम्यते स्वर्ग एभिरिति व्युत्पत्या ३. ०क्षये D. ४. वेधेयी० P. पवशब्देनात्र यज्ञा उच्यन्ते। ते
यागानकुर्वन Sy. करोतिः शुद्धोऽपि चैकविंशतिसंख्याकाः। औपासनहोमसंपूर्वार्थे द्रष्टव्यः। विदश्वर्यादिभिः वश्वदेवादयः सप्त पाकयज्ञाः। अग्न्यासंस्कारः संस्कुर्वन्ति। विदयश्वर्यादीनि धेयदर्शपूर्णमासादयः सप्त हविर्यज्ञाः।
प्राप्नुवन्तीत्यर्थः Sk. ५. अग्नेः Sk. अग्निष्टोमात्यग्निष्टोमादयः सप्त सोम६. सख्यं ननु गृहो० P. मित्रस्य तव Sy. यज्ञाः Sy. ७. दर्शने निमित्तभूते सति Sy.
पदा पदेन। स्वेन ज्ञानेनेत्यर्थः Sk. दर्शने। सप्तमीनिर्देशाद् वर्तमाना इति | १५. वासः स्था० M. शेषः। अग्निनाऽनुग्राह्यदर्शनेन दृश्यमाना १६. The reading विदन् is faulty. इत्यर्थः Sk.
I suggest अविदन् Ed. त्वामाराध्य ८. त्वया परिरक्ष्यमाणाः ... देवाः Sy. ज्ञातवन्तः Sk. १७. तेषां सर्वेषां
तत्प्रसादादेव सर्वापद्भय आत्मानं त्वत्प्रधानत्वात् । न ह्यग्निमन्तरेण यागा रक्ष्यमाणाः। अथवा निमिषीति | अनुष्ठातुं शक्यन्ते Sy. देवः Sk. तृतीयार्थे सप्तमी। रक्ष्यमाणा इत्यपि | १८. यज्ञारे अर्थित्वसामर्थ्यवदुष्यादिभिव्यत्ययेन कर्मणि कर्तृप्रत्ययः। अग्नेरनु- रधिकारहेतुभिर्युक्ताः। ... एवंविधलग्राह्यदर्शनेन सर्वापद्भयो रक्ष्यमाणा क्षणोपेता यजमानास्तानि पदानि...
इत्यर्थः Sk. . त्रित्स. D. अलभन्त Sy. १०. त्रिः सप्त यत् is omitted by M. यज्ञसम्पादिनोऽङ्गिरसः Sk. ११. एकविंशतिसंख्याकानि। . . . रहस्यानि | १६. प्रश्नानि M.
वेदकसमधिगम्यानि Sy. ... गायत्र्या- | २०. अम्यत० M. अमरणधर्माणम् Sy.

Page #416

१.५.१८.३. ]
[ I.72.8. त्वामेव । रक्षन्ते । सङ्गताः । स त्वं पशून् । स्थावराणि । जङ्गमम् । च । पाहीति।
विद्वाँ अंग्ने वयुनानि क्षितीनां व्यानुषक्छुरुधौ जीवसे धाः ।
अन्तर्विद्वाँ अध्वनो देवयानानतन्द्रो दूतो अंभयो हविर्वाट् ॥७॥ विद्वाँ अग्ने । प्रज्ञानानि । मनुष्याणाम् । विधेहि तथा। शुचो रोधयित्रीरपश्च । जीवनाय। अनुषक्तं कुरु । देवयानान् मार्गान् । अन्तर्जानन् यत्र यत्र रक्षांसि चरन्ति तं तं देशं जानन् । अनलसः । दूतः। अभवः । हविषां वोढा।
स्वाध्यो दिव आ स॒प्त यह्वी रायो दुरो व्य॒तज्ञा अजानन् । विदद्गव्यं सरमा हळहमूर्व येना नु कं मानुषी भोजते विट् ॥८॥ स्वाध्यो दिवः। सुकर्माणः। दिवः सकाशादसुरपुरं प्रत्यागताः। सप्त।
१. यजन्तीत्यर्थः Sy. तेभी रक्षन्ते अमृतं | १३. अनुषक्तं संततं यथा भवति तथा ...
भवन्तम्। अग्निगुणरक्षणाच्चायं कुवित्यर्थः Sy. आनुषक् आनुपू]ण। तद्वत्यग्नावेव रक्षणव्यपदेशः। अकीर्त्य- यथायोग्यमित्यर्थः Sk. माना हि छन्दोभिरग्नेर्गुणा विस्मरणात् । १४. विधाः हविर्नयनद्वारेण विविधं देहि Sk. प्रलयं गच्छेयुः। तान् छन्दोभी १५. देवा यैर्मागर्यान्ति गच्छन्ति ताजान
रक्षन्तोऽग्निमेव रक्षन्तीत्युच्यते Sk.. नित्यर्थः Sy. यैर्देवाः प्रतिगम्यन्ते २. तैर्यजमानः समानप्रीतिस्त्वम् Sy. तानस्मान् Sk. १६. द्यावापृथिव्योर्मध्ये
सम्प्रीयमाणाः । अङ्गिरस एव वा प्रकृत- जानन् Sy. अन्तरिति वेदिमध्यमभित्वात् सर्वे वा स्तोतारः Sk.
प्रेतम्। . . . वेदिमध्यव्यवस्थितज्ञानेन ३. गवाश्वाविपशून् Sy.
हेतुना। यस्माद्वेदिमध्य एव व्यवस्थितो४. व्रीह्यादिस्थावराणि Sy. ५. जागं P. ऽसीत्यर्थः Sk. १७. अलसः P. D.
पशुव्यतिरिक्तमन्यद्यत्प्राणिजातमस्ति । पुनः पुनहविर्वहनेऽप्यनलसः Sy. ...तेषु हि रक्षितेषु त्वदीया यागाः कतुं उत्साहीत्यर्थः Sk. १८. देवताहानार्थ शक्यन्ते नान्यथा। अतस्त्वमेवमुच्यस सर्वयजमानानां दूतोऽभवोऽभूर्भवसि वा
इत्यर्थः Sy. पशुध्यतिरिक्तमपि Sk. | Sk. १६. Omitted by M. ६. V. Madhava ignores इत्। च २०. V. Madhava ignores अग्ने ७. विद्व P. विढे D. विद्वान् M. २१. साध्वो M. २२. शोभनमाध्यानं येषां ८. सर्वाणि ज्ञातव्यानि ... जानंस्त्वम् Sy. ते स्वाध्याः कल्याणचित्ताः। के ते? त्वद्भक्तिरूपाणि Sk.
अङ्गिरसः Sk. २३. धुशब्दोऽत्र तत्प्र६. यजमानलक्षणानां प्रजानाम् Sy. भृत्युपलक्षणार्थो द्रष्टव्यः।...धुप्रभृतीन् १०. क्षुद्रूपस्य शोकस्य Sy. ११. राध. P. सप्तलोकान् Sk. २४. ०वोस्स. P. १२. ०रा० P. ०पश्व M. अन्नानि Sy. २५. धुलोकादागत्य भूम्यां प्रवहन्तीति शेषः वृष्टिलक्षणा आपः Sk.
Sy. २६. गङ्गाद्याः सप्त नद्यः Sy.

Page #417

I.72.9. ]
३६२
[ १.५.१६.४. महतीः। गोधनस्य । दुरोङ्गिरसः। व्यजानन् पणिभिरपहृतानां गवामानयनाय सप्त मार्गानजानन् तथा। लब्धवती । सरमा नाम देवशुनी । दृढम् । महान्तम्। गोसङ्घम् । येन सङ्घन मानुषी। विट्। उपभुङ्क्तेऽग्नेः कर्मणा तथाकुर्वन्निति।"
आ ये विश्वा स्वपत्यानि तस्थुः कृण्वानासो अमृतत्वाय गातुम् । मह्ना महद्भिः पृथिवी वि तस्थे माता पुत्ररदितिर्धायसे वेः ॥६॥ आ ये विश्वा । आतस्थुः । ये। विश्वानि स्वपतननिमित्तानि कर्माणि । कुर्वन्तः । अमृतत्व
८ १३
१. मतीः P. महत्यः।...हे अग्ने ! ईदृग्विधा |
ऊर्वशब्दः समूहवचनः। समूहम्। बहु नद्यस्त्वया स्थापिताः। अग्नौ होमे विस्तीर्ण वेत्यर्थः Sk. सति हि तेन तृप्तः सूर्यो वृष्टिं करोति। ११. ०संखं M. अङ्गिरोभ्यः सकाशात् ... ... अतो वृष्टिद्वाराग्निरेव नदीः करो- गवि भवम् Sy. तीत्युच्यते Sy.
१२. हेतुना Sk. २. वलनाम्नासुरेणापहृतस्य गोरूपस्य धनस्य १३. संखेन M. गव्येन Sy. ___Sy. धनस्य Sk.
१४. मनोः सम्बन्धिनी Sy. ३. दूरो० P. दूतो० M.
१५. प्रजा। ...तदगव्यमपि परम्परयाऽग्निद्वाराणि गमनमार्गान् Sy.
रेव करोति Sy. द्वाराणि। यैर्धनं लभ्यते तानि Sk.. मनुष्यजातिः। देवगवीनां हि प्रसादेन ४. ०य० D. M. य्या P. त्वत्साध्येन मनुष्यजातिः सुखमनुभुङ्क्ते। मनुष्यग
यागेन प्रीत इन्द्रो गवामन्वेषणाय सरमां वीनां देवगवीप्रभवत्वात् कामदुघत्वावा नाम देवशुनी प्रेषितवान् । सा च सरमा देवगवीनां सर्वसुखानां तत्प्रभवत्वात्Sk. गवां स्थानमवगत्येन्द्रस्य न्यवेदयत्। १६. विद्युप० M. ०ळव० P. इन्द्रश्च तानङ्गिरसो गाः प्रापयत्। १७. V. Madhava ignores ऋतज्ञाः। अत एतत्सर्वं त्वमेव कृतवान् Sy. | नु। कम् अग्निप्रसादादेव विज्ञातवन्तः। प्राप्तवन्त | १८. कृतवन्त इत्यर्थः Sy. सम्प्राप्तवन्त इत्यर्थः। मरणोत्तरकालं दथुप्रभृतीन् इत्यर्थः Sk. सप्तलोकान् प्राप्तवन्तः। जीवन्तोऽपि १६. अङ्गिरसः Sk.
धनं लब्धवन्त इत्यर्थः Sk. २०. ये (स्वपतननिमित्त) विश्वानि P. ५. पा० M. ६. ना० P. | बहूनि धनानि Sk. ७. M. adds च after तथा २१. शोभनरपत्यः सहितानि Sk. ८. ०वति P. अत्रैकवाक्यताप्रसिद्धयर्थ यः २२. Omitted by P. चतुर्दशरात्रषट्
प्रेषितेत्यध्याहार्यः। यःप्रेषिता पणिभि- त्रिंशद्रात्रादित्यानामयनादीनि कर्माणि
रपहृतं विदद् ज्ञातवती लब्धवती वा Sk. Sy. २३. अम्यत० M. अमरणत्व६. बहुलमित्यर्थः Sy.
सिद्धये Sy. अविद्यमानं मृतत्वं यस्य १०. एवंविधं पयोलक्षणम् ... अन्नम् Sy. ' सोऽमृतत्वोऽग्निः। तदर्थम् Sk.

Page #418

१.५. १८.५. ]
[ I. 72.10.
सिद्ध्यर्थम्। मार्गम्। अत्यन्तम्। महद्भिस्तैरियम् । पृथिवी ध्रियमाणा । वितिष्ठते । माता ।
I
の
८
१०
पुत्रैर्मनुष्यैः । अदीना । गमनशीलस्याग्नेः । पानाय तं सोमं पाययितुमिति ।
1
अधि॒ श्रियं॒ नि द॑ध॒श्चारु॑मस्मिन्दि॒वो यद॒ची अ॒मृता॒ अकृ॑ण्वन् । अध॑ क्षरन्ति॒ सिन्ध॑वो॒ न सृ॒ष्टाः प्र नीर्चीरने॒ अरु॑षीरजानन् ॥१०॥
१३
१६
१७
अधि श्रियम्। अधिनिदधुः प्रज्वलनेन । शोभाम् । कल्याणीम् । अग्नौ । दिवः । यदा ।
१. उपायम् Sy.
गायतिरचेतिकर्मा । गानं गातुः स्तुतिः । ताम् । येऽङ्गिरसोऽग्निमास्तुवन्तो बहूनि धनानि शोभनानि चापत्यानि लब्धवन्त इत्यर्थः Sk.
२. स्वकीयेन महत्त्वेन Sy.
१८
१६
१८
२०
२१
२३
चक्षुषी हविजिघृक्षया । देवाः । अकृण्वन् । प्रज्वलितेन पृथिव्याम् । क्षरन्ति । सिन्धवः । इव ।
तेषां महा माहात्म्येन । तत्प्रसादेनेत्यर्थः Sk.
३६३
३. अनुष्ठानेन महानुभावैः Sy. जननादिभिरुपकारैर्मनुष्याणाम् Sk.
सस्य
४. सर्वस्य जगतो धारणाय Sy.
1
५. विविधं स्थिता । अङ्गिरसां प्रसादेन पृथिवी मनुष्याणां महद्भिः सस्यजननादिभिरुपकारैरुपक रोतीत्यर्थः । अङ्गिरसो हीन्द्रसखत्वाद् वृष्टेः कर्तारः । तदायत्ताश्च सस्यजननादयः Sk.
६. जनयित्री Sy. देवमाता चादितिः Sk. ७. सर्वैर्देवैः सह । देवा अपि हि यन्मनुष्या
णामुपकुर्वन्ति तदङ्गिरसामेव प्रसादेन । देवोपकारस्य धर्मायत्तत्वाद् धर्मस्य च वृष्ट्यायत्तत्वाद् वृष्टेश्चाङ्गिरसः कर्तृत्वात् Sk. ८. इदानीना P. ६. ०ग्ने M. देवान् प्रति गन्तुर्ज्ञातुर्वा Sk. १०. आज्यपयआद्याहुतिपानाय । ... यागाभावे च नाग्निराहुतीः पिबेत् । अत एवमुच्यते धायसे वेरिति Sk.
११. स्थापितवन्तः Sy.
१२. ०लने P.
१३. परिस्तरणपरिषेचनादिरूपां यज्ञसम्पदम् Sy. दीप्तिलक्षणाम् Sk. १४. चारुं शोभनम् Sk. १५. त्वय्यग्नौ Sk. १६. तदानीं ... द्युलोकात् ... अमरणधर्माणो देवा यागसमयो जात इत्यवगम्यागच्छन्तीति शेषः Sy. १७. यथा M. यद P. १८. यज्ञस्याऽऽज्यभागलक्षणे Sy.
द्वित्वसामान्यात् सूर्याचन्द्रमसावत्राक्षी उच्येते । अक्षिस्थानीयौ सूर्याचन्द्रमसौ Sk. १६. अकुर्वन् P. अहोरात्रविभागार्थं यवैव सूर्याचन्द्रमसौ देवाबुदपीपदन् तदैव त्वामग्निं दीप्तिमन्तमकार्षुरित्यर्थः Sk.
२०. ० लिग्नौ D. आज्यभागानन्तरम्
अग्नेरुत्पन्नाः... शीघ्रं गच्छन्त्यो नद्य इव... नितरां सर्वासु दिक्षु गच्छन्तीः
• आरोचमानाः, यद्वा निर्मलरूपाः, हे अग्ने ! एवम्भूतास्त्वदीया ज्वालाः क्षरन्ति सञ्चलन्ति । सर्वासु दिक्षु गच्छन्तीत्यर्थः । आगता देवाश्च प्राजानन् अस्माकं होमायेदृश्यो ज्वाला उत्पन्ना इति हृष्टाः सन्तः प्रकर्षेण जानन्ति Sy. २१. रक्षन्ति M. काः ? सामर्थ्यावाहुतयः Sk. २२. नद्यः Sk.

Page #419

I.73.2. ]
[ १.५.१६.२.
उद्युक्ता देवास्ततो ज्वलित्वोपशान्तस्य । अग्ने ! तव । न्यग्भूता लेलायमानाः । ज्वालाः। जानन्ति निरूपणीयं सूक्तं प्राज्ञैः।
I.73.
१५
रयिर्न यः पितृवित्तो वयोधाः सुप्रीतिश्चिकितुषो न शासुः । स्योनशीरतिथिन प्रीणानो होते सद्म विधुतो वि तारीत् ॥१॥
रयिर्न यः। धनम् । इव। यः। पितृतो लब्धम् । अन्नस्य दाता । सुप्रणयश्च भवति । विदुषः । इव । शासनं सः । सुखेषु शाययति । अतिथिः । इव । तृप्यन् । होतेव। यजमानस्य । यज्ञगृहम् । वितरति हविर्वहनेन।
देवो न यः सविता सत्यमन्मा क्रत्वा निपाति वृजनानि विश्वा । पुरुप्रशस्तो अमतिर्न सत्य आत्मेव शेवो दिधिषाय्यो भूत् ॥२॥ देवो न यः। देवः। इव। सविता। सत्यमनाः। कर्मणा। निरक्षति। विश्वानि ।
१८
१. सिद्धबहुवोधु. M. ०क्ताः P.
अन्नप्रवो भवतीत्यर्थः Sy. यथा पिश्यं __यष्टुभिर्विसृष्टाः सत्यः Sk.
धनं क्रमेण नियमेन प्रभूतस्यानस्य दायक २. न्यभू० P. न्य अता M.
तद्वनियमेन प्रभूतदायक इत्यर्थः Sk. नीचीरधोमुखाः। सृष्टा ह्याहुतयः ९. सुखेन प्रणेतव्यः Sy. प्रणीतिः कार्येषूपक्षरन्त्योऽधोमुखाः क्षरन्ति Sk.
देशः सा शोभना यस्य स सुप्रणीतिः Sk. ३. लोमायमानाः P. D.
१०. धर्मशास्त्राभिज्ञस्य।...यथा विद्वच्छासनं अरुषीः... त्वां प्रति गमनशीलाः।
सर्वेष्वनुष्ठेयेषु तत्तत्संशयनिर्णयाय नीयते नित्यमेव यास्त्वयि हूयन्त इत्यर्थः Sk..
तद्वदग्निरपि सर्वेषु यज्ञेषु प्रणीयते Sy. ४. जनन्ति P. प्रशब्दः प्रारम्भे। तत एव | ११. सुखप्रदे गार्हपत्यायतनादौ शयानः Sy.
प्रभति ज्ञानिनोऽपि त्वां ज्ञातुं प्रारब्धवन्त सुखस्य स्थापयिता । सुखकर इत्यर्थः Sk. इत्यर्थः Sk. ५. नि is omitted |
| १२. अहिः P. सुखासने उपवेशितोऽर्घपाद्या. by P. and M. रूपाणीयं P.
दिभिः सत्कृतोऽतिथिरिव Sy. ६. Ms. D. puts the figure ॥७२॥ | १३. हविभिस्तर्पणीयः Sy.
here to indicate the end of | १४. होमकर्ताऽध्वर्युस्तत्तत्कर्मकरणेन फलthe seventysecond hymn. यजमानस्य गृहं यथा वर्धयति तद्वत् Sy. No such number is given १५. यज्ञसाधनद्वारेण ... परिचरतः Sk. in P. and M. V. Madhava | १६. वर्धयति Sk.
ignores अध। प्र७. रयिं नियः M. १७. द्योतमानः Sy. १८. सर्वस्य प्रेरकः ८. यथा पैतृकं धनं विश्रम्भेण व्यवह्रिय- सूर्यः Sy. १६. ०मननः M.
माणं सद् अन्नप्रदं भवति तद्वदग्निरपि सत्यज्ञानो यथार्थदर्शी Sy. सत्यज्ञानः सर्वेषु यज्ञेषु विश्रम्भेण व्यवहृतः सन् | Sk. २०. यागादिना प्रज्ञया वा Sk.

Page #420

३६५
१.५.१९.३. ]
[ I.73.3. उपद्रवाणि । बहुभिः प्रशस्तः। रूपम्। इव। सत्यं तद्धि चक्षुर्ग्राह्यं श्रद्धेयं सत्यं भवति । शरीरमिव । भरणीयः। भवति । सुखकर हि।
देवो न यः पृथिवीं विश्वाया उपक्षेति हितमित्रो न राजा ।
पुरःसदः शर्मसदो न वीरा अनव॒द्या पतिजुष्टेव नारी ॥३॥
देवो न यः। देवः। इव। सविता । पृथिवीम् । विश्वस्य धर्ता। उपेत्य वसति । अनुकूलः। इव। राजा स यदा सर्वां पृथिवीमधितिष्ठति यस्य चाग्नेः । पुरः सीदन्तः।
१. वय॑न्ते हिंस्यन्तेऽस्मिन्निति वृजनं दीप्तत्वाच्च सवितवाभिप्रेतः Sk.
सङ्गामः।... विभक्तिव्यत्ययः। सर्वेभ्यः ७. यथा सूर्यो वृष्ट्यादिप्रदानेन सर्व जगद् सङ्गामेभ्यः। पुरुभिर्यजमानः स्तुतो- धत्ते, एवमग्निरपि यज्ञादिसाधनेन ऽग्निः Sy. वृजनमिति बलनामान्यत्र। कृत्स्नस्य जगतो धारयिता Sy. इह तु वर्जनीयत्वाद् वृजनं पापमुच्यते। सर्वाहुतिलक्षणमाज्यादिपेयं यस्य स सर्वाणि पापानि Sk.
विश्वधायाः। सर्वासामाहुतीनां २. यथा पृथिव्यादेः स्वरूपमागमापायिषु पातेत्यर्थः Sk. विशेषेषु सत्स्वपि स्वयमैकरूप्येण नित्यं ८. पत्तोवोत्य M. सर्वेषां प्रियः सन् भवति तद्वदग्निरप्युच्चावचेषु सर्वेषु
यज्ञगृहादौ निवसति Sy. कर्मसु स्वयमेक एव व्याप्य वर्तते Sy. ६. यथा देवः सविता पृथिवीं रश्मिभिआत्ममतिरमतिरुच्यते। तद्वत् सत्यः । ___ याप्य निवसति तद्वद् व्याप्य निवअथवा अम गत्यादिष्वित्यस्यायं तिप्र- सतीत्यर्थः Sk. त्ययः कर्तरि। गमनशीलोऽमतिरा- १०. हितान्यनुकूलानि मित्राणि यस्य तादूदित्यः। तद्वत् सत्यः Sk.
शो राजा यथा सुखेन निवसति तद्वत् । ३. परमप्रेमास्पदतया निरतिशयानन्द
यथा सर्वजनमित्रो राजा एवमग्निस्वरूप आत्मा यथा सर्वान् सुखयति .. रपि सर्वजनमित्र इत्यर्थः। नाग्नि ...तद्वदग्निरपि स्वर्गादिफलहेतुतया
कश्चन द्विष्ट Sy. सुखयति Sy.
हितमित्रो न राजा। पूर्वस्यवेयं द्वितीयश्चात्मेव शेवः सुखः सर्वस्य Sk.
योपमा। हितानि मित्राणि यस्य भवन्ति ४. सर्वैर्यजमानर्धारणीयः... परित्यागे हि | स हितमित्रः। यथा च हितैमित्ररुपेतो
वीरहत्यालक्षणो दोषो भवति Sy. राजा पृथिवीं सम्यक् पालयन्नुपभुधारयिता च Sk.
जानश्च निवसति तद्वत्सम्यक पाल५. ०करा P.
यन्नुपभुजानश्च निवसतीत्यर्थः Sk. As an epithet of सविता, the | ११. यथा M.
reading should be सुखकरः । १२. पुरस्तात् सीदन्त उपविशन्तः पुरुषाः Sy. ६. द्योतमानः सूर्य इव Sy.
पुरस्सीदन्तीति पुरस्सदः। सेनाया देव इति पूर्वस्यामृचि सम्बन्धदर्शनाद् । अग्रतो व्यवस्थातारः Sk.

Page #421

३६६
I.73.4. ]
[ १.५.१६.४. दुर्गगृहस्थिताः। वीराः। इव अप्रधृष्या भवन्ति। अवद्यरहिता रूपिणी। पत्या सेविता ।
स्त्रीवेति।
तं त्या नरो दम आ नित्यमिद्धमग्ने सचन्त क्षितिषु ध्रुवासु ।
अधिं द्युम्नं नि दधुर्भूयस्मिन्भवा विश्वायुर्धरुणो रयीणाम् ॥४॥ तं त्वा नरः। तम् । त्वाम् । नरः । गृहै। नित्यम् । समिद्धम् । अग्ने ! सेवन्ते । अग्निनिधानयोग्यासु । दृढासु भूमिषु तथा । अस्मिन् । अधिनिदधुश्च । अन्नम् । बहु स त्वम् । भव । सर्वान्नः ।
१२
१३ १४
धनानाम् । धारकः।
१. दुर्ग्रह० D.
M. यज्ञस्य नेतारो यजमानाः Sy. पितृगृहे वर्तमानाः पुत्रा इव वर्तन्ते। ६. स्वकीये यज्ञगृहे Sy. पिता पुत्रानिवाग्निः स्वस्य परिचार- यज्ञगृहे Sk. कान् रक्षतीति भावः Sy. शर्म सनाम- | १०. अनवरतं समिद्भिः प्रज्वलितं कृत्वा Sy. यज्ञ (जय) सुखम्। तदर्थ सीदन्तीति | ११. स्तुतिभिर्हविभिश्च Sk. शर्मसदः। उपमानश्रुतेश्च साकाङ्क्ष- १२. ०ग्यसु P. योग्यासु missing M. त्वादत्र योग्योपमेयकर्माध्याहारः। यथा | १३. ०ढंसु P. च पुरःसदः शर्मसदो न वीराः शत्रूणाम- निश्चलासु चलनरहितासु भूमिषु। भिभवितारस्तद्वदभिभवितेत्यर्थः Sk.
निरुपद्रवेषु ग्रामेष्वित्यर्थः Sy. २. D. adds इव before वीराः । १४. भूरिमिषु P. ३. प्र० P.
क्षितिरिति पृथिवीनाम। इह च... ४. रूपाणि P. अनिन्दिता ... योषिदिव | तदवयवेषु प्रयुक्तम्। पृथिव्यवयवेषु Sy.
वेद्याख्येषु ध्रुवेषु Sk. ५. सतेव P. D. M. स्वपतिना सेविता | १५. अस्मिन् त्वय्यग्नौ Sk. स्वीकृता Sy.
| १६. स्थापितवन्तः Sy. ६. सा यथा पातिव्रत्येन शुद्धा सती सर्व उपरि निदधति । जुह्वतीत्यर्थः Sk.
कर्मयोग्या भवत्येवमग्निरपि Sy. | १७. हविर्लक्षणमन्नम् Sy; Sk. अत्रापि पूर्ववदुपमेयकर्माध्याहारः। १८. चरुपुरोडाशाविरूपेण बहुविधम् Sy. यथानवद्या रूपवती पतिजुष्टा भर्तृ- | १६. सर्वास्मः P. D. M. सेविता नारी शोभते नित्यप्रीतियुक्ता सर्वान्नसम्बद्धः सर्वेषामन्नानां दाता। वा तद्वच्छोभते नित्यप्रीतियुक्तो हविर्भोक्तेत्यर्थः Sk. वेत्यर्थः Sk.
२०. नाना० M. ७. त्वा P.
२१. धू धारणेऽन्यत्र। इह तु सामर्थ्याद् पूर्वोक्तगुणविशिष्टम् Sy.
दानवचनः। दाता Sk. ८. तम्। त्वाम्। नरः is omitted by | २२. V. Madhava ignores आ

Page #422

१.५.२०.१. ]
१४
निदधानाः ।
३६७
वि पृतो॑ अग्ने म॒घवा॑नो अश्युवि॑ सू॒रयो॒ दद॑तो॒ विश्व॒मायु॑ः । स॒नेम॒ वाज॑ सम॒थेष्व॒र्यो भा॒गं दे॒वेषु श्रव॑से॒ दधा॑नाः || ५ ॥
१ २
8
७
८
विपृक्षो अग्ने । व्ययुः । अग्ने ! अन्नं धनवन्तः । व्यश्युः । प्राज्ञाः । ददतः । विश्वम् ।
१०
११
१२
अन्नं दरिद्रेभ्यो वयं च। लभेर्महि । अन्नम् । सङ्ग्रामेषु शत्रोः । भागम्। देवेषु। अन्नार्थम्।
[ I. 73.6.
ऋ॒तस्य॒ हि धे॒नवो॑ वावशा॒नाः स्मवृ॑नीः पी॒पय॑न्त॒ द्युभ॑क्ताः । प॒रा॒वत॑ः सुम॒तिं भिक्ष॑माणा॒ वि सिन्ध॑वः स॒मयो॑ समु॒रद्र॑म् ||६॥
१०
૧.
२०
ऋतस्य हि। अग्नेः। हि। धेनवः । कामयमानाः । प्रशस्तोध्न्यः । अवृद्धवयस्का
२१
१. वृक्षो D. वृक्षे P. २. वृक्षोऽग्ने M. ३. व्यत्युः M. त्वयानुगृहीताः सर्वाण्यन्नानि लभन्ताम् Sy. विविधं प्राप्नुयुः । त्वत्प्रसादेन लभेरन्नित्यर्थः Sk.
२२
३३
२४
आसन्। सम्भक्तस्वर्गास्तदेवाह । दूरात् । सुमतिमग्निमवेक्षितम् । भिक्षमाणाः । विसस्रुः
४. ०ग्नेन् P. D.
५. हविर्लक्षणेन धनेन युक्ता यजमाना: Sy. प्रभूतहविष्करणयोग्या इत्यर्थः Sk.
६. व्यश्वः M. ७. स्तोतारश्च Sk. ८. हवींषि . • प्रयच्छन्तो वर्तन्ते । ... सर्व जीवितं . व्याप्नुवन्तु Sy.
तुभ्यं हवींषि । ये च धनवन्तः प्रभू - तानि हवींषि कुर्वन्ति ये च दारिद्रयात् प्रायेण स्तुवन्त्येव न प्रभूतानि हवींषि कर्तुं शक्नुवन्ति त उभये अपि तुभ्यं हविर्ददतोऽन्नानि प्राप्नुयुरित्यर्थः Sk. ६. त्वदनुग्रहात् सम्भजेमहि Sy. १०. सर्वमायुश्च वर्षशतलक्षणम् Sk. ११. हविर्भागम् Sy. हविर्लक्षणम् Sk. १२. त्वत्प्रमुखेष्विन्द्रादिषु Sy. सम्प्रदानस्येमधिकरणत्वेन विवक्षा !... देवेभ्यः Sk. १३. यशसे Sy. १४. वयं च etc. up to the end missing M स्थापयन्तो भूयास्मेति शेषः Sy. देवान्यजन्त इत्यर्थः Sk.
ददतः ।
१५. देवयजनवेशं प्राप्तमग्निमेव Sy.
१६. ऋतस्य हि । अग्नेः । हि missing M. हिशब्दः पदपूरण: Sk. १७. अग्निहोत्रादिहविषां दोग्ध्यः Sy. १८. अग्निं पुनः पुनः कामयमानाः Sy. पुनः पुनर्वाश्यमानाः Sk. १६. स्मच्छन्दो नित्यशब्दसमानार्थः । नित्यमूधसा युक्ताः । सर्वदा पयसः प्रदात्र्य इत्यर्थः Sy. स्मच्छब्दः प्रशस्तवचनः । अमृतपचनत्वात् प्रशस्तमूधो यासां ताः स्मदूधन्यः Sk.
२०. धन्योवृद्धवयर्ताः प्रस्तोभ्योवृद्धवयर्ताः P. • तोग्न्योवृ● M. क्षीरादिलक्षणं गव्यमपाययन् Sy. पीपयन्त अमृतेनाप्याययन्त्यग्निम् Sk. २१. दिवा प्रकाशेन, सम्भक्ताः संश्लिष्टास्तेजस्विन्य इत्यर्थः Sy. दिवं या भजन्ते ता द्युभक्ताः । द्युनिवासिन्य इत्यर्थः Sk. २२. शोभनामनुग्रहात्मिकां बुद्धिम् Sy. कल्याणचित्तमग्निम् Sk.
२३. ०णं P. अन्वेषमाणा इत्यर्थः Sk. २४. क्षितम् भिक्षमाणाः वि missing M. विसुस्रुः P. विशेषेण गच्छन्ति प्रवहन्ति । अग्नये दातव्यानां हविषां निष्पत्तये प्रवहन्तीत्यर्थः Sy. विविध - मभिगच्छन्त्यग्निम् Sk.

Page #423

I.73.7.]
३६८
[ १.५.२०.२. सिन्धवः। अद्रिमग्निम्। समयाऽग्निसमीपेऽद्रिरादृणात्यमित्रानिति स्वर्गस्था आपोऽग्नि प्रत्यागच्छन्ति।
त्वे अग्ने सुमतिं भिक्षमाणा दिवि श्रवो दधिरे यज्ञियासः। नक्ता च चक्रुरुषसा विरूपे कृष्णं च वर्णमरुणं च सं धुः ॥७॥
त्वे अग्ने। त्वयि। अग्ने ! सुमतिं त्वदीयाम् । भिक्षमाणाः....हविः। निदधिरे यजमानाय यद्या ...नं कुर्वन्ति तथा यज्ञकरणात् । अहोरात्र । विरूपे। चक्रुः । कृष्णम् । अरुणम् । च । वर्णमहोरात्रयोः । सन्दधुः।"
१. स्यन्दनशीला नद्यः Sy.
in M. Mss. P. and D. begin स्यन्दना अमृतस्राविण्यः Sk.
from तथा यज्ञकरणात् and omit २. पर्वतस्य समीपे Sy.
the passage beginning with अद्रिमरुनामा पर्वतः। मेरोः समीपे- त्वे अग्ने and ending with कुर्वन्ति नेत्यर्थः । अग्नेः स्वभूता गावो गव्यूतितो | १०. V. M. uses अहोरात्र in the मेरुबुध्नेन प्रत्यागत्य विविधमग्निमभि- dual and in the neut. It गच्छन्ति । अभिगम्य च स्वेनामृतरूपेण | is used however in the पयसाग्निमाप्याययन्तीति समस्तार्थः। sing. and in the masculine. अथवैवमन्यथाऽस्या ऋचोऽर्थयोजना। ११. विविधरूपे Sy. सप्तमीद्विवचनस्यायं धेनव इति धिनोतेः प्रीणनार्थस्य रूपम् । शेआदेशः। विभिन्नरूपयोः Sk. ऋतस्याग्नेः प्रीणयित्र्य आहुतयः। १२. रात्र्यां श्यामलवर्णमन्धकारम् Sy. वावशाना अत्यथं कामयमानाः। १३. आरोचनं श्वेतवर्ण तेजः Sy. स्मदूधनीः। यद्रसस्थानमाहुतीनां | १४. सम्यक् स्थापितवन्तः Sy. तदूधरुच्यते। पृथिवीत इत्यर्थः। तथा त्वां यष्टारः समिन्धते यथा तव शिष्टपदयोजना तु सदृशी Sk.
कृष्णारुणौ वर्णावपि भिन्नौ भवत इत्यर्थः। ३. समपे दीरा० M. ४. त्वे इति अथवैवमन्यथोत्तरस्यार्धर्चस्यार्थयोजना ।
द्वितीयकवचनस्य शेआदेशः । त्वाम् Sk. नक्ता च चक्रुरुषसा विरूपे इति ५. शोभनामनुग्रहात्मिका बुद्धिम् Sy. द्वितीयान्तान्येतानि न च सप्तम्यन्तानि । ___ धनानि Sk. ६. दीस्ते M. दिवि श्रवो दधिरे यज्ञियासो नक्तोषसौ ७. हविर्लक्षणमन्नम् Sy; Sk.
विभिन्नरूपे कुर्वन्तीत्यर्थः। नक्तोषसोरेव ८. अस्थापयन् Sy.
कृष्णं च वर्णमरुणं च सन्धुः। कथं पुनस्थापयन्ति । देवेभ्यो हवींषि ददतीत्यर्थः।। र्यष्टार एतत् कुर्वन्ति ? उच्यते ? यागअथवा दिवीति सप्तमीनिर्देशाद् व्यवस्थि- कारित्वाद्यागस्य च धर्मत्वात् कृत्स्नस्य तायेति वाक्यशेषः। दिवि व्यवस्थिताय | जगतो धर्ममूलत्वात् Sk. १५. V. तुभ्यं श्रवो दधिरे ददति Sk.
Madhava ignores यज्ञियासः or ६. A few words are missing | it may be in the missing part.

Page #424

१.५.२०.५. ]
३६६
[ I.73.10. यात्राये मन्त्सुिषूदो अग्ने ते स्याम मघवानो वयं च ।
छायेव विश्वं भुवनं सिसक्ष्यापमवात्रोदसी अन्तरिक्षम् ॥८॥
यात्राये। यास्त्वम् । अग्ने ! धनाय । मनुष्यान् । प्रेरयः। ते वयम्। स्याम तदेवाहधनवन्तः । वयम् । चेति । छायेव । विश्वम् । भूतजातम् । सेवसे । पूरयन् । त्रीन् लोकान् ।
अवैद्भिरग्ने अवतो नृभिनन्वीरैर्वीरान्वनुयामा त्योताः । ईशानासः पितृवित्तस्य रायो वि सूरयः शतहिमा नो अश्युः ॥६॥
अर्वद्भिरग्ने । अग्ने ! त्वया रक्षितास्सन्तो वयम् । अश्वादिभिः सहानुस्यूतान्। अश्वादीन् । भजेमहि । ईश्वराः । पितृलब्धस्य । धनस्य । अस्माकम् । पुत्राः । शतं संवत्सरान् व्यश्नुवोरन् पितृलब्धं धनमिति।
एता ते अग्न उचानि वेधो जुष्टानि सन्तु मनसे हृदे च । शकेम रायः सुधुरो यम तेऽधि श्रवो देवभक्तं दधानाः ॥१०॥ एता ते अग्ने। एतानि। ते। अग्ने ! वचनानि सूक्तानि। विधातः! पर्याप्तानि ।
.
१. यान्नाये M. P. यात्राये D. १०. अर्वभि० M. ११. ०दिभ्योः P. २. प्रे० M. अग्निहोत्रादिकर्मसु अस्मदीयः Sy. आत्मीयैः Sk.
प्रेरयसि Sy. संस्करोषि । ...यान् | १२. शत्रुसम्बन्धिनोऽश्वान् Sy. शत्रूणां
धनप्राप्तियोग्यान् करोषीत्यर्थः Sk. स्वभूतानर्वतोऽश्वान् Sk. १३. हन्याम ३. धनेन हविर्लक्षणेन धनवन्तः Sk. Sy. वनुष्यतिर्हन्तिकर्मा। हन्यामत्ये४. चशब्द एवार्थे। वयमेव। अस्मानेव तदाशास्महे Sk. १४. ०रः P.
धनप्राप्तियोग्यान कुवित्यर्थः। चशब्द- | १५. सूरयस्तव स्तोतारः सन्तः... अत्र षष्ठीसामर्थ्याद्वा मघवानश्च वयं च स्यामे
निर्देशात् पितृवित्तस्येति वचनात् पुत्रा त्येवं व्याख्यातव्यम्। ये चान्ये हविर्ल
इति वाक्यशेषः। नोऽस्माकं पुत्राः Sk.
| १६. व० P. जीवन्तः Sy. क्षणेन धनेन धनवन्तो वयं चेत्यर्थः Sk.
१७. विशेषेण भुजताम्। अस्मदीयानां ५. यथा छत्रादेः छायाऽऽतपादिजनितं
पुत्राणामारोग्यं दीर्घमायुश्च भवत्वित्यर्थः क्लेशं निवार्य रक्षति तद्वत् Sy.
Sy. विविधं प्राप्नुयुरित्याशास्महे । यथा छाया नित्यसग्निहितवं त्वम् Sk.
त्वत्प्रसादेनास्मत्पुत्राः पित्र्येण धनेनोपेता ६. विवि० M. ७. अनुगृह्य सर्व
वर्षशतं जीव्यासुरित्यर्थः Sk. रक्षसीत्यर्थः Sy. दहनपचनादिना Sk. | १८. इदानीमस्माभिः प्रयुक्तानि स्तोत्राणि ८. द्यावापृथिव्यावन्तरिक्षञ्च ... स्वतेजसा | Sy. अस्मदीयानि स्तुतिवचनानि Sk.
वृष्टयुदकेन वाऽपूरितवांस्त्वम् Sy. १९. मेधाविनामैतत्। मेधाविन् Sy. स्वेन ज्योतिषा Sk. ६. त्रिलो० P. | ___ मेधाविन Sk. २०. प्रियाणि Sy.; Sk.
२४

Page #425

३७०
I.74.I. ]
[ १.५.२१.१. भवन्तु। मनसे। हृदयाय । च तव। धनस्य । यमनं कर्तु । सुधुरो वयम् । शकेम त्वया दत्तां लक्ष्मी नियन्तुं समर्था भवेम । देवभक्तम् । अन्नं हविरग्नौ । अधिदधानाः।
I.74. उपप्रयन्तौ अध्वरं मन्त्र वोचेमाग्नये । आरे अस्मे च शृण्वते ॥१॥
उपप्रयन्तः। गोतमो राहगणः।
उपप्रगच्छन्तः । यज्ञम् । मन्त्रम् । वोचेमान्वहम् । अग्नये। दूरेऽपि स्थित्वा। अस्माकं वचनम्। शृण्वतेऽपेक्षिते धने दुरे स्थितेऽपि स्तोतुर्वचनं शृणोतीति वाजसनेयक उक्तमिति।
२१
२२
१. ०न्ति M. २. मनोवृत्तये Sy. P. and M. १६. रूहू० P. D.
मनोऽन्तःकरणम्। हृदयं तदधिष्ठानम्।। राहु० M. १७. ०यच्छ० P. प्राप्त्यतयोरुभयोरपि Sk.
विच्छेदेन सम्यगनुतिष्ठन्त इत्यर्थः Sy. ३. तवृत्तिमतेऽन्तःकरणाय च Sy. १८. ०ज्ञ M. हिंसाप्रत्यवायरहितमग्निष्टो४. धनस्यार्थाय Sk.
मादियज्ञम् Sy. १६. स्तुतिलक्षणम्Sk. ५. यमं बन्धनम्। स्ववेद्यां धारण- मननसाधनमेतत्सूक्तरूपं स्तोत्रम् Sy. मित्यर्थः Sk.
२०. वक्तारो भूयास्मेत्याशास्यते Sy. ६. सुष्ठु निर्वाहकस्य। यद्वा शोभनं धूर्वति __अग्नये इत्येतन्नित्यमाशास्महे Sk.
दारिद्रयं हिनस्तीति सुधूः। तादृशस्य ... २१. अङ्गनाविगुणयुक्ताय देवाय Sy. धनस्य Sy. शोभना धूर्यस्य स सुधुरो | २२. सन्निकृष्टे व्यवस्थितायेति वाक्यशेषः Sk. रथः। तस्य Sk.
२३. अस्मदीयस्तुतिश्रवणं प्रति सादराय न ७. शङ्कम M. शक्नोतेः कर्मभूतधात्वन्त- | निरादरायत्यर्थः Sk. २४. P. and
रसापेक्षत्वात्कर्तुमिति वाक्यशेषः। | D. add. अपि after अपेक्षिते
शक्नुयाम कर्तुमित्येतदाशास्महे Sk. | २५. ०वि D. स्थितो is suggested ८. दन्नां M.
for स्थिते २६. स्तोतृव० M. ६. Omitted by P. १०. देवैः | २७. ०यिक० P. D. From the सम्भजनीयम् Sy. देवैः सेवितं देवानां ।
words used by V. M., the वाऽऽहारभूतम् Sk. ११. ०न्न M. passage seems to be a हविर्लक्षणमन्नम् Sy.
quotation from any of the १२. हेवि० M.
texts, attributed to Vājasa१३. ०रग्नवधि० P. अग्नेरुपरि धारयन्तः। neya, a patronymic of
अग्नौ हविर्भिोमं कुर्वन्त इत्यर्थः Sy. | Yajnavalkya. The texts in१४. अधिनिद. P. ना D.
clude the Yv, SB, Brh. U. अधिशब्दः...पदपूरणः ... दधाना ददत । Sr. Su, etc. It is however यजतेत्यर्थः Sk.
untraced. The linguistic १५. Ms. D. puts the figure ॥७३॥ evidence is against its being
here to indicate the end of a quotation from the texts the seventythird hymn. No mentioned above. such number is given in ' २८. V. Madhava ignores च

Page #426

३७१
१.५.२१.५ ]
[ I.74.5. यः स्नीहितीषु पूर्व्यः संजग्मानासु कृष्टिषु । अरक्षाशुषे गय॑म् ॥२॥
___ यः स्नीहितीषु। यः। हन्त्रीषु। संगच्छमानासु शत्रुभूतासु। प्रजासु। पुराणः। रक्षन् । यजमानाय । गृहं मह्यं तस्मै मन्त्रं वोचेम। उत ब्रुवन्तु जन्तव उदग्निवत्रहाजनि । धनंजयो रणैरणे ॥३॥
उत ब्रुवन्तु। काममेनम् । स्तुवन्तु । मनुष्याः । उदजन्यरण्योः । अग्निः । वृत्रहो। युद्धे युद्धे । धनस्य जेता।
यस्य॑ दृतो अस क्षये वेषि हव्यानि वीतये । दुस्मत्कृणोष्यध्वरम् ॥४॥ ___ यस्य दूतः। यस्य । दूतः। भवसि । गृहे। कामयसे च। हव्यानि। अशनाय। यस्य च यज्ञम् । दर्शनीयम् । करोषि। तमित्सुहव्यमङ्गिरः सुदेवं संहसो यहो । जना आहुः सुबर्हिषम् ॥५॥
तमित्सुहव्यम्। तम्। एव। शोभनहविष्कम् । अङ्गिरः ! जनाः। आहुः । सुदेवं च।
१. यस्निहितेषु P. य स्नीहीतिष्ठ D. यः | शत्रुधनानां जेता Sy. सीहिक्रीषु M.
१७. यजमानस्य Sk. २. हंत्रिषु P. हस्त्रीषु M.
१८. देवयजनलक्षणे Sy. १९. गमयसि Sy. ३. पुर० P. सर्वत उत्कृष्ट इत्यर्थः Sk. २०. चरुपुरोडाशादीनि Sy. ४. अरक्षत् is suggested for रक्षन् २१. ०से म हव्यन्यश० M. हव्यं न्यशना P. ५. षष्ठ्यर्थे चतुर्थी। हवींषि दत्तवतो देवानां भक्षणाय Sy. भक्षयितुम् Sk. ___ यजमानस्य Sk. ६. धनम् Sy. २२. यजमानम् Sy. ७. ०मः M. यच्छब्दश्रुतेः पूर्वयक- | २३. अङ्गनादिगुणयुक्ताग्ने! Sy.
वाक्यता Sk. ८. अनन्तरम् Sy. | अङ्गिरःशब्दोऽपि कार्यशब्दः सोऽयउतशब्दोऽप्यर्थे Sk. ६.ब्रुवन्तु मन्त्रमग्नये मित्यभिसम्बन्धात् कारणे प्रयुक्तः। Sk. १०. जाताः सर्वे ऋत्विजः Sy. अग्निीङ्गिरसः कारणभूतः। . .. जायमानत्वाज्जन्तवः पुत्रा इहाभिप्रेताः। अथवाऽङ्गानि शरीरावयवाः। तद्वदङ्गि अस्मदीयाः पुत्रा अपि ब्रुवन्त्वित्येतदाशा- शरीरम्। तस्य स्थितिहेतुरशितस्महे इत्यर्थः Sk. ११. ऊो जायताम्। पीतरसोऽङ्गिरसः। तस्य कर्ता अस्मद्यज्ञेषु दीप्यतामित्यर्थः Sk.
अङ्गिराः। जाठरात्मना ह्यग्निरशितपीतं १२. सकाशादुत्पन्नः Sy.
शरीरस्थितिहेतुभूतं रसतामापादयति । १३. ०जन्नरण्योग्नि P.
तस्याग्नेः सम्बोधनमिदमगिर इति Sk. १४. वृत्राणामावरकाणां शत्रूणां हन्ता Sy. | २४. शोभनदैवतम् Sy. अस्मच्छत्रूणां हन्ता Sk.
शोभना देवा यस्य स सुदेवः। तं सुदे१५. धनानाम् Sk. १६. जातं P. तेजाः M. I वम्। देवानां चानुग्राह्यमित्यर्थः Sk.

Page #427

३७२
[ १.५.२२.३.
I.74.8. ] सहसः । पुत्र! शोभनयज्ञं च।
आ च वहाँसि ताँ इह देवाँ उप प्रशस्तये । हव्या सुश्चन्द्र वीतये ॥६॥ ___ आच वहासि। उपावहसि । च। तान् । इह। देवान् । प्रशंसनायेमानि । हव्यानि । सुकान्त ! देवानाम् । अशनाय । भवेयुः।
न योरुपब्दिरश्व्यः शृण्वे रथस्य कञ्चन । यद॑ग्ने यासि दूत्यम् ॥७॥ ____ न योरुपब्दिः। न । गच्छतः। शब्दः। अश्वेषु भवः। श्रूयते । कदा। चिदपि। रथस्य। यदा । अग्ने ! गच्छसि । दूत्यं रक्षसामनन्वचाराय नि: शब्दं गच्छसीति । त्वोतो वाज्यहयोऽभि पूर्वस्मादपरः। प्र दाश्वाँ अग्ने अस्थात् ॥८॥
त्वोतो वाजी। त्वया रक्षितः। अन्नवान्। अलज्जन् । पूर्वस्मात् । अपरो यादृगाकारः पूर्वमतादृशाकारः । अभिप्रतिष्ठत्युच्छ्रिते पदे । यजमानः।
०७१
१. बलस्य Sk.
भ्यत इत्यर्थः Sy. १७. कदाचन, तदानीं २. बलेन मथ्यमानोऽग्निर्जायते। तेन बलस्य
सर्वदापि Sy. १८. Omitted by P. पुत्र उच्यते Sk. ३. यज्ञशोभन P. and D. १६. दृत्या P. यजमानानां ४. वाहा० P. ५. अस्मत्समीपं ... प्रापय दूततां प्रतिपद्य देवलोकं गच्छसीत्यर्थःSk. ___Sy. उपावह च Sk.. २०. ०न्वपचा० P. D. ०चरा० M. ६. चेत् M. चशब्दश्रुतेर्यज चेति वाक्य- | २१. पजिह P. २२. उपकल्पितहविष्क
शेषः। पदपूरणो वा चशब्द: Sk. इत्यर्थः Sk. २३. शोभनत्वाद्धविषाम७. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दो- लज्जितः Sk. २४. स्वस्मादधिकारात् ___sध्याहार्यः। ये आवोढुं योग्यास्तान Sk. Sy. २५. अर्वाग्देशवर्ती। नातिदूरचर ८. अस्मिन् कर्मणि Sy. अस्मदीये यज्ञे Sk. | इत्यर्थः Sk. २६. निकृष्टो भवति Sy. ६. चरुपुरोडाशादीनि हवींषि Sy. २७. ऐश्वर्यमभिप्राप्य प्रतितिष्ठति सर्वोत्कृष्टो
षष्ठ्यर्थे तृतीयैषा। हविषां च Sk. भवतीत्यर्थः Sy. १०. शोभनालादनाग्ने! Sy.
हविभिः स्तुतिभिर्भवन्तमभिगच्छती११. ०यु M. प्रापयेत्यर्थः Sy.
त्यर्थः। अथवैवमन्यथाऽस्या ऋचोऽर्थ१२. ०रुवद्भिः P. पुनयोरुपब्धि M.
योजना। त्वद्रक्षितो हविष्मानलज्जितः १३. देवलोकं गच्छत इत्यर्थः Sk.
पूर्वस्मादपरः। पूर्वप्रस्थितादनन्तर एवे१४. श्रवणार्हः Sy. १५. भव P. M. त्यर्थः। दाश्वान् हे अग्ने अभिप्रास्थात्
हेषितशब्दः शफशब्दो वेत्यर्थः Sk. स्वर्गलोकमभिगच्छति। मरणोत्तरकालं १६. M. adds च after श्रूयते।
स्वर्गलोकं प्राप्नोतीत्यर्थः Sk. रथस्य शीघ्रगमनेनास्माभिः शब्दो नोपल- '२८. V. Madhava ignores अग्ने

Page #428

१.५.२३.२. ]
उ॒त द्यु॒मत्सु॒वीर्यं॑ बृ॒हद॑ग्ने विवाससि । दे॒वेभ्यो॑ दे॒व दा॒शुषे॑ ॥६॥
।
6
देव । दाशुषे ।
9
३७३
४
उत युमत् । अपिच। दीप्तिमत् । शोभनवीर्यम् । बृहदन्नम् । गमय प्रयच्छ । देवेभ्यः ।
भजनीयम् ।
1.75.
जु॒षस्य॑ स॒प्रथ॑स्तसं॒ वचो॑ दे॒वप्स॑रस्तमम् । ह॒व्या जुह्वा॑न आ॒सनि॑ ॥१॥
ह १०
जुषस्व सप्रथस्तमम्। सेवस्व। सर्वतः पृथुतमम्। वचः । अतिशयेन दीप्तरूपम्, प्स इति
१.१
१२
१३
१४
रूपनाम, रो मत्वर्थीयः । हव्यानि । आस्ये । प्रक्षिपः ।
अथा॑ ते अङ्गिरस्त॒माग्ने॑ वेधस्तम प्रि॒यम् । वो॒चेम॒ ब्रह्म॑ सान॒सि ॥ २ ॥
[ I. 75.2.
१५
६
१७
१३ १६
अते । अथ । ते । अङ्गिरसां वरिष्ठ ! अग्ने ! प्राज्ञतम ! प्रियम् । वोचेम । स्तोत्रम् ।
१. पूर्वस्यामृचि यद्यग्निरभिगम्यमानस्ततोत्रोतशब्दः पदपूरणः । अथ स्वर्गस्ततः फलसमुच्चयादुतशब्दोऽप्यर्थे । अपि मरणोत्तरकालं स्वर्गं प्राप्नोति अस्मै जीवते Sk. २. धुमद् दीप्तिमदन्नं धनं वा Sk. ३. छेदनवीयं M. ४. प्रौढं धनम् Sy. ५. गमयितुमिच्छसि प्रापयसीति यावत् Sy.
विवासतिः परिचर्यायामन्यत्र । इह तु दाशुष इति सम्प्रदान चतुर्थीश्रुतेर्दानार्थः । ददासि Sk. ६. चरुपुरोडाशादीनि हवींषि दत्तवते तस्मै यजमानाय Sy. हवींषि दत्तवते । यष्ट्रे इत्यर्थः Sk. ७. V. Mādhava ignores अग्ने । Ms. D. puts the figure ॥७४॥ here to indicate the end of the seventyfourth hymn. No such number is given in P. and M. ८.०मः M. अत्यन्त विस्तीर्णम् Sk. ६. वोच P. स्तोत्रलक्षणमस्मदीयं वचनम् Sy. अस्मदीयं स्तुतिलक्षणं वचः Sk.
१०. तिश० P. देवानां प्रीणयितृतमम् Sy. देवस्याग्नेः रूपैरतिशयेन युक्तम् । अशेषाग्निरूपप्रकाशनमित्यर्थः Sk. ११. रा P. १२. स्तोकलक्षणानि हवींषि Sy. १३. अ० M. आत्मीये Sk. १४. ०५ M. प्रक्षिपन् is suggested for प्रक्षिपः ।
इमानि स्तोकलक्षणानि हवींषि वृथा मा भूवन्, तत्सर्वं त्वदीयेन मुखेन स्वीकुवित्यर्थः Sy. हवींषि भक्षयन्त्रित्यर्थः Sk. १५. आनन्तर्ये । अतोऽप्यनन्तरम् । परमित्यर्थः Sk.
अथा P. अथशब्द
अतः
१६. अतिशयेनाङ्गनादिगुणयुक्त ! यद्वा अङ्गिरसां वरिष्ठ ! Sy.
हे अङ्गिरस ऋषेरतिशयेन कारणभूतशरीरस्थितिहेतोर्वाऽशितपीतस्य स्यातिशयेन कर्तः Sk.
रस
१७. प्रज्ञातम M. १८. ०मः M. १६. स्तुतिलक्षणं ब्रह्मेत्याशास्महे । चिरं सम्भजनीयं वा Sk.

Page #429

३७४
I.75.5. ]
[ १.५.२३.५. कस्तै जामिर्जनानामग्ने को दाश्वध्वरः । को ह कस्मिन्नसि श्रुितः ॥३॥
कस्ते जामिः। कः । ते । बन्धुः । जनेषु । कीदृशो वा तव । दत्तयज्ञः। कीदृशशीलस्त्वम् । असि । कीदृशशीले । वा । आश्रितो भवसि ।। त्वं जामिर्जनानामग्ने मित्रो असि प्रियः । सखा सखिभ्य ईड्यः ॥४॥
त्वं जा
१४ । मित्रं च। भवसि। सखा ।
त्वम्। बन्धुः। जनानाम्। अ
!
प्र
सखिभ्यः । स्तोतव्यः। यजा नो मित्रावरुणा या देवाँ ऋतं बृहत् । अग्ने यक्षि स्खं दमम् ॥५॥
१० यजा नः। यज। अस्माक
। ऋतमादित्यम् । स्वो दमः स्वगरीरं तं
च। यज। "अग्निमग्न
मित्रादीनां यागमाशास्ते ।
१. त्वं सर्वैर्गुणैरधिकोऽसि। तवानुरूपो १५. ०ति M. १६. सखिवदत्यन्तं प्रियः Sy. बन्धुर्नास्तीति भावः Sy.
१७. समानख्यानेभ्य ऋत्विग्भ्यः Sy. २. यजमानानां मध्य Sk. ३. रव P.
षष्ठयर्थे चतुर्युषा। सखीनां चेड्यः ४. दत्त० P. त्वां यष्टुमपि समर्थः ।
स्तुत्यः Sk. १८. हविषा पूजय Sy. कोऽपि नास्तीत्यर्थः Sy.
१६. अस्माकमर्थाय Sk. २०. प्रौढम् Sy. पूर्वमपि कृतयाग इत्यर्थः Sk.
महत्। सुवित्यर्थः Sk. २१. बृहेदृत० ५. ईदृग्रूप इति सर्वैर्न ज्ञायस इत्यर्थः Sy.
___M. सत्यं यथार्थफलं यज्ञञ्च यजेत्येव को ह? हशब्दोत्र वार्थे। को धा ? |
Sy. सत्यम् Sk. २२. ०त्य P. D. साकाङ्क्षत्वात् प्रिय इति वाक्यशेषः Sk.
२३. ०म P. D. M. स्वकीयं...यज्ञगृहम् Sy. ६. कस्मिन् स्थाने...। तत्स्थानमपि न
स्वं दममुपशमं गृहं वा। दमशब्देन तद्वतोकेनचिद् ज्ञायते। अतस्त्वमस्माभिमांस
ऽग्नेरेव याग उच्यते । उपशमवन्तमात्मानं दृष्टिभिः कथमुपलब्धव्य इत्यग्निः
यज्ञगृहादिगृहवन्तं वा यजेत्यर्थः Sk. प्रशस्यते Sy. यजमाने Sk.
२४. तच्च M. २५. यजाग्निम् M. ७. कस्तव ज्ञातिः कृतोपकारः प्रियो वा।
संगच्छस्व। त्वय्यन्तर्विद्यमाने सति हि कस्मिन्नाश्रितोऽसि येन निरुद्धोऽस्मद्यज्ञं
यज्ञगृहं पूज्यते Sy. २६. TS. 2. 5. नाधिगच्छसीत्यागमनविलम्बनादुपाल
9. 4. २७. तनूः M. २८. ०ना P. म्भोऽयम् Sk. ८. V. Madhava | २९. गा० P. ३०. ०शासन्त M.
ignores अग्ने। ६. ०मि M. | ३१. V. Madhava ignores अग्ने। १०. उक्तप्रकारेणाचिन्त्यरूपः Sy.
Ms. D. puts the figure 110211 ११. अनुग्रहीतृतया सर्वेषां जनानां ... बन्धुः here to indicate the end of
Sy. १२. सर्वयजमानानाम् Sk. the seventyfifth hymn. No १३. ०य M. प्रीणयिता त्वं यजमाना- such number is given in
नाम् Sy. १४. प्रमोतेस्त्रायकोऽसि Sy. ' P. and M.

Page #430

१.५.२४.२. ]
३७५
I.76.
म॑नी॒षा ।
का त॒ उप॑ति॒र्मन॑सो॒ वरा॑य॒ भुव॑ने॒ शंत॑मा॒ का को वा॑ य॒ज्ञैः परि॒ दक्षि॑ त आप॒ केन॑ वा ते॒ मन॑सा दाशेम || १ ||
ह १०
तुभ्यम् । ददामः ।
का त उपेतिः। कीदृशम् । तव । उपगमनम् । मनसः । वरणाय । का वा । भवति। सुख
४
५
E
C
:
तमा। तव। स्तुतिः। कः। वा । यज्ञैः । त्वत्तः । वृद्धिम् । आप । कीदृशेन । वा । मनसा युक्ताः ।
एह्य॑ इ॒ह होता॒ नि षी॒दाद॑न्ध॒ः सु पु॑रए॒ता भ॑वा नः । अव॑ त्वा॒ रोद॑सी विश्वमि॒न्वे यजा॑ म॒हे सो॑मन॒साय॑ द॒वान् ||२||
१. का उपेतिर्भुवत् । कीदृशमुपगमनं भवेत् । न काप्यस्ति । तवोचितमुपगमनं वयं कर्तुं न शक्नुम इति भाव: Sy. २. निवारणाय अस्मास्ववस्थापनाय Sy. वरशब्दः श्रेष्ठवचनः । षष्ठ्यर्थे चैषा चतुर्थी । श्रेष्ठस्य Sk.
३. तवोचिता स्तुतिरपि नास्तीत्यर्थः Sy. कयोपगत्योपगम्यमानः स्तुत्या वा स्तूयमानस्त्वं मनसा प्रीयस इत्यर्थः Sk. ४. को वा यजमानः Sk.
५. तव सम्बन्धिभिर्यागैः Sy. ६. बलं वा Sy.
[ 1.76.2.
११
१२
१३
१४
एग्ने । आगच्छ । अग्ने ! अत्र । होता सन् । निषीद । अहिंसितस्त्वम् । सुष्ठु । अस्माकम् । अग्रतो गन्ता । भव हौत्रं कुर्वाणम् । त्वाम् । सर्वव्यापिन्यौ । द्यावापृथिव्यौ। रक्षतामर्थ।
१६
1
२०
२१
२२
२३
महते । सौमनसाय । यज । देवानिति ।
दक्षशब्दोऽत्रात्मवचनः । ... मनोवचनो वा । तवात्मानं मनो वा Sk.
७. न कोऽपीत्यर्थः । तवोचितान् यागाननुष्ठाय तैः फलं प्राप्यते इत्येतदपि दुर्घटमेवेति भाव: Sy.
सर्वतो व्याप्नोति Sk.
८. उपगमनादिकं तावदास्तां, तस्य सर्वस्य साधनभूतं मन एवास्माकं दुर्लभमित्याह
केनेति... केन मनसा कीदृश्या बुद्धया Sy. ६. हवींषि प्रयच्छाम । तवोपगमनाद्यनुरूपं मनोऽस्माकं नोत्पद्यत इत्यर्थः Sy. हवींषि .. ...। एतत्सर्वं कथय । सुखं वयं ज्ञात्वा कुमं इत्यर्थः Sk.
१०. V. Mādhava ignores अग्ने ।
परि
११. अस्मिन् यज्ञे Sy.
१२. ०त P. देवानामाह्वाता सन् Sy. १३. उपविश Sy.
१४. राक्षसादिभि: Sy.
१५. सर्वकर्मस्वग्रतोगामी Sk.
१६. गन्ता ( भवति सुखतमा तव स्तुतिः ) भव P.
१७. हो० D. नौत्रं M. १८. ससर्व ० P. १६. ०थाम० M. २०. ते P. D. २१. सौमनस्याय Sy.
सौमनस्यायास्माकम् Sk. २२. हविर्भिः पूजय Sy. २३. दानादिगुणयुक्तान् इन्द्रादीन् Sy.

Page #431

I.76.4. ]
३७६
[ १.५.२४.४. प्र सु विश्वाक्षसो धक्ष्यग्ने भवो यज्ञानामभिशस्तिपावो ।
अथा वह सोमपति हरिभ्यामातिथ्यमस्मै चकमा सुदाव्नै ॥३॥ प्रसु विश्वान्। प्रदह । सुष्ठु। विश्वान् । राक्षसान्। अग्ने ! भव त्वम् । यज्ञानाम् । उपद्रवस्य रक्षकः । ततः। इन्द्रं तदीयाभ्याम् । अश्वाभ्यां सह। आवह। आतिथ्यम्। अस्मा इन्द्राय वयम् । कुर्मः । शोभनदानाय।
प्र॒जावता वर्चसा वह्निरासा चे हुवे नि च सत्सीह देवैः । वेषि होत्रमुत पोत्रं यजत्र बोधि प्रयन्त नितर्वसूनाम् ॥४॥ प्रजावता। प्रजननवता प्रादुर्भवता । वचसा । वोढाहम् । अस्येन। आहुवे त्वां त्वं च ।
१५ १६ निषीद। यज्ञे। देवैः स
२१ । यष्टव्य! वध्यस्व। प्रदात: !
है। कामय
२४
जनयितः ! धनानां दाता भवामीति।"
१. ०श्वान्त्ररक्षान् P.
च्चारितेनेत्यर्थः Sk. २. अस्माभिरनुष्ठेयानाम् Sy. | १४. हुवे P. M. इवे D. ३. हिंसायाः Sy. हिसितुहिंसातो वा Sk.. तमग्निम् . . . आह्वयामि Sy. ४. ०क P.
आ च हुवे । व्यत्ययेनायं मध्यमस्य स्थाने ५. सर्वेषां सोमानां पालकम् Sy.
उत्तमपुरुषः। आह्वय च देवान् Sk. ६. अस्मद्यज्ञं प्रापय Sy.
| १५. इहास्मदीयायां वेद्याम् Sk... ७. अतिथ्यहं सत्कारम् Sy.
१६. आहूतः Sk. ८. नदायः M. शोभनस्य फलस्य दात्रे Sy. | १७. वेतिर्गत्यर्थः। शुद्धोऽपि चात्र सोप६. प्रजानता M.
सर्गार्थे द्रष्टव्यः। उपगच्छ Sk. १०. जनभवता M.
१८. हौत्रं कुवित्यर्थः Sk. यजमानेभ्यो दातव्यापत्यादिफलोपेतेन | १९. उत पोत्रं पोत्रकर्माणि वा। सर्वकर्मा Sy. प्रजननं प्रजाः। तद्वता। अतिशय- णीत्यर्थः Sk.
वदेवतागुणोत्पादनशक्तियुक्तेनेत्यर्थः Sk. | २०. Omitted by P. and D. ११. स्तोत्रेण स्तुतः Sy. आह्वानवाक्येन Sk. २१. यष्टर्यष्टव्य वा Sk. १२. देवेभ्यो हविषां वोढा Sy. २२. ०स्य P. D. अस्मान् बोधय Sy.
प्रत्यक्षकृतोऽयं मन्त्रः। नचेदमामन्त्रणम्। । चास्मदीयाः स्तुतीरित्यर्थः Sk. अतो यत्तच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यता २३. धनानां . . . प्रकर्षण नियन्तः ! नेया। यस्त्वं वह्निर्वोढा हविषां बल- वसून्यस्मदायत्तानि कुर्वन् ! Sy. वान् वा सः Sk. १३. अस्ये० P. २४. आहुतिद्वारा सर्वस्य जनयितरग्ने Sy. आस्यस्थानीयया ज्वालया Sy.
उपायान्तरैश्चोत्पादयितः! Sk. तात्स्थ्यात् ताच्छन्द्यम्। मञ्चाः क्रोश- २५. ०मिति P. ति missing M. न्तीति यथा। आस्यस्थेन। स्वयमेवो- । २६. V. Madhava ignores च

Page #432

३७७
१.५.२५.१. ]
[ I.77.I. यथा विप्रेस्य॒ मनुषो हुविभिर्देवाँ अर्यजः कविभिः कविः सन् ।
एवा हौतः सत्यतर त्वमद्याग्नै मन्द्रयो जुह्वा यजस्व ॥५॥
यथा विप्रस्य। यथा । मेधाविनः। मनोः प्रजापतेः । हविभिः । देवान् । अयजः। कविभ्योऽपि । कविः । सन् । एवम् । होतः! अतिशयेन सत्य ! अद्य । त्वम् । अग्ने ! मन्द्रया। ज्वालया देवान् । यजस्वेति।'
I.77. कथा दोशेमामय कास्मै देवजुष्टोच्यते भामिने गीः ।
यो मत्र्येष्व॒मृत ऋतावा होता यजिष्ठ इत्कृणोति देवान् ॥१॥ कथा दाशेम । कथम् । अग्नये हविः । दाशेम । का वा। अस्मै । देवर्जुष्टा कल्याणी । उच्यते शत्रुषु । क्रोधवते । स्तुतिः। यः। अमृतः। मनुष्येषु। देवान् । कृणोति। सत्यवान् । ह्वाता। यष्टतमः।
१. यज्ञे Sy. मनुष्यस्य Sk.
Sy. ददाम Sk. २. चरुपुरोडाशादिभिः Sy.
१४. देवैः सेवितव्या Sy. ३. जं M. देवान् । अयजः is omitted अस्य देवस्य प्रिया Sk. ___by D.
१५. ०न्ते P. तादृशीं स्तुतिमपि कर्तुं न ४. मेधाविभिर्ऋत्विभिः सह Sy; Sk. शक्ता इत्यर्थः Sy. अन्यैः स्तोतृभिः Sk. ५. क्रान्तदर्शी सन् Sy.
१६. शत्रुषु । क्रोधवते is omitted by P. ६. होमनिष्पादक Sy.
and D. तेजस्विनेऽग्नये Sy. ७. सत्सु साधो Sy.
स्तोतृणामुपरि क्रोधवते दीप्तिमते वा ८. ध P.
Sk. १७. ०ति P. गीः स्तुतिः ६. हर्षयित्र्या Sy. मोदयित्र्या Sk. कथयत भोः स्तोतारः ऋषयो वा। सुखं १०. होमसाधनभूतया स्रुचा Sy.
ज्ञात्वा वयमपि तथा कुर्म इत्यर्थः Sk. हूयमानत्वाद् जुहूराहुतिरभिप्रेता। तया | १८. योमुतः P. मरणरहितः Sy.
Sk. ११. हविभिः पूजय Sy. १६. मरणधर्मस्वस्मासु वर्तमानः सन् देवान्... १२. Ms. D. puts the figure ॥७॥ हविभिर्युक्तान्करोत्येव। तादृशायाग्नये
here to indicate the end of कथा दाशेमेति पूर्वेणान्वयः Sy. the seventysixth hymn. No २०. यो मनुष्यलोके देवानाह्वयतीत्यर्थः Sk. such number is given in २१. यज्ञवान् वा Sy.; Sk. P. and M.
२२. वा P. देवानामाह्वाता होमनिष्पा१३. कथम् । अग्नये। हविः missing M. दको वा Sy.
अग्नेरनुरूपं यज्ञं कर्तुमशक्ता वयमित्यर्थः । २३. V. Madhava ignores इत्

Page #433

३७८
I.77.3. ]
[ १.५.२५.३. यो अध्वरेषु शर्तम ऋतावा होता तमू नमौमिरा कृणुध्वम् ।
अग्नियद्वर्मतीय देवान्त्स चा बोधात मनसा यजाति ॥२॥ यो अध्वरेषु। यः । यज्ञेषु । सुखतमः । ऋतावा। होता भवति । तं यूयम् । नमस्कारैः । आत्माभिमुखं कुरुत। अग्निः । यस्मात् । मनुष्यार्थ देवान् . . . . . . . . . . । सः । चेद् बुध्यते यक्ष्यामीति ततः । वुद्धिपूर्वमेव । यजति ।।
स हि क्रतुः स मर्यः स साधुमित्रो न भूदद्भुतस्य रथीः । तं मेधैषु प्रथमं देवयन्तीविंश उप ब्रुवते दुस्ममारीः ॥३॥
१६ १७ १८ १९ २० तो। सः । मारकः । सः । साधयिता। सखा। इव। अभत । महतः ।
नेता । तम् । यज्ञेषु प्रथमम् । देवयन्त्यः । प्रजाः। उपस्तुवन्ति । दर्शनीयम् । गत्यः (2)
१. ०तमं मतावा D. सुखतमः। ऋतावा प्रज्ञानरूपो वा Sk. १५. मनुष्याकार:Sk. is missing in M.
१६. उत्पादयिता Sy. सानुग्रहचित्तः Sk. सत्यवान्, यथार्थदर्शीत्यर्थः Sy. १७. मित्र इव देवताविशेषः। अथवा मित्र २. देवानामाह्वाता Sy.
इति व्यत्ययेन पुंल्लिङ्गता। मित्रमिव । ____ यज्ञेषु हौत्रं करोतीत्यर्थः Sk.
यथा यद्यस्य मित्रं तत्तस्योपरि साधु । एवं ३. हे मत्पुत्रा ऋत्विजो वा Sk.
सर्वस्योपरीत्यर्थः Sk. १८. एव D. ४. स्तोत्रः Sy. अन्नहविर्लक्षणैर्वा Sk. यथा सखा धनानि प्रापयति तद्वत् Sy. ५. ०ग्निं D. ६. युष्मान् D. यदा Sy. | १६. भ्र P. सखा। इव। अभूत् is ७. यजमानार्थम् Sy. ८. देवार्थ P. I missing in M. ६. जति P. जाति D. The passage | २०. अभूतस्यालब्धस्य धनस्य Sy.
beginning with तं यूयम् and अद्भुतस्य महतो यज्ञस्य Sk. ending with जाति is missing २१. रंहयिता प्रापयिता Sy. २२. नेतारं M. in M. १०. तदानीं सोऽग्निर्यष्टव्यान्। २३. उत्कृष्टम् Sk. २४. देवानात्मन सर्वान् देवान् ... जानाति Sy.
इच्छन्त्यः Sy. देवान् कामयमानाः Sk. यस्माच्च सोऽग्निर्बोधयति च देवान्। २५. विशो ब्राह्मणादिमनुष्यजातयः Sk. किम् ? सामर्थ्यात् स्तुतीः। देवान् । २६. प्रथममुपब्रुवते स्तुतिभिरुपेत्य प्रधानभूत स्तौतीत्यर्थः Sk.
इति कथयन्ति Sy. उपगत्य ब्रुवते यद् ११. ज्ञात्वा च मनसा नमसा तान् . . . हविभिः । यद् विवक्षितम् Sk. २७. ०य M.
पूजयति Sy. चित्तेन च यजति। उपक्षपयितारं वा तमसां शत्रूणां वा Sk.
सादरश्च देवान् यजतीत्यर्थः Sk. २८. गत्यं D. तमग्नि ... गच्छन्त्यो भजन्त्यः १२. V. Madhava ignores उ Sy. अर्तेर्वा गत्यर्थस्य आङ्पूर्वस्य वा १३. हिशब्दः पदपूरण: Sk.
रातेर्दानार्थस्येदं रूपम्। अभिगन्त्र्यो १४. कर्मणां कर्ता।... विश्वस्योपसंहर्ता Sy. दाम्यो वा हविषामित्यर्थः Sk.

Page #434

१.५.२५.५. ]
३७६
[ I.77.5 स नो नृणां नृतमो रिशादो अग्निगिरोऽव॑सा वेतु धीतिम् ।
तना च ये मघवानः शविष्ठा वाजेप्रसूता इषयन्त मन्म ॥४॥
स नो नृणाम्। सः। अस्माकम् । नेतणाम्। वरिष्ठः। रिशतामसिता। अग्निः । स्तुतीः। रक्षणार्थम् । कामयताम्। कर्म। च। धनेन। ये धनवन्तः। अतिशयेन बलिनः । प्रेरितहविष्काः । ऐच्छन् अग्नेः। स्तोत्रं तेषामस्माकमिति ।
एवाग्निर्गोतमेभिर्ऋतावा विप्रेभिरस्तोष्ट जातवेदाः । स एषु द्युम्नं पीपयत्स वाजं स पुष्टिं याति जोपमा चिकित्वान् ॥५॥
एवाग्निः। एव। अग्निः । गौतमैः । सत्यवान् । ब्राह्मणैः । अस्तोष्ट। जातप्रज्ञः। सः। गोतमेषु । अन्नम् । बलं च । वर्षयतु । सः । पोषम् । गमयति । अभिलषितम् । जानन्निति ।
३
.
१. मनुष्याणां मध्ये प्रकृष्टो मनुष्यः।। १४. एवमस्माभिः Sk.
देवा अपि हि मनुष्याकारत्वान्मनुष्या | १५. गौ० M. ऋषिभिः Sy.
उच्यन्ते Sk. २. अतिशयेन नेता Sy. | १६. यज्ञवान् Sy. १७. मेधाविभिः ३. शत्रूणां ... भक्षयिता Sy. ___Sy. १८. ०५ P. स्तुतोऽभूत् Sy. रिशतामसि क्षेप्ता। हिंसतां प्रतिहिं- १६. जातधनः . . . वा Sy. २०. सन् M.
सितेत्यर्थः Sk. ४. ०शि M. २१. एग्विति षष्ठ्यर्थे सप्तमी Sk. ५. ०ति D. अस्माकम् Sy. | २२. द्योतमानं सोमम् Sy. द्युम्नमिति ६. हविर्लक्षणेनान्नेन Sy. हविर्लक्षणेनानेन धननाम। सोऽग्निरेषामस्माकं धनं ___सह Sk. ७. यागाख्यम् Sk.
वर्धयतु Sk. २३. हविर्लक्षणमन्नम् Sy. ८. हविर्लक्षणेन धनेन Sk.
स एव वाजमन्नम् Sk. २४. ०यितु P. ६. यजमानाः Sy. १०. शवतिर्गतिकर्मा। अपिबत् । यद्वा तानृषीन् अपाययत् Sy.
अतिशयेनोपगन्तारः Sk. २५. गमति M. प्राप्नोतु। यद्वाऽस्माकं ११. ०तः ह. M. प्रसूतं प्रेरितं वाजो धनानि पोषं प्रापयतु Sy.
हविर्लक्षणमन्नं यस्तादृशा भूत्वा Sy.. ददात्वित्यर्थः Sk. २६. एवं सोमलक्षणं लिप्सितेनान्नेन प्रेरिताः। अनलाभार्थ- चरुपुरोडाशादिलक्षणं हविश्च स्वीकृत्य मित्यर्थः Sk. १२. एषयन्ति ऋत्विग्भिः | सोऽग्निर्जोषमस्माभिः कृतं सेवनम् Sy. कारयितुमिच्छन्ति। तेषामपि स्तुति- २७. प्रार्थनां जानन्नित्यर्थः Sk. मग्निः कामयतामिति भावः Sy. इषु | २८. V. Madhava ignores आ।
गतौ । गमयति। उच्चारयतीत्यर्थः Sk. Ms. D. puts the figure 116611 १३. मननरूपम् Sy.
here to indicate the end of मननं स्तुति ये इषयन्ते तेषामपि गिरो- the seventyseventh hymn. ऽवसा वेतु धीति चेत्येवं तच्छब्दमध्या- No such number is given हृत्य यच्छब्दो निराकाङ्क्षीकर्तव्यः Sk. I in P. and M.

Page #435

३८०
I.78.4. ]
[ १.५.२६.४.
I.78. अभि त्वा गोतमा गिरा जातवेदो विचर्षणे । द्युम्नैर॒भि प्र णौनुमः ॥१॥ ____ अभि त्वा। आभिमुख्येन। प्रकर्षण । स्तुमः । त्वाम् । गोतमा वयम् । गिरा। जातवेदः ! विद्रष्टः ! अन्नानि। अभिः द्वितीयास्मारकः। तमु त्वा गोतमो गिरा रायस्कामो दुवस्यति । द्युम्नैरभि प्र णोनुमः ॥२॥
तमु त्वा । तम् । त्वाम् । गोतमः । स्तुत्या। धनकामः । परिचरति। वचनयोरुक्ता संगतिः । तमु त्वा वाजसातममङ्गिरस्वद्धवामहे । घुम्नैर॒भि प्र णोनुमः ॥३॥ ___ तमु त्वा वाजसातमम् । तम् । त्वाम् । अतिशयेनान्नानां दातारम् । अङ्गिरस्वत् । हवामहे । तमु त्वा वृत्रहन्तम यो दस्यूरवधूनुषे । घुम्नैरभि प्र णोनुमः ॥४॥
तमु त्वा वृत्रहन्तमम् । तम् । एव। त्वाम् । अतिशयेनोपद्रवाणां हन्तारम् । यस्त्वम् । राक्षसान् । अवधूनोषि।"
१. अभि० M. अस्तौदिति शेषः Sy. | १३. स्तौतीत्यर्थः। परस्तु पाद आध्यात्मि२. आभिमुख्येन पुनः पुनः स्तुमः Sy. कत्वाद् बहुवचनयोगाच्च भिन्नं वाक्य
यत्र पौनःपुन्येनोपसर्गाभ्यासस्तत्र म्। तेन तुल्यार्थत्वेऽप्यपुनरुक्तता Sk. तत्सम्बन्धिनः क्रियापदस्याप्यभ्यासो | १४. न च नयो० M. द्रष्टव्यः। अभिप्रणोनुमोऽभिप्रणोनुम इति। | १५. V. Madhava ignores उ।
... सुष्ठु पुनः पुनरभिष्टुम इत्यर्थःSk.. द्युम्नैः । अभि। प्र। नोनुमः ३. गौ० M. अस्य सूक्तस्य द्रष्टा गोतम १६. ०तम P. १७. दातृतमं सुभर्तृतमं
ऋषिः। ऋषेरेकत्वेऽपि पूजार्थ बहुवचनम् | वा हविर्लक्षणानामन्नानाम् Sk.
Sy. ४. स्तोत्रलक्षणया वाचा Sy. | १८. अङ्गिरस्य...वत् M. अङ्गिरस इवSy. ५. जातानां वेदितः ! Sy.
१६. V. Madhava ignores उ। ६. ०दोऽपिद्र० M. विशेषेण सर्वस्य | द्युम्नैः । अभि। प्र। नोनुमः
द्रष्टः! Sy. ७. अन्नार्थम् M. | २०. पाप्मनामतिशयेन हन्तारम् Sy. त्वदीयगुणप्रकाशकर्मन्त्रैः Sy.
शत्रूणां हन्तृतमम् Sk. द्युम्नैर्धनैर्यशोभिरग्नैर्वा हेतुभूतैः ।। २१. ०यस्त्वां P.
धनादिलाभार्थमित्यर्थः Sk. २२. उपक्षपयितन राक्षसादीन् Sy. ८. ०भि M. Omitted by P. and D. अनार्यान् Sk. २३. ०धु० P. ६. ०यस्मा० P. D. ०यमस्मा० M. अवचालयसि, स्थानात्प्रच्यावयसि Sy. १०. य उक्तगुणोऽसि तम् Sk. | २४. V. Madhava ignores द्युम्नः। ११. त्वा P. १२. गौ० M.
अभिः। प्र। नोनुमः

Page #436

३८१
१.५.२७.१. ]
[ I.79.1. अवौचाम रहूंगणा अग्नये मधुमद्वचः । द्युम्नैरभि प्र णोनुमः ॥५॥
अवोचाम। उक्तवन्तः। राहूगणपुत्राः। अग्नये। रसवत् । स्तोत्रम् । द्युम्नैश्च। अभिप्रणोनुमः।
_I.79.
हिरण्यकेशी रजसो विसारेऽहिधुनितिइव ध्रजीमान् ।
शुचिभ्राजा उपसो नर्वदा यर्शवतीरम॒स्युवो न सत्याः ॥१॥ हिरण्यकेशः। हिरण्यसदृशरश्मिः। उदकस्य । विसारेऽन्तरिक्षे। आहन्ता। कम्पयिता।
१०
वात इव ।
दीप्तिः। उषसः। अजानन। अन्नवतीः। कमच्छवः। इव। सत्यभता
यथा कर्मणः कर्तारः फलेन युज्यन्ते।
१. रहू P. D. रहूगणस्य पुत्रा वयं गोतमाः | १४. शोभनदीप्तिःसन् मेघाज्जलानि निर्गमयितुं ___Sy. २. अङ्गनादिगुणयुक्ताय Sy. / जानाति Sy. १५. ०सो जा० P.D.M. ३. माधुर्योपेतम् Sy. प्रीतिकरम् Sk. मेघादुदकस्य निःसारणमग्निरेव जानाति, ४. वचनम् Sy. ५. द्योतमानः स्तोत्रैः Sy. उषसस्तु न जानन्तीत्यर्थः Sy. ६. आभिमुख्येन प्रकर्षण स्तुमः Sy. नवेदाः। मेधाविनामैतत्। व्यत्ययेन 9. Ms. D. puts the figure 1105|| चात्रैकवचनम्। मेधाविन्यः Sk. here to indicate the end of | १६. ०ती D. यशस्वतीः कीर्तिमत्यो the seventyeighth hymn. | हविर्लक्षणेन (धनेन) धनवत्यो वा Sk. No such number is given | १७. यागकर्मकामाः Sk. in P. and M.
१८. ०तं P. अवितथारम्भा न। एवम्भूताः ८. हितरमणीयाः केशस्थानीया ज्वाला यस्य प्रजा इव। अत्रोषसामज्ञानेनाग्निः
स तथोक्तः। सुवर्णवद्रोचमानज्वालो प्रशस्यते नतु ता निन्द्यन्ते Sy. वा Sy. उज्ज्वलवर्णतया हिरण्यसदृशी अविसंवादिन्यः । . . . अथवा नवेदा
दीप्तिर्यस्य स हिरण्यकेशोऽग्निः Sk. इत्येकवचननिवेशादुपमेयस्याग्नेविशेषणं ६. उदतस्य M. १०. विवासरे D. यशस्वतीरित्यादिगुणाः। यथोषसः विसरणे मेघानिर्गमने निमित्तभूते सति Sy. शुचिभ्राजसस्तद्वन्मेधावी अग्निः शुचि
विगमनकाले। वृष्टिकाले इत्यर्थः Sk. भ्राजाः। इत्येवं मध्यमेऽग्नौ योजना। ११. आगत्य हन्ता मेघानाम् Sy.
पार्थिवे तूदकं विसार्यते येन स रजसो अहिरिति मेघनाम। षष्ठ्यर्थे चैषा | विसारो यज्ञः। अहिरित्यापूर्वस्य हि प्रथमा। मेघस्य Sk. १२. रंप० P. गतावित्यस्य रूपम्। वृष्टिहेतौ यज्ञे
वृष्टिकाले वैद्युतोऽग्निर्वषितेत्यर्थः Sk. पार्थिवोऽग्निराहवनीयात्मनाङ्गभावं गन्ते१३. ०वन् P. शीघ्रगतियुक्तः Sy. त्यर्थः। धुनिः कम्पयिता स्वयं भयेन अत्यन्तशीघ्रगतिरित्यर्थः Sk.
वा कम्पयिता शत्रूणाम् Sk.

Page #437

1.79.3. 1
३८२
[ १.५.२७.३.
आ ते॑ सुप॒र्णा अ॑मिनन्त॒ ए॒वैः कृ॒ष्णो नो॑नाव वृष॒भो यदी॒दम् । शि॒िवाभि॒र्न स्मय॑मानाभि॒रागा॒त्पत॑न्ति॒ महि॑ स्व॒नय॑न्त्य॒भ्रा ||२||
१
३
आ ते सुपर्णाः । अग्ने ! तव । रश्मयः । मरुद्भिः सह । प्रक्षिपन्ति । कृष्णवर्णः । मेघश्च ।
€
१०
११
शब्दं करोति। यदि भवत्युदकम् इदमित्युदकनाम । कल्याणीभिः । स्मयमानाभिः । इव स्त्रीभि
१३
98
१५
र्नदीभिः सहाग्निरस्मान् इह । आगच्छति । पतन्ति च । सेक्तारो मस्तः । स्तनयन्ति च । अभ्राणि ।
यदी॑मृ॒तस्य॒ पय॑सा॒ पिया॑नो॒ नय॑न्न॒तस्य॑ प॒थ
रजि॑ष्ठैः ।
अ॒र्य॒मा मि॒त्रो वरु॑ण॒ परि॑ज्मा॒ त्वच॑ पृ॒ञ्च॒न्त्युप॑रस्य॒ योनौ॑ ॥३॥
१८
१६ २०
२१ २२
२३
२४
३५
२६
यदीमृतस्य । यदि । एनम् । उदकस्य सारेण । प्रत्यक्षोदकेन । प्यायमानः । नयन् । उदकस्य ।
१. आस्ते M.
२. ते इति तादर्थ्ये चतुर्थी षष्ठी वा । तवार्थाय तव वा स्वभूतान् रसान् Sk.
३. शोभनपतना: Sy. ४. गन्तृभिः Sy.
एवः, अवनैः । गत्वा भुवं ततो रसानाददत इत्यर्थः Sk.
५. समन्तान्मेघं हिंसन्ति । वर्षणार्थं ताडयन्ति Sy.
मर्यादा हिंसन्ति । आददत इत्यर्थः Sk. ६. वर्षिता Sy.
७. भृशम् Sy.
गजितलक्षणेन शब्दे
नात्यर्थं पुनः पुनर्वा शब्दयति Sk. ८. यदा Sy. यदिशब्दस्तु पदपूरणो वा । यदिशब्दश्रुतिसामर्थ्याद्वा पूर्वस्मिन् पादे तत इत्यध्याहार्यम् । कृष्णो नोनाव वृषभो यदि ततः सुपर्णा अमिनन्तेति । यदि मेघो वर्षति गर्जति च ततो रसान् रश्मय आददत इत्यर्थः Sk.
६. ईदृशं कर्म तदानीम् Sy.
१०. इति is omitted by P. ११. सुखाभिः Sk.
१२. Omitted by M.
शुभ्रवर्णाभिः फेनयुक्ताभिरद्भिविदयु
द्भिर्वा Sy. अद्भिस्सह क्रीडमानः Sk. १३. वैदयुताग्निप्रेरितः पर्जन्य आगच्छति Sy. १४. दिवः सकाशात् प्रवृष्टा भवन्ति Sy. अन्तरिक्षे ऽस्मान् वा प्रति Sk.
१५. वृष्टिलक्षणा आप: Sk. १६. आपः Sy.
१७. अद्भिः पूर्णा मेघाः Sy.
१८. यदायमग्निः Sy.
१६. यद् यदा यस्माद्वा Sk.
२०. ईशब्दोऽत्रायमित्यस्यार्थे । अयं मध्यमो -
ग्निः Sk.
२१. ऋतस्यादित्यस्य Sk.
२२. Omitted by P.
पयोवत्सारभूतेन रसेन Sy. २३. पयसोदकेन ।
Sk.
२४. ०या० M.
रश्म्याहृतेनोदकेनेत्यर्थः
जगदाप्यायनं कुर्वन् Sy. वर्धमानः Sk.
२५. तावयं शतृप्रत्ययः । प्रयोजनस्य च हेतुत्वेन विवक्षा | भुवं प्रति नेतुमित्यर्थः Sk.
२६. द्वितीयार्थे च
वृष्टिलक्षण
मुदकम् Sk.
षष्ठी ।

Page #438

१.५.२७.४. ]
३८३.
[ I.79.4.
पर्थिभिः । ऋजुतमैः। अर्थमा। मित्रः । वरुणः । वायुश्च । मेघस्य । योनावुदकनिर्गमनमार्गे स्थितामुदकनिरोध्रीम् । त्वचं रश्मिभिः । संपञ्चन्त्यग्निना सहिता वर्षस्येशत एते देवा इति ।
अग्ने वाजस्य गोमंत ईशानः सहसो यहो।
अस्मे धेहि जातवेदो महि श्रवः ॥४॥ अग्ने वाजस्य। अग्ने ! अन्नस्य। पशुमतः । ईश्वरः। सहसः। पुत्र! अस्मासु ।
१०
१. स्नानपानादिभिः Sy. २. परितो यज्ञवचनः। यज्ञसम्बन्धिना हविर्ल
गन्ता मरुद्गणश्च Sy. सर्वतोगामी Sk. क्षणेनान्नेन पियानो वर्धमानः। नयं३. अन्तरिक्षकदेशभूते स्थाने। अथवा योनि- श्च हविर्देवान् प्रति। ऋतस्य यज्ञस्य
रित्युदकनाम। ... उदके निमित्ते। पथिभी रजिष्ठैः। अर्यमा मित्रो वरुणउदकार्थमित्यर्थः। यदा यस्माद्वाऽयं श्च परिज्मा। प्रदर्शनार्थञ्चात्रार्यमादिमध्यमोऽग्निमित्रादयश्च त्वचं पृञ्चन्त्यु- ग्रहणम्। सर्वे च देवा इत्यर्थः। त्वचः परस्य तदा तस्माद्वा शिवाभिर्न पृञ्चन्ति शरीराणि सम्पर्चयन्ति । स्मयमानाभिरागादित्येवमस्या . ऋचः भवांश्च गृहीतहविष्को देवाश्च परस्पपूर्वस्या उत्तरार्वनैकवाक्यता। रतः सम्पृच्यन्त इत्यर्थः। क्व? उच्यते। एवमनयोर्ऋचोर्मध्यमेऽग्नौ योजनम् । उपरस्य योनौ Sk. पाथिवे तु आ ते सुपर्णा इति सुपर्णशब्दो ४. वृष्टयुदकोत्पत्तिस्थाने Sy. रश्मिसादृश्यात् सुपतनाद्वा ज्वाला उपरि वतित्वादुपरो देवलोक इहाभिउच्यन्ते। आमिनन्तेत्यपि भक्षणं हिंसा- प्रेतः। तस्यैकदेशभूते स्थाने। स्वर्गे भिप्रेता। कृष्णो नोनाव वृषभो यदीद- इत्यर्थः। यो भवानर्यमादयश्च , त्वचं मिति च यदिशब्दात् पूर्ववत्तत इत्य- पृञ्चन्त्युपरस्य योनौ तस्य ते सुपर्णा ध्याहार्यम्। यदि कृष्णवर्णो वर्षिता अमिनन्तेत्येवं यच्छब्दश्रुतेस्तच्छन्दमध्यामेघो नोनावेदं जगद् यदि च शिवाभिर्न हृत्य पूर्वय.कवाक्यता योज्या Sk.. स्मयमानाभिरागान्मध्यमः यदि च | ५. वृष्टयुदकस्याच्छादकं प्रदेशं स्वकीयपतन्ति मिहः स्तनयन्त्यभ्राणि ततस्ते रायुधः संयोजयन्ति, उद्घाटयन्तीति तव स्वभूताः सुपर्णाः आ अमिनन्त यावत् Sy. त्वचात्रैकदेशेन कृत्स्नशरीरं मर्यादया हिंसन्ति भक्षयन्ति। किम् ? लक्ष्यते। पृचिरत्र सामर्थ्याद्वधार्थः । शरीरं सामर्थ्याद् हवींषि। एवंहवींषि प्रति- घ्नन्तीत्यर्थः Sk. ६. संवृञ्च० P. गमनैः। यदि देवो वर्षति ततो मनुष्येष त्य० M. ७. ०स्येवशत P. यजत्सु तव ज्वालाः सर्वतो व्याप्य हवींषि | ८. बहुभिर्गोभिर्युक्तस्य Sy. निःसंशयं वहन्तीति समस्तार्थः। योऽहं | गोभिः सहितस्य Sk. ६. बलस्य Sy. किं करोमि ? उच्यते। यदीमृतस्यत्या- बलस्य।... बलेन मथ्यमानोऽग्निर्जायते दि। यदिति व्यत्ययेन नपुंसकता। इति बलस्य पुत्र उच्यते Sk. यो भवानृतस्य पयसा। ऋतशब्दोऽत्र । १०. अस्मभ्यम् Sk.

Page #439

. I.79.6. ]
३८४
[ १.५.२७.६.
१
.
घेहि। जातवेदः! महत् । अन्नम्। स इानो वसुष्कविनिरीळेन्यो गिरा। रेवदसभ्य पुर्वणीक दीदिहि ॥५॥
स इधानः। सः। दीप्यमानः। वासयितो। कविः। अग्निः। स्तुत्यः। स्तोत्रण । धनयुक्तम्। अस्मभ्यम् । दीप्यस्व। बहुज्वालः। क्षपो राजन्नुत त्मनाग्ने वस्तौरुतोषसः । स तिग्मजम्भ रक्षसो दह प्रति ॥६॥
क्षपो राजन् । क्षपय । राजन् ! अग्ने ! त्वम् । आत्मनैव रक्षसः । अह्नः । रात्रः। च। स त्वमग्ने । तीक्ष्णदंष्ट्र ! रक्षांसि । प्रतिदह यद्वा क्षपाया उषसोऽह्नश्च रक्षांसि प्रतिदहेति ।
१११
१. स्थापय Sy. देहि Sk.
क्षपेति रात्रिनाम। क्षपायाः Sk. २. ०वेद P.
| १२. राजनशील! Sy. जातधन! जातानां वेदितर्वाग्ने! Sy. ईश्वर ! दीपयितर्वा Sk. जातप्रज्ञान ! Sk.
१३. अपिच ... न केवलमन्यैरेवात्मना च ३. धनमन्नं वा Sk.
तान् बाधस्व Sy. ४. य उक्तगुणोऽसि Sk.
१४. कदेति चेदुच्यते।... सर्वाण्यहानि ... ५. प्रशस्यो धनवान् वा Sk.
अपिच... उषःकालोपलक्षिता रात्रीः। ६. सर्वेषां... क्रान्तदर्शनो मेधावी वा Sy. अत्यन्तसंयोगे द्वितीया। सर्वेष्वहःसु ___ मेधावी Sk.
सर्वासु रात्रिषु चेत्यर्थः Sy. ७. सर्वैः स्तोतृभिः Sk.
१५. अहोरा० P. M. १६. सश्च स० P. ८. स्तोत्ररूपया वाचा Sy.
१७. तीक्ष्णमुखाग्ने ! Sy. ६. धनयुक्तमन्नं यथा भवति तथा।...अनीकं तीक्ष्णदंष्ट्रास्थानीयज्वाल! Sk. मुखम्। पुरुभिर्बह्वीभिरनीकस्थानी- १८. राक्षसानुक्तप्रकारेण क्षपयित्वा Sy. याभिर्वालाभिर्युक्ताग्ने ! Sy. १६. प्रत्येकं दह। न किञ्चिद्दग्धव्यमित्युधनं च ददात्वित्यर्थः Sk.
दास्वेत्यर्थः Sy. प्रतिशब्दस्तूपसर्गो १०. As पूर्वणीक is in the vocative धात्वर्थानुवादी ... अथवा प्रतिशब्दो
so agrals: should be in the लक्षणे कर्मप्रवचनीयः क्षपः वस्तोः vocative case. I suggest उषसः इत्येतैः सम्बन्धयितव्यः। सर्वत्र therefore to read बहुज्वाल! च द्वितीयार्थे विभक्तिः। क्षपः पुरु इति बहुनाम । अनीकमिति च लोके रात्रीः प्रति । उत वस्तोः अहः प्रति । खड्गस्य मुखमुच्यते। इह तीक्ष्णानत्वा- उतोषसः प्रति। रात्रिषु चाहनि चोदेस्तत्सादृश्याद् ज्वालोच्यते। बहु- षउदयवेलासु च रक्षसो दहेत्यर्थः Sk.
खड्गमुखसदृशबहुज्वालसमूह ! Sk. २०. क्षपया D. २१. ०नश्च M. ११. ०या P. D.
राक्षसादीन् स्वकीयैः पुरुषधिस्व Sy. ! २३. V. Madhava ignores उत
| २२. ०हति P.

Page #440

३८५
१.५.२८.४. ]
[ I.79.10. अवा नो अग्न ऊतिभिर्गायत्रस्य प्रभमणि । विश्वासु धीषु वन्द्य ॥७॥
अश नो अग्ने। रक्ष। अस्मान् । अग्ने ! ऊतिभिः। गायत्रसाम्नः। प्रभमणि। सर्वेषु । कर्मसु । स्तुत्यः।
आ नो अग्ने रयिं भर सत्रासार्ह वरेण्यम् । विश्वासु पृत्सु दुष्टरम् ॥८॥ ___ आ नो अग्ने । आभर। अस्मभ्यम् । अग्ने ! रयिम् । बहुसहम् । बरणीयम् । सर्वेषु । सङ्ग्रामेषु । तरितुमशक्यम्। आ नो अग्ने सुचतुनो रयिं विश्वायुपोषसम् । माडर्डीकं धेहि जीवसे ॥६॥
आ नो अग्ने सुचेतुना। आधेहि। अस्मभ्यम् । अग्ने ! शोभनज्ञानेन मनसा। धनम् । सर्वमनुष्याणां पोषकम् । सुखयितृ। जीवनाय। प्र पूतास्तिग्मशोचिषे वाचौ गोतमाग्नये । भरस्व सुम्नयुर्गिरः ॥१०॥
प्र पूताः। प्रभरस्व। उग्रतेजसे। शुद्धाः। वाचः। गोतम! अग्नये। सुम्नमिच्छन् ।
१. अपा M. अवो P.
१०. उत्कृष्टम् Sk. ११. ०क्यः P. २. ऊतीः M. त्वदीयैः पालनैः Sy. शत्रुभिः Sy. तरतिर्वधार्थः। दुहिंसम् । ३. गायत्रीच्छन्दस्कस्य सूक्तस्य वा Sy. शत्रुभिर्दुरपहरमित्यर्थः Sk.
गायत्रं नाम सामविशेषः साममात्रं वा । १२. आस्थापय Sy. आभिमुख्येन देहि Sk. गीयमानत्वात् Sk.
| १३. अस्माकं जीवसे जीवनाय... युक्तम् Sy. ४. प्रभरणे सम्पादने निमित्तभूते सति Sy. | १४. ०भ्य... मग्ने M. बितिर्धारणार्थः। गायत्रं यत्र धार्यते | १५. शोभनेनानुग्रहपरेण Sk. १६. महसा P. न त्यज्यते। क्रियत इत्यर्थः। स गायत्र- | १७. सर्वस्मिन्नायुषि देहादेः पोषकम् । याव
स्य प्रभर्मा सोमयागः। तत्र च Sk.. ज्जीवमस्मदुपभोगपर्याप्तमित्यर्थः Sy. ५. दर्शपूर्णमासादिषु Sk.
सर्वस्मिन्नायुषि पोषकम्। यावज्जीवं ६. As वन्द्य is in the vocative पुष्टिकरमित्यर्थः Sk. १८. मृडीकं
case, so egra: should also be सुखम् । तद्धेतुभूतम् Sy. १६. अस्माकम् in the vocative. The proper Sk. २०. प्रकर्षण सम्पादय Sy. reading should therefore be प्रापय । उच्चारयेत्यर्थः Sk. स्तुत्य !
२१. तीक्ष्णज्वालाय Sy. हे वन्द्य ! Sk. ७. प्रयच्छ Sy. २२. निर्दोषाः Sk. २३. ०चौ M.
अस्मभ्यं देहीत्यर्थः Sk. ८. धनम् Sy. | २४. सूक्तद्रष्टः ! Sy. आत्मन एवेदमन्त६. युगपदेव दारिद्रयस्य नाशकम् Sy. रात्मन आमन्त्रणं प्रेषश्च । हे मदीयान्त
सदा शत्रूणामभिभवितारम् Sk. रात्मन्नित्यर्थः Sk २५. धनम् Sy.
२५

Page #441

I.80.I ]
३८६
[ १.५.२६.१.
गरणीया वचनीयाः। यो नो अग्नेऽमिदासत्यन्ति दूरे पदीष्ट सः । अस्माकमिधे भव ॥११॥
यो नो अग्ने। यः । अस्मान् । अग्ने ! अभिहिनस्ति । अन्तिके। दूरे वो। नश्यतु । सः । अस्माकम् । एव । भव। वर्धनाय ।। सहस्राक्षो विचर्षणिग्नी रक्षासि सेधति । होतो गृणीत उक्थ्यः ॥१२॥
सहस्राक्षः। अनेकज्वालः। विद्रष्टा। अग्निः। रक्षांसि। निरुणद्धि । होतो। स्तौति च
देवान् । प्रशस्यः।
I.80.
इत्था हि सोम इन्मदै ब्रह्मा चकार वर्धनम् । शविष्ठ वज्रिन्नोजसा पृथिव्या निः शशा अहिमचुन्ननु स्वराज्यम् ॥१॥ इत्था हि सोमे। इत्थम् । हि। सोमे। मदकर त्वया पीते सति । ब्राह्मणस्तव। वर्धन
१. ०य M. अग्नेर्गुणान् सम्यगभिदधतीः here to indicate the end ___... स्तुतीः Sy. स्तुतिरूपाः Sk. of the seventyninth hymn. २. पच० M. वमनी० P.
No such number is given ३. M. adds योऽग्ने after अग्ने in P. and M. ४. हन० P. उपक्षपयति Sy; Sk. | १५. हि व सो० M. ५. अवस्थितः सन् Sy.
१६. इत्थमेवानेन शास्त्रोक्तप्रकारेणैव Sy. ६. नश्वितौ P.
अमुना वक्ष्यमाणेन प्रकारेण सत्यो _ विपदयतां सः Sk.
वा Sk. ७. वृद्धि कुर्वित्यर्थः Sk.
१७. हिर्यस्मादर्थे Sk. ८. लौ P. सहस्राक्षिस्थानीयज्वाल: Sk. | १८. इत्थम् । हि। सोमे omitted by P. ६. ०लोऽपि द्र० M.
१६. हर्षकरे Sy. विशेषेण सर्वस्य द्रष्टा Sy.
तच्छब्दश्रुतेश्च लक्षणभूतयोग्यक्रिया१०. अग्ने P.
पदाध्याहारः। सोमे मदकरे उपकल्पिते ११. यज्ञान्निर्गमयति Sy.
Sk. २०. स्तोता Sy. सेधतिरत्र सामर्थ्याद्धिसार्थः। हिनस्ति आत्मन एवायमपरोक्षरूपेण प्रथमपुरुषेण
Sk. १२. देवानामाह्वाता भूत्वा Sy. | निर्देशः। अयं गोतमो नाम ब्राह्मणो १३. ०स्य M. शस्त्रैरस्माभिः स्तूयमानः Sy. होता वा Sk. १४. Ms. D. puts the figure ॥७९॥ | २१. वृद्धिकरम् Sy; Sk.

Page #442

१.५.२६.३. ]
[ I.80.3.
३
४
स्तोत्रम् । चकार। बलवत्तम ! वज्रिन् ! बलेन स्तुतिजनितेन । पृथिव्याः । निः शंसितवानसि । अहिम्——अत्र यास्कः——“अर्चन्योऽनुपास्ते स्वाराज्यम्" इति ।
9
१२
-"
स त्वा॑मद॒द्वृषा॒ मद॒ः सोम॑ः श्ये॒नाभृ॑तः सु॒तः । येना॑ वृ॒त्रं निर॒द्भयो ज॒घन्थ॑ वचि॒न्नोज॒सार्च॒न्ननु॑ स्व॒राज्य॑म् ॥२॥
१३ १४
१५
१८
स त्वामवत् । सः । त्वा । अमदत् । वृषा । सोमः । मदकरः । श्येनेनाहृतः । येन । वृत्रम् ।
१६
२१
अन्तरिक्षादपि बलेन। निर्जघन्थ । वज्रिन् ! बलेन ।
ते
वज्र नि
यसते ।
प्रेय॒र्भीहि धृष्णुहि न इन्द्र॑ नृ॒म्णं हि ते॒ शवो॒ हनो॑ वृ॒त्रं जया॑ अ॒पोऽर्च॒न्ननु॑ स्व॒राज्य॑म् ॥३॥
२२
२४
२६
प्रेह्यभीहि। ‘समुच्चयेऽन्यतरस्याम्' इति लोट् । तव । वज्रः । प्रैति । अभ्येति । धर्षयति च ।
१. P. adds भवति before स्तोत्रम् २. अनेन सूक्तेन कृतवान् Sy.
३. ०त्तं M. यस्मादिति वचनात्तच्छब्दोऽध्याहार्यः । तस्मात् Sk.
४. ० व्यो P.
सकाशात् Sy. पृथिवीत्यन्तरिक्षनाम । अन्तरिक्षात् Sk. ५. ० शाति० P.
३८७
मा बाधस्वेति शासनं कृत्वा पृथिव्याः सकाशानिरगमय इत्यर्थः Sy. निर्गमय । भूमौ पातयेत्यर्थः Sk. ६. आगत्य हन्तारं वृत्रम् Sy. मेघम् । वृष्टिमित्यर्थः Sk.
७. अहिमन्त्र M.
८. ० चान्यो M.
8. पान्ते P. D. १०. स्वारा० M.
० मंन्यो P.
स्वा० N.
स्वस्य राज्यं राजत्वम् ... अनुलक्ष्य .. पूजयन् स्वस्य स्वामित्वं प्रकटयन्नित्यर्थः Sy.
११. N. 12. 34.
१२. V. Mādhava ignores इत् १३. अमद P. अमद् M. हर्षं प्रापयत् Sy.
१४. सेचनस्वभाव: Sy. वर्षिता Sk. १५. ०र M. हर्षकारी Sy. शाह M.
१६.
श्येनरूपमापन्नया पक्ष्याकारया गायत्र्या दिवः सकाशादाहृतः Sy. श्येनरूपया गायत्र्याऽऽभृतः श्येनाभृतः Sk. १७. हेतावियं तृतीया । येन हेतुना । यं पीत्वा पातुं वेत्यर्थः Sk. १८. मेघम् Sk. १६. अद्भ्योऽपामर्थाय Sk. २०. निज० M.
निश्चयेन हंसि हतवान् वा Sk. २१. V. Mādhava ignores सुतः । अर्चन् etc.
33. Pān. 3.4.3. २३. रोट् P. २४. प्रकर्षेण गच्छ Sy. प्रगच्छ Sk.. २५. एभ्ये ० P. अह्ये • M.
हन्तव्यान् शत्रूनाभिमुख्येन प्राप्नुहि Sy. प्रगम्य चाभीहि अभिगच्छ Sk. २६. हर्ष ० P.
प्राप्य च... तान् शत्रूनभिभव Sy. अभिगम्य च धूष्णुहि धर्षय, अभिभव शत्रून् Sk.

Page #443

३८८
or
I.80.5. ]
___ [ १.५.२६.५. न क्वचित् । नियम्यते । तव। वज्र इन्द्रस्यैवानुशासनम्। इन्द्र ! नृम्णम् । हि। तव । वलम्नन् नमयति । जहि । वृत्रम् । उदकानि च। जय ।
निरिन्द्र भूम्या अधि वृत्रं जघन्थ निर्दिवः । सृजा मुरुत्वतीरव जीवर्धन्या इमा अपोऽर्चन्न स्वराज्यम् ॥४॥
निरिन्द्र भूम्याः। द्यावापृथिव्योः । वृत्रम् । निर्जघन्थ स त्वम् । मरुत्वतीः । अपः । अवसृज। याभिर्जीवा धन्या भवन्ति।
इन्द्रो वृत्रस्य॒ दोधतः सानुं वज्रेण हीळितः । अभिक्रम्या जिन्नतेऽपः सर्माय चोदयनर्चन्न स्थराज्यम् ॥५॥ इन्द्रो वृत्रस्य। इन्द्रः। वृत्रस्य। धून्वतः। समुच्छ्रितं प्रदेशम्। वजेण। क्रुद्धः सन् ।
१. शत्रुभिर्न नियम्यते। अप्रतिहतगति- | १२. मरुद्भिः संयुक्ताः Sy. दातृत्वेन मरुतो रित्यर्थः Sy.
यासां सन्ति ता मरुत्वत्यः। त्वत्सखायो केनचिन्निरोढुं न शक्यत इत्यर्थः Sk. मरुतो ये दातुं समर्था नान्यः २. नृणां पुरुषाणां नामकमभिभावकम् Sy. कश्चिदित्यर्थः Sk.
यस्मानम्णं शत्रुभूतानामपि मनुष्याणां १३. वृष्टघुदकानि Sy. नमनकरम् Sk. Also see वृष्टिलक्षणाः Sk.
footnote no. II on p. 340. | १४. अधः पातय Sy. ३. ०सन नृम्णमिन्द्रं हि P.
देहि Sk. यस्मादेवं तस्मात् Sy.
१५. यादिज्जीवा M. ४. वन P.
१६. तृप्ताः Sy. ५. नृ• P. M.
धनमेव धन्यम्। ... सर्वजीवानां ६. असुरं मेघं वा Sy.
धनभूताः। अथवा धन्या इति धिनोते. ७. त P. वृत्रं हत्वा तेनावृतमुदकं प्रोणनार्थस्येदं रूपम्। सर्वजीवानां ____ लभस्वेत्यर्थः Sy.
प्रीणयित्रीः Sk. ८. हत्वा च तदन्तर्भूता जया अपः Sk. १७. V. Madhava ignores अर्चन् ६. V. Madhava ignores अर्चन् etc. ___etc. १०. उभयोरपि देवमनुष्ययोरायेत्यर्थः। । १८. वृत्रमन्ये M.
अथवा भूम्या अधीत्यधिशब्द उपरि- १६. धु० M. भावे। योऽयं भूम्या दिवश्चोपर्य- भृशं कम्पमानस्य Sy.
त्यन्तोच्चो मेघस्तं निर्जघन्थेति Sk. क्रुध्यतिकर्मायम्। क्रुध्यतः Sk. ११. निज० M. निःशेषेण हतवानसि Sy. | २०. हनुप्रदेशम् Sy.

Page #444

३८४
[ I.80.7.
१.५.३०.२. ] अभिक्रम्य । आवहति । उदकानि । सरणार्थम् । चोदयन् ........
अधि सानौ नि जिन्नते वज्रेण शतपर्वणा । मन्दान इन्द्रो अन्धसः सखिभ्यो गातुमिच्छ्रत्यर्चन्ननु स्वराज्यम् ॥६॥ अधि सानौ। समुच्छिते देशे। निहन्ति । वज्रेण । पर्वशतोपेतेन । मोदमानः। इन्द्रः ।
१३ १४ सोमेन । सखिभ्यः। गमनम। इच्छत्यात्मानं प्रति।
इन्द्र तुभ्यमिदंद्रिवोऽनुत्तं वचिन्वीयम् । यद्ध त्यं मायिनं मृगं तमु त्वं माययावधीरर्चन्न स्वराज्यम् ॥७॥ इन्द्र तुभ्यम्। इन्द्र ! तव। एव। केनचिदहिसितम्। वीर्यम्। वचिन् ! अदिराद
१. आभिमुख्येन गत्वा Sy.
अत्यन्तं हतेत्यर्थः Sk. २. हन्ति D. M. ०हन P. ११. मन्दमानः स्तूयमानः सन् Sy. प्रहरति Sy.
तृप्यनित्यर्थः Sk. हन्ति Sk.
१२. अन्नस्य Sy. ३. वृष्टयुदकानि Sy.
१३. समानख्यानेभ्यः स्तोतृभ्यः Sy. वृष्टिलक्षणा अपः Sk.
१४. मार्गमुपायम् Sy. ४. निर्गमनाय Sy.
भूमि प्रति गमनमिच्छति। कस्य ? भूमि प्रति गमनाय चोदयन् । वृष्टिपा- __सामर्थ्याद् वृष्टिलक्षणानामपाम् Sk.. तार्थमित्यर्थः Sk.
१५. V. Madhava ignores अधि। ५. समुस्तोता तस्मा इति P. D.
अर्चन् etc. संमस्तोता तस्मा इति M.
| १६. ०दभिहि० P. ० त M. ६. V. Madhava ignores अर्चन
शत्रुभिरतिरस्कृतम् Sy.
अनुत्तमप्रेरितम्। अनभिभूतपूर्व केनचि७. सासौ P.
दित्यर्थः Sk. ८. समुच्छ्रिते वृत्रस्य कपोलावौ स्थाने | १७. Omitted by P. नितरां हिनस्ति Sy.
सामर्थ्यम् Sy; Sk. समुच्छ्रितस्य प्रदेशस्य Sk. १८. अदि० M. ६. नियमेन मेघमत्यर्थ हन्ति Sk.
वाहनरूपमेघयुक्त ! Sy. १०. ०शते० P.
अद्रयः सोमाभिषवग्रावाणः। तद्वन् ! शतोपेतेन missing M.
अथवाऽद्रिमंघः। तेन हन्तव्येन तद्वन् ! शतसंख्याकधाराभिर्युक्तेन Sy.
मेघानां हन्तरित्यर्थः Sk.
etc.

Page #445

३६०
I.80.9. ]
[ १.५.३०.४. णात्यमित्रानिति वज्र एवोक्तः । यत् । खलु। तम्। मायाविनम् । मृगासुरमपश्यन् (?) तम्। त्वम् । माययव। हतवान् ।
वि ते वज्रासो अस्थिरन्नवृतिं नाव्याः अनु । महत्तै इन्द्र वीर्य बाह्वोस्ते बलं हितमर्चन्न स्वराज्यम् ॥८॥
वि ते वज्रासः। तव । आयुधानि । व्यतिष्ठन्त । नवतिसंख्याः । नदीः। अनु। महत् । ते। इन्द्र ! वीर्यम्। बाह्वोश्च । तव । बलम् । निहितम् ।।
सहस्रं साकमर्चत परि ष्टोभत विंशतिः । शतैनमन्वनोनवुरिन्द्राय ब्रह्मोद्यतमर्चन्ननु स्वराज्यम् ॥६॥ सहस्रं साकम्। इन्द्रं सहस्रसंख्याकाः। सह। स्तुत। परिगायत। विंशतिसंख्याकाः ।
२०
१
३१
१. वज्रमेवोक्तं P.
१३. ०वत० P. नवतिमसुरपुरः प्रति Sk. २. यतू M. यस्मात् Sy. यद् त्यमिति | १४. वृत्रेण निरुद्धाः Sy. विलिङ्गावपि समानाधिकरणौ । १५. नदीनारनु P. उपलक्ष्य Sy. उभयत्र च तृतीयार्थे द्वितीया। येन तेन । अनुशब्दः ...प्रतिशब्देन समानार्थः Sk. Sk. ३. हशब्दश्च पदपूरणः Sk. | १६. अन्यरजेयमित्यर्थः Sy. १७. फलं M. ४. तं प्रसिद्धं वञ्चयितारम् । लोकोपद्रव- | १८. ०तः P. त्वदीयौ बाहू अप्यतिशयेन कारिणमित्यर्थः Sy.
बलिनावित्यर्थः Sy. स्वबाहुबलेनैव ५. मृगरूपमापन्नम् Sy.
चासि बलवान् न सहायबलेनेत्यर्थः Sk. मार्गणीयं वा मेघम् Sk.
१९. V. Madhava ignores अर्चन् etc. ६. अपश्यन् is not clear.
२०. मनुष्याः Sy. ७. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दोऽ- | २१. एनमिन्द्रं युगपदेवापूजयन् Sy. ध्याहार्यः। यमन्ये नाशक्नुवन् हन्तुं तं हे मदीयाः पुत्रपौत्रा ऋत्विजो वा Sk.
त्वं स्वया माययावधी: Sk. | २२. P. adds च after परिगायत 5. The passage beginning with परितः सर्वतोऽस्तोत् Sy.
तम् मायाविनम् and ending with परिष्टुत Sk. हतवान् is missing in M. २३. विंशति missing M. ६. V. Madhava ignores उ। अर्चन् षोडशत्विजो यजमानः पत्नी च सदस्यः etc. १०. पि P. D.
शमिता चेति विशतिसंख्याकाः। तेषां ११. त्वत्सकाशानिर्गतान्यायुधानि Sy. या विंशतिसंख्या सा Sy. १२. सर्वत्र व्याप्य वर्तमानं वृत्रं हन्तुं तव | सहस्रविंशतिसंख्याभ्यां चात्र सम्भवी
वज एकोऽप्यनेक इवासीदित्यर्थः Sy. संख्या लक्ष्यते। यावन्तः सम्भवथ तावन्तः विपूर्वस्तिष्ठतिर्गत्यर्थः । अगच्छन् Sk. | स्तुतेत्यर्थः Sk.

Page #446

१.५.३१.१. ]
३६१
[ I.80.II. शतानि स्तोतॄणाम् । एनमिन्द्रम् । अतिशयेनान्वस्तुवन् । इन्द्राय सर्वम् । स्तोत्रं स्तोतृभिः । उद्यतम् ।
इन्द्रो वृत्रस्य॒ तविषीं निरहन्त्सहसा सहः। महत्तदस्य पौंस्य वृत्रं जघन्वाँ असृजदर्चन्न स्वराज्यम् ॥१०॥
इन्द्रो वृत्रस्य तविषीम्। इन्द्रः । वृत्रस्य । बलम् । निरहन् । सहसा च। सहो येन सहते परं तत् सहः । महत् । तत् । अस्य । पुंस्त्वम् । वृत्रम् । घ्नन् । प्रकाशितवानिन्द्र इति।
३०
इमे चित्तव मन्यवे वेपैते भियसो मही । यदिन्द्र वज्रिन्नोजसा वृत्रं मरुत्वाँ अवधीरर्चन्ननु स्वराज्यम् ॥११॥ इमे चित्तव। द्यावापृथिव्यौ। तव। क्रोधाय। भयेन। कम्पते । यत् त्वम्। इन्द्र !
१. शतसंख्याका ऋषयः Sy.
etc. ७. तपि० P. ०षी M. २. ०णामिवेन० P.
८. महत्तवस्येति तच्छब्दाद्यच्छब्दोऽध्या३. इन्द्रो यः P. D.
हार्यः। येनेन्द्रः Sk. ६. सेनालक्षणम् यस्माच्च मयापीन्द्राय Sk.
Sk. १०. स्वकीयेन बलेन Sy. ४. हविर्लक्षणमन्नम् Sy.
११. सहनेनाभिभवसाधनेनायुधेन Sy. ५. दातुमूर्ध्व धृतम्। अत एवंविध इन्द्रो । बलेन Sk. १२. सहा P. वृत्रमहन्नित्यर्थः Sy.
__ अभिभवसाधनं वृत्रायुधं निरहन Sy. उपकल्पितम्। . . . अथवैवमन्यथाऽस्या | शरीरबलं च Sk. १३. ०न्ते D. ऋचोऽर्थयोजना। सहस्रमिति वसुरोचिषो | १४. Missing in M. नाम ऋषय इहाभिप्रेताः। ... इन्द्र- १५. P. adds तु after अस्य स्तुतिकरत्वाच्च । अर्चत परिष्टोभतेत्ये- १६. बलम् Sy. १७. वृत्र M. तदपि लङर्थे लोट् । व्यत्ययेन मध्यम- | १८. हत्वा च तन्निरुद्धा अपोऽसृजत् तस्माद् पुरुषः। विशतिरित्यङ्गिरसोऽभिप्रेताः। वृत्रानिरगमयत् Sy. यद्यपि दशाङ्गिरस इत्यैतिहासिकाः | १६. सृजति विसृष्टवान् वा। किम् ? सामस्मरन्ति तथापि बृहस्पत्यादिभ्रात्रपेक्षया कॊद् वृष्टिलक्षणा अपः Sk. विंशतिसंख्यावचनम्। सहस्रसंख्याका २०. V. Madhava ignores अर्चन्etc. वसुरोचिषः विशतिसंख्याकाश्चाङ्गिरसः | २१. क्रुद्धाय M. त्वदीयकोपात् Sy. सहेन्द्रमस्तुवन्नित्यर्थः। शतैनमित्यपि पञ्चम्यर्थे चतुर्थोषा। क्रोधाद् भयेनैव वैखानसा नाम ऋषयोऽभिप्रेताः। ते हि कम्पते। . . . इमे अपि द्यावापृथिव्यौ प्रसिद्धशतत्वाः। . . . शतसंख्याकाश्च भवतः क्रुद्धाद् बिभ्यत्यौ कम्पते। कि वैखानसा एनमस्तुवन्नित्यर्थः । अन्यरपि पुनरन्ये प्राणिन इत्यर्थः Sk.
स्तोतृभिरिन्द्राय ब्रह्मोद्यतम् Sk. | २२. कम्प० D. ६. V. Madhava ignores अर्चन् । २३. य P. D. M. यदा Sy; Sk.

Page #447

I.80.14. ]
३९२
[ १.५.३१.४.
वज्रिन् ! बलेन । वृत्रमसुरम् । मरुद्भिः सह । अवधीः ।
न वेसा न तन्यतेन्द्र वृत्रो वि बीभयत् । अभ्यैनं वज्र प्रायसः सहस्रभृष्टिरायतार्चन्न स्वराज्यम् ॥१२॥
न वेपसा। न । वेपेन । नच। गजितशब्देन । इन्द्रम् । वृत्रः। विभीतमकरोत् । वृत्रं तु। वज्र :। इन्द्रविसृष्टः । सहस्रधारः। अभ्यगच्छत् । अयोमयः ।
यत्रं तव चाशनि वज्रेण समयोधयः । अहिमिन्द्र जिघीसतो दिवि ते बदधे शवोऽर्चन्न स्वराज्यम् ॥१३॥
शद् वृत्रम् । यत्। वृत्र वृत्रेण त्वदर्थ विसृष्टाम् । अशनिम् । च। तव । वज्रेण । सहायोधयस्तदा। अहिम् । हन्तुमिच्छतः। तव। अन्तरिक्षे। बदमासीत् । बलं प्रसिद्धमभूदिति।
अभिष्टने ते अद्रिवो यत्स्था जगच्च रेजते । त्वष्टा चित्तव मन्यव इन्द्र वेविज्यते मियार्चन्ननु स्वराज्यम् ॥१४॥ अभिष्टने ते। सिंहनादे। ते। वजिन् ! यत्। स्थावरं तत्। रेजते। जङ्गमम् । च
१. पुत्र. M.
च व्यवहितोऽपि च वनो विशेष्यते २. V. Madhava ignores अर्चन् etc. | नाशनिः Sk.
तदानी द्यावापृथिव्यावपि भयेनाकम्पि- १४. सम्यग्योधितवान् । हतवानित्यर्थः । षातामित्यर्थः Sy.
अथवा तवेत्येतेनाशनिरेव विशेष्यते। ३. वेपनेह M. स्वकीयेन Sy.
अशनिमिति तु तृतीयार्थे द्वितीया। यदा ___ वेप इति कर्मनाम। प्रत्युद्गरणादिना Sk. वृत्रं स्वभूतयाशन्या वज्रेण च त्वमेव ४. ०ब्दे M. ५. इववि० M. ___समयोधय इति Sk. ६. सहस्राश्रिः Sk.
१५. ०धयन्तस्तदा D. व्यस्तदानीम् M. ७. हन्तुमाभिमुख्येनागच्छत् Sy.
सम्यक् प्राहार्षीः Sy. १६. अहीं D. आयतोऽभिगतः प्राप्तः। अभीत इन्द्रो आगत्य हन्तारं वृत्रम् Sy. यदेति वनं क्षिप्तवानेवेत्यर्थः Sk.
वचनात्ततः प्रभृति Sk. १७. तेव M. ८. लोहमयो गमनशीलो वा Sk. १८. अनुस्यूतं व्याप्तमासीत् Sy. ६. V. Madhava ignores अर्चन् । दिवं यावत्प्रख्याततां गतमित्यर्थः Sk.
etc. १०. यदा Sy; Sk. १६. नेबलं M. Omitted by P. ११. यत्। वृत्रं is omitted by P. | २०. V. Madhava ignores अर्चन् etc.
and D. १२. तव हननार्थम् Sy. | २१. ०ष्टते P. १३. वज्रणाशनिशक्तिरिहोच्यते। तवेत्येतेन | २२. स्तनयित्नुशब्दे प्रवृत्ते Sk.

Page #448

१.५.३१.६. ]
कम्पते । त्वष्टा । च । तव । क्रोधाय । कम्पते । भयेन । अनिन्द्रं सोमम् । आहरन्निति ।
३६३
वी॒र्या॑ प॒रः ।
न॒हि नु याद॑धा॒मसीन्द्रं को तस्मन्नृ॒म्णमु॒त क्रतु॑ दे॒वा ओज॑सि॒ सं द॑धुरच॒न्ननु॑ स्व॒राज्य॑म् ॥१५॥
६
9
है १०
११
हनु यात् । नहि वयमितस्ततः । यान्तः । अधिगच्छामो जानीमः । इन्द्रम । कः । वीर्येण ।
१२
१३
१४
१५
तरतीति । तस्मिन्निन्द्रे । धनम् । अपिच । प्रज्ञानम् । देवाः । बलानि च । सह निहितवन्तः ।
धिय॒मव॑त ।
यामर्थर्वा मनु॑ष्पि॒ता दुध्यङ् तस्मि॒न्द्रमा॑णि पू॒र्वथेन्द्र॑ उ॒क्था सम॑ग्म॒तार्च॒न्ननु॑ स्व॒राज्य॑म् ॥१६॥
१. भयेन Sk.
२. वज्रनिर्माता Sy.
त्वष्टृग्रहणं चात्र सर्वेषां देवानां प्रदर्शनार्थं द्रष्टव्यम् Sk. ३. क्रोधात् ... देवा अपि तव क्रोधाद् भयेनात्यर्थं कम्पन्त इत्यर्थः Sk. ४. ०हरति D.
५. V. Mādhava ignores अर्चन् etc. ६. नहीति निपातो नेत्यनेन समानार्थः Sk.
१६
१७
१३
१६
२०
१
यामथर्वा। याम्। अथर्वा। मनुश्च। पिता मानवानाम् । दध्यङ च । धियम् । तनिषत
७. ०तस्तदिता P.
८. यान्तं सर्वत्र व्याप्य वर्तमानमिन्द्रम् Sy. व्यत्ययेनात्र नपुंसकता द्वितीयायाश्च स्थाने प्रथमा । यान्तमिन्द्रं कञ्चिच्छत्रुम् Sk.
६. यतो वयमल्पाः Sy.
१०. जानीन्द्र P.
सर्वशत्रूणामुपरीन्द्रो याता न कश्चिदिन्द्रस्योपरि गन्तुं समर्थ इत्यर्थः । वधार्थो वा यातिः । न कञ्चिदिन्द्रस्य हन्तारमधिगच्छाम इत्यर्थः Sk.
[ 1.80.16.
1
यस्मादिन्द्रम् । पञ्चम्यर्थे द्वितीयैषा । इन्द्रात् Sk.
११. सामर्थ्येन वर्तमानमिन्द्र को मनुष्यो जानीयात् । न कोऽपीत्यर्थः Sy.
१२. परस्तादतिदूरे मनुष्यैरनवगाह्ये स्थाने Sy. उत्कृष्ट: Sk.
१३. वीर्यकर्म Sy.
१४. मरुदादिसेनालक्षणानि Sk.
१५. V. Mādhava ignores अर्चन्
N. 12. 34.
etc.
१६. दध्यङ प्रत्यक्तो ध्यानमिति वा । प्रत्यक्तमस्मिन्ध्यानमिति वा । अथर्वा व्याख्यातः । मनुर्मननात् । तेषामेष निपातो भवत्यैन्द्रयामृचियामथर्वा च । मनुश्च पिता मानवानाम् । दध्यङ् च। धियमतनिषत । तस्मिन् ब्रह्माणि कर्माणि पूर्वेन्द्र उक्थानि च सङ्गच्छन्ताम् । अर्चन्योऽनूपास्ते स्वाराज्यम्
१७. यत् Sy.
१८. याम् । अथर्वा is omitted by M. एतत्संज्ञक ऋषि: Sy.
१६. अथर्वणः पुत्र एतत्संज्ञक ऋषिश्च Sy. २०. यम् P. कर्म Sy. यागाख्यं कर्म Sk. २१. अकुर्वन् Sy. कृतवन्तः Sk.

Page #449

Ist astaka, 6th ch. ]
Introductory
३६४
तस्मिन् सर्वस्मिन् कर्मणि। पूर्वेषामिव यज्ञेषु ।
9
C
“अर्चन्योऽनूपास्ते स्वराज्यम्” । इति ।
इति पञ्चममध्यायं व्याकरोत् प्रथमेऽष्टके ।
६
लोहितस्य कुले जातो माधवो वेङ्कटात्मजः ।।
[ अथ षष्ठोऽध्यायः ]
'इन्द्रो मदाय वावृधे' माधवो व्यचिकीर्षति । सर्वानुदात्तशब्दानामादावर्थे प्रदर्शयन् || १ ||
भवन्ति सर्वानुदात्ता आदेशा युष्मदस्मदोः । भवन्ति चेद्वाक्यमध्ये वाम्नौ 'वो
नश्च
१. तस्मिन् । स्त्रीलिङ्गधीप्रतिनिर्देशार्थत्वाद् व्यत्ययेनात्र पुंल्लिङ्गता । तस्याम् Sk. २. सर्वेषाo P. D.
...
॥२॥
ऋचा॑ त्वा॒ पोष॑मित्यादौ त्वशब्दश्च निहन्यते ।
१५
चादीनां वाक्यमध्यस्याश्ववाहस्मादयस्तथा ॥ ३ ॥
पूर्वेषामन्येषां वसिष्ठादीनां यज्ञेषु यथा हवींषि स्तोत्राणि चन्द्रेण संगच्छन्ते तद्वत् Sy. पूर्वकर्मस्विव Sk. ३. ०न्द्र P. D.
४. हविर्लक्षणान्यानि शस्त्ररूपाणि स्तोत्राणि च यानि सन्ति तानि सर्वाणि Sy. हविर्लक्षणान्यन्नानि उक्था स्तोत्राणि च Sk.
इन्द्रे। स्तोत्रशस्त्राणि
५. सङ्गतान्यब्रुवन् Sk.
६. न्ताच्चन्योनूपान्ते P. ०पान्ते D. ०न्ताच्चान्यो M.
1
५
समगच्छन्त ।
७. स्वा० N. ८. N. 12. 34. e. Ms. D. puts the figure ॥८०॥ here to indicate the end of the eightieth hymn. No such number is given in P. and M. १०. ० वर्थं D. P. ११. वम्नौ M. The proper reading should be वानौ for वाम्नौ ।
१२. वानश्च D. P. १३. ते मया M. १४. RV. X. 71. 11. Rāja's
reference is incorrect. पोष इत्या० M.
१५. ० श्चवाहाहादय... D. P . ; ० श्चवाहामादयः M.

Page #450

३६५
r Ist astaka, 6th ch.
Introductory
उदाहरणमेतेषां बाहुल्यान्न प्रश्श्यते । हिरण्यकर्णमित्यस्मान्मणिग्रीवं निहन्यते ॥४॥ लौकिकाः कथयन्यान्म्लेच्छैः शब्दैश्च साधुभिः । उच्चैः प्रयुञ्जते कांश्चित्पदार्थानन्यथापरान् ॥५॥ यथा घटक रज्जुश्च चार्थो नीचैः प्रयुज्यते । स्थाणुर्वा पुरुषो वेति वार्थश्चैव तथाविधः ॥६॥ अर्थस्वभावात्सर्वेषां शब्दानामुच्चनीचता। स्वभावं तं विजानन्ति लौकिका न त्वलौकिकाः ॥७॥ य उदात्ता निपातेषु नूनं ह्येवकिलादयः ।। उच्चैः प्रदर्शनीयोऽर्थस्तेषामिति विनिश्चयः ॥८॥ उदात्तेषूपसर्गेषु तदर्थः प्रस्फुटो भवेत् । समस्तेष्वनुदात्तानां नीचैरथ प्रदर्शयेत् ॥६॥ विस्पष्टमुक्तमेतच्च प्रागाख्यातार्थनिर्णये । हिरण्यकर्णमित्यत्र कारणं तत्र वक्ष्यते ।।१०॥ इति
११
१. प्रदश्यते D. P. M.
therefore propose to read २. RV. I. 122. 14.
शब्दरसाधुभिः for शब्दश्च साधुभिः ३. लोकिकाः D.
६. पदार्थान् D. P. ४. ०न्त्यान् D. त्या P.
७. चार्थो D. P. ५. म्लेच्छश्शब्द: D. म्लेच्छ शब्दः P.. ८. वार्थ. D. P.
I should have liked to ६. अर्थ० D. P. suggest चासाधुभिः for च साधुभिः । १०. विजानाति P. M. but it will make the ifth, ११. निवश्चयः P. syllable long. The emend- १२. तदर्थः D. P. १३. रत्थं D. P. ation will therefore be 88. orato D.P. tentaraifafaroià M. objectionable from the | १५. ०कर्तमि० M. RV. I. I 22. 14". metrical point of view. I। १६. तक्ष्यते M.

Page #451

1.81.2. ]
१
इन्द्रो मदाय | गोतमः --
३६६
1.81.
इन्द्रो॒ मदा॑य वावृ॒धे॒ शव॑से वृ॒त्र॒हा नृभि॑ः । तमिन्म॒हत्स्वा॒जिघृ॒तेमर्भे' हवामहे॒ स वाजेषु प्र न विषत् ॥ १ ॥
ह
१० ૧ ૧
अपिच। अल्पे सङ्ग्रामे। हवामहे। सः। अस्मान् । युद्धेषु। प्ररक्षतु ।
3
8
५
Ε
9
इन्द्रः। सोमाय । ववृधे । बलाय च । शत्रुहा । मरुद्भिः । तम् । एव। महत्सु। सङ्ग्रामेषु ।
१. मादायः M.
२. तमिन्महत्स्विति तच्छब्दश्रुतेर्यच्छन्दोsध्याहर्तव्यः । य इन्द्रः Sk.
भूरि
परादिः ।
अहि वीर सेन्योऽसि असि॑ द॒भ्रस्य॑ चिद्वृधो यज॑मानाय शिक्षस सुन्व॒ते भूरि॑ ते॒ वसु॑ ॥२॥
१३
१३
१६
१७ १८
१६
असि हि । असि । हि । वीर! सेनाहैः । असि च । भूरेर्धनस्य । परादाता । असि । क्षुद्रस्य ।
२१
२३ २३
२४
वर्धयिता । यजमानाय । वसु । प्रयच्छसि । सुन्वते । भूरि । च । ते । धनमिति ।
३. हर्षार्थम् Sy.
४. स्तोत्रशस्त्ररूपाभिः स्तुतिभिः प्रवधितो बभूव । स्तुत्या हि देवता प्राप्तबला सती प्रवर्धते Sy. स्तोमेन स्तुतिभिश्च वर्धते Sk. ५. वृत्रस्यावरकस्य वृष्टिनिरोधकस्य मेघस्यासुरस्य वा हन्ता । यद्वाऽवरकाणां शत्रूणां हन्ता Sy. ६. यज्ञस्य नेतृभिर्ऋत्विग्भिः Sy. यष्टृभिर्मनुष्यैः Sk.
७. ताम् P. ८. महाहवे P. अस्माकं रक्षणायाह्वयामहे Sy. ६. अस्माभिराहूतः Sy. आहूतश्च सन् Sk. १०. ०क्ष P. D.
११. V. Madhava ignores ईम् १२. M adds तव before असि १३. यस्मादेवं तस्मात् Sy. हिशब्दः पदपूरणः Sk.
१४. शत्रुक्षेपणकुशलेन्द्र ! Sy.
१५. सेनारुहः P.
[ १.६.१.२.
त्वमेकोऽपि सेनासदृशो भवसीत्यर्थः Sy. स्वामिन्ययमितीदमर्थे यप्रत्ययो द्रष्टव्यः । मरुदादिसेनानां पतिः । अथवा सेन्यशब्दोsa सेव्यवचनः । .. सेव्यः सर्वस्यासि । न कस्यचित्सेवक इत्यर्थः Sk.
..
१६. भूमे० M. भूरि प्रभूतं शत्रूणां धनं.. परादाता, शत्रूणां पराङ्मुखं यथा भवति तथाऽदाता Sy. बहुधनस्य Sk. १७. पराशब्दोऽत्र सु इत्येतस्य स्थाने । ... सुष्ठु शोभनं वा दातासि । अथवा... पराददातिर्विनाशार्थः । बहुनोऽपि शत्रुबलस्य विनाशयितासीत्यर्थः Sk. १८. ०त्ता P.
१६. अल्पस्यापि तव स्तोतुः Sy. अल्पस्यापि स्वाश्रितस्य Sk.
२०. यागं कुर्वते Sy.
२१. सुं D.
२२. सोमाभिषवं कुर्वते Sy; Sk.
२३. बहुलमक्षयं धनं विद्यते, तस्माद् ददासीति भाव: Sy.
२४. प्रभूतधनश्चासीत्यर्थः Sk.

Page #452

३६७
१०
१.६.१.४. ]
[ I.81.4. यदुदीरत अजयो धृष्णवे धीयते धना । युवा मंदुच्युता हरी कं हनः कं वसौ दधोऽस्माँ इन्द्र वसौं दधः ॥३॥
यदुदीरते। यदा। उत्तिष्ठन्ति । सङ्गामास्तदानीम्। धृष्णवे योद्धे। धनानि । दीयन्ते तुभ्यं हवींषि.स त्वम् । योजय । सोमं प्रतिगन्तारौ । स्वाश्वौ योजयित्वा च । कंचन । जहि । कंचन। अर्थे । स्थापय तत्र । अस्मान् । इन्द्र ! धने । स्थापयेति ।
क्रत्वा महाँ अनुष्वधं भीम आ वावृधे शवः। श्रिय ऋष्व उपाकयोनि शिप्री हरिवान्दधे हस्तयोर्वज्रमायसम् ॥४॥
ऋत्वा महान्। कर्मणा'। महान्। सोमपानानन्तरम्। भीमः। वर्धयति । बलम् । भ्यर्थम्। दर्शनीयः। अन्तिकयोरुभयोः पार्श्वस्थयोः। हस्तयोः। आयसम्। आयुधम् ।
११
१. ०ति P. D.उद्गच्छन्ति, उत्पद्यन्ते Sy.१०. अस्मदीयान् राज्ञः Sy.
प्रेरयन्ति उच्चारयन्ति तव स्तुती- ११. प्रज्ञया वा।... सर्वाधिक: Sy. रित्यर्थः Sk. २. ०मस्त० . १२. स्वधेत्यन्ननाम। स्वधायाम्। आजिशब्दः सङ्गामवचनः। तात्स्थ्या- |
विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः। सोमलक्षणच्चा ताच्छन्द्यं द्रष्टव्यम्। मञ्चाःक्रोश
स्यानस्य पाने सतीत्यर्थः Sy. न्तीति यथा। सङ्गामस्था योद्धारः Sk.
१३. शत्रूणां भयङ्करःSy. १४. आभिमुख्येन ३. ०वो D. यो धष्णुर्धर्षयिता शत्रूणां
प्रावर्धयत् Sy. १५. आत्मीयम् Sy. जेता भवति तस्मै।...जयतो धनं भवतीत्यर्थः Sy. अभिभवित्रे च Sk.
सोमं पीत्वा बलवान् भवतीत्यर्थः Sk.
१६. अर्थ P. श्रियं M. ४. द्वितीयकवचनस्यायमाकारादेशः। धनम्। अथवैवमन्यथास्याधर्चस्यार्थयोजना।
१७. ऋष्वा धीर्येण शरीरेण वा महान Sk. यदोदीरते उदीर्यन्ते उच्चा रयन्त्वि- १८. उपाक इत्यन्तिकनाम। अत्र तू त्यर्थः । आजयः। अजेर्गत्यर्थस्येदं रूपम्। तात्स्थ्याद् द्यावापृथिव्योर्वर्तते। अन्तित्वां प्रति गन्त्र्यः स्तुतयः। धृष्णवे च
कस्थयोावापृथिव्योः। कस्य पुनः
द्यावापृथिव्यावन्तिकस्थे। तुभ्यं धीयते धना। धिनातःप्रीणनार्थस्य
इन्द्रस्य । रूपम्। धनाऽऽहुतिरिहाभिप्रेता।
तथाह्यसौ ते उभे अपि क्षणेनैकेन सञ्चप्रीणयित्री सोमाहुतिरित्यर्थः Sk.
रते। अथवा परस्परस्यान्तिकस्थे द्यावा५. यवेति वचनात्तदेत्यध्याहार्यम्। तदा
पृथिव्यौ। यावद्धि मक्षिकायाः पत्रं युक्ष्व स्वरथे नियुश्व Sk..
तावद् द्यावापृथिव्योरन्तरमित्युपनि
षद्विदः पौराणिकाश्चाचक्षते। तेनोप६. शत्रूणां मदस्य गर्वस्य च्यावयितारौ Sy.
पन्नमनयोः परस्परान्तिकस्थानत्वम् Sk. ७. कञ्चिद् राजानं तव परिचरणमकुर्वन्तम्।
। १६. इन्द्रो हि वृष्टयर्थ हस्ताभ्यां वनं ... त्वां परिचरन्तम् Sy.
गृह्णाति । वृष्टयुत्तरकालं हि द्यौवि८. कं चन । जहि omitted by P.
मला संपन्नसस्या च पृथिवी श्रीमत्यौ ९. अतो जयपराजययोस्त्वमेव कारयि
भवतः। अत एतदुच्यते श्रिय ऋष्व तासि Sy. यो हन्तव्यस्तं जहि यस्मै उपाकयोरिति Sk. धनं दातव्यं तस्मै धनं देहीत्यर्थः Sk. | २०. आया० D. अयोमयम् Sy.

Page #453

I.81.6. ]
३९८
[ १.६.२.१. निदधे । हरिवान्। हनूमान्।
आ पो पार्थिवं रजो बद्धधे रोचना दिवि । न त्वावा इन्द्र कश्चन न जातो न जनिष्यतेऽति विश्वं ववक्षिथ ॥५॥
आ पप्रौ । आपूरयामास । पार्थिवम् । लोकं कामैः । बबन्ध । दिवि । नक्षत्राणि । न । त्वत्सदृशः । इन्द्र ! न। कः। चिदपि । जातः । नापि । जनिष्यते । अतिवहसि स त्वम् । सर्वम् ।
यो अर्यो मर्तृभोजनं पराददाति दाशुपैं। इन्द्रो अस्मभ्यं शिक्षतु वि भेजा भूरि ते वसुं भक्षीय तव राधसः ॥६॥
यो अर्यो मतः । यः। उदारः। मनुष्याणां भोजनमन्नम्। प्रयच्छति। यजमानाय सः। इन्द्रः । अस्मभ्यम् । ददातु । विभजेन्द्र ! बहु हि। ते। धनमहम् । तव । धनम् भजेय।
१. स्थापयति Sk. २. °न D. मसु पाठाद्वचनवहनयोश्चासम्भवाद्
हरिनामकाश्वोपेतः Sy. ३. ०न D. अनेकार्थतायाश्च धात्वन्तराणामपि 'शिप्रे हनू नासिके वा' (N. 6. 17.) प्रसिद्धत्वाद् ववक्षतिर्महद्भावार्थः। अतीत्य तयुक्तः Sy. अथवा...शिप्राशब्दः सर्वास्त्वं महान् भवसीत्यर्थः Sk.
शिरस्त्राणवचनः। तद्वान् शिप्री Sk. | ११. स त्वम् is omitted by P. ४. आपूरयति Sk.
१२. आर्यों M. १३. मत्तः M. ५. पृथिव्याः सम्बन्धि वस्तुजातम् Sy. १४. स्वामी पालयिता Sy. ईश्वरः Sk. ६. अन्तरिक्षलोकञ्च Sy. केन ? सामर्थ्याद् | १५. सर्वैमनुष्यरुपभोज्यम् Sy..
वृष्टिद्वारेण Sk. ७. काम...ब. P. भोजनमिति धननाम। उपभोग्यशब्द
स्थापितवान् Sy. बध्नाति Sk.. पर्यायो वा। मनुष्योपभोग्यं धनं ८. रोचमानानि दीप्तानि नक्षत्राणि Sy. | मनुष्योपभोग्यं वान्नादि Sk..
नक्षत्रादीनां हि दिवि व्यवस्थितानां | १६. चरुपुरोडाशादीनि दत्तवते Sy. धर्मो मूलम्। स च वृष्टिमूलम् ।... १७. Omitted by M. अथवा बबधे रोचनेत्यादित्योऽत्र | १८. तादृशमन्नम् Sy. वयमपि दाश्वांस रोचनोऽभिप्रेतः। द्वितीयकवचनस्याय- एवेत्यर्थः Sk. १६. दातु M. माकारादेशः। महत्तमस्तन्वन्तं वृत्रं हत्वा | २०. अस्मभ्यं दातुं धनम् Sy. दर्शनार्थ दिवि सूर्यमारोपितवानित्यर्थः | स्तोतृभ्यो यष्टुभ्यश्च Sk.
Sk. E. Omitted by D. | २१. अतस्तव ... धनस्यैकदेशं ... प्राप्नुयाम् १०. अतिशयेन वोढुमिच्छसि । सर्वस्य जगतो Sy. तस्मिंश्च विभागेऽहमपि...भजेय।
निर्वाहको भवसीत्यर्थः Sy. ववक्षिणेत्यपि लभेयेत्यर्थः Sk. २२. तव स्वभूतस्य च यद्यपि वक्तेर्वा वहतेर्वा साभ्यासस्य राधसः। षष्ठीनिर्देशादेकदेशमिति शेषः। रूपं तथापि ववक्षिथ ववक्षस इति महन्ना- । विभजमानो मह्यमपि भागं देहीत्यर्थःSk.

Page #454

३६६
१.६.२.३. ]
[ I.81.8. मदैमदे हि नौ दुदिथा गामृजुक्रतुः । सं गृभाय पुरू शतोभयास्त्या वसु शिशीहि राय आ भर ॥७॥
भदेमदे। सोमस्य मदे मदे। हिं। अस्मभ्यम् । दाता। गोयूानाम् । ऋजुकर्मा स त्वम् । पुरूणि। शतानि धनानि । सङ्ग्रहाण सगृह्य च । उभाभ्यां हस्ताभ्याम् । आभर । वसूनि । धनेन चास्मान्। तीक्ष्णीकुरु।
मादयस्व सुते सा शव॑से शुर राधसे । विद्मा हि त्वा पुरूवसुमुप कामान्त्ससृज्महेऽथा नोऽविता भव ॥८॥
मादयस्व । मादयस्वास्मान् । सुते सोमे । सहायभूतः । बलेन च । धनेन च । विद्य। हि। त्वाम् । बहुधनमतस्त्वयि । कामानभिलषितान् । उपसृजामः । अथ । अस्माकम् । अविता। भव।
१२
२
१. सोमपानेन हर्षेहर्षे सति Sy.
ग्यानि कुवित्यर्थः Sk. सोमेन मत्तो मत्तस्सन्नित्यर्थः Sk. १४. तेन सोमेन तृप्तो भव Sy. तृप्यस्व Sk. २. हिशब्दस्तु पदपूरणः Sk.
१५. सर्वैर्ऋत्विग्भिरभिषुतेऽस्मिन् सोमे । ३. बह्वीर्गा इत्यर्थः Sk...
अथवा सचेत्येतन्मादयस्वेत्येतेन सम्ब४. ०म P. ऋजुप्रज्ञो वेन्द्रः Sk.
ध्यते। सह तृप्यस्व । केन ? सामर्थ्यात् ५. बहूनि Sk.
स्वसखैमरुद्भिः Sk. ६. अपरिमितानीत्यर्थः Sy.
१६. अस्माकम् Sy. १७. बलार्थम् Sy. ७. Omitted by P.
आत्मनो बलं प्राप्तुमस्मभ्यं च धनं ८. ०णां P. अस्मभ्यं दातुम् Sy. दातुमित्यर्थः Sk.
परोऽर्ध] भिन्नं वाक्यम्। अतो यच्छ- | १८. धनार्थम् Sy. ब्दतच्छब्दावध्याहृत्यैकवाक्यता योज्या।। आत्मनो बलं प्राप्तुमस्मभ्यं च धनं यस्त्वं ददिथा गवां ससङ्ग्रभाय सम्यग् दातुमित्यर्थः Sk. १६. विध्म M. गृहाण Sk.
२०. हिशब्दो यस्मादर्थे। यस्मात् Sk. ६. प्रयच्छ Sy. देह्यस्मभ्यमित्यर्थः Sk. | २१. ०मन्त० M. १०. हस्तयोः स्थितानि Sy. षष्ठ्यर्थे । २२. ०ताननुप० D. त्वया खल्वेकीकुर्मः Sy.
प्रथमैषा। वसूनां धनानाम् Sk. निक्षिपामः । यावत्किञ्चिद्याच्यं तत्सर्व ११. संस्कृत्य च रायो धनान्याभर Sk. त्वां याचामह इत्यर्थः Sk. १२. धनेन चास्मान् missing in M. | २३. यतश्चैतदेवमथैतस्मात्कारणात् Sk. १३. The passage beginning | २४. अपिता D. अविना M.
with agfar and ending with अभिलषितफलप्रदानेन रक्षिता Sy. कुरु is omitted by P. २५. तेस्तैर्धस्तर्पयिता भव। तानि धनानि निशितबुद्धियुक्तान् कुवित्यर्थः Sy. देहीत्यर्थः Sk. श्यतिः संस्कारार्थः। संस्कुरु। दानयो- | २६. This stanza is omitted by P.

Page #455

I.82.I. ]
४००
[ १.६.३.१.
एते ते इन्द्र जन्तो विश्वं पुष्यन्ति वार्यम् । अन्तर्हि ख्यो जनानामर्यो वेदो अदाशुषां तेषां नो वेद आ भर ॥६॥
एते ते। अमी। तव स्वभूताः। मनुष्याः। विश्वम्। धनम्। पुष्यन्ति त्वम्। हिं। अयजमानानाम् । धनम् । ईश्वरः । अन्तः ख्यः अन्तःपूर्वः ख्यातिस्तिरोधानार्थः। तेषाम् । धनम् ।
११ १२ अस्मभ्यम् । आभर ।
I.82.
उपो षु शृणुही गिरो मघवन्मातथाइव । यदा नः सूनृतावतः कर प्रादुर्थयास इद्योजा न्विन्द्र ते हरी ॥१॥ उपो षु। उपव। शृणुहि। स्तुतीः । मघवन् ! । मा भूस्त्वम् । असत्य इव। यदा त्वम् ।
१. साकाङ्क्षत्वात् प्रसादेनेति वाक्यशेषः। ११. प्रयच्छति यावत् । अयजमानेषु विद्यमानं तव वा स्वभूताः Sk.
धनं यागानुपयुक्तत्वाद् व्यर्थमेव भवेत् । २. यजमानलक्षणाः Sy.
अतस्तस्य धनस्य सार्थकत्वाय तदीयं ३. सर्वैः सम्भजनीयं हविः Sy.
धनमपहृत्य यजमानेभ्यः प्रयच्छति वारीत्युदकनाम। तत्र भवम्। याव- तात्पर्यार्थः Sy. त्किञ्चिदुदकभवं तत्सर्वं त्वत्प्रभवया | १२. This stanza is omitted by P. वृष्टया पुष्णन्तीत्यर्थः Sk.
V. Madhava ignores इन्द्र। ४. वर्धयन्ति Sy. ५. हिशब्दो यस्मादर्थे । Ms. D. puts the figure 115811
Sk. ६. हविषामदातृणाम् Sy. here to indicate the end of ७. मध्ये विद्यमानम् Sy.
the eightyfirst hymn. No किञ्चान्तःशब्दोऽत्र तात्स्थ्याद् अन्तस्थे such number is given in M. मनसि वर्तते।...ख्य इति चष्टेः पश्यति- १३. उपगत्य सम्यक् Sy. उपेत्युपसर्गश्रुतेर्योकर्मणः ख्यादेशः। यस्मादत्यन्तभक्तं ग्यक्रियापदाध्याहारः। उपगम्य Sk. मनोऽन्तःस्थं पश्यसि। भक्ततां | १४. अस्मदीयाः Sk. जानासीत्यर्थः Sk. ८. पश्यसि हि १५. धनवन् Sy.
जानासीत्यर्थः। ... अयजमानानाम् Sy. | १६. पूर्व यथाविधस्त्वं तद्विपरीतो मा भूः। €. The passage beginning with अस्मासु पूर्व यथानुग्रहबुद्धियुक्तस्तथाते। अमी and ending with विध एव भवेत्यर्थः Sy. तनु विस्तारे। अन्तः is missing in M.
आगमनविषयश्चात्र विस्तारोऽभिप्रेतो १०. यस्मादिति वचनात्तस्मादित्यध्याहार्यम् । नान्यः । मागमनविस्तारं कार्षीः। शीघ्र
तस्मात्तेषामदाशुषां स्वभूतं नोऽस्माकम- मागच्छ मा विळम्बिष्ठा इत्यर्थः Sk. र्थाय वेदो धनमाभर। अभक्तानां धनमा- १७. असत्य इव is missing in M. हृत्य भक्तेभ्योऽस्मभ्यं देहीत्यर्थः Sk. इवशब्दस्तु... पदपूरणः Sk.

Page #456

१.६.३.२. ]
४०१
[ I.82.2. अस्मान् । स्तुतिमतः। करोषि । अनन्तरमेव एव त्वं स्तुतीः । प्रार्थयसे। एव तत् तव व्रतं नेदानीमतथा इव भूः। योजय । शीघ्रम् । अश्वाविहागमनाय ।
अक्षम्नमीमदन्त ह्या प्रिया अंधूपत । अस्तौषत स्वभानो विपा नविष्ठया मती योजा न्विन्द्र ते हरी ॥२॥
अक्षन्नमीमदन्त। भुक्तवन्तः। तृप्ताश्चासन भुक्तशिष्टाश्च। इषः। अवधूतवन्त अस्तोषत त्यां च । स्वदीप्तयः । मेधाविनः । नवतरया । स्तुत्या तव स्तोतार इति।'
१४
१. स्तुतिमदः P.
भवतो वेन्द्रस्य वा Sk. स्तुकिमतः M.
१४. किम् ? अतितृप्त्या वा स्वगात्रमस्मान् प्रियसत्यात्मिका वाक् सूनृता। तया वा। परिचर्यावैगुण्यभयेन सुष्ठ्वास्तुतिरूपया वाचा युक्तान् Sy. ध्माता यत्नेन वास्माभिः परिचरिता सूनतेत्यन्ननाम। अन्नवतः।...यदास्मभ्य- इत्यर्थः Sk. मन्नं दास्यसीत्यर्थः Sk.
१५. अस्तुवन् Sy. स्तुताश्चास्माभिः Sk. २. तदा Sk.
१६. स्वायत्तदीप्तयः।...अन्यत्पूर्ववद् योज्यम् ३. ०र्थया P
___Sy. अपराश्रयविभूतय इत्यर्थः Sk. अस्माभिः प्रयुक्ताः स्तुतीस्त्वमपि स्वी- १७. रतया D. रताया P. करोषीत्यर्थः Sy.
१८. कृतवृद्धिश्राद्धा यागयोग्या इति समइदानीं तु निर्धनानामस्माकं स्तुतीरेव
स्तार्थः। एतद् ज्ञात्वास्मद्यज्ञमागन्तुं केवलाः शृण्वित्यर्थः Sk.
योज। अथवैवमन्यथास्या ऋचो४. इच्छब्दस्तु पदपूरणः Sk.
ऽर्थयोजना। अक्षन्नमीमदन्त च प्रिया५. वं P.
स्तव। के? सामर्थ्यात्वदनुचरा मरु६. रथे Sy; Sk.
दादयः। मादयित्वा अवाधूषत भयेन ७. त्वदीयौ Sy.
कम्पितवन्तः शत्रून्। अस्तोषत स्तुता5. V. Mādhava ignores I
श्चास्माभिः स्वभानवो विप्राश्च । ९. त्वया दत्तान्यन्नानि . . . यजमानाः अथवायमात्मन एव परोक्षरूपेण प्रथम____Sy. वृद्धिश्राद्धान्नम् Sk.
पुरुषेण निर्देशः। स्तुवन्तश्च वयं भवन्त१०. भुक्त्वा च Sy.
मित्यर्थः। स्वभानवो भवत्प्रसादाद११. के ? सामर्थ्यात् पितरः Sk.
पराश्रयविभूतयः। विप्राश्च। सानु१२. भुक्त is omitted by P.
चरस्य भवतो वयं यागं स्तुतीश्च कृतवन्त १३. ०श्चैषः M.
इति समस्तार्थः। एतद् ज्ञात्वा स्वगृहं स्वकीयास्तनूः।...अतिशयितरसास्वादनेन । गन्तुं योज Sk. वक्तुमशक्नुवन्तः शरीराण्यकम्पयन् Sy. | १६. V. Madhava ignores हि । योज प्रियाः इष्टाः। कस्य ? सामादस्माकं | etc.
२६

Page #457

I.82.4. ]
४०२
[ १.६.३.४. सुसदृशं त्वा वयं मघवन्वन्दिपीमहि । प्र नूनं पूर्णवन्धुरः स्तुतो याहि वशाँ अनु योजा बिन्द्र ते हरी ॥३॥
सुसंदृशं त्वा। सुष्ठ स्तोतन् संपश्यन्तम् । त्या । वयम् । मघवन् । स्तुमः। प्रयाहि । क्षिप्रम् । पूर्णबन्धुरः । स्तुतः स्तोतृभिः । मनुष्यान् । प्रति रथः पूर्णबन्धुरो भवति स्थित इन्द्र इति ।
स घा तं वृषणं रथमधिं तिष्ठाति गोविदम् । यः पात्रं हारियोजनं पूर्णमिन्द्र चिकेतति योजा विन्द्र ते हरी ॥४॥
स घातम् । सः । खलु । तं त्वदीयम् । रथम् । कामानां वर्षितारम् । पशूनां लम्भयितारम् । अधितिष्ठति । यः । पात्रम् । हारियोजनाख्यम् । सोमपूर्ण तव हरिवतः । प्रज्ञापयति।'
१३ १४ १५
१०
३१
१. सुसंदशं त्वा is omitted by P. १२. V. Madhava ignores योज २. ०श्यन् P.
____etc. सुष्ठ्वनुग्रहदृष्टया सर्वस्य द्रष्टारम् Sy. | १३. इन्द्रः Sy. सुखं शोभनो वा यः संदृश्यते स सुसं- १४. घेति पदपूरणः। एवार्थे वा Sk.
दृक् । तं सुसंदृशं त्वाम् Sk. १५. त्वं M. ३. ०व P. त्वा। मघवन् । वयम् M. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दो४. ०मह P.
ऽध्याहर्तव्यः। यस्तवात्मन आरो___स्तुतिकर्तारो भूयास्मेत्याशास्यते Sy. हणस्तम् Sk. ५. अवश्यं प्रतिष्ठस्व Sy.
१६. ०ना M. गवाम् Sy. ६. एतद् ज्ञात्वा नूनं निश्चयेन। पदपूरणो १७. लभ० M. सास्नादिमतीनां गवामुद___ वा नूनंशब्दः Sk.
कानां वा लब्धारम् Sk. ७. स्तोतृभ्यो देयैर्धनैः पूरितेन रथेन युक्तः १८. ईदृशे रथेऽधितिष्ठतु, आरूढो भवतु Sy. सन् Sy.
त्वत्प्रसादात्त्वनुचरभूतः सन् आरोरथस्य सारथिस्थानं बन्धुर उच्यते। हति Sk. तत्पूर्ण यस्य स पूर्णबन्धुरः। मातलिना १६. हरी योजनौ यस्य स हरियोजन इन्द्रः।
स्वसारथिनाधिष्ठितरथ इत्यर्थः Sk.. तद्देवत्यं हारियोजनम् Sk. ८. अस्माभिर्वन्दिभिः Sy.
२०. धानामिश्रितम् Sy. अस्माभिः Sk.
२१. ज्ञानेन चात्र तत्पूर्वकं करणं लक्ष्यते ६. कामयमानानन्यान्यजमानान्।...योजे- ज्ञात्वा करोतीत्यर्थः। त्वमपि च तस्यैव त्यादि पूर्ववत् Sy.
यागेषु गन्तुं योज Sk. कान्तान् देशान् प्रति। यत्रेष्टं तत्रे- २२. V. Madhava ignores इन्द्र। त्यर्थः Sk.
योज etc. १०. ०थ P.
तं रथमधितिष्ठेति पूर्वेणान्वयः। अधि ११. ०ति M
ष्ठाय च त्वदीयावश्वौ क्षिप्रं योजय Sy

Page #458

१.६.३.६. ]
शतक्रतो ।
युक्तस्ते॑ अस्तु दक्षिण उत सव्यः तेन॑ जा॒यामुप॑ प्रि॒यां म॑न्दा॒नो या॒ह्यन्ध॑सो॒ योजा॒ न्व॑न्द्र ते॒ हरी॑ ॥५॥
४०३
युक्तस्ते। युक्तः। ते। अस्तु। दक्षिणपार्श्वस्थोऽश्वः । अपिच । सव्यपार्श्वस्थः। तेन
४
५
६
8 C
रथेनेहागतः पीतसोमः सन् । अभिमताम् । इन्द्राणीम् । सोमेन । तृप्यन् । उपगच्छ ।
यु॒नज्म ते॒ ब्रह्म॑णा क॒शना॒ हरी॑ उप॒ प्र या॑हि दधि॒षे गभ॑स्त्योः । उत्त्वा॑ सु॒तासो॑ रभ॒सा अ॑मन्दिषुः पू॒प॒वान्व॑जि॒न्त्समु॒ पत्न्या॑मदः ॥६॥
युनज्मि ते। ‘उपो षु शृणुहि’ इत्यादिना मन्त्रेण । तव । अश्वौ । रथे योजयामि।
११
१२
१३ १४
१५
प्रशस्तकेशौ। ताभ्यां त्वम् उपप्रयाहि । त्वं हि स हस्तयोः । धारयति धनम् । त्वाम् । सुताः
१६
१७
१८ १६
२० २१
सोमाः । तीव्राः । उदमन्दिषुः । स त्वं पूष्णा । पत्न्या सह । माद्येति ।
१. Omitted by M.
२. ०स्थोऽश्वापि M.
३. सव्येन दक्षिणेन च हरिणा तद्युक्तेन वा रथेन Sk.
४. तृप्तः Sk. ५. सन्नमभि अभिo P. प्रीणयित्रीम् Sy. ६. सोमलक्षणस्यान्नस्य पानेन मत्तस्त्वम् Sy. सोमलक्षणेनानेन । मा चिद्विलम्बिष्ठाः Sk.
७. सा यत्र वर्तते तत्र गच्छेत्यर्थः । तदर्थं हे इन्द्र त्वदीयावश्वौ रथे क्षिप्रं योजय Sy. ८. V. Mādhava ignores शतक्रतो | योज etc.
६. स्तुतिलक्षणेन ।... . तृतीयानिर्देशात् स्तुवन्निति वाक्यशेषः Sk. RV. I. 82. I १०. शिखावन्तौ Sy. केशवन्तौ Sk. ११. तता० M . तेन रथेन Sy. १२. त्वद्गुहम् Sy. १३. ०सि M.
स्वगृहम् Sk.
धारयस्व Sy. १४. ०नः P. अश्वबन्धकान् रश्मीन् Sy. वज्रम् ।... यस्माद्वज्ज्रहस्तोऽसि । वज्रहस्तत्वाच्च न ते कश्चिद् गमनप्रतिबन्धे तुं शक्नोतीत्यर्थः Sk.
[ I. 82.6.
१५. यज्ञे Sy.
१६. वेगवन्तः ।
इत्यर्थः Sy. १७. उत्कृष्टमदयुक्तमकार्षुः Sy.
१६.
क्षिप्रं मदकारिण
महान्तः Sk.
स्त्री सम्भोगाभिलाषिणं कृतवन्त इत्यर्थः Sk. १८. पूर्णा M.
स्वगृहं गत्वा पूषण्वान् । अत्र पूषशब्दः पुष्टौ वर्तते । सोमपानजनितया
पुष्ट्या युक्तः सन् Sy.
पूषन् शब्दोऽत्र पुष्टिवचनः । अस्मदीयैः सोमैरुत्पादितबलः सन्नित्यर्थः Sk. पत्न्यो M.
पत्नीशब्दोऽपि भार्यावचनः । स्वभार्यया Sk.
२०. सम्यगेव तृप्तो भव Sy. क्रीडेत्यर्थः Sk. २१. V. Mādhava ignores वज्रिन् ।
समु ।
Ms. D. puts the figure ॥८२॥ here to indicate the end of the eightysecond hymn. No such number is given in P. and M.

Page #459

I.83.2. ]
४०४
[ १.६.४.२. I.83. अश्वावति प्रथमो गोधू गच्छति सुपावीरिन्द्र मर्त्यस्तोतिभिः । तमित्पृणक्षि वसुना भवीयसा सिन्धुमापो यथाभितो विचैतसः ॥१॥
अश्वावति । अश्ववति गृहे। प्रथममेव। गोषु । गच्छति । सुष्ठु प्ररक्ष्यमाणः। इन्द्र ! मर्त्यः । तव । रक्षणैः । तम् । एव त्वम् । पूरयसि । धनेन । बहुतरेण । सिन्धुम् । आपः । यथा। विविधं ज्ञायमाना नानादिभ्यः समागताः। अभितः पूरयन्ति ।
आपो न देवीरुप यन्ति होत्रियमवः पश्यन्ति वितं यथा रजः। प्राचैर्देवासः प्रणयन्ति देवयं ब्रह्मप्रियं जोषयन्ते वराईव ॥२॥
१३
१३
आपो न। आपः। इव। देव्यः। प्रवणं होत्रियं धिष्ण्यं देवाः स्तोत्रश्रवणार्थम। १५
उपगच्छन्ति। अधस्तात्। पश्यन्ति। विततम्। यथा। तेजोऽधोमुखं भवति ।
१. ०श्वा० M. बहुभिरश्वैर्युक्ते Sy. १३. त्रि० P. होतुः स्वभूतं चमसम् Sy. २. अन्ने Sk. ३. अग्र्यः Sk. होतुः स्वभूतं चमसमुपगच्छन्ति तद्व४. प्राप्तव्येषु Sy. ५. सर्वेभ्यो यजमानेभ्यः दुपयन्ति Sk.
पूर्वमेव गोमान् भवतीत्यर्थः Sy. १४. देवः P. तद्वदुपरि वर्तमाना देवा प्राप्नोति । अश्वसहितमन्नं गाश्च सर्व एतमेव चमसम् Sy. प्रथमं लभत इत्यर्थः Sk.
१५. सेवार्थमुपगच्छन्ति । के ? सामर्थ्यात्सर्व६. प्रकक्ष्य० P. ०णं M. सुष्ठु प्ररक्षितो मनुष्याः। अथवा तमित् पृणक्षीत्यनुष
भवति Sy. शोभनप्राविता रक्षिता त्वं क्तव्यम् । तंशब्द इहार्थात् षष्ठ्यन्तो यस्य स सुप्रावीः Sk.
विपरिणमयितव्यः। आपो नेति नशब्दः ७. तृतीयानिर्देशात् पाल्यमान इति वाक्य- . . . पदपूरणः। तस्यैवैकधानालक्षणा
शेषः। यस्त्वयात्मीयैः पालनैः पाल्यत आपो होतृचमसमुपगच्छन्ति। स एव इत्यर्थः Sk. ८. भवितृतमेन वा। सोमेन यजत इत्यर्थः Sk.
शतसहस्रादिसंख्यायुक्तेन Sy. | १६. अधस्थान P. अवस्तात् Sy. ६. विशिष्टज्ञानहेतुभूताः Sy.
स्थिताः सर्वमनुष्याः Sk. विविधप्रज्ञानाः Sk.
१७. होतृचमसेऽस्माकं सोमाभिषवायापः १०. नादि० P. नानादिग्भ्यः is पूरिता इति तेषां दृष्टिरप्यस्मिन् __suggested for नानादिभ्यः
संलग्नाऽभूत् Sy. उपरि वर्तमानम् Sk. ११. यथा आपः ... उपगच्छन्ति Sy. १८. ज्योतिः सूर्यसम्बन्धि यथा निरन्तरमव
तमित् पृणक्षीति तच्छब्दः पूर्वस्या ऋच | स्तात् पतति तद्वत् Sy. इहानुषक्तव्यः। तमेवापो न देवीः यथेदमादित्याख्यं विततं ज्योतिः
यथा एकधानालक्षणा आपः Sk. पश्यन्ति तद्वत्। तमेवादित्यसदृशं सर्व१२. द्योतमानाः Sy.
मनुष्याः पश्यन्तीत्यर्थः Sk.

Page #460

४०५
१.६.४.३. ]
[ I.83.3. प्राचीनं च। प्रणयन्ति। देवकामम्। देवाः। स्तोत्रप्रियं मनुष्यं तम्। सेवन्ते। वरा इव कन्याः ।
अधि द्वयौरदधा उक्थ्यं वचो यतस्रुचा मिथुना या संपर्यतः। असंयत्तो व्रते ते क्षेति पुष्यति भद्रा शक्तिर्यजमानाय सुन्वते ॥३॥ अधि द्वयोरदधाः। द्यावापृथिव्योः । प्रशस्यम् । वचः । अध्यदधाः । यतसुची। ये। मिथुन
१. यद्वा प्राञ्चनैः प्रगमनरुत्तरवेद्यभिमुखम् | १०. ०स्यम M. शस्त्रम् Sy. Sy. प्रगमनैः Sk.
११. तद्योग्यम् Sy. २. होमकाले Sy.
तृतीयार्थे चोभयत्र द्वितीया। प्रशस्येन ३. क्व? स्वर्गे वा इष्टेषु वा धनादिषु। 'विष्णोस्त्रपूस्थे' इत्यादिना मन्त्रेण Sk.
स्वर्ग धनानि वा प्रापयन्तीत्यर्थः Sk. | १२. अधिरुपरिभावे । द्वयोरदधाः। शुद्धोऽप्ययं ४. ०न्ति कोमन्नेवा स्तो.M. अप्यप्रि०P. दधातिनिपूर्वार्थ द्रष्टव्यः। व्यत्ययेन च
होमार्थे प्रणीतं ब्रह्मप्रियं ब्रह्मणा मध्यमः प्रथमपुरुषस्य । न्यदधात् । कः? सोमलक्षणेनानेन प्रीतं संतृप्तं पूरितमि- सामर्थ्याद् अध्वर्युः। कयोः पुनरुपरि त्यर्थः Sy.
किं वा न्यदधात् ? हविर्धानाच्छादनार्थनित्यं स्तोतारमित्यर्थः Sk.
योश्छदिषोरुपरि तृतीयं छदिः। कुत ५. वरं P.
एतत् ? हविर्धानप्रवहणानुवचनस्योपान्ते ६. सर्वे देवास्तं चमसम् Sy.
अस्या ऋचो विनियोगात्। तत्र च ७. पुरा D. परा M.
हविर्धानाच्छादनार्थानां त्रयाणां छदिषां यथा वरा ममेयं भविष्यति, ममेयं क्रमेण निधानात्। ... अथवा द्वयोरिति भविष्यतीति कन्यका सेवन्ते, एवं देवा द्वे अत्र हविर्धानस्य ये द्वार्ये स्थूणे ते अपि ममायं सोमो ममायं सोम इत्यस्य उच्यते। तयोपिरि रराटी निधीयते। पार्वे वर्तन्त इत्यर्थः . . . यदा तु ब्राह्मणे च सैव तृतीयाच्छादकत्वात्तृतीयं रात्रिपर्यायेऽस्या विनियोगस्तदा त्वेवं छदिरुच्यते। ... अथवा अवधा इति व्याख्येयम्। हे इन्द्र देव्य आपो यथा इन्द्र एवोच्यते नाध्वर्युः। एवं चार्ययोजना निम्नदेशमुपगच्छन्ति एवं देवास्त्वदीयं कार्या। अधिशब्दः... पदपूरणः। द्वयोः स्तोत्रं शुश्रूषमाणा होत्रियं होतृसम्बन्धि स्वभूतमदधा आत्मीये च मनसि दधासि । धिष्ण्यस्थानमुपगच्छन्ति। उपगत्य चा- ये वा शृणोषि शृणु चेत्यर्थः। उक्थ्यं वस्तात्पश्यन्ति विततं ज्योतिरिव। देवयं प्रशस्यं स्तुतिलक्षणं वचः Sk. देवानात्मन इच्छन्तमेतं शंसितारमागताः १३. ०तः नु० D. ते स्तु० P. तध्रुवौ M. सर्वे देवाः प्राचीनं प्रणयन्ति अग्रतो धार- यताः सम्बद्धाः स्रुचो ग्रहचमसादिलक्षयन्ति। ब्रह्मप्रियं स्तोत्रप्रियं त्वां शंसन्तं णानि पात्राणि ययोस्ते Sy. वराः कन्यका इव सेवन्ते Sy.
यागार्थमुद्यतनुचौ Sk. ८. ०योरूधाः M.
१४. ०धुन P. ६. हविर्धानयोः Sy.
स्त्रीपुंसौ। दम्पती इत्यर्थः Sk.

Page #461

I.83.5.]
४०६
[ १.६.४.५. भूते त्वाम् । पूजयतो यज्ञप्रवर्तनात् । तव । व्रते । शत्रुभिरसंयत्तः सुखमेव। निवसति । पुष्यति च प्रजया पशुभिः । कल्याणं भवति । बलम् । सुन्वते । यजमानाय ।
आदङ्गिराः प्रथमं दधिरे वय इद्धामयः शम्या ये सुकृत्ययो । सर्व पणेः समविन्दन्त भोजनमश्वावन्तं गोमन्तमा पशुं नरः ॥४॥
आदङ्गिराः। आदधिरे । अङ्गिरसः। प्रथमम् । हविः। समिद्धाग्नयः । कर्मणा। ये। शोभनकरणेन ते। सर्वमेव । असुरात् । भोजनम् । त्वया सहायेन। अविन्दन्त। अश्ववन्तम् । गोमन्तम्। च। पशुसङ्घम्। नेतारोऽङ्गिरसः।
यज्ञैरथा प्रथमः पृथस्तते ततः सूर्यो व्रतपा वेन आजनि ।
आ गा आजदुशनो काव्यः सचा यमस्य जातममृतं यजामहे ॥५॥ यज्ञैरथर्वा । पणिभिरपहृतासु गोषु यज्ञैः कृतैः । अथर्वा । पूर्वम् । मार्गान् । कृतवान् ।
१. ०वतो M. २. ०र्तमानात् P. प्रज्वलिताहवनीयादिकाः। अङ्गिरसो३. स्वभूते। त्वां यजनित्यर्थः Sk. ऽपि त्वां प्रथममिष्टवन्तः किं पुनरन्य ४. त्वदीये कर्मणि Sy. यागाख्ये कर्मणि। ऋषय इत्यर्थः Sk.
सप्तमीनिर्देशाद वर्तमाना इति शेषः Sk. १५. शोभनेन यागेनेन्द्रमयजनिति शेषः Sy. ५. शत्रुभिः सह युद्धार्थमनभिगतः Sy. त्वद्यागकर्मणा Sk. विनैव क्लेशेनेत्यर्थः Sk.
१६. शोभना क्रियाऽनुष्ठानं यस्यास्सा सुकृत्या। ६. यस्तव यागं करोति सोऽक्लिश्यन् स्वस्थाने ये त्वद्यागकर्मणा शोभनानुष्ठानेन Sk.
निवसति सर्वपुष्टिभिश्च पुष्यतीत्यर्थः Sk. १७. रान् P. M. एतन्नाम्नोऽसुरस्य ७. एतत्सर्व हविर्धानयोरुक्थ्यस्य वचसो- ___ सम्बन्धि Sy. १८. भोजयन् P.
ऽधिनिधानेन त्वया कृतमित्यर्थः Sy. धनम्।... गवाश्वव्यतिरिक्तमन्यत्पशु८. शक्तिर्याच्चाकर्मा। याच्या चात्र जातं च समविन्दन्त Sy. धनम् Sk.
तत्पूर्वकं दानं लक्ष्यते। त्वदीयं दान- १६. ०येन त्वां श्व० M. मित्यर्थः Sk. . सोमाभिषवं । २०. मनष्याः सन्तः Sk. २१. पा०M. कुर्वते Sk. १०. इन्द्रार्थं सम्पादितवन्तः २२. इन्द्रदेवत्यैरनुष्ठितर्यागः Sy. Sy. दत्तवन्तस्तुभ्यम् Sk.
इन्द्रदेवत्यैः Sk. ११. ०सं M. यदा पणिभिर्गावोऽपहृता- २३. एतत्संज्ञ ऋषिः Sy.
स्तदानीम् ... अङ्गिरसः Sy. २४. सर्वत उत्कृष्टोऽग्यो वा Sk. १२. पूर्वमग्रतः Sy.
२५. गोसम्बन्धिनः ।... सर्वेभ्य ऋषिभ्यः १३. हविर्लक्षणमन्नम् Sy; Sk.
पूर्वमेव कृतवान् Sy. प्रज्ञागमनमार्गान् १४. ०द्धानयः P. समिन्धा अग्नयः M. इन्द्रस्यात्मनो वा स्वर्गगमनमार्गान् । प्रज्वलिताग्नियुक्ताः सन्तः Sy.
ततो विस्तीर्णान् चकार Sk.

Page #462

४०७
१.६.४.६. ]
[ I.83.6. ततोऽन्धकारविनाशार्थम् । कर्मणां पालयिता। कान्तः। सूर्यः । प्रादुरभूत् । ततोऽन्धकारे विनष्टे कविपुत्रः। उशनाः । सह सर्वा एव । गाः। आजत् । असुरनियमनार्थम् । प्रादुर्भूतम्। इन्द्रम् । यजामहे ।
बुर्हिर्वा यत्स्वत्याय वृज्यतेऽर्को वा श्लोकाघोषते दिवि । ग्रावा यत्र वदंति कारुरुक्थ्य?स्तस्येदिन्द्रो अभिपित्वेषु रण्यति ॥६॥
बहिर्वा यत् । यस्मिन् मनुष्ये । शोभनाय कर्मणे । बर्हिः । वा । वृज्यते । होता। वा। स्तुतिशब्दैः। उच्च|पयति । अन्तरिक्षे तत्र हि वाचमुच्चारयति । यत्र वा। सोमाभिषवकृत् । ग्रावा।
.
प्रशस्यः। शब्दं करोति। तस्य। एव।
:। रमते ।
१. ततस्तेभ्य एव यज्ञेभ्यः Sk.
यत्स्वपत्यायेति षष्ठ्यर्थे एते प्रथमा२. प्रकाशकरणद्वारेण Sk.
चतुर्यो। बहिर्वा यस्य यजमानस्य ३. मेधावी कान्तो वा Sk.
स्वपत्यस्य Sk. १६. छिद्यते अध्वर्युणा ४. सूर्यरूप इन्द्रः Sy.
यागार्थमाह्रियते Sy. वृजिरत्र सामर्थ्यात् ५. गवां प्रदर्शनाय Sy. धर्मायत्तत्वात् ।
स्तरणार्थः। स्तीर्यते नित्यम् Sk.. कृत्स्नस्य जगत उत्पत्तेर्यज्ञानां च |
१७. स्तोत्रनिष्पादकः... द्योतमाने यज्ञे Sy. धर्मत्वादिदमुच्यते ततः सूर्यो व्रतपा
स्तोता Sk. १८. ०षाया. P. वेन आजनीति Sk. ६. भृगुः Sy.
श्लोकं स्तुतिशब्द.. .श्रावयतीत्यर्थः Sk. ७. असुरनिरसनाय सहायोऽभूत् Sy. १६. वारम० M. अत्यन्तमुच्चैः केन? सामर्थ्यात् पुत्रैः पौत्रैश्च Sk...
स्तौतीत्यर्थः Sk. २०. ०मोऽभि० M. ८. आभिमुख्येन प्राप्नोत् Sy. आगतवान् | २१. तत्र दृष्टान्तः। कारुरुक्थ्यः । लुप्तोपमप्राप्तवान् । लब्धवानित्यर्थः Sk..
मेतत् । उक्थ्यस्य शस्त्रस्य शंसिता कारुः ६. यम इति यज्ञनाम शाकपूणिना पठितम् । स्तोता यथाभिमतशब्दं करोति तद्वत् Sy.
षष्ठी चात्र ... तृतीयार्थे द्रष्टव्या। २२. पूर्वोक्तस्य सर्वस्य Sy. यज्ञेन यजामह इत्यर्थः Sk.
२३. अभिप्राप्तिषु Sy. १०. जन्मवन्तं मरणजितमित्यर्थः। अथवा २४. यद्वा पूर्वोक्तानां बहिरादीनामभिप्रा
यमोऽत्रादित्य एव। षष्ठीनिर्देशाच्च प्तिषु सतीष्विन्द्रो रण्यति, अस्मदीयो सकाशादिति वाक्यशेषः। आदित्य- यागो भविष्यतीति हर्षशब्दं करोति Sy. सकाशाज्जातममृतं यजामह इति । तमेवाभिगच्छन्निन्द्रः प्रतीयते नान्यइन्द्रो हि वर्षासु रसादानेनानुगृह्यमाणः मित्यर्थः Sk.
कर्मात्मनाऽऽदित्याज्जायते Sk. 74. Ms. D. puts the figure 115311 ११. मरणरहितं तमिन्द्रम् Sy.
here to indicate the end of १२. जयामहे P. १३. V. Madhava the eightythird hymn. No
ignores आ। आ १४. यदा Sy. such number is given in P. १५. शोभनापतनहेतुभूताय Sy.
and M.

Page #463

४०८
I.84.3. ]
[ १.६.५.३. I.4. असावि सोम इन्द्र ते शविष्ठ धृष्णवा गहि । आ त्वा पृणक्त्विन्द्रियं रजः सूर्यो न रश्मिभिः ॥१॥
असावि सोमः। सुतः। सोमः । इन्द्र ! तुभ्यम्। बलवत्तम! अभिभवितः! आगच्छ । आपूरयतु । त्वाम् । बलम् । अन्तरिक्षम् । इव । सूर्यः । रश्मिभिः ।
इन्द्वमिद्धरी वहतोप्रतिधृष्टशवसम् । ऋषीणां च स्तुतीरुप यज्ञं च मानुषाणाम् ॥२॥
इन्द्रमित् । इन्द्रम् । अश्वौ । वहतः । अप्रत्यभिभूतबलम् । ऋषीणाम् । च । स्तुतीः । मनुष्याणाम् । च। यज्ञम् । प्रति ।
आ तिष्ठ वृत्रहन्थ युक्ता ते ब्रह्मणा हरी । अर्वाचीनं सु ते मनो ग्रावा कृणोतु वग्नुना ॥३॥
आ तिष्ठ वृत्रहन् । आतिष्ठा वृत्रहन्! रथम् । युक्तो। ते। ब्रह्मणा। अश्वो। तव । मनः । अभिषवग्रावा । घोषशब्देन । अस्मदभिमुखम् । सुष्ठु । करोतु।
१४
। ब्रह्मणा। अश्वौ। तव ।
१. अभवितः M. धृष्णो इति P P. ७. वसिष्ठादीनाम्। . . . यत्र यत्र स्तुवन्ति शत्रूणां धर्षयितः! Sy.
यत्र यत्र यजन्ते तत्र सर्वत्रेन्द्रमश्वौ अभिभवितः शत्रूणाम् Sk.
प्रापयत इत्यर्थः Sy. २. देवयजनदेशम् Sy.
८. तिः P. ३. सोमपानेनोत्पन्न प्रभूतं सामर्थ्यम् Sy. ६. V. Madhava ignores इत्
इन्द्र एवेन्द्रियः। आपूरयतु त्वामिन्द्र- १०. आरोह Sy; Sk. मस्मदीयः सोम इत्यर्थः। अथवा इन्द्रियं | ११. आतिष्ठ। वृत्रहन् is omitted by वीर्यमुच्यते। सामर्थ्याच्चात्रान्तीत- M. शत्रूणां हन्तः! Sy. मत्वर्थ इन्द्रियशब्दः । आपूरयतु | १२. ०क्ता P. रथेऽस्माभिर्योजितौ तस्मात्त्वं त्वां वीर्यवदस्मदीयं सोमादिहविरित्य- रथमातिष्ठ Sy. युक्तेन Sk. त्यर्थः Sk.
१३. स्तोत्रलक्षणेन मन्त्रेण Sy. ४. बलवन्त० P.
तृतीयानिर्देशात् स्तुवद्भिरिति वाक्यपार्थिवलोकमन्तरिक्षम् Sk.
शेषः Sk. ५. न्तः M. समीपं प्रापयतः Sy. १४. णावश्वौ P. ६. केनाप्यप्रतिधर्षितबलम्। अहिंसितबल- १५. वचनीयेनाभिषवशब्देन Sy. मित्यर्थः Sy.
स्वेनाभिषवशब्देन Sk.

Page #464

१.६.६.१. ]
४०६
[ I.84.6. इममिन्द्र सुतं पिब ज्येष्ठुममत्यं मदम् । शुक्रस्य॑ त्वाभ्यक्षरन्धारा ऋतस्य सादने ॥४॥
इममिन्द्र। इमम् । इन्द्र ! सुतम् । पिब । प्रशस्यम् । अमरणसाधनम् । सोमम् । सोमस्य । धाराः। त्वाम् । अभ्यक्षरन् । यज्ञगृहे।
इन्द्राय नूनमचंतोक्थानि च ब्रवीतन । सुता अमत्सुरिन्दवो ज्येष्ठं नमस्यता सहः ॥५॥ इन्द्राय नूनम् । इन्द्राय। क्षिप्रम् । स्तुत। शस्त्राणि। च। बूत। सुताः। सोमा एनम्।
११ १२ अमत्सः। तीमम मत्ता ज्यष्ठम। सहस्वन्तम। स्तात्रशस्त्रनमस्यतात।
नकिष्ट्वद्र्थीतरो हरी यदिन्द्र यच्छसे । नकिष्ट्वानु मज्मना नकः स्वर्श्व पानशे ॥६॥
नकिष्ट्वत्। 'न कश्चित्। त्वत्तः। रथीतरो भवति। यदि त्वम् । इन्द्र ! अश्वौ। नियच्छसि। न कश्चित्। त्वाम् । अनु। बलेनाभिभवति। न कश्चन।
३१
२३
१. सोमम् Sk.
१३. मतं D. मत M. २. सोमपानजन्यो मदो मदान्तरवन्मारको १४. प्रशस्यतमम् Sy; Sk. ___ न भवतीत्यर्थः Sy. नित्यमित्यर्थः Sk. १५. बलवन्तम् Sk. १६. नमस्कुरुत Sy. ३. मदकरम् Sy; Sk.
नमस्कारश्च पूजयत Sk. ४. दीप्तस्यास्य Sy. शुक्राख्यग्रहस्य | १७. This stanza is omitted by P. ___ शुक्लवर्णस्य वा सोमस्य Sk. १८. Sy. explains the first नकि : ५. आभिमुख्येन सञ्चलन्ति त्वां प्राप्नुवन्ति as नास्ति, second as न हस्ति ___ स्वयमेवागच्छन्तीत्यर्थः Sy.
and the third as simply 7 ६. गृहे is omitted by P. वेद्याख्ये Sk. १६. अन्येषामीदृगश्वयुक्तरथाभावात् Sy. ७. नूनम् Sy. नूनमिति पदपूरणः क्षिप्रार्थो | २०. यस्मात् Sy; Sk.
वा सामर्थ्यात् Sk. ८. उच्चारयत। २१. रथे योजयसि Sy. याज्यानुवाक्यादिलक्षणाः स्तुतीः Sk. अत्यन्तप्रवृद्धवेगावपि नियच्छसि। नि६. अप्रगीतमन्त्रसाध्यानि स्तोत्राणि Sy. रोद्धं शक्नोषीत्यर्थः Sk. १०. हे मदीयाः पुत्राः पौत्राश्च ऋत्विजो वा। २२. अनुलक्ष्य Sy. उक्थानि च ब्रवीतन Sk.
अनुशब्दोऽत्र...आधिक्यवचनः Sk. ११. आगतमेनमिन्द्रं मत्तं कुर्वन्तु Sy. | २३. बलेन सदृशोऽपि. . .न ह्यस्ति Sy.
तर्पितवन्तः Sk. १२. ०सु त० M. I न कश्चित्त्वत्तोऽधिको बलेनेत्यर्थः Sk.

Page #465

४१०
[ १.६.६.३.
I.84.8. ] स्वश्वो गच्छन्तम् । व्याप्नोति । य एक इद्विदयते वसु मतीय दाशुषे । ईशानो अप्रतिष्कुत इन्द्रो अङ्ग ॥७॥
य एक इत्। यः। एकः । एव । विविधं प्रयच्छति । धनम् । मर्ताय । दाशुषे । ईश्वरः । शत्रुभिरप्रतिशब्दितः। स इन्द्रः। 'अङ्ग' इति कञ्चन सम्बोधयति । कदा मर्तमराधसं पदा तुम्प॑मिव स्फुरत् । कदा नः शुश्रव॒गिर इन्द्रो अङ्ग ॥८॥
कदा मर्तम् । कदा। मनुष्यम् । अनाराधयन्तम् । पादेन । अहिच्छत्रमिवानायासेन । अवस्फु
११
१. P. D. add न after स्वश्वः । इति। यच्छन्दश्रुतेश्चास्या ऋचस्तच्छ
न प्राप। इन्द्रस्य बलाश्वयोरसा- ब्दमध्याहृत्योत्तरयर्चेकवाक्यता योज्या। धारणत्वादिन्द्रसदृशो बलवानश्ववान् य इन्द्रो विदयते वसु सः Sk. लोके कश्चिदपि नास्तीत्यर्थः Sy. १०. This Stanza is missing in M. भवन्तं बलेन व्याप्नोति। सदृशोऽपि न ११. क्षुम्पमहिच्छत्रकं भवति। यत् क्षुभ्यते ... कश्चिद् बलेनास्तीत्यर्थः Sk.
कदा मर्तमनाराधयन्तं पादेन क्षुम्पमिवा२. This Stanza is omitted by P. वस्फुरिष्यति । कदा नः श्रोष्यति च गिर ३. दयतिरनेककर्मा ... इति दानकर्मा वा . इन्द्रो अङ्ग। अङ्गेति क्षिप्रनाम । अङ्कितविभागकर्मा वा N. 4. 17.
मेवाञ्चितं भवति N. 5. 16-17. 8. The passage beginning with 87. The passage beginning with
य एक इत् and ending with कदा मर्तम् and ending with fafazi is omitted by P.
STATZTERUTH is missing in M. विशेषेण Sy.
हविर्लक्षणेन राधसा धनेन रहितम्। ५. ०र्तय P. D.
अयष्टारमित्यर्थः Sy. अधनम् । __ मनुष्याय यजमानाय Sy.
दारिद्रयात् यष्टुमसमर्थमित्यर्थः Sk. ६. हविर्दत्तवते Sy.
१३. ०वाराया० M. ७. सर्वस्य जगतः स्वामी भवति Sy. १४. वधिष्यति । यथाऽहिच्छत्रं मण्डलाकारेण ८. प्रतिकूलशब्दरहित इत्यर्थः Sy.
शयानं कश्चिदनायासेन हन्ति, एवस्कु आप्रवणे। आप्रवणमागमनं मिन्द्रोऽपि कदाऽस्मच्छत्रून् हनिष्यप्रवतेर्गत्यर्थत्वात्। अन्येनाप्रतिगतोऽ- तीत्यर्थः Sy. प्रतिष्कुतः। युद्धेऽभियुञ्जानोऽन्येना- यथा वायुरन्यो वा कश्चित् सर्पच्छत्रक प्रत्यभियुक्तपूर्व इत्यर्थः Sk.
चालयति तद्वच्चालयति। न कदाचिद६. अङ्गेति क्षिप्रनाम Sy..
पीत्यर्थः। निरादरत्वाद्वैतदनेन प्रकारेणाअङ्गेति तु निपातनात् पदपूरणो वा। ख्यायते। अधनस्योपर्यत्यन्तनिरादर क्षिप्रार्थो वा सामर्थ्याद् विदयर्ते इत्य- इन्द्र इत्यर्थः। यत एवमतः सधनत्वात् तेन सम्बन्धयितव्यः। क्षिप्रं विदयत! '' कृतयागा वयं ब्रूमः Sk.

Page #466

१.६.६.५. ]
४११
[ I.84.10. रति वधकर्मा स्फुरतिः । कदा। नः । शृणोति । गिरः।
यविद्धि त्वा बहुभ्य आ सुतावाँ अविवासति । उग्रं तत्प॑त्यते शव इन्द्रो अङ्ग ॥६॥
यच्चिद्धि त्वा । यत् । चित् । हि। त्वा । बहुभ्यो मनुष्येभ्यः । एकः सुतसोमः । परिचरति । तस्य । उद्गूर्णम् । बलं सर्वेषाम् । ईष्टे । स इन्द्र इति । अवगच्छेति।३।।
वादोरित्था विपूवतो मयः पिबन्ति गौर्यः। या इन्द्रेण सयावरीवृष्णा मदन्ति शोभसे वस्वीर स्वराज्यम् ॥१०॥ स्वादोरित्था। स्वादुरसस्य । इत्थम् । व्याप्तिमतः । सोमस्य । पिबन्ति । गौरवर्णा गावः।
१. अस्माकं यष्टणाम् Sy. २. श्रोष्यति । ११. इ० M. ऐश्वर्यकर्मायं पठितः। इह तु
स्तुतिलक्षणा गिरः।... अथवैवमन्यथा- दानश्वर्ययोः परस्परेण सम्बन्धादैश्वर्येण स्या ऋचोऽर्थयोजना। कदा मर्तमराधसं दानं प्रतिपद्यते।दानार्थ एव वासामर्थ्यात् हविर्लक्षणेन धनेन रहितमयष्टारमित्यर्थः। पत्यतिः। ददातीत्यर्थः ।... अथवैवपदा क्षुम्पमिव स्फुरत्। ... स्फुरतिरिह मन्यथा उत्तरस्यार्धर्चस्यार्थयोजना। वधार्थः। यथा कश्चित् क्षुम्पं पादेना- तदिति षष्ठ्यर्थे प्रथमा। पत्यत इत्यप्यक्रम्य हन्ति तद्वद्धनिष्यति। चूर्णयिष्य- श्वर्यार्थ एवेदम् । उग्रं तस्य स्वभूतं शवः तीत्यर्थः। कदा वास्माकं यष्टणां पत्यते यावतः कस्यचिदीशितव्यं तस्य श्रोष्यति गिर इन्द्रो अङ्गेति । अयष्टन सर्वस्येष्ट इन्द्रः। व्यत्ययेनेयं सम्बोकदा निग्रहीष्यति यष्टश्चास्मान् धनप्रथमास्थानेऽव्यतिरिक्तप्रातिपदिकार्थे स्तुतिश्रवणेनानुग्रहीष्यतीत्यर्थः Sk.
प्रथमा। हे इन्द्रेत्यर्थः Sk. ३. शृणोति। गिरः is missing in M.
१२. अपगच्छति P. १३. V. Madhava __ स्तुतिलक्षणा वाचः Sy.
ignores आ। अङ्ग which is ४. V. Madhava ignores इन्द्र।
explained as fensi by Sy. अङ्ग। P. adds (पर्वतेषूपगूढं
१४. मृष्टस्य Sk. तदविन्दत्) after गिरः ५. य एव खलु यजमानः Sy. चित् हि
१५. अनेन प्रकारेण सर्वयज्ञेषु Sy. अमुत्र
देवलोके Sk. १६. प्रभतस्येत्यर्थः। इति पदपूरणौ। यो यजमानः Sk. ६. बहुभ्योऽन्येभ्यो यजमानेभ्य आकृष्य ।
अथवा विषुशब्दो वैषम्यपर्यायः। वैषम्य_____ आत्मीयसकाशमानीयेत्यर्थः Sk.
वतः Sk. १७. मधुररसस्य Sy. ७. मनुष्येभ्य एकः is missing in M.
मध्वो मधुसदृशस्वादुकस्य । सामर्थ्यादुद८. ०तः सो० M. अभिषुतसोमयुक्तः Sy.
कस्य । षष्ठीनिर्देशाच्चैकदेशमिति शेषः । ६. तस्मै यजमानाय Sy. उग्रं तत् । चतुर्थ्यर्थे द्वितीयार्थे वा सर्वत्र षष्ठी। स्वादु
प्रथमैषा । तस्मै Sk. १०. बलमिन्द्रः... विषुवत् मधुसदृशस्वादु चोदकम् Sk. क्षिप्रं पत्यते पातयति प्रापयति । Sy. | १८. पिबन्ति missing M.

Page #467

I.84.12. ]
४१२
[ १.६.७.२
२ ३
४
9
याः। इन्द्रेण । वृष्णा । सहागच्छन्त्यः पीत्वा सोमम् । मदन्ति । शोभार्थं ताः । वसुमत्यः । अन्वासते ।
I
६
स्वराज्यम् ।
ता
अ॑स्य
पृ॒शना॒युवः॒
सोमं श्रीणन्ति॒
पृश्न॑यः । प्रि॒या इन्द्र॑स्य धे॒नवो॒ वज्र॑ हिन्वन्ति॒ साय॑कं॒ वस्वी॒रनु॑ स्व॒राज्य॑म् ॥११॥
ता अस्य। ता धेनवः। इन्द्रस्य। स्पर्शनकामाः स्वपयसा । सोमम्। श्रीणन्ति । गावः । प्रियाः । इन्द्रस्य । धेनवः। शत्रूणामन्तकरम् । आयुधं च । प्रेरयन्ति ।
98
ता अ॑स्य॒ नम॑सा॒ सहः॑ सप॒र्यन्ति॒ प्रचे॑तसः ।
व्र॒तान्य॑स्य सश्चिरे पु॒रूणि॑ पू॒र्वचि॑त्तय॒ वस्वी॒रनु॑ स्व॒राज्य॑म् ॥१२॥
१७ १३ १६
२०
२१
३३
ता अस्य नमसा । ताः । अस्य । अन्नेन । बलम् । परिचरन्ति । प्रचेतसः । व्रतानि च । अस्य ।
१. या इत्येतत् पिबन्तीत्येतेन सम्बध्यते । कुत एतत् ? उत्तरस्यामृचि धेनुशब्देन प्रत्यवमर्शनात् । या गावः पिबन्ति Sk. २. इन्द्र P. ३. कामाभिवर्षकेण Sy. वर्षित्रा Sk. ४. सह ग० P. यत्र यत्रेन्द्रो गच्छति तत्र तत्र तस्य पश्चाद् गन्त्र्यः Sk. ५. हृष्टा भवन्ति । ता इन्द्रपीतस्य सोमस्य शेषं पिबन्तीत्यर्थः Sy. ६. ० मनात्थं P. ७. ० त्र्यः D. पयःप्रदानेन निवासकारिण्यस्ता गाव: Sy. ८. तदनुलक्ष्यावस्थिता इति शेष: Sy.
अनु स्वराज्यं स्वराज्यं प्रति । यत्र यत्र देश इन्द्रस्याधिपत्यं तत्र सर्वत्रेत्यर्थः । यच्छन्दश्रुतेरस्या ऋच उत्तरयर्चेकवाक्यता । या गौरवर्णा गावोऽमुत्र देवलोके यत्र चेन्द्रस्याधिपत्यं तत्र सर्वत्र पिबन्ति मदन्ति च Sk.
C. स्वा० M. स्वस्य स्वकीयस्येन्द्रस्य यद्राज्यं राजत्वम् Sy.
१०. अमृतरूप रसवचनः । युवशब्दोऽपि तद्वदर्थे । अमृतरूपपयोलक्षणरसवत्यः Sk.
११. इन्द्रेण पातव्यम् Sy. १२. मिश्रीकुर्वन्ति । नानावर्णाः Sy. १३. पृश्निशब्दो वर्णविशेषवचनः । पुरस्ताच्च गौर्य इति वर्णोपादानाद् इहान्तर्णीतण्यर्थो द्रष्टव्यः । गौरवर्णाः Sk. १४. दुह्यन्ते या गावस्ता धेनव उच्यन्ते Sk. १५. प्रेक्ष्यन्ति M. शत्रुषु । ... इन्द्रो यथा शत्रुषु वज्रं प्रेरयति तथेन्द्रस्य मदमुत्पादयन्तीत्यर्थः Sy. हिन्वतिर्वृद्धयर्थः ॥... वर्धयन्ति Sk. १६. This stanza is omitted by P. and D. V. Madhava ignores वस्वी: १७. इन्द्रस्य Sy; Sk. १८. स्वकीयेन पयोरूपेणानेन Sy. पयलक्षणेनानेन Sk.
etc.
१६. सेनालक्षणम् Sk.
२०. सेनामप्यस्य पयः पाययन्तीत्यर्थः Sk. २१. प्रकृष्टज्ञानास्ता गाव: Sy.
इन्द्रस्य
गवां वेदं विशेषणम् । प्रवृद्ध प्रज्ञानस्येन्द्रस्य प्रवृद्धप्रज्ञाना वा गाव: Sk. २२. शत्रुवधादिरूपाणि वीर्यकर्माणि Sy.

Page #468

१.६.७.४. ]
२
वृत्रवधादीनि बहूनि । अभ्यगच्छन् । पूर्वमेव ज्ञातुम् ।
४१३
इन्द्रो॑ दधी॒चो अ॒स्थभि॑र्व॒त्राण्यप्र॑तिष्कुतः । ज॒घान॑ नव॒तीर्नव॑ ॥१३॥
५
इन्द्रो दधीचः। इन्द्रः। दधीच ऋषेः । अस्थिभिः । जघान । नवतीः । नव च । असुरान् । अप्रतिकृतः ।
9
१. सिषेविरे ज्ञायन्ते इत्यर्थः Sy. गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति । कुर्वन्तीत्यर्थः Sk. २. ०त M. युयुत्सूनां शत्रूणां पूर्वमेव प्रज्ञापनाय । अनेन युध्यमाना वृत्रादयः सर्वे मरणं प्राप्ताः किमर्थं भवद्भिः प्राणास्त्यज्यन्त इति तेषां बोधनायेत्यर्थः । अन्यत्पूर्ववत् Sy. पूर्वा प्रथमाऽत्यन्तोत्कृष्टा चित्तिर्ज्ञानं यस्य स पूर्वचित्तिः । षष्ठ्यर्थे चात्र चतुर्थी । अत्यन्तोत्कृष्टज्ञानस्येन्द्रस्येत्यर्थः । कर्माणि वृत्रवधादीनि यानीन्द्रस्य तान्यपि तस्य सहायभूता गावः कुर्वन्तीत्यर्थः Sk.
इ॒च्छन्नश्व॑स्य॒ यच्छर॒ पर्व॑ते॒ष्वप॑श्रितम् । तद्वदच्छ॒र्य॒णाव॑ति ॥१४॥
८
इच्छन्नश्वस्य। अन्विच्छन्नभवत्। यत्। अश्वस्य । शिरः। पर्वर्तषु। अवगूढम् । तत् । अविन्दत् । | शर्यणावति सर्रास ।
१२
१३
३. V. Mādhava ignores वस्वी:
etc.
[ 1.84.14.
४. अश्वशिरः सम्बन्धिभि: Sy. ५. नवसंख्याका नवतीर्दशोत्तराष्टशतसंख्याकाः । तथा हि । लोकत्रयवर्तिनो देवाञ्जेतुमादावासुरी माया त्रिधा सम्पद्यते । त्रिविधा अतीतानागतवर्तमानकालभेदेन तत्कालवर्तिनो देवाञ्जेतुं पुनरपि प्रत्येकं त्रिगुणिता भवति । एवं नव सम्पद्यते । पुनरप्युत्साहादिशक्तित्रयरूपेण त्रैगुण्ये सति सप्तविंशतिः सम्प
द्यते । पुनः सात्विकादिगुणत्रयभेदेन गुण्ये सत्यकोत्तराशीतिः सम्पद्यते । एवं चतुभिस्त्रिकैर्गुणिताया मायाया दशसु दिक्षु प्रत्येकमवस्थाने सति नव नवतयः सम्पद्यन्ते Sy.
दशोत्तराण्यष्टौ शतानीत्यर्थः Sk. ६. एवंविधमायारूपाणि वृत्राण्यावरकाण्यसुरजातानि Sy.
शत्रूनसुरान् Sk.
७. परैरप्रतिशब्दितः । प्रतिकूलशब्दरहितः Sy. अप्रतिगतः । केनचिदप्रतियोध्यमान इत्यर्थः Sk.
८. अश्वसम्बन्धि दधीचो यच्छिरः Sy. ६. पर्ववत्सु गिरिषु Sy.
१०. ० धूपगू० P.
अपत्य स्थितम् Sy. इन्द्रभयादश्विभ्यां स्थापितमित्यर्थः Sk. ११. शिर: Sy.
१२. अज्ञासीत् । ज्ञात्वा तदाहृत्य तदीयंरस्थिभिर्वृत्राणि जघानेति पूर्वस्यामृच सम्बन्ध: Sy.
पदरूपं ज्ञातवान् । लब्धवान् Sk. १३. शर्वणा० P.
१४. पर्वते Sk.

Page #469

I. 84.15. ]
अत्र शाट्यायनकम्—दध्यङ् ह वा आथर्वणस्तेजस्वी ब्रह्मवर्चस यावन्तोऽसुराः परापश्यन्ति ते ह स्म तदैव विशीर्षाणः शेरते । स ह स्वर्गं लोकमुच्चक्राम | सहेन्द्रोऽसुरैरभिबाढ उवाच --- क्व नु स दध्यङभवदिति । तस्मै होचुः स्वर्गं वै भगवः स लोकमुकामदिति । स होवाच नह्यस्येह किञ्चित् परिशिष्टमस्तीति । तस्मै होचुरासीदेतदाश्वं शीर्षं येनाश्विभ्यां देववेदं प्राब्रवीत् । तत्तु न विद्म यत्राभवदिति । तद्वा अन्विच्छतेति । तद्धान्वैषिषुः । इच्छन्नश्वस्येत्यादिकमुक्त्वाह । शर्यणावद्ध नाम कुरुक्षेत्रस्य जघनार्धे सरः स्कन्दते । तदनु विद्याजहः । तदस्मै प्रायच्छन् । तद्ध स्मासुराणां प्रकाशेऽधारयन् । तद्ध स्म यावन्तोऽसुराः परापश्यन्ति ते ह स्म तदैव विशीर्षाणः शेरते । स ह तैरेवास्थिभिर्नव नवतीर्जघानासुराणा -
२
मिति ।
वा। अमुत्र चन्द्रमसो गृहे” इति ।
४१४
अत्राह॒ गोर॑मन्वत॒ नाम॒ त्वष्टु॑रपी॒च्य॑म् । इ॒त्था च॒न्द्रम॑सो गृ॒हे ॥१५॥
अत्राह । अत्र यास्क :
“अथाप्यस्यैको रश्मिश्चन्द्रमसं प्रति दीप्यते तदेतेनोपेक्षितव्यम् । आदित्यतोऽस्य दीप्ति
४
भंवतीति। ‘सुषुम्णः सूर्य॑रश्मिश्च॒न्द्रमा गन्ध॒र्वः' इत्यपि निगमो भवति । सोऽपि गौरुच्यते । 'अत्राह गोरमन्वत" इति ।
19
११
C
०
“अत्र दृ गौः सममंसतादित्यरश्मयः स्वं नाम । अपीच्यमपचितमपगतमपिहितमन्तर्हितं
Y. OF: D. M. ०म्न P.
५. ० गमनो P.
VS. 18. 40.
६. नौरु० M.
७. ० रमयत M. N. 2. 6.
८. अत्रा P. M.
६. शोः P.
१०. सममन्वमंसता० P. D. M.
११. ०श्मः P.
१२. सन्नाम P. D. M.
१. अटयायाकम् M.
२. B. Ghosh, op. cit. pp. 14, 15.
३. ०करोमि ० M.
98
अत्र। चन्द्रमसः । गृहे मण्डले । 'र्गोः सुषुम्णाख्यादित्यरश्मेः सकाशात् तदेकदेशभूता रश्मयः ।
[ १.६.७.५.
१३. ०पि० P.
१४. ० मवसितमवगत ० M.
१५. ० मपहृत ० P. D. M.
१६. N. 4. 25.
१७. अस्मिन्नेव Sy.
१८. ग्रहे M.
अन्तरिक्षे लोके वेत्यर्थः । सप्तमीनिर्देशात् स्थित इति वाक्यशेषः Sk.
१६. गन्तुः Sy. वाङ्नामात्र गोशब्दः । स्तुतिवचनो वा ।.. स्तुतिलक्षणा वाचः स्तुतेर्वा Sk.
२०. ०म्ना० P. D. M.

Page #470

१.६.८.१. ]
अन्तर्हितम्। नमनं कर्तुम् । अमन
तच्चैतदिन्द्रकृत इत्यैन्द्रत्वम् ।
8
४१५
[ 1.84.16.
४
अमन्वत गूढं तत्र वसति । त्वष्टा त्विषेर्दीप्तिकर्मण इति ।
४. ०न्ति P. D. ५. पञ्चमीनिर्देशादपेत्येति
को अ॒द्य यु॑ङ्क्ते धुरि गा ऋ॒तस्य॒ शिमी॑वतो भा॒मिनो॑ दु॒र्हणा॒यून् । आ॒सन्नि॑षून्ह॒त्स्वसो॑ मयो॒भू॒न्य ए॑षां भृत्यामृ॒णव॒त्स जी॒वात् ॥ १६॥
C
है
१०
११
१२
१३
१४
को अद्य । कः । इदानीम् । युङ्क्ते । इन्द्रस्य । रथधुरि । अश्वान् । कर्मवतः ।
१. अन्तहितं P. रात्रावन्तर्हितं. . . यन्नाम तेजस्तदादित्यस्य रश्मयः Sy. तत्सम्बन्धिहरिरथवज्रमरुदादिस्तुतिद्वारेणेत्यर्थः Sk. २. नाम स्थानम् । यावती काचित् स्तुतिः सर्वत्रवेन्द्रे व्यवस्थितेत्येवमृषयो मन्यन्त इत्यर्थः Sk. ३. अनेन प्रकारेण... अजानन् । उदकमये
स्वच्छे चन्द्रबिम्बे सूर्यकिरणाः प्रतिफलन्ति । तत्र प्रतिफलिताः किरणा: सूर्ये यादृशीं संज्ञां लभन्ते तादृशीं चन्द्रेऽपि वर्तमाना लभन्ते इत्यर्थः । एतदुक्तं भवति । यद्रात्रान्तर्हितं सौरं तेजस्तच्चन्द्रमण्डलं प्रविश्याहनीव नैशं तमो निवार्य सर्व प्रकाशयति । ईदृभूततेजसा युक्तः सूर्यश्च इन्द्र एव द्वादशस्वादित्येष्विन्द्रस्यापि परिगणितत्वात् । अतोsहोरात्रयोः प्रकाशक इन्द्र एवेतीन्द्रस्तुतेः प्रतीयमानत्वादिन्द्रो देवतेत्येतदुपपनं भवति Sy. अवबुध्यन्ते । के ? सामर्थ्यादृषयः Sk.
अम्मयत्वाच्चन्द्रमण्डलस्य ततः प्रतिहतः सन् परावृत्य ज्योत्स्नारूपेण पृथिव्यां दीप्यते । स उच्यत इत्येवमेकवाक्यता । अत्र चन्द्रमसो गृहे चन्द्रमण्डले गोः सुषुम्णाख्यस्य सूर्य रश्मेरमन्वत ज्ञातवन्त इत्यर्थः । के ? सामर्थ्याद्रश्मयः । नमनं नाम व्यवस्थानम् । त्वष्टुरादित्यादपेत्यापीच्यमन्तर्हितं परित्यज्यादित्यर - रिमकारचन्द्ररश्मिरूपेणावस्थितस्येत्यर्थः । एतदयोग्यम् । न तावदत्रशब्देन चन्द्रमसो गृहं प्रतिनिर्देष्टुं शक्यम्, इत्थाशब्देन तस्य प्रतिनिर्देशादित्थाशब्दस्य चात्रशब्दपर्यायत्वात् । अत्रामुत्रेत्येतयोश्च सन्निकृष्ट विप्रकृष्टप्रतिनिर्देशार्थयोरेकत्रार्थे विरुद्धत्वात् । नापि गोशब्देन सुषुम्णो वक्तुं शक्यम्। अनैन्द्रत्वप्रसङ्गात् । गोशब्देन हि सुषुम्णः प्रतिनिर्देशे सुषुम्णदेवतोयं मन्त्रः स्यात् । गुणप्रधानभावविपर्ययाद्वा चन्द्रदेवतः । न कथञ्चिदप्यैन्द्रः । ऐन्द्राणि चैतानि सूक्तानि । तत्र प्रकरणं बाध्येत । तस्मात्पूर्व एवार्थः Sk. ६. ० च्चे० P. ७. ०न्द्रत्व M. ८.ऽद्य M. ६. पुण्यवान् Sk. १०. अस्मिन् कर्मणिSy. ११. ०क्त P. M.
न कोsपीत्यर्थः Sy. कस्य पुण्यवतो हरीन् रथे नियुज्येन्द्रो यज्ञमागच्छति । उपालम्भो वा Sk. १२. अश्ववहनप्रदेशे Sy.
धुरम् Sk.
१३. गतिमतः Sy. १४. वीर्यकर्मोपेतान् Sy.
वाक्यशेषः ।
देवमात्रोपलक्षणार्थं चात्र त्वष्टृग्रहणं द्रष्टव्यम् । सर्वेभ्यो देवेभ्योऽपेत्येत्यर्थः ।
यास्कस्तु मन्यते । अत्राहेत्यत्रशब्देन ऋगन्त्यं चन्द्रमसो गृहं प्रतिनिदिश्यते । चन्द्रमसश्च गृहं चन्द्रमण्डलम् । गौरित्यपि सुषुम्णो नाम । सूर्यरश्मिश्चन्द्रमसं गतः,

Page #471

I.84.17. ] ___४१६
[ १.६.८.२. क्रोधवतः। हिंसामिच्छतः। निरस्यमानेषून् । हृदयेषु च विध्यतः । सुखस्य भावयितॄन् । यः । एषामश्वानां यवसः । भरणम् । समर्धयति । सः। जीवति लब्धान्नः ।
क ईषते तुज्यते को बिभाय को मंसते सन्तमिन्द्रं को अन्ति । कस्तोकाय क इमायोत रायेऽधिं ब्रवत्तन्वे३ को जनाय ॥१७॥
क ईषते। क इह भीतः। पलायते। को वा। हिंस्यते। कः। बिभेति । को वा। अन्तिके। तिष्ठन्तम्। इन्द्र भीतः। जानाति। पूरण एकः किंशब्दः । कः।
११
१. तेजसा युक्तान Sy.
आसन्निषून आसनि आस्ये इषुरेषणं शत्रूणामुपरि क्रोधवतः। अथवा शिमीवतो गमनमुच्चारणं येषां तान्। हृत्स्वसो भामिन इत्येते षष्ठ्येकवचनान्ते इन्द्रस्य हृत्सु हृदयेषु दीप्यमानान्। प्रकाशविशेषणे। पराणि तु हरीणाम् Sk. मानानित्यर्थः। मयोभून मयसोऽध्ययन२. परैर्दुःसहेन क्रोधेन युक्तान् Sy.
प्रभवस्य सुखसाधनस्यादृष्टस्य भावयिपापक्रोधान्। निर्मूलशत्रूच्छेदकरक्रोधा- तुन्। यो यजमान एषां वचसां भृत्यां नित्यर्थः Sk.
भरणक्रियाम् ऋणधत् ऋद्धिमती करो३. षूद् M. येषामासनि आस्ये मुखप्रदेशे ति, स जीवात् स एव जीवति । अन्ये
शत्रूणां प्रहरणार्थमिषवो बाणा बद्धास्तान् जीवन्मृता इत्यर्थः Sy. Sy. आस्ये इषवो येषां ते आसनिषवः।। ६. स एव पुण्यकर्मेत्यर्थः Sk. हरयो हि सङ्ग्रामकाले शत्रूणामुपरि १०. शत्रोर्भीतः सन् को निर्गच्छति न कोवेगवत इषून वमन्ति । ते आसन्निषव ऽपीत्यर्थः Sy. कोऽत्रेन्द्राद् भीतउच्यन्ते। तानासन्निषून Sk.
स्तच्छत्रुः पलायते Sk. ४. हृत्सु शत्रूणां हृदयेष्वस्यन्ति स्वकीयं| ११. शत्रुभिर्हिस्योऽपि कश्चिन्नास्तीत्यर्थः Sy.
पादं क्षिपन्तीति हृत्स्वसः Sy. इन्द्रेण Sk. ५. स्तोतृणाम् Sk. ६. ०यिता अन् M. १२. इन्द्रे रक्षके सति भयमपि नोत्पद्यते दूरे स्वकीयानां सुखप्रदानित्यर्थः Sy.
तस्य शत्रुकृता हिंसा Sy. इन्द्रात्। ७. रथवाहनक्रियाम् Sy.
न किञ्चिदागतस्येन्द्रस्य लिङ्गं दृश्यते भृत्यामृजीषलक्षणां धानालक्षणां च Sk. | येनात्रेन्द्र आगत इत्यनुमीयतेत्यर्थः Sk. ८. स्तौतीति यावत्। ... यद्वा। क इति १३. अस्माकं रक्षकत्वेन Sy. सन्तम्।
प्रजापतिरुच्यते।... ऋतस्य यज्ञस्य तिरः सत इति प्राप्तस्य (N. 3. 20.) धुरि निर्वाह गा वेदरूपान् वाग्वि- नामनी। तेनात्र सच्छब्दः प्राप्तवचनः। शेषान् अद्येदानीं युङ्क्ते संयोजयति । प्राप्तमिन्द्रं को वा ... अन्तिके। कीदृशान् ? शिमीवतः प्रतिपाद्यैः कर्म सनिकृष्टमित्यर्थः। प्रत्यक्षेणाप्यागत भिर्युक्तान्। भामिन उज्ज्वलान् । इन्द्रो नैवात्रोपलभ्यते इत्यर्थः Sk. दुर्हणायून हणीयतिर्हानिकर्मा, हातु- १४. वयमेव जानीमो नान्य इत्यर्थः Sy. मशक्यान् वेदाध्ययनस्य नित्यत्वात्। मन्यते पश्यत्येवेत्यर्थः Sk.

Page #472

१.६.८.३. ]
४१७
[ I.84.18.
पुत्रार्थम्। कः। गजार्थम्। को वा। धनार्थम्। अधिब्रवीति पुत्रादिकं मदीयं रक्षेति वचनमधिवचनम् । को वा। शरीरार्थम् । भटार्थं च। आगते सतीन्द्र एतानि चिह्नानि भवन्ति, आगतः किमिहेन्द्र इति प्रश्नः ।
को अग्निमीट्टे हविषा घृतेन स्रुचा यजाता ऋतुभिधंवेभिः । कस्मै देवा आ वहानाशु होम को मंसते वीतिहोत्रः सुदेवः ॥१८॥
को अग्निम् । हविः संभृत्येन्द्रयागार्थ कः। अग्नि सामिधेनीभिः। स्तौति को वा। घृतेन । हविषा। स्रुचा करणभूतया। ध्रुवैः । ऋतुभिः सह प्रयाजदेवताभिरग्निम् । यजते । कस्मै । देवाः । शीघ्रम् । आवहन्ति । हूयमानं हविः । को वा । प्रियमन्त्रः । कल्याणदेवः । देवेभ्यः कामान् वाञ्छति ।
१. हे इन्द्र ! अस्मदीयं पुत्रं रक्षेत्येवंरूप- | १०. नित्यैः ... वसन्तादिकालैरुपलक्षितेन
मधिवचनं पक्षपातेन वचनम्। ... घृतेन।... यद्वा । ऋतवः प्रयाजदेवताः। एवंरूपमधिवचनं को यजमानः कुर्यात् । ... ताभिर्धवैः प्रकृतौ विकृतौ चानुष्ठेस्वयमेवेन्द्रो रक्षतीति भावः Sy. यतया निश्चलैर्ऋतुभिः सहाग्निमाज्यअपत्यार्थम् Sk.
भागदेवतां घृतेन हविषा को यजेत् । न २. शत्रुभिरपह्रियमाणाय धनाय । ... अप- कोऽपीत्यर्थः Sy. सप्तम्यर्थे तृतीया। ह्रियमाणमस्मदीयं धनं रक्षेत्यधिवचन- ऋतुषु ध्रुवेषु। नियतेषु यागकालेष्विमपि को यजमानः कुर्यात्। न कोऽपी- त्यर्थः Sk. ११. तस्मै M. त्यर्थः Sy. ३. अपि ० M. यजमानाय Sy. १२. इन्द्रादयः Sk.
अधिशब्दः . . . पदपूरणः Sk. १३. आगच्छन्ति M. प्रयच्छन्ति Sy. ४. स्वशरीररक्षार्थ परिजनरक्षार्थ चेन्द्र- प्रापयन्ति। आत्मानमागच्छन्तीत्यर्थःSk.
स्याधिवचनं नापेक्षितम्। स्तुत्या प्रीत १४. ह्वातव्यं प्रशस्यं धनम्। ...न कस्मा इन्द्रः स्वयमेव रक्षतीत्यर्थः Sy.
अपीत्यर्थः। इन्द्र एव धनस्य दाता नान्ये आरोग्यादियुक्तशरीरार्थम्। को वा देवा इतीन्द्रः स्तूयते Sy. यस्मिस्तद्धोमं विज्ञापयति परिचारकजनार्थ वा। यागस्थानमित्यर्थः। अथवा होमेति आगत इन्द्रे योऽनुरूपो व्यवहारोऽपत्य- तादर्थ्यचतुर्थ्या लुक्। होमाय । होमार्थप्रार्थनादिस्तं कुर्वन्नन्योऽपि न दृश्यते मित्यर्थः Sk. १५. ०यन्त्रः P.D. M. येनागत इन्द्र इत्येतदर्थात् परिकल्प्ये- प्राप्तयज्ञः Sy. वीतिहोत्रः।... वेतिरिह तेत्यर्थः। एवमियमप्यागमनविलम्बनात् कान्त्यर्थः Sk. १६. वांझति D. परिदेवना वोपालम्भो वा Sk.
वांच्छ० P. को यजमानः...इन्द्रं सम्यग् ५. भटानां M ६. P. adds वा after को जानाति। न कोऽपीत्यर्थः Sy. शोभना ७. ०भू० P. इन्द्राय हविनिर्वापोऽपि सम्य- देवा यस्य स सुदेवः । अविलम्बितयज्ञत्वा
क्कर्तुं न शक्यते। इन्द्रस्य दुर्विज्ञानत्वात् देव प्रिययज्ञं देवानां चानुग्राह्यं लोकोSy. ८. पूजयति Sk. ६. जुह्वा Sy. . ऽवगच्छतीत्यर्थः। एवमियमप्यागमनविचरुपुरोडाशादिहविःपूर्णया स्रुचा Sk. । लम्बनात् परिदेवनैषा उपालम्भो वा Sk.
२७

Page #473

I.85.I. ]
४१८
[ १.६.६.१. त्वमङ्ग प्र शंसिषो देवः शविष्ठ मत्यम् । न त्वदन्यो मघवन्नस्ति मर्डितेन्द्र ब्रवीमि ते वर्चः ॥१६॥
त्वमङ्ग। त्वम् । अङ्ग। प्रशंसिषः सुष्टुतममिति । देवः। बलवत्तम! मनुष्यम् । न। त्वत्तः । अन्यः। सुखयिता । मघवन् । अस्ति ततः । तुभ्यमहम् । ब्रवीमि । स्तोत्रमिति ।
मा ते राधीसि मा त ऊतयो वसोऽस्मान्कदो चना दभन् । विश्वा च न उपमिमीहि मानुष वसूनि चर्पणिभ्य आ ॥२०॥
मा ते राधांसि। वासयितरिन्द्र ! तव। धनानि। पालनानि च। कदा। चिदपि। मा। अस्मान् । दभन्। विश्वानि । उपमिमीहि । अस्मभ्यम्। मनुष्यहित ! वसूनि। द्रष्टुभ्यः ।
१४१५
I. 85.
प्र ये शुम्भन्ते जनयो न सप्तयो याम॑त्रुद्रस्य॑ सूनवः सुदंसंसः । रोदसी हि मुरुतश्चक्रिरे वृधे मदन्ति वीरा विदथेषु घृष्वयः ॥१॥ प्रये शुम्भन्ते । प्रकर्षण। अलङ्कुर्वते। ये । जायाः । इव । अश्वाः । इव। च । गमने । रुद्रस्य ।
१. अङ्गेत्यभिमुखीकरणे Sy.
वर्तमानं धनमस्मभ्यं प्रयच्छेत्यर्थः Sy. अङ्गेति क्षिप्रनाम Sk.
१५. ०मोड्यस्म० M. २. ०ष P. सम्यगनेन स्तुतमिति प्रशंस Sy. | १६. न्द्रष्टुभ्यम् M. ३. सुष्ठमिति P. ४. द्योतमानः Sy. मन्त्रद्रष्टुभ्यः... अस्मभ्यम् Sy. ५. मरणधर्माणं त्वां स्तुतवन्तं पुरुषम् Sy. १७. V. Madhava ignores च । आ। स्तोतारं मनुष्यम् Sk.
Ms. D. puts the figure ६. स्तोतृणाम् Sk. ७. धनवन् ! Sy. 115811 here to indicate the ८. स्तौमि त्वामित्यर्थः Sk.
end of the eightyfourth ६. V. M. ignores इन्द्र
hymn. No such number is १०. वसो इति PP.
given in P. and M.. ११. राध्नोत्येभिरिति राधांसि भूतानि Sy.१८. स्वकीयान्यङ्गानि।... यथा योषितः स्वगन्तारः। यद्वा धूतय इत्यत्र वर्णलोपः।
कीयान्यङ्गान्यलकुर्वन्ति तद्वत् Sy. धूतयः कम्पयितारस्ते त्वदीया मरुत- १६. सर्पणशीला: Sy. श्च Sy.
२०. अश्वा इव is omitted by P. १३. मा विनाशयन्तु Sy.
२१. रोदयति सर्वमन्तकाले इति रुद्रः परमे१४. सर्वत आहृत्यास्मत्समीपे कुरु। सर्वत्र । श्वरः। तस्य पुत्राः Sy.

Page #474

४१६
१.६.६.३. ]
[ I.85.3. पुत्राः । सुकर्माणः । द्यावापृथिव्योः। हि। मरुतः । चक्रिरे । वर्धनाय । मदन्ति च । वीराः। यज्ञेषु। घर्षणशीला वृक्षाणामिति।
त उक्षितासौ महिमानमाशत दिवि रुद्रासो अधि चक्रिरे सदः। अचन्तो अर्क जनयन्त इन्द्रियमधि श्रियो दधिरे पृश्निमातरः ॥२॥
त उक्षितासः। ते वर्षबिन्दुभिः। सिक्ताः । महत्त्वम् । प्रापन् । दिवि च । अधि। सदनम्। अकुर्वन् । अर्चन्तः । अर्चनीयमिन्द्रम् । जनयन्तश्च । बलम् । श्रियः । अधिदधिरे।'
गोमातरो यच्छुभयन्ते अञ्जिभिस्तनूष शुभ्रा दधिरे विरुक्मतः । बाधन्ते विश्वमभिमातिनमप वान्येषामर्नु रीयते घृतम् ॥३॥
गोमातरः। "पृश्निये वै पयसो मरुतो जाताः” इति ब्राह्मणम् । यदा त आत्मानम् । मरुतः। आभरणैः । अलङ्कुर्वते तदा। अङ्गेषु। कल्याणा मरुतः। विशिष्टदीप्तिमतः सुवर्णमयान् कवचान् । दधिरे। सर्वम् । शत्रुम्। अपबाधन्ते तथा। एषाम्। मार्गान्। उदकम् । अनु। गच्छति यत्र गच्छति भवति तत्रोदकमिति।
-
तथोक्ताः
१. ०व्यो P. D. द्यावापृथिव्यौ Sy. मरुतः ... प्राश्नुते सर्वाणि रूपाणीति २. यस्मात् Sy. ३. वृष्टिप्रदानादिना पृश्निभूमिः। ... पृश्निर्माता येषां ते ___ वर्धनाय । ... अतः सुदंसस इत्यर्थः Sy. ४. विशेषेण शत्रुक्षेपणशीलाः Sy. १६. ०तरः... पृ० M. ०ये P. पृश्नेः is ५. विदन्त्येषु यष्टव्यतया देवानिति विदथा suggested for पृश्निये । ___ यज्ञास्तेषु ... सोमपानेन हृष्यन्ति Sy. १७. ता P. १८. गोरूपा भूमिर्माता येषां ते ६. महीरहशिलोच्चयादेर्भञ्जका इत्यर्थः Sy. मरुतः Sy. १६. रूपाभिव्यञ्जक: Sy. ७. देवैरभिषिक्ताः Sy. ८. ०क्तः M. | २०. स्वकीयान्यङ्गानि Sy. ६. द्योतमाने नभसि Sy. १०. स्थानम् Sy. | २१. दीप्ताः Sy. ११. अधिकं सर्वोत्कृष्टं कृतवन्तः Sy. २२. विशेषेण रोचमानानलङ्कारान् Sy. १२. इन्द्रस्य लिङ्गं वीर्यम् Sy. २३. After दधिरे M. remarks :१३. ऐश्वर्याणि Sy.
____ अत्र पुटद्वयपरिमितो ग्रन्थपातः १४. विद० D. अधि is omitted | २४. हिंसन्ति Sy. २५. अनुसत्य Sy.
by M. आधिक्येनाधारयन् Sy. | २६. क्षरणशीलम् Sy. १५. V. Madhava ignores रुद्रासः। | २७. स्त्रवति । यत्र मरुतो गच्छन्ति वष्टयदक
पृश्निमातरः Sy. explains रुद्रासः मपि तदनुसारेण तत्र गच्छतीत्यर्थः Sy. as रुद्रस्य पुत्राः... मरुतः and पृश्नि- २८. अनु। गच्छति यत्र गच्छति भवति तत्र मातरः as पृश्ने नारूपाया भूमेः पुत्रा । missing M.

Page #475

I.85.6. ]
४२०
[ १.६.६.६. विये भ्राजन्ते सुमखास ऋष्टिभिः प्रच्यावयन्तो अच्युता चिदोजसा । मनोवो यन्मरुतो रथेष्वा वृषवातासः पृषतीरयुग्ध्वम् ॥४॥
वि ये भ्राजन्ते। विभ्राजन्ते। ये । सुयज्ञाः । आयुधः । प्रच्यावयन्तः । अच्युतानि । अपि पर्वतादीनि । बलेन। मनोवेगाः। यदा। यूयं पृषद्वर्णा अश्वाः। रथेषु। आयुध्वम्। वर्षिता गणो येषां ते वृषवाताः। तदा तेषां मार्गमनुगच्छतीति ।
प्र यद्रथेषु पृषतीरयुग्ध्वं वाजे अद्रिं' मरुतो रहयन्तः। उतारुषस्य॒ वि ष्यन्ति धाराश्चमैवोदभिव्युन्दन्ति भूमं ॥५॥
प्र यद्रथेषु। प्रायुध्वम्। यदा। रथेषु । अश्वाः । बले सति । अद्रिमपि । मरुतः । उत्क्षिपन्तः । तदानीम् । दीप्तस्य मारुतस्य गणस्य सकाशात् । धाराः । पतन्ति तेऽमी सर्वाम्। भूमि खल्वल्पपरिमाणम् । चर्मेव। उदकैः । विविधम् । क्लेदयन्ति ।
आ वो वहन्तु सप्तयो रघुष्यदौ रघुपत्वानः प्रजिंगात बाहुभिः । सीता बहिरुरु वः सदस्कृतं मादयध्वं मरुतो मध्वो अन्धसः ॥६॥ आ वो वहन्तु। आवहन्तु। युष्मान् । अश्वाः । लघुगामिनः। लघुपातिनः। प्रजिगात च
१. सु is omitted by P. and D. | १०. The correct reading should २. प्रकर्षेण च्यावयितारःप्रेरयितारो भवन्ति be प्रायुध्वम् । ___Sy. ३. च्यावयितुमशक्यानि | ११. अन्ने निमित्तभूते सति Sy.
Sy. ४. ०नन M. १२. मेघम् Sy. १३. वर्षणार्थ ५. पृषत्य इति मरुद्वाहनानां संज्ञा । ... प्रेरयन्तः Sy. १४. आरोचमानस्य
पृषद्भिः श्वेतबिन्दुभिर्युक्ता मृगीः Sy. सूर्यस्य वैद्युताग्नेर्वा सकाशात् Sy. ६. अश्वाः । रथेषु। आ missing M. १५. वृष्ट्युदकधाराः Sy. १६. विमुञ्चन्ति
आयुधंध्वं P. The correct Sy. १७. विमुक्तास्ताश्च Sy. reading should be आयुग्ध्व म्। १८. ०म० P. परिमितमल्पं चर्म आभिमुख्येन नियुक्ता अकृढ्वम् । तदानीं यथाऽप्रयत्लेन क्लेद्यते एवम् Sy.
पर्वतादिकं प्रच्यवत इत्यर्थः Sy. १६. आवोव० P. अस्मद्यज्ञं प्रापयन्तु Sy. ७. ०षप्रा० M. वृष्ट्युदकसेचनसमर्थ- | २०. सर्पणशीला अश्वाः Sy. ___ सप्तसङ्घात्मका यूयम् Sy. २१. वेगेन गच्छन्त इत्यर्थः Sy. ८. गच्छन्तीति is suggested for २२. शीघ्रं ... गच्छन्तो यूयम् Sy. गच्छतीति
२३. प्रकर्षण गच्छत Sy. ६. V. Madhava ignores मरुतः । २४. Omitted by P.

Page #476

४२१
१.६.१०.२. ]
[ I.85.8. शत्रून् बाहुभिः। आसीदत च। बहिः। विस्तीर्णम्। स्थानम् । युष्माकम् । कृतम् । मधुसदृशेन । सोमेन। मादयध्वम् ।
तेऽवर्धन्त स्वतवसो महित्वना नाकं तस्थुरुरु चक्रिरे सदः। विष्णुर्यद्धावद्वषणं मदुच्युतं वयो न सौन्नधिं बर्हिषि प्रिये ॥७॥
तेऽवर्धन्त । ते। अवर्धन्त । स्वबलाः । माहात्म्येन । दिवं च। आस्थिताः। विस्तीर्णम् । आसनम् । चक्रिरे। यज्ञः। यदा। रक्षति । वर्षितारम् । शत्रुमदस्य च्यावकं मरुद्गणं तदा सोमं पातुं मरुतः । प्रिये । बर्हिषि । पक्षिणः। इव । शीघ्रमागत्य । सीदन्ति ।
शूराइवेद्युयुधो न जग्मयः श्रवस्यवो न पृतनासु येतिरे । भयन्ते विश्वा भुव॑ना मुरुभ्यो राजानइव त्वेषसंदृशो नरः ॥८॥ शूराइव । शूरा इव। योद्धारः। गच्छन्तः शत्रुभ्यः। अन्नमिच्छमानाः । इव। युद्धेषु ।
१. ०३ P.
अधिहिषि प्रिये प्रियस्य वेद्यां २. स्वकीयहस्तरस्मभ्यं दातव्यं धनमाहु- विस्तीर्णस्य बहिष उपरि। यज्ञे यदा ____त्य Sy. ३. बाहुरा० P.
यजमानो मरुतस्तर्पयिष्यति तदा ४. वेदिलक्षणं स्थानम् । ...तत्र यदास्तीर्ण पक्षिण इव शीघ्रमागत्य मरुतो वेद्यां
बहिः . . . तस्मिन्बहिण्युपविशत Sy. बहिषि निषीदन्तीत्यर्थः Sk. ५. अस्माभिः Sk. ६. मधुरस्य Sy. १८. अस्मदीये यज्ञे Sy. १६. पक्षिणो यथा ७. सोमलक्षणस्यान्नस्य पानेन...तृप्ता भवत शीघ्रमागच्छन्त्येवं शीघ्रमागत्य Sy. ___Sy. सोमलक्षणेनान्नेन । मधुस्वादस्य २०. V. Madhava ignores ह । अधि
वा सोमलक्षणस्यानस्यैकदेशेनेत्यर्थः Sk. | २१. शौर्योपेता युयुत्सवः पुरुषा इव च।... ८. V. Madhava ignores मरुतः । शत्रुभिर्युध्यमानाः पुरुषा इव च Sy. ६. सर्वप्रकारां वृद्धि प्राप्ताः Sk.
२२. इवशब्दः... पदपूरणः। शूरा मरुतः। १०. नान्यस्य कस्यचिद् बलमपेक्षन्ते Sy. अथवा शूरा इत्युपमानश्रुतेरुपमानोपमेय११. सदनं नभोलक्षणं स्थानञ्च स्वकीय- साधारणधर्माध्याहारः। शूरा इव
निवासाय Sy. स्थानमात्मनः Sk. जेतारः। यथा शूरा मनुष्या नियमेन १२. विष्णुरेवागत्य Sy. सप्तम्यर्थे चात्र शत्रणां जेतार एवं मरुत इत्यर्थः Sk.
प्रथमा। अन्तर्णीतमत्वर्थो वा विष्णुशब्दः। २३. यथा च युद्धशीला मनुष्याः शत्रून् प्रति ___ यज्ञे यज्ञवान् वा यजमानः Sk.
गमनशीला एवं मरुतः Sk. १३. यथा M.१४. तर्पयति Sk. २४. ० न्त P न्तःश D. १५. कामाभिवर्षकम् Sy.
मरुतः। ... अन्नमात्मन इच्छन्तः पुरुषा १६. ०मदच्या० M. मदस्य हर्षस्यासेक्तारं इव Sy.
यज्ञम् Sy. बहुवचनस्य स्थान उभय- | २५. इच्छन्तः is suggested for इच्छत्रैकवचनम् । गणापेक्षं वा। मदच्युतमिति मानाः। च्यवतिर्गतिकर्मा। वर्षितन् सोमलक्षणं श्रवोऽन्नं धनं कीर्तिर्वा । तत्कामाः च मदं प्रति गन्तन महतो मरुद्गणं श्रवस्यवः। यथा च श्रवस्यवो मनुष्या वेत्यर्थः Sk. १७. ०य M. । एवं मरुतः Sk.

Page #477

४२२
I. 85.10.]
[ १.६.१०.४.
गच्छन्ति। द्वितीयो नकारः पूरणः । बिभ्यति । च । विश्वानि । भुवनानि । मरुद्भ्यः । राजान इवालङ्कृताः । दीप्तसन्दर्शनाः । नेतारः
४
६ 1
त्वष्टा॒ यद्वनं॒ सुकृ॑तं हिर॒ण्यये॑ स॒हस्र॑भृष्टि॒ स्वपा॒ अव॑र्तयत् । ध॒त्त इन्द्रो॒ नर्य॑पो॑सि॒ कर्त॒वेऽह॑न्व॒त्रं निर॒पामो॑ब्जदर्ण॒वम् ॥६॥
C
१०
११
१२
१३
त्वष्टा यद्वज्ज्रम्। त्वष्टा। यत् । आयुधम् । सुकृतम् । हिरण्यालङ्कृतम्। सहस्रधारम्।
१४
१५
१६
99
सुकर्मेन्द्राय । समर्पयामास। तं वज्रमधारयत् । इन्द्रः । नेतरि मरुद्गणे सहायभूते सति । कर्माण
१८
१६
२०
२१
। कर्तुमथ । वृत्रम् । अहन् हत्वा च । अपाम् । अर्णवं मेघम् । निर्जघान ।
ऊ॒र्ध्वं नु॑नु॒द्रेऽव॒तं त श्रज॑सा दाहाणं चिंद्विभिदुर्वि पर्व॑तम् । धम॑न्तो वा॒णं म॒रुत॑ः सु॒दान॑वो॒ मदे॒ सोम॑स्य॒ रण्या॑नि चक्रिरे ॥१०॥
२३ २३ २४
२५
२०
ऊर्ध्वं नुनुद्रे । गोतमो मरुभूमिष्ठस्तुष्टाव मरुतस्तृषा तस्मा उच्चिक्षिपुः,
१. प्रयतन्ते, वृत्रादिभिर्युद्धे व्याप्रियन्ते Sy. प्रयत्नं कुर्वन्ति Sk.
२. सर्वाणि भूतानि Sk. ३. राजा M. ४. उग्ररूपतया द्रष्टुमशक्या भवन्ति तेभ्य
इत्यर्थः Sy. उज्ज्वलरूपा इत्यर्थः Sk. ५. वृष्ट्यादेर्तेतारः Sy. मनुष्याकाराः Sk. ६. V. Mādhava ignores इत् । ७. यद् वज्रं is omitted by M. ८. विश्वनिर्माता Sy. देवशिल्पी Sk. ९. व्यत्ययेनात्र नपुंसकता । यम् Sk. १०. वज्रम् Sk.
११. सम्यङ् निष्पादितम् Sy. सुकरणम् Sk.
१२. ०त D. सुवर्णमयम् Sy.
१३. भृष्टयोऽत्राश्रय उच्यन्ते । सहस्राश्रिम् Sk. १४. कृतवानित्यर्थः Sk.
१५. ०न्द्रा M.
१६. अत्र नृसम्बन्धाभृशब्देन सङ्ग्रामोऽभिधीयते । सङ्ग्रामे Sy. नराकारे ।...
reta asaमिन्द्रोऽर्पयतीत्यर्थः Sk. १७. ०ण P.
१८. शत्रुहननादिलक्षणानि Sy. वृत्रवधादीनि Sk. १९. वृष्ट्युदकस्यावरकम् Sy. २०. तेन निरुद्धा अपश्च... निःशेषेणाधोमुखमपातयत् Sy.
अथवा पामिति द्वितीयार्थे षष्ठी । उब्ज आर्जवे । वृत्रोदरान्तर्गता अपो भुवं प्रति गमनाय नियमेन ऋजूकरोतीत्यर्थः Sk. २१. ०व M.
अर्णसोदकेन युक्तं मेघम् Sy. उदकवन्तम् Sk.
२२. ऊधं D.
उपरि यथा भवति तथा Sy.
२३. ननु० P.
प्रेरितवन्तः, उत्खातवन्त इत्यर्थः Sy.
२४. गौ० M.
२५. ०षु तु० M.
मनुष्याकाराणां मरुतां । २६. ऊर्ध्वं सन्तं मेघं प्रेरयन्ति Sk.

Page #478

४२३
१.६.१०.५. ]
[ I.85.II. कूपम् । दूरस्थम् । मरुतः । बलात् । कः शिलोच्चयम् । च । बिभिदुः। यो मार्गस्य निरोधक आत्मीयम् । वाणवाद्यं च । धमन्तः । मरुतस्त्वमी। सुदानाः । सोममत्ताश्च । रमणीयानि। चक्रिर एवंविधानि कर्माणि शेषमुत्तरया बद।' जिलं नुनुद्रेऽव॒तं तया दिशासिञ्चन्नुत्सं गोतमाय तृष्णजे । आ गच्छन्तीमवसा चित्रभानवः कामं विप्रस्य तर्पयन्त धामभिः ॥११॥
जिह्यं नुनुद्रे।
जिह्म तिर्यञ्चमित्यर्थो नोदनं प्रेरणं स्मृतम् । कूपं तया दिशा यस्यां स्तोता वसति गोतमः ।। स्थापयित्वाथ तं कूपं कृत्वाऽऽहावं समीपतः। उदसिञ्चंश्च तं कूपं गोतमाय पिपासवे॥ आगच्छन्त्येनमवसा मरुतश्चित्रदीप्तयः । पुरस्तात् प्रादुरभवन् रक्षणार्थमथ स्वयम् ।। अथ मेधाविनस्तस्य कामं तैर्धारकर्जलैः । अतर्पयन्नृचोरथैः श्लोकैरित्यमुदीरितः ।।
१४
१. अवतम् अवपतितम् अधोगतम्। अधो- । नुनुद्रे प्रेरितवन्तः, उत्खातवन्त इत्यर्थः मुखमित्यर्थः। अथवा अवत इति कूप- Sy. नाम। तत्सादृश्याच्चात्र तद्व्यपदेशः। । १२. कुटिलं मेघम् । अन्यस्यां दिशि व्यवस्थितं बहूदकत्वादिना सादृश्येन कूपसदृशं सन्तमित्यर्थः Sk. १३. ०पः M.
मेघमवं प्रेरयन्ति क्षिपन्तीत्यर्थः Sk. | १४. क्षारितवन्तः Sk. १५. जलप्रवाह २. दादहाणं चिदत्यन्तदढीभवन्तमपि ।
कूपादुद्धृत्य Sy. कूपसदृशं मेघम् Sk. अत्यन्तं दृढमपीत्यर्थः Sk. ३. बला M. | १६. ०गन्ति M. तत्समीपं प्राप्नुवन्ति Sy. ४. कशि० M. कश्छि. D.
१७. ०वता M. ईदृशेन रक्षणेन सह Sy. एवं कूपमुत्खाय ऋषेराश्रमं प्रति नयन्तो एतेऽवसा तर्पणेन पालनेन वा निमि
मरुतः Sy. मेधं शिलोच्चयं वा Sk. तेन । आत्मानं तर्पयितुं यष्टन् पालयितुं ५. विभिन्दन्ति Sk.
वेत्यर्थः Sk. १८. गोतमस्य Sy. ६. मार्गमध्ये ... प्रवृद्धं गतिनिरोधकम् Sy. यष्टुः स्तोतुश्च Sk. १६. कामयं P. ७. शतसंख्याभिस्तन्त्रीभिर्युक्तं वीणाविशेषम् अभिलाषम् Sy. २०. आयुषो धारकः
Sy. शब्दम्। महान्तं शब्दं कुर्वन्त Sy. धीयन्ते तानीति धामानि धनान्यत्राइत्यर्थः Sk. ८. ०न्ते D.
भिप्रेतानि । तैः। अथवा धामानि स्थाशब्दवन्तः। उच्चारयन्त इत्यर्थः Sk. नानि। इह च परत्र च लोकेऽभिप्रेतैः ६. रणी० M. रमणीयानि धनानि Sy. स्थानरित्यर्थः Sk. २१. अतल्पय० M. १०. स्तोतृभ्यः कुर्वन्ति Sy.
आहावेऽवानयन् Sy. तर्पयन्तीत्यर्थः Sk. ११. V. Madhava ignores नुनुद्रे । वि । २२. ०र्थ M. २३. करर्थ M.

Page #479

1.86.2. ]
[ १.६.११.२.
या वः शर्म॑ शशमा॒नाय॒ सन्ति त्रिधातूंनि दाशुषे॑ यच्छताधि । अ॒स्मभ्यं॒ तानि॑ मरुतो॒ वि य॑न्त र॒यिं नो॑ धत्त वृषणः सु॒वीर॑म् ॥१२॥
१०
११ १२ वृषणः । सुपुत्रम् ।
४२४
या वः शर्म। यानि। युष्माकम् । गृहाणि । स्तुवते । सन्ति । तानि त्रिच्छदिकाणि ।
9
८
८
यजमानाय अधिगच्छत। अस्मभ्यम् । तानि । मरुतः ! विविधम् । गच्छत । रयि च । नः । धत्त ।
I. 86.
मरु॑तो॒ यस्य॒ हिं क्षये॑ पा॒था दि॒वो वि॑महसः । स सु॑गो॒पात॑मो॒ जन॑ः ॥ १ ॥
१३
मरुतो यस्य। मरुतः। यस्य । गृहे । पिबथ सोमम् । दिव आगत्य । विशिष्टदीप्तयः। सः ।
१६
१७१३
अत्यन्तं शोभनगोपूकः । जनः ।
य॒ज्ञैव यज्ञवाहसो॒ विप्र॑स्य वा मती॒नाम् । मरु॑तः शृणुता हव॑म् ॥ २ ॥
१६
२०
२१
२२
२३
यज्ञैर्वा । यज्ञैः। वा हेतुभिः। यज्ञस्य वोढारः ! अथवा । विप्रस्य । स्तुतिभिस्तच्छुश्रूषया ।
१. शम P. २. सुखानि वा... पूर्वोक्तलक्षणानि शर्माणि यानि सन्ति यानि च... हविर्दत्तवते यजमानाय Sy. शर्माणि सुखानि गृहाणि वा Sk. ३. युष्मान् स्तुतिभिर्भजमानाय Sy. ४. स्त्रीहदिठकाणि M. पृथिव्यादिषु त्रिषु स्थानेष्ववस्थितानि Sy. धीयन्ते प्राणिनां देहेष्विति धातवो ऽतरसाः । तैर्देवमनुष्योपभोग्यैः । त्रिभिरप्युपेतानि त्रिधातूनि Sk. ५. अधिशब्दः . . . पदपूरण: Sk. ६. यच्छत is suggested for गच्छत ।
अधिकं प्रयच्छत Sy यच्छत दत्त Sk. ७. अभ्यां P. ८. यच्छत is suggested for गच्छत । विशेषेण प्रयच्छत Sy. दत्त Sk. ६. दत्त Sy. १०. कामानां वर्षितार : Sy. वर्षितारः Sk. ११. शोभनैर्वीरैः पुत्रैः पौत्रैश्चोपेतम् Sk. १२. Ms. D. puts the figure ॥८५॥ here to indicate the end of
the eightyfifth hymn. No such number is given in P. and M. १३. यजमानस्य Sy. १४. ब P. १५. विविधं महान्तः Sk.. १६. ०गोपकः is suggested for
० गोपूकः ।
शोभनैः पालकैरत्यन्तं युक्तो भवति Sy. अतिशयेन शोभना गोप्तारो यस्य स सुगोपातमः । मरुदादिभिर्देवैर्वा शोभनेतृभिरतिशयेन रक्ष्यन्ते Sk. १७. जातो यजमान: Sy. १८. V. Mādhava ignores हि १६. ज० M. २०. वाशब्दः समुच्चये Sy. वाशब्दोऽत्र चार्थे । यज्ञैश्च निमित्तभूतैः Sk. २१. यज्ञ ऊह्यते यान् प्रति ते यज्ञवाहसः । यष्टव्या इत्यर्थः Sk. अयजमानस्य मेधाविनश्च Sy. मेधाविनश्च मम Sk. २३. यागाननुभवितुं स्तुतीश्च श्रोतुमित्यर्थः Sk.
२२.

Page #480

४२५
१.६.११.५. ]
[ I.86.5. मरुतः ! शृणुत। ह्वानम्। उत वा यस्य वाजिनोऽनु विमतक्षत । स गन्ता गोमति जे ॥३॥
उत वा। अपिच। यस्य। हविष्मन्त ऋत्विजः। मेधाविनं मरुद्गणम् । अन्वतक्षत संस्कुवन्ति । संपदं निधत्ते । गोमति । जे सर्वदेति। अस्य वीरस्य बहिर्षि सुतः सोमो दिविष्टिषु । उक्थं मर्दश्च शस्यते ॥४॥
अस्य वीरस्य । अस्य । वीरस्य मम । यज्ञे । सुतः । सोमः । दिवसागमनेषु। शस्त्रम् । च । मदकरम् । शस्यसे। अस्य श्रौषन्त्वा भुवो विश्वा यश्चर्षणीरभि । सूरै चित्सनुपीरिषः ॥५॥
अस्य श्रोषन्तु । मम । शृण्वन्तु । भावयितारः । सर्वे । मनुष्यान् । यः। अभिभवति । सुवीर्य
१. यज्ञवतो यजमानस्य यागरहितस्य स्तोतु- | १३. मरुद्देवताकम् Sy. श्चाह्वानमवश्यं भवद्भिः श्रोतव्यं, यतो | १४. मदिधातुना युक्ता 'मरुतो देवा सोमस्य भवन्तो यज्ञस्य वोढारः स्तुतिप्रियाश्चेति | मत्सन्' इत्यादिका मारुती निवित् च भावः Sy.
अस्य मरुद्गणस्य हर्षाय Sy. २. ऋत्विजं प्रति Sk.
हर्षकरम् Sk. ३. तक्षतिः करोतिकर्मान्यत्र। इह तु १५. शं M. The correct reading गमनार्थः। . . . गच्छथ Sk.
Should be शस्यते ४. तीक्ष्णीकुर्वन्ति Sy.
होत्रा पठ्यते Sy. ५. The correct reading would | १६. यजमानस्य स्तुतिम् Sy. ____be स पदं
अस्येति . . . चतुर्थ्यर्थे षष्ठी। अस्मै ६. प्राप्नोति Sk.
मह्यं गोतमाय यजमानाय वा Sk. ७. बहुभिर्गोभिर्युक्ते Sy.
१७. भुवो भूमेः। इह चामुत्र च स्थानागोभिः पूर्ण गोष्ठमित्यर्थः Sk.
नीत्यर्थः Sk. १८. सर्वान् शत्रुभूतान् ८. प्रजे D. गोष्ठे Sy.
...। अभिभुवः अभिभवति, तादृग्गणा६. अस्य मम गोतमस्य यजमानस्य वा Sk. कारा मरुतः शृण्वन्त्वित्यर्थः Sy. १०. शत्रुक्षेपणकुशलस्य Sy. । १६. ०ष्याश्यः M. स्तुतिकरणशूरस्य Sk.
| २०. प्राप्तानि भवन्तु Sy. केन? सामर्थ्यात् ११. ऋत्विग्भिरभिषुतो भवति Sy.
स्तुतिभिः। अन्येभ्यो मनुष्येभ्योऽतिशयेन १२. यजनीयदिवसेषु Sy. धौरिष्यते गम्यते । यो मरुतः स्तोतीत्यर्थः Sk.
प्राप्यते याभिस्ता दिविष्टयः। स्वर्गफला २१. स्तुतेः प्रेरयितारं यजमानमपि Sy. इज्याः । तासु Sk.
सूर्य च Sk.

Page #481

४२६
I.86.8. ]
[ १.६.१२.३. पुरुषम् । सस्रुषीः । इषोऽन्नानि युद्धेऽभिगच्छति यो गणः । पूर्वीभिर्हि ददाशिम शरद्भिर्मरुतो वयम् । अवोभिचर्षणीनाम् ॥६॥
पूर्वीभिहिं। बह्वीभिः । हि। दत्तवन्तः। शरद्भिः । मरुतः ! वयं भवद्भ्यो हवींषि । मनुष्याणाम् । रक्षणार्थमिति।
सुभगः स प्रयज्यवो मरुतो अस्तु मत्यैः । यस्य प्रयोसि पर्पथ ॥७॥
सुभगः सः। सुभगः। सः। प्रकर्षेण यष्टव्याः ! मरुतः ! भवतु। मत्यः । यस्य । हवींषि ।
१२ आत्मानं नयथ।
शशमानस्य वा नरः स्वेदस्य सत्यशवसः । विदा कामस्य वेनतः ॥८॥
शशमानस्य । भजमानस्य । वा। नेतारः । स्विन्नगात्रस्य वा श्रमेण । सत्यबलाः । जानीत । कामम् । कामयमानस्य ।
f. outsfat is suggested for भग इति धननाम। सुधनः Sk. गच्छति।
१०. मनुष्यो यजमानः Sy. मरुद्भिः प्रत्तान्यन्नानि Sy.
११. हविर्लक्षणान्यन्नानि Sy. अन्नकारणत्वाद् आपोऽत्र इष उच्यन्ते। १२. आत्मनि सिञ्चथ स्वीकुरुथेत्यर्थः Sy. याश्चेमा रश्मिभिराह्रियमाणा सूर्य प्रति पारयथ प्राप्नुथ। भक्षयथेत्यर्थः Sk. गता आगामिवृष्टिलक्षणा अन्नकारणभूता | १३. युष्मान् स्तुतिभिः Sy. आपस्ताश्चेत्यर्थः Sk.
शशमानः स्तुतिकरणशीलः। तस्य Sk. २. ०ण M.
१४. वाशब्दः समुच्चये Sy. ३. V. Madhava ignores चित्। १५. ०र P. M. ०२ D. ४. भि P.
मनुष्याकाराः Sk. ५. पूर्वीभिः शरद्धिरित्युभयत्र सप्तम्यर्थे १६. स्विगा. M. स्तावकमन्त्रोच्चारण
तृतीया। शरच्छन्दश्च संवत्सरवचनः। जनितेन श्रमेण स्विद्यमानगात्रस्य Sy.
हिशब्दोऽप्यर्थे । पूर्वेष्वपि संवत्सरेषु Sk. १७. युष्मत्परिचर्याश्रमेण। महता यत्नेन ६. युष्मभ्यं हवींषि Sy.
युष्मान् परिचरतेत्यर्थः Sk. ७. संवत्सरः Sy.
१८. लम्भयत, प्रयच्छतेत्यर्थः Sy. ८. सर्वस्य द्रष्टणां सर्वज्ञानां भवतां सम्ब- । ज्ञानेनात्र तत्पूर्वकं पूरणं लक्ष्यते।...
धिभिः . . . रक्षणैर्युक्ताः सन्तो पूरयत कामयमानस्येत्यर्थः Sk.
वयम् Sy. पुत्रपौत्रादिमनुष्याणाम् Sk. | १६. ०यमास्य P. ६. शोभनधनः Sy.
वेनतिः कान्तिकर्मा Sy.

Page #482

१.६.१३.१. ]
४२७
[ I.87.1. यूयं तत्सत्यशवस आविष्कत महित्वना । विध्यता विद्युता रक्षः ॥६॥ - यूयं तत् । यूयम् । तत् । सत्यबलोः ! आविष्कुरुत बलम् । माहात्म्येन । विध्यत च । अशन्या युद्धे । रक्षः। गृहता गुह्यं तमो वि यात विश्वमत्रिणम् । ज्योतिष्का यदुश्मसि ॥१०॥
गूहता गुह्यम्। नाशयत। नाशयितव्यम्। तमः। रक्षः। विविधम् । हत। सर्वम् । रक्षः । ज्योतिः । कुरुत । यदा। वयं कामयामहे। भवतः।
I.87. प्रत्यक्षसः प्रतवसो विशिनोऽनानता अविथुरा ऋजीषिणः । जुष्टतमासो नृतमासो अञ्जिभियान के चिदुस्राइव स्तृभिः ॥१॥ प्रत्वक्षसः। प्रकर्षेण शत्रूणां तनूकर्तारः । प्रकृष्टबलाः । महान्तः । अप्रणताः। अनेकाकिन
१५
१६
११
१. वृत्रवधादिषु प्रसिद्धं युष्मदीयं माहा- १६. सूर्यादिकम् Sy. विद्युदाख्यम् Sk. ____त्म्यम् Sy.
१७. यत् Sy. २. अन्यैरप्रधृष्यबलाः! Sy.
यद्वा। गुह्यं गुहायां शरीरान्तर्गतगुहा३. प्रकाशयत Sy. सर्वलोकप्रकाशं कुरुत Sk. रूपे हृदये भवं तमो भावरूपाज्ञानं ४. ०ल P. D.
तद् गृहत विनाशयत । अत्रिणं पुरुषार्थ५. माहात्म्येन P.
स्यात्तारं कामक्रोधादिकं सर्वं विनिर्गम६. ताडयत, नाशयतेत्यर्थः Sy.
यत। यज्ज्योतिः परतत्त्वसाक्षात्काररूपं तापयत Sk.
ज्ञानं कामयामहे,प्राणापानादिपञ्चवृत्ति७. विद्योतमानेन. . . तेन महत्त्वेन Sy. रूपा हे मरुतस्तत्कर्त कुरुत Sy.
विद्युत्प्रजननेन रक्षांसि हतेत्यर्थः Sk. १८. The words रक्षः, used ८. युयुद्धे M.
immediately after तमः, and ६. अस्माकमुपद्रवकारिणं राक्षसादिकम् Sy. | भवतः, at the end, seem to be १०. त M.
unnecessary. ११. संवृतं कुरुत। यथाऽस्माभिर्न दृश्यते । After प्रत्वक्षसः I. 87. I., Ms.
तथाऽदर्शनं प्रापयत। विनाशयते- D. puts the figure ॥८६॥ to
त्यर्थः Sy. संवृणुत । अपनयतेत्यर्थः Sk. indicate the end of the १२. गुहायां स्थितं सर्वत्र व्याप्य वर्तमानम् Sy. eightysixth hymn. No such ___संवरणयोग्यम् Sk..
number is given in P. and M. १३. यापयत, अस्मत्सकाशानिर्गमयत Sy. | १६. शत्रुधातिन इत्यर्थः Sy. १४. 4 P.१५. अत्तारं राक्षसादिकम् Sy. | २०. विविधन जयघोषेणोपेताः Sy.
सर्व भक्षयितारं रक्षःपिशाचादिकम् Sk. | २१. ०वणकाः M. सर्वोत्कृष्टा इत्यर्थः Sy.

Page #483

1.87.2.]
6
स्तृतीयसवनेऽन्वयात्। ऋजीषिणः । पर्याप्ततमाः । नेतृतमाः । आभरणैः। व्यक्ता अभवन्। के।
चित् । रश्मय इव । प्रभाभिरिति मरुतो वदति ।
४२८
उ॒प॒ह्म॒रेषु यदचि॑ध्वं य॒यिं वय॑व मरुत॒ः केन॑ चित्प॒था । श्चोत॑न्ति॒ कोशा॒ उप॑ वो॒ रथ॒ष्वा घृ॒तमु॑क्षता॒ मधु॑वस॒मये॑ते ॥२॥
१. अवियुक्ताः । सप्तगणरूपेण सङ्घीभूता इत्यर्थः Sy. अभीरवः Sk. २. तृतीयसवने ऋजीषस्याभिषवात् तत्र च मरुतः स्तूयन्ते इति तेषामृजीषित्वम् । यद्वा ऋजीषिणः प्रार्जयितारो रसानाम् Sy. ३. ० मताः M. ० मनाः P.
उपधाया
१०
उपह्वरेषु। यदा। अचिध्वं सञ्चितमकुरुत । मेघम् । पक्षिण इव । मरुतः। केन । चित् । पथा शीघ्रं गच्छन्तस्तदानीम् । उपक्षरन्ति । मेघाः । युष्माकम् । रथेषु स्थितास्तथा सति । उदकम् ।
१७
१३
१६ २०
सिञ्चत | मधुसदृशवर्णम् । परिचरते ।
अतिशयेन यष्टुभिः सेविता: Sy. प्रियतमा अवितृततमा वा Sk. ४. अतिशयेन मेघादेर्नेतारः Sy.
नृशब्देन तदाकारस्तद्विषयं वा प्राशस्त्यं लक्ष्यते । अतिशयेन मनुष्याकाराः प्रशस्ता वेत्यर्थः Sk. ५. रूपाभिव्यञ्जकै : Sy. रत्नप्रायैः Sk. ६. वक्ता M. raft व्यक्ता दृश्यन्ते Sy. व्यज्यते Sk. ७. ये केचन सूर्यरश्मयो यथा नभसि दीप्यन्ते तद्वत् Sy. उस्राश्चन्द्ररश्मयः Sk. ८. स्वशरीरस्याच्छादकैः Sy. स्तृभिरित्यपि नक्षत्रनाम । यथा केचिदुत्राश्चन्द्ररश्मयो नक्षत्रैः सम्बद्धाः सौम्यरूपा व्यज्यन्ते तद्वदित्यर्थः Sk. ६. उपह्वर्तव्येषु | गन्तव्येष्वस्माकं सन्निकृष्टेषु नभसः प्रदेशेषु Sy. गह्वरेषु पर्वतप्रदेशेष्वन्तरिक्षप्रदेशेषु वा व्यवस्थितम् Sk. १०. यथा विध्वं M. वर्षणसामर्थ्येनोपचितं
कुरुथ Sy. अथवा यदचिध्वमित्येतदेव चनतेर्गतिकर्मण
इत्वम् ।
[ १.६.१३.२.
चितिरेव वा सामर्थ्याद् गत्यर्थो द्रष्टव्यः । यदा गच्छथ ययि मेघसमूहं प्रति Sk. ११. ०तमरुत P. १२. केनचिदाकाशमार्गेण Sy. येनान्यः कश्चि
दपि गन्तुं न शक्नोति तेन केनापीत्यर्थः Sk. १३. ०न्तं त० M. ययि गन्तारम् । नष्टार
मित्यर्थः Sk. १४. जलं मुञ्चन्ति Sy. १५. अथवा ( येन ) चर्ममयेन रज्ज्वा बद्धेन
कूपादुदकमुत्तार्थते स कोश इत्युच्यते । इह तु तत्सदृशत्वान्मेघाः कोशा अभिप्रेताः । उदकपूर्णा मेघा इत्यर्थः Sk. १६. रथे M. उप वो रथेषु । उपशब्दः सामीप्ये ।
समीपे वो युष्माकं स्वभूतानाम् । यत्र प्रदेशे युष्मदीया रथा व्यवतिष्ठन्ते तत्र रथचक्रधाराभिश्छ्वियमाना मेघाः प्रक्षरन्तीत्यर्थः Sk. १७ तथात्पु० P सभ्यु० M. वृष्टयुदकम् Sy. वृष्टिलक्षणम् Sk. १८. अस्मदभिलषितां वृष्टि कुरुतेत्यर्थः Sy. पातयतेत्यर्थः Sk. १९. ०तेः M. युष्मान् हविर्भिः Sy. स्तोतुरर्थाय Sk.
२०. V. M. ignores उपह्वरेषु । It is explained as उपह्वर्तव्येषु गन्तव्ये - वस्माकं सन्निकृष्टेषु नभसः प्रदेशेषु by Sy. गह्वरेषु पर्वतप्रदेशेषु अन्तरिक्षप्रदेशेषु वा Sk.

Page #484

४२६
१.६.१३.४. ]
[ I.87.4. प्रैमिज्मेषु विथुरेव रेजते भूमिर्यामेषु यद्ध युञ्जते शुभे ।
ते क्रीळयो धुनयो भ्राज॑दृष्टयः स्वयं महित्वं पनयन्त धूर्तयः ॥३॥
प्रैजामज्मेषु। प्रकर्षण चलति । मरुताम् । उत्क्षेपकेषु । गमनेषु । एकाकिनीव । भूमिः । यदि। खलु । अमी युक्ता भवन्ति । उदकार्थम् । ते। क्रीडनशीलाः। कम्पयितारः। दीप्तायुधाः । स्वयमेव । माहात्म्यम् । कथयन्ति । धून्वन्तः।
स हि स्वसृत्पृषदश्वो युवा गणोश्या ईशानस्तविषीभिरावृतः ।
असि सत्य ऋणयावानेद्योऽस्या धियः प्रोविता वृषा गणः ॥४॥ स हि स्वसृत। सः । हि। स्वयमेव सर्ता । पृषदश्वः । तरुणः । मरुद्गणः । अनया । ईशितव्य
१. ज्ये० D. The correct reading | १०. चलनस्वभावाः Sy. शत्रूणाम् Sk. would be प्रैषामज्मेषु
११. दीप्ततोरणा वा Sk. २. कम्पते Sy. क्रम्पते भूमिः Sk. १२. दम्यं P. स्वकीयम् Sy. ३. मेघानाम् Sy. गमनकालेषु Sk. १३. व्यवहरन्ति प्रकटयन्तीत्यर्थः Sy. ४. मरुतां सम्बन्धिषु ... मेघानां नियमनेषु पनतिः स्तुत्यर्थः। स्तावयन्ति । तथा सत्सु Sy.
तथा स्वयमेवोपकुर्वन्ति यथा यथा यदा च यामेषु स्वरथेषु Sk.
परितुष्टाः स्तोतारो मरुतां माहात्म्य ५. ०कीनिव P.
स्तुवन्तीत्यर्थः Sk. १४. सुन्वन्तः P. गमनेषु missing M.
पर्वतादीन् धुन्वन्तः सन्तः Sy. यथा भ; वियुक्ता जाया राजोपद्र- धवतेर्गतिकर्मण इदं रूपम्। गन्तारो वादिषु सत्सु निरालम्बा सती कम्पते मेघान् यज्ञान् शत्रून् वा प्रति Sk. तद्वत् ।... यद्वा । यदा खलु मरुतः स्व- | १५. The correct reading would कीयान् रथान् युञ्जते अश्वर्योजयन्ति be स हि स्वसृत् तदानीमेषां रथानां सम्बन्धिषु पर्व- | १६. हिशब्दः पदपूरणः Sk. तादेरुत्क्षेपकेषु यामेषु गमनेषु भूमि- १७. नान्यः कश्चिदस्य मरुद्गणस्य प्रेरकोीत्या कम्पते Sy.
ऽस्ति Sy. स्वयंगामी Sk. ६. यदा Sk.
१८. पृषत्यः श्वेतबिन्दङ्किता मृग्योऽश्व७. हशब्दोऽत्र चार्थे Sk.
स्थानीया यस्य स तथोक्तः Sy. ८. मेघान् सज्जीकुर्वन्ति Sy.
पृषद्वर्णो वडवः Sk. पृषतीरश्वान् ? (अश्वाः) युञ्जते Sk. | १९. नित्यतरुणः Sy. ६. शोभनाय वृष्टयुदकाय Sy. २०. मरुद्गणः । अनया missing in M.
उदकार्थं यदा गच्छन्ति मरुतः सन्न- अस्य Sy. अयेति बहुवचनस्य ह्यन्ति च मेघान् हन्तुं तदा भयेन स्थाने व्यत्ययेनैकवचनम्। आभिकम्पत इत्यर्थः Sk.
स्तविषीभिः Sk.

Page #485

४३०
I.87.5. ]
[ १.६.१३.५. पृथिव्येशितव्ये (?)। ईशानः । बलैः । आवृतः । असि । सत्यकर्मा स्तोतृणाम् । ऋणं प्रतिगन्ता(?)। प्रशस्यः । अस्य । कर्मणः। प्रकर्षेण रक्षिताऽसौ । वर्षिता च । गणः ।
पितुः प्रत्नस्य जन्मना वदामसि सोमस्य जिह्वा प्र जिगाति॒ि चक्षसा । यदीमिन्द्रं शम्युक्काण आशुतादिन्नामानि यज्ञियानि दधिरे ॥५॥
पितुः प्रत्नस्य। पितुः । पुराणस्य स्तोत्रकुशलस्य सकाशात् । जननेन वयमपि स्तुतिकुशलाः । स्तुमः । सोमस्य सुतस्य । दर्शनेन । मम जिह्वा स्तोतृकामा। निर्गच्छति । यदा। एनम्। इन्द्रम् । कर्मणि। स्तोत्रवन्तो मरुतः । व्याप्नुवन् । अनन्तरम् । एवं। यज्ञियानि । नामान्युदकानि ।
१. ०थिव्यो० M.
द्वितीयार्थे षष्ठी। सोमं प्रति Sk. २. ०तव्ययोशा० P.
१४. प्रकाशमानयाऽऽहुत्या सहिता Sy. तव्ययेशा० D.
यस्माच्च सर्वज्ञेयानां ज्ञातार इत्यर्थः Sk. सर्वस्य जगतः... ईशनशील: Sy. १५. स्तुतिरूपा वाक् Sy. ३. अन्येषामसाधारणैः Sy.
। मरुतां जिह्वा Sk. एतैरात्मीयैः सेनालक्षणैर्बलः Sk. १६. मरुद्गणं प्रकर्षण गच्छति । यज्ञेषु सोमा४. ०गतं P. ०गता D.
हुतिः स्तुतिश्च मरुद्भ्यः क्रियते Sy. स्तोतॄणामृणस्यापगमयिता। बहुलस्य प्रकर्षण गच्छति। सोममपि यज्ञेषु धनस्य दातेत्यर्थः Sy. यानि तस्मादेव पिबन्तीत्यर्थः Sk. स्तोतणामृणानि तेषां यापयिता। १७. यस्मात् Sy; Sk. अपगमयितेत्यर्थः Sk.
१८. वृत्रवधादिरूपे Sy. ५. अस्मदीयस्य Sy.
वृत्रवधादौ Sk. ६. प्रज्ञाया वा Sk.
१६. 'प्रहर भगवो जहि वीरयस्व' इत्येवं७. जलानाम् Sy.
रूपया स्तुत्या युक्ताः सन्तः Sy. ८. V. Madhava ignores अथ। सर्वस्तोतॄणां स्तुत्या इत्यर्थः Sk. ६. Omitted by P. अस्माकं जनकस्य २०. न पर्यत्याक्षुः Sy. रहूगणस्य Sy.
व्याप्नुवन्ति। यस्माच्च वृत्रवधादौ पिता मरुतां रुद्रः Sk.
कर्मणीन्द्रेण सदृशाः। नेन्द्रान्यूना १०. रुद्राख्यस्य पितुः पुराणस्य सकाशात् Sk. इत्यर्थः Sk. ११. मरुतां जन्म तेन हेतुना Sk. २१. ०वननन्त० M. १२. ब्रूमः। वक्ष्यमाणं वृत्तान्तमस्माकं | एवमिन्द्रप्राप्त्यनन्तरमेव Sy.
पितोपदिष्टवान्, अतो वयं ब्रूम इत्यर्थः।। आदस्मात् Sk. Sy. यस्माद्रुद्रात् पुराणाज्जात- २२. इच्छब्दस्तु पदपूरणः Sk. त्वादभिजनोपेता मरुतस्तस्मादेतान् स्तुम २३. यज्ञार्हाणि 'ईदृङ् चान्यादृङ् च' इत्यर्थः Sk.
इत्येवमादीनि नामानीन्द्रसकाशा१३. यज्ञेषु Sy.
ल्लब्ध्वा Sy.

Page #486

१.६.१३.६. ]
प्रयच्छन्ति ।
श्रिय से कं भानुभिः संमंमिक्षिरे ते र॒श्मिभि॒स्त ॠभिः सुखादयः । ते वाशी॑मन्त॒ इष्मणो॒ अरवो वि॒द्रे प्रि॒यस्य॒ मारु॑तस्य॒ धान्न॑ः ॥ ६ ॥
४३१
१. धृतवन्तः । तस्मादेषां यज्ञे सोमाहुतिः स्तुतिश्च क्रियते Sy. तैस्तैर्नामभिर्यज्ञेषु
भिरिज्यन्त
इत्यर्थः Sk.
२. सस्यसम्पत्तिलक्षणायै श्रियै Sk.
श्रयितुं प्राणिभिः सेवितुम् Sy. ३. वृष्ट्युदकम् Sy. ४. दीप्यमानैः सूर्यरश्मिभिः Sy. ५. सम्यग्मेदुमिच्छन्ति । पृथिवीं वृष्ट्युदकेन सम्यक् सेक्तुमिच्छन्ति Sy.
सम्यक् सेक्तुमिच्छन्ति । विद्यद्भिर्वर्षन्तीत्यर्थः Sk.
८
श्रियसे कम् । श्रयणाय । उदकम् । तेजोभिः । संमिमिक्षिरे समाददुः । ते। रश्मिभिर्बन्धकैः। ते। रसाहरणशीलैर्भानुभिः (?) शोभनखादियुक्तास्तथा । वाशीमन्तो वाशी चायुधम्। गन्तारः। अभीरवः । लभेयाहम् । प्रियम् । मारुतम् । धामेति वर्षकामस्य सूक्तम् ।
१३
६. M. repeats ते रश्मिभिः ।
७. स्तुतिमद्भिर्ऋत्विग्भिस्सह Sy. स्तुतिमद्भिः ... अश्वै रथैर्वा । सर्वैश्चोपकरणहन्तीत्यर्थः Sk.
८. ० ननखाo D. शोभनस्य हविषो भक्षयितारों भवन्ति Sy. कट्टारिकाकारो
खादिरत्र मरुतामायुधविशेषः
कवण्या (?) वा । उभयत्र हि खादिशशोभनाः
ब्दस्य दृष्टः प्रयोगः । खादयो येषां ते सुखादयः Sk.
६. वाशी इति वाङ्नाम । शोभनया स्तुति
लक्षणया वाचोपेताः Sy. वाङ्नाम वा वाशीशब्दः तद्वन्तः Sk.
१०. गन्तारः शत्रून् प्रति इषितारो वा स्तुती
[ 1.87.6.
नाम् । अथवा इडित्यन्ननाम । तद्वन्त इषिणः Sk. ईषणिन इति वैषणिन इति वार्षणिन इति वा । वाशीति वाङ्नाम । वाश्यते इति सत्याः N. 4. 16. ११. लब्धवन्तः Sy. वेद्यहम् Sk.
१२. मारुतं धाम स्थानं वा नाम वा जन्म वा तेजो वा सामर्थ्यलक्षणम् Sk. १३. अथवान्यथास्यार्धर्चस्यार्थयोजना । श्रियसे कमिति कंशब्दः पदपूरणः सुखनाम वा । सस्यसम्पत्तिलक्षणायै श्रियै सुखाय च सर्वप्राणिनां भानुभिः संमिमिक्षिरे ते रश्मिभिः । भानुशब्दोऽत्रान्तर्णीतमत्वर्थः । संमिमिक्षिरे इति म्यक्षतेर्गतिकर्मणो रूपम् । रसानुप्रदानकाले दीप्तिमद्भिरादित्यरश्मिभिः सह संगच्छन्ते ते मरुतः । त एव ऋक्वभिः स्तुतिमद्भिः स्तोतृभिः सह यागकाले संगच्छन्ते सुखादयः Sk.
V. Mādhava ignores. Ms. D. puts the figure ॥८७॥ here to indicate the end of the eightyseventh hymn. No such number is given in P. and M.
This stanza is omitted by P.

Page #487

I.88.2. ]
४३२
[ १.६.१४,२० ____I.88. आ विद्युन्मद्भिर्मरुतः स्वकै रथेभिर्यात ऋष्टिमद्भिरश्वपर्णैः ।
आ वर्षिष्ठया न हषा वयो न प॑प्तता सुमायाः ॥१॥
आ विद्युन्मभिः। आयात । दीप्तिमद्भिः । मरुतः । स्वञ्चनैः रथैः । ऋष्टिमद्भिः । अश्वपक्षः। आपतत । वृद्धतमेन । अन्नेन । अस्मान् । पक्षिणः । इव । सुकर्माणः।"
तेणेभिर्वरमा पिशङ्गैः शुभे कं यान्ति रथतूभिरश्वैः ।
रुक्मो न चित्रः स्वर्धितीवान्पव्या रथस्य जङ्घनन्त भूम ॥२॥ तेऽरुणेभिः। ते। अरुणैः । पिशङ्गः। रथस्य तारकैः । अश्वैः । वर्षिष्ठम् । कञ्चन देशम् ।
१. अथातो मध्यमस्थाना देवगणाः । कीदृशैः ? विदयुन्मद्भिः-विदयुत् तडित्
तेषां मरुतः प्रथमागामिनो भवन्ति । तद्वद्भिः। स्वः... शोभनगमनैः। मरुतो मितराविणो वा। मितरोचिनो ऋष्टिमद्भिः। अर्षणं गमनं तत्स्वभाववा। महद् द्रवन्तीति वा। तेषामेषा नीरयुक्तः। अश्वपर्णः अश्वं व्याप्तं, भवति । ... विदयुन्मद्भिर्मरुतः । पणं पतनं गमनं येषाम् । अन्तरिक्षं व्याप्य स्वः स्वञ्चनैरिति वा। स्वर्चनैरिति वर्तमानरित्यर्थः Sy. अश्वपतनः Sk. वा। स्वचिभिरिति वा। रथैरायात।
७. आगच्छतेत्यर्थः Sy. ऋष्टिमद्भिः। अश्वपर्णैरश्वपतनैः।
८. वर्षिष्ठया इषेति हेतौ तृतीया। प्रयोवषिष्ठेन च नोऽनेन वय इवापतत।
जनस्य च हेतुत्वेन विवक्षा। न इत्यपि सुमायाः कल्याणकर्माणो वा। कल्या
तादर्थ्य चतुर्थी। वृद्धतमेनास्मदर्थेनान्नेन णप्रज्ञा वा N. II. I4.
Sk. ६. अस्मभ्यं दातव्येन Sy. २. अस्मदीयं यज्ञम् Sy. ३. विदयुता
१०. वृद्धतममन्नमस्मभ्यं दातुमित्यर्थः Sk. संयुक्तः Sk. ४. स्यञ्च० M. शोभनगमनयुक्तः। यद्वा शोभनमर्कोऽर्चनं ११. शोभनप्रज्ञा वा Sy. सुप्रज्ञानाः Sk. स्तुतिर्येषामस्ति तादृशैः। अथवा | १२. This stanza is omitted by P. शोभनदीप्तियुक्तः Sy. अर्चनमर्कः P. reads gaufor: only. स्तुतिः। शोभनोऽर्को येषां ते स्वर्काः।। १३. पूर्वोक्ता मरुतः Sy.
तैः स्वः। सुष्ठु स्तुत्यरित्यर्थः Sk. १४. तरुणः D. १५. पिङ्गलवर्णैः Sy. ५. ऋष्टयः शक्तिरूपाण्यायुधानि। स्थूणा कपिलश्च Sk. १६. रत्स्य P. इत्यन्ये। तद्वद्भिः Sy. | १७. प्रेरयितृभिः Sy. रथे व्यवस्थिता ये
शक्तिमद्भिस्तोरणवद्भिर्वा Sk. स्वरन्ति तुर्वन्ति वा मेघान्। हिंसन्ती६. अश्वानां पतनं गमनं येषामस्ति त्यर्थः। ते रयतुरः। ते रयतूभिरश्वः Sk. तादृशः। यद्वा । रहणशीला मेघा रथाः। १८. देवानां वरीतारम् Sy. उत्कृष्टम् Sk. तैः सहान्तरिक्षे वर्षणार्थमागच्छत।। १९. शब्दयितारं स्तुवन्तं यजमानम् Sy.

Page #488

४३३
१.६.१४.३ ]
[ I.88.3. आयान्ति । उदकार्थम् । मणिः । इव। चित्रः। आयुधवान् मरुद्गणस्ते । रथचक्रस्य । धारया। भूमिम् । घ्नन्ति मरुतः।
श्रिये कं वो अधि तनू षु वाशीमेंधा वना न कृणवन्त ऊर्ध्वा । युष्मभ्यं कं मरुतः सुजातास्तुविद्युम्नासौ धनयन्ते अद्रिम् ॥३॥
श्रिये कम्। शोभनाय भवति। वः। अङ्गेषु। वाशीः । यज्ञान् । वनानि। इव मरुतः । ऊर्ध्वान् । कृण्वन्ति । युष्मभ्यम् । मरुतः । सुजाताः। बहुधनाः । कम् । ग्रावाणमभिषवाय। सञ्चिन्वन्ति।
१. तस्य शोभां कर्तुम् । अथवा शुभे युधम् Sy. वाशीरायुधविशेषः। उदकाय । वृष्टयर्थमित्यर्थः Sy.
अथवा व इत्येतन्नृष्वित्येतेन सम्बध्यते न मेघं प्रति Sk.
वाशीरित्यनेन । युष्माकं शरीराणामुपरि २. स्वधितिरिति वज्रनाम। यथायं रोचनः वर्तमाना वाश्या युष्माभिर्गृहीता
पूजनीय आयुधवांश्च भगवानादित्यः इत्यर्थः Sk. भ्राजमान आगच्छति तद्वत् Sk.
| १३. ०नान् P. ३. अपि P. रोचमानं सुवर्णमिव Sy. उच्छ्रितान् वृक्षसमूहानिव Sy. ४. अतिशयन दर्शनीयः।...शत्रूणां खण्डके- यथा वृष्टिद्वारेण वनानि जनयन्त्येवं नायुधेनोपेतः Sy.
यज्ञानपीत्यर्थः Sk. ५. स्वधितिरिति वचनाम। यथायं रोचनः | १४. एकाहाहीनसत्ररूपेणोच्छ्तिान Sy.
पूजनीय आयुधवांश्च भगवानादित्यः | १५. यजमानः कारयन्ति Sy.
भ्राजमान आगच्छति तद्वत् Sk. १६. शोभनजननयुक्ताः Sy ६. ०णस्थे P.
१७. द्युम्नं द्योततेरन्नमिहाभिप्रेतम्। बहु७. बहुपर्यायोऽयं भूमशब्दः। बह्वपि __हविर्लक्षणान्ना यजमानाः Sk. __ मेघजातम् Sk.
१८. सुखकरम् Sy. ८. स्तोतृरक्षणार्थमागतानां तेषां मरुतां | कं सुखम् Sk.
भारमसहमाना भूमिरतिपीडिता | १६. धनं कुर्वन्ति। युष्माकं यागाय प्रावभिबभूवेत्यर्थः Sy.
रभिषुण्वन्तीत्यर्थः Sy. ६. ऐश्वर्यार्थम् Sy.
धनीकुर्वन्ति। अभिषवार्थ परिगृह्णसुखाय च सर्वप्राणिनाम् Sk. न्तीत्यर्थः ।...अथवा धन धान्ये इत्येतस्य १०. युष्माकं स्वभूताः Sk.
सामर्थ्याद् वृद्धयर्थस्य संस्कारार्थस्य वा ११. शरीरेष्वंसप्रदेशेषु Sy.
रूपम् । अदिमित्यभिषवनाव्णः सम्बन्धामेघशरीराणामुपरि। साकाङ्क्षत्वा- दादरणाद्वा सोमोऽभिप्रेतः। वसतीवर्येक द्वर्तमाना इति वाक्यशेषः। मेघं छिन्दन्त धानाभिर्वर्धयन्ति संस्कुर्वन्ति वेइत्यर्थः Sk.
त्यर्थः Sk. १२. व० P. शत्रूणामाक्रोशकमाराख्यमा- | २०. V. Madhava ignores कम्। अधि

Page #489

I.88.5.]
४३४
___ [ १.६.१४.५. अहानि गृध्राः पर्या व आगुरिमां धियं वार्कायों च दे॒वीम् । ब्रह्म कृण्वन्तो गोतमासो अध्वं नुनुद्र उत्सधिं पिबध्यै ॥४॥
अहानि । अहानि । तृषिताः सर्वाण्येव गोतमाः । युष्मान् । पर्यागुः । इदम् । कर्मे । च। दैवम्। वृतैत्विग्भिः कर्तव्यम् अकुर्वन् । कर्म । कुर्वन्तः । गोतमाः। ऊर्ध्वम् । उत्क्षिप्तवन्तः। स्तोत्रः। उत्सनिधानं कूपम् । पानीय।
एतत्त्यन्न योजनमचेति सस्वर्ह यन्मरुतो गोतमो वः । पश्यन्हिरण्यचक्रानयोदंष्ट्रान्विधावतो वराहून् ॥५॥
एतत् त्यत्। एतत् । स्तोत्रसंघटनं मया कृतम् । एतत् । इव । ज्ञायते नान्यदस्त्यस्योपमानम्। प्रकाशितवान्। गोतमः। युष्माकम्। यत्। मरुतः। पश्यन् । हिरण्यचक्रान् ।
३१
.
.
१. शोभनोदकोपेतानि दिनानि Sy. धिरत्यन्तप्रभूतः सोमः। तमुत्सधिम् Sk.
यागानामहःकालत्वादहानीत्यतेन यागो | १३. यूयं पास्यथेत्येवमित्यर्थः Sk. लक्ष्यते। सप्तम्यर्थे चैषा प्रथमा। १४. V. Madhava ignores आ
अहस्सु। यागकाल इत्यर्थः Sk. १५. एत P. D. M. २. जलाभिकाङ्क्षायुक्तान् Sy.
१६. त्यत् प्रसिद्धमन्यदुष्कृष्ट स्तोत्रमिव Sy. अभिकाङ्कितारः फलानाम् Sk. १७. युज्यतेऽनेन देवतेति योजनम् एतत्सूक्त३. वो युष्माकं स्वभूतानाम् Sk.
साध्यं स्तोत्रम् Sy. युज्यन्ते प्राणवियो४. आभिमुख्येन प्राप्तानि Sy.
गादिनाऽनेन शत्रव इति योजनं सेनालक्षणं प्राप्ताः कुर्वन्तीत्यर्थः Sk.
बलमिहाभिप्रेतम्। एतद्युष्मदीयं बलम् ५. ज्योतिष्टोमादिलक्षणम् Sy.
Sk. १८. सर्वैः Sy. यागाख्यम् Sk. ६. दे० M. १६. ०स्त्यस्य सोमपानं M. द्योतमानम् Sy. देवी देवयोग्यां दीप्तां सस्वरन्तहितम् ।... देवतामाहात्म्यान
वा। स्वगुणैरत्यन्तोत्कृष्टामित्यर्थः Sk. दर्शितं युष्मदीयं सेनालक्षणं बलं ७. उदकनिष्पाद्याम् Sy.
केनचिदपि न दृश्यत इत्यर्थः Sk. वतैर्ऋत्विग्भिर्वाचा वा क्रियमाणत्वाद् | २०. ०शिवा० P. उच्चारितवान् खलु Sy.
वार्कार्या स्तुतिरिहाभिप्रेता। तां च Sk. २१. कर्मकर्तृश्रुतेः साकाङ्क्षत्वात् स्तुतवानिति ८. हविर्लक्षणमन्नम् Sy.
वाक्यशेषः Sk. २२. युष्मदर्थम् Sy. स्तुतिलक्षणम् Sk. ६. मरुद्भ्यः Sy. वो युष्मान् Sk. २३. यम् P. १०. देशान्तरे वर्तमानं कूपमुत्खातवन्तः Sy. यदेतत्सूक्तरूपं स्तोत्रम् Sy.
आत्मन एवायं परोक्षरूपेण प्रथमपुरुषेण २४. सम्यग्जानन् Sy. प्रतिनिर्देशः । वयं गोतमप्रभृतय उत्क्षि- | २५. हिरण्मयचक्ररथारूढान्, हितरमणीयपाम इत्यर्थः Sk. ११. मन्त्रसाध्यैः Sy. कर्मयुक्तान् वा Sy. हिरण्यशब्दोऽत्र... मन्त्रैः Sk. १२. ०सन्नि० P. D. हिरण्मये वर्तते । हिरण्मयानि रथचक्राणि उत्सो जलप्रवाहोऽस्मिन् धीयत इत्युत्सधिः येषां ते हिरण्यचक्राः। तान् हिरण्यकूपस्तम् Sy. कूप इव यः पीयते स उत्स- चक्रान्। हिरण्मयरथस्थानित्यर्थः Sk.

Page #490

४३५
१.६.१४.६. ]
[ I.88.6. अयोदष्ट्रान् । विधावतः । वराहूदारान् (?) भवतां रथान् धनं रथेषु तिष्ठति ।
एषा स्या वो मरुतोऽनुभर्ती प्रति ष्टोभति वाघतो न वाणी । अस्तौभयद्वथाामनु स्वधां गर्भस्त्योः ॥६॥
एषा स्या वः। सा। एषा मदीया। वाणी। मरुतः ! भवद्भ्यो हविषाम् । अनुभवी । युष्मान् प्रतिष्टोति । यथा। ऋत्विजः। हस्तयोः। अन्नं दत्त्वा। तदनन्तरमेव। अनायासेन। आभिः स्तुतिभिः । मरुद्गणो गोतमम् अस्तोभयत् तेनान्नेनेत्यन्नकामस्य स्तुतिः।"
१३
१. दशतीति द्रंष्ट्रा चक्रधारा। अयोमयी- ७. भक्त्री M. युष्माननुहरन्ती युष्मद्गुण
भिश्चक्रधाराभिर्युक्तान्। यद्वा दंशन- सदृशी Sy. युष्मद्गुणानां धारयित्री। साधना ऋष्टयो दंष्ट्राः। अयोमया सकलयुष्मद्गुणसङ्कीर्तनयुक्तेत्यर्थः Sk. ऋष्टयो येषाम् Sy.
८. प्रतीत्येषोऽभीत्येतस्य स्थाने Sk. दंष्ट्रास्थानीयत्वाद्रथोन्धीरत्र दंष्ट्र | ६. प्रत्येक स्तौति स्तोभतिः स्तुतिकर्मा। उच्यते। अयोमयान् रथोन्धीन् । लोह- ... नशब्दः सम्प्रत्यर्थे। तदुक्तं यास्केन मयोन्धीकरथस्थानित्यर्थः Sk.
--'अस्त्युपमार्थस्य सम्प्रत्यर्थे प्रयोगः' २. विविधमितस्ततः प्रवर्तमानान् Sy. (N. 7. 31.) Sy. १०. वत्तिजः P. इतश्चेतश्च विविधं धावतः Sk.
इदानीम् ऋत्विक्सम्बन्धिनी वागपि Sy. ३. पराहूदारान् P. पराहदारान् M. ११. अस्मदीययोर्बाह्वोः Sy.
वरस्योत्कृष्टस्य शत्रोहन्तन्। यद्वा | सप्तमीनिर्देशाच्च स्थितामिति वाक्यउत्कृष्टस्य वृष्टघुदकस्याहर्तृन्। अथवा
शेषः। एषां पश्चाद्धविर्लक्षणानां उत्कृष्टानां देवतानामाह्वातन्। वर- हस्तयोः स्थितानाम् । हस्तस्थस्य हविषः स्य हविषो भक्षयितन वा। एवंभूतान् प्रदानोत्तरकालमित्यर्थः Sk. मरुतः पश्यन् ... गोतमो यत्स्तोत्रं | १२. दत्वा P. D. M. कृतवान् तदेतत्सर्वोत्कृष्टं सद् अस्माभिः स्वधाम्, अन्ननामैतत् । यदा बहुविधमन्नं सर्वैरुपलभ्यत इत्यर्थः Sy.
मरुतः स्थापयन्ति । तामनुलक्ष्येत्यर्थः Sy. वरमुत्कृष्टं श्रेष्ठमिति पर्यायाः। हुश- | १३. वृथाऽनायासेनासामाभिधंग्भिरस्तोभयत् ब्दोऽपि हन्तेर्वा ह्वयतेर्वा हरते Sy. १४. मोमम् M. जुहोतेर्वा दानार्थस्य। उत्कृष्टस्य शत्रो- | १५. अन्यैरपि स्वपुत्रैः पौत्रश्च ऋत्विग्भिर्वा हन्तन् आह्वातन् वोदकस्य वाहर्तन
स्तावयति Sk. हविषो वा भक्षयितन Sk. १६. V. Madhava ignores अनु अथाप्यते माध्यमिका देवगणा वराहव Ms. D. puts the figure 115511
उच्यन्ते N. 5. 4. ४. ०थं P. here to indicate the end of ५. V. Madhava ignores ह। the eightyeighth hymn. No ६. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छन्दो- such number is given in P.
ऽध्याहार्यः। या पुरापि स्तुतवती Sk. and M.

Page #491

I.89.2. ]
४३६
1.89.
आ नो॑ भ॒द्राः क्रतवो यन्तु वि॒श्वतोऽद॑ब्धा दे॒वा नो॒ यथा॒ सद॒मिद्वृधे अस॒न्नमा॑यु॒वो
・
अप्रगच्छन्तः । रक्षितारश्च । अहन्यहनि ।
आ नो भद्राः। आयन्तु। अस्मान् । सर्वतः । भजनीयानि । कर्माणि । असुरैरहिंसितानि । अपरिवृतानि च। फलोद्भेदनानि । देवाः । यथा । अस्माकम् । सदा। एव। वर्धनाय । स्युः ।
८
1
१. ०या० P. आगच्छन्तु Sy; Sk. २. समीचीनफलसाधनत्वेन कल्याणा: Sy. कल्याणा: Sk.
३. अग्निष्टोमादयो महायज्ञा: Sy. ऋतवो यज्ञाः ।
दे॒वानां॑ भ॒द्रा सु॑म॒तिर्ऋजूय॒ता॑ दे॒वानां॑ रा॒तिर॒भि नो॒ नि व॑र्तताम् । दे॒वानां॑ स॒ख्यमुप॑ सेदिमा व॒यं दे॒वा न॒ आय॒ प्रति॑रन्तु जी॒वमे॑ ॥२॥
स्वतस्सम्बन्धिनश्चा
१२
देवानां भद्रा। देवानाम्। भजनीया । सुमतिः । ऋजुमिच्छताम् । देवानाम्। दानम्।
त्मनः सम्बन्धिनां च पुत्रादीनामस्माकं यज्ञा उपनयन्त्वित्यर्थः Sk.
रक्षआदिभिरविगुणा
अप॑रीतास उ॒द्भिः । रक्षि॒तारो॑ दि॒वेदि॑वे ॥ १ ॥
४. यज्ञविध्वंसिभी
इत्यर्थः Sk.
५. शत्रुभिरपरिगताः, अप्रतिरुद्धा इत्यर्थः Sy. अन्यैरप्राप्तपूर्वा इत्यर्थः Sk. ६. शत्रूणामुत्तारः Sy.
उद्भिन्नामैकाहः । तत्प्रभृतयः । अथवा उद्भिन्दन्ति फलानीत्युद्भिदः । जनयितारः फलानामित्यर्थः Sk. ७. देवा नो यथा सदा वर्धनाय स्युः । अप्रायुवोsप्रमाद्यन्तः । रक्षितारश्च । अहन्यहनि N. 4. 19. ८. तथाऽऽगच्छन्त्विति सम्बन्ध: Sy. ६. स्वकीयं रक्षितव्यमपरित्यजन्तः Sy. अप्रोषितार आयुषः । जीवितस्य चानपहर्तार इत्यर्थः । अथवा प्रायुव इति
[ १.६.१५.२.
अयतेर्गतिकर्मण इदं रूपम् । अप्रगन्तारः । नित्यसन्निहिता इत्यर्थः । अथवा प्रायुव इति यौते रूपम् । अन्येरथैरप्रश्रिता बुद्धिर्येषां तेऽप्रायुवः । अनाक्षिप्तचेतस्का इत्यर्थः Sk.
१०. देवानां वयं [सुमतौ ] कल्याण्यां मतौ । ऋजुगामिनाम् । ऋतुगामिनामिति वा । देवानां दानमभि नो निवर्तताम् । देवाना सख्यमुपसीदेम वयम् । देवा न आयुः प्रवर्धयन्तु चिरं जीवनाय N. 12. 39.
११. ०नीय P.
सुखयित्री Sy. १२. ०ति M.
०जनी D. कल्याणी Sk.
बुद्धिरस्माकम स्त्विति
अनुग्रहात्मिका शेष: Sy. शोभना परानुग्रहात्मिका बुद्धिः Sk. १३. आर्जवयुक्तं सम्यगनुष्ठातारं यजमानमात्मन इच्छताम् । तदभिमतफलप्रदानमप्यस्माकं भवत्वित्यर्थः Sy. ऋजवः सदाचारा मनुष्याः । तत्कामिनाम् Sk
...

Page #492

१.६.१५.४. ]
[ I.89.4.
अस्मान् । अभिनिवर्तताम् । देवानाम् । सख्यम् । उपगच्छेम । वयम् । देवाः । नः । आयुः । वर्धयन्तु ।
जीवनाय।
१
.
तान्पूर्वया निविदा हूमहे वयं भर्ग मित्रमर्दिति दमिस्रिधम् । अर्यमणं वरुणं सोम॑म॒श्विना सरस्वती नः सुभगा मयस्करत् ॥३॥
तान् पूर्वया। तान्। पूर्वया। वाचा। यामः। वयम् । भगादीन् । दक्षं च । अक्षयम् । सरस्वती च । अस्माकम्। सुभगा। सुखम् । करोतु।'
तन्नो वातो मयोभु वातु भेषजं तन्माता पृथिवी तत्पिता द्यौः । तद्ग्रावाणः सोमसुतौ मयोभुवस्तदंश्विना शृणुतं धिष्ण्या युवम् ॥४॥ तन्नो वातः। तत्। नः। वातः। सुखस्य भावयितृ। आत्मीयं भेषजम् । वातु ।
१. देवा अस्मभ्यं वदत्वित्यर्थः Sk.
तम् । वरुणम्, वृणोति पापकृतः स्वकीयः २. सखित्वं, सख्युः कर्म वा Sy.
पार्शरावृणोतीति राज्यभिमानिदेवो ३. प्राप्नुवाम Sy.
वरुणः। ... सोमम् द्वेधात्मानं विभज्य ४. आयुध M. ५. वर्धन्तु D. M. पृथिव्यां लतारूपेण दिवि च चन्द्रा६. विश्वान् देवान् Sy.
स्मना देवतारूपेण वर्तमानम्। अश्विना ७. पूर्वकालीनया नित्यया Sy.
अश्ववन्तौ। यद्वा सर्व व्याप्नुवन्तौ।... पूर्वसङ्कल्पितया पूर्वप्रयुक्तया वा Sk. एवंभूतान् सर्वान् देवान् अस्मद्रक्षणार्थ८. वेदात्मिकया ...। यद्वा निविदा माह्वयामः Sy. अशोषयितारं वा Sk.
"विश्वे देवाः सोमस्य मत्सन्' इत्या- १२. अस्माभिराहूता Sy. दिकया वैश्वदेव्या निविदा Sy. १३. M. and P. add वा after च स्तुतिलक्षणया Sk. ६. दि P. १४. शोभनधनोपेता Sy. भजनीयं द्वावशानामावित्यानामन्यतमम् । १५. V. Madhava ignores मित्रम् । मित्रम् प्रमितेस्त्रायकमहरभिमानिनं
अदितिम् । अर्यमणम् । वरुणम् । सोमम् । देवम्।... अदितिम् अखण्डनीयामदीनां अश्विना वा देवमातरम् Sy. १०. ०क्षां D: १६. तनो वतेः P. सर्वस्य जगतो निर्माण समर्थ प्रजापतिम्। १७. तच्छन्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दोयद्वा। प्राणरूपेण सर्वेषु प्राणिषु व्याप्य ___ऽध्याहार्यः। यद्वयमिच्छामस्तत् Sk. वर्तमानं हिरण्यगर्भम् Sy.
१८. अस्मान् Sy; Sk. ११. क्ष० M.
शोषणरहितं, | १६. तत्। नः। वातः is omitted सर्वदैकरूपेण वर्तमानं मरुद्गणम्। by M. अर्यमणम् अरीन् मन्देहादीनसुरान् | २०. वा M. पातु P. D. यच्छति नियच्छतीत्यर्यमा सूर्यः ।... प्रापयतु Sy. गमयतु । ददात्वित्यर्थः Sk.
.

Page #493

४३८
I.89.6. ]
[ १.६.१६.१. तत्। माता। पृथिवी। तत्। पिता। यौः। तत् । ग्रावाणः। सोमस्य सोतारः । सुखस्य भावयितारः। तत् । अश्विनौ । युवामपि । धिषणाही स्तुत्यहाँ । शृणुतम् ।
तमीशान जगतस्तस्थुषस्पति धियंज़िन्वमवसे हूमहे वयम् । पूषा नो यथा वेदसामसदृधे रक्षिता पायुरदब्धः स्व॒स्तये ॥५॥
तमीशानम् । तम् । ईश्वरम् । जङ्गमस्य। स्थावरस्य च । पालयितारम् । कर्मणः प्रीयितारम् । रक्षणाय। ह्वयामः। वयम् । पूषा। अस्माकम्। धनानाम् । भवति । यथा। वर्धनाय रक्षोभ्य रक्षिता। पालकः । अहिंसितः । अविनाशाय ।
स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नुस्तायो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥६॥ स्वस्ति नः। स्वस्ति । अस्माकम् । इन्द्रः । वृद्धान्नः। स्वस्ति । नः। पूषा। विश्वधनः ।
३०
१. भेषजम् Sk.
तम् Sk. ६. ऐश्वर्यवन्तम् Sy. २. विवाहकाले धौरहं पृथिवी त्वमिति वरे| १०. D. repeats स्थावरस्य
वध्वां च द्युत्वपृथिवीत्वाध्यारोपात् । ११. स्वामिनम् Sy; Sk. सर्वमनुष्याणां च वधूवरमातापितृकत्वात् । १२. कर्मभिः प्रीणयितव्यम् Sy. तद्धर्मेण मातृत्वेन पितृत्वेन च व्यपदेशः । सर्वप्रज्ञानां प्रीणयितारम् Sk. पृथिव्या दिवश्चायं तन्माता पृथिवी १३. धनान् M. ज्ञानानां वा Sk. तत्पिता द्यौरिति Sk.
१४. प्रति M. भवेत् Sk. ३. यागद्वारेण Sk. ४. अभिषवसाधना:Sy.| १५. यथा नो धनवृद्धिकरो ज्ञानवृद्धिकरो सोमाभिषवकारिणः Sk.
वा स्यादित्यर्थः Sk. ५. यागफलभूतस्य...। यद् भेषजमस्माभि- १६. सोमानाम् Sk. १७. ०शय P. D.
य्वादिषु प्रार्थ्यते तद् भेषजं देवानां | अविनाशकरश्च स्यादित्यर्थः Sk. भिषजौ युवामस्माकमनुकूलं यथा भवति १८. अविनाशम् Sy. तथा जानीतमित्यर्थः Sy.
१६. वृद्धं प्रभूतं श्रवः श्रवणं स्तोत्रं हविर्ल६. धिषणा वाक्। तस्याः पुत्रौ। अथवा क्षणमन्नं वा यस्य तादृशः Sy.
धीरिति प्रज्ञानाम। ष्णौ वेष्टने। धी- प्रवृद्धकीतिःप्रवृद्धधनःप्रवृद्धान्नो वा Sk. ष्टयित्री सर्वार्थग्रहणसमर्था ययोस्तौ । २०. ०धन P. M.
विष्णौ।. . . अत्यन्तप्रज्ञावित्यर्थः Sk. विश्वानि वेत्तीति विश्ववेदाः। यद्वा ७. श्रवणेनात्र तत्पूर्वकं करणं लक्ष्यते Sk. विश्वानि सर्वाणि वेदांसि ज्ञानानि धनानि ८. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दो- वा यस्य तादृशः Sy.
ऽध्याहार्यः। यमन्येऽपि सर्वे आह्वयन्ति । ___सर्वज्ञः सर्वधनो वा Sk.

Page #494

४३६
१.६.१६.३. ]
[ I.89.8. स्वस्ति । नः । ताक्ष्यैश्च । अहिंसितायुधः । स्वस्ति । अस्माकम् । बृहस्पतिश्च । दधातु ।
पृषदश्वा मरुतः पृश्निमातरः शु यावानो विदथेषु जग्मयः । अग्निजिह्वा मनवः सूरचक्षसो विश्वै नो देवा अवसा गमनिह ॥७॥
पृषदश्वा मरुतः। पृषद्वर्णाश्वाः । मरुतः । गोमातरः। उदकं प्रति गन्तारः। यज्ञेषु । गमनशीलाः । अग्न्यास्याः। मन्तारः। सुवीर्यदर्शनाः। विश्वे। अस्मान् । देवाः। रक्षणेन सह। आगच्छन्तु। इह।
भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः । स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवांसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः ॥८॥ भद्रं कर्णेभिः। भद्रम् । कर्णः । शृणुयाम । देवाः । भद्रमेव । पश्येम । अक्षिभिः । यष्ट
१. तृक्षस्य पुत्रो गरुत्मान् Sy.
अग्नौ प्रक्षिप्तं हविर्देवा अश्नन्ति । २. ०युद्ध P. ०युध P.
तेनैषामग्निजिह्वास्थानीयः Sk. यद्वा रथचक्रस्य धारा नेमिः। यत्स- ६. ०र P. ज्ञातारः Sk. म्बन्धिनो रथस्य नेमिर्न हिंस्यते सोऽरि- १०. सूवी० P. सूर्यप्रकाश इव चक्षः प्रकाशो ष्टनेमिः Sy. ३. बृहतां देवानां येषां ते Sy. सूर्यस्येव चक्षुर्दर्शनं येषां पालयिता Sy. ४. ०धतु C. ते सूरचक्षसः Sk. दधात्वित्यन्त्यमाख्यातपदं सर्वत्रैवानुष- ११. मरुत्संज्ञकाः... सर्वे देवाः Sy.
क्तव्यम्। . . . करोत्वित्यर्थः Sk. | १२. अस्माकं पालनेन हेतुना। वयं पालयि५. पृषद्भिः श्वेतबिन्दुभिर्युक्ता अश्वा | तव्या इत्येवमर्थमित्यर्थः Sk. ___ येषां ते तथोक्ताः Sy.
१३. अस्मिन्काले Sy. यज्ञे। पृषदश्वादिगुणा ६. पृश्नि नावर्णा गौर्माता येषाम् Sy. मरुतः। अग्निजिह्वादिगुणाश्च विश्वे
पृश्निाः । सा माता येषां ते पृश्नि- देवाः। अस्मत्पालनार्थमिह यज्ञ आगच्छमातरः Sk.
न्त्विति समस्तार्थः Sk. ७. शुभं शोभनं यान्ति गच्छन्तीति शुभं- १४. भजनीयं कल्याणं वचनम् Sy. यावानः। शोभनगतय इत्यर्थः Sy. युष्मत्प्रसादादेव Sk. १५. कर्णे P.D. शुभमित्युदकम् । तदर्थ मेघान् प्रति १६. युष्मत्प्रसादाच्छोतुं समर्थाः स्याम । गन्तारः Sk. ८. ग्न्य० P. अस्माकं बाधियं कदाचिदपि माभूत् Sy. अग्नेर्जिह्वायां वर्तमानाः। सर्वे हि देवा | १७. दोव D. दोवभव P. हविःस्वीकरणायाग्नेजिह्वायां वर्तन्ते Sy. | १८. शोभनम् Sy. १९. पश्याम D. अग्निजिह्वाः। वक्ष्यमाणानां विश्वेषां द्रष्टुं समर्थाः स्याम । अस्माकं दृष्टिप्रतिदेवानामेतद्विशेषणं न मरुताम् ... अग्नि- घातोऽपि मा भूत् Sy. २०. ०क्ष० P. र्जिह्वास्थानीयो येषां तेऽग्निजिह्वाः।। २१. यागेषु चरुपुरोडाशादिभिर्यष्टव्याः Sy.

Page #495

1.89.10. ]
२
४
६
स्थिरैः। अङ्गैः। तुष्टुवांसः। तनूभिश्च युक्ताः । व्यश्याम । देवैर्निहितम् । शतसंख्याकम् । आयुः ।
यत्रा॑ नच॒क्रा ज॒रसि॑ त॒नूना॑म् ।
श॒तमिन्नु श॒रयो॒ अन्ति॑ दे॒वा॒ पु॒त्रासो॒ यत्र॑ पि॒तरो॒ भव॑न्ति॒ मा नो॑ म॒ध्या री॑रि॒षि॒तायुर्गन्तः ॥६॥
४४०
१५
१५
१६
१०
१९
आयुः । गन्तोः। मध्ये । मा । अस्मान् । हिंसिध्वमित्यायुष आशासनम् ।
१. दृढैः Sk.
२. हस्तपादादिभिरवयवैः Sy.
9
=
ह
१०
११
शतमिन्नु । शतम् । एव । शरदः । अन्ततो भवति । देवा मनुष्याणामायुः । यत्र । अस्माकम् ।
१२
१३
१४
कृतवन्तो यूयम्। अङ्गानाम् । जरां कल्पितवन्तः । पुत्रा एव । रक्षितारः । यत्र । भवन्ति । तद्
१३
अदि॑ति॒द्यैौरदितिर॒न्तरि॑च॒मदि॑तिर्मा॒ता स पि॒ता स पु॒त्रः । विश्वे॑ दे॒वा अदि॑ति॒ः पञ्च॒ जना॒ अदि॑तिजा॒तमदि॑ति॒र्जन॑त्वम् ॥१०॥
अदितिद्यौः । अदितिरेव सर्वमित्यदितेविभूतिमाचष्टे——
च
२०
आत्मावयवैस्तनूभिः । ... .. जरयाऽनुपहतशरीरतदवयवाः सन्त इत्यर्थः Sk.
३. ०ष्टुंवांसन् D. ० ट ० M. युष्मान् स्तुवन्तः Sy. शत्रर्थोऽयं वसुर्द्रष्टव्यः । स्तुवन्तो युष्मान् Sk.
४. पश्या० M. प्राप्नुयाम Sy. ५. ० वैनि० P.
यदेतच्छतम् Sk.
भवद्भिः कल्पिताः
स्थापितम् Sy. मनुष्याणां च देवहितं देवैर्दत्तं देवैर्वा निहितं स्थापितमुपकल्पितम् Sk. ६. ०ख्यमा० M. षोडशाधिकशतप्रमाणं विशत्यधिकशतप्रमाणं वा Sy. तद्वर्षशतपरिमाणमायुदेवैर्मनुष्याणामुपकल्पितं कृत्स्नं प्राप्नुयाम । मान्तरा मृषीमहीत्यर्थः Sk. ७. ०नुः M. ८. खलु Sy. इत् नु इति पदपूरणे । एकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं च प्रथमे पादे यच्छन्दोऽन्त्ये षष्ठ्यन्तस्तच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः ।
[ १.६.१६.५.
देवेन प्रजापतिना
२१
वर्षशतम् Sk. १० . ० रदेवान्त० P. मनुष्याणां समीपे ।... यस्मात् सृष्टिकाले मनुष्याणां शतं संवत्सरा आयुरिति युष्माभिः परिकल्पितम् Sy. अन्तिकं सन्निकृष्टम् । अल्पमित्यर्थः Sk. ११. यस्यामवस्थायाम् Sy. १२. शरीराणाम् Sy.
शरीराणाम् । यत्स्वरूपेणैवाल्पकं जरया चोपहतमित्यर्थः Sk.
१३. पितरो भवन्ति स्वेषामपत्यानाम् । यत्रैकमेव शरीरमत्यन्तविरुद्धे पितापुत्रावस्थे शीघ्रमेव प्रतिपद्यत इत्यर्थः । अथवा पितृशब्दोऽत्र क्रियाशब्दः पालयितृवचनः । ये पुत्राः पाल्या आसंस्त एव वार्धक् जराभिभूतस्य पालयितारो भवन्तीत्यर्थः Sk. १४. ईदृग्वशापनानित्यर्थः Sy. १५. क्लृप्तस्यायुषो गमनात्पूर्वम् Sy.
आयुर्जीवितम् । गन्तोर्गमनशीलस्य Sk. १६. अस्माकम् Sk, १७. ० सितध्व० P. १८. ०षा P. १६. ०शानं P.
8. आयुष्ट्वेन
. संवत्सराः Sy. / २०. ०मित्यत्रादि० M. २१. ०ष्टो P.

Page #496

१.६.१७.२. ]
[ I.90.2.
अदितिरेव। जातम् । अदितिरेव । जनिष्यमाणं सा च प्रयच्छतायुरिति (?);
I.yo.
ऋजुनीती नो वरुणो मित्रो नयतु विद्वान् । अर्यमा देवैः सजोषाः ॥१॥
ऋजुनीती। ऋजुनयनेन । अस्मान् । नयनप्रकारज्ञाः । वरुणादयः। नयन्तु। अर्यमा च । देवैः। सहिताः। ते हि वस्वो वसवानास्ते अप्रैमूरा महौमिः । व्रता रक्षन्ते विश्वाहा ॥२॥
ते हि वस्वः। ते। हि। वसूनि । आच्छादयन्तः। ते। अप्रमूढाः। तेजोभिः। स्वानि
१. अदीनाऽखण्डनीया वा पृथिवी देवमाता देवाः। अदितिः। पञ्च । जनाः।
वा। सैव... द्योतनशीलो नाकः। सेवा- Ms. D. puts the figure 115 Ell न्तरिक्षम् अन्तरा द्यावापृथिव्योर्मध्य here to indicate the end of ईक्ष्यमाणं व्योम। सव माता निर्मात्री | the eightyninth hymn. No जगतो जननी। सैव पितोत्पादकः। such number is given in P. ततश्च सः पुत्रः मातापित्रोर्जातः पुत्रो- and M. ऽपि संव:... सर्वेऽपि देवा अदिति
७. कौटिल्यरहितेन गमनेन Sy. ऋजु रेव। पञ्च जना निषादपञ्चमाश्च
नयतीत्यजुनीती Sk. त्वारो वर्णाः। यद्वा गन्धर्वाः पितरो
८. नेतव्यमुत्तमं स्थानं जानन Sy. देवा असुरा रक्षांसि। . . . एवंविधाः
विद्वान् विजानन्। किम् ? सामर्थ्यात् पञ्च जना अप्यदितिरेव Sy.
कर्मविपाकफलं भक्ततां वाऽस्माकम् Sk. देवमाता। तत्प्रभवाः सर्वे घुवादयः।
६. नयतु अभिमतं फलं प्रापयतु Sy. अत इदं कारणशब्देन कार्यस्य गोण्या
मित्रो वरुणश्च । यत्र स्वर्गे ब्रह्मलोके वारवृत्त्याभिधानम् । अदितेः कार्यभूते
स्माभिः स्वकृतेन कर्मणा गन्तव्यं तत्र तत्र त्यदितिरेवान्तरिक्षम Sk.
नयतु Sk. १०. अहोरात्रविभागस्य २. अदितिरेव । जातम् । omitted by P. कर्ता सूर्यश्चास्मानजुगमनेनाभिमतं जननं प्रजानामत्पत्तिः साऽप्यदिति
स्थान प्रापयतु Sy. ११. ०तं P. रेव Sy. ३. ०रव P.
समानप्रीतिः Sy. देवैस्सह सम्प्रीयमाणः ४. जन्माधिकरणं तदप्यदितिरेव। एवं Sk. १२. पूर्वोक्ता मित्रादयःSy.त इति
सकलजगदात्मनादितिः स्तूयते Sy. प्रकृतानां वरुणादीनां प्रतिनिर्देशः Sk. एवमशेषजगत्कारणत्वेनादितेविभूतिमा - १३. हिशब्दः पदपूरणः Sk. १४. वस्वः। चष्टे। अथवादितिशब्दोऽत्र क्रिया- तृतीयार्थे षष्ठ्येषा। वसुना धनेन Sk. शब्दोऽदीनपर्यायः। धुवादीनि वस्तून्य- १५. ०न्त M. सर्व जगद्धनेनाच्छादयन्तीदीनान्यनुपक्षीणानि। नित्यानीत्यर्थः त्यर्थः Sy. धनवन्तः । अथवा वसवाना Sk. अयाप्याहादितिः सर्वमिति इति वस आच्छादने इत्यस्य क्रिया
N. I. I. ५. ०च्छयायु. M. शब्दः। धनेनाच्छादयितारः। प्रभूतस्य ६. V. Madhava ignores अदितिः। धनस्याच्छादयितार इत्यर्थः Sk.
द्यौः। अदितिः। अन्तरिक्षम् । अदितिः। १६. महद्भिः प्रकाशकरणवृष्टिप्रदानादिभिमाता । सः। पिता। सः। पुत्रः। विश्वे।। रुपकारः Sk.

Page #497

I.90.6. ]
तै
११ धमानाः ।
४४२
१
३
स्वानि यमनादीनि कर्माणि । सर्वदा । रक्षन्ते ।
1
ते अ॒स्मभ्यं॒ शर्म॑ यंसन्न॒मृता॒ मत्ये॑भ्यः । बाध॑माना॒ अप॒ द्विषि॑ः ॥ ३ ॥
४
C
अस्मभ्यम् । तॆ । अस्मभ्यम् । सुखम् । प्रयच्छन्तु । अमृताः । मर्त्येभ्यः। द्वेष्टृन्। अपवा
[ १.६.१८.१.
वि नः॑ प॒थः सु॑वि॒ताय॑ चि॒यन्त्विन्द्रो॑ म॒रुत॑ः । पू॒षा भगो॒ वन्द्या॑सः ॥ ४ ॥
१२
१४
१५
वि नः पथः। विचिन्वन्तु। मार्गान् । अस्माकम् । अभ्युदयाय । इन्द्रादयः। वन्दितव्याः ।
२०
मधु वाताः ।
उ॒त नो॒ धियो॒ गोअ॑या॒ः पू॒ष॒न्विष्ण॒वेव॑यावः । कर्ता नः स्वस्त॒मत॑ः ॥५॥
१६ १७
१८
१६
उत नो धियः। अपिच । अस्माकम् । कर्माणि । पश्वग्राणि कुरुत । पूषादयः । . .. । कुरुत । च । अस्मान् । अविनाशवतः ।
मधु वाता॑ ऋ॒ताय॒ते मधु॑ क्षरन्ति॒ सिन्ध॑वः । माध्वनैः स॒न्त्वोष॑धीः ॥६॥
१. Omitted by M.
२. यमादी० M. जगनिर्वाहरूपाणि स्वकीयानि Sy..
३. Omitted by P.
४. ०भ्यं स्मा P. ५. वरुणादयः Sk. ६. गृहं वा Sk. ७. प्रेच्छ० M. ८. अमरणधर्माण: Sy. मरणवर्जिताः Sk. ६. मरणधर्मभ्यः Sy.
१०. अस्मदीयान् पापलक्षणान् शत्रून् Sy. अस्मदीयद्विषः Sk.
मार्गादपनयन्त्वित्यर्थः Sk.
१५. व्यः P.
स्तोतव्या नमस्कर्तव्या वा Sy. १६. अप्तोर्यामलक्षणानि Sy. यागाख्यानि Sk.
१७. पचप्रा० P.
पशुप्रमुखान्यस्मत्सकाशाद् भ्रष्टः पशुभिर्युक्तानि Sy.
११. विनाशं प्रापयन्तः Sy.
१२. अशोभनेभ्यो मार्गेभ्यः सकाशात् पृथक्कुतु Sy.
गावोऽग्रे यासां ता गोअप्राः । गोलाभफलाः ।... . कर्माणि गोलाभफलानि Sk. १८. विष्णु इर्ति PP. हे पूषन् पोषक देव विष्णो व्यापनशील देव हे एवयावः । तृभिरश्वति गच्छतीति, एवयावो मरुद्गण: Sy.
१३. स्वर्गगमनमार्गान् Sk.
१४. सुष्ठु प्राप्तव्याय स्वर्गादिफलाय Sy. १६. वायुरेव यावैवं गच्छतीति P. D. सुविताय सुगमनाय । ... यायुरेव यावैयं गच्छतीति M. मार्गप्रतिबन्धकारिणो रक्षोऽसुरप्रभृतीन् । २० M. adds श्लो after वाताः
स्वर्गगमन

Page #498

१.६.१८.३. ]
४४३
[ I.90.8.
वाता मधु क्षरन्त्यस्मै सत्यमिच्छति यो नरः। तद्धि सूर्यसमें ज्योतिस्तदिच्छन्निह सिध्यति ।। यत् सम्भरन्ति सरघाः पुष्पेभ्यस्तन्मधु स्मृतम् ।
अस्मै सत्यविदे सर्वे तत् क्षरन्तीति कीर्त्यते॥ मधुमत्यः । ओषधयश्च । अस्माकम् । भवन्तु । मधु नक्तमुतोपो मधुमत्पार्थिव रजः। मधु द्यौरस्तु नः पिता ॥७॥
मधु नक्तम् । रात्री। मधु भवत्वस्माकम् । अपियो । उपसश्च । मधुवान् भवतु । पार्थिवः । लोकः। मधुमती। द्यौः । अस्तु । अस्माकम् । पितेति। मधुमानो वनस्पतिमधुमाँ अस्तु सूर्यः । माद्यर्गावो भवन्तु नः ॥८॥
मधुमानः। मधुमान् । अस्माकम्। वनस्पतिक्षाधिपतिः। सूर्यश्च। मधुमत्यः ।
१८
१. माधुर्योपेतं कर्मफलम् Sy.
तद्गतप्रीतिकरत्वं लक्ष्यते। प्रीतिकरी मधुशब्दो रसविशेषवचनोऽन्ती- रात्रिरस्माकं भवत्वित्यर्थः Sk. तमत्वर्थश्च । सामर्थ्याच्चेहोदके वर्तते। ११. न्त्व० P. रात्रिः... अस्माकं ... उदकनाम वा मधुशब्दः। साकाङ्क्ष- ___मधुमती माधुर्योपेतफलप्रदा Sy. त्वाच्च क्षरन्तीत्याल्यातं पूर्वत्राप्यनु- १२. च M. १३. उषःकालोपलक्षितान्यषक्तव्यम्। मधुमन्मधुरसं वृष्टि- हानि च मधुमन्ति भवन्तु Sy. लक्षणमुदकम् Sk.
१४. मधुमान should be the proper २. रक्षन्त्य०D. वर्षन्ति प्रयच्छन्तीत्यर्थःSy. reading for मधुवान्
लोडर्थे लट् । क्षरन्तु। वर्षन्त्वित्यर्थः Sk. माधुर्यविशिष्टफलयुक्तः । ... वृष्टि३. ऋतं यज्ञमात्मन इच्छते यजमानाय Sy. प्रदानेन सर्वेषां पालयिता Sy. ४. यज्ञं कामयमानस्य ममार्थाय Sk. | १५. ०ती M. १६. Omitted by P. ५. ०म M. ६. निहित P. १७. विवाहकाले धौरहं पृथिवी त्वमिति वरे ७. ००पेयस्त० M. ८. त्य० P. धुत्वाध्यारोपात् सर्वमनुष्याणां वरपितृ६. मध्वेव माध्वम् ... तद्वत्यो माध्व्यः ।... कत्वात् तद्धर्मेणेष दिवो व्यपदेशः धौः मधुरसा इत्यर्थः Sk.
पितेति Sk. १८.माधुर्योपेतफलवान् Sy. १०. नक्तमिति नेदमव्ययमधिकरणभूताया १६. वनानां पालयिता यूपाभिमानी देवः Sy.
रात्रैर्वाचकम्। रात्रेरिहाधिकरणसम्भ- वनानां पालयितृत्वात् स्वामित्वाद्वा वान्नक्तेतिरात्रिनाम्नः प्रथमान्तस्येदं वनस्पतिः सूर्यसाहचर्याच्च चन्द्रमा छान्दसं ह्रस्वत्वं नपुंसकत्वं च । सामर्थ्या- इहाभिप्रेतः। मधुमानो वनस्पतिश्चन्द्रमा च्चास्तु न इत्येतत्पदं सर्वत्रानुषक्तव्यम् । अस्तु Sk. २०. सर्वस्य प्रेरक: Sy. मधु नक्तमस्तु नः। मधुत्वेन चात्र सर्वत्र | २१. माधुर्योपेतेन पयसा युक्ताः Sy.

Page #499

४४४
[ १.६.१६.१.
I.T.I. ] गावश्च। भवन्तु।
शं नो मित्रः शं वरुणः शं नो भवत्वर्यमा । शं न इन्द्रो बृहस्पतिः शं नो विष्णुरुरुक्रमः ॥६॥
शं नो मित्रः। अस्माकम् । एते शंकराः । भवन्तु । विष्णुश्च । उरुक्रमणः। ऋतमिच्छतोऽभ्युदं ? (ऽभ्युदयं) तृचेनोपदिदिक्षुरुभयतः शान्तिं चकारेति ।
I.91. त्वं सौम प्र चिकितो मनीषा त्वं रजिष्ठमनु नेषि पन्थाम् । तव प्रणीती पितरौ न इन्दो देवेषु रत्नमभजन्तु धीराः ॥१॥
त्वं सोम प्र चिकितः। त्वम् । सोम! प्रकर्षण। जानासि। प्रज्ञाय। त्वम् । ऋजुतमम् । पन्थानम् । अनुनयसि। तव। प्रणयनेन । पितरः । अस्माकम् । इन्दो ! देवेषु। रत्नम् । अभजन्त
.
.
१. अग्निहोत्राद्यर्थाः Sy.
the ninetieth hymn. No such २. V. Madhava ignores अस्तु । नः | number is given in P and M.
अहरभिमानी मित्रो देवः ... सुखकरो . ज्ञातोऽसि । वयं त्वां स्तुतिभिरज्ञासिभवतु। यद्वा अस्मदीयानामुपद्रवाणां मेत्यर्थः Sy. यावज् ज्ञातव्यम् Sk. शमयिता भवतु। राज्यभिमानी वरुण- १०. ०या P. श्च।... अर्यमा अहोरात्रयोः ख्यापयिता मनीषया त्वदीयया प्रज्ञया Sk. सूर्यश्च । ... बृहस्पतिः बृहतां देवानां ११. तृतीयार्थे द्वितीया। ऋजुतमेन Sk. पालयिता इन्द्रश्च Sy. ४. मेण D. १२. कर्मफलावाप्तिहेतुभूतम् Sy. उरु विस्तीर्ण कामति पादौ विक्षिपतीत्यु- इदमपि तृतीयार्थे द्वितीया। पथा Sk. रुक्रमः। विष्णुहि वामनावतारे १३. अस्माननुक्रमेण प्रापयसि Sy. पृथिव्यादीन् लोकान् पदत्रयरूपेणा- अनुशब्दोऽत्र धात्वर्थानुवादी लम्बते क्रान्तवान् । ... शं सुखकरः उपद्रवाणां प्रलम्बत इति यथा। सर्वयजमानान् स्वर्ग शमयिता वा भवतु Sy.
नयसि Sk. विस्तीर्णगतिविस्तीर्णप्रक्रमो वा। बलि- १४. उपदेशेनेत्यर्थः Sk. बन्धनकाले त्रिभिः पर्दस्त्रलोक्यप्रक्रम- १५. इन्दो इति PP. अस्माकमिन्द्रोऽस्माक
णम् । तदभिप्रायमिदमुरुक्रमवचनम् Sk. मिन्द्रः M. उन्दनशील सर्व जगदमृतेन ५. ऋचमि० P. तमिच्छन्तः M.
क्लेदयितः ! Sy. १६. भेवेषु P. ६. शोभन्ति P. ७. चकरोतु M. षष्ठ्यर्थे सप्तमी। देवानां स्वभूतम् Sk. ८. Ms. D. puts the figure ॥०॥ १७. रमणीयं धनम् Sy.
here to indicate the end of ! १८. देवानां सकाशाल्लब्धवन्त इत्यर्थः Sk.

Page #500

१.६.१६.३. ]
४४५
[ I.9I.3.
पितृयज्ञे। प्राज्ञा अङ्गिरसः।
त्वं सौम क्रतुभिः सुक्रतुस्त्वं दक्षैः सुदक्षो विश्ववेदाः । त्वं वृषो वृषत्वेभिर्महित्वा घुम्नेभिधुम्न्यभवो नृचक्षाः ॥२॥
त्वं सोम ऋतुभिः। त्वम्। सोम! कर्मभिः। सुकर्मा । अभवः । त्वम् । बलेः। सुबलः । विश्वधनः । त्वम् । वर्षिता। वषितृत्वैः । माहात्म्येन । यशोभिः। यशस्वी। अभवः। मनुष्याणां
.
द्रष्टा ।
राज्ञो नु ते वरुणस्य व्रतानि बृहद्गभीरं तव सोम धाम । शुचिष्ट्वमसि प्रियो न मित्रो दक्षाय्यो अर्यमेवासि सोम ॥३॥
राज्ञो नु ते। राज्ञः। इव । ते। वरुणस्य । कर्माणि तवापि तद्वदर्हिसितानि । बृहच्च । ते। गम्भीरम् । शरीरम् । शुचिः। त्वम्। असि। प्रियम् । इव च। मित्रम्। वर्धयिताऽसि ।
१८
१. धीमन्तः कर्मवन्तः प्रज्ञावन्तो वा Sy. | दर्शयिता Sy. २. त्वत्सम्बन्धिभिरग्निष्टोमादिकर्मभिः १३. ब्राह्मणानां स्वामिनः Sy. ___ आत्मीयनिर्वा Sy. प्रज्ञाभिर्वा Sk.. १४. यागार्थमाहृतः क्रीतो वस्त्रेणावृतः ३. शोभनप्रज्ञो वा Sy. सुप्रज्ञो वा Sk. सोमो वरुणः Sy. ४. भव M. भवसि Sk.
१५. क्रीतस्य ... सम्बन्धीनि ... सण्यग्नि५. बलेः P. आत्मीयैः Sy.
ष्टोमादीनि ...। अतः सर्वेषु यागेषु अथवा दक्षशब्दो दक्ष वृद्धावित्यस्य त्वमेव करणभूतो भवसीत्यर्थः Sy. क्रियाशब्दो वृद्धिपर्यायः। वृद्धिभिः अत्यन्तोत्कृष्टानि Sk. सुवृद्ध इत्यर्थः Sk.
१६. तेजः।... यद्वा नु इत्येतदुपमार्थे।... राज्ञो ६. सर्वज्ञश्च । अथवा... बहुधन इत्यर्थः राजमानस्य वरुणस्य नु वरुणस्येव Sk. ७. कामानाम् Sy.
हे सोम ते तव व्रतानि कर्माणि लोक८. कामाभिवर्षणः Sy.
हितकारीणि। शिष्टं समानम् Sy. ६. दम्येन P. महित्वेति बहुवचनस्य धाम तेजः स्थानं वा Sk. स्थान एकवचनम्।... त्वं वर्षिता | १७. सर्वेषां शोधक: Sy.
महद्भिर्वर्षणरित्यर्थः Sk. | १८. चिश्चम० P. चिष्ट्वम D. १०. दत्तहविर्लक्षणरत्रः Sy.
चिष्वम० M. धुम्नं द्योततेर्यशो वा धनं वान्नं वा। १६. प्रियश्च सर्वस्य Sk. यशोभिरग्नैर्धनैर्वा यशस्वी अन्नवान् | २०. यथा सर्वेषामनुकूलोऽहरभिमानी मित्रो
धनवान् वा भवसीत्यर्थः Sk. ___ देवः शोधयिता भवति तद्वत् Sy. ११. ०सी P. D. M. प्रभूतान्नः Sy. मित्र इव देवताविशेषः Sk. १२. यज्ञस्य नेतृणां यजमानानामभिमतफलस्य । २१. यजमानानाम् Sk.

Page #501

४४६
I.91.6. ]
[ १.६.२०.१. अर्यमेव। सोम ! अपिवा पूजनीय इति।
या ते धामानि दिवि या पृथिव्यां या पर्वतेष्वोषधीष्वप्सु । तेभिनों विश्वैः सुमना अहेळवाजेन्त्सोम प्रति हुव्या गृभाय ॥४॥
या ते धामानि । यानि । ते । शरीराणि । दिवि । यानि । पृथिव्याम् । यानि च । पर्वतादिषु । तैः । अस्माकम् । सर्वः । सुमनाः । अक्रुध्यन् । राजन् ! सोम ! प्रतिगृहाण । हव्यानि । बहूनि धामानि देवानां भवन्ति यस्तत्र तत्र हविर्गृह्णन्तीति। । त्वं सौमासि सत्पतिस्त्वं राजोत वहा । त्वं भद्रो असि क्रतुः ॥५॥
त्वं सोमासि। त्वम् । सोम। असि । ब्राह्मणानां पतिः । त्वम् । राजा। अपिच । शहा। त्वम् । भजनीयश्च । असि । कर्ता। त्वं च सोम नो वशो जीवातुं न मरामहे । प्रियस्तोत्रो वनस्पतिः ॥६॥
त्वं च सोम। त्वम्। चेत्। सोम! अस्मान्। कामयेथाः। जीवयितुम्। न।
१. तास्य स्वयमेव P. तास्य स्वयमेव D. भवसि Sy. सतां पालयिता Sk. तास्वर्यमेव M.
| १२. वृत्रासुरस्य शत्रोर्वा हन्ता Sy. अस्माभिवृश्यमानः सूर्य इव। ... यथा- | १३. ०यं च M. कल्याणोऽसि Sk. ऽहनि सूर्यः प्रकाशेन सर्व वर्धयत्येवं | १४. योऽयमग्निष्टोमादियागस्त्वमेव तद्रूपो निशि अमृतमयः सोमकिरणराप्या- भवसि Sy. सर्वार्थानाम् । अथवा यमानं सत् स्थावरजङ्गमात्मकं सर्व ऋतुशब्दः कर्मनाम प्रज्ञानाम वाड न्तर्णी
जगद् वर्धते Sy. २. व P. तमत्वर्थश्च । कर्मवान् प्रज्ञावान् वेत्यर्थः ३. V. Madhava ignores सोम Sk. १५. चशब्दोऽत्र पदपूरणः Sk. ४. तेजांसि वर्तन्ते Sy.
१६. अस्माकम् P. D. अस्मभ्यम् Sk. स्थानानि जन्मानि वा Sk.. १७. काम्यः प्रार्थयितव्यः । सर्वस्तोतृणां याच्य ५. यानि पृथिव्याम् omitted by P. इत्यर्थः Sk. १८. अस्माकं स्तोतणां ६. तृतीयानिर्देशाधुक्त इति वाक्यशेषः।। ... जीवनौषधम् Sy. जीविकाम् ।
सर्वेषु स्थानेषु जन्मसु वा वर्तमान कर्मसम्प्रदानश्रुत्योः साकाङ्क्षत्वाद् देहीति
इत्यर्थः Sk. ७. प्रीतचित्तः Sk. वाक्यशेषः । अथवा त्वं चेति चशब्दश्रुति८. ०ध्यत्व M. ६. अस्माभिः प्रत्तानि Sy. सामर्थ्यात्त्वदनुचराश्चेति वाक्यशेषः। १०. V. M. does not explain or | त्वं च सर्वस्तोतृणां याच्यस्त्वदनुचरा_repeat ओषधीषु। अप्सु
श्चास्मभ्यं जीविकां दत्तेति वाक्यशेषः। ११. पततिः M. यद्वा सन्तः स्वानादयः अनुचराणां चात्र गुणता सोमस्यव
पतयः पालका यस्य सोमस्य तादृशो । प्राधान्यमिति सौम्यत्वस्याविरोधः Sk.

Page #502

४४७
१.६.२१.१.]
[ I.9I.II. मरामहे। प्रियस्तोत्रः । वनानां पालयितानुदकानाम् ।
त्वं सौम महे भगं त्वं यून ऋताय॒ते । दक्षं दधासि जीवसे ॥७॥ ___ त्वं सोम महे। त्वम्। सोम! वृद्धाय। धनं दधासि। त्वम्। यूने च। यज्ञमिच्छते । बलं च। यच्छसि । जीवनाय। त्वं नः सोम विश्वतो रक्षा राजनघाय॒तः । न रिष्येत्त्वावतः सखा ॥८॥
त्वं नः सोम। त्वम् । अस्मान् । सोम! सर्वतः। पापमिच्छतः । रक्ष। न । विनष्टो भवति।
त्वत्सदृशस्य। सखा ।
सोम यास्तै मयोभुव ऊतयः सन्ति दाशुषे । ताभिर्नोऽविता भव ॥६॥
सोम यास्ते। सोम ! यानि। तव। सुखस्य भावयितृणि। पालनानि। भवन्ति। यजमानाय । तैः । भव । अस्माकम् । रक्षिता। इमं यज्ञमिदं वचौ जुजुषाण उपागहि । सोम त्वं नौ वृधे भव ॥१०॥
इमं यज्ञम् । इमम् । यज्ञम् । इदं च । स्तोत्रम् । प्रीयमाणः । आगच्छ। सोम! त्वम् । अस्माकम् । वर्धनाय भव। सोम गीर्भिष्ट्वा वयं वर्धामो वचोविदः। सुमृळीको न आ विश ॥११॥
सोम गीभिः। सोम! स्तुतिभिः । त्वाम् । वयम् । वर्धयामः । स्तोत्रविदः। सुष्ठु सुखयिता सन् । अस्मान् । आविश।
२०
१. न वयं मारा० M. म्रियामहे Sy. | १२. V. Madhava ignores राजन् नियतिरत्र सामर्थ्यादन्तर्णीतसन्नर्थः। १३. चरुपुरोडाशादीनि दत्तवते Sy.
न शीघ्रं मुमूर्षाम इत्यर्थः Sk.. | १४. अस्माभिः क्रियमाणम् Sy. २. बहुभिः स्तोतव्यः Sy.
१५. इदानी क्रियमाणं स्तुतिलक्षणं वचनम् Sy. ३. वनानामोषधिवनस्पतिरूपाणां पतिः | १६. सेवमानः सन् Sy. सेवितुमित्यर्थः Sk. ____ पालयितासि Sy. ४. स्वामी वा Sk. | १७. प्राचीनवंशलक्षणं गृहं प्राप्नुहि Sy. ५. ०है P. ६. स्थविरायेत्यर्थः Sk... १८. यज्ञस्य Sy. ७. ददासि Sk. ८. उपभोगसमर्थम् Sy. | १६. अनुष्ठातारः Sy.
वृद्धि वा Sk. ६. अघं पापम् । तद्धेतुकं २०. सम्यक् स्तोतुं ज्ञातार इत्यर्थः Sk.
दुःखम् ... अस्माकं कर्तुमिच्छतः Sy. २१. आगच्छ Sy. प्रविशोपविश याज्यलक्षणं १०. र M. ११. वयं च तव सखायः Sk. I हविः प्रतिग्रहीतुम् Sk.

Page #503

I.91.15. ]
४४८
[ १.६.२१.५. गयस्फानौ अमीवहा वसुवित्पुष्टिवर्धनः । सुमित्रः सौम नो भव ॥१२॥
गयस्फानः। धनस्य वर्धयिता । रक्षसां हन्ता । धनानां लम्भयिता। पुष्टेवंर्धयिता । कल्याणं मित्रम्। भव । सोम ! अस्माकम् । ‘गयस्फानोऽमीवहेति गवां न स्फावयिता'इति तु ब्राह्मणम् । सोम रासन्धि नौ हुदि गावो न यवसेष्वा । मर्य इव स्व ओक्यै ॥१३॥
सोम रारन्धि। सोम! रमस्व । अस्माकम् । हृदये । गावः । इव । तृणेषु। मनुष्य इव च । स्वे । गृहे।" यः सौम सख्ये तव रारणदेव मयः । तं दक्षः सचते कविः ॥१४॥
यः सोम सख्ये। यः। सोम! तव। सख्ये। रमते। देव! मनुष्यः। तम्। समर्थः । स्तोता । सेवते स्तोतुम्। उरुष्या णो अभिशस्तः सोम नि पाचंहसः । सखा सुशेव एधि नः॥१५॥
उरुष्या णः। रक्ष। अस्मान् । अभिशंसनात् । सोम ! निरक्षास्मान् । आहेन्तुः। सखा। सुसुखः । भव । अस्माकम् ।
१. व्यप्सानः P.
१४. च। स्वे। गृहे missing M. २. अपत्यस्य धनस्य गृहस्य वा Sk. १५. V. Madhava ignores आ ३. अमीवानां रोगाणां हन्ता Sy. १६. ०मः M. १७. त्वदीये सखित्वे निमित्त__हिसितणाम् Sk. ४. दातेत्यर्थः Sk. भूते सति Sy. देवानां मनुष्याणां च कि ५. सम्पदः Sy. ६. Omitted by M. सख्यम् ? यष्टव्या देवा यष्टारो मनुष्या ७. ०णमि० P. D. शोभनानि मित्राणि इति । तस्मिन् सख्ये तव त्वदीये। यागे सुमित्राणि तानि करोतीति सुमित्रयति।
इत्यर्थः Sk. १८. रमयते P. ... शोभनानां मित्राणां कर्ता Sk.
अत्यन्तम् Sk. १६. सर्वकार्यसमर्थः
Sy. दक्षो बलं वृद्धि वा Sk. ८. ०यप्सानो P. ६. ०वा P. १०. अत्यर्थम् Sk. ११. यथा गावः...
| २०. क्रान्तदर्शी Sy. मेधावी Sk. शोभनतृणेषु...आभिमुख्येन रमन्ते Sy. |
| २१. सर्वकार्यसमर्थस्त्वं सचते सेवसे।
अनुगृह्णासीत्यर्थः Sy. बलं वृद्धि वा १२. यवसवत्सु देशेषु Sk.
प्राप्नोतीत्यर्थः Sk. २२. ०ष्य M. १३. यथावा...मरणधर्मा मनुष्यः...स्वकीये
२३. अभिशापरूपानिन्दनात् Sy. • • • गृहे पुत्रादिभिः सह रमते |
अभिहिंसितुः Sk. २४. रेक्षा० M. तवदस्माभिर्दत्तेन हविषा तृप्तः... सन् | उरुष्यती रक्षाकर्मा N. 5. 23. अस्मास्वेवावतिष्ठस्व। नान्यत्र गच्छेति | २५. ०स्मा हान्तु P. निदर्शनद्वयस्य तात्पर्यार्थः Sy. ___ अस्मत्कृतात् पापात् Sy. पापादपि Sk.

Page #504

४४६
१.६.२२.३. ]
[ I.91.18. आ प्यायस्व समेतु ते विश्वतः सोम वृष्ण्यम् । भवा वाजस्य संगथे ॥१६॥
आप्यायस्व। पूर्णो भव रसेन । सङ्गच्छताम् । ते। सर्वतः। सोम ! वर्षणनिमित्तमन्धो द्रोणकलशं प्रति । भव । अन्नस्य । सङ्गमनाय।
आ प्यायख मदिन्तम सोम विश्वेभिरंशुभिः । भवा नः सुश्रवस्तमः सखा वृधे ॥१७॥
आप्यायस्व मविन्तम। आप्यायय रसम्। सोम! मादयितः! विश्वाभिः। लताभिः। भव। अस्माकम् । स्वन्नतमः । सखा। वर्धनाय।
सं ते पयासि समु यन्तु वाजाः सं वृष्ण्योन्यभिमातिषाहः । आप्याय॑मानो अमृताय सोम दिवि श्रवांस्युत्तमानि धिष्व ॥१८॥
सं ते पयांसि। संयन्तु । त्वत्तः। रसाः। सम् । एव। यन्तु । अन्नानि । संयन्तु । वर्षणनिमित्तानि। शत्रूणामभिभवितः ! आप्यायमानः। अमृतत्वाय। सोम! दिवि च।
१. ० M. वर्धस्व Sy; Sk. १५. हविर्लक्षणान्यन्नानि Sy. १६. ०नि० २. त्वया संयुक्तं भवतु Sy. ३. तेव P. | M. वीर्याणि Sy. अभिमातीनां ४. वृषत्वं, वीर्य सामर्थ्यम् Sy.
शत्रूणां हन्तुः Sy. बलानि रसा वा Sk. अपठितमपि बलनामैतत् । रसवचनो वा १७. Sy. and Sk. treat 'अभिमातिसामर्थ्यावत्र वृष्ण्यशब्दः । बलं रसो वा OTE:' as a genitive sing. Sk. ५. भाव P. अस्माकमन्नप्रदो qualifying a'. As the text
भवेत्यर्थः Sy. ६. लाभायेत्यर्थः Sk. stands at present, V. M. ७. आ समन्ताद् वृद्धो भव Sy.
seems to construe it in the ८. सुष्ठु मदकरेत्यर्थः Sk.
voc. sing. qualifying सोम ९. सोमस्यावयवा अंशव उच्यन्ते Sk. against the rules of accent. १०. ०नमतः P.D. M. सुधनतमः This irregularity can be सुकीर्तितमो वा Sk.
avoided if we read शत्रूणामभि११. संयच्छन्तामस्माभिस्सह Sk.
#fag: in the ablative case १२. क्रियाग्रहणं कर्तव्यमिति कर्मणः qualifying त्वत्तः.
सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी.. तव Sy. हिसितणामभिभवितुः। अथवा ते अभिV. M. takes 'ते' (genitive) in मातिषाहः। उभयत्र तृतीयार्थे षष्ठी। the sense of त्वत्तः (ablative.') सङ्गच्छता त्वया हिंसितणामभिभवित्रा It can also be taken in the पयांसि वसतीवर्येकधानालक्षणान्युद sense of instrumental. See कानि । समुयन्तु वाजाः सवनीयपुरोडाशnote ple of this stanza
हविर्लक्षणान्यन्नानि बलानि रसा वा Sk. तव स्वभूतानि। त्वदीयानीत्यर्थः Sk. १८. समन्ताद् वर्धमानः सन् Sy. १३. श्रयणार्थानि क्षीराणि Sy.
१६. अस्माकम् ... अमरणत्वाय Sy. वृष्टिलक्षणान्युदकानि Sk.
अथवाऽमृतशब्दो देवतावचनः। अम१४. उकारः पदपूरणः Sk.
तेभ्यो देवतार्थमित्यर्थः Sk.
२१

Page #505

४५०
[ १.६.२२.५.
I.9I.20. ] अन्नान्यस्माकम् । उत्तमानि । कृणुष्व । पीतसोमो हि न परत्र क्षुध्यति ।
या ते धामानि हविषा यजन्ति ता ते विश्वा परिभृरस्तु यज्ञम् । गयस्फानः प्र॒तरणः सुवीरोऽवीरहा प्र चरा सोम दुर्यान् ॥१६॥
या ते धामानि। यानि । तव । तेजांसि । हविषा । यजन्ति। तानि । तव। विश्वानि भवन्तु सहानितैः (?) परिभूः। अस्तु। यज्ञम् । सोम इति परोक्षम्। गवां वर्धयिता। प्रकर्षेण तारकः । शोभनवीरः । पुत्राणामहन्ता सन्। प्रगच्छ । गृहान् ।
सोमो धेनुं सोमो अन्तमाशं सोमो वीरं कर्मण्यं ददाति । सादन्यं विदुयं सभेयं पितृश्रवणं यो ददाशदस्मै ॥२०॥ सोमो धेनुम् । सोमः । धेनुम् । सोमः । अश्वम् । आश गन्तारम् । सोमः । पुत्रम्। कर्मणि
१. वि चिन्नान्य० P.
व्यानि धामानि तैः सर्वैरिमं यज्ञं परिअस्माभिर्भोक्तव्यानि हविर्लक्षणानि | गृहाणेत्यर्थः Sk. वा Sy.
६. गयस्य गृहस्य धनस्य वा वर्धयिता ... कीर्तिमन्नानि धनानि वा Sk.
गय इति गृहस्य धनस्य च नामधेयम् । २. धारय Sy.
तेषां स्फायिता वर्धयिता Sy. ३. युप्रभृतिष्ववस्थितानि Sy.
अपत्यस्य धनस्य गहस्य वा वर्धयिता Sk. स्थानानि नामानि जन्मानि वा तेजांसि १०. दुरितात् तारयिता Sy. वा Sk.
तरतिरत्र वृद्ध्यर्थः। वर्धयिता च सर्वा४. चरुपुरोडाशादिना Sy.
र्थानाम् Sk. ५. ०ति M.
११. शोभनर्वीरैरुपेतः Sy. __ यजमानाः पूजयन्ति Sy.
शोभना वीरा देया यस्य स सुवीरः। ६. परितो भावयितृणि परितः प्राप्तानि | शोभनानां च पुत्राणां दातेत्यर्थः Sk.
सन्तु। यद्वा त्वदीयानां तेषां सर्वेषां १२. वीर्याज्जायन्त इति वीराः पुत्राः । तेषाधाम्नामस्मदीयो यजमानः परिभू- महन्ता Sy. र्यज्ञं प्रति परिग्रहीता यागेन स्वीकर्ता | अहन्ता च वीराणाम् Sk. . . . भवतु Sy.
१३. प्राचीनवंशादिलक्षणानस्मदीयान् गृहान् ७. परिपूर्वो भवतिः सर्वत्र परिग्रहार्थे । । 'गृहा वै दुर्याः' (TS. ६.२.६.१.) इति
उभयत्र बहुवचनस्य स्थाने एकवचनम्।। | श्रुतेः Sy. परिगृहीतृणि सन्तु Sk.
| १४. सवत्सां दोग्ध्रीं गां ददाति Sy. ८. अस्मदीयमध्वरम् Sy.
१५. लौकिककर्मसु कुशलम् Sy. कर्मसु इमं मदीयं यज्ञम्। यानि तव यष्ट- साधुम्। सर्वकर्मसु योग्यम् Sk.

Page #506

१.६.२३.२. ]
४५१
[ I.91.22. समर्थम् । ददाति । गृहे शूरम् । यज्ञसभयोश्च यः स्वकीया॑त्मीयं पितरमस्य पितायमिति श्रावयति तं ददाति । यः । हविः सोमाय ददाति । अस्मै यजमानाय ।
अपाळहं युत्सु पृतनासु पनि स्वर्षाम॒प्सां वृजनस्य गोपाम् । भरपुजां सुक्षितिं सुश्रवसं जयन्तं त्वामर्नु मदेम सोम ॥२१॥
अपाळ्हं युत्सु । शत्रुभिरसोडम् । युद्धेषु। पृतनासु । पालयितारम् । दिवः सम्भक्तारम् । अपां दातारम् । बलस्य। गोपायितारम्। सङ्ग्रामेषु प्रादुर्भवन्तम्। सुनिवासम्। सुकीर्तिम् । जयन्तम्। त्वाम् । अनुमदेम स्तोत्रैः। सोम !
त्वमिमा ओषधीः सोम विश्वास्त्वमपो अजनय॒स्त्वं गाः । त्वमा ततन्योर्वन्तरिक्षं त्वं ज्योतिषा वि तमो ववर्थ ॥२२॥ त्वमिमाः। त्वम् । इमाः। ओषधीः। सोम! विश्वाः । अजनयः । त्वम् । उदकानि ।
१. सदनं गृहम्। तदहम्। गृहकार्यकुश- ___ यद्वा अप्साम् अप्सातृकं भक्षकरहितम् । लमित्यर्थः Sy.
सर्वेषामनुग्राहकमित्यर्थः Sy. सदनं गृहम्। तत्र च साधुम् Sk. १०. सेवितारम् Sk. २. विदन्त्येषु देवानिति विदथा यज्ञाः। ११. वृज्यतेऽनेनेति वृजनं बलम्। तस्य गोपां तदर्हम् । दर्शपूर्णमासादियागानुष्ठान- गोपयितारं रक्षितारम् Sy. परमित्यर्थः।...सभायां साधुम् । सकल- | १२. भ्रियन्ते एषु हवींषीति भरा यागास्तेषु शास्त्राभिज्ञमित्यर्थः Sy.
प्रादुर्भवन्तम् Sy. ३. विदथ्यं सभेयम्। विद्वत्समाजः सभा। जनिरत्र सामर्थ्याज्जयतेरर्थे । जेतारम् Sk. तत्र च साधुम् Sk.
१३. स्वन्नं सुधनं वा Sk. ४. पिता श्रूयते प्रख्यायते येन पुत्रेण तादृशम् १४. शत्रूनभिभवन्तम् Sy.
Sy. पितृणां च श्रोतारम् । विनीत- १५. त्वामनुनिशम्य। श्रुत्वेत्यर्थः Sk. मित्यर्थः Sk.
१६. स्वामनुलक्ष्य . . . हर्षयुक्ता भवेम Sy. ५. ०ळे P.
___ प्रहृष्टाः स्यामेत्यर्थः Sk. ६. अनभिभवनीयम् Sy.
१७. ०मः M. ___ अनभिभूतपूर्वम् Sk.
१८. ०मा D. ७. जयस्य पूरयितारम् Sy. | १६. भूम्यां वर्तमानाः Sy. ___यष्टणां च स्तोतृणां च Sk. २०. जनयसि Sk. ८. ०वा M.
२१. तासामोषधीनां कारणभूतानि वृष्टयु___ स्वर्गस्य सनितारं दातारम् Sy. दकानि Sy. ६. अपां वृष्टिलक्षणानामुदकानाम् ...। वृष्टिलक्षणान्युदकानि Sk.

Page #507

४५२
I.91.23. ]
[ १.६.२३.३. त्वम् । पशून् । त्वम्। विस्तारितवानसि तेजसा। विस्तीर्णम्। अन्तरिक्षम्। त्वम् । ज्योतिषा। नैशं तमः। विनिवारितवानसि।'
देवेन नो मनसा देव सोम रायो भागं सहसावन्न॒भि युध्य । मा त्वा नदीशिपे वीर्यस्योभयेभ्यः प्र चिकित्सा गविष्टौ ॥२३॥
देवेन नः। दीप्तैन । अस्माकम् । मनसा। देव ! सोम ! धनस्य। भागम्। बलवन् ! अभियुष्य । मा। त्वा । पयति कश्चित् । त्वं हि बलस्य । ईशिषे। उभयेभ्यः परेभ्योऽस्मदीयेभ्यश्च ।
गवामन्वेषणेऽस्मान। प्रकर्षण ज
१९ यमस्मदर्थमिति ।
१. अन्त्वं M. २. आत्मीयेन प्रकाशेन Sy. १३. ईश्वरो भवसि Sy. ___ आदित्याख्येन Sk.
वीर्यस्य स्वाम्यसि। यस्मादत्यन्तशूरो३. अस्मदृष्टिनिरोधकमन्धकारम् Sy. ऽसि। अत्यन्तशूरत्वाच्च प्रतिबन्धका४. विवृतं विश्लिष्टं विनष्टं कृतवानसि Sy. रिणो हन्तुं समर्थ इत्यर्थः Sk. ५. ओषधिजननादि हि सर्व धर्मायत्तम्। १४. उभयेषां युध्यमानानां सम्बन्धिनः Sy.
धर्मश्च यागादिः सोमायत्तः। अतः सोम- उभयशब्दः शत्रुविषयः।अपादानपञ्चमीसाध्ययागादिद्वारकर्मत्वादोषध्यादीनामि- श्रुतेश्च योग्यक्रियाध्याहारः। आत्मीये
दमुच्यते त्वमिमा ओषधीरित्यादि Sk. भ्योऽस्मदीयेभ्यश्चोभयेभ्योऽपि शत्रुभ्यो ६. देवेनेत्यत्र सामर्थ्याद्दीव्यतिर्दानार्थः । धनान्यपहृत्य। अथवा उभयशब्दः ___ देवेन दानाभिमुखेन Sk.
प्रयोजनवचनः। सामर्थ्याच्चतुर्थी चैषा ७. अस्मानभिलक्ष्य ... प्रेरय। यद्वा। द्वितीयार्थे । यानि चास्माकमिह लोके
नोऽस्माकं ... धनस्य भागं भक्तारम- प्रयोजनानि यानि च परत्र तेभ्य पहर्तारं शत्रुम् ... आभिमुख्येन सम्यक् उभयेभ्यः। ऐहलौकिकपारलौकिककार्य
प्रहर Sy. अस्मान् प्रति Sk. मित्यर्थः Sk. ८. त्वदीयया बुद्धया Sy.
१५. सङ्ग्रामे Sy. गाव इष्यन्ते यत्र प्राप्तुं सा ६. बलन् P.
गविष्टिरिष्टिस्तत्र । यज्ञ इत्यर्थः Sk. १०. अभियुध्यतिर्गतिकर्मा। सामर्थ्या- १६. ०णास्मान् M.
च्चात्रान्तर्णीतण्यर्थः। अभिगमय। १७. अस्मदीयमुपद्रवं परिहर Sy. देह्यस्मभ्यमित्यर्थः Sk.
___ ज्ञानेन चात्र तत्पूर्वकं दानं लक्ष्यते। प्रक११. त्वां कश्चिदपि शत्रुः . . . क्लेशेनाततं र्षेण देहीत्यर्थः Sk.
मा कार्षीत् । मा हिंसीदित्यर्थः Sy. १८. ०व्यास्म M. मा च त्वां ददतमातनत्। आतनिरत्र | १६. Ms. D. puts the figure ॥९१॥ सामर्थ्यात्प्रतिबन्धार्थः। प्रतिभान्त्सीत्। here to indicate the end of भवतो ददतः प्रतिबन्ध मा कश्चित् the ninetyfirst hymn. No कार्षीदित्यर्थः Sk.
such number is given in P. १२. Omitted by P.
and M.

Page #508

४५३
१.६.२४.१. ]
[ I.92.1. I.92. एता उ त्या उषसः केतुमक्रत पूर्वे अर्धे रजसो भानुमञ्जते । निष्कण्वाना आयुधानीव धृष्णवः प्रति गावोऽरुषीर्यन्ति मातरः॥१॥
एता उ त्याः। तोः । एताः । उपसः। प्रज्ञानम् । अकृण्वन् । पूर्वे। अर्थे । अन्तरिक्षलोकस्य प्राच्या रुध्ये मृदमिव ( ? )। दीप्तिम् । अञ्जते । कोशाद् आयुधानि । निष्कृण्वानाः । वीरा इव । प्रतियन्ति । गन्त्र्यः । आरोचमाना उपसः। मातृस्थानीयाः। निरुक्तं च द्रष्टव्यम्।
I
१५
१. एतास्ता उषसः केतुमकृषत प्रज्ञानम्। १२. एवं ... स्वभासा जगत्संस्कुर्वाणाःSy.
एकस्या एव पूजनार्थे बहुवचनं स्यात्। कृणोतिरत्र सामर्थ्यात्कृषेरर्थे द्रष्टव्यः। पूर्वेऽर्धेऽन्तरिक्षलोकस्य समजते भानुना। निष्कर्षन्तः Sk. निष्कृण्वाना आयुधानीव धृष्णवः।। १३. धर्षणशीला योद्धारः Sy. निरित्येष समित्येतस्य स्थाने N. | आयुधानीव धृष्णवः। धर्षयितारो 12.7.
यथा कोशेभ्यः खड्गानिष्कर्षन्तो २. Omitted by P. and D. व्यक्तीकुर्वन्ति तद्वदित्यर्थः । अथवा...
तच्छन्दश्रुतेश्च योग्यार्थसम्बन्धो यच्छ- पूर्वे अर्धे अन्तरिक्षस्य द्युलोकस्य वा ब्दोऽध्याहार्यः। याः पूर्वेष्वप्यहःस्वकार्षु- दीप्तिं गमयन्ति । प्राणिनां च प्रकाशरेतास्ता उषसः। एकस्या एवोषसः द्वारेण प्रज्ञानं कुर्वन्ति। पूर्वाधं च धुलोपूजनार्थमेतद् बहुवचनम्। भवन्तो मे कस्यान्तरिक्षस्य वा दीप्तं कुर्वन्तीगुरव इति यथा। अवयवभेदापेक्षं त्यर्थः। कथम् ? निष्कृण्वाना आयुधावा। भिन्नेष्वहस्सूषोभेदात् बह्वय नीव। निरित्येष समित्येतस्य स्थाने। एवोषसः Sk.
संस्कुर्वन्त आयुधानीव धृष्णवः। यथा ३. प्रभातकालाभिमानिन्यो देवताः Sy. परिमार्जनादिभिः संस्कारैः संस्कुर्वन्त ४. अन्धकारावृतस्य सर्वस्य जगतः प्रज्ञा- आयुधानि योद्धारो दीप्तानि कुर्वन्ति
पकं प्रकाशम् Sy. ५. कुर्वन्ति Sk. तद्वदित्यर्थः Sk. ६. प्राचीनदिग्भागे Sy. सप्तमीनिर्देशात् | १४. प्रतिदिवसं गच्छन्ति Sy. यत आगस्थिता इति वाक्यशेषः Sk.
तास्तत्रैव प्रतिगच्छन्ति । यत आदित्या७. धुलोकस्यान्तरिक्षस्य वा Sk.
दुत्पन्नास्तत्रैव प्रलीयन्त इत्यर्थः Sk. ८. The words प्राच्यां रुध्ये मृदमिव १५. गावः । उषसोऽत्र गाव उच्यन्ते Sk. _seem to be doubtful. They | १६. अरुषतिर्गतिकर्मा। गमनस्वभाविकाःSk.
are quite irrelevant. १७. सूर्यप्रकाशस्य निर्मात्र्यो जगज्जनन्यो ६. भानुमिति तृतीयार्थे द्वितीया। अञ्जि- वा। ... एवंविधा उषसोऽस्मान्
य॑क्त्यर्थः। भानुना व्यञ्जन्ति। स्वया रक्षन्त्वित्यर्थः Sy.
भासा सर्व व्यक्तीकुर्वन्तीत्यर्थः Sk. सर्वस्य निर्मात्र्यो वा Sk. १०. अज्जते D. व्यक्तीकुर्वन्ति Sy. | १८. N. 12. 7. ११. यथाऽसिप्रभृतीन्यायुधानि संस्कुर्वन्ति Sy. | १९. V. Madhava ignores उ

Page #509

1.92.3.]
४५४
उद॑पप्तन्नरु॒णा भा॒नवो॒ वृथा॑ स्वा॒युजो॒ अरु॑षी॒र्गा अ॑यु॒क्षत । अक्र॑न्द्र॒पासो॑ व॒युना॑नि पू॒र्वथा॒ रुश॑न्त॑ भा॒नुमरु॑षीरशिश्रयुः ||२॥
उदपप्तन्। उदपप्तन्। अरुणाः। दीप्तयः। अनायासेन। स्वयमेव युज्यमानाः । आरोचमाना आत्मीयाः। गाश्चाश्वंभूताः । अयुक्षत रथेऽयोजयन् । पूर्वेष्विवाहःसु। प्रज्ञानानि। अक्कॄ
9
१०
११
१२
ण्वन् । दीप्यमानम् । आदित्यम् । उषसः । श्रयन्ति । आरोचमानाः ।
उदगमन् Sy.
उत्पतन्ति उद्गच्छन्ति Sk.
अच॑न्ति॒ नारी॑र॒पसो॒ न वि॒ष्टिः समा॒नेन॒ योज॑ने॒ना प॑रा॒वत॑ः । इषं॒ वह॑न्तीः सु॒कृते॑ सु॒दान॑वे॒ विश्वे॑दह॒ यज॑मानाय सुन्व॒ते ॥ ३ ॥
१. ०दप्त० M.
૧૫
१६
अर्चन्ति नारीः। अर्चन्ति । उषसः । आपः । इव । प्रवेशनैः । एकेन । उद्योगेन । अपश्चि
२. आरोचमानाः Sy.
३. सुखेन रथ आयोक्तुं शक्याः Sy. सुखमायुज्यन्ते या रथेषु ताः स्वायुजः ।
Sk.
४. शुभ्रवर्णाः Sy. गमनस्वभाविकाः Sk.
५. उषसामुपयोजनानि गाव इहोच्यन्ते Sk. ६. ०२चश्वाभू० P. ०श्वाश्चभू० M. पूर्वमुत्थितान् रश्मीन् ईदृशीः स्ववाहनभूताश्चतुष्पदीर्गाः Sy.
७. आत्मीया बडवाः । .. युञ्जन्ति Sk. ८. कालेषु Sk.
६. सर्वेषां
प्राणिनाम्
उषःकाले
जाते हि सर्वे प्राणिनो ज्ञानयुक्ता भवन्ति Sy. प्रकाशद्वारेण Sk.
१०. ० नान्न्यकृ० P.
११. स श्रपय० P.
तेन सहैकीभवन्तीत्यर्थः Sy.
आदित्य एव प्रलीयन्ते इत्यर्थः Sk.
१२. गमनस्वाभाविकाः Sk. १३. ०री M.
[ १.६.२४.३.
१४. नभः प्रदेशम् Sy.
प्रकाशत्वापादनेनाभिपूजितं कुर्वन्तीत्यर्थः । किम् ? सामर्थ्यात् त्रैलोक्यं दिवं वा Sk.
१५. नेत्र्यः Sy.
१६. युद्धकर्मणोपेताः पुरुषा यथा स्वकीयैरायुधैर्घाटीमुखेन सर्वं देशं व्याप्नुवन्ति तद्वत् Sy.
१७. निवेशकैः स्वकीयैस्तेजोभिः Sy.
नार्यः कर्मवत्य इव कर्मभिः । उपलेपनादिकर्मभिर्गृहाद्यभिपूजितं कुर्वन्ति तद्वदित्यर्थः Sk.
१८. समानेन योजनेन । सर्वैः प्रकाशैः । प्रकाशकत्वेन युज्यमानत्वादयोजन इहादित्य उच्यते । सहयोगलक्षणे चैषा तृतीया । आत्मनः समानेन सर्वप्रकाश्यानां वा साधारणेन प्रकाशयित्राssदित्येन सहेत्यर्थः । अथवा प्रकाश्यैयुज्यमानत्वादयोजन इह प्रकाश एवोच्यते । करणे एवैषा तृतीया । सर्वप्रकाश्यसाधारणेन प्रकाशेनार्चन्तीत्यर्थः Sk.
१६. ० द्योकेन P.
० केनोनेन M.

Page #510

१.६.२४.४. ]
[ I.92.4.
१
३
६
माय (? )। अन्नम् । वहन्त्यः । सुकर्मणे । सुदानाय । विश्वानि । एव । अपेक्षितानि च । यजमानाय ।
सुन्वते । वहन्त्यः ।
४५५
अधि॒ पेशो॑सि वपते नृ॒तूरि॒वापो॑र्ण॒ते॒ वच॑ उ॒स्रेव॒ बज॑हम् । ज्योति॒र्विश्व॑स्मै॒ भुव॑नाय कृ॒ण्व॒ती गावो॒ न व्र॒जं व्युषा । र्तमः ॥४॥
८
ह
११
अधि पेशांसि । अधिवपते । आश्लिष्टानि तमांसि । नापित इव केशान् तमोभिराच्छादितं
८. वेशांसि P.
६. अधि उपरि Sk. १०. ०धिपवते M.
आधिक्येन
१२
१५
१६
१७
१६
१३
वक्षश्च । अपोर्णुते । गौरिव । ऊधो दोहाय । ज्योतिः। विश्वस्मै । भुवनाय । कृण्वती । यथा । गावः ।
I
१. आ पश्चिमायाः is suggested for अपश्चिमाय ।
आ दूरदेशाद् आ पश्चिमदिग्भागात् । ... कृत्स्नं जगदयुगपदेव व्याप्नुवन्तीत्यर्थः Sy. आ परावतो दूराद् अन्तात् । समस्तं त्रैलोक्यं दिवञ्चेत्यर्थः Sk. २. प्रयच्छन्त्य इत्यर्थः Sy.
प्रापयन्त्यः । अन्नं ददत्य इत्यर्थः Sk. ३. कल्याणीदक्षिणा ऋत्विग्भ्यो ददते
यजमानाय Sy. शोभनहविर्दायिने Sk.
४. सर्वमेव Sy. विश्वा इति चतुर्थ्येकवचनस्याकारः । सर्वस्मै यजमानाय Sk. ५. इहेति निपातौ पदपूरणी Sk. ६. च is irrelavent and unneces sary. V. M. seems to ignore अह unless it may be supposed that is paraphrased by ७. सोमाभिषवं कुर्वते Sy; Sk. * आ॒व॒रित्या॑वः । PP.
स
छिनत्ति । ... नृन् तूर्वति केशेन रिक्तीकरोतीति नृतुर्नापितः । यथा केशान्निःशेषेण छिनत्ति, एवमुषा अप्यन्धकारं समूलं हिनस्तीत्यर्थः । यद्वा |
नृतुरिव नृत्यन्ती योषिदिव । पेशांसि । रूपनामैतत् । सर्वैर्दर्शनीयानि रूपाण्युषा अधिवपते स्वात्मन्यधिकं धारयति Sy. पिः केशश्मश्रुवपन इत्यादि मुण्डने प्रसिद्धः । मुण्डयत्युषाः केशस्थानीयं तमः प्रकाश्यानामर्थानामपनयतीत्यर्थः Sk. ११. अधिवपते । आश्लिष्टानि तमांसि omitted by P. पेशांसि प्रकाश्यानि रूपाणि Sk.
१२. बर्जहं पयस उत्पत्तिस्थानं दोहनसमये उत्रा गौर्यथाऽऽविष्करोति तद्वत् ... बर्जहम् । वृङ् सम्भक्तौ । वृणीते सम्भजति गामिति बः पयः... .. तज्जहातीति Sy. १३. पक्ष० M. स्वकीयमुरः प्रदेशम् Sy. १४. ०० P. अपोण्ठते
तमसानाच्छादितं करोति । स्वयमाविर्भवतीत्यर्थः Sy. प्रकाशयति Sk.
१५. ब्रु ? ( भृ) भरणे । प्राणिनां भरणसमर्थत्वाद् बस् ? (र् ) इति क्षीरमुच्यते । तज्जहातीति वर्जहम् ऊधः । गौरिव क्षीरपूर्णमूध इत्यर्थः Sk.
१६. प्रकाशं कुर्वती Sy. १७. सर्वस्य भूतजातस्यार्थाय Sk. १८. यथा गावः स्वकीयं गोष्ठं स्वयमेव शीघ्रं व्याप्नुवन्ति, एवं स्वयमेव प्राचीं दिशं प्राप्य...। विवृतमपश्लिष्टमकरोत् Sy.

Page #511

४५६
[ १.६.२५.१.
I.92.6. ] व्रजं व्यावृण्वन्ति । एवं तमः स्वेन ज्योतिषा व्यावृणोति।
प्रत्यर्ची रुशदस्या अदर्शि वि तिष्ठते बाधते कृष्णमभ्वम् । स्वरुं न पेशो विदथेष्वजञ्चित्रं दिवो दुहिता भानुमंश्रेत् ॥५॥
प्रत्यर्चिः। उपसः । दीप्तिः। प्रतिदृश्यते । श्वेता। विविधं च । गच्छत्यचिः। बाधते च। तमः। महत् । स्वरूम् । इव। रूपम् । गृहेषु। अञ्जन्तीति। चित्रम्। दिवः। दुहिता । भानुम् । उदश्रेद् यूपमिवोत्थापयति । स्वरूमान्यूपः स्वरूरिति ।
अतारिष्म तमसस्पारमस्योषा उच्छन्ती वयुना कृणोति । श्रिये छन्दो न मयते विभाती सुप्रतीका सौमनसायाजीगः ॥६॥ अतारिष्म। नैशस्य । तमसः । पारम् । वयं तीर्णवन्तः । उषाः । व्युच्छन्ती। प्रज्ञानानि च ।
१:
१. तमस्तेन P. तमस्थेन D.
श्रयत्येवम् Sk. २. स्वेन ज्योतिषा व्याप्नोतीत्यर्थः । किम् ? ६. द्रूपम् P. रुप M. ___उच्यते तमः शार्वरम् Sk.
तद्वन्नभसि स्वकीयं ... रूपमुषाऽनक्ति ३. तेजः Sy.
संश्लिष्टं करोति Sy. ४. दीप्यमानम् Sy.
| १०. यज्ञेषु Sy. ज्योतिः रुशद्दीप्यमानम् Sk. | ११. चायनीयम् Sy. विचित्र पूज्यं वा Sk. ५. ०न्त्य P. M.
१२. दयुलोकादुत्पन्नोषाः Sy. सर्वासु दिक्षु विविधमवतिष्ठते व्याप्नो- दयुप्रभवत्वादुषा दिवो दुहितेत्यातीत्यर्थः Sy.
ख्यायते Sk. त्रीनपि लोकान् प्रति Sk. १३. भ्या० M. दीप्तिम् Sk. ६. अपसारयति Sy.
१४. युवमि० P. श्रयति। प्रतिक्षणं दीप्ता अपनयति Sk.
रूपान्तरीभवतीत्यर्थः Sk. ७. कृष्णवर्ण शार्वरं तमः Sk. १५. न्युव P. न्यूप D. M. ८. स्वरूपम् M. स्वरुम् is suggested | स्वरुमान् and स्वरुरिति are for स्वरूम्।
suggested for स्वरूमान् and स्वरुनाम्ना शकलेन युक्तं यूपं यथाऽऽ- स्वरूरिति ज्येनाध्वर्यवः अञ्जन् अञ्जन्ति Sy. | १६. समाप्तिप्रदेशम् Sy. यूपस्य यः प्रथमशकलः पश्वजनार्थ- १७. निस्संशयं प्राप्ता वयम् Sk. मुपादीयते स स्वरुरित्युच्यते। प्रथ- | १८. ०षः P. D. M. मार्थे चैषा द्वितीया। यथा स्वरुः पेश १६. ०न्ति P. नेशं तमो वर्जयन्ती Sy. आज्यसम्बन्धादुज्ज्वलरूपं विदथेष्वजन् । तमांसि विवासयन्ती Sk.

Page #512

४५७
३३
१.६.२५.२. ]
[ I.92.7. कृणोति । धनाश्रयणाय दरिद्रो यथाऽऽढ्याय। आत्मच्छन्दं प्रकाशयति। एवमियं हसति । शोभनावयवा। सर्वेषां सौमनसाय तेजश्च (?)। गिरतीति ।
भावती नेत्री सूनृतानां दिवः स्तवे दुहिता गोतमेभिः । प्र॒जावतो नृवतो अश्वबुध्यानुषो गोअंग्रा उप मासि वाजान् ॥७॥
भास्वती नेत्री। उषाः । वचसाम् । प्रणेत्री। दिवः । दुहिता । स्तुता । गोतमैः। प्रजायुक्तान्। दासयुक्तान् । अश्वोद्धव्यान् । उषः ! गोमुखान् । उपकुरु। वाजानन्नानि ।
१७
१. निर्मिमीते Sy. करोति Sk. मनुष्यप्रमुखाः प्राणिनः स्वस्वव्यापाराये२. यस्माच्च श्रिये प्रकाशलक्षणायै Sk. तस्ततः शब्दं कुर्वन्ति Sy. ३. यथोपच्छन्दयिता वशीकरणे समर्थः | १२. ०ती M. सूनृतानां वाचाम् ।
पुरुष आढयसमीपं प्राप्य तत्प्रीत्यर्थं उषउदयोत्तरकालं हि प्राणिनां वाचः स्मयते हसति Sy. छन्दः। ... प्रवर्तन्ते। अतः सैव तासां प्रवर्तयिते ?
छन्दश्शब्दोऽत्र कामिवचनः । कामीव Sk. __(-त्री-)त्युच्यते नेत्री सूनृतानामिति Sk. ४. ०त्मछ० P. ५. स्मयते।... ईषद्ध- १३. दयुप्रभवत्वादुषा दिवो दुहितेत्युच्यते Sk.
सन्तीव। ... विविधं दीप्यमाना। यथा | १४. स्तूयते Sy; Sk. कामिनी ईषद्धसन्ती स्वदन्तकिरणान् | १५. अस्मदो द्वयोश्च इत्येवमेतदेकस्मिन्नेव प्रकाशयति एवमुषाः स्वकिरणानावि- बहुवचनम् । मया गोतमनेत्यर्थः । करोतीत्यर्थः । अथवा छन्द इति स्तो- तत्प्रभृत्यपेक्षं वा बहुवचनम् । अस्माभितनाम। स्तोतेव स्मयते । यथा स्तोता र्गोतमेभिः। गोतमप्रभृतिभिरित्यर्थः Sk. स्तुत्यमतिशयवद्भिर्गुणैः स्तुवन् प्रकर्षा- | १६. व्रजयुक्तां M. प्रजाभिः पुत्रपौत्रादिभि
द्विकसितवदनो भवति तद्वदित्यर्थः Sk. युक्तान् Sy. १७. संयुक्तान् M. ६. विशिष्ट प्रकाशरूपत्वेन शोभनाङ्गी Sy. १८. ०श्व बो० D. अश्वा बुध्या विदय
प्रतीकशब्दो मुखवचनः दर्शनपर्यायो वा। मानत्वेन बोद्धव्या येषु वाजेषु तान् । यद्वा सुमुखा सुदर्शना वा Sk. ७. सर्वेषां अश्वबुध्नान् । वर्णव्यापत्त्या यकारः।
सौमनस्याय...अन्धकारं भक्षितवती Sy. | अश्वमूलान् । अश्वैर्हि राजानो धनान्य८. रती० D. जिगतिर्ग ? (गि-) रतिकर्मा नानि च लभन्ते । अतोऽन्नानां तन्मूलत्वम्
वा गृह्णातिकर्मा वान्यत्र । इह तु Sy. अश्वैर्ये बोध्यन्ते तेऽश्वबुध्याः। सामर्थ्याद् गत्यर्थः। जिगातेर्वा गिरति ? तानश्वबुध्यान् । उत्कृष्टैरश्वरुद्भासिता(गति-) कर्मण इदं रूपम्। त्रीनपि नित्यर्थः Sk.
लोकान् प्रतिगच्छतीत्यर्थः Sk. १९. प्रयच्छ Sy. निमिमीहि । कुरु । E. V. Mādhava ignores fararent देहीत्यर्थः Sk. गावोऽग्रभूता येषां ते १०. तेजस्विनी Sy.
गोअनाः। तान् गोअग्रान् । उत्कृष्टाभि११. सूनृता इति वाङ्नाम । सूनृतानां प्रिय- गोभिस्सहितानित्यर्थः Sk.
सत्यात्मिकानाम् ।...उषसि हि जातायां | २०. प्रजादिसहितान्यन्नानि देहीत्यर्थः Sk.

Page #513

[ १.६.२५.४.
५
I.92.9. ]
४५८ उपस्तमश्यां यशसं सुवीर दासप्रवर्ग रयिमश्वबुध्यम् । सुदंससा श्रवसा या विभासि वार्जप्रसूता सुभगे बृहन्तम् ॥८॥
उषस्तम् । उपः! तमहम् । प्राप्नुयाम् । यशस्विनम् । सुवीरम् । प्रकृष्टदासगणम्। रयिम् । अश्वबुध्यम् । सुकर्मणा । अन्नेन । या। विभासि । प्रसूतान्ना । सुधने! महान्तं यजमानं प्रति ।
विश्वानि देवी भुवनाभिचक्ष्या प्रतीची चक्षुरुर्विया वि भाति । विश्वं जीवं चरसै बोधयन्ती विश्वस्य॒ वाचमविदन्मनायोः ॥६॥
विश्वानि देवी। विश्वानि । भुवनानि । उषाः। चक्षुषो दर्शयित्वा। प्राणिनामभिमुखमागच्छन्ती। बृहत् । तेजः । प्रकाशयति। विश्वम्। प्राणिनम्। चरणाय । बोधयन्ती। विश्वस्य ।
२०
१. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दोऽ- | पूर्वेण सम्बन्धः Sy.
ध्याहार्यः । यं त्वमेव दातुं समर्थः ? (र्था) क्रियाविशेषणमिदम्। व्यत्ययेन तु
नान्यः कश्चित् तं त्वया दीयमानम् Sk. पुंल्लिङ्गता। महद्विभासि। अथवा २. यस्विनम् D.
पुंल्लिङ्गत्वसामर्थ्याद् व्यवहितस्यापि सर्वैः प्रशस्यमित्यर्थः Sy.
रयिमित्येतस्यैव विशेषणम्। महान्तं अन्नेन सहितमित्यर्थः Sk.
रयिमश्यामी? (मि) ति Sk. ३. शोभनर्वीरैः पुत्रादिभिर्युक्तम् Sy.
१०. ०वीः M. शोभनर्वीरैः पुत्रैः सहितम् Sk. ११. भूतजातानि Sy; Sk. ४. अनेक त्यैरुपेतमित्यर्थः Sy.
१२. अभिप्रकाश्य प्रकाशवन्ति कृत्वा Sy. ५. ०द्धम् M.
प्रकाश्येत्यर्थः Sk. अश्वा बुध्या बोधव्या येन धनेन | १३. ०खाग० P. M. प्रत्यङ्मुखी सती तादृशम् Sy. अश्वरुद्भासितम् Sk. | Sy. सर्वव्यापी ? (पिनी-) त्यर्थः Sk. ६. शोभनप्रकाशकरणादिकर्मसम्बन्धया को-१४. विस्तीर्णा सती Sy.
ा हेतुभूतया। अतिशयवत्कर्मनिमित- १५. प्रकाशकेन तेजसा Sy. . कीर्त्यर्थमित्यर्थः। ... अथवा . . . दस- १६. प्रकाशते Sy. चक्षुः चक्षुःस्थानीया शब्दो दर्शनवचनः। श्रवःशब्दोऽपि साम- प्राणिनाम्। उर्विया । प्रथमैकवचन
•ज्ज्योतिर्वचनः। सुदर्शनेन ज्योतिषा स्यायमियादेशः। उरुविस्तीर्णा। विभाति या विभासीत्यर्थः Sk.
विविधं दीप्यते Sk. ७. श्रवणीयेन स्तोत्रेण प्रीता त्वम् Sy. | १७. प्राणिजातम् Sy. ८. दत्ताना सती Sy.
१८. स्वस्वव्यापारेषु प्रवर्तनाय Sy. कर्तव्येनाग्निहोत्रादिहविलक्षणेनान्नेन । सर्वप्राणिनां ... तत्र तत्र गमनाय Sk. प्रेरिता Sk.
१६. बा० M. निद्रातः सकाशाद् उद्बोध६. हन्तं P. बृहन्तं प्रौढं, या यं रयिं ... यन्त्युषाः Sy. सुप्तानुत्थापयन्ती Sk.
विशेषेण प्रकाशयसि तमश्यामिति २०. सर्वस्य ऋषेर्यजमानस्य वा Sk.

Page #514

४५६
[ I.92.II.
१.६.२६.१. ] मननशीलस्य प्राणिनः । वाचम् । अलम्भयत्।
पुनःपुनर्जायमाना पुराणी समानं वर्णमभि शुम्भमाना। श्वनीव कृत्नुर्विज आमिनाना मतस्य देवी जरयन्त्यायुः ॥१०॥
पुनःपुनः। अन्वहम्। जायमाना। प्रत्ना । समानमेव। वर्णम् । अभ्येति। शोभमाना। लुब्धकस्त्रीव। कर्तनशीला। चलतः पक्षिणः । हिंसन्ती। मनुष्यस्य । देवी। जरयन्ती। जीवितमुत्तरत्र सम्बन्धः।
व्यूवती दिवो अन्ताँ अबोध्यप स्वसारं सनुतयुयोति । प्रमिनती मनुष्यो युगान योषा जारस्य॒ चक्षसा वि भौति ॥११॥ व्यूवती। विविधं छादयन्ती। धुलोकस्य । पर्यन्तान् । प्रादुरासीत् । स्वसारं च रात्रिम् ।
१. मनसा युक्तस्य वाग्व्यवहारसमर्थस्य विः पक्षी । ततो जात इति विजः। ये
प्राणिजातस्य Sy. मन्यतेरर्चतिकर्मणो नुपजातपक्षा बालाः पक्षिणस्तानवष्टभ्य मना स्तुतिरुच्यते । तत्कामस्य मनायोः। बलाद्धिस्यात् Sk. सर्वेण ऋषिणा यजमानेन वा स्तुतिका- ११. बलात् ...। किम् ? सामर्थ्यात्तमांसि ।
मेन स्तूयते स्तुता वेत्यर्थः Sk. सर्वप्राणिनो वा पूर्व निर्दिष्टत्वात् २. अत एवोषसः सूनृतावतीति संज्ञोपपन्ना | पक्षिणः Sk. भवति Sy.
| १२. मरणधर्मणः सर्वस्य प्राणिजातस्य Sy. ३. सूर्योदयात्पूर्व प्रादुर्भवन्ती Sy.
मनुष्याणाम् Sk. जन्मनात्रोदयोऽभिप्रेतः। उदयती Sk. | १३. ऊनयन्ती वर्तते। बह्वीषूषःस्वतीतासु ४. प्रहा M. नित्येत्यर्थः Sy.
हि सर्वेषामायुहीयते। उषाश्च पुनः जगत्सृष्टिकाल एवोत्पन्नत्वादुषा पुरा- | पुनर्जायमानेत्युक्तं, अतः सैवायुर्जरयति
णीत्युच्यते Sk. ५. एकमेव Sy. Sy. जरान्नयन्ती। क्षपयन्तीत्यर्थः Sk. ६. ववर्ण० M. उषोत्तरः समानेन । १४. जीवमु० M. १५. ०व० M.
शुक्लेन शोभमानेत्यर्थः Sk. १६. विवृतांस्तमसा वियुक्तान् कुर्वती Sy. ७. विभिन्नेष्वपि दिवसेष्वस्या ऐकरूप्येणा- स्वेन ज्योतिषा तमांसि Sk.
वस्थानान्नित्यत्वमित्यर्थः Sy. १७. ०न्तात् P. D. °न्ता M. ८. श्वभिहन्तीति इवनिर्लुब्धक इहोच्यते। १८. सर्वैः प्राणिभिरज्ञायि, ज्ञाताभूत् Sy.
स यथा कृत्नुः पापस्य कर्मणः कर्ता Sk. बोधयति । प्रकाशयतीत्यर्थः Sk. ६. लुब्धकर्त० P. कस्तीवकर्त० M. १६. उषसः प्रादुर्भावे सति स्वयमेव सरन्ती
स्त्रीविकर्त० D. १०. सा यथा ... निशाम् Sy. उषसमुदयेनादित्यो चलतः पक्षिणः . . . पक्षादिच्छेदनेन जनयति, अस्तमयेन रात्रिम्। अतो हिंसन्ती तेषामायुर्जरयति तद्वत् Sy. । रात्रिरुषसः स्वसोच्यते। तां च Sk.

Page #515

४६०
I.92.12.]
[ १.६.२६.२० अन्तहिताम् । अपयुयोत्यपगमयति । प्रहिंसन्ती । मनुष्याणां परिच्छेदकानि । अहोरात्राणि । योषो । जरयितुरादित्यस्य । तेजसा । संप्रकाशयति।
पशन्न चित्रा सुभगा प्रथाना सिन्धुन क्षोद उर्विया व्यश्वैत् । अमिनती दैव्यानि तानि सूर्यस्य चेति रश्मिभिदृशाना ॥१२॥
पशून्न चित्रा । पशून् । इव । चित्रा । सुधना। विस्तारयन्ती तेजांसि । नदी । इव । उदकम् । उरुत्वेन भासम्। वर्धयति। दैव्यानि। कर्माणि । अहिंसन्ती रात्रिहि यज्ञान् हिनस्ति नैवमहः । सूर्यस्य । रश्मिभिः सह । विज्ञायते । दृश्यमाना।
१
॥
१. सनुतः, अन्तहितनामैतत् । अन्तहितप्रदेशे देव व्याप्नोति तद्वत् Sy..
... अपगमय्य पृथक्करोति Sy. प्रथनस्य चेयं द्वितीयोपमा। यथा २. न्युजोत्प० M.
सिन्धुर्नदी आत्मीयमुदकं प्रथयति एवं ___ अपमिश्रयति। अपनयतीत्यर्थः Sk. प्रथाना Sk. ३. स्वगमनागमनाभ्याम् Sy.
११. उखत्वेन M. क्षपयन्तीत्यर्थः Sk.
उर्वी महती एवंभूता सा Sy. ४. मनुष्याणां सम्बन्धीनि . . . कृतत्रेता- उरुविस्तीर्णा Sk. दीनि Sy.
१२. सर्व जगद् व्याप्नोत् Sy. युगशब्दः कालवचनः। मनुष्याणां श्वयतिर्गत्यर्थः। विविधं गच्छति जीवितादिकालान् Sk.
त्रीनपि लोकान् प्रति Sk. ५. येषां D. M.
१३. देवसम्बन्धीनि ... दर्शपूर्णमासादीनि जाया Sy.
कर्माणि Sy. ६. रात्रेर्जरयितुः Sy.
यागकर्माणि। यागकर्मणां करणं रात्रे रसानां जरयितृत्वाद् जार आ- हिंसा। उपआयत्ता च तेषां क्रिया दित्य उच्यते Sk.
तदुत्तरकालभावित्वात् । अत इदमुच्यते ७. आत्मीयेन प्रकाशैन ... विशेषेण प्रका- अमिनती दैव्यानि व्रतानीति । यागार्थमुशते Sy.
दयतीत्यर्थः Sk. दर्शनेन प्रकाशाख्यन Sk. | १४. ०न्ति M. ८. यथा पशून् गोपालकोऽरण्ये विस्तारयति अनुष्ठाने यजमानान् प्रवर्तयन्तीत्यर्थः Sy. तथा Sy.
१५. रात्री हि P. M. यथा कश्चिच्छीघ्रगमनाय विस्तीर्णे | १६. तृतीयानिर्देशात् सदृशीति वाक्यपथि गा अन्यान् वा पशून् पृथूकरोत्ये- शेषः Sk. वम् Sk.
| १७. चेति PP. चेति प्रज्ञाता आसीत् Sy. ६. चायनीया पूजनीयोषाः Sy.
चेति ज्ञायते लक्ष्यते Sk. विचित्रा पूजनीया वा Sk. | १८. नाः M. १०. यथा स्यन्दनशीलमुदकं निम्नदेशेऽचिरा- सदा सूर्यरश्मिसदृशी लक्ष्यत इत्यर्थः Sk.

Page #516

१.६.२६.५. ]
४६१
उप॒स्तच्चि॒त्रमा भ॑रा॒स्मभ्यं वाजिनीवति ।
येन॑ तो॒कं च॒ तन॑यं च॒ धाम॑हे ॥ १३ ॥
४
उषस्तत् । उषः ! तत्। चायनीयमन्नम् । अस्मभ्यम् । आभर । अन्नवति ! येन । पुत्रम् ।
च । तत्पुत्रम् । च । धारयेम 1
उषो॑ अ॒द्येह गो॑म॒त्यश्चा॑पति विभावरि । रे॒त्रद॒स्मै॑ ज्युच्छ सूनृतापति ॥१४॥
१४
१५
१६ १७
युक्तम् । अस्मभ्यम् । व्युच्छ । शब्दवति !
そ १०
११
उषो अद्य । उषः ! अद्य। अस्मिन् प्रदेशे । गोमति ! अश्ववति ! दीप्तिमति ! धन
यु॒क्ष्वा हि वा॒जिनी॑व॒त्यश्वो॑ अ॒द्यारु॒णाँ उ॑षः ।
अथा॑ नो॒ विश्वा॒ सौभ॑गा॒न्या व॑ह ॥ १५ ॥
२४
भ्यम् । विश्वान्येव । सौभाग्यानि । आवह |
१८
१६ २०
२१
२२
२३
युवा हि | योजय । हि । अन्नवति ! अरुणान् । अश्वान् । अद्य । उषः ! अथ । अस्म
१. उषा वष्टेः कान्तिकर्मणः । उच्छतेरितरा माध्यमिका । तस्या एषा भवति... उषस्तत् (चित्र) चायनीयं (महनीयं ) धनमाहर । अस्मभ्यमन्नवति ! येन पुत्राश्च पौत्राँश्च दधीमहि N. 12.5-6. २. ०षन् P. ३. विचित्रं पूजनीयं वा Sk. ४. धनम् Sy. ५. प्रयच्छ Sy. आहर । देहीत्यर्थः Sk. ६. नव० D. वाजो हविर्लक्षणमन्नम् । तद्युक्ता क्रिया वाजिनी । तया क्रियया युक्ते ! Sy. अन्नसमूहवतीत्यर्थः । स्वार्थको वा मत्वर्थीयः । अम्नवतीत्यर्थः Sk. ७. चा D.
८.०मः M.
[ I.92.15.
सम्यक् पुष्णीम इत्यर्थः Sk. * अ॒स्मे इति । PP. C. oषोऽद्य M. १०. ०षा D. ११. इदानीं प्रभातसमये Sy. इह । सप्तमी - निर्देशात् स्थितेभ्य इति वाक्यशेष: Sk. १२. अस्मभ्यं दातव्यैर्गोभिर्युक्ते ! Sy.
१३. विशिष्टप्रकाशोपेते Sy.
१४. धनयुक्तं कर्म यथा भवति तथा Sy. धनसंयुक्ते ! Sk.
१५. इहैव स्थितेभ्योऽस्मभ्यं धनं देहीत्यर्थः Sk. १६. गच्छ P. D. M. नैशं तमो निवारय Sy. विविधं तमांसि विवासय Sk. १७. यब्द • P.
प्रियसत्यात्मिका वाक् सूनृता । तादृश्या वाचा युक्ते ! Sy. सूनृताः प्रिया वाचः स्तुतिलक्षणाः । तद्वति ! Sk. १८. युष्मा D. जष्वा P. १६. एव । हिरवधारणे Sy.
हिशब्दः पदपूरण: Sk. २०. हविर्लक्षणान्नवति ! Sy. २१. अश्वस्थानीयान् गोविशेषान् Sy. २२. अनन्तरं रथमारुह्य Sy.
२३. ० षोवास्म० P. ० षोधास्मo D. M. अस्मान् प्रति Sk. २४. आनय Sy. प्रापय । आनीयास्मभ्यं देहीत्यर्थः Sk.

Page #517

[ १.६.२७.३.
I.92.18. ]
____४६२ अश्विना वतिरस्मदा गोमद्दस्रा हिरण्यवत् । अर्वाग्रथं समनसा नि यच्छतम् ॥१६॥
अश्विना वतिः। अश्विनो ! अस्मदर्थम् । मार्ग प्रति। गोमन्तम्। हिरण्यवन्तम् । रथम् । अभिमुखम् । आनियच्छतम् । समानमनसौ । दर्शनीयौ।
याव॒ित्था श्लोकमा दिवो ज्योति॒र्जनाय चक्रथुः ।
आ न ऊजं वहतमश्विना युवम् ॥१७॥
यावित्था। यौ। इत्यम्। स्तोतव्यम् । ज्योतिः। दिवो भूमि प्रति । आचक्रथुः। जनार्थ तौ । युवाम् । अश्विनौ । अस्मभ्यम् । अन्नम् । आवहतम्।। एह देवा मयोभुवा स्रा हिरण्यवर्तनी । उषर्बुधौ वहन्तु सोमपीतये ॥१८॥
एह देवा। आवहन्तु। अत्र। देवो। सुखस्य भावयितारौ । दस्रो। हिरण्ययुक्तमार्गा
१. ०ति D.
इत्थमस्माभिरनुभयमानेन प्रकारेण ... २. अश्ववन्तौ व्यापनशीलो वा देवौ Sy. केषाञ्चिन्मतेन सूर्याचन्द्रमसावश्विना३. नादस्म० M. अस्माकम् Sy. वुच्येते Sy. इत्था अमुत्रान्तरिक्षे सत्यं ४. वर्तनहेतुभूतं गृहम् Sy. वतिः। तृतीयार्थे |
वा Sk. १२. श्लोफलक्षणं वचः Sk. प्रथमैषा। वर्तन्या। प्रसिद्धन पथा Sk. | १३. विदयुदाख्यम् Sk. १४. दयुलोकात् Sk. ५. बहुभिर्गोभिर्युक्तम् Sy.
१५. ० M. १६. मर्जनार्थं M. लोकोप६. गोमत् । हिरण्यवत् । रथस्यैते विशेषणे। कारार्थम् Sk. १७. अस्मान् प्रति Sk.
व्यत्ययेन तु नपुंसकता। अस्मभ्यं | १८. बलप्रदम् Sy. १९. नवाह P.
देयाभिर्गोभिहिरण्येन च संयुक्तम् Sk. प्रापयतम् । दत्तमस्मभ्यमित्यर्थः Sk. ७. अस्मदीयगृहमभिमुखम् Sy.
* हिरण्यवर्तनी इति हिरण्यऽवर्तनी। PP. ८. ०खं मानि० M. आनिनय० D. २०. येह M. २१. ०वाः M. आवर्तयतम् Sy.
२२. ०न्ति M. २३. अस्मिन्यागे Sy. गोमता हिरण्यवता च रथेन सम्प्रीय- अस्मदीये यज्ञे Sk. २४. ०वो M.
माणावभिमुखमागच्छतमित्यर्थः Sk. २५. यष्टणां च स्तोतृणां च सुखस्य भाव६. सम्प्रीतचेतस्कौ Sk.
यितारौ जनयितारौ Sk. १०. शत्रूणामुपक्षपयितारौ Sy.
२६. शत्रूणामुपक्षपयितारौ।... वर्ततेऽनेनेति हे दस्रा शत्रूपक्षयकरौ दस्रनामानौ वा। व्युत्पत्त्या वर्तनिशब्देन रथ उच्यते। यदयपि चाश्विनोरेको दस्रनामा नास- सुवर्णमयो वर्तनिर्ययोस्तौ Sy. त्यनामाऽपरस्तथापीदं साहचर्यादुभयोर- | २७. वर्तनी रथचक्रधारा। सा हिरण्मयी भिधानम् Sk. ११. ०त्थ M. | ययोस्तौ हिरण्यवर्तनी Sk.

Page #518

[ I.93.3.
१.६.२८.३. ] वश्विनी। उपसि प्रबुद्धा देवाः। सोमपानाय।'
I.93.
अग्नीषोमाविमं सु मै शृणुतं वृषणा हव॑म् । प्रति सूक्तानि हर्यतं भवतं दाशुषे मयः ॥१॥
अग्नीषोमौ । अग्नीषोमौ ! इमम् । मदीयम्। आह्वानम् । वर्षितारौ। सुष्ठु । शृणुतम् । सूक्तानि च । कामयेथाम् । भावयतं च । यजमानाय । सुखम् ।
अग्नीषोमा यो अद्य वामिदं वचः सपर्यति । तस्मै धत्तं सुवीर्य गवां पोषं वश्यम् ॥२॥
१ . अग्नीषोमा यः। अग्नीषोमौ! यः। अद्य। इदम। वचः। उच्चारयति। तस्म। धत्तम।
सुवीर्यम् । गवाम् । पोषम् । अश्वसधं च शोभनम् ।
अग्नीषोमा य आहुति यो वां दाशाद्धविष्कृतिम् । स प्र॒जया सुवीर्य विश्वमायुर्व्यश्नवत् ॥३॥ अग्नीषोमा यः। अग्नीषोमौ ! यः। युवाभ्याम् । आज्याहुतिम्। प्रयच्छति। यो वा।
१. सुप्ताः सन्तो यज्ञं प्रति गन्तुमुषःकाले ये | १२. V. Madhava ignores प्रति __ प्रतिबुध्यन्ते ते उषर्बुधोऽश्वाः Sk.. १३. अस्मिन् कर्मणि Sy. २. अश्वाः Sy.
१४. स्तुतिलक्षणम् Sy. ३. Ms. D. puts the figure ॥२॥ | १५. युवयोरनुवाक्यालक्षणमिदम् Sk.
here to indicate the end of | १६. पूजितं करोति Sy. the ninetysecond hymn. No परिचरणकर्मायमन्यत्र । इह तु सामर्थ्याsuch number is given in P. दुच्चारणार्थः। अथवा परिचरणकमवेand M. ४. इदानीं प्रयुज्यमानम् Sy. दम्। वच इति तृतीयार्थे द्वितीया। ५. वच्चिता० M. कामानाम् Sy. युवामनुवाक्यालक्षणेन वचसा सपर्यति ६. शोभनं सुष्ठु वा Sk.
परिचरति। स्तौतीत्यर्थः Sk. ७. सम्यगवगच्छतम् Sy.
१७. प्रयच्छतम् Sy. ८. शोभनानि स्तुतिलक्षणानि, अस्माभिः | १८. शोभनेन वीर्येण सामर्थ्येनोपेतम् Sy. ____ कृतानि वचांसि Sy. स्तुतिरूपाणि Sk. | १६. गवयां M. २०. अभिवृद्धिम् Sy. ६. भवतम् Sy.
२१. शोभनरश्वैर्युक्तम् Sy. १०. चरुपुरोडाशादीनि दत्तवते Sy. २२. V. M. ignores वाम् ११. सुखस्य दातारौ Sy.
२३. यजमानः Sk. २४. ०ती D.

Page #519

४६४
[ १.६.२८.५.
I.93.5.]
____ ४६४ पुरोडाशम् । सः । प्रजया च । सुवीर्यम् । विश्वम् । आयुश्च । व्याप्नोतु ।
अग्नीषोमा चेति तद्वीय वां यदमुष्णीतमवसं पणिं गाः। अवातिरतं बृसंयस्य शेषोऽविन्दतं ज्योतिर बहुभ्यः ॥४॥
अग्नीषोमा चेति । अग्नीषोमौ ! तत् । युवयोः। वीर्यम् । चेतयति । यत् । अमुष्णीतम् । अन्नम्। पशुंश्च । पणेस्तथा। बृसयस्य । अपत्यं वृत्रम्। अवातिरतमभ्यभवतम्। अविन्दतं च । ज्योतिः। एकम् । बहुभ्यः । साधारणमादित्यं वृत्रहननेन लम्भितवन्ताविति ।
१८१८
युवमे॒तानि दिवि रौचनान्यग्निश्च सोम सक्रतू अधत्तम् । युवं सिन्धरभिशस्तेरवद्यादग्नीषोमावमुञ्चतं गृभीतान् ॥५॥ युवमेतानि। युवम्। एतानि। दिवि। नक्षत्राणि। अग्नीषोमौ ! समानकर्माणौ।
१. चरपुरोडाशादिना कृतामाहुतिम् Sy. | १३. घृ... यस्य M. ___ यथोक्तसंस्कारादिसंस्कृतम् Sk. बृसयति सर्व वेष्टयतीति बृसयोऽ२. पुत्रपौत्रादिना युक्तम् Sy.
सुरस्त्वष्टा। तस्यासुरस्य Sy. ३. ०र्य P. ४. जीवितमन्नं वा Sk. १४. अवतिरतिर्वधकर्मा। हतवन्तौ स्थः Sk. ५. लभेत युष्मत्प्रसादेनेत्यर्थः Sk. | १५. ०भवम् P. D. M. | ६. अत्रेतिहासमाचक्षते। पणिर्नामासुरो अवधिष्टम्।... प्राणापानरूपयोर्युवयो
देवेभ्यो बिभ्यन् स्वा गा आदाय ननाश। व॒त्रेऽनवस्थानात् स मरणं प्राप्तः Sy. तमग्नीषोमावनुगम्य ता अस्य गा अनुज- | १६. ०न्दत त P. हतुरिति Sk.
१७. दयोतमानं सूर्यम् Sy. ७. अस्माभिमा॑तमभूत् Sy.
सर्वसाधारणमादित्याख्यम् Sk. चेत्यते ज्ञायते। सर्वलोकप्रकाशमित्यर्थः | १८. एकं नभसि गच्छन्तं ... बहुभ्यो जनेभ्यो Sk. ८. येन वीर्येण Sy. बहूनामर्थाय Sy. १९. वर्द्धितव० P.
तृतीयार्थे प्रथमैषा। येन Sk. * सऋतू इति सऽऋतू। PP. ६. ०ष्णि. P. अपाहाटम् Sy. २०. युवाम् Sy. १०. गोरूपमन्नम् Sy.
२१. अस्माभिनिशि दृश्यमानानि ताराअवतेर्गत्यर्थस्य। अवितारं गन्तारम् । ग्रहादीनि ज्योतीषि।...उत्तरार्धस्येयमानष्टारमित्यर्थः Sk.
ख्यायिका। इन्द्रो वृत्रं हत्वा ब्रह्महत्याया ११. गाः सास्नादिमतीः। सर्वलोकप्रकाश भीतः सन् पृथिव्यां वृक्षेषु स्त्रीष्वप्सु
तधुवयोर्वीयं येन पणेर्गा अपहृतवन्तौ च तां ब्रह्महत्यां न्यमाक्षीत् । तासामपां स्थः Sk. १२. ०७० M. शुद्धिरग्नीषोमाभ्यां जातेति Sy. विभक्तिव्यत्ययः Sy.
३२. आग्नी० M.

Page #520

१.६.२६.१. ]
[ I.93.7. अधत्तम् । युवम् । नदीः । ब्रह्महत्यागृहीताः । अवद्याभिशस्तश्च । अमुञ्चतम् ।
आन्यं दिवो मातरिश्वा जारामथ्नादन्यं परि श्ये॒नो अद्रेः । अग्नीषोमा ब्रह्मणा वावृधानोरं यज्ञार्य चक्रथुरु लोकम् ॥६॥
आन्यं दिवः। युवयोरन्यतरमग्निम् । स्वर्गात् । वायुः । आहृतवान् भृगवे। अन्यं च सोमम् । मरोः। श्येनो भूत्वा गरुडः । पर्यमथ्नात् । अग्नीषोमौ। स्तोत्रण। वर्धमानौ। विस्तीर्णम्। अवकाशम् । यज्ञाय । चक्रथुः । एतयोहि मध्ये सर्वेषामेव देवानां यागः।
अग्नीषोमा हविषः प्रस्थितस्य वीतं हर्यतं वृषणा जुषेथाम् । सुशाणा स्वर्वा हि भूतमा धत्तं यजमानाय शं योः ॥७॥ अग्नीषोमा हविषः। अग्नीषोमौ! हविः। प्रस्थितम्। भक्षयतम्। कामयेथाम् ।
१११
१९
३३
१. वृत्रहननद्वारेण स्वसाध्ययज्ञहेतुकवृष्टया- भयान सोमो जायते Sk..
दिद्वारेण चा? (च) स्थापितवन्तौ Sk. | १२. शंसनीयगतिमान्पक्षी पक्ष्याकारा २. युवाम् Sy. ३. स्यन्दनात् सिन्धवो | गायत्री Sy. श्येनरूपा गायत्री Sk.
रश्मय इहोच्यन्ते। ... रश्मीन् Sk. | १३. बलादाहृतवती Sy. मथ्नातिरत्र ४. ०दी M. ५. गृभीता P. त्याश- मथनकर्मक आहरणे वर्तते। अन्यं तु
भीताः M. ब्रह्महत्यांशेन पापेन ... सोमाख्यं गायत्री सुपर्णरूपिणी सोमपालान् गृहीतानाक्रान्तान् Sy. वृत्रेण गृहीतान् भीषयित्वा प्रमथ्याहरत् Sk. १४. स्रष्ट्रा सतः Sk. ६. अवत्याभि० P. अवद्या- मन्त्ररूपेण स्तोत्रेण हविर्लक्षणेनान्नेन दभि० is suggested for अवद्याभि० वा Sy. अस्मदीयेन याज्यलक्षणेन Sk. पापात् Sy.
१५. स्तूयमाना हि देवता वीर्येण वर्धन्ते। ... अभिशस्तेहिसितुव॒त्राख्यात् । कीदृशात् ? अथवा ब्रह्मेत्यन्ननाम। उपांशुयाज्यलक्षअवदयात्। अत्यन्तपापात् Sk.
णेनान्नेन वर्धमानौ Sk. १६. यत्र ७. ०श्व M. अभिशस्यमानादभितः प्रकटि- विस्तीर्णे स्थाने स्थिता वयं यज्ञान् कुर्मः।
तात। ...यद्वा। वत्र इन्द्रेण हतः सन ततो दत्तमित्यर्थः Sk. १७. अन्येषां नदीष पपात। ततो मतेन वत्रशरीरेण
देवानां यागाय Sy. १८. ०ऋतुरे० M. नदयः सर्वा दुष्टा बभूवुः।...तेन दोषेण | १६. V. Madhava ignores उ गृहीता नदीस्तस्माद्दोषादग्नीषोमौ |
२०. ०स्थिकं M. होमार्थमाहवनीयसमीपं मुक्तवन्तौ Sy.
प्राप्तम् Sy. हविषः प्रस्थितस्य युवां ८. V. Madhava ignores either
प्रतिगतस्य प्रस्थितयज्ञस्य वा। षष्ठीअग्नीषोमौ or अग्निश्च सोम
निर्देशस्य साकाङ्क्षत्वादेकदेशं स्वांश६. अन्यं P. १०. दधुलोकात् Sk. लक्षणमिति शेषः। द्वितीयार्थे वा षष्ठी। ११. ०रो P. D. M. मेरोरुपर्यवस्थितात हविः प्रस्थितम् Sk. २१. भयतं P.
स्वर्गात् Sy. पर्वतस्योपरि। पर्वतेषु हि २२. अभिप्रेतं सम्भक्षयतमित्यर्थः Sk.

Page #521

I.93.9. ]
[ १.६.२६.३. सेवेथाञ्च। वर्षितारौ। सुसुखो। सुरक्षौ च। हि। भवतम्। तथा सति। यजमानाय । उत्पन्नानामनिष्टानां शमनमनागतानाम् । पृथक्करणम् । धत्तम् ।
यो अग्नीषोमा हविषा सपर्यादेद्रीचा मनसा यो घृतेन । तस्य॑ वृतं रक्षतं पातमंहसो विशे जनाय महि शर्म यच्छतम् ॥८॥
यो अग्निषोमा। यः। अग्नीषोमी। हविषा। परिचरति। देवानञ्चता। मनसा। यो वा। घृतेन । तस्य । यज्ञम् । रक्षतम् । रक्षसश्च तम् । पातम् । निवसते। जनाय। महत्। सुखम् ।
यच्छतम्।
अग्नीपोमा सर्वदा सहूती वनतुं गिरः । सं दैवत्रा बभूवथुः ॥६॥
अग्नीषोमा। अग्नीषोमौ! समानपुरोडाशौ। समाना ह्वानौ। भजेथाम्। स्तुतीः । युवा हि सर्वानेव देवान् । महत्तया संबभूवथुः । स्थालीव तण्डुलानिति ।
३३
१. अस्मदीयं परिचरणम् Sy.
देवतापरायणेन श्रद्धायुक्तेन Sy. प्रोयेथाम् Sk.
युवामेव देवौ प्रतिगतेन। अत्यन्त२. कामानाम् Sy.
युष्मद्भक्तेन चेतसेत्यर्थः Sk. ३. सुखौ M.
१३. आज्याहुतिलक्षणेन Sk. ४. हिशब्दः पदपूरणः Sk.
१४. पापात् Sy; Sk. ५. ०तः M.
१५. यागेषु प्रविशते Sy. ६. ना M.
१६. जातापेक्षयकवचनम्। पुत्रादिमनुष्य___उद्भूतानां रोगादीनामनभीष्टानाम् Sk. जातस्वभताय यजमानाय परिचारक७. शं शमनीयानां रोगाणां शमनम् Sy. जनाय च Sk. ८. पृथकमुरणम् P. पृथक्कर्तव्यानां | १७. ०त P..
भयानां यावनं पृथक्करणं च Sy. * सहूती इति सहूती। PP. ६. कुरुतम् Sy.
| १८. ०ताम् M. असम्बन्धं चेत्यर्थः। सामादुच्चित्सु- १६. सुती० M. भिरनिष्टः Sk.
अस्मदीययाज्यानुवाक्यास्तुतिलक्षणा १०. अग्नीषोमाविति च नेदमामन्त्रणम्। गिरः Sk. २०. सर्वदानेव M.
अननुदात्तत्वात् । अतोऽत्र युष्मच्छब्देन | २१. देवेषु सर्वेषु ... युवा... सम्भूतौ सम्भासमानार्थो भवच्छब्द उपपदभूतोऽ- वितौ प्रशस्तौ स्थः Sy.
ध्याहर्तव्यः। हे भवन्तावग्नीषोमो Sk. सम्यग्वास्य पुरोडाशस्य हविषो देवी ११. चरुपुरोडाशादिना Sy; Sk.
भवतमित्यर्थः Sk. १२. देवानां च ता M.
। २२. ०नीति M.

Page #522

१.६.२६.६. ]
४६७
[ I.93.12. अग्नीषोमावनेनं वां यो वा घृतेन दार्शति । तस्मै दीदयतं बृहत् ॥१०॥ ___ अग्नीषोमी। अग्नीषोमौ ! अनेन । वाम् । यः। वाम् । घृतेन । परिचरति । तस्मै। वर्धयतम् । महद्धनम् । वामिति पूरणम्। अग्नीषोमाव॒िमानि नो युवं हव्या जुजोषतम् । प्रा यातमुप॑ नः सा ॥११॥
अग्नीषोमाविमानि। अग्नीषोमौ ! इमानि। अस्माकम् । हवींषि। युवाम्। जुषेथाम् । उपयातं च। अस्मान् । सह ।
अग्नीषोमा पिपृतमवतो न आ प्यायन्तामुस्रिया हव्यसूदः । अस्मे बलानि म॒घव॑त्सु धत्तं कृणुतं नौ अध्वरं श्रुष्टिमन्तम् ॥१२॥
अग्नीषोमा पिपृतम्। अग्नीषोमौ ! पालयतम् । अस्माकम्। अश्वान्। आप्यायन्तां चास्माकम्। गावः। हविषः प्रेरयित्र्यः । अस्मासु । बलानि । धनवत्सु । स्थापयतम्। कुरुतं च। अस्माकम् । यज्ञम् । प्राप्तियुक्तमाश्वात्मनि प्राप्तमिति।।
३१
१. ०मा P. D. M. २. पणेन P. १५. विवृतम् M. १६. दत्तं वा Sk. ३. युवयोः सम्बन्धी यो यजमानः Sy. १७. अस्मभ्यमस्माकं वा Sk. __ युवयोः स्वभतेन Sk. ४. यजमानःSk. | १८. प्रवृद्धाः सन्तु Sy. १६. ०यन्तामं P. ५. युवां M. युवाभ्याम् Sy; Sk. २०. क्षीरादिहविषामुत्पादयित्र्यः Sy. ६. उत्पवनादिभिः संस्कृतेनाज्येन युक्तं पयआख्यस्य हविषः क्षरित्र्यः। दोग्ध्य
हविः Sy. तृतीयानिर्देशात् संयुक्तं इत्यर्थः Sk. २१. धनवतोऽस्मान् हविरिति शेषः। अथवाऽनेन घृतेनेति कृत्वा ततो बलानि दत्तमित्यर्थः Sk.
द्वितीयार्थे तृतीया। इदं घृतम् Sk. २२. धनयुक्तम् Sy. श्रुष्टिमन्तम् । अपठित७. प्रयच्छति Sy. ददाति Sk. मपि सुखनामैतद् द्रष्टव्यम्। फलभूतेन ८. प्रकाशयतं प्रयच्छतमित्यर्थः Sy. सुखेन सुखवन्तम्। सुखफलमित्यर्थः।
दत्तम्। . . . अथवा तस्मै इति तादयें अथवा श्रुष्टीति क्षिप्रनाम। क्षिप्रवन्तम् ।
चतुर्थी। तदर्थ दीदयतं दीव्येथाम् Sk. ___ शीघ्रफलमित्यर्थः Sk. ६. ०विवामानि P. १०. युवं P. २३. त्मिनि P. २४. ०प्ति P. ११. जुषथोमपयातं P. यान्तं M. २५. Ms. D. puts the figure ॥३॥ १२. Omitted by D.
here to indicate the end of १३. Omitted by M.
the ninetythird hymn. No १४. V. Madhava ignores आ such number is given in P. * अस्मे इति । PP.
and M.

Page #523

I.94.2. ]
४६८
[ १.६.३०.२.
I.94. इमं स्तोममहंते जातवेदसे स्थमिव सं महेमा मनीषयो । भद्रा हि नः प्रमतिरस्य संसद्यग्ने सख्ये मा रिषामा वयं तव ॥१॥ इमं स्तोमम् । कुत्स आङ्गिरसः
इमम् । स्तोमम् । स्तोमात्य । जातप्रज्ञाय । रथमिव । संस्कुर्मः । प्रज्ञया। भजनीया । हि। अस्य । अस्माकम् । प्रमतिर्भवति। सह वसाने। अग्ने ! तव । सख्ये वर्तमानाः । वयम्। मा।
विनश्येम।
यस्मै त्वायजसे स साधत्यनुर्वा क्षति दधते सुवीर्यम् । स तूताव नैनमश्नोत्यंहतिग्ने सख्ये मा रिपामा वयं तव ॥२॥
यस्मै त्वम् । यस्मै । त्वम्। देवान् आयजसे हविरादाय देवेभ्यः प्रयच्छसि। सः। साघयत्यभिलषितम्। अप्रत्य॒तश्च। निवसति। धारयति च। सुवीर्यम्। सः। वर्धते। न।
१. एतत्सूक्तरूपं ... स्तोत्रम् Sy.
अस्याग्नेः संसदि सभायाम् । यस्मादयं २. पूज्याय Sy. ३. जातानामुत्पन्नानां यज्ञादिसभास्वस्माकमनुग्राहक इत्यर्थः
वेदित्रे... जातधनाय वाग्नये Sy. Sk. १३. न M. १४. भव D. व P. स्तोमाहस्य जातप्रज्ञानस्य वाग्नेरर्थाय Sk. १५. देवानां मनुष्याणां च स्तुत्यस्तोतृसम्बन्धः ४. यथा तक्षा रथं संस्करोति तथा Sy. सख्यम् । तस्मिन् Sk. १६. ०श्यनः M. ५. सम्यक् पूजितं कुर्मः Sy.
अस्मान् रक्षेत्यर्थः Sy. हिंसिष्महि Sk. यथा कश्चिद् रथं सम्यगगमयत् तद्वत् | १७. यजमानाय Sy. १८. ०भ्य P. सम्यग्गमय Sk. ६. निशितया Sy.| १६. प्राप्नोतीत्यर्थः स्वाभिलषितं साधयति अस्माकं प्रज्ञयैव स्तोममुच्चारयेमेत्ये- Sy. २०. शत्रुभिः Sy. तदाशास्मह इत्यर्थः Sk.
अन्यं प्रत्याश्रित (त)या न गच्छत्यनर्वा ७. कल्याणी Sy. ८. हिशब्दो यस्मादर्थे । अन्यं वानाश्रिततया न गच्छतीत्यनर्वा। यस्मात् Sk. ६. अग्नेः Sy.
अन्यं चानाश्रित्य स्वस्थाने निवसती१०. ०नीयाह्यस्यस्मा० D. नीयाप्य- त्यर्थः Sk.
स्मा० M. षष्ठीनिर्देशादुपरीति २१. प्राप्नोतीत्यर्थः Sy. वाक्यशेषः। सप्तम्यर्थे वा षष्ठी। २२. शोभनवीर्योपेतं धनम् Sy. अस्माकमुपरि अस्मासु वा Sk.
सुवीर्य च प्राप्नोतीत्यर्थः Sk. ११. प्रकृष्टा बुद्धिः Sy.
| २३. स तूताव नैनमंहतिरश्नोति। अंहतिप्रकृष्टानुग्रहात्मिका मतिः Sk.
श्चांहश्चांहुश्च हन्तेः। निरूढोपधात् । १२. सहाव० P. D. M. सम्भजने।... विपरीतात् N. 4. 25.
अतस्तया बुद्धया स्तुम इत्यर्थः Sy. | २४. सर्वाभिवृद्धिभिः Sk.

Page #524

४६६
१.६.३०.४. ]
[ I.94.4. एनम् । अश्नोति । अवतिः।'
शकेम त्वा समिधं साधया धियस्त्वे देवा हुविरदन्त्याहृतम् । त्वमादित्याँ आ वह तान्यु श्मस्यग्नै सख्ये मा रिपामा वयं तव ॥३॥
शकेम त्वा। शक्नुयाम । त्वां वयम् । समेधितुम् । साधय । कर्माणि । त्वयि । देवाः । हविः । भक्षयन्ति । आहुतम् । त्वमिह । आदित्यान् । आवह। तान् । हि वयं कामयामहे ।
भरामध्मं कृणवामा हवींषि ते चितयन्तः पर्वणापर्वणा वयम् । जीवातवे प्रतरं साधया धियोऽनै सख्य मा रिपामा वयं तव ॥४॥
भरामध्मम् । भराम। इध्मम् । कृणवाम च । हवीपि । तुभ्यम् । बुध्यमानाः । पर्वणापर्वणा, अहोरात्रयोः पर्वणि सायं च प्रातश्च ताभ्यामग्निहोत्रं कृणवाम मासपर्वभ्यां दर्शपूर्णमासावृतुसन्धिभिश्चातुर्मास्यानि । जीवितुम् । प्रकृष्टतरमस्माकम् । कर्माणि । साधय ।
१. प्राप्नोति । अन्यत्पूर्ववत् Sy. आप्नोति । १८. भरामधुं M. इन्धनसाधनमेकविंशति
Sk. २. आर्तिर्दारिद्रयम् Sy. पापं | दार्वात्मकं समित्समूहम् Sy. वधो वा Sk. ३. नैसग्नोत्यवत्तिः P. १६. करवाम Sy..
अंहतिः is suggested for अवतिः २०. चरुपुरोडाशादिलक्षणान्यन्नानि Sy. ४. V. Madhava ignores अग्ने etc. | २१. त्वां प्रज्ञापयन्तः... चितयन्तः। चिती ५. त्वे इति। PP. ६. शङ्कम M. ___ संज्ञाने Sy. ज्ञातवन्तः। किम् ? ७. ०यामः D. ८. Omitted by D. सामर्थ्याद् यज्ञकर्म त्वन्माहात्म्यं वा Sk. ६. सदेवितुं P. समिन्धितुम् Sk. २२. Omitted by P. प्रतिपक्षमावृत्ताभ्यां १०. निष्पादय Sy. ११. करणि P. दर्शपूर्णमासाभ्याम् . . . पर्वणापर्वणा।
अस्मदीयानि दर्शपूर्णमासादीनि कर्माणि । नित्यवीप्सयोः' इति वीप्सायां द्विर्भावः ... त्वया हि सर्वे यागा निष्पादयन्ते Sy.सप्तम्यर्थे तृतीयैषा। पर्वणि पर्वणि। Sy. प्रज्ञा वा Sk.
पौर्णमास्याममावास्यायां चेत्यर्थः Sk. १२. चरुपुरोडाशादिकम् Sy.
२३. ०णी D. २४. माससपर्वभ्या P. १३. ऋत्विग्भिः प्रक्षिप्तम्। ... तस्मारवं | २५. जितुं M. अस्माकं जीवनौषधाय ___साधयेत्यर्थः Sy.
चिरकालावस्थानाय Sy. १४. अदितेः पुत्रान् सर्वान् देवान् Sy; Sk. जीवातुर्जीविका। तदर्थम् Sk. १५. अस्मद्यज्ञार्थमानय Sy.
२६. प्रवृद्धतरं वा Sk. २७. माणि P. अग्नि१६. V. Madhava ignores अग्ने etc. होत्रादीनि Sy. २८. निष्पादय Sy. १७. सम्पादयाम Sy. शुद्धोऽप्ययं भरतिराङ् | २६. V. Madhava ignores वयम् पूर्वार्थे द्रष्टव्यः। आहराम Sk.
अग्ने etc.

Page #525

____४७०
I.94.6. ]
[ १.६.३१.१. विशां गोपा अस्य चरन्ति जन्तवो द्विपञ्च यदुत चतुष्पदुक्तुभिः। चित्रः प्रकेत उषसो महाँ अस्यग्ने सख्ये मा रिपामा व॒यं त ॥५॥
विशां गोपाः। विशाम् । गोपायिता भवत्यग्निः। तम्। परिचरन्ति । जन्तवो यत् । द्विपात्। यत् । च। चतुष्पाद् । अञ्जनसाधनैराज्यैः । आश्चर्यः । उपसः । प्रजापयिता । महान् । भवसि।
त्वमध्वर्युरुत होतासि पूर्व्यः शास्ता पोता जनुषा पुरोहितः। विश्वा विद्वाँ आत्विज्या धीर पुष्यस्यग्ने सख्य मा रिपामा वयं तव ॥६॥ त्यमध्वर्युः। त्वम् । अध्वर्युः। अपिच । होता। भवसि। प्रत्नः। मैत्रावरुणः । पोताच ।
१. Missing in D. २. सर्वेषां प्राणि- सर्वस्यां रात्रौ प्रकाशयतीति तस्य गुणा
नाम् Sy. पुत्रपौत्रादिमनुष्याणाम् Sk. धिक्यम् Sy. महांस्त्वमसि प्रभावतः Sk. ३. गोपायितारो रक्षकाःSy. गोपा गोप्तारः | १५. V. Madhava ignores च
Sk. ४. अस्याग्नेः। षष्ठीनिर्देशात् | अग्ने etc.
स्वभूताः प्रसादेन वेति वाक्यशेषः Sk. १६. ०र्ध्वर्युः D. अध्वरस्य यागस्य नेता ५. उद्गच्छन्ति Sy.
देवान्प्रति प्रेरयिता। यद्वा यागे आध्व६. अस्याग्नेः... जाता रश्मयः Sy.
यवस्य कर्ता भवसि। अध्वयों मनुष्ये मनुष्याः। अविनश्यद्भिः पुत्रपौत्रादि- जाठररूपेण वागिन्द्रियाधिष्ठातृत्वेन मनुष्यरुपतास्ते तत्र तत्र विचरन्ति वावस्थाय यागनिष्पादकोऽसि Sy. अग्नेः स्वभूताः प्रसादेन वेत्यर्थः Sk.
अध्वर्वादिकर्मकारित्वादग्नेरयमध्वर्वा७. य P. ८. द्विपाद् मनुष्यादिकमस्ति ...
दिव्यपदेशः। अग्न्यायत्तत्वादध्वर्वादिद्विपत्। द्वौ पादावस्येति Sy.
कर्मणामग्निरेव कर्तेत्युच्यते। त्वमध्वअन्यदपि यद् द्विपात् तत्सर्वम् Sk.
युः। अध्वर्युकर्मकारीत्यर्थः Sk. ६. चतुष्पाद् गवादिकं यदस्ति तदुभयम् Sy. | १७. देवानामाहाता, पूर्ववद्धोतर्यवस्थाय
गवादिः Sk. १०. अञ्जकरस्य हौत्रस्य कर्मणः कर्ता वा असि Sy. रश्मिभिरक्तमाश्लिष्टमभूत् Sy.
| १८. मुख्यः। ... मानुषो होता अमुख्यः । रात्रिनामैतत्। इह तु साहचर्यान्नक्त
तदपेक्षयास्य मुख्यत्वम् Sy. ञ्चरेषु रक्षःपिशाचादिषु वर्तते। ...
१९. •ण M. प्रकर्षण शास्ता, सर्वेषां रात्रिचरैः सहेत्यर्थः Sk.
शिक्षकोऽसि। यद्वा होतर्यज पोतर्यज' ११. विचित्रदीप्तियुक्तः Sy. १२. ०सं P. उषसः। लुप्तोपममेतद् द्रष्टव्यम् । उषस
इत्यादिना प्रेषेण शास्तीति मंत्रावरुणः इव Sk. १३. रात्रावन्धकारावृतानां
प्रशास्ता। पूर्ववत् तस्मिन्नवस्थाय सर्वेषां प्रज्ञापयिता प्रदर्शयिता Sy.
यागनिष्पादकोऽसि Sy. २०. वोता P. प्रकाश इत्यर्थः Sk. १४. उषोदेवताया
यज्ञस्य पावयिता शोधयितासि। यद्वा अपि .. गुणरधिकोऽसि भवसि । उषास्तु पोतनामकस्य ऋत्विजः पूर्ववदधिरात्रेश्चरमभागे प्रकाशयति, अग्निस्तु | ष्ठाय यागनिष्पादकोऽसि Sy.

Page #526

१.६.३१.२. ]
४७१
[I.94.7.
जातेन सर्वेण ब्रह्मत्वेन। पुरोनिहितः। सर्वाण्येव। जानन् । आर्विज्यानि। पोषयसि ।
प्राज्ञः।
यो विश्वतः सुप्रतीकः सदृङसि दूरे चित्सन्त किदिवाति रोचसे । रात्र्याश्चिदन्धो अति देव पश्यस्यग्ने सख्ये मा रिषामा वयं तव ॥७॥ यो विश्वतः। यः । समन्तात् प्रज्वलन् । सर्वत एवान्यूनः सदृशः। भवसि । सः शोभनावयवः
१४
१५
११ १२ सन् । दूरे। अपि।
न। अन्तिक इवास्थितः। अतिरोचसेऽपिव
रोचसे। रात्र्याः ।
अपि । अन्यः । विनाशयसि।
१. जन्मना स्वाभाव्येन Sy.
etc. जनुषा जन्मना। जन्मन एव प्रभृती- ७. विश्वः M. त्यर्थः Sk.
८. यस्त्वं M. यः। समन्तात् omitted २. ०त P.
____by P. सर्वस्मादपि Sy. पुरस्तादागामिनि स्वर्गादौ हितोऽ- ६. संप्र० P. नूकूलाचरणोऽसि । यद्वा। सर्वेषु कर्मसु । १०. शोभनाङ्गः सन् ... सुप्रतीकः। शोभनं पूर्वस्यां दिश्याहवनीये स्थापितोऽसि । प्रतीकोऽङ्गं यस्य Sy. अथवा पुरोहितो ब्रह्मा देवपुरोहितस्य सुप्रतीकः सुमुखः सुदर्शनो वा Sk. बृहस्पतेः प्रतिनिधित्वात् ... अतस्त- | ११. सः D.P. स्मिन्ब्रह्मणि पूर्ववदवस्थाय तद्रूपः | १२. विदयुतळिद् भवतीति शाकपूणिः । सन् Sy.
सा ह्यवताळयति। दूराच्च दृश्यते। पूर्वस्यां दिश्याहवनीयात्मना स्थापितः अपि त्विदमन्तिकनामैवाभिप्रेतं स्यात् सन् Sk.
... दूरेऽपि सन्नन्तिक इव संदृश्यस ३. ऋत्विजः कर्माणि अ? (आ-)ध्वर्यवा- इति N. 3. II. दीनि Sy.
१३. विदयुतळिदित्युच्यते। विदयुदिव। ऋत्विकर्माणि Sk.
...अथवा तलिदित्यन्तिकनाम । दूरेऽपि ४. न्यूनाधिकभावरहित्येन सम्पूर्णानि सन् अन्तिक एव दीप्यसे Sk. करोषि Sy.
१४. इव स्थितः is suggested for इवास्वयं पुष्णासि वा यज्ञसम्पादनद्वारेण स्थितः। यजमानत्वात् Sk.
१५. अतिशयेन दीप्यसे Sy. ५. प्राज्ञः as explaining धीर should | १६. बहुलमन्धकारमपि ... अतीत्य प्रका
be in the vocative case. I शसे Sy. propose therefore to read | तमोऽत्रान्ध उच्यते।...तमोऽतीत्य Sk. प्राज्ञ ! for प्राज्ञः।
१७. V. Madhava ignores देव ६. V. Madhava ignores अग्ने । अग्ने etc.

Page #527

1.94.9. ]
४७२
[ १.६.३१.४.
पूर्वो दे॒वा भवतु सुन्व॒तो रथो॒ऽस्माकं॑ शंसो॑ अ॒भ्य॑स्तु॒ दृढ्वः॑ । तदा जा॑नीत पु॒ष्या॑ता॒ वचोऽग्ने॑ स॒ख्ये मा रि॑िषामा व॒यं तव॑ ॥८॥
पूर्वो देवाः। मुख्यः। भवतु। देवाः । यजमानस्य । रथः । अस्माकं सुन्वताम्। शंसनम्। अभिभवतु। पापबुद्धीन् । तदिदं मदीयम् । वचनं यूयम् । अभ्यनुजानत। अपिच । तत् पोषयतेति
८
१०
११
देवदेवत्यास्त्रयः पादाः ।
व॒धैर्दुःश॑सा॒ अप॑ दृढ्यो॑ जहि दूरे वा॒ ये अन्ति॑ि वा॒ के चि॑िद॒त्रिय॑ः । अथा॑ य॒ज्ञाय॑ गृण॒ते सु॒गं कृ॒ध्यग्ने॑ स॒ख्ये मा रि॑िषामा व॒यं तव॑ ॥६॥
१३
१५
१६
१८
२१
२३
वधैर्दुःशंसान्। आयुधैः। दुर्वचनान्। दुर्बुद्धींश्च । अपजहि । दूरे। वा। ये। के। चित्। अन्तिकै वा। भवन्ति। अदनशीला राक्षसाः । अथ । यज्ञार्थम् । स्तुवते। शोभनगमनमार्गम्। कुरु ।
३०
मुख्य: Sy.
१. अन्येषामयजमानानां रथेभ्यो समानजातानां मध्ये पूर्वोग्रिमः Sk. २. देवाय M. अग्न्यवयवभूताः सर्वे ३. सोमाभिषवं कुर्वतो मत्प्रभृतेः Sk.
देवा: Sy. यजमानस्य Sy.
४. रथे P.
८.
५. शंसनीयमभिशापरूपं पापम् ... शंसोऽभिशाप: Sy. आशंसनमभिलाष : Sk. ६. M. adds वा after अभिभवतु । तान् बाधताम् Sy.
७. अस्मदनिष्टाचरणपराञ्छत्रून्... दृढ्यः । दुष्टं ध्यायन्तीति दुर्धियः Sy. अभ्यनुजानीत is suggested for अभ्यनुजानत । आभिमुख्येनावगच्छत Sy.
६. पाष० M तदर्थाचरणेन प्रवर्धयत Sy. संवर्धयत Sk. १०. ०त्य स्त्रियः ११. V. Mādhava ignores अग्ने etc. १२. ०र्दुशं० M.
१३. ०धै D. हननसाधनैः Sy.
१४. दुःखेन कीर्तनीयान् Sy. पापाभिलाषान् ।
अस्मद्विनाशनकामानित्यर्थः Sk.
१५. दुर्धियः पापबुद्धीन् Sy. पापबुद्धीन् Sk. १६. वधं प्रापय... तान् दुर्धियोsपज
हीत्यर्थः Sy.
१७. विप्रकृष्टदेशे Sy.
१८. Omitted by P. १६. समीपदेशे Sy.
२०. विनाशयितारोऽस्माकमित्यर्थः Sk. २१. अत्रिणः, अत्तारो
विद्यन्ते Sy.
२२. Omitted by M. अनन्तरम् Sy. २३. यज्ञपतये Sy.
२४. त्वां स्तुवते यजमानाय Sy.
२५. ० नं मा० P. D.
राक्षसादयो
सुगम्। अपठितमपि सुखनामैतद् इह द्रष्टव्यम् । सुखम् । अथवा यज्ञायेति हेतुतृतीयार्थे चतुर्थी । सुगशब्दोऽपि । सुगमदेशवचनः । यज्ञेन हेतुना स्तुतो ममार्थाय सुगमं स्वर्गादिदेशं कुर्वित्यर्थः Sk.
२६. V. Mādhava ignores अग्ने etc.

Page #528

१.६.३२.१. ]
[ I.94.II. यदयुक्था अरुषा रोहिता रथे वातजूता वृषभस्यैव ते रवः । आदिवसि वनिनो धूमकेतुनाग्नै सख्ये मा रिषामा वयं तवं ॥१०॥
यदयुक्थाः। यदा। त्वं युनक्षि। गन्तारौ। रोहितवर्णावश्वौ। वातवेगौ गमनाय । स्वरथे तदानीं गच्छतः। तव । शब्दः । ऋषभस्येव श्रूयते । अथ त्वम् । व्याप्नोषि । वृक्षान् । धूमकेतुना ज्वालासङ्घन
अर्ध स्वनादुत बिभ्युः पतत्रिणो द्रुप्सा यत्तै यवसादो व्यस्थिरन् । सुगं तत्तै तात्केभ्यो रथेभ्योऽग्नै सख्ये मा रिपामा वयं तव ॥११॥
अध स्वनात् । यदा। दवाग्नेः शकलानि । तृणस्य भक्षकाणि । अरण्ये वितिष्ठन्ते । अनन्तरम्। एव । दवाग्निशब्दात् । पक्षिणः । बिभ्यति । शोभनगमनम् । तदरण्यम् । अग्नेः। रथेभ्यो
१. ०युत्थाः M.
बहुलरूपा इत्यर्थः। यद् यदा ते तव २. अनक्षि P. D. M. अयोजयस्तदानीं | दावात्मकस्य स्वभूता यवसादः। यवसं वनानि दहतः Sy.
तृणम्। तस्यात्तारो ज्वालासमूहाः Sk. दावात्मत्वाच्छीघ्रं गन्तुं युनक्षि Sk. १३. शकानि M. ३. आरोचमानौ Sy.
१४. यवसादः, यवसानामरण्ये वर्तमानानां ४. लोहितवर्णी। रोहित इत्यग्नेरश्व- तृणानामत्तारः सन्तः Sy. स्याख्या Sy.
१५. ऽपितिष्ठ० M. विविधमवतिष्ठन्ते Sy. ५. वातस्य वायोर्जूतं जवो वेग इव वेगो सर्व व्याप्नुवन्तीत्यर्थः Sk. ___ ययोस्तौ। ईदृशावश्वौ Sy. १६. दग्धुं वनप्रवेशानन्तरम् Sy. ६. वनानि दहतः Sy.
अधशब्दोऽत्र तदेत्यस्यार्थे । तदा Sk. ७. दृप्तस्य महोक्षस्य शब्द इव गम्भीरो १७. भयं प्राप्नुवन्ति । उत्पतनेन देशान्तरं
भवति Sy. वृषभस्येव ... साकाङ्क्ष- गन्तुं समर्थाः पक्षिणोऽपि यदा भयं प्राप्नुत्वाद् भवतीति वाक्यशेषः Sk.
वन्ति किम वक्तव्यमन्येषां तत्रत्यानां ८. ह्याप्नो० P.
वृकादीनां भीतिर्जायत इति । अतस्त्वयि ६. वनसम्बद्धान Sy.
वनं प्रविशति सर्वे प्राणिनो भयं १०. धूमः केतुः प्रज्ञापको यस्य तादृशेन प्राप्नुवन्तीत्यर्थः Sy.
रश्मिना Sy. केतुः पताकोच्यते। धूमः | १८. किञ्च सुगं तत्। तच्छन्दश्रुतेर्योग्यार्थकेतुस्थानीयो यस्य तेन धूमकेतुना । साम- सम्बन्धो यच्छब्दोऽध्याहार्यः। यत्
•ज्ज्वालासहितेन ज्योतिषा वा Sk. पर्वतपृष्ठादि अन्यः कश्चिद् गन्तुं न ११. V. Madhava ignores अग्ने etc. शक्नोति सुगं तत् ते तव Sk. १२. ०ग्ने P. द्रप्साः, ज्वालकदेशाः Sy. | १६. षष्ठ्यर्थे चतुर्थी पञ्चमी वा। एषां
द्रप्सशब्दः कठिनवचनः। कठिनाः रथानां च त्वदीयानाम् Sk.

Page #529

४७४
१४
I.94.13. ]
[ १.६.३२.३. भवति। त इति पूरणम् । तत् त्वं यथात्मीयैर्यथाकाम सञ्चरसीत्यर्थः ।"
अयं मित्रस्य वरुणस्य धायसेऽवयातां मरुतां हेळो अद्भुतः। मृळा सु नो भूत्वेषां मनः पुनरग्नै सरव्ये मा रिपामा वयं तवं ॥१२॥
अयं मित्रस्य। अयम् । मित्रावरुणयोः। सोमपानाय । स्वर्गादधस्तादागच्छनाम् । मरुतां च। क्रोधः । महान् भवति यदि प्रमादोऽस्माकं भवति क्रुध्यतीत्यर्थ एवं स्थिते तान् यजन् । अस्मान् । सुष्ठु । सुखय। भवतु च। एषां त्वत्प्रसादेनास्मासु । मनः । पुनरपि ।
देवो देवानामसि मित्रो अद्भतो वसुर्वसनामसि चारुरध्वरे । शमन्त्स्याम तव सप्रथस्तमेऽग्ने सख्ये मा रिपामा वयं तव ॥१३॥
देवो देवानाम्। देवः । देवानाम् । असि। सखा। महान् । वसुः। वसूनामिति वसवो देवास्तेषामपि वासयिता भवसि। कल्याणस्त्वम्। यज्ञे। सुखे। स्याम। तव।
२३
बाधेष
१. सुखेन गन्तुं शक्यमतस्तावकेभ्यस्त्वदी- वाक्यशेषः Sk.
येभ्यो रथेभ्यश्च तदरण्यं सुगं भवति। १२. महान् भवति । अद्भत इत्येतन्महन्नाम। पूर्व प्रवृत्तालाग्रेस्तृणादिषु दग्धेषु तस्मात् क्रोधाद् इममग्नेः स्तोतारं मिसत्सु त्वदीया रथाः प्रतिबन्धमन्तरेण । त्रावरुणो रक्षतामिति शेषः Sy.
पश्चाद् गच्छन्तीति भावः Sy. १३. यदिर्यप्र० स. १४. स्थि P. २. तत्वं P. D. ३. त्मियैथाका० M. १५. सुखाय P. D. सुष्ठु मृडय Sy. ४. V. Madhava ignores अग्ने etc. १६. चैष चैषन् P. चैष M. ५. अग्नेः स्तोता Sy.
मरुताम् Sy. १७. त्वां प्रादेना० P. ६. मित्रस्य अहरभिमानिनो देवस्थ। वरुण- १८. मनसः M. प्रसन्नं भवतु Sy. पुनरप्य____स्य राज्यभिमानिनश्च सम्बन्धिने Sy. स्मासु सानुग्रहचेतसो भवन्त्वित्यर्थः Sk. ७. ०त्रस्य वरु० P. ८. धारणायावस्थाप- १६. V. Madhava ignores अग्ने etc.
नाय भवतु। मित्रावरुणाविममग्नेः २०. हविर्वहनादयुपकारकरणान्महन्मित्रमसि स्तोतारं धारयतामित्यर्थः Sy.
Sk. २१. सर्वेषां धनानाम् Sy. ६. ०स्ताददाग० M. ०च्छतं P. धनानां च त्वं धनमसि धनकार्यकर
अवस्ताद् गच्छतां स्वर्गलोकस्याधस्ता- त्वात् Sk. २२. सयिता P. दन्तरिक्षे वर्तमानानाम् Sy.
निवासयिता भवसि। अतोऽस्माकं अवशब्दोऽपत्यस्य स्थाने । अस्मदयज्ञाद- वसूनि देहीत्यर्थः Sy. २३. शोभनोऽसि पगच्छताम् Sk.
Sk. २४. यज्ञगृहे Sy. शरणस्थाने १०. Omitted by P.
Sk. २५. प्राप्नुयामेत्यर्थः Sk. ११. साकाङ्क्षत्वात्प्रसादेन व्यावर्ततामिति २६. त्वत्सम्बन्धिनि शर्मणि यज्ञगृहे Sy.

Page #530

१.६.३२.५. ]
४७५
[ I.94.15.
सर्वतः पृथुतमे।
तत्ते भद्रं यत्समिद्धः स्खे दमे सोमाहुतो जरंसे मृळयत्तमः । दधासि रत्नं द्रविणं च दाशुषेऽग्ने सख्ये मा रिपामा वयं तव ॥१४॥ तत्ते भद्रम् । तत् । तव । कल्याणम् । यत् त्वम् । प्रज्वलितः । स्वे। यज्ञगृहे। सोमनाहुतः
। यच्च त्वं धनम। च। यजमानाय। प्रयच्छसि। अग्ने सख्य
इति।
यस्मै त्वं सुंद्रविणो ददाशोऽनागास्त्वमंदिते सर्वतोता । यं भद्रेण शव॑सा चोदयासि प्र॒जाव॑ता राधसा ते स्याम ॥१५॥ यस्मै। यस्म। त्वमग्ने ! शोभनधन! प्रयच्छसि। अपापवादम् । अखण्डित !
१. सप्रथस्तमे सर्वतः पृथुतमेऽतिशयेन मा रिषाम etc.
विस्तीर्णे Sy. तव स्वभूतेऽग्निलोकाख्ये | १५. Omitted by P. यजमानाय Sy. ...। अथवा शर्मेति गृहनाम । गृहे स्याम अग्निरप्यदितिरुच्यते। तस्यैषा भवति तव सम्बन्धिनि सर्वपृथुतमे। त्वया दीय- ... यस्मै त्वं सुद्रविणो ददासि। मानमत्यन्तविस्तीर्ण गृहं वयं प्राप्नुयामे- अनागास्त्वम्। अनपराधत्वम् । अदिते। त्यर्थः Sk.
सर्वासु कर्मततिषु। आग २. V. Madhava ignores अग्ने etc. आपूर्वाद् गमेः। एन एतेः। किल्बिषं ३. तच्चेष्टितं कर्म वा Sk.
किल्भिदम्। सुकृतकर्मणो भयम्। ४. भजनीयं, प्रशस्तमित्यर्थः Sy.
कीर्तिमस्य भिनत्तीति वा। यं भद्रेण। ५. यत्वं P. ६. ०त M.
शवसा बलेन। चोदयसि। प्रजावता ७. स्वकीय उत्तरवेदिलक्षणे निवासस्थाने च राधसा (धनेन) ते वयमिह स्या
Sy. ८. ०सोमना० M. हुतेन मेति N. II. 23-24.
सोमरसेन सन्तर्पितः सन् Sy. | १६. ०नं D. सुद्रविणः। शोभनानि द्रवि६. सुदेवाः M. १०. ऋत्विग्भिः स्तूयस णानि धनानि यस्य Sy. सुबलो वा Sk.
इति यदस्ति तद् भद्रमित्यर्थः Sy. | १७. प्रयच्छसि स यजमानः समृद्धो भवति Sy. होतृत्वात् . . . देवताः। स्तूयसे वा १८. अपापत्वं पापराहित्येन कर्मार्हताम् Sy. ऋत्विग्भिः Sk. ११. अतिशयेना- | १६. अखण्डनीयाग्ने Sy. अदितिर्देवमाता। स्माकं सुखयिता भूत्वा Sy. यष्टणां तच्छब्देनेदं सोऽयमित्यभिसम्बन्धात्
च स्तोतणां च Sk. १२. त्वद् D. पुत्रस्याग्नेरभिधानम्। अदितेः पुत्रे१३. रत्नं रमणीयं कर्मफलं द्रविणं धनम् Sy. त्यर्थः । अथवा अदितिशब्दोऽदीनपर्यायः । १४. V. Madhava ignores रत्नम् । अदीन। क्षयवजितेत्यर्थः Sk.

Page #531

४७६
I.94.16 ]
[ १.६.३२.६. यज्ञे कृते । यं च त्वम् । कल्याणेन । बलेन संयोज्य । युद्धे प्रेरयसि । यं वा प्रजावता। धनेन संयोजयसि। वयं च ते । भवाम। "ते वयमिह स्याम” इति यास्कः।
स त्वमग्ने सौभगृत्वस्य विद्वानुस्माकमायुः प्र तिरह देव । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥१६॥
स त्वमग्ने । सः। त्वम् । अग्ने ! सौभाग्यं कर्तुम् । जानन् । अस्माकम् । आयुः। वर्षय। अस्मिन् स्तोत्रे सति । देव ! तदिदमग्नेः स्तोत्रम् । मित्रादयोऽपि । पूजयन्त्विति ।
इत्येवं षष्ठमध्यायं व्याकरोत् प्रथमेऽष्टके। भरतस्य कुले जातो माधवो वेङ्कटात्मजः ।।
१. सर्वासु कमंततिषु यद्वा सर्वेषु यज्ञेषु Sy. । तस्य सौभगत्वस्य Sk. सर्वताता। . . . सर्वत्रेत्यर्थः अथवा | ८. सहविष्कतामस्माकं जानन्नित्यर्थः Sk. अनागास्त्वमित्यागश्शब्दोऽपराधवचनः। ६. आयुध M. सर्वतातेत्यपि सर्वा एवैष्टिकपाशुकसौ- | १०. ०या M. प्रवर्धय। प्रपूर्वस्तिरतिर्वर्धमिकरूपा कर्मसन्ततिर्यज्ञ उच्यते । यस्मै | नार्थः Sy. वैगुण्यलक्षणापराधवर्जितत्वं यज्ञेषु ददासि ११. कर्मणि Sy. तस्य विगुणमपि यज्ञं सगुणं करोषीत्यर्थः इह जन्मनि लोके वा Sk. Sk.
१२. अग्नेः missing M. २. संयोजयसि सोऽपि समृद्धो भवति Sy. | १३. रक्षन्त्वित्यर्थः। मित्रः प्रमीतेस्त्राता
यं भद्रेण बलेन संयोज्य तत्र तत्र विनि- वरुणोऽनिष्टानां निवारयिता। अयोजयसीत्यर्थः Sk.
दितिरदीनाखण्डनीया वा देव३. ०तां D. वयं च स्तोतारः...प्रजाभिः माता। सिन्धुः स्यन्दनशीलोदकात्मा
पुत्रपौत्रैर्युक्तेन ... त्वया दत्तेन धनेन देवता। पृथिवी प्रथिता भूदेवता।... युक्ताः . . . भवेम Sy.
... द्यौः प्रकाशमाना धुलोकात्मा देवता। ४. अस्माकमेव सर्वमिदं कुर्वित्यर्थः Sk. एताश्च सर्वा अग्निना प्रवर्धितमायु५. N. II. 24.
मम हन्तामिति पूर्वत्रान्वयः Sy. ६. पूर्वोक्तगुणविशिष्टः Sy. य उक्त- १४. V. Madhava ignores नः गुणोऽसि Sk.
Ms. D. puts the figure 11E XII ७. सौभ्यं M. सुभगत्वं सौभाग्यम् ... | here to indicate the end of
सौभगत्वस्य। सुभगस्य भावः the ninetyfourth hymn. No. सौभगम् Sy.
such number is given in P. भग इति धननाम। शोभनं धनं हवि- and M. र्लक्षणं यस्य स सुभगः। सुभग एव । १५. एवं missing M. सौभगः।... तस्य भावः सौभगत्वम्।। १६. वंक० P. D.

Page #532

४७७
'अध्यायं 'द्वे विरू॑पे' च माधवो
अन्वादेशस्य विषये वक्तव्यं
अस्मा
अस्येति प्रथमादेश उदात्तं स्मर्य
अन्वादेशे चानुदात्तमस्य वा॒मस्य॑
व्यचिकीर्षति ।
अ॒स्येदु॑ मा॒तुः सव॑ने॑ ननूदात्तोऽत्र दृश्यते ।
५
संप्रदर्शयन् ॥ १ ॥
येति सूक्तेऽस्मिन्निन्द्र एवापदिश्यते ॥ ३ ॥
११ | १२
'नास्मै' वि॒िद्युन्न त॑न्य॒तुः' 'नकिरस्य सहन्त्य' च ।
३
ए॒वा ह्य॑स्य सू॒नृत ऋचश्चात्र
१४
दिवश्च॑िदस्य वरिमा सूक्तादौ च
१. द्वि M. RV.I. 95.
२. अन्वादशस्य M.
३. RV. 164. 14.
४. RV. I. 61. 74. The com -
plete word is सवनेषु
ऋच्येतस्यामन्वादेश इति वक्तु न
युज्यते ।
そ
१०
यु॒ञ्जन्त्य॑स्य॒ काम्या॒ भिन्नायामपि दर्शनात् ॥ ४ ॥
५. अस्मादस्येति P.
६. RV. I. 61.
७. ०येकस्या० D. P. M.
८. शक्यते D. P.
C. RV. I. 6. 24. The third
pāda is syllables.
short by two I propose to
add therefore हरी after काम्या
पदम् ।
दृश्यते ॥ २ ॥
ist astaka, 7th ch. Introductory
१५
प्रदृश्यते ।
१७
अन्वादेश: पूर्वसूक्ते स्तुतस्यैव पुनः स्तुतौ ॥ ६ ॥
निदर्शनम् ॥५॥
१०. युञ्जन्त्यस्मामभिन्नाया...मपि etc. M. ११. RV. I. 32. 134.
१२. RV. I. 27. 84; त्रिकि० P. १३. RV. I. 8. 84.
१४. RV. I. 55. 14. All The mss. read महिमा although the correct reading of the text of the RV. is वरिमा । As it is a quotation, I have made the correction.
१५. प्रदर्शते D. प्रदश्यते P. १६. पूर्व is omitted by P. १७. पुसस्तुतौ P.

Page #533

I.95.1. ]
४७८
[ १.७.१.१.
अन्वादेशः पादमध्ये सर्वत्रेति न युज्यते । यस्मादुदात्ता दृश्यन्ते पादमध्येऽपि तद्यथा ॥७॥ 'माकि। अस्य परिषतिः ‘अग्ने चिकिद्धय (स्य नः' । पादो 'न्यायांसमस्येति सर्व तत्र निदर्शनम् ॥८॥ पादादिष्वनुदात्तोऽस्य न कदाचन दृश्यते । उदात्ताः पादमध्येऽपि दृश्यन्ते बहवस्तथा ॥६॥
१०
वाक्यादावपदिष्टोऽपि लौकिकैरपदिश्यते । उच्चैधर्मी ततस्तत्र नान्वादेशस्य सम्भवः ॥१०॥
पूर्वस्मिन्प्रकृतो वाक्ये वाक्यमध्येऽपदिश्यते । नीचैरर्थस्वभावेन सोऽन्वादेशः स्मृतो बुधैः ॥११॥
I.95. द्वे विरूपे चरतः खथै अन्यान्या वत्समुपं धापयेते । हरिरन्यस्यां भवति स्वधावाञ्छुक्रो अन्यस्यां ददृशे सुवीः॥१॥ द्वे विरूपे। कुत्सः।
१. नि D.
१०. उदात्ता D. २. कीनो P.
११. ०दृश्यते M. ३. परितिष्ठति P.
१२. ०र्द्धर्मी D. o is omitted ४. RV. IX. 85. 8.
by M. ५. ०रने D.
The proper reading should ६. चिकिध्यास्य M.
be उच्चैधर्मा ७. RV. V. 22. 4.
१३. न is omitted by M. ८. Rv. V. 44. 84. ज्यायांसमभ्येति | १४. ०प्रकृते D. ____ M.
१५. च दृश्यते M. ९. सर्व P.
१६. रथं D. P.

Page #534

४७६
१.७.१.२. ]
[ I.95.2. है। भिन्नरूप। चरतः। शोभनकायें। अन्यान्यो च। वत्सम् । उपधापयतस्तत्र । आदित्यः । अन्यस्यामह्नि। बलवान् भवति । शुक्रवर्णोऽग्निः। रात्री। ददृशे । सुदीप्तिः।
दशेमं त्वष्टुंजनयन्त गर्भमतन्द्रासो युवतयो विभृत्रम् । ति॒िग्मानीक स्वय॑शसं जनेषु विरोचमान परि पी नयन्ति ॥२॥ दशेमम् । दश दिशः । एनमग्निम् । त्वष्ट्रा दिक्षु निषिक्तम्। गर्भभूतम् । जनितवत्यः ।
१. अहोरात्रे Sy. राव्युषसौ Sk. | ८. रसहरणशील: Sy. २. शुक्लकृष्णतया नानारूपे Sy. ६. स्वजनन्या अन्यस्यामहरात्मिकाया३. पुनः पुनः पर्यावर्तेते। ते चाहोरात्रे | ___ मग्नेर्जनन्याम् Sy.
अग्नेः सूर्यस्य च जनन्यौ। तत्र पूर्वोत्तरयोरर्धर्चयोरेकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं रात्रेः पुत्रः सूर्यः। स हि गर्भवद् रात्राव- यत्तच्छब्दावध्याहर्तव्यौ। ये द्वे रात्र्युषसौ न्तहितः सन् तस्याश्चरमभागादुत्पद्यते। चरतः, अन्योन्यस्याश्च वत्सस्थानीयअह्नः पुत्रोऽग्निः। स हि तत्र विद्यमानो- मग्निमुपधापयेते तयोर्हरिरन्यस्यां ऽपि प्रकाशराहित्येनासत्कल्पः सन् भवति हरितवर्ण एकस्यां रात्रौ Sk. तस्मादह्नः सकाशानिर्मुक्तः प्रकाश- | १०. ०मग्नि D. ०महि M. मानं स्वात्मानं लभते Sy. ११. हविर्लक्षणान्नवान् Sy. अन्नवानग्निः Sk. रात्रिर्गता, उषा आगता। उषा गता, १२. निर्मलदीप्तिः Sy.
रात्रिरागता। एवं गच्छतः Sk. शुक्रवर्णोऽन्यस्यां दृश्यत उपसि। उषसा ४. शोभनगमनागमने। यद्वा-अर्थः प्रयोज- चात्र तत्समनन्तरभाव्यहर्लक्ष्यते। अहनम्। शोभनप्रयोजनोपेते Sy.
न्यादित्यात्मना व्यवस्थितः सन् शुक्रअर्थशब्दः, अतंर्गत्यर्थस्य गमनवचनः रूपोऽग्निर्दृश्यत इत्यर्थः Sk. प्रयोजनवचनो वा। शोभनप्रयोजने Sk.| १३. स्वजनन्या अन्यस्यां राज्यामादित्यस्य ५. अन्योन्या D. अन्या M.
जनन्याम् Sy. राज्युषसौ Sk. परस्परव्यतिहारेण Sy.
१४. देशमम् M. १५. दि P. D. दिः M. ६. पुत्रम् Sy. अन्योन्यस्याश्च वत्सस्थानीय- प्राच्याद्या दशसंख्याकाः Sy.
मग्निम्। अग्निहि रात्र्युषसोरुभयोरपि चतस्रो दिशः। चतस्रश्चावान्तरदिशः, वत्सस्थानीयः। तत्र जायमानत्वात् Sk. ऊर्ध्वमध इत्येता दश दिशः Sk. ७. ०धावय० P. स्वकीयं रसं पाययतः। १६. वैद्युतम् Sy. १७. ०ष्टा M..
यद्राच्या कर्तव्यं स्वपुत्रस्यादित्यस्य रसस्य दीप्तान्मध्यमाद् वायोः सकाशात्. . . पायनं तदहस्करोति। यदह्ना कर्तव्यं यद्वा दशसङ्ख्याका अङ्गुलयस्त्वष्टुर्दीस्वपुत्रस्याग्नेः रसस्य पायनं तद्रात्रिः प्तस्य वायोर्गर्भ स्वकारणभूते वायौ करोति Sy. पाययतः। किम् ? सामर्थ्या- गर्भरूपेण वर्तमानम्। अग्नेहि वायुः दाहुतीः। रात्रिर्युपगम्य सायमाहुती- कारणम् Sy. त्वष्टुः सकाशात् Sk. रग्नि पाययति । प्रातराहुतीरुषाः Sk. । १८. अपत्यभूतम् Sk.

Page #535

I.95.3.]
४८०
[ १.७.१.३.
अनलसाः । युवतयः । धारकं यद्वेतस्ततो विहृतम्। तीक्ष्णज्वालम्। स्वभूतकीर्तिम् । मनुष्येषु । परिणयन्ति। विरोचमानम्। परितः।
त्रीणि जाना परि भूषन्त्यस्य समुद्र एक दिव्येकमप्सु । पूर्वामनु प्र दिशं पार्थिवानामृतून्प्रशासद्वि देधावनुष्टु ॥३॥
त्रीणि जाना। स्तोतारोऽस्य। त्रीणि। जन्मानि। अलङ्कुर्वन्ति । अन्तरिक्षस्थम् । एकम्। दिव्यम्। अपरम्। अप्स्वपरं सोऽयम्। प्राचीम्। दिशम्। प्रति स्थित्वा। मनुष्याणां व्युच्छनेन। कालान्। प्रशासन्। कल्याणम्। प्रकर्षण।
१. अतन्द्रासः स्वकार्य जगतः पोषणेऽनलसा | ११. यद्वा परीत्येष समित्येतस्य स्थाने।
आलस्यरहिता जागरूका इत्यर्थः । अस्याग्नेस्त्रीणि जन्मानि सम्भवन्ति Sy. (दिशः);... पुनः पुनः कर्मकरणे परिपूर्वो भवतिः सर्वत्र परिग्रहे। परिआलस्यरहिताः (अङ्गलयः) Sy.
गृह्णन्ति। अस्याग्नेः सत्स्वप्यन्येषु २. युवतयो नित्यतरुण्यो जरामरणरहिता जन्मसु सारभूतत्वात् त्रीण्येव जन्मान्य
इत्यर्थः (दिशः);... अपृथक्कृत्य वर्त- स्याग्नः परिगृह्णन्तीत्यर्थः Sk.
मानाः (अङ्गलयः) एकस्मिन् पाणौ १२. समुद्रे अब्धौ बडवानलरूपेणैकं जन्म Sy. ___ संहत्यावस्थिता इत्यर्थः Sy.
समुद्र एक बाडवात्मना Sk. ३. यद्येवस्ततोपिहृत P. यद्येतस्ततो | १३. दिवि द्युलोक आदित्यात्मनकम् Sy. विहृत D. हृत M.
दिव्येकमादित्यात्मना Sk. सर्वेषु भूतेषु विहृतम्। जाठररूपेण १४. आप इत्यन्तरिक्षनाम। अन्तरिक्ष वैद्युविभज्य वर्तमानमित्यर्थः Sy.
ताग्निरूपेणकम्। एवमग्निस्त्रेधात्मानं तत्र तत्र विह्रियतेऽसाविति विभूत्रः ।। विभज्य त्रिषु स्थानेषु वर्तत इत्यर्थः Sy. तं विभूत्रम् Sk.
अपशब्दोऽत्रोदकवचनोऽन्तरिक्षनाम वा। ४. अत एव हि वैद्युताग्निदर्शने दृष्टिः वृष्टिलक्षणास्वप्सु, अन्तरिक्ष वा अपरं प्रतिहन्यते Sy.
वैद्युतात्मना Sk. ५. अतिशयेन यशस्विनमित्यर्थः Sy. १५. पूर्वस्यां दिश्याहवनीयात्मना व्यवस्थापितः ६. जनपदेषु सर्वदेशेषु Sy.
सन्नित्यर्थः Sk. ७. स्वस्वोपकाराय सर्वे जनाः स्वकीयं देशं १६. पृथिव्याः सम्बन्धिनां सर्वेषां प्राणिनाम्
प्रापयन्ति Sy. सर्वतो नीतवत्य ! Sy. पृथिव्यां सम्भवानां इत्यर्थः Sk.
यजमानानाम् Sk. ८. बहूनामुपकारकमित्यर्थः Sy. १७. यागकालान् Sk.
अथवा ... अनीकशब्दः समहवचनः। १८. प्रकर्षेण विभक्ततया ज्ञापयन् Sy. सामर्थ्याच्चेह ज्वालासमूहमाह नान्यम्। प्रकर्षेण कथयन्निव Sk.
तीक्ष्णज्वालासमूहमित्यर्थः Sk. १६. सम्यगनुक्रमेण Sy. अनुष्ठु यागकर्म। ६. नाः M. १०. जन्मनि P. M. I यागं करोतीत्यर्थः Sk.

Page #536

१.७.१.४. ]
४८१
[ I.95.4. विदधातीत्यौषमग्निमाह, औषसाग्निप्रधानं वेदं सूक्तम्। अत्र कात्यायन:-"औषसाय वाग्नये" इति।
क इमं वो निण्यमा चिकेत वत्सो मातृजनयत स्वधाभिः । बह्वीनां गर्भो अपसामुपस्थान्महान्कविनिश्चरति स्वधावान् ॥४॥
क इमं वः। युष्माकं मध्ये । कः । एनम् । अन्तर्हितम्। वत्सः सन्नोषधीनाम् । मातः । जनयन्ति। उदकैवैद्युतः। बह्वीनां दिशाम्। गर्भभूतोऽसौ। अपाम्। उदधास्थानान्मध्यात् (?) महान्। क्रान्तदर्शनः। निश्चरति । बलवान् ।
२१२३
१. स्वतो भेदरहितयोरखण्डयोदिक्कालयोः | वृष्टिलक्षणैरुदकैः Sk.
प्राच्यादिभेदो वसन्तादिभेदश्च सूर्यगत्या | १५. मेघस्थानामपाम् Sy. निष्पाद्यते। अतः सूर्य एव तयोः १६. ओषधीनां दिशां वा Sk. कर्तेत्यर्थः Sy.
| १७. वैद्युतरूपेण गर्भस्थानीयः Sy. २. ०ति द्यौषमग्निमाह्रौषसानिमाह P. | १८. ०तो सवयाम् P. I propose
The correct reading should _to read अपामुपस्थात्, उदकस्थाना०
be oत्यौषसम० for oत्यौषम० for अपाम् । उदधास्थाना० ३. सानि० P.
समुद्रात् Sy. अपांसि कर्माणि। ४. सूक्तमन्त्र M.
तान्युपगम्य यत्र तिष्ठन्ति सोऽपसामुपस्थो ५. KSA. 7.
यज्ञ आहवनीयो वा। तस्मात् Sk. ६. V. Madhava ignores प्र । १६. का० P. ७. ई D.
मेधावी Sk. ८. ऋषीणां ब्राह्मणानां मध्ये Sk. | २०. औषसाग्निरूपेणादित्यः सन्निर्गच्छति ६. अन्तर्हिताति P. D. अन्तर्हताति M. Sy. देवान् प्रति गन्तुं निर्गच्छति Sk. १०. मेघस्थानामपां वैद्युताग्निरूपेण पुत्र- | २१. The passage beginning with स्थानीयः सन् Sy.
उदकः and ending with बलवान् अपत्यभूतः सन्नित्यर्थः Sk.
is omitted by M. ११. वत्स सनो० P.
हविर्लक्षणान्नवान्। एक एवाग्नि१२. तस्य मातृस्थानीयानि वृष्ट्युदकानि Sy. .मनिष्पादकलक्षणेन पार्थिवरूपेण ओषधिवनस्पतयोऽत्र मातर उच्यन्ते,
वैद्युतात्मना, औषसरूपेणादित्यात्मना च अग्नेर्जनकत्वात् Sk.
विभज्य वर्तत इत्यर्थः Sy. १३. The proper reading should हविर्लक्षणेनान्नेनानवान्। हवींष्यादाbe जनयति।
येत्यर्थः Sk. वैद्युतात्मना व्यवस्थितः सन् जनयति Sk. | २२. V. Madhava ignores आ। १४. हविर्लक्षणैरन्नैः Sy.
चिकेत
३१

Page #537

४८२
I.95.5. ]
[ १.७.१.५. आविष्टयौ वर्धते चारुरासु जिमानामूर्ध्वः स्वयंशा उपस्थे । उभे त्वष्टुंबिभ्यतुर्जायमानात्प्रतीची सिंहं प्रति जोषयेते ॥॥
आविष्टयः। आविष्टयः । वर्धते। चारग्निः। आस्वप्सु। तिर्यग् गच्छन्तीनामपाम् । उपस्थे............. त्वष्टुः । जायमानादौदिग्नावापृथिवी। उभे अपि। बिभ्यतुरपि चैनम् । सिंहमिव बलिनम्। अभिमुखे। सेवेते। अत्र निरुक्तं द्रष्टव्यमिति।"
A
वेते। अत्र निरुक्तं द्रष्टव्यमिति ।
१. आविर्भूतः प्रकाशमानः Sy.
____ सर्वलोकप्रकाशोऽग्निर्वर्धत इत्यर्थः Sk. आविःशब्दः प्रकाशवचनः। आविरे- ५. ०च्छती० D. मेघेषु तिर्यगवाविष्टयः। ... सर्वलोकप्रकाशोऽग्निः वस्थितानां तासामपाम् Sy. Sk.
सप्तम्यर्थे षष्ठी। जिह्मासु। तिर्यमाध्यमिकस्त्वष्टत्याहुः। मध्यमे च ग्व्यवस्थितास्वित्यर्थः Sk. स्थाने समाम्नातः । अग्निरिति शाक- ६. उत्सङ्गे Sy. पूणिः । तस्यैषापरा भवति . . . उपस्थो यज्ञ आहवनीयो वान्तरिक्षं वा। आविरावेदनात् । तत्त्यो वर्धते चारुरासु। तत्र च। अथवा उपस्थ इत्येतदास्विचारु चरतेः। जिज़ जिहीतेः। ऊर्ध्वमुद्धतं त्यतेन विशेष्यते न समुच्चीयते। उपस्थभवति। स्वयशा आत्मयशाः। उपस्थ शब्दश्च स्थानवचनः। आस्वोउपस्थाने । उभे त्वष्टुबिभ्यतुर्जायमा- षधीषु दिक्षु वा यदग्नेः स्थानं तत्रेनात् । (प्रतीची सिंहं प्रति जोषयेते।) त्यर्थः Sk. द्यावापृथिव्याविति वा। अहोरात्रे ७. स्वयमूर्धनोत्रः P. स्वयमुर्धनोन्नः D. इति वा । अरणी इति वा। प्रत्यक्ते सिंह स्वयमूर्ध्व गों नः M.
सहनं प्रत्यासेवेते N. 8. I4, IT. । ८. त्वसूः P. दीप्तात् Sy. २. आविष्टयः। आविष्टयः। वर्धते। is | ६. ०ग्ने द्या० M. omitted by M.
१०. वभ्य M. वर्धत इति भूतकाले व्यत्ययेन लट् ११. सहनशीलमभिभवनशीलम् Sy. द्रष्टव्यः Sk.
१२. प्रत्यञ्चन्त्यौ प्रतिगच्छन्त्यौ, आभिमुख्येन ३. उरग्नि M.
प्राप्नुवन्त्यौ Sy. शोभनदीप्तिः सन् Sy.
अग्निमेव प्रतिगते। अग्निपरिचर्यापरे ४. आस्वस्वु P.
सत्यावित्यर्थः Sk. मेघस्थास्वप्सु वैद्युतात्मना वर्तमा- १३. सेवते P. D. M. नोऽग्निः Sy.
जुषिरत्र प्रीत्यर्थः। प्रतिशब्दश्च धात्वबह्वीनां गर्भ इति पूर्वस्यामृचि, आदि
र्थानुवादी। भूते लट् । प्रीणयतम्। ष्टानामोषधीनामयमन्वादेशः। आस्वो- दशभिरपि दिग्भिः सहामृतेन तर्पयषधिषु। अथवा बह्वीनां गर्भ तमित्यर्थः Sk. इति बह्वीशब्देन दिश उच्यन्ते। तत | १४. तत्र P. १५. N. 8. 14, IS. आस्विति तासामन्वादेशः। . . . See note No. १ on this page. त्वष्टः सकाशाजनयित्वाऽसु दिक्षु | १६. V. Madhava ignores प्रति

Page #538

४८३
१.७.२.१. ]
[ I.95.6. उभे भद्रे जोषयेते न मेने गावो न वाश्रा उप तस्थुरेवैः । स दक्षाणां दक्षपतिर्बभूवाञ्जन्ति यं दक्षिणतो हविभिः ॥६॥
उभे भने। उभे। स्त्रियो द्यावापृथिव्यौ। कल्याण्यावग्निम् । सेवेते । नेति पूरणम् । गावः। इव। शब्दकारिण्यो वत्समेनम्। गमनैर्ऋत्विजः । उपतिष्ठन्ति सोऽयम् । बले। पतिरभवत्। यमेनं यज्ञस्थमध्वर्यवः परेणाहवनीयम्। दक्षिणातिक्रम्य (?) तत्र स्थिताः। हविभिः। सिञ्चन्ति।
१.
१
१४ १५
१. अहश्च रात्रिश्च। यद्वोभे द्यावा- प्रवीणशब्दः प्रकृष्टो वीणायां प्रवीण पृथिव्यौ। अरणी वा Sy.
इत्येवमपि व्युत्पाद्यमानः प्रवीणो २. मेने स्त्रियौ जोषयेते न सेवेते इव । व्याकरणे प्रवीणो मीमांसायामित्यादियथा शोभने स्त्रियौ चामरहस्ते प्रयोगदर्शनात् प्रकर्षमात्रवचनो विज्ञाराजानमुभयतः सेवेते, एवं यते। न वीणाविषयप्रकर्षवचनमेवमयद्यावापृथिव्यौ, एनमग्निमुभयतः सेवेते मपि दक्षपतिशब्दो दक्षस्य पतिदक्षइत्यर्थः Sy.
पतिरित्येवमपि व्युत्पाद्यमानोऽधिपतिस्त्रियाविव केचिद् भर्तारम् Sk. मात्रवचनो द्रष्टव्यः। अधिपतिर्भवती३. ०णाव० P. D. M.
त्यर्थःSk. भजनीये शोभनाङ्गयौ Sy. १०. बलानां मध्ये यदतिशयितं बलं तस्याधि४. सेवते D.
पतिर्बभूवेत्यर्थः Sy. त्वाष्ट्रमग्निमतिप्रवर्धमानं परिचरित- ११. यमग्निं दक्षिणत आहवनीयस्य दक्षिणवत्यावित्यर्थः Sk.
भागेऽवस्थिता ऋत्विजश्चरुपुरोडा५. नशब्दः . . . उपमार्थीयः Sk.
शादिभिरजन्ति, आर्दीकुर्वन्ति तर्पयन्ति ६. यथा . . . स्वकीयैश्चरित्रैरादरातिशयेन | सोऽग्निरिति पूर्वेणान्वयः Sy.
स्वकीयान् वत्सान् . . . सङ्गच्छन्ते | १२. Following the text of the तथेममग्निं द्यावापृथिव्यावुपस्थिते Vedic stanza, the reading भवतः। पूर्वं सेवनमात्रमुक्तम्, इदानीं should be aferuatsfato for पुनर्गोनिदर्शनेन तत्रवादरातिशयो द्योत्यते दक्षिणाति० Sy.
दक्षिणस्यां दिशि Sk. यथा वा वाशनस्वभाविका अचिरप्रसूता | १३. इत्थम्भूतलक्षणे . . . इत्येवमेषा तृतीया गावः स्वान् वत्सान् पयस्तर्पणेनोपतिष्ठ- . . . गृहीतहविष्का इत्यर्थः Sk. न्त्येवं त्वाष्ट्रमग्निमतिप्रवर्धमानमुपस्थित- | १४. अञ्जतिर्गत्यर्थः । शुद्धोऽपि चात्र सोपवत्यः। ता दश दिशो द्यावापृथिव्यौ __सर्गार्थे द्रष्टव्यः। होमार्थमुपगच्छति Sk. च Sk.
१५. The passage beginning ७. एवैरमततर्पणैः Sk.
with बले। पतिः। and ending ८. ०न्ती P.
with fasalia is omitted ६. दक्षाणां सर्वबलानां दक्षपतिर्बभूव। यथैव | by P.

Page #539

४८४
I.95.7.]
[ १.७.२.२. उद्ययमीति सविते बाहू उमे सिचौ यतते भीम ऋञ्जन् । उच्छुक्रमत्कमजते सिमस्मान्नवा मातृभ्यो वसना जहाति ॥७॥
उद्यंयमीति। उदाहुः । सवितोदेति तद्वदयमात्मीयं तेजः । उदयच्छति सोऽयम्। उभे। सिची सिक् सिञ्चतेारुदकैः पृथिवीं सिञ्चति पृथिवी हविभिर्दिवं ते उभे अपि। अभिगच्छति तेजसा। प्रकाशयति । भयङ्करोऽग्निः। शुक्रम्। रूपम्। आदत्ते। सर्वस्मात् । नवानि च । वसनानि । ज्वालाख्यानि। अद्भ्यः। विसृजत्यासां मध्यादुत्तिष्ठन्।
१. देवपरिवेषणवेलायां यदुद्यमनं तदि- जुहूपहृतावुच्यते। यततिरपि सामर्थ्याहाभिप्रेतम् । देवान् परिवेष्टुं हवींष्या- च्चुम्बनार्थः। उभेऽपि ? (उभे अपि) दाय पुनः पुनरुद्यच्छति Sk.
जुहूपहृतौ चुम्बतीत्यर्थः Sk. २. सर्वस्य प्रेरक आदित्यो यथा ... बाहुस्था- | ६. सिक D. सिक P.
नीयान् रश्मीनुद्गमयति तथायमौष- ७. ०ते द्यौ० M. सोऽग्निः स्वकीयानि तेजांसि ... भृश- | ८. स्वतेजसालङ्कर्वन् यतते स्वव्यापारे प्रयमुद्यतान्यूर्वाभिमुखानि करोति Sy. तते Sy. . अतिप्रज्वलितत्वात् Sk. यजमाननामैतच्छाकपूणिना पठितम्। | १०. ०ग्नि P. यजमान इव Sk. ३. ० यमायं M. ११. सारभूतं रसम् Sy. आत्मीयज्वालाख्यं बाहू। बाहुसम्बन्धाद्धस्तावेवात्र बाहु- | रूपमुत्क्षिपति । ऊर्ध्व ज्वलतीत्यर्थः Sk. शब्देन लक्ष्येते। आत्मीयौ हस्तौ। १२. रश्मिभिरूद्धमादत्ते Sy. देवान् परिवेष्टुं हस्ताभ्यां हवींष्यादाय | १३. भूतजातात् Sy. सर्वस्मादाहवनीयागायजमानवत् पुनः पुनरग्निरुत्क्षिपतीत्यर्थः । राद् अन्यतो वा स्थानात् Sk. सवितात्रादित्य एव वाभिप्रेतः। . . . | १४. सर्वस्य जगत आच्छादकानि तेजांसि ... ऐतिहासिकाश्च प्रतिमासु चित्रकर्मसूर्ध्व- उद्गमयति Sy. हस्तमेव सवितारं स्मरन्ति। हवींष्युत्क्षे- वसनानि तमास्यत्राभिप्रेतानि, अचिरो
प्तुमादित्य इव हस्तावुद्यच्छतीत्यर्थः Sk. त्पन्नत्वाद् आच्छादकत्वाच्च दिशाम् Sk. ४. The passage beginning with | १५. अभ्यः P. M. स्वमातृस्थानीयेभ्यो
उद्यंयमीति and ending with सो- वृष्ट्युदकेभ्यः सकाशात् Sy. ऽयम् is omitted by P.
मातरोऽपि दिशः, त्वाष्ट्रात्मनोऽग्नेर्जन५. सिच्छब्दोऽत्र वस्त्राञ्चलवचनः।...यत- कत्वात्। जहातीत्यपि लट् भूते काले। तिरपि सामर्थ्यात् सन्नहनार्थः। उभे अचिरोत्पन्नानि तमांसि दिग्भ्यस्त्वाष्ट्रोअपि वस्त्राञ्चले गाढं सन्नह? (ह्य)ति। ऽग्निरजहात्। अपनीतवानित्यर्थः। अथवा परिकरबन्धं च करोतीत्यर्थः। अथवा ओषधिवनस्पतयोऽत्र मातर उच्यन्ते। उद्यंयमीति होमवेलायां यदुद्यमनं तदि- तासां नवानि वसनान्यजीर्णास्त्वचः। हाभिप्रेतम्। होमवेलायामग्निरात्मीयौ मातृभ्य इति षष्ठ्यर्थे पञ्चमी। ओषहस्तावाहुतीः प्रतिग्रहीतुं प्रसारयतीत्यर्थः। धिवनस्पतीनामजीर्णास्त्वचोऽग्निर्दग्ध्वा उभे सिचौ यतत इत्यप्याज्यसेचनाद् । जहातीत्यर्थः Sk. १६. ०त्यसा P.

Page #540

૪૬૫
१.७.२.४. ]
त्वे॒षं रू॒पं कृ॑णुत॒ उत्त॑र॒ यत्स॑पृञ्वा॒नः सद॑न॒ गोभि॑र॒द्भिः । क॒विर्बुध्धं परि॑ मर्मृज्यते॒ धीः सा दे॒वता॑ता॒ समि॑तिर्बभूव ॥८॥
त्वेषं रूपम्। दीप्तेम्। रूपम्। कृणुते। यद्रूपम्। उद्धततरं भवति । संसृजन्। समुद्रे । तेजोभिः। अद्भिश्च। क्रान्तः। ध्यानात्मनः । मूलमुदकं ज्वालाभिः । परिमाष्टि । सोऽयम् ।
१५ १६
देवैस्ततः । सङ्घः । भवति प्रकाशते पूर्वस्यां दिशि ।
१७
उरु ते ज्रयः । विस्तीर्णम् ।
२२
२३
विरोचमानम् । महतः। सर्वैः । अग्ने ! अस्मान् । रक्ष ।
२७
१. सर्वैर्द्रष्टुमशक्यम् Sy. २. वैद्युतं प्रकाशम् Sy.
उ॒रु ते॒ ज्रयः पर्येति बुध्नं॑ वि॒रोच॑मानं॑ महि॒षस्य॒ धाम॑ । विश्वे॑भिरग्ने॒ स्वय॑शोभिरि॒द्धोऽद॑ब्धेभिः पा॒युभि॑ः पाद्य॒स्मान् ॥६॥
४. उत्कृष्टतरम् Sy; Sk.
५. वैद्युतरूपेण संयुक्तः Sy. सम्पृच्यमानः Sk.
३. यदा Sy. यत् । सप्तम्या अत्र लुग्द्रष्टव्यः । यत्र Sk.
१०
१६
२०
गच्छत् । तव । तेजः । परिगच्छति ।
२४
२५
३६
स्वकीर्तिभिः । समिद्धः । अनुपहसितैः । पालनैः ।
६. अन्तरिक्षं Sy. यज्ञगृहे Sk. ७. गन्त्रीभिः Sy. गोशब्दोऽत्र स्तुतिवचनः । ••• स्तुतिभिः Sk.
८. अद्द्भ्यश्च P. आभिश्च M. मेघस्थाभिः
Sy. सोमरसलक्षणाभिश्चाद्भिः स्तूयमानः सोमेन च हूयमान इत्यर्थः Sk. ६. कान्तः P. मेधावी Sk. १०. सर्वेषां धारक: Sy.
११. सर्वस्योदकस्य मूलभूतमन्तरिक्षम् Sy. बुध्नमन्तरिक्षम् । तच्च तमोऽपनयनेन सर्वतः शोधयति Sk. १२. ०क ज्वा० M.
१३. स्वतेजसाऽऽच्छादयति Sy.
१४. सेयं P. D. M.
[ 1.95.9.
सती Sy. १६. तेजसां संहतिः Sy.
१५. ०त P. देवेन देवनशीलेनाग्निना तता विस्तारिता दीप्तिरस्माभिः स्तुता
२१
मूलम् ।
सङ्गच्छन्ते यस्मिन् देवाः सा समितिः । ... यत्र यज्ञकर्मणि दीप्तमात्मनो रूपमग्निः करोति, अन्तरिक्षाच्च तमोऽपनयति । तत्रैव देवाः सङ्गच्छन्ते नान्यत्रेत्यर्थः Sk.
१७. तेजः M. १८. ०च्छन् M. १६. राक्षसादीनामभिभावकम् Sy. २०. परितो व्याप्नोति Sy. सर्वतो व्याप्नोतीत्यर्थः Sk.
२१. अपां मूलभूतमन्तरिक्षम् Sy. अन्तरिक्षम् Sk.
२२. ० माना P.
२३. महः M. २४. आत्मनिमित्तं यशो येषु पालनेषु तानि स्वयशांसि । तैः Sk.
२५. अस्माभिः प्रज्वलितः सन् Sy. २६. राक्षसादिभि: Sy. २७. रक्षम् M.

Page #541

I.95.11. ]
[ १.७.२.६.
धन्व॒न्त्स्रोत॑ः कृणुते गा॒तुमूहि॑ शु॒त्रे॑रू॒र्मिभि॑र॒भि न॑क्षति॒ क्षाम् । विश्वा॒ समा॑नि ज॒ठरे॑षु धत्ते॒ऽन्तर्नवा॑सु चरति प्र॒नूषु॑ ॥ १० ॥
9
चरति। नवासु। मातृष्वप्सु।
४८६
धन्वन्त्स्त्रोतः। अन्तरिक्षे। सन्ततम् । गमनशीलम् । तेजःसङ्घातम्। करोति । तेजोभिः। अभिव्याप्नोति। द्याम् । विश्वानि च । अन्नानि । स्वोदरेषु। धारयति ।
४
१३
१३
१४
१५
युक्तम् । अन्नार्थं च । दीप्यस्व । सूक्तं प्राज्ञैनिरूपणीयमिति ।
१. ऊर्मिमुदकसङ्घमयमग्निः,
स्रोतः
कृणुते स्रोतसा प्रवाहरूपेण युक्तं करोति Sy.
ए॒वा नो॑ अग्ने स॒मिधः॑ वृधा॒नो रे॒वत्पा॑वक्र॒ श्रव॑से॒ वि भोहि । तन्नो॑ मि॒त्रो वरु॑णो मामहन्ता॒मदि॑ति॒ सिन्धु॑ः पृथि॒वी उ॒त द्यौः ॥ ११ ॥
स्त्रोत इत्यप्युदकनाम । हविर्नयनद्वारेणान्तरिक्षे वृष्टिलक्षणमुदकं करोत्यग्निः । • ऊर्मिमत्यन्तप्रभूतम् Sk. २. निर्मलः Sy.
३. तैर्जलसङ्घः Sy.
•
४. भूमिम् । स्वतेजोभिरन्तरिक्षे जलसङ्घमुत्पाद्य तेन सर्वा भूमिमभिवर्षतीत्यर्थः Sy. पृथिवीम् Sk.
५. व्यन्ति M.
९ १०
११
१२
एवा नो अग्ने। एवम्। अग्ने ! निधीयमानया समिधा । वर्धमानः । अस्माकम् । धन
अवस्थापयति Sy. धारणेन चात्र पाकरहितस्यान्नस्योदरेषु धारयितुमशक्यत्वाद् हेतुभूतौदनत्वाद्यापत्तिरूपः कार्यभूतो वा रसलोहितमांसत्वाद्युत्पत्तिरूपः पाको लक्ष्यते । अन्नानि चौदनादिरूपेण रसादिरूपेण वा जाठरात्मनाग्निः पचतीत्यर्थः Sk.
६. व्यन्तः M.
७. वृष्टयनन्तरमुत्पन्नासु Sy. ८. सर्वेषामन्नानां प्रसवित्रीष्वोषधीषु पाका
शुक्रः ।
1
6
अन्तः ।
र्थम् । अन्तरवस्थितेन भौमाग्निना सर्वा ओषधयः पच्यन्ते Sy. प्रसूतानामोषधीनामन्तर्गतः । अग्न्यायत्तो हि प्रसूतानामोषधीनां फलपाकः । एतदुच्यते - अन्तर्नवासु चरति प्रसूष्विति Sk.
अत
६. अस्माभिर्दत्तेन समिदादिद्रव्येण Sy. १०. ०नय P. ०नाया D.
११. समिन्धति ? (न्ध इति ) समित् । स्तुतिरत्राभिप्रेता न काष्ठमयी । तया Sk. १२. ०ना M.
१३. धनयुक्ताय.. अस्माकम् अन्नाय । ... अस्माकं तादृशमन्नं प्रयच्छेत्यर्थः Sy. धनायास्माकमित्यर्थः Sk.
१४. ०प्यसु M.
१५. V. Madhava ignores पावक । वि । तत् etc.
Ms. D. puts the figure ॥५॥ here to indicate the end of the ninetyfifth hymn. No such number is given in P. and M.

Page #542

४८७
१.७.३.२. ]
[ I.96.2. I.96. स प्रत्नथा सहसा जाय॑मानः सद्यः काव्यानि बळधत्त विश्वा । आपश्च मित्रं धिषणां च साधन्देवा अग्निं धारयन्द्रविणोदाम् ॥१॥
स प्रत्नथा। सः । प्रत्न इव । बलेन । जायमानः । तदानीमेव हविर्वहनादीनि । कविकर्माणि । सर्वाण्येव। सत्यमेव । आपः। चान्तरिक्ष्या माध्यमिका। वाक् । च। मित्रमेनम् । साधयन्ति वैद्युतम्। अग्निं तमिमम्। धनस्य दातारम् । देवाः। अधारयन्निति ।
स पूर्वया निविदा कव्यतायोरिमाः प्र॒जा अजनयन्मनाम् । विवस्वता चर्क्षा द्यामपश्च देवा अग्निं धारयन्द्रविणोदाम् ॥२॥ स पूर्वया। सः। प्रथमया। वाचा। कवित्वेन चोर्वशीपुत्रस्य । आयोः प्रजापतेः । इमाः ।
१. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दो- वोढारमूर्ध्व चार्पयितारमित्यर्थः Sk. ऽध्याहर्तव्यः। यः पूर्वेषामप्यङ्गिरः अयमेवाग्निद्रविणोदा इति शाकपूणिः। प्रभृतीनामृषीणां न्यधत्त स इदानीन्त- आग्नेयेष्वेव हि सूक्तेषु द्राविणोदसाः नानामपि यजमानानाम् Sk.
प्रवादा भवन्ति N. 8. 2. २. पुराणानामिव Sk.
१३. देवानां ह P. ३. निर्मथनेनोत्पद्यमानः Sy.
ऋत्विजः।... गार्हपत्यादिरूपेण धार___मथ्यमानादरणिद्वयात् Sk.
यन्ति। यद्वा देवा एवेन्द्रादय इममग्निं ४. कविर्मेधाव्यग्निः। तस्य यानि कर्माणि द्रविणोदां हविर्लक्षणस्य धनस्य दातारं
हविर्वहनादीनि तानि काव्यानि Sk.. कृत्वा दूत्ये . . . धारयन्ति Sy. ५. पूर्व विद्यमान इवाग्निरुत्पत्तिसम- | १४. निहितवन्त इत्यर्थः Sk...
कालमेव स्वकीयं हविर्वहनादिकं सर्व १५. 'अग्निर्देवेद्धः' इत्यादिकया निविदा Sy. कार्यमकरोदित्यर्थः Sy.
'अग्निर्देवेद्धः' ... इत्येषा निवित् । ६. मेघेष्ववस्थिताः Sy. अपशब्दोऽत्राप्नो- वाङ्नाम वा निविच्छब्दः। तृतीया__तेर्व्याप्तिवचनो नोदकवचनः Sk. निर्देशाच्च स्तूयमान इति शेषः। प्रकृतो७. व्याप्त्यश्चाहुतयः स्तुतिलक्षणा च | ऽग्निः पूर्वया निविदा पूर्वषिप्रयुक्तया ___ वाक् Sk.
वाचा स्तूयमानः Sk. ८. वान्त्व P. वा क्व M. १६. कव्यता गुणिनिष्ठगुणाभिधानलक्षणां ६. अग्निम् Sk.
स्तुति कुर्वता Sy. १०. कुर्वन्तीत्यर्थः। कस्य? सामर्थ्याद्य- १७. मनोः सम्बन्धिनोक्थेन च स्तूयमानः ____ जमानानाम् Sk.
सोऽग्निः Sy. ११. तम् is omitted by P.
राज्ञः। षष्ठीनिर्देशाद् भोग्या इति १२. हविराख्यस्य धनस्य दातारम्। हविषां । वाक्यशेषः Sk.

Page #543

I.96.4.]
४८८
[ १.७.३.४.
प्रजाः । अजनयत्। मनुष्याणां दृश्यमानास्तमसः। विवासनेन। तेजसा। द्याम्। अन्तरिक्षम्। च प्रकाशयति ।
तमीळत प्रथमं यज्ञसाधं विश पारी राहुतमृञ्जानम् । ऊर्जः पुत्रं भरतं सृप्रदानुं देवा अग्निं धारयन्द्रविणोदाम् ॥३॥
तमीळतो तम्। स्तुत। प्रथमम् । यज्ञस्य साधयितारम् । विशः। अभिमन्य। आहुतम् । प्रसाधयन्तम् । अन्नस्य । पुत्रम् । देवानां हविषश्च । भर्तारम् । विस्तृतदानम् ।
स मातरिश्वा पुरुवारपुष्टिविदद्गातुं तनयाय स्वर्वित् । विशां गोपा जनता रोदस्योर्दैवा अग्निं धारयन्द्रविणोदाम् ॥४॥ स मातरिश्या। सः। अन्तरिक्ष श्वसन्। बहुभिर्वरणीयपोपः । ताय (?) मनुष्यजाताय।
१६
१. मनूनां सम्बन्धिनीः Sy.
मुदकमुच्यते। बीजावस्थं वान्नम्। तस्य २. विशेषेणाऽऽच्छादयता Sy.
हि पुत्रोऽग्निः पारम्पर्येण तत उत्पद्यविवासनमपनयनम् । तद्वता च दर्शनेन। मानत्वात्। ततो ह्योषधिवनस्पतयो अशेषाज्ञाननिवृत्तिसमर्थेन च ज्ञाने- जायन्त ओषधिवनस्पतिभ्य एष जायत नेत्यर्थः Sk.
इति Sk. ३. ०शति M.
| १४. भुक्तेनानेन जाठराग्नेर्वर्धनादग्नेरन्नव्याप्नोतीति शेषः Sy.
पुत्रत्वम्। ... यद्वा प्राणरूपेण सर्वासां ४. V. Madhava ignores देवाः etc. प्रजानां भर्तारम् Sy. ५. ०तः M. तमिळते P.
१५. भरतमृत्विजम्। . . . कर्तृवचनो वा। ६. प्रकृतमग्निम् Sk.
भर्तारं वा सर्वयजमानानाम् Sk. ७. सर्वेषु देवेषु मुख्यम् Sy.
१६. सर्पणशीलदानयुक्तम्। अविच्छेदेन ८. दर्शपूर्णमासादेः Sy.
धनानि प्रयच्छन्तमित्यर्थः Sy. ६. सर्वे मनुष्याः Sy.
तत्र तत्र गन्तृ सुप्रम्। सृतं दानं यस्य ___ मनुष्यजातयः Sk.
स सृप्रदानुः। तं सृप्रदानुम्। तस्मै १०. अर्तेर्वा गत्यर्थस्य रातेर्वा दानार्थस्येदं तस्मै स्तोत्रे यजमानाय च दातार
रूपम्। गन्त्र्यो दात्यो वा हवि- मित्यर्थः Sk. षाम् Sk.
१७. V. Madhava ignores देवाः ११. हविभिस्तपितम् Sy.
etc. १२. स्तोत्रैः प्रताध्यमानम् Sy. | १८. मातरिश्वसम्बन्धादग्निरेव मातरिश्वेत्यु
किम् ? सामर्थ्याद्यज्ञं सर्वान् अभिप्रे- च्यते Sk. तान् वा Sk.
| १६. A part of the commentary १३. ऊर्जःशब्देनाजान्नकारणत्वाद् वृष्टिलक्षण- seems to be missing.

Page #544

१.७.४.१. ]
४८९
[ I.96.6.
विशाम् । गोपायिता। जनयिता। द्यावापृथिव्योः ।
नक्तोषासा वर्णमामेम्याने धापयेते शिशुमेकं समीची। द्यााक्षामा रुक्मो अन्तर्वि भौति देवा अग्निं धारयन्द्रविणोदाम् ॥५॥
नक्तोषासा। नक्तोषासावात्मीयम् । वर्णम् । अन्योन्यस्याध्यात्म कुर्वाणे। पाययतम् । उभयोः साधारणम् । सङ्गते स्वसारं हविरग्निहोत्रं स चासौ। द्यावापृथिव्योः । मध्ये। मणिरिव।
दीप्यते।
रायो बुनः संगमनो वसूनां यज्ञस्य केतुर्मन्मसाधनो वेः । अमृतत्वं रक्षमाणास एनं देवा अग्निं धारयन्द्रविणोदाम् ॥६॥
रायो बुध्नः। धनस्य । मूलम् । विविधानि च धनानि सङ्गच्छन्तेऽस्मिन् । यज्ञस्य । प्रज्ञापकः । अभिलषितस्य साधयिता तम्। इमम् । आत्मनः । अमृतत्वम् । रक्षमाणाः । देवाः। अधार
यन् ।
१. V. Madhava ignores विदत्। ६. सह ग० D. ___गातुम् । स्ववित् । and देवाः etc. निवासहेतूनां धनानां . . . सङ्गमयिता २. कृष्णं शुक्लं च रात्र्युषसोवर्णनम् Sk. स्तोतॄणां प्रापयिता Sy. ३. परस्परं पुनः पुनहिंसन्त्यौ Sy. . यजमानस्सह। दाता च धनानां यजपरस्परमीषद्धिसन्त्यौ। रात्रि षसो मानेभ्य इत्यर्थः Sk. रूपं स्वेन तेजसा, ईषद्धिनस्ति, उषा अपि | १०. ०च्छन्त्यस्मिन् M. स्वेन ज्योतिषा Sk.
| ११. दर्शपूर्णमासादेः Sy. ४. हवींषि पाययेते Sy. सायमाहुतिः प्रात- | १२. अथवा केतुशब्दः पताकावचनः कर्तृराहुतिश्चाग्निं पाययतः Sk.
वचनो वा। यज्ञस्य पताकाभूतः कर्ता ५. अह्नः पुत्रमग्निम् Sy.
वेत्यर्थः Sk. शिशुमेकम्। शिशुर्बालः। लुप्तोपमं १३. मन्म मननं स्तुतिः। तस्याः साधयिता चैतत्। बाल इवैकं कञ्चित् केचित् | Sk. स्त्रियौ Sk.
१४. स्वकीयामरणत्वम् Sy. ६. रोचमानः Sy. रोचनोऽग्निः Sk. हविर्भक्षणलक्षणं देवत्वम् Sk. ७. V. Madhava ignores देवाः etc. | १५. ०ण P. आत्मनो हविर्भक्षण८. आहुतिद्वारा सर्वेषां धनानां कारण- परिपालनार्थमित्यर्थः Sk. त्वात् Sy.
१६. V. Madhava ignores अग्निम्। आश्रयभूत इत्यर्थः Sk.
द्रविणोदाम्।

Page #545

४६०
I.97.1. ]
[ १.७.५.१. नू चे पुरा च सदनं रयीणां जातस्य च जाय॑मानस्य च क्षाम् । . सतश्च गोपां भवतच भूरैर्देवा अग्निं धारयन्द्रविणोदाम् ॥७॥
न च पुरा च। अद्य। च। पुरा। च। आवासस्थानम् । रयीणाम्। जातस्य। च। जायमानस्य । च । आवासस्थानम्। विद्यमानस्य। च। गोपायितारम् । भवतः। च। बहोः ।
द्रविणोदा द्रविणसस्तुरस्य द्रविणोदाः सनरस्य॒ प्र यसत् । द्रविणोदा वीरवतीमिषं नो द्रविणोदा रोसते दीर्घमायुः ॥८॥
द्रविणोदाः। तुरस्त्वरतेरश्वादिधनम्। त्वरणस्वभावकम्। प्रयच्छतु । समनुष्यं च । द्रविणोदाः। वीरवत् । अन्नम्। द्रविणोदाः । दीर्घम्। आयुश्च। प्रयच्छतु।'
एवा नो अग्ने समिधा वृधानो रेवत्पावक श्रवसे वि भौहि । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः॥६॥
१३
I.97
अप नः शोशुचघमनै शुशुग्ध्या रयिम् । अप नः शोशुचधम् ॥१॥
१४
अप नः। 'सर्वमित्रं सत् कुत्स इन्द्रवचनाद् दीर्घजिह्वीं नाम राक्षसी बाधितवान् । अथ तं
१. अद्य M. अद्य च पुरा च सदनं ८. त्वरमाणस्य चलतो जङ्गमस्य . . .
रयीणाम्। रयिरिति धननाम। धनस्य बलस्य वैकदेशम् Sy. रातेर्दानकर्मणः N. 4. 17.
६. प्रयच्छ M. २. इदानीम् Sk.
१०. सननीयस्य सम्भजनीयस्य स्थावररूपस्य ३. वास P.
__धनस्यैकदेशं प्रयच्छतु Sy. पृथिवीस्थानीयम् । आश्रयभूतमित्यर्थः। ____ परिचारकमनुष्यसहितं हिरण्यादि Sk. अथवा क्षि निवासगत्योरित्यस्य क्षशब्दो
११. पुत्रसंयुक्तामिषम् Sk. निवासवचनः। निवासभूतमित्यर्थः Sk.
१२. V. Madhava ignores द्रवि४. यच्च पूर्वोत्पन्नमस्त्येव यच्चेदानीं
णोदाः। द्रविणोदाः। नः। ____ भवति तस्योभयस्यापि Sk.
१३. This stanza is the same as ५. सद्भावं प्राप्नुवतः Sy.
I.95. II. V. Madhava does ६. असङ्ख्यातस्यान्यस्य च भूतजातस्य Sy.
not repeat the commentary ७. V. Madhava ignores देवाः on this stanza, in this place. etc.
| १४. अव P.

Page #546

१.७.५.२. ]
[ 1.97.2.
कुत्सम् ‘सुमित्रः सन् क्रूरमकः' इत्येवं वागभ्यवदत् । तं शुगार्च्छत् तदपनोदायाग्निं स्तौति सो ( ? )
मित्रं भवति दीर्घजिह्वी वा' इत्यादि ताण्ड्यकम् ।
४६१
8
अस्माकम्। पापम्। अपगच्छतु । अस्मान् अत्यन्तं दहत् । अग्ने ! प्रज्वलय । धनम्। अर्धर्च उत्तरपूरक आदरार्थो वा ।
सु॒त्रे॒त्रि॒या सु॑गातु॒या व॑सूया च॑ यजामहे । अप॑ नः॒ शोशु॑चद॒वम् ॥२॥
१०
११
सुक्षेत्रिया। शोभनक्षेत्रेच्छया । शोभनमार्गेच्छया । धनेच्छया । च वयमग्निम् । यजा
१२
१३
१४
१५
महे । अप। नः । शोशुचत् । अम्
१. गाच्छत् P. शुगाच्छत् M.
२. तवनो० P तपनो० D.
३. The text as found in the
Tandya
Mahābrāhmaṇa
कयाचन
( 13. 6. ) reads as follows :-- सौमित्रं भवति ॥ ८ ॥ दीर्घजिह्वी वा इदं रक्षो यज्ञहा यज्ञानवलिहत्यचरत्तामिन्द्रः मायया हन्तुन्नाशं सताथ ह सुमित्र: कुत्सः कल्याण आस तमब्रवीदिमामच्छा ब्रूष्वेति तामच्छा ब्रूत सैनमब्रवीन्नाहैव तनु शुश्रुव प्रियमिव तु मे हृदयस्येति तामज्ञपयत्ता स स्कृतेऽहतां तद्वाव तौ तर्ह्यकामयेतां कामसनि साम सौमित्रं काममेवैतेनावरुन्धे ॥ ६ ॥ सुमित्रः सन् क्रूरमकरित्येनं वागभ्यवदत्त शुगार्थत्स तपोऽतप्यत स एतत्सौमित्रमपश्यत्तेन शुचमपाहतापशुच ७ हते सौमित्रेण तुष्टुवानः ॥ १०॥ ४. इन्द्रातिक्रमजम् Sk.
५. अस्मत्तो निर्गत्यास्मदीयं शत्रुं शोचयतु । यद्वा अस्मदीयं पापं शोशुचत्, शोकग्रस्तं सद्विनश्यतु Sy.
अपपूर्वः शुचिरत्र सामर्थ्यादपनयने । व्यत्ययेन च प्रथमपुरुषः । अपनय Sk.
६. अपि चास्माकं धनम् ... समन्तात्.. प्रकाशय । उक्तार्थमपि वाक्यमादरातिशयद्योतनाय पुनः पठ्यते । अवश्यमस्माकमधं विनश्यत्विति Sy. हे अग्ने शुशुग्धि आ । शग्धीति याच्याकर्मा पठितः । याच्छाया चात्र तत्पूर्वकं दानं लक्ष्यते । आकारश्चात्र मर्यादायाम् । मर्यादया देहीत्यर्थः । ... अथवा शुशुग्धीति शुचेरेव दीप्त्यर्थस्येदं रूपम् ।... . दीप्यस्व आहर च धनमित्यर्थः Sk.
...
७. सनम् P. D. M. ८. ०त्रीया M.
C. इह तावल्लोके Sk. १०. परलोके Sk.
११. ० मार्गे च छादनेच्छया M. १२. यद्वा
सुक्षेत्रिया शोभनदेश सम्बन्धिना
देवयजनलक्षणहविषाग्नि
यजामहे Sy.
एतानि सर्वाण्यस्मभ्यं देहीत्यर्थः Sk. १३. अव P.
१४. विनश्यतु Sy. १५. अघः P.

Page #547

४९२
[ १.७.५.६.
I.97.6.] प्र यद्भन्दिष्ठ एषां प्रास्माकोसश्च सूरयः । अप नः शोशुचदुधम् ॥३॥
प्र यद् भन्दिष्टः। यस्मादहम् । एषां स्तोतृणाम् । अतिशयेन स्तोता यस्मात् । च । आस्माकीनाः। स्तोतारः। प्रस्तुवन्ति। प्र यत्ते अग्ने सूरयो जायेमहि प्र ते वयम् । अप नः शोशुचदुधम् ॥४॥
प्र यत् ते। यस्मात् । अग्ने ! तव। स्तोतारः । प्रजायन्ते । वयं च तथा । स्तोतारः सन्तः।
प्रजायेमहि।
प्र यदग्नेः सहस्वतो विश्वतो यन्ति भानवः । अप नः शोशुचघम् ॥५॥
प्रयदग्नेः। यस्मात् । अग्नेः। भानवः । सर्वतः । प्रयन्ति । बलवन्तः । त्वं हि विश्वतोमुख विश्वतः परिभूरसिं । अप नः शोशुचघम् ॥६॥
त्वं हि। त्वम् । हि। सर्वतोमुखः । सर्वतः। परिभवसि।
१. भन्दिषुः P. भनिष्ठःD. २. यथा Sy. | ११. V. Madhava ignores अप etc.
यदिति व्यत्ययेन नपुंसकता। योऽयम् Sk. | १२. ग्ने D. M. १३. यदिति षष्ठ्या ३. एषाम्। अनुदात्तत्वादादेशोऽयं प्रकृत- लुग्द्रष्टव्यः। यस्याग्नेः Sk.
स्याग्नेः। व्यत्ययेन चैकवचनस्य स्थाने | १४. ०ग्ने M. १५. सर्वस्मादपि प्रदेशात् Sy.
बहुवचनम्। अस्याग्नः Sk. १६. ०या० M. प्रकर्षणोद्गच्छन्ति Sy. ४. मध्येऽयं कुत्सः . . .प्रकर्षण स्तोतृतमः Sy. प्रकर्षेण गच्छन्ति Sk. ५. माकीनाः P. एवम् Sy. अस्मदीयाश्च १७. The proper reading should
पुत्राः पौत्राश्च पितृपितामहप्रपितामहा be बलवतः। वा। येऽस्याग्नेन्दिष्ठाः Sk.
शत्रूनभिभवतः Sy. बलवतः Sk. ६. प्रकर्षेण स्तोतृतमा भवन्ति Sy. 85. V. Mādhava ignores 379 etc. ७. V. Madhava ignores अप etc. १६. त्वम्। हि। omitted by P. ८. यदिति व्यत्ययेन नपुंसकता, एकवचनं हिशब्दो यस्मादर्थे। यस्मात्त्वम् Sk. च। प्रकर्षेण ये Sk.
२०. ०ख P. सर्वतोज्वालः। तव मुखस्थानी६. पुत्रपौत्रादिरूपेण बहुविधा भवन्ति Sy. । यानां ज्वालानां न कुत्रापि प्रतिहतिरस्ति यच्छन्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहार्यः। ते | Sy. २१. सर्वस्मादप्युपद्रवजातात् Sy. जायेमहि । प्रजां प्राप्नुयामेत्यर्थः। ते। २२. अस्माकं परिग्रहीता भव । रक्षको भवेषष्ठीनिर्देशादत्र प्रसादेन स्वभूता वेति । त्यर्थः Sy. स्तोतृणां ... परिग्रहीतासि। वाक्यशेषः। तव प्रसादेन स्वभता वा यस्मादिति वचनात्तस्मादित्यध्याहार्यम। वयम Sk.
तस्मात् Sk. १०. पुत्रपौत्रादिभिरुपेता भवेम Sy. । २३. V. Madhava ignores अप etc.

Page #548

१.७.६.१. ]
४६३
[ I.98.1. द्विषो नो विश्वतोमुखाति नावे पारय । अप नः शोशुचधम् ॥७॥
द्विषो नः। शत्रून् । अस्मान् । सर्वतोमुख! नावेव। अतिपारय ।
स नः सिन्धुमिव नावयाति पर्पा स्वस्तये । अप नः शोशुचघम् ॥८॥ ___ स नः सिन्धुम्। सः। अस्मान् । नदीमिव। नावा। अतिपारय शत्रून् ।
१० ११ अविनाशाय।
I.98. पैश्वानरस्य सुमतौ स्याम राजा हि कं भुवनानामभिश्रीः। इतो जातो विश्वमिदं वि चष्टे वैश्वानरो यतते सूर्येण ॥१॥
वश्वानरस्य । वैश्वानरस्य । कल्याण्यां मतौ। वयं स्याम । राजा। हि। असौ भतानाम।
१. अस्माकम् Sk.
here to indicate the end of २. ०खा M.
the nintyseventh hymn. No ३. नावा ... नदीमिव Sy.
such number is given in P. ४. ०यः M. अतिक्रम्य ... शत्रुरहितं and M. प्रदेशं ... प्रापय Sy.
१२. विश्वेषां नराणां लोकान्तरनेतृत्वेन स्वाद्विष इति कर्मश्रुतेरतीति चोपसर्गा- मित्वेन वा सम्बन्धिनोऽग्नेः Sy. द्योग्यक्रियापदाध्याहारः । अतीत्य नावेव विश्वानरौ मध्यमोत्तमावुच्यते । ताभ्यां पारय। य था कश्चित् कञ्चिन्नावा प्रभवतीति वैश्वानरोऽयमग्निः। अशपारयेदेवमस्मांस्त्वं पारय। सर्वाभि- निनाभिहन्यमानाद् वृक्षाद् योऽग्निप्रेतानां पारं नयेत्यर्थः Sk.
गुह्यते स वैद्युतात्प्रभवति। यस्तु ५. V. Madhava ignores अप आदित्याभिमुख आदर्श मणौ वा स etc.
आदित्यात्प्रभवति। तेन विश्वानर६. न P.
प्रभवत्वादग्नेरिदं गुणाभिधानं वैश्वा७. यं त्वामस्तोष्म सः Sk.
नरस्येति Sk. ८. यथा कश्चित् कञ्चित् सिन्धु नावा | १३. शोभनायामनुग्रहात्मिकायां बुद्धौ Sy. ____ पारयेद् एवम् Sk.
शोभनायामनुग्राह्यबुद्धौ Sk. ६. शत्रुरहितं प्रदेशमस्मान् प्रापयेत्यर्थः Sy. | १४. अनुग्राह्यत्वेन वर्तमाना भवेम Sy. १०. ०शय P. अपि नाशय M.
स्यामेत्याशास्महे Sk. ११. V. Madhava ignores अप | १५. स्वामी Sy. ईश्वरः Sk. etc.
१६. हिशब्दो यस्मादर्थे Sk. Ms. D. puts the figure ॥७॥ | १७. भुवनानां लोकानाम् Sk.

Page #549

I.98.2. ]
[ १.७.६.२.
१
अभिश्रयणीयः। इतः। जातः। सर्वम्। अभिविपश्यति। वैश्वानरः। संयतते। सूर्येण। प्रातरादित्यात्मना जायमानः । सर्वं पश्यति । ततः । ' अमुष्य रश्मयः प्रादुर्भवन्ति । अतोऽस्यार्ची षि । तयोर्भासोत्सङ्गमं दृष्ट्वा वदति संयतते' इति ।
●
रक्षतु ।
४६४
पृष्टो दि॒वि पृष्टो अ॒ग्निः पृ॑थि॒व्या॑ पृ॒ष्टो विश्वा॒ ओष॑धी॒रा वि॑वेश । वैश्वा॒न॒रः सह॑सा पृ॒ष्टो अ॒ग्निः स नो॒ दिवा॒ स रि॒षः पा॑तु॒ नक्त॑म् ॥२॥
・
१०
पृष्टो दिवि । द्युलोके । संस्पृष्टः । भूम्यां च।
पृष्ट एव । विश्वाः । ओषधीः । आविवेश । वैश्वानरः । बलेन । सम्पृक्तः । अस्मात् । अग्निः । अहनि । रात्रौ च । हिंसकात् ।
११
१२
१३ ૧ ૪
१५
१६
१. ०णीयेतो P. ० णीयेऽतो M. आभिमुख्येन सेवितव्यः Sy. २. इतोऽस्मादरणिद्वयाज्जातमात्र एव Sy. इत ओषधिवनस्पतिभ्योऽरणिभ्यां वा जातः Sk.
इतो जातः सर्वमिदमभिविपश्यति । वैश्वानरः संयतते सूर्येण । राजा यः सर्वेषां भूतानामभिश्रयणीयस्तस्य वयं asararta कल्याण्यां मतौ स्यामेति । N. 7. 22. ३. ० पश्यन्ति D.
पश्यति । प्राणिनां कृताकृतप्रत्यवेक्षकत्वात् । अन्तर्ण्यर्थो वा सामर्थ्याच्चक्षिः ? ( दृशि : ) । दर्शयति । प्रकाशयतीत्यर्थः Sk. ४. संगच्छते Sy; Sk. ५. जायमानं M.
६. पार्थिवस्याग्नेस्तेजांस्युद्गच्छन्ति सूर्यकिरणाश्चाधोमुखं प्रसरन्ति Sy.
७. इत इममादधात्यमुतोऽमुष्य रश्मयः प्रादुभवन्तीतोऽस्याचिषस्तयोर्भासोः संसङ्ग दृष्ट्वैवमवक्ष्यत् N.7.23. ८. वष्टो D.
अयं वैश्वानरोऽग्निः... आदित्यात्मना पृष्ट:... यद्वा निषिक्तो निहितो वर्तते Sy. पृष्टः स्तुतोऽग्निः देवः Sk. ६. वि लोके D.
...
१०. वृष्ट D.
तथा पृथिव्यां भूमौ गार्हपत्यादिरूपेण पृष्टः संस्पृष्टो निहितो वा Sy. पृष्टोऽग्निः पृथिव्यां मनुष्यैः Sk. ११. पाकार्थमन्तः प्रविष्टवान् । अन्तः प्रविष्टेन पार्थिवेनाग्निना हि सर्वा ओषधयः पच्यन्ते Sy.
सर्वस्तोतृभिश्च पृष्टः सन्... सर्वास्वोष - धवन्तर्लीन इत्यर्थः Sk. १२. सहसा परेषामसाधारणेन बलेन Sy. स्तोतृगतेन स्तुतिकरणसामर्थ्येन । स्वगतया बलवत्तया स्तुत इत्यर्थः Sk. १३. अग्नीरात्र्यौ P. अग्नीरहनि D. अग्निरात्रौ M.
१४. Omitted by P. and M. १५. हिंसात: .. वा Sk. १६. V. Mādhava ignores अग्निः । सः । नः and सः

Page #550

४६५
१.७.७.१. ]
[ I.99.I. वैश्वानर तव तत्सत्यमस्त्वस्मात्रायो मघवानः सचन्ताम् । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥३॥
वैश्वानर। तव । तत् । सत्यम् । कर्म स्तोतृषु भवतु। अस्मान् । धनानि। धनवन्तः। च । सेवन्ताम्।
____I.99. जातवेदसे सुनवाम सोममरातीयतो नि दहाति॒ वेदः । स नः पर्षदतिं दुर्गाणि विश्वा नावेव सिन्धुं दुरितात्य॒ग्निः ॥१॥
जातवेदसे। कश्यपो मारीचः। जातधनाय। सुनवाम। सोमम् । स अरातित्वमिच्छतः। भस्मीकरोति। धनम् । सः । अस्मान् । विश्वानि । दुर्गाणि स्थानानि । नावा। नदीम् । इव। कर्णधारोऽतितरतु । दुःखानि चेति ।
१४
१५
१६
१. वैश्वानर तव is added after तव | निदहाति निश्चयेन दहति भस्मीकरोति। ____by D.
सोमो दददित्यर्थः। स नः पर्षदति २. तदस्माभिः क्रियमाणं कर्म Sy.
दुर्गाणि विश्वानि दुर्गमानि स्थानानि यद् वयं ब्रूमस्तत् Sk.
नावेव सिन्धुं नावा सिन्धुं सिन्धुं नावा ३. त्वं तत्सत्यतया प्रतिपद्यस्व । प्रतिपद्य च
नदी जलदुर्गां महाकूलां तारयति । ___सम्पादयेत्यर्थः Sk. ४. धनवदतिप्रियाः पुत्राः Sy.
दुरितात्यग्निरिति दुरितानि तारयति ५. धनान्यस्माकं भवन्तु । राजानश्च परि
N.7. 20. चारकभूता भवन्त्वित्यर्थः Sk.
८. कश्चवो M. ६. V. M. ignores तत्। नः। मित्रः |
६. न्वोमं D.
१०. सोरौतित्वम् D. etc. * अरातिऽयतः। PP.
११. अरातिरदानं हविषः। तां कामयमानस्य। ७. जातवेदसः M.
___सोममददत इत्यर्थः Sk. जातवेदसे जातानामत्पत्तिमतां सर्वेषां | १२. वेदं . . . ज्ञानं वा Sk. वेदित्रे। यद्वा जातः सर्वैः प्राणिभिर्जाय- | १३. दुर्गमनानि भोक्तुमशक्यानि दुःखानि Sy. मानाय ... जातप्रज्ञाय वाग्नये Sy. । १४. यथा कश्चित्कर्णधारो ग्राहादिभिउत्पन्नप्रज्ञाय वा अग्नये Sk.
र्दुष्टसत्त्वैराकुलितां नदी नावा तारजातवेदस इति जातवेदस्यां वैवं जात- | यति तद्वत् Sy. वेदसेऽर्चाय सुनवाम सोममिति। प्रस- | १५. अतिपारयतु Sy; Sk. वायाभिषवाय सोमं राजानममृतम- | १६. दुःखहेतुभूतानि पापानि Sy. रातीयतो यज्ञार्थमिति स्मो (०मनिस्मो) । पापानि Sk.

Page #551

I.100.2. ]
[ १.७.८.२. I.100. स यो वृषा वृष्ण्यभिः समौका महो दिवः पृथिव्याश्च सम्राट् । सतीनसत्वा हव्यो भरेषु मुरुत्वान्नो भवत्विन्द्रे ऊती ॥१॥ स यो वृषा। ऋषयस्तेषां गोत्रं च सूक्ते भविष्यन्ति ।
सः। यः। वर्षिता। वर्षणकुशलमरुद्भिः। सहितः। महतः। दिवः। पृथिव्याः। च। ईशानः । सन्धितबलः। ह्वातव्यः । सङ्ग्रामेषु। मरुत्वान् । नः। भवतु। इन्द्रोऽस्मिन् युद्धे ।
१० ११
रक्षणाय।
यस्यानातः सूर्यस्येव यामो भरैभरे वृत्रहा शुष्मो अस्ति । वृषन्तमः सखिभिः स्वेभिरेवैर्मरुत्वानो भवत्विन्द्र ऊती ॥२॥
यस्यानाप्तः। यम्। गच्छन्तम् । सूर्यमिव । अन्ये न व्याप्नुवन्ति यस्य वा। सङ्ग्रामे सङ्ग्रामे । शत्रुहन्तृ । बलम् । अस्ति । वषितृतमः । स्वैः । सखिभिः । गन्तृभिः । मरुद्भिः सहितः।
३३
२४
5. Omit
१. योर्व० M. स यो वृषा omitted | १२. इन्द्रः omitted by P. by P. and D.
१३. अविता रक्षिता Sk. २. ति P. M.
१४. ०ना व् (प) तः P. ३. स इति तच्छब्दश्चतुर्थे पादे सम्बन्ध- यस्येन्द्रस्य ... गतिः...परैरप्राप्ता Sy. यितव्यः Sk.
| १५. यथा सूर्यस्य गतिरन्यैर्न प्राप्तुं शक्यते ४. कामानाम् Sy. य इन्द्रः।... वर्षिता तद्वत् Sy. ____ कामानाम् । स्तोतृभ्यो दातेत्यर्थः Sk. | १४-१६. यस्येन्द्रस्य अनाप्तोऽप्राप्तपूर्वः केन५. वृष्णिभवैर्वीयः Sy.
चिच्छत्रुणा। सूर्यस्येव यामो रथः Sk. वृष्ण्यमित्यपठितमपि बलनाम। बलैः | १७. सश्रमे M. समवेतः। अत्यन्तबलवानित्यर्थः Sk.. ६. सम्यक् समवेतः सङ्गतः Sy. १९. शत्रूणां हन्ता Sy. ७. शनः P. ईशनः D.
२०. सर्वेषामसुराणां शोषक: Sy. ८. सतीनमित्युदकनाम। उदकस्य सत्वा | २१. ०म D. M. सादयिता गमयिता Sy.
अतिशयेन कामानां वर्षिता Sy. सतीनमित्युदकनाम। ... वृष्टिलक्षण- यच्छब्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहार्यः। सः Sk. स्योदकस्य दाता Sk.
२२. मित्रभूतैः Sy. मरुदास्यः सह Sk. ६. सर्वैः स्तोतृभिः Sy. जयार्थम् Sk. | २३. एवशब्दोऽत्र काम्यवचनः पालयितृ१०. मरुत्वा मरुत्वान् P.
वचनो वा। कामयितव्यः पालयितृमरुद्भिः सहितः Sk.
भिर्वा Sk. ११. अस्माकम् Sk.
| २४. V. Madhava ignores नो etc.

Page #552

४६७
१.७.८.४. ]
[ I.100.4. दिवो न यस्य॒ रेतसो दुर्धानाः पन्थासो यन्ति शवसापरीताः । तरवैषाः सासहिः पौंस्यैभिर्मुरुत्वानो भवत्विन्द्र ऊती ॥३॥
दिवो न यस्य । धुलोकस्य। इव। यस्य । उदकानि । क्षरन्तः । रश्मयः । यन्ति । बलेन शत्रुभिरपरिवृताः। स तीर्णशत्रुः । सहनशीलः । बलः
सो अङ्गिरोभिरङ्गिरस्तमो भूद्वषा वृषभिः सखिभिः सखा सन् । ऋग्मिभिग्मी गातुभिज्येष्ठौ मुरुत्वान्नो भवत्विन्द्र ऊती ॥४॥
सो अङ्गिरोभिः। अग्निरप्सु जातोऽङ्गिरोभ्यः। वरिष्ठः। अभवत्। इन्द्रः पुमांश्च । पुम्भ्यः । अतिशयेन सखा । स्तोतव्येभ्यः । स्तोतव्यः गातव्येभ्यः। अतिशयेन गेयः ।"
* शवसा। अपरिऽइताः। PP.
etc. १. यथा द्योतमानस्य सूर्यस्य किरणा वृष्टिं | १३. सोऽङ्गि M.
कुर्वन्तो नभःस्थलान्निर्गच्छन्ति तद्वत् Sy. | १४. अङ्गिरःसु P.D. दिव इति पञ्चमी Sk.
अङ्गन्ति गच्छन्तीत्यङ्गिरसो गन्तारः। २. नशब्दः . . . पदपूरणः Sk.
तेभ्योऽपि...अतिशयेन गन्ता भवति Sy. ३. यस्येत्येतत् शवसेत्येतेन सम्बध्यते।। अतिशयेनाङ्गिरसां स्तुत्यतया सम्बन्धी ___ धुलोकाद् यस्येन्द्रस्य बलेन Sk.
Sk. १५. भवति Sk. ४. उदन्तानि P. वृष्ट्युदकानि Sy. | १६. वर्षितृभ्योऽप्यतिशयेन वर्षिता Sy. वृष्टिलक्षणान्युदकानि Sk.
वर्षिता Sk. १७. पुरांश्च P. ५. रक्षन्तः P. D. M.
१८. कीदृशैरङ्गिरोभिः। वृषभिर्वर्षण६. पन्थासो वृष्टिपतनमार्गाः Sk.
स्वभावकः Sk. ७. निर्गच्छन्ति धुलोकादितस्ततः प्रस- | १६. समानख्यानेभ्यो मित्रभूतेभ्योऽपि सखा ___ रन्ति Sy. पृथिवीं प्रति गच्छन्ति Sk. अतिशयेन हितकारी Sy. ८. सहिताः Sy.
कस्य ? सामर्थ्यादङ्गिरसामेव। सर्व६. परेरनभिगताः। दुष्प्रापा इत्यर्थः Sy. स्तोतृणां वा Sk.
शवसा अपरीता अपगता वृष्टिप्रति- २०. ०भ्या D. अर्चनीयेभ्योऽपि Sy. बन्धकररसुरादिभिरप्राप्ताः। धुलो- | २१. अर्चनीयः Sy. ऋच स्तुतौ। अर्चनमृक् काद्यस्य प्रसादेन स्वः पथिभिरप्रतिब- स्तुतिः। तद्वद्भिः स्तुतिमान् Sk.
न्धा वृष्टिः पततीत्यर्थः Sk. | २२. स्तोतव्येभ्योऽपि Sy. गातुभिर्गन्तृभि१०. जितशत्रुक इत्यर्थः Sy. द्वेष्टणां शत्रूणां फंघानसुरान् वा प्रति Sk.
वधार्थमभिगन्ता हन्ता वेत्यर्थः Sk. | २३. भे... यः M. स्तोतव्यः Sy. ११. शत्रूणामभिभविता Sy.
ज्येष्ठ ऋद्धतमः प्रशस्यो वातिशयेन Sk. अत्यर्थमभिभविता शत्रूणाम् Sk. २४. V. Madhava ignores सखिभिः १२. V. Madhava ignores मरुत्वान् । and मरुत्वान् etc.
३२

Page #553

४९८
[ १.७.६.१.
I.100.6. ]
स सूनुभिर्न रुद्रेभिऋभ्वा नृषायै सासह्वाँ अमित्रान् । सनीळेभिः श्रव॒स्यानि तूर्वन्मुरुत्वानो भवत्विन्द्र ऊती ॥५॥
स सूनुभिः। सः । पुत्रैः । इव। मरुद्भिः। भासमानः। अभिभवन् । शत्रून् । युद्धे। समानस्थानैर्मरुद्भिः। अन्ननिमित्तान्युदकानि। प्रेरयन् ।
स मैन्युमीः समदनस्य कर्तास्माकैभर्तृभिः सूर्य सनत् । अस्मिन्नहुन्त्सत्प॑तिः पुरुहूतो मुरुत्वान्नो भवृत्विन्द्र ऊती ॥६॥
स मन्युमीः। सः। शत्रूणामभिमातिहा। सङ्ग्रामस्य । कर्ता । अस्मदीयैः । भट्टः। सूर्यम्। संयोजयतु। अस्मिन् । युद्धदिवसे। सत्पतिः। पुरुहूतः ।
१
.
१५
१. रुद्रपुत्रः Sk.
क्रोधनाम वा मन्युशब्दः। क्रोधेन २. महान् Sy. ऋभुरिति मेधाविनाम।। शत्रूणां हिंसिता Sk.
व्यत्ययेन चात्रैकवचनम्। ऋभुभिः | ११. समदिति सङ्ग्रामस्य नामसु पठितम् । मेधाविभिः Sk.
समच्छब्दस्य समदनशब्दः पर्यायो द्रष्ट३. अभिभूतवान् Sy.
व्यः Sk. अत्यर्थमभिभवन् Sk.
१२. मनुष्यर्ऋत्विगाख्यः सह Sk. ४. असुरादीन् Sk.
१३. सूर्यप्रकाशं ... सम्भक्तं करोतु। शत्रु५. नृभिः पुरुषः सोढव्य सङ्ग्रामे Sy. पुरुषस्तु दृष्टिनिरोधकमन्धकारं संयो
नरो यत्राभिभूयन्ते स नृषाह्यः सङ्ग्राम- जयतु Sy. स्तत्र Sk.
सम्भजताम्। सूर्यस्य हि यागादिकर्म६. श्रवोऽन्नम्। तत्र साधूनि श्रवस्यानि निर्वृत्तिः फलम्। तदर्थ हसावुदेति । मेघवृन्दानि Sk.
सर्वः सूर्य उदिते यागं निवर्तयति। ७. मेघात् प्रच्यावयन् Sy.
तेनासौ सम्भक्तो भवति नान्येन । समानस्थानैर्मरुद्भिः सह मेघवृन्दानि च अतोऽत्र सूर्य सनविति सम्भजनेन घ्नन्नित्यर्थः Sk.
तदुदयफलभूतयागनिर्वृत्तिः प्रतिपाद्यते। ८. V. Madhava ignores मरुत्वान् अस्मदीयैर्ऋत्विग्भिस्सह देवतात्वमापन्न etc.
इन्द्रः सूर्योदयफलभूतमस्मदीयं यागं ९. Omitted by M.
निवर्तयत्वित्यर्थः Sk. १०. मन्योः कोपस्य निर्माता। यद्वा अभि- | १४. यागदिवसे Sk.
मन्यमानस्य शत्रोहिंसकः Sy. १५. सत्वतिः D. त्पतिः M. प्रजापतेः पुत्रो मन्यु म। तं प्रजापतिः सतां पालयिता Sy; Sk. सैनापत्ये नियुक्तवान्। तेन सहेन्द्रो | १६. बहुभिर्यजमानराहूतः Sy. निजघानेति । तदेतदुच्यते। मी हिंसा- १७. V. Madhava ignores मरुयाम् । मन्युना सह मिनातीति मन्युमीः। त्वान् etc.

Page #554

। yee
१०
१.७.६.३. ]
[ I. 100.8. तमूतयो रणयञ्छूर॑सातौ तं क्षेमस्य क्षितयः कृण्वत त्राम् । स विश्वस्य करुणस्येश एको मुरुत्वान्नो भवत्विन्द्र ऊती ॥७॥
तमूतयः। तम् । मरुतः। रमयन्ति । युद्धे । तमेव। क्षेमस्य। त्रातारम् । मनुष्याः। अकृण्वत। सः। विश्वस्य । कर्मणः। एक एव। ईष्ट ।"
तमप्सन्त शव॑स उत्सवेषु नरो नरमवसे तं धनाय । सो अन्धे चित्तमंसि ज्योतिर्विदन्मरुत्वानो भवत्विन्द्र ऊती ॥८॥
तमसन्त। तम् । व्याप्नुवन् । बलस्य । उद्योगेषु। मनुष्याः। नेतारम् । रक्षणार्थम् । तमेव । धनार्थम् । स युद्धे। अन्धे। तमसि सञ्जाते। प्रकाशम् । लम्भयति।'
* करुणस्य । ईशे। PP.
बलवतां सङ्ग्राम उत्सव एव। अथवा १. इन्द्रम् Sy; Sk.
उत्सवेष्वित्युच्छब्दोऽभीत्येतस्य स्थाने। २. मरुदादिसेना ऊतय इहोच्यन्ते । ताःSk. बलस्य सम्बन्धिष्वभिषवेषु। बलेन येषु ३. यद्वा 'प्रहर भगवो जहि वीरयस्व' यज्ञेष्वभिषूयते सोमस्तत्रेत्यर्थः Sk.
इत्येवंरूपं शब्दमिन्द्रमुद्दिश्य कुर्वन्ति Sy. | | १४. सङ्ग्रामेषु Sy. १५. स्तोतारः Sy. शब्दयन्ति वा Sk.
१६. जयस्य Sy. मनुष्याकारम् Sk. ४. शूरैर्वीरपुरुषः सम्भजनीये सङ्ग्रामे Sy. | १७. अन्नार्थ रक्षणार्थ वा Sy. ५. रक्षणीयस्य सर्वस्य धनस्य Sy. १८. आध्यानरहिते चित्तव्यामोहकरेऽपि ६. सर्वदापरित्यक्तारम् Sk. ___सङ्ग्रामे Sy. ७. कुर्वन्ति Sy.
१६. दृष्टिप्रतिबन्धके Sy. यागैः स्तुतिभिश्च कुर्वन्ति।... २०. विजयलक्षणं प्रकाशम्।... तस्मात्तमेव यागश्च स्तुतिभिश्च सर्वदा मनुष्याः | प्राप्नुवन्तीत्यर्थः Sy. सूर्याख्यम् Sk.
क्षेमस्य कर्तारं कुर्वन्तीत्यर्थः Sk. २१. लभ० M. ८. अभिमतफलनिष्पावनरूपस्य Sy.
ज्ञातवान् लब्धवान् वा।... अथवव६. ०ष्टः M. सर्वकर्मणां वृष्टिनिबन्धन- मन्यथास्या ऋचोऽर्थयोजना। अप्सन्तेति ____त्वाद् वृष्टेश्च केवलेन्द्रायत्तत्वात् Sk. भसेः प्सातेर्वा भक्षणार्थस्येदं रूपम्। १०. V. Madhava ignores मरुत्वान् शवस इत्यप्यन्तीतमत्वर्थं प्रथमा____etc.
बहुवचनान्तं द्रष्टव्यम्। बलवन्तो ११. ०मफ्स० P. ०न्तः M.
भक्षयन्त्युत्सवेषु। बलवन्तो मनुष्या १२. भस भक्षणदीप्त्योः । स्तुतिभिर्दीप- उत्सवेष्वपि तमेवेन्द्रमुपजीवन्तीत्यर्थः।
यन्ति। उत्तेजयन्तीत्यर्थः Sk. किमर्थम् ? अवसे तर्पणायात्मनः। तमेव १३. शव इति 'बलनाम। सामर्थ्याच्चा- | धनाय Sk.
त्रान्तीतमत्वर्थः। षष्ठीबहुवचना- | २२. V. Madhava ignores चित्। न्तश्च । बलवतामुत्सवभूतेषु सङ्ग्रामेषु।। and मरुत्वान् etc.

Page #555

५००
1.100.11. ]
[ १.७.१०.१.
स स॒व्येन॑ यमा॑ति॒ व्राध॑तश्चि॒त्स द॑चि॒णे संगृ॑भीता कृ॒तानि॑ । स कीरिणां चित्सनिता धना॑नि म॒रुत्वा॑नो भव॒त्विन्द्र॑ ऊती ॥६॥
क्ष
स सव्येन। सः। वामेने हस्तेन। वर्धमानान् शत्रून् । नियच्छति। सः । यजमानैः कृतानि हवींषि । संगृह्णाति । सः । स्तोतारमुद्दिश्य । भजते । शत्रुधनानि ।
8
€
स ग्रामे॑भिः॒ सनि॑ता॒ स रथे॑भिर्वि॒दे विश्वा॑भिः कृ॒ष्टभि॒न्व॑द्य । स पो॑स्यैभिरभि॒भू॒रश॑स्तीम॒रुत्वा॑नो भव॒त्विन्द्र॑ ऊती ॥१०॥
१४
स ग्रामेभिः। सः। सैनिकैः । भजते शत्रून् । सः । रथैः । ज्ञायते च । विश्वैः । मनुष्यैः ।
१५
१६ १७
अस्मिन्नहनि । क्षिप्रम् । सः । बलैः । अभिभवति । शत्रून् ।
1
स जा॒मिभि॒र्यत्स॒मजा॑ति पी॒ळ्हेऽमिभिर्वा पुरुहूत एवैः ।
अ॒पा॑ तो॒कस्य॒ तन॑यस्य जे॒षे म॒रुत्वा॑न्नो भव॒त्विन्द्र॑ ऊ॒ती ॥११॥
२३
स जामिभिः। सः । बन्धुभिः । यदि । सङ्गच्छते । सङ्ग्रामे । अजामिभिः । वा । पुरुहूतः ।
१. वामह० P.
३. ०च्छसीति M.
२. हिंसतो महतः Sy. महतोऽपि Sk. गृह्णातीत्यर्थः Sk. ४. ०णेन M. दक्षिणेन हस्तेन Sk. ५. करोतिरत्र सामर्थ्यात् स्वीकरणे द्रष्टव्यः । सङ्ग्रहणशीलः स्वीकृतानां, महतोऽपि शत्रूनयत्नेन निगृह्णातीत्यर्थः Sk. ६. Omitted by D.
कीरिणा चित् कीर्तयित्रा स्तोत्रा च स्तुतः सन् धनानि सनिता प्रदानशीलो भवति । हविष्प्रदातृणामिव स्तोतॄणामपि धनं प्रयच्छतीत्यर्थः Sy. ७. चतुर्थ्यर्थे चात्र तृतीया । स्तोत्रे Sk. ८. सम्भजते will be a better reading. षणु दाने । दानशीलो धनानाम् । नित्यं धनानि ददातीत्यर्थः Sk. e. V. Mādhava ignores मरुत्वान्
etc.
१०. संग्रा० M. P. ११. मरुत्सङ्घैः सह
Sy. १२. फलानां प्रदाता भवति Sy. १३. इन्द्रसम्बन्धिभिः करणभूतैः Sy. ग्रामेभी रथेभिरिति द्वितीयार्थे तृतीया । स ग्रामान् सनिता दाता । स एव रथान् Sk. १४. जायते M. इत्येवमहं विदे जानामि Sk. १५. सं P. सम् M. १६. अशंसनीयान् Sy.
अभिभविता . अशंसितॄणाम् Sk. १७. V. Madhava ignores मरुत्वान्
...
etc.
१८. जाजामभि: M. १६. समानजातीयैः
सह Sk. २०. यदा Sy. यस्मात् Sk. २१. सङ्गच्छते सङ्ग्रामे missing M. २२. असमानजातीयैर्वा सह । अतिबलत्वात् समानजातीयै रसमानजातीयैश्च युध्यत इत्यर्थः Sk. २३. बहुभिर्यजमानं राहूतः Sy.
सह
एवाः कामाः । तैर्निमित्तभूतैर्बहुभिराहूतः । अभिलषितकामप्राप्त्यर्थं बहुभिर्यजमानैराहूत इत्यर्थः Sk.

Page #556

१.७.१०.३. ]
[ I.100.13. मरुद्भिः। अपाम् । पुत्रस्य । पौत्रस्य च । जयाय भवति लम्भयति वृष्टिं पुत्रपौत्रौ च रक्षति ।
स वज्रभृद्देस्युहा भीम उग्रः सहस्रचेताः शतनीय ऋभ्वा । चमीषो न शव॑सा पाञ्चजन्यो मुरुत्वान्नो भवत्विन्द्र ऊती ॥१२॥
स वज्रभृत्। सः। वज्रभृत् । असुराणां हन्ता। भयङ्करः। उद्गुणः। सहस्रप्रज्ञः। शतनयनः । दीप्तः । सोमः । इव। बलेन। पञ्चजनहितः ।
तस्य॒ वज्रः क्रन्दति स्मत्स्वर्षा दिवो न त्वेषो वथः शिमीवान् । तं संचन्ते सनयस्तं धनानि मुरुत्वान्नो भवत्विन्द्र ऊती ॥१३॥ तस्य वज्रः। तस्य। वज्रः। शब्दं करोति। शोभनः। इव। दीप्तः। शब्दः।
१. एवाः कामाः। तैनिमित्तभूत : Sk. ११. चमसे रसात्मनावस्थितः सोम इव Sy. २. तेषामुभयविधानामपाम्-इन्द्रं प्राप्नुवतां चमेः, रातेश्च चम्रीषो राजा अग्निर्वा पुरुषाणाम् Sy.
इहोच्यते । स हि सर्वमत्ति ददाति च Sk. यस्मादिति वचनात्तस्मादित्यध्याहार्यम् । १२. गन्धर्वा अप्सरसो देवा असुरा रक्षांसि
तस्मादतिबलवत्त्वाद् अपाम् Sk. पञ्च जनाः। निषादपञ्चमाश्चत्वारो ३. जया M.
वर्णा वा। तेषु रक्षकत्वेन भवः Sy. जयश्चात्र प्राप्तिरभिप्रेतः। अपः पुत्रान् पञ्चजना निषादपञ्चमाश्चत्वारो ___ पौत्रांश्च जेतुम्। प्राप्तुमित्यर्थः Sk... वर्णाः। तेभ्यो हितः पाञ्चजन्यः।...यथा
४. किम वक्तव्यमस्माकं स्तोतृतमानां राजाग्निर्वा स्वेन बलेन पञ्चभ्योऽपि ___जयो भवतीति Sy.
जनेभ्यो हितस्तद्वदिन्द्र इत्यर्थः Sk. ५. V. Madhava ignores मरुत्वान् | १३. V. Madhava ignores मरुत्वान् ____etc. ६. अन्यर्धर्तुमशक्यस्य वज्रस्य भर्ता Sy. ___ * स्वःऽसाः। PP. ७. उपक्षपयितृणाम् Sy.
१४. स्मत्, भृशं क्रन्दति, शत्रूनाक्रन्दयति ८. लवजः P. D. सर्वज्ञ इत्यर्थः रोदयतीत्यर्थः Sy. असुरान् नन् Sy.
Sk. सहस्रमिति बहुनाम। बहुप्रज्ञः Sk. | १५. शोभनस्योदकस्य दाता दिवो न दिवः ६. बहुस्तुतिर्बहुविधप्रापणो वा Sy. सम्बन्धी सूर्य इव Sy. प्रशस्तःSk.
शतमिति बहुनाम। नीथशब्दोऽपि १६. दिवो न धुलोकस्येव च तस्येन्द्रस्य स्तुतिवचनः। बहुस्तुतिः Sk.
त्वेषो दीप्तिः Sk. १०. उरु भासमानो महान् वा Sy. १७. ०प्तश० P. D. M.
ऋभ्वा। अपठितमपि महन्नामैतद् द्रष्ट- शब्दस्य गर्जनलक्षणस्य कर्ता Sy. व्यम्। महांश्च Sk.
गजितलक्षणः Sk.
etc.

Page #557

५०२
[ १.७.१०.५.
I.100.15. ]
५०२ कर्मवानिन्द्रः । तम् । सेवन्ते । दानानि। तम्। धनानि ।
यस्याजस्रं शवसा मानमुक्थं परिभुजद्रोदसी विश्वतः सीम् । स पारिपत्क्रतुभिर्मन्दसानो मरुत्वानो भवृत्विन्द्र ऊतो ॥१४॥
यस्याजनम्। यस्य। अनवरतम् । शवसा। मानम्। अतिप्रशस्यम्। परिभुज ? । द्यावापृथिव्यो। सर्वत एव परिगृह्य स्वयमेव द्यावापृथिव्योरीश्वरो भवति। सः। पारयतु । कर्मभिः। मोदमानोऽस्मान् ।
न यस्य देवा देवता न मर्ता प्रापश्चन शव॑सो अन्तमापुः । स परिक्का त्वक्षसा मो विश्व मुरुत्वान्नो भवत्विन्द्र ऊती ॥१५॥ न यस्य देवाः। न । यस्य । देवा ईश्वरा भवन्ति । देवत्वस्य। नापि। माः। आपः।
१. ०न्द्र M.
| १२. परिभुजत् is suggested. सर्वतो शिमी इति कर्मनाम। लोकानुग्राहकेण| भुनक्ति पालयति स इन्द्रः Sy. कर्मणा युक्तः Sy.
परिपालयति Sk. वृष्टिलक्षणेन कर्मणा तद्वान् Sk. | १३. ०व्यो ई०. P. २. त्वं M.
यः स्वेन बलेन प्रशस्यो जन्मन एव ३. ०न्त P.
प्रभृति सर्वतः कृत्स्नेन द्यावापृथिवी ४. धनस्य Sy.
? (व्यौ)परिपालयतीत्यर्थः Sk. ५. सनयो लाभा दानानि वा Sk. १४. अस्मान् दुरितात् Sy. पूरयतु Sk. ६. तद् D. M.
| १५. अस्माभिः कृतैर्यागः Sy. धनानि स एव लभते ददाति वा। ध- प्रज्ञाभिः। अत्यन्तप्रज्ञान् अस्मान्
नानि च तस्यैव सन्तीत्यर्थः Sk. करोत्वित्यर्थः Sk. ७. V. Madhava ignores स्मत्।। १६. स्तूयमानोऽस्माभिः Sk.
faa: and Herata etc. १७. V. Madhava ignores सीम् * रोवसी इति। PP.
and मरुत्वान् etc. ८. अवरतम् P.
१८. ०वा M. ६. बलेन Sy. स्वेन बलेन Sk. १६. इन्द्रस्य ... बलस्य . . . अवसानं देवा १०. सर्वस्य परिच्छेदकं, सर्वेषां बलस्यो- वस्वाद्या देवगणा न आपुः, न आनशिरे पमानभूतं वा Sy.
तथा . . . मनुष्याः . . . आपोऽपि न निर्माणं जन्म वा Sk.
प्रापुः Sy. इन्द्रस्य Sk. ११. मानमातिप्र० P. D. ममानमातिः | २०. कृत्स्नदेवा नान्यापि काचिद्देवता ... प्र. M.
बलस्यान्तमापुः Sk.

Page #558

५०३
' १.७.११.१. ]
[ I.100.16. अपि । बलस्य । अन्तं न । आपुः । सः । प्ररेचकः । बलेन । द्यावापृथिव्योः ।
रोहिच्छावा सुमदंशुर्ललामीवुक्षा राय जाश्वस्य । वृषण्वन्त बिभ्रती धूर्षु रथ मन्द्रा चिकेत नाहुषोषु विक्षु ॥१६॥ रोहिच्छ्यावा। पञ्चानां भ्रातृणामश्वावतो (?) निर्दिश्यन्ते। रोहित्। श्यावा।
कल्याणदीप्तिः
११ १२
। ऋज़ाश्वस्य ज्यष्ठस्य। धनाय भवन्त।
वेना
१७
धिष्ठितम्। रथम्। धूएं। बिभ्रती। मदयन्ती। नहुषकुलजातासु। प्रजासु। ऋचाश्वस्य
१. चनेति निपातो वाशब्दार्थे द्रष्टव्यः। वार्षागिरा लक्ष्यन्ते। अस्माकमूत्राश्वप्र
... यस्येन्द्रस्य न कश्चिदपि बलस्यान्तं भतीनां वार्षागिराणां धनार्थमित्यर्थःSk. जानाति बलस्य वा सदृशो नास्ती- १३. श्रेष्ठस्य P. त्यर्थः Sk.
१४. तु P. २. अन्तः M.
१५. वृष्टिकारिणमिन्द्रं तत्रारूढं जानातीत्यर्थः ३. नावस्सु P.
___Sk. १६. ०तर० P. D. M. ४. प्रेरकः M.
१७. धूषु M. अतिरिक्तः Sk.
युगसम्बन्धिषु वहनप्रदेशेषु Sy. ५. शत्रूणां तनूक; आत्मीयेन बलेन Sy. रथधुरासु।...अस्माकमज्जाश्वप्रभृतीनां ___ शत्रुतनूकरेण बलेन Sk..
धनार्थमिन्द्रेण स्वरथधुरासु नियुक्ता ६. लोकद्वयावप्यस्य बलमतिरिच्यत सतीत्यर्थः Sk.
इत्यर्थः Sy. सकाशात् Sk. १८. हर्षवती Sk. ७. V. Madhava ignores मरुत्वान् । १६. नहुषा मनुष्याः। तत्सम्बन्धिनीषु...सेनाetc.
लक्षणासु प्रजासु ... ज्ञायते। ईदृश्या८. रोहितवर्णका। सामर्थ्यादिन्द्रस्य स्व- श्वपङ्क्त्या युक्त इन्द्रः सङ्ग्रामेष्वनुग्राहभूता बडवा Sk.
कतया प्रादुर्भवतीत्यर्थः Sy. ६. रोहित्, रोहितवर्णा श्यावा श्यामवर्णा । नहुष इति मनुष्यनाम। तेषु भवासु
उभयोः पार्श्वयोरुभयविधवर्णयुक्तेत्यर्थः नाहुषीषु नहुषनाम्नो वा राज्ञः स्वभूतासु Sy. १०. अतिदीर्घावयवा Sy. विक्षु मनुष्यजातिषु ब्राह्मणादिकासु । प्रशस्तरश्मिः Sk.
सप्तमीनिर्देशाद् वर्तमानमिति शेषः । ११. अश्वभूषणयुक्ता वा Sy.
मनुष्यलोकमायातं ब्राह्मणानां मध्ये ललामशब्दः श्रेष्ठवचनः पुण्डवचनो वर्तमानमित्यर्थः। अथवा रोहिच्छयावा। अत्यन्तश्रेष्ठा सपुण्डा वा Sk. वेत्याहुतिरभिधीयते न बडवा। सोमाज्य
पुरोडाशहविर्लक्षणा लोहितवर्णा श्यावएतत्संज्ञस्य राजर्षेः। ... वृष्णा सेक्त्रा वर्णा चात्यन्तश्रेष्ठाहुतिरुज्ज्वलरूपत्वात् इन्द्रेण युक्तम् Sy.
प्रशस्तरश्मिर्धनार्थमस्माकमजाश्वप्रभृतीऋज्राश्वग्रहणेन तत्प्रभृतयः पञ्चापि । नां वृषण्वन्तमिन्द्रम् Sk.
१२. न्मज्ञाश्वस्य N

Page #559

५०४
[ १.७.११.२.
I.100.17. ] बडवा प्रादुरभूत् ।
एतत्त्यत्त इन्द्र वृष्ण उक्थं वार्षागिरा अभि गृणन्ति राधः। ऋज्राश्वः प्रष्टिभिरम्बरीषः सहदेवो भय॑मानः सुराधाः ॥१७॥
एतत्त्यत्ते। तत् । इदम् । तव। वषितुः । इन्द्रस्य । स्तोत्रम् । वृषागिरः पुत्राः। उच्चारयन्ति । प्रीणनम् । ऋचाश्वः । पार्श्वयोः स्थितैः स्तोत्रमुच्चारयति। पार्श्वस्थानां नामानि, अम्बरीष इति ।
१. बन्धबा P.
संसिद्धौ। राध्नोति समृद्धो भवत्यनेनेति २. अन्तर्णीतण्यर्थोऽत्र केततिर्द्रष्टव्यः । लोड
राधः Sy. थे लिट् । केतयतु ज्ञापयतु । धनमृजाश्व- राधः। धननामैतत्। अन्तर्णीतमत्वर्थ प्रभृतिभ्यो देहीत्येवमिन्द्रं ब्रवीत्वित्यर्थः। चैतद् द्रष्टव्यम्। हविर्लक्षणेन धनेन बिभ्रती धूर्षु रथं, गच्छत इन्द्रस्य धुरि धनवत्। हविस्संयुक्तमित्यर्थः Sk.. गृहीत्वा रथम् । निरन्धानेत्यर्थः। शिष्ट- १०. एतत्संज्ञो राजर्षिः ... ऋज्रा गतिपदयोजना तु सदृशी। अथवा रोहिच्छया- मन्तोऽश्वा यस्य स तथोक्तः Sy. वेत्यादि ? (दीनि) मन्द्रा इत्यस्य विशेष- ११. अन्यैर्ऋषिभिः सह Sy. णानि । मन्द्रशब्दः स्तुतिवचनः। ... इन्द्र प्रष्टिशब्दोऽन्यत्र एकस्यामेव धुरि यो प्रत्यारोहतीति रोहित्। श्यङ् वृद्धौ। द्वितीयो बलीवर्दोश्वो वा नियुज्यते तस्य श्यायत इति श्यावा। इन्द्रारोहिणी वाचकः । इह तु पृच्छयतेऽसाविति प्रष्टिः परिवृद्धा मन्द्रा स्तुतिर्धनार्थमस्माकं प्रख्यात उच्यते। प्रथमार्थे चैषा तृती
ऋजाश्वप्रभृतीनामिन्द्रं ज्ञापयतु Sk. या। अत्यन्तप्रख्यात इत्यर्थः। . . . ३. ०तत्य० P. D.
अथवा प्रष्टिरिति नेदमृज्राश्वस्य ४. त्यत् ते, इति समानार्थी। तच्छब्द- विशेषणम् । किं तहि? तृतीया
श्रुतेश्च योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दोऽध्या- श्रुतेः प्रसिद्धिबलाद्राध इति च कर्महर्तव्यः । यं जन्मन एव प्रभृति करिष्याम श्रुतेर्योग्यार्थमत्र क्रियापदमध्याहार्यम् ।
इति सङ्कल्पितवन्त एतत्त्यत् ते इन्द्र Sk. वार्षागिरास्त्वदर्थ स्तोत्रमुच्चारयन्ति । ५. कामानां वर्षितुः Sy. वृष्णे इति तच्चोच्चारयन्तो धनं प्रष्टिभिर्व
तादर्थ्य चतुर्थी। तव वर्षयितुराय । हेयुः। तावद्धनं देहि यावच्छकटेन
त्वां वर्षयितारं स्तोतुमित्यर्थः Sk. कैकस्यां धुरि द्वौ बलीवर्दी नियुज्य ६. पृषा० M.
वोढुं शक्यते नैककमित्यर्थः Sk. वृषागिरो राज्ञः पुत्रा ऋञाश्वादयः Sy. | १२. ०श्व० D. ७. ०३: M.
१३. नामांब. D. अबि शब्दे Sy. ८. ति M. आत्मन एवायं परोक्षरूपेण | १४. देवैः सह वर्तत इति सहदेवः . . . भय___ प्रथमपुरुषेण निर्देशः Sk.
मानः। अिभी भये ... राध इति ६. संराधकम्, त्वत्प्रीतिहेतु ... राध साध | धननाम। शोभनं राधो यस्य Sy.

Page #560

५०५
१.७.११.४. ]
[I.100.19. दस्यूञ्छिम्य॑श्च पुरुहूत एवैर्हत्वा पृथिव्यां शर्वा नि बीत् । सनत्क्षेत्रं सखिभिः वित्न्येभिः सनत्सूर्य सनदुपः सुवज्रः॥१८॥
दस्यूञ्छिम्यून् । उपक्षपयितन् । भत्तून् । च । पुरुहूतः । मद्भिः सह । हत्वा । पृथिव्याम् । हिंसकः। निबर्हयतु। हन्तिर्गमनार्थः। प्रयच्छतु। मरुद्भिः। प्रवृद्धः। सनत्। सूर्यम्। सनत् । उदकानि च। इन्द्रः।
विश्वाहेन्द्रौ अधिवक्ता नौ अस्त्वपरिहृताः सनुयाम वाज॑म् । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥१६॥ विश्वाहेन्द्रः। सर्वदा। इन्द्रः। अस्माकम् । अधिवक्ता। अस्तु । अहिंसिताः शत्रुभिः ।
१. दस्यून् शिम्यून P. D.
अवधीत् Sy. ___ दस्यून् छि . . . न् M.
हतवान् Sk. २. दस्युशब्दोऽत्र उपक्षपणाहवचनः, दस्यतेः | १०. समभाक्षीत् Sy.
क्षयार्थत्वात्। ये च योद्धमुपस्थितास्त सम्भक्तवानित्यर्थः Sk. उपक्षपणमर्हन्ति नेतरे। योद्धमुपस्थितानु- ११. मित्रभूतैः Sy. पक्षपयितव्यान् वृत्रादीनसुरान् Sk. १२. श्वेतवर्णरलङ्कारेण दीप्ताङ्गः Sy. ३. शमयितन् वधकारिणो राक्षसादींश्च । श्वेतरित्यर्थः। अथवा शु इति आशु
Sy. शिमीति कर्मनाम। युशब्दो- इति च क्षिप्रनामनी। एतिरपि गत्यर्थः । ऽप्यत्र तद्वदर्थे। कर्मवतश्च । स्वव्या- शुय एति स श्वित्न्यः। तैः। क्षिप्रपारनित ? (रतां) श्च । युद्धपराङ्मुखा- गामिभिरित्यर्थः Sk. नित्यर्थः Sk.
१३. तस्य वृत्रस्य हननेन ... अभजत, प्राप्त४. बहुभिर्यजमानैराहूतः Sy.
वानित्यर्थः Sy. बह्वाहूतःSk.
सम्भक्तवान् Sk. ५. गमनशीलै: Sy.
१४. वृत्रेण तिरोहितम् Sy. एवंस्तस्तैः कामर्गमनर्वा Sk. १५. समभजत Sy. ६. हन्तिरत्र गत्यर्थः। . . . गत्वा Sk. १६. वृत्रण निरुद्धा अपः Sy. ७. ०म P.
वृष्टिलक्षणाश्चापः सम्भक्तवान् Sk. भूमौ वर्तमानान् Sy.
१७. V. M. ignores क्षेत्रम् पृथिवीशब्दोऽपि...पृथिव्येकदेशभूतेष्व- | १८. अधिवचनं पक्षपातेन वचनम्।... सर्वसुरपुरेषु द्रष्टव्यः। ... असुरपुरेष्वि- दास्माकमिन्द्रः पक्षपातवचनयुक्तो त्यर्थः Sk.
भवतु Sy. ८. हिंसकेन वज्रेण Sy.
आज्ञापयिता Sk. शरुशब्दः शरपर्यायः। शरण Sk. | १९. ०क्ता त्वं हिं० P. D. ९. नबर्ह. P.
अकुटिलगतयः सन्तः Sy.

Page #561

I. 101.1. ]
भजेमहि । अन्नम्।
५०६
प्र
I. 11.
प्र म॒न्दिने॑ पितु॒मद॑च॑ता॒ वचो॒ यः कृ॒ष्णग॑र्भा नि॒रह॑न्ना॒जिश्व॑ना ।
अ॒व॒स्यवो॒ वृष॑णं॒ वज्र॑दक्षिणं म॒रुत्व॑न्तं स॒ख्याये हवामहे ॥ १ ॥
४
9
मन्दिने। । कुत्सः । प्रोच्चारयत । माद्यत इन्द्राय । सोमयुक्तम् । स्तोत्रम् । यः । ऋजिश्वानं
ह
१०
१३
राजानमुद्दिश्य । कृष्णासुरगर्भास्तद्भार्याश्च । निरहन् कृष्णो गर्भो यासां ताः कृष्णगर्भास्ता हत्वा तेन भार्यासु निषिक्तान् गर्भानप्यहन् । पालनेच्छवः । वर्षितारम् । वज्रयुक्तदक्षिणहस्तम् । मरु
१५
१६
१७
त्वन्तम् । सख्यसिद्ध्यर्थम् । हवामहे । कुत्सस्येन्द्रः सखाऽभवदिति। “आ द॑स्यु॒ता मन॑सा या॒ह्यस्त॑म्”
इत्यत्रोक्तम् ।
१. षणु दाने । दानेन चात्र तत्पूर्वको लाभो लक्ष्यते । लभेमहीत्यर्थः Sk. २. हविर्लक्षणमन्नम् Sy.
३. V. Mādhava ignores तत् ।
: etc.
Ms. D. puts the figure ॥ १०० ॥ here to indicate the end of the hundredth hymn. No such number is given by P. and M.
[ १.७.१२.१.
सह । अथवा ऋजु शवति गच्छतीति ऋजिश्वा वज्रः । तेन । अथवा वृष्टिलक्षणा आपः कृष्णगर्भाः कृष्णवर्णस्य मेघस्य गर्भभूतत्वात् । ता निरहन् । हन्तिर्गत्यर्थः सामर्थ्याच्चात्रान्तर्णीतण्यर्थः । मेघात्, निर्गमितवान् । ऋजिश्वना ऋजुगामिना वज्रेण Sk. ६. कृष्णो नाम कश्चिवसुरः । तेन निषिक्तगर्भास्तदीया भार्या अवधीत् । कृष्णमसुरं हत्वा पुत्राणामप्यनुत्पत्त्यर्थं गर्भिणीस्तस्य भार्या अप्यवधोदित्यर्थः Sy. कृष्णो नामासुरः । स गर्भभूतोऽन्तर्गतो यासां सेनानां ताः कृष्णगर्भाः । कृष्णसहिता इत्यर्थः Sk. १०. कृष्णासुरगर्भास्तद्भार्याश्च । निरहन् ।
omitted by D. ० स्तत्कार्या० P. ११. कृष्णासुर D. १२. ०र्भाः तं P. D. १३. ०प्यवहः M. १४. कामानाम् Sy. १५. यज्ञयु० P. D. M. P. D. मनुष्याणां देवैः सह स्तुत्य - स्तोतृलक्षणः सम्बन्धः सख्यम् । तदर्थम् Sk. १७. स्तोतुमाह्वयाम इत्यर्थः Sk.
१६. ०ध्य०
४. मन्दी मन्दतेः स्तुतिकर्मणः . प्राचंत मन्दिने पितुमद्वच: N. 4. 24. ५. ऋत्विजां चायं प्रेषः पुत्रपौत्रप्रभृतीनां वा । प्रोच्चारयत हे ऋत्विजो मत्पुत्रपौत्रप्रभृतयो वा Sk.
६. स्तुतिमते स्तोतव्यायेन्द्राय Sy. मन्दः स्तुतिः । तद्वान् मन्दी । ताद चैषा चतुर्थी । स्तुतिमत इन्द्रस्यार्थाय । स्तुत्यमिन्द्रं स्तोतुमित्यर्थः Sk. ७. हविर्लक्षणेनान्नेनोपेतम् Sy. ८. ऋजिश्वना एतत्संज्ञकेन राज्ञा सख्या सहितः सन् Sy. ऋजिश्वना । ऋजिश्व नाम विदथिनः पुत्रः । तेन | १८. RV. IV. 16.10

Page #562

१.७.१२.३. ]
५०७
[ I.TOI.3. यो व्यंसं जाहाणेन मुन्युना यः शम्बरं यो अन्पिग्रॅमव॒तम् । इन्द्रो यः शुष्णमशुषं न्याणमरुत्वन्तं सुख्याय हवामहे ॥२॥
यो व्यसम् । यः । व्यंसमसुरम् । विकसता। क्रोधेन । अहन् । यः । शम्बरम्। यो वा। पिघुम् । अयजमानम् । इन्द्रः । यः । शुष्णम्। अन्यैरशोष्यम् । निहतवानिति।
यस्य द्यावापृथिवी पौंस्यं महद्यस्य व्रते वरुणो यस्य सूर्यः । यस्येन्द्रस्य॒ सिन्धवः सवति व्रतं मरुत्वन्तं सख्याय हवामहे ॥३॥
यस्य द्यावापृथिवी। यस्य। द्यावापृथिव्यौ। महत् । वीर्यमनुवर्तते। यस्य। व्रते। सूर्यः । वरुणश्च व्यापृतौ भवतः । यस्य । इन्द्रस्य । नद्योऽपि । कर्म । सश्चन्त्यभिगच्छन्ति । छान्दसो नकार
. ३०
२३
लोपः।
१. योऽप्यं सम M.
१५. सेनालक्षणं बलम् Sk. २. विगतभुजम् Sy.
१६. ०र्तते P. M. ३. योऽप्यं समधुरं M. मन्नुरं P.
साकाङ्क्षत्वात्। सश्चतीत्येतत् तृतीय४. विकरस्यता P.
पादस्थमाख्यातं सर्वत्रानुषक्तव्यम्। ___ अत्यर्थ हृष्यता Sk.
सश्चतीत्ययं गच्छतिकर्मा। अप्रतिहतं ५. मन्युनाम्ना प्रजापतिपुत्रेण सह । अथवा गच्छतीत्यर्थः Sk.
... अत्यर्थ हृष्यता क्रोधेन। प्रविकसता | १७. प्रते M. नियमरूपे कर्मणि Sy. क्रोधेनेत्यर्थः Sk.
वृष्टिलक्षणे कर्मणि सति Sk. ६. अर्हन् M.
१८. ०३ (पृ) तो M. ७. एतत्संज्ञमसुरम् Sy.
वरुणः सश्चति। किं प्रति ? प्रकृत८. पिम् D. चीप्रम् M.
त्वाद् द्यावापृथिव्यावेव प्रति यज्ञान् एतत्संज्ञमसुरम् Sy.
वा प्रति। वृष्टौ हि सत्यां यज्ञाः प्रव६. अव्रतमकर्माणम् । भयानिश्चेष्टमित्यर्थः । र्तन्ते। तांश्च प्रति देवता गच्छन्ति ।
Sk. १०. कृष्णम् P. D. सर्वस्य यस्य च व्रते सूर्यः सश्चति यज्ञान् प्रति
जगतः शोषकमेतत्सझमसुरम् Sy. उदयास्तमयदेशौ वा प्रति Sk. ११. शोषकरहितम् Sy.
| १६. ०वि P. अन्येन केनचिद् हन्तुमशक्यमित्यर्थः Sk. | २०. सप्तम्यर्थे प्रथमैषा। व्रते वृष्टिलक्षणे १२. ०तस्यवा० P.
___कर्मणि सतीत्यर्थः Sk.. न्यवर्जयत् । समूलं हतवानित्यर्थः Sy. | २१. सश्व • M. १३. V. Madhava ignores मरुत्वन्तं | २२. इन्द्रेणानुशिष्टाः प्रवहन्तीत्यर्थः Sy. etc.
२३. थाससो M. * द्यावापृथिवी इति । PP. २४. V. Madhava ignores मरुत्वन्तं १४. दिवं पृथिवीं च प्रति Sk.
etc.

Page #563

५०८
I.101.5. ]
[ १.७.१२.५. यो अश्वानां यो गवां गोपतिर्वशीय आरितः कर्मणिकर्मणि स्थिरः । वीलोचिदिन्द्रो यो असुन्वतो वधो मुरुत्वन्तं सख्याय हवामहे ॥४॥
यो अश्वानाम् । यः । अश्वानाम् । गवां च । पतिः । स्वतन्त्रः । यो वा। सञ्जातारायुधः? । युद्धे युद्धे। स्थिरः। यश्च । इन्द्रः । दृढस्य। अपि। असुन्वतः । हन्ता।"
यो विश्वस्य जगतः प्राणतस्पतियों ब्रह्मणे प्रथमो गा अविन्दत् । इन्द्रो यो दस्यूरधराँ अवातिरन्मुरुत्वन्तं सख्याय हवामहे ॥५॥
यो विश्वस्य। यः। विश्वस्य । गच्छतः। प्राणतश्च। पतिः। यो वा। अङ्गिरोभ्यः । पूर्वमेव। पशून्। अविन्दत् पणिभिरपहृतान्। इन्द्रः। यः। दस्यून्। अधरान् कृत्वा ।
१७
अवाहन् ।
१. यो अ० D.
९. असुरावेः Sk. २. गोशब्दोऽत्राब्वचनः सोमवचनो वा स्तुति- १०. सोमाभिषवमकुर्वतः Sk.
वचनो वा स्तोतृवचनो वा। पतिशब्दो- ११. V. Madhava ignores मरुत्वन्तं ऽप्यधिपतिवचनः पालयितृवचनो वा। etc. अपां वा सोमस्य वा स्तुतीनां वा | १२. प्रश्वसतः प्राणिजातस्य Sy. स्तोतणां वा अधिपतिः पालयिता ! प्राणिवर्गस्य Sk. वेत्यर्थः Sk.
१३. पालयिता वा Sk. ३. ईशिता Sk.
| १४. ब्रह्मशब्दोऽत्र ब्राह्मणशब्दपर्यायः तत्प्र४. Omitted by M..
भृतिवर्णोपलक्षणार्थश्चेह द्रष्टव्यः। ५. स्तुतिभिः प्रत्युतः प्राप्तो भवति Sy. तादर्थ्य चैषा चतुर्थी। ब्राह्मणादीनां
रि गतावित्यस्याङ्तर्वस्येदं रूपम् । आगत चतुर्णामपि वर्णानामर्थाय Sk. इत्यर्थः। पदकारस्त्ववग्रहाकरणाद् | १५. अन्येभ्यो देवेभ्यः पूर्वभावी Sy. अर्यङ्लुगन्तस्येदं रूपं मन्यते। ... मरुदादिभ्यः प्रथमः Sk. आरितः। ण्यन्तस्य वा पुगभाव- १६. पणिभिरसुरैरपहृतास्सतीर्गाः Sk. श्छान्दसत्वात्। अत्यर्थ पुनः पुनर्वा| १७. अन्येभ्यो देवेभ्यः पूर्वमेव तैरसुरैर्युवा आगतो गमितो वा यजमानरित्यर्थः Sk. ____ गाः स्वयमलभतेत्यर्थः Sy.
आरितः प्रत्युतः स्तोमान् N. S. IT. | १८. उपक्षपयितन् असुरान् Sy. ६. सर्वेषु कर्मसु Sy.
१६. दस्त्यध० M. कर्मणि कर्मणि यज्ञाख्ये। सर्वयज्ञे- ___न्यूनानित्यर्थः Sk. ष्वित्यर्थः Sk.
२०. ०वहान P. ७. Omitted by M.
२१. V. Madhava ignores मरुत्वन्तं ८. आयज्ञपरिसमाप्तेरविचाली Sk.
etc.

Page #564

५०६
१.७.१३.१. ]
[ I.101.7. यः शूरैभिहव्यो यश्च भीरुभिर्यो धावद्भिहयते यश्च जिग्युभिः। इन्द्रं यं विश्वा भुवनाभि संदधुर्मरुत्वन्तं सख्याय हवामहे ॥६॥
यः शूरेभिः। यः। शूरैः। भीरुभिः । च । ह्वातव्यः । यः । पलायमानैः । हूयते । यः। च । जयशीलैः । इन्द्रम् । यम्। सर्वाण्येव। भूतान्यात्मकार्यार्थम् । अभिसन्दधुः।
रुद्राणामेति प्रदिशा विचक्षणो रुद्रेभिर्योषा तनुते पृथु जयः। इन्द्रं मनीषा अभ्यर्चति श्रुतं मुरुत्वन्तं सख्याय हवामहे ॥७॥
रुद्राणामेति । मरुताम् । गच्छति मार्गम् । प्रदेशनेन । विद्रष्टा। मरुद्भिः। सम्मिश्रीयता। विस्तीर्णम् । वेगम्। करोति । इन्द्रम् । वाक् । अभिष्टौति।
१. शूरेभिरुमिश्च M.
तत्र तत्रेन्द्रो गच्छति नान्यत्रेत्यर्थः Sk. २. हव्यो योद्धमाह्वातव्यः ... सहायार्थमा- | ११. विभ्रष्टा D.
ह्वातव्यः Sy. जयार्थम् ... आत्म- सूर्यात्मना प्रकाशमानः Sy. रक्षार्थम् Sk.
पण्डितो विद्रष्टा वा सर्वस्य Sk. ३. पराजयेन Sy.
| १२. मरुत् P. ४. ०न्ते D. रक्षार्थमाहूयते Sy.
अधिभूतं वर्तमान रुद्रपुत्रर्मरुद्भिः Sy. ५. शत्रूञ्जितवद्भिर्जयार्थम् Sk.
रुद्रपुत्रैमरुद्भिः सह Sk. ६. आभिमुख्येन स्थापयन्ति Sy. १३. सम्मित्रश्रयिता P.
तस्य तस्याभिलषितस्य दानार्थ ध्या- माध्यमिका वाक् Sy. यन्ति Sk.
योषा सोमाहुतिलक्षणा Sk. ७. V. Madhava ignores मरुत्वन्तं | १४. विस्तारयति Sy. etc.
विस्तारयति। ... मरुद्भिः सहे८. रुद्रपुत्राणामध्यात्म प्राणरूपेण वर्तमा- न्द्रस्य यज्ञं प्रति गच्छतः पिपासिता
नानां मरुताम् । यद्वा रोदयितृणां प्राणा- ? (पिपासतः) सोमाहुतिर्विस्तीर्णमपि नाम्। प्राणा हि शरीराग्निर्गताः सन्तो वेगं विस्तारयतीत्यर्थः। यदा रुद्र इति बन्धुजनान् रोदयन्ति Sy.
स्तोतृनाम तदा तृतीयानिर्देशात् प्रदास्यरुद्रपुत्राणां मरुताम् Sk.
मानेति वाक्यशेषः। स्तोतृभिर्ऋत्विग्भिः ६. अन्तरिक्षे गच्छति Sy.
प्रदास्यमाना सोमाहुतिर्यज्ञं प्रति गच्छत १०. ०प्र० P. D. M.
इन्द्रस्य विस्तीर्णमपि वेगं विस्तारमनुष्येभ्यः प्रदानेन सह Sy.
यतीत्यर्थःSk. प्र इत्येष आ इत्येतस्य स्थाने। आदे- १५. स्तुतिः Sk. शेन। वचनेनेत्यर्थः। ... अथवा रुद्र | १६. ०ष्टो० P. इति स्तोतनाम। स्तोतृणामादेशेन १७. V. Madhava ignores श्रुतम् गच्छति । यत्र मरुतः स्तोतारोवा ब्रुवन्ति । and मरुत्वन्तं etc.

Page #565

५१०
I.TOI.9. ]
[ १.७.१३.३. यद्वा मरुत्वः परमे सुधस्थे यद्वात्मे वृजनै ग़दयाँसे । अत आ याह्यध्वरं नो अच्छो त्वाया हविश्वकमा सत्यराधः ॥८॥
यद्वा मरुत्वः। यदि। वा। मरुत्वः ! परमे। स्थाने दिवि। यत्। वा। अवमे। संघस्थे कस्मिश्चन युद्धे । माद्यसि । अतः। आयाहि । अस्माकम् । यज्ञम् । प्रति। त्वत्कामनया। हविः । चकृम । सत्यधन !
वायेन्द्र सोमं सुषमा सुदक्ष त्वाया हुविश्चकमा ब्रह्मवाहः । अधा नियुत्वः सर्गणो मरुद्भिरस्मिन्य॒ज्ञे बर्हिषि मादयस्व ॥६॥
त्वायेन्द्र। त्वाया। इन्द्र !'सोमम्। सुतवन्तः। शोभनबल ! त्वाया। पुरोडाशम् । चकृम। स्तोत्रवाह ! अर्थ। अश्ववन् ! मरुद्भिः। सहितः। अस्मिन् । यज्ञे। बहिष्यासीनः ।
१
॥
३३ तृप्य।
* यत्। वा। अवमे। PP.
६. अस्मानुभयविधात् स्थानात् Sy. १. यद् वा मरुत्वः omitted by P. | १०. महत्या त्वद्विषयया श्रद्धयेत्यर्थः Sk. २. मरुद्भिर्युक्त ! Sy.
११. हवनीयपुरोडाशादिलक्षणम् Sk. ३. उत्कृष्टे Sy.
१२. ०नः M. ४. सह तिष्ठन्ति यस्मिन् देवताः स सब- १३. त्व० P.
स्थो यज्ञ इहाभिप्रेतः। विप्रकृष्टे | १४. त्व. D. स्वत्कामनया Sy. यज्ञ इत्यर्थः Sk.
१५. त्वाया। इन्द्र । omitted by M. ५. अर्वाचीने Sy.
१६. हवनीयपुरोडाशादि हविः Sk. ___ अन्तिकनामैतत्। सन्निकृष्ट यज्ञे Sk.
१७. चकृतः M. ६. ०मस० D. सधस्वे M.
१८. ब्रह्मणा मन्त्ररूपेण स्तोत्रेणोह्यमान प्राप्यसहस्थाने गृहे Sy.
माणेन्द्र Sy. ७. वृज्यते रिक्तीक्रियतेऽस्मिन् धनमिति
पूर्वोत्तरयोरर्धर्चयोरेकवाक्यताप्रसिद्धयर्थ वृजनं गृहम्। तस्मिन् मादयासे Sy. यस्माच्छब्दोऽध्याहार्यः। यस्मात् त्वाया वृजि वर्जने। वर्जिते दोषः। अवि- त्वत्काम्ययेत्यर्थः Sk. गुण इत्यर्थः। अथवा वृजनमिति बल
स्तुतिलक्षणं ब्रह्म उह्यते प्राप्यते यस्मिन् नाम। सामर्थ्याच्चान्तर्णीतमत्वर्थम् ।
स ब्रह्मवाहाः। तस्य सम्बोधनं हे ब्रह्मबलवती ? (ति) सारवतीत्यर्थः Sk.
वाहः Sk. ८. मान्यसि M.
१६. एतस्मात् कारणात् Sk. मदिरत्र सामर्थ्यात्तृप्त्यर्थः। तर्पयात्मा- २०. सप्तगणरूपरेतत्संज्ञैर्देवैः Sy. नम्। स्वार्थिको वात्र णिच् । तृप्य- २१. वेद्यां स्तीर्णे Sk. सीत्यर्थः Sk.
२२. तर्पयात्मानं तृप्य वा Sk.

Page #566

१.७.१४.१. ]
५११
[ I.102.I.
मादयस्व हरिभिर्ये त इन्द्र वि ष्यस्व शिप्रे वि सृजस्व धेनै । आ त्वा सुशिप हरयो वहन्तूशन्हुव्यानि प्रति नो जुषस्व ॥१०॥
मादयस्व। माद्य । अश्वैः सह। ये। तवाश्वाः स्वभूताः, सोमपानार्थम् । हनू । मोचय । विसृजस्व च। जिह्वोपजिविके। सुहनो ! त्वाम्। आवहन्तु। हरयः। कामयमानः । हव्यानि । अस्माकम् । प्रतिसेवस्व।"
मरुत्स्तोत्रस्य वृजनस्य गोपा व्यमिन्द्रेण सनुयाम वाज॑म् । तन्नों मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥११॥
मरुत्स्तोत्रस्य । मरुद्भिः सहितं स्तोत्रं यस्य । शत्रूणां छत्तुस्तस्य । गोप्याः । वयम् । तेन । अन्नम् । लभेमहीति।
I.102.
हमा ते धियं प्र भरे महो महीमस्य स्तोत्रे धिषणा यत्त आनजे । तमुत्सवे च प्रसवे चे सासहिमिन्द्रं देवासः शर्वसामन्ननु ॥१॥ इमां ते धियम् । इदम् । ते । कर्म । प्रभरामि । महतः । महत् । अस्य कुत्सस्य। स्तोत्रे।
* शिप्रे इति । PP. +धेने इति । PP. सेनालक्षणस्येन्द्रस्य बलस्य Sk. १. तर्पयात्मानं तृप्य वा Sk.
१४. गौव्या P. M. गौप्या D. २. तयाश्वाः M.
इन्द्रेणानुगृह्यमाणा इत्यर्थः Sk. ३. हनु P. ह . . . M.
१५. पयं P. हविर्ल ? (भ)क्षणाय Sk. ४. विवृते | १६. V. Madhava ignores तत् । नः
कुरु Sy. विमुञ्च। प्रेरयेत्यर्थः Sk. etc. ५. वृजस्य P. D. पूजस्व M.
Ms. D. puts the figure प्रेरयेत्यर्थः Sk. शिप्रे हनू नासिके वा। 1180811 here to indicate the हनुहन्तेः। नासिका नसतेः...धेना end of one hundred and दधातेःN. 6. 17.
first hymn. No such number ६. रसास्वादनाय Sk. ७. सुफनो P. is given in P. and M.
शिप्रे हनू नासिके वेहोच्यते। ... | १७. स्तुतिम् Sy. शिरस्त्राणवचनो वेह शिप्राशब्दः। सुहनो स्तुतिलक्षणम्। स्तुतिमित्यर्थः Sk.
सुनस सुशिरस्त्राण वेत्यर्थः Sk. १८. प्रकर्षेण सम्पादयामि Sy. ८. अस्मदीयं यज्ञं प्रापयन्तु Sy.
प्रापयामि। उच्चारयामीत्यर्थः Sk. ६. ० व्यनि M. १०. मा उदासिष्ठाः Sy. १६. महतीमत्यन्तोत्कृष्टाम् Sy. महतीम् Sk. अस्मान अभिलषितफलप्रदानेन Sk. २०. मम स्तोतः Sv...
आत्मन एवायं ११. V. Madhava ignores इन्द्र। परोक्षरूपेण निर्देशः। अस्य कुत्साख्य१२. शत्रुणा M. १३. बलनामैतत्।।। स्यर्षेः। अस्य वा यजमानस्य Sk.

Page #567

I.102.2. ]
५१२
[ १.७.१४.२. तव बुद्धिः। यस्मात् । आगता । तमिन्द्रम् । युद्धापवर्गे । उपक्रमे। च। शत्रूणां सहनशीलम् । इन्द्रम् । देवाः। बलं दृष्ट्वा । अन्वमदन् । मरुतः।
अस्य श्रवो नद्यः सप्त बिभ्रति द्यावाक्षामा पृथिवी दर्शतं वपुः । अस्मे सूर्याचन्द्रमसोभिचः श्रद्धे कमिन्द्र चरतो वित
अस्य श्रवः। अस्य। कीर्तिम् । सप्त। नद्यः। धारयन्ति। द्यावाभूम्योः । अन्तरिक्षं च । दर्शनीयम् । रूपं धारयन्ति । अस्माकम् । सूर्याचन्द्रमसौ। इन्द्र ! प्रेरितो। अभिदर्शनाय। श्रद्धा
१. द्वितीयाथ षष्ठी। त्वाम् Sk. | ११. वृत्रहननेनेन्द्रस्य यद् वृष्टः प्रदातृत्वं २. ०द्धि D.
तत्प्रभूतजलोपेता नद्यः प्रकटयन्ती___ स्तुतिलक्षणा वाक् Sk.
त्यर्थः Sy. १२. द्यौश्च क्षामा च... ३. अक्ता संश्लिष्टासीत्। तस्मात्तव प्रियां | चावापृथिव्यौ Sy. द्यावापृथिव्यौ Sk. स्तुति करोमीत्यर्थः Sy.
१३. पृथिवीत्यन्तरिक्षनाम। अन्तरिक्ष यस्मात्पूर्वमप्यहमयं यजमानस्त्वां चास्य सूर्यात्मना वर्तमानस्येन्द्रस्य ... स्तुतवानित्यर्थः Sk.
प्रकाशात्मकं रूपं धारयन्ति Sy. ४. उत्सवार्थमभिवृद्धयर्थम् Sy. १४. अस्य सूर्यात्मना वर्तमानस्येन्द्रस्य ... ५. धनानां वृष्ट्युदकानां वोत्पत्त्यर्थञ्च Sy. प्रकाशात्मकम् Sy. ६. अभिभवितारम् Sy.
शरीरवचनो वा वपुःशब्दः। दर्शनीयं सर्वजनसाधारण इन्द्रमहादिरुत्सवः। च रूपं शरीरं वा। अतिमहत्त्वादस्यप्रत्यात्मिकोऽभ्युदयः प्रसवः। तयोरुभ- न्द्रस्य कीर्ति वपुश्च गङ्गाद्याः सप्त योरपि तत्प्रतिबन्धकराणां शत्रूणामभि- नद्यस्त्रयश्च लोका धारयन्ति। अथवा भवितारं भवन्तमिन्द्रम् Sk.
वपुरित्युदकनाम। श्रव इत्यप्यन्ननाम। ७. कर्मसु दीव्यन्त ऋत्विजः Sy.
अन्नकारणत्वाच्चोदकमत्र श्रव इत्यच्यते। ८. स्तुतिभिः कीर्तितेन बलेन Sy.
अस्य स्वभूतमन्नकारणं वृष्टिलक्षणमुदकं ___ स्वेन बलेन Sk.
दर्शनीयं सप्त नद्यस्त्रयोऽपि लोका धार६. ०त्व० M.
यन्तीत्यर्थः Sk. अनुक्रमेण हर्ष प्रापयन् Sy. १५. ०ता P. अमदन तृप्यन्तु। अनु। . . . अनुशब्दः | १६. दर्श० P. द्रष्टव्यानां पदार्थानामाभिमुकर्मप्रवचनीयः। सहार्थश्च तृतीयार्थः । ख्येन प्रकाशनार्थम् Sy. प्रकाशाय Sk. . . . तेन सासहिना भवतेन्द्रेण सहे- १७. प्रधाना० M. त्यर्थः Sk.
श्रद्धार्थम्। चक्षुषा दृष्टे हि वस्तुनीदं * अस्मे इति । PP.
सत्यमिति श्रद्धोत्पद्यते Sy. १०. 'इमं मे गङ्गे' इत्यस्यामृचि प्राधान्येन श्रद्धतेरुत्साहकर्मण इदं रूपम्। अहो
प्रतिपादिता गङ्गाद्याः सप्तसङ्ख्याका | रात्रप्रविभागायत्तसम्यगाहारपरिणामनिनद्यः Sy. गङ्गाद्याः Sk.
मित्ताय चोत्साहाय च Sk.

Page #568

१.७.१४.४. ]
५१३
[ I.102.4.
नाय सत्यत्वं श्रद्धातुम् । शीघ्रम्। चरतः। कमिति पूरणमिति ।
तं स्म। रथं मघवन्प्राव सातये जैत्र यं ते अनुमदाम संगमे ।
आजा ने इन्द्र मनसा पुरुष्टुत त्वायद्भयो मघवञ्छम यच्छ नः ॥३॥
तं स्मा रथम् । तम् । स्म। रथम् । मघवन् । प्रतिगच्छ धनम् । दातुम् । जैत्रम् । यम् । त्वदीयम् । वयं स्तुमः । सङ्गमे । सङ्ग्रामे । अस्मभ्यम् । बहुस्तुत ! त्वत्कामेभ्यः । सुखम् । प्रयच्छ। पुनर्नः पूरणम् ।
+
वयं जयेम त्वया युजा वृतमसाकमंशमुवा भरभरे । अस्मभ्यमिन्द्र वरिवः सुगं कृधि प्र शत्रूणां मघव॒न्वृष्ण्या रुज ॥४॥ वयं जयेम। वयम्। जयेम । त्वया। सहायेन । अभिकाङ्कितं धनम्। अस्माकम्। अंश
३
.
१. वितर्तुरं परस्परव्यतिहारेण तरणं पुनः | ११. त्वदिवयं P.
पुनर्गमनं यथा भवति तथा Sy. | १२. वय P. वितर्तुरम्। त्वरतेस्तरतेर्वा यङ्लु- १३. वयमनु क्रमेण स्तुमः Sy. गन्तस्येदं रूपम् । विविधं त्वरितं तीणं अभिष्टवामेत्याशास्महे Sk. वा। अत्यन्तशीघ्रमत्यन्तद्रुतं चेत्यर्थः। | १४. शत्रुभिः सह Sy... सूर्याचन्द्रमसावस्मान् दर्शनोत्साहसुखार्थ- . प्राप्तौ सत्याम् । प्राप्तं सन्तमित्यर्थः Sk. महोरात्रप्रविभागं कर्तुं त्वत्प्रसादेनोदया- १५. सङ्ग्रामस्थानीये वा यज्ञे Sk.
स्तमयादिरूपेण गच्छत इत्यर्थः Sk.. १६. भ्यो P. अस्माकं स्वभूते Sk. २. वर्तेते। त्वमेव तद्रूपः सन् वर्तस १७. त्वात्का D. त्वां कामयमानेभ्यः Sy. इत्यर्थः Sy.
१८. गृहं वा Sk. ३. कं सुखाय च Sk.
१६. नोऽस्मभ्यम् Sk. * प्र। अव। PP.
२०. V. M. ignores इन्द्र । मनसा। ४. त P.
and मघवन् । ५. त P. तमेव Sy.
+ उत्। अव । PP. ६. स्मेति पदपूरणः Sk.
२१. वयम्। जयेम। omitted by M. ७. प्रेरय, वर्तय Sy.
२२. आवृण्वन्तं शत्रुम् Sy. ___ अस्मान् प्रति गमय Sk.
वृतम्। वर्ततेऽसाविति वृतं सेनोच्यते ८. धनान् M.
गमनस्वभावकत्वात्। वृतं शत्रुसेना६. अस्माकं धनलाभाय Sy.
मित्यर्थः Sk. सातये सम्भजनायास्माकम् Sk. | २३. शं P. सङ्ग्रामकारिसमुदायैकदेश१०. जयशीलम् Sy; Sk.
मस्मदीयमित्यर्थः Sk.

Page #569

I. 102.6. ]
५१४
[ १.७.१५.१. त्वम् । उद्गमय । सङ्ग्रामे सङ्ग्रामे । अस्मभ्यम् । इन्द्र ! धनम् । शोभनगमनम् । कुरु। प्ररुज । शत्रूणाम्। वीर्याणि । मघवन् !
नाना हि त्वा॒ हव॑माना जना इमे धनानां धर्तरवसा विपन्यवः । अस्माकं स्मा रथुमा तिष्ठ सातये जैत्रं हीन्द्र निभृतं मनस्तव ॥५॥
नाना हि त्वा। तत्र तत्र । हि। त्वाम् । आह्वयमानाः। इमे। जनाः। धनानाम्। धर्तः ! इन्द्र ! रक्षणार्थम्। मेधाविनस्तत्र त्वम्। अस्माकम् । भजनाय । रथम् । आतिष्ठ। जयशीलम् । हि युयुत्सतः । तव । मनः। अविचालि चेति। ।
गोजिता बाहू अमितक्रतुः समः कर्मन्कमञ्छतम॑तिः खजंकरः । अकल्प इन्द्रः प्रतिमानमोज़साथ जना वि हयन्ते सिपासवः ॥६॥ गोजिता बाहू। पशूनां जेतारौ। बाहू भवतः। अमितप्रज्ञश्च भवसि ।
१५
१
.
१. शत्रुकृतपीडापरिहारेणोत्कृष्टं रक्ष Sy. | १२. गोहिरण्यादिरूपाणाम् Sy.
उदित्येतत् समित्येतस्य स्थाने। अवती स्तोतृभ्यो धनानां दातरित्यर्थः Sk. रक्षणार्थः। संरक्ष Sk.
| १३. पालनेन तर्पणेन वा निमित्तेन। पाल२. Omitted by D.
नार्थं तर्पणार्थं वेत्यर्थः Sk. ३, षष्ठ्यर्थ एषा चतुर्थी। अस्माकम् Sk. १४. विपन्यवः। स्तोतृनामैतत् । स्तोतार:Sy. ४. सुगमं सुप्रापम् Sy.
१५. धनदानाय Sy. १६. आरोह Sy. सुगमित्यपठितमपि सुखनामेह द्रष्टव्यम् । १७. हिशब्दः पूरणश्चार्थे वा Sk. . . . सुखं च Sk.
१८. शवञ्जित्वाऽस्मभ्यं धनं दातुं समर्थ५. देहीत्यर्थः। अथवा सुखमभिगम्यते मित्यर्थः Sy. शत्रुजयनशीलं चाश्रितोप्राप्यत इति सगं सलभमच्यते। धनस्य
पकारे च स्थिरं मनस्तवेत्यर्थः Sk. चेदं विशेषणम्। धनं सुगं स्वधिगमं १९. V. Madhava ignores स्म सुलभं कुरु। यथा वयं सुखं लभेमहि
* बाहू इति। PP. तथा कुवित्यर्थः Sk.
+ सिसासवः। PP. ६. प्रभधि ? (ग्धि) बाधस्वेत्यर्थः Sy.
२०. शोजि० P. प्रकर्षण भङ्ग्धः Sk.
२१. गोजिता बाहू is missing in M. ७. अस्मदुपद्रवकारिणाम् Sy.
२२. ...गा जयत इति गोजितौ...जयेन गवां ८. विभिन्नाः खलु Sy. नाना पृथक् Sk.
___ लम्भयितारौ Sy. अथा जना विह्वयन्ते ६. हिशब्दः पदपूरणः Sk.
इत्येतच्छब्दसमानार्थाथशब्दश्रुतेर्यच्छब्दो१०. आह्वमाह्वयमानाः M.
ऽध्याहार्यः । यस्माद् गोजिता असुरादीनां अत्र शानच्छुतेः साकाङ्क्षत्वात् प्रतीक्षन्ते स्वभूतानां गवां जेतारौ Sk. तिष्ठन्ति वा Sk.
२३. बाहू ...मित. M. ११. जनानां M. इमे मनुष्या अस्मदीयाः अपरिच्छिन्नज्ञानः Sy. अपरिमितकर्मो
पुत्राः पौत्राश्च ऋत्विजो वा Sk. ?(र्मा)वा, अपरिमितप्रज्ञो वा Sk.

Page #570

१.७.१५.२. ]
[I. 102.7.
3
४
बन्धकः । कर्मणि कर्मणि। बहुरक्षः । युद्धस्य कर्ता । अनुपमः । बलेन। सर्वेषां प्रतिद्वन्द्वौभ वति।
अथैनम् । जनाः। विह्वयन्ते। सम्भक्तुमिच्छन्तः ।
५१५
*
उत्ते॑ श॒तान्म॑घव॒न्नुच्च॒ भूय॑स॒ उत्स॒हस्रद्रिरिचे कृ॒ष्टषु श्रव॑ः ।
+
अ॒मा॒त्रं त्वा॑ धि॒षणा॑ तित्विषे म॒ह्य॑ वृ॒त्राणि॑ जिनसे पुरंदर ॥७॥
११
१३
१३
उत्ते शतात्। सङ्ग्रामे मनुष्यशतस्य या कीर्तिर्भवति ततोऽपि । अतिरिक्तम्। तव।
१४
यशः। उत्।च। द्विशतात् त्रिशताच्च । उत् । सहस्रान्मनुष्यमध्ये । त्वाम्। अपरिमाणबलम्।
79 १८
१६
२० २१
महती । स्तुतिः । दीपयति । अथ त्वम् । शत्रून् । हंसि । पुराणां दारयितः !
१. श्रेष्ठः । तथा च शाट्यायनकम् -'सिम इति वै श्रेष्ठमाचक्षते' इति । यद्वा सिमः शत्रूणां बन्धक: Sy. असुराणाम् Sk.
२. यज्ञाख्ये Sk.
३. बहुप्रकारपालनकारीत्यर्थः Sk.
४. खजति मथ्नाति पुरुषानिति खजः सङ्ग्रामस्तस्य कर्ता ... खज मन्ये Sy. ५. कल्पेनान्येन रहितः। स्वतन्त्र इत्यर्थः Sy. कल्पनं कल्पः । तद्रहितोऽकल्पः । अतिशयवद्देवतामाहात्म्यान्नानारूपप्रतिपत्तेः । नियतेनैकरूपेणैवंरूपो नामेन्द्र इति परिकल्पयितुमशक्य इत्यर्थः । अथवा पितृकल्पो मातृकल्प इत्यादिषु सादृश्यार्थत्वदर्शनात्कल्पशब्द इह सदृशपर्यायो द्रष्टव्यः । सदृशरहितोऽकल्पः । नेन्द्रस्य कश्चित् सदृशोऽस्तीत्यर्थः Sk. ६. ०द्वन्दि P. D. M.
ओजसा सर्वेषां प्राणिनां यदोजो बलमस्ति तेन सर्वेण प्रतिमानं प्रतिनिधित्वेन मीयमानः Sy. उपमाभूतश्च सर्वस्य
७. अतः कारणात् Sy.
Sk. ८. विविधमाह्वयन्ति Sy.
8. संभर्तुमि M. धनं लब्धुकामाः Sy. तेन प्रदीयमानान् सर्वानभिप्रेतानर्थान् Sk. १०. V. Mādhava ignores इन्द्र:
* भूयंसः । PP. + मही । अर्ध । PP. ११. तान् P.
१२. स्तोतृषु ... त्वया दीयमानं श्रवो यदशमस्ति तच्छतात् शतसङ्ख्याकाद्धनाद्... उद्रिक्तमधिकं भवति । अपिच भूयसः शतसङ्ख्याकादपि बहुतराद्धनात् अधिकं भवति Sy. १३. ० तो व्यति० P.
रिरिच इत्या
ख्यातं प्रत्युच्छब्दम ? (०ब्दोऽनुष०) नुषक्तव्यम् ? (०व्यः ) । उद्रिच्यते अतिरिच्यत इत्यर्थ : Sk.
१४. श्रवः कीर्तिरन्नं धनं वा । अथवा श्रवःशब्दोऽत्र सामर्थ्याद् बलवचनः । शवशब्दस्य वा बलनाम्नो रेफ उपजनः । बलमित्यर्थः Sk. १५. किं बहुना ।... • सहस्रसङ्ख्याकादपि उद्दिरिचे। त्वया दत्तं तदन्नमक्षयमित्यर्थः Sy.
१६. मात्रयेयत्तया रहितं परिगणि? (जयि ) - तुमशक्यैः सर्वैर्गुणैरधिकं त्वाम् Sy. अपरिमाणमत्यन्तमहान्तम् Sk.
१७. त्वत्सम्बन्धिनो गुणान् प्रकाशयति Sy. वृत्रहननायोत्तेजयतीत्यर्थः Sk. १८. अतः P.
१६. आवरकान् Sy. २१. शत्रूणां पुराम् Sy.
२०. हिंसि P.

Page #571

I.102.9. ]
[ १.७.१५.४. त्रिविष्टिधातु प्रतिमानमोजसस्ति॒िस्रो भूमीनृपते त्रीणि रोचना । अतीदं विश्वं भुवनं ववक्षिथाशत्रुरिन्द्र जनुषो सनादसि ॥८॥
त्रिविष्टिधातु। त्रिभिः शुल्वनिर्मिता रज्जुदृढतमाऽच्छेद्या भवति तादृश इन्द्रः । ओजसश्च। प्रतिद्वन्द्वी भवति तादृशस्त्वम् । नृणां स्वामिन् ! तिस्रः। भूमीः। त्रीणि च। तेजांसि। अतिवहसि किं बहुना। सर्वम्। भुवनमतिवहसि। जन्मनैव। चिरात् प्रभृति। शत्रुजितः । भवसीति।
त्वां देवेषु प्रथमं हवामहे त्वं बभूथ पृतनासु सासहिः । सेमं नः कारुमुपमन्युमुद्भिमिन्द्रः कृणोतु प्रसवे रथ पुरः॥६॥ त्वां देवेषु। त्वाम्। देवानां मध्ये। प्रथमम्। हवामहे । त्वम्। अभवः। सङ्ग्रामेषु ।
१. ०ष्ट M.
७. स्मामिन् D. २. शुबै० P. गुणे० D. शुल्भ० M. ८. ०मी P.
धातुशब्दो रज्जुभागवचनः । ... यथा दिवि आदित्याख्यम्, अन्तरिक्षे वैधुत्रिविष्टिस्त्रिगुणिता रज्जुर्द्रढीयसी तरूपमग्निं पृथिव्यामाहवनीयादिरूपेण एवमिन्द्रोऽपि दृढतर इत्यर्थः ...
वर्तमानं पार्थिवमग्निम् । एवं त्रील्लोत्रिधा त्रिप्रकारेण विष्टया प्रवेशनेन कांस्त्रीणि तेजांसि च Sy. विधीयते क्रियत इति त्रिविष्टिधातु- भूमिशब्देनात्र साहचर्यात् त्रयो लोका स्त्रिगुणिता रज्जुः Sy.
उच्यन्ते। त्रीन् लोकानित्यर्थः Sk. धीयन्ते प्राणिनां देहेष्विति धातवः शरीर- आग्नेयं वैद्युतं सौयं च Sk. स्थितिहेतवोऽन्नरसाः। तदेव ? (ते देव०) १०. अतिशयेन वोढुमिच्छसि Sy. पितृमनुष्योपभोग्यास्त्रयोऽपि विष्टा सुष्ठु वहसि धारयसीत्यर्थः Sk. व्याप्ता येन तत्त्रिविष्टिधातु। यदाय- | ११. सर्व भूतजातम् ।...सर्वस्य जगतः पालनेन त्तास्त्रयोऽपि शरीरस्थितिहेतवोऽन्नरसा त्वमेव सर्वेषां निर्वाहको भवसीत्यर्थः Sy. इत्यर्थः। अथवा त्रयो धातवः शीतोष्ण- | १२. नैव P. D. M. वर्षाणि त्रयो वा लोकाः। तेषु १३. शत्रवजितः P. सन्धीयते व्याप्ता येन तत्त्रिविष्टिधातुः । शातयितृरहितः।... जन्मन एव प्रभृति ? (तु)।... किं पुनस्तत् सामर्थ्यलक्षणं न तव कश्चिद्विनाशने समर्थ इत्यर्थः Sk. बलम् Sk.
| १४. V. Madhava ignores इदम्। ३. ०ज्जू P.
* सः। इमम् । PP. ४. दृढमातमा० P.
१५. श्रेष्ठम् Sy. ५. सर्वेषांप्राणिनांबलस्य प्रतिनिधिरसि Sy. | १६. यागार्थम् Sy. ६. ०न्दि P. D. M.
१७. त्वाम् P. उपमानभूतं सर्वस्य Sk.
| १८. भवसि Sk.

Page #572

[ I. I02.11.
१.७.१५.६. ]
५१७ सोढा। सः । इन्द्रः । अस्माकम् । कर्तारम् । उपमन्तारम् । उद्भेदकमात्मीयम् । रथम् । युद्धारम्भे। अग्रतः। कृणोतु।
त्वं जिंगेय न धनो रुरोधिथार्भेष्वाजा मघवन्महत्सु च । त्वामुग्रमवसे सं शिशीमस्या न इन्द्र हव॑नेषु चोदय ॥१०॥
त्वं जिगेथ। त्वम् । जयसि। नच। धनानि । रुणत्सि । क्षुद्रेषु । मघवन् ! महत्सु। च पुरुषेषु । यः सङ्ग्रामोऽस्माकं भवति तस्मिन् । त्वाम् । उद्गुणम् । रक्षणाय स्तोत्रैः । तीक्ष्णीकुर्मः । अथ। अस्मान् । इन्द्र ! तस्मिन् सङ्ग्रामे स्वयमेव । चोदय। हवनेषु सत्स्विति ।
विश्वाहेन्द्रो अधिवक्ता नौ अस्त्वपरिह्वताः सनुयाम वाजम् । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥११॥२२
२१
१. शत्रूणामभिभवितासि Sy.
न्युम् उपगतेन प्राप्तेन मन्युना क्रोधेन अभिभविता शत्रूणाम् Sk.
युक्तम् Sy. २. न इत्येकवचनस्य स्थाने बहुवचनम्। ६. एवं गुणविशिष्टं पुत्रं करोतु Sy.
इमं मामिति सर्वत्र चात्र पुर इत्येते- | १०. V. Madhava ignores इमम् नाव्ययेनाप्रत्ययेन योगात् षष्ठ्यर्थे | ११. जिगेऽथ M. .. द्वितीया। अस्य मम कुत्सनाम्न | १२. शत्रून् Sy. ऋत्विजो वा Sk.
१३. शत्रुभ्योऽपहृतानि Sy. ३. स्तुतीनाम् Sy. स्तोतनामैतत् ।। १४. स्तोतृभ्यः प्रयच्छसीत्यर्थः Sy.
स्तोतुः Sk. ४. सर्वज्ञम् Sy. स्तोतृभ्यः... सर्वाणि ददासीत्यर्थः Sk. उपमन्युशब्दोऽत्र मन्यतेः कान्तिकर्मणो | १५. मघवत्सु M. द्रष्टव्यो न क्रोधनाम। उपगतकामस्य। १६. आजिषु सङ्ग्रामेषु Sy. सङ्ग्रामेषु Sk. प्रार्थनावत इत्यर्थः Sk.
१७. अधिकबलम् Sy. अप्रसह्यम् Sk. ५. शत्रूणामुनेत्तारम् Sy.
१८. तर्पणाय Sk. उद्भेत्तः। अपूर्वाणां स्तुतीनां जनयितु- | १६. संस्कुर्म इत्यर्थः Sk. रित्यर्थः Sk.
२०. सङ्ग्रामेषु प्रेरय। जयं प्रापयेत्यर्थः Sy. ६. उद्भिदं मार्गेवस्थितानां वृक्षादीना- जुह्वतामस्माकं देवतात्वं प्रतिपद्य___ मुद्भतारमतिशयेन भक्तारम् Sy. स्वेत्यर्थः Sk. ७. प्रसवे। प्रकृष्टः सवो यज्ञः प्रसवः। २१. युद्धार्थमाह्वानेषु Sy.
तत्र। प्रकृष्टेऽस्मिन् यज्ञ इत्यर्थः Sk. | २२. This Stanza is the same as ८. अन्येभ्यो रथेभ्यः पुरतो वर्तमानम्।.... I. 100. 19. V. M. does not यद्वा कारुमित्यादीनि रथविशेष- repeat the commentary on णानि। कारुं युद्धस्य कर्तारम्। उपम- this stanza in this place.

Page #573

५१८
[ १.७.१६.२.
I.103.2. ]
I.103. तत्त इन्द्रियं परमं परारधारयन्त कवयः पुरेदम् । चमेदमन्यदिव्य न्यदस्य समी पृच्यते समनेवं केतुः ॥१॥
तत्त इन्द्रियम् । तत्। तव। बलम् । उत्तमम्। अपराङ्मुखम् । अधारयन्त । प्राज्ञाः। पुरा। इदं यत् । इदमिदानीं दृश्यते तच्च बलम् । क्षमायां भवति । किञ्चित् । दिवि च । अन्यत् । इन्द्रस्य । तच्चेदमुभयम् । सङ्ग्रामे। ध्वजो ध्वजेनैव । सम्पृक्तं भवत्युभयं समं बुद्धौ प्रतिभातीति ।
स धारयत्पृथिवीं पुप्रथच्च वज्रेण हुत्वा निरपः ससर्ज । अहुन्नहिमभिनद्रौहिणं व्यहन्व्यंसं मघवा शचीभिः ॥२॥ स धारयत्। सः। धारयति । पृथिवीम् । विस्तीर्णां चक्रे। वज्रण। हत्वा। मेघादपः।
*
+
x
* पुरा । इदम् । PP.
हितम् Sk. + दिवि। अन्यत्। PP.
७. अग्न्याख्यं ज्योतिः Sy. x सम्। ईमिति। PP.
८. पृथिव्यामिदमेकं सेनालक्षणं बलं धनं वा १. प्रसिद्धम् Sy. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थस- Sk. ६. सूर्याख्यम् Sy. १०. ०भय M.
म्बन्धो यच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः। यदस्माकं ११. समनशब्दः सङ्ग्रामवाची। यथा ...
स्तोत्रमभिप्रेतं तत्ते तव स्वभूतम् Sk. सङ्ग्रामे युद्धयमानयोरुभयोः केतुर्ध्वजो २. सेनालक्षणम् । ... अथवा इन्द्रियशब्दोऽत्र
ध्वजान्तरेण संयुज्यते तद्वत् Sy. वीर्यवचनः सामर्थ्याच्चान्तर्गौतमत्वर्थः । सम्यङ् मन्यते जानात्यर्थमिति समना वीर्यवत् सेनालक्षणं बलम् Sk.
अन्तःकरणाख्या बुद्धिरिहोच्यते। केतु3. The correct reading would रिति प्रज्ञानाम। बुद्धयेव ज्ञानम्। यथा be पराङ्मुखम्।
मनसा तत्रैवान्तर्लयेन सर्वात्मना वा पराचीनं पराङ्मुखम् । यद्वा। पराचः। ज्ञानं सम्पृच्यत एवं पृथिव्यां दिवि चेन्द्रपराञ्चनैः परागमनैर्युक्तम् Sy.
सेना परस्परेण स्तोतृभ्यो दीयमानं धनं अञ्चतिर्गत्यर्थः। परागमनैः प्राप्तिभिः।। स्तोतृभिः सह सम्पृच्यत इत्यर्थः Sk.
यत्र यत्र व्यवस्थितस्तत्र तत्रेत्यर्थः Sk. | १२. परस्परं संयुज्यते। रात्रावादित्यो४. स्तुत्यर्थ हविःप्रदानाथं च धारितवन्तः। ग्निना संयुक्तो भवति ।... अहनि
अथवा इन्द्रियं वस्विति धननामसु पाठाद् त्वग्निः सूर्येण सङ्गच्छते Sy. इन्द्रियशब्दोऽत्र धनवचनः। ... यद् ... केन सह ? यदि बलं ततः सामर्थ्यात् आत्मना धारितवन्तः। लब्धवन्त परस्परेण, अथ धनं ततः स्तोतृभिः Sk.
१३. असुरैः पीडितां भूमिम् । ... पीडाराहि५. क्रान्तदर्शिनः स्तोतारः Sy.
त्येन स्थितामकरोदित्यर्थः Sy. ६. इदं सूक्तेऽस्मिन् मनसि वा यत् सन्नि- १४. ०णं चक्रेण P. १५. अघः P.
इत्यर्थः Sk.

Page #574

१.७.१६.४. ]
५१६
[ I.103.4. निःससर्ज। अहन् । अहिम्। अभिनत् । च। रौहिणमसुरम् । व्यहन् । व्यंसासुरम् । मघवा।
प्रज्ञाभिः।
स जातूभर्मा श्रद्दधान ओजः पुरौ विभिन्दनचरद्वि दासीः । विद्वान्वज्रिन्दस्य॑वे हेतिमुस्यायं सही वर्धया घुम्नमिन्द्र ॥३॥
स जातूभर्मा । सः । सञ्जातभरणः । श्रद्दधानः । बलम् । पुराणि । विभिन्दन् । विचरति । आसुराणि । जानस्त्वम् । इन्द्र ! कुत्सस्य । शत्रवे। वज्र सृज। आनृशंस्यम्। बलम्। यशश्च ।
वर्धय
तदूचुषे मार्नुपमा युगानि कीर्तेन्यं मघवा नाम बिभ्रत् । उपप्रयन्दस्युहत्याय वज्री यद्ध सूनुः श्रवसे नाम दुधे ॥४॥ तदूषे। तत् । वदते । नाम। दिवसाः। एते शोभना भवन्ति । कीर्तनीयम् । मघवा ।
१. निष्कृष्य विसृजति क्षिपति Sk.
चतुर्थी। अनार्यस्यार्थाय । अनार्य हन्तु२. वज्रेण वर्षणार्थमताडयत् Sy.
मित्यर्थः Sk. १५. आर्या विद्वांसः ३. अहं नहिम् M. अन्तरिक्षे वर्तमान स्तोतारः। तदीयं बलम् Sy. आर्यम् । ___मेघम् Sy. अहिनामानमसुरम् Sk. षष्ठ्यर्थे द्वितीयैषा। आर्यस्य च Sk. ४. विगतभुजं वृत्रासुरम् Sy.
१६. यशो वान्नं वा धननाम वा द्युम्नशब्दः। ५. आत्मीयर्यद्धकर्मभिः Sy.
यशोऽन्नधनानां चान्यतमं हे इन्द्र Sk. ____वधाद्यैर्वा कर्मभिः Sk. ६. जानू० P. १७. V. Madhava ignores वजिन् ७. जातू इत्यशनिमाचक्षते। भर्म आयु- or इन्द्र
धम् । अशनिरूपमायुधं यस्य स तथोक्तः। | १८. इन्द्रस्य बलम् Sy. यद्वा जातानां प्रजानां भर्ता Sy.
तदिति कर्मण ऊचुषे इति सम्प्रदानस्य ८. आदरातिशयेन कामयमानः Sy.
च साकाङ्क्षत्वाद्योग्यक्रियापदाध्याहारः। ६. बलेन निष्पाद्यं कार्यम् Sy.
तदाचष्ट इव Sk. १६. स्तुवते Sy. स इन्द्रो जातूभर्मा वृष्टिद्वारेण सर्वजन्तूनां स्तुतीरुक्तवते। स्तोत्र इत्यर्थः Sk. ? (भर्ता) श्रद्दधानः। ओजः। अवितथ- २०. शत्रूणां नामकम् Sy. See footnotes मिति सम्भावना श्रद्धा। आत्मनो बल- ___nos. ११ and ३ on pages 340 मवितथं सम्भावयन्। न कञ्चिदप्य- and 388 respectively. सुरं प्रति मम बलं न (?) प्रतिहन्यत
२१. मानुषा मनुष्याणां सम्बन्धीनि...इमानि इत्येवं सम्भावयन्नित्यर्थः Sk.
दृश्यमानानि युगानि, अहोरात्रसङ्घनि१०. बह्वग्लनं पश्य तकन् P. असुराणां ष्पाद्यानि कृतत्रेतादीनि सूर्यात्मना
स्वभूताः पुरः Sk. ११. ०न्ति P. निष्पादयतीति शेषः Sy. १२. दस्युसम्बन्धीनि Sy. दस्यतिः क्षयार्थः । मानुषमा युगानि। युगशब्दः काल
क्षपणार्हाः। अत्यन्तं वृद्धा इत्यर्थः Sk. वचनः। सर्वत्र चात्र सप्तम्यर्थे प्रथमा। १३. किम् ? सामर्थ्याद् दस्योर्दस्युतामार्याणां मनुष्याणां सम्बन्धिषु स्तोत्रेषु पौर्णवा भक्तताम् Sk.
मास्यामावास्यादिषु यागकालेषु Sk. १४. दस्युशब्दोऽत्रानार्यवचनः। तादर्थ्य एषा | २२. ०य P.

Page #575

५२०
I.103.5. ]
[ १.७.१६.५. नामेन्द्राख्यम् । बिभ्रत् । उपगच्छन् । दस्युहननाय । वज्री। यत् । नाम । अन्नस्य कीर्वा। प्रेरकः । धारयति तदूचुष इति ।
तदस्येदं पश्यता भूरि पुष्टं श्रदिन्द्रस्य धत्तन वीर्याय । स गा अविन्दुत्सो अविन्दान्त्स ओषधीः सो अपः स वनानि ॥५॥
तदस्येदम् । तत् । इन्द्रस्य । इन्द्रियम् बहु । अग्लानम् । पश्यते। अच्चास्मै । वीर्याय । धत्तन। सत्यमसौ बलवानिति श्रद्दधानस्य कार्याणि दर्शयति । स गा इति । वनानि धनानीति।
१७
१. नेम इन्द्रा० P. नाँ ऐन्द्रा० D. .. तच्छब्दश्रुतेर्यच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः । यत्
नामैव वा प्रकृतत्वात् कृत्स्नं वा जगत्। सेनालक्षणं बलं सर्वासुरान् हन्ति Sk. ... अनन्यकर्तृकं हि दस्युहननम् । १०. स्वभूतं बलम् Sk. तत्कुर्वन्नयमहमिन्द्र इत्येवमात्मीयं नाम ११. प्रवृद्धम् Sy. सुसम्पन्नम्। अथवेदं कथयतीवेत्यर्थः Sk.
भूरीत्येतत्सम्बद्ध एव यच्छब्दोऽध्या२. गृहसमीपानिर्गच्छन् Sy.
हर्तव्यः। अस्येति तु षष्ठीनिर्देशात् ३. दस्यूनां वृत्रादीनां हननाय Sy. प्रसादेनेति वाक्यशेषः। यदिदं भूरि ४. शत्रूणां नामकम् Sy. See footnotes भूतजातं तदस्येन्द्रस्य पुष्टं पश्यतेति Sk.
nos. ११ and ३ on pages 340| १२. ०त क P. D. M. and 388 respectively.
हे ऋत्विग्यजमानलक्षणा जनाः . . . ५. श्रवसे जयलक्षणाय यशसे Sy. कीर्त्यर्थम् । भूरि विस्तीर्णम् . . . आलोकयत Sy.
Sk. ६. शत्रूणां प्रेरयितेन्द्रः Sy. पश्यत हे ऋषयो ब्राह्मणा वा Sk.
सूनुः पुत्रः स्वस्याः मातुरदित्याः Sk. १३. बहुमानं कुरुत Sy. १४. इन्द्रस्य श्रद्धत्तन ७. कतमत् पुनस्तत् ? इन्द्र इति । तद्धि अस्य वीर्याय। द्वितीयार्थ एषा चतुर्थी।
सर्वस्तोतृभिः कीर्त्यर्थमुपात्तम्। अथवा श्रद्धत्त एवेन्द्रस्य वीर्यम्। वीर्यवानिन्द्र यद्ध सूनुरिति यच्छब्दो यदाशब्दस्यार्थे । इत्येतदवितथं प्रतिपद्यध्वमित्यर्थः Sk. श्रव इत्यप्यन्ननाम। नामशब्दोऽप्युद- १५. स्यत्य० P. १६. ०व (वा) नि० M. कनाम। दध इत्यपि धारयतिर्दानार्थः।। १७. ननस्य M. न्यस्य P. १८. प्रद० M. अनन्यकर्तृकं दस्युहननं कुर्वन्नात्मीयं | १६. स इन्द्रः पणिभिरपहृता गा येन वीर्येण... नामाचष्ट इव। यदा च सस्यलक्षणाया- अलभत। तथा तैरपहृतान् अश्वान्... नाय वृष्टिलक्षणमुदकं ददाति तदाचष्ट अविन्दत् । अपिच . . . ओषध्युपलक्षितां इवेत्यर्थः । अथवा यद्ध सूनुरिति यच्छब्द सर्वां भूमि येन वीर्येणालभत। तथा इन्द्रस्य प्रतिनिर्देशकः। व्यत्ययेन तु वृत्रेण निरुद्धा अपो वृष्ट्युदकानि Sy. नपुंसकता। य इन्द्रः श्रवसे नाम दधे स असुरादीनां स्वभूता गा अविन्दत्, आचष्ट इति Sk.
लब्धवान् Sk. ८. V. Madhava ignores मानुषा २०. वननीयानि सम्भजनीयानि धनानि Sy. and ह
| २१. V. Madhava ignores अस्य

Page #576

१.७.१७.२. ]
སྙ་
५२१
भूरि॑कर्मणे वृष॒भाय॒ वृष्णे॑ स॒त्यशु॑ष्माय सुनवाम॒ सोम॑म् ।
य आ॒त्या॑ परिप॒न्थीव॒ शूरोऽय॑ज्वनो विभजन्नेति वेदः || ६ ||
3
8
५
भूरिकर्मणे। वृत्रवधादिबहुकर्मणे। वृषभाय । सेके । सत्यबलाय । सुनवाम । सोमम् । यः । विदार्य। मार्गनिरोधक इवापहर्ता । शूरः । अयजमानस्य । धनम् । विलोपयन् । गच्छति ।
तदि॑न्द्र॒ प्रेव॑ वी॒र्य॑ चकर्ध॒ यत्स॒सन्तं॒ वज्रेणावो॑ध॒योऽहि॑म् । अनु॑ त्वा॒ पत्नी॑र्हषि॒तं वय॑श्च॒ विश्वे॑ दे॒वासो॑ अमद॒न्ननु॑ त्वा ॥७॥
१३
१६
५१
२२
अन्वमदन्। देवपत्न्यः। छन्दांसि च तदा । हृष्टम् । मरुतश्च ।
१३
१३
तदिन्द्र। तत् । इन्द्र ! त्वम्। प्रकर्षेणात्मीयम्। वीर्यम्। प्रकाशितवानिव । यत् त्वम् ।
१४
१५
१६
१७
स्वपन्तम् । अहिमहत्वा प्रबुद्धः सन् कामं युध्यत्विति । हस्तस्थेनायुधेन । बोधितवानसि। त्वाम्।
१. बहुविधेन शत्रुवधादिरूपेण कर्मणा युक्ताय Sy.
२. वृषभवत् सर्वेषु देवेषु श्रेष्ठाय Sy. वृषभसदृशाय । केन सादृश्येन ? भीमत्वेन Sk.
३. सेचनसमर्थाय Sy. ४. अवितथबलायेन्द्राय Sy.
[ 1.103.7.
सर्वासुरान् प्रत्यविसंवादिबलाय । सर्वत्र च तादर्थ्ये चतुर्थी । भीमत्वादिगुणस्ये - न्द्रस्यार्थाय Sk.
५. होमार्थं रसरूपं करवाम Sy. ६. कः P.
७. धनविषयमादरं कृत्वा Sy. महान्तमादरं कृत्वा Sk. ८. यथा मार्गनिरोधकश्चौरो गच्छतां पुण्यपुरुषाणां धनं बलात्कारेणापहृत्य गच्छति तद्वत् Sy.
यथा शूरः कश्चिच्चौरः कुतश्चिद्धनमपहृत्य स्वेभ्यः सैनिकेभ्यो विभजेद् एवम् Sk.
११. यज्ञान् प्रति गच्छतीन्द्रः Sk. १२. कृतवानसि Sk.
१३. य P. D.
शौर्यमदेनावमत्य
१४. मदोन्मत्तम् Sy. देवान् निश्चिन्तं सन्तम् Sk. १५. The root युध् is At. The proper reading should therefore be युध्यताम्
१६. M adds इति after आयुधेन १७. वधार्थमुत्थापितवानसि Sk. १८. अनुगतवन्तो वा त्वाम् । अथवा मद
तिरचेतिकर्मा । अनु इत्येष समित्येतस्य स्थाने । संस्तुतवन्तस्त्वाम् । ... अथवा अनुशब्दोऽत्र तृतीयार्थे ... कर्मप्रवचनीयः । सहार्थश्चात्र तृतीयार्थः । मदतिरपि तृप्त्यर्थः । त्वया सोमपानात् प्राप्तहर्षेण सहातृप्यन्नित्यर्थः Sk. १९. पत्नीः स्वभार्या देवपत्न्यो वा Sk. २०. वयश्च गमनशीला मरुतोऽपि तथा विश्वे देवासोऽन्ये च सर्वे देवा: Sy.
६. यजमानेभ्यस्तद्धनं दातुं गच्छति Sy. २१. शत्रुहननेन प्राप्तहर्षम् Sk. १०. यष्टुभ्यो विभजन् Sk.
२२. V. M. ignores विश्वे

Page #577

I.104.I.]
५२२
[ १.७.१८.१. शुष्णं पिघ्रं कुर्यवं वृत्रमिन्द्र यदावधीर्वि पुरः शम्बरस्य । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः॥८॥
शुष्णं पिप्रम् । यदा त्वम् । शुष्णादीनसुरान् । अवधीः । यदा वा शम्बरस्य । पुरः । तदान्वमदनितीन्द्रस्य वीर्याणि दर्शयति सूक्ते।
I.104.
योनिष्ट इन्द्र निषदै अकारि तमा नि पीद स्वानो नावा । विमुच्या वयोऽवसायाश्वान्दोषा वस्तोवहीयसः प्रपत्वे ॥१॥
योनिष्ट इन्द्र। आसनम् । तव । इन्द्र ! निषदनाय । कृतम् । तं योनिं गृहे। आगत्य । उपविश। शब्दं कुर्वन् । इव । अश्वो ब्रजम् । अश्वबन्धनानि । विमुच्य । अवसाय च । अश्वान् । रात्रौ। अनि च। अतिशयेन वोढन् तब। अभिप्राप्तौ।
१३
उपविश।
। अश्वबन्धनानि
१४ । अवसाय च। अश्वान।
१. कृष्णं विप्रदं M.
स्वनति स्वान्यते वाऽसाविति स्वानः। २. नगराणि।... असुराणां मुख्येषु हतेष्व- ... यथा हेषनश्ववारेण वा शब्दाय
न्यान्यप्यसुरपुराणि विदीर्णान्यासन्नि- मानोऽश्वः शीघ्रमागच्छेत्तद्वच्छीघ्रमागत्यर्थः Sy.
त्येत्यर्थः Sk. १०. प्रजम् M. ३. तदा अन्वमदन्नित्येवमस्याधर्चस्य ११. अश्वान् सारथिं च प्रति वाती ?
यदाशब्दश्रुतेः साकाङ्क्षत्वात् पूर्वस्या (वियन्ती०)ति वयोऽश्वप्रग्रहा इहाभि
ऋच उत्तरेणार्धनकवाक्यता Sk. प्रेताः। .. अश्वप्रग्रहांश्च विमुच्य । कुतः? ४. V. Madhava ignores इन्द्र।। सामर्थ्यादश्वेभ्यः Sk. तत्। नः etc.
१२. विमुज्य M. रथाद् विश्लिष्य Sy. Ms. D. puts the figure मुञ्चतिर्गत्यर्थः Sk. १३. विमुच्य Sy. ॥१०३॥ here to indicate the अवपूर्वोऽयं स्यतिविमोचने। अश्वांश्च end of one hundred and विमुच्य। कुतः। सामर्थ्याद योक्त?. third hymn. No such num- (कत्रे) भ्यः । रथाद्वा Sk. स्यतिरुपसृष्टो ber is given in P. and M. विमोचने । तस्मादवगृह्णन्ति N. I. 17. * योनिः। ते। PP. * न। अर्वा' । PP. १४. रथे योजितान् Sy. ५. वेद्याख्यं स्थानम् Sy. उपवेशनस्थानं | १५. अश्वात्रावहि M.
वेद्याख्यम् Sk. ६. Omitted by M. | १६. ०येननोदून् M. ७. ०दाय M. उपवेशनार्थमित्यर्थः Sk. १७. यागकाले प्राप्ते Sy. वेद्या आसन्ने देशे। ८. ०शं P.
अथवा प्रपित्वे इति कालस्य प्रति६. यथाश्वः... हेषाशब्दं कुर्वन् स्वकीयं निर्देशः। निषीदेत्येतेन चास्य सम्बन्धः ।
स्थानं शीघ्रमागच्छति तद्वत् Sy. । आसन्ने यागकाले निषीदेति Sk.

Page #578

५२३
१.७.१८.३. ]
[ I.104.3. ओ त्ये नर इन्द्रमूतये गुर्ने चित्तान्त्सद्यो अध्यनो जगम्यात् । देवासो मन्यु दासस्य चम्नन्ते न आ वक्षन्त्सुविताय वर्णम् ॥२॥
ओ त्ये नरः । अमी। मनुष्याः । इन्द्रम् । रक्षणाय । अभिगताः । शीघ्रम् । एव । तानिन्द्रः । युद्धमार्गान् । पारयतु । देवासः । मननम् । असुरस्य । शोषयन्तु । ते। अस्माकम्। आवहन्तु । अभ्युदयाय। वारकमिन्द्रम् ।
अव त्मना भरते केतवेदा अव त्मना भरते फेनमुदन् । क्षीरेणं स्नातः कुर्यवस्य॒ योपै हते ते स्यातां प्रवणे शिफायाः ॥३॥ अव त्मना। स्वयमेव। कुयवः। प्रज्ञाधनः। उदकमपहरति । फेनं च। उदकस्थं तत्र ।
* ओ इति । PP.
Sy. सुगमनाय Sk. + गुः। नु। चित्। तान्। PP. | १४. अनिष्ट निवारकम् Sy. वरणीयम् ।... १. त्य इति तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छ
अथवा वर्णशब्दः पीतवचनोऽन्तीतब्दोऽध्याहर्तव्यः। ये स्तोतयोग्याः Sk.
मत्वर्थश्च । पीतेन वर्णेन तद्वन्तमिन्द्र२. यज्ञस्य नेतारो यजमानाः Sy. अस्मत्पुत्र
मित्यर्थः। तथा खैतिहासिकाः पीतवर्ण___ पौत्रलक्षणा ऋत्विग्लक्षणा वा मनुष्याः
मिन्द्रं चित्रकर्मसु लेखयन्ति। अथवा Sk. ३. तर्पणाय पालनाय वा Sk.
देवा अत्र मरुतोऽभिप्रेता न स्तोतारः। ये ४. आ उ इत्येतन्निपातद्वयसमुदाय आका
देवा मरुतो मन्यं दासस्य श्चम्नन् (?) रार्थः। आगुः आगच्छन्ति Sy. आगुः।
तेऽपीन्द्रप्रसादेनैवेन्द्रेण सह नोऽस्मान् प्रति आ इत्येष समित्येतस्य स्थाने मर्यादायां
आवक्षन् आवहन्तु प्रापयन्तु सुविताय वा। गायतिरप्यर्चतिकर्मा। संस्तुवन्ति
वर्ण वरणीयं श्वेतेन वा वर्णेन वर्णवन्तमर्यादया वा स्तुवन्तीत्यर्थः Sk.
मात्मानम्। मरुत इन्द्रेण सहागच्छ५. नू चित् क्षिप्रम् Sy. नु इति पुराण
न्तीत्यर्थः Sk. वचनः। चिदिति पदपूरणः। पुराणा
| १५. V. Madhava ignores उ। सद्यः नेवात्मनः स्तोतँस्तान् प्रति। सद्यो । x योषे इति। हते इति। ते इति। PP.
यस्यां वेलायामाह्रियते तस्यामेव Sk. | १६. अवर्त्मना D. १७. कुयवनामासुरः Sy. ६. अनुष्ठानमार्गान् Sy. अध्वनः। तृतीयार्थे आत्मनैवेन्द्रः Sk. १८. ०पन P. ____षष्ठी। स्वेनागमनमार्गेण Sk.
केतं ज्ञातं, वेदः परेषां धनं येन स तादृशः ७. परायतु M. गमयतु, प्रापयतु Sy. Sy. स्तोतृप्रज्ञानां वेदिता। भक्तिज्ञ ८. देवशब्दोऽत्र दीव्यतेः स्तुत्यर्थस्य स्तोत- इत्यर्थः। अथवा वेद इति धननाम।
वचनः। पुरस्ताच्च तच्छब्दश्रुतेर्य- प्रज्ञाधनः Sk. १६. मेघस्थम् Sk.
च्छब्दोऽध्याहर्तव्यः। ये स्तोतारः Sk. | २०. अवह. D. ज्ञातं परेषां धनमपहरति ६. क्रोधम् Sy.; Sk.
Sv. अवेत्यपसर्गोऽधोभावे। भरत इति १०. उपक्षपयितव्यस्य शत्रोः Sk.
बिभर्तेर्वा धारणार्थस्य हरतेर्वा प्रापणा११. भक्षयन्तु, हिंसन्त्वित्यर्थः Sy.
र्थस्य रूपम्। अधो धारयति प्रापयति चमेरदनार्थस्येदं रूपम्। इन्द्रप्रसादेन | वा। पृथिव्यां पातयतीत्यर्थः Sk. भक्षयन्ति । इन्द्रप्रसादेन क्रुद्धमपि स्वशत्रु- | २१. हेनं P. फेनयुक्तमुदकं ... स्वयमेव ... मयत्नेनैव त्रासयन्तीत्यर्थः Sk.
अपहरति Sy. १२. अस्माकं स्वभताः पत्रपौत्रादय ऋत्विजो | सफेनं कृत्स्नमदकमित्यर्थः Sk.
वा Sk. १३. सुष्ठु प्राप्तव्याय यज्ञाय | २२. उदन् उदकेऽन्तर्वर्तमानः सन् Sy.

Page #579

५२४
I.104.4. ]
[ १.७.१८.४. तस्य भायें। उदकेन । स्नानं कुरुतस्ते त्वत्प्रसादादिन्द्र ! हते। स्याताम्। शिफाख्याया नद्याः। प्रवणे। निम्ने सा यत्र प्रविशति समुद्रं प्रविशति तत्रेति ।।
युयोप नाभिरुपरस्यायोः प्र पूर्वाभिस्तिरते राष्टि शूरः। अञ्जसी कुलिशी वीरपत्नी पयो हिन्वाना उदभिर्भरन्ते ॥४॥
युयोप। पिहितमासीत्। निर्गमनस्थानम् । मेघस्य। गमनशीलस्य कुयवासुरेण। पूर्वाभिरद्भिः । वृद्धो भवति शिफानदीस्थाभिः कुयवः। राजते च ताभिः। शूरः । तं च, अञ्जसी। कुलिशी। वीरपत्नीति तिस्रः। उदकम् । प्रेरयन्त्यस्तद्भार्यास्तैः। उदकैः ।।
१. कुयवनाम्नोऽसुरस्य Sk.
अत्रैकवाक्यताप्रसिद्धयर्थं यत्तच्छब्दाव२. क्षरणशीलेन तेनापहृतेनोदकेन Sy. ध्याहर्तव्यो। यदा पूर्वाभिः पूर्ववृत्ताभिः । ३. लङथै लिङ्। ते अपि हते आस्ताम्। काभिः? स्त्रीलिङ्गनिर्देशाद् हतिभिः । ___दारा अपि कुयवस्य हता इत्यर्थः Sk. चिरन्तनरेव पाणिकीलाप्रहारैरित्यर्थःSk. ४. शिफख्या० P. शिवाख्या० M. १३. सोऽसुरःप्रवर्धते Sy. तिरतिरत्र वधार्थः। ५. प्रपन्ने M. प्रवेष्टुमशक्येऽगाधप्रदेशे। भूते लट् । प्रकर्षणातिरत्। हतवा
... हे इन्द्र ! त्वं परेषां धनमपहृत्य | नित्यर्थः। कः? प्रकरणादिन्द्रः Sk. अन्यैर्दुरवगाह उदकस्य मध्ये वर्तमानं | १४. आत्मीयेन शौर्येण लोके प्रख्यातो भवतीकुयवं सकुटुम्बमवधीरित्यर्थः Sy. त्यर्थः Sy. अत्राप्येकवाक्यताप्रसिद्धपर्थ निम्ने प्रदेशे। हद इत्यर्थः Sk. यत्तच्छन्दावध्याहर्तव्यो। यो राष्टि ६. V. M. ignores अव । भरते
राजत ईष्टे सर्वस्य शूरश्च सः। यदा ७. ०योव P. व्योष M..
चिरन्तनैरेव पाणिकीलाप्रहारर्वत्रमन्यं ८. विहि० M. गूढमासीत्। यथान्य वा कञ्चिदसुरं प्रकर्षेण हतवांस्तदास्य
दृश्यते सोऽसुरस्तथाकरोदित्यर्थः . .. हन्यमानस्य मूढा नाभिरित्येवं सर्वेषायुयोप। युप विमोहने Sy.
मेकवाक्यता Sk. युयोपेति युपिर्मोहनार्थः। पाणिभिः । १५. तञ्जसी M. आञ्जस्योपेता Sy.
कोलाभिश्च हन्यमानस्य मूढा नाभिः Sk. | १६. कुलं शातयन्ती Sy. ६. सन्नद्धमावसनस्थानम् Sy.
१७. Omitted by M. वीरस्य पाल१०. उदकमध्ये सुप्तस्यावस्थितस्य Sy. यित्री। एतत्संज्ञिकास्तिस्रो नद्यः Sy.
उपरशब्दोऽत्र उपरिवर्तिवचनो न मेघ- | १८. पयसा तत्सम्बन्धिना सारभूतेनोदकेन Sy. नाम। शूराणामुपरिवर्तिनः। अत्यन्त- १६. प्रीणयन्त्यः . . . हिन्वानाः। हिविः शूरस्येत्यर्थः। कस्य ? सामर्थ्यात्रस्य प्रीणनार्थः Sy बहुवचनस्थान एकवाऽन्यस्य कस्यचिदुपरस्य Sk.
वचनम् । हिनोतिरपि गत्यर्थः सामर्थ्या११. परेषामुपद्रवार्थमितस्ततो गच्छतः Sy. च्चान्तीतण्यर्थः। उदकानि गमयन्तीः युद्धार्थमागतस्य Sk..
?(न्त्यः)। वहन्त्य इत्यर्थः Sk. १२. पूरयित्रीभिरात्मनापहृताभिरद्भिः Sy. / २०. V. Madhava ignores भरन्ते

Page #580

५२५
१.७.१८.५. ]
[ I.104.5. प्रति॒ि यत्स्या नीथादर्शि दस्योरोको नाच्छा सदनं जानती गात् । अर्ध स्मा नो मघवञ्चकृतादिन्मा नौ मघेव निष्पपी परो दाः ॥५॥
प्रति यत् स्या। प्रत्यदोश। यस्मात् । सोऽयम् । स्रुतिमार्गः । गृहम् । इव। अभि कश्चन प्रदर्शकः । तस्य । सदनम् । अवगच्छन्ती । गच्छति यथा कस्यचिद् गृहमार्गमन्य उपदिशन्नने गच्छत्येवं कुयवस्यावासं प्रज्ञापयन्ती तत्र गच्छति । एवं मार्गे ज्ञाते सति मघवंस्त्वम्। अस्माकम् । अत्यन्तात् परिचरणाद्धेतोः । अस्मान् । मा। परी दाः। यथा। विनिर्गतशिश्न: कामचरणार्थमुत्सृष्टशिश्नः। धनानि पराददाति स्त्रीभ्यः।
१. स्यः P. D. २. ०शं P. १५. अस्मान् रक्षव नोऽस्मान् ...मा परि
अस्माभिर्दृष्टाभूत् Sy. प्रतिशब्दोऽत्र __त्याक्षीः। अस्माभिमा॑तेन मार्गेण गत्वाधात्वर्थानुवादी। अस्माभिदृष्टा। आलो- ऽस्मदुपद्रवकारिणमसुरं जहीति तात्पचिता कृतेत्यर्थः Sk. ३. यदा Sy.. र्यार्थः Sy. नयनहेतुभूता स्या सा पदवी।... सा च ददातिरत्र सामर्थ्याद्विनाशार्थः परित्यापदवी ... उपक्षपयितुः कुयवस्यासुरस्य गार्थोवा। विनीनशः परित्याक्षीर्वा Sk. . . . गृहम् . . . आभिमुख्येन . . . गता | १६. मघेव निष्षपी। सपतेः स्पृशतिकर्मणोप्राप्ता Sy. स्तुतिरत्र नीथोच्यते। ... ऽर्चतिकर्मणो वा सपःप्रजननमिहोच्यते। स्तुति : Sk. ५. जानती स्वकीयं तेन हि स्त्री स्पृश्यते। स्तुत्यं च तत् वत्समभिजानती गौरोको न निवासस्थानं सुखकरत्वात् प्रजासन्तानकरत्वाच्च । स्वकीयं गोष्ठं यथा ऋजु प्राप्नोति। अथवा सपः प्रजननमुच्यते . . . निर्गतः तद्वन्मार्गोऽप्यसुरगृहं प्राप्तः Sy.
सपःकोशानिष्षपः।तद्वान्निष्षपी। वेश्यायथा कश्चिद् राजा स्वस्य शत्रोनिवा- सम्भोगसक्तहृदयः। स यथा वेश्याभ्यो सस्थानमाप्तुं महता यत्नेन शीघ्र ददन् ? (द्) धनानि विनाशयति परिगच्छेत् Sk. ६. कश्च P.
त्यजति वा मा नस्त्वं तथा परादा ७. एवं सदनं सर्वस्तुतीनां स्थानमाश्रयं
इति Sk. निष्षपी स्त्रीकामो भवति । भवन्तं जानती Sk. ८. स्था M. विनिर्गतसपः। सपः सपतेः स्पृशति६. चित् (गृहपरिचरणाद्धेतोः) गृह. P.
कर्मणः . . . स यथा धनानि विनाशयति १०. ०स्यावसं D.
मा नस्त्वं तथा परादाः N. 5. 16. ११. गाद् गता प्राप्ता Sk. १२. ०वस्त्वम् | १७. कामयच० P. यथा विनिर्गतसपो M. त्वम् is omitted by P.
विनिर्गतशेपो यथेष्टचारी दासीपति१३. नः। तृतीयार्थे षष्ठी। अस्माभिः Sk. मघेव यथा धनान्यस्थाने परित्यजति १४. पुनः पुनस्तेनासुरेण कृतादुपद्रवानो
तथास्मान् मा परित्याक्षीरित्यर्थः Sy. ऽस्मान रक्षेति शेषः Sy.
१८. सृष्टधनानि शिश्नो धनानि M. चकृताद् अत्यर्थं कृतात्। कस्मात् ? | १६. V. Madhava ignores अध। सामर्थ्यादपराधात् Sk.
स्म। इत

Page #581

I.104.6. ]
१ ३
स त्वं न इन्द्र। सः। त्वम् । अस्मान् । इन्द्र !
*
स त्वं न॑ इन्द्र॒ सूर्यो॒ सो अ॒प्स्व॑नामा॒स्त्व आ भ॑ज जीवशंसे ।
+
+
मान्त॑रो॒ भुज॒मा रीरिषो नः श्रद्धितं ते मह॒त इन्द्रि॒याय॑ || ६ ||
तथाऽदारिद्रये। तथा जीविताशंसनं च सफलं कुरु
।
* अनागाः त्वे । PP.
www
+ मा । अन्तराम् । PP. + महते। PP.
१. इन्द्रं M.
उक्तगुणो Sk.
५२६
२.
३. अभाति P.
अस्माकम् । किञ्च ।
ह
१०
१२
अन्तरतमम्। अन्नम्। ईषदपि । मा । हिंसीरस्माभिः । तव । महते । वलाय ।
कृतमयमस्माद्रक्षतीति ।
४. of M. सर्वस्य प्रेरक आदित्ये Sy. सूर्येणात्र तद्विषयं दर्शनं प्रतिपाद्यते । सर्वत्र तादर्थ्यचतुर्थ्यर्थे सप्तमी । सूर्यदर्शनाय । सूर्य दर्शनद्वारेणा विकलेन्द्रियत्वमुच्यते । अविकलेन्द्रियत्वार्थमित्यर्थः Sk.
६. एद० P.
५. आभाजय, आभिमुख्येन भक्तान् सम्भक्तान् कुरु Sy. आ इत्येष समित्येतस्य स्थाने । सम्भज Sk.
वृष्टिलक्षणाभ्योऽद्भ्यः ।
वृष्ट्यर्थमित्यर्थः Sk.
७. अनागास्त्वेऽपापत्वे पापराहित्येऽस्मानाभाजय... अनागास्त्वे । न विद्यत आगः पापं यस्य सोऽनागाः । तस्य भावस्तत्वम् Sy. अनागास्त्वाय ।
अपापत्वार्थञ्चेत्यर्थः Sk.
८. जीवैः प्राणिभिः शंसनीय कामयितव्ये Sy. जीवो जीवितम् । आशंस्यते प्रार्थ्यतेऽसाविति शंसः । जीवितायाऽऽशंसिताय चेत्यर्थः । अथवा सूर्ये, अप्सु जीवशंसे
४
५
६
सूर्ये । आभज । स एव । उदकेषु ।
[ १.७.१६.१.
६. अत्तर० P.
इत्यत्र स्वार्थ एव सप्तमी । सूर्येण तु तत्सम्बद्धो द्युलोक उच्यते । अप्स्वित्यपू शब्दोऽन्तरिक्षनाम । जीवशंस इत्यपि पार्थिवो लोक उच्यते । ह्यतिशयेन जीवितमाशंस्यते । सम्बद्धे द्युलोके... अनागास्त्वाय त्वमस्मान् सम्भजेत्यर्थः Sk.
तत्र
सूर्य
गर्भरूपेणान्तर्वर्तमानाम् Sy.
अस्माकम् ।
श्रद्धानमिदं
अन्तराशब्दः सन्निकृष्टवचनः । सन्नि - कृष्टं चैहलौकिकम् Sk.
१०. पालयित्रीं प्रजाम् भुजम् । भुनक्ति पालयतीति भुक् प्रजा Sy. भोगम् Sk.
११. ० सीमस्मा० P.
...
१२. स्तूयमाना हि देवता वीर्येण वर्धते Sk. १३. अस्माभिः श्रद्धानं कृतम् ।
त्वदीयं बलं बहुमानपूर्वकं स्तुम इत्यर्थः । तस्मात्तादृशबलयुक्तस्त्वं मा रीरिष इति पूर्वेण सम्बन्ध: Sy. श्रद्धतेरुत्साहार्थस्येदं रूपम् ।
श्रद्धित
मस्माभिः ।
त्वत्स्तुतिकरणे यस्माद
स्माभिरुत्साहः कृत इत्यर्थः । अथवा 'श्रद्धितं ते' इति पूर्वानपेक्षोऽयं पादो भिन्नमेव वाक्यम् । उत्साहस्तव महते वीर्याय Sk.

Page #582

१.७.१६.३. ]
५२७
[ I.104.8.
१२
अधा मन्ये श्रत्तै अस्मा अधायि वृषा चोदस्व महते धनाय । मा नो अकृते पुरुहूत योनाविन्द्र क्षुध्यो वयं आसुतिं दाः ॥७॥
अधा मन्ये । सम्प्रति त्वामहम् । स्तौमि। श्रत् । अधायि च। अस्मै । तुभ्यं मया स त्वमस्मान् । वर्षिता । महते। धनाय। चोदय । बहुभिराहूत ! मा। अस्मान् । अपर्याप्ते। गृहे प्रवेशय । इन्द्र ! बुभुक्षमाणेभ्योऽस्मभ्यम् । अन्नम् । अन्यांश्च रसान्। देहि।
मा नौ वधीरिन्द्र मा परा दा मा न प्रिया भोजनानि प्र मोषीः । आण्डा मा नौ मघवञ्छक निर्भन्मा नः पात्रो भेत्सहजानुपाणि ॥८॥
मा नो वधीः । मा। अस्मान् । वधीः । इन्द्र ! मा च। परित्याक्षीः। मा च । अस्माकम्। प्रियाणि । अन्नानि । अपहार्षीः । अण्डस्थानि। मा। अस्माकम्। मघवन् ! शक्र! निर्भेत् । मा
१.
* अस्मै । PP. १. आधा M. साकाङ्क्षत्वात् (मा)प्रापिम? (प्रापिथः) २. अनन्तरम् Sy. अधशब्दोऽत्र पदपूरणः। | इति वाक्यशेषः। योग्यं नः स्थानं देहि
अपिचेत्यस्य वा स्थाने। अपिच Sk.. माऽयोग्यमित्यर्थः Sk. ३. मनसा जानामि Sy. मन्यत इति | ११. योनौ। गृहनामैतत् । गृहे . . . धन
कान्तिकर्मा । श्रदित्यपि सत्यनाम । सत्य- धान्यपूर्णे गृहेऽस्मान् वासयेत्यर्थः Sy. मिदं कामयेऽहम् Sk. ४. श्रयद्दधा० । १२. अन्येभ्योऽपि स्तोतृभ्यः Sy.
P. श्रद्दधा० D. श्रुधा० M. श्रद्धा Sy. १३. अन्नमानमान्यश्च P.. ५. त्वदीयबलविषयमादरातिशयेन स्तोत्रं १४. पेयं क्षीरादिकम् Sy. घृतक्षीरादिकम् Sk.
कृतमित्यर्थः Sy. लिङर्थे लुङ् । + सहजानुषाणि। PP. तुभ्यमस्मै, इन्द्राय मदीयादीयेतेति।।
१५. परादानं परित्यागः। अस्मत्कृतां पूजां किम् ? सामर्थ्यात् सोमादिहविः Sk.
सर्वदा गृहाणेत्यर्थः Sy. ६. कामानां वर्षिता।
| १६. उपभोग्यानि धनानि Sy. धनानि Sk. वृषेति च नामन्त्रितम् । अतो यत्तच्छ
१७. हाक्षीः P. अस्मास्वेव धनानि यथा ब्दावध्याहृत्यैकवाक्यता नेया। यस्त्वं
स्युस्तथा कुवित्यर्थः Sy. वर्षिता स चोदयास्मान्। तासु तासु । १८. गर्भरूपेण निषिक्तान्यपत्यानि ... मा क्रियासु प्रेरयेत्यर्थः Sk.
भिनः। गर्भरूपेणावस्थितानस्मत्पुत्रान् ७. वषतामसे P.
रक्षेत्यर्थः Sy. किञ्चाण्डसादृश्याद८. अस्मान् प्रेरय Sy.
त्राण्डानि जातमात्राणि गर्भावस्थितानि ६. मस्मान् P.
वाऽपत्यान्युच्यन्ते Sk. १०. अनिष्पादिते धनशून्य।...धनधान्यपूर्णे १६. भगवन् M. गृहेऽस्मान् वासयेत्यर्थः Sy.
धनवञ्छक सर्वकार्यशक्तेन्द्र Sy. असंस्कृतेऽयोग्ये स्थाने। हे पुरुहूत | २०. निभे P. निभैः M. विनीनशः Sk.

Page #583

५२८
I.IOS.I. ]
[ १.७.२०.१. च। अस्माकम्। शिक्षितपतनान्यपत्यानि। सहजातानि च। मा अभिनः।
अर्वाहि सोमकामं त्वाहुरयं सुतस्तस्य पिबा मदाय । उरुव्या जठर आ वृषस्व पितेव नः शृणुहि हृयमानः ॥६॥
अर्वाङहि । अभिमुखम् । आगच्छ । सोमकामम् । आहुः । त्वां जनाः । अयं च । सुतः सोमः। तम् । पिब । मदाय। बहुव्याप्तिस्त्वम्। जठरे। आसिञ्च। स्वपितेव च। अस्मान् । शृणु।
हूयमानः ।
_I.105. चन्द्रमा अप्स्वन्तरा सुपर्णो धावते दिवि । न वो हिरण्यनेमयः पदं विन्दन्ति विद्युतो व॒त्तं मै अस्य रोदसी ॥१॥
चन्द्रमाः। त्रित आप्त्यः। आपेय इति कठाः। आप्य इति ब्राह्मणम् । अथ शाट्यायनकम्-"आप्त्यान् सातं नयतोऽरण्ये पिपासाऽविन्दत् । ते धन्वन् कूपमविन्दन् । तन्न द्वितोऽवरो
१. पतन्ति गच्छन्ति गमनसमर्थानि यानि matter with correction and तान्यपत्यानि पात्राणि Sy.
slight alteration is found पतन्तीति पात्राणि गमनसमर्थान्य- in V. M's commentary on पत्यानि। तान्यपि Sk.
I. I05. I. २. जानुभ्यां यानि भूमि सनन्ति गच्छन्ती- ६. तस्य चैकदेशं स्वांशलक्षणम् Sk.
त्यर्थः । तानि जानुषाणि । तैः सहितानि १०. हर्षार्थम् Sy. ११. ०प्तित्वं P. मा विनीनशः Sy.
प्तिं M. उरु विस्तीर्ण व्यचो व्यापन सहजानुषाणि। जानुभ्यां सनन्ति सम्भ- यस्य तादृशो महावयवो भूत्वा Sy. जन्ते भूमिमिति जानुषाणि रिवन्ति विस्तीर्णव्याप्तिर्वा। सर्वव्यापीत्यर्थः Sk.
यान्यपत्यानि तान्युच्यन्ते । तैस्सह Sk. १२. आ समन्तात्पूरयेत्यर्थः Sy. ३. मानिभः M.
बहुसोममुदरे प्रक्षिपेत्यर्थः Sk.. * अर्वाङ् । आ। इहि । PP. १३. पितेव पुत्राणां वाक्यानि शृणोति तथा ४. ०ङ् देहि M.
नोऽस्माकं वाक्यानि ... शृणु Sy. ५. अस्मदभिमुखः सन् Sy.
१४. Ms. D. puts the figure ॥१०४॥ _____ अस्मदभिमुखम् Sk.
here to indicate the end of ६. सोममका० M.
one hundred and fourth ७. पुराविदः Sy.
hymn. No such number is ८. P. adds पदं लभन्ते फूभस्थिता given in P. and M.
लभते प्रकाशजा नीतम्म इदं परिदेवन | 1 अप्ऽसु। अन्तः। आ । PP. before अयम्। This additional | + रोदसी इति। PP.

Page #584

१.७.२०.१. ]
[ 1.105.1.
दुमकामयत नैकतस्त्रितोऽवारोहत् । तौ यदाऽपिबतामतृप्यतामघ हैनं तदेव रथचक्रेणापिधाय गोभिः प्रताम् । सोऽकामयतोदित इयां गातुं नाथं विन्देयेति ।"
१
8
दिवि। उदकस्य। मध्ये । युष्माकमाधारभूतश्चन्द्रभाः । सुपतनः । आधावते । तथा सति
8
१०
हिरण्यसदृशपर्यन्ताः। तस्य। विद्युतः । न। वो युष्माकम् । जनाः पदम्। लभन्ते कूपस्थिता न लभन्ते प्रकाशम् । जानीतम् । मे । इदं परिदेवनम् । द्यावापृथिव्यौ ।
११
१. B. Ghosh, op. cit. p. 20. २. दीप्यनुदस्य M.
अन्तरिक्षादक
मण्डले Sy.
अम्मये स्वमण्डले स्थित इत्यर्थः Sk. ३. चन्द्रः M.
चन्द्रमाह्लादनं सर्वस्य जगतो निर्मिमीत इति चन्द्रमाः Sy.
५. ० धारवते P.
५२६
४. शोभनपतनः । यद्वा सुपर्ण इति रश्मिनाम । सुषुम्णाख्येन सूर्यरश्मिना युक्तः Sy.
सुष्ठु प्रीणयिता । ह्लादयिता मनसामित्यर्थः । अथवा सुपर्णशब्दो रश्मिनाम । सामर्थ्याच्चान्तर्णीतमत्वर्थः । रश्मिमान Sk.
आङ् मर्यादायाम् । एकेनैव प्रकारेण धावते शीघ्रं गच्छति Sy.
मर्यादया सर्वकालं गच्छति Sk.
७. विद्योतमाना रश्मयः Sy. ८. नेवा M.
३४
६. सुवर्णसदृशपर्यन्ताः । यद्वा हितरमणीयप्रान्ताः Sy.
नेमी रथचक्रधारोच्यते । हिरण्मय्यो नेमयो यासां ता हिरण्यनेमयः । तासां सम्बोधनं हिरण्यनेमयः Sk.
६. पादस्थानीयमग्रम् Sy.
पादनिधानात्तदाकारं यत्कर्दमादावुपजायते तत्पदमित्युच्यते Sk.
१०. मदीयानीन्द्रियाणि कूपेनावृतत्वान लभन्ते । अत इदमनुचितम् । तस्मात् कूपान्मामुत्तारयतेत्यर्थः Sy. पश्यन्तीत्यर्थः । हे विद्युतः ! चन्द्रमा उदकमये स्वमण्डले व्यवस्थितः सर्वदा दिवि गच्छन्नुपलभ्यते । युष्माकं तु हे विद्युतः ! वर्षाभ्योऽन्यत्र पदमपि नोपलभ्यत इत्यर्थः Sk.
११. स्तोत्रम् । जानीतम् । यद्वा मदीयं कूपपतनरूपं यदिदं दुःखं तदवगच्छतम् । मदीयं स्तोत्रं श्रुत्वा मदीयं दुःखं ज्ञात्वा वाऽस्मात् कूपान्मामुत्तारयतमित्यर्थः Sy.
श्रवणेन च यज्
वित्तं मे अस्य । ज्ञानं तदिहाभिप्रेतम् । अस्येत्यपि सनि हितत्वात् स्तोत्रस्य प्रतिनिर्देशः । द्वितीयार्थे च षष्ठी । शृणुतं ममेदं स्तोत्रमित्यर्थः । अथवाऽस्येति दुःखस्य प्रतिनिर्देश: । विजानीतं ममेदं कूपनिपतनमिति विज्ञापनं चेदमुत्तारणार्थं क्रियते । विजानीतमिदं दुःखम् । विज्ञाय चार्तानुग्रहस्वभावकतया मामितः कूषादुत्तारयतमित्यर्थः Sk.

Page #585

I.103.3. ]
५३०
[ १.७.२०.३.
अर्थमिद्वा उ अर्थिन आ जाया युवते पतिम् । तुझाते वृष्ण्यं पर्यः परिदाय रसं दुहे वित्तं में अस्य रोदसी ॥२॥
अर्थमित्। अभिलषितमर्थम् । अर्थिनो लभन्ते। स्त्री च। पतिम् । आश्रयते । द्यावापृथिव्यौ च। वर्षणनिमित्तम्। स्वसारं मनुष्येभ्यः प्रयच्छत। आदित्यश्च रश्मिभिः सर्वत आदाय। तम्। क्षरतीति मुमूर्षोः परिदेवनमिति ।
मो षु देवा अदः स्वरव पादि दिवस्परं । मा सोम्यस्य शंभुवः शनै भूम कदो चन वित्तं में अस्य रोदसी ॥३॥ मोषु देवाः। यज्ञाभावादेतत् सर्वम्। देवाः। न। स्वर्गात् । अव पादि। न वयं
* अर्थम् । इत् । वै। ॐ इति। PP. पुनर्वृष्टिलक्षणमुदकं द्यौः पृथिवी वा + तुझाते इति । PP.
ददाति ? उच्यते। दिवो हि वृष्टिः + रोदसी इति। PP.
पतति। यच्च वृष्टर्हेतुभूतं यज्ञादिकर्म १. द्यावापृथिव्योर्विश्वेषां वा देवानां प्रसादेन तत् पृथिव्यां क्रियते। अतस्तयोवृष्टिSk.
हेतुत्वात्त एव वृष्टिलक्षणमुदकं दत्त२. अर्थिनो धनमपेक्षमाणाः पुरुषा... अपे- मिति? (त्त इति) व्यपदिश्यते Sk.
क्षितं धनं प्राप्नुवन्त्येव। नाहं ७. आदादेकं M. प्राप्नोमि Sy.
८. ०न्ती० P. D. उदकमादाय वृष्टयर्थ ३. अन्यदीया भार्या। पति स्वपतिम् आ मध्यमाय ददाति Sk.
युवते। आभिमुख्येन प्राप्नोति । मदीया ६. V. Madhava ignores. इत्। तु मद्विरहाद्धताऽऽसीत् Sy.
वै। उ and वित्तम् etc. ४. अपिच संयुक्तौ तौ जायापती वृष्ण्यं | मो इति । सु । देवाः। अदः । स्वः। अव ।
वीर्यरूपं पय उदकं तुजाते प्रजननायान्योन्यसंघटनेन प्रेरयतः। तदनन्तरं | १०. मो षु मैव Sy. अस्मत्प्रभवं पुत्रपौत्रादिरसं पुरुषस्य सारभूतं वीर्य परिदाय कुलम् Sk. गर्भाशयेनादाय गर्भरूपेण धृत्वा दुहे दुग्धे । ११. देवानां P. पुत्ररूपेण जनयति। मम तु पुत्रोऽपि १२. स्वः स्वर्गे वर्तमानम्, अदः तदस्मदीयं नोत्पद्यते ... तुझाते तुजि पिजि पितृपितामहप्रपितामहात्मकं सन्तानं, हिंसाबलदाननिकेतनेषु Sy.
दिवस्परि दिवश्चोपरि वर्तमानम् Sy. ५. वृष्ण्यमित्यपठितमपि बलनाम। साम- १३. पाति M. अवपन्नं विपन्नं प्रभ्रष्टं मा
र्थ्याच्चात्र तत्कारणे तच्छब्दप्रयोगःSk. भूत्, मम पुत्राभावात् । पुत्रेण लोकाञ् ६. पय इत्युदकनाम। पुष्टिलक्षणस्य बलस्य जयति Sy. अधः पतत् ... स्वर्गात
कारणभूतं वृष्टिलक्षणमुदकम्। कथं ।। प्रच्युत्य नरकं मा गादित्यर्थः Sk.
___PP.

Page #586

५३१
१.७.२०.४. ]
[ I.105.4. सोमार्हस्य पितृगणस्य । सुखस्य भावयितुः। केवलत्वाय । कदा। चिदपि। भवामेत्यानृण्याय यज्ञमाशास्त इति।
यज्ञं पृच्छाम्यवमं स ततो वि वोचति । त ऋतं पूर्व्य गतं कस्तद्विभर्ति नूतनो वृत्तं मै अस्य रोदसी ॥४॥
यज्ञं पृच्छामि। विस्पष्टम्। वदतु यज्ञः सत्यमेवाश्रितं रक्षतीति यज्ञस्य। पुरा दृष्टम् । आनृशंस्यम् । क्व। गतम्। कस्तदानीम् । सम्प्रति। तत्। नः। बिभर्तीति।'
११
१२
१. सोमसम्पादिनः Sk.
करोमीत्यर्थः Sk. २. ०यितः M.
६. यज्ञं यजनीयम्, अवमं सर्वेषां देवापुत्रस्य Sy.
नामादिभूतम् ... तमग्निं पृच्छामि। सुखं यदात्मनो भावयति जनयति प्राप- यन्मया पृष्टं तद् देवानां व्रतः सोऽग्निः यति वा तच्छम्भु। तस्य शम्भुवः ... विविच्य कथयतु Sy. सोमयाजिनः सुखिनश्च पितृपिताम- तच्छब्दश्रुतेर्यच्छब्दोऽध्याहार्यः। यमग्निहादिकुलस्य तत्प्रभवत्वेन सम्बन्धिनः महं यज्ञं पृच्छामि। . . . सोऽग्निस्तत् । सन्तो वयमित्यर्थः Sk.
व्यत्ययेनात्र नपुंसकता। . . . है ३. ०लंत्वाय P.
यज्ञम् Sk. शने अपगमने।...कदाचिदपि मा भूम।। १०. पूर्व चिरन्तनम् Sk. युष्मत्प्रसादान्मम पुत्रा जायन्ताम् । अतो | ११. भद्रं स्तोतृभ्यः कृतं श्रेयः Sy. मामस्माद् दुःखादुत्तारयतेत्यर्थः Sy. १२. कुत्रेदानीं वर्तते Sy. शूनं वृद्धं श्वयतेर्वृद्धयर्थत्वात्। तच्च
येन सत्येनाग्निर्यष्टनापद्धचो रक्षति वृद्धं नेष्यते। तदिह परिगृह्यते। किं
क्व तस्य तत् सत्यं गतमित्यात्मन
आपदोऽरक्षणादुपालम्भोऽयं परिदेवना पुनस्तत् ? दुःखं पापं वा। दुःखपाप
वा Sk. शब्दयोर्वान्यतरपर्यायः शूनशब्दः ।
१३. कस्तदिदानीं M. द्वितीयार्थे चैषा सप्तमी। भूमेत्यपि
पूर्वकालीनम् Sy. भवतिः प्राप्त्यर्थः। दुःखं पापं वा (मा) | १४. तनः P. D. प्रापाम Sk.
१५. नूतनो नवतरस्त्वत्तोऽन्यः कः पुरुषस्तद् ४. ०दभि P.
भद्रं ... भारयति। यदि त्वय्यवर्तिष्यत ५. भावमे० P.
ममेदृशी दशापि नाभविष्यत्। अतस्तत् ६. V. Madhava ignores मो। षु। क्व गतमिति कथय Sy.
दिवः परि। and वित्तं etc. १६. V. Madhava ignores यज्ञम् । ७. द्विप० D. M.
पृच्छामि। अवमम्। सः। तत्। दूतः ८. मह्यमुपदिशतु येनाहं सुखमविगुणं | and वित्तं etc.

Page #587

I.105.6. ]
५३२
[ १.७.२१.१.
अमी ये देवाः स्थन विष्वा रौचने दिवः । कढे ऋतं कदनृतं के प्रत्ना व आहुतिर्वित्तं मै अस्य रोदसी ॥५॥
अमी ये। दिवः। आरोचन आदित्ये। त्रिषु स्थानेषु पौर्वापर्यभावेन। ये। देवाः ! भवथ पार्थिवाश्च देवगणा आदित्यतेजोभिरवष्टब्धा वर्तन्त एवं माध्यमिकाः। क्व। वः । गतम् । आनृशंस्यम्। क्व वा। शाठ्यमयजमानविषयम्। क्व वाऽस्माभिः। पुरा। भवद्भयो हुता।
आहुतिः ।
क ऋतस्य॑ धर्णसि कद्वरुणस्य॒ चक्षणम् । कदर्यम्णो महस्पृथाति कामेम दृढ्यो वित्तं मै अस्य रोदसी ॥६॥
कद्व ऋतस्य। क्व। युष्माकम्। आनृशंस्यस्य। धारणं गतम् । क्व वा । वरुणस्य पुण्यपापकृविषयम् । दर्शनम् । क्व वा। अर्थम्णो दानादिविषयं महत्त्वम् । वयं मार्गेण। कूपादुत्तीर्णाः ।
१४
* अमी इति। PP.
१२. V. Madhava ignores अमी १. यो M.
and farri etc. २. द्योतमानस्य सूर्यस्य Sy.
१३. सत्यस्याभिमतफलप्रापणस्य Sy. ३. दीप्तिविषये वर्तन्ते। सूर्यप्रकाश्येषु १४. असत्यभूताः स्थेत्यर्थः। अथवा व इति
स्थानेष्वित्यर्थः Sy. दीप्ते च दिवः | निर्धारण षष्ठी। ऋतशब्दोऽप्यादित्यसम्बन्धिन्यादित्यमण्डले Sk.
वचनः। धर्णसीत्यपि बलनाम। क्व ४. पृथिव्यादिषु Sy. त्रिषु लोकेषु Sk. युष्माकं मध्य आदित्यस्य भक्तानुग्रह५. ०वौ M.
सामर्थ्यलक्षणं बलम् Sk. ६. ये। देवाः omitted by P. and | १५. ०द्वियम् M.
D. यच्छब्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहार्यः। १६. अनुग्रहदृष्टया दर्शनम् Sy. तान् पृच्छामि Sk.
भक्ताभक्तविवेकज्ञानमित्यर्थः Sk. ७. भवत P. ८. अदि० P. १७. च P. १८. अरीणां नियन्तुरेतत्संज्ञकस्य ६. ०स्य P. स्तोतृविषयम् ... सत्यम् Sy. देवस्य सम्बन्धिना Sy. सत्यम् Sk.
| १६. महानुभावस्य Sy. १०. शठ्य० D. M
___ अतिशयदेवतामाहात्म्यम् Sk. द्वेष्टविषयमसत्यम् Sy. असत्यम् Sk. २०. शोभनमार्गेणेष्टदेशप्रापणं ... क्व गतम् ? ११. ईदृग्भूतदुःखानुभवेन मया पूर्वमनुष्ठितो | एतत्सर्व युष्मास्वेव वर्तते। न कुत्रापि
यागसमूहो युष्मान प्राप्नोदित्यनुमिमे | गतम् Sy. Sy. सत्यासत्यविवेकिभूता यूयं यज्वानं | युष्मत्प्रसादात् स्वगृहगमनपथा वयमतिसन्तं मामित आपदो न रक्षथेत्येवमुपा- | क्रामा (मे) मेत्याशास्महे Sk. लम्भोऽयम् Sk.
| २१. ०ण P.

Page #588

१.७.२१.३. ]
दुर्बुद्धीन्। अतिक्रामेम ।
५३३
अ॒हं सो अ॑स्मि॒ि यः पु॒रा सुते वदा॑सि॒ कानि॑ चित् ।
*
तं मा॑ व्यन्त्या॒ध्यो॒रं॑ वृ॒थो॒ न तृ॒ष्णज॑ मृ॒गं वि॒त्तं मे॑ अ॒स्य रो॑दसी ॥७॥
8
अहं सो अस्मि। अहम्। सः। अस्मि । यः । पुरा भवताम् । सुते सोमे स्तोत्राणि । कानि ।
a
१०
११
चित् । वदामि । तम् । मा । खादन्ति । आध्यः कामा न यक्ष्ये न दास्यामि न भोक्ष्यामीति । वृकः श्वा । तृष्णा जाता यस्य तं तृष्णजमुदकस्थानं प्रति गच्छन्तम् । मृगम् । इवेति ।
१२
१५
सं मा॑ तपन्त्य॒भित॑ः स॒पत्नी॑व॒ परी॑वः ।
t
मूर्षो न शिश्ना व्य॑दन्ति मा॒ध्य॑ स्तो॒तारं ते शतक्रतो वि॒त्तं मे॑ अ॒स्य रोदसी ॥८॥
१. पापबुद्धीन् अस्मदनिष्टाचरणपराञ् शत्रून् Sy. पापबुद्धीन् वृकप्रभृतीन् Sk. २. ० मे M.
૧૮
सं मा तपन्ति। सन्तपन्ति। माम् । अभितः सपत्नीमिव । सपत्न्यः । कूपपर्शवः । भूषि
अतितरेम । तैः कृतादस्मात् कूपपातलक्षणाव् दुःखाद् वयमुत्तीर्णा भवेम Sy. ३. V. Mādhava ignores वित्तं etc. * व्य॒न्ति॒ । आ॒ऽध्य॑ः । PP.
६. कान्यप्यत्यन्तोत्कृष्टानि Sk. ७. उक्तवानस्मि ।...
४. मन्त्रदृक् Sk.
1
५. अहम् । सः । अस्मि omitted by M. न त्वन्यः कश्चित् Sy.
[ 1.105.8.
तस्मात्किमर्थ मां
परित्यजय Sy.
भूतेऽयं लट् । उदितवान् Sk.
८. तं मां युष्माकं स्तोतारं सन्तम् Sk. नैतद्योग्यं युष्माकं स्तोता सन्नहमेवमसम्पद्यमानैः कामैर्बाध्य इत्येवमयमुपालम्भ: Sk. ६. असम्पद्यमाना उद्वेगेन मारयन्तीवेत्यर्थः Sk. १०. अभिलषितपुत्राद्यप्राप्त्या जनिता मानस्यो व्यथाः Sy. आधयः कामा उच्यन्ते । यक्ष्ये भोक्ष्ये अर्थिभ्यो दास्ये
इत्येवमादयः कामाः Sk.
११. भोक्ष्ये is
भोक्ष्यामि ।
१२. वृकरचा P. M. बुकश्वा D.
suggested
यथा ऽरण्यश्वा मध्येमार्ग भक्षयति तद्वत् Sy. १३. ०स्थाय P.
for
१४. गच्छन् न M.
१५. V. Mādhava ignores वित्तं etc.
+ शतक्रतो इतिं शतक्रतो Sy. १६. सामर्थ्यादन्तर्णीतण्यर्थः ।
तापयन्ति
Sk. १७. अभिशब्दादयमुभयार्थे तसिल् । वामपार्श्वतो
दक्षिणपार्श्वतश्चेत्यर्थः ।
अथवा, अग्रतः पृष्ठतश्चेत्यर्थः Sk.
१८. समान एकः पतिर्यासां । ताः सपत्न्यो यथैकं पतिमभितः पीडयन्ति । परस्परं वा पीडयन्ते Sy.
१६. यथा सपत्न्य एकं भर्तारमात्मानमेव वा परस्परतः सन्तापयन्ति तद्वत् Sk. २०. ० पशवः P. D. M. कूपभित्तय: Sy. कूपभित्तय इष्टका वेह पर्शव उच्यन्ते । ता हि कूपस्य पर्शुस्थानीयाः । इमाः कूपभित्तय इष्टका वेत्यर्थः Sk.

Page #589

I.105.9. ]
[ १.७.२१.४.
काः । इव। अस्नातानि सूत्राणि । व्यदन्ति स्वाङ्गाभिधानं वा स्याच्छिश्नानि व्यदन्ति सन्त
:
पन्ति । मा । आध्यः कामाः । स्तोतारम् । ते। शतक्रतो ! यथा प्रजननानि वेष्टनत्वचा वृतानि तद्वत् कामा मां परिवृण्वन्ति ।
५३४
*
अ॒मी ये स॒प्त र॒श्मय॒स्तत्र मे॒ नाभि॒रात॑ता ।
त्रि॒तस्तद्वैदा॒त्यः स जा॑मि॒त्वाय॑ रेभति वि॒त्तं मे॑ अ॒स्य रोदसी ॥६॥
C
5
१०
११
अमी ये सप्त । अमी । ये । सप्त । आदित्यरश्मयः । तेषु । मम । नाभिः । आता
१३
१४
१५
95 १७
ते हि सर्वेषां नाभिषु सम्बद्धा भवन्ति । तमिममर्थम् । अपां पुत्रः । त्रितः । जानाति । स तेनादित्येन ।
1
१९ २०
२१
२२
२३
तदनु (?) पालयितुम् । स्तौति तान् रश्मीनिति ।
१. यथा मूषिकाः शिश्नानि कुविन्देन वायितान्यन्नरसेनालिप्तानि सूत्राणि भक्षयन्ति । यद्वा शिश्नशब्देन प्रजननमेवोच्यते । तच्चोपचारात् पुच्छे वर्तते । यथा स्वकीयानि पुच्छानि घृततैलादिभाण्डे प्रक्षिप्योर्ध्वमुत्कृष्य
व्यदन्ति लिहन्तीत्यर्थः । एवं मामाधयो भक्षयन्ति । चैतद् हे इन्द्र ! तव स्तोतुय्यम् ।
तस्मात्कूपान्मामुत्ताSy. २. स्तुतानि P. ३. किं पुनरत्र शिश्नशब्देनोच्यते ? वायितं सूत्रम् । तद्धि शौचाहं भवति अन्नगन्धित्वात् । वेष्टितं च तन्तुवाययन्त्रे | अथवा शिश्नशब्दः प्रजननवचनः । इह तु तत्सादृश्यात् पुच्छः शिश्नमुच्यते । मूषिको वापितानि सूत्राणि पुच्छानि वा तैलभाण्डे घृतभाण्डे वा प्रक्षिप्य ततश्चोद्धृत्य व्यदति, एवं व्यदन्ति विविधमदन्ति खादन्ति मामाध्यो यागादिकामाः Sk. ४. विविधं भक्षयन्ति Sy. ५. मध्यः P. माध्यद्दु M.
असम्पद्यमानैर्यागदानादिभिरुत्पादिता
मानस्यः पीडाः Sy.
६. बहुविधकर्मन् बहुविधप्रज्ञ वा Sy.
बहुकर्मन् बहुप्रज्ञ वा । ... नैतद्योग्यं यत्तव स्तोता सन्नहमेवमसम्पद्यमानैः कामैर्बाध्य इत्येवमुपालम्भः Sk.
७. V. Madhava ignores वित्तं etc. * अमी इति । PP.
८. द्युलोके वर्तमानाः सप्तसंख्याकाः Sy. ६. सूर्यरश्मिष्वध्यात्मं सप्तप्राणरूपेण वर्तमानेषु Sy. १०. नाभिः M. नाभिशब्दोऽत्र प्राणमात्रोपलक्षणार्थी द्रष्टव्यः । प्राणः Sk. ११. आत P. सम्बद्धा । ऋषिरात्मानमेव परोक्षतया निर्दिशति Sy.
अवबद्धा ।
आयत्तेत्यर्थः Sk. १३. सम्बन्धि P.
१२. ०भिमु P. १४. तत्पूर्वोक्तं
वृत्तान्तम् Sy. १५. ऋषिः Sy. १६. तीर्णतमस्तिरस्कृताज्ञान: Sy. त्रितो नाम ऋषिः Sk.
१७. आत्मन एवायं परोक्षरूपेण प्रथमपुरुषेण प्रतिनिर्देशः । अहं त्रितो वेद्यीत्यर्थः Sk. १८. तोदि० M. १६. कूपान्निर्गन्तृत्वाय
Sy. जामिशब्दः समानजातीयवचनः । समानजातीयत्वार्थम् । ताद्भाव्यप्रतिपत्यर्थमित्यर्थः Sk. २०. तनु P. २१. पाययि P. D. २२. स्तेनति P. २३. V. Mādhava ignores वित्तं etc.

Page #590

१.७.२२.१. ]
५३५
[ I.TOS.II.
अमी ये पञ्चोक्षो मध्ये तस्थुर्महो दिवः । देवत्रा नु प्रवाच्य सधीचीना नि वावृतुर्वित्तं मै अस्य रोदसी ॥१०॥
अमी ये। "तन्न इन्द्रस्तद्वरुणः” इत्यस्यामचि वक्ष्यमाणाः पञ्च। अमी। वर्षितारः । ये। मध्ये। दिवः। तिष्ठन्ति । तेषु देवेषु । क्षिप्रं मयाऽभिलषितम्। वाच्यं ते। सहभूताः । निवर्तन्तु मां प्रति ।
सुपर्णा एत असते मध्य आरोधने दिवः । ते सैधन्ति पृथो वृकं तरन्तं य॒हतीपो वित्तं में अस्य रोदसी ॥११॥
सुपर्णा एते। सुपतनाः । एते रश्मयः। निवसन्ति । स्वर्गलोकस्य। अपिधान आदित्यमण्डले। ते। निषेधन्ति। मार्गात्। अन्वगच्छन्तम्। वृकं यः पशुषु हृतेषु मां भक्षितुं कूपेऽवरूढं दृष्ट्वा सरस्वत्याः परस्मात् कूलात् तस्याः। महतीः। अपः ।
१.
* अमी इति। PP.
stanzas where this word १. यद्वा अग्निर्वायुः सूर्यश्चन्द्रमा विद्युदित्येवं | occurs. पञ्चसङ्ख्याकाः Sy.
१०. सुपर्णाः। रश्मिनामतत्। शोभनपतनाः २. कामाभिवर्षकाः Sy.
Sy. ११. ते P. ३. दिवं D. ४. तेषां देवानाम् Sk. | १२. सूर्यरश्मयः Sy. तिष्ठन्ति Sk. ५. स्तोत्रमस्माभिः Sk.
१३. ०लोके तस्य M. ६. प्रशंसनीयं देवानां योग्यं मदीयं । १४. सर्वस्यावरके व्याप्ते . . . आरुध्यत ___ स्तोत्रम् Sy.
आवियतेऽनेनेत्यारोधनम् Sy. ७. सहाञ्चन्तो युगपदागच्छन्तस्ते देवा आरोहति मर्यादया रुणद्धि वा तमासीत्या
मदीयं परिचरणं स्वीकुर्वन्ति ... रोधनमादित्यमण्डलमिहाभिप्रेतम् Sk. सहाञ्चन्तीति सध्यञ्चः। त एव | १५. अन्तरिक्षस्य मध्ये Sy. सध्रीचीनाः Sy.
१६. निवारयन्ति Sy. सहगमनशीला इत्यर्थः Sk.
सेधतिर्गतिकर्मा सामर्थ्याच्चान्तीत5. The correct reading should ण्यर्थः। शुद्धोऽपि सोपसर्गार्थो द्रष्टव्यः। be निवर्तन्ताम्।
लोडर्थे लट् । अपगमयतु Sk. तदनन्तरं... तृप्ताः सन्तो निवर्तन्ते Sy. | १७. अस्मद्गमनमार्गात् Sk. मान्यतोगमन् । अस्मान् प्रत्यागच्छन्त्वि- | १८. The proper reading should त्यर्थः Sk.
_be अन्वागच्छन्तम् or अनुगच्छन्तम् ६. V. Madhava ignores महः १९. अरण्यश्वानम् Sy. ___ and वित्तम् etc.
| २०. यह्व इति महन्नाम Sy. + रोदसी इति PP. in all the | २१. मतिरपः P. मह . . . रपः M.

Page #591

I.103.13. ]
५३६
[ १.७.२२.३.
तरन्तं कञ्चन वृकमिति।
नव्यं तदुक्थ्यं हितं देवासः सुप्रवाचनम् । ऋतमर्षन्ति सिन्धवः सत्यं तातान सूर्यों वित्तं मै अस्य रोदसी ॥१२॥
नव्यं तदुक्थ्यम् । नवतरम्। उक्थाहम् । तत् स्तोत्रम् । भवत्सुनिहितम् । देवाः । शोभनप्रवाचनम् । उदकम् । गमयन्ति । नद्यो भवद्भिः प्रहिताः । सूर्यश्च तेजोभिः । सत्यम् । विस्तारयति ।
अग्ने तव त्यदुक्थ्य देवेष्वस्त्याप्यम् । स नः सत्तो मनुष्वदा देवान्यक्षि विदुष्टरो वित्तं मै अस्य रोदसी ॥१३॥ अग्ने तव। अग्ने ! तव। एतत् । प्रशस्यम्। देवेषु। ज्ञातेयम्। अस्ति। स त्वम् ।
*
१४
१. कूपपतनात्पूर्व त्रितं दृष्ट्वैनं भक्षयितुं स्यार्धर्चस्यार्थयोजना । युष्माकं माहात्म्यं
कश्चिदरण्यश्वा महतीं नदी तितीर्ष- नव्यम्। नौतेरर्चतिकर्मण इदं रूपम्। राजगाम। स च सर्यरश्मीन दष्टवाड- स्तुत्यं तत्प्रशस्यमुक्थ्यं च हितं च यमवसरो न भवतीति निववृते। अतो स्तोतृभ्यो हे देवासः सुप्रवाचनं सुष्ठु रश्मयो वृकं निषेधन्तीत्युच्यते। यास्क- प्रवाचनाहम्। प्रख्यापनाहमित्यर्थः Sk. पक्षे तु, आप इत्यन्तरिक्षनाम। यह्वती- ६. आलस्यराहित्येन सर्वदा प्रेरयन्ति । रपो महदन्तरिक्षं पथः पथा द्वादशराश्या- अशोष्याः सत्यः प्रवहन्तीत्यर्थः Sy. त्मना मार्गेण तरन्तं वृकं चन्द्रमसं सूर्य- वहन्तीत्यर्थः ।.... अथवा ऋतशब्दोऽत्र रश्मयो निषेधन्ति। अहनि हि सूर्य- यज्ञवचनः । आदित्यवचनो वा। सिन्धवो रश्मिभिर्निरुद्धश्चन्द्रमा निष्प्रभो दृश्यते। रश्मय उच्यन्ते। यज्ञमादित्यं वा प्रति अतो निष्प्रभं कुर्वन्तीत्यर्थः Sy.
रश्मयो गच्छन्तीत्यर्थः Sk. अस्मान् भक्षयितुमुत्तरन्तम् Sk. १०. युष्मदीयेन बलेन...स्यन्दनशीलाः Sy. २. V. Madhava ignores मध्ये and | ११. ०ता P. वित्तं etc.
१२. सर्वदा विद्यमानं स्वकीयं तेजः Sy. ३. तदुक्ष्यम् P.
___ अविसंवादि स्वं ज्योतिः Sk. ४. तच्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छन्दो- १३. V. Madhava ignores वित्तं etc. ____ऽध्याहर्तव्यः। यदस्माभिः कर्तमप- | * विदुःऽतरः। PP. - क्रान्तं नव्यं नवं तत्। अन्यैः स्तोतभि- १४. श्रुतिप्रसिद्धम् Sy. तच्छब्दसमानार्थत्यरकृतपूर्वमित्यर्थः Sk.
च्छब्दश्रुतेर्योग्यार्थसम्बन्धो यच्छब्दोऽध्या५. प्रशस्यं स्तुत्यहम् Sy.
हर्तव्यः । यदिदमस्माभिः कर्तुं प्रकान्तं हे ६. तद् भवदीयं बलम् Sy. युष्मत्स्तोत्रम् ___ अग्ने तव त्यत् तत् Sk.
Sk. ७. भवत्सन्निहितं ". D. १५. स्तोत्रम् Sk. युष्मासु निहितम् Sy. हितम् । कस्म? | १६. दानादिगुणयुक्तेष्विन्द्रादिषु Sy. सामर्थ्यादस्मदभिप्रेतकरत्वादस्मभ्यंयुष्म- निर्धारण एषा सप्तमी। देवानां मध्येSk.
भ्यं वा वीर्यवृद्धिकरत्वात् Sk. १७. जाते. M. आपिबन्धुः। तस्य भावः। ८. ०प्रवावामनम् P. सुष्ठु ऋत्विग्भिर्वा- बान्धवम् Sy. ज्ञातित्वं तवास्माभिः चयितुं शक्यम्। एवंभूतम् Sy.
सह। ज्ञातिश्च त्वमस्माकमित्यर्थः । अत्यन्तोत्कृष्टं चेत्यर्थः। अथवैवमन्यथा- । सर्वयजमानानां हि ज्ञातिभतोग्निः Sk.

Page #592

१.७.२२.५. ]
अस्माकम्। मनुष्यवेद् वेद्याम्। निषण्णः । देवान् । यज । विद्वत्तरः ।
५३७
*
स॒त्तो होता॑ मनु॒ष्वदा दे॒वाँ अच्छ वि॒दुष्ट॑रः ।
अ॒ग्निर्दे॒व्या सु॑षूदति दे॒वो दे॒वेषु मेधि॑रो वि॒त्तं मे॑ अ॒स्य रो॑दसी ॥१४॥
9 4
१२
१३ १४
देवान् । प्रति । प्रेरयति । देवः । देवेषु । यज्ञियः ।
8
१०
सत्तो होता । निषण्णः । होता वेद्याम् । मनुष्वद् । विद्वत्तरः । अग्निः । हव्यान्यादाय ।
ब्रह्म कृ॒णोति॒ वरु॑णो गातु॒वद॒ तमी॑महे ।
व्यू॑र्णोति हृ॒दा म॒तिं नव्यो॑ जायतामृतं वि॒त्तं मे॑ अ॒स्य रोदसी ॥१५॥
१. यथा मनूनां यज्ञे तद्वत् Sy. २. यज्ञे Sy.
३. होता भूत्वेत्यर्थः Sk.
४. हविर्भिः पूजय Sy.
५. अतिशयेन विद्वान् । किम् ? सामर्थ्याद्यष्ट्न् वास्माकं वा भक्तताम् Sk. ६. V. Mādhava ignores आ and वित्तं etc. आ शास्त्रमर्यादया Sy. * वि॒दुः त॑रः ।
+ सुसूतPP.
७. देवानामाह्वाता Sy. ८. ०द्या P.
[ 1.105.15.
ब्रह्मा कृणोति। स्तोतृभ्यः परिवृद्धं कर्म । वरुणः । करोति । मार्गस्य लम्भयितारम्। तम्। वयमभियाचामहे कूपादुत्तरणम् । स हृदयेनैव । सुमति स्तोतृभ्यः । प्रकाशयति ।
२१
२३
२४
8. मनुष्पद् P. मनुष्य M.
मनोरिवास्माकं यज्ञे Sy.
१०. हव्या हव्यानि अस्मदीयानि हवींषि । मर्यादायामाकारः ।
शास्त्रमर्यादया
यथाशास्त्रम् Sy.
११. अच्छ आभिमुख्येन Sy.
१२. प्रेरयतु Sy; अग्निर्हव्या हवींषि सुषूदति संस्करोति Sy. १३. ०यं D. मेधावी Sy. यज्ञकारीत्यर्थः Sk.
१४. V. Mādhava ignores आ and fari etc.
१५. परिवृढं तद्रक्षणरूपं कर्म Sy. तच्छब्दश्रुतेर्यच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः । यो ब्रह्म स्तुतिलक्षणम् Sk.
१६. ०णं M.
अनिष्टस्य निवारयिता देव: Sy. १७. करोतिरन्तर्णीतण्यर्थः । कारयति कामान् । स्तोतृभिरात्मानं स्तावयतीत्यर्थः Sk. १८. गातोर्मार्गस्य दुःखनिवारकस्य लम्भयितारं वरुणम् Sy. गमनस्य वेदितारम् । यज्ञान् प्रति गन्तुं ज्ञातारमित्यर्थः Sk. १६. ०तारस्तं M.
२०. अभिमतफलं याचामहे । ईमह इति कर्मा Sy.
२१. ०णार्थम् P. २२. हृदयनैव P. षष्ठ्यर्थ एषा तृतीया । अस्मद्धृदयस्य Sk. २३. मननीयां स्तुतिम् Sy. ज्ञानम् । मम मनसो ज्ञानमुत्पादयत्वित्यर्थः Sk. २४. उच्चारयतीत्यर्थः Sy.
लोडर्थेऽयं लट् । प्रकाशयतु Sk.

Page #593

I.105.17. ]
सत्कृत्यः सन्नधुनाऽस्माकमस्मिन् कूपे पूर्णमुदकम् । जनयतु ।
५३८
अ॒सौ यः पन्था॑ आदि॒त्यो दि॒वि प्र॒वाच्यं कृतः ।
न स दे॑वा अति॒क्रम॒ तं म॑सो॒ न प॑श्यथ वि॒त्तं मे॑ अ॒स्य रोदसी ॥ १६ ॥
४
५
असौ यः । सर्वेषां स्तोत्रार्थम् । यः । अयम् । आदित्याख्यः । पन्थाः । दिवि । कृतः । सः। देवाः! मनुष्यैः क्षुद्रैरतिक्रमितुं न शक्यते । तमिमम् । मनुष्याः ! न । पश्यथाभ्युदयावहम् ।
१२
१३ ૧૪
१५
*
त्रि॒तः कूपेऽव॑हितो दे॒वाह॑व॒त उ॒तये॑ ।
तच्छ॑श्राव॒ बृह॒स्पति॑ः कृ॒ण्वन्न॑हू॒र॒णादुरुवि॒त्तं मे॑ अ॒स्य रो॑दसी ॥१७॥
१. सोऽयं नव्यः स्तुत्यो वरुणोऽस्माकम्, ऋतं जायतां सत्यभूतोsस्तु Sy.
नव्यः स्तुत्यश्च जायताम् Sk.
१६
त्रितः कूपे । यदाऽस्य सूक्तस्य कुत्स एव द्रष्टेति दर्शनं तदानीमियं योजना पुराऽहमिव
२. ऋतम् । सप्तम्यर्थे द्वितीया । ऋते यज्ञे मदीये । अथवा तृतीयपादः प्रथमपादानन्तरं योजयितव्यः । यो ब्रह्म कृणोति वरुणो यश्च प्रकाशादिकरणेन सर्वप्राणिनां व्यूर्णोति हृदयस्य मत घटादिविषयं ज्ञानं तं वयमीमहे । नव्यो जायतामृतेऽस्मदीय इति Sk.
३. V. Mādhava ignores वित्तं etc. ४. असौ यः असौ यः M. ५. प्रवाच्यं प्रकर्षेण वचनं यथा भवति तथा... निर्मितः । यथा सर्वैः प्राणिभिर्वृश्यते तथा वर्तमान इत्यर्थः Sy. ६. सततगामी । यद्वा ब्रह्मलोकं गच्छतामुपासकानां मार्गभूतः Sy. पन्था इति पततेर्गत्यर्थस्य गन्तृवचनो न मार्गशब्दपर्यायः । असौ य उदयास्तमयलक्षितेन मार्गेण गन्ता तद्वान् assदित्यः Sk.
७. प्रकाशकरणार्थ... स्थापितः । ... केन ? सामर्थ्यादादित्येनैव भवद्भर्वा देवैर्वा
[ १.७.२३.२.
विधात्रा वा Sk.
८. हे देवाः !
६. तु P. सोयमादित्यो युष्माभिरपि... अतिक्रमितुं न शक्यः । युष्मज्जीवनस्य तदायत्तत्वात् । सति हि सूर्ये वसन्तादयः काला निष्पद्यन्ते । कालेषु च यागाः क्रियन्ते । यागेषु च सत्सु भवतां जीवनम् । अतो युष्माभिरप्यसौ नातिक्रमितव्यः Sy. अतिक्रमयितव्यः ? ( अतिक्रमितव्यः) । केन । सामर्थ्यादादित्येनैव । तमादित्यो नातिक्रामतीत्यर्थः Sk. १०. शक्यं त M.
११. तं महानुभावं सूर्यम् Sy. तमादित्यं तत्पथं वा Sk.
१२. पापकृतो मनुष्याः न जानीथ । एतच्च कूपे पातयित्वा निर्गतावेकतद्वितौ प्रति निन्दनम् । अहमेव मन्त्रद्रष्टा तं सूर्यं जानामि, पापकृतौ युवां न जानीथः Sy. १३. न जानीथ । अहं सम्यङ्न जानामीत्यर्थः
Sk. १४. पश्याभ्युo M.
१५. V. Mādhava ignores वित्तं etc. * हवते PP.
१६. एष M.

Page #594

१.७.२३.३.]
[ I.105.18. त्रितश्च । कूपे। पतितः सन्। देवान् । हवते स्म। रक्षणाय । तदानीं तस्य वचनम् । बृहस्पतिरेव। शुश्राव। तस्याह्वानात्। तस्य। विस्तीर्ण गमनमार्गम्। कृण्वन् ।
अरुणो मा सकृद्वकः पृथा यन्तं ददर्श हि ।। उज्जिहीते नचाय्या तष्टैव पृष्टयामयी वित्तं मै अस्य रोदसी ॥१८॥
अरुणो मा। तृषितं माम् । मार्गण। गच्छन्तम् । पृष्ठतः स्थितः कश्चिदरुणः। वृकः । ददर्श। हि। दृष्ट्वा च गमनार्थमुज्जिहीते। यथा तष्टाऽनवरततक्षणात्। जातपृष्ठवेदन: सन्नुत्तिष्ठति तद्वदिति। यास्कपक्षे तूदितश्चन्द्रमा इति मन्त्रार्थस्तदुक्तम्
११
१०
१. एतत्संज्ञ ऋषिः Sy. त्रितो नामषिः Sk. | कर्तुमित्यर्थः। किम् ? सामर्थ्याद्रक्षणं २. स P. पातितः Sy.
वोत्तारणं वा। क्रियासामान्यत्वाद् वा ३. स्तुतिभिराकारयति Sy.
करोतिरेव रक्षणार्थ उत्तारणार्थो वा। यदि कुत्सस्येदमाषं ततोऽविरुद्ध एव
रक्षितुमुत्तारयितुं वेत्यर्थः Sk. परोक्षरूपेण प्रथमपुरुषेण निर्देशः।।
१०. V. Madhava ignores वित्तं etc. अथ तत् (?) त्रितस्येदमार्ष तत आत्मन |
११. ०तां M. १२. स्वगृहगमनमार्गेण Sk. एव परोक्षरूपेण प्रथमपुरुषेण निर्देश |
१३. गृहं प्रति Sk. १४. लोहितवर्णः Sy. इति व्याख्यातव्यम्। अहं त्रितनामा १५. वृकोऽरण्यश्वा Sy. १६. ददशु M. देवानाहूतवानित्यर्थः Sk.
१७. हिः पादपूरणः. . .हिरवधारणे। नक्षत्र४. अस्मिन् मानसे यज्ञे सोमेन तर्पणाय
गणमेव ददर्श न कूपपतितं मामित्यनापालनाय वाऽऽत्मनः Sk. ५. बृहतां
दरो द्योत्यते। यदि मां पश्येत्, उद्धरेत् महतां देवानां रक्षक एतत्संज्ञो देवः Sy. कूपात्। निचाय्य नक्षत्रगणं दृष्ट्वा ६. अंहसः पापरूपादस्मात् कूपपातादुन्नीय चोज्जिहीते। येन नक्षत्रेण संयुज्यते तेन
Sy. अंहुशब्दोंऽहश्शब्दपर्यायः। सहोद्गच्छति। न मामभिगच्छतीत्यर्थः तद्वानंहुरः। कः पुनरसौ ? यदि
Sy. हिशब्दस्तु पदपूरणःSk. रक्षणमत्र विवक्षितं ततः पापकर्म- | १५. चाग० D. च is omitted by M. कारित्वाद् वृकः। अथोत्तरणं तत उद्वेग- दृष्ट्वा च मां जिघृक्षुः सन् Sy. करेस्तृणादिभिरुपेतत्वात् कूपः। अहूर | १६. उद्गच्छति स्म।... यद्वा वृक इति एवांहूरणः। ... पापकर्मकारिणो वृकाद् विवृतज्योतिष्कश्चन्द्रमा उच्यते। अरुण उद्वेगकरतृणाद्युपेताद् वा कूपादित्यर्थः आरोचमानः, कृत्स्नस्य जगतः प्रकाSk. अंहुरोंऽहस्वान् । अंहूरणमित्यप्यस्य शकः, मासकृद् मासार्धमासवयनभवति N.6. 27. ७. शोभनम् Sy. संवत्सरादीन् कालविशेषान् कुर्वन् । उरु। क्रियाविशेषणमेतत् । विस्तीर्णम्।। तिथिविभागज्ञानस्य चन्द्रगत्यधीनत्वात् ।
रक्षितुमुत्तारयितुं वा चिरमित्यर्थः Sk. स चन्द्रमा आकाशमार्गे यन्तं गच्छन्तं ८. गमन is omitted by D.
नक्षत्रगणं ददर्श Sy. ६. हेतावयं शतृप्रत्ययो द्रष्टव्यः। प्रयोज- भूते चात्र लड् द्रष्टव्यः । ... दृष्ट्वा
नस्य हेतुत्वेन विवक्षा। करणेन हेतुना।। चोर्ध्वमगमत् । उदित इत्यर्थः Sk.

Page #595

५४०
I.103.19.]
[ १.७.२३.४. _"वृकश्चन्द्रमा भवति विवृतज्योतिष्को वा विकृतज्योतिष्को वा विक्रान्तज्योतिष्को वा। . . .अरुण आरोचमानो मासानां चार्धमासानां च कर्ता चन्द्रमाः । वृकः पथा यन्तं ददर्श नक्षत्रगणमभिजिहीते निचाय्य येन येन योक्ष्यमाणो भवति चन्द्रमास्तक्ष्णुवन्निव पृष्ठरोगी" इति।
एनाङ्गषेण वयमिन्द्रवन्तोऽभि ष्याम वजने सर्ववीराः । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः॥१६॥
एनाङ्गषेण। अनेन। स्तोत्रेण । वयम्। इन्द्रवन्तः सन्तः। अभिभवेम। युद्धे शत्रून् । अखण्डितास्मदीयवीराः। अत्र वदन्ति
१. इति M.
जानीतम् Sy. २. विकृतज्योतिष्को वा omitted | १२. आङ्गषः स्तोम आघोषः . . . अनेन ___by M.
स्तोमेन वयमिन्द्रवन्तः N. S. II. ३. Yaska reads आरोचनः | and | १३. आघोषणयोग्येन स्तोत्रेण हेतुभूतेन Sy. ___ adds मासकृत् after आरोचनः
अङ्गशब्दः शरीरावयववचनः। उप ४. Omitted by P.
वाहे। अङ्गान्योषति दहतीत्यङ्गोषोऽ५. कर्ता (भवति) N. 5. 21.
न्धकूपः। स हि सम्बाधत्वात् पीडय६. ०यन्त P.
त्यङ्गानि । अङ्गोष एवाङ्गवः।...अङ्गये ७. दर्श M.
भव आङ्गषः सोमः। अथवा आघो८. निवार्य P. D.
ज्यतेऽसावित्याघोषः स्तोमः। आघोष ९. ०स्तदक्ष्णु० M. निर० P.
एवाङ्गषः। छान्दसौ वर्णागमव्यत्ययौ। १०. रोगिति P. रोहीगीति M. ... अनेन कूपे प्रकल्पितेन सोमेन N. 5. 20, 21.
स्तोमेन वा हेतुना Sk. ११. V. Madhava ignores सकृत् । १४. इन्द्रः P. and farri etc.
अनुग्राहकेणेन्द्रेण युक्ताः Sy. सकृत, एकवारम् ... अत्र मासकृदिति इन्द्रः सहायभूतो येषां ते इन्द्रवन्तः। यास्क एकं पदं मन्यते, शाकल्यस्तु पद- इन्द्रेणानुगृह्यमाणा इत्यर्थः Sk. द्वयम्। तस्मिन्पक्षेऽयमर्थः--दक्षप्रजा- १५. बुद्धे P. पतेर्दुहितृभूताः स्वभार्या अश्विन्या- वृज्यते दोषैरिति वृजनोऽविगुणो यज्ञः। द्यास्तारकाः पुनः पुनर्ददर्श। मां सकृदेव तत्र। अथवा वृजनशब्दो बलनामसामपश्यतीति सकृद् दृष्ट्वा चोज्जिहीते। विन्तीतमत्वर्थः । सेनालक्षणेन बलेन ताराभिः सहोर्ध्वमेव गच्छति। न मां तद्वति सङ्गाम इत्यर्थः Sk. कूपादुत्तारयति। अत इदमनुचितम्। १६. ०विराः M. सर्वैर्वीरैः पुत्रः हे द्यावापृथिव्यौ मदीयमिमं वृत्तान्तं पौत्रादिभिश्चोपेताः सन्तः Sy.

Page #596

१.७.२४.१. ]
५४१
[ I.106.1.
त्रितं गास्त्वनुगच्छन्तं क्रूराः सालावृकीसुताः । कूपे प्रक्षिप्य गाः सर्वास्तत एवापजहिरे ॥ स तत्र सुषुवे सोमं मन्त्रविन्मन्त्रवित्तमः । देवांश्चाहूतवान्त्सर्वास्तच्छुश्राव बृहस्पतिः ॥ बृहस्पतिप्रचोदिता विश्वे देवगणास्त्रयः । जग्मुस्त्रितस्य तं यज्ञं भागांश्च जगृहुः सह ॥ इति॥ कुत्सश्च कूपे पतितस्तेनैवेहानुधावति। सूक्तेन त्रितदृष्टेन स्वयं वा दृष्टवानिदम् ॥ त्रित एवाथवा द्रष्टा ननु कुत्सस्य दर्शने । विरुध्यतेऽरुणो मेति माशब्दस्तत्र का गतिः ॥ उच्यते पदकारस्य त्रितस्यार्पमिदं मतम् । अन्यथाऽपि पदच्छेदस्तत्र यास्केन दर्शितः ॥ इति ॥
१३
I.106. इन्द्र मित्रं वरुणमग्निमूतये मारतं श| अदितिं हवामहे । रथं न दुर्गाद्वसवः सुदानवो विश्वस्मानो अंहसो निष्पिपर्तन ॥१॥ इन्द्र मित्रम् । कुत्सः । इन्द्रादीन् । मारुतं च । वेगम् । रक्षणार्थम् । हवामहे । एषु चाहूय
१. न्तः M.
नः etc. २. Missing in M.
Ms. D. puts the figure ३. सर्वा . . . स्त० M.
1180411 here to indicate the ४. मनूपं म० P. मन्त्रवन्म D. मन्त्र- end of one hundred and ___वन्मन्त्रवत्तमः M.
fifth hymn. No such number ५. ०श्च हू० P.
is given in P. and M. ६. श्रुत्वा व P. शुश्राय M.
* दुःगात् । PP. ७. ति D.
+ निः। पिपर्तन। PP. ८. BD. III. 132, 133, 136.
१३. इन्द्रदं P.९. धावेति P.
१४. मरुत्समूहरूपं बलञ्च Sy. १०. नित्यदृ० M.
शर्धः सेनालक्षणं बलम् Sk. ११. ०वादिनम् M.
१५. तर्पणाय पालनाय वात्मनः Sk. १२. V. Madhava ignores तत्। । १६. चाभूय M.

Page #597

५४२
I.106.4.]
५४२
[ १.७.२४.४. मानेषु यूयं च वसवः ! रथम् । इव सारथयः । दुर्गाद् । अस्मान् । सर्वस्मात् । पापात् । निष्पारयत ।
त आदित्या आ गता सर्वातये भूत देवा वृत्रतूर्येषु शंभुवः। रथं न दुर्गाद्वसवः सुदानवो विश्वस्मानो अंहसो निष्पिपर्तन ॥२॥
त आदित्याः। ते यूयम्। आदित्याः ! आगच्छत। वज्राय। भवत च। देवाः। सङ्ग्रामेषु। सुखस्य भावयितारः।
अवन्तु नः पितरः सुप्रवाचना उत देवी देवपुत्रे ऋतावृधा । रथं न दुर्गासवः सुदानवो विश्वस्मानो अंहो निष्पिपर्तन ॥३॥ अवन्तु नः। रक्षन्तु । अस्मान् । पितरः। सुस्तोत्राः। अपिच। देव्यौ द्यावापृथिव्यौ।
१३
१४
यज्ञस्य वर्धयित्र्यौ। ययो
नराशंसं वाजिनं वाजयनिह क्षयद्वीरं पूषणं सुम्नैरीमहे । रथं न दुर्गाद्वसवः सुदानवो विश्वस्मानो अंहसो निष्पिपर्तन ॥४॥ नराशंसम्। अग्नि वयम्। हविष्मन्तम्। अर्चयन्तः। अस्मिन् कर्मणि ।
१. निवासयितारः Sy.
सर्वानस्मद्यागानविघ्नेन सम्पादयितु२. गन्तुमशक्यानिम्नोन्नतात् स्थानात् । मित्यर्थः Sk. ८. शत्रुजयलक्षणं
सारथयो यथा रथं पालयन्ति तद्वत् सुखमस्मान् प्रापयतेत्यर्थः Sk. Sy. यथा रथी दुर्गात् प्रदेशाद्रथं ६. V. Madhava ignores रथं etc.
रक्षत्येवम् Sk. ३. अस्मात् D. M. १०. अग्निष्वात्तादयः Sy. ४. ०य M. निर्गमय्य पालयत Sy. | ११. सुखेन प्रवक्तुं स्तोतुं शक्याः Sy. निश्चयेन पालयत रक्षत। यथा वयं १२. सत्यस्य यज्ञस्य वा Sy. सत्यस्य यज्ञकेनचिदपि पापेन न सम्बध्यामहे तथा स्योदकस्य वा स्वेन स्वेन व्यापारेण Sk. कुरुतेत्यर्थः Sk.
| १३. सर्व P. D. देवाः सर्वे पुत्रस्थानीया ययो५. V. Madhava ignores सुदानवः | । स्ते Sy. देवानां मातृभूत इत्यर्थः Sk.
etc. सुदानवः शोभनदानाः Sy. १४. V. Madhava ignores रथं etc. ६. के M. यान् परया भक्त्याऽऽह्वयामि | १५. नरैः शंसनीयम् Sy.
ते Sk. ७. सर्वैर्वीरपुरुषस्तताय | । नराशंसोऽग्निर्यज्ञो वा। तम् Sk. विस्तारिताय युद्धाय। .युद्धेऽस्माकं १६. अन्नवन्तम् Sy. हविर्लक्षणेन स्तोतृभ्यो साहाय्यं कर्तुमित्यर्थः Sy. सर्वस्मा | देयेन वाऽनेन तद्वन्तम् Sk. अस्मद्यागाय। अथवा तनोतेस्तातिशब्दो १७. उपवाजयन्,प्रज्वलयन् Sy. स्तुवन्तः Sk. यागसन्ततिवचनः। सर्वस्यै यागसन्तत्यै।। १८. इहास्मिन्काले स्तौमीति शेषः Sy.

Page #598

५४३
१.७.२४.६. ]
५४३
[ I.106.6. क्षपितवीरं बलिनम् । पूषणं च।
बृहस्पते सदमिन्नः सुगं कृधि शं योर्यत्ते मनुर्हित तीमहे । रथं न दुर्गासवः सुदानवो विश्वस्मानो अंहसो निष्पिपर्तन ॥॥
बृहस्पते। बृहस्पते ! सदा। एव। अस्माकम् । सुखम् । कुरु। यत् । तव। शं च। योश्च। मनुष्यहितम्। तत्। याचामहे ।।
इन्द्रं कुत्सौ वृत्रहणं शचीपति काटे निबाह ऋषिरह्वदूतये । रथं न दुर्गाद्वसवः सुदानवो विश्वस्मानो अंहसो निष्पिपर्तन ॥६॥ इन्द्रं कुत्सः। इन्द्रम् । कूपे। पतितः कूपे निबध्यमानो वा। कुत्सः । ऋषिः। कर्मपतिम् ।
१. अतिबलिनं यस्मिन् सर्वे वीराः क्षीयन्त गममुत्पन्नरोगाद्युपशममुत्पित्स्वनिष्टास - एवंरूपं पूषणं पोषकं देवम् Sy.
म्बन्धं च नः कुवित्यर्थः Sk. वीराणां निवासयिता क्षयद्वीरः। . . . ६. मनुना ब्रह्मणा हितं त्वय्यवस्थापितम् । पूषा शस्तं गच्छन् सर्ववीरान्
यद्वा मनुष्याणामनुकूलम्। एवंविधं स्वे स्वे स्थाने निवासयति।
शमनं यावनं च यदस्ति तत् Sy. तेनासौ क्षयद्वीर इत्युच्यते। तं ७. V. Madhava ignores रथं etc.
क्षयद्वीरम् Sk. २. V. Madhava ignores सुम्नः।।
* वृत्रऽहनम्। शचीपतिम् । PP. ईमहे and रथं etc.
८. काट इति कूपनाम । तस्मिन् ... निपासुम्नः सुखकरैः स्तोत्रर्हेतुभूतैः, ईमहे ____ तितः Sy. याचामहे, अभीष्टं प्रार्थयामहे Sy.
६. निबाळहः। बाह प्रयत्ने। नीत्युपसर्ग३. ०तेः M.
वशात् पतने वर्तते Sy. ४. शमनीयानां रोगाणामुपशमनम् Sy. अतिशयेन बाध्यतेऽसाविति निबाळ्हः। कस्य ? सामर्थ्यादुत्पन्नानामनिष्टानां | कूपेऽतिसम्बाधत्वात् कूपस्यातिशयेन रोगादीनाम् Sk.
बाध्यमानस्त्रितो नामापर ऋषिराहूत५. पृथक्कर्तव्यानां भयानां यावनं पृथ- | वानित्यर्थः Sk. क्करणम् Sy.
१०. ति M. शचीति कर्मनाम। सर्वेषां यौतिः पृथग्भावार्थः। पृथग्भावं च। कर्मणां पालयितारम् । यद्वा शच्या देव्या असम्बन्धं चेत्यर्थः। केन? सामर्थ्या- भर्तारम् Sy. दुत्पित्सुभिरनिष्टः। अथवा सुखमधि- शचीपतिम्। शच्याख्यायाः स्वभार्याया गम्यत इति सुगं सुलभमत्रोच्यते। शं | भर्तारम्। कर्मनाम वा शचीशब्दः । योरित्येताभ्यां चास्य सम्बन्धः। स्वधि- सर्वयागकर्मणामधिपतिम् Sk.
Sk

Page #599

५४४
[ १.७.२५.१.
I.107.I. ]
५४४ शत्रूणां हन्तारम्। रक्षणाय। अह्वत्।
देवैनौ देव्यदितिनि पोतु देवस्य॒ता बोयामप्रयुच्छन् । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥७॥
देवैन। देवैः सह। देवी। अदितिः। अस्मान् । रक्षतु। देवः। त्राता सविता च। त्रायताम्। अप्रमाद्यन्निति।
I. I07.
यज्ञो देवानां प्रत्यति सुन्नमादित्यासो भवता मृळ्यन्तः।
आ वोर्वाची सुमतिर्ववृत्याÉहोश्चिद्या वरिवोवित्तरासत् ॥१॥
यज्ञो देवानाम्। यज्ञः। देवानाम् । प्रति । गच्छति। आदित्याः। भवत । सुखयन्तः । युष्माकम् । अस्मद्विषया। सुमतिः। पुनः पुनरावर्तताम् । अत्यन्तपापस्य । अपि दरिद्रस्य ।
१. वृत्रस्य हन्तारम् Sk.
| १२. V. Madhava ignores नि and २. तर्पणाय पालनाय वाऽऽत्मनः Sk. तत्। नः etc. ३. द्वितीयपावस्थमह्वदित्याख्यातं साकाङ्- Ms. D. puts the figure॥१०६॥
क्षत्वात् प्रथमपादेऽप्यनुषङ्क्तव्यम् । इन्द्रं here to indicate the end of कुत्सोऽह्वद् आहूतवान् कुत्सनामाय- the one hundred and sixth मषिः। आत्मन एवायं परोक्षरूपेण hymn. No such number प्रतिनिर्देशः। अहं कुत्साख्य ऋषि- is given in P. and M. राहूतवानित्यर्थः Sk.
+ वरिवोवित्तरा। असत् । PP. ४. V. Madhava ignores रथं etc. १३. अयम्मदीयः Sk. * अप्रैऽयुच्छन् । PP
१४. इन्द्रादीनां... सुखं... प्राप्नोतु Sy. ५. दानादिगुणयुक्तैः स्वकीयैः पुत्रैः सह Sy.| १५. ०त्य P. ६. दानादिगुणयुक्ता Sy. ७. अतर् P. १६. अथवा भवतेति भवतिः सामर्थ्यात्
अखण्डनीया, अदीना वा देवमाता Sy. प्राप्त्यर्थः। प्राप्नुत । इमं यज्ञमागच्छते८. अस्माद् D. अस्माद्रस्माद् P.
त्यर्थः Sk. ६. दीप्यमानःSy. देवश्च सविता १७. अस्मान् Sy.
वाऽदित्यो वाऽन्यो वा कश्चित् Sk. १८. न्यु० P. D. M. १०. त्रता P. सर्वेषां रक्षकः Sy. सर्वप्राणिनां १६. अस्मदभिमुखी Sy; Sk. त्राता Sk.
२०. शोभना मतिर्भद्रानुग्रहपरा बुद्धिः Sy. ११. अस्मद्रक्षणे जागरूकः सन् ... युच्छ । शोभनानुग्रहात्मिका बुद्धिः Sk. प्रमादे Sy.
| २१. निकृष्टस्यापि यष्टुरित्यर्थः Sk.

Page #600

५४५
१.७.२५.३. ]
[ I.107.3. या। अत्यन्तं धनस्य लम्भयित्री। भवति।
उप नो देवा अवसा गेमन्त्वङ्गिरसां सामभिः स्तूयमानाः । इन्द्र इन्द्रियैर्मस्तो मुरुद्भिरादित्यै। अदितिः शर्म यंसत् ॥२॥
उप नः। उपगच्छन्तु। अस्मान् । देवाः। रक्षणेन सह। अङ्गिरसाम्। सामभिः । स्तूयमानाः । इन्द्रः। बलैः। मरुतश्च । प्राणैः। आदित्यैश्च । अदितिः। अस्मभ्यम् । सुखम् ॥
१
.
१
१४
यच्छतु ।
तम्भ इन्द्रस्तरुणस्तदग्निस्तय॒मा तत्सविता चनौ धात् । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥३॥ तन्न इन्द्रः। तदस्मदभिलषितम् । अस्माकम् । इन्द्रः । प्रयच्छतु। अन्नम्। एवमितरे चेति ।
.
.
१. ०न्त M.
मरुद्भिरिति मरुत्साहचर्यान्मरुज्जुष्टा २. वरिव इति धननाम। अतिशयेन धनस्य उच्यन्ते। ये मरुतां प्रियास्तस्सह मरुत
लम्भयित्री Sy. निकृष्टायापि यष्ट्र इत्यर्थः Sk..
सा धनमतिशयेन ददातीत्यर्थः Sk. १२. स्वकीयैः पुत्रैः सह Sy. ३. सैषा मतिरस्मान् रक्षितुं वर्ततामि- इन्द्रजुष्टा अत्रेन्द्रियशब्देनोच्यन्ते। य त्यर्थः Sy.
इन्द्रस्य प्रिया देवास्तस्सहेन्द्र इत्यर्थः Sk. ४. V. Madhava ignores सुम्नम्। १३. अखण्डनीया, अदीना वा देवमाता Sy. ५. उपागच्छन्तु प्राप्नुवन्तु Sy. १४. गृहं वा Sk. ६. रक्षमाणेन P. D. M.
१५. V. Madhava ignores आ अस्मभ्यं दातव्येनानेन वा युक्ताः Sy. १६. यद्वयं प्रार्थयामहे पुष्टिकरमुत्कृष्टं वा Sk. तर्पणेन वा Sk. ७. अस्माकमङ्गिरो- १७. अस्मभ्यम् Sk. ऽपत्यभूतानां कुत्सप्रभृतीनां स्वभूतैः साम- १८. Omitted by P. सम्बन्धिभिः सुखकरत्वादिना सादृश्येन | १६. नम् P. चन इत्यन्ननाम ... यदस्माभिः
सामसदृशेरेतः स्तूयमाना इत्यर्थः Sk..प्रार्यमानमन्नमस्ति Sy. ८. प्रगीतर्मन्त्रः Sy. ६. इन्द्रियः। धनना- २०. एमितरे P.
मैतत् । स्वसम्बन्धिभिरस्मभ्यं वातव्य- | २१. V. Madhava ignores तत् । नः र्धनैः सहास्मानागच्छतु Sy.
etc. १०. सप्तगणरूपा एकोनपञ्चाशत्संख्या- Ms. D. puts the figure 1180111
काः 'ईदृङ् चान्यादङ् च' इत्येवमादि- here to indicate the end of नामानो देवाः Sy.
one hundred and seventh ११. स्वावयवभूतः प्राणापानाविरूपेण वर्तः | hymn. No such number
मानर्वायुभिः सहास्मानागच्छन्तु Sy. । is given in P. and M.

Page #601

५४६
I.108.2. ]
[ १.७.२६.२ I. 108. य इन्द्राग्री चित्रतमो रथौ वामभि विश्वानि भुवनानि चष्टे । तेना यातं सरथ तस्थिवांसाा सोमस्य पिबतं सुतस्य ॥१॥
य इन्द्राग्नी। यः । इन्द्राग्नी ! पूज्यतमः । रथः । युवयोः । सर्वाणि। भुवनानि। अभिविचष्टे । तेन रथेन । आगच्छतम् । एकरथम् । अधितिष्ठन्तौ । अथ । सोमम् । पिबतम् । सुतमिति ।
यावदिदं भुवन विश्वमस्त्युरुच्या वरिमा गभीरम् । तावाँ अयं पातवे सोमो अस्त्वरमिन्द्राग्नी मनसे युवभ्याम् ॥२॥
यावविदम्। यावत्। इदम्। भुवनम् । सर्वम् । भवति। बहुव्याप्तिकेन। पृथुत्वेन । गम्भीरं यावत्परिमाणमिदं दृश्यमानं त्रैलोक्यात्मकं भुवनमस्ति सकलम् । अयम्। सोमः । तावान् । अस्तु । युवयोः पानाय यथा। युवयोः। मनसे। पर्याप्तं भवत्येतस्य यजुषो वीर्येण ।
* इन्द्राग्नी इति। PP. Stanzas ६. युगपदेवास्थितवन्तौ युवामागच्छतं न I-5, 7-I 3.
पर्यायेणेत्यर्थः Sy. + तस्थि ऽवांसी। PP.
७. ऋत्विग्भिरभिषतं सोमस्य... स्वांश१. Omitted by P.
लक्षणं तदेकदेशं वा Sy. २. अतिशयेन चायनीयः Sy.
द्वितीयार्थे वा षष्ठी। षष्ठीश्रुतेर्वेकविचित्ररूपो वा Sk.
देशमिति शेषः। सोममभिष्टुतं सोमस्य ३. भूतजातानि Sy. भुवनशब्दोत्र लोक- वाभिष्टुतस्यैकदेशं स्वांशलक्षणं पिबत. ___वचनः। साँल्लोकान् Sk..
मित्यर्थः Sk. ४. आभिमुख्येन पश्यति। सुवर्णमय- ८. यावत्प्रमाणं भवति Sy.
त्वाद् रत्नखचितत्वाच्च स्वप्रभाभिः ___६. उदकनामैतत्। उदकम् Sk. कृत्स्नं जगद् भासयतीत्यर्थः Sy. १०. एकीभूतं सत् Sk. अभिपश्यति। अगतस्य दर्शनासम्भ- | ११. विस्तीर्णव्यापनम्। सर्वव्यापकमित्यर्थः वाद् दर्शनेनात्र तद्धेतुभूतं गमनं लक्ष्य- ... उरुव्यचा। व्यच व्याजीकरणे Sy. ते। साल्लोकान् गच्छति। न क्वचि- १२. वरिम्णा उरुत्वेनात्मीयेन गौरवेण Sy. दस्य गतिः प्रतिहन्यत इत्यर्थः। अथवा १३. गाम्भीर्योपेतम् Sy. अगाधं चेत्यर्थः Sk. भुवनशब्दोऽपि भूतवचन एव साम- १४. यं M.
र्थ्याच्च यष्टभूतेषु वर्तते नान्येषु। १५. तावत्प्रमाणो भवतु Sy. यागकारीणि यानि भूतानि तानि सर्वा- १६. युवयोरन्तःकरणाय Sy. ण्यभिपश्यति। सर्वेषां यज्ञेषु गच्छती- मनश्शब्देनात्र तत्प्रभवत्वात् प्रीतित्यर्थः Sk.
रुच्यते। . . . प्रीत्यर्थमित्यर्थः Sk. ५. अस्मद्यज्ञम् Sy.
( १७. स सोमः पर्याप्तो भवतु Sy.

Page #602

५४७
++
१.७.२६.४. ]
[ I.108.4. “यावदेका देवता कामयते यावदेका तावदाहुतिः प्रथते नहि तदस्ति यत् तावदेव स्याद् यावज्जुहोति" इति तैत्तिरीयकम्।
"अपि गिरिमात्रं वर्धते तथा परिमितमेव च” इति वाजसनेयकमिति । चक्राथे हि सध्याम भद्रं संधीचीना वृत्रहणा उत स्थः । ताविन्द्राग्नी सध्यश्चा निषद्या वृष्णः सोम॑स्य वृषणा षेथाम् ॥३॥
चक्राथे हि। इन्द्रोऽग्निरित्येतन्नामद्वयम् । कल्याणम् । सहाञ्चनम्। कृतवन्तावैक्यात् । तथा युवाम् । सहागमनौ च भवथः । उपद्रवाणां हन्तारौ। ताविदानीमस्मद्वेद्याम् । सङ्गतौ सन्तो। उपविश्य। वर्षितारम् । सोमम् । वर्षितारौ ! आसिञ्चतं जठर इति।'
समिद्धेष्व॒ग्निष्वानाना यतस्रुचा बर्हिरु तिस्तिराणा । तीः सोमः परिषिक्तभिर्वागेन्द्राग्नी सौमनसाय यातम् ॥४॥ समिद्धेषु। समिद्धेषु । अग्निषु । व्याप्रियमाणौ । अध्वयूँ । बहिश्चासनाय भवतोः। तरन्तौ ।
१. यावाव० P. २. तदा M. तथो D. | १३. कामानां वर्षितारौ Sy. ३. ०मिव M.
१४. स्वकीय उदर आसिञ्चेथाम् ... वृष * चक्राथे इति। PP.
सेचने Sy. पिबतमित्यर्थःSk.. + सध्या । नाम। PP.
१५. V. Madhava ignores हि। + वृत्रहनौ। PP. निऽसद्य। PP. इन्द्राग्नी। , वृषणा। आ। PP.
+ परिऽसिक्तेभिः। अर्वा । आ। PP. ४. उदकनामैतत् । वृष्टिलक्षणमुदकम् Sk.
१६. अन्वाधानादिना ... सम्यगिद्धेष बीप्तेषु
___सत्सु Sy. आहवनीयाविष Sk. ५. सथाजनं M. सहगतमिन्द्राग्नी इत्येवं
१७. गार्हपत्याविषु Sy. संयुक्तम् Sy. सध्यक् सहगामी। सर्वत्र च युगपद् यातीत्यर्थः Sk.
१८. हवींष्याज्यनाजन्तौ . . . आनजाना। ६. ०वैत्यात् M.
अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणगतिषु Sy. यौ चक्राणे वृत्रहननहविर्नयनादिना स्वेन
अज़ेर्गत्यर्थस्येदं रूपम् । आगतवन्तौSk. व्यापारेण कुरुथः कृतवन्तौ वा Sk.
१६. तदनन्तरं यागार्थ गृहीतलचौ Sy. ७. सभाग० M. सहाञ्चन्तौ वृत्रवधार्थ
___ सर्वैर्यजमानरुद्यताः स्रचो ययोराय तौ सङ्गतौ Sy. सहगामिनी च यज्ञान यतनुचौ Sk. प्रति Sk. ८. वृत्रस्य Sk.
२०. बहिश्चा• D. M. बहिश्वस० P. ६. वृत्रस्यासुरस्य हन्तारौ Sy. ..
वेद्यां बर्हिरपि Sy. १०. तविदा० D. ११. वेद्याम् Sy.
२१. आस्तीणं कृतवन्तौ, अध्वर्यु प्रति प्रस्था१२. सेक्तुः सोमस्यात्मीयं भागम् Sy. तारौ, एवंभूतावभूताम् Sy...
वृष्टिहेतुत्वात् सोमो वृषोच्यते।... तिस्तिराणा इत्यप्य॒त्विकर्तृकस्यापि वर्षितारं सोमं वर्षितुर्वा सोमस्यैकदेशं स्तरणस्य हेतुभूतत्वाद् इन्द्राग्नी एव स्वांशलक्षणम् Sk.
कारावुच्येते। बर्हिः स्तीर्णवन्तौ Sk.

Page #603

I.108.6. ]
[ १.७.२७.१.
४
तीव्रान् । सोमान् । परितः पात्रेषु सिक्तान् पातुमस्माकम् । सौमनसं च प्रकाशयितुम् । इन्द्राग्नी !
अभिमुखम् । आगच्छतम् ।
૧૪=
यानी॑न्द्राग्नी च॒क्रयु॑र्वी॒र्या॑णि॒ यानि॑ रू॒पाण्युत वृष्ण्या॑नि । या वा॑ प्र॒त्नानि॑ स॒ख्या शि॒वानि॒ तेभिः॒ सोम॑स्य पिवतं सु॒तस्य॑ ॥५॥ नानाशरीराणि ।
यानीन्द्राग्नी। यानि । वृत्रवधादीनि । इन्द्राग्नी ! कृतवन्तौ । यानि च। अपिच। कामप्रदानि। यानि च। युवयोरस्माभिः । पुराणानि । शिवतमानि। सख्यानि। तैः सर्वैर्हेतुभिः। सोमम्। पिबतम् । सुतमिति ।
१३
१. क्षिप्रं मदक: Sy.
1 *
यदत्र॑व॑ प्रथ॒मं वा॑ वृ॒णा॒नो॒यं सोमो॒ असु॑रैनो॑ वि॒ह॒व्य॑ः ।
ता॑ स॒त्या॑ ब्र॒द्धाम॒भ्या हि या॒तमथा॒ सोम॑स्य पितं सु॒तस्य॑ ॥६॥
१४
१८
यदब्रवम्। अभिलषितम्। युवाम् । वृणानः । प्रथममेवाहं यत्करिष्यामीति । प्रत्यज्ञासि
तीव्रशब्दः कटुकवचनस्तिक्तवचनो वा । • कटुकरसंस्तिक्तरसैर्वा Sk.
२. सोमः Sk. ३. परितः सर्वेषु ग्रहचमसादिष्वासितैः सोमैर्हेतुभूतैः Sy. ४. परिषिक्तशब्दोऽपि दशापवित्रे सर्वतः सिक्तत्वाद् दशापवित्रपरिपूतवचनः ।... परिपूतैः । तीव्रादिगुणान् सोमान् पातुमित्यर्थः Sk.
५. सौमनस्यायास्माकमनुप्रहायेत्यर्थः Sy. आत्मनोऽस्माकं वा प्रीत्यर्थम् Sk. ६. The passage beginning with तीव्रान् and ending with आगच्छतम् is omitted by P. and D. ७. V. Mādhava ignores उ ८. ०धानि M. वीरकर्माणि Sk. &. The passage beginning with
यानीन्द्राग्नी and ending with कृतवन्तौ is omitted by P. and D. १०. निरूप्यमाणानि गवाश्वादीनि भूत
१०
जातानि । ... इन्द्राग्निभ्यां हि सर्व जगत् सृज्यते । इन्द्रः सूर्यात्मना वृष्टि सृजत्यग्निश्चातिद्वारा वृष्ट्युत्पादकः । वृष्टेः . सकाशात्सर्वे प्राणिन उत्पद्यन्ते Sy. अतिशय वद्देवतामाहात्म्ययोग्यानि नानाप्रकाराण्यात्मनो रूपाणि Sk.
११. वृष्णि भवानि वृष्टिप्रदानादिरूपाणि कर्माणि कृतवन्तौ Sy. वृष्ण्यमित्यपठितमपि बलनाम वृष्टिपर्यायो वा । बलानि दृष्टीर्वा Sk.
१२. सं० M. १३. यस्माद् वीरकर्मकरणादियुक्तौ स्थस्तस्मादित्यर्थः Sk.
*
वृणानः । अयम् । PP.
१४. स्तुती: Sk. १५. सम्भजमान: Sy. वरणमभ्यर्थना । स्तुतीरस्मदीयाः शृणुतमित्यभ्यर्थयमानः Sk.
१६. सोमेन प्रीणयिष्यामीति यदवोचम् Sy. १७. यदिति सप्तम्या एकवचनस्य लुक् । यस्यां कर्मसन्ततौ Sk. १८. ब्रवीम्यहम् Sk.

Page #604

१.७.२७.३. ]
२ ३
४
षम्। अयम्। सोमः। अस्माकम् । प्राज्ञैर्ऋत्विग्भिः । विविधं युवाभ्यां होतव्यः । तामिमां मदी
૪૨
४
५
याम् । श्रद्धाम्। अभ्यागच्छतम् । अथ । सोमम् । पिबतमिति श्रद्धधाने मय्यागत्य पिवतमिति ।
यदि॑न्द्रानो॒ मद॑थ॒ स्वे दु॑रो॒णे यद्ब्रह्मणि॒ राज॑नि वा यजत्रा ।
*
अत॒ः परि॑ वृ॒षणा॒वा हि या॒तमथा॒ सोम॑स्य पितं सु॒तस्य॑ ॥७॥
यदिन्द्राग्नी। यत्। इन्द्राग्नी ! तृप्यथः । स्वे। गृहे । यदि वा । ब्राह्मणेषु । राजसु । वा। यष्टव्यौ! तत्सर्वं परिहायेह । आगच्छतम् । वर्षितारी !
१. हविषां प्रक्षेपक: Sy. २. ०व्यं M. ३. इतरथा व्यर्थः स्यात् । तस्मादिन्द्राग्नी आगच्छतमित्यर्थः Sy.
... आगश्रद्धा
४. यथार्था तां श्रद्धां श्रद्धयावरातिशयेन कृतामुक्तिम् अभिलक्ष्य . छतमेव, नोदासाथाम् Sy. शब्दोऽत्रान्तर्णीतमत्वर्थः । श्रद्धावतीम् । परया भक्त्या प्रारब्धामित्यर्थः Sk. ५. श्रद्धाम् । अभ्यागच्छतम् । अथ । omitted by P. ar is omitted by M.
६. V. Mādhava ignores हि । सत्याम् । सुतस्य * वृषणौ । आ । PP.
यदि॑न्द्रानो॒ यदु॑षु तु॒र्वशे॑षु॒ यद॒द्र॒ह्म॒ष्वनु॑षु पु॒रुषु स्थः । त॒ परि॑ वृ॒षण॒वा हि या॒तमथा॒ सोम॑स्य पिवत॑ सु॒तस्य॑ ॥८॥
१५
यरिन्द्राग्नी यदुषु । यदुप्रभृतयो बहुयज्ञाः कुत्ससमकालीना इति ।
७. यदि Sk.
८. यत् । इन्द्राग्नी ! omitted by M. C. oथ P.D. M.
१०. ब्राह्मणेऽन्यस्मिन्यजमाने हविःस्वीकरfrerate हृष्यथः Sy.
११. ०जा० P. क्षत्रिये युद्धे साहाय्यं कर्तु - मागत्य हृष्यथः Sy.
उभयत्र च षष्ठ्यर्थे सप्तमी । ब्राह्मणस्य राजन्यस्य वा गृह इत्यर्थः Sk.
१२. परितोऽस्मात् सर्वस्मात् स्थानात् Sy. परीति सर्वतोभावे । अतः सर्वत एतेभ्यः । सर्वेभ्यो गृहेभ्य इत्यर्थः Sk.
[ I.108.8.
१३. परिहारौ P.
कामानां वर्षितारौ । औदासीन्यं मा काष्टम् Sy.
१४. V. Madhava ignores हि and अथ etc.
१५. अत्र यदुष्वित्यादीनि पञ्च मनुष्यनामानि । हे इन्द्राग्नी... यदि यदुषु निय तेषु परेषामहिसकेषु मनुष्येषु भवथः वर्तेथे । यदि वा ब्रह्मषु द्रोहं परेषामुपद्रवमिच्छत्सु मनुष्येषु वर्तेथे । यदि वाऽनुषु प्राणत्सु सफलैः प्राणैर्युक्तेषु ज्ञातृष्वनुष्ठातृषु मनुष्येषु । अन्येषां हि प्राणा निष्फला ज्ञानहीनत्वादनुष्ठानाभावाच्च । तेषु यदि भवथः । तथा पुरुष कामैः पूरयितव्ये - ध्वन्येषु स्तोत्जनेषु यदि भवथः । अतः सर्वस्मात् स्थानाद् हे कामाभिवर्षकाविन्द्राग्नी आगच्छतम् । अनन्तरमभिषुतं सोमं पिबतम् Sy.
१६. पञ्चाप्येतानि राज्ञां नामधेयानि सोऽयमित्यभिसम्बन्धात्तदपत्ये प्रयुज्यन्ते । षष्ठ्यर्थे चात्र सर्वत्र सप्तमी । दुरोण इत्येतच्च पूर्वस्था ऋचोऽनुषज्यते । यदु इत्यादिभिरेव वा स्वामिशब्वैः स्वभूतानि गृहाण्युपलक्ष्यन्ते । यवुपुत्रगृहेष्वित्यर्थः Sk.

Page #605

I.108.12. ]
५५०
[ १.७.२७.७.
यदिन्द्राग्नी अवमस्यां पृथिव्यां मध्यमस्यां परमस्यामुत स्थः । अतः परि वृषणावा हि यातमा सोमस्य पिबतं सुतस्य ॥६॥ यदिन्द्राग्नी अवमस्याम्। अन्तरिक्ष मध्यमा पृथिवी। द्यौः परमेति । यदिन्द्राग्नी परमस्यां पृथिव्यां मध्यमस्यामवयस्यामुत स्थः । अतः परि वृषणावा हि यातमा सोमस्य पिबतं सुतस्य॑ ॥१०॥ यदिन्द्राग्नी परमस्याम्। प्रकारान्तरेणापि श्रद्धाप्रकाशनाह्वानम् । यदिन्द्राग्नी दिवि ष्ठो यत्पॅथिव्यां यत्पतेष्वोषधीष्वप्सु । अतः परि वृषणावा हि यातमा सोमस्य पिबतं सुतस्य॑ ॥११॥ उत्तरा निगदव्याख्यातेति। यदिन्द्रानी उदिता सूर्यस्य मध्ये दिवः स्व॒धयो मादयेथे । अतः परि वृषावा हि यातमा सोमस्य पिबतं सुतस्य॑ ॥१२॥
यदिन्द्राग्नी उदिता। उदयवेलायाम्। यत् । इन्द्राग्नी ! कस्यचन यज्ञे। सोमेन । मदर्थः । अथवाऽह्नो मध्ये। ततः कालादपि मामेवागच्छतं सर्वदेति।
११
१. पृथिव्यां सग्निकृष्टायामस्यां भूम्यां...। भतिष्ववरोहक्रमेण वर्तमानेषु त्रिषु लोकेषु ___ वर्तमानौ भवथः Sy.
याविन्द्राग्नी वर्तेते तावागच्छतामिति २. यदि वा मध्यमस्यां पृथिव्यामन्तरिक्षलोके | प्रार्थ्यते Sy.
Sy. मध्यमायामन्तरिक्ष इत्यर्थः Sk. * उत्ऽइता। PP. ३. सन्निकृष्टायां पृथिव्याम्। अस्मिन्नेव + मादयेथे इति। PP. लोक इत्यर्थः Sk.
६. आदित्योदयवेलायामित्यर्थः Sk. ४. अपिच परमस्यामुत्कृष्टायां दूरे वर्त- ७. यस्मात्कारणात् Sy. यदि Sk.
मानायां पृथिव्यां द्युलोके यदि वा ८. द्योतमानस्यान्तरिक्षस्य मध्ये Sy. वर्तेथे। अतः सर्वस्मात् स्थानाद् हे । अन्येषां यजमानानां गृहेषु Sk. वृषणौ ! आगच्छतम् । आगमनानन्तरं ९. आत्मीयेन तेजसा हविर्लक्षणेनानेन वा सुतं सोमं पिबतम् Sy.
Sy. १०. मदतो० P. तृप्यथः Sk. परमायां वा घुलक्षणायाम् Sk. ११. सर्वस्मादन्तरिक्षभागात् Sy. ५. पूर्व भूम्यादिषु त्रिषु लोकेषु याविन्द्राग्नी १२. V. Madhava ignores सूर्यस्य।
तावागच्छतामित्युक्तम् । इदानीं तु धुप्र- दिवः। वृषणौ। हि and अथ etc.

Page #606

५५१
१.७.२८.१. ]
[ I.109.1. एवेन्द्रोग्गी पपुवांसो सुतस्य विश्वास्मभ्य सं जयत धनानि । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥१३॥
एवेन्द्राग्नी। एवमुक्तेन प्रकारेणागत्य। सोमम्। पीतवन्तौ। अस्मभ्यम्। सर्वाणि । धानि। शत्रुभ्यः सह। जयतमिति ।
I.109. वि ह्यख्यं मनसा वस्य इच्छनिन्द्राग्नी ज्ञास उत वा सजातान् । नान्या युवत्प्रमतिरस्ति मह्यं स वां धियं वाजयन्तीमतक्षम् ॥१॥
वि ह्यख्यम् । मनसा ऽहम् । अभ्युदयम् । इच्छन् । वि। हिं। अपश्यम् । किमित्याह-इन्द्राग्नी एव मातृकुलजाताञ् ज्ञातीन् । अपि । वा। सजातांश्च । तावेवाहमपश्यं तथा सति युवाभ्यां विना। न। अन्येन देवेन दीयमाना। प्रमतिः। अस्ति। मह्यं तथा कृत्वा। अहम् । युवयोरेव।
१. सोमस्य स्वांशलक्षणमेकदेशम् Sk.. उच्यन्ते। योनिसम्बन्धास्सजाताः। २. पिबन्तौ P.
व्यत्ययेन द्विवचनस्य स्थाने बहुवचनम् । ३. अस्मभ्यं दातुमित्यर्थः Sk.
ज्ञाती सजातौ च। युवामेव मम ज्ञाती ४. प्रयच्छतम् Sy.
युवामेव सजातावित्येवं पश्यामीत्यर्थः । 4. V. Mādhava ignores srarrante अथवा ज्ञासः सजातानित्यनयोर्वहुand तत्। नः etc.
वचनान्तत्वादिन्द्राग्निविषयत्वासम्भवात् Ms. D. puts the figure कर्मश्रुतेश्च साकाङ्क्षत्वाद् अनावृत्येति 1180511 here to indicate the योग्यक्रियापदाध्याहारः। ज्ञातीन् सजाend of one hundred and तीश्चानावृत्य युवां पश्यामीत्यर्थः Sk. eighth hymn. No such १२. समानजन्मानो ज्ञातिव्यतिरिक्ता number is given in P. and M. arirat: Sy. ६. बुद्धचा Sy.
१३. मदीया यैषा प्रकृष्टा बुद्धिः सा युवा७. प्रशस्तं धनम् Sy. वसूनि धनानि Sk भ्यामेव ८. हिशब्दस्तु पदपूरणः Sk.
१४. प्रमतिः प्रकृष्टा बुद्धिः Sy. ९. अमपश्यं P. अवपश्यं D. अपत्यं M... किञ्च नान्या युवद् युवाभ्यामन्या देवता
युवामेव ज्ञातिरूपेण बन्धुरूपेण च प्रमतिरस्ति मह्यम्। प्रमतिरिति व्यज्ञासिषम्। ते हि धनस्य दातारो मन्यतेरर्चतिकर्मणो रूपम्। कर्मणि चैष भवन्ति Sy.
क्तिन् द्रष्टव्यः। मह्यमित्यपि षष्ठ्यर्थे युवामहं विविधं पश्यामि Sk. चतुर्थी। प्रकर्षेण स्तुत्यास्ति मम। १०. ०ग्नीम् M.
युवां मुक्त्वा नाहमन्या देवताः प्रकर्षण ११. अयोनिसम्बन्धा ये ज्ञातयस्त इह ज्ञास स्तौमीत्यर्थः Sk.

Page #607

I.109.2. ]
अन्नमिच्छन्तीमत्रप्रवणाम्। धियं कर्म । करोमि ।
५५२
*
अभ॑वं॒ हि भ॑रि॒दाव॑त्त॒रा वा॑ विजा॑मा॒तुरु॒त वा॑ घा स्या॒लात् । अधा॒ सोम॑स्य॒ प्रय॑ती यु॒वभ्या॒मिन्द्रा॑नो॒ स्तोमे॑ जनयामि॒ नव्य॑म् ॥२॥
१. हविर्लक्षणेनानेन तद्वतीम् । हविस्संयुक्तामित्यर्थः Sk.
H
अश्रवं हि। अश्रौषम्। हि। बहुदायितरौ । वाम् । “विजामातुरधस्ताज्जामातुः । विजामातेति शश्वद् दाक्षिणात्याः क्रीतापतिमाचक्षतेऽसुसमाप्तगुण इव वरोऽभिप्रेतः । अपि च स्यालात् ।” स्यं शूर्वं तस्माद्यो लाजानावपति स स्यालः स भगिनीप्रीत्यर्थ बहुतरं प्रयच्छति तस्मादपि। अथ। सोमस्य। प्रदानेन। युवाभ्याम् । इन्द्राग्नी ! स्तोमम् । जनयामि । नवतरम् ।
ह
१२
૧૫
१७
२. ध्यानेन निष्पन्नां स्तुतिम् Sy.
स्तुतिं कर्म यागलक्षणं वा । यागं स्तुतिं वेत्यर्थः Sk.
३. अकार्षम् Sy. कृतवान् वा Sk. * भू॒रि॒दाव॑त्तरा । PP. ४. अश्रौषं हि बहुदातृतरौ वाम् । विजामातुः। असुसमाप्ताज्जामातुः । विजामातेति शश्वद्दाक्षिणात्याः क्रीतापतिमाचक्षते । असुसमाप्त इव वरोऽभिप्रेतः । जामाता । जा अपत्यम् । तनिर्माता । उत वा धा स्यालात् । अपिच स्यालात् । स्याल आसन्नः संयोगेनेति नैदानाः । स्याल्लाजानावपतीति वा । लाजा लाजतेः । स्यं शूर्पं स्यतेः । शूर्पमशनपवनम् । शृणातेर्वा । अथ सोमस्य प्रदानेन युवाभ्यामिन्द्राग्नी स्तोमं जनयामि ( नव्यं) नवतरम् N. 6. 9. ५. हिशब्दो यस्मादर्थे । यस्मादहम् Sk. ६. बहुधनस्य दातारौ Sy. बहुना धनस्य दातारौ Sk.
७. वयमपि जा० M.
श्रुताभिरूप्यादिभिर्गुणैर्विहीनो जामाता यथा कन्यावते बहु धनं प्रयच्छति कन्या
[ १.७.२८.२.
लाभार्थं ततोऽप्यतिशयेन दाताराविन्द्राग्नी इत्यर्थः Sy. जामातृशब्दोऽत्र तद्गुणोपलक्षणार्थो द्रष्टव्यः । धनवत्ताव्यतिरिक्ताः कुलीनत्वादयः । विगता जामातृगुणा यस्य स विजामाता कीतापतिरुच्यते । स हि faगुणत्वाद् धनेनोपप्रलोभयन्नतिशयेन बहु ददाति । ततो युवां बहुवातृतरौ Sk. ८. ०तुरमस्ताज्जा० P.
०तुरः समाप्ताज्जा० M. ε. Cf. N. 6. 9. V. M. reads
अधस्तात् for असुसमाप्तात् of the N., adds गुणः to असुसमाप्त and omits the words जामाता
•• स्यालात् of N. between अभिप्रेतः and अपि ।
स्यं शूपं and लाजानावपति and the whole line अथ सोमस्य ... नवतरम् occur in N. १०. स्या शूर्पः P. ११. जालाना० P. १२. स्यागः M.
१३. बहतु M. १४. युष्मदर्थम् Sk. १५. स्तोमं च करोमीत्यर्थः Sk. १६. अन्यैरकृतपूर्वम् Sk.
१७. V. Mādhava ignores घ

Page #608

१.७.२८.३. ]
[ I.109.3. मा च्छैन रश्मीरित नाधमानाः पितॄणां शक्तीरेनुयच्छमानाः । इन्द्राग्निभ्यां कं वृषणो मदन्ति ता ह्यद्री धिषणाया उपस्थे ॥३॥
मा च्छेछ। इन्द्राग्नी ! इत्थम् । याचमानाः । पितृणाम् । बलानि । पितृपितामहादिवदनुक्रमेण वयमपि नियच्छन्तः। रश्मीन् पुत्रान् । मा। छेनेति पुत्रानाशास्ते। इन्द्राग्निभ्याम् । अन्य के देवम् । ग्रावाणाः। मदन्ति । तौ। हि शत्रूणां मादयितारौ। सोमाभिषव
१६ ०१: धिषणायाः। समीपे भवतः।
साधन
* रश्मीन् । इति। PP.
८. इन्द्राग्निभ्यामर्थाय Sk. ६. न्यः M. + हि। अद्री इति । PP.
१०. कं सुखं यथा भवति तथा Sy. १. यावमा० M.
कमिति पदपूरणः Sk. इन्द्राग्न्योः सकाशात् तथाविधान पुत्रादीन् । ११. सेक्तारः पुत्रोत्पादनसमर्थाः सपत्नीका याचमानाः Sy. सर्वदा यागक्रियां इत्यर्थः। एवम्भूता यजमानाः Sy. प्रार्थयमाना इत्यर्थः Sk.
वर्षितारः सोमस्य। इन्द्राग्निभ्यां सोम२. पितृ M.
स्य दातारः Sk. ३. शक्त्युत्पादकान् वीर्योत्पादकांस्तान् | १२. स्तुवन्ति Sy. स्तुवन्तीन्द्राग्नी Sk. पुत्रादीन Sy.
१३. यस्मात् ... यद्वा। निपातानामनेकार्थपितृणां च सम्बन्धीनि प्रजोत्पत्यादीनि त्वाद् । हिशब्दो यदेत्यर्थः Sy. कर्माणि Sk.
१४. शत्रूनादृणन्तौ हिंसन्तौ विदारयन्तौ ४. अनुबध्नन्तः। प्रजोत्पत्यादिकर्मसन्ताना- ताविन्द्राग्नी Sy. आदरयितारौ Sk. विच्छेदार्थमित्यर्थः Sk.
१५. सोमभि० P. ५. रश्मिशब्दो रज्जुवाची। यथा रश्मयो | १६. स्तुत्याः Sy.
दीर्घा अविच्छिन्ना भवन्ति, एवम- स्तुतिलक्षणाया वाचः। तथा तथा स्तोविच्छिन्नान् पुत्रपौत्रादीन् Sy.
तृणामुपकुरुतं यथा यथैनौ स्तोतार ६. पुत्रा M.
आद्रियन्त इत्यर्थः Sk. ७. ०दमे • P.
| १७. ०पो M. मा विच्छिन्नान् कुर्मेति ? (कुर्म इति) उपगम्य ब्राह्मणा देवा वा यत्र तिष्ठन्ति बुद्धया Sy.
स उपस्थो यज्ञः Sk. य एते सर्वयजमानानां यागनिष्पत्त्यर्थ | १८. तस्मात्तत्सान्निध्याय स्तुवन्तीति भावः। प्रकाशं कुर्वन्त्येतान् मा छन माऽऽ- ... यदा ताविन्द्राग्नी उद्दिश्याद्री त्मनि विच्छिदाम रश्मीन्। कः । अभिषवसाधनभूता ग्रावाणो धिषणाया पुना रश्मीनां विच्छेदः। यदथं ते प्रकाशं उपस्थे। धिषणा अधिषवणचर्म । कुर्वन्ति तस्य यागस्य क्रियाघातं माका- तस्योपरिष्टादिन्द्राग्न्यर्थं सोममभिषुर्षम्। सततयागादहं सुयागान् कुर्या- भवन्ति । तदा तदा यजमानाः स्तुवन्तीति मित्यर्थः Sk.
योजनीयम् Sy.

Page #609

I. 109.5. ]
[ १.७.२८.५.
8
'धिषणासि पर्वती' 'धिषणासि पार्वतेयी' इति यजुषी भवतः । हविर्यज्ञस्य सोमयज्ञ
と
समीपे भवत इति ।
५५४
•
साम्यं ते सम्पादयतः। तयोर्दृष्टो धिषणाशब्दः । अपिवा कमन्यं यजमानाः स्तुवन्ति । तौ हि स्तुतेः
यु॒वाभ्यां॑ दे॒वी धि॒षणा॒ मदा॑येन्द्रा॑नो॒ सोम॑मुश॒ती सु॑नोत ।
*
ताव॑श्विना भद्रहस्ता सु॒पाणी॒ आ धा॑वर्त॒ मधु॑ना पृ॒ङ्क्तम॒प्सु ॥४॥
१३
युवाभ्यां देवी । युवयोः । मदाय । श्रद्धधाना । धिषणा । सोमम् । अभिषुणोति । तौ।
96
१७
१३
१६
अश्ववन्तौ। भजनीयबाहू। कल्याणपाणी । भवदीयेन मधुना । आगच्छतम् । तदस्मिन्नभिषूयमाणे सोमे सम्पर्चयतमिति ।
यु॒वामि॑न्द्रानो॒ वसु॑नो विभा॒गे त॒वस्त॑मा॒ शुश्रव वृ॒त्र॒हत्ये॑ । तावा॒सद्या॑ ब॒र्हिषि॑ य॒ज्ञे अ॒स्मिन्प्र च॑र्षणी मादयेथा॑ सु॒तस्य॑ ॥५॥
१. धिषवणा० P. २. पर्वत्या P. D. M.
३. पर्व ० P. यजु० १-१६ Y. of P. D. ५. हर्ष ० P. ६. ०० P. ७. अविपा D. ८. स्तुवतः M. 8 भवति M. * सुपाणी इति सुपाणी । PP.
२३
३४
२५
युवामिन्द्राग्नी। युवाम्। इन्द्राग्नी ! सङ्ग्रामे । बलवन्तौ । वसुनः । विभाग उद्युक्त
१०. अग्नी P. D. M.
१२. युवां कामयमाना Sy.
तांस्तानभिप्रेतानर्थान् कामयमाना Sk. १३. मन्त्ररूपा वाक् । यद्वा । धिषणा अधिषवणचर्म Sy. स्तोत्री अस्मदीया वाक् Sk. १४. सोऽयम् M.
द्योतमानं तद् युवयोर्मदं कामयमानं सत् सोममभिषुणोति । ग्रावभिस्तस्मिन्नभिषवात्तस्याभिषवकर्तृत्वम् Sy. १५. यच्च देवनकामनाभिषवेष्वात्मनः कर्तृत्वं तदिदं कारणभूतायां वाच्युपचर्यते । ययोर्युवयोर्मदार्थमहं स्तुतिलक्षणया वाचा तांस्तानभिप्रेतान् उशन् सोममभिषुणोमीत्यर्थः Sk. १६. शोभनदोर्दण्डt Sy. मङ्गलहस्ता
११. हर्षाय Sy.
वित्यर्थः Sk.
१६.
१७. मणिबन्धादूर्ध्वभागः पाणिः । शोभनपाणी Sy. शोभनहस्तौ । सुरूपहस्तावित्यर्थः Sk. १८. उदकेषु वर्तमानेन ... माधुर्योपेतेन सारांशेन Sy. मधुस्वादेन सोमेन Sk. शीघ्रम् Sy. २०. अस्मदीयं सोमं संयोजयतम् । यद्वाऽप्सु वसतीवरीषु धुना माधुर्य संयोजयतम् Sy. सम्पर्कयत ? (संपर्चयतम् ) मात्मानमप्सु । तृतीयार्थे सप्तमी । ... • अद्भिः संस्तुतेन । मधुरं सोममद्भिः संस्तुतं पिबतमित्यर्थः Sk. २१. V. Mādhava ignores देवी । इन्द्राग्नी । अप्सु । + चर्षणी इति । PP. २२. वृत्रासुरस्य हनने Sy. वृत्रहनने Sk.
२३. अतिशयेन बलिनौ प्रवृद्धतमौ वा Sy. २४. धनस्य Sy; Sk.
२५. स्तोतृभ्यो दातुं विभजने तात्पर्येण वर्तमानौ ... विभागे । भज सेवायाम् Sy.

Page #610

५५५
१.७.२६.२. ]
[ I.109.7. अहमश्रौषम् । अस्मिन् । यज्ञे। तौ। स्तीर्णे बर्हिषि । आसद्य। यज्ञे द्रष्टारी । प्रकर्षेण । माद्यतम् । सोमेन।
प्र चर्षणिभ्यः पृतनाहवेषु प्र पृथिव्या रिरिचाथे दिवश्च । प्र सिन्धुभ्यः प्र गिरिभ्यौ महित्वा प्रेन्द्राग्री विश्वा भुवनात्य॒न्या ॥६॥
प्र चर्षणिभ्यः। असुराणां सङ्गामाह्वानेषु । तत्रत्येभ्यः सर्वेभ्योऽपि मनुष्येभ्यो बलेनातिरिक्तौ भवतः। एवं पृथिव्यादिभ्योऽपि युवयोर्बलमतिरिक्तम्। महत्त्वेन। प्ररिरिचाथे । इन्द्राग्नी! सर्वाण्येव। अन्यानि। भुवनानि। उक्तेभ्यो यद्यन्यानि सन्ति तानि चेति समानार्थमतिं दृष्ट्वा प्रो निवर्तत इति ।
आ भरत शिक्षतं वज्रबाहू अस्माँ इन्द्रानी अवतुं शचीभिः । हमे नु ते रश्मयः सूर्यस्य॒ येभिः सपत्वं पितरौ न आसन् ॥७॥
आ भरतम्। आभरतं धनान्याहृत्य चास्मभ्यम्। प्रयच्छतम् । आयुधहस्तौ। अस्मान् । इन्द्राग्नी। रक्षतम्। कर्मभिः। इमे। खलु। ते। रश्मयः। सूर्यस्य। यैरिन्द्राग्न्योः स्वभूतैः ।
१
.
१२
१. भनं स्तोतृभ्यो विभजतोर्युवयोर्ये प्रतिबन्ध इत्यर्थः । अत्रोपसर्गवशाद्धातुः स्वाभिधेय
वर्तन्ते तान् बलेन हन्तुमतिशयेन समर्थी | विपरीतमर्थमाचष्टे यथा प्रस्मरणं युवामहं शुश्रावेत्यर्थः Sk.
प्रस्थानमिति Sy. मनुष्यनाम वा चर्षणीशब्दः। अथवा | ६. तत्रत्रेभ्यः P. विचर्षणिर्विश्वचर्षणिरिति पश्यतिकर्मसु । ७. ०त्वे० P. D. M. पाठाद् द्रष्टुशब्दपर्यायः। मनुष्याकारौ | + वज्रबाहू इति वज्रबाहू। PP.
व्रष्टारौ वा सर्वार्थानाम् Sk. ८. शिक्षतम्, अस्मभ्यं दत्तम्। शिक्षति३. प्रकर्षण तृप्तौ भवतम् Sy.
निकर्मा Sy. तर्पयेथामात्मानम् Sk.
९. शचीभिः। कर्मनामैतत्। आत्मीयैः ४. षष्ठीश्रुतेकदेशेनेति शेषः। ... सुतस्य कर्मभिः Sy. सोमस्य वैकदेशेन स्वांशलक्षणेन पालनाख्यः Sk.
| १०. सूर्यात्मन इन्द्रस्य येभी रश्मिभिर्येर* रिरिचाथे इति। PP.
र्चिभिः Sy. ५. सङ्गामेषु रक्षणार्थमाह्वानेषु।... प्ररि- | ११. ग्न्यो P.
रिचाथे, अतिरिच्येथे सर्वाधिको भवथ | १२. ०तेः P.
Sk.

Page #611

५५६
I.IIO.I. ]
[ १.७.३०.१ अस्माकम् । पितरः। ऐक्यं गताः । अङ्गिरसः सूर्यरश्मिभिराप्याययन्त इति ।
पुरंदरा शिक्षतं वज्रहस्तास्माँ इन्द्राग्नी अवतं भरैषु ।। तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥८॥
पुरंदरा। असुरपुराणां दारयितारौ । धनानि प्रयच्छतम् । वज्रहस्तौ। अस्मान् । इन्द्राग्नी ! रक्षतं च। सङ्गामेषु। तन्न इति ।
III. ततं मे अपस्तदु तायते पुनः स्वादिष्ठा धीतिरुचथाय शस्यते । अयं समुद्र इह विश्वदैव्यः स्वाहाकृतस्य समु तृष्णुत ऋभवः ॥१॥ ततं मे अपः। ततम्। मे। कर्म। तत् । एव। पुनः। तायते। स्वादुतमा । स्तुतिश्च ।
१. पूर्वपुरुषाः Sy. अङ्गिरसः Sk. ३. सूर्य र० M. २. ए. D.
४. न्तेति M. सहप्राप्तव्यं स्थानमासन् ब्रह्मलोक- | ५. ०राः M. मगच्छन्। अचिरादिमार्गेण हि ब्रह्म- ६. स्मां P. ०स्म D. लोकमुपासका गच्छन्ति। ... ७. Ms. D. puts the figure यद्वा येभी रश्मिभिः सपित्वं समवेत- ॥१०९॥ here to indicate the त्वमध्यगच्छन्। ते रश्मय इमे वि- end of one hundred and वानीमस्माभिर्दृश्यमाना एत एव ninth hymn. No such numखलु। सूर्यात्मन इन्द्रस्य ये रश्मयस्त ber is given in P. and M. एवाग्नेपि। • • • तस्मात् सूर्यस्य * पुनरिति PP. रश्मीनां स्तवनेनेन्द्राग्न्योरुभयोरपि ८. अवः P. स्तुतिः सिद्धा Sy.
६. विस्तारितं, बहुशः पूर्वमनुष्ठितम् सहपानम्। . . . अङ्गिरसो हि देवानां ... तनु विस्तारे Sy. सखायः। तेषां सखित्वाद्रश्मि- विस्तार्यते, अनुष्ठीयत इत्यर्थः Sy. भिरन्यश्च देवैः सहोपपन्नं सहपानम्। पूर्वस्मिन् काले विततम् Sk. कथं पुनरस्यार्धर्चस्य पूर्वेण सहक- १०. तत, P. वाक्यता। अभिजन्मप्रदर्शनेन। एत- ११. Omitted by P. दुक्तं भवति। ये रश्मिभिः सह पानं अग्निष्टोमादिरूपम् Sy. यज्ञाख्यम् Sk. प्राप्ता अङ्गिरसस्ते नः पितरः। तेन | | १२. पूर्वस्मिंश्च काल इदानीं चाहं यष्टेत्यर्थः विशिष्टाभिजनोपेतत्वादन्नदानपालनारे
Sk. वयम्। अतोऽस्मभ्यं दत्तं पालयतं १३. अतिशयेन प्रीतिकरी Sy. चास्मानिति Sk.
मनसः प्रीतिकरीत्यर्थः Sk.

Page #612

१.७.३०.२. ]
[ I.II0.2. स्तुत्याय ऋभूणां गाय । शस्यते । अपि चायम् । समुद्रसदृशः । विश्वदेव्यः सोमः । इह सुतः । तेन हुतेन। ऋभवः ! सन्तृप्यत।
आभोगय प्र यदिच्छन्तु ऐतनापाकाः प्राञ्चो मम के चिदापर्यः । सौधन्वनासवरितस्य भूमनागच्छत सवितुर्दाशुषो गृहम् ॥२॥
आभोगयम् । सौधन्वना आङ्गिरसस्य पुत्रत्वाद् ऋभव आङ्गिरसस्य कुत्सस्य। पुरातनाः । के। चन। ज्ञातयो भवन्ति । अपक्तव्यप्रज्ञाः। आभोगयमाभोग्यमकारलोपाभावश्छान्दसो यज्ञे सोमम् । इच्छन्तः। तपश्चरणाय यदा यूयमपक्तव्यप्रज्ञा गतवन्तस्तदा सुधन्वनः पुत्रा ऋभवः ।
98
तपश्चरणस्य। महत्तया। अमृतप्रद
तपसोऽन्ते
षां प्रदातव्यमिति
प्रार्थितस्य। गृहम्। अगच्छत । ततः कथमभूदित्याह-'तत्सविता' इति ।'
१. गताय P.
१०. तेन च P. D. केन च M. २. पठ्यते Sy.
११. अवक्त० P. D. M. तस्मै स्तुतिरुच्यत इत्यर्थः Sk. १२. आभोगयम् उपभोग्यं सोमं... आ सम३. समुन्दनशील: Sy.
न्ताद्भोग आभोगः। तदर्ह आभोगयः Sy. अत्यन्तप्रभूतः सोमः Sk.
आभोगः सम्भोग इति पर्यायौ। ४. सर्वेभ्यो देवेभ्यो पर्याप्तो यथा भवति आभोग एवाभोगयः। . . . देवैस्सह तथा सम्पादितः Sy.
सम्भोगमिच्छन्तः। यज्ञियत्वं प्रार्थयमाना सर्वदेवयोग्यभूतः। सम्यक् स्तुतश्चे- इत्यर्थः Sk. त्यर्थः Sk.
१३. ०मवक्त P. D. M. ५. अस्मिन् यागे Sy.
अत्यन्तपरिपक्वप्रज्ञा इत्यर्थः Sk. ६. हतेन M. स्वाहाकृतस्य स्वाहाकारे- १४. प्रजापतेः सकाशं गताः स्थ Sk.
णाग्नौ प्रक्षिप्तस्य सोमस्य पानेन Sy. | १५. समुपाजितस्य Sy. ७. V. Madhava ignores उ १६. एकचमसस्य चतुष्टयकरणादेव स्वस्य * आऽभोगयम्। PP.
चरितस्य Sk.
१७. बहुत्वेन Sy. + एतन। अपाकाः। PP.
१८. ०तत्वप्त० M. # भूमना। अगच्छत। PP.
हवींषि दत्तवतः Sy. ८. आङ्गिरसस्य पुत्रत्वाद् ऋभवः omit- यज्ञियत्वमातिथ्यं वा युष्मभ्यं दत्तवतः ted by M.
Sk. १६. सोमाभिषवं कुर्वतो ६. प्रगन्तारो देवान् यज्ञान् वा प्रति प्रक- यजमानस्य सम्बन्धि Sy.
र्षेण वा पूजयितारो देवानां स्वयं वा | २०. अवगच्छत P. पूज्याः Sk.
२१. V. Madhava ignores प्र

Page #613

I.IIO.4.]
५५८
[ १.७.३०.४.
तत्सविता वोऽमृतृत्वमासुवदोह्यं यच्छ्वयन्त ऐतन । त्यं चिंचमसमसुरस्य भक्षण मेकं सन्तमकृणुता चतुर्वयम् ॥३॥
तदा। सविता। युष्माकम् । अमृतत्वम् । प्रायच्छत् । यदा । गृहितुमशक्यं सवितारम् । अन्नमिच्छन्तः । गतवन्तः। तम्। च। चमसम् । सोमस्य । भक्षणम् । एकम् । सन्तम् । अकृणुत । चतुर्म्यहम् ।
विष्ट्वी शमी तरणित्वेन वाघतो मासः सन्तौ अमृतृत्वमानशुः । सौधन्वना ऋभवः सूरचक्षसः संवत्सरे समपृच्यन्त धीतिभिः ॥४॥ विष्ट्वो शमी । कृत्वा । कर्माणि। क्षिप्रत्वेन । वोढारः। मरणधर्माणः । सन्तः । अमृतत्वम् ।
* आ। असुवत्। PP.
वेतिर्गत्यर्थः। चतुर्गतिः। एकस्माच्चम१. सर्वस्य प्रेरको देवः Sy.
सात् तदविनाशेन चतुरश्चमसान् कृत२. ०तम् P.D. देवत्वम् Sy; Sk.. वन्तः स्थेत्यर्थः Sk. १२. वीष्ट्वी M. ३. आभिमुख्येन प्रेरितवान् दत्तवानित्यर्थः यद्यप्येतत्कर्मनाम तथाप्यत्र क्रियापरम् । Sy. अनुज्ञातवान् Sk.
व्याप्य कृत्वेत्यर्थः Sy. ऋभव उरु ४. सर्वैर्दृश्यमानम् Sy.
भान्तीति वा। ऋतेन भान्तीति वा। __ अत्यन्ततेजस्वित्वात् Sk.
ऋतेन भवन्तीति वा। तेषामेषा भवति ५. अपेक्षितं सोमपानं विज्ञापयन्तः सन्तःSy. . . • कृत्वा कर्माणि क्षिप्रत्वेन ।
हविर्लक्षणमातिथ्यसम्बन्धि वाऽग्नम् Sk. वोळहारो मेधाविनो वा। मर्तासः सन्तो६. आगच्छत। तदानीमिति पूर्वेणान्वयः Sy. ऽमृतत्वमानशिरे। सौधन्वना ऋभवः
यदातिथ्यमनुभवितुं सवितुर्ग्रहं गता । सूरख्याना वा। सूरप्रज्ञा वा। संवत्सरे इत्यर्थः Sk.
समपृच्यन्त (धीतिभिः) कर्मभिः। ७. तच्छब्दसमानार्थत्यच्छन्दश्रुतेः ... यच्छ- ऋभुर्विभ्वा वाज इति सुधन्वन आ
ब्दोऽध्याहर्तव्यः । ... यो देवैः प्रहितो- ङ्गिरस्य त्रयः पुत्रा बभूवुः। तेषां प्रथमोऽग्निरेकं चमसं चतुर इत्येवमुपन्यस्तवान्। तमाभ्यां बहुवनिगमा भवन्ति न तम् Sk. ८. असुरस्य त्वष्टुः मध्यमेन। तदेतदभोश्च बहुवचनेन सम्बन्धिनम् । तेन निर्मितमित्यर्थः Sy. | चमसस्य च संस्तवेन बहूनि दशतयोषु असुरिति प्राणनाम। तद्वानसुर कोऽसौ। सूक्तानि भवन्ति N. II.I5,16.
त्वष्टा। ... प्राणवतस्त्वष्टः Sk. १३. यागदानादीनि कर्माण्यन्यान्यपि Sy. ६. सोमपानसाधनम् Sy.
एकचमसचतुष्टयकरणादीनि Sk. १०. असहायमेव।... सृष्टयादौ त्वष्टा कृतं १४. वाघतः। ऋत्विङ्नामैतत्। अत्र च
चमसं होतृचमसादिमुख्यचमसचतुष्टय- सामर्थ्यात्तद्वन्तो लक्ष्यन्ते। ऋत्विग्भि
रूपेण ऋभवः कृतवन्त इत्यर्थः Sy. रुपेता ऋभवः Sy. ऋत्विग्वन्तः। यष्टार ११. सम् P.
इत्यर्थः Sk. १५. देवत्वम् Sy; Sk.

Page #614

५५६
१.७.३०.५. ]
[ I.II0.5. आनशिरे। सौधन्वनाः। ऋभवः। सूक्ष्मदर्शनाः। संवत्सरे। देवैः। सङ्गता आसन् । चमसव्यूहादिभिः । कर्मभिर्ऋभूणामादित्यरश्मिभिरैक्यम् “अगोह्यस्य॒ यदसस्तना" इत्यस्यामुक्तमिति।
क्षेत्रमिव वि ममुस्तैर्जनेन एक पात्रमृभो जेहमानम् । उपस्तुता उपमं नाधमाना अमत्र्येषु श्रव इच्छमानाः ॥५॥ क्षेत्रमिव । मानदण्डेन भूमिमिव । शस्त्रेण विकर्तनाथं हस्ताद्धस्ते । सञ्चरमाणम् । एकम् ।
१३
पात्रम। विविधम। कृतवन्तः। समीपस्तताः। देवानां समीपम। कामयमान
इच्छमानाः ।
१. कृतः कर्मभिर्लेभिरे Sy.
होमक्रियां प्रति प्रयतमानम् Sy. २. सध० P.
चतुर्धा गतम्। चतुष्ट्वं प्रतिपद्यमानन्वानाः M.
मित्यर्थः Sk. सुधन्वनः पुत्राः Sy.
१३. पानसाधनं त्वष्टा निर्मितं चमसम् Sy. ३. सूर्यसमानप्रकाशाः सूर्यसदृशज्ञाना वा १४. विशेषेण मानं कृतवन्तः Sy.
Sy. सूर्यसमानदर्शनाः। सूर्यवत्तेज- विमितवन्त इत्यर्थः Sk. स्विनः प्रज्ञावन्तो वेत्यर्थः Sk. | १५. ०पस्तता P. समेपस्तुता D. समीप... ४. संवत्स M.
स्तुता M. संवत्सरावयवभूते वसन्तादिकालेऽनु- समीपस्थैर्ऋषिभिः स्तुताः Sy. ष्ठेयः Sy.
सर्वस्तोतृभिः संस्तुताः Sk. ५. अग्निष्टोमादिकर्मभिः Sy. १६. सर्वेषामुपमानभूतं प्रशस्तं सोमलक्षण६. हविर्भागार्हा बभूवुरित्यर्थः Sy.
मन्नं याचमानाः Sy. ____ सर्वयज्ञेषु भागार्हत्वं प्राप्ता इत्यर्थः Sk. १७. सनिकृष्टत्वं प्रार्थयमानाः। कस्य ? ७. आसज० M.
सामाद्देवानाम् । देवेष्वन्तर्गतिमिच्छन्त ८. संवत्सरे यावन्ति कर्माणि यज्ञाख्यानि इत्यर्थः Sk. तैस्सर्वेःSk.
१८. हविर्लक्षणमन्नम् Sy; Sk. ६. RV. I. 161. II.
१९. Strictly grammatically the १०. ० भुक्त० M.
form should be इच्छन्तः। Sy. * तेजनेन। PP.
defends the use of the ११. चमसचतुष्टयरूपेण Sy.
Atmanepada here: व्यत्ययेनानिशितेन । केन ? सामर्थ्याद् व्यथनेन ।
त्मनेपदम्। ... अथवा तेजनशब्दस्तेजःपर्यायः। स्वेन देवैः सह सोमपानं कामयमानास्तल्लातेजसा Sk.
भाय चतुरश्चमसानकार्षरित्यर्थः Sy. १२. ०चार० P.
| २०. V. Madhava ignores ऋभवः
क

Page #615

I.110.7. ]
५६०
[ १.७.३१.२.
आ म॑नी॒षाम॒न्तरिक्षस्य॒ नृभ्य॑ः स्रुचेव॑ घृ॒तं जु॑हवाम वि॒द्मना॑ । त॒र॒णि॒त्वा ये पि॒तुर॑स्य सश्चि॒र ॠभवो॒ वाज॑मरुहन्दि॒वो रज॑ः ॥ ६ ॥
आ मनीषाम् । यथा स्रुचा । घृतमाजुह्वत्येवं वयम् । अन्तरिक्षस्य । नेतृभ्यो मध्यमस्थानपठितेभ्यः। स्तुतिम्। कुर्मः। प्रज्ञानेन । क्षिप्रत्वेन । ये । पितृभूतस्य । अस्य सवितुरमृतम् ।
१०
११
१२
१३
आस्वादितवन्तः। ते। दिवः । लोकात् । अन्नं सोमात्मकम् । अधिष्टितवन्तो देवेभ्यः सोमपीथं प्राप्ता इति ।
ऋ॒भुर्य॒ इन्द्र॒ शव॑सा॒ न॒वी॑यानृ॒व॒र्वाजे॑भि॒र्वसु॑भि॒र्वसु॑द॒दिः ।
*
यु॒ष्माकं॑ देवा॒ अव॒साह॑नि प्रि॒ये॒भि ति॑ष्ठेम पृत्सु॒तीरसु॑न्वताम् ||७||
१४
१५
ऋभुः । ऋभुः । अस्मभ्यम् । बलेन सर्वदा । नवतरो भवति तथा । वासयितृभिः । वाजेभिः
1
१. यथा स्रुचा जुह्वा घृतं क्षरणशीलाज्योपेतं हविराजुहवाम । मर्यादायामाकारः। यथाशास्त्रं प्रयच्छाम Sy. २. आहवनीयादौ... प्रक्षिपेत् Sk. ३. यम् M.
४. तक्षस्य P.
सम्बन्धिभ्यः Sy. षष्ठी तेरत्र योग्यां सदृशीं वेत्यध्याहर्तव्यम् । अतिमहतोऽन्तरिक्षस्यापि योग्यां सदृशीं वा । अत्यन्तमहतीमित्यर्थः Sk. ५. यज्ञस्य ।... ऋभवो हि यज्ञस्य नेतारः । तेन हि ते देवत्वं प्राप्ताः । यद्वाऽन्तरिक्षस्य लोकस्य नेतृभ्यः Sy. मनुष्याणामृभूणामर्थाय । मनुष्यानृभून् स्तोतुमित्यर्थः Sk.
६. उच्चारयामेत्येतदाशास्महे Sk. ७. तरणकौशलानि Sy.
८. सर्वस्य जगतः पालकस्य Sy. पालयितुर्वा Sk.
E. स्वभूतम् Sk.
१०. सूर्यरश्मिभूताः सन्तः प्रापुः Sy. सश्चतिर्गतिकर्मा |
अधिगतवन्तः ।
लब्धवन्त इत्यर्थः Sk.
११. द्योतमानस्य स्वर्गाख्यस्य लोकस्य सम्ब
न्धिनम् Sy. १२. आतिथ्यसम्बन्धि Sk.
१३. यागदानादिभिः कर्मभिरन्यैश्च देवोक्तैश्चमसचतुष्टयकरणादिकैः प्राप्नुवन् Sy. आरूढवन्तश्च दिवोऽवयवभूतं रजो लोकम् । देवलोकं चारूढवन्त इत्यर्थः Sk. * प्रिये । अभि । PP. १४. ०भुं न M.
१५. अस्माकम् Sy.
१६. सामर्थ्यलक्षणेन । यदस्माकं स्तुतिकरणसामर्थ्य तेन सर्वेण Sk.
१७. नवकरो M.
प्रशस्ततरः । ऋभुर्नोऽस्माकमिन्द्रः परमे - श्वरः । अस्माकं रक्षक इत्यर्थः । यद्वाइन्द्र एवं प्रसङ्गाद् उरु भातीति नेरुक्तव्युत्पत्त्या ऋभुरिति स्तूयते Sy. अतिशयेन स्तुत्यः Sk. १८. निवासहेतुभिर्धनंश्च Sy. १६. अस्मभ्यं दातव्यैरन्नैः Sy.
अन्यतरवचनेनापि वाजशब्देनात्र साहचर्याद्वाजो विभ्वा चोच्येते । व्यत्ययेन च द्विवचनस्य स्थाने बहुवचनम् । वाजविभ्वाभ्याम् Sk.

Page #616

१.७.३१.४. ]
[I.II0.9.
सह। वसूनाम् । दाता भवति, ऋभुर्विभ्वा वाज इति त्रय ऋभवस्तत्र प्रथमोत्तमाभ्यां बहुवन्निगमा भवन्ति। युष्माकम्। ऋभवः । रक्षणेन प्रकाशकानाम्। प्रियेऽस्मिन् । दिवसे। अयजमानानाम् । सेना वयम् । अभिभवेम ।
निश्चमण ऋभवो गामपिशत सं वत्सेनासृजता मातरं पुनः । सौधन्वनासः स्वपस्ययो नरो जिवी युवाना पितराकृणोतन ॥८॥
निश्चर्मणः। कस्यचिद् ऋषेर्धेन्वां मृतायां तस्याश्चर्म स न्यदधात्, अथ वत्सं रुदन्तं दृष्ट्वा ऋभूनस्तोत्, अथ ते तच्चर्मादाय काञ्चन धेनुं शिल्पकौशलेन कृत्वा बहिश्चर्मणा सन्धाय तपोमाहात्म्येन तां सप्राणां चक्रुः, अथ तेन वत्सेन पुनरपि तां मातरं समसृजन् निष्पिंशतिः सन्धानकर्मा । सौधन्वना! शोभनकर्मेच्छया नेतार:! जीर्णावात्मीयौ । पितरों। युवानी। कृणोतन ।
वाजेभिर्नो वाजसातावविढ्यभुमाँ इन्द्र चित्रमा दर्षि राधः । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥६॥ वाजेभिर्नः। वाजेन भ्राता सहितैर्भवद्भिः सह। अस्मान्। सङ्गामे। रक्ष।
२०२१
१. वसुभिश्च सह वसुः। अन्तर्णीतमत्वर्थ- | १२. संघन P. D. सङ्घटन० M.
मेतत्। धनवान् । ददिः स्तोतृभ्यो यष्ट- १३. ०ना P. ०न: D. सौधनन्वाः M. भ्यश्च साधु दाता। किम् ? सामर्थ्यात् सुधन्वन आङ्गिरसस्य पुत्राः! Sy. सर्वानभिप्रेतानर्थान। अथवा वसरिति । १४. यागदानाद्याचरणेनेति यावत् Sy. व्यत्ययेन पुंल्लिङ्गता। वसु ददिर्धनं
शोभनमपः कर्म यस्य स स्वपाः। तदि
च्छा स्वपस्या। शोभनकर्मकारित्वनिमिदातेत्यर्थः Sk. २. Cf. N. II.16.
त्तयशइच्छयेत्यर्थः Sk. १५. यज्ञस्य Sy. ३. तर्पणेन हेतुना। युष्मान् सोमेन तर्प
मनुष्याः Sk. १६. वृद्धौ Sy. यन्त इत्यर्थः Sk. ४. निवसे P. यागदिवसे Sk. ५. ये युष्मान्न यजन्ते
| १७. मातापितरौ Sy. १८. पुनर्योवनोपेतौ ऽस्मच्छत्रवस्तेषां स्वभूता इत्यर्थः Sk. sy. १६. यूयमकृढवम् Sy. ६. V. Madhava ignores इन्द्रः।
| २०. वाजस्यान्नस्य सम्भजने निमित्तभूते सति
वाजेभिरनेरविड्ढि अस्मान् व्याप्नुहि । * पुनरिति । PP. + जिवी इति । PP.
... यद्वा। वाजसातिरिति सझामनाम। + पितरा। अकृणोतन।
वाजसातौ सङ्ग्रामे वाजेभिर्वेजनयुक्तै७. ऋषे धन्वा P. ८. ०धत् P. रश्वरविड्ढि अस्मान् रक्ष Sy. ६. च च० D. १०. गमितवन्तः स्थ वाजेभिरित्यन्यतरवचनेनापि वाजशब्देन
तां गां मातरं पुनः Sk. ११. ०ति P. साहचर्यात् त्रयोऽप्युभव उच्यन्ते। पिशिरवयवे। अवयववती कृतवन्तः । वाजप्रभृतिभिः सह Sk. सर्वावयवोपेतामुत्पादयन्त इत्यर्थः Sk. | २१. भ; is suggested for भ्राता
ur*
++94
३६

Page #617

I.III.2. ]
[ १.७.३२.२.
ऋभुभिः सहितम् । चित्रम् । धनम्। इन्द्र ! शत्रूणाम् । आदारयति साहचर्यादिन्द्रस्य स्तुतिः ।
I.III. तन्त्रथै सुवृतं विनापसृस्तक्षन्हरी इन्द्रवाहा वृषण्वसू । तक्षपितृभ्याम्भवो युवद्वय॒स्तक्षन्वत्सायं मातरं साभुवम् ॥१॥
तक्षन् रथम्। अकुर्वन् । रथम् । सुवर्तनम् । ज्ञानशिल्पकर्माणोऽश्विभ्याम् । तक्षन् । अश्वी । इन्द्रस्य वोढारौ । प्रदीयमानधनौ । तक्षन् । पितृभ्याम् । ऋभवः । युवत्वयुक्तम् । वयः । तक्षश्च । वत्साय । मातरम् । सहजातामात्मीयामिति कर्ममात्रसमुद्देशः सूक्ते।
श्रा नौ यज्ञाय तक्षत ऋभुमद्वयः क्रत्वे दक्षाय सुप्रजावतीमिषम् । यथा क्षयाम सर्ववीरया विशा तन्नः शर्धाय धासथा स्विन्द्रियम् ॥२॥
१
.
आ नो यज्ञाय। आकुरुत। अस्माकम् । यज्ञकरणाय । दीप्तम् । आयुः । कर्मणे ।
१. ऋभुविभ्वा वाज इति त्रयोऽपि ऋभुशब्दे- ८. उत्कृष्टेन ज्ञानेन निष्पाद्यकर्माणो लाभ___नोपचारादत्रोच्यन्ते। तैर्युक्तस्त्वम् Sy. वत्कर्माणो वा Sy. अत्यन्तोत्कृष्टकर्म२. सहेत्यर्थः Sk. ३. ०त्र M. त्वाद्वेदितव्यकर्माण: Sk. ___ चायनीयम् Sy. विचित्रं पूज्यं वा Sk.. ६. कृतवन्तः Sy. ४. अस्मभ्यं दातुमाद्रियस्व। तृतीयसवन १०. हरणशीलावेतत्संज्ञकावश्वौ Sy.
ऋभुभिः सहेन्द्रस्यावस्थानात प्रसङ्गाद- ११. ०धरौ M. सेचनसमर्थेन दढ़तरेण वेन्द्रस्तुतिः Sy. देह्यस्मभ्यमित्यर्थः Sk.
धनेन बलेन वा युक्तौ Sy. ५. V. Madhava ignores तत्। नः ।
वृष्टिधनौ वर्षितारौ वा धनानाम् Sk.
१२. वयं D. etc.
आयुः Sy. Ms. D. puts the figure 1188011
१३. सहभुवं, सहवर्तमानाम् Sy. here to indicate the end of
मृतां सती चर्मण उत्पाद्य वत्सेन सह one hundred and tenth
संयोजितवन्त इत्यर्थः Sk.
| १४. थं कर्म P.D. hymn. No such number is given in P. and M.
१५. समन्तादुत्पादयत Sy. अस्मभ्यं दत्तेत्यर्थः
Sk. * विद्यनाऽअपसः। PP.
१६. उरुभासनयुक्तम् Sy.
ऋभवो यष्टव्यत्वेन सम्बन्धिनो यस्य + हरी इति। PP.
सन्ति तदृभुमत्। युष्माकमेव ऋभूणां + वृषण्वसू इति वृषण्ऽवसू। PP.
योग्यमित्यर्थः Sk. ६. रक्षथं P. कस्मै। अश्विभ्याम् Sk.| १७. हविर्लक्षणमन्नम् Sy. वयोऽन्नम् Sk. ७. सुपर्त० M. अश्विनोरारोहणार्थ ... १८. अस्मदीयाय Sy. १६. ०णः D.
सुचक्रं वा Sy. सुगमनमित्यर्थः Sk. | भोजनाच्छादनादिकर्मणे च Sk.

Page #618

५६३
१.७.३२.४. ]
[ I.III.4. वृद्धये च । शोभनप्रजायुक्तम् । अन्नं च। यथा। निवसेम। सर्वैर्वीरैर्युक्तया। विशा। तादृशम् । धनम्। अस्मभ्यम् । सुष्ठु । दत्त । बलाय।
आ तक्षत सातिमस्मभ्यमृभवः साति रथाय सातिमर्वते नरः । साति नो जैत्री सं महेत विश्वहो जामिमजामि पृतनासु सक्षणिम् ॥३॥
आ तक्षत। आकुरुत। धनम् । अस्मभ्यम् । ऋभवः । धनम् । रथाय । धनम् । अवैते । नेतारः सर्वो लोको भवदीयाम् । अस्मद्विषयाम् । सातिम् । शत्रूणां जयशीलाम्। सर्वदा । सम्पूजयेत् । ज्ञातिम् । अज्ञातिञ्च । युद्धेषु । सहमानाम् ।।
ऋभुक्षणमिन्द्रमा हुँव ऊतय ऋभून्वाजान्मरुतः सोमपीतये । उभा मित्रावरुणा नूनमश्विना ते नौ हिन्वन्तु सातये धिये जिषे ॥४॥ ऋभुक्षणम्। महान्तम् । इन्द्रम् । रक्षणार्थम् । आह्वयामि । एवमृभून् । वाजेन
१. बलाय च Sy. बलाय Sk.
जनः सर्वदा पूजयतीत्यर्थः Sk. २. शोभनाभिः पुत्रपौत्रादिलक्षणाभिः | १८. सहजातम् Sy. प्रजाभिर्युक्ताम् Sy.
समानजातीयामसमानजातीयां च। ३. पुत्रादिभिः Sy. पुत्रः पौत्रश्चोपेतया अयोग्यां चास्माकं योग्यां चात्यन्तो__ परिचारकमनष्यजात्या सह Sk. त्कृष्टत्वादित्यर्थः। अथवा जामि४. तादृढं M. ५. वीर्य वा Sk. मजामिमिति पूजयितुरयं निर्देशः। ६. ०भ्य D. ७. उत्साहाय बलाय द्वितीया च प्रथमार्थे। समानजातीयो
वा Sk. ८. सम्भजनीयमन्नं ऽसमानजातीयश्च पूजयेदित्यर्थः Sk. धनं वा Sy. षणु दाने। दानम्।... | १६. सहानुत्पन्नम् Sy.
कस्य ? . . . सामर्थ्याद्धनानाम् Sk. २०. अस्मानभिभवन्तं युष्मत्प्रसादादभि६. अनुष्ठातृभ्यःSy. १०. सम्भजनीयम्Sy. | भवेमेति शेषः Sy. क्षणु हिंसायाम्। ११. रंहणशीलाय पुत्रादये रथायैव वा Sy. हिंसया सह सक्षणिः। तां सक्षणिम् ।
साति रथाय । षष्ठ्यर्थे चतुर्युषा। बहुव- शत्रुहिंसासममित्यर्थः Sk.
चनस्य स्थान एकवचनम्। रथानाम् Sk. | २१. भू० D. ऋक्षणं P. २२. ऋभुभिः १२. सम्भजनीयमन्नं धनं वाऽश्वयोग्यम् Sy. सह क्षिणोति हिनस्ति शत्रूनिति ऋभुक्षा। १३. अश्वाय Sy. अश्वानां च Sk.
तमभुक्षणम् । अथवा ऋभुक्षा इति १४. यज्ञस्य Sy. मनुष्याः Sk.
महन्नाम। महान्तम् Sk. २३. पुरोडा१५. सातु P. दानम् Sk. १६. सारवत्तया शादिहविस्तर्पणाय Sk. २४. ऋभुसखि
प्राभूत्येन च दानान्तराणां जैत्रीम् Sk. | त्वादृभूणां वा प्रियचिकीर्षया... आह्व१७. तादृशीं नः साति दत्त यादृशीं सर्वो | यामि Sk. २५. वाजप्रभृतींस्त्रीनपि Sk.

Page #619

I.112.1. ]
५६४
[ १.७.३३.१.
युक्तान् । मरुतश्च । सोमपानायाह्वयामि । तथा उभौ । मित्रावरुणौ । अश्विनौ च । ते। अस्मान् । प्रेरयन्तु । धनाय । कर्मणे । जयाय चेति ।
ऋभुभरीय सं शिशातु सातिं समर्यजिद्वाजो अस्माँ अविष्टु । तनो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥५॥
ऋभुर्भराय। ऋभुः। समामाय । धनम् । तीक्ष्णीकरोतु । सङ्ग्रामजित् । वाजश्च । अस्मान् । अवतु ।
१. ११
I. II2. ईळे द्यावापृथिवी पूर्वचित्तयेऽग्निं धर्म सुरुचं याम निष्टये । याभिभरै कारमंशाय जिन्वयस्ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥१॥ ईळे द्यावापृथिवी। स्तौमि । द्यावापृथिव्यौ । यजमानाय पूर्व मुख्यमस्य कर्म । अग्निम् ।
१. इमौ M.
पुनः पुनर्वा संस्करोत्वित्यर्थः Sk. युगलरूपेण संहत्य वर्तमानौ द्वौ मित्रा- ६. सम्भजनीयम् Sy. दानम् Sk. वरुणावश्विनौ च ... अवश्यं सोमपाना- १०. सङ्ग्रामाद् रक्षत्वित्यर्थः Sy. याह्वयामीति शेषः Sy.
११. V. Madhava ignores तत्। नः २. एते M. आहूताश्चेन्द्रादयः Sy. etc. Ms. D puts the figure ३. गमयन्त्वित्यर्थः Sy. हिनु गतौ। प्रवृद्धौ 1187811 here to indicate the
चास्मान् प्रति गच्छन्तु। वृद्धचों end of one hundred and वा हिनोतिः सामर्थ्याच्चान्तर्णीतण्यर्थः । eleventh hymn. No such अस्मान् वर्धयन्तु Sk.
number is given in P. and M. ४. सम्भजनीयाय धनाय Sy.
* द्यावापृथिवी इति। PP. षणु दाने। दानेन चात्र तत्पूर्वको | + ताभिः। ॐ इति। PP.
लाभो लक्ष्यते। लाभाय Sk. + अश्विना । आ। PP. ५. धनसाध्याय कर्मणे Sy.
१२. द्यौमि M. यागाख्याय Sk.
१३. पूर्वमेवाश्विनोः प्रज्ञापनाय। ६. शत्रूणामित्यर्थः Sk.
ते ह्यश्विनोः प्रत्यासन्ने। यद्वा द्यावा७. V. Madhava ignores नूनम् । पृथिवी अश्विनौ स्तौमि पूर्वचित्तये ८. सङ्ग्रामोचितं धनमस्मभ्यं प्रयच्छत्वि- अन्यदीयात्स्तोत्रात्पूर्वमेवास्मदीयस्य स्तोत्यर्थः Sy.
त्रस्य प्रबोधनाय Sy. अत्यर्थं पुनःपुनर्वा संस्करोतु। . . . पूर्वज्ञानाय। यद्यवयोरश्विनोः स्तुतिकरसङ्ग्रामार्थं यदस्माकं दित्सितं तदत्यर्थ ।। णसमर्थ पूर्व ज्ञानं मम तदर्थमित्यर्थः Sk.

Page #620

५६५
१.७.३३.२. ]
[ I.112.2. धर्म आदित्यस्तं च । सुदीप्तिम् । यज्ञे। अभिलषितसिद्धयर्थम् । याभिः । सङ्गामे । शङ्खम् । अंशाय ऋषये। शब्देन पूरयामासथुः । तैः। परिरक्षणैरस्मानपि। सुष्ठु। आगच्छतम् ।
१०
अश्विनौ!
युवोर्दानाय सुभरा असश्चतो रथमा तस्थुर्वसं न मन्तवे । याभिर्धियोऽव॑थः कर्मनिष्टये ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥२॥
युवोर्दानाय। युवयोः स्तोतृभ्यः । दानाय । सुनिहराः । असक्ता रायः । रथम् । आतिष्ठन्ति । यथा । शब्दं परप्रत्यायनाया अभिधेया आतिष्ठन्ति । याभिः। स्तोत्राणि ।
१. प्रवृञ्जनेन दीप्तम् Sy. दीप्तम् Sk. महान्तं वा शङ्खशब्दं कृतवन्तौ स्थ२. ०प्तम् M.
स्तैरेवास्मान् प्रति शोभनमागच्छतमिति ३. यान्त्यस्मिन् देवता द्विजातयश्चेति
समस्तार्थः Sk. ___ यामो यज्ञस्तत्र Sk.
१२. V. Madhava ignores उ ४. ०ध्य० P. D.
१३. ० वो दा० P. यामन्यश्विनोरागमने सतीष्टये । १४. युष्मत्कर्तृकदानार्थम्। धनलाभायेत्यर्थः तदीययागार्थमाहवनीयरूपेण स्थापित- Sy. १५. शोभनस्तोत्रभरणाः Sy. मग्निं स्तौमीति शेषःSy.
सुपूर्णाः। केन ? सामर्थ्याद् युष्मद्गुणैः। यागाय। युवामश्विनौ यक्ष्यतीत्येव
काः पुनरेताः? सामर्थ्यात् स्तुतयः Sk. मर्थमित्यर्थः Sk.
१६. अन्यत्रानासक्ताः स्तोतारःSy. ५. ऊतिभिः पालनैः सहागत्य Sy.
सश्चतिर्गतिकर्मा। . . . असङ्गच्छ६. असुरैः सह Sk.
मानाः। असंयुक्ता इत्यर्थः Sk. ७. संखम् D.
| १७. प्राप्नुवन्ति Sy. ८. युष्मदीयभागाय Sy.
१८. यथा न्यायोपेतेन वचसा वाक्येन युक्तं ६. कारं शब्दकारिणं शव... मुखेनापूरयथः विपश्चितं मन्तवे बुभुत्सितार्थप्रतिपत्तये Sy. १०. ०सतुः M.
स्तोतारः प्राप्नुवन्ति तद्वत् Sy. प्रीणितवन्तौ, आपूरितवन्तौ स्थः। वाच्यमिवार्थ शब्दः Sk. अथवा क्रियत इति कारः शब्द इहो- १६. नार्था P. च्यते।...शब्दं प्रीणितवन्तौ। महान्तं | २०. ० नाभि० M.
शङ्खशब्दं कृतवन्तौ स्थ इत्यर्थः Sk. २१. यथा वाच्यमर्थ शब्दः सर्व आतिष्ठत्ये११. ऊतिशब्दश्च गमनवचनः। तृतीया- वं युष्मदीयं रथं स्तोतृभ्यो दानार्थ
निर्देशाच्च योग्यक्रियाध्याहारः। यैर्गमने- युष्मत्स्तुतयो युवां स्तोतुं सर्वदाऽऽतिर्गत्वा। . . . अथवा यैर्गमनरंशं प्रति ष्ठन्तीत्यर्थः Sk. गतवन्तौ स्थः। कृपालुतयाऽस्मानपि २२. ऊतिभिः पालनः Sy. ताभिरिति। यैर्गमनैर्गत्वाऽस्यार्थायाऽ- २३. ध्यातन् विशिष्टज्ञानोपेतान् Sy. सुराजेतुमसुरजैत्रे शङ्खमापूरयन्तौ । स्वभूतानि यागलक्षणानि Sk.

Page #621

[ १.७.३३.४.
I.112.4. ] अवथो यजमानानाम् । कर्मणि । अभिलषिताय क्रियमाणानीति ।
युवं तासां दिव्यस्य प्रशासने विशां क्षयथो अमृतस्य मुज्मना । याभिधेनुमखं! पिन्वथो नरा ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥३॥
युवं तासाम्। युवम् । तासाम् । विशां मनुष्याणाम् । दिव्यस्य च देवगणस्य । प्रशासने । वर्तथे । अमृतस्य । बलेन । यः पालनैः । निवृत्तप्रसवाम् । धेनुम्। शयवे पिन्वथः ।
१४१५ नेतारौ!
याभिः परिज्मा तनयस्य मुज्मनो द्विमाता तूर्षु तरणिभूषति । याभिस्त्रिमन्तुरभवद्विचक्षणस्ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥४॥ याभिः परिज्मा । याभिः । परितो गन्ता वायुः । आत्मपुत्रस्याग्नेः । बलार्थम् । द्वयो
१. अपथो P. M.
ईश्वरौ भवथः Sy. देवत्वस्य बलेने___ अवतिर्गत्यर्थः। युवां गच्छथः। ममापि । त्यर्थः। अथवा . . . अत्यन्तोत्कृष्टस्या
स्वभूते कर्मन् कर्मणि यागलक्षणे Sk. मृतसदृशस्य ज्ञानस्य बलेनेत्यर्थः Sk. २. यागार्थ प्रवृत्तान् Sy. यागायात्मनः Sk. ११. निर्व० P. प्रसवासमाम् Sy. 3. sfat is omitted by P.
न सूयत इत्यस्वः। तामस्वम्। निवृत्त४. V. Madhava ignores ताभिः | प्रसवामित्यर्थःSk. ____etc.
१२. शयोः स्वभूतां धेनुम् Sk. * धेनुम् । अस्वम् । PP. ५. युवाम् Sy. | १३. सिञ्चथः पयसा पूरितवन्तावित्यर्थः Sy. ६. यास्त्रिषु लोकेषु वर्तन्ते तासां सर्वासां पयः सेचितवन्तौ स्थः। दोहप्रदान
...प्रजानाम् Sy. याः स्तोतुं यष्टुं । समां कृतवन्तौ स्थ इत्यर्थः Sk. चेच्छन्ति युवा तासाम् Sk.
१४. मनुष्याकारौ Sk. ७. दिवि भवस्य स्वर्गसमुत्पन्नस्यामृतस्य | १५. V. Madhava ignores ताभिः
सोमस्य Sy. दिव्यशब्दोऽत्रात्यन्तो- etc.
स्कृष्टवचनः।... अत्यन्तोत्कृष्टस्य Sk. | १६. भि P. १७. ०जा M. ८. शिक्षणे Sy. वचने Sk. ६. वर्तते M. १८. युष्मदीयाभिरूतिभिः Sy.
ईशाथे समर्थों भवथः Sy. निवसथः। ___अत्यन्तशीघ्राभिरूतिभिः Sk. ता विशो यत्र ब्रुवन्तीह युवाभ्यां | १९. अग्निहि व्यानवृत्त्यात्मना वर्तमानेन व्यवस्थातव्यमिति तत्रैव व्यवतिष्ठेथ ? वायुना मथ्यमानः सञ् जायते।...यद्वा (थाम्) इत्यर्थः Sk. १०. बले P. | सृष्टघादौ वायुसकाशादुत्पन्नत्वादग्नेः यद्वा मज्मनाऽन्येषामसाधारणेन बलेन | पुत्रत्वम् Sy. अपत्यभूतस्य प्राणिजाविशां प्रजानां दिवि भवस्यामृतस्य | तस्य। षष्ठीश्रुतेरायेति शेषः Sk.. वृष्टयुदकस्य प्रशासने प्रदाने क्षयथः, | २०. बलेन युक्तः सन् Sy. स्वेन बलेन Sk.

Page #622

१.७.३३.५. ]
६
लोकोनिर्माता । क्षिप्राणामपि मध्ये | अतिशयेन क्षिप्रः । विविधशरीरो भवति । याभिश्च ।
५६७
9
e
कक्षीवान् । अभवत् । विद्वान् । त्रैलोक्यज्ञानात् त्रिमन्तुः ।
७. विचक्षणो विद्रष्टा ।
या र॒भं निवृ॑तं सि॒तम॒द्भथ उव॑न्द॒न॒मैर॑यते॒ स्व॑न॒शे । याभि॒ः कण्वं॒ प्र सिषा॑सन्त॒माव॑तं॒ ताभि॑रू॒ ऊ॒तिभि॑र॑श्व॒ना ग॑तम् ॥५॥
१. व्योल्लो P. o र्लोकं M.
२. अग्निः पृथिवीस्थानो वायुरन्तरिक्षस्थानः । उभयोर्मिलितयोरुभयनिर्मातृत्वमुपपन्नम् । यद्वा । द्विमातेति तनयस्य विशेषणम् । 'सुपां सुलुक्' इति षष्ठ्याः सुः । द्विमातृकस्य द्वाभ्यामरणिभ्यां जातस्य Sy. द्वयोः प्राणिजातयोनिर्माता । अथवोत्पादिके प्रकृती मातराविहोच्येते । द्वे यस्यैका ब्राह्मयां सृष्टावन्या देवसृष्टौ स द्विमाता Sk.
३. तरीतृषु धावत्सु मध्ये तरणिरतिशयेन तरीता शीघ्रगामी Sy. अत्यन्तशीघ्र इत्यर्थः Sk.
४. विभवति, व्याप्तो भवति । यद्वा विशेषेण सर्वमलङ्करोति Sy.
भवतिरत्र प्राप्त्यर्थः । विविधं प्राप्नोति । यत्र गन्तव्यं तत्र तत्र गच्छतीत्यर्थः । अथवा तूर्षु इत्येतद्विभूषतीत्येतेन सम्बध्यते । तूर्षु इत्येतत्तुर्वते हिंसार्थस्य रूपम् । हिंस्येषु प्राप्नोति । हिंस्यानसुरादीन् प्रति गच्छतीत्यर्थ : Sk. ५. याभिश्च युष्मदीयाभिरूतिभिर्हेतुभूताभि: Sk. ६. युष्मदीयाभिरूतिभिः Sy. अत्यन्तशीघ्राभिरूतिभिः Sk.
याभी रेभम्। रेभं स्नात्वाऽग्निहोत्रार्थं गच्छन्तमसुरा असुरा बद्ध्वा ह्रदे प्रचिक्षिपुः ।
१३
तत्र निभृतं तिरोहितं दश रात्रीर्धारयाञ्चक्रुः । वन्दनश्च जीर्णः कूपसमीपेन गच्छन् कूपे पपात । ताविमावश्विभ्यामादित्यं द्रष्टुमुदकादुत्तारितौ । याभिश्च कण्वं वां सम्भवतुमिच्छन्तं प्रररक्षथुः ।
१७
१८
१६ २०
सर्वार्थानां च ज्ञातेत्यर्थः । पण्डितवचनो वा विचक्षण
[ 1.112.5.
शब्दः । पण्डितः Sk.
८. ०न्तु M. त्रयाणां मन्ता त्रिविधेषु पाकयज्ञहविर्यज्ञसोमयज्ञेष्वासादितज्ञानः । ... ताभिः सर्वाभिरूतिभिरस्मानागच्छतम् Sy. त्रयाणामतीतानागतवर्तमानानां ज्ञाता । ... • याभिश्च युवामेवं गत्वा त्रिकालविषयज्ञानोपेतं सर्वार्थविषयज्ञानोपेतं च कक्षीवन्तं चक्रथुरस्मानपि प्रति ताभिः Sk.
ε. V. Mādhava ignores ताभिः
etc.
१०. ०च्छत० M. One असुरा: seems to be unnecessary. ११. बध्वा P. D.M.
१२. प्रदे M. १३. ०तस्तिo D. १४. ० मामश्वि० D.
१५. सर्वजीवलोकं पुनः पुनरनुभवितुमित्यर्थः Sk. १६. ०ता M. १७. ऊतिभिः Sk. १८. भ० P. स्तुतिभिः सम्भक्तुमिच्छन्तम् ।
स्तुवन्तमित्यर्थः Sk. १६. प्ररक्ष० D. M. D. adds (याभि: शचीभिर्यः कर्मभिर्वर्षितारौ ) after प्रररक्षथुः ।
अवतरत्र गत्यर्थः । चक्षुः प्रदानार्थ प्रकर्षेण गतवन्तौ स्थः । अस्मानपि प्रति ताभिः Sk. २०. V.Mādhava ignores ताभि: etc.

Page #623

५६८
I.I12.7. ]
[ १.७.३४.२. याभिरन्तकं जसंमानमारणे भुज्युं याभिरव्यथिभिर्जिजिन्वथुः । याभिः कर्कन्धुं वय्यं च जिन्वथुस्ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥६॥
याभिरन्तकम् । याभिः। अन्तकमृषिम् । अगाधे। निमज्जन्तम् । भुज्यु च। याभिः। अकम्पिताभिः। ररक्षयुः । याभिश्च । कर्कन्धुम् । वय्यं तु:तिम्। च ।
याभिः शुचन्ति धनसां सुपंसदं तप्तं धर्ममोम्यावन्तमत्रये । याभिः पृश्निंगुं पुरुकुत्समावंतं ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥७॥
याभिः शुबन्तिम्। राजयक्ष्मणा गृहीतं ब्राह्मणेभ्य: सर्वस्वस्य दातारं स्तोत्रैः । शोभनसहासनम् । शुचन्ति नीरुजं चक्रथुः । अत्रिमृषिमसुरैरग्नौ प्रक्षिप्तमग्निमुदकेन संशमय्य। पालनवन्तमस्मै चक्रथुः। याभिश्च । पृश्निगुम् । पुरुकुत्सं च। ररक्षथुः ।।
१०
१. अतिभिर्गत्वा Sk.
१६. चकथुम् M. २. शत्रूणामन्तकरम् Sy.
१७. ०मुषि ० M. __ अन्तकं राजानम् Sk.
___अत्रेय Sk. ३. समुद्रमध्ये Sy. उदके Sk. | १८. संशयमय्य M. ४. सर्वस्य पालकमेतत्सञ्जम् Sy.
| १६. ०नं तम • M. ५. व्यथारहिताभि[भिः Sy.
युष्मत्प्रसादाच्छीतीभूतम्। अदाहकमिअभयरूपाभिर्भयव्यावर्तिनीभिरूतिभिः ।
त्यर्थः Sk. नौभिर्वा सामर्थ्यात् Sk.
| २०. वृश्चिगुं M. ६. युवामतर्पयतम् Sy.
पृश्निशब्दो व्याघ्रसरूपवर्णवचनः ।
पृश्नयो गावो यस्य स पृश्निगुः। तं समुद्रादुत्तारणेन प्रोणितवन्तौ स्थः Sk..
पृश्निगुं पुरुकुत्सं प्रति Sk. ७. कन्धुं M. •न्धु D.
२१. ररक्षुः M. D. adds (याभिरन्तकं ८. वैय्यं D. वैयं M.
याभिरन्तकमृषिमगाधे निमज्जन्तं ६. तुर्वि० P.
भुज्युञ्च याभिरकम्पिताभी ररक्षथः) १०. V. Madhava ignores जिन्वयः |
after ररक्षथः। and ala: etc.
अवतिरत्र सामर्थ्याद् गत्यर्थः। गत* ओम्याऽव॑न्तम् । PP.
वन्तौ स्थः। पालनार्थ एव वाऽवतिः। ११. ०न्तों P.D. ति M.
याभिरूतिभिर्गत्वा शुचन्त्यादीन् राज१२. याजं य० M.
यक्ष्मापनयनादिभिः पालितवन्तौ स्थ १३. धनानाम् Sk.
इत्यर्थः। अस्मानपि प्रति ताभिः Sk. १४. संसत् सभोच्यते। शोभनसभम् Sk. २२. V. Madhava ignores तप्तं धर्म १५. ०न्ति : D. ०न्ती M.
and ताभिः etc.

Page #624

१.७.३४.४. ]
५६६
[ I.112.9.
याभिः शचीभिर्वृषणा परावृजं प्रान्धं श्रोणं चक्षस एतवे कृथः । याभिर्वतिका ग्रसिताममुञ्चतं ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥८॥
याभिः शचीभिः। यैः । कर्मभिः । वर्षितारौ ! परावृजं नाम ऋषिम् । अन्धम्। पङ्गं च । दर्शनाय । गमनाय च । प्रचक्रतुः । याभिः । वृकेण ग्रस्ताम् । वर्तिकाम् । अमुञ्चतं वृकास्यात् ।
याभिः सिन्धुं मधुमन्तुमर्सश्चतं वसिष्ठं याभिरजरावर्जिन्वतम् । यामः कुत्सं श्रुतयं नर्यमावतं ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥६॥
याभिः सिन्धुम्। याभिः। सिन्धुम् । उदकवन्तम् । पीतोदकं चक्रतुर्देवानां पत्नोति गन्तुं रसान्नदीम् (?)। वशिष्ठं च। याभिः पुत्रप्रदानेन। अजरौ। ररक्षथुः । याभिश्च।
* प्र। अन्धम्। PP. + चक्षसे। PP. तमानामुषसं तस्मादमोचयतम् इति १. याभिरूतिभिः Sk.
योज्यम्। ताभिः सर्वाभिरूतिभिरस्मा२. प्रज्ञाभिर्वा Sy.
नप्यागच्छतम् Sy. देवतामाहाभाग्यादतिशयवतीभिः प्रज्ञा- वर्ति का नाम चटकजातिः शीघ्रगतिः भिः कर्मभिर्वा Sk.
श्रमवर्जिता च Sk. ३. कामानाम् Sy.
६. मुचिरत्र सामर्थ्यादन्तीतण्यर्थः। अमो४. एतन्नामकमृषि पङ्ग सन्तमपङ्गमकुरु- । चयतम् । मोचितवन्तौ स्थ इत्यर्थः Sk. तम् Sy.
| १०. V. Madhava ignores ताभिः परावर्जितम्। केन ? सामर्थ्यात् प्राण
etc. जङ्घादिभिर्वाऽवयवैः। मृतं छिन्नजङ्घ ११. ऊतिभिः Sk
वा सन्तं घोरस्य ज्येष्ठ पुत्रमित्यर्थः Sk.. १२. स्यन्दनशीला नदीम् Sy. ५. अन्ध P.
नदीं सरस्वत्याख्याम् Sk. दृष्टिरहितं सन्तमृज्जाश्वमृषिम् Sy. | १३. मधुसदृशेनोदकेन पूर्णाम् Sy. अन्धं च ऋज्राश्वम् Sk.
व्यत्ययेन चात्र पुंल्लिङ्गत्वम् । उदक६. श्रोणं बधिरं च नार्षदम् Sk.
वतीम् Sk. ७. साकाङ्क्षत्वाच्छ्रवणाय चेति वाक्य- १४. वीतो० P. याभिरूतिभिः ... अगमयतं
शेषः। पूर्वैश्च सह योग्यतयेषां सम्बन्धः। प्रावाहयतमित्यर्थः Sy. चक्षसेऽन्धमृञाश्वम् एतवे परावृजं सश्चतिरत्रोपक्षये। अक्षयोदकाम् Sk.
घोरस्य ज्येष्ठं पुत्रं श्रवणाय नार्षदम् Sk. | १५. पणीति M. १६. जरौ P. ८. ०कालम् M.
१७. अप्रीणयतम् Sy. चटकसदृशस्य पक्षिणः स्त्रियम्।... जिन्वतिः प्रीतिकर्मा। लोहितवहनयास्कपक्षे तु वृकेण विवृतज्योतिष्केण शापापनयनेन पुत्रप्रदानेन च प्रीणितसूर्येण याभिर्ग्रस्तां वर्तिकां प्रत्यहमाव- । वन्तौ स्थः Sk.

Page #625

५७०
I.112.II. ]
[ १.७.३५.१. कुत्सादीस्त्रीन् । आवतम्।
याभिर्विश्पलां धनसामयं सहस्रमीळह जावजिन्वतम् । याभिर्वशमुश्श्यं प्रेणिमावत ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥१०॥
याभिविश्पलाम् । यैः पालनः । विश्पलां नाम स्त्रियमैलस्यार्थाय तस्य शत्रुभिः सह युध्यन्ती शत्रुभिश्छिन्नजङ्घाम् । अगन्त्रीम्। सहस्रधननिमित्ते। सङ्गाम ऐलस्य पुरोहितेनागस्त्येन स्तुतावश्विनौ लोहमयजङ्घाप्रतिसन्धानाद् । ररक्षथुः। याभिः । अश्वस्य पुत्रम् । वशं नाम राजानं स्तोत्रस्तर्पयितारं हस्तिबलैः शत्रुभिरभिभूयमानम् । ररक्षथुः ।
याभिः सुदानू औशिजाय वणिजै दीर्घश्रवसे मधु कोशी अक्षरत् । कक्षीवन्तं स्तोतारं याभरावत ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥११॥ याभिः सुदानू। याभिः । शोभनदानौ। कक्षीवते । वणिग्वृत्तये पर्वतमध्ये गताय। दीर्घ
१. शृणोतिरत्र सामर्थ्यादन्तीतण्यर्थः।... १२. अश्व्यम्। समूहऽयं यत्प्रत्ययः। अन्त
श्रावयितारंस्तुतीनाम्। स्तोतारमित्यर्थः। गीतमत्वर्थश्च । अश्वसमूहवन्तम् Sk. नर्य नरेषु भवम् । मनुष्यलोक एव | १३. ०तारः M. व्यवस्थितं सन्तम् Sk.
स्तुतेः प्रेरयितारम् Sy. २. अवतिरत्र गत्यर्थः। दर्शनं दातुं पूर्व- हविर्भिश्च देवानाम् Sk. मागतवन्तौ स्थः Sk.
१४. ०बलेः P. ०बलं D. ३. V. Madhava ignores ताभिः १५. आगतवन्तौ स्थः Sk. etc.
१६. V. Madhava ignores धनसाम्। * सहस्रऽमीळ्हे। PP.
and arfar: etc. ४. ०श्वलां M. ५. ०श्वलां M. सुवान इति सुध्दानू। PP.
एतत्सज्ञामगस्त्यपुरोहितस्य खेलस्य | १७. ०चते M.
सम्बन्धिनीम् Sy. ६. ०यमै M.. उशिक्सज्ञा दीर्घतमसः पत्नी तस्याः ७. ०भिरसंयु० P. ८. नजंघयन्त्री P... पुत्रो दीर्घश्रवा नाम कश्चिदृषिरना
नजंघ गन्त्रों D. नजंयत्वोः गन्त्रीं M. | वृष्ट्यां जीवनार्थमकरोद वाणिज्यम् । ६. सहस्रमिति बहुनाम। बहूनि धनानि स च वर्षणार्थमश्विनौ तुष्टाव। तौ
निमित्तभूतानि यस्य स सहस्रमीळ्हः। चाश्विनौ मेघं प्रेरितवन्तौ। औशिजाय, तस्मै सहस्रमीळ्हे। बहुधनप्राप्त्यर्थ- उशिक्पुत्राय Sy. उशिजपुत्रस्य वणिजो
मित्यर्थः Sk. १०. ताव M. दीर्घश्रवस ऋषेराय Sk. ११. रमथुः P. D. M.
१८. पणिवृत्त P. वणिवृ. D. प्रीणितवन्तौ स्थः Sk.
वाणिज्यं कुर्वते Sy.

Page #626

१.७.३५.३. ]
५७१
[ I.II2.13.
श्रवसे। जलम् । मेघः । अक्षरदित्येतदेवाह कक्षीवन्तमिति ।
याभी रसां क्षोदसोदः पिपिन्वथुरनश्वं याभी रथमावतं जिषे । याभित्रिशोक उत्रियो उदार्जत ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥१२॥
याभी रसाम्। पणिभिरपहृतासु गोषु तत्र गमनार्थं रसाया एव नद्या उदकं प्रथममास्येनाश्विनौ पपतुरथ कार्य समाप्ते प्रागुदकेन यः क्षुण्णो मार्ग आस्यात्मकस्तेनैव पुनरप्यश्विनौ पूरितवन्ताविति । तथाऽनश्वश्च कदाचिदश्विनो रथोऽभूद् युद्धे तं जयाय युद्धमध्ये ररक्षथुः। त्रिशोक आत्मीयाभिर्गोभिः सह स्वर्गं जिगमिषुः स्वर्गे गा उदाजतेति।
याभिः सूर्य परिया॒थः परावर्ति मन्धातारं क्षेत्रपत्यष्वावतम् । याभिविग्रं प्र भरद्वाजमावतं ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥१३॥ याभिः सूर्यम्। याभिः सूर्यम् । परिगच्छथः । दूरे “न्यन्यस्य मूर्धनि” इति मन्त्रः ।
३०
१. मधु माधुर्योपेतं वृष्टिजलम् Sy. १३. अगमयतम् Sy. २. अरक्षदित्येतदेववाह P. असिञ्चत् ।। शत्रून् प्रति गमयथ इत्यर्थः। अथवा
युष्मत्प्रसादादपेक्षिता वृष्टिर्जातेत्यर्थः। आवतमित्यवतिः शुद्ध एव प्रकृत्यर्थे ...ताभिः सर्वाभिरूतिभिः सहास्मान- वर्तते। अनश्वं रथमिति तृतीयार्थे प्यागच्छतम् Sy.
द्वितीया। अनश्वेन च रथेन शत्रून् ३. V. Madhava ignores स्तोतारं प्रति गच्छथ इत्यर्थः Sk. याभिरावतं ताभिः etc.
४. स्त्रीशो० M. ४. याभिरासां M. याभिरसां P.
अपिच याभिरूतिभिः कण्वपुत्रस्त्रिशोक हे अश्विनौ याभिरूतिभिहेतुभूताभिः, ऋषिरुस्त्रिया अपहृता गा उदाजत, रसां नदीमनावृष्टया जलरहितां, क्षोदसा | उदगमयद् असुरसकाशाल्लेभे Sy. कूलानि सम्पिषता, उद्न उदकेन पिपि- | १५. ०षु D. १६. उत्क्षिप्तवान् । स्वर्ग न्वर्युवां पूरितवन्तौ Sy. । गमितवानित्यर्थः Sk. ५. रसां नामान्तरिक्षनदी क्षोदसा। क्षोद | १७. V. Madhava ignores ताभिः
इत्युदकनाम। तृतीयानिर्देशाच्च रहिता- etc. मिति वाक्यशेषः। देवशापादुदकेन | १८. याभिः। सूर्यम् omitted by P. रहिताम् Sk.
___and D. ६. ०१ P. ७. मा M. __तमोरूपेण स्वर्भानुनावृतमादित्यम् Sy. ८. अस्यात्मकं D.
| १९. परिप्राप्नुथः Sk. ६. उदकेन Sk. १०. नौ M. २०. न्यघ्नस्य D. न्याघ्न्यस्य M. ११. तत् M. १२. युद्धे मध्ये M. ( २१. ०र्धन P. RV. I. 30. 194.

Page #627

५७२
I.112.15. ]
[ १.७.३५.५. मन्धातार च शत्रुभ्यस्तेषु तेषु । क्षेत्रपत्येषु सप्तद्वीपविषयेषु । ररक्षथुः । याभिश्च। मेधाविनम् । भरद्वाजम् । प्रावतम् ।
याभिर्महामंतिथग्वं कशोजुवं दिवोदासं शम्बरहत्य आवतम् । याभिः पूर्भिद्ये त्रसदस्युमावतं ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥१४॥
याभिर्महाम्। याभिः। महान्तम्। अतिथीन् प्रति गन्तारं तान् परिचरन्तं शम्बरभयाद् (?) ध्रुवं प्रति गच्छन्तम्। दिवोदासम्। शम्बरहनने। ररक्षथुः। याभिश्च। पुरो भेदने । त्रसदस्युम् । आवतम् ।
१४
१५
याभिर्वनं विपिपानमुपस्तुतं कलिं याभिर्वित्तजानि दुवस्यथः । यामिन्य॑श्वमुत पृथिमावतं ताभिरू पु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥१५॥ याभिर्वनम् ।याभिः। वनादीस्त्रीन् । ररक्षथुः। कलि म वृद्धः सन्। तरुणीं जायां वित्त्वा।'
१. मन्थातारं P. M. मन्थाधारं D. रम्। युवयोरेव स्तोतारमित्यर्थः Sk.
राजानम् Sk. २. क्षेत्राणां पतिरधिपतिः | १३. एत्सझकं राजर्षिम् Sy. क्षेत्रपतिः। तत्सम्बन्धिषु कर्मसु Sy. दिवोदासं राजानं प्रति Sk. क्षेत्रपतित्वार्थम्। शत्रुणा क्रान्तस्य १४. ०ननेना P. १५. शम्बरनाम्नोऽसुरस्य स्वस्य विषयस्य पुनरपि स्वामिनं कर्तु- वधे साहाय्यं कर्तुमागतवन्तौ स्थः Sk. मित्यर्थः Sk.
| १६. पूनगरम् । सा भिद्यते येन यस्मिन् वा ३. आगतवन्तौ स्थः Sk.
____ सङ्ग्रामे स पूभिद्यः । तस्मिन् पूभिद्ये Sk. ४. ऋषिमन्नप्रदानेन Sy.
१७. आवकम् M. गतवन्तौ स्थः Sk. ५. प्रापतं D. M. प्रभूतधनदानार्थ प्रकर्षेण | १८. V. Madhava ignores ताभिः
गतवन्तौ स्थः Sk. ६. V. Madhava ignores ताभिः | १६. विपिपानम्। पा पाने । सामर्थ्याetc.
__च्चान्तर्णीतसन्नर्थो द्रष्टव्यः। विविधं * महाम्। अतिथि ऽग्वम्। कशः ऽजुर्वम्। पिपासन्तम्। अत्यन्ततृषितमित्यर्थः ।
दिवः ऽदासम् । शम्बर हत्ये। PP. उपस्तुतम्। कर्तर्ययं क्तप्रत्ययश्छान्द७. ०हान् M.
सत्वात्। उपस्तोतारम् Sk. ८. वीर्यतः प्रभावतो वा Sk.
२०. लब्धभार्य कलिमेतत्सझमृषि याभि६. अतिथिभिर्गन्तव्यम् Sy.
रूतिभिः ... रक्षथः Sy. १०. असुरभीत्यो दकं प्रवेष्टुं गन्तारम् Sy. | २१. वित्वा P. D. M. ११. ०यं M.
वित्ता जाया येन स वित्तजानिर्लब्ध१२. स्तुतिलक्षणया वाचा युवां प्रति गन्ता- भार्यकः । तं वित्तजानिम् Sk.
etc.

Page #628

५७३
प्रीणनार्थः।याभिश्च
वतम् ।
१.७.३६.२. ]
[ I.II2.17. पुनर्योवनमलभत, दुवस्यतिः प्रीणनार्थः ।याभिश्चाङ्गिरसम् । व्यश्वम् । अपिच । पृथिम् । आवतम् ।
याभिर्नरा शयवे याभिरत्रये याभिः पुरा मनवे गातुमीषथुः । याभिः शारीराजतं स्यूमरश्मये ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥१६॥
याभिर्नरा। अधेनोर्धेनूकरणार्थमग्निप्रशमनार्थ च। शयुम्। अत्रिं च प्रतिगमनेच्छा। याभिश्च । पुरा। मनवे राजेऽनावृष्टयानडुत्सु परिक्षीणेषु कर्षणविमुखे राष्ट्र। ररक्षतुः । इन्द्रो यतीन् सालावृकेभ्यः प्रायच्छत् । तेषां स्यूमरश्मिरश्विनौ तुष्टाव स वृकेभ्योऽश्विभ्यां शरमयीरिपूर्वकवधार्थ विसृज्य रक्षितः ।
याभिः पठा जठरस्य मज्मनाग्नि दीदेचित इद्धो अज्मन्ना । याभिः शर्यातमव॑थो महाधने ताभिरू पु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥१७॥ याभिः पठा। पठर्वा नाम सन्नजाठराग्निः पश्चात् प्रवृद्धाग्ने । जठरस्य। दीप्तिबलेन
१४
etc.
१. दुवस्यतीति परिचरणकर्मा। वृष्टिप्रदा- ८. तथा मनवे . . . राजर्षये याभिरूतिभि
नेन पुनर्योवनकरणेन च परिचरितवन्तौ । र्यवादिधान्यवापनादिरूपं गातुं दारिद्रयस्थः Sk. २. विगताश्वं पृथिमे- निर्गमनहेतुं मागं युवां कृतवन्तौ Sy. तत्सझं वैनं राजर्षिम् Sy.
हलेन कर्षयित्वा युवामन्नं ददतुरित्यर्थः ३. प्र. P. D. M.
Sk. ६. नासुत्सु P. अनं धुत्सु M. ४. गतवन्तौ स्थ: Sk.
१०. P. adds राज्ञे before राष्ट्र ५. V. Madhava ignores ताभिः | ११. अपिच स्यूमरश्मये स्यूतः सम्बद्धो रश्मि
र्दीप्तिर्यस्य तस्मा एतत्सझकाय ऋषये * शारीः। आजतम्। PP.
याभिरूतिभिः शारीः। शरो नाम वेणु६. शं P. D. शयवे... ऋषये गातुं विशेषः। तद् विकारभूता इषः, आजतं
दुःखानिर्गमनलक्षणं मागं याभिरूतिभि- शत्रून्प्रति प्रेरयतम् Sy. १२. स्युः P. रीषथुर्युवां वाञ्छितवन्तौ कृतवन्ता- | १३. वृकं प्रति क्षिप्तवन्तौ स्थः Sk. वित्यर्थः Sy. शयोराय Sk. | १४. V. Madhava ignores नरा। ७. अन्त्रिं M.
गातुम्। ईषथः and ताभिः etc. तथाऽत्रय ऋषये शतद्वारे यन्त्रगृहे- | १५. वठ० P. ०वां D. १६. वठ. P. ऽसुरैः पीड्यमानाय सन्तापकारिणोऽग्नेः । एतत्सज्ञो राजर्षिः Sy. शीतेनोदकेन शीतकरणलक्षणं गातुं | १७. सन्नजारोऽग्निः M. दुःखनिर्गमनहेतुभूतं मागं याभिः Sy. | १८. जठरोपलक्षितस्य शरीरस्य. . . बलेन अत्रिमसुरैरग्निकूटे प्रक्षिप्तमुद्धतुं बलं | युक्तः सन् . . . युष्मदीयाभिर्याभिरूचासुरप्रतिबन्धसमर्थ सहान्नेनास्मै दातु- तिभिः. . . समन्तात् . . . अदीप्यत Sy. मित्यर्थः Sk.
| १९. जाठरस्याग्नेः प्रवृद्धयर्थम् Sk.

Page #629

६
तम् । अवथः । सङ्ग्रामे ।
I.112.19. ]
[ १.७.३६.४.
४
गृहॆ यजमानैर्होमार्थम् । सञ्चितः । काष्ठैः समिद्धेः । इव । अग्निः । प्रजज्वाल। याभिश्च। शर्या
५७४
*
याभि॑रङ्गिरो॒ मन॑सा निर॒ण्यथोऽयं॑ गच्छि॑थो विव॒रे गोत्र॑र्णसः । याभि॒र्मनु॑ शूर॑मि॒षा स॒माव॑तं॒ ताभि॑रू॒ षु ऊ॒तिभि॑रश्चि॒ना ग॑तम् ||१८||
०
याभिरङ्गिरः। याभिः। गमनशीली ! स्तोतून् धनैर्निरमेथे। बुद्धिपूर्व याभिश्चासुरैरपहृताभिर्गोभिर्युक्तस्य पर्वर्तस्य विवरे प्रवेशे युद्धार्थं गतानां देवानामग्रमगच्छतम्। याभिश्च।
११
१५ १६
मनुं राजानं शूरं स्वयं हलकर्षितेन । अन्नेन । प्रावतम् ।
१. यज्ञगृह इत्यर्थः Sk.
२. चयनेन संस्कृतः Sk
याभि॒ पत्नी॑वि॑म॒दाय॑ न्यृ॒हथु॒राध॑ वा॒याभि॑र॒रु॒णीरशि॑क्षतम् । याभि॑ः सु॒दास॑ ऊ॒हथ॑ः सु॒दे॒व्य॑ ताभिरू॒ षु॒ ऊ॒तिभि॑रव॒ना ग॑तम् ||१६||
१७
१८
याभिः पत्नीः। विमदाय परिणीताम् । भार्याम् । याभिः स्वगृहम् । प्रत्यूहथुः । याभि
३. आहुतिसमूहेन दीप्तः Sk. ४. यथाऽग्निः प्रकाशते तद्वत् Sy.
५. शर्याथं P. शय्यातं M.
इन्द्रेण सह स्पर्धमानम् Sy.
६. V. Madhava ignores आ and ताभिः etc.
*
नि॒िर॒ण्यर्थः । PP.
७. हे अङ्गिरः । सोऽयमित्यभिसम्बन्धादङ्गिरशब्देनात्राङ्गिरः सम्बद्धावश्विनावुच्येते । व्यत्ययेन च द्विवचनस्य स्थान एकवचनम् । अङ्गिरः सम्बद्धौ । कः पुनरङ्गिरसोऽश्विनोश्च स्तोतृस्तुत्यलक्षणः । अस्मत्पितुरङ्गिरसः स्तुत्यावित्यर्थः Sk.
सम्बन्ध: ?
८. तद्धनैः P. ६. नरमेधे P.
यद्वा मनसैव करणभूतेन रमयथः Sy. १०. याश्चा० M. गोअर्णसो गोरूपस्यारfort धनस्य पणिभिर्गुहायां निहितस्य
विवरे विवरणे गुहाद्वारस्योद्घाटनेन प्रकाशने विषयभूते सति याभिरूतिभिः सह युवामनं सर्वेभ्यो देवेभ्यः पुरस्ताद् गच्छथः Sy.
११. गोशब्दोऽत्र गमेः क्रियाशब्दो गमनावचनः । अर्ण इत्युदकनाम । प्राभूत्यात्सस्यसम्पत्तिकरत्वाच्च गमनार्हमुदकं यस्य स गोअर्णा मेघः । तस्य Sk. १२. विवरार्थम् । विवरं कर्तुमित्यर्थः Sk. १३. प्रवेशे P.
१४. ० मग्रा० P. याभिश्चाग्रमुपरिभागं गच्छथः Sk.
१५. प्रातवतम् P. हलेन कर्षित्वान्नं मनवे दत्तमित्यर्थः Sk.
१६. V. Mādhava ignores ताभि:
etc.
+ सु॒ऽदे॒व्य॑म् । PP. १७. विमा० P. एतनाम्ने, ऋषये याभिर्युष्मदीयाभिरूतिभिः पत्नीर्भार्याः पुरुमित्रस्य दुहितरं न्यूहथुर्नितरां युवां प्रापितवन्तौ Sy. १८. रथेनोढवन्तौ स्थः Sk.

Page #630

१.७.३७.१. ]
६ 9
विंमदाय। अरुणीगश्च। अशिक्षतम् । याभिश्च । सुदासे राज्ञे । धनम् । ऊहथुः ।
५७५
*
याभि॒ः श॑ता॑ती॒ भव॑थो ददा॒शुषे॑ भू॒ज्य॑ याभि॒रव॑थो॒ याभि॒रधि॑गुम् ।
t
आ॒म्याव॑ती॑ सु॒भरा॑मृत॒स्तुसं॒ ताभि॑रू॒ षु॒ ऊ॒तिभि॑रश्व॒ना ग॑तम् ॥२०॥
१३
१३
१४
१५
वतीम्। धनपूर्णामिमाम्। सत्यां स्तुतिम् । ताभिः । आगतम् इति ।
याभिः शन्ताती । याभिः । शङ्करौ । भवथः । यजमानाय । भुज्युं च समुद्रमध्ये विपन्न -
ह
१०
११
नावम् । याभिः। अवथः। याभिश्च । अधृतगमनमिन्द्रम् 'युवं सुरामश्विना' इति मन्त्रः । पालन
१. अरुणवर्णा आरोचमाना गाः Sy. २. दत्तवन्तौ स्थः Sk.
याभिः कृ॒शानु॒मस॑ने दुव॒स्यथो॑ ज॒वे याभि॒र्य॑नो॒ अव॑न्त॒माव॑तम् ।
मधु॑ प्रि॒यं भ॑रथो॒ यत्स॒रभ्य॒स्ताभिरूप ऊतिभि॑रश्विना ग॑तम् ॥ २१ ॥
१६
१७
याभिः कृशानुम् । कृशानुं नाम सोमपालमसुरैः सोममपजिहीर्षद्भिः सह युध्यन्तं क्षीणशरमिषुप्रदानेन। ररक्षथुः। इषुक्षेपणकाले । मृगयामटतः शार्यातस्य च राज्ञौ यूनः । अश्वः
१६
३. ०३चा P. ४. सुदनसे P. ५. धनमन्नं च Sk.
६. रथेनानीतवन्तौ स्थः Sk.
७. V. Mādhava ignores आ ।
घ । वा and ताभिः etc.
1
* शंतात इति शताती । PP.
१०. ० P.
+ ओम्याऽवतीम् । सुभराम् । ऋतऽस्तुभ॑म् । PP.
८०ज्यं M. तुग्रस्य पुत्रम् Sy.
६. ० भीर० M. नौभिरश्वं रथैश्चोत्तार
णेन पालितवन्तौ स्थः Sk. अवधू. M.
गुर्देवानां शमिता Sy.
अधिशब्देन ह्यत्र गवेऽधृतत्वादिन्द्र उच्यते । ... ११. RV. X. 131. 4.
अधृतगमनत्वाद्वा Sk.
१२. ओम्या इति सुखनाम । तद्युक्ताम् Sy.
[ I.112.21.
अस्मत्पालनफलामित्यर्थः Sk.
१३. सुखेन भरणीयामिषं याभिरूतिभिः प्रापयथः Sy. युष्मद्गुणैः सम्पूर्णाम् Sk. १४. ० ति M.
ऋतं सत्यं ऋतस्तुषु । एतत्सञ्ज्ञमृषिम् Sy.
१५. V. Mādhava ignores उ । सु ।
१६. ० नुर्नाम D.
ऊतिभिः । अश्विना ।
१७. ० न्त M.
. असने ।
• तं कृशानुम् । ..
स्वानादिषु सोमपालेषु मध्ये कृशानुरेकः सोमपालः । ... इषवोऽस्यन्तेऽस्मिनित्यसनः सङ्ग्रामः । तस्मिन् सङ्ग्रामे Sy.
स्तोभत्युच्चारयतीति
वन्तौ स्थः Sk.
२०. ० णे का० M.
२१. ० त P. शय्यातस्य M.
१८. क्षीणशमिषु प्रदाने M.
१६. दुवस्यतिः परिचरणकर्मा । परिचरित
२२. र्यातस्य P.
२३. ० ज्ञे P.

Page #631

I. 112.23. ]
५७६
[ १.७.३७.३.
प्रमादात्तपस्यन्तं स्थाणुभूतं भृगुं प्रति पपात । तमतिजवे वर्तमानमश्विनौ निवारयामासतुश्चिन्तितमात्रौ तौः। युवां वृष्ट्यंभावाद्धीनेषु मधु । आहृतवन्तौ । यत् । हितम्। सरघेभ्यः ।
४
*
याभि॒र्नरं॑ गोषु॑यु॒ध॑ नृ॒षायै॒ क्षेत्र॑स्य सा॒ता तन॑यस्य॒ जिन्व॑थः । यासी॒ रथा॑ अव॑थो॒ याभि॒रर्व॑त॒स्ताभि॑रू॒ षु ऊ॒तिभि॑र्‌व॒ना ग॑तम् ||२२||
13 S
१०
११ १३
१३
याभिर्नरम्। याभिः। भरद्वाजं नरम् । गोनिमित्तं युध्यन्तम्। युद्धे। क्षेत्रस्य । तनयस्य
१४
१५
१६
१७
१३ १६
च भजननिमित्तं युध्यन्तम् । जिन्वथः । याभिश्च तस्य रथान् । अश्वांश्च । अवथः ।
t
यामि॒ कुत्स॑मार्जुने॒यं श॑तक्रतु॒ प्र तु॒वी॑ति॒ प्र च॑ द॒भीति॒माव॑तम् । याभि॑र्व॒सन्ति॑ पुरु॒षन्ति॒माव॑तं॒ ताभि॑रू॒ षु ऊ॒तिभि॑रश्व॒ना ग॑तम् ||२३||
२०
२१
२२
२३
याभिः कुत्सम् । याभिः । कुत्सम् । अर्जुन्याः पुत्रं माम् । शतकर्माणौ । प्रावतम् । तुर्वीतिम् ।
१. याभिश्च.
वेगे प्रवृत्तं यूनस्तरुणस्य पुरुकुत्सस्य • अश्वम्... अरक्षतम् Sy. २. रक्षितवन्तौ स्थः Sk. ३. वृष्य ० M.
४. क्षौद्रम् Sy. प्रियमिष्टम् Sk. ५. मध्याहृ ० M. सम्पादयथः Sy. दत्तवन्तौ स्थ ' इत्यर्थः Sk. ६. तृतीयाबहुवचनस्यात्र लुक् । याभिः सरभ्यः । सरडाण्या मधुकर्यः । ताभ्यो मक्षिकाभ्यः Sk.
७. V. Mādhava ignores याभि: । ताभिः etc.
* गा॑षु॒ ऽयुध॑म् । न॒सद्ये । PP. ८. ऊतिभिर्गत्वा Sk.
नरो यत्राभिभूयन्ते प्रतियोद्धृभिः स नृषाह्यः सङ्ग्रामस्तस्मिन् Sk.
१२. गृहादिरूपस्य Sy.
१३. तनयशब्दो धनवाची । तनयस्य धनस्य च Sy.
१४. Omitted by M.
१५. सातौ लाभे Sk.
१६. जिन्वरर: M.
प्रीणयथो रक्षथ
इत्यर्थः Sy. जयकरणेन क्षेत्रापत्यदानेन च प्रीणयथः Sk.
६. भा० M. यज्ञस्य नेतारं यजमानम् Sy. २१. बहुप्रज्ञौ वा Sk.
१०. सर्वमनुष्यम् Sk. ११. नृभिः सोढव्ये Sy.
१७. स्तोतुः स्वभूतान् Sk. १८. अपथः M.
१६. V.Mādhava ignores ताभिः etc. + शतक्रतू इतिं शतऋतू | PP. + पु॒रुऽसन्त॑म् । PP.
२०. अर्जुन इतीन्द्रस्य नाम ।... तस्य पुत्रं कुत्सम् Sy.
२२. ० तः P. प्रापतम् M.
प्र इत्येष उपेत्यस्य स्थाने ।.. ..आवतिरपि गत्यर्थः । तुर्वीति दभीति च वर्शनार्थमुपगतवन्तौ स्थः Sk. २३. तुविति M.

Page #632

५७७
१.७.३७.४. ]
[ I.112.24. दभीतिम्। च। ध्वस्रो नाम राजा ध्वसन्तिरुच्यते । तस्य भार्या । पुरुषन्त्रिः । “ध्वस्त्रयोः पुरुषन्त्योः" इति मन्त्रः।
अमस्वतीमश्विना॒ वाचमस्मै कृतं नौ दस्रा वृषणा मनीषाम् । अङ्त्येऽव॑से नि हये वां वृधे च नो भवतं वाजसातौ ॥२४॥
अप्नस्वतीम्। कर्मवतीम्। अश्विनौ ! वाचम्। अस्माकम्। कुरुतम्। दर्शनीयौ ! वर्षितारौ ! प्रज्ञया। न इति पूरणम्। अद्यूत्ये बलाभावाद्युद्धवर्जिते सङ्गामे। रक्षणाय। वाम्। निह्वये तथा सत्यस्मिन् सङ्गामे। वर्धमानाय। च। भवतमप्नस्वतीं वाचं च कुरुतमिति।
.
१०
१. ज्वजन्ति० M. एतत्सझं पुरुषन्तिमे- मनीषां प्रज्ञामपि । चित्तमप्यस्माकं यागतन्नामानञ्च ऋषिम् Sy.
परं कुरुतमित्यर्थः । कथं पुनरिदमुभयं २. ० न्ती P.D.M.
भवति ? उच्यते यद्यश्विनावागच्छतः । ध्वसन्ति म वेश्या। तथा पुरुषन्तिः। आगतयोहि तयोर्यागः क्रियते। तेन क्रियते उपहासकुशले इति श्रुत्वाऽश्विनौ माणेन कर्मवत्यौ वाक्प्रज्ञे भवतः। अथवा सम्भोगार्थमुपाजग्मतुरिति। तदेतदिहो- वाक्प्रज्ञाकरणेन तद्धेतुभूतमागमनमेव च्यते । याभिश्च ध्वसन्ति वेश्याम् । प्रतिपाद्यते। यागार्थमागच्छतमित्यर्थःSk. वेश्यां पुरुषन्ति च, आवतं सम्भोगार्थ- | १०. अस्माकम् Sy. मुपगतवन्तौ स्थः Sk.
११. अदूत्ये P. ३. ० यः P..
प्रकाशनरहिते रात्रः पश्चिमे यामे। ४. RV. IX. 58. 3.
तस्मिन् काले हि प्रातरनुवाकाश्विनश५. V. Madhava ignores ताभिः स्त्रयोरिदं सूक्तं पठ्यते Sy. etc.
... अद्यूत्येऽवसे । दीव्यतिर्विजिगी* अस्मे इति। PP.
षार्थः। देवनं द्यूतम्। विजिगीषा ६. विहितैः कर्मभिः संयुक्ताम् Sy.
यस्मिन्नास्ति तदद्यूतम् ... अद्यूतमेवा____यागकर्मणा तद्वतीम् Sk.
द्यूत्यम्। ... अवस्तर्पणम्। यद्यवयोरेव ७. कुन्तं च M.
योग्यत्वादन्यया देवतया विजिगीषि८. शत्रूणामुपक्षपयितारौ Sy.
तुमशक्यं सोमतर्पणं तदर्थ निद्वये बस्रनामानौ । अन्यतरनाम्नापि चेदं साह- नियमेनाह्वये Sk. चर्यादुभयोरभिधानम् । क्रियाशब्दो वा | १२. वाजस्यानस्य सम्भजने। यद्वा सङ्गामवंशेर्दर्शनार्थस्य ... दस्रशब्दः। दर्शनीया- | नामतत् । सङ्गामे Sy.
वुपक्षपयितारौ वा शत्रूणाम् Sk. | १३. रक्षितावन् P. ६. प्रज्ञा P.
| १४. V. Madhava ignores नः and बुद्धि ... वेदार्थज्ञानसमर्था कुरुतम् Sy. I ताभिः etc.
३७

Page #633

1st astaka, 8th ch. T
५७८
द्युभि॑र॒क्तुभि॒ परि॑ पातम॒स्मानरि॑ष्टेभिरश्विना॒ सौभ॑गेभिः । तन्नो॑ मि॒त्रो वरु॑णो मामहन्ता॒मदि॑ति॒ सिन्धु॑ पृथि॒वी उ॒त द्यौः ॥ २५ ॥
द्युभिरक्तुभिः। अहोरात्रैः। अस्मान् । परिरक्षतम् अपिवाऽहोरात्रेभ्यः। अनुपहिंसितैर्भवदीयैः। कल्याणैः। इतिहासा विस्पष्टा भविष्यन्ति नासत्याभ्यामित्यादिषु बहुज्ञैः सूक्तं
४
५.
निरूपणीयमिति ।
२. स्तोतॄन् । त्यर्थः Sy.
इत्थं सप्तममध्यायं व्याकरोत्प्रथमेष्टके ।
जातो गोपनकुले माधवो वेङ्कटात्मजः ।।
[अथाष्टमोऽध्यायः ]
इदं श्रष्टमयाध्यायं माधवो व्याचिकीर्षति । 1
रूपे भिन्ने स्वरे भिन्ने शब्दवृत्ति प्रदर्शयन् ॥ १ ॥
C
अर्थाभेदे तु शब्दस्य सर्वत्र सदृशः स्वरः ।
१५
१०
यदा न तं स्वरं पश्येदन्यथार्थे तदा नयेत् ॥ २ ॥
निदर्शनम् ।
पु॒रू॒तम॑ पु॒रू॒र्णाग्भवेत्तत्र पुरूणामृग्भवेत्तत्र तमप्चेदनुदात्तः स्यात्तथा ह्यन्यत्र दर्शनम् ॥ ३ ॥
१. सप्तम्यर्थे च तृतीया । अहस्सु रात्रिषु च Sk.
सर्वदाऽस्माकं रक्षतमि
३. सुभगत्वापादकैर्धनैरस्मान् रक्षतम् Sy. भग इति धननाम । शोभनानि धनानि सुभगानि । सुभगान्येव सौभगानि । तैः सौभगेभिः । तृतीयाश्रुतेः साकाङ्क्षस्वात् संयोजयतमिति वाक्यशेष: Sk. Y. ONE P.
५. V. Mādhava ignores अश्विना and तत्। नः etc.
Ms. D. puts the figure ॥ ११२ ॥ here to indicate the end of one hundred and twelfth hymn. No such number is given in P. and M. ६. प्रजातो is suggested. ७. गोवन० P.
८. अर्थाo D. P.
६. सदृशस्वरः M.
१०. तथा M.
११. RV. I. 5. 24
१२. ० दात्त P.

Page #634

५७६
शु॒ष्मिन्त॑मो॒ हि ते॒ मदा॑ द्यु॒म्नन्तम॑ उ॒त कर्तुः । नात्रोदात्तौ तमौ दृष्टौ दृश्यते तु पुरूतमे ॥ ४ ॥
बहून्
ग्लपयतीत्यर्थस्तेन तत्र प्रदर्शितः ।
सर्वत्रैवं समानेषु स्वरेणार्थो व्यवस्थितः ॥ ५॥
‘होम॒ गन्तारमू॒तये॑” ‘जेता॑र॒मप॑राजितम्' ।
1
‘पाता सु॒तमिन्द्रो'अस्तु' ‘स चैत्ता दे॒वा प॒दम' ॥६॥
१११३
१३
'इन्द्रो॒ विश्व॑स्य॒ दम॒ता' 'भेत्ता पु॒रां शश्व॑तीनाम्' ।
१५
'विभक्ता' हवामहे' तृन्तृचाः स्युर्निदर्शनम् ॥७॥
तृन्तृचोश्चार्थभेदोऽयं प्रकृत्यर्थः स्फुटस्तृनि ।
२१ २३
तृचि स्फुटः प्रत्ययार्थः प्रकृत्यर्थोपसर्जनः ॥८॥
१. मेदो M.
२. RV. I. 127.9 cd
३. ग्लापयती० P.
४. ० णात्थों D. P.
२५
लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तो यः स भूतार्थस्य सूचकः ।
२६
वाचकान्प्रत्ययानाहुस्तत्राकारं स्फुटं वदेत् ॥६॥
७. पातसुत० P.
८. RV. VI. 23. 38.
[1st
Tist astaka, 8th ch. Introductory.
५. RV. I. 9. 9.
६. जेतारं पराजितम् M. जोरपराजितं P.
RV. I. II. 2d.
६. चेत्तान् M.
१०. RV. I. 22. 5.
११. RV. V. 34.60.
१२. Omitted by M. १३. शाश्वतीनां D. श्वतीनां P.
१४. RV. VIII. 17.14.
१५. हि भक्तारं P.
१६. RV. I. 22. 74.
१७. तृन्तृचो स्यु: D. P. १८. र्न M.
१६. तृन्चोश्चार्थ ० D.
तृन्तृचोश्चार्थ. P.
२०. ० र्त्यः स्फुट: स्तृनि D.
• र्थः स्फुट: सुनिः P.
२१. तृची P.
२२. स्पष्टः M.
२३. ०
यार्थः D. P. २४. प्रकृत्यर्थोपसर्जनम् M.
२५. लृक्ष्ब० M.
लक्ष्वद्धात्त P.
२६. ० कारः P.

Page #635

I.113.I. ]
५८०
[ १.८.१.१.
नत्रमाहुरयैके तं प्रतिषेधस्य सूचकम् । छान्दसेषु लकारेषु सम्प्रत्यर्थस्य सूचकः ॥१०॥ अष्टके प्रथमेऽस्माभिः स्वर इत्थं प्रपञ्चितः । स्थापनीयः प्रयत्नेन वाक्यार्थे पण्डितैरयम् ॥११॥ अन्धकारे दीपिकाभिर्गच्छन्न स्वलति क्वचित् । एवं स्वरैः प्रणीतानां भवन्त्याः स्फुटा इति ॥१२॥
___III3. इदं श्रेष्ठं ज्योतिषां ज्योतिरागाच्चित्रः प्रकतो अजनिष्ट विभ्वा । यथा प्रसूता सवितुः सवाय ए॒वा रात्र्युषसे योनिमारेक् ॥१॥
इदं श्रेष्ठम्। कुत्सः। इदम् । प्रशस्यतमम् । ज्योतिषाम्। ज्योतिरुषआख्यम्। प्रादुरभूत् । चित्रम् । प्रज्ञानम् । विभूषितम् । जातं मनुष्याणाम् । यथेयं रात्रेः । जाता। सवितुरादित्यस्य ।
१. नन्नम० P. २. छादनेषु P. । ऽन्धकारनिराकरणेन विशेषेण प्रकाश३. चकारेषु D. P. M.
कम् । अतः प्रशस्यतममित्यर्थः Sy. ४. सूचकम् D. P.
६. ०षा M. ५. प्रदर्शितः M.
ग्रहनक्षत्रादीनां द्योतमानानां मध्ये Sy. ६. ० र्था स्फुटा D. M.
१०. उद्गता। इयमुषा उदितेत्यर्थः Sk. * ज्योतिः। आ। अगात्। PP. | ११. चायनीयः Sy. पूज्यं वा Sk. ७. उषाः कस्मात् ? उच्छतीति सत्या १२. अन्धकारावृतस्य सर्वस्य पदार्थस्य प्रज्ञा
रात्ररपरः कालः। तस्या एषा भवति ... पकः Sy. प्रकृष्टज्ञानं प्रकाशाख्यम् Sk. इदं श्रेष्ठं ज्योतिषां ज्योतिरागमत् । १३. ० भूति P. ० षतं M. विभुाप्तः चित्रं प्रकेतनं प्रज्ञाततममजनिष्ट विभूत- सन् Sy. विभुः । सर्वव्यापीत्यर्थः Sk. तमम् । यथा प्रसूता सवितुः प्रसवाय | १४. रथेऽयं M. किञ्च यथा रात्रिः स्वयं रात्रिरादित्यस्यैवं रात्र्युषसे योनिमरि- ... सूर्यसकाशात् . . . उत्पन्ना। सूर्यो
चत् स्थानम् । N. 2. 18.19. हस्तं गच्छन् रात्रिं जनयति। तस्मिन्न८. अप्र०M.
नस्तमिते रात्ररुत्पत्त्यभावात् Sy. अस्य कोऽतिशय इति चेदुच्यते । किञ्च यथा प्रसूतोत्पन्ना स्वयं रात्रिः नक्षत्रादिकं ज्योतिः स्वात्मानमेव प्रका- सवितुरादित्यस्य सकाशात्। आदित्यो शयति नान्यत् । चन्द्रस्तु यद्यप्यन्यत् | हि रात्रिमस्तमयेन जनयति । तेन प्रकाशयति तथापि न विस्पष्टप्रकाशः। रातिरादित्यादुत्पद्यते Sk. औषसं तु ज्योतिर्युगपदेव सर्वस्य जगतो- | १५. स... र. missing M.

Page #636

५८१
१.८.१.२. ]
[ I.113.2. प्रसवाय भवति। एवमस्याः। उषसः । रात्रिः। योनिम्। अरिचदात्मनोऽन्ते स्थानं प्रकल्पितवती। रुशद्वत्सा रुशती श्वेत्यागादारैगु कृष्णा सदनान्यस्याः । समानबन्धू अमृतै अनूची द्यावा वर्ण चरत आमिनाने ॥२॥ रुशद्वत्सा। श्वेतवत्सा। श्वेता। उषाः। आगात् सूर्य वत्समाह साहचर्यात् ।
१. उषस उत्पत्तये Sy. जन्मने Sk. २. तदर्थ...स्थानं स्वकीयापरभागलक्षणम् ।
... यद्वा प्रसूता रात्रिसकाशादुत्पन्नोषाः ... सूर्यस्य ... प्रसवाय जन्मने यथा भवत्येवं रात्रिरपि...उषसो यज्जन्म तदर्थ ...स्वापरभागलक्षणं स्थानं कृतवतीSy.
आत्मैकदेशमपररात्रलक्षणम् Sk. ३. अनिच. M. प्रकल्पितवतीत्यर्थः । यथा रात्रिरादित्यास्तमयादनन्तरं स्वयमुत्पन्ना, एवं तदनन्तरमुषा जनिष्यत इत्येवमुषसः स्थानं प्रकल्पितवतीत्यखिलार्थः । अथवा यथा प्रसूतेत्युषा उच्यते न रात्रिः। सवितुरित्यपि सवायेत्येतेन सम्बध्यते । उषस इत्यपि तादयें चतुर्थी । यथा प्रसूतोत्पन्ना सवितुः सवाय जन्मने । आत्मनोऽनन्तरमुषा ह्यादित्यं जनयति । अतस्तदर्थवास्या उत्पत्तिरिति व्यपदिश्यते । एवं रात्रिरुषस उषसोऽर्थम्। उषसो जन्मार्थमित्यर्थः। योनिमारेक् स्थानं प्रकल्पितवती । नाप्रकल्पिते रात्र्याः स्थान उषसो जन्म सम्भवति । एवमियं रात्रैः स्तुतिः । उषसो वा। रात्रिरस्याः
स्थानं प्रकल्पितवती Sk.. ४. ०न्त P. * श्वेत्या। आ। अगात्। अरैक्। ॐ
इति। PP. + समानबन्धू इति समान ऽबन्धू । अमते
इति। अनूची इति। PP. + आमिनाने इत्याऽमिनाने। PP. ५. रुशद्वत्सा सूर्यवत्सा । शदिति वर्ण-
नाम । रोचतेवलतिकर्मणः । सूर्यमस्या वत्समाह । साहचर्यात् । रसहरणाद्वा । रुशती श्वेत्यागात् । श्वेत्या श्वेततेः । अरिचत् कृष्णा सदनान्यस्याः कृष्णवर्णा रात्रिः । कृष्णं कृष्यतेः । निकृष्टो वर्णः । अथैने संस्तौति । समानबन्धू समानबन्धने । अमृते अमरणधर्माणौ। अनूची। (अनूच्याविति)। इतीतरेतरमभिप्रेत्य । द्यावा वर्ण चरतः । ते एव द्यावौ । द्योतनात् । अपिवा द्यावा चरतस्तया (सह) चरत इति स्यात् । आमिनाने (आमिन्वाने)। अन्योन्यस्याध्यात्म कुर्वाणे N. 2. 20. रुशन् दीप्तः सूर्यो वत्सो यस्याः सा तथोक्ता । यथा मातुः समीपे वत्सः सञ्चरत्येवमुषसः समीपे सूर्यस्य नित्यमवस्थानात्तद्वत्सत्वम्। अथवा यथा वत्सो मातुः स्तन्यं रसं पिबन हरति, एवमुषसोऽवश्यायाख्यं रसं पिबन् वत्स इत्युच्यते Sy. रुशच्छब्दो दीप्तिवचनः । वत्स इत्यावित्य उच्यते । स एषसो वत्सस्थानीयो पत्यत्वात्। कथमपत्यत्वम् ? श्रुतेर्दर्शनात् । ... यद्वा प्रातः प्रातरुषसः सकाशादादित्यो जायते । तदभिप्रायमस्यापत्यत्वम् । असत्यपि चापत्यत्वे तदीयरसहरणसामान्यादेष वत्सव्यपदेशः। यथा हि पशोर्वत्सः पयआख्यं रसं पिबन्नाहरति, एवमसावादित्य उषसोऽवश्या
याख्यम् । दीप्तादित्याख्यवत्सा Sk. ६. रुशती स्वयमपि च दीप्ता Sk. ७. उविता Sk.

Page #637

५८२
[ १.८.१.३.
I.113.3. ] अरिचत्। कृष्णा । सदनानि । अस्या रात्रिरथेने संस्तौति। समान य (?)। अमरणधर्माणौ। अनूची। द्योतमाने-अन्योन्यस्याध्यात्ममात्मीयम् । वर्णम् । कुर्वाणे । चरतः।
समानो अध्वा स्वस्रोरनन्तस्तमन्यान्या चरतो देवशिष्टे । न मैथे। न तस्यतुः सुमेके नक्तोषासा समनसा विरूपे ॥३॥
१. आरेचितवती, कल्पितवती, दत्तवती- जरयन्त्यौ। यद्वा स्वकीयं रूपं हिंसन्त्यौ। त्यर्थः Sy.
उषसा नशं तमो निवर्त्यते प्रकाशात्मकरेचितवती Sk.
मुषसो रूपं रात्र्या Sy. २. कृष्णवर्णा रात्रिः Sy.
वर्ण कृष्णं शुक्लं चात्मीयं वर्णम् Sk. तमःसम्बन्धात् कृष्णवर्णा रात्रिः Sk. | ११. यद्वा द्यावा नभसाऽन्तरिक्षमार्गेण ... ३. स्थानानि स्वकीयान्त्याध्यामलक्षणानि | प्रतिदिवसं गच्छतः Sy. प्राप्नुत इत्यर्थः। ____Sy. स्थानानि Sk.
अथवा द्यावेति दिवः पर्यायस्तृतीयक४. अस्य P. M.
वचनान्तश्चात्र द्रष्टव्यः। ... दिवा सह ५. रात्रीरथेन P.
महत्त्वादिना गुणेन स्पर्धमाने दिवा वान६. समानेनैकेन सूर्याख्येन, बन्धुना सख्या ग्रह? (गृह्य०)माणे स्वं स्वं वर्ण प्राप्नुत युक्ते। यद्वा सूर्येण सह सम्बद्धे । यथोषा
इति । द्यौहि तमसा? (सो)ज्योतिषश्चाउदेष्यता सूर्येण सम्बद्धा, एवं रात्रिरप्य- स्मन्यवदानेनानुगृह्णाति रात्र्युषसोः । स्तं यता सूर्येण सम्बद्धा Sy.
आमिनाने ... ईद्धिसत्यौ। किम् ? समानो बन्धुर्ययोस्ते समानबन्धू। प्रजा
सामर्थ्यात् परस्पररूपम् । रात्रिीषसो पतिर्हि रात्र्युषसोः समानबन्धुर्जनयितृ
रूपं ज्योतिरीषद्धिनस्ति । उषा अपि त्वात् । आदित्यो वा । स हि जनयितृत्वेन
रात्रेस्तमः । अथवा द्यावेति सप्तम्येरात्रेबन्धुः, जन्यत्वेनोषसो जनयितृत्वेन कवचनस्याकार आदेशः । चरत इत्येतेन वोभयोः। स ह्यस्तमयेन रात्रि जनयत्यु
चास्य सम्बन्धः । दिवि चरतो गच्छतः। दयेन चोषसम् Sk.
वर्णमित्येतत्तु, आमिनाने इत्येतेन सम्ब७. समान ... अमरण. missing M. ध्यते । आत्मीयं रूपमीद्धिसत्यौ। कालात्मकतया नित्यत्वात् Sy.
अथवा, आमिनाने इत्याकारोऽध्यर्थे । ८. इनूचि P.
मिनातिरपि सामर्थ्यात् करोत्यर्थः । अन्वञ्चन्त्यौ । प्रथमं रात्रिः पश्चादुषा
आत्मीयं रूपमधि उपरि कुर्वाणे । इत्यनेन क्रमेण गच्छन्त्यौ । यद्वा सूर्य
कस्य? सामर्थ्यात् प्रकृतत्वाच्च दिव गत्यनुसारेण गच्छन्त्यौ Sy.
एव Sk. अहरन्तरेषु पुनः पुनरपि दृश्यमानत्वाद्
१२. V. Madhava ignores उ अनूची परस्परेणानुगते। परस्परतः
* देवशिष्टे इति देवशिष्टे। PP. संवर्तिन्यौ सम्बद्धे चेत्यर्थः Sk.
+ मेथेते इति। PP. ६. स्वेन स्वेन तेजसा Sk.
# सुमेके इति सुऽमेके। PP. १०. एवम्भूते वर्ण सर्वेषां प्राणिनां रूपं | विरूपे इति विरूपे। PP.

Page #638

५८३
१.८.१.३. ]
[I.113.3. समानो अध्वा। एकः। मार्गः। (आ)पर्यन्तः। अहोरात्रयोर्गमनस्य। तम्।
१. ० नोऽध्वा M. २. योऽयम् Sk. ३. गमनमार्ग आगामिकाललक्षणः Sk. ४. अवसानरहितः Sy. __अनन्तोऽत्यन्तबहुः Sk. ५. See note no. १०. on p. 368.
According to रात्राहाहाः पुंसि Pa. 2.4.29., अहोरात्र should be used in the masculine gender. But its use in the neuter gender is seen both in Vedic and classical sanskrit literature, - e.g. अहोरात्राणि विदधद्विश्वस्य मिषतो वशी। RV.
X. 190.2. क्वप्रेप्सन्ती युवती विरूपे अहोरात्रे द्रवतः संविदाने A.V. 10.7.6. अहोरात्रे गच्छ स्वाही। V.S. 6.21. अहोरात्रे अधिपत्नी आस्ताम्। VS.
14. 30.
त्रिंशत्कला मुहूर्तः स्यावहोरात्रं तु तावतः। Manu I.64. It also occurs in the Mahābhārata 3.2035. अहोरात्राणि दीर्घाणि समुद्रः किं न Toufal Pañcatantra 1.329 Kielhorn's ed. Bombay 1885 भवेत्पत्रं त्वहोरात्रं मासेन । Hemacandra 139. Use in the neuter gender is allowed if the word रात्र is preceded in a compound by a word expressing 'number', (वा० संख्यापूर्व रात्रं क्लीबम्) e.g. द्विरात्रम्, त्रिरात्रम् etc. But the Vārtika is not applicable to अहोरात्र। अहोरात्र is used in the singular number to denote just one day and one night. If it is used in the dual, it will mean two days and two nights, if in plural, more than two days and two !
nights. Manu and Hemacandra use it in the singular number, whereas the Pañcatantra uses it in the plural, in this sense. But this particular meaning is not expressed although the dual number is used in the following quotations:अहोरात्राभ्यां नक्षत्रेभ्यः। A.V. 6.128.3. अहोरात्रयोंः सन्धिभ्यो' जूतः। V.S. 24.25. याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदं सर्वमहो
रात्राभ्यामाप्तम्, सर्वमहोरात्राभ्यामभिपन्नम्, केन यजमानोऽहोरात्रयोराप्तिमतिमुच्यत इति। Brh. U. 3.1.4. As the idea of a day and night in general is sought to be conveyed and the notion of two days and two nights is not intended to be expressed in the stanza, strict grammatical usage requires the use of the singular number both here and in अहोरात्रे further down. अहोरात्रे may however be explained that a dual was necessary as the subject of the verbs आक्रोशतः and तिष्ठतःboth in the dual number. Although the proper reading should, in my opinion, be अहोरात्रस्य and अहोरात्रः V. Mādhava is supported by the quotations, cited above. रात्र्युषसोः। ... येनैवाकाशमार्गेणोषा निर्गच्छति तेनैव रात्रिरपि Sy. स्वस्रोभगिन्योः। रात्र्युषसौ ोकेन प्रजापतिनाऽदित्येन वा जन्यते इत्युपपन्नमनयोर्भगिनीत्वम् Sk.

Page #639

५८४
I.113.4.]
[ १.८.१.४. देवैरनुशिष्टे। चरतः। एकस्यां गतायामन्या तस्यां गतायामपरा ते न। संघर्षाद् आक्रोशतः । नच क्षणमपि। तिष्ठतः। शोभनपरिमाणे “संवत्सरो वै सुमेकः सोकचरः" इति तु ब्राह्मणम्। अहोरात्रे। सुमनस्के। विभिन्नरूपे ।
भास्वती नेत्री सूनृतानामचेति चित्रा वि दुरौ न आवः। प्रार्ष्या जगदथु नो रायो अख्यदुषा अजीगर्भुव॑नानि विश्वा ॥४॥
भास्वती। उषा। वाचाम् । नेत्री पूर्वस्याम् । प्रज्ञायते। चित्रवर्णाऽन्धकारपरिवृतानि च । अस्माकम् । द्वाराणि । विवृणोति। ? मनुचक्षुष्यन्धकारेण तिरोहितम्। जगत् । समर्पयन्ति ।
१. ० ष्ट P. देवेन द्योतमानेन सूर्येण ... ११. तमःप्रकाशलक्षणाभ्यां विरुद्धरूपाभ्यां
शिक्षिते Sy. सर्वप्राणिनामुपकाराय युक्ते Sy. विचित्ररूपे वा Sk. देवैरनुशिष्टे । अनुज्ञात इत्यर्थः Sk.
* आवरित्यावः। PP. २. अन्यान्याशब्दः परस्परपर्याय स्तृतीयकव
चनान्तश्चात्र द्रष्टव्यः । ... परस्परेण । प्रऽअर्घ्य । जगत् । वि। ऊँ इति। PP. सम्बद्ध ... गच्छतः Sk.
१२. भास्वती वीप्तिमती Sk. ३. परस्परं न हिंस्तः Sy.
१३. उत्पादयित्री। उषसः प्रादुर्भावानन्तरं हि ___ मनुष्यवत् परस्परं नाक्रोशतः Sk. पशुपक्षिमृगादयः सर्वे शब्दं कुर्वन्ति Sy. ४. Omitted by P. and D.
प्रवर्तयित्री। ... उषउदयकाले हि प्रा५. सर्वदा लोकानुग्रहार्थ गच्छतः Sy.
णिनां वाचः प्रवर्तन्ते । अतः सैव तासां ६. ० णामे P. D. शोभनमेहने प्रवर्तयित्रीत्युच्यते Sk.
सर्वेषामुत्पादकत्वाच्छोभनप्रजनने Sy. | १४. ०येते D. दृश्यत इत्यर्थः Sk. मेकशब्दो मुखवचन इति केचिदाहुः ।। १५. चायनीया Sy. पूज्या वा दृश्यमानव Sk. सुमुख्यौ । सृष्टः प्रथमः संवत्सरो मेक १६. ण धo M. इत्युच्यत इत्यन्ये। तथाहि मेकः संवत्सर । १७. नोऽस्मभ्यम् Sk.
वो मेकपत्रा इति पौराणिकाः स्म- १८. वाराणि D. राणि M. रन्ति । शोभनो मेको ययोः सम्बन्धी
सर्वार्थानां दृशां वागद्वाराणि Sk. सृष्टिकालजन्यतया ते सुमेके । आद्य- | १६. यथास्माभिर्दृश्यन्ते तथा तमो निवार्य संवत्सरसृष्ट इत्यर्थः Sk.
प्रकाशयतीत्यर्थः Sy. ७. ० रे P. D.
__ प्रकाशयतीत्यर्थः Sk. 5. Omitted by M.
२०. जवात् M. ६. See note no. ५. on p. 583 २१. प्रकाशं गमयित्वा Sy. १०. ० स्ते P. समानमनस्के ऐकमत्यं । प्रार्घ्य । आर्पिर्गत्यर्थः । प्रगमय्य जगत् ।
प्राप्ते सत्यौ Sy. सङ्गतचित्ते। तेषु तेषु व्यापारेषु कृत्स्नं जगत् प्रवत्यैपरस्परवशवर्तिन्यावित्यर्थः Sk.
त्यर्थः Sk.

Page #640

१.८.२.१. ]
५८५
[ III3.6. अस्माकम् । धनार्थम् । व्योच्छत् सेयम्। उषाः। विश्वान्येव। भुवनानि । उज्जगारेवेति । जिह्मन्ये चरितवे मघोन्यामोगय इष्टयै राय उ त्वम् । दुनं पश्यद्भय उर्विया विचई उषा अंजीगर्भुव॑नानि विश्वा ॥५॥
जिह्मश्ये । कुटिलं शयानस्य। चरणार्थम्। उषाः। आभोगार्थम् । यागार्थम् । धनार्थ चापरं प्रत्यन्धकारात् । स्वल्पम् । पश्यद्भयो मनुष्येभ्यः। उरुदर्शनार्थम्।"
क्षुत्राय त्वं श्रवसे त्वं महीया इष्टय त्वमर्थमिव त्वम॒त्यै । विसदृशा जीविताभिचक्ष उषा अजीगर्भुव॑नानि विश्वा ॥६॥ भत्राय त्वम् । (ए) कं च प्रति धनायेव प्रेरयितुमपरं प्रति। अन्नायेव। महतेऽन्यं प्रति
१. आ० P. अस्मभ्यम् Sk.
ऽपरं प्रतीष्टये यागार्थ तथाऽन्यं प्रति २. यानार्थ P. धनानि Sk.
राये धनार्थ च व्युच्छन्तीति शेषः Sy. ३. धनानि...विशिष्ट प्रकाशनयुक्तान्यकरोत् धनवत्युषाः Sk.
Sy. विविधं ख्यापितवती। प्रकाशित- १०. अभो० P. वतीत्यर्थः Sk.
११. तया P. ४. तमसा तिरोहितत्वेनाविद्यमानकल्पानि | १२. उपसि ह्यागतायां कश्चिन्निद्रालुः पार्वेSy. भूतजातानि प्रति Sk.
नावस्थाय सङ्कोच्य जङ्घ कुटिलः शेते। ५. स्वकीयेन प्रकाशेन तमो निःसार्य पुन- ...कश्चिद् भोजनादिसम्भोगान् कर्तुमारुत्पन्नानीव करोतीत्यर्थः Sy.
रभते । कश्चिद्यष्टुं कश्चिद्धनाथ यतते। जिगतिरत्र सामर्थ्याद् गत्यर्थः। ... उषा एतदुच्यते जिह्मश्य इत्यादिना Sk. गच्छति Sk.
१३. उद० P. D. विशिष्ट प्रकाशाय Sy. ६. V. Madhava ignores उ विस्तीर्ण विख्यापयितुम् । तमसा चाभि* जिह्मऽश्ये'। PP.
भूतत्वाद् अस्फुटं पश्यद्भयः स्फुटं दर्श+ आऽभोगये'। PP.
यितुमित्यर्थः Sk. + ॐ इति। PP.
१४. V. Madhava ignores उ। त्वम् । ७. किञ्चित्प्रति कुटिलशयनाय Sk.
and 30: etc. ८. शयनार्थम् P. वक्रं शयानाय पुरुषाय | 5 महीये। PP.
...चरितुं शयनादुत्थाय स्वापेक्षितं | 9 अभिप्रचक्षे'। PP. प्रति गन्तुं व्युच्छन्ती भवति Sy. १५. एकं प्रति Sy. गमनायान्यं प्रति Sk.
१६. ०यैव D. ६. धनवती...त्वम्। अयमेकशब्दपर्यायः । १७. व्युच्छन्तीति शेषः Sy.
सर्वनामशब्दः।...त्वमेकं प्रति आभो- १८. महतेर्दानकर्मणो महेर्वा पूजार्थस्येदं रूपम् । गये, आभोग्याय शब्दादिविषयार्थ तथा- दानार्थ पूजार्थ वान्यं प्रति Sk.
*
+-
++

Page #641

I.I13.8. ]
५८६
[ १.८.२.३.
यागायापरं प्रति सिसाधयिषितम्। अर्थ प्रति। गन्तुमेवम्। नानाजातीयकानि। जीवनसाधनानि । अभिप्रदर्शयितुमिति ।
एषा दिवो दुहिता प्रत्यदर्शि व्युच्छन्ती युवतिः शुक्रवासाः । विश्वस्येशांना पार्थिवस्य वस्व उपो अयह सुभगे व्युच्छ ॥७॥
एषा दिवः। एषा । दिवः । दुहिता । प्रतिदृश्यते । प्रादुर्भवन्ती। तरुणी। शुक्लदीप्तिः। विश्वस्य। पार्थिवस्य। धनस्य। ईशाना। उषाः। अद्य । शोभनधने । व्युच्छ। अत्र।
परायतीनामन्वैति पार्थ आयतीनां प्रथमा शश्व॑तीनाम् । व्युच्छन्ती जीवमुदीरयन्त्युषा मृतं कं चन बोधयन्ती ॥८॥ परायतीनाम्। परागच्छन्तीनामुषसाम्। मार्गम्। अनुगच्छति तासामन्तिमा भवति ।
१. यथाऽर्थी नियमेनादरेण वाऽथं प्रति | ६. तमो वर्जयन्ती Sy.
गच्छति तद्वन्नियमेनादरेण वा गमना- तमांसि विवासयन्तीत्यर्थः Sk. यान्यं प्रति Sk.
१०. यावयित्री फलानां पुरुषः प्रापयित्री नित्य२. गन्तमे० D.
यौवनोपेता वा Sy. ३. कृषिवाणिज्यादीनि Sy.
११. श्वेतवसना निर्मलदीप्तिर्वा Sy. जीवानि? (न्) Sk.
१२. धनंन्येशा० M. ४. The passage beginning with | १३. अस्मिन् देवयजनदेशे ... तमांसि विवा
ferenteafurent and ending सय, वर्जयेत्यर्थः Sy. with अभिप्रदर्शयितुमिति is तमांसि विवासयन्ती जीव Sk. omitted by P.
| १४. This stanza is omitted by P. अभिप्रकाशयितुम् Sk.
अस्मदीये यज्ञे Sk. ५. V. Madhava ignores उषाः | १५. अतीतानाम् Sy. ____etc.
१६. गवादिजातीनाम् Sk. * विउच्छन्ती। PP.
नित्यानां वा। याश्च दूरवर्तिन्यो गवादि+ वि। उच्छ। PP.
जातयो याश्च सन्निकृष्टाः सर्वव्यापि६. दुहितृस्थानीया। तस्य हि पूर्वार्ध उषा | त्वात् ताः सर्वा अनुगच्छतीत्यर्थः Sk. उत्पद्यते Sy.
| १७. अन्तरिक्षकदेशलक्षणं स्थानम् Sy. घुप्रभवत्वादुषा दिवो दुहितेत्युच्यते Sk. पन्थानः Sk. ७. प्रतिशब्दोऽत्र धात्वर्थानुवादी । दृश्यते | १८. अतीता उषसो यथा व्युष्टा एवमेवैषापि Sk.
व्युच्छतीत्यर्थः Sy. ८. सर्वैः प्राणिभिर्दष्टाभूत् Sy.
अद्यतन्युषाः Sy.

Page #642

१.८.२.५. ]
[ 1.113.10.
आगच्छन्तीनाम्। बह्वीनाम्। प्रथमा भवति । प्रादुर्भवन्ती । प्राणिजातं शयनात्। उत्थापयन्ती तदिन्द्रियत्वात्। मृतमिव। कम्। चन। बोधयन्ती।
98
देवमध्ये । कृतवती । कल्याणम् । कर्म ।
५८७
उषो॒ यद॒ग्निं स॒मिधे॑ च॒कर्ध॒ वि यदाव॒श्चत॑सा॒ सूर्य॑स्य । यन्मानु॑षान्य॒क्ष्यमा॑णो॒ अज॑ग॒स्तद्दे॒वेषु॑ चकृषे भ॒द्रमः ॥६॥
८
उषो यदग्निम्। उषः ! यत् त्वम् । अग्निम् । समिन्धानाय । चकर्थ । यच्च । सूर्यतेजसा
११
१३
13
१४
जगत् । रक्षति ? (सि) । यच्च। यक्ष्यमाणान्। मानुषान् । उद्गिरसि । तदिदं त्रिविधम् ।
*
१. नित्यानां वा Sk.
२. The passage beginning with परायतीनाम् and ending with प्रथमा भवति is omitted by P. एषा यथा वर्तत एवमेवागामिन्योsuष इत्यर्थः Sy.
३. तमो वर्जयन्ती Sy.
+
किया॒त्या यत्स॒मयो॒ भवा॑ति॒ या व्यूषुर्याश्च॑ नूनं व्युच्छान् । अनु पूर्वीः कृपते वावशा॒ना म॒दीध्या॑ना॒ जोष॑म॒न्याभि॑रेति ॥१०॥
तमांसि विवासयन्ती Sk.
४. प्राणिजातं च तेषु तेषु व्यापारेषु प्रेरयन्ती Sk.
५. ०त्वा P. D.
स्वापसमये प्रलीनेन्द्रियत्वात् Sy.
६. व्यती M.
पुनरिन्द्रियप्रवेशेन चेतनं कुर्वती प्रवर्तत इति शेष: Sy. कञ्चिदत्यन्तनिश्चेष्टं सुप्तं सर्वप्राणिजातम् Sk.
अजीरिति । PP.
७. Omitted by M. यत्वं P.D. ८. गार्हपत्यादिरूपम् Sy.
आहवनीयाख्यम् Sk.
६. सिमिन्धना० P.
प्रज्वलनार्थम् । ... उषःकाले ह्यग्नयो होमार्थमुपसमिध्यते Sy.
१०. चकत्थ M.
करोषि । समिन्धयसीत्यर्थः । उषसि
ह्यवितायामग्निहोत्रण आहवनीयं समिन्धयन्ति नानुदितायाम् । अतस्तमुषा एव समिन्धयतीत्युच्यते Sk.
११. तमसा तिरोहितम् Sy. १२. तमसा विश्लिष्टमकरो: Sy.
वि ? (व्य ) वृणोरित्यर्थः । ... उषसो हि प्रकाश उदेष्यतः सूर्यात् प्रभवति Sk. १३. ०मानान् M.
१४. पूर्व तमसा ग्रस्तान् प्रकाशेनोद्गीर्णानि वाकरो: Sy.
गच्छसि Sk.
१५. तददन् M.
१६. दोवमध्ये P.
+ कियंति। आ। PP.

Page #643

I.I13.10.]
५८८
[ १.८.२.५.
कियात्या। कियति देशे स्विद् । यस्मिन्नियं सङ्गच्छन्ती देशे। समीपे । भवत्यहमिव पश्यामि क्व चेयमन्यत्र सङ्गच्छत इति वितर्कः। याः । पुरा । व्यूषुः । याः। च। सम्प्रति । व्युच्छन्ति सर्वास्ताः कियति भवन्ति सेयम् । पूर्वी उषसः। अनु कल्पते। कामयमाना तासां पश्चाद् भवति
१. कियत्या P.M. २. त्रियति M. notion of asla is not sought
उषाः समया भवाति समीपस्था to be conveyed because insभवतीति यदेतत्तत् कियति काले प्रवृत्तं
trumental case has not been परिसमाप्तं वेत्याकारः प्रश्नार्थः ।
used. Further इयं वेशे सङ्ग... उषा येन कालेन संयुक्ता स काल: कियान्, तस्य कालस्य किं परिमाण
च्छन्ती is equivalent to इयं मिति। अनेनोषसोऽनन्तत्वमुक्तम् Sy.
देशे गच्छन्ती so सम् is added नैव जानीमः कियत्यपि जगतः प्रदेशे
in स्वार्थे। As, in my opinion, समीपीभवत्युषा इति। सर्वव्यापिन्येव the idea of सङ्गति is not लक्ष्यत इत्यर्थः Sk.
intended to be expressed, ३. देश M. ४. स्विच्छब्दश्च पुनरित्यनेन the use of paras maipada ___समानार्थो वितर्कवचनः Sk.
is correct in सङ्गच्छन्ती but ५. नियं... छन्ती missing M.
the use of atmanepada in V. M. uses सङ्गच्छन्ती in the
सङ्गच्छते is, for the same parasmaipada and सङ्गच्छन्ते in
reason, wrong. The strictly the second line in the
grammatical forms should ātmanepada. He should
however be गच्छन्ती and have been more consistent
गच्छति in this particular case by using one pada only
but सङ्गच्छमाना and सङ्गच्छते in both places.
if the idea of usta is to As the forms stand in the
be conveyed. ६. क्व क्व M. text, the idea of सङ्गति i.e.
७. P. adds नूनं before सम्प्रति । 'together' is expressed by | ८. सर्वस्ताः M. ६. सोयं P. adding the preposition सम्।। १०. अतीता उषसः... कामयमानेदानीं If the idea of सङ्गति is वर्तमानोषाः... अनुकल्पते समर्था intended to be conveyed, भवति । अतीता उषसो यथा प्रकाशमकुthen atmanepada alone
वस्तवदेषाऽपि प्रकाशं करोतीत्यर्थः Sy. could be used. समौ गम्य
११. ताः सर्वाः। पूर्वाः पूर्ववृत्ताः । अनुकृपते। च्छिभ्याम् Pa. I.3.29.
कृपा? (यति)कृपण्यतीत्यर्चतिकर्मसु पा
ठात् कृपिरत्र... यच्चोषस्युदितायां Also the idea of सङ्गति
स्तोतारः स्तुवन्ति तदुषा एव स्तौतीrequires the use of the
त्युच्यते Sk. instrumental case, e.g. तेन १२. शब्द वा कुर्वन्तीत्यर्थः।... यच्चोषसङ्गच्छते etc.
स्युदितायां... कामयन्ते शब्दं वा कुर्वI think however that the I ति तदुषस्येवोपचर्यते Sk.
s.

Page #644

१.८.३.२. ]
५८६
[ I.113.12.
प्रदीप्यमाना। सह। अन्याभिः। आगच्छति।
ईयुष्टे ये पूर्वतरामपश्यन्व्युच्छन्तीमुषसं मल्सः । अस्माभिरू नु प्रतिचक्ष्याभूदो ते यन्ति ये अपुरीषु पश्यान् ॥११॥
ईयुष्टे । मृताः। ते। पूर्वतरामुषसम् । माः । अपश्यन् । अस्माभिः । इदानीम्। प्रतिद्रष्टव्या। भवति । आगच्छन्ति । ते। य एनाम्। उत्तरासु रात्रिषु। पश्यन्ति।
यावयद्वैषा ऋतुपा ऋतेजाः सुम्नावरी सूनृतो ईरयन्ती । सुमङ्गलीर्बिभ्रती देवीतिमिहाघोषः श्रेष्ठतमा व्युच्छ ॥१२॥ यावयद्वेषाः। पृथक्रियमाणशत्रुका। सत्यस्य पालयित्री। सत्ये' जाता। सुखवती।
१. ०प्तमा० D. P.
+ यवयत्ऽद्वेषाः। PP. २. आगामिन्योऽप्येतदीयं प्रकाशमनुकुर्वन्ती
१०. ०यद्वे० P. D. M. त्यर्थः Sy. तुल्यकालाभिषोभिः सहकतां प्रति
११. अस्मत्तः पृथक्कृतानि द्वेषांसि द्वेष्टणि पद्यते न विरुध्यत इत्यर्थः Sk.
राक्षसादीनि यया सा तथोक्ता । न * ईयुः। ते। PP.
ह्यषसि जातायां राक्षसादयोऽवतिष्ठन्ते
यतस्ते निशाचराः Sy. + प्रति ऽचक्ष्या। अभू त् । ओ इति । PP. |
द्वेषाणां यावयित्री यावयद्वेषा ।... ३. अतीतकालामित्यर्थः Sk.
द्वेषाणां नक्तञ्चराणां रक्षआदीनां पृथ४. ०मसं P.
ग्भावयित्री । अपनेत्रीत्यर्थः Sk. ५. प्रतिशब्दोऽत्र धात्वर्थानुवादी ... द्रष्ट
| १२. ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा पालव्याऽभूद् भवति । अस्मा? (स्मदा०)द |
यित्री Sy. योऽपि वर्तमानकालामुषसं पश्यन्ती
यज्ञस्य। . . . यज्ञो ह्यषस्युदितायां त्यर्थः Sk.
क्रियते न रात्रौ। अतस्तस्य पालयित्री६. लुडर्थे लट् । आयास्यन्ति Sk..
त्युच्यते Sk. ७. द्वितीयार्थे सप्तम्येषा । अपराः पश्चिमाः। १३. यज्ञार्थ प्रादुर्भूता। सत्यामुषस्यहनि ___ आगामिकाला इत्यर्थः Sk.
यागा अनुष्ठीयन्ते, अतो यज्ञार्थ जाते८. कालत्रयेऽप्येषा व्याप्य वर्तत इत्यर्थः Sy.
त्युच्यते Sy. अतीतैर्वर्तमानरागामिभिश्च सर्वैर्मनुष्य- ऋतशब्दोऽत्रादित्यवचनः । पञ्चम्याश्च रुषा दृश्यते नास्मदादिवत् कैश्चिदेवेति स्थाने सप्तमी। आदित्याजनित्री Sk. समस्तार्थः Sk.
१४. सुखती P. ६. V. Madhava ignores ये। उ । प्राणिनां सुखकरीत्यर्थः Sk.

Page #645

५६०
I.113.14.]
[ १.८.३.४. वाचः । प्रेरयन्ती। शोभनमङ्गला। यज्ञम् । धारयन्ती। श्रेष्ठतमा। इह । अद्य। उषाः? (षः।)। व्युच्छ।
शश्वत्पुरोषा व्युवास देव्यथौ अद्येदं व्यावो मघोनी । अथो व्युच्छादुत्तराँ अनु द्यूनजरामृता चरति स्वधाभिः ॥१३॥
शश्वत् पुरा। नित्यम् । पुरा च । इयम् । व्यौच्छत् । देवी। अथ। अस्मिन्नहनि । धनवती सेयम् । इदम् । व्यागात् । अथ। उत्तराण्यपि । अहानि । प्रति व्युच्छतु सेयम् । जरामरणवर्जिता प्रदित्सितः । अन्नः सह सर्वदा। वर्तते।
व्यञ्जिभिर्दिव आताखौदर्प कृष्णां निर्णिजं देव्यावः । प्रबोधयन्त्यरुणेभिरश्वैरोषा योति सुयुजा स्थैन ॥१४॥ व्यञ्जिभिः। विद्योततेऽन्तरिक्ष न साधनः? । ज्योतिर्भिः। दिवः सम्बन्धिनीषु ।
१. पशुपक्षिमृगादीनां वचांसीरयन्त्युत्पाद- १३. विवासितं प्रकाशेन तमसा वियुक्तम
यन्ती Sy. उषउदयोत्तरकालं हि करोत् Sy. विवृणोतु विवृतवती वा। प्राणिनां वाचः प्रवर्तन्ते। अतः सैव । प्रकाशितवती वेत्यर्थः Sk.
ताः प्रेरयन्तीति व्यपदिश्यते Sk. १४. अथो एतस्मादेव कारणाद् व्युच्छात् । २. पत्या कदाचिदपि न वियुक्तेत्यर्थः Sy. आशिष्ययं लिङर्थे लेट् । विवासयेत्त३. देववीति देवकामम् । देवानस्मदीय- मांस्यस्मदीये कर्मणीत्याशास्महे Sk. ___ हविःकामान् कुर्वन्तीत्यर्थः Sk. । १५. व्यागतोत्त० P. ४. अस्मिन्देवयजनदेशे Sy.
| १६. आगामिन्यपि काल इत्यर्थः Sk अस्मदीये यज्ञे Sk.
१७. आगामिष्वपि दिवसेषु...विवासयतिSy. ५. व्हायो P. अस्मिन् यागसमये Sy. १८. अतः कालत्रयव्यापिनी सोषाः... स्वधा६. श्रेमहान्योषा M.
भिरात्मीयस्तेजोभिः सह ... वर्तते Sy. ७. ह्यच्छन्ति M.
स्वधाशब्दोऽत्र सामर्थ्याज् ज्योतिर्वचनः । विवासय Sy. तमांसि विवासय Sk. स्वैज्योतिभिः। सर्व ज्योतिभिर्व्याप्नो* अथो इति। PP.
तीत्यर्थः । अथवा स्वधेत्यन्ननाम । हवि८. बहून्नित्यं वा Sk.
लक्षणरनिमित्तभूतैर्गच्छति । हवींष्युप६. तमांस्यस्मदीये कर्मणि विवासितवती Sk. | भोक्तुं यज्ञेषु गच्छतीत्यर्थः Sk. १०. एतस्मात्कारणात्। प्रसादत्वा? (दा०)- + वि। अञ्जिभिः। PP.
कारणात् Sk. ११. काले Sy. | + देवी। आवरित्यावः। PP. अद्यास्मदीये कर्मणि Sk.
5 अश्वः। आ। उषाः। PP. १२. तमसा तिरोहितमिदं सर्व जगत् Sy. | १६. ध्यद्यो० P. २०. प्रकाशक: Sy.

Page #646

१.८.४.१. ]
५६१
[ I.113.16. दिक्षु । अपवृणोति । कृष्णम् । रूपं रात्रिकृतं सेयम् । प्रबोधयन्ती। अरुणैः । अश्वः । सुयुक्तेन रथेन । उषाः। आगच्छति।
श्रावहन्ती पोष्या वार्याणि चित्रं केतुं कृणुते चेकिताना । ईयुषीणामुपमा शश्व॑तीनां विभातीनां प्रथमोषा व्यश्वेत् ॥१५॥
आवहन्ती। आवहन्ती। पोषणसमर्थानि । धनानि । चित्रम् । प्रज्ञानम् । करोति । ज्ञायमाना। गतानाम् । बह्वीनाम् । अन्तिमोषा अतः परम् । व्युच्छन्तीनाम् । मुख्यो। उषाः प्राच्याम् । वृद्धासीत् ।
उदीवं जीवो असुन आगादप प्रागात्तम आ ज्योतिरेति । आरैक्पन्यां यातवे सूर्यायागन्म यत्र प्रति॒िरन्त आयुः ॥१६॥ उदीर्ध्वम् । उद्गच्छत शयनात्। जीवयिता। प्राणः। अस्मान् । आगतः । अपप्रागाच्च
१. अपावृ० P. प्रकाशेन तिरस्कृतवती Sy. | १३. पुरं P. D. १४. विशेषेण अपनयतीत्यर्थः Sk.
प्रकाशमानानामागामिनीनामुषसाम् Sy. २. सुप्तान् प्राणिनः Sk.
दीप्यमानानां मध्ये प्रथमोत्कृष्टा Sk. ३. व्यापनशीलैः स्वकीयैः किरणैस्तुरगैर्वा | १५. आद्या Sy. १६. तेजसा Sy. Sy. ४. अग० M. ०च्छन्ती P.
विविधं सर्वत्र गच्छति वर्धते वा Sk. ५. अस्मभ्यमानयन्ती Sy.
* उत्। ईर्ध्वम्। PP. आनयन्ती स्तोतृणां यष्टणां चार्थाय ।
+ नः। आ। अगात् । PP. स्तोतृभ्यो यष्टुभ्यश्च ददातीत्यर्थः Sk. + अरैक्। PP. ६. वार्याणि वरणीयानि । अत्यन्तोत्कृष्टा- | 6 प्रतिरन्ते। PP. नीत्यर्थः Sk.
| १७. ०याना० P. यष्टुं स्तोतुं च Sk. ७. विचित्रमाश्चर्यभूतं चायनीयं वा Sy.
| १८. जीवात्मा Sy. पूज्यं वा Sk.
१६. शरीरस्य प्रेरयिता Sy. ८. प्रज्ञापकं रश्मिं कृत्स्नजगत्प्रकाशनस
प्राणस्थानीया च Sk. ___मर्थम् Sy. प्रकाशाख्यम् Sk.
२०. अस्माकम् Sk. ६. स्वात्मनः प्रकाशात् कुरुते Sy.
| २१. उदगता का? प्रकतत्वादषाः। यस्मा१०. सर्व जनं प्रज्ञापयन्ती Sy.
ज्जीवितात् प्राणेभ्यश्च प्रियतमादृश्यमानैवेत्यर्थः Sk.
ऽस्माकमुषा उदितेत्यर्थः Sk. ११. गन्त्रीणां बह्वीनां मध्य उपमानभूता। २२. अपक्रान्तम् । उषसः प्रकाशे सति सर्वअत्यन्तोत्कृष्टेत्यर्थः Sk.
जीवनव्यापारयोगः Sy. १२. उप समीपे निर्मितोपमानभूता वा Sy. | प्रकर्षणापगच्छति Sk.

Page #647

1.113.18. ]
C
यत्र। वर्धयन्ति। अग्नमुदाराः।
૧
२
४
नैशम् । तमः । ज्योतिश्च । आगच्छति । सूर्यस्य । गमनार्थम् उषाः । पन्थानम् । अरिचत् । गच्छामः ।
२१
२२
दीप । प्रजायुक्तमिति ।
५६२
स्यूम॑ना वा॒च उदि॑यति॒ वदि॒ः स्तवा॑नो र॒भ उ॒षसो॑ विभा॒तीः । अ॒द्या तदु॑च्छ गृण॒ते म॑घोन्य॒स्मे आयु॒र्नि दि॑िदीहि प्र॒जाव॑त् ॥१७॥
स्यूमना बाचः। अनुस्यूतः। स्तुतिवाचः । प्रेरयति । होता । स्तुवानः । स्तोता ।
૧૫
१०
१८
१६
व्युच्छन्तीः । उषसः । अद्य । तथा सति । व्युच्छ । स्तुवते मह्यम् । उषः ! अस्मासु । आयुः । नितरां
१. अवप्रागाच्छनैः शमः M.
२. उषसः प्रकाशाख्यम् Sk. ३. सर्व व्याप्नोतीत्यर्थः Sk. ४. विविक्तीकरोति Sy. केन पुनर्व्यापारेiti ज्योतिः सूर्यस्य पन्थानं रेचयति ? आत्मापगमनेन । कुत एतत् ? औषसस्य ज्योतिषोऽन्ते सूर्योदयदर्शनात् Sk. ५. गताः प्राप्ता वयम् Sk. ६. P. adds ज before यत्र ७. सोमाविहविर्लक्षणम् Sk.
८. दानेन Sy. यत्र व्यवस्थिता अध्ववदय ऋत्विजः । वयमपि यज्ञं कर्तुं प्रवृत्ता इत्यर्थः Sk. PP.
यस्मादुषा उदिता
*
अद्य + मघोनि । अस्मे इति । PP.
...
या॒ गोम॑तीरु॒षस॒ः सर्व॑वीरा व्यु॒च्छन्ति॑ दा॒शुषे॒ मर्त्याय ।
$
वा॒योरि॑व सू॒नृता॑नामुद॒र्के ता अ॑व॒दा अ॑नवत्सोम॒सुत्व ॥ १८ ॥
२३
२४
२५
२६
या गोमतीः। याः। गोमत्यः । उषसः । सर्वैर्वीरैर्युक्ताः । व्युच्छन्ति । यजमानाय । मनु
६. स्यूमना स्यूमान्यनुस्यूतानि सन्ततान्युक्थानि Sy. स्यूमशब्दोऽत्र सुखवचनः । सुखेनाक्लेशेन Sk.
[ १.८.४.३.
१०. वाचो वेदरूपाया सम्बन्धीनि Sy. ११. उच्चारयति Sy. आत्मन एवायं परोक्षरूपेण प्रथमपुरुषेण व्यपदेशः । होत्राख्य ऋत्विक् कुत्सनामा वा ऋषिरुद्गमयति । उच्चारयतीत्यर्थः Sk. १२. स्तोत्राणां वोढा Sy.
बलवान्
वह्निरुच्यते वहनसमर्थत्वात् Sk. १३. स्तुन्वानः M. १४. तमसोऽपनोदनेन प्रकाशमाना उषोदेवताः Sy. विविधं दीप्यमानाः Sk. १५ तदिति तस्मादद्य Sk.
पञ्चम्या लुग्द्रष्टव्यः १६. सती P. D. M.
१७. दृष्टिनिरोधकतया प्रसिद्धं नैशं तमो विवासय वर्जय Sy. विविधं तमांसि विवासय Sk. १८. धनवति ! Sk. १६. अस्मभ्यम्; Sy. Sk. २०. अन्नम् Sy. चिरजीवित्वमनं वा Sk. २१. प्रयच्छेत्यर्थः Sy. ददातेरेतद्रूपम् । नियमेन देहि Sk. २२. प्रज्ञया यु० D. प्रजाभिः पुत्रपौत्रादिभिर्युक्तम् Sy. + वा॒यो ऽईव । PP. २३. बहुभिर्गोभिर्युक्ताः Sy.
अरुणीभिः स्वाभिर्गोभिर्गोमत्यः Sk. २४. सरणसम: Sy. अखण्डिताशेषपरि
जनपुत्रपौत्रादिका इत्यर्थः Sk. २५. ०न्ती P तमो वर्जयन्ति Sy. विविधं तमांसि विवासयन्ति Sk. २६. दाशुषे मर्त्याय । दाश्वानिति यजमाननाम शाकपूणिना पठितम् ।... यजमानस्य मनुष्यस्यार्थाय Sk.

Page #648

१.८.४.४. ]
५९३
[ I.II3.19. ध्याय। महावातस्येव। उपस्तुतीनाम् । अन्ते । ताः। अश्वदाः । उषसः। व्याप्नोति । यजमानः ।
माता देवानामदिरनीकं य॒ज्ञस्य केतुर्वृहती वि भाहि । प्रशस्तिकृद्रह्मणे नो व्युच्छा नो जनै जनय विश्ववारे ॥१६॥
माता देवानाम् । निर्मात्री। देवानामतश्च देवमातुः। अदितः। प्रत्यनीकमियं भवति सा त्वम् । यज्ञस्य । प्रज्ञापयित्री। मही। व्युच्छ। स्तुतेः कर्वी, उषसि हि वन्दिनः स्तुवन्ति देवान् मनुष्यांश्च सा त्वम् । अस्माकम् । अपितु ( ? ) व्युच्छ व्युष्टा च । अस्माकम् । जने। प्रादुर्भावय। सर्वैर्वरणीये!
१. वायुवच्छीघ्र प्रवर्तमानानाम् Sy. अदितेरखण्डनीयाया भूमेरनीकं मुखम्। २. उवस्यस्तु० P.
यथेन्द्रियाश्रयत्वान्मुखं प्रकाशकम् एव___ उपस्यस्तु. D.
मुषा भूमेः प्रकाशयित्रीत्यर्थः Sy. ३. उदर्क इत्युद्भव उच्यते । यादृग्वायोः अनीकशब्दोऽपि ... समूहवचनः । ... ... उद्भव... कादिवाचाम् ? उद्भवे । समूहः। अथवा अनीकशब्दः खड्गमुखप्रभातवेलायामित्यर्थः Sk.
वचनः । इहाग्रत्वसामान्यादुषसि प्रयु४. स्तोतभ्यो यष्टभ्यश्चाश्वान् दात्रीः Sk. ज्यते । अदीनस्य समग्रस्याहर्लक्षणस्य ५. केन ? सामर्थ्यात् स्तुतिभिर्हविभिश्च । ज्योतिषो मुखभूतेत्यर्थः Sk. __ स्तौति यजति चेत्यर्थः Sk. ११. प्रकाशयित्रीत्यर्थः Sk. ६. ०ना P. D.
१२. महती Sy; Sk. महती is अथवा दक्षिणादानेऽश्वस्यापि दानविधा- suggested for मही। नादश्वदेति सोमसुत्वनो विशेषणं | १३. प्रकाशस्व Sy. विविधं दीप्यस्व Sk. नोषसाम् । अश्वस्य दाता यजमान | १४. ०ते D. इति Sk.
सम्यक् स्तुतमिति प्रशंसनं कुर्वती Sy. * नः। वि। उच्छ। आ। नः। PP. | १५. Omitted by D. ब्रह्मणे मन्त्ररूपाय ७. उषसि सर्वे देवाः स्तुत्या प्रबोध्यन्ते, स्तोत्राय व्युच्छ विवासय Sy. ___ अतः सा तज्जननवतीत्युच्यते Sy. | १६. अवितुं P. अपि तुं D. अपि स्तु... ८. या त्वं माता ... देवानाम् । देवशब्देना- तुं M.
वित्या उच्यन्ते । तेषां हि माता उषाः। १७. विविधं तमांसि विवासय। वयं स्तुतीः ... प्रतिमासं चादित्यभेदमङ्गीकृत्य बहु- करिष्याम इत्येवमथं तमांस्यपनयेवचनम् Sk.
त्यर्थः Sk. ६. अदितिशब्देनात्रादीनकत्वात् समग्रज्यो- | १८. अस्मात् M.
तिरुच्यते।... अदीनस्य समग्रस्य प्रका- | १९. जनपदे Sy. शाख्यस्य ज्योतिषः Sk.
निर्धारणे च सप्तमी। लोकस्य मध्ये Sk. १०. प्रतिस्पर्धिनी त्वमित्यर्थः । यद्वा दीव्य- | २०. धनादिभिर्वर्धय Sk.
न्तीति देवा रश्मयः । तेषां निर्मात्री।। २१. वैवर० P. ०र • D. M.
३४

Page #649

I.114.1. ]
५
१०
तत् त्वमस्मभ्यमप्यावह्नेति ।
११
*
यच्चि॒त्रमप॑ उ॒षसो॒ वह॑न्तीजा॒नाय॑ शशमा॒नाय॑ भ॒द्रम् ।
तन्नो॑ मि॒त्रो वरु॑णो मामहन्ता॒मदि॑ति॒ सिन्धु॑ पृथि॒वी उ॒त द्यौः ॥२०॥
यच्चित्रम्। यत्। पूज्यम्। कर्म । उषसः । वहन्ति । ईजानाय । भजते । भजनीयम् ।
* वर्हन्ति । ईजाना । PP.
--
५६४
I.114.
इमा रु॒द्राय॑ त॒वसे कप॒र्दिने॑ व॒यद्वा॑राय॒ प्र भ॑रा॒महे॒ मतीः ।
यथा॒ शमस॑द॒द्विपदे॒ चतु॑ष्पद॒ विश्वं॑ पु॒ष्टं ग्रामे॑ अ॒स्मिन्न॑नातु॒रम् ॥१॥
१. याच्चत्रम्
२. चायनीयम् Sy. विचित्रं पूज्यं वा Sk. ३. आप्तव्यं यद्धनम् Sy. यागलक्षणम् Sk. ४. प्रापयन्ति । किम् ? सामर्थ्यादात्मानम् । गच्छन्तीत्यर्थः Sk.
१३
१४
इमा रुद्राय। इमाः। स्तुतीर्वयम् । रुद्राय । वृद्धाय । जटिने । क्षपितवीराय कर्तुम् ।
५. ०जना० P. हविर्भिरिष्टवते Sy. यजतः स्तुवतश्चार्थाय Sk.
६. स्तुतिभिः सम्भजमानाय पुरुषाय Sy.
७. कल्याणम् Sk. ८. भवतीतिशेषः Sy.
६. तत्वम० P. D.
[ १.८.५.१.
१०. ०भ्यं व्यावo M.
११. V. Madhava ignores तत् । नः etc. Ms. D. puts the figure ॥११३॥ here to indicate the end of one hundred and thirteenth hymn. No such number is given in P. and M. १२. ० तिर्व० M
१३. रोदयति सर्वमन्तकाल इति रुद्रः । यद्वा
रुत् संसाराख्यं दुःखम्, तद् द्रावयति, अपगमयति विनाशयतीति रुद्रः । यद्वा रुतः शब्दरूपा उपनिषदः । ताभिद्र्यते
गम्यते प्रतिपाद्यत इति रुद्रः । यद्वा रुच्छब्दात्मिका वाणी तत्प्रतिपाद्याऽऽत्मविद्या वा । तामुपासकेभ्यो राति ददातीति रुद्रः । यद्वा रुणद्धि, आवृणोतीति रुत्, अन्धकारादि, तद् दृणाति विदारयतीति रुद्रः । यद्वा कदाचिद् देवासुरसङ्ग्रामेऽन्यात्मको रुद्रो देवनिक्षिप्तं धनमपहृत्य निरगात् । असुराञ् जित्वा देवा एनमन्विष्य दृष्ट्वा धनमपाहरन् । तदानीमरुदत् । तस्माद् रुद्र इत्याख्यायते Sy.
१४. तवरशब्दोऽत्र बलवचन: Sk. ०वीर्याय M.
१५. क्षयन्तो विनश्यन्तो वीरा यस्मिंस्तादृ
शाय । यद्वा क्षयतिरैश्वर्यकर्मा । क्षयन्तः प्राप्तैश्वर्या वीरा मरुद्गणाः पुत्रा यस्य तस्मै Sy.
वीराणामपि शत्रूणामभिगन्ता क्षयद्वीरः । क्षयतिनिवासार्थ एव ।
. अथवा
इमा रुद्रस्य बलवत
आत्मीयानां वीराणामभिप्रेतेषु निवासयिता क्षयद्वीरः । ... चूडावतोऽपि वीराणामपि शत्रूणामभिगन्तुः स्वेषां वा वीराणामभिप्रेतेषु स्थानेषु निवासयितुरर्थाय Sk.

Page #650

१.८.५.३. ]
५६५
[ I.I14.3. हवामहे । यथा। सुखम्। भवति । द्विपदे। चतुष्पदे च। विश्वं च। पुष्टम्। अस्मिन् । ग्रामे।
अरोगम्।
१३
मृळा नौ रुद्रोत नो मयंस्कृधि क्षयद्वीराय नम॑सा विधेम ते । यच्छं च योश्च मनुरायजे पिता तदश्याम तव रुद्र प्रणीतिषु ॥२॥
मुळा नः। सुखय । अस्मान् । रुद्र ! अपिच। अस्माकम्। सुखम् । कुरु। क्षपितवीराय वयम् । तुभ्यम् । अन्नेन। परिचरामः । यत् सर्वेषाम् । पिता। शम्। च। योः। च। मनुर्देवेभ्यो मनुष्यामायाचितवान् ? तद् वयम् । लभेमहि । तव । रुद्र ! प्रणयनेषु ।
अश्याम ते सुमतिं देवय॒ज्यया क्षयद्वीरस्य तवं रुद्र मीढ्वः । सुम्नायनिद्विशौ अस्माकमा चरारिष्टवीरा जुहवाम ते हविः ॥३॥ अश्याम ते। प्राप्नुयाम। तव। सुमतिम्। यागेन । क्षपितवीरस्य। तव। रुद्र !
१८
Sy
१. प्रकर्षेण निष्पादयामः Sy.
१३. उत्पादकः Sy. पिता सर्वप्रजानाम् Sk. प्रहरामः प्रापयामः । रुद्रं स्तोतुमुच्चा- | १४. मनुः स्वकीयाभ्यः प्रजाभ्यः... रोगाणां रयाम इत्यर्थः Sk.
शमनम् Sy. शमनं च। कस्य? सामर्थ्या२. शं शमनीयानां रोगाणामुपशमनम् Sy. दुत्पन्नानामनिष्टानां रोगादीनाम् Sk. ३. अस्मदीयाय मनुष्याय Sy. १५. भयानां यावनं च Sy. यौतिः पृथग्भावे। ४. गवाश्वप्रभृतये च ।...तेन प्रकारेण स्तुतीः पृथग्भवनं च । असम्बद्धं चेत्यर्थः । केन ? __कुर्म इत्यर्थः Sy. अस्मदीयाय Sk.. | सामादुत्पिपित्सुभिरनिष्ट: Sk. ५. सर्व प्राणिजातम् Sy. ६. प्रवृद्धम् Sy. १६. एतद्वयम् आयेजे देवेभ्यः सकाशात् प्राप्य ७. आतुरा रुग्णास्त रहितं सत् Sy.
दत्तवान् Sy. . * मुळ। नः। PP.
तव यागेनाप्तवानित्यर्थः Sk. + यत् । शम्। PP.
१७. प्रकृष्टा नीतय उपदेशाः प्रणीतय८. अस्मभ्यमस्मदर्थम् Sy.
स्तासु। सप्तमीनिर्देशाद् वर्तमाना इति षष्ठयन्तमेतत् ... अस्माकं सम्बन्धिनः शेषः । तृतीयार्थे वा सप्तमी। त्वदुपदेश_Sk. .. अस्माद्रा M.
श्चेष्टमाना इत्यर्थः Sk. १०. क्षपितसर्ववीरं प्राप्तश्वर्यैर्मरुभिर्युक्तं वा सुम्नऽयन् । इत् । PP.
Sy. क्षयद्वीराय त इत्यभयत्र | १८. अनुग्रहात्मिकाम् Sy. अनुग्रहरूपांबुद्धिम्।
द्वितीयार्थे चतुर्थी । क्षयद्वीरं त्वाम् Sk. | तवानुग्राह्या बुद्धौ भवेमेत्यर्थः Sk. ११. त्वां... हविलक्षणेनान्नेन नमस्कारेण वा १६. क्षागेन P. D. M. Sy. faceruta Sk.
त्वद्देवत्येन यज्ञेन Sy. अविगुणेन Sk. १२. नित्यं परिचरेमेत्याशास्महे Sk. । २०. क्षपितप्रतिपक्षस्य मरुद्भिर्युक्तस्य वा Sy.

Page #651

I.II4.5.]
[ १.८.५.५. सेक्तः ! सुखमिच्छन् । अस्माकम् । पुत्रपौत्रादीन् । आचर। अनुपहिसितवीराः सन्तो वयम् । तुभ्यम्। हविः। जुहवाम।
त्वषं वयं रुद्रं यजुसाधं वकुं कविमवसे नि हयामहे । आरे अस्सदैव्यं हेळौ अस्यतु सुमतिमिद्वयमस्या वृणीमहे ॥४॥
त्वेषं वयम् । दीप्तम् । यज्ञस्य साधयितारम् । कुटिलगमनम् । कविम् । अवसे । अभिमुखमाह्वयामः सः । दैव्यम् । क्रोधम् । अस्मत्तः । दूरे। क्षिपतु। सुमतिम् । एव । वयम् । अस्य। प्रार्थ
*
यामहे।
दिवो वराहमरुषं कपर्दिनं त्वषं रूपं नमसा नि हयामहे । हस्ते बिभ्रद्भपजा वार्याणि शर्म वर्म च्छदिरस्मभ्यं यसत् ॥५॥ दिवो बराहम्। दिवः । वराहारम् । आरोचमानम्। जटिलम् । दीप्तम् । श्लाघमानम् ।
१. वृष्टिलक्षणेनोदकेन । ... अथवा मीढ- १६. यथास्मभ्यं देवा न क्रुध्येयुस्तया करोत्वि
शब्दस्य धननाम्नो मत्वन्तस्येदं छान्दसं त्यर्थः Sk. १७. अनुग्रहरूपां बुद्धिम् रूपम् । धनवन्नित्यर्थः Sk.
Sy. शोभनामेवानुग्रहरूपां बुद्धिम् Sk. २. तासां प्रजानां सुखमिच्छन्नेव सुखप्रद एव | १८. धुलोकात् Sk.
भवेत्यर्थः Sy. अस्मदीयहविरुपयोग- | १६. वराहम् P. यद्वा वराहवद् दृढाङ्गम् Sy. निमित्तं सुखमिच्छन् Sk.
वराहनामासुरः। तत्सदृशम् । अत्यन्तबल३. ऋत्विजो वा प्रति Sk.
वन्तमित्यर्थः । अथवा वराह इति मेघ४. ०त्रादीनां पर M. आगच्छ Sk. नाम । तत्सदृशम् । एकदेशसादृश्येन चैष ५. वीर्याज्जायन्त इति वीराः प्रजाः Sy. समस्तसादृश्यव्यपदेशः। रुद्रस्य नीलत्वात् ६. चरुपुरोडाशादिकम् Sy.
कण्ठो मेघसदृशः। मेघसदृशकण्ठमि७. चोदित आधारे प्रक्षिपाम Sy.
त्यर्थः। अथवा वराहःसूकर उच्यते । तदा८. V. Madhava ignores इत् कारम् । देवता हि महाभाग्ययोगात् तं * अस्य । आ। PP.
तमाकारं भजते । अत उपपन्नो रुद्रस्य ६. यस्य P. प्रज्ञस्य M.
वराहाकारव्यपदेशः Sk. १०. एष हि यज्ञं स्विष्टं करोति Sy. २०. अरुषतिर्गतिकर्मा। गन्तारं शत्रून् यज्ञान् ११. क्रान्तदर्शिनम् Sy. मेधाविनम् Sk. वा प्रति Sk. २१. ०ल M. १२. हविषा तर्पणाय पालनाय वा Sk.. | २२. त्वेषं रूपम्। अन्तर्णीतमत्वर्थो रूपशब्दो १३. ०से मभि० M. नियमेन Sk. द्रष्टव्यः। माहाभाग्ययोगादनेकप्रकार १४. म (स्स देवो हस्ते दधानो) स्स P. रूप रूपवन्तम् Sk. १५. देव्यं D. देवस्य द्योतमानस्य | २३. ०मान P.
सम्बन्धिनम् Sy. देवानां स्वभूतम् Sk. I निरूपणीयं वेदान्तैरधिगम्यम् Sy.

Page #652

५६७
१.८.६.१. ]
[ I.114.6. नमसा। अभिमुखम् । आह्वयामः स देवः । हस्ते । दधानः । वरणीयानि । भेषजानि । सुखम् । रक्षाम् । गृहं च। अस्मभ्यम्। प्रयच्छतु।
इदं पित्रे मुरुतामुच्यते वचः स्वादोः खादीयो रुद्राय वर्धनम् । रास्वा च नो अमृत मर्तभोजनं त्मनै तोकाय तनयाय मृळ ॥६॥
इदं पित्रे। मरुताम्। पित्र। देवाय। इदम् । अत्यन्तं स्वादुभूतम्। वर्धनम् । वचः । उच्यते। देहि। च। अस्मभ्यम् । देव ! मर्तानां भोजनमन्नम्। आत्मने। पुत्राय। पौत्राय च।
प्रसीद।
१. Omitted by P.
पितृत्वमेवमाख्यायते । पुरा कदाचिहविर्लक्षणेनान्नेन नमस्कारेण वा Sy. दिन्द्रोऽसुराञिगाय । तदानीं दितिरनमस्कारेण । स्तुत्येत्यर्थः । अथवा नमो सुरमाता इन्द्रहननसमर्थ पुत्रं कामयमाना हविर्लक्षणमन्नम् । तेन निमित्तेन । हवि- तपसा भर्तुः सकाशाद् गर्भ लेभे । इमं रुपभोक्तुमित्यर्थः Sk.
वृत्तान्तमवगच्छनिन्द्रो वज्रहस्तः सन् २. नियमेन Sk.
सूक्ष्मरूपो भूत्वा तस्या उदरं प्रविश्य तं ३. स्ते M.
गर्भ सप्तधा बिभेद। पुनरप्येक सप्त४. हस्तधारणेन चात्र तदुत्तरकालभावि वानं खण्डमकरोत् । ते सर्वे गर्भकदेशा योने____ लक्ष्यते । दददित्यर्थः Sk.
निर्गत्यारुदन् । एतस्मिन्नवसरे लीलार्थ ५. अत्यन्तोत्कृष्टानीत्यर्थः Sk.
गच्छन्तौ पार्वतीपरमेश्वराविमान् ६. रोगशमनहेतुभूतानि Sy.
ददृशतुः । महेशं प्रति पार्वत्येवमवो- सर्वरोगोपशमनसमर्थानि Sk.
चत् । इमे मांसखण्डा यथा प्रत्येक ७. आयुधानां निवारकं कवचम् Sy. पुत्राः सम्पद्यन्तामेवं त्वया कार्य मयि
शत्रुप्रयुक्तहिंसाप्रतिबन्धसमर्थ च कव- चेत्प्रीतिरस्तीति। सच महेश्वरस्तान् चम् Sk.
समानरूपान् समानवयसः समानालङ्का८. स्तोतृभ्यः Sy.
रान् पुत्रान् कृत्वा गौर्यं प्रददौ, तवेमे ६. भेषजानि च ददातु सुखादीनि पुत्राः सन्त्विति । अतः सर्वेषु मारुतेषु चेत्यर्थः Sk.
सूक्तेषु मरुतो रुद्रपुत्रा इति स्तूयन्ते Sy. * रास्वं । PP.
वृद्धिहेतुः । स्तुतिर्हि देवानां वृद्धिकरी Sk. १०. एकोनपञ्चाशत्सङ्ख्याकानां देवविशेषा- | १४. देवा P. _ णाम् Sy.
मरणरहितरुद्र Sy. ११. पितृभूताय Sk.
१५. मानाम् P. मत्तानां M. १२. अतिशयेन हर्षजनकमित्यर्थः Sy. १६. भोजनमिति धननाम । मर्तोपभोग्य
अत्यन्तं मनसः प्रीतिकरमित्यर्थः Sk. | धनम् Sk. १३. स्तुत्यस्य प्रवर्धकम् । स्तोत्रेण हि देवता १७. Omitted by P. and D.
हृष्टा सती प्रवर्धते । रुद्रस्य च मरुतां । पुत्राय M.

Page #653

५९८
I.114.9. ]
[ १.८.६.४. मा नौ महान्तमुत मा नौ अर्भकं मा न उक्षन्तमुत मा नै उक्षितम् । मा नौ वधीः पितरं मोत मातरं मा नेः प्रियास्तन्वौ रुद्र रीरिषः ॥७॥
मा नो महान्तम् । मा। अस्माकम् । वृद्धम् । मा। च। बालम् । मा च। रेतः सिञ्चन्तं युवानम्। मा । च। निषिक्तम् । मा च । नः। वधीः। पितरम्। मा। च। मातरम् । मा च । अस्माकम् । प्रियाणि। अङ्गानि । हिंसीः ।
मा नस्तोके तनये मा न आयौ मा नो गोषु मा नो अश्वेषु रीरिषः । वीरान्मा नौ रुद्र भामितो वधीविष्म॑न्तः सदमित्त्वा हवामहे ॥८॥
मा नस्तोके। मा। अस्माकम्। पुत्रे। तत्पुत्रे च । मा चान्यस्मिन् । मदीये। पुरुषे । मा। नः। गोषु । मा च। अस्माकम् । अश्वेषु। हिंसीः। मा च । अस्माकम् । समर्थान् । क्रुद्धः। वधीः । हविष्मन्तः। सदा। एव । त्वाम् । वयम् । हवामहे ।
उप॑ ते स्तोमान्पशुपाड़वाकर रास्वा पितर्मरुतां सुन्नमस्मे । भद्रा हि ते सुमतिमळयत्तमार्था वयमव इत्तै वृणीमहे ॥६॥ उप ते। यथा गोपाः प्रातः समर्पितान् पशून् सायमुपकरोत्येवमहम् । तुभ्यम् । स्तोमान् ।
_
१२
१३ १४
१. Omitted by P.
११. अर्थान P. D. विक्रान्ताञ् शौर्योपेतान् २. ०द्ध P. ३. ०ल M. ___ अस्मदीयान् Sy. स्वभ्रातृप्रभृतीन Sk. ४. गर्भरूपेण स्त्रीषु निषिक्तमपत्यम् Sy. १२. Omitted by P. ___ गर्भस्थम् Sk.
१३. यागाय Sk. ५. स्नेहविषया स्तनूषु भवाः प्रजा वा Sy. | १४. V. Madhava ignores रुद्र
मा च नः प्रियास्तन्वः। एकवचनस्य स्थाने | * पशुपाः इव। आ। अकरम्। PP. बहुवचनम् । प्रियं स्वमेव शरीरम् Sk. + अस्मे इति। PP. ६. V. Madhava ignores नः । नः। + मुळयत्ऽतमा। अथ। PP. नः। रुद्र।
१५. उप ते omitted by M. ७. तोक इत्यादौ द्वितीयार्थे सप्तमी। मा- | १६. स्वस्मै समर्पितान् पशून् Sy.
स्माकं तोकं पौत्रांश्च पुत्रांश्च ? | १७. स्वामिभ्यः प्रत्यर्पयति, एवं त्वत्सकाशा(पुत्रांश्च पौत्रांश्च) Sk.
ल्लब्धान् स्तुतिरूपान् मन्त्रान् स्तुति८. आयव इति मनुष्यनामसु पाठादायु- साधनतया तुभ्यं प्रत्यर्पयामीत्यर्थः Sy.
शब्दोऽत्र मनुष्यवचनः। परिचारक- यथा पशुपालः पशून् विक्षिप्तान् सत मनुष्यान् Sk.
एकीकृत्य ग्रामस्यात्मनो वा समीपे ९. गाः Sk. १०. अश्वान् Sk.
करोति Sk.

Page #654

५६६
१.८.६.६. ] ___५EL
[ I.II4.II. उपाकरम् । देहि । मरुताम् । पितः! सुखम् । अस्मभ्यम् । भजनीया। हि। ते। सुमतिः। सुखयितृतमा। वयम् । तव। रक्षणम् । एव । वृणीमहे ।
आरे ते गोध्नमुत पूरुषघ्नं क्षयद्वीर सुम्नमस्मे ते अस्तु । मुळा च नो अधिं च ब्रूहि देवाधा च नः शर्म यच्छ द्विवहींः ॥१०॥
आरे ते। दूरे। तव । गोहननम् । अपिच । पुरुषहननम् । क्षयद्वीर ! सुखम्। अस्मासु । तव। अस्तु। सुखय च। अस्मान्। अधि। चास्मभ्यम्। ब्रूहि। अथ। च। सुखम्। प्रयच्छ । अस्मभ्यम् । द्वयोः स्थानयोः परिवृढः ।
अवौचाम नमो अस्मा अव॒स्यवः शृणोतु नो हवं रुद्रो मुरुत्वान् । तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥११॥
अवोचाम। उक्तवन्तो वयम् । नमस्कारम् । अस्मै। रक्षणेच्छवः सोऽयम् । आह्वानम् ।
१
१. उपकारं P. उपकरं M.
यद्यदस्माभिः कर्तव्यमित्यर्थः Sk. समर्पयामि Sy. भवत्सन्निधौ द्विबर्हाः । बृंहिवृद्धयर्थः । द्वयोर्वर्धयिता सर्वानुच्चारितवानित्यर्थः Sk.
यष्टुः स्तोतुश्च द्विबर्हाः। अथवा द्वयोः २. कल्याणी Sk.
स्थानयोःप्रवृद्धो द्विबर्हाः। कतमयोर्द्वयोः। ३. शोभनानुग्राह्यबुद्धिरस्मासु Sk.
यज्ञसनामयोर्वा वीर्येण मध्यमोत्तमयो४. सम्भजामहे Sy.
र्वा रूपेण। रुद्रो हि मध्यमस्थानीयः ____ आत्मानं पाल्यमानमिच्छाम इत्यर्थः Sk.
सन्नाप्रवृद्धो दिव्यादित्याच्छक्नोति प्रभू५. V. Madhava ignores अथ -
तान् रसान् प्रतिग्रहीतुम् । अप्यन्तरिक्ष * अस्मे इति। PP. + मुळ। PP. आप्रवृद्धः शक्नोति च वर्षयितुम् । अत + देव। अध। PP.
उपपन्नमस्य वृद्धत्वम् । तन्निबन्धनश्च ६. अस्मत्तो भवतु Sk.
द्विबर्हा इति व्यपदेशः Sk. ७. षष्ठीश्रुतेर्बलं रूपं वेति शेषः Sk. | १५. अधशब्दोऽत्रापिशब्दस्यार्थे । अपिच Sk. ८. हनम् M. यद्वा गोहननसाधन- १६. शर्म गृहम् Sk. ____ मायुधम् Sy. गवां हन्तु Sk. २७. पृथिव्यामन्तरिक्षे च परिवृढः । यद्वा ६. तत्साधनमायुधं वा Sy.
द्वयोर्दक्षिणोत्तरमार्गयोः, ज्ञानकर्मणोर्वा पुरुषाणां हन्तु Sk.
परिवृढः स्वामी Sy. १०. क्षपितसर्वशत्रुजन रुद्र ! Sy. वीराणामपि | १८. ०बंग P. ०ह्नः D.
शत्रणामभिगन्तः! स्वेषां वा वीराणाम- | १६. V. Madhava ignores देव
भिप्रेतेषु स्थानेषु निवासयितः! Sk. 5 अस्मै। PP. २०. P. and D. ११. सुम्नं यदेव बलं रूपं वा तव Sk. add कवये before उक्तवन्तः। १२. अस्माकं. . सुखसिद्धयर्थं प्रसन्नो भव Sy. | । एतत्सूक्तरूपं स्तोत्रमवादिष्म Sy. १३. अस्मान् Sy. १४. अधिवचनं २१. अस्मै रुद्राय ... नमस्कारोऽस्तु Sy.
पक्षपातेन वचनम् Sy. आज्ञापय च | २२. अन्नं रक्षणं वेच्छन्तः Sy.

Page #655

६००
I.IIS.2. ]
[ १.८.७.२. शृणोतु । रुद्रः । मरुद्भिः सहितः।
I. II5. चित्रं देवानामुदंगादीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः ।
आपा द्यावापृथिवी अन्तरिक्षं सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च ॥१॥
चित्रं देवानाम्। चायनीयम्। देवानाम्। उदगात्। अनीकं सङ्घः, आदित्ये हि सर्वे देवा वसन्ति तदिदम् । मित्रस्य । वरुणस्य । अग्नेः । प्रकाशकमपि वा चक्षुर्भूतम् । आपूरय। द्यावापृथिव्यौ च। अन्तरिक्षं च महत्त्वेन । सूर्यः। आत्मा। जङ्गमस्य। स्थावरस्य । च जीवभूतः।
सूर्यो' देवीमुषसं रोचमानां मर्यो न योषामभ्येति पश्चात् । यत्रा नरौ देवयन्तो युगानि वितन्वते प्रति भद्राय भद्रम् ॥२॥ सूर्यो देवोम्। सूर्यः । देवीम् । उषसम् । दीप्यमानाम् । मनुष्यः । इव। स्त्रियम् । पश्चात् ।
१४
१. स्वीकरोतु Sy.
८. उपलक्षणमेतत् । तदुपलक्षितानां जग२. V. Madhava ignores नः and ___ ताम् Sy. ६. शमपि P. D.
तत्। नः etc. Ms. D. puts the | १०. इन्द्रियस्थानीयं वा Sy. figure ॥११४॥ here to indicate | ११. स्वकीयेन तेजसा...अपूरयत् Sy. the end of one hundred __ आपूरयति ... केन? सामर्थ्याद्रश्मिभिः and fourteenth hymn. No
Sk. आपूरयति is suggested such number is given in P.
for आपूरय
१२. ०त्वेन P. D. M. and M. * आ। अप्राः। द्यावापृथिवी इति। PP.
१३. ईदृग्भूतमण्डलान्तर्वर्ती सूर्योऽन्तर्यामितया ३. चायनीयं देवानामुदगमदनीकम् । ख्यानं
सर्वस्य प्रेरकः परमात्मा Sy. मित्रस्य वरुणस्याग्नेश्च। आपूपुरद् द्यावा
१४. स हि सर्वस्य स्थावरजङ्गमात्मकस्य कार्यपृथिव्यौ चान्तरिक्षं च महत्त्वेन (तेन)।
वर्गस्य कारणम् । कारणाच्च कार्य सूर्य आत्मा जङ्गमस्य च स्थावरस्थ
नातिरिच्यते।... यद्वा स्थावरजङ्गमाच N. 12. 16.
त्मकस्य सर्वस्य प्राणिजातस्य जीवात्मा। ४. आश्चर्यकरम् Sy.
उदिते हि सूर्ये मृतप्रायं सर्व जगत् पुनश्चेविचित्रं पूज्यं वा ज्योतिः Sk.
तनयुक्तं सदुपलभ्यते Sy.. ५. दीव्यन्तीति देवा रश्मयस्तेषाम् । वेवज- + अभि । एति। PP. + यत्र । PP. ___ नानामेव वा Sy. रश्मीनाम् Sk. १५. ०वी P. १६. ०स D. उषसः प्रादु६. उदयाचलं प्राप्तमासीत् Sy. ___ र्भावानन्तरं तामभिलक्ष्य गच्छति Sy. ७. मित्रादिग्रहणं चात्र प्रदर्शनार्थ द्रष्टव्यम्। १७. यथा कश्चिन्मनुष्यः शोभनावयवां गच्छ
देवानां मनुष्याणामन्येषां च प्राणिना- न्तों युवति स्त्रियं सततमनुगच्छति मित्यर्थः Sk.
तद्वत् Sy.

Page #656

१.८.७.३. ]
६०१
[ I.IIS.3. अभिगच्छति। यस्यामुषसि। मनुष्याः । देवान् कामयमाना अग्निहोत्रादीनि। कर्माणि। प्रतिवितन्वते । भद्रं च । भद्राय कुर्वन्ति यद्वा कर्षणार्थं युगानि युञ्जन्तीति।
मुद्रा अश्वा हुरितः सूर्यस्य चित्रा एतन्वा अनुमाद्यासः । नमस्यन्तौ दिव आ पृष्ठमस्थुः परि द्यावापृथिवी यन्ति सद्यः ॥३॥
भद्रा अश्वाः। भजनीयाः। अश्वाः। हरिनामधेयाः। सूर्यस्य । चित्रवर्णाः। एतग्वा इति चाश्वनाम स्तुत्याम्। अनुमोदनीयाः । प्रवीभवन्तः। दिवः। पृष्ठस्थानीयमादित्यम्। आतस्थु
१. अपिग० P.
* एतऽग्वाः । PP. उषस्युदितायां पश्चादुदेतीत्यर्थः Sk. | + द्यावापृथिवी इति। PP. २. यज्ञस्य नेतारो यजमानाः।... यद्वा देव- ७. तुरगा व्यापनशीला वा Sy.
यन्तो देवयागार्थ धनमात्मन इच्छन्तो ८. ०रि ना० P. यजमानपुरुषा युगानि हलावयवभूतानि हर्तारः Sy. कर्षणाय ... प्रसारयन्ति । तामुषसमनु- हरितवर्णाः Sk. गच्छतीत्यर्थः Sy.
६. सूर्यस्य स्वभूताः Sk. ३. देवं द्योतमानं सूर्य यष्टुमिच्छन्तः Sy. १०. ०f P.
देवमिममेव सूर्य यष्टुमिच्छन्तः Sk. | ११. अश्वा एतग्वा इत्येतदुभयम् अश्वनाम। ४. युगशब्दः कालवाची । तेन च तत्र कर्त- तत्रैक क्रियापरं योजनीयम्।... एतग्वा
व्यानि कर्माणि लक्ष्यन्ते यथा दर्शपूर्ण- अश्वाः । यद्वा, एतं गन्तव्यं मार्ग गन्तारोमासाविति Sy.
ऽश्वाः। एतं शबलवणं वा प्राप्नुवन्तोयुगशब्दः कालवचनः सामर्थ्याच्चाग्नि- श्वाः Sy. होत्रकालेषु वर्तते प्रतीत्येतेन सम्बध्यते। एतग्व इत्यश्वनामान्यत्रेह त्वश्वेन अग्निहोत्रकालान् प्रति । अग्निहोत्र- पौनरुक्त्यप्रसङ्गात् क्रियाशब्दः । कालेषु ... विततं कुर्वन्ति Sk.
अतीतेष्वहस्सु मार्गस्य गन्तार ५. कल्याणं सूर्यम् Sy
इत्यर्थः Sk. ६. कल्याणरूपाय कर्मफलाय स्तुम इति शेषः। १२. अनुक्रमेण सर्वे स्तुत्या मादनीयाः Sy.
यद्वा देवयन्तो देवकामा यजमाना युगानि । अनुष्टुत्याः Sk. युग्मानि भूत्वा पत्नीभिः सहिताः सन्तो | १३. अस्माभिर्नमस्यमानाः सन्तः Sy. भद्रं कल्याणम् अग्निहोत्रादिकं कर्म पूजयन्तः Sk. भद्राय तत्फलार्य प्रति प्रत्येकं यस्यामुषसि १४. उपरिप्रदेशं पूर्वभागलक्षणम् Sy. प्रवृत्तायां... विस्तारयन्ति Sy. दिवः पृष्ठमुपरिभागम् Sk. तत्फलाय। भद्रमग्निहोत्रलक्षणं कर्म। १५. प्राप्नुवन्ति । यद्वा हरितो रसहरणशीला यदा स्वेषु कालेषु मनुष्या अग्निहोत्रं | रश्मयो भद्रादिलक्षणविशिष्टा विवः जुह्वति तवा सूर्य उषसं पश्चादभ्येतीति पृष्ठं नभःस्थलमातिष्ठन्ति Sy. समस्तार्थः Sk.
आतिष्ठन्ति Sk. ४०

Page #657

I.II 5.4. ]
६०२
[ १.८.७.४.
स्ततः। द्यावापृथिव्यौ। परिगच्छन्ति । सद्य एव।
तत्सूर्यस्य देवत्वं तन्महित्वं मध्या कर्तावित सं जभार । यदेदयुक्त हरितः सधस्थादाद्रात्री वासस्तनुते सिमस्मै ॥४॥
तत् सूर्यस्य देवत्वम्। तत् । सूर्यस्य । ऐश्वर्यम् । तत् । महत्त्वं यत् । मध्ये। कर्मणः । विततं तत् कर्मास्तं यन्तं सूर्य दृष्ट्वा कर्मकरः। संहरति । यदा । एवायम् । अश्वान् प्रातर्गमनाय। रथात्। नियोजयति तत्र। नियुक्त्यनन्तरमेव। रात्री। सर्वस्मै। वासः। तनुतेऽहरुद्गमयति
१
.
१. ०ति M. व्याप्नुवन्तीत्यर्थः Sy. | १२. रसहरणशीलान् स्वरश्मीन् हरिवर्णान२. सद्यः समान एवाहनि Sk.
श्वान् वा Sy. ३. तत्सूर्यस्य देवत्वं तन्महित्वं मध्ये यत्कर्मणां | १३. सहस्थानादस्मात्पार्थिवाल्लोकाद् आदाय
क्रियमाणानां विततं संहियते । यदासा- अयुक्त, अन्यत्र संयुक्तान् करोति । यद्वा वयुङ्क्त हरणानादित्यरश्मीन् । हरितो- युजिः केवलोऽपि विपूर्वो द्रष्टव्यः । श्वानिति वा। अथ रात्री वासस्तनुते यदैवासौ स्वरश्मीनश्वान् वा सधस्थात् सिमस्मै N. 4. II.
सह तिष्ठन्त्यस्मिन्निति सधस्थो रथः । ४. सर्वप्रेरकस्यादित्यस्य ... स्वातन्त्र्यमिति तस्मादयुक्त, अमुञ्चत् Sy. यावत् Sy.
सधस्थात् । सह तिष्ठन्ति यत्राश्वाः स ५. ईश्वरत्वं, स्वातन्त्र्यमिति यावत् Sy. सधस्थो रथ इहाभिप्रेतः । सप्तम्यर्थे ६. ०त्वं P. D. M.
चैषा पञ्चमी। सर्वेषामश्वानां सहस्थान७. प्रारब्धापरिसमाप्तस्य कृष्यादिलक्षणस्य भूत आत्मीये रथ इत्यर्थः Sk.
Sy. कृष्यादेः कर्मणः। अपरि- १४. यदास्तमयानन्तरमुत्तरेण मेरुं गन्तुं युङ्क्ते
समाप्तेष्वेव प्रारब्धेषु कर्मस्वित्यर्थः Sk. Sk. factorula is suggested ८. तस्मिन् कर्मणि... विस्तीणं स्वकीयं for नियोजयति
रश्मिजालमस्तं गच्छन् सूर्यः सञ्जभार, १५. ०त्रीः M. १६. सप्तम्यर्थे चतुर्थी । अस्माल्लोकात्स्वात्मन्युपसंहरति। कर्म- सर्वस्मिल्लोके Sy. सप्तम्यर्थे चैषा करश्च प्रवृत्तमपरिसमाप्तमेव विसृजत्य- चतुर्थी । सर्वस्मिजगति Sk. स्तं यन्तं सूर्य दृष्ट्वा। ईदृशं स्वातन्त्र्यं | १७. ०सं M. P. आच्छादयित तमः।... महिमा च सूर्यव्यतिरिक्तस्य कस्यास्ति ? यद्वा वासो वासरमहः। तत्सर्वस्मादस्मान कस्यापि। सूर्य एवेदृशं स्वातन्त्र्यं ल्लोकाद् अपनीय रात्री तमस्तनुते Sy. महिमानञ्चावगाहते Sy.
वासशब्दोऽत्र क्रियाशब्दो वस आच्छादन ६. ०राः P. १०. ०न्ति P. इत्यस्य। वस्त्रवचनो वा। सामर्थ्याच्च
आत्मीयं रश्मिजालं...क्षणेनैकेन संह- कृष्णं वास आह नान्यत् । तत्सारूप्याच्च रति। महत्त्वाद्धीदमत्यन्तदुरुपसंहरं नान्यः तमसि प्रयुज्यते। कृत्स्नस्य जगत आच्छासूर्यात् क्षणेनैकेनापि संहर्तुं शक्नोतीत्यर्थः दयितृ कृष्णवासस्सरूपं वा तमः Sk. Sk. ११. इच्छब्दः पदपूरणः Sk. | १८. विस्तारयति Sk. १९. मनयति P.

Page #658

१.८.७.६. ]
६०३
[ I.I5.6.
यद्वा रथाद्यदाश्वान् विमोचयति, अनन्तरमेव रात्रिर्वासःसदृशमन्धकारं विकरोति ।
तन्मित्रस्य वरुणस्याभिचक्षे सूर्यों रूपं कृणुते धोरुपस्थे । अनन्तमन्यद्रुशदस्य॒ पाजः कृष्णमुन्यद्धरितः सं भरन्ति ।।५।।
तन्मित्रस्य। तत् । मित्रावरुणयोरहोरात्रयोः । दर्शनाय । सूर्यः । रूपम् । करोति । दिवः । उपस्थेऽन्तरिक्षे। तस्य। अपर्यन्तम् । अन्यतरतः स्थितम् । श्वेतम् । तेजः । रश्मयः । सम्भरन्ति । कृष्णं च । अन्यदन्धकारमित्यह्नि श्वेतं तेजः सम्भरन्ति रात्रावन्धकारम् “ढे धसी सतती वस्त एकः केशी विश्वा भुवनानि विद्वान्” इत्यध्वर्गुणां मन्त्रः।
अद्या देवा उदिता सूर्यस्य निरंहसः पिपृता निवद्यात् । तनौ मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥६॥ अद्या देवा उदिता। अद्य। देवाः। सूर्यस्य। उदये सत्यस्मान्। दारिद्रयात् ।
३०
.
१. यदा M. २. रत्रि वा० D. मित्यर्थः Sk. १४. हरिवर्णा _____०वसः P. ३. अपि क. M. अश्वा वा Sy. हरितोऽश्वाः Sk. ४. तदानीमुदयसमये Sy.
१५. अहनि स्वकीयागमनेन निष्पादयन्ति Sy. यविवं प्रातः प्रागुदयाद् दीप्तिवर्जितं मेरुमुत्तरेण सूर्य नयन्तः प्रकल्पयन्ति । प्रकाशमात्रसम्बद्धं तत् Sk.
मेरुणा हि व्यवधीयमानः सूर्यस्तमस्क५. एतदुभयोपलक्षितस्य सर्वस्य जगतः Sy.
रोति । अतस्तस्यैव देशान्तरस्थस्य मित्रवरणग्रहणमत्र प्रदर्शनार्थ द्रष्टव्यम् । तद्रूपमिति व्यपदिश्यते। मेरुणा च व्यव
देवानां मनुष्याणामन्येषां प्राणिनाम् Sk. धानं सूर्यस्याश्वाः कुर्वन्ति Sk. ६. ०यो D. See note on | १६. तमः स्वकीयापगमनेन रात्रौ। अस्य अहोरात्र no. ५p. ५८३
रश्मयोऽप्येवं कुर्वन्ति किमु वक्तव्यं तस्य ७. आभिमुल्येन प्रकाशनाय Sy.
माहात्म्यमिति सूर्यस्य स्तुतिः Sy. ८. सर्वस्य निरूपकं प्रकाशकं तेजः Sy.
तमोलक्षणमस्य स्वरूपम् Sk. ६. नभस उपस्थ उपस्थाने मध्ये Sy. समीपे।
१७. ०रां P. १८. द्रध P. द्युलोकस्य पूर्वस्मिन् प्रान्त इत्यर्थः Sk. १९. यतती P. २०. विश्वानि P. १०. अन्यत्तु मध्येऽह्नः Sk. ११. अन्यत- २१. TS. 3. 2. 2. 2.
रस्थि० M. तमसो विलक्षणं तेजः Sy. * अद्य। PP. २२. अद्या P. १२. अत्यन्तदीप्तमस्य सूर्यस्य Sk. २३. द्योतमानाः सूर्यरश्मयः Sy. १३. बलनामैतत् । बलयुक्तमतिबलस्यापि सौर्यत्वादस्या ऋचो देवा इह रश्मय
नैशस्य तमसो निवारणे समर्थम् Sy. उच्यन्ते नान्ये । अद्य हे देवाः सूर्यस्य बलनामैतत् सामर्थ्याच्चान्तर्णीतमत्वर्थम्। रश्मय उदिताः Sk. बलवत् । अत्यन्ततीव्रत्वाद् दुरभिभव- | २४. अंहसः पापात् Sy. पापावधर्माख्यात् Sk.

Page #659

I.16.2. ]
६०४
[ १.८.८.२०
पापाच्च। निष्पारयत । तन्न इति।
I.I16.
नासत्याभ्यां बर्हिरिव प्रजे स्तोमा इयर्म्यभ्रियैव वातः । यावर्भगाय विमुदाय जायां सैनाजुवा न्यूहतू रथैन ॥१॥
नासत्याभ्याम् । कक्षीवान् दैर्घतमस उशिक्प्रसूतः । यथा कश्चिद् यज्ञार्थ बहिः । प्रवृङ्क्त एवमहम्। स्तोमानन्यूनातिरिक्तं करोमि स्तोमान् प्रेरयामि। अभ्रसमूहानिव। वातः। यौ। बालाय। विमदायोढभार्याय स्वगृहं प्रतिगच्छते शत्रुभिरभिभूताय ताम्। भार्याम्। सेनां प्रतिगच्छता रथेन तद्गृहं प्रति । न्यूहतुः “याभिः पत्नीविमुदाय” इति कुत्सः।"
वीळपत्म॑भिराशुहेमभिर्वा देवानां वा जूतिभिः शाशंदाना । तद्रासंभो नासत्या सहस्रमाजा यमस्य प्रधने जिगाय ॥२॥ वीळपत्मभिः। दृढपतनः। आशुगमनैः। च। देवानाम्। च। प्रोत्साहनः ।
१. निरवद्यात् । अवद्यं गर्हितमुच्यते । अन्य- ८. बलाय P. D. अर्भकमित्यल्पनाम । स्मादपि गात् Sk.
तस्य पर्यायोऽर्भशब्दः।... अल्पाया वा २. निष्कृष्य पालयत Sy.
भाया गन्ता सोऽर्भगः। तस्यागस्य निश्चयेनैवास्मान् पालयत Sk.
विमदस्य ऋषेरर्थाय Sk. ३. V. Madhava ignores तन्न etc. ६. एतत्सज्ञाय राजर्षये Sy.
Ms. D. puts the figure | १०. मध्यमार्गस्वयंवरार्थमागतस्तामलभमान118811 here to indicate the रन्यनूपैः सह योद्धमशक्नुवतेऽपि तस्मै end of one hundred and ...शत्रुसेनायाःप्रेरकेण शत्रुभिर्दुष्प्रापेण fifteenth hymn. No such रथेन यावश्विनौ ... भार्या पररनुक्रान्तां
number is given in P. and M. ... शत्रूनिहत्य तदीयं गृहं प्रापया* निऽऊहतुः। PP.
मासतुः। ताभ्यामित्यर्थः Sy. ४. बहिD. ५. ०ङक्ते P. D. | ११. तस्यैव Sk. १२. सेनया सह गन्त्रा। प्रकर्षेणान्यूनानतिरिक्तं यागाय पर्याप्त
स्वसेनापरिवृतेनेत्यर्थः Sk. * वक्ते छिनत्ति सम्पादयतीति । १३. RV. I. II2. 19". १४. V. यावत्। एवमहम् . . . अश्विभ्यां स्तुतीः
Madhava ignores नासत्याभ्याम्। ... सम्पादयामि Sy.
+ वोलपत्मभिः। आशुहेमभिः। PP. वेविस्तरणार्य बहिः संस्करोति Sk..
१५. पद्मभिः P. D. M. ६. स्तोमान् संस्कृत्य...गमयामि। उच्चार- वीविति बलनाम । बलवदुत्पतनैः Sy. णेन प्रेरयामीत्यर्थः Sk.
| १६. सन्ततमपि गच्छतां येषां गतिर्न हीयत ७. नीव D. यथाऽभ्रियाणि, अभ्रेषु इत्यर्थः। ते वीळपत्मानोऽश्विनोः स्वभूता
मेघेष्ववस्थितान्युदकानि ... वायुवर्ष- रासभाः । तैर्वी पत्मभिः Sk. णार्य बहुशः प्रेरयत्येवमहमश्विभ्यां १७. गमनः। देवानामेव योग्या नान्यस्येस्तोत्राणि ... बहुशःप्रेरयामि Sy. I त्यर्थः Sk.

Page #660

६०५
१.८.८.३. ]
[ L.116.3. गच्छतोः । तत् प्रजापतिना दत्तम् । सहस्रमाश्विनं नाम भवतोरश्वः । रासभः । नासत्यौ। बलस्य । प्रख्यापने। युद्ध। जिगाय।
तुग्रो ह भुज्युमश्विनोदमेघे रयिं न कश्चिन्ममृवाँ अवाहाः । तमूहथुनौभिरात्म॒न्वतीभिरन्तरिक्षघुद्धिरपोदकाभिः ॥३॥
तुग्रो ह भुज्युम् । तुनः । ह। भुज्यं पुत्रम् । अश्विनौ । समुद्र । धनम् । इव। कः। चित् । म्रियमाणः समुद्रमध्यस्थानां शत्रूणां योधनार्थमपिवाऽन्येन कारणेन। प्रहितवान् समुद्रमध्ये तस्य नौः सन्नाऽभवदथाश्विनौ युवाम् । तं समुद्रस्य पार ऊहथुः । नौभिः । युष्मदीयाभिः। अन्तरिक्षण गच्छन्तीभिः सुश्लिष्टत्वादप्रविष्टोदकाभिः ।
१
.
१५
१. शाशद्यमानयोरत्यर्थ प्रेर्यमाणयोर्युवयो- ७. हशब्दःप्रसिद्धौ Sy. हेति पदपूरणम् Sk.
हनभूतो यो रासभः प्रजापतिना दत्तः स | ८. भुज्युं नाम राजानम् Sk. यमस्य वैवस्वतस्य प्रीतिकरे प्रधने | ६. उदकैमिह्यते सिच्यत इत्युदमेघः प्रकीर्णधनोपेते,... आजौ सङ्ग्रामे त- समुद्रस्तस्मिन् Sy. च्छत्रूणां सहस्र...जितवान्। वैवस्वतो हि १०. म्रियमाणः सन् धनलोभी कश्चिन्मनुष्यो बहूनां मरणहेतुना सङ्ग्रामेण तुष्टो .... यथा धनं परित्यजति तद्वत् Sy. भवति । यद्वा जेतव्येन प्रजापतिना निहि- | यथाधनं कश्चिम्रियमाणो जहाति Sk. तमक्सहस्रं शीघ्रगमनयुक्तो रासभो । ११. नावा गन्तुं पर्यत्याक्षीत् Sy. जिगाय जयेनालभत। अन्येभ्यो देवेभ्यः एवमवाहाः। अवेत्येष परीत्येतस्य स्थाने। पूर्वमेवाजि प्राप्य युवां जयं प्रापयामास ओहाङ्? (क) त्यागे। प्रथमपुरुषबहुवचSy. २. यत्सूर्याविवाहानन्तरं प्रजा- नस्य स्थाने मध्यमपुरुषकवचनमेतत् ।
पतिर्देवेभ्योऽददात् तत्सहस्रमृचाम् Sk. विपन्ननावं सन्तं परित्यक्तवन्तः। के ? ३. रासादः M. रथे नियुक्तस्सन् Sk. सखायः Sk. ४. यमस्य । तमसां यमनाद्यम आदित्य | १२. ०दथावश्वि० P.
इहोच्यते । तस्य सम्बन्धिन्याम् Sk. | १३. पितृसमीपम् ... युवां प्रापितवन्तौ Sy. ५. अश्वादेर्धावनभूमिराजिरुच्यते। त- प्रापितवन्तौ। उत्तारितवन्तावित्यर्थःSk. ____ स्याम् Sk.
| १४. ०दीभिः P. * कः। चित्। ममृऽवान्। अव । अहाः। PP. धृतिरात्मा धारणवतीभिरित्यर्थः Sy. + आत्मन्ऽवतीभिः। अन्तरिक्षत्ऽभिः।
स्वयमेवेत्यर्थः Sk.
१५. अतिस्वच्छत्वादन्तरिक्षे जलस्योपरिष्टाअपऽउदकाभिः। PP.
देव गन्त्रीभिः Sy. ६. तुन इति सोऽयमित्यभिसम्बन्धात् पितृ- उदकमसंस्पृशन्तीभिरिव गच्छन्तीभिरि
शब्देनवं पुत्रस्याभिधानम् । द्वितीयार्थे च त्यर्थः Sk. प्रथमा।... तुप्रपुत्रम् Sk.
१६. अप्रविष्टोवकाभिरित्यर्थः Sy.
|
धृति

Page #661

I.116.5.]
[ १.८.८.५.
ति॒िस्रः पुस्विरहातिव्रद्धिर्नासत्या भुज्युमूहथुः पतङ्गैः। समुद्रस्य धन्वार्द्रस्य पारे विभी रथैः शतपद्भिः पळेश्वैः॥४॥
तिस्रः क्षपः। भुज्युस्त्रिभिरहोरात्रैः समुद्रमध्यात् स्वगृहं नीतः । तिस्रः। रात्रीः । श्रीणि च । अहानि भवद्भ्यां सह । अतिगच्छद्भिः । नासत्यौ ! भुज्युम् । ऊहथुः समुद्रमध्याद्। अश्वैः । समुद्रस्य मध्यस्थे । स्थले तथा । समुद्रस्य । पारात् तुग्रस्य गृहम् । त्रिभिश्च । रथैः । शतगमनसाधनैः । षडश्वः ।....
अनारम्भणे तदैवीरयेथामनास्थाने अंग्रभुणे समुद्रे । यद॑श्विना ऊहथु ज्युमस्तं शतारित्रां नावमातस्थिवांसम् ॥५॥
अनारम्भणे। दण्डकाष्ठाद्यारम्भणवर्जिते। वृक्षशाखादिग्रहणवर्जिते। स्थानविजावे ? समुद्रे । तद् युवाम् । वीरकर्म कृतवन्तौ स्थः । यद् युवाम् । अश्विनौ। भुज्यम् । स्वगृहम् । न्यूहथुः । शतदर्विकाम् । नावम् । आतस्थिवांसम्।
"भुज्यं याभिरव्यथिभिः" इति कुत्सः।
११
.
.
* त्रिः। अहा। अतिव्रजभिः । PP. । ८. आलम्बनरहिते Sy. १. एतावन्तं कालमतिव्याप्य वर्तमानः Sy. आरभ्यतेऽस्मिन्नित्यारम्भणमालम्बनमु२. समुद्रस्यैकदेशभूते Sk.
च्यते । निरालम्बने Sk. ३. जलवर्जिते प्रदेश Sy.
९. अनास्थाने । यस्मिन्त्रीषदपि स्थातुं ४. पा...त् P. D. पा... M. न शक्यते सोऽनास्थानः।... अग्रभणे।
समुद्रस्य मध्ये या उदकेन परिक्षिप्ताः... ग्रहीतुमपि यस्मिन्न शक्यते सोऽग्रभणो तास्वित्यर्थः Sk.
लताशाखादिरहितस्तत्र Sk. ५. M. adds गृहः before रथैः । १०. स्थाने विजापे M.
उदकेनार्दीभूतस्य समुद्रस्य पारे तोरदेशे आस्थीयतेऽस्मिन्नित्यास्थानो भूप्रदेशः। च Sy.
तद्रहिते स्थातुमशक्ये जल इत्यर्थः Sy. ६. शतसङ्ख्याकैश्चक्रलक्षणः पादैरुपेतः Sy. | ११. भुज्यं M. १२. स्वगृ M.
शतशब्दश्चात्र बहुनाम सामर्थ्याच्चानाद्ये । १३. तत्प्रापणमन्यैर्दुःशकं युवां समुद्रमध्ये कृतबहुत्वे वर्तते । पादशब्दोऽपि चक्रपाद- वन्तावित्यर्थः Sy.
वचनः । त्रिचक्रपादरित्यर्थः Sk. १४. बह्वरित्राम् ।यैः काष्ठः पाश्र्वतो बद्धर्जला७. आनयतं गा रथांश्चेति P. D. स्थल लोडने सति नौः शीघ्रं गच्छति तान्यआनयनाय पतङ्गा रथाश्चेति M.
रित्राणि Sy. + अश्विनौ। PP.
१५. नामम् M. १६. भुज्यं M. + शतऽअरित्राम्। PP.
१७. रप्यहिभिः P. V. Madhava ignores आर्द्रस्य १८. RV. I. 112.60.

Page #662

१.८.६.२. ]
६०७
[ I.116.7.
यमश्विना दुदथुः श्वेतमश्वमघाश्वाय॒ शश्वदित्स्वस्ति । .. तद्वी दात्रं महिं कीन्य भूत्पद्वो वाजी समिद्धव्यो अर्यः ॥६॥
यमश्विना। अघाश्वो नाम कश्चित् तस्मै शत्रुजयार्थम् । अश्विनौ !। कञ्चन श्वेतम् । अश्वम् । ददतुः ? (थुः) सोऽश्वस्तस्मै । सदा। स्वस्ति करोति । तत् । युवयोः । दानम् । महत् । सर्वदा कीर्तनीयम् । भवति । अश्वो बलवान् । सदा । एव युद्धेषु । आह्वातव्यो भवति । धनस्य
प्रदाता।
युवं नरा स्तुवते पंज्रियाय कक्षीवते अरदत पुरधिम् । कारोतराच्छफादश्व॑स्य॒ वृष्णः शतं कुम्भाँ असिञ्चतं सुरायाः ॥७॥ युवं नरा। युवम्। नरा! स्तुवते । व? (प) चकुलाय। कक्षीवते मह्यम् । प्रच्छन्नां बुद्धि
कारोतरात।।
PP.
* अघऽ अश्वाय। शश्वत् । इत्। स्वस्ति। _E. V. Madhava ignores पैवः । PP.
___Sy. explains it as follows:१. अथाश्वो M.
पेदोः सम्बन्धी पतनशीलः शीघ्रगामी अत्रेवमाख्यायते । पेदुर्नाम कश्चित् स वा। चाश्विनौ तुष्टाव। तस्मै प्रीतौ | कच्छ्वेितवर्णमश्वं दत्तवन्तौ। स चाश्व- | १०. नेतारावश्विनौ ! Sy. स्तस्य प्रौढं जयं चकारेति। एतवत्र ____ मनुष्याकारौ ! Sk. प्रतिपाद्यते। हे अश्विनौ युवां ... | ११. प्रज्ञकुलाय D.
अहन्तव्याश्वाय पेदुनाम्ने राजर्षये Sy. पजा इत्यङ्गिरसामाल्या।...तेषां कुले २. तमस्मै M.
जाताय Sy. ३. ०र्थमश्वि० P.
पाज इत्यन्ननाम । तेन हविर्लक्षणेन ४. जयलक्षणं मङ्गलम् Sy.
तद्वान् पञः।... पज एव पत्रियः ... ५. पेदोः सम्बन्धी पतनशीलः शीघ्रगामी हविर्लक्षणेनान्नेनानवते । स्तुवते यजते वा Sy.
चेत्यर्थः। अथवा पत्रा अङ्गिरस उच्यन्ते। अथवा सदमित्येतद् वाजीत्येतेन तेषामपत्यभूतः पत्रियः। पौराणिका हि सम्बध्यते। वाजशब्दश्च वेगवचनः । कक्षीवन्तमाङ्गिरसं स्मरन्ति । ... एववेगवान् सदैव Sk.
मङ्गिरसामपत्यं त्रयस्त्रिशत्तमः कक्षी६. आहा० D.
वान् । तस्मै कक्षीवते मह्यमेवेत्यर्थः Sk. ७. अर्य ईश्वरश्च । क्व ? सामर्थ्याद् गमने। १२. कक्ष्या रज्जुरश्वस्य।तद्वते तत्सज्ञायSy. ___ सर्वत्राप्रतिहतगतिरित्यर्थः Sk. १३. प्रयच्छन्नां P. प्रभूताम् Sy. ८. शत्रूणां प्रेरयिता, युद्धेषु प्रेरयितव्यो | १४. बह्वर्थविषयां प्रज्ञाम् Sk. वा Sy.
प्रजननसमर्थस्यत्यर्थः Sk.

Page #663

I.116.8. ]
[ १.८.६.३. शस्त्रेणेव। अरदतम् । "कुक्षीवन्तं स्तोतारम्” इति कुत्सः । कूपसदृशात् । वर्षितुः । अश्वस्य । शफात्। सुरायाः । शतम् । कुम्भान् । क्रमेण पूरितवन्तौ कस्मैचन याचमानाय ।
*
हिमेनाग्निं घंसमवारयेयां पितुमतीमूर्जमस्मा अधत्तम् । ऋबीसे अत्रिमश्विनावनीतमुन्निन्यथुः सर्वंगणं स्वस्ति ॥८॥ हिमेनाग्निम् । हिमवर्षेण । अग्निम् । क्षरदीप्तिम् । अवारयेथाम् । अन्नवन्तम् । संच
१. शा. M.
६. तस्मै M. २. अरु० M.
मत्तबालकेभ्यो दत्तवन्तावित्यर्थः Sk. व्यलिखतम् । यथा सर्वार्थगोचरा भवति तथा कृतवन्तावित्यर्थः Sy.
+ अश्विना। अवनीतम्। PP. रद विलेखनेऽन्यत्र । इह तु सम्प्रदान- ७. ऋबीसमपगतभासम् । अपहृतभासम् । चतुर्थीश्रुतेर्वानार्थः। दत्तवन्तौ स्थः। अन्तर्हितभासम् । गतभासं वा ... अथवा रदतिविलेखनार्थ एव । . . . हिमेनोदकेन ग्रीष्मान्तेऽग्नि चतुर्थी षष्ठ्यर्थे । कक्षीवतो बह्वर्थ- घ्रंसमहरवारयेथाम् । अन्नवती चास्मा विषयां प्रज्ञां विलिखितवन्तौ जडां सती ऊर्जमधत्तमग्नये । योऽयमृबीसे पृथिव्यातीक्ष्णीकृतवन्तौ। अतीतानागतवर्त- मग्निरन्तरौषधिवनस्पतिष्वप्सु तमुनिमानसमर्था सर्वार्थग्रहणसमर्था च न्यथः। सर्वगणं सर्वनामानम् । गणो कक्षीवतः प्रज्ञां कृतवन्तौ स्थ गणनात् । गुणश्च । यष्ट ओषधय इत्यर्थः Sk.
उद्यन्ति प्राणिनश्च पृथिव्यां तदश्विनो ३. RV. I. II2. II.
रूपं तेननौ स्तौति स्तौति N. 6. ४. कारोतरो नाम वैदलश्चर्मवेष्टितो 35, 36.
भाजनविशेषो यस्मिन् सुरायाः लावणं ८. हिमवच्छीतेनोदकेन Sy. क्रियते। लुप्तोपममेतत्। कारोतराद् । वृष्टिलक्षणेनोदकेन Sk. यथा सुरायाः सम्पादकास्तां लावयन्ति, ६. अत्रे धनार्थमसुरैः प्रक्षिप्तं तुषाग्निम् एवमेव युवां वृष्णः सेचनसमर्थस्य Sy. यत्रासुरैरत्रिः प्रक्षिप्तस्तयुष्मवीयस्याश्वस्य ... खुरात् सुरायाः मग्निम् Sk. शतं कुम्भानसङ्ख्यातान् सुराघटा- १०. रक्षदीप्ति P. भरवी० M. नसिञ्चतमक्षारयतम् । यद्वा ... | ११. शीतोकृतवन्तावित्यर्थः Sy. असिञ्चतमपूरयतम्। ये जनाः निशमितवन्तौ स्थः Sk. सौत्रामण्यादिकर्मणि युष्मद्यागाय | १२. बलप्रदं रसात्मकं क्षीरादिकम् Sy. सुरां याचन्ते तेषामित्यर्थः Sy.
ऊशब्दोऽत्र, ऊर्ज बलप्राणनयोरित्यस्य वर्तुलत्वादिना सादृश्येन कूपसदृशाच्छ- बलवचनः । अन्नसहितमसुरप्रतिबन्धफात् Sk.
समर्थ बलम Sk. ५. ०णापू० M.
। १३. रथं च D. सञ्चर P.

Page #664

६०६
१.८.६.४. ]
[ I.116.9. तत्र । अस्मा अत्रये । अधत्तम् । अपगतभास्के गतभास्के वाग्नावसुरैः । प्रक्षिप्तम् । अत्रिम् । अश्विनौ! उन्निन्यथुः । अविकलसर्वेन्द्रियगणम् । अविनाशेन । यद्वात्रिः पुत्रपौत्रैः सह प्रक्षिप्तः ।
परावृतं नासत्यानुदेथामुच्चाबुभं चक्रथुर्जिमबारम् । क्षरन्नापो न पायनाय राये सहस्राय तृष्यते गोतमस्य ॥६॥
परावतम्। पराणुदेथाम् । कूपम् । अश्विनी। तमुच्चैःस्थितमूलम् । नीचीनद्वारम् । चक्रथुः। तस्मात् कूपादुदकानि । इव। पिपासोर्गोतमस्य पानार्थं धनानि च । अक्षरन् । सहस्राय ।
१. पुष्टयर्थ प्रायच्छतम् Sy.
तवन्तौ। कारणात्मना पार्थिवाग्नौ २. पीडायन्त्रगृहे Sy.
वर्तमानं सर्वमोषधिवनस्पत्यादिऋबीसेऽग्निकूटे Sk.
कमश्विनौ प्रवर्षणेन व्यक्तीकृतवन्ता३. Omitted by M.
वित्यर्थः Sy. ४. अवाङ्मुखतयाऽसुरैः प्रापितम् Sy.
८. स वा P. ५. अतिम् M.
* परा। अवतम्। नासत्या। अनुदेथाम् । ६. तस्माद् गृहादुद्गमय्य युवा स्वगृहं प्रापितवन्तौ Sy.
उच्चाऽबुध्नम्। PP. ७. सर्वेषामिन्द्रियाणां पुत्रादीनां वा गणेनो- ६. पशपतम् M.
पेतम्।... यद्वा हिमेन शीतेन वृष्टपुर- | १०. थः M. गोतमस्य ऋषेः समीपे केनाग्निमग्निवत्तीक्ष्णम्। धंसम्। प्रेरिषायाम् Sy. अहर्नामैतत् । सामर्थ्याग्निदाघकालीन- पराङ्मुखं गोतमं प्रति प्रेरितवन्तौ महरवारयेथाम्। तस्याह्नस्तषण्यं निवा- स्थः Sk. रितवन्तौ । अपि चास्मा अग्नये पितुमती | ११. सत्यस्वभावौ सत्यस्य नेतारौ नासिकाचरुपुरोडाशादिलक्षणानोपेतमूर्ज बल प्रभवौ वैतत्सझौ Sy. करं रसात्मकमुपस्तरणाभिधारणात्मकं | १२. जिह्ममधस्ताद् वर्तमानतया वक्रं... द्वारं घृतमधत्तम्। वृष्टपुत्पावनेनाग्नेगाथ यस्य स तथोक्तः Sy. उपरिबुध्नमहवींषि निष्पादितवन्तावित्यर्थः। ऋबी- धोमुखं च कृतवन्तौ स्थः Sk. सेऽपगततेजस्के पृथिवीद्रव्येऽवनीतमो- १३. M. adds च before चक्रथुः षधीनामुत्पादनायावस्तानीतम्। पार्थि- १४. अधोमुखाच्च तस्मात् क्षरन् सृतवत्य वाग्निना परिपक्वा उदकेन क्लिन्ना आपः Sk. शोषषिवनस्पतयो विरोहन्ति। अत्रि १५. अयं नशब्दश्चार्थे । . . . आपो न हविषामत्तारमोषषिवनस्पत्यादीनां वैवं- आपश्च Sy. विधग्नि सर्वगणं व्रीह्याद्योषधिगणोपेतं १६. चाक्षरन् P. D. M. हे अश्विनौ युवा स्वस्ति, अविनाशाय प्रवाहरूपेण निरगमन् Sy. यथा भवति तयोग्निन्यथः। वीरा- १७. सहनशीलाय । यद्वा सहस्रसङ्ख्याकाय, घोषषिवनस्पतिरूपेण भूमेरुपरिष्टानी- राये धनार्यतत्सङ्ख्यधनलाभार्थम् Sy.

Page #665

.
1
I.116.10.]
[ १.८.६.५. धनाय । तृष्यते । गोतमाय । “कृध्वं नुनुऽवृतं त ओजसा" इति गोतमः।
जुजुरुषो नासत्योत वृति प्रामुञ्चतं द्रापिमिव च्यवानात् । प्रातिरतं जहितस्यायुर्दस्रादित्पतिमकृणुतं कनीनाम् ॥१०॥
जुजुरुषः। जीर्णात् । च्यवानात् । नासत्यौ । अपिच। जराम् “प्र बनेर्वविश्चिकेत" इति मन्त्रः। ताञ्जरां निद्रामिवानायासेन प्रामुञ्चतम् “द्रापे अन्धसस्पते" इत्यत्र वाजसनेयके निष्वापयतीति द्रापिरिति प्रतिपादितम् । कवचमिवेत्यन्ये वदन्ति । तथा पुत्रः सरस्वत्यास्तीरे त्यक्तस्य । आयुश्च । अवर्षयतम् । अनन्तरं चैनम् । युवतीनाम् । पतिम्। अकृणुतं युवानमिति ।
अत्र शाट्यायनकम्-च्यवनो वै भार्गवो वास्तुहस्य ब्राह्मणमवेत्। स पुत्रानब्रवीद् वास्तुहस्य वै ब्राह्मणं वेद । तं मा वास्तौ निध्याय त्रिः पुनः प्रयाणं प्रयातेति । तेऽब्रुवन्-न सक्ष्याम। आक्रोशनवन्तो भविष्यामः। पितरमहासिषुरिति। नेति होवाच । तेन वै यूयं वसीयांसो भविष्यथ । तेनो एव मम पुनर्युवताया आशा। हित्वैव मा प्रयातेति तानज्ञापयत् तं सरस्वत्यै शैशवे निधाय त्रिःपुनः प्रयाणं प्रायन् । सोऽकामयत-वास्तुहीनः पुनर्युवा स्यां कुमारी जायां विन्देय सहस्रेण यजेयेति। स एतत् सामापश्यत्। तेनास्तुत। तं तुष्टुवांसं शर्यातो मानवो ग्रामेणाध्यवास्यत्। तं कुमारा गोपाला अविपाला मृदा शकृल्पिण्डैरासवाणुभिरदिहन्। सोऽसञ्ज्ञां शार्या
१. हवींषि दत्तवतः Sy.
६. च्यवानात् P. च्यावनात् M. धनानीव सहस्रसङ्ख्यानि । यथा कूपकल- | ७. प्रवक्व० P. शादधोमुखात् सहस्रसङ्ख्याका रूपकाः वेर्वपश्चि० M. क्षरन्ति तद्वदित्यर्थः Sk.
८. वविं कृत्स्नं शरीरमावृत्यावस्थिताम् Sy. २. तृप्यते M.
६. RV. V. 19.11. तृष्यत इति षष्ठयर्थे चतुर्थी। तृषा १०. प्रकर्षणामोचयतम् Sy.
बाध्यमानस्य गोतमस्य पानायेति Sk. अपनीतवन्तौ स्थ इत्यर्थः Sk. ३. बेपतन्त P. D.
११. VS. 16. 47. ४. RV. I. 85. I0.
१२. निष्पा० M. ०यन्ती० P. * दला। आत् । इत्। PP.
१३. द्रावि० M. ५. जीर्ण P. जीर्णा D.
द्रापिरिति कवचस्याल्या । यया कश्चित् अत्रेदमाख्यानम्। वलीपलितादि- कवचं कृत्स्नशरीरव्यापकं धृत्वा पश्चाभिरुपेतो जीर्णाङ्गः पुत्रादिभिः परित्य- च्छरीरात् पृथक्करोति तद्वत् Sy. क्तश्चवनाख्य ऋषिरश्विनौ तुष्टाव। कवचमिव योद्धः शरीरात् Sk. स्तुतावश्विनौ तस्मा ऋषये जराम- १४. इत्यन्ये वदन्ति missing M. पगमय्य पुनर्योवनमकुरुतामिति । तदेत- १५. क्षीणप्रायायुषः Sk. वाह । हे नासत्या अश्विनी Sy. १६. पुत्र M.
*

Page #666

१.८.१०.१. ]
[ I.II6.II. तेभ्योऽकरोत् । तन्न माता पुत्रमजानान्न पुत्रो मातरमित्युक्त्वा तत्परिहारार्थ शर्यातकन्यायां सुकन्यायां याचितायां नेति होवाचान्यद् धनं वृणीष्वेति। ऋषिश्च नेति होवाच। कन्यां तस्मै ददौ। सा ह तदेव निर्विद्योपविवेशेत्युक्त्वाहाश्विनौ दर्विहोमिणौ भिषज्यन्ताविदं चेरतुरनपिसोमौ। तौ हैनामेत्योचतु:-कुमारि, स्थविरो वा अयमसर्वो, नालं पतित्वनाय। आवयो र्जायधीति। नेति होवाच यस्मा एव मा पिताऽदात् तस्य जाया भविष्यामीत्युक्तम् । अथ तयोर्गतयोः सुकन्यामृषिः-कुमारि, को न्वेष घोषोऽभूदिति पप्रच्छ। सा तु तस्मै यथावृत्तमुवाच। तौ त्वेतदेवागत्य श्वो वक्तारौ। तौ त्वं ब्रूताद् युवां वाऽसौं स्थो यौ देवौ सन्तावसोमपौ स्थः। सर्वो वै मम पतियः सोमप इति। तौ वै वक्तारौ कस्तस्येशे यदावामपि सोमौ स्यावेति। अयमेव पतिरिति ब्रूताद् । तेनो एव मे पुनर्युवताया आशेति। तथा तया कथितावूचतुः-ऋषेऽपि सोमौ नौ भगवः कुर्वीत । तथेति होवाच। तं हैनं मा युवं पुनर्युवानं कुरुतमिति। तं ह सरस्वत्यै शैशवमभ्याचकर्षतुः । स होवाच-कुमारि सर्वे वै सदृशा उदेष्यामोऽनेन मा लक्ष्मकेण जानीतादिति । ते ह सर्व एव सदृशा उदेयुर्यत् कल्याणतमं रूपाणां तेन रूपेण। तं हेयं ज्ञात्वा वाहावभिपेदे-अयं मम पतिरिति ।
तद्वी नरा शंस्य राध्यं चाभिष्टिमन्नासत्या वरूथम् । यद्विद्वांसा निधिमिवाप॑गूळ्हमुद्देर्शतादृपथुर्वन्दनाय ॥११॥
तद्वां नरा। तत्। युवयोः। नरौ ! स्तोतव्यम् । राधनीयं लालनीयम्। च । अन्वेषणवच्चाभ्येष्टव्यम् । वरणीयं च । यद् युवां पतिं जानन्तौ । तिरोहितम्। निधिमिव कूपे पतितम् । वन्दनम् । प्रयत्नेन दर्शनीयादगाधात् कूपात् । उदूपथुः। छन्दोऽनुविधानाय विभक्तिव्यत्यय ऋगन्तेषु भवति ।
१०
१. B.Ghosh, op. cit. pp. 25-29. Sy. अभिष्टिरिच्छा प्रार्थना, तद्वच्च । * च। अभिष्टिऽमत् । नासत्या। PP... प्रार्थनीयं वेत्यर्थः Sk. २. वत्ननं P. अत्रेदमाख्यानम्। वन्दनो | ७. कामयितव्यम् Sy. सम्भजनीयं च Sk. नाम कश्चिदृषिः। स चासुरैः कूपे
८. अरण्ये निर्जने देशे कूपमध्येऽसुरैनिंगूढम् निपातित उत्तरीतुमशक्नुवन्नश्विना
___Sy. ६. निक्षिप्तं धनमिव Sy. वस्तोत् । तमश्विनौ कूपादुन्निन्यतुरिति
यथा कौचिद्विद्वांसौ पुरुषौ निधिम् ... Sy. ३. कर्म ... एवं यदेतत्
आच्छादितमुत्खनेताम् Sk. कूपादुद्धरणं तदित्यर्थः Sy. कर्म Sk. ४. आरोग्यस्य नेतारौ ! Sy.
| ११. अध्वर्गः पिपासुभिर्द्रष्टव्यात् Sy. ___मनुष्याकारौ ! Sk.
१२. ऊचतुः M. उदहाटम् Sy. ५. आराधनीयम् Sk.
उत्खातवन्तौ स्थः । उत्तारितवन्तावि६. अभ्येषणयुक्तमाभिमुख्येन प्राप्तव्यम् त्यर्थः Sk.
...अभिपूर्वात् 'इष गतौ' इत्यस्मात् । १३. V. Madhava ignores नासत्या

Page #667

I.116.12.]
६१२
[ १.८.१०.२० तद्वां नरा सनये दस उग्रमाविष्कृणोमि तन्यतुर्न वृष्टिम् ।
ध्यङ् हु यन्मध्वाव॑णो वामश्वस्य शीर्णा प्र यदीमुवाच ॥१२॥
तद्वां नरा सनये। “अथ च्यवन उवाच-कुरुक्षेत्रेऽपशीर्णा यज्ञेन यजमाना न काममाप्नुवन्ति । दध्यङ् ह वाऽऽथर्वणो यज्ञस्य यथा शिरः प्रतिनिधीयते यथेष कृत्स्नो भवति तथा वेद । ततो ज्ञात्वा देवेभ्यो यजमानेभ्यो यज्ञस्य शिरः सन्धत्तमिति । अथ तमेत्योचतुः-उप त्वा यावेति । कस्म कामायेति । यथैतद्यज्ञस्य शिरः प्रतिनिधीयत इति । स होवाचन्द्रेण वोक्तोऽस्मि यदि वेदमन्यस्मै ब्रूयाः शिरस्ते छिन्यामिति ।
तस्माद्विभेमीति । तो होचतुरावां त्वा तस्माज्ज्ञास्यावह इति । यदा नावुपनेष्यसेऽथ ते शिरश्छित्त्वान्यत्रोपधास्यावोऽथाश्वस्य शिर आहृत्य तत् ते प्रतिनिधास्यावस्तेन नावनुवक्ष्यसीति । एवमुक्त्वाऽश्वस्य शिरः प्रतिनिधीयत इति। स होवाचन्द्रेण वोक्तोऽस्मि सन्धाय तेन ह स्म संवदमानावासाते साम गायमानावृचं यजुरेभिव्याहरन्तौ ताभ्यां ह श्रद्धाय तेनाश्वस्य शीर्णाऽनूवाच। तदिन्द्रोऽन्ववबुध्यत प्रहाभ्यामवोचदिति तस्याद्रुत्य शिरः प्राच्छिनत् । इदमश्वशीर्षमथ यदस्य स्वं शिर आसीत् तदिमौ मनीषिणो प्रतिसमधत्तामिति वाजसनेयकशा
१८
१. अथा P. D. M.
१७. ०धश्वस्य P. ०धश्वम M. २. च्यवान P. D.
| १८. The words सहोवाच ...ऽस्मि is ३. ऽवशीक्षणा M. वशी कृष्णा P. D. | omitted by Ghosh. ४. यज्ञे P.
१६. हस्म omitted by Ghosh. ५. याजनामाननं M. याजमानाननं P. D. २०. The passage beginning with ६. अ० P. D.
farc: and ending with ७. Omitted by Ghosh.
is omitted by M. ८. तथैव P.
२१. नाच P. ६. व्यामेति P.
२२. यजभिः व्या० P. १०. तस्मै P. D. M.
२३. भ्यां P. D. M. ११. The passage beginning | २४. दुद्धाया P. २५. तेनश्वस्य P.
with प्रतिनिधीयते and ending | २६. ०नूपाप M.
with शिरः is omitted by M. २७. प्राहा० P. २८. ०भ्याववो D. १२. ता M. १३. ०खं M. | २६. प्रच्छ० P. प्रच्छि० D. १४. ज्ञास्या मह M.
| ३०. P. adds प्रतिनिधास्यावस्तेन नावनु१५. तेम P. M. Ghosh adds स्वं वक्ष्यसीत्येवमुक्त्वाश्वस्य after ___after ते
मनीषिणौ १६. ०त्वान्यतोऽवधा० M.
| ३१. ०समा० M.

Page #668

१.८.१०.३. ]
[ I.I16.13. ट्यायनकयोरुक्तमिति।
___ तत्। युवयो। उद्गूर्णम्। कर्माहम्। लाभाय। आविष्कृणोमि। स्तनयित्नुः । इव । वृष्टिम् । इमिति पूरणः"
अजोहवीन्नासत्या करा वा महे यामन्पुरुभुजा पुरधिः । श्रुतं तच्छासुरिव वधिमत्या हिर॑ण्यहस्तमश्विनावदत्तम् ॥१३॥ अजोहवोत्। आजुहाव । वाम् । नासत्यौ ! कर्मणामाश्चर्याणां कर्तारौ ! महति । यज्ञे।
१. B. Ghosh, op. cit. pp. 33-35. रिछत्वा दधीचः शिरः प्रच्छिद्यान्यत्र २. इति omitted by P. and D. निधाय तत्राश्व्यं शिरः प्रत्यधत्ताम् । ३. यु... र् P. D.
तेन च दध्यऋचः सामानि यजूंषि ४. उत ... गूणं M. o P.
च प्रवर्ग्यविषयाणि मधुविद्याप्रतिअन्यैर्दुःशकम् Sy.
पादकं ब्राह्मणं चाश्विनावध्यापयाअप्रसह्यम् Sk.
मास। तदिन्द्रो ज्ञात्वा वज्रेण तच्छिरो५. कार्माह P. दंसः। कर्मनामैतत् Sy. ऽच्छिनत्। अथाश्विनौ तस्य स्वकीयं ६. लभाय P. धनलाभार्थम् ... षणुदाने मानुषं शिरः प्रत्यधत्तामिति शाट्यायन_Sy. अभिप्रेतलाभाय Sk.. वाजसनेययोः प्रपञ्चेनोक्तम् Sy. ७. प्रकाशीकरोमि Sk.
* अश्विनौ। अदत्तम्। PP. ८. यथा मेघस्थः शब्दो वृष्टि मेघान्तवर्तमा- १२. अजोवहीत् M.
नमुदकं प्रवर्षणेन सर्वत्र प्रकटयति तद्वत् वध्रिमती नाम कस्यचिद्राजर्षेः पुत्री ... तन्यतुः। तनु विस्तारे... यद्वा नपुंसकभर्तृका। सा पुत्रलाभार्थमश्विस्तन शब्दे Sy.
नावाजुहाव। तदाह्वानं श्रुत्वाश्वि६. वृष्यते सिच्यतेऽनेनेति वृष्टिः Sy. नावागत्य तस्यै हिरण्यहस्ताख्यं पुत्रं १०. ईति D. ईम् is omitted by M. . ददतुः Sy.
ईम्, इमां मधुविद्यां ... यदा खलु ... | १३. पुनः पुनः स्तुत्या पुत्रलाभार्थमाहूतवती प्रोक्तवान् । तदानीमाश्वस्य शिरसः | Sy. १४. ०मश्वर्या० M. सन्धानलक्षणं पुनर्मानुषस्य शिरसः | १५. अभिमतफलस्य कर्तारौ Sy. प्रतिसन्धानलक्षणं च यद् भवदीयं कर्म करा। पूर्वपदलोपोऽत्र द्रष्टव्यः। छिन्नकरा तदाविष्कृणोमीत्यर्थः Sy.
शत्रुभिश्छिन्नहस्ता । अथवा स्तुतीनां ११. V. Madhava ignores दध्यङ्। की करा Sk. है etc. except ईम
१६. महनीये पूजनीयं Sy. अत्रेयमाख्यायिका। इन्द्रो दधीचे | १७. याति गच्छतीति याम स्तोत्रम् । तस्मिन् प्रवर्दीविद्यां मधुविद्यां चोपदिश्य यदीमामन्यस्मै वक्ष्यसि शिरस्ते छत्स्यामी- यान्ति योद्धारो यस्मिन् स यामः ? त्युवाच। ततोऽश्विनावश्वस्य शिर- (मा) सङ्ग्राम इहाभिप्रेतस्तत्र Sk.
सति Sy.

Page #669

I.16.15. ]
• ६१४
[ १.८.१०.५.
बहूनां हविषां भोक्तारौ । स्त्री । वध्रीमती । तच्चाह्वानम् । भवद्भयां श्रुतमादरेण। यथा शासितुराचार्यस्य शासनम् । अथास्यै। हिरण्यहस्तं नाम पुत्रम्। अदत्तम् ।
अस्नो वृकस्य वर्तिकामुभीके युवं नरा नासत्यामुमुक्तम् । उतो कविं पुरुभुजा युवं ह कृपमाणमकृणुतं विचः ॥१४॥
आस्नो वृकस्य। वृकेण सह वत्तिकायाः । सङ्ग्रामे तां वृको जग्राहाथ वृकस्य । आस्यात् । ताम् । मोचितवन्ताविति । अपिच । कविमुशनसः पितरमन्यं वैल्वनामानम् । स्तुवन्तम् । दर्शनाय ।
१५
अकृणुतमिति ।
चरित्रं हि वेरिवाच्छेदि पर्णमाजा खेलस्य परितक्म्यायाम् । सद्यो जामायसी विश्पलायै धने हिते सतवे प्रत्यधत्तम् ॥१५॥ चरित्रं हि। खेलनाम्नो राज्ञः । युद्धे । गच्छन्त्यां विश्वलायां तस्याः । चरित्रं जघनप्रदेशे ।
१. बहूनां पालको प्रभूतहस्तौ वा Sy. सर्वजगत्प्रकाशनाच्छादयित्रा सूर्येण ग्रस्तां
अभ्यवहर्तारौ पालयितारौ वार्तानाम् तदीयमुखादश्विनावमुञ्चतामिति Sy. Sk. २. बहुधीः Sy. बहुप्रज्ञा १२. एतत्सज्ञमन्धमृषिम् Sy. मेधाविनं Sk. ३. ०मिति P. बद्धीमति M. कण्वम् Sk. पुत्रोत्पादनाशक्तः पण्डकः । तद्वत्येत- १३. वैवं ना० P. D. देवना० M. सज्ञा राजपुत्री Sy.
१४. अन्धं सन्तं चक्षुःप्रदानेन दर्शनसमर्थ ४. श० P. यथा शासतुराचार्यस्य वचनं कृतवन्तावित्यर्थः Sk.
शिष्योऽवहितः सन्नकाश्येण शृणोति । १५. V. Madhava ignores युवम् ।
तद्वत् Sy. पितुराचार्यस्य वा Sk. ___ नरा। नासत्या। पुरुभुजा युवम् । ह। ५. सुवर्णमयपाणिं हितरमणीयपाणि वै
| + वेऽइव। अच्छेदि। PP. तत्सझं पुत्रम् Sy. हिरण्मयौ हस्तौ । १६. लेख० P. D.
यस्मिन् स हिरण्यहस्तो बाहुस्तम् Sk. १७. परितक्म्यायाम्। परितक्म्या रात्रिः। ६. V. Madhava ignores अश्विनौ 'परित एनां तकति' (N. II. 25) * उतो इति। PP.
इति यास्कः। एनामुभयतः सूर्यो गच्छतीति ७. वृकस्य विकर्तकस्य शुनः Sy.
तस्यार्थः। रात्रावागत्य ... तदानीमेव ८. वतिका चटकसदृशस्य पक्षिणः स्त्री Sy. | हिते शत्रुषु निहिते धने जेतव्ये विषयभूते ६. वृकेण ग्रस्यमानां सतीमित्यर्थः Sk. सति Sy. परितक्म्यायां सेनायां १०. तं P.
वर्तमानायाम् Sk. १८. विश्व० M. ११. तामरण्ये वर्तमानेन शुना प्रस्तां पुरा १६. ०प्रदेशः is suggested for ०प्रदेशे।
किलाश्विनावमोचयताम्...यास्कस्त्वाह चरणम् Sy. चरति गच्छति येन
-पुनः पुनर्वर्तते प्रतिदिवसमावर्तत तच्चरित्रं जङ्घहाभिप्रेता। ... गमनइति वर्तिका, उषाः। तां वृकेणावरकेण | साधनं जङ्घालक्षणम् Sk.

Page #670

१. ८.११.२. ]
[ I. 116.17.
पक्षिणः । पर्णमिव व्याधैः शत्रुभिः । अच्छेदि । अथ तस्याः । हितम् । धनम् । प्रतिसरणाय । आयसीम् । जङ्घां तस्यै । विश्पलायै । तदानीमेव । प्रत्यधत्तमिति ।
C
।
श॒तं मे॒षान्वृ॒क्ये॑ चक्षदा॒नमू॒ज्राशं॒ त॑ पि॒तान्धं च॑कार । तस्मा॑ अ॒क्षी ना॑सत्या वि॒च॒ आध॑त्तं दस्रा भिषजावन॒र्वन् ॥१६॥
*
१८ १९
૨.
दर्शने । अक्षिणी । आधत्तमिति ।
११
१३
१३
शतं मेषान्। पौराणां मेषान् गृहीत्वा लीलार्थम् । वृक्ये । विशसन्तम् । ऋज्राश्वम् ।
६१५
१४
૧૫ १०
१७
तम् । पिता पौरहितार्थम् । अन्धम् । चकार । तस्मै । दर्शनाय । अनर्वणी अप्रत्कृते शीघ्रगमने सूक्ष्म
१. पतत्रमिव Sy. २. ०धेः P. D.
पिच्छम् Sk.
३. अतथस्याः P.
४. धनाय हिताय Sk.
५. गन्तुम् । हितं
धनं प्राप्तुं योऽनया प्रक्रान्तः सङ्ग्रामस्तस्य गमनस्य व्याघातार्थमित्यर्थः Sk. ६. विश्व० M. ७. ०त्ता M. सन्धानमेकीकरणं कृतवन्तावित्यर्थः Sy. प्रतिनिहितवन्तौ स्थः । कृतवन्तावि
त्यर्थः Sk.
5. V. Madhava ignores f * तस्मै । अक्षी इति । PP.
आ वा॑तं॒ रथे॑ दुहि॒ता सूर्य॑स्य॒ कामे॑वातिष्ठ॒दव॑ता॒ जय॑न्ती ।
विश्वे॑ दे॒वा अन्व॑मन्यन्त हृद्भिः समु॑ प्रि॒या नसत्या सचेथे ||१७||
#
२१
आ वां रथम् । कार्ष्मशब्दः काष्ठावचनो यथाऽऽजि धावञ्छीघ्रं काष्ठामातिष्ठत्येवं
+ आ । अधत्तम् । PP.
HB Ba
६. यं युवयोः स्वभूता कशा वृकी भूत्वोपतस्थे तम् । शतं मेषान् । एकं चेति वाक्यशेषः । कुत एतत् ? "ऋज्ञाश्वः शतमेकं च मेषान्” (ऋ० १.११७.१८ ) इति मन्त्रान्तरे दर्शनात् Sk. १०. लीना० P. ११. वृक्या आहारार्थम् Sk. वृद्धवाशिन्यपि वृक्युच्यते N. 5.21.
१२. शकलीकृत्य वत्तवन्तम् Sy.
१३. ऋज्वाश्वं D. ०३च M.
राजपुत्रम् Sk. १४. शापेन Sk. १५. विविधं द्रष्टुं समर्थे Sy. १६. व्रष्टव्यं प्रति पितृशापाद् गमनरहिते Sy. अन्यं प्रत्याश्रिततया यो न गतः सोनव । व्यत्ययेन चाकवचनम् । अनवणि ? (णी) अनन्याश्रिते स्वायत्ते । पित्रा शापेनापनेतुमशक्ये इत्यर्थः Sk. १७. अप्रा० M.
१८. अक्षी M.
१६. अo P. D.
२०. V. Mādhava ignores शतम् ।
नासत्या । दस्रा । भिषजौ † कामेऽइव। अतिष्ठत्। 9 सम् । ॐ इर्ति PP. सचेथे इति । PP.
२१. काष्ठ० M. क्रियते तदिति काठम शुभाशुभलक्षणं कर्म । तद्यथा कर्तारमातिष्ठत्येवमातिष्ठदास्थितवती । आरूठेत्यर्थः Sk.
यथा
२२. जीवन् P. D. काष्ठमाजिधावनस्यावधितया निर्दिष्टं लक्ष्यमाशुगामी कश्चित् सर्वेभ्यो धावद्भ्यः पूर्वं प्राप्नोति Sy.
PP.

Page #671

I.116.19.]
[ १.८.११.४. भवद्भयां शीघ्ररश्वैः स्वयंवरे। जीयमाना। आजिं धावद्भिः । सूर्यस्य । दुहिता । युवयोः । रथम् । आतिष्ठत् । तच्च भवतोर्बलं दृष्ट्वा स्वयंवरार्थमागताः । विश्वे । देवाः । हृदयैरेव । अन्वमन्यन्त तदानीम् । जयश्रिया सह । संयुक्तौ भवथ इति ।
यदयातं दिवोदासाय वर्तिभरद्वाजायाश्विना हयन्ता । रेववाह सचनो रथौ वां वृषभश्च शिंशुमारश्च युक्ता ॥१८॥
यदयातम्। यदा युवाम् । दिवोदास रक्षितुम् । मार्गगमनाय । अयातम् । भरद्वाजकुलजाय । आहूयमानौ तदानीं युवयोः । सचनः सेव्यः । रथः । धनयुक्तम् । वाम् । उवाह। तदानीं तस्मिन् रथे वाहार्थम् । ऋषभः । च । शिशुमारः । च । युक्ताविति।
रयि सुक्षत्रं स्प॒त्यमायुः सुवीर्यं नासत्या वहन्ता । आ जह्वावी समनसोप वाजेत्रिरह्रो भागं दधतीमयातम् ॥१६॥ रयिं सुक्षत्रम्। रयिम् । शोभनबलम् । शोभनापत्यम् । अन्नम् । सुवीर्यं च । नासत्यौ !
१. अर्वेत्यश्वनाम सामर्थ्याच्चेहान्तीतमत्व- फलं दातुं वर्तिस्तदीयं गृहं यत् ... अगर्थम् । अश्ववता रथेन Sk.
चछतम् Sy. शम्बरवधे दिवोदासस्य २. एवमेव सर्वेभ्यो देवेभ्यः पूर्वमर्वता शीघ्र- साहाय्यं कर्तुमित्यर्थः Sk.
मवधि प्राप्नुवता युष्मदीयेनाश्वेन करण- १४. ०तुर्मा० D. मार्गेण Sk. भूतेन युवाभ्यां जयन्ती जीयमाना सूर्यस्य १५. ०जा M. सम्भ्रियमाणहविर्लक्षणानाय ... दुहिता ... आरूढवती Sy. यजमानाय Sy. भरद्वाजाय धनकाजिता सती Sk.
माय स्तुवते धनं दातुमित्यर्थः Sk. ३. ०तो ब. P. D. M.
१६. आभूय० P. तद्धयन्ता। गतिकर्मा४. एतदारोहणस्थानम् Sy.
___यम् । गच्छन्तौ युवाम् Sk. ५. अन्वजानन् Sy. अनुमोदितवन्तः Sk. १७. सचतः M. १८. सध्यः D. ६. दानी P.
१६. अन्नं...तस्मै विवोदासाय प्रापयामास Sy. ७. ऋक्सहस्रलाभरूपया सम्पदा कान्त्या वा २०. बलीवर्दः Sk. २१. शिशुमारो नामो___Sy. ८. ०क्तो M.
वकचरो ग्राहविशेषः। तौ तस्मिन् ६. V. Madhava ignores उ
रथे युवाभ्यां नियुक्तावास्ताम् Sk. १०. यदा० D. ११. यया Sk. २२. V. Madhava ignores अश्विना
यद्दिवोदासीयेभ्यो योद्धभ्यो भरद्वाजाय च २३. शोभनेनासुरादिदुष्टजननिरासपटुनाबलेदास्यते धनं तेन सह युवामूढवानित्यर्थः । न सहितमित्यर्थः Sk.
Sk. १२. युवं P. D. २४. अथवा जीवितं च Sk. १३. दिवोदासायैतत्सज्ञाय राजर्षयेऽभीष्टं | २५. शोभनवीर्योपेतम् Sy.

Page #672

१.८.२१.१. ]
[ 1.116.21.
प्रयच्छन्तौ। जनोरपत्यभूतां प्रजांम् । बलाकाश्वकुशिकविश्वामित्रप्रभृतिम् । एकचित्तौ । अन्नैः
●
सह । उपागच्छतम् । अह्नः । त्रिर्युवाभ्याम् । हविः । प्रयच्छन्तीमिति ।
I
६१७
*
परि॑विष्टं जाहु॒र्षं वि॒श्वत॑ः सीं सु॒गेभि॒र्नक्त॑मूहथ् रजो॑भिः । वि॒भि॒न्दुना॑ नासत्या॒ रथे॑न॒ वि पर्व॑ताँ अजयू अ॑यातम् ||२०||
परिविष्टम्। विश्वतः । परिगृह्यावष्टभ्यासुरैः पर्वतैः परिवृतम् । जाहुषं नाम देवानां यजमानम् । सुगमैः। मार्गैः । नक्तम् ।' ऊहथुः । तदानीं पर्वतानां विभेत्रा । रथेन । पर्वतानां मध्ये।
I
१८
१६
२०
जरारहितावजीर्णो सन्तौ । गतवन्ताविति ।
1
एक॑स्या॒ वस्तो॑रावत॒ रणा॑य॒ वश॑मश्विना स॒नये॑ स॒हस्र ।
#
निर॑हतं दु॒च्छु॒ना॒ इन्द्र॑वन्ता पृथुश्रव॑सो वृ॒षणा॒वस॑तीः ॥२१॥
११
५२
२३
२४
एकस्या वस्तोः । एकस्य । अह्नः कृतो यो रणस्तस्य यथा । वशो राजा । सहस्रं धनम् ।
१. धारयन्तौ Sy. २. जोर्भार्या जाह्न
वी । अथवा जोरपत्यं जाह्नवी । तस्य प्रजा जाह्नवी सती जावीत्युच्यते Sk. ३. ० कारचकुo P. M. ४. ० त्तापत्रः M. हविरायैनिमित्तभूतैः Sk. ५. उपग० D. ०गच्छत्तम् P.
६. अत्राहः शब्देन तत्रानुष्ठेयः सोमयागो लक्ष्यते । तस्य Sy.
७. त्रिधा विभक्तम्... अंशं बिभ्रतीम् । अनुसवनं हविर्भिर्यजमानामित्यर्थः Sy. एकस्यैवाह्नः प्रातः सवने माध्यन्दिने सवने तृतीयसवने च Sk. ८.०ता० M. * ऊहथुः । PP + अजयू इति॑ि । PP. ६. टत्या D. M. १०. शत्रुभि: Sy. ११. परिशब्दोऽत्र विश्वत इत्येतेन पौनरुक्त्य
1
प्रसङ्गाद् धात्वर्थानुवावी । विधिर्व्याप्त्यर्थः । व्याप्तं जरया Sk.
१२. जाहुषं नामर्षि विश्वतः सर्वतः स्वत पुत्रतो
दारतश्च । सपुत्रवारं वृद्धमित्यर्थः Sk. १३. सुगमनैरश्वैः Sk. १४. रजश्शब्दोऽत्र
४२
तेजोवचनः, अन्तर्णीतमत्वर्थश्च । तेजस्विभिः । शीघ्रगामिभिरित्यर्थः Sk. १५. तस्माच्छत्रुसमूहान्निरगमयतम् Sy. १६. विशेषेण सर्वस्य भेवकेनात्मीयेन रथेन Sy. १७. निर्गतेन तेन सह पर्वताञ्छत्रुभिरारो
ढुमशक्याञ् शिलोच्चयान् विशेषेणागच्छतम् Sy. तुङ्गानपि पर्वतान Sk. १८. नित्यतरुणौ Sy. १६. विगमितवन्तौ
युवाम् । अतिक्रामितवन्तावित्यर्थः Sk. २०. V. Mādhava ignores सीम् । वि ≠ दु॒च्छुनः। PP. २१. सप्तम्यर्थे च
षष्ठी । एकस्मिन् वस्तोरह्नि । यस्मि - वाहूतौ स्थ स्तस्मिन्नेवाहनीत्यर्थः Sk. २२. रणाय रमणीयाय...सहस्र सङ्ख्याकाय...
धनलाभाय ।... स ऋषिः प्रत्यहं यथा सहस्रसङ्ख्यं धनं लभते तथा रक्षितवन्तावित्यर्थः Sy. रणाय । सङ्ग्रामार्थम् । सङ्ग्रामेऽस्य साहाय्यं कर्तुमित्यर्थः Sk. २३. ऋषिः Sy. वशं नाम राजानं प्रति Sk. २४. सहस्रसङ्ख्याकानां धनानाम् Sk.

Page #673

I. 116.22. ]
[ १.८.१२.२.
R
लभत एवं तं ररक्षतुरिति सहस्रेति चतुर्थ्येकवचनस्याकारः । किञ्च । पृथुश्रवसस्तस्य। निर्हतवन्तौ। उपद्रवकारिणः । शत्रून् । हे वर्षितारौ ! कामानाम् । इन्द्रसहितावित्यथवा पृथुश्रवाश्च नामापरस्तस्य
a
40
शत्रूश्च निरहतमिति ।
६१८
+
श॒रस्य॑ चिदाच॒त्कस्या॑व॒तादा नी॒चादुच्चा च॑क्रथुः पात॑वे॒ वाः । श॒यवे॑ चिन्नासत्या॒ शची॑भि॒र्जसु॑रये स्त॒र्य॑ पिप्यथुर्गाम् ॥२२॥
शरस्य चित्। तृषितस्य ऋषीकपुत्रस्य । शराख्यस्य । नीचोदकात् । कृपात् । पाना ।
१४
१५
१६ ११
१३
१९
जलम् ! उच्चैः । आचक्रतुरश्विनौ ! तथा । शयवे । हे नासत्यौ ! कर्मभिः । उपक्षीणाय क्षुधिताय ।
२०
३१
२२
निवृत्तप्रसवाम् । गाम् । आप्यायितवन्ताविति ।
१. लाभाय Sk.
२. अवतिर्गत्यर्थः । गतवन्तौ युवाम् Sk. ३. दुच्छुना दुष्टसुखान् दुःखस्य कर्तृन् पृथु
श्रवसो विस्तीर्णयशसो रातीः शत्रून् । ... यद्वा कानीनस्य पृथुश्रवः सञ्ज्ञस्य राज्ञः शत्रूनिति योज्यम् Sy. ४. नर्ह ० P. निह० M. ५. दुच्छुना दुर्भिक्षा उच्यन्ते ताः Sk. ६. अरातीर्दानवर्जिताः । यासु कश्चित् कस्मैचित् किञ्चिदपि दातुं न शक्नोतीत्यर्थः Sk.
७. इन्द्रेण सह वृष्टि प्रदायेत्यर्थः Sk. ८. ०वश्चना० M.
• वारचना० D.
e. निहरतo P.
१०. V. Mādhava ignores बुच्छूना:
*
चि॒त् । आच॒त्ऽकस्य॑ । आ । PP.
अवतात् ।
+ वारिति॒ वाः । PP.
११. ऋचत्कपुत्रस्य Sy.
ऋचत्कनाम्न ऋषेः पुत्रस्य Sk. १२. निचो० M.
नीचीनाद् अवतात् कूपाद् उच्चा उच्च
रुपरिष्टाद् वा Sy. नीचात् । द्वितीयैकवचनस्यायं "सुपां सुलुक् " ( पा० ७.१.३६ ) इति लुगादेशः । नीचम् । सुगरवर्तित्वाद् ग्रहीतुमशक्यमित्यर्थः Sk.
१३. सप्तम्यर्थे चात्र पञ्चमी । कूपे Sk. १४. जवम् P. D. १५. उच्चा । ... द्वितीयैकवचनस्याकारः ।
उच्चम् । हस्तग्राह्यमित्यर्थः Sk.
१६. यव M.
शयुनान ऋषये Sy.
१७. हा P.
राज्ञे Sk.
१८. D. adds निष्टमिव पशुं विनष्टिः after कर्मभिः
युष्मदीयैः कर्मभिः परिचरणः Sy. प्रज्ञाभिः कर्मभिर्वा Sk.
१६. श्रान्ताय Sy.
ताडयित्रे शत्रूणाम् । ताडिताय वा Sk. २०. गम् M.
अग्निहोत्रार्थस्य पयसो दोग्ध्रीम् Sy. २१. पयसा युवामापूरितवन्तौ Sy. aari कृतवन्तावित्यर्थः Sk. २२. V. Mādhava ignores चित्

Page #674

१.८.१२.४. ]
[ I.116.24. अवस्य॒ते स्तुवते कृष्णियार्य ऋजूयते नासत्या शचीभिः । पशुं न नष्टमिव दर्शनाय विष्णप्वं ददथुर्विश्वकाय ॥२३॥
अवस्यते। रक्षणमिच्छते। स्तुवते। कृष्णपुत्राय। आर्जवमिच्छते विष्व (श्व) कनाम्ने । नासत्यौ ! कर्मभिः । नष्टमिव । पशु विनष्टम् । विष्णाप्वं नाम पुत्रम् । दर्शनाय । ददथुरिति । इवेति पूरणो नेत्यनेन पौनरुक्त्यादिति।
दश रात्रीरशिवना नव नवनद्धं नथितमप्स्वन्तः । विर्भुतं रेभमुदनि प्रक्तमुन्निन्यथुः सोम॑मिव सुवेणं ॥२४॥
दश रात्रीः। दश । रात्रीः । नव च । अहानि । अशिवेन निगडेन बद्धम् । अप्सु । अन्तः । अवनद्धम् । निगूढम् । विप्लुतचित्तम् । रेभनामानम्। उदके । असुरैरित्थं प्रवृक्तं, वृश्चतिश्छेदनकर्मेह तु हिंसार्थः । तमुन्निन्यथुः । सोममिव । स्रवेण। सोमोऽप्यग्निहोत्रहविर्भवति ।
Sy
१. ऋजु न्याय्यम् । तविच्छते। साधुवृत्ताये- १५. अवम् P. १६. शत्रुभिहिसितम् Sy. त्यर्थः Sk.
इनथितं ताडितम् Sk. २. विष्वग. M. ऋषये Sy. | १७. व्याक्षिप्तसर्वाङ्गम् Sy. विगतम्। ३. शचीभिः स्वाभिः ? (अतिशयवतीभिः रहितमित्यर्थः। केन? ... कर्मभिः । ___ प्रज्ञाभिः) कर्मभिर्वा Sk.
निश्चेष्टं सन्तम् । मृतकल्पमित्यर्थः Sk. ४. यथा कश्चिद् विनष्टं पशु स्वामिनो | १८. नामनेम् M. ऋषिम् Sk..
दृष्टिपथं प्रापयति तद्वत् Sy. १६. तं D. M. ०तं P• लुप्तोपममेतत्। यथा पशुं नष्टं कश्चिदानीय कस्मैचिद्दर्श- प्रवृञ्जनेन सन्तप्तं धर्ममिव व्यथया नाय वद्यादेवम् Sk.
सन्तप्यमानम् Sy. वृजी वर्जनेऽन्यत्र, ५. विष्णापं P. विष्णध्वं M.
इह तु सामर्थ्यानिमज्जने । निमग्नम् Sk. ६. पुत्रस्य P. विनष्टं पुत्रम् Sy. | २०. तत्कपाद् ... उत्तीर्ण कृतवन्तौ Sy. ७. विश्वकाय ऋषये Sk.
उत्तारितवन्तावित्यर्थः Sk. ८. वेति P. ६. क्त्यं स्यादि० M. | २१. यथाऽग्निहोत्रहोमार्थमभिषुतं सोमरसं * रात्रीः। अशिवेन। PP.
कूपसदृशेऽग्निहोत्रस्थालीमध्ये वर्तमान + अपऽसु। अन्तरिति। PP. १०. न P. सुवेणाध्वर्युरूध्वं नयति तद्वत Sy. ११. दुःखहेतुना Sy. शिवं सुखम् । ततो
यथा कश्चित् वेण सोममुन्नयति तद्वत् । ऽन्यदशिवं दुःखम् । तत्करत्वावत्रासुरा
स्रवेण च सोमस्योन्नयनाविधानात् खुवअशिवा उच्यन्ते। समूहाभिप्रायञ्च- शब्देन कुतश्चित् सादृश्याच्चमसावि कवचनम् । दुःखकरेणासुरसमूहेन Sk.
सोमपात्रमुच्यते । अथवा कठानामाग्नि१२. ०लेन P. D. M.
होत्रहोमः सोमेन ब्रह्मवर्चसकामस्य विधी१३. कूपान्तर्वर्तमानासु Sy.
यते । तदभिप्रायमेतदुपमानम् Sk. १४. मध्येऽसुरैः पातितम् Sy. | २२. P. adds आह्वाता स्तुति after वेण

Page #675

६२०
I.117.1. ]
[ १.८.१३.१. प्र वा दसौस्यश्विनाववोचम॒स्य पतिः स्यां सुगवः सुवीरः । उत पश्यननुवन्दीर्घमायुरस्तमिवेरिमाणं जगम्याम् ॥२५॥
प्रवां वंसांसि। इत्थं प्रावोचम् । युवयोः । कर्माणि सोऽहम् । शोभनगोयुक्तः। शोभनवीरश्च सन्। अस्योभयस्य। स्वामी। स्याम्। अपिच चक्षुषाऽनन्धः सन्। पश्यन् । दीर्घञ्च । आयुः । प्राश्नुवन् । स्वगृहमिव । अनुद्विग्नहृदयः सन् क्रमेण जराम् । गच्छेयमिति ।
___I.II7. मध्वः सोमस्याश्विना मदाय प्रत्नो होता विवासते वाम् । बर्हिष्मती रातिविश्रिता गीरिषा यातं नासत्योप वाजैः ॥१॥
मध्वः सोमस्य । अश्विनौ ! मधुसदृशेन । सोमेन युवाम् । मादयितुम् । पुराणः । आह्वाता स्तुतिभिः । वाम् । परिचरति किञ्च स्तीर्णेन । बहिषा तद्वत्यस्माकम् । रातिः सोमस्य दानमेवम् । विश्रिता विस्तीर्णा । स्तुतिश्च तौ युवामस्मान् । अनेन । बलश्च सह। उपागच्छतमिति ।
१. सासि P. D.
| * होता। आ। PP. १२. मधुस्वादं सोमं २. अवोचं P. D. प्रवोचं M.
पीत्वा मदिष्यथ इत्येवमर्थमित्यर्थः Sk. ३. शोभनर्वीरः पुत्रैः पौत्रश्चोपेतः Sk. १३. ऋत्विक् । अथवा कक्षीवानामषिः । ४. युष्मत्प्रसादेनास्य । बुद्धिस्थस्याभिप्रेतस्य आत्मानमेव ? (आत्मन एव) परोक्षरूपेण
धनादेरयं प्रतिनिर्देशः । यदिदमस्मदभि- प्रथमपुरुषेण निर्देशः Sk. १४. अपिच लषितं धनादि, अस्य Sk.
रातिर्दातव्यं हविर्बहिष्मती, आस्तीर्णेन ५. नद्धः D.
बहिषा युक्तम् । युष्मदर्थ बहिष्यासा६. अक्षिभ्यां पश्यन् । उपलक्षणमेतत् । सबै- |
दितमित्यर्थः Sy. १५. तद्धत्य० D. रिन्द्रियः स्वस्वविषयदर्शनसमर्थः Sy. | दानं सवनीयपुरोडाशादेः Sk. ७. वर्षशतरूपेणायतम् Sy.
बहिषि सादितहविष्केत्यर्थः Sk. ८. प्राहुवन् M. ६. यथा गृहं स्वामी १६. रात्रिः M. १७. ऋत्विा समवेता। ___ निष्कण्टकं प्रविशत्येवम् Sy.
तैः स्तुतिरपि क्रियत इत्यर्थः Sy. १०. कण्टकराहित्येन प्राप्नुयाम् । वृद्धः सञ्। विविघमाश्रिता। मनसा चिकीर्षितेत्यर्थः चिरकालं निवसेयमित्यर्थः Sy.
Sk. १८. सोमाख्येन निमित्तेन । ११. V. Madhava ignores अश्विनौ।। सोमं पातुमित्यर्थः Sk.
१६. अन्नैश्चरुपुरोडाशादिभिः। चरुपुरोडाशाMs. D. puts the figure दीनि भक्षयितुमित्यर्थः । अथवा, इषा 1188811 here to indicate the ___वाजैरिति सहयोगलक्षणा तृतीया।अस्मend of one hundred and भ्यं यद्देयमन्नं बलानि च तैः सह । तानि sixteenth hymn. No such गृहीत्वोपगच्छतमित्यर्थः Sk. number is given in P. and M. | २०. V. Madhava ignores नासत्या।

Page #676

६२१
१.८.१३.३.]
[ I.117.3. यो वामश्विना मनसो जीयात्रथः स्वश्वो विश जिगाति । येन गच्छथः सुकृतो दुरोणं तेने नरा वतिरस्मभ्यं यातम् ॥२॥
यो वामश्विना। अश्विनौ ! यः । युवयोः । मनसोऽपि । वेगवत्तरः । रथः। शोभनाश्वयुक्तः । मनुष्यान् । प्रतिगच्छति । येन च। यजमानस्य । गृहम् । गच्छथः। तेन । अस्मदर्थम् । गमनमार्गम् । प्रत्यागच्छतमिति ।
ऋषि नरावंहसः पाञ्चजन्यमृबीसादत्रिं मुञ्चथो गणेन । मिनन्ता दस्योरशिवस्य माया अनुपूर्व वृषणा चोदयन्ता ॥३॥
ऋषि नरौ। ऋषिम् । नेतारौ ! पञ्चजनहितम् । अत्रिहिं सूर्यमरोचयत्तम् । ऋबीसादग्नेः । अंहस उपद्रवाद् यथा मुक्तो भवत्येवम् । सपुत्रपौत्रं सेन्द्रियं वा । अमुञ्चतमिति। हिंसन्तौ । दस्योरुपक्षपयितुः । असुरवर्गस्य । नानाविधा मायाः । अनुक्रमेण तास्तास्तैः कृताः ।
१३
प्रेरयन्ताविति।
१. युवाम् D.
११. ह P. D. २. ०क्तान् M.
१२. शतद्वारे यन्त्रगृहेत्रेः पीडार्थमसुरैः ३. शोभनं यागं कुर्वतः Sy.
प्रक्षिप्तात् तुषाग्नेः सकाशात् Sy. ४. देवयजनलक्षणम् Sy.
अग्निकूटात् Sk. ५. ०थ P.
१३. ०सादभग्नरंहसः P. ०चयत् कर्मपीडाद६. अस्मान् प्रतीत्यर्थः Sk.
वन्नरं हंसः D. साददग्नरंहसः M. ७. वर्तनाधिकरणं गृहम् Sy.
पापरूपात् Sy. ८. V. Madhava ignores नरा पापाद्दाहकत्वात् । विनाशकत्वादि९. ऋषीन् P.
त्यर्थः Sk. १०. ०जनाहित M.
१४. उद्धृतवन्तावित्यर्थः Sk. निषादपञ्चमाश्चत्वारो वर्णाः पञ्च- १५. ०न्ता P. जनाः। तेषु भवम् । स्वर्भानुना गृहीतममुं १६. दस्युशब्दोऽनार्यवचनः । समूहाभिप्रायसूर्य मोचयन्नत्रिः सर्वेषां हिताचरणात् चैकवचनम् । येनासावग्निकूटे तत्रभव इत्युच्यते Sy.
प्रक्षिप्तस्तस्यानार्यस्यासुरसमूहस्य Sk. पञ्चभ्योऽपि जनेभ्यो गन्धर्वाः पितरो १७. शठप्रज्ञाः Sk. देवा असुरा रक्षासीत्येतेभ्यो निषादपञ्च- १८. आनुपूर्येण यथायोग्यमित्यर्थः Sk. मेभ्यो वा चतुभ्यॊ वर्णेभ्यो हितम् । १६. निवारयन्तौ Sy. पञ्चानां हि जनानां स्थितिकरी वृष्टिः। । तासु तास्वभिप्रेतफलास्वत्रि चोदयन्ता, तस्या हेतुभूतो यज्ञः । तस्य कर्ता अत्रि- उपदेशादिना प्रेरयन्तौ Sk. रित्येवमस्य हितत्वम् Sk. २०. V. Madhava ignores वृषणा ।

Page #677

६२२
III7.5.]
[ १.८.१३.५. अश्वं न गूळ्हमश्विना दरवैऋषि' नरा वृषणा रेभमप्सु । संतं रिणीथो विद्युतं दसोभिर्न वी जूर्यन्ति पूर्व्या कृतानि ॥४॥
अश्वं न गूळहम् । अश्वम् । इव। अप्सु । गूळहम् । पापागमनैरसुरैः। नेतारो, अश्विनौ ! रेभमृषिम्। सम्। तम्। सह गतवन्तौ युवाम् । असुरकर्मभिः। विप्लुतम्। न। युवयोः । कर्माणि । पूर्वकालकृतानि कदाचन । जीर्यन्ति न विनश्यन्त्याश्चर्यभूतान्यृषिभिर्धार्यमाणानीति ।
सुषुप्वांसं न नितेरुपस्थे सूर्य न देखा तमसि नियन्तम् । शुभे रुक्मं न दर्शतं निखातमुद्रूपथुरविना वन्दनाय ॥५॥
सुषुप्वांसम्। यथा कञ्चन। भूम्याः । उपस्थे। शयानं ? सुप्तं हस्तेन प्रबोध्योत्थापयति । यथा वा। दर्शनीयौ ! नशे तमसि । वसन्तम् । सूर्य काल उत्थापयति। यथा वा कञ्चन भूम्यां निखातम् । रुक्माभरणम् । अलङ्करणार्थमुद्वपन्त्येवम् । वन्दनम्। उदूपथुः
१४
१५
कूपादसुरनिहितमिति।
१. व्याधितमश्वमिव Sy.
मुच्यते सूर्यमिव तमसि भियन्तमिति । अश्वमिवात्यन्तशोभनं चौरापहृतम् Sk. उच्यते यदा वृत्रो महत्तमस्ततान तञ्च २. संवृतम् । अदृश्यतामापावितमित्यर्थःSk. हत्वेन्द्रः सूर्य दिव्यारोहयाञ्चकारेति Sk. ३. दुष्प्रापैः Sy.
१४. केचन is suggested for कञ्चन ४. यो युवामाजुहाव तम् Sk. | १५. भूम्यां कंचन D. ५. समधत्तम्। सर्वैरवयवरुपेतमकुरुतमित्यर्थः १६. निखितम् P. निखिलातम् M. Sy. सम्यग्गतौ स्थः Sk.
एवंगुणविशिष्टं कूपेऽसुरैनिखातं... ६. सुक० M.
वन्दनमृषिम् Sy. ___ आत्मीयभैषज्यरूपः कर्मभिः Sy. १७. ०त्ये. M. ७. विश्लिष्टावयवम् Sy.
१८. ०वथुः P. M. विगतम् । रहितमित्यर्थः। दंसोभिः। नि- यथा भूमौ सुप्तं कञ्चित् कश्चिद्धस्तेन
श्चेष्टं सन्तम् । मृतकल्पमित्यर्थः Sk. गृहीत्वोत्थापयेद् यथा च वृत्रततेन ८. दीर्यन्ति P. D. M.
तमसाऽवष्टब्धं सूर्य दिव्यारोहणार्थमिन्द्र E. V. Mādhava ignores quum उद्धृतवान् यथा चात्मनः शोभायं रुक्म * सुसुप्वांसम्। PP.
निखातं सन्तं कश्चिदुद्धरेदेवं युवा १०. स्थाने । भूम्यामित्यर्थः Sk.
वन्दनं कूपे निपतितं तत उद्धृतवन्ताविति ११. दर्शनीयौ । नैशे missing in M. समस्तार्थः Sk. १२. कूपान्तर्गतान्धकारे Sy. | १६. V. Madhava ignores दर्शतम् । १३. कदा पुनः सूर्यस्तमसि न्युषितवान् येनैव- अश्विना

Page #678

१.८.१४.२. ]
६२३
[ 1.117.7.
तद्वी॒ नरा॒ शंस्यं पञ्चि॒येण॑ क॒क्षीव॑ता नासत्या॒ परि॑ज्मन् । श॒फादश्व॑स्य वा॒जिनो॒ जना॑य श॒तं कुम्भाँ अ॑सिञ्चतं॒ मधु॑नाम् ||६||
अश्वस्य ।
तद्वां नरा । तत् । युवयोः । नेतारौ ! शंसनीयम्। पत्राणां कक्षीवता मया । नासत्यौ ! परितो यत्र मां जना गन्तारो भवन्ति तत्र शफात्। जनार्थम्।
@
युवाम् । बलवतः ।
१०
आरतमिति ।
१. नराः M.
२. कर्म Sy; Sk.
३. वज्रा० P. D. M.
यु॒वं न॑रा स्तुव॒ते कृ॑ष्ण॒याय॑ वि॒ष्या॒प्वं॑ ददथुर्विश्व॑काय । घोपा॑यै चित्पितृ॒षदे॑ दुरो॒णे॒ पति॒ जूर्य॑न्त्या श्रश्विनावदत्तम् ||७||
*
११
युवं नरा । युवाम् । नरौ ! स्तुवते । विनष्टं विष्णाप्वं नाम पुत्रम् । ददथुः । तस्मिन् । पितृगृहे दौर्भाग्यादलब्धपतिकैव जीर्णासीत् तस्यै सौभाग्यं प्रदाय ।
१५
१६
१८
दत्तमिति ।
अङ्गिरसां कुले जातेन Sy.
पाजोऽन्नं हविर्लक्षणम् । तद्वता । अथवा पत्रा अङ्गिरसः । तदपत्यभूतेन मया कक्षीवता Sk.
५. यत्कर्म Sk.
६. ० वन्तः M. वेगवतः Sy. वेगवतो बलवतो वा Sk.
४. परिगमनेऽभीष्टस्य प्रापणे निमित्तभूते सति Sy.
सर्वतो गच्छन्ति देवा यत्र स परिज्मा यज्ञस्तस्मिन् Sk.
७. शफान् M.
८. अपेक्षमाणाय पुरुषाय Sy.
C. मधुस्वादूनां सुराणाम् Sk. १०. कुम्भानां पू० M.
मर्धूनाम्। शतम्। कुम्भान्।
१२
कृष्णनाम्नः पुत्राय
विश्वकनाम्ने ।
घोषा नाम काचन स्त्री । पिता यत्र सीदति
क्षारितवन्तौ स्थः Sk.
* सूर्यन्त्यै। PP.
११. नराः M.
१२. कुनाम्नः M. १३. विष्णप्वं P.
पुत्रेण ।
तत्र यद्
faoraयम् M.
१४. घोषा घोषा P.
१०
पतिम् ।
घोषा नाम ब्रह्मवादिनी कक्षीवतो दुहिता । सा कुष्ठिनी सती कस्मैचिद् वरायादत्ता पितृगृहे निषण्णा जीर्णाऽऽसीत् । साऽश्विनोरनुग्रहान्नष्टकुष्ठा सती पति लेभे Sy. घोषा नाम कक्षीवतो दुहिता Sk. १५. कुष्ठरोगेण भर्तारमप्राप्य Sy. १६. रोगोपशमनेन Sy.
१७. प्रदापयतिम् M.
१८. V. Madhava ignores चित । अश्विनौ ।

Page #679

१.
११:
III7.8. ]
६२४
[ १.८.१४.३. युवं श्यावाय शेतीमदत्तं महः क्षोणस्याश्विना कण्वाय । प्रवाच्यं तवृषणा कृतं वा यन्नार्षदाय श्रवो अध्यधत्तम् ॥८॥
युवं श्यावाय। श्यावाय कुष्ठिने । दीप्तां त्वचम् । अदत्तम् । प्रस्कण्वायान्यस्मै वा । किञ्च अश्विनौ ! नार्षदाय कण्वाय। महतो वाद्यस्य । शब्दमन्धकारे प्रक्षिप्ताय। यद् युवाम् । अधत्तम् । तत् । युवयोः । कृतम् । प्रकर्षेण वाच्यम् । क्षौतिः शब्दकर्मा शब्दकरणाद्वीणा क्षोणः।"
अत्र शाट्यायनकम्-कण्वो वै नार्षदो बकस्यासुरस्य दुहितरमविन्दत। तस्यां हास्य त्रिशोकनभाको जज्ञाते। सा ह क्रुद्धा ज्ञातीनाययौ। तां हान्वाजगाम। तं हासुरा अवलेपेनावलिम्पन्त ऊचुः-अत्र व्युष्टां विजानीहि यदि ब्राह्मणोऽसीति । तदु हाश्विनावनुबुबुधाते। अश्विनौ हि देवानां बद्धमुचौ। तौ हैनमदृश्यमाना उपेत्योचतुर्यदेव त्वावं वीणां समाघ्नन्ता उपर्युपर्यतिपतावो? (०रि पतावा०) ऽथ व्युष्टां विजानीतादित्युक्त्वाहाथ हैतौ वीणां समाघ्नन्तावुपयर्युपर्यतिपेततुः। स होवाचापहरतेदम् । एतहिं यावद् युग्ध्वं सीराणीति। ते होचुः-ब्राह्मणो
१. Omitted by M.
६. अदत्तम् P. उपर्यसक्तम् M. कुष्ठरोगेण श्यामवर्णाय Sy.
वत्तवन्तौ स्थ इति यत् तदित्यर्थः Sy. २. कुर्णिने P. कुण्ठिने D.
दत्तवन्तौ स्थः Sk. कुष्ठितत्वाच्छयाववयाग्नः पुत्रस्य | १०. कर्म Sy. घोरस्य ज्येष्ठपुत्राय ।...तं हि युवां ११. प्रशंसनीयम् Sy. विकृत्य छित्वा च जङ्घयोर्मध्ये शिरसि | १२. ०ति P. च पुनश्च सन्धाय हिरण्यत्वचं पुनरु- अपर आह । ब्राह्मण्यस्य परीक्षार्थमसुराः ज्जीवयाञ्चक्रथुः Sk.
कण्वमूर्षि गूढे तमसि निदधुः । अत्रैव ३. दीप्तत्वचं स्त्रियम् Sy.
स्थितः सन् व्युष्टामुषसं विजानीहि यदि ४. अपिच क्षोणस्य क्षोणाय यो दृष्टिरा- त्वं ब्राह्मणोऽसीति । तमश्विनावागत्यो
हित्येन गन्तुमशक्तः सन्नेकस्मिन्नेव चतुः । व्युष्टायां हर्म्यस्योपरि वीणां स्थाने निवसति तस्मै कण्वाय ऋषये वादयन्तावावामागमिष्यावः । तं शब्वं महस्तेजस्तैजसं चक्षुरिन्द्रियमदत्तमिति श्रुत्वा व्युष्टामुषसं ब्रूहि । तदेतत्प्रतिशेषः Sy. क्षोणस्य।...चतुर्थ्यर्थे षष्ठी। पाद्यते। हे वृषणा कामानां वर्षितारा
शब्दयित्रे। आह्वात्रे स्तोत्रे वेत्यर्थः Sk. वश्विनौ वां युवयोस्तत्कृतं कर्म, प्रवाच्यं ५. नार्व P. D. नृषदः पुत्राय बधिराय | प्रशंसनीयं यन्नार्षदाय नृषदः पुत्राय ऋषये Sy.
कण्वाय, क्षोणस्य । क्षोणः शब्दकारी ऋषये बधिराय Sk.
वीणाविशेषः । महः, महतः क्षोणस्य ६. Omitted by D.
श्रवः शब्दमध्यधत्तमुषसो विज्ञानार्थ७. वान्यस्य D. M.
मधिकमकुरुतम् Sy. ८. श्रवः श्रवणेन्द्रियम् Sy.
१३. (क्षोणस्य क्षयणस्य ...) N. 6.6. श्रवः श्रोत्रम् Sk.
| १४. क्षोणात्र P.

Page #680

१.८.१४.५. ]
६२५
वायमृषिरास, उप ह वास्य जाया । हन्तास्मा इमां ददामेति । तां हास्मै ददुः । १
*
पु॒रू वर्षौंस्यश्विना॒ दधा॑ना॒ नि वे॒दव॑ ऊहथुरा॒शु॒मश्व॑म् । स॒हस्रसां वा॒जिन॒मप्र॑तीतमहिने॑ श्रव॒स्य॑ तरु॑त्रम् ॥६॥
पुरु वर्षांसि। पुरूणि । कर्मरूपाणि । अश्विनौ । पेदवे राज्ञे । शीघ्रगन्तारम् । अश्वम् ।
●
न्यूहथुः। सहस्रस्य धनस्य। सम्भक्तारम्। बलवन्तं शत्रुभिरप्रतिगतम् । आहतॄणां शत्रूणां हन्तारम् । कीर्तिहेतुम् । तारकम् ।'
१० ११
+
ए॒तानि॑ वा॑ श्रव॒स्या॑ सुदानू ब्रह्मषं सद॑नं॒ रोद॑स्योः । यद्वा॑ प॒ज्रासो॑ अश्विना॒ हव॑न्ते॒ या॒तमि॒षा च॑ वि॒दुषे॑ च॒ वाज॑म् ॥१०॥
१. B. Ghosh, op. cit. pp. 36-38. V. Mādhava ignores युवम्
एतानि बाम्। हे शोभनदानौ ! अश्विनौ ! एतानि । युवयोः । श्रोत्रहितानि सर्वेषां तात्पर्येण श्रवणीयानि कर्माणि । बृहच्च । स्तोत्रमेतद्धि महद्यद्नासत्याभ्यामित्यादिकम् ।
१५
1
* दवे । PP. + अप्रतिहतम् । PP. २. बहूनि Sk.
३. आत्मीयैः कर्मभिः कृतानि रूपाणि Sy. रूपाणि । . . . दधाना धारयन्तौ । आत्मनो देवतामाहात्म्यान्नानारूपतां प्रतिपद्यमानावित्यर्थः Sk.
४. वेदवे M.
५. नितरां प्रापितवन्तौ दत्तवन्तावित्यर्थः नियमेन प्रापितवन्तौ स्थः ।
Sy.
दत्तवन्तावित्यर्थः Sk. ६. सहस्र M.
सङ्ग्रामसहस्राणां सहस्राणां वा Sk.
७. वेगवन्तं वा Sk.
८. ०गतं माह D.
४३
[ 1.117.10.
अहान्तॄणां P.
अगन्ता अनष्टा अहिः । बलावलेपेनानष्टुरपि शत्रोर्हन्तारमहिनाम्नो वाऽसुरस्य Sk.
६. श्रवणीयं स्तोत्रम् । तत्रभवम् । स्तुति - विषयमित्यर्थः Sy.
कीर्तिमन्तम् Sk.
१०. गन्तारं शत्रून् प्रति Sk.
११. V. Madhava ignores दधाना + सुदानू इति सुदानू । ब्रह्म । आङ्गषम् । PP.
-
१२. ०नगमनौ D.
१३. श्रव इत्यन्ननाम | णानि Sk.
तनिमित्तभूतधन- १४. तात्पर्य P.
१५. आघोषणीयम् Sy.
१६. शस्त्रलक्षणम् Sk. १७. मत् P. D.
• अन्नानि हविर्लक्ष

Page #681

I. 117.12.]
8
येन स्तोता द्यावापृथिव्योरुभयोरपि सीदति । यदा । युवाम् । पत्रकुलजाता हवन्ते तदा। अन्नेन सह । गच्छतम् । अथ तत् । अन्नम् । विदुषे कक्षीवते दत्तं चेति ।
1
10
६२६
।
सूनोमा॑ने॑नाश्विना गृणा॒ना वाज॒ विप्रा॑ भू॒रमा॒ रद॑न्ता । अ॒गस्त्य॒ ब्रह्म॑णा वावृधा॒ना स॑ वि॒श्पली नासत्यारिणीतम् ॥ ११ ॥
c
सूनोर्मानेन। भरद्वाजपुत्रस्य । स्तोत्रेण । अश्विनौ ! स्तूयमानौ युवाम् । अन्नम् । विप्राय भरद्वाजाय । भरणशीलौ । रदतिर्दानकर्मा प्रयच्छन्ती । एतच्च कृतवन्तावित्याहागस्त्य इति । खेलपुरोहितेऽगस्त्यै। स्तोत्रेण। वर्धमानौ । खेलस्य योद्धीं स्त्रीं शत्रुभिश्छिन्नजङ्घां तत्प्रतिसन्धानार्थंम् । सह गतवन्ताविति ।
१८ १९
2.
Sk.
1
कु॒ह॒ यान्ता॑ सु॒ष्टुतिं का॒व्यस्य॒ दिवा॑ नपाता वृ॒षणा शयु॒त्रा हिर॑ण्य॒स्येव क॒लश॒ निखा॑त॒मुदु॑पथुर्दश॒मे अ॑श्व॒नाह॑न् ॥१२॥
१. रोदस्योर्द्यावापृथिव्यात्मना वर्तमानयोर्युवयोः ... सवनं स्तोतृसमीपे निवेशनं प्रसादहेतुभूतं वा Sy.
सीदतो यस्मिंस्तत्सदनम् । • द्यावापृथिव्यौ यच्छ्रोतुं निषीदत इत्यर्थः Sk. २. वज्र० P. पुत्र० M.
पन्यासः पाजसानेन हविर्लक्षणेन तद्वत ऋत्विजः । अथवा पितृशब्देनेदं सोयमित्यभिसम्बन्धादपत्यस्याभिधानम् । पत्राणामङ्गिरसामपत्यभूता मत्प्रभृतयः ३. वहत्ते P. स्तुतिभिरात्मरक्षणार्थमाह्वयन्ति Sy. ४. चतुर्थ्यर्थे तृतीया । अन्नाय च Sk. ५. नच्छतम् M.
६. अस्मदीयं हविर्लक्षणम् Sk. * नासत्या । अरिणीतम् । PP. ७. कुम्भात्प्रसूतस्यागस्त्यस्य खेलपुरोहितस्य Sy. सूनुरित्यपत्यनाम । मीयतेऽनेनेति मानः कुम्भः । षष्ठीतृतीये च व्यत्यासेन योजयितव्ये । सूनुनापत्य
[ १.८.१५.२.
कुह यान्ता । शयशब्दः शयनवचन इह त्वसुरनिवासवचनः । आदित्यपुत्रौ । अश्विनौ ।
भूतेन कुम्भस्य । अगस्त्यो ह्यर्वशीदर्शनान्मित्रावरुणयोः स्कन्नाद्रेतसः कुम्भे जातः । ... एवं कुम्भस्यापत्यभूतोअगस्त्यः खेलस्य च पुरोहितः Sk. ८. बलमन्नं वा Sk.
६. भुरण्यतीति गतिकर्मा । गन्तारौ शत्रून् यज्ञान् वा प्रति Sk. १०. दरतिर्दारकर्मा P.
११. विलिखन्तौ निष्पादयन्तौ Sy. १२. खलु पु० M. अगस्त्य इति खेलपुरोहिते is omitted by P. १३. ० स्त्यस्य स्त्य P.
१४. बेलस्य P.
योग्ध्री M. १७. तं प्र० M.
सप्तमी । अगस्त्यस्य स्वभूतेन Sk.
१५. गोध्रीं D.
१६. ०भिच्छि० D. १८. आयस्या जङ्घया आयसीं जङ्घां
समयोजयतम् Sy. तस्यै दातुं सम्यगगच्छतम् Sk. १६. V. Mādhava ignores नासत्या २०. शयुo is suggested for शय०
षष्ठ्यर्थेsa

Page #682

उत्तरा व्याख्यातप्राया
१.८.१५.४. ]
[ 1.117.14.
काव्यस्योशनसः । सुस्तोत्रं प्रति तच्छ्रवणेच्छया । कस्मिन् । असुरनिलये । गन्तारौ युवामसुरैर्जले निखातं रेभं तस्मिन्नसुरपुरे। दशमे । अहनि जलात् । उद्वपथुः । यथा हिरण्यस्य पूर्णम् । कलशम् ।
८ €
निखातं तद्वत् ।
यु॒वं च्यवा॑नमश्विना॒ जर॑न्तं॒ पुन॒र्युवा॑नं चक्रथुः शची॑भिः ।
यु॒वो रथे॑ दुहि॒ता सूर्य॑स्य स॒ह प्रि॒या ना॑सत्यावृणीत ।।१३।।
१०
युवं च्यवानम् इति श्रिया कान्त्या सहितेति ।
६२७
यु॒वं तुर्ग्राय पू॒ये॑भि॒रे॒वैः पुनर्म॒न्याव॑भवतं युवाना ।
यु॒वं भुज्युमण॑सो॒ निः स॑मु॒द्राद्विभि॑रू॒हथुजेभि॒रश्वैः ॥१४॥
१. सु is omitted by P. and D. २. यद्वा । शयुत्रा इत्येतदश्विनोविशेषणम् । शयनाम्नस्त्रायको युवाम् Sy. शयुत्रा शयने Sk.
३. अन्यत्रापि क्वापि गच्छन्तावित्यर्थः Sk. ४. रेफम् P. रथम् M.
५. यस्मिन्नेव स्तुतिः श्रुता ततो दशमे Sk. ६. उदूवथुः P.
१२
१४
१५
१६
युवं तुग्राय । युवम् । तुग्राय भुज्योः पित्रे 1 प्रत्नैर्भवतोर्गमनैः । पुनः पुनः स्तोतव्यौ । प्रभवतम् । युवानौ ! युवं तत्पुत्रम् । भुज्युं समुद्रमध्ये विपन्ननौकम् । समुद्रस्थात् । उदकात् ।
उत्खायोपथुः । वपिः प्रकरणार्थः । विकीर्णवन्तौ स्थः Sk.
७. यथा हिरण्यपूरितं कलशं भूम्यां निक्षिप्तं सर्वैर्दुर्ज्ञातं कश्चिदभिज्ञ उद्धरति Sy. ८. इवशब्वोऽत्र... पदपूरणः । हिरण्यस्य कलशं निखातं सन्तम् Sk.
e. V. Mādhava ignores वृषणा । अश्विना
१०. ऋक्सहस्ररूपया सम्पदा कान्त्या वा सह Sy.
* समुद्रात् । विऽभिः । ऊहथुः । PP.
११. युवाम् Sy. १२. पितृशब्दोऽयं
सोऽयमित्यभिसम्बन्धात् पुत्रे प्रयुज्यते । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । तुग्रपुत्रस्य भुज्योः Sk.
१३. Omitted by M.
भुज्योर्जनकस्य सम्बन्धिभिः Sy. १४. Omitted by D. भवतो P. १५. स्तुत्यं प्रति गन्तृभिः स्तोत्र: Sy.
पालनैः कामैर्वा । यस्मात्पूर्वं पालितवन्तौ कामान् वा सम्पादितवन्तौ तस्मादित्यर्थः Sk.
१६. ०व्या M.
यथा भुज्योः समुद्रगमनात्पूर्व युवां स्तोतव्यौ तथा पुनरपीदानीं स्तोतव्यावभवतम् Sy. काम्यौ वा Sk.
१७. दुःखानां यावयितारौ Sy. १८. ०नं नौ० P.
१६. प्रौढोदकयुक्तात्समुद्रात् Sy.

Page #683

[ १.८.१६.१.
I.II7.16. ]
६२८ गन्तृभिः। ऋजुगामिभिः । अश्वस्ततः । उदहथुः ।
अजोहवीदश्विना तौग्यो वां प्रोळ्हः समुद्रमव्यथिजगन्वान् । निष्टमूहथुः सुयुजा स्थैन मनोजवसा वृषणा स्वस्ति ॥१५॥
अजोहवीत् । आहूतवान् । अश्विनौ ! तुग्रपुत्रः। वाम्। समुद्रमध्यस्थम् ? (०मध्यम्) । प्रापितः। विपन्नायामपि भवदाश्रयाद् यथा गतस्ततः । तम्। निरूहथुः । सुयुक्तेन । रथेन । मनोवेगेन । वर्षितारौ ! अविनाशम् ।।
अजोहवीदश्विना वर्तिका वामास्नो यत्सीममुश्चत वृकस्य । वि जयुषो यययुः सान्वनैर्जातं विष्वाचौ अहतं विषेणं ॥१६॥
अजोहवीत् । आह्वयत् । अश्विनौ ! दूत्यर्थं गच्छन्ती । वर्तिका । वाम् । यदा युवाम् । आदित्यस्य वृकभूतस्य । आस्यात् । हस्तेन ताममुञ्चतम् । जयशीलेन रथेन । पर्वतस्य । सानु ।
१. वयः पक्षिणः । तत्सदृशः Sk. ६. अन्तर्णीतमत्वर्थमिदम् । स्वस्तिमन्तम् । २. शीघ्रगतियुक्तः Sy.
अविनष्टजीवितमित्यर्थः Sk. ३. निरूहथुनिर्गमय्य पितृसमीपं प्रापित- १०. This stanza is omitted वन्तौ। तदानीं पुनरप्यतिशयेन स्तोतव्यौ । ___by M.
नावित्यर्थः Sv. प्रापितवन्तौ। V. Madhava ignores अव्यथिः तटमत्तारितवन्तावित्यर्थः Sk. ११. आदित्यो ऽपि वृक उच्यते । यदा वृङ्क्ते * निः। तम्। ऊहथुः। PP.
... आह्वयदुषा अश्विनावादित्येनाभि४. पित्रा प्रापितः समुद्रमब्धि जगन्वान् Sy. ग्रस्ता । तामश्विनौ प्रमुमुचतुः । इत्या
समुद्रं जगन्वान् गतः । समुद्रे निमग्न ख्यानम् N. 5. 21. इत्यर्थः Sk.
१२. अह्व. P. M. ५. प्रापिनः P. D.
१३. ०न्ति P. M. विपन्नया नावा प्रक्षिप्त इत्यर्थः Sk.. १४. चटकसदृशस्य पक्षिणः स्त्री Sy. ६. नावि is suggested to be after चटका Sk. विपन्नायामपि
| १५. वं P. वा D. उदके निमग्नोऽपि...व्यथां पीडामप्राप्त १६. वृकस्य Sy. एव सन् Sy.
१७. वृकस्यावयवभूतात् । वृकेण प्रस्यमानां ७. जलानिर्गमय्य युवां पितृगृहं प्रापितवन्तौ सतीमित्यर्थः Sk. Sy.
१८. ०शीली D. ८. मनोवद् वेगयुक्तौ Sy.
१६. मेघस्य वा Sk.

Page #684

६२६
१.८.१६.२. ]
[ I.17.17. विययथुः सानूनां मध्येन गतवन्तौ परिविष्टं जाहुषमित्युक्तम् । तथा विष्वाचोऽसुरात् । जातमसुरम् । विषेण । अहतम् । अत्र यास्क: "आदित्योऽपि वृक उच्यते” इत्यादि।
शतं भेषान्वृक्यै मामानं तमः प्रणीतमर्शिवेन पत्रा। आक्षी ऋजावै अश्विनावधत्तं ज्योतिरन्धाय चक्रथुर्विचः ॥१७॥
शतं मेषान् । शतम् । मेषान् । वृक्थे । प्रयच्छन्तम् । कुढेन पौरहितेन । पित्रा । तमः । प्रणीतमन्धीकृतं दृष्ट्वा तस्मिन् । अक्षिणी । आधत्तमाधाय च तयोस्तस्मै । अन्धाय। ज्योतिश्चक्षुः ।
१८
आधत्तम् । दर्शनाय ।"
१. शत्रुभिरावेष्टितं जाहुषाख्यं स्तोतारं शत्रु- सम्बन्धिना विषेणोदकेन जातमुत्पन्नं सर्व
समूहान्निर्गमय्य तेन सहान्यैर्गन्तुमशक्यं भूतजातमहतमगमयतं वृष्टिं कृतवन्तापर्वताग्नं गतवन्तावित्यर्थः Sy.
वित्यर्थः Sy. ८. N. 5. 21. विविधं गच्छथो युवाम् Sk.
६. V. Madhava ignores सीम् २. सानुनां P. ३. परिजिष्टम् M. | * ममहानम् । PP. ४. विविधगतियुक्तस्यैतत्सञ्जस्यासुरस्य जा- + आ। अक्षी इति । ऋञआश्वे। PP. तमुत्पन्नमपत्यम् Sy.
१०. शतम्। मेषान् omitted by M. विषुशब्दो नानापर्यायः। अञ्चतिर्गत्यर्थः। एक चेति वाक्यशेषः Sk. नानागामिनः । इतश्चेतश्च गन्तुर्मेघस्य | ११. वृत्य M. वृकीरूपेणावस्थिताया स्वभूतेनेत्यर्थः Sk.
श्विनोर्वाहनाय रासभाय Sy. ५. जायते तदिति जातं सर्व भूतजातम् Sk. | १२. पूजितवन्तमाहारार्थ समर्पितवन्तम् Sy. ६. विषेणोदकेन । सर्वस्मै भूतजाताय प्रभूतां | चतुर्थ्यर्थे द्वितीया। आहारार्थ विशस्य वृष्टि दत्तमित्यर्थः Sk.
ददते Sk. १३. असुखकारिणा Sy.
दुःखकरेण च पित्रा Sk. यद्वा। वर्तते प्रतिदिवसमावर्तत इति । १४. आन्ध्यलक्षणम् Sk. वर्तिकोषाः। वृक इति विवृतज्योतिष्कः | १५. प्रणिम० M. तमो दृष्टिराहित्येन सूर्य उच्यते । तेन प्रस्ता सती सा है कृतमान्ध्यं प्रणीतं प्रापितमृज्राश्वं चक्षुअश्विनौ युवाम् ...आह्वयत् । यदा खलु मन्तमश्विनावकुरुतामिति शेषः Sy. युवा वृकस्य सूर्यस्याऽस्न आस्यस्था- इयमपि चतुर्थ्यर्थ एव द्वितीया। शापेन नोयान्मण्डलान् ...अमोचयतम् । सूर्येणे- प्रापिताय Sk. कीभूतामुषसं पृथक्कृत्योदयात्पूर्व रात्रे- १६. अध० M. मर्यादया दत्तवन्तौ Sk. रपरभागे स्थापितवन्तावित्यर्थः। ... १७. षष्ठ्यर्थे चतुर्थी Sk. अपिच जयुषा जयशीलेन रथेनाद्रेर्मेघस्य १८. आदत्तम् M. •त्त P. सानु समुच्छ्रितप्रदेशं वृष्टिचिकीर्षया १६. विविधं जगद् द्रष्टुं...युवां कृतवन्तौ Sy. विशेषेण ययथुर्युवां गतवन्तौ। गत्वा च | २०. V. Madhava ignores ऋनाश्वे। विष्वाचो विविधगतियुक्तस्य मेघस्य । अश्विनी
७. अहुतम् M.

Page #685

I.II7.19. ]
६३०
[ १.८.१६.४.
११
शुनमन्धाय भरमह्वयत्सा वृकीरश्विना वृषणा नरेति । जारः कनीनइव चक्षदान ऋजावः शतमेकं च मेषान् ॥१८॥
शुनमन्धाय । सुखम् । अन्धाय । परिपूर्णम् । आजुहाव । सा । वृकी । अश्विना । वृषणा । नरेति परिदेवना सूक्तमामन्त्रितमुच्चलौकिका वदन्ति तत्कृतोऽनिघात इत्युक्तम् । कन्यायाः कुमार्याः। पतिरिवान्धीभावात् प्राग् यस्य स वृक्यै । शतम् । एकम्। च। मेषान् भक्षणाय । शकलीचकार तस्या वृक्याः प्रीत्यर्थं चक्षुराधत्तमिति ।
मही वामतिरश्विना मयोभूरुत सामं धिष्ण्या सं रिणीथः । अथा युवामिदह्वयत्पुरधिरागच्छतं सीं वृषणाववौभिः ॥१६॥ मही वामूतिः। महती। युवयोः । ऊतिः । अश्विनौ ! सुखस्य भावयित्री। किञ्च मया ।
१३
* नरा। इति । PP.
ह्वानस्य क्षवनस्य वाऽसम्भवात् । अत १. शत्रुजयलक्षणम् Sk.
इदं कनतेः कान्तिकर्मणो रूपम् । कनतीति २. दृष्टिहीनाय तस्मा ऋज्राश्वायेच्छन्ती कनः कामयिता । कन एव कनीनः। ... ____ सा वृकी Sy. मह्यम् Sk.
यथा जारः कामयिता कस्याञ्चित् ३. पोषणहेतुभूतं चक्षुरिन्द्रियेण निष्पाद्यं |
कमनीयायां सक्तस्तां नियमेनाह्वयति सुखम् Sy. भरम् । सप्तम्यर्थे
तदित्यर्थः। ऋञाश्वो हि योगैश्वर्यात् द्वितीया। भरे सङ्ग्रामे Sk..
पूर्वमेव ज्ञातवान् । इयं वृकी अश्विनोः ४. अह्वयत् । आह्वान सर्वत्र प्रापणार्थम् ।
कशा। सा ममान्धीभूतस्य मृते पितरि अतस्तेन हेतुभूतेन फलमत्र प्रापणं लक्ष्यते।
शत्रुभी रुद्धस्य शत्रुजयं करिष्यतीति Sk. भविष्यति च काले लड़। ... प्रापयि- ११. यथा प्राप्तयौवनः कामुको जारः ष्यति । करिष्यतीत्यर्थः Sk.
पारदारिकः सन् परस्त्रिय सर्व धनं ५. अश्वयुक्तौ कृत्स्नं जगद् व्याप्नुवन्तौ
प्रयच्छति Sy. at Sy.
१२. तेनेदृशी दुर्दशां प्राप्त इति Sy. ६. कामानां वर्षितारावित्येवं सम्बोध्य Sy. चक्षदानः । ... क्षदिविशसनार्थः । ७. नेतारावश्विनौ... आहूतवती Sy. एतस्माद्धेतोविंशसमान ऋञाश्वः । ८. नासूत्तममान्त्रिकमु० M.
शतमेकं च मेषान् । वृक्या आहारार्थ ६. निपात P. D. M.
ददाविति वाक्यशेषः Sk. १०. कनीनशब्दोऽत्र न कन्यावचनः कन्याया| १३. क्षुरा० M.
जारत्वासम्भवात् । नच स कन्यायां + पुरंमधिः । आ। अगच्छतम् । PP. सम्भवति भर्तुरभावात् । कन्यावचनत्वे । १४. महि P. च नेदमाह्वानस्योपमानं सम्भवति । न १५. युवयोः missing M. वक्ष्यमाणस्य क्षदनस्य । कन्याया जारेणा- | १६. किञ्चा M.

Page #686

१.८.१६.५. ]
६३१
[ I.II7.20.
स्तुत्यो । सह । विनाशयथः । अथ । युवाम् । इदम् । अह्वयत् । बहुधीर्युकी युवामपि । रक्षणैस्ताम् ।
आगच्छतम् ।
अधैर्नु दस्रा स्तयं विषतामपिन्वतं शयवै अश्विना गाम् युवं शचीभिर्विमदाय जायां न्यूहथुः पुरुमित्रस्य॒ योषाम् ॥२०॥ __ अधेनुं बस्रा। निवृत्तप्रसवाम् । दर्शनीयौ ! चिरकालं तथाभूतां स्थिताम् । गाम् । युवामृषये। शयवे। अपिन्वतम् । प्रज्ञाभिः। विमदाय च । जायाम् । न्यूहथुः । पुरुमित्रस्य । दुहितरम् ।
३. रषये
१. अपिच हे धिष्ण्या। धिषणा स्तुतिलक्षणा | __ पालयन्तावित्यर्थः Sk. वाक् तया स्तोतव्यौ Sy.
१०. V. Madhava ignores स्रामम् । धिषणा वाक् । तस्याः पुत्रौ । अथवा सीम्। वृषणौ। धीः प्रज्ञा। वेष्टने। प्रज्ञा वेष्टयित्री सर्वार्थग्रहणसमर्था ययोस्तौ धिष्ण्यौ ।
* स्तर्यम् । विऽसक्ताम् । PP. अत्यन्तप्रज्ञावित्यर्थः Sk...
११. ०नीयो ऽचि० M. २. किञ्चानया स्तुत्या P. D.
१२. विशेषेण सक्तावयवां कृशावयवामित्यर्थः ३. स्लाम व्याधितं पुरुषं विश्लिष्टाङ्गमत्र्या
Sy. विविधं चावसन्नाम् । दुर्बलां दिकं सं रिणीयः सङ्गतावयवं कुरुथः Sy.
वृद्धां चेत्यर्थः Sk. सङ्गमयथः । केन ? सामर्थ्याद् द्वितीये
2. ऊषये M. नाक्ष्णा। काणमप्यकाणं शक्नुथः कर्तु
| १४. ०पिबतम् P.D. मित्यर्थः Sk.
पयसाऽपूरयतम् Sy. सेचितवन्तौ च । ४. ०यतः P. M.
धेनुकां कृतवन्तावित्यर्थः Sk. ५. एव Sy.
१५. आत्मीयैः कर्मभिः Sy. ६. घोषा विश्पला वा...रोगोपशमनार्थ- कभिवो Ok. माहूतवती Sy.
| १६. शत्रुभिः सह योद्धमशक्ताय Sy. अथवा कक्षीवानपि हि पुरन्धिः Sk. षष्ठ्यर्थे चात्र चतुर्थी। विमदस्य पुरन्धिः बहुप्रज्ञा। कासौ ? वधिमती।
ऋषेः Sk. कुत एतत् ? तस्या अजौहवीनासत्या | १७. जाया P. M.adds गृह after जायाम्। Rv. I. II6. 13. इति पुरन्ध्रित्व- १८. विमदस्य गृहं प्रापितवन्तौ Sy. वर्शनात् ।
परिणीतमात्रां सेनापरिवृतेन ... तद्गृहं ७. ०धि वृकी M.
प्रत्यूढवन्तौ Sk. ८. वा. M.
१६. मित्रग्रहणमत्र प्रदर्शनार्थम् । बहुमित्र६. आगतवन्तौ युवाम् । ... वध्रिमती स्वजनस्य Sk. हिरण्मयहस्तप्रदानेन कक्षीवन्तं | २०. स्त्रियम् Sk. या त्रिकालविषयसर्वार्थविषयज्ञानप्रदानेन | २१. V. Madhava ignores अधेनुम्

Page #687

I.117.21. ]
६३२
यवं॑ वृ॒र्केणाश्विना॒ वप॒न्तेषं॑ दु॒हन्ता॒ मनु॑षाय दस्रा ।
*
अ॒भि दस्यु॑ बकु॑रेणा॒ धम॑न्तो॒रु ज्योति॑श्वक्रथुरार्या॑य ॥२१॥
の
३
४
यवं वृकेण । अश्विनौ ! विकर्तनेन लाङ्गलेन भूमि कृषन्तौ । यवं च सरस्वतीतीरे ।
१३
१४
१५
ज्योतिः । चक्रथुः । मनवे ।
* बकुरेण । PP. १. युवं P.
वपन्तौ । वृष्टिं चास्मै । दुहन्तौ । दस्युञ्च । भयङ्करेणायुधेन । घ्नन्तौ। दुर्भिक्षापनयनेन विस्तीर्णम् ।
बकुरो भास्करः । भयङ्करः । भासमानो
द्रवतीति वा ... ( यवमित्र वृकेणाश्विनी निवपन्तौ) बूको लाङ्गलं भवति । विकर्तनात । लाङ्गलं लगतेः । लाङ् गूलवद्वा । लाङ्गूलं लगतेः । लङ्गतेः । लम्बतेर्वा । अन्नं दुहन्तौ मनुष्याय दर्शनीयौ | अभिधमन्तौ । दस्युं बकुरेण ज्योतिषा वोदकेन वा । अर्य ईश्वरपुत्रः N. 6.25. 26.
२. कर्षक: Sy. ३. भूमीं M. ४. कृषवन्तो M.
प्रकिरन्तौ ।... अथवा वपिरन्तणतण्यर्थः । मनुषायेत्यपि मनुष्यपर्यायः । यवादिधान्यं कर्षकैर्वपयन्तौ वृष्टयुदकं च क्षारयन्तौ मनुष्यस्यार्थाय Sk. ५. यवयं M.
यवाद्युपलक्षितं सर्वं धान्यजातम् Sy. यवग्रहणमत्र प्रदर्शनार्थम् । यवादिधान्यम् Sk
६. कृष्टदेशे Sy.
७. इषम् । अन्ननामैतत् । तत्कारणभूतं वृष्टघुदकम् Sy.
अनहेतुभूतं च वृष्टयुदकम् Sk.
८. मेघात्क्षारयन्तौ Sy. क्षारयन्तौ Sk.
६. दस्यूंश्च D. M.
१०.
[ १.८.१७.१.
उपक्षयकारिणमसुरपिशाचादिकम् Sy. अनायं रक्षः पिशाचादिकम् Sk. बकुरो भासमानो वज्रः । तेन Sy. ज्योतिषा वा Sk.
घूर्णन्तौ P. D.
अभिघ्नन्तौ Sy. अभिघ्नन्तः Sk. १२. विकीर्ण P. D. १३. स्वकीयं तेजो माहात्म्यम् Sy. प्रभालक्षणम् । • वपनवृष्टिदोहनदस्यु - हननैस्त्रिभिः कर्मभिर्महाप्रभावौ युवां जातौ साधूनामनुग्रहार्थमित्यर्थः । अथवा अभिदस्युमिति दस्युशब्देनोपलक्षणत्वाद् दुर्भिक्ष उच्यते । बकुरशब्देनापि महान् वृष्टयुदकसमूहः । ज्योतिश्शब्देनापि सुभिक्षमिति । महत्त्वाद् भयङ्करेण वृष्टयुदकसमूहेनाभिघ्नन्तौ विस्तीर्णं सुभिक्षं कृतवन्तौ कुरुथो युवामार्यस्थार्थायेत्यर्थः Sk. १४. दर्शितवन्तावित्यर्थः Sy.
यद्वा । त्रिविधकर्माचरणेनार्याय विदुषे मनवे विस्तीर्णं सूर्याख्यं ज्योतिश्चक्रथुः कृतवन्तौ । जीवन् हि सूर्यं पश्यति । तद्धेतुभूतानि त्रीणि कर्माणि युवाभ्यां कृतानीति भाव: Sy.
१५. V. Madhava ignores मनुषाय । वखा । अभि
११.

Page #688

१.८.१७.३. ]
४
सन्धानोपायभूतं मध्विति ।
६३३
आ॒थर्व॒णाया॑श्विना दधी॒चेऽभ्यं॒ शिरः॑ प्रत्यै॑रयतम् ।
स नो॒ मधु॒ प्र वो॑चदृता॒यन्त्वा॒ष्ट्रं यद॑स्रावपिक॒क्ष्यं॑ वाम् ॥२२॥
२
आथर्वणाय । अथर्वणः पुत्राय । अश्विनौ ! दधीचे । अश्वस्य । शिरश्छित्त्वा । प्रत्यधत्तम् । अथ तेन शिरसा सः । युवाभ्याम् । मध्वाख्यं परं ब्रह्म । प्रावोचत् । यज्ञमिच्छन् संहितमपिवा प्रतिज्ञां
1
1
C
सत्यां कर्तुमिच्छन् । त्वष्टा शिल्पविद् भवति स च नूनमेतद्वेद यदश्विभ्यामसौ प्रोवाच । कक्ष
११
१३ १३
शिरसोरप्ययोऽपिकक्षस्तस्य विश्लिष्टस्य यत् सन्धाननिमित्तं तदपिकक्ष्यं छिन्नस्य शिरसः प्रति
[ I. 117.23.
t
सदा॑ कवी सुम॒तिमा च॑के वा॒ विश्वा॒ धियो॑ अश्विना॒ प्राव॑तं मे । अ॒स्मे र॒यिं ना॑सत्या बृ॒हन्त॑मपत्य॒सा॑ श्रु॒त्यं ररा॒धाम् ॥२३॥
युवाभ्यां प्रवर्ग्यविद्यां मधुविद्याञ्च वक्ष्यामीति पुरा कृतां प्रतिज्ञाम् ... सत्यामात्मन इच्छन्... मधुविद्याम् Sy. ४. प्रवो० P. D.
सदा कवी । सदा । मेधाविनौ ! युवयोरहम् । प्रमतिम् । कामये । सर्वाणि । कर्माणि ।
1
* बोचत् । ऋतऽयन् । PP.
१. षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । अथर्वणः पुत्रस्य Sk. २. तवीयं मानुषं शिरः प्रच्छिद्यान्यत्र विधायाश्व्येन शिरसा तमृषि समयोजयतमित्यर्थः Sy.
निहितं शत्रूणां तनूकर्त्रेन्द्रेण दृष्टं यच्छरो गुह्यमपि युवयोरित्यर्थः Sk. ८. Omitted by P.
६. ०तद्वद D. १०. यश्वि० P. ११. ० रसौरव्ययो० P. D. M.
उपगमितवन्तौ युवाम् । आहितवन्ता- १२. वां युवयोः सम्बन्धि यदपिकक्ष्यं वित्यर्थः Sk.
३. मध्या० M.
छिन्नस्य यज्ञशिरसः कक्षप्रवेशेन पुनः सन्धानभूतं प्रवर्ग्यविद्याख्यं रहस्यं तदपि वां युवाभ्यां प्रावोचदित्यर्थः Sy. गुह्यम् । वां युवयोः । युवां न कस्मैचिद् ब्रूथमित्यर्थः Sk.
त्वष्ट्रा दृष्टत्वात् त्वाष्ट्रम् । त्वष्ट्रा ज्ञातमेव यदित्यर्थः । ... अथवा त्वाष्ट्रं यवित्यश्वशिरसो विशेषणं न ब्रह्मणः । स्वष्टेत्यत्रेन्द्र उच्यते शत्रूणां तनूकर्तृत्वात् । युवाभ्यां शर्मणावति
૪૪
१३. छन्नस्य P.
५. ऋतं सत्यम् । तदेव ब्रह्म तद्युवयो- १४. V. Madhava ignores दत्रौ ।
रिच्छन् Sk..
६. सत्या P. ७. त्वाष्टा P. त्वष्टुरिन्द्राल्लब्धम् Sy.
वाम्
+ की इति॑ । PP. + अस्मे इति । PP.
१५. कल्याणीमनुग्रहात्मिकां बुद्धिम् Sy. भक्तानुग्रहात्मिकां शोभनां बुद्धिम् Sk. १६. युवयोरनुग्राह्यो भवेयमित्येवं कामय इत्यर्थः Sk.
१७. प्रज्ञाः कर्माणि वा Sk.

Page #689

I.17.25. ]
[१.८.१७.५. अश्विनौ ! प्रावतम् । मे। अस्मभ्यम् । धनम् । नासत्यौ ! महत् । अपत्यानां सम्भतू । श्रवणनिमितम्। प्रयच्छतम्।
हिरण्यहस्तमश्विना रराणा पुत्रं नरा वधिमत्या अंदत्तम् । त्रिधा हु श्यामश्विना विकस्तुमुजीवस ऐरयतं सुदानू ॥२४॥
हिरण्यहस्तम् । हिरण्यहस्तं नाम । अश्विनौ ! रममाणी ! पुत्रम् । नेतारौ ! वधिमत्याः । अदत्तम् । श्यावञ्च कुष्ठिनमुषि कुजम् । अश्विनौ ! त्रिधा । छिन्नं सन्धाय । जीवनाएं पुनरपि । उत्थापितवन्तौ । शोभनदानी !
एतानि वामश्विना वीर्याणि प्र पूर्व्याण्यायवोऽवोचन् । ब्रह्म कृण्वन्तौ वृषणा युवम्या सुवीरासो विदथमा वैदेम ॥२५॥
एतानि वाम् । एतानि । युवयोः । अश्विनौ ! वीर्याणि । पूर्वकालकृतानि । सम्प्रतिताः । प्रावोचन् । स्तोत्रम् । कृण्वन्तः । वर्षितारौ ! युवाभ्याम् । अथाभिलषितमाशास्ते । सपुत्रा वयम् ।
*
१. अपत्यैः पुत्रादिभिः समवेतम् Sy. ८. Omitted by D. अपत्यसहितमित्यर्थः Sk.
६. मृषि D.D.adds नafter ऋषिम्। २. भक्तृ M.
___ अग्नेः पुत्रस्य घोरस्य ज्येष्ठ पुत्रम् Sk. ३. प्रशंसनीयमुत्कृष्टम् Sy.
१०. विकस्तिरत्रच्छेदनार्थः। विविध श्रुतं प्रख्यातं लोके Sk.
छिन्नम् Sk. ४. V. Madhava ignores आ। । ११. त्रिभिः प्रकारैः। जत्योर्मध्ये शिरसि च * सुदानू इति सुऽदानू । PP.
... श्यावम् Sk. ५. दातारौ वा Sy. ददतौ Sk. १२. छन्नं M. ६. एतत्सज्ञायै ब्रह्मवादिन्यै Sy. १३. बद्धाय P. ७. कस्मै ? प्रकृतत्वाद् वधिमत्यै। तस्या | १४. असुरैस्त्रेधा खण्डितं शरीरं पुनरेकी
एवात्र वधिमत्यायव्यवहितदानसम्बन्धे कृत्योदगमयतमित्यर्थः Sy. सम्भवति नरापदव्यवहितपुत्रकस्य सम्ब- पुनरुज्जीवितवन्तौ युवामित्यर्थः Sk. न्धस्यान्याय? (०य्य०) त्वाद् दान- | १५. वा P. सम्बन्धे चतुर्थ्या न्याय? (०प्य०)त्वात् | १६. वीरकर्माणि Sy; Sk. संहितायाश्च तुल्यत्वाद् वधिमत्या इति | १७. ०कालौकृ० P. चतुर्थ्यन्ते पदे कर्तव्ये यत्पदकारेण | १८. मनुष्या मदीयाः पित्रादयः Sy. षष्ठयन्तं पदं कृतं तत्र तस्याभिप्रायः | मनुष्याः सर्वे स्तोतारः Sk. पर्येष्यः Sk.
| १९. वषितारो P. वर्षितारो M.

Page #690

१.८.१८.२. ]
गृहं प्राप्य पुत्रादीन् । आवदेमेति सूक्तेऽस्मिन् प्रकारान्तरेणापदानान्यश्विनोरुक्तानीति ।
६३५
I. 118.
वा॒ रथो॑श्विना श्ये॒नप॑त्वा सु॒मृकः स्वव यात्व॒र्वाङ् 1 यो मत्र्य॑स्य॒ मन॑सो॒ जवी॑यान्त्रवन्धुरो वृ॑ष॒णा॒ वात॑र॒हाः ॥ १ ॥
आ वां रथः । अश्विनौ ! श्येनैरश्वैः पतन् । युवयोः । रथः । सुखयिता। धनपूर्णः। अस्मदभिमुखः । आगच्छतु । यः । मर्त्यस्य मनसोऽपि वेगवत्तरो मनुष्यो यदाश्विनौ चिन्तयित्वा विरतमतिर्भवति ततः प्रागेवागच्छति मनसो जवीयान् । त्रिबन्धुरः । । वर्षितारौ ! वातवेगः 1
*
त्रि॒व॒न्धुरेण॑ त्रि॒वृता॒ रथे॑न त्रिच॒क्रेण॑ सु॒वृता या॑तम॒र्वाक् । पिन्व॑तं॒ गा जिन्व॑त॒मव॑तो नो व॒र्धय॑तमश्विना वी॒रम॒स्मे ॥२॥
१. यज्ञम् Sy. सप्तम्यर्थे द्वितीया । यज्ञे Sk. २. आभिमुख्येन स्तुतीरुच्चारयाम । यद्वा विदथं वेदयन्तमतिथि तवपेक्षितप्रदानेनाववेमाभिमुख्येन वाचमुच्चारयाम Sy. ३. ०मेत्रि M. ४. सूत्रे ० ५. ० रेण वदानाद्यश्वि० P.
प्रियपूर्विका
P.
● रेणोपादानादश्वि M. ६. इति omitted by M. ७. Ms. D. puts the figure ॥११७॥ here to indicate the end of one hundred and seventeenth hymn. No such number is given in P. and M. ८. श्येनेत्यश्वनाम । शंसनीयगमनैरश्वः पतन् ।... यद्वा श्येनः पक्षी । स इव शीघ्रं पतन् Sy. श्येनसबुशैः ... अश्वैर्यः पतति गच्छति स श्येनपत्या Sk. ६. अस्मभ्यं यद्देयं धनं तेन सहेत्यर्थः Sk. १०. ०खम् D.
११. तद्यथा वेगेन कुत्स्नं जगद् व्याप्नोति
० णोपा०
१८
१९
२०
२१
त्रिवन्धुरेण । त्रिसन्धानेन । प्रउगाकारेण । त्रिचक्रेण । शोभनवर्तनेन । आगच्छतम् ।
[ I.118.2.
ततोऽप्यतिशयेन क्षणमात्रादेव सर्व जगत्पर्यटतीत्यर्थः Sy.
१२. मनोऽपि M.
१३. Omitted by P.
१४. ०ति भ० P.
१५. वन्धुरं वेष्टितं सारथेः स्थानम् । त्रिप्रकारेण वन्धुरेण युक्तः Sy. त्रिसारथिस्थान: Sk.
१६. कामानाम् Sy.
१७. अनेनाप्रतिहतगतित्वमुच्यते । स रथ इति पूर्वत्रान्वयः Sy.
1
*
सुवृता । आ यातम् । PP. + अस्मे इर्ति । PP. १८. बन्धुरं सारथिस्थानम् ।
त्रिप्रकारवन्धुरोपेतेन Sy. त्रिसारथिस्थानेन Sk. १६. उगा० P. त्रिधा वर्तमानेन Sy.
त्रिभिश्चर्वर्तते गच्छतीति त्रिवृत् । तेन त्रिवृता स्वेन रथेन Sk.
२०. त्रिव० M. २१. ० नाव० P. M. शोभनं गच्छता Sy. सुगमनेन Sk.

Page #691

Acharya Shri Ka
I.I18.4. ]
६३६
। १.८.१८.४. अभिमुखम् । निर्गमयतम् । अस्मभ्यम् । पशून् । प्रयच्छतम् । अश्वान् । वर्षयतं च । अश्विनौ ! पुत्रम् । अस्माकम् ।
प्रवद्यामना सुवृता रथेन दस्राविमं शृणुतं श्लोकमद्रैः। किमङ्ग वा प्रत्यवति गमिष्ठाहुर्विप्रासो अश्विना पुराजाः ॥३॥
प्रवद्यामना। शीघ्रगमनेन । सुवृता । रथेनागत्य । इमम् । स्तोत्रम् । शृणुतम् । आद्रियमाणस्य । किम् । अङ्ग ! युवाम् । मनुष्याणाम् । दारिद्रयम् । प्रति । गन्तारौ । वदन्ति । अश्विनौ ! पुरा जाताः। मेधाविनस्तथा सत्यागच्छतमिति ।
१४
१॥
आ वा श्ये॒नासौ अश्विना वहन्तु रथै युक्तास पाशवः पतङ्गाः । ये अप्तुरौ दिव्यासो न गृध्रा अभि प्रयो नासत्या वहन्ति ॥४॥
आ वां श्येनासः। आवहन्तु । वाम । अश्वाः । अश्विनी! अश्नवानाः। पतनशीलाः ।
१. पयसा पूरयतम् Sy.
१२. क्षिप्रम् Sk. सेचयतम्। धेनुकाः कुरुतमित्यर्थः Sk.. १३. स्तोतणाम् Sy. २. अस्मदीया गाः Sy. गाः Sk. १४. तत्परिहर्तु...गन्ततमौ. . .कथयन्ति Sy. ३. प्रोणयतम् Sy; Sk.
अवर्तिम् । तृतीयार्थे द्वितीया। अवर्तन्या४. पुत्रपौत्रादिम् Sk.
sमार्गेणापि Sk. ५. V. Madhava ignores रथेन। १५. प्रतीत्येष उपेत्येतस्य स्थाने। अतिशये* प्रवत्ध्यामना । PP.
नोपगन्तारौ यज्ञान् Sk. प्रपद्यमाना P. प्रपद्या०D. प्रवद्या० M. नैव हि युवां क्षिप्रमुपगन्तारौ यज्ञानां प्रवत इति गतिकर्मा। यान्ति देवता याववस्मद्यज्ञमुक्तमात्रेण नागच्छथ यस्मिन् स यामा यज्ञः। यज्ञानां गन्ता इत्यर्थः Sk. प्रवद्यामा Sk.
१६. V. Madhava ignores वस्त्रो ७. शोभनवर्तनेन Sy.
१७. श्यो० P. ८. त्य में P.
१८. अस्मान् प्रति Sk.. ६. स्तुतिलक्षणामिमां वाचम् Sy. १६. युवाम् Sy. शम्बम् Sk.
२०. शंसनीयगमनाः Sy. श्येनसदृशाः Sk. १०. अरभिषवग्राव्णः Sk.
२१. क्षिप्राः Sk. ११. किंशब्दः प्रदर्शनफलप्रश्ने वर्तते। किं | २२. •न्तु मावश्या अश्रुवा अश्विनाः ५०
न कथयन्ति? कथयन्त्येव सर्वे। तथा P. ना ५० D. सत्यागन्तव्यमिति Sy.
अश्वनामैतत्। अश्वाः Sk.

Page #692

१.८.१९.१. ]
[ I.118.6. रथे । युक्ताः । ये। उदकस्य प्रेरयितारः । अन्तरिक्षस्थाः । गृध्रा इव । युवा हविर्लक्षणमन्नम् । प्रति । नासत्यौ ! वहन्ति।
आ वां रथ युवतिस्तिष्ठदत्र जुष्ट्वी नेरा दुहिता सूर्यस्य । परि वामश्वा वपुषः पतङ्गा वयो वहन्त्वरुषा अभीकै ॥५॥
आ वां रथम्। सूर्यदुहिता स्वयंवरे। युवयोः । रथम् । नरो ! अतिष्ठत् । पर्यावहन्तु । वाम् । अश्वाः । उदकात् समुद्रात् । गमनशीलाः । पतनशीलाः। आरोचमानाः ।
१
.
अन्तिके।
उत्तरा निगदसिद्धेति । उद्वन्दनमैरतं इंसाभिरुद्वेभं दस्रा वृषणा शचीभिः । निष्टौरयं पारयथः समुद्रात्पुनश्यवानं चक्रथुर्युवानम् ॥६॥
१. सारथिना वहनप्रवेशे योजिताः Sy. मत्वर्थम् । वपुष्मन्तो रूपवन्तः Sk. २. आप इव त्वरोपेताः Sy.
According to Nig. I. 12 आपोऽन्तरिक्षम्। तत्र त्वरितारौ (रः) वपुः is a Synonym of उदक. स्वारयितारौ (रो) वा मेघस्य। अथवा | १२. वयः पक्षिसदृशाः शीघ्राः Sk.
आप उदकानि। तत्र त्वरितारौ (रः)Sk. | १३. उत्पतनसमर्थाः Sy. ३. शीघ्रं गच्छन्तः Sy.
पतङ्गाः। अश्वनामैतत् । अश्वाः Sk. ४. प्रापयन्ति। तादृशा इति पूर्वत्र according to the order of ___सम्बन्धः Sy.
the text V. M. Should have ५. सूर्यप्रीत्या P. D. M.
explained the words पतङ्गा ६. नौ M.
वयः as पतनशीलाः। गमनशीलाः। नेतारौ ! Sy. मनुष्याकारौ ! Sk. He however reverses the ७. ०ष्ठन् P.
order. आरूढवती Sy.
१४. हिंसकरहिता वा Sy. आजौ जिता सती, आरूढत्यर्थः Sk. ____ अरुषतीति गतिकर्मा। गमनशीला: Sk. ८. परिप्रापयन्तु Sy; Sk.
१५. कतः P. ६. युवाम् Sy; Sk.
गृहसमीपे Sy. आसन्ने यागकाले Sk. १०. अशू व्याप्तौ। व्याप्तारः Sk. १६. V. Madhava ignores युवतिः। ११. वपुरिति रूपस्य शरीरस्य वा नाम- अत्र। जुष्ट्वी । धेयम् । तद्वन्तः Sy.
* निः। तोग्यम् । PP. वपुरिति रूपनाम, इह चान्तर्गीत- + पुनरिति। PP.

Page #693

[ १.८.१६.३.
A
I.118.8. ]
६३८ युवमत्रयेऽवनीताय तप्तमूर्जमोमानमश्विनावधत्तम् । युर्व कण्वयापिरिप्ताय चक्षुः प्रत्यधत्तं सुष्टुतिं जुजुषाणा ॥७॥
युवमत्रये। युवम् । अत्रये । प्रक्षिप्ताय । तप्तमग्नि प्रति । रसम् । अन्नं च । दत्तवन्तौ। युवाम् । कण्वाय चासुरैहये कुडघेऽपिलिप्तायादित्योदयज्ञाननिमित्तम् । चक्षुः । प्रत्यधत्तम् । तस्य सुष्टुतिम् । सेवमानौ ।'
युवं धेनुं शयवै नाधितायापिन्वतमश्विना पाय । अमुञ्चतं वर्तिकामंहसो निः प्रति जङ्घी विश्पलीया अधत्तम् ॥८॥
युवं धेनुम् । युवाम् । धेनुम् । शयवे । याचमानाय । अधुक्षतम् । अश्विनी ! प्रत्नाय । निरमुञ्चतं च । वत्तिकाम् । आहन्तुनुकात् । प्रत्यधत्तं च । जथाम् । विश्पलायाः ।
११ १३
* कण्वाय। अपिरिप्ताय। PP.
१०. प्रत्याध० P. प्रत्यसत्तं M. १. युवाम् Sy.
___ प्रतिनिहितवन्तौ वत्तवन्तावित्यर्थः Sk. २. युवम्। अत्रये omitted by M. | ११. अत्यर्थं पुनः पुनर्वा सेवमानौ Sk. ३. शतद्वारे पीडायन्त्रगृहेऽवस्तानीताय | १२. V. Madhava ignores अश्विनौ
Sy. ४. अत्रये तप्तं पीडार्थ प्रक्षिप्तं | १३. युवं P.D. युवाम् Sy. तुषाग्नि शीतेनोदकेनावारयेथाम् Sy. १४. युवम्। धेनुम् omitted by D. तप्तमग्निकूटं प्रति । अग्निकूटे प्रक्षिप्त- निवृत्तप्रसवामवोग्ध्रीम् Sy. मित्यर्थः Sk. ५. ओमानं सुखकरम् ।। १५. एतत्सज्ञाय ऋषये Sy. राज्ञे Sk. ऊजं रसवदन्नम् Sy.
१६. पयसाऽसिञ्चतम्। सर्वदा पयस्वितत उत्तार्य ऊर्जमन्नम्। ओमानम्। नीमकुरुतमित्यर्थः Sy. सेचितवन्तौ
अवतेरिदं रूपम्। पालनं च Sk. पयः Sk. १७. तिरमु० P. ६. असुराह्मण्यपरीक्षार्थमिहासीनः सन् | १८. वृकेण ग्रस्तां चटकसदृशीं शकुनिम्...यद्वा
व्युष्टामुषसं जानीहीत्यन्धकारवति पुनः पुनर्वर्तत इति वर्तिका उषाः। तामागृहे प्रवेशिताय Sy. अपीत्येष दित्येनाभिग्रस्तां युवाममोचयतम् Sy. अवेत्येतस्य स्थाने। ... अवलिप्ताय चटकाम् Sk. १६. वृकास्यलक्षणात्
घट्टिताक्षाय । अन्धायेत्यर्थः Sk.. पापात् Sy. अंहसः पापात् क्रूरात् Sk. ७. ०ड्ये विलि० P. ०ड्येपिप्ता० D. | २०. प्रत्यस्थापयतम् समयोजयतमित्यर्थः ये क्रुध्ये ड्यलि. M.
Sy. urigerament Sk. ८. ०प्तायामादित्योदयज्ञनिमि० M. २१. जघों M. आयसीम् Sy; Sk. ६. व्युष्टाया उषसः प्रकाशकं वीणाशब्दम्। २२. विश्वला० M. सङ्ग्रामे छिन्नजङ्घाय
... यद्वा अपिरिप्ताय-अपिलिप्ताय पट- अगस्त्यपुरोहितस्य खेलस्य सम्बन्धिन्य लेन पिहितवृष्टय एवंविधाय कण्वाय एतत्सज्ञाय स्त्रिय Sy. चक्षुरिन्द्रियं प्रत्यवत्तंप्रत्यस्थापयतम् Sy. I छिन्नजङ्घायाः सत्याः Sk.

Page #694

६३६
१.८.१६.६. ]
[ I.I18.II. युवं श्वेतं पेदव इन्द्रजूतमहिहनमश्विनादत्तमश्व॑म् । जोत्रमर्यो अभिभूतिमुग्रं सहस्रसां वृषणं वीळ्वङ्गम् ॥६॥
युर्व श्वेतम् । युवाम् । श्वेतवर्णम्। पेदवे राज्ञे। इन्द्रेण। इन्द्रेण प्रेरितम् । शत्रूणां हन्तारम्। अश्वम् । अश्विनौ ! अदत्तम्। अरेरथं सङ्ग्रामेषु। आह्वातव्यम् । अभिभवितारम् । अप्रसह्यम् । सहस्रस्य धनस्य सम्भक्तारम् । कामानां वर्षितारम् । दृढाङ्गम् ।
ता वी नरा स्ववसे सुजाता हवामहे अश्विना नाधमानाः । आ न उप वसुमता रथेन गिरौ जुषाणा सुविताय यातम् ॥१०॥
ता वा नरा। तो। वाम्। रक्षणार्थम् । शोभनजातौ ! सुष्ठु । हवामहे। अश्विनौ ! याचमानाः । आगच्छतम् । अस्मान् । धनवता । रथेन । स्तुतीः । सेवमानौ । अभ्युदयार्थम् ।
१३
१३
१४
आ श्येनस्य जवसा नूतननास्मे यातं नासत्या सजोषाः । हवे हि वामश्विना रातहव्यः शश्वत्तमाया उषसो व्युष्टौ ॥११॥ आ श्येनस्य । आयातम् । श्येनस्य । वेगेन। नूतनेन । अस्मान् प्रति । नासत्यौ ! सहितो।
* बोलुङ्गम्। PP.
११. द्वितीयार्थे चतुर्थी ... शोभनमव१. इन्द्रेण is redundent | ___स्तर्पणं पालनं वा Sk. २. इन्द्रेण युवाभ्यां गमितं दत्तमित्यर्थः Sy. १२. धनं याचमाना वयं स्तोतारः Sy.
इन्द्रमिव गन्तारं शत्रून् प्रति Sk. १३. स्वां M. १४. धवता P. ३. हि गतौ। शौर्याप ? (व) लेपादगन्तुरपि अस्मभ्यं दित्सितेन धनेन तद्वता स्वेन Sk. ___ शत्रोरहिनाम्नो वाऽसुरस्य हन्तारम् Sk. | १५. सुष्ठ प्राप्तव्याय धनाय सुखाय वा Sy. ४. Omitted by P. and D.
सुविताय सुगताय यागकर्मणे प्रजायै ५. अतिशयेन सङ्ग्रामेष्वाह्वातारम् Sy. | वाऽस्माकम् Sk. ६. अप्रसंगृह्यम् P.
१६. V. Madhava ignores नरा। उप। उद्गूर्णम्। वीर्यवन्तमित्यर्थः Sy. | + अस्मे इति। PP. ७. सहसस्य P.
१७. शंसनीयं गच्छतोऽश्वस्य Sy. सङ्ग्रामसहस्राणां तनिमित्तभूतधन- १८. प्रत्यग्रेण ... वेगेन सहितौ Sy. __सहस्राणां वा Sk.
यादृशः प्रथमोऽश्रान्तस्य श्येनस्य वेग८. दातारं वा Sy.
स्तादृशेन वेगेनेत्यर्थः Sk. ६. सेक्तारं युवानमित्यर्थः Sy. रेतस्सेचन- १६. अस्मानित्यर्थः N. 6. 7.
समर्थ तरणं बलवन्तं वेत्यर्थः Sk. २०. समानप्रीतियुक्तौ Sy. १०. यो सुजातौ सुजन्मानौ तौ युवाम् Sk. I सजोषाः... सम्प्रीयमाणावित्यर्थः Sk.

Page #695

६४०
I.119.2. ]
[ १.८.२०. ययामि । हि । वाम् । अश्विनी ! दत्तहविष्कः । नित्यायाः । उषसः । व्युच्छने ।
_I.19. श्रा वां रथं पुरुमायं मनोजुवं जीराश्वं यज्ञियं जीवसै हुवे । सहस्रकेतुं वनिनं शतद्वसु श्रुष्टीवानं वरिवोधाम॒भि प्रयः ॥१॥
आ वां रथम् । युवयोः । रथम् । बहुप्रकारनिर्माणम् । मनोवेगम् । क्षिप्राश्वम् । यज्ञाहेम् । जीवनायाहम् । अहमाहुवे । अनेककेतुमालाकृतानेकक्षुद्रकेतुम् । भजनवन्तम् । बहुधनम् । क्षिप्रवन्तं क्षिप्रमेव स्तोतॄणामभिगन्तारम् । धनस्य दातारम् । हविर्लक्षणमन्नम् । प्रति ।
ऊर्ध्वा धीतिः प्रत्य॑स्य॒ प्रयामन्यायि शस्मन्त्समयन्त आ दिशः।
खदामि धर्म प्रति यन्त्यूतय आ वामूर्जानी रथमश्विनारुहत् ॥२॥ ऊर्ध्वा धीतिः। भवतोरस्य रथस्य। गमने। मदीया वाक् । ऊर्ध्वा ।
१३
.
.
१८
१. P. and D. repeat हयामि १२. आहूतो मां जीवयिष्यतीत्येवमर्थमि२. हिर्हेतौ। हि यस्मादेवं तस्मादायात- त्यर्थः Sk.
मित्यर्थः Sy. ३. ०विस्कः P. १३. ०वा M.
युवाभ्यां दातव्येन हविषा युक्तः Sy. | १४. अनेकध्वजम्। सहत्रस्य धनस्य केत४. नित्यो य P. कालात्मकतया यितारं ज्ञापयितारं वा Sy.
नित्यायाः Sy. ५. ०से M. सहस्रपताकम् Sk. ६. विवासनसमये Sy.
१५. सम्भजनवन्तम् is suggested for उषस उदयवेलायामित्यर्थः Sk.
भजनवन्तम्। ७. Ms. D. puts the figure॥११॥ वनमित्युदकनाम । तद्वन्तम् Sy. वनम
here to indicate the end of दकम् । तद्वन्तम्। सम्भजनवन्तं वा Sk. one hundred and eighteenth १६. क्षिप्रं सम्भजमानम् । यद्वा सुखवन्तम् Sy. hymn. No such number is | १७. अभिलक्ष्य Sy. given in P. and M.
| + प्रति । अस्यु। प्रध्यामनि । अायि। शतत्ऽव॑सुम्। श्रुष्टीऽवानम्। वरिवः । ऽधाम् । PP.
शस्मन् । सम्। अयन्ते। PP. ८. युवयोः। रथम्। omitted by | १८. ०स्याग० P. D. ___P. and D.
| १६. अस्मदीया बुद्धिः Sy. धीतिः स्तुत्येषु ६. नि. D. बहुविधाश्चर्यम्, धीयमानत्वात् स्तुतिरुच्यते Sk.
बहुविधकर्माणं वा Sy. बहुप्रजम् Sk. | २०. उन्मुखा Sy. ऊर्ध्वत्वेनात्र व्यापाराभि१०. मन इव शीघ्रं गच्छन्तम् Sy. मुख्यं लक्ष्यते। स्तुतेश्च व्यापारो ११. यज्ञेष्वाहातुमर्हम् Sy.
युवाभ्यां सम्बन्धः। तदभिमुखी Sk.

Page #696

१.८.२०.३. ]
[ 1.119.3.
8
८
१०
प्रत्यधाय्यन्तरिक्षे निहितेत्यर्थस्तथा गते सति मया । शंसने क्रियमाणे । सर्वा दिशस्तच्छ्रवणार्थम् । सङ्गता आसंस्तत्राहमाश्विनम्। धर्माख्यं हविः । स्तोत्रैः स्वदयामि। मरुतश्च तच्छ्रवणार्थम् । प्रतियन्ति। तमिमं भवतोः । रथम् । ऊर्जानी नाम सूर्यस्य दुहिता । पुराऽऽरूढवती ।
१४
यजमानाः ।
सं॑ यन्मि॒थः प॑स्पृधा॒नासो॒ अग्म॑त॒ शु॒भे म॒खा अमि॑ता जा॒यवो॒ रथे॑ । यु॒वोरह॑ प्रव॒णे चैकते॒ रथो॒ यद॑श्विना॒ वह॑थः सूरमा वर॑म् ॥३॥
६४१
१६
सं यन्मिथः। यदा । कल्याणे । युद्धे । परस्परं स्पर्धमाना दातारः । बहवो यज्ञशीला
युद्धाये ।
३३
२३
२४
जयशीलाः । मिथः । समग्मत। तदानीं युवयोः । एव । रथः ।
१. प्रतिशब्दोऽत्र धात्वर्थानुवादी । दधातिर्धारणार्थः । धार्यते । स्तोतृभिः क्रियत इत्यर्थः Sk.
२. ० धार्यन्त ० M. प्रत्यस्थायि Sy. ३. प्र इत्येष आ इत्येतस्य स्थाने । आगमने सति । आगतेऽस्मिन् रथ इत्यर्थः Sk. ४. श० P. स्तवने Sy. ५. शस्मञ्शासनम् । चतुर्थ्याश्चात्र लुक् । आज्ञायै च Sk.
६. तदनन्तरं दिशो वेष्टव्याः स्तुतयोऽपि समयन्ते ऽश्विभ्यां सङ्गच्छन्ते Sy. ७. सर्वा आज्ञाश्च प्रतिग्रहीतुं सर्वत आगच्छन्तीत्यर्थः Sk.
८. घमं महावीरस्थं यद्वा क्षरणशीलाज्यादिकं हविः... स्वादूकरोमि Sy. धर्ममिति यज्ञनाम । ... यज्ञम् Sk.
६. धर्माख्यं हविः स्तोत्र : missing M. यज्ञस्य चास्वदनासम्भवात् स्वदिः करोत्यर्थः । करोमि Sk.
इत्यर्थः Sk.
११. प्रति । कर्मप्रवचनीयोऽयम् । ..
प्रति Sk. ४५
युवा
१२. ऊर्जानि P. ऊर्जादी M. अन्नवती Sk.
१३. आजौ जिता सती Sk. १४. V. Mādhava ignores आ १५. संयान्मथः P. संयमीथं D. १६. P. and D. add यत् before यवा । १७. शुभे शोभनाय धनाय Sy. शुभ उदकार्थम् Sk.
१८. स्पर्धमाना इव । युष्मदीया अश्वाः समग्मत रथे युक्तास्सन्तो मेघं प्रति सम्यग्गच्छन्ति Sk.
१६. वहवः P. अथवा बलेनापरिमिताः । महाबला इत्यर्थः Sk.
२०. यज्ञस्य युष्मदानयनेन वृष्टिद्वारेण वा कर्तारः Sk.
१०. अवितारो रक्षका ऋत्विजश्च प्रतियन्ति । धर्मं प्रति गच्छन्ति संस्कारार्थम् Sy.
ऊतयस्तर्पणानि । सोमेन युवां तप्येय २३. मयः P. थ M.
२१. यजशीला M.
२२. अथवा यद् रणे, इति समानाधिकरणे ।
मिथः पस्पृधानास इत्यादिभिरपि योद्धार उच्यन्ते नाश्वाः । यस्मिन् सङ्ग्रामे परस्परतः स्पर्धमाना योद्धारः सङ्गच्छन्ते । शुभे शोभार्थम् । जयार्थमित्यर्थः ।
मखा अमिता जायवश्च Sk.
२४. ०ग्मतन् D.
२५. प्रकर्षेण सम्भजनीये भूतले Sy. निम्ने देशे Sk.

Page #697

६४२
I.II9.5.]
६४२
[ १.६.२०.५. दृश्यते । यत्। युवामश्विनावभीतौ । वरिष्ठम् । सुवीर्यं च तम् । आवहथस्तत्र रथम् ।
युवं भुज्यं भरमाणं विभिगतं खयुक्तिभिर्निवहन्ता पितृभ्य आ । यासिष्टं वर्तिवृषणा विजेन्यं दिवोदासाय महिं चेति वामः ॥४॥
युवं भुज्युम् । युवाम् । भुज्युम् । समुद्रमध्ये ह्रियमाणम् । अश्वैः । स्वयमेव युज्यमानैः । समुद्रे गतम् । समुद्रमध्यात् पितॄणां दर्शनार्थम् । तीर आनिवहन्तावागतौ च । वर्तिकेण गृहीतम् । विजेतव्यं वृकात्। दिवोदासविषये च । महत् । ज्ञायते । युवयोः । पालनम्।
युवोरश्विना वपुषे युवायुजं रथं वाणी येमतुरस्य शध्य॑म् । आ वा पतित्वं सख्याय जग्मुषी योषावृणीत जेन्या युवां पती ॥५॥ युवोरश्विना । युवयोः । अश्विनी ! शोभार्थम् । युवाभ्यां युक्तम् । रथम् । शब्दकारिण्यो
१. ज्ञायते। देवेषु मध्ये युवामेव रक्षणार्थ प्रच्यतिहेतोः। प्रजासन्तानादेरविच्छे
शीघ्रं रथेनागच्छथ इत्यर्थः Sy. दार्थमित्यर्थः Sk. ज्ञायते। लक्ष्यत इत्यर्थः। कोऽसौ? | ११. तिर आ० P. D. M. उच्यते। रथः। किमपेक्षं पुनरेतद्रथस्य | १२. तुमस्य गहं प्रति Sy. निम्नदेशवतित्वम् ? उच्यते। अश्वा- वतिर्वर्तन्या मार्गेण Sk. पेक्षम् । अश्वा ह्युच्चाः , रथो नीचः। तेन | १३. वति व० P. वतिय D. सतेभ्यो निम्नदेशवर्ती। उच्चत्वादश्वानां १४. Omitted by D. विजेन्यमिति
तेभ्यो नीचो रथो दृश्यत इत्यर्थः Sk. । दूरस्थं ब्रुवते। दूरे वर्तमानम् Sy. २. यद्-येन रथेन Sy. यवा Sk. । विजेतृ शत्रूणाम् Sk. १५. दिवे. M. ३. ०वावश्विनावभितौ P.
| १६. मह P. १७. जाय० M. ४. वरणीयं धनम् Sk.
ज्ञायते लोकः प्रकाशमित्यर्थः Sk. ५. स्तोतारं प्रति Sy. सूरिरिति स्तोतनाम। १८. शम्बरहननरूपम् Sy. शम्बरवधे Sk. ___ आकारःप्रतीत्यस्यार्थे। स्तोतारंप्रति Sk. | १६. V. Madhava ignores वृषणा ६. भ्रियमाणम् Sy. भरतिम्रसनार्थः। * वाणी इति। PP. + पती इति। PP. __अस्यमानं मत्स्यैर्मकरंश्च Sk. २०. युवयोः। अश्विनौ ! omitted by ७. नौविशेषैः Sy. पक्षिसदृशः शीघ्ररश्वः P. and D. नाः M. _Sk. ८. सयवे यज्य० P. ६. समुद्रे | २१. शोभनात्थं P.
निमग्नम् Sy. समुद्रे निमग्नमित्यर्थः Sk. २२. युवयोरेव योग्यमित्यर्थः Sk. १०. 'आङ् मर्यादायाम्।' यत्र पितरस्तुग्रा- | २३. वननीयौ प्रशस्यावश्वौ Sy.
दय आसते तावत्पर्यन्तमित्यर्थः Sy. वाणी। अपठितमपीदमिह द्यावापृथिवीपितणामर्थाय। पितृणामस्य स्वर्गाद- नामधेयम् । यावापृथिव्यौ Sk.

Page #698

१.८.२१.१. ]
[ 1.119.6.
वडवे । गच्छतः । अस्य । शर्धेन प्राप्तव्यं काष्ठमित्यर्थः । युवयोः । पतित्वम्। युवाभ्यां सख्यसिद्ध्यर्थम् । जग्मुषी । सूर्यस्य दुहिता । अवृणीत। युवाम्। पती । स्वयंवरे जेतारौ !
६४३
यु॒व॑ र॒मं परि॑षूतेरुरुष्यथो हि॒मेन॑ घ॒र्मं परि॑तत॒मत्र॑ये ।
यु॒वं श॒योप॑व॒सं पि॑प्यथुर्गवि॒ प्र दी॒र्घेण॒ वन्द॑न॒स्ता॒र्यायु॑षा ॥६॥
२५
उत्तारितः ।
युवं रेभम्। युवाम् । रेभम् । उदकेन परिष्कृतम् । ततो रक्षितवन्तौ । तथा सर्वतस्तप्तम्।
૧
१६
अग्निम् । अत्रये । शीतेन वृष्टयुदकेन शमितवन्तौ । युवाम् । शंयोऋषेः । गवि । पयोलक्षणमेव
२२ २३
२१
११
समन्नम्। आप्यायितवन्तौ। कूपे पतितो वन्दनः । दीर्घेण । आयुषा दत्तेन कूपाद् युवाभ्याम् ।
१. ० वेव P. बेव D.
२. सर्वेभ्यो देवेभ्यः पूर्वं प्रापयामासतुः Sy. यमु बन्धने । सुवर्णेन बद्धवत्यौ Sk. ३. आजिधावनसमयेऽस्य रथस्य यच्छध्यं प्राप्यमादित्याख्यमवधिभूतं लक्ष्यम् Sy. शर्ष इति बलनाम । शर्ध एव शर्ध्यम् । बलं च बद्धवत्यौ । बलवन्तं चैनं कृतवत्यावित्यर्थः Sk.
४. काष्ठमिवात्यर्थं P.
५. पतित्वम् । चतुर्थ्यर्थे द्वितीया । पतित्वाय । सख्याय च । एतौ मे पती च सखायौ च • स्यातामित्येवमर्थमित्यर्थः Sk.
६. द्वाभ्यां P.
७. ध्य० P. D.
८. आजौ जिता युवां प्रत्यागता सतीत्यर्थः Sk. ६. सुता D. १०. ०णीता युवाती P.
११. V. Mādhava ignores आ * परि॑ऽस्तेः । उ॒रुष्य॒य॒ः । PP.
+ तार आयुषा । PP. १२. ऋषिम् Sy. १३. परितः
प्रेरकावुपद्रवात् कूपपतना
द्वा Sy.
परिषूतेः । धू प्रेरणे । असुरस्वके सर्वतः
प्रेरणात् । निमज्जनादित्यर्थः Sk. १४. ०त P. D.
१५. ०तस्ततम् P. ०तः ततम् D. स्तम् M.
१६. असुरैः पीडार्थ प्रक्षिप्तं दीप्यमानं तुषाग्निम् Sy. अग्निकूटम् Sk. १७. शीतेनोदकेन । ... यद्वा हविषामत्रये
भक्षयित्रेऽग्नये परितप्तं सूर्यकिरणैः सन्तप्तं धर्मम् । अहर्नामैतत् । अहर्हिमेन ट्यु हविः सम्पादकव्रीह्याद्युत्पत्त्यर्थमवारयेथाम् Sy. १८. शयो० M. P. शेयो D.
शयोः, एतत्सञ्ज्ञस्य ऋषेः Sy. शयो राज्ञः Sk.
१६. निवृत्तप्रसवायां धेनौ Sy. २०. अवसं पथ्योदनमुच्यते । पयोलक्षणं पथ्योदनम् Sk.
२१. अवसन्नम् M.
अवसं रक्षकं पयः Sy.
२२. पतितत: D.
२३. वन्दन P.
२४. ०णवायु० D.
२५. प्रवर्धितः । प्रपूर्वस्तिरतिर्वर्धनार्थ : Sy. प्रवर्धितः Sk.

Page #699

I.119.8. ]
६४४
[ १.८.२१.३. युवं वन्दनं निर्ऋतं जर॒ण्यया रथं न दस्रा करणा समिन्वथः । क्षेत्रादा विप्रं जनथो विपन्यया प्र वामत्र विधुते दंसना भुवत् ॥७॥
युवं वन्दनम्। युवम् । वन्दनम् । निर्गतम् । जरया युवत्वात् पुनरपि जीर्णम् । रथम् । इव । दर्शनीयौ ! चक्षुरादिभिः । सम्पूरितवन्तौ । तस्य ऋषेः पुत्रमिच्छतो भार्यायाः पुत्रम् । मेधाविनम् । आजनथो यौवनप्रदानेन । तस्य स्तुत्या प्रीतौ । युवयोः । कर्म । परिचरते वन्दनाय । अस्मिअभ्युदये । प्राभवत् ।
अगच्छतुं कृपमाणं परावर्ति पितुः स्वस्य त्यज॑सा निबोधितम् । स्वर्वतीरित ऊतीयुवोरह चित्रा अभीकै अभवभिष्टयः ॥८॥ अगच्छतम् । अगच्छतम् । स्तुवन्तम् । दूरे स्थितम् । पितुः । आत्मीयस्य । त्यागेन । निबा
१५
१. युवाम् Sy.
रुवरलक्षणाज्जन्मस्थानात् Sy. २. ०न P.
कृष्टा भूमिः क्षेत्रमुच्यते। ततः Sk. ३. निःशेषेण प्राप्तम् Sy.
१०. ०थ M. निश्चयेन गतं प्राप्तम्। व्याप्त- जनयथश्च Sy. मित्यर्थः Sk.
जनितवन्तौ युवाम् Sk. ४. यथा कश्चिच्छिल्पी जीणं रथं पुनर- ११. स्तुत्या गर्भस्थेन वामदेवेन स्तुतौ प्यभिनवं करोति तद्वत् Sy.
सन्तौ Sy. यथा कश्चित् तक्षा पुराणं रथं पुनर्नवं |
स्तुतौ सन्तावित्यर्थः Sk. कुर्यात् Sk.
१२. प्रवामत्र। प्रेत्युपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रिया५. व्या M.
पदाध्याहारः। अत्यपि प्रथमार्थे ६. कर्मणां कर्तारौ Sy.
सप्तमी। प्रवृत्तियुवयोरेषा Sk. करणा करणेन पुनर्योवनस्य Sk.
१३. रक्षणात्मकं कर्म Sy. ७. पू० P.
प्रवृत्तिर्युवयोरेषा क्षेत्रजननलक्षणा समधत्तं, पुनर्युवानमकुरुतम् Sy. ... दंसना दर्शनीया।... युवां मुक्त्वा सम्यग्व्याप्तवन्तौ Sk.
नान्यस्य कस्यचिदीदृशी प्रवृत्ति८. तस्यः M.
रित्यर्थः Sk. कश्चिदृषिzतभार्यो वृद्धश्च पुत्रकामो- १४. रक्षितुं समर्थ भवतु Sy. ऽश्विनौ तुष्टाव। तस्याश्विनावयो- १५. युवां रक्षणार्थ गतवन्तौ Sy. निजं क्षेत्रात् पुत्रं जनयाञ्चक्रतुरिति। वक्षःप्रदानार्थ गतवन्तौ युवाम् Sk. तदेतविहोच्यते Sk.
१६. दूरदेशे समुद्रमध्ये Sy. ६. क्षेत्राद् आ। आकारः समुच्चये। मातु- | १७. क्रोधेन Sk.

Page #700

१.८.२१.४. ]
[ I.119.9. धितमूत्राश्वम् । अभ्युदयवत्यः । ऊतयः । युवयोः। एव। अत्र ? ( इतः) भवन्ति । चित्राणि च । अभ्येषणानि । अन्तिके । भवन्ति ।
उत स्या वा मधुमन्मक्षिकारपुन्मदे सोमस्यौशिजो हुवन्यति । युवं दधीचो मन आ विवासथोऽथा शिरः प्रति वामभ्यं वदत् ॥६॥
उत स्या वाम्। अपिच। सा । वाम् । मक्षिकाजातिः। रसवन्मधु। याचितवती युवयोः । सोमस्य । मदे सति । औशिजश्च । वामाह्वयति कक्षीवान् । दधीच ऋषेमधुप्रदानार्थम् । मनः । आराधितवन्तौ । ततः । भवद्भयां प्रतिहितमस्य अश्व्यम् । तत् शिरः । ब्रह्म प्रत्यवदेत् ।
१. पीडितं भुज्युम् Sy.
कुतश्चिन्मक्षिकासादृश्याद् दधीचः ___ शापजनितेनान्ध्येनात्यन्तपीडितम् Sk. ... उच्यते। सा युवाभ्यां मधुशब्दसंयुक्तं २. ज्वाश्वम् M.
परं ब्रह्म व्यक्तमुक्तवती Sk. ३. शोभनगमनयुक्ताः Sy.
१४. सो मदे M. सोमस्य पानेन युवयोः... सर्वैः परिचारकस्तद्वत्यः। सहेत्यर्थः Sk. हर्षे निमित्तभूते सति Sy. ४. यज्ञान प्रति गतयः Sk.
निमित्त एषा सप्तमी। ... प्रयोजनस्य ५. अहशब्दस्तु पदपूरणः Sk.
चात्र निमित्तत्वेन विवक्षा। सोमजन्यो ६. चित्रानि P. D. चित्रा M.
यो मदस्तदर्थमित्यर्थः Sk. ___ चायनीयाः Sy. विचित्राः पूज्या वा Sk. १५. युवामाश्रयति। आत्मन एवायं परोक्ष७. सर्वैः प्राणिभिरभ्येषणीयाः Sy.
रूपेण प्रथमपुरुषेण निर्देशः। अहअभियागाश्च Sk.
मुशिजः प्रपौत्रः कक्षीवानाहयामी८. आसन्ने यागकाले। ... सर्वैः परिचारकैः त्यर्थः। अथवा उशिजः पुत्र औशिजो
सहेतः स्थानाद्यज्ञान प्रत्यासन्ने यागकाले | दीर्घश्रवाः। स युवामाहूतवान् Sk. युवां गच्छथः। तत्र चाभीज्येथे इत्यर्थः।। १६. ०र्थ P. १७. वां युवा प्रति। अथवाऽभीक इति सङ्ग्रामनाम । युवाभ्यामित्यर्थः Sk. १८. श्व्यं M. अभिष्टिशब्दोऽपि इर्गत्यर्थस्य। सर्वेः तृतीयार्थे द्वितीया। अश्वस्यावयवभूतेन स्वर्योद्धभिः सह गच्छथो युवां सङ्ग्रामे । Sk. १६. शीरःD. स ऋषिराश्वेन
गत्वा चाभिगच्छथः शत्रूनित्यर्थः Sk. शिरसोपदिष्टवानित्यर्थः Sy. * स्या। PP. + हुवन्यति । PP. ततीयार्थे द्वितीया। शिरसा।... अथवा ६. यस्य मधु बत्तवन्तौ स्थः सा Sk. शिरोऽव्यमिति स्वार्थ एव प्रथमा। १०. वा D. युवाम् Sy. ११. सरघा | शिरस एव वदनं प्रति कर्तृत्वम्।
मधुकामा Sy. १२. मधुमन्तौ Sy. शिर उदितवदिति Sk. मधुसंयुक्तम् Sk. १३. अस्तीत् Sy. २०. मध्वाख्यम् Sk. २१. प्रत्यपत् P. मधु मह्यं दत्तमित्येतद् व्यक्तमुक्त- २२. V. Madhava ignores युवम्। बतीत्यर्थः।... अथवा मक्षिकाशम्नेनात्र | वाम्।

Page #701

I.120.2. ]
६४६
[ १.८.२२.२. युवं पेदवै पुरुवारमश्विना स्पृधा श्वेतं तरुतारं दुवस्यथः । शैयैरभिद्यं पृतनासु दुष्टर चकृत्युमिन्द्रमिव चर्षणीसहम् ॥१०॥
युवं पेदवे। युवाम् । पदवे । बहुभिर्वरणीयम् । अश्विनौ ! शत्रूणाम् । तारकम् । श्वेतमश्वमदत्तम् । विशरणकुशलः । सङ्ग्रामेषु । तरितुमशक्यम् । अभिगतदीप्तिम् । सङ्ग्रामेषु पुनः पुनः प्रयोज्यम् । इन्द्रमिव । शत्रूणामभिभवितारम् ।
I.120. का राधद्धोत्राश्विना वां को वां जोर्ष उभयोः । कथा विधात्यांचेताः ॥१॥
का राधत्। कीदृशी। वाक् । वाम् । आराधयति । अश्विनी ! कः। वां स्तोता । युवयोः उभयोः । पर्याप्त्यर्थ भवति । केन वा प्रकारेण वाम् । अज्ञः । परिचरति । विद्वांचूविदुरः पृच्छेदविद्वान॒त्थापरो अचेताः । नू चिन्नु मर्ने अक्रौं ॥२॥
विद्वांसावित्। विद्वांसी। एवं। द्वाराणि । प्रष्टुमर्हति । अविद्वान् । इत्यम् ।
* दुस्तरम् । PP. १. युवं D. १४. स्तुतिलक्षणा Sy. होत्रा। हूयतेऽसाविति २. पेदुनाम्ने राजे Sy. राजे Sk. होत्राऽऽहुतिः। यज्ञनाम वा होत्राशब्दः। ३. बहुना वरणीयं वारयितारं वा शत्रूणाम् आहुतिरिज्या वा Sk.
Sk. ४. सहनामे स्पर्धमानानाम Sv. १५. आर० M. प्रीतौ करोति । युवयोर्मास्पृधां सङ्ग्रामाणाम् Sk.
हात्म्यानुरूपा स्तुतिनास्तीत्यर्थः Sy. ५. इन्द्राल्लब्धम् Sy. ६. शीर्यन्त इति शर्या
१६. युष्मद्गुणाभिज्ञः कश्चिदपि नास्तीत्यर्थः योद्धारस्तैः Sy. शर्या इषवस्तः Sk.
Sy. यजमानः स्तोता वा Sk. ७. ति? (त०) रतिर्हननार्थः।...दुर्हणम् Sk.
१७. किंप्रकारस्य यजमानस्य स्तोतुर्वा युवा
मुभावपि प्रीयेथे इत्यर्थः Sk. ८. अभिगच्छतदी० M. दीप्तमित्यर्थः Sk. | १८. Omitted by P. ९. सर्वेषु कार्येषु Sy. १०. इदमपि कृन्ते- १६. युवयोर्माहात्म्यमजानश्च ।...युष्मद्विषयं
र्वधकर्मणो रूपम् । अत्यर्थ हन्तारम् Sk. परिचरणमपि न कर्तुं शक्यमित्यर्थः Sy. ११. मनुष्याणां शत्रुभूतानाम् Sk.
5 विद्वांसौ। इत्। दुः। PP. १२. M. D. puts the figure ॥११६॥ | २०. सर्वज्ञौ Sy. यौ ... जानन्तौ Sk.
here to indicate the end of | २१. इच्छब्दः पदपूरणः Sk. one hundred and nineteenth | २२. द्वाराणि स्तुतिपरिचरणयोरपायभूतान् hymn. No such number is |
___मार्गान् Sy. दुरः स्तुतेभराणि, given in P. and M.
उपाया इत्यर्थः Sk. २३. पच्छति सर्व + जोधे। PP. + अप्रचेताः। PP. स्तोता Sk. २४. अजानन् Sk. १३. M. adds होत्रा after राषत् । २५. इत्येति सत्यनाम । सत्यमेव Sk.

Page #702

[ I.120.4.
१.८.२२.४. ]
६४७ अन्यः। चेतोविवर्जितः। क्षिप्रम् । एव । मत्र्येषु । अनाक्रान्तौ ।
ता विद्वांसी हवामहे वा ता नौ विद्वांसा मन्म वोचेतमद्य । प्रार्चद्दधमानो युवाकुः ॥३॥
· ता विद्वांसा। तो। विद्वांसौ। हवामहे । वाम् । तौ । अस्माकम् । विद्वांसौ। अभिलषितम्। वाचा बोचेतम् । अद्य । स्तौति । हवींषि ददत् । युष्मत्कामः कक्षीवान् ।
वि पृच्छामि पाक्या इन देवान्वषट्कृतस्याद्भुतस्य दस्रा । पातं च सह्यसो युवं च रम्यसो नः ॥४॥ वि पृच्छामि। पक्तव्यप्रज्ञो विद्वानहं भूत्वा । वषट्कृतस्य । महतः सोमस्य पानार्थम् ।
.
.
१. अश्विभ्यामन्यः Sy. न्यूनशक्तिः Sk. | १३. अर्चतिरत्र शुद्धोऽपि सन्नन्तो द्रष्टव्यः । २. ०तोवर्जि• M.
उत्तमपुरुषस्य स्थाने प्रथमपुरुषः। चेतसा ज्ञानेन रहितः। तस्मादश्विना- प्रकर्षणार्चिचिषामि। स्तोतुमिच्छावेव पच्छेवित्यर्थः Sy.
मीत्यर्थः Sk. ज्ञातुमसमर्थः Sk.
१४. स्तुत्या संयोजयन् वा Sy. ३. नु इति पदपूरणः Sk.
१५. Omitted by P. ४. मर्ते मनुष्ये स्तोतरि भक्तानुग्राहकतया |
+ पाक्या। PP. सनि धत्त इति वाक्यशेषः Sy.
१६. वक्त • P. M. षष्ठ्यर्थेऽत्र सप्तमी। मर्त्यस्य मनुष्यस्य
पक्तव्यप्रज्ञान् स्वपरिपक्वमतीनन्यान् Sk. ५. शत्रुभिः Sy.
देवान् न पृच्छामि। किन्तु युवामेव आक्रमितारौ। वशीकर्तारावित्यर्थः Sk.
सर्वज्ञौ पृच्छामीत्यर्थः Sy. ६. V. Madhava ignores नु प्रज्ञायाश्च यत्परिपक्वत्वं तदश्विनो* प्र। आर्चत् । PP.
रेवापदिश्यते। परिपक्वप्रज्ञौ युवाम् Sk. ७. ता P.
१७. विद्धान • P. १८. ०षकृ० P. ८. सर्वज्ञौ Sy.
वषट्कारेणाग्नौ हुतस्य Sy. ६. तावाहूतौ विद्वांसा अभिज्ञौ युवाम् Sy. | १६. आश्चर्यभूतस्य महतः सह्यसोऽतिशयेन १०. अस्मभ्यम् Sy.
बलवतो बलोत्पादकस्य सोमस्य ११. मननीयं ज्ञातव्यं स्तोत्रम् Sy. स्वांशलक्षणमेकदेशं पातं च Sy. मननं मन्म स्तुतिः Sk.
वषट्करणं होमः।...तृतीयार्थे चोभयत्र १२. ब्रुवाणो भूयास्तम् Sy.
षष्ठी। वषट्कारहतेन सोमेन महतायया युवामेव स्तुमस्ता वोचेतं कथयत- स्मदीयेन। साकाक्षत्वात्तप्यतमिति मित्याशास्म. Sk.
वाक्यशेषः Sk.

Page #703

I.120.6. ]
६४८
[ १.१.२३.१.
न। अन्यान् देवान् । विपृच्छामि । युवामेव । मदीयं सोमं सहीयांसम् । पिबतं कृणुतम् । च । अस्मान् । वेगवतः ।
प्र या घोषे भृगवाणे न शोभे यया वाचा यति पजियो वाम् । प्रेषयुन विद्वान् ॥५॥
प्र या घोष। घोषो नाम ऋषिस्तस्मिन् । या वाक् । भृगौ। च । प्रकर्षण । शुशुभे युष्मत्स्तुतिभूता। यया च तादृश्या । वाचा। पज्रकुले जातः कक्षीवान् । अधुना। वाम्। यजति। स तया स्तुत्या कक्षीवानिदानीम् । प्रभवतु ।'
श्रुतं गायत्रं तकवानस्याहं चिद्धि रिरेभौश्विना वाम् । अाक्षी शुभस्पती दन् ॥६॥ श्रुतं गायत्रम् । आशृणुतम् । गायत्रं साम । अन्धत्वात् स्खलितं गच्छत ऋत्राश्वस्य । स
१४
*
१. विविध स्तुत्युपायान् पृच्छामि Sk. पाजो हविर्लक्षणमन्नम् । तद्वान् पजियः। २. सासः सहीयसोऽतिशयेनाभिभवितुः । अथवा पना अङ्गिरसः। तेषामपत्यभूतः शत्रुबलात् Sk.
पजियः। ... आत्मन एवायं परोक्ष३. रक्षतं च Sk.
रूपेण प्रथमपुरुषेण निर्देशः Sk. ४. अतिशयेन रभस्विनः प्रौढोद्यमान् Sy. १२. इषयुर्न। इषमन्नमात्मनः कामयमानश्च ___ वेगवत्तराच्च Sk.
विद्वान् स्तुत्यभिज्ञः कक्षीवानृषिः ५. V. Madhava ignores दस्रा। च प्रभवतु। युष्मदनुग्रहात् सम्पूर्णकामो * प्र। इषऽयुः। PP.
भवत्वित्यर्थः Sy. ६. घोषाख्यायाः पुत्र सुहस्त्याख्य ऋषौ। इषयुर्न अन्नकाम इव कश्चित् Sk.
... घोषा नाम काचिद् ब्रह्मवादिनी १३. V. Madhava ignores इषयुः । कक्षीवतः पुत्री। अत्रोपचारात्तद्वाचकं विद्वान् प्रातिपदिकं पुत्रे वर्तते Sy. + आ। अक्षी इति । शुभः। पती इति । घोष्यमाणत्वाद् घोषस्तोमः, तस्मिन् । PP. सप्तमीश्रुतेः साकाङ्क्षत्वात् स्थितेति | १४. अ० P. M. वाक्यशेषः Sk.
लडर्थे लोट। शृणुथः Sk. ७. वा P. ८. शृगौ P. | १५. गातव्यं गायत्रीयुक्तं गायत्रसाम्ना
षष्ठयर्थे च सप्तमी। भृगोरिव Sk. निष्पाद्यं वा स्तोत्रम् Sy. ६. शोभते Sk.
गीयतेऽनेनेति गायत्रं स्तोत्रम् Sk. १०. सापि शोभत इत्यर्थः Sy. १६. उपगच्छतस्स्तोतुः Sk. ११. यन. P. M.
१७. ऋचास्य M.

Page #704

६४६
१.१.२३.३. ]
[ I.120.8. यहम्। इवे । वाम् । अश्विनौ ! तुष्टाव । अक्षी। आददानो भवद्भयाम् । शुभः । पती !
युवं ह्यास्त महो रन्युर्व वा यन्निरतसितम् । . ता नौ वसू सुगोपा स्यातं पातं नो वृकोदघायोः ॥७॥
युवं ह्यास्तम् । युवम् । हिं। आस्तम् । आढयस्य महतो धनस्य । दातारी। युवाम् । एव । यदि कञ्चन। निरततंसतं तसिरुपक्षयकर्मा ऽऽयं दरिद्रं च पुरुषं कुरुतः । तौ। नः । वासयितारौ ! सुगोप्तारौ । भवतम् । रक्षतं च । अस्मान् । स्तनात् । अघमिच्छतः।
मा कस्मै धातमभ्य॑म॒त्रिणे नो माकुत्रा नो गृहेभ्यो धेनवौ गुः । स्तनाभुजो अशिश्वीः ॥८॥
मा कस्म। मा । अस्मान् । कस्मै चित् । मैत्रीवजिताय । अभिदत्तम् । मा च । अस्मद्गृहेभ्यः । धेनवः । अप्रज्ञाते देशे। अगमन् । स्तनं वत्सान् भोजयन्त्यः स्तनैस्मिान् रक्षन्त्यः ।
१. हिशब्वस्तु पदपूरणः Sk. २. अहंचिद- स्तमुपक्षयथ इत्यर्थः Sk.
हमपि Sk. ३. स्तुतवान् स्तौमि वा Sk. | १३. प्रशस्यौ वसुमन्तौ वा Sk. ४. अक्षिणी Sk. ५. भूतकालेऽत्र शतप्रत्ययो | १४. रक्षणं M. १५. प्राणिविशेषात् Sk.
द्रष्टव्यः। व्यत्ययेन चैकवचनम् । मर्यादया १६. पापफलमस्माकमिच्छतः Sy. दत्तवन्तौ युवामृञाश्वाय Sk.
भक्षयितुमिच्छत इत्यर्थः। अथवा ... ६. शोभनस्य कर्मणः पालयितारौ जलस्य __ वृकशब्द आदातृवचनः । आदातुश्चोरादेः
वा स्वामिनौ। ... तस्माइव मह्यमप्य- पापकामात् Sk. भिमतफलं प्रयच्छतमिति भावः Sy.
+ धातम् । अभि। अमित्रिणे। नः। मा। वृष्टिलक्षणस्योदकस्यापि पती Sk. * यत् । निःऽ अतिसतम् । PP.
अकुत्र। PP. स्तनऽभुजः। PP.
१७. नोऽस्माकम् Sk. + वृकात् । अघयोः। PP.
१८. आभिमुख्येन मा स्थापयतम् Sy. ७. युवाम् Sy. यौ युवाम् Sk. ८. हिशब्दस्तु पदपूरणः Sk.
किम् ? द्वितीये पादे धेनूनामुपादानात्त९. आन्ध्यमा • P.
सानिध्याद् धेनूर्वा धनं वा Sk. लडर्थे चात्र लङ। भवथः Sk.
१६. दुह्यन्ते या गावस्ताः Sk. १०. वा यत्। वाशब्दश्चशम्दस्यार्थे। यच्छ- २०. अस्माभिरगम्ये प्रदेशे Sy. यन्न ज्ञायते
किन्तदिति तदकिं चोरस्थानम्। तत्राकुत्र। वस्तु खलु पुंद्वितीयाविभक्तिकः। यौ च युवाम् Sk. ११. किं
अज्ञेये चौरस्थान इत्यर्थः Sk. M.
२१. Omitted by M. १२. धनानि निरगमयतम्। रक्षको विनाश
२२. Omitted by P. and D. कावपि युवामेवेत्यर्थः Sy.
गच्छन्तु Sy. चौरैर्मापहरिषतेत्यर्थः Sk. अत्यर्थमुपक्षयथाः। यस्मै देयं तस्मै च | २३. म स्तेन M. धनं बत्तं य उपक्षयि ? (क्षे)तव्य- स्तनैर्वत्सान् मनुष्यांश्च पालयन्त्यः Sy.
४६

Page #705

I.120.II. ]
६५०
[१.८.२३.६.
शिशुवजिता वत्सानपहाय मागमयन्निति।
दुहीयन्मित्रर्धितये युवाकु राये चे नो मिमीतं वाजवत्यै । इषे च नो मिमीतं धेनुमत्यै ॥६॥
दुहीयन्। युष्मत्कामाः । मित्रधारणार्थ कामात् । युवा दुहीयन्। तथा सति धनाय । बलवते । अस्मान्। कुरुतम् । तथा धेनुयुक्ताय च । अन्नाय । कुरुतमिति ।
अश्विनौरसनं रथेमनश्वं वाजिनीवतोः । तेनाहं भूरि चाकन ॥१०॥ अश्विनोरसनम्। अश्विनोः । अभजम् । रथम् । अश्वरहितम् । अन्नवतोः। तेन। अहम्।
१.
१४
बहु । कामये।
अयं समह मा तनह्याते जनाँ अनु । सोमपेय सुखो रथः ॥११॥ अयं समह। अयं त्वम्। स्तुतियुक्त ! रथ ! मा। विस्तीर्ण कुरु। सो
१. शिशुना वत्सेन विरहिताऽस्मदीये | १०. अहं स्तोता Sy. स्तुतवानित्यर्थः Sk.
गृहेऽशयाना वा सत्यः Sy. ११. वाजोऽन्नं बलं वा। तद्वत्क्रियावतोः Sy. गृहेषु बद्धवत्सका इत्यर्थः। युष्मत्प्र- | रथेन Sy. वाजो बलम् । तद्वती सेना सादेनेति शेषः Sk.
वाजिनी। अन्नं वा हविर्लक्षणं वाजम्। २. मागमन्निति is suggested.
तद्वती। सत्राहीनादियागसन्ततिर्वाजिनी। ३. यष्टुं का M. युष्मान् का० P. तद्वतोः। स्वार्थिको वैको मत्वर्थीयः।
स्तुतिभिर्यावयितारः संयोजयितारो वा | बलवतोरन्नवतोर्वा Sk. स्तोतारः Sy.
| १२. स्तुतेन हेतुना Sk. युवाकु । यु मिश्रणे। मिश्रणीयं पयः।। १३. प्रभूतं श्रेयः Sy. १४. यस्मात् तं रथं पानाहमित्यर्थः। युष्मत्कामं वा युवाकु।। स्तुतवांस्तस्माद् बहु यद्यदभिप्रेतं युवयोर्यागयोग्यमित्यर्थः Sk.
तत्सर्वमश्विनौ याच इत्यर्थः Sk. ४. मित्रधितये। घेट् पान इत्यस्य दधातेर्वा
* तनु । ऊह्याते । PP. दानार्थस्येदं रूपम् । मित्राणां पानार्थ मित्रेभ्यो वा दानार्थम् Sk..
+ सुऽखः । PP. १५. पुरोवर्ती Sy. ५. युष्मत्सकाशाद्धनानि दुहन्ति प्राप्नुवन्ति । १६. धनेन सहित Sy. मह उत्सवः पूजा वा। ____Sy. दुह्यताम् Sk.
सहितो महेन समहो नित्योत्सवयुक्तः ६. सर्वत्रात्र द्वितीयाथै चतुर्थी। यञ्च नोs- पूज्यो वा। व्यत्ययेन चात्रैकवचनम् । हे
स्मभ्यं मिमीतम्। मिमीतिर्याच्या- समहौ। नित्योत्सवयुक्तौ पूज्यौ वा Sk. कर्मा। याच्याऽत्र तत्पूर्वकं दानं | १७. मा माम् Sy. १८. पिणं P. लक्ष्यते। दत्तम्। वाजवत्यै बलवतीम्। पुत्रपौत्रधनादिभिः समृद्धं कुरु । यद्वाऽयम्,
बलसहितं धनं न केवलमित्यर्थः Sk. अयमानं त्वां प्राप्नुवन्तं मामिति ७. धेनुमतीम्। धेनुभिस्सहितमन्नं न केवल- योज्यम् Sy.
मित्यर्थः Sk. ८. अन्नं च Sk. तनु। लडर्थेऽयं लोट् । प्रथमपुरुषस्य ६. अस्मभ्यं स्तोतृभ्यो बलयुक्तं धनं गोयु- स्थाने मध्यमपुरुषः। तनुते। सर्वकाम
क्तमन्नञ्च प्रयच्छतमित्यर्थः Sy. । समृध्या विस्तारयतीत्यर्थः Sk.

Page #706

१.८.२४.१. ]
[ I.I2I.I.
ऽयमूह्यतेऽश्विभ्याम् । जनेषु । सोमपेयम् । प्रति । सुद्वारः । रथः ।
अध स्वमस्य निर्विदेऽभुञ्जतश्च रेवतः । उभा ता बनि नश्यतः॥१२॥ अर्घ स्वप्नस्य । भिक्षमाणः कक्षीवानलभमानो धनं कदयं निन्दति--
अध । स्वप्नस्याहं रात्रौ दृष्टस्य प्रातरदृश्यमानार्थस्य। आश्रितानरक्षतः कदर्यतया वाऽभुञ्जानस्य । धनवतः । च । निविदे। तौ। उभावपि । क्षिप्रम् । नश्यत इति निर्वेदः।।
I.I2I.
कदित्या न: पात्रं देवयतां श्रगिरो अङ्गिरसां तुरण्यन् । प्र यदानड्विश आ हर्म्यस्योरु क्रंसते अध्वरे यज॑त्रः॥१॥ कदित्था नन्। देवानिच्छताम् । अङ्गिरसामस्माकम् । इत्थं प्रवृत्ताः। स्तुतीः। इन्द्रः ।
१. अश्विभ्यां नीयते, अतोऽश्विभ्यां यद्दी- __च। भोक्तुं चासमर्थमित्यर्थः। कम् ?
यते, तत्सर्व रथ एव ददातीति रथं सामर्थ्याज्जाठराग्निम् ।... सति भोज्ये
सम्बोध्य प्रार्थना Sy. प्राप्यते Sk. या भोजन? (ना)शक्तिस्तां चेत्यर्थः Sk. २. स्तोतृजनेषु Sy. मनुष्याञ्छत्रुभूतान् | १०. निर्वेदयामि निस्सत्तां करोमि। नाश
प्रति Sk. ३. सोमपानम् Sy. यामीत्यर्थः Sk. ४. शोभनावकाशः, सुखहेतुर्वा Sy. ११. अश्विनोः प्रसादेन मत्तो नश्यताम् Sk. ५. अधः M. ६. इदानीं प्रभातसमये Sy. | १२. स्वप्नदृष्टः पदार्थः प्रातर्नोपलभ्यते,
अपशब्दोऽत्र पदपूरण एतस्मादित्य- कदर्यस्येव धनमभुक्तमदत्तं सत् क्षिप्रस्यार्थे वा। एतस्मात् पञ्चभिः सूक्त- मेव नश्यति। तदुभयविषयो निर्वेदो रश्विनोः स्तुतेः कारणात् Sk.
मां बाधत इत्य ७. स्वप्नं प्रति... निविण्णोऽस्मि Sy. १३. Ms.D. puts the figure ॥१२०॥
स्वप्नशब्देनात्र यः शयितुर्दुःस्वप्न here to indicate the end of इष्यते स उच्यते ? (०वुःस्वप्न उच्यते स one hundred and twentieth इष्यते) न स्वप्नमात्रम्। द्वितीयार्थे च hymn. No such number षष्ठी। दुःस्वप्नम् Sk.
is given in P. and M. ८. अलभमानो विशत्मत्विजः प्रकर्षेण व्या-- * कत्। इत्था। नन्। PP.
प्नोति ततो स्माविन्द्रः तस्य यज्ञे गंतुं | + यत्। आनट् । विशः। PP. विस्तीर्णमवकाशं क्रमयेत यज्ञेषु य १४. नः M. १५. देवं द्योतमानं दानादिरात्रौ P.
गुणयुक्तं वेन्द्रमात्मन इच्छताम् Sy. ६. परानरक्षतः ... धनवतश्च पुरुषस्य, | १६. अङ्गिरसोऽपत्यभूतानाम् Sk.
एवम्भूतं पुरुषं प्रत्यपि निविण्णोऽस्मि Sy. | १७. इत्था सत्यम् Sk. इयमपि वितीयार्थ एव षष्ठी। अभुञ्जानं | १८. प्रवृद्धाः M. १६. ०तिरि० P. D.

Page #707

の
I.121.2. ]
[ १.८.२४.२.
२
कदा । शृणोति । आश्रितान् वा तान् नृन् । क्षिप्रकारी । यदा । कामानामाहरणशीलस्येन्द्रस्य
1
€
१०
काशम् । क्रमते । यज्ञेषु यष्टव्यः ।
C
यजमानः । विश ऋत्विजः । प्रकर्षेण । व्याप्नोति । ततोऽसाविन्द्रस्तस्य यज्ञे गन्तुम् । विस्तीर्णमव
६५२
स्तम्भद्ध द्या॑ सध॒रुणं प्रुषायह॒भुर्वाजा॑य॒ द्रवि॑ण॒ नरो॒ गोः । अनु॑ स्व॒जां म॑हि॒षय॑तत॒ व्रां मेना॒मश्व॑स्य॒ परि॑ मा॒तरं॒ गोः ॥ २ ॥
१. शृणुयात् Sk.
२. नृन् पाता नृणां स्तुतेर्नेतॄणां पुरुषाणां रक्षणशील: Sy.
षष्ठ्यर्थेss च द्वितीया । मनुष्याणामस्माकं स्वभूतं पात्र गृहचमसादि Sk.
३. Omitted by D. ४. गोरूपधनं प्रेरयन् Sy.
१२
१३
१४
१५
स्तम्भौद्ध द्याम् । द्याम् । तस्तम्भ । उदकम् । च । सः ।
वर्षार्थं रश्मिभिर्दहति । महान् । हविष इन्द्रवत् स्तोतुर्भवति । नेता । गोरुदकस्य रश्मेर्वा । स्वजाताम् । उषसम् ।
१८
१. १७
१६
२०
२१
२२
महान् ।
६. ०नोऽपि M.
७. विशत्मत्विजः P.
८. ततो ततो D. ६. करोतेरयम् । . . . करोति ।
त्वरमाण इन्द्रः । पिबेदिति वाक्यशेषः Sk.
५. यदा स इन्द्रो हर्म्यस्य हर्योपलक्षितेन गृहेण युक्तस्य यजमानस्य सम्बन्धिनो विश ऋत्विग्लक्षणान् मनुष्यान्...आभिमुख्येन प्राप्नोति । तदानीम् ... अस्मदीये यज्ञे ... यष्टव्यः सन्नुरु बहुलं कंसते क्रमते स्वयमेवोत्सहत इत्यर्थः Sy.
हर्तुः शत्रुधनानाम् । अथवा हर्म्यमिति गृहनाम । सप्तम्यर्थेऽत्र षष्ठी । अध्वरे, इत्येतेन चास्य सम्बन्धः । यज्ञगृहे योऽध्वरस्तस्मिन् Sk.
. *मेव करोतेरर्थे । कामतीन्द्रः । पुनः पुनः
गच्छतीत्यर्थः Sk.
१०. V. Mādhava ignores आ ११. स्तभद्धि P.
१२. तैस्तैरुपकारैः प्रतिबद्धवान् Sk. १३. सर्वस्य धारकं वृष्ट्युदकम् Sy. १४. प्रुष्णाति सिञ्चति प्रवर्षतीत्यर्थः Sy. क्षारयति मेघान् ? (त्) Sk. १५. सूर्यात्मना, उरु विस्तीर्णं भासमानः Sy. ऋभुः । मेधाविनामैतत् । मेधावी Sk. १६. अन्नार्थं बलार्थं वा Sy. अत्राय सत्यलक्षणाय Sk.
१७. ०षेन्द्र० P. D. १८. नैका M.
मनुष्याकारः Sk.
१६. पणिभिरपहृतस्य गोसमूहस्य वज्रस्य, उदकस्य किरणसमूहस्य वा Sy. माध्यमिकाया वाचः Sk.
२०. स्वत एव प्रजापतेर्या जाता सा स्वजा । ताम् Sk.
२१. वृणोति तमसा सर्वमाच्छादयतीति व्रा रात्रिः । यद्वा । प्रकाशेन वृणोतीति व्रा उषाः Sy.
वां वरणीयां मेनां स्त्रियम् । भार्या - मित्यर्थः Sk.
२२. महान् सूर्यरूपी इन्द्रः Sy. इन्द्रः Sk.

Page #708

६५३
१.८.२४.३. ]
[ I.121.3. अनुपश्यति। व्रत्युषोनाम शाकपूणिपठितम्। अश्वस्य। निर्मात्री जनयित्रीमुषसं स्त्रियम् । रश्मे । मातरम् । पर्यकरोत् ।
नक्षुद्धवमरुणीः पूयं राट् तुरो विशामङ्गिरसामनु ब्रून् । तक्षद्वजं नियुतं तस्तम्भ्यां चतुष्पदे नर्याय द्विपार्दै ॥३॥
नभद्धवम् । उपसः । राजा । यद् मुख्यम् । स्तोत्रम् । व्याप्नोति । क्षिपः । अङ्गिरसाम् । विशां स्वभूतम् । दिवसेषु । करोति च । वचम् । नितरां पृथग्भावयितारम् । तथा मनुष्यहिताय । गवादिकाय । द्यामुपरि । अस्तभ्नात् । द्विपदे च यथासुखं स्थातुम् ।
१. अनु पश्चात् पश्यति प्रकाशते । स्वयं उषस्युदितमात्रायामित्यर्थः Sk.
प्रौढप्रकाशोऽपि स्वगत्या निष्पादिताया ६. य P. रात्ररुषसश्च पश्चादुदेतीत्यर्थः Sy. १०. पूर्वर्ऋषिभिः प्रयुक्तम् Sy. आनुपूर्येण सर्वतः पश्यति । जानातीत्यर्थः । ११. इदानीमस्माभिः क्रियमाणमाह्वानम् Sy.
Sk. २. प्रेत्यु० P. प्रत्यु० M. आह्वानं प्रति Sk. ३. ०पूरणि • P.
१२. शृणोतु Sy. गच्छतीन्द्रः Sk. ४. अपि चेदमपरमाश्चर्य यदयमश्वस्य १३. धनस्य प्रेरयिता Sy.
... स्त्रियं वडवां गोर्मातरं जननीम्। तुर्विता वा शत्रूणाम् Sk. परिर्वपरीत्ये। विपरीतमकरोत् । कदा- १४. ऋषीणां स्तोतणाम् Sy. चिदिन्द्रो लीलयाऽश्वायां गामुत्पाद- अङ्गिरसामृषीणां तदपत्यभूतानां वाऽयामास Sy.
स्माकम् Sk. अशू व्याप्तौ । व्याप्तुः प्रजापतेः Sk. १५. अनुदिवसम् Sy. ५. गोः। 'गन्तृत्वादिन्द्रोऽत्र गौरुच्यते। अनुशब्दोऽत्र ... वीप्सायां कर्मप्रवच
आत्मन एवेत्यर्थः । अथवा वा,इति रात्रि- नीयः। . . . अहान्यहानीत्यर्थः Sk. नाम। ... स्वजा चासौ स्वयमेव जाय- १६. शुद्धोऽपि सोपसर्गो द्रष्टव्यः। संस्करोमानत्वात् । स्वयं जनयित्रीं? (जनित्री) | ति Sk. महानिन्द्रो जानाति रात्रि नाम स्त्रिय- | १७. हन्तव्येन सह नितरां युक्तम् Sy. मश्वस्य मातरम्। अश्वग्रहणमत्रो- __प्रकर्षण शत्रुभिः सहात्मनो मिश्रयितापलक्षणार्थम्। अश्वादेः प्राणिमात्रस्य। रम् । शत्रुशरीरेषु प्रवेष्टारमित्यर्थः Sk. सम्यगाहारपरिणामादिकरणेन मातृभूतां | १८. नरेषु भवं नर्यम्। मनुष्येषु भवं यच्च गोरुषसश्च Sk.
चतुष्पाद् यच्च द्विपात्तस्य सर्वस्या६. V. Madhava ignores द्रविणम् र्थाय Sk. ७. अरुणवर्णा आरोचमाना वोषसः Sy. १६. अभ्नात् M. यथाऽधो न पतति तथाऽयदा ... अरुणवरुणोषाः Sk.
करोदित्यर्थः Sy. ८. राज M. राजयन् प्रकाशयन् Sy. I अत्यर्थ स्तभ्नाति तैस्तरुपायैः Sk.
राट् । आल्यातमेतत्।... राजते वीप्यते । २०. विप० M.

Page #709

६५४
[१.८.२४.५.
I.121.5. ]
अस्य मदे खर्य दा ऋतायापोवृतमुस्रियाणामनीकम् । यद्ध पसर्गे त्रिकुकुन्निवर्तुदप द्रुहो मानुषस्य दुरों वः ॥४॥
अस्य मदे। अस्य सान्नाय्यस्य । मदे । स्वकरणकुशलं शब्दायन्ते हि गावो वत्सदर्शने स्वर्यम् । दाः। परिवृतम् । गवाम् । अनीकम् । यदि । हि। मानुषस्योद्योगे । युद्धप्रारम्भ। विष्वभिजनविद्याशौर्येषु त्रिषु वा लोकेषूच्छित इन्द्रः । निवर्तते । ततोऽस्मै द्रोग्धणि । द्वाराणि । अपवृणोति ।
तुभ्यं पयो यत्पितग़वनीतां राधः सुरेतस्तुरणे भरण्यू । शुचि यत्तु रेक्ण आर्यजन्त सबर्दघायाः पय उस्रियायाः ॥५॥ तुभ्यं पयः। त्वदर्थमात्मीयम् । सारम् । यदा । द्यावापृथिवी । नयतः । शोभनवर्षादिरेत
* त्रिकप। निवर्तत। अप। Pp. | १३. तदानीं सः... द्रोग्धुः... मनोः सम्ब+ वरिति वः। PP.
धिनोऽसुरस्य पणेः सम्बन्धीनि ... १. सोमस्य पानेन मदे हर्षे सति Sy.
द्वाराणि गवामनिर्गमनाय पिहितानि ... सोमस्य Sk. २. मदे प्राप्त एतेन |
अपवणोत्युद्घाटयति Sy. सोमेन मत्तस्सन्नित्यर्थः Sk.
| १४. देग्ध० P. दोग्ध० D. दोग्ध्रीणि M. ३. स्वरकरण is suggested.
द्रोग्धुर्मेघस्य। कस्य द्रोग्धुः? उच्यते। ४. ऋताय यज्ञार्थ ... स्तुत्यम् Sy.
मानुषस्य मनुष्यजातस्य सर्वस्य। मेघो शब्दकारि Sk. ५. अङ्गिरोभ्यो
ह्यदकं निरुन्धन सर्व मनुष्यजातं द्रोग्धि दत्तवानसि Sy. व्यत्ययेनात्र मध्यमः।
Sk. १५. उदकनिर्गमनद्वाराणि Sk.
१६. V. Madhava ignores ऋताय यष्ट्र ददातीन्द्रः Sk. ६. पणिभिर्गुहासु निगूढम् Sy. घटितम्। स्व- |
+ भुरण्यू इति। PP.
आ। अयजन्त। PP. गोष्ठे द्वारं निरुध्य स्थापितमित्यर्थः Sk.
१७. सांनाग्यलक्षणं हविः Sy. उदकम् । ७. सङ्घम् Sy. समूहम् Sk.
त्वं वर्षसीत्येवमयं तदुदकमित्यर्थः Sk. ८. यवा खलु Sy. यदा Sk.
१८. उत्पादयन्त्यौ द्यावापृथिव्यौ Sy. ६. हशब्दस्तु पदपूरणः Sk.
१६. गोष्वनयतां न्यधिषातामित्यर्थः Sy. १०. प्रकर्षेण सृज्यन्ते विमुच्यन्तेऽस्मिन्निषव
आदित्यं प्रति नीतवत्यौ। यच्च द्यावाइति प्रसर्गः Sy. प्रसर्गे। प्रसृज्यते य- पृथिवीभ्यामाहृत्य रश्मयो नीतवन्तस्मिन् स प्रसर्गो दानकालः । तस्मिन् Sk.
स्तद्धेतुत्वप्रतिपत्त्या द्यावापृथिव्यावेव ११. ०यां शौ० P. D. त्रिककुप् । त्रीणि,
नीतवत्यावित्युच्यते Sk. अभिजनं शौर्य यशश्च, ककुभः सदृशानि | २०. कृत्स्नजगदुत्पादनशक्तमित्यर्थः Sy.
समुच्छ्तिानि यस्य स त्रिककुप् Sk. शोभनमुदकम्। पय इत्यनेन चोदकत्व१२. यष्टारं प्रति निवर्तते। दानार्थ यष्टु- मुक्तम् । सुरेत इत्यनेन तु तस्य शोभनरभिमुखो भवतीत्यर्थः Sk.
त्वमुच्यत इति नास्ति पौनरुक्त्यम् Sk.

Page #710

१.८.२५.१. ]
६५५
[ I.121.6.
स्कम् । धनम्। क्षिप्रकारिणे तुभ्यम् । भरणशीले । यदा च । तद् गोषु पयोरूपेण परिणतं यजमाना अमृतदुघायाः। उस्रियाया गोः । पयोलक्षणम् । शुचि । धनं तदा। आयजन्त प्रायच्छन्नस्य सान्नाय्यस्य मद इति ।
अध प्र जज्ञे तरणिर्ममत्तु प्र रोच्य॒स्या उषसो न सूरः। इन्दुभिराष्ट स्वेदुहव्यैः सुवेणं सश्चरणामि धामं ॥६॥
अध प्रजज्ञे। अथ । प्रादुरभूत् । स तरणिः । अस्मान् ममत् । सोऽस्याः । उपसः । सर्यः । इव तेजसा । प्रकर्षेण । दीप्यते । सोमः । यैः । पीतः । स्वभूतसमिद्धहव्यैः सखिभिर्यजमानैः। ग्रह
१. ०रेतस्तद्धनं P.
पूर्वया सम्बन्धः Sy. राधकं समृद्धिकरम् Sy.
९. V. Madhava ignores ते धनभूतं सर्वस्य Sk.
* स्वऽइदुहव्यः। PP. २. तुर्वित्रे वा शत्रूणाम् Sk.
+ जरणा। अभि। PP. ३. कृत्स्नं जगत्पोषयन्त्यौ Sy. १०. इदानीमयमिन्द्रः Sy. क्षिप्रे Sk.
___अधशब्दोऽत्र पदपूरणः Sk. ४. क्षीरस्य दोग्ध्याः Sy.
११. यो वृत्रवधादिषु प्रजज्ञे तरणिर्यशसा ५. वयो• P.
___ शौर्येण च परिवृद्धोऽभूत् Sk. ___ तदपि तुभ्यं तव पानार्थमित्यर्थः Sk. | १२. सं D. ६. धनवदतिप्रियम् । यद्वाऽतिरक्तं | १३. शत्रूणां तारकः Sy. प्रवृद्धम् Sy.
१४. ०णियस्मान् M. ७. ०न्तं P. आयच्छन्त M. १५. ममर्तु P. मादयतु Sy. कृतवन्त इत्यर्थः। के? सामर्थ्यात् यश्च प्रकर्षणामाद्यद् अथवा तच्छप्रजापतिप्रभृतयः सर्वे देवाः।...अथ- ब्दमध्याहृत्य स्वार्थ एवायं योज्यो लोटवैवमन्यथाऽस्या ऋचोऽर्थयोजना। प्रत्ययः। ममत्तु तृप्यत्विति Sk. तुभ्यं पय इत्यत्र दध्युच्यते। पितरावपि | १६. सोसौ M. स्वेषामपत्यानां पितृत्वात् पालयितृत्वा- १७. यथायमस्या उषसः सम्बन्धी सूर्यस्तद्वत्। द्वा दम्पती यजमानौ। अनीतामित्यपि सूर्यस्योषसः पुत्रत्वेन सम्बन्धः Sk. लडर्थे लङ् । दर्शपूर्णमासयोर्यद्दधि | १८. पीत P. D. M. यजमानौ वेदि प्रति नयतस्तत्तवार्थाय । आशित आसीत्। तानस्मान्मादययच्च धनं पुरोडाशाख्यं सुरेतः। शोभनं | त्वित्यर्थः Sy. देवस्सह प्राप्तम् Sk. प्रणीतालक्षणं संस्कारकमुदकं यस्य | १६. स्वेदुहव्यैः स्वेन्दुहव्यः। नकारलोपतत्सुरेतः। यच्च ते तुभ्यमायजन्त मर्या- श्छान्दसः। स्वा इन्दुहव्या येषां ते दया ददत्यवि? (त्युत्वि)जः पय उत्रि- स्वेन्दुहव्याः। स्वैः सोमैर्देवानां यष्टारः।
यायाः स्वभूतं तदपि तवैवार्थाय Sk. के पुनस्ते? इन्द्रस्य सखायोऽङ्गिरसः। ८. तदानीं हो मानुषस्य द्वाराण्यपवणोतीति | तैः Sk.

Page #711

I.121.7. ]
[ १.८.२५.२. चमसादिना सुवेण साधनेन । स्तुत्या सह। आहवनीयाख्ये स्थाने । सिच्यमानः। तान् ममत्त्विति ।
स्विध्मा यदनधितिरपस्यात्सूरौ अध्वरे परि रोधना गोः । यद्ध प्रभास कृत्ल्याँ अनु घुननर्विशे पश्विष तुराय ॥७॥
स्विध्मा यद्वनधितिः। यथा पशुविशसनाय तीक्ष्णां स्वधितिमपश्यन् यज्ञे न पशुं बघ्नात्येवमनुदिते त्वयि न प्रवर्तत इति समुदायार्थः। ____ सुष्ठु दीप्ता । यदि तीक्ष्णधारा। स्वधितिः। पशुविशसनार्थ कर्म कर्तुमिच्छति । अथ प्राज्ञोऽध्वर्युः । यज्ञे । गोः। परि। रोधनाय भवति । यदि। कर्मयोग्येषु। दिवसेषु । त्वं प्रभासि। अनसा
१. जरणा स्तुतिश्च । यो यैर्देवैस्सह सोमं ११. विशसनाख्यम् Sk..
पिबति स्तयते चेत्यर्थः। यच्छब्द- | १२. पशं विशसतीत्यर्थः Sk. श्रुतेः साकाङ्क्षत्वाच्च तैः स्वसखैरङ्गि | १३. सूरः। षष्ठयर्थे प्रथमा। सूर्यस्य सम्ब
रोभिस्सह तृप्यत्विति वाक्यशेषः Sk. धिनि। ... उदिते ह्यादित्ये यज्ञः क्रियत २. धाम स्थानं तेजो वाऽऽहवनीयाख्यं इत्ययं सूर्यस्य यज्ञेन सम्बन्धः Sk.
प्रति। आहवनीये हूयमान इत्यर्थः Sk. १४. गोग्रहणमत्रोपलक्षणार्थम्। गवादेः पशोः ३. स्तन् D.
Sk. ४. ०वि० P. D. M.
१५. यूपे नियोजनाय ... समर्थो भवति Sy. * सुऽइध्मा । यत् । वनथितिः। PP. ___ सर्वतो निरोधी। मारयित्रीत्यर्थः Sk. ५. सिध्मा P. D.
१६. ये भ० P. D. M. ६. यदनदिति M.
१७. यदा च Sk. ७. बने छत्तव्ये वृक्षसमूहे निधातव्या | | १८. यागकर्मानि Sk. शस्त्री Sy.
१६. दिवसान् । यागदिवसानित्यर्थः Sk. ८. बध्नोत्ये० P.
२०. प्रभवासि P. ६. यद्वा । स्विमा सूर्यकिरणः सुदीप्ता। भा दीप्तावन्यत्र। इह तु गत्यर्थः । यज्ञं
वनधितिः । वनमुदकमस्यां धीयत | प्रति गच्छसि Sk. इति वनधितिर्मंघमाला। सा यद् २१. अनसा शकटेनन्धनाद्याहरणायारण्य यदाऽपस्याद् अपः प्रवर्षणलक्षणं प्रविशते। यद्वा गन्तव्यं स्थलं प्रति कर्म करोति तदानीं सूरः प्रेरक इन्द्रो- गन्तुमशक्ताय पुरुषाय पश्विषे पशून् ध्वरे यज्ञस्य निमित्तभूतेऽध्वर्तव्ये प्रेरयते तुराय त्वरमाणाय गोपालाय च हिंसितव्येऽन्तरिक्षे वर्तमानः सन् सिध्येद् अभिमतमिति वाक्यशेषः Sy. गोर्वृष्टघुदकस्य ... रोधनान्यावरणानि अगता विशो यस्य सोऽनर्वित् ? ()। ...परितो निवारयतीति शेषः Sy. कोऽसौ ? यस्य मित्रादयो वा मनुष्या सुनिशितेत्यर्थः Sk.
यष्टुत्वान्नरकं न गताः। परिचारका वा १०. ०ति P.
सर्वेSk.

Page #712

६५७
१.८.२५.४. ]
[ I.121.9. यः कार्येषु विशति । यो वा पशुमिच्छति । क्षिप्रकारी तयोः कार्यकरणाय भासि चेद् यज्ञे पशुं बध्नातीति ।
१०
अष्टा महो दिव आदो हरौ इह घुम्नासाहमुभि यौधान उत्सम् । हरिं यत्तै मन्दिनं दुक्षन्वृधे गोरंभसमद्रिभियंताप्यम् ॥८॥
अष्टा महः। अन्नवर्धनमुदकम्। उद्दिश्य। मेघम्। योधमानस्त्वम्। महतः। दीप्तस्य सोमस्य। पाता । सोऽश्यो। यजमाने। पाययसि। यदा। तव। वर्धनाय । हरितवर्णम्। मदकरम् । प्राप्तवेगम्। अभिषवग्रावभिः । दुहन्ति । पातव्यं सोमं वाताप्यमित्युदकनामेति ।
त्वमायसं प्रति वर्तयो गोर्दिवो अश्मानमुपैनीतमृभ्यो । कुत्साय यत्र पुरुहूत वन्वन्छुष्णमनन्तैः परियासि वधैः ॥६॥ त्वमायसम् । त्वम् । अयसा निर्मितम् । प्रेरितवानसि । गन्तुः शुष्णस्य वधार्थम् । स्वर्गात् ।
१. य P.
शेषं सोमं पायय Sy. हरी इति २. देवान् परिचरितुं यस्त्वरते स तुरः ... | तृतीयार्थे प्रथमा। हरिभ्याम् Sk.
अगतमनुष्यस्य पशुकामस्य त्वर (मा)- | १२. इन्द्रस्य तवात्मनो वा Sk. णस्य च यजमानस्यार्थाय। यज्ञमस्या- | १३. हरिव० P... विघ्नेन समापयितुमित्यर्थः Sk.
मनोहरम् ... मदकरं गोरभसम्। अत्र ३. भासी P.
गोशब्दः पयसि वर्तते। पयोबलम्। ४. V. Madhava ignores ह
तद्वद् वेगवन्तं वीर्यवन्तमित्यर्थः Sy. * आवः। हरी इति। हह । द्युम्नऽसहम्।। १५. गोरभसम् । गावः स्तुतय आपो वा।
।। १४. स्तुतिमन्तं मोदयितारं वा Sk. __PP. + धुक्षन् । PP.
रभस इति महन्नाम। ... गावो रभ५. मह M. ६. द्युम्नासाहं द्युम्नस्या- (स) यित्र्यो यस्य स गोरभसः। गोभिर
स्मदीयस्य धनस्याभिभवितारम् । उत्सम् द्भिर्वा महत्कृत (महान् कृत) इत्यर्थः । उत्स्रावयितारं शत्रुम् Sy. घुम्नमन्नं तं गोरभसम् Sk. १६. दहति P. मांसमण्डादि। तद्यत् स्वादुत्वेनाभिमतं दुहन्ति ऋत्विजोऽभिषुण्वन्ति Sy. दुग्धयस्तत्सर्वमेवाभिभवति । स द्युम्नासाहः। वन्तः Sk. १७. पातव्यमि० P. M.
तम् Sk. ७. वर्षन्नित्यर्थः Sk.. वाततुल्येन शीघ्रकारिणा त्वया पातव्य८. योधनायानस्त्वम् P. योधनायानन्त्वम् मित्यर्थः Sy. अथवा वातं प्राणः। ____D. योधयानस्त्वम् D.
तस्याप्यायितारम् । प्राणकरमित्यर्थः Sk. ६. मदकरस्य Sy. दिवो द्युलोकस्य Sk. | १८. व्यसृजः Sy. वक्त्रे प्रोतवानसीत्यर्थः Sk. १०. भोक्तारौ पातारौ Sy. | १६. गुन्नु M. गोः सर्वगताया अपि दिवः Sk. ११. स्वकीयावश्वाविहास्मिन्कर्मण्यादः पीत- । २०. असुरस्य Sy.
४७

Page #713

I.121.10. ]
६५८
[ १.८.२५.५.
शिलासदृशम् । भूमिष्ठाय तुभ्यं त्वष्ट्रा प्रहितेन सुधन्वनः पुत्रेण त्वष्टुः शिष्येण ऋभ्वा । उपनीतम् । यदा। कुत्सप्रीत्यर्थम्। युद्धं भजन् । तच्छत्रु शुष्णासुरम् । अपरिमितैः। प्रहारैः । परिहंसि ।
.
पुरा यत्सर स्तमसो अपीतेस्तमंद्रिवः फलिगं हेतिमस्य । शुष्णस्य चित्परिहितं यदोजौ दिवस्परि सुग्रंथित तदादः ॥१०॥
पुरा यत्सूरः। पुरा। यदा। अयं सूर्यः । तमसः। समझामान्मुक्तोऽभूत् तदानीम् । तम्। अस्य सूरस्य । अद्रिवः ! मेघम् । आहन्तारम् आदरिति सम्बन्धस्तदेवोच्यते । शुष्णासुरस्य। सूर्यनिरोधार्थं परिहितम् । मेघरूपं यत्। ओजः। तत् । आदित्यतः । सुग्रथितम् ।
१. शीघ्रं शत्रोापकम् Sy.
यावत् तत्कृतं सूर्यनिरोधसमर्थ तमो अश्मानं व्याप्तारं शुष्णं नामासुरम् Sk. नापा ? (प) गच्छति तावदित्यर्थः Sk. २. मिस्था० P. D. M. | १२. शुष्णमसुरमस्य निरसितवानसि। यद्वा । ३. दीप्तेन Sy.
अस्य शुष्णस्यासुरस्य हेति हननसाधनऋभुरिति मेधाविनाम। मेधाविना। मायुधं फलिगं मेघलक्षणं प्राभाङ्क्षीकेन ? सामर्थ्यात्वयैव Sk.
रिति शेषः Sy. ४. प्रापितम्।...सामर्थ्याद् युद्धभूमिम् Sk. अस्य । भूते काले लोडयं द्रष्टव्यः। क्षिप्त५. वन्वन् याचमानः। यत्कुत्सस्याभिप्रेतं वानसि। वज्रण फलिगं हतवानसीतत्प्रार्थयमान इत्यर्थः Sk.
त्यर्थः Sk. ६. तं श. D.
१३. सूर्यस्य M. ७. ०हन्सि M.
१४. अदिवः P. M. दिवः D. हिंसन् ... परितो गच्छसि। तदानीं वज्रोऽत्राद्रिवाचकत्वादादरणाद्वाऽद्रिरुच्यतद्वधार्थ वनं प्रत्यवर्तय इत्यर्थः Sy.
ते। तद्वन् ! Sk. ८. V. Madhava ignores पुरुहूत |
१५. फलिगं नामासुरं प्रति Sk.
१६. हेति वज्रम् Sk. १७. न्तादादिरिति P. * अपिऽइतेः । तम् । अद्रिवः।
आदणात्यनेनेत्यद्रिवज्रः। तद्वन्निन्द्र! + तत्। आ। अदरित्यदः।
Sy. १८. तदेवो० P. D. है. यदित्येतस्य तमित्येतेन सामानाधि-- १६. शोषयितुरसुरस्य Sy.
करण्याद् व्यत्ययेन नपुंसकता।... यस्त- २०. आच्छादितम् Sy. मस्तन्वतो वृत्रस्य सहायो बभूव तं पुरा २१. आच्छादकं बलम् Sy. प्राक् Sk.
सेनालक्षणं बलम् Sk. १०. सूरः। षष्ठ्यर्थे प्रथमा। सूर्यस्य सम्ब- २२. ०त P. D.
न्धिनः । सूर्यनिरोधसमर्थस्येत्यर्थः Sk. २३. सुष्ठं सूर्ये सक्तम् Sy. ११. सङ्गमा० P. D.
द्युलोकस्योपरि . . . युद्धयोग्येन सूचीअपीत्येषोऽपेत्यस्य स्थाने। अपगतेः।। मुखादिना व्यूहन व्यवस्थापितम् Sk.

Page #714

६५६
[ I.121.12.
१.८.२६.२. ] आदरितवानिति
१०
१३
अनु त्वा मही पाजंसी अचक्रे द्यावाक्षामा मदतामिन्द्र कर्मन् । त्वं वृत्रमाशयानं सिरासु महो वज्रेण सिष्वपो वराहुम् ॥११॥
अनु त्वा मही। इन्द्र ! त्वाम् । वृत्रवध उद्युक्तम् । महती। बलवती च। क्रमणवर्जिते । द्यावापृथिवी । अन्वमदताम् । अथ त्वम्। वृत्रम् । आभिमुख्येन शयानम्। उदकस्य निर्गमनद्वारेषु । महता। वज्रेण । निष्वापितवानसि । वराहम् ।
त्वमिन्द्र नर्यो याँ अवो नन्तिष्ठा वातस्य सुयुजो वर्हिष्ठान् । यं ते काव्य उशना मन्दिनं दावृत्रहणं पार्यं ततक्ष वज्रम् ॥१२॥
त्वमिन्द्र नर्यः। त्वम् । इन्द्र ! मनुष्यहितः । यान् । रक्षसि। नेतन् अश्वान् । तान् । अभितिष्ठ। वातसदृशवेगान् । सुष्ठु युज्यमानान्। यञ्च। ते। कविपुत्रः। उशनाः ।
१८
१६
१. हतवानित्यर्थः। अथवैवमन्यथास्या | अचङ्क्रमणे सर्वत्र व्याप्य वर्तमाने Sy.
ऋचोऽर्थयोजना। फलिग इति मेघनाम । अचङ्क्रमणे स्थिरे Sk. य उदकं निरुध्य स्थितस्तं मेघं प्रति | ६. अनुम० M. हृष्टमकुरुताम् । पुरा तत्कृतस्य सूर्यनिरोधसमर्थस्य अन्वमन्येतां वा Sy. १०. समन्ताद् तमसोऽपगतेर्वजं क्षिप। शुष्णस्य च व्याप्य वर्तमानम् Sy. तिष्ठन्तम् Sk. शोषयितुरादित्यस्य स्वभूतं रश्मिभिराह- | ११. सरणशीलास्वप्सु Sy. नदीषु। नदीतस्य ? (राहृत्य) सर्वतो निहितं यदोजः। भिश्च तदीया आपो लक्ष्यन्ते । अन्तरिक्ष ओज इत्युदकनाम। उदकं सुग्रथितम् । या नद्यस्तदप्सु गृहितमित्यर्थः Sk. तच्चादारय Sk.
१२. महा M. २. ०वानसि M.
१३. वज्रेण हत्वा पातितवानित्यर्थः Sy. आदृणा विश्लिष्टं कृतवानसीत्यर्थः Sy. आत्यन्तिकेन मरणलक्षणेन स्वापेन ३. V. Madhava ignores चित्। स्वापितवान् । मारितवानित्यर्थः Sk. परि
१४. वराह (हा) रम् M. मही इति । पाजसी इति । अचक्रे इति। __वराहाकारम् Sk. ____PP.
१५. नृभ्यो हितः, नृषु वा साधुः Sk. + सिस्वपः। PP.
१६. नक्ष० M. ४. महि P. ५. त्वा P. M. १७. मनुष्यानस्मान् Sk. ६. महत्यौ... बलवत्यौ Sy.
१८. आरोहेत्यर्थः Sy; Sk. ७. Omitted by P.
१६. शाD. ८. ती चक्रम• M.
वातस्य सकार

Page #715

६६०
I.121.14.]
[ १.१.२६.४. मदयितारम् । अदात् तं चादत्स्व काव्य इन्द्राय। शत्रूणां हन्तारम् । युद्धपारगमनहेतुभूतम् । अकरोत् । वज्रमिति ।
त्वं सूरौ हरितो रामयो नृन्भरचक्रमेतो नायमिन्द्र । प्रास्य पारं नवति नान्यानामपि कर्तमवर्तयोऽयज्यून् ॥१३॥
त्वं सूर । त्वम् । इन्द्र ! सूर्यस्य अश्वान् । हरितः । नेतन् । उपारमयः । एतशः । च । जयार्थमभरत् । चक्रं सूर्यरथस्य । नैकशोऽयम् । इन्द्र ! बलेन त्वं तदाहृतवान्। अथ तस्य शत्रून् अयजमानानाम्(मानान्)। नवतिसंख्याकानाम् । नदीनाम् । पारं प्रत्युत्क्षिप्य । तत्र तान् अवटम् । अपि । नीतवानसि।
त्वं नौ अस्या ईन्द्र दुर्हणायाः पाहि वज्रियो दुरिताभीकै । प्र नो वाजान्थ्यो । अश्वबुध्यानिषे यन्धि श्रवसे सूनृतायै ॥१४॥ त्वं नो अस्याः। त्वम् । अस्मान् । अस्याः सेनायाः। दुर्भरणायाः। पाहि।
१३
१
कृतवानसि Sy.
१. दमयि० M.
धारयन्। रक्षन्नित्यर्थः Sk. २. त्वष्ट्रा कृतं सन्तमानीय दत्तवान् Sk. | १४. नैतशो P. D. एतशो न। द्वितीयार्थे ३. तं वनं ... वृत्रस्यासुरस्य घातकं... प्रथमा। नशब्दः . . . पदपूरणः। अश्वं ___शत्रूणां पारणेऽतिक्रमणे समर्थ च ...
चासुरैरपहियमाणम् Sk.
१५. अयजमानान् यज्ञविहीनान् असुरादीन् ४. वृत्रस्य हन्तारम् Sk.
___Sy. अयज्यून् अयजनशीलान् Sk. ५. हेतुम् M. पालयितारं स्तोतृणाम् Sk. | १६. नवतिसङख्यामतीत्य वर्तमान पारम Sv. ६. लोडर्थे लिट् । मध्यमपुरुषस्य स्थाने
१७. नावा तार्याणां नदीनाम् Sy. नौभिस्ताप्रथमपुरुषः। अस्मदीयशत्रुवधार्थ
र्याणाम्। अगाधापगानामित्यर्थः Sk. संस्कुरु Sk.
१८. तीरदेशम्। सप्तम्यर्थे द्वितीया Sy. ७. V. Madhava ignores वहिष्ठान् १९. कर्तव्यमपि कृत्वा Sy. कर्त गर्तम् Sk. * रमयः। PP. + नाव्यानाम् । PP. २०. तानयजमानानवर्तयः प्रापयः Sy. ८. सूर्यात्मना वर्तमानस्त्वम् Sy.
प्रावर्तयः। कूपे प्रक्षिपेत्यर्थः Sk. ६. हरिद्वर्णान् ।... यद्वा रसहरणशीलान् । रश्मीन Sy. हरितवर्णान् Sk.
| दुःहनायाः। PP. १०. नन्। चतुर्थ्यर्थे द्वितीया। नृभ्यो मनुष्या- दुःइतात् । PP. रथ्यः। PP.
णामनुग्रहार्थ सूर्याश्वान् रथे रति कारित- | २१. अवृत्तेर्दारिद्रयात् Sy. वानित्यर्थः Sk. ११. एतश इति सूर्या- २२. दुःखेन हन्तव्यायाःSy. श्वस्याख्या।... एतशश्च रथस्य चक्र क्लेशेन या हन्ति सा दुहणा। तस्याः।
...प्रावहत् Sy. १२. ०एतशस्य P.D. कस्या? स्त्रीलिङ्गनिर्देशाद् दुह ? (ह)१३. भरत P. D. असुरभज्यमानं णायाः। अस्माद्दर्भिक्षादित्यर्थः Sk.

Page #716

६६१
१.८.२६.५. ]
[ I.121.15. वजिन् ! दुरिताच्च । सङ्ग्रामे । प्रन्धि च । अस्मभ्यम् । बलानि । रथ्यस्त्वम् । अश्वैबोंद्धव्यानि । अन्नाय। यशसे च । सत्यायास्मान् प्रेरयेति।"
मा सा ते अस्मत्सुमतिर्वि देसद्वाजेप्रमहः समिषौ वरन्त । आ नो भज मघवन्गोष्व॒र्यो मंहिष्ठास्ते सधमादः स्याम ॥१५॥
मा सा ते। मा। सा। तव । स्तोतृविषया सुमतिः । अस्मासु । शुष्यतु। अतिशयेन पूजनीयान्न ! अस्मानन्नानि । संवणन्तु । आज च । मघवन् ! गोषु। अस्मान् । ईश्वरः । दातृतमा वयं तुभ्यम् । गोभिः पुत्रश्च सधमादः स्यामेति ।
ऋगर्थदीपिका सेयं प्रथमश्चायमष्टकः । कर्ता श्रीवेङ्कटार्यस्य तनयो माधवाह्वयः ।।
३३
१. वज्रोऽस्याऽस्तीति वज्री हस्तस्तद्वान् १८. सप्तमीनिर्देशात् स्थित इति वाक्य
वज्रिवान् Sy. वज्रो यस्मिन्नस्ति शेषः। गवां...स्थित इत्यर्थः Sk.
स वज्री, आयुधसमूहः। तद्वन् Sk. | १६. धनपतिः Sy. अथवा अर्यशब्दोऽत्र २. अभिप्राप्ते समीपवतिनि सङ्ग्रामे Sy. षष्ठयन्तः। अरेः स्वभूतासु गोषु ३. यद्धि P. M. प्रयच्छ Sy; Sk. स्थितान्। शत्रोर्या गावस्ता अस्मभ्यं ४. धनानि Sy. सेनालक्षणानि Sk. दत्त्वाऽस्मान् भजेत्यर्थः Sk. ५. रथयुक्तान् Sy.
२०. अतिशयेन स्तुतिभिः प्रवर्धयितारो वयम् ६. अस्मै बो P. अश्वानां बोधकान्। Sy. ETAPETS: Sk.
अश्वा यावद्भिर्लभ्यन्ते तावदि (०वद्भिः | २१. ०द P. D. M: पुत्रपौत्रादिभिः सह रि०)त्यर्थः। यद्वा! अश्वबुध्नान्। माद्यन्तो भवेम Sy. सह सोमस्य छान्दसो वर्णविकारः। अश्वमूलान्। पातार इत्यर्थः Sk. २२. चेयं D. अश्वप्रमुखानित्यर्थः। सर्व हि धनमश्वमूलं २३. Missing in M.
दासाप (०सप्र०) वर्गम् Sy. | २४. V. Madhava ignores वि। ७. ०द्धव्य M. ८. श्रवः कीतिर्धनं वा Sk. After माधवायः D. adds ६. सत्या यस्मात् M. सूनृता प्रियसत्या- अस्मत्गुरुभ्यो नमः। अक्षरं यत्परिभ्रष्टं त्मिका वाक् तदर्थञ्च Sy.
मात्राहीनं तु यद् भवेत्। क्षन्तुमर्हन्ति १०. प्रेरयति P.
विद्वांसः कस्य नास्ति व्यतिक्रमः। ११. V. Madhava ignores इन्द्र
P. adds अस्मतारुभ्यो नमः। १२. शोभनानुग्रहरूपा बुद्धिः Sy; Sk. श्रीगणपतये नमः। M. adds इति १३. विदसद् अविच्छिन्ना। सर्वदेवास्त्वित्यर्थः प्रथमाष्टके अष्टमोऽध्यायः समाप्तः।
Sk. १४. वार्धनैः प्रमहनीयेन्द्र Sy. प्रथमाष्टकः समाप्तः। हे वाजप्रमहः। वाजं बलं प्रकर्षेण मह- After व्यतिक्रमः and स्यामेति D. द्यस्य स वाजप्रमहाः। तस्य सम्बोधनं puts the figure 1187811 to हे वाजप्रमहः Sk.
indicate the end of one १५. अस्मदीयहविर्लक्षणानि Sk.
hundred and twentyfirst १६. सम्यक् त्वा सम्भजन्ते यस्मात् त्वां hymn. No such number is
यजाम इत्यर्थः Sk. १७. प्रापय Sy. given in P. and M.

Page #717

Page #718

Page | Line
१
१०
२८
३५
६३
७३
७३
८४
१२५
१३०
१३१
१३३
१३४
१३६
१४६
१४६
१५४
१५५
१५६
१६२
१६३
१६८
१७०
१८२
१८८
२१३
२१३
२१३
२२७
२३३
२३४
२५१
२५५
२५५
१६
२१
१८
१७
३२
५
२६
१६
७
१३
२८
३
१८
६
२
२
४
१६
१
५
१
१
२५
२८
२०
२१
२४
१७
१३
७
Read (शुद्धम् )
व्याप्नुतम्
देव
( ६६३ )
CORRECTIONS
5.19
कुर्वती
०व्यज्यमानं कुर्वन्
वृषभ:
• प्रसह्याः
Kau
गीर्भिरुह्य०
स कधः
० चेष्टिताः
० निर्ऋत्वि ०
अग्रे
इ॒ममध्वा॑नं॒
वि
• पहृता०
इन्द्रात् किञ्चि०
●स्ताडयतः
गर्जन्ति
अलङ्कुर्वतीः त्वलङ्कर्वतीः
वर्तमाना इत्यर्थः
•दुत्कृष्टम्
युवाम्
प्रति
३०
१२ हिंसां प्रापयः
२
अश्वादीन्
foot- आङ्गिरसा:
note 3
5.14
कुर्वन्ती
व्याप्नुतः
• व्यज्यमानम्
• वृषभ:
देवो
इ॒मध्वा॑नं॒
त्रस्यं
व
● रहता
इन्द्राद् किञ्चि०
• स्तद्वत्
० स्तद्वतः
तुग्र्यासु
तुग्न्यसु
Put fullstop after रथे and not after भवतः
आहावास्त्रेधा
दे॒वेभि॑
For (अशुद्धम् )
• प्रसह्माः
Kan
गीभिर्रुह्य ०
सः कधः
० चेष्ठिताः
० निःऋत्वि ०
अग्ने
आवस्त्रेधा
दे॒वेο
० स्ताडयन्तः
गर्जयन्ति
अलङ्कुर्वन्तीः त्वलङ्कर्वन्तीः
वर्तमानैत्यर्थः
• दुष्कृष्टम्
युबाम्
प्रति
हिंसां प्रापयः
अश्वादीन्
अङ्गिरसः

Page #719

Page Line
२५६
२६०
११
२६०
१४
२६७
१६
२६८ २५
२७६
&
२७६ १०
२६७
२६८
३२५
३५२
३६६
३८३
३८८
४२६
४२८
४३२
४३४
४३५
४५४
४५६
४५७
४५८
४६०
५०२
५१३
५२८
५३४
6)
५
६
२४
४
८
३६६ २१
४००
२६
२४
१५
२
१४
७
५७८
५७६
३
२
३०
१२
२
७
२१
२३
२१
३१
५
५५०
१०
५५४ ११
५६१ ३१
५६४
२१
११
१
पूः शब्दः
० नैतत्सं ०
हन्वोरसि ।
दुक्थ्यम
प्रावर्तय इत्यध्याहारः
पृथिवी
महत्त्वेन
स्वयं १ रणाय
ते म॑हि॒मानं॒
घ्नन्ति
पु॒त्यं
Read (शुद्धम् )
त्वा
० निरोद्धीम्
स्व॒राज्य॑म्
सभा विलम्बिष्ठा
परिचरत इत्यर्थः
वितृतमा वा
वर्षिष्ठया
• दुत्कृष्टं
दंष्ट्रा
० स्वभाविकाः
प्र । अव ।
रोदसी
Delete (?)
स्व॒धया॑
सङ्ग्रामे
भ्रात्रा
उषा अनक्ति
Delete the sign (?)
चक्षुषी
रसानां वा
रोद॑सी॒
ॐ इ
( ६६४ )
1
यदा न तं
द्युम्निन्त॑म
हन्वोरंसि |
•दु॒क्थ्य॑ कृ॑ण्वत प्रावर्तयेत्यध्याहारः
पुरशब्द:
० नैत्सं ०
थिवी
महत्त्वेव
स्वयं १ रणाय
महिमानं॒
घनन्ति
दू॒त्य॑
त्वा
० निरोघ्रीम्
स्व॒राज्य॑म्
ससङ्गृभाय
विळम्बिष्ठा
परिचरतेत्यर्थः
For (अशुद्धम् )
वितृतमा वा
वर्षिष्ठया
चक्षुषो
रसानां
रोव॑सी॒
• दुष्कृष्टं
द्रष्ट्रा
० स्वाभाविकाः
उषाऽनक्ति
प्र । अव
रोदसी
स्व॒धया॑
सङ्ग्रामे
भर्त्रा
ॐ इति ।
यदा न तं द्युम्निन्तमं

Page #720

( ६६५ )
Page
Line
Read (शुद्धम्)
For (अशुद्धम्)
स्थानीयोऽपत्यत्वात्
५८१ ५८१ ५८८
अरे ।
समो
स्थानीयो पत्यत्वात् अरैक् । समौ शासतु० सुसुप्वांसम्।
शासितु०
६२२ ६२७
प्रभवतम्
सुसुप्वांसम्। अभवतम् अजोहवी० वूनऽधितिः।
अजौहवी० वनथितिः।
ADDITIONS Footnote no. १ on page १ should read :
“The standard form of the last four syllables of pādas a and c is not iambic but U--u. The form of pada a, --0-, UUU —, is used by standard writers of Kavya, but that of pāda 6, ---U-, --- U ---, is not used by strict writers, though it is common enough in the Epics and the Purānas.
The standard form of the last four syllables in a, b, c, and d is laid down in the following stanza of Srutabodha, attributed to a Kālidāsa :
श्लोके षष्ठं गुरु ज्ञेयं सर्वत्र लघु पञ्चमम् । द्विचतुःपादयोर्हस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः ॥१०॥
But, as a matter of fact, the śloka metre has not been satisfactorily dealt with, by treatises on prosody. Really speaking, Footnote no. १ is unnecessary.

Page #721

मुद्रक-पी० टोपा, इलाहाबाद लॉ जर्नल प्रेस, इलाहाबाद प्रकाशक-मोतीलाल बनारसीदास, पञ्जाब संस्कृत बुक डिपो, लाहौर

Page #722

PADAPĀTHA

Page #723

Page #724

-
Padapātha.
I. I.
अ॒ग्निम् | ईळे । पुरःऽहि॑तम् । यज्ञस्य॑ । देवम् । ऋत्विज॑म् । होता॑रम् । रत्न॒धात॑मम् ॥१॥ अग्निः । पूर्वेभिः । ऋर्षिऽभिः । ईड्येः । नूत॑नैः। उत । सः। देवान् । आ । इह । वक्षति||२|| अग्निर्ना । रयम् ।
1
I. 2. 3.
1
1
I
1
अ॒श्नवत् । पोष॑म् । ए॒व । दिवेऽदि॑िवे । य॒शस॑म् । वी॒रव॑त्तमम् ||३|| अग्ने॑ । यम् । यज्ञम् । अध्वरम् । विश्वर्तः । परिभूः । असिं । सः। इत् । देवेषु । गच्छति || ४ || अग्निः । होता॑ । कविक्र॑तुः । सत्यः । चित्रवः॑ऽतमः । दे॒वः । दे॒वेभिः॑। आ । गमत् ॥५॥ यत् । अङ्ग । दा॒शुषे॑ । त्वम् । अग्ने॑ । भ॒द्रम् । करिष्यसि॑ि । तव॑ । इत् । तत् । सत्यम् | अङ्गिरः || ६ || उप॑ । त्वा । अग्ने । दिवेऽदि॑वे । दोषा॑ऽवस्तः । धिया । वयम् । नर्मः । भर॑न्तः । आ । इ॒मसि॒॥७॥ राज॑न्तम् । अध्व॒राणा॑म् | गोषाम् । ऋ॒तस्य॑ दीदिविम् । वर्ध॑मानम् । स्वे । दमे || ८ || सः । नः । पिताऽईव । सूनवे ' । अग्ने॑ । सु॒ऽउपायनः । भव । सच॑स्व । नः | स्वस्तये ॥९॥
I
1
1
I. 2.
I
वायो इर्ति । आ याहि । दर्शत । इमे । सोमा॑ः । अकृताः । I तेषा॑म् । पाहि॒ । श्रु॒धि । हव॑म्॥१ ॥ वायो॒ इति॑ । उ॒क्थेभि॑ः । ज॒र॒न्ते । त्वाम् । अच्छे । जरि॒तार॑ः । सु॒तसो॑माः । अहः विदः || २ || वायो इर्त । तव॑ ।
1
1

Page #725

I. 3. 10
Padapāțha प्रऽपृश्चती । धेो । जिगाति । दाशुषे । उरूची । सोमपीतये ॥३॥ इन्द्रवायू इति । इमे । सुताः । उप । प्रयःऽभिः । आ । गतम् । इन्दवः। वाम् । उशन्ति । हि॥४॥वायो इति । इन्द्रः । च । चेतथः। सुतानाम् । वाजिनीवसू इति वाजिनीवसू । तौ ।आ। यातम् । उप । द्रवत् ॥५॥वायो इति । इन्द्रः। च । सुन्वतः । आ। यातम् । उप । निःऽकृतम् । मनु । इत्था। धिया । नरा ॥६॥ मित्रम् । हुवे । पूतऽदक्षम् । वरुणम् । च । रिशादसम् । धिर्यम् । घृताचीम् । साधन्ता ॥७॥ ऋतेनं । मित्रावरुणौ । ऋतऽवृधौ । ऋतऽस्पृशा । क्रतुम् । बृहन्तम् । आशाथे इति ॥८॥कवी इति । न। मित्रावरुणा । तुविऽजातौ । उरुऽक्षया । दक्षम् । दधाते इति । अपसंम् ॥९॥
अश्विना । यज्वरीः । इषः। द्रवत्पाणी इति द्रवऽपाणी । शुभः। पती इति । पुरुऽभुजा। चनस्यतम्॥१॥अश्विना । पुरुऽदंससा। नरा। शीरया । धिया। धिष्ण्या। वनतम्। गिरः।।२।।दसा । युवाकवः । सुताः । नासत्या। वृक्तऽबर्हिषः । श्रा । यातम् । रुद्रवर्तनी इति रुद्रऽवर्तनी॥३॥ इन्द्र । आ । याहि । चित्रभानो इति चित्रऽभानो । सुताः। इमे । त्वाऽयवः। अण्वीभिः । तना। पूतासः॥४॥ इन्द्र । आ । याहि । धिया । इषितः । विप्रऽजूतः। सुतऽव॑तः । उप । ब्रह्माणि। वाघतः ॥५॥ इन्द्र। आ । याहि तूतुजानः। उप । ब्रह्माणि । हरिऽवः । सुते । दधिष्व । नः । चनः॥६॥ओमासः। चर्षणिऽधृतः । विश्वे । देवासः।आ। गत । दाश्वांसः। दाशुषः। सुतम्॥७॥ विश्वे । देवासः । अप्ऽतुरः । सुतम् । आ । गन्त। तूर्णयः । उस्राःऽईव । खसराणि ॥८॥ विश्वे । देवासः । अनिधः । एहिऽमायासः । अद्रहः । मेधम् । जुषन्त । वह्वयः ॥९॥ पावका । नः । सरखती। वाजेभिः ।

Page #726

I. 5.3
Padapaṭha
3
वाजिनीवती । यज्ञम् । वष्ट । घियाव॑सुः ॥ १० ॥ चोदयित्री । सू॒नृता॑नाम् ।
-4
चेत॑न्ती । स॒ऽमतीनाम् । यज्ञम् । दधे । सर॑स्वती ॥ ११ ॥ महः | अर्णः ।
1
1
७
सरस्वती । प्र । चेतयति । केतुना॑ । धिर्यः । विश्वः । वि । राजति ॥ १२ ॥
1
I. 4.
1
1
1
सु॒रू॒ष॒ऽकृ॒त्नुम् । ऊ॒तये॑ । सु॒दुघा॑म्ऽइव । गो॒दुहे॑ । जुइ॒मसि॑ । द्यर्विऽद्य ॥१॥ उप॑ । नः । सर्वना । आ । गहि । सोम॑स्य । सोमपाः । पिब । गोऽदाः । इत् । रे॒वत॑ः । मद॑ः ||२|| अर्थ | ते । अन्त॑मानम् । विद्याम॑ । सु॒ऽम॒ती॒नाम् । मा । न॒ः । अति॑ । ख्य॒ः । आ । गहि ||३|| परा॑ । इ॒ह । विप्र॑म् । अस्तृ॑तम् । इन्द्र॑म् । पृच्छ् । वि॒िषःऽचित॑म् । यः । ते । सवि॑ऽभ्यः॒ः । आ । वर॑म् ||४|| उ॒त ब्रुवन्तु । नः॑ । निर्दः । निः । अ॒न्यत॑ः । चित् । आ॒र॒त । दधा॑नाः । इन्द्रे॑ । इत् । दुः ॥ ५ ॥ उत । नः । सु॒ऽभगा॑न् । अ॒रिः । वो॒चेयु॑ः । द॒स्मा॒ । कृ॒ष्टय॑ः । स्याम॑ । इत् । इन्द्र॑स्य । शर्म॑णि || ६ || आ | ईम् । आशुम् । आशवै । भर । यज्ञश्रिय॑म् । नृ॒माद॑नम् । पत॒यत् । म॒न्द॒यत्स॑खम् ||७|| अस्य | पीत्वा । शतक्रतो इति॑ शतऽक्रतो । घ॒नः । वृ॒त्राणा॑म् । अ॒भवः । प्र । आ॒वः । वार्जेषु । वाजिन॑म् ||८|| तम् | त्वा । वार्जेषु । वाजिन॑म् । वाजयमः । शतक्रतो इति॑ शतक्रतो । धना॑नाम् । इन्द्र । सातये || ९ || यः । रायः । अवनिः । म॒हान् । सुऽपरः । सुन्वतः । सखा॑ । तस्मै॑ । इन्द्रा॑य॒ । गायत ॥१०॥
1
-☎
I. 5.
आ | तु । आ । इत । नि । सीदत । इन्द्र॑म् । अभि । प्र । गायत । सखा॑यः । स्तोम॑ऽवाहसः ॥१॥ पु॒रुऽतम॑म् । पु॒रू॒णाम् । ईशा॑नम् । वार्यांणाम् । इन्द्र॑म् । सोमे॑ । सचा॑ । सु॒ते ||२|| सः । घ । नः | योगें ।
I

Page #727

I.6.8
Padapātha आ । भुवत् । सः । राये । सः। पुरम्ऽध्याम् । गमत् । वाजेभिः। आ। सः । नः ॥३॥ यस्य॑ । सम्ऽस्थे । न । वृण्वते । हरी इति । समऽसु । शत्रवः । तस्मै । इन्द्राय । गायत ॥४॥ सुतऽपाने । सुताः । इमे। शुचयः। यन्ति । वीतये । सोमासः । दधिआशिरः ॥५॥ त्वम् । सुतस्य । पीतये । सद्यः । वृद्धः । अजायथाः । इन्द्र । ज्यैष्ठ्याय । सुक्रतो इति सुऽक्रतो ॥६॥ आ। त्वा । विशन्तु । आशवः । सोमांसः । इन्द्र । गिर्वणः । शम् । ते। सन्तु । प्रऽचैतसे ॥७॥ त्वाम् । स्तोमाः । अवीवृधन् । त्वाम् । उक्था । शतक्रती इति शतऽक्रतो । त्वाम् । वर्धन्तु । नः। गिरः ॥८॥ अक्षितऽऊतिः । सनेत् । इमम् । वार्जम् । इन्द्रः । सहस्रिणम् । यर्सिन् । विश्वानि । पौंस्या ॥९॥ मा । नः । मीः । अभि । द्रुहन् । तनूनाम् । इन्द्र । गिर्वणः । ईशानः । यवय । वधम् ॥१०॥
16
I. 6.
TAN.
___ युञ्जन्ति । बनम् । अरुषम् । चरन्तम् । परि । तस्थुषः । रोचन्ते । रोचना । दिवि ॥१॥ युञ्जन्ति । अस्य । काम्या । हरी इति । विपक्षसा। रथे । शोर्णा । धृष्णू इति । नृऽवाहंसा ॥२॥ केतुम् । कृण्वन् । अकेतवे । पेशः । मर्याः । अपेशसे । सम् । उपभिः । अजायथाः ॥३॥ आत् । अहं । स्वधाम् । अनु । पुनः । गर्भऽत्वम् । आऽईरिरे । दधानाः । नाम । यज्ञियम् ॥४॥ वीर्छ । चित् । आरुजत्नुऽभिः । गुहाँ । चित् । इन्द्र । वहिऽभिः । अविन्दः। उस्रियाः । अनु ॥५॥ देवऽयन्तः । यथा । मतिम् । अच्छे । विदत्ऽवसुम् । गिरः। महाम् । अनूषत । श्रुतम् ॥६॥ इन्द्रेण । सम् । हि । दृक्षसे । सम्ऽजग्मानः । अबिभ्युषा । मन्दू इति । समानऽवर्चसा ॥७॥ अनवधैः । अभियुंऽभिः । मखः । सहस्वत् ।

Page #728

I. 8.3
Padapāțha अर्चति । गणैः । इन्द्रस्य । काम्यैः ॥८॥ अतः। परिज्मन् । आ । गहि । दिवः । वा । रोचनात् । अधि । सम् । असिन् । ऋञ्जते। गिरः ॥९॥ इतः । वा । सातिम् । ईमहे । दिवः । वा । पार्थिवात् । अधि । इन्द्रम् । महः । वा । रजसः ॥१०॥
___I.7.
___ इन्द्रम् । इत् । गायिनः । बृहत् । इन्द्रम् । अर्केभिः । आर्किर्णः । इन्द्रम् । वाणीः । अनूषत ॥१॥ इन्द्रः । इत् । होः । सर्चा । सम्ऽमिश्लः। आ । वचःऽयुजो । इन्द्रः । वज्री । हिरण्ययः ॥२॥ इन्द्रः। दीर्घाय । चर्दसे । आ । सूर्यम् । रोहयत् । दिवि । वि । गोभिः । अम् ि । ऐरयत् ॥३॥ इन्द्र । वाजेषु । नः । अव । सहस्रऽप्रधनेषु । च । उग्रः । उग्रामिः । ऊतिऽभिः॥४॥ इन्द्रम् । वयम् । महाऽधने । इन्द्रम् । अौ । हवामहे । युजम् । वृत्रेषु । वज्रिणम् ॥५॥ सः । नः । वृषन् । अमुम् । चरुम् । सोऽदावन् । अप । वृधि । असभ्यम् । अप्रतिऽस्कुतः ॥६॥ तुझेऽतुझे । ये । उत्तरे । स्तोमाः । इन्द्रस्य । वज्रिणः । न । विन्धे । अस्य । सुऽस्तुतिम् ॥७॥ वृषा । यूथाऽईव । वसंगः । कृष्टीः । इयति ।
ओज॑सा । ईशानः । अप्रतिऽस्कुतः ॥८॥ यः। एकः। चर्षणीनाम् । वसूनाम् । इरज्यति । इन्द्रः । पञ्च । क्षितीनाम् ॥९॥ इन्द्रम् । वः । विश्वतः । परि । हवामहे । जनेभ्यः । अस्माकम् । अस्तु । केवलः ॥१०॥
1.8.
आ । इन्द्र । सानसिम् । रयिम् । सऽजित्वानम् । सदाऽसहम् । वर्षिष्ठम् । ऊतये । भर ॥१॥ नि । येन । मुष्टिऽहत्यया । नि । वृत्रा । रुणामहै । त्वाऽऊतासः । नि । अवता ॥२॥ इन्द्र । त्वाऽऊतासः ।

Page #729

Padapāțha
I.9.8 आ । वयम् । वज्रम् । घना । ददीमहि । जयेम । सम् । युधि । स्पृधः ॥३॥ वयम् । शूरैभिः । अस्ट्रेऽभिः । इन्द्र । त्वया । युजा । वयम् । ससह्याम । पृतन्यतः ॥४॥ महान् । इन्द्रः । परः । च । नु । महिऽत्वम् । अस्तु । वज्रिणे । द्यौः । न । प्रथिना । शवः ॥५॥ सम्ऽओहे । वा । ये । आशत । नरः । तोकस्य॑ । सनितौ । विप्रासः । वा । धियाऽयवः ॥६॥ यः । कुक्षिः । सोमऽपातमः । समुद्रःऽईव । पिन्वते । उर्वीः । आपः । न । काकुदः ॥७॥ एव । हि । अस्य । सूनृता । विऽरप्शी । गोऽमती । मही । पक्का । शार्खा । न । दाशुषे ॥८॥ एव । हि । ते। विभूतयः । ऊतयः । इन्द्र । माऽव॑ते । सद्यः । चित् । सन्ति । दाशुषे ॥९॥ एव। हि । अस्स । काम्या । स्तोमः । उक्थम् । च । शंस्या । इन्द्राय । सोमपीतये ॥१०॥
I.9. इन्द्र । आ । इहि । मसि । अन्धसः । विश्वेभिः । सोमपर्वऽभिः । महान् । अभिष्टिः । ओज॑सा ॥१॥ आ । ईम् । एनम् । सृजत । सुते । मन्दिम् । इन्द्राय । मन्दिनै । चक्रिम् । विश्वानि । चक्रये ॥२॥ मत्स्व । सुऽशिप्र । मन्दिभिः । स्तोमेभिः । विश्वऽचर्षणे । सर्चा । एषु । सर्वनेषु । आ ॥३॥ असृग्रम् । इन्द्र । ते । गिरः । प्रत । त्वाम् । उत् । अहासत । अजोषाः । वृषभम् । पतिम् ॥४॥ सम् । चोदय । चित्रम् । अर्वाक् । राधः । इन्द्र । वरेण्यम् । असत् । इत् । ते । विऽभु । प्रभु ॥५॥ असान् । सु । तत्र । चोदय । इन्द्र । राये । रभस्वतः । तुर्विऽद्युम्न । यशस्वतः ॥६॥ सम् । गोऽर्मत् । इन्द्र । वाजेऽवत् । असे इति । पृथु । श्रवः । बृहत् । विश्वऽआयुः । धेहि । अक्षितम् ॥७॥ असे इति ।

Page #730

I. 10.10
Padapāțha धेहि । श्रवः । बृहत् । घुम्नम् । सहस्रऽसातमम् । इन्द्र । ताः । रथिनीः । इषः ॥८॥ वसौः । इन्द्रम् । वसुऽपतिम् । गी:ऽभिः । गृणन्तः । ऋग्मियम् । होम । गन्तारम् । ऊतये ॥९॥ सुतेऽसुते । निऽौकसे । बृहत् । बृहते । आ । इत् । अरिः । इन्द्राय । शूषम् । अर्चति ॥१०॥
I. 10. गायन्ति । त्वा । गायत्रिणः । अर्चन्ति । अर्कम् । अर्किणः । ब्रह्माणः । त्वा । शतक्रतो इति शतक्रतो । उत् । वंशम्ऽईव । येमिरे ॥१॥ यत् । सानोः । सानुम् । आ । अरुहत् । भूरि । अस्पष्ट । कवंम् । तत् । इन्द्रः । अर्थम् । चेतति । यूथेन । वृष्णिः । एजति ॥२॥ युक्ष्व । हि । केशिना । हरी इति । वृषणा । कक्ष्य प्रा । अर्थ । नः । इन्द्र । सोमपाः। गिराम् । उपऽश्रुतिम् । चर ॥३॥ आ । इहि । स्तोमा॑न् । अभि । स्वर । अभि । गृणीहि । आ । रुव । ब्रह्म । च । नः । वसो इति । सर्चा । इन्द्र । यज्ञम् । च । वर्धय ॥४॥ उक्थम् । इन्द्राय । शंस्यम् । वर्धनम् । पुरुनिःऽसिधै । शक्रः । या । सुतेषु । नः । ररणत् । सख्येषु । च ॥५॥ तम् । इत् । सखिऽत्वे । ईमहे । तम् । राये । तम् । सुऽवीर्यं । सः । शक्रः । उत । नः। शकत् । इन्द्रः । वसु । दयमानः ॥६॥ सुऽविवृतम् । सुनिःऽअर्जम् । इन्द्र । त्वाऽदातम् । इत् । यशः । गर्वाम् । अप॑ । व्रजम् । वृधि । कृणुष्व । राधः । अद्रिवः ॥७॥ नहि । त्वा । रोदसी इति । उभे इति । ऋधायर्माणम् । इन्वतः । जेषः । स्वःऽवतीः। अपः । सम् । गाः। अस्मभ्यम् । धनुहि ॥८॥ आश्रुत्ऽकर्ण। श्रुधि । हर्वम् । नु । चित् । दधिष्व । मे । गिरः । इन्द्र । स्तोमम् । इमम् । मम । कृष्व । युजः । चित् । अन्तरम् ॥९॥ विद्म । हि । त्वा । वृषन्ऽतमम् ।
॥५

Page #731

Padapatha
I. 11.8 वाजेषु । हवनऽश्रुतम् । वृषन्ऽतमस्य । हुमहे । ऊतिम् । सहस्रऽसातमाम् ॥१०॥ आ । तु। नः । इन्द्र । कौशिक । मन्दसानः । सुतम् । पिब । नव्यम् । आयुः । प्र । सु । तिर । कृधि । सहस्रऽसाम् । ऋषिम् ॥११॥ परं । त्वा । गिर्वणः । गिरः । इमाः । भवन्तु । विश्वतः । वृद्धऽआंयुम् । अनु । वृद्धयः । जुष्टः । भवन्तु । जुष्टयः ॥१२॥
____I. 11. इन्द्रम् । विश्वाः । अवीवृधन् । समुद्रऽव्यचसम् । गिरः। रथिऽतमम् । रथिनाम् । वाजानाम् । सत्ऽपतिम् । पतिम् ॥१॥ सख्ये । ते। इन्द्र । वाजिनः । मा । भेम । शवसः । पते । त्वाम् । अभि । प्र। नोनुमः । जेतारम् । अपराऽजितम् ॥२॥ पूर्वीः । इन्द्रस्य । रातयः । न । वि । दस्यन्ति । ऊतयः। यदि । वाजस्य । गोऽमतः । स्तोतऽभ्यः । महते । मघम् ॥३॥ पुराम् । भिन्दुः । युवा । कविः। आर्मितऽओजाः । अजायत । इन्द्रः । विश्वस्य । कर्मणः । धर्ता । वज्री । पुरुऽस्तुतः ॥४॥ त्वम् । वलस्य । गोऽमतः । अप । अवः । अद्रिवः । बिलम् । त्वाम् । देवाः । अविभ्युषः । तुज्यमानासः । आविषुः ॥५॥ तव । अहम् । शूर । रातिभिः। प्रति । आयम् । सिन्धुम् । आऽवदन् । उप । अतिष्ठन्त । गिर्वणः । विदुः । ते । तस्य । कारवः ॥६॥ मयाभिः । इन्द्र । मायिनम् । त्वम् । शुष्णम् । अव । अतिरः । विदुः। ते । तस्य । मेधिराः । तेषाम् । श्रवासि । उत् । तिर ॥७॥ इन्द्रम् । ईशानम् । ओज॑सा । अभि । स्तोमाः । अनषत । सहस्रम् । यस्य॑ । रातयः। उत । वा। सन्ति । भूय॑सीः ॥८॥

Page #732

I. 13.3
Padapātha
I. 12. अग्निम् । दूतम् । वृणीमहे । होतारम् । विश्वऽवैदसम् । अस्य । यज्ञर्ख । सुऽक्रतुम् ॥१॥ अग्निम्ऽअग्निम् । हवीमऽभिः । सदा । हवन्त । विश्पतिम् । हव्यऽवाहम् । पुरुऽप्रियम् ॥२॥ अग्ने । देवान् । इह । आ। वह । जज्ञानः । वृक्तऽवर्हिषे । असि । होता । नः । ईड्यः ॥३॥ तान् । उशतः । वि । बोधय । यत् । अग्ने । यासि । दूत्यम् । देवैः। आ । सत्सि । बर्हिर्षि ॥४॥ घृतंऽआहवन । दीदिऽवः । प्रति । स । रिषतः । दह । अग्ने । त्वम् । रक्षखिनः ॥५॥ अग्निना । अ॒ग्निः । सम् । इध्यते । कविः । गृहऽपतिः । युर्वा । हव्यवाट् । जुहु आँखः ॥६॥ कविम् । अग्निम् । उप । स्तुहि । सत्यऽधर्माणम् । अध्वरे । देवम् । अमीवsचातनम् ॥७॥ यः । त्वाम् । अग्ने । हविःऽपतिः । दूतम् । देव । सपर्यत । तस्य॑ । स्म । प्रऽअविता । भव ॥८॥ यः । अग्निम् । देवऽवीतये । हविष्मान् । आऽविवासति । तस्मै । पावक । मृळय ॥९॥ सः । नः । पावक । दीदिऽवः । अग्नै । देवान् । इह । आ। वह । उप । यज्ञम् । हविः । च । नः ॥१०॥ सः । नः । स्तवानः। आ । भर । गायत्रेण । नवीयसा । रयिम् । वीरऽवतीम् । इषम् ॥११॥ अग्ने । शुक्रेण । शोचिां । विश्वाभिः । देवहूतिऽभिः । इमम् । स्तोम॑म् । जुषख । नः ॥१२॥
I. 13. सुऽसमिद्धः । नः । आ । वह । देवान् । अग्ने । हविष्म॑ते । होतरिति । पावक । यक्षि । च ॥१॥ मधुऽमन्तम् । तनुऽनपात् । यज्ञम् । देवेषु । नः । कवे । अद्य । कृणहि । वीतये ॥२॥ नराशंसम् । इह ।

Page #733

I. 14.6
Padapāțha प्रियम् । अस्मिन् । यज्ञे । उप । ह्वये । मधुजिह्वम् । हविःऽकृतम् ॥३॥ अग्नै । सुखऽतमे । रथे । देवान् । ईळितः । आ । वह । असि । होता । मर्नु:ऽहितः ॥४॥ स्तृणीत । बर्हिः । आनुषक् । घृतऽपृष्ठम् । मनीषिणः । यत्र । अमृतस्य । चक्षणम् ॥५॥ वि । श्रयन्ताम् । ऋतऽवृधः । द्वारः । देवीः । असश्चतः। अद्य । नूनम् । च । यष्टवे ॥६॥ नक्तोषसां । सुऽपेशंसा । अस्मिन् । यज्ञे । उप । ह्वये । इदम् । नः। बर्हिः । आऽसदै ॥७॥ ता । सुऽजिह्वौ । उप । ह्वये । होारा । दैव्या । कवी इति । यज्ञम् । नः । यक्षताम् । इमम् ॥८॥ इा । सरखती । मही । तिस्रः । देवीः । मयःऽभुवः । बर्हिः । सीदन्तु । अनिधः ॥९॥ इह । त्वष्टारम् । अग्रियम् । विश्वऽरूपम् । उप । ह्वये । अस्माकम् । अस्तु । केवलः ॥१०॥ अव । सृज । वनस्पते । देव । देवेभ्यः । हविः । प्र । दातुः । अस्तु । चेतनम् ॥११॥ स्वाहा । यज्ञम् । कृणोतन । इन्द्राय । यज्वनः । गृहे । तत्र । देवान् । उप । ह्वये ॥१२॥
I. 14. आ । एभिः । अग्ने । दुवः । गिरः । विश्वेभिः। सोमपीतये । देवेभिः । याहि । यहिं । च ॥१॥ आ । त्वा । कण्वाः । अषत । गृणन्ति । विप्र । ते। धियः। देवेभिः । अग्ने । आ । गहि ॥२॥ इन्द्रवायू इति । बृहस्पतिम् । मित्रा । अग्निम् । पूषणम् । भर्गम् ।
आदित्यान् । मारुतम् । गणम् ॥३॥ प्र। वः । भियन्ते । इन्दवः । मत्सराः । मादयिष्णवः । द्रप्साः । मध्वः। चमूऽसदः ॥४॥ ईळते । त्वाम् । अवस्यवः । कण्वासः । वृक्तऽबर्हिषः । हविष्मन्तः । अरम्ऽकृतः ॥५॥ घृतऽपृष्ठाः । मनःऽयुजः । ये । त्वा । वहन्ति । वह्वयः ।।

Page #734

I. 15.9
Padapāțha आ । देवान् । सोमऽपीतये ॥६॥ तान् । यज॑त्रान् । ऋतऽवृधः । अग्नै । पत्नीऽवतः । कृधि । मध्वः । सुऽजिह्व । पायय ॥७॥ ये। यजत्राः । ये । ईड्याः । ते । ते । पिबन्तु । जिह्वया । मधोः । अग्ने । वर्षट् - कृति ॥८॥ आकीम् । सूर्यस्य । रोचनात् । विश्वा॑न् । देवान् । उपःऽबुधः । विप्रः । होता । इह । वक्षति ॥९॥ विश्वेभिः । सोम्यम् । मधु । अग्ने । इन्द्रेण । वायुना । पिब । मित्रस्य॑ । धार्मऽभिः ॥१०॥ त्वम् । होता । मनुःऽहितः । अग्ने । यज्ञेषु । सीदसि । सः । इमम् । नः । अध्वरम् । यज ॥११॥ युक्ष्व । हि । अरुपीः। रथे । हरितः । देव । रोहितः । ताभिः । देवान् । इह । आ । वह ॥१२॥
I. 15. इन्द्रे । सोमम् । पिब । ऋतुनो। आ । त्वा । विशन्तु । इन्दवः । मत्सरासः । तत्ऽओकसः॥१॥ मरुतः। पिबत । ऋतुना । पोत्रात् । यज्ञम् । पुनीतन । यूयम् । हि । स्थ । सुऽदानवः ॥२॥ अभि । यज्ञम् । गृणीहि । नः । ग्नावः । नेष्टरित । पिब । ऋतुनो । त्वम् । हि । रत्नऽधाः । असि ॥३॥ अग्ने । देवान् । इह । आ। वह । सादये । योनिषु । त्रिषु । परि । भूष । पिब । ऋतुना ॥४॥ ब्राह्मणात् । इन्द्र । राधसः । पिर्व । सोमम् । ऋतून् । अनु । तव । इत् । हि । सख्यम् । अस्तृतम् ॥५॥ युवम् । दक्षम् । धृतऽत्रता। मित्रावरुणा । दुःऽदर्भम् । ऋतुना । यज्ञम् । आशाथे इति ॥६॥ द्रविणःऽदाः । द्रविणसः । ग्रावऽहस्तासः । अध्वरे । यज्ञेषु । देवम् । ईळते ॥७॥ द्रविणःऽदाः। ददातु । नः । वसूनि । यानि । शृण्विरे । देवेषु । ता। वनामहे ॥८॥ द्रविणःऽदाः । पिपीषति । जुहोत । प्र। च । तिष्ठत । नेष्ट्रात् । ऋतु
:

Page #735

12
I. 16.
Padapātha
I. 17.2 अभिः । इष्यत ॥९॥ यत् । त्वा । तुरीयम् । ऋतुऽभिः । द्रविणःऽदः । यजामहे । अर्ध । स्म । नः । ददिः । भव ॥१०॥ अश्विना । पिबतम् । मधु । दीर्घग्नी इति । दीदिऽअग्नी । शुचिऽवता । ऋतुर्ना । यज्ञऽवाहसा ॥११॥ गार्हऽपत्येन । सन्त्य । ऋतुना । यज्ञऽनीः । असि । देवान् । देवऽयते । यज ॥१२॥
आ। त्वा । वहन्तु । हरयः । वृषणम् । सोमपीतये । इन्द्र । त्वा । सूरऽचक्षसः ॥१॥ इमाः । धानाः। घृतऽस्नुवः । हरी इति । इह । उप । वक्षतः । इन्द्रम् । सुखऽतमे । रथै ॥२॥ इन्द्रम् । प्रातः । हवामहे । इन्द्रम् । प्रऽयति । अध्वरे । इन्द्रम् । सोमस्य । पीतये ॥३॥ उप । नः । सुतम् । आ । गहि । हरिऽभिः । इन्द्र । केशिभिः । सुते । हि । त्वा । हवामहे ॥४॥ सः । इमम् । नः । स्तोम॑म् । आ । गहि । उप । इदम् । सर्वनम् । सुतम् । गौरः । न । तृषितः । पिब ॥५॥ इमे । सोमा॑सः । इन्दवः । सुतासः । अधि । बहिर्षि । तान् । इन्द्र । सहसे । पिब ॥६॥ अयम् । ते। स्तोमः । अग्रियः । हृदिऽस्पृक् । अस्तु । शम्ऽतमः । अर्थ । सोमम् । सुतम् । पिब ॥७॥ विश्वम् । इत् । सर्वनम् । सुतम् । इन्द्रः । मदाय । गच्छति । वृत्रहा। सोमपीतये ॥८॥ सः । इमम् । नः । कामम् । श्रा। पृण । गोभिः । अश्वैः । शतक्रतो इति शतऽक्रतो । स्तवाम । त्वा । सुऽआध्यः ॥९॥
I. 17. इन्द्रावरुणयोः । अहम् । सम्ऽराजोः । अवः। आ । वृणे । ता । नः। मृळातः । ईदृशै ॥१॥ गन्तारा । हि । स्थः । अव॑से । हव॑म् ।

Page #736

I. 18. 8 Padapatha.
13 विस्य । माऽवतः । धारी । चर्षणीनाम् ॥२॥ अनुऽकामम् । तर्पयेथाम् । इन्द्रावरुणा । रायः । आ । ता । वाम् । नेदिष्ठम् । ईमहे ॥३॥ युवाकु। हि । शचीनाम् । युवाकु । सुऽमतीनाम् । भूयाम । वाजऽदानाम् ॥४॥ इन्द्रः । सहस्रऽदानाम् । वरुणः । शंखानाम् । क्रतुः । भवति । उक्थ्यः ॥५॥ तयोः । इत् । अव॑सा । वयम् । सनेम । नि । च । धीमहि । स्यात् । उत । प्रऽरेचनम् ॥६॥ इन्द्रावरुणा । वाम् । अहम् । हुवे । चित्राय । राधसे । अस्मान् । सु । जिग्युषः । कृतम् ॥७॥ इन्द्रावरुणा । नु । नु । वाम् । सिसासन्तीषु । धीषु । आ । अस्मभ्यम् । शर्म । यच्छतम् ॥८॥ प्र । वाम् । अश्नोतु । सुऽस्तुतिः । इन्द्रावरुणा । याम् । हुवे । याम् । ऋधाथे इति । सधऽस्तुतिम् ॥९॥
____I. 18. सोमानम् । खरणम् । कृणुहि । ब्रह्मणः । पते । कक्षीवन्तम् । यः । औशिजः ॥१॥ यः । रेवान् । यः । अमीवऽहा । वसुऽवित् । पुष्टिऽवर्धनः । सः । नः । सिसक्त । यः । तुरः ॥२॥ मा । नः । शंसः । अररुषः । धूर्तिः। प्रणक् । मय॑स्य । रक्ष । नः । ब्रह्मणः । पते ॥३॥ सः । घ । वीरः । न । रिष्यति । यम् । । इन्द्रः । ब्रह्मणः। पतिः। सोमः । हिनोति । मय॑म् ॥४॥ त्वम् । तम् । ब्रह्मणः । पते । सोमः । इन्द्रः । च । मत्यम् । दक्षिणा । पातु । अहंसः ॥५॥ सदसः । पतिम् । अद्भुतम् । प्रियम् । इन्द्रस्य । काम्यम् । सनिम् । मेधाम् । अयासिषम् ॥६॥ यात् । ऋते । न । सिध्यति । यज्ञः । विपःऽचितः । चन । सः । धीनाम् । योगम् । इन्वति ॥७॥ आत् । ऋध्नोति । हविःऽकृतिम् । प्राञ्चम् । कृणोति । अध्वरम् । होत्रा । देवेषु । गच्छति ॥८॥

Page #737

14
Padapăṭha
I. 20. 4
नराशंस॑म् । सु॒ऽधृष्ट॑मम् । अप॑श्यम् । स॒प्रर्थः तमम् । दिवः न ।
सद्य॑ऽमखसम् ॥९॥
I. 19.
प्रति॑ । त्यम् । चारु॑म् । अ॒ध्वरम् । गोऽपीथाय॑ । प्र । हूयसे । मरुत्ऽर्भिः । अग्ने । आ । गहि || १ || नहि । देवः । न । मर्त्यैः । महः । तव॑ । क्रर्तुम् । परः । म॒रुत्ऽर्भः । अग्ने । आ । गहि ॥२॥ ये | महः । रज॑सः । वि॒दुः । विश्वे॑ । दे॒वास॑ः । श्रद्रः । मरुत्ऽर्भिः । अग्ने ।
1
आ । गहि ||३|| ये । उ॒ग्राः । अ॒र्कम् । आ॒नु॒चुः । अना॑धृष्टासः । ओज॑सा । मरुत्ऽः । अ॒ग्ने | आ | गहि || ४ || ये । शुभ्राः । घोर
I
ऽव॑र्षसः । सु॒ऽक्ष॒त्रास॑ः । रि॒शाद॑सः । म॒रुत्ऽर्भः । अ॒ग्ने॒ । आ । ||५|| ये । नाक॑स्य॒ । अधि । रोचने । दिवि । देवासः । आसते । म॒रुत्ऽर्भिः । अ॒ग्ने । आ । गहि || ६ || ये | ईङ्खयन्ति । पर्व॑तान् । तिरः । समुद्रम् । अर्णवम् । म॒रुत्ऽः । अ॒ग्ने । आ । गहि ||७|| आ । ये । त॒न्वन्ति॑ । र॒श्मिभि॑ः । ति॒रः । समु॒द्रम् । ओज॑सा ।
I
म॒रुत्ऽभि॑ः । अ॒ग्ने॒ । आ । गहि ||८|| अभि । त्वा । पूर्वऽपीतये | सृ॒जानि॑ । सो॒म्यम् । मधु॑ । म॒रुत्ऽः । अग्ने॒ । आ । गहि ||९||
I. 20.
1 1
अय॒म् । दे॒वाय॑ । जन्म॑ने । स्तोमः । विप्रैभिः । आसया । अकारि । रत्नऽधात॑मः ॥१॥ ये । इन्द्रय । वचः युज । ततक्षुः । मन॑सा | हरी 1 इति॑ । शमभिः । य॒ज्ञम् । आशत ||२|| तर्क्षन् । नासत्याभ्याम् । परि॑ऽज्मानम् । सु॒ऽखम् । रथ॑म् । तर्क्षन् । धेनुम् । सबः दुर्घाम् ॥३॥ युवा॑ना । पि॒तरा॑ । पुन॒रिति॑ । स॒त्यम॑न्त्राः । ऋ॒ञ्जुऽयव॑ः । ऋभवः॑ ।

Page #738

I. 22.4
16
Padapātha विष्टी । अक्रत ॥४॥ सम् । वः । मासः । अग्मत । इन्द्रेण । च । मरुत्वता । आदित्येभिः । च । राजऽभिः ॥५॥ उत । त्यम् । चमसम् । नवम् । त्वष्टः । देवस्य । निःऽकृतम् । अर्कत । चतुरः । पुनरिति ॥६॥ ते । नः । रत्नानि । धत्तन । त्रिः । आ । साप्तानि । सुन्वते । एकम् एकम् । सुशस्तिभिः ॥७॥ अधारयन्त । वहयः । अभंजन्त । सुकृत्या । भागम् । देवेषू । यज्ञियम् ॥८॥
I. 21. इह । इन्द्राग्नी इति । उप । ह्वये । तयोः । इत् । स्तोमम् । उश्मसि । ता । सोमम् । सोमऽपातमा ॥१॥ ता । यज्ञेषु । प्र । शंसत । इन्द्राग्नी इति । शुम्भत । नरः । ता । गायत्रेषु । गायत ॥२॥ ता । मित्रस्य । प्रशस्तये । इन्द्राग्नी इति । ता । हवामहे । सोमऽपा । सोमपीतये ॥३॥ उग्रा । सन्ता । हवामहे । उप । इदम् । सर्वनम् । सुतम् । इन्द्राग्नी इति । आ । इह । गच्छताम् ॥४॥ ता । महान्ता । सदस्पती इति । इन्द्राग्नी इति । रक्षः । उब्जतम् । अप्रजाः । सन्तु । अत्रिणः ॥५॥ तेन । सत्येन । जागृतम् । अधि । प्रऽचेतुनै । पदे । इन्द्रग्निी इति । शर्म । यच्छतम् ॥६॥
I. 22. प्रातःऽयुजा । वि । बोधय । अश्विनौ । आ । इह । गच्छताम् । अस्य । सोमस्य । पीतये ॥१॥ या। सुऽरथा । रथिऽतमा । उभा । देवा । दिविऽस्पृशा । अश्विना । ता । हवामहे ॥२॥ या । वाम् । कशा । मधुऽमती । अश्विना । सूनृतोऽवती । तयो । यज्ञम् । मिमिक्षतम् ॥३॥ नहि । वाम् । अस्ति । दुरके । यत्र । रथैन । गच्छथः ।

Page #739

16
Padapaṭha
I. 22. 20
I
1
1
I
अश्व॑ना । सो॒मन॑ः । गृ॒हम् ||४|| हिर॑ण्यऽपाणिम् । ऊ॒तये॑ । सवि॒तार॑म् । उप॑ । ह्वये । सः । च॒त्तः॑ । देवर्ता । पदम् ||५|| अपाम् । नपा॑तम् । अव॑से । सवि॒तार॑म् । उप॑ । स्तु॒ह । तस्य॑ । व्र॒तानि॑ । उ॒श्म॒ ॥६॥ विभक्तारम् | हवामहे । वसौः । चित्रस्य॑ । रार्धसः । सवितार॑म् । नृऽचर्क्षसम् ||७|| सखा॑यः । आ । नि । सीदत । सविता । स्तोम्य॑ः । नु । नः॑ । दाता॑ । राधी॑सि । शुम्भत ॥ ८ ॥ अग्ने॑ । पत्नीः । इह । आ । वह । दे॒वाना॑म् । उ॒श॒तीः । उप॑ । त्वष्टा॒रम् । सोम॑ऽपीतये ॥९॥ आ । ग्ना: । अग्ने । इह । अव॑से । होत्रम् | यविष्ठ । भारतम् । वरू॑त्रीम् । धिषणम् । वह || १०|| अभि । नः । देवीः । अव॑सा ।
1
1
---
--
1
म॒हः । शर्म॑णा । नृ॒पत्नः । अच्छिन्नऽपत्राः । स॒चन्ताम् ॥११॥ इ॒ह । इन्द्राणीम् । उप॑ । ह्वये । वरुणानीम् । स्वस्तये । अग्नायम् । सोम॑ऽपीतये॑ ।।१२।। म॒ही । द्यौः । पृथिवी । च । नः । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । मिमिक्षताम् । पिपृताम् । नः । भरी॑मभिः ॥ १३॥ तयौः । इत् । घृ॒तऽव॑त् । पय॑ः । विप्रा॑ः । रिहन्ति॒ । धी॒तिभि॑ः । गन्ध॒र्वस्य॑ ।
1
1
1
ध्रुवे । प॒दे ।।१४।। स्योना । पृथव । भव । अनृक्षरा । नि॒वेश॑नी ।
2
1
I
।
1
I
यच्छं । नः । शर्म॑ । सप्रर्थः || १५ || अर्तः । देवाः । अवन्तु । न॒ः । यत॑ः । विष्णु॑ः । वि॒ऽच॒क्रमे । पृथिव्याः । स॒प्त । धाम॑ऽभिः ||१६|| इदम् । विष्णुः । वि । चक्रमे । त्रेधा । नि । दधे । पदम् । सम्ऽऊहम् । अस्य । पांसुरे ||१७|| त्रीणि । पदा । वि । चक्रमे । विष्णुः । गोपाः । अदा॑भ्यः । अतः । धर्मीणि । धारयन् ॥ १८ ॥ विष्णोः । कर्म॑णि । पश्यत । यत॑ः । व्र॒तानि॑ । स्पशे । इन्द्र॑स्य॒ । यु॒ज्य॑ः । सखा॑ ॥१९॥ तत् । विष्णोः॒ः । परमम् । पदम् । सर्दा । पश्यन्ति ।
1
|

Page #740

17
I. 23. 14
Padapatha. सूरयः । दिविऽईव । चक्षुः । आऽततम् ॥२०॥ तत् । विप्रोसः । विपन्यवः । जागृऽवांसः । सम् । इन्धते । विष्णोः । यत् । परमम् । पदम् ॥२१॥
I. 23.
तीव्राः । सोमा॑सः । आ । गहि । आशी:ऽवन्तः । सुताः । इमे । वायो इति । तान् । प्रऽस्थितान् । पिब ॥१॥ उभा । देवा । दिविऽस्पृशौ । इन्द्रवायू इति । हवामहे । अस्य । सोमस्य । पीतये ॥२॥ इन्द्रवायू इति । मनःऽजुवा । विप्राः । हवन्ते । ऊतये । सहस्रऽअक्षा । धियः । पती इति ॥३॥ मित्रम् । वयम् । हवामहे । वरुणम् । सोमऽपीतये । जज्ञाना । पूतऽदक्षसा ॥४॥ ऋतेन । यौ । ऋतऽवृधौ । ऋतस्य॑ । ज्योतिषः । पती इति । ता। मित्रावरुणा। हुवे ॥५॥ वरुणः । प्रऽअविता । भुवत् । मित्रः । विश्वाभिः । ऊतिऽभिः । करताम् । नः । सुऽराधसः ॥६॥ मरुत्वन्तम् । हवामहे । इन्द्रम् । था। सोमऽपीतये । सऽजूः । गणेन । तृम्पतु ॥७॥ इन्द्रऽज्येष्ठाः । मरुत्ऽगणाः । देवासः । पूर्षऽरातयः । विश्वे । मम । श्रुत । हव॑म् ॥८॥ हत । वृत्रम् । सुऽदानवः । इन्द्रेण । सहसा । युजा । मा । नः । दुःऽशंसः । ईशत ॥९॥ विश्वान् । देवान् । हवामहे । मरुतः । सोमऽपीतये । उग्राः । हि । पृश्निऽमातरः ॥१०॥ जयताम्ऽइव । तन्यतुः । मरुताम् । एति । धृष्णुऽया। यत् । शुभम् । याथन । नरः ॥११॥ हस्कारात् । विद्युतः। परि । अतः । जाताः । अवन्तु । नः । मरुतः । मूळयन्तु । नः ॥१२॥ आ । पूषन् । चित्रऽबर्हिषम् । आधृणे । धरुणम् । दिवः। आ । अज । नष्टम् । या । पशुस् ॥१३॥ पूषा । राजानम् । आणिः । अप

Page #741

18
I. 24.2
Padapatha ऽगूळ्हम् । गुहाँ । हितम् । अविन्दत् । चित्रऽबर्हिषम् ॥१४॥ उतो इति । सः । मह्यम् । इन्दुऽभिः । षट् । युक्तान् । अनुऽसेसिंधत् । गोभिः । यवम् । न । चर्कपत् ॥१५॥ अम्बयः । यन्ति । अवऽभिः । जामयः । अध्वरिऽयताम् । पृश्चतीः । मधुना । पर्यः ॥१६॥ अमः । याः । उप । सूर्ये । याभिः । वा । सूर्यः । सह । ताः । नः। हिन्वन्तु । अध्वरम् ॥१७॥ अपः । देवीः । उप । हये । यत्र । गावः । पिबन्ति । नः । सिन्धुऽभ्यः । कर्वम् । हविः ॥१८॥ अप्ऽसु । अन्तः । अमृतम् । अप्ऽसु । भेषजम् । अपाम् । उत । प्रशस्तये । देवाः । भवत । वाजिनः ॥१९॥ अप्ऽसु । मे। सोमः । अब्रवीत् । अन्तः । विश्वानि । भेषजा । अग्निम् । च । विश्वऽशैभुवम् । आपः । च । विश्वऽभैषजीः ॥२०॥ आपः। पृणीत । भेषजम् । वरूथम् । तन्वै । मम । ज्योक् । च । सूर्यम् । दृशे ॥२१॥ इदम् । आपः । प्र। वहत । यत् । किम् । च । दुःऽइतम् । मर्यि । यत् । वा । अहम् । अभिऽदुद्रोहै । यत् । वा । शेपे । उत । अनृतम् ॥२२॥ आपः । अद्य । अनु। अचारिषम् । रसैन । सम् । अगसहि । पर्यखान् । अग्ने । आ । गहि । तम् । मा । सम् । सृज । वर्चसा ॥२३॥ सम् । मा । अग्ने । वर्चसा । सृज । सम् । प्रज्जयो । सम् । आयुषा । विद्युः । मे। अस्य । देवाः । इन्द्रः । विद्यात् । सह । ऋर्षिऽभिः ॥२४॥
I. 24___ कर्ख । नूनम् । कतमह्यं । अमृतानाम् । मनामहे । चारु । देवस्य । नाम । कः । नः । सबै । अदितये । पुनः। दात् । पितरम् । च । दृशेयम् । मातरम् । च ॥१॥ अग्नेः । वयम् । प्रथमय । अमृतानाम् ।

Page #742

19
I. 24. 12
Padapāțha मनामहे । चारु । देवख । नाम । सः । नः। मौ । अदितये । पुनः । दात् । पितरम् । च । दृशेय॑म् । मातरम् । च ॥२॥ अभि । त्वा । देव । सवितः । ईशानम् । वार्याणाम् । सदा । अवन् । भागम् । ईमहे ॥३॥ यः । चित् । हि । ते । इत्था । भर्गः । शशमानः । पुरा । निदः । अद्वेषः । हस्तयोः । दधे ॥४॥ भगऽभक्तस्य । ते । वयम् । उत् । अशेम । तव । अव॑सा । मूर्धानम् । रायः । आऽरभै ॥५॥ नहि । ते । क्षत्रम् । न । सहः । न । मन्युम् । वर्यः । चन । अमी इति । पतयन्तः । आपुः । न । इमाः । आपः । अनिमिषम् । चरन्तीः । न । ये । वातस्य । प्रऽमिनन्ति । अवम् ॥६॥ अबुध्ने । राजा । वरुणः । वनस्य । ऊर्ध्वम् । स्तूपम् । ददते । पूतऽदक्षः । नीचीनाः । स्थुः । उपरि । बुधः । एषाम् । अस्मे इति । अन्तः । निहिताः । केतवः । स्युरिति स्युः ॥७॥ उरुम् । हि । राजा । वरुणः । चकार । सूर्याय । पन्थाम् । अनुऽएतवै । ऊम् इति । अपदै । पार्दा । प्रतिऽधातवे । अकः । उत । अपऽवक्ता । हृदयऽविधः । चित् ॥८॥ शतम् । ते । राजन् । भिषजः । सहस्रम् । उर्वी । गभीरा । सुऽमतिः । ते । अस्तु । बाधख । दूरे । निःऽऋतिम् । पराचैः । कृतम् । चित् । एनः । प्र। मुमुग्धि । असत् ॥९॥ अमी इति । ये । ऋक्षाः । निऽहितासः । उच्चा । नक्तम् । दद्दथे । कुह । चित् । दिवा । ईयुः । अदब्धानि । वरुणस्य । व्रतानि । विऽचाशत् । चन्द्रमाः । नक्तम् । एति ॥१०॥ तत् । त्वा । यामि । ब्रह्मणा । वन्दमानः । तत् । आ । शास्ते । यज॑मानः । हविःभिः । अहेळमानः। वरुण । इह । बोधि । उरुऽशंस । मा । नः। आयुः । प्र । मोषीः ॥११॥ तत् । इत् । नक्तम् । तत् । दिवा । मह्यम् ।

Page #743

20
Padapātha
I. 25.9 आहुः । तत् । अयम् । केतः । हृदः । आ। वि । चष्टे । शुनःशेषः । यम् । अह्वत् । गृभीतः । सः । असान् । राजा । वरुणः । मुमोक्त ॥१२॥ शुनःशेषः । हि । अह्वत् । गृभीतः। त्रिषु । आदित्यम् । द्रऽपदेषु । बद्धः । अव । एनम् । राजा । वरुणः । ससृज्यात् । विद्वान् । अदब्धः । वि । मुमोक्त । पाशान् ॥१३॥ अव । ते । हेळ: । वरुण । नमःऽभिः । अब । यज्ञेभिः । ईमहे । हविःऽभिः । क्षयन् । अस्मभ्यम् । असुर । प्रचेत इति प्रऽचेतः । राजन् । एनौसि । शिश्रथः । कृतानि ॥१४॥ उत् । उत्ऽतमम् । वरुण । पाशम् । अस्मत् । अव । अधमम् । वि । मध्यमम् । श्रथय । अर्थ । वयम् । आदित्य । व्रते । तव । अनागसः । अदितये । स्याम ॥१५॥
I.25.
यत् । चित् । हि । ते । विशः। यथा । प्र। देव । वरुण । व्रतम् । मिनीमसि । द्यविऽद्यवि ॥१॥ मा । नः। वधाय । हत्नवै । जिहीळानस्य । रीरधः । मा । हणानखं । मन्यवै ॥२॥ वि । मृळीकार्य । ते । मनः । रथीः । अश्वम् । न । सम्ऽदितम् । गी:ऽभिः । वरुण । सीमहि ॥३॥ परी । हि । मे । विऽमन्यवः । पतन्ति । वर्सःऽइष्टये । वयः । न । वसतीः । उप ॥४॥ कदा । क्षत्रऽश्रियम् । नरम् । आ । वरुणम् । करामहे । मृळीकार्य.। उरुऽचक्षसम् ॥५॥ तत् । इत् । समानम् । अाशाते इति । वेनन्ता । न । प्र। युच्छतः । धृतऽव॑ताय । दाशुषे ॥६॥ वेद । यः । वीनाम् । पदम् । अन्तरिक्षेण । पतताम् । वेद । नावः । समुद्रियः ॥७॥ वेद । मासः । धृतऽव॑तः । द्वादश । प्रजाऽव॑तः । वेद। यः । उपज्जायते ॥८॥ वेद । वातस्य । वर्तनिम् । उरोः ।

Page #744

I. 26.3
Padapatha
21
। | ऋ॒ष्वस्य॑ । बृ॒ह॒तः । वेद॑ । ये । अधिऽस॑ते ॥९॥ नि । स॒साद |
।
घृ॒तऽव॑तः । वरु॑णः । प॒स्त्या॑सु । आ । साम्ऽरा॑ज्याय । सु॒क्रतु॑ः ॥ १० ॥
I
अत॑ः । विश्वा॑नि । अर्द्धता । चिकित्वान् । अभि । पश्यति । कृ॒तानि॑ । या । च॒ । कर्वीं ॥११॥ सः । नः । वि॒श्वाहा॑ । सु॒क्रतु॑ । आ॒दि॒त्यः । सु॒ऽपथा॑ । करत् । प्र । न॒ः । आद्यैषि । तारिषत् || १२ || विश्र॑त् । द्रापिम् । हिरण्यय॑म् । वरु॑णः । वस्त । निःऽनिज॑म् । परि॑ । स्पर्शः । नि । सेदिरे ||१३|| न । यम् । दिप्स॑न्ति । दिप्सर्वः । न । द्रह्म॑णः ।
I
जना॑नाम् । न । दे॒वम् । अ॒भिमा॑तयः || १४ || उत । यः । मानु॑षेषु ।
आ । यश॑ः । चक्रे । असा॑मि । आ । अस्माक॑म् । उदरेषु | आ ||१५||
।
I
T
परो । मे । यन्ति । धीतयः । गावः । न । गव्यू॑तीः । अनु॑ । इच्छन्तः । उरुऽचक्ष॑सम् ।।१६|| सम् । नु । वोचावहै । पुनः । यतः । मे॒ । मधु॑ । आ॒ऽभृ॑तम् । होता॑ इव । क्षद॑से । प्रि॒यम् ॥ १७॥ दर्शम् । नु । विश्वऽद॑र्शतम् । दश॒म् । रथ॑म् । अधि॑ । क्षणि॑ । ए॒ताः । जुषत ।
1
वर्सष्व । हि । मियेध्य
1
मे । गिर॑ः ॥१८॥ इ॒मम् । मे । वरुण । श्रुधि॒ हव॑म् । अ॒द्य । च ।
1
1
1
मृळय । त्वाम् । अवस्युः । आ । चके ||१९|| त्वम् । विश्वस्य | मेधिर । दि॒िवः । च । ग्मः । च । रा॒जसि । सः । याम॑नि । प्रति॑ । श्रु॒धि ॥२०॥ उत् । उत्तमम् । मुमुग्धि । नः । वि । पाश॑म् । मध्यमम् I चुत अ । अधमानि । जीवसे ॥२१॥
I
1
नः । अध्वरम् | यज ॥ १
॥
|
।
-
1. 26.
वस्त्राणि । ऊर्जाम् । पते । सः । इमम् ।
|
नि । नः | होतो । वरेण्यः । सदो |
यविष्ठ । मन्म॑ऽभिः । अग्ने॑ । दिवित्म॑ता | वर्चः ||२|| आ | हि । स्म |
I
I

Page #745

22
पप
।
Padapatha
I. 27.7 सूनवै । पिता । आपिः । यजति । आपये । सखा । सख्यै । वरेण्यः ॥३॥ श्रा । नः । बर्हिः । रिशादसः । वरुणः। मित्रः । अर्यमा । सीदन्तु । मनुषः । यथा ॥४॥ पूर्य । होतः । अस्य । नः । मन्दस्व । सख्यस्य । च । इमाः । ॐ इति । सु । श्रुधि । गिरः ॥५॥ यत् । चित् । हि । शवता । तो । देवम्ऽदेवम् । यजामहे । त्वे इति । इत् । हुयते । हविः ॥६॥ प्रियः । नः । अस्तु । विश्पतिः । होता । मन्द्रः । वरेण्यः । प्रियाः । सुऽअग्नयः । वयम् ॥७॥ सुऽअग्नयः । हि । वार्यम् । देवासः । दधिरे । च । नः । सुऽअ॒ग्नयः । मनामहे ॥८॥ अथ । नः । उभयेषाम् । अमृत । म-नाम् । मिथः । सन्तु । प्रऽशस्तयः ॥९॥ विश्वेभिः । अग्ने । अग्निभिः । इमम् । यज्ञम् । इदम् । वचः । चनः । धाः । सहसः । यहो इति ॥१०॥
I. 27. अश्वम् । न । त्वा । वारऽवन्तम् । बन्दध्यै । अग्निम् । नमःऽभिः । सम्ऽराजन्तम् । अध्वराणाम् ॥१॥ सः । घ । नः। सूनुः । शव॑सा । पृथुप्रगामा । सुऽशेवः । मीद्वान् । अस्माकम् । बभूयात् ॥२॥ सः । नः । दूरात् । च । आसात् । च । नि । मात् । अघऽयोः । पाहि । सदम् । इत् । विश्वऽआयुः ॥३॥ इमम् । ॐ इति । सु। त्वम् । अस्माकम् । सनिम् । गायत्रम् । नव्यांसम् । अग्ने । देवेषु । प्र । वोचः ॥४॥आ। नः। भज । परमेषु । आ । वाजेषु । मध्यमेषु । शिक्ष । वखः । अन्तमस्य ॥५॥ विऽभक्ता । असि । चित्रभानो इति चित्रऽभानो। सिन्धौः। ऊौं । उपाके । श्रा। सद्यः। दाशुषे । क्षरसि ॥६॥ यम् । अग्ने । पृत्सु । मत्य॑म् । अवाः। वाजेषु । यम् । जुनाः । सः। यन्ता ।

Page #746

23
I. 28.7
Padapătha शवतीः । इषः ॥७॥ नकिः । अस्य । सहन्त्य । परिऽएता । कयस्य । चित् । वाजः । अस्ति । श्रवायः ॥८॥ सः । वार्जम् । विश्वऽचर्षणिः । अवत्ऽभिः । अस्तु । तरुता । विप्रेभिः । अस्तु । सनिता ॥९॥ जराऽबोध । तत् । विविड्डि । विशेऽविशे । यज्ञियाय । स्तोम॑म् । रुद्राय । दृशीकम् ॥१०॥ सः। नः । महान् । अनिऽमानः । धूमकेतुः । पुरुऽचन्द्रः। धिये । वाजाय । हिन्वतु ॥११॥ सः । रेवान्ऽईव । विश्पतिः । दैव्यः । केतुः। शृणोतु । नः । उक्थैः । अग्निः। बृहत्ऽभानुः ॥१२॥ नमः। महत्ऽभ्यः । नमः । अर्भकेभ्यः । नमः । युवऽभ्यः । नमः । आशिनेभ्यः । यजाम । देवान् । यदि । शनाम । मा । ज्यायसः । शंसम् । आ । वृक्षि । देवाः ॥१३॥
तु
I. 28.
यत्र । ग्राा । पृथुऽव॒नः । ऊर्ध्वः । भवति । सोतवे । उलूखेलऽसुतानाम् । अब । इत् । ऊँ इति । इन्द्र । जल्गुलः ॥१॥ यत्र । द्वौऽईव । जघना । अधिऽसवन्या । कृता । उलूर्खलऽसुतानाम् । अव । इत् । ऊँ इति । इन्द्र । जल्गुलः ॥२॥ यत्र । नारी । अपऽच्यवम् । उपऽच्यवम् । च । शिक्षते । उलूर्खलऽसुतानाम् । अव । इत् । ऊँ इति । इन्द्र । जल्गुलः ॥३॥ यत्र । मन्थाम् । विऽधनते । रश्मीन् । यमितवैऽइव । उलूखलऽसुतानाम् । अव । इत् । ॐ इति । इन्द्र । जल्गुलः ॥४॥ यत् । चित् । हि । त्वम् । गृहेऽगृहे । उलूखलक । युज्यसै । इह । युमत्तमम् । वद । जयताम् इव । दुन्दुभिः ॥५॥ उत । स्म । ते । वनस्पते । वातः । वि । वाति । अग्रम् । इत् । अथो इति । इन्द्राय । पातवे । सुनु । सोम॑म् । उलूखल ॥६॥ आयजी इत्या॑ऽयजी । वाज

Page #747

Padapatha
I. 29.7
सातमा । ता । हि । उच्चा । विजभृतः । हरी इवेति हरीऽइव । अन्धांसि । बसता ॥७॥ ता । नः । अद्य । वनस्पती इति । ऋष्वौ । ऋष्वेभिः । सोतृभिः । इन्द्राय । मधुऽमत् । सुतम् ॥८॥ उत् । शिष्टम् । चम्बोः । भर । सोमम् । पवित्रे । आ। सृज । नि । धेहि । गोः । अधि । त्वचि ॥९॥
I. 29. यत् । चित् । हि । सत्य । सोमपाः । अनाशस्ताःऽईव । मसि । आ । तु । नः । इन्द्र । शंसय । गोषु । अश्वैषु । शुनिए । सहस्रेषु । तुविष्मघ ॥१॥ शिप्रिन् । वाजानाम् । पते । शचीऽवः । तव । दंसना । आ । तु । नः । इन्द्र । शंसय । गोएं । अश्वैषु । शुभ्रिषू । सहस्रेषु । तुविष्मघ ॥२॥ नि । स्वापय । मिथुऽदृशा । सस्ताम् । अबुध्यमाने इति । आ । तु । नः । इन्द्र । शंसय । गोए । अश्वेषु । शुभ्रिषु । सहस्रेषु । तुविऽमघ ॥३॥ ससन्तु । त्याः । अरातयः । बोधन्तु । शूर । रातयः । आ । तु । नः । इन्द्र । शंसय । गोषु । अश्वेषु । शुभिर्यु । सहस्रेषु । तुविऽमघ ॥४॥ सम् । इन्द्र । गर्दभम् । मृण। नुवन्तम् । पापा । अमुया । आ । तु । नः । इन्द्र । शंसय । गोए । अश्वैषु । शुभ्रिषु । सहस्रेषु । तुविऽमघ ॥५॥ पाति । कुण्डणाच्या । दूरम् । वातः । वात् । अधि । आ। तु । नः । इन्द्र । शंसय । गोषु । अश्वैषु । शुभ्रिषु । सहस्रेषु । तुविऽमघ ॥६॥ सर्वम् । परिऽक्रोशम् । जहि । जम्भय । कृकदार्श्वम् । श्रा। तु । नः । इन्द्र । शंसय । गोर्छ । अश्वैषु । शुभियुं । सहस्रेषु । तुविऽमघ ॥७॥

Page #748

I. 30. 15
25
Padapātha
I. 30. आ । वः । इन्द्रम् । क्रिविम् । यथा । वाजऽयन्तः । शतऽक्रतुम् । मंहिष्ठम् । सिञ्चे । इन्दुऽभिः ॥१॥ शतम् । वा । यः । शुचीनाम् । सहस्रम् । वा । सम्ऽआशिराम् । आ । इत् । ॐ इति । निम्नम् । न । रीयते ॥२॥ सम् । यत् । माय । शुष्मिण । एना । हि । अस्य । उदरै । समुद्रः । न । व्यचः । दधे ॥३॥ अयम् । ॐ इति । ते । सम् । अतसि । कपोतःऽइव । गर्भऽधिम् । वचः । तत् । चित् । नः ।
ओहसे ॥४॥ स्तोत्रम् । राधानाम् । पते । गिर्वाहः । वीर । यस्य । ते । विऽभूतिः । अस्तु । सूनृतां ॥५॥ ऊर्ध्वः । तिष्ठ । नः । ऊतये । असिन् । वाजे । शतक्रतो इति शतक्रतो । सम् । अन्येषु । ब्रवावहै ॥६॥ योगेऽयोगे । तवःऽतरम् । वाजेऽवाजे । हवामहे । सखायः। इन्द्रम् । ऊतये ॥७॥ आ । घ । गमत् । यदि । श्रवत् । सहस्रिणीभिः । ऊतिभिः । वाजेभिः । उप । नः । हवम् ॥८॥ अनु । प्रनस । ओकसः। हुवे । तुविऽप्रतिम् । नरम् । यम् । ते । पूर्वम् । पिता । हुवे ॥९॥ तम् । त्वा । वयम् । विश्वऽवार । आ । शास्महे । पुरुऽहूत । सखै । वसो इति । जरितृऽभ्यः ॥१०॥ अ॒साकम् । शिप्रिणीनाम् । सोम॑ऽपाः । सोमऽपानाम् । सखै । वज्रिन् । सखीनाम् ॥११॥ तथा । तत् । अस्तु । सोमऽपाः । सखे । वज्रिन् । ता । कृणु । या । ते । उश्मसि । इष्टयै ॥१२॥ रेवतीः । नः । सधऽमादै । इन्द्रे । सन्तु । तुविऽवाजाः । क्षुऽमन्तः । याभिः । मदैम ॥१३॥ आ। घ । त्वाऽवान् । त्मना । श्राप्तः । स्तोतृऽभ्यः । धृष्णो इति । इयानः । ऋणोः । अक्षम् । न । चक्रयोः ॥१४॥ आ । यत् । दुर्वः। शतक्रतो इति शतऽक्रतो । आ ।

Page #749

26
Padapatha
I. 31. 4 कामम् । जरितॄणाम् । ऋणोः । अक्षम् । न । शचीभिः ॥१५॥ शश्वत् । इन्द्रः । पोर्पुथभिः । जिगाय । नानदऽभिः । शाश्वसत्ऽभिः । धनानि । सः। नः । हिरण्यऽरथम् । दंसनाऽवान् । सः । नः । सनिता । सनये । सः । नः । अदात् ॥१६॥ आ । अश्विनौ । अश्वऽवत्या । इषा । यातम् । शवीरया । गोऽम॑त् । दस्रा । हिरण्यऽवत् ॥१७॥ समानऽयोजनः । हि । वाम् । रथः । दसौ । अमर्त्यः । समुद्रे । अश्विना । ईयते ॥१८॥ नि । अन्यस्य॑ । मूर्धनि । चक्रम् । रथस्य । येमथुः । परि । द्याम् । अन्यत् । ईयते ॥१९॥ कः । ते । उपः । कधऽप्रिये । भुजे । मतः । अमर्ये । कम् । नक्षसे । विभाऽवरि ॥२०॥ वयम् । हि । ते । अमन्महि । आ । अन्तात् । आ । पराकात् । अश्वै । न । चित्रे । अरुषि ॥२१॥ त्वम् । त्येभिः। आ । गहि । वाजेभिः । दुहितः । दिवः । अस्से इति । रयिम् । नि । धारय ॥२२॥
I. 31. त्वम् । अग्ने । प्रथमः । अङ्गिराः । ऋषिः । देवः । देवानाम् । अभवः । शिवः । सखो । तव । व्रते । कवयः । विद्मनाऽअपसः । अजायन्त । मरुतः। भ्राज॑त्ऽऋष्टयः ॥१॥ त्वम् । अग्ने। प्रथमः । अङ्गिरःऽतमः । कविः । देवानाम् । परि । भूषसि । व्रतम् । विऽभुः । विश्वमै । भुवनाय । मेधिरः। द्विऽमाता । शयुः । कतिधा । चित् ।
आयवै ॥२॥ त्वम् । अग्ने । प्रथमः । मातरिश्वने । आविः । भव । सुक्रतुऽया । विवक्षते । अरैजेताम् । रोदसी इति । होतृऽयं । असनोः । भारम् । अय॑जः । महः । वसो इति ॥३॥ त्वम् । अग्ने । मनवे । द्याम् । अवाशयः । पुरूरवसे । सुऽकृतै । सुकृत्ऽतरः । श्वात्रेण । यत् ।

Page #750

I. 31. 12
Padapātha पित्रोः । मुच्यसे । परि । आ । त्वा । पूर्वम् । अनयन् । आ । अपरम् । पुनरिति ॥४॥ त्वम् । अग्ने । वृषभः । पुष्टिऽवर्धनः । उद्यतऽस्रचे । भवसि । श्रवाय्यः । यः। आऽहुतिम् । परि । वेद । वर्षट्ऽकृतिम् । एकऽआयुः । अz। विशः। आऽविवाससि ॥५॥ त्वम् । अग्ने । वृजिनऽवर्तनिम् । नरम् । समन् । पिपर्षि । विदथे । विऽचर्षणे । यः । शूरऽसाता । परिऽतक्म्ये । धनै । दभ्रेभिः । चित् । सम्ऽऋता । हंसि । भूयसः ॥६॥ त्वम् । तम् । अग्ने । अमृतऽत्वे । उतऽतमे । मतम् । दधासि । श्रवसे । दिवेऽदिवे । यः । ततृषाणः । उभाय । जन्मने । मयः । कृणोषि । प्रयः । आ । च । सूरयै ॥७॥ त्वम् । नः । अग्ने । सनये । धनानाम् । यशसम् । कारुम् । कृणुहि । स्तानः । ऋध्याम । कर्म । अपर्सा । नवैन । देवैः । द्यावापृथिवी इति । प्र । अवतम् । नः ॥८॥ त्वम् । नः । अग्ने । पित्रोः । उपऽस्थे । आ । देवः । देवेषु । अनवद्य । जागृविः । तनूऽकृत् । बोधि । प्रऽमतिः। च । कारवे । त्वम् । कल्याण । वसु । विश्वम् । आ । ऊपिषे ॥९॥ त्वम् । अग्ने । प्रऽमतिः । त्वम् । पिता । असि । नः। त्वम् । वयःऽकृत् । तव । जामयः । वयम् । सम् । त्वा । रायः । शतिनः । सम् । सहस्रिणः । सुऽवीरम् । यन्ति । व्रतऽपाम् । अदाभ्य ॥१०॥ त्वाम् । अग्ने । प्रथमम् । आयुम् । आयवै । देवाः । अकृण्वन् । नहुषस्य । विश्पतिम् । इळाम् । अकृण्वन् । मनुषस्य । शासनीम् । पितुः । यत् । पुत्रः । ममकस्य । जायते ॥११॥ त्वम् । नः । अग्ने । तव । देव । पायुऽमिः । मघोनः । रक्ष । तन्वः । च । वन्ध । त्राता । तोकस्य । तनये । गाम् । असि । अनिमेषम् । रक्षमाणः। तव । व्रते ॥१२॥

Page #751

28
Padapatha
I.32. 2 त्वम् । अग्ने । यज्य॑वे । पायुः । अन्तरः । अनिषङ्गाय । चतुःऽअक्षः । इध्यसे । यः । रातऽहव्यः । अवृकार्य । धाय॑से । कीरेः । चित् । मन्त्रम् । मनसा । वनोर्षि । तम् ॥१३॥ त्वम् । अग्ने । उरुऽशंसाय । वाघते । स्पार्हम् । यत् । रेक्णः । परमम् । वनोपि । तत् । आध्रस्य । चित् । प्रऽमतिः । उच्यसे । पिता । प्र । पाकम् । शास्सि । प्र। दिशः । विदुःऽतरः ॥१४॥ त्वम् । अग्ने । प्रयतऽदक्षिणम् । नरम् । वर्मऽइव । स्यूतम् । परि । पासि । विश्वतः । स्वादुऽक्षा । यः । वसतौ । स्योनऽकृत् । जीवऽयाजम् । यजते । सः । उपऽमा । दिवः ॥१५॥ इमाम् । अग्ने । शरर्णिम् । मीमृषः । नः । इमम् । अध्वानम् । यम् । अगाम । दूरात् । आपिः। पिता । प्रऽमतिः । सोम्यानाम् । भृमिः । असि । ऋषिऽकृत् । मर्त्यानाम् ॥१६॥ मनुष्वत् । अग्ने । अङ्गिरवत् । अङ्गिरः । ययातिऽवत् । सदने । पूर्वऽवत् । शुचे । अच्छे । याहि । आ । वह । दैव्यम् । जनम् । आ । सादय । बहिर्षि । यतिं । च । प्रियम् ॥१॥ एतेन । अग्ने । ब्रह्मणा । ववृधस्व । शक्ती । वा । यत् । ते । चकम । विदा । वा । उत । प्र । नेषि । अभि । वस्यः । असान् । सम् । नः । सृज । सुऽमत्या । वाजेऽवत्या ॥१८॥
___I. 32. इन्द्रस्य । नु । वीर्याणि । प्र । वोचम् । यानि । चकार । प्रथमानि । वज्री । अहन् । अर्हिम् । अनु । अ॒पः । ततर्द । प्र । वक्षणाः । अभिनत् । पर्वतानाम् ॥१॥ अर्हन् । अहिम् । पर्वते । शिश्रियाणम् । त्वष्टा । अस्से । वज्रम् । खयम् । ततक्ष । वाश्राःऽईव । धेनवः ।
ववृधस्व।

Page #752

I. 32. 11
Padapatha. स्यन्दमानाः । अञ्जः । समुद्रम् । अव । जग्मुः । आपः ॥२॥ वृषऽयमणिः । अवृणीत । सोमम् । त्रिऽद्रकेषु । अपिबत् । सुतस्य॑ । आ । सायकम् । मघवा । अदत्त । वज्रम् । अर्हन् । एनम् । प्रथमज्जाम् । अहीनाम् ॥३॥ यत् । इन्द्र । अर्हन् । प्रथमज्जाम् । अहीनाम् । श्रात् । मायिनाम् । अमिनाः । प्र । उत । मायाः । आत् । सूर्यम् । जनयन् । द्याम् । उपसम् । तादीना। शत्रुम् । न । किले । विवित्से ॥४॥ अर्हन् । वृत्रम् । वृत्रऽतरम् । विऽसम् । इन्द्रः। वज्रेण । महता । वधेन । स्कन्धौसिऽइव । कुलिशेन । विऽवृक्णा । अहिः । शयते । उपऽपृक् । पृथिव्याः ॥५॥ अयोद्धाऽइव । दुःऽमदः। आ । हि । जुह्वे । महाऽवीरम् । तुविऽवाधम् । ऋजीपम् । न । अतारीत् । अस्य । सम्ऽऋतिम् । वधानाम् । सम् । रुजानाः । पिपिषे । इन्द्रऽशत्रुः ॥६॥ अपात् । अहस्तः । अपृतन्यत् । इन्द्रम् । श्रा । अस्य । वज्रम् । अधि । सानौ । जघान । वृष्णः । वधिः । प्रतिऽमानम् । बुर्भूषन् । पुरुऽत्रा। वृत्रः । अशयत् । विऽग्रस्तः ॥७॥ नदम् । न । भिन्नम् । अमुया । शया॑नम् । मनः । रुहाणाः। अति । यन्ति । आपः। याः। चित् । वृत्रः । महिना । परिऽअतिष्ठत् । तासांम् । अहिः । पत्सुतःऽशीः । बभूव ॥८॥ नीचाऽवयाः । अभवत् । वृत्रऽपुत्रा । इन्द्रः । अस्याः । अर्व । वर्धः । जभार । उत्तरा । सः । अधरः । पुत्रः । आसीत् । दानुः । शये । सहऽवत्सा । न । धेनुः ॥९॥ अतिष्ठन्तीनाम् । अनिऽवेशनानाम् । काष्ठानाम् । मध्ये । निऽहितम् । शरीरम् । वृत्रस्य॑ । निण्यम् । वि । चरन्ति । आपः । दीर्घम् । तमः । आ । अशयत् । इन्द्रेऽशत्रुः ॥१०॥ दासऽपत्नीः । अहिऽगोपाः । अतिष्ठन् । निरुद्धाः । आपः। पणिना

Page #753

30
Padapāțha
I. 33. 3 ऽइव । गावः । अपाम् । बिलम् । अर्पिऽहितम् । यत् । आसीत् । वृत्रम् । जघन्वान् । अप । तत् । ववार ॥११॥ अश्व्यः । वारः। अभवः । तत् । इन्द्र । सके । यत् । त्वा । प्रतिऽअर्हन् । देवः । एकः । अर्जयः । गाः । अर्जयः । शूर । सोमम् । अव । असृजः । सतवे । सप्त । सिन्धून् ॥१२॥ न । अमै । विऽद्युत् । न । तन्यतुः। सिसेध । न । याम् । मिहम् । अकिरत् । ह्रादुर्निम् । च । इन्द्रः । च । यत् । युयुधाते इति । अहिः। च । उत । अपरीभ्यः । मघऽवा । वि । जिग्ये ॥१३॥ अहैः । यातारम् । कम् । अपश्यः । इन्द्र । हृदि । यत् । ते । जनपः । भीः । अगच्छत् । नये । च । यत् । नवतिम् । च । स्रवन्तीः। श्येनः । न । भीतः । अतरः । रजौसि ॥१४॥ इन्द्रः। यातः । अवऽसितस्य । राजा । शर्मस्य । च । शृङ्गिणः । वज्रऽबाहुः । सः । इत् । ऊँ इति । राजा । क्षयति । चर्षणीनाम् । अरान् । न । नेमिः । परि । ता । बभूव ॥१५॥
I. 33.
__आ । इत । अाम । उप । गव्यन्तः । इन्द्रम् । अस्माकम् । सु । प्रऽमतिम् । ववृधाति । अनामृणः । कुवित् । आत् । अस्य । रायः । गाम् । केतम् । परम् । आऽवर्जते । नः ॥१॥ उप । इत् । अहम् । धनऽदाम् । अप्रतिऽइतम् । जुष्टाम् । न । श्येनः । वसतिम् । पतामि । इन्द्रम् । नमस्यन् । उपऽमेभिः । अझैः । यः । स्तोतऽभ्यः । हव्यः । अस्ति । यामन् ॥२॥ नि । सर्वेऽसेनः । इषुऽधीन् । असक्त । सम् । अर्यः । गाः। अजति । यस्य । वष्टिं । चोष्कृयमाणः। इन्द्र । भूरि । वामम् । मा । पणिः । भूः । अस्मत् । अधि ।

Page #754

I. 33. 12 Padapātha
31 प्रऽवृद्ध ॥३॥ वधीः । हि । दस्युम् । धनिनम् । घनेन । एकः । चरन् । उपऽशाकेमिः । इन्द्र । धनौः । अधि। विषणक् । ते । वि । आयन् । अय॑ज्वानः । सनकाः । प्रऽइतिम् । ईयुः ॥४॥ परी । चित् । शीर्षा । ववृजुः । ते । इन्द्र । अय॑ज्वानः । यज्वऽभिः । स्पर्धेमानाः । प्र। यत् । दिवः । हरिऽवः । स्थातः । उग्र । निः । अवतान् । अधमः । रोदस्योः ॥५॥ अयुयुत्सन् । अनवद्यस्य । सेनाम् । अयातयन्त । क्षितयः । नवऽग्वाः । वृषऽयुधः । न । वधयः । निःऽअष्टाः । प्रवत्ऽभिः । इन्द्रात् । चितयन्तः । आयन् ॥६॥ त्वम् । एतान् । रुदतः । जक्षतः । च । अयोधयः । रजसः । इन्द्र । पारे । अर्व । अदहः । दिवः । आ । दस्युम् । उच्चा । प्र। सुन्वतः । स्तुवतः । शंसम् । आवः ॥७॥ चक्राणासः । परिऽनहम् । पृथिव्याः । हिरण्येन । मणिनो । शुम्भमानाः । न । हिन्वानासः । तितिरुः । ते । इन्द्रम् । परि । स्पर्शः । अदधात् । सूर्येण ॥८॥ परि । यत् । इन्द्र । रोदसी इति । उभे इति । अqभोजीः । महिना । विश्वतः । सीम् । अमन्यमानान् । अभि । मन्यमानैः। निः । ब्रह्मभिः । अधमः । दस्युम् । इन्द्र ॥९॥ न । ये । दिवः । पृथिव्याः । अन्तम् । आपुः । न । मायाभिः । धनऽदाम् । परिऽअभूवन् । युजम् । वज्रम् । वृषभः । चक्रे । इन्द्रः । निः । ज्योतिषा । तमसः । गाः । अधुक्षत् ॥१०॥ अनु । स्वधाम् । अक्षरन् । आपः । अस्य । अव॑र्धत । मध्यै । आ । नाव्यानाम् । सधीचीनेन । मनसा । तम् । इन्द्रः । अोर्जिष्ठेन । हन्मना । अहन् । अभि । द्यून् ॥११॥ नि । अविध्यत् । इलीबिशस्य । दृव्हा । वि । शृङ्गिणम् । अभिनत् । शुष्णम् । इन्द्रः । यावत् । तरः । मघवन् ।

Page #755

32
I. 34.4
Padapatha यावत् । ओजः । वज्रेण । शत्रुम् । अवधीः । पृतन्युम् ॥१२॥ अभि । सिध्मः । अजिगात् । अस्य । शत्रून् । वि । तिग्मेन । वृषभेण । पुरः । अभेत् । सम् । वज्रेण । असृजत् । वृत्रम् । इन्द्रः । प्र । स्वाम् । मतिम् । अतिरत् । शाशदानः ॥१३॥ आवः । कुसम् । इन्द्र । यसिन् । चाकन् । प्र । आवः । युध्यन्तम् । वृषभम् । दर्शऽद्युम् । शफऽच्युतः । रेणुः । नक्षत । द्याम् । उत् । श्वैत्रेयः । नृऽसह्याय । तस्थौ ॥१४॥ आवः । शर्मम् । वृषभम् । तुग्रासु । क्षेत्रऽजेषे । मघऽवन् । श्वित्र्यम् । गाम् । ज्योक् । चित् । अत्रै । तस्थिवांसः । अक्रन् । शत्रुज्यताम् । अधरा । वेदना । अकरित्यकः ॥ १५॥
____I. 34.
___ त्रिः । चित् । नः । अद्य । भवतम् । नवेदसा । विभुः । वाम् । यामः । उत । रातिः । अश्विना । युवोः । हि । यन्त्रम् । हिम्याऽइव । वाससः । अभिऽआर्यसेन्या । भवतम् । मनीषिभिः ॥१॥ त्रयः । पवयः । मधुवाहने । रथे । सोम॑स्य । वेनाम् । अनु । विश्व । इत् । विदुः । त्रयः । स्कम्भासः । स्कभितासः । आरभे । त्रिः । नक्तम् । याथः । त्रिः। ऊँ इति । अश्विना । दिवा ॥२॥ समाने । अहन् । त्रिः । अवद्यऽगोहना । त्रिः। अद्य । यज्ञम् । मधुना । मिमिक्षतम् । त्रिः । वाजऽवतीः । इषः । अश्विना । युवम् । दोषाः । असभ्य॑म् । उपसः । च । पिन्वतम् ॥३॥ त्रिः । वर्तिः । यातम् । त्रिः । अनुऽव्रते। जनै । त्रिः। सुप्रऽअव्ये । त्रेधाऽइव । शिक्षतम् । त्रिः । नान्यम् । वहतम् । अश्विना । युवम् । त्रिः। पृक्षः । असे इति । अक्षराऽइव ।

Page #756

I. 34. 12
Padapātha. पिन्वतम् ॥४॥ त्रिः । नः। रयिम् । वहतम् । अश्विना । युवम् । त्रिः। देवऽताता । त्रिः । उत । अवतम् । धियः । त्रिः। सौभगऽत्वम् । त्रिः । उत । श्रवांसि । नः । त्रिऽस्थम् । वाम् । सूरै । दुहिता । आ । रुहत् । रर्थम् ॥५॥ त्रिः । नः । अश्विना । दिव्यानि । भेषजा । त्रिः । पार्थिवानि । त्रिः । ॐ इति । दत्तम् । अत्ऽभ्यः । ओमानम् । शम्ऽयोः । ममकाय । सूनवे । त्रिऽधातु । शर्म । वहतम् । शुभः । पती इति ॥६॥ त्रिः । नः । अश्विना । यजता । दिवेऽदिवे । परि । त्रिऽधातु । पृथिवीम् । अशायतम् । तिस्रः । नासत्या । रथ्या । पराऽवतः। आत्माऽईव । वातः । स्वसराणि । गच्छतम् ॥७॥ त्रिः। अश्विना । सिन्धुऽभिः । सप्तमातृऽभिः । त्रयः । आऽहावाः । त्रेधा । हविः । कृतम् । तस्रः । पृथिवीः । उपरि । प्रवा । दिवः । नाकम् । रक्षेथे इति । धुऽभिः । अक्तऽभिः। हितम् ॥८॥ के । त्री। चक्रा । त्रिऽवृतः । रथस्य । के । त्रयः । वन्धुरः। ये । सऽनीळाः । कदा । योगः । वाजिनः । रासंभस्य । येन । यज्ञम् । नासत्या । उपऽयाथः ॥९॥ आ । नासत्या । गच्छतम् । हुयते । हविः। मध्वः। पिबतम् । मधुभिः । आसऽभिः । युवोः । हि । पूर्वम् । सविता । उपसः । रथम् । ऋताय । चित्रम् । घृतऽव॑न्तम् । इष्यति ॥१०॥ आ । नासत्या । त्रिभिः । एकादशैः । इह । देवेभिः। यातम् । मधुऽपेयम् । अश्विना । प्र । आयुः । तारिष्टम् । निः । रपांसि । मृक्षतम् । सेधतम् । द्वेषः । भवतम् । सचाऽभुर्वा ॥११॥ आ। नः । अश्विना । त्रिऽवृर्ता । रथैन । अर्वाच॑म् । रयिम् । वहतम् । सुऽवीरम् । शृण्वन्तो ।
॥९
॥

Page #757

34
Padapātha
I. 35.8 वाम् । अव॑से । जोहवीमि । वृधे । च । नः । भवतम् । वार्जऽसातौ १२॥
I. 35. ह्वयामि । अग्निम् । प्रथमम् । स्वस्तये । ह्वयामि । मित्रावरुणौ । इह । अव॑से । ह्वयामि । रात्रीम् । जगतः । निऽवेशनीम् । ह्वयामि । देवम् । सवितारम् । ऊतये ॥१॥ आ । कृष्णेन । रजसा । वर्तमानः । निऽवेशयन् । अमृतम् । मत्यम् । च । हिरण्ययेन । सविता । रथेन ।
श्रा । देवः । याति । भुवनानि । पश्यन् ॥२॥ याति । देवः । प्रऽवता । याति । उत्ऽवा । याति । शुभ्राभ्याम् । यजतः । हरिऽभ्याम् । आ । देवः । याति । सविता । पराऽवतः । अयं । विश्वा । दुःऽइता । बाधमानः ॥३॥ अभिऽवृतम् । कृशनैः । विश्वरूपम् । हिरण्यऽशम्यम् । यजतः । बृहन्तम् । आ । अस्थात् । रथम् । सविता । चित्रभानुः । कृष्णा । रजांसि । तविषीम् । दधानः ॥४॥ वि । जान् । श्यावाः । शितिऽपादः । अख्यन् । रथम् । हिरण्यऽप्रउगम् । वहन्तः । शश्वत् । विशः। सवितुः । दैव्य॑स्य । उपऽयै । विश्वा । भुवनानि । तस्थुः ॥५॥ तिस्रः। द्यावः । सवितुः । द्वौ । उपऽस्था । एका । यमस्य । भुवने । विरापाट् । आणिम् । न । रथ्यम् । अमृता । अधि । तस्थुः । इह । ब्रवीतु । यः । ऊँ इति । तत् । चिकैतत् ॥६॥ वि । सुऽपर्णः । अन्तरिक्षाणि । अख्यत् । गभीरज्वैपाः । असुरः । सुनीथः । कं । इदानीम् । सूर्यः । कः । चिकेत । कतमाम् । द्याम् । रश्मिः । अस्य । आ । ततान ॥७॥ अष्टौ । वि । अख्यत् । ककुभः । पृथिव्याः । त्री । धन्वं । योजना । सप्त । सिन्धून् । हिरण्यऽअक्षः ।
न
।

Page #758

35
I. 36.6
Padapāțha सविता । देवः । आ । अगात् । दधत् । रत्ना । दाशुषे । वार्याणि ॥८॥ हिरण्यपाणिः । सविता । विचर्षणिः । उभे इति । द्यावापृथिवी इति । अन्तः । ईयते । अप । अीवाम् । बाधते । वेति । सूर्यम् । अभि । कृष्णेन । रजसा । द्याम् । ऋणोति ॥९॥ हिरण्यऽहस्तः । असुरः । सुनीथः । सुऽमृळीकः । खवान् । यातु । अर्वाङ् । अपऽसेर्धन् । रक्षसः । यातुऽधानान् । अस्थात् । देवः । प्रतिऽदोषम् । गृणानः ॥१०॥ ये । ते । पन्थाः । सवितरित । पूर्व्यासः । अरेणवः । सुऽकृताः । अन्तरिक्षे । तेभिः । नः। अद्य । पथिभिः । सुऽगेभिः । रक्षं । च । नः । अधि । च । ब्रहि । देव ॥११॥
I. 36.
प्र। वः । यह्वम् । पुरूणाम् । विशाम् । देवऽयतीनाम् । अग्निम् । सुउक्लेमिः । वचःऽभिः । ईमहे । यम् । सीम् । इत् । अन्ये । ईळते ॥१॥ जासः । अग्निम् । दधिरे । सहःऽवृधम् । हविष्म॑न्तः । विधेम । ते । सः । त्वम् । नः। अद्य । सुऽमनाः । इह । अविता । भव । वाजेषु । सन्त्य ॥२॥ प्र । त्वा । दूतम् । वृणीमहे । होतारम् । विश्वऽवैदसम् । महः । ते । सतः । वि । चरन्ति । अर्चयः । दिवि । स्पृशन्ति । भानवः ॥३॥ देवासः । त्वा । वरुणः । मित्रः । अर्थमा । सम् । दूतम् । प्रत्नम् । इन्धते । विश्वम् । सः । अग्ने । जयति । त्वया । धनम् । यः । ते । ददाश । मर्त्यः ॥४॥ मन्द्रः । होता । गृहऽपतिः । अग्ने । दूतः । विशाम् । असि । त्वे इति । विश्वा । सम्ऽगतानि । व्रता । ध्रुवा । यानि । देवाः । अकृण्वत ॥५॥ त्वे इति । इत् । अग्ने । सुऽभगे । यविष्ठय । विश्वम् । आ । हूयते । हविः । सः । त्वम् । नः ।

Page #759

36
Padapātha
I. 39. 16 अद्य । सुऽमनाः । उत । अपरम् । यझिं । देवान् । सुऽवीयर्या ॥६॥ तम् । घ । ईम् । इत्था । नमखिनः । उप । खऽराजम् । आसते । होत्राभिः । अग्निम् । मनुषः । सम् । इन्धते । तितिवांसः । अति । सिधः ॥७॥ नन्तः। वृत्रम् । अतरन् । रोदसी इति । अ॒पः । उरु । क्षयाय । चक्रिरे । भुव॑त् । कण्वे । वृर्षा । द्युम्नी । आऽहुतः । क्रन्दत् । अश्वः । गोऽइष्टिषु ॥८॥ सम् । सीदस्व । महान् । असि । शोचस्व । देवऽवीतमः । वि । धूमम् । अग्ने । अरुषम् । मियेध्य । सृज । प्रशस्त । दर्शतम् ॥९॥ यम् । त्वा । देवासः । मनवे । दधुः । इह । यजिष्ठम् । हव्यवाहन । यम् । कण्वः । मेध्यऽअतिथिः । धनऽस्मृतम् । यम् । वृर्षा । यम् । उपऽस्तुतः ॥१०॥ यम् । अग्निम् । मेध्यऽअतिथिः । कण्वः। ईधे । ऋतात् । अधि । तस्य । प्र। इषः । दीदियुः । तम् । इमाः । ऋचः । तम् । अग्निम् । वर्धयामसि ॥ ११ ॥ रायः । पूर्धि । स्वधाऽवः । अस्ति । हि । ते । अग्ने । देवेषु । आप्यम् । त्वम् । वाज॑स्य । श्रुत्य॑स्य । राजसि । सः । नः। मृळ । महान् । असि ॥१२॥ ऊर्ध्वः । ॐ इति । सु । नः । ऊतये । तिष्ठं । देवः । न । सविता । ऊर्ध्वः । वाजस्य । सनिता । यत् । अञ्जिऽभिः । बाघभिः । विऽहयामहे ॥१३॥ ऊर्ध्वः । नः । पाहि । अंहसः । नि । केतुर्ना । विश्वम् । सम् । अत्रिणम् । दह । कृधि । नः । ऊर्ध्वान् । चराय । जीवसे । विदाः । देवेषु । नः । दुवैः ॥१४॥ पाहि । नः । अग्ने । रक्षसः । पाहि । धूर्तेः । अराव्णः । पाहि । रिपतः । उत । वा । जिघौसतः। बृहद्भानो इति बृहत्ऽभानो । यविष्ठय ॥१५॥ घनाऽईव । विष्वक् । वि । जहि । अराव्णः । तपुःऽजम्भ । यः।

Page #760

37
I. 37.7
Padapātha असऽधक् । यः । मयः । शिशीते । अति । अक्तभिः । मा । नः । सः । रिपुः । ईशत ॥१६॥ अग्निः । वन्ने । सुवीर्यम् । अग्निः । कण्वाय । सौभंगम् । अग्निः । प्र। आवत् । मित्रा । उत । मेध्यऽअतिथिम् । अग्निः । सातौ । उपऽस्तुतम् ॥१७॥ अग्निना । तुर्वशम् । यदुम् । पराऽवतः । उग्रऽदैवम् । हवामहे । अग्निः । नयत् । नवऽवास्त्वम् । बृहत्ऽथिम् । तुतिम् । दसवे । सहः ॥१८॥ नि । त्वाम् । अग्ने । मनुः । दधे । ज्योतिः । जनाय । शश्वते । दीदेखें । कण्यै । ऋतजातः । उक्षितः । यम् । नमस्यन्ति। कृष्टयः ॥१९॥ त्वेषासः । अग्नेः । अर्मऽवन्तः। अर्चयः । भीमासः। न । प्रतिऽइतये । रक्षखिनः । सदम् । इत् । यातुऽमावतः । विश्वम् । सम् । अत्रिणम् । दह ॥२०॥
I. 37.
- क्रीळम् । वः । शधैः । मारुतम् । अनर्वाणम् । रथेऽशुभम् । कण्वाः । अभि । प्र । गायत ॥१॥ ये । पृषतीभिः । ऋष्टिऽभिः । साकम् । वाशीभिः । अञ्जिऽमिः । अर्जायन्त । स्वभानवः ॥२॥ इहऽईव । शृण्वे । एषाम् । कर्णाः । हस्तेषु । यत् । वान् । नि । यामन् । चित्रम् । ऋञ्जते ॥३॥ प्र। वः। शर्धाय । घृष्वये । त्वेषऽद्युम्नाय । शुष्मिणे । देवतम् । ब्रह्म । गायत ॥४॥ प्र । शंस । गोए । अघ्न्यम् । क्रीळम् । यत् । शर्धः । मारुतम् । जम्भै । रसस्य । ववृधे ॥५॥ कः । वः । वर्षिष्ठः । आ। नरः । दिवः । च । ग्मः । च । धूतयः । यत् । सीम् । अन्तम् । न । धूनुथ ॥६॥ नि । वः । यामाय । मानुषः । दधे । उग्राय । मन्यवै । जिहीत । पर्वतः। गिरिः

Page #761

38
Padapatha
I. 38.7 ॥७॥ येषाम् । अज्मैषु । पृथिवी । जुजुर्वान्ऽईव । विश्पतिः । भिया । यामेषु । रेजते ॥८॥ स्थिरम् । हि । जानम् । एषाम् । वयः। मातुः । निःऽएतवे । यत् । सीम् । अनु । द्विता । शवः ॥९॥ उत् । ऊँ इति । त्ये । सूनवः । गिरः । काष्ठाः । अज्मेषु । अत्नत । वाश्राः । अभिऽजु । यातवे ॥१०॥ त्यम् । चित् । घ । दीर्घम् । पृथुम् । मिहः । नतिम् । अमृध्रम् । प्र । च्यवयन्ति । यामऽभिः ॥११॥ मरुतः । यत् । है । वः । बलम् । जनान् । अचुच्यवीतन । गिरीन् । अचुच्यवीतन ॥१२॥ यत् । ह । यान्ति । मरुतः । सम् । ह । ब्रवते । अव॑न् । आ । शृणोति । कः । चित् । एषाम् ॥१३॥ प्र । यात । शीभम् । आशुऽभिः । सन्ति । कण्वेषु । वः । दुर्वः । तो इति । सु । मादयाध्यै ॥१४॥ अस्ति । हि । स्म । माय । वः । सर्सि । स । वयम् । एषाम् । विश्वम् । चित् । आयुः । जीवसे ॥१५॥
____I. 38. कत् । ह । नूनम् । कधऽप्रियः । पिता । पुत्रम् । न । हस्तयोः । दधिध्वे । वृक्तऽबर्हिषः ॥१॥ के । नूनम् । कत् । वः । अर्थम् । गन्त । दिवः । न । पृथिव्याः । के । वः । गावः । न । रण्यन्ति ॥२॥ क्व । वः । सुम्ना । नव्याँसि । मरुतः । क्व । सुविता । वो ३ इति । विश्वानि । सौभगा ॥३॥ यत् । यूयम् । पृश्निऽमातरः । मर्तासः । स्यातन । स्तोता । वः । अमृतः । स्यात् ॥४॥ मा । वः । मृगः । न । यवसे । जरिता । भूत् । अजौष्यः । पथा । यमस्य । गात् । उप ॥५॥ मो इति । सु । नः । पराऽपरा । निःऽऋतिः । दुःऽहना । वधीत् । पदीष्ट । तृष्णया । सह ॥६॥ सत्यम् । त्वेषाः । अम॑ऽवन्तः । धन्वन् । चित् ।

Page #762

I. 39.5
Padapātha आ। रुद्रियांसः । मिहम् । कृण्वन्ति । अवाताम् ॥७॥ वाश्राऽईव । विद्युत् । मिमाति । वत्सम् । न । माता । सिसक्ति । यत् । एषाम् । वृष्टिः । असर्जि ॥८॥ दिवा । चित् । तमः । कृण्वन्ति । पर्जन्यैन । उदऽवाहेन । यत् । पृथिवीम् । विऽउन्दन्ति ॥९॥ अर्ध । स्वनात् । मरुताम् । विश्वम् । आ । सन । पार्थिवम् । अरैजन्त । प्र। मानुषाः ॥१०॥ मरुतः । वील्लपाणिभिः । चित्राः । रोधस्वतीः । अनु । यात । ईम् । अखिंद्रयामऽभिः ॥११॥ स्थिराः । वः । सन्तु । नेमयः । रथाः । अश्वासः । एषाम् । सुऽसैस्कृताः । अभीशवः ॥१२॥ अच्छे । वद । तना । गिरा । जरायै । ब्रह्मणः। पतिम् । अग्निम् । मित्रम् । न । दर्शतम् ॥१३॥ मिमीहि । श्लोकम् । आस्यै । पर्जन्यःऽइव । ततनः । गाय । गायत्रम् । उक्थ्य॑म् ॥१४॥ वन्दख । मारुतम् । गणम् । त्वेषम् । पनस्युम् । अर्किणम् । असे इति । वृद्धाः । असन् । इह ॥१५॥
_I. 39. प्र । यत् । इत्था । पराऽवतः । शोचिः । न । मानम् । अस्यथ । कर्ख । क्रा । मरुतः । कख । वपैसा । कम् । याथ । कम् । ह । धूतयः ॥१॥ स्थिरा । वः । सन्तु । आयुधा । पराऽनुदै । वीर्छ । उत । प्रतिऽस्कभे । युष्माकम् । अस्तु । तविषी । पनीयसी । मा । मय॑स्य । मायिनः ॥२॥ परी । ह । यत् । स्थिरम् । हथ । नरः । वर्तय॑थ । गुरु । वि । याथन । वनिनः । पृथिव्याः । वि । आशाः । पर्वतानाम् ॥३॥ नहि । वः । शत्रुः । विविदे । अधि । घर्वि । न । भूम्याम् । रिशादसः । युष्माकम् । अस्तु । तविषी । तना । युजा । रुद्रोसः । नु । चित् । आऽधृ ॥४॥ प्र । वेपयन्ति । पर्वतान् । वि । विश्वन्ति ।

Page #763

40
Padapāṭha
I.40.5
वनस्पतन् । प्रो इर्त । आरत । मरुतः । दुर्मदः इव । दे॒वा॑सः ।
1
सर्व॑या । विशा ॥५॥ उपो इति॑ । रथैषु । पृष॑तीः । अयुग्ध्वम् । प्रष्टिः । वहति । रोहि॑ितः । आ । वः । यामा॑य । पृथिवी । चित् । अश्रोत् । अर्बीभयन्त । मानु॑षाः ||६|| आ | वः । मक्षु । तन । कम् । रुद्रः ।
1
1
-
-
I
1
अव॑ः । वृणीमहे । गन्त॑ । नूनम् । न॒ः । अव॑सा । यथा॑ । पु॒रा । इ॒त्था । कण्वा॑य॒ । वि॒भ्युषे॑ ॥७॥ युष्माऽईषितः । मरुतः । मत्यै इषितः । आ । यः । नः । अभ्र्भ्यः । ईषते । वि । तम् । युयोत । शव॑सा । वि । ओज॑सा । वि । युष्माका॑भिः | ऊतिर्भिः ॥८ ॥ असा॑मि । हि । प्रऽयज्यवः । कण्व॑म् । दद । प्रचेतसः । असमिऽभिः । मरुतः । आ । नः॒ः । ऊ॒तिऽर्भः । गन्त॑ । वृ॒ष्टिम् । न । वि॒द्युत॑ः ॥ ९ ॥ असा॑मि । ओजः॑ । बिभृथ । सुदानवः । असा॑मि । धूतयः । शः । ऋषिऽद्विषै । मरुतः । परिऽमन्यवे । इषु॑म् । न । सृजत | द्विष॑म् ॥१०॥
|
-
I. 40.
उत् । तिष्ठ । ब्रह्मणः । पते । देवयन्तः । त्वा । ईमहे । उप । प्र । यन्तु । मरुत॑ः । सुदानवः । इन्द्रे । प्राशुः । भव | सच ॥ १ ॥ त्वाम् । इत् । हि । सहसः । पुत्र । मर्त्यैः । उपते । धनै । हिते ।
I
1
9
सु॒ऽवीर्य॑म् । मरुतः । आ । सु॒ऽअश्व्य॑म् । दधा॑त । यः । वः । आऽचके ॥२॥ प्र । एतु । ब्रह्मणः । पतिः । प्र । देवी । एतु सूनृता । अच्छे । वीरम् । नर्य॑म् । पङ्क्तिऽरा॑सम् । दे॒वाः । यज्ञम् । नयन्तु । नः ॥३॥ यः वा॒घते॑ । ददा॑ति । सूनर॑म् । वसु॑ । सः । ध॒त्ते॒ । अचि॑ति । श्रव॑ः । तस्मै॑ । इम् । सु॒वीरा॑म् आ । यजामहे । सु॒ऽप्रत॑र्तम् । अने॒हस॑म् ||४|| प्र । नूनम् | ब्रह्मणः । पर्तिः । मन्त्र॑म् ।
--
।

Page #764

I. 41.8
Padapatha वदति । उक्थ्यम् । यसिन् । इन्द्रः । वरुणः । मित्रः । अर्थमा । देवाः । ओकौसि । चक्रिरे ॥५॥ तम् । इत् । वोचेम । विदथेषु । शम्ऽभुवम् । मन्त्रम् । देवाः । अनेहसंम् । इमाम् । च । वाच॑म् । प्रतिऽहयथ । नरः । विश्वा । इत् । वामा । वः । अश्नवत् ॥६॥ कः । देवऽयन्तम् । अश्नवत् । जनम् । कः । वृक्तऽबर्हिषम् । प्रऽ । दाश्वान् । पस्त्याभिः । अस्थित । अन्तःऽवाव॑त् । क्षयम् । दधे ॥७॥ उप । क्षत्रम् । पृश्चीत । हन्ति । राजऽभिः । भये । चित् । सुऽक्षितिम् । दधे । न । अस्य । वर्ता । न । तरुता । महाऽधने । न । अभै । अस्ति । पत्रिणः ॥८॥
___I. 41. यम् । रक्षन्ति । प्रञ्चैतसः । वरुणः। मित्रः । अर्यमा। नु। चित् । सः । दभ्यते । जनः ॥१॥ यम् । बाहुतोऽइव । पिप्रति । पान्ति । मय॑म् । रिषः । अरिष्टः । सर्वः । एधते ॥२॥ वि । दुःऽगा। वि। द्विषः । पुरः । घ्नन्ति । राजानः । एषाम् । नयन्ति । दुःऽइता । तिरः ॥३॥ सुऽगः । पन्थाः । अनुक्षरः । आदित्यासः । ऋतम् । यते । न । अत्र । अवऽखादः । अस्ति । वः ॥४॥ यम् । यज्ञम् । नयथ । नरः । आदित्याः । ऋजुना । पथा । प्र । वः । सः । धीतये । नशत् ॥५॥ सः । रत्नम् । मर्त्यः । वसु । विश्वम् । तोकम् । उत । त्मना । अच्छे । गच्छति । अस्तृतः ॥६॥ कथा । राधाम | सखायः । स्तोमम् । मित्रस्य । अर्यम्णः । महि । प्सरः । वरुणस्य ॥७॥ मा । कः । घ्नन्तम् । मा । शप॑न्तम् । प्रति । वोचे । देवऽयन्तम् । सुम्नैः । इत् ।

Page #765

I. 43. 3
Padapātha वः । आ । विवासे ॥८॥ चतुरः । चित् । ददमानात् । बिभीयात् । आ । निऽधातोः । न । दुःऽउक्ताय । स्पृहयेत् ॥९॥
____I. 42. सम् । पूषन् । अध्वनः । तिर । वि । अंहः । विऽमुचः । नपात् । सक्ष्व । देव । प्र । नः । पुरः ॥१॥ यः। नः । पूषन् । अधः । वृकः । दुऽशेवः। आदिदेशति । अप । स्म । तम् । पथः । जहि ॥२॥ अपं । त्यम् । परिऽपन्थिनम् । मुपीवाणम् । हुरःऽचितम् । दूरम् । अधि । स्रतेः । अज ॥३॥ त्वम् । तस्य । द्वयाविनः । अघऽर्शसस्य । कस्य॑ । चित् । पदा । अभि । तिष्ठ । तपुषिम् ॥४॥
आ । तत् । ते । दस । मन्तुऽमः । पूषन् । अवः । वृणीमहे । येन । पितॄन् । । अचौदयः ॥५॥ अर्ध । नः । विश्वऽसौभग । हिरण्यवाशीमत्ऽतम । धनानि । सुऽसनो । कृधि ॥६॥ अति । नः । सश्चतः । नय । सुऽगा । नः । सुऽपा । कृणु । पूर्वन् । इह । क्रतुम् । विदः ॥७॥ अभि । सुऽयवसम् । नय । न । नवऽज्वारः । अध्यने । पूषन् । इह । क्रतुम् । विदः ॥८॥ शग्धि । पूर्धि । प्र । यसि । च । शिशीहि । प्रासि । उदरंम् । पूषन् । इह । ऋतुम् । विदः ॥९॥ न । पुषणम् । मेथामसि । सुऽउक्तैः । अभि । गृणीमसि । वर॑नि । दस्मम् । ईमहे ॥१०॥
I. 43. कत् । रुद्राय । प्रऽचैतसे । मीळ्हुःऽतमाय । तव्यसे । वोचेम । शम्ऽतमम् । हृदे ॥१॥ यथा । नः । अदितिः । करत् । पश्वे । नृऽभ्यः । या । गर्वे । या । तोकार्य । रुद्रियम् ॥२॥ यथा । नः । मित्रः । वरुणः । यर्था । रुद्रः । चिकैतति । यर्था । विश्वे । सजोषसः ॥३॥

Page #766

I. 44. 6
Padapäṭha
43
ग॒थऽप॑तिम् । मे॒धऽप॑तिम् । रु॒द्रम् । जला॑ष॒ऽभेष॒जम् । तत् । शम्ऽयोः ।
सुम्नम् | ईमहे ||४|| यः | शुक्रः इ॑व । सूर्यैः । हिर॑ण्यम्ऽइव । रोच॑ते ।
I
I
श्रेष्ठैः । दे॒वाना॑म् । वसु॑ः ॥५॥ शम् । नः । करति । अते । सुगम्।
मेषाये । मेष्यै । नृभ्यः । नारिंऽभ्यः । गवै ॥ ६ ॥ अस्मे इर्ति |
I 1
――
-
सोम । श्रय॑म् । अत्र॑ । नि । धेहि । श॒तस्य॑ । नृ॒णाम् । महि॑ । श्रवः
I I
1
तुविनृम्णम् ॥७॥ मा । नः । सोमsपरिबाधः । मा । अरा॑तयः । जुहुरन्त । आ । नः । इन्दो इर्ति । वाजे | भज ||८|| याः । ते । प्र॒जाः । अ॒मृत॑स्य । पर॑स्मिन् । धाम॑न् । ऋ॒तस्य॑ । मू॒र्धा । नार्भा । सोम । वेनः । आभूष॑न्तीः | सोम । वेदः ||९||
I
I. 44.
1
अग्ने॑ । विव॑खत् । उ॒षस॑ः । चित्रम् । राधेः । अमर्त्य । आ । दाशुषै । जातवेदः । वह । त्वम् । अद्य । देवान् । उषः बुर्धः ॥१॥ जुष्ट॑ः । हि । दू॒तः । असि॑ । हव्यवाहनः । अ । रथीः । अध्वराणा॑म् । स॒ऽजूः । अ॒श्विऽभ्या॑म् । उप । सु॒ऽवी॒र्य॑म् । अ॒स्मे इति॑ ।
I
|
धे॒हि । श्रव॑ः । बृ॒हत् ॥२॥ अ॒द्य । दुतम् । वृणीमहे । वसुंम् । अ॒ग्निम् । पुरुऽप्रियम् । धूमकेतुम् । भा:ऋजीकम् । विष्टिषु । यज्ञाना॑म् । अध्वरऽश्रिय॑म् ||३|| श्रेष्ठ॑म् । यवि॑ष्ठम् । अति॑थम् । सुहुतम् ।
जुष्ट॑म् । जय । दा॒शुषे॑ । देवान् । अच्छे । यातवे | जातवेदसम् ।
1
1
-
अग्निम् । ईळे । विष्टिषु ॥ ४ ॥ स्तविष्यामि । त्वाम् । अहम् ।
|
विश्वस्य । अमृत । भोजन । अ । त्रातारम् । अमृत॑म् । मियेध्य । यजि॑ष्ठम् । ह॒व्य॒ऽवाहन ॥५॥ सु॒शंस॑ः । वो॒धि । गृ॒णते । यविष्ठ । मधुजिह्वः । सुहुतः । प्रस्क॑ण्वस्य । प्रतिरन् । आर्युः । जीवसे |
-

Page #767

44
Padapaṭha
I. 45. 2
नमस्य । दैव्य॑म् । जन॑म् || ६ || होता॑रम् । विश्ववे॑दसम् । सम् । हि । त्वा । विश॑ः । इन्धते॑ । सः । आ । वह । पुरुहूत । प्रऽचैतसः । अग्ने॑ । देवान् । इह । द्रवत् ॥७॥ सवितार॑म् । उषस॑म् । अश्विना॑ । भग॑म् । अ॒ग्निम् । विऽउ॑ष्टिषु । क्षः । कण्वा॑सः । त्वा । सुतsaौ - मासः । इन्धते । हव्यवाहम् । सुऽअध्वर ॥ ८ ॥ पर्तिः । हि । अध्व॒राणा॑म् । अग्ने॑ । दु॒तः । विशाम् । असि । उषःऽबुर्धः । आ ।
I
I
वह । सोम॑ऽपीतये । देवान् । अद्य | खःदृशेः || ९ || अ | पूर्वीः |
अनुं । उषसः । विभावसो इर्ति विभावसो । दीदेथं । विश्वदर्शतः ।
|
1
1
1
असि॑ । ग्रामे॑षु । अविता । पु॒रः ऽहि॑तः । असि॑ । य॒ज्ञेषु॑ । मानु॑षः ॥ १० ॥ नि । त्वा । य॒ज्ञस्य॑ । सार्धनम् । अग्ने॑ । होता॑रम् । ऋ॒त्विज॑म् । मनुष्वत् । देव | धीमहि । प्रऽचैतसम् । जीरम् । दू॒तम् । अम॑र्त्यम् ॥ ११ ॥ I यत् । दे॒वाना॑म् । मि॒त्रऽम॒हः । पु॒रः ऽहि॑तः । अन्त॑रः । यार्स । दु॒त्य॑म् । सिन्धः इव । प्रऽवनितासः । ऊर्मर्यः । अग्नेः । भ्राजन्ते । श्रर्चयः
I
-
॥ १२ ॥ श्रुधि । श्रुत्कर्ण । वनि॑ऽभिः । दे॒वैः । अग्ने॑ । स॒याव॑ऽभिः । आ । सीदन्तु । बर्हिषि । मित्रः । अर्यमा । प्रातः यावनः । अध्वरम्
1
1
॥१३॥ शृण्वन्तु॑ । स्तोम॑म् । म॒रुत॑ः । सु॒दान॑वः । अग्निजिह्वाः । ऋ॒तऽवृ॒ध॑ः । पिब॑तु॒ । सोम॑म् । वरु॑णः । घृ॒तव॑तः । अ॒श्विऽभ्या॑म् । उ॒षसः॑ । सऽजूः ॥१४॥
I. 45.
--
त्वम् । अग्ने । वसु॑न् । इह । रुद्रान् । आदित्यान् । उत । यर्ज । सु॒ऽअध्व॒रम् । जन॑म् । मनु॑जातम् । घृतऽप्रुष॑म् ॥ १ ॥ श्रुष्टीsवानः । हि । दाशुषै । देवाः । अग्ने । विऽचैतसः । तान् । रोहित अश्व ।
--

Page #768

45
I. 46.5
Padapatha. गिर्वणः । त्रयःऽत्रिंशतम् । आ । वह ॥२॥ प्रियमेधऽवत् । अत्रिऽवत् । जातऽवेदः । विरूपऽवत् । अङ्गिरखत् । महिऽव्रत । प्रस्कण्वस्य । श्रुधि । हवम् ॥३॥ महिऽकेरवः । ऊतये । श्रियऽमेधाः । अहूषत । राजन्तम् । अध्वराणाम् । अग्निम् । शुक्रेण । शोचिां ॥४॥ घृतंऽआहवन । सन्त्य । इमाः । ॐ इति । सु । श्रुधि । गिरः । याभिः । कण्वस्य । सूनवः । हवन्ते । अव॑से । त्वा ॥५॥ त्वाम् । चित्रश्रवःऽतम । हवन्ते । विक्षु । जन्तवः । शोचिःऽकैशम् । पुरुऽप्रिय । अग्ने । हव्याय । वोव्हचे ॥६॥ नि । त्वा । होतारम् । ऋत्विज॑म् । दधिरे । वसुविऽतमम् । श्रुत्ऽकर्णम् । सार्थःऽतमम् । विर्नाः । अग्ने । दिविष्टिषु ॥७॥ आ। त्वा । विप्राः । अचुच्यवुः । सुतऽसोमाः । अभि । प्रयः । बृहत् । भाः । बिभ्रतः । हविः । अग्ने । माय । दाशुषे ॥८॥ प्रातःऽयानः । सहःऽकृत । सोमऽपेयाय । सन्त्य । इह । अद्य । दैव्य॑म् । जनम् । चर्हिः । आ । सादय । वसो इति ॥९॥ अर्वाश्चम् । दैव्य॑म् । जनम् । अग्ने । यक्ष्य । सहूतिऽभिः । अयम् । सोमः । सुऽदानवः । तम् । पात । तिरःऽअह्वयम् ॥१०॥
I. 46. ____ एषो इति । उपाः । अपूर्व्या । वि । उच्छति । प्रिया । दिवः । स्तुपे । वाम् । अश्विना । बृहत् ॥१॥ या । दस्रा । सिन्धुऽमातरा । मनोतरी । रयीणाम् । धिया । देवा । वसुऽविदा ॥२॥ वच्यन्तै । वाम् । ककुहासः । जुर्णायाम् । अधि । विष्टर्पि । यत् । वाम् । रथः । विभिः । पात् ॥३॥ हविषा । जारः । अपाम् । पिपर्ति । पपुरिः । नरा । पिता । कुर्टस्य । चर्षणिः ॥४॥ आऽदारः । वाम् । मतीनाम् ।

Page #769

46
Padapatha
I. 47.3 नासत्या । मतऽवचसा । पातम् । सोमस्य । धृष्णुऽया ॥५॥ या । नः । पीपरत् । अश्विना । ज्योतिष्मती । तमः । तिरः । ताम् । असे । इति । रासाथाम् । इषम् ॥६॥ आ । नः। नावा । मतीनाम् । यातम् । पाराय । गन्तवे । युञ्जाथाम् । अश्विना । रथम् ॥७॥ अरित्रम् । वाम् । दिवः । पृथु । तीर्थे । सिन्धूनाम् । रथः । धिया। युयुजे । इन्दवः ॥८॥ दिवः । कण्वासः । इन्दवः । वसु । सिन्धूनाम् । पदे । स्वम् । वत्रिम् । कुह । धित्सथः ॥९॥ अभूत् । ऊँ इति । भाः । ॐ इति । अंशवै । हिरण्यम् । प्रति । सूर्यः। वि । अख्यत् । जिह्वया । अर्सितः ॥१०॥ अभूत् । ऊँ इति । पारम् । एतवे । पन्थाः । ऋतस्य॑ । साधुध्या । अदर्शि । वि । सुतिः । दिवः ॥११॥ तत्तत् । इत् । अश्विनौः । अवः । जरिता । प्रति । भूषति । मदे । सोमस्य । पितोः ॥१२॥ ववसाना । विवस्वति । सोमस्य । पीत्या । गिरा । मनुष्वत् । शंभू इति शम्ऽभू । आ । गतम् ॥१३॥ युवोः । उपाः । अनु । श्रियम् । परिऽज्मनोः । उपऽआचरत् । ऋता । वनथः । अक्तऽभिः ॥१४॥ उभा । पिबतम् । अश्विना । उभा । नः । शर्म । यच्छतम् । अविद्रियाभिः । ऊतिभिः ॥१५॥
1.47. अयम् । वाम् । मधुमत्ऽतमः । सुतः । सोमः । ऋतऽवृधा । तम् । अश्विना । पिबतम् । तिरःऽब्रहृयम् । धत्तम् । रत्नानि । दाशुषे ॥१॥ त्रिवन्धुरेण । त्रिऽवृता । सुऽपेशंसा । रथैन । आ। यातम् । अश्विना । कण्यासः । वाम् । ब्रह्म । कृण्वन्ति । अध्वरे । तेाम् । सु । शृणुतम् । हवम् ॥२॥ अश्विना । मधुमत्ऽतमम् । पातम् । सोमम् । ऋतऽवृधा ।
-
७

Page #770

I. 48. 3
Padapatha. अर्थ । अद्य । दस्रा । वसु । विभ्रता । रथे । दाश्वांसम् । उप । गच्छतम् ॥ ३ ॥ त्रिऽसधस्थे । बहिर्षि । विश्वऽवेदसा । महा॑ । यज्ञम् । मिमिक्षतम् । कण्वासः । वाम् । सुतऽसोमाः । अभिऽयवः । युवाम् । हवन्ते । अश्विना ॥ ४ ॥ याभिः । कण्वम् । अभिष्टिंऽभिः । प्र । आवतम् । युवम् । अश्विना । ताभिः । सु । अस्मान् । अवतम् । शुभः । पती इति । पातम् । सोमम् । ऋतऽवृधा ॥ ५॥ सुऽदासे । दस्रा । वसु । बिभ्रता । रथे । पृक्षः । वहतम् । अश्विना । रयिम् । समुद्रात् । उत । वा । दिवः । परि । अस्मे इति । धत्तम् । पुरुऽस्पृहम् ॥६॥ यत् । नासत्या । पराऽवति । यत् । वा । स्थः । अधि । तुर्वशै । अतः । रथेन । सुऽवृता । नः । आ । गतम् । साकम् । सूर्यस्य । रश्मिभिः ॥७॥ अ
श्चिा । वाम् । सप्तयः । अध्वरऽश्रियः । वहन्तु । सर्वना । इत् । उप । इषम् । पृञ्चन्ता । सुऽकृतै । सुऽदानवे । आ । बर्हिः । सीदतम् । नरा ॥८॥ तेन । नासत्या । आ । गतम् । रथैन । सूर्यऽत्वचा । येन । शश्वत् । ऊहथुः । दाशुषे । वसु । मध्वः । सोमस्य । पीतये ॥९॥ उक्थेभिः । अर्वाक् । अव॑से । पुरुषस इति पुरुऽवस । अर्कैः । च । नि । हयामहे । शश्वत् । कण्वानाम् । सदसि । प्रिये । हि । कम् । सोमम् । पपथुः । अश्विना ॥ १० ॥
1.48.
सह । वामेन । नः । उपः । वि । उच्छ । दुहितः । दिवः । सह । घुम्नेन । बृहता । विभाऽवरि । राया । देवि । दार्खती ॥१॥ अश्व॑ऽवतीः। गोऽर्मतीः । विश्वऽसुविदः । भूरि । च्यवन्त । वस्तवे । उत् । ईरय । प्रति । मा । सनृताः । उपः । चोदं । राधः । मघोनाम् ॥२॥ उवास । उपाः ।

Page #771

48
I. 48. 14
-
-
-
Padapāțha उच्छात् । च । नु । देवी । जीरा । रानाम् । ये । अस्याः । आऽचरणेषु । दधिरे । समुद्रे । न । श्रवस्यवः ॥३॥ उपः । ये । ते । प्र । यामेषु । युञ्जते । मनः । दानाय । सरयः । अत्रै । अहं । तत् । कण्वः । एषाम् । कवऽतमः । नाम । गृणाति । नृणाम् ॥४॥आ। घ । योषोऽइव । सनरी । उपाः । याति । प्रऽभुञ्जती । जरय॑न्ती । वृर्जनम्। पत्ऽवत् । ईयते । उत्। पातयति । पक्षिणः ॥५॥ वि । या । सजति । समनम् । वि । अर्थिनः। पदम् । न । वेति । ओदंती । वयः । नकिः । ते । पप्तिऽवांसः । आसते। विउष्टौ । वाजिनीऽवति ॥६॥ एषा । अयक्त। पराऽवतः। सूर्यस्य । उत्ऽअयनात् । अधैिं । शतम् । रथेभिः । सुऽभगा । उपाः । इयम् । वि । याति । अभि । मानुषान् ॥७॥ विश्वम् । अस्याः। ननाम । चक्षसे । जगत् । ज्योतिः । कृणोति । सूनरी । अप । द्वेषः । मघोनी। दुहिता । दिवः । उषाः । उच्छत् । अयं । सिधः ॥८॥ उषः । आ । भाहि । भानुना । चन्द्रेण । दुहितः । दिवः । आऽवहन्ती । भूरि । अस्मभ्यम् । सौभगम् । विऽउच्छन्ती । दिविष्टिषु ॥९॥ विश्वस्य । हि । प्राणनम् । जीवनम् । त्वे इति । वि । यत् । उच्छसि । सूनरि । सा । नः । रथेन । बृहता। विभाऽवरि। श्रुधि । चित्रऽमधे । हव॑म् ॥१०॥ उषः। वाजम् । हि। वंखे । यः। चित्रः। मानुषे । जनै । तेन । आ । वह । सुऽकृतः । अध्वरान् । उप । ये । त्वा । गृणन्ति । वहयः ॥११॥ विश्वान् । देवान् । आ । वह । सोम॑ऽपीतये । अन्तरिक्षात् । उषः । त्वम् । सा । अस्मासु । धाः । गोऽमंत् । अश्वऽवत् । उक्थ्य॑म् । उपः । वाजम् । सुऽवीर्यम्॥१२॥ यस्याः । रुशन्तः। अर्चयः । प्रति । भद्राः । अक्षत । सा । नः । रयिम् । विश्वऽवारम् । सुऽपेशसम् । उषाः । ददातु । सुग्म्यम् ॥१३॥ये। चित् । हि । त्वाम् । ऋषयः । पूर्वे ।

Page #772

I. 50.6
Padapātha ऊतये । जुहूरे। अव॑से । महि । सा। नः । स्तोमान् । अभि । गृणीहि । राधसा । उपः । शुक्रेण । शोचिां ॥१४॥ उषः। यत् । अद्य । भानुना । वि। द्वारौं । ऋणवः । दिवः । प्र । नः । यच्छतात् । अवृकम् । पृथु । छर्दिः । प्र । देवि । गोऽमतीः । इषः ॥१५॥ सम् । नः । राया । बृहता । विश्व
पैशसा । मिमिक्ष्व । सम् । इळाभिः । आ । सम् । घुम्नेन । विश्वऽतुरी। उपः । महि । सम् । वाजैः । वाजिनीऽवति ॥१६॥
I.49.
उपः । भद्रेभिः । आ । गहि । दिवः। चित् । रोचनात् । अधि। वहन्तु । अरुणऽप्सवः । उप । त्वा । सोमिनः । गृहम् ॥१॥ सुपेशसम् । सुऽखम् । रथम् । यम् । अधिऽअस्थाः । उपः । त्वम् । तेन । सुऽश्रव॑सम् । जनम् । प्र । अव । अद्य । दुहितः। दिवः ॥२॥ वयः । चित् । ते। पतत्रिणः। द्विापत् । चतुःऽपत् । अर्जुनि । उपः । प्र। आरन् । ऋतून् । अनु। दिवः । अन्तेभ्यः । परि ॥३॥ विउच्छन्ती। हि । रश्मिभिः। विश्वम् । श्राऽभासि । रोचनम् । ताम् । त्वाम् । उपः । वसुऽयवः । गी:ऽभिः । कवाः । अहूषत ॥४॥
1. 50. उत् । ऊँ इति । त्यम् । जातऽवैदसम् ।देवम् । वहन्ति । केतवः । दृशे। विश्वाय । सूर्यम् ॥१॥ अपं । त्ये । तायवः । यथा । नक्षत्रा । यन्ति । अक्तभिः। सूराय। विश्वऽचक्षसे ॥२॥ अदृश्रम् । अस्य । केतवः । वि। रश्मयः। जनान् । अनु। भ्राज॑न्तः। अग्नयः । यथा ॥३॥तरणिः। विश्वऽदर्शतः । ज्योतिःऽकृत् । असि । सूर्य । विश्वम् । आ । भासि । रोचनम् । ॥४॥ प्रत्यङ् । देवानाम् । विशः । प्रत्यङ् । उत् । एपि । मानुषान् । प्रत्यङ् । विश्वम् । खः । दृशे ॥५॥ येन । पावक । चहंसा । भुरण्यन्तम् ।
I.50.

Page #773

Padapāțha
I. 51.4 जनान् । अनु । त्वम् । वरुण । पश्यसि ॥६॥ वि । धाम् । एपि। रजः । पृथु । अहा। मिमानः । अक्तऽभिः। पश्यन्। जन्मानि । सूर्य ॥७॥ सप्त । त्वा । हरितः । रथे । वहन्ति । देव । सूर्य । शोचिःऽकैशम्। विऽचक्षण ॥८॥ अयुक्त । सप्त । शुन्ध्युवः । सूरः । रथस्य । नप्त्यः । ताभिः । याति । स्वयुक्तिऽभिः॥९॥उत् । वयम् । तमसः। परि ।ज्योतिः। पश्यन्तः । उत्तरम् । देवम् । देवता। सूर्यम् । अन्म । ज्योतिः। उत्ऽतमम् ॥१०॥ उत्ऽयन् । अद्य । मित्रऽमहः। आऽरोहन् । उत्ऽतराम् । दिवम् । होगम् । मम । सूर्य । हरिमाणम् । च । नाशय ॥११॥ शुकैषु । मे। हरिमाणम् । रोपणाकासु ।दध्मसि । अथो इति । हारिद्रवेषु । मे। हरिमाणम् । नि । दध्मसि । ॥१२॥ उत् । अगात् । अयम् । आदित्यः। विश्वैन । सहसा । सह । द्विषन्तम् । मह्यम् । रन्धय॑न् । मो इति । अहम् । द्विषते । रधम् ॥१३॥
1.51. अभि । त्यम् । मेपम् । पुरुऽहूतम् । ऋग्मियम् । इन्द्रम् । गीःऽभिः। मदत । वस्वः । अर्णवम् । यस्य॑ । द्यावः । न । विऽचरन्ति । मानुषा । भुजे । मंहिष्ठम् । अभि । विप्रंम् । अर्चत ॥१॥ अभि । ईम् । अवन्वन् । सुऽअभिष्टिम् । ऊतयः । अन्तरिक्षमाम् । तविषीभिः । आऽवृतम् । इन्द्रम् । दासः । ऋभवः । मदऽच्युतम् । शतऽऋतुम् । जवनी। सूनृर्ता । आ । अरुहत् ॥२॥ त्वम् । गोत्रम् । अङ्गिरःऽभ्यः । अवृणोः। अप । उत । अत्रये । शतऽदुरेषु । गातुऽवित् । ससेन । चित् । विऽमदाय । अवहः । वसु । आजौ । अम् ि । ववसानखं । नर्तयन् ॥३॥ त्वम् । अपाम् । अपिऽधाना । अवृणोः । अप । अधारयः। पर्वते । दानुऽमत् । वसु । वृत्रम् । यत् । इन्द्र । शव॑सा । अवधीः । अहिंम् । आत् । इत् । सूर्यम् । दिवि ।

Page #774

51
I. 51. 13
Padapātha आ । अरोहयः। दृशे॥४॥ त्वम् । मायाभिः । अप । मायिनः । अधमः। स्वधाभिः । ये। अधि । शुप्तौ । अर्जुह्वत । त्वम् । पिप्रोः । नृऽमनः । प्र । अरुजः । पुरैः । प्र । ऋजिश्वयनम् । दस्युऽहत्येषु । आविथ ॥५॥ त्वम् । कुत्सम् । शुष्णऽहत्येषु । आविथ । अरन्धयः । अतिथिऽग्वाय । शम्बरम् । महान्तम् । चित् । अर्बुदम् । नि । क्रमीः । पदा । सनात् । एव । दस्युऽहत्याय । जज्ञिषे ॥६॥ त्वे इति । विश्वा । तर्विषी। सध्य॑क् । हिता । तवं । राधः । सोमऽपीथाय । हर्षते । तव । वज्रः। चिकिते । बाह्वोः । हितः । वृश्च । शत्रोः । अव । विश्वानि । वृष्ण्या ॥७॥ वि । जानीहि । आयर्थीन् । ये । च । दस्यवः । बर्हिष्मते । रन्धय । शासत् । अत्रतान् । शाकी । भव । यज॑मानस्य । चोदिता । विश्वा । इत् । ता । ते । सधऽमादेषु । चाकन ॥८॥ अनुऽवताय । रन्धय॑न् । अपऽवतान् । आऽभूभिः । इन्द्रः । श्नथयन् । अनाभुवः । वृद्धस्य । चित् । वर्धतः। द्याम् । इनक्षतः । स्तानः । वनः । वि । जधान । सम्ऽदिहः ॥९॥ तक्षत् । यत् । ते। उशना । सहसा । सहः। वि । रोदसी इति । मज्मना । बाधते । शवः। आ। त्वा । वातस्य । नृऽमनः । मनःऽयुजः । आ । पूर्यमाणम् । अवहन् । अभि । श्रवः ॥१०॥ मन्दिष्ट । यत् । उशनै । काव्ये । सर्चा । इन्द्रः। वङ्क इति । वङ्कुऽतरां । अधि । तिष्ठति । उग्रः । य॒यिम् । निः । अ॒पः। स्रोतसा । असृजत् । वि । शुष्णस्य । दंहिताः । ऐरयत् । पुरः ॥११॥ आ। स्म । रथम् । वृषऽपानेषु । तिष्ठसि । शार्यातस्य । प्रऽभृताः। येषु । मन्दसे । इन्द्र। या । सुतऽसौमेषु । चाकनः । अनर्वाणम् । श्लोकम् । आ। रोहसे । दिवि ॥१२॥ अददाः । अर्भाम् । महते । वचस्यवे । कक्षीयते । वृचयाम् । इन्द्र । सुन्वते । मेना । अभवः । वृषणश्वर्ख । सुक्रतो इतिं सुऽ

Page #775

52
Padapāṭha
क्रतो । विश्वा॑ । इत् । ता । ते । सव॑नेषु ।
I 1
-
I. 52. 6
वाच्या॑ ॥ १३ ॥ इन्द्र॑ः ।
अ॒भ्राय । सु॒ऽभ्य॑ः । नि॒िरे॒के । प॒त्रेषु॑ । स्तोम॑ः । दुर्यैः । न । यूप॑ः । अ
1
श्व॒ऽयुः । गव्युः । रथऽयुः । व॒सु॒ऽयुः । इन्द्र॑ः । इत् । रा॒यः । क्ष्यति । प्रऽय॒न्ता ॥ १४॥ इदम् । नर्मः । वृषभार्य । स्वराजै । सत्यशु॑ष्माय ।
तवसॆ । अवाचि । अस्मिन् । इन्द्र । वृ॒जने॑ । सर्वेऽवीराः । स्मत् । सूरिs
1
भैः । तव॑ । शर्म॑न् । स्याम ॥ १५ ॥
।
1
-
I. 52.
1
|
1
त्यम् । सु | मे॒षम् । महय । स्व॒विद॑म् । श॒तम् । यस्य॑ । सुः। साकम् । ई॑र॒ते । अत्य॑म् । न । वाज॑म् । हवनऽस्यर्दम् । रर्थम् । आ । इन्द्र॑म् । व॒वृ॒त्या॒म् । अव॑से । सुवृ॒क्ऽिः || १ || सः । पर्व॑तः । न । ध॒रुणे॑षु । अच्यु॑तः स॒हस्र॑म्ऽऊतिः । तवि॑षीषु । ववृधे । इन्द्र॑ः । यत् । । । । वृ॒त्रम् । अव॑धीत् । नदीऽवृत॑म् । उब्जन् । अर्णीसि । जर्हीषाणः । अन्ध॑सा ||२|| सः । हि । द्वरः । द्वरषु॑ । वः । ऊर्धनि । चन्द्रऽर्बुनः । मद॑sवृद्धः । मनी॒षिऽर्भैः । इन्द्र॑म् । तम् । ह्वे । सुपस्यया॑ । धि॒या । मंहि॑ष्ठऽरा॒तिम् । सः । हि । पत्रिः । अन्ध॑सः || ३|| आ | यम् । पृणन्ति । दि॒वि । सद्य॑ऽबहि॑िषः । स॒मु॒द्रम् । न । सु॒ऽभ्वः॑ः । स्वाः । अ॒भिष्ट॑यः । तम् ।
I
-
1
I
11
वृ॒त्रऽहत्यै॑ । अनु॑ । त॒स्थुः । ऊ॒तयः॑ । शुष्मा॑ः । इन्द्र॑म् । अ॒वाताः ।
1
I
तऽप्सवः ॥४॥ अभि । स्वऽवृ॑ष्टम् । मदे॑ । अस्य । युध्य॑तः । रघ्वीः
इ॑व । प्रवणे । सस्रः । ऊतयः । इन्द्रेः । यत् । वज्री । धृषर्माणः । अन्धे
1
सा । भिनत् । वलस्य॑ । परिधीन्ऽईव । त्रिः ||५|| परिं । ईम् । घृणा ।
-
--
-
1
1
1
चरति । तित्विषे । शव॑ः । अपः । वृ॒त्वी । रज॑सः । बुभम् । आ । अश॒य॒त् । वृ॒त्रस्य॑ । यत् । प्रव॒णे । दु॒गृभि॑श्वनः । नि॒ऽज॒घन्य॑ । ह॒न्वो॑ः ।
1

Page #776

I.52.15
Padapātha इन्द्र । तन्यतुम् ॥६॥ हुदम् । न । हि । त्वा । निऽऋषन्ति । ऊर्मयः । ब्रह्माणि । इन्द्र । तव । यानि । वर्धना । त्वष्टौ । चित् । ते । युज्य॑म् । ववृधे । शवः । ततई । वज्रम् । अभिभूतिऽओजसम् ।।७॥ जघन्वान् । ॐ इति । हरिऽभिः । संभृतक्रतो इति संभृतऽक्रतो । इन्द्र । वृत्रम् । मर्नुषे । गातुऽयन् । अपः । अयच्छथाः । बाह्वोः । वज्रम् । आयसम् । अधारयः । दिवि । आ । सूर्यम् । दृशे ॥८॥ बृहत् । स्वऽचन्द्रम् । अमऽयत् । यत् । उक्थ्य॑म् । अण्वत । भियसां । रोहणम् । दिवः। यत् । मानुषप्रधनाः । इन्द्रम् । ऊतयः । स्वः । नृऽसाचः । मरुतः। अम॑दन् । अनु ॥९॥ द्यौः । चित् । अस्य । अमऽवान् । अहैः । स्वनात् । अयोयवीत् । भियसा । वज्रः । इन्द्र । ते । वृत्रस्य॑ । यत् । बद्धधानस्य॑ । रोदसी इति । मदै । सुतस्य । शव॑सा । अभिनत् । शिरः ॥१०॥ यत् । इत् । नु । इन्द्र । पृथिवी । दर्शऽभुजिः । अहानि । विश्वा । ततनन्त । कृष्टयः । अत्रं । अहं । ते । मघवन् । विऽश्रुतम् । सहः । द्याम् । अनु । शवसा । बर्हणा । भुवत्॥११॥ त्वम् । अस्य। पारे । रजसः। विऽौमनः। स्वभूतिऽओजाः । अव॑से । धृषत्ऽमनः। चषे । भूमिम् । प्रतिऽानम् ।
ओज॑सः । अपः । स्वरिति स्वः । परिऽभूः । एषि । आ । दिवम् ॥१२॥ त्वम् । भुवः । प्रतिऽमान । पृथिव्याः । ऋष्वऽवीरस्य । बृहतः । पतिः। भूः। विश्वम् । आ । अप्राः । अन्तरिक्षम् । महिऽत्वा। सत्यम् । अद्धा । नकिः । अन्यः । त्वाऽवान् ॥१३॥ न । यस्य। द्यावापृथिवी इति । अनु। व्यः । न । सिन्धवः । रजसः । अन्तम् । आनशुः । न । उत । स्वऽवष्टिम् । मदै । अस्य । युध्यतः । एकः । अन्यत् । चकृष । विश्वम् । आनुषक् ॥१४॥ आर्चन् । अत्र । मरुतः । सस्मिन् । आजौ विश्वै। देवासः।

Page #777

54
Padapātha
1.53.8 अमदन् । अनु । त्वा । वृत्रस्य । यत् । भृष्टिऽमता । वधेन । नि । त्वम् । इन्द्र । प्रत । आनम् । जघन्थ ॥१५॥
I.53. नि । ऊँ इति । सु । वाचम् । प्र। महे ।भरामहे । गिरः । इन्द्राय। सदने । विवस्वतः । नु । चित् । हि । रत्नम् । ससताम् इव । अविदत् । न । दुःऽस्तुतिः । द्रविणःऽदेषु । शस्यते ॥१॥ दुरः । अश्वस्य । दुरः । इन्द्र । गोः । असि । दुरः । यवस्य । वसुनः । इनः । पतिः। शिक्षाऽनरः। प्रऽदिवः । अर्कामऽकर्शनः । सखा । सखिऽभ्यः । तम् । इदम् । गृणीमसि ॥२॥ शोऽवः । इन्द्र । पुरुष्कृत् । द्युमत्ऽतम । तव । इत् । इदम् । अभितः । चेकिते । वसु । अतः । सम्ऽगृभ्य॑ । अभिऽभूते । आ । भर । मा । त्वाऽयतः । जरितुः । कामम् । ऊनयीः ॥३॥ एभिः। द्युभिः । सुऽमनाः। एभिः । इन्दुऽभिः। निऽन्धानः ।अमतिम् । गोभिः। अश्विना । इन्द्रेण । दस्युंम् । दरयन्तः । इन्दुऽभिः । युतऽद्वैषसः । सम् । इषा ।रभेमहि ॥४॥ सम् । इन्द्र । राया। सम् । इषा । रभेमहि । सम् ।वाजेऽभिः। पुरुञ्चन्द्रैः । अभियुऽभिः । सम् । देव्या । प्रऽमत्या। वीरऽशुष्मया। गोऽअंग्रया । अश्वऽवत्या । रभेमहि ॥५॥ ते। त्वा । मदाः । अमदन । तानि । वृष्ण्यो । ते । सोमासः । वृत्रऽहत्येषु । सत्पते । यत् । कारवे । दर्श । वृत्राणि । अअति । बर्हिष्मते । नि। सहस्राणि । बर्हयः ॥६॥ युधा । युधम् । उप। घ। इत् । एषि। धृष्णुऽया। पुरा। पुरम् । सम् । इदम् । हंसि ।
ओज॑सा । नम्या । यत् । इन्द्र । सख्या । पराऽवति । निवर्हयः । नमुचिम् । नाम । मायिनम् ॥७॥ त्वम् । करञ्जम् । उत । पर्णयम् ।वधीः । तेजिष्ठया। अतिथिऽग्वस्य॑ । वर्तनी । त्वम् । शता । वङ्गदस्य। अभिनत् । पुरैः ।

Page #778

I. 54.5
Padapāṭha
55
अननुऽदः । परंऽस्रुताः । ऋश्व॑ना ||८|| त्वम् । एतान् । जनराज्ञः । द्विः । दश॑ । अ॒वन्धुना॑ । सु॒ऽश्रव॑सा । उपजग्मुः । षष्टिम् । स॒हस्र॑ । नव॒तिम् । नव॑ । श्रुतः । नि । च॒क्रेण॑ । र॒थ्या॑ । दुःsपदा॑ । अवृणक्
1
॥९॥ त्वम् । आ॒विथ । सु॒ऽश्रव॑सम् । तव॑ । ऊतिऽर्भिः । तव॑ । त्रार्म
1
I
ऽभिः । इन्द्र । तूर्वेयाणम् । त्वम् । अस्मै । कुत्स॑म् । अतिथिऽग्वम् ।
RVS
आयुम् । महे । राज्ञै । यूनै । अरन्धनाः ॥ १० ॥ ये | उत्ऽऋच॑ि । इन्द्र । दे॒वगो॑पाः । सखा॑यः । ते । शिवsत॑माः । असम । त्वाम् । स्तषाम॒ । त्वया॑ । सु॒ऽवीरा॑ः । द्राघा॒यः । आर्युः । प्रतरम् । दधानाः ॥ ११॥
--
I. 54.
1
1
मा । नः । अस्मिन् । मघऽवन् । पृत्सु । अंहंसि । नहि । ते । अन्त॑ः । शव॑सः । परिऽनशै । अक्र॑न्दयः । नद्यः ।
1
रोरु॑वत् । वर्ना ।
कथा | न | क्षोणीः । भियसा । सम् । आरत || १ || अ | शक्राय | शाकिने॑ । शची॑ऽवते । शृण्वन्त॑म् । इन्द्र॑म् । म॒हय॑न् । अ॒भि । स्तुहि । यः । धृष्णुना॑ । शव॑सा । रोद॑सी इर्त । उभे इर्त । वृषा॑ । वृषत्वा ।
I
I
वृषभः । निऽऋञ्जते॑ ॥२॥ अर्चे । दिवे । बृहते । शूष्य॑म् । वच॑ः । स्वs
|
1 1
I
I
क्ष॑त्रम् । यस्य॑ । धृष॒तः । धृष॒त् । मन॑ः । बृ॒हत्ऽभ॑वाः । असु॑रः । ब॒र्हणा॑ । कृतः । पुरः । हरि॑िऽभ्याम् । वृषभः । रर्थः । हि । सः ||३|| त्वम् | दिवः । बृहतः । सानु॑ । कोपयः । अव॑ । त्मना॑ । धृषता । शम्ब॑रम् । भनत् । यत् । मायि॒न॑ः । व्र॒न्दिन॑ः । मन्दिनः॑ । धृषत् । शिताम् । गर्भस्तिम् । अशनि॑िम् । पृतन्यसि || ४ || नि । यत् । वृणक्षि | श्वसनस्य । मू॒र्धनि॑ । शुष्ण॑स्य । चि॒त् । व्र॒न्दिन॑ः । रोरु॑वन् । वर्ना । प्राचीनैन । मर्न -
1
1
1

Page #779

56
Padapatha
__I. 55. 2 सा । बर्हणाऽवता । यत् । अद्य । चित् । कृणवः। कः। त्वा । परि॥५॥ त्वम् । आविथ । नर्यम् । तुर्वशम् । यदुम् । त्वम् । तुतिम् । वय्यम् । शतक्रतो इति शतऽक्रतो । त्वम् । रथम् । एतशम् । कृत्व्यै। धनै । त्वम् । पुरः । नवतिम् । दम्भयः । नवं ॥६॥ सः । घ । राजा । सत्ऽपतिः । शूशुवत् । जनः । रातऽहव्यः । प्रति । यः । शासम् । इन्वति । उक्था । वा । यः । अभिऽगृणाति । राधसा । दानुः । अस्मै । उपरा । पिन्वते । दिवः ॥७॥ असमम् । क्षत्रम् । असमा । मनीषा । प्र । सोमऽपाः । अपसा । सन्तु । नेमै । ये । ते । इन्द्र । ददुषः । वर्धयन्ति । महि । क्षत्रम् । स्थविरम् । वृष्ण्यम् । च ॥८॥ तुभ्यं । इत् । एते । बहुलाः । अद्रिऽदुग्धाः । चमूऽसदः । चमसाः । इन्द्रऽपानाः । वि । अश्नुहि । तर्पयं । कामम् । एषाम् । अर्थ । मनः । वसुऽदेयाय । कृष्व ॥९॥ अपाम् । अतिष्ठत् । धरुणऽह्वरम् । तमः । अन्तः । वृत्रस्य । जठरेषु । पर्वतः । अभि । ईम् । इन्द्रः । नयः । वत्रिो । हिताः । विश्वाः । अनुऽस्थाः । प्रवणेषु । जिघ्नते ॥१०॥ सः । शेऽवृधम् । अधि । धाः। घुम्नम् । असे इति । महि । क्षत्रम् । जनापाट् । इन्द्र । तव्यम् । रौ । च । नः । मघोनः । पाहि । सूरीन् । राये । च । नः । सुऽअपत्यै । इषे । धाः ॥ ११ ॥
I. 55. दिवः । चित् । अस्य । वरिमा । वि । पप्रथे । इन्द्रम् । न । मह्ना । पृथिवी । चन । प्रति । भीमः । तुर्विष्मान् । चर्षणिऽभ्यः । आऽतपः । शिशीते । वज्रम् । तेजसे । न । वंसंगः ॥१॥ सः। अर्णवः । न । नद्यः । समुद्रियः । प्रति । गृभ्णाति । विऽश्रिताः । वरीमऽभिः ।
च । नः।

Page #780

57
I. 56.2
Padapatha इन्द्रः । सोम॑स्य । पीतये । वृषऽयते । सनात् । सः । युध्मः । ओज॑सा । पनस्यते ॥२॥ त्वम् । तम् । इन्द्र । पर्वतम् । न । भोज॑से । महः । नृम्णस्य । धर्मणाम् । इरज्यसि । प्र। वीर्येण । देवा । अति । चेकिते । विश्वमै । उग्रः । कर्मणे । पुरःऽहिंतः ॥३॥ सः । इत् । वने । नमस्युभिः । वचस्यते । चारूं। जनेषु । प्रत्रवाणः । इन्द्रियम् । वृषा । छन्दुः । भवति । हर्यतः । वृषा । क्षेमेण । धेनाम् । मघवा । यत् । इन्वति ॥४॥ सः । इत् । महानि । सम्ऽइथानि । मन्मना । कृणोति । युध्मः । ओजसा । जनेभ्यः । अर्ध । चन। श्रत् । दधति । त्विर्षिऽमते । इन्द्राय । वज्रम् । नियनिनते । वधम् ॥५॥ सः। हि । श्रवस्युः । सदनानि । कृत्रिमा । मया । वृधानः । ओजसा । विऽनाशयन् । ज्योतीपि । कृण्वन् । अवृकाणि । यज्यवे । अव । सुऽक्रतुः । सतवै । अ॒पः । सृजत् ॥६॥ दानाय । मनः । सोमऽपावन् । अस्तु । ते । अर्वाञ्चो । हरी इति । वन्दनऽश्रुत् । आ। कृधि । यर्मिष्ठासः । सारथयः । ये । इन्द्र । ते । न । त्वा । केाः । आ। दम्नुवन्ति । भूर्णयः ॥७॥ अप्रऽक्षितम् । वसु । बिभर्षि । हस्तयोः । अपाळ्हम् । सहः । तन्वि । श्रुतः । दधे । आऽवृतासः । अवतासः । न । कर्तऽभिः । तनूषु । ते । क्रतवः । इन्द्र । भूयः ॥८॥
I. 56.
एषः । प्र । पूर्वीः । अव । तस्य । चम्रिपः । अत्यः। न । योषाम् । उत् । अयंस्त । भुर्वणिः । दक्षम् । महे । पाययते । हिरण्यय॑म् । रथम् ।
आऽवृत्य । हरिऽयोगम् । ऋभ्वसम् ॥१॥ तम् । मूर्तयः । नेमन्ऽइपः । परीणसः । समुद्रम् । न । सम्ऽचरणे । सनिष्यवः । पतिम् । दक्षस्य ।

Page #781

58
Padapātha
I. 57.4 विदर्थस्य । नु । सहः । गिरिम् । न । वेनाः । अधि । रोह । तेजसा ॥२॥ सः । तुर्वणिः । महान् । अरेणु । पौंस्यै । गिरेः। भृष्टिः । न । भ्राजते । तुजा । शवः । येन । शुष्णम् । मायिनम् । आयसः । मदै । दुधः । आभूएं । रमयत् । नि । दामनि ॥३॥ देवी । यदि । तविषी । त्वाऽवधा । ऊतये । इन्द्रम् । सिसक्ति । उपसम् । न । सूर्यः । यः । धृष्णुना । शवसा । बाधते । तमः। इयति । रेणुम् । बृहत् । अर्हरिऽस्वनिः ॥४॥ वि । यत् । तिरः । धरुणम् । अच्युतम् । रजः । अतिस्थिपः । दिवः । आतासु । बर्हणा । खःऽमीळ्हे । यत् । मदै । इन्द्र । हया । अहन् । वृत्रम् । निः । अपाम् । औब्जः । अर्णवम् ॥५॥ त्वम् । दिवः । धरुणम् । धिषे । ओज॑सा । पृथिव्याः । इन्द्र । सद॑नेषु । माहिनः । त्वम् । सुतस्य॑ । मदै । अरिणाः । अपः । वि । वृत्रस्य॑ । समया । पायो । अरुजः ॥६॥
I. 57. प्र । मंहिष्ठाय । बृहते । बृहये । सत्यऽशुष्माय । तवसे । मतिम् । भरे । अपाम्ऽइव । प्रवणे । यस्य॑ । दुःऽधरम् । राधः । विश्वऽआयु । शव॑से । अपऽवृतम् ॥१॥ अर्ध । ते । विश्वम् । अनु । ह । असत् । इष्टयै । आपः । निम्नाऽईव । सर्वना । हविष्म॑तः । यत् । पर्वते । न । सम्ऽअशीत । हर्यतः । इन्द्रस्य । वज्रः । भर्थिता । हिरण्ययः ॥२॥ असै । भीमाय । नमसा । सम् । अध्वरे । उषः । न । शुभ्रे । आ । भर । पनीयसे । यस्य । धाम । श्रवसे । नाम । इन्द्रियम् । ज्योतिः । अारि । हरितः । न । अयंसे ॥३॥ इमे । ते । इन्द्र । ते । वयम् । पुरुऽस्तुत । ये । त्वा । आऽरभ्यं । चरामसि ।

Page #782

I. 58.6
59
Padapāțha प्रभुवसो इति प्रभुऽवसो । नहि । त्वत् । अन्यः। गिर्वणः । गिरः । सर्घत् । क्षोणीःऽईव । प्रति । नः । हर्य । तत् । वचः ॥४॥ भूरि । ते । इन्द्र । वीर्यम् । तव । सासि । अस्य । स्तोतुः । मघवन् । कामम् । आ । पृण । अनु । ते । द्यौः । बृहती । वीर्यम् । ममे । इयम् । च । ते । पृथिवी । नेमे । ओर्जसे ॥५॥ त्वम् । तम् । इन्द्र । पर्वतम् । महाम् । उरुम् । वज्रेण । वजिन् । पर्वऽशः । चकर्तिथ । अर्व । असृजः । निऽवृताः । सवै । अ॒पः । सत्रा । विश्वम् । दधिषे । केवलम् । सहः ॥६॥
I. 58.
नु । चित् । सहःऽजाः । अमृतः । नि । तुन्दते । होता । यत् । दूतः । अभवत् । विवखतः । वि । साधिष्ठेभिः। पथिभिः । रजः । ममे । आ । देवऽताता । हविषा । विवासति ॥१॥ आ । खम् । अझै । युवमानः । अजरः । तृषु । अविष्यन् । अतसेषु । तिष्ठति । अत्यः । न । पृष्ठम् । घुषितस्य॑ । रोचते । दिवः । न । सानु । स्तनय॑न् । अचिक्रदत् ॥२॥ क्राणा । रुद्रेभिः । वसुऽभिः । पुरःऽहितः । होता । निऽसत्तः । रयिषाट् । अमर्त्यः । रथः । न । विक्षु । ऋञ्जसानः । आयुषु । वि। आनुषक् । वायर्या । देवः । ऋण्वति ॥३॥ वि । वातऽजूतः । अतसेषु । तिष्ठते । वृथा । जुहूभिः । सृण्या । तुविऽ
खनिः । तृषु । यत् । अग्ने । वनिनः । वृषऽयसै । कृष्णम् । ते । एम । रुशऊर्मे । अजर ॥४॥ तपुःऽजम्भः । वनै । आ । वातंञ्चोदितः । यूथे । न । सवान् । अव । वाति । वसंगः । अभिऽवजन् । अक्षितम् । पाज॑सा । रजः । स्थातुः । चरथम् । भयते । पतत्रिणः ॥५॥ दधुः ।

Page #783

60 Padapāțha
I. 59.5 त्वा । भृगवः । मानुषेषु । आ । रयिम् । न । चारुम् । सुऽहव॑म् । जनभ्यः । होतारम् । अग्ने । अतिथिम् । वरेण्यम् । मित्रम् । न । शेवम् । दिव्याय । जन्मने ॥६॥ होतारम् । सप्त । जुह्वः । यजिष्ठम् । यम् । वाघतः । वृणते । अध्वरेषु । अग्निम् । विश्वेषाम् । अरतिम् । वसूनाम् । सपर्यामि । प्रयसा । यामि । रत्नम् ॥७॥ अच्छिद्रा । सुनो इति । सहसः । नः । अद्य । स्तोतृऽभ्यः । मित्रऽमहः । शमै । यच्छ । अग्ने । गृणन्तम् । अहंसः । उरुष्य । ऊर्जः। नपात् । पुःऽभिः । आयसीभिः ।।८॥ भव । वरूथम् । गृणते । विभाऽवः । भव । मघऽवन् । मघवत्ऽभ्यः । शमै । उरुष्य । अग्ने । अंहसः । गृणन्तम् । प्रातः । मक्षु । धियाऽवसुः । जगम्यात् ॥९॥
1.59. वयाः । इत् । अग्ने । अग्नयः । ते । अन्ये । त्वे इति । विश्वे । अमृताः । मादयन्ते । वैश्वानर । नाभिः । असि । क्षितीनाम् । स्थूणाऽइव । जान् । उपऽमित् । ययन्थ ॥१॥ मूर्धा । दिवः । नाभिः । अग्निः । पृथिव्याः । अर्थ । अभवत् । अरतिः । रोदस्योः । तम् । त्वा । देवासः । अजनयन्त । देवम् । वैश्वानर । ज्योतिः । इत् । आर्याय ॥२॥ आ । सूर्ये । न । रश्मयः । भ्रवासः । वैश्वानरे । दधिरे । अग्ना । वसूनि । या । पर्वतेषु । ओषधीषु । अप्ऽसु । या । मानुषेषु । असि । तस्य । राजा ॥३॥ बृहती इवेर्ति बृहतीऽईव । सुनवै । रोदसी इति । गिरः । होता । मनुष्यः । न । दक्षः । स्वःऽवते । सत्यऽशुष्माय । पूर्वीः । वैश्वानराय । नृऽतमाय । यह्वीः ॥४॥ दिवः । चित् । ते। बृहतः । जातऽवेदः । वैश्वानर । प्र । रिरिचे । महिऽत्वम् । राजा । कृष्टीनाम् ।

Page #784

I. 61.1
Padapāțha. असि । मानुषीणाम् । युधा । देवेभ्यः । वरिवः । चकर्थ ॥५॥ प्र। नु । महिऽत्वम् । वृषभस्य । वोचम् । यम् । पुरवः । वृत्रहनम् । सचन्ते । वैश्वानरः । दस्युम् । अग्निः । जघन्वान् । अधूनोत् । काष्ठाः । अब । शम्बरम् । भेत् ॥६॥ वैश्वानरः । महिम्ना । विश्वऽकृष्टिः । भरत्ऽवाजेषु । यजतः । विभाऽा । शातऽवनेये । शतिनीभिः । अग्निः । पुरुऽनीथे । जरते । सूत्रताऽवान् ॥७॥
I. 60. वह्निम् । यशसम् । विदर्थस्य । केतुम् । सुप्रऽअव्यम् । दूतम् । सद्यःऽअर्थम् । द्विऽजन्मानम् । रयिम्ऽईव । प्रऽशस्तम् । रातिम् । भरत् । भृगवे । मातरिश्वा ॥१॥ अस्य । शासुः । उभयांसः । सचन्ते । हविष्मन्तः। उशिजः । ये । च । मीः । दिवः । चित् । पूर्वः । नि। असादि । हो । आऽपृच्छयः । विश्पतिः । विक्षु । धाः ॥२॥ तम् । नव्य॑सी । हृदः । आ । जाय॑मानम् । अस्मत् । सुऽकीर्तिः । मधुऽजिह्वम् । अश्याः । यस् । ऋत्विजः । वृजने । मानुषासः । प्रय॑स्वन्तः । आयवः ।जीजनन्त ॥३॥ उशिक् । पावकः । वसुः । मानुषेषु । वरेण्यः । होता । अधायि । विक्षु । दमूनाः । गृहऽपतिः । दमै । आ । अग्निः । भुवत् । रयिऽपतिः । रयीणाम् ॥४॥ तम् । त्वा । वयम् । पतिम् । अग्ने । रयीणाम् । प्र । शंसामः । मतिऽभिः । गोतमासः । आशुम् । न । वाजम्ऽभरम् । मर्जयन्तः । प्रातः । मञ्ज । धियाऽवसुः। जगम्यात् ॥५॥
वाजम
1. 61. अस्मै । इत् । ऊँ इति । प्र । तवसे । तुराय । प्रयः । न । हर्मि । स्तोमम् । माहिनाय । ऋचीपमाय । अधिऽगवे । ओहम् । इन्द्राय । ब्र

Page #785

Padapatha
I.61. 10 माणि । रातऽतमा ॥१॥ अस्मै । इत् । ऊँ इति । प्रयःऽइव । प्र। यसि । भर्रामि । आङ्गपम् । बाधै । सुऽवृक्ति । इन्द्राय । हृदा। मनसा । मनीषा । प्रत्नाय । पत्यै । धियः । मर्जयन्त ॥२॥ अस्मै । इत् । ऊँ इति । त्यम् । उपऽमम् । स्वःऽसाम् । भर्रामि । आङ्गपम् । आस्यैन । मंहिष्ठम् । अच्छौक्तिभिः । मतीनाम् । सुवृक्तिभिः । सूरिम् । ववृधध्यै ॥३॥ अस्मै । इत् । ॐ इति । स्तोमम् । सम् । हिनोमि । रथम् । न । तष्टोऽ इव । तत्ऽसिनाय । गिरः । च । गिर्वाहसे । सुऽवृक्ति । इन्द्राय । विश्वम्ऽइन्वम् । मेधिराय ॥४॥ अस्मै । इत् । ॐ इति । सप्तिम् इव । श्रवस्या । इन्द्राय । अर्कम् । जुह्वाँ । सम् । अछु । वीरम् । दानऽऔकसम्। वन्दध्यै । पुराम् । गूर्तऽश्रवसम् । दर्माणम् ॥५॥ अस्मै । इत् । ऊँ इति । त्वष्टा । तक्षत् । वज्रम् । स्वःऽतमम् । स्वयम् । रणाय । वृत्रस्य । चित् । विदत् । येन । मर्म । तुजन् । ईशानः । तुजता । कियेधाः ॥६॥ अस्य । इत् । ऊँ इति । मातुः । सर्वनेषु । सद्यः । महः । पितुम् । पपिऽवान् । चारु । अन्ना । मुपायत् । विष्णुः । पचतम् । सहीयान् । विध्यत् । वराहम् । तिरः । अद्रिम् । अस्तां ॥७॥ अस्मै । इत् । ॐ इति । ग्नाः । चित् । देवऽपत्नीः । इन्द्राय । अर्कम् । अहिऽहत्यै । ऊबुरित्यूवुः । परि । द्यावापृथिवी इति । जभ्रे । उर्वी इति । न । अस्य। ते इति । महिमानम्। परि । स्त इति स्तः ॥८॥ अस्य । इत् । एव । प्र । रिरिचे । महिऽत्वम् । दिवः । पृथिव्याः। परि । अन्तरिक्षात् । स्वराट् । इन्द्रः। दमै । आ । विश्वतः । सुऽअरिः । अमंत्रः । ववक्षे । राय ॥९॥ अस्य । इत् । एव । शव॑सा । शुषन्तम् । वि । वृश्चत् । वज्रेण । वृत्रम् । इन्द्रः । गाः । न। वाणाः । अवनीः । अमुञ्चत् । अभि । श्रवः । दावनै । सञ्चैताः ॥१०॥

Page #786

63
I. 62. 3
Padapatha. अस्य । इत् । ऊँ इति । त्वेषा । रन्त । सिन्धवः । परि । यत् । वज्रेण । सीम् । अयच्छत् । ईशानऽकृत् । दाशुषे । दशस्यन् । तुर्वीतये । गाधम् । तुर्वणिः । करिति कः ॥११॥ असै । इत् । ऊँ इति । प्र। भर । तूर्तुजानः । त्राय । वज्रम् । ईशानः । कियेधाः । गोः । न । पर्व । वि । रद । तिरश्वा । इष्यन् । अर्णासि । अपाम् । चरध्यै ॥१२॥ अस्य । इत् । ऊँ इति । प्र। ब्रहि । पूर्व्याणि । तुरस्य॑ । कर्माणि । नव्यः । उक्थैः । युधे । यत् । इष्णानः। आयुधानि । ऋघायर्माणः । निरिणाति । शत्रून् ॥१३॥ अस्य । इत् । ऊँ इति । भिया । गिरयः । च । दृव्हाः । द्यावा । च । भूम । जनुषः । तुजेते इति । उपो इति । वेनस्य । जोगुवानः । ओणिम् । सद्यः । भुवत् । वीर्याय । नोधाः ॥१४॥ असै । इत् । ऊँ इति । त्यत् । अनु । दायि । एषाम् । एकः । यत् । बन्ने । भूरैः। ईशानः । प्र । एतशम् । सूर्ये । पस्पृधानम् । सौवश्व्ये । सुखिम् । आवत् । इन्द्रः ॥१५॥ एव । ते । हारिऽयोजन । सुऽवृक्ति । इन्द्र । ब्रह्माणि । गोतमासः । अनन् । आ । एषु । विश्वऽपैशसम् । धिय॑म् । धाः । प्रातः । मक्षु । धियाऽवसुः । जगम्यात् ॥१६॥
___1.62. प्र। मन्महे । शवसानाय । शुषम् । आङ्गषम् । गिर्वणसे । अङ्गिरखत् । सुवृक्तिऽभिः । स्तुवते । ऋग्मियाय । अर्चाम । अर्कम् । नरै । विऽश्रुताय ॥१॥ प्र । वः । महे । मर्हि । नमः । भरध्वम् । आङ्गष्यम् । शवसानायं । सामं । येन । नः । पूर्वे । पितरः । पदज्ज्ञाः । अचन्तः । अङ्गिरसः । गाः । अविन्दन् ॥२॥ इन्द्रस्य । अङ्गिरसाम् । च । इष्टौ । विदत् । सरमा । तनयाय । धासिम् । बृहस्पतिः । भिनत् । अद्रिम् ।

Page #787

64
Padapatha
I. 62. 12 विदत् । गाः । सम् । उस्रियाभिः । वावशन्त । नरः ॥३॥ सः । सुऽस्तुभो । सः । स्तुभा । सप्त । विप्रैः । वरेण । अद्रिम् । स्वर्यः । नवऽग्वैः । सरण्युभिः । फलिऽगम् । इन्द्र । शक्र । वलम् । रवैण । दरयः । दर्शऽग्वैः ॥४॥ गृणानः । अङ्गिरःऽभिः । दस । वि । वः । उषा । सूर्येण । गोभिः । अन्धः । वि । भूम्याः । अप्रथयः । इन्द्र । सानु । दिवः । रजः । उपरम् । अस्तभायः ॥५॥ तत् । ऊँ इति । प्रयक्षऽतमम् । अस्य । कर्म । दस्मस्य । चारुऽतमम् । अस्ति । दंसः । उपऽह्वरे । यत् । उपराः । अपिन्वत् । मधुऽअर्णसः । नद्यः । चतस्रः ॥६॥ द्विता । वि । वत्रे । सना । सनीळे इति सऽनी । अयास्यः । स्तवमानेभिः । अर्कैः । भगः । न । मेने इति । परमे । विऽऔमन् । अधारयत् । रोदसी इति । सुऽदंसाः ॥७॥ सनात् । दिवम् । परि । भूमं । विरूपे इति विऽरूपे । पुनःऽभुवा । युवती इति । स्वेभिः। एवैः। कृष्णेभिः । अक्ता । उषाः । रुशतभिः । वपुःऽभिः । श्रा। चरतः । अन्याऽअन्या ॥८॥ सनैमि । सख्यम् । सुऽअपस्यमानः । सूनुः । दाधार । शवसा । सुऽदंसाः। आमासु । चित् । दधिषे । पक्कम् । अन्तरिति । पर्यः । कृष्णासु । रुशत् । रोहिणीषु ॥९॥ सनात् । सऽनीळाः । अवनीः । अवाताः । व्रता । रक्षन्ते । अमृताः । सहःऽभिः । पुरु । सहस्रा । जनयः । न । पत्नीः । दुवस्यन्ति । स्वसरिः । अईयाणम् ॥१०॥ सनाऽयुर्वः । नमसा । नव्यः । अः । वसुऽयवः । मतयः । दस । ददुः । पतिम् । न । पत्नीः। उशतीः । उशन्तम् । स्पृशन्ति । त्वा । शवसाऽवन् । मनीषाः ॥११॥ सनात् । एव । तव । रायः । गभस्तौ । न । क्षीयन्ते । न । उप । दस्यन्ति । दस । घुऽमान् ।

Page #788

I. 63. 7
Padapāṭha
65
असि । क्रतु॑ऽमान् । इन्द्र । धीरः । शिर्क्ष । शचीऽवः । तव॑ । नः । शची॑भिः ||१२|| सनाऽयते । गोत॑मः । इन्द्र । नव्य॑म् । अत॑क्षत् |
I
ब्रह्म॑ । हरि॒िऽयोज॑नाय । सु॒ऽनी॒थाय॑ । नः । शवसान । नो॒धाः । प्रा॒तः । मक्षु । धियाऽव॑सुः । जगम्यात् ॥ १३॥
I. 63.
1
1
1
1
I
त्वम् । महान् । इन्द्र । यः । ह । शुष्मैः । द्यावा॑ । जज्ञानः । पृथिवी इति॑ । अमे॑ । धा॒ः । यत् । ह॒ । ते॒ । विश्वा॑ । गा॒रय॑ः । चि॒त् । अव । भिया । दृहासः । किरर्णाः । न । ऐर्जन् ॥ १ ॥ श्रा । यत् । हरी इति॑ । इन्द्र । विऽत्र॑ता । वेः । आ । ते । वज्र॑म् । जरिता । बाह्वोः । धात् । येन॑ । अहिर्य॑तक्रतो इत्यविहर्यतक्रतो । अमित्रन् । पुरेः । इ॒ष्णासि॑ । पुरुहूत । पूर्वीः ||२|| त्वम् । सत्यः । इन्द्र । धृष्णुः । ए॒तान् । त्वम् । ऋभुक्षाः । नयैः । त्वम् । षाट् । त्वम् । शुष्ण॑म् । वृ॒जने॑ । पृ । आणौ । यूने॑ । कुत्सा॑य॒ । द्यु॒मत॑ । सचा॑ । आ॒हन् ||३|| त्वम् | ह॒ । त्यत् । इ॒न्द्र॒ । चा॑दी॒ः । सखा॑ । वृ॒त्रम् । यत् । वज्रिन् । वृषकर्मन् ।
I
I
1
——
-
I
उ॒नाः । यत् । ह् । शूर । वृषऽमनः । पराचैः । वि । दस्यून् । योनौ । अकृ॑तः । वृथाषाद् ||४|| त्वम् । ह । त्यत् । इन्द्र । अरिषण्यन् । दृळ्हस्य॑ । चित् । मती॑नाम् । अर्जुष्टौ । वि । अस्मत् । आ । काष्ठः । अते । वः । घनाऽईव । वज्रिन् । श्रहि । अमित्रान् ॥५॥ त्वाम् |
-
I
1
-
ह॒ । त्यत् । इन्द्र । अर्णेऽसातौ । स्व:महे । नरेः । आजा | हवन्ते । तव॑ । स्वधाऽवः । इयम् । श्र । समर्ये । ऊतिः । वाजेषु । अतसाय | भूत् ||६|| त्वम् | ह । त्यत् । इन्द्र । स॒प्त । युध्य॑न् । पु॒रः । वज्रिन् । पुरुकुत्साय | दर्दरिर्त दर्द: । बर्हिः । न । यत् । सुदार्से । वृथा॑ ।
I
-
I

Page #789

68
I.64.7
Padapāțba वर्षं । अंहोः । राजन् । वरिवः । पूरच । करिति कः ॥७॥ त्वम् । त्याम् । नः । इन्द्र । देव । चित्राम् । इषम् । आपः । न । पीपयः । परिऽज्मन् । यो । शूर । प्रति । अस्मभ्यम् । यसि । त्मनम् । ऊर्जम् । न । विश्वध । क्षरध्यै ॥८॥ अकारि । ते। इन्द्र । गोतमेभिः । ब्रह्माणि । आऽउक्ता । नमसा । हरिऽभ्याम् । सुऽपेशसम् । वाजम् । आ । भर । नः । प्रातः। मञ्ज । धियाऽवसुः । जगम्यात् ॥९॥
I. 64.
वृष्णे । शर्धाय । सुऽम॑खाय । वेधसै। नोधः। सुऽवृक्तिम् । प्र । भर । मरुत्ऽभ्यः । अपः । न । धीरः । मनसा । सुऽहस्त्यः । गिरः । सम् । अछु । विदथेषु । आऽभुवः ॥१॥ ते । जज्ञिरे । दिवः । ऋष्वासः। उक्षणः । रुद्रस्य । मर्याः । असुराः । अरेपसः । पावकासः । शुचयः । सूर्याःऽइव । सत्वानः । न । द्रप्सिनः । घोरऽवर्षसः ॥२॥ युर्वानः । रुद्राः । अजराः । अभोक्ऽहनः । ववक्षुः। अधिऽगावः । पर्वताःऽइव । दृळ्हा । चित् । विश्वा । भुवनानि । पार्थिवा । प्र । च्यवयन्ति । दिव्यानि । मज्मना ॥३॥ चित्रैः । अञ्जिभिः । वपुषे । वि । अञ्जते । वक्षःऽसु । रुक्मान् । अधि । येतिरे । शुभे । असेषु । एषाम् । नि । मिमृक्षुः । ऋष्टयः । साकम् । जज्ञिरे । स्वधा । दिवः । नरः ॥४॥ ईशानऽकृतः । धुनयः । रिशादसः । वातान् । विद्युतः। तविषीभिः । अक्रत । दुहन्ति । ऊधः । दिव्यानि । धूर्तयः । भूमिम् । पिन्वन्ति । पय॑सा । परिऽज्रयः॥५॥ पिन्वन्ति । अपः । मरुतः। सुध्दानवः । पर्यः । घृतऽव॑त् । विदथेषु ।
आऽभुवः । अत्यम् । न । मिहे । वि । नयन्ति । वाजिनम् । उत्सम् । दुहन्ति । स्तनयन्तम् । अक्षितम् ॥६॥ महिषासः। मायिनः । चित्रा

Page #790

I.64. 15
Padapātha नवः । गिरयः । न । स्वऽतवसः । रघुऽस्यदः। मृगाःऽईव । हस्तिनः। खादथ । वनो । यत् । आरुणीषु । तर्विषीः । अयुग्ध्वम् ॥७॥ सिंहाः5ईव । नानदति । प्रऽचैतसः । पिशाःऽइव । सुऽपिशः । विश्वऽवेदसः । क्षपः । जिन्वन्तः । पृषतीभिः । ऋष्टिऽभिः । सम् । इत् । सऽबाधः । शव॑सा । अहिऽमन्यवः ॥८॥ रोदसी इति । आ । वदत । गणऽश्रियः । नृऽसाचः । शूराः । शव॑सा । अहिऽमन्यवः । आ । बन्धुरैषु । अमर्तिः। न । दर्शता । विद्युत् । न । तस्थौ । मरुतः । रथेषु । वः॥९॥ विश्वऽवैदसः। रयिऽभिः । सम्ऽौकसः । सम्ऽमिश्लासः । तविषीभिः । विरप्शिनः । अस्तारः । इषुम् । दधिरे । गभस्त्योः । अनन्तऽशुष्माः । वृषऽखादयः । नरः ॥१०॥ हिरण्ययेभिः । पविऽभिः । पयःवृधः । उत् । जिघ्नन्ते । आऽपथ्यः । न । पर्वतान् । मखाः । अयासः । स्वऽसृतः। धवऽच्युतः। दुभ्रऽकृतः । मरुतः । भ्राज॑त्ऽऋष्टयः ॥११॥ घृर्षम् । पावकम् । वनिनम् । विऽचर्षणिम् । रुद्रख । सूनुस् । हवा। गृणीमसि। रजःऽतुरम् । तवसम् । मारुतम् । गणम् । ऋजीषिणम् । वृषणम् । सश्चत । श्रिये॥१२॥ प्र । नु । सः । मतः । शव॑सा । जनान् । अति । तस्थौ। वः। ऊतीः । मरुतः । यम् । आवत । अवतऽभिः । वाज॑म् । भरते । धर्ना । नृभिः। आऽपृच्छयम् । ऋतुम् । आ । क्षेति । पुष्यति॥१३॥ चकृत्यम् । मरुतः। पृत्सु । दुस्तरम् । युऽमन्तम् । शुष्मम् । मघवत्ऽसु । धत्तन । धनऽस्पृतम् । उक्थ्य॑म् । विश्वचर्षणिम् । तोकम् । पुष्येम । तनयम् । शतम्। हिमाः ॥१४॥ नु । स्थिरम् । मरुतः । वीरऽव॑न्तम् । ऋतिऽसहस् । यिम् । अस्मासु । धन्न । सहस्रिणंम् । शतिनम् । शूशुऽवांसम् । प्रातः । मक्षु । धियाऽवसुः । जगम्यात् ॥ १५ ॥

Page #791

AR
I.66.6
Padapātha
I. 65. . पश्वा । न । तायुम् । गुहो । चतन्तम् । नमः। युजानम् । नमः । वहन्तम् । सजोषाः । धीराः । पदैः । अनु । ग्मन् । उप । त्वा । सीदन् । विश्वे । यजत्राः ॥१॥२॥ ऋतस्य । देवाः । अनु । व्रता । गुः । भुव॑त् । परिष्टिः । द्यौः । न । भूम । वर्धन्ति । ईम् । आपः। पन्वा । सुशिश्विम् । ऋतस्य । योना । गर्ने । सुऽजातम् ॥३॥४॥ पुष्टिः । न । रण्वा । क्षितिः । न । पृथ्वी । गिरिः । न । भुज्म । क्षोदः। न। शम्ऽभु । अत्यः । न । अज्मन् । सर्गऽप्रतक्तः । सिन्धुः । न। क्षोदः । कः । ईम् । वराते ॥५॥६॥ जामिः । सिन्धूनाम् । भ्राताऽइव । खस्राम् । इभ्यान् । न। राजा । वानि । अत्ति । यत् । वातऽजूतः । वर्ना । वि । अस्थात् । अग्निः । ह । दाति । रोमं । पृथिव्याः ॥७॥८॥ श्वसिति । अप्ऽसु । हंसः । न । सीदन् । क्रत्वा । चेतिष्ठः । विशाम् । उषःऽभुत् । सोमः । न । वेधाः । ऋतऽप्रजातः । पशुः । न । शिश्वा॑ । विभुः । दूरेऽभाः ॥९॥१०॥
I.66.
रयिः । न । चित्रा । सूरः । न । सम्ऽदृक् । आयुः । न । प्राणः । नित्यः । न । सूनुः । तक्का । न । भूर्णिः । वनौ । सिसक्ति । पर्यः । न । धेनुः । शुचिः । विभाऽवा ॥१॥२॥ दाधार । क्षेमम् । ओकः । न । रण्वः । यः। न । पक्कः। जेता । जनानाम् । ऋषिः। न । स्तुभ्वा । विक्षु । प्रशस्तः । वाजी । न । प्रीतः । वयः । दधाति ॥३॥४॥ दुरोकऽशोचिः । क्रतुः। न । नित्यः । जायाऽईव । योनौ । अरम् । विश्वमै । चित्रः । यत् । अाट् । श्वेतः । न । विक्षु । रथः । न । रुक्मी ।

Page #792

I. 68.2
1.67.
Padapātha त्वेषः । समत्ऽसु ॥५॥६॥ सेनाऽइव । सृष्टा । अम॑म् । दधाति । अस्तुः।न। दिद्युत् । त्वेषऽप्रतीका । यमः । ह । जातः । यमः । जनिऽत्वम् । जारः । कनीनाम् । पतिः । जनीनाम् ॥७॥८॥ तम् । वः । चराथा । वयम् । वसत्या । अस्तम् । न । गावः। नक्षन्ते । इद्धम् । सिन्धुः । न । क्षोदः । प्र । नीचीः । ऐनोत् । नवन्त । गावः । स्वः । दृशीके ॥९॥१०॥ ____ वनेषु । जायुः । मतेषु । मित्रः । वृणीते । श्रुष्टिम् । राजाऽइव । अजुर्यम् । क्षेमः । न । साधुः । क्रतुः । न । भद्रः । भुव॑त् । सुऽआधीः । होता । हव्यवाट् ॥१॥२॥ हस्तै । दर्धानः । नृम्णा । विश्वानि । अमे। देवान् । धात् । गुहा । निऽसीदन् । विदन्ति । ईम् । अत्र । नरः । धियम्ऽधाः । हृदा । यत् । तष्टान् । मन्त्रान् । अशंसन् ॥३॥४॥ अजः । न । क्षाम् । दाधार । पृथिवीम् । तस्तम्भ । द्याम् । मन्त्रभिः । सत्यैः । प्रिया । पदानि । पश्वः । नि । पाहि । विश्वऽआयुः । अग्ने । गुहा । गुहम् । गाः ॥५॥६॥ यः । ईम् । चिकेत । गुहा । भवन्तम् । आ । यः । ससाद । धाराम् । ऋतस्य । वि । ये । घृतन्ति । ऋता । सपन्तः । आत् । इत् । वसूनि । प्र । ववाच । असै ॥७॥८॥ वि । यः । वीरुत्ऽसु । रोधत् । महिऽत्वा । उत । प्रऽजाः । उत । प्रसूर्षु । अन्तरिति । चित्तिः । अपाम् । दमै । विश्वऽआयुः । सबऽइव । धीराः । सम्ऽमार्य । चक्रः ॥९॥१०॥
श्रीणन् । उप । स्थात् । दिवम् । भुरण्युः । स्थातुः । चरथम् । अक्तन् । वि । ऊर्णोत् । परि । यत् । एषाम् । एकः । विश्वेषाम् ।
I. 68.

Page #793

10
I. 69.9.
Pada pāțha भुव॑त् । देवः । देवानाम् । महिऽत्वा ॥१॥२॥ आत् । इन् । ते । विश्वै । क्रतुम् । जुषन्त । शुष्कात् । यत् । देव । जीवः । जनिष्ठाः । भर्जन्त । विश्व । देवऽत्वम् । नाम । ऋतम् । सर्पन्तः । अमृतम् । एवैः ॥३॥४॥ ऋतस्य । प्रेषाः । ऋतस्य । धीतिः । विश्वऽआयुः । विश्व । अपांसि । चक्रः । यः । तुभ्यम् । दाशात् । यः । वा । ते । शिक्षात् । तस्मै । चिकित्वान् । रयिम् । दयस्ख ॥५॥६॥ होता । निऽसत्तः । मनोः । अपत्ये । सः । चित् । नु । आसाम् । पतिः। रयीणाम् । इच्छन्त । रेतः। मिथः । तनूषु । सम् । जानत । खैः । दक्षैः। अद्राः ॥७॥८॥ पितुः । न । पुत्राः । ऋतुम् । जुषन्त । श्रोषन् । ये अस्य । शासम् । तुरासः । वि। रायः । और्णोत् । दुरः। पुरुऽक्षुः। पिपेश । नाकम् । स्तृभिः। दमूनाः ॥९॥१०॥
I. 69. शुक्रः । शुशुक्वान् । उषः । न। जारः । पत्रा। समीची इति सम्ऽईची। दिवः । न । ज्योतिः। परि । प्रजातः। क्रत्वा । बभूथ । भुवः । देवानाम् । पिता । पुत्रः । सन् ॥१॥२॥ वेधाः । अदृप्तः । अग्निः । विऽजानन् । ऊर्धः। न । गोाम् । खामं । पितूनाम् । जनै । न । शेवः । आऽहूर्यः । सन् । मध्य । निऽसत्तः । रण्वः । दुरोणे ॥३॥४॥ पुत्रः । न । जातः । रण्वः । दुरोणे । वाजी । न प्रीतः। विशः। वि । तारीत् । विशः । यत् । अद्वै । नृऽभिः। सऽनीकाः । अग्निः। देवऽत्वा । विश्वानि । अश्याः ॥५॥६॥ नर्किः । ते । एता । व्रता। मिनन्ति । नृऽभ्यः । यत् । एभ्यः । श्रुष्टिम् । चकर्थ । तत् । तु । ते। दसः । यत् । अहन् । समानैः । नृभिः । यत् । युक्तः । विवेः । रपौसि ॥७॥८॥ उषः । न ।

Page #794

I.71.2
71
Padapāțha जारः । विभाऽवा । उस्रः । संज्ञातऽरूपः । चिकैतत् । अस्सै । त्मना । वर्हन्तः । दुरः । वि । ऋण्वन् । नवन्त । विश्वे। वः । दृशीके ॥९॥१०॥
___ 1.70.
वनेम । पूर्वीः । अर्थः । मनीषा । अग्निः । सुऽशोकः । विश्वानि । अश्याः । आ । दैव्यानि । व्रता । चिकित्वान् । प्रा । मार्नुपस्य । जनस्य । जन्म ॥१॥२॥ गर्भः । यः । अपाम् । गर्भः । वनानाम् । गर्भः। च । स्थाताम् । गर्भः । चराम् । अद्रौ। चित् । अस्मै । अन्तः । दुरोणे । विशाम् । न । विश्वः । अमृतः । सुऽआधीः ॥३॥४॥ सः । हि । क्षपाऽवान् । अग्निः । रयीणाम् । दाशत् । यः । अस्मै । अरम् । सुऽउक्तैः । एता । चिकित्वः । भूमं । नि । पाहि । देवानाम् । जन्म । मीन् । च । विद्वान् ॥५॥६॥ वर्धान् । यम् । पूर्वीः । क्षपः । विऽरूपाः । स्थातुः । च । रर्थम् । ऋतऽप्रवीतम् । अरोधि । हो । स्वः । निऽसत्तः। कृण्वन् । विश्वानि। अपोसि । सत्या ॥७॥८॥ गोषु । प्रशस्तिम् । वनेषु । धिषे । भरन्त । विश्वे । बलिम् । स्वः । नः । वि । त्वा । नरः । पुरुऽत्रा । सपर्यन् । पितुः। न। जित्रैः। वि । वेदः। भरन्त ॥९॥१०॥ साधुः । न । गृधः । अस्ताऽइव । शूरः । याताऽइव । भीमः। त्वेषः । समत्ऽसु ॥११॥
I. 71.
उप । प्र । जिन्वन् । उशतीः। उशन्तम् । पतिम् । न । नित्यम् । जनयः। सऽनीळाः । स्वारः । श्यावीम् । अरुषीम् । अजुषन् । चित्रम् । उच्छन्तीम् । उपसम् । न । गावः ॥१॥वीर्छ । चित् । दृव्हा । पितरः । नः । उक्थैः । अम् ि । रुजन् । अङ्गिरसः । वेण । चक्रः । दिवः ।

Page #795

72
I.71.10
Padapāțha बृहतः। गातुम् । अस्मे इति । अहरिति । स्वः । विविदुः। केतुम् । उस्राः॥२॥ दधन् । ऋतम् । धनयन् । अस्य । धीतिम् । आत् । इत् । अर्थः । दिधिष्वः। विऽभृत्राः। अतृष्यन्तीः। अपसः । यन्ति । अच्छे । देवान् । जन्म । प्रय॑सा । वर्धय॑न्तीः ॥३॥ मीत् । यत् । ईम् । विsभृतः । मातरिश्वौ। गृहेऽगृहे । श्येतः । जेन्यः । भूत् । आत् । ईम् । राज्ञे। न । सहीयसे । सर्चा । सन् । आ । दुत्यम् । भृगवाणः । विवाय ॥४॥ महे । यत् । पित्रे । ईम् । रसम् । दिवे । कः । अव । त्सरत् । पृशन्यः । चिकित्वान् । सृजत् । अस्ता । धृषता । दिद्युम् । अस्मै । स्वायाम् । देवः । दुहितरि । विपिम् । धात् ॥५॥ स्वे । आ । यः । तुभ्यम् । दमै । आ । विभाति । नमः । वा । दाशात् । उशतः । अनु । द्यून् । व| इति । अग्ने । वयः । अस्य । द्विऽबहीः । यासत् । राया । सऽरथम् । यम् । जुनासि ॥६॥ अग्निम् । विश्वाः । अभि । पृक्षः। सचन्ते । समुद्रम् । न । स्रवतः । सप्त । यह्वीः । न । जामिऽभिः । वि । चिकिते । वयः । नः । विदाः । देवेषु । प्रऽमतिम् । चिकित्वान् ॥७॥ आ। यत् । इषे । नृपतिम् । तेजः । आनट् । शुचि । रेतः । निऽसिंक्लम् । द्यौः । अभीकै । अग्निः । शर्धम् । अनवद्यम् । युवा॑नम् । सुऽाध्यम् । जनयत् । सूदयत् । च ॥८॥ मनः । न । यः। अध्वनः । सद्यः । एति । एकः । सत्रा । सूरैः । वस्वः । ईशे । राजाना । मित्रावरुणा । सुपाणी इति सुऽपाणी । गोए । प्रियम् । अमृतम् । रक्षमाणा ॥९॥ मा । नः । अग्ने । सख्या । पित्र्याणि । प्र । मर्षिष्ठाः । अभि । विदुः । कविः । सन् । नमः । न । रूपम् । जरिमा । मिनाति । पुरा । तस्याः । अभिऽशस्तेः । अधि । इहि ॥१०॥

Page #796

I 72.9
73
।
।
५
Padapătha
I. 72. नि । काव्या । वेधसः । शश्वतः । कः । हस्तै । दानः । नयाँ । पुरुणि । अग्निः । भुवत् । रयिऽपतिः । रयीणाम् । सत्रा । चक्राणः । अमृतानि । विश्वा ॥१॥ असे इति । वत्सम् । परि । सन्तम् । न । विन्दन् । इच्छन्तः । विश्व । अमृताः । अमराः। श्रमऽयुवः । पदऽव्यः । धियम्धाः । तस्थुः । पदे । परमे । चारूं । अग्नेः ॥२॥ तिस्रः । यत् । अग्ने । शरदः । त्वाम् । इत् । शुचिम् । घृतेन । शुचयः । सपर्यान् । नामानि। चित् । दधिरे। यज्ञियानि । अस॒दयन्त । तन्वः । सुजाताः ॥३॥
आ। रोदसी । इति । बृहती इति । वेविदानाः। प्र। रुद्रियो । जधिरे। यज्ञियासः । विदत् । मतः । नेमऽर्धिता । चिकित्वान् । अग्निम्। पदे। परमे । तस्थिवांसम् ॥४॥ सम्ऽजानानाः । उप । सीदन् । अभिऽन्छ। पत्नीsवन्तः । नमस्यम् । नमस्यन्निति नमस्यन् । रिरिक्वांसः। तन्वः । कृण्वत । स्वाः । सो । सख्युः । निऽमिर्पि । रक्षमाणाः॥५॥ त्रिः। सप्त । यत् । गुह्यानि । त्वे इति । इत् । पदा। अविदन् । निऽहिता । यज्ञियासः । तेभिः । रक्षन्ते । अमृतम् । सज्जोषाः । पशून् । च । स्थातॄन् । चरथम् । च । पाहि ॥६॥ विद्वान् । अग्ने । वयुनानि । क्षितीनाम् । वि । आनुषक् । शुरुधः । जीवसे । धाः। अन्तःऽविद्वान् । अध्वनः । देवऽयानान् । अतन्द्रः । दूतः । अभवः । हविःऽवाट् ॥७॥ सुऽआध्यः । दिवः । आ। सप्त । यह्वीः । रायः। दुरः । वि । ऋतऽज्ञाः । अजानन् । विदत् । गव्यम् । सरमा । दृळ्हम् । ऊर्वम् । येन । नु। कम् । मानुषी। भोजते । विद ॥८॥ आ । ये । विश्वा । सुऽअपत्यानि । तस्थुः । कृण्वानासः । अमृतऽत्वार्य । गातुम् । मह्वा । महत्ऽभिः । पृथिवी । वि। तस्थे । माता ।

Page #797

I.73.8
74
Padapāțba पुत्रैः। अदितिः । धायसे । वेरिति वेः ॥९॥अधि । श्रियम् । नि । दधुः। चारुम् । अस्मिन् । दिवः । यत् । अक्षी इति । अमृताः । अकृण्वन् । अर्ध । क्षरन्ति । सिन्धवः । न । सृष्टाः । प्र। नीचीः। अग्ने । अरुपीः। अजानन् ॥१०॥
_I. 73. रयिः । न । यः । पितृऽवित्तः । वयःऽधाः । सुऽप्रनीतिः । चिकितुषः । न । शासुः । स्वोनशीः । अतिथिः । न प्रीणानः । होताऽइव । सद्म । विधतः । वि । तारीत्॥१॥ देवः । न । यः । सविता । सत्यऽमन्मा । क्रत्वा । निपाति । वृजनानि । विश्वा । पुरुऽप्रशस्तः । अमतिः। न। सत्यः। आत्माऽईव । शेवः । दिधिषायं । भूत् ॥२॥ देवः। न । यः। पृथिवीम् । विश्वऽधायाः। उपऽक्षेति । हितऽमित्रः । न । राजा । पुरःऽसदः । शर्मऽसदः । न । वीराः। अनवद्या । पतिजुष्टाऽइव । नारी ॥३॥ तम् । त्वा । नरः । दमै । प्रा। नित्यम् । इद्धम् । अग्नै। सचन्त । क्षितिषु । ध्रवासु । अधि । द्युम्नम् । नि । दधुः । भूरि । अस्मिन् ! भव । विश्वऽआयुः । धरुणः । रयीणाम् ॥४॥ वि । पृक्षः । अग्ने। मघऽवानः । अश्युः । वि। सूरयः। ददतः । विश्वम् । आयुः । सनेम । वाजम् । सम्ऽइथेषु । अर्यः । भागम् । देवेषु । श्रवसे । दधानाः ॥५॥ ऋतस्य । हि । धेनवः । वावशानाः । स्मत्ऽऊधीः । पीपर्यन्त । धुऽभक्काः। पराऽवतः । सुऽमतिम् । भिक्षमाणाः । वि । सिन्धवः । समया । सस्रः । अद्रिम् ॥६॥ त्वे इति । अग्ने । सुऽमतिम् । भिक्षमाणाः । दिवि । श्रवः । दधिरे । यज्ञियासः । नक्तां । च । चक्रः । उपसा । विरूपे इति विऽरूपे । कृष्णम् । च । वर्णम् । अरुणम् । च । सम् । धुरिति धुः ॥७॥ यान् । राये।

Page #798

I.75.1
75
पाड
Padapāțha मतीन् । सुसुंदः । अग्ने । ते । स्याम । मघऽवानः । वयम् । च । छायाऽईव । विश्वम् । भुवनम् । सिसक्षि । आपप्रिऽवान् । रोदसी इति । अन्तरिक्षम् ॥८॥ अत्ऽभिः । अग्ने । अवतः। नृभिः। नृन् । वीरैः । वीरान् । वनुयाम । त्वाऽऊताः । ईशानासः । पितृऽवित्तस्य॑ । रायः । वि । सूरयः । शतऽहिमाः । नः । अश्युः ॥९॥ एता । ते । अग्ने । उचानि । वेधः । जुष्टानि । सन्तु । मर्नसे । हृदे । च । शर्म । रायः । सुऽधुरः। यमम् । ते । अधि । श्रवः । देवभक्तम् । दधानाः ॥१०॥
1.74. ___ उपप्रयन्तः । अध्वरम् । मन्त्रम् । वोचम । अग्नये । आरे । अस्मे इति । च । शृण्वते ॥१॥ यः । स्नीहितीषु । पर्व्यः । सम्ऽजग्मानासु । कृष्टि । अरक्षत् । दाशुषे । गय॑म् ॥२॥ उत । ब्रवन्तु । जन्तवः । उत् । अग्निः । वृत्रऽहा । अजनि । धनम्जयः । रणेऽरणे॥३॥ यस्य । दूतः । असि । क्षयै । वेर्षि । हव्यानि । वीतये । दस्मत् । कृणोपि । अध्वरम् ॥४॥ तम् । इत्। सुऽदृव्यम् । अङ्गिरः । सुऽदेवम् । सहसः । यहो इति । जनाः । आहुः । सुऽबर्हिषम् ॥५॥ आ । च । वहाँसि । तान् । इह । देवान् । उप । प्रशस्तये । हव्या । सुऽचन्द्र । वीतये ॥६॥ न। योः । उपब्दिः । अश्व्यः । शृण्वे । रथस्य । कत् । चन । यत् । अग्ने । यासि । दूत्यम् ॥७॥ त्वाऽऊतः वाजी । अहूयः । अभि । पूर्वस्मात् । अपरः । प्र । दाश्वान् । अग्ने । अस्थात् ॥८॥ उत । धुऽमत् । सुऽवीर्यम् । बृहत् । अग्ने । विवाससि । देवेभ्यः । देव । दाशुषे ॥९॥
I. 75. जुषस्व । सप्रर्थःऽतमम् । वचः । देवसरःऽतमम् । हव्या । जुह्वानः।

Page #799

76
Padapāțha
I. 77.1 आसनि ॥१॥ अर्थ । ते । अङ्गिरःऽतम । अग्ने । वेधःऽतम। प्रियम् । वोचेम । ब्रह्म । सानसि ॥२॥ कः । ते । जामिः । जनानाम् । अग्ने । कः । दाशुऽअध्वरः । कः । ह । कस्मिन् । असि । श्रितः ॥३॥ त्वम् । जामिः । जनानाम् । अग्ने । मित्रः । असि । प्रियः । सो । सखिऽभ्यः । ईड्यः ॥४॥ यज । नः। मित्रावरुणा । यज । देवान् । ऋतम् । बृहत् । अग्ने । यक्षिं । स्वम् । दमम् ॥५॥
I.76. का । ते । उपऽइतिः । मनसः । वराय । भुवत् । अग्ने । शम्ऽतमा । का । मनीषा । कः । वा । यज्ञैः । परं । दक्षम् । ते । आप । केन । वा । ते । मनसा । दाशेम ॥१॥ आ । इहि । अग्ने । इह । होता । नि । सीद । अदब्धः । सु । पुरःऽएता । भव । नः । अवताम् । त्वा । रोदसी इति । विश्वमिन्वे इति विश्वम्ऽइन्वे । यज । महे । सौमनसाय । देवान् ॥२॥ प्र । सु । विश्वान् । रक्षसः । धर्विं । अग्ने । भव । यज्ञानाम् । अभिशस्तिऽपावा । अर्थ । आ । वह । सोमऽपतिम् । हरिऽभ्याम् । आतिथ्यम् । अस्मै । चकम । सुध्दान्ने ॥३॥ प्रजाऽवता । वर्चसा । वह्निः । अासा । आ । च । हुवे । नि । च । सत्सि । इह । देवैः । वेर्षि । होत्रम् । उत । पोत्रम् । यजत्र । बोधि । प्रऽयन्तः । जनितः । वसूनाम् ॥४॥ यर्था । विप्रस्य । मनुषः । हविःऽभिः । देवान् । अयंजः । कविभिः । कविः । सन् । एव । होतरिति । सत्यऽतर । त्वम् । अद्य । अग्ने । मन्द्रयो । जुह्वा । यजस्व ॥५॥
1. 77. कथा । दाशेम । अग्नये । का । अस्मै । देवऽर्जुष्टा । उच्यते ।

Page #800

.I 79. 1 Padapatha.
77 भामिनै । गीः । यः । मत्यैषु । अमृतः । ऋतऽवा । होता । यजिष्ठः । इत् । कृणोति । देवान् ॥१॥ यः । अध्वरेषु । शम्ऽतमः । ऋता । होता । तम् । ॐ इति । नमःऽभिः। आ। कृणुध्वम् । अग्निः। यत् । वेः । मतीय । देवान् । सः । च । बोधाति । मनसा । यजाति ॥२॥ सः । हि । क्रतुः । सः । मर्यः । सः । साधुः । मित्रः । न । भूत् । अद्भुतस्य । रथीः । तम् । मेधेषु । प्रथमम् । देवऽयन्तीः । विशः । उप । बवते । दस्मम् । आरीः ॥३॥ सः । नः । नृणाम् । नृऽतमः । रिशादाः । अग्निः । गिरः । अव॑सा । वेतु । धीतिम् । तना । च । ये । मघवानः । शविष्ठाः । वार्जऽप्रसूताः । इपर्यन्त । मन्म ॥४॥ एव । अग्निः । गोतमेभिः । ऋतऽवा । विप्रेभिः । अस्तोष्ट । जातऽवेदाः । सः । एषु । द्युम्नम् । पीपयत् । सः । वाज॑म् । सः । पुष्टिम् । याति । जोषम् । आ । चिकित्वान् ॥५॥
I.78. ___ अभि । त्वा । गोर्तमाः । गिरा । जातऽवेदः । विचर्षणे । घुम्नैः । अभि । प्र। नोनुमः ॥१॥ तम् । ॐ इति । त्वा । गोतमः । गिरा। रायःऽकामः । दुवस्यति । घुम्नैः । अभि । प्र । नोनुमः ॥२॥ तम् । ऊँ इति । त्वा । वाजऽसातमम् । अङ्गिरस्वत् । हवामहे । घुम्नैः । अभि । प्र। नोनुमः ॥३॥ तम् । ॐ इति । त्वा । वृत्रहन्ऽतमम् । यः। दस्यून् । अवऽधूनुषे । द्युम्नैः । अभि।प्र। नोनुमः ॥४॥ अौचाम । रहूंगणाः । अ॒ग्नये । मधुऽमत् । वचः । द्युम्नैः । अभि । प्र । नोनुमः ॥५॥
____I. 79.
हिरण्यऽकेशः । रजसः । विऽसारे । अहिः । धुनिः । वातःऽइव ।

Page #801

78
Padapātha
I. 80.1 ध्रीमान् । शुचिऽभ्राजाः । उपसः । नवैदाः । यशस्वतीः । अपस्युर्वः । न । सत्याः ॥१॥ आ । ते । सुऽपर्णाः । अमिनन्त । एवैः। कृष्णः । नोनाव । वृषभः । यदि । इदम् । शिवाभिः । न । स्मयमानाभिः । आ । अगात् । पतन्ति । मिहः । स्तनयन्ति । अभ्रा ॥२॥ यत् । ईम् । ऋतस्य । पय॑सा । पियानः । नयन् । ऋतस्य । पथिभिः । रजिष्ठैः । अर्यमा । मित्रः । वरुणः। परिऽज्मा । त्वचम् । पृश्चन्ति । उपरस्य । योनौ ॥३॥ अग्ने । वार्जस्य । गोऽम॑तः । ईशानः । सहसः। यहो इति। असे इति । धेहि । जातऽवेदः । महि । श्रवः ॥४॥ सः। इधानः । वसुः । कविः । अग्निः । ईळेन्यः । गिरा । रेवत् । अस्मभ्यम् । पुरुऽअनीक । दीदिहि ॥५॥ क्षपः । राजन् । उत । त्मना । अग्ने । वस्तौः । उत । उपसः । सः । तिग्मऽजम्भ । रक्षसः । दह । प्रति ॥६॥ अव । नः । अग्ने । ऊतिभिः । गायत्रस्य । प्रऽभमणि । विश्वासु । धीषु । वन्द्य ॥॥ आ । नः । अग्ने । रयिम् । भर । सत्राऽसहम् । वरेण्यम् । विश्वासु । पृत्सु । दुस्तरम् ॥८॥ आ। नः । अग्ने । सुऽचेतुना । रयिम् । विश्वायुऽपोषसम् । मार्डीकम् । धेहि । जीवसे ॥९॥ प्र । पूताः। तिग्मऽशोचिषे । वाचः । गोतम । अग्नये । भरस्व । सुम्नऽयुः । गिरः ॥१०॥ यः। नः । अग्ने । अभिऽदासति । अन्ति । दूरे । पदीष्ट । सः । अस्माकम् । इत् । वृधे । भव ॥११॥ सहस्रऽअक्षः । विचर्षणिः । अग्निः । रक्षौसि । सेधति । होता । गृणीते । उक्थ्यः ॥१२॥
____ 1. 80. इत्था । हि । सोमै । इत् । मदै । ब्रह्मा । चकार । वर्धनम् । शविष्ठ । वज्रिन् । ओजसा । पृथिव्याः । निः । शशाः । अहम् । अचैन् । अनु ।

Page #802

I. 80. 11
Padapāṭha
स्वऽरा॒ज्य॑म् ॥१॥ सः । त्वा । अमदत् । वृषा॑ । मद॑ः । सोम॑ः । श्येन
1 1
79
ऽआ॑भृतः । सु॒तः । येन॑ । वृ॒त्रम् । निः । अत्ऽभ्यः । जघन्य॑ । वज्रिन् ।
1 । । । ओज॑सा । अर्चेन् । अनु॑ । स्व॒राज्य॑म् ||२|| प्र | इहि । अभि । इहि ।
धृष्णुहि । न । ते । वज्र॑ः । निः । य॑सते । इन्द्र॑ । नृम्णम् | हि । ते । शवः॑ ।
1
1
-
ह॒न॑ः । वृ॒त्रम् । जया॑ः । अपः । अर्चेन् । अनु॑ । स्व॒राज्य॑म् ॥३॥ निः ।
I
इ॒न्द्र॒ । भू॒म्या॑ । अधि॑ । वृ॒त्रम् | जघन्थ । निः । दिवः । सृज । म॒रुत्व॑
1 1
1
ती: । अव॑ । जीवऽर्धन्याः । इ॒माः । अपः । अचैन् । अनु॑ । स्व॒राज्य॑म्
॥४॥ इन्द्र॑ः । वृ॒त्रस्य॑ । दध॑तः । सानु॑म् । वज्रेण । हीळितः । अभिक्र
1
1
1
I
I
1
य॑ । अव॑ । जिघ्नते। अपः । सर्मोय । चोदर्यन् । अचैन् । अनु॑ । स्वराज्य॑म् ॥५॥ अधि । सानौ । नि । जिघ्नते । वज्रेण । शतपर्वणा । मन्दानः । इन्द्र॑ः । अन्ध॑सः । सर्वऽभ्यः । गातुम् । इच्छति । अर्चन् । अनु॑ । स्व॒ऽरा॒ज्य॑म् ॥६॥ इन्द्र॑ । तुभ्य॑म् । इत् । अद्रिवः । अनु॑त्तम् । वज्रिन् । वी॒र्य॑म् । यत् । ह॒ । त्यम् । मा॒यिन॑म् । मृगम् । तम् । ॐ इर्त । त्वम् । माययः॑ । अवधीः । अर्चेन् । अनु॑ । स्व॒राज्य॑म् ||७|| वि । ते । वचा॑सः। अस्थिरन् । नवतिम् । नाव्या॑ः । अनु॑ । महत् । ते । इन्द्र । वीर्यम् । बाह्वोः ।
I
1
ते । बल॑म् । हितम् । अचैन् । अनु॑ । स्व॒राज्य॑म् ||८|| स॒हस्र॑म् । सा॒कम् ।
1
1
T
I
अर्चत । परि॑ि । स्तोभत । विंशतिः । श॒ता । एनम् । अनु॑ । अननवुः । इन्द्रा॑य । ब्रह्म॑ । उत्ऽय॑तम् । अचैन् । अनु॑ । स्व॒राज्य॑म् ॥९॥ इन्द्र॑ः । वृ॒त्रस्य॑ । तवि॑षीम् । निः । अ॒हन् । सह॑सा । सः । महत् । तत् । अ॒स्य । पौंस्य॑म् । वृ॒त्रम् । जघन्वान् । असृजत्। अचैन् । अनु॑ । स्वऽरा॒ज्य॑म् ॥ १० ॥ इमे इर्ति |
-
चित् । तव॑ । मन्यवै । वेपैते इति॑ । भियर्सा । म॒ही इति॑ । यत् । इन्द्र |
1 I
-
वज्रिन् । ओज॑सा । वृ॒त्रम् । म॒रुत्वा॑न् । अव॑धीः । अर्चेन् । अनुं । स्वरा

Page #803

80
Padapātha
I. 81.5 ज्यम् ॥११॥ न । वेपसा । न । तन्यता । इन्द्रम् । वृत्रः । वि । बीभयत् । अभि । एनम् । वज्रः । आयसः । सहस्रऽभृष्टिः । आयत । अर्चन् । अनु । स्वऽराज्यम् ॥१२॥ यत् । वृत्रम् । तव । च । अशनिम् । वर्त्रण । सम्ऽअयोधयः । अहिंम् । इन्द्र । जिघांसतः । दिवि । ते । बद्भधे । शवः । अर्चन् । अनु । स्वऽराज्यम् ॥१३॥ अभिऽस्तने । ते । अद्रिवः । यत् । स्थाः । जगत् । च । रेजते । त्वष्टा । चित् । तव । मन्यवै । इन्द्रे । वेविज्यते । भिया । अर्चन् । अनु । स्वऽराज्यम् ॥१४॥ नहि । नु । यात् । अधिऽइमर्सि । इन्द्रम् । कः । वीयर्थी । परः । तर्सिन् । नम्णम् । उत । क्रतुम् । देवाः । ओजांसि । सम् । दधुः ।अर्चन् । अनु । स्वऽराज्यम्॥१५॥ याम् । अर्वा । मर्नुः। पिता । ध्यङ् । धिय॑म् । अनत । तसिन् । ब्रह्माणि । पूर्वऽर्था । इन्द्रे । उक्था । सम् । अग्मत । अर्चन् । अर्नु । स्वऽराज्यम् ॥१६॥
___I. 81. इन्द्रः । मदाय । ववृधे । शवसे । वृत्रहा। नृभिः । तम् । इत् । महत्ऽसु । आजिए। उत । ईम् । अभै । हवामहे । सः । वाजेषु । प्र । नः । अविषत् ॥१॥ असि । हि । वीर । सेन्यः । असि । भूरि । पराऽददिः । असि । भ्रस्य । चित् । वृधः । यज॑मानाय । शिक्षसि । सुन्वते । भूरि । ते। वसु ॥२॥ यत् । उत्ऽईरते । आजयः । धृष्णवे। धीयते । धर्ना । युक्ष्व । मदऽच्युता । हरी इति । कम्। हनः । कम् । वसौ । दधः । अस्मान् । इन्द्र । वसौ । दधः ॥३॥ क्रत्वा । महान् । अनुऽस्वधम् । भीमः। आ । ववृधे । शवः । श्रिये । ऋष्वः। उपाकयोः । नि। शिप्री। हरिऽवान् । दधे । हस्तयोः । वज्रम् । आयसम् ॥४॥ आ । पौ। पार्थिवम् । रजः ।

Page #804

I. 82.5
Padapāṭha
81
बद्वधे । रोचना । दिवि । न । त्वाऽवन् । इन्द्र । कः । चन । न ।
1
--
जातः । न । जनिष्यते । अति॑ । विश्वम् । ववक्षिथ ||५|| यः । अर्यः । मर्तs
I
भोज॑नम् । परा॒ददा॑ति । दा॒शुषे॑ । इन्द्र॑ः । अस्मभ्य॑म् । शिक्षतु । वि। भज । भूरिं । ते । वसुं । भक्षीय । त । राध॑सः॥ ६ ॥ मदैऽमदे । हि । नः । द॒दिः । यू॒था । गवा॑म् । ऋजुऽक्रतु॑ः । सम् । गृ॒भाय । पु॒रु । श॒ता । उभया॒ह॒स्त्या । वसु॑ । शिशीहि । रा॒यः । आ | भर ||७|| मादर्यख । सुते । सचा॑ । शव॑से । शूर॒ । राध॑से । वि॒द्म । हि। त्वा॒ । पु॒रुऽवसु॑म् । उप॑ । कामा॑न् । सृ । अर्थ | नः । अविता | भव ॥ ८ ॥ एते । ते । इन्द्र । ज॒न्तवः॑ः । विश्व॑म् । पु॒ष्यन्ति । वार्य॑म् । अन्तः । हि । ख्यः । जना॑नाम् । अर्यः । वेद॑ः । अदा॑शु॒षाम् । तेषा॑म् । न॒ः । वेद॑ः । आ | भर ||९||
1
I. 82.
I
I
उपो इर्त । सु । शृणुहि । गिरेः । मधेऽवन् । मा । अथाः इव । यदा । नः । सू॒नृता॑वतः । कः । आत् । अर्थयसे । इत् । योज॑ । नु । इन्द्र । ते । हरी इर्त ॥ १ ॥ अक्षन् । अर्मीमदन्त । ह । अव॑ । प्रियाः । अधूषत । अस्तषत । स्वर्भानवः । विप्रः । नर्विष्ठया ।
-
म॒त । योज॑ । नु । इन्द्र । ते । हरी इति॑ ||२|| सुसंदृश॑म् । त्वा ।
-
-
व॒यम् । मध॑ऽवन् । व॒न्दषमहि॑ । प्र । नूनम् । पूर्णऽव॑न्धुरः । स्तुतः ।
याह । शा॑न् । अनु॑ । योज॑ । नु । इन्द्र । ते । हरी इर्ति ॥३॥
1
1
-
I I
सः । घ । तम् । वृष॑णम् । रथ॑म् । धि॑ । तिष्ठति । गोऽवििद॑म् । यः । पात्र॑म् । हारिsयोजनम् । पूर्णम् । इन्द्र । चिकैतति । योज॑ । नु । इन्द्रो॑ ।
ते | हरी इर्ति ||४|| युक्तः । ते । अस्तु । दक्षिणः । उत । सव्यः ।
-
-
www
शतक्रतो इर्ति शतक्रतो । तेन॑ । जायाम् । उप॑ । प्रियाम् । मन्दानः |
I

Page #805

82
Padapātha
I. 83.6 याहि । अन्धसः । योज । नु । इन्द्र । ते । हरी इति ॥५॥ युनज्मि । ते । ब्रह्मणा । केशिना । हरी इति । उप । प्र । याहि । दधिषे । गर्भस्त्योः । उत् । त्वा । सुतासः । रभसाः । अमन्दिषुः । पूषणऽवान् । वनिन् । सम् । ॐ इति । पत्न्या । अमदः ॥६॥
___1. 83. अश्वऽवति । प्रथमः । गोषु । गच्छति । सुप्रऽअवीः । इन्द्र । मर्त्यः । तव । ऊतिऽभिः । तम् । इत् । पृणक्षि । वसुना । भवीयसा। सिन्धुम् । आपः । यर्था । अभितः । विऽचैतसः ॥१॥ आपः । न । देवीः । उप । यन्ति । होत्रियम् । अवः। पश्यन्ति । वितितम् । या । रजः । प्राचैः । देवासः ।प्र। नयन्ति । देवऽयुम् । ब्रह्मऽप्रियम् । जोषयन्ते । वराःऽईव ॥२॥ अधि । द्वयोः । अदधाः । उक्थ्यम् । वचः । यतऽस्रुचा । मिथुना । या । सपर्यतः ।असम्ऽयत्तः। वते । ते । क्षेति । पुष्यति । भद्रा । शक्तिः । यज॑मानाय । सुन्वते ॥३॥ आत् । अङ्गिराः । प्रथमम् । दधिरे । वर्यः । इद्धऽअंग्नयः । शा । ये । सुऽकृत्यया । सर्वम् । पणेः । सम् । अविन्दन्त । भोज॑नम् । अश्वऽवन्तम् । गोऽमन्तम् । आ । पशुम् । नरः ॥४॥ यज्ञैः । अथर्वा । प्रथमः । पथः । तते । ततः । सूर्यः । व्रतपाः । वेनः । आ । अजनि । आ । गाः । आजत् । उशना । काव्यः । सर्चा । यमस्य । जातम् । अमृतम् । यजामहे ॥५॥ बर्हिः । वा । यत् । सुऽअपत्यार्य । वृज्यते । अर्कः । वा । श्लोकम् । आऽघोषते । दिवि । ग्रावा । यत्र । वदति । कारुः । उक्थ्यः । तस्य॑ । इत् । इन्द्रः । अभिऽपित्वेषु । रण्यति ॥६॥

Page #806

I. 84.12
Padapātha
I. 84. असावि । सोमः । इन्द्र । ते । शर्विष्ठ । धृष्णो इति । आ । गहि । आ। त्वा । पृणक्तु । इन्द्रियम् । रजः । सूर्यः । न । रश्मिभिः ॥१॥ इन्द्रम् । इत् । हरी इति । वहतः । अप्रतिधृष्टऽशवसम् । ऋषीणाम् । च । स्तुतीः । उप । यज्ञम् । च । मानुषाणाम् ॥२॥ आ । तिष्ठ । वृत्रहिन् । रथम् । युक्ता । ते । ब्रह्मणा । हरी इति । अर्वाचीनम् । सु । ते । मनः । ग्रावा । कृणोतु । वग्नुना ॥३॥ इमम् । इन्द्र । सुतम् । पिब । ज्येष्ठम् । अमर्त्यम् । मदम् । शुक्रस्य॑ । त्वा । अभि । अक्षरन् । धाराः । ऋतस्य । सदने ॥४॥ इन्द्राय । नूनम् । अर्चत ! उक्थानि । च । ब्रवीतन । सुताः। अमत्सुः। इन्दवः । ज्येष्ठम् । नमस्यत । सहः ॥५॥ नर्किः। त्वत् । रथिऽतरः । हरी इति । यत् । इन्द्र । यच्छंसे । नकिः । त्वा । अनु । मज्मना । नर्किः । सुऽअवः । आनशे ॥६॥ यः । एकः । इत् । विऽदयते । वसु । मतीय । दाशुषे । ईशानः । अप्रतिऽस्कुतः । इन्द्रः । अङ्ग ॥७॥ कदा । मतम् । अराधसम् । पदा। क्षुम्पम्ऽइव । स्फुरत् । कदा । नः । शुश्रवत् । गिरः । इन्द्रः । अङ्ग ॥८॥ यः । चित् । हि । त्वा । बहुऽभ्यः । आ । सुतऽवान् । आऽविवासति । उग्रम् । तत् । पत्यते । शवः । इन्द्रः । अङ्ग ॥९॥ स्वादोः । इत्था । विषुवतः । मध्वः । पिवन्ति । गौर्यः । याः । इन्द्रेण । सऽयावरीः । वृष्णा । मदन्ति । शोभसै । वस्वीः । अनु । स्वऽराज्यम् ॥१०॥ ताः । अस्य । पृशनऽयुवः । सोम॑म् । श्रीणन्ति । पृश्नयः । प्रियाः । इन्द्रस्य । धेनवः । वज्रम् । हिन्वन्ति । सार्यकम् । वस्वीः । अनु । स्वऽराज्यम्॥११॥ ताः । अस्य । नम॑सा । सहः । सपर्यन्ति । प्रऽचैतसः।

Page #807

84
Padapāṭba
I. 85. 2
व्र॒तानि॑ । अ॒स्य । सश्चिरे । पुरूणि । पूर्वऽचित्तये । वस्वीः । अनुं । स्वऽराज्य॑म् ॥ १२ ॥ इन्द्र॑ः । दधीचः । अस्थऽर्भिः । वृत्राणि । अप्रेति
ऽस्कुतः । ज॒घान॑ । नवतीः | नव॑ ॥ १३॥ इच्छन् । अर्श्वस्य । यत् ।
I
शिर॑ः । पर्व॑ते॒षु । अप॑ऽश्रितम् । तत् । विदत् । शर्यणाऽव॑ति ॥ १४ ॥ अत्रे | अर्ह | गोः । श्रमन्वत | नाम॑ । त्वष्टुः । अपीच्य॑म् । इत्था । I च॒न्द्रम॑सः । गृ॒हे ।।१५।। कः । अद्य । युङ्क्ते । धुरि । गाः । ऋ॒तस्य॑ । शिमी॑ऽवतः । भामिनः॑ । दु॒हृणायून् । सन्ऽषून् । हृत्सुऽअर्सः । मयःऽभून् । यः । एषाम् । भृत्याम् । ऋणध॑त् । सः । जीवात् ॥ १६॥ कः । ईषते । तुज्यतै । कः । विभाय । कः । मंसते । सन्त॑म् ।
-
इन्द्र॑म् । कः । अन्ति । कः । तोकार्य । कः । इर्भाय । उत । राये ।
-
-
---
अधि॑ । त्र॒वत् । त॒न्वे॑ । कः । जनाय ||१७|| कः । अग्नि । ई ।
1
-
1
1357
ह॒विषा॑ । घृ॒तेन॑ । स्रुचा । यजातै । ऋतुर्भिः । प्रवेर्भः । कस्मै । देवाः । आ । वहान् । आशु हो । कः । मंसते । वीतिऽहौत्रः । सुदेवः ||१८|| त्वम् | अङ्ग । प्र । शंसिषः । देवः । शविष्ठ । मयै॑म् । न । त्वत् । अन्यः । मघवन् । अस्ति | मर्डिता । इन्द्रे । ब्रवीमि । |
ते । वर्चः ॥१६॥ मा । ते । राधसि । मा । ते । ऊतयः । वसो इर्त । अस्मान् | कर्दा । चन । दभन् । विश्वा॑ । च । नः । उपमिमीहि । मानुष । वसू॑नि । चर्षाणिऽभ्यः । आ ॥२०॥
1
6
I. 85.
1
प्र । ये । शु॒म्भ॑न्ते । जन॑यः । न । सप्त॑यः । याम॑न् । रुद्रस्य॑ । सुनवैः । सुदंर्ससः । रोद॑सी इति॑ । हि । मरुतेः । चक्रिरे । वृधे । मद॑न्ति । वीराः । विदर्थेषु । घृष्व॑यः ॥ १ ॥ ते । उक्षिताः । महि॒मान॑म् । आशत ।
I
-

Page #808

I. 85. 10
Padapatha
85
I
1
दिवि । रुद्राः । अधि॑ । चक्रिरे । सद॑ः । अर्चन्तः । अर्कम् । जनयेन्तः । इन्द्रियम् । अधि॑ । श्रियः । दधिरे । पृश्निमातरः ॥ २॥ गोडमा॑त॒रः । यत् । शु॒भय॑न्ते । अञ्जऽः । त॒नूषु॑ । शु॒भ्राः । दधिरे । विरुक्म॑तः । बाध॑न्ते॒ । विश्व॑म् । अभिऽमातन॑म् । अप॑ । वर्त्मनि । एषाम् ।
1
I
1
1
अनु॑ । रीयते । घृतम् ॥३॥ वि । ये । भ्राज॑न्ते । सु॒र्मखासः । ऋष्टिभि॑ः । प्रऽच्यवय॑न्तः । अच्यु॑ता । चित् । श्रज॑सा । मनःऽजुर्वः । यत् । मरुतः । रर्थेषु । आ । वृष॑ऽवातासः । पृष॑तीः । अर्युग्ध्वम् ॥ ४॥ प्र | यत् । रर्थेषु । पृष॑तीः । अर्युग्ध्वम् । वार्जे । अद्रिंम् । मरुतः । रंहर्यन्तः ।
उ॒त । अरु॒षस्य॑ । वि । स्यन्ति । धाराः । चर्मेऽइव । उदऽभैः । वि । I 1
1
उन्दन्ति | भूमे ||५|| आ | वः । वहन्तु । सप्त॑यः । रघुऽस्यर्दः । रघुsत्वा॑नः । प्र । जगात । बाहुऽभिः । सीद॑त । आ । बर्हिः । उरु । वः । सद॑ः । कृतम् । माद्यर्ध्वम् । मरुतः । मध्वः॑ः । अन्ध॑सः ||६|| ते ।
।
अवर्धन्त । स्वsत॑वसः । महित्वना । आ । नार्कम् । तस्थुः । उरु ।
1
1
चक्रिरे । सद॑ः । विष्णुः । यत् । ह । आर्यत् । वृष॑णम् | मदच्युत॑म् । वर्यः । न । सीदन् । अधि॑ । बर्हिषि । प्रिये ||७|| शूरो इव । इत् । यु॒र्युधयः । न । जग्म॑यः । श्रवस्यवः । न । पृत॑नासु । येतिरे । भयन्ते । 1 विश्वा॑ । भुव॑ना । मरुत्ऽभ्यः । राजा॑नः इव । त्वेषऽसैदृशः । नरः ॥ ८ ॥
1
ľ
त्वष्टा॑ । यत् । वज्र॑म् । सु॒ऽकृ॑तम् । हिरण्यय॑म् । सहस्र॑ऽभृष्टिम् । सु॒ऽअर्पाः । अव॑र्तयत् । धत्ते । इन्द्र॑ः । नरिं । अपाँसि । कर्तवे । अर्हन् । वृ॒त्रम् । निः । अपाम् । औब्जत् । अर्णवम् ||९|| ऊर्ध्वम् । नुनुद्रे । अवम् ।
1
I
ते । ओज॑सा । दद्द्हाणम् । चित् । बिभिदुः । वि । पर्व॑तम् । धर्मन्तः । वाणम् । मरुत॑ः । सु॒दान॑वः । मदे॑ । सोम॑स्य । रण्या॑नि । चक्रिरे ॥१०॥
I

Page #809

86
Pada pāṭha
I. 87.1
जिह्मम् । नुनुद्रे । श्रवतम् । तया॑ । दिशा । असि॑ञ्चन् । उत्स॑म् । गोत॑
1
-
माय । तृष्णऽजै । आ । गच्छन्ति । ईम् । अव॑सा । चित्रर्भानवः ।
काम॑म् । विप्र॑स्य॒ । तर्पयन्त॒ । धाम॑भिः ॥ ११ ॥ या । वः । शर्म॑ ।
1
I
1
शशमा॒नाय॑ । सन्ति॑ । त्रिऽधातूनि । दाशुषे । यच्छत । अर्धि । अस्म
भ्य॑म् । तानि॑ । म॒रुतः । वि । यन्त । रयिम् । नः । धत्त । वृषणः ।
सुवीरम् ॥ १२ ॥
I. 86.
मरु॑तः । यस्यै हि । क्षयै । पाथ । दिवः । विऽमहसः । सः सु॒ऽगो॒पात॑मः । जन॑ः ॥१॥ य॒ज्ञैः । वा॒ । य॒ज्ञऽवा॒हसः । विप्र॑स्य । वा॒ । म॒ती॒नाम् । मरु॑तः । शृणुत । हव॑म् ।।२।। उ॒त । वा॒ । यस्य॑ । वा॒जिन॑ः ।
1
अनु॑ । विप्र॑म् । अत॑क्षत॒ । सः । गन्ता॒ । गोम॑ति । ब्रजे ॥३॥
।
1
मद॑ः । च । शस्यते ॥४॥ अस्य । श्रोषन्तु । श्रा । भ्रुः
-
।
- ु
अस्य । वीरस्य॑ । ब॒र्हिषि॑ । सुतः । सोम॑ः । दिवि॑ष्टिषु । उ॒क्थम् । । विश्वा॑ः । यः । चर्षणः । अभि । सूर॑म् । चित् । सस्रषः । इष॑ः ॥ ५ ॥ पूर्वीभिः । हि । ददाशिम । शरत्ऽर्भः । मरुतः । वयम् । श्रर्वःऽभिः । चर्षणीनाम् ॥६॥ सुभर्गः । सः । प्रऽयज्यवः । मरु॑तः । अस्तु । मर्त्यैः । यस्य॑ । प्रयौसि । पर्षेथ ॥७॥ शशमानस्य॑ । वा । नरः । स्वेद॑स्य । सत्यऽशवसः । वि॒द । काम॑स्य । वेन॑तः ।।८।। यूयम् । तत् । सत्यऽशवसः । आ॒विः । कर्त । महिऽत्वना । विध्य॑त । विद्यर्ता । रक्षः ॥ ९ ॥ गूर्हत | गुर्ह्यम् । तमः । वि । यत । विश्व॑म् । अत्रण॑म् । ज्योति॑ः । कर्त । यत् । उश्मसिं ॥१०॥
1
- W
1
-
1.87.
प्रत्य॑क्षसः । प्रत॑वसः । विऽरप्शन॑ः । अना॑न॒ताः । अविथुराः ।
T

Page #810

I. 88.3
Padapātha ऋजीषिणः । जुष्टंऽतमासः । नृऽतमासः । अञ्जिभिः । वि । आनजे । के । चित् । उस्राःऽईव । स्तुऽभिः ॥१॥ उपऽह्वरेषु । यत् । अर्चिध्वम् । ययिम् । वयःऽइव । मरुतः । केन । चित् । पृथा । श्रोतन्ति । कोशाः । उप । वः । रथेषु । आ । घृतम् । उक्षत । मधुऽवर्णम् । अर्चते ॥२॥ प्र । एषाम् । अज्मेषु । विथुराऽईव । रेजते । भूमिः । यामेषु । यत् । ह । युञ्जते । शुभे । ते । क्रीळयः । धुनयः । भ्राज॑त्ऽऋष्टयः । स्वयम् । महिऽत्वम् । पनयन्त । धूतयः ॥३॥ सः। हि । स्वऽमृत् । पृषत्ऽअश्वः । युवा । गणः । अया । ईशानः । तविषीभिः । आऽवृतः । असि । सत्यः । ऋणऽयावा । अनेद्यः । अस्याः । धियः । प्रऽअविता । अर्थ । वृषो । गणः ॥४॥ पितुः । प्रत्नस्य । जन्मना । वदामसि । सोमस्य । जिह्वा । प्र । जिगाति । चक्षसा । यत् । ईम् । इन्द्रम् । शमि । ऋक्वाणः । आर्शत । श्रात् । इत् । नामानि । यज्ञियोनि । दधिरे ॥५॥ श्रियसै । कम् । भानुभिः । सम् । मिमिक्षिरे । ते । ऋक्कऽभिः । सुऽखादयः । ते । वाशीऽमन्तः । इष्मिणः । अभीरवः । विद्रे । प्रियस्य । मारुतस्य । धाम्नः ॥६॥
1. 88. आ । विद्युन्मतऽभिः । मरुतः । सुऽअर्कैः । रथेऽभिः । यात । ऋष्टिमभिः । अश्वऽपर्णैः । आ । वर्षिष्ठया । नः । इषा । वयः । न । पप्तत । सुऽमायाः ॥१॥ ते । अरुणेभिः । वरम् । आ । पिशङ्गैः । शुभे । कम् । यान्ति । रथतूःऽभिः । अश्वैः । रुक्मः । न । चित्रः । स्वर्धितिऽवान् । पव्या । रथस्य । जयनन्त । भूमं ॥२॥ श्रिये । कम् । वः । अधि । तनूषु । वाशीः । मेधा । वर्ना । न । कृणवन्ते ।

Page #811

Padapatha
I.89.5 ऊर्ध्वा । युष्मभ्यम् । कम् । मरुतः । सुऽजाताः । तुविऽद्युम्नासः । धनयन्ते । अद्रिम् ॥३॥ अहानि । गृध्राः । पर । आ । वः । आ । अगुः । इमाम् । धियम् । वार्कार्याम् । च । देवीम् । ब्रह्म । कृण्वन्तः । गोतमासः । अर्कैः । ऊर्ध्वम् । नुनुद्रे । उत्सऽधिम् । पिबध्यै ॥४॥ एतत् । त्यत् । न । योज॑नम् । अचेति । सस्वः । ह । यत् । मरुतः ।गोतमः। वः । पश्यन् । हिरण्यऽचक्रान् । अयःऽदंष्ट्रान् । विधावतः । वराहून् ॥५॥ एषा । स्या । वः । मरुतः । अनुऽभी । प्रति । स्तोभति । वाघतः । न । वाणी । अस्तौभयत् । वृथा । आसाम् । अनु । स्वधाम् । गर्भस्त्योः ॥६॥
1. 89.
___ आ । नः । भद्राः । क्रतवः । यन्तु । विश्वतः । अदब्धासः । अपरिऽइतासः । उत्ऽभिदः । देवाः । नः । यथा । सदम् । इत् । वृधे । असन् । अप्रेऽआयुवः । रक्षिताः । दिवेऽर्दिवे ॥१॥ देवानाम् । भद्रा । सुऽमतिः । ऋजुध्यताम् । देवानाम् । रातिः । अभि । नः । नि । वर्तताम् । देवानाम् । सख्यम् । उप । सेदिम । वयम् । देवाः । नः । आयुः। प्र । तिरन्तु । जीवसे ॥२॥ तान् । पूर्वया । निऽविदा । हूमहे । वयम् । भगम् । मित्रम् । अदितिम् । दक्षम् । अनिधम् । अर्यमणम् । वरुणम् । सोमम् । अश्विना । सरखती । नः । सुऽभगा । मयः । करत् ॥३॥ तत् । नः । वातः । मयाऽभु । वातु । भेषजम् । तत् । माता । पृथिवी । तत् । पिता । द्यौः । तत् । ग्रााणः । सोमऽसुतः । मयःऽभुवः । तत् । अश्विना । शृणुतम् । धिष्ण्या । युवम् ॥४॥ तम् । ईशानम् । जगतः । तस्थुषः । पतिम् । धियम्ऽजिन्वम् । अव॑से । हूमहे ।

Page #812

I.90.6 Padapatha
89 वयम् । पूषा । नः । यथा । वेदसाम् । असत् । वृधे । रक्षिता । पायुः। अदब्धः । स्वस्तये ॥५॥ स्वस्ति । नः । इन्द्रः । वृद्धऽश्रवाः । खस्ति । नः । पूषा । विश्वऽवेदाः । स्वस्ति । नः । तायैः । अरिष्टऽनेमिः । स्वस्ति । नः । बृहस्पतिः । दधातु ॥६॥ पृषत्ऽअश्वाः । मरुतः। पृश्निऽमातरः । शुभम्ऽयावानः । विदथेषु । जग्मयः। अग्निऽजिह्वाः। मनवः । सूरऽचक्षसः । विश्वै । नः । देवाः । अवसा। आ । गमन् । इह ॥७॥ भद्रम् । कर्णेभिः । शृणुयाम । देवाः । भद्रम् । पश्येम । अक्षऽभिः । यजत्राः । स्थिरैः । अङ्गैः। तस्तुऽवांसः । तनूभिः। वि । अशेम । देवऽहितम् । यत् । आयुः ॥८॥ शतम् । इत् । नु । शरदः । अन्ति । देवाः । यत्र । नः । चक्र । जरसम् । तनूनाम् । पुत्रासः । यत्र । पितरः। भवन्ति । मा । नः । मध्या । रिरिषत । आयुः। गन्तौः॥९॥ अदितिः । द्यौः । अदितिः। अन्तरिक्षम् । अदितिः। माता । सः । पिता । सः । पुत्रः । विश्वै । देवाः । अदितिः । पञ्च । जनाः । अदितिः । जातम् । अदितिः । जनिऽत्वम् ॥१०॥
I.90.
ऋजुनीती । नः । वरुणः । मित्रः । नयतु । विद्वान् । अर्थमा । देवैः । सजोषाः ॥१॥ ते । हि । वस्वः । वसवानाः । ते। अप्रेऽमूराः । महःsभिः । व्रता । रक्षन्ते । विश्वाहा ॥२॥ते । अस्मभ्यम् । शर्म । यसन् । अमृताः । मत्र्येभ्यः । बाधमानाः । अप। द्विषः ॥३॥ वि । नः । पथः । सुविताय । चियन्तु । इन्द्रः। मरुतः। पूषा। भगः । वन्यासः ॥४॥ उत । नः । धियः । गोऽअंग्राः । पूषन् । विष्णो इति । एवऽयावः । कर्त । नः । स्वस्तिऽमतः ॥५॥ मधु । वार्ताः । ऋतऽयते। मधु । क्षरन्ति ।

Page #813

90
Padapāțba
I. 91.8 सिन्धवः । माध्वीः । नः । सन्तु । ओषधीः ॥६॥ मधु । नक्तम् । उत । उषसः । मधुऽमत् । पार्थिवम् । रजः । मधु । द्यौः । अस्तु । नः । पिता ॥७॥ मधुऽमान् । नः । वनस्पतिः । मधुऽमान् । अस्तु । सूर्यः। माध्वीः । गावः । भवन्तु | नः ॥८॥ शम् । नः । मित्रः। शम् । वरुणः । शम् । नः। भवतु । अर्थमा। शम् । नः । इन्द्रः। बृहस्पतिः । शम् । नः । विष्णुः । उरुऽक्रमः ॥९॥
I.91.
त्वम् । सोम । प्र। चिकितः । मनीषा । त्वम् । रजिष्ठम् । अनु । नेषि । पन्थाम् । तव । प्रऽनीती । पितरः । नः । इन्दो इति । देवेषु । रत्नम् । अभजन्त । धीराः ॥१॥ त्वम् । सोम । ऋतुऽभिः । सुऽक्रतुः । भूः । त्वम् । दरैः । सुऽदक्षः । विश्वऽवेदाः। त्वम् । वृषा । वृषऽत्वेभिः । महिऽत्वा । घुम्नेभिः । द्युम्नी । अभवः । नृऽचाः ॥२॥ राजः। नु । ते । वरुणस्य । व्रतानि । बृहत् । गभीरम् । तव । सोम । धाम । शुचिः। त्वम् । असि । प्रियः । न । मित्रः । दक्षायः । अर्यमाऽइव । असि । सोम ॥३॥ या । ते । धामानि । दिवि । या । पृथिव्याम् । या । पर्वतेषु । ओषधीषु । अप्ऽसु । तेभिः । नः । विश्वैः । सुऽमनाः । अहेछन् । राजन् । सोम । प्रति । हव्या । गृभाय ॥४॥ त्वम् । सोम । असि । सत्ऽप॑तिः । त्वम् । राजा । उत । वृत्रऽहा । त्वम् । भद्रः । असि । क्रतुः ॥५॥ त्वम् । च । सोम । नः । वशः । जीवातुम् । न । मरामहे । फ्रियऽस्तोत्रः । वनस्पतिः ॥६॥ त्वम् । सोम। महे । भगम् । त्वम् । यूनै । ऋतऽयते । दक्षम् । दधासि । जीवसे ॥७॥ त्वम् । नः । सोम । विश्वतः। रक्षं । राजन् । अघऽयतः । न . रिष्येत् । त्वाऽव॑तः । सर्खा ॥८॥

Page #814

I. 91.21
Padapāțha सोम । याः । ते । मयःऽभुवः । ऊतयः । सन्ति । दाशुषे । ताभिः । नः । अविता । भव ॥९॥ इमम् । यज्ञम् । इदम् । वचः । जुजुषाणः । उपऽआर्गहि । सोमं । त्वम् । नः । वृधे । भव ॥१०॥ सोमं । गीःऽभिः। त्वा । वयम् । वर्धयामः । वचःऽविदः । सुऽमृळीकः । नः । आ । विश ॥११॥ गयऽस्फानः । अमीवऽहा। वसुऽवित् । पुष्टिऽवर्धनः। सुऽमित्रः। सोम । नः । भव ॥१२॥ सोमं । रन्धि । नः । हृदि । गावः । न । यवसेषु । आ । मर्यःऽइव । स्वे । ओक्यै ॥१३॥ यः । सोम । सख्ये । तव । ररणत् । देव । मत्यैः । तम् । दक्षः। सचते । कविः ॥१४॥ उरुष्य । नः। अभिऽस्तेिः । सोमं । नि । पाहि । अहंसः । सखा । सुऽशेवः । एधि । नः ॥१५॥ आ । प्यायस्व । सम् । एतु । ते । विश्वतः । सोम । वृष्ण्यम् । भव । वाजस्य । सम्ऽगथे ॥१६॥ आ। प्यायख । मदिन्ऽतम । सोमं । विश्वेभिः । अंशुभिः। भव । नः । सुश्रवःऽतमः । सखा । वृधे ॥१७॥ सम् । ते । पौसि । सम् । ऊँ इति । यन्तु । वाजाः । सम् । वृष्ण्यांनि । अभिमातिऽसहः । आऽप्याय॑मानः । अमृताय । सोम । दिवि । श्रवौसि । उत्ऽतमानि । धिष्व ॥१८॥ या । ते । धामानि । हविषा । यजन्ति । ता । ते। विश्र्वा । परिऽभूः । अस्तु । यज्ञम् । गयऽस्फानः । प्रऽतरणः । सुऽवीरः । अवीरऽहा । प्र । चर । सोम । दुर्यान् ॥१९॥ सोमः । धेनुम् । सोमः । अर्वन्तम् । आशुम् । सोमः । वीरम् । कर्मण्यम् । ददाति । सदन्यम् । विदयम् । सभेय॑म् । पितृऽश्रवणम् । यः । ददाशत् । असै ॥२०॥ अाळम् । युत्ऽसु । पृतनासु । पत्रिम् । स्वःऽसाम् । अप्साम् । वृजनस्य । गोपाम्। भरेषुऽजाम् । सुऽक्षितिम् । सुऽश्रवसम् । जयन्तम् । त्वाम् । अनु । मदेम। सोम॥२१॥

Page #815

92
I. 92.7
Padapātha त्वम् । इमाः । ओषधीः । सोम । विश्वाः । त्वम् । अ॒पः । अजनयः । त्वम् । गाः। त्वम् । आ। ततन्थ । उरु। अन्तरिक्षम् । त्वम् । ज्योतिषा । वि । तमः। ववर्थ ॥२२॥ देवेन । नः । मनसा । देव । सोम । रायः । भागम् । सहसाऽवन् । अभि । युध्य । मा। त्वा । आ। तनत् । ईशिषे । वीर्यस्य । उभयेभ्यः । प्र । चिकित्स । गोऽईष्टौ ॥२३॥
I. 92. एताः। ॐ इति । त्याः । उपसः। केतुम् । अक्रत । पूर्वे । अर्धे । रजसः । भानुम् । अञ्जते । निःऽकृण्वानाः । आयुधानिऽइव । धृष्णवः । प्रति । गावः । अरुपीः । यन्ति । मातरः ॥१॥ उत् । अपप्तन् । अरुणाः । भानवः । वृथा । सुऽआयुजः । अरुषीः । गाः । अयुक्षत । अन् । उपसः। वयुनानि । पूर्वऽथा। रुशन्तम् । भानुम् । अरुषीः । अशिश्रयुः ॥२॥ अर्चन्ति । नारीः । अपर्सः । न । विष्टिऽभिः । समानेन । योजनेन । आ । पराऽवतः । इपम् । वहन्तीः । सुऽकृते । सुऽदानवे । विश्वा । इत् । अहं । यज॑मानाय । सुन्वते ॥३॥ अधि । पेशाँसि । वपते । नृतःऽईव । अब । ऊर्गुते । वक्षः । उस्राऽइव । बजैहम् । ज्योतिः । विश्वस्मै । भुवनाय । कृण्वती । गावः । न । व्रजम् । वि । उषाः । आवरित्यावः । तमः ॥४॥ प्रति । अर्चिः । रुशत् । अस्याः । अदर्शि । वि । तिष्ठते । बाधते । कृष्णम् । अवम् । स्वरुम् । न । पेशः । विदथेषु । अञ्जन् । चित्रम् । दिवः । दुहिता । भानुम् । अश्रेत् ॥५॥ अतारिष्म । तमसः । पारम् । अस्य । उषाः । उच्छन्ती । वयुना । कृणोति । श्रिये । छन्दः । न । स्मयते। विऽभाती । सुऽप्रतीका । सौमनसाय । अजीगरिति ॥६॥ भास्वती । नेत्री । सनृतानाम् । दिवः । स्तवे । दुहिता । गोतमेभिः ।

Page #816

93
I. 92. 17
Padapatha. प्रजाऽवतः । नृऽवतः । अश्वऽबुध्यान् । उपः । गोऽअग्रान् । उप । मासि । वाान् ॥७॥ उपः । तम् । अश्याम् । यशसम् । सुऽवीरम् । दासप्रवर्गम् । रयिम् । अश्वऽबुध्यम् । सुऽदंससा । श्रवसा । या । विऽभासि । वाजेऽप्रसूता । सुऽभगे । बृहन्तम् ॥८॥ विश्वानि । देवी । भुवना । अभिऽचक्ष्य । प्रतीची । चक्षुः। उर्विया । वि । भाति । विश्वम् । जीवम् । चरसे । बोधयन्ती । विश्वस्य । वाचम् । अविदत् । मनायोः ॥९॥ पुनऽपुनः । जाय॑माना । पुराणी । समानम् । वर्णम् । अभि । शुम्भमाना । श्वनीऽईव । कृत्नुः । विजः । आऽमिनाना । मतस्य । देवी । जरयन्ती । आयुः ॥१०॥ विऽऊर्खती । दिवः । अन्तान् । अबोधि । अप । स्वारम् । सनुतः । युयोति । प्रऽमिनती । मनुष्यो । युगानि । योषा । जारस्य । चक्षसा । वि । भाति ॥११॥ पशून् । न । चित्रा । सुऽभगा । प्रथाना । सिन्धुः । न । क्षोदः । उर्विया । वि । अश्चैत् । अमिनती । दैव्यानि । व्रतानि । सूर्यस्य । चेति । रश्मिभिः । दृशाना ॥१२॥ उषः । तत् । चित्रम् । आ । भर । अस्मभ्यम् । वाजिनीऽवति । येन । तोकम् । च । तनयम् । च । धार्महे ॥१३॥ उषः । अद्य । इह । गोऽमति । अश्वऽवति । विभावरि । रेवत् । अस्मे इति । वि । उच्छ । सूनृताऽवति ॥१४॥ युक्ष्व । हि । वाजिनीऽवति । अश्वान् । अद्य । अरुणान् । उषः । अर्थ । नः । विश्वा । सौभगानि । आ । वह ॥१५॥ अश्विना । वर्तिः। अस्मत् । आ । गोऽमत् । दस्रा । हिरण्यऽवत् । अर्धाक् । रथम् । सऽमनसा । नि । यच्छतम् ॥१६॥ यौ । इत्था । श्लोकम् । आ । दिवः । ज्योतिः । जनाय । चक्रथुः । आ । नः । ऊर्जम् । वहतम् । अश्विना । युवम्

Page #817

94
I. 93. 10
Padapātha ॥१७॥ प्रा । इह । देवा । मयाऽभुर्वा । दस्रा । हिरण्यवर्तनी इति हिरण्यऽवर्तनी । उषःऽबुधः । वहन्तु । सोमऽपीतये ॥१८॥
I. 93. अग्नीषोमौ । इमम् । सु । मे । शृणुतम् । वृषणा । हव॑म् । प्रति । सुऽउक्तानि । हर्यतम् । भव॑तम् । दाशुषे । मयः ॥१॥ अग्नीषोमा । यः । अद्य । वाम् । इदम् । वचः । सपर्यति । तस्मै । धत्तम् । सुऽवीर्यम् । गाम् । पोषम् । सुऽअश्व्यम् ॥२॥ अग्नीषोमा । यः । आऽहुतिम् । यः । वाम् । दाशात् । हविःऽकृतिम् । सः । प्रऽजयो । सुऽवीर्यम् । विश्वम् । आयुः । विः । अश्नवत् ॥३॥ अग्नीषोमा । चेति । तत् । वीर्यम् । वाम् । यत् । अमुष्णीतम् । अवसम् । पणिम् । गाः । अव । अतिरतम् । बृसयस्य । शेषः । अविन्दतम् । ज्योतिः। एकम् । बहुभ्यः ॥४॥ युवम् । एतानि । दिवि । रोचनानि । अ॒ग्निः । च । सोम । सक्रतू इति सऽक्रतू । अधत्तम् । युवम् । सिन्धून् । अभिऽशस्तेः । अवद्यात् । अग्नीषोमौ । अमुञ्चतम् । गृभीतान् ॥५॥ आ । अन्यम् । दिवः । मातरिश्वौ । जभार । अमथ्नात् । अन्यम् । परं । श्येनः । अद्वैः । अग्नीषोमा । ब्रह्मणा । ववृधाना । उरुम् । यज्ञाय । चक्रथुः । ऊँ इति । लोकम् ॥६॥ अग्नीषोमा । हविषः । प्रऽस्थितस्य । वीतम् । हर्यतम् । वृषणा । जुषाम् । सुऽशर्मीणा । सुऽअव॑सा । हि । भूतम् । अर्थ । धत्तम् । यज॑मानाय । शम् । योः ॥७॥ यः । अग्नीषोमा। हविषा । सपर्यात् । देवद्रीचा। मनसा । यः । घृतेन । तस्य । बृतम् । रक्षतम् । पातम् । अंहसः । विशे । जनाय । महि । शर्म । यच्छतम् ॥८॥ अग्नीषोमा । सऽवेदसा. । सहूती इति । सहूती । वनतम् । गिरः । सम् । देवत्रा । बभूवथुः ॥९॥ अग्नी

Page #818

____95
I. 94.7
Padapāțha. षोमौ । अनेन । वाम् । यः । वाम् । घृतेन । दार्शति । तस्मै । दीदयतम् । बृहत् ॥१०॥ अग्नीषोमौ : इमानि । नः । युवम् । हव्या । जुजोषतम् ।आ। यातम् । उप । नः । सर्चा ॥११॥ अग्नीपोमा । पिपृतम् । अवतः। नः । आ । प्यायन्ताम् । उस्रियाः । हव्यऽसूदः । असे इति । बलानि । मघवत्सु । धत्तम् । कृणुतम् । नः । अध्वरम् । श्रुष्टिऽमन्तम् ॥१२॥
1. 94. इमम् । स्तोमम् । अर्हते । जातऽवेदसे । रथम् इव । सम् । महेम । मनीषयो । भद्रा । हि । नः । प्रऽमतिः । अस्य । सम्ऽसदि । अग्ने । सख्ये । मा । रिषाम । वयम् । तव ॥१॥ यसै । त्वम् । आऽयज॑से । सः । साधति । अनर्वा । क्षेति । दर्धते । सुऽवीर्यम् । सः। तूताव । न । एनम् । अश्नोति । अंहतिः । अग्ने । सख्ये । मा । रिपाम । वयम् । तव
॥२॥ शकेम । त्वा । सम्ऽइर्धम् । साधर्य । धियः । त्वे इति । देवाः । हविः । अदन्ति । आऽहुतम् । त्वम् । आदित्यान् । आ । वह । तान् । हि । उश्मसि । अग्ने । सख्ये । मा। रिपाम । वयम् । तव ॥३॥ भराम । इध्मम् । कृणाम । हवींषि । ते । चितयन्तः । पर्वणाऽपर्वणा । वयम् । जीवातवे । प्रऽतरम् । साधय । धियः । अग्ने । सख्ये । मा । रिणाम । वयम् । तव ॥४॥ विशाम् । गोपाः । अस्य । चरन्ति । जन्तवः। द्विऽपत् । च । यत् । उत । चतुःऽपत् । अक्तुऽभिः । चित्रः । प्रऽकेतः । उपसः । महान् । असि । अग्ने । सख्ये । मा । रिपाम । वयम् । तव ॥५॥ त्वम् । अध्वर्युः । उत । होता । असि । पूर्व्यः । प्रऽशास्ता । पोता । जनुषा । पुरःऽहितः । विश्वा । विद्वान् । आविज्या । धीर । पुष्यसि । अग्ने । सख्ये । मा। रिषाम । वयम् । तव ॥६॥ यः ।

Page #819

96
I. 94. 15
Padapāțha विश्वतः । सुऽप्रतीकः । सऽदृङ् । असि । दूरे । चित् । सन् । तळित्ऽइव । अति । रोचसे । रााः । चित् । अन्धः । अति । देव । पश्यसि । अग्ने । सख्ये । मा । रिषाम । वयम् । तव ॥७॥ पूर्वः । देवाः । भवतु । सुन्वतः । रथः । अस्माकम् । शंसः । अभि । अस्तु । दुःऽध्यः । तत् । आ । जानीत । उत । पुष्यत । वचः। अग्नै । सख्ये । मा । रिषाम । वयम् । तव ॥८॥ वधैः । दुःऽशंसान् । अझ् । दुःऽध्यः । जहि । दूरे । वा । ये । अन्ति । वा । के । चित् । अत्रिणः। अर्थ । यज्ञाये । गृणते । सुऽगम् । कृधि । अग्ने । सख्ये । मा । रिषाम । वयम् । तवं ॥६॥ यत् । अयुक्थाः । अरुषा। रोहिता । रथे । वार्तऽजूता । वृषभयऽइव । ते । रवः । आत् । इन्वसि । वनिनः । धूमकेतुना । अग्ने । सख्ये । मा । रिषाम । वयम् । तव॑ ॥१०॥ अर्ध । स्वनात् । उत । बिभ्युः । पतत्रिणः । द्रप्साः। यत् । ते । यवसऽअदः। वि । अस्थिरन् । सुऽगम् । तत् । ते । तावकेभ्यः । रथेभ्यः । अग्ने । सख्ये । मा। रिपाम । वयम् । तव ॥११॥ अयम् । मित्रस्य । वरुणस्य । धार्यसे । अवयाताम् । मरुताम् । हेळे। अद्भुतः । मृळ । सु । नः । भूतु । एपाम् । मनः । पुनः । अग्ने । सख्ये। मा। रिषाम । वयम् । तव ॥१२॥ देवः । देवानाम् । असि । मित्रः । अद्भुतः । वसुः। वसूनाम् । असि । चारुः । अध्वरे । शर्मन् । स्याम । तव । सपथःऽतमे । अग्ने । सख्ये । मा। रिषाम । वयम् । तव ॥१३॥ तत् । ते । भद्रम् । यत् । सम्ऽईद्धः । स्वे । दमै । सोमऽआहुतः । जर॑से । मृळयत्ऽतमः । दासि । रत्नम् । द्रविणम् । च । दाशुषे । अग्ने । सख्ये । मा। रिषाम । वयम् । तव ॥१४॥ यमै । त्वम् । सुऽद्रविणः । ददाशः । अनागाःऽत्वम् । अदिते । सर्वऽता

Page #820

I.95.7 Padapāțha
___97 ता। यम् । भद्रेणं । शव॑सा । चोदयांसि । प्रजाऽवता । राधसा । ते । साम ॥१५॥ सः । त्वम् । अग्ने । सौभगऽत्वस्य । विद्वान् । अस्माकम् । आयुः । प्र। तिर । इह । देव । तत् । नः । मित्रः । वरुणः। ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥१६॥
I. 95. द्वे इति । विरूपे इति विऽरूपे । चरतः। स्वर्थे इति सुऽअर्थे । अन्याऽअन्या । वत्सम् । उप । धापयेते इति । हरिः। अन्यस्याम् । भवति । खधाऽवान् । शुक्रः । अन्यस्याम् । ददृशे। सुऽवीः ॥१॥ दर्श । इमम् । त्वष्टुः । जनयन्त । गर्भम् । अतन्द्रासः । युवतयः । विभृत्रम् । ति॒िग्मऽअनीकम् । स्वऽयशसम् । जनेषु । विरोचमानम् । परि । सीम् । नयन्ति ॥२॥ त्रीणि । जाना । परि। भूषन्ति । अस्य। समुद्रे ।एकम् । दिवि । एकम् । अप्ऽसु । पूर्वाम् । अर्नु । प्र। दिशम् । पार्थिवानाम् । ऋतून् । प्रशासत् । वि । दधौ । अनुष्ठु ॥३॥ कः । इमम् । वः । निण्यम् । आ । चिकेत । वत्सः । मातृः। जनयत । स्वधाभिः । बह्वीनाम् । गर्भः । अपसाम् । उपऽस्यात् । महान् । कविः। निः । चरति । खधावान् ॥४॥ प्राविःऽत्यः । वर्धते । चारुः । आसु । जिमानाम् । ऊर्ध्वः। स्वऽयशाः। उपऽत्यै । उभे इति । त्वष्टुः । बिभ्यतुः । जाय॑मानात् । प्रतीची इति । सिंहम् । प्रति । जोषयेते इति ॥५॥ उभे इति । भद्रे इति । जोषयेते इति । न । मेने इति । गावः । न । वाश्राः । उप । तस्थुः । एवैः । सः । दक्षाणाम् । दक्षऽपतिः । बभूव । अञ्जन्ति । यम् । दक्षिणतः । हविःऽभिः ॥६॥ उत् । यंयमीति । सविताऽईव । बाहू इति । उभे इति । सिचौं । यतते । भीमः । ऋञ्जन् । उत् । शुक्रम् । अत्कम् । अजते ।

Page #821

98
Padapaṭha
I. 96. 4
सिम॒स्मा॑त् । नवा॑ । मातृऽभ्य॑ः । वर्सना | जहाति ॥ ७॥ त्वेषम् । रूपम् । कृणुते । उत्त॑रम् । यत् । स॒म्पृञ्चनः । सद॑ने । गोभि॑ः । अभिः । कविः । बुध्नम् । परि॑ि । मर्मृज्यते । धीः । सा । दे॒वता॑ता । सम्ऽईतिः ।
1
I
F
ब॑भूव॒ ||८|| उरु । ते । जय: । परं । एति । बुनम् । विरोच॑मानम् । महिषस्य॑ । धाम॑ । विश्वे॑भिः । अग्ने । स्वर्यशःऽभिः । इद्ध: । अद॑ब्धे1 भि: । पायुर्भिः | पाहि । अस्मान् ||९|| धन्व॑न् । स्रोत॑ः । कृणुते । गातुम् । ऊर्मिम् । शुक्रैः । ऊर्मिभिः । अभि । नक्षति । चाम् । विश्वा । सर्नानि । जठरे॑षु । धत्ते । अन्तः । नर्वासु । चरति । प्रसूर्षु ॥ १० ॥ एव । नः । अग्ने । सम्ऽइर्धा । वृधानः । रेवत् । पावक । श्रव॑से । वि।
1
1
1
- -
भाहि । तत् । नः । मित्रः । वरु॑णः । ममहन्ताम् | अदि॑ितिः । सिन्धुः ।
1
-
पृथिवी । उत । द्यौः ॥११॥
I. 96.
1
सः । प्रत्नऽर्था । सह॑सा । जायमानः । सद्यः । काव्यनि । बट् । अधत्त । विश्वा॑ । आ॒प॑ः । च । मित्रम् । धिषर्णा । च । साधन् । देवाः । अग्निम् । धारयन् । द्रविणःऽदाम् ||१|| सः । पूर्वया । rsaat | कव्यर्ता । आयोः । इमाः । प्रजाः । अजनयत् । मनूनाम् । विवस्व॑ता । चक्ष॑सा । द्याम् । अपः । च । देवाः । अग्निम् । धारयन् । द्रविणःदाम् ||२|| तम् । ईळत । प्रथमम् । यज्ञसाध॑म् । विशेः । आरी॑ । आ॒ऽहु॑तम् । ऋञ्जसानम् । ऊर्जः । पुत्रम् । भरतम् । सुप्रs - दा॑न॒म् । दे॒वाः । अग्निम् | धारयन् । द्रविणःऽदाम् ||३|| सः । मातरिश्वा॑ । पुरुवाsपुष्टिः । वि॒दत् । गा॒तुम् । तन॑याय । स्त्रवित् । विशाम् । गोपाः । जनिता । रोद॑स्योः । देवाः । अग्निम् । धारयन् ।
1

Page #822

I. 97.6
Padapāțha द्रविणःऽदाम् ॥४॥ नक्तोषसा । वर्णम् । आमेम्याने इत्याऽमेम्याने। धापर्यते इति । शिशुम् । एकम् । समीची इति सम्ऽईची । द्यावक्षामा । रुक्मः । अन्तः । वि । भाति । देवाः । अग्निम् । धारयन् । द्रविणःऽदाम् ॥५॥ रायः । बुनः । सम्ऽगमनः । वसूनाम् । यज्ञस्य॑ । केतुः । मन्मऽसाधनः । वेरिति वेः । अमृतऽत्वम् । रक्षमाणासः । एनम् । देवाः । अग्निम् । धारयन् । द्रविणःऽदाम् ॥६॥ नु । च । पुरा । च । सदनम् । रयीणाम् । जातस्य । च । जाय॑मानस्य । च । क्षाम् । सतः । च । गोपाम् । भवतः । च । भूरैः । देवाः । अग्निम् । धारयन् । द्रविणःऽदाम् ॥७॥ द्रविणःऽदाः । द्रविणसः । तुरस्य । द्रविणःऽदाः । सनरस्य । प्र । यसत् । द्रविणःऽदाः । वीरऽवतीम् । इषम् । नः । द्रविण:ऽदाः । रासते । दीर्घम् । आयुः ॥८॥ एव । नः । अग्ने । सम्ऽइधा । वृधानः । रेवत् । पावक । श्रवसे । वि । भाहि । तत् । नः । मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥९॥
I. 97. अपं । नः । शोशुचत् । अधम् । अग्नै । शुशुग्धि । आ । रयिम् । अप। नः । शोशुचत् । अघम् ॥१॥ सुऽक्षेत्रिया । सुगातुऽया । वसुऽया । च । यजामहे । अपं । नः । शोशुचत् । अधम् ॥२॥ प्र । यत् । भन्दिष्ठः । एषाम् । प्र । अस्माकासः । च । सूरयः । अयं । नः । शोशुचत् । अघम् ॥३॥ प्र । यत् । ते । अग्ने । सूरयः । जायेमहि । प्र। ते । वयम् । अप । नः । शोशुचत् । अघम् ॥४॥प्र। यत् । अग्नेः । सहस्वतः । विश्वतः। यन्ति । भानवः । अयं । नः । शोशुचत् । अधम् ॥५॥ त्वम् । हि । विश्वतःऽमुख । विश्वतः । परिऽभूः । असि ।

Page #823

100
I. 100.3
सः ।
Padapāțba असि । अप । नः । शोशुचत् । अधम् ॥६॥ द्विषः । नः। विश्वतःऽमुख । अति । नावाऽईव । पारय । अपं । नः । शोशुचत् । अघम् ॥७॥ सः । नः। सिन्धुम्ऽइव । नावां । अति । पर्ष । स्वस्तये । अपं । नः । शोशुचत् । अघम् ॥८॥
I. 98. वैश्वानरस्य॑ । सुऽमतौ । स्याम । राजा । हि । कम् । भुवनानाम् । अभिऽश्रीः । इतः । जातः । विश्वम् । इदम् । वि । चष्टे । वैश्वानरः। यतते । सूर्येण ॥१॥ पृष्टः । दिवि । पृष्टः । अग्निः । पृथिव्याम् । पृष्टः । विश्वः । ओषधीः । आ । विवेश । वैश्वानरः । सहसा । पृष्टः । अग्निः । सः । नः । दिवा । सः । रिषः । पातु । नक्तम् ॥२॥ वैश्वानर । तव । तत् । सत्यम् । अस्तु । अस्मान् । रायः । मघवानः । सचन्ताम् । तत् । नः। मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम्। अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः॥३॥
I. 99. जातऽवैदसे । सुनवाम । सोम॑म् । अरातिऽयतः । नि । दहाति । वेदः । सः । नः । पर्षत् । अति । दुःगानि । विश्वा । नावाऽईव । सिन्धुम् । दुःऽहता । अति । अ॒ग्निः ॥१॥
I. 100. सः । यः । वृषो । वृष्ण्यभिः । सम्ऽौकाः । महः । दिवः । पृथिव्याः । च । सम्ऽराट् । सतीनऽसत्वा । हव्यः । भरेषु ।मरुत्वान् । नः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥१॥ यस्य । अनाप्तः । सूर्यस्यऽइव । यामः। भरेऽभरे । वृत्रहा । शुष्मः । अस्ति । वृषन्ऽतमः । सखिभिः । स्वेभिः । एवैः । मरुत्वान् । नः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥२॥ दिवः ।

Page #824

101
I. 100. 12
Padapātha नः । यस्य । रेतसः । दुधानाः । पन्थासः । यन्ति । शव॑सा । अपरिऽइताः । तरत्ऽद्वेषाः । ससहिः । पौंस्येभिः । मरुत्वान् । नः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥३॥ सः । अङ्गिरःऽभिः । अङ्गिरःऽतमः । भूत् । वृषा । वृषऽभिः । सखिऽभिः । सो । सन् । ऋग्मिभिः । ऋग्मी । गातुभिः। ज्येष्ठः । मरुत्वान् । नः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥४॥ सः । सूनुऽभिः । न । रुद्रेभिः । ऋो । नृऽसबै । ससह्वान् । अमित्रान् । सनीळेभिः । श्रवस्यानि । तूर्वन् । मरुत्वान् । नः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥५॥ सः । मन्युऽमीः । सऽमदनस्य । कर्ता । अस्माभिः । नृभिः । सूर्यम् । सनत् । अस्मिन् । अर्हन् । सत्ऽपतिः। पुरुऽहूतः । मरुत्वान् । नः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥६॥ तम् । ऊतयः । रणयन्। शूरऽसातौ । तम्।क्षेमस्य । क्षितयः । कृण्वत । त्राम् । सः। विश्वस्य । करुणस्य । ईशे । एकः । मरुत्वान् । नः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥७॥ तम् । अप्सन्त । शव॑सः । उत्ऽसवे । नरैः । नरम् । अव॑से । तम् । धाय । सः। अन्धे । चित् । तमसि । ज्योतिः । विदत् । मरुत्वान् । नः । भवतु। इन्द्रः । ऊती ॥८॥ सः । सव्येन । यमति । वार्धतः । चित् । सः । दक्षिणे । सम्ऽगृभीता । कृतानि । सः । कीरिणां । चित् । सनिता । धनानि । मरुत्वान् । नः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥९॥ सः । ग्रामभिः । सनिता । सः । रथैभिः । विदे । विश्वाभिः । कृष्टिनेमिः । नु । अद्य । सः । पौंस्यैभिः । अभिऽभूः । अशस्तीः । मरुत्वान् । वः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥१०॥ सः । जामिभिः । यत् । सम्ऽअाति । मीळहे । अजामिभिः । वा । पुरुहूतः । एवैः । अपाम् । तोकस्य । तनयस्य । जेषे । मरुत्वान् । नः । भवतु । इन्द्रः । ऊती ॥११॥ सः । वज्रऽभृत् ।

Page #825

102
Padapaṭha
I. 101. 1
दस्युऽहा । भी॒मः । उ॒ग्रः । सहस्र॑ऽचेताः । शतऽनी॑थः । ऋभ्व । चन्रीषः ।
-
नः । शव॑सा । पाच॑ऽजन्यः । मरुत्वन् । नः । भवतु । इन्द्रेः । ऊती ॥ १२ ॥
I
तस्य॑ । वज्र॑ः । क्र॑न्द॒ति॒ । स्मत् । स्वः साः । दिवः । न । त्वेषः । स्वर्थः ।
1
शिमऽवान् । तम् । सचन्ते । सनयेः । तम् । धर्नानि । म॒रुत्वा॑न् । नः ।
1
भवतु । इन्द्र॑ः । ऊ॒ती ॥१३॥ यस्य॑ । अज॑स्रम् । शव॑सा । मान॑म् ।
उ॒क्थम् । प॒रिऽभुजत् । रोद॑सी इति॑ । विश्वत॑ः । सीम् । सः । पारिषत् ।
1
1
क्रतु॑ऽभिः । म॒न्दसा॒नः । म॒रुत्वा॑न् । न॒ः । भवतु॒ इन्द्र॑ । ऊती ॥ १४॥ न । यस्य॑ । दे॒वाः । दे॒वता॑ । न । मतः । आः । चन । शव॑सः ।
1
अन्त॑म् । आपुः । सः । प्रsरिक्at | त्वक्षसा । क्ष्मः । दिवः । च । मरु1
6
त्वा॑न् । न॒ः। भवतु । इन्द्र॑ः । ऊती || १५ || रोहित् । श्यावा । सुमत् अंशुः । ललामीः । च॒क्षा । रा॒ये । ऋ॒ज्रऽअ॑श्वस्य । वृष॑ण्ऽवन्तम् । विश्र॑ती । पृ॒ःऽसु । । । । । । रथ॑म् । मन्द्रा । चि॑िकेत॒ । नाहु॑षीषु । वि॒क्षु ॥ १६ ॥ ए॒तत् । त्यत् । ते । इन्द्र । वृष्णे॑ । उ॒क्थम् । वार्षागिराः । अभि । गृणन्ति । रार्धः । ऋ॒ज्रऽअ॑श्वः । प्रष्टि॑िऽभिः । अम्बरीर्षः । सहदेवः । भय॑मानः । सुरार्घाः ॥ १७ ॥ दस्यु॑न् । शियू॑न् । च॒ । पुरुहूतः । एवैः । ह॒त्वा । पृथि॒व्याम् । शर्वा॑ । नि। बर्हीत् । सन॑त् । क्षेत्र॑म् । सखिऽभिः । श्वित्न्येर्भः । सन॑त् । सूर्य॑म् । सन॑त् । अ॒पः | सु॒वः || १८ || विवाह | इन्द्रः । अधिवक्ता । नः ।
-
अस्तु । अप॑रिऽह्वताः । सनुयाम | वाज॑म् । तत् । नः । मित्रः । वरु॑णः । ममहन्ताम् । अदि॑तिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥१९॥
C
-
1. 101.
1
प्र । मन्दिर्ने । पितुमत् । अर्चत । वर्चः । यः । कृष्णगर्भाः । निःऽअह॑न् । ऋजश्व॑ना । अवस्यवः । वृष॑णम् । वज्रेऽदक्षिणम् । मरु
1

Page #826

I. 101. 10 Padapāțha
103 त्वन्तम् । सख्याय । हवामहे ॥१॥ यः । विऽसम् । जहषाणेन । मन्युनौ । यः। शम्बरम् । यः । अहन् । पिम् । अव्रतम् । इन्द्रः । यः। शु
णम् । अशुषम् । नि । अघृणक् । मरुत्वन्तम् । सख्याय । हवामहे ॥२॥ यस्य॑ । द्यावापृथिवी इति । पौंस्यम् । महत् । यस्य । व्रते । वरुणः । यस्य। सूर्यः । यस्य । इन्द्रस्य । सिन्धवः । सर्वति । व्रतम् । मरुत्वन्तम् । सख्याय । हवामहे ॥३॥ यः । अश्वानाम् । यः । गाम् । गोऽपतिः । वशी । यः। आरितः। कर्मणिऽकर्मणि । स्थिरः। वीलोः । चित् । इन्द्रः। यः। असुन्वतः । वधः । मरुत्वन्तम् । सख्याय । हवामहे ॥४॥ यः । विश्वस्य । जगतः । प्राणतः । पतिः। यः । ब्रह्मणे । प्रथमः। गाः । अविन्दत् । इन्द्रः । यः । दस्यून् । अर्धरान् । अवऽअतिरत् । मरुत्वन्तम् । सख्याय। हवामहे ॥५॥ यः । शूरैभिः । हव्यः । यः । च । भीरुभिः । यः । धावऽभिः । हूयते । यः । च । जिग्युभिः । इन्द्रम् । यम् । विश्वा । भुवना । अभि । समऽदधुः । मरुत्वन्तम् । सख्याय । हवामहे ॥६॥ रुद्राणाम् । एति । प्रऽदिशा । विऽचक्षणः । रुद्रेभिः । योषा । तनुते । पृथु । जयः । इन्द्रम् । मनीषा । अभि । अर्चति । श्रुतम् । मरुत्वन्तम् । सख्याय। हवामहे ॥७॥ यत् । वा । मरुत्वः। परमे। सधऽस्थे । यत् । वा । अवमे । घृजनै । मादासे । अतः। आ। याहि। अध्वरम् । नः । अच्छे । त्वाऽया । हविः । चकम । सत्यऽराधः ॥८॥ त्वाऽया । इन्द्र । सोमम् । सुसुम | सुऽदक्ष । त्वाऽया । हविः। चकम । ब्रह्मऽवाहः । अर्ध । नियुत्वः सऽगणः । मरुत्ऽभिः । अस्मिन् । यज्ञे । बर्हिर्षि । मादयस्व ॥९॥ मादयख । हरिऽभिः । ये । ते इन्द्र । वि । स्यख । शिप्रे इति । वि । सृजख । धेने इति । आ । त्वा । सुऽशिप्र ।
त्वाऽय
T

Page #827

104
Padapatha
I. 102.7 हरयः । वहन्तु । उशन् । हव्यानि । प्रति । नः । जुषस्व ॥१०॥ मरुत्ऽस्तोत्रस्य । वृजनस्य । गोपाः । वयम् । इन्द्रेण । सनुयाम । वाज॑म् । तत् । नः । मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी। उत । द्यौः ॥११॥
___1. 102. हमाम् । ते । धिय॑म् । प्र । भरे । महः । महीम् । अस्य । स्तोत्रे । धिषणा । यत् । ते । आनजे । तम् । उत्ऽसवे । च । प्रऽसवे । च । ससहिम् । इन्द्रम् । देवासः । शव॑सा । अमदन् । अनु ॥१॥ अस्य । श्रवः। नद्यः । सप्त । विभ्रति । द्यावाक्षामा । पृथिवी । दर्शतम् । वपुः । असे इति । सूर्याचन्द्रमसा । अभिञ्चः । श्रद्धे । कम् । इन्द्र । चरतः। विऽततुरम् ॥२॥ तम् । स्म । रथम् । मघवन् । प्र । अव । सातये । जैत्रम् । यम् । ते । अनुऽमदाम । सम्ऽगमे । आजा। नः। इन्द्र। मनसा। पुरुऽस्तुत । त्वायत्ऽभ्यः । मघऽवन् । शर्म । यच्छ । नः ॥३॥ वयम् । जयेम । त्वया । युजा । वृतम् । अस्माकम् । अंशम् । उत् । अव । भरैऽभरे। अस्मभ्यम् । इन्द्र । वरिवः । सुऽगम् । कृधि । प्र । शत्रूणाम् । मघवन् । वृष्ण्यो । रुज ॥४॥ नाना । हि । त्वा । हवमानाः । जनाः। इमे । धनानाम् । धर्तः । अवसा । विपन्यवः । असाकम् । स्म । रथम् । आ। तिष्ठ । सातये । जैत्रम् । हि । इन्द्र । निऽमृतम् । मनः । तव ॥५॥ गोऽजिता । बाहू इति । अमितऽक्रतुः । सिमः । कर्मन्ऽकर्मन् । शतम्ऽऊतिः। खजम्ऽकरः । अकल्पः । इन्द्रः। प्रतिऽमानम् । ओजसा । अर्थ । जनाः । वि । ह्रयन्ते । सिसासर्वः ॥६॥ उत् । ते । शतात् । मघवन् । उत् । च । भूय॑सः । उत् । सहस्रात् । रिरिचे । कृष्टिषु । श्रवः ।

Page #828

I. 103.5 Padapāțha
105 अमात्रम् । त्वा । धिषणां । तित्विषे । मही । अर्ध । वृत्राणि । जिनसे । पुरम्ऽदर ॥७॥ त्रिविष्टिऽधातु । प्रतिऽमानम् । ओज॑सः । तिस्रः। भूमीः। नृपते । त्रीणि । रोचना । अति । इदम् । विश्वम् । भुवनम् । ववक्षिण । अशत्रुः । इन्द्र । जनुषा । सनात् । असि ॥८॥ त्वाम् । देवेषु । प्रथमम् । हवामहे । त्वम् । बभूथ । पृतनासु । ससहिः । सः । इमम् । नः । कारुम् । उपऽमन्युम् । उतऽभिदम् । इन्द्रः । कृणोतु । प्रऽसवे । रथम् । पुरः ॥९॥ त्वम् । जिगेथ । न । धा । रुरोधिथ । अर्भेषु । श्राजा । मघऽवन् । महत्ऽसु । च । त्वाम् । उग्रम् । अव॑से । सम् । शिशीमसि । अर्थ । नः । इन्द्र । हव॑नेषु । चोदय ॥१०॥ विश्वाहा । इन्द्रः । अधिवक्ता । नः । अस्तु । अपरिऽहृताः । सनुयाम । वार्जम् । तत् । नः । मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः॥११॥
____I. 103. तत् । ते। इन्द्रियम् । परमम् । पराचैः । अधारयन्त । कवयः। पुरा। इदम् । क्षमा । इदम् । अन्यत् । दिवि । अन्यत् । अस्य । सम् । ईमित । पृच्यते । समनाऽईव । केतुः ॥१॥ सः। धारयत् । पृथिवीम् । पप्रथत् । च । वत्रैण । हत्वा । निः । अ॒पः । ससर्ज । अर्हन् । अहिम् । अभिनत् । रौहिणम् । वि । अर्हन् । विऽसम् । मघवा । शचीभिः ॥२॥सः। जातूऽभर्मा । श्रऽदधानः। ओजः । पुरः। विभिन्दन् । अचरत् । वि । दासीः । विद्वान् । वज्रिन् । दस्य॑वे । हेतिम् । अस्य । आर्यम् । सहः । वर्धय । द्युम्नम् । इन्द्र ॥३॥ तत् । ऊचुषे । मानुषा । इमा । युगानि । कीर्तेन्यम् । मघवा । नाम । बिभ्रत् । उपऽप्रयन् । दस्युऽहत्याय । वज्री। यत् । ह । सूनुः । श्रवसे । नाम । दधे ॥४॥ तत् । अस्य । इदम् ।

Page #829

106
Padapātha
I. 104.5 पश्यत । भूरि । पुष्टम् । श्रत् । इन्द्रस्य । धत्तन । वीयर्याय । सः। गाः। अविन्दत् । सः। अविन्दत् । अश्वान् । सः । ओषधीः । सः । अपः । सः । वनानि ॥५॥ भूरिऽकर्मणे । वृषभाय । वृष्णै । सत्यऽशुष्माय । सुनवाम । सोमम् । यः। आऽदृत्य । परिपन्थीऽइव। शूरः । अय॑ज्वनः । विऽभजन् । एति । वेदः ॥६॥ तत् । इन्द्र । प्रऽइव । वीर्यम् । चकर्थ । यत् । ससन्तम् । वज्रेण । अबोधयः । अहिंम् । अर्नु । त्वा । पत्नीः । हृषितम् । वयः । च । विश्वे । देवासः । अमदन् । अर्नु । त्वा ॥७॥ शु
णम् । पिघुम् । कुर्यवम् । वृत्रम् । इन्द्र । यदा । अवधीः । वि । पुरः । शम्बरस्य । तत् । नः । मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः। पृथिवी । उत । द्यौः ॥८॥
I. 104. योनिः । ते । इन्द्र । निऽसदै । अकारि । तम् । आ। नि। सीद। खानः। न । अर्वी । विऽमुच्य । वयः । अवऽसाय । अश्वान् । दोषा । वस्तोः । वहीयसः । प्रऽपित्वे ॥१॥ ओ इति । त्ये । नरः । इन्द्रम् । ऊतये। गुः । नु। चित् । तान् । सद्यः । अव॑नः । जगम्यात् । देवासः । मन्युम्। दासस्य । श्वनन् । ते । नः। आ।वक्षन् । सुविताये। वर्णम् ॥२॥ अव । त्मनो । भरते । केतऽवेदाः । अव । त्मना । भरते । फेनम् । उदन् । क्षीरेण । स्नातः । कुर्यवस्य । योषे इति । हते इति । ते इति । स्याताम् । प्रवणे । शिफायाः ॥३॥ युयोपं । नाभिः । उपरस्य । आयोः। प्र। पूर्वाभिः । तिरते । राष्टिं । शूरः । अञ्जसी । कुलिशी । वीरऽपत्नी । पर्यः । हिन्वानाः । उदभिः। भरन्ते ॥४॥ प्रति । यत् । स्था। नीथा । अदर्शि । दस्यौः । ओकः। न । अच्छे। सदनम् । जानती। गात् । अर्ध । स्म । नः ।

Page #830

I. 105.4
107
Padapatha. मघऽवन् । चकृतात् । इत् । मा। नः । मघाऽईव। निष्पपी। परी।दाः॥५॥ सः । त्वम् । नः । इन्द्र । सूर्ये । सः । अप्ऽसु । अनागाःऽत्वे । आ । भज । जीवऽशसे । मा । अन्तराम् । भुजम् । आ । रिरिषः । नः । अद्धितम् । ते महते । इन्द्रियार्य ॥६॥ अर्ध । मन्ये । श्रत् । ते । अस्मै । अधायि । वृषा । चोदस्त्र । महते । धाय । मा। नः । अकृते । पुरुहूत । योनौ । इन्द्र । क्षुध्यत्ऽभ्यः । वयंः । आऽसुतिम् । दाः । ॥७॥ मा । नः । वधीः । इन्द्र । मा । परी । दाः । मा। नः। प्रिया । भोज॑नानि । प्र । मोषीः । आण्डा । मा । नः । मघवन् । शक्र । निः। भेत् । मा । नः । पात्रो । भेत् । सहऽजानुषाणि ॥८॥ अर्वाङ् । आ । इहि । सोमऽकामम् । त्वा । आहुः । अयम् । सुतः । तस्य । पिब । माय । उरुऽव्याः । जठरे । आ । वृषस्व । पिताऽईव । नः । शृणुहि । हूयमानः ॥९॥
I. 105. चन्द्रमाः । अप्ऽसु । अन्तः । आ । सुऽपर्णः । धावते । दिवि । न । वः । हिरण्यऽनेमयः । पदम् । विन्दन्ति । विद्युतः । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥१॥ अर्थम् । इत् । वै । ॐ इति । अर्थिनः। आ । जाया । युवते । पतिम् । तुञ्जाते इति । वृष्ण्यम् । पर्यः । परिऽदार्य । रसम् । दुहे । वित्तम् । मे। अस्य । रोदसी इति ॥२॥ मो इति । सु । देवाः । अदः । स्वः । अव । पादि । दिवः । परि । मा । सोम्यस्य । शम्ऽभुवः । शूनै । भूम । कदौ । चन । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥३॥ यज्ञम् । पृच्छामि । अवमम् । सः । तत् । दुतः । वि । वोचति । के। ऋतम् । पूर्व्यम् । गतम् । कः । तत् ।

Page #831

I. 105. 13
108
Pada pāțha विभर्ति । नूतनः । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥४॥ अमी इति । ये । देवाः । स्थन । त्रिषु । आ । रोचने । दिवः । कत् । वः । ऋतम् । कत् । अनृतम् । के । प्रत्ला । वः । आऽहुतिः । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥५॥कत्। वः । ऋतस्य । धर्णसि । कत् । वरुणस्य । चक्षणम् । कत् । अर्यम्णः । महः । पथा । अति । कामेम । दुःऽध्यः । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥६॥ अहम् । सः । अस्मि । यः । पुरा । सुते । वदामि । कानि । चित् । तम् । मा । व्यन्ति । अाऽध्यः । वृकः । न । तृष्णजम् । मृगम् । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥७॥ सम् । मा । तपन्ति । अभितः । सपत्नीःऽइव । पर्शवः । मूषः । न । शिश्ना । वि । अदन्ति । मा । आऽध्यः । स्तोतारम् । ते । शतऋतो इति शतऽक्रतो । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥८॥ अमी इति । ये । सप्त । रश्मयः । तत्र । मे । नाभिः । आऽतता । त्रितः । तत् । वेद । आप्त्यः । सः । जामिऽत्वार्य । रेभति । वित्तम् । मे ।
अस्य । रोदसी इति ॥९॥ अमी इति । ये । पञ्च । उक्षणः । मध्ये । तस्थुः । महः । दिवः । देवत्रा । नु । प्रऽवाच्यम् । सधीचीनाः । नि । ववृतुः । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥१०॥ सुऽपर्णाः । एते । आसते । मध्ये । आऽरोधने । दिवः । ते । सेधन्ति । पृथः । वृकम् । तरन्तम् । यह्वीः । अपः । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥११॥ नव्यम् । तत् । उक्थ्यम् । हितम् । देवासः - सुऽप्रवाचनम् । ऋतम् । अर्षन्ति । सिन्धवः । सत्यम् । ततान । सूर्यः । वित्तम्। मे । अस्य । रोदसी इति ॥१२॥ अग्ने । तव । त्यत् । उक्थ्य॑म् । देवेषु । अस्ति । आप्यम् । सः । नः । सत्तः । मनुष्वत् । आ । देवान् । यक्षि ।

Page #832

I. 106. 3
Padapāṭha
109
āदुःऽत॑रः । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति॑ ॥ १३ ॥ सतः । होतो |
मनु॒ष्वत् । आ । दे॒वान् । अच्छ॑ । वि॒दुःत॑रः । अ॒ग्निः । ह॒व्या । सु॒स॒दति । । । । । । ।
--
देव: । देवेषु । मेधिरः । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इर्ति ॥ १४ ॥ ब्रह्म | । । । ।
-
1
I
कृ॒णोति॒ । वरु॑णः । गा॒तुऽविद॑म् । तम् । ईमहे । व । ऊ॒र्णोत । हृदा । मतिम् । नव्य॑ः । जायताम् । ऋतम् । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इति ॥१५॥ असौ । यः । पन्था॑ः । श्रादित्यः । दिवि । ऽवाच्य॑म् । कृ॒तः । . न । सः । देवाः । श्रतिक्रमै । तम् । मर्तासः । न । पश्यथ । वित्तम् ।
। अस्य । रोदसी इर्ति ॥ १६ ॥ त्रितः । कूपै | अव॑ऽहितः । देवान् । हवते । ऊतयै । तत् । शुश्राव । बृहस्पतिः । कृण्वन् । अंहूरणात् । उरु । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इर्ति ||१७|| अरुणः । मा । सकृत् । वृर्कः ।
I
-
पथा । यन्त॑म् । ददर्शे । हि । उत् । जिहीते । निऽचाय्र्य । तष्टा॒ऽइव । पृष्टिऽआमयी । वित्तम् । मे । अस्य । रोदसी इर्ति ॥ १८ ॥ एना । आङ्ग
-
1
-
षेण॑ । वयम् । इन्द्र॑ऽवन्तः । अभि । स्याम । वृजनै । सर्वेऽवीराः । तत् । नः । मित्रः । वरु॑णः । ममहन्ताम् | अदि॑ितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत ।
द्यौः ॥ १९ ॥
I. 106.
। । ।
इन्द्र॑म् । मित्रम् । वरु॑णम् | अग्निम् | ऊतये । मारु॑तम् । शधैः ।
अदि॑तिम् । हवामहे । रथ॑म् । न । दुःऽगात् । वसवः । सुदानवः । विश्वस्मात् । नः । अंहंसः । निः । पिपर्तन || १|| ते । आदित्याः ।
-
आ । गत॒ । स॒र्वता॑तये । भू॒त । दे॒वः । वृ॒त्र॒तूर्येषु । श॒म्ऽभुव॑ः ।
1
रथ॑म् । न । दुःऽगात् । व॒सवः । सुदानवः । विश्व॑स्मात् । नः । अंहंसः । निः । पिपर्तन ॥२॥ अव॑न्तु । नः । पि॒तर॑ः । सुप्रवाचनाः ।

Page #833

110
Padapāțba
I. 107.3 उत । देवी इति । देवपुत्रे इति देवपुत्रे । ऋतऽवृधा । रथम् । न । दुःsगात् । वसवः । सुऽदानवः । विश्वस्मात् । नः । अहंसः । निः। पिपर्तन ॥३॥ नराशंसम् । वाजिनम् । वाजयन् । इह । क्षयत्ऽवीरम् । पूषणम् । सुम्नैः । ईमहे । रथम् । न । दुःऽगात् । वसवः । सुऽदानवः । विश्वस्मात् । नः । अहंसः । निः । पिपर्तन ॥४॥ बृहस्पते । सदम् । इत् । नः । सुऽगम् । कृधि । शम् । योः । यत् । ते । मनुःऽहितम् । तत् । ईमहे । रर्थम् । न । दुःऽगात् । वसवः । सुऽदानवः । विश्वस्मात् । नः । अहंसः । निः । पिपर्तन ॥५॥ इन्द्रम् । कुत्सः । वृत्रहनम् । शचीsपतिम् । काटे । निऽवाल्हः । ऋषिः । अह्वत् । ऊतयै । रथम् । न । दुःऽगात् । वसवः । सुऽदानवः । विश्वस्मात् । नः । अहंसः । निः । पिपर्तन ॥६॥ देवैः । नः । देवी । अदितिः । नि । पातु। देवः । त्राता। त्रायताम् । अप्रैऽयुच्छन् । तत् । नः । मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥७॥
___I. 107. यज्ञः । देवानाम् । प्रति । एति । सुम्नम् । आदित्यासः । भवत । मृळयन्तः । आ । वः । अर्वाची । सुऽमतिः । ववृत्यात् । अहोः। चित् । या । वरिवोवित्तरा । असत् ॥१॥ उप । नः । देवाः । अव॑सा । आ । गमन्तु । अङ्गिरसाम् । सामऽभिः । स्तूयमानाः। इन्द्रः । इन्द्रियैः । मरुतः । मरुभिः । आदित्यैः । नः । अदितिः । शर्म । यसत् ॥२॥ तत् । नः । इन्द्रः । तत् । वरुणः । तत् । अग्निः । तत् । अर्थमा । तत् । सविता । चनः । धात् । तत् । नः । मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥३॥

Page #834

I. 108. 9
-
Padapāṭha
I. 108.
यः । इन्द्राग्नी इर्ति । चित्रऽर्तमः । रर्थः । वाम् । अभि । विश्वानि ।
Avery
भुव॑नानि । चष्टे । तेन॑ । आ । यातम् । सऽरर्थम् । तस्थिवांस । अथ॑ । सोम॑स्य | पिबतम् । सु॒तस्य॑ ॥१॥ याव॑त् । इ॒दम् । भुव॑नम् । विश्व॑म् । अस्ति॑ि । उ॒रुऽव्यचा॑ । वरिमर्ता । गभीरम् । तावा॑न् । अयम् । पात॑वे । सोम॑ः ।
1
1
I
अस्तु | अर॑म् । इन्द्राग्नी इति॑ । मन॑से | युवऽभ्या॑म् ॥ २ ॥ चक्राथे इति । हि । सय॑क् । नाम॑ । भद्रम् । सध्रीचीना । वृत्रहनौ । उत । स्यः । तौ ।
1
GRIM
111
इन्द्रा॑ग्न इति॑ । सभ्रय॑श्च । निऽसद्ये । वृष्ण॑ः । सोम॑स्य । वृ॒षणा । आ ।
वृ॒षेथाम् ||३|| सम्ऽईद्धेषु । श्रग्निषु । आनजाना । यतऽस्रुचा । बर्हिः । ऊँ इर्त । तिस्तिराणा । तत्रैः । सोमैः । परि॑ऽसिक्तेभिः । अर्वाक् । आ ।
|
I
इन्द्रानी इर्त । सौमनसाये । यातम् ॥ ४ ॥ यानि॑ि । इन्द्राग्नी इर्ति । चक्रथुः । वीर्याणि । यानि॑ । रूपाणि । उत । वृष्ण्यानि । या । वाम् । प्रत्नानि॑ि । सख्या | शिवानि॑ि । तेर्भः । सोम॑स्य । पिबतम् । सु॒तस्य॑ ॥५॥ यत् । अत्र॑वम् । प्रथमम् । वाम् । वृणानः । अयम् । सोम॑ः । असु॑रैः । नः । विऽहव्यः॑ः । ताम् । सत्याम् । श्रद्धाम् । अभि । आ । हि । यातम् । अथ॑ । सोम॑स्य । पि॒त्र॒तम् । सु॒तस्य॑ ॥ ६ ॥ यत् । इन्द्रा॑ग्न इति॑ । मद॑थः । स्खे । दुरोणे । यत् । ब्रह्मणि । राज॑नि । वा । यजत्रा । अर्तः । परिं । वृषणौ । आ । हि । यातम् । अर्थ । सोम॑स्य॒ । पिबतम् । सु॒तस्य॑ ॥७॥ यत् । इ॒न्द्रा॒ग्न इति॑ । यदु॑षु । तु॒र्वशॆषु । यत् । द्रुह्युषु॑ । अनु॑षु । पु॒रुषु॑ । अत॑ः । परि॑ । वृ॒षणौ । आ । हि । या॒तम् । अर्थ | सोम॑स्य । पिबतम् । सु॒तस्य॑ ||८|| यत् । इन्द्रा॒ग्नी इति॑ । आ॒मस्या॑म् । पृथिव्याम् । मध्य॒मस्या॑म् । पर॒मस्या॑म् । उ॒त । स्थः । अर्तः । परिं । वृषणौ । श्रा ।
I
स्थः
1
-

Page #835

112
I. 109.4
Padapātha हि । यातम् । अर्थ । सोम॑स्य । पिबतम् । सुतस्य॑ ॥९॥ यत् । इन्द्राग्नी इति । परमस्याम् । पृथिव्याम् । मध्यमस्याम् । अवमस्याम् । उत । स्थः। अतः । परि । वृषणौ । आ । हि । यातम् । अर्थ । सोम॑स्य । पिबतम् । सुतस्य॑ ॥१०॥ यत् । इन्द्राग्नी इति । दिवि । स्थः । यत् । पृथिव्याम् । यत् । पर्वतेषु । ओषधीषु । अप्ऽसु । अतः । परं । वृषणौ । श्रा। हि। यातम् । अर्थ । सोम॑स्य । पिबतम् । सुतस्य॑ ॥११॥ यत्। इन्द्राग्नी इति । उत्ऽईता । सूर्यस्य । मध्य । दिवः । स्वधा । मादयेथे इति । अतः । परि । वृषणौ । आ । हि । यातम् । अर्थ । सोमस्य । पिबतम् । सुतस्य ॥१२॥ एव । इन्द्राग्नी इति । पपिज्जांसा । सुतस्य । विश्वा । अस्मभ्यम् । सम् । जयतम् । धानि । तत् । नः । मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥१३॥
I. 109. वि । हि । अख्यम् । मनसा । वस्यः । इच्छन् । इन्द्राग्नी इति । ज्ञासः । उत । वा । सऽजातान् । न । अन्या । युवत् । प्रऽमतिः । अस्ति । मह्यम् । सः । वाम् । धियम् । वाजऽयन्तीम् । अतक्षम् ॥१॥ अश्रवम् । हि । भूरिदावत्ऽतरा । वाम् । विजोमातुः । उत । वा । घ । स्यालात् । अर्थ । सोम॑स्य । प्रऽयंती। युवऽभ्याम् । इन्द्राग्नी इति । स्तोम॑म् । जनयामि । नव्यम् ॥२॥ मा। छेन । रश्मीन् । इति । नाधमानाः । पितृणाम् । शक्तीः । अनुऽयच्च॑मानाः । इन्द्राग्निऽभ्याम् । कम् । वृषणः । मदन्ति । ता । हि । अद्री इति । धिषणायाः । उपऽस्थै ॥३॥ युवाभ्याम् । देवी । धिषणा । मदाय । इन्द्रांनी इति । सोमम् । उशती। सुनोति । तौ। अश्विना । भद्रऽहस्ता । सुपाणी इति सुऽपाणी । आ । धावतम् । मधुना ।

Page #836

I. 110.4
113
Padapătha पृक्तम् । अप्ऽसु ॥४॥ युवाम् । इन्द्राग्नी इति । वसुनः । विऽभागे । तवाऽतमा । शुश्रव । वृत्रऽहत्यै। तौ। आऽसद्य । बर्हिर्षि । यज्ञे । असिन्। प्र। चर्षणी इति । मादयेथाम् । सुतस्य ॥५॥ प्र। चर्षणिऽभ्यः । पृतनाऽहवेषु । प्र । पृथिव्याः । रिरिचाथे इति । दवः। च । प्र । सिन्धु:भ्यः । प्र । गिरिऽभ्यः । महिऽत्वा । प्र । इन्द्राग्नी इति । विश्वा । भुवना । अति । अन्या ॥६॥ आ । भरतम् । शिक्षतम् । वज्रबाहू इंति वज्रबाहू । अमान् । इन्द्राग्नी इति । अवतम् । शचीभिः । हमे । नु । ते । रश्मयः। सूर्यस्य । येभिः। सऽपित्वम् । पितरः। नः । आसन् ॥७॥ पुरम्ऽदरा । शिक्षतम् । वज्रऽहस्ता । असान् । इन्द्राग्नी इति। अवतम् । भरेषु । तत् । नः । मित्रः । वरुणः। ममहन्ताम् । अदितिः। सिन्धुः। पृथिवी । उत । द्यौः ॥८॥
I. 110. ततम् । मे । अपः । तत् । ऊँ इति । तायते । पुनरिति । स्वादिष्ठा। धीतिः । उचाय । शस्यते । अयम् । समुद्रः । इह । विश्वऽदेव्यः । खाहोऽकृतस्य । सम् । ऊँ इति । तृष्णुत । ऋभवः ॥१॥ आऽभोगय॑म् । प्र । यत् । इच्छन्तः । ऐतन । अाकाः । प्राचः । मम । के । चित् । आपर्यः । सौधन्वनासः । चरितस्य॑ । भूमना । अगच्छत । सवितुः । दाशुषः । गृहम् ॥२॥ तत् । सविता । वः । अमृतऽत्वम् । आ । असुवत् । अगोह्यम् । यत् । अवयन्तः। ऐतन । त्यम् । चित् । चमसम् । असुरस्य । भक्षणम् । एकम् । सन्तम् । अकृणुत । चतुःऽवयम् ॥३॥ विष्ट्वी। शमी । तरणिऽत्वेन । वाघतः । मौसः । सन्तः । अमृतऽत्वम् । आनशुः । सौधन्वनाः । ऋभवः । सूरऽचक्षसः । संवत्सरे । सम् । अपृच्यन्त । धीतिऽ

Page #837

114 Padapātha
I. 111. 4 मिः ॥४॥ क्षेत्रम् इव । वि । ममुः । तेजनेन । एकम् । पात्रम् । ऋभवः । जेहमानम् । उपऽस्तुताः । उपऽमम् । नाधमानाः । अमत्र्येषु । श्रवः । इच्छानाः ॥५॥आ । मनीषाम् । अन्तरिक्षस्य । नृऽभ्यः । उचाऽईव । घृतम् । जुहवाम । विझना । तरणिऽत्वा । ये । पितुः। अस्य । सश्चिरे । ऋभवः । वार्जम् । अरुहन् । दिवः । रजः ॥६॥ ऋभुः । नः । इन्द्रः । शवसा । नवीयान् । ऋभुः । वाजेभिः । वसुऽभिः। वसुः । ददिः। युष्माकम् । देवाः । अव॑सा । अहनि । प्रिये । अभि । तिष्ठेम । पृत्सुतीः । असुन्वताम् ॥७॥ निः । चर्मणः। ऋभवः। गाम् । अपिशत । सम् । वत्सेन। असृजत । मातरम् । पुनरिति । सौधन्वनासः । सुऽअपस्या । नरः । जिवी इति । युवाना । पितरां । अकृणोतन ॥८॥वाजेभिः। नः । वाजेऽसातौ। अविढि । ऋभुऽमान् । इन्द्र । चित्रम् । आ । दर्षि । राधः । तत् । नः । मित्रः। वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥९॥
I. III. तक्षन् । रथम् । सुऽवृतम् । विद्मनाऽपसः। तक्षन् । हरी इति । इन्द्रऽवाहा॑ । वृषण्वसू इति वृषण्वसू । तईन् । पितृऽभ्याम् । ऋभवः । युवत् । वर्यः । तक्षन् । वत्सायं । मातरम् । सचाऽभुवम् ॥१॥आ।नः। यज्ञाय । तक्षत । ऋभुऽमत् । वर्यः । क्रत्वै । दक्षाय । सुऽप्रजावतीम् । इपम् । या । क्षयाम । सर्वऽवीरया। विशा । तत् । नः । शर्धाय । धासथ । सु । इन्द्रियम् ॥२॥ प्रा । तक्षत । सातिम् । अस्मभ्यम् । ऋभवः । सातिम् । राय । सातिम् । अवते। नरः। सातिम् । नः । जैत्रीम् । सम् । महेत । विश्वहां । जामिम् । अर्जामिम् । पृतनासु । सक्षणिम् ॥३॥ ऋभुक्षणम् । इन्द्रम् । था। हुवे । ऊतये । ऋभून् । वाजान् । मरुतः ।

Page #838

I. 112.6
115
Padapātha. सोऽपीतये । उभा । मित्रावरुणा । नूनम् । अश्विना । ते । नः। हिन्वन्तु । सातये । धिये । जिषे ॥४॥ ऋभुः । भराय । सम् । शिशातु । सातिम् । समयेऽजित् । वाजः । अस्मान् । अविष्ट । तत् । नः । मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥५॥
1. 112. ई । द्यावापृथिवी इति । पूर्वऽचित्तये । अग्निम् । धर्मम् । सुऽरुचम् । याम॑न् । इष्टये । याभिः । भरै । कारम् । अंशाय । जिन्वथः । ताभिः । ॐ इति । सु । ऊतिभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥१॥ युवोः । दानाय । सुऽभराः । असश्चतः । रथम् । आ । तस्थुः । वचसम् । न । मन्तवे । याभिः । धियः । अव॑थः । कर्मन् । इष्टये । ताभिः । ॐ इति । सु । ऊतिऽभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥२॥ युवम् । तासाम् । दिव्यस्य । प्रऽशार्सने । विशाम् । क्षयथः । अमृतस्य । मज्मना। याभिः । धेनुम् । अस्वम् । पिन्वथः । नरा । ताभिः । ॐ इति । सु । ऊतिभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥३॥ याभिः । परऽज्मा । तनयस्य । मज्मना । द्विऽमाता । तूर्षु । तरणिः । विभूषति । याभिः । त्रिऽमन्तुः । अभवत् । विऽचक्षणः । ताभिः । ॐ इति । सु । ऊतिऽमिः । अश्विना । आ । गतम् ॥४॥ याभिः । रेभम् । निऽवृतम् । सितम् । अत्ऽभ्यः । उत् । वन्दनम् । ऐरयतम् । स्वः । दृशे। याभिः। कण्वम् । प्र । सिसासन्तम् । आवतम् । ताभिः । ॐ इति । सु। ऊतिऽभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥५॥ याभिः । अन्तकम् । जसमानम् ।
आऽअरणे । भुज्युम् । यामिः । अव्यथिभिः । जिजिन्वथुः । याभिः । कर्कन्धुम् । वय्यम् । च । जिन्व॑थः । ताभिः । ॐ इति । सु । ऊति

Page #839

116
Padapaṭha
I. 112. 14
ऽर्भिः । अश्विना । आ । गतम् || ६ || याभि॑ः । शुचन्तिम् । धनऽसाम् । सुऽसंसदम् । तप्तम् । धर्मम् । म्याऽव॑न्त॒म् । अत्र॑ये । याभि॑ः । पृश्नऽगुम् । पु॒रुऽकुत्स॑म् । आव॑तम् । ताभि॑ः । ॐ इर्त । सु । ऊतिऽभैः ।
I
1
अश्विना । आ । गतम् ||७|| याभि॑ः । शची॑भिः । वृ॒षणा । परावृज॑म् । प्र । अ॒न्धम् । श्रणम् । चर्क्षसे । एत॑वे । कृथः । याभि॑ ।
1
वर्तिकाम् । ग्रसिताम् । अमुञ्चतम् । ताभिः । ऊँ इर्त । सु । ऊतिभिः ।
I अश्विना । आ । गतम् ||८|| याः । सिन्धु॑म् | मधु॑मन्तम् । असे
I
I
I
I
1
-
1
I
श्व॒तम् । वसि॑ष्ठम् । याभि॑ः । अजरौ | अर्जिन्वतम् । याभि॑ः । कुत्स॑म् । श्रुतम् । नर्य॑म् । आव॑तम् । ताभि॑ः । ॐ इति॑ । सु । ऊतिभिः । अश्विना । आ । गतम् ||९|| याभि॑ः । विश्पला॑म् । धनsसाम् । अथव्यैम् । सहस्रेऽमीळ्हे । आजौ । अजिन्वतम् । यार्भिः । वश॑म् । अ॒श्व्यम् । प्रेणिम् । आव॑तम् । ताभि॑ः । ॐ इति॑ । सु । ऊतिऽर्भिः । अश्विना । आ । ग॒तम् ॥१०॥ याभि॑ः । सुदानू इर्ति सुदानू । औशिजाये । वणिजै । दीर्घश्र॑वसे । मधु॑ । कोश॑ः । अक्ष॑रत् । कक्षीव॑न्तम् । स्तोता - र॑म् याभि॑ः । आव॑तम् । ताभि॑ः । ॐ इर्त । सु । ऊतिऽर्भिः । अश्विना । आ । गतम् ॥११॥ याभि॑ः । रसाम् । क्षोद॑सा । उद्भः । पिपिन्वर्थः । अ॒न॒श्वम् । याभि॑ः । रथ॑म् । आव॑तम् । जिषे । याभि॑ः । त्रिऽशोकः । उ॒स्रिया॑ः । उत्ऽआज॑त । ताभि॑ः । ॐ इति॑ । सु । ऊतिऽभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥१२॥ याभि॑ः । सूर्य॑म् । परियाथः । परावर्ति । मन्धातार॑म् । चैत्र॑ऽपत्येषु । आध॑तम् । याभि॑ः । विप्र॑म् । प्र । भरत्वजम् । आव॑तम् । ताभि॑ः । ॐ इ॒ति॑ । सु । ऊतिऽभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥१३॥ याभि॑ः । म॒हाम् । अतिथिऽग्वम् । कशःऽजुव॑म् । दिव॑दासम् ।
1
1
1
I
1
1
1

Page #840

I. 112. 21
Padapăṭha
117
श॒म्बरऽहत्यै । आव॑तम् । याभिः । पूः ऽभिद्ये । त्रसदस्युम् । आव॑तम् । ताभि॑ः । ॐ इति॑ । सु । ऊ॒तिऽभिः । श्रश्विना । आ । गतम् ॥ १४ ॥ याभि॑ः ।
I
व॒म्रम् । विऽपिपानम् । उपऽस्तुतम् । कलिम् । याभिः । वित्तऽजनिम् । दु॒व॒स्यर्थः । याभि॑ः । विऽय॑श्व॒म् । उत । पृथ॑म् । आव॑तम् । ताभिः । ॐ इर्त । सु । ऊतिभिः। अश्विना । आ । गतम् ॥ १५ ॥ याः । नरा । शयवे॑ । याभि॑ः । अत्र॑ये । याभि॑ः । पुरा । मन॑वे । गातुम् ।
I । । I
।
ईषर्थुः । याभि॑ः । शारी॑ः । आज॑त॒म् । स्यूम॑ऽर॒श्मये । ताभि॑ः । ॐ इर्त । सु । ऊतिऽर्भिः । अश्विना । आ । गतम् ॥ १६ ॥ याभिः । पठेर्वा । जठेरस्य । म॒ज्मनां । अग्निः । न । अददेत् । चितः । इद्धः | अज्म॑न् । आ । याभि॑ः । शतम् । अवथः । महाऽध 1 1 ताभिः । ऊँ इति॑ । सु । ऊतिऽभिः॑ । अश्विना । य । गतम् ॥ १७॥ याभिः । अ॒ङ्गरः । मन॑सा । निऽरण्यर्थः । अग्र॑म् । गच्छथः । विज्वरे । गोs
।
1
I
1
I
अ॑र्णसः । याभि॑ः । मनु॑म् । शूर॑म् । इ॒षा । सम्ऽश्राव॑तम् । ताभि॑ः । ऊँ इति॑ । सु । ऊतिऽभि॑ः । अश्विना । आ । गतम् ॥ १८ ॥ याभिः । पत्नी॑ः । विऽम॒दाय॑ । निऽऊहथुः । आ । घ । वा । याभि॑ः । अरुणीः । अशि॑श॒तम् । याभिः॑ । सु॒दासे॒ । ऊहथुः । सुदेव्य॑म् । ताभि॑ः । ॐ इति॑ । सु । ऊतिऽभिः॑ । अ॒श्विना । आ । गतम् ॥ १९ ॥ याभिः । शंती इति शम् । भव॑थः । ददाशुषे॑ । भुज्युम् । याभि॑ः । श्रव॑थः । याः । अर्धगुम् । ओम्याऽव॑तीम् । सुभम् । ऋतऽस्तुभ॑म् । ताभि॑ः । ॐ इति॑ । सु । ऊतिर्भिः । अश्विना । आ । गतम् ||२०|| याभि॑ः । कृ॒शानु॑म् । अर्सने । दुवस्यर्थः । जवे । याभि॑ः । यूनः । श्रवैन्तम् । आव॑तम् । मधु॑ । प्रि॒यम् । भरथः । यत् । सरद्यः । ताभि॑ः ।
I
I
|
1
1
-

Page #841

118
Padapāțba
I. 113.4 ॐ इति । सु । ऊतिभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥२१॥ याभिः । नरम् । गोषुऽयुधम् । नृऽसबै । क्षेत्रस्य । साता। तनयस्य । जिन्वयः । याभिः । रथान् । अवथः । याभिः । अतः । ताभिः । ॐ इति । सु । ऊतिभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥२२॥ यामिः । कुसम् । आर्जुनेयम् । शतक्रतू इति शतक्रतू । प्र । तुर्वीतिम् । प्र । च । दभीतिम् । आवतम् । याभिः । ध्वसन्तिम् । पुरुऽसन्तिम् । आवतम् । ताभिः । ॐ इति । सु । ऊतिभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥२३॥ अमस्वतीम् । अश्विना । वाचम् । अस्मे इति । कृतम् । नः । दस्रा । वृषणा । मनीषाम् । अछूत्यै । अव॑से । नि । हृये । वाम् । वृधे । च । नः । भवतम् । वाजेऽसातौ ॥२४॥ धुभिः । अक्तुभिः । परि । पातम् । अस्मान् । अरिष्टेभिः । अश्विना । सौभगोभिः । तत् । नः । मित्रः । वरुणः। मम. हन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥२५॥
I. II3. इदम् । श्रेष्ठम् । ज्योतिषाम् । ज्योतिः । प्रा। अगात् । चित्रः । प्रऽकेतः । अजनिष्ट । विऽभ्वा । या । प्रसूता । सवितुः । सवार्य । एव । रात्री । उषसे । योनिम् । अरैक् ॥१॥ रुशत्ऽवत्सा। रुशती । श्वेत्या। आ। अगात् । अरैक् । ऊँ इति। कृष्णा। सदनानि । अस्याः । समानऽबन्धू इति समानऽबन्धू । अमृते इति । अनूची इति । द्यावा । वर्णम् । चरतः । आमिनाने इत्याऽमिनाने ॥२॥ समानः । अध्वा । स्वस्रोः । अनन्तः । तम् । अन्याऽअन्या । चरतः । देवशिष्टे इर्ति देवऽशिष्टे । न । मेथेते इति । न । तस्थतुः । सुमेके इति सुऽमेके । नक्तोषसां । सऽमनसा । विरूपे इति विऽरूपे ॥३॥ भास्वती । नेत्री । सुनृतानाम् । अचैति । चित्रा । वि ।

Page #842

119
I. 113. 13
Padapātha दुरः । नः । आवरित्यावः । अयं । जगत् । वि । ऊँ इति । नः । रायः । अख्यत् । उषाः । अजीगः । भुवनानि । विश्व ॥४॥जिह्मऽऽयै । चरितवे । मघोनी । आऽभोगये । इष्टयै । राये । ॐ इति । त्वम् । भ्रम् । पश्यत्ऽभ्यः । उर्विया । विऽचढे । उषाः । अजीगः । भुवनानि । विश्वा ॥५॥ क्षत्राय । त्वम् । श्रवसे । त्वम् । महीयै । इष्टये । त्वम् । अर्थम्ऽइव । त्वम् । इत्यै । विसदृशा । जीविता । अभिऽप्रचढे । उषाः । अजीगः । भुवनानि । विश्वौ ॥६॥ एषा । दिवः । दुहिता । प्रति । अदर्शि । विऽउच्छन्ती । युवतिः । शुक्रऽवासाः । विश्वस्य । ईशाना । पार्थिवस्य । वस्वः । उषः । अद्य । इह । सुऽभगे । वि । उच्छ ॥७॥ पराऽयतीनाम् । अनु । एति । पार्थः । आऽयतीनाम् । प्रथमा । शश्व॑तीनाम् । विऽउच्छन्ती । जीवम् । उत्ऽईरयन्ती। उषाः। मृतम् । कम् । चन । बोधयन्ती ॥८॥ उषः । यत् । अग्निम् । सम्ऽइधै । चकथै । वि । यत् । आवः । चक्षसा । सूर्यस्य । यत् । मानुषान् । यक्ष्यमाणान् । अजीगरिति । तत् । देवेषु । चकृषे । भद्रम् । अमः ॥९॥ किय॑ति । आ । यत् । समयो । भवाति । याः । विऽऊषुः । याः। च । नूनम् । विऽउच्छान् । अनु । पूर्वीः । कृपते । वावशाना । प्रऽदीयाना । जोषम् । अन्याभिः । एति ॥१०॥ ईयुः । ते । ये । पूर्वऽतराम् । अपश्यन् । विऽउच्छन्तीम् । उषसम् । मासः । अस्माभिः । ॐ इति । नु । प्रतिऽचक्ष्या । अभूत् । ओ इति । ते । यन्ति । ये । अपरीषु । पश्यान् ॥११॥ यवयत्ऽद्वेषाः । ऋतऽपाः । ऋतेजाः । सुम्नऽवरी । सूनृताः । ईरयन्ती । सुऽमङ्गलीः । बिभ्रती । देवऽवींतिम् । इह । अद्य। उषः । श्रेष्ठऽतमा। वि। उच्छ॥१२॥ शश्व॑त् । पुरा । उषाः । वि । उवास । देवी। अथो इति । अध। इदम् ।

Page #843

120
I. 114.1
Padapāțba वि । आवः । मघोनी । अथो इति । वि । उच्छात् । उत्तरान् । अनु। घून् । अजरां । अमृता । चरति । स्वधाभिः ॥१३॥ वि । अञ्जिऽभिः । दिवः । आतासु । अद्यौत् । अयं । कृष्णाम् । निःऽनिर्जम् । देवी । आवरित्यावः । प्रऽबोधयन्ती । अरुणेभिः । अश्वैः । आ । उपाः । याति । सुऽयुजा । रथेन ॥१४॥ आऽवहन्ती । पोष्यो । वार्याणि। चित्रम्। केतुम् । कृणुते । चेकिताना । ईयुषीणाम् । उपऽमा । शश्व॑तीनाम् । विभातीनाम् । प्रथमा। उपाः। वि । अश्वत् ॥१५॥ उत् । ईर्ध्वम् । जीवः। असुः । नः। आ। अगात् । अयं । प्र । अगात् । तमः । आ । ज्योतिः । एति । अरैक् । पन्थाम् । यातवे । सूर्याय । अर्गन्म । यत्र । प्रऽतिरन्ते । आयुः ॥१६॥ स्यूमना । वाचः । उत् । इयर्ति । वाहिः । स्तानः । रेभः । उपसः । विभातीः । अद्य । तत् । उच्छ । गृणते। मघोनि । असे इति । आयुः । नि । दिदीहि । प्रजाऽवत् ॥१७॥ याः । गोऽमतीः । उपसः । सर्वेऽवीराः । विउच्छन्ति। दाशुषे । माय । योऽईव । सूनृतानाम् । उत्ऽअर्के । ताः । अश्वऽदाः । अश्नवत् । सोमऽसुत्वा ॥१८॥ माता । देवानाम् । अदितेः । अनीकम् । यज्ञस्य॑ । केतुः। बृहती । वि । भाहि । प्रशस्तिऽकृत् । ब्रह्मणे । नः । वि । उच्छ । आ । नः । जनै । जनय । विश्वऽवारे ॥१९॥ यत् । चित्रम् । अमः। उषसः । वहन्ति । ईजानाय । शशमानाय । भद्रम् । तत् । नः। मित्रः । वरुणः। ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥२०॥
I. 14. इमाः । रुद्राय । तवसे । कपर्दिने । क्षयत्ऽवीराय । प्र। भरामहे । मतीः। यर्था। शम् । असत् । द्विऽपदै। चतुःऽपदे। विश्वम् । पुष्टम् । ग्राम।

Page #844

121
I.114. 10
Padapatha असिन् । अनातुरम् ॥१॥ मूळ । नः । रुद्र । उत । नः । मयः । कृधि । क्षयत्ऽवीराय । नमसा । विधेम । ते। यत् । शम् । च । योः । च । मनुः । आऽयेजे । पिता । तत् । अश्याम । तव । रुद्र । प्रऽनीतिषु ॥२॥ अश्याम । ते । सुऽमतिम् । देवऽयज्यया । क्षयत्वीरस्य । तव । रुद्र । मीढ्वः । सुम्नऽयन् । इत् । विशः। अस्माकम् । आ। चर । अरिष्टऽवीराः । जुहवाम । ते । हविः॥३॥ त्वेषम् । वयम् । रुद्रम् । यज्ञऽसाधम् । वङ्खम् । कविम् । अव॑से । नि । हृयामहे । आरे । असत् । दैव्य॑म् । हेळ: । अस्यतु । सुऽमतिम् । इत् । वयम् । अस्य । आ । वृणीमहे ॥४॥ दिवः। वराहम् । अरुषम् । कपर्दिनम् । त्वेषम् । रूपम् । नमसा । नि । ह्वयामहे । हस्ते । बिभ्रत् । भेषजा । वार्याणि । शर्म। वर्म । छर्दिः । असभ्यम् । यसत् ॥५॥ इदम् । पित्रे । मरुताम् । उच्यते । वचः । स्वादोः । स्वादीयः । रुद्राय । वर्धनम् । राखे । च । नः। अमृत । मर्तऽभोज॑नम् । त्मने । तोकार्य । तनयाय । मूळ ॥६॥ मा । नः । महान्तम् । उत । मा । नः। अर्भकम् । मा । नः । उक्षन्तम् । उत । मा। नः। उक्षितम् । मा । नः। वधीः । पितरम् । मा । उत । मातरम् । मा । नः । प्रियाः । तन्वः । रुद्र । रिरिषः ॥७॥ मा। नः। तोके। तनये । मा । नः। आयौ । मा। नः । गोधू । मा । नः । अश्वैषु । रिरिषः । वीरान् । मा । नः । रुद्र। भामितः । वधीः । हविष्म॑न्तः। सदम् । इत् । त्वा । हवामहे ॥८॥ उप । ते । स्तोमा॑न् । पशुपाःऽईव । आ । अकरम् । रास्व । पितः । मरुताम् । सुम्नम् । अस्से इति । भद्रा । हि । ते । सुऽमतिः। मृळयत्ऽतमा । अर्थ । वयम् । अवः । इत् । ते । वृणीमहे ॥९॥ आरे। ते । गोऽनम् । उत । पुरुषऽनम् । क्षयंत्ऽवीर । सुम्नम् । असे इति । ते ।

Page #845

122
Padapaṭha
I. 116. 1
9
अस्तु । मृळ | च । नः । अर्धि । च । ब्रूहि । देव । अर्ध । च । नः । 1 शर्मे । यच्छ । द्विsबहः ॥ १० ॥ अवौचाम | नमः । अस्मै । अवस्यवः । शृणोतु॑ । न॒ः हव॑म् । रुद्रः । म॒रुत्वा॑न् | तत् । नः । मित्रः । वरु॑णः । ममहन्ताम् । अदि॑ितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥११॥
1
-
I. 115.
1
·
चि॒त्रम् । दे॒वाना॑म् । उत् । श्रगात् । अनी॑कम् । चक्षुः । मित्रस्य॑ । वरु॑णस्य। अग्नेः । आ । अप्राः । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । अन्तरि॑क्षम् । सूर्यः । आ॒त्मा । जग॑तः । त॒स्थुष॑ः । च ॥ १॥ सूर्यैः । देवीम् । उषस॑म् । रोच॑ - मानाम् । मर्यैः । न । योषा॑म् । अ॒भि । एति । पश्चात् । यत्र॑ । नरः । देवऽयन्त॑ः । युगानि॑ । वि॒िऽत॒न्वते । प्रति॑ । भ॒द्राय॑ । भ॒द्रम् ||२|| भद्राः । अश्वा॑ः । हरित॑ः । सू॒र्य॑स्य॒ । चित्राः । एतेऽग्वाः । अनुमार्द्यासः । नमस्यन्त॑ः । दि॒वः । आ । पृष्ठम् । अस्थुः । परि॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इर्ति । यन्ति । स॒द्यः ॥३॥ तत् । सूर्य॑स्य । दे॒वsत्वम् । तत् । महिऽत्वम् । मध्या । कर्तोः । विऽत॑तम् । सम् । ज॒भार । यदा । इत् । अर्युक्त । हरितः । स॒धस्था॑त् । आत् । रात्रीं । वार्सः । तनुते । सिम ||४|| तत् । मित्रस्य॑ । वरु॑ण॒स्य ।
1
1
1
1
1 ।
Gi
1
1
अभिऽचक्षै । सूर्यैः। रूपम्। कृणुते । द्योः । उ॒पस्थे॑ । अ॒नन्तम् । अन्यत् । रुश॑त् । अ॒स्य॒ । पाज॑ः । कृ॒ष्णम् । अ॒न्यत् । हरित॑ः । सम् । भरन्ति ॥ ५ ॥ अ॒द्य । दे॒वाः । उत्ऽइ॑ता । सूर्यस्य । निः । अंहंसः । पिटत । निः । अवद्यात् । तत् । नः । मित्रः । वरु॑णः । ममहन्ताम् । श्रदि॑ितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥६॥
I
1. 116.
नास॑त्याभ्याम् । बर्हिःऽइ॑व । प्र । वृञ्जे । स्तोमा॑न् । इयर्मि |

Page #846

I. 116. 10 Padapātha.
123 अम्रियोऽइव । वातः । यौ । अभंगाय । विऽमदाय । जायाम् । सेनाऽजुवा । निऊहतुः । रथैन ॥१॥ वीलुपमऽभिः । आशुहेमऽभिः ।वा । देवार्नाम् । वा । जूतिभिः । शाशदाना । तत् । रासभः । नासत्या । सहस्रम् । श्राजा । यमस्य । प्रऽधने । जिगाय ॥२॥ तुः । ह । भुज्युम् । अश्विना । उदऽमेधे । रयिम् । न । कः । चित् । ममृऽवान् । अव । अहाः । तम् । ऊहथुः । नौभिः । आत्मन्ऽवतीभिः । अन्तरिक्षप्रत्ऽभिः। अपंऽउदकाभिः ॥३॥ तिस्रः । क्षपः । त्रिः । अहो । अतिवऽभिः । नासत्या । भुज्युम् । ऊहथुः । पतङ्गैः । समुद्रस्य । धन्वन् । आर्द्रस्य । पारे । त्रिभिः । रथैः । शतपत्ऽभिः । षअश्वैः ॥४॥ अनारम्भणे । तत् । अवीरयेथाम् । अनास्थाने । अग्रभणे । समुद्रे । यत् । अश्विनौ । ऊहथुः । भुज्युम् । अस्तम् । शतऽरित्राम् । नावम् । आतस्थिवांसम् ॥५॥ यम् । अश्विना । ददधुः । श्वेतम् । अर्श्वम् । अघऽअश्वाय । शश्वत् । इत् । स्वस्ति । तत् । वाम् । दात्रम् । महिं । कीर्तेन्यम् । भूत् । पैदः । वाजी । सदम् । इत् । हव्यः । अर्थः ॥६॥ युवम् । नरा । स्तुवते । पज्रियाय । कक्षीयते । अरदतम् । पुरम्ऽधिम् । कारोतरात् । शफात् । अश्वस्य । वृष्णः । शतम् । कुम्भान् । असिञ्चतम् । सुरायाः ॥७॥ हिमेन । अग्निम् । घंसम् । अवारयेथाम् । पितुऽमतीम् । ऊर्जम् । अस्मै । अधत्तम् । ऋबीसे । अत्रिम् । अश्विना । अवऽनीतम् । उत् । निन्यथुः । सर्वेऽगणम् । स्वस्ति ॥८॥ परी । अवतम् । नासत्या । अनुदेथाम् । उच्चाऽव॒नम् । चक्रथुः । जिलऽबारम् । क्षरन् । आपः । न। पायाय । राये । सहस्राय । तृष्यते । गोतमस्य ॥९॥ जुजुरुषः । नासत्या । उत । वत्रिम् । प्र । अमुञ्चतम् । द्रापिम्ऽईव । च्यानात् ।

Page #847

124
I.116. 19
Padapatha प्र । अतिरतम् । जहितस्य॑ । आयुः । दस्रा । आत् । इत् । पतिम् । अकणुतम् । कनीनाम् ॥१०॥ तत् । वाम् । नरा । शंस्यम् । राध्यम् । च । अभिष्टिऽमत् । नासत्या । वरूथम् । यत् । विद्वांसां । निधिम्ऽइव । अपऽगूळ्हम् । उत् । दर्शतात् । ऊपथुः । वन्दनाय ॥११॥ तत् । वाम् । नरा । सनये । दंसः । उग्रम् । आविः । कृणोमि । तन्यतुः । न। वृष्टिम् । दध्यङ् । ह । यत् । मधु । आथर्वणः । वाम् । अश्वस्य । शीर्णा । प्र । यत् । ईम् । उवाच ॥१२॥ अजोहवीत् । नासत्या । करा । वाम् । महे । यामन् । पुरुऽभुजा । पुरम्ऽधिः । श्रुतम् । तत् । शासुःऽइव । वधिऽमत्याः । हिरण्यऽहस्तम् । अश्विनौ । अदत्तम् ॥१३॥ आस्नः । वृकस्य । वर्तिकाम् । अभीके । युवम् । नरा । नासत्या । अमुमुक्तम् । उतो इति । कविम् । पुरुऽभुजा । युवम् । ह । कृपमाणम् । अकृणुतम् । विऽचः ॥१४॥ चरित्रम् । हि । वेऽईव । अच्छेदि । पर्णम् । आजा। खलस्य । परिऽतक्म्यायाम् । सद्यः । जङ्घाम् । आयसीम् । विश्पलायै । धने । हिते । सतवे । प्रति । अधत्तम् ॥१५॥ शतम् । मेषान् । वृक्यै । चक्षदानम् । ऋजऽअश्वम् । तम् । पिता । अन्धम् । चकार । तस्मै । अक्षी इति । नासत्या । विऽच । आ । अधत्तम् । दस्रा । भिषजौ । अनर्वन् ॥१६॥ आ । वाम् । रथम् । दुहिता । सूर्यस्य । काम॑ऽइव । अतिष्ठत् । अवता । जयन्ती । विश्व । देवाः । अनु । अमन्यन्त । हृऽभिः । सम् । ॐ इति । श्रिया । नासत्या । सचेथे इति ॥१७॥ यत् । अयातम् । दिवःऽदासाय । वर्तिः । भरत्ऽवाजाय । अश्विना । हयन्ता । रेवत् । उवाह । सचनः । रर्थः । वाम् । वृषभः । च । शिशुमारः । च । युक्ता ॥१८॥ रयिम् । सुक्षत्रम् । सुऽअपत्यम् । आर्युः । सुऽवी

Page #848

125
I. 117.2
Padapātha यम् । नासत्या । वहन्ता । आ । जबावीस् । सऽमनसा । उप। वाजैः। त्रिः । अहः । भागम् । दर्धतीम् । अयातम् ॥१९॥ परिऽविष्टम् । जाहुषम् । विश्वतः । सीम् । सुऽगेभिः । नक्तम् । ऊहथुः । रजःऽभिः । विभिन्दुना । नासत्या । रथैन । वि । पर्वतान् । अजरयू इति । अयातम् ॥२०॥ एकस्याः । वस्तौः । आवतम् । रणाय । वशम् । अश्विना । सनये । सहस्रा । निः । अहतम् । दुच्छुनाः । इन्द्रऽवन्ता । पृथुऽश्रवसः । वृषणौ । अरातीः ॥२१॥ शरस्य॑ । चित् । आर्चत्ऽकस्य॑ । अवतात् । आ । नीचात् । उच्चा । चक्रथुः । पातवे । वारिति वाः। शयवै । चित् । नासत्या । शचीभिः । जसुरये । स्तर्यम्। पिप्यथुः। गाम्॥२२॥ अवस्यते । स्तुवते । कृष्णियाय । ऋजुध्यते । नासत्या । शचीभिः । पशुम् । न । नष्टम्ऽईव । दर्शनाय । विष्णाप्वम् । ददथुः । विश्वकाय ॥२३॥ दर्श । रात्रीः । अशिवेन । नव । द्यून् । अवऽनद्धम् । श्नथितम् । अप्ऽसु । अन्तरिति । विद्युतम् । रेभम् । उदनि । प्रऽव॒क्तम् । उन् । निन्यथुः । सोम॑म्ऽइव । स्रवेण ॥२४॥ प्र । वाम् । दंसौसि । अश्विनौ । अवोचम् । अस्य । पतिः । स्याम् । सुऽगवः । सुऽवीरः । उत । पश्यन् । अश्नवन् । दीर्घम् । आयुः । अस्तम्ऽइव । इत् । जरिमाणम् । जगम्याम् ॥२५॥
I. 117.
___ मध्वः । सोम॑स्य । अश्विना । मदाय । प्रत्नः । होता । आ। विवासते । वाम् । बर्हिष्मती । रातिः । विऽश्रिता । गीः । इषा । यातम् । नासत्या । उप । वाजैः ॥१॥ यः । वाम् । अश्विना । मनसः । जवीयान् । रथः । सुऽअश्वः । विशः । आऽजिगाति । येन । गच्छथः । सुऽकृतः ।

Page #849

126 Padapātha
I. 117. 11 दुरोणम् । तेन । नरा । वर्तिः । अस्मभ्यम् । यातम् ॥२॥ ऋषिम् । नरौ । अहंसः । पाञ्चजन्यम् । ऋवीसांत् । अत्रिम् । मुश्चयः । गणेनं । मिनन्ता । दस्योः । अशिवस्य । मायाः । अनुपूर्वम् । वृषणा । चोदयन्ता ॥३॥ अश्वम् । न । गूळ्हम् । अश्विना । दुःऽएवैः । ऋर्षिम् । नरा । वृषणा । रेभम् । अप्ऽसु । सम् । तम् । रिणीथः । विऽप्रुतम् । दंसःऽभिः । न । वाम् । जूर्यन्ति । पूर्व्या । कृतानि ॥४॥ सुसुप्वांसम् । न । निःऽऋतेः । उपऽस्थे । सूर्यम् । न । दसा । तमसि । नियन्तम् । शुभे । रुक्मम् । न । दर्शतम् । निऽातम् । उत् । ऊपथुः । अश्विना । वन्दनाय ॥५॥ तत् । वाम् । नरा । शंस्यम् । पजियेणं । कक्षीवता । नासत्या । परऽज्मन् । शफात् । अश्वस्य । वाजिनः । जाय । शतम् । कुम्भान् । असिश्चतम् । मधूनाम् ॥६॥ युवम् । नरा । स्तुवते । कृष्णियाय । विष्णाप्वम् । ददथुः । विश्वकाय । घोषाय । चित् । पितृऽसदै । दुरोणे । पतिम् । जूर्यन्त्यै । अश्विनौ । अदत्तम् ॥७॥ युवम् । श्यावाय । रुशतीम् । अदत्तम् । महः । क्षोणस्य॑ । अश्विना । कराय । प्रऽवाच्यम् । तत् । वृषणा । कृतम् । वाम् । यत् । नार्सदाय॑ । श्रवः । अधिऽअर्धत्तम् ॥८॥ पुरु । वासि । अश्विना । दाना । नि । पेदवै । ऊहथुः। आशुम् । अश्वम् । सहस्रऽसाम् । वाजिनम् । अप्रतिऽइतम् । अहिऽहनम् । श्रवस्य॑म् । तरुत्रम् ॥९॥ एतानि । वाम् । श्रवस्या । सुदान इति सुध्दानू । ब्रह्म । आङ्गषम् । सदनम् । रोदस्योः । यत् । वाम् । पज्रासः । अश्विना । हवन्ते। यातम् । इषा । च। विदुषै । च । वाज॑म् ॥१०॥ सूनोः । मानेन । अश्विना । गृणाना । वाजम् । विप्राय। भुरणा । रदन्ता । अगस्त्यै । ब्रह्मणा । ववृधाना । सम् । विश्पलाम् । नासत्या ।

Page #850

127
I. 117.21
Padapāțha अरिणीतम् ॥११॥ कुह । यान्ता । सुऽस्तुतिम् । काव्यस्य । दिवः। नपाता। वृषणा । शयुञा । हिरण्यस्यऽइव । कलशम् । निऽातम् । उत् । ऊपथुः । दशमे । अश्विना । अर्हन् ॥१२॥ युवम् । च्यानम् । अश्विना । जरन्तम् । पुनः । युवानम् । चक्रथुः । शचीभिः । युवोः । रथम् । दुहिता । सूर्यस्य । सह । श्रिया । नासत्या । अवृणीत ॥१३॥ युवम् । तुाय। पूर्येभिः । एवैः। पुनःऽमन्यौ । अभवतम् । युवाना । युवम् । भुज्युम् । अर्णसः । निः । समुद्रात् । विभिः । ऊहथुः । ऋजेभिः। अश्वैः ॥१४॥ अजोहवीत् । अश्विना । तौग्रयः । वाम् । प्रऽऊळहः । समुद्रम् । अव्यथिः। जगन्वान् । निः । तम् । ऊहथुः । सुऽयुजा। रथैन। मनःऽजवसा। वृषणा । स्वस्ति ॥१५॥अजोहवीत् । अश्विना । वर्तिका । वाम् । आस्नः । यत् । सीम् । अमुंश्चतम् । कस्य । वि । जयुषा । यययुः । सानु । अद्रैः । जातम् । विष्वाचः । अहतम् । विषेण ॥१६॥ शतम्। मेषान् । वृक्यै । ममहानम् । तमः । प्रऽनीतम् । अशिवेन । पित्रा । श्रा। अक्षी इति । ऋजऽअश्वे । अश्विनौ । अधत्तम् । ज्योतिः । अन्धाय । चक्रथुः । विऽचौ ॥१७॥ शुनम् । अन्धार्य । भरम् । अह्वयत् । सा । वृकीः । अश्विना । वृषणा । नरो । इति । जारः । कनीनःऽइव । चक्षदानः । ऋज्रऽअश्वः । शतम् । एकम् । च । मेषान् ॥१८॥ मही । वाम् । ऊतिः । अश्विना । मयःऽभूः । उत । सामम् । धिष्ण्या । सम् । रिणीथः । अर्थ । युवाम् । इत् । अह्वयत् । पुरऽधिः । आ । अगच्छतम् । सीम् । वृषणौ । अवःऽभिः ॥१९॥ अधेनुम् । दस्रा । स्तयम् । विऽसक्ताम्। अपिन्वतम् । शयवे । अश्विना । गाम्। युवम् · शचीभिः । विऽमदाय । जायाम् । नि । ऊहथुः । पुरुऽमित्रस्य । योषाम् ॥२०॥ यवम् । वृकैण । अश्विना । वपन्ता । इपम् । दुहन्ता ।

Page #851

128
I. 118.5
Padapatha मनुषाय । दस्रा । अभि । दस्युम् । बकरेण । धर्मन्ता । उरु। ज्योतिः । चक्रथुः । आर्याय ॥२१॥ आथर्वणाय । अश्विना । दर्धाचे । अश्व्यम् । शिरैः । प्रत । ऐरयतम् । सः । वाम् । मधु । प्र। वोचत् । ऋतऽयन् । त्वाष्टम् । यत् । दस्रौ । अपिऽकक्ष्यम् । वाम् ॥२२॥ सदा । कवी इति । सुऽमतिम् । आ । चके । वाम् । विश्वाः । धियः । अश्विना । प्र । अवतम् । मे । असे इति । रयिम् । नासत्या । बृहन्तम् । अपत्यऽसाचम् । श्रुत्य॑म् । रराथाम् ॥२३॥ हिरण्यऽहस्तम् । अश्विना । रराणा । पुत्रम् । नरा । वधिऽमत्याः । अदत्तम् । त्रिर्धा । ह । श्याम् । अश्विना । विs. कस्तम् । उत् । जीवसे । ऐरयतम् । सुदानू इति सुध्दानू ॥२४॥ एतानि । वाम् । अश्विना । वीर्याणि । प्र । पूर्व्याणि । अ॒यवः । अवोचन् । ब्रह्म । कृण्वन्तः । वृषणा । युवऽभ्याम् । सुऽवीरासः । विदर्थम् । आ । वदेम॥२५॥
I. 118. ___ा । वाम् । रथः । अश्विना । श्येनऽपत्वा । सुऽमृळीकः । खऽवान् । यातु । अर्वाङ। यः। मय॑स्य । मनसः । जीयान् । त्रिवन्धुरः। वृषणा । वातऽरंहाः ॥१॥ त्रिवन्धुरेण । त्रिऽवृता । रथैन । त्रिऽचक्रेण । सुऽवृता । आ । यातम् । अर्वाक् । पिन्वतम् । गाः । जिन्वतम्। अव॑तः । नः । वर्धय॑तम् । अश्विना । वीरम् । असे इति ॥२॥ प्रवत्ऽामना। सुऽवृर्ता । स्थैन । दस्रौ । इमम् । शृणुतम् । श्लोकम् । अद्रेः। किम् । अङ्ग। वाम् । प्रति । अवर्तिम् । गर्मिष्ठा । आहुः । विप्रासः । अश्विना । पुराऽजाः ॥३॥ आ । वाम् । श्येनासः । अश्विना । वहन्तु । रथे। युक्तासः । आशवः । पतङ्गाः । ये । अप्ऽतुरः । दिव्यासः । न । गृध्राः । अभि । प्रयः । नासत्या । वर्हन्ति ॥४॥ आ । वाम् । रथम् । युवतिः । तिष्ठन् ।

Page #852

I. 119. 2
Padapaṭha
129
I
श्रत्र । जुष्ट्री । नरा । दुहिता । सूर्य॑स्य । परि॑ । वा॒म् । अश्वा॑ः । वपु॑षः । पतङ्गाः । वयः॑ । वह॒न्तु । अरु॒षाः | अभीकै ॥५॥ उत् | वन्द॑नम् । ऐरतम् । दंसनाभिः । उत् । रेभम् । दस्रा । वृषणा । शचीभिः । निः । तौग्रथम् । पारयथः । समु॒द्रात् । पुन॒रिर्त । च्यवा॑नम् । चक्रथुः । युवा॑नम् ॥६॥ यु॒वम् । अत्र॑ये । अव॑ऽनीताय । त॒प्तम् । ऊर्ज॑म् । ओमान॑म् । अश्विनौ । अधत्तम् | यु॒वम् | कण्वा॑य | अपि॑ऽरिप्ताय । चक्षुः । प्रति॑ । अधत्तम् । सुऽस्तुतिम् । जुजुषाणा ॥७॥ युवम् । धेनुम् । शयवै । नाधितार्य । अर्पिन्वतम् । अश्विना । पू॒र्व्या । अमुञ्चतम् । वर्तिकाम् । अंहंसः । निः । प्रति॑ि । जङ्घम् । वि॒श्पला॑याः । अधत्तम् ||८|| युवम् । श्वेतम् । पेदवै । इन्द्र॑sजूतम् । अहिऽन॑म् । अ॒श्विना । अदत्तम् । अश्व॑म् । जहूत्र॑म् । अर्यः अभिर्भूतिम् । उग्रम् । सहस्रऽसाम् । वृष॑णम् । वीळुऽअङ्गम् ॥९॥ ता ।
|
1
1
--
---
वाम् । नरा । सु । अव॑से । सुजाता। हवा॑महे । अश्विना । नाध॑मानाः । आ । नः । उप॑ । वसुंऽमता । रथैन । गिरेः । जुषाणा । सुविताय । I यातम् ॥१०॥ श्र । श्ये॒नस्य॑ । जव॑सा । नूत॑नेन । अस्मे इर्त । यातम् । नासत्याः॑ । स॒जोषा॑ः । हवे॑ । हि । वाम् । अश्विना । रातऽर्हव्यः । शेश्वत्ऽतमार्याः । उ॒षस॑ः । विष्टौ ॥ ११ ॥
1
I
I
I. 119.
आ । वा॒म् । रथ॑म् । पु॒रुऽमा॒यम् । मनःऽजुव॑म् । जरऽश्वम् । य॒ज्ञिय॑म् । जसै । हुवे । स॒हस्र॑ ऽकेतुम् । व॒निन॑म् । श॒तत्व॑सुम् ।
अ॒ष्टा॒ऽवान॑म् । वरिवःऽधाम् । अ॒भि । प्रय॑ः ॥ १ ॥ ऊर्ध्वा । धीतिः ।
। । ।
। प्रति॑ । अस्य । प्र॒ऽया॑मनि । अधा॑यि॒ । शस्मि॑न् । सम् । अयन्ते । आ । I दिर्शः । स्वदा॑मि । धर्मम् । प्रति॑ । यन्ति । ऊतर्यः । आ । वाम् ।

Page #853

130
Padapatha
I. 119. 10 ऊर्जानी । रथम् । अश्विना । अरुहत् ॥२॥ सम् । यत् । मिथः । पस्पृधानासः । अग्मत । शुभे । मखाः । अमिताः । जायवः । रणे । युवोः । अहं । प्रवणे । चेकिते । रथः । यत् । अश्विना । वहथः । सरिम् । आ । वरम् ॥३॥ युवम् । भुज्युम् । भुराणम् । विभिः । गतम् । स्वयुक्तिऽभिः । निऽवहन्ता । पितृऽभ्यः । आ । यासिष्टम् । वर्तिः । वृषणा । विजेन्यम् । दिवःऽदासाय । महि । चेति । वाम् । अवः ॥४॥ युवोः । अश्विना । वपुषे । युवाऽयुजम् । रथम् । वाणी इति । येमतुः । अस्य । शय॑म् । आ। वाम् । पतिऽत्वम् । सख्याय । जग्मुर्षी । योो । प्रवृणीत । जेन्या । युवाम् । पती इति ॥५॥ युवम् । रेभम् । परिऽसूतेः । उरुष्यथः । हिमेन । धर्मम् । परऽतप्तम् । अत्रये । युवम् । शयोः । अवसम् । पिप्यथुः । गर्वि । प्र । दीपेण । वन्दनः । तारि । आयुषा ॥६॥ युवम् । वन्दनम् । निःऽऋतम् । जरण्यया । रथम् । न । दस्रा । करणा । सम् । इन्वथः । क्षेत्रात् । आ । विप्रेम् । जनथः । विपन्यया । प्र । वाम् । अत्र । विधते । दंसना । भुवत् ॥७॥ अगच्छतम् । कृपमाणम् । पराऽवति । पितुः । स्वस्य॑ । त्यज॑सा । निऽवधितम् । स्वऽवतीः । इतः । ऊतीः । युवोः । अहं । चित्राः । अभीके । अभवन् । अभिष्टयः ॥८॥ उत । स्या । वाम् । मधुमत् । मक्षिका । अरपत् । मदै । सोम॑स्य । औशिजः । हुवन्यति । युवम् । दधीचः । मनः । आ । विवासथः । अर्थ । शिरः। प्रति । वाम् । अश्व्यम् । वदत् ॥९॥ युवम् । पेदवै । पुरुऽवारम् । अश्विना । स्पृधाम् । श्वेतम् । तरुतारम् । दुवस्यथः । शथैः । अभिऽद्युम् । पृतनासु । दुस्तरम् । चर्कत्यम् । इन्द्रम् इव । चर्षणिऽसहम् ॥१०॥

Page #854

131
I. 121 1
Padapāțha
1. 120. का । राधत् । हो । अश्विना । वाम् । कः । वाम् । जोर्षे । उभयोः । कथा । विधाति । अप्रेऽचेताः ॥१॥ विद्वांसौं । इत् । दुरः । पृच्छेत् । अविद्वान् । इत्था । अपरः । अचेताः । नु । चित् । नु। मते। अक्रौ ॥२॥ ता । विद्वांसा । हवामहे । वाम् । ता । नः । विद्वांसा । मन्म । वोचेतम् । अद्य । प्र । आर्चत् । दर्यमानः । युवाकः ॥३॥ वि। पृच्छामि । पाक्यो । न । देवान् । वर्षऽकृतस्य । अद्भुतस्य । दसा । पातम् । च । सासः । युवम् । च । रभ्य॑सः । नः ॥४॥प्र। या । घोष । भृगवाणे । न । शोभे । यया । वाचा । यजति । पज्रियः। वाम् । प्र । इषऽयुः । न। विद्वान् ॥५॥ श्रुतम् । गायत्रम् । तर्कवानस्य । अहम् । चित् । हि । ररेभ । अश्विना । वाम् । आ। अक्षी इति। शुभः । पती इति । दन् ॥६॥ युवम् । हि । आस्तम् । महः । रन् । युवम् । वा । यत् । निःऽअततंसतम् । ता । नः । वस इति । सुऽगोपा । स्यातम् । पातम् । नः । वृकात् । अघऽयोः ॥७॥ मा । कस्मै । धातम् । अभि । अमित्रिणे । नः। मा । अकुत्र । नः । गृहेभ्यः । धेनवः । गुः । स्तनऽभुजः । अशिश्वीः । ॥८॥ दुहीयन् । मित्रऽधितये। युवा । राये । च। नः । मिमीतम् । वाजेऽवत्यै । इथे । च । नः। मिमीतम् । धेनुऽमत्यै ॥९॥ अश्विनौः । असनम् । रथम् । अनश्वम् । वाजिनीऽवतोः । तेन । अहम् । भूरि । चाकन ॥१०॥ अयम् । समह । मा । तनु । ऊह्यातै । जनान् । अनु। सोमऽपेयम् । सुऽखः । रथः ॥११॥ अर्ध । स्वमस्य । निः । विदे । अभुञ्जतः। च । रेवतः। उभा।ता। बतिः। नश्यतः ॥१२॥
1. 121. कत् । इत्था । नन् । पात्रम् । देवऽयताम् । श्रवत् । गिरः ।
कन

Page #855

132
Padapāțba
I. 121. 10 अङ्गिरसाम् । तुरण्यन् । प्र । यत् । आनन । विशः । आ । हर्म्यस्य॑ । उरु । कंसते । अध्वरे । यजत्रः ॥१॥ स्तम्भीत् । ह । द्याम् । सः । धरुणम् । प्रषायत् । ऋभुः । वाजाय । द्रविणम् । नरः । गोः । अनु । स्वग्जाम् । महिषः । चक्षत । वाम् । मेनाम् । अश्वस्य । परि । मातरम् । गोः ॥२॥ नक्षत् । हवम् । अरुणीः । पूर्व्यम् । राट् । तुरः । विशाम् । अङ्गिरसाम् । अनु । द्यून् । तक्षत् । वज्रम् । निऽयुतम् । तस्तम्भत् । द्याम् । चतु:ऽपदे । नयीय । द्विऽपादै ॥३॥ अस्य । मदै । स्वयम् । दाः । ऋताय । अर्पिऽवृतम् । उस्रियाणाम् । अनीकम् । यत् । ह । प्रऽसर्गे । त्रिऽककुप् । निऽवतत् । अपं । द्रुहः । मानुषस्य । दुरः । वरित वः ॥४॥ तुभ्यम् । पर्यः । यत् । पितरौं । अनीताम् । राधः । सुरेतः । तुरणे । भुरण्यू इति । शुचि । यत् । ते । रेणः । श्रा । अयंजन्त । सबःऽदुायाः । पर्यः । उस्रियायाः ॥५॥ अर्ध । प्र । जज्ञे । तरणिः ममत्तु । प्र । रोचि । अस्याः । उपसः । न । सूरैः । इन्दुः । येभिः।
आष्ट । स्वऽइदुहव्यैः । स्रवेणं । सिञ्चन् । जरणां । अभि । धार्म ॥६॥ सुऽइध्मा । यत् । वनऽर्धितिः । अपस्यात् । सूरः । अध्वरे । परि । रोधना । गोः । यत् । ह । प्रऽभासि । कृत्व्यान् । अनु । द्यून् । अनविशे । पशुऽहौं । तुराय ॥७॥ अष्टा । महः । दिवः। आदः । हरी इति । इह । घुम्नऽसहम् । अभि। योधानः । उत्सम् । हरिम् । यत् । ते। मन्दिनम् ।धुक्षन् । वृधे । गोऽरभसम् । अऽिभिः । वाताप्यम् ॥८॥ त्वम् । आयसम् । प्रति । वर्तयः । गोः । दिवः । अश्मानम् । उपऽनीतम् । अम्वा । कुत्साय । यत्र । पुरुऽहूत । वन्वन् । शुष्णम् । अनन्तैः। परिऽयासि। वधैः॥९॥ पुरा । यत् । सूरैः । तमसः । अर्पिऽइतेः । तम् । अद्रिऽवः । फलिऽगम् ।

Page #856

I. 121. 15 Padapāțha.
133 हेतिम् । अस्य । शुष्णस्य । चित् । परिऽहितम् । यत् । ओजः । दिवः । परि । सुऽग्रथितम् । तत् । आ । अदरित्यदः ॥१०॥ अनु । त्वा । मही इति । पाजसी इति । अचक्रे इति । द्यावाक्षामा । मदताम् । इन्द्र । कमैन् । त्वम् । वृत्रम् । आऽशया॑नम् । सिराखें । महः । वज्रेण । सिखपः । वराहुम् ॥११ त्वम् । इन्द्र । नयः । यान् । अवः । नृन् । तिष्ठ । वातस्य । सुऽयुजः । वर्हिष्ठान् । यम् । ते । काव्यः । उशना । मन्दिनम् । दात् । वृत्रऽहनम् । पार्यम् । ततक्ष । वज्रम् ॥१२॥ त्वम् । सूरैः । हरितः । रमयः । नृन् । भरत् । चक्रम् । एतशः । न । अयम् । इन्द्र । प्रऽअख । पारम् । नवतिम् । नान्यानाम् । अपि । कर्तम् । अवर्तयः । अर्यज्यून् ॥१३॥ त्वम् । नः । अस्याः । इन्द्र । दुःऽहनायाः । पाहि । वजिऽवः । दुःऽइतात् । अभीके । प्र । नः । वाजान् । रथ्यः । अवsबुध्यान् । इषे । यन्धि । श्रवसे । सनृताये ॥१४॥ मा । सा । ते । अमत् । सुऽमतिः । वि । दसत् । वाजेऽप्रमहः । सम् । इषः । वरन्त । आ । नः । भज । मघऽवन् । गोषु । अर्यः। महिष्ठाः। ते। सधमादः। स्थाम ॥१५॥

Page #857

Page #858

A few opinions on Venkata-Mādhava's
commentary on the Rgveda. Dr. L. Renou, Professor of Sanskrit at the University of Paris :"Please convey my thanks to M. Lakshman Sarup for his amiable thought of sending me a few specimen pages of his new work, Venkata Madhava's commentary on the Rgveda.
I consider that a complete and critical edition of this text is a desideratum of Vedic studies. From the specimens which have been sent to me, I believe that the commentary of Venkata Madhava will enrich our knowledge of the text of the Rgveda and will help us to go further than Sayaņa. In presence of a text as important and obscure as the Rgveda, no means which facilitate its study and help in its understanding should be neglected.
No one appears to me to be better qualified than M. Lakshman Sarup to undertake this edition. The monumental edition of the Nirukta which we owe to him is one of the best, which Indian scholarship has given to us. We also know that he works quickly and therefore we can hope that this new monumental edition will not be left in a deplorable state of incompleteness.
Whatever it may be, I salute the importance, the enterprise and the courage of the Editor".
Dr. Jules Bloch, Professor of comparative Philology at the University of Paris :-"Please accept my thanks for the specimen of Dr. Lakshman Sarup's edition of Venkata Mādhava. I am pleased that that indefatigable worker has decided to publish that commentary on which he already had attracted attention apropos of the Nirukta, nearly ten years ago, and of which I suppose the mss. he possesses will enable him to give a standard edition. The publication will honour him and give a new proof of his spirit of enterprise. I have nothing to object or to add to the plan which seems very comprehensive. I cordially wish that the expected six volumes will come out soon enough".
Dr. F. Edgerton, Professor of Sanskrit at the Yale University, New Haven, U. S. A.:-'I beg to thank you heartily for sending me sample proofs of Dr. Lakshman Sarup's edition of the Rgveda with Venkata Madhava's commentary. I have examined them, and am glad to say that I recognise the

Page #859

importance of the work, which will be of very great value to Vedic Scholars I congratulate Dr. Sarup on it. Such examination as I have given the wor does not suggest any general improvements as needed."
Dr. Sten Konow, Professor of Sanskrit at the U. of Oslo, Sweden :-"Man thanks for kindly sending my som pages of the edition of the Rgved: with Madhava's commentary. So far as I can judge, the arrangement o the text is clear and well suited to show how Madhava explains individua wolds. The addition of footnotes giving the explanation of other commentaries .. a welcome feature and, on the whole, this new edition of the Rgveda wil be very useful and almost indispensable to the Vedic student".
Dr. Johnstone, Boden Professor of Sanskrit at the University of Oxford:"Your letter of Feb. 14th. (1938) forwarding specimen proofs of Professor Lakshman Sarup's edition of Madhava's commentary on the Rgveda. The commentary will be a valuable addition to our knowledge, and the addi
onal matter contained in the footnotes will be extremely useful. I have really no comments to make on the plan, which seems to be well thought out".
Dr. A. Berridale Keith, Prof. of comparative Philology and Sanskrit at the University of Edinburg :-“In reply to your letter no. 1959 of Feb. 14 (1938) I consider that the plan of editing the Rgveda with Venkata Mādhav's commentary and with notes of renderings from Sayaņa, and Skandasvāmin an wier sources is sound in principle and I do not desire t ake any suggestion of a fundamental character".
Dr. O. Stein, Professor of Sanslcrit at the German University of Prague : "I have received the specimen of the new Rgveda edition by Prof. Lakshman Sarup. The standard commentary by Sāyaṇa has not always satisfied the interpreters of the Rgveda. This most important religious and literary product of Ancient India forces any one to welcome every new help for the elucidation of difficult passages, plenty of which there still exist, in spite of the efforts of many gənorations of scholars. Thus the full e.lition of a new commentary means nothing else than a new era in the interpretation of the ægveda. By this undertaking Dr. Sarup has put the interested circles under great obligation.
The edition offers the full text of the commentary along with extracts of other commentaries and works which are apt to give more help in some passages or in explanation of words. You have rendered by this work a great service to the study of the Rgveda and Dr. Sarup may be congratulated : on the edition he is undertaking".
Mahamahopadhyāya Dr. Gangānāth Jhā, Er-Vice-Chancellor of the University of Allahabad :-“I congratulate you on this Bhāşya and in

Page #860

the excellent manner in which it is being done. I hope you will be able to carry the book through in accordance with the plan you have adopted and thus help us to understand the text of the Rgveda in a simple manner. I congratulate you on the success so far attained".
Dr. V. Bhattacharya, Professor of Sanskrit at the University of Calcutta: -"I am glad to receive your letter together with the specimen coprof Venkata Madhava's commentary of the Rgveda which is being edited by Dr. Scholars will remain thankful to him for his editing the said commen the first time. The notes from different commentaries are indeed very ful and the labout done in their preparation will be appreciated".
V. V. Mirashi Esq., Head of the Sanskrit department of the Nagpu University "I have gone carefully through the pages sent for my opinion. I am glad to say that the work is being very carefully done. The commentary of Venkata Madhava is very laconic. The Editor has therefore done a great service to the students of Vedic Literature by supplying relevant extracts from the commentaries of Sāyana and Skandasvamin as well as explanations from Yaska and the Brāhmaṇas".
R. B. Dr. S. K. Belvalkar I. E. S. (Retd.), I mitý President of All India Oriental Conference :-“You are doing a real service".
Dr. M. Patel, Pr »fessor of Sanskrit an:l compromitive Philology and slator of Rgreda into E lish, teing published in pa ne Calcutta Institute of Oriental Research :-"A few days back Ir la form of Editio Princeps of Venkata Mādhava's commentary on the Rgveda, edited and annotated by Prof. Lakshman Sarup.
I have gone through the forme of Venkata Madhava's commentary on the Rgveda very carefully and am glad to to ou that I have nothing but high admiration and praise for Prof. Sarup's method of editing and annotating. This publication of Rgvedasamhitã with the commentary of Venkata Madhava and with so many useful notes is bound to be when complete a glorious landmark in the march of Vedic exegesis and will no doubt enhance the reputation of the learned Editor.
The fact that this edition is entirely critical and Scholarly and scientifically accurate, that the notes are fully comparative, quoting parallel passages from other Bhāşyas on the Rgveda and from other Vedic texts-all this bids fair to make it indispensable for Indologists. I have no doubt that this monumental work by Prof. L. Sarup will substantially facilitate further Vedic research".
Dr. S. K. Chatterjee, Professor of Philology at the University of Calcutta: -"I received from you the specimen forme of your Rgvedasamhită with the

Page #861

ublic.
. M
of .
commentary of Venkata Mādhava. I am afraid I have no constructive suggestions to offer but I think your manner of editing for the first time this unpublished commentary is excellent, and we all thank you for initiating the thing and carrying it into execution. It is certainly the result of great labour based on a thorough knowledge of the subject that you are putting before public, and your edition of Venkata Madhava will remain a work of mate sunt interest in Vedic studies. wots ishing you a speedy termination of your labour which will be another
ng testimony to your scholarship greatfully acknowledged by interested Folarly world everywhere..."
Dr. W. Wüst, Professor of Sanskrit and the Dean of the Faculty of Philosophy at the University of Munich, Germany Your letter of the 1st of June 1938 has been received with great pleasure, also the specimen copy of Rgveda edition by Professor Dr. Sarup. After careful examination I must say that the new edition makes an excellent impression. It makes a great contribution to Vedic research. in any case that which Dr. Lakshman Sarup presents is essentially better than that which Mr. Satis Chander has brought out.
Vith best thanks for your kindness and friendly a ppreciation”.
MOTI LAL BANARSI DASS
Publishers & Booksellers, Said Mitha Street, Post Box No 71,
LAHORE.

Page #862
610'yune con 29060 WDSTYSUJ 1a For Private and Personal Use Only