Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमो नमो निम्मल दसणस्स
आगमसुवाम
(सटीक)
भागः - २१
:संशोधक सम्पादकश्वः मुनि दीपरत्नसागर
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः
नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद-क्षमा-ललित सुशील सुधर्मसागर गुरूभ्योनमः
-
।
-
आगम सुत्ताणि (सटीक
:-:
भाग : २१ व्यवहार-छेदसूत्रम्-(१)
पीठिका एवं उद्देशकः १...३
-: संशोधकः सम्पादकश्चः :मुनि दीपरत्नसागर
-
-
-
ता. १४/४/२०००
रविवार २०५६
चैत्र सुद ११
-
....:
..
.
४५- आगम सुत्ताणि-सटीकं
मूल्य रू.११०००/
.
आगम श्रुत प्रकाशन ॥
-
---- संपर्क स्थल :--- “आगम आराधना केन्द्र" शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं-१३, ४-थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर,
अहमदाबाद (गुजरात)
-
-
Mon
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलाङ्कः
मूलाङ्कः
१-३५
व्यवहार छेद सूत्रस्य विषयानुक्रमः
भागः २१, पीठिका एवं उद्देशकः १... ३
विषयः
पीठिका
मङ्गलं प्रस्तावना
व्यवहार - शब्दाथ:
प्रायश्चित-द्वारं
नव व्यवहारः
आलोचना, प्रति क्रमण,
आदि प्रायश्चितानि
विनय प्ररूपणा
प्रायश्चित्दानविधिः
विषयः
उद्देशक:- १
आलोचना प्रायश्चित्
परिहार कल्पस्थितस्य
| विधिः
गण प्रवेश विषयक विधानानि
पुनः प्रवज्या विधानं आलोचना करणे विधिः
पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः
३ ३६-६५
पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः
६६ ६६-९४
व्यवहार छेदसूत्रम् (१)
विषयः
उद्देशकः - २
प्रायश्चितकालं किञ्चित्.
वक्तव्यता
गणावच्छेदकरणे निषेधः
गणावच्छेदक पद
आचार्य उपाध्याय पद
परिहार कल्पस्य आहार
व्यवहार आदि:
स्थविर-वैयावृत्त्यम्
विषयः
उद्देशक:- ३ गण- अधिपति विधिः
उपाध्याय पद विधानं
आचार्य उपाध्याय पदं
आचार्य उपाध्याय
गावच्छेदकपदं मैथुनसेवी एवं मृषावादी
उद्देशक :- ४..... १० आगामी भागे वर्तते
पृष्ठाङ्कः
३०४
पृष्ठाङ्कः
३९२
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. . ]
नमो नमोनिम्मलदसणस्स पञ्चम गणधर श्री सुधर्मास्वामिने नमः
-
-
३६/१ व्यवहार-छेदसूत्रं-१
11२।।
(मटीक)
तृतीयं-छेदसून [भद्रबाहु स्वामिरचितं मूलम् + [स्वोपयज्ञ नियुक्ति युक्तं] संधदास गणिविरचितंभाष्यं
+मलयगिरि आचार्यविरचिताटीका]
न्यवहार सूत्र-पीठिका) ।।१।। प्रणमतनेमिजिनेश्वर-मखिलप्रत्यूहतिमिरविबिंबम्।
दर्शनपथमवतीर्णं, शशीवदष्टेः प्रसत्तिकरम् ।। नत्या गुरुपदकमलं, व्यवहारमहं विचित्रनिपुणार्थम् ।
विवृणोमि यथाशक्ति,प्रबोधहेतोर्जडमतीनाम् ।। ।।३।। विषमपदविवरणेन,व्यवहर्त्तव्योव्यध्यायि साधूनाम् ।
येनायं व्यवहारः, श्रीचूर्णिकृते नमस्तस्मै ।। ||४।। भाष्यंक्वचेदं विषमार्थगर्भ,क्व चाहमेषोऽल्पमतिप्रकर्षः ।
. तथापिसम्यगगुरुपर्युपास्ति-प्रसादतो जातद्धप्रतिज्ञः ।। वृ- उक्तंकल्पाध्ययनम्, इदानीं व्यवहाराध्ययनमुच्यते, तस्य चायमभिसंबंधः, कल्पाध्यायने आभवत् प्रायश्चित्तमुक्तं, न तु दान प्रायश्चित्त दानं, व्यवहारे तु दानप्रायश्चितमालोचनाविधिश्चाभिधास्यते. तदनेन संबंधेनायातस्याऽस्य व्यवहाराध्ययनस्य व्याख्या प्रस्तूयते । अस्यचमहापुरस्येव चत्वारि अनुयोगद्वाराणि भवन्ति । तथाहि यथा नगरमकृतद्वारमनगरं, कृतैकद्वारमपि च दुरधिगर्म, कृतचतुर्मूलद्वारं तु प्रतिद्वारानुगतं सुखाधिगममेवं व्यवहाराध्ययनपुरमप्यर्थाधिगमोपायशून्यमशक्याधिगममेकद्वारानुगतमपि च दुरधिगम, सप्रभेदचतुर्दारानुगतं तु सुखाधिगममिति फलयान् द्वारोपन्यासः, अनुयोगद्वाराणि नाम अध्ययनार्थप्रवेशमुखानि, तानि च अमूनि-उपक्रमो, निक्षेपोऽनुगमो, नयाइतिः तत्रउपक्रमणमुपक्रमः,शास्त्रस्यसमीपीकरणं, निक्षेपणंनिक्षेपोनामादिन्यासः अनुगमनमनुगमः सूत्रस्यानुरुपमर्थाख्यानं, नया नैगमादयो वस्तुनः पर्यायाणाम् यथासंभवम. धिगमकारिणः, तत्रोपक्रमो द्विविधः शास्त्रीयइतरश्च, इतरः षट्प्रकारः नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्रकालभावभेदात्, तत्रनामस्थापनेसुप्रतीते; द्रव्योपक्रमो द्विविधः,आगमतोनोआगमतश्च, आगमत उपक्रमशब्दार्थस्यज्ञाता तत्रचानुपयुक्तोऽनुपयोगो द्रव्यमितिवचनात् । नोआगमतस्त्रिविधो, ज्ञशरीर भव्यशरीर तद्व्यतिरिक्तभेदात् । तत्र यद् उपक्रम शब्दार्थज्ञस्य शरीरं जीवविप्रमुक्तं सिद्धिशिलातलादिगंत, तद्भूतभावित्वात् ज्ञशरीरद्रव्योपक्रमः, यस्तुबालकोनेदानी-मुपक्रमशब्दार्थ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१मवबुध्यते, अथचाऽवश्यमावत्यांभोत्स्यते, संभावनाभाविनिबंधनत्वाद, भव्यशरीरुद्रव्योपक्रमः ज्ञशरीर भव्यशरीर व्यतिरिक्त स्त्रिविधः सचित्ताचित्तमिश्रभेदात् ।
तत्र सचित्तद्रव्योपक्रमो द्विपद चतुः पदापदोपाधिभेदभिन्नः पुनरेकैको द्विविधः परिकर्मणि वस्तुविनाशेच, तत्रद्रव्यस्य गुणविशेषपरिणामकरणंपरिकर्म, तस्मिन्सचित्रद्विपदद्रव्योपक्रमोयथा पुरुषस्यवर्णादिकरण, सचित्रचतुष्पदद्रव्योपक्रमोयथाहम्त्यादेः शिक्षाद्यापादनं, सचित्तापदद्रव्योपक्रमोयथा वृक्षादे वृक्षायुर्वेदोपदेशाद् वृद्धादि गुणकरणं वस्तुविनाशे पुरुषादीनां खङ्गादिभिर्विनाशकरणं, अचितद्रव्योपक्रमः परिकर्मणि यथा पद्मरागमणेः क्षारमृत्पुटकादिना नैर्मल्यापादनं; वस्तुविनाशे विनाशकरणं. मिश्रद्रव्योपक्रमः परिकर्मणि कटकादिभूषितपुरुषादि द्रव्यस्यगुणविशेषकरणं, वस्तुविनाशे विवक्षितपर्यायोच्छेदः क्षेत्रमाकाशंतच्चामूर्त, नित्यंचेतिनतस्य परिकर्मलज्ञणोवाउपक्रमो घटते, तत उपचारात् तदाश्रितस्येक्षक्षेत्रादेस्तौ द्रष्टव्यौ; कालस्योपक्रमः परिकर्मणि चन्द्रोपरागादेयथावस्थितमागेवपरिज्ञानकरणं, वस्तुविनाशेविवज्ञितेकालेतदुचितप्रयोजनस्यासंपादनं, तदसंपादने हिसकालो विनाशितोभवति;भावोपक्रमोद्विधाआगमतोनोआगमतच, तत्रागमतउपक्रमशब्दार्थस्य ज्ञाता तत्र चोपयुक्त उपयोगी भावनिक्षेप इति वचनात्, नोआगमतो द्विधा, प्रशस्ताऽप्रशस्तश्च तत्राऽप्रशस्तो गणिकादीनां, गणिकाद्यप्रशस्तेन संसाराभिवर्द्धिना व्यवसायेन परभावमुपक्रान्ति, प्रशस्तं श्रुतादिनिमित्तमाचार्यभावोपक्रमः अनेनेहाधिकारः ।।
अथ व्याख्यांगप्रतिपादनाधिकारे गुरुभावोपक्रमाभिधानमनर्थकमव्यारव्यांगत्वात्तदसम्यक्, तस्यापि व्याख्यांगत्वात् उक्तंच-गुर्वायत्ता यस्मात् शास्त्रारंभा भवंति, सर्वेपि तस्माद्गुर्वाराधनपरेण हितकांक्षिणाभाव्यं । आवश्यकभाष्यकारेणाप्यभ्यधायि। ||१|| गुरुचितायत्ताई वक्खाणंगाईंजेन सव्वाई ।।
जेनपुनसुप्पसन्नं,होइतयंतंतहा कज्जं ।। ।।२।। आगारिंगियकुसलं,जइसेयं वायसंवएपुज्जा ।
तह वियसिंन विकूडे विरहमियकारणंपुच्छे ।। वृ- आह यद्येवं गुरुभावोपक्रम एव भणनीयो. न शेषा निःप्रयोजनत्वात् न गुरुचित्तप्रसादनार्थ तेषामप्युपयोगित्वात्तथाचदेशकालावपेक्ष्यपरिकर्मविनाशौ द्रव्याणमुदकोदनादीनामाहारादिकार्येषु कुर्वनंतेवासी हरति गुरुणां चेतः, अथवा उपक्रमसामान्यात् ये केचन संभविन उपक्रमभेदास्ते सर्वेप्युक्ताः; येनानुपयोगिव्युदासेनोपयोगिनिष्प्रतिपज्ञाप्रतिपत्तिरुपजायतेतथाचाप्रस्तुतार्थापाकरणं प्रस्तुतार्थव्याकरणंच,नामादिन्यासव्याख्यायाः फलमुपवर्णयन्तिमहाधियः; अप्रस्तुतार्थापाकरणात प्रस्तुतार्थव्याकरणाचनिक्षेपःसमवतारइतितत्रानुपूर्वीनामस्थापनाद्रव्यज्ञेत्रकालगणनोत्कर्त्तिनसंस्थान सामाचारीभावभेदभिन्ना दशप्रकारा तस्यां यथा संभवमवतारणीयमिदमध्ययनं, विशेषतस्तूत्कीर्तनानुपुर्व्या गणानुपूर्व्या च, उत्कीर्तना नाम संशब्दना यथा कल्पाध्ययनं व्यवहारध्ययनमिति, गणनं परिसंख्यानमेकं द्वे त्रीणि इत्यादि, साच गणनानुपूर्वी त्रिप्रकारा पूर्वानुपूर्वी पश्चानुपूर्वी अनानुपूर्वी च तत्रपूर्वानुपूामिदंद्वितीयंपश्चादानुपूव्यां प्रथम,द्वयोस्त्वऽनानुपूर्वीनास्ति, अपरेतुदशभिर्दशाध्ययनैः सहेदंगणयंति,तत्रपूर्वानुपूर्व्यामिदंद्वादशं, पश्चादानुपूर्त्यांप्रथममनानुपूमिकादयोद्वादशपर्यंताअंकाः श्रेण्यांव्यवस्थाप्यन्ते, तेषामू च परस्परमभ्यासे यावान् राशिः संपद्यते तावंतो द्विरुपोना भंगकाः तेच
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ]
कोटिसंख्याकास्तेषु च क्वचित्प्रथमं क्वचित् द्वितीयमित्यादि, नाम एक नामादि दश नामपर्यतं यथानुयोगद्वारेषु षट् नाम्नि त्ववतारः
,
तत्र षट् भावा औदयिकादयो निरूप्यन्ते, तत्रास्य ज्ञायोपशमिके भावे अवतारः सर्वश्रुतस्य ज्ञायोपशमिकत्वात्; प्रमाणं चतुर्द्धा द्रव्यप्रमाणं क्षेत्रर्पमाणं काल प्रमाणं भावप्रमाणं च तंत्र व्यवहाराध्ययनं भाव आत्मकत्वाद् भावप्रमाणविषयं तदपि भावप्रमाणं त्रिधा तद्यथा गुणप्रमाणं नयप्रमाणं संख्याप्रमाणं च गुणप्रमाणमपि द्विधा । जीवगुणप्रमाणमऽजीवगुणमाणं, तत्र जीवादपृथग्भूतव्यवहाराध्ययनस्य ज्ञानगुणप्रमाणे समवतारः तदपि जीवगुणप्रमाणं त्रिधा ज्ञानदर्शनचारित्रभेदात्, तत्र बोधात्मकत्वात् व्यवहाराध्ययनस्य ज्ञानगुणप्रमाणे समवतारः तत्र ज्ञानगुणप्रमाणं प्रत्युज्ञानुमानागमोपमानभेदात् चतुष्प्रकारं तत्र व्यवहाराध्ययनस्य प्रायः परोपदेशसव्यापेक्षत्वादागमे समवतारः आगमोऽपि लौकिकलोकोत्तरमेदात द्विधा तत्रेदं व्यवहाराध्ययनं परमर्षिप्रणीतत्वात् लोकोत्तरे समवतरति, सोपि द्विधा आवश्यकमावश्यकव्यतिरिक्तश्च तत्रेदमावश्यकव्यतिरिक्त आवश्यकव्यतिरिक्तोपि द्विधा अंग प्रविष्टो अनंगप्रविष्टश्च तत्रेदमनंगप्रविष्टः सोपि द्विधा कालिकोत्कालिकभेदात् तत्रेदं कालिके, सोपि सूत्रार्थोभयात्मानंतरपरंपरभेदभिन्नः, तत्रेदं सूत्रार्थ रुपत्वात्तदुभये, तथेदं गणभृतां गौतमादीनां सूत्रत्र आत्मागमस्तच्छिष्याणाम् जंबूस्वामि प्रभृतीनामनंतरागमः प्रशिष्याणाम् तु प्रभवादीनां परंपरागमः अर्थतो भगवतामर्हतामात्मागमो गणधराणामनंतरागमः तच्छिष्याणां परंपरागमः ।
नयप्रमाणे तु नास्य संप्रत्यवतारो मूढनयत्वात् उक्तं च मूढनइयं सुयंकालियं च इत्यादि, संख्यानामस्थापनाद्रव्यज्ञेत्रकालोपमपरिमाणभावभेदात् अष्ट प्रकाश यथानुयोगद्वारेषु तथा वक्तव्या, तत्र कालिक श्रुतपरिमाण संख्याऽपि द्विधा सूत्रतोऽर्थतश्च तत्रार्थतोऽनंतपर्यायत्वादपरिमितपरिमाणं सूत्रतः परिमितप्रमाणं अक्षरपदपादश् लोकगाथादीनां संख्यातत्वात् संप्रति वक्तव्यता साच त्रिधा स्वसमयवक्तव्यता परसमयवक्तव्यता उभयसमयवक्तव्यताच, स्वसमय स्वसिद्धांतवक्तव्यता पदार्थविचारः तत्र प्रायेण सर्वाण्यपि अध्ययनानि स्वसमयवक्तव्यतायां समवतरतीत्यस्यापि स्वसमयवक्तव्यतायां समवतारः ।।
इदानीमर्थाधिकारः सचेह दान प्रायश्चित्तमा भवत्प्रायश्चित्तमालोचना विधिश्च; संप्रति समवतारः, स च लाघवार्थं प्रतिद्वारं समवतारणाद्वारेण प्रदर्शित एव, उक्तः उपक्रमः, इदानीं निक्षेपः स च त्रिधा ओघनिष्पन्नो नामनिष्पन्नः सूत्रालापकनिष्पन्नश्र तत्रौघोनाम यत्सामान्यशास्त्राभिधानं तच्च चतुर्द्धा अध्ययनमक्षीणमायः क्षपणा च, एकैकं नाम स्थापना द्रव्यभावभेदेन चतुर्भेदमनुयोगद्वारतः प्रपंचेनाभिधाय भावाध्ययनभावक्षीणभावाय भावक्षपणास्वैतदध्ययनमायोज्यं, नामनिष्पन्ने निक्षेपे व्यवहारः इति, व्यवह्रियते यत् यस्य प्रायश्चित्तमाभवति स तद्दानविषयीक्रियतेऽनेनेति व्यवहारः; स्वोभावात् समश्च हल इति करणे घञ्प्रत्ययः तत्र व्यवहारग्रहणेन व्यवहारी व्यवहर्तव्यं चेति द्वितयसूचितमेव तद्व्यतिरेकेण व्यवहारस्वासंभवात् न खलु करणं सकर्मक क्रियासाधकतमरूपं कर्म्मकर्त्तारं च विना क्वचित्संभवदुपलब्धमिति, ततो यथा व्यवहारस्य प्ररूपणा कर्त्तव्या तथा व्यवहारी व्यवहर्त्तव्ययोरपीति, त्रयाणामपि प्ररूपणां चिकीर्षु र्भाष्यकृदेतदाह.
भा. १]
ववहारो ववहारी वबहरियव्या व जे जहा पुरिसा ।
با
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
६
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १
एएसिं तु पयाणं, पत्तेयं परुवणं वोच्छं ।।
वृ-व्यवहार उक्तशब्दार्थः, व्यवहरतीत्येवंशीलो व्यवहारी व्यवहारक्रियाप्रवर्त्तकः, प्रायश्चित्तदायीति यावत्, तथा ये पुरुषा पुरुषग्रहणं पुरुषोत्तमो धर्म इति ख्यापनार्थमन्यथास्त्रियोपिदृष्टव्यास्तासामपि प्रायश्चित्तदानविषयतया प्रतिपादयिष्यमाणत्वात्, यथा येन वक्ष्यमाणेन प्रकारेण व्यवहर्त्तव्या व्यवहारक्रियाविषयीकर्त्तव्यः, पाठांतरं जे जहा काले अस्यायमर्थः, ये यथा यस्मिन् काले व्यवहर्त्तव्यास्तद्यथा यदा आगम व्यवहारिणः संति, तदा तदुपदेशेनैव व्यवहर्त्तव्यास्तेषु व्यविच्छिन्नंषु श्रुतज्ञानव्यवहार्युपदेशेन तदेवचाज्ञयापि तदेव धारणया तदेवतु जीतव्यवहारेणापि व्यवहर्तव्या इति, एतेषां व्यवहारव्यवहारिव्यवहर्त्तव्यरुपाणां त्रयाणां पदानां तु विशेषणे स चैतद्विशिनष्टि, संक्षेपप्ररूपणार्थमिदमाह ॥ |
भा. २ ]
ववहारी खलुकत्ता ववहारो होइ करणभूती उ । ववहरियव्व कज्ज कुंभादितियस्स जह सिद्धी ||
वृ-ववहारी खलुकत्तति व्यवहारस्य कर्ता व्यवहारस्य छेत्ताभिधीयते इति शेषः, व्यवहारः पुनर्भवति करणभूतः व्यवहार च्छेदक्रिया प्रतिकरणत्व प्राप्तः, तु शब्दः पुनरर्थे व्यवहरितसंबंधश्च, स च यथा स्थानयोजित एव स च व्यवहारः करणभूतः पंचधा १ आगमः २ श्रुतमा ३ धारणा ५ जीतश्च आह चूर्णिकृत, पंचविधो व्यवहारः करणमिति, तेन च पंचविधेन व्यवहारेण करणभूतेन व्यवहरन् कर्ता यन्निष्पादयति कार्यं, तद् व्यवहर्त्तव्यमित्सुच्यते, तथा चाह वयहरियव्वाय जे जहा पुरिसा इति, अथ कथं व्यवहारग्रहणेन व्यवहारी व्यवहर्त्तव्यश्च सूच्यते, न खलु देवदत्तग्रहणेन यज्ञदत्तस्य सूचा भवतीति तत आह कुंभादितियस्य जह सिद्धि कुंभ आदिंरपामिति कुंभादयस्तेषां त्रिकं कुंभादित्रिकं, तस्य यथा सिद्धिः कुंभग्रहणेन तथा कुंभइत्युक्ते सकृतक इति तस्य कर्ता कुलालः करणं मृच्चक्रादिसामर्थ्यात् तन्यते, कृतकस्यासतः कर्तृकरण व्यतिरेकणासंभवात् एवमत्रापि, व्यवहार इत्युक्तेव्यवहारि व्यवहर्त्तव्यश्च सूच्यते करणस्यापि सकर्मकक्रिया साधकतमरुपस्य कर्मकर्तृव्यतिरेकेणासंभवादिति त्रितयसिद्धिः तदेवमेकग्रहणे सामर्थ्यादितरस्य द्वयस्य ग्रहणं भवत्येतत् सामान्येन सनिदर्शनमुक्तं, संप्रतिकरणग्रहणेऽवश्यकर्तुकर्म्मग्रहणं भवतीत्यर्थे निदर्शनमाह ||
[भा. ३]
नाणं नाणीनेयं, अन्ना वा मग्गणा भवेतितए ।
विविहं वा विहिणा वा ववणहरणं च ववहारो ।।
बू - मार्गणा भवति तामेवाह, नाणीनाणं नेयमिति, तत्र ज्ञायतं वस्तु परिच्छिद्यतं अनेनेति ज्ञानं, तत्रयथा ज्ञानमित्युक्ते ज्ञानिनां ज्ञानक्रिया कर्तुर्ज्ञेयस्य च ज्ञानक्रियाविषयस्य परिच्छेदस्य सिद्धिर्भवति, तद्वितयसिद्धिमंतरेण ज्ञानस्य ज्ञानत्वस्यैवासंभवादेवमत्रापि व्यवहार ग्रहणेन व्यवहारी व्यवहर्त्तव्यश्च सूच्यते इति भवति त्रितयस्याप्युपज्ञेपः एका तावन्मार्गणा त्रितयविपया कुंभादित्रिकसिद्धिदृष्टांते प्रागभिहिता, वा शब्द प्रकारांतरे अथवा इयमन्या त्रितया विषया तदेव संज्ञेपतो व्यवहारादिपदत्रयस्य प्ररूपणा कृता, संप्रति यथाक्रमं विस्तरेण तां चिकीर्षुः प्रथमतो व्यवहारपदस्य निरुक्तं वक्तुकाम इदमाह विविहं वा इत्यादि विविधं तद्योग्यतानुसारेण विचित्रं विधिना वा सर्वज्ञोक्तेन प्रकारेण वपनं तपः प्रभृत्यनुष्टानविशेपस्य दानं टुवप बीजतंतुसंताने इति वचनात् हरणमतीचारदीपजातस्य अथवा संभूय द्वित्र्यादिसाधुनां क्वचित्प्रयोजने प्रवृत्तीयत् वस्मिन्वा भवति तस्य तस्मिन् वपनमितरस्माच्च हरणमिति
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ३] व्यवहारः किमुक्तं भवति? विविधो विधिना वा हारो व्यवहारः, पृषोदरादय इति विवापशब्दयोव्व आदेशः; संप्रतिवपनहरणशब्दयोरर्थवक्तुकामस्तदेकार्थिकान्याह ।। |भा.४) ववर्णतिरोवणंतिय, पकिरण परिसाडणाय एगटुं |
हारोत्तियहरणं, तिय एगठंहीरएवति ।। वृ-टुवप्बीजतंतुसंताने उप्यते इति वपनं, इतिशब्दःशब्दस्वरुपपरिसमाप्तिद्योतकः एवमुत्तरेपि, रोपणमितिरुह जन्मनिरोहति कश्चित्तमन्यः प्रयुक्त प्रयोक्तृव्यापारनिवहे:पोवाइतिहकारस्यपकारः रोप्यते इति परिमाडणा इति, शट रुजायां परिपूर्व परिशटति परिभ्रश्यति तमन्यः प्रयुक्ते पूर्ववत् णिच् परिशाटयते इति परिशाटनानि वेत्यादि अनट् प्रत्य यः आप चसमुच्चये, एगठमिति एतत् शब्दवतुष्ययमेकार्थ एकार्थप्रवृत्ताः परस्परमेते पर्याया इति भावस्तेन यदुक्तं भवति रोपणमिति प्रकरणमिति परिशाटनेति वा तदुक्तं भवति वपनमिति एतावता वपनशब्दस्य प्रदानलक्षणोऽर्थः समर्थितः; हारोति चेत्यादिग्रहणं हार इहर्हरणं हियते इति वा एकार्थं त्रयोप्येते शब्दा एकार्थिका इत्यर्थः तदेव वापशब्दस्य हारशब्दस्य च प्रत्येकमर्थोऽमिहितः,संप्रतितयोरेव समुदितयोर) जिज्ञापयिषुरिदमाह ।। [भा.५] अत्थी पच्चत्थीणंहाउं एकस्सववइविइयस्स ।
एएणउववहारो अहिगारो एत्थ उविहीए ।। वृ-अर्थी याचको यः परस्मात्ममेदंलभ्यमितियाचते, प्रत्यर्थी अर्थिनः प्रतिकुलः, किमुक्तंभवति, यः परस्य गृहीत्वा न किमपि तस्मै प्रयच्छति तयोरर्थिप्रत्यर्थिनो विवदमानयोर्व्यवहारार्थस्थेयपुरुषमुपस्थितयोः स व्यवहारपरिच्छेदकुशलो व्यवहारविधापनसमर्थश्च स्थेयो यस्मात् हाडं एकस्सत्तिसूत्रेषष्टी पंचम्यर्थे प्राकृते हि विभक्तिव्यत्ययोऽपिभवति, यदाह, पाणिनिःस्वप्राकृतलक्षणे व्यत्ययोप्यासामिति, यस्य वन्नाभवति, तस्मात तत हत्वा आदाय यस्या भवति तस्मै द्वितीयाय वपति प्रयच्छति, एएणउववहारो इतिएतेन अनंतरोदितेन कारणेनसस्थेयव्यापारोव्यवहारः,किमुक्तंभवति यस्मादेषस्थेयपुरुषो विवादनिर्णयाय एकस्माद्धरति, अन्यस्मै प्रयच्छति, तस्मात्त्व्यापारो वपनहरणात्मकत्वात्व्यवहारइतिएतावतासमुदायार्थकथनंकृतं,सच व्यवहारोविधिव्यवहारो अविधि व्यवहारश्च अधिकारः प्रयोजनं व्यवहारेण विधिनैव विधिपूर्वकणैव तुशब्दएवकारार्थे भिन्नक्रमश्च, ना विधिना, अविधिर्मोक्ष प्रतिपंथित्वात् तदेवमुक्तं, व्यवहारशब्दस्य निर्वचनं तच्च क्रियामात्र. मपेक्षयोक्तमधिकृतग्रंथयोजनायांतुकरणव्युत्पत्तिराश्रयणीया, विधिना हियतेचयेनसव्यवहार इति, संप्रति व्यवहारस्य नामादिभेददर्शनार्थमाह ।। [भा.६] ववहारंमिचउक्कं दव्वे पत्ताइलोइयादीवा ।
नोआगमतोपनगं, भावे एगठिया तस्स ।। वृ- व्यवहारे व्यवहारविषये चतुष्कं, किमुक्तं भवति चतुर्द्धा व्यवहारस्तद्यथा-नामव्यवहारः स्थापनाव्यवहारोद्रव्यव्यवहारोभावव्यवहारश्चतत्रनामस्थापनेसुप्रतीते, द्रव्यव्यवहारोद्विधा, आगमतो नोआगमतश्च, आगमतो व्यवहारपदज्ञाता तत्र चानुपयुक्तो, नोआगमत स्त्रिधा-ज्ञशरीरभव्यशरीर तद्व्यतिरिक्तभेदात्तत्रज्ञशरीरभव्यशरीव्यवहारोगती, ज्ञशरीरभव्यशरीरयोरन्यत्रानेकशोभिहितत्वात् तद्व्यतिरिक्तमाह; व्वेपत्ताइ लोइयादीवा द्रव्ये द्रव्यविषये व्यवहारो नोआगमतो
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१ज्ञशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तःपत्रादिराधाराधेययोरभेदविवज्ञणादयंनिर्देशस्ततोयमर्थःज्ञशरीरभव्यशरीर व्यतिरिक्तो द्रव्यव्यवहारः खल्वेष एव ग्रंथः पुस्तक पत्रलिखित आदि शब्दात् काष्टसंपुटफलकपट्टिकादिपरिग्रहः, तत्राप्ये तद्ग्रंथस्य लेखनसंभवात्, लौकिकादि वेति, यदि वा ज्ञशरीरभव्यशरीरयोतिरिक्तोद्रव्यव्यवहारस्त्रिविधस्तद्यथा, लौकिकःकुप्रावचनिको लोकोचरिकश्चतत्रलौकिको यथा आनंदपुर खड्गादावुहीनुरुपकाणामशीति सहस्त्र दंडो मारितेपि तावानेव, प्रहारे तुपतिते यदि कथमपिनमृतस्तर्हिरुपकपंचकंदंडः, उत्कुष्टेतुकलहेप्रवृत्ते अर्द्धत्रयोदशरुपकोदंडः; कुप्रावचनिको यथा यत्कर्भ योन करोति, न ततः कर्मणस्तस्य किंचिदिति; लोकोत्तरिको यथाएतेपांडुरपटप्रावरणा जिनानामनाज्ञयास्वच्छंदंव्यवहरंतः परस्परमशनपानादिप्रदानरूपव्यवहारंकुर्वति, भावव्यवहारो द्विधा
आगमतोनोआगमतश्च,आगमतोव्यवहारपदार्थज्ञातातत्रचोपयुक्तः उपयोगोभावनिक्षेपइतिवचनात् नोआगमतः पंचविधी व्यवहारस्तथाचाह; नोआगमतो पणगंभावे इति, भावे विचार्यमाणेनोआगमतो व्यवहारो व्यवहारपंचकं आगमः श्रुतम् आज्ञाधारणाजितमितिनोशब्दोदेशवचनात्तस्यपंचविधस्यापि नोआगमतोभावच्यवहारस्य सामान्येन एकार्थिकान्यमूनितान्येवाह ।। [भा.७] सुत्तअत्थे जीएकप्पमतहेव नाएय।
तत्तोय इच्छियव्वे आयरिए चेव ववहारो ।। वृ-तत्तदर्थसूचनात् सूत्रं, ऊणादिकी शब्दव्युत्पत्तिः, तच्च पूर्वाणिच्छेदसूत्राणि वा, तथा अर्थ्यते मोक्षमभिलषद्भिः इत्यर्थः सूत्रस्याभिधेयं,तथाजीनामप्रभूतानेकगीतार्थकृतमर्यादा; तत्प्रतिपादको ग्रंथोप्युपचारात्जीतं, तथा कल्पतेसमर्था भवंति संचमाध्वनि प्रवर्तमाना अनेनेति कल्पःमृजूषशुद्धौ मृतिशुद्धिभवत्यनेनातिचारकल्पपप्रज्ञालनादितिमार्गःउभयत्रव्यंजनात्धजितिधप्रत्ययः तथा इण्गतौ, निपूर्वः नितरामीयत गम्यते मोज्ञाऽनेनेति न्यायः तथा सर्वैरपि मुमुक्षुभिरीष्यते प्राप्तुमिष्यते इप्सितव्यः आचर्यतेस्म, बृहत्पुरुषै रप्याचरितं, व्यवहार इति पूर्ववत् उक्तान्यकार्थिकानि संप्रत्यत्रैवाज्ञेपपरिहारावभिधित्सुराह ।।। [भा.८] एगठिया अभिहिया, न यववहारपनगंइह दिलं ।
भणइएत्थेव तयं दट्ठव्वं अंतगयमेव ।। वृ- नन्वभिहितान्येकार्थिकानिपरमेतेष्वेकाऽर्थिकषुव्यवहारपंचकमागमश्रुताज्ञाधारणाजीतलक्षणं न दृष्टं नोपात्तं; जीतस्यैव केवलस्योपात्तत्वादऽत्रसूरिंराह भण्यते, अत्रोत्तरं दीयते, अत्रैव एतेष्वेव एकार्थिकषुतत्व्यवहारपंचकमंतर्गतमेव दृष्टव्यं,कथमित्याह ।। [भा.९) आगमसुयाउसुत्तेण, सुइया अत्थतो उतिचउत्था ।
बहुजनमाइणंपुनीयंउ चियंतिएगटुं ।। वृ. सूत्रेणसूत्रशब्देन सूचितेआगमश्रुत आगमश्रुतव्यवहारौ,तथाहि आगमव्यवहारिणः षट्तद्यथा केवलज्ञानी मनःपर्यायज्ञानी अवधिज्ञानी चतुर्दशपूर्वी दशपूर्वी च, श्रुतव्यवहारिणोऽवशेषपूर्वधरा एकादशांगधारिकल्पव्यवहारादिसूत्रार्थतदुभयविदश्चततोभवतिसूत्रग्रहणेनागमश्रुतव्यवहारयोहणं चतुर्दशपूर्वादीनां कल्पव्यवहारादिच्छेग्रंथानामपि च सूत्रात्मकत्वात्; तथा अर्थतः अर्थशब्देन सूचितो त्रिचतुर्थौ तृतीयचतुर्थावा ज्ञाधारणलज्ञो व्यवहारों तथाहि आज्ञाव्यवहारो नाम यदाद्वावप्याचार्यावाऽऽसेक्तिसूत्रार्थतयातिगीताथौज्ञक्षीणजधाबलौव्यवहारक्रमानुरोधतः प्रकृष्टदेशांतरनिवासिना
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ९]. चतौ एवान्योन्यस्य समीपं गंतुमसमविभूतां, तदान्यतरस्मिन् प्रायश्चित्ते समापतिते सति तथाविधयोग्यगीतार्थशिष्याभावेसतिधारणाकुशलमगीतार्थमपिशिष्यगूढार्थान्यतिचारासेवनपदानिकथयित्वा प्रेषयति, यथा
पढमस्सय कनस्सय पढमेणपएणसेवियंजंतु।
पढमे छक्के अभिंत्तरंतु पढमभवेठ्ठाणं ।। अत्रप्रथमंकार्यदर्पः,तत्रप्रथमं पदंदपस्तन्निमित्तंप्रथमंषट्कंव्रतषट्कंतत्राभ्यंतरमंतर्गतंप्रथम स्थानं प्राणातिपात्तः।
पढमस्सय कजस्सय, पटमेण पएणसेवियंजंतु ।
पढमे छक्के अभिंतरंतुबीयं भवे ठाणे ।। अत्र द्वितीयंस्थानं मृपावादः, एवमदत्तादानादिष्वपिभावनीवं ।
पढमस्सय कजस्सय पढमेणपएणसेवियंजतुं ।
बिइए छक्के अभिंतरं, तुपढमंभवेठाणं ।। वृ. अत्र द्वितीयं षट्कं कायषट्कमित्यदि एवं तेन कथितेन आचार्यो द्रव्वक्षेत्रकाल - भावसंहननधृतिबलादिकं परिभाव्यस्वयं वागमनं करोति, शिष्यं वा तथाविधं योग्यं गीतार्थं प्रज्ञाप्य प्रेषयति, तदभावे तस्यैव प्रेषितस्य गूढार्थामतिचारविशुद्धिं कथयति, धारणाव्यवहारो नाम गीतार्थेन संविग्नेनाचार्येण द्रव्यज्ञेत्रकालभावपुरुषान् प्रतिसेवनाचावलोक्य यस्मिन्नपराधे यत् प्रायश्चित्तम् अदायि,तत्सर्वमन्यो दृष्ट्वा तेष्वेव द्रव्यादिषु तादृश एवापराधे तदेव प्रायश्चितं ददाति, एष धारणाव्यवहारः, अथवा वैयावृत्त्यकरस्य गच्छोपग्राहिणः स्पर्द्धकस्वामिनी वादेशदर्शनसहायस्य वासंविग्रस्योचितप्रायश्चित्तदानं धारणमेष कोऽर्थः इत्यत आह बहुजणेत्यादि बहुभिर्जन गीतार्थेश्चीर्ण बहुजनाचीर्णभिति, वाउचितमितिवाजीतमितिवाएकार्थकिमुक्तंभवतिबहुजनाचीर्णनामजीतमिति तमेवजीतव्यवहारं दर्शयति ।। भा.१०] ददुरमादिसुकल्लाणगंतु विगलिदिएसुभत्तहो ।
परियावणा एतेसिंचउत्थमायंबिला हुंति ।। वृ- दुर्दुरी मंडूकस्तदादिषु तत्प्रभृतिषु मकारालाज्ञणिकः प्राकृतत्वात् तिर्यक्पंचेंद्रियेषुजीवितादव्यपरोपितेष्वितिशेषः कल्पाणकं त्विति तुशब्दो विशेषणार्थः, स चैतत् विशिनष्टि, पंचकल्याणकं प्रायश्चित्तं, विगलिंदिएसु भत्तट्ठी इति विकलान्यसंपूर्नानि इंद्रियाणि येषां ते विकलेंद्रियाएकद्वित्रिचतुरिंद्रियास्तत्रव्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरित्येकेंद्रिया अनंतवनस्पतिकायिका दृष्टव्याप्रायश्चित्तं भवतः, इयमत्रभावना यदि दर्दुरादीन् तिर्यक्रपंचेंद्रियान् गाढं परितापयति ततोऽभक्तार्थप्रायश्चितमथ विकलेंद्रियान् अनंतवनस्पतिकाप्रभृतीन् गाढ् परितापयति, तत आचाम्लं, उपलक्षणमेतत्, तेनैतदपिजीतव्यवहारानुगमतमवसेयं, यदि दर्दुरप्रभृतीन तिर्यक्रपंचेंद्रियान् मनाक् संघट्टयति तत एकाशनकमथानागाढंपरितापयति,ततआचाम्लं,तथा अनंतवनस्पतिकायिकद्वित्रिचतुरियाणांसंघटने पूर्वार्द्धमतेपामेवानागाढपरितापने एकाशनं, तथा पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतीनां संघट्टने निर्विकृतिकमनागाढपरितापने पुरिमार्द्ध, अगाढपरितापनेएकाशनंजीविताव्यपरोपणेआचाम्लमिति, इदमपिजीतमेवेतिदर्शयति ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
( भा. ११]
अपरिणाकालाइसु, अपडिक्कतस्स निव्विगइयंतु । निव्वीतियं पुरिमड्डो अंबिलखवणाय आवासे ।।
वृ- अपरिज्ञा प्रत्याख्यानपरिज्ञाया अग्रहणं गृहीताया वा भंगः, ततः सूत्रे विभक्तिलोप आर्षत्वात् तथा कालादिषु अप्रतिक्रामतो अव्यावर्तमानस्य प्रायश्चित्तं निर्विकृतिकं किमुक्तं भवति, यदि नमस्कारपौरुष्यादिदिवसप्रत्याख्यानं वैकालिकंच पानाहारप्रत्याख्यानं न गृह्णाति, गृहित्वा विराधयति, तथा स्वाध्यायं प्रस्थाप्य यदि कालस्य न प्रतिक्रामति, न कालप्रतिक्रमणनिमित्तं कायोत्सर्ग करांती. आदिशब्दात् येषु स्थानेष्वीर्यापथिकया प्रतिक्रमेतव्यं, तेषु चेत् तथा न प्रतिक्रामति, तर्हि प्रायश्चित्तं निर्विकृतमिति, तथा निव्वीतिय इत्यादि आवासे आवश्यके एकादिकायोत्सर्गे सर्वावश्यकाकरणच यथासंख्यं निर्विकृतिकपूर्वार्द्धाचाम्लक्षपणानि, इयमत्र भावना आवश्यके यद्येकं कायोत्सर्ग न करोति ततः प्रायश्चित्तं निर्विकृतिकं, कायोत्सर्गद्वायाकरणेपूर्वार्द्ध, त्रयाणामपि कायोत्सर्गाणामकरणे आचाम्लं, सर्वस्यापि वावश्यकस्याकरणे अभक्तार्थमितिः
[ भा. १२]
जं जस्स च पच्छितं आयरियपरंपराए अविरुद्धं । गाव बहु विगप्पा एसो खलु जीवकप्पो ।।
बृ- यत् प्रायश्चित्तं यस्याचार्यस्य गच्छे आचार्यपरंपरागतत्वेनाविरुद्धं, न पूर्वपुरुषमर्यादातिक्रमेण विरोधभाक् यथान्येषामाचार्याणां नमस्कारपौरुष्यादिप्रत्याख्यानस्याकरणे कृतस्य वा भंगे प्रायश्चित्तमाचाम्लं, तथा आवश्यकगतैककायोत्सर्गाकरणे पूर्वार्द्ध कायोत्सर्ग द्वयाकरणे एकाशनक मित्यादी तथा ये योगा उपधानानि बहुविकल्पा गच्छभेदेन बहुभेदा आचार्य परंपरा गतत्वेन चाविरुद्धायथा नागिलकुलवंशवर्तिनां साधूनामाचारादारभ्य यावदनुत्तरोपपातिकदशाः, तावन्नास्ति आचाम्लं केवलं निर्विकृतिकेन ते पठति आचार्यानुज्ञाताश्च विधिना कायांत्सर्ग कृत्वा विकृतीः परिभुंजते, तथा कल्पव्यवहारयाः चंद्रप्रज्ञप्तिसूर्यप्रज्ञप्त्योश्च केचिदागाढं योग प्रतिपन्ना अपर त्वनागाढमिति, एस खलु जीयकप्पो उ इति एष सर्व्वेपि खलु गच्छभेदन प्रायश्चित्तभेदो योगभेदश्चाचार्यपरंपरागतो जीतकल्पी जीतव्यवहारो वेदितव्यः उक्तो व्यवहारः संप्रति व्यवहारिणः इति द्वितीयं द्वारमभिधित्सुराहदव्वंमि लोइया खलु. लंचिल्ला भावतां उमज्झत्था । उत्तरदव्व अगीयागीव्यावालंचपक्खेहिं ।।
[ भा. १३)
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १
7
वृ- व्यवहारिणञ्चतुर्द्धा तद्यथा नामव्यवहारिणः, स्थापनाव्यवहारिणः, द्रव्यव्यवहारिणो, भावव्यवहारिणञ्च, तत्र नामस्थापने सुज्ञातं द्रव्यव्यवहारिणो द्विधा आगमतो नो आगमतश्च तत्रागमती व्यवहारिशब्दार्थज्ञास्ते चानुपयुक्ता, नोआगमतस्त्रिविधाज्ञशरीरभव्यशरीरतद्व्यतिरिक्तभेदात्, तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीर द्रव्यव्यवहारिणः प्रतीताः, तद् व्यतिरिक्ता द्विविधा लौकिका लोकोत्तरिकाश्च, भावव्यवहारिणीऽपि द्विधा आगमती नोआगमतश्च आगमती व्यवहारिशब्दार्थज्ञास्तत्रैवोपयुक्ताः नो आगमती द्विधा लौकिका लोकोत्तरिकाश्च तत्र पूर्वार्द्धन नो आगमती द्रव्यभाव लोकिक व्यवहारिणः प्रतिपादयति, द्रव्यं विचार्यमाणे नो आगमता ज्ञशरीभव्यशरीरव्यतिरिक्तालौकिकाव्यवहारिणः खलु लंचिल्लाइति, लंचा उत्कोच इत्यनर्थांतरं तद्वन्तः किमुक्तं भवति ? परतंचामुपजीव्य ये सापेक्षा: संतो व्यवहारपरिच्छेदकारिणस्तं द्रव्यतो लौकिका व्यवहारिणः, भावतो उ मज्झत्थाइति भावतः पुनर्नोआगमती व्यवहारिणो मध्यस्था मध्य रागद्वेपयारपांतरालं तिष्ठतीति मध्यस्था: ये
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
.पीठिका - [भा. १३]
११ परलंचोपचारमंतरेणारक्ताद्विष्टाः संतोन्यायैकनिष्ठतयाव्यवहारपरिच्छेत्तारस्तेनोआगमतोलौकिकभावव्यवहारिण इति भावः, अधुना लोकोत्तरिकान् नोआगमतो द्रव्यव्यवहारिणः प्रतिपादयति, उतरदव्यअगीया इत्यादि उत्तरे लोकोत्तरे द्रव्ये विचार्यमाणा नोआगमतो द्रव्यव्यवहारिणोऽगीता अगीतार्थाः ते हियथावस्थितंव्यवहारं नकर्तुमवबुध्यंते, ततस्तद्रव्यव्यवहारो द्रव्यव्यहार एव भावस्य यथावस्थितपरिज्ञानलक्षणस्याभावात् द्रव्यशब्दोऽत्राप्रधानवाची, अप्रधानव्यवहारिणस्ते इत्यर्थः, गीयावालंचपक्खेहिं इति, यदिवागीतार्था अपिसंतो ये परलंचामुपजीव्य व्यवहारं परिच्छिदंति, तेऽपि द्रव्यव्यवहारिणोऽथवा विना लंचां गीतार्था अपि ये ममायं भ्राता ममायं निजक इति पञण पज्ञपातेन व्यवहारकारिणस्तेपि द्रव्यव्यवहारिणः मध्यस्थरुपस्व भावस्यासंभवात् संप्रति नोआगमतो लोकोत्तरिकानुभावव्यवहारिणः प्राह ।। [भा.१४) पियधम्मादढधम्मा, संविग्गा चेव यजभीरुअ ।
सुत्तत्थतदुभयविऊ अनिस्सियववहारकारी य ।। वृ-प्रियोधर्मो येषां ते प्रियधर्माणः,धर्मे ढाढधर्माः, राजतंतादित्वात् वृद्धशब्दस्य पूर्वनिपातः, अत्र चतुर्भगिका प्रियधर्माणो नामैकेनो दधा इति प्रथमो भंगः, नो प्रियधर्माणो दृढधा इति द्वितीयः,अपरे प्रियधर्माणो ढधमश्चेिति तृतीयः,अन्ये नो प्रियधर्माणो नो दृढदर्मा इतिचतुर्थः, अत्र तृतीयोभंगोऽधिकृतोनशेषा इतिप्रतिफ्त्यर्थविशेषणांतरमाह, संविनः संविग्ननामोत्त्रस्तास्तेच द्विधा, द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतः संविना मृगास्तेषां यतस्ततो वा बिभ्यतांप्रायः सदैवोत्त्रस्तमानसत्वात्, भावसंविना ये संसारादुत्त्रस्तमानसतया सदैव पूर्वरात्रादिष्वेचिंतयंति, किं मे कडं किंचममाथिसेसं, किंसकणिजनसमायरामि इत्यादि,अत्रभावसंविग्नैरधिकारःभावसंविग्नप्रतिपत्यर्थमेव विशेषणांतरमाह, वजभीरुअवयं-पापं, तस्यभीरवःयेचावद्यभीरवस्तेभावसंविनाएवेति, वज्जभीरुग्रहणेनभावसंविम्नः प्रतिपत्तिः एते च यथोक्तविशेषणेन विशिष्टा अपि न गीतार्थत्वमृते भावव्यवहारकारिणो भवंतीति, गीतार्थत्वप्रतिपत्त्यर्थमाह; सुतस्थतटुभयविऊसूत्रंच अर्थश्चतदुभयंचेतितच्चतत्त्सूत्रार्थलज्ञणं, उभयंच तदुभयं च सूत्रार्थतदुभयानितानि विदंतीतिसूत्रार्थतदुभयविदः,
किमुक्तंभवति ? सूत्रचिंतायां सूत्रमर्थचिंतायामर्थं, तदुभयचिंतायां च तदुभयं, ये विदंति, ते सूत्रार्थतदुभयविद इह सूत्रार्थवेदने चतुर्भगिका, सूत्रविदो नामको नो अर्थविदः, नो सूत्रविदोऽर्थविद: २ अपर सूत्रविदो अर्थविदोपि, ३ अन्ये नो सूत्रविदोनाप्यर्थविदः अत्र तृतीभंगेनाधिकारस्तत्रापि सूत्रवेलायांसूत्रविद्भिरर्थवेलायामर्थविद्भिस्तदुभववेलायांतदुभयविद्भिरिति,सूत्रार्थतदुभयग्रहणं ।। अनिस्सियववहारकारी य इति निश्रारागःनिश्रा संजाताअस्येतिनिश्रितो, ननिश्रितोऽनिश्रितः सचासौ व्यवहारश्च अनिश्रितव्यवहारस्तक्तरणशीला अनिश्रितव्यवहारकारिण न रागेण व्यवहारकारिण इति भावः एकग्रहणे तजातीयस्यापि ग्रहणमितिन्यायादनुपश्रितव्यवहारकारिण इत्यपिद्रष्टव्यं, तत्र उपश्रा नाम द्वेषः उपश्रा संजाता अस्येति उपश्रितो न उपश्रिताऽनुपश्रितः स चासौ व्यवहारश्च तत्करणशीला अनुपश्रितव्यवहारकारिण; न द्वेषेण व्यवहारकारिण इत्यर्थः अथवा एषोऽनुवर्तितः स न मामाहारादिकमानीय दास्यतीत्यपेज्ञा निश्रा एष मदीयः शिष्यो यदि वा प्रतीच्छकोऽथवामदीयं मात्रादिकुलमेतत्मदीया वा एते श्रावका इत्यपेज्ञा उपश्राशेषं तथैव, अनानिश्रितव्यवहारकारिण इति कितं भवति ? लंचोपचारनिरपेज्ञाव्यवहारकारिणः न रागेण व्यवहारकारिण इति किमुक्तं भवति
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१
पक्षपातनिरपेक्षव्यवहारपरिच्छेत्ता इति, अथ प्रियधर्म्मदृढधर्म्मसंविग्रसूत्रार्थतदुभयविद्ग्रहणे किं
फलमित्यत आह ।। [ भा. १५)
१२
पियधम्मे दृढधम्मंय, पच्चओ होइ गीयसंविग्गे । रागो उ होइ निस्सा उवस्सितो दोससंजुत्तो ।।
- प्रियधर्म्मणि दृढधम्र्मे च समुच्चये भिन्नक्रमश्च, गीतंगीतार्थे सूत्रार्थतदुभयविदिसंविग्रेच प्रायश्चितं ददतिप्रत्येयो विश्वासी भवति यथायं प्रियधम्र्मी दृढधर्मोगीतार्थः संविग्नश्चेति नान्यथा प्रायश्चित्तव्यवहारकारीति, प्रियधर्मादिपदानामुपन्यासः तथा अनिश्रितव्यवहारकारिण इत्यत्र योनि श्राशद्वस्तदर्थमाचष्टे, रागस्तु भवति निश्रा, अनुपवितव्यवहारकारिण इत्यत्रोपचितशद्वस्य व्याख्यानमाह, उपश्रितोद्वेषसंयुक्तः, उपश्चा द्वेष इत्यनर्थातरमितिभावः; द्वितीयं व्याख्यानं निश्रोपश्राशद्वयोर्दर्शयति ।।
भा. [१६]
अहवा आहारादी दाहीइ मज्झ तु एस निस्साओ । सीसो पडिच्छओ वा होइ उवस्साकुलादी वा ।।
वृ- अथवेति व्याख्यानांतरोपदर्शने, एषोऽनुवर्त्तितः सन् मह्यमाहारादिकं दास्यतीत्येपापेज्ञा लंचोपजीवनस्वभावा, निश्रा तथाएष मे शिष्य एप मंप्रतीच्छकइदं मे मातृकुलमिदं पितृकुलमादिशब्दात् इमे मम सहदेशनिवासिनां भक्ता वा इमे सदैव ममेत्यपेज्ञाभ्युपगमस्वरुपा भवत्युपश्रा, अस्यां हि व्यवहारिणो द्रव्यव्यवहारिणो भवंति, गीयावालंचपक्खेहिं इति वचना तेत एतयोः प्रतिषेधः उक्ता व्यवहारिणः, संप्रति व्यवहर्त्तव्यास्तेच नामादिभेदाच्चतुर्द्धास्तद्यथा नामव्यवहर्त्तव्या स्थापनाव्यवहर्त्तव्या द्रव्यव्यवहर्त्तव्या भावव्यवहर्तव्याश्च तत्र नामस्थापन प्रतीत, द्रव्य व्यवहर्त्तव्या अपि द्विधा आगमती नो आगमतश्च, तत्रागमती व्यवहर्तव्यशद्वार्थज्ञास्ते चानुपयुक्ता नो आगमतोपि त्रिधा, इशरीरभव्यशरीररूपाः प्रतीताः तद्व्यतिरिक्तस्तु द्विधा, लौकिका, लोकोत्तरिकाश्च, भावव्यवहर्त्तव्या द्विधा, आगमनोआगमभेदात् तत्र आगमतो व्यवहर्तव्यपदार्थज्ञाः सूत्रे चोपयुक्ताः, नोआगमतो लौकिका लोकोत्तरिकाश्च तत्र लौकिकद्रव्यभावव्यवहर्तव्य प्रतिपादनार्थमाह
| भा. १७ ]
लीए चोराईया, दव्वे भावे विसोहिकामाओ ।
जामसुतकादिसु निजूढा पायकहयाओ ।।
वृ- लोके लोकविषया व्यवहर्त्तव्याद्विधा, तद्यथा द्रव्यव्यवहर्त्तव्या भावव्यवहर्त्तव्याश्च तत्र द्रव्ये द्रव्यव्यवहर्त्तव्यश्चौरादयः चौर: तस्कर: आदिशद्वात्पारदारिकघातक हेरिकादिपरिग्रहः, ते हि चौर्यादिकं कृत्वापि न सम्यक् प्रतिपद्यंते, बलात्प्रतिपद्यमानाअपि च न भावतो विशोधिमिच्छति, ततस्ते द्रव्यव्यवहर्त्तव्या, भावे भावविपया व्यवहर्त्तव्या विशोधिकामाएव, तुशब्दस्य एवकारार्थत्वात् विशोधी कामोऽभिलाषी येषां ते विशांधिकामाः कथमस्माकमेतत्कुकर्म्मविषया विशुद्धिर्भविष्यतीति विशुद्धिप्रतिपत्त्ययुता भावव्यवहर्तव्या इतिभावः, न केवलं द्रव्यव्यहर्तव्याश्चौरादयः, किंतु जायमयसूयगाइसु निजूढा इत्यादि सूतकशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते, जातसूतकं मृतसूतकंच, सूतकं नाम जन्मानंतरं दशाहानि यावत्, मृतकसूतकं नाम मृतानंतरं दशदिवसान् यावत्, तत्र जातकसूतके मृतकसूतकेवा आदिशब्दात् तदाद्येषु शुद्रगृहाहिषु ये कृतभोजनाः संतो धिग्जातीयैर्निर्व्यूढा असंभाष्याः कृतास्तथा ये पातकहताश्च पातकेन ब्रह्महत्यालक्षणेन मातापितादिघातकलक्षणेन वा हताः पातकहताः
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. १७]
१३
एते हि द्वयेऽपियदा न स्वदोषं प्रतिपद्यंते प्रतिपद्यमानावा न सम्यगालोचयंति, किंतु व्याजांतरेण कथवंति तदा द्रव्यव्यवहर्त्तव्या द्रष्टव्याः, तथाहि एगो धिज्ञाइतो उराला एण्हुसाए चंडालीए वा अज्झो ववणी ततो तं कारण फासित्ता पायच्छित्तनिमित्तंचउव्वेयमुवद्वित्तो भणति सुमिणेप्हुसं चंडालिंयागतोमि इति, एवमादयो द्रव्यव्यहर्तव्या तथा चाह । -
[ भा. १८ ] फासेऊण अगम्मं भणेइ सुमिणे गओ अगम्मति । एवमादिलोयदव्वे उज्जु पुनहोइ भावंभि ।।
वृ- स्पृष्टा कायेनेतिगम्यते अगम्यांस्नुषां चांडाल्यादिकां वा स्त्रियमिति शेषः, भणति प्रायश्चित्तनिमित्तं चतुर्वेद्पुपस्थितः सन् यथा स्वप्ने अपेयपानं कृतवानहमित्यादिपरिग्रहः, लोयदव्वेति, लौकिका द्रव्यव्यवर्हतव्याः उज्जु पुन होइ भावंमि, अत्र सामान्यविवक्षायामेकवचनं, ततोऽयमर्थः त एव जातमृतकसूतकादिनिर्व्यूढादय रुजवः संतो यदासम्यगालोचयंति, तदा भावे भावविषया लौकिका व्यवहर्तव्या भवंति उक्ता लौकिकद्रव्यभावव्यवहर्तव्याः, संप्रति लोकोत्तरिकद्रव्यभावव्यवहर्तव्यप्रतिपादनार्थमाह । । [ भा. १९]
परपच्चएण सोही दव्युत्तरिओ उ होइएमादी । गीतो व अगीतो वा सम्भावउवडिओ भावे ।।
वृ- यस्य शोधिः परप्रत्येयेन परआचार्यादिकः स एव प्रत्ययः कारणं तदा परप्रत्ययस्तेन किमुक्तं भवति, नूनमहं प्रतिसेवमान आचार्येण उपाध्यायेनाऽन्येन वा साधुना ज्ञातोऽस्मि, ततः सम्यगालोचयामीत्येवं परप्रत्ययेन यस्य शोधिप्रतिपत्तिरेवमादिशब्दात् यो गुरुदोषं सेवित्वा अल्पं कथयति, स्वकृतं चान्यकृतं ब्रवीति तदादिपरिग्रहः, लोकोत्तरिको द्रव्यव्यवहर्तव्यो भवति. भावे भावविषयः पुनः लोकोत्तरिको व्यवहर्तव्योगीतो वा गीतार्थो वा अगीतो वेति अगीतार्थो वा प्रायश्चित्तप्रतिपत्तयर्थं सद्भावेनोपस्थितः स च वक्ष्यमाणगुणैरुपेतः सन् भवतीति तानेव गुणानुपदर्शयति[ भा. २० ]
1
अवंके अकुटिले यावि कारणपडिसेवि तहय आह्च । पियधम्मे बहुसुए, बिइयं उवदेसि पच्छित्तं ।।
वृ-वक्रोऽसंयतो, नवक्रोऽवक्रः, संयतो विरत इत्यर्थः, अकुटिलो अमायी चशब्दादक्रोधी अमानी अलोभीश्चेतिपरिग्रहः, अपि पदार्थसंभावने, स चामून् पदार्थान् संभावयति, कारणे समापतिते सति नामैको यतनया प्रतिसेवते इत्येको भंगः । कारणे अयतनयेति द्वितीयः, अकारणेयतनयेति तृतीयः, अकारणेऽयतनयेति चतुर्थः, अत्र प्रथमभंगशुद्ध इति तत्प्रतिपादनार्थमाह । कारणप्रतिसेवीकारणे अशिवादिलक्षणे विशुद्धेनालंबनेन बहुशो विचार्य शुल्कादिपरिशुद्धलाभाकांक्षिवणिग्ध्ष्टांतेनाकृत्यं यतनया प्रतिसेयते इत्येवं शीलं कारणप्रतिसेवी, तहय आहचेति तथा चेति समुच्चये कारणेष्यकृत्यप्रतिसेवी, न यदा तवा, किंतु आहच्च कदाचित् अन्यथा कदाचित् अन्यथा वादीर्धसंयमस्फातिमनुपलक्षमाणो अथवा आच्चेति कदाचिदकारणे पि प्रतिसेवी पियधम्मे य बहुसुए इति आद्यतयोर्ग्रहणेमध्यस्यापिग्रहणमिति न्यायप्रियधर्म्मा दृढधर्म्मा संविग्नोऽवद्यभीरुः सूत्रार्थतदुभयविद इत्यपि दृष्टव्यं एतसर्वेऽपि व्यवहर्त्तव्या, विइयंति अत्रद्वितियं मतांतरं केचिदाहरवक्रादीनामपि प्रतिपक्षा व्यवहर्त्तव्या इति, उवदेव पच्छित्तं इह द्विविधः साधु गीतार्थोऽगीतार्थश्च तत्रयोगीतार्थः स
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
___ व्यवहार - छदसूत्रम्-१. गीतार्थत्वादेवानाभाव्यनगृह्णातीति नतस्योपदेशः यः पुनरगीतार्थस्तस्यानाभाव्यंगृह्यतउपदेशी दीयते, यथा न युक्तं तवानाभवात् गृहीतुं यदि पुनरनाभवत् ग्रहीष्यसि, ततस्तन्निभित्तं प्रायश्चितं भविष्यतीत्युपदेशदानं,तत एवमुपदेशेदत्तेसतिदानप्रायश्चितंदीयतेइतिगाथासमासार्थः,अत्रशिष्यः प्राह कारणप्रतिसेवी भावव्यवहर्त्तव्य उक्तः स कथमुपपद्यते, प्रतिषिद्धं हि यतनयापि सेवमानो जिनाज्ञाप्रद्वेषकारी ननुसदुष्टभावइतिकथंभावव्यवहर्तव्यः? नेघदोषो, जिनाज्ञाप्रद्वेषकारित्वाभावात् सतिकारणे प्रतिसेवायामपि वर्तते, जिनाज्ञामवालंब्यैव यथास्यामवस्थायां दीर्धसंयमस्फातिनिमित्तमकृत्यप्रतिसेवायामपि प्रवर्तितव्यमिति, ततो न कश्चिद्दोषः, अपि च भगवंतो वीतरागा न मिथ्या कदाचनापिढवते, वीतरागतयातेषां मिथ्यावचन कारणभावात् उक्तंच -
रागाद्वा द्वेषाद्वामोहाद्वावाक्यमुच्यतेह्यनृतम् ।
यस्यतुनैते दोषास्तस्याऽनृतकारणंकिं स्यात् ।। भगवता वा यतनयापि कारणे प्रतिसेविनो भावव्यवहर्तव्या उक्तास्तद्यदि भगवद्वचनाद द्वितीयभंगवर्त्तिनोपिभावव्यवहर्त्तव्यास्ततः प्रथमभंगवर्तिनः सुतसंभावव्यवहर्त्तव्याभवेयुःतथा चाह भा.२१) आहच्च कारणमि, सेवनी अजयणंसिया कुजा ।
एसोवि होइभावे, किं पुन जयणाएसेवंतो।। वृ-आहच्च कदाचित्गत्या कारणे अशिवादिलक्षणेअकृत्यं सेवमानःस्यात्कदाचित् अयतनांकुर्यात् अयतनया प्रतिसेवेतेतिभावः एषोपिभवद्वचनाद्भवतिभावेव्यवहर्तव्य किं पुनर्यतनयाप्रतिसेवमानः प्रथमभंगवर्ती ससुतरांभवेद्भावेव्यवहंतव्य इत्यर्थः, न तु केवलं प्रथमभंगवर्ती वा भगवद्वचनाद्भावे व्यवहर्तव्यः, किंतुतृतीयभंगवर्त्यपितथा चाह - [भा.२२] पडिसवियमिंसोहिंकाहं आलंबणं कुणइजोउ ।
सेवंतोविअकिञ्चं, ववहरियव्बोसखलुभावे ।। वृ. कारणमंतरेणाऽपि यतनया प्रतिसक्तेि अकृत्ये पश्चात् शोधि प्रायश्चित्तमहं करिष्यामीत्येवंरुपमालंबनंयः करोति, किमुक्तंभवति, एवंरुपेणालंबनेनाकृत्ये यःप्रवृत्तिं चिकीर्षति, स तथा रुपमालंबनं कृत्वा प्रतिसेवमानोऽप्य कृत्यं खलु निश्चितं भावे व्यवहर्त्तव्यः अंतःकरणविशुद्धिपुरस्सरं यतनया प्रवर्तमानत्वेन भावतोव्यवहारयोग्यत्वात्ः किमुक्तंभवति? अकारणेयतनयेति तृतीयभंगवर्त्यपि भगवद्वचनाद्य व्यवहर्तव्यो वेदितव्य इति, तदेवं चतुर्भागकायामाद्यभंगत्रयवर्तिनो भावव्यवहर्तव्य उक्ताःसंप्रतिचुतर्भगिकामनपैक्ष्यान्यथैवभावव्यवहर्तव्यलक्षणमाह[भा.२३] अहवा कजाकले जताजतोवावि सेविउंसाह।
सम्भावसमाउट्टो, ववहरियव्वो हवइभावे ।। वृ-अथवेति प्रकारांतरे तच्च प्रकारांतरमिदंप्राक्चतुर्भगिकांप्ररुप्यभावव्यवहर्त्तव्या उक्ताः संप्रति तु तामनपेक्ष्यैव भावव्यवहर्तव्योऽभिधीयते, कथमितिचेदत आह, कजाकज कार्येऽशिवादिनिस्तरणलक्षणे प्रयोजने अकार्य तथाविधपुष्ट प्रयोजनाभावे जयाजयोवेति यतमानो वा अयतमानो वा साधुरस्कृत्यु सेवित्वा सद्भावे पुनकरणलक्षणया तात्विक्या वृत्त्यासमावृत्तोऽकृत्यकरणात् प्रत्यावृत्तः सन् गुरोः समीपे यः आलोचयतीतिशेषः, स भावे भवति व्यवहर्तव्यः, भावतोऽकृत्यकरणतः प्रत्यावृतत्वात् संप्रतिप्राप्रमपितायां चतुर्भगिकायां यश्चतुर्थो भंगस्तत्प्ररुपणार्थमाह -
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. २४] . भा.२४) निक्कारणं पडिसेवी कजे निद्धंधसो अणवेक्यो ।
देसंवासव्वं वा गुहिस्संदव्यओएसे ।।।। वृ-यो निष्कारणे कारणमंतरेण प्रतिसेवी, अकृत्यप्रतिसेवनशीलः, कजेनिद्धंधसोत्ति अत्र अपिशब्दोऽनुक्तोऽपि गम्यते सामर्थ्यात्, ततोऽयमर्थः कार्येऽपि तथाविधे समुत्पन्ने निद्धंधसो देशीवचनमेतत् अकृत्यं प्रतिसेवमानोनारंभाधिकतारंभविराध्यमानप्राण्यनुकंपापर इत्यर्थः च समुच्चये सचभिन्नक्रमोऽनपेक्षश्चेत्येवंयोजनीयःन विद्यतेऽपेक्षावैगनुबंधोमेविराध्यमान जंतुभिःसहभविष्यति संसारोवादीर्धतर इत्येवंरुपा यस्याऽसावनपेक्षः हा दुष्टुकृतंमयेति पश्चादनुतापरहितइतिभावः तथा यः प्रतिसेवित्वादेशं गृहयिष्यामि किंचिन् मात्रमालोचयिष्यामि न सर्वमिति भावः सव्वंवत्ति सर्वं वा गृहयिष्यामि न किंचिदालोचयिष्यामीत्यर्थ इति चिंतयति, चिंतयित्वा च तथैव करोति एष द्रव्यतो वेदितव्यः किंवानेत्यत आह - [भा.२५] सो विहुववहरियव्यो, अनवत्थावारणंतदन्नेय ।
घडगारतुल्लसीलोअनुवरओसन्नमझत्ति ।। . वृ- सोऽप्यनंतरोक्तस्वरुपो द्रव्यव्यवहर्तव्यो, व्यवहर्त्तव्यमेव किं कारणमत आह, अनवत्था वारणंतदन्नेय इति तस्मिन् व्यवह्रियमाणे अनवस्थावारणं भवति, तदन्ये च निषिद्धा जायंते किमुक्तं भवतिसोप्यनवस्थायामापुनरकृत्यंकार्षीत्, तदन्येचतंतथाप्रवर्तमानंदृष्ट्वामातथाप्रवृतिकार्युरिति, सच व्यवहर्तुमिष्यमाणः पूर्वमेव वक्तव्यो, यथा आलोचय महाभाग स्वकृतमपराधमनालोचिताऽप्रतिक्रांतो हि दीर्धसंसारभाग्भवतीति, एवं च भण्यता यो ज्ञायते प्रतिपत्स्यते शिक्षावचनं प्रतिपद्य चाकृत्यकरणाविरतो विरम्यचनभूयः प्रतिसेवीति, यस्तु तथा भण्यमानोपिनसम्यगकृत्यकरणादुपरमते,सोऽनुपरतो घटकारतुल्यशीलः कुंभकारसशस्वभावोऽवसन्नमध्योद्रष्टव्यो नतुव्यवहर्त्तव्यः, अथ कोऽसौ कुंभकारो यत्सशस्वभावः सन्न व्यवहर्तव्यः ? उच्यते, कुंभकारसालाए साहू ठिया तत्थ आयरिएण साहू वुत्ता अज्जो ? एसु कंभगारभायणेसु अप्पमादी भवेजाह, मा भंजिहह तत्य पमादी चेल्लगोकुंभगारमायणंभंजिऊणमिछामिदुक्कडं भणइएवमभिक्खणं दिने दिने, ततोसोकुंभगारोरुठो, तंचेल्लगं कियाडियाएघेतुंसीसेखड्कोको नामटोल्लतोमिच्छामि दुक्कडं भणइ; चेल्लओभणद, किंममं निश्वराह पिट्टसि? कुंभगारोभणइ,भाणगाणितएभंगाणिचेन्नओभणइ, मिच्छादुक्कडं कयं कुंभकारो भणइमएवि मिच्छादुक्कडं कयं, नत्थि कम्मबंधोममतव पहारंदेंतस्स, एसोकुंभगारमिच्छादुक्कडसरिस मिच्छादुक्कडो अव्यवहरियव्यो, तदेवं तहय आहञ्चेति व्याख्यातं संप्रति पियधम्मे य बहुसुए इत्यस्य व्याख्यानमाह - [भा.२६] पियधम्मोजावसुयंववहारन्ना उजेसमक्खाया।
सव्वेवि जहादिठ्ठा ववहरियव्वा य तेहोति ।। . वृ- इहाद्यंतग्रहणे मध्यस्यापि ग्रहणमिति न्यायात्, पियधर्मबहुश्रुतग्रहणे तदंतरालवर्तिनामपि दृढधर्मादीनांग्रहणं, ततः प्रियधर्मणआरभ्ययावत् श्रुतंसूत्रार्थतदुभयविदइतिपदंतावत्येव्यवहारज्ञा व्यवहारपरिछेदकर्तारः प्राक्समाख्यातास्ते सर्वेऽपि यथोहिष्टा यथोक्तस्वरुपा व्यवहर्तव्या भावव्यवहर्त्तव्या भवंति, प्रत्येतव्या इति शेषः, प्रियधर्मादितया सूत्रार्थतदुभयवित्तया च तेषां प्रज्ञापनीयत्वातइतिव्यवहारः प्रायश्चिस्व्यवहार आभवत्सचित्तादिव्यवहारश्चतत्रद्विविधेऽपिव्यवहारे
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
व्यवहर्त्तव्यं प्राय गीतार्थेन सह नागीतार्थेन तथा चाह -
[ भा. २७]
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १
अगीएणं सद्धिं ववहरियव्वं न चेव पुरिसेन । जम्हा सो ववहारे कयंमि सम्मं न सद्दहति ।।
वृ- इहयः स्वयंव्यवहारभवबुध्यतेप्रतिपाद्यमानो ना प्रतिपद्यते व्यवहारं, सगीतार्थ इतरस्त्वगीतार्थः, तत्रागीतेनागीतार्थेन सार्द्ध नैव पुरुषेण व्यवहर्त्तव्यं; कस्मादित्याह यस्मात्सोऽ गीतार्थो व्यवहारे कृतेऽपि न सम्यक् श्रद्धते न परिपूर्नमपि व्यवहारं कृतं, तथेति प्रतिपद्यते, इति तस्माद् गीतार्थेन सह व्यवहर्त्तव्यं, यत आह
[ भा. २८ ]
दुविहंमि ववहारे गीयत्थो पणविज्जई जं तु । तं सम्मं पडिवज्जइ गीयत्थंमी गुणा चेव ||
वृद्विविधेऽपि प्रायश्तित्तलक्षणे आभवत्सचित्तादिव्यवहारलक्षणे च व्यवहारे गीतार्थी यत्प्रत्याख्याप्यते, पाठांतरं पणविज्जइ प्रज्ञाप्यते तत्सम्यक् प्रतिपद्यते गीतार्थत्वात्तथा चाह गीयत्थंमी गुणाचेव, गीतार्थे गुणा एव नाऽगुणाः अगुणवतो गीतार्थत्वायोगात्, यथा च गीतार्थः संप्रतिपाद्यमानः, सम्यक् प्रतिपद्यते, तथा प्रतिपादयन्नाह.
[भा. २९]
सचितादुप्पन्ने, गीयत्था सइदुवेह गीयाणं । एगयरेउ निउत्ते, सम्मं ववहारसहहणा ||
वृ- दोणि जना गीयत्थाविणओवसंपया इव विहरति तेसिं सचिताइ किंचिउप्पणं, तन्निमित्तं वबहारो जातो एगो भइमम भवति बिइओ मम भवइ, तत्थयसमीवे अन्नो गीयत्थो नत्थि, जस्स सगासे गच्छंति; ततो एगेन बिउ भणीतो अज्जी तुमं चेव ममं पमाणं मे भणाहि कस्सा भवति ततो सो एवं निउत्तो चिंतेइ तित्थयरानंतर संधे अहं ठविती, ता कहमहं तित्थयरानंतरं संघमइक्कमामिति भणइ तुमं चेवाभवति न ममंति एष भावार्थः, अक्षरयोजनात्वेवं सचित्ताद्युत्पन्ने आदिशब्दादचित्तमिश्रपरिग्रहः, समासश्च कर्मधारयस्ततोऽयमर्थः सचित्तशिष्येऽचित्तेवस्त्रादौ मिश्रे सोपकरणे शिष्ये उत्पन्ने सतिद्वयोः गीतार्थयोः परस्परं विवदमानयोः अन्यस्मिन् समीपे व्यवहारपरिच्छेदकर्तरि गीतार्थेऽसति कथमप्येकतरस्मिन् गीतार्थतया निवृत्ते विवादात् प्रत्यावृते प्रागुक्तनीत्याव्यवहार श्रद्धानं भवति, सम्यकव्यवहारप्रतिपत्तिरुपजायते, कथमित्यत आह गीयोणाइयंतो इत्यादि ।
[ भा. ३०]
गीतो आणाइयंतो, छिंद तुमं चेव छेदितो संतो । कहमंतरमिवावेति, तित्थयरानंतर संघं ॥
- गीतोगीतार्थो अनतिक्रामन् यत् विवादादनतिक्रामन् द्वितीयेन गीतार्थेन सचिताद्युत्पादनसहवर्त्तिना व्यवहारममुं त्वमेव छिन्द्धि, न हित्वमगीतार्थो, नापि युक्तमयुक्तं वा त्वं न जानासि इत्येव च्छिंदितो निमंत्रितः सन् चिंतयति, अहमनेनास्मिन् व्यवहारे प्रमाणीकुर्वता तीर्थकरानंतरसंघमध्यवर्ती स्थापितः संघश्चभगवदाज्ञावर्त्तितया यथावस्थितार्थवक्ता अन्यथा तीर्थंकरानंतरत्वायोगात्, तद्यदिलोभादितयाकथमपि व्यवहारं विलोप्स्यामि ? ततो मयैव तीर्थकरानंतरः संघोऽतरितः कृतो भवेत्, तत् एवं जानन् व्यवहारविलोपनेन कथमहं तीर्थकरानंतर संघमंतर स्थापयामि अंतरयामीति चिंतयित्वा सोऽवादीत् तवैवेदमाभवति न ममेति, तस्मात् द्विविधो व्यवहारो गीतार्थेन सह कर्त्तव्यो, नागीतार्थेनगीतार्थश्च प्रियधर्मादिगुणोपेत इति प्रियधर्मादयो भावव्यवहर्त्तव्याः, ननु ये प्रियधर्म्मादयस्ते
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
पीठिका - [भा. ३०] प्रियधर्मत्वादिगुणैरबाकल्प्यन किमपिप्रतिसेविष्यंति. इति, कथंव्यवहर्त्तव्यानिर्दिश्यते, व्यवहारहेत्वकल्प्यंप्रतिसेवनासंभवात्, नैष दोषः, प्रमादवशतस्तेषामपिकदाचिदकल्प्यप्रतिसेवनोपपत्तेः, अन्यच्च प्रमादाभावेपि कदाचिदशिवाधुत्पत्तौ गुरुलाधवं पर्यालोच्य दीर्धसंयमस्फातिनिमित्तमकल्प्यमतिप्रतिसेवंते, ततोभवतितेपामपि व्यवहारयोग्यतेतिव्यवहर्त्तव्या निर्दिष्टाः अथ ये पियधर्मादिगुणापता अपि प्रमादिनस्तेकथं व्यवहियंत, र्पमादितया तेषां व्यवहार योग्यताया अभावात्तत आह ।। भा.३१] पियधम्मे दधम्मे, संविगेचेव जे उपडिवक्खा ।
तेविहुववहरियव्या किंपुन जे तसिंपडिवस्खा ।। वृ- प्रियधर्मणि दृढधर्मे संविग्ने च ये प्रतिपक्षा अप्रियधर्मा अढधा असंविग्नाश्च तेप्यनवस्थावारणाय तदन्यनिषेधाय वह निश्चितं व्यवहर्त्तव्य भगभिरुक्ता: किं पुनर्य तेषामप्रियधर्मादीनां प्रतिपक्षाः प्रियधर्मादधर्मसंविग्नास्ते सुतरां व्यवहर्तव्या प्रियधर्मादितथा तेषां भावतो व्यवहारप्रवृत्तः, तदेवं पियधम्मेय बहुसुए इत्येतद्व्याख्यातं; संप्रति द्वितीयमित्यवयवं व्याचिख्यासुराह {भा.३२] बिइयमुवएस अवंकाइयाणजे हाति उपडिवक्खा ।
तेवि हुववहरियव्वा, पायच्छित्ताभवंतेय ।। वृ-द्वितीय उपदेश आदेशो मकारोऽलाक्षणिकः, द्वितीयं मतांतरमित्यर्थः, अवक्रादीनां वे भवंति प्रतिपक्षाः वक्र:कुटिलोनिष्कारणप्रतिसेवी, तथासततप्रतिसेवनाशीलोऽप्रियधर्मायावदबहुश्रुतस्तेऽपि केचिद्व्यवहारयोग्यतया अपरेऽनवस्थावारणावतदन्यनिषेधायवाआभवतिप्रायश्चित्ते व्यवहर्त्तव्याः, संप्रतिउवदेसपच्छित्तमित्येतत् व्याचिख्यासुराहभा.३३] उपदेसो उअगीए दिजइ बिइओ उसोधिववहारो ।
गहिएविअनाभब्वे, दिजइ बिइयंतुपच्छितं ।। वृ-साधुद्धिविधी गीतार्थोऽगीतार्थश्च, तत्रयोगीतार्थस स्वयमेव जानीते, जानानस्य चनोपदेशः, यस्त्वऽगीतार्थः स युक्तायुक्तपरिज्ञानविकलतयाऽनाभाव्यमपि गृह्णाति ततस्तस्मै अगीताय अगीतार्थाय उपदेशो दीयते, यथा न युक्तं तवानाभाव्यं ग्रहीतुं यो ह्यनाभाव्यं गृह्णाति तस्य तन्नमित्तं प्रायश्चित्तमाभवति, एवमुपदिश्य तस्यानाभाव्यं ग्रहणप्रवृत्तिनिमित्तं दानप्रायश्चित्तं दीयते, तथा चाह बिइओ उ सोहियवहारो शोधिः प्रायश्चित्तं अनाभाव्यं गृह्णाति, प्रथमत उपदेशो दीयते, द्वितीयशोधिदानव्यवहारः तदेतदनाभाव्यं गृहंतं प्रत्युक्तं; संप्रति गृहीतानाभाव्यं प्रत्याह गहिए वीत्यादि अपिशब्दः समुच्चये न केवलमनाभाव्ये गृह्यमाणे, किंतुगृहीतेऽप्यनाभाव्ये दीयते, प्रथमत उपदेश इति गम्यं, तदनंतरंसूत्रमुच्चार्यप्रायश्चित्तंयथावस्थितं कथयित्वा एतत्तवाभवतिप्रायश्चित्तमितिप्रथम, ततो तदानप्रायश्चित्तं दीयत इति द्वितीयं. अथ प्रायश्चित्तमिति कः शब्दार्थः कतिविधं प्रायश्चित्तमिति प्रश्रमुपजीव्य प्रायश्चित्तनिरुक्तादिद्वारकलापप्रतिपादनाय द्वारगाथामाह |[भा.३४] पायच्छित्तनिरुत्तं, भेया जत्तोपरुवणबहुलं ।
अजयणाण विसेसो, तदरिहपरिसाय सुत्तत्थो ।। वृ- प्रथमतः प्रायश्चित्तशब्दार्थो वक्तव्यः, ततः प्रायश्चित्तस्य भेदाः प्रतिसेवनादयो वक्तव्याः, सा
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
व्यवहार -छदसूत्रम्-१तदनंतर यतो निमित्तात् प्ररुपणातपृथक्त्वप्ररुपणाबाहुल्यं किमुक्तंभवति यतो निमित्तात्प्रतिसेवनातः संयोजन प्रायश्चित्तमारीपणा प्रायश्चित्तं परिकुंचना प्रायश्चित्तं च पृथगुपपद्यते तद् वक्तव्यं ततोऽनयोः कल्पाध्ययनव्यवहाराध्ययनयोर्विशपो नानात्वं बक्तव्यं, तदनंतरं तदर्हा प्रायश्चित्तार्हा पर्पद वाच्या ततःसूत्रार्थः एव द्वारगाथासंक्षेपार्थः, व्यासार्थंतुप्रतिद्वारं वक्ष्यति, तत्रनिरुक्तद्वारप्रतिपादनार्थमाह । भा.३५] पावं छिंदइ जम्हा, पायच्छित्तंतुभन्नएतेनं ।
पाएण वा विचित्तं, विसोहएतेन पच्छित्तं ।। वृ- यस्मात् शोधिरुपोव्यवहारोऽपराधसंचितं पापं छिनत्ति विनाशयति, तेन कारणेन सप्रायश्चित्तं भण्यते, पृषोदरादित्वादिष्टरुपसिद्धिः, अथवा प्रायोऽपराधमलिनं चित्तं जीवमत्र चित्तशब्दन चित्तचित्तक्तोरऽभेदोपचारात जीवोऽभिधीयते, तथा चाह चूर्णिकृत् चित्त इति जीवस्याख्येति विशोधयत्यपराधमलरहितकोतितेनेकारणेनप्रायश्चित्तं,प्रायः प्रायणचित्तंयथावस्थितंभवत्यस्मादिति प्रायश्चित्तमितिव्युप्तत्तेः, गतं निरुक्तद्वारभिदानीं भेदद्वार प्रतिपादनार्थमाह ।। भा.३६] पडिसेवणा व संजायणाय आरोवणायबोधव्या ।
पलिउंचणा चउत्थी पायच्छित्तंचउद्धा उ ।। वृ- प्रतिपिद्धस्य सेवना प्रतिसेवना, अकल्प्यसमाचरणमिति भावः, च समुच्चये, संयोजना शय्यातरराजपिंडादिभेदभिन्नाऽपराधजनितप्रायश्चित्तानां संकलनाकरणं, आरोप्यते इति आरोपणा प्रायश्चितानामुपर्युपर्यारोपणं, यावत् षण्मासाः, परतो वर्द्धमानस्वामितीर्थे आरोपणायाः प्रतिषेधात्, परिकुंचनं परिकुंचना गुरुदोषस्य मायया लघुदोषस्य कथनं यथा सचित्तं प्रतिपेव्य मया अचित्तं प्रतिषेवितमित्याहति एषा प्रतिसेवनाद् आरभ्य गण्यमानाचतुर्थी, एवमेतत्प्रायश्चित्तं चतुर्द्धा भवति, तत्र यथोद्देशं निर्देश इति न्यायत्प्रथमतः प्रतिपेवणोच्यते, प्रतिपेक्णा प्रतिषेवकप्रतिषेव्यव्यतिरेकेण नोपपद्यते, सकर्मकक्रियायाः कर्तुकर्मव्यतिरेकणासंभवात्ततस्त्रयाणामपिप्ररुपणां चिकीर्षुरिदमाह [भा.३७] पडिसेवओयपडिसेवणा य पडिसवियव्वयं चेव ।
एएसिंतुपयाणंपत्तेयपरुवर्णवोच्छं ।।। वृ- प्रतिपिद्धं सेवते इति प्रतिषेवकः, प्रतिषेवकः प्रतिषेवणक्रियाकारी, च समुच्चये प्रतिषेवणा अकल्प्यसमाचरणं, प्रतिषेवित व्यमकल्प्यनीयमेतेषां त्रयाणामपि पदानां प्रत्येकं प्ररुपणां वक्ष्ये प्रतिज्ञामेव निर्वाहयति ।। [भा.३८] पडिसेवओ सेवंती, पडिसवणमूलउत्तरगुणेय ।
पडिसेवियव्वदव्वं रुविव्व सिया अरुविव्व ।। वृ-प्रतिषेवकांनामाकल्पंसेवमानःप्रतिषेवनाअकल्प्यसमाचरणंसाचद्विधा मूलउत्तरगुणय इति गुणशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते, मूलगुणविषया उत्तरगुणविषया च, यच्च कार्य समाचर्यमाणं मूलगुणप्रतिघाति उत्तगुणप्रतिघाति वा तत् प्रतिषेवितव्यं तच्च द्रव्यं पर्याया वा, तत्र पर्याया द्रव्य एवांतर्भूताविवक्षिताभदाभावादिति द्रव्यंद्रष्टव्यं, तथा चाह, द्रव्यं तच्च स्यात् कदाचित् रुपि आधाकांद्योदनादि वा विकल्प अरुपि वा आकाशादि तदपि हि मृषावादादिविपयतया भवति, कदाचित प्रतिपेवनीयं, इह प्रतिषेवणामंतरण न प्रतिषेवकस्य सिद्धि नापि प्रतिषेवनीयस्य, ततः प्रतिपवणाया विशेषणः प्ररुपणामाह ।।
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीटिका - [भा. ३९ ] [ भा. ३९ ]
१९
पडि सेवा उभावो सी पुन कुसलो य होजकुसली वा । कुसलेण होइ कप्पी, अकुसलपरिणामती दप्पां ॥
वृ- प्रतिपंवणा द्विविधा द्रव्यरुपा भावरुपाच प्रतिपेवणक्रियायाः कर्त्तुकर्म्मगतत्वात् तत्र चातस्य तस्य वस्तुनः प्रतिषेव्य मानता सा द्रव्यरुपा प्रतिषेवणा, यस्तु जीवस्य तथा प्रतिषेवकत्वपरिणामः, सा भावरुपा प्रतिषेवणा सैव चेहर्गह्या, जीवपरिणामानुरूपतः प्रायश्चित्तविधिप्रवृत्तः, तथा चाह पडिसंबणा उभावो प्रतिषेवणा नाम तुस्वकारार्थो भिन्नक्रमश्च, भाव एव जीवस्याध्यवसाय एव नान्य, सच भावी द्विधा कुशलोऽकुशलच, तत्र कुशली ज्ञानादिरूपोऽकुशलोऽविरत्यादिरूपः, तत्र या कुशलेन परिणामेन बाह्यवस्तुप्रतिसेवनासा कल्पः पदैकदेशी पदसमुदायोपचारात कल्प्यः प्रतिपेवणा कल्पिका इतिभावः, या पुनरकुशलपरिणामतः प्रतिषेवणा सा दर्पः, दर्प प्रतिषेवणा दपिका इत्यर्थः, आह किमेषां त्रयाणामपि परस्परमेकत्वं नानात्वं, वा उच्यते, उभयमपि, कथमित्यत आहनाणी न विणा नाणं नेयं पुनते सणन्नमन्नंच । इय दोणमनाणत्तं भइयं पुनसेवियव्वेण ।।
[ भा. ४० ]
-
वृ-यथा ज्ञानं विना अंतरण ज्ञानी न भवति, ज्ञानपरिणामपरिणततयैव ज्ञानित्वव्यपदेशभावादिति तयोर्ज्ञानज्ञानिनोरेकत्वं, इह दोण्हमनाणतंति इति एवं ज्ञानिज्ञानगतेन प्रकारेण द्वयोः प्रतिसेवकप्रतिसेवनथोरनानात्वमेकत्वं, प्रतिषेवनामंतरेणप्रतिषेवकस्याप्यभावात्, प्रतिसेवनापरिणामपरिणतावेव प्रतिसेवकत्वव्यपदेशप्रवृत्तेः, नेवं पुनं तेसणन्न मन्नं च इति, पुनः शब्दी विशेषद्योतने स चामुं विशेष द्योतयति, न ज्ञानज्ञानिनोः परस्परमविज्ञेयेनापिसहाय एकत्वं किंतु ज्ञेयं तर्योज्ञानज्ञानिनोरनन्यत् अन्यच्च, किमुक्तं भवति ज्ञानिनोज्ञानाच्च ज्ञेयं किंचिदन्यत् किंचिदनन्यत् तथाहि यदा ज्ञानी आत्मालंबनज्ञानपरिणामपरिणतस्तदा ज्ञानज्ञानिनोरेकत्वं यदात्वात्मव्यतिरिक्त-घटाद्यालंबनज्ञानपरिणामपरिणतस्तदा न्यत्वमात्मनां घटादीनामन्यत्वात् ज्ञानमपि यदाभिनिबोधिकादिस्वरुपालंबनं तदा ज्ञानज्ञेययोरेकत्वं, यदा तु स्वव्यतिरिक्तघटाद्यालंबनं तदान्यत्वं घटादीनां ज्ञानात् मूर्त्तामूर्त्ततया पृथग्देशादितया च भिन्नत्वात् भइयं पुन सेविचव्वेण अत्रापीतीत्यनुवर्तते इति उक्तेन प्रकारेण प्रतिषेवकप्रतिषेवणीयोरनानात्वं भक्तं विकल्पितं, पुन नानात्वं सेवितव्येन प्रतिषेवितव्येन कदाचिन्नानात्वमित्यर्थः तथाहि यदा प्रतिसेवते, नानात्वं कीटकादिसत्वानां साधीः पृथग्भूतत्वात् प्रतिसेवनात् यदा प्रतिसेवना प्रतिसेवकस्याध्यवसायः स तर्हि यदात्मव्यापादनविपयस्तदा प्रतिसेवनाप्रतिसेवनयोरेकत्वं यदा तु बाह्यस्त्र्यादिप्रतिसेवनाविषयः तदानानात्वं त्र्यादिप्रतिसेवकादन्यत्वात् संप्रति यत्प्राग्मूलोत्तरगुणविषयतया प्रतिसेवनाचा द्वैविध्यमुक्तं तद्विभावयिषुराह । । [भा. ४१] मूलगुणे उत्तरगुणे, दुविहा पडिसेवणा समासेन ।
मूलगुणे पंचविहात पिंडविसोहाझ्या इयरा ।।
बृ- प्रतिसेवना समासेन संक्षेपेण द्विविधा, तद्यथा मूलगुणे मूलगुणविषया उत्तरगुणे उत्तरगुणविषया, तत्र मूलगुण विषया पंचविधा प्राणतिपातमृषावादादत्तादानमैथुनपरिग्रहरुपा इतर उत्तर गुणविपथा पिंडविशुध्यादिविषया अनेकविधा, अत्रादिशब्दात्समित्यादिपरिग्रहः किमुक्तं भवति मुलगुणेषु प्राणातिपातविरत्यादिपु उत्तरगुणेषु पिंडविशुध्यादिषु यथाक्रमं प्रतिसेवना प्राणतिपातादिलक्षणा पंचविधा आधाकर्मोपभोगादिलक्षणा अनेकविधेति, तत्र मूलगुणप्रतिसेवनासंरंभादिभेदर्ताश्चत्रा
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१उत्तगुणप्रतिसेवनात्वतिक्रमादिभेदतस्तथा चाह - [भा.४२] सापुन अइक्कमवइक्कमे यअइयारा तह
अनायारे संरंभ समारंभ आरंभरागदासादी ।। वृ-सा उत्तरगुणप्रतिसेवना पुनरतिक्रमे व्यतिक्रमं अतिचार अनाचारे च भवति, एतदुक्तं भवति, सर्वाप्युत्तगुणप्रतिसेवना अतिक्रमादिभेदतश्चतुःप्रकाश, मूलगुणप्रतिसेवनासंरभेसमारंभे, आरंभेच, सरंभादिभेदतस्त्रिप्रकारतिभावार्थः, तेच संरंभादयो रागद्वेपादितः गगतो द्वेपत आदिशब्दादज्ञानतच; तत्ररागता यथा चिलातीपुत्रस्यसूसुमावधः द्वेषतायथा सत्यकेद्वेयनव्यापादनमज्ञानतो ब्राह्मणादीनां छागादिवधः ननु यथाद्देशस्तथा निर्देश इति प्रथमतो मूलगुणप्रतिसेवनाव्याख्यातुमुचिता पश्चादुत्तरगुणप्रतिसेवनाअवतुविपर्यय इतिकथं? उच्यते, इहप्रायः प्रथमतोऽल्पसंक्लिष्टाऽध्यवसायः स तूत्तरगुप्रतिसंवनां कुरुते, पश्चादतिसंक्लिष्टाध्यवसायो मूलगुणप्रतिसेवनामिति ख्यापनार्थ विपर्ययेणोपन्यास इत्यदोपः, संप्रति अतिक्रमादीन्पिंड विशुद्धिमधिकृत्य व्याचिख्यासुराह [भा.४३) आहाकम्पनिमंतण, पडिसुणमाण अतिक्कमो होई।
पयभेयाइवइक्कम, गहिए तइएतरागिलिए ।। वृ-कोऽपि श्राद्धो नालप्रतिबद्धो ज्ञातिपतिबद्धो गुणानुरक्ता वा आधाकर्म निष्पाद्य निमंत्रयति, यथाभगवन्युष्मन्निमित्तमस्मद्गृहे सिद्धमन्नमास्तइतिसमागत्य प्रतिगृह्यतामित्वादितत्प्रतिशृणाति प्रतिश्रवणानंतरं चोत्तिष्टति, पात्राण्युद्गृहणाति उद्गृह्य च गुरोः समीपमागत्योपयोगं करोति, एष समस्तोपि व्यापारोऽतिक्रमः, उपयोगपरिसमाप्त्यनंतरं च यदाधाकर्मग्रहणाय पदभदं करोति, आदिशब्दान्मार्गे गच्छति,गृहप्रविशति, आधाकर्मग्रहणाय पात्रंप्रसारयति,नचाद्यापि प्रतिगृह्णाति, एप सपि व्यापारो व्यतिक्रमः गहिए तईओत्ति आधाकर्मणि गहीत्ते उपलक्षणमैतत यावदवसती समानीने गुरुसमक्षमालोचिते भोजनार्थमुपस्थापितेमुखे प्रक्षिप्यमाणेऽपि यावन्नाद्यापिगिलति तावत् तृतीयोऽतिचारलक्षणोदोपः, गिलितेत्वाधाकर्मणानाचारः, एवं सर्वेष्वप्यौदेशिकादिषुभावनीयं, अत्रैव प्रायश्चितमाह - भा.४४] तिनिय गुरुगामासा विसेसिया तिण्हवगुरु अंते ।
- एएचेवय लहुया विसोहिकोडीए पच्छिता ।। वृ-त्रयाणामतिक्रमव्यतिक्रमातिचाराणां त्रयो गुटकामासाकथंभूता इत्याह विशेषितास्तपः काल विशेषिताः किमुक्तं भवति अतिक्रमेऽपिमासगुरुरतीचारऽपिमासगुरुरेत च त्रयोऽपि यथोत्तरं तपःकालविशेषिताः अथ अंते अनाचारलक्षणेदोषेचतुर्गरुचतुर्मासगुरुप्रायश्चित्तं, एतेच मासगुर्वादयः प्रायश्चितभेदा अतिक्रमादिष्वपिशोधिकोट्या त्वेतएवमासादयोलधुका प्रायश्चितानि तद्यथा अतिक्रमे मासलघुव्यतिक्रमेऽपिमासलधु, अतिचारेऽपिमासलघुनवरमेते यथोत्तरंतपःकालविशेषिता:अनाचारे. चतुसिलघु; मूलगुणेपंचविधा प्रतिसेवनेति यदुक्तं तत्र पंचविधत्वं दर्शयति ।। भा.४५] पाणिवहमुसावाएअदत्तमेहुणपरिगहेचेव ।
मूलगुणे पंचविहा परुपणा तस्सिमा होई ।। वृ- प्राणवधस्त्रसस्थावरप्राणिहिंसा, मृषावादो भूतोपधातिवचः, अदत्तादान स्वामिगुर्वननुज्ञात ग्रहणं, मैथुनं स्त्रीसेवा, परिग्रहः स च वाह्याभ्यंतरवस्तुपु मूर्छा सर्वत्र एकारांतता प्राकृतलक्षणवशात्
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
पीटिका - [भा. ४५] मूलगुणे मूलगुणविषया पंचविघा प्रतिसेवना तस्याश्च पंचविधावाः प्रतिसेवनायाः संरंभादिभेदतः प्रतिभेदंत्रिपाया इयं वक्ष्यमाण प्ररुपणा संभादिव्याख्यानरूपाभवति तामेव दर्शयति ।। [भा.४६] संकप्पो संरंभो परितावकारीभवे समारंभी ।
आरंभाउद्दवउ, सव्वनयाणंपि सुद्धाणं ।। वृ-प्राणातिपातं करोमीति यः संकल्पोऽध्यवसायः स संरंभो यस्तु परस्य परितापकरो व्यापार ससमारंभः अपद्रावयतो जीवितात्परं व्यपरोपवतो व्यापारः आरंभाः आह च चूर्णीकृत् पाणाइवायं कोमीतिजोसंकप्पंकरेइचिंतयतीत्यर्थःसंरंभेवट्टइपरितावणंकोइसमारंभेवट्टइतिएतच्च संरंभादित्रितयं सर्वनयानामपि शुद्धानां सुम्मतं अथ शुद्धाणमित्यत्र प्राकृतत्वात् पूर्वस्याकारस्व लोपी द्रष्टव्यः ततोऽयमर्थः सर्वनया नामप्यशुद्धानामे तत् संरंभादि बितवसम्मतं न तु शुद्धानामिति, अथके नयाः शुद्धाः कवाऽशुद्धाः इतिशुद्धाशुद्धनयप्रतिपादनार्थमाह - [भा.४७] सव्वेति होतिसुद्ध, नस्थि असुद्धानयोउसठाणे ।
पुव्वावपच्छिमाणयउ सुद्धचउपच्छिमातेसिं ।। वृ-नयाः सप्त तद्यथा, नैगमः, संग्रहो, व्यवहारः, ऋजुसूत्रः,शब्द, समभिरुढ, एवंभूतइति, एतेच सर्वे नया स्वस्थाने निजनिजवक्तव्यतायां शुद्धा नास्ति सकश्चिन्नयो यः स्ववक्तव्यतायामप्यशुद्धः सर्वेषामपिपरिपूर्णस्ववक्तव्यताभ्युपगमपरत्वात उक्तंच निवयववणिजसव्वा सव्व नवापरवियालणे मोहा यद्यप्पेतदस्ति तथापि नैतत् प्रस्तुतोपयोगि, सर्वनयानां संरंभादित्रितयानभ्युपगमात्; ततः प्रकारांतरेण शुद्धाशुद्धनयप्ररुपणामाह पुवावेत्यादि पूर्वां आदिना वा शब्द: प्रागुक्तपक्षापेक्षया पक्षांतरताद्योतनार्थः पश्चिमानां चतुर्णां ऋजुसूत्रादीनां नयानां ये नैगमसंग्रहव्यवहारझपास्त्रयस्तेशुद्धाः शोधयंति कर्म्ममलिनं जीवमिति शुद्धाशुद्धेरंतरभूत ण्यऽर्थात् क्तप्रत्ययः, न उ पच्छिमातेसिं न तुर्यतषामादिमानां पश्चिमाञ्जुसूत्रादयस्तेशुद्धाः अनुयायिद्रव्याऽनभ्युपगमस्तपांविशोधकत्वाबोगात् कथं पुनराद्यास्त्रयोनयाः शुद्धा इत्यत आह[भा.४८] वेणइएमिच्छत्तं ववहारनयउजं विसोहिति ।
तम्हा तेब्वियसुद्धा भइयव्वं होइइयरेहिं ।। वृ- वैनयिको नाम मिथ्याष्टिस्तस्मिन् यन् मिथ्यात्वं यत् व्यवहारनया एवतुवकारार्थः, नैगमसंग्रहव्यवहारः शोधयंति अपनयंति, तेह्यनुयायिद्रव्याभ्युपगमपरा स्ततः कृतकर्मफलोपभोगोपपत्तेः सद्धर्मदेशनादौ प्रवृत्तियोगतो भवति तात्विकी शुद्धिः तस्मात्तएव शुद्धः भइयव्वं होइ इयरेहिति, इतर कंजुसूत्रादिभिर्नर्मिथ्यात्वशोधिमधिकृत्य भजनीयं, शुद्ध्यतीति भावः, तेहि पर्यायमात्रमभ्युपगच्छंति,पर्यावाणां परस्परमात्यंतिकंभेदं, ततः कृतविप्रणाशादिदोष प्रसंगः, तथाहि मनुष्यणकृतंकनेकिलदेवोभुंक्तो, मनुष्यावस्थातश्चदेवावस्थाभिन्ना,ततोमनुष्यकृतकर्मविप्रणाशो, मनुष्येण सता तस्योपभोगाभावात् देवस्य च फलोपभोगोऽकृताभ्यागमः, देवेन सता तस्य कर्मणोऽकरणात् कृतविप्रणाशादि दोषपरिज्ञानं च न कोऽपि धर्मश्रवणे अनुष्ठाने वा प्रवर्तेत, इति मिथ्यात्वशुद्ध्यभावस्तदभावाच्चनतेशुद्धा इति, एतदेवस्पष्टतरं विभावयिपुराह ।। [भा.४९] ववहारनयरसाया कम्मंकाउंफलं संमणुहोइ ।
इय वेणइएकहणं विसेसणे माहुमिच्छत्तं ।।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छदसूत्रम्-१.. वृ-व्यवहारः प्रधानानयोव्यवहास्नयस्तस्यमतन आत्माशुभमशुभंवाकर्मकृत्वातस्यफलंभवांतरे समनुभवति अनुयायिद्रव्याभ्युपगमातइतिएतस्मात्कारणाद्वैनयिकेमिथ्यादृष्टीमिथ्यात्वापगमाय कथनं सद्धर्मोपदेशस्तत्परिणतीच मिथ्यात्वापगमइति मिथ्यात्वशोधकत्वात्ते त्रयोऽपिव्यवहारनयाः शुद्धा विसेसणेमाह मिच्छतमिति, विशेष्यते परस्परं पर्यायजातं भिन्नतवा व्यवस्थाप्यते अनेनेति विशेपणमृजुसूत्रादिनयस्तस्मिन् प्ररूप्रमाणे कृतविप्रनाशादिदोपाशंकातोऽधिकतरंमा जंतवो मिथ्यात्वंयासु रितिन तन्मतानुसरण वैनयिकऽपिका सद्धर्मदेशनाप्रवृत्तिस्तदभावाच्च न मिथ्यात्वशुद्धिरिति न तेशुद्धाः, गमभ्युपगम परत्वात् उपरतिनास्तु चत्वारः शुद्धा नैश्चयिकत्वात् तत् शुद्धाशुद्धनयलक्षणमधिकृत्व यत्प्राद्वितीयंव्याख्यानं कृतंसव्व नयाणं असुद्धागमितितत्प्रदर्शयन्नाह [भा.५०/ संकप्पा ईतिययं अविसुद्धाणंनुहोइउनयाणं ।
इयरेबाहिरवत्थु, नेच्छंतायाजतो हिंसा ।। वृ-इहसंकल्पशब्देन नसंरंभ उपलक्ष्यतेपर्यायत्वात्संकल्पादित्रितयमितिकोऽर्थः सरंभादित्रितयं संरंभ समारंभारंबल्लक्षणं अविशुद्धानामेव तुवकारार्थी भवति, नयानां मर्तन ज्ञातव्यमिति शेपः, व्यवहारपरतया तपां मतन त्रितयस्यापि संभवात् इतरे शुद्धऋजुसूत्रादयो हिंसाविचारप्रक्रमे बाह्यवस्तुनेच्छंति, नाभ्युपगच्छंति न बाह्य वस्तुगतां हिंसामनुमन्यते इति भावः, यतस्तन्मतनामव तथाध्यवसायपरिकल्पितो हिंसानबाह्यमनुष्यादिपर्याय विनाशनमायायथाचेव उहिंसतिवचनात्ततः संरंभ एव हिंसा न समारंभोनप्यारंभ इति, न शुद्धनयानां संरंभादि त्रितयं, सांप्रतमस्यामेव सा पुन न अतिक्रमे इत्यादिकायां गाथायां यत्र मूलोत्तगुणप्रतिसेवना या विपर्ययेणोपन्यसनमकारि तत्र कारणमाक्षपपुरस्सरमुपन्यस्यन्नाह - [भा.५१) चोएइकिमुत्तग्गुणा, पुव्वं बहुअावगलहुयंच ।
अतिसंकिलिटभावी, मूलगुणसेवतेपच्छा ।। वृ- चोदयति प्रश्नयति शिष्यो, यथाकमित्तरगुणा उत्तगुण प्रतिसंवना पूर्वमुक्ता यथोद्देशंनिर्देश इतिन्यायाद्धि पूर्वमूलगुणप्रतिसेवनावक्तुमुचितंतिभावः अत्रोत्तरमाह बहवः उत्तगुणाः,स्ताकामूलगुणा स्तथा लघुशीघ्रमुत्तगुणानांसेवकः प्रतिसेवकः, ततोअतसिंक्लिष्टभावः सन पश्चातमूलगुणान् सेवते प्रतिसवतं इतिख्याफ्नार्थं विपर्ययेणोपन्यासइह प्रायश्चित्तं मुख्यवृत्त्यादिशाधिस्तथाचापराधं विधाय विशुद्धमनसो गुरु समक्षं वदंति, भगवन्नमुकस्याऽपराधस्य प्रयच्छत प्रायश्चित्तमिति, प्रतिसेवनाप्युपचारात् कदाचित्प्रायश्चित्तं,तथा चापराधे कृतेवक्तागेभवंति,समापतितमस्माकमद्य प्रायश्चित्तमिति, तत्र यथोपचारतः प्रतिसेवनाप्रायश्चित्त मुच्यते, तथोपपादयन्नाह - भा.५२] पडिसेवियंमिदिजइ, पच्छित्तं इहरहाउपडिसह ।
तेन पडिसेवणब्विय पच्छित्तं विमंदसहा ।। वृ-प्रतिसंवितप्रतिपिद्धसेवितेवस्मात्प्रायश्चित्तंदीयते, इतस्थाप्रतिपिद्धासवनमंतरणप्रतिषेधः प्रायश्चित्तस्य,ततः प्रतिसेवनाग्रायश्चित्तस्य निमित्तमितिकारणकार्योपचागत प्रतिसेवनवप्रायश्चित्तं प्रतिसेवनारूपंप्रायश्चितमिदंदशधा. दशप्रकारं तामेव टशाप्रकारतामुपदर्शयति - भा.५३] आलोयण पडकिमणे, मीसविवंगेतहाविउरसगे ।
तवच्छय मूल अणवठियाव पारंचिएचेव ।।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ५३]
२३
वृ - आमर्यादायां सा च मर्यादा इयं । जहवालीजंपती कजमकर्ज उज्जुए भाइ तं तह आलीएजा मायामय वप्पिक्कोय ।। अनया मर्यादया लोकृदर्शनं चुरादित्त्वात् निच लोकनं लोचना प्रकटीकरणं, आलोचनं गुरोः पुरतोवचसा प्रकटीकरणमितिभावः यत् प्रायश्चित्तमालोचना मात्रेण शुध्यनि. तदालोचनार्हतया कारण कार्योपचारादालीचनं, तथा प्रतिक्रमणं दोषात्प्रतिनिवर्त्तन मपुनः करणतया मिथ्यादुष्कृतप्रदानमत्यिर्थः, तदप्रायश्चित्तमपि प्रतिक्रमणं, किमुक्तं भवति प्रायश्चित्तं मिध्यादुष्कृत मात्रेणैवशुद्धिमासादयतिनच गुरु समक्षमालोच्यते, यथा सहसानुपयोगतः श्लेष्मादि प्रक्षेपादुपजातं प्रायश्चित्तं तथाहसिहसानुपयुक्ते यदि श्लेष्मादि प्रक्षिप्तंभवति, न च हिंसादिकं दोषमापनस्तर्हि गुरुसमक्षमालोचनामंतरेणापि मिथ्यादुः कृतप्रदानमात्रेण स शुध्यति, तत् प्रतिक्रमणमार्हत्वातू प्रतिक्रमणं, यस्मिन पुनः प्रतिसेविते प्रायश्चित्ते यदगिरुसमक्षमालोचयतआलांच्ययो गुरु संदिष्टः प्रतिक्रामति पश्चाच्च मिथ्यादुः कृतमिति ब्रूते, तदा शुध्यति तत्-आलोचनाप्रतिक्रमणलक्षणोभयार्हत्वात् विवेकः परित्यागः यत् प्रायश्चित्तं विवेक एवकृते शुद्धिमासादयति नान्यथा, यथाधाकर्म्मणि गृहिते तत्ववेकार्हत्वात् विवेकः तथा व्युत्सर्गः कायचेष्टानिरोधोपयोगमात्रेण शुध्यति प्रायश्चित्तं यथा दुःस्वप्नजनितं तद्व्युत्सर्गार्हत्वात् व्युत्सर्गः तवेत्तियस्मिन्प्रतिसेवित्तनिर्विकृत्तकादिपण्मासपर्यवसानं तपोदीयते, तत्तपोर्हत्वात् तपः यस्मिन्समापतितं प्रायश्चित्ते निरवशेषपर्यायोच्छेदमाधाय भूयोमहाव्रतारोपणं तन्मूलार्हत्वान्मूलं येन पुनः प्रतिसेवितेनोत्थापनाया अप्ययोग्यः सन् कंचित्कालं न व्रतेषु स्थाप्यते, यावन्नाद्यापि प्रतिविशिष्टं तपश्चीर्णं भवति, पश्चाच्च चीर्णतपास्तद्दीपीपरती व्रतेषु स्थाप्यते तदनवस्थित्वादनवस्थितप्रायश्चित्तं पारंचिए चेवत्ति अचूगतौच, यस्मिन् प्रतिसेवितेलिंगक्षेत्रकालतपसां पारमंचति तत् पारांचित मर्हतीति पारांचितं, एपसंक्षेपार्थः विस्तरार्थं तु प्रतिद्वारम् भाष्यकृदेववक्ष्यति, तत्र प्रथमद्वारमालोचनेति विवरिपुरिदमाह -
[ भा. ५४ ]
आलोयणत्तिकापुन कस्ससगासेचेव होइकायव्वा
केसुच कजेसु भवे -गमणागमणादिएसुतु ।।
वृ- कार्किस्वरूपापुनरालोचनेति, प्रथमतः प्रतिपाद्यंतदनंतरं कस्य सकाशे समीपे भवति कर्तृव्यालोचने तिवाच्यं, तथा केषु कार्येषु भवत्यालोचना तत्र प्रतिपत्तिलाघवाय संक्षेपतोऽ त्रैवनिर्वचनमाह गमनागमनादकिषुगमने आगमने आदिशब्दात् शय्या संस्तारकः वस्त्रपात्रपादप्रांच्छनक गहणादपरिग्रहः, तु शब्दो विशेषणे सचैतत् विशिनष्टि, गमनागमनादष्वि वश्यकर्त्तव्येषु सम्यक्उपयुक्तस्यादुष्टभावतया निरर्ति चारस्य छद्मस्थस्या प्रमत्तस्य यतेरालोचना भवतीति आह, यानि नामावश्यकर्त्तव्यानि गमनादीनि तेषु सम्यगुपयुक्तस्या दुष्टभावतया निरतिचारस्या प्रमत्तस्य किमालोचनया ? तामंतरणापि तस्य शुद्धत्वात् यथा सूत्रं प्रवृत्तेः सत्य मेतत् केवलं या चेष्टा निमित्ताः सूक्ष्मप्रमादनिमित्ता वा, सूक्ष्मा आश्रवक्रियास्ता आलोचनामात्रेण शुध्यंतीति, तच्छुद्धिनिमित्त मालोचना, उक्तंच
11911
।। २ ।।
जया उवउत्तो निरइयारोय करेइ करणीजावते जोगा तत्थका विसोही आलीइए अनालोइ एव ।। गुरभणइतत्थ जाचिङ निमित्ता वा सुहुमा - आसव किरिया ताउ सुज्झति आलोयणमित्तंणंति ||
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१. तत्र कानामालांचनेतयित् प्रथमंद्वारं तत्प्रसिद्धत्वादन्यत्र वा कल्पाध्ययनादिपुव्याख्यातत्वादहिभाष्यकृता नव्याख्यातं, तथापिस्थानाशून्यार्थकिंचिदुच्यते, आलोचना नाम अवश्यकरणीयस्य कार्यस्य पूर्ववा कार्यसमाप्त रू वा यदविपूर्वमपि पश्चादपि च गुरोः पुरतोवचसाप्रकटीकरणं सा चालोचना उपरितनेषु प्राश्चित्तेषु केषुचित् संभवति केषुचिन्न संभवति तत्रयेषुसंभवति तत्प्रसिध्यर्थमिदमाह - [भा.५५] बिइएनस्थिवियडनावाउविवेगेतहाविटस्सग्गो ।
आलोयणाउनियमागीयमगीयेच कसिंचि ।। वृ-द्वितीयंसूत्रक्रमप्रामाण्यानुसरणात्प्रतिक्रमणं, तस्मिन् द्वितीयेप्रतिक्रमणलक्षणेप्रायश्चित्तेनास्ति विकटना आलोचना, तथाहि सहसानाभोगतोवा यदि किंचिदाचरितं भवति यथा मनोज्ञेषु शब्दादिष्विंद्रियगोचरमागतेषु गगगमनम् अमनोज्ञेषु द्वषगमनं, तदा तदनंतरमेव मिथ्यादुष्कृतमिति ब्रूतेतच्चतेनैवशुद्धियातीतिनालोचयति,वाउविवेगतिवाशब्दो विभाषायां विवेकविवेकाईप्रायश्चिते, आलोचना या विभाषाकदाचिदभवति, कदाचिन्न भवतीतिभावः, तथाहितद विवेकाहनाम प्रायश्चित्तं यत्परिस्थापनवाशुध्यति, तत्रयदकल्पिकमाधाकर्मिकादिपूर्वऽमविदितत्वेनगृहीतं, पश्चाच्चकथमपि ज्ञातं तद्यदा परिस्थापयतः शुभभावनाध्यारोहेकेवलज्ञानमुत्पद्यते, तदाऽ सौ कृतकृत्यो जात इतिनालोचयति, अनुत्पन्ने तुज्ञानातिशये नियमादागत्य गुरुसमीपमालोचयतीति,तहाविउस्सगेइति, यथा विवेक आलोचनायाविभाषा, तथा व्युत्सर्गेपि, किमुक्तंभवति, व्युत्सर्गेपि कदाचिदालोचना न भवति, यथास्वप्ने हिंसादिकमासेवितं तच्छुद्धिनिमित्तं च कायोत्सर्गः कृतः तदनंतरं च शुभभावनाप्रकार्पतः कंवलज्ञानमुदपादि, मरणं वा तस्याकस्मिकिमुपजातमिति नास्त्यालोचना, अनुत्पन्ने ज्ञाने जीवन् नियमादावश्यकं विकटयन् आलोचवति, यथा स्वप्नमया हिंसादिक मासवितं कायोत्सर्गेणच शांधितमिति, गतमालोचनतिद्वारमधुना कस्यसकाशे आलोचना कर्तव्यतिद्वार विवरीपुराह, सा आलोचना नियमाद वश्यतया गीतमिति प्राकृतत्वात्पठ्यर्थे प्रथमा तस्य गीतार्थस्य सकाशे कर्तव्या,नागीतार्थस्थ, अत्रैवभतांतरमाह अगायेकेसिंचिकेषांचिदाचार्याणामिदंमतं उत्सर्गतस्तावदाचार्यस्यसमीपेआलोचयितव्यं, बढापुनराचार्यः संज्ञादिप्रयोजनगतोभवतितदा अगीतार्थस्यापि समीपे भिक्षाद्यालोचनीयमिति, तच्चालोचनाहप्रायश्चित्तमेतेपुस्थानेषुभवति । [भा.५६] करणिज्जेसुउजोगेसु, छमत्थस्सभिक्खुणो।
आलायणपच्छितं, गुरुणंअंतिएसिवा ।। वृ-करणीयाःनाम अवश्यकर्तव्यः योगाः श्रुतोपदिष्टाः संयमहेतवः क्रियाः अथवायोगामनोवाक्काय व्यापारा:
जोगोविरिवंथामो, उच्छाहपरक्कमोतहाचेट्ठा ।
सत्तीसामत्थं चिय जोगस्स हवंति पजाया ।। इतिवचनात् ते चावश्यकर्त्तव्य इमे कूर्मइव वसतौसलीनगात्रः सुप्रणिहित पाणिपादोऽवतिष्ठते, वचनमपि सत्यमसत्यामृषां वाब्रूते, ना सत्यामृषेति, मनसोप्यकुशलस्य निरोधनं कुशलस्योदीरणमेवंरुपेषुकरणीयेपु सम्बगुपयुक्तस्य निरतिचारस्वतिवाक्यशेपः सातिचारस्योपरितनप्रायश्चित्तसंभवात् छद्मस्थस्यपरोक्षज्ञानिना, नतुकेवलज्ञानिनस्तस्यकृतकृत्यत्वेना लोचनाया अयोगात् उक्तं
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ५६] च छरमत्थस्सहवइ आलोयणा न केवलिणो इति तथा सूत्रोक्तेन प्रकारेण भिक्षते इत्येवं शीलोभिक्षु स्तस्थयतेगलोचना प्रायश्चित्तस्यात्तदपिचगुरुणामंतिके समीपेनान्येषामिति, इह करणीबायोगाइति सामान्येनोक्तमधुनानामग्राहं करणीययोग प्रतिपादनार्थमाह[भा.५७] भिक्खवियार विहारे अनेसुयएवमाइकजेसु !
अविगडियंमिअविनतो होज असुद्धे व परिभोगो ।। वृ-भिक्षायां विचारे विहारे अन्येष्वपि चैवमादिकेपु कार्येषु आलोचनाप्रायश्चितं भवतीति वर्तत इयमत्रभावना गुरुमापृच्छय गुरुणानुज्ञातः सन् श्रुतोपदेशेनोपयुक्तःस्वयोग्यभिक्षावस्त्रपात्रशय्यासंस्तारकपादप्रोंच्छनादि यदिवा आचार्योपाध्याय स्थविरवालग्लानशेक्षकक्षपकासमर्थप्रायोग्यवस्त्रपात्रभक्तपानोषध्यादि गृहीत्वासमागतो विचारउच्चारभूमिस्तस्माद्वासमागतो विहारों वसतावस्वाध्याय स्वाध्यायमकृत्वा वसतेरन्यत्रगमनं, ततएवमादि ग्रहणाच्चैत्यवंदन निमित्तं, पूर्वगृहीतपीठ फलक शय्या संस्तारकप्रत्यर्पणनिमित्तं वा बहुश्रुतापूर्व संविग्नानां वंदनप्रत्ययं वा संशव्यवच्छेदाय वा श्राद्धस्य ज्ञात्यवपन्न विहागणामवबोधाय, साधार्मिकाणां वा संयमीत्साहनिमित्तं हस्तशतात्परंटूरमासन्नं वा गत्वा समागतोयद्यपिनास्तिकश्चिदतीचारस्तथापि यथाविधिगुरुसमक्षमालोचयितव्यमन्यथा सूक्ष्मचेष्टा निमित्तानां सूक्ष्मप्रमादनिमित्तानां वा क्रियाणां शुध्यभावात अन्यच्च निरतिचारोपि यदि गुरोः समक्षं नालोचयति, तताऽविनयाभवति, अशुद्धपरिभागा वा तथाचाह अविकटिते अनालोचिते अविनयो वा अशुद्धस्य वा परिभौगो भवेत् आलोचित तुभयदापाऽभावः नन्वविनयदोपाभावःस्वादशुद्ध परिभोगाभावः कथं? उच्यतेकेनापिसाधुनाभिक्षाप्रचुगसत्कारपुस्सा लब्धा,तस्यशंकितमुपजातं, किनामेयंभिक्षाशुद्धाशुद्धावा, तत्रयद्यनालोच्यभुक्तेततोऽशुद्धपरिभोगी भवति, तेन वालोचितं आचार्येण पृष्टमन्य दिवसेपुतस्मिन् गृहे कीदृशी भिक्षाअलभ्यत, किचंतोवा भोजनकारिणः? प्राघूर्णकावाकेप्यागता, संखंडीवाजाता;इत्यादिविभाषाएव च पृष्टे तेन यथावस्थितं कथितं. ततआचार्येण ज्ञाता शुद्धा अशुद्ध वा, तस्मादालोचयितव्यं, अन्यच्च[भा.५८
छाउमत्थो तहनहा वाहवेजवजोगी।
आलोएंतोउहइ, सोउंचवियाणइसोया वृ- अन्यच्चकिंचान्यत् इत्यर्थः छाप्रमस्थिकः सामान्यसाधुगतउपयोगस्तथा यथावस्त्वनुसारी अन्यथा वा विपरीतो भवेत्; आचार्यस्त्वति मेधाधारणादि गुणसमन्विततया बहुश्रुततवावातिशयज्ञानीततः शंकितमालोचिते निःशंकितं करोति, तथायद्यपिगृह्णतः शंकितमुपजातं तथापि कदाचित आलाच्यन् स्वप्रज्ञयाप्यूहते,ततःशुद्धमशुद्धवास्वयमेव जानाति,यदिवातदीयामालोचनांश्रुत्वा श्रोता आचार्योदिकः पूर्वोक्तेन प्रकारेण यदिवा आचार्यादिकस्य पार्श्वे बहवो लोकाः समागच्छंति, बहुभ्यश्च शृण्वन् कदाचित्तमपि विषयं लोकतः श्रुत्वा जानाति शुद्धमशुद्धं वा, तस्मादालोचयितव्यं, वदुक्तं गुरुणंतिएसिया इति तत्रस्यादित्यस्य व्याख्यानमाह - [भा.५८ आसंकम वहियमियहाइसियाअवहिएतहिपगयं ।
गणतत्ति विप्पमुक्के, विविक्रोवेवावि आसंका ।। वृ-स्याच्छद्ध आशंकमिति प्राकृतत्वादाशंकायामवधृतचार्थे आशंकानामविभापा यथास्यादिति कोऽर्थेः कदाचिद्भवत् अवधृतंनामअवधारणं, तत्रतयांद्वयार्थयोर्मध्ये अवधुते अवधारणे
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१
प्रकृतमधिकारः अवधारणार्थोत्रस्याच्छ्ब्दःइतिभावः ततायमर्थः गुरुणा मंतिकेनियमादालांचना, यदिवा आशंकायामपि प्रकृतं तत्रायमर्थः गुरुणामंतिकस्यात्तावदालोचना यदि पुनराचार्यो गणतृप्तिविप्रमुक्तोभवति, ततस्तमस्मिन् गणतृप्तिविप्रमुक्ते उपाध्यायस्य समीपे आलोचना, अथोपाध्यायस्यापि कुलादि कार्यैः श्राद्धादि कथनैर्वाप्याक्षपस्ततो अन्यस्य गीतार्थस्य तदभावे अगीतार्थस्य समीपे आलोचयितव्यं, गतमालीचनाप्रायश्चित्त मिदानीं प्रतिक्रमणार्ह मभिधित्सुराह - भा. ६०] गुत्तीसुवसमितीसुय पडवी जोगतहापसत्येव ।
वइक्कमे अनाभांगे पायच्छित्तं पडिकमणं ।।
वृ- गुप्तयस्तिस्वस्तद्यथा मनोगुप्ति वर्चन गुप्तिः कायगुप्तिस्तासु, समितयः पंच तद्यथा इयसमिति भाषासमितिरषणासमितिग़दानभांडमात्रनिक्षेपणा समिति रुच्चार प्रश्नवण श्लेष्मसिंधाणजल्लपारिष्ठापनिकासमितिश्च एतासु च सहसाकारतोऽनाभीगतीवा कथमपि प्रमाद सतीतिवाक्यशेषः प्रायश्चित्तं प्रतिक्रमणं मिथ्यादुष्कृतप्रदानलक्षणं, इय मत्रभावना, सहसाकारतोऽनाभोगतो वायदिमनसादुश्चितितं स्यात् वचसादुर्भाषितं, कायनदुश्रेष्टितं, तथा ईर्यायां यदि कथां कथयन् व्रजेत् भाषायामपि यदि गृहस्थभापवादरस्वरेण वा भाषेत, एषणायां भक्तपानगवेपणवेलायामनुपगुक्तो भांडोपकरणस्यादानेनिक्षेपवाऽप्रमार्जयिता अप्रत्युपेक्षितस्थंडिलं उच्चारादीनां परिष्ठापयिता न च हिंसादोषमापन्नः उपलक्षणमेतत् तेनयदिकंदर्पो वा हासो वा स्त्रीभक्तचौरजनपदकथया तथा क्रोधमानमावालीभेषु गमनं, विषयेषु वा शब्दरूपरसगंधस्पर्शलक्षणेष्वनुषंगः सहसानाभागतो वा कृतः स्यात् ततएतेषु सर्वेषु स्थानेषु मिथ्यादुष्कृतत प्रदानलक्षणं प्रायश्चित्तमिति, तथा प्रतिरुपयांगे प्रतिरुपविनयात्मके व्यापार तथा प्रशस्तो यो यत्र करणीयो व्यापारः सतत्र प्रशस्तईच्छामिच्छाइत्यादिस्तस्मिन्न पिवाक्रियमाणे प्रायश्चित्तं प्रतिक्रमणं, इह प्रतिरूपग्रहणं ज्ञानादि विनयोपलक्षणं, ततो यमर्थः ज्ञानदर्शनचारित्रप्रतिरुपलक्षणप्रकारविनयाकरणे इच्छामिथ्यातथाकारादि प्रशस्तयोगाकरण उपलक्षणमेतत् आचार्यादिषु प्रद्वेषादिकरणं वाच अंतर भाषादि कृतौ कायेनपुरी गमनादौ प्रतिक्रमणं प्रायश्चित्तं, तथा उत्तरगुणप्रतिसेवनाचां वइकमंइति मर्यादाकथनं तेनातिक्रमेव्यतिक्रमंच प्राग्व्याख्यातस्वरुपं तथा, अनाभोगादकृत्यप्रतिसंवनं मिथ्यादुष्कृत प्रदानात्मक प्रतिक्रमणं प्रायश्चित्तमिति गाथा समासार्थः व्यासार्थतु भाष्यकृत्व्याचिख्यासुः प्रथमतो गुत्तीसुय समिइसुय इति व्याख्यानयति ।। केवलमेव अगुत्तो सहसाना भोगतो व अप्पहिंसा ।
भा. ६१ |
तहियंतुपडिक्कमणं आउट्टि तवोनवादानं ।।
वृ- एवकारो भिन्नक्रमः अगुप्तएव गुप्तिरहित एवकेवलं, उपलक्षणमेतत् तेनसमितिरहित एव केवलमित्यपि द्रष्टव्यं, केवल ग्रहणमगुप्तत्वमसमितत्वंचैकं केवलं, नत्वगुप्तत्वा समितत्वप्रत्ययं प्राणिव्यापादनमापन्न इति प्रतिपादनार्थं, तथा चाह अप्पहिंसा अल्पशब्दो अभाववाची, अल्पानैवकाचन प्राणिनी हिंसाभवेदिति शेषः, कथमगुप्तोऽ समितीवेत्यत आह सहसापदैकदेशेपदसमुदायपचारात् सहसाकारतोऽना भोगतीवातत्र सहसाकारती नाम पुव्वं अपासिउणं, ढूंढे पाएकुलिंगाएपासे, नय तरइति नियत्तेउं, जोगं सहसाकारण मेयं । इत्येवंरूपः, अनाभोगो विस्मृतिः, तहियंतु पडिक्कमणमिति तत्र सहसाकारती नाभोगतो वा केवल एवागुप्तत्वं असमितत्वे चसतिप्रायश्चित्तं प्रतिक्रमणंयदिपुनः आउट्टित्ति उपेत्य अगुप्तत्वमसमि तत्त्वं वा करोति तदा तत्र प्रायश्चित्तं तपोर्हं नवादानं तपसइति गम्यतं,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ६१] कथमदानमितिचेत् ? उच्यते, यदि स्थविरकल्पिकाउपत्यागुप्तत्वमसमितत्वं वा मनसा समापन्नास्ततस्तपोर्ह प्रायश्चित्तं तेषां न भवति, गच्छनिर्गतानां तुमनसाप्यापन्नानां चतुर्गमकं प्रायश्चित्तमिति, तदेवंगुप्तिषुसमितिषुवंतिव्याख्यातमिदानी प्रतिरुपयोगपदव्यानार्थमाह - [भा.६२] पडिरुवग्गहणणं विनओखनुसूइओचउविगप्पी ।
नाणेदंसणेचरणे, पडिरुवंचउत्थओ होई ।। वृ-प्रतिरुपग्रहणेन प्रतिरुपशब्दोपादानेन चतुर्विकल्पः चतुष्प्रकारः खलुविनयः सूचितः, चतुःप्रकारत्वमेवदर्शयति,ज्ञानेज्ञानविषयः,दर्शनदर्शनविषयः, चरणेचरणविषयश्चतुर्थः प्रतिरुपको विनयो भवति; तत्रज्ञानविनयाष्ट प्रकारतां कथयति । [भा.६३ कालेविनए बहुमाणेउवहाणे तह अनिण्हवणे ।
वंजण अत्थ तदुभए अट्ठविहो नाण विनतीउ ।। वृ- योयस्वांगप्रविष्टादेः श्रुतस्यकाल उक्तस्तस्यतस्मिन्नैव स्वाध्यायः कर्तव्यो, नान्यदा, तीर्थंकर वचनात् दृष्टांत कृष्यादेः काल करणेफलं विपर्ययः अत्रोदाहरणं, एगोसाहू पाटोसिवं कालंघेत्तुंअतिकंताएवि पढमपारिसीए अनुवयोगेन पढइ कालियसुर्य, सम्मट्टिी देवयाचिंतेइ, मानं पंतदेवया छलिजत्ति काउंतक्कुडघेत्तूण तक तक्रति भणती तस्सपुरतो गया गयाइं करेइ, तेन व मेसज्झायस्व वाधायं करेइतिय पभणिया अयाणिएको इमोत्तक्कस्स विक्कयणकालो वेतनतालोएही, तीएविभणियं, अहो को इमो कालियसुयस्ससज्झायकालोत्ति ततोसाहून एसा पगतितिउवउत्तोनाओ अद्धरतो दिनं मिच्छादुक्कडं देवयाएभणियं माएवंकरेजासि मापंतोछलेजा ततोकाले सम्झाइयव्वं, नतुअकाले इति, तथाश्रुतं श्रवणंकुर्वतागुरो विनयः कर्त्तव्यः, विनयानामअभ्युत्थानपादधावनादि, अविनय गृहीतं श्रुतमफलं भवति एत्थ उदाहरणं, सेणिराया भजाए भन्नत्ति, ममेगखंभपासायं करेह तेनवहिट आलो गयाकछिंदगा तेहिं अडवीए सलक्खणो महइ माहालयोदुमोदिट्टो धूवोदित्ता जणिस परिगहितो ख्खोसोदरिसावेड अप्पाणं तोनछिंदामा अहनदइ दरिसावंतोछिंदामोत्ति ताहेतेन रुवक्खवासि ना वानमंतरेणअभवस्य दरिसावोदिन्नोभो ! अहनोएगखंभं पासायं करेमि, सव्वोऽयं च आरामं सव्ववणजातिउववेयं, माछिंदह, इमरुक्खं जतो ममआवासस्सउवरिएस चूलाकप्पोत्ति एवंतेन कातोपासादो अन्नया एगाएमावंगीए अगाले दोहलो जातो, सा भत्तारं भणइ, मम अंबवाणि आनेह, अगालो अंबगाणंतेन उ नामिणीए विजाएडालाउणामिया अंबगाणिगहियाणि पुनावि उन्नामिणीए उन्नामिया । __ -पभाए रन्नादिटुं, पयंनदीसइ,को एस माणुसो अतिगतो जस्सएरिसीसत्तीसो ममअंतरंपिधरिसहि इत्तिकाउं अभयंसहाविउण भणइ सत्तरत्तस्य अब्भंत्तरे जइचारं नाणेसि तोते नत्थिनीक्यिं ताहेअभउ गतोगसिउमाटत्तो नवरंएगेमि पएसे एगोनडोनच्चिकामोलोगो मिलितो तत्थगंतुंअभओभणइजाव एसोनडोअप्पाणंमंडेइतावममंगंअक्खाणगंसुणेह जहा कहिम्हि नगरे एगोदरिद्दीसट्टीपरिवसइतस्सधूया वडकुमारी अतीवरुवस्सिणीया सावरच्छिणी कामदवं अच्छेइ, सायएगंमि आरामेचोरियाए पुष्पाणि उच्चिइ, आरामिणा दिठ्ठाकठिउमाटत्ता तीएसो भणितो मामई कुमारिं विनासहितवाविभगिनी भाणिज्जिओअस्थि, तेन भणिया एकहा तेनमुंयामि, जइ नवरं जम्मि दिवसे परिनिजसि, तदिवसंचेव भत्तारेण अनुग्धाडिया समाणि मम सगासं एहिसि, तीए भणियं, एवंभवउत्ति तेन विसजिवा, अन्नया
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१परिणीयाजाहे अपवरकं पवेसिया ताहेच भत्तारस्ससब्भावं कहेइ विसज्जिया. बच्चसुत्ति पट्ठिया आराम, अंतरायं चोरिहिं गहिया तेसिं सब्भोवो कहितो, मुक्का गच्छंतीए अंतरा रक्खसो दिट्ठो, जाछाहमासाणं आहाइतेनगहियासब्भावेकहिएमुक्का आरामियस्ससगासंगया तेनदिठासोसंभंतोभणइकहमागयासि, ताएभणियं,मएकतासापुब्विंसंमउसीभणइकहभत्तारणमुक्का ताहेतस्सतंसव्वंकहियं, अहोसच्चपइन्ना, एसामहिलत्ति एहि मुक्का कहमहं दुहामित्ति तेनविपमुक्का, पडिनियता सव्वेसिंते मझेण आगया, तेहिं सव्येहि मुक्का भत्तारसगास समाभरणसगागया ताह अभउ तंजनं पुच्छइ, अखह केणदुकरंकयं लोहईसालुयाभणंतिभत्तारणं छुहालुयाभणंतिरक्खसेणंकामिणाभणंतिमालाकारणहरिकसणभणियं चौरहिं पच्छा सोगहिती जहा एसचोरोत्ति ततो सेणियस्स उवणीतो पुच्छीएणसम्भावो कहितो ताहेरना भणियं ।
जइंनवरं एयातो विजाउदेसि तोनमारेभित्तिअब्भुवगते, आसनेटितोपढइ, नठाइ गया भणइ किं नठाइभायंगोभणइजहा अविनएणपढसि, अहंभूमिए तुमंआसणे, ततोसेणिओनीययरेआसनंटितो, इयरोमहतिमहालए, ततोठियातो सिद्धाज्य विजाडत्ति एवं विणएण अहिजिथव्वं नो अविनएणं, तथा श्रुत ग्रहणोद्यतेन गुरौबहुमानः कार्यः, बहुमाना नाम आंतरो भाव प्रतिबंधः एतस्मिन् सत्यऽक्षेपण अधिकफलंश्रुतं भवति; विनयबहुमानेसु चउभंगो एगस्स विनओ न वहुमाना, अवरस्स बहुमानो नविनओ अन्नस्स विनओ बहुमानो वि, अन्नस्सन विणओ न बहुमाना एत्थदुण्ह वि विसंसपदंसणत्थं इमंउदाहरणं, एगमि गिरिकंदर सिवातंच बंभणा पुलिंदोय अच्चेइ बंभणी उवलवण समजणाइयं करता सुइभूतो अच्चिगइ, अच्चिणित्ता विनयभुतो थुणाति नय बहुमाणे पुलिदो पुन तंमिसिवभाव पडिबद्धो, गल्लोदएपण हवति, नमिऊण उवविसइ ततोसिवा तेन समं आलोवसंकहाहिं अत्थइ, अन्नया यतेसिंउल्लावणसद्दी बंभणेन सुत, तेन पडियरिणंडवालद्धो तुमंपिएसोचेवकापूयणा सिवो एसिएण उच्चिठएण समं मंतेसि, ताहे सिवोभणइ, एसोबहुमाणेइ, तुमपुनाइन तहा, अन्नायाय सिवो अच्छीणि उक्खणिउणअच्छइ,बंभणोआगतोरडिमुवसंतापुनिंदोव आगतोसिवस्स अच्छिंनपेच्छइ ।
ततो अप्पणयं अच्छिंकंडाफलेण उक्खिणित्ता सिवस्सजोएइ. ततो सिवेणं बंभणी पत्तियावितो, एवं नाणमंतेसु विनयो बहुमानाय दोविकायव्वो; तथा श्रुत गहणमभीप्सता उपधानकार्य उपदधाति, पुष्टिं नयत्यननत्युपधानं तपः यत् यत्राध्ययते आगाढादि योग लक्षणमुपधानमुक्तं तत्तत्र कार्य, तत्पूर्विकस्यैव श्रुतग्रहणस्य सफलत्वात् अत्रोदाहरणं, एगआयरियाते वायणाए सत्तापरितं सज्झाएविअसज्झायंधोसेउमारब्धानाणंतरावंबंधिउणकालमासकालंकिच्चा देवल्लोगंगवा, देवलोगातो आउक्खणणचुवा, आभीरकुलेपच्चावातभोगमुंजंति, अन्नया व सेधूया जावासाय अतीवरूवस्सिणी तानिपञ्चंतियाणि गोचारिनिमित्तं अनत्थगछंति,तीएदारिआए पिउणोसगडंसव्वसगडाणंपुरतोगच्छइ सायदारिया तस्ससगडस्सधुरं उद्वेठिया वच्चइ, तरुणांहिंचिंतियं, समसेणीगाई सगडाई काउंदारियं पेच्छामो, तेहिं सगडा उप्पहणखेडिया विसमे आवडिया समाणाभग्गा, ततो लोगणतीए दारिवाए नामं कवंअसगडा, ताए पिया असगडपियत्ति ततो तस्सतंचववरगंजायं,तंदारियं एगस्सदाऊणं पव्वइओ; जावचरंगियं तावपढिओ. असंख्यं पठिउमारब्धा, तं नाणावरणीजं से कम्मं उदिन्नं, पढंतस्स किं न ठाइ, आवरिया भणंति, छठेण अनुजाणेजउ ततो सो भणइ, एयस्स करिसो जोगो, आयरिया भणंति. जावन ठाइ, ताव आयंविलं कायव्वं, ततो सो भणइ एवं चेव पढामि, तेन तहा पढ़ते बारसरूपगाणि
___
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ६३ ]
२९
बारसहिं संचच्छरहिन अहियाणि ताव तेन आयंबिलाणि कयाणि, तता से नाणवणिज्जं कम्मं खीणं ।
- एवं जहा असगडपियाए आगाढजोगी अनुपालितो, तहा सड्डे [व्वे ] हिं सव्वमुवहाणं पालेयव्वं, तथा अनिण्हव इति गृहीतश्रुतेनानिह्नवः कार्यः, तत् यस्य सकाशे अधीतं, तत्र स एव च कथनीयो नान्यः, चित्तं कालुष्यापत्तेरत्रदृष्टांतः एगस्स महावियस्स छुभंडं विज्जासामत्येणं आगासे अच्छंइ तं च एगो य परिव्वायगो बहूहिं उवसंपज्ञ्जणाहिं उवसंपञ्जिऊण तेन सा विच लद्धा, ताहे अन्नत्थ गंतुं तिदंडेण आगासगएण महाजनेन पूइज्जइ, रणा पुच्छिओ भयवं! किमेस विज्जाइस ओ उततवातिसओ! सी भणइ, बिज्जाइसओ कस्स सगासात्तो गहितो, सो भाइ हिमवंते फलाहारस्स रिसिणो सगासे अहिजितो एवं वृत्तं समाणे संकिलेसदुट्टयाए तं तिदंडं खडत्ति पडियं एवं जो अप्पागमं आयखिं निन्हवेउण अन्नं, तस्स अविहिसंकिलेस दोसेण सा विज्जा परलीए न हवइ इति तथा व्यंजनार्थं तदुभये इति समाहारत्वादेकवचनं भेदो न कार्य इति वाक्यशेषः एतदुक्तं भवति, श्रुतप्रवृत्तेन तत्फलमभिप्सता व्यंजनभेदोऽर्थभेद उभयोर्भेदञ्च न कार्य इति, तत्र व्यंजनभेदी यथा धर्म्मा मंगलमुत्कृष्टं इति वक्तव्येषु पुनं कल्लाणमुक्कीसमित्याह अर्थभेदो यथा अवंती केयावंती लोगंसिविप्परामुसंती इत्यत्र आचारसूत्रे यावंतः केचन लोके अस्मिन् पापंडिलोके विपरा मृशंतीत्येवंविद्यार्थाभिधाने अवंतीजनपदे केयारकुर्वलकूप पतिता लोकाः परामृशंतीत्याह, उभयमेदो द्वयोरपि यथात्मोपमर्देन धम्र्म्मा मंगलमुत्कृष्टाऽहिंसापर्वतमस्तके इत्यादिदोषश्चात्र व्यंजनभेदे अर्थभेदस्तद्भेदे क्रियाभेदे च मोक्षाभावस्तदभावे च निरर्थका दीक्षति एवं कालादिभेदप्रकारेणाष्टविधोष्टप्रकारोज्ञानविनयः, दर्शनविनयोप्यष्टप्रकारस्तामेवाष्टप्रकारतामुपदर्शयति निस्संकियं निक्कंखिय निव्वितिगिच्छा अमूढदिट्ठीय | उववूहथिरीकरणे वच्छल्लपभावणे अट्ट ।।
[ भा. ६४ ]
वृ- शंकनं शंकितं शंका इत्यर्थः निर्गतं शंकितं यस्मादसी निःशंकितः, देशसर्वशंकारहितं इत्यर्थः, तत्र देशशंका समान जीवित्वं किमेकी भव्यी, अपरस्त्वभव्य इति, सर्वशंका प्राकृतनिबद्धत्वात् सकलमेवेदं प्रवचनं परिकल्पितं भविष्यति इत्येवं नपुनरालोचयति यथा भावा हेतुग्राह्या अहेतुग्रह्याश्च, तत्र हेतुग्राह्या जीवास्तित्वादयः, अहेतुग्राह्या अस्मदाद्यपेक्षया भव्यत्वादयः प्रकृष्टज्ञानगोचरत्वात्तद्हेतूनामिति प्राकृतनिबंधोपि बालादिसाधारणमुक्तं च
।।१।।
बालस्त्रीमूर्खमूढानां नृणां चारित्रकांक्षिणं; । अनुग्रहाय तत्वज्ञैः, सिद्धांतः प्राकृतः स्मृतः ।।
वृ- एतश्च न परिकल्पितो दृष्टेष्टाविरुद्धत्वात् निःशंकितो जीव एवार्हच्छासनप्रतिपन्नो, दर्शनं प्रतिविनीतत्वाध्र्शनप्राधान्यविवक्षया दर्शनविनय उच्यते एतेन विनयविनयवतोरभेदमाह एकांतभेदे त्वविनयवत इव तत्फलाभावान्मोक्षाभाव एवं शेषपदेष्वपि भावना कार्या, तथा निःकांक्षितो देशसर्वकांक्षारहितः तत्र देशकांक्षा यदेकं दिगंबरादिदर्शनं कांक्षति, सर्वकांक्षा यथा यः सर्वाण्येव दर्शनान्याकांक्षति, न पुनरालोचयति षट्जीवनिकायपीडामसत्प्ररूपणां च विचिकित्सा मतिविभ्रमः निर्गता विचिकित्सा यस्मादसौ निर्विचिकित्सः साध्वेव जिनदर्शन किंतु प्रवृत्तस्य सतो ममास्मात्फलं भविष्यति न वा कृष्यादिक्रियाया उभयथाप्युपलब्धेरिति चिकित्सयारहितः नह्यविकलः उपायउपेयवस्तुपरिप्रापको भवतीति, संजातनिश्चयो निर्विचिकित्स उच्चतेः एतावता अंशेन निःशंकिताद् भिन्नः उदाहरणं चात्र विद्यासाधको यथावश्यके इति, यद्वा निर्विशुद्धजुगुप्सः साधु
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१जुगुप्सार्गहतः उदाहरणंचात्र श्रावकदुहिता यथाऽवश्यके एव तथावालतपस्वितपाविद्यातिशयदर्शनन मूढा स्वभावान्नचलिता दृष्टिः सम्यगदर्शनरूपा यग्याऽसावमूढदृष्टिः उक्तंच - ।।१।। नगविहा इडीओपूर्य, परवादिणंच दट्टण जस्सः ।
नमुन्झइ दिट्टी, अमूढदितियं विति ।। अत्रोदाहरणं सुलसा श्राविका, यथा अंबडा रायगिहं गच्छंती बहूणं भवयिणं थिरिकरणनमित्तिं सामिणा भणितो सुलसं पुच्छेजासि, अंबडो चिंतइ, पुनमंति सुलसा जं अरिहा पुच्छइ, ततो अंबडेण परिजाणनिमित्तं सा भत्तं मणिया तहवि न दिणं ततातणबहूनिरूवाणि विउब्वियाणि तइविनदिन्नं न य संमूढा, तह किर कुतित्थियरिद्वीओदठूण अमूढदिट्टिणा भवियट्वं, एतावान् गुणिप्रधानो दर्शनविनयनिर्देशः, अधुना गुणप्रधानं उपबृंहणं च तत्रोपबृहणं नाम समानधार्मिकाणां क्षपण वैयावृत्त्यादिसद्गुणप्रशंसनेन तदवृत्ति । करणं उक्तंच - ।।१।। खमणे वेयावच्चे, विनए सन्झायमाइएसुयजुत्त: ।
जोतंपसंसए एस, होइ उवहणाविनओ ।। एतष्वेव क्षपणादिषु सीदतां तत्रैव विशेषतः स्थापना स्थिरिकरणं आहच । - ।।१।। एएसुंचिय खमणादिएसुसीयंतचायणा जाउं ।
बहदासमानुस्समासीद थिरीकरणमयं ।। तत्र उपबृंहणायामुदाहरणंरायगिहेनगरसेणिओरायाइतोयसको देवरायासमत्तं पसंसइ, ततो देवा असद्दहतो नगरवाहिंसेणियस्स नग्गियस्सचेल्लयरूवंकाऊणअणिमिसंगण्हिइ,ताहेतं निवाग्इ, पुनरवि अन्नत्थसंजती गुचिणीपुरतो ट्ठियाताह अपवरगेपविसिऊणजहान कोइ जाणइतहासूतिगिह करावेई कं किंचि सूइकम्मतंसयमेव करेइ, ततो सो देवो संजइरूवं पयहिऊण दिव्वं देवरूवं दरिसेइ भणइ सय भो सेणिय सुलद्धं ते जम्म जीवियस्स फलं, जेण ते पवयणस्स उवरि एरिसी भत्ती अत्थीत्ति, उववूहेऊणगतो, एवं उववूहयव्वासाहम्मिया,स्थिरीकरणे उदाहरणं अज्ञासाहारियाजहातेवेल्लयसुरण थिरीकया तहा जे भविया त थिरीकरेवव्या; तथा वात्सल्यप्रभावने इति, वात्सल्वं च प्रभावना च वात्सल्यप्रभावन, तत्र वात्सल्यं समानधार्मिकस्याहारादिभिः प्रत्युपकरणं उक्तंच - ||१|| साहम्मिय वच्छल्लं आहाराईसुहोइसव्वस्थ ।
आएसगुरुगिलाणे तवस्सिबालाइसुविसेसा ।। प्रभाव्यत विशेषतः प्रकाश्यते इतिप्रभावना, निचण्यासश्रन्थेत्यादिनाभावे अनप्रत्ययः स चार्थात् प्रवचनस्य यद्यपि प्रवचनं शाश्वतत्त्वात्तीर्थकरभाषितत्वाद्वा सुरासुरनमस्कृतत्वात्स्वयमेव दीप्यते, तथापि दर्शनशुद्धिमात्मनोऽभीप्सुर्यो येन गुणेनाधिकः स तेन तत् प्रवचनं प्रभावयति; यथा भगवदायवज्रस्वाभिप्रभृतिकः, उक्तंच - ।।१।। कामसभावसिद्धंतुपवयणं दिप्पत सयंचेवः ।
तहवि सय जो जेना हिओसो तेन पभावएतंतु ।। तेच प्रवचनप्रभावका अतिशय्यादयः उक्तंच - ।।२।। . अतिसंसइड्डिधम्मकहि वादि आयरिय खवगनेमित्ती; ।
विचारायागणसम्मया य तित्थं पभाति ।।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ६४]
अस्याक्षरगमनिका अतिशयी अवध्यादज्ञिनयुक्तः, ऋद्धिग्रहणात् आमीपध्यादिऋद्धिप्राप्तः आचार्यः वादि धर्मकथि क्षपक नैमित्तिकाः प्रतीताः विद्याग्रहणात विद्यासिद्धः आर्यखपटवत राजगणसंमताश्चेतिराजसंमतामंत्र्यादयः,गणसंमत्ता महत्तगदयःच शब्दाद्दानश्रद्धादिपरिग्रहः एततीर्थ प्रवचनंप्रभावयंति, स्वतः प्रकाशस्वभावमेव सहकारितया प्रकाशयंतीति, अत्ति एवं दर्शनविनयभेदा अष्टौ भवंति, चारित्रविनयोप्यष्टप्रकारः तथाचाह - भा.६५] पणिहाणजोगजुत्तो पंचहिंसमिईहिं तिहिं य गुत्तीहि ।
एस उचरित्तविनओ अडविहो होइनायव्यो ।। वृ- प्रणिधानं चेतःस्वास्थ्यं तत्प्रधाना योगाः प्रणिधानयांगा: योगा व्यापारास्यैषुकः समन्वितः प्रणिधानयोगयुक्तः, अयंचयतो अविरतसम्यग्दृष्टिरपिभवति, ततआह,पंचभिःसमितिभिस्तिभिश्च गुप्तिभिर्यः प्रधानयोगयुक्त एष चारित्रविनयः विनयविनयवतोः कथंचिदव्यतिरेकादष्टविधो भवति ज्ञातव्यः,समितिगुप्तियोगभेदाः, तत्रसमितयः प्रवीचाररूपा, गुप्तयः प्रतीचारा:प्रतीचारूपाः,उक्तंच ।।१।। समिईण यगुत्तीण य एसोभेदो उहोइ नायव्यो ।
समिई पयाररूवा गुत्ती गुण उभयरूवाउ ।। उक्तश्चारित्रविनयः,संप्रतिप्रतिरूपविनयप्रतिपादनार्थमाह - भा.६६] पडिरूवो खलु विनओकायवइमने तहेव उवयारे:
अट्टचउव्विहदुविहो सत्तविह परुवणातस्स ।। व-प्रतिरूप: उचित्तः खलुविनयश्चतुः प्रकारस्तद्यथाकाये कायनिमित्तः एवं वाचि वाचिकः मनसि मानसिकः तथा उपचारे औपचारिकः अट्टचउविह इत्यादि अत्र यथासंख्यं पदघटना काविको विनयो अष्टविधः, वाचिकश्चतुर्विधः, मानसिको द्विवधिः, उपचारिकः सप्तविधः पावणा तस्सत्ति तस्य कायिकादिभेदभिन्नस्य चतुःप्रकारस्य प्रतिरुपविनयस्य प्ररुपणा वक्ष्यमाणा तत्र यथोद्देशं निर्देश इति न्यायात् प्रथमतः कायिकस्याष्टविधस्य प्ररुपणामाह - [भा.६७] अब्भुटाणं अंजलि आसणदानं अभिग्गहकिईय ।
सुरसूसणा य अभिगच्छणाय संसाहणाचेव ।। · वृ-अभ्युत्थानार्हे गुर्वादी समागच्छति एप सामान्यसाधूनां विनयः अपूर्व पुनः समागच्छंतं दृष्ट्रा सूरिणाप्युत्थातव्यं, अंजलिप्रश्नादौ यदि पुनः कथमप्येको हस्तः क्षणिको भवति, तदैकतरं हस्तमुत्पाटयनम क्षमाश्रमणेभ्य इति वक्तव्यं, आसनदानं नाम पीठकाद्युपनयनं, अभिग्रहा गुरुनियोगकरणाभिसंधिः, कृतिश्चेति कृतिकर्म वंदनमित्यर्थः, शुश्रूपणा विधिवदऽनतिदूरासन्नतया संवनं, अभिगमनमागच्छतः प्रत्युद्गमनं सूत्रे स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात् संसाधना गच्छतोनुव्रजनं, संप्रति वानियभेदानाह[भा.६८] हियमयिअफरुसभासी, अनुवीइभासिसवाइट; ।
विनओएएसिंतु विभागंवाच्छामि अहानुपुवीए ।। वृ- अत्र भासिशब्द: प्रत्येकमभिसंवध्यते, हितभाषी मितभापी अपरुपभाषी हितं परिणामसुंदर तद्भाषते, इत्येवंशीलो हितभाषिस्वरुपं वक्तव्यं, हितं च द्विविधमिहलोके हितं परलोक हितं च तत्र. इहलोकहितप्रतिपादनार्थमाह
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१. भा.६९] वाहिविरुद्ध जइ, देहविरुद्धं च आउरो कुणइ ।
आवासअकालिचरियादिवारणं हियं तु ।। वृ-यः कश्चित् पुरुपो ब्याधिग्रस्तो व्याधिविरुद्धं व्याधिप्रतिकोपकारि भुंक्ते तथाय आतुरा ग्लाना ग्लानत्वभग्नः सन् देहविनाशकारि करोत्यनशनप्रत्याख्यानादि, तयोर्यद्वारणं, तथा आवासस्स मानातिरकेण क्रियमाणस्य अकालचर्या रात्रौ पथिगमनमादिशब्दात् कंटकाकुलादिपथि गमनादिपरिग्रहस्तस्य च यद्वारणमेतत् ऐहिकं हितं तद्भाषी ऐहिकहितभाषी: संप्रति परलोकहितभापिरुपप्रतिपादनार्थमाह - |भा.७०] सामायारीसीयंतचायणा उनमंतसंसाय,
दारुणसहावतंचिय, वारेइपरस्थ हियवाई ।। वृ-सामाचारी त्रिविधाओवसामाचारीदशविधचक्रवालसामाचारी, पदविभागसामाचारीच तस्यां त्रिविधायामपिसामाचार्या यथायोगसीदतः शिथिलवतचोदना प्रोत्साहकरणंसामाचारीसीदतश्चोदना, तथा उद्यच्छतस्त्रिविधायामपिसामाचार्या यथाशक्त्युद्यमकुर्वतःशंसा प्रशंसा उपबृंहणणमुद्यच्छंसा,चः समुच्चये परलोकहितभाषणमिति सामर्थ्यात् गम्यते, तत्कारी परलोकहितवादी; तथा दारुणः क्रोधाद्यन्वितः स्वभावो यस्यासौ दारुणस्वभावस्तद्भावो दारुणस्वभावता, तां यो वारयति, सोपिपरत्र हितवादी, अत्रपरः पृच्छति ।। [भा.७१] अस्थि पुन काइकिट्ठा इह परलोगे यअहियया होइ, ।।
थद्धफरुसत्तनियडी, अतिलुद्धत्तंइच्चादी ।। वृ- ननु हितभाषीत्यत्र हितमिति विशेषणंच व्यवच्छेदकंभवति, व्यवच्छेदं चात्र हितंतदस्तिपुनः काचित् कायिकी वाचिकी मानसिकी वा चेष्टायाइह लोके परलोके वा हितासती व्यवच्छिद्येत् सूरिराह थद्धपरुसेत्यादि त्वप्रत्यय उभयत्रापि संबध्यते, स्तब्धत्वमनर्मता एतेन कायिकी चेष्टोक्ता, परुपत्वं निष्ठुरभापिता, अनेन वाचिकी, मानसिकीमाह निकृतिर्माया अतिलुब्धत्वमत्युत्कटलोभता इत्यादि शब्दात् क्रोधशीलता कलहोद्दीपकत्वमित्वमित्यादिपरिर्गहः ततोऽस्त्यहितापि चेष्टेति तदव्यवछंदार्थं हितग्रहणं, संप्रतिमतिभापित्वव्याख्यानार्थमाह - |भा.७२) तंपुन अनुच्चसदं वोछिणमिय पभासएमध्यं ।
मम्मेसु अडूमंतो सियावए परिपागवयणेणं ।। वृ- तत् इहलोकहितं परलोकहितं वा पुनर्भापतेऽनुच्चशब्धं विद्यते न उच्चशब्दः स्वरो यस्य तत्तथा तत्व्यवच्छिन्नं विभक्तममिलिताश्ररमित्यर्थः,मितंपरिमितंप्रभूतार्थसंग्राहकंस्तोकाक्षरमित्यर्थः,तथा मृदुकं कोमलं श्रोतृमनसां प्रल्हादकारि इत्थंभूतमपि मर्मानुवेधतया विपाकदारुणं स्यात् अत आह मर्मस्वऽदूनयन् मण्यिविध्यन् इत्यर्थः स्याद्वा तथाविधं कंचनमशिक्षणीयमधिकृत्य परुपस्य मांनुवेधकस्य च वक्तापरिवचनेन अन्यापदेशेनयथा दोषाः स्त्रीसेवादयः इहपरत्रवाकल्याणकारिणो यथा अमुकस्य तस्मात् कुलोप्तन्नेन शीलप्रमुखेषु गुणेष्वादरः कत्तव्यः एव मितभापी, सांप्रतमपरुपभापित्वव्याख्यानार्थमाह ।। |भा.७३]
तंपिय अपम्समध्यं हिययगाहि सुपेसलं भणइ, नेहमिव उग्गिरंतो, नयनमुखेहिंच वियसंतो।।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३
पीठिका - [भा. ७३]
वृ-तदपि हितं मितंचभणति अपरुषमनिष्टुरमेतदेव व्याचष्टे मृदुकं कोमलं कथंभूतमित्याह: हृदयं गृह्णाति हृदये सम्यग्निवे शिते इत्येवंशीलहृदयग्राहः तथा सुष्टु अतिशयेन पेशलं मनोज्ञं श्रोतृमनसां प्रीतिकारि सुपेशलं, तथा नवनमुखाभ्यां विकसन् तथा कथंचनापि भणति, यथा स्नेहमिवांतरप्रतिबद्धभिव साक्षादुगिरन् प्रकटीकुर्वन् प्रतिभासते, इत्थंभूतो वक्ता अपरुषभासी, संप्रत्यनुचिंत्यभाषित्वप्रतिपादनार्थमाह ।। [भा.७४) तंपुन विरहे भासइनचेव ततोऽपभासियं कुणइ ।
जोएइतहा कालं, जहवुत्तं होइसफलंतु ।। वृ-तत्पुनर्हितं मितपरुषं च भाषते, अविरहे विरहाभावे समक्षमित्यर्थः, न पुनस्ततो विरहादन्यत्र परोक्षे अपभाषितं दुष्टभाषणं करोति विरुपंभाषते इत्यर्थः, तथा जोएइति देशीवचनमेत निरूपयति कालं प्रस्तावं यथाप्रस्तावोचिततया उक्तंभणितंसफलंभवति ।। [भा.७५] अमियं अदेसकालेभावियमिव भासियं निरुवयारं ।
आपत्तीवि नगिण्हइ, किमंग पुन जोपमाणत्थो । ! वृ-अमितंप्रभूताक्षरं, तथा अदेशकालेभावितमेवेतिदेशकालाभ्यामभावितमिव नदेशोचितंनापि कालोचितमिति भावः, अत एव निरुपकारी देशकालानुचिततया ततोलेशतोपि परस्योपकारायोगात एवंरुपंभाषितमायत्तोपिस्वक्शगोऽपिनगृह्णाति, नादेयबुद्धया श्रृणोति किमंग पुनः प्रमाणस्थो मान्य इति । [भा.७६) पुव्वं बुद्धीए पासित्तातत्तो वक्कमुदाहरे |
अचक्खुयोवनेयारं, बुद्धिं अन्नेसए गिरा ।। वृ- प्रामुक्तप्रकारण पूर्व बुद्धया प्रेक्ष्य पर्यालोच्य पश्चात् वाक्यमुदाहरेत् उच्चारयेत अन्यथा यथा कथंचन प्रवृत्त्या सम्यगुपादेयत्वायोगात्तथाचाहअचक्षुष्कइवांधक इवनेतारमाकर्षयितारंबुद्धिमन्वेपते गीः सदसदर्थप्रतिपाद्यते, इत्थं च वक्ना अनुविचिंत्यभाषी, उक्ती वाचिको विनयः संप्रति मानसिक विनयद्वैविध्यप्रतिपादनार्थनाह - [भा.७७] मानसिओ पुन विनओ दुविहो उसमासओमुनीयव्यो ।
अकुसलमनोनिरोही कुसलमनउदीरणंचेव ।। वृ- मानसिकः पुनर्विनयः समासतः संक्षेपेण द्विविधो द्विप्रकारो मुणितव्यो ज्ञातव्यः, तदेव द्वैविध्यमुपदर्शयति,अकुशलस्य आर्तध्यानाधुपगतस्यमनसो निरोधः,अकुशलमनोनिरोधःकुशलस्य धर्मध्यानाधुत्थितस्य मनसाउदीरणं, चसमुच्चये एवकारो अवधारणेएतावेव द्वौ भेदौ नान्याविति ।
उक्तो मानसिकोपि विनयः, सांप्रतमापैचारिकसप्तविधविनयप्रतिपादनार्थमाह - {भा.७८] अब्भासवत्ति छंदोनुवत्तिया कज्जपडिकित्तीचेव,
अत्तगवेसणकालोनुयायसव्वानुलोमंच ।। वृ- गुरोरभ्यासे समीपे वर्तते इतिशीलोऽभ्यासवर्ती, गुरुपादपीठिकार्पत्यासन्नवर्तीति भावः छंदो गुरुणामभिप्रायस्तमनुवर्तते, आराधयतीत्येवंशीलः, छंदोनुवर्ती तद्भाव: छंदानुवर्तिता, तथा कार्ये कार्यनिमित्तंतृतीयोविनयः किमुक्तंभवतिसंग्रहमुपसंग्रहवामे करिष्यतीत्येवंबुद्ध्यायोविनयः क्रियते [20]
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१. स कार्यनिमित्तको विनयः, पडिकित्तीचेवत्ति कृते कार्ये यः क्रियते विनयः स प्रतिकृतिरूपत्वात प्रतिकृतिरुपत्वात्प्रतिकृतिस्त्र कार्यहतुकेप्रतिकृतिरुपेचविनये आक्षेपपरिहारीभाष्यकृतक्ष्याति,तथा द्रव्याद्यापत्सुआर्तस्य उपलक्षणमेतत्अनातस्यवागवेषणंदुर्लभद्रव्यसंपादनादिरुपमार्तगवेषणं,तथा कालं प्रस्तावमुपलक्षणत्वात् देशं च जानातीति कालज्ञस्तद्भावः कालज्ञता देशकालपरिज्ञानं तस्मिन सतिगुर्वादिच्छंदसागुर्वादिभ्यआहारादिप्रदानंकरोति,ततो विनयहेतुत्वात्तदपिदेशकाल परिज्ञानविनयः तथा सर्वेषु गुरुपदेशेष्वनुलोममप्रतिकुलतो सर्वानुलोम, च समुच्चये एप गाथासंक्षेपार्थः, व्यासार्थं तु भाष्यकृबिभणिषुः प्रथमतोभ्यासवर्त्तित्वं व्याख्यानयन्नाह[भा.७९] गुरुणोय लाभकंखी,अब्भासे वट्टतेसया ।
साहूआगारइंगिएहिं, संदिठ्ठो वत्ति काऊणं ।। वृ- गुरोरभ्यासे समीपे लाभकांक्षी, ज्ञानदर्शनचारित्ररुपपरमार्थलाभार्थी सदा साधुः प्रवर्तते, किमर्थमित्यत आह-आगारित्यादि आकारो नेत्रवक्त्रगतं, इंगितं चेष्टा ताभ्यां गुरोरभिप्रायमवगम्य तत्समीहितं कुर्तुसंदिष्टो चेतियत् किमपि गुरुणा संदिष्टः तद्वा कर्तुमिति, संप्रतिच्छंदोनुवर्तितामाह - भा.८०) कालसहावानुमया, अहारुवहीउवस्सयाचेव ।
नाउंववहरइतहा, छंदं अनुवत्तमाणोउ ।। वृ-आहारः पिंडः, उपधिः कल्पादिः, उपाश्रयो वसतिरेते कालस्वभावानुमता इति, अनुमतशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते, कालानुमताःस्वभावानुमताश्चकालानुमताये यस्मिन् काले सुखहेतुतयानुमताः तेकालानुमताः । प्रकृतिः स्वभावः सचार्थादिहगुरोः प्रतिगृह्यतेतदनुमताः तदनुकूलाः तान्तथा ज्ञात्वा च्छंदो गुरोरभिप्रायमनुवर्त्तमानो व्यवहरति संपादयति, एष च्छंदोनुवर्तिताविनयः, संप्रति कार्यहेतुके विनये परकृतमाक्षेपंमनस्याधाय परिहारमाह । [भा.८१] इहपरलोकासंसविमुक्कं कामं वयंति विनयंतु।
मोक्खाहिगारिएसुअविरुद्धो सोदुपक्ग्वेवि ।। वृ- ननु तीर्थकरैर्भगवद्भिरिहपरलोकाशंसाविप्रमुक्तविनयः कर्तव्यतयोपदिष्टस्ततः कथं साधूनां कार्यहेतुको विनयः ? उच्यते, काममिति अनुमते अवधृते ततोयमर्थः, यद्यपि नाम इह परलोकाशंसाविप्रभुक्तं कामं नियमाद्वदंति विनयं तथापि मोक्षाधिकारिषु मोक्षयोग्येष मोक्षपथज्ञानदर्शनचारित्रवत्स्वित्यर्थःस कार्यहतुकोपि विनयः द्वयो पक्षयोः समाहारेद्विपक्षं, तस्मिन्नपि साधुवर्गे चेत्यर्थःअविरुद्धोन विरोधमाकइयमत्रभावना कार्यहतुकोपिविनयः खलुसंग्रहादिकार्यार्थं संग्रहादि कार्यंच मोक्षांगमिति, सोपिमोक्षार्थिना कर्तव्योभगवदुपदिष्टत्वादिति, संप्रति कृत प्रतिकृत विनये तमेवाक्षेपमनस्याधायपरिहारमाह । - [भा.८२] एमेवय अनियाणं, वेयावच्चं तुहोइकायव्यं ।
कयपडिकित्ती विजुज्जइ, न कुणइ सव्वत्थ न जयइवि ।। वृ- यथा मोक्षांगतया कार्यहतुको विनयः साधुभिः कर्त्तव्यः, एवमेव मोक्षांगतयैव कृतप्रतिकृतिरुपमपि वैयावृत्त्यं अनिदानं निदानं भोगप्रार्थना तद्रहितं भवति, कर्तव्यं अनिदानमिति, च विशेषणंमध्यग्रहणेदंडारिवाद्यंतयोरपि ग्रहणमितिन्यायात् पूर्व पश्चाच्चद्रष्टव्यं,तेन सर्वोपि विनयो मोक्षार्थिभिरनिदानः कर्त्तव्यः अथ कथं कृतप्रतिकृतिरुपस्य विनयस्य मोक्षांगता ? उच्यते सुशिष्यो
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ८२] हावंपरिभावयति, ज्ञानदर्शनचारित्रलाभैमिनुपकारिणमप्युपकुर्वतिभगवंतोऽमीसूरयस्तस्मादेतेष्ववश्यं विनयःकर्तुव्यः, “जस्स तियं वेनइयं पउंजे” इति वचनादेवं च पर्यालोच्य यः क्रियते विनयः, स कृतप्रतिकृतिरूपत्वात् कृतप्रतिकृतिमोक्षांगत्वाच्चावश्यं कर्तव्य इति अन्यच्च उत्सर्गतस्तावत् साधुभिः सर्वनिर्जरार्थंकर्तव्यं, केवलंकदाचिदशुभोपिभाव उपजायते,कबुर्मागतेर्विचित्रत्वात्ततोऽशुभभावोदयवशात् यद्यपि सर्वदा न निर्जरार्थं प्रवर्तते, तथाप्येष ममापि करिष्यतीति कृतप्रतिकृतिबुद्ध्यापि वैयावृत्त्यं कर्त्तव्यं, तथा चाह ‘कयपडिकितिविजुज्जइइत्यादि यद्यपि यत् वैयावृत्त्यं सर्वत्र सर्वेषु प्रयोजनेषु निर्जरानिमित्तं करोति तथापि कृतप्रतिकृतिरपि युज्यते कृतप्रतिकृतिबुद्ध्यापि वैयावृत्त्यं कर्तव्यमितिभावः,साधूनांज्ञानादिपात्रतया विनयंस्थानत्वेन तेषु विनयस्य कल्याणपरंपराहेतुत्वात्। उक्तः कृतप्रतिकृतिरुपोविनयः ।सांप्रतमार्तगवेषणरुपविनयप्रतिपादनार्थमाह ।
[भा.८३/9] दव्वावईमाइसुंअत्तमणत्तेव गवेसणंकुणइ ।। वृ-द्रव्यापदिदुर्लभद्रव्य संपतौच तथाचभवतिके चित्देशेष्ववंत्यादिषुदुर्लभंघृतादिद्रव्यमिति, आदिशब्दात्क्षेत्रापदिपरिग्रहः, तत्रक्षेत्रापदिकांतारादिपतने,कालापदिदुर्भिक्षे,भावापदिगाढालानत्वे आर्त्तस्य पीडितस्य अत्यन्तसहिष्णुतया अनार्तस्य वा यथाशक्तियत् गवेषणं करोति, दुर्लभद्रव्यादि संपादयति, सआर्तगवेषणविनयः; संप्रति कालज्ञताविनयप्रतिपादनार्थमाह
भा.८३/२] आहारादिपयाणं छंदंमिऊछठउ विनउ ।। वृ-षष्ठः कालज्ञतालक्षणो विनयः एष यदुतछंदंमिउइतितृतीयार्थे सप्तमीयथा तिसुतेसुअलंकिया पुहवी इत्यत्रततोऽयमर्थः छिंदसागुरुणामभिप्रायेणैवतुशब्दस्यैवकारार्थत्वात्आहारादिप्रदानं किमुक्तं भवति, यत् यस्मै प्रतिभासते तदिगिताकारादिभिरभिज्ञाय आचार्यप्लानोपाध्यायप्रभृतिनामकालक्षेप संपादयति, स एषकालज्ञताविनयः उक्तःकालज्ञताविनयः, संप्रतिसर्वत्रानुलोमतालक्षणंविनयमाह। [भा.८४] सामायारिपरुवणनिद्देसे चेव बहुविहे गुरुजो, ।
एमेयत्तितहत्तिय, सव्वत्थनुलोमयाएसा ।। वृ-गुरुणोइत्यत्रकतरिषष्ठी, गुरोः सामाचारीप्ररुपणेकिमुक्तंभवति, इच्छामिथ्यादिरुपायांतस्यां सामाचार्यां गुरुणा प्ररुप्यमाणायां एवमेतत् यथा भगवंतो वदंति नान्यथेति प्रतिपत्तिस्तथा बहुविधे बहुप्रकारे निर्देशे तत्कर्तव्यताज्ञापनलक्षणे गुरोर्गुरुणा क्रियमाणे या तथेति वचनतः कर्तव्यतया च प्रतिपत्तिरेषा सर्वापिसर्वानुलोमता नाम विनय उपसंहारमाह[भा.८५] लोगोवयारविनओ, इय एसोवन्नितोसपक्खंमि ।
आसज्ज कारणंपुन कीरइ जइणा विपक्रोवि ।। वृ-इति एवमुक्तेन प्रकारेण एष लोकोपचारविनयःस्वपक्षे सुविहितलक्षणे वर्णितः आसाद्य कारणं विपुनर्विपक्षेपि गृहस्थेषु तथाविधागारिषु श्रावकेषु पार्श्वस्थादिषु एष लोकोपचारविनयाभ्यास वर्त्तित्वादिलक्षणो यतनया प्रवचनोन्नतिव्याघातपरिहारेण संयमानाबाधया च क्रियते, तदेवं कायवाङ्मनोलोकोपचारभेदतश्चतुःप्रकारः प्रतिरुपविनययुक्तः अथवा अन्यथा चतुःप्रकारः प्रतिरुपविनयस्तानेव प्रकारान् दर्शयति ।। [भा.८६] चहा वापडिरुवो तत्थेगनुलोमवयणसहियत्तं ।
पडिरुवकायकिरिया फासणसव्वानुलोमंच ।।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१__ वृ- वाशब्दः प्रकारांतरद्योतनार्थः, अन्यथा वाचतुष्प्रकारः प्रतिरुपविनवः तत्र तेषु चतुर्यु प्रकारेषु मध्ये एकः प्रतिरुपविनयस्तावदयं यदुत अनुलोमवचनसहितत्वं यत्किमपि कार्यमादिष्टः करोति, तत्सर्वमनुलोभवचनपूर्वकं करोति नान्यथेति भावः, द्वितीयप्रतिरुपकायक्रिया यथा परिपाट्या शरीरविश्रामणमित्यर्थः, तृतीयः संस्पर्शनविनयः यथा गुर्वादेः सुखासिको यः जायते तथा मूदुसंस्पर्शनप्रत्येकः संस्पर्शनविषय इतिभावः, चतुर्थः सर्वानुलोमतासूत्रेसर्वानुलोममितिभावप्रधानो निर्देशः, चः समुच्चये सा च सर्वानुलोमता व्यवहारविरुद्धपि प्राणव्यपरोपणकारिण्यपि वा समादेशे यथाक्रमं तथेति प्रतिपत्तिस्तथैव व कार्यसंपादनमित्येवं रुपा एतानेव प्रकारान् क्रमेण व्याचिख्यासुः प्रथमतोनुलोमवचनसहितत्वं व्याख्यानयति . भा.[८७) अमुगंकीर उआमंति भणइअनुलोमवयणसहितो उ,
वयणपसायाईहिय अभिनंदइतंवयंगरुणो ।। वृ- इच्छाकारेण भो शिष्याः अमुकं क्रियतामित्येवं गुरुणासमादिष्टे यो वचसा आममितिब्रूते एव किंतु गुरोस्तां वाचं वदनप्रसादादिभिः वदनस्य प्रसादेन मुखस्य प्रसन्नतया आदिशब्दात उत्फुल्लनयनकमलोऽजलिप्रग्रहादिनाचाभिनंदति, महान् कृतः प्रसादो यदेवंसमादिष्टइतिएवंज्ञापनेन स्फीतीकरोतिसविनयविनयवतोरभेदोपचारात् अनुलोमवचनसहितः प्रतिरुपविनयःतुशब्दएवकारार्थः एवंरुपएवानुलोमवचनसहितो नान्य इति,अस्यैव विनयस्यकरणे उपदेशमाह - [भा.८८] चोदयंते परंथेरा इच्छानिच्छेय तंवई;
जुत्ता विनयजुत्तस्स गुरुवक्कनुलोमता ।। वृ- स्थविरा आचार्यादयः ते परंशिष्यं चोदयंते तेषां तत्राधिकारित्वात् तत्र तां चोदनात्मिकां वाचं प्रतियदिइच्छाभवति तदादिष्टकार्यकरणाय यदिवा अनिच्छातथायि विशुद्धान्वयतया विनययुक्तस्य गुरुवाक्यानुलोमताआममित्येवंगुरुवाक्योपबृंहणं, गुरुवाक्योपदिष्टकार्यसंपादकता चेतिलक्षणा युक्ता इयमत्र भावना जातिकुलसमन्वितेन विनयमिच्छता सदैव गुरोनिकटवर्तिना भवितव्यं तत्र यदा गुरुः शिक्षयते,तदाता शिक्षामिच्छताअनिच्छतावाऽवश्यंगुरुवाक्यमाममितितथैवेत्येवं उपबृंहणीय कार्य चसंपादनीयमितिएतदेव सविस्तरमाह । [भा.८९ गुरवो जंपभासंति तत्थ खिप्पंसमुजमे ।
नऊसच्छंदया सेवा, लोए किमुत उत्तरे ।। वृ-गुरखो यत्प्रभाषते, कर्त्तव्यतयोपदिशति, तत्र क्षिप्रं शीधं समुद्यच्छेत् सम्यगुद्यम कुर्यात् यतो नहुनैवस्वच्छंदतास्वाभिप्रायेणवर्त्तिताश्रेयसीलोकेपि, अपिशब्दोत्राऽनुक्तोऽपिसामर्थ्यात् गम्यते, किमुतउत्तरेलोकोत्तरेसुविहितजनमार्गेपरलोकार्थिनस्तस्य सुतरां न श्रेवसी, ज्ञानादिविच्युतिप्रसंगात्। [भा.९०
जदुत्तं गुरुनिद्देसं जोवि आइसई मुनी ।
तस्सावि विहिणाजुत्ता, गुरुवक्कानुलोमता ।। वृ-यथोक्तं गुरुनिर्देशंगुर्वाज्ञारुपयोपिमुनिरादिशतिकथयति,तस्यापितथादिशतः प्रतिविधिना सूत्रोक्तेन युक्तागुरुवाक्यानुलोमता यतोयथोक्तस्वरुपात्तदेवमुक्तोऽनुलोमवचनसहितस्वरुपो विनयः, संप्रति प्रतिरुपकायक्रियाविनयमाह - [भा.९१) अद्धाण वायणाए निन्नासणयाएपरिकिलंतस्स ।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीटिका - [भा. ९१]
सीसाईजा पाया किरिया पायादविनउय ।। वृ-अध्वनि मार्गे वाचनायां सूत्रार्थप्रदानलक्षणायां निन्यासनतया निरंतरोपवेशनतः परिक्रांतस्य समंततःक्रममुपागतस्य क्रियाप्रतिरुपकायक्रिया विश्रामणेतितात्पर्यार्थः कर्त्तव्येतिवाक्यशेषः, कथं कर्तव्येत्यतःआहशी दर्यावत्पादौ शिरस्यारभ्यक्रमेण तावत्कर्तव्यायावत्पादौ; यदिपुनः पादादारभ्य करोति तदाअविनयः पादादिमलस्यशीर्षादिषु लनात् अत्रैवापवादमाह - [भा.९२] जत्तोवभणाइगुरुकरेइ कियकम्ममोततो ।
पुवं संफरिसणविनउपुन परिमउयं वा जहासहइ ।। वृ-यतो वा अंगादारभ्य गुरुर्भणति तत्पूर्वमारभ्य कृतिकर्म विश्रामणां, मो इतिपादपूरणे करोति तथाचसतिपादादप्यारभ्यकुर्वतो नाविनयः गुर्वाज्ञाकारित्वात् उक्तोनुलोमकायक्रियाविनयः,संप्रति संस्पर्शनविनयमाह; संफरिसणेत्यादिसंस्पर्शनविनयः पुनः परिमृदुकंवाशब्दादल्पमूदुकुंवा यथा सहते तथा विश्रामणांकरोति, अतिस्वरेण विश्रामणायां परितापनसंभवात् अथविश्रामणायां को गुण इत्यत आह ! - [भा.९३] वायाइसठाणं वयंतिबद्धासणस्सजे खुभिया ।
खेयजओतनुथिरया, बलंचअरिसादओ नेवः || वृ- वातादयो वातपित्तश्लेष्माणो ये बद्धासनस्य सतः क्षुभिताः स्वस्थानात् प्रतिचलितास्ते स्थानं व्रजंति स्वस्थानं प्रतिपद्यंते, ते न विक्रयां भजतीतिभावः, तथा वाचनाप्रदानतो मार्गगमनतो वा यः खेद उपजातः तस्य जयोऽपगमो भवति, तथा तनोः शरीरस्य स्थिरता दाढ्यं भवति, नविशरारुभावः, अत एव च बलं शरीरं तद्पष्टंभतो आदिशब्दात्तदन्यरोगा न उपजायंते, एते विश्रामणायां गुणास्ततः कर्तव्योऽवश्वमनुलोमकायक्रियाविनयः, संस्पर्शनविनयश्च संप्रति सर्वत्रानुलोमताविनयमाह - [भा.९४] सेयवपुमेकाको, दिठो चउदंतपंडुरो वेभो !
आमंति पडिभणतेसव्वत्थनुलोमपडिलोमे ।। वृ-श्वेतवपुःश्वेतशरीरो मेमया काको दृष्टः यदिवा इभो हस्ती चतुर्दतो पांडुरश्चमयादृष्टइति वर्तते, एवं प्रतिलोमे लोकव्यवहारविरुद्ध गुरुणा कथमप्युच्यमाने आमभिति प्रतिभणति शिष्ये सर्वत्रानुलोमलक्षणो विनयः प्रतिपत्तव्यः, किमुक्तंभवति, यदि नामश्वेतवपुर्मयाकाको दृष्टइत्यादिकं लोकव्यवहारप्रतिकूलं कथमपि गुरुर्भणति तथापि तदानीं सकलजनसमक्षमामित्येवं वक्तव्यं, न पुनस्तद्वचः कुट्टयितव्यं, केवलं विशेषार्थिना जनविरहेकारणंप्रष्टव्यं, एवं हिसर्वानुलोमतालक्षणो विनयः प्रकटितो भवति नान्यथा ।[भा.९५] मिणुगोणसंगुलेहिंगणेह से दाहवक्कलाइंसे ।
अगंगुलीए वग्धंतुदडिवगडंभणतिआममिति ।। वृ-मिणुप्रमिणुगांनसंसर्पजातिविशेष अंगुलैः यथा किंवत्यंगुलानि अयंगोनसोविद्यतेइतितथा गणय परिसंख्याहि से तस्य गोनसस्य दंष्ट्राः यदिवा से तस्य वक्र वालानि पृष्टस्योपरि मंडललक्षणानि गणय कियंत्योऽस्य दंष्ट्रः कियंति वास्य पृष्ठस्योपरि वक्रवालानीत्येतत् गणियत्वा कथयेतिभावः, तथा अग्रांगुलयाअंगुल्यग्रभागेन व्याधंतुदतोत्रेणेवव्यथय, तथाडिपप्रोल्लंधयअवटंकूपं, एवं प्राणप्रतिलोम वदतिगुरौ सर्वत्रानुलोमताविनययुक्तः शिष्य आममितिभणति, गुरवो हिसकलजगत्प्राणिवर्गविषय
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
व्यवहार - छदसूत्रम्-१. परमकरुणापरितचेतसस्ततस्त एव युक्तमयुक्तं वा जानंति किमत्र शिष्यस्य चिंतयेति शिष्येण सर्वत्रानुलोमविनयमिच्छता ईदृशमपि गुरुवचनं तथेति प्रतिपत्तव्यमिति, संप्रति गुत्तिसुय समिईसुय इत्यादिगाथायां यदुक्तंपसत्थेय इतितत्र प्रशस्तग्रहणव्यवच्छेद्यं दर्शयति - [भा.९६] तत्थ उपसत्थगहण परिपिट्टणछेज्जमाइवारेइ, ।
उसनगिहत्थाण, यउट्ठाईय पुव्वुत्ता ।। वृ-जोगेतहा पसत्थेय इत्यत्र यत्प्रशस्तग्रहणं कृतं तत् अप्रशस्तयोगं परिपिट्टनछेदादिकं वारयति निराकरोति, न तदकरणे प्रतिक्रमणं प्रायश्चित्तं भवतीति भावः, तस्याप्रशस्तत्वेन तत् करणस्यैव प्रायश्चित्तविषयत्वात्, तथा अवसन्नानामुपलक्षणमेतत्पार्श्वस्थकुशीलानांच तथा गृहस्थानांपूर्वोक्ता उत्थानादयोऽभ्युत्थानजल्पासनप्रदानादयस्तानपिवारयति, तेषामपितान् प्रतिअप्रशस्तत्वात्, अत्रैव प्रायश्चित्तयोजनामाह ।। [भा.९७] जोजत्थ उकरणिजो, उहाणाइंउ अकरणेतस्स ।
होइ पडिक्कमियव्वं एमेवयवाएमानसिए ।। वृ-यो योग उत्थानादिरभ्युत्थानांजलिप्रदानादिको यत्र आचार्यादिविषये करणीय उक्तस्तस्य तत्राकरणे प्रतिक्रमितव्यं भवति, मिथ्यादुःकृतं प्रायश्चित्तं भवतीति भावः, तदेव तत् कायिकप्रतिरुपयोगविपये उक्तमेव अनेनैवप्रकारेणवाचिकेमानसिकेपियोगे प्रतिरुपेवक्तव्यं,यथा वाचिको मानसिकोपि यः प्रतियोगरुपयोगो यत्र करणीय उक्तस्तस्य तथा तत्राकरणे मिथ्यादुःकृतं प्रायश्चित्तमिति, चशब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थस्तेन इच्छामिथ्यादिप्रशस्तयोगाकरणेपिमिथ्यादुःकृतंद्रष्टव्यं, संप्रति यत्मूलगाथायामतिक्कमे अनाभोगे इत्युपन्यस्तं, तद्व्याख्यानयन्नाह ।। [भा.९८] अवराहे अतिक्कमणे वइक्कमेचेव तहअनाभोगे।
भयमाणे उ अकिच्चं, पायच्छित्तं पडिक्कमणं ।। वृ- अपराधे उत्तरगुणप्रतिसेवनरुपे अतिक्रमणे तथा व्यतिक्रमे च तथाऽनाभांगतोऽकृत्यमपि मूलोत्तरगुण प्रतिसेवनालक्षणं भजमाने प्रतिक्रमणं मिथ्यादुष्कुतं प्रायश्चित्तं तदेवमुक्तं प्रतिक्रमणार्ह प्रायश्चित्तमिदानीं तदुभयारीमभिधातुकाम आह । [भा.९९] संकिए सहसागारेभयाउरे आवतीसुयः ।
महव्वयातिचारे य, छण्हं ठाणाणबझंतो ।। वृ-शंकितः प्राणातिपातोदौ यथा मया प्राणातिपातः कृतः किंवा न कृतस्तथा मृषा भणितं नवा, अवग्रहोऽनुज्ञापितो नवा, स्नानादिदर्शननिमित्तं जिनभवनादिगतस्य स्त्रीस्पर्शे रागगमनमभून्नवा, इष्टानिष्टेषु शब्दादिषु रागद्वेषौ गौ नवा तक्रादिलेपकृदवयवाः कथमपि पात्रगताः पर्युषिता भिक्षार्थमटितुकामेनधौताः किंवानधौताइत्यादितत्रपन्नांस्थानानांबाह्यंतदुभयलक्षणंप्रायश्चितमिति योगः, तथा उपयोगवतोपि सहसाकारे सहसा प्राणातिपादिकरणे तथा भये दुष्टम्लेच्छादिसमुत्थे यदिवा हस्त्यागमने मेघोदकनिपातस्पर्शने दीपादिस्पर्शनेन वा आकुलतया प्राणातिपातादिकरणे तथा आतुरः क्षुधापिपासयावा पीडितः भावप्रधानश्चायं निर्देशस्ततोयमर्थः आतुरतायां तथा आपत्चतुर्दा तद्यथा द्रव्यापत् क्षेत्रापत् कालापत्, भावापत्: तत्र द्रव्यापत् दुर्लभं प्रायोग्यं द्रव्यं, क्षेत्रापच्छिन्नमंडपादि कालापत् दुर्भिक्षादि, भावापत् गाढग्लानत्वादि एतासुस हिंसादोषमापद्यमानस्यापि अनात्मवशगस्य
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ९९]
३९
तथाहि ईर्यासमितावुपयुक्तोप्युच्चालिते पादे सहसा समापतितं कुलिंगिनमपि व्यापादयेत् मृषापि कदाचित्सहसा भाषतेऽग्रहमपिकदाचिद्राभसिकतया अननुज्ञातमपिपरिभोगयति अत्युल्बणमबलारूपमक्लोक्य कदाचनिपि सहसारागमुपैति इत्यादि, तथा भयात्प्रपलायमानो भू जल ज्वलन वनस्पतिद्वित्रिचतुः पंचेद्रियानपि व्यापादयेन् मृषापि भयाद् भाषते, परिग्रहमपि धर्मोपकरणबाह्यस्य करोति, आतुरतायामपि सम्यगीर्यापशाशोधने संभवति प्राणातिपातः, अत्यातुरतायां कदाचिन् मृषाभाषणमपि अदत्तादानमपि च एवमापत्स्वपि भावनीयं यथा महाव्रतानां प्राणातिपातनिवृत्त्यादीनां सहसाकारः स्फुटबुद्धयाकारणतो वा अतिचारे चशब्दादतिक्रमव्यतिक्रमयोश्च तथाऽतिक्रमादीनां महावृतविषयाणामन्यतमस्याशंकायां वा किमित्याह छण्हठाणाणबज्झतोइति इह केषांचित् अनवस्थितपारांचितेप्रायश्चिते द्वे अपि कं प्रायश्चित्तमिति प्रतिपत्तिः तन्मतेन नवधा प्रायश्चित्तं, तत्रचाद्ये द्वे प्रायश्चिते मुकत्वा शेषाणि सप्त प्रायश्चित्तानि तेषां च सप्तानां प्रायश्चित्तानां यदाद्यं प्रायश्चित्तं तत् उपरितनानां षण्णां बाह्ये नाभ्यंतरमिति, पण्णां स्थानानां बाह्यतः इति वचसा तदेव प्रतिपत्तव्यं, यश्च तदुभयं तच्चेवं भावनीयं, शंकितादिषु यथोक्तस्वरुपेषु सत्सु प्रथमं गुरुणां पुरत आलोचनं, तदनंतरं गुरुसमादेशेन मिथ्यादुःकृतदानमिति तत्र यदुक्तं संकिए इति तत् विवृण्वन्नाह -
( भा. १०० |
हित्थोव न हित्थोमे, सत्तो भणियं व नभणियं मोसं ।
[ भा. १०१ ]
उम्हनुणमणुन्ना, तइए फासे चउत्थम्मि ॥ इंदिरागद्दीसाउ, पंचमे किं गतोमि न गतोत्ति । छट्टेलेवाडाइ, धोयम धोयं न वा वेत्ति ॥
वृ. सत्त्वः प्राणी हित्थोत्ति देशीपदमेतत् हिसितो मे मया न वा हिंसित इति, तथा भणितं यदि वा न भणितं तथा तृतीये अदत्तादान विरति लक्षणे अवग्रहो ऽनुज्ञा न कारिता, तथा चतुर्थे मैथुनविरति लक्षणे, जिनभवनादिषु स्नानादि दर्शन प्रयोजनतो गतः सन् फासे इति स्त्री स्पर्शरागं गतो न वा, तथा पंचमे परिग्रह विरमणलक्षणे इन्द्रियेषु विषयिणा विषयोषलक्षणादिन्द्रिय विषयेषु इष्टानिष्टेषु रागद्वेषौ गतीस्मि किंवा न गत इति, तथा पष्ठेरात्रिभोजन विरमणेलेपकृदादितक्राद्यवयवरूपं कथमपि यात्रादि गतं पर्युषितं भिक्षाटनार्थमुद्यतेन धौतमथवा न धौतं मयेति यद्यैवं ततः किमित्याह
[ भा. १०२ ]
इंदिय अव्यागडिया जे अत्था अनुवधारिया । तदुभयपायच्छित्तं पडिवज्जइ भावतो ॥
बृ. उक्तेन प्रकारेण य अर्थः प्राणातिपातादयः इन्द्रियैश्चक्षुरादिभिव्याकृता अप्रकटीभूताः प्रकटीकृता अपि ये अनुपधारिता न सम्यक् धारणा विषयी कृतास्तेषु प्रायत्तिं प्रतिपद्यते भावतः सम्यक् अपुनरावतनेन तदुभयमिति तच्च तद् उभयं च पूर्वं गुरुणां पुरत आलोचना तदनंतरं तदादेशतो मिध्यादुःकृतदानमित्येवं रूपं तदुभयं एतदेव सविस्तरमभिधित्सुराह
-
[ भा. १०३ | सद्दा सुया बहुविहा तत्थय केसु विगतोमि रागतिः ।
अमुगत्थ मेवितक्का, पडिवज्जइ तदुभयं तत्था ।।
वृ-शब्दामया बहुविधा बहुप्रकाराः श्रुताः श्रवणविषयीकृतास्तत्र तेषु बहुविधेषु शब्देषु श्रुतेषु मध्ये वितर्कति एवं मे वितर्क संदेही यथा केचिदपि अमुगत्थति अमुकेषु रागमुपलक्षणमेतत द्वेपं वा गतोस्मि तत्र तस्मिन् शंकाविषये तदुभयमुक्तलक्षणप्रायश्चित्तं भावतः प्रतिपद्यते, यदि हि निश्चितं भवति यथा
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१
अमुकेषु शब्देषु रागद्वेषं वा गत इति तत्र तपोर्हं प्रायश्चित्तं अर्थवं निश्चयो न गतो रागद्वेषं वा तत्र स शुद्ध एव न प्रायश्चित्तविषयः, ततीवितर्के यथोक्तलक्षणे तदुभयमेव प्रायश्चित्तमिति । एवमेव सेसएव विसए आसेविऊणजे पच्छाः ।
[ भा. १०४ ]
४०
काऊणएगपक्वे न तरइ तहियं तदुभयं तु ।।
वृ एवमेव उक्तेनैव प्रकारेण यान् रुपादीन् विषयान् आसेव्योपभुज्य उपलक्षणमेतत् प्राणातिपातादीनप्यासेव्य पञ्चात् एकतरस्मिन् पक्षे अपराधलक्षणे निर्दोषता लक्षणे वा कर्तुं न शक्नोति, यथा रूपादिषु विषयेषु रागद्वेषं वा गतः प्राणातिपातादयो वा कृता इति यदि वा न गतो रागद्वेषौ, नापि कृताः प्राणातिपातादय इति तत्र तदुभयं च तदुभवमेव तु शब्दस्यैवकार्थत्वात् यथोक्तलक्षणं प्रायश्चित्तं शंकास्पदत्वात् तदेवं शंकिते इति व्याख्यातं, संप्रति सहसाकारे इत्यादि व्याचिरख्यासुराह - [ भा. १०५ ] उपयोगवती सहसा, भएण वा पेल्लिए कुलिंगादि । अच्चाउरावतीसुय अनेसियादिगहणभोगा ||
बू-उपयोगवतोपि ईर्ष्यासमितौ सम्यगुपयुक्तस्थापि उच्चालिते पादेकथमपि सहसायोगतः समापतितः सन् कुलिंगी व्यापद्यते भयेन वा चौरसिंहादीनां भृशं प्रपलायमाने भवग्रहणमुपलक्षणं तेन एतदपि द्रष्टव्यं परेण वा पेल्लिए इति परेण प्रेरितो वा तद्व्यापारमासाद्य कुलिंगी उपलक्षणमेतत् पृथिव्यादिजीवनिकायो वा व्यापत्तिमाप्नुयात् तथा अत्यातुरे क्षुधापिपासया वा अत्यंतपीडिते तथा आपत्सु द्रव्यापदादिषु यदि अनेषितादिग्रहणे भोगौ भवतः अनेषितमनेषणीयमादिशब्दादकल्पनीयस्य परिग्रहः, न केवलमनेषितादिग्रहणभोगौ किंतुगमनागमनादौ पृथिव्यादिजंतुविराधनापि भवति तथापितत्र प्रायश्चित्तं यथोक्तलक्षणं तदुभयमिति वर्त्तते सहसाकारादिविषयत्वात् संप्रति महव्वयाइयारे य इत्येतद्व्याख्यानयन्नाह -
[भा. १०६ ]
सहसाकारे अइक्कमवइकमे चैव तह अइयारे । होइ व सद्दग्गहणापच्छित्तं तदुभयं तिसुवि ।। अतियारुवया वा, एगयरे तत्थहोइ आसंका । नवा जस्स विसाही तस्सुवरिं छण्हं बज्झं तु ।।
[भा. १०७ ]
वृ- सहसाकारतः सहसाकारतोतिक्रमे व्यतिक्रमे अतिचारे च प्राग् व्यावर्णितस्वरूपे महाव्रतविषये इति सामर्थ्यात् गम्यते महव्वयाइयारे व इति पदस्य व्याख्यायमानात्वात् एतेषु त्रिष्वपि दोषेषु तदुभयमुक्तस्वरूपं प्रायश्चित्तमिति योगः, अथ मूलगाथायां महाव्रतातीचारे चेत्येवोक्तं ततः कथमत्र विवृतं अतिक्रमेव्यतिक्रमं वेति ? अत आह, चशब्दग्रहणात् किमुक्तं भवति ? चशब्दग्रहणतः मूलगाथायामतिक्रमव्यतिक्रमयोरपि समुच्चयः कृत इत्यदोषः, अथवा अतिचारस्य पर्वतग्रहणादतिक्रमव्यतिक्रमयोरपि उपयोग स्फुटबुद्धयाकरणे तदुभयं प्रायश्चित्तमिति योगः, वाशब्दो भिन्नक्रमत्वादेगयरे इत्यत्र योजनीयः ततोऽयमर्थ एकतरस्मिन् वा तत्र अतिक्रमे व्यतिक्रमं व्यतिक्रमे अतिचारे वा यदि भवत्याशंका यथा मयातिक्रमः कृती न वा व्यतिक्रमो कृतो न वा अतिचारः कृतो नवेति तत्रापि तदुभयं प्रायश्चित्तं इह सहसाकाराशंके संकिए सहसागारे पदद्वयेनापि गते, केवलं महाव्रतानामतिक्रममादिष्वित्याशंकायां सहसाकारे चैतदेव प्रायश्चित्तं नान्यत् परिकल्पनीयमिति भाष्यकृता सहसाकाराशंके अपि योजित, छण्ह ठाणाण बज्झं तु इति व्याख्यानयन्नाह नवहेत्यादि
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीटिका - [भा. १०७]
४१ यस्याचार्यस्य मतेऽनवस्थितपरांचितयोरेक्याविवक्षणात्नवधा नवप्रकाश विशोधिः प्रायश्चित्तं, तस्य आद्यप्रायश्चित्तद्वयस्योपरियवर्तते प्रायश्चित्तंतत्क्षणामुपरितनानांबाह्यमेव तुशब्दस्य॑वकारार्थत्वात, ततः छण्हं ठाणाण बझंतु इति तदुभयं प्रायश्चित्तं प्रतिपत्तव्यमिति उक्तं तदुभयाहँ प्रायश्चित्तमिदानीं विवेकाहमाह । - [भा.१०८] कइजोगिण उगहियं सज्जासंधारभत्तपानं वा ।
अफासुएसणिजं नाउं, विवेगोउपच्छित्तं ।। वृ- कृतयोगी नाम गीलार्थः, कश्चगीतार्थ उच्यते वस्त्रपात्रपिंडशय्यषणाध्ययनानि छेदसूत्राणिच सूत्रतोऽर्थतः तदुभयतोवायेनसम्यगधीतानिसगीतार्थः, तेन कृतयोगिना श्रुतोपदेशानुसारिपरिणामपरिणतेन शय्या उपाश्रयः उपाश्रयग्रहणात् तृणडगलकमल्लकादिपरिग्रहस्तपामपिप्रायस्तत्रैव संभवात् संस्तारकः प्रतीतः,संस्तारकग्रहणंसकलौधिकोपग्रहिकोपलक्षणंभक्तमशनं, पानसौवीरादिवाशब्दात खादिय स्वादिमंवा गृहीतं पश्चात् कथमपि अप्रासुकमनेषणीयं वा ज्ञातं, तत्र प्रायश्चित्तं तस्य गृहीतस्य शय्यादेविवेकः परित्यागः उक्तंच -तंसेजाइयं विहिणा सुरवइठेणे विगिंचमाणो परिसुद्धी इति ।। भा.१०९) पउरणपाणगामे किंसाहुन वेति सावए पुच्छा नस्थि ।
वसहित्ति पकया ठिएसु अतिसेसियविवेगो ।। वृ-केचित्साधवः प्रचुरान्नपाने ग्रामे गतास्तत्रवसतिर्दुःप्रापा नीचिता लभ्यतेइति नस्थिताः ततः सावएपुच्छा इतिषष्ठिसप्तम्पोरर्थं प्रत्यभेदात्श्रावकस्य तथाभिनवदीक्षितस्यपाधै पृच्छा अभवत्यथा किमिति साधवो नात्र तिष्ठति सप्राह नास्त्यत्र वसतिरिति कृत्वा ततः साधुषु गतेषु श्रावकैः पर्यालोच्य वसतिः प्रकृता प्रकृष्टा कृता तस्यांच कृतायांकालांतरणतेवान्यवासाधवः समागतास्तत्रस्थिता स्थितेषु चकतिपयदिनातिक्रमे अतिशेषितंज्ञातं च सतिततः प्रायश्चित्तं विवेकः किमुक्तं भवति, ज्ञाते सति तां वसतिं परित्यजंतस्ते शुद्धा इति उपलक्षणमेतत्, तेन एतदपि द्रष्टव्यं ।। अशटभावेन गिरि राहु मेघ महिकारज:समावृते सवितरि उगतबुद्धया अनस्तमितबुध्ध्या वा गृहीतमशनादिकं पश्चात् ज्ञातमनुद्रते अस्तमिते वा सूर्ये गृहीतं तथा प्रथम पौरुष्यां गृहीत्वा चतुर्थामपि पौरुपी यावत् धृतमशनादि शठभावनाऽशटभावेन वा अर्द्धयोजनातिक्रमेण नीतमानीतं वाशनादितत्र विवेक एव प्रायश्चित्तमिति शठाशठयोश्चेदं लक्षणं इंद्रियविकथामायाक्रीडादि कुर्वन शठः ग्लानसागारिकस्थंडिलभवादिकारणतोऽशठ इति उक्तं विवेकार्ह प्रायश्चित्तं संप्रतिव्युत्सर्हिमाह -- [भा.११०) गमनागमनविवार सुत्ते वा सुमिणे दंसणे रातो ।
नावा नईसंतारेपायच्छित्तंवि उस्सयो ।। वृ- गमनमुपाश्रयात् गुरुमूलाद्वा बहिर्गमनं भूयः स्वीपाश्रये गुरुपादमूले वा बहिःप्रदेशात प्रत्यावन्त्रनमागमनं च गमनंचगमनागमनं समाहारो द्वंद्वः गमनपूर्वमागमनंगमनागमनं गमनं आगमनं च गमनागमने स्यादावसंख्येय इत्येकशेषः तयोस्तत्र यदा भक्ताद्यर्थमन्यस्मिन् ग्रामे गतः सन् विश्रमणनिमित्तमासितुकामोऽथवा यावन्नाद्यापि वेला च भवति तावत् प्रतीक्षितुकामा यदिवा प्रथमालिकां कर्तुकामो यदा शुन्यगृहादिषु प्रविशति तदैवमादिषु प्रयोजनेषु गमनमात्रंपि ऐपिथिको प्रतिक्रमणपुरस्सरं कायोत्सर्गः प्रायश्चित्तं, तदनंतर कार्यसमाप्ती भूयःस्वोपाश्रवप्रवेशे आगमनमात्रेकायोत्सर्गः, शेषेषुप्रयोजनेष्वपांतराल विश्रामणासंभव गमनागमनयोरिति वियारे इति
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१. विचारो नाम उचारादिपरिष्ठापनं, तत्रापि प्रायश्चित्तं कायोत्सर्गः सुत्ते वा इति सूत्रे सूत्रविषयेषु उद्देशसमुद्देशानुज्ञाप्रतिक्रमण श्रुतस्कंधांगपरिवर्तनादिश्च विधिसमाचरणपरिहाराय प्रायश्चित्तं कायोत्सर्गः, वासमुच्चय सुमिणेदसणेराउ इति उत्सर्गतो दिवा स्वप्तुमेव न कल्पते ततो रात्रिग्रहणं रात्री स्वप्नदर्शने प्राणातिपातादिसावद्यबहुले कदाचिदनवद्यस्वप्नदर्शने वा अनिष्टसूचके उपलक्षणमेतत दुःशकुनदुनिमित्तेषुवा तत्प्रतिघातकरणाय कायोत्सर्गकरणंप्रायश्चित्तं; नावा नइसंतारे इति नौश्चतुर्दा तद्यथासमुद्रनौउद्यानी अवयानी तिर्यगामिनीच तत्रसमुद्रनौः प्रवहणंयेनसमुद्रोलंध्यते,शेषास्तिस्त्रो नद्यां तत्रापि या नद्याः प्रतिश्रोतोगामिनी सा उद्यानी अनुस्रोतोगामिनी अवयानी या पुनर्नदी तिर्यक् छिनत्ति सा तिर्यगामिनी तत्र यतनयोपयुक्तस्य यथायोगं चतुर्विधयापि नावा तथाविधप्रयोजनोत्पत्तिबशतो गमने सूत्रोक्तविधिना कायोत्सर्गः प्रायश्चित्तं नदीसंतारश्चतुर्विधस्तत्र पादाभ्यां त्रिधा तद्यथा संघटः, लेपस्तदुपरि च तत्र जंधार्द्धप्रमाणे उदकसंस्पर्श संघट्टः, नाभिप्रमाणे उदकसंस्पर्श लेप तत उपरि उदकसंस्पर्श तदुपरि चतुर्थो नदीसंस्तारो बाहड्डपादिभिः एतेष्वपि सर्वत्र यतनयोपयुक्तस्य प्रायश्चित्तं कायोत्सर्गः व्युत्सर्गः कायोत्सर्ग इत्यर्थांतरमेष गाथासंक्षेपार्थः ।। सांप्रतमेनामेव गाथां विवरीषुर्येषुस्थानेषुगमनमागमनंगमनागमनंवा प्रतिक्रमणीयं संभवतियो विचारविषयोयत्प्रमाणंच तत्र कार्योत्सर्गप्रायश्चित्तं तदेतदुपदर्शयन्नाह - {भा.१११ भत्तेपानेसवणासणेय अरहंतसमणसेनासु ।
उच्चारे पासवणे पणवीसं होति ऊसासो ।। वृ- भक्त पाने शयनासने च अरिहंतसमणे सेञासु इति शय्याशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते अर्हच्छय्यायामहद्भवने, श्रमणशय्यायां श्रमणांपाश्रये, गमनमागमनं च प्रतिक्रमणीयं संभवति उच्चारपश्रवणयोस्तुहस्तशताद्वहिर्गत्वा परिस्थापनेगमनागमनतर्भावः हस्तशताभ्यंतरतएव तद्व्युत्सर्गे तन्मात्रकपरिष्ठापने वाविचारविषयेएतेषुच सर्वेष्वपिस्थानेषुचकायोत्सर्गप्रायश्चित्तस्य प्रमाणभवति पंचविंशतिरुच्छासाः तत्रभक्त पाने वा कथं गमनमात्रं प्रतिक्रमणीयंसंभवतीतिप्रतिपादनार्थमाह - [भा.११२] वीसमण असइकाले पढमालियवास संखंडीए ।
वाइरियावहियठाए गमनं तुपडिक्कमंतस्स ।। वृ- यदा भक्तार्थं पानार्थं वा भिक्षाचर्यया ग्रामांतरं गत्वा मार्गगमनसमुत्थपरिश्रममजयाय विश्राम्यति, असति कालेति अथवा असति भिक्षाकाले यावत् भिक्षावेला भवति तावत्प्रतीक्षितुकामः पढमालियत्ति यदिवा क्षुधापीडितः सन् प्रथमालिकां कर्तुकामा यत्र शुन्यगृहादिषु प्रविशति, वासत्ति अथवा तस्मिन्नन्यस्मिन् वा ग्रामे भिक्षामटतोतरा वर्षं पतितुमारब्धं ततः छन्नं किमपि स्थानं प्रविश्य तत्रासितुकामः संखंडीए वा इति संखंड्यां वा अग्रमाणायां ध्रुवं भूयात् लाभ इति ज्ञात्वा वचिदन्यत्र प्रतीक्षितुमिच्छुर्भवतितदा तस्यैर्यापथिक्यर्थईर्यापथिकपापविशुध्ध्यर्थंगमनं प्रतिक्रामतो गमनविषयं प्रतिक्रमणं कुर्वतः कायोत्सर्गः प्रायश्चित्तं स च कायोत्सर्ग: पंचविशत्युच्छासप्रमाणः उच्छ्रासाश्च पादसमास इति पंचविंशतेश्चतुर्भिः भागे हतेषट् श्लोका एकपादाधिका लभ्यते ततश्चतुर्विशतिस्तवः चंदेसु निम्मलयरा इति पादपर्यंत कायोत्सर्गे चिंतनीय इतिभावः ।। [भा.११३] एवमेव सेसएसुविहोइनिसज्जए अंतरेगमनं ।
आगमनंजंतत्तो निरंतरगयागय होइ ।।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. ११३] __ वृ-एवमेवभक्तपानयोरिवशेषेष्वपिस्थानेषुशयनसनादिषुयावत्नाद्यापिवेलाभवतितावत्यावत् प्रतीक्षणंतदेतदत्रांतरं तस्मिन् अंतरे निषद्यायामुपवंशन केवलं गमनंप्रतिक्रमणीयंभवति तथाहिशयनं नाम संस्तारकादि आसनं पीठकादि तद्याचनार्थं वचनापि गतस्तत्र ग्लानचारित्वादिभिः कारणः शरीरदुर्बलतया जातपरिश्रमो विश्रमितुकामः,संस्तारकादिप्रभुर्वा न विद्यतेक्वचिदन्यत्रगतत्वात्ततस्तं प्रतीक्षितुकामएपिथिकपापविशोधनायगमनं प्रतीक्रमतीतिआगमनं जंतत्तोइतिएवंभक्तपानाद्यर्थं विश्रभ्य कार्यसमाप्तौ ततः स्थानात्यदा भूयः स्वोपाश्रये प्रत्यावन्नते तदा केवलमागमनं प्रतिक्रमणीयं भवति यदि पुनरेतेष्वेव प्रयोजनेषु नोक्तप्रकारेणापांतराले विश्रमणं भवति तदा निरंतरे भवति उक्तलक्षणस्यांतरस्याभावेगतागतंगमनागमनंसमुदितंप्रतिक्रमणीयंजायतेएवमर्हच्छमणशय्यास्वपि गमनमागमनं गमनागमनं च प्रतिक्रमितव्यंभावनीयं, तद्यथा पाक्षिकादिषु जिनभवनादौ चैत्यवंदको गत्वायदास्नानादिदर्शननिमित्तमैर्यापथिकीप्रतिक्रम्य विश्राम्यतितदा केवलंगमनमेव प्रतिक्रमणीयं, ततः स्वोपाश्रये प्रत्यायातावागमनं विश्रामणासंभवेगमनागमनमिति, तथापाक्षिकादौयेऽन्यवसतिषु सुसाधवस्तेऽश्यं वंदनीय इति विधिस्ततस्तत्र वंदको गतो यदा विश्राम्यति तदागमनं, ततः स्वीपाश्रये प्रत्यागमने आगमनं, विश्रामणाभावे गमनागमनं प्रतिक्रमणीयमिति; उच्चारे प्रश्रवणे च हस्तशताद् बहियुत्सृष्टेऽपांतराले प्राये विश्रामणासंभवात् गमनागमनं समुदितं प्रतिक्रमणीयं भवति, यदापि हस्तशतस्याम्यंतरे उच्चारं प्रश्रवणं तन्मात्रकं वा परिष्ठापयति तदापि विचारे इति वचनात एपिथिकीप्रतिक्रमणपुरस्सरः पंचविंशत्युच्छ्रासप्रमाणः कायोत्सर्गः प्रायश्चित्तं, संप्रति सुत्ते इति पदं व्यातिख्यासुराह - [भा.११४] उद्देससमुद्देसे सत्तावीसंतहा अनुनाए ।
अठेवयऊसासा पठवणा पडिक्कमणमादी ।। वृ-उद्देशोवाचनासूत्रप्रदानमित्यर्थः समुद्देशोव्याख्याअर्थप्रदानमितिभावः, अनुज्ञासूत्रार्थयोरन्चप्रदानं प्रदानं प्रत्यनुमननंएतेषु तथेतिशब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थस्तेन श्रुतस्कंधपरिवर्तने अंगपरिवर्तन च कृते तदुत्तरकालमविधिसमाचरणपरिहाराय प्रायश्चित्तं कायोत्सर्गः सप्तविंशत्युच्वासप्रमाणं पर्यन्तैकपादहीनः समस्तश्रतुर्विंशतिस्तवस्तत्र चिंतनीय इति भावः, अद्वेवय इत्यादि । प्रस्थापन स्वाध्यायस्य प्रतिक्रमणःकालस्य तयोःकरणेकायोत्सर्गःप्रायश्चित्तमष्टावेवोच्छासः अष्टोच्छ्रासप्रमाणः आदिशब्दात्पानकमपिपरिस्थाप्यापथिकी प्रतिक्रमणोत्तरकालंकार्योसर्गाष्टोच्यासप्रमाणः करणीय इति द्रष्टव्यमेतच्चास्यैव व्यवहारस्य चूर्त्यां दृष्ट्रालिखितमिति । अत्रैवाक्षेपमभिधित्सुराह - [भा.११५] पुव्वं पट्टवणाखलु उद्देसाईयपच्छत्तो होति ।
पट्टवणुद्देसादिसु अनानुपुव्वी कया किंनु ।। वृ-ननुपूर्व प्रस्थापनाखलुस्वाध्यायस्य क्रियते, पश्रादुद्देशादयो भवंति,ततः प्रस्थापनोद्देशादिषु व्यवस्थितेषु किंनु इत्याक्षेपे किमर्थं ननु अनानुपूर्वी अनंतरगाथायां कृता किमिति पश्रात् गाथायां पूर्वमुद्देशादय उक्तास्तदनंतरं प्रस्थापनमितिभावः, नैपदोषोमतांतरेणेवंरुपायाअप्यानुपूर्व्याः संभवात् तथाचाह[भा.११६] अज्झयणाणंति तयं पुव्वुत्तं पढविजईजेहिं ।
तेसिं उद्देसादि, पुवमतो पच्छपट्ठवणा ।।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १बृ-यँराचार्यैरध्ययनानामुपलक्षणमेतदुद्देशकप्रभृतीनां च त्रितयं उद्देशसमुद्देशानुज्ञालक्षणं पूर्वोक्तं पूर्वप्रवर्त्तितं प्रस्थाप्यते - उद्देशादिषु कृतेषु पश्चातेषां प्रस्थापना यैराचार्यैरुपवर्ण्यते तेषां मतनायमेवक्रम इति वाक्यशेषः, अतः प्राक् गाथायां पूर्वमुद्देशादयः उक्ताः पश्रात् प्रस्थापनंति, संप्रति सुत्तेवा इति वाशब्दसमुच्चितं दर्शयति ।। [भा. ११७]
४४
सव्वंसु खलियादिसु ज्झाएज्जा पंचमंगलं । दी सिलोगंव चिंतेजा एगग्गो वाचितक्खणं ।।
वृ- इह यदि बहिर्गमनं प्रयोजनानंतरप्रारंभे वा वस्त्रादेः स्खलनं भवति, आदि शब्दात् शेषापशकुनदुर्निमित्तपरिग्रहः तेषु सर्वेषु स्खलितादिषु समुपजातेषु विवक्षितप्रयोजनव्याधातसूचकेषु समुद्गतेषु तत्प्रतिघातनिमित्तं पंचमंगलमष्टच्छ्वासप्रमाणं नमस्कारसूत्रं ध्यायेत् यदिवा या वा तौ वा स्वाध्यायभूतौ द्वौ श्लोकौ चिंतयेत्, अथवा यावताकालेन द्वौ श्लोको चिंत्येते तत्क्षणं तावतं कालं एकाग्रः कायोत्सर्गास्थः सन् शुभमना भूयात् ।। [ भा. ११८ ]
बिइयं पुन खलियादिसु उस्सासा होति तहय सोलसय । तइयंमि उबत्तीसा चउत्थंमि न गच्छएअणं ।।
वृ- द्वितीयं वारं पुनस्तथा तेनैव प्रकारेण स्खलितादिषु विवक्षितप्रयोजनव्याधातसूचकेषु समुद्भूतेषु तत्प्रतिघातनिमित्तं कायोत्सर्गउच्छ्वासाः षोडश भवंति पोडशोच्छ्रासप्रमाणः कायोत्सर्गः क्रियते इति भावः, तइमंपिउइत्यादि, तृतीयवारे तृतीयस्यां वेलायां स्खलितादिजातेषुतत्प्रतिधातनिमित्तं कायोत्स द्वात्रिंशदुच्छ्वासाः प्रतिक्षपणीयाः चतुर्थे वारे स्खलितानां प्रवृत्तौ स्वस्थानात् विवक्षितादन्यतू स्थानं न गच्छति, उपलक्षणमेतत् नाप्यन्यत् प्रयोजनं प्रारभते, अवश्यं भाविविधनसंभवात् संप्रति सुमिणदंसणे रातो इति व्याख्यानयन्नाह - [ भा. ११९]
पाणवहमुसावादे अदत्तमेहूणपरिहे ।
सुमिणे सयमेगंति अनुन ऊसासाणब्भवज्जासि ।।
वृ- प्राणवधे मृषावादे अदत्तादानं मैथुने परिग्रह च स्वप्ने कृते कारिते अनुमोदिते च केवलं मैथुने कारितेऽनुमोदिते एवं स्वयं कृते इत्थीविप्परियासे इत्यादिना प्रायश्चित्तस्य वक्ष्यमाणत्वात् कायोत्सर्गः प्रायश्चित्तं, तत्र कायोत्सर्गे शतमेकमन्यूनमुच्छ्रासानां क्षपयेत् पंचविंशत्युच्छ्रासप्रमाणं चतुर्विंशस्तवं चतुरो वारान् ध्यायेत् इति भावः अथवा अपरः प्रकारस्तमेव दर्शयति ।।
[ भा. १२० ]
महव्वयाई ज्झाएजा सिलीगे पंचविंशति ।
इत्थीविप्परिवासे सत्तावीस सिलोइओ ।।
- महाव्रतानि दशवैकालिकश्रुतबद्धानि कायोत्सर्गे ध्यायेत् तेपामपि प्रायः पंचविंशतिश्लोकप्रमाणत्वात् यदिवा यान्तान्वा स्वाध्यायभूतान् पंचविंशतिश्लोकान् ध्यायेत् स्त्रीविपयसि पुनः स्वप्नसंभूते प्रायश्चित्तं कायोत्सर्गः सप्तविंशतिश्लोकिकः सप्तविंशतिश्लोकवान् अष्टोत्तरशतमुच्छ्वासानां तन्निमित्ते कायोत्सर्गे क्षपयेदिति भावः, उत्सर्गे प्रमाणमेव निरुपयति ।।
| भा. १२१]
पायसमाउसासा कालप्रमाणेण हांति नायव्या ।
एवं कालपमाणं काउरसी मुनेयव्वं ॥।
वृ- उच्छासाः कालप्रमाणेन भवति ज्ञातव्याः पादसमाः किमुक्तं भवति यावत् कालेनै श्लोकस्य
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. १२१ पादश्चिंत्यते तावत्कालप्रमाणः कायोत्सर्गे उच्छ्वास इति तत्कालमुच्छ्वासानां कायोत्सर्ने ज्ञातव्यं, अथध्यानयोगनिरोधात्मकं, तत्रकायोत्सर्गे किंध्यानं उच्यते ध्येयो योगनिरोधइतिपूर्वमहर्पिवचनात तच्च योगनिरोधात्मकं ध्यानं त्रिधा, तद्यथा काययोगनिरोधात्मकं, वाग्योगनिरोधात्मकं मनोयोगनिरोधात्मकंचतत्र कायोत्सर्गे किंध्यानं? उच्यते त्रिविधमपिमुख्यतस्तु मूकायिकं तथा चाह - [भा.१२२] कायचेटुंनिलंभित्तामनं वायं च सव्यसो ।
वट्टइकाइएज्झाणे, सुहुमुस्सासवं मुनी ।। वृ- कायचेष्टां कावव्यापार तथा मनोवाचं सर्वशः सर्वात्मना निरुध्य कायोत्सर्गः क्रियते, ततः कायोत्सर्गस्थो मुनि सूक्ष्मोच्छवासवान् उपलक्षणमेतत् सूक्ष्मदृष्टिसंचारादिवांश्च न खलु कायोत्सर्गो सूक्ष्मोच्छवासादयोनिरुध्यंते, तन्निरोधस्य कर्तुमशक्यत्वात्वर्तते, कायिकेध्याने एतच्चैवमुच्यतेतस्य स्पष्टमुपलक्ष्यमाणत्वात्यावता पुनर्वाचिकमानसे अपिध्याने द्रष्यव्ये तथा चाह - [भा.१२३] नविरुज्झंति उस्सणज्झाणा वाइयमानसा ।
तीरिए उस्सगे तिहमन्नयरेसिया ।। वृन विरुध्येते उत्सर्गे कायोत्सर्गे ध्याने वाचिकमानसे वाङ्मनोयोगयोरपि विषयांतरतो निरुध्यमानत्वात्सूत्रेचद्वित्वेपिबहुवचनं प्राकृतत्वात् उक्तंचबहुवयणमितितीरसंजातमस्येतितीरितः परिपूर्णेसतिसम्यविधिनापास्तिस्तस्मिन्तीरितेकायोत्सर्गेपुनस्त्रयाणांध्यानानामन्यतरत् । अन्यतमत् स्यात् । पुनस्त्रितयमपिभंगिकश्रुतगुणनव्यतिरेकेणप्रायोऽन्यत्रव्यापारांतरेध्यानत्रितयासंभवात्; अथ यथा कायोत्सर्गे किमन्येपि गुणाः संभवंति किंवा नेति उच्यते, संभवतीति ब्रूमस्तथा चाह - भा.१२४] मनसी एगपत्तंजनयइदेहस्स हणइजडत्तं ।
काउस्सग्गगुणा खलुसुहदुहमज्झत्थया चेव ।। वृ. कायोत्सर्गस्य गुणाः कायोत्सर्गगुणाः खल्वमी तद्यथा कायोत्सर्गः सम्यग्विधिना विधीयमानो नाम मनसश्चित्तस्य एकाग्रत्वमेकानलंबनतां जनयति, तच्चैकाग्रत्वं परमं ध्यानं जं थिरमज्झवसाणंतं ज्झाणमितिवचनान्देहस्य शरीरस्यजडत्वंजाड्यंहंतिविनाशयति,प्रयत्नविशेषतः परमलाधवसंभवात् तथा कायोत्सर्गस्थितानां वासीचंदनकल्पत्वात् सुखदुःखमध्यस्थता सुखदुःखे परैरुदीर्यमाणं रागद्वेषाकरणमन्यथासम्यक्कायोत्सर्गस्यैवासंभवात् उक्तव्युत्साहप्रायश्चित्तमिदानींतपोर्ह वक्तव्यं, तपश्च रात्रिंदिवपंचकादारभ्य रात्रिंदिवपंचकादिवृध्धया तावन्नेयं यावत्षण्मासाः. तत्र येषु स्थानेषु रात्रिंदिवपंचकतपसान्युपदर्शयतिः - [भा.१२५] दंडगगहिनिक्खेवे, आवसियाए निसिहियाएय ।
गुरुणंच अप्पणामे, पंचराइंदिया होति ।। वृ-दंडं गृह्णन् प्रत्युपेक्षतेनप्रमार्जयतीत्येको भंगः, न प्रत्युपेक्षतेप्रमार्जयतीतिद्वितीयःन प्रत्युपेक्षते न प्रमार्जयतीतितृतीयः, प्रत्युपेक्षतेप्रमार्जयतीति चतुर्थः । तत्राद्येषुभंगकेषु पश्चादानुपूर्वा यथोत्तरं तपः कालविशेषिते लघुर्मासः प्रत्येकं प्रायश्चित्तं, चतुर्थे चत्वारो भंगास्तद्यथा दुःप्रत्युपेक्षते दुःप्रमार्ज यति । १ ।दुःप्रत्युपेक्षते सुप्रमार्जयति । २ ।सुप्रत्युपेक्षतेदुःप्रमार्जयति ।३ । सुप्रत्युपेक्षते सुप्रमार्ज यति । ४ । अत्राधेषु त्रिषु भंगेषु पश्चादानुपूर्व्या यथोत्तरं तपः कालविशेषतानि पंचरात्रिं दिवसानि प्रायश्चित्तं, चतुर्थे भंगे शुद्धो विधिना प्रवृत्तेः, इहाद्यास्त्रयो भंगका मासलघुप्रायश्चित्तविषयाः,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१
प्रस्तावादुक्ता यावता वक्ष्यमाणेषु मासिकेषु प्रायश्चित्तेषु द्रष्टव्याः यथा दंडकग्रहणेऽभिहितं तथा दंडकनिक्षेपेऽपि तथा वक्तव्यं, नवरं निक्षेपेऽधस्तात् भूमेरुपरि च दंडशिरः संपर्कविषयभित्तिप्रदेशे प्रमार्जना कर्त्तव्या । तथा वसतेर्निगेच्छन् यद्यावश्यकी न करोति वसतौ प्रविशन्वा नैषेधिकी तत आवश्यक्या अकरण नैषेधिक्या अकरणेच प्रत्येकं प्रायश्चित्ते रात्रिंदिवपंचकं तथा गुरुणं च अप्पनामे इति अप्रणामग्रहणं हस्तोत्सेधादेरुपलक्षणं ततोऽयमर्थः अवश्यकरणीय प्रयोजनवशतः स्वांपाश्रयाद्वहिर्निर्गतो भूयः प्रतिश्रये प्रविशन् नमो खमासमणाणमिति न ब्रूते प्रणामं वा न करोति नापि हस्तानां क्षणिकत्वेपि हस्तोत्सेधं तदा प्रायश्चित्तं रात्रिंदिवपंचकं । वैटियगहनिक्खेवे निट्टीवणा आयवो य छायंच । थंडिल्लकण्हभोमे गामे राईदिया पंच ||
[ भा. १२६ ]
बृ- संस्तारकं वेटलिकाया ग्रहणे निक्षेपे च प्रत्येकं दंडकं इव सप्तभंगकं तत्रापि दंडक इवाद्येषु त्रिषु भंगकेषु पश्चादनुपूर्व्या यथोत्तरं तपः कालविशेषिते प्रत्येकं लघुमास उत्तरेषु त्रिषु भंगकेषु प्रत्येकं रात्रिदिवपंचकं, सप्तमे तु भंगे शुद्धः निट्टीवणादित्त निष्टीवनादौ इह साधवो द्विधा गच्छगता गच्छविनिर्गताश्च तत्र ये गच्छनिर्गतास्ते नियमादनिष्टीवका औपग्राहिकमल्लकाद्युपकरणासंभवात गच्छगता अपि ये विधिना निष्ठीव्यंति, ते अनिष्ठीवका एव न प्रायश्चित्तविषयाः । अविधिना खेलमल्लकनिष्टीवने दंडक इव सप्त मंगा दंडक इवैव चाद्येषु प्रत्येकं लघुमासः, उत्तरेषु त्रिषु प्रत्येकं रात्रिंदिवपंचकं, सप्तमभंगवर्त्तिनस्त्वनिष्ठीवका एव विधिना निष्टीवनातू उपरितनेष्वपि च त्रिषु भंगेषु यदि भूमौ निष्ठीवति, तदा मासलघु, यच्च निष्ठीवने प्राणिनां परितापनाद्युपजायते, तन्निष्पन्नंच प्रायश्चित्तं, आदि शब्दात् कं डूयनपरिग्रहः कंडूयनेपि हि दंडक इव सप्तभंगकं तथैव प्रायश्चित्तविधिः तथा वस्त्रादिकमातपात छायं छायाया वा आतपे संक्रामयन्न प्रत्युपेक्षतेन प्रमार्जयतीत्यादयो पूर्ववत् सप्तभंगाः। पूर्ववदेव चाद्यषु षट्सु भंगकेषु प्रायश्चित्तविधिः सप्तमे भंगे शुद्धः, संप्रति लाघवमपेक्षमाणच्छेदाहमपि प्रायश्चित्तमत्रैव विषये प्रतिपादयति
[ भा. १२७]
एएसिं अन्नयरं, निरंतरं अतिचरेञ्ज तिक्खुत्तो । निक्कारणम गिलाणे पंच उराइंदिया छेदी ।।
वृ. एतेषामनंतरोदितानां रात्रिदिवपंचकप्रायश्चित्तविषयाणां स्थानानामन्यतरत् स्थानमग्लानो निष्कारणं यदि निरंतरमतिचरेत् त्रित्रिकृत्वस्त्रीन् वारान् तदा तत्पर्यायस्य छेदः क्रियते पंचरात्रिंदिवानि उपलक्षणमेतत्येष्वनं तरोदितेषु स्थानेषुमासलघुकानि प्रायश्चित्तान्युक्तानि तेषामन्यतरत्स्थानमग्लानी निष्कारणं यदि निरंतरं त्रीन्वारानतिचरति तदा तत्पर्यायस्य छेदो मासिक इति द्रष्टव्यं संप्रति मासिकानि प्रायश्चित्तानि बिभणिपुराह - | भा. १२८ ]
हरियाले हिंगुलए मनोसिले अंजनेय लोणेत्थ । मीसगपुढविक्काए जह उदउल्ले तहा मासो ॥
वृ- यथा उदकार्ये तथेति वचनात् एवमत्र प्रतिपत्तव्यं, यथा उदकार्द्रे उदकमृक्षिते करे मात्रके वा भिखां गृह्णतः प्रायश्चित्तं लघुर्मासः, तथा हरिताल हिंगुलक मनःशिलाः प्रतीताः, अंजनं सौवीरांजनादि लवणं सामुद्रादि एते सचित्त पृथिवीकायभेदाः, उपलक्षणमेतत् तेन शुद्ध पृथिव्यूषगेरुकवणिका सेटिका सौराष्ट्र क्यादयोपि सचित्तपृथिवीकायभेदाः प्रतिपत्तव्याः । तथा मिश्रकः सचित्ताचित्तरूपः
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. १२८]
४७ कर्दमादिर्हरितालदिर्वापृथिवीकायः, एतेष्वपि, किमुक्तंभवति? एतैरपि प्रत्येकंम्रक्षिते कर मात्रके वा भिक्षामाददानस्य लघुर्मासः, एतत्पुनः संप्रदायादवसातव्यम्, सचित्तमिश्रपृथिवीरजोगुंठिते सचित्तमिश्रोदकस्निग्धेवाकरे मात्रकेवाभिक्षामुपाददान्सयपंचरात्रिंदिवानी उक्तंचससणिद्वेससक्खे पनगमिति तथा वनस्पतिकायो द्विविधः परीत्तोऽनंतकायश्चएकैकस्य त्रयीभेदाः पिष्टंकुकुस्सा उत्कुटितं च पिष्टं कुकुसाश्च प्रतीताः उत्कुटितश्चिंचनकादिः तत्र त्रिविधैरपि सचित्तमिश्रमपरीत्तवनस्पतिकार्यः संस्पृष्टे करे मात्रके वा भिक्षां गृह्णतो लघुर्मास;, अनंत सचित्त मिश्रवनस्पतिकार्यस्त्रिविधैरपि संस्पृष्ट गुरुमासः पुरःकर्मणि पश्चात्कर्मणि च केचिदाहुलधुमासोऽपरे चत्वारो लघवः, उक्तं च कल्पचूर्णी पुरकम्मपुच्छकम्मेहिं चउलहुइति ।। [भा.१२९] सज्झायस्स अकरणे, काउस्सगेतहा अपडिलेहा ।
पोसहियतवेयतहा अवंदनाचेइयाणंच ।। वृ-स्वाध्यायस्य वाचनादेरकरणे सामान्यतो मासनिष्पन्नं प्रायश्चित्तमिति योगः । अत्रेयं भावना सूत्रपौरुषींयदि न करोति,ततोमासलधुप्रायश्चित्तं, अर्थपौरुषींन करोतिमासलघुद्वेसूत्रपौरुष्यावकुर्वतो द्वौ लघुमासौ, तिसृणां सूत्रपौरुषीणामकरणे त्यो लधुमासाः, चतसृणामपि सूत्रपौरुषीणामकरणे चतुर्मासलघु काउस्सगे इति अकरणे इत्यत्राप्पनुवर्तते आवश्यकप्रतिबद्धकायोत्सर्गस्य सूत्रे सप्तमी षष्ठीसप्तम्योरर्थप्रत्यभेदात् अकरणेसामान्यतोमासनिष्पन्नप्रायश्चित्तमितिसर्वत्रापियोजनीयं, भावना त्वत्रापीयं आवश्यके एकं कायोत्सर्ग न करोतिमासलधु, द्वौ न करोति द्विमासलघु, त्रीन कायोत्सर्गान्न करोतित्रिमासलघु, सकलमेवाश्यकंन करोतिचतुर्मासलघु, तथा उपविष्टः सुप्तो वायद्यावश्यकंकरोति प्रावरणप्रावृतो वा वंदनकानि आवश्यके ददाति, दोषैरुपेतानिवा ददातिप्रायश्चित्तंमासलघु, नवरं यत्र मायातत्रमासगुरु, तथापडिलेहाइतिविभक्तेस्त्र लोपःप्राकृतत्वात् अप्रत्युपेक्षायांप्रत्युपेक्षाया अकरणे सामदिवसीयते तत्रोपधिर्द्विधा औधिकऔपग्रहिकश्च औधिकस्त्रिधा जधन्यो मध्यमः उत्कृष्टश्च, तत्रजधन्यः चतुर्द्धा तद्यथा । मुखपोतिका पात्रकेसरिका गोच्छकः पात्रस्थापनं च उक्तं च मुहपोत्ती पायकेसरियागोच्छए पायठवणंचएसचउब्विहो जहन्नोइतिमध्यमःषड्विधः तद्यथा पटलानिरजस्त्राणं पात्रबंध चोलपट्टः मात्रकंरजोहरणंच आह चपडलाइंस्वत्ताणं पत्ताबंधो यचोलपट्टीय, मत्तग रयहरणं वियमज्झिमगोछविहोनेओ; उत्कृष्टश्चतुर्विधः तद्यथा पतद्रहस्त्रयःकल्पाः उक्तंच उक्कोसोचउविहो पडिग्रहो तिन्निपच्छागा इति । आर्यिकाणामप्युपधिरोधिकस्त्रिविधस्तद्यथा जघन्यो मध्यम उत्कृष्टश्च तत्रजघन्यः चतुर्विधो मुखपोतिकादिरुपः प्रागुक्तः,मध्यमस्त्रयोदशविधस्तद्यथापात्रबंधो १ रजोहरणं २ पटलानि ३रजस्त्राणं ४ मात्रकं५कमठक ६ अवग्रहानंतकं ७ पट्ट८ अोरुकाः ९चलनिका १० कंचुकः ११ अक्कक्षी १२ वैकक्षी १३ उक्तंच -
पत्ताबंधाइया चउरोते चेवपुवनिद्दिडा, मत्तोय कमढकंवा, तह ओग्गहनंतगंचेव। . पट्टो अद्धोरु चिय चलणिय तहकंचुगेय उगच्छी; वेयगच्छी तेरसमा अजाणं होइनायव्या ।। उत्कृष्टोऽष्टविधस्तद्यथापतग्रहस्त्रयःकल्पाअभ्यंतरनिवसनीबहिर्निवसनीसंघाडीस्कंधकरणी उक्तं चउक्कोसा अट्टविहो चउरोतेचेव पुव्वदिट्ठाजे साहूणं अन्नेय इमे चउरो अभिंतरबाहिनियंसणी संघाडो खंधकरणी यइति औपग्राहिकोपी साधूनामार्यिकाणां च त्रिविधस्तद्यथा जघन्यो मध्यम उत्कृष्टश्चतत्र पीठनिषद्यादंडकप्रमार्जनीडगलक पिष्पलकसूची नखरदनिकादिर्जघन्यः, मध्यमो दंडक पंचविध
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१उच्चारप्रश्रवणखेलमल्लकादिरूपः आर्यिकाणामधिको चारकः उत्कृष्टोऽक्षाः संस्तारक एकांगिका इतरो वा, द्वितीयपदे पुस्तकपंचकं फलकंच उक्तंच -
अक्खासंथारो वादुविहो एगंगिको वइयरोवा ।
बिइय पय पोत्थपनगंफलगंतह होइ उक्कोसो ।। तत्रोत्कृष्टमुपधिं यदि यथाकालं न प्रत्युपेक्षते चतुर्मासलघु मध्यमं यदि न प्रत्युपेक्षते तदा मासगुरु जधन्यं न प्रत्युपेक्षते पंचरात्रिदिवानि; दोषैः प्रत्युपेक्षते भासलघु पोसहिय तवे य तहा इति पोषं दधाति इति पोषधं अष्टमी पाक्षिकादि, पोषधे भवं पौषधि तच्च तत् तपश्चर्या पौषधिकतपरतस्मिन्नक्रियमाण इतिसामर्थ्यात्गम्यते, सामान्यतोमासनिष्पन्नंप्रायश्चित्तमिति योजना, तद्यथाअष्टम्यां चतुर्थन करोति मासलघु पाक्षिके न चतुर्थं करोति मासगुरु चतुर्मासके षष्ठस्याकरणे चतुसिलघु सांवत्सरिक अष्टमं न करोति चतुर्मासगुरु, तथा एतेष्वेव अष्टमीपाक्षिकादिपुचैत्यानां जिनबिंबानांच शब्दात्ये अन्यस्यां वसतौसुसाधवस्तेषामप्यवंदनेमासलधुतथायेचैत्यभवनस्थितावकालिकंप्रतिक्रम्य अकृते आवश्यक प्रभातेच कृते आवश्यकेयदिचैत्यानि नवंदंते तेषामपिमासलघुउक्तंचास्यैव व्यवहारस्य चूर्णौ एएसु चैव अट्ठमीमादीसुचेइयाइंसाहुणो वाजे अणाए वसहीए ठिया तेन वंदति मासलघु जइचेइयघरे ठिया वेयालियं कालं पडिक्कंता अकए आवस्सए गोसे य कए आवस्सए चेइए न वंदंति तो मासलहु इति, सांप्रतमेनामेवगाथा व्याचिख्यासुः प्रथमतः सज्झायस्स अकरणे इत्येतत्व्याख्यानयति । [भा.१३०] सुतत्थपोरिसीणं अकरणे मासो उहोइगुरुलहुगो ।
चाउक्कालंपोरिसिउवायणंतस्सचउलहुगा ।। वृ- सूत्रार्थपौरुष्योः सूत्रपौरुष्याः अर्थपौरुष्या इत्यर्थः अकरणं यथाक्रमं गुरुमासो लघुमासः, अर्थपौरुषी हिप्रज्ञादिविशिष्टसामग्यपेक्षासूत्रायत्ताच, सूत्रपौरुषी त्वभिनवदीक्षितनापिजडमतिनापि च यथाशक्ति अवश्यं कर्तव्या, सूत्राभावे सर्वस्याप्यभावादतः सूत्रपौरुष्या अकरणे मासगुरु, अर्थपौरुष्या अकरणे मासलघु, द्वयोः सुत्रपौरुष्योरकरणे ही लघुमासौ तिसृणां पौरुषीणामकरणे त्रयो लघुमासाइतिसामर्थ्यात्प्रतिपत्तव्यं, चाउक्कालमित्यादिचतुःकालं दिवारात्रिगतंप्रथमचरमप्रहररुपेषु चतुषु कालेषु सुत्रपौरुषीरवपातयतो भ्रंशयतोऽकुर्वत इत्यर्थः चतुर्लघुका श्चत्वारो लघुमासाः संप्रति काउसग्गे इतिव्याख्यानयति ।। भा.१३१) जइ उसगे न कुणइतइमासा निसणए निवणेय ।
सव्वं चेवावस्संन कुणइतहियंचउलहंति ।। वृ-आवश्यक प्राभातिको वैकालिकेवा यावतः कायोत्सर्गान्नकरोतिततिमासास्तस्य प्रायश्चित्तं, एकं चेन्न करोति एकोलघुमासः । द्वौ न करोति द्वौ लघुमासौ त्रीन्न करोति त्रयो लघुमासा तथा निषण उपविष्टो निर्वन्नः पतितः सुप्त इत्यर्थः । चशब्दात् प्रावरण प्रावृतो वा यद्यावश्यकं करोति तदा सर्वत्र मासलघु, यदि पुनःसर्वमेवावश्यकं न करोतिचतुर्लधुचत्वारोलघुमासा प्रायश्चित्तं । अधुनाअपडिलेहा इतिव्याचष्टे ।। [भा,१३२] चाउम्मासुक्कोसे, मासियमज्झे यपंचउजहन्नो ।
उवहिस्स अपहाएएसा खलु होइआरुवणा ।। वृ. उत्कृष्टे उत्कृष्टस्य प्रागुक्तस्वरूपस्य उपधेरप्रेक्षायामप्रत्युपेक्षायां चत्वारो लघुमासा मध्ये
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९
पीठिका - [भा. १३२] मध्यस्योपधरप्रत्युपेक्षायां लघुमासा जघन्ये जघन्यस्य पंचरात्रिं दिवानि एसा खलु भवति आरोपणा प्रायश्चित्तमप्रत्युपेक्षायामिति, संप्रतिपोसहियतवेय इतिव्याख्यानयति ।। भा.१३३] चउछट्टऽहमकरणे अट्ठमिपक्ख चरमास वरिसेय ।
लहुगुरुलहुगागुरुगा, अवंदने चेइ साहूणं ।। वृ-अत्र यथासंख्येनपदयोजनासाचैवं अष्टम्यांचतुर्थस्याकरणेमासलधु, पाक्षिकेचतुर्थस्याकरणे मासगुरु चतुमार्मासे षष्टस्याकरणे चत्वारो लघुमासा सांवत्सरिके अष्टमस्याकरणे चत्वारो गुरुमासाः, तथाएतेषुचाष्टम्यादिषु दिवसेषु चैत्यानामनामन्यवसतिगतसुसाधूनांचावंदने प्रत्येकंमासलघु, संप्रति लाघवार्थमत्रैव छेदार्ह प्रायश्चित्तमाह ।। [भा.१३४] एएसुतिठाणेसुं, भिक्खु जो वट्टएपमाएणं ।
सोमासियं तिलगइ उग्घायं वा अनुग्घायं ।।। वृ- एतेष्वनंतरोदितेषु स्थानेषु तित्ति त्रिः त्रीन् वारान् यो भिक्षुः प्रमादेन वर्त्तते, प्रमादेनैषां स्थानानामन्चतरत्त्रीन्वारान् अतिचरतिसमासिकंसामान्यतोमासनिष्पन्नं, छेदमुघातलघु, अनुद्धातं गुरुकं लगति प्राप्नोति, यत्र मासा लघवो गुरुवा तपःप्रायश्चित्तं, तत्र तति मासा लघवो गुरवो वा छेद इति यावत्, संप्रति शेषाणि यानि चातुर्मासिकानी षण्मासिकानि वा प्रायश्चित्तानि ये वा भणिता छंदा यानिचमूलानवस्थितपारांचितानि तदेतत्सर्वमेकगाथया विवक्षुराह - भा.१३५ छक्कायचउसुलहुगा, परित्तलहुगा य गुरुगसाहारे ।
संघट्टण परितावणलहुगुरुगतिवायणेमूलं ।। वृ- षटकायाः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसकायरुपाः तेषां मध्ये चतुर्यु पृथिव्यप्तेजोवायुरुपेषु संघटनादिभिलघुकाः प्रायश्चित्तंपरीत्तेप्रत्येकवनस्पतिकार्यपिचलघुकाःसाधारे अनंतवनस्पतिकायिके संघट्टनादिषु गुरुकाः तथा द्वाद्रियादीनां संघट्टने परितापने च यथायोगं लघुका गुरुकाश्च प्रायश्चित्तमतिपातने विनाशे मूलंइयमत्रभावना पृथिवीकायंसंघट्टयतिमासत्नघु, परितापयतिमासगुरु। अपद्रावयति जीविताद व्यपरोपयति इत्यर्थः । चतुलघु एवमप्काये तेजस्काये वायुकाए प्रत्येकवनस्पतिकाये च द्रष्टव्यं । उक्तंच -
छक्कायादिम चउतहयपरित्तमि होतिवणकाएं ।
लहुगुरुमासोचउलहुसंघट्टणपरितावउद्दवणे ।। एतत् प्रायश्चित्तमेकैकस्मिन् दिवसे संघटनादिकरणे यदि पुनौती दिवसौ पृथिव्यादीन् संघट्टयति तदा मासगुरुपरितापयतिचतुर्लघुजीवितात्व्यपरोपयति चतुर्गुरुपरितापने षटलघु अपद्रावणेषट्गुरु पंचदिवसान् निरंतरं पृथिव्वादीनां संघट्टने षट्रलघु परितापने षट्गुरु अपद्रावणे मासिकछेदः
दिवसान्निरंतर संघट्टने षट्गुरु परितापने मासिकच्छेदः अपद्रावणे चतुर्मासच्छेद सप्तदिवसानिरंतर पृथिव्यादीनां संघट्टने मासिकच्छेदः परितापने चतुर्मासिकः अपद्रावणेषण्मासिकः अष्टौ दिवसान्निरंतरं पृथिव्यादीनां संघट्टने चातुर्मासिकः परितापने षण्मासिकः अपद्रावणे मूलम् । उक्तंच -
दोहि दिवसेहिं मासगुरुए आढवेत्ता। चगुरुले वातिजाव ठाढहिसययं ति ।।
Jaill Education International
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
व्यवहार -छदसूत्रम्-१___ अनंतवनस्पत्तिकायिक संघट्टयति मासगुरु परितापयति चतुर्लधु, अपद्रावयति चतुर्गुरु, द्वित्रि दिवसादि निरंतरसंघट्टनादिषूत्तरोत्तरेकैकस्थानवृद्धितः सप्तमिर्दिवसेर्मूलं, द्वींद्रियं संघट्टयति चतुर्लघु परितापयति चतुर्गुरुअपद्रावयतिषट्लघु, अत्रद्वयादिदिवसनिरंतर संघट्टनादिषुषड्भिर्दिवसर्मूलं, त्रीद्रियं संघट्टयतिचतुर्गुरुपरितापयतिषट्लघुअपद्रावयतिषट्गुरुअत्रपंचभिदिवसमूलं चतुरिंद्रियं संघट्टयति षट्लघु, परितापयतः षट्गुरु अपद्रावयतोमासिकछेदः अत्रचतुभिर्दिवसैर्मूलंपंचेंद्रियंसंघट्टयतः पट्गुरु परितापयतःच्छेदापद्रावयतोमूलमत्रद्वयोर्दिवसयोरनवस्थाप्यंत्रिषु दिवसेषुपारांचितमिति, तदेवमुक्तं सप्रभेदं प्रतिसेवनाप्रायश्चित्तमधुना संयोजनाप्रायश्चित्तं वक्तव्यं; अस्मिंश्च व्याख्याते यतः प्ररुपणापृथक्त्वमित्येतदपिद्वारंव्याख्यातंद्रष्टव्यंतत्रचोदकः संयोजनादीनांभेदानांप्ररुपणा पृथक्त्वमाक्षिपन्नाह - [भा.१३६] पडिसेवणं विनाखलुसंजोगारोवणा न विजंति !
मायाचियपडिसेवा अइप्पसंगोयं इति एक्कं ।। वृ- इहप्रायश्चित्तंसर्वमुत्पद्यतेप्रतिसेवनातो, नखलुमूलगुणप्रतिसेवनामुत्तरगुणप्रतिसेवनांवाविना क्वापि प्रायश्चित्तंः संभवः पडिसेवियंमि दिजइ पच्छित्तं इहरहाउपडिसेहो इति वचनात् ततः संयोजनाप्रायश्चित्तमारोपणाप्रायश्चित्तंच प्रतिसेवनामंतरणनभवतीति तयोः प्रतिसेवनायामेवांतर्भाव: प्रतिकुंचनाप्रायश्चित्तमपि न प्रतिसेवनातः पृथगुपपन्नं, यतः प्रतिकुंचना नाम माया तथा चोक्तं पलिउंचणंति य मायत्तियनियडित्तियएगट्ठाए इति माया च प्रतिसेवना तत एकमेव प्रतिसेवनाप्रायश्चित्तमुपपत्तिमत्, न शेषाणि त्रीणि संयोजनादीनि पृथक् प्रायश्चित्तानि अन्यथैवमतिप्रसंगआपद्यते. तथाहि संयोजनादीनि त्रीणि प्रायश्चितानि प्रतिसेवनारुपाणि भवंत्यपि प्रतिसंवना भवंति ततः प्रतिसेवनापि न प्रतिसेवना स्यात् विशेषाभावात् अनिष्टं चैतत् तस्मादेकमेव प्रायश्चित्तं प्रतिसेवना, नशेषाणीति एव चोदकेनाक्षिप्ते प्ररुपणापृथक्त्वेसूरिहत्तरमाह - [भा.१३७] एगाहिगाणवि नाणत्तंकेत्तियाव दिजंति ।
आलोवणाविहीविय इयनाणत्तंचउण्डंपि ।। वृ- एकाधिकारिकानि नाम एकस्मिन् शय्यातरपिंडादावधिकृतदोषेऽनालोचिते एव यानि शेषदांषसमुत्थितानि प्रायश्चित्तानि तान्येकाधिकारिकाणि, एकाधिकारे भवानि एकाधिकारिकाणि अध्यात्मादित्वादिकणितिव्युत्पत्तेः तेषामप्येकाधिकारिणां नानात्वं नपुनरैकाधिकारितयाएकत्वमिति प्रज्ञापनाय तदर्थं संयोजनाप्रायश्चित्तं पृथगुच्यते नानात्वमेव गाथाद्वयेनदर्शयति ।। [भा.१३८) सेज्जायरितिपिंडे याउदउल्लेखलुतहा अभिहडेय ।
आहाकम्मेय तहासत्तउसागारिए मासा ।। वृ-केनापिसाधुना प्रथमतः शय्यायरपिंड उपभुक्ततस्मिन्ननालोचितएव तदनंतरमुदकार्दमासेवितं, ततोभ्याहतं तदनंतरमाधाकर्मिकंएतानि चत्वार्यप्येकाधिकारिकाणि अधिकृत एव शय्यातरपिंडदोषे अनालोचिते शेषदोषप्रायश्चित्तानां संभवात् एतेषांचैकाधिकारिकाणामपि नानात्वं नतुशय्यातरपिंडे एव शेषाण्यंतर्भवंति, ततःसर्वाण्यपिपृथगालोचनीयानिन केवल एवैकःशय्यातरपिंडइतिपरिज्ञानाय संयोजनादीतेतत्रशय्यातरपिंडेमासलघु उदकार्टेपिमासल्लघु स्वग्रामाहतेपिमासलघु आधाकर्मिक
चत्वारो गुरुमासाः गुरुगा आहय इति वचनात् एवं शय्यातरपिंडे अधिकृते संयोजनाप्रायश्चित्तं
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. १३८] सप्तमासास्तथा चाह सत्तउ सागरिए मासा सागारिको नाम शय्यातरस्तस्मिन्सागारिकेसामारिकापिंडे अधिकृते एकाधिकारिकाणामपिनानात्वात्संयोजनाप्रायश्चित्तंसप्तमासाः । भा.१३९ रणोआहाकम्मे उदउल्लेखलुतहा ।
अभिहडेय दसमास रायपिंडे उगमदोसाइणाचेव ।। वृ- केनापि प्रथमतो राजपिंड उपभुक्तस्ततस्तेनैव राजपिंडे उपभुक्त अनालोचिते एवाधाकर्मिकमुपभुक्तं, तदनंतरमुदका,ततोऽभ्याहृतमेवमेतान्यपिचत्वार्येकाधिकारिकाणिअधिकृत एवराजपिंडदोषेशेषदोषाणांसंभवात्एतेपांचनानात्वमितिपृथगालोचनायांसंयोजनादयतेराजपिंडे चत्वारो गुरुमासाः आधाकर्मिकपि चत्वारो गुरुमासाः उदकार्टे लघुमासः अभ्याहृतेपि लघुमास इत्यधिकृते राजपिंडे उद्गमदोषादिना उद्गमदोषेण आदिशब्दादुत्पादनादोषेणैषणादोषेम चशब्दादन्येन च यथासंभवं संयोजनायां दसमासाः प्रायश्चित्तं एवमनया दिशा तत्तद्दोषं संयोजनातः संयोजनाप्रायश्चित्तमवसातव्यं, एवंसंयोजनायामनुमतायांमाभूदपरिमाणाशंकेति कस्मिन्तीर्थे कति मासादीयंतेप्रायश्चितमितिपरिज्ञानायसंयोजनात आरोपणाप्रायश्चित्तंपृथकृतंआलोयणाविहीवियत्ति यत् यथा प्रतिसेवितं तत्तथैवालोचितव्यं नतु मायया प्रतिकुंचनीयमन्यथा मायया प्रतिकुंचने मायाप्रत्ययमधिकंमासगुरुंप्राप्नोतीत्येवंज्ञापितःसन्यथाप्रतिसंवितमालोचयते,ततआलोचनाविधिरपिसम्यग् ज्ञापितः स्यात् अपिशब्दादेवं ज्ञापितो यदा माययान्यथालोचयते तदा आरोपणायां क्रियमाणायां यत्र मासलधु आभवति तत्र मासगुरु प्रदातव्यमिति ज्ञापनार्थमारोपणातः प्रतिकुंचनाप्रायश्चित्तं भिन्नं कृतमिति एवमुक्तेन प्रकारण चतुर्णामपि प्रायश्चित्तानां नानात्वमिति उक्तं संयोजनाप्रायश्चित्तंतदुक्तौ यतः प्ररुपणापृथकत्वमितिद्वारमप्युक्तं,सांप्रतमारोपणाप्रायश्चित्तमाह - [भा.१४०] पंचादि आरोवणनेयव्वाजाव होतिछम्मासा ।
तेन पनगादियाणंछण्हवरिज्झोसणंकुज्जा !! वृ-रात्रिंदिवपंचकादारभ्यारोपणा पंचादिरात्रिंदिवपंचकादिका आदिशब्दात् दशपंचदश विंशतिः रात्रिंदिवमासिकादिपरिग्रहःज्ञातव्यःतावत् यावत्षणमासा भवंति, नाधिकंयत्एवं तेन कारणेन षण्णां मासानामुपरिपनगाइयाणंति रात्रिंदिव पंचकादीनां जकोषणामपनयनं कुर्यात्, षण्मासानामुपरि यदापद्यते प्रायश्चित्तं, तत्सर्वं त्यज्यते इति भावः उक्तंचचूर्णी - "छम्मासागपरं जं आवजइतं सव्वं छंडिज्जइ," इतिअत्रचोदक आह - [भा.१४१] किं कारणंन दिज्जइछम्मासाणपरतोउआरुवणा ।
भणइगुरुपुन इणमा, जकारणज्झोसियासेसा ।। वृ- षण्मासानां परत आरोपणाप्रायश्चित्तं न दीयते । अत्र किं कारणमाचार्यः प्रतिवचनमाह ।जं कारणं ति निमित्तकारणहेतुषु सर्वा विमक्तय इति वचनात् । अत्रहतौ प्रथमा ततोयमर्थः येन कारणेन षण्मासानां परतः शेषाणि रात्रिंदिवपंचकादीनि प्रायश्चित्तनिझोषितानि त्यक्तानि तत्कारणं पुनरिदं वक्ष्यमाणमिति गुरुर्भणतितदेव कारणंदर्शयति । [भा.१४२] आरोवणनिप्पन छउमत्थे जंजिनेहि उक्कोसं ।
तंतस्सउतित्थंमीववहरणं धन्नपिडगंच ।। वृ. छद्मस्थे छद्मस्थकालेयजिनैः स्वस्वकालापेक्षया उत्कृष्टंतपः कर्मकृतं तस्य तीर्थकरस्य तीर्थे
___
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१. तुरेवकारार्थो भिन्नक्रमश्च स चैवं योजनीयस्तदेव तावत्प्रमाणमेवारोपणानिष्पन्नं तपःकर्म व्यवह्रियते इति व्यवहरणं बहुलवचनात्कर्मण्यनट् व्यवहरणीयमिति भावः किंचेत्यत आह धान्यपिटकमिव धान्यप्रस्थक इव किमुक्तं भवति येन राज्ञा यो धान्चप्रस्थकः स्थापितस्तत्काले स एव व्यवहर्तव्यान पुरातनोनाप्यन्यः स्वमतिपरिकल्पितस्तथा भगवतापितीर्थकरणयेन छद्मस्थकालेयावत्प्रमाणमुत्कृष्टं तपःकर्म कृतं तस्य तीर्थ आरोपणानिष्पन्नप्रायश्चित्तमपि तावत्प्रमाणमेव व्यवहरणीयं नाधिकमन्यथा राजाज्ञाखंडनतोराजप्रयुक्तदंडस्यचभगवदाज्ञाखंडनतःसंसारदंडस्य प्रकृतेः एतमेव धान्यपिटकदृष्टांत भावयति। भा.१४३) जोजया पत्थिवो होइ सोतया धन्नपत्थगं ।
ठावे अन्नपुरिल्लेणं ववहरते यदंडए ।। वृ-योयदापार्थिवः पृथिवीपतिर्भवतिसतदास्वकालंधान्यंप्रस्थकमन्यस्थापयति, तस्मिंश्चस्थापिते येपुरिल्लेणं-ति, पुरातनेनोपलक्षणमेततस्वमतिपरिकल्पितेनवा व्यवहरतितान तथा व्यवहरतो दंडयति एवं तिर्थकृदपि भगवान् यो यावत प्रमाणमुत्कृष्टं तपःकर्म छद्मस्थकाले कुर्वन तपः कर्मपरिमाणं व्यवस्थापयतिसस्वतीर्थे तावत्प्रमाणादधिकंतपःकर्मव्यवहारतः संसारदंडेन दंडयतिलस्मात्तस्य तीर्थे तावत्प्रमाणमेव व्यवहर्त्तव्यमिति । अथकस्यतीर्थे कियत्प्रमाणंतपःकर्मेत्यत आह - भा.१४४] संवच्छरे तुपढमे मज्झिमगाणट्ठमासिय होइ ।
छम्मासपच्छिमस्स उमानं भणिवं उक्कोसं ।। वृ- प्रथमे प्रथमतीर्थकरकाले मानं तपःकर्मपरिमाणमुत्कृष्टं भणितं संवत्सरमेव तुरेवकारार्थः मध्यमकानांद्वाविंशतितीर्थकृतां तपःकर्मपरिमाणमुत्कृष्टंभवत्यष्टमासिकमष्टमासप्रमाणं, पश्चिमस्य तुभगवतोवर्द्धमानस्वामिनः तपः कर्मपरिमाणमुत्कृष्टंभणितंषण्मासाः अत्रैवभूयः शिष्यशंकामाह[भा.१४५] पुनरवि चोएइततो पुरिमा चरमा य विसमसोहीया ।
किह सुझंती तेऊचोयगइणमो मुणसुवोच्छं ।। वृ- एवमनंतरो दिते सूरिणाभिहिते पुनरपि शिष्यश्चोदयति प्रश्नयति यदि नामैवं ततः पूर्वादितीर्थकरतीर्थवर्तिनश्चरमाः पश्चिमतीर्थकरतीर्थवर्तिनी विपमशोधिका विषमप्रायश्चित्ता अभवन ततः कथं ते विषमशोधिका अविशेषेण शुद्ध्यंति सर्वात्मना शुद्धिमासादयंति न खलु कारणवैषम्ये कार्यमविषमं दृष्टमत्र तु विषमं प्रायश्चित्तं विशोधिस्तु सर्वेषामप्यविशेषेणतुल्या, ततो दुर्घटमेतदिति भावः । अत्रसूरिय॑त् प्रायश्चित्तवैषम्ये कारणं यथा च कारणविषमतायामपि तुल्या विशोधिस्तदेतत प्रतिपादयिषुःप्रथमतः प्रायश्चित्तवैषम्यकारणमभिधित्सुरिदमाहचोयगेत्यादिहेचोदकउपपन्नप्रश्नकारिन् प्रायश्चित्तवैषम्ये इदंवक्ष्यमाणकारणंवक्ष्येतच्चवक्ष्यमाणमवहितमनाः श्रृणु, प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति। [भा.१४६] कालस्स निद्धायाए देहबलंधिइबलंवजपुरिमे |
तदनंतभागहीनं कर्मणजा पच्छिमाअरिहा ।। वृ-पुरिमेपूर्वे आदितीर्थकरतीर्थेकालस्यस्निग्धतयाप्राणिनांदेहबलशारीरंबलंतदुपष्टंमतोधृतिबलं च यत्, आसीत् तत् अवसर्पिणीकालतस्य तथा स्वभावतया क्रमेण प्रतिक्षणमनंतभागहीनमनंतभागहीनं एतत्तावदायातं यावत्पश्चिमोभगवानर्हन् वर्द्धमानस्वामी ततःशारीरबलस्यधृतिबलस्य च विपमत्वात् विषमंप्रायश्चित्तं तथाचाह -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३
पीटिका - [भा. १४७] [भा.१४७] संवच्छरेणाविनतेसि आसी जोगाण हानी दुविहे वलंमि ।
जेयाविधिजाइअनोववेयानद्धम्मयासोहयएतएवि ।। वृ-तेषामादितीर्थकरवर्तिनांसाधूनां द्विविधै बले शारीर बले धृतिबलेच अत्यंतमुपचयप्राप्ते सति संवत्सरेणापि संवत्सरप्रमाणमपितपः कुर्वतां न योगानांसंवमव्यापाररुपाणांहानिरासीत्मध्यवतीर्थकरतीर्थवर्तिनां द्विविधमपि बलंक्रमेणानंतभागहीनमनंतभागहीनम् पश्चिमतीर्थकरतीर्थवर्तिनामनंतहीनमतोमध्यमकानांसंवत्सप्रमाणंतपः कुर्वतांमहतीयोगहानिरितितेषामष्टमासिकमुत्कृष्टंतपःकर्म व्यवस्थापितंपश्चिमतीर्थकरतीर्थवर्तिनां तदपिकुर्वतां योगहानिरितिषण्मासिकमुत्कृष्टंतपःकर्मातेपा प्रवर्तितं तदेवमुक्तं प्रायश्चित्तवैषम्ये कारणंसंप्रतितुल्यांविशोधिप्रतिपादयति ।जेयावीत्वादियेचापि मध्यमतीर्थकरतीर्थवर्त्तिनोपश्चिमतीर्थकरतीर्थवर्त्तिनश्चधैर्याद्यनुपपता धैर्येणधृतिबलेन आदिशब्दात् संहननबलेन च कालदोषतोऽनुपपेताः तएवित्ति तकानपि तद्धर्माता तेषामिव आदितीर्थकरतीर्थवर्तिनामिव धर्मोऽशठत्वादिकः स्वभावो येषां तेतद्धणिस्तभावः तद्धमता सा शोधयति इयमत्र भावनाइह अशठभावेनानिगृहितबलवीर्यतया यथाशक्तितपःकर्मणिप्रवृत्तिर्विशीधरांतरंकारणंतच्च बाह्यतपः कर्मणो वैषम्येपि सर्वेषामप्यविशिष्टमतः सर्वेषां तुन्या विशोधिः युक्तं चैतत् तथाहि प्रथमतीर्थकर तीर्थेपिन सर्वेषां देहबलंधृतिवलं चसमानमथचसर्वेपामप्यशठभावतया प्रवृत्तेस्तुलया विशोधिरेवमत्रापिभावनीयमित्यदोषः । अत्रैव निदर्शनमाह - [भा.१४८] पथ्थगाजेपुरा आसि हीनमानाउ तेधुना |
मान भंडाणिधन्नाणिसोहे जाणेतहेवय ।। वृ-ये पुरापूर्वकाले प्रस्थकआसीरन्तेकालदोपतःक्रमेणहीना हीनतराजायमाना अत्यंतहीनमाना जातास्तथा धान्यादिभांडानि प्रस्थकादिपरिमाणपरिछेद्यानि तथैव संख्याव्यवहारस्व सर्वदाप्यविशिष्टत्वात् एवमिहापि प्रायश्चित्तानां वैषम्येपि तथैव धान्यानां प्रस्थकपरिच्छेद्यतामिव तुल्यां जानीहि प्रस्थकदृष्टांतेन सर्वत्र तुल्यां विशोधिमवबुध्यस्वेति भावः, उक्तमारोपणाप्रायश्चित्तमिदानी प्रतिकुंचनाप्रायश्चित्तमाह - [भा.१४९] दव्वे खेत्तेकाले भावे पलिउंचणा चउविगप्पा ।
चोयगकप्पारोवण इहइंभणिया पुरिसजाया || वृ-प्रतिकुंच्यते अन्यथा प्रतिसेवितमन्यथाकथ्यते, ययासा प्रतिकुंचनासाचतुर्विधातद्यथा द्रव्ये द्रव्यविपयाएवंक्षेत्रेकालेभावेचअत्रपरस्यप्रश्रमभिधित्सुराहचोयगत्ति ।अत्रचोदकोब्रूतेननुकल्पेपि प्रायश्चित्तमभिहितं,व्यवहारपितदेवप्रायश्चित्तमभिधीयते इतिद्वयोरप्यध्ययनयोर्विशेषाभावः अत्रार्थे सूविचनं । कप्पारोवणेत्यादि । कल्पेकल्पाध्ययनेकल्पितानांमूलोत्तरगुणापराधप्रायश्चित्तानामारोपणं, दानमिहव्यवहाराध्ययनेभणितं,इंइतिपादपूरणेइजेराः पादपूरणेइति वचनात्,सानुस्वारताप्राकृतत्वात् प्राकृते हि पादांते सानुस्वारता भवतीति किमुक्तं भवति । कल्याध्ययने आभवत् प्रायश्चित्तमुक्तंनतु दानमिह तु दानं भणितमिति विशेषः, तथा कल्पाध्ययने प्रायश्चित्तार्हाः पुरुषजाता न भणिता इह तु भणिता इति महान् विशेषः एष गाथासंक्षेपार्थः सांप्रतमेनामेव गाथां ग्याचिख्यासुः प्रथमता द्रव्यादिभेदयभिन्नां प्रतिकुंचनांव्याख्यानयति .
[भा.१५०] सचिते अचित्तंजनवयपडिसेवियं तुअद्धाणे |
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १
सुभिक्खमिदुभिक्खे हटण तहा गिलाणेणं ।।
- द्रव्यविषया प्रतिकुंचना नाम सचित्ते उपलक्षणमेतत् मिश्र वा प्रतिसेविते अचित्तं मया प्रतिसेवितमित्यालोचयति, क्षेत्रप्रतिकुंचना जनपदे प्रतिसंव्य यदध्वनि प्रतिसेवितमित्यालोचयति, कालप्रतिकुंचना यत्सुभिक्षे काले सेवित्वा दुर्भिक्षे मया प्रतिसेवितमित्यावेदयति, भावप्रतिकुंचना यत् हृष्टेन सता ग्लानेन सता मया प्रतिसेवितमित्यालोचयति उक्ता प्रतिकुंचना अधुना अनंतरगाथोत्तरार्धं व्याख्यानयन् अज्झयणाण विसंसाँ इति द्वारं व्याख्यानयति तत्र चोयग इत्यवयवं व्याचिख्यासुराह - [ भा. १५१] कप्पंमिवि पच्छित्तं ववहारंमिवि तहेव पच्छित्तं ।
कप्पववहाराणं को नु विसेसोत्ति चोएइ ।।
वृ- ननु कल्पे प्रायश्चित्तमुक्तं, व्यवहारेपि तदेव प्रायश्चित्तमभिधीयते ततः कल्पव्यवहारयोः को नु विशेषो नैव कश्चनापीतिभावः न तुशब्दस्याक्षेपद्योतकत्वादिति चोदयति । प्रश्नयति शिष्यः । अपि चाभिधानतोपि कल्पव्यवहारयोर्विशेषानुपपत्तिः तथाचाह -
[ भा. १५२ ]
जो अवितहववहारी सी नियमा वट्टए उकप्पंमि । इय बिहु नथि विसेसो अज्झयणाणं दुवेण्हंपि ।।
वृ- यो नाम साधुरवितथव्यवहारी स नियमादवश्यंभावेन वर्त्तते एव तुकारार्थः कल्पे आचारे आचारवर्त्तिन एव यथोक्तावितथव्यवहारकारित्वात् । यश्च वर्त्तते कल्पे आचारे प नियमादवितथव्यवहारकारी तथाहि कल्पो व्यवहार आचार इत्यनर्थांतरमिति इयबिहु इत्यपि एवमपि अर्थगत्याभिधानाभेदतोपि आस्तां प्रागुक्तप्रकारेणाभिधेयाभेद इत्यपिशब्दार्थः हुर्निश्चितंद्वयोरपि कल्पव्यवहारयोरध्ययनयोनास्ति विशेषः एवं परेणाभिधेयाभेदतोऽभिधानाभेदतःञ्चैक्यं प्रतिपादिते सूरिभिधेयभेदं दर्शयन् कप्पारोवणेत्ति अवयवं व्याख्यानयति ।
[ भा. १५३ ]
कप्पंमि कप्पिया खलु मूलगुणे चेव चउत्तरगुणेयः यवहारे ववहरिय | पायच्छित्ता भवंतेय ।।
वृ- कल्पे कल्पाध्ययने कल्पितान्येव प्ररुपितान्येव खलु शब्दस्यैवकारार्थत्वात् नतु दानव्यवहार प्रवर्त्तितानि कानीत्यत आह मूलगुणा चैव उत्तरगुणा य इति विषयेण विषयिणां लक्षणात् मूलगुणापराधप्रायश्चित्तानि उत्तरगुणापराधप्रायश्चित्तानि । व्यवहारे व्यवहाराध्ययने पुनर्व्यवहृतानि दानव्यवहारविषयीकृतानि किमुक्तं भवति कल्पाध्ययने मूलगुणापराधे वा आभवंति प्रायश्चित्तान्युक्तानि अस्मिंस्तु व्यवहाराध्ययने तेषामाभवतां प्रायश्चित्तानां दानमुक्तमिति यानि च कल्पाध्ययनं आभवंति प्रायश्चित्तानि नोक्तानि तानि व्यवहारेभिधीयंते तेषां दानं च किंच - अविसेसियं च कप्पे इह तु विसेसियं इमं ।
भा. १५४ ]
चउहा डिसेवण संजोयण आरोवण कुंचियं चेव ।।
वृ- चः समुच्चये अन्यच्चेत्यर्थः । कल्पे कल्पाध्ययने प्रायश्चित्तमविशेषितं विशेषरहितमुक्तं । इहइन्तुत्ति इः पादपूरणे सानुस्वारता पूर्ववत्तुः पुनरर्थे इह व्यवहाराध्ययने पुनरिदं प्रायश्चितंचतुर्द्धा चतुर्भिः प्रकारैर्विशेषितं, तानेव प्रकारान्नाह । प्रतिसेवनं संयोजनमारोपणं कुंचनमिति प्रतिकुंचनं एतानि अनंतरमेव सप्रपंचं व्याख्यातानीति न भूयो व्याख्यायंते तदेवभिधेयाभेदता नास्ति विशेष इति यदुक्तं तदसिद्धमिति प्रतिपादितमभिधेयभेदस्य दर्शित्वात् । यत्पुनरुच्यतं अभिधानाभेदतो नास्ति विशेष इति
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. १५४] तदनैकांतिकमिति दर्शयति - भा. १५५|
नाणत्तं दिस्सए अत्थे, अभिन्ने वंजणम्मिवि । वंजणस्स यभेदंमि कोइअत्थो न भिजए ||
वृ- व्यज्यते प्रकटीक्रियते अर्थोऽनेन प्रदीपेनेव घट इति व्यंजनं शब्दस्तस्मिन् अपिशब्दो भिन्नक्रमः स चैवं योजनीयोऽभिन्नपि एकरुपेपि एकअर्थे अर्धविषये नानात्वं दृश्यते यथा सैंधव इत्युक्ते तत्तत्प्रस्तावादिना अश्वलवणवस्त्राद्यर्थनानात्वं, तथा व्यंजनस्य शब्दस्य भेदेपि च शब्दांऽपिशब्दार्थो भिन्नक्रमश्चेत्यत्र संबध्यते कश्चिदर्थो न भिद्यते, यथा खं, व्योम, आकाशमिति कसमादेवं शब्दाभेदेपि अर्थनानात्वमिति चेत् ? उच्यते, शब्दार्थयोर्भेदाबेदविषये चतुर्भीगिकायाभावात्तधाहि अर्थस्थाप्यभेदः शब्दस्थाप्यभेद इति प्रथमो भंगः अर्थस्याभेदः शब्दस्य भेद इति द्वितीयः, अर्थस्याभेदः शब्दस्याभेदः इति तृतीयः अर्थस्य भेदः शब्दस्य भेदः इतिचतुर्थः एतेष्वेव चतुर्थभंगकेषु क्रमेणीदाहरणान्युपदर्शयति[भा. १५६ ] पढमो इंदोत्ति बिइयओ होइइंदसकोत्ति ।
५५
तइओ गो भूप पसू रस्सिणोत्ति चरमी धडपडोत्ति ।।
वृ- प्रथमो भंगोऽभिदः शब्दोऽभेदः इत्येवंरूपो यथा इंद्र इंद्र इति । तथाह्येकेनापि इंद्र इत्युक्तं द्वितीयेनापि इंद्र इति अत्र च द्वितीयेनापि इंद्र इति । अत्र च द्वयोरपि शब्दयोः स्वरुपाभेदेऽर्थाभेदश्च । द्वितीयो भेदः शब्दस्य भेद इति रुपो यथा इंद्रशक्र इति अत्र हि शब्दस्य नानात्वमर्थस्त्वभिन्न एव द्वयोरप्येकार्थकत्वात् तृतीयोऽर्थस्य भेदः शब्दस्याभेद इत्येवंलक्षणो यता भूप पशु रश्मिषु पुरुषभेदेन कालभेदेन वा प्रयुज्यमाना गोशब्दाः । अत्र हि गौरिति सर्वत्राप्यभिन्न इति, चरमी यथा घट पट इति अत्र हि द्वयोरपि शब्दयोः रुपभेदोप्यस्ति अर्यभेदोपि तत उपपद्यते शब्दाभेदेपि अर्थनानात्वमभिदेपि शब्दनानात्वं तेन यदुच्यते अभिधानाभेदतो नास्ति विशेष इति । तदनेकांतिकमुपदर्शितं भूपपशुरश्मिवाचिनां । गोशब्दानामभिधानाभेदेप्यर्थविशेषदर्शनातू सचार्थविशेषोत्रीऽप्यस्ति, यथोक्तं प्राकू अभिधानाभेदत इति यदुक्तं तत्प्रत्यक्षविरुद्धं व्यंजनभेदस्य साक्षादुपलभ्यमानत्वात्, तथाह्येकत्र कल्प इति - अपरत्र व्यवहार इति ।। अथार्थगत्याभिधानाऽभेद उच्यते न स्वरुपतस्तदप्यसत् अर्थविशेषस्याप्युभयत्र भावात्तथा चाह -
[भा. १५७]
वंजणेन य नाणत्तं अत्थतो अविकप्पियं । दिस्सए कप्पनामस्स ववहाररस तहेव य ।।
बृ- कल्पनाम्नोध्ययनस्य तथैव व्यवहारस्य व्यवहाराध्ययनस्य श्यते व्यंजनेन व्यंजनभेदन नानात्वं, प्रत्यक्षतः व पृथग्विभिन्नानां व्यंजनानामुपलभ्यमानत्वात् । तथाऽर्थतोऽर्थमाश्रित्यास्ति नानात्वं अविकल्पितं निश्चितं प्रायश्चित्तभेदानां प्रतिसेवनांसयोजनादीनां प्रायश्चित्तार्हपुरुषजातानां चकल्पाध्ययनानुक्तानामिह व्यवहाराभिधानात् तदरिहपरिसाय इत्येतत् द्वारव्याचिख्यासुरिहहं भणिया पुरिसजाया इत्यवयवं व्याख्यानयन्नाह
भा. १५८]
वट्टंतस्स अकप्पे पच्छितं तस्स वणिया भेदा । जे पुन पुरीसज्जाया तस्सरिहा ते इमे होति ।।
बृ- इह कल्पे वर्तमानस्य सूत्रोक्तविधिनायतनया प्रवृत्तेः प्रायश्चित्तविषयतैव नोपजायते, इत्यकल्पगृहणमकल्पे दर्पादौ वर्त्तमानस्य यत्प्रायश्चित्तं तस्ययेभेदाः प्रतिसेवनासयोजनादयस्ते वर्णिता
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार -छंदसूत्रम्-१
येपुनस्तस्यप्रायश्चित्तस्थाायोग्या: पुरुषजाताः पुरुषप्रकाराः पुरुषभदाइत्यर्थः, तेइमे वक्ष्यमाणस्वरुपा भवंति ।तानेवदर्शयति ।। [भा.१५९) कयकरणा इयरे वा सावेक्खा खलु तहेव निवेक्खा ।
निरवेक्खा जिनमादी सावेक्खा आयरियमादी ।। वृ- कृतकरणा नाम षष्ठाष्ठमादिभिर्विविधतपोविधानः परिकर्मितशरीरः इतर अकृतकरणाः षष्ठाष्टमादिभिस्तपोविशेषैरपरिकर्मितशरीराः तत्रयेकृतकरणास्तेद्विविधास्तद्यथासापेक्षाः खलु तथैव निरपेक्षाः, सह अपेक्षागच्छस्येतिगम्यतेयेषांतेसापेक्षागच्छवासिनः, निर्गता अपेक्षा येभ्यस्तेनिरपेक्षाः तत्र ये निरपेक्षास्ते त्रिविधा जिनादयः तद्यथा । जिनकल्पिकाःशुद्धपरिहारविशुद्धिका यथालंदकल्पिकाश्च, एते नियमतः कृतकरणा एव अकृतकरणानामन्यतमस्यापि कल्पस्य प्रतिपत्त्ययोगात् सापेक्षा अपि त्रिविधा आचार्यादयस्तद्यथा - आचार्या उपाध्याया भिक्षवश्व एते प्रत्येकं द्विधा भूयो भवंतितद्यथा-आचार्याः कृतकरणाअकृतकरणाश्च उपाध्याया अपिकृतकरणा अकृतकरणाश्चभिक्षवोपिकृतकरणा अकृतकरणाश्चतत्र कृतकरणानां चिंत्यमानत्वादस्यां गाथायामेते कृतकरणा ग्राह्याः । [भा.१६० अकयकरणावि दुविहा, अणहिगया अहिगया यबोधव्वा ।
जंसेवेइ अहिगए अनहिगएअस्थिर इच्छा ।। वृ- इहाचार्या उपाध्यायाश्च कृतकरणा अकृतकरणा वा नियमात् गीतार्थाः स्थिराश्च, तत इहाकृतकरणा भिक्षवएव ग्राह्याः,तेअक्तकरणा भिक्षवो द्विविधास्तद्यथा अनधिगताच अधिगताश्च अनधिगता नाम अगीतार्थाः अधिगता गीतार्थाः, अपिशवःसंभावने स चैतत्संभावयति, ये भिक्षवोऽनधिगतास्ते द्विविधास्तद्यथा स्थिरा अस्थिराश्च स्थिरा नाम धृतिसंहननसंपन्नाः तद्विपरीता अस्थिराः, अधिगता अपि द्विधा स्थिरा अस्थिराश्च कृतकरणा अपि भिक्षवो द्विधा अधिगताः अनधिगताश्च अनधिगता अपि द्विधा स्थिरा अस्थिराश्च अधिगता अपि द्विविधाः स्थिरा अस्थिराश्च अत्रैवसंक्षेपतः प्रायश्चित्तदानविधिमाह जंसेवेइइत्यादियत्प्रायश्चित्तस्थान सेवतेप्रतिसेवतेअधिगतो गीतार्थ उपलक्षणमेतत् कृतकरणः स्थिरश्च तस्मै तदेव परिपूर्न दीयते, तदेव प्रायश्चित्तस्थान प्राप्ते अनधिगतेअस्थिरेच अस्थिरे, चशद्वादकृतकरणेचगुरोः प्रायश्चित्तदानविधौ इच्छा सूत्रोपदेशानुसारण स्वेच्छा तथाहि यदि श्रुतोपदेशानुसारतः कतकरणः स्थिरोधिगत इति वा कतकरणादिरपि समर्थ इति विज्ञातो भवति तदा यदेव प्रायश्चित्तमापनस्तदेव तस्मै दीयते, । अथासमर्थ इति परीक्षित इति गाथावत्प्रायश्चित्तं प्राप्तस्तस्याक्तिनमनंतरं दीयते, तत्राप्यसमर्थतायां ततोप्यनंतरं तत्राप्यसामर्थ्य ततोप्यनंतरमेवं यथापूर्वं क्रमेण तावन्नयं यावन्निविकृतिकं तत्राप्यसमर्थतायां पौरुषीप्रत्याख्यानं, तत्राप्यशक्ती नमस्कारसहितंगाढग्लानत्वादिना तस्याप्यसंभवेएवमेवलोचनामात्रेणशुध्यापादनमिति, संप्रतिपुरुषभेदमार्गणायामेव प्रकारांतरमाह - [भा.१६१] अहवासा विक्खियरे निवेक्खा सव्वहा उकय करणा |
इयरे कयाऽकयावा, थिराऽथिरा होति गीयत्था ।। वृ- अथवेति प्रकारांतरद्योतनार्थः, तच्च प्रकारांतरमिदं पूर्व कृतकग्णा कृतकरणभेदावादी कृत्वा पुरुपभेदमार्गमाकृता, अत्रतुसापेक्षनिरपेक्षभेदो तथाचाह - साविक्खियरत्ति द्विविधाः प्रायश्चित्तार्हाः पुरुषास्तद्यथा ।सांपेक्षा इतरेच, सापेक्षा गच्छवासिनस्तेचत्रिधाआचार्या उपाध्याया भिक्षवः, निरपेक्षा
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. १६१ ]
जिनकल्पिकादयस्तत्र ये निरपेक्षास्ते सर्वशः सर्वात्मना कृतकरणास्तुशद्वस्य समुच्चयार्थत्वादधिगताः स्थिराश्च, इतर सापेक्षा द्विविधास्तद्यथा कयाकयावा इति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् कृतकरणा अकृतकरणाश्च वाशद्वः समुच्चये कृतकरणा अपि द्विधा स्थिरा अस्थिर अस्थिराश्च, अकृतकरणा अपि द्विधा स्थिरा अस्थिश्च एकैके द्विधा गीतार्था अगीतार्थाश्च सूत्रे गीतार्था इत्युपलक्षणं, ततोऽगीतार्था अपि विवृताः अथ किंस्वरुपाः कृतकरणा इति कृतकरणस्वरुपमाह छमाइएहिं कयकरणा ते उभयपरियाए । अहिगयकयकरणत्तं जोगयतगारिहा केई ||
भा. १६२ |
५७
वृ - कृतकरणा नाम ये प्राष्टमादिभिस्तपोविशेषैरुभयपर्याये श्रामण्ये पर्याये चेत्यर्थः परिकर्म्मितशरीरास्ते ज्ञातव्यास्तद्विलक्षणा इतरे सामर्थ्यादकृतकरणाः; अत्रैव मतांतरमाह । अहिगयेत्यादि केचिदाचार्या ये अधिगतास्ते नियमात्कृतकरणा इत्यधिगतानां कृतकरणत्वमिच्छंति, कस्मादितिचेदत आह जोगायतगारिहाइति, निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायोदर्शनमिति वृद्धवैयाकरणप्रवादात् हेतावत्र प्रथमा ततोयमर्थः यतस्तैर्महाकल्पश्रुतादीनामायतकाला योगा उद्व्यूढास्तत आयतक योगार्हा अभवन्निति नियमतो अधिगताः कृतकरणा इति, तदेवं कृताः पुरुषभेदमार्गणा सांप्रतममीषां प्रायश्चित्तदानविधिर्वक्तव्यस्तत्र ये निरपेक्षा जिनकल्पिकादयस्ते यत् प्रायश्चित्तमापन्नास्तदेव तेभ्यो दीयते न तद्विषया गुरुलाधवचिंता निरपेक्षत्वात् सापेक्षाणांत सापेक्षतयैव प्रायश्चित्तदानविधी तद्विषया गुरुलाधवचिंता कर्त्तव्या, तत्र यानि प्रायश्चित्तानि दातव्यानि तानि संक्षेपतो गाथाद्वयेनाह । निव्विइए पुरिमड्ढे, एक्कासण अंबिले चउत्थेय ।
[भा. १६३ ]
पनगं दस पनरसा वीसा तह पन्नवीसाय ||
[ भा. १६४]
मासो लहुओ गुरुगो, चउरोमासा हवंति लहुगुरुगा । छम्मासा लहुगुरुगा छेदो मूलं तह दुगंच ||
वृ- निर्विकृतिकं विकृतिप्रत्याख्यानं पुरिमड्डति दिवसपूर्वार्द्धप्रत्याख्यानं, एकाशनाचान्तचतुर्थाति प्रतितानि, पनगति, रात्रिंदिवानां पंचकं लहुगुरुयंति वक्ष्यमाणं पदमत्रापि व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरिति विभक्तिपरिणामेन संबंध्यते, लघुरात्रिंदिवपंचकं गुरुरात्रिंदिवपंचकं च तत्र लघुरात्रिंदिवपंचकमाचाम्लेन एकद्व्यादिदिनैर्वा हीनं, परिपूर्वं गुरुरात्रिंदिवपंचकं एवं दसत्ति लघुरात्रिंदिवदशकं गुरुरात्रिदिवदशकं, पत्ररसत्ति लघुरात्रिदिवपंचदशकं गुरुरात्रिंदिवपंचदशकं, पनवीसत्ति लघुरात्रिंदिवपंचविंशतिकं गुरुरात्रिंदिवपंचविंशतिकं । मासो लहुओ गुरुओति लघुमासो गुरुमासाः । चत्वारो लघुमासाश्चत्वारो गुरुमासा, षण्मासा लघवः षण्मासा गुरवः, तथा छेदः कतिपयपर्यायस्य, मूलं सर्वपर्यायोच्छेदेन व्रतारोपणं, तहदुगंवत्ति अनवस्थाप्यं पारांचितंच; इह पारांचितप्रायश्चित्तवर्त्ती प्रायो जिनकल्पिकप्रतिरुपको वर्त्तते उक्तं च
-
पारंचिउएगागीइच्चादि, जिनकप्पियपडिरुवगो इति अनवस्थाप्यप्रायश्चित्तवर्त्यप्येवं गुणः । संघयणविरिय आगम सुत्तविही एजो समुत्तो निगाहजुत्तो तबस्सी, पवयणसारे गहिय अत्थी ।। तिलतुसतिभागमित्तोवि जस्स असुभो न विजए, भावो निज्जूहणारिहो सो, से से निजूहण नत्थिः । । एयगुणसंपन्नो पावइ अनवट्टणमुत्तमगुणी हो, एव गुण विप्पहीणां तारिसंगभीरे भवे मूलं ।। एतौ चैकांतती निरपेक्षी, सापेक्षाणां त्वयं प्रायश्चित्तदानविधिः कथयितुमुपक्रांतस्ततो मूलादारभ्य
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
प्रायश्चित्तदानविधिरच्यते तथा चाह [ भा. १६५ ]
पढमस्स होइ मूलं बिइए मूलं छेदीच छगुरुगा । जयगाए होइ सुद्धो, अजयणा गुरुगा तिविहभेदो
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१
वृ- प्रथमस्याचार्यस्य कृतकरणस्य सापेक्षस्व महत्यपिअपराधे सापेक्षत्वात् प्रायश्चित्तं मूलमुपलक्षणमेतत् तेन तस्यैवाकृतकरणस्यासमर्थात् । छेद इत्यपि द्रष्टव्यं द्वितीये उपाध्याये कृतकरणे । तथारूपायां धृतिबलसमर्थतायां मूलमितरधाच्छेदः । अकृतकरणे गुरुषण्मासिकं, इहाचार्य उपाध्यायां वायदियतनया कारणे देशकालानुरूपं प्रायश्चित्तस्थानं अवर्त्तिष्ट, तदा शुद्धो न प्रायश्चितविषयः यतनचा कारणप्रवृत्तेः अयतनया तु प्रायश्चित्तस्थाने प्रवृत्तौ मूलं छेदो वाचार्यस्य, उपाध्यायस्य तु गुरुकादारभ्योक्तप्रकारेण त्रिविधा प्रायश्चित्तस्य भेदः षड्गुरुछेदो मूलं च, एवंमुक्तानुसारतो भिक्षुष्वपि प्रायश्चित्तदानविधिरनुसरणीयः एतदेव व्याचक्षाण आह -
[भा. १६६ ]
सव्वेसिं अविसिट्टी आवत्तीतेन पढमया मूलं । सावेक्खे गुरुमूलं कयाकए होइ पुन छेओउ ।। सावेक्खात्तिच काउं, गुरुस्स कयजोगिणो भवे छेदो । अककरणंमि छगुरु इइ अड्डोकतीए नेयं । ।
[ भा. १६७ ]
वृ- इति प्रायश्चित्तदानविधिरुक्तप्रकारेण कथयितुमभीष्टो, यदा सर्वेषामाचार्यादीनामापत्तिः प्रायश्चित्तस्यापादनं, अविशिष्टा सापेक्षाणां च महत्यपराधे मूलं नानवस्थाप्यं, पारांचितं वा ततः प्रथमतया सर्वेषां मूलमापन्नमविशिष्टमधिकृत्य गुरुलाधव चिंतया प्रायश्चित्तदानविधिरुच्यते, तत्र सापेक्षे गुरी आचार्ये गाथायां विभक्तिलोपः प्राकृतत्वात्कृते कृतकरण प्रायश्चित्तं मूलं, सापेक्षे इति वचनात्, महत्यप्यपराधे गुरौ सापेक्षत्वात् मूलमेव प्रायश्चित्तं नत्वनवस्थाप्यं, परांचितं वेति ज्ञापितं एतदेव चोपजीव्य प्रागप्येवमस्माभिर्व्याख्यातं; अकृते अकृतकरणे गुराविति संबंधादाचार्ये भवति प्रायश्चित्तं छेदः, सावेक्खीत्ति च काउमित्यादि, अत्र गुरुशब्देनीपाध्यायः प्रोच्यते आचार्यस्योक्तत्वात् गुरोरुपाध्यायस्य कृतयोगिनः कृतकरणस्य मूलं प्रायश्चित्तमापन्नस्यापि सापेक्ष्य इति कृत्वा प्रायश्चित्तं छेदो भवति, तस्यापि कृतकरणस्य मनाक् निरपेक्षतायां मूलमपि प्रायश्चित्तं बिइए मूलं च छंदो छग्गुरुगा इतिवचनाद् अकृतकरणे तु तस्मिन्नेवोपाध्याये मूलमापन्नेपि प्रायश्चित्तं षड्गुरुकाः । गुरवः षण्मासाः । अकृतकरणतया छेदप्रायश्चित्तस्याप्यनर्हत्वात् इति एवममुना प्रकारेण अड्डोक्कंतीए इति एकैकस्मिन्नाचार्यादौ स्थाने कृतकरणभेदतो द्वे द्वे प्रायश्चित्ते तयोश्च द्वयारेकमाद्यं प्रायश्चित्तमुपक्रामति न तुत्तरस्थानेऽनुवर्त्तते द्वितीयं चोत्तरस्थानेऽनुवर्त्तते एकं च द्वयोरर्द्धमित्यत्राद्धपक्रांत्या ज्ञेयं प्रायश्चित्तदानमिदमिति संक्षिप्तमुक्तमिति, विनेयजनानुग्रहाय यंत्रककल्पनया विशेषतो भाव्यते, तत्र यंत्रक विधानमिदं तिर्यक् द्वादशगृहकानि क्रियते, अधोमुखं च विंशतिगृहाणि एवं च द्वादशगृहात्मिका विंशतिगृहपंक्तयो जाताः ।
तत्र विंशतितमायां पंक्तौ दक्षिणती ये अंतिये ये द्वे द्वे गृहके ते मुक्त्वा तस्या अधस्तात् दशगृहात्मिका एकविंशतितमा पंक्तिः स्थाप्या, तस्यामप्येकविंशतितमायां पंक्ती येद्धे अंतिम गृहके ते मुक्त्वा अधस्तात् अष्टगृहात्मका द्वाविंशतितमा पंक्तिः स्थापनीया, तस्यामपिथे द्वे अंतिम गृहके ते मुक्त्वा तस्या अधस्तात् पगृहात्मिका त्रयोविंशतितमा पंक्तिर्न्यसनीया, तस्यामपि ये द्वे अंतिम गृहके ते विमुच्य तस्था
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. १६७] अधस्ताच्चतुर्गुहात्मिकाचतुर्विंशतितमापंक्तिःस्थापयितव्यातस्यामपिये द्वेअंतिमे गृहकेतेपरित्यज्य तस्या अधस्तात् द्विगृहात्मिका पंचविंशतितमा पंक्तिः स्थाप्या, तस्या अधस्तादेकगृहात्मिका पडिवंशतितमा पंक्तिः, एवं षडिवंशपंक्त्यात्मकस्य यंत्रकस्य सर्वोपरि तस्याः प्रथमपंक्त रुपरि प्रथमगृहके कृतकरणआचार्यः स्थापनीयः, द्वितीयेगृहके अकृतकरणः,तृतीये कृतकरण उपाध्यायः, चतुर्थेस एवाकृतकरणः, पंचमे अधिगतस्थिरभिक्षुः कृतकरणः, दशमेस एवाकृतकरण; सप्तमे अधिगतास्थिरभिक्षुः कृतकरणः, अष्टमे स एवाकृतकरणः, नवमे अनधिगतस्थिरभिक्षुः कृतकरणः, दशमे स एवाकतकरणः; एकादशे अनधिगतास्थिरभिक्षुः कृतकरणः, द्वादशे अनधिगतोऽस्थिरोऽकृतकरणस्यः, एवं स्थापयित्वा कृतकरणस्याचार्यस्य मूलं तस्मिन्नेवापराधेऽकृतकरणस्य छेदः उपाध्यायस्यमूलमापत्रस्यकृतकरणस्यच्छेदः अकृतकरणस्यषण्मासगुरुस्तत्रैवापराधेभिक्षोरधिगतस्य स्थिरस्य कृतकरणस्यषण्मासगुरुः,अकृतकरणस्यषण्मासलघुः ।
अधिगतस्य भिक्षोरस्थिरस्य कृतकरणस्यषण्मासलघु, अकृतकरणस्य चतुर्मासगुरुः, अनधिगतस्य भिक्षोः स्थिरस्य कृतकरणस्य चतुर्मासगुरु, अकृतकरणस्य चतुर्मासलघुअनधिगतस्य भिक्षोरस्थिरस्य कृतकरणस्य चतुर्मासलघु तस्यैवाकृतकरणस्य मासगुरु ।। एवं प्रथमपक्ती मूलादारब्धं मासगुरुके निष्ठितं, द्वितीयपंक्तीप्रथमेगृहकेच्छेदः, द्वितीयेषड्गुरु,तृतीयेपिषड्गुरु, चतुर्थेषड्लघुपंचमेषट्लघु षष्ठे चतुर्गुरु सप्तमेऽपि चतुर्गुरु सप्तमेऽपि चतुर्गुरु । अष्टमे चतुर्लघु नवमेपि चतुर्लघु, दशमे मासगुरु एकादशेपिमासगुरु, द्वादशे मासलघु अत्र छेदादारब्धं मासलघुके निष्ठितं ।।
तृतीयपंक्तौ प्रथमे गृहके षड्गुरु द्वितीये षड्लघु तृतीयेपिषड्लघु चतुर्थे चतुर्मासगुरु | पंचमेपि चतुर्मासगुरु, षष्ठे चतुर्मासलघु सप्तमे चतुर्मासलधु अष्टमे मासगुरु नवमेपि मासगुरु दशमे मासलघु एकादशेपिमासलघु द्वादशे भिन्नमासगुरु अत्रषड्गुरुकादारब्धं भिन्नमासे गुरो निष्टितंचतुर्थपंक्तौ प्रथमे गृहके षड्लघु, द्वितीये चतुर्मासगुरु, तृतीयेपि चतुर्मासगुरु, चतुर्थे चतुर्लघु, पंचमेपि चतुर्लधु, षष्ठे मासगुरु, सप्तमेपि मासगुरु, अष्टमे मासलघु, नवमेपि मासलघु, दशमे भिन्नमासो गुरुएकादशेपि भिन्नमासगुरु, द्वादेशभिन्नमासोलघुः । अत्रषटलघुकादारब्धंलघुभिन्नमासे निष्टितं, पंचमपंक्तौ प्रथमे गृहे चतुर्मासगुरु, द्वितीये चतुर्लधु, तृतीयेपि चतुर्लघु चतुर्थे मासगुरु पंचमेति मासगुरु, पठे मासलघु सप्तमेपि मासलघु अष्टमे भिन्नमासीगुरुः । नवमेपि भिन्नमासो गुरुर्दशमे भिन्नमासो लघु एकादशेपि भित्रमासो लघु द्वादशे गुरुविंशति रात्रिदिवं, अत्र चतुर्गुरुकादारब्धं गुरुके विंशतिरात्रिदिवे स्थितं; षष्ठपंक्तीप्रथमगृहेचतुर्मासलधुद्वितीये मासगुरु, तृतीयेपिमासगुरु, चतुर्थेमासलघु,पंचमेपिमासलघु, षष्ठे गुरुकं पंचविंशतिकं, सप्तमेपि गुरुकं पंचविंशतिकं, अष्टमे लघुपंचविंशतिकं, नवमेपि लघुपंचविंशतिकं दशमे गुरुविंशतिकं एकादशेपि गुरुविंशतिकं द्वादशे लघुविंशतिकं अत्र चतुर्लघुकादारब्धं लघुविंशतिकेनिवृतंसप्तमपंक्तीप्रथमग्रहेमासगुरुद्वितीये मासलधुतृतीयेपिमासलघु चतुर्थे गुरुपंचविशतिक पंचमे गुरुपंचविंशतिकंषष्ट लघुपंचविंशतिकं सप्तमे लघुपंचविंशतिकं अष्टमे गुरुविंशतिकं नवमे गुरुविंशतिकं दशमे लघुविंशतिकं एकादशेपिलघुविंशतिकं द्वादशेगुरुपंचदशकं!
अत्र मासगुरुकादारब्धं गुरुपंचदशके पर्याप्त । अष्टमपंक्तौ प्रथम गृहके मासलघु द्वितीये गुरुपंचविंशतिकं तृतीये गुरुपंचविंशतिकं चतुर्थे, पंचविंशतिकं लघु पंचमे पंचविंशतिकं लघु षष्टे गरुविंशतिकं सप्तमे गुरुविंशतिकं, अष्टमे लघुविंशतिकं नवमे लघुविंशतिकं, । दशम गुरुपंचदशकं.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१एकादशेगुरुपंचदशकं द्वादशेलधुपंचदशकं,अत्रमासलघुकादारब्धं लघुपंचदशके पर्याप्तं, नवमपंक्ती प्रथमगृहेगुरुपंचविंशतिकंद्वितीयेलघुपंचविंशतिक,तृतीयेलघुपंचविंशतिकंचतुर्थेगुरुविंशतिकंपंचमे गुरुविंशतिकं, पष्टेलघुविंशतिकं सप्तमेलघुविंशतिकं, अष्टमेगुरुपंचदशकंनवमेगुरुपंचदशकं, दशम लघुपंचदशकमेकादशके लघुपंचदशकं, द्वादशे गुरुदशकं. अत्र गुमपंचविंशतिकादारभ्य गुरुदशके निष्ठितं, दशमपंक्ती प्रथमगृहे लघुपंचविंशतिकं, द्वितीय गुरुविंशतिकं तृतीये गुरुविंशतिकं चतुर्थे लघुविंशतिकं, पंचमेलघुविंशतिकं. पष्ठेगुरुपंचदशकं सप्तम गुरुपंचदशकं, अष्टमेलधुपंचदशकंनवमे लघुपंचदशकं, दशर्मगुरुदशकमकादशेगुरुदशकं, द्वादशे दशकंलघु, अत्रलघुपंचविंशतिकादारब्धं लघुदशकेस्थितं,एकादशपंक्ती प्रथमेगृहक गुरुविंशतिकं, द्वितीयेलघुविंशतिकंतृतीयेलघुविंशतिकं, चतुर्थे गुरुपंचदशकं,पंचमेगुरुपदशकं,षष्ठलघुपंचदशकंसप्तमेलधुपंचदशकं । अष्टमेगुरुदशकंनवमे गुरुदशकं ।दशमेलघुदशकंएकादशमेलघुदशकंद्वादशेगुरुपंचर्क, अत्रगुरविंशतिकादारब्धंगुरुपंचके पर्याप्तं, द्वादशपंक्तौ प्रथमे गृहके लघुविंशतिकं, द्वितीये गुरुपंचदशकं, तृतीये गुरुपंचदशकं, चतुर्थे लघुपंचदशकं,पंचमेलघुपंचदशकंषष्ठेगुरुदशकंसप्तमेगुरुदशकं, । अष्टमेलघुदशकं ।नवमेलघुदशकं, दशमे गुरुपंचकमेकादशे गुरुपंचकं, द्वादशे लघुपंचकं अत्र लघुविंशतिकादारब्धंलघुपंचके पर्याप्तं,
त्रयोदशपंक्तौ प्रथमेगृहकेगुरुपंचदशकंद्वितीयेलघुपंचदशकंतृतीयेलधुपंचदशकं,चतुर्थे गुरुदशकं पंचमेगुरुदशकं, षष्ठेलघुदशकंसप्तमेलघुदशकं, अष्टमे गुरुपंचकं नवमेगुरुपंचकं, दशमेलघुपंचकं एकादशेलघुपंचकं, द्वादशेदशमं ! अत्रगुरुपंचदशकादारब्धं दशमे निष्ठितं । चतुर्दशपंक्तौ प्रथमगृहके लघुपंचदशकं, द्वितीयेगुरुदशकंतृतीये गुरुदशकं, चतुर्थेलघुदशकं । पंचमेलधुदशकं, षष्ठेगुरुपंचकं सप्तमे गुरुपंचकं, अष्टमे लघुपंचकं नवमे लघुपंचकं, दशमे दशममेकादशे दशम, द्वादशे अष्टमं अत्र लघुपंचदशकादारब्धमष्टमे निष्ठितं, । पंचदशपंक्तौ प्रथमे गृहके गुरुदशकं, द्वितीये लघुदशकं तृतीचे लधुदशकं, चतुर्थे गुरुपंचकंपंचमे गुरुपंचकं, षष्ठेलघुपंचकंसप्तमेलघुपंचकमष्टमेदशमं नवमे दशम, दशमे अष्टममेकादशेअष्टमं द्वादशेषष्ठं । अत्र गुम्दशकादारब्धं षष्ठे निष्ठितं, षोडशंपक्तौ प्रथमगृहके लघुदशकंद्वितीयेगुरुपंचकंतृतीये गुरुपंचकं,चतुर्थे लघुपंचकंपंचमेलघुपंचकं. षष्ठेदशमंसप्तमेदशम,
अष्टमे अष्टमं नवमे अष्टम, दशमे पष्ठं एकादशे षष्ठं द्वादशे चतुर्थमत्र लघुदशकादारब्धं चतुर्थे निष्टितं, सप्तदशपंक्तौ प्रथमगृहक गुरुपंचकं द्वितीये लघुपंचकं, तृतीये लघुपंचकं चतुर्थेदशमं पंचमेदशमं, षष्ठे अष्टमंसप्तमे अष्टम, अष्टमेषष्ठं, दशमे चतुर्थमेकादशे चतुर्थं द्वादशे आचामाम्लमिति ।
अत्रगुरुपंचकादारब्धमाचामाम्लेनिष्ठितमष्टादशपंक्तौ प्रथमगृहकेलघुपंचकंद्वितीयेदशमं,तृतीये दशमंचतुर्थेऽष्टमपंचमेअष्टमं,षष्टेषष्ठंसप्तमेषष्ठं, अष्टमेचतुर्थनवमेचतुर्थंदशमे आचामाम्लं, एकादशे आचामाम्लं द्वादशे एकाशनकमत्र लघुपंचकादारब्धमेकाशने निष्ठितमकोनविंशतितमायां पंक्ती प्रथमगृहके दशमं द्वितीये अष्टमं तृतीये अष्टमं चतुर्थे षष्ठं पंचमे षष्ठं पष्ठे चतुर्थं सप्तमे चतुर्थं अष्टम आचामाम्लनवमे आचामाम्लंदशमे एकाशनकं एकादशे एकाशनकंद्वादशे पूर्वार्धं अत्रदशमादारब्धं पूर्वार्ध स्थितं, विंशतितमायां पंक्तीप्रथमग्रहके अष्टमं द्वितीयेषष्ठंतृतीय पठंचतुर्थे चतुर्थं पंचमेचतुर्थं पठ आचामाम्लं सप्तमे आचामाम्लं अष्टमे एकाशनकं नवमे एकाशनकं दशमे पूर्वार्धमेकादशे पूर्वार्धं द्वादशे निर्विकृतिकमत्राष्टमादारब्धं निर्विकृतिके निष्टित मेकविंशतितमायां पंक्तौ प्रथमे गृहके षष्ठं, द्वितीये चतुर्थं ।तृतीयेचतुर्थं चतुर्थे आयामाम्लं, पंचमेआयामाम्लं, षष्ठेएकाशनंसप्तमेएकाशने अष्टम
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीटिका - [भा. १६७] पूर्वार्द्ध, नवमे पूर्वार्द्धदशमे निर्विकृतिकं,अत्रषष्ठादारब्धं निर्विकृतिकनिष्ठितं द्वाविंशतितमायां पंक्ती प्रथमे गृहके चतुर्थं द्वितीये आचाम्लं चतुर्थे एकाशनं पंचमे एकाशनं षष्ठे पूर्वार्द्ध सप्तमे पूर्वार्द्ध अष्टमे निर्विकृतिकमत्रचतुर्थादारब्धंनिर्विकृतिकनिष्ठितं, याविंशतितमायांपंक्तौ प्रथमे गृहकेआचामाम्लं द्वितीये एकाशनकं । तृतीये एकाशनकं । चतुर्थे पूर्वार्द्ध पंचमे पूर्वार्द्ध, षष्ठे निर्विकृतिकं, चतुर्विंशतितमपंक्तौ प्रथमे गृहके एकाशनकं द्वितीये पूर्वार्द्ध तृतीये पूर्वार्द्धं । चतुर्थे निर्विकृतिकं, पंचविंशतितमपक्तीप्रथमे गृहकेपूर्वार्द्ध द्वितीयेनिर्विकृतिकंषड्विंशतितमायांपंक्तौ निर्विकृतिकमिति, तदेवं कयकरणा इयरेवा इत्यादिना ये पुरुषभेदाः प्रागुक्तास्तेषां प्रायश्चित्तदानविधिरुक्तः । संप्रतिज संवेइ अहिगतो इत्यादियत् गाथोत्तरार्द्धमुक्तं, तद्व्याख्यानार्थमाह, - [भा.१६८] अकयकरणाउगीयाजेयअगीयाय अकयअथिरा य ।
तेसावत्तिअनंतरबहुयंतरियंवझोसोवा । वृ-ये गीता गीतार्था अधिगता इत्यर्थः, अकृतकरणाः येच अगीता अगीतार्था अनधिगता इति भावः, अकयत्ति अकृतकरणाश्च, चशब्दात् अकृतकरणाश्च । अस्थिराश्च कृतकरणा अकृतकरणाश्च तेषां कदाचित् आपत्तिप्रायश्चित्तं दीयते, यत्यत्प्रायश्चित्तं आपत्रं तदेव दीयते इति, यावत् कदाचित् तथाविधायामसमर्थतायां यत्प्रायश्चित्तमापन्नं, तस्याक्तिनमनंतरंदीयते, कदाचित्प्रभूतायामसमर्थतायांबरंतरितबहुभिः प्रायश्चित्तैरनंतरितमक्तिनंदीयतेइतियावत् अत्यंतासमर्थतायांझोसोवासर्वस्य प्रायश्चित्तस्य परित्यागः आलोचनमात्रेणैवतस्यामवस्थायां तस्यशुद्धिभावात् ।, यथा कृतकरणस्योपाध्यायस्य मूलमापनस्य तथाविधयोग्यतायां मूलं दीयते, अकृतकरणस्य पुनरसमर्थ इति कृत्वा छेदस्तथाप्यसमर्थतायां षट्गुरुतत्राप्यशक्तौषटलघु एवं तावत्नेयं यावन् निर्विकृतिकं तत्राप्यशक्ती पौरुषीतत्राप्यसमर्थतायांनमस्कारसहितं तस्यापिगाढग्लानत्वभावतोऽसंभवे एवमेवालोचनामात्रतः शुद्धिरिति । तदेवकयकरणाइयरेवाइत्यादिगाथाद्वयसकलमपिभावितमधुनासावेक्खा आयरीयमादीति यदुक्तं तत्र परस्याक्षेपमाह - [भा.१६९] आयरियादी तिविहोसावेक्खाणंतु किंकतोभेदो।
एएसिंपच्छित्तं दानंचऽन्नं अतो तिविहो ।। वृ- नन्वाचार्योपाध्याययोरपि भिक्षुत्वस्यावस्थितत्वात् तद्ग्रहणे तयोरपि ग्रहणमिति किं किमर्थ सापेक्षाणां त्रिविध आचार्यादिकः आचार्योपाध्यायभिक्षुलक्षणः कृतो भेदः ? एवमुक्ते सूरिराह एएसिणमित्यादि । एतेषामाचार्यादीनां यत् आभवति प्रायश्चित्तं वश्च तस्य प्रायश्चित्तस्य समर्थासमर्थपुरुषाद्यपेक्ष्य दानं, तत् पृथक पृथक् अन्यत् अतः सापेक्षाणामाचार्यादिकस्त्रिविधो भेदः कृतः, एतदेवसविशेषमाह - [भा.१७०] कारणमकारणं वाजयणा अजयणा वनत्थिअगीयत्थे ।
एएणकारणेणं आयरियाईभवेतिविहा ।। वृ. इदं कारणं प्रतिसेवनाया इदमकारणं वा, तथा इयं यतना इयमवतना इत्येतनास्ति अगीतार्थे, गीतार्थस्यतु,अर्थात्गीतार्थस्यास्तीतिप्रतीयते,तत्राचार्योपाध्यायोगीतार्थी, भिक्षुः गीतार्थोऽगीतार्थश्च, गीतार्थस्यअगीतार्थस्य चकारणेयतनयाकारणेअयतनया अकारणेयतनया अकारणेअवतनया पृथक् प्रथक अन्यतप्रायश्चित्तं,सहासहपुरुषाद्यपेक्षातुल्येपिप्रायश्चित्तेआपद्यमानेपृथगन्योऽन्यो दानविधिरत
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छठसूत्रम्-१. एतेन कारणेनाचार्यादयस्त्रिविधा भवंति, सूत्रे भवे इति बहुत्वेप्यकवचनं प्राकृतत्वात् प्राकृते हि वचनव्यत्ययोपिक्वचिद्भवति इति, एनामेव गाथांव्याख्यानयति ।। [भा.१७१) कजाकजजयाजय अविजाणतो अगीतोजंसेवे ।
सो होइतस्सदप्पोगीये दप्पोजहदोसा ।। वृ-कार्यं नाम प्रयोजनं, यच्च प्रयोजनं तच्च अधिकृतप्रवृत कारणं, अतएवान्यत्रोक्तं कारणंति वा कजंति वा एगढ़, ततोयमर्थः अगीतोऽगीतार्थः कारणं न जानाति, यस्मिन्प्राप्त प्रतिसेवना क्रियते । अकारणं न जानाति यस्मिन् प्रतिसेवना न क्रियते, तथा कारणे अकारणे वा प्राप्ते सेवनं कुर्वन यतनामयतनांवा नजानाति, एतान्यजानानो यःसेवतेप्रतिसेवते, तस्यदोभवति ।सातस्य दर्पिका प्रतिसेवनाभवतीतिभावः,गीतार्थः पुनः सर्वाण्यप्येतानि जानातिततः कारणेप्रतिसेवते,ना कारणेपि यतनयानपुनरयतनया ततःशुद्धएवनप्रायश्चित्तविषयोऽगीतार्थस्यत्वज्ञानतवादर्पणप्रतिसेवमानस्य प्रायश्चित्तं यदि पुनः गीतार्थोपि दर्पण प्रतिसेक्ते, कारणेप्ययतनया च तदा तुल्यामगीतार्थेन समंतस्य प्रायश्चित्तं । तथाचाहगीए दप्पा जए दोसा, गीते गीतार्थे दर्पण प्रवर्तमाने प्रतिसेवनायामिति गम्यते कारणेपिप्रतिसेवनाया अयतमाने अगीतार्थेन तुल्यं तस्य प्रायश्चित्तमिति भावः, प्रतिसेव्यमाने तुल्ये वस्तुनि दर्पणापि क्रियमाणायां प्रति सेवनायां यतनया प्रवृत्तो न तुल्यं प्रायश्चित्तं, कारणे पुनर्यतनया प्रवर्तमानः शुद्ध एव न प्रायश्चित्तविषयः । तत्राचार्या उपाध्यायश्च नियमात गीतार्था इति गीतार्थत्वापेक्षया समाः केवलंप्रतिसंव्यमानंवस्तुप्रतीत्य विषमाः भिक्षवो गीतार्थाऽगीतार्थाश्चभवंति प्रतिसेव्यमपि वस्त्वधिकृत्य भेद इति, वस्तुभेदतो गीतार्थत्वागीतार्थत्वतश्च पृथक् विभिन्न विभिन्न प्रायश्चित्तं, सहासहपुरुषाद्यपेक्षया तु तुल्येप्याभवति प्रायश्चित्ते पृथक् विभिन्नं विभिन्न प्रायश्चित्तदानं तथाचाह - [भा.१७२} दोसविहवानुरुवो लोएदंडोवि किमुतउत्तरिए ।
तित्थुच्छेदो इहरा निरानुकंपानय विसोही ।। वृ-दंडोवीत्यपिशब्दो भिन्नक्रमत्वात्लोकेपीत्येवं द्रष्टव्यः लोकेपिदंडोदोषानुरुपो विभवानुरुपश्च, तथाहिमहत्यपराधेमहान दंडोऽल्पेऽल्पीयान तथा समानेऽपि दोषेऽल्पधनस्याल्पो महाधनस्य महान लोकपि तावदेवं किमुत किंपुनरौत्तरिक लोकोत्तरसंबंधिनि व्यवहारे, तत्र सुतरां दोषसामर्थ्यानुरुपो दंडस्तस्यसकलजगदनुकंपायाः प्रधानत्वात्यदिपुनरल्पेपिदोषेमहान्दंडोमहत्यप्यल्पीयान्तथा यदि समानेप्यपराधेकृतकरणत्वमकृतकरणत्वंवाचार्योपाध्याययोर्भिक्षोरपिकृतकरणत्वमकृतकरणत्वमधिगतत्वं स्थिरत्वमस्थिरत्वं चानपेक्ष्य न तदनुरुपो दंड: स्यात् किंतु तुल्य एव, तदा व्यवस्थाया अभावतः संतानप्रवृत्यसंभवे तीर्थोच्छेदः स्यात्, तथा निरनुकंपा अनुकंपाया अभावः । प्रायश्चित्तदायकस्य असमर्थभिक्षुप्रभृतीनामनुग्रहात्नच तस्य प्रायश्चित्तदायकस्य विशोधिरप्रायश्चित्तस्य प्रायश्चित्तेप्यतिमात्रप्रायश्चित्तस्य दानतो महाऽशातनासंभवात् अप्पच्छिते व देइ पच्छित्तं पच्छिते आसायणा तस्स महतीउ, इतिवचनात् ततः सापेक्षा आचार्यादयस्त्रिविधा उक्ताः अत्रैव प्रकारांतरमाह । [भा.१७३] अहवा कज्जाकज्जे जयाजयंतेय कोविदो गीयो ।
दप्पाजातोनिसेवे, अनुरुवं पावए दोसं ।। वृ-अथवेति प्रकारांतरेगीतार्थःसकारणमपिजानाति ।अकारणमपिजानाति,यतनामपिजानाति।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [भा. १७३] अयतनामपिजानातिएवं कार्याकार्येयतायतेकोविदोगीतार्थोयदिदर्पणप्रतिसेवते । कारणेप्ययतनया तदा स दायतनातो निषेवमाणोऽनुरुपं दर्पानुरुपमयतनारूपं दोषं प्रायश्चित्तं प्राप्नोति, दाऽयतनानिष्पन्नं तस्मैप्रायश्चित्तं दीयते इतिभावः । [भा.१७४] कप्पेय अकप्पम्मिय, जो पुन अविनिच्छितो अकजंपि।
कजमितिसेवमाणो अदोसवंतो असढमावो ।। बृ-यः पुनःकल्पेऽकल्पेचअविनिश्चितः किंकल्प्यं किमकल्प्यमितिविनिश्चियरहितः सोऽकार्यमपि अकरणीयमपि अकल्प्यमिति भावः कार्यमिति कल्पिकमिति बुध्या सेवमानोऽशठभावः अत्र हेतो प्रथमाऽशठभावत्वाददोषवान् प्रायश्चित्तभाग्भवतीतिभावः । [भा.१७५] जंवादोसमयाणंतो हेहंभूतो निसेवई।
निद्दोसवं केण हुजा, वियाणंतोतमायारं ।। वृ-हेहंभूतो नाम गुणदोषपरिज्ञानविकलोऽशठभावः सयंदोषमजानानो निषेवतेप्रतिसेवतेतमेव दोषं विजानानः कोविदो गीतार्थः आचरन् समाचरन् केन हेतुना निर्दोषवान् ? दोषस्याभावो निर्दोष तदस्यास्तीति निर्दोषवान् दोषाभाववान् न भवेत् नैव भवतीतभावः । तीव्रदुष्टाध्यव्यवसायभावात् । न खलु जानानस्तव्रिदुष्टाध्यवसायमंतरेण तथा प्रवर्त्तते इति तदेवं दृष्टांतमभिधायाधुना दार्टीतिकयोजनामाह - भा.१७६] एमेवय तुल्लंमिवि अवराहपयंमि वट्टिया दोवि ।
तत्थवि जहानुरुवंदलंति दंडं दुवेणहंपि ।। वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारण अनेनैव दृष्टांतेनेतिभावः द्वावपि जनौ आस्तामेक इत्यपिशब्दार्थः । तुल्येपि समानेप्यपराधपदे वर्तितौ तत्रापि तुल्येप्यपराधपदे द्वयोरपि तयोर्यथानुरुपं गीतार्थागीतार्थयतनासंहननविशेषानुरुपं दंडं दनयंति प्रयच्छन्ति, तस्मात् प्रायश्चित्तभेदतः प्रायश्चित्तदानभेदतचाचार्यादिकस्त्रिविधीभेदः कृतः, तदेवमाचार्यादित्रिविधभेदसमर्थनायोक्तरुपदृष्टांतवशतो गीतार्थागीतार्थादिभेदतः आभवत् प्रायश्चित्तनानात्वं चोपदर्शितमिदानीमत एव दृष्टांतादवस्थाभेदतो गीतार्थे एव केवले शोधिनानात्वमुपदर्शयति । [भा.१७८] एसेवय दिळंतोतिविहे गीयमि विसोहिनाणत्तं ।
वत्थुसरिसो उदंडो दिजइलोएविपुव्युत्तं ।। वृ- गीते गीतार्थे त्रिविधे त्रिप्रकारे बालतरुणवृद्धलक्षणे यत् शोधिनानात्वं तद्विषये एष एवानंतरोदितस्वरुपो दृष्टांतस्तथाहि यथाकल्प्यविधिपरिज्ञानविकलोऽकल्पनीयमपि कल्पनीयमिति बुद्ध्या प्रतिसेवमानोन दोषवान्भवति । कोविदस्तुकल्प्याकल्प्ये जानानोऽकल्पनीयं प्रतिसेवमानो दोषवान् एवमिहापि तुल्ये प्रतिसेव्यमाने वस्तुनि तरुणे प्रभूतं प्रायश्चित्तं समर्थत्वात् । बालवृद्धयोः स्तोकमसमर्थत्वात्न चैतदन्याय्यं, यतोलोकेपिवस्तुसदृशः पुरुषानुरुपोदंडोदीयते, तथाहिबाले वृद्धे च महत्यप्यपराधे करुणास्पदत्वात् स्तोको दंडः तरुणे महान, एतच्च पुवुत्तमिति प्रागवोक्तं दोसविहवानुरुवो इत्यादिना ततो न्याय्यमनंतरोदितमिति, संप्रत्याचार्योपाध्यायभिक्षूणामेश्व चिकित्साविषये विधिनानात्वं दर्शयति - [भा.१७८] तिविहे तेगिच्छंमिउजय वाउलणसाहुणाचेव ।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१. पनवणमनिच्छंते, दिटुंतोभंडिपोएहिं ।। वृ- त्रिविधे त्रिप्रकारे आचार्योपाध्यायभिक्षुलक्षणे चिकित्स्थमाने गीतार्थे इति गम्यते, उजुयत्ति ऋजुकं स्फुटमेव व्याप्त साधुनाव्यापृतक्रियाकथनं कर्त्तव्यं इयमत्रभावना आचार्याणामुपाध्यायानां गीतार्थानांच भिक्षूणां विचिकित्स्यमानानांयदिशुद्ध प्रासुकमेषणीयं लभ्यते, तदा समीचीनमवंनतत्र विचार: अथ प्रासुकमेषणीयं न लभ्यते, अवश्यं च चिकित्सा कर्तव्या, तदा ऽशुद्धमप्यानीव दीयते, तथाभूते च दीयमाने स्फूटमेव निवेद्यते, इदमेवंभूतमिति, तेषां गीतार्थत्वेनापरिणामदोषस्यातिपारिणामदोषस्य चासंभवात् । अगीतार्थभिक्षाः पुनः शुद्धालाभे चिकित्सामशुद्धेन कुर्वतो मुनिवृषभा यतनयाकुर्वति, नचाशुद्धंकथयति ।यदिपुनःकथयत्ययतनयाकुर्वति,तदासोऽपरिणामत्वादनिच्छन् यत् आगाढादि परितापनममनुभवति । तन्निमित्तं प्रायश्चित्तमापद्यते तेषां मुनिवृषभाणां यद्वातिपरिणामतया सोतिप्रसंगं कुर्यात्, तस्मान कथनीयं नाप्ययतना कर्त्तव्या, अथ कथमपि तेनागीतार्थेन भिक्षुणा ज्ञातं भवेत् यथा अकल्पिकमानीय मह्यं दीयते इति, तदा तदनिच्छन् प्रज्ञाप्यते तथाचाह पनवणमणिच्छते इति अकल्पिकमनिच्छत्यगीतार्थे भिक्षी प्रज्ञापना कर्तव्या । यथा ग्लानार्थ यदकल्पिकमपियतनया सेव्यते, तत्रशुद्धो प्लानो, यतनवा प्रवृत्तरल्पीयान् दोषोऽशुद्धग्रहणात् सोपि चपश्चात्प्रायश्चित्तेनशोधयिष्यतेनचासावल्पीयान् दोषोनांगीकर्तव्यः ।उत्तरकालं प्रभूतसंयमलाभात् । तथाहि चिकित्साकरणतः प्रगुणीभूतः सन्परिपालयिष्यतिचिरकालंसंयम,संयमप्रभावतश्चकदाचित् गम्यते तद्भव एव मोक्षो, यदि पुनश्चिकित्सां न कारयिष्यसि । ततस्तदकरणतो मृतः सन्त्रसंयतो भविष्यसि, असंयतस्य च भूयान् कर्मबंधस्तस्म्मादल्पेन बान्वेष्यतामेताद्विद्वत्ताया लक्षणं, उक्तंच, अप्पेण बहुमेसेजा एवं पंडियलक्खणमिति, एवं प्रज्ञापना तरुणे क्रियते, यः पुनः बालः स बालत्वात् यथा भणितंकरोत्येव यस्तु वृद्धस्तरुणो वातिरोगग्रस्तोऽचिकित्सनीयः स प्रोत्साह्यते महानुभाव! कुरु भक्तप्रत्याख्यानं,साधय! पूर्वमहर्षिरिवोत्तमार्थमेतजिनवचनाधिगमफलमिति, यदि पुनरेवमुत्साह्यमानोपिनभक्तप्रत्याख्यानं कर्तुमिच्छति, तदाभंडीपोताभ्यां दृष्टांतःकरणीयः,भंडीगंत्री, पोतः प्रवहणं, दृष्टांतकरणंचाग्रे स्वयमेव दर्शयिष्यति । एष गाथासमासार्थः सांप्रतमेनामेव गाथां विवृणोति ।। [भा.१७९] सुद्धालाभे अगीते अजयणकरणकहणे भवे गुरुगा |
कुञा व अति पसंग, असंवमानेव असमाही ।। वृ-अगीते अगीतार्थे भिक्षौशुद्धालाभप्रासुकैषणीवालाभे अशुद्धेन चिकित्स्यमाने यदि अवतना क्रियते कथ्यतेवा, तदामुनिवृषभाणामयतनाकारिणां कथयतांप्रायश्चित्तं भवति, गुरुकाश्चत्वारा मासा गुरवः, इवमत्र भावना यदि अयतनाकरणतोऽकरणता वा ज्ञातं भवति । यथा ममाशुद्धेन चिकित्सा क्रियते तदा तेषां मुनिवृषभाणां चत्वारा गुरुकाः एतच्चासामाचारीप्रवृत्तिनिषेधार्थ प्रायश्चित्तं, या पुनरनिच्छतोऽसमाधिप्रवृतेश्नागाढादिपरिताफ्ना तनिष्प्रन्नमन्यदेव पृथगिति, यदिवा सोतिपरिणामकत्वादतिप्रसंग कुर्यात् । अथवा चिकित्सायाः प्रतिपेधतोऽकन्ल्पनीयमसेवमाने रोगवृद्विवशापदसमाधिस्तस्यस्यात् असमाहितस्यचकुगतिप्रपातस्तस्मात्तस्मिन्यतनयाकर्तव्यं, नच कथनीयमिति, सांप्रतं यदुक्तंभंडीपाताभगांदृष्टांतः कर्त्तव्य इति तत्रमंडोष्टांतंभावयति । [भा.१८०] जाएगदेसे अदढाउभंडी, सीलप्पए साउ करेइकर्ज ।
जादुब्बला संटवियाविसंती नतंतुसीलंति विसन्नदारूं ।।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीठिका - [ भा. १८० ]
६५
वृ- या भंडी मंत्री एकदेशे क्वचित् अध्ढा सा शीलाप्यते तस्याः परिशीलनं कार्यते तुशब्दो यस्मादर्थे यतः सा तथाशीलिता सती करोति कार्यं, या पुनः संस्थापिता सती दुर्बलान कार्यकरणक्षमा तां विषन्नदारुं नैव तुशब्द एवकारार्थी भिन्नक्रमत्वादत्र संबध्यते, शीलयंति, कार्यकरणाक्षमत्वात् एष भंडीदृष्टांत एतदनुसारेण पोतदृष्टांतोपि भावनीयः । तद्यथा
[भा. १८१]
जो गदेसे अदढा उ पोतो, सीलप्पए सोड करेइ कज्जुं । जो दुब्बली संठवितोवि संतो न तंतुसीलंति विसन्नदारुं ।।
- दातिकयोजना त्वेवं, यदि प्रभूतमायुः संभाव्यते, प्रगुणीकृतश्च देहः संवमव्यापारेषु समर्थ इति ज्ञायते, तदा चिरकालं संयमपरिपालनाय युक्ता चिकित्सा, अल्पेन प्रभूतमन्वेषयेदिति वचनात्, यदा चायुः संदिग्धं न प्रगुणीकृतोपि देहः संयमव्यापारक्षमस्तदैवं प्रज्ञापनानिष्फला चिकित्संति न चिकित्सा कारयितुमुचितोति अन्यच्च [ भा. १८२ ]
संदेहियमारोग्गं, पटणोवि न पञ्च्चलोनुजोगाणं । इइ सेवतो दप्पे वट्टइ नय सो तहा कजी ।।
वृ- संदिग्धमारोग्यप्रतिरोगग्रस्तत्वात् न च प्रगुणोपि प्रगुणीकृतोपि योगानां संयमव्यापाराणां करणे प्रत्यः समर्थ इति जानानो यदि यतनयाप्यकल्प्यं प्रतिसंवते, तदा स दर्पे वर्त्तते, न च स तथारूपो सेवनाया दीर्घसंसारमूलत्वात् इति प्रज्ञाप्यते यदि पुनरेवमपि प्रज्ञाप्यमानी नावबुध्यते, तदा यतनया रुपेक्षितव्यं; यः पुनस्तरुणो मनाक् वृद्धो वा प्रगुणीकृतः सन् तपःसंयमादिषु प्रत्यलो भवितेति ज्ञायते, तदा तं चिकित्सामप्रतिपद्यमानं प्रत्येवं प्रज्ञापना ।।
[ भा. १८३ ]
कोहं अछित्तिं अदुवाअहीहं तवोविहाणसुयउज्जमिज्जं ।। गणं बनीइएयसारविस्सं सालंबसेवी समुवेइ मोक्खं ।।
वृ- यो ग्लानः सन्नेवमवबुध्यते, समर्थो भूतः सन्नछित्तिं प्रभूतलोकप्रव्राजनादिना तीर्थाव्यवच्छेदं करिष्यामि । अदुविति अथवा अहमध्येष्ये सूत्रतोऽर्थतश्च द्वादशांगं दर्शनप्रभावकाणि वा शास्त्राणि । यदिवा तपी लब्धिसमन्वितत्वात्तपोविधानेषु नानाप्रकारेषु उज्जमिस्साति उद्यमिष्यामि उद्यमं करिष्यामि, गणं वा गच्छं वा नीत्या सूत्रोक्तया सारयिष्यामि गुणैः प्रवृद्धं करिष्यामि स एवं सालंबसेवी एतैरनंतरोदितैरालंबनैर्यतनया चिकित्सार्थमकल्पमपि प्रतिसेवमानः समुपैति प्राप्नोतिमोक्षं सिद्धिमिति। व्यवहार सूत्रस्य पीठिका समाप्ता
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिताव्यवहारसूत्रस्य पीठिकायाः [ सनिर्युक्तिः ] भाष्यं एवं मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
उद्देशक : १
- गतो नाम निष्पन्नो निक्षेपः संप्रति सूत्रालापक निष्पन्नस्य निक्षेपस्वावसरः, सच सूत्रे सति भवति, सूत्रं चानुगमे, सचानुगमोद्विधा सूत्रानुगमो निर्युक्त्य नुगमश्च, तत्र नियुक्त्य नुगमस्त्रिविधस्तद्यथा निक्षेप निर्युक्त्यनुगमः उपोद्घात निर्युक्त्यनुगमः सूत्र स्पर्शिक निर्युक्त्यनुगमश्च, निक्षेप निर्युक्त्त्य नुगमोऽनुगतः; सूत्र स्पर्शिक नियुक्त्य नुगमो वक्ष्यते, उपोद्घात निर्युक्त्य नुगम स्त्वाभ्यां द्वार गाथाभ्यां समवगंतव्यः,
तद्यथा
215
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/ उद्देस निहसे य निगमे खित्तकालपुरिसय ।
कारणपच्चयलक्खण नएसमोयारनुमए ।। किं कइविहं कस्स कहिकेसुकहिंकच्चिरं हवइकालं ।
कइसंतरमविरहियं भवागरिसफासणनिरुत्ती ।। वृ-अनयोरर्थः आवश्यकटीकातोऽवसेयः, महार्थत्वात्; सूत्रस्पर्शिकनियुक्त्यनुगमस्तुसूत्रप्रवृत्ती भवति, सूत्रसूत्रानुगमे सचारवसरप्राप्त एव युगपञ्च सूत्रादयो व्रजंति ।तथा चोक्तं -
सुत्तंसुत्तानुगमोसुत्तालावगततोनिक्खेवो ।
सुत्तफासिय निजत्ति नयाय समगंतु वच्चंति ।। विषय विभागः पुनरयममीषामवसातव्य:
होइ कयत्थो वोत्तुंसपयच्छेयं भवे सुयानुगमो
सुत्तालावगनासो | नामदिन्नासविनिओगं ।। सुत्त फासिय नितिनियोगोसेसएपवत्थादी । पायंसोच्चियनेगमनयादिनयगोबरोहोइ ।। अत्राक्षेपपरिहारीसामायिकाध्ययने निरुपिताविति, नेहवितायेते, सूत्रानुगमेचाऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदं सूत्रं -
(मू.१) जे भिक्खू मासिवं परिहारठाणं पडिसेवित्ता आलाएजा अपलिउचियं आलोएमाणस्स मासियं, पलिउंचिवं आलोएमाणस्सदोमासियं ॥
वृ- अस्य व्याख्या । तल्लक्षणंचेदं संहिताचपदंचैव पदार्थः पदविग्रहः, चालनाप्रत्यवस्थानं व्याख्यासूत्रस्यषड्विधा । तत्रास्खलितपादोच्चारणंसंहिता साचैवंजेभिक्खूमासियमित्यादिपाठः । अधुनापदानि-यःभिक्षुर्मासिकंपरिहारस्थानप्रतिसेव्यआलोचयेत् ।अपरिकुंच्यआलोचयमानस्यमासिकं परिकुंच्य आलोचयमानस्यद्वैमासिकमितिअधुना पदार्थः ।। अस्मिन्प्रस्तावे यत्पीठिकायामुक्तं “सुत्तत्थो" इतिद्वारम्तदापतितम्य इतिसर्वनामअनिर्दिष्टनाम्नानिर्देश, भिक्षियाञ्चायां । यमनियमव्यवस्थितः कृतकारित्वानुमोदितपरिहारेण भिक्षतेइत्येवंशीलोभिक्षुःसन् भिक्षासंरोरुरितिउ-प्रत्ययः । यदिवानरुक्तीशब्दव्युत्पत्तिःक्षुधबुभुक्षायांअध्यतिबुभुक्षतेभोक्तुमिच्छति, चतुर्गतिकमपि-संसारमस्मादितिसंपदादित्वात्क्षुत्अष्टप्रकारकर्मतंज्ञानदर्शनचारित्रतपोभिर्भिनत्तीतिभिक्षुः पृषोदरादय इतीष्टरुपनिष्पत्तिः ।मासेन निर्वृत्तंमासिकं, यतिष्ठांतिजंतवःकर्मकलुषिताअस्मिन्नितिस्थानं करणाधारे इत्यनट्परिहारःस्थानंपरिहारस्थानविशेषणसमासः पडिसेवितोत्ति प्रतिशब्दोभृशार्थेप्रकर्षेवा सेवित्वा प्रतिसेव्यगतिकन्यस्तत्पुरुषइतिसमासः अनञवत्कत्वीयवादेशःसूत्रेयबभावः प्राकृतत्वात् । आलोचयेत्लोचूदर्शन चुरादित्वात्णिच आड्रमर्यादायांआमर्यादया जहबालोजपंतोइत्यादिरुपयालोचयेत्यथात्मनस्तथागुरोः प्रकटीकुर्यात् यच्छब्दस्तच्छब्दापेक्षोऽतोऽत्रतस्येतिसामर्थ्यादवसीयते, तस्य अपलिउंचियत्ति कुचु कुंचु कौटिल्याअल्पाल्पीभावयोः परिसर्वतोभावेपरिसमंतात कुंचित्वाकौटिल्यमाचर्यपरिकुंच्यसूत्रेडश्चक्रपीडादीनामिति विकल्पवचनतोरेफस्यलकारभावः न परिकुंच्यअपरिकुंच्य आलोचयमानस्यमासिकंलघुकं गुरुकंवा, प्रतिसेवनानुसारतः प्रायश्चित्तंदद्यादितिशेषः, परिकुंच्यकौटिल्यमाचर्य आलोचयमानस्यद्वैमासिकंदद्यात्मायाकरणतोऽधिकस्यगुरुमासस्वभावात तथाहियः प्रतिकुंचयन्नालोचयतितस्ययदापनंदयितेऽन्यश्चमायाप्रत्ययोगुरुकोमासः इति उक्तःपदार्थः
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १, [भा. १८३ ]
६७
अधुनापदविग्रहः, सचसमासभाक्षु पदेषुभवतीति, परिहारस्थानमित्यत्रपरिकुंच्यत्यत्र च द्रष्टव्यः । स च यथाभवति तथादर्शित एव संप्रति चालनावसरस्तत्रचादेक आह यदिपरिहारएवस्थानं, ततोद्वयोरप्येकार्थत्वात् परिहारशब्दस्यैवग्रहणमुचितं, परमस्योक्तार्थत्वादप्रयोगः । उक्तार्थानामप्रयोगः । इति न्यायात् अत्राचार्यः प्रत्यवस्थानं करोति, स्थानशब्दोनामशब्दशक्तिस्वाभाव्यादनेकविशेषाधारसामान्याभिधायी, तेनएतत् ध्वनयति । अनेकप्रकाराणिनाममासिकप्रायश्चित्तानि, अनेकप्रकारेण च मासिकेन प्रायश्चित्तेनोपन्यस्तेन प्रयोजनं, कल्प्पाध्ययनोक्तसकलमासिकप्रायश्चित्तविषयदानालोचनयोरभिधातुमुपक्रमात् । अतोअत्रस्थानग्रहणंपुनरप्याह, किंकारणं मासिकप्रायश्चित्तमधिकृत्यादिसूत्रीपनिबंधः कृतः, अथमतंजधन्यभिदंप्रायश्चित्तमत एतदधिकृत्यकृतोजधन्यमध्यमोत्कृष्टेषुप्रथमतोजधन्यस्याभिधातुमुचितत्वात् तदसम्यक्, रात्रिंदिवपंचकस्यजधन्यत्वात् । अत्रभाष्यकृत्प्रत्यवस्थानार्थमिदमाह -
[ भा. १८४ ]
दुहतोभिन्न पलंबे, मासियसोहिउ वणिआ कप्पे । तरसपुनइमं दानं भणियं आलोयणविहीय ।।
वृ- कल्पाध्ययने आदिसूत्रे आमेताल पलंबे इत्यादिरूपेप्रलंबते । प्रकर्षेण वृद्धिंयातिवृक्षोऽस्मादितिप्रलंबंमूलं । अकर्त्तरीतिधञ प्रत्ययः तस्मिन् उपलक्षणमेतत् तलोवृक्षस्तत्रभवतालं तालवृक्षफलं तस्मिन्नपिचद्धिधातोभिन्ने द्रव्यतोपि भावतोपि भिन्ने, मासकीशोधिरुपवर्णिता मासिकं प्रायश्चित्तमुपवर्णितमितिभावः । अथचा स्मिनव्यवहाराध्ययनोक्तस्यप्रायश्चित्तस्यदानविधिरालोचनाविधिश्चवक्तुमुपक्रांतस्ततोयदादौकल्पाध्ययने मासिकं प्रायश्चित्तमुक्तं, तस्सपुन इत्यादि पुनः शब्दोविशेषणे स चेमं विशेषं द्योतयति तत्रहि सामान्यतएव मासिकं प्रायश्चित्तमुक्तंनदानविधिरालोचना-विधिर्वेति, इहपुनर्व्यवहारेनस्य मासिकस्यप्रायश्चित्तस्येदंदानं भणितमालोचनाविधिश्च, न केवल मस्यैवमासिकस्य प्रायश्चित्तस्य, किंत्वन्येषामपिमासिकप्रायश्चित्तानां तत्रोक्तानां सामान्ये नसूत्रस्य प्रवृत्तत्वात् तथा चाह - [ भा. १८५ ]
एमेवसेसएसुवि सुत्तेसुकप्पेनामअज्झयणे
जहिं मासिय आवत्ती । तीसेदानं इहं भणियं । ।
बृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण कल्पनाम्नि अध्ययने यानि शेषाणि सूत्राणि सपरिक्खेवे अवाहिरिए कप्पइहेमंत गिम्हासु मासं वत्थए, जइमासकप्पंभिंदइ मास लहु एवं निग्गंधीणवि तहा अत्रस परिखेवे इति सपरिक्षेपेवृत्ति वरंडकादिसमन्विते अबाह्येग्रामस्या त्यंतमबहिर्भूते उपाश्रये इति गम्यतेवत्थए इति वस्तुंशेषंसुगमं, तथा अभिनिव्वगडाए तइए भंगे मासलहु । अत्र अभिनिव्वगडाए इति अभिनिर्व्याकृतायां पृथग्विभिन्नद्वारायां वसतावित्यर्थः एवंशेषाण्यपिसूत्राण्युच्चारणीयानि तेषुशेषेष्वपिसूत्रेषुगहिंतिअगृहीतवीप्स्योप्येषशब्दः सामर्थ्यात् वीप्स्यांगमयतिशेषः सूत्राणामतिप्रभूतत्वात् । ततोयमर्थः तत्रयत्रमासिका आपत्तिरुक्ता तीसेइति । अत्रापिवीप्सार्थोद्रष्टव्यः तच्छब्दस्ययच्छब्दापेक्षत्वात् । तस्यास्तस्थाइहआदिसूत्रेदानंभणितमुपलक्षणत्वात् । आलोचनाविधिश्च ।
[ भा. १८६ ]
छट्टअपच्छिमसुत्तेजिनथेराणांठिई समकुखाया । तहियंपिहोइमासो अमेरतोसोउनिफन्नो ।।
वृ- पष्ठेषष्ठोद्देशके अपश्चिमे सूत्रे अंतिमसूत्रे जिनकल्पिकानांस्थविराणां च स्थितिः
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-१-१/१ समाख्यातातत्रापियदिजिनानास्थविराणां च स्वकल्पस्थित्यनुरुपसामाचार्यतिक्रमस्ततोभवति मासोमासलघुप्रायश्चित्तंतथाचाह अमेरतासोअनिष्पन्न स्तस्याप्यस्मिन्नादिसूत्रदानमालोचनाविधिश्चोक्तः । अतोर्थमासिकंग्रायश्चित्तमधिकृत्यादिसूत्रापनिबंधः कृतः एषःसूत्रार्थः अधुनानियुक्तिकृत्विस्तरं वक्तुकामआह - [भा.१८७) जेत्तिवसेत्तिकत्तिवनिद्देसाहोतिएवमादीया ।
भिक्खस्सपरुवणया जेत्तिकएहोइनिसा ।। वृ- जेइतिवासेइतिवाकेइतिवा कियंतीनामनामग्राहदर्शयितुंशक्यंते,ततआह - एवमादिकाआदिशब्दादेगेइत्यादिपरिग्रहानिर्देशाभवंति । सामान्यार्थेइतिगम्यते तत्र जे इति निर्देशो यथा अत्रैवसूत्रेअथवा जेणंभंते, अपरं असंतएणं अब्भक्खाणेणं अब्भक्खाइज्जाइत्यादिसे इति निर्देशो यथासे गामंसि वा ।नगरंसिवा । इत्यादि, के इति यथाके आगच्छह दित्तरुवेइत्यादि सामान्यंचविशेषनिष्टमतोजे इति निर्देशेकृतेभिक्षोभवति निर्देशो, योभिक्षुर्नान्यइतितस्यचभिक्षोस्तथानिर्दिष्टस्य-प्ररुपणानामादिनिक्षेपरुपकर्त्तव्या सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्तेर वसरप्राप्तत्वात् तामेवाह ।। [भा.१८८) नामंठवणाभिक्खूदव्वभिक्खूभावभिखूय ।
दव्वेसरीरभवितोभावेणयसंजतोभिक्खू ।। वृ-भिक्षुशब्दस्यनिक्षेपश्चतुष्कोनामंतिभिक्षुशब्दस्यावापिसंबंधात्नामभिक्षुः द्रव्यभिक्षुश्चचशब्दो स्वगतानेकभेदसूचकौतत्रयस्यपुरुषस्यभिक्षुरितिनामसनाम्नाभिक्षुर्नामभिक्षुर्यदिवानामनामवतोरभेदोपचारात्नामासौभिक्षुश्चनामभिक्षुरितिव्युत्पत्तेर्नामभिक्षुः स्थापनयाआकारमात्रेणअसत्कल्पनयभिक्षुस्थापनाभिक्षुः चित्रकर्मादिलिखितोबुद्धिकल्पितोवाऽक्षादिः द्रव्यभिक्षुर्द्विधा आगमतोनोआगमतश्चतत्रागमतीज्ञातातऋचानुपयुक्तोऽनुपयोगोद्रव्यमितिवचनात्नोआगमतस्त्रिविधस्तद्यथाज्ञशरीरं,भव्यशरीरं, तदव्यतिरिक्तश्चतत्रभिक्षुपदार्थज्ञस्ययत्शरीरंख्यपगतजीवितंतत्शरीरंद्रव्यभिक्षुर्भूतभावत्वात्, यस्तुबालको नेदानींभिक्षुशब्दार्थमवबुध्यते । अथचायत्यांतेनैवशरीरेणभात्स्यते, तस्ययत् शरीरं तत्भव्यशरीरं द्रव्यभिक्षुः भाविभावत्वात् ! तद्व्यतिरिक्तस्त्रिधा तद्यथा एकभविकोबद्धायुष्कः अभिमुखनामगोत्रश्च तत्रएकभविकोनामयोनिरयिकस्तिर्यङमनुष्योदेवावाऽनंतरभवेभिक्षुर्भावी, बद्धायुष्कोनामयेनभिक्षुपर्यायनिमित्तमायुर्बद्धं, अभिमुखनामगोत्रो यस्यभिक्षुपर्यायप्रवर्त्तनाभिमुखेनामगोत्रकर्मणीसचार्यक्षेत्रेमनुष्यभवभाविभिक्षुपर्याय समुत्पद्यमानः । यदिवास्वजनधनादिपरित्यज्यगुरुसमीपेप्रव्रज्याप्रतिपत्त्यर्थंस्यगृहात्विनिर्गच्छन्तथाचाहदव्वेसरीरभवितोत्ति द्रव्येइतिद्वारपरामर्शः । द्रव्यभिक्षु!आगमतोइतिगम्यते इति, शरीरत्तिशरीग्रहणेनज्ञशरीरंभव्यशरीरंचपरिगृहीतं। भवियत्तिभव्योभावीत्यनांतरं भावीचत्रिविधपर्यायइतितद्ग्रहणेएकभविकादित्रिभेदपरिग्रहः । भावभिक्षुर्द्धिधाआगमतोनोआगमतश्च । आगमतोभिक्षुशब्दार्थस्यज्ञातातत्रचोपयुक्तः उपयोगोभावनिक्षेपइतिवचनात्नोआगमतः संयतस्तथाचाह । भावनउसंजतीभिक्खूभावेन भिक्षुस्तुशब्दोविशेषणार्थ: । सचामुं विशेपंद्योतयतिनोआगमतः संयतः सम्यकत्रिविधंत्रिविधेनसमस्त सावद्यादुपरतः । अत्रैवनोआगमतो भावभिक्षुर्भिक्षणशीलोभिक्षुरितिव्युत्पत्तिमधिकृत्याक्षेपपरिहारावभिधित्सुराह - [भा.१८९] भिक्खणसीलोभिक्खू, अनविनतेअननवित्तित्ता ।
निपिसिएणंनायंपिसिवालभैणसेसाउ ।।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलंः १, [भा. १८९}
वृ- ननुयदेतत्वयोक्तं, भिक्षणशीलोभिक्षुरितितदसमीचीनमतिव्याप्तिदोषप्रसंगात् । तथाहिभिक्षुरित्युच्यमानेऽन्येपिरक्तपटादयोनोआगमतोभावभिक्षवः प्राप्नुवंति तेषामपि, भिक्षाजीवितयाभिक्षणशीलत्वात् ।नचैतदिष्यतेतस्मादतिव्याप्तिर्भावभिक्षुलक्षणस्यदोषः । अत्रसूरिशहनतेशेषारक्तपटभृतयोभिक्षवः कुतइत्याह - अनन्यवृत्तित्वातूनविद्यतेअन्याभिक्षा मात्रात्व्यतिरिक्तावृत्तिवर्त्तनंयेषां तेअनन्यवृत्तयस्तद्भावस्तत्वंतस्मादनन्यगतिकत्वदित्यर्थः किमुक्तंभवतियदाआधाकर्मिकमोद्देशिकमम्याहृतं वा नलभंते तदा अनन्यगतिकयाभिक्षापरिभ्रमणशीलास्ततोनतेभिक्षवः इयमत्रभावना, देशब्दस्यनिमित्ते तद्यथा व्युत्पत्तिनिमित्तं प्रवृत्ति निमित्तं च यथागोशद्वस्य । तथाहिगोशब्दस्यव्युत्पतिनिमित्तगमनक्रियागच्छतीतिगौरितव्युत्पादनात् तेनचगमनेनैकार्थिसम. वायितयायदुपलक्षितंसास्नादिमत्वंतत्प्रवृत्तिनिमित्तंतेनचगच्छतिअगच्छतिवागोपिंडगोशब्दः प्रवर्तते उभय्यामप्यवस्थायांप्रवृत्तिनिमित्तभावात्अश्चादीतुनप्रवर्त्तते । यथोक्तरुपस्यप्रवृत्तिनिमित्तस्यतत्राभावात । एवभत्रापिभिक्षुशब्दस्यद्धेनिमित्ते, व्युत्पत्तिनिमितं प्रवत्तिनिमित्तं च तत्र भिक्षणव्युत्पत्तिनिमित्तंभिक्षतो इत्येवंशीलो भिक्षुरितिव्युत्पत्तिः तेन च भिक्षणेनैकार्थसमवायितया यदुपलक्षितमिहपरलोकाशंसाविप्रमुक्ततया यमनियमेषुव्यवस्थितत्वंतत् प्रवृत्तिनिमित्तं तेनभिक्षमाणे अभिक्षमाणे वाभिक्षौभिक्षुशब्दः प्रवर्तते, उभय्यामपिअवस्थायांप्रवृत्तिनिमित्तसद्भावात्; रक्तपटादौतुनप्रवर्त्तते, नवकोट्य परिशुद्धानभोजितयातेषुयथोक्त रुपस्यप्रवृत्तिनिमित्तस्थाभावात्, अत्रार्थेज्ञातमुदाहरणं कर्तव्यं, पिशितालाभेन यो निःपिशितस्तेनयथा कोऽपिब्रुयात्वावत्मांसनलभेतावदहं निःपिशितः पिशितव्रती ।। [भा.१९०] अविहिंसा बंभयारी, पोसहिय अमद्यमंसियाचोरा ।।
सतिलंभे परिचाईहोतितदक्खानसेसाउ ।। वृ- कोपि भाषेत अहमहिंसावृत्तिर्यावन् मृगादीन् न पश्यापि, । अन्यः कोप्येवंब्रूते अहं ब्रह्मचारी यावन्मय स्त्री न संपद्यते अथवा कोप्येवमाह । अहमाहारपोषधीयावन्ममाहारोन संपद्यते, यथावा कोपिवदेत् अहम्मद्यमांसवृत्तिर्यावत् मद्यमांसे न लभे यथा वा कोपि नियमं प्रतिपद्यते । अचोरवृत्तिरहंयावत् परस्यच्छिद्रं न पश्यामि इतिएते यथा पिशिताद्य लाभेन निःपिशितादयोनाम पिशिवव्रत्तादयः व्रतं च सति असतिवावस्तुनि तदिच्छापरित्यागतस्तन्निवृत्तिः निः पिशितादीनां तुपिशितादिष्विच्छा सततानुबंधिनीततो नतेपिशितव्रत्यादयः व्रतिशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताभावात् । तथा चाह सति लंभे इत्यादि सति विवक्षितस्य पिशितादेर्वस्तुनो लाभेपितत्परित्यागिनस्ते तदाख्या भवंति सत्यपिवस्तुनो लाभेतत्परित्यागतः सत्यसतिवावस्तुनितद्विषयेच्छापरित्यागात् शेषास्त्वनंतरोदिता निपिशितादयोनतदाख्यापिशिताद्य लाभेपितद्विषयेच्छानिवृत्यभावात् एवं रक्तपटादयो पिनभिक्षवः पचन पाचनादिनवकोटीविषयेच्छा निवृत्यभावात् तदभावश्चाधाकादिष्वपि प्रवृत्तः तदेवं निःपिशितादिदृष्टांतोपन्यासैन रक्तपटादिषुयथोक्तरुपप्रवृत्ति निमित्ताभावतो भिक्षुशब्दप्रवृत्त्यभावः उक्तः ।अथवा किमेतैरुपन्यस्तैदृष्टांतैर्भिक्षुप्रवृत्तेजगत्प्रसिद्धायास्तेषुसाक्षादभाव दर्शनतएव भिक्षुशब्द प्रवृत्यभावस्य सिद्धत्वात्तथाचाह - [भा.१९१] अहवाएसणासुद्धं जहागिहणंतिसाहुणो ।
भिक्खनेवकुलिंगत्था, भिक्खजीवीवितेजदि ।।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- १/१
वृ- अथवेतिप्रकारांतरद्योतने, तच्चप्रकारांतरं पातनिकायामेवभावितं, तद्यद्यपितेरक्तपटादयोभिक्षाजीविनस्तथापि यथासाधवः एषणाशुद्धं एषणादोषः शंकितादिभिरुपलक्षणमेतत्, उद्रमदोषैराधा कम्र्म्मादिभिरुत्पादनादोषैर्धात्री दूत्यादिभिः परिशुद्धां भिक्षांगृह्णति नवममुनाप्रकारेण कुलिंगस्थाः कुत्सितलिंगधारिणोरक्त पटादयस्ततो भिक्षुवृत्तेर्जगत्प्रसिद्धाया स्तेष्वभावतोनतं भिक्षवस्तथाचाह - [भा: १९२ ]
190
दगमुद्देसियंचेव कंदमूलफलाणिय सयं गाहा । परातीय गिण्हंता कहंभिक्खुणी ।।
वृ- दकमुदकंसचित्तं तडागादिगतं ऊद्देसिकमुदृिष्टकृत कर्म्मभेदमुपलक्षणमेतत् आधाकर्म्मादिच तथा कंदमूलफलानिच स्वयमात्मना गृहणंतीतिस्वयंग्राहा, वा ज्वलादिदुनीभूग्रहास्त्रोर्णः इति वैकल्पिको णप्रत्ययः स्वयं गृहणंत इत्यर्थः, परतश्चगृहणंतः कथं भिक्षवः, भिक्षावृत्तेरभावात् । अथकासाजगत्प्रसिद्धा भिक्षुवृत्तिर्यदभावान्नते भिक्षवइति भिक्षुवृत्तिमुपदर्शयति -
[ भा. १९३]
अचिता एसणिज्जा यमियाकाले परिक्खिया । जहालद्धा विसुद्धा एसावित्तीय भिक्खुणी ।।
वृ- अचित्ताप्रासुकानतुसचित्तामि श्रावाएषणीया आधाकम्र्म्मादि दोषरहिता मिता एकत्रिंशदादिकवल प्रमाणतः परिमिताकालदिवा, अथवातृतीयस्यां पौरुष्यां, परीक्षा दायकादिदोष विशुद्धा, यथा लब्धासंयोजनादिदोषरहिता, विशुद्धा परिभोगकाले रागद्वेषाकरणतो अंगारादि दोषरहिता, एवं रुपा या सदाभिक्षाएषाभिक्षूणां वृतिः, साचरक्तपटादिषुसर्वथानास्तीति तेषु भिक्षुत्वाभावतांनातिप्रसंगः, तदेव भिक्षणशीलोभिक्षुरितिव्युत्पत्तौयदति प्रसंगापादनं परेणकृतं तदपाकृतं, क्षुधं मिनत्ति इतिभिक्षुरितिनिर्वचने तु परस्थानवकाशएव केवलं किंचिद्वक्तव्यमस्तीतितद्विक्षुराह - दव्वेयभावभेयग, भेयणभेत्तव्वयंचतिविहं तु ।
[ भा. १९४ ]
नाणाभावभेयण कम्मक्खुहे गझ्य भेजें ।।
वृक्षुधं भिनत्तीतिभिक्षुरितिव्युत्पत्याभिक्षुर्भेदक उक्तो, भेदकोनामभिदिक्रियाकर्त्ताभिदिक्रिया च सकर्मिका, सकर्म्मिकायाश्च क्रियायाः कर्त्ताकरणकर्म्मव्यतिरेकेण न भवतीति तद्ग्रहणेनभेदनं भेतव्यमितिद्वयंसूचित्तं एतच्च भेदकभेदनभेत्तव्यरूपंवस्तुनिकुरंबंत्रिविधमपि, तु शब्दोऽपि शब्दार्थः त्रिभेदमपिप्रत्येकं द्विधा तद्यथा दव्वेयभावेति, च शब्दोभिन्नक्रमः द्रव्यतोभावतश्चेत्यर्थः तथाहिभेदकोद्विधाद्रव्यस्यभावस्य च, भेदनमपि द्विधाद्रव्यस्यभावस्यच, भेत्तव्यमपिद्विधाद्रव्यरुपं, भावरूपं च । तत्रभेदकोरथकारादिद्रव्यस्यभेदनं परश्चादि द्रव्यंभेतव्यं काष्टं भावस्यभेदकोभिक्षुर्भावस्यभेदनानि ज्ञानादीनि भावभेत्तव्यंकर्म्मतथाचाह - नाणादीत्यादिज्ञानादि आदिशब्दात्दर्शनचारित्रपरिग्रहः भावभेदनं भेद्यं भावत इति च संबध्यते कर्मकर्म्मक्षुध इति एकार्थं । तथा चोक्तं । कम्मंतिवा खुहंतिवा कलुसंतिवा वज्रंतिवावेरत्ति वा पंकोत्तिवा । मलोत्तिवा एएएगडियाइति; भिक्षोरपिशक्रपुरंदरादिवदमून्येकार्थिकानिभिक्षुः यतिः तपस्वीभावांत इति तथा चैतैषांव्युत्पत्तिमाह
[ भा. १९५
भिदतोयाविखुहंभिक्खू जयमाणगोजई होइ। तवसंजमेतवस्सीभवखवंतोभवंतीय ।।
वृ- क्षुधमष्टप्रकारंकर्म्मभिंदानोभिक्षुः यतेप्रयत्ने संयमयोगेषुयतमानः प्रयत्नवान् यतिः, तपः
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १, [भा. १९५ ]
'99
संयमेतपः प्रधान संयमेवर्त्तमानस्तपस्वीतपोऽस्यास्तीतितपस्वीतिव्यूत्पत्तेः भवं नारकादि भवं क्षपयन् भवान्तः भवमंतयति भवस्यांतं करोतीतिव्युत्पत्तेः अनेन च नोआगमतो भावभिक्षुणाधिकारः भिक्षुरिति गतमिदानीं मासिकमित्यत्रयोमास शब्दस्तन्निपप्ररूपणार्थमाह -
[ भा. १९६ ]
नामंठवणादविए खित्तेकालेतहेवभावेय मासस्सपरुवणया पगयंपुनकालमासेण । 1
बृ- नामंति मासशब्दसंबंधातू नाममासः एवंस्थापनामासः दविएत्ति द्रव्यमासः एवं क्षेत्रमासः कालमासाभावमासश्च एषाषड्विधा मासस्यप्ररूपणता प्ररुपणस्य प्ररूपणा शब्दस्वभावः प्रवृत्तिनिमित्तं प्ररूपणताप्ररुपणेत्यर्थः । प्रकृतमधिकारः पुनस्त्रकालमासेन एपगाधा संक्षेपार्थः । सांप्रतमेनामेवगाथां विवरीषुर्नामस्थापनेसुप्रतीतत्वादनाद्यत्यद्रव्याख्यानार्थमाह
(भा. १९७]
दव्वेभवेनिव्वत्तिओयखेतंमि जमिवएननया ।
कालेज हि वणिजइनक्खत्तादीवपंचविहो ।।
वृ- द्रव्यमासोद्विधा आगमती नोआगमतश्च तत्रागमतोमासशब्दार्थज्ञातातत्रचानुपयुक्तः । नो आगमतस्त्रिविधस्तद्यथा ज्ञशरीरभव्यशरीर तदव्यतिरिक्तश्च तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीरेप्राग्वत् । तद्व्यतिरिक्तमाह दव्वेभवोनिव्वत्तिओत्ति द्रव्येमासो, भव्यइति भावि एकभविकादि इहमास इतिरुपं प्राकृतेषशब्दस्यापिभवति, ततएकभविकादिस्त्रमाषोद्रष्टव्यः तत्र एकभविको नाम योदेवोमनुष्यस्तिर्यङ्वा अनंतरमुध्धृत्यमाषोभविष्यति, बद्धायुष्कोयेनमाषभवायुर्बद्धं । अभिमुखनामगोत्रीयो माषबावंसमुत्पत्तुकामः समवहतः स्वदेशान् तत्रविक्षिपन्वर्त्तते । अथवातध्व्यतिरिक्तोद्रव्यमाषोद्विधा निवत्तिओयत्ति मूलगुण निवर्तनानिवर्तितः उत्तरगुणनिर्वर्त्तनानिर्वत्तिंतश्चतत्रमूलगुणनिर्वर्तिता नामयेन जीवेनतत्प्रथमतयामाषभवानुगतनामगोत्रकर्म्मादयतोमाषद्रव्यप्रायोग्यानि द्रव्याणिगृहीतानि उत्तरगुणनिर्वर्तनानिर्वर्त्तितोमाषस्तंबश्चित्रकम्र्म्मणिलिखितः, खेत्तंमीत्यादि यस्मिन् क्षेत्रे मासस्यवर्णनासमासक्षेत्रप्राधान्यविवक्षायांतत्क्षेत्रमासइत्यपिद्रष्टव्यं । तथायत्रकालेयोमासोवर्ण्यतेसकालप्रदानताविवक्षणात्तत्कालमासः । अथवामासः श्रावणभाद्रपदादिकः । यदिवा स्वलक्षणनिष्पन्नोनाक्षत्रादिकः पंचविधः पंचभेदः कालमासः तानेवभेदानुपदर्शयति। [ भा. १९८ ] नक्खते चंदेयाउ उ, आदिच्चेय होइ बोधव्वो. अभिवह्निएयतत्तो पंचविधा कालमासोउं ।।
- नक्षत्रेषुभवानाक्षत्रः किमुक्तंभवति चंद्रश्चारंचरन्यावताकालेनाभिजितं आरभ्योत्तरपाढानक्षत्रपर्यंतं गच्छति । तत्कालप्रमाणोनाक्षत्रोमासः । यदिवा चंद्रस्य नक्षत्रमंडलेपरिवर्त्तनतो निष्पन्न इत्युपचारतोमासोपिनक्षत्रम्, तथाचंदेयाइति चंद्रभवश्चांद्रः युगादौ श्रावणेमासेबहुलपक्षप्रतिपदआरभ्ययावत्पौर्णमासी परिसमाप्तिस्तावत्कालप्रमाणश्चांद्रोमासः एकपौर्णमासी परावर्त्तश्चाद्रामास इति यावत् अथवा चंद्रचारनिष्पन्नत्वादुपचारती मासोपि चंद्रः । चः समुच्चये, दीर्घत्वमार्षत्वात् उउइतिक्रतुः सचकिल लोकरुढ्याषष्ट्यहोरात्रप्रमाणीद्विमासात्मकस्तस्याद्धमपिमासोऽवयवेसमुदायोपचारातऋतुरेवार्थात्परिपूनत्रिंशदहोरात्रप्रमाणः एषएवऋतुमासः । कर्म्ममासइतिवा सावनमासइतिवा व्यवह्रियते, उक्तंच एसचैव उउमासो कम्ममासोसावणमासो भन्नइइति । आदित्यस्यायमादित्यः । पत्युत्तरपदयमादित्यदितण्यऽणपवादी वेतिण्यप्रत्ययः, व्यंजनात्यम्यन्तस्य
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ सरूपेवा इतिपाक्षिकस्यएकस्ययकारस्यलोपः । सधैकस्य दक्षिणायनस्योत्तरायणस्य वा त्र्यशीत्यधिकदिनशतप्रमाणस्यपष्टभागमानः यदिवा आदित्यचार निष्पन्नत्यादुपचारतोमासोप्पादित्यः, अभिवहिए यतत्तोइतिततश्चतुर्थादादित्यान्मासादनंतरपंचमामासोऽभिवर्द्धितः, अभिवद्धितीनाम-मुख्यतस्त्रयोदशचंद्रमासप्रमाणःसंवत्सरद्वादशचंद्रमासप्रमाणात्संवत्सरादेकेन मासेनाभिवर्द्धितत्वात, परंत द्वादशभागप्रमाणआमासोप्पवयवेसमुदायोपचारादभिवर्द्धितः एपपंचविधः कालमासः तुः पुरणार्थः तदेवमुक्तानामतोनाक्षत्रादयः पंचापिमासाः सांप्रतमेषामेव मासानां दिनपरिमाणमभिधित्सुस्तदानयनाय करणमाह - [भा.१९९] रिक्खाईमासाणं करणमिणमंतुआणणोवाओ।
जुगदिनरासिंठाविय अट्ठारसयाइतीसाइं ।। वृ- ऋक्षेषुचंद्रस्यपरिवर्तनतोमासोप्याधेये आधारोपचारात्ऋशः ऋक्षआदिर्येषांतेऋक्षादयः । आदिशब्दात्चंद्रमासादिपरिग्रहः । तेषामृक्षादीनां मासानामानयनोपायकरणमिदं वक्ष्यमाणं तदेवाह जुगदिनेत्यादि युगेचंद्राभिवर्द्धित संवत्सरप्रमाणे दिन गशिरहोरात्र राशियुगादिनराशिस्तंस्थापयित्वाकियत्प्रमाणमित्याहअष्टादशशतानित्रिंशानित्रिंशदाधिकानिएतावान् दिनराशियुगेभवतीति कथमवसीवतेइतिचेत् ? उच्यते, इहसूर्यस्यदक्षिणुत्तरंवा अयनं चशीत्यधिकदिनशतात्मकंयुगेच पंचदक्षिणायनानिपंचोत्तगयनानिसर्वसंख्यया दशायनानिततस्त्रयशीत्यधिकंदिनशतंदशकेन गुण्यते इत्यागतो यथोक्तो दिनराशिरेवं प्रमाणं दिनराशिंस्थापयित्वा किमित्याह - भा.२००] ताहेहराहिभागं, रिक्खाईयाणदिनकरंताणं |
सत्तट्ठी बावट्ठी एगट्टी सट्ठीभागेहिं ।। वृ-ततो दिनराशिस्थापनानंतरमृक्षादीनांऋक्षमासप्रभृतीनां दिनकरांतानांसूर्यमास पर्यंतानांनक्षत्र चंद्रादित्यमासानामित्यर्थः दिनमानानयनाय यथाक्रमं सप्तषष्टि द्वाषष्टि एकषष्टि घष्टिभागेः सप्तषष्ट्यादिभिर्भागहाररित्यर्थः भागंहराहित्ति हर ततो यथोक्तं नक्षत्रादिमासगतदिनपरिणामागच्छतितच्चोत्तरत्रदर्शयिष्यते, सांप्रतमभिवर्द्धित मासगतदिन परिमाणानयनायवेदंकरणमिति करणांतरमाह - [भा.२०१] अभिवड्डियकरणंपुनठावियरासिइमंतुकायव्वं ।
ऊणाली ससयाइंपणठाइंअनूनाई ।। वृ- अभिवर्द्धितकरणमभिवर्द्धितमासगतदिनपरिमाणानयनायकरणं पुनरिदं वक्ष्यमाणं कर्तव्यंप्रयोक्तव्यमितियोगः तदेवाहस्थापयित्वाराशिंकिंप्रमाणमित्यतआह एकोनचत्वारिंशत् शतानिपंचषष्ट्यधिकान्यन्यूनानिपरिपूर्नानिकेपाराशिऽस्यमितिचेत् । उच्यते,अभिवर्द्धितमासगतदिन चतुर्विशत्युत्तर शतभागानां तथाह्यभिवर्द्धितमासस्य दिनपरिणाममकात्रिंशदहाग़त्रएकविंशत्युत्तरंशतंभागानां अहोरात्राश्च प्रत्येकं एकत्रिंशर्विंशत्युत्तरशतेनगुण्यते जातान्यष्टात्रिंशत्शतानि चतुश्चत्वारिंशदधिकानी उपरितनं च एकविंशत्युत्तरं शतंतत्रप्रक्षिप्यते जातीयथोक्तप्रमाण राशिः ।। तंस्थापयित्वाकिमित्याह - [भा.२०२ एयस्सभागहरणंचवीसेणंसएणकायव्यं ।
जेलद्धाते दिवसासंसाभागामुनयव्वा ।।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १, [भा. २०२]
वृ- एतस्य अनंतरोदितस्य पंचषष्ट्यधिकैकोनचत्वारिंशच्छतप्रमाणस्यराशेश्चतुर्विंशत्यधिकेनशतेनभागहरणं भागेचहते अंकालब्धास्ते दिवसा ज्ञातव्याः शेषास्त्वंका उद्धरिता अहोरात्रस्य चतुर्विंशत्युत्तरशतभागाः । [ भा. २०३ ]
७३
अहवावितीसइगुणे, सेसेतेनेवभागहारेण । भइयं मिजंतु लब्भइते उमुहुत्तामुणेयव्वा ।।
वृ- अथवेतिप्रकारांतरद्योतने, तच्चप्रकारांतरमिदंलब्ध दिवसानामुपरिभागास्तावत्तदवस्था एव ध्रियंते तथैव शास्त्रे व्यवहार दर्शनात् अथवा अपिसमुच्चये स च समुच्चयः प्रकारांतरस्यै वान्यस्या श्रूयमाणत्वात् शेषे उद्धरिते राशौमुहूर्त्तानयनायस्त्रिंशद्गुणेकृतेततस्तेनैव चतुर्विंशत्युत्तरशतप्रमाणेन भागहारेण भक्ते यत्लभ्यतेतेमुहूर्त्ताज्ञातव्या । [भा. २०४]
तस्सविजं अवसेसं बावटीएउतरसगुणकारी । गुणकारभागहारे बावटीएय उववट्टी ।।
वृ-तस्यापिमुहूर्त्तस्यसंबंधियदवशेषमुद्भरितं तस्यमुहूर्त्तगतद्वाषष्टिभागानयनाय द्वाषष्ट्या गुणकारः गुणकरणं किमुक्तं भवति यदवशेषंतिष्टति, ततुद्वाषष्ट्या गुण्यते ततोगुणकारभागहारेइतियस्योपरितनस्यरार्शेर्गुणकरमभवत् स गुणकार योगात्गुणकारः, अधस्तनस्तुभागंहरतीतिभागहारः गुणकारञ्च भागहारश्चगुणकारभागहारं समाहारो द्वंद्वस्तस्मिन् षष्टीसप्तम्योर्थंप्रत्यभेदस्ततएतदुक्तं भवति गुणकारभागहारयोद्वषिष्ट्या अपवर्त्तोऽपवर्त्तनाक्रियते ।
[ भा. २०५ ] दोहिं तु हिते भागे जेद्धाते बिसठिभागाओ । एएसिमागयफलंरिक्खाईणं कमेणइमं ।।
बृ- भागहारराशेश्चतुर्विंशत्यधिकशतप्रमाणस्यद्वाषष्टया पवर्त्तनायां जातौद्वौ ताभ्यां तुद्वाभ्यांहृते भागे ये अंका लब्धास्तेद्विषष्टिभागाएव तुरेवकारार्थोः मुहूर्त्तस्य ज्ञातव्याः सांप्रतमागतफलप्रतिपादनार्थमिदभाह एएसिमित्यादिएतेषां भागहाराणांमृक्षादीनां नक्षत्रादिमासानां दिनपरिमाणा नवनायभागं हरतां, यत् आगतमेवफलमागतफलं तत् क्रमेण ऋक्षादि मासपरिपाट्या इदं वक्ष्यमाणं तदेवाह अहोरतसत्तवीसंत सत्तसत्तडिभागनक्खत्तो ।
[भा. २०६ ]
गुणती बिसद्विभागायबत्तीसं ।।
वृ- नाक्षेत्री नक्षत्र संबंधीमासः सप्तविंशतिरहोरात्राः सप्तषष्टिभागाः त्रिः सप्त त्रयोवारासप्त एकविंशतिरित्यर्थः तथाहियुगदिनराशिः त्रिंशदधिकाष्टादश शतप्रमाणो ध्रियते, तस्य सप्तषष्टिर्युगेनक्षत्र मासा, इति सप्तषष्ट्या भागोहियते लब्धासप्तर्विशति रहोरात्रा एकविंशतिरहोरात्रस्यसप्तषष्टिभागाः, तथा चांद्रश्चंद्रमासएकोनत्रिंशदहोरात्राद्वाषष्टिभागा अहोरात्रस्यद्वात्रिंशत् तथाहितस्यैवयुगदिनराशेस्त्रिंशदधिकाष्टादशशतमानस्य युगे चंद्रमासाद्वाषष्टिरिति द्वापष्ट्याभागेहते एतावदेवलभ्यते इति । उडुमासोतीसदिना आइच्योती सहोइ अद्धं च । अभिवढिएकत्तीसाएगवीससयं च भागाणां ।।
[भा. २०७]
-
वृ-ऋतुः मासपरिपूर्नानि त्रिंशद्दिनानि एकषष्टिर्युगेऋतुम्र्म्मासइत्येकषष्ट्या अनंतरोदितस्यध्रुवराशेर्भा गहरणे एतावत्तोलभ्यमानत्वात् । आदित्य आदित्य मासो भवति, त्रिंशदहोरात्रा अहोरात्रास्यार्द्धं यतः सूर्यस्ययुगे मासाः षष्टिस्ततः षष्टायाध्रुवराशेर्भागहरणे एतावल्लभ्यते इति अभिवर्द्धितो अभिवर्द्धितमास्
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ एकत्रिंशदहोरात्रा एकस्यचाहोरात्रस्य चतुर्विंशत्युत्तररातभागानामकविंशशतं एकविंशत्यधिकंशतं तथाहि एकोनचत्वारिंशच्छतानांपंचषष्ट्यधिकानां चतुर्विंशत्युत्तरेण शतेनभागे ह्रियमाणे यथोक्तं लभ्यतएवेति अथवा नभागैः संख्या किंतुमुहूर्तादिभिरतआह - [भा.२०८] एकत्तीसंचदिनाइगुत्तीसमुहुत्तसत्तरसभागा ।
एथ्थपुरणअहिगारोनायव्वोकम्ममासेण ।। वृ- एकत्रिंशद्दिनानि एकोनत्रिंशन्मुहूर्तासप्तदशद्वाषष्टिभागाः एकत्रिंशदिनानितावत्पूर्ववत्ततो यदेकविंशत्युत्तरंशतमवशेषजातंतत् अहोरात्रस्यत्रिंशत्मुहूत्ताईति मुहूर्तानयनायत्रिंशतागुण्यतेजातानि त्रिंशदधिकानिषट्त्रिंशत्शतानि एतेषांचतुर्विंशत्यधिकेनशतेनभागहरणां लब्धाएकत्रिंशतूमुहूर्ता शेषमवतिष्ठतेचतुःत्रिंशत्सद्वापष्टिभागानयनायद्वाषष्ट्यागुण्यतेजातान्येकविंशतिशतान्यष्टोत्तराणि तेषांचतुर्विंशत्युत्तरशतेनभागोहियतेलब्धाः परिपूर्णाः सप्तदशद्वाषष्टिभागाःअत्रपुनःप्रायश्चित्तविधावधिकारः प्रकृतंज्ञातव्यो नक्षत्रादिनामासानांमध्येकर्ममासेन, संप्रतिभावमासप्रतिपादनार्थमाह - [भा.२०९} मूलादिवेदगोखलु भावेजोवाविजाणतो तस्स ।
नहिअग्गिनाणतोग्गीणाणंभावो ततो अन्नो ।। वृ- भावभावोमासोद्विधा आगमतो नोआगमतश्चतत्रनोआगमतः खलुमूलादिवेदकः, मूलकंदकांडपत्रपुष्पफलवेदकः किमुक्तं भवते । योधान्यमापजीवोधान्यमाषभवेवर्तमानो मूलरूपतया कंदरूपतया कांडरूपतया पत्ररूपतया पुष्परूपतया फलरूपतया वा धान्यमाषभावायुर्वेदयते, सनोआगमतोभावमासः,प्राकृतेमाषशद्वस्यापिमासइतिरूपसंभवात आगमतआहजोवाविजाणतो तस्स तस्यमाषस्यमासस्य वा यो ज्ञायको ज्ञाता अपि शब्दादुपयुक्तश्च स आगमतोभावमासः, उपयोगीभावनिक्षेप इतिवचनात् अत्रपरआह नहीत्यादि, ननु यदि मासस्यज्ञाता तत्रचोपयुक्तस्तथापिकथमसौभावमासः तहग्निज्ञानोपयुक्तोमाणवकोग्निहपाकाद्यर्थ क्रियाकारित्वाभावत्सूरिग्रह नाणमित्यादियदेतदुक्तंतदसतसम्यगवस्तुतत्त्वापरिज्ञानात् इहाद्यर्थाभिधानप्रत्ययास्तुल्यनामधेयाः तथाहिघटोपिघट इत्यभिधीयते घटशब्दोपिघटज्ञानमपि घटइति एतच्च सर्ववादिनामविसंवादस्थानं ततोमासज्ञानमपिमासशब्दवाच्यंतच्चभावो जीवगुणात्वात स च ज्ञानलक्षणोभावस्तस्मादात्म नाऽनन्यइतिमास ज्ञानापयुक्ताभावमासः अत्र षड्विधमासनिक्षेप मध्यकालमासनाधिकारस्तत्रापिकर्ममासेनेत्यनंतरमेवोक्तं शेषास्त्वपाकरणबुद्धयोपन्यस्ताः एतदेवनिक्षेप प्ररूपणायाः फलं यत प्रस्तुतस्यव्याकरणमप्रस्तुतस्यनिराकरणमिति, यदुक्तम प्रसुतार्थापाकरणात् प्रस्तुतार्थव्याकरणाचनिक्षेपः फलवानितितदेवं मासनिक्षेपप्ररूणाकृतासंप्रतिपरिहारशब्द निक्षेपप्ररूपणार्थमाह. भा.२१० नामंठवणादविएपरिस्य परिहरण वज्जणुगहता;
भावावणेसुद्धे नव परिहारस्स नामाई। वृ- परिहारशब्दोविभक्त्तिपरिणामन सर्वत्रसंबध्यते, तद्यथानाम परिहार: स्थापनापरिहारः । दविए इति द्रव्योद्रव्यविषयः परिहारोद्रव्यपरिहारः, परिग्यपरिहारः परिहरण परिहार:वृजीवर्जनवृज्यतेइति वर्जनकर्मएयनटवर्जनमित्यर्थः वर्जनस्यपरिहारोवर्जनपरिहारः अनुगृह्यते इति अनुग्रहः कर्मण्य च तस्यभावो अनुग्रहताऽनुग्रहणमित्यर्थः, । अनुग्रहतया परिहारोऽनुग्रहता परिहारः, भावत्तिभावचिंतायामापन्ने आपन्नस्यपरिहार आपन्नपरिहारः, अशुद्ध शुद्धस्य परिहारः एवं परिहारस्यनामादि विशेषणतो
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १, [भा. २१०]
७५
नवनामानि भवंति एषगाथाक्षरार्थः अधुना भावार्थ उच्यते, तत्र नामस्थापनं प्रतीत, द्रव्यपरिहारी द्विधा आगमतो नो आगमतश्च तत्रागमलः परिहारशब्दार्थज्ञाता तत्र चानुपयुक्तः, नोआगमतस्त्रिधा ज्ञशरीरं भव्यशरीरं तद्व्यतिरिक्तः तत्र ज्ञ शरीर भव्य शरीरे प्राग्वत् । तद्व्यतिरिक्त परिहार परिय परिहारादि प्रतिपादनार्थ माह भा. २११/
-
बृ- द्रव्य इति द्वार परामर्शः नो आगमतो ज्ञ शरीर भव्यशरीरव्यतिरिक्तो द्रव्यपरिहारोनाम यत् कंटकादि कंटकमादिशद्वात् स्थाणु विषसप्पादिकं च परिहरति द्रव्यस्य परिहारो द्रव्यपरिहार इति व्युत्त्यतेः । परिरयो नाम पर्याहारः परिधिरितियावत् उक्तं च पज्जाहारोत्तिवा परिरओति वा एगठं; परिरयेण परिहारः । परिरय परिहारः स च परियो भवति संभवति, गिरि नद्यादीनां विषयेइयमत्र भावनायत् गिरिनदीमादि शब्दात् समुद्रमटवीं वा परिरयेण परिहरति एष परिश्यपरिहारः । तथा परिहियते इति परिहरणां भावे अनट्तच्चद्विधा लौकिकं लोकोत्तरं च तत्र लौकिकं यथा माता पुत्रं परिहरति भ्रातरं परिहरति न परिभुंक्ते इत्येवमादि, लोकोत्तरं साक्षादाह - परिहरणाधरणाभोगे
लोकोत्तरं परिहरणं द्विधाधरणे भोगेच । धरण परिहरणां, परिभोगपरिहरणं चेत्यर्थः, तत्र धरणपरिहरणां नाम यत् किमप्युपकरणां संगोपयति प्रतिलेखति च न परिभुंक्ते, परिभोग परिहरण यत् सौत्रिककल्पादि परिभुंक्त प्रावृणोतीत्यर्थः । उक्तंच,
लोगे जहमाताऊ पुत्तं परिहरति, एवमादीओ लोउत्तर परिहारो दुविहो परिभोग धरणेयं । अत्रैवंव्युत्पत्ति परिहरणमेवपरिहारः । परिहरणा परिहार: लोउत्तरवज्जइतरिए वर्जवर्ज्यं, तद्विधा लोगत्ति लौकिक, उत्तरति लोकोत्तरं, लौकिकं द्विधा इत्वरं यावत् कथितं च, तत्रेत्वरंयत् सूतकं मृतकादिदशदिवसान् यावत्वर्ज्यते इतियावत्कधितं बरुडछिपकचर्म्मकारडोंबादि एतेहियावज्जीवं शिष्टैः संभोगादिना वर्ज्यते, लोकोत्तरमपविर्ज्यं द्विधा इत्वरंयावत्कथितं च तत्रेत्वरं दाने अभिगमसड्डे इत्यादि यावत्कथि कमङ्कारसपुरिसेसुंवीसं इथ्वीसुदसनपुंसे, इत्यादि वर्ज्य इत्तरिए इत्यत्रेत्वरग्रहणमुपलक्षणां तेन यावत्कथिकमित्यापिद्रष्टव्यं तस्यपरिहारः परित्यागो वर्जन परिहारः । खोडादिभंगनुग्गहभावे आवणसुद्धपरिहारो । मासादी आवणां तेनउ पगयं न अन्नेहिं ।।
| भा. २१२ |
?
कंटगमादी दव्वे, गिरिनदि माईण परिरयो होइ परिहरणधरणाभोगे. लोउत्तरवज्ज इत्तरिए ।
बृ. खोटभंगइतियाउक्कोडभंगइतिवा अक्षोभंगइतिवा एकार्थ, उक्तंच निशीथचूर्णोखोटभंगोत्तिबाउक्वोडभंगोत्तिवा अक्खोड भंगोत्ति एगट्टं । । खोटंनामयत् राजकुलेहिरण्या विद्रव्यंदातव्यं । आदिशब्दात् वेष्टिकरणं चारभटादीनां भोजनादि प्रदानमित्यादि परिग्रहः, खोड़ादेर्भगः खोडादिभंगाऽनुग्रहः पदैकदेशेपदसमुदायोपचारादनुग्रहपरिहारः । एतदुक्तं भवंति राजकृतानुग्रहवशेन एकद्वित्र्यादि वर्ष मर्यादयाथयोक्तरूपखोटादिभंजन एकंद्वे त्रिणि वर्षाणि यावत् वसति तावन्तंवाकालंयावत् राज्ञानुग्रहः कृतस्तावंतंकालं वसति न च हिरण्यादि प्रददाति नापि वेष्टिं करोति न चापि चारभटादीनां भोजनादि प्रदानं विधत्ते एष खोटादिभंगोअनुग्रह परिहारः, भावेइति भावविषय परिहारो द्विधा तद्यथा आपन्नपरिहारः शुद्धपरिहारश्च तत्र यत् विशुद्धः सन् पंचयाममनुत्तरं धर्मं परिहरति करोति, परिहारः शब्दस्य परिभोगेऽपिवर्त्तमानत्वात् स शुद्धपरिहारः शुद्धस्य सतः परिहारः पंचयामानुत्तरधर्म्मकरणं शुद्धपरिहार
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
व्यवहार - छंदसूत्रम् - ११/१ इति व्युत्पत्तेः यदिवा यो विशुद्ध कल्पव्यवहार क्रियते, स शुद्धपरिहार शुद्धश्चासौ परिहारश्च शुद्धपरिहार इति व्युत्पत्तेः । यथा यत् मासिकं वा यावत् षण्मासिकं वा प्रायश्चित्तमापनं तत् आपने अपरिभोगपिवर्त्तते, परिहियते इति, परिहारः । कर्म्मणिधञ् आपन्नेमेव परिहारः । आपन्नपरिहार इति व्युत्पत्तेः तथाचाह मासादी आवत्रे इति मासादिकं यत्प्रायश्चित्तस्थानमापन्नं तत् आपने आपन्नपरिहारे द्रष्टव्यं मासादिकं यत् प्रायश्चित्तस्थानमापन्नं तत् आपन्नपरिहार इति भावः । अथवा परिहरणां परिहार इति भावेधञ् । आपन्नेन प्रायश्चित्तस्थानेन परिहारो वर्जनं साधोरितिगम्यते आपन्नपरिहारः । तथाहि स प्रायश्चित्ती अविशुद्धत्वात् विशुद्धचरणैः साधुभिर्यावत् प्रायश्चित प्रतिपत्त्यान विशुद्धो भवति तावत् परिहियते इति इह तेन आपन्नपरिहारेण प्रकृतमधिकारो न शेषेः परिहारैः तदेवं परिहार शब्दनिक्षेप प्ररूपणकृता, संप्रतिस्थानशब्दे निक्षेपप्ररूपणार्थमाह
[ भा. २१३ ]
-
नामंठवणादविए, खेत्तऽद्धा उड्डवसहि विरतीय । संगमपग्गहजी हे अचलगणाण संधणा भावे ।।
वृ . इह स्थानशब्द प्रकरणात् प्रत्येकमभिसंबध्यते । नामस्थानं दविए इति द्रव्ये द्रव्यस्य स्थानं द्रव्यस्थानं क्षेत्रस्थानं अद्धाकाल इत्यनर्थांत काले काल एववास्थानं कालस्थानं उर्ध्वस्थानां वसतिस्थानं विरतिस्थानं संयमस्थानं प्रग्रहस्थानं योधस्थानमचलस्थानं गणनास्थानं संधनास्थानं भावेभावविषयं 1 एषगाथाक्षरार्थः । भावार्थ उच्यते तत्र नामस्थापने प्रतीते द्रव्यस्थानं द्विधा आगमतो नीआगमतश्च आगमतः स्थानशब्दार्थज्ञातातत्रचानुपयुक्तः, नोआगमतो ज्ञशरीर भव्यशरीर तद्व्यतिरिक्त भेदात् त्रिविधं तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीरे प्रतीते इति, तद्व्यतिरिक्त द्रव्यस्थानं क्षेत्रादि स्थानं च प्रतिपादयति । । [ भा. २१४ ] सचित्तादीदव्वंखेत्ते गामादि अट्ठ दुविहाओ ।
सुरनागभवठाणं सेसाणं कायभवठाणं ।।
बृ- ज्ञशरीर भव्यशरीर व्यतिरिक्तं नो आगमती द्रव्ये द्रव्यस्य स्थानं त्रिधा सचित्तादि । पदैकदेशे पदसमुदायोपचारादेवं निर्देशो यावत्पुनरिदंद्रष्टव्यं सचितद्रव्यस्थानादि तद्यथा सचित्तद्रव्यस्थानमचित्तद्रव्यस्थानं मिश्रद्रव्यस्थानं च । तत्र सचित्तद्रव्यस्थानमपि त्रिधा द्विपद सचित्तद्रव्यस्थानं चतुष्पद सचित्तद्रव्यस्थानमपदसचित्तद्रव्यस्थानं च तत्र दिने दिने यत्र मनुष्या उपविशंति, तच्च द्विपदानां सचित्तद्रव्याणां स्थानं यत्र पुनर्दिनेदिने चतुष्पदागवादयो निवसंति तच्च चतुष्पद सचित्तद्रव्यस्थानं यत्रपुनर्गुरुकंफलं निक्षिप्यते तत्रापदानां हरितकायानां स्थानं जायते किलेति तत् अपदसचित्तद्रव्यस्थानं यत्र फलकादीनि निक्षिप्यते तत् अचित्तद्रव्यस्थानंयत्पुनस्तेषामेव द्विपदादी नामलंकृतविभूषितानां स्थानं जलभृतस्य वाघटस्य यत् स्थानं तत् मिश्रद्रव्यस्थानं खेत्ते गामादिइति । क्षेत्रे विचार्यमाणे गामादि द्रष्टव्यं किमुक्तं भवति, क्षेत्रं नामग्रामनगरादिस्तस्यस्थानं क्षेत्रस्थानं, अथवा यत्र क्षेत्रे ग्रामादिग्राम नगरादि निवेश्यते तत् क्षेत्रं ग्रामादीनां स्थानमिति क्षेत्रस्थानं क्षेत्रमेवस्थानं क्षेत्रस्थानमिति व्युत्पत्तेः, तथा च लोके ग्रामादीनामुद्वसितानां स्थानमवलोक्यवक्ताभवति । इदं ग्रामस्थानमिदं नगरस्थानमिति अद्धदुविहाउ इत्यादि । अद्धाकालः स द्विधा जीवेषु अजीवेषु च तत्राजीवेषु यस्य यावती स्थितिः तस्यतावान् कालः स्थानं जीवेषु संसारिषु पुनर्द्विविधः कालः कार्यस्थितिः भवस्थितिश्च तत्र सुरनारकाणामेकभवावस्थानात् भवस्थानं भवस्थितिः कालस्थानं, शेषाणां तिर्यड्मनुष्याणामनेकभवग्रहणसंभवात् कायभवस्थानं यथासंभवाकाय स्थितिः कायस्थानं अवस्थितिः, श्रवस्थानं
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १, [भा. २१४]
७७
कालस्थानमित्यर्थः अथवा कालस्थानं समय आवलिका इत्यादि कालसामान्यस्य एतेषु विशेषेष्ववस्थानात, ऊर्ध्वादि स्थानप्रतिपदनार्थमाह -
[ भा. २१५ ]
ठाणनिसीयतु अट्टण उड्डा दीवसहि निवसए जथ्य । विरत्तीदेसे सच्चे संजमठाणा असंखाउ ।।
वृ- मूलगाथायां उर्ध्वग्रहणंतज्जातीयतया निषीदनत्वग्वर्त्तनयोरुपलक्षणं ततइहोक्तमूर्ध्वादिकिंतत् ऊर्ध्वादीनिचेदत आहस्थान निषीदनत्वम्वर्त्तनानिसूत्रेत्रविभक्तिलोपः प्राकृतत्वात् तत्रस्थानमूर्ध्वस्थानं कायोत्सर्गइत्यर्थः, निषीदनमुपवेशनंत्वग्वर्त्तनंशयनं तथा साधुजनइतरो वा यत्रनिवसतिसा वसतिः सवस्थानं वसतिस्थानं, विरतिद्विधादेशे सर्वस्मिंश्च तत्रदेशविरतिः श्रावकाणांपंचाणुव्रतभावात् सर्वविरति साधूनाम्पंचमहाव्रत भावात् सैवस्थानं तत्र श्रावकाणां साधूनां चावस्थानात् विरर्तिस्थानं संयमस्थानं ज्ञानदर्शनचारित्र परिणामात्मकोध्यवसाय विशेषः तान्यसंख्येयानि तत्रप्रथममपि संयमस्थानं पर्यवपरिमाणचिंतायां सर्वाकाशप्रदेशेभ्योऽनंतगुणं द्वितीयादीनितु संयमस्थानानि तानि उत्तरोत्तर विशुध्ध्याप्रवर्द्धमानानि यथोत्तरमनंतभागाधिकादीनि षट्स्थानक परिवृध्ध्याज्ञातव्यानि तानि च सामायिकवतः छेदोपस्थापनवतश्च प्रत्येकं मूलदारभ्यासंख्येयानिपरस्परंतुल्यानि चतानि परिहारवि शुद्धित्वात् ततः परंयान्यसंख्येयानि संयमस्थानानि तानि प्रत्येकंत्रयाणामपि परिहारविशुद्धिक १ । सामायिक | २ | छेदोपस्थापनवतां च प्रत्येकंप्रायोग्याणि, नतु परिहारविशुद्धिकानामतिविशुद्धत्वात्। ततः पराणि सूक्ष्मसंपरायस्यैव केवलस्यप्रायोग्याणि नतु सामायिकादिवतामतिविशुद्धत्वात्, तानिचांतर्मुहूर्त्तसमयप्रमाणान्यसंख्येयानि ततः परमनंतगुणमेकं यथाख्यातं संयमस्थानं स्थापना; प्रग्रस्थान प्रतिपादनार्थमाह -
| भा. २१६]
पग्गहलोइयरेय, एक्वेक्को तत्थ होइ पंचविहो । रायजुयरायमचे सेद्विपुरोहिय लोगंमि ।।
वृ- प्रकर्षेण प्रधानतया वागृह्यते उपादीयते इति प्रग्रहः कर्म्मएयल् प्रत्ययः प्रधानपुरुषः स द्विधा लौकिक इतरश्चतत्र तयोर्द्वयोर्म्मध्येएकै कोलौकिक इतरश्चप्रत्येकंभवति पंचविधः पंचप्रकारः । तानेवपंचप्रकारान् लौकिके तावद्दर्शयति राजाप्रजापतिर्युवराजः द्वितीयस्थानवत्र्ती अमात्यो राजकार्य चिंताकृत् श्रेष्ठीतुष्टनरपति प्रदत्त श्रीदेवताध्यासित सौवर्णपट्ट विभूषितोत्तमांगीनगरचिंताकारी नागरिकजन श्रेष्टः, पुरोहितः शांतिकर्म्मकृत् । एषपंचविधः प्रग्रहोलोके राजादीनांजनैः प्रधानतयो पादीयमानत्वात् इतरमाह - भा. २१७)
आयरिय उवज्झाए पवत्तिधेरे तहेव गणवच्छे । एसो लोगुत्तरिती पंचविहो पग्गहो होइ ।।
वृ- आचार्योनुयोगाचार्यादिको, उपाध्यायः सूत्रप्रदायी, प्रवर्त्तयतीत्येवं शीलः प्रवर्त्ताः प्रवर्तकः धम्र्मे विषीदतां प्रोत्साहकः स्थविरः श्रुतस्थविरादिः, गणावच्छेदको गणतप्तिकारी एष लोकोत्तरिको लोकोत्तरभावी पंचविधः प्रग्रहो भवति आचार्यादीनां लोकोत्तरेप्रधानतयोपादीयमानत्वात्; योधादिस्थानप्रतिपादनार्थमाह -
[भा. २१८ ]
आलीढपच्चालीढे वेसाहे मंडले व समपाए । अयलेयनिरेयकाले गणणे एक्काइजोकोडी ।।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-११ __ वृ-योधानांस्थानपंचविधंतद्यथाआलीढंप्रत्यालीढंवैशाखमंडलंसमपादंच,तत्रदक्षिणमुरुमग्रता मुखं कृत्वा वाममूरं पश्चात्मुखमपसारयति । अंतराचद्वयोरपि पादयोः पंचपादाः ततो वामहस्तेन धनुर्गृहीत्वा दक्षिणाहस्तेनप्रत्यंचामाकर्षाति तत् आलीढस्थानं यत्पुनर्वाममूहमग्रतो मुखमाधाय दक्षिणमूरुंपश्चात्मुखमपसारयतिअंतरा वात्रापिद्वयोरपिपादयोः पंचपादास्ततः पूर्वप्रकारेणयुध्यतेतत् प्रत्यालीढं स्थानमालीढस्य प्रतिपथिविपरीतत्वात् प्रत्यालीढं प्रत्युनः पार्णी अभ्यंतराभिमुखे कृत्वा समश्रेण्याकरोति अग्रिमतले च बहिर्मुखे ततो युध्यते तत् वैशाखं स्थानं तथा द्वावपि पादौ समो दक्षिणवामतोऽपसार्य ऊरु प्रसारयति यतामध्ये मंडलं भवति अंतरा चत्वारः पादास्तत् मंडलं द्वावपि पादौ समौ निरंतरं यत् स्थापयति जानुनी उऊ चाति सरने करोति तत्समपादं, एतैहिं पंचभिरपि स्थानैर्योधायथायोगं युध्यंते, तत् एतानि योधस्थानाति, तथा अचलो निःप्रकंपः परमाण्वादिर्भवति, यनिरजकालेतत्अचलस्थानं अचलंचततस्थानंचावस्थानमचलस्थानमितिव्युत्पत्तेर्वानिरजकालच परमाएवादीनामयं परमाणुपुगलेणंभंते निश्यकालतोकेवचिरहोइजहन्नेणंएकसमय, उक्कोसेणं असंखेनं कालं असंखेजावा उस्सप्पिणिओसप्पिणिओइत्यादि । तथा गणनेसंख्यायांस्थानमेकादिएकंदशशतं सहस्त्रमित्यादि यावत् कोटी कोट्यः पर्यंतत्वमभिदधानं एतज्ज्ञापयति, प्रायो लोकव्यवहारेकोट्याः परंसंख्यास्थानकोट्येव दशशतादिविशेषितानित्वन्यत्संख्यांतररुपस्थानमिति ।संधनास्थानमाह। [भा.२१९] रञ्जयमादिअच्छिन्नं, कंचुयमादीण छिन्त्रसंधणया ।
सेढिदुगंअछिनअपुव्वगहणं तुभावंमि ।। वृ-संधना संधानकरणं सा द्विधा द्रव्यसंधना भावसंधना च द्रव्यसंधना द्विविधा च्छिन्नसंधना अच्छिन्नसंधनाचतत्ररज्जुकादिकमछिन्नंयत्वलयतिएपा छिन्ना द्रव्यसंधनाकंचुकादीनां छिन्नसंधनता कंचुकादयो ह्यन्योन्यखंडमीलनतः संधीयते ततस्ते छिन्नसंधना । भावसंधनापि द्विधा, छिन्नसंधना अछिन्नसंधना च तत्राछिन्नसंधना श्रेणिद्विकमुपशमश्रेणिः क्षपक श्रेणित्युपशमश्रेणिरछित्रसंधना क्षपकश्रेएयामपिदर्शन सप्तकक्षयानंतरंकषायाष्टकादिक्षपयितुंप्रवृत्तो नियमादाकेवलप्राप्ते निवर्तते, ततःक्षपकश्रेणिरप्यच्छिन्नसंधना, अपुव्वगहणंतुभावंमिइतिप्रशस्तेषुभावेषुप्रवर्त्तमानोयदपूर्वंभावं संदधाति एपाप्यछिन्नाभावसंधनाशुभभावसंधनस्या व्यवछिन्नत्वात् । इयं पुनः छिन्नसंधना ।। [भा.२२०] मीसातो उदइयंगयस्समीसगमनेपुनोच्छिन्नं ।
- अपसत्यपसत्थंवाभावे पगयंतुच्छिन्नेण ।। . वृ-छिन्नाभावसंधनामिश्रः क्षायोपशमिको भावः तस्मात् मिश्रात् क्षायोपशमिकात् भावात् यदा औदयिकं भावं संक्रामति तदा तस्य औदयिकं गतस्य छिन्नं भावसंधानं भावांतरे संक्रांतत्वात्, तथा तस्मादौदबिक भावात् यदापुनर्मिश्रगमनं भवति मिश्र भावं संक्रामति तदापि छिन्नं भावसंधान एवं शेषेष्वपिभावेषु यथा यथायोगंभावनीयं, अथवा द्विविधा छिन्नभावसंधना प्रशस्ताऽप्रशस्ता च तत्र यदा प्रशस्तै चरणादिभावे स्थितः सन् तथाविधकर्मोदयवशतोऽप्रशस्तं चरणभावं संक्रामति, तदा अप्रशस्ता छिन्नाभावसंधना यदा पुनरप्रशस्तादचरणभावात् प्रशस्तंचरणभावं संक्रामति तदा प्रशस्ता छिन्नाभावसंधना अत्र प्रकृतमधिकारः च्छिन्नेन भावसंधानेन तत्राप्यप्रशस्तेन तथाहि प्रायश्चित्तस्थानं तदा प्रतिसंवतं यदा प्रशस्ताभावाद प्रशस्तंभावं संक्रांतो भवति तदेवं स्थाननिरुपणा कृता, संप्रति बटुक्तं सूत्रपडिसेवित्ता इति तत्र प्रतिसेवना व्याख्यानार्थमाह -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः १, मूलं : १, [भा. २२१]
७९ [भा.२२१) मूलुत्तरपडिसेवा मूलं पंचविहे उत्तरेदसहा ।
एकेक्का विय दुविहा दप्पे नायव्वा ।। वृ-प्रतिसेवनानामप्रतिसेवनासाचद्विधामूनोत्तरत्ति, पदैकदेशेपदसमुदायोपचारात्मूलगुणातिचार प्रतिसेवना, उत्तगुणातिचारप्रतिसेवनाचतत्रमूलेपंचविहत्तिमूलेमूलगुणातिचारप्रतिसेवनापंचविधा पंचप्रकारा, मूलगुणातिचाराणांप्राणातिपातादीनांपंचविधित्वादुत्तरत्तिउत्तरगुणातिचारप्रतिसेवनादशधा दशप्रकारा उत्तरगुणानांदशविधतयातदतिचाराणामपिदसविधत्वात् तेच दशविधाउत्तरगुणादशविधं प्रत्याख्यानंतद्यथा - अनागतमतिक्रांतंकोटीसहितंनियंत्रितं, साकारसनाकारं, परिमाणकृतंनिवशेष सांकेतिकमद्वा प्रत्याख्यानं च । अथवा इमे दशविधा उत्तरगुणाः । तद्यथा पिंडविशोधिरेक उत्तरगुणः पंचसमितयः पंचउत्तरगुणाः एवं षट् तपोबाह्यं षट्प्रभेदं सप्तम उत्तरगुणः अभ्यंतर षट्प्रभेदमष्टमः, भिक्षुप्रतिमा द्वादशनवमः अभिग्रहाद्रव्यक्षेत्रकालभावभेदभिन्नादशमः एतेषुदशविधेपूत्तरगुणेषुयातिचारप्रतिसेवना सापि दशविधेति एकेकावियदुविहा इत्यादि एकैका मूलगुणातिचारप्रतिसेवना उत्तरगुणातिचारप्रतिसेवनाच प्रत्येकं सप्रभेदाद्विविधा द्विप्रकाराज्ञातव्या तद्यथा दकल्पेच दर्पिका कल्पिका चेत्यर्थः । तत्रया कारणमंतरणप्रतिसेवना क्रियतेसा दर्पिकाया पुनः कारणेसा कल्पिका । अत्रशिष्यः पृच्छति - भा.२२२ किहभिक्खू जयमाणोआवजइ मासियं तुपरिहारं ।
कंटगपहेवछलना भिक्खूवितहा विहरमाणो ।। वृ- कथं केन प्रकारेण भिक्षुर्यतमानः सूत्रोक्तनीत्या प्रयत्नपरो मासिकं परिहारं प्रायश्चित्तस्थानमापद्यते, नैवापत्तिसंभवो, यतनया सर्वत्र प्रवृत्तेरितिभावः, आचार्य आह कंटगेत्यादि कंटकाकीर्णः पंथाः कंटकपथस्तस्मिन्निवयतनयापि वर्तमानस्यच्छलनाभवति, ततोभिक्षुरपितथा विहरन्यतमानो मासिकमापद्यतेप्रायश्चित्तस्थानमिति, अत्रैव दृष्टांतरमाह - भा.२२३) तिक्खमि उदगवेगे, विसमं विवजलंभिवच्चंतो ।
कुणमाणो विपयत्तं अवसो जह पावएपडणं ।। वृ- तीक्ष्णे अतिप्रबले शीध्र च उदकवेगे उदकरये यदि वा विषमे अतिदुर्गमे विजले सकर्दमस्थाने व्रजन् पुरुषःकुर्वन्नपि प्रयत्नमवशो यथाप्राप्नोति पतनं[भा.२२४) इहसमणसु विहियाणंसव्वपक्षेण वीजयंताणं ।
कम्मोदय पच्चइया विराधना कस्सइभवेज्जा ।। वृ-इह श्रमणा लिंगमात्रधारिणोपिव्यवह्रियंतेशाक्यादयोपिच,ततस्तद्व्यवच्छेदार्थसुविहितग्रहणं शोभनं विहितमनुष्ठानं येषां ते सुविहितास्ततः श्रमणशब्देन सह विशेषणसमासः तथा प्रागुक्तदृष्टांतप्रकारेणसुविहितानां सर्वप्रयतनेसर्वात्मनास्वशक्त्यनतिक्रमेण अपिशब्दो भिन्त्रक्रमास चैवं योजनीयः, यतमानामपिमध्ये कस्यापिकर्मोदयप्रत्ययिकाकर्मोदयहेतुका विराधना भवेत् आह? किमेकांतेनैव प्रतिसेवना कर्मोदयप्रत्ययिका उतान्योपि कश्चित्प्रकारः प्रतिसेवनाया अस्ति? उच्यते अस्तीतिब्रूमः तथाचाह - भा.२२५] .अन्नविहुपडिसेवासा उन कम्मोदएणजा जयतो ।
___ साकम्मक्खयकरणीदप्पाजय कम्मजननीड !!
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ वृ-कर्मोदयहेतुका या प्रतिसेवनासा तावदेकास्ति किंत्वन्यापि, कर्मोदयहेतुका या व्यतिरिक्तापि प्रतिसेवा प्रतिसेवनास्ति साउन कम्मोदएणंति तुशब्दाव्ययत्वनानेकार्थत्वात् हतौ ततोयमार्थः यतः सान्याप्रतिसेवनानकोदयहेतुका, कर्पोदयहेतुकत्वे अन्यथा योगात् ।साच कारणेतत्रापि यतनया द्रष्टव्या तत्रया कारणेजयतोत्तियतमानस्ययतनया प्रवर्त्तमानस्यप्रतिसेवनासाकर्मक्षयकरणीकर्मक्षयं क्रियतेऽनयेति कर्मक्षयकरणी करणे अनट्साहिनावशस्यसतः कर्मोदयहेतुका, किंतुसूत्राक्तनीत्वा, कारण यतनयायतमानस्य ततस्तत्राज्ञाराधनात्सा कर्मक्षयकारिणी या पुनः प्रतिसेवना दर्पण याच कल्पप्ययतनवासाकर्मजननी तथाचाह । दप्पाजयकम्मजननीउदप्पेणकारणेपिचायतस्य प्रतिसेवा कर्मजन्यतेअनया कर्मजननी तदेवं यतोदर्पण कल्प्येपिचायतनया प्रतिसेवना कमजननी ततइदं सिद्धं ।। |भा.२२६] पडिसवणाउ कम्मोदएणकम्ममवि तन्निमित्तागं ।
अन्नोन्नहेउसिद्धी तेसिंबीयंतकुराणंच ।। वृ- प्रतिसेवना कर्मादयेन किमुक्तं भवति, प्रतिसेवनाया हेतुः कर्मोदयः कापिच तन्निमित्तकं प्रतिसेवनानिमित्तकं,कर्मणोपिहेतुःप्रतिसेवनाइतिभावः एवंतेषांप्रतिसेवनाकर्मणामन्योन्यं परस्परं हेतुसिद्धिः हेतुभावसिद्धिः केषामिव परस्परं हेतुभावसिद्धिरित्यत आहबीजांकुरयोरिव गाथायां द्वित्वेपि बहुवचनं प्राकृतत्वात् यथा बीजमंकुरस्य हेतुरंकुरोपि च परस्परया बीजस्य हेतुरित्यनयोः परस्परं हेतुभावस्तथा कर्मप्रतिसेवनयोरपि ।। [भा.२२७) दिवाखलुपडिसेवासा उकहं होज पुच्छिए एवं ।
भणइ अंतोवस्सएबाहिं ववियारमादीम् ।। वृ- परस्य चक्षुरादिप्रत्यक्षतस्तस्य स्वसंवेदनप्रत्यक्षेण दृष्टा खलु प्रतिसेवा सा नु क्षेत्रतः क्व भवेत इति एवमनुनाप्रकारेणपृष्टेसतिभण्यतेउत्तरंदीयते । अंतर्मध्ये उपाश्रये उपाश्रयस्यबहिर्वा विचारादिषु विचारादि निमित्तं बहिर्विनिर्गतस्य उपलक्षणमेतत् तेन कालतः प्रश्ने दिवा रात्रौ वा भावतः प्रश्न दर्पणकल्पेन वेत्यपिवक्तव्यमिति ।। [भा.२२८) पडिसेविए दप्पेणं, कप्पेणंचावि अजयणाएउ ।
नविणजइवाधातो कंवेलं होज्न जीवस्स ।। वृ-दर्पणकल्पनाप्ययतनया प्रतिसेवितेमासिकादिकमतीचारं प्राप्तेनसंवेगमुपगच्छता आलोचना प्रयोक्तच्या एतच्च चिंतवितव्यं नापि नैव ज्ञायते कां चेलां कस्यां वेलायां व्याधातो जीवस्य जीवप्राणधारणे, जीवनंजीवः तस्यजीवितस्येत्यर्थः व्याधातोभवेत् अनालोचितेच यदिभ्रियते, ततो दीर्धसंसारी भवति तत एतत्भण्यते ।। [भा.२२९] तंनखमंखुपमातो मुहत्तमवि आसिउंससल्लेण ।
आयरियपादमूले गंतूणसमुद्धरे सल्लं ।। वृ-यस्मादचिंतितः पतति, जीवितस्य व्याधातोऽनालोचितेचमृतस्य दीर्घसंसारिता, तस्मात्पमातो इतिअत्रदकारस्य लोपःप्राकृतत्वात्प्रमादतःप्रमादवशेनसशल्येनातीचारशल्ययुक्तेन मुहूर्तमप्यासितुं नक्षम,खुनिश्चित्तंकित्वाचार्यपादमूलेगत्वाआलोचनाविधानेनप्रायश्चित्तप्रतिपत्त्याशल्यमतीचाररूपं समुद्धरेत् विशोधयेत्यस्मात् -
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: १. [भा. २३०] [भा.२३० नहुसुज्झइससल्लो जहभणियं सासणेजिनवराणं ।
उद्धरियसव्वसल्लो सुज्झइजीवोधुयकिलेसो ।। वृ- यथा भणितं जिनवराणां भगवतामर्हतां शासन तथा ज्ञायते जिनवचनतो ज्ञायते इत्यर्थः नहु नैव सशल्यो अतीचारशल्यपरिकलितस्तपश्चरणादिकं प्रभूतमपिकुर्वन् शुध्यति अविसुद्धस्स न वड्डइ गुणसेढीतत्तियाठाइ इति वचनात् किंतुध्धृतः सर्वशल्य संस्तपश्चरणादि भावतोधुतक्लेशोऽपगमित समस्त कर्मजालो जीवः शुद्धयति मुक्तात्मा भवतीति ।। |भा.२३१) अहगंच सावराहो आसोविवपच्छितो गुरुसगासं |
वइयगगामे संखडि पत्ते आलोयणा तिविहा ।। वृ- इदमपि च चिंतनीयं, अहकं च अहमपि च सापराधस्तस्मान मया गुरुपादमूले गत्वा प्रायश्चित्ताभ्युपगमेन शल्यमुद्धरणीयं एवं च चिंतयित्वा तस्यातीचारस्य विशोधनार्थमश्च इवयथा सारथिमनुवर्तयन्क्वचिदप्यप्रतिबद्धोअश्वोयातितथासंयमकेवलमनुवर्तयन्गुरुसकाशंगुरोः समीपं प्रतिप्रस्थितोजिकायांगोकुलेग्रामे प्रचुरोत्कृष्टभिक्षालाभेसंखड्यांवाकस्यांचिदप्रतिबद्धः सन् गच्छेत् गुरुसमीपंचप्राप्तः सन् आलोचनांदद्यात्साचाऽलोचना त्रिविधातद्यथाविहारालोचना उपसंपदालोचना अपराधालोचनाचतथाचाहपत्ते आलोयणतिविहा ।प्राप्तेतस्मिन्तेनालोचनादातव्यासाच त्रिविधा यथोक्तरुपानवरमत्राधिकारोऽपराधालोचनयासूत्रेतस्या एवसाक्षादुपादानात्तत्र यदुक्तमश्च इवेति, तद्व्याख्यानार्थमाह - भा.२३२] सिन्धुजुगई आसो अनुयत्तईसारहिन अत्ताणं ।
इय संजमनुयत्त इवयादिअयंकितो साहू ।। वृ-कशोत्पाटादिनासारथ्यभिप्रायमुपलक्ष्ययथाऽश्वःशीधंगतिकजुगतिश्चसन्सारथिमनुवर्तयति नआत्मानं मंदगत्यावा इत्येवममुनाप्रकारेणव्रजिकांदिपुअवक्रियतोजिकादिष्वगमनेन वक्रमगच्छन् साधु संयमं वाक्यस्य व्यवच्छेदफलत्वात् संयममेवकेवलमनुवर्तयति नतु जिकादिषु गमनेनात्मानं आलोचना दातव्येत्युक्तं । तत्रालोचनादानंतावदस्तुआलोचना परिणामो पिमहाफल इत्येतदर्शयति। [भा.२३३] आलोयणापरिणतोसंमंसंपत्थितो गुरुसगासं ।
जेइ अंतराउकालं करेइ आराहतोसोउ ।। वृ-सम्यक्आलोचनापरिणतः आलोचनापरिणामपरिणतः सन् गुरुसकाशं गुरुसमीपं संप्रस्थितो यद्यंतरा कालंकरोतितथापिस आराधकएवस्वशक्त्यनिगूहुनेनप्रवृत्तेस्तुशब्दएवकारार्थोभिन्नक्रमश्च सच यथास्थानं योजितः आलोचना त्रिविधेत्युक्तं तत्र प्रथमां विहारालोचनांतावदाह - [भा.२३४] पक्खिय चउसंवच्छर, उक्कोसंबारसण्हवरिसाणं ।।
सेमणुन्ना आयरिया फट्टगपतियायवियेडेति ।। वृ- समनोज्ञा एंकसंभोगिका आचार्याः परस्परं तथास्य साधुसमुदायः तथास्पर्द्धकपतयश्च स्वमूलाचार्यस्य समीपे पाक्षिके तत्राभावे चातुर्मासिके तत्राप्यभावे सांवत्सरिके तत्राप्यसत्यन्यदा उक्कोसमित्यादिउत्कर्षतो द्विादशभिवषैःसूत्रेषष्ठीतृतीयार्थे प्राकृतत्वात्दूरादप्यागत्य विहारं विकटयंति प्रकटयंति । आलोचयंति इत्यर्थः । भावार्थो वृद्धसंप्रदायादवसातव्यः, सचायं-संभोइया आयरिया शा
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ पक्खिए आलोयंति, उमोवारायणीयस्स आलोएइ, रायनितोविउमरायनियस्स आलोएइ, जइ सोरायणिओ नत्थि । जइ पुन उमरायणितोवि ओगो, वागीयत्थो न भवइ, तो चउम्मासिए आलोएई तत्थवि असइ संवच्छरिए तत्थवि असतीए जत्थमिलइ रायनिवस्स उमगीयत्थस्स वा तत्थ उक्कोसेणंबारसहि वरिसेहिं दूरतांवि आगंतुं आलोएयव्वं, फडुगपइहिं वि आगंतु आलोएयव्वं, फडुगपइयावि आगंतु पक्खियाइसु मूलायरिवस्समीवे आलोएति इति ।।
[भा. २३५]
तुं पुन ओहविभागे दरभूते उह जावभिन्नोउ । तेन परेण विभागी संभमसत्थाइभयणाओ ।।
वृ-तत्पुनर्विहारालोचनं द्विधा । तद्यथाउहविभागे इति प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे सप्तमी ओघेन विभागेन च ओधःसामान्यं विभाभागो विस्तरः । तत्र ये साधवः समनोज्ञादरभुत्तेइति ईषद्भुक्ते वास्तव्यसाधुभिरितिगम्यते । भोक्तुमारब्धवतां वास्तव्यसाधूनामित्यर्थः, प्राधुर्णकासभागती उहत्ति ओघेनालोचयंति यता अल्पाविराधनामूलगुणेतूत्तरगुणेत्वल्पापार्श्वस्थादितुदानग्रहण तश्चेत्येवमालोच्य मंडल्यांभुंजते तत्र यदिमूलगुणापराधनिमित्तं वा प्रायश्चित्तं पंचकादि यावत् भिन्न भिन्नमासः भिन्नमासपर्यन्तमापन्ना भवंति तदालोचनया आलोच्य साधुभिः सहेकत्र समुद्दिशंति तदनंतरं विभागत आलोचयति तेनपरंणविभागोत्ति तेनेत्यव्ययमनेकार्थत्वात्ततइत्यर्थे द्रष्टव्यं ततोभिन्नमासात् परेण परती मासादिकं यदि प्रायश्चित्तमापन्नास्ततोविभागं पृथग्भावः विष्वक्समुद्दिशंति पश्चाद्विभागेनालीचयंति संभ्रमसत्यादि भयणाउ इति संभ्रमसार्थादिषु आदिशब्दात् गाढग्लानत्वादिकारणपरिग्रहः । भजना विकल्पना विष्वग्भोजने पृथग्भोजनसंभवेभवति विष्वग्भोजनं तदभावेनेतिभावः इयमत्रभावना संभ्रमोनाम अग्र्यादिभयसमुत्थंत्वरणं तत्र सार्थेन सह व्रजतोऽतरासार्थनिवेशतः साधवः प्राधूर्णाः प्राधूर्णिकाः समागताः सार्थश्च प्रचलितुकामः । अन्यद्वा तत्र ग्रामांतरे वा गाढग्लानत्वादिकं प्रयोजनमुपस्थितं ततः प्रतीक्षणं न सहते, अथवा ते मासादिकं परिहारस्थानमापन्नाः भाजनानि पृथग्भूतानि न विद्यते येषु विष्वग्भोजनं कुर्युः तत ओधेनालोच्य वास्तव्यसाधुभिः सहैकत्रैव भुंजते क्षणिकीभूतपृथग्भाजनप्राप्तौ विष्वक् ततो विभागेनालोचयंति; सांप्रतमालोचनायाः कालनियममाह - उणेगदिवसिया विभागतीणे गएगदिवसाउ । इति च दिवसतोवाविभागतो उघतो दिवस ।।
| भा. २३६ ]
वृ- ओघेनालोचना नियमाच्चैकदैवसिकी एकदिवसनिर्वृत्ता अल्पापराधत्वात् आसन्नभोजनकालत्वाच्च विभागेनालोचना एक दिवसिकी अनैकदिवसिकी वा कथं पुनरनैकदिवसिकी संभवतीति चेत् उच्यते, बहवो यदा अपराधास्तदा बह्वालोचयितव्यमाचार्याश्च कथमपि व्यापृता भवेयुस्ततो न बह्वी वेलां प्रतीच्छंति, आलोचको वा गच्छादि प्रयोजनतो व्यापृतोभवेत् । तत एवमनैक दिवसिकी विभागालोचना भवति सा च विभागालोचना रत्तिं वा इति रात्रौ वा गाथायां द्वितीय सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात्प्राकृते हि विभक्तीनां व्यत्ययो भवति, व्यत्ययोप्यासामितिवचनात दृश्यते च । लौकिकप्रयोगेपि सप्तम्यर्थे द्वितीया यथाउअविनयतत्तिल्लेपुरेस सरिद्दहेमएसुरेकत्तोरत्तिमुद्देपाणिउसद्धासउणयाणमिति दिवसती वा सप्तम्यंतात् तस् प्रत्ययः दिवागती विभागालोचना विस्तरबहुलत्वात्साह्याचार्यस्यालोचकस्य वा प्रपारितेन भवति ततोदिवस रात्री वा सा न विरुध्यते इति ओधत ओधालोचनापुनर्दिवसं दिवसे अत्रापि द्वितीया सप्तम्यार्थे ओघालोचना हिभोजनकाले प्रत्यासन्ने
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १, [भा. २३६ ]
८३
भवति साधवश्च रात्रौ न भुंजंते ततः । सा नियमतोर्देवसिकी संप्रति त्रिविधाया अप्यालोचनाया वैभागिक्याः प्रशस्ताप्रशस्तदिनचिंतां चिकीर्षरिदमाह । |
[ भा. २३७]
विभागेन अप्पसथ्ये दिनं मि रत्तिचिवक्खवतोवावि । आइल्लादोणि भवेति वक्खवतो होइ तइया उ ।।
वृ- इह त्रिविधालोचना वक्तुमुपक्रांता तद्यथा विहारालोचना उपसंपदालोचना अपराधालोचना च एकैका द्विधा ओधतो विभागतञ्च तत्रोघतो भोजनकाले प्रत्यासन्ने भावान्न प्रशस्ताप्रशस्तदिनचिंता विभागतः पुनरस्तीति सा प्रोच्यते । आदिल्लादोन्निभवेइत्ति आधे द्वे आलोचने विहारालोचना उपसंपदालोचना चेत्यर्थः विभागेन विस्तरेण दीयमाने भवेयातामप्रशस्ते दिने रात्रौ वा अप्रशस्तायां विष्टिव्यतीपातादिदोषकलितेपि दिवसरात्रौ वा दीयते इति भावः दोषाभावात्, तथा पूर्वसूरिभिरनुज्ञातत्वात्, विक्खवतोवा वेत्ति विपक्षतो वापि ते द्वै आद्ये आलोचने भवेयातां अप्रशस्तस्य प्रशस्तो विपक्षस्ततोऽयमर्थः प्रशस्ते वा दिवसे रात्रौ वा ते स्यातामिति विवक्खतो होउ तइयाओ इति तृतीया पुनरपराधालोचना विभागतो दीयमाना विपक्षतः सर्वस्य वाक्यस्य विपक्षव्यवच्छेदफलतया सावधारणत्वाद्विपक्षत एव प्रशस्तएव दिवसे रात्रौ वा भक्तीति भावः सांप्रतमोघालोचनायाः प्रकारमाहअप्पामूलगुणे उत्तरगुणतो विराधना अप्पा । अप्पापासथ्यादिसु दानग्गह संपयोगोहा ।
| भा. २३८ ]
- अल्पा स्तोकविराधना मूलगुणेषु प्राणातिपातनिवृत्त्यादिषु रात्रिभोजनविरमणपर्यंतेषु अल्पा विराधना उत्तरगुणेषु पिंडविशुद्ध्यादिषु अल्पा विराधना पार्श्वस्थादिषु पार्श्वस्थावसन्नकुशील संसक्तेषु दानग्रहसंप्रयोगतः दानसंप्रयोगतो ग्रहणसंप्रयोगतश्च एषा ओधत ओधेनालोचना एवमालोच्य मंडल्यामेकत्रसमुद्दिशंति विहारविभागालोचनाया विधिमाह -
[भा. २३९ ] भिक्खादिनिगए सुरहिते विवडंति फट्टगपईओ । सव्वसमक्खं केई ते विसरियंनुसारेति ।।
वृ- भिक्षादिनिर्गतेषुभिक्षार्थमादिशद्वाद्विचारभूमिगमनार्थमन्यप्रयोजनार्थं वा बहिर्विनिर्गतेषु साधुषु किमुक्तं भवति यस्यां वेलायां शिष्याः प्रतीच्छकाश्चबहिर्विनिर्गता भवंति तदानिं रहिते रहितस्य एकाकिन आचार्यस्य समीपे स्पर्द्धकपतिकाः स्पर्द्धकखामिनो विकट्यंति, केचित् पुनराचार्या एतत् ब्रुवते ये स्पर्धकपतिना सह समागतः साधवस्तेषां समक्षं स्पर्धकपतयो विकटयंति, किंकारणमिति चेत् । आहते वीसरियंनुसारेति, यस्मात्ते यत् किमपि विस्मृतं तत् स्मारयंति कथयंति संप्रति यत् आलोचनीयं तदालोचनाविषयं विधिमाह [ भा. २४०]
-
मूलगुणापढमकाजा तत्थवि पढमं तु पंथमादीसु ।
पाय अमपज्जणादी बिइए उल्लाइ पंथे वा ।
बृ- इह द्विविधा अपराधा मूलगुणापराधा उत्तरगुणापराधाश्च, तत्र उभयसंभवे प्रथमं, मूलगुणत्ति मूलगुणापराधा आलोचनीयाः, तेष्वपि मूलगुणापराधेषु मध्ये प्रथमं मूलगुणापराधः प्राणतिपात इति, स प्रथममालोचनीयः । स च षड् जीवकायविषय इति कायाः प्रथमतः आलोचयितव्यास्ते च कायाः पृथिव्यादिक्रमेण तत्र सूत्रे उपन्यस्ता इति, तत्थवित्ति, तेष्वपि कायेषु पृथिव्यादिषु प्रथमं पृथिवीकायमेवमालोचयेत्, पंथमादीसु पायअपमज्जणादी, पंथादिषु यत्पादाप्रमार्जनादिकृतं किमुक्तं
1
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ भवति? पथि व्रजता स्थंडिलादस्थंडिलमस्थंडिलात् स्थंडिलं कृष्णमृत्तिकातो वा नीलमृत्तिका नीलमृत्तिकातोवा कृष्णमृत्तिकां, एवं शेषवर्णोष्वपतिभावनीयं, संक्रामता पादयोर्यत्प्रमार्जनंन कृतं तथा वातोद्धतेन सचित्तेन रजसा सचित्तवा वा मृत्तिकया संसृष्टेन हस्तेन संसृष्टेन मात्रकेणा वा यत् मिक्षाग्रहणं कृत्तं, तदेवमाद्यालोचयेदिति सर्वत्रापि सामर्थ्यात् योजनीयं, बितिए उल्लाइपंथे वा इति पृथिवीकायविराधनालोचनानंतरं द्वितीये अप्कायविषये यत् उदकार्दादि आदिशब्दात् सस्निग्धादि परिग्रहः एतदुक्तंभवति, उदकार्टेन सस्निग्धेन वा हस्तेन मात्रकेणा वा भिक्षाग्रहणं कृतंपथि वा मार्गेवा अयतनया उदकमुत्तीर्णांच | एवमादितदालोचयेत् । [भा.२४१) तइए पइट्ठियादी, अभिधारणवीयणादि वाउंमि;
बीयाइ घट्टपंचमे, इंदिये अनुदायतो छट्टे । वृ-अप्काय विराधनालोचनानंतरं तृतीये तेजस्काये यत् प्रतिष्ठितादि तेजसि परंपरादिप्रतिष्ठितं भक्तंपानं वागृहीतं, आदिशब्दात्सज्योतिषिवसताववस्थानं कृतमित्येवमादीतिभाव तदालोचयेत्। तदनंतरंवायौवातकाये यत् अभिधारण वीजनादिकृतंधार्तेनबहिर्वातोभिसंधारितोभक्तंपानं शरीरं वा वीजनकादिना वीजितं एवमादि तदालोचयेत्, ततः पंचमे वनस्पतिकाये बीयाइघट्टित्ति यवबीजादिघट्टनं आदिशब्दात् हरितकायादिपरिग्रहः उपलक्षणमेतत् तेन यदि वा बीजादिकं भिक्षासु पतितंग्रहीतमित्येवमादितदालोचयेत्तदनंतरंषष्ठेत्रसकाये इंद्रियानुपात्ततइंद्रियवृद्धिक्रमेणालोचना दातव्या, तद्यथाप्रथमतोद्वींद्रियाणांसंघट्टनपरितापनाद्यालोचयेत्, तदनंतरंत्रींद्रियाणांततचतुरिंद्रियाणां ततः पंचेंद्रियाणामिति एवं प्रथममूलगुणापराधेषुक्रमेणालोचितेषुसत्सु । [भा.२४२] दुब्भासिय हसियादीबीएतइएअजावियग्गहणं ।
घट्टणपुव्वरयाईइंदियआलोगमेहुण्णे । वृ-द्वितीये मूलगुणापराधे मृषावादेमृषावादविषये यकिमपिदुर्भाषितंभणितंहासेन वा मृषावादो भणित आदिशब्दात्क्रोधेन वामानेन वा माययावा लोभेन वा भयेन वा यत् किमपि मृषाभणितमिति परिग्रहस्तदालोचयेत्, तदनंतरंतृतीयेमूलगुणापराधेएदत्तादानलक्षणेयत्अयाचितस्यतृणडगलादेर्ग्रहणं उपलक्षणमेतत्तेन अननुज्ञाप्य वाअवग्रहंकायिकादिव्युत्सृष्टंभवेदित्यादि परिग्रहः तदालोचयेत्ततो मैथुने मैथुनविषये यद्घट्टने पूर्वरतादि, किमुक्तं भवति, ? चैत्यभवनमहिमादिषु प्रभूतजनसंमद्दे स्त्रीशरीरसंघट्टने स्पर्श आस्वादितो भवेत; पूर्वतक्रीडितं वा अनुस्मृतं स्यात् । इंदियत्ति इंद्रियाणि वा मनोहराणि उपलक्षणमेतत् वदनस्तनादिकमतिसुमनोहरमवेक्ष्य मनाक् रागं गतो भवेत् इत्यादि तदालोचयेत् ।
मुच्छातिरित्तपंचमे; छ? लेवाडअगयसुंठादी;
गुत्तिसमिईविवक्खाणामिगहणुत्तरगुणेसु । वृ-चतुर्थमूलगुणापराधालोचनानंतर पंचमेमूलगुणापराधे परिग्रहविषयभूते यत् उपकरणेषुमूर्छा कृता भवेत्, अइरितत्ति अतिरिक्तो वा उपधिः परिगृहीत एतदालोचयेत् तदनंतरं षष्ठे मूलगुणापराधे रात्रिभोजने लेवाडित्ति लेपकृदवयवः कथमपिपर्युषितो भवेत् । अगदं वा शुंठ्यादि किंचित् सन्निहितं परिभुक्तं भवेत् एवमादि आलोचयेत्, एवं क्रमेण मूलगुणापराधालोचनां दत्वा तदनंतरमुत्तरगुणेषु उत्तगुणाविषये गुप्ति समितिविपक्षाः कृताः । अनेषणीयग्रहणं वाकारि, किमुक्तं भवति गुप्तिषु
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: १, [भा. २४३] कदाचिदगुप्तः स्यात्समितिषुकदाचिदसमितोऽनेषणीयंवाभक्तंपानंवा गृहीतस्यादित्यादिआलोचयेत् तथा - [भा.२४४] संतमिवि बलविरिए तवो वहाणेयजंन उज्जमियं;
एसाविहारवियडणा,वोच्छंउवसंपनाणतं । वृ- सत्यपि विद्यमानेपि बलं शरीरं प्राणः वीर्यमांतरी शक्तिर्यद्वशात् तपः कुर्वन् शरीरस्यातिकृशतायामपिन संयमयोगेषुसीदति; बलं च वीर्यं च बलवीर्यं समाहारे द्वंद्वस्तस्मिन् तपसो द्विप्रभेदस्यापि उपधानं करणं तपउपधानं तस्मिन् नोद्यतं, नोद्यमः कृतः एतदपि आलोचयेत् । एषा विहारविकटना विहारालोचना उपसंपदालोचनादि प्राय एवंरूपा, केवलं यन्नानात्वं तद् वक्ष्ये, तत्र प्रथमतः उपसंपदालोचनाया अपराधालोचनायाश्चविहारलोचनयासह नानात्वंदर्शयति - [भा.२४५] एगमणोगा दिवसेसुहोइओहेयपयविभागेय,
उवसंपयावराहे, नायमनायं परिच्छंति । वृ- उपसंपच्चापराधश्च उपसंपदपराधस्तस्मिन् आलोचना इति प्रस्तावात् गम्यते उपसंपदालोचना अपराधालोचना चेत्यर्थः, । प्रत्येकं द्विधा, ओहेय इत्यादि तृतीयार्थे सप्तमी ओधेन पदविभागेन च । तथा एकैकापि दिवसेषु चिंत्यमाना एगमनोगा इति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात्ः एकदिवसिकी अनेकदिवसिकी च भवति । ओघालोचना एकदिवसिकी विभागालोचना एकादिवसिकी अनैकदिवसिकी चेत्यर्थः, तदेवमुक्तमनानात्वमधुना नानात्वमुपदर्शयति । नायमनायं परिच्छंति, उपसंपद्यमानं पूर्वं ज्ञातमज्ञातंच परीक्षतेपरिभावयंति, परिभाव्य वा ज्ञानमावश्यकपदादिभिः परीक्षते इयमत्रभावना, 1उपसंपद्यमानोद्विविधोभवतिज्ञातोऽज्ञातः,तत्रयदिज्ञातःसनपरीक्ष्यते तस्याग्रेपि ज्ञातत्वात्अथाज्ञातस्तर्हिसआवश्यकादिभिः पदैः परीक्षणीय इति,संप्रतियदुक्तंविभागेण अप्पसत्थे दिनमित्यादि, तद्व्याख्यातुकाम आह - भा.२४६ दिवसातो उवसंपय अवराहे दिवसतो पसत्थंमि;
उव्वातो तदिवस, तिराहंतु अतिकमे गुरुगा। वृ-विहारालोचनावत् उपसंपदालोचनापि विभागेन प्रशस्ते अप्रशस्ते वा दिवसे रात्रौ दातव्या दोषाभावात् । तथापूर्वसूरिभिरनुज्ञातात्, अपराधे अपराधविषयापुनगलोचना, दिवसतोइतिसप्तम्यंतात् तदिवसे उपलक्षणमेतत् रजन्यां वा, प्रशस्ते विष्टिव्यतीपातादिदोषवर्जिते व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरितिन्यायात्, द्रव्यादिषुचप्रशस्तेषुदातव्या, नाप्रशस्तेषुएषाजिनाज्ञा, तथा उव्वातो तद्दिवसमिति यस्मिन् दिवसे उपसंपद्यमान आगतः, तस्मिन् दिवस यदि उद्धातः परिश्रांत इति कृत्वान पृष्ट आचार्येण, ततःसआचार्यः शुद्धः । त्रयाणांतुदिवसानामतिक्रमे विमुक्तंभवति । त्रिषु दिवसषु मध्ये यदि न पृष्टस्ततश्चतुर्थे दिवसे तस्यापृच्छतः परिहारस्थानं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासा एतच्च उपरि व्याख्यास्यते । [भा.२४७) समणुन्नदुगनिमित्तं, उवसंपज्जेतेय होइएमेव ।
____ अणमणुने नवरं, विभागतो कारणेभइयं ।। वृ- उपसंपद्यमानो द्विधा, तद्यथा समनोज्ञोऽसमनोज्ञश्च तत्र समनोज्ञस्य समीपे समनोज्ञ उपसंपद्यमानो द्विकनिमित्तं उपसंपद्यते, तद्यथाज्ञानार्थं दर्शनार्थं च, नचारित्रार्थं, येन चरणं प्रतिसदृश
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-१/१ एवतस्मिन्समनोज्ञेद्विकनिमित्तमुपसंपद्यमाने एवमेव, विहारालोचनेव भवत्यालोचनाइयमत्रभावना, समनाज्ञो द्विकनिमित्तमुपसंपद्यमान आलोचना विहारालोचनामिव ओधेन ददाति, पदविभागेन च पदविभागालोचना एक दिवसेन वा भवत्यनेकदिवसर्वा एवं समनोज्ञस्य उपसंपदालोचना, अणमणुने इत्यादि अन्योनामभिन्नसांभोगिकः अमनोज्ञाऽसंविग्नः ।सोन्योऽसमनोज्ञश्च उपसंपद्यमानस्त्रिकनिमित्तमुपसंपद्यते । तद्यथाज्ञानार्थदर्शनार्थंचारित्रार्थवातस्मिंश्चतथोपसंपद्यमानेपूर्ववदालोचनाविधिः। अत्रापीयंभावना । अन्योऽसमनोज्ञो वा आलोचनांददाति ओघेन पदविभागेन ददान एकदिवसेन वा ददाति, अनेकदिवसैर्वा नवरमिति विशेष एष पुनरत्र विशेषः तस्यान्यस्यामनोज्ञस्य वा आलोचना उत्सर्गतो विभागतः सर्वं वाक्यंसावधारणमिति विभागेनतत एव कारणेपुनर्भजितं विकल्पितं वेलाप्राप्ती विभागालोचना भवति संभ्रमसार्थादिषु पुनः कारणेषु तदप्राप्तावोधेनालोचनेति भावः एषा भजना अपराधालोचनायामपि द्रष्टव्या, तथाहि अपराधालोचनायामप्युत्सर्गत एव विभागेन दातव्या, । अपवादकारणेपुनःभ्रमसार्थादिलक्षणेओघेनापीति, संप्रतिउद्दातो तदिवसमितिव्याख्यातुकाम आह। [भा.२४८] पढमदिनमविप्फाले, लहुओ बितिए गुरुतइएलहुया ।
तेच्चिय तस्साकहणे, सुद्धमसुद्धोइमेहिंतु ।। वृ-समनोज्ञ उपसंपादनार्थमागतस्तंयद्याचार्यः प्रथमदिवसमितिसप्तम्यर्थे द्वितीया प्रथमदिवसेन विप्फालेइ, देशीवचनमेतत् न पृच्छतीत्यर्थः । उक्तंच विप्फालणत्ति पुच्छणत्ति वा एगट्टमिति, यथा कृत आगतः ।कुत्रवागमिष्यसि, किंनिमित्तं वासमागतइति । ततस्तस्य प्रथमदिवसे एवमविप्फालने परिहारस्थानं लहुयत्ति मासलधु द्वितीयेपि दिवसे यदि न पृच्छति ततो गुरुत्ति मासगुरुः, तइएत्ति तृतीयदिवसेप्यपृच्छने लहुया इति चत्वारो लघुमासाः, | चतुर्थेपि दिवसे यदि न पृच्छति।, ततः तिण्हं तुअतिक्कमे गुरुगाइतिवचनाच्चतुर्गुरु, पंचमादिष्वपिदिवसेष्वपृच्छनेतदेवचतुर्गुरु, तिराहंतु अतिक्कमे गुरुगा इति निरवधितया वचनप्रवृत्तेः तेच्चिय तस्साकहणे इति, ते एव प्रायश्चित्तविशेषाः क्रमेण तस्याकथने, तद्यथा स पृष्टः सन् यदिब्रूते कथयिष्यामि नतु कथयति, तत्सस्मिन् प्रथमदिवस अकथने मासलधुद्वितीयदिवसेप्यकथयतोमासगुरु,इदानींउद्धातोतदिवसमितिव्याख्याया अवसरः । तद्दिवसे प्रथमदिवसे उद्धात इति कृत्वा न पृच्छतिततः स आचार्यः प्रथमदिवसे अविप्फाले अपृच्छने लहुयत्ति लघु न दोषगुरु, शुद्ध इत्यर्थः । कारणवशेनापृच्छनात् द्वितीयदिवसे न पृच्छति मासगुरु, तृतीयदिवसेप्यपृच्छने चतुर्लघु, चतुर्थदिवसेप्यपृच्छने चतुर्गुरु, एवं तेनोपसंपद्यमानेन पृष्टेनापृष्टेनवा यख्यातं भवति, यथाहममुकेन कारणेन समागत इति ततः स आगताश्चिंतनीयः सुद्धमसुद्धो वत्ति शुद्धोऽशुद्धोवा अत्रचत्वारोभंगास्तद्यथा निर्गमनमप्युशुद्धं आगमनमप्यशुद्धं, १ निर्गमनमशुद्धमागमनं शुद्धं २, निर्गमनं शुद्धमागमनमशुद्धं ३, निर्गमनमपि शुद्धमागमनमपिशुद्धं ४, अत्र प्रथमभंगे निर्गमनस्य इमेहिं तुत्तिएभिर्वक्ष्यमाणैरिश्चिंतितान्येव द्वाराणिदर्शयति - [भा.२४९] अहिगरणविगतिजोगे, पडिनीएथद्धलुद्धनिद्धम्मे ।
अलसअनुबद्धवेर, सच्छंदमतीपयहीयव्यो ।। वृ-यदिस उपसंपद्यमानोऽधिकरणदोषतःस्वस्थानान्निर्गतः, विगतित्तिविकृतिलापट्यात जोगति योगोदहनभीस्तया, पडिनीएत्ति प्रत्यनीकोऽत्रम साधुरिति बुध्धया, तथा यद्धलुद्धत्यादि स्तब्ध इति वा लुब्ध इति वा, निर्द्धर्म इति वा अलस इति वा अनुबद्धवैर इति वा स्वच्छंदमतिरिति वा
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७
-
-
उद्देशक : १, मूलं: १, [भा. २४९] विनिर्गतस्ततस्तस्य निर्गमनमशुद्धमिति कृत्वा पयहीयव्वात्ति परिहर्त्तव्यः । तदपरिहरणे प्रायश्चित्तं, तत्राधिकरणविषये प्रायश्चित्तमाह - [भा.२५०] गिहिसंजयअहिगरणे, लघुगुरुतस्स अप्पणोच्छेदे ।
विगइन देइधेत्तुभुतउद्धरियंचगहिएवि ।। वृ-गृहिभिः संयतैश्चसहाधिकरणेविनिर्गतंयद्याचार्यः स्वीकरोति,ततोयथाक्रमप्रायश्चित्तं लघुगुरुकं इयमत्र भावना यदि गृहस्थेन सहाधिकरणं कृत्वा विनिर्गतस्तं यद्याचार्यः संगृह्णाति, ततस्तस्याचार्यस्य परिहारस्थानंचत्वारोलघुमासाः, अथ संयतेनसमधिकरणकृत्वासमागतंसंगृह्णातिततश्चत्वारो गुरुकाः, तस्य पुनरागंतुकस्यपणत्ति रात्रिंदिवसपंचकप्रमाणः पर्यायस्यच्छेदःइहाधिकरणादिदोषतो विनिर्गतास्ते प्रश्रेऽप्रश्ने वा सति तदुक्तिवशादवसीयंते, तत्र विकृतिदोषविनिर्गतस्य पृष्षस्यापृष्टस्य वा य उक्तिविशेषस्तं दर्शयति विगइमित्यादि । स आचार्यो विकृतं घृतादिकं ग्रहणाय न ददाति, तथा योगवाहिभिर्योगोत्तीर्णैः कायोत्सर्गकरणतो गृहीतेपि परिपूर्ने विकृतिजातेऽन्यैर्भुक्ते या उद्धरिता विकृतिस्तामपि नानुजानाति किंचभा.२५१] नववज्जियाव देहो पगईए दुब्बलो अहंभंते,
तब्भावियस्स इण्हिनय गहणांधारणकत्तो । वृ-वज्जियायो नाम देशीवचनत्वादिक्षुः उक्तंच वज्जियावगो उच्छुइति नववज्जियावत् देहो यस्य स तथा इयमत्रभावनास ब्रूते अहं भगवन् नवेक्षुतुल्यो मम देहो यथास इक्षुः पानीयेन विना शुष्यति, तथा ममापिदेहो विकृति विनासीदति, अन्यच्चाहं स्वभावेनदुर्बलो, न विकृतिमंतरेणबलिको भवाभि, तथा सर्वदैव विकृत्याभावितदेहस्ततस्तद्भावितस्य सतोममेदानीं तस्याभावेन बलंन सूत्रस्यार्थस्यवा ग्रहणमशक्तत्वात्पूर्वगृहीतस्यतुसूत्रस्यार्थस्य वाधारणंकुतः । तत् अशक्त्या सर्वंटूरत एव विस्मृतं, ततोहं विनिर्गतः संप्रतियोगविषये प्रत्यनीकविषये चोक्तिविशेषं दर्शयति - [भा.२५२] एणंतरनिव्वगति, जोगो पञ्चत्थिगोव मे अस्थि ।
बुक्कखलिएसुगेण्ह, छिद्दाणि कहेइयगुरूणं । वृ-तस्मिन् गच्छेयोगएकांतरनिर्विकृतिकः विमुक्तंभवति!; सपृष्टोऽपृष्टोवाब्रूते तस्याचार्यस्य गच्छं योगं एकांतरोपवासेनोह्यते, एकांतराचाम्लेन वा तथा योगवाहिनो योगोत्तीर्णस्यापिते आचार्या विकृति न विसृजंति, ततः कर्कशास्तत्र योगा इति विनिर्गतः । तथा तद्गच्छे मे मम प्रत्यर्थिकः प्रत्यनीकोस्तिस कथंचित्त सामाचारीयोगेषुबुक्कखलिएसुत्ति बुक्के विस्मृते, सामाचारीविशेषे स्खलिते दुःप्रत्युपेक्षणादिके मां गृह्णाति, अत्यर्थं खरंटयति, अथवा चुक्कखलितेषु जातेषु तानि चुक्कस्खलितानि अपराधपदे छिद्राणीव छिद्राणि गृह्णाति गृहीत्वा च गुरूणां कथयति पश्चात् गुरुवो मां खरंटयंति, ततो विनिर्गतः, संप्रति लुब्धस्य स्तब्धस्य वोक्तिविशेषं दर्शयति - [भा.२५३] चंकमणादिउट्ठाणे, कटिगहणं झाउनत्थिथद्धेवं;
भुंजइ सयमुक्कोसं,नय देत तेसिंलुद्धवं । वृ- स्तब्ध एवं भाषते, चंक्रमणादावुत्थाने कटिग्रहणां स्वाध्यायश्च नास्ति एतदुक्तं भवति, यद्याचार्याश्चंक्रमणं कुर्वन् आदिशब्दात् यदिवा कायिक्यादिभूमि गच्छंत्यागच्छंति वा तथा अभ्युत्थातव्याः तेषां नायकत्वात्तत एवं चंक्रमणादावभ्युत्तिष्ठतामस्माकं कटी वातन गृह्यते भूया
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ भूयो उत्थाने पलिमंथभावात् सूत्ररूपस्यार्थरूपस्य वा स्वाध्यायस्य हानिः । अथनाभ्युत्थीयते तत्र आचार्या:प्रायश्चित्तंददतिखरंटयंतिच,ततोहंविनिर्गतः,लुब्धः पुनरेवंब्रूते, यत्किमप्युत्कृष्टं शिखरिणी मोदकादितदाचार्यः स्वयंभुक्त, नत्वस्मादृशेभ्योददाति,अन्येभ्योवाबालवृद्धदुर्बलप्राधूर्णकभ्योददाति, तत एतदसहमानोहनिर्गतः अधुना निर्द्धम्मालसयोरुक्तिविशेष प्रकटयति ।। [भा.२५४] आवस्सियापमज्जणअकरणे उग्गदंडनिद्धम्मो,
बालावुड्डादीहा; भिक्खाचरियाय उब्भामा । वृ-यो निर्द्धा स पृष्टः सन्नेवं वक्ति, आवश्यकीप्रमार्जनाकरणे उग्रदंडा आचार्याः । इयमत्र भावना,यदिकथमपिनिर्गच्छन्नविशन् आवश्यकी नेषेधिकीचनकरोति,दंडादिकंगृह्णान् निक्षिपन्वा नप्रमार्जयति ततआचार्या निग्नुकंपाःसंत उग्रंप्रायश्चित्तरूपंदंडप्रयच्छंति,ततोहदंडभयाविनिर्गतः, यपुनरलसःसएवं ब्रूते, बालाद्यर्थाय बालवृद्धादीनामयितस्मिन्गच्छेदीर्घा भिक्षाचर्या, अथवाक्षुल्लक कर्कशं वा तत् क्षेत्रं, ततो दिने दिने उद्मामा, भिक्षाचर्या प्रतिदिवसमन्यत्र ग्रामांतरे गत्वा नीयते इति भावस्तथायदिकथमप्यपर्याप्टेन समागम्यतेततोगुरुःखरंटयति, किंवसतौ महानसमस्तियनापर्याप्तः समागतः तस्माद् भूयोऽपि व्रज भिक्षार्थं, यतः कालोऽद्यापि बहुः प्राप्यत इति । ततोहं निर्गतः, सांप्रतमनुबद्धवैरस्वच्छंदमत्योरुक्तिविशेषं दर्शयति -
पानसुणगाव जंतिएगत्तोभंडिउंपिअनुबद्धोः
एगागिस्सनलब्भा, वलिउंथेपिसच्छंदो। वृ-अनुबद्धोऽनुबद्धवैरोभवतिभंडित्वापिभंडनंकलहस्तमपिकृत्वापानशुनकाइव एकत्रभुंजते, इयमत्र भावना यथा पाणश्चांडालाः शुनकाः कुक्कुराः परस्परं भंडित्वा तत्क्षणदेवैकत्रभुंजते, एवं तत्र संयताअपि, नवरंमिथ्यादुःकृतं परस्परं दाप्यते इति विशेषः, अहंपुनर्न शक्नोमिहृदयस्थेन शल्येन तैः सह एकत्रसमुद्देष्टुमिति विनिर्गतः, स्वच्छंदमतिः पुनोवं भाषते, एकाकिनः सतः स्तोकमपिन लभ्यं चलितुं, किमुक्तं भवति ! संज्ञाभूमावप्येकाकिनः सतो गंतुं न प्रयच्छंति, किंत्वेवं ब्रुवते, नियमात्संघाटकरूपतया केनापि सहितेन गंतव्यं, ततस्तमसहमानोहमत्रागतः एतान्यधिकरणादिपदान्याचार्यः श्रुत्वा तं परित्यजति, एतैश्चाधिकरणादिपदैरागतस्य तस्योपसंपद्यमानस्य प्रतीच्छतश्चाचार्यस्येदं प्रायश्चित्तं ।। [भा.२५६] जइभंडणपडिनीए, लुद्धे अनुबद्धरोसचङगुरुगा,
सेसाणंहुंतिलहुगा एमेवपडिच्छमाणस्स। . वृ-योयतिभिः सहभंडनं कृत्वासमागतः यच्चतत्रमे प्रत्यनीकः साधुरिति कृत्वासमागच्छेत्यश्च लुब्धोयश्चानुबद्धरोपः । एतेषामुपसंपदंप्रतिपद्यमानानांप्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकाश्चत्वारोगुरुमासाः,शेषाणां गृहिभंडनकारिविकृतिलंपटयोगभीरुस्तब्धनिर्धर्मस्वच्छंदमतीनां लघुका इतिचत्वारो लघुकाः, ।यः पुनराचार्यस्तदाचार्याननुज्ञया प्रायश्चित्तदानमंतरेण च प्रतीच्छति तस्यापि प्रायश्चित्तमेवमेव, तद्यथा यतिमंडनकारिप्रत्यनीकलुधानुबद्धवैरान् प्रतीच्छतश्चत्वारो गुरुमासाः शेषान् षट् प्रतीच्छतश्चत्वारो लघुमासाः । अथवा ये एते दोषा उक्तास्तेषां मध्ये एकनापि दोषेणा नागतो भवेत किंत्वेभिवक्ष्यमाणैस्तानेवाह ।।
भा.२५७] एगेअपरिणहवा अप्पाधारे यथेगए,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: १, [भा. २५७]
गिलाणे बहुरोगीय, मंदधम्मेय पाहुडे । वृ- यदि एक एकाकी पश्चादाचार्यः । यदिवा अपरिणतः अकल्पिकवस्तादिसहितः स च कल्पिकवस्ताद्युत्पादनेलब्धिमान् ।अथवा पश्चादाचार्योऽल्याधारसूत्रार्थनपुनविकलः सचपृष्टः सन् सूत्रार्थकथने निपुणशक्तिमान्यदिवाचार्यः परिवारोवास्थविरोजरसावृद्धशरीरः सचतेषांग्रतिजागरकः अथवा पश्चादेको ग्लानः । स च चिंताकारी यदिवा पश्चात्तत्रैको बहुरोगी बहुरोगी नाम बहुभिः साधारणः रोगैर्याप्यशरीरः स च तस्य वर्तापकः, यदिवा पश्चातनाचार्यपरिवारः सर्वोपि निर्द्धा न गुर्वाज्ञां करोति केवलं तद्भयात् किमपि करोति तथा तत्र पश्चात् गुरोः केनापि सह प्राभृतं वर्तमानमस्ति । प्राभृतं नाम अधिकरणां, सच गुरोः क्रमेणाधिकरणापनयनतः साहाय्यकारी एवं प्राग्वर्त्तमाने यदि समागतोभवति तदा तस्य निर्गमनमशुद्धमशुद्ध त्वाच्च परित्याज्य इति । एनामेव गाथां व्याख्यातुकामः प्रथमत एकापरिणलाल्पाधारद्वाराणिव्याख्यानयति - {भा.२५८] एगानियं पमोत्तुं ।वस्थादिअकप्पिएहिं वासहियं;
अप्पाधारोवायणतंचेव च पुच्छिउंदेह । वृ- एकमेकाकिनं पश्चादाचार्य मुक्त्वा यदि समागतः, अथवा वस्त्राद्यकल्पिकैः कथमपि गृहीतैरकल्पकैर्वस्त्रादिभिः सहितंमुक्त्वाएतेनापरिणतइति व्याख्यातं, यदिवा अल्पः सूत्रस्वार्थस्व वा आधार इति स आचार्यस्तमेव पृष्ट्वा शेषसाधुभ्यो वाचनां ददाति, ताशं मुक्त्वा एतेनाल्पाधार इति विवृतं ।। [भा.२५९] . थेरंअतीमहलं, अजंगमंमोत्तुआगतोगुरुंतु ।।
सोच परिसावथेराअहंतुवट्टावतोतेसिं । वृ- स्थविरमेव व्याचष्टे, अतीव महान्तमजंगमं गमनशक्तिविकलं गुरुं उपलक्षणमेतत् परिवार स्थविरमुक्तरूपंमुक्त्वा यदिसमागतः सच प्रतिजागरकस्तथाचतस्यपृष्टस्य सतोऽमुमेवोक्तिविशेष दर्शयति स आचार्यः स्थविरः पर्षदापरिवारो वा अहं तु तेषां गुर्वादीनां वर्तापकः प्रतिजागरक आसम एतेन स्थविर इति पदं व्याख्यातं, ग्लानबहुरोगनिर्द्धर्मपदानिव्याख्यानयति ।। [भा.२६०] तत्थ गिलाणोएगो जप्पसरीरोय होइ बहुरोगी;
निद्धम्मागुरुआणन करतिममं पमोतूणं । - वृ-तत्रगच्छे स्लान एकोस्ति, यदिवा बहुरोगी योजाप्यशरीरोभवति,सबहुरोगी,तंग्लानबहुरोगिणं वा विमुच्य यदिसमागतस्तथा निर्द्धर्मपरिषद्विषयेतस्य पृष्टस्यसतउक्तिविशेषदर्शयति, निर्द्धर्मणो धर्मवासनारहितास्तस्यममाचार्यस्थ शिष्याः सर्वथा गुर्वाज्ञां न कुर्वतिमांप्रमुच्य, मम पुनराज्ञांकुर्वति, तादृशंवा निद्धर्मपरिवारं मुक्त्वा यदि समागतस्तर्हिस न प्रतिग्राह्यः केवलमयमुपदेशस्तस्मै दातव्यः । तमेवाह - [भा.२६१] . एयारिसं विउसज्ज विप्पवासोन कप्पइ ।
सीसायरिय पडिच्छे, पायच्छितं विहिज्जइ ।। वृ-एतादृशमेकाक्यादिस्वरूपंगुरुमन्यंवा ग्लानादिकंव्युत्सृज्य परित्यज्य विशेषेण प्रवासोऽन्यत्र गमनं विप्रयासोभद्रतवनकल्पतेबहुगुणाधारोभवान् कथमीदृशंकृतवान्, तस्मात्अद्यापिप्रायश्चित्तं प्रतिपद्य, पश्चात् गच्छ, सचसमागतस्तम्य प्राक्तनस्याचार्यशिष्योवा स्यात्प्रतीच्छको वा एवमागतं
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १-१ / १
तमुपसंपद्यमानं योप्याचार्यः प्रतीच्छति, सोपिप्रायश्चित्तभाक्ततः शिष्यप्रतीच्छकाचार्याणां प्रायश्चित्तं विवक्षुरिदमाह, सीसायरिए इत्यादि, शिष्ये आचार्य प्रतीच्छके च प्रायश्चित्त विधीयते प्रायश्चित्तदानविधिरुच्यते इतिभावः, प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति ।
[भा. २६२]
एगे गिलाणगे वा, तिहवि गुरगाउ सीसमादीणं; सेसे सिस्से गुरुगा, पडिच्छलहगा गुरूसरिसं ।
वृ- एकस्मिन् एकाकिनि गुरो ग्लाने वा तत्र गच्छे तिष्ठति यदि समागतः शिष्यप्रतीच्छको वा आचार्येणा तथासमागतः सन् यदि प्रतीच्छितस्तदा शिष्यादीनां शिष्यप्रतीच्छकाचार्याणां त्रयाणमपि प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः यः पुनरन्यः शेषोऽपरिणताल्पाधारस्थविरबहुरोगमंदधर्म्मपरिवारलक्षणः, तस्मिन् शेषे यदि समागतः शिष्यः ततस्तस्य प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः अथ प्रतीच्छ्कः समागतस्तर्हि तस्य लघुकाश्चत्वारो लघुमासाः गुरूसरिसमिति, गुरोरपि शिष्यप्रतीच्छकसदृशं प्रायश्चित्तं किमुक्तं भवति यदि शिष्यं प्रतीछति ततः प्रायश्चित्तं चत्वारी गुरुमासाः अथ प्रतीच्छकं तर्हि चत्वारो लघुका इति । [भा. २६३]
सीसपडिच्छे पाहुड, च्छेदो राइंदियाणि पंचेव । आयरिस्सवि गुरुगा, दोवेए पडिच्छ्रमाणस्स ।
वृ- यदि प्राभृते गुरोः केनापि सहाधिकरणे वर्त्तमाने शिष्यः प्रतीच्छको वा समागतः तदा तस्य शिष्यस्य प्रतीच्छकस्य वा प्रायश्चित्तं पंच रात्रिंदिवानि पर्यायस्य च्छेदः, आचार्यस्य पुनर्द्वावप्येतौ प्रतीच्छतः प्रतिगृह्णतः प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासां तदेव प्रथमभंगे निर्गमनदोषा उक्ताः आगमनमशुद्धं तदा भवति, यदा प्रजिकादिषु प्रतिबध्यमानः समागतः तत्रापिप्रतिबंधनिमित्तं प्रायश्चितं सूत्रानुसारतो वक्तव्यं गतः प्रथमोभंगः द्वितीयभंगीप्येतादृश एव नवरं तत्रागमनं शुद्धं क्वचिदपि व्रजिकादौ प्रतिबंधाकरणात् तृतीयचतुर्थभंगावनुक्रमेणाह -
[ भा. २६४ ]
एतद्दोसविमुक्कं वइयादीपडिबद्धमायातं, दाऊणपच्छित्तं पडिबद्धपि पडिच्छेज्जा ।
वृ- एतैरनंतरोदितैरधिकरणकारित्वविकृतिलांपट्यादिदोषैविमुक्तमेतेन निर्गमनं शुद्धमुक्तं, तथा व्रजिकादौ अप्रतिबद्धं क्वचिदपि प्रतिबंधमाकुर्वंतमायातमेतेन गमनं शुद्धमुपदर्शितं एष चतुर्थो भंगः एष एवोत्सर्गतः श्रेयानिति ज्ञापनार्थं तृतीयभंगात्पूर्वमुक्तः । एवंभूतं प्रतीच्छंत् तृतीयभंगमाह - दाउणेत्यादि । यस्त्वधिकरणकारित्यादिदोषविनिर्मुक्तो निर्गतः केवलं व्रजिकादिषु प्रतिबध्यमानः समागतस्तमप्यपवादपदेन यत् व्रजिकादिषु प्रतिबंधकरणम भूत्तन्निमित्तं प्रायश्चित्तं दत्वा प्रतीच्छेद् । [ भा. २६५ ] सुद्धं पडिच्छिऊणं, अपडिच्छणा लयतिनिदिवसानि;
सीसे आयरिए वा, परिच्छा तत्थिमा होइ ।
वृ- शुद्धं निर्गमनमागमनदोषरहितं प्रतीच्छ्य प्रतिगृह्य त्रीन् दिवसान् यावत् परीक्षेत् किमेष धर्मश्रद्धावान् किंवा नेति, यदि पुनर्न परीक्ष्यते ततोप्य परीक्षणे लहुयत्ति मासलघुप्रायश्चित्तं, आचार्यांतराभिप्रायेण चतुर्मासलघु, साच परीक्षा उभयथापि शिष्य आचार्यों परीक्षते, आचार्याः शिष्यः उभयथापि च परीक्षा आवश्यकादिपदैस्तथा चाह सिस्से इत्यादि, तत्र तस्मिन् उपसंपद्यमाने प्रतीच्छिते सति शिष्यं आचार्ये च परस्परमियमावश्यकादिपदैर्वक्ष्यमाणा परीक्षा भवति तामेवाह -
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १. मूलं : १. [भा. २६६ ]
[ भा. २६६ ]
आवस्सय पडिलेहण, सज्झाए भुंजणाय भासाय; वियारे गेलपणे भिक्खगहणे परिच्छंति ।
९१
बृ- आवश्यक प्रतिलेखने स्वाध्याये भोजने भाषायां विचारे बहिर्भूमी ग्लाने भिक्षाग्रहणे च परस्परमाचार्यशिष्यों परीक्षेते, तत्रावश्यकादिपदान्यधिकृत्य यथाचार्यः शिष्यं परीक्षते तथोपदर्शयति । केई पुव्वनिसिद्धा, केई सारइ तन्त्र सारेइ; संविगो सिक्खमगमुत्तावलिमो अणाहोहं ।
[भा. २६७ ]
वृ- केचित्साधवी वरवृषभादयस्तस्योपसंपत्कालात् पूर्वमेव आवश्यकादिपदेषु ये दोषास्तेभ्यो निषिद्धा, यथा आचार्या इदमिदं च माकार्षुरिति ते तथैव वर्त्तमानास्तिष्ठति, य पुनः केचित् अभिनवदीक्षितत्वाद् विना कारणेन प्रमाद्यंति तान् गुरुः सारयति सम्यग् यथोक्तानुष्ठाने प्रवर्तयति, तं पुनरुपसंपन्नं प्रमादस्थाने वर्तमानमपि न सारयति, तत्र यदि स उपसंपद्यमानः संविग्नो भवति, ततः सोऽप्रतिनोद्यमानः सन्नेवं चिंतयति, येषु स्थानेष्वहं प्रमादं कृतवान् तेष्वेव स्थानेष्वन्यान् प्रमाद्यत आचार्याः सारयंति अहो अहमनाथः परित्यक्त एतैरिति चिंतयित्वा संविग्नविहारमिच्छन् आचार्यपादमूले गत्वा मुत्तावलिमो इति निपातः पादपूरणे छिन्नमुक्तावलीप्रकाशान्यश्रूणि विमुंचन् पादयोः पतित्वा शिक्षां मायते । याचते यथा मामप्य त्यादरेण भगवंतः शिक्षयंत्तां मा शरणमुपागतं परित्यजत एवं परीक्षानिर्वहतः परिग्राह्यः इतरस्तु परित्याज्यः तत्रावश्यके यथा परीक्षा कर्तव्या तथोपदर्शयति । हीनाहियविवरीए सतिवि बले पुव्वते चोएइ ।
[ भा. २६८ ]
अप्पणचोवोदेन्ती नममंति इहं सुहं वसिउं ।।
वृ - हीनं नाम यत् कायोत्सर्गसूत्राणि मंदमंदमुच्चार्य शेषसाधुषु चिरकालं कायोत्सर्गस्थितेषु पश्चात् सकायोत्सर्गे तिष्ठति इत्यादि अधिकं नाम कायोत्सर्गसूत्राण्यतित्वरितं त्वरितमुच्चार्यानुपेक्षाकरणार्थं पूर्वमेव कायोत्सर्गे तिष्ठति, रत्नाधिकेचोत्सारित कायोत्सर्गे पश्चाच्चिरेण स्वं कायोत्सर्गमुत्सारयति इत्यादि, विपरीतं नाम प्रादोषिकान् कायोत्सर्गान् प्राभातिकानिव करोति, प्राभातिकान् प्रादोषिकानिव इत्यादि हीनं याधिकं च विपरीतं समाहारो द्वंद्वस्तस्मिन् प्रमादतो वर्तमानान् अथवा सूर्ये किल अस्तमितमात्रे एव निर्व्याघाते सवैरपि साधुभिराचार्येण सह प्रतिक्रमितव्यं, यदि पुनराचार्यस्य श्राद्धाधिधर्म्मकथादिभिर्व्याघातस्ततो बालवृद्धग्लानासहान् निषद्याधरं च मुक्त्वा शेषः सूत्रार्थस्मरणार्थं कायोत्सर्गेण स्थातव्यं, ये पुनः सत्यपि बले पूर्वं कायोत्सर्गे न तिष्ठति । तान् पूर्वमतिष्ठतश्चोदयति, यः पुनः परीक्षते तं प्रमाद्यंतमपि न शिक्षयति, ततो यदि स एवं व्यवस्यति, यथात्मीयानू, प्रमाद्यतश्चोदयति न मामिति सुखमिह वसितुमिति, स इत्थंभूतः पंजरभग्नो ज्ञातव्यो न प्रतीच्छनीयः ।।
[ भा. २६९ ]
जो पुन चांइज्जते दगुण नियत्तए ततो ठाणा;
भाइ अहंभे चत्तो, चोएह ममंपि सीयंतं ।
वृ- यः पुनश्चोद्यमानान् शिक्षमाणान् शेषसाधून् दृष्ट्रा ततः स्थानात्निवर्त्तते, भणति च गुरुपादमूले गत्वा मन्युभराक्रांतो गद्गदस्वरेण अहं युष्मच्छरणमागतोपि भो भगवन् युष्मामिः शिक्षाचा अप्रसादतस्त्यक्तः । न चैतत् भगवतां परमकरुणापरीतचेतसामुचितंतस्मात्प्रसादमाधाय मामपिसीदंतं शिक्षयध्यमिति, एष इत्थंभूतः प्रतिग्राह्यः कृता आवश्यकमधिकृत्य परीक्षा संप्रति प्रतिलेखन स्वाध्यायभोजनभाषाद्वाराणि अधिकृत्य तामाह
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ [भा.२७०] पडिलेहणसज्झाएएमेवय हीणअहियविवरीयं,
दोसेहिंवा विभुंजइ, गारत्थियढङ्करभासा । वृ-एवमेवाश्यकोक्तेनैव प्रकारेणप्रतिलेखनस्वाध्यायेचहीनमधिकं विपरीतंचकुर्वत आत्मीयान शिक्षयते नतु तं परीक्ष्यमाणमित्यादि पूर्ववत् तत्र प्रतिलेखनायां हीनाधिकता नाम यत् कालतो हीनामधिकां चाप्रतिलेखनां करोति, खोटकादिभिर्वा हीनाधिकां वा, विपरीतता नाम प्रभाते यन्मुखपोतिकादिक्रमेणनप्रत्युपेक्षतेकिंतुस्वेच्छयायदिवापूर्वाह्नरजोहरणनिःपश्चिमंप्रत्युपेक्षते अपराह्ने तु सर्वप्रथममित्यादि, स्वाध्याये हीनता नाम यद्यप्राप्तायामपि कालवेलायां कालप्रतिक्रमणं करोति, अधिकता यदिक्रांतायामपिकालवेलायांन कालं प्रतिक्रामति, वंदनादिक्रियांवा तदनुगतां हीनाधिकां करोति, विपरीतता पौरुषीपाठमतिक्रांतायां पौरुष्यांपठतिउत्कालिकंपौरुष्यामिति, तथा भोजनद्वारे आलोकादिविधिना सूत्रोक्ते न न भुंक्त दोषैर्वापि, अमुग्सुरं अवचवचं अहुयमवलंबियमित्यादि विपरीतरूपैर्भुक्त, तत्रात्मीयान्तथा जानान् शिक्षयते नतु परीक्ष्यमाणमित्यादिपूर्ववत्, भाषाद्वारे या अगारस्थितभाषा गृहस्थभाषा च ढड्डरभाषा स्थूरस्वरभाषा तां भाषते, तत्रात्मीयान् तथारूपता भाषमाणान् शिक्षयते, न पुनः परीक्ष्यमाणमित्यादि विभाषा पूर्ववत्, शेषाणि त्रीणिद्वाराण्येकगाथवा प्रतिपादयति . [भा.२७१] थंडिलसामायारीहवेतिअतरंगतनपडिजणे;
अभणिती भिक्खन हिंडइअनेसणादी च पिल्लेइ । वृ- स्थंडिले समाचारी पादप्रमार्जनडगलकग्रहणा, दिगालोकनादिरूपां हापयति परिभवति विलुपतीत्यर्थः, तब तथा सामाचारी विलुपत आत्मीयान् साधून शिक्षयते । न परीक्ष्यमाणमित्यादि प्राग्वत् गतं विचारद्वारं, ग्लानद्वारमाह । अतरंगतं असमर्थ म्लानमित्यर्थः न प्रतिजागर्ति नापि तस्य म्लानस्य खेलमल्लकादिकं समर्पयति । अत्रापि स्लानमप्रतिजाग्रत आत्मीयान् साधून शिक्षयते नतु परीक्ष्यमाणमित्यादिविभाषापूर्ववत्गतंग्लानद्वारं, भिक्षाग्रहणद्वारमाह ।अभणितः सन् भिक्षांन हिंडते भणितोपि च इपाद्धिडिते सति प्रतिनिवर्तते, अनेषणादि वा प्रेरवति प्रवर्त्तयति किमुक्तं भवति । अनेषणीयां भिक्षांगृह्णाति, आदिशद्वात्कौटिल्येनचोत्पादयति । इत्यादिपरिग्रहः,तंच तथा भिक्षाग्रहणे प्रवर्तमानमपि न शिक्षयति, कित्वात्मीयान् साधून इत्यादि प्राग्वत्, तस्य चागमो द्वाभ्यां स्थानाभ्यां भवति, ततस्तेएव द्वेस्थाने प्रतिपादयति ।। {भा.२७२] जयमाणपरिहवंते, आगमनं तस्स दोहिं ठाणेहिं;
पंजरभग्गअभिमुहे आवस्सगमादि आयरिए । ' वृ तस्योपसंपद्यमानस्यागमनं द्वाभ्यां स्थानाभ्यां भवेत् । तद्यथा यतमानेभ्यः परिभवद्भ्यश्च, यतमाना नाम संविग्नाः परिभवंतः पार्श्वस्थादयः, उक्तंच -
सोपुन जयमाणगाण वासाहूणमूलातोआगता होज्जा।
परिभवंताण मूलातो, आगतो होजापरिभवंतानापासत्था ।। वृ- इतितत्रयोयतमानसाधूनां मूलादागतः सज्ञानदर्शनार्थेपंजरभग्नोवासमागतोभवेत्, यः पुनः परिभवतां मूलादागतःस चारित्रार्थमुद्युतुकामः समागता भवेत् अनुगंतुकामी वाज्ञानदर्शनार्थमिति । अथवा यो यतमानेभ्यः समागतः सपंजरभग्नः, यः पुनः परिभवद्भ्यः उद्यंतुकामश्चारित्रर्थं समागतः,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः १, मूलं: १, [भा. २७२] सोऽभिमुखः पंजराभिमुखः एतर्योर्द्वयोरपि समागतयोरावश्यकादिभिः पदैराचार्येण परीक्षा कर्त्तव्या तदेवमागंतुकस्य यथाआवश्यकादिभिः पदैराचार्येण परीक्षाकर्तव्यातथादर्शिता, संप्रतितेनागंतुकेन यथाचार्यपरीक्षाकर्तव्या । तथोपदर्शयति । आवस्सगमाइआयरिएआवश्यकादिभिः पदैरागंतुकेनापि आचार्येण आचार्यस्य परीक्षाकर्त्तव्याः साचेवं । आवश्यकादिषु पूर्वभणितेषुद्वारेषु मध्ये क्वापियदि गच्छवासिनः कानपिसीदतः पश्यतिततः आचार्येभ्यः कथयति । तेन कथितेसतियथाचार्यः सम्यक् प्रतिपद्य तान प्रमादिनः प्रतिचोदयति, । प्रायश्चित्तं प्रयच्छति, ततस्तत्रोपसंपत्तव्यं, अथ कथितेपि आचार्याः तूष्णीतिष्ठतिभणंतिवा, किंतवयद्येते नसम्यग्वर्त्तते, तर्हि अन्यत्र गच्छांतरे उपसंपत्तव्यंन तत्रेतिअथयतमानेभ्यः समागतः पंजरे भग्न इत्युक्तंतत्रपंजरेति किमुच्यते, तत आह - [भा.२७३ पणगाइसंगहो होइ, पंजरोजा यसारणा नोन्नं ।
पच्छित्तंव मढणाहिं, निवारणंसउणिदिटुंतो ।। वृ-आचार्योपाध्यायप्रवर्तकस्थविरगणावच्छेदकरुपमादिशब्दाभिक्षवोवृषभाः क्षुल्लका वृद्धाश्चः परिगृह्यंति, तेषां संग्रहः पंचकादिसंग्रो भवति, पंजरः अथवा आचार्यादीनां अन्योन्यं परस्परं सारणा, किमुक्तंभवतिआचार्यादयः परस्परं यत् मूदुमधुरभाषयासोपालंभवाशिक्षयंतिएष वापंजरः, यदिवा यत्प्रायश्चित्तं च मढनाभिरसमाचार्या निवारणपूर्वं खरपरुषैस्तर्जयित्वा पश्चात् प्रायश्चित्तप्रदानेन यदसामाचारीतो निवर्तनं तत् पंजरः, अत्रार्थे शकुनिदृष्टांतः यथा पजरे शकुनेः शलाकादिभिः स्वच्छंदगमनं निवार्यते, तथा आचार्यादिपुरुषगच्छपंजरेसारणाशलाकया असमाचारीरुपोन्मार्गगमनं निवार्यते इति, । अत्र ये यतमानानां मूलात् ज्ञानदर्शनार्थमागतो ये च परिभवतां मूलात् । चारित्रार्थमागच्छन् ते संग्रहीतव्याः । ये पुनः पंजरभग्ना ज्ञानदर्शनार्थमागता ये च परिभवतां मूलात् ज्ञानदर्शनार्थमांगच्छन्तेनसंग्रहीतव्याः । तत्रयेनसंग्रहीतव्यास्तेएको वास्यादनेके वायत आह ।। [भा.२७४) तेपुन एगमनेगानेगाणंसारणा जहा पुव्वं ।
उपसंपयत्ता आउट्टे अनउडे अन्नहिगच्छे ।। वृ-ते पुनरुपसंपद्यामानाः कदाचिदेको वा स्यादनेके वा । तत्रानेकेषां या सारणा सा यथापूर्व कल्पाध्ययने उवएसोसारणाचेव । तईया पडिसारणा इत्यादिना ग्रंथेन भणिता, तथात्रापिद्रष्टव्या, यः . पुनरेकोऽसमाचारीकवुन शिक्ष्यतेशिक्ष्यमाणश्चयदिव्यावृत्तः शिक्षांप्रत्यभिमुखोभवति, ततस्तस्मिन् आवृत्तेषष्ठीसप्तम्योरर्थं प्रत्यभेदात्तस्यावृत्तस्य उपसंपद्भवति, यदि पुन वर्ततेतदातस्मिन् अनावृत्ते इदं भण्यते, अन्यत्र गच्छ, स्था इति अथवा इदमुत्तरार्द्ध, आवस्सगमाइ आयरिए इति यदुक्तं । तस्य व्याख्यानं आवश्यकादिषु पदेषु गच्छवासिनः प्रमादिना दृष्ट्रा आचार्याय कथयेत् । कथिते च सति यदि स आचार्यः सम्यग् आवर्त्तते निजसाधून सम्यग् शिक्षयते । प्रायश्चित्तं च तेभ्यः प्रयच्छति, ततस्तस्मिन्नावर्ते तस्य तत्रोपसंपद्भवति, अथ कथितेनावर्तते, तूष्णीं करोति भणति वा किं तवैतैः स्वयंसम्यग्वर्तेथा इति, तदा अन्यत्र गच्छेदिति यदुक्तंप्राक्दाऊणपच्छितं बझंतंपी पडिच्छेज्जा इति तत्व्याख्यानयति ।। [भा.२७५] निगमणे परिसुद्धे आगमने ऊसुद्धेदेतिपच्छितं ।
निगमणेअपरिसुद्धेइमाएजयणाएवारिति ।। वृ-तृतीयेभंगे निर्गमनेपरिशुद्ध प्रागुक्तदोषवर्जिते, आगमने अशुद्धवजिकादिषु प्रतिबंधकरणात्
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
व्यवहार -छदसूत्रम्-१-१/१ द्वितीयपद अल्पदोषतया प्रतीच्छाबुद्धीसत्यांप्रायश्चित्तंप्रतिबंधमात्रनिष्पन्नंददाति । दत्वाचप्रतीच्छंति, निर्गमनेपुनः प्रथमभंगे द्वितीयभंगे वा अधिकारणमेव अधिकरणादिभिः एगे अपरिणएवा इत्यादिभिर्वा दोषैररिशुद्ध न प्रतीच्छनीयः किंतुवारणीयः तंवाऽनया वक्ष्यमाणयायतनया वारयति । तामेवाह ।। [भा.२७६) नत्थी संकियसंघाडमंडलीभिक्खबाहिरानयनं ।
पच्छित्त विउस्सग्गेनिगममुत्तस्स छन्नेणं ।। वृ-यः पंजरभग्नोज्ञानदर्शनार्थमागतः ।तंप्रतीयं वाक्ययतना यत्त्वं श्रुतमभिलषसि, तन्ममपार्थे नास्ति, अथसब्रुयात्, मया श्रुतं यथाऽमुको ग्रंथोऽमुकस्य पार्श्वे युप्माभिः श्रुतइति, ततइदं वक्तव्यं, श्रुतःसग्रंथः केवलमिदानीं बहुषुस्थानेषुशंकितंजातं,नचशंकितं श्रुतमन्यस्मैदीयते,प्रवचने निषेधाता तस्मादन्यत्रनिःशंकितश्रुतान्गवेषयस्व यस्तुस्वच्छंदमतिः संघाटकोद्विग्नःसंज्ञाभूमिमात्रमप्येकाकिना गंतुनलभ्यमितिसमागतस्तंप्रतीदंवक्तव्यं,अस्माकमाचार्यपरंपरातइयंसामाचारी संज्ञाभूमिमात्रमपि नगंतव्यमेतच्चतवदुष्करमतोन्यत्रगच्छतावदिति, यः पुनरनुबद्धवैरत्वेनागतस्तंप्रतीदंवक्तव्यं,मंडलीति अस्माकमीशी सामाचारी यदवश्यं मंडल्यां समुदेष्टव्यं, यद्यपि च न पठति न शृणाति वा तथापि सूत्रपौरुष्यां मंडल्यामुपवेष्टव्यमर्थपौरुष्यां मंडल्यामुपविश्यार्थः श्रोतव्यः, न कदाचनापि साधूनां स्वच्छंदत्वमेतच्च भवतोऽप्रीतिकरं, तस्मादन्यत्र गम्यतां । यस्त्वलसत्वेनागतस्तं प्रतीदं वाच्यं, भिक्खबाहिराणवणं,भिक्षायाःबहिःप्रदेशादानयनं,किमुक्तंभवति अस्माकमत्र क्षेत्रबहवोबालवृद्धाः सग्लानाः साधकः तेच भिक्षा न हिंडंत, ततो यदि प्रतिदिवसं भिक्षा बहिः प्रदेशादानयसि । ततस्तिष्ठ, परमेतदुष्करं तव तस्मात्यत्रसुखेन तिष्ठसि, तत्र याहि, किमत्र क्लेशसहनेन यस्तु निर्द्धा उपदंडा आचार्या इतिविनिर्गतस्तंप्रतीदमुत्तरं, पच्छित्तत्ति । अस्माकमियंसामाचारीयदिदुःप्रमार्जनादिमात्रमपि करोति,तदा तत्कालमेवप्रायश्चित्तं यथोक्तंदीयते,नकालक्षेपेणनापिपक्षपातादिनास्तीकहासेन यस्तु विकृतिलंपटोनमा विकृतिमनुजानातीति विनिर्गतस्तंप्रतीयं वाग्यतना।
अविउसगत्ति अस्माकमप्ययं सामाचार्यागमः अव्युत्सर्गोऽनुत्कलनं विकृतेरिति व्याख्यानतो गम्यते, योगवाहिनाअयोगवाहिनावा विकृतिर्तग्राह्या इत्यर्थः, अत्राधिकरणप्रत्यनीकस्तब्धलब्धविषये यतना नोक्ता विचित्रत्वात्सूत्रभाष्यगतेस्तत्राधिकरणे यतना यथा कल्पामध्ययने तथा द्रष्टव्या, शेषविषयातुविनेयजनानुग्रहायभिधीयते, तत्रयःप्रत्यनीकस्तत्रमेस्तीत्यागतः, भण्यतेममापिशिष्याः प्रतीच्छकाश्च ईषदपि प्रमादं न क्षमते, मह्यं कथयति अहं च दोषानुरुपं दंडं प्रयच्छिामि । अन्यथैकतरपक्षपातकरणतो गच्छ, मुद्राभंगः सर्वज्ञाज्ञाविलोपश्च, तस्मादत्रापि तव दुष्करमिति न स्थातुमुचित्तं, स्तब्धः पुनरेवं भण्यते, अस्माकमियं सामाचारी चंक्रमणादि कुर्वति गुसवभ्युत्थातव्यं, अनुभ्युत्तिष्ठतः प्रायश्चित्तप्रदानमिति, लुब्धं प्रत्येषावागयतना उत्कृष्टद्रव्याणिमोदकादीनि अस्माकमपि बालवृद्धग्लानप्राधूर्णकभ्यो दीयंते, तदेवं स्वच्छंदचारित्रप्रभृतीनां निवारणे वाम्यतनोक्ता. यदि पुनरेते तथा निवारिता अपि न यक्ष्यमाणप्रकारेण प्रत्यावर्तते, नापि निर्गच्छंति येपि च विशुद्धनिर्गमाः प्रतीच्छिताः संतः सीदंतितेषां परिस्थापने यतनामाह- निगममुत्तस्य छणेणं यदा परिस्थापयितुमिष्यमाणस्य स्वयं भिक्षादिनिमित्तं निर्गमो भवति, यदा वा रात्रौ निर्भरनिद्रया सुप्तस्तदा तं त्यक्तवा नंष्टव्यं, कथमित्याह छन्नेनाप्रकटमल्पलसागारिकंकिमुक्तंभवति, येऽपरिणता बालादयो वागच्छे तत्रां तेषांन कथ्यते । यथामुमेवं त्यक्त्वा नष्टव्यमिति, मा रहस्यभेदं कार्युरिति एष गाथार्थः, सांप्रतमेनमेव गाथार्थ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १, [भा. २७६] विनयजनानुग्रहाय विवृणोति - [भा.२७७) नत्थियं मिजमिच्छसि सुयं मया आमसंकियं तंतु।
नयसंकियं तु दिजइ निस्संकसुए गवेस्साहि।। वृ-यदिच्छसिशास्त्रं श्रोतुंतदेतत्ममम पार्थेनास्ति, अथब्रूयात्मयेदंश्रुतंयथामुकंशास्त्रं भवद्भिः श्रुतमिति तत्राह आमं तत् शास्त्रं मया श्रुतं केवलमिदानीं शंकितं जातं, नच शंकितं दीयते तस्मानिःशंकश्रुतान् गवेषय,संघाडइतिमंडलीतिच द्वारद्वयंव्याचिख्यासुराह - [भा.२७८] एगागिस्सनलब्भा, वियारादीविजयणसच्छंदे ।
भोयणसुत्तेमंडलि पढंतेवा नियोयंति ।। वृ- स्वच्छंदे स्वच्छंदमतौ निवारणार्थमियं वाम्यतना, अस्माकमेकाकिनः सतो विचागदावपि बहिन्यादावपि न लभ्यं गंतुमिति । अनुबद्धवैरे इयं वाग्वतना अस्मदीया मुनिवृषभा भोजने सूत्रे उपलक्षणमेतत्अर्थेवापठंतोपिमंडल्यांनियोजयंति, एतच्चतवटुष्करमिति, अधुना भिक्खवाहिराणवणं पूच्छित्तविउस्सग्गे इति त्रीणिद्वाराणिव्याख्यानयति । । [भा.२७९} अलसंभणंति बाहिं जइहिंडसि अम्ह एत्थ बालादी ।
पच्छित्तं हाडहई अवि उसगो तहा विगई ।। - अलसं प्रतिभयंत्याचार्या अस्माकमत्र क्षेत्रे बहवो बालादयस्ते च भिक्षां न हिंडते ततो यदि बहिर्भिक्षां हिंडसे तर्हि तिष्ठ, तर्हि, अन्यथाजस्थानांतरमिति,
निर्माणप्रति पुनरिदंवदंति अस्माकं स्तोकेपि दुःप्रमार्जनादौ कृते प्रायश्चित्तं हाडहडं देशीपदमेतत् तत्कालमित्यर्थः दीयते, अन्यथा मूलत एवसामाचारीविलोपप्रसक्तेः, विकृतिलंपटं प्रतिपुनरियंवाग्यतना योगवाहिनोअयोगवाहिनोवाऽस्माकं गच्छे विकृतेरव्युत्सर्गोऽनुत्कलनंभवांश्चदुर्बलशरीरो नवक्षुरिव पानयिने विकृत्या पाल्यस्वभावस्तस्मादन्यत्र प्रयाहीति, यत्रचोदक आह - [भा.२८०) तत्थ भवे मायमोसोएवं तुभवे नञ्जवं तस्स ।
वत्तंच उज्जूभूतेसोहीतेलोक्कदंसीहिं ।। वृ- यदेतन्निर्गमनाशुद्ध उपायेन प्रतिषेधनमुक्तं, तत्र कस्यचित् मतिः स्यात् । एवं प्रतिषेधतो माया भवतिमृषावादश्चतत्रयत्परविप्रतारणचिंतन,तन्माया, विद्यमानमपिश्रुतंनास्तिशंकितंवातिष्ठति इत्यादि ब्रूवाणस्य मृषावादः, एवं तुं अमुना प्रकारेण पुनायामृषां कुर्वतो भवेत् तस्यानार्जवमनृजुतामायातः, । कुटिलभावभावात् उक्तं पुनस्त्रैलोक्यदर्शिभिरिदंशोधिः ऋजुभूते सोही उजुयभूयस्सेत्यादिप्रदेशांतरे श्रवणात् । ततो नेदं मायामृषाभाषणमुचितमिति । अत्र सूरिः प्रत्युत्तरमाह - [भा.२८१] एस अगीतेजयणा गीते विकरतिजुञ्जइजंतु ।
विद्देसकर इहरा मच्छरिवा दो फुडरुक्खे ।। वृ-एषाअनंतरोदितावाग्यतनाअगीतेअगीतार्थे गीतेपिगीतार्थेपिनिर्गमनाशुद्धे निवारणा क्रियते, केवलं स्फुटाक्षरैर्यथा एवंभूतात् दोषात् त्वमत्रागतः एवंभूतदोषश्चनसुविहितैः प्रतीच्यते इति, न चैवं भणितः सुन् स रुष्यति गीतार्थत्वात्, गीतार्था हि सर्वामपि सामाचारीमवबुद्ध्यंते, अवबुद्ध्यमाना कथमप्रीतिं विद्वेषं कुर्वंतीति, तथाचाह । करति जुजइजंतु यत्युज्यते युक्तिमापतति तत् गीतार्थाः कुर्वतिनाप्रीत्यादिकमिति, इहरत्तिइतरथा यद्यगीतार्थेपिस्फुटरुर्निवारणा क्रियतेकेवलंस्फुटाक्षरैर्वथा
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ एवंभूतदोषवान् त्वमत्रागतः ततः स्फुटरुक्षे भाषिते सति स्फूटं नाम सद्भूतदोषोच्चारणं, रुक्षं स्नेहोपदर्शनहितं,यदिवास्फुटमेवपरस्यरुक्षतोत्पादनात्,रुक्षस्फुटकक्षतस्मिन् भाषितेतत्भाष्यमाणं वचस्तेषां विद्वेषकरं विद्वेषोत्पादकं भवति । अगीतार्थत्वात्, चिंतयंतिच मत्सरभावनेते सूत्रमर्थवान प्रयच्छंति, ततो मत्सरिण एते इति, एवं च चिंतयित्वा स्वपक्षे परपक्षे च मत्सरिण एते इति प्रकाशयंति ततो लोके मत्सरिप्रवादो विद्वेषकरं च तद्वचस्तेषां माभूदिति प्रागुक्तयतनया निवारणा क्रियते, न च मायामृषादोषसंभवो यतः पराप्रीत्यनुपादकतया परिणामसुंदरतया चोभयोरपिगुणकारित्वमवेक्ष्य तथा वाग्यतना क्रियते, नविप्रतारणबुद्ध्येति । एतेषामेव प्रतीच्छने अपवादमाह - [भा.२८२] निगमसुद्धमुवाएण, वारियं गेण्हतेसमाउढें ।
अहिगरणपडिनि अनुबद्ध मेगागिजढंनसाएजा ।। वृ-निर्गमोऽशुद्धोयस्यस निर्गमाशुद्धस्तंउपायेन प्रागुक्तयतनालक्षणेनवारितसमावृत्तंसंतंगृह्णाति, किमुक्तं भवति यदि स तथा प्रतिषिद्धः सन ब्रूते, भगवन् मिथ्या मे दुःकृतं न पुनरेवं करिष्यामि किंतु यथायूयंभणिष्यथ,तथाकरिष्यामि मुक्तो मयास पापस्वभावो दुर्गतिवर्द्धन इति,तत एवं तंसमावृत्तं गृह्णाति, किं सर्वमपि नेत्याह अहिंगरणेत्यादि नेत्याह अहिगरणेत्यादि योऽधिकरणं कुत्वा समागतस्तं यश्च तत्र मे प्रत्युनीकोस्तीत्युक्तवान् तं तथा अनुबद्धरोपं येन च पश्चादेकाकी आचार्यस्त्यक्तस्तंच न साएजा न सात्मयेत् न सात्मीकुर्यात् न स्वीकुर्यादिति भावः केवलं प्रत्यनीके अपवादोस्ति तमेवाभिधित्सुराह - भा.२८३] पडिनीयंमिउभयणा, गिहिम्मिं आयरियमादिदुटुंमि ।
संजवपडिनीए पुन,न होति उवसामिएभयणा ।। वृ- प्रत्यनीके भजना तामेवाह । गृहिणि गृहस्थे आचार्यादिदुष्टे किमुक्तं भवति, यदि कोपि नाम गृहस्थ आचार्यस्य आदिशब्दात् उपाध्यायप्रवर्तिस्थविरगणवच्छेदानां शेषभिक्षूणां च प्रद्विष्टः स चानेकधाउपशम्यमानोपिनोपशांतस्ततस्तस्मिन्आचार्यादिप्रदेष्टे गृहिणयनुपशांतेतद्भयादागतः सन् प्रतिगृह्यतेयदिपुनः सब्रूयात्संयतोमेतत्र प्रत्यनीकोस्तिततस्तस्मिन् संयतप्रत्यनीकेन भवत्युपसंपत नप्रतिसंगृह्यते इत्यर्थः । अथवासभण्यते गच्छत्वंतंक्षमयित्वा समागच्छ एवमुक्तोयदि तत्र गत्वातं नक्षमयतिततोनसप्रतिगृह्यते अथ तेन गत्वाऽसौ क्षामितः केवलंस एव नक्षमते, तर्हिस पश्चादागतः प्रतिग्राह्यः ।अथसवक्तिमयासतदानीमेवागच्छताक्षामितः । तदातस्मिन्नुपशांतेसनियमात्प्रतिगृह्य एवनभवतिभजना निर्दोषत्वात् ।। भा.२८४] सोपुन उवसंपन्जे, नाणट्ठा दंसणे चरितेय ।
एएसिं नाणत्तं वोच्छामि अहानुपुव्वीए ।। वृ-स पुनरुक्तप्रकारेण संगृह्यमाण उपसंपद्यते ज्ञानार्थं ज्ञाननिमित्तं दर्शन दर्शननिमित्तं सप्तम्या निमित्ते विधानात् दर्शनप्रभावकशास्त्रनिमित्तमित्यर्थः चारित्रार्थं चारित्रनिमित्तं एतेषां ज्ञानाद्यर्थमुपसंपद्यमानानां नानात्वं भेदं यथोपन्यासं या अनुपूर्वी सा यथानुपूर्वी तया वक्ष्यामि प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति। भा.२८५) वत्तणासंधणाचेव गहणे सुत्तत्थ तदुभये |
वेयावच्चखमणे काले आवकहाएअ ।।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १. मूलं : १, [भा. २८५]
वृ-ज्ञानार्थ दर्शनार्थंचोपसंपत्प्रत्येकं त्रिधा, तद्यथासूत्रंचार्थश्चतदुभयंचसूत्रार्थतदभयंतस्मिन् सूत्रेष्वेतदुभयस्मिंश्चेत्यर्थेनिमित्तंसप्तमीचेयं ततयों भावार्थः । ज्ञानार्थं दर्शनार्थंचोपसंपद्यमानः प्रत्येकं सूत्रार्थं वा उपसंपद्यते अर्थार्थं वा तदुभयार्थं चेति पुनरेकेकं त्रिधा तद्यथा वर्त्तनेति अत्र सप्तमीलोपः प्राकृतत्वात् वर्तनायां । वर्तनानिमित्तं एवमेव संधनायां संधनानिमित्तं तत्र पूर्वगृहीतस्य सूत्रार्थस्य तदुभयस्य वा ग्रहणनिमित्तं, एवं ज्ञाने दर्शने च प्रत्येकं भवति त्रिधा उपसंपत् चरणोपसंपदा पुनरुपसंपद्यमानो द्विधोपसंपद्यते, तद्यथा वैवावृत्तनिमितं क्षपणे क्षपणानिमितं ते च द्विधापि उपसंपद्यमानाः कालतो यावज्जीवंभवेयुः । चशब्दादित्वराश्च एनामेवगाथांव्याख्यानयति - [भा.२८६] सणनाणेसुत्तत्थतदुभये वत्तणा य एकेके ।
उवसंपया चरिते वेयावच्चे यखमणेय ।। वृ-दर्शनविशोधिकानि यानिसूत्राणिशास्त्राणिवातानिदर्शनं,शेषाणिसूत्राणिशास्त्राणिवा ज्ञानं, तत्रदर्शनेज्ञानेच प्रत्येकमुपसंपत्रिधा, सूत्रनिमित्तमर्थनिमित्तंतदुभयनिमित्तंच, एकैकस्मिंश्चसूत्रादी प्रत्यकं वर्तनादि त्रिभेदं वर्तना संधना ग्रहणं च, किमुक्तं भवति सूत्रेपि वर्तनानिमित्तमुपसंपद्यते, संधनानिमित्तमुपसंपद्यते, अपूर्वग्रहणनिमित्तं वा उपसंपद्यते, एवमर्थेपि त्रितयमुभयेपि त्रितयमिति, दर्शनेपि नवविधोपसंपत्ज्ञानेपिनवविधेति, चारित्रेचारित्रविषया उपसंपत् वैयावृत्ते क्षपणेच । [भा.२८७] सुद्धपरिच्छन्नो लहुगा अकारते सारणा अनापुच्छा ।
तीसुविमासोलहुत्तोवत्तणादीसुठाणेसु ।। वृ- यत् गुरुसकाशे सूत्रं तत्सर्वमधीतं ततो गुरुभिरनुज्ञातो विधिना आपृच्छय वजिकादिष्वप्रतिबध्यमान आगतः । आगतश्चसन्त्रीन्दिवसान्यावत् परीक्षितः शुद्धः इत्थंभूतंयोन प्रतीच्छत्याचार्यस्तस्य प्रायश्चित्तं लघुकाश्चत्वारो लघुमासाः, योपि उपसंपन्नो वर्तमाननिमित्तं संधनानिमित्तं ग्रहणनिमित्तं वा स यदि वर्तनां संधनां ग्रहणं वा न करोति तदा तस्मिन् वर्तनादिकमकुर्व्वति प्रत्येक त्रिष्वपि स्थानेषु वर्तनादिषु मासो लधुकः प्रायश्चित्तं, आचार्योपि यद्युपसंपन्नं प्रमाद्यंतं न सारयति ततस्तस्मिन्नपि सारणे अत्र विभक्तिलोपआर्षत्वात् । अकुर्वति त्रिष्वपि वर्तनादिषु स्थानेषु मासलघु एतच्च प्रायश्चित्तविधानं सूत्रविषयमर्थे पुनर्वर्तनादिमकुति शिष्य अर्थनिमित्तमुपसंपन्नं प्रमातं वर्तनादिष्वसारयतिगुरौच प्रत्येकंत्रिष्वपिवर्तनादिपुस्थानेषुप्रायश्चित्तंमासगुरु, उभयविषयेषुद्वयोरपि प्रत्येकं वर्तनादिषु त्रिष्वपि स्थानेषु पृथक् उभयं प्रायश्चित्तं मासगुरु मासलघु चेति, एवं गाथायामनुक्तमपिसंप्रदायादवसितं, तथा अणापुच्छाइति अनापृच्छायामनुज्ञामित्यर्थः अत्र चत्वारो भंगास्तद्यथाअननुज्ञातोऽननुज्ञातेन सहवर्तनांकरोतीत्येकोभंगः, अननुज्ञातोऽनुज्ञातेनसहेति द्वितीयः, अनुज्ञातोअननुज्ञातेनेतितृतीयः अनुज्ञातो अनुज्ञातेनेतिचतुर्थः एवं संधनायांग्रहणेपिच प्रत्येकंचत्वारो भंगाः एवमर्थेपि तदुभयस्मिन्नपि च प्रत्येकं वर्तनादिषु चत्वारश्चत्वारो भंगाः तत्र सुत्रविषये त्रिष्वपि वर्तनादिषु स्थानेषुप्रत्येकमायेषुभंगेषुददानस्यचगृहाणस्य च प्रायश्चित्तंमासलघुतपः कालविशेषितं तद्यथा वर्तनायामायेषु त्रिषुभंगेषु मासलघु, संधनायां मासलघु तपो गुरुकाललघु, ग्रहणे मासलघु, द्वाभ्यां गुरु तद्यथा - तपसा कालेन च, एवमर्थे तपः कालविशेषितंमासगुरु । तदुभयस्मिन् तदुभयप्रायश्चित्तमर्थं विषयं तदुभयविषयं च प्रायश्चित्तं गाथायानुपात्तमपि व्याख्यानादुपगतंच: चतुर्थभंगः
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ पुनः सर्वत्रापिशुद्ध इतिनतत्रकस्यापिप्रायश्चित्तमिति,इहाचार्यस्यापिप्रमादतःसूत्रादिषुवर्त्तनादिकमकुर्वंतमुपसंपन्नमसारयतः प्रायश्चित्तमतो नियमात्स आचार्येण सारयितव्यस्तथा चएतदेवाह - [भा.२८८] सारेयव्यो नियमाउवसंपन्नोसि जं निमित्तंतु ।
तंकुणसुतुमभंतेअकरेमाण विवेगोउ ।। वृ- स उपसंपन्नो नियमात्सारयितव्यः कथमित्याह 1 अहो भदंत ज्ञानाद्यभ्यासकारितया परमकल्याणयोगिन्इह शिष्यस्याप्याचार्येणप्रोत्साहनार्थतथाविधयोग्यतासंभवमधिकृत्यैवंविधमप्यामंत्रणंकर्तव्यमितिज्ञापनार्थं, अन्यथाभदंतेतिगुर्वामंत्रणेरुढत्वात्तत्रैव न्यायं नशिष्ये इति यन्निमित्तमुपसंपन्नस्त्वंतत्कुरु एवमेकद्वित्रिवारंसारितोपियदिनकरोतिवर्तनादिकं,ततस्तस्मिन्नकुति विवेक एव परित्यागः कर्तव्यः तुरेवकारार्थः: यदुक्तमनापुच्छाइतितंव्याख्यानयति - [भा.२८९] अननुन्नाएदेतपडिच्छंतभंगचउरोउ ।
भंगतियंमिविमासी, दुहतोणुनाए सुद्धोउ ।। वृ-अननुज्ञातो मकारोऽलाक्षणिकः । अनुनुज्ञाते ददाति इतरस्तुप्रतीच्छतीत्येवं ददानप्रतीच्छतां चत्वारो भंगाः सूत्रभंगत्रिकेपि आद्येषु वर्तनादिपु प्रत्येकं प्रायश्चित्तं मासो लधुमासः, अर्थे गुरुमासस्तदुभयस्मिन् तदुभयं प्रायश्चितमिति व्याख्यानात् दुहतोणुनाए इति उभयतो ददानतया प्रतीच्छकतयावानुज्ञातेभंगश्चतुर्थःशुद्धएव तुखकारार्थः एषोऽक्षरार्थः ।भावार्थस्तुप्रागेवोपदर्शितः, एष प्रायश्चित्तविधिः ज्ञानार्थं उपसंपद्युक्त एवं दर्शनार्थमप्युपसंपदि द्रष्टव्यस्तथा चाह - भा.२९०) एमेव दंसणेवी वत्तणमादीपयाउजहनाणे ।
वेयावच्चकरो पुन इत्तरितोआवकहितोय ।। वृ- यथा ज्ञाने वर्तनादिपदान्यधिकृत्य प्रायश्चित्तविधिरुक्तः एवमेव अननेवै प्रकारेण दर्शनेपि वर्तनादीनि पदान्यधिकृत्य वेदितव्यः गता ज्ञानर्दशनोपसंपत् । इदानीं चारित्रोपसंपत्भावनीया, तत्र काले आवकहाएय इति व्याख्यानयन् वेयावच्चेइति पदं व्याख्यानयति वेयावच्चेत्यादि वैयावृत्त्यकरो वैयावृत्त्यार्थ उपसंपन्नः पुनर्द्विधा इत्वरः स्वल्पकालभावी यावत्कथितो यावज्जीवभावी अस्य च द्विविधस्यापि वैयावृत्त्यकारापणविधिरयं, एको गच्छदासी वैयावृत्त्यकरोपरः प्राघूर्णकः स च वक्ति, अहं वैयावृत्त्यं करोमि तत्र विधिमाह ।। [भा.२९१] तुलेसुजोसुल्लद्धी अन्नस्सववारएणनिच्छंते ।
तुल्लेसुव आवकही तस्स मएणंच इत्तरितो।। वृ- यदि द्वावपि कालतस्तुल्यावित्वरौ च तत्र यद्येको लब्धिमान् अपरोऽलब्धिकस्तर्हि तयोस्तुल्ययोर्यः सलब्धिकः सकार्यते, इतरस्तुउपाध्यायादिभ्यो दीयतेअथद्वावपियावत्कथिको तत्रापि योलब्धिमान्सकार्यते, इतरोऽन्येभ्योदीयते, यदिपुनर्वावपिसलब्धिको यावत्कथिको चतत्र अन्यतर उपाध्यायादेः कार्यते, अर्थकोपित्तस्यनेच्छतिततः आगंतुको विमुच्यते, अथ द्वावपिसलब्धिकावित्वरी च तत आगंतुक उपाध्यायादीनां वैयावृत्यं कार्यते, सूत्रालापकश्च उपाध्यायादिवैयावृत्त्यफलप्रदर्शकस्ततः प्रोत्साहनार्थं पठनीयः । उवज्झायवेयावच्चं, करेमाणे समणे निगंथे महानिजरे महापज्जवसाने होइइत्यादि।
अथ नेच्छति तर्हि तस्मिन्नन्यस्योपाध्यायादेवैयावृत्त्यमानिच्छति वा शब्दो भिन्नक्रमत्वात्
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं : १, [भा. २९१] वारएणवेत्येवं योजनीयः द्वावपि वारकेण कार्येते, कियत्कालमेकः कियत्कालमपर इति यदि वास्तव्यो वैयावृत्त्यकरोनुमन्यते अथ नानुमन्यते, तत आगंतुकस्वावंतं कालं प्रतीक्षाप्यते, यावत् वास्तव्यस्य वैयावृत्तस्य इत्वरकालः समाप्तिमुपयाति अथ न प्रतीक्षते तर्हि विसृज्यते, एष द्वयोरित्वस्योर्वैयावृत्त्यकारापणविधिः अथ एक इत्वरः एको यावत्कथिकस्तत्राह तुल्लेसुव इत्यादि तुल्ययोर्लब्ध्या समानयोर्यो यावत्कथिकः स कार्यते, इत्वरोऽन्यस्योपाध्यायादेः संनियोजनीयः अथ वास्तव्यो यावत्कथिकस्तर्हि स भण्यते विश्राम्य, त्वं तावत् यावदित्वरः करोति तथाचाह तस्य वास्तव्यस्य वैयावृत्त्यकरस्य मतेन इच्छया इत्वरो वा कार्यते वैयावृत्त्यं अथ वास्तव्यस्तथा प्रज्ञापितोपि नेच्छति तर्हिनकार्यतेस हि पश्चादपियास्यति, तत इतरोवास्तव्योनकरिष्यतीति, अथइत्वरो यावत्कथिकश्च द्वावपि लब्धिको तत्रयावत्कथिकः कार्यते, इत्वरो अन्यस्य नियुज्यते, विसृज्यते वा अथवा इत्वरः सलब्धिकःयावत्कथिकोऽलब्धिकस्तत्र यावत्कथिको भण्यते विश्राम्य, तावत् यावदेष इत्वरः सलब्धिकः करोति । पश्चात्त्व मेव करिष्यसि, अथनेच्छति तर्हि स एव कार्यते इतरस्त्वन्यस्मै दीयते, तस्यतत्रानिच्छायांविसृज्यते ।अर्थत्वरोऽलब्धिको यावत्कथिको लब्धिमान्तत्रयावत्कथिकः कार्यते इतर उपाध्यायादेः समर्प्यते अथतस्यतत्रानिच्छातर्हि विसृज्यते इति, इहयदि वास्तव्यवैयावृत्त्यकरणे अननुज्ञातो वैयावृत्त्यं कारयति यदिवानापृच्छया अन्यं वैवावृत्त्यकरं स्थापयति । तदा तस्याचार्यस्य बहवो दोषास्तानेवाह - भा.२९२] अननुनाए लहुगा अवियत्तमसहजोगदाणादी ।
निजरमहती हुभवे, तवस्सिमादीनकरणेवी ।। वृ-वास्तव्यवैयावृत्त्य करेणाननुज्ञायामुपलक्षणमेतत्तस्यानापृच्छायांनायद्यागंतुकमित्वरवैयावृत्त्ये स्थापयतिततस्तस्यप्रायश्चित्तं लघुकाश्चत्त्वारोलघुमासः अन्येब्रुवतेअनापृच्छायां मासलघु, अननुज्ञायां चतुलघु अन्यच्चाननुज्ञायामना पृच्छायां वा वैयावृत्त्यपदे अन्यस्येत्वरस्य स्थापने वास्तव्यस्य अवियत्तमप्रीतिरुपजायते अप्रीत्या च कलहं कुर्यात् असाहगा जोगदानादी इति, यानि दानादीनि दानश्रद्धादीनि कुलानि आचार्यस्य प्रायोग्याणि तान्यागंतुकवैयावृत्त्यकरस्य न साधयति, न कथयति तस्मात्सइत्वरआगंतुकोवैयावृत्त्यकरः प्रत्राप्यते, त्वंतपस्यादीनांक्षपकादीनां वैयावृत्त्यं कुरु,तेषामपि क्रियमाणेवैयावृत्त्ये महती निर्जरातदेवं वैयावृत्त्यद्वारंगतमिदानींक्षपणद्वारावसरः । [भा.२९३] आवकही इत्तरिय इत्तरिय विगिट्टतह अविगिट्ठय !
समणामंतणखमणे,अनिच्छमाणंनउनियोगा। वृक्षपक उपसंपद्यमानो द्विधा यावत्कथिक इत्वरश्च, तत्रेत्वरो द्विधा विकृष्टतपःकारी अविकृष्टतपःकारी च, तत्र चतुर्थषष्ठाष्टमकारी अविकृष्टतपःकृत्, दशमादितपकारी विकृष्टतपः कृतयोयोरप्युपसंपद्यमानयोः समणामंतणत्ति आचार्येणस्वगणस्यस्वगच्छस्यामंत्रणंप्रच्छन्नं कर्तव्यं, आर्याएवविकृष्टतपःकरणार्थमविकृष्टतपःकरणार्थवासमागतः, किंप्रतीक्ष्यतामुतप्रतिषिध्यतामिति? तत्र यदि तेषामनुमतंभवति, तदा प्रतीष्यते, अनिच्छायांप्रतिषिध्यते, यदि पुनः केचिन्मन्यते केचिन्न मन्यते तेतर्हियःकश्चिन्नेष्टवान्तमनिच्छंतं तस्यक्षपकस्यवैयावृत्ते बलान्ननियोजयेत्, बलाभियोगस्य सूत्रेनिषेधात, यस्तुप्रतीच्छितः ।सप्रष्टव्यः किंत्वं वैकृष्टंतपः करोषिअविकृष्टंवा? यदिब्रूतेआविकृष्टं, ततो भूयोपिपृष्टव्यं त्वं पारणकदिने कीशोभवसि, यदिप्राह, ग्लानोपमः, तत्राह -
निज
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१-१/१ भा.२९४] अविगिट्टकिलम्मतंभणंति माखम करेहि सज्झायं;
सक्का किलमिउंजेवि, विगिट्टणं तहिं वियर। वृ-अविकृष्टेतपसि क्लाम्यंतंभणंति सूरयो, मा क्षपयमाक्षपणं कुरुन युक्तंभद्र तव क्षपणं कर्तुंन शक्त्यभावादित्यर्थः तस्मात्कुरु स्वाध्यायं, तपःकरणात् स्वाध्यायकरणस्य बहुगुणत्वात्, अपि च स्वाध्यायोपि परमं तपः, यत उक्तं
बारसविहिम्मिवितवे, सभिंतरबाहिर कुसलदिद्वे,
नवि अस्थि नविदोहिइ, सज्झाइसमंतवो कम्मं । . अग्लानोपमस्त्वं विकृष्टतपःकारी तपःकार्यते, यस्तु विकृष्टं तपःकरोति स यद्यपि पारणकदिनेपि ग्लानोपमोजायते, तथापिसकार्यते,यतआहसक्का इत्यादिअपिशब्दः पुनरर्थे येपुनस्तपस्विनोविकृष्टेन तपसापारणकदिने क्लमयितुंशक्याः क्वाभ्यंते इतिभावः । तत्रतेषुतपस्विषु वितरेत् दद्यात्तपःकरणं, तेषांतथारूपाणामपिसमनुजानीयात्, नतुवारणीवं,विकृष्टतपःकरणस्य महागुणत्वात्केवलंभक्तपानं भैषजादिकमानाय्यदातव्यं अथस्लानोपमोन भवति, किंतुस्वयमेवसंस्तारकप्रतिलेखनादीन्व्यापारान सर्वानप्यहीनातिरिक्तानकरोति,प्रतीच्छते, एवंतत्रयोविकृष्टेन तपसाम्लानोपमोभवतितत्रेयंसामाचारी [भा.२९५] अनपडिच्छणे लहुगा असतिगिलाणोवमे अदंतिय;
पडिलेहणसंथारएपानगतहमत्तगतिगंच । वृ-तस्मिन् गच्छे यद्यन्यः कोपि विकृष्टतपःकारी क्षपको विद्यते, सच पारणकदिने ग्लागोपमो वा भवेदग्लानोपमा वा । तथापितस्मिन्विद्यमानेक्षपके अन्य क्षपकमाचार्यो न प्रतीच्छदेत्, प्राक्तनस्य हि क्षपकस्यपारणकदिनेग्लानोपमस्यास्नानोपमस्य वासतावश्यकर्त्तव्यं, नचद्वयोर्वेयावृत्त्यकरणेसाधवः प्रभवंति, तस्मात्न प्रत्येषणीयः, यदिपुनः साधवानुमन्यंतसापि प्रतीक्ष्यतां,तस्यापिवैयावृत्त्वकरणेन समाधिमुत्यादयिष्याम इति, तदा प्रतीच्छनीयः । यदिपुनर्गच्छे विद्यमानेपि विकृष्टतपःकारिणि क्षपके गच्छाननुमतावाचार्योऽन्यं प्रतीच्छति तदा तस्यान्यप्रतीच्छने प्रायश्चित्तं लघुकाश्चत्वारो लघुमासाः; असतित्ति तथा असतिप्रायोग्यद्रव्येये दोषास्तेच वक्तव्याः,तेचामी द्वयोः क्षपकयोर्युगपत्पारणकदिने समापतितेपर्याप्त्या पारणद्रव्ये अलाभतो असति असंस्तरणंभवेत्, असंस्तरणाच्च यदेषणादि प्रेरयंति, तन्निमित्तंप्रायश्चित्तमाचार्यस्थापतति,आज्ञाभंगादयश्चदोषाजायंते, तथापारणकप्रायोग्यद्रव्यसंपादनेन संस्तरणमकुर्वत्सुसाधुषु विषयेसोऽप्रीतिंकुर्यात्, अप्रीत्याच अनागाढामागाढां वापरितापनांप्राप्नुयात्, तथा च सति तन्निष्पन्नमपि प्रायश्चित्तमाचार्यस्य, अन्यच्च शिष्याः प्रतीच्छकाश्च द्वयोरपि क्षपकयो(वृत्त्यकरणतो भग्ना एवं चिंतयेयुर्यथान्यान्यक्षपकवैयावृत्त्यवारणेन नास्माकं सूत्रमर्थो वा, तस्मादन्यत्र व्रजाम इति ।
तथा गिलाणोवमे इति तेषु गच्छवासिषुसाधुषु वास्तव्यक्षपकवैयावृत्त्यकरणव्यापृतेषु म्लानापमो जायते,तदातस्याचार्यस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकाः, अडतेयत्ति तथागच्छेवास्तव्यक्षपककरणव्यावृततया भक्तपानं वागंतुकस्याददानेसभक्तार्थपानार्थंवास्वयं हिंडेतप्रत्तिलेखनादिक्रियांचस्वयमेव कुर्यात्, हिंडमानश्चक्षुधापिषासयाशीतनोष्णेनवापीडितोयद्यनागाढां परितापनांप्रायश्चित्तमाचार्यस्यचतुर्लघु, अथगाढां तदा चतुर्गुरुअथमूछतितदाषट्लघु, तथा परिताप्यमानोयोषणांप्रेरयति, तदातन्निमित्तं, प्रायश्चित्तं, अथ न प्रेरयति, तथा प्रभूतमटतो यदा नागाढादिपरितापनां प्राप्नोति, तन्निमित्तं प्रायश्चितं,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः १, मूलं : १, [भा. २९५]
१०१ अथ तत्र गच्छे अन्यो वास्तव्यः क्षपको न विद्यते, तदा नियमतः स प्रतीच्छनीयः, केवलं सोपि गच्छानुमत्या, अन्यथा न किमपितस्य गच्छः करिष्यति, तत्र यदिप्रमादतो वैयावृत्त्यभीरुतया गच्छो नानुमन्यते, तदा स प्रज्ञापनीयः । अथ कारणवशतस्तदान प्रतीच्छनीयः,यदि पुनर्गच्छाननुमत्यापि प्रतीच्छति तदा तस्य प्रायश्चितं चत्वारो लघुकास्तथा गच्छानुमतो यो यतः प्रतिलभ्यते स सततः क्षपकप्रायोग्यमानयति, अननुमतौचनकोपिकिमप्यानयतीत्यसति पारणकदिनेपर्याप्त्याप्रायोग्यद्रव्ये असंस्तरणमसंस्तरणाच्च परितापनादुःखं तन्निमित्तं प्रायश्चित्तमाचार्यस्य, तथा पारणकदिने ग्लानोपमो जायते, तथा शेषेषु साधुषुप्रयोजनांतरख्यापृततया भक्तंपानं वा ददानेषु स्वयं हिंडमाने ये दोषास्तेपि वक्तव्याः; संप्रतितस्यक्षपकस्यवास्तव्यस्यागंतुकस्यवाकृतप्रत्याख्यानस्यापियत्प्रतिदिवसंकर्तव्यं तदाह- पडिलेहणेत्यादि तस्योपकरणं कल्पादि यथायोगमुभयकालं प्रतिलेखनीयं, संस्तारकश्च तस्य कर्तव्यः,तथा पानकंपानीयंतस्योचितमानीयदातव्यंतथामात्रकत्रिकंचउच्चारमात्रकंप्रश्रवणमात्रकं खेलमात्रकंच यथाकालं समर्पणीयं परीष्ठापनीयं च, सांप्रतमेनामेव गाथां व्याख्यानयन प्रथमतो अनपडिच्छणेलहुगाइति असइइति च व्याख्यानयति - [भा.२९६] दुण्हेगतरे खमणो, अन्नुपडिच्छंतसंथरेआणा।
अप्पत्तियपरितावणसुत्तेहानिअन्नहिंच इमे । वृ- वास्तव्ये क्षपके क्षपणे द्वयोलानोपमयोरन्यतरस्मिन् विद्यमाने यदि गच्छानापृच्छया अन्य प्रतीच्छतितदातस्मिन्नन्यं प्रतीच्छतिप्रायश्चित्तं लघुकाश्चत्वार इतिवाक्यशेषः, तथायुगपत्तद्वयोः क्षपकयोः पारणकदिने युगपत्समापतितेप्रायोम्यद्रव्ये अलाभतो असतिदिवास्तव्यक्षपकवैयावृत्त्यकरणव्यापृतानामागंतुकस्यवैयावृत्त्यकरणवेलातिक्रमतोऽसंस्तरणंभवेत्तस्मिंश्चासंस्तरणयदेषणादि प्रेरयंति तन्निमित्तं प्रायश्चित्तमाचार्यस्य तथा आणत्ति आज्ञापदैकदेशेसमुदायोपचारादाज्ञाभंगानवस्था मिथ्यात्वविराधनादोषाः प्रादुष्युः तस्य चासंस्तरणेअप्रीतिरप्रीत्याचपरितापनं ततः परितापन निमित्तमपिप्रायश्चित्तं तथा शिष्याः प्रतीच्छकाश्चैवं चिंतयेयुरस्माकं द्वयोःक्षपकयो।यावृत्त्यकरणेव्यापूतानां सूत्रेहानिरुपलक्षणमेतत् अर्थेच,तस्मादन्यत्रव्रजामः; संप्रति ।गिलाणोवमे अहंतेयत्ति व्याख्यानयति[भा.२९७] गेलणतुल्लगुरगा अडतेपरितावणासयंकरणे ।
नेसनगहणागहणेदुगट्ठहिंडत्तमुच्छाय ॥ वृ.साधुषुवास्तव्यक्षपकवैयावृत्त्यकरणतः प्रयोजनांतरे व्यापृततयावैयावृत्त्यमकुर्वत्सुयद्यागंतुकः क्षपकोग्लानतुल्यो ग्लानोपमो जायते, तदा सूरः प्रायश्चितं चतुर्गुरुकाः, तथा भक्तं पानं च अददत्सु स्वयंदुगट्टहिंडत्तत्ति द्विकार्थं भक्तार्थ पानार्थं च हिंडमाने स्वयं वा उपकरणस्य प्रत्युपेक्षणादेः करणे या परितापना अनागाढा अगाढा वा मुच्छायति मूर्छा च तन्निमित्तं प्रायश्चित्तं आचार्यस्य तत्रानागाढपरितापनानिमित्तं चतुर्लघु आगाढपरितापनानिमित्तं चतुर्गुरु मूर्छानिमित्तं षट्लघु नेसणगहहणागहणे इति स स्वयं हिंडमानः क्षुधापिपासया वा शीतेन वा उष्णेन वा परितापितः सन् यदनेषणीयमपि गृह्णाणि तन्निमित्तं प्रायश्चित्तमग्रहणे नेषणीयस्य प्रभूतं हिंडमानो यद्वाप्नोति आगाढपरितापनादिकंतनिमित्तमपियत एवमादयो दोषास्तस्माद्च्छमापृच्छ्चतदनुमत्या प्रतीच्छेत, प्रतीच्छितस्य चसर्वं सर्वप्रयत्नेन निर्जरार्थतयाकर्त्तव्यमिति इह आगतः सन्प्रथम दिवसेपिप्रच्छनीयो यथा केन कारणेन त्वमिहागतोसीति, अन्यथा यदि तमपृष्दैव आलोचनामदापयित्वा च संवासयति,
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१ तदा प्रायश्चित्तं तदेवाह - भा.२९८] पढमदिनंमिन पुच्छे, लहुओमासो उबिझ्यगुरुओय,
तइयंमि होतिलहुगा, तिण्हंतु अतिक्कमे गुरुगा। वृ- यदि प्रथमे दिने न पृच्छेत्, तर्हि तस्याचार्यस्य प्रायश्चित्तं लघुमासः, द्वितीये गुरुमासः, तृतीय भवंति चत्वारोलघुमासाः,त्रयाणांतु दिनानामतिक्रमेचतुर्थादिषु दिवसेषु प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः, अधुनापवादोभण्यते यदिकार्यादिप्रयोजनवशादास्तामेकं वेत्रीणिवा दिनानिषण्मासानपि यावन्नपृच्छति, तथापिन प्रायश्चित्तभाकूतथा चाह - [भा.२९९) कज्जेभत्तपरिण्णा गिलाणरायायधम्मकहवादी,
छम्मासा उक्कोसातेसिंतु वइक्कमे गुरुगा। वृ-कार्ये कुलगणसंघविषये व्यापृतो भवेदाचार्यः तथा केनापि साधुना भक्तपरिज्ञा कृता, तस्य समीपे लोको भूयानागच्छति, तत्राचार्यो धर्मकथने व्यापृतः गिलाणत्ति ग्लानप्रयोजने वा व्यापृतः रायाएधम्भकहीतिराजावाधार्थी प्रतिदिवसमेति,ततस्तस्यधर्मः कथयितव्य इतिधर्मकथिकत्वेन व्यापृतः, वादीवाकश्चनप्रबलःसमुत्थितःसनिगृहीतव्यस्ततएतैः कारणेळपृतःसन्आचार्योजधन्यत एकंद्वेत्रीणिवादिनानि उत्कर्षतो यावत्षणमासास्तावदागंतुकंप्रष्टुमालोचनावाप्रदापयितुंनप्रपारयेत् इत्थमप्रपारणेचदोषाभावस्तेषां षण्मासानां पुनर्व्यतिक्रमे किमुक्तंभवति एण्मासेभ्यः परतोपियदिन पृच्छति नापि दापयत्यालोचना, ततः प्रायश्चित्तमाचार्यस्य गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः, अन्ये तुब्रुवते, षण्मासानां परतो प्रथमदिने न प्रतीच्छत्यालोचना, तदा लघुमासः द्वितीयदिनेप्यप्रतीच्छने मासगुरु, तृतीयदिने चतुर्लघु, दिनत्रयातिक्रमे चतुर्थादिषु दिनेष्वप्रतीच्छने च चतुर्गुरुका इति; कार्यादिप्रयोजनवशतोव्यापृत इमांयतनांकुर्यात् । [भा.३००] अन्नण पडिच्छावे, तस्सासतिसयं पडिच्छते रत्तिं,
उत्तरवीमंसाए खिन्नोय, निसिपिनपडिच्छे । वृ- यद्यन्यो गीतार्थस्तस्याचार्यस्य समीपेऽस्त्यालोचनार्हस्तर्हिस संदेशनीयो, यथायमापृच्छ्यतामालोचनां वा प्रतीष्यतामिति, अथ नास्त्यन्यो गीतार्थस्तदा तस्य गीतार्थस्यासति भावप्रधानोयं निर्देशोऽभावे स्वयमेव रात्रौ प्रतीच्छत्यालोचनां, अथ यथा श्रीगुप्तेन षडुलूकः षण्मासान् यावत् वादं दत्वा निर्जित एवं दीर्घकालावलंबिनि विवादे रात्रावप्युत्तरविमर्शेन प्रत्युत्तरचिंतया खिन्नः श्रांतो निशायामपिन प्रतीच्छतीत्यालोचनां दत्तामितिअथवा अत्राप्यपवादस्तमेवाह - भा.३०१] दोहिं तिहिंवादिनेहिं जइविज्जइइत्तोनहोइपच्छितं;
तेन परमणुन्नवण, कुलाइररन्नोव दीवंति । वृ-यदि षण्णां मासानां परतो द्वाभ्यां त्रिभिर्वा दिनैः परप्रवादी नियमात् पराजेष्यते, कुलादिकार्य वा समाप्तिमुपयास्यतीत्येवं निश्चीयते, ततस्तेष्वपि दिनेष्वप्रच्छने आलोचनाया अप्रतीच्छेन वा न प्रायश्चित्तंभवतिअथज्ञायतेतेष्वप्येकद्वित्र्यादिषुदिवसेषुनकुलादिकार्यसमाप्तिर्भविष्यति, नच परवादी जेष्यते तदा षण्माससमाप्तोवेव राज्ञः समीपे गत्वा ज्ञापनीयं यथाहं दिनमेकमऽक्षणिको भविष्यामि, नान्यथा गृह्निथा इति कुलादिकार्वेष्वपि कुलादीन्यनुज्ञापयति तथा चाह तेनपरमित्यादि तेनेत्यव्ययं, तत इत्यर्थे ततः पण्मासेभ्यः परं कार्यापरिच्छित्तौ संभाव्यमाना या अनुज्ञापना कुलादेर्दिनमेकं यावत्
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : 9, [भा. ३०१ ]
१०३
कर्तव्या, राज्ञश्च वादिविषये कारणं दीपयंत्यचार्याः, यथाहं कारणवशेन दिनमेकमक्षणिको भविष्यामीति एवं चेन्न कुर्वीत तदा प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकाः । तदेवमुक्तः क्षपणोपसंपद्विधिरिदानीं ज्ञानार्थं दर्शनार्थं चारित्रार्थं चोपसंपद्यमानः प्रतीच्छितो नियमादालोचनां दापयितव्यः, स च दाप्यमानः कथमालोचनां ददाति, उच्यते ।
[ भा. ३०२ ]
आलोयणं तहचेवय, मूलुत्तरे नवरि विगडिए इमं तुः । इत्थं सारण चोयण, निवेयणतेवि एमेव ।
वृ- यथा संभोगिकानां विहारालोचनायां मूलगुणातिचारविषये उत्तरगुणातिचारविषये च भणितं, तथात्रापि भणितव्यं किमुक्तं भवति उपसंपद्यमानोप्यालोचनां ददानः पूर्वं मूलगुणतिचारान् प्रागुक्तक्रमेणालोचयति, पश्चादुत्तरगुणानिति नवरमयं विशेषः, विकटिते आलोचिते एकत्र स्थितान् विभिन्नस्थितान्वा प्रत्येकं वंदित्वा इदं भणति,
आलोयणा में दिन्ना इच्छामि सारणवारणचोयणंति तेप्येवमेव । प्रतिभणतो निवेदनं कुर्वीत अज्जी अम्हे सारेज्जा, वारेज्जा, चोइज्जा इति । । गता उपसंपदालोचना सांप्रतमपराधालोचना ययात्र प्रकृतं [ भा. ३०३ |
एमेव अवराहे किं न ते कया तहिं चिय विसोही । अहिगरणादीसाहति गीयच्छो वा तहिं नत्थि ।।
वृ- यथा विहारालोचनायामुपसंपदालोचनायां च त्रिधिर्भणित एवमेव तथैव अपराधालोचनायामपि द्रष्टव्यो, यावत् पृष्टो वा अपृष्टो वा ब्रूते अहमपराधालोचकः समागतः तत आचार्यैवैक्तव्यः किं केन कारणेन ते त्वया तत्रैव स्वगच्छ एव न कृता विशोधिः प्रायश्चित्तांगीकरणेन, एवमुक्ते यदि साधयति कथयति अधिकरणादीनि अधिकरणं तैस्सहजातमादिशब्दैत् प्रागुक्तविकृतियोगप्रत्यनीकादिकारणपरिग्रहः अथवा वक्ति तत्र गीतार्थो नास्ति तत्राधिकरणादिष्वविशुद्धिकारणेषु समागत एवं प्रतिभणनीयः ।
( भा. ३०४)
नच्छि इहं पडियरगा, खुलखेत्तं उग्गमविय पच्छित्तं संकियमादीवपदे जहक्कमं ते तहवि भासे ।
बृ- अस्तीति निपातो बहुवचनार्थः प्रतिचारका नाम अपराधापन्नस्य प्रायश्चित्ते दत्ते तपः कृर्वतो ग्लानायमानस्य वैयावृत्त्यकरास्ते इह मम पार्श्वेन संति, खुलक्षेत्रं नाम मंदभिक्षं यत्र वा प्रभूतमुपग्रहकारि घृतादि द्रव्यं न लभ्यते, तादृशमिदं क्षेत्रं तथाविधदानं शुद्धश्रावकाभावत् वयमपि स्तोकेप्यपराधे उग्रं प्रायश्चित्तं दद्मः तथा गुरुपारंपर्यसमागमात्, तथा यानि नत्थी संकियसंघाडेत्यादि प्रागुक्तगाथोपन्यस्तानि शंकितादीनि पदानि संभवेन यथाक्रमं तथेति समुच्चये विभाषेत ब्रूयात् यथा प्रायश्चित्तसूत्रमनुसृत्त्य प्रायश्चित्तं दीयते, तदिदानीं विस्मृतं शंकितं जातंन चार्थ स्मरामि, ततः कथं प्रायश्चित्तं प्रयच्छामि, अथवा प्रायश्चित्तं पतिपन्ने सति तत्तपस्त्वयेह कर्त्तव्यं तत्र चेयमस्माकं सामाचारी बहिर्भूमिमात्रमपि संघाटकं विनान गंतव्यं, यदि पुनः कोपि गच्छतिततस्तस्मै प्रायश्चित्तमत्युग्रं ददामि इत्येव यथासंभवं शंकितादीनि पदानि बूयात् नतु दद्यादालोचनामिति, यस्तु निर्गमनशुद्ध आगमनेन तु शुद्धोऽशुद्धो वा प्रतीच्छ्यते । तस्यालोचनायां विधिर्वक्तव्यः तत्र यदुक्तमधस्तात् अवराहे दिवसतो पसच्छंमि इति तदिदानीं व्याख्यानयंति
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
व्यवहार - छदसूत्रम्-१-११ [भा.३०५] दव्यादिचउरभिग्गह, पसत्थमपसत्थेत दुहेक्केके ।
अपसत्थेवज्जेउं, पसत्थएहिं तु आलाए । वृ-अपराधालोचनायांदीयमानायांद्रव्यादयोद्रव्यक्षेत्रकालभावाश्चत्वास्श्चतुःसंख्याका अपक्षणीया भवंति, तथा अभिग्गहत्ति दिशामभिग्रहः कर्त्तव्यस्तं च द्रव्यादयो दिशश्च एकैकप्रत्येकं द्विधा द्विप्रकारास्तद्यथा, प्रशस्ता अप्रशस्ताश्च, तत्राप्रशस्तान द्रव्यादीन प्रशस्ताश्च दिशो वर्जयित्वा प्रशस्तैर्द्रव्यादिभिर्दिविशेषैश्च, किमुक्तं भवति ? प्रशस्तेषु द्रव्यादिषु प्रशस्ताश्च दिशोऽभिगृह्य आलोचयेत्, आलोचनां दद्यात्तत्राप्रशस्तद्रव्यादिप्रतिपादनार्थमाह - [भा.३०६] भगधरे कुडेसुय,रासीयुयजे दुमाय अमणुना ।
तत्थन आलोएज्जा, तप्पडिवखे दिसा तिनि । वृ-यत्रस्थंभतुलाकुड्यादीनामन्यतकिमपिपतितंतत्भग्नग्रहंतत्रतथा कुसुइति कुड्यग्रहणात् कुड्यमात्रावशेषं, तत्र पाठांतरं रुद्देसुय इति तत्र रुद्रेषु रुद्रग्रहेषु तथा राशिषु अमनोज्ञतिलभाषकोद्रवादिधान्यराशिषु ये च द्रुमा अमनोज्ञा निष्प त्रककंटकिप्रभृतयोऽमनोज्ञा अप्रशस्तास्तत्र तेष्वप्याश्रयभूतेषु उपलक्षणमतत्अप्रशस्तासुतिथिषु अप्रशस्तेषुसंध्यागतादिषुनक्षत्रेषु अप्रशस्ताश्च याम्यादीदिशाभिगृह्यनालोचयेकिंतुतत्प्रतिपक्षेप्रशस्तद्रव्यादिरूपेआलोचयेत्, तथा प्रशस्ताश्चतिम्रो दिश: पूर्वामुत्तरांचरंतींचाभिगृह्य आलोचयेत्इदानीममनोज्ञधान्यराश्यादिषुद्रव्यादित्वयोजनामाह - [भा.३०७] अमणुनधनरासी, अमणुनदुम्माय होतिदव्यंमि ।
भगाधरे रुद्दऊसर, पवायदड्डाइ खित्तंमि । वृ-अमनोज्ञाधान्यराशयो अमनोज्ञद्रुमाश्चभवंति, द्रव्ये द्रष्टव्याः, भग्नग्रहं प्रागुक्तस्वरूपं, रुद्दत्ति रुद्रग्रहं, ऊसरत्ति ऊषरं यत्र तृणादि नोद्गच्छति, च्छिन्नटंकातटीप्रपातः भृगुप्रपातादिकं वा; दग्धं दवदग्धमादिशब्दात् विद्युतहतादिपरिग्रहः, इत्यादि सर्वं क्षेत्रे द्रष्टव्यं तत्र यत् अमणुनदुमा य हाति दव्यंमीत्युक्तं तदेतत्व्याख्यानयति - [भा.३०८] निपत्त कंटइल्ले, विज्जुहते खारकडुयदड्डेय ।
अयतउयतवसीसग, दव्वेधम्मायअमणुणा । वृ-निःपत्रा स्वभावयतः पत्ररहिताः करीरादयः, कंटकिनो बदरीबब्बूलप्रभृतयः, विद्युद्धता विद्युत्प्रपातभग्नाः, क्षाररसामोरङप्रभृतयः, कटुकाः कटुकरसा रोहिणीकुटजलिंबादयः, दग्धाश्च दवदग्धाः, एतान्द्रुमान् अमनोज्ञान्जानीहीतिवाक्यशेषः । न केवलममनोज्ञकुधान्यराशयोऽमनोज्ञा द्रुमाश्च द्रव्ये वर्जनीयाः किंतु अयस्त्रपुतानसीसकराशयो द्रव्ये वर्जयितव्याः । अमणुना धन्नरासी इति व्याख्यानयति, अमनोज्ञानिधान्यानि पुनश्च शब्द: पुनरर्थे अमनोज्ञधान्यराशयः, संप्रति कालतो ये दिवसा वर्जनीयास्तानाह - भा.३०९] पडिकुट्टेललगदिवसे, वज्जेजा अट्टमिंच नवमिंच
छठिंच चउत्थिं चबारसिं दोणहंपिपरखाणं । वृ-इह इलप्रत्ययः पाकृतेस्वार्थेप्रतिकृष्टा एवप्नतिकुष्टेलकाः ।तेच दिवसाश्च प्रतिकुष्टेल्लकदिवसाः प्रतिषिद्धा दिवसास्तान् वर्जयेत, तानेव नामत आह द्वयोरपि शुक्लकृष्णरूपयोः पक्षयोरष्टमां नवमी षष्ठींचतुर्थी द्वादशींचएता हि तिथयः शुभप्रयोजनषु सर्वेष्वपिस्वभावतएवप्रतिकूलास्ततोवर्जनीयाः,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
उद्देशक : १, मूलं : ५. [भा. ३०९] इदंकालतोऽप्रशस्तंवयं, वयं संध्यागतादिकंनक्षत्रंतदेवाह - भा.३१०) संज्झागयं रविगयं, विद्वारं संगहं विलंबिंच,
राहुहयं गहभिन्नं वज्जेए सत्त नक्खत्ते । वृ-संध्यागतंनाम यत्रनक्षत्रेसूर्योऽनंतरंस्थास्यतिततआदित्यपृष्ठस्थितभन्ये पुनराहुर्यस्मिन्नुदिते सूर्य उदेति तत्संध्यागतमपरेत्वेवंब्रुवते, यत्ररविस्तिष्ठति । तस्माचतुर्दशंपंचदशंवा नक्षत्रसंध्यागतं, रविगतंयत्ररविस्तिष्ठति, पूर्वद्वारिके नक्षत्रेपूर्वदिशागंतव्येयदाअपरया दिशा गच्छति । तदातत् विद्वार विगतद्वारमित्यर्थः, यत्क्रूरग्रहेणाक्रांतंतत्संग्रह, विलंबियत्सूर्येणपरिभुज्य मुक्तं, अन्ये त्वाहुः सूर्यस्त पृष्टतोऽग्रतो वाअनंतरंनक्षत्रसंध्यागतंयत्पुनःसूरगतात् नक्षत्रात्पृष्ठतस्तृतीयंतविलंवि इति । राहुहतं यत्रसूर्यस्य चंद्रस्यवा ग्रहणं,यस्यमध्येनग्रहोऽगमत्तत्ग्रहभिन्नएतानिसप्तनक्षत्राणिचंद्रयोगयुक्तानि वर्जयेत् यत् एतेष्विमे दोपाः । भा.३११] संज्झागमि कलहो, होइकुभत्तं विलंबिनक्खत्तेः ।
विद्दारे परविजया आदिच्चगए अनिव्वाणीजं ।। भा.३१२] जसंगहमि कीरइ, नक्खत्ते तत्तवुगहो होइ,
राहुहयमि यमरणं, गहभिन्ने सोणिउग्गालो ।। वृ-संध्यागतनक्षत्रेशुभप्रयोजनेषुप्रारभ्यमाणेषुकलहोराटिर्भवति, विलंबिनक्षत्रेकुभक्तं, विद्वार परेपरेषांशत्रूणांविजयः ।आदित्यगतेरविगतेअनिर्वाणिस्सुखं, संग्रहे पुनर्नक्षत्रेयक्रियतेतत्रव्युद्ग्राह: संग्रामो भवति, राहुहते मरणं, ग्रहभिन्न शांणितोद्गारः । शोणितविनिर्गमः एवंभूतेष्वप्रशस्तद्रव्यक्षेत्रकालाभावेषु नालोचयेत; प्रशस्तेषु तत्र प्रशस्तै द्रव्ये शाल्यादिप्रशस्तधान्यराशिषुमणिकनकमौक्तिकवज्रवैडूर्यपद्मरागादिराशिपुचप्रशस्तं क्षेत्रसाक्षादाह - [भा.३१३] तप्पडिवक्खे खेत्ते उच्छुवणे सालिचेइघरे वा;
गंभीरमानुनाए, पयाहिणावत्तउदए य । वृ-तस्य प्रागुक्तस्याप्रशस्तस्य प्रतिपक्षे प्रशस्त क्षेत्रे इक्षुवने उपलक्षणमेतत् । आरामे वा पत्रपुष्पफलोपेतेसालित्तिवनशब्दोऽत्रापिसंबध्यतेशालिवने चैत्यगृहेवाशब्दाविकल्पने, तथागंभीर नामभग्नत्वादिदोषवर्जितं,शेषजनेनचप्रायेणालक्षणीयमध्यभागस्थानं गंभीरमस्थाद्यमिति वचनात. सानुनादे यत्रोच्चारिते शब्दे प्रतिशब्दः समंतत उत्तिष्ठति, तत्, सानुनादं तथा प्रदक्षिणावर्त्तमुदकं यत्र नद्यांपद्मसरसि वातत्प्रदक्षिणावर्तोदकंतस्मिन्वा चशब्दोवाशब्दार्थः, (क्वचित्वाशब्दस्यैव पाठः, प्रशस्तंकालमाह -
उत्तदिने सेसकाने उच्चट्ठाणा गहाय भावंमि;
पुष्वदिसउत्तरा वा, चरंति व जाव नवपुथ्वी । वृ- उक्तानि यानि दिनानि अष्टम्यादीनि तेभ्यो ये शेषा द्वितीयादया दिवसास्ते च शेषकालश्च उक्तदिनशेषकालस्तस्मिन् प्रशस्तै व्यतीपातादिदोषवर्जिते उपलक्षणमेतत्प्रशस्तेच करणे प्रशस्तेच मुहूर्त एतत्कालतः प्रशस्तमुक्तं भावतःप्रशस्तमाह उच्चैस्थानं येषांतेउच्चस्थानाग्रहाभावे भावविषयं प्रशस्तंकिमुक्तंभवतिभावतः उच्चस्थानगतेषुग्रहेषु तत्रग्रहाणामुच्चः स्थानमेवं, सूर्यस्यमेपउच्चैस्थानं सोमस्य वृषभः, मंगलस्य मकरः, बुधस्य कन्या, बृहस्पतेः कर्कटकः शुक्रस्य मीनः, शनैश्चरस्य तुला
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-१-१/१ सर्वेषामपिचग्रहाणामात्मीयादुच्चैः स्थानात्यत्सप्तमस्थानंतत्नीचैः स्थानं । अथवाभावतः प्रशस्ताये सोमग्रहा बुधशुक्रबृहस्पतिशशिन एतेषां संबंधिषु राशिषुएतैरवलोकितेषुचलनेषु आलोचयेत्, तथा तिस्रो दिशः प्रशस्ता ग्राह्याः, तद्यथा पूर्वोत्तरा चरती चरंती नाम यस्यां भगवानहन् विहरति सामान्यतः केवलज्ञानी मनःपर्यवज्ञानी अवधिज्ञानी चतुर्दशपूर्वी त्रयोदशपूर्वी यावन्नवपूर्वी, यदिवा यो यस्मिन युगे प्रधान आचार्यः सवा यया विहरति एतासां तिसृणां दिशामन्यतमस्या दिशोभिमुख आलोचना)ऽवतिष्ठते,तस्येयं सामाचारी | [भा.३१५] निसज्जासति पडिहारिय, किइकम्मं काउपंजलुक्कुडुओ;
बहुपडिसेवरिसा सुयअनुन्नावेउं निसिंज्जगतो। वृ-आत्मीयकल्पैरपरिभुक्तैराचार्यस्य निषद्यां करोति । असति आत्मीयकल्पानामभावे अन्यस्य सत्कान् प्रातिहारिकान् कल्पान् गृहीत्वा करोति । कृत्वा च यद्याचार्यः पूर्वाभिमुखो निषीदति, तत आलोचको दक्षिणत उत्तराभिमुखो अवतिष्ठते, अथाचार्य उत्तराभिमुखो निषन्नाः । तत आलोचको वामपार्श्वे पूर्वाभिमुखस्तिष्ठति, चरंती वा दिशंप्रत्यभिमुखोभवति ततः कृतिकर्म द्वादशावतं वंदनकं दत्वा प्रबद्धांजलियेन स प्रांजलिः उत्सर्गत उत्कुडुकः स्थितः सन् आलोचयेत् । यदि पुनर्बहुप्रतिसेवितमस्तीति चिरेणालोचना समाप्तिमुपयास्यतितावंतं च कालमुत्कुटुकः स्थातुंनशक्नोति, यदिवा अर्शोरोगवतउत्कुटुकस्यसतो अशंसिक्षोभमुपयांति ।ततो बहुप्रतिसेवीअर्श:सुचसत्सुगुरुमनुज्ञाप्य निषद्यायामौपग्रहिकपादपोंछने वा अन्यस्मिन्या यथार्ह आसने स्थित आलोचयति, किं पुनस्तदा आलोचनीयं उच्यते चतुर्विधद्रव्यादितथाचाह - भा.३१६) चेयणमचित्तदव्वं जनावय मट्टाणा य होइखेत्तंमि,
दिननिसिसु भिक्ख दुभिक्खकालेभावमिहद्वैयरे । वृ- द्रव्यतश्चेतनं सचित्तमुपलक्षणमेतत् मिश्रं वा अचित्तमचेतनं वा अकल्पिकं यत् प्रतिसेवितं, क्षेत्रतो जनपदे वा, कालतो दिने निशि वा सुभिक्षे दुर्भिक्षे वा भावे हद्वेयरे इति सप्तमी तृतीयार्थे हष्टेन इतरेण वाग्लानेन सतायतनयावा दर्पतः कल्पतोवातत् आलोचयतिकथमित्याह -
जह बालो जपंतो जंपंतो कज्जमकजं च उज्जुयंभणइ;
__ तंतह आलोएज्जामायामयविप्पमुक्को उ । यथा बालोमातुः पितुर्वा पुरतो जल्पन कार्यमकार्यंचऋजुकमकुटिलंभगति । तथा आलोचकोपि मायामदविप्रमुक्तः सन्तत्आलोचयेत्; यथा ऋजुकभावनालोचयेत्आलोचनायाश्चेमे गुणाः । [भा.३१८] लहुयाहलादीजननं अप्पपरनियतिश्रज्जवंसोही ।
दुक्करकरणं विनाओनिसल्लत्तं वसोहिगुणा । वृ. लघो वो लघुता यथा भारवाही अपहृतभारो लघुर्भवति । तथा आलोचकोप्युद्धतशल्यो लघुर्भवतिइतिलघुता । तथालादनं ह्लादिरोणादिकइप्रत्ययः ।प्रल्हत्तिस्तस्यजननमुत्पत्तिहादिजननं प्रमोदोत्पाद इति यावत् तथा ह्यतिचारधर्मतप्तस्य चित्तस्य मलयगिरिपवनसंपर्केणेव आलोचनाप्रदानेनातीचारधापगमतो भवति संविग्नानां परममुनीनां महान् प्रमोद इति, तथा अप्पपरनियत्तित्ति आलोचना प्रदानतः स्वयमात्मनो दोषेभ्यो निवृत्तिः कृतांतं च दष्ट्रा अन्येप्यालोचनाभिमुखा भवंति इतिअन्येष्यामपिदोषेभ्यो निवर्त्तन मिति.तथा यदतिचारजातंप्रतिसेवितं तत्परस्मैप्रकटताआत्मन
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
5: १, मूलं : १, [ भा. ३१७]
आर्जवं सम्यग्विभावितं भवति आर्जवं नाम अमायाविता तथा अतिचार पंकमलिनस्यात्मनश्चरणस्य वा प्रायश्चित्तजलेन अतिचारपंकप्रक्षालनतो निर्मलताशोधिः तथा दुष्करकरणं दुष्करकारिता तथाहि यत् प्रतिसेवनं तन्न दुष्करं, अनादिभवाभ्यस्तत्वात् यत् पुनरालोचनयति तत् दुष्करं प्रबलमोक्षानुयायिवीर्योल्लासविशेषेणौव तस्य कर्तुं शक्यत्वात् तथा विणओ इति आलोचयता चारित्रविनयः सम्यगुपपादितो भवति निस्सल्लत्तमिति सशल्य आत्मा निःशल्यः कृतो भवतीति निःशल्यता एते शोधिगुणाः आलोचनागुणा आलोचनाशोधिरित्यनर्थांतरत्वात् अथ कस्य समीपे आलोचना दातव्या उच्यते । आगमव्यवहारिणः श्रुतव्यवहारिणो वा तथाचाह आगमसुयववहारी आगमतो छव्विहो उ ववहारो:
[ भा. ३१८ ]
केवलमनीहिचोद्दसदसनव्वपुथ्वी नायव्वो ।
वृ- आगमसुयववहारीति व्यवहारशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते आलोचनाह द्विविधस्तद्यथा आगमव्यवहारी श्रुतव्यवहारी च तत्रागमव्यवहारी षड्विधस्तद्यथा केवली केवलज्ञानी । मनोहित्ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् मनः पर्यायज्ञानी अवधिज्ञानी, चोदसदसनवपुव्वी इति पूर्विशब्दः प्रत्येकमभिसंबंध्यते चतुर्द्दशपूर्वी दशपूर्वी नवपूर्वी ज्ञातव्याः एते चागमव्यवहारिणः प्रत्यक्षज्ञानिन उच्यंतेः चतुर्द्दशादिपूर्वबलसमुत्थस्यापि ज्ञानस्य प्रत्यक्षतुल्यत्वात् तथाहि येन यथा योतिचारः कृतस्तं तथा सर्वमेते जानतीति ।
[ भा. ३१९ ]
9019
पम्हुठ्ठे पडिसारण, अपडिवज्जं तयं न खलु सारे । जइ पडिवज्जइ सारे दुविहतियारंपि पच्चक्खी !
बृ- प्रत्यक्षाप्रत्यक्षज्ञानी आगमव्यवहारीत्यर्थः द्विविधमपि मूलगुणविषयमुत्तरगुणविषयं वातिचारमालोचयतो यत् किमप्यालोचनीयं पम्हुवेत्ति विस्मृतं भवति तस्मिन् विस्मृते प्रतिसारणं करोति यथाऽमुकं तवालोचनीयं विस्मृतमिति, तदप्यालोचयेति, केवलं यदि केवज्ञानादिबलेनैतत् जानाति, यथैव भणितः सन् शुद्धभावत्वात् सम्यक् प्रतिपद्यते, वर्तमानबद्वेति वचनतो भविष्यति वर्त्तमानाभिधानात्प्रतिपत्स्यते इति तदा स्मारयति, यदि पुनरेतदवगच्छति यथैष भणितोपि सन् न सम्यक् प्रतिपत्स्यतेइति, तदा तमप्रतिपद्यमानं अप्रतिपत्स्यमानं न खलु नैव स्मारयति निष्फलत्वात् अमूढलक्ष्यो हि भगवानागमव्यवहारी; अत्र एव दत्तायामप्यालोचनायां यथालोचकः सम्यगावृत्ती ज्ञातस्ततस्तस्मै प्रायश्चित्तं प्रयच्छति, अथ न प्रत्यावृत्तस्तती न प्रयच्छतीति; श्रुतव्यवहारिणः ग्राह कम्पपकपी उसुए, आलोययावेति तेउ तिक्खुत्तो ।
[भा. ३२० ]
सरिसत्थमपलिउंची विसरिसपरिणामतो कुंची ।।
-
वृ- कल्पग्रहणेन दशाश्रुतस्कंधकल्पव्यवहारा गृहीताः प्रकल्पग्रहेणन निशीथः कल्पश्च प्रकल्पश्च कल्पप्रकल्पं, तदेषामस्तीति कल्पप्रकल्पिनः, दशाकल्पव्यवहारादिसूत्रार्थधरास्तु शब्दात् महाकल्पश्रुतमहानिशीथनियुक्तिपीठिकाधराश्च श्रुते श्रुतव्यवहारिणः प्रोच्यंते, ते चालोचकं त्रिः कृत्वस्त्रीन्वारान् आलोचापयंति ते ह्येकंद्वी वारावालोचिते अनेन प्रतिकुंचनयालोचितमप्रतिकुंचनया वेति विशेषं नावबुध्यते । ततस्त्रीन् वारान् आलोचापयंति कथमिति चेत् उच्यते, प्रथमवेलायां निद्रायमाण इव श्रृणोतिततो ब्रूतेनिद्राप्रमादं गतवानहमितिन किमप्यश्रौषमतो भूयोप्यालोचय, द्वितीयबारमालोचिते भणति न सुष्ठुमयावधारितमनुपयोगभावादतः पुनरष्यालोचय, एवं त्रिष्वपि वारेषुयदि सध्शार्थमालीचितं
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१/१ ततो ज्ञातव्यमेषी अप्रतिकुंची अमायावी अथ विसदृशं तर्हि ज्ञातव्यमेष परिणामतः कुंची कुटिलो मायावी अथैकं द्वो वा वारावालीचनादापनेन मायावी अमायावी वा किन्नोपलभ्यते, येन त्रीन् वारानित्युक्तं, उच्यते, उपलभ्यते, परं स्फुटतरोपलब्धिनिमित्तं त्रीन्वारानालोचाप्यते, तस्यापि च प्रत्ययो भवति यथाहं विसदृशभणनेन मायावी लक्षितस्ततो मायानिष्पन्नं मासगुरुप्रायश्चित्तं पूर्वं दातव्यं । तदनंतरमपराधनमित्तिं प्रायश्चित्तमित; अत्रैवार्थे दृष्टांतमाह -
| भा. ३२१]
तिनिउ वारा जह दंडियंस्स पलिउंचियंमि अस्सुवमाः
सुद्धस्स होइ मासो, पलिउंचिइतंचिमंवऽनं ।।
वृ- दंडको नामकरणपतिस्तस्य यथा अपन्यायपीडितं करणमुपस्थितं करणमुपस्थितं किं मायाव्येपोऽमायावी चेति पिरज्ञानाय त्रीन् वारान् अपन्यायमुच्चारायितुमभियोग, एवं श्रुतव्यवहारिणोपि अतिचारशल्यपीडितं प्रायश्चित्तव्यवहारार्थमुपस्थिमेष प्रतिकुंचनापरो न वेति परिज्ञानार्थं त्रीन् उच्चारयितुं संरंभः, ततो यदा श्रुतव्यवहरिभिस्त्रिकृत्व आलोचनाप्रदापनेनागमव्यवहारिभिः प्रथमवेलायामप्यागमबलेन तस्य प्रतिकुंचितकौटिल्यं ज्ञातं भवति, तदा तस्मिन् प्रतिकुंचिते ज्ञातं अश्वोपमा अश्वदृष्टांतः क्रियते, यथा आर्य शृणु, तावदिदमुदाहरणं । जहा कस्सइ रणे एगो आसो सव्वलखणसंजुत्तो धावणपवणसमध्यो, तस्स आसस्स गुणेणं अजेयो, सोराया सव्वं सामंतराइणी आज्ञापयति, ताहे सामंतराइणी अप्पणो सभासु भणंति, नत्थि एरिसो कोइ पुरिसो जो तमवहारितो आनेति, सव्वेहिं भणियं, सो पुरसिपंजरत्थो चिट्ठइ, गच्छइवान पवनो सक्को हरिउं, एगस्स रनो एगेन पुरिसेण भणियं, जइसो मारेयब्बो तोमारेमि, ताहे ना भणियं, मा अम्हं तस्स वा भवर वाहएहत्ति, ततो सो तत्थ गती, तेन छन्नपदे संठिएणश्लक्ष्णाया इषीकाया अग्रभागे क्षुद्रकीकंटकं प्रोतं कृत्वा दिक्करुयधनुएण मेल्लइ तेन सो आसो विद्धो इषीका अश्वमाहत्य पतिता, रिंगिणिकाकंटको अश्वशरीरेऽनुप्रविष्टः, ततोसौ आसी, तेन अव्वत्तसल्लेण परिहायइ पभूयगुणजोग्गासणमपि चरंती, ततो वैज्रस्स अक्खातो वेज्ज्रेण पिरिचिंतिऊण भणियं नत्थि अन्नो कोइ रोगो, अवस्समव्वत्तो कोइ सल्लो, ताहे वेज्रेण सो आसी जमगसमगं पुरिसेहिं चिक्खल्लेण आलिंपावितो, ततो जत्थ पढमं सुकं दिनंतं फालेत्ता अवनीती सो क्षुद्रकंटकीसल्लो जहा सो आसी ससल्लोन सक्केइ सामंतरायाणो निञ्जिणिउं पुव्वं एवं तुमंपि किरियाकलावं करेंती वि संजमवुड्डिमकरेमाणो न कम्माणं जयं करेसि, ता सव्वं सम्मं आलोएहि इति, यदि पुनर्न किमपि तस्य प्रतिकुंचितं ज्ञातं भवति तदा नासावश्वदृष्टांतः क्रियते, स्वभावत एव तस्य सम्यगालोचकत्वात् तस्य तु शुद्धस्य मासिकं परिहारस्थानं प्राप्तस्य प्रायश्चित्तं भवति मास इतरस्य तु कृतप्रतिकुंचनस्य तथा पन्नमासिकं प्रायश्चित्तमिदंचान्यत्मावानिष्पन्नं मासगुरु इतिगाथार्थः । संप्रति यदुक्तं, जहदंडियरसेति तद्विभावयति अत्थुप्पत्ती असरिस निवेयणे दंडो पच्छववहारो; इय लोउत्तरियमिवि, कुंचियभावं तुदंडति । ।
[भा. ३२२]
बृ- उत्पद्यते यस्मादिति उत्पत्तिः । अर्थस्योत्पत्तिरर्थश्चोत्पद्यते व्यवहारादिति अर्थोत्पतिव्यवहार उच्यते, तस्यायमर्थोत्पत्ती करणव्यवहार असद्दशनिवेदने दंड: इयमत्र भावना यथा कोऽपि पुरुषोऽपन्यायपीडितो राजकरणमुपस्थितो निवेदयते, हं देवदत्तेनापन्यायेन पीडितः । ततः कारणिकाः पृच्छंति कथमन्यायः संवृत्तः, सोऽकथयत् कथिते करणपतिब्रूते, पुनः कथय, ततो भूयः कथयति, ततः पुनरपि कथय, तत्र यदि तिसृष्वपि वेलासु सदृशं वक्ति, ततो ज्ञायते यथा अनेन यथावस्थितः
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १, [भा. ३२२]
१०९
सद्भावः कथितः, अथ विसदृशं ततो जानाति करणपतिरेष प्रतिकुंच्य कथयति ततः स निर्भर्त्सयति, किमिति राजकुलेपि समागतस्त्वं मृषा वदसीति पूर्वं मायामृषा प्रत्ययं दंड्यते, पच्छववहारो इति पश्चाद् व्यवहारं कार्यते, व्यवहारेपि यदि पराजितो भवति, ततो द्वितीयवेलं दंड्यते । एष दृष्टांती, दातिकयोजनामाह; इय इत्यादि इति एवमुक्तप्रकारेण लोकोत्तरपि वास्त्रयमालोचनादापनेन यदि कुंचितो भावी ज्ञातो भवति, ततस्तं कुंचितभावं पूर्वमाचर्यो निर्भर्त्स्ययति । किमित्यालोचनायामप्युपस्थितो मायामृषा वदसि ततो दंडे इति प्रथमती मायानिष्पन्नेन मासगुरुप्रायश्चित्तेन दंडयति, पश्चात् यदापन्नं मासिकं तेन द्वितीयवेलं दंडयति । अथ वास्त्रयमालोचनादापनेपि कथं श्रुतव्यवहारिणी मायामंतर्गतां लक्षयंते तत आह [भा. ३२३]
M
आगारेहिं सरेहिंय पुव्वावरवाहयाहियगिराहिं;
नाउं कुंचियभावं परोक्खनाणी ववहरति ।।
वृ- आकाराः शरीरगता भावविशेषास्तत्रयः शुद्धस्तस्य सर्वेप्याकाराः संविग्नभावोपदर्शका भवंति, इतरस्य तु न तादृशाः । स्वरा अप्पालोचयतः शुद्धस्य विविक्ता विस्पृष्टा अक्षुभिताश्च निस्सरंति इतरस्य त्वव्यक्ता अविस्पष्टाः । क्षुभितगदाश्च तथा शुद्धस्य वाणी पूर्वापराव्याहता, इतरस्य तु पूवापरविसंवादिनी, तत् एवं परोक्षज्ञानिः श्रुतव्यवहारिण आकारैः स्वरैः पूर्वापरव्याहताभिश्च गीर्भिस्तस्यालोचकगस्य कुंचितभावं कुटिलभावं ज्ञात्वा तथा व्यवहरंति, पूर्वं मायाप्रत्ययेन प्रायश्चित्तदंडेन दंड्यते, पञ्चादपराधप्रत्ययेन प्रायश्चित्तदंडेनेतिभावः ।
मू. (२) जे भिक्खू दोमासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएजा, अपलिउंचियं आलोएमाणस्स दोमासियं पलिउंचियं आलोएमाणस्स तिमासियं ।
वृ- द्वैमासिकं प्रायश्चित्तं यो भिक्षुर्द्वाभ्यां मासाभ्यां निर्वृत्तं द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयति तस्याप्रतिकुंच्य मायामकृत्वा आलोचयतो द्वैमासिकं प्रायश्चित्तं शुद्धत्वात् । प्रतिकुं च्यालोचयतस्त्रैमासिकं प्रतिकुंचनानष्पिन्नस्य गुरुमासस्य प्रक्षेपात् इह द्वैमासिक परिहारस्थानमात्रमापन्नस्य प्रतिकुंचकस्य दृष्टांतः कुंचिको नाम तापसः तद्यथा, कुंचिगो तावसो सो फलाण अट्टाए अडविं गतो तेन नदीए सयं मतो मच्छो दिट्ठो, तेन अप्पसागारिए पइत्ता खइतो । तस्स तेन अनुचियाहारेण अजीरंतेन गेलन्नं जायं, तेन विज्जो पुच्छिओ, सोभाइ, किं ते खइयं जतो रांगो उपन्नी ? तावसोभणइ फ्लाइं मोत्तुं अन्नंन किंचि खइयं, वेज्जो भणइ कंदादीहिंते निक्करिसियं सरीरं, तोघयं पिवाहिः तेन पीयं सुरं, गिलाणी भूतो, पुनो पुच्छितो वेजो, तेन भणियं, समं कहेहि, कहियं मच्छो मे खइतो, ततो वेज्ज्रेण संसोहणवणविरेयणकिरियाहिं लडीकओ, इमो उवणओ, जी पलिउंचइ तस्स पच्छित्तकिरिया न सक्कइ गुणं काउं सम्मं, पुन अइयाररोगं आलोयं तस्स सक्कइ ।
मू. (३) जे भिक्खू तेमासियं परिहारद्वाणं पडिसंवित्ता आलीएञ्जा, अपलिउंचियं आलीएमाणस्स तेमासियं, पलिउंचियं आलोएमाणस्स चउमासियं ।।
बृ- अत्र व्याख्या पूर्ववत् नवरं त्रैमासिकमिति त्रिभिर्मासैर्निर्वृत्तं त्रैमासिकं शेषं तथैव केवलं त्रयो मासा अवस्थिता अन्यो मायाप्रत्ययनिष्पन्नश्चतुर्थोमासो गुरुर्दीयत इति चातुर्मासिकं, अत्र प्रतिकुंचकस्य दृष्टांतो योधः ।। दो रायाणी संगामं संगामेति । तत्थ एगस्स रन्नो एगो मणूसो सूरतणेणं अतीव वल्लभो, सोय बहूहिं सल्लितो, ते तस्स सल्ले वेज्जी अवणेइ, अवणिज्जमाणेहिं य सल्लेहिं, सो अतीव दुक्खाविज्जइ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/३ ततो एक्कंमिअंगेसल्लोविजमाणेवि दुक्खाविज्ञामितिवेजस्स नकहितो, ताहेसोतनसलेण विघट्टमाणेण बलं न गेण्हइ दुब्बली भवति, पुनो तेन पुच्छिज्जमाणेण निब्बंधे कहियं, नीणितो सल्लो, पच्छा बलवं जातो, अत्राप्युपनयः प्राग्वत् ।
मू. (४) जेभिक्खूचाउम्मासिवंपरिहाटाणंपडिसेवित्ता आलाएज्जा, अपलिउंचियं आलोएमाणस्स चाउम्मासियं, पलिउंचियं आलोएमाणस्स पंचमासियं ।।
वृ-अस्य व्याख्याप्राम्वत् नवरंप्रतिकुंचनानिष्पन्नंपंचमोगुरुमासोऽधिकोदीयतेइति,पांचमासिकं अत्रप्रतिकुंचके दृष्टांतोमालाकारः, दोमालागाराकोमुदीवारो आसन्नीभूतोत्तिपुष्पाणिबहूणआरामतो उच्चिणित्ता एगेण वीही कड्डेऊणं एगेण पागडाणिकयाणि, बीएणन पागडाणिकयाणि, जेन पागडाणि कयाणि तेन बहूलाभो लद्धो, जैन न पागडाणि, कयाणि, तस्स न कोइ कयगो अल्लीणो नेन न लद्धो लाभो, एवं जो मूलगुणावराहे उत्तरगुणावराहेय न पागडेइ, सो निव्वाणेलाभनलहइ ।
मू. (५) जे भिक्खूपंचमासियं परिहारहाणंपडिसेवित्ता आलोएजा, अपलिउंचियं आलोएमाणस्स पंचमासियं, पलिउंचियं आलोएमाणस्स छम्मासियं ।।
वृ- इदमपि तथैव नानात्वमिदं, प्रतिकुंचनायां षष्ठो गुरुमासोऽधिको दीयते, इतिषाण्मासिकमत्र प्रतिकुंचके मेघदृष्टांतः यथामेघो गजितानामेगेनोवरिसित्ता, एवं तुमपि आलोएमित्तिगजित्ता निसिजं काउं आलोइउमाढत्तो, पलिउंचेसि, मा विप्रतिज्ञा भवाहि, सम्म आलोएहि । एतानेव दृष्टांतान गाथापूर्वार्द्धन भाष्यकृदाह -
[भा.३२४/१] कुंचियजोहेमालागारेमेहेपलिउंचिएतिगट्ठाणा ।।
वृ- द्वैमासिकादिपरिहारस्थानेषु परिकुंचिते यथाक्रममिमे कुंचिकादयो दृष्टांताः तद्यथा, द्वैमासिकं परिहारस्थानमापन्नस्य प्रतिकुंचकस्य दृष्टांतःकुंचिकस्तापसः, त्रैमासिकंपरिहारस्थानमापन्नस्य योधः, चतुर्मासिकंपरिहारस्थानमापन्नस्यमालाकारः पंचमासिकंपरिहारस्थानमापन्नस्य मेघः, पलिउंचिएत्ति प्रतिकुंचनायां कृतायामाचार्येण सम्यगालोचय मा प्रतिकुंचनां कार्षीरित्युपालब्धः सन् सम्यक् प्रत्यावर्तते, भगवन्मिथ्यामेदुःकृतंसतीचोदनासम्यगालोचयामीति,ततःस श्रुतव्यवहारीप्रतिकुंचिते तंतथाप्रत्यावृत्तं संतं पुनरपि त्रीन् वारान् आलोचापयति, तत्र यदि त्रिभिरपि वारैः सशमालोचयति, ततो ज्ञातव्यो यथा सम्यगेष प्रत्यावृत्त इति, तदनंतरं च यद्देयं प्रायश्चित्तं तद्दातव्यमिति, । अथ विसदृशमालोचयति ततो भणति अन्यत्र त्वं शोधिं कुरु, नाहं तव शक्नोम्येतादृश्याआलोचनायाः सद्भावमजानानःशोधिकर्तुमिति, अथवाशिष्यः पृच्छतिभगवन् एतानिमासादीनिषण्मासपर्यंतानि परिहारस्थानानि कुतः प्राप्तानि सूरिराह तिगट्ठाणा उद्गमादित्रिकरूपात् स्थानात् किमुक्तं भवति ? । उद्गमोत्पादनैपणासु यत् अकल्प्यप्रतिसेवनाया अनाचारकरणं, तस्मादेनातिप्राप्तानि; ।
सांप्रतंषाण्मासिकंपरिहारस्थानसूत्रमाह । तेन परंपलिउंचिएवाअपलिउंचिएवातेचेवषण्मासा; तेनेत्यव्ययं,ततइत्यर्थेततः पंचमासिकात्परिहारस्थानात्परमित्येतदप्यव्ययंसप्तम्यर्थप्रधानं परस्मिन् षण्मासिके परिहारस्थाने प्रतिसेविते आलोचनाकाले प्रतिकुंचिते वा अप्रतिकुंचितेवा प्रतिकुंचनयावा अप्रतिकुंचनया वा आलोचिते इत्यर्थः । ते एव प्रतिसेवनानिष्पन्नाः स्थिताः षण्मासाः, नाधिकं प्रतिकुंचनानिमित्तमारोपणं, कम्मादिति चेत् । उच्यते, इह जीतकल्पीयं, यस्य तीर्थकरस्य यावत्प्रमाणमुत्कृष्टंतपःकरणं, तस्य तीर्थेतावदेव शेषसाधूनामुत्कृष्टं प्रायश्चित्तदानं चरमतीर्थकरस्यतु
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
१११
उद्देशक : १, मूलं : ५, [भा. ३२४१] भगवतोवर्द्धमानस्वामिनउत्कृष्टतपः पाण्मासिकं, ततोऽस्यतीर्थे सर्वोत्कृष्टमपि प्रायश्चित्तदानंपण्मासा एवेति, पण्मासिकपरिहारस्थानं प्रतिसेव्य प्रतिकुंचनवाप्यालोचयतो नाधिकमारोपणमतस्त एव षण्मासाः स्थिता उक्ताः ।
मू. (६) जे भिक्खू बहुसोविमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा, अपलिउंचियं आलोएमाणस्स मासियं, पलिउंचियं आलोएमाणस्सदोमासियं ।। (एवं) मू.(७) जेभिक्खू बहुसोविदोमासियं - जाव - तेमासियं । मू.(८) जे भिक्खूबहुसोवितेमासियं-जाव- चाउम्मासियं । मू.(९) जे भिक्खू बहुसोविचाउम्मासियं - जाव-पंचमासियं ।
मू.(१०) जे भिक्खू बहुसोवि पंचमासियं - जाव - आलोएमाणस्स पंचमासियं पलिउचियं आलोएमाणस्सछम्मासियंतेनं परंपलिउचिएवा अपलिउंचिएवातेचेव छम्मासा ।
वृ.जेभिक्खूबहुसोविमासियं परिहारहाणमित्यादियो भिक्षुर्बहुशोपि त्रिप्रभुतिवारानपिआस्तामेकं द्वौ वा वारावित्यपिशब्दार्थः । मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् तस्याप्रतिकुंच्यालोचयतो मासिकमेकंप्रायश्चित्तं, प्रतिकुंच्यालोचयतो द्वितीयोमायानिष्पन्नो गुरुमासोदीयते इति द्वैमासिकंइयमत्र भावना, केनापि गीतार्थेन कारणे अयतनया त्रीन् वारान् बहून् वारान् वा मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेवितमालोचनाकाले चाप्रतिकुंचनयालोचितंतस्मै एकमेवमासिकं प्रायश्चित्तंदीयते, नतु यावतो वारान प्रतिसेवना मासिकस्य कृतवान तावंति मासिकानीति कारणप्रतिसेवनायाः कृतत्वात, अथ प्रतिकुंचनयालोचयति, ततो द्वितीयो मासोमायानिष्पन्नो गुरुर्दीयते । इति द्वैमासिकं, एवं शेषाण्यपि द्वैमासिकादीनि विषयाणि चत्वारि सूत्राणि भावनीयानि, नवरं द्वैमासिकसूत्रे तृतीयो मायानिष्पन्नो गुरुमासो दीयते इति त्रैमासिकं, त्रैमासिकसूत्रे चतुर्थो मायानिष्पन्नो मास इति, चातुर्मासिक चातुर्मासिकसूत्रेपंचमो मायाप्रत्ययोमासइतिपंचमासिकं, पांचमासिकसूत्रेषष्ठोमायानिष्पन्नोगुरुमास इति षण्मासिकं, ततः षण्मासिके परिहारस्थाने आलोचनाकाले प्रतिकुंचनायामप्रतिकुंचनायां वा त एव स्थिताः षण्मासा इति; अमीषां पंचानामपिसूत्राणां सूचकमिदंगाथायाः पश्चार्ट्स । [भा.३२४/२] पंचगमानेयव्वा बहूहिँ उक्खडमड्डाहिं वा।
वृ-पंचगमाः सूत्रप्रकारा ज्ञातव्याः । कथमित्याह |बहूहिं इत्यादि । उरकडमड्डा । इतिदेशीपदमेतत् पुनः पुनः शब्दार्थश्च वारंवारं, ततोयमर्थः । बहुभिवारैर्विशेषता बहुशब्द इति पदविशेपिता इत्यर्थः, । अत्र चोदक आह - [भा.३२५] बहुएसुएगदाने, रागो एक्कक्कदाने दोसो उ ।
एवमगीते चोयगगीयंमियअजयसेविम्मि ।। वृ- ननु यूयं न मध्यस्था रागद्वेषकरणात् तथाहि बहुशः प्रतिसेवितेष्येतेषु पंचसु सूत्रेषु मासिकेषु परिहारस्थानेषु बहुशः प्रतिसेवितेष्वपि एकमेव मासं प्रयच्छथ, द्वैमासिकेषु परिहारस्थानेषु बहुशः प्रतिसेवितेष्वप्येकं द्वैमासिक, त्रैमासिकेषु परिहारस्थानेषु बहुशः प्रतिसेवितेष्वप्येकं त्रैमासिकं, चातुर्मासिकेषुपरिहारस्थानेषुबहुशःप्रतिसेवितेष्वेकंचातुर्मासिकं, पंचमासिकेषुपरिहारस्थानेषु बहुश: प्रतिसेवितेषु एकं पंचमासिकं, एवं बहुकेषु बहुशः प्रतिसेवितेषु मासिकादिषु परिहारस्थानेष्वेकदाने एकैकसंख्याकस्य मासिकादेदनिर्देष्वेवं प्रयच्छथ, तेषु रागः आयेषु पंचसूत्रेषु एकैकटाने एकैकवारं
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १ १/१० यत् प्रतिसंवितं मासिकादि तस्य परिपूर्नस्य दानेष्वेवं प्रयच्छ्थ, तेषु विषये द्वेप एव, तुः शब्दः एवकारार्थः न च रागद्वेपवंतः परेषां शोधिमुत्पादयितुं क्षमाः सम्यक् प्रायश्चित्तदानविधिरकरणादिति । अत्र सूरिराह एवमित्यादि । अहो चोदक एवमादिमेषु पंचसु सूत्रेषु यावन्मात्रं प्रतिसेवितं तावन्मात्रस्य परिपूर्णस्व दानमगीते अगीतार्थे प्रतिसेवके, यत् पुनर्बहुशः शब्दविशेषितेषु पंचसु सूत्रेषु बहुशः प्रतिसेवितेष्वपि मासिकादिषु स्थानेष्वेकैकेन संख्यांकस्य मासिकादेर्दानं तत् गीतार्थे अयतनासेविनि अयतनया प्रतिसेवके ततो गीतार्थागीतार्थभेदेन प्रतिसेवकस्य भेदादित्थं प्रायश्चित्तविधानमित्यदोषः अत्रैवार्थे दृष्टांतमाह -
[भा. ३२६]
जो जत्तिएण रोगो, पसमइ तं देह भेसजं वेज्जो; एवागमसुयनाणी, सुज्झइ जेणं तयं दति ।
वृ- यो रोगो यस्मिन् पुरुषे अल्पो महान्वा पुरुषप्रकृतिमपेक्ष्य यावन्मात्रेण प्रशाम्यति, तस्य पुरुपस्य तत् तावन्मात्र भेषजं वैद्यः प्रयच्छति नाधिकं, एवममुना दृष्टांतप्रकारेण, मकारस्य लोपः प्राकृतत्वात् । आगमसुयनाणीति, ज्ञानिशब्दः प्रत्येकमभिसंबंध्यते, आगमज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्च यो गीतार्थोऽगीतार्थञ्च येन यावन्मात्रेण प्रायश्चित्तेन परिणामवशात् शुध्यति, तस्मैतत्तावत्प्रमाणं प्रायश्चित्तं ददाति, ततो यथौचित्यप्रवृत्तेर्न रागद्वेवयत्तेति न काचित्क्षतिः, संप्रति वक्ष्यमाणार्थसूचिकामिमां संग्रहणिगाथामाह । [भा. ३२७]
सुत्तं चोयग मा गद्दभत्ति कोद्वारतिय दुवेय खल्लाडा; अद्धाणे सेवियंमी सव्वेसिं घेत्तुणं दिनं ।
- प्रथमतः प्रमाणत्वेन सूत्रमुपन्यसनीयं ततश्चोदकवचनमुत्क्षिप्य मा इति प्रतिपेधो वक्तव्यस्तदनंतरं गर्दभदृष्टांतः ततोऽध्वनि सेवितेऽनेकवारं मासिके परिहारस्थाने तेषां समविपमतया दिवसान् गृहीत्वा दत्तमेकं मासिकं प्रायश्चित्तमित्युक्ते चोदकवचनमुत्क्षिप्य कोष्ठांगास्त्रयं दृष्टांतत्वेनोपन्यस्तव्यं, तदनंतरं च भूयः पर्वचनमाशंक्य द्वौ खल्वाडौ दृष्टांता करणीयाविति गाथाक्षरयोजना, भावार्थं स्वयमेव भाष्यकृद्वक्ष्यते, तत्र सुत्तं चोयग मा इत्येतत् व्याख्यानयन्नाह -
[भा. ३२८ ]
अवियहुसुत्ते भणियं सुत्तं विसमंति मा भणसु एवं;
संभव न साहे अत्ता जेनालियं ब्बूया ।
वृ- अपिचेति रागद्वेषवत्ता भावहेत्वंतरसमुच्चये न आस्तां गीतार्थागीतार्थभेदेनयर्थौचित्यप्रायश्चित्तदानतो न वयं रागद्वेषवंतोऽपि च अन्यच्च सूत्रमेवंविधेष्वर्थेषु प्रमाणं, सूत्रे बहुनिश्चितं विपमास्वपि प्रतिसेवनासु तुल्यं प्रायश्चित्तं भणितं, ततो न कश्चिद्दीपः एतावता सूत्रमिति व्याख्यातं, अत्र चोदक आह । ननु सूत्रमेव विषमं न समीचीनं परस्परविरुद्धत्वात्, तथाह्यादिमेषु पंचसु सूत्रेषु चावत् प्रतिसेवितं तावत् परिपूर्नस्य दानमुत्तरेषु तु पंचसूत्रेषु बहुशः प्रतिसेवितेष्वपि मासिकादिष्वेकैकसंख्याकस्य मासिकादेर्दानं नच विपमासु प्रतिसेवनासु समं प्रायश्चित्तदातुमुचितमिति । एतावता चोदक इति व्याख्यातमिदानीमेतदेव चौदकवचनमुत्क्षिप्यमिति व्याख्यानयति, सुत्तं विसमंतीत्यादि एवमुवदर्शितेन प्रकारेण सूत्रं विपममिति, मा भण मा वादीः, यतः सूत्रस्य अर्थतः कर्त्तारी भगवंतो वीतरागाः सर्वज्ञाः अत्यं भासइ अरिहा इति वचनात् एवं च परमार्थतः आप्ताः क्षीणरागादितया परिपूर्णयथावस्थिताप्तत्वलक्षणसद्भावात् न च तेषामित्थंभूतनामाप्तानां स हेतुः कारणं संभवति, येन ते आप्ता अलीकं ब्रूयुः ।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
११३
रदशक ः १, मूलं: १०, [भा. ३२८] अलीकभाषणहतो गगादेर्निर्मूलकाषंकर्पणात् उक्तंचरागाद्वा द्वेषाद्वा मोहाद्वा वाक्यमुच्यते ह्यनृतं; यस्यतुनैते दोपास्तस्यानृतकारणं किंस्यात् ।
ननु यद्यप्येवं तथापि विषमाणि खलु प्रतिसंवनावस्तूनि विषमेपुच प्रतिसेवनावस्तुपु कथं तुल्यं प्रायश्चित्तमिति तत्राह - [भा.३२९] कामविसमावत्थूतुल्ला सोही तहावि खलु तेसिं:
पंचवणितिपंचखरा अतुल्लमुल्लाय आहरणं । वृ- काममित्यनुमतौ, काममनुमन्यामहे विषमाणि वस्तूनि प्रतिसेवनालक्षणानि, तथापि खलु निश्चितंतेषांशुद्धिस्तुल्याभवति प्रतिसेवकभेदात्, एकत्र ह्यगीतार्थः प्रतिसेवकोऽन्यत्र गीतार्थःतथाचात्र पंचवणिजां पंचानां वणिजां । त्रिपंच खराः पंचदश गर्दभाः, पंचवणिजि पंचखराः कथंभूता इत्याह . अतुल्यमूल्या अतुल्यमसदृशं मूल्यं येषां ते, आहरणं दृष्टांतः पंचवणिया समभागसामाइया ववहरति, तेसिं पन्नरस खरा लाभतो जाता, ते विसमभारवाहित्तेण विसममोल्लत्तेण व समं विभइडमवाएंता भंडिउमारद्धा, ततो ते एकस्य बुद्धिमतस्स समीवमुवट्टिया, तेन खराण मुलं पुच्छिया तेहिं कहियं, ततो भणति समं विभयामित्ति,धीरा होह,माझंडेह, ततोतेन एक्को खरोसट्ठिमोल्लो एकस्यवाणियगस्स दिनो दोनि खरा पत्तेयं तीसमो लाबिइयस्सदिणा, तिण्हं खराणं पत्तेयं वीसंवीसं मोल्लं तइयस्स दिन्ना, चउण्हं खराणं पत्तेयं पन्नरस २ मोल्लं ते चउत्थगस्स वाणि यगस्य दिना पंचखरा पत्तेयं वार समोल्ला ते पंचमस्स वाणियगस्स दिनाएतदेवाहभा.३३०] विनिउत्तभंडभंडणमा भंडह तत्थ एगोसडीओ,
दोतीस तिन्निवीसचउ पन्नरस पंचबारसग । वृ-पंचानां वणिजांसमभागसामाजिकानां विनियुक्तभांडानां विनियुक्तं व्यापारितंभांडंक्रयाणकं यैस्ते तथातेषांपंचदश खरा अभूवन्निति वाक्यशेपः,तेचविषमभावाहिनो विपममूल्याश्चततो यद्यपि समविभागेन विभज्यमानरूपास्त्रयस्त्रयोभवंति तथाप्यतुल्यमूल्याइति, परस्परभंडनमभूत् तत्रएकोपगे मध्यस्थः समागत्य ब्रूते, मा भंडयताहं समविभागेन विभज्य दास्यामीति, तत्रैकः पठिकः पष्ठिमूल्य एकस्य दत्त इति वाक्यशेषः, एवं द्वौ त्रिंशन्मूल्यौ द्वितीयस्य त्रयो विंशतिमूल्यास्तृतीयस्य, चत्वारः पंचदशमूल्याः चतुर्थस्य पंच द्वादशमूल्याः पंचमस्य, यथा तेषां पंचानां वणिजां पंचदश खराः परस्परमतुल्य मूल्यतया विभिन्नास्तथा केनापि विभज्य दत्ता, यथा तुल्या लाभप्राप्तिर्भवति, तथा साधूनामपि गीतार्थादिभेदानामनेकविधानामागमव्यवहारिणाश्रुत व्यवहारिणा वा तथा कंचनापि रासभस्थानीया मासा विभज्य दीयंते; यथा तुल्या विशोधिर्भवति इति एतदेवाह[भा.३३१] कुसलविभागसरिसउगुरुसाहूय होति वणियावा;
रासभसमा यमासा, मोल्लं पुनरागदोसार। वृ- कुसलो विभागे कुसलविभागः, राजदंतादित्वाभ्युपगमात् कुशलशब्दस्य पूर्वनिपातः तेन सदृशकस्तुल्यो गुरुरागमव्यवहारी श्रुतव्यवहारी वासाधवश्च भवंति वणिजइव वणिजतुल्याः, वा शब्द उपमानार्थः वा विकल्पोपमानयो रिति वचनात, रासभसमश्चमासा मूल्यं पुन सगद्वेपावेव तु शब्द एक्कारार्थः तथाहि यथा रासभद्रव्यगुणवृद्धिहानितो मूल्यस्य वृद्धिहानी तथा रागद्वेषवृद्धिहानिकृते
12118
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१० प्रतिसेवनातः प्रायश्चित्तस्य वृद्धिहानी यथाकेनापि तीव्ररागद्वेपाध्यवसायेन मासिकंस्थानं प्रतिसेवितं, तस्य मासः परिपूर्णो दीयते अपरेण मंदाध्यवसायेन द्वैमासिकस्थाने प्रतिसेविते तस्य एकैकस्य मासस्य पंचदश २ दिनानि गृहीत्वा मासो दीयते, शेषं त्यज्यते मंदाध्यवसायेन प्रतिसेवनात् अन्येन मंदतमाध्यवसायेन त्रीणि मासिकस्थानानि प्रतिसेवितानि, तस्यैकैकस्यमासस्यदशदश दिनानिगृहीत्वा मासोदीयते,शेपंसर्वत्याज्यं, अपरेणातिमंदतमाध्यवसायेनचत्वारिमासिकस्थानानिप्रतिसेविनाति; तस्मै चेकैस्य मासस्य अर्धाष्टमानि २ दिनानि गृहीत्वा मासा दीयते इत्यादि ततो भवति मूल्यं रागद्वेपों एवं सकलद्वैमासिकादिसूत्रेषु बहुशः सूत्रेषु च कारणायतनाप्रतिसेविनो रागद्वेषवृद्धिहानित उपयुज्य वहुविस्तारंवक्तव्यं, तदेवगदभत्तिव्याख्यातमधुनाअद्धाणसेवियमीत्यादिव्याख्यायलेगीतार्थेनाध्वनि उपलक्षणमेतदन्यस्मिन् कारणांतरे यदयतनया प्रतिसेवितं तत्र बहूनि मासिकस्थानान्यापन्नानि तानि चालोचनाकाले सर्वाण्यप्येकवेलयालोचितानि गुरुश्चालोचनाप्रदानविशेषतो जानाति यथैव गीतार्थः कारणेच प्रतिसेवनाकृता परमयतनया ततोऽयतनाप्रसंगनिवारणार्थं सर्वेषामपि मासानांसमविषमाणां समविषमतया दिवसान् गृहीत्वा मास एकस्तस्मै दत्तः अगीतार्थोपि यो मंदेनाध्यवसायेन बहूनि मासिकस्थानानि प्रतिसेव्य तीव्रण वाध्यवसायेन प्रतिसेव्य हा मयादुष्टुकृतमित्येवमादिभिर्निदनैरालोचितवान्सोप्येकेनमासेन शुध्यति तथाप्यगीतार्थोऽपरिणमकोवाचिंतयेत्द्वैमासिकाद्यापन्नोहंकथमेकेन मासेन शुद्धयामि ततः श्रुतव्यवहारी तस्य प्रत्ययकरणार्थमेकैकस्मात् मासात् कपिपयान् कतिपयान दिवसान् गृहीत्वा मासमेकं प्रयच्छति । __ यथाद्वयोमसियोः प्रतिसेवितयोरेकैकस्यार्द्धमासमर्द्धमासंगृहीत्वाइति एवं सर्वेपि मासाःसफलीकृता इति तस्य महतिधृतिरुपजायते, यस्त्वागमव्यवहारी सनव्यवहारी सवैमासिकंप्राप्तस्य द्वादपिमासो सफलीकरोति किंत्वेकंददाति, द्वितीयंत्यजतिसहिप्रत्यक्षज्ञानीततोनतवचनेकरयाप्यशुद्धयाशंकेति यदा पुनः तीव्राध्यवसायो निष्कारणप्रतिसेवी, तस्व मासादिकमापन्नस्य परिपूर्नमासादिकमेव दीयते । [भा.३३२] वीसुदिन्ने पुच्छा, दिटुंतो तत्थदंडललिएणं,
दंडो रक्खो तेसिंभयजननंचेव सेसाणं । वृ-एवंगीतार्थानामगीतार्थानांचकारणे निष्कारणेवा विष्वक्पृथक्प्रायश्चित्ते दत्तेपुच्छति शिष्यः पृच्छति किंः कारणमगीतार्थानां निष्कारणे कारणेचविसदृशं प्रायश्चित्तं दत्तमिति अत्र कोठागारत्तिए इत्यस्य व्याख्याया अवसरः दिद्रुतो तत्थ दंडललिएणा तत्र पुरुषभेदेन विसदृशप्रायश्चित्तदाने दृष्टांतो दंडलातिकेन दंडालातो गृहीतो येन सदंडलातः सुखादिदर्शनात् निष्टांतस्य परनिपातः । दंडलात एव दंडलातिकः प्राकृतत्वात् स्वार्थिक इकप्रत्ययोयथापृथिवीकायिका इत्यत्रतेनदंडलातिकेनगृहीतदंडेन राज्ञा इत्यर्थः । यथा तेन दंडलातिकेन राज्ञा राजकार्ये प्रवृत्तानामपि तेषां दंडानां रक्षा भवति मा भूयो ग्रहीतुः कोष्ठागाराणीति निवारणार्थं, तथा शेषाणां भयजननंचभयोत्पादश्चस्यादित्येवमर्थं स्तोको दंड: कृतस्तथागीतार्थस्यापिकारणेप्रवृत्तस्यायतनाप्रसंगनिवारणार्थमगीतार्थस्य मंदाध्यवसायप्रतिसेविनो दुष्टाध्यवसायप्रतिसेविनोवा, वा बहुभिर्निंदनैर्दत्तालोचनस्य प्रमादनिवारणार्थमासानांसमविषमतया दिवसान्गृहीत्वामासोदीयते, तथा वासराजाशेपस्य राजकार्याप्रवृत्तस्यकोष्ठागारमूपकस्य सर्वात्मना दंडं करोति, एवं यो निष्कारणप्रतिसेवितस्य मासमापन्नरय परिपूर्ण मासादिकं दीयते । अथ के ते दंडाः कथंचतेषां राजा दंडं कृतवानिति तत्कथानकसूचकमिदं गाथाद्वयमाह -
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
११५
उद्देशकः १, मूलं : ५, [भा. ३३३] [भा.३३३] दंडं तिगंतुपुरतिगेठवियं पच्चंतपरनिवारोहे,
. . भत्तटुं तीसतीसं कुंभग्गहआगया जेतु । [भा.३३४] कामममेयकज्जं । कयवित्तीएविकीस भेगहियं,
एसपमाओतुझंदस दस कुंभे दलहदंडं ।। वृ- एगस्स पयंडरनो पञ्चंति रायाविउट्ठो, ततो तेन पयंडेण रणा, तस्स पच्चासन्नेसुतिसु तिन्नि दंडा विसज्जिया गच्छह पुराणि रक्खह ततो तेसुनयरसु पत्तेयं पत्तेयं ठिया पच्चंतियराइणा ते आगंतुरोहिया, तेहिं रोहिएहिंखीणभत्तेहिं जेतेपुरेसुपयंडस्सस्नोकोठागारातेहिंतोपत्तेयंधन्नस्सतीसंतीसंकुंभागहिया, ततो तेहिं सो पञ्चंतितो राया जितो, आगया रनो समीयं कहियं सव्वं सवित्थरंतुदोरायापुनो तेहिं कहियं तुझंक्जं करतेहिं धन्नं गहियं, रन्ना चिंतियं जइ एएसिं दंडो न कीड, तो मे पुनो पुनो उप्पन्नपयोगणेहिं कोठागाराए विलुप्पेहिँति नय अन्नेसिंभयंभवंति । तम्हा मेदंडो कायव्यो, एवं चिंतिऊणं भणति, कामं मम कजं तहावि तुझं मए वित्ती कया आसि ततो कयवित्तीहिं कीस भे धन्नं मझंगहियं, तुझं एस पमाओ, ततोअनवत्थपसंगनिवारणत्थंभणति, एसतुझंदंडो,ममधन्ने देह एवंभणित्ता राया अनुगहं करेइ । जेहिं कोट्ठागारोहितो तीसं कुंभा गहिया तेसु अप्पणिजस्स धन्नस्स दस दस कुंभे पक्खिवह वीस वीसंकुंभा मुक्का, अक्षरयोजनात्वेवंप्रत्यंतपरनृपावरोधनिमित्तंदंडतिकं पुरत्रिकेस्थापितं, तेनच प्रत्येक भक्तार्थतीसतीसकुंभगहणत्ति त्रिंशत्रिंशतः कुंभानां ग्रहोग्रहणंकृतंततस्तंप्रत्यंतनृपंजित्वा आगतास्ते दंडा राजानं विज्ञप्तवंतोयथा युष्मत्कार्थार्थ त्रिंशत्कुंभागृहीताः राजा प्राहकामममैतत्कार्यं परंयुष्माकं मया वृत्तिः कृतासीदिति, कृतवृत्तिभिर्भे भवद्भिः किमर्थं मम धान्यं गृहीतं युष्माकमेष प्रमादस्तस्मात् दंडंदशकुंभान्ददत एष दृष्टांतः अयमर्थोपनयः । भा.३३५] तित्थयरा रायाणो, जइणोदंडाय कायकोठारा ।
असिवाइधुगह पुन अजयपमायारुहण दंदो ।। वृ-तीर्थंकरा राजानो राजस्थानीयाः, साधवो दंडा दंडस्थानीयाः कायाः, पृथिवीकायिकादयः कोष्ठागाराणि कोष्ठागारतुल्याः । अशिवादीनि कारणानि, व्युद्ग्रहाः प्रत्यंतपरनृपेण सह ये व्युद्ग्रहास्तत्स्थानीयानि अयतनाप्रमादरोधनार्थं गीतार्थस्यायतनाप्रसंगनिवारणार्थमगीतार्थस्य प्रमादनिवारणार्थं सर्वेषांप्रतिसेवितानांमासानांसमविषमतया दिवसान्गृहीत्वामासोदंडोदीयते इति अत्रपर आह· [भा.३३६] बहुएहिविमासेहिं एगो जइदिज्जतीउपच्छित्तं ।
एवं बहुसेवित्ता एक्कासि वियडेमोचोएइ ।। वृ- यदि गीतार्थस्य कारणेन अयतनया बहुकेष्वपि मासेपु सूने तृतीया सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात् प्रतिसेवितेषुएकवेलायामालोचिताइति कृत्वाएको मासः प्रायश्चित्तं दीयते, ततःइतः प्रभृति वयंबहूनि मासिकादीनि प्रतिसेव्य एक्कसिएकवेलायां विकटयिष्यामः । तत एकमेकमासिकादिकंलप्स्यामहे इति चोदयति चोदकः तत्राचार्य आह - [भा.३३७] माक्य एवं एक्कसिं वियडेमो सुबहुएवि सेवित्ता,
लब्भिसि एवं चोयगदेंतेखल्लाडखडुगंच ।। वृ- मा वद, मा वादीरेवं, यदुत सुबहून्यपि मासिकादीनि स्थानानि सेवित्या प्रतिसेव्य एक्कसि
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१ - १/१० एकवेलायां विकटविष्यामो येनैकमेव मासिकादिकं लप्सामहे इति यत् एवं कुर्वन् चोदक! लप्स्यसे महांतमपराधं, खल्वाटेखड्डुकां ददान इव, अत्र दुवेव खल्लाडा इत्यस्यावसरः द्वौखल्वाटावत्र दृष्टांतः । एगो खल्लाडो तंबोलवाणियउ पन्ने विकिणइ सो एक्कण चारभडपोट्टेण पन्ने मगिती अरे खलाडवाणिया पन्ने देहि, तेन सकसाएण न दिन्ना । अन्ने भणंति थोवा दिन्ना, ततो तेन रूसिएण चारभटपोट्टेण खल्लाडे सिरे खड्डुगा दिन्ना, टक्कर दिनेति वुत्तं भवति, वाणीएण चिंतियं, जइकलहेमितोमएसदूमितो मारेञ्जा, सम्हा उवाएणवेरनिजामणं करेमि, एवं चिंतिऊणातंबोलवाणिएण उद्वित्ताहत्थोसेमलिओ, वत्थजुयलं दिन्नं, पाएसुपडिओ बहु चसेतंबुलं दिन्नं | चारभडपोट्टो पुच्छति, किं कारणं न तुमंझट्टो, पच्चुलं मर्म पूएसि, पाएसु य पडिसित्ति, वाणिएणा भणियं अम्ह विसए सव्वखल्लाडाणमेरिसा चेव ठिती, चारभडपोट्टेण, चिंतियं,लद्धोमए जीवणोवाओ, ततोपुनोविचिंतियंतारिसस्सखटुगंदेमिजोमं अदरिदं करेजा, ताहेतेन एगस्स ठकुरस्सखल्लाङगस्सखडुगा दिन्ना, तेन मारितोएतदेवाह - [भा.३३८] खल्लाडगंमिखुड्डगा दिन्ना तंबोलियस्सएगेन;
सक्कारिता जुयलं दिन्नं बिइएण वोरवितो। वृ-एकेन चारभटपोतेन तांबूलिकस्य शिरसि खल्वाटे खटुका टक्कारा दत्ता, ततस्तेन वणिजा तांबूलिकेन सत्कार्य तस्मै वस्त्रयुगलं दत्तं, द्वितीयेन खल्वाटेन व्यपरोपितो मारितः एप दृष्टांतोऽयमर्थोपनयः ।। [भा.३३९] एवं तुमंपिचोयग, एक्कसि पडिसेविऊण मासेणं,
मुव्विहसि बिइयगं, पुन लभिहिसि मूलं तुपच्छित्तं ।। वृ- एवं त्वमपि चोदक एक्कसि एकवारं बहूनि मासिकानि स्थानानि प्रतिसेव्य एकवेलायां सर्वाण्यप्यालोचितानीति मासेन मुक्तो द्वितीयवारमुपेत्य प्रतिसेव्य तथालोचयन् लक्षितस्वभावो मूलं तु शब्दात्च्छेदंवा लप्स्यसे, यथा लब्धवान् चारभटो मरणं अन्यच्च स चारभटो वा इह एकं प्राप्तवान्त्वं पुनः संसारे अनेकानि मरणानि प्राप्स्यसि, तस्मात् प्रतिसेवकपरिणामानुरूप एषप्रायश्चित्त दानविधिर्नालोचनामात्रविशेपकृत इति नान्यथा प्रसंजनीयः एतदेवाह - [भा.३४०] असुहपरिणामजुत्तेण सेविए एगमेगमासोउ;
दिग्जइयबहसुएगो सुहपरिणामो जया सेवे । वृ-अशुभपरिणामयुक्तेनासेविते निष्कारणामयतनया प्रतिसेविते इत्यर्थः । एतस्मिन् मासे एको मासः परिपू! दीयते, दुष्टाध्यवसायेन प्रतिसेवनात पुनः प्रत्यावृत्तेरभावाच्च, यदा पुनः शुभपरिणामः सेवते, पुष्टमालंबनमालंब्य प्रतिसेवते, इत्यर्थः दुष्टाध्यवसायेन वा सेवित्वा पश्चाबह्वात्मनिंदनं करोति, तस्य बहुष्वपि मासेपुप्रतिसेवितेष्येकोमासोदीयते, इहकश्चित्दंडदानादात्मानमपभ्राजनास्थानंदुःखितं मन्येत, तंप्रति दंडदानानफलमाह - [भा.३४१] दिनमदिन्नोदंडो, सुहदुहजननो उदोहवरगाणं;
साहुणं दिन्नसुहो अदिन्नसोक्खो गिहत्थाणं । वृ-द्वौ वर्गौतद्यथा - साधुवर्गोगृहस्थवर्गश्च, तयोर्द्वयोर्वर्गयोदडोदत्तो, दत्तश्च यथायोगंसुखदुःख जननः तत्र साधूनांदत्तः सन्दंडः सुखहेतुरदत्तःसन्दुःखकारणमिति सामर्थ्यात् गम्यते गृहस्थानामदत्तः सन सुखावहो दत्तः सन्दुःखावह इति सामर्थ्यात् प्रत्येयं कस्मादेवमिति चेदत आह -
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
११७
उद्देशक : १, मूलं:५. [भा. ३४२] भा.३४२] उद्धियदंडो साहु अचिरेणउवेइ सासयं ठाणं ।
सोच्चिय अनुट्ठियदंडो संसारपट्टतो होइ ।। [भा.३४३] उद्धियदंडो गिहत्थो, असनवसन विहितोदुही होइ;
- सोच्चिय अनुट्टियदंडो असनवसणभोगवं होइ वृ-उधृत उत्पाटितो गृहीतोदंडोयेनस उध्धृतदंडः साधुरचिरेणस्तोकेनकालनापैतिशाश्वतंस्थानं, प्रायश्चित्तं प्रतिपत्त्यातीचारमलापगमकरणत उत्तरोत्तरविशुद्धसंयमलाभात्: स एव साधुग्नुध्धृतदंड: संसारप्रवर्तकोभवति । अतिचारजातस्यसंसारकारणत्वात् तथाउध्धृतदंडो गृहस्थोऽशनवसनविरहितो भोजनवस्त्रपरिहीनादुःखी भवतिस एवानुध्धृतदंडोऽशनवसनभोगवान् भवति ।
मू.(११) जेभिक्खू मासियंवा दोमासिवंवा जाव पंचमासियं वा एएसिं परिहारहाणाणं अन्नबर परिहारहाणं पडिसविता आलोएज्जा अपलिऊंचिवं आलोएमाणस्स मासियं वा जाव पंचमासियं वा पलिऊंचिय आलोएमाणस्स होमासिवंवा जाव छम्मासिवंवा तन परंपलिऊचिएवाअपलिऊंचिए वा तंचंव छम्मासा। __ मू. (१२) जे भिक्खू बहुसावि मासिवं वा जाव पंचमासियं वा एएसिं परिहारट्टाणाणं अन्नयः परिहारट्टाणं पडिसंवित्ता आलाएज्जा अपलिऊंचियं आलोएमाणस्स मासियंचा जाव पंचमासिवं वा पलिऊंचयं आलोएमाणस्सदोमासिबंजाव छम्मासिवंतेन परं पलिऊंचिए वा अपलिऊंचिए वातेचंव छम्मासा।
मू. (१३)जे भिक्खू चाउम्मासियं वा साइंगचाउम्मासिवं वा पंचमासियं वा साइंग पंचमासिय वा एएसिंपरिहारट्ठाणाणं अन्नवरंपरिहारहाणं पडिसंवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचियं आलाएमाणस्स चाउम्मासिवंवासाइंगचाउम्मासियंवापंचमासिवासाइंगपंचमासिच्वापलिऊचिआलोएमाणस्स पंचमासियंवासाइरंगपंचमासिवंवाछम्मासियंतनं परंपलिऊंचिएवाअपनिऊचिएवातेचंव छम्मासा।
मू. (१४) (एवं) जे भिक्खू बहुसोवि० -..
वृ-यो भिक्षुर्मासिकं वा द्वैमासिकं वा त्रैमासिकं वा चतुर्मासिकं वा पंचमासिकं वा, वाशब्दाः सर्वे विकल्पास्तिथाचाह - एतेषांपरिहारस्थानानामन्यतमत्सूत्रेमकारस्य रेफःप्राकृतत्वात्परिहारस्थानं प्रतिसेव्यालोचयेत् तस्येति सामर्थ्यादवसीयते यच्छब्दस्य तच्छब्दापेक्षित्वादप्रतिकुंच्य आलोचयतो मासिकं वा द्वैमासिकं वा त्रैमासिकं या चातुर्मासिकं वा प्रतिकुंच्यालोचयतः । सर्वत्र आपन्नप्रातश्चित्तापेक्षया अधिको मायानिष्पन्नो गुरुमासो दीयते, इति द्वैमासिकादिक्रमेणेह द्वैमासिकं वा त्रैमासिकंवा पंचमासिकंवा पाण्मासिकंवा तेनपरमित्यादि ततः परं पंचमासिकात्परिहारस्थानात्परं परस्मिन् षण्मासिकं परिहारस्थाने प्रतिसेविते आलोचनायां प्रतिकुंचिते वा त एव स्थिताः षण्मासाः । ततः ऊध्धर्वमस्मिन् तीर्थे आरोपणायाः असंभवात् । अत्र शिष्यः प्राह । [भा.३४४] कसिणासवणा पढमे, बिइए वहुसोविएसरिसा;
संजोगो पुन तइयतत्थंतिमसुत्त वल्लीवा । वृ-इह आदिमानि पंचापि सकलसूत्राणिसकलसूत्रसामान्यादेकं प्रथमं सूत्रं विवक्षितं, द्वितीयानि पंच सूत्राणि बहुशः शब्दविशेषितानि बहुशः शब्दविशेषितान्यपि बहुशः शब्दविशेषयित्वा विशेषात् . द्वितीयं सूत्रं, तत्र प्रथमसूत्रे कृत्स्नारोपणा कृता किमुक्तं भवति, यत्प्रतिसेवितं तत्सर्वं परिपूर्ण दत्तं न
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १-१/१४ पुनः किंचिदपि तस्मात् मुक्तमिति, द्वितीये सूत्रे बहुशोपि सेवितमासिकादाँ परिहारस्थाने झोषित्वा शुद्धिः सदृशी प्रथमसूत्रगमसदृशी दत्ता, एवं प्रथमे द्वितीये च सूत्रे गते अयं तृतीयः सूत्रगमः किंप्रसिद्ध्यर्थमारब्धः | आचार्य आह । संयोगा इत्यादि तृतीयेऽस्मिन सूत्रे संयोगः पंचपदगतः उपदर्शितः पुनः शब्दो विशेषणार्थः स चैतद्विशिनष्टि, पंचानामादिसूत्रगमानां संयोगज्ञापनार्थमिदं तृतीयं सूत्रमारब्धमिति, तथाहि पंचानां पदानां दशद्विकसंयोगे भंगाः, दशत्रिकसंयोगे, पंच चतुष्कसंयोगे, एकः पंचसंयोगे, तत्र योसावेकः पंचकसंयोगे सोऽनेन सूत्रेऽत्र साक्षात् गृहीतः तथाचाह तत्थंतिमसुत्तत्ति तत्र तेषु द्विक संयोगादिभंगकेषु मध्ये अंतिमः पंचकसंयोगात्मको भंगः सूत्रेण गृहीतः विभक्तिलापोऽत्र प्राकृतत्वात् अस्य ग्रहणदितरेपि सर्वे भंगका गृहीताः ।
किमिवेत्यत आह वल्लीवा वा शब्द उपमानार्थे वल्लीवत् यथा वल्ली अग्रे गृहीत्वा समाकृष्टा सर्वा समूलमध्या समाकृष्टा भवति एवमेतेनांतिमसंयोगसूत्रेण सर्वेप्येते द्विकादयः संयोगा गृहीता भवत्यत एतदर्थभिदं सूत्रारब्धं, तत्र द्विकं संयोगे दशभंगा इमे जे भिक्खु मासियं वा दोमासियंवा एएसिं परिहारठाणाणं अन्नयरं परिहारठाणं पडिसेवित्ता आलीएज्जा; अपलिउंचित आलीएमाणस्स मासियं वा दोमासिंय वा पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासियंवा तेमासिवंबा, १ एवं जे भिक्खु मासियं वा तेमासिय वा २ जे भिक्खु मासियं वा चाउम्मासियंवा ३ जेभिक्खु मासियं वा पंचमासियं वा ४ जे भिक्खू दोमासियं या मासिय वा ५ दोमासिवं वा चाउम्मासियं वा ६ दोमासियं वा पंचमासियं वा ७ जे भिक्खू तेमासिवं चउमासियं वा ८ तेमासियं वा पंचमासियं वा ९ चाउम्मासियं वा पंचमासियं वा १० : त्रिकसंयोगे दश भंगा इमे तद्यथा जे भिक्खू मासियं वा दोमासियं वा तमासिंयं वा,
-
एएसिं परिहारठाणाणमन्नयरमिइत्यादि १ जे भिक्खू मासियं वा दोमासियं वा चउमासियंवा २ मासिवं वादोमासियं वा तिमासयं वा पंचमासियं वा ३ मासियं वा तेमासियं वा चडमासियं वा ४ मासिवं वा ते मासियं वा पंचमासियं वा ५ मासियं वा चउमासियं वा पंचमासियं वा ६ दीमासियं वा तेमासियं वा चउमासियं वा ७ दोमासियं वा तेमासियं वा पंचमासियं वा ८ दोमासिवं वा चउमासियं वा पंचमासिवं वा ६ तेमासियं वा चउमासियं वा पंचमासियं वा १० पंचचतुष्कसंयोगे भंगा इसे जे भिक्खु मासियं वा दोमासियं वा तेमासियं वा चउमासियं वा एएसिं परिहारठाणाणमन्नयरं परिहारठाणमित्यादि १ जे भिक्खु मासि वा टोमासयं वा तेमासियं वा पंचमासियं वा २ मासियं वा दोमासियं वा । चउमासियं वा पंचमासियं वा ३ मासियं वा तेमासियं वा चाउमासियं वा सेवा पंचमासियं वा ४ दोमासियं वा तेमासिय वा चाउमा सियं वा पंचमासियं वा ५ वस्त्वेकः पंचकसंयोगे भंगः स साक्षात् सूत्रे गृहीतः ।
सूत्रबहुसोविएमेवेति यथादिमसकलसूत्रपंचकसंयोगे प्रदर्शन परं तृतीयसूत्रमुक्तमेव अनेनैव प्रकारेण बहुशः शब्दविशेषिते द्वितीयसूत्रपंचकसंयोगप्रदर्शनपरं बहुसोवीति एतदविशेषितं चतुर्थं सूत्रं वक्तव्यं, तद्यथा जे भिक्खू बहुसो मासियं बहुसो दोमासियं, बहुसो तेमासियं वा, बहुसो वा घाउमासिचं बहुसो पंचमासियं वा एएसिं परिहारट्ठाणाणं बहुसो पडिसेवित्ता आलोएञ्जा, अपलिउंचिच आलोएमाणस्स मासिय वा दोमासियं वा तेमासिवं वा चाउमासियं वा पंचमासियं वा; पतिउंचियं आलोएमाणस्स दोमासियं वा तेमासियं वा चउमासियं वा पंचमासियं वा छमासिवं वा तेन परं पलिउंचिय वा अपलिउंचिए वा ते चैव छम्मासा इति । एतदेव नियुक्ति कृदाह -
[भा. ३४५]
जे भिक्खु मासियाई सुत्तं विभासियव्वं तुः
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [ भा. ३४५ ]
दोमासियं तेमासियं कयाई एगुत्तरावुड्डी ।।
वृ- बहुसो इति त्रिप्रभृति न केवलं बहुसो मासिकानि किंतु दोमासिय तेमासियकयाइं इति द्वैमासिकानि त्रैमासिकान्यपि च बहुशः प्रतिसेवनया कृतानि उपलक्षणमेतत् चातुर्मासिकानि पंचमासिकानि च द्रष्टव्यानि एवंरूपं सूत्रे विभाषितव्यं, बहुशः शब्दविशेषितद्वितीयसूत्रपंचकं गतव्याख्याप्रकारेण व्याख्यातव्यं; एगुत्तरावुढीति द्विकादिसंयोगचिंतायां पदानामेकोत्तरा वृद्धिः कर्त्तव्या एतेनापि द्विकादिसंयोगभंगा द्रष्टव्या इतिख्यापितं, सूत्रस्य तथास्थितत्वात् तथाहि अंतिमः पंचकसंयोगनिष्पन्नो भंगः सूत्रेण साक्षादुपात्तः । अंत्यग्रहणादादिमा अपिद्विक्संयोगादिभंगावली दृष्टांतात गृहीताऽवसेयास्ते च सर्वसंख्यया षट्विंशतिर्द्विकादिभंगे चैकैकं सूत्रमित्यनेन चतुर्थेन सूत्रेण पविशतिः सूत्राणि सूचितानितृतीयेनापि सूत्रेण षड्विंशतिरिति सर्वमिलितानि संयोगसूत्राणि द्वापंचशत् । पंचादिमानि सकलसूत्राणि, पंच च बहुशः शब्दविशेषितानि इति सर्वसंख्यया द्वाषष्ठिः सूत्राणि एतानि च उद्घातानुद्घातादिविशेषरहितान्युक्तानि, सांप्रतमेतेषामेवोद्घातादिविशेषपरिज्ञानार्थमिदमाह - उग्घायमनुग्घायमूलुत्तरदप्पकप्पती चैव; संजोगा कायव्वा पत्तेयं मीसा चैव ।।
[ भा. ३४६ ]
1
११९
बृ उद्घातं लघु अनुद्धातंगुरु उद्याते अनुद्घाते तथा मूलत्ति मूलगुणापराधे उत्तरत्ति उत्तरगुणपराधे तथा दर्पे कल्पतश्चैव कल्पे चैव संयोगा अनंतरोदिताः कर्त्तव्या भणितव्याः, कथमित्याह- प्रत्येकमेकैकस्मिन उद्घातादिपदे मिश्रका वा, उद्घातानुद्घातसंयोगनिष्पन्नाः, उपलक्षणमेतत् तेन न केवलं संयोगाः किंत्वादिमानि अपिदशसूत्राण्युद्घातादिभिर्विशेषैर्वक्तव्यानि, तत्रोद्घातविशेषाण्युपदर्श्यते जे भिक्खू उग्घाइयं मासियं परिहारठाणं पडिसेवित्ता, आलोएजा, इत्यादि इत्येवमादिमानि पंचसकलसूत्राणि पंच बहुशः शब्दविशेषितानि षड्विंशतिस्तृतीयसूत्रसूचितानि पड्विंशतिः चतुर्थसूत्रसूचितानि सर्वसंख्यया द्वाषष्टिः सूत्राणि वक्तव्यानि, एवंद्वाषष्टिः सूत्राण्यनुद्घाताभिधानेन वक्तव्यानि तद्यथा जे भिक्खू अनुग्घातियं मासियपरिहाराणं पडिसेवित्ता आलोएञ्जा इत्यादि ।
एवमेतास्तिस्रोद्वापष्ट्यः सूत्राणां सर्वसंख्यया पडशीतंसूत्रशतमत च त्रिंशदसंयोगसूत्राणि षट्पंचाशं शतं संयोगसूत्राणां सांप्रतमुद्वातमिश्रकाभिधानेन संयोगसूत्राणि वक्तव्यानि तानि चैवमुच्चारणीयानि जे भिक्खू उपघातमासिवं अनुग्धातमासियं वा परिहारठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स उग्घाइयं मासियं वा अनुग्घातियं मासियं वा, पलिउंचिय आलीएमाणस्स उघायदोमासियं वा अनुग्घाइदोमासियं वा, जे भिक्खू उग्घाइयमासियं वा अनुग्घातियं मासियं वा, पलिउंचिव आलीएमाणस्स उग्घायदोमासियं वा अनुग्घाइदोमासियं वा, जे भिक्खु उग्घाइयमासियं वा अनुग्धाइयमासियं वा परिहारठाणंपडिसेवित्ता इत्येवमुद्यातिपदम्मुंचता अनुद्घातितद्विमासिकादान्यपि एवमेते भंगाः पंच एते च उद्घातितद्विमासिकादीन्यपि । एवमेते भंगाः पंच एते च उद्घातितमासिके अनुद्धातितमासिके द्वैमासिकाद्येकसंयोगेन लब्धाः एवमुद्यातितद्वैमासिकेपि पंच, त्रैमासिकेपि पंच, चातुर्मासिकेपि पंचेत्युभयोरप्येकसंयोगेन सर्वसंख्याया भंगाः पंचविंशतिः, तथा उद्घातितमासिके एवमनुद्धातित मासिकादि द्विकसंयोगे एकभंगा दशएवमुयातितं द्वैमासिके त्रैमासिके चतुर्मासिके पंचमासिके च प्रत्येकं दश दशे ति सर्वसंख्यया उद्घार्तिर्तकैकसंयोगे अनुद्घातितद्विकसंयोगे भंगाः पंचाशत इह एकैककस्मिन् अनुद्घातितसंयोगे उद्घातितमासिकद्वैमासिकादिक्रमेण पंच पंच भंगा
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१/१४ लभ्यंतं, ततो ये ऽनुद्घातिते त्रिकसंयोगे दश भंगास्ते पंचभिर्गुण्यंत जाता सूत्रं भंगाः पंचाशत् । ।
चतुष्क संयोगे भंगा: पंचपंचभिगुणिता जाताः पंच सर्वसंख्यया उद्घातितैक संयोगेन अनुद्धातिद्धिकसंयोगे भंगाः पंचाशत् इहएकैकस्मिन् अनुद्धातितसंयोगे उद्धातितमासिकद्वैमासिकादिक्रमेण पंच पंच भंगा लभ्यते, ततो ये ऽनुद्घातिते त्रिकसंयोगे दशे भंगास्ते पंचभिर्गुण्यंत जाता सूत्र भंगाः पंचाशत्, सर्वसंख्यया उद्घाते द्विकसंयोगे भंगानां त्रीणिशतानि दशोत्तराणि । तथा पंचानां पदानां त्रिकसंयोगेपिभंगा दशेत्युक्त्वा तत्रत्रिकसंयोगे चिंतायामप्येकैकस्मिन् उद्घातितसंयोगे भंगा दश दशेत्येंक कसंयोगे पंच, द्विकसंयोगे दश, त्रिकसंयोगे दश, चतुष्कसंयोगे पंच, पंचकसंयोगे एक; प्रत्येकं दशभिर्गुण्यंत जाता क्रमेणेयं भंगानां संख्या पंचाशत्, शतं शतं, पंचाशतदश । अत्रापि सर्वसंख्यया भंगानां त्रीणि शतानि दशोत्तराणि । पंचानां चतुष्कसंयोगे भंगाः पंच, तत उद्घातिते चतुष्कसंयोगचिंतायामं कैकस्मिन् अनुयातितसंयोगे भंगाः पंच पंच लभ्यंते इति, तत्रैकक संयोगजाः पंच, द्विकसंयोगे एक; प्रत्येकं दशभिर्गुण्यंते जाता क्रमेणेयं भंगानां संख्या पंचाशत्, शतं, शतं पंचाशतूदश । अत्रापि सर्वसंख्यया भंगानां त्रीणि शतानि दशोत्तराणि । पंचानां चतुष्कसंयोग भंगाः पंच, तत उद्घातिते चतुष्कसंयोगचिंतायामेकैकस्मिन् अनुद्घातितसंयोगे भंगाः पंच पंच लभ्यंत इति, तत्रैकक संयोगजाः पंच, द्विकसंयोगजा दश, त्रिकसंयोगजा दश, चतुष्कसंयांगजाः पंच, पंचकसंयोगजएकः प्रत्येकं पंचभिर्गुण्यंते ततो जाता क्रमेणेयं भंगानां संख्या पंचविंशतिः पंचाशत् पंचाशत् पंचविंशतिः पंच । सर्वसंख्यया उद्घातिते चतुष्कसंयोगे भंगानां पंच पंचाशदधिकं शतां । पंचसंयोगं पंचानां पदानामेको भंग इत्युद्धातिते पंचकसंयोगचिंतायामनुद्धातिते एकैकसंयोगाः पंच, द्विकसंयोगाः दश, त्रिकसंयोगादश, चतुष्कसंयोगाः पंच, पंचसंयोग एकः, प्रत्येकमेकेन गुण्यंत एकेन च गुणितं तदेव भवतीति सैवं भंगसंख्या तद्यथा पंच दश दश पंच एक ।
सर्वसंख्या उद्घातिते पंचकसंयोगा एकत्रिंशत् मूलत आरभ्य भंगानां सर्वसंख्या नवशतान्येकपष्ठधिकानि एतावंति किल सूत्राणि पंचस्वादिमेषु सकलसूत्रेषूद्घातानुद्धातसंयोगतो जातानि एतावत्येव बहुशः शब्दविशेषितेष्वपि पंचसु सूत्रेष्वेतेनैव विधिना सूत्राणि द्रष्टव्यानि ।। सर्वसंख्यापिंडनेन मिश्रकसूत्राणि द्वाविंशत्युत्तराण्येकोनविंशतिशतानि । एतानि च तृतीयचतुर्थसूत्राभ्यामुत्पन्नानीति तत्र पृथक मिश्रकसूत्राणां संभवः तदेवममीषां मिश्रकसूत्राणामेकोनविंशति-शतानि द्वाविंशति । पडशीतं शतं प्राक्तनं सूत्राणामिति सर्वसंख्यया सूत्राणामेकविंशतिशतान्यष्टोत्तराणि । तथा यस्मादपराधों द्विधा तद्यथा मूलगुणे उत्तरगुणे च तत एतानि सर्वाण्यप्यनंतरोदितानि सूत्राणि मूलगुणापराधाभिधानेनाप्यभिघातव्यान्युत्तरगुणापराधाभिधानेनापीत्येष राशिर्द्धाभ्यां गुण्यते-जातानि चत्वारि सहस्राणि द्वे शते षोडशोत्तरे । अपराधपि च यस्मान्मूलगुणेषूत्तरगुणेषु च दर्पतः कल्पतो वाप्पयतनया तत एष राशिभूयीद्वाभ्यां गुप्यते जातान्यष्टी सहस्त्राणि चत्वारिशतानि द्वात्रिंशदधिकानि । एतावती संक्षेपतः सूत्रसंख्या भणिता इयं चैतावती मंगकवशात्प्रायेण जाता ततो मंगकपरिज्ञानार्थमाहभा. ३४७ ] एत्थ पडिवणाओं, एक्कक्कदुगतिगचक्कपनगेहिं । दसदसपंचगएक्कग अदुवअनेगाउ एवाओ ।।
वृ- अत्र च एतस्मिन् सूत्रसमूहे एतावत्यः प्रतिसेवना एवं संख्याकाः प्रतिसेवनाप्रकाराः पंचानां पदानां एकक द्विक त्रिक चतुष्क पंचकैरेकक द्विक त्रिक चतुष्कंपचकसंयोगेर्ये भवंति भंगाः ।। क्रमेण
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२१
उद्देशक : १, मूलं: १४, [भा. ३४७] दशदशेत्यादिना इहैकसंयोगे भंगाः पंच साक्षात् सूत्र एवं दर्शिता इति नोक्ताः, सामर्थ्यात्त्ववर्सया स्ततोऽयमऽर्थः । पंच पंञ्च दश दश पंचक इति तेम्योऽवसेयाः यथावसातव्या स्तथा प्रागंवोक्ताः ।। अदुव अनेगा तो एयाओ इति । अथवा न केवलमेतावत्य एवैताः प्रतिसेवना, किंत्वन्या सामपि भावादनेका एतादृष्टयाः,ताश्चान्याः प्रतिसेवनाइमाः । जे भिक्खूपंचराइंदियं पडिसेवित्ता आलोएजा, अपलिउंचियं आलोएमाणस्सपंचराइंदियं मासिवं, एवं दश पंचदश विंशति पंचविंशति रात्रिंदिवेष्वपि सूत्राणि वक्तव्यानि: एवमेव पंचसूत्राणि बहुशः शब्दाभिलापनाभिधातव्यानि: ।। तदनंतर तृतीयसंयोगसूत्रं षड्विंशतिसूत्रात्मकं वक्तव्यं ततश्चतुर्थे संयोगसूत्रं षड्विशतिसूत्रात्मकं बहुश: शब्दविशेपितमेवमेतानि सामान्यतो द्वाषष्टिः सूत्राणिभणित्वा तदनंतरमुद्घातानुद्घातमिश्चमूलात्तरदर्पकल्पैः प्रागुक्तप्रकारेण तावत् सूत्राणि वक्तव्यानि यावदष्टौ सहस्राणि चत्वारि शतानि द्वात्रिंशदधिकानि परिपूर्णानि भवंति, ।। अत्र पंचकादीनि मासिकद्वैमासिकादिभिः सह न वारवितव्यानि यत उपरिपंचसातिरेकसूत्रंवक्ष्यति ।। तत्रचसातिरेकता पंचकादिभिरितिपुनरुक्ततास्यादिति सांप्रतमेतेपां सूत्राणामर्थावगमेनोत्कलितप्रज्ञः सन् शिष्यः पृच्छति; भा.३४८३ जहमने बहुसोमासियाइंसेवितुंबड्डइ उवरि,
तहहेछापरिहायइदुविहं तिविहंचआमंति ।। वृ-इहमासिक द्वैमासिकादिप्रायश्चित्तापत्तिः,प्रतिसेवक परिणामानुरूपा, ततोहंमन्ये चिंतयामि, यथायेन प्रकारेणबहूनिमासिकानिप्रतिसेव्यकदाचित्मासिकमेवप्रायश्चित्तमापद्यत । मंदाध्यवसायन प्रतिसेवनात्कदाचिदुपरिवर्द्धते, तद्यथा कदाचित्द्वैमासिकंतीव्रणाध्यवसायेनप्रतिसेवनायाः करणात त्रैमासिकं वा, यावत् पाण्मासिकं वा कदाचिदतिदुष्टाध्यवसायेन प्रतिसेवनात् छेदं वा कदाचिन्मूलं वा यावत्कदाचित्पारांचितंवा; तथातेनप्रकारेणाधस्तादपिपरिहीयते हानिमुपगच्छति । तद्यथा मासिकं प्रतिसेव्य कदाचित् भिन्नमासमापद्यते,कदाचित्पंचविंशतिरात्रिंदिवंयावत् रात्रिंदिवपंचकंदुविहं तिविहं चेति, द्विविधौ प्रकारौ मासलक्षणौ यस्य तत् द्विविधं द्वैमासिकमित्यर्थः ।। तदेवं त्रिविधं त्रैमासिकं, च शब्दात्चातुर्मासिकंपांचमासिकंषाण्मासिकंचप्रतीत्योक्तरूपेण प्रायश्चित्तवृद्धिहानी वक्तव्ये, तद्यथा द्वैमासिकंस्थानप्रतिसेवितेकदाचित्तदेवद्वैमासिकमापद्यतेकदाचित् त्रैमासिकंकदाचित्चातुर्मासिकमेवं यावत्पारांचितं अधस्ताद्धानिरवंद्वैमासिकंप्रतिसेव्य कदाचित् मासिकप्रायश्चित्तं लभते, कदाचित भिन्नमासमेवं यावत्पंचरात्रिदिवंएवं त्रैमासिकं चातुर्मासिक पांचमासिकषण्मासिकेष्वपि भावनीयं । अत्राचार्य आह,आमंति, आम शब्दोऽनुमतौ संमतमेतत्तदस्माकंसर्वमिति भावः ।। भा.३४९] केन पुन कारणणं जिनपन्नत्तानि कानि पुन तानि ।
जिन जाणंतिउताइंचोयगपुच्छा बहुनाउं ।। वृ-शिष्यःप्रच्छतिकेनपुनः कारोनमासिकादौ प्रायश्चित्तस्थाने प्रतिसेवितेप्रायश्चित्तस्य वृद्धिहानी भवतः । आचार्य आह, अत्र कारणानि जिनप्रज्ञप्तानि सर्वज्ञोपदिष्टानि कानि पुनस्तानीति चेदुच्यते। रागद्वेपहर्षादीनि, तथाहिरागाध्यवसायानांचोपर्युपरिवृद्ध्यायदिवा सिंहव्यापादकस्येवपश्चाद्धर्पवृद्धया मासिक प्रतिसेवनाया मप्युत्तरोत्तर प्रायश्चित्त वृद्धिर्भवति, तथा प्रथमत एव रागाध्यवसायहानितो द्वेषाध्यवसायहानितो वा, यदिवा पश्चात् । । हा टुझकयं, हा दुमुकारियंटुडुअनुमयं चेत्यनुतापकरणतो मासिकप्रतिसेवनायामपि भिन्नमासः, पंचविंशतिर्वा रात्रिंदिवानि एवम धोऽधस्तात् प्रायश्चित्त
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
व्यवहार -छदसूत्रम्-१-१/१४ हानिर्भवति, ततोरागद्वेपहादीन्येववृद्धिहानिमंतिकरणानि; ।।पुनः शिष्यः पृच्छति, ननुयदिप्रावश्चित्त वृद्धि हानिषु रागद्वेषहर्षादीनि वृद्धिहानिमंति करणानि, ततस्तानि प्रतिसेवकगतानि परमार्थतो जिना एव तुशब्द एवकारार्थी भिन्नक्रमत्वादत्रसंबंध्यते, केवल्यवधिमनःपर्यायज्ञानिचतुर्दशदशनवपूर्विणो जानंति, केवलादिबलात् (भावात्); ये पुनः कल्पप्रकल्पव्यवहारिणस्ते कथं जानंति ? तेषामतिशयाभावात्, अत्राचार्यप्रतिवचनं,तेऽपिजानंतितदुपदिष्टश्रुतज्ञानप्रमाणतस्तथाहि । तेऽपि वारत्रयमालोचनांदापयंतः श्रुतोपदेशानुसारसाऽवबुध्यत: रागद्वेषाद्यध्यवसायस्थानानांवृद्धिंहानिं चेति, चोवगपुच्छाबहुनाउंति । बहुशःशब्दविशेपितेषुसूत्रेषुबहुशब्दोऽस्ति,तमर्थतो ज्ञातुंचोदकस्यपृच्छा, यथा भगवन्तेषु सूत्रेषूपात्तस्थ बहुशब्दस्य कोर्थ ? इति, आचार्य आह - [भा.३५०] तिविहं चहोति बहुगं, जहन्नयं मझियं चउकोस ।
जहन्नण तिन्निबहुगा, उक्कोसो पंच चुलसीया ।। दृ-त्रिविधबहुकंभवति, तद्यथाजघन्यंमध्यमं उत्कृष्टंच, तत्रजघन्येन त्रीणि बहनिकिमुक्तंभवति, जघन्येन त्रयोमासा वहब उक्ताः, उत्कर्पतः पंचमासशतानि चतुरशीत्यधिकानिएतेषां मध्ये यानि । प्रायश्चित्तस्थानानि चतुरादीनि यावत् पंचशतानि त्र्यशीत्य अधिकानि तानि मध्यमतः । ।संप्रति यथा प्रायश्चित्तं दीयते, तथा भणनीयं तत्रमासादारभ्ययावत्षण्मासास्नावत्स्थापनारोपणा व्यतिरकेणापि सूत्रेणैवदीयते, ततः पराणितुयानि सप्तमासादीनिप्रायश्चित्तानि मध्यमानि, उत्कृष्टं यत्प्रायश्चित्तं तत् स्थापनारोपण प्रकारेणैव दीयते, इति तत्प्रतिपादनार्थमिदमाह[भा.३५१] ठवणा संचयगसी,माणाइपभूयकित्तिया सिद्धा ।
दिठा निसीह नामे सव्वेवि तहा अनाचाग ।। वृ-स्थाप्यते इति स्थापना वक्ष्यमाणेनारोपणाप्रकारेण शुद्धी भूतेभ्यः संचवमासभ्यो ये शेपा मासास्तेषां प्रतिनियतदिवसपरिमाणतया व्यवस्थापन; ताभ्यां स्थापनारोपणाभ्यां संचयनं-संकलनं संचयः, किमुक्तं भवति ? घण्णां मासानामुपरि प्रतिसेवनाथां कृतायां कुतापि मासात् पंचदश रात्रिंदिवसानि कुतोपि दश कुतोपि पंच गृहीत्वा स्थापनारोपणाविधानेन पण्मासपूरणं संचयः ।। तथा रासित्ति एष प्रायश्चितराशिः, कुत उत्पद्यते ? इति वक्तव्यं, तथामानानि प्रायश्चित्तस्य वक्तव्यानि, यथा प्रथम तीर्थकृतस्तीर्थे प्रायश्चित्तमानं संवत्सरः, मध्यमानामष्ट मासाः, चरमस्य पण्मासाः, तथा प्रभवः प्रायश्चित्तदाने स्वामिनः केवलिप्रभृतयो वक्तव्याः ।।तथा कत्तियासिद्धा; इति किवंतः खलु प्रायश्चित्तभेदाः सिद्धा इति वक्तव्यः, तथा एते सर्वेपि प्रायश्चित्तभेटा दृष्टा निशीथनाम्नि अध्ययने न केवलमेते, किंतुतथा सर्वेप्यनाचार अतिचार अतिक्रमादयोनिशीथनाम्नि दृष्टाः, एप द्वारगाथासंक्षेपार्थः। संप्रति प्रतिद्वारंव्यासार्थो भणनीयस्तत्रयान्प्रतिस्थापनारोपणे क्रियते तानुपदर्शवति - भा.३५२] बहुपडिसेवी सो यो, वि अगीतो अविय अपरिणामोवि ।
अहवा अतिपरिणामो तप्पञ्चय कारणेठवणा ।। वृ- इह प्रायश्चित्तप्रतिपत्तारः पुरुषा इमे तद्यथा, गीतार्थोऽगीतार्थः परिणामकोऽपरिणामकोऽतिपरिणामकञ्च,तत्यः प्रायश्चितप्रतिपत्ता बहूना मासिकस्थानानां प्रतिसेवी एकस्मिन् हि मासिकेस्थाने प्रतिसेविते प्रायो न स्थापनारोपणाविधिस्ततो बहुसेवीत्युक्तं सोपिच गीतोऽगीतार्थः ।। गीतार्थे हि प्रायश्चित्तप्रतिपत्तरिच बहुष्वपिमासेषुप्रतिसेवितेषुनस्थापनारोपणे क्रियेते, तस्य गीतार्थतया ताभ्यां
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ३५२ ]
१२३
विनापि यदुक्तार्थग्राहित्यात्, ततोऽगीतार्थ इत्युक्तं, सोपि यदि परिणामको भवेत्, तर्हितमपि प्रतिस्थापनारोपणे तस्यापि परिणामकतया ताभ्यां विनापि यदुक्तार्थप्रतिपत्तेः, तत आह, अपिच अपिच अपरिणामोपिनविद्यते, परिणामो यदुक्तार्थपरिणमनं यस्व स, तथा आस्ताम गीतार्थः । । किंत्वपरिणामकश्चेत्यपि शब्दाथः, अथवा अतिपरिणामः अतिव्याप्त्या परिणामो यथोक्तस्वरूपो यस्यासावतिपरिणामस्तत्प्रत्ययकारणात् तयोरगातीर्थयोरपरिणामातिपरिणामयोः प्रत्ययो ज्ञानं यावंती मासाः प्रतिसेवितास्तावंतः सर्वेपि सफलीकृता इत्येवंरूपं स्यादिति हेतोः स्थापनाग्रहणेनारोपणापि गृह्यते इति आरोपणापि क्रियते तद्यथा, यावंती मासा दिवसा वा प्रतिसेविता स्तावंतः सर्वे एकत्र स्थाप्यंते, स्थापयित्वा च यत् संक्षेपार्हं विंशिकादिकं प्रतिसेवितं तत् स्थाप्यते, एषा स्थापना; तदनंतर येऽन्ये मासाः प्रतिसेवितास्ते सफली कर्त्तव्या इत्येकैकस्मात् मासात् प्रतिसेवनापरिणामानुरूपं स्तोकान् स्तोकतरान् समान् विषमान् वा दिवसान् गृहीत्वा एकत्र रोपयति एषा आरोपणा, एषा चोक्तर्षतस्तावत् कर्त्तव्या, यावत्या स्थापनाया सह संकलय्यमाना षण्मासाः पूर्यते नाधिकाः । । ततः स्थापनारोपणयोर्यदेकत्र संकलनमेघ संचयः, अयं स्थापनारोपणासंचयानां परस्परप्रतिभक्तोऽर्थः अनेन हि प्रकारेण प्रायश्चितदानेतिपरिणामकोऽपरिणामको वा चिंतयति, सर्वे मासाः सफलीकृता इति, शुद्धोहमिति गीतार्थ परिणामकयोः पुन र्न स्थापनारोपणा प्रकारेण प्रायश्चित्तं दीयते, प्रयोजनाभावात् किंत्वेवमेव
तथाचाह
[ भा. ३५३ ]
एगंमि नेगदाने नेगेसु य एगदानमेगेगं ।
जं दिजइतं गिव्हइ गीयमगीतोय परिणामी ।।
वृ-योगीतार्थो यश्चागीतार्थोपि परिणामी तस्मै एकस्मिन् मासे प्रतिसेविते रागद्वेपहपोत्तरोत्तरवृद्धया प्रतिसेवनात् यदि अनेकदानं, अनेके अनेकेषु मासेषु प्रतिसेवितेषु कारणे मंदाध्यवसाये वा प्रतिसेवनात् तीव्राध्यवसायतः प्रतिसेवनाद्वा पश्चाद् हा दुष्ठु मया कृतमित्यादि बहुनिंदनादेकदानमेको मासो दीयते, बहवी मासा दीयंते, अथवा एकस्मिन् मासे प्रतिसेविते एकदानमेकः - परिपूर्णो मासो दीयते, दुष्टाध्यवसायेन प्रतिसेवनात, पञ्चाच्च हर्षरागद्वेपवृद्धयासंभवतीनेकमासदानायोगात् उपलक्षणमेतत् तेनैतदपि द्रष्टव्यं, बहुपु मासेषुसप्ताष्टादि संख्येषु प्रतिसोवितेषु यदि बहवो मासाः पट् पंच चत्वारी वा दीयते, तथापि तत् सम्यग् गृह्णाति, श्रद्धत्ते च शुद्धिं प्राप्तोहमिति ततस्तयोन स्थापनारोपणप्रकारेण प्रायश्चित्तदानमिति । । यदि पुनर्परिणामकेऽतिपरणिमेकवा अगीतार्थे न स्थापनारोपणाप्रकारेणदीयते, तदा बहवी दोषा; तत्र अपरिणामके दोषं दर्शयतिः
( भा. ३५४)
बहुए एगदाने, सो चिय सुद्धी न सेसया मासा । मा अपरिणामे उसका, सफला मासा कया तेन ।।
7
वृ- बहुकेषु मासेषु प्रतिसेवितेषु यदा प्रागुक्तकारणवशात् एको मासःस्थापनारोपणाव्यतिरेकेणपरिणाम के दीयते, तदा तस्मिन्नपरिणामिके एवमाशंका स्वात्, यथा यस्यैकमासस्य मे दत्तं प्रायश्चित्तं स एवैको मासः शुद्धो, नशेषा मासास्ततो नाद्याप्यहं शुद्ध इति, तस्मादेवंभूता आशंका मा भूदित्यपरिणामके स्थापनारोपणाप्रकारेण सर्वे मासाः सफलाः कृताः, समस्तमाससफलीकरणार्थं तत्र स्थापनारोपणे क्रियेते, इतिभावः, अतिपरिणामके दोषानुपदर्शयति
| भा. ३५५ ]
ठवणामेत्तं आगेवणत्ति नाऊणमतिपरिणामो ।
-
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
व्यवहार छदसूत्रम्-१-१/१४ कुजा व अइपसंगंबहुए सेवितुमाविगई ।। वृ-अतिपरिणामकेपियदिबहुकंपुमासेषुप्रतिसवितेष्वेको मासःस्थापनारोपणाद्ववतिरेकेणदीयते, ततः सोप्येवं चिंतयत्, भाषेत वा, यथा यदंतदागमे गीयते आरोवणेत्ति प्रायश्चित्तमिति, ततः स्थापनामात्रं, मात्र शब्दस्तात्पर्वार्थविश्रांतस्तुल्यवाची वदाह, निशीथचूर्णिकृत्, मात्रशब्दस्तुल्यवाचीति, यथाहि स्थापना शक्रादः शक्रादिलक्षणतात्विकार्थशून्या एवमारोपणाप्यागमे गीयमाना तात्विकार्थशून्या बहुष्वपिमासेषु प्रतिसेवितेष्वंकस्य मासस्य प्रदानात्, यद्वा स्थापनामात्रमारोपणेति ज्ञात्वाऽतिपरिणामोऽतिप्रसंगं कुर्यात्, पुनःपुनस्तत्रैव प्रवर्तत: बहुकेष्वपि मासेपु प्रतिसेवितेष्वेकस्य प्रायश्चित्तं लभे इति बुद्धः, यदिवा अकल्प्वप्रतिसंवनया बहून्मासान प्रतिसेव्य सर्वान् मासान् नाविकदयेत्, नालोचयेत् किंत्वेकमेव बहुप्वपि मासेषु प्रतिसंवितेष्वेकमासस्तत्त्वतः प्रायश्चित्तमित्यवगमात् ।। तस्मादपिरणामकेऽतिपरिणामकेचसकलमाससफलीकरणाय स्थापनारापणाप्रकरणप्रायश्चित्तंदातव्यं इहस्थापनायाश्चत्वारिस्थानानितद्यथा, प्रथमंत्रिंशतस्थानात्मक.द्वितीयं त्रयस्त्रिंशत्स्थानात्मकं, तृतीयं पंचत्रिंशत्स्थानात्मकं चतुर्थमेकोनाशीत्यधिकस्थानशतात्मकमारोपणाया अपिचत्वारिस्थानानि तद्यथा, प्रथमंत्रिंशतस्थानात्मकंद्वितीयं त्रयस्त्रिंशतस्थानात्मकं तृतीयं पंचत्रिंशत्स्थानात्मकं चतुर्थमेकोनाशीत्यधिकस्थानकशतप्रमाणमतः सांप्रतमेतेषां चतुर्णा स्थापनास्थानानांचारोपणास्थानानां वानिजघन्यानि स्थानानि तानि प्रतिपादयति । [भा.३५६] ठवणावीसियपक्खियपंचिय एगाहिया उबोधव्या !
आरोवणावि पक्खियपंचिय तह पंच एगाही ।। वृ-स्थापनायाः प्रथम स्थाने जघन्ये स्थापना विशिका विंशतिरात्रिंदिवसप्रमाणा द्वितीये पाक्षिकी तृतीये पंचिका पंचदिवसात्मिका चतुर्थे च एकाहिका एकाहमात्रा: आगेपणापि प्रथमस्थान जघन्वा पाक्षिकी द्वितीये पंचिका पंचदिनप्रमाणा तृतीचेपि पंचिका चतुर्थे एकाहिका सर्वजधन्यान्येतानि स्थापनारोपणास्थानानि ।। आचचूर्णिकृत् । । एयाणिसव्वजहन्नगाणिठवणागेवणा ठाणाणिइति: इह न ज्ञायते, कस्मिन् जघन्य स्थापनास्थाने किं जघन्यस्थापनास्थानं भवति, तत्परिज्ञानार्थमिदमाह [भा.३५७ वीसाए अद्धमासं परखे पंचाहमारोहिना हि ।
__ पंचाहे पंचाहंएगाहे चेव एगाहं ।। वृ-विशिकायां विंशिकारूपे जघन्य स्थापनास्थाने जघन्यमारोपणास्थानमर्धमासमारोहयेत्, स्वबुद्धावारोपयेत्, जानीयादित्यर्थः ।। तथापक्षे पक्षप्रमाणे जघन्ये स्थापनास्थान पंचाहं पंचाहप्रमाणं जघन्यमारोपणास्थानं, तथा पंचाहे पंचाहप्रमाणे जघन्येस्थापनास्थाने पंचाहप्रमाणमेव जधन्यमारोपणास्थानमेकाहे एकदिनप्रमाणे जघन्ये स्थापनास्थाने जघन्यमारोपणास्थानमेकाहमेव, एकदिनप्रमाणमेव; संप्रति प्रथमस्थापनामेकाहे एकदिनप्रमाणं जघन्ये स्थापनास्थाने जघन्यमारोपणास्थानमंकाहमेव, एकदिनप्रमाणमेव; संप्रतिप्रथमेस्थापनास्थाने वा जघन्या स्थापना, याच उत्कृष्टा तां प्रतिपादयति । [भा.३५८) ठवणा होइ जहन्ना वीसइराइंदियाइंपुन्नाई।
पणठंचेव सयं ठवणा उक्कोसिया होति ।। वृ- प्रथम स्थापनास्थाने जघन्या स्थापना भवति, पूर्णानि परिपूर्णानि विंशतिरात्रिंदिवसप्रमाणेति
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२५
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ३५८] भावः ।। उत्कृष्टा भवति स्थापना पंचषष्ठं शतं पंचपष्टयधिकं रात्रिदिवानां शतं, शेषाणि तुस्थानानि मध्यमानि, संप्रतिप्रथमे आरोपणस्थाने याजघन्या आरोपणा याचोत्कृष्टा तां प्रतिपादयिपुराह - भा.३५९ आरोवणा जहन्ना पन्नरसाइंदियाइंपुनाई।
उकोसंसद्विसयं, दोसविपक्खेवगो पंच ।। वृ- प्रथमे आरोपणास्थाने जधन्या आरोपणा पूर्णानि परिपूर्णानि पंचदश रात्रिंदिवानि, उत्कृष्टां पुनरारोपणां जानीयात्; षष्ठिशतं षष्ठ्यधिकं रात्रिंदिवशतं शेषाणि तु स्थानानि मध्यमानि तत्परिज्ञानार्थमाह दोसुवि पखेवगो पंच, द्वयोरपि स्थापनारोपणयोः प्रत्येकं जघन्यपदादारभ्योत्तरोत्तरे मध्यमेस्थाने प्रक्षेपकः पंच पंचपरिणामोज्ञातव्यो,यावदुत्कृष्टं पदं,इयमत्रभावना, प्रथमेस्थापनास्थाने जघन्यास्थापना विंशतिका, ततः पंचकप्रक्षेपेऽन्याद्वितीयापंचविंशतिदिनमाना, ततः पुनः पंचकप्रक्षेपे तृतीया त्रिंशद्दिना, एवं पंच पंच परिवर्धयता तावन्नेतव्यं, यावत् पंचपष्ठरात्रिंदिवशतप्रमाणा त्रिंशत्तमा स्थापनेति, तथा प्रथमे आरोपणास्थाने जघन्यारोपणा पक्षप्रमाणाततः पंचकप्रक्षेपेविंशतिदिनप्रमाणा द्वितीया, ततोपिपंचकप्रक्षेपे पंचविंशतिदिनमाना तृतीया, एवं योत्तरं पंच पंच परिवर्धयता तावन्नेयं यावत्षष्ट्यधिकरात्रिंदिवशतप्रमाणात्रिंशत्तमंति, एतदेव सुव्यक्तमाह - (भा.३६०] पंचण्हपरिखुट्टी, उक्कट्ठी चेव होइपंचण्हं ।
एएणपमाणेणं, नेयच्वं जाव चरिमंति ।। वृ- स्थापनायामारोपणायां च प्रत्येकं जघन्यपदादारभ्योतरोत्तरस्थान जिज्ञासायां पंचानां परिवृद्धिर्ज्ञातव्या; प्रत्येकमेवमेवांतिमस्थापनादारभ्यक्रमेणाधोऽधःस्थानचिंतायां पंचानामपकृष्टिानिर्भवत्यऽव सातव्या तद्यथा-पंचपष्ठ्यधिकरात्रिंदिवशतप्रमाणा सर्वोत्कृष्टा त्रिंशत्तमा स्थापना, ततः पंचानामपसारणे रात्रिं दिवषष्ठ्यधिकशतमाना एकोनत्रिंशत्तमा मध्यमा, ततोपि पंचानामपगमे पंचपंचाशदधिकशतप्रमाणा अष्टांविंशतितमा, एवं क्रमेणाधोधस्तात्पंच पंचपरिहापयता तावनेतव्यं, यावत् विंशतिदिनप्रमाणा प्रथमा स्थापना, तथा षष्ट्यधिकरात्रिंदिवशतप्रमाणा सर्वोत्कृष्टा त्रिंशत्तमा आरोपणा, ततः पंचानामपगमे पंचपंचाशदधिकशतमाना एकोनत्रिंशत्तमा मध्यमा, ततोपि पंचानामपगमे पंचाशच्छतप्रमाणा अष्टाविंशतितमा, एवंक्रमणाधोधः पंच पंच परिहापयता तावत्रेयं, यावत्प्रथमापक्षप्रमाणेति, तथाचाह, एएणेत्यादिएतेन पूर्वानुपूर्व्यापंचकपरिवृद्धिरूपेण पश्चादनुपूर्व्या पंचकापकृष्टिरूपेण प्रमाणेन पूर्वानुपूर्त्यां जघन्यपदादारभ्य पश्चादनुपूर्यामुत्कृष्टात् स्थानात् प्रभृति तावन्नेतव्यं, यावच्चरमंस्थानं परिवृद्धौसर्वातिमस्थानंचरममपकृष्टौ जधन्यमादिमं चरममिति, अथवेय गाथाअन्यथा आख्यायते, पूर्व किलस्थापनायामारोपणायांच प्रत्येकंजघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिन्नानि स्थानानि उक्तानि, सांप्रतमेकैकस्मिन्स्थापनास्थाने जघन्यादौ किंयत्यारोपणास्थानानि एकैकस्मिन् वारोपणास्थाने कियंति स्थापनास्थानानीत्येतत् प्रतिपादियति पंचण्ह परिबुड्डि इत्यादि पूर्वस्मात् स्थापनास्थनादारोपणास्थानाद्वा उत्तरस्मिन्नुत्तरस्मिन् स्थापनास्थाने आरोपणस्थाने वा वृद्धिर्भवति, यस्मिंश्च यदपेक्षया स्थापनास्थाने आरोपणास्थाने वा पंचानां वृद्धिर्भवति, तस्मिन् तदपेक्षया स्थापनास्थाने आरोपणाचिंतायामारोपणास्थाने वा स्थापनास्थानचिंतायामते पंचानामपकृष्टिानिर्भवति, एतेन प्रमाणेन पंचकपरिवृद्धिरूपेण पंचकहानिरूपेण च तावन्नेयं, यावदेकत्रांतिम चरममपरत्रादिमं चरममिति, तथाहि विंशिकायां स्थापनायां जघन्या पाक्षिकी आरोपणा, ततोऽन्या
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ विंशतिका, ततोप्यन्या पंचविंशतिदिनमाना, ततोप्यन्या त्रिंशिका एवं पंच पंच आरोपयता तावन्नेयं, यावत्तस्यामेव विंशिकायां सर्वोत्कृष्टषष्ठयधिकदिनशतप्रमाणा त्रिंशत्तमा आरोपणा, तथा पंचविंशतिकायां स्थापनायांजघन्या पाक्षिकी आरोपणा, ततोऽन्या विंशतिका ततोप्यन्या ।
पंचविंशतिदिनमाना ततोप्यन्या त्रिंशद्दिना एवं पंच पंच आरोपयता तावन्नेयं, यावत्तस्यामेव विंशतिकाया सर्वोत्कृष्टा पष्ठयधिकदिनशतप्रमाणा त्रिंशत्तमा आरोपणा, तथा पंचविंशतिकायां स्थापनायांजघन्या पाक्षिकीआरोपणाततोन्याविंशतिकाततोप्यन्यापंचविंशतिदिनाततोन्यात्रिंशद्दिना एवं च परिवर्धयता तावद्नंतव्यं, यावदेकोनत्रिंशत्तमा पंचपंचाशदधिकदिन शतमाना सर्वोत्कृष्टा आरोपणा, अस्यामकोनत्रिंशदारोपणास्थानानि, पूर्वस्थानापक्षया अस्याः स्थापनायाः पंचभिर्दिनः परिवर्धमानतया पर्यंतेपंचानां दिनानांत्रुटित्वात् एवमुत्तस्त्रापिभावनीयं, तथात्रिंशद्दिनायांस्थापनायां जघन्यापाक्षिकी आरोपणा, ततोऽन्या विंशतिदिनाततोप्यन्या पंचविंशतिदिना एवं पंचपंच परिवर्धयता तावनेतव्यं, यावत्सर्वोत्कृष्टा पंचाशतशतदिनाऽटाविंशतितमागेपणा, अस्यामष्टाविंशतिगरोपणास्थानानि तथा पंचत्रिंशद्दिनायां स्थापनायां जघन्या पाक्षिकी आरोपणा, ततोऽन्या विंशतिदिना ततोप्यन्या पंचविंशतिदिनाएवं पंचपंचारापयता तावदगंतव्यं,यावत्सर्वोत्कृष्टा पंचचत्वारिंशद्दिनशतमाना सप्तविंशतितमारोपणा, अस्यां सप्तविंशतिरारोपणास्थानानि कारणं प्रागेवोक्तं, एवमुत्तरोत्तरस्थापनासंक्रांतावंतिममंतिमं स्थानं परिहरता तावन्नेतव्यं, यावत् पंचषष्टिदिनशतायां त्रिंशत्तमायां स्थापनायामेकैवजघन्या पाक्षिकी आरोपणा नान्येति,तथा पाक्षिक्यामारोपणायांजधन्या विंशतिदिना स्थापनाततोऽन्या पंचविंशतिदिनामध्यमा, ततोप्यन्यात्रिंशद्दिना, एवं पंचपंचपरिवर्धयता तावन्नेतव्यं, यावत्पंचपष्ठिदिनशतप्रमाणा सर्वोत्कृष्टा त्रिंशत्तमा स्थापना, तथा विशिकायामारोपणायां जघन्या स्थापना विंशतिदिना, ततोन्या मध्यमा पंचविंशतिदिना, ततोप्यन्या त्रिंशहिना एवं यथोत्तरं पंच पंच विलगयता तावद्तव्यं,, यावत्षष्ठयधिकदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा एकोनत्रिंशत्तमा स्थापना, पूर्वारोपणातोह्यस्यामारोपणायांपंच दिनान्यधिकानितानिचापरित्रुटितानीत्येकोन त्रिंशदेवास्यामारोपणायां स्थापनास्थानानि, तथा पंचविंशतिदिनायामारोपणायां जघन्या विशिका स्थापना, ततोऽन्या पंचविंशतिदिनामध्यमा,ततोप्यन्यात्रिंशद्दिना एवं पंचपंच परिवर्धयता तावन्नेयं, यावत्पंचपंचाशद्दिनशतमानासर्वोत्कृष्टाऽष्टाविंशतितमास्थापना, अस्यांहिप्रागुक्तयुक्त्याष्टाविंशतिस्थापनास्थानानि, एवमुत्तरोत्तरारोपणासंक्रांतावंतिममंतिम स्थापनास्थानंपरिहरता तावद्गतव्यं,यावत्पष्ठिदिनशतमायारोपणायां जघन्या विंशिका स्थापनेति, यथा च प्रथमे स्थापनास्थाने आरोपणास्थाने च प्रत्येकं संवेधतश्च स्थापना कृता, तथा द्वितीय तृतीयेचकर्त्तव्या, तद्यथा द्वितीयेस्थापनास्थाने जघन्यास्थापनापाक्षिकी,
ततःपंचकप्रक्षेपेऽन्या विंशतिदिना तत्रापिपंचकप्रक्षेपेऽन्या पंचविंशतिदिनाएवं पंचपंच प्रक्षिपता तावद्वंतव्यं, यावत् पंचसप्ततिरात्रिंदिवशतप्रमाण त्रयस्त्रिंशत्तमा स्थापनेति, तथा द्वितीये स्थाने जधन्यारोपणा पंचाहिका, ततः पंचकप्रक्षेपे दशाहिका ततोपि पंचकप्रक्षेपे पाक्षिकी, एवं पंच पंच परिवर्धयता तावन्नेयं, यावत्पंचपष्ठिदिनशतमाना त्रयसिंस्त्रशत्तमा सर्वोत्कृष्टा आरोपणेति, इदानी संवेधभावनापाक्षिक्यास्थापनायांजघन्यापंचाहिका आरोपणा,ततोऽन्यादशदिनामध्यमा, ततोप्यन्या पाक्षिकी, ततोप्यन्या विंशतिदिना, एवं पंच पंच परिवर्धयता तावतव्यं, यावत्रयस्त्रिंशत्तमा पंचपष्ठिदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा आरोपणा, अस्यां त्रयस्त्रिंशदारोपणास्थानानि तथा विशिकायां
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४. [भा. ३६०]
१२७. स्थापनायां जघन्यापंचाहिका आरीपणा, ततोन्या दशदिना ततोन्या पाक्षिकी, ___ एवं विशिकां स्थापनाममुंचता पंच पंच परिवर्धयता तावन्नेयं, यावत्पष्ठिशतदिनमाना सर्वोत्कृष्टा, द्वात्रिंशत्तमा आरोपणा, अस्यांद्वात्रिंशदारोपणास्थानानि पूर्वस्थापनातोऽस्यां पंचकपरिवृद्धरत पंचानां त्रुटितत्वात, पंचविंशतिदिनायां स्थापनायांजधन्यापंचाहिका आरोपणा,ततोऽन्यामध्यमा दशदिना. ततोप्यन्या पाक्षिकी, एवं पंचविंशतिदिनानां स्थापनाममुंचता पंच पंच परिवर्धयता तावन्नेयं, यावत्पंचपंचाशद्दिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा एकत्रिंशत्तमा आरोपणा, एवमुत्तरोत्तरस्थापनास्थानसक्रांतावंतिममंतिमं स्थानं परिहरता तावनेयं, यावत् पंचसप्ततिरात्रिंदिवशतमानायां स्थापनायामेकैव जघन्यापंचाहिकारोपणेति,तथापंचाहिकायामारोपणायां जघन्या पाक्षिकी स्थापना,ततोऽन्या मध्यमा विंशतिदिना, ततोप्यन्या पंचविंशतिदिना, एवं पंचाहिकामारोपणामपरित्यजता पंच पंच परिवर्धयता तावद्गंतव्यं, यावत् पंचसप्ततिदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा त्रयस्त्रिंशत्तमा स्थापना, तथा दशाहिकायामारोपणायां जघन्यापाक्षिकी स्थापना ततोऽन्या मध्यमा विंशतिदिना ततोप्यन्या पंचविंशतिदिना एवं दशाहिकामारोपणाममुंचता पंच पंच परिवर्धयता तावद्नंतव्यं, यावत् सप्ततिदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा, द्वात्रिंशत्तमास्थापना, अस्यांद्वात्रिंशदेवस्थापनास्थानानि, पूर्वारोपणाताऽस्यामारोपणायां पंचकवृद्धरते पंचानां त्रुटितत्वादेवमुत्तरोत्तरारोपणास्थानसंक्रांतावंतिममंतिमं स्थानं परिहरता तावद्तव्यं, यावत् पंचषष्टिदिनाशतमानायां त्रयस्त्रिंशत्तमायाभारोपणायामेकैव जघन्या पाक्षिकी स्थापनेति ।।
तथातृतीयेस्थापनास्थानेजघन्यापंचाहिकास्थापना, ततः पंचानांप्रक्षेपोऽन्यामध्यमादशदिना, ततोपि पंचकप्रक्षेपेऽन्या पाक्षिकी एवं पंच प्रक्षिपता तावद्वंतव्यं, यावत् पंचसप्ततिरात्रिंदिवशतप्राण पंचत्रिंशत्तमा स्थापनेति, तथा तृतीये स्थाने जघन्यारोपणा पंचदिना, ततः पंचकप्रक्षेपेऽन्या मध्यमा दशदिना, ततोपि पंचकप्रक्षेपेऽन्या पाक्षिकी एवं पंच पंच प्रक्षिपता तावदंतव्यं, यावत्पंचसप्तति दिनशतमानासर्वोत्कृष्टापंचत्रिंशत्तमा आरोपणेति, संप्रतिसंवेधभावना पंचदिनायां स्थापनायां जघन्या आरोपणा पंचदिना, ततोऽन्या मध्यमा दिनदशकमाना ततोपि अन्या पाक्षिकी, एवं पंचदिनां स्थापनाममुंचता पंच पंच परिवर्धयता तावन्नेयं,यावत पंचत्रिंशत्तमा सप्ततिदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा आरोपणा,अस्यांपंचत्रिंशदारोपणास्थानानि,तथादशदिनायांस्थापनायांजघन्यापंचाहिका आरोपणा, ततोऽन्या दशदिना,ततोप्यन्यापाक्षिकी, एवंदशदिनांस्थापनाममुंचतापंचपंचपरिवर्धयता तावदंतव्यं, यावदुत्कृष्टा चतुस्विंत्तमा सप्ततिदिनशतमाना आरोपणेति, अस्यां चतुत्रिंशदारोपणास्थानानि, एवमुत्तरोत्तरस्थापनास्थानसंक्रांतो अंतिममंतिमं स्थानं परिहरता तावद्यातव्यं, यावत्पंचसप्ततिदिनशतमानायां स्थापनायामेकैव जघन्या पंचदिना आरोपणेति; तथा पंचदिनायामारोपणाया जघन्या पंचदिना स्थापना, ततोऽन्या मध्यमा दशदिना, ततोप्यन्या पंचदशदिना एवं पंचदिनामारोपणामपरित्यजतापंच पंच परिवर्धयता तावद्तव्यं, यावत् पंचसप्ततिदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा पंच त्रिंशत्तमा स्थापना,ततोदशदिनायामारोपणायांजघन्यापंचदिनास्थापनाततोऽन्या पंचदिनास्थापना ततोऽन्या मध्यमा च दशदिना स्थापना, ततोऽन्या पंच दशदिना एवं दशदिनामारोपणाममुंचता पंच पंच परिवर्धयमानेन तावद्तव्यं, यावत् सप्ततिदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा चतुत्रिंशत्तमा स्थापना, एवमुत्तरोत्तरारोपणास्थानसंक्रांतावंतिममंतिमस्थानंपरिहरता तावन्नेयं, यावत्पंचसप्ततिदिनशतमानायां पंचत्रिंशत्तमायामारोपणायामकैव जघन्या पंचदिना स्थापनेति, चतुर्थे स्थाने स्थापनास्थाने
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १- १/१४ आरोपणास्थानेच न पंचकवृद्धिर्नापि पंचकापकृष्टिः, किंतु वृद्धिहानिर्वा एकोत्तरा, ततो यद्यपि तद्भावना धिकृतगाथाक्षराननुयायिनी तथापि विनंवजनानुग्रहाय क्रियते ।।
तद्यथा, चतुर्थ स्थापनास्थाने जवन्या स्थापना एकदिना, अन्या मध्यमा द्विदिना, अन्या त्रिदिना, एवमेकैकं प्रक्षिपता तावदंतव्यं यावदेकोनाशीत्यधिकदिनशततमा स्थापनेति, तथा चतुर्थस्थाने जघन्यारोपणा एकदिना, ततोऽन्या मध्यमा द्विदिना, ततोऽन्या त्रिदिना, एवमेकैकं परिवर्धयता तावदंतव्यं यावदकांनाशीत्यधिकदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा एकोनाशीत्यधिकशततमा आरोपणेति, संप्रति संवेधभावना एकदिनावां स्थापनायां जघन्यारोपणा एकदिना, ततोऽन्या द्विदिना, मध्यमा ततोऽन्या त्रिदिना एवमेक दिनां स्थापनामसुंचता एकैकं परिवर्धयता तावद्गंतव्यं यावदेकीनाशीत्यधिकदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा एकोनाशीतिशततमारोपणा अस्यामकोनाशीत्यधिकशतप्रमाणान्यारोपणास्थानानि, तथाहि द्विदिनायां स्थापनायां जघन्यारोपणा एकदिना, ततोऽन्या द्विदिना मध्यमा, ततोऽन्या त्रिदिना एवं द्विदिनां स्थापनाममुंचता एकैकं परिवर्धयता तावन्नेयं, यावदष्टसप्तत्यधिकदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा अष्टसप्ततिशततमा आरोपणा, अस्यामष्टसप्ततिशतप्रमाणान्यारोपणास्थानानि, पूर्वस्थापनातोऽस्यां स्थापनायामेकस्य परिवृद्धेरंते एकस्य त्रुटितत्वात् ।।
१२८
-
एवमुत्तरोत्तरस्थापनास्थानसंक्रांती तदंतिममंतिमं स्थानं परिहरता तावद्यातव्यं, यावदेकांनाशीत्यधिकशततमायां स्थापनायामेकैव जघन्या एकदिना आरोपणेति, तथा एकदिनावाभारीपणायां जघन्या स्थापना एकदिना, ततोन्या मध्यमा द्विदिना, ततोऽन्या त्रिदिना, एवमेकदिनामारोपणाममुंचता एकैकं परिवर्धयता तावदंतव्यं, यावदेकोनाशीत्यधिकदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा एकोनाशीतिदिनशततमा स्थापना, अस्यामेकांनाशीत्यधिकशतसंख्यानिस्थापनास्थानानि, तथा द्विदिनायामारीपणायां जघन्या स्थापना एकदिना, ततोऽन्या द्विदिना मध्यमा, ततोऽन्या त्रिदिना एवं द्विदिनामारोपणाममुंचता एकैकं परिवर्धयता तावद्वतव्यं, यावदृष्टसप्तत्यधिकदिनशतमाना सर्वोत्कृष्टा अष्टसप्ततिशतमाना स्थापना अस्यामष्टसप्ततिप्रमाणानि स्थापनास्थानानि, कारणं प्रागुक्तमनुसर्त्तव्यं, एवमुत्तरोत्तरारोपणास्थानसंक्रांतावतिममंतिमं स्थानं परिहरता तावद्गंतव्यं, यावदेकोनाशीत्यधिकशततमायामारोपणायामेकैव जघन्या एकदिना स्थापनेति, इह एकैकस्मिन् स्थापनास्थाने आरोपणा जघन्या मध्यमा उत्कृष्टा च प्रतिपादिता, ततः सांप्रतमुत्कृष्टारोपणापरिज्ञानार्थमाह ।।
[ भा. ३६१]
जो ठणवणा उद्दिट्टा, छम्मासा ऊणिवा भवे ताए । आरोवण उक्कोसा तीसे ठवणाए नायव्वा ।।
यस्याः
वृ- षण्णां मासानामशीतदिवसशतं भवति, तत् स्थापयित्वा या स्थापना उदिष्टेति, स्थापनायाः उत्कृष्टा आरोपण ज्ञातुमिष्टा सा उदिष्टेत्यभिधीयते, उद्दिष्टा ईप्सिता, इत्यनर्थांतरं तया षण्मासाः षण्मासदिवसा ऊनकाः क्रियते, किमुक्तं भवति तामुद्दिष्टां स्थापनां षण्मासादिवसेभ्यो अशीत्यधिकशतप्रमाणेभ्यः शोधयेत्, ततो यच्छेषभवतिष्ठते, तत्तस्याः ईप्सितायाः स्थापनाया उत्कृष्टा आरोपणा भवति ज्ञातव्या० ।। यथा विंशतिदिनायाः स्थापनाया उत्कृष्टा आरोपणा ज्ञातुमिष्टा, ततो विंशतिरशीत्यधिकशतात् पण्मासदिवससंख्याभूतात् शोध्यते, जातंषष्ठयधिकं शतं, एषा विंशिकायाः स्थापनाया उत्कृष्टा आरोपणा, ततः परमारोपणाया असंभवात्, विंशत्या सह पष्णां मासानां परिपूर्णानां भावात्, षण्मासाधिकस्य च प्रायश्चित्तस्यादानात् । । तथा पंचविंशतिदिनायाः किलोत्कृष्टा आरोपणा
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं: १४, [भा. ३६१]
१२९ ज्ञातुमिष्टा ततोऽशीत्यधिकशतात् पंचविंशतिः शोध्यते जातं पंचपंचाशदधिकं शतं एषा पंचविंशदिनायाः स्थापनाया उत्कृष्टा आरोपणा, एवं सर्वत्र भावनीयं, सांप्रतमारोपणास्थाने उत्कृष्टस्थापनापरिज्ञानार्थमाह - [भा.३६२] आरोवणा उद्दिडा,छम्मासा ऊणागा भवेताए।
आरोवणाए तीसे, ठवणा उक्कोसिया होइ ।। वृ-आरोवणा उद्दिठाया आरोपणा उदिष्टास्थापना किल ज्ञातुमिष्टेतिभावः,तथाषण्मासा ऊनकाः क्रियतन्ते, सा षण्मासदिवसेभ्यः शोध्यते इत्यर्थः, ततो यच्छेषभवतिष्ठते, तत्तस्या ईप्सिताया आरोपणाया उत्कृष्टा स्थापना भवति, यथा पंचदशदिनायाः आरोपणावा उत्कृष्टा स्थापना ज्ञातुभिष्टा, ततः पंचदश अशीत्यधिकशतादपनीयंते, जातं पंचषष्ठयधिकं शतं तावत्प्रमाण पंचदशदिनाया, आरोपणाया उत्कृष्टा स्थापना भवति, तथा विंशतिदिनाया आरोपणाया उत्कृष्टा स्थापना किल ज्ञातुभिष्टेति, विंशतिरशीत्यधिकशतादपनीयते, जातं षष्ठ्यधिकशतं एतावती विंशतिदिनाया आरोपणाया उत्कृष्टा स्थापना, एवं सर्वत्रापि भावनीयं, सांप्रतं प्रथम स्थाने कियंति स्थापनास्थानानि कियंत्यारोपणास्थानानि कियंतो वा स्थापनारोपणास्थानानां संवेधतः संयोगा इत्येत्प्ररूपणार्थमाहभा.३६३] तीसं ठवणाठाणा तीसं आरोवणाएठाणाई।
ठवणाणंसंवेहोचत्तारिसयाउपन्नठा ।। वृ-प्रथम स्थाने त्रिंशत् स्थापनास्थानानि, त्रिंशच्चारोपणायाः स्थानानि, एतच्च प्रागेवानेकशी भावितमिति न भूयो भाव्यते, ठवणाणमित्यादि स्थापनानामारोपणाभिः सह संवेधाः संयोगाः सर्वसंख्ययाः चत्वारि शतानि पंचषष्ठानि भवंति; तथाहि प्रथमे विंशतिदिनरूपे स्थापनास्थाने त्रिंशदारोपणास्थानानि, द्वितीयेपंचविंशतिदिनरूपएकोनत्रिंशत् तृतीयेऽष्टाविंशतिरेवमेकैकरूपहान्या तावद्वक्तव्यं, यावत् पंचषष्टिदिनशतरूपे त्रिंशत्तमे स्थापनास्थाने एकमारोपणास्थानमेतानि च सर्वाण्यप्येकत्र लिखितानि, यथोक्तसंख्याकानि भवंति; स्थापनाग्रहणे चारोपणापि गृह्यते; अनयोः परस्परसंवेधात्, तत एतदषि द्रष्टव्यमारोपणास्थानानां स्थापनाभिः सह संवैधाः, सर्वसंख्या चत्वारि शतानि पंचष्टीनिभवंति; तथाहि प्रथमेपंचदशदिनरूपेआरोपणास्थाने त्रिंशत्स्थापनास्थानानि, द्वितीये विंशतिदिनरूपे एकोनत्रिंशत्, तृतीयेऽष्टाविंशतिरेवमेकैकरूपहान्या तावत् वक्तव्यं यावत् षष्ठिदिनशतप्रमाणे त्रिंशत्तमे आरोपणास्थाने एकविंशतिदिनं स्थापनास्थानमेतच्चसर्वं प्रागेव सप्रपंचं भावितमेतानि च सर्वाण्यप्येकत्र मिलितानि यथोक्तसंख्याकानि भवंति, यथोक्तसंवेधसंख्यापरिज्ञानार्थमेव करणगाथामाह । [भा.३६४] गच्छुत्तरसंवग्गो, उत्तरहीनंमि पखिवे आई।
अंतिमधनमादिजुयं, गच्छद्धगुनं तुसव्वधनं ।। वृ-इह यद्यपि प्रथमे स्थाने त्रिंशदारोपणास्थानानि, द्वितीये एकोनत्रिंशत् तृतीये अष्टाविंशतिरिति क्रमस्तस्तथापि संकलनायां यथोत्तरमंका निवेश्यंते, इत्येकद्वित्र्यादिक्रमः, तत्र गच्छः त्रिंशत् त्रिंशतोऽकस्थानानांभायादुत्तरमेकं, एकोत्तरावावृद्धर्भावात, आदिरप्येकंसाकस्थानानामादावेकस्य भावात् गच्छस्य त्रिंशत् उत्तरण एकेनसंवर्गोगुणनं,गच्छोत्तरसंवर्गस्तस्मिन् किमुक्तंभवति; त्रिंशदेकेन
[2119
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ गुण्यत, एकेन च गुणितं तदेव भवतीति जाता त्रिंशदेव, तत्र उत्तरहीणमिति उत्तरेणेकंन हीनं, तस्मिन कृते एकेन हीना त्रिंशत् क्रियते इत्यर्थः, जाताएकोनत्रिंशत्ततः प्रक्षिपेदादिममेकं जाता भूयस्त्रिंशत एतदंतिमधनमंतिमेअंकस्थानेपरिमाणमेतत्, आदिनाएकन युतंक्रियत, जाताएकत्रिंशत् गच्छस्त्रिंशत तस्यार्धं पंचदश तैः सार्द्ध एकत्रिंशता गुण्यते, जातानि संवेधानां चत्वारि शतानि पंचपट्यधिकानि अथवाऽयमन्यो गणितप्रकार: - [भा.३६५] दोगसीउठविजा, रूवंपुन पक्खिवाहिएगत्तो।
जत्तो यदेइ अद्धतेन गुनं जाण संकलियं ।। वृ-गशिर्गच्छ इत्यर्थांतरं, ततो द्वौ राशी स्थापयेत्, किमुक्तं भवति? द्वौवारावुपर्यधोभागेन त्रिंशतं स्थापयेत्ततएकतएकस्मिन राशीरूपंपुनःप्रक्षिपेतजातःसएकत्रिंशतयतश्चयरमाच्चराशेरर्धमात्मानं ददाति तस्यार्धं गृह्यते, तत्रेह त्रिंशदर्धमर्पयति तेनैकत्रिंशदिति, त्रिंशतो) पंचदशगृह्यन्ते, तेन इतरो राशिरेकत्रिंशल्लक्षणो गुण्यते, गणितेच सति यत् जायते, तज्जानीहि, संकलितं सर्वसंवैधसंकलनं तच्च चत्वारि शतानि पंचषष्ठीनि, इह चत्वारि स्थापनास्थानानि चत्वारि चारोपणास्थानानि तत्र कस्मिन् स्थापनास्थाने कियंति स्थापनापदानि कस्मिन्नागेपणास्थाने कियंत्यारोपणापदानीत्येतत् परिज्ञानाय करणमाह - भा.३६६] आसीया दिवससया, दिवसा पढमाण ठवणरूवणाण ।
सो हि उत्तरभइएठाणादुराहपिरूयजुया ।।। ८. पण्णां मासानामशीतं दिवसशतं भवति, तस्मादशीतात् दिवसशतात् प्रथमयो: स्थापनारोपणयोर्ये दिवसास्तान् शोधयेत्, शोधयित्वा च यत्र यदुत्तरा वृद्धिस्तत्र तदुत्तरं तत्रायेषु त्रिपु स्थापनास्थानेषु त्रिपु चारोपणास्थानेषु पंचानां पंचोत्तरा वृद्धिरिति, तत्रोत्तरं पंचचरिमे स्थापनास्थाने चरिमे चारोपणास्थाने पदानामेकोत्तरा वृद्धिरिति,तत्रोत्तरमकः, ततस्तेनोत्तरेण भक्ते सति यदागच्छति, तातिरूपयुतानि द्वयोरपिस्थापनारोपणयोःस्थानानि, एपगाथार्थः, भावार्थस्त्वयं पट्सुमासेषुकिल दिवसानामशीतंशतमित्यशीतं शतंध्रियते ।।ततःप्रथमेस्थाने प्रथमायाः स्थापनाया दिनानि विंशति प्रथमाया आरोपणायाःपंचदशेत्युभयमीलने जाता पंचत्रिंशत्सा शोध्यते, जातपंचचत्वारिशतं, तत उत्तरेण पंचलक्षणेन भागो ह्रियते, लब्धा एकोनत्रिंशत् ।सा रूपयुता क्रियते, प्रथमस्थापनारोपणयोः प्रथमतएव शोधित्वात्,जातात्रिंशत्, एतावंतिप्रथमस्थाने स्थापनापदानि, एतावत्येव चारोपणापदानि, तथाद्वितीयेस्थाने प्रथमस्थापनाया दिवसांपंचदशप्रथमारोपणायाः पंच उभयेपा मीलनेजाताविंशतिः सा अशीतिशताच्छोध्यते, जातं षष्ठं शतं, तस्वोत्तरेण पंचकलक्षणेन भागो हियते, लब्धा द्वात्रिंशत रूपयुता क्रियते, जातात्रयस्त्रिंशत, एतावंति द्वितीय स्थाने स्थापनापदान्येतावंत्येव चारोपणापदानि, ततीये स्थाने प्रथमस्थापनाया दिवसाः पंच, प्रथमारोपणाया अपि पंच उभयमीलने जाता देश, ते अशीतात् शतात् अपनीयंते, जातं सप्ततिशतं, ।। तस्योत्तरेण पंचकलक्षणेन भागो हियते, लब्धा चतुस्त्रिंशत् सा रूपयुता क्रियते, जाता पंचत्रिंशत् एतावंति तृतीय स्थाने स्थापनापदान्येतावंत्येव चारोपणापदानि, चतुर्थे स्थाने प्रथम स्थापनाया एक दिन प्रथमारोपणाया अपिचैकं उभयमीलने जाते द्व दिने, ते अशीतात् शतात् शोध्यते, जातमष्टसप्ततं शतं । । तस्योत्तरेण एकैकलक्षणेन भागो हियत, लब्धमष्टसप्ततं शतं तद्रूपयुतं क्रियते, जातमेकोनाशीतिशतमेतावंति चतुर्थे स्थाने स्थापनापदानि
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
उदेशक : १, मूलं : १४, [भा. ३६६ ]
एतावत्येव चारोपणापदानि उत्तरभइए उत्युक्तं तत्रकस्मिन् स्थाने [भा. ३६७ ] ठवणारूवणाण तिण्हं उत्तरं तु पंच पंच विन्नेया । एगुत्तरिया एगा सव्वावि हवंति अट्टेव ।।
वृ- तिसृणाभाद्यानां स्थापनानां तिसृणाभाद्यानाभारोपणानां च पदचिंतायामुत्तरं पंच पंच विज्ञेयाः तिसृष्वपि पदानां यथोत्तरं पंचोत्तरवृद्ध्या प्रवर्धमानत्वात्, एका चतुर्थी आरोपण एकोत्तरवृद्ध्या प्रवर्धमाना ततस्तत्रोत्तरमेकं जानीयात्, सर्वसंख्य या च सर्वा अपिस्थापनारोपणा अष्टौ भवति, चतस्रः स्थापनाश्चतस्र आरोपणा इत्यर्थः । । संप्रति करणवशात् यल्लब्धं पदपरिमाणं तत् दर्शयति ।। तीसा तेत्तीसावि व पणतीसा अउनसीयस्यमेव ।
[ भा. ३६८ ]
किमुत्तरमित्युत्तरविभागकरणार्थमाह
एएठवणाण पया, एवइया चेव रुवणाणं ।।
बृ- एतानि च तिसृणामपि स्थापनानां यथाक्रमं पदानि तद्यथा, प्रथमायास्त्रिंशत् द्वितीयायास्त्रयस्त्रिंशत्, तृतीयायाः पंचत्रिंशत्, चतुर्थ्या एकोनाशीतं शतं एतावत्येव चतसृणाभप्यारोपणनां यथाक्रमं पदानि तद्यथा प्रथमायास्त्रिंशत् द्वितीयस्याः त्रयस्त्रिंशत् तृतीयस्याः पंचत्रिंशत् चतुर्थ्या एकोनाशीतं शतमिति, अथ का स्थापना का आरोपणा च कतिषु मासेषु प्रतिसेवितेषु द्रष्टव्येत्येतत्परिज्ञानार्थमाह
( भा. ३६९)
१३१
ठवणारोवणा दिवसे माणाउ विसोहइत्तु जं सेसं । इच्छियरुवणाए भए असुज्झमाणे खिवइज्झोसं । ।
वृ- मानात् षण्णां मासानां दिवसपरिमाणादशीत्यधिकशतरूपात् विवक्षितायाः स्थापनाया विवक्षितायाश्चारोपणाया ये दिवसास्तान् विशोधयेत्, विशोध्य च यच्छेषमुपलभ्यते, तत् ईप्सितया अधिकृतया यस्या दिवसाः पूर्वं विशांधितास्तया इत्यर्थः ।। आरोपणयाभजे द्भागं हियात भागे च हृते यदि राशिर्निर्लेपः शुध्यति, ततोन किमपि प्रक्षिप्यते, केवलं सा आरोपणा कृत्स्नभागहरणात् कृत्स्नेति व्यवह्नियते । । यदि पुनर्निर्लेपो न शुद्धयति, ततः क्षिपति झोषां यस्मिन् प्रक्षिप्ते समो भागहारो भवति, स राशिः समकरणो झोष उक्तंच, झोसित्ति वा समकरणत्ति वा एगठं ।। सा च आरोपणा अकृत्स्नभागहरणात् अकृत्स्नेति व्यवहर्तव्या, तथाच यथोक्तस्वरूपमेव झोषमुपदर्शयति । जेत्तियमेत्तेणं जी, सुद्धं भागं पयच्छती रासी ।। तत्तियमेत्तं पक्खिव अकसिणरूवणाए झोसग्गं ।।
[ भा. ३७०)
वृ- यावन्मात्रेण प्रक्षिप्तेन सोऽधिकृतराशिः शुद्धं निर्लेपं भागं प्रयच्छति, तावन्मात्रं प्रक्षिप, एतत् अकृत्स्ना, आरोपणाया उक्तशब्दार्थाझोषाग्रं झोषपरिमाणं यथा केनापिपृष्टं, विंशिका स्थापना पाक्षिकी चारोपणा कतिभिर्मासैः प्रतिसेवितैर्निष्पन्ना ? उच्यते, त्रयोदशभिर्मासैः; कथमेतदवसीयते, इति चेदुच्यते, इह पण्णां मासानामशीतं दिवसशतमित्यशीतं शतं ध्रियते ततो विंशिकायाः स्थापनाया विंशतिदिनानि पाक्षिक्याश्ञ्चारोपणायाः पंचदशदिनानि शोध्यंते, ठवणारोवणादिवसे माणाइ विसाहइ तु इति वचनात् शेषं जातं, पंचचत्वारिंशं शतं इच्छियरुवणाए भइए इति वचनात् अधिकृतया पंचदशदिनया आरोपणाया भागो हियते, तत्र चोपरितनो राशिः शुद्धं भागं न प्रयच्छति, पंचसु प्रक्षिप्तेषु प्रयच्छतीति पंचपरिमाणोऽत्र झोषः प्रक्षिप्यते, ततो भागे हते लब्धा दशमासाः तथा दिवसाः पंचहि भइया दुरूवीणा उते भवे मासा इति वक्ष्यमाणवचनात् ।। स्थापनादिवसानां विंशतेः पंचभिर्भागो हियते,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१-१/१४ लब्धाश्चत्वारस्ते द्विरूपहीनाः क्रियते, स्थिती द्वौ मासौ स्थापनायाः तथा पंचदशदिनाया आरोपणायाः पंचभिर्भागों हियते, लब्धास्त्रयस्ते द्विरूपहीनाः कृता जात एको लब्ध आरोपणाया एको मासः, तेन यदि वा प्रथमेयमोपणेति लब्धा मासा दश एकेन गुण्यते जाता दशैव एकेन गुणितं, तदेव भवतीति न्यायात्, ततो द्वौ स्थापना पंचविंशतिदिना चारोपणा कतिभिर्मासैः प्रतिसेवितैर्निष्पन्ना? उच्यते, त्रयोविंशतिभिमसिंस्तथाहि स्थापनादिवसा विंशतिरारोपणादिवसाः पंचविंशतिरेतेमिलिताः पंचचत्वारिंशत् ते पण्मासदिवसेभ्योऽशीतिशतसंख्येभ्यः शोध्यंते, जातं शेष. पंचत्रिंशत्शतं, ततोऽधिकृतया पंचविंशतिदिनया आरोपणया तस्य भागो हियते, तत्रोपरितनो राशिः शुद्धं भागं न प्रयच्छति,पंचदशसुचप्रक्षिप्तेषुप्रयच्छतीतिपंचदशपरिमाणोऽत्रझोषः प्रक्षिप्यते, लब्धाः षण्मासाः, तथाधिकृतारोपणायाः पंचभिर्भागो हियते, लब्धा पंचः, ते द्विरूपहीनाः क्रियते, जातास्त्रयः एतावंतचारोपणायामासा यदिचेयंतृतीयारोपणेति तिण्हंपिगुणसुलद्धंइच्छिवरूवणाए जइमासा इति वक्ष्यमाणवचनात्तेपण्मासास्त्रिभिर्गुण्यंते, जाताअष्टादश द्वौस्थापनामासौत्रयश्चारोपणामासा इति, सर्वसंख्यया त्रयोविंशतिमासाः अथवा अन्यथा झोषपरिमाणं कथयति - [भा.३७१] टवणा दिवसेमाना विसोहइत्ताणभयहरूवणाए ।।
जो छेयं सविसेसोअकसिणरुवणाए सोझोसो ।। वृ- मानात् षण्मासदिवसपरिमाणात् अशीतिशतात् स्थापनादिवसात् अधिकृतस्थापनावासरान विशोधय, विशोध्य च यच्छेषमवतिष्ठते, तदारोपणया अधिकृतारोपणादिवसैर्भज, भागहारं कुर्यात्, भागे च हते यः छेदादंशानां विश्लेषः इह विश्लेषे कृते सति यदवतिष्ठते, तदपि विश्लेषतो जातत्वात् विश्लेपः, सतावत्प्रमाणोऽकृत्स्नारोपणायांझोषः, यथापण्मासदिवसपरिमाणभूतात् अशीतिशतात् विशिकायाः स्थापनायाः दिवसा विंशतिरिति, ततो विंशतिःशोध्यंत जातं षष्ट्यधिकंशतं ।। ततः पाक्षिक्यामारोपणायां संचयमासा ज्ञातुमिष्टा इति, पंचदशभिर्भागो हियते, स्थिताः शेषा दश अधस्ताच्छेद: पंचदश,तेभ्योदशविश्लिष्यंते, स्थिताःपंच आगतंपंचदशिक्यामकृत्स्नारोपणायांपंचको झोषः, तथाअशीतिशतात्स्थापनादिवसा विंशतिः शोध्यंते,जातंषष्टंशतं । ततः पंचविंशतिदिनाया आरोपणायाः संचयमासा ज्ञातुमिष्टा इति, पंचविंशत्या भागी हियते, तथा शेषा । दश छेदोऽधस्तात पंचविंशतिस्तस्यादशविश्लिष्यंते, स्थिताःपंचदशआगतंपंच विंशतिदिनायामारोपणायां पक्षोझोषः, एवं सर्वत्रभावनीयं । [भा.३७२] जत्थपुनदेइ सुद्ध, भागंआरोवणाउ सा कसिणा ।।
दोण्हपि गुणसुलद्धं इच्छियरुवणाए जइमासा ।। वृ-यस्यांपुनरारोपणायामुपरितनो राशिःशुद्धंभागंप्रयच्छति, न किंचित्पश्चाद्यस्यावतिष्ठते, इति भावः सा आरोपणा कृत्स्नाभागहरणात् कृत्स्नेति प्रतिपत्तव्या, यथा विंशतिदिना, तथाहि केनापि पृष्टं विशिका स्थापना विशिका चारोपणा कतिर्भिमासैः प्रतिसेवितैर्निष्पन्ना? उच्यते, अष्टादशभिर्मासौः, क्यमेतदवसेयमितिचेत्? उच्यते,षण्णां मासानामशीतंदिवसशतं,तेभ्योविंशतिर्दिनानि,स्थापनाया विंशतिर्दिनान्यारोपणायाः शोध्यंते, जातं शेषं चत्वारिंशंततं, तत इच्छियरुवणाए भए इति वचनात्, विशिकया आरोपणया भागो ह्रियते, भागेच हृते उपरितनो गशिर्निर्लेपः,शुद्ध एषाकृत्स्नारोपणा लब्धाः सप्तमासाः ततो दोण्हपि गुणसुलद्धं इच्छियमवणाए जइ मासा इति, वक्ष्यमाणवचनात् इयमारोपणा
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३३
उदशक: ५, मूल : १४, भा. ३७२/ प्रागुक्तक्रमेण द्वाभ्यां मासाभ्यां निष्पन्नेति सप्तमासा द्वाभ्यां गुण्यंते, जाताश्चतुर्दशमासाः, ततो द्वौस्थापनामासौ चारोपणामासाविति समुदिताश्चत्वारः तेचतुर्दशसुप्रक्षिप्यंते, आगतंविंशिकास्थापना विंशिका चारोपणा अष्टादशभिमसिनिष्पन्नेति, दोण्हंतु इत्यादि द्वायोरपिआरोपणायाः कृत्स्नाकृत्स्नयोलब्धुमीप्सिताया आरोपणाया यतिमासायतिभिर्सिरीप्सितारोपणा निष्पन्नेतियावत्ततिभिर्गुणय, यद्यकेन मासेन निष्पन्ना तत एकेन गुणाय, अथ द्वाभ्यां मासाभ्यां निष्पन्ना तर्हि द्विकेनाप्यथ त्रिभिस्ततस्त्रिभिरित्यादि, अथवा द्वयोरप्यारोपणयोः कृत्स्नाकृत्स्नयोर्लब्धं, वतिमासास्तत ईप्सितया आरोपणया गुणय, यदिप्रथमा तत एकेन गुणवते, अथ द्वितीया ततो द्वाभ्यामथ तृतीया ततस्त्रिभिरित्यादि, एतच्चप्रागपिभावितं, तदेवमशीतिशतात्स्थापनारोपणादिवसेषुशोधितेषु यच्छेषं तद्वक्तव्यतोक्ता, संप्रति स्थापनारोपणादिवसेभ्यो यथा मासा आगच्छंति मासेभ्यो वा दिवसास्तथा प्रतिपादयति[भा.३७३ दिवसा पंचहिंभइया दुरूवहीणाउतेभवेमासा ।।
मासा दुरूवसहिया पंचगुणा ते भवे दिवसा ।। वृ-स्थापनाया आरोपणाया वा दिवसा: पंचभिर्भज्यंते, पंचभिस्तेषांभागो हियते इतिभावः, ततो भागे हते लब्धास्ते द्विरूपहीनाः क्रियते, ततो रूपद्वयं स्फेट्यते इति भावः, रूपद्विक वा स्फेटिते यदवशिष्यते, तेभवेयुर्मासा, यथा विशिंकायाः स्थापनाया दिवसा विंशतिस्तेषां पंचभिर्भागो हिवते, लब्धाश्चत्वारस्ते द्विरूपहीनाः क्रियते. स्थितौ द्वौ, आगतं विंशिकास्थापनाद्वाभ्यांमासाभ्यां निष्पन्ना. तथा पाक्षिक्या आरोपणाया दिनानि पंचदश तेषां पंचभिर्भागहरणं लब्धास्त्रवस्ते द्विरूपहीनाः क्रियते, स्थित एक आगतं पाक्षिकी आरोपणा एकन मासेन निष्पन्ना, विंशिकारोपणा विंशिका स्थापना च द्विमासनिष्पन्ना भावनीया, तृतीयाया: पंचविंशतिदिनाया आरोपणायाः दिवसाः पंचविंशतिस्तेषां पंचभिर्भागहारो, लब्धाः पंचतेद्विरूपहीनाः कृताः स्थितास्त्रयः, आगतंपंचविंशतिदिना, तृतीयारोपणा त्रिभिमर्सिनिष्पना एवं सर्वत्रभावनीयं,मासादूरुवसहिया इत्यादि, यतिमासाःस्थापनायामारोपणायां वाधिकृतकरणवशाल्लब्धास्ते दिवसा नयनायद्विरूपसहिताः क्रियते, तत पंचगुणास्ततोभवेयु यथोक्ता दिवसाः, यथा विंशिकायाःस्थापनाया द्वौमासौ तो द्विरूपसहितौ क्रियेते,जाताश्चत्वारस्तेपंचभिर्गुण्यंते, आगतंविशिकायाः स्थापनावाविंशतिर्दिनानितथापाक्षिक्या आरोपणावाएकोमासः,सद्विरूपसहितः क्रियते, जातास्त्रय स्ते पंचर्भिगुण्यते, आगतं पाक्षिक्या आरोपणायाः पंचदश दिनानि तथा पंचविंशतिदिनाया आरोपणायास्त्रयोमासास्तद्विरुपयुताः क्रियत,जाताः पंचतेपंचभिगुण्यंते, आगतं पंचविशतिर्दिनानि एवंसर्वत्र भावनीयं,तदेवं करणान्यभिधायोपसंहारमाह, [भा.३७४] ठवणारोवणसहिया संचयमासा हवंतिएवइया ।।
कत्तो किंगहियं तियाठवणामासे ततो सोहे ।। वृ-पूर्व ठवणारोवणदिवसे माणाउ विसोहइतु इत्यादि करणवशात् ये लब्धा मासास्तेऽनंतरोक्तकरणवशादानीता ये स्थापनारोपणा मासा स्तत्सहिताःक्रियते, ततः शिष्मेभ्यः एवं प्ररूपय, अस्यां स्थापनायामस्यांचारोपणायामेतावंतःसंचयमासाः,सर्वप्रायश्चित्तसंकलनमासाभवंति, तदेवं वतिभिमांसः प्रतिसेवितैर्या स्थापना आरोपणाच निष्पन्ना, तदेततप्रतिपादितमधुना तस्यांतस्यां स्थापनायामारोपणायां संचयमासानां मध्येकुतो मासात किंगृहीतमिति प्रतिपादनार्थमाह, कत्तो इत्यादि-शिष्यः
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १-१/१४ पृच्छति, तस्यां तस्यां स्थापनाचामारोपणायां च संचयमासानां मध्ये कुती मासात् किं गृहीतमत्र सूरिः करणमाह, ठवणामासे ततो सोहे, ततः संचयमाससंख्यातः स्थापनामासान् शोधयेत् शोधिते च सति [ भा. ३७५ ] दिवसेहिं जइहिं मासी निप्फन्नो हवई सच्च रूवाणं ।। तइहिं गुणियाउ मासा, ठवणदिनदिन जुया उछम्मासा ।।
बू - सर्वासामारोपणानां यतिभिर्दिवसैर्मासो भवति, निष्पन्नस्ततिभिर्गुणितास्ते मासाः कर्त्तव्याः, पुनः स्थापनादिनयुक्तास्ततस्ते पण्मासा भवंति, यथा प्रथमायामारोपणायां त्रयोदशं संचयमासास्तेभ्यः स्थापनामासौ द्वौशोधितो, स्थिताः पश्चादेकादश, अत्रारोपणाथामेको मासः, सच पंचदशभिर्दिनैर्निष्पन्न इति, ते एकादश पंचदशभिर्गुण्यंते, जातं पंचपष्टशतं, ततो विंशतिर्दिवसाः स्थापनासत्काः प्रक्षिप्यते, जातपंचाशीतं शतं पंचझोष इति ते त्यक्ता जाताः षण्मासाः आगतं द्वाभ्यां स्थापनीकृताभ्यां मासाभ्यां दश दश दिनानि गृहीतानि शेषेभ्यस्त्वेकादशभ्यः पंचदश पंच दिनानि, केवलंतन्मध्यात्पंचझोषः कृतः पंचदिनानि त्यक्तानीति भावः, झोपशब्दस्य तत्त्वतस्त्यागवचित्वादत एव च यान्यमूनि पंचदिनानि त्यक्तानि तान्येव प्राकुराशिसमकरणार्थं प्रक्षिप्तानीति समकरणप्रक्षेपणीयो राशिझपशब्देनोक्ताः, एवं सर्वत्र झोषभावना भावनीया, तथा विंशिकायां स्थापनायां विशिकायां चारीपणायामष्टादश किल संचयमासास्तेभ्यो द्वौ स्थापनामासौ शोधितो जाताः षोडश, अत्र विंशतिदिनारोपणा द्विमासेत्येकेको मासां दशभिर्दिनैनिष्पन्नस्ततस्ते षोडश दशभिर्गुण्यंते, जातं पष्टं शतं । । ततः स्थापनादिवसा विंशतिः प्रक्षिप्यंते, जातमशीतं शतं आगतमत्र द्वाभ्यां स्थापनामासाभ्यां दश दश वासरा गृहीताः शेषेभ्योपि षोडशेभ्यो मात्रतो दश दशेति तथा विंशिकायां स्थापनायां पंचविंशिकायां चारोपणायां त्रयोविंशतिः संचयमासास्तेभ्यो द्वौ स्थापनामासौ शोधितो, जाता पश्चादकविंशतिः, पंचविंशतिदिना चारोपणा त्रिभिर्मासैर्निष्पन्नेत्येकैको मासः, स त्रिभागैरष्टभिर्दिनैर्निष्पन्नस्तत एकविंशतिरष्टभिर्गुणिता, जातमष्टपष्टं शतं त्रिभागगुणिते च लब्धाः सप्त तेपि तत्र प्रक्षिष्यंते, जातं पंचसप्ततं शतंः तत्रविंशतिः स्थापनादिवसाः प्रक्षिप्यंते, जातं पंचनवतं शतं तत्र पंचदश दिनानि झोप इति तान्यपनीयंते, जातमशीतं शतमागतमन्त्र द्वाभ्यां स्थापनीकृताभ्यां मासाभ्यां दश दश रात्रिंदिवानि गृहीतानि, शेषेभ्यस्त्वेकविंशतिमापेभ्यो मात्रतः सत्रिभागान्यष्टावष्टी रात्रिंदिवानि, केवलं तत्रापि पंचदश दिनानि झोपीकृतानीति, तदेवं स्थापनातः शेपमासेभ्यो मात्रतो यत् गृहीतं, तत्प्रतिपादितमधुना शेषमासेभ्यां यत् येभ्योविशेषतो गृहीतं तत् प्रतिपादनार्थ करणमाह
| भा. ३७६ ]
-
रुवणाई जइ मासा, तइभागं तं करे ति पंचगुणं ।।
सेसंच पंचगुणियं ठवणादिवसा जुया दिवसा ।।
वृ स्थापनामासेपु शांधितेषु यच्छेपमवतिष्ठते, तत् आरोपणावां यतिमासास्ततिभागं तावत्संख्याकभागं करोति, कृत्वा चाद्यभागं त्रिपंचगुणं पंचदशगुणं करोति, शेषं तु समस्तमपि पंचगुणं एतच्चैवं द्रष्टव्यं पाक्षिक्यादिष्वारोपणासु यदिपुनरेकदिना द्विदिना यावच्चतुर्दशदिना आरोपणा तदा यतिदिना आरोपणा ततिगुणं कुर्यात्, ततस्ते दिवसा स्थापनादिवसयुताः क्रियते, ततो दिवसाः षण्मासदिवसा भवंति, तद्यथा प्रथमासां स्थापनायां प्रथमायां चारोपणायां त्रयोदश संचयमासाः तेभ्यां
स्थापनामासशोधितो जाता एकादश, अन्यं तु ब्रुवते, अत्रायं वृद्धसंप्रदायः यद्येकस्मात् मासान् निष्पन्ना आरोपणा, ततः प्रतिसेवितमासेभ्यः स्थापनाया आरोपणायाश्च मासाः शोधयितव्याः अथ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: १४, [भा. ३७६] द्वयादिमासे निष्पन्नारोपणा ततः प्रति सेवितमासेभ्यः स्थापनामासा एव शाध्यंते, नारोपणामासा इति ततः तन्मतेनद्वौ स्थापनामासावेकश्वारोपणामास इतित्रयःसंचयमासेभ्यः त्रयोदशभ्यःशोध्यंते, जाता दशेति । तत्र स्वमते अधिकृतारोपणा एकमासनिष्पन्नेति एकादश भागन क्रियते, एकभागकृतं च तत्तथारूपमेव भवतीति जाताः समुदिता एव ते एकादश, ततः तिपंच गुणितमिति वचनात् पंचदशभिर्गुण्यंते, जातपंचषष्टंशतं ।। तत्रस्थापना दिवसाः विंशतिप्रक्षिप्ता जातपंचाशीतं शतंततः पंच रात्रिदिवान्यत्र झोषीकृतानीति तान्यपसार्यते, जातमशीतं शतं, मतांतरेण तु ते दशमासा एक भागीकृताः पंचदशभिर्गुण्यते, जातपंचाशंशतं ।। ततःस्थापना दिवसाविंशतिरारोपणा दिवसाः पंचदश प्रक्षिप्यंते, जातपंचाशीतंशतं ।।पंच दिनानिझोष इतितानि ततोऽपनीयंते, जातमशीतंदिवसशतमागतं, द्वाभ्यांस्थापनीकृताभ्यांमासाभ्यांदशदशदिनानिगृहीतानि, शेषेभ्यस्त्वेकादशमासेभ्य पंचदश पंचदश दिनानि यावत्पंच दिनानिझोषीकृत्वानितथा विशिकायांस्थापनावां विंशिकायांचारोपणायामष्टादशसंचयमासास्तंभ्या द्वौ स्थापनामासावपनीती, जाताः पोडश,ततोऽत्रारोपणाद्वाभ्यां मासाभ्यां निष्पन्नेतिकृत्वातेपोडश द्वाभ्यांभागाभ्यां क्रियते, एकतोप्यष्टावुपरितोप्यष्टावधः तत्रोपरितनमाद्यभागं तिपंचगुणमितिवचनात्पंचदशभिर्गुणयेत्, जातं विशंशतं ।।अधस्तनास्त्वष्टौसेसंचपंचगुणियमिति वचनतः पंचभिर्गुण्यंते, जातं चत्वारिंशत् ।। उभयमिलितेजातंपष्टशतं ।।
अत्र स्थापनामासाभ्यां दश दश रात्रिदिवानि गृहीतानि, अष्टाभ्यो मासेभ्यः पंचदश पंचदशान्येभ्यस्त्वष्टाभ्यः पंच पंचेति तथा विंशिकायां स्थापनायां पंचविंशिकायां चारोपणायां त्रयोविंशतिः संचयमासास्तेभ्यो द्वौ स्थापनामासौ शोधितौ जाताः पश्चादेकविंशतिस्त्रारोपणा त्रिभिसिनिष्पन्ने तिकत्वा ते एकविंशतिःसंचयमासास्त्रिभागाःक्रियंते, जातास्त्रयः सप्तकाः पुंजाः ततःप्रथम सप्ततिपंचगुणमितिवचनात्पंचदशभिर्गुण्यंते, जातपंचोत्तरशतंतत्रपक्षोझोषइतिपंचदश शोध्यंते, जाता नवतिःशेषौ च द्वौ भागौ सप्तकोशेषं च पंचगुणमिति वचनात, प्रत्येकं पंचभिर्गुण्यंते, जाताउभयत्र प्रत्येकंपंचत्रिंशत् उभयमीलने जाताः सप्ततिःसापूर्वराशी प्रक्षिप्ता जातंषष्ट्यधिकंशत। अत्र विंशतिः स्थापनादिनाः प्रक्षिप्ता जातमशीतं शतमागतमत्र द्वाभ्यां स्थापपनीकृताभ्यां मासाभ्यां दश दश वासरा गृहीताः सप्तभ्यो मासेभ्यः पंचदश चतुर्दशभ्यो मासेभ्यः पंच पंच पंचदश वासराश्च झोपीकृता इति एवं सर्वत्र भावनीयं, तदेवं या स्थापना आरोपणा च यतिभिमर्सिः प्रतिसेवितै निष्पन्ना यस्यां व स्थापनायामारोपणायां च संचयमासानांमध्ये यतो मासात् यत् गृहीतं तदेतत्सर्वं प्रतिपादित मधुना यत्स्थापनाया आरोपणायाश्च मासानयनाय करणमुक्तं, दिवसा पंचहिं भइया इत्यादि तत् प्रथमस्थाने एवं सर्वात्मना व्यापि न द्वितीयादिषु स्थाने तेषु हि क्वचित्तदप्यस्ति, क्वचिदन्यथापि ततस्तत्रोभयं विवक्षुः प्रथमतस्तावदेवकरणमाह - [भा.३७७] दिवसा पंचहिं भइया, दुरूपहीना य ते भवेमासा ।।
___ मासा दुरूवसहिया पंचगुणा तेभवे दिवसा ।। वृ. अस्या व्याख्या पूर्ववत् । [भा.३७८] जत्थ यदुरूवहीनंन होज्ज भागं च पंचहि न दिज्जा ।
तेहिं ठवणरूवणामासो एगो उतेचेव ।। वृ-यत्रपुनः स्थापनासुआरोपणासुचपंचदिनादिकासुपंचभिर्भागहृतेयल्लब्धंतद्विरूपहीनं भवेत,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ पंचदिनादिकासु नवदिन पर्यंतासु द्वायोरेव रूपयोरसंभवात्, दशादिकासु चतुर्दशदिन पर्यंतासु द्विहीनरूपतायां शून्यतापत्तेः, यदिवा यत्सु स्थापनास्वारोपणासु चैकदिनादिषु चतुर्दिनपर्यंतासु पंचभिर्भागमुपरितनोगशिर्न दद्यात्स्तोकत्वात्, तत्रतासुस्थापनास्वारोपणासुचैको मासोद्रष्टव्यः ।। दिनाउ ते चैवत्ति-दिनान्यपि तान्येव यान्युपात्तानि न पुनर्माससंख्यां द्विरूपसहितां कृत्वा पंचभिश्च गुणयित्वा दिनान्यानेतव्यानीति भावः, अथ कियंतो दिवसाः स्थापनायामारोपणायां च प्रागुक्तकरणमंतरणेव मेवेकस्मान्मासात्प्रतिपत्तच्याः । तत्र आहे - [भा.३७९) एकादीया दिवसा नायव्या जाव होति चउदसओ |
एकातो मासातो निष्फन्ना परतो दुगहीना ।। - एकस्मान्मासात निष्पन्ना दिवसा एकादयो ज्ञातव्या, यावत्त चतुर्दश भवंति, किमुक्तं भवति, एकदिनादिकाश्चतुर्दशदिनपर्यंताः स्थापना आरोपणाश्च दिवसा पंचहिं भइया, इत्यादि करणप्रयोगमंतरणैवमेव एकस्मान्मासात्प्रतिपत्तव्या इति, परतोदुगहीणत्ति, परत: पंचदशदिनादिकासु स्थापनास्वारोपणासुचदुगहीणत्ति पदैकदेशेपदसमुदायोपचारात्दिवसा, पंचहिंभइया,दुरूवहीना इति करणतोमासाः प्रत्येतव्याः, तत्रैव प्रकारांतरमाह - [भा.३८०] जइवा रूवहीने कयंमि होज्जा जहिंतु आगासं ।।
तत्थविएगोमासो, दिवसोतेचेवदोपहंपि ।। वृ- यदिवतिप्रकारांतरणतच्चप्रकारांतरमिदंपूर्वदशदिनादिकासुचतुर्दशदिनपर्यतासुद्विरूपहीनतया एवासंभवत एको मास उक्तो, यदिवा भवतु तत्र द्विरूपहीनता तथाप्येतत् करणवशात्तत्रैको मासः प्रतिपत्तव्य इति, तदेव करणमाह ।। दुरूवहीने इत्यादि यत्र यासु दशदिनादिकासु चतुर्दशदिनपर्यंतासु पंचभिर्भागहतेयल्लब्धं,तस्मिन् द्विरूपहीने कृतेसतिभवेदाकाशंशून्यं, तत्राप्येको मासोद्रष्टव्यः, दिवसा अपिद्वयानांस्थापनाऽरोपणानांतएवज्ञेया, येउपात्तानतुप्रागुक्तकरणवशतोमाससंख्यातआनेतव्या इतिभावः ।अथयत्रोत्कृष्टा स्थापनारोपणावा तत्रस्थापनारोपणाभ्यामेवपणांमासानां परिपूर्णभवनात् ठवणारोवणदिवसे माणाउ विसोहइत्तु जं सेसमित्यादि करणं न प्रवर्तते, तदप्रवृत्ती च कथं संचयमाससंकलनं कर्त्तव्य तत आह - भा.३८१] उक्कोसा रुवणाणमासा जे होतिकरणनिद्दिष्ट्वा ।।
तेठवणामासजुयासंचयमासाउसव्यासिं ।। वृ- सर्वासामुत्कृष्टानामागेपणानां ये मासा भवंति, करणनिर्दिष्टाः दिवसा पंचहिं भइया इत्यादिना आरोपणाकरणेन निर्दिष्टास्ते स्थापनामासयुताः स्थापनायां ये करणवशतो लब्धा मासाः संयुक्ताः संचयमासा द्रष्टव्याः, यथा विशिकायां स्थापनायां षष्टदिनशतायामारोपणायां द्वात्रिशन्मासाः तथाहि स्थापनायां द्वौ मासौलब्धौ, तौ च प्रागेवभावितो, आरोपणायाः पंचभिर्भागो हियते, लब्धा द्वात्रिंशत् सा द्विरूपहीना क्रियते जाता त्रिशंत् स्थापनामासौ तत्र प्रक्षिप्तावागतं द्वात्रिंशत् प्रतिसेविता मासाः, अथात्रकुतीमासात् किंगृहीतं? उच्यते, द्वौ द्वात्रिंशतःसंचयमासंभ्यःस्थापनामासौशाध्येते, स्थिताः पश्चात्रिंशन्मासाः ततइयमारोपणा त्रिशतामासैनिष्पन्ना त्रिंशत्तमाचेति त्रिंशद्भागाः क्रियते, आगत एककस्मिन् भागे एकैको मासः,तत्रप्रथमोभागः पंचदशभिर्गुण्यते, जाता पंचदश,शेषा एकोनत्रिंशत् पंचभिर्गुण्यते, जातं पंचचत्वारिंशत्शतं उभयमीलने षष्टं शतं । तत्र स्थापनादिवसा विंशतिः प्रक्षिप्ता
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १,मूलं: १४, [भा. ३८१]
१३७ जातमशीतंशतमागतमत्रद्वाभ्यांस्थापनीकृताभ्यां मासाभ्यांदश दशदिवसा गृहीताः, एकस्मात्पंचदश शेषेभ्यः पंचपंचेतिएवं सर्वत्रभावनीयं तत्रप्रथमस्थाने यावती प्रथमास्थापना यावतीच प्रथमारोपणा यावंतचतत्रसंचयमासास्तदेतत्प्रतिपादयति[भा.३८२] पढमाठवणावीसा, पढमा आरोवणाभवे परखे ।।
तरसहिंमासेहि पंचउराइंदिया झोसो । । वृ-प्रथम स्थाने प्रथमा स्थापना विशिका विंशतिदिना प्रथमा चारोपणा भवति, पक्षः पक्षप्रमाणा एषा स्थापनारोपणा च त्रयोदशभिर्मासनिष्पन्ना, तथा एषारोपणा अकृत्स्ना ततोऽवश्यमस्यां झोषोऽभूदिति, झोषपरिमाणमाह, पंचरात्रिंदिवानि झोषः एतद्विषया भावना प्रागेव कृता, न भूयोपि क्रियते, अधुना प्रथम स्थाने एव प्रथमस्थापनाया द्वितीयारोपणायाश्च यावद्दिना भवंति, यावद्भिश्च संचयमासैरेषास्थापनारोपणाच निष्पना तदेतत्प्रतिपादयति - [भा.३८३] पढमा टवणा वीसा, बिइया आरोवणाभवेवीसा ।
अठारसमासेहिं एसा पढमाभवेकसिणा ।।। वृ-प्रथम स्थाने प्रथमास्थापना विंशतिद्धितीया आरोपणाभवेदिशिका विंशतिदिनाएषास्थापना आरोपणाच निष्पन्ना अष्टादशभिर्मासरेषा चारोपणा कत्नभागहरणात कृत्स्ना प्रथमा स सर्वासा कृत्स्नारोपणानामिति, एवद्विषयार्पिभावनामागेवकृतेतिनभूयः क्रियते, संप्रतिप्रथमस्थाने प्रथमायां स्थापनायां यावद्दिनातृतीया आरोपणा यतिभिश्चसंचयमासैस्ते उभे निष्पन्ने तत्प्रतिपादयति - भा.३८४ पढमा ठवणा वीसा तइया आरोवणा उपणवीसा ।।
तेवीसा मासेहिं पक्खोउतहिं भवेझोसो।। वृ- प्रथम स्थाने एव प्रथमा स्थापना विंशतिदिना तृतीया चारोपणा पंचविंशतिदिना एपा प्रथमा स्थापना तृतीयाचारोपणा त्रयोविंशतिभिर्मासनिष्पन्ना, इयमप्यकृत्स्नारोपणा इतिझासोऽत्राभूत् अतो झोषपरिमाणमाहपक्षस्तत्रतस्यांतृतीयायाभारोपणायां झोपइति विशेषःस्थापनारोपणानां दिनपरिमाणे संचयपरिमाणेवेति, देशपरिमाणमाह - [भा.३८५] एवं एया गमिया, माहातो हाति आनुपुवीए।।
एएगा कमेणभवेचत्तारिसयाउपणट्टा ।। वृ-एवमुक्तेन प्रकारेण एसोऽनंतरोदितो दिनमानादिलक्षणो गमः प्रकारो यासांता एतदमिका गाथा भवंत्यानुपूर्व्यानुक्रमेणाऽन्यापिज्ञातव्या, यथा -
पढमा टवणावीसा चोत्था आरोवणा भवे तीसा ।
छव्वीसा मासेहिं वीसइराइंदिया झोपा ।। इत्यादि; अथानेनप्रकारेण कियत्संख्याका गाथाअनुगंतव्याः तत आह, एएणेत्यादिएतेन क्रमेण चत्वारिशतानि पंचषष्टानि गाथानां भवंति, इयमत्र भावना विशिकां स्थापनाममुंचता पंच पंच आरोपणायांप्रक्षिप्ताःतावनेतव्यं,यावदंतिमा आरोपणाएतासुसंचयमासानयनायप्रागक्तकरणलक्षणं प्रयोक्तव्यं, तद्यथा अशीतात् दिवसशतात् प्राक् स्थापनारोपणादिवसाः शोधयितव्याः, ततो अच्छेषमवतिष्ठते, तस्याधिकृताया आरोपणाया भागी हर्त्तव्यस्तत्र यदि शुद्धं भागं न प्रयच्छति, ततो यावता प्रक्षिप्तेन परिपूर्णा भागः शुद्धयति, तावन्मात्री झोपः प्रक्षेपणीयः, तत्प्रक्षेपानंतरंचभागे हृते ये
___
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१/१४ लब्धा मासास्तं यतिभिभसैरारांपणा निष्पन्नाः ततिभिर्गुणयितव्यास्ततः स्थापनारोपणमासा अपि तत्र प्रक्षिप्यते, ततः समागच्छति प्रतिसेवितमासपरिमाणमिति कृत्वामासात् किं गृहीतमित्यस्यामपि जिज्ञासायां संचयमासेभ्यः प्रथमं स्थापनामासाः शोधयितव्यास्ततः शेषा ये मासास्तिष्ठति, यतिभिर्मासैर्निष्पन्ना यत्संख्याका वा आरोपणा तावती भागाः कर्त्तव्याः, तत्र प्रथमो भागः पंचदशभिर्गुणयितव्यः, शेषाः सर्वे पंचभिर्गुणनीयाः एते सर्वेपि दिवसा एकत्र मीलयितव्याः; यश्चझोषः प्रक्षिप्तः स शोधयितव्यः ततः स्थापनादिवसाः प्रक्षेपणीयाः; आगतफलमप्येवं कथनीयं, यतिभिर्दिवसैः स्थापनामासो निष्पन्नस्ततिदिवसाः स्थापनीकृतेभ्यो मासेभ्यः प्रत्येकं गृहीता यावंतश्च मासाः पंचदशभिर्गुणितास्तावद्भ्यः पंचदशशेषेभ्यः पंच पंचेति एवं पंचविंशिकायामपि स्थापनायां पाक्षिक्यादय आरोपणा द्रष्टव्याः, यावच्चरमा पंचपंचाशद्दिनशतमाना त्रिंशत्कायां स्थापनायां पाक्षिक्यादय आरोपणा यावत् पंचाशद्दिनशतमाना एवं तावत् यावच्चरमायां स्थापनायां पंचपष्टि दिनशतमानायां पाक्षिक्येकारोपणा एतासु च पूर्वभणितेन प्रकारेण चत्वारिंशतानि पंचपष्टाधिकानि गाथानां कर्त्तव्यानीति प्रथमं स्थापनारोपणास्थानं समाप्तं !! संप्रति द्वितीयं स्थापनारोपणास्थानं प्रतिपिपादयिपुरिदमाह - तेत्तिसंठवणपया तेत्तीसारोवणाए ठाणाई:
[ भा. ३८६ ]
ठवणाणं संवेहो, पंचेव सवाउ एगट्ठा ।।
वृ- द्वितीये स्थाने त्रयस्त्रिंशत् स्थापनापदानि, त्रयस्त्रिंशच्चारोपणायाः स्थापनापदानि एतच्च प्रागेव भावितमितिन भूयो भाव्यते, संप्रति संवेधपरिमाणमाह, ठवणाणमित्यादिस्थापनानामारोपणाभिः सह संवेधाः सर्वसंख्यया भवंति, पंचशतान्येकपष्टानि एकपष्टयधिकानि ।। कथमेतदवसातव्यमिति चंदुच्यते, इह संबंधसंख्यानयनाय प्रागुक्ता गच्छोत्तरसांवग्गे इत्यादि करणगाथा गच्छश्चात्र त्रयस्त्रिंशत् तथा च गच्छानयनाय पूर्वसूरिप्रदर्शिर्शतियं करणगाथा ।
[ भा. ३८७ ]
ठवणारोवणविजुया छम्मासा पंचभागभइया जे || रुवजुया ठवणपया तिसु चरिमा देसभागेको ।।
वृ- अस्या व्याख्या - षण्णां मासानां समाहारः पण्मासं, तस्मात् षण्मासात् स्थापनारोपणादिवसैर्विरहितात् तदनंतरं पंचभागसक्तात्ये लब्धास्ते रूपयुताः संतोयावंतो भवति, एतावंति स्थापनापदानि एतावान् तत्र गच्छ इतिभावः, एतच्च त्रिष्वाद्येषु स्थानेषु द्रष्टव्यं चरमेपिस्थाने एष एवादेशः, केवलमेकेन भागो हर्त्तव्यः, एष गाथाक्षरार्थः भावर्थस्त्ययं प्रथमे स्थाने प्रथमा स्थापना विंशतिदिना प्रथमा चारोपणा पंचदशदिना उभयमीलने दिनानि पंचत्रिंशत्तानि षण्मासदिवसेभ्योऽशीतशतप्रमाणेभ्यः शोध्यंते, जातं पंचचत्वारिंशंशत, तस्य पंचभिर्भागो हियते, लब्धा एकोनत्रिंशत् सा रूपयुता क्रियते, जाता त्रिंशत् आगतं प्रथमे स्थाने त्रिंशत् गच्छ:, तथा द्वितीय स्थाने प्रथमा स्थापना पंचदशदिना प्रथमा चारोपणा पंचदिना उभयमीलने जातानि दिनानि विंशतिः, षण्मासदिवसेभ्यो अशीतशतप्रमाणेभ्यः शोध्यंते, जातं षष्टिशतं । । तस्य पंचभिर्भागो हियते, लब्धा द्वात्रिंशत् सा रूपयुता क्रियते, जाता त्रयस्त्रिंशत्, आगतं द्वितीये स्थाने त्रयस्त्रिंशत् गच्छः, उत्तरमेकः आदिरप्येकः अत्र भावना प्रागुक्तानुसर्त्तव्याः, तत्र गच्छस्त्रयस्त्रिंशत् एकन गुण्यते, एकेन गुणितं तदेव भवतीति जातात्रयस्त्रिंशदवसा उत्तरणैकेन हीना क्रियते, जाता द्वात्रिंशत् तत्रादिममैककलक्षणं प्रक्षिपेत् जाता भूयस्त्रयस्त्रिंशत् एतदंतिमं धनं,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं : १४, [भा. ३८७]
१३९ एतच्चांतिमं धनमादिना एककेन युतं क्रियते, जाता चतुस्त्रिंशत्, सा गच्छार्धेन गुणयितव्या, तत्र गच्छराशेर्विषमत्वात्परिपूर्णमधुन लभ्यतेइति चतुस्त्रिंशदर्ध क्रियते, जातासप्तदश,तेगच्छेन परिपूर्णेन गुण्यंत, जातानि पंचशतान्येकपष्टानि । संप्रत्यस्मिद्वितीयेस्थानेकतिदिनाप्रथमास्थापना कतिदिना च प्रथमारोपणा सा च प्रथमा स्थापनारोपणा च कतिभिः संचयमासैः प्रतिसेयितैर्निष्पन्नेत्येतत प्रतिपादयति[भा.३८८] पढमा ठवणापक्खो, पढमा आरोवणाभवेपंच ।
चोत्तीसा मासेहिं एसा पढमा भवेकसिणा ।। वृ-द्वितीय स्थाने प्रथमा स्थापना पक्षः, पक्षप्रमाणा प्रथमारोपणा भवति, पंच पंच पंचदिना एषा स्थापनारोपणा च निष्पन्ना चतुस्त्रिंशता मासैः प्रतिसेवितैः; कथमिति चेदुच्यते, पण्मासानां दिवसाः अशीतं शतं तस्मात् ठवणारोवणादिवसे मानाउ विसोहइत्तुमिति वचनात् स्थापना दिवसाः पंचदश आरोपणा दिवसा: पंच उभयमीलने विंशतिः शोध्यंते, जातंषष्ठंशतं । । ततोऽधिकृतवापंधकलक्षणया आरोपणया भागो वियते, लब्धा द्वात्रिंशन्मासाः राशिश्चात्र निर्लेपः शुद्ध इत्येषारोपणा कृत्स्ना, तथा चाह, एपा आरोपणा भवति कृत्स्ना कृत्स्नभागहरणात् सा चान्यासां कृत्स्नारोपणानां प्रथमा स्थापनादिवसानांचमासानयनाय पंचभिर्भागोवियते, लब्धास्त्रयःतेद्विरूपहीनाः क्रियते, जात एककः आगत एको मासः आगेपणायामप्येको मासो लब्धः, जत्थ उदुरूवहीनं न होज इत्यादि वचनात, ततः एकः स्थापनामासएक आरोपणामास इतिद्वौमासौतीपूर्वराशौप्रक्षिप्येते, आगतं चतुस्त्रिंशन्मासाः प्रतिसेविताः अथकुतोमासात्किंगृहीतं,? उच्यते, चतुस्त्रिंशतः प्रतिसेवितमासेभ्यः एकःस्थापनामासः शोध्यते, जातास्त्रयस्त्रिंशत् ते आरोपणया पंचदिनमानया भागे हृते लब्धा इति पंचभिगुणवंते, जातं पंचषष्टिशतं ।। तत्र स्थापनादिवसा पंचदश प्रक्षिप्ता जातमशीतं शतमागतमेकस्मात् स्थापनीकतान्मासातपंचदश दिनानिगहीतानि,शेपेभ्यस्तुपंचपंचेति, अधुना द्वितीयेस्थानेप्रथमायां स्थापनायां यावद्दिना द्वितीया आरोपणा यतिभिश्च संचयमासैः प्रतिसवितैः प्रथमा स्थापना द्वितीया चारोपणा निष्पन्ना, तदेतत्प्रतिपादयति - |भा.३८९] पढमा ठवणा पक्खो, बितीया आरोवणया भवेदसेउ ।
- अट्ठारसमासेहिं पंचयराइंदियाझोसो ।। -द्वितीय स्थाने प्रथमा स्थापना पक्षो द्वितीया चारोपणा दशदशदिना भवंति, एषा च स्थापना आरोपणाच अष्टादशमासैःप्रतिसेवितैर्निष्पन्ना, तथाहि अशीतादिनशतात्स्थापनादिवसाः पंचदश आरोपणादिवसा दश उभयमीलने पंचविंशतिः शोध्यंते, जातं पंचपंचाशतं शतं ।। ततीधिकृतया दशदिनया रोपणया भागो ह्रियते तत्रशुद्धोभागो न शुद्धयति, पंचसु प्रक्षिप्तेसुशुद्धयतीति, पंचकोऽत्र झोषः तथाचाह-पंचरात्रिंदिवानि झोष इतिलब्धाः षोडशमासाःस्थापनायांचप्रागुक्तप्रकारेणेको मास आरोपणायास्तुदशदिनात्मिकायाः पंचभिर्भागो ह्रियते, लब्धौद्वौ तौ रूपहीनो कृतौ जातंशून्यं,लब्ध एकोमासः, जइबादुरूवहीणे कयम्मिहोजा जहिंतु आगासं,तत्थविएगोमासो इतिवचनात्तौ द्वावपि मासौ पूर्वराशौ प्रक्षिप्येते, आगतमष्टादश मासाः प्रतिसेविताः । अथ कुतो मासात् किं गृहीत् ? उच्यते पोडशमासेभ्यो दश दशरात्रिंदिवानि, पंच झोपीकृतानि स्थापनामासात् पंचदश आरोपणामासाद्दशकप्रत्यय इति उच्यते, षोडश दशभिर्गुणितो जातं षष्टं शतं ।। पंच झोपीकृतास्ततः शोध्यंते,
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ जातं पंचपंचाशं शतं, ततः स्थापनादिवसाः पंचदश आरोपणादिवसा दस उभयमीलने पंचविंशतिः प्रक्षिप्यंते जातमशीतंशतं । [भा.३९०] पढमा ठवणा पक्वा. तइया आरावणा भवे पक्खो।
बारसहिं मासहिं एसा विइया भवेकसिणा ।। वृ-द्वितीय स्थाने प्रथमास्थापना पक्षस्तृतीया चारोपणा भवति पक्षः एपा स्थापना आरोपणा च द्वादशभिर्भासनिष्पन्ना, कथमवसीयते इतिचेदुच्यते, अशीतात दिवसशतात्स्थापनादिवसाः पंचदश आरोपणादिवसाश्च पंचदश उभयमीलने त्रिंशत् शोधिता जातं पंचाशं शतं ।। ततोऽधिकृतया पंचदशदिनया आरोपणया भागो ह्रियते, लब्धा दशमासाः प्रागुक्तप्रकारेण चैकोमासः स्थापनाया आरोपणावांमासमितिद्वीमासौतत्रप्रक्षिप्तौ,आगतंद्वादशमासैःप्रतिसेवितैर्निष्पन्ना, अथकुतोमासात् किं गृहीतमुच्यते, एकैकस्मात् पंचदश वासराः तथाहि द्वादश मासाः, पंचदशभिर्गुणिता जातमशीतं शतमिति । [भा.३९१] एवं एया गमिया गाहातो हुंतिआनुपुवीए ।
एएणकमेण भवे, पंचेव सयाउएगट्ठा ।। वृ- एवमुक्तप्रकारेण एतत्गमिका अनंतरोक्तप्रकारा गाथा आनुपूर्व्या क्रमेण भवंत्यन्या अपि ज्ञातव्याः, कियत्कियत् संख्याकास्ता एतेन क्रमेण ज्ञातव्या इत्याह एतेन क्रमेण भवंति, पंचशतान्येकषष्ठानि गाथानामिति, इयमत्रभावना पाक्षिकी स्थापनाममुंचता आरोपणायांच पंच पंच प्रक्षिपता तावन्नेतव्यं, यावत्रयस्त्रिंशत्तमा पंचषष्ठदिनशतमाना आरोपणा, ततो विंशतिदिनां स्थापनामुंचता पंचाहिकायामारोपणायां पंच पंच प्रक्षिपता दावद्तव्यं, यावत् द्वात्रिंशत्तमा षष्टदिनशतमानाआरोपणा, एवस्थापनासुपंचपंचप्रक्षिपताआरोपणासुचैकैकंस्थानमुपरितनभागात परिहरता तावन्नेतव्यं,यावद्गाथानांपंचशतान्येकपष्टानि भवंति, द्वितीयस्थापनारोपणायांस्थानं समाप्तं, संप्रतिततीर्थस्थापनारोपणास्थानं प्रतिपादयन्दिमाह - [भा.३९२] पणतीसं ठवणपया पणतीसा रोवणाइंटाणाई ।
. ठवणाणं संवेहो छच्चेव सया भवेतीसा ।। वृ-तृतीयेस्थाने पंचत्रिंशत्स्थापनापदानिपंचत्रिंशच्चारोपणायाः स्थानानि पदानि एतदपि पूर्वमेव भावितं, संप्रतिसंवेधपरिमाणमाह-ठवणाणमित्यादिस्थापनानामारोपणाभिः सह संवेधाः सर्वसंख्यया भवंति, षट्शतानि त्रिंशानि ।। एतानि च गच्छोत्तर संवग्गो इत्यादिकरणवशादानेतव्यानि, तत्रगच्छ: पंचत्रिंशत् कथमिति चेदुच्यते, ठवणारोवणविजुयाइत्यादि करणवशात् तथाहि अशीतात् शतात् पंच दिनानि प्रथमास्थापनायाःपंचदिनानिप्रथमारोपणायाउभयमीलनेदशशोध्यंते, जातंसप्ततंशतं तस्य पंचभिर्भागो ह्रियते, लब्धा चतुस्त्रिंशत् सा रूपयुता क्रियते, आगतः पंचत्रिंशत् गच्छः उत्तरमेक आदिरप्येकः ततः पंचत्रिंशदेकन गुण्यते, एकेनगुणितंतदेवभवतीतिजाता पंचत्रिंशदेवसा उत्तरेणैकेन हीना क्रियते, जाताचतुस्त्रिंशत्तत्रादिमेकं प्रक्षिपेत्भूयोऽभवत्पंचत्रिंशत्एतदंतिमधनमंतिमऽकस्थाने परिमाणं एतत् आदियुतं क्रियते, जाता पत्रिंशत् गच्छार्धेन गुणयितव्या, तत्र गच्छराशिर्विषमत्वात् परिपूर्ण अर्ध न ददातीति पत्रिंशदीक्रियते जाता अष्टादश शते गच्छेन परिपूर्णेन गुण्वते जातानि पट्शतानि त्रिंशदधिकानि, संप्रत्यस्मिन् तृतीय स्थाने कियद्दिना च प्रथमारोपणासाच स्थापनारोपणा
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ३९२]
च कियद्भिः संचयमासैः प्रतिसेवितै-निष्पन्नेत्येतदभिधित्सुराह
( भा. ३९३)
१४१
पढमा ठवणा पंच उ, पढमा आरोवणा भवे पंच । छत्तीसा मासेहिं एसा पढमा भवे कसिणा ।।
वृ- तृतीय स्थाने प्रथमा स्थापना पंच पंचदिनप्रमाणा प्रथमा आरोपणा भवति पंच पंचदिना एषा स्थापना आरोपणा च निष्पन्ना पत्रिंशता मासैः प्रतिसेवितैः कथमिति चेदुच्यते, अशीतात् शतात् पंच स्थापनादिवसाः पंच आरोपणादिवसाः उभयमीलने दश शोधिता जातं सप्ततं शतं एतस्य पंचदिनाया आरोपणाया भागो हियते, लब्धाः चतुस्त्रिंशत् मासाः एकस्थापनायां पूर्वप्रकारेण मास एक आरोपणायामिति द्वौ मासौ तत्र प्रक्षिप्तौ जाताः षट्त्रिंशत्मासाः अथ कुतो मासात् किं गृहीतमुच्यते, प्रतिसेवितमासेभ्यः षट्त्रिंशदेकः स्थापनामासः शोधिते जाता पंचत्रिंशत् यद्येकद्वित्र्यादिना आरोपणा पंचदिना दशदिना वा ततस्तयैवारोपणया संचयमासा गुण्यंते, इति वचनादत्र पंचदिना रोपणेति पंचभिर्गुण्यंते जातं पंचसप्ततं शतं ।। स्थापनादिनाश्च पंच तत्रैव प्रक्षिप्ता जातमशीतं शतमागतमेकैकस्मात् मासात् पंच पंच रात्रिंदिवानि गृहीतानि अत्र भागः शुद्धः पतित इति कृत्स्नैषारोपणा सर्वासांच कृत्स्नारोपणानामाद्येति । प्रथमा तथा चाह एसा पढमा भवे कसिणा
[भा. ३९४]
पढमा ठवणा पंचर, बिइया आरोवणा भवेदसउ | एगुणवीसमासेहिं, पंचहिंराईदिया झोसो ।।
बृ- तृतीये स्थाने प्रथमा स्थापना पंचपंचदिना द्वितीया आरोपणा भवति दशदशदिना एषा प्रथमा स्थापना द्वितीया चारोपणा निष्पन्ना, एकोविंशत्या मासैः प्रतिसेवितैः । तथाहि अशीतात् पंच स्थापनादिवसा दश आरोपणादिवसाः उभयमीलने पंचदश शोध्यंते, जातं पंचपष्टं शतं ।। अस्य दशभिर्भागो ह्रियते, तत्र परिपूर्णो भागो न पततीति पंच रात्रिंदिवानि झोषः प्रक्षिप्यते तथाचाह पंचराइंदिया झोसो, झोषे च प्रक्षिप्ते लब्धाः सप्तदस मासाः एकः स्थापनाया मास एक आरोपणाया इति द्वौ मासौ तत्र प्रक्षिप्तौ जाता एकोनविंशतिरागतमेकोनविंशत्या प्रतिसेवितैर्मासैर्निष्पन्नेति ।। अथ कुतो मासात् किं गृहीतमुच्यते, प्रतिसेवितमासेभ्य एकोनविंशतेरेकः स्थापनामासः शोधितो, जाता अष्टादश मासाः अत्र दशदिनारोपणेति दशभिर्गुण्यंते जातमशीतं शतं, पंच वासरा झोप इति पंच ततोऽपसारिता जातं पंचसप्ततं शतं, अत्र स्थापनादिवसाः पंच प्रक्षिप्ता जातमशीतं शतं आगतं, स्थापनीकृतात् मासात् पंच रात्रिंदिवानि गृहीतानि, पंच झोषीकृत्यशेषेभ्यो दश दश रात्रिंदिवानीति ।
[भा. ३९५ ]
पढमा ठवणा पंचउ तइया आरोवणा भवे पक्खो ! तेरसहिं मासेहिं पंचउराइंदिया झोसो ||
-
बृ- तृतीये स्थाने प्रथमा स्थापना पंचपंचदिना, तृतीया चारोपणा भवति पक्षः, पक्षप्रमाणा एपा प्रथमा स्थापना, तृतीया चारोपणा त्रयोदशभिः प्रतिसेवितैर्मासैर्निष्पन्ना, तथाहि अशीतात् दिवसशतात् पंच स्थापनादिवसाः पंचदश आरोपणादिवसा, उभयमीलने विंशतिः शोध्यंते, जातं पष्टं शतं ।। तस्याधिकृतया पंचदशदिनया आरोपणया भागो हियते, तत्र शुद्धो भागो न पततीति पंच झोषः प्रक्षिप्यते, तथा चाह, पंचउराईदिया झोसो झोषे च प्रक्षिप्ते लब्धा एकादश एकः स्थापनाया मासः, एक आरोपणाया इति द्वौ मासौ तत्र प्रक्षिप्ता वागतं त्रयोदशभिर्मासैः प्रतिसेवितैर्निष्पन्ना, अथ कुती मासात् किं गृहीतमुच्यते, प्रतिसंवितमासेभ्यस्त्रयोदशभ्य एकः स्थापनामासः शोधितः स्थिताः पश्चात् द्वादश
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ आरोपणा एकमासनिष्पन्नत्येकभागीक्रियते, आद्यश्च भागः पंचदशभिः किल गुणयितव्य इति, पंचदशभिस्ते द्वादशापि गुण्यंते, जातमशीतं शतं, पंच झोप इति ततोऽपनीयंते, जातं पंचसप्ततं शतं, तत्रपंच स्थापनादिवसाः प्रक्षिप्यंते, जातमशीतंशतमागतमत्रस्थापनीकृतान्मासातपंचदिवसागृहीताः शेषेभ्यस्तुद्वादशमासेभ्यः पंच झोषीकृत्य पंचदश पंचदशेति। [भा.३९६ एवं एया गमिया गाहाओ होतिआनुपुवीए ।
एएण कर्मणभवे, छच्चैव सयाईतीसाइं ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण एतद्गमिका अनंतरोदितगमा गाथा आनुपूर्व्या क्रमेणान्या अपि भवंति ज्ञातव्याः कियत्संख्याकाइत्याह- एतेनानंतरोदितेनक्रमेणभवंतिगाथानां षष्टशतानि, किमुक्तंभवति, पंचदिनां स्थापनाममुंचतारोपणायां च यथोत्तरं पंच पंच प्रक्षिपता तावद् गंतव्यं, यावत् पंचत्रिंशत्तमा पंचसप्ततशतदिना आरोपणा पुनईशदिनांस्थापनांकृत्वा यथोक्तप्रकारेण तावन्नेयं यावच्चतुस्त्रिंशत्तमा सप्ततदिनशतारोपणा एवंस्थापनासुपंच पंच प्रक्षिपता आरोपणास्वेकैकमुपरितनंस्थानंहापयता तावन्नेयं यावत् गाथानां पट्शतानि त्रिंशदधिकानि भवति, तृतीयं स्थापनारोपणास्थानं समाप्तं; संप्रति चतुर्थ स्थापनारोपणास्थानं प्रतिपिपादयिषुरिदमाह - [भा.३९७) अउनासीयं ठवणा न सर्व आरोवणावि तह चेव |
सोलसचेवसहस्सा दसोत्तरसयंचसंवेहो ।। वृ- चतुर्थे स्थाने एकोनाशीतं स्थापनानां स्थापनापदानां शतं भवति, आरोपणाया अपि तथैव ज्ञातव्यं, किमुक्तं भवति, आरोपणानामपि पदानां शतमेकोनाशीतं भवतीति, एतच्च प्रागेव भावितं, संप्रति संवेधपरिमाणमाह, स्थापनानामारोपणाभिः सह संबंधे संयोगाः पोडश सहस्राणि दशोत्तरं शतं भवंतीतिएव संख्याकाश्चसंवेधागच्छोत्तरसंवर्गइत्यादिकरणवशादानेतव्यः । गच्छश्चात्रएकोनाशीतं शतं, तथाहि अशीतात् शतात् प्रथमस्थापना दिवस एकः प्रथमारोपणादिवस एक इत्युभयमीलने द्वी शोधिती,जातमष्टसप्ततं शतंतस्य चरमादेसभागेक्को इति वचनादकेनभागो ह्रियत, लब्धमष्टसप्ततमेव शतं तत्र रूपं प्रक्षिप्तं, जातमेकोनाशीतशतं उत्तरमेक आदिरप्येकस्तत्र गच्छ एकोनाशीतशतलक्षण उत्तरेणैकेन गुण्यते, जातं तदेव एकोनाशीतंशतंतदेकेन हीनं क्रियते, जातमष्टसप्तशतं, तत्रादिमेकं प्रक्षिपेत, भूयस्तदेवाभूदेकोनाशीतं शत मतदंतिमधनं एतत् आदिना एकेन युतं क्रियते, जातमशीतं शतं गच्छराशिस्त्र विषम इत्यस्वैवाशीतस्य शतस्यार्धं क्रियते जाता नवतिः, सा गच्छेन परिपूर्णेन एकोनाशीतशतप्रमाणेन गुण्यते, आगतं षोडश सहस्राणिशतं दशोत्तरमिति, अथास्मिन् चतुर्थे स्थाने कतिदिना प्रथमा स्थापना कतिदिना च प्रथमारोपणा कतिमिश्च सा प्रथमा स्थापना आरोपणा च प्रतिसेवितैमर्सिनिष्पन्नेत्यत आह - [भा.३९८] पढमा ठवणा एक्को पढमा आरोवणाभवे एको ।
आसीयामाससया एसापढमा भवे कसिणा || वृ- चतुर्थे स्थाने प्रथमा स्थापना एका दिवसः एकदिनप्रमाणा इत्यर्थः प्रथमा आरोपणा भवत्येकएकदिना, एषा स्थापना आरोपणा च अशीतादशीत्यधिकात् मास शतात निष्पन्ना, तथाहि अशीतात् शतादेकः स्थापनादिवस एक आरोपणादिवस इति द्वौ शोधितौ जातमष्टसप्ततं शतं, तस्य एकदिनप्रमाणया भागो ह्रियते, लब्धमष्टसप्तमेव शतं, एकः स्थापनामास एक आरोपणामास इति द्वी
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४३
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ३९८] तत्र प्रक्षिप्तौ, लब्धमशीतं मासशतं, अथ कुतो मासात् किं गृहितमुच्यते, एकैकस्मात् मासात एकैको दिवसः, अत्रभागः शुद्धः पतित इति कृत्स्नारोपणा साचान्यासां कृत्स्नारोपणानामाद्येति प्रथमा, तथा चाह ।। एसा पढमा भवेकसिणा ।। [भा.३९९] पढमा ठवणा एक्को बिझ्या आरोवणा भवे दोन्नि ।
एगानअमासेहिं एगोडतहिं भवेझोसो ।। वृ-चतुर्थे स्थाने प्रथमा स्थापना एकः एकवासरा द्वितीया आरोपणा भवति द्विदिने द्विदिनप्रमाणा, एषा स्थापना आरोपणा च निष्पन्ना एकनवतिमासैस्तथाहि अशातीत शतात एकस्थापनादिवसो द्वावारोपणादिवसौ उभयमीलने त्रयः शोध्यंते, जातं सप्तसप्ततं शतं, तस्याधिकृतया द्विदिनप्रमाणया आरोपणया भागो ह्रियते, तत्र भागः शुद्धो न पततीत्येको झोपः प्रक्षिप्यत, तथाचाह । एगोडतहिं भवेझोसो,ततोजातमष्टसप्ततंशतं,भागेहृतेलब्धा एकाननवतिरेकः स्थापनामासः एक आरोपणामास इति द्वौ मासौ तत्र प्रक्षिप्तौ, आगता एकनवतिमासाः, अथ कुतो मासात् किं गृहीतमुच्यते, एकन नवतिसंख्याकेभ्वः संचयमासेभ्यः एकः स्थापनामासः शोध्यते, जाताः पश्चान्नवतिमासाः द्विदिना आरोपणेति द्वाभ्यां गुण्यंते, जातमशीतं शतं एको झोष इति स ततः शोध्यते, ततोऽभवदेकोनाशीतं शतं,तत्रस्थापनादिवस एकस्तत्रप्रक्षिप्तो, जातमशीतंशतमागतमेकस्मात्स्थापनीकृतात्मासातएको दिवसो गृहीतः शेषेभ्यः एवं झोषीकृत्य द्वौद्वौ दिवसाविति ।। भा.४००] पढमाठवणा एक्को, तइया आरोवणाभवेतिन्नि ।
एगट्ठी मासेहिं, एगोउ तहिंभवे झोझो ।। वृ- चतुर्थे स्थाने प्रथमा स्थापना एकः एकदिना तृतीया आरोपणा त्रीणि दिनानि एषा स्थापना आरोपणा च निष्पन्ना एकषष्ठिमासैस्तथाहि अशीतात् दिवसशतात् एकः स्थापनायाः दिवसस्त्रय आरोपणाया उभयमीलने चत्वारः शोध्यंते, जातं षट्सप्तत् शतं ।। तस्य त्रिभिर्भागो ह्रियते, आरोपणायास्त्रिदिननिष्पन्नत्वात्तत्रभागःशुद्धो नपततीत्येको झोषः प्रक्षिप्यते, जातंसप्तसप्ततंशत। भागे हृते लब्धा एकोनषष्ठिर्मासाः, एकः स्थापनाबा मास, एक आरोपणाया मास इतिद्वौ मासौ तत्र प्रक्षिप्तौआगतमेकषष्ठिभिसि प्रतिसेवितैर्निष्पन्ना, अथकुतोमासाकिंगृहीतमुच्यते-संचयमासेभ्यः एकषष्ठिसंख्याकेभ्यः एकः स्थापनामासः शोध्यते, जाता षष्ठिः, त्रिदिना अधिकृता आरोपणेति ते त्रिभिर्गुण्यते, जातमशीतं शतमेको झोष इत्येकस्ततोऽपनीतो जातमेकोनाशीतं शतमेकः स्थापनादिवसस्तत्र प्रक्षिप्तो जातमशीतं शत मागतमेकस्मात् स्थापनीकृतान्मासात् एकदिनं गृहीतं, शेषेभ्यः षष्ठिमासेभ्यः एकं दिनं झोषीकृत्य त्रीणि त्रीणि दिनानीति | [भा.४०१] एवं खलुगमियाणंगाहाणं होतिसालस सहस्सा ।
सयमेगंच दसहियं, नायव्वं आनुपुव्वीए ।। वृ एवमुक्तेन प्रकारेणगमिकानामुक्तरूपगमोक्तानांगाथानामानुपूर्याक्रमेणखलुनिश्चितंभवंति ज्ञातव्यानि षोडश सहस्राणि शतमेकं च दशाधिकमिति, एतदुक्तं भवति, एकदिनां स्थापनाममुंचता आरोपणायां यथोत्तरमकैकमारोपयता तावन्नेयं यावदेकानाशीतदिनशता चरमारोपणा द्विदिनादिष्वपि स्थापनास्वकादिकारोपण्डादितावत्ज्ञेया, यावत् स्वस्वचरमाआरोपणा, एवं षोडशसहस्राणि गाथानां शतमेकंचदशोत्तरपूरणीयमिति,एतासुच स्थापनारोपणासुमासकरणंकुर्वता एकादिपुचतुर्दिनपर्यंतासु
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१ / १४ पंचभिर्भागमददानासु पंचदिनादिषुनवदिनपर्यंतास्वऽशुध्यति, रूपद्विके दशदिनादिषु चतुर्द्दिनपर्यंतासु रूपद्विकशुद्धी जायमाने शून्ये मास एको गृहीतव्यः । एवं पंचदशदिनादिष्वप्येकोनविंशतिदिनपर्यंतास्वेकोनविंशतिदिनादिषु चतुर्विंशतिदिनपर्यंतासु द्वौ मासावेवं सर्वत्र यावत् पंचकं न पूर्वते, तावत् पूर्व संख्याकान् मासान् ददता पंचके तु पूर्णे रूपमधिकंप्रक्षिपता भावनीयं तदेवमुक्तं स्थापनासंचयद्वारमधुना राशिद्वारमाह
[भा. ४०२ |
१४४
असमाहि ठाणा खलु सबला व परीसहाय मोहंमि । पलितीवम सागरोवम परमाणु ततो असंखेज्जा ।।
वृ- एप प्रायश्चित्तराशिः कुत उत्पन्नः ? उच्यते, यानि खल्वसमाधिस्थानानि विंशतिः खलु शब्दः संभावने, सचेतत् संभावयति, असंख्यातानि देखलापुरुषभेदतोऽसमाधिस्थानानि, एवमेकविंशतिः सबलानि, द्वाविंशतिः परीषहाः, तथामीहे मोहनीये कर्म्मणि येऽष्टाविंशतिर्भेदाः, अथवा मोहे मोहविषयाणि त्रिंशत्स्थानानि एतेभ्योऽसंयमस्थानेभ्य एष प्रायश्चित्तराशिरुत्पद्यते भूयः शिष्यः पृच्छति, कियंति खलु तान्यसंयमस्थानानि ? उच्यते, पलितोवमेत्यादि पल्योपमे सागरोपमं यावंति वालाग्राणि तावंति न भवंति, किंतु व्यावहारिकपरमाणुमात्राणि यानि वालाग्राणां खंडानि तेभ्योऽसंख्येयानि इयमत्र भावना, यावंति खलु पल्ल्योपमं वालाग्राणि, तावंत्यसंयमस्थानानि भवंति नायमर्थः, यावंति सागरोपमे वालाग्राणि तावंति नायमर्थः समर्थः, यद्येवं तर्हि सागरोपमे यानि वालाग्राणि प्रत्येकमसंख्येयखंडानि क्रियंते, तानि च खंडानि सांव्यवहारिकपरमाणु तावंति भवंति, नायमप्यर्थः समर्थः, कियंति पुनस्तानि भवंति ? उच्यते, तेभ्योप्यसंख्येयगुणानि, अन्ये तु ब्रुवते, परमाणुमात्राणि खंडानि सूक्ष्मपरमाणुमात्राणि खंडानि, सूक्ष्मपरमाणुमात्राणि द्रष्टव्यानि, तदसम्यक् सूक्ष्मपरमाणवो हि तत्रानं ताः, असंयमस्थानानि चोत्कर्षतोप्यसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानीति; गतं राशिद्वारमधुना मानद्वारमाह
[ भा. ४०३]
बारस अठ्य छक्क मानं भणियं जिनेहिं सोहिंकरं । तेन परं जे मासा, साहणंता परिसइति । ।
वृ-मीयते परिछिद्यते वस्त्वनेनेति मानं, तत् द्विधा द्रव्ये, भावेच, तत्र द्रव्येषु प्रस्थकाटिप भावतः पुनरिदं मानं प्रायश्चित्तमानं जिनैस्तीर्थकृद्भिस्त्रिविधं शोधिकरं भणितं, तद्यथा प्रथमतीर्थकग्स्य द्वादश मासा मध्यमतीर्थकृतामष्टौ मासाः वर्धमानस्वामिनः षट्कंषण्मासाः इतीऽधिकंन दीयते, किंतु वहप्यपि प्रतिसंवितेषु मासेष्वेतावनमात्रमेव, अत्र प्रस्थकदृष्टांतो यथा प्रस्थकेन मीयमानं धान्यं तावन्मयते, यावत्प्रस्थकस्य शिखा परिपूर्णा भवति, ततः परमधिकमारोह्यमानमपि परिपतति, एवं षण्णां मासानामधिकं यद्यपि प्रतिसेवितं, तथापि तत् स्थापनारोपणप्रकारेण संहन्यमानं परिशटति, तथा चाहतेनपरमित्यादि तत उक्तरूपात् पण्मासादिकात् मानात् परमित्यव्ययं परा ये मासास्ते स्थापनारोपणाप्रकारेणा संहन्यमानाः संघात्यमानाः परिशटंति, तावन्मात्रेणापि च प्रायश्चित्तप्रतिपत्तारः शुध्यंति, शुद्धस्वभावत्वात् भगवतां तीर्थकृतामाज्ञैषा सम्यगनुष्टेया इति, संप्रति प्रभुद्वारमाहकेवलमनपजव नाणिणो य तत्तो व ओहिनाण जिना; । चोहसदसनवपुच्ची, कप्पधर पकप्पधारीय ।।
भा. ४०४]
वृ- केवलमनपज्जवनाणिणोत्ति ज्ञानिशद्धः प्रत्येकमभिसंबध्यते, केवलज्ञानिनो मनपर्यायज्ञानिनश्च
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ४०४]
१४५ ततस्तदनंतरमवधिज्ञानेन जिना अवधिज्ञानजिनाः, जिनशब्दो विशुद्धावधिप्रदर्शकः, विशुद्धावधिज्ञाना इत्यर्थः । । ततश्चतुर्दशपूर्विणी, दशपूर्विणी नवपूर्विणश्चइहासतां नवपूर्विणः, न परिपूर्णनवपूर्वधराः, किंतु नवमस्य पूर्वस्य यत् तृतीयमाचारनामकं वस्तु तावन्मात्रधारिणोपि नवपूर्विणः, तथा कल्पधराः कल्पव्यवहारधारिणः प्रकल्पो निशीथाध्ययनं तद्धारिणः च शब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः, तदेवानुक्तं चशब्देन सूचितंदर्शयति - [भा.४०५] घेप्पंति चसद्देणं, निजुत्तीसुत्तपेढियधराय ।
आणाधारण जीएहोति पहणो उपच्छित्ते ।। वृ- चशब्देन गृह्यते नियुक्तिसूत्रपीठिकाधराः, तत्र नियुक्तिर्या भद्रबाहुस्वामिकृता, सूत्रपीठिका निशीथकल्पव्यवहारप्रथमपीठिका गाथारूपाः तथा आज्ञायां धारणे जीते च ये व्यवहारिण
आज्ञाव्यवहारिणो धारणाव्यवहारिणो जीतव्यवहारिणश्च एते प्रायश्चित्तदाने प्रभवः, तदेवं गतं प्रभुद्वारमिदानीं कियंति सिद्धानि प्रायश्चित्तस्थानानीति द्वारावसरः, तत्र शिष्यः पृच्छति कियंति खलु प्रायश्चित्तानि? आचार्य आह, | अर्थत अपरिमितानि, सूत्रतः पुनरिदंपरिमाणं ।। [भा.४०६) आनुग्घाझ्यमासाणंदाचेव सवा हवंतिबावन्ना ।
तिन्निसया बत्तीसा होतिअउग्घाइयाणंपि ।। भा.४०७] पंचसया चुलसीया सव्वेसिं मासियाण बोधव्वा ।
तन परं बोच्छामी चाउमासाणसंखेवं ।। वृ- अनुद्घातिता नाम गुरवः, उद्घातिता लघवः, निशीथनाम्नि अध्ययने प्रथमोद्देशके अनुद्घातितागुरवो मासा अभिहितास्तेषामेकत्रसंक्षिप्ता नाम द्वेशतेद्वापंचाशद्विपंचाशदधिकंभवतः, द्वितीयतृतीयचतुर्थपंचमोद्दशकेषुउद्घातितामासा उक्तास्तेषामुद्घातितानांमासानामेकत्रसंक्षिप्तानां त्रीणिशतानिद्वात्रिंशानि भवंति, एतेषां सर्वेषामप्युद्घातितमासानामनुयातितमासानां चैकत्रमीलने मासानां प्रायश्चित्तानां बांधव्यानि पंचशतानिचतुरशीतानि । तेन परमित्यादिअतः परं चातुर्मासिकानां संक्षेपं वक्ष्ये, प्रतिज्ञातमेव निहियति । भा.४०८] छच्चसया चोयाला चाउमासाण होति अनुग्घाया ।
सत्तसया चउवीसाचाउमासाण उम्घाया ।। [भा.४०९]
तेरसय अट्टापट्टा, चाउमासाण होतिसव्वेसिं ।
तेन परंवांच्छामी सव्वसमासेणसंखेवं ।। वृ- षष्ठसप्ताष्टमनवमदशमैकादशोद्देशकेषु अनुयातितानि चातुर्मासिकान्युक्तानि, एतेषामेकत्र संक्षिप्तानां भवंति षट्शतानिचतुश्चत्वारिंशानि ।। गाथायां होति अनुग्धाया इत्यत्र पठ्यर्थे प्रथमा प्राकृतत्वात् एवमुत्तरार्धपि द्वादशत्रयोदशचसुर्दशपंचदशषोडशसप्तदशाष्टादशैकोनविंशतिमेष्वष्टसूद्देशकेषुउद्घातिता चतुर्मासिका उक्तास्तेषामेकत्रसंक्षिप्तानांसप्तशतानि चतुर्विशानि ।।उद्घातितानामनुयातितानां सर्वेषां चतुर्मासानामेकत्रमीलितानां भवंति त्रयोदशशतानि अष्टषष्ठानि ।। तेन परमित्यादिततः परं सर्वेषांमासिकानांचातुर्मासिकानांचयः समासामीलनंतेनसंक्षेपंसर्वसंख्या संग्रह वक्ष्ये, प्रतिज्ञातमेव निवार्हयति ।। 21[10
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ [भा.४१०] नवयसया यसहस्संट्ठाणाणं पडिवत्तिओहाति ।
बावन्ना ठाणाइंसत्तहिंआरोवणा कसिणा।। वृ-स्थानानां मासादिप्रायश्चित्तस्थानानां प्रतिपत्तयः प्रतिपादनानि सहस्रं नवशतानि द्वापंचाशच्च स्थानानि ।। तथाहि भवंति सर्वाणि प्रामुक्तानि मासादिप्रायश्चित्तस्थानान्येकत्र मीलितान्येतावंतीति सप्ततिः पुनरारोपणा कृत्स्नाऽथ कोऽस्य सूत्रस्याभिसंबंध ? उच्यते, नन्वेष एवं संबंधः कियंति प्रायश्चित्तानि सिद्धानि कियत्पश्चाऽरोपणाजघन्या अजघन्योत्कृष्टास्तथाकृत्स्नाअकृत्स्नाचसिद्धास्तत्र प्रथम स्थापनारोपणास्थाने एक जघन्या त्रिंशत् उत्कृष्टा एकैकस्यांस्थापनायां आरोपणाभिः सह संवेधे एकैकस्या उत्कृष्टायालभ्यमानत्वात अजघन्योत्कृष्टानांचत्वारिंशतानिचतुस्त्रिंशदधिकानि ।। द्वितीये स्थापनागेपणास्थाने एक जघन्या त्रयस्त्रिंशत् उत्कृष्टा अजघन्योत्कृष्टानां पंचशतानि सप्तविंशानि ।। तृतीये स्थापनारोपणास्थाने एका जघन्या पंचत्रिंशत् उत्कृष्टऽजघन्योत्कृष्टा पंचशतानि चतुर्णवतानि। चतुर्थे स्थापनारोपणास्थाने एका जघन्या एकोनाशीत शतमृत्कृष्टानां पंचदश सहस्राणि नवशतानि त्रिंशानि ।। अजधन्योत्कृष्टानां तथा प्रथम स्थापनारोपणास्थाने सप्ततिरारोपणाः कृत्स्नाः कृत्स्नभागहारिण्य इत्यर्थः, झोषविरहिता इति यावत्, ताश्चमाः - भा.४११] सर्वसिं ठाणाणं, उक्कांसारोवणाभव कसिणा |
सेसाचता कसिणा ता खलु नियमाअनुक्कोसा ।। वृ-प्रथमेस्थापनारोपणास्थाने त्रिंशत्स्थानानि तेषांच सर्वेपामपिस्थानानामंतिमारोपणा उत्कृष्टा भवति, ताश्च सर्वसंख्यया त्रिंशत् एताश्च नियमतो झोषविरहिता इति कृत्स्नाः , शेषाश्चोत्कृष्टारोपणाव्यतिरिक्तानामारोपणानांमध्ये झोषविरहिततया कृत्स्नारोपणाश्चत्वारिंशत् ताश्च खलुनियमानियमेन अनुत्कृष्टाजघन्यामध्यमावाइत्थर्थ एता उत्कृष्टानां मीलिता जाताः सप्ततिः, अथ कास्ता अनुत्कृष्टात्वारिंशत् कृत्स्ना इत्यत आह - [भा.४१२] वीसाएऊवीसाचत्त असीयाय तिन्नि कसिणाओ।
तीसाए पक्खपणवीस तीस, पन्नाय पन्नसबरी ।। भा.४१३॥ चत्ताए वीस पणतीस सत्तरीचेव तिन्निकसिणाओ ।
चत्तावीसपातीयगीत
पणयालाए पक्खोपणयाला चेवदो कसिणा ।। [भा.४१४] पन्नाएपन्नठीपणपन्नाए य पन्नवीसाय ।
सट्ठिठवणाएपक्खोवीसा तीसा य चत्ताय ।। [भा.४१५] सयरीएपणपन्ना, तत्तोपन्नत्तरीए परख पणतीसा।
असतीए ठवणाएवीसा पणुवीस पन्नासा ।। [भा.४१६] नउईए पक्खतीसा पणयाला चेव तिन्निकसिणाओ ।
सतीयाएवीस चत्तापंचुत्तरिपक्ख पनवीसाउ । । भा.४१७] दसुत्तरसइयाएपनतीसावीस उत्तरे पक्खो। .
वीस तीसा यतहा कसिणाओ तिन्निबीएय ।। [भा.४१८] तीसुत्तर पणुवीसा पनतीसे पक्खिया भवेकसिणा |
चत्तला वीसाऊ, पन्नासंपक्खिया कसिणा ।।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४ [ भा. ४१८]
१४७
वृ-विंशिकायां विंशतिदिनायां स्थापनायां विंशतिर्विंशतिदिना एवं एवं चत्वारिंशद्दिना अशीतिदिना च एतास्तिस्रीप्यारोपणाः कृत्स्नाः । तथा त्रिंशति त्रिशद्दिनायां स्थापनायामिमाः पंचारोपणाः कृत्स्नाः तद्यथा पक्षः पंचविंशतिस्त्रिंशत् पंचाशत् पंचसप्ततिश्च । तथा चत्वारिंशति स्थापनायामिमास्तिस्र आरोपणाः कृत्स्नास्तद्यथा विंशतिदिना पंचत्रिंशहिना सप्ततिदिना च । तथा पंचचत्वारिंशति स्थापनायामिमे द्वे कृत्स्ने आरोपणे तद्यथा पक्षः पक्षप्रमाणा पंचचत्वारिंशच्च पंचचत्वारिंशद्दिना च । पंचाशद्दिनायां स्थापनायां च एका पंचषष्ठिदिना कृत्स्ना आरोपणा । पंचपंचाशद्दिनायामप्येका पंचविंशतिः ।। षष्टिदिनायां स्थापनायामारोपणाः कृत्स्नाश्चतस्त्रस्तद्यथा पक्षी विंशतिस्त्रिंशत् चत्वारिंशत्। सप्ततिदिनायां स्थापनायामेका पंचपंचाशद्दिना कृत्स्नारीपणा । । पंचसप्ततिदिनायां स्थापनायां द्वे कृत्स्ने आरोपणे पाक्षिकी पंचविंशद्दिना च ।। अशीतिदिनायांस्थापनायां च एका पंचषष्ठिदिना कृस्ना आरोपणा पंचपंचाशद्दिनायामप्येका पंचविंशतिः । पष्ठिदिनायां स्थापनायामारोपणाः कृत्स्नाश्चतस्त्रस्तद्यथा पक्षी विंशतिस्त्रिंशत् चत्वारिंशत् । सप्ततिदिनायां स्थापनायाभेका पंचपंचाशद्दिना कृत्स्नारोपणा ||
पंचसप्ततिदिनायां स्थापनायां द्वे कृत्स्ने आरोपणे पाक्षिकी पंचविंशद्दिना च ।। अशीतिदिनायां स्थापनायां तिस्रः कृत्स्ना आरोपणास्तद्यथा विंशतिः पंचविंशतिः पंचाशद्दिना च । नवतिदिनायां स्थापनायामिमास्तिस्रः । कृत्स्ना आरोपणाः पक्षस्त्रिंशत् पंचचत्वारिंशच्च । शतिकायां स्थापनायां हूं कृत्स्ने आरोपणे विंशतिदिना चत्वारिंशद्दिना च । पंचोत्तरशतिकायां पुनः स्थापनायामिमे द्वे कृत्स्ने आरोपणे पाक्षिकी पंचविंशतिदिना च । दशोत्तरशतिकायां स्थापायामेका पंचत्रिंशत् कृत्स्नारोपणा । विंशत्युत्तरशतिकायां स्थापनायामेतास्तिस्रः कृत्स्ना आरोपणास्तद्यथा पाक्षिकी विंशतिदिना त्रिंशद्दिना च। त्रिंशदुत्तरशतिकायां स्थापनायामेका पंचविंशतिदिना कृत्स्ना आरोपणा । पंचत्रिंशदुत्तरशतिकायां स्थापनायामेका पाक्षिक्यारोपणा कृत्स्ना । चत्वारिंशदुत्तरशतिकायां स्थापनायां पुनरियमेका कृत्स्नारोपणा विंशतिदिना । पंचाशदुत्तरशतिकायां स्थापनायामेका पाक्षिक्यारोपणा कृत्स्ना एवमेताश्चत्वारिंशत् त्रिंशदुत्कृष्टाः सर्वा मिलिताः सप्ततिः कृत्स्ना आरोपणा शेषाः पंचनवतिः त्रिंशतसंख्या अकृत्स्ना आरोपणाः, एवं शेषेष्वपि त्रिषु स्थापनारोपणास्थानेषु कृत्स्नारोपणानां परिणाणमुपयुज्य परिभावनीयमिति, अतः परमेतासां सर्वासामपि स्थापनारोपणानां स्वरूपं येन लक्ष्यते, तद्विभणिषुरिदमाह[भा. ४१९]
सव्वासिंठवणाणं एत्तो सामन्नलक्खणं वीच्छं । मास जोस हीनाहीनेय गहणेय ।।
,
वृ- चतुर्ष्वपि स्थापनारोपणास्थानेषु याः स्थापना आरोपणाश्चान्योऽन्यानुवेधतो भवंति । तासां सर्वासामपिस्थापनानामारोपणानां च इति उर्ध्वं सामान्येन सकलव्यापितया लक्षणं लक्ष्यते, वेन तासां तल्लक्षणमुक्तानुक्तस्वरूपं वक्ष्ये, केत्याह मासाग्रे प्रतिसेवितसंचयमासानां परिमाणे तथा प्रतिसेवितमासानयननिमित्तमेवारोपणादिवसैर्भागे ह्रियमाणे कियति प्रक्षिप्ते शुद्धं भागं दास्यतीत्येवं झोषाग्रे झोषपरिमाणे लक्षणंवक्तव्यं, तथा हीनाहीने च ग्रहणेच हीनग्रहणं नाम विषमग्रहणं अहीनग्रहणं समग्र ग्रहणमेतच्च यथासंचयमासेभ्यो भवति, तथा लक्षणं वक्तव्यं, तत्र मासपरिमाणविषयं लक्षणमभिधित्सुरिदं पूर्वोक्तमेव तावदाहः
[ भा. ४२० ]
इमि भवे आरोवणा ततिभागं करे तिपंचगुणं ।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम् - ११/१४ सेसं पंचहिं गुणए ठवणादिणजुया उ छम्मासा ।।
वृ- इयमर्थत प्रागेव व्याख्याता परमन्यथा कियान् शब्दसंदर्भ इति भूयोपि व्याख्यायते, संचयमासेभ्यः स्थापनामासेषु शुद्धेषु चच्छंपमवतिष्ठते, तत्जइमित्तियतिमासाभवत्यारोपणा, किमुक्तं भवति, यतिभिमसिंनिष्पन्ना आरोपणा यतिभागं तावत्संख्याकं भागं करोति कृत्वा चाद्यं तिपंचगुणमिति त्रिपंचगुणं पंचदशगुणं करोति, शेषं समस्तमनेकभागात्मकमपि संपिंड्य पंचभिर्गुणयंत्, ततः स्थापनादिनयुताः पण्मासा भवंति एतत्कर्म पंचदशादिष्वारोपणासु कर्त्तव्यं, एकादिषु चतुर्द्दशदिनतासु पुनरारोपणासु यावंत्यारोपणादिनानि तावद्भिर्गुणयितव्यं, एवं संचचमासानां मध्ये यावती मासात् यत् गृहीतं तद्दिनपरिमाणाभिधानतो मासपरिमाणविषयलक्षणमभिहितं संप्रत्येतदेव प्रकारांतरेणाभिधित्सुराह
,
१४८
[ भा. ४२१ ] जतिमि भवे आरुवणा ततिभागं तस्स पनरसहिं गुणए । ठवणारोवणसहिया छम्मासा होति नायव्वा ।।
वृ- ये संचयमासास्ते पूर्व स्थापनारोपणामासविशुद्धाः कर्त्तव्याः तोत जइमीति यतितमा प्रथमा द्वितीया तृतीया इत्यादि आरोपणा ततिभागस्थास्ते कर्त्तव्याः तत्र यद्येकभागस्थास्ततः सर्वानपि पंचदशभिर्गुणयति, गुणने च कृते स्थापनारोपणादिवससहिता झोषविशुद्धास्ते पण्मासा भवंति, अथानंककभागस्थास्तर्हि अनेकस्य भागस्य आद्यं भागं पंचदशभिर्गुणयेत्, शेषान् समस्तानपि पंचगुणानिति वाक्यशेषस्तेन स्थापनारी पणदिवससहिताः षण्मासा ज्ञातव्या भवंति, तद्यथा विंशतिदिनाचां स्थापनायां पंचदशदिनायां चारोपणायां त्रयोदश संचयमासास्तेभ्य एक आरोपणामासो
स्थापनाभासा भवमीलने त्रयो मासाः शोधिता जाता दश मासा इयमारोपणा प्रथमे स्थाने प्रथमंति ते दश मासा एकभागस्थाः क्रियंते, कृत्वा पंचदशभिर्गुण्यंते, जातं पंचाशं शतं ।। अत्र झोप: पंचक इति पंच तती विशांधिता जातं पंचचत्वारिंशं शतं । । तत्र स्थापनादिवसा विंशतिः आरोपणादिवसाः पंचदशेति मीलिताः पंचत्रिंशत् ते प्रक्षिप्यते, जातमशीतं शतमिति, तथा विंशतिदिनायां स्थापनायां पंचविंशतिदिनायां आरोपणायां पंचविंशतिदिनायां आरोपणायां त्र्यांविंशतिः संचयमासाः तेभ्यांद्वा स्थापनामासौ त्रय आरोपणामासा उभयमीलनं पंचमासाः शोधिता जाता अष्टादश इयमागेपणा प्रथमे स्थाने तृतीयेति त्रिभागस्थाः क्रियते, जाता एकैकस्मिन् भागे पट् षट् तत्राद्यो भागः पंचदशभिर्गुण्यते, जाता नवतिः, अत्र पक्षी झोष इति तेभ्यः पंचदश शोधिता जाता पंचसप्ततिः । । शेषौ द्वावपि भागावेकत्र मीलितौ जाता द्वादश, ते पंचभिर्गुण्यंते जाता पष्ठिः ते पूर्वराशी प्रक्षिप्यते, जातं पंचत्रिंशंशतं । तत्र स्थापनादिवसाः विंशतिरारोपणादिवसाः पंचविंशतिः उभवमीलनं पंचचत्वारिंशत् प्रक्षिप्ता जातमशीतं शतमेवमन्यत्रापि भावनीयं, नवरमेतत्कर्म्म कचिदेव प्रतिनियतेषु पदप्रकर्त्तव्यं, नावश्यं सर्वत्रति संप्रति गुणकारवशेन यथा कृत्स्नारोपणापरिज्ञानं भवति तथा प्रतिपादयति
[ भा. ४२२ ]
जेन उ पण गुणिएहोऊणं सो न होइ गुणकारी । तस्सुवरि जेन गुणे होइ समं सह गुणकारी ।।
वृ- जेणउ पएण गुणिया पदमेकद्वित्र्यादिकं येन पदेन दशादिलक्षणेन गुणिते आरोपणादिवसे षण्मासपरिमाणमशीतं दिवसशतमूनमुपलक्षणमेतत् अधिकं वा भवति, समकरणं प्रतीत्य गुणकारी न भवति, यथा पाक्षिक्या आरोपणाया दशादिकस्तथाहि विंशिकायां स्थापनायां पाक्षिकी आरोपणा
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४९
उद्देशक ः १. मूलं: १४, [भा. ४२२] दशभिर्गुणिता, जाताः पंचाशंशतं ।। तत्र स्थापनादिवसा विंशतिः प्रक्षिप्ता जातंसप्ततं शतं ।। तदेवं दशभिर्गुणने ऊनाः षण्मासा एकादशभिर्गुणने अधिका इति पाक्षिक्यामारोपणायां समकरणं प्रतीत्यन दशादिको गुणकार इतीचमकृत्स्नारोपणेति प्रतिपत्तव्यं, तस्सुवरिमेत्यादि तस्याधिकृतस्य विंशिकादिरूपस्य पदस्थोपरि त्रिंशत्प्रभृतिके स्थापनापदे येन गुणकारण दशादिलक्षणेन गुणने षण्मासदिवसपरिमाणं समं भवति, स तत्र गुणकारस्तेन गुणकारण सा आरोपणा तस्मिन् स्थापनापदे कृत्स्नेत्यवगंतव्या यथा पाक्षिक्येवारोपणा त्रिंशत्स्थापनायां तथाहि पंचदशदिनारोपणा दशभिर्गुणिता जातं पंचाशंशतं, त्रिंशत्रस्थापनादिवसाःप्रक्षिप्ताजातमशीतंशतं ।। एवंपंचचत्वारिंशदिनेस्थापनापदे नवभिः, पष्टिदिनेऽष्टभिः, पंचसप्ततिदिने सप्तभिर्नवतिदिने षड्भिः, पंचोत्तरशतदिने पंचभिः, विंशत्युत्तरशतदिनेचतुर्भिः पंचत्रिंशदुत्तरशतदिनेत्रिभिःपंचाशशतदिनेद्वाभ्यां पटिशतदिनेएकेन गुणने, समं पण्मासदिवसपरिमाणं भवति, पंचचत्वारिंशदादिषु स्थापनापदेषु पाक्षिक्यारोपणा कृत्स्ना प्रतिपत्तव्या, तथा विंशिकायां आरोपणायां विंशतिदिने स्थापनापदेऽष्टभिः चत्वारिंशद्दिने सप्तभिः पष्टिदिनेषड्भिरशीतिदिने पंचभिः,शतदिने चतुर्भिः, विंशतिशतदिने त्रिभिः, चत्वारिंशशतदिन द्वाभ्यां, षष्ठिदिनशतदिने एकेन समं पण्मासदिवसपरिमाणं भवतीति, विंशिकाप्यारोपणा विंशिकादिपु स्थापनापदेषुकृत्स्नेत्यवसेया । एवं शेषाआरोपणागुणकारर्विचारयितव्याइति, एतदेव सुव्यक्ततरमाह [भा.४२३] जइहिंगुणा आरोवण ठवणाजुत्ता हवंतिछम्मासा ।
तावइयारुवणाओ हवंति सरिसा भिलावाओ ।। वृ- यतिभिर्यावद्भिर्गुणकारैर्गुण्यते स्म, गुणा गुणिता आरोपणा तदनंतरं स्थापनायुक्ता स्थापनादिवसयुक्ताःषण्मासाभवंति,तावत्योगुणकारसंख्यास्तुल्यास्ता आरोपणाः कृत्स्नाइतिगम्यते प्रतिपत्तव्याः कथंभूतास्तास्तावत्यः कृत्स्नारोपणा इत्याह, सद्दशाऽभिलाषा एकाभिलापा इति भावः, यथा पाक्षिकी आरोपणा त्रिंशद्दिनादिषु स्थापनादिषु दशादिभिर्गुणकारैर्गुणितास्तदनंतरं च स्थापनादिवसयुताः षण्मासान् पूरयतीति दश कृत्स्ना आरोपणाः सदृशाभिलाषा एवमन्या अपि तैस्तैर्गुणकारस्तावत् संख्याकैस्तेपु तेषु स्थापनापदेषु गुणितास्तदनंतरं तत्र स्थापनादिवसयुक्ताः पण्मासपूरिकास्तावत्संख्याकाः कृत्स्ना आरोपणाः सदृशाभिलाषाभावनीया संप्रति आलोचकमुखात प्रतिसेवितमासाग्रं श्रुत्वा तन्मासाग्रस्थापनायामारोपणायां च स्थापयित्वारोप्य च परस्मै विविक्तमुपदर्शयदित्युपदेशमाह ।। [भा.४२४] . ठवणारोवणमासे, नाऊणंतोभणाहिमासणं ।
. जैन समंतं कसिणं,जेनऽहियं तं च झोसगं ।। वृ-आलोचकमुखात्प्रतिसेवितमासपरिमाणमाकर्ण्य तदनंतरमेतावंतोमासाः स्थापनावामेतावंत आरोपणायामितिज्ञात्वा ततः संचवमासाग्रं विविक्तमालोचकाय भण, प्रतिपादय, यथाऽष्टापंचाशत् प्रतिसेवितमासा आलोचकमुखादुपलब्धाः, तत आचार्येण स्थापनारोपणादक्षण विंशिकास्थापना पंचाशशतिका चारोपणा स्थापिता तत्र स्थापनारोपणादिवसानामेकत्रमीलने जातं सप्ततंशतं ।। ततः षण्मासदिवसेभ्योऽशीतिशतसंख्येभ्यः शोधितं, स्थिताः पश्रातूदश,तेषामधिकृतयापंचाशशतिकया आरोपणयाभागो हियते तत्रभागोनलभ्यते इतिचत्वारिंशंशतंप्रक्षिप्तं, ततो भागे हृतेलब्धएकोमास इयमारोपणा अष्टाविंशतिमासनिष्पन्ना अष्टाविंशतितमा चेति एकोऽटाविंशत्या गुणितो जाता
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ अष्टाविंशतिः । तत एवमालोचकाय कथयति, यथा द्वौ स्थापनामासाऽष्टाविंशतिगरोपणामासा एते मिलितात्रिंशत अष्टाविंशतिरन्ये मासा आरोपणाया भागेहतेलब्धा एवं सर्वत्रसंचवमासाग्रलोचकाय विविक्तं भणनीयमिति, येन पुनरारोपणाभागहारेण भागे ह्रियमाणे झोपविरहेण समं शुध्यति, तत्कृस्नमारोपणंद्रष्टव्यं, येनयावत्प्रमाणेन तुदिवसमीलनचिंतायांपण्मासपरिमाणमधिकंभवति, तच्च तावत्प्रमाणं पुनर्दोषाग्रं झोपपरिमाणमवसातव्यं, यथा विशिकायां स्थापनायां पाक्षिक्यामारोपणायां पंचेति एतेन झोपपरिमाणलक्षणमुक्तंद्रष्टव्यं - भा.४२५] जत्थउदुरूवहीणा, न होंतितत्थओ हवंतिसाभावी ।
एकाई जा चोइस, एक्का तो सेस दुगहीना ।। वृ-इह सर्वासां स्थापनानामारोपणानां च दिवसभ्योमासानामुत्पादनाय पंचभिर्भागोहर्तव्यः, तत्र भागेहतबल्लब्धं तन्नियमाद्विरूपहीनंकर्तव्यं,यत्रपुनरारोपणाशुद्धहीनालब्धामासानभवंति, एकादिपु चतुर्दिनपर्युतासुपंचभिर्भागहारस्य एवासंभवात् पंचदिनादिपुनवदिनपर्यंतासुपंचभिर्भागहृतेलब्धस्य द्वयोरूपयारभावात् दशदिनादिशु चतुर्दशदिनपर्यंतासु शुद्धिरूपापसरणे शून्यस्य भावात् ता एकादय एकदिनादयो यावच्चतुर्दशदिनपर्यंताः स्थापनागेपणाश्चस्वाभाविकाएकस्मात्मासात द्रष्टव्याः किमुक्तं भवति, स्वभावेनैव न तुमासोत्पादननिमित्तकरणप्रयोगतएकस्मान्मासान्निर्वृताः प्रतिपत्तव्या इति ।। सेसद्गहीनत्ति शेषाः पुनः पंचदशदिनादयः स्थापना आरोपणाश्च द्विकहीना ज्ञेयाः पंचभिर्भागे हते लब्धद्विरूपहीन स्वभावात् उपचारतो द्विकहीना उक्ताः ।। [भा.४२६] उवरिं सुपंचभइए जइसंसातत्थ केइ दिवसाउ।
तेसव्वे एगातो, मासातो होति नायव्वा ।। वृ-पंचदशदिनायाः स्थापनाया आरोपणावाश्च उपरिषोडशदिनादिपुस्थापनागपणासुपंचभिभाग हते उपरभिगलब्धेभ्यःशेषायेएकद्विकादयोश्यंततेसर्वेलब्धानांपूणभूतत्वादेकरमात्मासाद्भवति ज्ञातव्याः, किमुक्तं भवति, तेषु शेपीभूतेष्वपिस एवैको मासो गृह्यते, यः पंचदशदिनायां लब्ध इत्येवमेकविंशतिदिनादिष्वपि भावनीयं, संप्रति हीनाहीने ग्रहणे लक्षणं प्रतिपिपादयिपुर्यथा स्थापनारोपणामासेभ्यः शेषसंचवमासेभ्यश्च दिवसग्रहणं क्रियते, तथा प्रतिपादयति । [भा.४२७] होइसमेसमगहणंतहविय पडिसेवणाउनाऊणं !
हीनं वाअहियं वा सव्वत्थ समंवा गेण्हेजा ।। वृ-स्थापनारोपणादिवसानां दिवसपरिमाणसमे तुल्ये तासु स्थापनारोपणासुमासेभ्यो दिवसग्रहणं समं भवति, यावंतः स्थापनामासेभ्यः प्रत्येकं दिवसा गृहीतास्तावंत आरांपणामासेभ्योपीति भावः, शेषमासेभ्यो दिवसग्रहणंसमं विपमंवा यथासप्तदिनायांस्थापनायासप्तदिनायां चारोपणायां तथाह्यत्र पूर्वकरणप्रयोगतः पड्विंशतिसंचवमासा लब्धाः, तत्र स्थापनारोपणामासाभ्यां सप्त सप्त दिनानि गृहीतानि, ये चारोपणया भागे हृते लब्धाश्चर्विंशतिमासास्तेष्वकस्मात् पंच दिनानि गृहीतानि, द्वयोर्दिनयोपिं पतित्वात् शेषेभ्यस्तु त्रयोविंशतिमासेभ्यः सप्त सप्त.दिनानीति एवमन्यास्वपि स्थापनारोपणासुतुल्येदविसपरिमाणेस्थापनारोपणामासेभ्यस्तुल्यदिवसग्रहणं,शेपमासभ्यस्तुल्यं विषम वा भावनीयं, कासुचित् पुनः स्थापनारोपणासु वापि दिवसपरिमाणं समं भवति, तथापि प्रतिसेवनां ज्ञात्वा कस्यापि मासस्य कीशी प्रतिसेवना उत्कटरागाद्यध्यवसाया इति ज्ञात्वा तदनुरोधतः
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५१
उद्देशकः १, मूलं : १४, [भा. ४२७] स्थापनारोपणासु दिवसग्रहणं कदाचिद्धीनं कदाचिदतिरिक्तं वा, किमुक्तं भवति, कदाचित् स्थापनायां हीनमारोपणायामधिकं कदाचिदारोपणायां हीनं स्थापनायामधिकं यथा विंशिकायां स्थापनायां विशिकायामारोपणायामत्र हिद्वाभ्यामपिस्थापनामासाभ्यांप्रत्येकंदशदश दिवसागृहीता आरोपणाया मासयोत्स्वेकस्मात् पंचदश एकस्मात् पंच अथवा स्थापनाया मासोरेकस्मात्पंचदश दिवसा गृहीता अपरस्मात् पंच आरोपणामासाभ्यां तु द्वाभ्यां प्रत्येकं दश दशेति प्रतिसेवनाविशेषमंतरेण तु स्थापनामासाभ्यां आरोपणामासाभ्यांचप्रत्येकंदशदशदिवसा गृह्यतेइति, ।।सव्वस्थसमंवागेण्हेजा, कदाचित् पुनः सर्वत्र स्थापनायामारोपणायां तथा आरोपणाया भागे हृते ये लब्धा मासास्तषु च समं दिवसग्रहणं भवति, यथा प्रथमे स्थाने विंशिकायां स्थापनायां विंशिकायामारोपणायां द्वितीय स्थाने पाक्षिक्यास्थापनायां पाक्षिक्यामारोपणायांतृतीयेस्थाने पंचदिनायास्थापनायां पंचदिनायामारोपणायां, चतुर्थे स्थाने एकदिनायां स्थापनायां एकदिनायां चारोपणायामेवमन्यास्वपि द्विव्यादिदिनासु स्थापनारोपणासुयथायोगंभावनीयं[भा.४२८ विसमाआरोवणातो विसमंगहणंतुहोइनायव्वं ।
सरिसेवि सेवियम्मी जहा झोषोखलु विसुद्धो ।। वृ- इह आरोपणाग्रहणेन स्थापनापि गृहीता द्रष्टव्या, तत्र प्रतिसेवना कुर्वता यद्यपि सर्वपि मासाः सदृशापराधप्रतिसेवनेन प्रतिसेवितास्तथापि सदृशे सेवितेपि सदृश्यामपि प्रतिसेवनायां याः स्थापनारोपणाः परस्परं दिवसमाने विषमास्ताभ्यस्तदनुरोधेन आरोपणायाभागेहते बेलब्धामासास्तेषु दिवसग्रहणं विषमं भवति ज्ञातव्यं, स्थापनारोपणादिवसानां परस्परविषमत्वतस्तेष्वपि ग्रहणं विषमं भवतीति प्रतिपत्तव्यमिति भावः, एवं विषमासु कृत्स्नारोपणास्वभिहितं, याः पुनरारोपणा विषमा अकृत्स्नाश्चतत्रदिवसग्रहणं कुर्वता यथा झोषो विशुध्यति, तथा खलुनिश्चितं-कर्त्तव्यं नान्यथेति । [भा.४२९] एवंखलु ठवणातो आझवणातो विसेसतो होति ।
ताहिं गुणा तावइया नायव्व तहेवझोषाय || वृ- एवमुक्तप्रकारेण स्थापनात आरोपणा विशेषतो भवंति, तथाहि यदा स्थापनामासशुद्धाः शेषामासा यावंतोऽधिकृतायामारोपणायां मासास्तावत्संख्याकाभागाःक्रियंते, कृत्वा च प्रथमोभागः पंचदशगुणः क्रियते, शेषाः पंचगुणा यदिवा सर्वेप्यारोपणादिवसगुणा मासाः क्रियते, एवमारोपणया दिवसपरिमाणंलब्धभवति,तदाएतावद्भिःस्थापनादिवसैः प्रक्षिप्तैः षण्मासाः पूर्यते इति तदनुसारतः स्थापनादिवसाःस्थाप्यंते, ततआरोपणानुरोधिनीस्थापनेतिस्थापनातआरोपणा विशेषवती तथाचाह, ताहिं गुणा तावझ्या इति ताभिरारोपणामाससंख्याभिरारोपणादिवससंख्याभिर्वा आरोपणया भागे हृते ये लब्धा मासास्ते गुणाः गुणिताः, स्थापनारोपणादिवसयुक्तास्तावंतः संचयमासा आगच्छंति, नतु स्थापनामाससंख्याभिः स्थापनादिवससंख्याभिर्वागुणितास्ततो विशेषवत्यःस्थापनाभ्यआरोपणा इति, नायव्वतहेव झोसा यइति, झोषाअपि तथैव ज्ञातव्यास्तद्यथाआरोपणया भागे ह्रियमाणेयावताभागो नशुध्यति, तावत्प्रमाणा ज्ञातव्याझोषा इति[भा.४३०] कसिणाआरुवणाएसमगहणं होति तेसुयमासेसु !
आरुवणा अकसिणाए वि समंझोसो जहा सुज्झे ।। वृ-कृत्स्ना आरोपणा नाम या झोपविरहिता, तस्यां कृत्स्नायामारोपणायां आरोपणवा भागे हृते ये
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१/१४ लब्धा मासास्तेष्वेकभागः, तेष्विति वाक्यशेषः समं दिवसग्रहणं भवति, अथ द्वयादिभागस्थास्ततः प्रत्येकं भागेषु ग्रहणं द्रष्टव्यं तद्यथा आद्यभागगतेषु मासेषु प्रत्येकं पंचदशदिवसग्रहणं, शेषभागगतपु पुनः सर्वत्र पंचदिवसग्रहणमिति ।। अकृत्स्नायामारोपणायां पुनर्नियमतो विषमं दिवसग्रहणं, तच्चावश्यंभावि विषमं दिवसग्रहणं झोपवशाद् भवति तथाचाह, झोषः यथा शुध्यति, तथा दिवसग्रहणं भवति, ततो विषममिति दिवसग्रहणविषयं च करणमिदं -
[ भा. ४३१]
जइ इच्छसि नाऊणं ठेवणारोवण जहाहि मासेहिं । गहियं तद्दिवसेहिं तम्मासेहिं हरे भागं ।।
वृ- अस्यायमर्थः यदि दिवसग्रहणंज्ञातुंइच्छसि, ततः स्थापनारोपणाः स्थापनारोपणामासान्मासेभ्यः संचयमासेभ्यो जहाहि परित्यज च, परित्यज्य च कुतो मासात् किं गृहीतमिति जिज्ञासायां तद्दिवसेभ्यः स्थापनारोपणाशुद्धशेषसंचयमासदिवसेभ्यः, किमुक्तं भवति, षण्मासदिवसेभ्यः स्थापनारोपणादिवसरहितेभ्यः तन्मासैः स्थापनारोपणादिवसरहितशेषषएमासदिवसमासैः स्थापनारोपणामासशुद्धशेषसंचयमासैर्भागं हरेत्, तत्र यल्लब्धं तान् दिवसान् जानीहि शेषं पुनर्जानीयात् दिवसभागान् स्थापना रोपणादिवसानां तु स्थापनारोपणामासंवभागो हर्त्तव्यः तथापि यल्लब्धं ते दिवसा यच्छेषं ते दिवसभागा इति, यथा प्रथमे स्थाने विंशिकायां स्थापनायां पंचदशदिनायां चारोपणायां पूर्वप्रकारेण त्रयोदशसंचयमासा लब्धास्तेभ्यः स्थापनामासौ द्वावेक आरोपणामास उभयमीलने त्रयः शोध्यंते जाताः पश्चाद्दश ततः स्थापनारोपणादिवसाः पंचत्रिंशत्रहिता ये षण्मासदिवसाः, पंचचत्वारिंशतं । । ते किल तद्दिवसास्तेभ्यः तन्मासैस्तैः शेषीभूतैर्दशभिमसिंर्दशकेनेत्यर्थः भागो हियते, हते च भागे लब्धाश्चतुर्द्दश शेपास्तिष्ठति पंच, आगतमेकैकस्मात् चतुर्द्दश चतुर्द्दश दिवसा गृहीताः पंचपंचदिवसस्यदश भागाः, यदिवा एकस्मात्मासाच्चतुरः सार्धान् दिवसान् गृहीत्वा शेषेसु मासेष्वर्धमर्ध प्रक्षिपेत्, तत आगतं नवभ्यो मासेभ्यः प्रत्येकंपंचदश दिवसा गृहीता एकस्मादृश, एतत्प्रागुक्तमनुस्मारितं, स्थापनादिवसानां विंशतेः स्थापनामासाभ्यां भागो हियते, लब्धा एकैकस्मिन् मासे दश दश दिवसा आरोपणामासस्त्वेक एव, तत्र पंचदश दिवसा लब्धा, आगतं स्थापनामासाभ्यां दश दश दिवसा गृहीता आरोपणामासात् पंचदश एवं विषमदिवसग्रहणं सर्वत्रानेतव्यं, यत्र पुनः स्थापनारोपणा च नास्ति, अकृतत्वात् अथ च सेवितमासा ज्ञायंते, तत्राशीतस्य शतस्य सेवितमासैर्भागे हृते यल्लभ्यते, तद्दिवसग्रहणं प्रत्येकमासेभ्योऽवगंतव्यं, उक्तं च
जहिं नत्थठवण आरोवणाय नञ्जंति सेविया मासा । संवियमासेहिं भए अस्सीयं लद्धमागहियं ।। एवंतु समासेणं भणियं सामन्नलक्खणं बीयं । एएण लक्खणेणं झोसेयव्याउ सव्वाओ ।।
[ भा. ४३२ ]
बृ एवमुक्तेन प्रकारण सामान्येनैव तु शब्द एवकारार्थो भिन्नक्रमत्वादेवं संबंध्यते, सामान्यलक्षणे बीजमिव बीजं सकलमाससामान्यलक्षणावगमप्ररोहसमर्थं किंचिद् भणित्, एतेनानंतरोदितेन बीजकल्पेन लक्षणेन सर्वा अपिकृत्स्ना अकृत्स्ना चारोपणा झीपयितव्याः, स्वबुद्धी शिष्यबुद्धी च यथावस्थिततया प्रक्षेपणीयाः, तदेवं कियंतः सिद्धा इति द्वारमुक्तम् अधुना दिठ्ठा निसीहमाने इति द्वारं व्याचिख्यासुराह -
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५३
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ४३३] [भा.४३३] कसिणाऽकसिणा एया सिद्धातोभवे पकप्पनामंमि ।
चउरो अतिकमादि सिद्धातत्थेव अज्झयणे ।। वृ-कृत्स्ना अकृत्स्नाश्चारोपणा एते अनंतरोदितसामान्यलक्षणाः प्रकल्पनाम्नि निशीथे अध्ययने सिद्धाः प्रतीताः एतेन दिट्ठा निसीहनामे इतिव्याख्यातमधुना तत्थेवतहा अतीयारा इतिव्याख्यानयति, चउरो इत्यादिअतीचारावेचत्वारोऽतिक्रमादयस्तैपिप्रायश्चित्तभेदास्तत्रैव प्रकल्पनाम्न्यध्ययने सिद्धाः, संप्रतितानेवातिक्रमादीन् दर्शयति । [भा.४३४) अतिकमेवइक्कमेचेव अतियार तहा अनायारे ।
गुरुतोय अतीयारो गुरुयतरगो अनायारी !! 4. अतिक्रमणं प्रतिश्रवणता मर्यादाचा उल्लंघनमतिक्रमःविशेषेण पदभेदनतोऽतिक्रमणो व्यतिक्रमः, तथा अतिचरणं ग्रहणतो व्रतस्यातिक्रमणमतीचारः, आचारस्य साध्वाचारस्थाभावः परिभोगतोध्वंसोऽनाचारः, ऐतचातिक्रमादय आधाकर्माधिकृत्यैवं व्याख्याताः,आधाकर्मणा निमंत्रितः सन् यः प्रतिशृणोति, साऽतिक्रमं वर्तते, तद्ग्रहणनिमित्तं पदभेदं कुर्वन व्यतिक्रमे गृह्णातो अतीचारे, भुंजानोअनाचारे,एवमन्यदपिपरिहारस्थानमधिकृत्यातिकमादयोयोजनीयाः, एतपुचप्रायश्चित्तमिदम्, अतिक्रमेमासगुरुव्यतिक्रमे पिमासगुरु काललघु अतिचारमासगुरुद्वाभ्यां विशेपितं, तद्यथातपोगुरु कालगुरु च अनाचारे मासगुरु व्यतिक्रमे पि मासगुरु काललघु अतिचारे मासगुरु द्वाभ्यां विशेषितं, तद्यथा तपोगुरु कालगुरुच अनाचार चतुर्गुरु, यस्मात् गुरुको अतीचारश्च शब्दोऽनुक्तसमुच्चायाथः, स चैतत् समुच्चिनोति, अतिक्रमात् व्यतिक्रमो गुरुकस्तस्मादपि गुरुकोऽतीचार इति, ततोप्यतीचारात गुरुतरकोऽनाचारः, तत इत्थं प्रायश्चित्तविशेषः । [भा.४३५) तत्थभवेन उसुत्ते अतिक्कमादीउ वन्निया केई ।
चोयगसुत्ते सुत्त अतिक्कमादीउ जाएजा ।। वृ-तत्र एवमुक्ते भवेन् मतिश्चोदकस्य यथा नतु नैव सूत्रे निशीथाध्ययनलक्षणे केचिदतिक्रमादय उपवर्णिताःसंति, ततः कथं चत्वारो अतिक्रमादयस्तत्रैवाध्ययने सिद्धाइति, सूरिराह ।।चोदकसर्वोप्येष प्रायश्चित्तगणो अतिक्रमादिषु भवति, ततः साक्षादनुक्ता अपि सूत्रेतानतिक्रमादीन योजयेत् अर्थतः सूचितत्वात कथमर्थतः सूचिता इत्याह - [भा.४३६] सव्वेवि यपच्छित्ता, जे सुत्तेतेपदुच्चऽनाबारं ।
थेराणभवेकप्पे जिनकप्पे चडसुविपएसु ।। वृ- यानि कानिचित् सूत्रेऽभिहितानि प्रायश्चित्तानि सर्वाण्यपि स्थविराणां कल्पे स्थविरकल्पिकानामनाचारंप्रतीत्य भवंति, यतः स्थविरकल्पिकानां त्रिष्वतिक्रमादिषुपदेषुप्रायश्चित्तं भवति, तथाहि प्रतिश्रुतेपि यदिस्वतः परती वा प्रतिबांधतः पदमदं न कुरुत, कृतपि वा पदभेद न गृह्णाति, गृहीतेपि यदि न भुक्तं किंतु परिठापयति तदा स मिथ्यादुष्कृतमात्रप्रदानेनापि शुध्यति, इति न सूत्राभिहितप्रायश्चित्तविषयः, भुंजानसत्त्वनाचारेवर्तते, इतितस्य सूत्रोक्तंप्रायश्चित्तविषयता, जिनकल्पे जिनकल्पिकानां पुनः चतुर्वप्वतिक्रमादिपु पदेषु प्रायश्चित्तं भवति, किंत्विदं प्रायस्तेन कुर्वति, तदेवं सर्वमपि सूत्राभिहितं प्रायश्चित्तं, यतोऽनाचारमधिकृत्य प्रवृत्तमनाचारश्चातिक्रमाद्यविनाभावी, ततोऽर्थतः सूचितत्वात्,प्रतिसूत्रमतिक्रमादयो योजनीयाः इति स्थितं, ननु वद्येतत्सर्वं निशीथसिद्धांते,
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
ततो निशीथमपि कुतः सिद्धमित्यत आह - [भा. ४३७ |
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१-१/१४
निसीहं नवमा पुव्वा, पञ्चक्खाणस्स तइय वत्थूओ । आयारनामधेज्जा, वीस इमा पाहुडछेया ।।
बृ- प्रत्याख्यानस्याभिधायक् नवमं पूर्वं प्रत्याख्याननामकं तस्मात्: तत्रापि तृतीयादाचारनामधेयाद्वस्तुनस्तत्रापि विंशतितस्मात् प्राभृतछेदान्निशीथमध्ययनं सिद्धं, इयमत्र भावना उत्पादपूर्वादीनि चतुर्द्दश पूर्वाणि तत्र नवमं पूर्वमं प्रत्याख्याननामकं तस्मिन् विंशतिवस्तूनि वस्तूनि नाम अर्थाधिकारविशेषास्तेषु विंशतौ वस्तुषु तृतीयमाचारनामधेयं वस्तु तत्र विंशतिः प्राभृतभेदाः, परिमाणपरिछिन्नाः, प्राभृतशब्दवाच्याः छेदा अर्थछेदास्तेषु यो विंशतितमः प्राभृतछेदः, तस्मान्निशीथं सिद्धमिति, अत्राह शिष्यः, सर्वसाधूक्तं किंतु
[ भा. ४३८]
पत्तेयं पत्तेयं पए पए भासिऊण अवराहे । तो के कारण दोसा एगत्तमावन्ना ||
बृ- एकोनविंशतावुद्देशकेषु पदे पदे सूत्रे सूत्रे वा यदिवा उद्देशके प्रत्येकं प्रत्येकं एकस्य दोषस्य प्रति प्रत्येकं अत्राभिमुख्ये प्रतिशब्दो यथा प्रत्यग्नि शलभाः पतंतीत्यत्र वीप्सायामतः प्रत्येकशब्दस्य वीप्साविवक्षायां द्विवचनं अपराधान् अपराधे सति मासिकादिकं प्रायश्चित्तं दीयते इति उपचारतः प्रायश्चित्तानेयावापराधशब्देनोक्तानि तान् भणित्वा यथा केषुचिदपराधेषु मासलघु, केषुचित् मासगुरु, केचिच्चातुर्मास लघु, केषुचिचातुर्मासगुरु, एवंसूत्रता अर्थतश्च केषुचिल्लघुपंचकं, केषुचिद्गुरुपंचकमेवं, यावत् केषुचिद् भिन्नलघु, केषुचिद् भिन्नमासगुरु, तथा केषुचिदपराधेषु षट्लघु केषुचित् षट्गुरु, केषुचित छंदकेषु चित मूलं, केषचिदनवस्थाप्यं, केपुचित पारांचित, एवं दोपेषु प्रत्येक प्रत्येकं प्रायश्चित्तानि भाषित्वा भूय इदमुक्तं यथा एकः पुरुषो गुरुकं मासिकमापन्नो ऽपरो लघुमासिकं, तयोर्द्वयोरपि कदाचित् गुरुकं मासिकं दद्यात् कदाचिल्लघुमासिकं, तथा एको लघुपंचकमापन्नोऽपरो गुरुपंचकं, तयोर्द्वयोरपि कदाचिल्लघु पंचकं दद्यात् गुरुपंचकं, तथा एकः पंचकमापन्नोऽपरीदशकं, तयोर्द्वयोरपि कदाचित् पंचकं दद्यात्, कदाचित दशकमेवं, पंचदशक विंशति रात्रि भिन्नमास मास द्विमास त्रिमास चतुर्मास पंचमास षण्मास छेदादिक्रमेण तावद् वाच्यं यावत् पारांचितं तद्यथा एकः पंचकमापन्नोऽपरः पारांचित् तयोर्द्वयोरपि कदाचित् पंचकं दद्यात्, कदाचित्पारांचित्तमिति, एवं दशकादिकमपि स्वस्थाने गुरुलघु विकल्पतः परस्थाने पंचदशादिभिः सहवक्तव्यं, यावत्पारांचितमेतच्च तदोपपद्यते, यदा दोपाणामेकत्वं भवति, तच्चदुरूपपादमतः पृच्छति, ती केनेत्यादि, यतो दोषेषु प्रत्येकं प्रायश्चित्तान्युक्त्वा पश्चात् दोषाणामेकत्वे प्रायश्चिताज्ञयुक्तानि ततः कथय केन ( प्रकारेण ) कारणेन दोषाः परस्परंगुरुगुरुतरादिन या महदं तराला अपि एकत्वमापन्नाः सूरिराह
+
7
[ भा. ४३९ ]
जिन चीद्दसजातीए आलोयण दुब्बलेय आयरिए ।
एएण कारण दोसा एगत्तमावन्ना ।।
वृ- जिनं प्रतीत्य चोदसत्ति चतुर्दशपूर्वधरमुपलक्षणमेतत् यावद् भिन्नदशपूर्वधरं प्रतीत्य तथा जातिएत्ति एकजातीयं प्रतीत्य तथा आलोचनां प्रतीत्य दुर्बलं प्रतीत्य आचार्यं प्रतीत्य दोपाणामन्यथात्वमपि भवति, तत एतेन जिनाद्याश्रयलक्षणेन कारणेन दोषा एकत्वमापन्नाः, जिनादीन प्रतीत्य दोषाणामेकत्वमभूदिति भावः तद्यथाद्ययोर्द्वयोर्यथाक्रमं घृतकुटनालिकादृष्टांतावपरयोस्तुद्व
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५५
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ४३९] योर्यथाक्रममेकानेक द्रव्यमेकानेकनिषद्याच विषय इतिदर्शयति । [भा.४४०] घयकुडगो उजिनस्सा चोदसपुट्विस्स नालिया होइ ।
दव्वे एगमनेगा निसज्जएगा अणेगाव ।। वृ-जिनस्य जिनविषयेघृतकुटको दृष्टांतः,चतुर्दशपूर्विणा नानिकाभवति दृष्टांतः, एकजातीयस्य एकानकद्रव्यविषयः आलोचनायामेकानेकनिषद्याविषयः, तत्र यथा जिनं प्रतीत्य दोषा एकत्वमापन्नास्तथा विभंगिप्रयुक्त तकुटष्टांतेनभण्यते - [भा.४४१] उप्पत्तिं रोगाणंतस्समने ओसह यविन्भंगी।
नातिविहामयीणंदेति तहा उसहगहणंतु ।। वृ- मिथ्यादृष्टिरुत्पन्नाऽवधिविभंगी स हि चिकित्सां करोति, न साधुरिति तदुपादानं विभंगिनो विभंगज्ञानिरोगाणामुत्पत्तिं उत्पद्यतरोगाअस्यामुत्पत्तिर्निदानंताज्ञात्वातथा तदित्यनेनरोगा: संबध्यंते, शम्यंते उपशमं नीयंते गेगा यैस्तानि शमनानि औषधानि तेषां रोगाणां शमनानि तच्छमनानि तानि औषधानि यथावत ज्ञात्वा त्रिविधा वातादिजन्यरोगयोगतस्त्रिप्रकाराः,आमः यो रोगः स येषां विद्यते, त आमयिनः त्रिविधाश्च ते आमयिनश्च तेषां त्रिविधामयिनां तथा औषधगणं ददति, प्रयच्छंति, यथानियमतो रोगोपशमोभवित, औषधप्रदानं च चत्वारोभंगास्तद्यथा[भा.४४२) एक्कनेक्के छेञ्जइ, एक्कनअनेगऽनेगहिएको ।
नेगेहिंपियनेगे, पडिसेवाएवमासेहिं ।। वृ-क्वचित एकेन घृतकुटेन एको वातादिको रोगः छिद्यते, एष प्रथमो भंगः क्वचिदेकेनघृतकुटेन अनेक त्रयोपि वातादयो दोषाः छियंते, एप द्वितीयः तथा कचिदनकैघृतकुटेरेकोऽत्यंतमवगाढो रोगो वातादिकश्छेदमुपयाति एप तृतीयः, कचिदनकर्षतकुटैरनेके वातादयो दोपा उपशाम्यंति, एप चतुर्थो भंगः, एवं प्रतिसेवाप्येकानेकमासविपया चतुर्थभंगिकया एकानेकैमसिः शुध्यतीति घृतकुटदृष्टांतः उपलक्षणं, तेन सामान्यतोपि औषधदृष्टांतोपि द्रष्टव्यः, तत्रापि चतुर्भगिका तामेवाह - [भा.४४३] एकोसहेण छिज्जेंति केवि कुवियाओ तिन्निवायादी।
बहुएहिं छिज्जती, बहुए एक्केकतोवावि ।। वृ- एकेनौषधेन तथाविधेन केनचित् वातादयस्त्रयोपिकुपिताश्छिद्यते, उपशमनीयंते इति भावः एष हि द्वितीयो भंगः,तथा बहुभिरौषधैर्बहवो वातादयो रोगाश्छिद्यते, एष चतुर्थो भंगः, तथा एकेक्कतो वावित्तिएकोनौषधेनैको वातादिकोरोगोउत्पन्नःअवगाढः छिद्यते, एपतृतीयोभंगः । । इयमत्रभावना यथा विभंगज्ञानिनः सर्वरोगाणां निदामेकानेकौषधसामर्थ्य चावबुध्यमाना उपसंपन्नानां रोगिणां घृताद्यौषधगणंप्रयुंजत,तेन च प्रयुज्यमाननघृतकुटेन औषधेनवाकदाचिदेके कोरोगउपशमनीयते, कदाचिदेकेन अनेके कदाचिदनकैरेकः कदाचिदनेकैरनेक एवं भगवंतोपि जिनाः केवलिना मासाह रागादिभिरासेवितोमास इत्ययमवश्यं मासेनशुध्यतीति जानानाः तस्मैएकंमासंप्रयच्छंति, एषप्रथमा भंगः, तथा यद्यपि बहवो मासाः प्रतिसेवितास्तथापि मंदुनाभावतः प्रतिसेविता यदिवा प्रश्चात हा दुष्टकतमित्यादिनिंदनैः प्रतनकतास्तत एष एकेनमासेनशुध्यतीति जानानांएकंमासंप्रयच्छंति, यदिवा पंचरात्रि आदिकं एष द्वितीयो भंगः, एकेन मासेन पंचरात्रादिना वा बहूनां मासिकादिपरिहारस्थानानामुपशमनात्, तथा येन तीव्रण रागाद्यध्यवसायेन एको मास एकं पंचरात्रादिकं वा प्रतिसेवितं, स
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १-१ /१४ किलैकेन मासेन पंचरात्रादिना वा न शुध्यतीतितस्मै अनेकान् मासान् प्रयच्छंति उपर्युपरि रागद्वेषादिवृद्धिं पश्यंतः, छेदमपि मूलमपि यावत्पारांचितमपि प्रयच्छंति, एष. तृतीयो भंगः, अनेकैमसिछेदादिभिर्वा पारांचिपर्यंतरकस्य मासस्य पंचरात्रादिकस्य शोधनात् तथा बहुपु मासेषु प्रतिसेवितेषु नूनमेप बहुभिमसिंः शोधिमासादयष्यितीत्यवबुध्यमानाः स्थापनारोपणाव्यतिरेकेण पण्मासान् प्रयच्छंति, परतस्तपः प्रायश्चित्तदानस्यासंभवात् एप चतुर्थो भंगोऽनेकैमसिंरनेकेषां मासानां शोधनात्, उपनययोजनमाह । । [भा. ४४४ ] विडभंगीव जिना खलु रोगी साहूय रोग अवराहा । सोही य ओसहाई तीए जिनाउ विसोहंति । ।
वृ- इह विचारप्रक्रमे विभंगिनो विभंगीतुल्याः खलु जिनाः प्रतिपत्तव्याः, रोगिणो रोगितुल्याः साधवः रोगा रोगतुल्या अपराधा मूलगुणोत्तरगुणापराधा औपधानि औपधतुल्या शोधिः प्रायश्चित्तलक्षणा यतस्तया शोध्या कृत्वा जिना अपि शोधयंति, नैवमेव तत औषधस्थानीया शोधिः एवं जिनं प्रतीत्य दोषा एकत्वमापन्नाः संप्रति यथा चतुर्द्दशपूर्विणमधिकृत्य दोषाणामेकत्वं भवति, तथा प्रतिपादयति [ भा. ४४५ ] एसेवय दिती, विभंगिकएहिं विज्ज सत्थेहिं । भिसज्जा करेति किरिथं, सोहति तहेव पुव्वधरा ।।
वृ- एष एव घृतकुटलक्षण औषशधलक्षणो वा दृष्टांतचतुर्द्दशपूर्विणोपियोजनीयः, यतीयथा भिपजो भिषग्वरा विभंगिकृतै वैद्यशास्त्रैर्विभंगियत् चतुर्भीगिकविकल्पेनाऽपि तथा रोगापनयनक्रियां कुर्वति, तथा चतुर्द्दशपूर्वधरास्त्रयोदशपूर्वधरा यावदभिन्न दशपूर्वधरा जिनोपदिष्टैः शास्त्रेर्जिना इव चतुर्भगविकल्पतः प्रायश्चित्तप्रदानेन प्राणिनीपराधमलिनान् शोधयंति, ततस्तत्रापि घृतकुटदृष्टांतः केवलीपधदृष्टांतो वा योजनीय इति, आह परः ननु जिनाः केवलज्ञानसामर्थ्यतः प्रत्यक्षे रागादिवृद्भववृद्धी पश्यंति, ततस्ते चतुर्भगविकल्पतः प्रायश्चित्तं ददतु तथा शुद्धिदर्शनाच्चतुर्दशपूर्विणस्तु साक्षात् नैवेक्षंते ततः कथं ते तथादधुरिति, नैष दोप:, तेषामपि तथाज्ञानात्, तथाचात्र नाकिकादृष्टांतः । ।
[भा. ४४६ ]
नालीए परुवाणया, जहतीए गतो उनजए काली ।
तह पुव्वधरा भावं, जाणंति विसुज्झएजैन ||
वृ- नालिका नाम घटिका, तस्याः पूर्वं प्ररूपणा कर्त्तव्या यथा पादलिप्तकृतविवरण कालज्ञाने
सा चैवं
दाडिमपुकारा लोहमची नालिया उकायव्या । तीसेतलंमि छिद्दं छिद्दपमाणं च मे सुणह ।। छन्नज्यमूलबा लेहिं तिवस्स जाया एगयकुमारीए ।
उज्जुकयपिंडिएहिं कायव्वं नालियाछिदं ।। अहवा दुवस्स जाया गयकुमारीए पुच्छबा लेहिं । विहिं विहिं गुणेहिं तहिं उ कायव्वं नालियाछिदं । । अहवा सुवणमासेहिं, चउहिं चउरंगुला कया सूई । नालयतलंमि तीए कायव्वं नालियाछिद्दं । ।
वृ- इत्यादि, तथा नालिकया यथोदकसंगलनेन दिवसस्य रात्रेर्वा गतोऽतीतो वाऽवशिष्टो वा कालो ज्ञायते, यथा एतावत् दिवसस्य रात्रेर्वा गतमेवावत्तिष्ठति, तथा पूर्वधरा अपि चतुर्दशपूर्वधरादयः
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: १४, [भा. ४४६]
१५७ आलोचयतांभावमभिप्रायंदुरूपलक्षमप्यागमबलतः सम्यगजानंति, बातच'भावे यावेन प्रायश्चित्तेन शुध्यति, तस्मै तत् चतुर्भगिकविकल्पतो जिना इव प्रयच्छंतीति, न किंचिदनुपपन्नं, तदेवं चतुर्दशपूर्विणमधिकृत्य दोपा एकत्वमापन्ना इति भावितम्. अधुना बथा जाति प्रतीत्य दोषा एकत्वमापाते, तथा प्रतिपादयति[भा.४४७ मासचउमासेहिं, बहुहिं वगंतु दिजएसरिसं ।
___ असनाई दव्वाई, विसरिस वत्थूसुजंगरूयं ।। वृ- जातिर्द्विधा, प्रायश्चितैकजातिव्यजातिश्च तत्र प्रायश्चित्तकजातिमधिकृत्येदमुच्यते, मासचतुर्मासिकैर्बहुभिरपि प्रतिसेवितै रकंमासंचतुर्मासादिकं दीयते, इयमत्र भावना बहुपु लघुमासिकेषु प्रतिसेवितेष्वेकवेलायामालोचित्तेषु प्रतिसेवनायां मंदानुभावकृतत्वात् प्रतिसेवितमासानामपि सादृश्यत्वात्आलोचनायामपि सर्वेषामशठभावेनेकवेलायामालांचितत्वात्; एक लघुमासिकं दातव्यं, एवं बहुषु गुरुमासिकेपु प्रतिसेवितेष्वेकं गुरुकं, बहुपु लघुपु द्वैमासिकेष्वकं लघु द्वैमासिकं बहुषु गुरुद्वैमासिकेष्वेकं गुरु द्वैमासिकं, एवं त्रैमासिकं चातुर्मासिक पांचमासिकंपाण्मासिकेप्वपिभावनीयं, विसरिसवत्थूसु जं गरुयमिति विसदृशवस्तुपु यत् गुरुकं तदातव्यं, तद्यथा बहुषु लघुगुरुमासिकषु प्रतिसेवितेष्वेकं गुरुकं, बहुषु लघुगुरुद्वैमासिकेष्वेकं गुरु द्वैमासिकमेव त्रैमासिक चातुर्मासिक पांचमासिक पण्मासिकेष्वपि द्रष्टव्यं, तथा बहुषु मासिकेषु बहुषु च द्वैमासिकेषु प्रतिसेवितेष्वेकं द्वैमासिकमेवं त्रैमासिक चातुर्मासिक पांचमासिक षण्मासिकेष्वपिभावनीयं, बहुषुमासिकेषुद्वैमासिके त्रैमासिकेषु चातुर्मासिकेषु पांचमासिकेषु पाण्मासिकेषु प्रतिसेवितेष्वेकं पाण्मासिकमिति, संप्रति द्रव्यजातिमधिकृत्य दोषाणामेकत्वंभावयति - __ असनाई दवाई इति, द्रव्याणि अशनादीनि अशनपानखादिमस्वादिमानि तान्यकान्यधिकृत्य दोषाणामेकत्वमुपजायते, तत्रैव द्रव्यमधिकृत्यैवं अनेकानि अशनेक द्रव्यविषयाण्याधाकर्मिकान्यभवन्, तत्रैकमाधाकर्मिकंचतुर्गुरुदीयते यदिवा बहन्याहृतान्यभवन तत्रैकमाहृतनिष्पन्नं मासिकं दीयते, एवमुदकार्द्रराजपिंडादिष्वपि भावनीयं, अनेकद्रव्याण्यधिकृत्वैवं अशनमाधाकर्मिकं पानमाधाकर्मिक प्रतिसेवितं, तेषा सर्वेष्वेकवेलमालोचितेषु एकमाधाकर्मिकं चतुर्गुरु दीयते, बहुष्वनेकद्रव्यविषयेषूदकातेषु एकमुदकाईनिष्पन्नं मासलघु दीयते, एवमनेकद्रव्यविपर्वष्वपि स्थापनौद्देशिकादिष्वपि भावनीयं, विसरिसवत्थूसुजंगुरुयमित्येतदत्रापि संबध्यते, तद्यथा एकमशनं राजपिंडो अपरमशनमातमन्यदुदकामपरमाधाकर्मिकमत्रैकमेवगुरुतरमाधाकर्मिकनिष्पन्नंचतुर्गुरु दीयते, एवं पानकादिष्वपिस्वादिममौद्देशिकमत्राप्येकमाधाकर्मिकनिष्पन्नं चतुर्गुरुदीयते अत्रचागारी दृष्टांतः यथा एगो रहगारो तस्स भजाएबहू अवराहाकया, नवभत्तुणा नाया, अन्नयासाघरं उग्घाडदुवार पमोतुं पमायाओ सयज्झियघरे ठिया, तत्थ य घरे साणो पविठ्ठो, तस्समयं च पई आगतो, तेन साणो दिठ्ठोपच्छासाअगारी आगया, अवराहकारिणीतिभत्तुणा पिट्टिउमारद्धासाचितइ,अन्नेवि मे बहू अवराहा अत्थि. ते विमाणाउं एस पिट्टिहिइ, ता इयाणिं चेव सव्वे कहमि, गावी वच्छण पीता वासी हारिया कसभायणमवि हत्थातो पडियं भिन्नं, पडओवि तुम्हाणं नट्ठोक्ति, एवमादि अवराहे, एकरसरा कहिएम् तन सा एकवारं पिट्टिया, एवं लोकोत्तरेपि अनेकेष्वपराधपदेष्वेकप्रायश्चित्तदंडो दीयते, तदेवं दवे एगमनेगत्ति, गतमिदानीमालोचनादीनि त्रीणि द्वाराणि वक्तव्यानि, तपांयथाक्रममिमे दृष्टांताः ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ [भा.४४८] अगारी दिटुंता एगमनंगे यते य अवगहा ।
भंडी चउक्कभंगो सामी पत्तेय ते मि ।। वृ-आलोचनायामगारी दृष्टांतः, तेषु चापगधेषु विपयेषु अगारी दृष्टांतस्तं अपराथा एकऽनके च दुर्बले भंडी दृष्टांतः; तत्र च भंड्या चतुष्कभंगः भंगचतुष्टयमिति भावः आचार्ये स्वामित्वमाप्तस्तेनदृष्टान्तता; तत्रालोचनाविकल्पाइमे - [भा.४४९] निसज्जे वियऽणाए एगमणगाय होइचउभंगो ।
वीसरिउस्सणपए बिइयतिचरिमे सिया दावि ।। - इह स्त्रीत्वं पुंस्त्वं प्राकृतत्वात् निषद्याविकटनायां च भवति, चतुर्भंगी चतुणां भंगानां समाहारश्चतुर्भगीगाथायांस्त्रीत्वेपिपुंस्त्वंप्राकृतत्वातकथं चतुभंगीत्यत आह - एकानेका चएका निषद्या अनंका च तथा एका विकटना अनेका वा इयमत्र भावना, एका निपद्या एका आलोचना इहालाचनां ददानेनगुरोर्निषद्या कर्त्तव्या, यावतश्च वारान्आलोचनां ददाति, तावतो वारान निपद्यांकरोति, तत्र यदा विधिना अशेषानप्यतीचारानविघ्नेनैकवेलायामालोचयति, तदा एकस्यामेव निपद्यायां सर्वातीचागलोचनात्प्रथमोयथोक्तभंगः । ।वीसरिउस्सणपएविइयतिणिद्वितीयोभंगोविस्मृतौ, तृतीया भंग उसणपदेप्रभूतपदेपु किमुक्तंभवति, द्वितीयोभंग एका निपद्याअनेकालोचनाएप विस्मृतातिचारस्य, यदिवामायाविन आलोच्यवंदितगुरौपुनःस्मरणतोमायाविनः पश्चात्सम्यगालोचनापरिणामपरिणतस्य गुरौ तथानिविष्ट एव वंदनकं दत्वा आलोचयती वंदितव्यः तृतीयो अनका निपद्या एका आलोचना एप प्रभूतेन कालेन प्रतिसेविते बहकस्य एकदिने नालोचनामपारयताऽन्यस्मिन्नन्यनस्मिन् दिने निषद्यां कृत्वालोचयतोभावनीयः, यदिवानिषदनं निपद्यागुरी बहुवेलंकायिकाभूमिगतप्रत्यागतेऽनेका निपद्या एकालोचनेति, चरिम सिया दोवि चरमभंगे अनका निषद्या अनंका आलोचना इत्येवंरूप अशटभावोपतस्य स्यातां द्वे अपि कारणे विस्मृतत्वं, यदिवा अपराधबाहुल्यं इदमुक्तं भवति, प्रभूतेन कालेन प्रभूतमासेवितमतो बहुविस्मृतमित्यन्यस्मिन् अन्यस्मिन् दिने स्मृत्वा आलोचयतो, यदिवा अपराधबाहुल्यतएकदिनेनालोचयितुमप्रपारयतोऽपरस्मिन्नपरस्मिन्नहन्यालोचवतोयथोक्तस्वरूपचतुथोभंगः,तत्रएकानिषद्या एकालोचनेतिप्रथमेभंगेएकमेवगुरुतरं प्रायश्चित्तंदीवते,शेपाणां सर्वेषामपि प्रायश्चित्तानामाच्छादकं,तथाचोक्तंतंचगंओहाडणंदिउइइति,अस्यायमर्थः तदेकं गुरुतरनायश्चित्तं शेषाणां प्रायश्चित्तानामवघाटनमाच्छादकं दीयते, इति अत्र दृष्टांतः क्षारयोगः यथाहि पंकापनयनाय प्रयुक्तः क्षारयोगोऽवशेषमपिमलंशोधयति,तथैकमप्यवघाटनं प्रायश्चित्तानि शोधयतीति उक्तं च ।
जहा पंकावणयणपरत्तो खारजागोसेसमलंपिसोहेइ ।
तहा ओहाडणंपच्छित्तं, पिसेसपच्छित्ते सोहइ ।। इति अथवास एवागारी दृष्टांतो, यथासाअगारी एकापराधे हन्यमानाअन्यानप्यपराधान् कथयंत्येकवारं पिट्टिता, यदिपुनर्बहवोऽपराधाः कृता इत्यस्मिन्नन्यस्मिन्दिवसे एकैकमपराधकथयेत्तर्हियावतोवागन कथयेत्तावतोवारान् हन्येत, एवमत्रापि यद्येकैकमपरस्मिन्नहन्यालोचयेत्, ततो याक्तोऽपराधास्तावंति प्रायश्चित्तान्याप्नुयादेकनिषद्यायामेकालोचनावांत्वेकमेव गुरुतरकं प्रायश्चित्तं दीयते, इति द्वितीय भंगे बहुप्रतिसेवितमशठेनसतासक्नस्मृतं, तद्यदि पश्चादालोचयति, तथापि यथा प्रथमेभंगेगुस्तरकमकं शेषं प्रायश्चित्तानामाच्छादकं दत्तं, तथात्रापि अशठभावेन नालोचितवान् तनो यावंति
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ४४९ ]
१५९
प्रायश्चित्तान्यालोचयति तावंति दीवंते इति, तृतीयेपि भंगे बहुप्रतिसंवितमोतऽशदस्य सत एकनिषद्ययालोचना न समापित्मुपगता, ततो यस्मिन् दिने समाप्तिमुपयाति, तस्मिन् दिने प्रथमभंगक इवैकं गुरुतरकं प्रायश्चित्तं दातव्यं, अथ शठतया अन्यस्मिन् अन्यस्मिन्नहन्यालोचयति, तर्हि यावत्यपराधपदानि आलोचयति, तावंति प्रायश्चित्तानि दातव्यानि, चरमभंगेपि वद्यशठभावतो विस्मृततया बहुप्रतिसेवनातो वा अनेकेषु दिवसेष्वालोचना समाप्तिं गच्छति, ततस्तत्रापि प्रथमभंगक इवैकं गुरुतरकमवघाटनं प्रायश्चित्तं देवमथ मायावितया ततो यावत्यपराधपदानि तावंति प्रायश्चित्तानि दातव्यानीति, इह आगारी दृष्टांतः पूर्वमुपक्षिप्तभिदानीं कथयति
[भा. ४५० ] | भा. ४५१ |
गावी पीयावासी, हारिया भायणंच ते भिन्नं । अजेव ममं सुहयं कारड पडओवि ते नही ! | एगावराहदंडे अत्रेय कहेय गारिहम्मंती | एवं गपएसुवि दंडो लोगुत्तरोएगी ||
बृ- अगारी गृहस्था रथकारस्य भार्या, एकापराधदंडे शून्ये गृहं चाप्रविष्टइत्येकस्यापराधस्य दंडे पिट्टनलक्षणे भर्त्राक्रियमाणे हन्यमानाऽचिंतयत् बहवोऽपराधा मया कृतास्ततो मा प्रतिदिवसमेव मां हन्यात् किं अद्यैव मां सुहतां करोतु, एवं चिंत्तयित्वा अन्यानप्यपराधान् कथयति, यथा गौर्वत्सेन पीता, किमुक्तं भवति, गांवत्सो धावितवान्, तथा वासी चहारिता क्वापिमुक्ता कस्मै समर्पिता वान जानामि, तथा भाजनमपि कांस्यभाजनमपि ते तव संबंधी यत्र भवान् भुंक्ते हस्तात् पतितं सत् भग्नं तथा पटोपि ते तवसम्बन्धी नष्टी न दृश्यते केनापि हृत इति भावः एवं लोकीर्तरेपि एक निषद्यायामे कालोचानायामित्यादि, चतुर्भङ्ग्याममायाविनो अनेकेष्वपराधपदेषु दण्ड एको गुरुतरको दीयते, अथवा अत्रैवालोचनविषयेऽयमन्यो दृष्टान्तः [ भा. ४५२]
नेगासु चोरियासु मारणदंडी न सेसया दंडा । एवमनेग पएसुविएको दंडो न उ विरुद्धो ॥
बृ. एगो चोरों तेन च बाहुयाओ चोरियाओ कयाओ तं जहा, कस्सइ भाणं हरियं, कस्सइ पडओ, कस्सइ हिरणं कस्सइ उप्पं, अनया तेन राउले खत्तं खणियं रयणा हिया दिट्टो, आरक्खगेहिं गहितो रनो उवढवितो, तस्समयं च अने बहवो उवठिया भांति, अम्हवि एएण हडं, ततो रन्ना रयणह रित्ति काउं तस्स मारणदंडो एक्को आणत्तो, सेस चोरिया दंडा तत्थेव पविड्डा तथा चाह, अनेकासु चोरिकासु रत्नचोरिकानिमित्तं तस्यैको मारणदंड: प्रयुक्तो, न शेष चोरिका दंडा स्तेषां तत्रैव प्रविष्टत्वात् एवं लोकोत्तरेप्यनेकपदेषु गुरु कैकपदनिमित्त एको दंडोऽविरुद्धः शेषदंडाना तत्रैव प्रवेशत्, तदेवमालोचनां प्रत्येकत्वं दोषाणामुपपादितं, साम्प्रतं दुर्बलं प्रतीत भाव्यते, तत्र भंडी दृष्टांत स्तत्रापि भङ्गचतुष्टयं, तद्यथा भंडी बालिका बलीवर्दा बलिका ? भंडी बलिका बलिवर्द्धा दुर्बलाः, २ भंडी दुर्बला बलीवर्द्धा दुर्बलिकाः ३ दुर्बलाबलीवद्धाश्च दुर्बलिकाः ४ तत्र प्रथमभंगे बाह्यं परिपूर्णमारोप्यते, द्वितीयभंगे यावत् बलीवर्द्धा आक्रष्टुं शक्नुवंति तावदारोप्यते तृतीयभंगे यावता आरोपितेन भंडा न भज्यते तावदारोहयते चरमभंगे यावन्मात्रेण न भंडी भंगमुपयाति, यावच्चबलीवर्द्धा आक्रष्टुमलं तावदाहयते एष दृष्टांतोऽयमुपनयः - ( भा. ४५३ ] संघयणं जह सगड धित्तीउ धोजेहि होति उवनीया । बिय तिय चरिमे भंगे, तं दिजइ जं तरइ वोढुं । ।
-
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१/१४
वृ-यथा शकटं तथा संहननं शकटस्थानीयं संहननमित्यर्थः, धृतयो धुर्येधोस्यैर्भवत्युपनीता उपनयं नीताः धौरेय तुल्या धृतव इतिभावः अत्रापि भंगचतुष्टयं, तत्र प्रथमं भंगे यावदापन्नं तत्सर्वं दीयत, द्वितीये धृत्यनुरूपं तृतीये संहननानुरूपं, चतुर्थे धृतिसंहननानुरूपं तथा चाह, बियतियेत्यादि, द्वितीयतृतीये चरमं भंगे तत् प्रायश्चित्तं धृत्याद्यऽनुरूपं दीयते, यत् शक्नोति वोढुमिति, सांप्रतमाचार्यमधिकृत्य दोषाणामेकत्वं यथोपपद्यते तथा भाव्यते, तत्र स्वामित्वप्राप्तस्तेन दृष्टांतस्तमेवाह । 1निवमरणमूलदेवो आसेहि वासे य पट्टि नउ दंडो । संकप्पियगुरुदंडो मुच्चइ जं वा तरइ वोढुं ||
[ भा. ४५४ ]
वृ- एगत्थनगरे राया अपुत्ती मतो, तत्थविरजचिंतगेर्हितत्थ देवयाराहणनिमित्तं आसोय हिवासीओ, हत्थीय, इतो य मूलदेवो चोरिवं करतो आरखगेहिं गहितो, तेहिं रज्जचिंतगेहिं बज्झो आनंती नगरं हिंडाविजइ, इतोय सी आसो हत्थी य मुक्को तेहिं अट्टारसपयइपरिवारहिं दिट्टो मूलदेवो आसेन हिसियं, पट्टी अजिड्डीया, हत्थिणा गुलुगुलाइयं गंधोदकं करे घेत्तुं अहिसित्तो खंधे य अड्डितो, सामुद्रिकलक्षणपाटकरादिष्टएष राजा इति, तस्य चोरिकापराधाः सर्वेमुक्ताः, राज्ये स्थापितस्तखथाचाह नृपमरणमभूत् तताऽश्वोधिवासितोऽश्वाधिवासः कृतः, तेनाश्वेन मूलदेवस्य पृष्टं दत्तं, ततो मूलदेवी राजा बभूव, न पुनस्तस्य चौरिकादंडः कृतः एप दृष्टांतोऽयमुपनयः एकस्य साधोर्बहुश्रुतस्य अपराधे प्रायश्चित्तं दंडी गुरुकः संकल्पित आचार्यश्च कालगताः स चाचार्यपदयोग्य इत्याचार्यः स्थापितः गच्छेच सूत्रार्थः तदुभयादिभिः संग्रहः कर्त्तव्यः, तत् यत् शक्नोति वोढुं तद्दीयते, अथ न शक्नोति, तर्हि न किंचिद्दीयते, तथा चाह संकप्पेत्यादि संकल्पितगुरुदंड आचार्यपद स्थापितः सन् एवमेव उच्यते, यद्वा शक्नोति वोढुं तद्दीयते इति, एवमाचार्यमधिकृत्य दोषा एकत्वमापन्नाः अत्राह चोदकः साधूक्तमिदं दोपैकत्वकारणं, किमनया एतावत्प्रमाणया स्थापनारोपणाभ्यामाकृष्टिविकृष्टया इतः पंच दिवसा गृहीता, इतो दशेत्यादिरूपया गुरुणा ह्यागममनुसृत्व वत्प्रायश्चित्तमाभवति, तत्स्थापनारीपणाभ्यामंतरेणैव दीयतामिदं ते प्रायश्चित्तमिति, अत्र सूरिगह
[ भा. ४५५ |
चोयग पुरिसा दुबिहा, गीयागीचपरिणामि इवरेव । दोहवि पचयकरणं सव्वे सफला कया मासा ।।
वृ- चोदकपुरुपा द्विविधास्तद्यथा, गीयागीयत्ति गीतार्था अगीतार्थाश्च, अगीतार्था द्विविधाः परिणामिनः, इतरे च, इतर नाम अपरिणामा अतिपरिणामाञ्च तत्र गीतार्थानामपि च परिणामिकानां परिहारस्थानमापन्नानां यत् दातव्यं, तत् स्थापनारोपणाभ्यामाकृष्टिविकृष्टया विना दीयते, अत्र दृष्टांतो वणिक् ।। एगो वाणियओ तस्स वीसं भंडीती एकजातीयभंडभरियाओ सव्वा तो समभरातो तस्स गच्छतो सुकठाणेसुं कियतो उवठितो भाइ, सुकं देहि, वणिओ भणइ, किं दायव्वं, सुंकिओ भणइ, वीसतिमो भागो, तहेव वणिएण सुकिएण य परिच्छिता मा ओयारणपव्वारोहेसु विक्खेवी हवउत्ति एका भंडी सुंके दिन्ना, एवं सव्वेसिं गीयत्थाणमगीयत्थाण पारिणामगाणं विणा आकढिविगढिए पायच्छित्तं दिजइ, जे उन अगीयत्था अपरिणामगा अतिपरिणामगा य ते जइ छण्हं मासाणं परेण आवणा, तेसिं दोन्ह पच्चयकरणड्डा सव्वे मासा ठेवणारीवणविहाणेण सफलीकाउं दिचंति, तथा चाह दोण्हवीत्यादिद्वयानामपि अपरिणामकानामतिपरिणामिकानां च प्रत्ययकारणं स्यात्, इति हेताः सर्वे मासाः स्थापनारोपणाभ्यां सफलाः कृता अत्र दृष्टांतो मुर्खमरुकेन, मुक्खमरुगस्स वीसं भंडीतो एगजातीयभंडभारियाती सव्वाती
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ४५५ ]
१६१
किं मम
समभारियातो तस्स गच्छतो सुकठाणेसुं किती उवठितो भाइ, एगं भंडिं दाउं वच्च, उयारणविक्खेवेण मुक्खमरुगो भाइ उयारिताए एकक्कातो वीसइमं भागं गण्हसु, सुकिएण तस्स सव्वभंडीतो उयारिता, एक्केकातो वीसइमी भागो गहितो, मरुगसरिच्छा अगीया, सुंकियसरिसी गुरु, अहवा निहिदिट्टंतो कज्जा कज्जे जयमाणा जयमाणासु, एक्केण वाणिएण निही उक्खणिती, तं अणेहिं नाउं निवेइयं वणिओ दंडितो नही य से हडी, एवं मरुएणवि निही दिट्टो, रणो निवेइओ, रणो पुच्छितो, तेन सव्वं कहियं, मरुगां पूइतो निहीवि से दिक्खिणादिन्नी, एवं जो कज्जे जयणागारी तस्स सव्वं मरुगरसेव मुइ, जो कजे अजयणागारी अकजे य जयणागारी य अजयणागारी य, एतेसु वणिगस्सेव पच्छितं दिजइ, नवरं कज्जे अजयणाकारिस्स लघुतरं दिजइ एतदेवाह -
[ भा. ४५६ ]
वणिमरुगनिही व पुनो, दिठता तत्थ होति कायव्या ।
गीयत्थमगीयाण य उवणयणं तेहिं कायव्वं ।।
वृ-गीतार्थानामगीतार्थानां च विषये वणिक्मरुकनिधयः पुनः दृष्टांता भवंति, कर्त्तव्याः, तत्र वणिजा गीतार्थानामुपनयनं कर्त्तव्यं, मरुकेनागीतार्थानां एवमेतच्चानंतरमेव भावितं, तत्र वणिग्मरुकदृष्टांतावेव भावयति ।
[भा. ४५७]
वीस वीसं भंडी वणिमरुसव्या य तुल्लभंडातो । वीसइ भागं सुकं मरुगसरित्थो इहमगीतो ।।
वृ- वणिजा मरुकेण च प्रत्येकं विंशतिविंशतिभांड्यो गंत्र्यः कृताः, कथं भूता इत्याह, सर्वास्तुल्यभंडाः तुल्यक्रयाणकाः तत्र शौल्किको विंशतितमां भागः प्रत्येकमेकैकं विंशतितमं भागं याचितवान्, वणिक्एकां भांडीमेव दत्तवान्, मरुस्तु प्रत्येकं प्रत्येकं भंडीभ्य एकैकं विंशतितमं भागं, अत्र वणिकसदृशी गीतार्थो, मरुकसदृशः पुनरिह अगीतांऽगीतार्थः, अथवा कार्याकार्येषु यतनायतनयोर्निधिलाभे यौ वणिग्मरुको दृष्टांतौ कर्त्तव्यों, तथा चाह, अथवा वणिमरुगय निहिलंभ निवेइए वणिय दंडो ।
[भा. ४५८ ]
-
मरुए पूय विसज्जण इय कज्जमकज्ज जयमजओ ।।
वृ- अथवेति प्रकारांतरे एतच्चप्रकारांतरमिदं पूर्वं गीतार्थागातार्थयोवणिग्मरुकदृष्टांतावुक्ताविदानीं तु कार्याकार्येषु यतनायामयतनायां च निधिलाभोपलिक्षितौ वणिग्मरुकदृष्टांतावुच्येते, इति, वणिजा निधिलाभे अनिवेदिते वणिजो राज्ञा दंडः कृतः, मरुकेणनिधिलाभे निवेदिते तस्मिन् मरुके राज्ञा पूजा कृता, विसर्जनं च प्रदानं च निधिः मस्काय कृतं इत्येवममुना दृष्टांतेन कार्यमकार्यं वाऽधिकृत्य यतमानोऽयतमानश्चोपनेतव्यः, यः कार्ये यतनाकारी, समरुक इव पूज्यः, सर्वमपि च तस्य प्रायश्चित्तं मुच्यते, कार्ये अयतनाकारी अकार्ये यतनाकारी अकार्ये यतनाकारी च वणिगिव दंड्यते नवरं कार्येऽयतनाकारिणः स्तोको दंड:, अथवा यदधस्तादवाचि आचार्यस्य सर्वमुच्यते, किमिति वा शेषाः साधवः सर्वं प्रायश्चित्तं बाह्यं अत्र निधिदृष्टांतस्तथा चाह
[भा. ४५९ ]
मरुयसमाणो उ, गुरू मुच्चइ पुव्वंपि सव्वं से । साहू वणिउव जहा, वाहिजइ सव्वपच्छित्तं ।।
वृ- कथानकं प्रागुक्तमेव उपनयनस्त्वन्यथा, यथा मरुको निधिलाभनिवेदनेन राज्ञो अनुग्रहं कृतवान्
2111
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १-१/१४ तथा आचार्यापि गच्छापग्रहं करोति, गच्छांपग्रहणं च कुर्वन् भगवदाज्ञां पालयति, ततो मरुकवत् स पूज्यः, सर्व च तस्य प्रायश्चित्तं मुच्यते इत्यदीपः, तथा चाह, मरुकसमानी गुरुरिति पूज्यते, अत एव च से तस्य पूर्व प्रायश्चितं मुच्यते, साधुः पुनर्यथा वणिक तथा द्रष्टव्यः, ततः सर्वं प्रायश्चित्तं वाह्यते, अथवा वणिक् मरुवनिही पुनी इत्यत्र वणिग्दृष्टांतोऽगीतार्था नाम्, मस्कदृष्टांतोगीतार्थानामुभयेषामपि यादृशः, षण्मासालोचनायामाचार्यस्य विनयोपचारः करणीयस्तथा मासिकालोचनायामपि इत्यत्रार्थे निधिदृष्टांतस्तथा चाह:[भा. ४६० ]
य
अहवामहानिहिम्मी जी उवयारी स एव थोवेवि । विनयादुवया पुन, जो छमासे समासे वि ।।
वृ- अथवेति निधिशब्दस्यार्थांतरार्धदृष्टांते चापदर्शने महानिधावुत्खनितव्ये, यो यादृश उपचारः क्रियते, स एव तादृश एव स्तोकेपि निधावुत्खनितव्यं करणीयः, एवमपराधालोचनायामपि यादृशः षण्मासालोचनायां विनयाद्युपचारः क्रियते, आदिशब्दात् प्रशस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावपरिग्रहः स तादृशी मासेपि मासिकायामपि कर्तव्यः, अत्राह परो यदिदं सूत्रखंड यूयं प्ररूपयथ तेन परं पलिउंचए वा अपलिउंचिए वा ते चैव छम्मासा इति, स किमेष सर्वस्यापि नियम उत पुरुषविशेषस्य ? सूरिराह । । सुबहूहिंदि मासेहिं छम्मासाणं परं न दायव्वं । अविकोवियस्स एवं विकोविए अन्नहा होइ ।
[भा. ४६१]
वृ- षण्मासेभ्यः परतः सुबहुभिरपि मासैः प्रतिसेवितैः प्रायश्चित्तं पण्मासानां परं सप्तमासादिकं न दातव्यं, किंतु षण्मासावधिकमेव, यतोऽस्माकमेतावदेव भगवता वर्धमानस्वामिना तपोर्हं प्रायश्चित्तं व्यवस्थापितं एतच्चैवमुक्तप्रकारेण स्थापनारोपणाप्रकारणलक्षणेन दातव्यं, अविकोविदस्य अपरिणामकस्य अतिपरिणामकस्य वा अगीतार्थस्य च, इयमत्र भावना, सर्वस्याप्येष नियमो यदुत सुबहुष्वपि षएमासेभ्यः परत मासेषु प्रतिसंवितेषु प्रायश्चित्तं परमासावधिकमेव दातव्यं, न ततोधिकमपि केवलमेतावांस्तु विशेषां योऽपरिणामको अतिपरिणामिको वा तस्यागीतार्थस्यस्थापनारोपणाप्रकारेण सर्वान् मासान् सफलीकृत्य षाएमासिकं तपी दीयते, यस्तु विकोविदो गीतार्थोऽगीतार्थो वा परिणामकस्तस्मिन्नन्यथा भवति प्रायश्चित्तदानं, किमुक्तं भवति, विकोविदस्य पण्मासानां परतः सुबहुष्वपि मासेषु प्रतिसेवितेषु शेषं समस्तं त्यक्त्वा षण्मासा दीयंते, न पुनरस्ति तत्र स्थापनारोपणाप्रकार इति, आह परो, यदि भगवता तपोहे प्रायश्चित्ते उत्कर्षतः षण्मासा दृष्टास्ततः षण्मासातिरिक्तमासादिप्रतिसेवने छेदादि कस्मान्नदीयते, येन शेषं समस्तमपि त्यज्यते इति तत्राह -
| भा. ४६२ ]
सुबहूहिं वि मासेहिं छेदो मूलं तहिं न दायव्वं । अविकोवियरस एवं विकोविए अन्नहा होति ।।
7
वृ· यो नामागीतार्थोऽपरिणामको ऽतिपरिणामिको वा चो वा छेदादिकं न श्रद्दधाति तस्य एवमवसातव्यं, षण्मासानामुपरि सुबहुभिरपि मासैः प्रतिसेवितैः छेदी मूलं वा न दातव्यपरिणामादिस्वभावतया तस्य छेदमुलानर्हत्वात्, किंतुस्थापनारोपणाप्रकारेण सा दीयंते: विकोविद गीतार्थेऽगीतार्थे परिणामके तदेव पण्मासदांनमन्यथा भवति, स्थापनारोपणाप्रकारमंतरेणापि एवमेव दीयंते षण्मासा इति भावः, अयमत्र संप्रदायः, अविकोविदा उक्तस्वरूपा निःकारणं प्रतिसेवनया यतनया प्रतिसेवनया वा अभीक्ष्णप्रतिसेवनया या यदिवा कथमपि छेदमूलादिकं प्राप्तास्तथापि तेषां छेदो मूलं वा न देयं, किंतु
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४ [भा. ४६२ ]
१६३
षाण्मासिकं तपः, यदि पुनरकोविदोप्युपेत्य पंचेन्द्रियवातं करोति, दर्पेण वा मैथुनं प्रतिसेवते, तदा तपः छेदो मूलं वा दीयते, विकोविदस्य पन्नां मासानामुपरि बहुष्वपि प्रतिसेवितेषु मासेषु प्रथमवेलायामुद्धातिताः षण्मासादीयंते, द्वितीयवेलायामनुद्घातितास्तृतीयवेलायां छेदो मूलं बा इति, अथ कीदृशी विकोविदः कीदृशो वा अविकोविद इत्यत आह
[भा. ४६३]
गीतोविकोविदो खलु कयपच्छित्तोसिया अगीतोवि । छमासियपट्टवणाए तस्स सेसाण पक्खेवी ।।
बृ- गीती गीतार्थः खलु कृतप्रायश्चित्तो विकोविदः, योप्युक्तो यथा आर्य यदीयं भूयः सेविष्यसे, ततः छेदं मूलं वा दास्यामः, सोपि कोविदः, तद्विपरीतोऽगीतार्थः यश्च प्रथमतया प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यते, यश्चोक्तोपि तथा न सम्यक् परिणमयति, स स्याद् भवेदकोविदः, तत्र यदि कोविदः षट्मासेषु तपसा कर्त्तुमारब्धेष्वंतरायदिवा मासादिकं प्रतिसेविते तत् तस्य पूर्वप्रस्थापितपण्मासस्य ये शेषा मासा दिवसा वा तिष्ठति तेषां मध्ये प्रक्षिष्यंते, न पुनः षण्मासपरिपूर्णानंतरं तद्विपयं भिन्नं प्रायश्चित्तं दातव्यमिति तथा चाह पण्मासप्रस्थापनायां षण्मासेषुतसाकर्तुमारब्धेषुइत्यर्थः तस्यमासिकादेरपांतराले प्रतिसेवितस्य षण्मासस्ययेशेषामासा स्तिष्ठंति, तेषांमध्ये अनुग्रह कृत्स्नेननिर नुग्रहकृत्स्नेन वा प्रक्षेपः, आह, एतत् तपः छेदमूलाई प्रायश्चित्तं कुत उत्पद्यते; सूरिराह
[भा. ४६४ ]
मूलातिचारे चेयं, पच्छितं होइ उत्तरेहिं वा । तम्हा खलु मूलगुणेऽनतिक्कमे उत्तरगुणे वा ।।
वृ- एतत्तपः छेदमूलाई प्रायश्चित्तं यस्माद् भवति, मूलातिचारमूलगुणतिचारे प्राणातिपातादि प्रतिसेवने इत्यर्थः, उत्तरैर्वा उत्तरगुणैर्वा पिंडविशुद्धयादिभिरतिचर्यमाणैर्भवति प्रायश्चित्तं, तस्मात् मूलगुणात् प्राणातिपातादिसेवनया उत्तरगुणाद्वा उद्गमादिदोषासेवनया नातिक्रमेत्, अत्र पर आहमूलव्वयाइयारा जयाऽसुद्धाचरणभंगा होति । उत्तरगुणातियारा, जिनसासने किं पडिकुट्ठा ।।
[भा. ४६५ ]
वृ- यदि मूलगुणातिचारा अशुद्धा इति कृत्वा चरणभ्रंशका भवंति, ततः साधूनामुत्तरगुणातिचाराश्चरणस्याभ्रंशकाः प्राप्ता मूलगुणातिचाराणां चरणभ्रंशकतया प्रतिपन्नत्वात् ततः किमुत्तरगुणा जिनशासने प्रतिक्रुष्टाः न युक्तस्तेषां प्रतिषेधो दोषाकारित्वादितिभावः ।
[ भा. ४६६ ]
उत्तरगुणातियारा जयसुद्धा चरणभसया होति,
मुलब्वयातियारा, जिनसासने किं पडिकुड्डा ।।
वृ- यदि उत्तरगुणातिचारा अशुद्धा इति कृत्या चरणभ्रंशका भवंति, ततः मूलव्रतातिचारांञ्चरणभ्रंशकान् प्राप्नुवंति, उत्तरगुणातिचाराणां चरणभ्रंशकतया प्रतिपन्नत्वात् तथाच सति मूलव्रतातिचाराः किं जिनशासने प्रतिक्रुष्टाः दोषाभावात् अत्र सूरिराह
[भा. ४६७ ]
=
मूलगुणउत्तरगुणा जम्हा भंसंति चरणसेढितो । तम्हा जिनेहिं दोनिवि, पडिकुड्डा सव्वसाहूणं ।।
वृ- यस्मात् मूलगुणा उत्तरगुणा वा पृथक् पृथक् युगपद् वा अतिचर्यमाणाश्चरणश्रेणीसंथमश्रेणीतो भंशयति साधून ततो जिनैः सर्वज्ञैर्द्वयोरषि मूलगुणातिचारा उत्तरगुणातिचाराश्च प्रतिक्रुष्टाः अन्यच्च मूलगुणेष्वतिचर्यमाणेषु मूलगुणास्तावद्धता एव किंतूत्तगुणा अपि हन्यंते, उत्तरगुणेष्वतिचर्यमाणेषूत्तर
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-१/१४ गुणास्तावद्धता एव, किंतुमूलगुणा अपि हन्यते तथा चात्र दृष्टांतमाह - [भा,४६८] अग्गग्घातो हणेमूलं, मूलघातोउ अग्गयं ।
तम्हा खलु मूलगुणा नसंतिनय उत्तरगुणाय ।। वृ- यथा तालद्रुमस्याग्रसूच्या घातो मूलं हंति मूलघातापि चागं हंति, एवं मूलगुणानां विनाश उत्तरगुणानपिनाशयति, उत्तरगुणानामपि विनाशोमूलगुणान्तस्मात्मूलगुणातिचाराश्चजिनैः प्रतिक्रुष्टाः, अत्र चोदक आह, यदि मूलगुणानां नाशे उत्तरगुणानामपि नाश उत्तरगुणानां नाशे मूलगुणानामपि, तस्मात्ततोनखलुनैव मूलगुणा संति, नाप्युत्तरगुणाः यस्मान्नास्तियसंयतो, यो मूलोत्तरगुणानामन्यतमं गुणंनप्रतिसेवते,अन्यतमगुणप्रतिसेवने च द्वयानामपिमूलोत्तरगुणानामभावः, तेषामभावेसामायिकादिसंयमाभावः, तदभावेवकुशादिनिर्गथानामभावस्ततः प्राप्तं तीर्थमचारित्रमिति, अत्रसूरिराह - [भा.४६९) चोयग छक्कायाणं,तुसंजमोजाऽनुधावएताव ।
मूलगुणउत्तरगुणा दोणिवि अनुधावते ताव ।। वृ-चोदक यावत्पट्जीवनिकायेषुसंयमोऽनुधावति, अनुगच्छति,प्रबंधन वर्तते, तावत्मूलगुणा उत्तगुणाश्च द्वयेप्येते अनुधावंति, प्रबंधन वर्तते ।
इत्तरसामाइयथ्यसंजमातहदुवे नियंठाय |
बउस पडिसेवगातो अनुसजंते यजा तित्थं ।। वृ- यावत् मूलगुणा उत्तरगुणाश्चानुधावंति, तावदित्वरसामायिकछेदसंयमावानुधावतः, यावच्चत्वरसामायिकछेदोपस्थापनसंयमौतावद्द्वौ निग्रंथावनुधावतः तद्यथा बकुशःप्रतिसेवकश्चतथाहि यावत्मूलगुणप्रतिसेवना, तावत्प्रतिसेवको, यावदुत्तरगुणप्रतिसेवना,तावबकुशः, ततोयावत् तीर्थ तावत् बकुशाः प्रतिसेवकाच अनुसजेति, अनुवर्तते, ततो नाचारित्रं प्रसक्तं प्रवचनमिति, अथ मूलगुणप्रतिसेवनायामुत्तरगुणप्रतिसेवनायां वा चारित्रभ्रंशेऽस्ति कश्चिद्विशेष उत नास्ति ? अस्तीति बूमः, कोसावित्याहभा.४७१] मूलगुणदइयसगडे, उत्तरगुणमंडवेसरिसवाई !
छक्कायरक्खणट्ठा दोसुविसुद्धे चरणसुद्धी ।। वृ-मूलगुणेषुदृष्टांतो इतिः, शकटंच केवलम्,उत्तरगुणा अपितत्रदर्शयितव्याः, उत्तरगुणेषु दृष्टांतो मंडपे सर्पपादि, आदिशब्दात् शिलादिपरिग्रहः, अत्रापि मूलगुणा अपि दर्शवितव्याः इयमत्रभावना, एकेनापि मूलगुणप्रतिसेवनेन ततक्षणादेव चारित्रभ्रंश उपजायते, उत्तरगुणप्रतिसेवनायां पुनः कालन अत्र दृष्टांतो दृतिकः, तथाहि यथा दृतिक उदकभृतः, पंचमहाद्वारस्तेषां महाद्वाराणामेकस्मिन्नपि द्वारे मुत्कलीभूते तत्क्षणादेव रिक्तीभवति, सुचिरेण तु कालेन पूर्यते, एवं महाव्रतानामकस्मिन्नपि महाव्रत अतिचर्यमाणे तत्क्षणादेव समस्त चारित्रभ्रंशोभवति, एकमूलगुणघाते सर्वमूलगुणानां घातात्, तथा चगुरखोव्याचक्षते, एकव्रतभंगेसर्वव्रतभंगइति, एतन्निश्चयनयमतं,व्यवहारतः पुनरेकव्रतभंगेतदेवैकं भग्नं प्रतिपत्तव्यं, शेषाणां तु भंगः क्रमेण, यदि प्रायश्चित्तप्रतिपत्या नाऽनुसंधत्ते इति, अन्ये पुनराहु श्चतुर्थमहाव्रतप्रतिसंवने तत्कालमेव सकलचारित्रभ्रंशः, शेषेसु पुनर्महाव्रतेष्वभीक्ष्णं प्रतिसेवनया महत्यतिधरणे वा वेदितव्यः, उत्तरगुणप्रतिसेवनायां पुनः कालेन चरणभ्रंशो, यदि पुनः प्रायश्चित्तप्रतिपत्त्या नोचालयति, एतदपि कुतोऽवसंयमिति चेत् उच्यते, ते शकटदृष्टांतात्तथाहि, शकटस्य
___
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं : १४. [भा. ४७१]
१६५ मूलगुणा द्वे चक्रे उद्धी अक्षश्च, उतरगुमा वध्नकीलकलोहपट्टकादयः गर्मूलगुणैरुत्तरगुणेश्चसुसंप्रयुक्तं सत्शकटं यथा भारवाहनक्षम भवति, मार्गे च सुखं भवति, साधुर्गप मूलगुणैरुत्तरगुणैश्च सुसंप्रयुक्तः सन् अष्टादशशीलांगसहस्रभारवहनक्षमोभवति, विशिष्टविशिष्टतरोत्तरसंयमाध्यवसायस्थानपथेचसुखं वहति, अथ शकटस्य मूलांगानामेकमपि मूलांगं भग्नं भवति, तदा न भारवहनक्षम, नापि मार्गे वर्तते, उत्तरांगैस्तुकैश्चिद्विनापिशकटं कियत्कालंभारक्षमभवति, प्रबहतिच मार्गेकालेनपुनर्गच्छताऽन्यान्यपि परिशटनादयोग्यमेव तदुपजायते । ___ एवमिहापि मूलगुणानामेकस्मिन्नपि मूलगुणे हते न साधुनामष्टादशशीलांगसहस्रभारवहनक्षमता, नापि संयमश्रेणिपथे प्रवहनं, उत्तरगुणैस्तु कैश्चित् प्रतिसेवितैरपि भवति कियंतं कालं चरणभारवहनक्षमता, संयमश्रेणिपथेप्रवर्तनं च, कालेन पुनर्गच्छता तत्राप्यन्यान्यगुणप्रतिसेवनातो भवति समस्तचारित्रभ्रंशस्ततः शकटदृष्टांतादुपपद्यते,मूलगुणानां एकस्यापिमूलगुणस्यन नाशे तत्कालंचारित्रभ्रंश, उत्तरगुणनाशे कालक्रमेणेति, इतश्चैतदेवं मंडपसर्षपादिइष्टांतात्, तथाह्येरंडादिमंडपेयद्येको द्वौ बहवो वा सर्पपा, उपलक्षमेतत् तिलतंदुलादयो वा प्रक्षिप्यंते, तथापि न स मंडपो भंगमापद्यते, अतिप्रभूतैः आढकादिसंख्याकैर्भज्यते, अथतत्रमहती शिलाप्रक्षिप्यते, तदा तयैकयापितत्क्षणादेवध्वंसमुपयाति, एवं चारित्रमंडपोप्येकाद्वित्र्यादिभिः उत्तरगुणैरतिवर्यमाणैर्नभंगमुपयाति,बहुभिस्तुकालक्रमेणातिचर्यमाणैर्भज्यते, शिलाकल्पेन पुनरेकस्यापि मूलगुणस्यातिचारण तत्कालं भ्रंशमुपगच्छतीति, तदेवं यस्मात्मूलगुणातिचरणेक्षिप्रमुत्तगुणातिचरणेकालेन चारित्रभ्रशोभवति, तस्मान्मेमूलगुणाउत्तरगुणाश्च निरतिवाराः स्युरितिषट्कायरक्षणार्थं सम्यक्प्रतिपत्तव्यं, पट्कायरक्षणे हिमूलगुणाउत्तरगुणाश्चशुद्धा भवंतितेपुचद्वयेष्वपिशुद्धेषु, अत्रगाथायामेकवचनं प्राकृतत्वात्,प्राकृते हिवचनव्यत्ययोपिभवतीति, चरणशुमिद्धश्चारित्रशुद्धिः, अत्र शिष्य प्राह, ये प्राणातिपातादिनिवृत्त्यात्मकाः पंचमूलगुणास्ते ज्ञाता येतूतरगुणास्तान्नजानीमस्ततः केते उत्तरगुणा इति सूरिराह[भा.४७२] पिंडस्स जा विसोही, समितीओभावना तवो दुविहो ।
पडिमा अभिग्गहाविय, उत्तरगुणा मो वियाणाहि ।। वृ-पिंडस्यया विशोधिर्याश्च ईय्यासमित्यादिका याश्चभावना महाव्रतानां, यच्च द्विभेदंतपः, याश्च प्रतिमाभिक्षूणांद्वादशयेचाभिग्रहाद्रव्यादिभेदभिन्ना एतानुत्तरगुणान्मोइति पादपूरणेविजानीहि, एतेषां चोत्तरगुणानामियंक्रमेण संख्या ।। [भा.४७३] वायाला अट्टेवउ पणवीसाबारबारस यचेव ।
दव्वाइचउरभिग्गह, भेया खलु उत्तरगुणाणं ।। वृ-उत्तरगुणानांप्रागुक्तानां पिंडविशुध्यादीनांक्रमणखल्चमीभेदास्तद्यथा, पिंडविशुद्धाचत्वारिशद्भदाः षोडशविध उद्भमः, षोडशविधा उत्पादना, दशविधा एषणाच,समितीनामष्टो भेदास्तद्यथा पंचईर्यासमित्यादयस्तथा मनःसमितिकसमितिःकायसमितिरित्यष्टौ,भावनानांभेदाः पंचविशतिः, एकैकस्य महाव्रतस्यपंचपंचभावनाः सद्भावात्, तपसा द्विविधस्यापिसर्वसंख्ययाभेदाद्वादश, द्विविधं हितपोबाह्याभ्यंतरभेदात्, बाह्याभ्यंतरस्यच प्रत्येकंषट्भेदा इति,प्रतिमानांभेदाद्वादश,तेच मासित्तं ताइत्याद्यावश्यकग्रंथतो वेदितव्याः, अभिग्रहभेदाश्चत्वारो द्रव्यादिकाः द्रव्याभिग्रहाः क्षेत्राभिग्रहाः कालाभिग्रहा भावाभिग्रहाश्चतदेवमुक्ता उत्तरगुणाः; संप्रतियदधस्तात्प्रायश्चित्तमुपवर्णित्, तद्गतानां
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ पुरुषाणामिमे विशेषा इति प्रतिपादयति । भा.४७४] निगयवस॒ताविय संचइया खलु तहा असंचइया ।
एककातेदुविहा उग्घायातहा अनुग्घाया ।। वृ-ये प्रायश्चित्तं वहति, ते द्विविधास्तद्यथा निर्गताः वर्तमानाश्च वर्तमानाश्च निर्गता नाम ये तपार्ह प्रायश्चित्तमतिक्रांताच्छेदादिप्राप्ताः, वर्तमानायतपार्हे प्रायश्चित्तेवर्तते, तत्र येवर्तमानास्तपुनर्द्विविधाः संचयिताअसंचयिताश्चसंचयःसंजातएपामितिसंचयिताः,तारकादिदर्शनादितचप्रत्ययः येषांषण्णां मासानां परतः सप्तमासादिकं यावदुत्कर्षतोऽशीतं शतं मासानां प्रायश्चित्तं प्राप्तास्ते संचयितास्तेषां मासेभ्यः स्थापनारोपणाप्रकारण दिवसान् गृहीत्वा पण्मासावधिकं प्रायश्चित्ते वर्तते, ते संचयिता असंचयिताश्चएकैके द्विविधा उधातास्तथा अनुयाता, उद्घातो नामलघुरनुद्धातो नाम गुरुस्तत्रये संचये असंचयेच उद्घाते वर्त्तते,तेसंचयिता असंचयिताश्च उद्घाताः,येपुनरनुरातेवत, संचयिता असंचयिताश्चते अनुद्घाता; सांप्रतमेनामेवगाथांयथोक्तव्याख्यानेनच्याख्यानयति ।। [भा.४७५] छयाईआवणाउनिग्गयाते तबाउबोधव्वा ।
जे पुन वट्टतितवे, ते वटुंता मुनेयव्वा ।। भा.४७६] मासादीआवणेजा, छम्मासा असंचयं होइ ।
छम्मासाउपरणं,संचइयंतंमुनेयव्वं ।। वृ-ये छेदादिप्रायश्चित्तमापन्नास्ते निर्गता उच्यते, कुतस्ते निर्गता इत्याह, ते तवाउ बोधव्या, ते निर्गतास्तपसस्तपोर्हात् प्रायश्चित्तात्तु बोधव्वा, ये पुनर्वर्त्तते, तपसि तपोर्हे प्रायश्चित्ते, ते वर्तमाना ज्ञातव्याः, मासादी इत्यादि-मासादिकं प्रायश्चित्तस्थानमापन्ने मासादारभ्य यावत् षण्मासास्तावत् प्रायश्चित्तमसंचयं असंचयसंज्ञं भवति, षण्मासात् षड्भ्यो मासेभ्यः परेण परतो यत् प्रायश्चित्तं तत् संचयितं ज्ञातव्यं, उद्घातानुद्वातविशेपस्तु सुप्रतीत इति न व्याख्यातः: संप्रति संचयासंचयेपूधातानुद्धातेषु प्रस्थापनविधि विवक्षुरिदमाह - [भा.४७७] मासाइअसंचइए, संचइए छहिंतुहोइपट्टवणा ।
तेरसपय असंचइए संचय एक्कारस पयाई ।। वृ- असंचयितेप्रायश्चित्तस्थाने प्रस्थापनामासादिमासप्रभृतिका,संचयितेपुनः प्रस्थापना नियमतः षभिमर्सिर्भवति, प्रस्थापना नाम दानं, उक्तं च निशीथचूणी: पट्ठवणा नाम दाणंति, इयमत्र भावना, असंचयिप्रायश्चित्तस्थाने विषये यो मासिकं प्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्तस्य मासिकी प्रस्थापना द्वी मासावापन्नस्य द्वैमासिकी, त्रीन् मासान्नापन्नस्य त्रैमासिकी एवं यावत्पम्मासानापन्नस्वषाण्मासिकी, यः पुन: संचयापन्नस्तस्य नियमात् पाण्मासिकी प्रस्थापनातत्रासंचये प्रस्थापनायाः पदानि त्रयोदश, संचये एकादश, तत्रा संचये प्रस्थापनायाः पदानि त्रयोदशामूनि ।। [भा.४७८] तवतियं छेयतियं वामूलतियं अनवट्ठावणतिवंच ।
चरमंच एक्सरयं, पढमंतववज्जियं बिइयं ।। वृ-तपस्त्रिकं, छेदत्रिकंमूलत्रिकं, अनवस्थाप्यत्रिकंचरमं पारांचितं,तदेकसरंएकवारंदीयते, इटमुक्तं भवति, असंचये उद्धात मासादिकमापन्नस्य प्रथमवलाया मुद्घातो मासो दीयते, द्वितीयवेलायामुद्धातचातुर्मासकं, तृतीयवेलायामुद्धातघण्मासिकं, चतुर्थवेल्लायां छेद: पंचमवेलायामपि छेदः,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ४७८]
१६७ षष्ठवेलायामपिछेदः, सर्वत्रत्रीणित्रीणिदिनानिछेदः सप्तमवेलायांमूलमष्टमवेलायांमूलं, नवमवेलायामपि मूलं, दशम वेलाया मनवस्थाप्य मेकादश वेलाया मनवस्थाप्यं, द्वादश वेलायामप्य नवस्थाप्यं त्रयोदशवेलायां पारञ्चितमिति । एवमनुद्घातितेऽपिअसंचये त्रयोदशपदानिप्रस्थापनायांवक्तव्यानि। 'पढम तिप्रथममसंचयं पदं पदम् ।। द्वितीयं संचयपदं तववज्जियं तिमासचतुर्मासलक्षणाभ्यामादमिभ्यां वर्जितमेकादशपदंभवति । एतदेव व्याख्यानयति[भा.४७९] बिइयं संचइयं खलुतं आइपएहिं दोहि रहियंतु !
छम्मासतवादीयं एक्कारसपएहिंचरमेहिं ।। वृ- द्वितीयं खलु संचयितमुच्यते । तत् द्वाभ्यामादिदाभ्यां रहितं पण्मासतपआदिक पण्मासतपःप्रभृतिकं चरमैरकादशपदैर्द्रव्यम् । तत्रापीयं भावना-संचयितप्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्य प्रथममुद्धातंषाण्मासिकं तपो दीयते । द्वितीयवेलायांच्छेदः, तृतीयवेलायांच्छेदः, चतुर्थवेलायामपि च्छेदः, पञ्चमवेलायां मूलं, षष्ठवेलायां मूलं, सप्तमवेलायामपि मूलं, अष्टमवेलायामनवस्थाप्यं, नवमवेलायामनवस्थाप्यं, दशमवेलायामनवस्थाप्यं, एकादशवेलायांपाराञ्चितमिति । एतदेवाह - [भा.४८०) छम्मास तवोच्छेदा इयाण तिगतिगतहेक्क चरमंच |
संवट्टियावराहे, एक्कारस पयाउसंचइए ।। वृ. संचयिते कथंभूते? इत्याह-संवर्तितापराधे संवर्तिताः-पिण्डीभूता अपराधा यत्र तत् संवर्तितापराधं । तथाहि-बहुषुमासेषु प्रतिसेवितेषुस्थापनारोपणाप्रकारेमतेभ्योमासेभ्यो दिनानि दश दश पञ्च पञ्चेत्यादिरूपतया गृहीत्वा पाण्मासिकंतपः । ततः छेदादीनां त्रिकं त्रिकं । किमुक्तं भवति? तदनन्तरं वेलात्रयमपि यावत् च्छेदत्रिकं, ततो मूलत्रिकं तदनन्तरमनवस्थाप्य त्रिकं । तथा एकमेक वेलं वाचरमंपाराञ्चितमिति । एवं अनुयातितेऽपिसंचविते एकादशपदानिवाच्यानि । सम्प्रतियेऽत्र प्रायश्चित्तस्याहः पुरुषास्तान् प्रतिपादयतिभा.४८१] पच्छित्तस्स उअरिहा इमे उपुरिसा चउव्विहाहोति ।
उभयतर आयतरगापरतरगा अनतरगाय ।। वृ-प्रायश्चित्तस्यात् योग्या इमे चतुर्विधाश्चत्वारः पुरुषा भवन्ति । तद्यथा-उभयतरा आत्मतरकाः परतरका अन्यतरकाश्च । तत्र ये उत्कर्पतः षण्मासानपि यावत्तपः कुर्वतोऽग्लानाः सन्तः आचार्यादीनामपि वैयावृत्यं कुर्वन्ति, तत् लब्ध्युपेतत्वात्, ते उभयमात्मानं परं चाचार्यादिक तारयन्तीत्युभवतराः । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ये पुनस्तपोबलिष्ठा वैयावृत्यलब्धिहीनास्ते तप एव यथोक्तरूपं कुर्वन्ति, न वैयावृत्यमाचार्यादीनामित्यात्मानं केवलं तारयन्तीत्यात्मतराः । स्वार्थिकप्रत्ययविधानात् आत्मतरकाः । ये पुनस्तपः कर्तुमसमर्था वैयावृत्यं चाचार्यादीनां कुर्वन्ति, ते परंतारयन्तीति परतरकाः । येषांतपसि वैयावृत्येचसामर्थ्यमस्तिकेवलमुभयंयुगपत्कर्तुंन शक्नुवन्ति, किन्त्वन्यतरत्ते एकस्मिन् काले आत्मपरयोरन्थमन्यतरं तारयन्तीति अन्यतरकाः ।। [भा.४८२) आयतर परतरे विय, आयतरे अभिमुहेय निक्खित्ते ।
एक्वेक्कमसंचइए, संचइ उग्घायमनुग्घाया ।। वृ- आत्मतरश्च स परतरश्च आत्मतरपरतर उभयतर इत्यर्थः । यश्चात्मतर एतौ द्वावपि प्रायश्चित्तवहनाभिमुखौभवतः । ततस्तस्मिन् प्रत्येकंप्रायश्चित्तमभिमुखमुच्यते । यस्तु परतरोऽन्यतरको
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/१४ वा यावत् वैवावृत्त्यं करोति, तावत्तयाः प्रायश्चित्तं निक्षिप्तं क्रियते, इति तन्निक्षिप्तमभिधीयते । एकैकमभिमुखं निक्षिप्तं च द्विधा संचयितमसंचयितंच, पुनरेकैकं द्विधा-उद्घातमनुयातंच । तदेतत् संक्षेपत उक्तमिदानी विस्तरोऽभिधेयस्तत्रयः प्रथम उभयतरस्तस्येमंदृष्टान्तमाचार्याः परिकल्पयन्ति: सेवक दृष्टान्तभावना। [भा.४८३] जहमासतोउलद्धो, सेवियपुरिसेन जुयलयंचेव।
तस्स टुवे तुट्ठीतो वित्तीय कया जुयलयंच ।। वृ- एगो सेवगपुरिसो, रावं ओलग्गइ । सोराया तस्स वित्तिंन देइ । अन्नया तेन राया कणइकारणेण परितोसितो । ततो तेन रन्ना तस्स तुट्टेण पइदिवसं सुवन्नमासगो वित्ति कया । पहाणं च सेवत्थजुयलं दिन्नं, तथाचाह- 'जहत्यादि' यथेतिदृष्टान्तीपन्यासमाषकःसुवर्णभाषकः सेवकपुरुषेणलब्धो, युगलं च वस्त्रयुगलं च तस्य च सेवकपुरुषस्य द्वे तुष्टयौ जाते- एकं वृत्तिः कृता द्वितीयं वस्त्रयुगलमिति एप दृष्टान्तोऽयमुपनयः । [भा.४८४] एवं उभयतरस्सा दो तुट्ठीओ उसेवगस्सेव ।
सोही यकयामेत्ती वेयावच्चे निउत्तोय ।। वृ- एवं सेवकपुरुषदृष्टान्तप्रकारेण उभयतरस्य सेवकस्येव द्वे तुष्टयौ भवतस्तद्यथा-एकं तावन्मे प्रायश्चित्तदानेन शोधिः कृता, द्वितीयंवैयावृत्येनियुक्तस्यमहतीमे निर्जराभविष्यति ।अथ प्रायश्चित्तं वहन वैयावृत्त्वं च कुर्वन् यदि पुनरपि श्रोत्रादीनां पञ्चानामिन्द्रियाणामन्यतमेनन्द्रियेण | आदिशब्दात क्रोधादिभिश्चस्तोकंबहुवा प्रायश्चित्तमापद्यते । यदिअन्यदपि प्रायश्चित्तमापद्यतेतदा कथम्? उच्यते[भा.४८५] सोपुन जइवहमाणो, आवाइ इंदिया इह पुनोवि ।
तंपिय से आरुहिजइ, भिन्नाईपंचमासंतं ।। वृ-सपुनरुभयतरः प्रायश्चित्तंवहन वैयावृत्यंच कुर्वन् यदिपुनरपिश्रोत्रादीनां पञ्चानामिन्द्रियाणामन्यतमेनेन्द्रियेण | आदिशब्दाक्रोधादिभिश्चस्तोकं बहु वा प्रायश्चित्तमापद्यते । तत्र स्तोकं विंशतिरात्रिंदिवादारभ्यपश्चादानुपूर्व्यायावत्पञ्चरात्रिंदिवंबहुपाराञ्चितादारभ्य पश्चादनुपूर्व्यायावत्मासिकंतदपि से तस्य आरुह्यत, भिन्नादिभिन्नमासादि । आदिशब्दात्सकलमासादिपरिग्रहः पञ्चामासान्तं पञ्चमासपर्यन्तं इयमत्र भावना-स्तीकंबहुवा यथोक्तस्वरूपं यदिप्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्तथापि तस्य भिन्नमासादि दीयते । कस्मादिति चेदत आह[भा.४८६] तवबलितोसो जम्हा, तेन तेन अप्प वि दिज्जये बहुयं ।
परतर उपुन जम्हा, दिञ्जइ बहुए वितो तोवं ।। वृ-यस्मादुभवतरकः प्रायश्चित्ततपः करणेधृतिसंहननबलिष्टस्तेन कारणेनरेफः पादपूरणे ‘इजेराः' पादपूणे इतिवचनात् । अल्पेऽपिपञ्चरात्रिंदिवादिकेप्रायश्चित्तस्थान बहुरूभिन्नमासादिदीयते । यस्माच्च परतरः परमाचार्यादिकंवैयावृत्यकरणतस्तारयति । ततो बहुकेऽपिपाराञ्चितादिके प्रायश्चित्तेप्राप्तेस्तोकं भिन्नमासादिदीयते, तदेवंस्तोकेबहुकेवाप्रायश्चित्तस्थानंप्राप्त भिन्नमासादिदाने कारणमुक्तम् ।सम्प्रति भिन्नमासादि यथा दातव्यं तथा प्रतिपादयतिभा.४८६) वीसट्टारस लहुगुरु, भिन्नाणंमासियाणमावन्नो ।
सत्तारस पन्नारस, लहुगुरुगा मासिया होति ।।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं: १४, [भा. ४८७]
वृ-सउभयतरकः प्रस्थापितंप्रायश्चित्तंवहन्वैयावृत्त्यंचकुर्वन् यदिस्तोकंबहुवा उद्घातमनुद्धातं वाप्रायश्चित्तस्थानमन्यदापनस्ततो यदि पूर्वप्रस्थापितं प्रायश्चित्तमुद्घातंतमुद्घाती भिन्नमासोदीयते। यदि पुनरप्याद्यते ततो भूयोऽपि भिन्नमासो दीयते, एवं विंशतिवारान् भिन्नमासो दातव्यः । यदि विंशतेरिभ्यः परतोऽपि भूय आपद्यते, ततः स्तोके बहुके वा प्रायश्चित्त प्राप्ते लघुमासो दीयते । एवं भूयो भूयस्तावद्यावत्सप्तदशवाग नवरमत्रस्तोकं पञ्चकादिभिन्नमासान्तं बहु द्विमासादि पाराश्चितान्तं ततः परतो यदि पुनरपि भूयो भूय आपद्यते, ततोऽन्यत् सप्तदशवारान् द्वैमासिकंदातव्यं । अत्र स्तोकं पञ्चकादिलधुमासपर्यन्तं बहुत्रिमासादिपाराञ्चितान्तं । एवं त्रैमासिकादिष्वप्यधस्तनानि स्थानानि स्तोकमुपरितनानि बहु वेदितव्यानि । ततः सप्तदशवारेभ्यः परतो यदि भूयः पुनः पुनरापद्यते ।। ततस्त्रैमासिकंसप्तदशवारान्दीयते । ततोऽपिपरतोयदिपुनः पुनराद्यते,ततः सप्तवारान् लघु चातुर्मासिकं दीयते । ततोऽपि परतो यदि पुनर्भूयो भूय आपद्यते ततः पञ्च वारान् लघु पञ्च मासिकं दीयते । यदि ततोऽपि परतो भूय आपत्तिस्ततः एकवारं लघु पाण्मासिकं दीयते । तदनन्तरं यदि पुनरपि भूयो भूय आपत्तिस्ततस्त्रीन्वारान्छेदो दीयते । यदि ततः परमपि पुनः पुनरापत्तिस्ततरस्त्रीन्वारान् मूलं दीयते । ततोऽपिपरतोभूयो भूय आपत्तोत्रीन्वारान् अनवस्थाप्यदानं । तदनन्तरं यदि पुनरप्यापद्यते ततः एकं वारं पाराञ्चितंदानमिति । एवमसञ्चयितमुद्धातितं गतमथासञ्चयमनुवातितं प्रस्थापितं । ततोमल्पं बहु वा यदि प्रायश्चित्तस्थानमापद्यते तर्हि गुरुको भिन्नमासो दीयते । ततः पुनः पुनरापत्तौ स अष्टादश वारान् दीयते । ततः परं भूयो भूय आपत्तौ पञ्चदश वारान् गुरुमासिकं । ततः परं पञ्चदश वारान् गुरु द्वैमासिकं । ततः परं पञ्चदशवारान्गुरुद्वैमासिकं । ततः परंपञ्चदश वारान्गुरु त्रैमासिकम्ततोभूयोपि परं पंचवारान् गुरुचातुर्मासिकम् । ततः परं यदि भूयो भूय आपत्तिस्ततस्त्रीन् वारान् गुरुपञ्चमासिकं । तदनन्तरमकवारंषट्गुरु । ततः परं छेदत्रिकं, ततो मूलत्रिकं, ततोऽनवस्थाप्य त्रिकं । तत परमेकं वारं पाराञ्चितम् ।सम्प्रत्यक्षरार्थोविव्रियते-यदि पूर्वस्थापितमुद्घातमनुद्घातंच प्रायश्चित्तंवहतोलघुभिन्नानां मासिकानां विंशतिवारान्प्रदानम्, अनुद्घातंप्रायश्चित्तंवहतोगुरुभिन्नानांमासिकानामष्टादशवारान्। तदनन्तरं भूयो भूय आपत्ताबुद्घातं प्रायश्चित्तं वहतः सप्तदश वारान् लघुमासिका भवन्ति, अनुद्धातं प्रायश्चित्तं वहतः पञ्चदश वारान् गुरुमासिकाः ।। [भा.४८८] उग्घाइयमासाणंसत्तरसेव य अनुमवंतनं ।
नायव्वा दोन्नितिन्निय, गुम्या पुन होतिपन्नरस ।। [भा.४८९] सत्तचउक्काउग्घाइयाणं, पंचव होत अनुग्घाया ।
पंच लहुयाओपंच उगुरुगा पणपंचगा तिन्नि ।। वृ-उद्घातितमासानामनुद्घातितमासानांयेसप्तदशवारास्तान् अमुञ्चताज्ञातव्यौ द्वौमासौ, त्रयश्च मासा ज्ञातव्याः वेपुनर्गुरुका द्वौत्रयश्चमासास्तेपञ्चदश वारान् ज्ञातव्याः । किमुक्तं भवति? उद्घातितं प्रायश्चित्तं वहतो मासिकानन्तरं भूयो भूव आपत्तौ द्वौ मासौसप्तदश वारान दीयते । ततोऽपि भूयो भूय आपत्तौ सप्तदशवारान्त्री मासान् अथानुद्घातितं प्रायश्चित्तं वहति, तर्हि गुरुमासिकानन्तरंभूयो भूय आपत्तों द्वो गुरुको मासौ पञ्चदश वारान् दीयते । तदनन्तरं पञ्चदशवारान् त्रीन् गुरुकान् मासानिति सप्तचउक्केत्यादि उद्घातितानां चतुष्काः सप्त भवन्ति । अनुयातितानामत्र गाथायां प्रथमा षष्ठ्यर्थे चतुष्काः पञ्च भवन्ति लघुकाः पञ्च मासा पञ्च वारान् भवन्ति, गुरुकाः पुनः पञ्चकाः पञ्चमासास्त्रीन
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ वारा निदमुक्तं भवनि-उद्घातं प्रायश्चित्तं वहतः त्रैमासिकानन्तरं भूयो भूय आपत्ती सप्तवारान् लघुकाश्चत्वारो मासा दीयन्ते । तदनन्तरं पञ्चवारान् लघुकाः पञ्चमासाः अनुयातितं प्रायश्चित्तं वहतः त्रैमासिकानन्तरं पुनगपत्तौ पञ्च वारान् गुरुका श्चत्वारोमासाः तदनन्तरं त्रीन् पञ्च गुरुमासान् ।। साम्प्रतमत्रैवासञ्चये उदयातानुद्घातापत्तिस्थानानानांसुखावगमापायमाह[भा.४९०] उक्कोसा उपयातो वा ठाणे ठाणेदुवे परिहरेज्जा ।
एवं दुगपरिहानी, नेयव्वा जावतिन्नेव ।। वृ- उत्कृष्टं नाम उद्घातभिन्नमासगतं विंशतिलक्षणं तस्मादारभ्योदयातगते स्थाने स्थाने यदुत्कृष्ट तदपेक्षया अनुद्घात गतेषु स्थानेषु द्वौ द्वौ परिहापयेत् । एवं द्विकपरिहानिस्तावत् ज्ञातव्या यावदुट्यातगतपञ्चकोत्कृष्टापेक्षया अनुदाते त्रयइति । इयमत्रभावना-उद्घातेभिन्नामासे विंशतिः, अनुयातं द्विकपरिहान्या अष्टादश । तथा उद्घाते मासे सप्तदश, अनुराते पञ्चद्दश । एवं द्विमासे त्रिमासंऽपि ।तथा उद्धाते चतुर्मासे सप्त अनुदातेपञ्च । तथा उराते पञ्चमासे पञ्च अनुदाते त्रयइति । तदेवमापत्तिस्थानान्युक्तानि ।। उद्घातानुदवातदानविधिः साम्प्रतमेतेषां दानविधिमाह[भा.४९१] अट्टउ अवनेत्ता सेसा दिज्जंति जावउ तिमासो ।
जत्थठगाबहारी न होजं तंझोसएसव्वं ।।। वृ-येभिन्नमासादयोविंशत्यादिवारा आपन्नास्तेभ्यः प्रत्येकमष्टावष्टावपनयेत् । अपनीवशेषादीयंते. एवं तावत्वाच्यम्यावत्रिमासाः त्रैमासिकं । अयमत्रभावार्थः । विंशतिवाराः किलोद्घाता भिन्नमामा आपन्नास्तत्राष्टौ भिन्नमासा झोषिताः, शेषा द्वादश दीयन्ते । तेऽपि स्थापनारोपणाप्रकारेणाधिकं परिशाट्या षण्मासाः कृत्वा दीयन्ते । तथा अष्टादश अनुद्धाता भिन्नमासा आपन्नास्तेभ्योऽष्टौ त्यक्त्वा शेषादश भिन्नमासाः प्रदातव्याः । तेऽपिस्थापनारोपणाप्रकारेण अधिकंसमस्तमपित्यक्त्वापण्मासाः कृत्वादानीय इति ।तथा सप्तदशवारा लघुमासाः प्राप्तास्तेभ्योऽष्टी परित्यज्य शेपानवलघमासा दीयन्ते। पञ्चदशवारा गुरुमासा आपन्नास्तभ्योऽष्टी परित्यज्यशेषाः सप्तगुरुमासादेयाः । एवंद्वैमासिक त्रैमासिकेऽपिवाच्यम् ।सर्वत्रस्थापनारोपणाप्रकारेणाधिक्यं त्यक्त्वाषण्मासाः कृत्वादयाः । अथ अष्टकझोषणाभिधानं किमर्थम्? एतदेव कस्मानीतं विंशत्यादयो भिन्नमासादयःस्थापनारोपणाप्रकारेण षण्मासीकृत्य दातव्या इति? उच्यते । मध्यमतीर्थकृतामष्टमासिकी यातपोभूमिस्तदनुग्रहाऽर्थमित्यदोपः । उक्तंच निशीथचूर्णो-'अष्टमसिया मज्ह्यिमातोभूमीतीएअनुगहकरणथमट्टमभागहारझोसणा कया इति । यत्र पुनश्चतुर्मासिक वा पञ्चमासिके वा अष्टकापहारो नभवेत् । अष्टानामवासम्भवात् । तं सर्वं झोपयेत्सर्वमपि तत्परित्यजेत न किमपितत्र दानं भवतीति भावः । येभ्योऽटकापहार यदवतिष्टतके तदेतदुभयंदर्शयति[भा.४९२] बारस दस नवचेवयसत्तेव जहन्नगाईठाणाई ।
वीसटारस सत्तरस, पन्नरठाणाण बोधव्वा ।। वृ-द्वादश दश नवसप्तत्यमूनि जघन्यानिस्थानानिबोधव्यानि । जघन्यतायेपां विंशत्याद्यपेक्षयामीपां स्तोकत्वात् केषां स्थान इत्याह-विंशत्यष्टादशसप्तदशपञ्चदशस्थानानां स्थाने इदमुक्तं भवतिविंशतिस्थानानामष्टकापहार द्वादशस्थानानि ।अष्टादशानामष्टकापहार दश । सप्तदशानामष्टकापहारे नव ।पञ्चदशानामष्टकापहारे सप्तेति ।।
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [ भा. ४९३ ]
[ भा. ४९३ ]
पुनरवि जे अवसेसा मासा जहिं पिछन्हमासाणं ।
'उवरि झीसेउणं, छम्मासा सेस दायव्वा ।।
वृ- अष्टका पहारे कृते सति पुनरपि पन्नां मासानामुपरि येऽवशेषा मासा वर्तन्ते जेहिं जेहिं पीत्यादि अनुग्रहकृत्स्नविषयमेतत् वैरपि च दिवसैर्मासैर्वा पूर्वं प्रस्थापितानां षन्नां मासानामुपरि गच्छति तत्सर्व स्थापनारोपणाप्रकारेण झोषयित्वा षण्मासाः शेषा दातव्याः । अनुग्रहचित्तायां पूर्वं स्थापितपण्मासीद्व्यूढदिवसैः सह परिपूर्णीकृत्य पण्मासाः शेषा दातव्या । निरनुग्रहकृत्स्नचिन्तायां परिपूर्णाः षण्मासाः शेषा देयाः । झोपस्तु पूर्वप्रस्थापितषण्मासविषय इति ।।
[ भा. ४९४ ]
छहिं दिवसेहिं गएहिं छण्हं मासाण होति पक्खेवो । छहिं चैव य सेसेहिं छण्हं मासाण पक्खेवो ||
999
वृ-सूत्रे तृतीया सप्तम्यर्थे । ततोऽयमर्थः । षट्सु दिवसेषु गतेषु षण्मासानां भवति प्रक्षेपः । इयमत्र भावना-ये ते प्रस्थापिताः षण्मासास्तेषां षड् दिवसा व्यूढास्तदनन्तरमन्यान् पण्मासानापन्नास्ततः पूर्वं प्रस्थापितषण्मासानां पञ्चमासाश्चतुर्विंशतिदिनाञ्च झोष्यंते । झोषयित्वा च तत्र पाश्चात्याः पण्मासाः प्रक्षिप्यन्ते । ते च यथा प्रक्षिप्यन्ते यथा पूर्वप्रस्थापितषण्मासाव्यूढदिवसः सह षण्मासा भवन्ति । एवं पाश्चात्यानामपि पण्मासानां पड़ दिवसा झोपिता इति । एत धृतिसंहननाभ्यां दुर्बलमपेक्ष्यानुग्रहकृत्स्नमे मित्रवाचकक्षमाश्रमणानामादेशः । साधुरक्षितगणिक्षमाश्रमणाः पुनरेवं ब्रुवते, छहिं चेवयेत्यादि, षट्सु चैव दिवसेषु षण्मासानां प्रक्षेपः । इदमुक्तं भवति ? - ये पूर्वप्रस्थापिताः षण्मासास्ते षड्भिर्दिवसैरूनाः परिपूर्णाव्यूढाः शेषाः षट् दिवसास्तिष्ठन्ति । अत्रान्तरे अन्यान् षण्मासानापन्नास्तं षण्मासास्तेष्वेव पट्सु दिवसेषु प्रक्षिप्यन्ते । किमुक्तं भवति ? तेपां षन्नां मासानां पट् दिवसाः प्रायश्चित्तं, शेषं समस्तमपिझोषितं । पूर्वप्रस्थापितषण्मासानामपि पट् दिवसाः झोषिताः । एतत् धृतिसंहननदुर्बलमपेक्ष्यानुग्रहकृत्स्नमिति; सम्प्रति निरनुग्रहकृत्स्नमाह—
[ भा. ४९५ ]
एवं बारस मासा छद्दिवमूना व जंडपठवणा । छविसऽनुग्गह निरनुग्गह छागपक्खेवी ।।
वृ- इह निरनुग्रहकृत्स्ने] आदेशद्वयं एकस्तावदयमादेशः । पूर्वप्रस्थापितानां षण्मासानां षट् दिवसा व्यूढास्तेषु षट्सु दिवसेषु व्यूढेषु अन्यत् पाण्मासिकमापन्नः । ततः पूर्वप्रस्थापिताः पण्मासास्तेष्वेव पट्सु दिवसेषु व्यूढेषु परिसमाप्यन्ते । किमुक्तं भवति ? | ये व्यूढाः पट् दिवसास्तं व्यूढा एव शेषा पञ्च मासाश्चतुर्विंशतिदिवसा झोपिताः यत्पुनरन्यत् षाण्मासिकं तत्परिपूर्ण दीयते । एवं षट् मासाः डिभर्दिवसैरधिका भवन्ति । एतत् धृतिसंहननबलिष्टस्य निरनुग्रहकृत्स्नं द्वितीय आदेशः, पूर्वप्रस्थापितानां पएमासानां पट् दिवसाः शेषास्तिष्ठन्ति । अन्यत्समस्तमपि व्यूढं ततोऽन्यान् पण्मासान् प्राप्तः । ततो ये शेषाः षट् दिवसास्ते झोष्यन्ते पाश्चात्यं षाण्मासिकं परिपूर्णं दीयते । धृतिसंहननबलिष्ठत्वात् । एवं च पण्मासाः षडिभर्दिवसैर्न्यनाः पूर्वस्थापिताः पाश्चात्याः परिपूर्णाः षण्मासाः ततः सर्वसंकलनया द्वादश मासाः पडिभर्दिवसैर्न्यना भवन्ति । एषा ज्येष्ठा प्रस्थापनादानं । नातः परा तपोऽहें प्रायश्चित्ते उत्कृष्टतरा प्रस्थापनास्तीति भावः, अत्रापिसानुग्रहनिरनुग्रहचिन्तां कुर्वन्नाह-- छद्दिवसगएत्यादि पूर्वप्रस्थापितानां षण्मासानां षट्सु दिवसेषु गतेषु यदन्यदापन्नं षण्मासादिकं तपस्तदारोप्यते । पूर्वप्रस्थापिताश्च अव्यूढेषु षदिवसा शेषा अव्यूढाः सन्ति । अन्यन्त्र समस्तमपि व्यूढमिति भावः ।
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ अत्रान्तर अन्यत्पाण्मासिकमापन्नस्तत्परिपूर्णमारोप्यते । प्राकृताश्चशेषीभूताः पट् दिवसाः त्यज्यन्ते एतन्निरनुग्रहकृत्स्नं । इति । [भा.४९६] चोएइरागदोसे दुब्बलबलिएव जाणएचस्खू ।
भिन्ने खंधगिम्मिय, मास चउमासिएचेडे || वृ- परश्चादयति, यूयं रागद्वेषवन्तस्तथाहि यस्य पणां मासानां षट्सु दिवसेषु शेषीभूतेष्वन्यत् पाण्मासिकमापन्नं पट्सु दिवसेषुपरिसमाप्यते । तस्य दुर्बलस्योपरि गगोयतो यूयं जानीथ एष बलिकः सन्सुखं विनयवैयावृत्यं करोति । यस्यपुनः पूर्वप्रस्थापितषण्मासानांपञ्चसुमास'चतुर्विंशतो दिवसेषु व्यूढेपुषट् दिवसाःशेषीभूता झोपिताः ।। अन्यत्पाण्मासिकमारोपितं, तस्य बलिष्ठस्यापरिविद्वेषः । अत्रापि जानीथ यथैष तपःकृशशरीरो नास्माकं शक्नोति वैयावृत्यं कर्तुं तस्माद्दीयतामस्य निरनुग्रहप्रायश्चित्तमिति ।एवंभवन्तःकुर्वन्तोनूनंचक्षुर्मेलंकुरुथ ।चक्षुर्मेलो नामयदेकं चक्षुरुन्मीलयति अपरं निमीलयति । एवमकं सानुग्रप्रायश्चित्तदानेन जीवाफ्यथ । अपरं निरनुग्रहप्रायश्चित्तदानेन मारयथेति । अत्राचार्य आह भिन्नेत्यादि पश्चार्द्ध भिन्नो नाम तत्कालमरणिनिर्मन्थनेन नवोदित्तोऽग्निःस यथा महति काष्टादिके प्रक्षिप्ते तद्दग्धुमसमर्थो भवति, शीघ्रं च विध्यायति, स एव श्लक्ष्णकाष्टछगणादिचूर्णादिषु स्तोकं प्रक्षिप्यमाणेपुक्रमेण प्रबल उपजायते ।स्कन्धाग्निनाममहत्काष्टंप्रज्वल्याग्निरूपतया परिणमितः स महत्यपि काष्टादिक प्रक्षिप्ते तद्दग्धुं समर्थो भवति । प्रबलः प्रबलतरचोपजायते । एवं दुर्बलस्य पट्सु मासेषु पूर्वप्रस्थापितेषु बहुषु व्यूढेषु षट्सु दिवसेषु शेषीभूतेषु यदि वा पट्सु मासेषु पूर्वस्थापितेषु षट्सु दिवसेषु व्यूढेषु यदन्यत् पाण्मासिकं तपः पृथिग् दीयते । ततः सभिन्नाऽग्निरिव विषीदति धृतिसंहननाभ्यां बलीयानिति न विद्राति न च विषादमुपगच्छति, स्कन्धाग्निरिव । तथा द्वौ चेटौ, तद्यथा-मासजातश्चतुर्मासजातश्च तत्र यदि मासजातस्य चेटस्य चतुर्मासचटाहारो दीयते, तदा सोऽजीर्णेन विद्राति, चतुर्मासजातस्यापि यदि मासजातवदाहारो दीयते, तदा स तेनाहारेण नात्मानं सन्धारयितुमलं । एवं यो दुर्बलस्तस्य बदि बलिष्ठं प्रायश्चित्तं दीयते, तदा स विद्राति दुर्बलत्वात् मासिकचेटकवत, बलिष्ठस्यापियदिदुर्बलप्रयाश्चित्तंदीयते, तदासतावतानशुद्धिमासादयतीत्यशुद्धया विषीदति । ततो यथा भिन्नागौ स्तोकमिन्धनं स्कंधाग्नी प्रभूतमिन्धनं तथा मासजातेचेटेस्तोकमाहार, चतुर्मासजातप्रभूतमाहारं प्रयच्छतो नरागद्वेषवत्तायोम्यतानुरूपप्रवृत्तः । तथाटुर्बले बलिष्ठेच यथोक्तरूपं प्रायश्चित्तं ददानान वयं रागद्वेषवंत इति उक्तउभयतरकः । ___ इदानीं आत्मतरकादयोवक्तव्याः । परमुभवतरसशोऽन्यतर इतिसएवोत्क्रमेणप्रथमतोभण्यते। तस्य स्वरूपमिदम्यथा एकेन स्कन्धेन द्वेकापात्या युगपत् वोढुं न शक्नोति तथा सोऽप्यन्यतरकः प्रायश्चित्तवैयावृत्ये युगपत्कर्तुं न शक्नोति । स च संचयितमसंचयितं वा प्रायश्चित्तमापन्नोऽथ च नदा गुरूणामन्या वयावृत्वको न विद्यते । ततस्तदापन्नं प्रायश्चित्तं निक्षिप्तं क्रियते । एतन यदुक्तमधस्तात निक्षिप्तमितितद्भावितमवसेयं । गुरूणांवैवावृत्यं कार्यततच्चवैयावृत्यं कुर्वन् यदीन्द्रियादिभिरन्यदापद्यते तत्सर्वं झोष्यते यदा तुवैयावृत्यं समाप्तं भवति, तदा तत्प्रग निक्षिप्तं प्रायश्चित्तमुत्क्षिप्यत । तच्च वहन यदीन्द्रियादिभिरन्यदापद्यते तदनेन विधिना दातव्यं ।। [भा.४९७] सत्तचउक्का उग्धाइयाण पंचव होति अनुग्धाया ।
पंच लहुपंच गुरुगा, गुरुगा पुनपंचगा तिन्नि ! !
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ४९८ ]
[ भा. ४९८ ]
सत्तारस पन्नारस निक्खेवा होति मासियाणं तु । वीसारस भिन्ने तेन परं निक्खिणवयाउ ।।
१७३
वृ- सोऽन्यतरः पूर्वप्रस्थापितं प्रायश्चित्तं वहन् यदि स्तोकं बहु उद्घातमनुद्घातं वा प्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्ततो यदि पूर्वप्रस्थापितंप्रायश्चित्तमुद्घातस्तत उद्घातो भिन्नमासो दीयते । यदि पुनरापद्यते तदा भूयोऽपि भिन्नमासदानमेवं भूयो भूय आपत्तौ विंशतिवारान् भिन्नमासा दातव्याः ।। तदनन्तरं सप्तदशवारा लघुमासाः । एवं द्विमासत्रिमासा अपि वक्तव्यास्तदनन्तरमपि भूयो भूय आपत्ती सप्तवाराश्चतुर्मासाः ७ । ततः परं पञ्चवाराः । पञ्च लघुमासाः ५ । तदनन्तरं त्रीन्वारान् च्छेदः । ततः परं वास्त्रयं मूलं, तदनन्तरं वारत्रयमनवस्थाप्यं, तदनन्तरमेकं वारं पाराञ्चितमिति ।
अथ तस्य पूर्वस्थापितमनुद्धातितं । ततोऽष्टादश वाग़ गुरुभिन्नमासा दातव्याः । तदनन्तरं पञ्चदशवारा गुरुमासाः । एवं द्विमासास्त्रिमासा अपि वक्तव्याः । तदनन्तरं पञ्चवाराश्चत्वारो गुरुमासाः । ततोऽपि परं त्रिवाराः पञ्च गुरुमासाः ३ । ततो वास्त्रयं छेदः ४ । तदनन्तरंवात्रयं मूलं । ततः परं वास्त्रयमनवस्थाप्यं । एवं संचयितेऽप्युद्घातेऽनुद्धाते वक्तव्यम् । नवरमादिमास्तपोभेदा न वक्तव्याः । किन्तु प्रथमत एव षाण्मासिकं, तदनन्तरं च्छेदत्रिकादि अष्टकापहारादिकं पूर्ववद्वक्तव्यम् । अधुनाक्षरगमनिका-इह विचित्रा व्याख्या प्रवृत्तिरिति पश्चानुपूर्व्या व्याख्या विधेया । पूर्वप्रस्थापितमुद्घातमनुयातं च वहतो यथाक्रमं भिन्ने भिन्नमासविषये दानं विंशत्यष्टादशवारान् । किमुक्तं भवति ? पूर्वप्रस्थापितमुद्घातं प्रायश्चित्तं वहतो विंशतिवारा भिन्नमासा दातव्याः । अनुद्घातं वहतोऽष्टादश वारा भिन्नमासाः तेनपरमित्यादि, ततो भिन्नमासदानात् पश्चानुपूर्व्या परं प्रागिति भावार्थः । निक्षेपणता निक्षिप्तता आसीत् विंशत्यष्टादशवारानन्तरं च उद्घातं पूर्वप्रस्थापितं बहती मासिकानां लघूनां मासिक द्वैत्रैमासिकानां सप्तदशक्षिपा भवन्ति । सप्तदशवारं दानं भवतीत्यर्थः । अनुद्घातं पूर्वप्रस्थापितं वहतो मासिकानां निक्षेपाः पञ्चदश भवन्ति । पञ्चदशवारं मासिकानां दानमित्यर्थः । तथा उद्घातितानां चतुष्कमासचतुष्टयानि सप्त भवन्ति । अनुद्घाताः चतुष्काः पञ्च भवन्ति । तथा पञ्च मासा लघुकाः पञ्चभवन्ति, गुरुकाः पुनः पञ्चकाः पञ्चमासास्त्रय इदमुक्तं भवति ? पूर्वप्रस्थापितमुद्यातं वहतस्त्रिमासदानानन्तरं सप्तवाराश्चत्वारो लघुमासा दातव्यास्तदनन्तरं पञ्चवाराः पञ्चमासा लघवः अनुद्घातं पूर्वप्रस्थापितं वहतो गुरुमासत्रिमासदानानन्तरं पञ्चवारा लघवः गुरुवश्चतुर्मासा दातव्याः । ततः परं गुखः पञ्च मासास्त्रिवारा इति तदेवमेकेषामाचार्याणां व्याख्यानमुपदर्शितमन्ये पुनरेवं व्याख्यानयन्ति -
अन्यतरो नाम द्विधा आत्मतरः परतरश्च । तत्रात्मतरस्य प्रायश्चित्तदानविधानमिदम्सत्तचउक्काउग्घाइयाणमित्यादि, यदि पूर्वस्थापितमुद्घातं वहन् भूयो भूयोऽन्यदापद्यते प्रायश्चित्तं तदा प्रथमतएव सप्तवास उद्घातितानां लघूनांमासानां चतुष्का दातव्याः । सप्तवारा लघवः चतुर्मासा देयाः, तदनन्तरं पञ्चवारा लघवः पञ्चमासास्तदनन्तरं वारत्रयं च्छेदः । ततः परं वारत्रिकं मूलं । ततो वारत्रिकमनवस्थाप्यं । तत एकवारं पाराञ्चितम् । अथानुद्धातं पूर्वप्रस्थापितं वहन् पुनः पुनरापद्यते प्रायश्चित्तं । तत आदौ पञ्चवारा अनुयाता गुरुवश्चत्वारो मासा दाने भवन्ति । तदनन्तरं त्रीन्वारान् पञ्च मासा गुरुवस्ततो वास्त्रयं च्छेदं । तदनन्तरं वास्त्रयं मूलं, ततो वास्त्रयमनवस्थाप्यं । तत एकवारं पाराञ्चिती यस्त्वन्यतर परतरस्तस्येदं प्रायश्चित्तविधानम्-सत्तरसपन्नरसेत्यादिपूर्वप्रस्थापितमुद्यातं प्रावश्चित्तं वहन् यदि भूयो भूयो भूयः स्तोकं बहु वा अन्यत् प्रायश्चित्तमापद्यते । ततस्तस्य सप्तदश त्रैमासिकानां निक्षेपा
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १- १ / १४ भवन्ति । सप्तदशवारं त्रैमासिकं दीयते इति भावः । तदनन्तरं भूयो भूय आपत्ती सप्तदश निक्षेपा द्वैमासिकानां । तदनन्तरं सप्तदश निक्षेपा मासिकानां तत परं निक्षेपणता निक्षेपणं दानं भिन्ने भिन्नमासम्य विंशतिवारान् । ततः परं वारत्रयं छेद स्तदनन्तरं वास्त्रयं मूलं, ततः परं वास्त्रयमनवस्थाप्यं, तत एकवारं पाराञ्चितं - अनुद्वातं पूर्वप्रस्थापितं वहन् यदि भूयो भूयः स्तोकं बहु वा प्रायश्चित्तमन्यदापद्यते । तस्व पञ्चदश गुरूणां द्वैमासिकानां निक्षेपा भवन्ति । पञ्चदशवारं द्वैमासिकं गुरु दीयते इत्यर्थः । तत परं निक्षेपणता भिन्नमासानां गुरूणामष्टादशवारान् ततः परं वास्त्रयं च्छेदस्तदनन्तरं वारत्रयं मूलं, ततोऽनवस्थाप्यत्रिकं, ततः एकवारं पाराञ्चितमिति उक्ताऽन्यतरः ||
साम्प्रतमात्मतरस्य प्रायश्चित्तदानमुच्यते-संचयितमसंचयितं वा प्रत्येकमुद्धातमनुद्धातंवा बहन् यदि भूयो भूयः स्तोकं बहु वान्यदिन्द्रियादिभिः प्रायश्चित्तमापद्यते । तदा सप्तवारं लघुमासिकं दीयते । तत परं भूयो भूय आपत्ती चतुर्वार लघुकं चातुर्मासं । ततः परं च्छेदत्रिकं, तदनन्तरं मूलत्रिकं । तदनन्तरं अनवस्थाप्यत्रिकं । तत एकवारं पाराञ्चितं । यदि पुनः पूर्वप्रस्थापितमनुद्घातं वहन् स्तोकं बहु वान्यदापद्यते, भूयो भूयस्ततः पञ्चवारान् गुरुमासिकं दीयते । ततः परं त्रीन् वारान् चतुर्गुरुकं, ततो वास्त्रय च्छेदस्तदनन्तरं वारत्रयं मूलं ततो वास्त्रयमनवस्थाप्यं, तत एकवारं पाराञ्चितमेतदेवाहआइत्तरमाइयाणं मासा लहुगुरुगसत्तपंचेव । चउतिगचाउम्मासा तत्तोय चउव्विहो भेओ ।।
[ भा. ४९९ ]
वृ- आत्मतरो नाम यस्य वैयावृत्यकरणेलब्धिर्नास्ति । आदिशब्दात्परतरपरिग्रहः आत्मतर आदिर्वेषां ते आत्मतरादयः आत्मतराः परतराश्चेत्यर्थः । तेषामात्मतरादीनां प्रायश्चित्तदाविधिरुच्यतेतन्त्रात्मतराणामयमुद्घातं पूर्वप्रस्थापितं वहतां सप्तवारान् लघुमासा दीयन्ते । तदनन्तरं चतुरो वारान् चतुर्मासा लघवः । ततश्चतुर्विधो भेदस्छेदमूलानवस्थाप्य पाराञ्चितलक्षणो दातव्यः । अनुद्घातं पूर्वप्रस्थापितं वहतां पञ्च वाग़न् गुरुमासा दीयन्ते । तदनन्तरं त्रीन् वारान् गुरवश्चतुर्मासाः । ततो यथोक्तरूपश्ञ्चतुर्विधो भेदः । सम्प्रति परतरस्य प्रायश्चित्तदानविधिरभिधीयते । परतरो नाम यस्य वैयावृत्यकरणे लब्धिरस्ति न तपसि ततः स यदा तपः करोति न तदा वैयावृत्यं कर्तुं समर्थ इति । अत्रापि एकस्कन्धेन कापोतीद्वयं वोढुं न शक्यमिति दृष्टान्ती वक्तव्यः । यश्च प्रायश्चित्तं संचयितमसंचयितं वापन्नस्तत् तु यावद्वैयावृत्यं करोति, तावत् निक्षिप्तं क्रियते, वैयावृत्यं च कुर्वन् यद्यन्यदापद्यते तत् सर्वं झोष्यते । वैयावृत्त्ये च समाप्ते तत् पूर्वनिक्षिप्तं प्रस्थाप्यते तच्च वहन् यदि भूयो भूयः इन्द्रियादिभिरन्यदापद्यते । तत उद्यातं पूर्वप्रस्थापितं वहतः सप्तवारान् लघुमासिकं दीयते । तदनन्तरं पञ्चवारान् चतुर्लघुकं । ततः परं वास्त्रयं च्छेदस्तदनन्तरं वास्त्रयं मूलं, ततः परं वात्र्यमनवस्थाप्यं, ततः एकवारं पाराञ्चितमिति । अनुद्घातं पूर्वप्रस्थापितं वहतः षट्वारान् गुरुमासिकंदीयते । तदनन्तरं चतुरो बारान् चतुर्गुरुकं । ततः परं वास्त्रयं च्छेदस्तदनन्तरं वास्त्रयं मूलं, ततः परं वास्त्रयमनवस्थाप्यं । तत एकवारं पाराञ्चितं । एतदेव सुव्यक्तार्थमाह
[ भा. ५००/
आवन्नी इंदिएहिं परतरए झोसणा ततो परेण । . मासलगाय सत्त उ छच्चेव होति मास गुरु ।। चउ लहुगाणं पनगं चउगुरुगाणं तहा चउकंच । तत्ती च्छेदादीयं, होइ चउक्कं मुनेयव्वं ॥
[ भा. ५०१ ]
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: १४, [भा. ५०१]
१७५ वृ-परतरको वैयावृत्त्यं तुकुर्वन् यदि इन्द्रियादिभिः स्तोकं वहुवा आपद्यते प्रायश्चित्तं ततस्तस्मिन् परतरके ततो वैयावृत्यकरणादारभ्य यावद्वैयावृत्यं करोति तावत् परोपकार्गति । स्तोकं बहु वा यदन्यदापद्यते, तस्य सर्वस्य झोषणता परित्यागः । ततो वैयावृत्यसमाप्त्यनन्तरं पूर्वनिक्षिप्त प्रायश्चित्तमुद्धातं वहतो भूयो भूय आपत्ती मासलघुकाः सप्त भवन्ति दातव्याः, सप्तवागन् लधुमासा दीयते इतिभावः । अनुद्घातंवहतः पट्भवन्तिमासगुरखो देयाः षट् वारान् गुरुमासा दीयते इत्यर्थः । चलहुगाणमित्यादिउद्घातं वहतःसप्तवारलधुमासिकदानानन्तरंभूयोभूय आपत्तौचर्तुनधुकानां पञ्चक दात्तव्यम् । पञ्चवारान्चत्वारोमासलघुकादातव्याइत्यर्थः । अनुद्घातंवहतः षड्वारगुरुमासिकादानानन्तरं चतुर्गुरुकाणां चतुष्कं चतुरो वारान् चतुर्गुरुकं देयम् । ततः परमभुयस्यापि च्छेदादि चतुष्कं च्छेदमूलानवस्थाप्प पाराञ्चित लक्षणंभवति । पूर्वप्रकारेण दानबुद्धया ज्ञातव्यं ।साम्प्रतं झाषणा ततो परणं एतस्य व्याख्यानार्थमाह(भा.५०२] तं चैव पुव्वभणियं परतरए नत्थिएगखंधादी ।
दो जोए अचयंते, वेवावचट्ठया झोसो।।। वृ-यत्पूर्वमन्यतरकेभणितंयथानास्त्येतत्यत्एणखंधाईएकेन स्कन्धेन एककालंढे कापात्यावुह्येते इति तदेव परतरकेऽपि सर्वं भणनीयम् । ततो द्वौ योगी तपःकरणवैयावृत्यलक्षणो युगपदशक्नुवन् संचयितमसंचयितंवा यदापन्नस्तनिक्षिप्तं कृत्वा वैयावृत्यं कुरुते ।वैयावृत्यं च कुर्वतो यद्यदापन्नंस्तोकं बहुवातस्य सर्वस्यापिवैयावृत्यार्थतया प्रवृत्तत्वात्झोषः परित्यागः कर्तव्यः । तदेवंतपोभणितं यानि यत्र भिन्नमासादीनि मासादीनि वा तपःस्थानानि षट् पञ्चेत्यादिलक्षणानि तावन्ति दिनानि च्छेदप्राप्ते च्छेदाः कर्तव्याः । अथमूलं कीदृशस्य देयमुच्यते[भा.५०३] तवतीयमसद्दहएतवबलिए चेव होइपरियागे ।
दुब्बल अप्परिणामे अत्थिरअबहुस्सुए मूलं ।। वृ- यो मासादिकं षण्मासपर्यन्तं तपोऽतीतो व्युत्क्रान्तः । किमुक्तं भवति ? मासादिना षण्मासपर्यन्तेन तपसा यो नशुद्धयति, तपोग्रहणमुपलक्षणंदेशच्छेदमपि योऽतीतो देशच्छेदेनापियो न शुद्धयतीति भावः, तस्य मूलं दीयते, इति सर्वत्र सम्बद्धयते । तथा असद्दहिए इति तपसा पापं शुद्धयतीति एतद्यो न श्रद्दधाति, तस्मिन्नप्यश्रद्दधाने मूलं अथवा अश्रद्दधानो नाम मिथ्यादृष्टिः । ततो यो अश्रद्दधान एव सन्व्रतेषु स्थापितः पश्चात्सम्यक्त्वं प्रतिपन्नः सन् सम्यगावृत्तो भवति तस्य मूलं देयं यथा गोविन्दवाचकस्य दत्तमिति । तव बलिएत्ति तपसा बलिको बलिष्टोऽसौ तपोबलिकः । किमुक्तं भवति? । महतापि तपसा यो न क्लाम्यति, यत्र तत्र स्वल्पे प्रयोजने तपः करिष्यामीति विनित्य प्रतिसेवते। यदिवा पाण्मासिके तपसि दत्ते वदति समर्थोऽहमन्यदपितपः कर्तुं तदपिमे देहीति तस्मिन् तपोबलिके मूलं पर्याय इति यस्य च्छंदेन छिद्यमानः पर्यायो न पूर्यत न पूर्यते स्तोकत्वात् । अथवा च्छेदपर्यायं योनसम्यक् श्रद्दधाति । यथा कोऽयमर्धजरतीयोन्यायः कियत्पर्यायस्यच्छिद्यते कियन्नति, च्छिद्यतेतर्हिमूलतएवच्छिद्यतां ।यदिवान किमपीति, यदिवावक्तिरत्नाधिकोऽहंबहूकेऽपिपरिच्छिन्ने पर्याये अस्ति मे दीर्घः पर्याय इति न किमपि च्छेत्स्यति, तस्य सर्वस्यापि पर्याय हीनस्य पर्याये श्रद्धानरहितस्य पयि गर्वितस्यमूलं, तथा यो बहुप्रायश्चित्तमापन्नोऽथचधृतिसंहननाभ्यांदुर्बलत्वात् तपःकर्तुमसमर्थस्तस्मिन् दुर्बले मूलं, तथायोऽपरिणामत्वात् बूते । यदेतत्तपः पाण्मासिकं युष्माभिर्मे
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
व्यवहार - छटपूत्रम्-१-१/१४ दत्तमेतेनाहं न शुद्धयामि प्रायश्चित्तस्य बहुत्वात् तस्मिन्नप्यपरिणामे मूलं, तथा यो धृतिदुर्बलतया पुनः पुनः प्रतिसेवतेतस्मिन्नस्थिरधृत्यवष्टम्भरहितेमूलं, तथाऽबहुश्रुतोऽगीतार्थः ।अथवानवस्थाप्यंपाराञ्चितं वाआपन्नस्तस्य वाऽबहुश्रुततया तद्दानायोग्यता तस्मिन्नप्यबहुश्रुतेमूलंदातव्यमिति ।साम्प्रतमाचार्यो विशेषं दर्शयितुकामो यदेवाधस्तादुक्तं तदेव प्रच्छयन्नाह -- [भा.५०४] जहमने एगमासियंसेविऊण एगेन सोनिग्गच्छे ।
तहमन्नेमासियसेविऊणचरमेन निग्गच्छे ।। वृ-चोदकोवक्ति-अहंएवं मन्ये यथामासिकंपरिहारस्थानंसेवित्वासोऽधिकृतप्रायश्चित्तप्रतिपन्ना एकेन मासेनेति गम्यते निर्गच्छति शुद्धयति । तथा आस्तामन्येन द्वैमासिकादिना एतदप्यहमन्ये, अतिशयज्ञापनार्थं भूयो मन्ये इत्युपादानं मासिकं संवित्वा चरमेण पाराञ्चितेन निर्गच्छति शुद्धयति । एवं चोदकेनोक्तेसत्याचार्य आह-सत्यमेतत् । यथा मासिकं सेवित्वा मासेनस निर्गच्छति तथा मासिकं सेवित्वा कदाचिच्चरमेण शुद्धयति । इह मासिकं संवित्वा मासेन शुद्धयतीत्यादि गमो गृहीतो मासिकं सेवित्वाचस्मेणशुद्धयति । इत्यन्तगमः औद्यन्नग्रहणेमध्यमस्यापिग्रहणमितिशेषा अपिगमाः सूचिताः। मासिकग्रहणेन द्वैमासिकादीन्यपि । तद्यथा-मामवित्वा मासेन निर्गच्छति तथा मासंसेवित्वाद्वाभ्यां मासाभ्यां निर्गच्छति, मासंसेवित्वा त्रिभिमासनिर्गच्छति, मासं सेवित्वा चतुर्भिमसैर्निर्गच्छति, मासं सेवित्वा पञ्चभिर्मासैर्निर्गच्छति,मासंसेवित्वापभिर्मासैनिर्गच्छति ।मासंसेवित्वाच्छेदेन निर्गच्छति, मासं सेवित्वा मूलेन निर्गच्छति । मासं सेवित्वा अनवस्थाप्येन निर्गच्छति, मासं सेवित्वा चरमेण पाराश्चितेन निर्गच्छति, तथा द्वैमासिकं सेवित्वा द्वाभ्यां मासाभ्यां निर्गच्छति । द्वैमासिकं सेवित्वा त्रिभिमसिर्निर्गच्छति एवं यावत् द्वैमासिकं संवित्वा चरमेण निर्गच्छति, तथा त्रैमासिकं सेवित्वा त्रिभिर्मासनिर्गच्छति, त्रैमासिकंसेवित्वा चतुर्भिमसिनिर्गच्छति । एवं यावत् त्रैमासिकंसेवित्वा चरमेण निर्गच्छति, तथाचातुर्मासिकंसेवित्वाचतुर्भिर्मासैर्निर्गच्छतियावच्चरमेणनिर्गच्छति । तथा पञ्चमासिक सेवित्वा पञ्चभिर्भासनिर्गच्छति । एवं यावच्चरमेण निर्गच्छति, तथा पाण्मासिकं सेवित्वा षड्भिमसिर्निर्गच्छति यावच्चरमेण निर्गच्छति । छेदंसेवित्वाच्छेदेन निर्गच्छति,यावच्चरमेण निर्गच्छति, मूलंसेवित्वामूलेन निर्गच्छतियावच्चरमेण, अनवस्थाप्यंसेवित्वाअनवस्थाप्यन निर्गच्छति,अनवस्थाप्यं सेवित्वा चरमेण निर्गच्छति । अत्र शिष्यः प्राह-यस्मिन्नापन्ने यत्तदेव दीयते तदापत्तिसमं दानमुचितं
अन्यध्शत्वासविते यदन्यादृशं दीयते । तत्रको हेतुः? ।आचार्य आह. [भा.५०५] जिननिल्लेवणकुडएमास अपलिउंचमाणेसट्ठाणं ।
मासेण विसुज्ञिहिई, तो देईगुरुवएसेणं ।। वृ- जिनाकेवलिनो जिनग्रहणादवधिमनः पर्यायज्ञानिनः चतुर्दशदशनवपूर्वधरा गृहीताः एते यथावस्थिताः संक्लेशविशोधीः परिज्ञाय अपराधनिष्पन्नं मासकादिभावनिष्पन्नंच द्विमासिकादियथा विशुद्धयति तथा तद्विशोधिनिमित्तं प्रायश्चित्तं ददति । तत्राध्यवसानेन मासे प्रतिसेविते यद्यप्रतिकुञ्चितमालोचयति । ततस्तस्मिन्नालोचनाबामप्रतिकुञ्चतिस्वस्थानमासमेव प्रयच्छन्ति ।अथ प्रतिकुञ्चनया आलोचयति । अथवा यानि द्वैमासिकादीनां प्रायश्चित्तानामाणि यानि अध्यवसाय स्थानानि तैमर्मासः प्रतिसेवितः । एष द्विमासादिभिर्मासर्विशोत्स्यतीति जिनाः केवलादिबलतः श्रुतव्यवहारिणो वा गुरूपदेशेनाधिकमपि प्रायश्चित्तं प्रयच्छति । अत्र चार्थे निल्लेवण कुडे इति
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: १४, [भा. ५०५]
799 निर्लेपनकुटदृष्टान्तः । निर्लेपनोरजकः ।कुटोजलभृतोघटः ।यथा जलकुटैर्वस्त्राणिरजकः प्रक्षालयति तथापराधपदानि जिनादयो मासादिभिः शोधयन्ति । अथवा निर्लेपनं लेपस्य मलस्याभाव: । कुटो जलकुटः स दृष्टान्तः । अत्र चत्वारो भङ्गाः-एकं वस्त्रमेकेन जलकुटेन निर्लेपनं क्रियते १, एकवस्त्रमनेकैर्जलकुटैः २,अनेकानिवस्त्राणि एकेनजलकुटेन ३, अनेकानि वस्त्राणि अनेकजलकुटैः ४ ।तत्र प्रथमद्वितीयभङ्गच्याख्यानार्थमाह[भा.५०६] एगुत्तरिया घडच्छक्कएणच्छेयादिहोति नियमाणं ।
एएहिंदोसवुड्डी कम्पिजइदोहिं ठाणेहिं ।। वृ- एकोत्तरिका घटस्य वृद्धिः, घटषट्केन परिसमापयितव्या । इयमत्र भावना-कोऽप्यल्पमल: पट एकेन जलकुटेन शुद्धयति । स गृह एव प्रक्षाल्यते, एष प्रथमो भंगः । ततो मलिनतरः कठिनमलो वा पटो द्वाभ्यांकुटाभ्यां शुद्धिमासादयति,सोऽपिगृह एव प्रक्षाल्यते ।ततोऽपि मलिनतरस्त्रिभिःकुटैः सोऽपि गृहे प्रक्षाल्यते । एवमेकोतरिका वृद्धिस्तावन्नेया यावत् कोऽपि मलिनतरः षड्भिर्जलकुटैः शुद्धयति । सोऽपि गृहे एव प्रक्षाल्यते । अत्र वस्त्रस्थानीयान्यपराधपदानि मलस्थानीयानि रागद्वेषाध्यवसायस्थानानितज्जनितोवाकर्मसंचयः, जलकुटस्थानीयानिमासिकादीनि प्रायश्चित्तानि, तथा ह्यल्पमपराधपदमेकेन मासेन शुद्धयति । ततो गुर्वपराधपदं द्वाभ्यां मासाभ्यां, गुरुतरमपराधपदं त्रिभिर्मासैस्ततोऽपिगुरुतरंचतुर्भिसिर्यावत्गुरुतरमपराधपदंषड्भिर्मासैः । छेयाइहोति निगमनमिति ये गाढगाढतरादिमलाः पटास्ते गृहानिर्गत्य बहिः सरितडागादि गत्वा प्रभूतप्रभूततरैः क्षारगोमूत्रादिभिर्बहुबहुतरैराच्छोटनपिट्टनादिभिर्भहन्महत्तरप्रयत्नैः शुद्धिमासादयन्ति । तथापराधपदान्यपि गाढगादतराध्यवसायनिवर्तितानिच्छेदमूलानवस्थाप्य पाराश्चितैः पर्यायादिभ्योनिःकाशेन शुद्धयन्ति। ततो निर्गमनं निर्गमनतुल्याश्लेदादयो भवन्ति । अथ कथं जलकुटबहिर्निगमनतुल्यामासादिच्छेदादय इतिअत्राह-एएहिंइत्यादि । एताभ्यामनन्तरोदिताभ्यांद्वाभ्यांस्थापनाभ्यांमासादिच्छेदादिलक्षणाभ्यां दोषवृद्धिस्तीर्वतीव्रतररागद्वेषाध्यवसायवृद्धिस्तजनिताकर्मोपचयवृद्धिा कल्प्यते, च्छिद्यते, ततो मासादिच्छेदादयोजलकुटनिर्गमनसमानाः । साम्प्रतमेगोत्तरिया घडच्छक्कएणंति व्याख्यानयति[भा.५०७] अप्पमलो होइ सुई, कोइ पडो जलकुडेणएक्केण ।
मलपरिवुड्डीएभवे कुडपरिवुट्टी उजाछन्नू ।। वृ. कोऽपि पटोऽल्पमलः सन् एकेन जलकुटेन शुचिर्भवति शुद्धयति । एष प्रथम भङ्ग उक्तः, मलपरिवृद्धौकुटपरिवृद्धिर्भवति । साचतावत्यावत्षट् ।तुशब्दोऽतिविशेषणार्थः ।सचैतद्विशिनष्टि, षट्केनयावत्पटस्यशुद्धिर्गृह एव क्रियते । इयमत्रभावना-बहुमलः पटोद्वाभ्यांजलकुटाभ्यांशुद्धयति। बहुमलतरस्त्रिभिर्जलकुटैरेवं मलपरिवृद्धया जलकुटपरिवृद्धिस्तावदवसेया यावत् बहुमलतमः षड्भिर्जलकुटैरेतेच गृहएव प्रक्षाल्यन्ते,एवमपराधपदान्यपिमासिकादीनिसाधूनां स्वपर्यायमंडल्यादिरूपगृहे एव स्थितानि मासिकादिभिः प्रायश्चित्तैः शोध्यन्ते, एतेन द्वितीयो भंग उपदर्शितः । छेयाई होतिनिगमणमित्यस्य व्याख्यानमाह[भा.५०८) तेन परंसरियादी गंतुंसोहिंति बहुतरमलंतु ।
मलनाणत्तेन भवे,आयंचणजत्तनाणत्तं ।। 2[12]
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/१४ वृ तस्मादनन्तरोदितात् पटात् परं बहुतरमलं पटं सरिदादि, सरिद्नदी, सरिद्नदी, आदिशब्दात हृदकूपतडागादिपरिग्रहः, तत्रगत्वा शोधयन्ति । एवं साधूनामप्यपराधपदानि च्छेदादिभिः पर्यायमण्डल्यादिरूपात् गृहान्निष्काशनेन जिनादयः शोधयन्ति ।मलनाणतेनेत्यादि द्वितीयादिपदेषु यथा यथामलनानात्वंतथातथा आदचनं । यत्ननानात्वमपि । आदञ्चननामगोमूत्राजालिण्डिकोखादि यत्नआच्छोटनपिट्टनादिषु प्रयत्नः तन्नानात्वमपि । तथा हि-यथा यथा मलस्योपचयस्तथा तथा बहुतरगोमूत्रादिप्रक्षेपो बहुबहुतरआच्छोटनपिट्टनादिषु प्रयत्नस्ततो भवति । मलनानात्वे आदञ्चन यत्ननानात्वमिव साधूनामप्यपराधपदेषुरागद्वेषोपचयवृद्धौमासादिवृद्धिस्तपः क्रियाधिशेषवृद्धिश्चेति चरमतृतीयभङ्गव्याख्यानार्थमाह[भा.५०९] बहुएहिं जलकुंडेहिं बहूनि वत्थाणि कानि वि विसुन्झे ।
अप्पमत्लाणि बहूणिवि कानिवसिझंति एक्केण | ! वृ-कानिचित्वस्त्राणितथाविधगाढमलानिबहनि बहुभिर्जलकुटैर्विशुद्धयन्ति । एवमपराधपदान्यपि तथाविधानि बहूनि साधूनां बहुभिर्मासैः शुद्धिमासादयन्ति । एतेन चतुर्थभङ्गो व्याख्यातः । तथा कानिचित् अल्पमलानि बहूनि वस्त्राणि एकेन जलकुटेनशुद्धयन्ति । एवं मन्दानुभावकृतानि बहून्यपि साधूनामपराधपदानि एकेन मासेन शुद्धयन्ति । एष तृतीय भंग उपदर्शितः अत्र शिष्यः प्राहरागद्वेषवृद्धिवशतः प्रायश्चित्तवृद्धिरुपलब्धातथा किंरागद्वेषहानिवशतः प्रायश्चित्तहानिरप्युपलब्धा । आचार्य प्राह-उपलब्धा तथा चैतदेव पृच्छति[भा.५१०] जहमन्ने दसमंसेविऊण निगच्छए उदसमेणं ।
तहमन्ने दसमंसेविऊण नवमेणनिग्गच्छे ।। वृ. अहं एवं मन्ये, यथा दशमं प्रायश्चित्तं पाराश्चित्तं प्रतिसेव्य दशमेन पाराञ्चितेन प्रायश्चित्तेन निर्गच्छति । तथा एतदपिमन्ये दशमं पाराञ्चितंसेवित्वा नवमेन अनवस्थाप्येन प्रायश्चित्तेन निर्गच्छति शुद्धयति ।आचार्यआह-सत्यमेतत् । दशमंसेवित्वा दशमेनशुद्धयतिकदाचिन्नवमेनापिअनया गाथया सर्वेऽधोमुखागमाः सूचिताः ।तेचामी-दशमंसेवित्वा मूलेन निर्गच्छति, एवंषाण्मासिकेन पाश्चमासिकेन चातुर्मासिकेन त्रैमासिकेन द्वैमासिकेनमासिकेन च वक्तव्यम् ।दशमंसेवित्वा भिन्नमासेन निर्गच्छति। दशमंसेवित्वाविंशत्यारात्रिंदिवैर्निर्गच्छतिदशमंसेवित्वा पंचदशभीरात्रिंदिवैर्निर्गच्छतिदशमंसेवित्वा दशभीरात्रिंदिवैर्निर्गच्छति दशमं सेवित्वा पंचभीरात्रिंदिवैर्निर्गच्छति दशमं सेवित्वा दशमभक्तेन निर्गच्छति, दशमंसेवित्वा अष्टमेननिर्गच्छति, दशमंसेवित्वाषष्ठेननिर्गच्छति, दशमंसेवित्वा पूर्वार्द्धन निर्गच्छति । दशमं सेवित्वानिर्दिकृतिकेन निर्गच्छति । तथा अनवस्थाप्यं सेवित्वा अनवस्थाप्येन निर्गच्छतिअनवस्थाप्यं सेवित्वा मूलेन निर्गच्छति । एवं यावन्निर्विकृतिकेन निर्गच्छति । एवं मूलेऽपि नेतव्यम् ।यावन्मूलंसेवित्वा निर्विकृतिकेन निर्गच्छति । एवं च्छेदे एवंषाण्मासिके,एवं पाश्चमासिके, एवं चातुर्मासिके, एवं त्रैमासिके, एवं द्वैमासिके, एवं मासिके, एवं भिन्नमासे विंशति रात्रिंदिवे पञ्चदशरात्रिंदिवे दशरात्रिंदिवेपञ्चरात्रिंदिवे, दशमभक्ते अष्टमेषष्टेचतुर्थे-आचामाम्ले एकाशनके पूर्वार्द्ध निर्विकृतिकेचगमा वक्तव्याः, तथाएतेऽपिगमाद्रष्टव्याः ।सूत्रस्यसूचकत्वानिर्विकृतिकंसेवित्वा तेनैव निर्विकृतिकेनशुद्धयति । निर्विकृतिकंसेवित्वा पूर्वार्द्धन निर्गच्छति । एवंयावच्चरमेण पाराञ्चितेन निर्गच्छति । तथापूर्वार्धसेवित्वा पूर्वार्धेन निर्गच्छति । पूर्वार्धसेवित्वाएकाशनननिर्गच्छतियावच्चरमेण
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ५१० ]
१७९
एकाशनं सेवित्वा एकाशनेन निर्गच्छति । एकाशनं सेवित्वा आयामाम्लेन निर्गच्छति । यावश्चरमेण एवमायाम्लादिष्वप्यूर्ध्वगमा वक्तव्याः । अत्र शिष्यः प्राह
भा. ५११]
हमने बहुसो मासिया सेविय एगेन सोउ निगच्छे । तहमने बहुसो मासियाई सेविय बहुहिं निगच्छे ।।
वृ- अहमेवं मन्ये, यथा बहुशो बहून् वारान्मासिकानि परिहारस्थानानि सेवित्या एकेन मासेन सोऽपराधकारी निर्गच्छति । अपराधपदान्निर्याति, मन्दानुभावेन प्रतिसेवनायाः कृतत्वात् । तथा एतदपि मन्ये बहुशो बहून् वारान् मासिकानि सेवित्वा कदाचित बहुभिर्भासैर्निर्गच्छति । यदि तीव्रानुभावेन प्रतिसेवना कृता स्यादिति भावः, अत्रार्थे आचार्येणाममिति वक्तव्यम् । रागद्वेषवृद्धिहानिवशत एकैकस्मिन्नापत्तिस्थाने सर्वप्रायश्चित्तानामारोपणाभावात् । तत्र यदुक्तं दशमं प्रायश्चित्तस्थानं सेवित्वा दशमेन शुद्धयति । दशमं सेवित्वा नवमेन शुद्धयति । तत्र कुट दृष्टान्तं प्रागुक्तमेव दर्शयतिएगुत्तरिया घडच्छकएणच्छेयाइं होति निग्गमनं । तेहिं तु दोसवुड्डी, उप्पत्तीरागदोसेहिं । ।
[ भा. ५१२]
बृ- एकोत्तरिका जलकुटस्य वृद्धिर्घटषट्केन जलभृतघटकषट्केन नियमयितव्याः । किमुक्तं भवति ? कोऽपि तथाविधाल्पमलः पट एकेन जलकुटेन गृहे प्रक्षाल्यते, कोऽपि बहुतरमलो द्वाभ्यां कुटाभ्यां ततोऽपि बहुतरमलस्त्रिभिः कुटैरेवं यावत् बहुतममलः षड्भिः कुटैः । एवं किमपि साधूनामपराधपदमतिप्रभूतरागद्वेषाध्यवसायोपचितं स्वपयार्यमण्डल्यादिरूपे गृह एवावस्थितानां षड्भिर्मासैः शुद्धयति किमपि स्तोकरागद्वेषाध्यवसायोपचितं पञ्चभिर्मासैस्ततोऽपि स्तोकरागद्वेषाध्यवसायोपचितं चतुर्भिर्मासैरेवमेकैकहानिस्तावद्वक्तव्या यावत्किमप्यल्पतररागद्वेषाध्यवसायोपचितमेकेन शुद्धयतीति। च्छेयादी होति निगमनं । यथा केऽपि पटा अतिप्रभूतकठिनमला गृहान्निर्गत्य बहिः सरितडागादिगत्वा बहुभिर्गोमूत्रादिभिर्बहुभिश्चाच्छोटनपिट्ट्नप्रकारैः शुद्धयन्ति । तथा निर्गमतुल्याम्छेदादयो भवन्ति । तथा हि-किञ्चिदतिप्रबलरागद्वेषाध्यवसायोपचितमपराधपदं साधूनां दशमेव पाराञ्चितामिधानेन शुद्धयति । किञ्चित्ततो हीनरागद्वेषाध्यवसायोपचितमनवस्थाप्येन, ततोऽपि हीनतररागद्वेषाध्यवसायोपचितं मूलेन, ततोऽपि हीनतमरागद्वेषाध्यवसायोपचितं च्छेदेन च्छेदादयश्च पयार्यादि गृहान्निः काशनेन भवन्तिः । ततो निर्गमनतुल्याः-छेदादयः कस्मादेवं प्रायश्चित्तहानिरत आह-तेहि तु इत्यादि, तै रागद्वेषैस्तीव्रतीव्रतरैर्दोषवृद्धे कर्मोपचयवृद्धे रुत्पत्तिरतो यथा यथा रागद्वेषाध्यवसायवृद्धिस्तथा तथा प्रायश्चित्तस्यापि वृद्धिः । यथा यथा च रागद्वेषहानिस्तथा तथा प्रायश्चित्तस्यापि हानिरिति एतदेवाहजिननिल्लेवणकुडए, मासे अपलिउंच माणे सद्वाणं ।
[ भा. ५१३ ]
मासेन विसुज्झिहिई तोदेंति गुरूवएसेणं ।।
बृ- जिनाः केवल्यवधिमनः पर्यायज्ञानिप्रभृतयः ते केवलादिबलतो यथावस्थिता रागद्वेषाध्यबसायहानिवृद्धिरूपलभ्यमाना निर्लेपनकुटान् प्रागुक्तप्रकारेण दृष्टान्तीकृत्य यो यथा शुद्धयतितस्मै तथा प्रायश्चित्तं प्रयच्छन्ति । तथा हि-मासार्है रागद्वेषाध्यवसायैर्मासे मासे प्रतिसेविते तदनन्तरमालोचनायामप्रतिकुञ्चति जिनाः केवलादिबलतः श्रुतव्यवहारिणो गुरूपदेशतः पाठान्तरे जिनोपदेशेन मासेनैव विंशोत्स्यतीति विज्ञाय स्वस्थानं मासिकमेव प्रायश्चित्तं ददति प्रयच्छन्ति । यदि पुनर्द्वैमासिकं त्रैमासिकं यावत्पारञ्चितं वा मासार्हेरेवं रागद्वेषाध्यवसायैस्ततो हीनतरैर्वा प्रतिसेवितं यदि पश्चात् हा दुष्ठु
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/१४ कृतमित्यादिभिर्निन्दनैः प्रतनुकृतं तदा जिनाः केवलादिबलतः श्रुतव्यवहारिणो गुरूपदेशतस्तथा विज्ञाय तस्मै मासं भिन्नमासं यावदन्ते निर्विकृतिकमपि प्रयच्छन्ति, ततो न कश्चिद्दोषः । पुनरप्याह चोदक:[भा. ५१४ ] पत्तेयं पत्तेयं, पए पए भासिऊण अवराहे । तोकेन कारणेणं, हीनब्भहिया व पट्ट्वणा ।।
बृ-पदेपदे सूत्रगते प्रत्येकं प्रत्येकमपराधानुभाषित्वा तदनन्तरमर्थतः केन कारणेन हीना अभ्यधिका वा प्रस्थापना भणिता ? । यथा स्तोके प्रायश्चित्तस्थाने बहु प्रयच्छ्य, बहुके वा स्तोकं, यदि वा सर्वथा झोषं कुरुथेति आचार्य आह [ भा. ५१५]
१८०
मनपरमोहिजिनं वा चउदस दस पुब्वियं च नवपुव्विं ।
थेरं च समासज्जाऊ नब्भहिया च पट्ट्वणा ।।
वृ- मनः पर्यायज्ञानिंपरमावधिं प्रभूतावधिं जिनं वा केवलज्ञानिनं चतुर्दशपूर्विणंदशपूर्विणं नवपूर्विणं चस्थविरांश्च समासाद्याश्रित्य हीना अभ्यधिका वा प्रस्थापनाभवति । इयमत्र भावना मनः परमावधिजिनादयः प्रत्यक्षज्ञानिनस्ततस्ते प्रतिसेवकेषु रागद्वेषाध्यवसायस्थानानां हानिं वृद्धिं वा साक्षादवेक्षमाणास्तुल्येऽप्यपराधपदे रागद्वेषानुरूपं हीनमधिकं वा प्रस्थापयन्ति ददतीत्यर्थः । अथ ये मनः परमावधिजिनादयः प्रत्यक्षज्ञानिस्तेषामेतत्युक्तं रागद्वेषाध्यवसायवृद्धिहान्या साक्षादवेक्षणात् । वे पुनः स्थविरास्ते खतं रागद्वेषाणां हानिं वा वृद्धिं वा जानीयुरुच्यते । बाह्यपश्चात्तापादिलिङ्गतस्तत्र हानिपरिज्ञानलिङ्गं पश्चात्तापादिकमाह
[ भा. ५१६]
हा दुट्टु कयं हाडु कारियं हा दुङ्कुमनुमयंमेत्ति । अंती अंतो इज्झइ, पच्छातावेण चेवंते ।।
वृ- प्राणातिपातादि कृत्वा कारयित्वा अनुमोद्य च तदुत्तरकालं हा इति विषादे दुड्डु अशोभनं मया कृतं हा दुष्ठु कारितं, हा दुष्ठु अनुमतं मे ममेत्येवंलक्षणेन पश्चात्तापेन पश्चात्तापवह्निना वेपमानः पश्चात्तापकरणतः एव कम्पमानो अनन्तरश्चित्तमध्ये दह्यते । ततो ज्ञायते स्थविरैरेतस्य रागद्वेषहानिरिति तदनुरूपं प्रायश्चित्तं प्रस्थाप्यते वृद्धिपरिज्ञानलिङ्गमाह
[ भा. ५१७]
जिनपत्रत्ते भावे, असद्दहंतस्स तस्स पच्छित्तं ।
हरिसमिव वेदयंतो, तहा तहा वड्ढए उवरिं ।।
बृ-तस्य प्रायश्चित्तप्रतिपतुर्जिनैः सर्वज्ञैः प्रकर्षेण ज्ञप्ताः भावा जीवादिकास्तान् जिनप्रज्ञप्तान भावान् अश्रद्दधानस्य तथा प्राणातिपातादिकृत्वा आस्तां तदुत्तरकालं किंचा लोचनायामपि निधिलाभे हर्षमिव वेदयमानस्य यथा यथा हर्षगमनं तथा तथा प्रायश्चित्तमुपर्युपरि वर्धते । किमुक्तं भवति ? स्थविरा अपि जिनप्रज्ञप्तभावा श्रद्धानेन तथा तथा हर्षगमनेन च प्रतिसेवकस्य रागदेषवृद्धिमवगच्छत्यवगत्य च तदनुरूपमुपर्युपरि प्रायश्चित्तं प्रयच्छन्ति । (सूत्र - १३ - व्याख्या)
यो भिक्षुञ्चातुर्मासिकं वा सातिरेगचातुर्मासिकं वा पाञ्चमासिकं वा सातिरेकपाञ्चमासिकं वा एतेषां परिहारस्थानानामन्यतरत् परिहारस्थानमालोचयेत् तस्याप्रतिकुञ्च्यालोचयतः चातुर्मासिकं वा सातिरेकचातुर्मासिकं वा पाञ्चमासिकं वा सातिरेकपाञ्चमासिकं वा दद्यात्सातिरेक इतिशेषः यत्प्रतिसेवितं तद् दद्यादिति भावः तद्योगैरेवाध्यवसानैस्तस्य तस्य प्रतिसेवनादालोचनायां वा तत्प्रतिकुञ्चनात् प्रतिकुञ्चयालोचयतश्चातुर्मासिकप्रतिसेवकस्य पाञ्चमासिकं सातिरेकचातुर्मासिकप्रतिसेवकस्य
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं: १४, [भा. ५१७]
१८१ सातिरेकपाञ्चमासिकं मायानिष्पन्नस्य गुरुमासस्याधिकस्य दानात् पाञ्चमासिकप्रतिसेवकस्य सातिरेकपाश्चमासिकप्रतिसेवकस्य षएमासिकं षण्मासात् परस्य भगवद्वर्धमानस्वामितीर्थे तपोदानस्यासंभवात् । तेन परमित्यादिततः पाञ्चमासिकात्स्थानात्परस्मिन्षाण्मासिकेसातिरेकेवा षाण्मासिकेप्रतिसेवितेआलोचनाकालेप्रतिसेवितेप्रतिकुंचित अप्रतिकुञ्चितेवातएव स्थिताः षण्मासाः प्रदातव्याः ।परतस्तपोदानस्य निषेधनात्तदेवं त्रयोदशमसूत्रमुक्तम् ।।
इदानीं चतुर्दशं सूत्रमाह-एवं बहुसो विनेयव्वं, एवममुना प्रकारेण बहुशोऽपि बहुशः शब्देन विशिष्टमपिसूत्रंचतुर्दशं वक्तव्यम् । तच्चैवम्-जेभिक्खूबहुसोचाउम्मासियंबहुसोसातिरेगचाउम्मासियं वा बहुसो पञ्चमासियं वा बहुसो सातिरेगपञ्चमासियं वा एएसि परिहारठाणाणं अन्नयरं परिहारठाणं पडिसेवित्ताआलोएजा ।अपलिउंचियआलोएमाणस्सचाउम्मासियंवा साइरेगचाउम्मासियंवा पञ्चमासिवासाईगपञ्चमासियंवापलिउंचियंआलोएमाणस्सपञ्चमासियवासातिरेगपञ्चमासियंछम्मासियं वा तेन परं पलिउंचिए वा अपलिउंचिए वातेचेव छम्मासा इति अस्याक्षरगमनिका पञ्चमसूत्रानुसारतः कर्तव्या नवरंबहुशोऽपिचातुर्मासिके प्रतिसेवितेयद्येकंचातुर्मासिकंदत्तं तत्बहुशोपिप्रतिसेवनाया मन्दानुभावकृतत्वात्आलोचनावेलायामप्येककालसर्वेपामालोचितत्वात् ।एवंसातिरेकरूचातुर्मासादावपिभावनीयम् । सम्प्रति वक्तव्यविशेषमभिधित्सुराह-आलोचनायांदन्तपुरकथानकम् । भा.५१८] एतो निकायणा मासियाणजह घोसणंपुहविपालो |
दंतपुरे कासीया, आहरणंतत्थकायव्वं ।। वृ-इतइतितृतीयार्थे पञ्चमी । ततोऽयमर्थः । एतैरनन्तरोदितैः सर्वैपिसूत्रैर्मासिकानांमासनिष्पन्नानां मासिकद्वैमासिकत्रैमासिक यावत् षण्मासिकानां निकाचनोक्ता । निकाचना नाम यत्मासिकादि प्रतिसेवितंतत्यावदद्याप्यालोचनार्हस्यपुरतोनालोच्यतेतावदनिकाचितमवसेयमालोचितंतुनिकाचित् तत आलोएजा आलोचनाhण अपरिश्राविणा भवितव्यं,धनमित्रोदाहरणमत्र । इत्यादि पदैनिकाचना भाविता द्रष्टव्या । तत्र आलोचना आहरणं ज्ञातं कर्तव्यं । किं तदित्याह-जह योसणमित्यादि, यथेत्याहरणोल्लेखोपदर्शने दन्तपुरे पत्तने पृथिवीपालो राजा, दन्तवक्त्रनामा घोषणामकार्षीत्-‘दन्तान केनापिक्रेतव्याः स्वगृहे चसन्तः समर्पणीयाः । इत्येवंरूपामित्यादि । तच्चेदं
दन्तपुरं नयरं, दन्तवक्त्रो राया । तस्स सच्चक्ती देवी । तीसे दोहलो जातो-'जइ अहं सव्वदंतमए पासाएकीलिजामि' । रनो कहियं । रन्नाअमच्चोआणत्तो | सिग्यमेवं तेउवट्टवेसि ।तेन नगरेघोसावियं 'जो अन्नो दंतं किणेइन देइ वा घरे संते तस्स सारीरो दंडो' । तत्थ नगरे घणमित्तो सत्थवाहो । तस्स दो भजाओ-धनसिरी । पउमसिरी य । अन्नया तासिंदुन्हवि कलहो जाओ । तत्थ धनसिरीए पउमसिरी भणिया-'किमेवं गव्यमुव्वहसि, न किं ते सच्चवतीए विव दंतमओ पासाओ कतो' । ताहे पउमसिरीए असग्गाहोगहितो 'जइमे दंतमओपासादो न किजइतो अलं मे जीविएणंन देइधनमित्तस्स वि उल्लावं तस्सवयंसोदढमित्तोनामतस्स कहियं । तेनभणियं अकालहीनं अहंतेइच्छंपूरेमि, उड्डाविया अस्सगाहं ताहेसो दढमित्तो वणयरदाणमणिसंगाहए करेइ तेहिं भणियं किं आणेमो किंवा पइच्छामो तेन भणियं दंतेमोदेह, तेहिं य ते दंता खडपूयमेहिंगोविया, सगडंभरियं, नगरदारे पवेसिजंताण एगो खडपूयगोत्ति गोणेणाकड्डितो दंतो पडिओ, चोरोत्ति यो रायपुरिसेहिं वणयरोगहितो । पुच्छितो कस्सेतेदंता? |सोन साहइ । एत्थंतरेदढमित्तेणभणियं-ममेतेदंता ! एस कम्मकरो ।ततोवणयरो मुक्को । दढमित्तो गहितो।
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- १/१४ रन्ना पुच्छितो । कस्सेते दंता ? सो भणति-ममंति । एत्थंतर दढमित्तं गहियं नाउं घनमित्ती आगती । रन्नो पुरती भाइ-ममेते दंता मम दंडं सारीरं वा निग्गहं करेह । दढमित्तो भणति अहमेयं न जाणामि । ममं सन्तिया दंता । मम निग्रहं करेह । एवं ते अन्नोन्नावराहखाडिया, रन्ना भणिया तो तुब्भे निरापराधी भूयत्थं कह, तेहिं सव्यं जहाभूयं कहियं । तुट्टेण रन्ना मुक्का; उम्मुक्को जहा सी दढमित्तो निरवलावो अवियमरणमप्भुवगतो न य परावराहो सिट्ठी, तहा आलोयणारिहेण अपरिसाविणा भवियव्वं । जहा सो धनमित्ती भूयत्थं कहेइ, ममेसो अवराहोत्ति एवं आलोयगेन मूलुत्तरावराहा अपलिउंचमानेन जहा ट्ठिया कहेयव्या । निकाचना किल तत्त्वत्त आलोचना । सा च आलोचना आलोचनार्हालोचकाभ्यां विना न भवतीति त्रितयमपि सप्रपञ्चं विवक्षरिदमाह
[भा. ५१९]
आलोयणारिहोआलोयओ य आलोयणाए दोसविही । पनगातिरेग जा पन्नवीस पंचमसुत्ते अह विसेसो ||
वृ- आलोचना यादृग्भवति, तादृगू वक्तव्यः । तथा आलोचकश्च यथावस्थितो यादृशो भवति तादृशोऽभिधातव्यः, आलोचनाया दोषविधयो दोषभेदा वक्तव्याः । तथा अहत्ति एष सूत्रे पञ्चमसूत्रे विशेषो यदुत चातुर्मासिकस्य पांचमासिकस्य पञ्चकातिरेको रात्रिंदिवपञ्चकेनातिरेकोऽत्यर्गलता, एव पञ्चकवृद्धयातिरेकस्तावद्वाच्यो यावत्पञ्चविंशतिः । पञ्चविंशत्यातिरेक इत्यर्थः । इयमत्र भावना-र -सूत्रे चातुर्मासिकस्य च या सातिरेकता सा दिनानां पञ्चकेन दशकेन पञ्चदशकेन विंशत्या पञ्चविंशत्या वा द्रष्टव्येति । साम्प्रतमालोचनार्हो याद्दग्भवति तादृशमुपदर्शयतिआलोयणारिहो खलु निरावलावी उजह उदढमितो |
[ भा. ५२० ]
अहिं चैव गुणेहिं इमेहिं जुतो नायव्वो ।।
बृ- आलोचनार्हः खलु निरपलापी । अपलपति गूहतीत्येवं शीलोऽपलापी निश्चितमपलापी निरपलावी, नियमतोऽपरिश्रावीति भावार्थः । यथैव तुरेवकारार्थः । दृढमित्रोऽनन्तरकथानकोक्तः तथैव द्रष्टव्यः । स चाष्टभिर्गुणैरभिवक्ष्यमाणस्वरूपैर्युक्तो ज्ञातव्यः । तानेव गुणानाह
भा. ५२१]
आवार व आहारव ववहारो वीलए पकुव्र्वीया ।
निज्जव अवायदंसी, अप्परिसावीय बोधव्वो ।।
बृ- आचारो ज्ञानाचारादिरूपः पञ्च प्रकारः । सोऽस्यास्तीति आचारवान् । आ सामस्त्येन आलोचितापराधानां धारणमाधारः । सोऽस्यास्तीत्याधाखान् । आलोचकेनालोच्यमानो यः सर्वमवधारयति स आधारवानित्यर्थः । व्यवह्रियतेऽपराधजातं प्रायश्चित्तं प्रदानतो येन स व्यवहारः आगमादिरूपञ्चप्रकारः । सोऽस्यास्तीति व्यवहारवान् । यः सम्यगागमादिव्यवहारं जानाति, ज्ञात्वा च सम्यक् प्रायश्चित्तदानतो व्यवहरति स व्यवहारवानिति भावः । तथा अपव्रीडयति लज्जां मोचयतीत्यपव्रीडकः । आलोचकं लज्जया अतीचारान् गोपयन्तं यो विचित्रमधुरवचनप्रयोगैस्तथा कथंचनापि वक्ति । यथा स लज्जामपहाय सम्यगालाचयेति सोऽपव्रीडक इत्यर्थः । पकुव्र्वीयत्ति कुर्व इत्यागमप्रासिद्धी धातुरस्ति यस्य विकुर्वणेति प्रयोगः । प्रकुर्वतीत्येवं शीलः प्रकुर्वी । किमुक्तं भवत्यालोचके नालोचितेष्वपराधेषु यः सम्यक्प्रायश्चित्तप्रदानत आलोचकस्य विशुद्धिमुपजनयति स प्रकुर्वीति । निजवत्ति, निश्चितंयापयति प्रायश्चित्तविधिषु याप्यमालोचकं करोति निर्वाहयतीति यावदिति निर्यापः । अच् प्रत्ययः । अपराधकारी यथोक्तं प्रायश्चित्तं कर्तुमसमर्थो यथा निर्वहति तथा
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं: १४, [भा. ५२१]
१८३ प्रायस्तदुचितप्रायश्चित्तप्रदानतः प्रायश्चित्तं कारयति स निर्यापक इति भावः । तथा इहलोकापायान परलोकापायांश्चदर्शयतीत्येवं शीलोऽपायदर्शी। किमुक्तं भवति? यः सम्यगनालोचयति प्रतिकुञ्चितं वा आलोचयति दत्तं वा प्रायश्चित्तं सम्यग्न करोति तस्य यदि त्वं सम्यग् नालोचयिष्यसि प्रतिकुञ्चितं वा करिष्यसि दत्तं वा प्रायश्चित्तं न सम्यक् पूरयिष्यसि ततस्ते भूयान् मासिकादिको दण्डो भविष्यतीत्येवमिहलोकापायान्तथासंसारे जन्ममरणादिकंत्वया प्रभूतमनुभवितव्यम् ।दुर्लभबोधिता च तवैवं भविष्यतीत्येवं परलोकापायांश्च दर्शयति सोऽपायदर्शीति भावः । तथा न परिश्रवतीत्येवं शीलोऽपरिश्रावी । आलोचितं गोप्यमगोप्यं वा योऽन्यस्मै न कथयति सोऽपरिश्रावीति भावः । साम्प्रतमालोचकमभिधित्सुराह[भा.५२२] आलोयंतो एत्तोदसहिंगुणेहिंतुहोइउववेओ ।
जाइकुलविनयनाणे दंसणचरणेहिंसंपन्नो ।। [भा.५२३] खंते दंते अमाईअअपच्छतावीय होतिबोधव्वे ।
___ आलोयणाए दोसे एत्तो वोच्छंसमासेणं ।। वृ- इत ऊर्ध्वमालोचयन्त्रालोचको वक्तव्यः । स च दशभिर्गुणैरुपेत एव युक्त एव भवति । तुरेवकारार्थो भिन्नक्रमत्वादत्र सम्बध्यते । तानेव गुणानुपदर्शयति जाति इत्यादि जातिसम्पन्नः, कुलसम्पन्नः,मातृपक्षोजातिः, पितृपक्षः कुलम् । विनयसम्पन्नः, ज्ञानसम्पन्नः, दर्शनसम्पन्नः,चरणसम्पन्नः, क्षान्तः दान्तः अमायी अपश्चात्तापीच बोधव्यः ।अथकस्मादोलचकस्यैतावत् गुणसमूहोऽन्विष्यते उच्यते । जातिसम्पन्नः प्रायोऽकृत्यं न करोति । अथ कथमपि कृतं तर्हि सम्यगालोचयति, । कुसलम्पन्नः प्रतिपन्नप्रायश्चित्तनिर्वाहक उपजायते । विनयसम्पन्नोनिषद्यादानादिकं विनयंसर्वंकरोति, सम्यगालोचयति । ज्ञानसम्पन्नः श्रुतानुसारेणसम्यगालोचयति, ।अमुकश्रुतेन मेतद्दत्तं प्रायश्चितमतः शुद्धोऽहमितिचजानीते,दर्शनसंपन्नःप्रायश्चित्तात्शुद्धिश्रद्धत्ते, चरणसंपन्नः पुनरतिघारंप्रायोन करोति, अनालोचितेचास्त्रिंमेनशुद्धयतीतिसम्यगालोचयति; क्षान्तोनाम क्षमायुक्तः सकस्मिंश्चित्प्रयोजने गुर्वादिभिः स्वरपरुषमपि भणितः सम्यक प्रतिपद्यते । यदपिच प्रायश्चित्तमारोपितंतत्सम्यग वहति । दान्तो नामइन्द्रियनोइन्द्रियजयसम्पन्नः प्रायश्चित्ततपः सम्यक्करोति ।माया अस्यास्तीतिमायी, नमायी अमायी सोऽप्रतिकुञ्चितमालोचयति । अपश्चात्तापी नाम यः पश्चात्परितापं न करोति हा दुष्ट कृतं मया यत् आलोचितमिदानी प्रायश्चित्ततपः कथं करिष्यामीति किन्त्वेवं मन्यते । कृतपुण्योऽहं यत्प्रायश्चित्तं प्रतिपन्नवानिति अतऊर्ध्वमालोचनाया दोषान्समासेन संक्षेपेण वक्ष्ये प्रतिज्ञामेव निर्वाहयति[भा.५२४) आकंपयित्ताअनुमानयित्ताजं दिलंबायरंच सुहुवा ।
छहं सदा उलयं बहुजनअव्वत्ततस्सेवी ।। वृ- आवर्जितः सन् आचार्यः स्तोकं मे प्रायश्चित्तं दास्यतीति बुद्धया वैयावृत्त्यकरणादिभिरालोचनाचार्यमाकंप्य आराध्य यत् आलोचयत्येष आलोचनादोषः । तथा अनुमान्य अनुमानं कृत्वा लघुतरापराधनिवेदनादिना मूदु दण्डप्रदायकत्वादिस्वरूपमाचार्यश्याकलय्य आलोचयत्येषोऽप्यालोचनादोषः । तथा यदृष्टमपराधजातं क्रियमाणमाचार्यादिना तदेवालोचयति नापरमिति तृतीय आलोचनादोषः ।बायरत्ति बादरंदोषजातमालोचयतिनसूक्ष्मतत्रावज्ञापरत्वादेषचतुर्थआलोचनादोषः। सुहुमंत्ति सूक्ष्मं वा दोषजातमालोचयति न बादरं यः किल सूक्ष्ममालोचयति स कथं बादरं
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४ .
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ नालोचयिष्यतीत्येवं रूपभावसम्पादनार्थमाचार्यस्येत्येषपञ्चमआलोचनादोषः (तथा छन्नमिति प्रच्छन्नं आलोचयतिकिलमुक्तंभवंति ।लजालुतामुपदापराधानल्पशब्देन तथालोचयतियथा केवलमात्मैव शृणोतिनगुरुरित्येषषष्ट आलोचनादोषः । सद्दाउलत्तिशब्दाकुलंबृहच्छब्दंयथाभवत्येवमालोचयति इदम् उक्तं भवति । महता शब्देन तथा लोचयति यथान्येऽप्यगीतार्थादयः शृण्वन्तीत्येष सप्तम आलोचनादोषः । तथा बहजनत्ति बहजनमध्ये यद्वालोचनं तद्वहजनं अथवा बहवो जना आलोचना गुरवे यत्र तत् बहुजनमालोचनं । किमुक्तं भवत्येकस्य पुरत आलाच्य तदेवापराधजातमन्यस्यान्यस्य पुरत आलोचयति एषोऽष्टम आलोचनादोषः । अव्वत्तत्ति अव्यक्तोऽगीतार्थः । तस्याव्यक्तस्य गुरोः पुरतो यदपराधालोचनं तदव्यक्तमेव नवम आलोचनादोषः ।। तस्सेवीति शिष्योऽयमपराधमालोचयिष्यति तमेव सेवतेयोगुरुरसौ तस्सेवी । तस्समीपैयदपराधालोचनमेष ममातिचारेण तुल्यस्ततोन किमपि मेप्रायश्चित्तं दास्यत्यल्पंवादास्यति । नचमांखरण्टयिष्यति । यथाविरूपंकृतंत्वयेतिबुद्धया तदालोचनं तत्सेवी एष दशम आलोचनादोषः ।।
तदेवमालोचनाविधि>षा उक्ताः । सम्प्रति यथाभूतेषु द्रव्यादिष्वालोचनं तथाभूतद्रव्यादिप्रतिपादयन्नाह{भा.५२५/ आलोयणाविहाणंतंचेव दव्यखेत्तकाले य ।
भावे सुद्धमसुद्धेस सणिद्धे सातिरंगाई ।। वृ- आलोचनाविधानं तदेवात्रापि सविस्तरमभिधातव्यम् । यदुक्तं प्रथमसूत्रे दव्वादि चउरभिग्रहेत्यादिना ग्रन्थेन ततः प्रागुक्तदोषवर्जिताः आलोचना प्रशस्ते द्वव्ये क्षेत्रे काले भावे य प्रागुक्तस्वरूपेदातव्या,नाप्रशस्ते ।इहप्रतिसेवितंद्विधा भवंति-शुद्धमशुद्धंच ।तत्रयत्शुद्धेनभावेन प्रतिसेवितं यतनया च तत् शुद्धं । तच्च शुद्धत्वादेव न प्रायाश्चित्तविषयः । यत्त्वशुद्धेन भावेन प्रतिसेवितमयतनया च तदशुद्धं । तच्च प्रायश्चित्तविषयोऽशुद्धत्वात् । तस्मिंश्चाशुद्धे प्रायश्चित्तानि केवलानिमासिकादीनि सातिरेकाणिच तत्रसातिरेकाणि ससणि इति सस्निग्धे हस्तेमात्रके वा सति तेन भिक्षाग्रहणत उपलक्षणमेतत् । तेन बीजकायसंघट्टनादिनापि सातिरेकाणि द्रष्टव्यानि । तत्र सातिरेकातामेव भावयति[भा.५२६] पनगेणाहियो मासो, दसपरवेणंचवीसभिन्नणं ।
संजोगा कायव्या, गुरुलहुमीसेहिंय अनेगा ।। - इह मूलत आरभ्यामूनिसर्वाण्यप्यालोचनासूत्राणिकिल सर्वसंख्ययादशभवन्ति । तत्राद्यानि चत्वारिसूत्राणिसाक्षात्सूत्रतएव परिपूर्णान्युक्तानि ।शेषाणितुषट्सूत्राण्याभ्यांद्वाभ्यांसूत्राभ्यामर्थतः सूचितानितानिचामूनिसातिरेकसूत्रं १ बहुसातिरेकसूत्रं २ सातिरकसंयोगसूत्रं ३ बहुसातिरेकसंयोगसूत्रं ४ नवमं सकलस्यसातिरेकस्य च संयोगसूत्रं ५ दशमं बहुश: शब्दविशिष्टस्य सकलस्य बहुशः शब्दविशिष्टस्यसातिरेकस्यचसंयोगसूत्रं६ । तत्रपञ्चमंसातिरेकसूत्रंपञ्चसूत्रात्मकं तच्चैवमुच्चारणीयम्'जे भिक्खू सातिरेगमासियं परिहारद्वाणं पडिसेबित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स सातिरेगमासियं पलिउंचियआलोएमाणस्स सातिरेगदोमासियं' इदं पञ्चमसूत्रे प्रथमसूत्रम्, अत्र मासिकस्य सातिरेकतां पूर्वार्द्धन व्याख्यानयति-पञ्चकेन रात्रिंदिवपञ्चकेन मासोऽधिकः । दशत्ति दशभिरहोरात्रैः पक्षण, वीसत्ति विंशत्या रात्रिंदिवैर्भिन्नेन भिन्नमासेन पञ्चविंशत्यादिनैरित्यर्थः,
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [भा. ५२६]
१८५ तत्रपञ्चकातिरिक्तोमासो यथा केनापि शय्यातरपिण्डः सस्निग्धेन हस्तकेन मात्रकेणवा गृहीतः । तत्र मासः शय्यातरपिण्डग्रहणात् रात्रिंदिवपञ्चकं सस्निग्धेन मात्रकेण वा भिक्षाग्रहणात् रात्रिंदिवदशकेनाधिको मासो, यथा केनापि शय्यातरपिण्डः परित्तकायानन्तरनिक्षिप्तः सस्निग्धेन हस्तेन मात्रकेण वा गृहीतः । तत्र मासः शय्यातरपिण्डग्रहणात् रात्रिंदिवपञ्चकं परितकायान्तरनिक्षिप्तप्रहणात् द्वितीयं रात्रिंदिवपञ्चकंसस्निग्धेन हस्तकेन मात्रकेण वा भिक्षाग्रहणात एवं पक्षाद्यतिरेकेऽपि भावना कार्याः । एवं द्वितीयतृतीयसूत्रादिष्वपि द्वैमासिकादीनां सातिरेकता पञ्चकादिभिर्भावनीवा । सूत्रपाठस्त्वेवम् - 'जेभिक्खूसातिरशंदोमासियंपरिहारट्ठाणंपडिसेवित्ताआलोएजा अपलिउंचिय आलोएमाणस्ससातिरगं दोमासियं पलिउंचिउंआलोएमाणस्स साइरेगतेमासियं ।
जे भिक्खू सातिरंगं तिमासियं परिहारट्ठाणमित्यादि । षष्ठमपि बहुशः शब्दविशिष्टं सातिरेकसूत्रं पञ्चसूत्रात्मकंतच्चैवमुच्चारणीयम्- 'जेभिक्खूबहुसोसातिरेगमासियं परिहारट्ठाणंपडिसेवित्ता आलोएजा अपलिउंचिय आलोएमाणस्ससातिरेगमासियंपलिउंचियं आलोएमाणस्स सातिरेगदोमासियंजे भिक्खू बहुसो सातिरेगदोमासियं पडिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएजा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स सातिरेगं दोमासियंपलिउंचियआलोएमाणस्ससातिरंगतेमासियमित्यादि ।सप्तमंसातिरेकसंयोगसूत्रम् । अष्टमं बहुशः सातिरेकसंयोगसूत्रं । तत्रसातिरेकाणांमासिकादीनांसंयोगाः सातिरेकसंयोगाः । तदात्मकं सूत्रं सातिरकसंयोगसूत्रं तदेव बहुशःशब्दविशिष्टंबहुशःसातिरेकसंयोगसूत्रं ।तत्रसातिरेकाणिपञ्चपदानि, तद्यथा-सातिरेकं मासिकं १, सातिरेकं द्वैमासिकं २, सातिरेकं त्रैमासिकं ३ सातिरेकं चातुर्मासिकं ४, सातिरेकंपाञ्चमासिकं५। पञ्चानांचपदानांद्विकसंयोगेभंगादश, त्रिकसंयोगेऽपिदश, चतुष्कसंयोगे पञ्च, पञ्चकसंयोगे एकः । एते च तृतीय चतुर्थसूत्रचिन्तायामिव भावनीवाः । सर्वसंख्यया भङ्गाः षड्विंशति, एवमेव षड्विंशतिर्भङ्गाबहुशः सातिरेकं संयोगसूत्रेऽपिभावनीयाः । उभयमीलने भङ्गा द्वापञ्चाशत | पञ्चसूत्राणिपञ्चमेसातिरेकसूत्रेपञ्चसूत्राणिषष्ठेबहश:सातिरेकसूत्रेतान्यप्यत्रमीलितानि जातानि सर्वसंख्यया द्वाषष्टिसूत्राणि । एतानि च उद्घातानुद्घातविशेषरहितानि तत एतावत्येवोद्धातविशेषपरिकल्पितान्यन्यानि सूत्राणि द्रष्टव्यानि । एतावन्त्येव चानुद्घातविशेषपरिकल्पितान्यपि । एवमेतास्तिस्रो द्वाषष्टयः सूत्राणां सर्वसंख्यया षडशीतीसूत्रशतं । ___ अतऊतुउद्घातानुरातमिश्रकाभिधानतः संयोगसूत्राणिभवन्तितत्सूचनार्थमिदमुत्तरार्द्धमाहसंयोगा कायव्वा इत्यादि । गुरवश्च लघवश्च गुरुलघवस्ते च ते मिश्राश्च गुरुलघुमिश्रास्तैरनेक संयोगा भवन्तिकर्तव्याः । ते चैवमुच्चारणीयाः-जेभिक्खूसातिरेगउम्घायमासियंवा सातिरेगअनुग्घायमासिवं वा परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएजा अपलिउंचिय आलाएमाणस्स सातिरेगमुग्घायमासियं वा सातिरेगअनुग्घायमासियं वा परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएजा अपलिउंचिय आलाएमाणस्स सातिरेगमुग्धायमासियं वा ! जे भिक्खू सातिरेकमुग्घायमासियं वा सातिरेगमनुग्घाय दोमासियं या परिहारहाणंपडिसेवित्ता । इत्येवमुद्घातितपदममुञ्चताअनुद्धातद्वैमासिकादीन्यपिवक्तव्यानि । एवमेते भङ्गाः पञ्च ऐत उद्घातमासिके अनुद्घातमासिकद्वैमासिकायकसंयोगेन लब्धाः । एवमुद्घातिते द्वैमासिकेऽपि पंच एवं त्रैमासिकेऽपि पञ्च चातुर्मासिकेऽपि पञ्च पाश्चमासिकेऽपि पञ्चेत्युभयोरप्येककसंयोगेन सर्वसंख्यया भङ्गाः पञ्चविंशतिः, तथा उद्घातसातिरेकमासिक एवमनुद्घातसातिरेकमासिकद्वैमासिकादिद्विकसंयोगेभङ्गादश, एवमुद्घातितेऽपिसातिरेके द्वैमासिके
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१. १/१४ त्रैमासिके चातुर्मासिके पाञ्चमासिके च प्रत्येकं दश दशेति सर्वसंख्यया उद्घातितैककसंयोगे अनुद्घातितद्विकसंयोगेभङ्गाः पञ्चाशत् । ___ एवं तृतीयसूत्रानुसारतोभड्गास्तावद्वाच्या यावत्सर्वसंख्ययाभङ्गानां नवशतान्येकपष्टयाधिकानि भवन्ति, एतावन्तएवचभङ्गका अष्टमेऽपि । बहुशः सातिरेक संयोगसूत्रेभवन्तिषडशीतंशतं सूत्राणां प्राक्तनमिति स संख्यया पङ्चभषष्टसप्तमाष्टमसूत्रेषु सूत्राणामेकविंशतिशतान्यष्टोत्तराणि भवन्ति । एतानिचमूलगुणापराधाभिधानेन चउत्तरगुणापराधाभिधानेनच प्रत्येकं वक्तव्यानीत्येष राशिर्वाभ्यां गुण्यतेजातानिद्वाचत्वारिंशत्शतानिषोडशोत्तराणि । एतानिचदर्पतः कल्पतीवाप्ययतनयाभवन्तीति द्वाभ्यां गुण्यन्तेजातानि अष्टौसहस्राणिचत्वारिशतानिद्वात्रिंशदधिकानि । एतावत्येवचादिमेषु चतुर्षु अपि सूत्रेषु सूत्राणि भवन्ति इत्यष्टास्वपि सूत्रेषु सर्वसंख्यया सूत्राणां षोडशसहस्राण्यष्टौ शतानि चतुःषष्टयधिकानि भवन्ति । नवमंसूत्रसकलस्य सातिरेकस्य च संयोगात्मकं ।
तत्रसकलसंयोगामासिकद्वैमासिकादिसंयोगाः सातिरेकसंयोगालघुगुरुपञ्चकदशकादिसंयोगाः । तत्र प्रथमतो लघुगुरुरहितः पञ्चकादिसूत्राणि केवलान्युपदर्श्यन्ते- 'जे भिक्खू पनगातिरेगं मासियं परिहाणठाणंपडिसेवित्ताआलोएजा' इत्यादि ।जेभिक्खूदशगातिरेगं मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता इत्यादि । एवं पञ्चदशकेन विंशत्यापञ्चविंशत्याचसातिरेकसूत्राशिमासिकविषयाणिच वक्तव्यानि । एवमेव प्रत्येकं द्वैमासिकत्रैमासिकचातुर्मासिकपांचमासिकविषयाएयपि पञ्च पञ्च सातिरेकसूत्राणि वक्तव्यानि । सर्वसंख्यया पञ्चविंशतिसूत्राणि; एवं लघुपञ्चकादिविषयाएयपि पञ्चविंशति सूत्राणि वाध्यानि, ! एवमेव पञ्चविंशतिसूत्राणि गुरुपञ्चकादिविषयाण्यपि सर्वमीलने पञ्चसप्ततिसूत्राणि ! एतानि गुरुलघुविशेषरहितमासिकादिविषयाणि । तदनन्तरमेतावत्येव लघुमासिकादिविषयाएयपि वक्तव्यानि । ततः पुनरप्येतावन्ति गुरुमासिकादिविषयाणि सर्वसंख्यया एककसंयोगे सूत्राणां द्वेशते पञ्चविंशति अधिके । तदनन्तरंजे भिक्खूपनगातिरगं मासियंवा पनगातिरेगंदोमासियं वापरिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएजा इत्यादि; । तथा जे भिक्खू पनगातिरंगमासियं वा दसगात्तिरेग मासियं वा परिहारट्टाणं पडिसेवित्ता आलोएजा इत्यादि । एवं मासिकं पञ्चकं चामुंचता द्वैमासिके पञ्चक दशक पञ्चदशकविंशतिपञ्चविंशतिभिः सह पञ्चसूत्राणिवक्तव्यानि ।एवं त्रैमासिकेचातुसिकेपाञ्चमासिके च प्रत्येकं पञ्च पञ्चेतिमासिके पञ्चकेन विंशतिसूत्राणि लब्धानि । एवं दशकेन पञ्चदशकेन विंशत्या पञ्चविंशत्या च विंशतिविंशतिसूत्राणि लभ्यन्ते इति । पञ्चविंशतयः शतं; तदनन्तरं तु द्वैमासिके पञ्चकमुञ्चता त्रैमासिके पञ्चकदशकपञ्चदशकविंशतिभिन्नमासैः सह पञ्च सूत्राणि । एवं चातुर्मासिके पञ्च पञ्चमासिके दशचेतपिञ्चदशसूत्राणि वक्तव्यानि । एवं दशकं पञ्चदशकं विंशति पंचविंशति वाऽमुञ्चता पञ्चदश पञ्चदश सूत्राणि लभ्यन्ते । इति सर्वमीलने पञ्चसप्ततिः सूत्राणि, तथा त्रैमासिके पञ्चकममुञ्चता चातुर्मासिके पञ्चकादिभिः सह पञ्च सूत्राणि पञ्च पाश्चमासिकपञ्चकादिभिः सहेतिदश सूत्राणि । एवं दशकादीन्यप्यमुञ्चता प्रत्येकंप्रत्येकंदश दश लभ्यन्ते इति पञ्चाशत्सूत्राणि ।
तदनन्तरं चातुर्मासिके पञ्चकममुञ्चता यानि षड्मासिकपञ्चकादिभिः सह पञ्च सूत्राणि वाच्यानि एवं दशकादीन्यप्यमुञ्चता प्रत्येकं पञ्च पञ्चेति पञ्चविंशति सूत्राणि सर्वसंख्यया अर्धतृतीयानिशतानि सूत्राणां भवन्ति । एतावन्ति लघुपञ्चकादिभिरप्येताव्रत्येव गुरु पञ्चकादिभिरपीति सर्व संख्यया पञ्चाशदधिकानि सप्तशतानि सूत्राणामेतानि च मासिकद्वैमासिकादीनां गुरुलघुविशेषाभावे लब्धानि
For
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १४, [ भा. ५२६ ]
१८७
2
ततो मासिकादीनां लघुविशेषविवक्षायामप्येतावन्ति सूत्राणि लभ्यन्ते । एतावन्त्येव च गुरुविशेषविवक्षायामपि, सर्वमीलने द्वाविंशति शतानि पञ्चाशदधिकानि । तदनन्तरं 'जे भिक्खु पनगातिरेगमासियं वा पनगातिरेगदोमासियं वा पणगातिरंग ते मासियं वा एएसिं परिहारङ्काणाणं अनयरं परिहारद्वाणं परिसेवित्ता इत्यादीनि सूत्राणि त्रिसंयोगविषयाणि । जे भिक्खू पणगातिरेगमासियं वा पणगातिरेग दो मासियं वा पणगातिरंग तिमासियं वा पणगातिरेग चाउम्मासियं वा एएसिं परिहारट्ठाणाणमित्यादीनि चतुः संयोगविषयाणि । जेभिक्खू पणगातिरेगमासियं वा पणगातिरेगदोमासिय वा पणगातिरेगतेमासियंवा पणगातिरेगचाउम्मासियं वा पणगातिरेगपञ्चमासियं वा । एएसिं परिहारद्वाणाणमन्त्रयरं परिहारद्वाणमित्यादीनि पञ्चसंयोगविषयाणि बहनि सूत्राणि वक्तव्यानि । एतानि च गुरुलघुगतपरस्परसंयोगरहितान्युपदर्शितानि ।
सम्प्रति लघुगुरुगतपरस्परसंयोगविषयाण्युपदर्श्यन्ते जे भिक्खू लहुगपनगगुरुगपनगातिरेगमासिय परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएञ्जा इत्यादि । जे भिक्खु लहुपनगलहुदशगातिरेगमासिय परिहारद्वाणमित्यादि । जे भिक्खू लहुगपणगगुरुदशगातिरेगमासियं परिहारठाणमित्यादि एवंमासिकं लघुपञ्चकं वा मुञ्चता तावद्वक्तव्यं यावद्गुरुभिन्नमासाः । ततो मासिकं गुरुपञ्चकं वा मुञ्चता तावद्वक्तव्यं यावद्गुरुभिन्नमासः । एवंमासिकममुञ्चतापञ्चकादीनां सर्वे द्विकसंयोगास्तदनन्तरं सर्वे त्रिकसंयोगास्ततः परं सर्वे चतुष्कसंयोगा यावत्सर्वे नवकसंयोगा वक्तव्यास्ततः परमेको दशकसंयोगो वाच्यः । ततो मासलघुममुञ्चता पञ्चकदशकपञ्चदशकविंशतिपञ्चविंशतीनां गुरुलघुभेदभिन्नानां द्विकादिसंयोगादशकैक संयोगपर्यन्ताः सर्वे वक्तव्यास्ततः परमेवं मास गुरु पंचकंचा मुञ्चता वक्तव्याः । एवं द्वैमासिकादिस्थानेष्वपि प्रत्येकं संयोगतश्च पञ्चकादीनां सर्वे संयोगाः कर्तव्याः । एवमनेकसंयोगात्मकं सूत्रमेवं दशमसूत्रमपि बहुशः सकलबहुशः सातिरेकसंयोगरूपं वक्तव्यं । तत्रयेषु स्थानेषु पञ्चकं भवति तानि स्थानान्युपदर्शयति । [ भा. ५२७]
ससद्धि बीघट्टे कासु मीसाएसु परिडविए । इत्तर हुमसरक्खे पनगा एमाइया होंति ।।
बृ- सस्निग्धे हस्ते मात्रके वा सति तेन भिक्षाग्रहणेन तथा बीजघट्टे बीजकायसंघट्टं कुर्वत्याः सकाशातू भिक्षादाने, तथा कायेषु परितकायेषु सचित्तेषु मिश्रेषु सचिताचित्तरूपेषु परीत्तकायेषु परिस्थापिते परंपरस्थापिते इतरस्मिन् वा अनन्तरस्थापिते गृह्यमाणे तथा सहमत्ति सूक्ष्मप्राभृतिकाग्रहणे सरक्खत्ति सरजस्केन हस्तेन मात्रकेन वा भिक्षाग्रहणे सर्वत्र पञ्चकं भवतीति वाक्यशेषः । किमेतेष्वेव स्थानेषु पञ्चकं भवति किं चान्येष्वपि इति चेत् उच्यतं, अन्येष्वपि तथा चाह- पनगाएमाइया होंति पञ्चकान्येवमादीनि एवमाद्यपराधहेतुकानि भवन्ति । एवमादिष्वन्येष्वप्यपराधेषु पञ्चक-द्रष्टव्यमिति भावार्थ: । साम्प्रतमालोचनार्हस्य यथा पञ्चकादि परिज्ञानं यथा च प्रायश्चित्तदानविधिः तथा प्रतिपादयति ।
[ भा. ५२८ ]
ससद्धिमादि अहियं, पारोक्खी सोच्च देति अहियं तु । नाहि तुल्लं वा नाउं भावं तु पच्चक्खी ।।
वृ- परोक्षेषु विषयेषु भवं पारोक्षं परोक्षविषयं ज्ञानं तदस्यास्तीति परोक्षी श्रुतव्यवहारी, शय्यातरपिण्डादेरधिकं सस्निग्धादि आलोचकमुखात् श्रुत्वा मासं पञ्चकादिभिरधिकमेव तुरेवकारार्थः
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/१४ ददतिप्रयच्छन्ति ।आलोचकमुरवात् श्रवणानुसारतः प्रायेण तस्य प्रायश्चित्तदानविधिप्रवृत्तेः; यः पुनः प्रत्यक्षी प्रत्यक्षज्ञानी केवल्यादिः स पञ्चकातिरिक्ते मासे आलोचिते भावमेव तुरेवकारार्थः । रागद्वेषपरिणामं लक्षणं ज्ञात्वा रागद्वेषपरिणामानुसारतः प्रतिसेवनातो हीनमधिकं वा, यदि वा प्रतिसेवनातुल्यं प्रायश्चित्तं प्रयच्छति; साम्प्रतमस्मिन्नर्थतो नवमे सूत्रतः पञ्चमसूत्रे संयोगविधिप्रदर्शनार्थमाह{भा.५२९] एथपडिसेवणातो एक्कगदुगतिगचउक्कपनगेहिं ।
छक्कगसत्तगअट्ठग नवदसगेहिं अनेगाउ ।। वृ-इहार्थतो नवमे सूत्रतः पञ्चमे सूत्रेसाक्षाद्दशकसंयोगस्यान्तिमानि चत्वारि पदान्युपात्तानि; तत एतैर्दशकसंयोगोदर्शितः ।सचायम्-मासिकं १ सातिरेकमासिकं र द्वैमासिकं ३सातिरेकद्वैमासिकं ४ त्रैमासिकं ५ सातिरेकत्रैमासिकं ६ चातुर्मासिकं ७ सातिरेकचातुर्मासिकं ८ पाञ्चमासिकं ९ सातिरेकपाञ्चमासिकं १० । तेन च दशकसंयोगेन शेषा अप्येककादयः संयोगाः सूचितास्तानन्तरण दशकसंयोगविकल्पस्यासंभवात्तथा चात्रपूर्वसूरयोवल्लीदृष्टान्तमुपन्यस्यन्ति ।सचप्राग्वद्भावनीयस्तत आह-अत्राधिकृतेऽर्थतो नवमे सूत्रतः पञ्चमे सूत्रे प्रतिसेवना एककद्विकत्रिकचतुष्कपञ्चकैः षट्सप्तकाष्टनवकदशकैरनेकः प्रतिसेवना उपात्ताः प्रतिपत्तव्याः । किमुक्तं भवति? दशानां पदानामेककद्विकादिसंयोगेषुयावन्तोभंगकाभवन्ति,तावत्यः प्रतिसेवना अनेक सूत्रेणसूत्रिताद्रष्टव्याः तत्रैककादिसंयोगेषुभंगसंख्यानयनाय करणमाह[भा.५३०] . करण एत्थ उइणमो एक्कादेगुत्तरा दसटवेउं ।
___ हिठा पुन विवरीयं काउंरूवंगुणेयव्यं ।। वृ- अत्र एषु एककादिसंयोगेषु भङ्गकसंख्यानयनाय करणमिदं-एककादीन् एकोत्तरान् दश स्थापयित्वाएककादीन्एकोत्तरानेकोत्तरवृद्धया प्रवर्धमानान्दशकपर्यन्तान् अङ्कान्स्थापयित्वेत्यर्थः । अधस्तात पुन-विपरीतं राशिं कृत्वा, किमुक्तं भवति ये एककादय एकोत्तरदशक पर्यन्ता अङ्काः पूर्व्यानुपूर्व्या उपरि स्थापितास्तेषामधस्तात् पश्रानुपूर्व्या भूय एककादय एकोरदशकपर्यन्ता अङ्गाः स्थापनीयाः । अत्र उपरितना अङ्का गुणकारा अधस्तना भागहाराः । अत्रैककसंयोगसख्यामिच्छन अन्यदेकंसकलरूपंस्थापयेत् । स्थापयित्वा अन्तिमेनदशमेनगुणकारेणगुणयितव्यं, । तेन तस्य गुणने जाता दशैव, एकस्य गुणने तदेव भवतीति वचनात्; [भा.५३१] दसहिंगुणेउरूवं एक्केन हियंमि भागे जंलद्धं ।
तंपडिरासेऊणंपुनविनवेहिं गुणेयव्वं ।। वृ- दशभिर्गुणयित्वा रूपं एकेनाधस्तनेन भागहारेण भागो हरणीयः । भागे च हृते यल्लब्धं तत्प्रतिराशीक्रियते । तस्माल्लब्धाश्चात्रदशएकेन भागहारेणयदेवोपरितदेवलभ्यते इतिवचनात् लब्धा एककसंयोगे भङ्गा दश । ते एकान्ते स्थापनीयाः । तान् प्रतिराश्य स्थापयित्वा द्विकसंयोगे भङ्गसङ्ख्यामिच्छता तत्प्रतिराशीकृतंदशकलक्षणमङ्कस्थानं पुनरपिनवभिर्गुणयितव्यं जातानवतिः । [भा.५३२] दोहिं हरिऊणभागं पडिरासेऊणंतंपिजलद्धं ।
एएण कमेणंतुकायव्वंआनुपुव्वीए ।। वृ-तस्यानवतरधस्तनेन द्विकेनभागंहियात् । भागेहतेलब्धापञ्चचत्वारिंशत् ।आगतंद्विकसंयोगे
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं : १४, [भा. ५३२]
१८९ पञ्चचत्वारिंशभंगा, तेचैवं सूत्रतउच्चारणीयाः जेभिक्खूमासियंच सातिरेगमासियंच १,जेभिक्ख मासियंचदोमासियंच २,जेभिक्खूमासियंचसातिरंगदोमासियंच ३,जे भिक्खूमासियंचतेमासियं च ४, जे भिक्खू मासियं च सातिरेगतेमासियं च ५ इत्यादि । ततो यल्लब्धं पञ्चचत्वारिंशल्लक्षणं तत्त्रिकसंयोगभंगसंख्यामिच्छता प्रतिराशीकर्तव्यम् । प्रतिराश्योपरितनेनाष्टकेन गुणयेत् । एतेनान्तरोदितेन क्रमेणसर्वेष्वप्यङ्कस्थानेष्वानुपूर्व्यासर्व कर्त्तव्यं । कैरित्याह[भा.५३३J उवरिमगुणकारेहि हेहिल्लेहिंभागहरेहिं ।
जाआइमंतुट्टाणंगुणिते इमे हुंति संजोगो ।। वृ- उपरितनैर्गुणकारैस्तस्य तस्य प्रतिराशीकृतस्य क्रमेण गुणनं कर्त्तव्यम् । गुणने च कृतेऽधस्तनैर्भागहरैर्भागो हर्तव्यः, भागे च हते यल्लभ्यते तैर्विवक्षितस्य त्रिकसंयोगादेभंगा । एतच्च तावत्कर्तव्यं यावदादिमं स्थानमङ्कस्थानं तत्रैवमुपरितनैर्गुणकारैर्गुणिते उपलक्षणमेतत् । अधस्तनैर्भागहारैर्भागे हृते इसे वक्ष्यमाणसङ्ख्याकाः क्रमेण संयोगा एककद्विकादिसंयोगभङ्गा भवन्ति तानेवाह[भा.५३४] दस चेव य पणयाला वीसालसयंचदो दसहियाय ।
दोन्निसया बावन्ना दसुत्तरा दोन्नि उसयाउ ।। [भा.५३५] वीसालसयं पणयालीसंदस चेव होतिएकोय ।
तेवीसंचसहस्सं अदुव अनेगा उनेयाउ ।। वृ- एककसंयोगे दश भङ्गा, द्विकसंयोगे पञ्चचत्वारिंशत्, एते च प्रागेव भाविताः । त्रिकसंयोगे वीसालसयं चेति विंशत्युत्तरंशतं ।। तच्चैवम्-पञ्चचत्वारिंशत् अष्टकेन गुणिता जातानि त्रीणि शतानि षष्टयधिकानि, एतेषांत्रिकेनाधस्तनेन भागो ह्रियते । लब्धं विशंशतं । चतुष्कसंयोगेभङ्गकानां द्वेशते दशादिके तथाहि-त्रिकसंयोगेलब्धंविशंशतंप्रतिराशीक्रियते । प्रतिराश्योपरितनेन सप्तकेन गुण्यते, जातानि अष्टौ शतानि चत्वारिंशदधिकानि । तेषामधस्तनेन चतुष्केण भागो ह्रियते । लब्धे द्वे शते दशोत्तरे ।एवं सर्वत्रभावनाकार्या ।पञ्चकसंयोगेभङ्गकानांद्वेशतेद्विपञ्चाशदधिके, षट्कसंयोगेदशोत्तरे द्वेशते, सप्तकसंयोगे विंशत्युत्तरं शतं, अष्टकसंयोगे पञ्चचत्वारिंशत्, नवकसंयोगे दश, दशकसंयोगे एकः । सर्वसङ्घयया भङ्गानां त्रयोविंशं त्रयोविंशत्यधिकं सहस्रं । अदुव-अथवा अनेके इतोऽप्यतिप्रबूतसंख्याकाः प्रतिसेवना ज्ञातव्याः । कथमिति चेदुच्यते-एता हि अनन्तरोदिताः प्रतिसेवनाःसामान्यतउक्तास्ततएताएवभूय उद्घातविशेषणविशिष्टाज्ञातव्याः कथमितिचेदुच्यतेएता हि अनन्तरोदिताः प्रतिसेवनाः सामान्यत उक्तास्तत एता एव भूय उद्घातविशेषणविशिष्टा ज्ञातव्याः । एता एव चानुद्धातविशेषणविशिष्टास्तदनन्तरमनेका उद्घातानुद्घातसंयोगविकल्पत । ततः सर्वा अपि पिण्डीकृत्य मूलगुणोत्तरगुणापराधाभ्यां गुणयितव्यास्ततो दर्पकल्पाभ्यामेवमनेका भवन्ति ।अथवा अनेकप्रतिसेवानयनार्थभियं त्रिंशत्पदात्मकारचना कर्तव्याः ।मासिकं १ पञ्चदिनातिरेकमासिकं २ दशदिवातिरेकमासिक ३ पञ्चदशदिनातिरेकमासिकं ४ विंशतिदिनातिरेकमासिकं ५ भिन्नमासातिरेकमासिकं ६ ।एवं द्वैमासिकत्रैमासिकचातुर्मासिकञ्चमासिकेषुप्रत्येकंषट्षट्स्थानानि वेदितव्यानि । एवं षट् कानि त्रिशदेतेषु च त्रिंशतिपदेषु करणमनन्तरोदितं प्रवर्तयितव्यम् । तत्र सर्वेषामागतफलानामेकत्र संपिण्डनेनेयं सूत्रसंख्या
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१४ [भा.५३६] कोडिसय सत्तहियंसत्ततीसंच होतिलक्खाई ।
एयालीस सहस्सा अठसयाअहिय तेवीसा ।। वृ-एता अपिसामान्यतःप्रतिसेवनाउक्तास्ततएता एवोद्धातविशेषणविशिष्टा ज्ञातव्यास्तदनन्तरमेताएवानुद्धातविशेषणविशिष्टास्ततोऽनेका उद्घातानुद्घातसंयोगतः ततः सर्वाः संपिण्ड्य मूलोत्तरापराधाभ्यांगुणयितव्यास्तनन्तरं दर्पकल्पाभ्यामेवमनेकाः प्रतिसेवनाः ।
मू. (१५) जे भिक्खूचाउम्मासियंवासातिरंगचाउम्मासियंवा पंचमासियं वासातिरंगपंचमासिय वा एतेसिं परिहारट्ठाणाणं अन्नयरं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा, अपलिउंचियं आलोएमाणस्स ठवणिजंठवणित्ताकरणिजंवेयावडियं० जावपुव्वंपडिसेवियपच्छाआलोइयं० जावपलिउंचिएमाणस्स सव्वमेयंसगयंसाहणियं० जाव आरुहियव्वेसिया ।।
मू. (१६) जे भिक्खू बहुसोचाउम्पासियंवा० एवंतंचेवं आरुहियव्वेसिया ।।
मू. (१७) जेभिक्खूचाउम्मासियंवा साइरेग चाउम्मासियं वा पञ्चमासियं साइरेग पञ्चमासियं वा एएसिं परिहारट्ठाणाणं अन्नयरं परिहारहाणं पडिसेविता आलोएज्जा पलिउंचियं आलोएमाणे जाव आरुहियव्वेसिया।
मू.(१८)एवं बहुसो वि०.....
वृ-जे भिक्खू इत्यादि । जे भिक्खू चाउभासियं वा सातिरेगचाउमासियं वा पञ्चमासियं वा सातिरेगपञ्चमासियं वा एएसिं परिहारट्ठाणाणं अन्नयरं परिहारहाणाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा । अपलिउंचियमाणोएमाणे इत्यस्य सूत्रावयवस्य व्याख्या प्राग्वत् । इदं सूत्रं परिहारप्रायश्चित्ततपःप्रतिपादकमतः तद्विधिमाह-ठवणिजं ठवइत्ता इत्यादि यः परहिरतपःप्रायश्चित्तस्थानमापनः तस्य परिहारतपोदानार्थसकलसाधुसाध्वीजनपरिज्ञानायसकलगच्छसमक्षनिरुपसर्गप्रत्ययंकायोत्सर्गः पूर्वं क्रियते । तत्करणानन्तरं गुरुब्रूते-अहं ते कल्पस्थितोऽयं च साधुरनुपारिहारिकस्ततः स्थापनीयं स्थापयित्वेति यत्नेन सहाचरणीयं । तत् स्थाप्यते इति स्थापनीयं वक्ष्यमाणमालापनपरिवर्तनादि तत् सकलगच्छ समक्ष स्थापयित्वा कल्पस्थितेनानुपरिहारिकेण च यथायोगमनुशिष्टयुपालम्भोपग्रहरूपं वक्ष्यमाणवैयावृत्त्यंकरणीयं । ताभ्यां क्रियमाणेऽपिवैयावृत्तेस्थापितेऽप्यालापनादौकदाचिकिमपि प्रतिसेवित्वा गुरोःसमीपमुपतिष्ठेत् ।यथाभगवन् अहममुकंप्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्ततः सेवित्ति तदपि कृत्स्नं परिहारतपसि उद्यमाने आरोहयितव्यं, आरोपणीयं स्यात् । स्यादित्यव्ययमत्रावधारणे आरोहयितव्यम्। __ केवलं तत्कृत्स्नमारोपयितव्यमनुग्रहकृत्स्नेन निरनुग्रहकृत्स्नेन तस्य प्रतिसेवितस्य गुरुसमक्षमालोचनायां चतुर्भङ्गी, तामेवाह-पुटवं पडिसेवियमित्यादि । पूर्वमिति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात पूर्वानुपूर्येतिद्रष्टव्यं ।ततोऽयमर्थः-गुरुलघुपर्यालोचनया पूर्वानुपूर्व्या लघुपंचकादिक्रमेण प्रतिसेवितं पूर्वं पूर्वानुपूर्व्या प्रतिसेवनानुक्रमेणेतिभावः आलोचितं एष प्रथमो भंगः, तथा पूर्व गुरुलघुपयार्यलोचनया पूर्वानुपूर्व्यामासलधुकादिप्रतिसेवितंतदनन्तरंच तथाविधाल्पप्रयोजनोत्पत्ती गुरुलघुपर्यालोचनयैव लघुपञ्चकादिप्रतिसेवितं, आलोचनाकाले तु पश्चात् पश्चानुपूर्व्या आलोचितं पूर्वं लघुपञ्चकाद्यालोचितं पश्चात् लघुमासादीति भावः, । एष द्वितीयो भङ्गः । तथा पश्चात् अनुपूर्व्या प्रतिसेवितं गुरुलघुपर्यालोचनामन्तरेण पूर्वं गुरुमासादिकं प्रतिसेवितं पश्चात् लघुपञ्चकादीतिभावः ।
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १८, [भा. ५३६ ]
१९१
आलोचनावेलायामनुपूर्व्या आलोचितं पूर्वं लघुपञ्चकाद्यालोचितं पश्चात्गुरुमासादीत्यर्थः । एषस्तृतीयां भङ्गः तथा पञ्चानुपूर्व्याप्रतिसेवितं गुरुलघुपर्यालोचनांदिविरहितोयथा कथंचन प्रतिसेवितमितिभावः । पश्चात् पश्चादनुपूर्व्या आलोचितं प्रतिसेवनानुक्रमेणैवालोचितमथवा स्मृत्वा स्मृत्वा यथा कथञ्चनाप्यालोचितमित्यर्थः । एष चतुर्थोभङ्गः । इह प्रथमचरमभंगावप्रतिकुञ्चनायां द्वितीयतृतीयभङ्गी प्रतिकुञ्चनायामिति, प्रतिकुञ्चनाऽप्रतिकुञ्चनाभ्यां चतुर्थभङ्गी कृता तामेवाह- अपलिउंचिए अपलिउंचियमित्यादि । यदा अपराधानापन्न आलोचनाभिमुखस्तदैवं कश्चित्संकल्पितवान्, यथा सर्वेप्यपराधा मया आलोचनीयाः ।
एवं पूर्वसंकल्पकालेऽप्रतिकुञ्चिते आलोचनवेलायामप्रतिकुञ्चितमालोचयति । एष प्रथमो भङ्गः । तथा पूर्वं संकल्पकालेऽप्रतिकुञ्चितमालोचनावेलायां तु प्रतिकुञ्चितमालोचयतीत्येष द्वितीयः । पूर्वं संकल्पकाले केनापि प्रतिकुञ्चितं यथा न मया सर्वेऽपराधा आलोचनीयाः । एवं पूर्व संकल्पकाले प्रतिकुञ्चिते आलोचनावेलायां भावपरावृत्तेः सर्वमपि अप्रतिकुञ्चितमालोचयति । एष तृतीयो भङ्गः । तथा पूर्वं सङ्कल्पकाले केनापि प्रतिकुञ्चितं यथा न मया सर्वे अपराधा आलोचनीयाः । तत एवं संकल्पकाले प्रतिकुञ्चिते आलोचनावेलायामपि प्रतिकुञ्चितमेवालोचयति । एष चतुर्थो भङ्गः । तत्राप्रतिकुञ्चितमालोचयतो वीप्सा साकल्येन व्याप्या भवति । ततोऽयमर्थो निरवशेषमालोचयतः सर्वमेतद्यदापन्नमपराधजातं, यदि वा कथमपि प्रतिकुञ्चना कृता स्यात्ततः प्रतिकुञ्चनानिष्पन्नं, यच्च गुरुणा सहालोचनावेलायां समासनोच्चासननिष्पन्नं या चालोचनाकाले असमाचारी तन्निष्पन्नं च सकलमेतत् स्वयमात्मनां अपराधकारिणा कृतं स्वकृतं साहणिया इति संहत्य एकत्र मीलयित्वा यदि संचयितं प्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्ततः षाण्मासिकं प्रायश्चित्तं दद्यात् । यत्पुनः षाण्मासातिरिक्तं तत्सर्वं झोषयेत् । अथ मासादिकं प्रायश्चित्तमापन्नस्ततस्तदेव देयमिति, वाक्यशेषः । जे एयाइ इत्यादि यः साधुरेतयानन्तरोदितया षाण्मासिक्या मासिक्यादिकया वा प्रस्थापनायाः प्राक्कृतस्यामपराधस्य विषये स्थापना प्रायश्चित्तदानप्रस्थापना तथा प्रस्थापितः प्रायश्चित्तकरणे प्रवर्तितो निर्विशमानस्ततः प्रायश्चित्तमुपभुञ्जानः कुर्वाण इत्यर्थः । यत्प्रमादतो विषयकषायादिभिर्वा प्रतिसेवते ततस्तस्यां प्रतिसेवनायां यत्प्रायश्चित्तं सेवते तदपि कृत्स्नमनुग्रहकृत्स्नेन निरनुग्रहकृत्स्नेन वा तत्रैव पूर्वप्रस्थापिते प्रायश्चित्ते आरोहयितव्यं स्यात् चढापयितव्यमित्यर्थः । एव संक्षेपतः सूत्रार्थः व्यासार्थं तु भाष्यकारो वदन् जे भिक्खू इत्यादि सूत्रावयवस्य व्याख्यानमतिदेशत आह
1
|
भा. ५३७]
जे च्चिय सुत्तिविभासा हेल्लिसयंमि वणिया एसा ।
सच्चिय इहंपिनेया नाणत्तं ठवणपरिहारे ।।
वृ या चैषा सूत्रविभाषा जे भिक्खू इत्यादिसूत्रावयवव्याख्या एककद्विककादिसंयोगोपदर्शनरूपा अधस्तनसूत्रे अनन्तरोदितसूत्रे वर्णिता । सैव इहापि अस्मिन्नपि सूत्रे वर्णयितव्या यदि सैव वर्णयितव्यास्ततः को विशेषः ? तत आह- नानात्वं पूर्वसूत्राद्विशेषः स्थापनापरिहारे, । इयमंत्र भावनाअधस्तनसूत्रे परिहास्तपो नोक्तमिह तु परिहारतपो विभाव्यते इति; तत्र येन वक्तव्यक्रमेण परिहारतपो वक्तव्यं भवति । तद्वक्तव्यक्रमसंसूचिकां द्वारगाथामाह
[ भा. ५३८ ]
को भंते परियाओ सुत्तत्थाभिग्गहो तवो कम्मं । कक्खडमकक्खडे वा सुद्धतवे मंडवा दोन्नि ।।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१८ वृ- प्रथमतः परिहारतपो योग्यता परिज्ञानाय को भदन्त त्वमसीति पृच्छा कर्तव्या । तदनन्तरं परिहारतपो योग्यस्य पर्यायो वाच्यः । ततः सूत्रार्थी तदनन्तरमभिग्रहस्ततस्तपः कर्म तत्र यदि तपसा कर्कशो भवति । किमुक्तं भवति? कर्कशे तपसि सदा कृताभ्यासतया न कर्कशेन तपसा परिभूयते । ततः परिहारतपस्तस्मै दीयते । इतरस्मिंस्त्वकर्कशे शुद्धं तपः । अत्रार्थे द्वौमण्डपावेरण्डशिलानिष्पन्नौ दृष्टान्तौ । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।व्यासार्थं तुप्रतिद्वारं विवक्षुः प्रथमतः पृच्छाद्वारं विवृणोति ।। |भा.५३९] सगणंमिनस्थिपुच्छा, अन्नगणाआगतंतुजंजाणे ।
अन्नायं पुन पुच्छे परिहारतवस्स जोगट्ठा ।। व-स्वगणे स्वगणसम्बन्धिनि पृच्छा उक्तस्वरूपा वक्ष्यमाणा वा नास्ति । स्वगणवास्तव्यतया परिचितत्वात् ।अन्यगणादपितु पिशद्वार्थः ।सचभिन्नक्रमत्वादत्रसम्बद्धयते ।आगतंयंजानाति गीतादिरूपमाकारङ्गितदिभिस्तस्मिन्नपिनास्तिपृच्छा ।अज्ञातंपुनः परगणादागतंपरिहारतपसोयोग्यार्थं योग्योऽयं नवेति परिज्ञानार्थं पृच्छेत्कथमित्याह-- [भा.५४०] गीयमगीतोगीतोअंहति किंवत्थुकासवसि जोग्गो ।
अविगीएत्ति वभणिए थिरमथिरतवेयकयजोग्गो ।। वृ- स प्रायश्चित्तस्थानप्राप्त आलोचयितुमुपस्थितः पृच्छयते किं त्वं गीतो गीतार्थः । मकारो लाक्षणिकः । अगीतोगीतार्थः । तत्रयदिब्रूते अहंगीतोगीतार्थःततः पुनरपिपृच्छयते-त्वंकिंवस्त्विति । आचार्य उपाध्यायो वृषभादिभिर्वा? तत्रान्यतरस्मिन्कथितेभूयः पृच्छयते-कासवसिजोगित्ति, कस्य वातपसस्त्वमसियोग्यः । किमुक्तं भवति? किंतपः कर्तुमुत्सहसे,कस्य वातपसः समर्थइतिपृच्छनीय इति । अथस ब्रूते-अहमविगीतो न विशिष्टो गीतोऽगीतार्थ इत्यर्थः । ततोऽविगीतइति भणितेन पुनः पृच्छति । थिरमथिरत्ति, किं त्वं स्थिरोऽस्थिरो वा ? तत्र स्थिरो नाम धृतिसंहननाभ्यां बलवान् । तद्विपरीतोऽस्थिरः । तत्र यदिबूयादहमस्थिरः ततः पुनरपि पृच्छा कार्या । तवे य कयजोगोत्ति, तपसि कृतयोगो नाम कर्कशतपोभिरनेकधा भावितात्मा इतरस्तु नेति । तत्र यदि तपसि कृतयोगस्ततस्तस्मै परिहारतपो दीयतेइति, इतरस्मैशुद्धं तपः, गतं पृच्छाद्वारमधुना पर्यायद्वारमाह-- [भा.५४१) गिहिसामन्यतहा परियातोदुविह होइनायव्वो ।
इगुतीसा वीसायाजहन्न उक्कोस देसूना।। वृ- पर्यायो भवति द्विधा ज्ञातव्यस्तद्यथा-गृहे गृहविषयः जन्मत आरभ्येत्यर्थः । तथा श्रामण्ये श्रामण्यविषयः श्रमणभावप्रतिपत्तेरारभ्येति भावः । इयमत्र भावना-द्विविधः पर्यायस्तद्यथाजन्मपर्यायो दीक्षापर्यायश्च । इगुतीसा वीसा य जहन्नति यथासंख्येन योजना जन्मपर्यायो जघन्यत एकोनत्रिंशद्वर्षाणि विज्ञेयो दीक्षापर्यायो विंशतिवर्षाणि, उत्कर्षत उभयत्रापिदेशोना पूर्वकोटी । उक्तं च- परियातोदुविहो-जन्मपरियातो दिक्खपरियातो |जन्मपरियातोजहन्नेणंइगुणतीसंवासा । उक्कोसेणं देसूणापुव्वकोडी दिक्खापरियातोजहन्नेणंवीसंवासोउक्कोसेणंदेसूणापुवकोडीति । गतंपर्यायद्वारम् सम्प्रतिसूत्रार्थमाह द्वारम्[भा.५४२] नवमस्स तईयवस्थूजहन्नउकोस ऊणगा दसओ ।
सुत्तत्थाणिअभिगहदव्वादिततोरयणमादी ।। व-जघन्यतः सूत्रमर्थश्च यावत् नवमस्य पूर्वस्य तृतीयमाचारनामकं वस्तु उत्कर्षतो यावदूनानि
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १८, [भा. ५४२ ]
१९३
किञ्चिन्नयूनानि दशपूर्वाणि, परिपूर्णदशपूर्वधरादीनां परिहारतपादाना योगात् । तेषां हि वाचनादिपञ्चविधस्वाध्यायविधानमेव सर्वोत्तमं कर्मनिर्जरास्थानं । गतं सूत्रार्थद्वारमिदानीमभिग्रहद्वारमाहअभिग्रह-द्रव्यादि अभिग्रहा- द्रव्यादिकास्तद्यथा द्रव्यतः क्षेत्रतः कालती भावतश्च । तत्र द्रव्याभिग्रहा अद्य मया कुल्माषा ग्राह्या यदि वा तक्रादिकमेकं द्रव्यमिति । क्षेत्रतोऽभिग्रहा देहलीमाक्रम्येत्यादिकाः । कालतोऽभिग्रहास्तृतीयस्यां पौरुष्यां । भावतोमभिग्रहा यदि हसन्ती रुदन्ती वा भिक्षां ददातीत्येवमादिकाः । गतमभिग्रहद्वारमदुना तपोद्वारमाह तपो रयणमादी तपो रत्नादिकं, पदैकदेशै पदसमुदायोपचारातू रत्नावल्यादिकं आदिशब्दात्कनकालिमुक्तावलिसिंहविक्रीडितादि तपः परिग्रहः । एवं गीतार्थत्वयथोक्तपर्यायसूत्रार्थाभिग्रहकर्कशतपः कर्मलक्षणगुणसमूहयुक्तस्य परिहारतपो दीयते । एतद्गुणविहीनस्य पुनः शुद्धं तपो देयम् । अत्र शिष्य पृच्छति
[भा. ५४३ ] एयगुणसंजयस्स उकिं कारणदिजए उपरिहारो । कम्हा पुन परिहारो न दिजए तव्विहणस्स ।।
बू- भगवन् किं कारणमेतरनन्तरोदितैर्गीतार्थत्वादिभिर्गुणैर्युक्तस्य परिहारः परिहारतपो दीयते । कस्मात्पुनस्तद्विहीनस्य गीतार्थत्वादिगुणविकल्पस्य परिहारो न दीयते ? अत्राचार्यो द्वौ मण्डपी दृष्टान्तीकरोति-शैलमण्डपमेण्डमण्डपंच । तथा चाह
[ भा. ५४४ ]
माइ ततं छुडभइ सेलमंडवेन एरंडे । उभयबलियंमि एयं, परिहारो दुब्बले सुद्धो ।।
वृ- शैलमये पाषाणभये मण्डपे यत्किमपि माति तत्सर्वं छुभ्यते प्रक्षिप्यते । तस्य तावत्यपि प्रक्षिप्ते भङ्गासम्भवात् । एरण्डे एरण्डमये पुनर्मण्डपे यन्मातिन तत्सर्वं प्रक्षिप्यते भङ्गसम्भवात्, किन्तु यावत्क्षमते तावत् प्रक्षिप्यते । एवं उभयेन धृत्या शरीरसंहननेन च बलिके बलिष्टे गीतार्थत्वादिगुणयुक्ते परिहारः परिहारतपो दीयते । दुर्बले धृत्या संहननेन वा उभयेन वा बलिविहीने शुद्धतपो दीयते । एते च परिहारशुद्धतपसी तुल्यायामप्यापत्ती पुरुषविशेषाश्रयणेन दीयते । तथा चाह
[भा. ५४५]
अविसिठा आवत्ती सुद्धतवे चैव तहय परिहारे ।
वत्युं पुन आसज्जा दिजइ इयरो वइयरो वा ।।
बृ शुद्धतपसि दातुमिष्टे परिहारे च अविशिष्टा तुल्या आपत्तिस्तथापि वस्तुधृतिसंहननसम्पन्नं पुरुषवस्तु आसाद्य अपेक्ष्य इतरत् परिहारतपो दीयते । धृतिसंहननविहीनं पुनः पुरुषवस्तु आसाद्य इतरत् शुद्धतपोदीयते । किमुक्तं भवति । यद्यपि द्वावपि जनौ तुल्यमापत्तिस्थानमापन्नौ तथापि यो धृतिसंहननसम्पन्नस्तस्मै परिहारतपो देयमितरस्मै तुल्यायामप्यापत्तौ शुद्धतपः । अत्र दृष्टान्तमाह[भा. ५४६ । वमणविरेयणमाई कक्खकिरिया जहाउरे वलिए।
कीरइ न दुब्बलंमी, अह विनंती भवे दुविहो ।।
बृ- यद्यपि द्वावपि पुरुषी सदृशरोगाभिभूतौ तथापि तयोर्मध्ये य आतुरः शरीरेण बलवान् तस्मिन् • बलिके यथा वमन विरेचनादिका कर्कशक्रिया क्रियते, न तु दुर्बले तस्मिन् यथा सहते तथा अकर्कशा क्रिया क्रियते । अहत्ति एष दृष्टान्तस्तपसि द्विविधे परिहारशुद्धतपोलक्षणे । इदमुक्तं भवति । अयमत्रोपसंहारो बलवत्यातुरे कर्कशक्रियेव धृतिसंहननसम्पन्ने परिहारतपो दीयते,
2113
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
व्यवहार -छदसूत्रम्-१-१/१८ बलहीनत्वकर्कशक्रियेवधृतिसंहननविहीनेशुद्धतपइति, सम्प्रतियेभ्योनियमतःशुद्धतपः परिहारतपो वाशुद्धतपः परिहारतपोयोग्यापत्तिस्थानापत्तौतपो देयम् । तत्प्रतिपादनार्थमाह[भा.५४७J. सुद्धतवो अजाणंअगयित्थे दुब्बले असंघयणे ।
धितिबलिएयसमन्ना गएय सव्वेसिंपरिहारो ।। वृ- परिहारतपो योग्येऽप्यापत्तिस्थाने समापतिते आर्याणामार्यिकाणां शुद्धतपो देयमार्यिकाणां धृतिसंहननदुर्बलतयापूर्वोऽनाधिगमाच्चपरिहारायोग्यत्वात् । तथायोगीतार्थोयश्चधृत्यादुर्बलो रोगादिना वा अनुपचितदेहो दुर्बलो यश्चासंहननआदिमानां त्रयाणां संहनानामन्यतमेनापि संहननेन विकल एतेभ्योऽपि सर्वेभ्यो नियमतः शुद्धतपो दातव्यमगीतार्थत्वादिना परिहारायोग्यत्वात् यः पुनः धृत्या बलिको बलवान् वज्रकुड्यसमानो यश्चसमन्वागत-आदिमानां त्रयाणां संहननानामन्यतमेन संहननेन गीतार्थत्वादिगुणेश्चयुक्तएतेभ्यःसर्वेभ्योऽपिनियमतः परिहारतपोयोग्यापत्तिस्थानप्राप्तीपरिहारः परिहार तपो देयं । तस्यायं विधिः । ठवइज्ज ठवइत्ता यत्तेन सह नाचरणीयं तत् स्थापनीयमुच्यते तत्सकलगच्छसमक्षस्थापयित्वाकथं स्थापयित्वंत्यत आहभा.५४८] विउस्सगोजाणणट्ठा,ठरणा तीएसुदोसुठविएसु ।
अगडे नदीयरायादिद्रुतो भीय आसत्थे ।। वृ-परिहारतपोदानात्प्राक्आदावेव कायोत्सर्गः क्रियते ।कमिति चेदुच्यतेगुरुः पूर्वदिभिमुख उत्तरदिगभिमुखो वाचरन्ती दिगभिमुखोवा चैत्यानांचाभिमुख एवं परिहारतपस्थोपिनवरंगुरोवामपार्थे ईषत्पृष्टतस्तौद्वावपिभणतः परिहारतवपवजावणठाकरेमिकाउस्सगंनिरवसग्गवत्तिआएसद्धाए मेहाए धिइएधारणाए जाववोसिग़मि । पणवीसुस्सासकालंसुभग्झवसायीचउवीसत्थयं वाचिंतउंनमोक्कारण पारेता अक्खलियं चटवीसत्थयं उच्चरति । अत्र शिष्यः प्राह-मिकर्थमेष कार्यात्सर्गः क्रियते? उच्यते जाणणट्ठा-साधूनां परिज्ञानार्थमथवानिरुपसर्गनिमित्तमेतच्चानन्तरगाथायां वक्ष्यति, ठवणति-कल्प स्थितस्य अनुपारिहारिकस्यचस्थापना कर्त्तव्या, । ततो दोसुठविएसुत्ति कल्पस्थितेअनुपारिहारिकेच स्थापिते सति स पारिहारिकः कदाचिद्भीतो भवेत कथमहमालापनादिपरिवर्जितः सन्ः उग्रं तपः करिष्यामीति, ततएवंसभीतः सन्नाश्वासयितव्यः । तत्रावट: कूपोनदीसरित्राजाच दृष्टान्तस्तथाहि । यथा कोऽप्यवटे पतितः सन् भयमगमत् कथमुत्तरिष्यामि ततः स तटस्थैः आश्वास्यते । मा भैस्त्वं वयंत्वामुत्तारयिष्यामः । तथाचरज्जुरियमानीता वर्ततेइति, । एवमाश्चासितोनिर्भयःसनस्थैर्यवध्नाति । यदि पुनस्तं प्रत्येवमुच्यते 'मृत एष वराको न एतं कोऽप्युत्तारयिष्यति ततः स निराशः सन्नंग निस्सहं मुक्त्वा म्रियते । ततःसयथा नियमतआश्वासनीयस्तथापारिहारिकोऽप्याश्वासनीयः, यथावाकोऽपि नद्या अनुश्नोतसोह्यमानोभवमायासीत् । ततः स तटस्थैराश्चास्यते । आश्वासितः सन्स्थाघांप्राप्नोति अनाश्वासितो निराशोभयेनैव म्रियते, यथा वा कस्यचित् राजा रुष्टः ततः सभीतो नूनमहंमारयिष्ये । ततः सोऽन्यैराश्वास्यते 'माभैर्वयंराजानं विज्ञापयिष्यामो, नच राजाऽपन्यायंकरोति' । एवं पारिहारिक आश्वासनीयः, आश्वासनादानेन च तस्मिन् भीतेआसमंतात्स्वस्थेजाते अधिकृते तपसः प्रतिपत्तिः क्रियते । सम्प्रति कायोत्सर्गकरणाय कारणान्तरमाह[भा.५४९] . निरुवसगं निमित्तंभयजननट्ठाए सेसगाणंच ।
तस्सप्पणो य गुरुणो वसाहूए होइपडिवत्ती ।।
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १८, [ भा. ५४९ ]
१९५
वृ- कायोत्सर्गकरणमादौ निरुपसर्गनिमित्तं निरुपसर्गं परिहारतपः समाप्तिं यायादित्येवमर्थं, तथा शेषाणां साधूनां भयजननार्थं । यथामुकमापत्तिस्थानमेष प्राप्त इत्यस्मै महाघोरं परिहारतपो दास्यते, तस्मान्नैतदापत्तिस्थानं सेवनीयं, किन्तु यत्नती रक्षणीयमिति । ततः कायोत्सर्गकरणानन्तरं तस्य परिहारतपः प्रतिपत्तुर्गुरोश्च साधकोऽनुकूले शुभे तिथिकरणमुहूर्तादिक शुभे ताराबले शुभे च चन्द्रबले परिहारतपसः प्रतिपत्तिर्भवति । अन्यच्च कायोत्सर्गकरणानन्तरमादावेव तं पारिहारिकमिदं गुरुब्रूते[ भा. ५५० ] कप्पट्टितो अहंते, अनुपरिहारीय एस ते गीतो । पुव्वं कयपरिहारो, तस्सासितियरोवि दढदेहो ।।
वृ यावत्तव कल्पपरिहारसमाप्तिस्तावदहं तव कल्पस्थितः वन्दनवाचनादिषु कल्पभावे स्थितो न तु परिहार्यः, शेषाः पुनः साधवः परिहार्याः । अन्यच्च एष साधुर्गीतो गीतार्थः पूर्वं कृतपरिहारः, कृतपरिहारत्वेन सकलसामाचारी ज्ञाता तवानुपरिहारी यत्र यत्र भिक्षादिनिमित्तं परिहारी गच्छति तत्र तत्र अनु पश्चात् पृष्टतो लग्नः सन् गच्छतीत्यनुगच्छतीत्यनुपरिहारी अथवा अनुपरिहारीत्यपि शब्दसंस्कारः । तत्रायमन्वर्थः परिहारिणोऽणु स्तोकं प्रतिलेखनादिषु साहाय्यं करोतीत्यणुपरिहारी । तत्र यदि पूर्वं कृतपरिहारोऽनुपरिहारी न लभ्यते । ततस्तस्य असति अभावे इतरोऽपि अकृतपरिहारतया अपि दृढदेहो दृढसंहननो गीतार्थोऽनुपरिहारी स्थाप्यते । एवं कल्पस्थितमनुपरिहारिणं च स्थापयित्वा स्थापना स्थापनीया । तां च स्थापनां स्थापयन्नाचार्यः शेषसाधूनिदं वक्ति ।
[ भा. ५५१]
एस तवं पडिवजइन किंचि आलवति माय आलवह ।
अत्तवचिंतगस्सा वा घातो भेन कायव्वो ।।
-
+
बृ- आचार्यः समस्तमपि सबालवृद्धं गच्छ्माम्रत्र्य ब्रूते एष साधु परिहारतपः प्रतिपद्यते । ततः कल्पस्थितिरेषा न किञ्चित्साधुमितरंवा आलापयति, वर्तमानसमीपे वर्तमानवद्वेति वचनतो भविष्यति वर्तमाना ततोऽयमर्थः न किञ्चिदालापयिष्यति, माच यूयमपिएनमालापयथ, आलापविष्यथ । तथा आत्मन एव केवलस्यार्थ भक्तादिलक्षणं चिन्तयति । न बालादीनां तथा कल्पसामाचारादित्यात्मार्थचिन्तकः । यदि वा आत्मार्थो नाम अतीचारमलीनस्यात्मनो यथोक्तेन प्रायश्चित्तविधिना निरतिचारकरणं विशोधनमित्यर्थः । तं चिन्तयन्तीत्यात्मार्थचिन्तकः । तस्य भे- भवद्भिरेतैः पदैर्व्याघातो न कर्तव्यः । तान्येव पदान्याह[ भा. ५५२ ]
7
आलावण पडिपुच्छण परियट्टाण वंदनग मत्ते ।
पडिलेहण संघाडग भत्तदान संभुंजणा चेव ।।
वृ- एष न किञ्चिदप्यालापयिष्यति, युष्माभिरप्येष नालापयितव्यः । तथा सूत्रमर्थमन्यद्वा किञ्चिदेष न युष्मान् प्रक्ष्यति, युष्माभिरप्येष सूत्रार्थादौ न पृष्टव्यस्तथा युष्माभिः सह नैष सूत्रमर्थं वा परिवर्तयिष्यति । नापि युष्माभिरनेन सह सूत्रादि परिवर्तनीयं । तथैव कालवेलादिषु युष्मान्नोत्थापयिष्यति, युष्माभिरप्येष नोत्थापयितव्यस्तथा न वन्दनं युष्माकमेष करिष्यति, नापि युष्माभिरेतस्य कर्तव्यम् । तथा उच्चारप्रस्रवणखेलमात्रकाण्येष युष्मभ्यं न दास्यति, नापि युष्माभिरेतस्मै दातव्यम् । तथा न किञ्चिदुपकरणमेष युष्माकं प्रतिलेखयिष्यति । नापि युष्माभिरुपकरणमेतस्य प्रतिलेखनीयं । यथा नैव युष्माकं सङ्घाटकभावं यास्यति, न च युष्माभिरेतस्य संघाटकैर्भवितव्यम् । तथान युष्मभ्यमेष भक्तं पानं वा आनीय दास्यति, न च युष्माभिरेतस्यानीय दातव्यम् । तथा नायं युष्माभिः सह भोक्ष्यते,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
व्यबहार - छेदसूत्रम्-१. ११८ नापि युष्माभिरतेन सह भोक्तव्यम् । तथा कल्पे समाचारात्तस्मात् आलापने प्रतिप्रच्छन्ने परिवर्तन उत्थापने वन्दने वन्दनदापने मात्रे उच्चारप्रस्रवणखेलमात्रकानयने प्रतिलेखने सङ्घाटके संघाटककरणे भक्तदाने संभोजने च सह भोजनविपये व्याघातो न कर्तव्य इति सम्बन्धः । आलापनादिभियाधातो नकार्यइत्यर्थः । एवमेतैर्दशभिः पदैर्गच्छेनसपरिहृतःसोऽपिगच्छमेतैः पदैः परिहरति, यदिपुनर्गच्छवासी एतानि पदान्यतिचरतितत इदंप्रायश्चित्तम् । [भा.५५३] संघाडगो उजावय लहुओमासोदसण्ह उपयाण ।
लहुगा यभत्तपाणे, संभोजने होंत अनुग्घाया ।। वृ- दशानां पदानां मध्ये आलापनापदादारभ्य यावदष्टमं पदं संघाटकरूपं तावदेकैकस्मिन् पदेऽतिचर्यमाणेलघुकोमासः प्रायश्चित्तं, यदिपुनर्भक्तंपानंच गच्छवासिनःप्रयच्छन्ति । ततो भक्तदानं भक्तपानदानविषयेलघुकाश्चत्वारोलघुमासाः प्रायश्चित्तं, संभोजनेसहभोजनेभवत्यनुराताः चत्वारो गुरुमासा इत्यर्थः । साम्प्रतमेतेष्वेव पदेषुपरिहारिणः प्रायश्चित्तमाह[भा.५५४] संघाडगो उजाव य गुरुमासो दसण्ह उपयाणं ।
भत्तपानेय संभुंजणेय परिहारिंगेगुरुगा ।। वृ-दशानां यदानामालोचनपदादारभ्ययावत्संघाटकः संघाटकपदंतावदेतेषुपदेषु अतिचर्यमाणेषु प्रत्येकं प्रत्येकं परिहारिक गुरुको मासः । यदि पुनर्गच्छवासिभ्यो भक्तप्रदानं करोति तैः सह भुंक्ते वा तदा प्रत्येकं भक्तदाने संभोजने च प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः । यः पुनः कल्पस्थित स इदं करोति[भा.५५५] कितिकम्मंचपडिच्छइपरिण पडिपुच्छियं पिसे देइ !
सोचिअगुरुमुवचिट्ठइउदंतमवि पुच्छितोकहइए ।। वृ- कृतिकर्म वन्दनकं तत् यदि परिहारिको ददाति तदा गुरुः प्रतीच्छति । उपलक्षणमेतत्, आलोचनमपिप्रतिच्छतिपरिण्यत्तिप्रत्यूषसि अपराह्ने चपरिज्ञांप्रत्याख्यानंतस्मै ददाति । तथा सूत्रार्थे यदिवा पृच्छतिततःप्रतिपृच्छांच ददाति ।सोऽपिचपरिहारिको गुरुमाचार्यमागच्छन्तमभ्युत्थानादिना विनयेनोपतिष्टते । उदन्तः शरीरस्य च वार्त्तमानिकी वार्ता तमपि गुरुणा पृष्टः सन् कथयति । एवं स्थापनायां स्थापितायां भीतस्य पूर्वोक्तप्रकारणाश्वासनायां च कृतायां स परिहारिकतपो वोढुं प्रवर्तते । तपोवहंश्चक्लमंगतोवीर्याचारमनिगृहयन्यद्यन्ततरां क्रियांकर्तुमसमर्थोभवति, तदा अनुपारिहारिक: करोति तथा चाह[भा.५५६] उद्विज निसीइजा भिक्खं हिंडेजभंडयं पेहे ।
कुवियपियबंधवस्सवकरेइ इयरोवितुसिणीओ ।। वृ- यद्युत्थातुं न शक्नोति ततो ब्रूते उत्तिष्ठामि तदनन्तरमनुपारिहारिकः समागत्योत्थापयेत् तथा यदि निषीदनं कर्तुमसमर्थस्तदा निषीदामीति वचनानन्तरं सत्वरमागत्य निषीदयेत् । यच्च भिक्षां गतः सन् कर्तुं न शक्नोति तदपि भिक्षाग्रहणादिकं करोति । अथ ब्रूते भिक्षा एव हिण्डितुसमर्थः । यदा भिक्षामनुपारिहारिकः केवलो हिण्डेत एवं भण्डकप्रत्युपेक्षणेऽपि साहाय्यं करोति । समस्तंवा भाण्डक प्रत्युपेक्षते । कथमेतत्सर्वं करोतीत्यत आह कुवितेत्यादि, यथाकोपि कुपित प्रिय बांधवस्ययत्करणीयंतत्सर्वंतुष्णीकः करोति,एवमितरोप्यनुपरिहारिकस्तूष्णीकःसन्सर्वंकरोति, अतः पर आह.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९७
उद्देशकः १, मूलं : १८, [भा. ५५७] [भा.५५७] अवसोवरायदंडोनएयएवं तु होइ पच्छितं ।
संकरसरिसवसगडे भंडववत्थेण दिलुतो ।। वृ-अवसोइत्यत्र प्रथमातृतीयार्थे आर्षत्वात्ततोऽयमर्थः-यथाराजदण्डोऽवश्यमवशेनापिवोढव्यः, किमेवमध्यवसायंकृत्वाप्रायश्चित्तंवोढव्यमुतान्यदालम्बनं कृत्वा? |सूरिराह-नएवं राज्यदण्डन्यायेन वोढव्यं किंतु चरणविशुद्धिनिमित्तमेतत् प्रायश्चित्तमित्येवमध्यवसायेन भवति प्रायश्चित्तं वोढव्यम् । अथवा यथा राजदण्डोऽवश्यमवशेनाप्युह्यते यदि पुनर्नेतिनोह्यते ततः शरीरविनाशोभवति । एवशब्द एवंशब्दात्परतो द्रष्टव्यः । एवमेव राजदण्डन्यायेनैवप्रायश्चित्तमप्यवश्यंभवति वोढव्यं, ।तद्वहनाभावे चारित्रशरीरविनाशापत्तेः, पुनस्याह-प्रभूतंप्रायश्चित्तस्थानमापन्नमुह्यताकिंस्तोकमापनमुह्यतेन खलु किमपि तावता प्रायश्चित्तस्थाननापन्नेन भवति । अत्र आचार्यः प्राह-संकरेत्यादि, पश्चार्ध सङ्करस्तृणाद्यवकरस्तेन तथासर्षपाः प्रतीताः सर्षपग्रहणंपाषाणोपलक्षणंततोऽयमर्थः-शकटे पाषाणेन मण्डपेसर्षपण चात्र दृष्टान्तस्तथा हि-यथा सारण्या क्षेत्रे पाय्यमाने सारणिस्रोतसि तृणशूकमेकं तिर्यग् लग्नतै पनीतंतन्निश्रया अन्यान्यपितृणशूकानिलग्नानि तन्निश्रया प्रभूतः पंको लग्नः ततएवंतस्मिन् स्रोतसि रुद्ध क्षेत्रं समस्तमपि शुष्कम् । एवं स्तोकेन स्तोकेनाशोध्यमाने चरणकुल्यानिरोधे चरणक्षेत्रविनाशोभवति,ततएवं ज्ञात्वास्तोकमपिप्रायश्चित्तस्थानमापन्नंवोढव्यमिति, शकटदृष्टान्तः । तथा एकः पाषाणः शकटे प्रक्षिप्तः सनापनीतः, अन्यः प्रक्षिप्तः सोऽपिनापनीतः । एवं प्रक्षिप्यमाणेषु प्रक्षिप्यमाणेषुभविष्यति ।सकोऽपिगरीयान्पाषाणो यस्मिन्प्रक्षिप्तेतच्छकटंभक्ष्यति, एवंस्तोकेन स्तोकेनसमापन्नेन प्रायश्चित्तस्थानेनाशोध्यमानेन कालक्रमेणचारित्रशकटं भज्यते । अथवा अन्यथा शकटदृष्टान्तभावना शकटे-एकं दारुभग्नं तन्न संस्थापितमेवमन्यदन्यत् भग्नं तन्न संस्थापितमिति सर्वभग्नमेवंचारित्रशकटेऽप्युपसंहारोभावनीयः । तथाएरण्डमण्डपे एकःसर्षपःप्रक्षिप्तःसनापनीतः, अन्यः प्रक्षिप्तः सोऽपि नापनीतः । एवं प्रक्षिप्यमाणेषु प्रक्षिप्यमाणेषु सर्षपषु भविष्यति सर्षपो येन प्रक्षिप्तेन सोऽल्पीयानेग्ण्डमण्डपोभज्यते । एवंस्तोकेनापन्नेनाशोध्यमानेनकालक्रमेण चारित्रमण्डपो भज्यते, । वस्त्रदृष्टान्तं भावना, यथा-शुद्धे वस्त्रे कर्दमबिन्दुः पतितः, सन प्रक्षालितः, अन्यः पतितः सोऽपिन प्रक्षालितः, एवंपतत्सुकर्दमबिन्दुष्वप्रक्षाल्यमानेषुकालक्रमेणस तद्वस्त्रंकर्दमवर्णसंजातम् एवंतुशुद्धचारित्रस्तोकायांस्तोकायामापतितायामापत्तौप्रायश्चित्तेनाशाध्यमानायांकालक्रमेणाचारित्रं सर्वथा भवति । एवं दृष्टान्तैः प्रायश्चत्तस्य दानकरणेच प्रसाधितेपर आह[भा.५५८] अनुकंपियायचत्ता अहवा सोही न विजए तेसिं। .
कप्पट्टगभंडीए दिटुंतो धम्मया सुद्धो ।। वृ-तुल्यायामप्यापत्तौ यस्य शुद्धतपः प्रयच्छतः स युष्माभिरनुकम्पितस्तद्विषये च भवतामवश्यं रागोऽन्यथेत्थमनुकम्पाकरणानुपपत्तेः यस्य पुनः परिहारं प्रयच्छतसपरित्यक्तःकर्कशतपोदानात्तथा च सति तस्मिन् व्यक्तं प्रद्वेषः । अथवा परलोकमपेक्ष्य परिहारतपस्वी अनुकम्पितः परिहारतपोदानेन तच्चरणशुद्धिकरणात् शुद्धतपस्वी च परित्यक्तः शुद्धतपसा तच्चारित्रस्य शुद्धवभावात् । एवं विवक्षातो द्वावप्यनुकम्पिती यदिवा त्यक्ताविति, अहवासोहीत्यादिअथवा तयोः शोधिः सर्वथान विद्यते ।तथा हि-यदि परिहारतपसा शुद्धिस्ततः शुद्धतपस्विनो नशुद्धिस्तस्य परिहारतपोऽभावात् । अथशुद्धतपसा शुद्धिस्तर्हि पारिहारिकस्ययत्परिहारतपसः कर्कशस्यकर-तत्सर्वंनिरर्थकं ।शुद्धतपसाशुद्धयभ्युपगतौ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१८ तेनशुद्धयभावात् ।अत्राचार्य आह-कप्पठ्ठगेत्यादि, कल्पस्थगा बालास्तेषांभंडी मंत्री तया दृष्टान्तस्तथा हि-कल्पस्थकग्रहणं महदुपलक्षणं, तेन महद्गंत्र्या दृष्टांत इत्यपि द्रष्टव्यम्. इयमत्रभावना अत्र बालकगंत्र्या बृहत्पुरुषगंत्र्याच दृष्टांतः तथाहि डिम्भा आत्मीयया गंत्र्याक्रीडन्तिस्वकार्यनिष्पत्तिंच साधयन्तिनपुनः शक्नुवन्तिबृहत्पुरुषगंत्र्या कार्यकर्तुं, तथा बृहत्पुरुषाणामपिआत्मीययाबृहद्गन्त्र्या कार्यं कुर्वन्ति । न डिम्भकद्गंअथडिम्भकगंत्र्या कुर्वन्तिततो भूयान्पलिमन्थदोषोनचाभिलषितस्य कार्यस्य परिपूर्णा सिद्धिः । अत्र बृहद्गंत्र्या भारस्तस्यामारोप्यते तर्हि सा भज्यते मूलत एव कार्यं न शुद्धयति । एवं शुद्धतपस्विनां शुद्धतपसा शुद्धिर्भवति परिहारतपस्विनां च परिहारतपसा, यदि पुनः शुद्धतपस्विनां परिहारतप आरोप्यते ततस्तत्र तेषां शक्त्यभावात् मूलत एव भ्रंशः, अथवा परिहारतपस्विनांशुद्धतपस आरोपस्तर्हि चरणशुद्धयभावस्तावता तेषांचरणशुद्धययोगात् ।अथ कथं शुद्धतपस्वी परिहारतपस्वी च स्वस्वतपसा शुद्धयति नान्येन तत आह-धम्मया शुद्धो इह शुद्धतपस्वी परिहारतपस्वी वा शुद्धो भवति । धम्मया स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात् । धर्मेण स्वशक्तिलक्षणेन स्वभावेन, । तत एवमेवशुद्धिर्नान्यथा । एतदेव स्पष्टतरंभावयति। [भा.५५९] जो जंकाउंसमत्थो,सोतेन विसुज्झए असढभावो ।
गृहियबलो न सुज्झइ, धम्मसहायोत्तिएगळं । ! वृ-यःसाधुर्यत्शुद्धतपः परिहारतपोवाकर्तुंसमर्थःससाधुरशठभावःस्ववीर्यप्रतिमायामकुर्वाणः स्वधर्मव्यवस्थितत्वात्तेन तपसा शुद्धयति, । यः पुनहितबलः स्ववीर्यनिगृहति, स न शुद्धयति स्वधर्मगृहनात् ।धर्मस्वभावइति द्वयमप्येकार्थं । एतेन धर्मयाशुद्धोइति धर्मशब्दस्यपर्यायेणव्याख्या कृता पादत्रयेणत्वादिमेन तत्वत इति । अथशुद्धतपः परिहारतपसोः कतरत् कर्कशं तपः सूरिशह[भा.५६०] आलवणादी उपया सुद्धतवे अस्थि कक्खडो न भवे ।
इयरंमि उतेनस्थि कक्खडओ तेन सो होइ ।। वृ- यस्मात्शुद्धतपसि दशाप्यालापनादीनि पदानि सन्ति तेन कारणेन तत्तपः कर्कशं न भवति, । इतरस्मिंस्तु परिहारतपसि यस्मात्तान्यालापनादीनि पदानि न सन्ति, तेषा पूर्वमेव सकलगच्छसमक्ष स्थापितत्वात्तेन सद्भवतिकर्कशमिति । यः पुनस्तपः कालो यच्च तपः करणंतत् द्वयोरपितुल्यम् । [भा.५६१] तम्हा ऊकप्पट्ठियं अनुपरिहारिंच तोठवेऊणं ।
कजं वेयावचं किच्चं तं वेज्जवच्चं तु ।। वृ- यस्मादेवं परिहारतपःस्थितिः तस्मात्कल्पस्थितम् अनुपरिहारकं च स्थापयेत्, स्थापयित्वा च तौतदनंतरंसमापन्नंपरहिरतपोवोढव्यं,तच्चापनपरिहारतपः प्रपन्नस्यताभ्यांकल्पस्थितानुपारहिरिकाभ्यां स्थापिताभ्यां करणिज्जं वेयावच्चमिति सूत्रपदमेतदेवानुवदति कार्यं वैयावृत्यं एतदेव व्याचष्टे, कृत्यं करणीयं, तत्स्वोचितंताभ्यां वैयावृत्यं । अथ किंतत्वैयावृत्यं यत्ताभ्यां कर्तव्यमित्यत आह[भा.५६२] वयावच्चेतिविहे, अप्पाणंमि य परे तदुभएय ।
अनुसिट्ठि उवालंभे, उग्गहे चेव तिविहम्मि !! वृ-वैवावृत्यं त्रिविधं, तद्यथा-अनुशिष्टिरुपालम्भोऽनुग्रहश्च । त्रिविधेऽप्यस्मिन् वैयावृत्ये प्रत्येक त्रयो भेदास्तद्यथा-अनुशिष्टिरात्मनि आत्मविषया, परस्मिन् परविषया, तदुभयस्मिन् उभयविषया । आत्मपरतदुभयविषया इत्यर्थः । एवमुपालम्भोपग्रहावपिप्रत्येकमात्मपरतदुभयविषयौभावयितव्यौ ।
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: १८, [भा. ५६२]
१९९ तत्र उपदेशप्रटानमनुशिष्टिः, स्तुतिकरणं वा अनुशिष्टिः । तत्र यत् आत्मानमात्मना अनुशास्ति सा आत्मानुशिष्टिः । यत्पुनः परस्य परेणचानुशासनंसापरानुशिष्टिः । तत्रोदाहरणम्-चम्पायांनगर्यां सुभद्रा सा हि सर्वैरपि नागरिकजनैरनुशिष्टा । यथा-धन्यासि त्वं, कृतपुण्यासि त्वमिति, । यत्पुनरात्मानं परं चानुशास्ति, सा उभयानुशिष्टिः । तथा अनाचारे कृते सति यत् सानुनयोपदेशदानमेष उपालम्भः । सोऽपि त्रिविधस्तद्यथा-आत्मनि परे तदुभये च । तत्रयदात्मानमात्मनेवोपालभते । यथा त्वयेदं कृतं तस्मात् सम्यक् सहस्वेति स आत्मोपालम्भः । परेणाचार्यादिना यदुपालम्भनं स परोपालम्भः । तत्रोदाहरणं-मृगावतिर्देवी साहिआर्यचन्दनया अकालचारिणीति कृत्वा उपालब्धा । उभयोपालम्भनो नाम यत्पुनः प्रथमत आत्मानमात्मनोपालभते पश्चादाचार्यादिना परेणोपालभ्यते, । यदि वा गुरुणोपालभ्यमानस्तत् गुरुवचनं सम्यक् प्रतिपाद्यमानं प्रत्युच्चरति, । एषउभयोपालम्भः । तथा उपग्रहणमुपग्रहः उपष्टंभकरणमित्यर्थः । सोऽपित्रिविधस्तद्यथा, आत्मोपग्रहः परोपग्रहउभयोपग्रहश्च । तत्र यदात्मन उपष्टम्भकरणं, स आत्मोपग्रहः । यत्पुनः परमुपगृह्णाति स परोपग्रहः । आत्मनः परस्य चोपष्टम्भकरणमुभयोपग्रहः । उपग्रहश्च स्वरूपतोद्विधा-द्रव्यतो भावतश्च । अत्र चतुर्भङ्गिका-द्रव्यतो नामैक उपग्रहो नभावतः, [भावत एकोन द्रव्यतः । एको द्रव्यतो भावतोऽपि ।एको न द्रव्यतो नापि भावतः । अत्र चतुर्थोभङ्गः शून्यः । तृतीयभङ्गे उदाहरणमाचार्यः तथा उक्तानेव दृष्टान्तानुपदर्शयति[भा.५६३] अनुसठ्ठीए सुभद्दा उवालंभंमिय मिगावती देवी ।
आयरिओ दोसुउवागहो यसव्वत्थ वायरिओ ।। वृ- अनुशिष्टौ परानुशिष्टावुदाहरणं सुभद्रा, उपालंभं परोपालंभे उदाहरणं मृगावतिर्देवी । एते च द्वऽप्युदाहरणेप्रागेवभाविते । परस्यद्रव्यभावयोर्विषेय उपग्रहे उदाहरणमाचार्यः । सहि द्रव्यमन्नपानादि दापयति, भावतः प्रतिपृच्छादिकं करोति । अथवा दोसु उदग्गहेयत्ति यद्वयोः पारिहारिकानुपारिहारिकयोरुपग्रहे आचार्यो वर्तते तस्मात् परोपग्रहे आचार्य उदाहरणं । अथवा सर्वत्र अनुशिष्टौ उपालम्भे उपग्रहे च उदाहरणमाचार्यः । यतः स पारिहारिकरयानुपारिहारिकस्य समस्तस्यापि गच्छत्यानुशिष्ट्यादीनि करोतीति ।सम्प्रति त्रिविधामप्युनशिष्टिंभावयति.. [भा.५६४] दंडसुलभंमिलोए, मा अमतिकुणसुदंडितोमित्ति ।
एस दुलहोहुदंडो, भवदंडनिवारओजीव ।। [भा.५६५ अवि पहु विसोहिओते, अप्पानायारमइलिओजीव |
अप्पपरे उभए अनुसठ्ठीथुइतिएगट्ठा ।।। वृ- दण्डः सुलभो यत्रासौ दण्डसुलभस्तस्मिन् लोके । ए जीव मा एवंरूपाममतिं कुमतिं कुर्याः यथाहमाचार्येण प्रायश्चित्तदानतो दण्डितोऽस्मीति यत एष प्रायश्चित्तदानरूपोदण्डो दुर्लभः । कस्मात् दुर्लभइत्याह-भवदण्डनिवारकः निमित्तकारणहेतुषुसर्वासां विभक्तीनांप्रायोदर्शनमितिन्यायात् ।हेतो. प्रथमा । ततोऽयमर्थः-यत एषदण्डो भवएव संसारएव दुःसहःदुःखात्मकत्वात् दण्डीभवदण्डस्तस्य निवारको भवदण्डनिवारकः तस्मात् दुर्लभः अपि च ह निश्चितं हे जीव ते आत्मा अनाचारमलिनः प्रायश्चित्तप्रतिपत्त्या विशोधितो भवति, । तस्मात्न दण्डितोऽस्मीतिबुद्धिरात्मनि परिभावयितव्या । किन्तूपकृतोऽहमनुपकृतपरहितकारिभिराचारितिचिन्तनीयमिति । एवममुनोल्लेखेनआत्मनि परस्मिन् उभयस्मिंश्चानुशिष्टिरनुगन्तव्या । आत्मनि साक्षादियमुक्ता एतदनुसारेण परस्मिन्नुभयस्मिन्नपि च सा
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१-१/१८ प्रतिपत्तव्येति भावः । अनुशिष्टिस्तुतिरित्येकोऽर्थोऽत्रापिशब्द: सामर्थ्याद्रम्यते । एतावपि द्वी शब्दावेकाौँ । किमुक्तं भवति ? अनुशिष्टिः स्तुतिरित्यपि द्रष्टव्यमिति । सम्प्रत्यात्मीपालं भोल्लेखं दर्शयतिभा.५६६] तुमएचेव कयमिणंनसुद्धगारिस दिज्जएदंडो ।
इह मुक्कोविन मुच्चइ परत्थ इह होउवालंभो ।। वृ- त्वयैव स्वयं कृतमिदं प्रायश्चित्तस्थानं तस्मान्न कस्याप्युपरि अन्यथाभावः कल्पनीयः न खलु शुद्धकारिणो लोकेऽपिदण्डो दीयते । किंचयदि इह भवे कथमप्याचार्येणैव मेवमुच्यते तथापि इह भवे मुक्तोऽपि परत्रपरलोके नमुच्यते । तस्मात्प्रमादापन्नंप्रायश्चित्तमवश्यं गुणवृद्धया कर्त्तव्यं इति इह एष भवत्युपालम्भः । एष आत्मोपालम्भः । एतदनुसारणपरोपालम्भउभयोपालम्भोऽपिभावनीयः । सम्प्रति परोपग्रहे यदुक्तं आयरितो दोसुवग्गहे य' इतितत् व्याख्यानयतिभा.५६७] दव्वणयभावेणय उवयाहो दव्य अनपानाई।
भावे पडिपुच्छाई, करतिजंवा गिलाणस्स ।। वृ- उपग्रहो द्विविधो-द्रव्येण भावेन च । तत्र दव्वे इति तृतीयार्थे सप्तमी । द्रव्येणोपग्रहः कल्पस्थितोऽनुपारिहारिकोवाऽसमर्थस्य सतोऽन्नपानाद्यानीयददाति भावे भावनोपग्रहो यत्सूत्रेऽर्थे वा प्रतिपृच्छादि करोति । अथवा यत् ग्लानस्य क्रियते समाधानोत्पादनमेष भावोपग्रहः अधुना दोसु उवग्गहे य इत्यस्य व्याख्यानान्तरमाह-- |भा.५६८] परिहारानुपरिहारीदुविहेण उवगहेणआयरिओ ।
उवगेण्हइ सव्वं वा, सबालवुड्डाउलंगच्छं ।। वृ- पारिहारिकमनुपारिहारिकं च एतौ द्वावपि द्विविधेन द्रव्यरूपेण भावरूपेण चोपग्रहेणाचार्य उपगृह्णाति, उपष्टभाति ।ततः परोपग्रह आचार्य उदाहरणम् ! ‘सव्वत्थवायरिओ' इत्यस्य व्याख्यानमाहसव्वं वा इत्यादि वाशब्दः पूर्वार्दोक्तपक्षापेक्षया पक्षान्तरसूचने सर्वं पारिहारिकमनुपारिहारिकं स बालवृद्धाकुलंचगच्छमाचार्यो द्रव्यतोभावतश्चोपगृह्णाति, ततः सर्वत्रसमस्तेऽपिगच्छेआचार्य उपग्रहे वर्तते । तस्मात्परोपग्रहे स उदाहरणं अत्रैव व्याख्यानान्तरमाह[भा.५६९) अहवानुस? वा लंभुवग्गाहे कुणति तिन्नि वि गुरुसे।
सव्वस विगच्छस्स अनुसठ्ठाईणि सोकुणति । ! वृ- अथवेति प्रकारान्तरे अनुशिष्टि उपालम्भ उपग्रहान् त्रीनपि गुरुराचार्यः से तस्य पारिहारिकस्य यथायोगकरोति । न केवलंपारिहारिकस्य यथायोगकरोतिकिन्तुसर्वस्यापिगच्छस्य अनुशिष्ट्यादीनि त्रीण्यपिस आचार्यः करोति । अत्रशिष्यः प्राह|भा.५७०] . आयरिओ केरिसओ, इह लोगे कैरिसो व परलोए ।
इहलोए असारणिओ, परलोए फुइं भणंतोउ ।। वृ-यएष उपगृहकृत आचार्यस्तमेवज्ञातुमिच्छामि कीदृशः खल्वाचार्यइहलोके हितकारी कीदृशः परलोके इति सूरिराह-चतुर्विधः सामान्येनाचार्यः । तद्यथा-इहलोके हितो नामैको न परलोकहितः १, परलोकहितो नेहलोकहितः २ इहलोकहितोऽपिपरलोकहितोऽपि३, नइहलोकहितो नापि परलोकहितः ४।तत्र प्रथमद्वितीयभंगव्याख्यानमाह-'इहलाए' इत्यादि । तत्रयांवस्त्रपात्रभक्तपानादिकं समस्तमपि
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०१
उद्देशक : १, मूलं : १८. [भा. ५७०] साधूनां पूरयति न पुनः संयमे सीदतः सारयति सोऽसारणिकः सारणारहितो इहलोकहिता न परलोक । एषा प्रथमभंगभावना । यः पुनः संयमभोगेषु प्रमाद्यतां सारणां कराति न च वस्त्रपात्रभक्तपानादिकं प्रयच्छति,स केवलं स्फुटंभणन्ब्रुवाणः परलोके हितो न इहलोके इति सामर्थ्यानगम्यते, ।एषा द्वितीयभङ्गभावा । तृतीयचतुर्थभङ्गभावनातस्वयंभावनीया ।साचैवम्-योवस्त्रपात्रभक्तपानादिकंसमस्तमपि साधूनांपूरयतिसंयमयोगेषुचसीदतःसारयतिसइहलोके हितः परलोके चहितः । चतुर्थ उभयरहितः । अत्र पर आह-‘ननु यो भद्रस्वभावतया न सारयति वस्त्रपात्रभक्तादिकं तु समस्तमापूरयति स एव समीचीनीयः पुनः खरपरुषंब्रुवाणश्चण्डरुद्राचार्यइवसारयतिनसमीचीनोऽसमाध्युत्पादकत्वात्तत्राह - [भा.५७१] जीहाण विलिहंतो नभद्दतोजत्थसारणा नस्थि ।
दंडेनविताडतो सभद्दतो सारणाजत्थ ।। वृ-यत्रनामसंयमयोगेषुसीदतांसारणानास्ति,सआचार्योजीह्वयाविलिहन्मधुरवचोभिरानन्दयन् उपलक्षणमेतत् वस्त्रपात्रादिकं च पूरयन् न भद्रको न समीचीनः, परलोकापायेषु पातनात् । यत्र पुनः सीदतां साधनां सम्यक सारणासंयमयोगेषु प्रवर्तना समस्तिस आचार्यो दण्डेनापि ताडयन भद्रक: एकान्तसमीचीनः सकलसांसारिकापायेभ्यः परित्राणकरणात् । अथसारणामकुर्वा! जिह्वया विलिहनु कस्मान्न समीचीन इत्यत्राह[भा.५७२) जहसरणमुवगयाणंजीवियववरोवणं नरो कुणइ ।
एवं सारणियाणं आवरितो असारओगच्छे ।। वृ-यथाकोऽपिनरएकान्तेनाहितकारी शरणमुपगतानांजीवितव्यपरोपणंकरोति एवं साधूनामपि सारणमुपगतानां सारणीयानां संयमयोगेषु प्रमादव्यावर्त्तनेना प्रवर्तनीयानामाचार्योऽसारको गच्छं भावनीयः । सोऽपि शरणोपगतशिरो निकर्तक इव एकान्तेनाहितकारीति भावः शरणमुपगतानां संसारापारपारावारे निरनुकम्पं प्रक्षेपणात् स च तादृश इह परलोकहितार्थिना परित्याज्यः । यस्तु खरपरुपभणनेनापि संयमयोगेषु सीदतः सारयति संसारनिस्तारकत्वादेकान्तेनाश्रयणीयः । ततस्तृतीयभङ्गवर्ती आचार्यः परिहारिकस्यानुशिष्टयादित्रिविधं करोतिकारयति अनुमन्यतेच । [भा.५७३] एवंचकीरमाणे अनुसट्ठाइंमिवेयवच्चेउ ।
कोवियपडिसेविज्जा से वियकसिणेऽरुहेयव्वे ।। . वृ- एवमपियथागममनन्तरोदितेनापि प्रकारेणअनुशिष्टयादौ त्रिविधे वैवावृत्ये क्रियमाणे कोऽपि प्रतिसेवितप्रायश्चित्तस्थानमापद्यते इतिभावः ।सेविय कसिणेरुहेयव्वे इति तदपिकृत्स्नमारोपवितव्यं । कृत्स्नं नाम निखशेषम् । एतेन 'ठविए विपडिसेवित्ता सेवि कसिणे त्तत्थेव आरुहियव्वे सिया इति सूत्रपदं व्याख्यातं ।कृत्स्नमित्युक्तं तत्र कृत्स्नप्ररूपणार्थमाह[भा.५७४] पडिसेवणाय संचय आरुवण अनुग्गहे यबोधव्ये |
अनुग्घाय निरवसेसंकसिणं पुन छव्विहं होइ ।। [भा.५७५] पारंचियमासीयं छम्मासारूवण छद्दिणगएहिं ।
कालगुरुनिरंतरंवा, अनुनमहियं भवेच्छद्रं ।। वृ- अनयोथियोर्यथासङ्घयेन पदयोजना । सा चैवं-कृत्स्नं पुनः शब्दा वाक्यभेदार्थः । स च वाक्यभेदएवंवैयावृत्ये क्रियमाणेप्रतिसेवेतततस्तत्कृत्स्नमारोपयेत् । तत्पुनः कृत्स्नंषड्विधंषट्प्रकार
EM
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
व्यवहार - छंटसूत्रम्-१-१/१८
भवति । तद्यथा-प्रतिसेवनेति प्रतिसेवना कृत्स्नमेवं संचयकृत्स्नमारोपणाकृत्स्नं अनुग्रहकृत्स्नमनुद्यातं कृत्स्नं निरवशेषं कृत्स्नमिति । तत्र प्रतिसेवनाकृत्स्नं । ततः परस्यान्यस्य प्रतिसेवनास्थानस्यासम्भवात् । सञ्चयकृत्स्नमशीतंमासशतं । ततः परस्य संचयस्याभावात् आरोपणाकृत्स्नंषाण्मासिकं, । ततः परस्य भगवतोवर्धमानस्वामिनः तीर्थे आरोपणस्याभावात्, अनुग्रहकृत्स्नं यत् षण्णां मासानामारोपितं षट् दिवसा गतास्तदनन्तरमन्यत् षण्मासान् आपन्नस्तती यत् अव्यूढं तत्समस्तंझोषितं पश्चात् यदन्यत् षाण्मासिकमापन्नं तद्वहति, तथा चाह- 'छद्दिणगहिएहिं ति, अत्र तृतीया सप्तम्यर्थे पूर्वषण्माससम्बन्धिषु षट्सु दिनेषु गतेषु यदन्यत् षाण्मासिकमारोपितमुह्यते । अत्र यस्मात् पञ्चमासाश्चतुर्विंशतिदिवसाश्चारोपितास्तत एतदनुग्रहकृत्स्नमनुग्रहकृत्स्नग्रहणेन निरनुग्रहकृत्स्नमपि सूचितं द्रष्टव्यं । तत्रैवं भावनीयंषण्मासे प्रतिस्थापिते पञ्चमासाश्चतुर्विंशतिदिवसाश्च व्यूढास्तदनन्तरमन्यत् षाण्मासिकमापन्नस्ततः तद्वहति । पूर्वषण्मासस्य षट् दिवसा झोषिताः अनुद्घातकृत्स्नं यत् कालगुरु यथा मासगुरुकादि अथवा निरन्तरं दानमनुद्घातकृत्स्नं । अत्र मासलघुकाद्यपि निरन्तरं दीयमानमनुद्घातमवसातव्यं । यदि वा अनुद्घातं त्रिविधं तद्यथा- कालगुरुतपोगुरु उभयगुरुच । तत्र कालगुरुनाम यत् ग्रीष्मादौ कर्कशे काले दीयते । तपोगुरु यदष्टमादि दीयते निरंतरं वा उभयगुरु यत् ग्रीष्मादौ काले निरन्तरं च दानं निरवशेषं कृत्स्नं नाम यदापन्नं तत्सर्वमन्यूनमनतिरिक्तं दीयते । अथात्र कतमेन कृत्स्नेनारोपयितव्यं । उच्यते[ भा. ५७६ ] एतो समारोहेजा अनुग्गहक सिणेण चिन्नसंसंमि
आलोवणं सुणेत्ता परिसज्जायं च विनाय ||
- एत्तो इति, प्राकृतशैलीवशात् षष्ट्यर्थे पञ्चमी । अमीषां षणां कृत्स्नानां मध्ये अनुग्रहकृत्स्नेन प्रागारोपितस्य चीर्णे शेषे चीर्णशेपेषु दिवसेषु आरोपयेत् । किं कृत्वा अनुग्रहकृत्स्नंनापयेत् इत्यत आहआलोचनां हा दुष्ट कृतमित्यादि निन्दन् पुरःसरं श्रुत्वा आकर्ण्य तथा पुरुषजातं धृतिसंहननाभ्यां दुर्बलं विज्ञाय | इयमत्र भावना - यदि पण्मासापन्नो धृतिसंहननाभ्यां च दुर्बलस्ततस्ते अनुग्रहकृत्स्नेन दीयन्ते । अथ तीव्राध्यवसायेन प्रतिसेवितं रागद्वेषाध्यवसायकलुषितेन वालोचितं धृतिसंहननाभ्यां च न दुर्बलस्ततस्ते निरनुग्रहकृत्स्नेनारोप्यन्ते षट्सु दिवसेषु शेषेषु तदन्यत् पाण्मासिकमारोप्यते इतिभावः । सम्प्रति प्रतिसेवनालोचनाविषयाचतुर्भगिकाखण्डसूत्रं पुव्वं पडिसेवियमित्यादि व्याख्यानयतिपुव्वानुपुव्वि दुविहा, पडिसेबणाए तहेव आलोए ।
भा. ५७७]
पडिसेवण आलोयणपुच्वं पच्छाव चउभंगी ।।
बू- सूत्रे पूर्वमिति पर्दैकदेशे पदसमुदायोपचारात् पूर्वानुपूर्वीति प्रतिपत्तव्यम् । पूर्वानुपूर्वीति प्रतिपत्तव्यम् । पूर्वानुपूर्वी नाम अनुपरिपाटिः सा द्विधा । तद्यथा प्रतिसेवने तथैव आलोचे आलोचनायां तत्र प्रतिसेवने आलोचनायां च पूर्वं पश्चादिति पदाभ्यां चतुर्भङ्गी । सा च यथा सूत्रे तथा उच्चारयितव्या परं सूत्रे पूर्वशब्दः पञ्चाच्छब्दश्च साक्षादुपात्तः । पूर्वशब्दश्च पूर्वानुपूर्वीवाचकः । पश्चाच्छब्दश्च पश्चादनुपूर्व्याभिधायी । तत एवं भङ्गोच्चारणं द्रष्टव्यम् । पूवानुपूर्व्या प्रतिसेवितं पूर्वानुपूर्व्वा आलोचितम् १, पूर्वानुपूर्व्या प्रतिसंवितं पञ्चादनुपूर्व्या आलोचितम्, पश्चादानुपूर्व्या प्रतिसेवितं पूर्वानुपूर्व्वा आलोचितं ३, पञ्चादानुपूव्या प्रतिसेवितं पश्चादानुपूर्व्या आलोचितं ४ । चतुर्भङ्गी भावनार्थमेवाहपुव्वानुपुवि पढमो, विवरीए बिइय तइयएगुरुगो । आयरियकारणा वा पच्छा पच्छावसुणोउ !।
( भा. ५७८)
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १८, [भा. ५७८ ]
२०३
वृ- या पूर्वानुपूर्वी प्रतिसेवनायामालोचनायां च एष प्रथमो भङ्गः । अस्य त्वियं भावना । गीतार्थः कारणे समुत्पन्ने सति लघुगुरुपर्यालोचनापुरस्सरं लघुगुरुपञ्चकादि यतनया प्रतिसेवते एषा प्रतिसेवनानुपूर्वी । तदनन्तरं गुरुसकाशे वत् यथा प्रतिसेवितंततथैवालोचयति- एषा आलोचनानुपूर्वी विवरीए बिइय तइयत्ति यथाक्रममनुत्तरपूर्वयोः पदयोर्विपरीतभावप्रधानोऽयं निर्देशः वैपरीत्ये द्वितीयतृतीयभङ्ग पूर्वानुपूर्व्वा प्रतिसेवितं पश्चादानुपूर्व्या आलोचितमिति द्वितीयः । पञ्चादानुपूर्व्या प्रतिसेवितं पूर्वानुपूर्व्या आलोचितमिति तृतीय इति भावः । तत्रेयं द्वितीयभङ्गभावना पूर्वं लघुगुरुपर्यालोचनेन लघुगुरुमासादिक्रमेण यतनया प्रतिसेवितं तदनन्तरं तथाविधकारणीत्पत्तौ लघुगुरुपञ्चकादि आलोचनावेलायां तु प्रथमतो लघुगुरुपञ्चकादि कथयति, पश्चात् मासादि । कस्मादेवं कथयतीति चेत् ? उच्यते- आशङ्कासम्भवात् । तथा यदि पूर्वमासादि कथयिष्यामि तस्मात् पञ्चकादि तत एवं गुरूणां चित्ते स्थास्यति । यथा एषोऽयतनया प्रतिसेवी कथमन्यथा यतस्ततो मासादि प्रथमतः प्रतिसंवितमान्। ततोऽयतनानिष्पन्नं च द्वे प्रायश्चित्ते मह्यं दद्युरिति पूर्वानुपूर्व्याप्रतिसेवते पश्चादानुपूर्व्या आलोचयति तृतीयभङ्गे त्वियं भावना पूर्वं गुरुलाघवचिन्ता विकलतया प्रथमतो गुरुमासादीनि प्रतिसेवितानि तदनन्तरं गुरुपञ्चकादीनि । आलोचनावेलायां तु पूर्वं लघुपञ्चकादीनि कथयति, तदनन्तरं गुरुमासिकादीनि मा मह्यमयतनया प्रतिसेवनाकारीति ज्ञात्वा अयतनानिष्पन्नं प्रतिसेवना निष्पन्नं चेति प्रायश्चित्तद्वयं दद्युरिति बुद्धया अथवा एवमालोचयन्तं श्रुत्वा गुरवो ज्ञास्यन्ति ।
यथा एष महानुभावी यतनया प्रतिसंवितवान् ततो न प्रायश्चित्तभागिति मह्यं प्रायश्चित्तं दास्यन्ति अल्पं वा दास्यन्ति । ततो द्वितीयभङ्गे च यथापन्नं तद्दीयते । मायां च कृतवानिति मायानिष्पन्नो गुरुक इति गुरुमासो ऽधिको दीयते । अथवा पच्छा पडिसेवियं पुव्वं आलोइयमित्यत्र न पूर्वशब्दः पूर्वानुपूर्वाभिधायी । नापि पश्चाच्छब्दः पञ्चादानुपूर्वीवाचकः, किन्तु प्रसिद्धार्थप्रतिपादको ज्ञेयः । ततोऽयमर्थः पश्चात्प्रतिसेविते पूर्वं प्राक् आलोचयति । एष भङ्गः कथं संभवतीति चेत् ते आहु:'आयरियकारणा वा' इति । वा शब्दस्तृतीयभङ्गस्य प्रकारान्तरताव्याख्यापनार्थः । आचार्यकारणात् । उपलक्षणमेतत् । पश्चात् प्रतिसेवते पूर्व मालोचयति । इयमत्र भावना आचार्यदिकारणतोऽन्यग्रामं गन्तुमना यदि वा कारणान्तरे समुत्पन्ने सति विकृतिमाहारयितुकाम आचार्य विज्ञपयति । - ' इच्छामि भदन्त युष्माभिरनुज्ञातः सन् एतेन कारणेन अमुकां विकृतिमेतावन्तं कालमाहारयितुमिति । एवं पूर्वमालोचना पश्चात् प्रतिसेवनोपजायते । अथवायं तृतीयो भङ्गः शून्य एव द्रष्टव्यः । तथानुज्ञायामपि कृतायां प्रतिसेवनानन्तरं भूय आलोचनात् । तथा चाह-पंच्छावसुन्नोत्ति, पश्चात् प्रतिसेवनापूर्वमालोचनेति शून्य एव भङ्गस्तुरेवकारार्थः । तत्र यदुक्तं पुव्वाणुपुच्चिं पढमो इत्यस्य व्याख्यानमाहपच्छित्तऽनुपुवीए जयणापडि सेवणाए अनुपुवी ।
(भा. ५७९)
एमेव विगडणार बितियतइय माइणी गुरुगी ।।
वृ-गरुलघुपर्यालोचनया प्रायश्चित्तानुपूर्व्या प्रायश्चित्तानुपरिपाट्या गुरुलघुपञ्चकादिक्रमेणेत्यर्थः । यत्यतनया प्रतिसेवितमेषा प्रतिसेवनायामनुपूर्वी एवमेव वथैव प्रतिसेवितवान् तथैव वत् आलोचयति । एषा विकटनायामालचोनायामनुपूर्वी द्वितीयतृतीयभंगयोः । पुनर्यदापन्नं तावन्नियमतो दीयते, केवलं मायिनो मायाविन्सतौ भङ्गविति द्वयोरपि भङ्गयोरधिको गुरुमासा दीयते । साम्प्रतमनयोरेव भङ्गयोर्भावनामाह
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१. १/१८ भा.५८०] पुव्वं गुरूणिपडिसेविऊण पच्छा लहूणिसेवित्ता ।
लघुए पुव्वंकहयतिमा मेदो दिज्जपच्छित्ते ।। दृ-अत्र द्वितीयभङ्गभावनायांगुरुशब्दाबृहदभिधायी, लघुशब्दोऽल्पवाचकः । ततोऽयमर्थः-पूर्व गुरूणि मासलघुकादीनि प्रतिसेव्य पश्चात् लघूनि लघुपञ्चकादीनि प्रतिसेवते । प्रतिसेव्य च तदनन्तरमालोचनावेलायांपूर्वंलघुकानिलघुपञ्चकादीनिकथयतिपश्चात्मासलघुकादीनि । कस्मादेवं कथयतीति चेदत आह-'मा मे' इत्यादि । पूर्वमासलघुकादिकथने अवतनया प्रतिसेवित्वं मे गुरुणा विज्ञायेत । ततो द्वे प्रायश्चित्ते गुरुर्दद्यात् । अयतनानिष्पन्नं प्रतिसेवनानिष्पन्नं च । तस्मात् मामे द्वे प्रायश्चित्ते दद्यादिति पूर्व लघुपञ्चकादि कथयति । तृतीयभङ्गभावनायां त्वियं भावना-गुरुलधुपर्यालोचनामन्तरेण गुरूणि मासगुरुकादीनि प्रतिसेव्य पश्चात् लघूनि लघुपञ्चकादीनि प्रतिसेवते । प्रतिसेव्यच पूर्वं लधुकानि लघुपञ्चकादीनिकथयति ।पश्चात् गुरुमासादेवं कथयतीति चेदत्र आह-मा मे इत्यादि पूर्ववत् । अथवेयंतृतीयभङ्गविशेषतोभावना. [भा.५८१] अहवा जय पडिसेवित्ति नव दाहितिमझपच्छित्तं ।
इय दोमज्झिमभंगा चरमो पुन पढमसरिसोउ ।। वृ-अथवेतिप्रकारान्तरेयत्यतनया प्रतिसेवीप्रतिसेवनाकारीतिज्ञात्वानैव ममदास्यंतिप्रायश्चित्तं, उपलक्षणमेतत् । स्वल्पंवादास्यन्तिप्रायश्चित्तमिति हेतोरुक्तेन प्रकारेणकथयति । ततइति एवममुना प्रकारेण द्वौ मध्यमभङ्गो द्वितीयतृतीयभङ्गौ मायाविन इति शेषः । चरमः पुनर्भङ्गः पश्चादानुपूर्व्या प्रतिसेवितं पश्चादानुपूर्व्यालोचितमित्येवंरूपः प्रथमसदृशः । यथा प्रथमे भङ्गे यथैव प्रतिसेवना तथैवालोचनेत्यमायाविनः स भङ्गः । तथा चरमभङ्गेऽपि प्रतिसेवनाक्रमणालोचना न मायावशतोऽन्यथेत्येषोप्यमायिन एवेतिप्रथमसशश्चचरमभङ्गः । तदेवं यतः प्रथमचरमभङ्गावमायाविनोद्वितीयतृतीयभङ्गो प्रतिकुञ्चनायामतः प्रतिकुञ्चनाऽप्रतिकुञ्चनाविषयचतुर्भङ्गी सूत्रखण्डं अपलिउञ्चियं इत्यादि । तद्व्याख्यानार्थमाह ।। [भा.५८२] पलिउंचणचउभंगो वाहे गोणीय पढमतोसुद्धो ।
तंचेवयमच्छरिते सहसा पलिउंचमाणेउ ।। वृ-प्रतिकुञ्चनमधिकृत्य प्रतिषेधाप्रतिषेधाभ्यां चतुर्भङ्गी गाथायां पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृत्वात् ।सा चचतुर्भङ्गी यथासूत्रेणतथोच्चारणीया । तद्यथाअप्रतिकुञ्चितेप्रतिकुञ्चितं १, अप्रतिकुञ्चितेप्रतिकुचितं २,प्रतिकुञ्चितेअप्रतिकुञ्चितं३,प्रतिकुञ्चितेप्रतिकुञ्चितं४ |अस्यांचतुर्भड्यांव्याधोगोणीच शब्दात भिक्षुकी चदृष्टान्तः । तत्रव्याधदृष्टान्तोऽयम्-जहा कोविवाहो कस्सइईसरस्स कववित्तीतोमंसंउवनेइ
अन्नया सोवाहो मंसंसुंदरं घेत्तुंईसरसमीवंसंपट्टितोचिंतेइयइमस्स सव्वंमसंदायव्वंतिपत्तोईसरसमीवं तेन आभट्ठो स्वागतं सुस्वागतं उवविसाहित्ति वाहणं तुटणं सव्वं मंसं दिन्नं । एवं कोवि सावराही आलोइउकामा आयरियस्सगासं द्वितो चिंतेइय सुहमबावरा सव्वे अइयारा मए आलोइयव्वा इति पत्तो आयरियसमीवं । आयरिएणं सुटु आढाइत्तो धनोसि तुमं, संपुग्नोसि तुमं, न दुक्करं जं पडिसेविजइ तं दुक्करं जं सम्मं आलोइजइ । तीत तुट्टेण सव्वं जहा चिंतियमपलिउंचियमालोइयं । इह चिंतावेलायामप्यप्रतिकुञ्चितमालोचनावेलायामप्यप्रतिकुञ्चितमिति प्रथमो भङ्गः शुद्धः । तं चैवय मच्छरिए इत्यादि । यदेव प्रथम व्याधोदाहरणे व्याधस्यागमनं तदेव द्वितीय भङ्गेऽपि वक्तव्यं
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: १८, [भा. ५८२]
२०५ तथैवाप्रतिकुञ्चितबुद्धया व्याधआगतइतिवक्तव्यमित्यर्थः । तद्यथा-वाहो सुंदरमसंघेत्तुंइस्सराभिमुहं संपट्टितो चिंतेश्य सव्वं मंसं इमस्स दायव्वंति । पत्तो इसरसमीवं । तेन च ईश्चरण कारणे अकारणे व सहसा पूर्वापरमयपलोच्य मत्सरितो मत्सरस्तस्योत्पादितो यथा किमितित्वमुत्सूरेसमागत इति । [भा.५८३ खरंटणभीतोरुटोसक्कारं दितिततियएसेसं ।
भिक्खूणि वाहचउत्थोसहसा पलिउंचमानेउं ।। वृ-स उक्तप्रकारेण मत्सरितः सन् खरण्टनभीतः खरण्टनमुक्तप्रकारेण निर्भर्त्सनं तेन भीतः खरण्टनभीतोरुष्टोरोपंगतवान्ततस्तेनरुप्टेन प्रतिकुञ्चितन सर्वमासंदिन्नं । ततस्तस्मिन्सहसा मत्सरिते खरण्टनभीते रुष्टे प्रतिकुञ्चिते द्वितीयभङ्गस्योपनयः कार्यः । स चैवं आलोयगो वि आगतो पुच्छितो केनकारणेन आगतोऽसिभणियमिवराहमालोएउंआयरिएणंखरण्टितो कीसतहाविहरियंजहा अवराह पत्तोआलोएन्तोवाखरण्टितोततोतेननसम्ममालोइयंइति ।गतो द्वितीयभङ्गस्तृतीयभङ्गभावनार्थमाहसक्कार देति तइयए असेसंतृतीयभंगेस ईश्वरस्तस्य व्याधस्य सत्कारं कृतवान् । ततः स व्याधस्तस्मै अशेषं समस्तं मांसं ददाति । एषोऽक्षरार्थो भावार्थस्त्वयम-तहेव वाहा संपट्टितो मंसं घेत्तुं चिंतेइयन सव्वंमसंमएदायव्यंति पत्तोईसरसमीवं ईसरण सुट्ट आढाइतो तेनसेसव्वं मंसं दिन्नं । एवमालोयगोवि संपट्टितो, पाडिएहिय साहं पुच्छति-अमुगस्स आयरिखस्स मज्झेण आगतोऽसि । सो भणति आमं, केरिसो-सो आयरितो सुहाहिगमो नवत्ति तेन भणियं । दुरहिगमो तहेव तेन चिंतियं न सम्म मए आलोइयव्यंति । आगतो गुरुसमीवं । तेन सम्ममाढातितो पुच्छितो य- किमागमनं । तेन भणियंआलोइउं ।ताहेआयरिएणंसुट्टउवहितोधन्नोसतिममिच्चादि विभासा । तेन तद्वेणसव्वंसम्मआलोइयं गतस्तृतीयो भङ्गः । चतुर्थभङ्गस्य त्वेषा भावना-सो वाहो मंसं घेत्तुं पट्टितो चिंतेइ य न सव्वं मंसं मए दायव्यंत्ति । एवं पलिउंचिय आगतो ईसरेणखरण्टितो तेन यखरंटिएण पुव्वपलिउंचियभावेण न सव्वं दिन्नं । एवमालोयगे विउवनयोकायव्यो ।।
सम्प्रति चतुर्वपि भङ्गेषु गोणीदृष्टान्तभावना । जहा-गोणी दोहिउकामा पन्हुया आगया सामिणा उवझियागृहेप्रविशन्तीमधुरभणित्या नाम्नाउपाहुताआकारिता इत्यर्थः । ततो हटेणपुट्ठाधूमाइंहिय उवगहियावलिमत्ताएयनिउत्ताभक्खे नियोजिता इत्यर्थः । ततोसव्वं खीरंपएहुया एवमालोचकेऽपि प्रागुक्तानुसारेणस्वयमुपनयोभावनीयः । बिझ्यागोणी दोहिउकामापन्हुया आगयोन ढाइया पिट्टिया यवंसाईहिं । तीए न सव्वं खीरं दिन्नं । एवमालोचकेप्युपनयो भावनीयः । तइया गोणी अदोहेउकामा आगया उज्झयापलिंमत्ताएनिउत्तासव्वंपन्याएवमालोयगेवि विभासा चतुत्थीगोणीअदोहिउकामा आगया सामिणा पिट्टिया । सव्वंखीरंनहुपन्हुया ।अत्राप्यालोचकेतथैवोपनयः ।। अधुनाचतुलपि भङ्गेषु भिक्षुकीदृष्टान्तो भाव्यते-काइ भिक्खुणी कस्सइ पुव्वपरिचियस्स घरं गया तीए यइरिक्के खोरियं दिटुंगहियं च । गया नियट्ठाणं पच्छा से भावो परिणतो अप्पेमि त्ति घरं गया तेहिं आढाइया तुहाए दिन्नं खोरियं, एवमालोयगेवि विभासा ।अनाभिक्खुणी कस्सइपुव्वपरिचियस्सघरंगया तीएपइरिकेखोरयं गहियं चिंतियंचणाएदायव्वं तिघरंगयासा नाढाइयाखरंटियायतीएन दिन्नं, एवमालोयगे विभासा । तइयाए भिक्खुणीएखोरयं गहियं चिंतियं च न दायव्वं त्ति | घरं गया स्वागतं सुस्वागतं उवविसाहित्ति आसणाईहिंआढाइया तीए दिन्नं । एवमालोयगे वि उवणतो३ | चउत्थाए भिक्खुणीए गहियं खोरयंच चितियंचनाएनदायव्वंति, घरंगया नाढाइयाखरंटियायन दिन्नं । एवमालोयगेवि विभासा भिक्खुनिवाह
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - ११/१८
इत्यादि । चतुर्ष्वपि भङ्गेषु भिक्षुकी व्याध उपलक्षणमेतत् गौश्च दृष्टान्तो भावनीयः । यथाच भिक्षुक्यादिषु त्रिष्वपि दृष्टान्तेषु स्वयं भिक्षुक्यादौ प्रतिकुञ्चति स्वामिना स्वार्थभ्रंशिना सहसा अनादरखरंटना वा कृता तथा आलोचकेऽपि चतुर्थभङ्गे स्वयं प्रतिकुञ्चत्याचार्येण सहसा कृतोऽनादरः खरण्टना वा योजनीयेति एतदेव विभावयिपुरिदमाह
[ भा. ५८४ ]
अपलिउंचिय उपलिउंचियंमि चउरो हवंति भंगाओ ! वाहेय गोणी भिक्खुणि, चउसु विभंगेसु दिट्टंतो ।।
वृ- अप्रतिकुञ्चितं च प्रतिकुञ्चितं च अप्रतिकुञ्चितप्रतिकुञ्चितं तस्मिन् । किमुक्तं भवति ? अप्रतिकुञ्चितप्रतिकुञ्चिताभ्यां चत्वारी भङ्गा भवन्ति । चतुर्ष्वपि भंगेषु प्रत्येकं व्याधी गोणी गौः भिक्षुकीदृष्टान्तः । [भा. ५८५ ]
पढमतइएस पूया खिसा इयंरसुवि सियपवखोर । एमेव उवनतो खलु चउसु वि भंगेसु विवडते ।।
वृ- पिशितं मांसं पयः क्षीरं, खोरकं वृत्ताकारो भाजनविशेषः । एतेषां समाहारो द्वन्द्वः, तस्मिन् विषये यथाक्रमं ये व्याधगीभिक्षुकीदृष्टान्तास्तंपां यथा प्रथमे तृतीयं च भने पूजा स्वाम्यादिना कृता । इतरयोस्तु द्वयोर्द्वितीय चरमयोर्भङ्गयोः खिसा खरण्टना एवमेव अनेनैव प्रकारेण चतुर्ष्वपि भङ्गेषु विकटयत्यालोचयति खलूपनयः कर्तव्यः । तत्रादौ व्याधदृष्टान्तमधिकृत्योपनययोजनामाहइस्सरि सरिसो उ गुरु वाहो साहू पडिसेवणा मंसं ।
[ भा. ५८६ ]
तूमणया पलिउंचण सक्कारो वीलणा होइ ||
वृ- ईश्वरसदृश ईश्वरस्थानीयो गुरुर्व्याधो व्याधस्थानीयः साधुः प्रतिसेवनास्थानीयमांसं तूमणयेति देशीपदमेतत् स्थागनमित्यर्थः । स्वगनस्थानीया प्रतिकुञ्चना, सत्कारः सत्कारस्थानीया ब्रीडना स्थगनविषये लज्जापादनं भवतीति । सम्प्रति अपलिउंचिय आलोएमाणस्स सव्वमेयं सकयं साहनियजे इएयाए पठवणए पठविए निव्विसमाणे पडिसेवित्ति सेवकसिणं तत्थेव आरोहियव्वे सिया इति
व्याख्यानयन्नाह
[ भा. ५८७ ]
आलोयणत्तिय पुनो जा एसा अकुंचिया उभयतो वि ! सव्वेव होइ सोही तत्थय मेरा इमा होति ।।
वृ- आलोएमाणस्सेति किमुक्तं भवति ? आलोचयतः । सा पुनरेषा आलोचनाया उभयतः संकल्पकाले आलोचनाकाले च अप्रतिकुञ्चिता न विद्यते प्रतिकुञ्चितं प्रतिकुञ्चनं यत्र सा तथा प्रतिकुञ्चनरहिता इत्यर्थः । सैव भवति शुद्धिस्तात्विकी शुद्धिरुभयत्रापि प्रतिकुञ्चनाया अभावात् । इयमत्र भावना यो नाम संकल्पकालेऽप्यप्रतिकुञ्चितमालोचनाकालेऽप्यप्रतिकुञ्चितमालोचयति, यदि वा उभयत इति प्रतिसेवनानुलोमतः प्रायश्चित्तानुलोमतश्चाप्रतिकुञ्चितमालोचयति । एष एव तत्त्ववृत्त्या शुद्धो मायालेशस्याप्यभावात् । सा चालोचना आचार्यशिष्यभावं भवति । तत्राचार्य शिष्याणामियं मर्यादा सामाचारी, तामेवाह
[ भा. ५८८ ]
आयरिए कह सोही सीहानुग वसभ कोट्टुगानूगे । अहवा वि सहावेणं निमंसु मासिया तिनि ।।
बृ- आचार्ये आलोचनार्हाचार्यसमीपे यदा आलोचक आलोचनां प्रयुक्ते तदा कथं
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १८, [भा. ५८८ ]
२०७
शुद्धिरुपलक्षणमेतत् कथमशुद्धिर्वाभवतीति ? उच्यते- आचार्यास्त्रिविधस्तद्यथा-सिंहानुगो वृषभानुगः क्रोष्टानुगञ्च । क्रोष्टुकः शृगालः यत्र यो महत्यां निषद्यायां स्थितः सन् सूत्रमर्थं वाचयति तिष्ठति वा स सिंहानुगः, यः पुनरेकस्मिन् कल्पे स्थितः सन् वाचयति तिष्ठति वा स वृषभानुगः, यस्तु जोहरणनिषद्यायामौपग्रहिकपादप्रोञ्छने वा स्थितो वाचयति तिष्ठति वा स क्रोष्टुकानुग इति । यदाचार्य आलोचनार्हो न प्राप्यते, तदा वृषभस्यापि पुरत आलोचना दातव्या । तदभावे गीतार्थस्य भिक्षोरपीति वृषभ भिक्षू अपि आचार्यवत्सिंहवृषभक्रोष्टुकानुगतया प्रत्येकं त्रिविकल्पौ वाच्यौ । आलोचका अपि त्रिविधास्तद्यथा - आचार्या वृषभा भिक्षवश्च । एकैके त्रिविकल्पाः सिंहानुगाः, वृषभानुगाः, क्रोष्टुकानुगाश्च | नवरं क्रोष्टुकानुगे विशेषः । सवदा निषद्यायां पादप्रोछने वा उत्कुटुकोवा आलोचयति, तत्र यद्युत्कुटुकः स नालोचयति, ततः शुद्धि निषद्यापादप्रोच्छनयोस्तु भजना । किमुक्तं भवति ? यद्याचार्यो महान्वा वृषभो यदि वा भिक्षुरपि ग्लान आलोचयति आलोचनार्हेण च क्रियते अनुज्ञा तदा शुद्धिः, शेषकालमशुद्धिरिति । अहवावि सभावेणं निमंसुए इति । अथवा स आचार्यो वृषभो भिक्षुर्वा स्वभावेन स्व आत्मीयो भावः स्वभावः स्वशीलमित्यर्थः । तेन क्रोष्टानुगो भवेत् । यदि वा कोऽपि धर्मश्रद्धया निषद्यायामुपवेष्टुंनेच्छति तस्य किं निषद्या कर्त्तव्या ? किंवा न कर्त्तव्या ? उच्यते भवतु यो वास वा नियमेन तस्य निषद्यां कृत्वा आलोचके नालोचयितव्यं । यदि पुनर्न करोति ततः प्रायश्चित्तमाप्नोति । अत्र दृष्टान्तोनिः श्मश्रुको राजा । जहा एगोराया निम्मंसुओ तस्स कयवित्तीकासवो सो परिभवेण न कयाइ उवट्टाएतिबाला नत्थित्ति काउंसो विणासित्तो । एवमिहापि यो निषद्यां न करोति स प्रायश्चित्तदण्डेन दण्डयते । अणो कासवो कतो सो सत्तमे सत्तमे दिवसे उब्वड्डाति सो रणा पूइती । एवमिहापि यो निषद्यां करोति स विनीतोऽयमिति यशः प्राप्नोति । परलोके कर्मक्षपणतः सिद्धिमेति । तत्पुनः प्रायश्चित्तं त्रीणिमासिकानि । तानि च सद्दशे सद्दशानुगेसद्दशस्य सद्दशानुगस्य पुरत आलोचयति वेदितव्यानि । कथमिति चेदुच्यते-सिंहानुगस्याचार्यस्य सिंहानुग एवाचार्ये आलोचयत्येकं मासिकं वृषभस्य वृषभानुगस्य वृषभ एव वृषभानुगे आलोचयति द्वितीयं, भिक्षोः क्रोष्टुकानुगस्य भिक्षादेव क्रोष्टुकानुगे आलोचयति तृतीयमिति । एतत्स्वस्थाने प्रायश्चित्तमुक्तमिदानीं स्वस्थानपरस्थानज्ञापनार्थं स्वस्थानपरस्थानेषु प्रायश्चित्तं वक्तु काम इदमाह
[ भा. ५८९]
सहाणानुगकेई परठाणानुगय केइ गुरुमादी । स निसिज्जाए कप्पो, पुंच्छ निसिज्जा च उक्कुडुओ ।।
बृ- गुर्वादयो गुरुवृषभभिक्षवः केचित् स्वस्थानानुगाः केचित् परस्थानानुगाः । तत्र आचार्यस्य सती शोभना निषद्या तस्यां स्थितस्य प्रस्थापनानुगता वृषभस्य कल्पे स्थितस्य भिक्षोः पादप्रोञ्छनकनिषद्यायां रजोहरणनिषद्यायां यदि वा यदि उत्कुडुकोऽवतिष्ठते । एव भिक्षोः स्वस्थानानुगताः । इयमत्र भावनाआचार्यस्य महत्वां निषद्यायामुपविष्टस्य यत् सिंहानुगतत्वमेतत् स्वस्थानं वृषभानुगत्वं, क्रोष्टुकानुगत्वं च परस्थानं, वृषभस्य कल्पेऽवस्थितस्य यत् वृषभानुगत्वमिदं स्वस्थानं । यत्पुनर्महत्यां निषद्यायां पादप्रोञ्छनके निषद्यायां चौपवेशनतः सिंहानुगत्वं क्रोष्टुकागत्वं च तत् परस्थानम्, भिक्षोः पादप्रोञ्छनके रजोहरणनिषद्यायामुक्कुडुकत्वेनावस्थितस्य यत् क्रोष्टुकानुगतत्वं तत् स्वस्थानं, यत्तु संनिषद्यायां कल्पे चोपवेशनतः सिंहानुगत्वं वृषभानुगत्वं च तत्परस्थानं । तत्र सिंहानुगस्याचार्यस्य सिंहानुगः सन्नाचार्य आलोचयति एष प्रथमः । । सिंहानुगस्याचार्यस्य वृषभानुगः सन्नाचार्य आलोचयति । एष द्वितीयः २
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
व्यवहार - छठसूत्रम्-१-१/१८ सिंहानुगस्याचार्यस्यक्रोष्ट्रकानुगः सन्नाचार्य इतितृतीयः ३ ।वृषभानुगस्वाचार्यस्य सिंहानुगः सन्नाचार्य इति षष्ठः ६ । क्रोटुकानुगस्याचार्यस्य सिंहानुगः सन्नाचार्य आलोचयतीति सप्तमः ७ । क्राटुकानुगस्वाचावस्यवृपभानुगः सन्नाचार्य इत्यष्टमः ८ क्रोष्ट्रकानुगस्थाचार्यस्यक्रोष्ट्रकानुगः सन्नाचार्य आलोचयतीतिनवमः ९ । एतेषांनवानामप्याचार्याणामालोचयतां यथासङख्यमिति प्रायश्चित्तम् । । [भा.५९०] मासो दुन्निओसुद्धोचउलहुलहुय अंतिमो सुद्धो ।
गुरुवा लहुयालय भेया गणिणो नवगणिमि ।। वृ-गणिन्याचार्येलोचनाhगणिनि गणिन आचार्यस्यालोचकस्यभेदा नवतेचानन्तरमेवोपदर्शिता एतेषां च यथाक्रमं प्रायश्चित्तमिदं मासो इत्यादि सिंहानुगस्याचार्यस्य पुरतः सिंहानुगतयालोचयत आचार्यस्य प्रायश्चित्तं मासलघु । वृषभानुगतया आलोचयन् शुद्धः क्रोष्ट्रकानुगतवालोचयन् शुद्धः वृषभानुगस्याचार्यस्यपुरतः सिंहानुगतया आलोचयत आचार्यस्यप्रायश्चित्तं चत्वारोलघवोलघुमासाः, वृषभानुगतया आलोचयतो लघुको मासः, क्रोष्ट्रकानुगतयालोचयन् शुद्धः क्रोष्ट्रकानुगतस्याचार्यस्य पुरतः सिंहानुगतयालोचयतआचार्यस्य चत्वारोगुरुका गुरुमासाः,वृषभानुगतयालोचयतश्चत्वारी लघुका लघुमासाः, । क्रोष्टकानुगतयालोचयतो लघुक एको लधुमासः । पादप्रोञ्छने रजोहरणनिषयायां च क्रोष्ट्रकानुगालोचनार्हाचार्यसशासने उपविष्टस्य वेदितव्यः । यदा पुनरुत्कुटुकः सन्नालोचयति तदा शुद्ध एव, एतानि प्रायश्चित्तानि तपसा कालेन च गुरुकाणि द्रष्टव्यानि । तथा सिंहानुगवृषभानगक्रोष्ट्रकानुगरूपाणांत्रयाणांआचार्याणांवृषभाआलोचका नव, तेषामपियथाक्रमतान्येव प्रायश्चित्तानि नवरं तपसा गुरूणि कालतोलघूनि वेदितव्यानि, तथा त्रयाणां सिंहानुगवृषभानुगक्रोष्टुकानुगरू पाणामाचार्याणां भिक्षवोप्यालोचकानव तेषामपि यथाक्रमं तान्येव प्रायश्चित्तानि नवरं तपसा लघुनि कालतोगुरूणि । तथा चाह[भा.५९१) दोहिं विगुरूणि ऐत गुरुंभिनियमातवेण कालेन ।
वसभंमियतव गुरुगाकालगुरू होतिभिक्खूमि ।। वृ- गुरावाचार्ये आलोचके जाताकेवचनं गुरुलघुषु आचार्येषु आलोचकेषु नवसु नियमादेतानि यथाक्रममनन्तरोदितानि प्रायश्चितानि द्वाभ्यां गुरुकाणि द्रष्टव्यानि । तद्यथा-तपसा कालेन च वृषभेऽत्रापि जातावेकवचनं वृषभेषु तपसा गुरुकाणि कालतो लघूनीति सामदिवसीयते, । भिक्षी भिक्षुषु कालतो गुरूणि, सामर्थ्यात्तपसा लघूनि भवन्ति, तदेवमालोचनाहमाचार्य प्रतीत्याचार्यवृषभभिक्षुष्वालोचकेषु सप्तविंशतिः प्रायश्चित्तस्थानानि प्रतिपादितान्यधुना सिंहवृषभक्रोष्टुकानुरूपतया त्रयाणामालोचनार्हाणां वृषभाणां ये पूर्वक्रमेणाचार्या आलोचका नव भवन्ति तेषांयथासङ्ख्यं प्रायश्चित्तमाह[भा.५९२] लहुया लहुओसुद्धो गुरुया लहुओयअंतिमोसुद्धो ।
छलहुचउलहुलहुओ वसभस्स उनवसुठाणेसु ।। वृ-वृषभस्यालोचनार्हस्यसिंहानुगादिरूपतया त्रिविधस्यनवसुस्थानेषुनवस्वाचार्येषु आलोचकेषु यथाक्रममिदंप्रायश्चित्तम् । तद्यथा-वृषभस्य सिंहानुगस्यपुरतः सिंहानुगतया आलोचयतिआचार्यस्य चत्वारो लघुमासा, वृषभानुगतयाआलोचयतो लघुको लघुमासः क्रोटुकानुगतया आलोचयन्शुद्धः, वृषभस्य वृषभानुगस्य पुरतः सिंहानुगत्या आलोचयन् शुद्धः वृषभस्य क्रोष्टकानुगतस्य पुरतः
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०९
उद्देशकः १, मूलं : १८, [भा. ५९२] सिंहानुगतयालोचयतआचार्यस्यप्रायश्चित्तंषट्लघवोलघुमासाःभवन्तिवृषभानुगतयालोचयतश्चत्वारो लधुमासाः, क्रोष्टुकानुगतयालोचयतोलघुमासः । [भा.५९३] दोहिं विगुरुगा एतेगुरुमिनियमा तवेन कालेणं ।
वसभंमिय तव गुरुगाकालगुरू होतिभिक्मि ।। वृ- गुरौ नवप्रकारे आलोचयति नियमादेतानि यथाक्रममनन्तरोदितानि प्रायश्चित्तानि द्वाभ्यां गुरुकाणि प्रतिपत्तव्यानि, । तद्यथा-तपसा कालेन च । वृषभस्यैव सिंहवृषभक्रोष्टुकानुगतया त्रिविधस्यालोचनार्हस्यपुरतोवृषभेनवप्रकारेआलोचयतियथाक्रममनन्तरोदितानिप्रायश्चित्तानितपसा गुरूणिसामर्थ्यात्कालतो लघूनिवेदितव्यानि, तथावृषभस्यैवसिंहवृषभक्रोष्ट्रकानुगतया त्रिप्रकारस्य पुरतो नवप्रकारे भिक्षावालोचयति यथासङ्ख्यमुक्तानि प्रायश्चित्तानि कालतोगुरूणि सामर्थ्यात्तपसि लघूनि भवंति प्रतिपत्तव्यानि, । तदेवं दृषभमालोचना/ प्रतीत्य नवानामाचार्याणां नवानां वृषभाणां नवानां भिक्षूणामालोचयता प्रायश्चित्तमुक्तम् ।। इदानीं सिंहवृषभक्रोष्टुकानुगतया त्रयाणामालोचनार्हाणां भिक्षूणांये पूर्वक्रमेणाचार्या आलोचका नवतेषां प्रायश्चित्तस्थानमाह[भा.५९४] चउगुरुचउलहसुद्धो छल्लहुचउगुरुगअंतिमोसुद्धो ।
छगुरुचउलहुलहुओ भिक्खुस्स उनवसुठाणेसु ।। वृ-भिक्षोरालोचनार्हस्य सिंहवृषभक्रोष्ट्रकानुगतया त्रिविकल्पस्य नवसुस्थानेषु नवस्वालोचकेषु यथाक्रममिदंतद्यथा-भिक्षोः सिंहानुगस्यपुरतः सिंहानुगतयाआलोचयतआचार्यस्यचत्वारो गुरुकाः, वृषभानुगतया आलोचयतश्चत्वारो लघुका लधुमासाः क्रोष्टुकानुगतयालोचयतो लधुमासः, । सोऽप्यालोचनार्हसदृशासनेप्रतिपत्तव्यः, ।उत्कृटुकस्त्वालोचयन्शुद्धः,एतानिचप्रायश्चित्तानितपसा कालेन च गुरुकानि द्रष्टव्यानि, । तथा सिंहानुगवृषभानुगक्रोष्ट्रकानुगरूपाणां त्रयाणामालोचनार्हाणां भिक्षूणांवृषभा अप्यालोचकानवतेषामपियथाक्रममभून्येव प्रायश्चित्तानि, नवरंतफ्सागुरुणिकालतो लधूनि । तथा त्रयाणां सिंहानुनादिरूपाणां भिक्षूणामालोचनार्हाणां भिक्षवोऽप्यालोचका नव तेषामपि यथाक्रममन्येव प्रायश्चित्तानि, नवरंतपसा लघूनि । कालती गुरूणि । तथा चाह[भा.५९५] दोहिं विगुरुया एते, गुरुमिनियमा तवेणकालेणं ।
वसभंमियतवगुरुणाकालगुरू होतिभिक्खुमि ।। वृ.गतार्था ।सम्प्रतिव्याप्त्या प्रायश्चित्तलक्षणप्रतिपादनार्थमाह[भा.५९६] सव्वत्थविसंठाणं अमुंचमाणस्समासियंलहुयं ।
पठाणमियसुद्धोजइउच्चतरोभवे इयरो ।। वृ- स्वस्थानं नाम स्वोचितमुपवेशनत आलोचयन्नपि यदि न मुञ्चति । ततस्तदमुञ्चतः सर्वत्रामि सर्वेष्वप्याचार्यत्वादिषु स्थानेषु प्रायश्चित्तं मासिकं लघु | इयमत्र भावना-यथालोचनार्हस्याचार्यस्य सिंहानुगस्य पुरतः सिंहानुगएवसन्नाचार्यआलोचयति,तथावृषभस्यवृषभानुगस्यवृषभएव वृषभानुग आलोचयति तथा भिक्षोः क्रोष्टुकानुगस्य भिक्षुरेवक्रोष्टुकानुगआलोचयति ततएतेषु त्रिष्वपिस्थानेषु प्रत्येकं प्रायश्चित्तं मासिकं लघु, । एतच्च मासिया तिन्नित्ति प्रागेवोक्तं परस्थाने वर्तमानः सर्वत्र शुद्धो यदिनीचतरानुगःसन्नालोचयति ।इतरआलोचनार्हः पुनरुच्चतरानुगोभवेत् । तदेवं विभागतएकाशीति 214
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१८ विधप्रायश्चित्तमुक्तम् । इदानीमोघतोनवविधं प्रायश्चित्तमाह[भा.५९७] चगुरुयं मासो वा मासो छलहुगचउगुरुमासो।
छगुरुयं छल्लहुयंचगुरुयं वा बितिएणं ।। वृ- सिंहानुगस्य पुरतः सिंहानुगो भूत्वा यद्यालोचयति, ततश्चतुर्गुरु प्रायश्चित्तं; सिंहानुगस्य वृषभानुगीभूयालोचयतो मासलघुः सिंहानुगस्य क्रोष्टुकानुगीभूय पादप्रोञ्छने स्जोहरणनिषद्यायां वा स्थितस्यालोचयतो मासलघु, उत्कुटुकः सन् आलोचयन् शुद्धः । वृषभानुगस्य पुरतः सिंहानुगोभूत्वा यद्यालोचयति. ततः षट् लघु षट् मासा लघवः प्रायश्चित्तं, वृषभानुगस्य पुरतो वृषभानुगीभूयालोचयतश्चतुर्गुरु चत्वारो गुरुमासाः, वृषभानुगस्य क्रोष्टुकानुगीभूयालोचयतो मासो लघुमासः, । क्रोष्ट्रकानुगस्य पुरतो यदि सिंहानुगोभूत्वा आलोचयति ततः षट् गुरुषट्मासा गुरवः क्रोष्ट्रकानुगस्यैव पुरतो वृषभानुगीभूयालोचयतः षट् लघु षण्मासा लघवः, क्रोष्टुकीभूयालोचयतश्चतुर्गुरु एतच्च सशासनपरिग्रहे प्रतिपत्तव्यं यदि पुनरुत्कुटुकः सन्नालोचयति तदा शुद्धः, । अत्रैव व्याप्त्या प्रायश्चित्तलक्षणमाहभा.५९८] सव्वत्थविसमासणे आलोएंतस्सचउगुरूहोति ।
विसमासण निच्चतरे अकारणेअविहिएमासो।। वृ-सर्वत्रापिसिंहानुगेवृषभानुगेकोष्टकानुगेचसमे आसने उपविष्टस्य सतआलोचयतः किमुक्तं भवति? याशे आसने निविष्ट आलोचनाहः आलोचकोऽपि यदि तादृश एवासने उपविष्टः सन्नालोचयति, तदा तस्यप्रायश्चित्तं भवतिचदुर्गुरुचत्वारो गुरुमासाः, अतएव प्राक् सिंहानुगस्य पुरतः सिंहानुगस्यैवालोचयतोवृषभानुगस्य पुरतोवृषभानुगस्यालोचयतः, क्रोष्ट्रकानुगस्यपुरतः क्रोष्ट्रकानुगस्य समानासनस्यालोचयतश्चतुर्गुरुकमुक्तम्, ।अथविषमे अधिके आसने स्थितः सन्आलोचयतिततः षट् लघु षट् गुरुर्वा, तत्र वृषभानुगस्य पुरतः सिंहानुगस्यालोचयतः षट् लघु, क्रोष्ट्रकानुगस्य पुरतः सिंहानुगस्यालोचयतः षट्गुरु, एतच्चानुक्तमपिसामदिवसितं, तत्रविषमे आसनेनीचतरे स्थितः सन्नालोचयति । ततःप्रायश्चित्तंमासोलधुमासः । एतच्चाकारणेनिषीदतोवेदितव्यम् । कारणे निषीदन् शुद्ध एव । तथाआलोचनाकाले येशेषा अप्रमार्जनादयो विधयस्तेष्वपिप्रत्येकं प्रायश्चित्तंमासलघु ।
सम्प्रतिजेएयाए पट्टवणाएपट्टविए निव्विसमाणेपडिसेवितोस विकसिणे तत्थेव आरोहेयव्वेसिया इति तद्व्याख्यानार्थमाहभा.५९९] . मासादी पठविएजं अन्नसेवए तयंसव्वं ।
साहनिऊणंमासा,छदिज्जतेपरेझोसो।। वृ- प्रागुक्तया प्रस्थापनया प्रायश्चित्तदानलक्षणया प्रस्थापिते प्रायश्चित्तकरणे प्रवर्तिते यदन्यत् मासादि सेवते प्रतिसेवते तत्सर्वं संहत्य एकत्र मीलयित्वा षण्मासा दीयन्ते । यत्पुनः षण्मासेभ्यः परं तस्य समस्तस्यापि गाथायां सप्तमी षष्टयर्थे झोषः परित्यागः । सूत्रे पट्टवेत्युक्तं ततः प्रस्थापनाया भेदानाह[भा.६००] दुविहा पट्ठव या खलुएगमनेगा य हो अनेगाय ।
तवतिय परियत्त तिगं तेरस उजानिय पयानि ।। वृ-सा प्रायश्चित्तप्रस्थापना द्विविधा । तद्यथा-एका अनेका च । तत्र या संचयिता सा नियमात्
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं : १८, [भा. ६००]
२११ पाण्मासिकीत्येकविधा ।सापिस्वभेदचिन्तायांद्विधा-उद्घाताअनुद्घाताच अनेकापुनरियं भवति यमित्यादि तत्र पञ्चकादिषु भिन्नमासान्तेषु परिहारतपो न भवति, किन्तु मासादिषु । ततो मासिकमेकं तपः स्थानकं द्वैमासिकादि यावच्चातुर्मासिकमेतत् द्वितीयं तपः स्थानं, पञ्चमासिकं पाण्मासिकं च तृतीयंतपःस्थानं । एतान्यपि प्रत्येकं द्विविधानि । तद्यथा-उद्घातानुरातानि च । एतत् तपस्त्रिकं पश्यित्ततिगंतिप्रव्रज्यापर्यायस्य परावर्त्तः । तस्य त्रिकंपरिवर्त्तत्रिकंतत्रच्छेदत्रिकंमूलत्रिकमनवस्थाप्य त्रिकं च । च्छेदो द्विधा-उद्घातोऽनुद्घातो वा पाराञ्चितमेकमेतानि तपस्त्रिकसहितानि यानि त्रयोदशपदानि एषापाराञ्चितवर्जा अनेका प्रस्थापना ।
अथैतानि त्रयोदश पदानि प्रागेवाभिहितानि किमर्थमिह पुनरुच्चार्यन्ते? 1 उच्यन्ते-स्मरणार्थं, । अथवा यदेतत् प्रस्थापितोऽपि प्रतिसेवते तत् कृत्स्नमनुग्रहकृत्स्नेन निरनुग्रहकृत्स्नेन वा आरोप्यते । प्राकृतत्वं त्वनुग्रहकृत्स्नेनैवारोपितमिति ज्ञापनार्थं । इह अपलिउंचिय पलिउंचिए इत्यादि सूत्रम् । अपलिउंचिए अपलिउंचियामिति प्रथमभङ्गानुगतमित्युक्तम् । एतच्चोपलक्षणं, तेन द्वितीयेन तृतीयभङ्गानुगतेऽपि सूत्रे वक्तव्ये । तच्चैवम्-'जे भिक्खू चाउम्मासियं वा सातिरेगचाउम्मासियंवा' इत्यादि ‘जाव 'अपलिउंचिए अपलिउंचियं, अपलिउंचिए पलिउंचियं, पलिउंचिए अपलिउंचियं, पलिउंचिए पलिउंचियमालोएमाणस्ससव्वमेयंसाहणिय जावआरोहेयव्वेसिया' तृतीयभङ्गानुगतमपि सूत्रमेवमुच्चारणीयम् । नवरं पलिउंचिए अपलिउंचियमालोएमाणस्सेति वक्तव्यं, शेषं तथैवा चतुर्भानुगतंतुसूत्रसाक्षादाह-'जेभिक्खूचाउम्मासियवासातिरंगचाउम्मासियंवा' इत्यादि । अस्य व्याख्या निरवशेषा प्राग्वत्ज्ञातव्यानवरमेषोऽत्र विशेषः- पलिउंचिएपलिउंचियमालोएमाणस्स' इति, शेषं तथैव । एवममूनि चत्वारि सूत्राणि चतुर्भङ्गविकल्पेन उक्तानि, एवं मासिकद्वैमासिकादि सूत्राण्यप्युपयुज्य चतुर्भङ्गविकल्पनतः सविस्तरं भणनीयानि । एवं बहुशः शब्दविशिष्टान्यपि प्रथमतश्चतुर्भङ्गविकल्पेनचत्वास्सूित्राणिवक्तव्यानि तत्रप्रथमभङ्गानुगतसूत्रप्रागेवातिदेशनत उक्तम द्वितीयतृतीयभङ्गानुगतेसूत्रेप्राग्वद्वक्तव्ये, चतुर्थभङ्गानुगतंसूत्रंसाक्षादतिदेशत आह-‘एवंबहुसो वि' इति । एवमनन्तरोदितसूत्रप्रकारेणबहुशोऽपिबहुशःशब्दविशिष्टमपिसूत्रवक्तव्यम् । तद्यथा-जेभिक्खू बहुसो चउमासियं वा बहुसो सातिरेगचाउम्मासियंवा बहुसो पंचमासियं वा बहुसो सातिरंगपंचमासियं वा । एएसिं परिहारठाणाणं अनयरं परिहारठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणे तृवणिचं ठवयित्ता करणिज्जं वेयावडियं ठविए पडिसेवित्ता । सेविकसिणे तत्थेव आरुहेयव्वे सिया, पुव्वं पडिसेवियं पुव्वं आलोइयं जाव पच्छा पडिसेवियं पच्छा आलोइयं अपलिउंचिय अपलिउंचियं जाव पलिउँचिए पलिउंचिय आलोएमाणस्स सव्वमेयं सकयंसाहणियंजे एयाए पट्टवणाए जाव तत्थ आरोहव्वे सिया इति तदनन्तरं मासिकद्वैमासिकादीन्यपि सूत्राणि सम्यगुपयुज्य विस्तरतोऽनेकानि वक्तव्यानि ।आह-से वितत्थेवआरोहेयव्वेसिया, पुव्वंपडिसेवियंपुव्वंआलोइयंजावपच्छाआलोइयं अपलिउंचियजाव पलिउंचिए पलिउंचिय आलोएमाणस्ससव्वमेयंसकयंसाहणियंजे एयाएपठ्ठवणाए जाव तत्थ आरोहव्वे सिया इति तदनन्तर मासिकद्वैमासिकादीन्यपि सूत्राणि सम्यगुपयुज्य विस्तरतोऽनेकानि वक्तव्यानि । आह-से वि तत्थेव आरोहेयव्ये सिया इत्युक्तं तत्र कति भेदा आरोपणाया? उच्यते-पञ्च ।तथाचाह|भा.६०१] पट्टवितिया दृविया कसिणाकसिणा तहेव हाडहडा ।
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१८ आरोपण पंचविहापायच्छित्तं पुरिसजाते ।। वृ-आरोपणापञ्चविधा पञ्चप्रकारा,तद्यथा-प्रस्थापनिका,स्थापिता,कृत्स्ना, अकृत्स्ना, हाडहडा च । एषा पञ्च प्रकाराप्यारोपणा प्रायश्चित्तस्य । तच्च प्रायश्चित्तं पुरुषजाते कृतकरणादौ यथायोग्यमवसेयमेव गाथासंक्षेपार्थः । इदानीमेनामेव गाथां व्याख्यानयन् प्रथमतः प्रस्थापनिकादि भेदचतुष्टयं व्याख्यानयतिभा.६०२] पट्टवितियावहते वेयावच्चठिया ठवितियाउ ।
कसिणाझोसविरहिया जहिंझोसोसा अकसिणाउ ।। वृ- यदारोपितं प्रायश्चित्तं वहति एषा प्रस्थापितिकारोपणा, या वैयावृत्त्यकरणलब्धिसम्पन्न आचार्यप्रभृतीनांवैयावृत्यं कुर्वन्यत्प्रायश्चित्तमापन्नस्तस्यारोपितमपिस्थापितं क्रियते,यावत्वैयावृत्य परिसमाप्तिर्भवति । द्वौ योगावेककालं कर्तुसमर्थ इति कृत्वा सा आरोपणा स्थापनिका; कृत्स्ना नाम यत्र झोषो न क्रियते । अकृत्स्ना यत्र किञ्चित्झोष्यते । हाडहडा त्रिविधा, तद्यथा-सद्योरूपा स्थापिता प्रस्थापिताच । तत्रेयं सद्योरूपा{भा.६०३] उग्घायमण्डघायं मासादितवाओदिज्जएसव्यं ।
मासादीनि क्खित्तं,जंसेसंतंअनुग्घायं ।। वृ- उद्घातं लघु अनुद्धातं गुरु यत्मासादि मासिकमादिशब्दात् द्वैमासिकं त्रैमासिकं वा इत्यादि तप आपन्नस्तद्यदि सद्यस्तत्कालं दीयते । न कालक्षेपेण तदा सा हडाहडा आरोपणा सद्योरूपा । यदि पुनर्यन्मासादिकमापन्नस्तत्वैयावृत्यमाचार्यादीनांकरोतीतिस्थापितंक्रियते । तस्मिंश्चस्थापितेयदन्यत शेषमुद्घातमनुयातं वा पद्यते तत्सर्वमपि प्रमादनिवारणार्थमनुद्घातं दीयते, सा हाडहडा आरोपणा स्थापिता प्रस्थापितायाः स्वरूपमाह[भा.६०४] छम्मासादि वहंतेअंतरेआवन्नेजाउआरुवणा |
साहोतिअनुग्घाया तिन्निविगप्पा उचरिमाए ।। वृ-पाण्मासिकं तपो वहन्, आदिग्रहणात्पाञ्चमासिकं चातुर्मासिकं त्रैमासिकं द्वैमासिकं वा वहन अन्तरायदन्यदापद्यतेउद्घातमनुद्धातंतत्तस्यातिप्रमादनिवारणार्थमनुग्रहकृत्स्नेनचानुद्घायदारोप्यते एषा हाडहडा आरोपणाप्रस्थापिता । एते त्रयोविकल्पाश्चरमायाहाडाहड़ायाअथवा इमेत्रयो विकल्पाःभा.६०५] सापुनजहन्न उक्कोस मज्झिमा तिन्नि विगप्पा ।
मासो छम्मासावा अजहन्नुक्कोसजेमज्झे ।। वृ-सा हाडहडा आरोपणा त्रिविधा, तद्यथा-जघन्या मध्यमा उत्कृष्टा च । एते त्रयो विकल्पा हाडहडाया भवन्ति । तत्र गुरुको मासो जघन्या 'षण्मासा गुरव उत्कृष्टा । एतयोर्द्वयोर्मध्ये ये गुरुद्विमासादयो गुरुमासपञ्चकपर्यन्ताएषाजघन्योत्कृष्टाहाडहडासाचतुर्विकल्पा, तद्यथा-द्वैमासिकं गुरुकं, त्रैमासिकं गुरुकं चातुर्मासिकं गुरुकं पाश्चमासिकं गुरुकमिति । सम्प्रति यत्प्रागुक्तं प्रायश्चित्तं पुरुषजातेइतितद्व्याख्यातुकामःप्रस्तावनामाह-तालपलंवादिआमेतालमलंबेत्यादिनासमस्तेन कल्प ग्रन्थेन । आदिशब्दस्यानेकाभिधायकत्वात् व्यवहाराध्ययनेनायियः प्रायश्चित्तराशिरुक्तो वक्ष्यतेच तस्य समस्तस्यापि यथायोगमिमे वक्ष्यमाणाः कृतकरणादयः पुरुषुवहत्का वहमानकाः । तेच यद्यपि प्रागुक्तास्तथापि प्रकरणानुरोधात्भूय आह
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१३
उद्देशकः १, मूलं: १८, [भा. ६०६] [भा.६०६] कयकरणा इयरेयसावेक्खाखलु तहेव निखेखा।
निरवेक्खाजिनमाईसावेक्खा आयरियमादी ।। वृ-एतत्प्रभृतिका गाथायद्यपिप्रागपिव्याख्याता तथापिमूलटीकाकारणापिभूयोव्याख्याता इति तन्मार्गानुसारतः स्थानाशून्यार्थं वयमपि लेशेन व्याख्यामः-तत्र प्रायश्चित्तस्य वहमानकाः पुरुषा द्विविधास्तद्यथा-कृतकरणा अकृतकरणाश्च । तत्रयेषष्टाष्टमादितपोभावितास्तेकृतकरणास्तद्विलक्षणा इतरे।तत्रये कृतकरणास्तेद्विविधास्तद्यथा-सापेक्षाः तथैवखलुनिरपेक्षाः । तत्रये गच्छंशरीरंवापेक्षन्ते तेसापेक्षा, येपुनर्गच्छंशरीरंवानापेक्षन्तेतेनिरपेक्षाः । तत्रनिरपेक्षाजिनादयोजिनकल्पिका आदिशब्दात शुद्धपारिहारिका यथालन्दिकाः प्रतिमाप्रतिपन्नाश्च, एते नियमतः कृतकरणाः । सापेक्षाः त्रिविधा आचार्यादयः, आचार्योपाध्यायाभिक्षवश्चेत्यर्थः । [भा.६०७] अकयकरणा यदुविहा अनहिगहिया अहिगयाओबोधव्वा ।
जंसेवेइ अहिगतो अनहिगएअस्थिरेइच्छा ।। वृ- अकृतकरणा द्विविधा-अनधिगता अधिगताश्च । तत्र येऽग्रहीतसूत्राास्ते अनधिगता गृहीतसूत्रास्त्विधिगताः । तत्र योऽधिगत उपलक्षणमेतत् कृतकरणो धृतिसंहननयुक्तश्च यत्सेवते प्रायश्चित्तस्थानं तस्य तत्परिपूर्ण दीयते ।यः पुनरनधिगतोऽस्थिरोऽधिकृतकरणोधृतिसंहननविहीनश्च तस्य यदापन्नं तद्वा परिपूर्ण दीयते । यदि वा ह्रस्वतरं यद्वा सर्वात्मनाझोषस्तथा चाहानधिगतेऽस्थिरे उपलक्षणमेतत् अकृतकरणेधृतिसंहननविहीनेच गुरोः प्रायश्चित्तदानविधाविच्छा श्रुतोपदेशानुसारतः कदाचित् यदापन्नं तदेव कदाचित् हीनं कदाचित् स्तोकं कदाचित् सर्वथा झोष इति भावः । सम्प्रति पुरुषभेदमार्गणामेव प्रकारान्तरेणाह[भा.६०८] अहवासावेक्खियरेनिरवेक्खो नियम साउकयकरणा ।
इयरे कयाकयाविय थिराधिरा होतिगीयत्था ।। वृ- अथवा द्विविधाः प्रायश्चित्तस्यवहमानकाः पुरुषास्तद्यथा-सापेक्षा इतरे च निरपेक्षास्तत्र ये निरपेक्षास्ते नियमसा उ इति, नियमतः कृतकरणा उपलक्षणमेतत् ततः कृतकरणादिसमस्तगुणोपेता इत्यर्थः । इतरेसापेक्षास्तेत्रिविधा-आचार्योपाध्यायभिक्षुभेदात् । तेप्रत्येकं द्विधास्तद्यथा-कृतकरणा अकृतकरणाश्च । पुनः प्रत्येकं द्विधा-अधिगता अनधिगताश्चगीतार्था अगीतार्थाश्चेत्यर्थः । गाथायां गीतार्थग्रहणमुपलक्षणंतेनागीतार्थाअप्युपात्ताद्रष्टव्याः ।भूयः प्रत्येकंद्विविधास्तद्यथा-स्थिराअस्थिराश्च तत्रयेचरकादिभिर्दर्शनतः परीषहोपसर्गःचरणतोऽतिकर्कशप्रायश्चित्तदानतःस्वभावतो वान चाल्यन्ते ते स्थिरास्तद्विपरीता अस्थिराः ।साम्प्रतंकृतकरणस्वरूपमाहभा.६०९] छठट्टमाइएहिंकयकरणातेय उभयपरियाए ।
अहिगयकयकरणत्तंजोगायतवारिहाकेई ।। वृ-ये उभयपर्याये गृहस्थपर्याये श्रामण्यपर्याये च षष्टाष्टमादिभिः परिकर्मितशरीरास्ते कृतकरणा इतरेऽकृतकरणाः ।केचिदाचार्या येऽधिगतास्तेषां नियमतः कृतकरणत्वमिच्छन्ति । कस्मादितिचेदत . आह-जोगायतवारिहा इति, यतस्तैर्महाकल्पश्रुतादीनामायता दीर्घकालायोगा व्यूढाः । [भा.६१० सव्वेसिं अविसिवा आवत्ती तेन पढमयामूलं ।
सावेक्खेगुरुमूलंकयाकएहोइच्छेदोउ ।।
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
-
--
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१८ [भा.६११) सावेक्खोत्तिचकाउंगुरुस्स कयजोगिणोभवेच्छेदो ।
अकयकरणं मिच्छग्गुरुइइअड्डो कंतीएनेयं ।। वृ- इह ये निरपेक्षास्ते यत् प्रायश्चित्तस्थानमापद्यन्ते तदेव तेभ्यो दीयते । गुरुलाधवचिन्तया अपवादपदेनान्यत्तेषांनिरनुग्रहत्वात् । ततः सापेक्षाणामयंप्रायश्चित्तदानविधिः । तत्रमहत्यप्यपराधे सापेक्षाणांमूलं नानवस्थाप्यंपाराञ्चितंवा । तयोनिरपेक्षाणामेवसतांदानभावात् । तेन प्रथमतयासर्वेषां मूलमविशिष्टमाधिकृत्य गुरुलाघवचिन्तायां प्रायश्चित्तदानविधिरुच्यते । तत्र सापेक्षे गुरौ आचार्ये गाथायामत्र विभक्तिलोपः प्राकृतत्वात् । कृते कृतकरणेमूलं, अकृतेऽकृतकरणेच्छेदः ।सावेक्खोत्ति चकाउमित्यादिअत्रगुरुशब्देनोपाध्यायउच्यतेआचार्यस्योक्तत्वात् ।गुरोरुपाध्यायस्य कृतयोगिनः कृतकरणस्य मूलं प्रायश्चित्तमापन्नस्यापि सापेक्ष इति कृत्वा प्रायश्चित्तं च्छेदो भवति । अकृतकरणे तु तस्मिन्नेवोपाध्यायेमूलमापनेप्रायश्चित्तंषट्गुरुकाः गुरवः (षण्मासाःअकृतकरणतयाच्छेदस्यानर्हत्वात एवममुनाप्रकारेण अड्डोकंतीए' इतिअधापक्रांत्यामाग्व्याख्यानरूपया नेयं । तद्यथा भिक्षोरधिगतस्य कृतकरणस्य षट् गुरवः अकृतकरणस्य षट् लघवः अस्थिरस्य कृतकरणस्य षट् लघवः अकृतकरणस्य षट् लघवः अकृतकरणस्य तस्यैव चदुर्गुरवः अनधिगतस्य स्थिरस्य कृतकरणस्य चतुर्गुरवः । तस्यैवाकृतकरणस्य चतुर्लघवः । अस्थिरस्य कृतक्करणस्य चतुर्लधवः । तस्यैवाकृतकरणस्य गुरुमासः एवं मूलापत्ती मूलादारभ्य मासगुरुके समाप्तम् । छेदापत्तौ च्छेदादारभ्यम मासलघुके तिष्ठति, षट् गुरुकादारभ्य भिन्नमासे गुरुके षट् लघुगुरुकादारभ्य लघुके भिन्नभिन्नमासे चतुर्गुरुकादारभ्य गुरुविंशतिरात्रिंदिवेषुचतुर्लघुकादारभ्य लघुविंशतिरात्रिंदिवेषुमासगुरुकादारभ्य लघुके भिन्नभिन्नमासे चतुर्गुस्कादारभ्य गुरुविंशतिरात्रिंदिवेषुचतुर्लधुकादारभ्य लघुविंशतिरात्रिंदियेषुमासगुरुकादारभ्यगुरुषु पञ्चदशरात्रिंदिवेषुमासलघुकादारभ्यलघुपञ्चदशरात्रिंदिवेषुभिन्नमासगुरुकादारभ्यगुरुषुदशरात्रिंदिवेषु भिन्न मासलघुकादारभ्य लघु दशरात्रिंदिवेषु गुरुविंशतिरात्रिंदिवेभ्य आरभ्य गुरुपञ्चरात्रिं दिवेषु लघुविंशतिरात्रिंदिवेभ्य लघुपंचरात्रिं दिवेषु, गुरुपंचदशरात्रिं दिवेभ्यो दशमे, लघुपंचदशरात्रिं दिवेभ्योऽष्टमे, गुरुदशरात्रिंदिवेभ्यआरभ्यषष्ठेलघुदशरात्रिंदिवेभ्यआरभ्य चतुर्थे, गुरुपंचरात्रिंदिवेभ्य आरभ्यआयामाम्लेलघुपञ्चरात्रिंदिवेभ्यः आरभ्यएकाशनेदशमादारभ्यपूर्वोऽष्टमादारभ्य निर्विकृतिके सम्प्रति जसेवेइ अहिगतो' इत्यादि यत् गाथोत्तरार्ध प्रागुक्तं तद्व्याख्यानार्थमाह[भा.६१२) अकयकरणा उगीया जे अगीयाय अकय अथिराय।
तेसावत्ति अनंतरबयंतरियंचझोसोवि ।। वृ-ये गीता गीतार्थाः अकृतकरणाः ये चागीता अगीतार्था अकयत्ति य कृतकरणाचब्दात कृतकरणाश्च अस्थिराश्च कृतकरणाऽकृतकरणाश्च तेषां कदाचिदापत्ति प्रायश्चित्तं दीयते । कदाचित्तथाविधायामसमर्थतायां यदापन्नं प्रायश्चित्तं तस्य अर्वाकतनमनन्तरं दीयते । कदाचित प्रभूतायामसमर्थतायां बह्वन्तरितमत्यन्तमसमर्थतायां झोषो वा । अत्रशिष्यः प्राह-ये निरपेक्षास्ते एकविधायेसापेक्षास्तेषां किनिमित्तस्त्रिविधीभेदस्तत आह[भा.६१३] कारणमकारणं वाजयणा अजयणा नवत्थगीयत्थे ।
एएण कारणेणंआयरियाईभवेतिविहा ।। वृ-इदंप्रतिसेवनायाःकारणमिदमकारणं । किमुक्तंभवति? यादृशेकारणेप्रतिसेवना क्रियतेयाशे
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं: १८, [भा. ६१३]
२१५ चन क्रियते इत्येतत् परिज्ञानं । तथा इयं यतना इयमयतना इत्येतदपि नास्ति अगीतार्थ गीतार्थस्य, अर्थात् गीतार्थस्यास्तीति प्रतीयते तत्राचार्योपाध्यायौ गीतार्थावेव भिक्षुगीतार्थःअगीतार्थश्च गीतार्थस्यागीतार्थस्य चकारणेयतनयाकारणेअयतनया अकारणेयतनया अकारणेअयतनया पृथक् अन्यत् प्रायश्चित्तं । तथा तुल्येऽपि प्रायश्चित्ते आपद्यमाने सहासहपुरुषाद्यपेक्षया पृथगन्योन्योदानविधिरेतेन कारणेन त्रिविधाआचार्यादयोभवन्ति । किंचान्यत्[भा.६१४] तिविहे तेगिच्छंमिउ उजुय वाउलणसाहणा चेव ।
पन्नवणमणिच्छंते दिलुतोभंडिपोएहिं ।। वृ-त्रिविधेत्रिप्रकारे आचार्योपाध्यायभिक्षुलक्षणे विचिकित्से चिकित्स्यमाने गीतार्थ इतिगम्यते। ऋजुकंस्फुटमेवप्रावृतसाधनाव्यापृतकियाकथनं । इयमत्रभावना-आचार्याणामुपाध्यायानां गीतार्थानां चभिक्षूणां चिकित्स्यमानानांयदिशुद्धंप्रासुकमेषणीयंलभ्यतेतदानतत्र विचारः । अथप्रासुकमेषणीयं न लभ्यते, अथ चावश्यं चिकित्सा कर्तव्या तदा अशुद्धमप्यानीय दीयते, तथाभूतं चानीय दीयमानं स्फुटमेव कथनीयं इदमेवंभूतमिति । गीतार्थत्वेनापरिणामदोषस्यातिपरिणामदोषस्यासंभवात् अगीतार्थस्य पुनर्भिक्षोः शुद्धालाभे चिकित्सामशुद्धेन कुर्वतो मुनिवृषभा यतनया कुर्वन्ति । न चाशुद्धं कथयन्ति । यदि पुनः कथयन्तिअयतनया वा तदा सोऽपरिणामत्वादनिच्छन् अनागाढादिपरितापनमनुभवति, तनिमित्तंप्रायश्चित्तमापततिमुनिवृषभाणां, यद्वा अतिपरिणामकतयासोऽतिप्रसङ्गंकुर्यात् तस्मान्न कथनीयं नाप्ययतना कर्तव्या । अथ कथमपि तेनागीतार्थेन भिक्षुणा ज्ञातं भवति, यथा अकल्पिकमानीय मांदीयते, तदातस्मिन्ननिच्छतिअगीतार्थेभिक्षौ प्रज्ञापनादिक्रियते । यथा ग्लानार्थं यदकल्पिकमपि यतनया सेव्यतेतत्रशुद्धो ग्लानो यतनया प्रवृत्तेरल्पीयान् दोषोऽशुद्धग्रहणात सोऽपि पश्चात् प्रायश्चित्तेन शोधयिष्यते, एवंरूपा च प्रज्ञापना क्रियते तरुणे दीर्घायुषि, यस्तु वृद्धस्तरुणो वाऽतिरोगग्रस्तोऽचिकित्सनीयः सभक्तप्रत्याख्यानंप्रतिप्रोत्साह्यते ।यदिपुनः प्रोत्साह्यमानोऽपिन प्रतिपद्यते तदा भण्डीपोताभ्यां दृष्टान्तः कर्तव्यः । सम्प्रतिभण्डीपोतावेव दृष्टान्तावाह[भा.६१५] जो एगंदेसे अदढाउभंडीसीलप्पएसा उकरेइकजं |
जादुब्वलासंठवियाविसंती नतंतुसीलंतिविसन्नदारूं ।। [भा.६१६] जोएगदेसे अदढो उपोतोसीलिज्जतेसो उकरेइकजं |
जोदुब्बलो संठवितो विसंतोनतंतुसीलंति विसन्नदारूं ।। (कण्ठ्यम्) [भा.६१७ एसेवगमोनियमासमणीणंदुगविवज्जितो होइ ।
आयरियादीण जहा पवित्तिणमादीण वि तहेव ।। वृ-यो गमोऽनन्तरोदित मूलसूत्रादारभ्य श्रमणानामभिहित एष एव गमो नियमात् संयतीनामपि वक्तव्यः । किमविशेषेण ? नेत्याह-द्विकवर्जितः पाराञ्चितानवस्थाप्य लक्षणद्विकवर्जितो भवति वक्तव्यः । तदापन्नावपितासांतयोर्दानाभावात् उपलक्षणमेतत् । परिहारतपोपितासांनभवति यथाच आचार्यादीनांत्रिविधीभेदउक्तस्तथा प्रवर्तिन्यादीनामपित्रिविधीभेदोऽभिक्षुस्थानीया भिक्षुको चेति,। तदेवं मूलसात्रादारभ्य यत्प्रकृतं तत्परिसमाप्तम् ।। तत्रपरिहारिकापारिहारविषयंसूत्रमाह
मू. (१९)बहवेपरिहारियाऽपरिहारियाइच्छेजा-एगंतओअभिनिसिजंदाअभिनीसिहंवाचेएतए, नो से णं कप्पति थेरे अनापुच्छिता एगंतओ अभिनिसेचं वा अभिनीसिहं वा चेइतए; कप्पइ ण्हं थेरे
•
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- १/१९ आपुच्छित्ता ते एगंतओ अभिनिसेज्जं वा अभिनिसीहियं वा चेइतवाए, थेराय गृहं से नो वियरिजा एवं ह कप्पइ अभिनिसेज्जं वा अभिनिसीहियं वा चेतेतए । थेराव हंसे नो वितरेञ्जा एवं हं नां कप्पइ एगंतओ अभिनिसेवा अभिनिनिसीहियं वा चेतंतए । जो नो थेरे हिं अवितिण्हं अभिनिसिजंवा अभिनिसीहिय वा चेतेति-से संतरा छेदे वा परिहारेवा ||
वृ. बहवे पारिहारिया इत्यादि । अथ कोऽस्य सूत्रस्य पूर्वसूत्रेण सह सम्बन्धः ? उच्यते - इहानन्तरसूत्रे परिहारतप उक्तं परिहारश्च परिहर्तव्यापेक्षया प्रतिषेध्यानान्तरीयकत्वात् । ततः परिहारग्रहणेन परिहारोऽप्याक्षिप्तस्तत्र ये परिहारेण चरन्ति तेपरिहारिका इतरे वा पारिहारिकाः । पूर्वसूत्रं च पारिहारिकविषयमतस्तत्प्रकरणानुरोधत इदं पारिहारिकापारिहारिकविषयं सूत्रं पठन्ति । अथवा पूर्वसूत्रे पारिहारिकस्य सामाचारी उक्ता । सा च न निरवशेषा किन्तु शेषमवतिष्ठते । तच्चापारिहारिकाणामपि साधारणमतस्तत्प्रतिपादनार्थं पारिहारिकापारिहारिकविषयं सूत्रमुक्तवान् । तथा चाह
[ भा. ६१८ ] पारिहारियाण उ विना हवंति इयरेहि वा अपरिहानी । मेरावसेसकहणं इइमिस्सगसुत्तसंबंधो ||
वृ- पारिहारिका उक्तशब्दार्था न तु नैव इतरैरपारिहारिकैर्विना भवन्ति । परिहारिकस्य अपरिहारिणानान्तरीयकत्वात् । अपरिहारिणो वा इतरैः परिहारिकैर्विना न भवन्ति । अपरिहारस्यापि परिहारानन्तरीयकत्वात् । तत्पारिहारिकसूत्रानन्तरं पारिहारिकापारिहारिकविषयं सूत्रं तथा मेरा मर्यादा सामाचारीत्यर्थः । सा पूर्वसूत्रे पारिहारिकाणामुक्ता किञ्चिच्छेषमपारिहारिकसाधारणमवतिष्ठते । तस्य सामाचार्यविशेषस्य कथनमनेन सूत्रेणारभ्यते क्रियते इति एष मिश्रकसूत्रस्य पारिहारिकापारिहारिकसूत्रस्य पूर्वसूत्रेण सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्येयं व्याख्या । बहवस्त्रिप्रभृतयोऽनेके पारिहारिका उक्तशब्दार्थाः बहवोऽपारिहारिका इच्छेयुरेकान्त एकान्ते विविक्तप्रदेशान्तरे वसत्यंतरे वा अभिनिषद्यां अभिरात्रिमभिव्याप्य स्वाध्यायनिमित्तमागता निषीद्रत्यस्यामित्यभिनिषद्या तां वा तथा निषेधः । स्वाध्यायव्यतिरेकेण सकलव्यापारप्रतिषेधः तेन निवृत्ता नैषेधिकी अभि आभिमुख्येन संयतप्रायोग्यतया नैषेधिकी अभिनैषेधिकी तां चा । इयमत्र भावना । तत्र दिवा स्वाध्यायं कृत्वा रात्रौ वसतिमेव साधवः प्रतियन्ति सा अभिनैषेधिकी । अभिनैषेधिक्यामेव स्वाध्यायं कृत्वा रात्रिमुषित्वा प्रत्यूषे वसतिमुपगच्छन्ति सा अभिनिषद्येति तामभिनिषद्यामभिनैषेधिकी वाचेतितए इति गुन्तुं तत्र नो नैवमेतेषां पारिहारिकाणामपारिहारिकाणां च कल्पते स्थविरानाचार्यादीन् अनापृच्छ्य एकान्त एकान्ते विवक्ते प्रदेशे वसत्यन्तरे वा भिनिषद्यामभिनैषेधिकी वा गन्तुं, उच्छ्रासनिःश्वासव्यतिरेकेण शेष साधुव्यापाराणां समस्तानामपिगुरुपृच्छाधीनत्वात् । तदेवं प्रतिषेधसूत्रमभिधाय सम्प्रति विधिसूत्रमाह'कप्पतिगृहं थेरे आपुच्छित्ता' इत्यादि सुगमं । इह पारिहारिका नाम आपन्नपरिहारतपसोऽभिधीयन्ते । तत्र चोदकः प्राह
[ भा. ६१९ /
"
पुव्वंसि अप्पमत्तो, भिक्खू उववन्नितोभयंतेहिं । एक्की व दुवे होजा बहुया उकहं समावन्ना ।।
बृ- पूर्वस्मिन्कल्पनाम्नि अध्ययने भिक्षुरप्रमत्तो भदन्तैः परमकल्याणयोगिभिरुपवर्णितः, ततः कथं परिहारतपः प्रायश्चित्तापत्तिर्यतः पारिहारिका भवेयुः । अपिचएको द्वौ वा पारिहारतप आपद्येयातामेकस्य एकाकिदोषाणां द्वयोरसमाप्तकल्पदोषाणां संभवात् । ये च बहवस्ते च समाप्तकल्पकल्पत्वात्
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं: १९. [भा. ६१९] . .
२१७ परस्पररक्षणपरायणाः कथं पारिहारिकत्वं समापन्ना इति, अत्राचार्य आहभा.६२०] चोयग बहुउप्पत्तीजोहाव जहातहासमणजोहा ।
दव्वच्छलणेजोहा, भावच्छलणेसमणजोहा ।। वृ-हेचोदकपरीषहाणामसहनेनश्रोत्रेन्द्रियादिविषयेष्विष्टानिष्टेषुरागद्वेषाभिगमनतोवापरिहारतपः प्रायश्चित्तस्थानापत्त्या बहूनां पारिहारिकाणामुत्पत्ति विरुद्धा अथवा यथायोधाः सन्नद्धबद्धकवचा अपि रणप्रविष्टाः प्रति पन्थिपुरुषैस्तथाविधं कमप्यवसरमवाप्य देशतः सर्वतो वा च्छल्यन्ते तथा श्रमणयोधा अपि मूलगुणोत्तरगुणेष्वत्यन्तमप्रमत्ततया यतमाना अपिच्छलनामाप्नुवन्ति । सा च च्छनणाद्विधा-द्वव्यतोभावतश्च ।द्रव्यतश्छलनाखङ्गादिभिर्भावतः परीषहोपसर्गाद्यैः । तत्रद्रव्यच्छलने द्रव्यतच्छलनविषयायोधारणेप्रविष्टाभटाः ।भावच्छलनेभावच्छलनविषया श्रमणयोधाः ।सम्प्रति यदुक्तं यथायोधास्तथा श्रमणयोधा इतितत्व्याख्यानयति[भा.६२१) आवरिया विरणमुहे जहाच्छलिजंतिअप्पमत्ता वि ।
च्छलनावि होइ दुविहा जीयंतकरी य इयरीय ।। वृ.यथायोधाआवृताअपिसन्नद्धसन्नाहाअपिअप्रमत्ता अपिचरणमुखेप्रविष्टाः प्रतिमटै छल्यन्ते। सा चच्छलना द्विधा-जीवितान्तकरी इतरा च । तत्र यया जीवितात् व्यपरोप्यतेसा जीवितान्तकरी | यया तुपरितापनाद्यापद्यतेनापद्रावणंसा इतरा[भा.६२२] मूलगुण उत्तरगुणेजयमाणा विहुतहा छलिजंति ।
भावच्छलनाएजतिसा वियदेसे यसव्वेय ।। वृ-तथा यतयो रागादिप्रतिपक्षभावनासन्नहन्या (सन्नाह) सन्नद्धा यथागमं मूलगुणेषूत्तरगुणेषु चात्यप्रमत्ततया यतमाना अपिह निश्चित्तं भावच्छलनया परीषहोपसर्गादिभिः सन्मार्गच्यावनरूपया च्छल्यन्ते, । सापिच भावच्छलना द्विषा-देशतः सर्वतश्च । तत्र यया तपोऽर्ह प्रायश्चित्तमापद्यते, सा देशतो भावच्छलना, यया मूलमाप्नोति सा सर्वत एवं परिहारियाहरियहोज बहुयतो ते एगतो निसीही अमिसिजं वा विवेएज्जा यतो रणे प्रविष्टा योधा इव श्रमणयोधा अपि परीषहादिभिश्छल्यन्ते । तत एवमुक्ते न प्रकारेण बहवः पारिहारिका अपरिहारिकाश्च भवेयुस्तदेवं पारिहारिकापारिहारिकबहुत्वमुपपाद्याधुना सूत्रावयवान् व्याचिख्यासुराह-ते एणं तो इत्यादि तेबहवः पारिहारिका अपरिहारिका वा एकान्तत एकान्ते विविक्ते प्रदेशे प्रत्यासन्ने दूरतरे वा नैषेधिकीममिशय्यां वापि अभिनिषद्यामपि चेतयेयुर्गच्छेयुः, गन्तुमिच्छेयुरित्यर्थः । तत्रका नैषेधिकी का वा । अभिशय्येति व्याख्यानयति[भा.६२३] ठाणं निसीहियत्तियएगढ़ जत्थ ठाणमेवेगं ।
चेतेति निसिदियावा सुत्तत्थ निसीहिया साउ ।। [भा.६२४] सज्झायंकाऊणं निसीहियातो निसिं चिय उवेति ।
अभिवसिउंजत्थ निसिं, उवेतिपात्तोतईसेञ्जा ।। वृ- तिष्ठन्ति स्वाध्यायव्यापृता अस्मिन्निति स्थानं, निषेधेन स्वाध्यायव्यतिरिक्तशेषव्यापारप्रतिषेधेन निर्वृता नैषेधिकी, । ततः स्थानमिति वा नेषेधिकीति वा एगट्ठमिति एकार्थ, द्वावप्येतो तुल्यार्थावितिभावः, व्युत्पत्यर्थस्य द्वयोरप्यविशिष्टत्वात् । तत्रयत्रस्थानमेव स्वाध्यायनिमित्तमेकं नतुऊर्ध्वंस्थानं त्वम्वर्तनस्थानं वाचेतयन्तिनिशिरात्रौ दिवा वासासूत्रार्थहेतुभूतानैषेधिकी, सूत्रार्थ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१९ नषेधिकी एतेनास्मिन् या नैषेधिक्युक्ता सा सूत्रार्थप्रायोग्या नैषेधिकी प्रतिपत्तव्या । न तु कालकरणप्रायोग्या नैषेधिकी प्रतिपत्तव्या, किमुक्तंभवति? यस्यांनषेधिक्यांदिवास्वाध्यायं कृत्वा दिवैव यदि वा दिवा निशिचस्वाध्यायं कृत्वा निश्येव निशायाममश्यं नषेधिकीतो वसतमिपयन्ति सा अभिनषेधिका यस्यांपुनषेधिक्यां दिवानिशायांवास्वाध्यायंकृत्वारात्रिमुषित्वाप्रातर्वसतिमुपयन्ति। तई इतितकाअभिशय्या अभिनिषद्येतिभावः । अथ स्थविरा आपृष्टाअपियदा तमुत्कलन्तितदा किं कल्पते न वेत्याशङ्कायामाह-थेरायण्हमित्यादि स्थविरा आचार्यादयः । चशब्दो वाक्यभेदे, हमिति वाक्यालङ्कारेस तेषां पारिहारिकाणामपरिहारिकाणांवा वितरेयुजानीयुरभिनषेधिकीमभिशय्यांवागन्तुं एवममुना प्रकारेणण्हमिति पूर्ववत्कल्पते । अमिशय्यायामभिनषेधिक्यां वा चेतेतए इतिगन्तुम् ।
थेराहमित्यादिस्थविराहमिति प्राग्वत्नो नैवतेषां वितरेयुरेवममुना प्रकारेण नोकल्पतेएकान्ततो निषद्याम भिनिषद्यामभिनषेधिकी वा गन्तुं । जेणत्यिदि यः पुनामिति वाक्यालंकृतौ स्थविरवितीर्णोऽननुज्ञातः सन् एकान्ततो अभिनिषद्यामभिषेधिकी वाचेतेति-गच्छति । ततः से तस्य स्वान्तरास्त्वकृतमन्तरं स्वान्तरंतस्माद्यावन्न मिलतियावद्वा स्वाध्यायभूमे।त्तिष्टति तावत्यत् विचालं तदन्तरं तस्मात् स्वकृतान्तरात् च्छेदो वा पञ्चरात्रिंदिवादिकः परिहारो वा परिहारतपो वा मासलघुकादिरेषसूत्रार्थः, अधुना नियुक्तिविस्तरः - भा.६२५] निक्कारणमि गुरुगा कज्जे लहया अपुच्छणेलहओ।
पडसिहम्मियलहुयागुरुगमणे होति अनुग्घाया।। - यदि निष्कारणे कारणाभावे अभिशप्यामभिनषेधिकी वा गच्छन्ति ततस्तेषां प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः अथ कार्ये समुत्पन्ने गच्छन्ति, तत्र प्रायश्चित्तं लघुकाश्चवारो लघुमासाः, कार्यमुपरिष्टात्भाष्यकृवर्णयिष्यति । यदि पुनः कार्ये समुत्पन्ने अनापृच्छय गच्छन्ति, तदा अपृच्छने लघुकोमासःआपृच्छायामपिकृतायांयदिस्थविरैःप्रतिषेधेगच्छन्ति । ततोलघुकाश्चत्वारोलघुमासाः। गुरु गमने इत्यादि गुरुराचार्यः स यदि गच्छत्यभिशय्यामभिनषेधिकी वा ततस्तस्य भवत्यनुराता गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः ।येपुनर्वसतिपालाः समर्था भिक्षवस्त यदिगच्छन्ति । ततस्तेषामिमेदोषाः. [भा.६२६] तेनादेसगिलाणेकामणइत्थी नपुंस मुच्छावा ।
ऊणत्तणेण दोसा, हवंति एए उवसहीए।। वृ-येवसतपिलास्तैर्वसतेख्नत्वेहीनत्ये एतेगाथापूर्वार्धोक्तादोषाभवन्ति । तद्यथा-स्तेनाश्चौरास्ते गताः साधवो वसतेरिति ज्ञात्वा वसतावापतेयुः आदेशाः प्राघूर्णकास्ते वा समागच्छेयुस्तेषां च समागतानामविश्रामणादिप्रसक्तिः समर्थसाध्वभावात् । गिलाणत्ति ग्लानो वा तेषामभावे व्याधिपीडितोऽसमाधिमाप्नुयात् । कामणत्तिदाहोवाप्रदीपनकेन वसतेर्भूयात् । तथास्तष्काः साधवो वसतौ तिष्ठन्तीति स्त्रियो नपुंसका वा कामविह्वलाः समागच्छेयुः । तत्रात्मपरोभयसमुत्था दोषास्तथा मूर्छा कस्यापि पित्तादिवशतो भूयात् । तदेवं यतो वसतिपालानामिमे विनिर्गमे दोषास्तस्मात्तैरमिशय्यादिषुनगन्तव्यमित्येष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । व्यासार्थं तुभाष्यकृदाह[भा.६२७) दुविहाविहारसोही यएसणधातो य जाय परिहानी ।
. आएसय विस्सामण परितावणयाय एक्कतरे ।। वृ-स्तेनैरपहारो द्विविधस्तद्यथा-साध्वपहार उपध्यपहारश्च । तस्मिन् द्विविधेऽप्यपहारे शोधिः
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः १, मूलं : १९, [भा. ६२७]
२१९ प्रायश्चित्तं, तद्यथायद्यैकंसाधुमपहरन्तिस्तेनास्तदा वसतिपालानां प्रायश्चित्तं मूलं, अथ द्वावपहरन्ति । ततोऽनवस्थाप्यंत्रिप्रभृतीनामपहरणेपाराञ्चितं, तथाजधन्योपध्यपहारेपश्चरात्रिंदिवं,मध्यमोपध्यपहारे मासलघ, उत्कष्टोपध्यपहारेचतर्गरुकं, तथा एषणायाघातःप्रेरणमेषणाघातः,सचस्यात । तथाहि भवत्युपधिं पात्रादिकमन्तरेण एषणाघातस्तत एषणा प्रेरणे यत्प्रायश्चित्तं तदापद्यते तेषां वसतिपालानामिति । तथा जायपरिहाणेत्ति या च परिहानि रुपधिमन्तरेण शीतादिबाधितस्य तद्वेषणप्रयतमानस्य वा सूत्रार्थस्य च भ्रंशस्तन्निमित्तकमपि समापद्यते प्रायश्चित्तं, तत्र सत्रपौरुष्या अकरणे मासलघु, अर्थपौरुष्या अकरणेमासगुरु अथोपधिगवेषणलग्नदीर्घकालतः सूत्रनाशयन्ति । ततश्चतुर्लघु अर्थनाशेन चतुर्गुरु, तथा तेषु वसतिपालेषु साधुष्वभिशय्यादिषु गतेषु आदेशानां प्राधूर्णकानां समागतानामध्वपरिश्रान्तानामविश्रामणे या अनागाढा आगाढा वा परितापनोपजायते, तन्निषत्रमपितेषामापद्यतेप्रायश्चित्तं, । एकतरेत्ति तेषुवसतिपालेष्वभिशय्यादिगतेषुयोमुक्तएकतरो वसतिपालः स एको द्वौ वा बहवो वा यद्यागच्छन्तिप्राघूर्णकास्ते सर्वेऽपिनियमतो विश्रमयितव्या इति जिनप्रवचनमनुस्मरन्बहन प्राघूर्णकान आगतान विश्रामयन यदनागाढमागाढंवा परितापनामाप्नोति तन्निमित्तकमपिसमापततितेषां प्रायश्चित्तं, साम्प्रतमस्या एव गाथायाः पश्चार्द्ध व्याख्यानयति । [भा.६२८] आदेसमविस्सामणपरितावणतेसऽवच्छलत्तंच ।
गुरुकरणे विय दोसा, हवंतिपरितावणादीया ।। वृ-आदेशानां प्राघूर्णकानामविश्रामणे गाथायांमकारोऽलाक्षणिकः एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम् । दीर्घाघ्वपरिश्रमतोयदनागाढमागाढंवा परितापनंतथा तेष्वादेशेषुसमागतेषु अवच्छलत्वमवात्सल्यकरणं तन्निष्पन्नं तेषां प्रायश्चित्तं अन्यच्च वसतिपालेष्वभि शय्यादिगतेषु प्राघूर्णकानां समागतानामन्याभावेगुरुःस्वयंवात्सल्यंकरोति । गुरुकरणेऽपिचदोषाभवन्ति परितापनादयस्तथाहिगुरोः स्वयंकरणेसुकुमारतया अनागाढमागाढंवा परितापनं स्यात् । परितापनारोगसमागमे च बहूनां स्वगच्छपरगच्छीयानां सूत्रार्थहानिः श्रावकादीनां धर्मदेशनाश्रवणव्याघातः लोके चावर्णवादो यथा दुर्विनीता एतेशिष्या इतिगतमादेश द्वारमधुना स्नानद्वारमाह-- [भा.६२९] सयकरणमकरणे वा गिलाणपरितावणा यदुहतोवि ।
बालोवहीणदाहो तट्ठमन्नोव आलिते ।। वृ-वसतपिलेष्वभिशय्यादिगतेषु द्विधा तोपिद्वाभ्यामपि प्रकाराभ्यांग्लानस्यपरितापना । तद्यथास्वयं करणेअकरणेवा । तथा हिम्लानो यदि स्वयमुद्वर्तनादिकं करोति तदापितस्यानागाढादिपरितापसंभवः । अथन करोतितथापिपरितापनासम्भवस्ततस्तंनिमित्तं आपद्यतेतेषांप्रायश्चित्तं, अन्यच्चयः पश्चान्मुक्तो वसतिपालः स यदा प्रभूतं ग्लानस्य ग्लानानां वा कर्तव्यं करोति तदा सोऽपि परितापनमनागाढमागाढं वा पद्यते । ततस्तद्धेतुकमपि तेषां प्रायश्चित्तम् । गतं ग्लानद्वारमधुनाज्झामणद्वारमाह-वालोवहीण इत्यादि तेषु सर्वेषु वसतिपालेषु बालं वसतिपालं मुक्त्वा अभिशय्यामभिनैषेधिकी वा गतेषु अनिकायेन प्रदीप्ते उपाश्रये बालानामुपधीनां च दाहो भवेत् । तत्र यद्येकोऽपि साधुर्मियते तदा चरमं पाराञ्चितंप्रायश्चित्तम् । अथ न म्रियते किंतुदाहे आगाढमनागाढंवा परितापनमाप्नोति तदा तन्निष्पन्नं प्रायश्चित्तं, अथोपधिर्जघन्यो मध्यम उत्कृष्टो वा दह्यते ततस्त निष्पन्न प्रायश्चित्तट्ठमन्नोवत्तितदर्थबालनिस्तारणार्थंउपधिनिस्तरणार्थंवा अन्यः प्रविशेत् । तदाकदाचित्सोऽपि
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१.१/१९ बालो दह्येत् । अन्यश्च प्रविशन् ततस्तदुभयनिमित्तमापद्यते प्रायश्चित्तं, लोके च महानवर्णवादः गतमग्निदाहद्वारमधुनास्त्रीनपुंसकद्वारमाह[भा.६३०] इच्छी नपुंसगाविय उमत्तणतो तिहाभवे दोसा ।
अभिधाय पित्ततोवा मुच्छाअंतो व बाहिंव ।। वृ- स्त्रियो नपुंसका वा अवमत्वेन हीनत्वेन स्तोकाः साधवो वसतौ तिष्ठन्ति परिणतव्रताश्चान्यत्र गता वर्तन्ते इति ज्ञात्वा समागच्छेयुस्तदागमने च त्रिधा आत्मपरोभयसमुत्थत्वेन दोषाः स्युः । तथा हि-यत्स्त्र्यादिकमुपलभ्यस्वयंक्षोभमुपयन्तिसाधवः, एष आत्मसमुत्थोदोषः । यत्पुनः स्वयमक्षुभ्यतः साधून् बलात् स्यादिकं क्षोभयति, एष परसमुत्थः । यदा तु स्वयमपि क्षुभ्यन्ति स्त्र्यादिकमपि च क्षोभयति, तदा उभयसमुत्थ इति, मूर्छाद्वारमाह-अभिघातेत्यादि वसतेरन्तस्थितस्य वसतिपालस्य कथमपिजराजीर्णत्वादिना पतत्यांवसतौ काष्टादिभिः शरीरस्योपरि निपतद्भिः बहिर्वा वसतेः स्थितस्य कथमपि वातादिना पात्यमानेन तरुणा तरुशाखाया वा अभिघातेन मूर्छा भवेत् । उपलक्षणमेतत् । अनागाढा आगाढावा परितापना स्यात् । यदिचावसत्तेरन्तर्बहिर्वा व्यवस्थितस्यपित्ततः पित्तप्रकोपतो मूर्छाभवेत् ।ततएकाकिनःसतस्तस्यकोमूर्छामुपशमयेत् । ततस्तन्निष्पन्नप्रायश्चित्तसंभवः प्रभूतश्च जनापवादः, तदेवंपश्चान्मुक्तानांवसतिपालानां दोषा अभिहिताः; सम्प्रतिये अभिशय्यादिगतास्तेषां दोषानभिधित्सुरिदमाह[भा.६३१] जत्थ वियतेवयंती अभिसेजंवा निसीहियं वा वि ।
तत्थ विय इमे दोसा होतिगयाणंमुणेयव्वा ।। वृ-यत्रापि च विविक्ते प्रदेशे ते निष्कारणगामिनो मिशय्यामभिनषेधिकी वा व्रजन्ति । तत्रापि तेषां गतानामिमे वक्ष्यमाणा दोषाभवन्ति ज्ञातव्याः । तानेवाभिधित्सुरिगाथामाह[भा.६३२] वीयार तेन आरक्खि तिरिक्खा इत्थीओ नपुंसाय |
सविसेसतरा दोषा दप्पगयाणंहवंतेते ।। वृ- कथमप्यकालगमने विचारे विचारभूमावप्रत्युपेक्षितायां तथा स्तेनाशङ्कायामारक्खित्ति आरक्षकशङ्कायां तथा तिरश्चां चतुष्पदादीनां संभवे तथा स्त्रियो वा दत्तसङ्केतास्तत्र तिष्ठन्ति । नपुंसका वादत्तसङ्केत्तास्तत्रतिष्ठन्तिइत्याद्याशङ्कायांएतेवक्ष्यमाणाः सविशेषतरा दोषादर्पगतानां निःकारणगतानां भवन्ति । तदेव सविशेषतरत्वं दोषाणां प्रतिद्वारमभिधित्सुः प्रथमतो विचारद्वारमधिकृत्याह[भा.६३३ अप्पडिलेहियदोसाअविदिन्नेवाहवंतिउभयंपि।
वसही वाधाएणवि य एत्तमनंतेय दोसाउ।। वृ-यदिनामते दर्पगताः कथमप्यचक्षुर्विषयवेलायां गताभवेयुः । ततः संस्तारकोच्चारप्रश्रवणादिषु भूमिष्वप्रत्युपेक्षितासु ये दोषा ओघनिर्युक्तौ सविस्तरमाख्यातास्ते सर्वेऽप्यत्रापि वक्तव्याः, तथा विकालवेलायां गमने यदि कथमपि शय्यातर उच्चारप्रश्रवणयोग्यमवकाशं न वितरेत् ततोऽवितीर्णेऽननुज्ञाते अवकाशे उभयस्मिन् उच्चारप्रश्रवणलक्षणेभवन्ति दोषाः । तथा हि-यदिअननुज्ञातेऽवकाशे उच्चारं प्रश्रवणं वा कुर्वन्ति तदा कदाचित् शय्यातरस्तेषामेव वसत्यादिव्यवच्छेदं कुर्यात् । यदि वा सामान्येन दर्शनस्योपरि विद्वेषतः सर्वेषामपि साधूनामिति अथवा कथमप्यलाक्षणिकतया वसतेरभिशय्यारूपायाव्याघातोभवेत् । ततोरात्रौ मूलवसतियागच्छतांतेन श्वापदादिभिरात्मविराधना
___
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२१
उद्देशक : १, मूलं : १९, [भा. ६३३] अथ नायान्तिवसतिं तदा अभिशय्यायाः समीपे अप्रत्युपेक्षितस्थानाश्रयणतः संयमविराधना ।। गतं विचारद्वारम् अधुना स्तेनद्वारमारक्षकद्वारंच युगपदभिधित्सुराहभा.६३४ सुणाई गेहाइ उदेतितेना,आरक्खियातानिय संचरंति ।
तेनोत्तिएसोपुररक्खितोवा, अन्नोन्नसंका इतिवायएजा ।। वृ-शून्यानिगृहाणिस्तेनाविवक्षितगृहेप्रवेशनायवेलांप्रतीक्षमाणा आरक्षकादिभयतोवाउपयन्ति तानि च शून्यानि गृहाणि आरक्षकाः पुररक्षका मा कश्चिदत्रप्रविष्टश्चोरो भूयादितिसंचरन्ति प्रविशन्ति; एवमुभयेषांप्रवेशसंभवे अन्योन्याऽऽशङ्कयाआरक्षका अभिशय्यायामग्रेप्रविष्टंसाधुम्पलभ्यस्तेन एष व्यवतिष्ठते इति, स्तेना अग्रे प्रविष्टास्तत्र प्रविशन्तं साधुं दृष्ट्रा पुररक्षक एष प्रविशतीत्येवंरूपया स्तेना आरक्षका वाअतिपातयेयुःव्यापादयेयुः; गतेस्तेनारक्षकद्वारे ।सम्प्रतितिर्यग् द्वारमाह[भा.६३५] दुगंच्छिया वाअदुगंच्छियावा दित्ताअदित्तातहिं वतिरिक्खा ।
चउप्पयावालसिरीसवावा, एगोवदोतिणिवतत्थदोसा ।। वृत्तत्रअभिशय्यायामभिनषेधिक्यांवाचतुष्पदास्तिर्यञ्चो द्विधा भवेयुस्तद्यथा-जुगुप्सिता नाम निन्दितास्तेच गर्दभीप्रभृतयः,तद्विपरीता अजुगुप्सिता गोमहिष्यादयः । एकैके द्विविधास्तद्यथा-हप्ता अत्ताश्च । हप्ता दध्मातास्तद्विपरीता अध्प्तान केवलमित्थं भूताश्चतुष्पदा भवेयुः, किन्तु व्याला भुजङ्गादयःसरीसृपावागृहगोधिकादयः । इत्थंभूतेषुचतिर्यक्षुचतुष्पदेषुव्यालसरीसृपेषुएको द्वौत्रयो वा दोषा भवेयुः । तत्र एक आत्मविराधनादीनां अन्यतमः द्वौ साधुभेदेनात्मविराधना संयमविराधने; त्रय कस्याप्यात्मविराधना, कस्यापि संयमविराधना, कस्याप्युभयविराधनेति; । अत्र चतुर्भङ्गी कस्याप्यात्मविराधना न संयमविराधना १, कस्यापि संयमविराधना नात्मविराधना २ कस्याप्यात्मविराधनापि संयमविराधनापि ३, कस्यापि नोभयमपि ४ । उपलक्षणमेतत् । जुगुप्सित-तिर्यक्त्वचतुष्पदसंभवे विरूपाशङ्कासंभवतः प्रवचनोड्डाहोऽपि स्यादिति । गतं तिर्यग्द्वारमधुना स्त्रीनपुंसकद्वारे युगपदभिधित्सुराह[भा.६३६] संगारदिन्ना व उवेति तत्थ ओहा पडिच्छंति विलच्छमाणा ।
इत्थी नपुंसाच करेख दोसे, तस्सेवणठाइ उतिजे उ ।। वृ-सङ्गारः सङ्केतःसदतो यैस्तेसङ्गारदत्ताः । निष्ठांतस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् ।सुखादिदर्शनाद्वा दत्तसङ्केता इत्यर्थः । इत्थंभूताःसन्तस्तत्राभिशय्यादिषुउपयन्ति-गच्छन्ति, एवं लोकानामाशङ्काभवेत्। अथवा तत्र गतेषु जनानामेवमाशङ्का समुपजायेत । यथा स्त्रियो नपुंसका वा ओघा इति तन्मुखनिरीक्ष्यभाणाः प्रतीक्ष्यन्ते ततोऽमी गताः । यदि वा तासां स्त्रीणां नपुंसकानां वा सेवनार्थं ये तत्रोपयन्तिपुरुषास्तेअस्मत्स्त्र्यादिसेवनार्थमेतेसंयता समागताइतिदोषात्अभिघाताऽवर्णवादादीन् कुर्युः । तदेवं यस्मादकारणे निर्गतानामिमे दोषास्तस्मात्र निष्कारणेगन्तव्यम् । कारणे पुनर्गन्तव्यं तथा चाह[भा.६३७) कप्पई उकारणेहिं अभिसेज्जं गंतुमभिनिसीहिंवा ।
लहुगाओ अंगमनम्मितानिय कजाणिमाइंतु ।। वृ-कल्पतेपुनः कारणैरस्वाध्यायादिलक्षणैर्वक्ष्यमाणैरभिशय्यामभिनषेधिकीवाप्रागुक्तशब्दार्थां गन्तुं यदिपुनर्न गच्छन्ति ततो लघुकाश्चत्वारो लघुमासाः प्रायश्चित्तं तानि पुनः कानि कारणानि इमानि
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१९ वक्ष्यमाणानि । तान्येव आहभा.६३८] असज्झाइय पाहुणए संसत्तेवुट्टिकायसुयरहस्से !
पढनचरम दुगंतूसेसेसुय होइअभिसेञ्जा ।। वृ- वसतावस्वाध्यायः प्राधूर्णिका बहवः समागता वसतिश्च सङ्कटा, ततोऽस्वाध्याये प्राकि प्राघूर्णकसमागमे तथा संसक्ते प्रणाजातिभिरुपाश्रये तथा वृष्टिकाये निपतति गल्लत्यां वसतौ तथा श्रुतरहस्ये छेदश्रुतादौ व्याख्यातुमुपक्रान्ते अभिशय्या नैषेधिकी वा गन्तव्या । तत्र पढने चरमे दुगं तू ‘इति प्रथमे सूत्रक्रमप्रामाण्यादस्वाध्याये चरमे श्रुतरहस्ये द्विकमभिशय्याभिनषेधिकीलक्षणं यथायोगं गन्तव्यं । शेषेषु च प्राधूर्णकसंसक्तवृष्टिकायरूपेषुकारणेषुभवत्यभिशय्यागन्तव्या ।तत्रास्त्यनानुपूळपिव्याख्याया इतिन्यायख्याफ्नार्थं प्रथमतः श्रुतरहस्यमिति चरमद्वारं विवरीषुरिदमाहभा.६३९] छेयसुयविज्जमंता पाहुडिअविगीयमहिस दिलंतो ।
इइदोसा चरमपए पढमपए पोरिसीभंगो।। . वृ-छेद श्रूतानि प्रकल्पव्यवहारादीनि तानि वसतो अपरिणामको अतिपरिणामको वा श्रृणुयात् । तथा विद्यामन्त्रांश्ववसतौकस्यापिदीयमानाअविगीतो निर्द्धमश्रृिणुयात्, प्राभृतंवायोनिप्राभृतादिरूपं वसती व्याख्यायमानंअविगीतकथमपि श्रृणुयात् । तत्श्रवणेचमहान्दोषस्तथा चात्रमहिषदृष्टान्तः "कयाइ जोणिपाहुडे वक्खाणिजमाणे एगेण आयरिआइणा अदिस्समाणेण निद्धमेण सुयं जहा'अमुगअमुगदव्वसंजोगे महिसो संमुच्छइ तं सोउं सो उप्पव्वइतो गतो अन्नंमि ठाणे । तत्थ महिसे दव्यसंजोगेण संमुच्छावित्ता सागारियहत्थेसु विक्किणइ ।तं आयरिया कहमवि जाणित्ता तत्थ आगया उदंतो से पुच्छितो तेन सब्भावो कहितो, । आयरिया भणंति अणं सुंदरसुवणरयणजुत्तादिगेएह, तेन अब्भुवगयं, ततो आयरिएहिं भणियं-अमुगाणि दव्वाणियतिरिक्खसंजोएजासि ततो पभूयाणि सुवणरयणाणिभविस्संति ।तेनतहाकयं,समुच्छितोदिठीविसोसप्पोतेनदठोमतोइतिदोसाइत्यादि। इत्येवमुक्तेन प्रकारेण चरमपदे श्रुतरहस्ये वसतौ व्याख्यायमाने दोषास्तस्मात् श्रुतरहस्य व्याख्यानाय नियमतो अभिशय्या अभिनषेधिकी वागन्तव्या ।तथा प्रथमपदमस्वाध्यायलक्षणंतत्रदोषः पौरुषीभङ्गः । इयमत्र भावना-अस्वाध्याये वसतावुपजाते स्वाध्यायकरणार्थमवश्यमभिशय्यायाम. भिनषेधिक्यांवागन्तव्यम् । अन्यथासूत्रपौरुष्याअर्थपौरुष्याश्चभङ्गः, तद्भङ्गे चतन्निष्पन्नप्रायश्चित्तापत्तिः ।गतंचरमद्वारमस्वाध्यायद्वारंच ।सम्प्रतिप्राघूर्णकादिद्वारत्रितयमाहभा.६४०] अभिसंघट्टे हत्थादिघट्टणंजगणेअजीनादी ।
दोसुयसंजमदोसा जगणउल्लो वहीयावा ।। वृ-कदाचिदन्ये तथाविधक्सत्यलाभेसाधवः सङ्कटायां वसतौ स्थिताभवेयुः प्राघूर्णकाश्चसाधवो भूयांसःसमागतास्तत्रदिवसे यथातथाचतिष्ठन्ति । रात्रीभूमिषुअपूर्यमाणासुयद्यभिशय्यांनव्रजन्ति, तदा तस्मिन्नुपाश्रयेऽतिशयेनसंघट्टः परस्परसंघर्षः साधूनांयत्रातिसङ्कटतया सोऽतिसंघट्टः । तस्मिन्नेव स्थितानां परस्परं हस्तादीनां घट्टनं भवेत् । तद्भावेच कलहासमाध्यादिदोषसंभवः । अथैतद्दोषभयादुपविष्टा एव तिष्ठन्ति । ततो जागरणे रात्रौ जाग्रतामजीर्णादिदोषसंभवः, । अजीर्णमाहारस्याजरणं तद्भावे च रोगोत्पत्तिः, । रोगे च चिकित्साया अकरणे असमाधिः, क्रियमाणायां च चिकित्सायां षट्कायव्या-पत्तिरितिगतंप्राघूर्णकद्वारम् । अधुनासंसक्तद्वारंवृष्टिकायद्वारंचाह-'दोसुयसंजमे' त्यादि
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं: १९, [भा. ६४०]
२२३ द्वयोः संसक्तेउपाश्रये वृष्टिकायेचनिपततिअसंयमदोषौसंयविराधनारूपी दोषौ ।तथा हि-संसक्तत्वे दुप्रत्येक्षणीया वसतिरिति तत्रावस्थाने स्फुटा संयमविराधना, तथावृष्टिकायेऽपि निपतति केषुचित प्रदेशेषु वसतिर्गलतीति तत्रापि संयमविराधना अपकायसंयमविराधनासंभवात् । अन्यच्च वृष्टिकाये निपतति उपधिरपकायेन स्तीम्पतेस्तीभितेन चोपधिना शरीरलग्नेन रात्रौ निद्रा नायाति निद्राया अभावे चअजीर्णदोषः । तस्मात्संसक्तायां वसतौ वृष्टिकायेचनिपतति नियमतोभि गन्तव्या अभिशय्येति तदेवमुक्तं गन्तव्यकारणं । तथा चाह[भा.६४१] दिढे कारणगमनंजइयगुरुवच्चएतओ गुरुगा।
ओराल इत्थपेल्लणसंका पञ्चत्थिया दोसा ।। वृ-दृष्टं उपलब्ध भगवदुपदेशतः पूर्वसूरिभिः कारणे अस्वाध्यायादिलक्षणे अभिशय्यायां गमनं । तत्रयद्येवं दृष्टे कारणगमने गुरुरभिशय्यामभिनषेधिकीवाव्रजेत् । ततस्तस्य प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः, । कोदोषो गुरुगमने इतिचेदत आह-उरालेत्यादि आचार्यः प्राय उदारशरीरोभवेत् । सहाया अपिचकथमपितस्य स्तोका अभवन् ।ततः काश्चन स्त्रियः सहायादीनस्थापयित्वा हृदयादिना प्रेरयेयुः प्रेरणेनाचार्यमुपसर्गयेयुः । अन्यच्चशय्यातरादीनांशङ्कासमुपजायते ।तथा किंवसतावाचार्यो नोषितः नूनमगारी प्रतिसेवितुंगत इति यदि वा प्रत्यर्थिकः प्रत्यनीकाः प्रतिवाद्यादयोऽल्पसहायमुपलभ्य विनाशयेयुस्तत एवमाचार्यगमने दोषास्तस्मात्तेन न गन्तव्यमिति, न केवलमाचार्येण न गन्तव्यं । किन्त्वेतैरपिनगन्तव्यम् ।केतेएते इत्याह[भा.६४२] गुरुकरणेपडियारी, भएणंबलवं करेज जे रक्खं ।
कंदप्पविणही वाअचियत्तो ठाणदुद्दोवा ।। वृ- गुरोराचादिः करणे करणविषये ये प्रतिचारिणः प्रतिचारकाः कायिकीमात्रकादिसमर्पका विश्रामकाश्चतैर्नगन्तव्यम् । तेषांगमनेगुरोः सीदनात्तथा भयेनपश्चात्वसतावपान्तरालेऽभिशय्यायां वा तस्करादिसमुत्थेन भयेन सर्वैरपि साधुभिर्नगन्तव्यमात्मसंयमविराधनादोषप्रसङ्गात् । तथा यो बलवान् गुर्वादीनां तस्करादिभ्यो रक्षां करोतितेनापिन गन्तव्यम् । तद्गमने गुर्वादीनामपायसम्भवात् । तथा यः कन्दर्पः कन्दर्पशीलो यश्च विग्रही यथा तथा वा राटिकरणशीलः यो वा यत्र गम्यते तत्र शय्यातरादीनांकैश्चिदपिकारणैः पूर्ववैरादिभिरवियत्तोत्तिअप्रीतोयश्चस्थानदुष्टः पुरादिदुष्टः एतैरपिसर्वैर्न गन्तव्यं, प्रवचनोड्डाहात्मविराधनादिदोषप्रसङ्गात् । यदि कथमपि ते गच्छन्ति ततो बलादाचार्यादिभिवारयितव्याः इति ।अथकारणेसमुत्पत्रेतेषां गच्छतांको नायकः प्रवर्तयितव्यः? उच्यते[भा.६४३] गंतव्वगणावच्छेदपवत्तिथैरेयगीयभिक्खूय ।
___ एएसिं असतीए अगीए मेरकहणंतु ।।। वृ- कारणेऽस्वाध्यायादिलक्षणे समुत्पन्ने सति शेषसाधुभिर्गन्तव्यमभिगन्तव्यमभिशय्यादि तेषां च गच्छतां नायकः प्रवर्तिनीयो गणावच्छेदको वक्ष्यमाणस्वरूपः तदभावे प्रवर्ती, सोऽपि वक्ष्यमाणस्वरूपः तदभावे स्थविरस्तस्याप्यभावे गीतभिक्षुर्गीतार्थः सामान्यव्रती । एतेषामसति अभावेऽगीतार्थोऽपि माध्यस्थ्यादिगुणयुक्तः प्रवर्तनीयः । केवलं तस्मिन्न गीते अगीतार्थे 'मेरकहणं तु' इति मर्यादया समाचार्याः कथनं यथा साधूनामावश्यके आलोचनायां प्रायश्चित्तं दीयते । नमस्कारपौरुष्यादिकं च प्रत्याख्यानं यत् यस्मै दातव्यमित्येवमादि सर्वं कथ्यते इति भावः । अथ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१९ किंस्वरूपः सोऽगीतार्थो नायकस्थापनीय इत्यत आह[भा.६४४] मज्झत्थोऽकंदप्पी जो दोसे लिहइ लेहओचेव ।
के सुयतेसीएज्जा दोसेसुतेइमे सुणसु ।। वृ- मध्यस्थो रागद्वेषरहितः अकन्दी कंदर्पोद्दीनपनभाषितादिविकलः । एवंभूतो नायकः स्थापनीयः, ।तेनचसाधवोऽसमाचारी समाचरन्तः शिक्षणीयाः ।शिष्यमाणाश्चयदिकथमपिब्रुवते। यथा यदि वयमेवं कुर्मस्ततस्तव किं कस्त्वमित्यादि तदा स लेहओ चेवत्ति लेखक इव सयुक्त लेखक वत्तेषां सर्वेषांसाधूनां दोषान् अविस्मरणनिमित्तंमनसि लिखतिसम्यग् अवधारयतीत्यर्थः । अथ केषु दोषेषुतेसाधवः सीदेयुर्यान्सस्वचेतसिधारयति सूरिराह-तान् दोषानिमान्वक्ष्यमाणान् श्रृणुत । तत्र यदुक्तं ‘एएसिंअसतीए' इत्यादितद्वयाख्यानार्थमाह[भा.६४५] थेरपवत्तीगीयासतीए मेरंकहंत अगीयत्थे ।
भयगोरवंचजस्स उकरेंतिसयमुज्जतोजो य ।। वृ स्थविरस्यप्रवर्तिन उपलक्षणमेतत् | गणावच्छेदस्यच तथागीतस्य गीतार्थस्य भिक्षोरसतिअभावे अगीतार्थोऽपिप्रेषणीयः । तस्मिंश्चागीतार्थे प्रेक्ष्यमाणे मेरत्ति मर्यादा सामाचारी यथोक्तस्वरूपांकथयन्ति। किंविशिष्टः सोऽगीतार्थः प्रेष्य आह-भयगौरवमित्यादि यस्य भयं साधवः कुर्वन्ति यस्य चानुवर्तनागुणतोभयतो गौवं यथोचितं कुर्वन्ति । यश्चस्वयमात्मना समुधुक्तोऽप्रमादी सोऽगीतार्थों नायकः प्रवर्तनीयः । किं कारणभिति चेत् ? उच्यते-असमाचारीरूपदोषप्रतिषेधनार्थं । अथ के ते असमाचारीरूपा दोषाः अत आह[भा.६४६) पडिलेहणऽसज्झाएआवस्सगदण्डविनयरा इत्थी।
तेरीच्छ वाणमंतरपेहा नहवीणिकंदप्पे ।। वृ-प्रतिलेखनायामस्वाध्याये आवश्यके दण्डे, उपलक्षणमेतत्, दण्डकादौ विषये । तथा विनये वंदनकादौ तथा राज्ञि स्त्रियां तिर्यक्षु हस्त्यादिषु वानमन्तरे वानमन्तरप्रतिमायां विपणिषु रथेन गच्छत्यां प्रेक्षायांकालग्रहणादौनवीणत्तिनखवीणिकायांकन्दर्पवासमाचारीरूपादोषाः ।एतद्वारगाथासंक्षेपार्थः एतेन यदुक्तं प्रागुक्तानिमान् दोषान् शृणुतेति तद्वयाख्यानमुपक्रान्तमिति द्रष्टव्यं । तत्र प्रतिलेखनद्वारमस्वाध्यायद्वारंच विवरीषुराहभा.६४७] पडिलेहण सज्झाएन करिति हीनाहियं च विवरीयं ।
सेजोवहिसंथारेदंडग उच्चारमादीसु ।।। वृ-प्रतिलेखना स्वाध्यायं वा मूलतएव न कुर्वन्ति, यदि वा हीनमधिकं विपरीतं वा विपर्यस्तक्रम कुर्वन्ति । तत्र येषु स्थानेषु प्रतिलेखना संभवति तानि स्थानान्युपदर्शयति । शय्योपधिसंस्तारकदंडकोच्चारादिषु ।इयमत्रभावनाशय्यावसतिस्तस्याः प्रत्युपेक्षणंमूलतएवनकुर्वन्ति । यदिवाहीनमधिकं वाकुर्वन्ति ।अथवायःशय्यायाः प्रत्युपेक्षणाकालस्तस्मिन्न कुर्वन्ति, किन्तुकालातिक्रमेण, एवमुपधेः संस्तारकस्य दण्डकादेश्च भावनीयं । तथा उच्चारादिभूमीं न प्रत्युपेक्षन्ते हीनमधिकं वा यदि वा कालातिक्रमेणप्रत्युपेक्षन्तइति, स्वाध्यायमपिमूलतएव नकुर्वन्तियदिवा अप्रस्थापितेकुर्वन्ति, अथवा हीनमधिकं वा कालिकं कालतः कुर्वन्ति यदि वा कालिकवेलायामत्कालिकमुत्कालिकवेलायां कालिकमिति । संप्रत्यावश्यकादिद्वारत्रितयमाह
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १९, [भा. ६४८]
[ भा. ६४८ ]
२२५
न करेंती आवस्सं हीनाहियनिविट्ठपाउयनिसन्ना । दंडगहणादिविणयं राइणियादीण न करेंति ।।
वृ- आवश्यकं मूलत एव न कुर्वन्ति, यदि वा हीनं अधिकं वा कायोत्सर्गाणां हीनहीनकरणतोऽधिकं वाऽनुप्रेक्षार्थं कायोत्सर्गाणामेव चिरकालकरणतः कुर्वन्ति । यदि वा निषणा उपविष्टाः प्रावृताः शीतादिभयतः कल्पादिप्रावरणप्रावृता निषन्नास्त्वग्वर्तनेन निपतिताः प्रकुर्वन्ति । गतमावश्यकद्वारम्। दण्डगणादित्ति दण्डग्रहादौ दण्डग्रहणं भाण्डमात्रकादीनामुपलक्षणं दण्डकादीनां ग्रहादौ ग्रहणे निक्षेपे च न प्रत्युपेक्षणं, नापि प्रमार्जनं दुः प्रत्युपेक्षितादि वा कुर्वन्ति । गतं दण्डद्वारम् । विनयद्वारमाह-विनयं रत्नाधिकादीनामाचार्यादीनां यथा रत्नाधिकं न कुर्वन्ति गतं विनयद्वारम् । राजादिद्वारकदम्बकमाहरावं इत्थं तह अस्समादि वंतरहेय पेहेति । तह नक्खवीणियादी कंदप्पादी व कुव्वंति ।।
भा. ६४९]
बृ- राजानं निर्गच्छन्तं वा स्त्रियं सुरूपामिति विशिष्टाभरणालङ्कृतामागच्छन्तीं वा तथा तिरिक्ख इत्यस्य व्याख्यानम् अश्वादिकम् अश्वं वा हस्तिनं वा राजवाहनमतिप्रभूतगुणाकीर्ण, व्यंतर रथान्वा विभूत्याविपणिमार्गेषु गच्छतः प्रत्यागच्छतो वा प्रेक्षते । एतेन राजस्त्रीतिर्यग्वानमन्तरद्वाराणि व्याख्यातानि । तथेत्यनुक्तसमुच्चयार्थः । स चेदमुक्तं समुच्चिनोति कालप्रत्युपेक्षणं न कुर्वन्ति न वा कालं प्रतिजागरति । गतंप्रेक्षाद्वारं । तथा नखवीणिकादिकंनखैर्वीणावादनं आदिशब्दातूनखानां परस्परं घर्षणमित्यादिपरिग्रहः । तथा कन्दर्पादिकं, कन्दर्पकौकुच्यकौतुकादि कुर्वन्ति ।।
[ भा. ६५० ]
एएस वट्टमाणे अडिय पडिसेहिए इमा मेरा । हियए करेइ दोसे गुरुएकहणं स देइ ते सोहिं ।।
वृ- एतेष्वनन्तरोदितेषु दोषेषु वर्तमानान् वारयतीति क्रियाध्याहारः कृतेऽपि वारणे यदि तेन तिष्ठन्ति प्रतिषेधन्ति, यदि वयमेवं कुर्मस्तत किं तव को वा त्वमित्यादि । ततोऽस्थिते प्रतिषेधिते वा नायके इयमनन्तरमुच्यमाना मेरत्ति मर्यादा समाचारी तामेवाह; हृदये तान् दोषान् करोति, कृत्वा च गुरवे कथयति स च गुरुर्ददाति तेषां शोधिं प्रायश्चित्तमिति । संप्रतिवक्ष्यमाणार्थसंग्रहाय द्वारंगाथामाह| भा. ६५११ अति बहुयं पच्छित्तं, अदिने वाहेय रायकन्नाय । ठाणासति पाहुणए नउगमनं मासोक्ककरणे ||
बृ- चोदकवचनं अतिबहुकं प्रायश्चित्तंगुरुमासादिन दातव्यं, तद्दाने व्रतपरिणामस्यापि हानिप्रसक्तेः, 1 अत्र गुरुवचनं "जो जत्तिएण सुज्झइ" इत्यादि वक्ष्यमाणं, यः पुनरालोचनाप्रदाने प्रायश्चित्तं शल्यं नोद्धरति, तस्मिन्नदत्ते अदत्तालोचने व्याधो दृष्टान्तः । यः पुनराचार्यः शिष्यस्य प्रायश्चित्तस्थानापत्तिं जानन्नपि न शोधिं ददाति, तस्मिन्नदत्ते अदत्तप्रायश्चित्ते गुरौ दृष्टान्तो राजकन्यापदैकदेशे राजकन्यान्तःपुरपालकः । तथा ठाणा सति इत्यादि सङ्कटायां वसतौ प्राघूर्णके समागते सति स्थानस्य योग्यभूमिप्रदेशस्य असति भावप्रधानोऽयं निर्देशो अविद्यमानत्वे उत्सर्गतो न तु नैव गमनं, किन्तुयतना वक्ष्यमाणा कार्या, तस्यां च वतनायां कर्तुमशक्यमाणायामभिशय्यादिषु प्रेक्ष्यमाणा यदि केचन कर्करायन्ते यथाऽस्मद्वधाय प्राघूर्णकाः समागता यत् गन्तव्यमस्मिभिराभिशय्यादिषु कर्त्तव्यं वा रात्रौ जागरणमिति । तदा तेषां कर्करणे प्रायश्चित्तं मासलघुदेयमिति द्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव 2115
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१९ गाथां विवरीषुः प्रथमतोऽतिबहुकं प्रायश्चित्तमितिव्याख्यानयति[भा.६५२) अतिबहुयं वेटिजइभंते माहुटुरुव्वुढतो भवेत्राहि !
पच्छित्तेहिं अयंडे, निद्दयदिन्नेहिभजेज्जा ।। वृ- भदन्त परमकल्याणयोगिन गुरो यदि प्रभूतं गुरुमासादि प्रायश्चित्तं पदे पदे दीयते, ततःस प्रायश्चित्तैः समन्ततोऽतिशयेन वेष्टयतेऽतिवेष्टितःसन्मा निषेधेहुनिश्चितंदुरुद्वेष्टको भूयात् ।दुःखेन तस्य प्रायश्चित्तेभ्यः उद्वेष्टनं स्यात् । अतिप्रभूतेषु हि गुरुषु प्रायश्चित्तेषु पदे पदे दीयमानेषु स कदात्मानमुद्वेष्टयिष्यतीति भावः । अपि च अकाण्डे यत्र तत्र वा पदे पदे निर्दयैः सद्भिर्युष्माभिर्दत्तैः प्रायश्चित्तैः सभज्येत भग्नपरिणामोभूयात् । तथाच सतिमहतीहानिस्तस्मात् । [भा.६५३] तंदिअउपच्छित्तं, जंतरतीसाय कीरउमेरा ।
जातीरइपरिहरिउंमोसादिअपच्चउइहरा ।। - तत् प्रायश्चित्तं दीयतां यत्तरति शक्नोति कर्तुंसा च क्रियतां च मेरा मर्यादा या परिहर्तुं शक्यते पाठान्तरं वा परिवहिउमिति तत्र या परिवोढुं शक्यते इत्ति व्याख्येयम् । उभयत्राप्ययं भावार्थः । या परिपालयितुं शक्यते इति मोसादि अपच्चउ इहरा इति इतरथा प्रभूते प्रायश्चित्ते दत्ते मृषा दोष उभयोरपि समुपजायते । तत्रगुरोमात्राधिकप्रायश्चित्तदानात् । इतरस्यतुभग्नपरिणामतयातथा परिपालनायोगात्। अन्यच्चातिमात्रे प्रायश्चित्ते दत्ते युष्माभिरपि पूर्वमाशातनादोष उद्भावितः । अप्रत्ययश्च शिष्यस्योपजायतेयथातिप्रभूतमाचार्याःप्रायश्चित्तंददति । नचैवंरूपंप्रायश्चित्तंजिनाःप्ररूपितवन्तः, सकलजगञ्जन्तुहितैषितया तेषां अतिकर्कशप्रायश्चित्तोपदेशदानायोगात् तस्मात्सर्वमिदं स्वमतिपरिकल्पितमसदिति ! एवं चोदकेनोक्ते गुरुराह[भा.६५४) जोजत्तिएणसुज्झइ अवराहो तस्स तत्तियं देइ ।
पुवमियं परिकहियं घडपडगाइएहिंनाएहिं ।। वृ- चोदक त्वया सर्वमिदमयुक्तमुच्यते यतो देशकालसंहननाद्यपेक्षया योऽपराधो यावन्मात्रेण प्रायश्चित्तेनशुद्धयतितस्यापराधस्यशोधनायतावन्मात्रमेवसूरिः प्रायश्चित्तंददाति, नाधिकंनापिहीनं! एतच्चपूर्वमेवघटपटादिभिज्ञतिरुदाहरणैर्जलनिल्लेवण कुडए इत्यादिना ग्रन्थेन परिकथितं । तस्मात्रदोषः। साम्प्रतमदत्तालोचने यो व्याधदृष्टान्त उपन्यस्तस्तंभावयति[भा.६५५] कंटकमादिपविढे नोद्धरइसयं न भोइएकहइ ।
कमढीभूयवणगए आगलणंखोभिया मरणं ।। वृ-इह किलव्याधा वनसंचरन्त उपानहौपादेषुनोपनद्यन्ति ।माहस्तिन उपानहोःशब्दान् श्रीषुरिति। तत्रैकस्यव्याधस्यान्यदावनेउपानही विना परिभ्रमतो द्वयोरपिपादयोःकण्टकादयःप्रविष्टा आदिशब्दात श्लक्ष्णकिलिञ्चादिपरिग्रहः । तान्प्रविष्टान् कण्टकादीन्स्वयंनोद्धरति नापिभोजिकायै-निजभार्याय व्याधः कथयति । ततःस तैः पादतलप्रविष्टैः कण्टकादिभिःपीडितः सन्वनगतोहस्तिनापृष्टतोधाक्ता प्रेर्यमाणोधावन्कमठीभूतःस्थलेकमठइवमन्दगतिरभूत् । ततःप्राप्तोहस्ती प्रत्यासन्नं देशमितिजानन् क्षुब्धःक्षमं गत्वा आगलणमिति वैकल्यं प्राप्तः । ततो मरणमेप गाथार्थः । भावार्थस्त्वयम्-एगो वाहो उवाहांतो विना वनं गतो । तस्स पायतला कंटगाईणंभरिया ।तेयकंटगादीयानोसयमुद्धरिया नो विय वाहीए उद्धराविया । अन्नया बने संचरता हत्थिणा दिठो । तो तस्स धावंतस्स कण्टगाइया दूरतरमंसे
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२७
उद्दशकः १, मूलं : १९, [भा. ६५५] पविट्ठा ताहे अति दुक्खेण अद्दितो महापायवो इव छिन्नमूलो हत्थिमएण अचेयणभूतो पडितो हत्थिना विनासितो।। [भा.६५६] बितिएसयमुद्धरती अनुट्टिएभोइयाएनीहरइ ।
परिमद्दणदंतमलादि पूरणंवनगयपलातो।। वृ- अन्यो द्वितीयो व्याध उपानही विना वने गतस्तस्य वने संचरन्तः कण्टकादयः पादतले प्रविष्टास्तान् स्वयमुद्धरतियेच स्वयमुद्धर्तुंनशक्तास्तान्अनुद्धृतान् भोजिकयानिजभार्ययाव्याध्या नीहारयति निष्काशयति । तदनन्तरं तेषां कण्टकादि वेधस्थानानामङ्गुष्टादिना परिमर्दनं । तदनन्तरं दन्तमलादिना आदिशब्दात्कर्णमलादिपरिग्रहः पूरणंकण्टकादिवेधानांततोऽन्यदावनगतःसन्हस्तिना दृष्टोऽपिपलायितोजातोजीवितव्यसुखानामाभागी ।एष दृष्टान्तः । साम्प्रतं दृष्टान्तिकयोजनामाह[भा.६५७) वाहत्थाणी साहूवाहिगुरूकंटकादिअवराहा |
सोही यओसहाई पसत्था नाएणवणतोउ ।। वृ- व्याधस्थानीयाः साधवः । व्याधीस्थानीयो गुरुः । कण्टकादिस्थानीया अपराधा औपधानि दन्तमलादीनि तत् स्थानीया शोधिः । अत्र द्वौ व्याधदृष्टान्तौ । प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च ।आद्योऽप्रशस्तो द्वितीयः प्रशस्तः । तत्र प्रशस्तेन ज्ञातेन दृष्टान्तेनोपनयः कर्तव्यः । आचार्योऽपि यदि तानुपेक्षते ततः कण्टकादीनामुपेक्षको व्याधइव सोऽपिदुस्तरमापदमाप्नोति । तथा चाह[भा.६५८) पडिसेवंत उवेक्खइनयणं ओवीलएअकुव्वंतो ।
संसारहत्थिहत्थं पावतिविवरीयमियरो वि ।। वृ.इतरोऽपि आचार्योऽपि । तुशब्दोऽपिशब्दार्थः ।यः प्रतिसेवमानान् उपेक्षतेन तुनिषेधति, न वा कुर्वतोऽकुर्वाणान् प्रायश्चित्तमुत्पीडयति, न भूयः प्रायश्चित्तदाने दण्डेन ताडयन् कारयति, स विपरीतमाचार्यपदस्य हियथोक्तनीत्या परिपालनफलमचिरात्मोक्षगमनंतद्विपरीतंसंसारएव हस्तिहस्तं प्राप्नोति । दुस्तरं संसारमापततीतिभावः । उपसंहारमाह[भा.६५९} आलोयमनालोयणगुणाय दोसायवन्निया एए ।
अयभन्नो दिलंतोसोहिमदिंतेय दिंतेय ।। वृ- एतेअनन्तरोदिता आलोचनानायां गुणा अनालोचनायांदोषा वर्णिताः सम्प्रतियः प्रायश्चित्तं ददाति तस्मिन् शोधिमददाने अनाददाने च अयं वक्ष्यमो राजकन्यान्तःपुरपालकरूपोऽन्यो दृष्टान्तस्तमेवाह[भा.६६०] . निजूहादिपलोयणअवरेणपसंग अणदारादि ।
धुत्तपलायण निवकहणदंडणं अन्नठवणंच ।। वृ- एगो कनतेउरपालगो सो गोखलएण कंनाओ पलोएंतीओ न वारेइ । ततो ताओ अग्गदारेण निप्पिडिउमाढत्ता । ततो विन वारेइ । ताताहे ततो अनिवारिज मानीतोकयाइधुत्तेहिंसमं पलायातो । एवं सव्वमवारणादि केणइ रन्नो कहियं, ततोरना तस्स सव्वस्स हरणकयं विणासितोय, अन्नो कन्नते उरपालोठवितो, अक्षरगमनिका नि!होगवाक्षः ।गोखलक इत्यर्थः ।आदिशब्दात्तदन्यतथाविधप्रदेश परिग्रहः तेन नियूंहादिना प्रलोकने अवारणं न वारणं कृतवान् । ततोऽग्रद्वारादिष्वपि प्रसङ्गः । अग्रद्वारेऽन्यत्रवायथास्वेच्छंतासांकन्यानांप्रसङ्गः ।ततोऽन्यदाधूर्तेःसह पलायनं,एतस्यापिवृतान्तस्य
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१/१९
नृपस्य पुरतः कथनं । ततो राजा तस्य कन्यान्तः पुरपालकस्य दण्डनं, अन्यस्य कन्यान्तः पुरपालकस्य स्थापनं चाकार्षीत् । [ था. ६६१ ]
निज्जूहगयं दट्ठे बितिओ अन्नी उ वा हरिताणं । विनयं करेइ तीसे सेसभयं पूयणा रम्ना ।।
वृ- अन्योद्वितीयः कन्यान्तःपुरपालको निर्यूहगतां गवाक्ष तामेकां कन्यां दृष्ट्रा बाहरिताणंतिव्याहत्य आकार्य विनयं शिक्षां तस्याः करोति । ततः शेषाणां कन्यानामुदपादिभयं तेनैकाप्यग्रद्वारादिषु नाव - तिष्टते । न च धूर्तेरपहरणं । ततः सम्यक् कन्यान्तः पुरपालनं कृतवानिति राज्ञा पूजा कृता । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः । [भा. ६६२ ]
राया इव तित्थयरा महत्तरगुरू उ साहु कन्नातो । आलोयण अवराहा अपसत्थपसत्थगी वणतो ।।
1
वृ- राजा इव राजस्थानीया तीर्थकरा महत्तरः कन्यान्तःपुरपालकस्तत्स्थानीया गुरवः साधवः कन्यास्थानीयाः, अवलोकनस्थानीया अपराधाः । अत्राप्रशस्तेन कन्यान्तःपुरपालकेन, प्रशस्तेन चोपनयः कर्तव्यः । तद्यथा-य आचार्यः प्रमादिनः शिष्यान् न वारयति, न च प्रायश्चित्तं ददाति स विनश्यति । यथा प्रथमः कन्यान्तःपुरपालकः; वस्तुप्रमाद्यतः शिष्यान् वारयति प्रायश्चित्तं च यथापराधं प्रयच्छति । स इह लोके प्रशंसादिपूजां प्राप्नोति, परलोके च सम्यक् शिष्य निस्तरणतो निर्वाणमचरिदाप्नुयादिति । सम्प्रति यदुक्तं प्राचूर्णकसमागमे संसक्ते उपाश्रये वृष्टिकाये च निपतति अभिशय्यां गन्तव्येति तद्विषयमपवादं क्रमेणाभिदित्सुराह
[ भा. ६६३ ]
असज्झाइए असंते ठाणासति पाहुणागमे चैव ।
अन्नत्थन गंतव्वं गमने गुरुगा उपुच्युक्ता ।।
वृ- अस्वाध्यायिके असति अविद्यमाने प्राघूर्णकानामागमे ठाणासत्ति स्थानस्य संस्तारकयोग्यभूमिलक्षणस्य असति अपि शब्दोऽत्र सामर्थ्यादवगम्यते । असत्यपि भावप्रधानोऽयं निर्देश इत्यभावेऽपि अन्यत्राभिशय्यादौ न गन्तव्यं । किन्तु यतना कर्तव्या । यदि पुनर्यतनाकरणप्रमादितया अन्यत्र गमनं कुर्वन्ति । ततो गमने पूर्वोक्ता गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः प्रायश्चित्तं ।। का पुनर्यतनेति यतनामाह[भा. ६६४ ]
वत्थव्वा वारंवार एण जग्गं तु माय वच्चं तु । एमेव य पाहुणए जग्गणगाढं अनुव्वाए ।।
वृ- वास्तव्या वारंवार केन वारेण जाग्रतुइयमत्र भावना - वास्तव्यानां मध्ये यो यावन्मात्रमर्धयामादि जागरितुं शक्नोति स तावन्मात्रं जागर्ति । तदनन्तरं जागरितुमशक्नुवत् अन्यं साधुमुत्थापयति । सोऽपि स्वजागरणवेलातिक्रमेऽन्यमेवं वारेण वारेण जाग्रतु । यदि पुनर्वास्तव्याः समस्तामपि रात्रिं वारेण वारेण जागरितुं न शक्नुवन्ति । ततो यदि गाढं न परिश्रान्ता प्राघूर्णकास्ततः प्राचूर्णके गाढमनुव्वाए इति अपरिश्रान्ते एवमेव वारेण वारेण जागरणं समर्पणीयं मा पुनश्चशब्दः पुनः शब्दार्थे व्रजन्त्वभिशय्यां, यदि पुनर्वास्तव्याः प्राघूर्णकाश्च न वारेण वारेण जागरितुं शक्नुवन्ति तदा शय्या गन्तव्येति ।
[भा. ६६५ ]
एमेव संसत्ते देसे अगलंतए य संसव्वत्थ । अम्हवहा पाहुणगा उवेति रित्ताउकक्करणा ।।
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं: १९, [भा. ६६५]
२२९ वृ-एवमेव अनेनैव प्रकारेणसंसक्ते उपाश्रये योदेशः प्रदेशोऽसंसक्तः । तस्मिन्संसक्ते देशेतथा वृष्टिकाये निपतति यः प्रदेशो न गलति तस्मिन् प्रदेशे वतना कर्तव्या । तद्यथा-संसक्तायां वसतौ येष्ववकाशेषु संसक्तिस्तान परिहत्य शेषेष्ववकाशेषु संसक्तिरहितेषु पूर्वप्रकारेण जागरणयतना कर्तव्या, । तथा वृष्टिकायेऽपिनिपततियेष्यवकाशेषुवसतिर्निलगतितानवकाशान् परिहत्त्यशेषेष्वगलत्स्ववकाशेषु यतना पूर्ववत्कर्तव्येति । सव्वत्थत्ति यदि पुनः सर्वत्र संसक्ता सर्वत्र वा गलति तदाभिशय्याया गन्तव्येति । यदुक्तं -मासोउककरणे इति तत्र कक्करणं व्याख्यानयति । एते रिक्ताः प्राघूर्णकाअस्मद्वधाय उपयन्तिसमागच्छन्ति एवमादिभाषणंककरणेत्ति संप्रतिवदवादीत्आचार्येण नगन्तव्यमनापृच्छ्यावा (साधुभिः) गन्तव्यमिति तद्विषयमपवादमाह[भा.६६६] बितिय पयं आयरिए निद्दो से दुरगमनानापुच्छा।
पडिसेहे गमनंमितोतं वसभा बलं नैति ।। वृ-द्वितीयपदमपवादमाचार्यविषये क्व सतीत्यत आह-निर्दोषे स्त्र्यादिदोषाणामभावे । यदि वा निर्गता दोषा यस्मात्तत् निर्दोषं क्षेत्रं, तस्मिन् तथा दूरे अभिशय्या ततस्तत्र दूरगमने अनापृच्छा तथा प्रतिषेधितस्व गमने द्वितीयपदमिदंतोत्तितस्मादेवसंज्ञादिस्थानात् परतो यदि वृषभा बलान्नयन्ति तदा सप्रतिषेधितः प्रतिपृच्छामन्तरेणापिगच्छतीति । एष गाथासंक्षेपार्थः ।साम्प्रतमेनामेवगाथां विवरीषुः प्रथमत 'आयरिएनिद्दोसेइ' इति व्याख्यानयति[भा.६६७] जत्थ गणी निव नजइ, भद्देसुयजत्थ नत्थितेदोसा ।
तस्थवयंतोसुद्धोइयरेवि वयंतिजयणाए। वृ- यत्र गणी आचार्यो न ज्ञायते, अपि शब्दात्र च तथाविधोदारशरीरां नापि केनचिदपि सह वादोऽभवत् । यत्र स्वभावतएवभद्रेष्वनुत्कटरागद्वेषेषुलोकेषु प्रागुक्ताः स्त्र्यादिसमुत्था दोषा नसन्ति तत्राभिशय्यामपगिच्छन्नाचार्यः शुद्धः । इतरेऽपिये अनापृच्छया गच्छन्ति ।यएव प्रतिषेधितास्तेऽपि यतनया गच्छन्ति ! का यतनेतिचेदत आह{भा.६६८) सहीए असज्झाए सन्नादिगतोय पाहुणेदटुं ।
सोउंच असज्झाईवसहि उतेभणइ अणे ।। वृ-वसतावस्वाध्यायोजातोगुरुवश्चसंज्ञाभूम्यादिषुगतास्ततोऽस्वाध्याये यथास्वयं संज्ञादिगतः संज्ञाभूमिमादिशब्दादन्यद्वास्थानंप्रयोजनन गतःसन्प्राघूर्णकान्समागच्छतो दृष्ट्रानूनमस्माकंवसतिः सङ्कटा प्राघूर्णकाश्च बहवः समागतास्ततो न सर्वेषां संस्तारकयोग्या भूमिरवाप्स्यते इति विचिन्त्य तथा पूर्ववसतावस्वाध्यायो नाभूत् । संज्ञादिगतेनचतेन श्रुतंयथाजातो वसतावस्वाध्यायस्ततोऽस्वाध्यायं वा श्रुत्वा यावद्गुरूणां प्रष्टुं वसतावागच्छति, तावत् रात्रिः समापतति । दूरे च अभिशय्या रात्रौ च गच्छतामारक्षकादिभयं ततोऽनापृच्छयैव ततः स्थानादभिशय्यां गच्छति । केवलं येऽन्ये साधवो वसतिमुपयन्ति तान् भणति प्रतिपादयतिसंदिशतीत्यर्थः । किंतदित्याह[भा.६६९] . दीवेहगुरुणइमं दूरे वसही इमो वियालोय ।
संथारकालकाइयभूमीपेहट्ट एमेव ।। वृ- दीपयत प्रकाशयत कथयतेति यावत् गुरूणां यथा दूरे वसतिरभिशय्या अयं च प्रत्यक्षत उपलभ्यमानी विकालः समापतितः । तत एवमेवानापृच्छयैव युष्मान् संस्तारकभूमेः कालभूमीनां
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/१९ काविकी संज्ञा ।उपलक्षणमेतत् ।प्रश्रवणभूमीनांच प्रेक्षार्थमभिशय्यांगत इति एवमनापृच्छायामपवाद उक्तः ।सम्प्रति प्रतिषिद्धेऽपवादमाह|भा.६७०) एमेव व पडिसिद्धे सन्नादिगयस्सकंचिपडिपुच्छे ।
तंपिय होढा असमिक्खिऊणपडिसेहितो जम्हा ।। वृ-कस्यापिसाधो रमिशय्यादिगमने गुरुणा प्रतिषिद्धे संज्ञादिगतस्य कायिक्यादिभूमिगतस्य सत एवमेव अनन्तरोक्तेन प्रकारेण गुरून् प्रति सन्देशकथनं ज्ञातव्यम् । कथमित्याह-कं चि पडिपुच्छेति, कमपि वृषभं प्रतिपृच्छेत् यथा- 'न मे किमपि गमनप्रतिषेधकारणमभूत्, केवलमेवमेव गुरुणा प्रतिषिद्धोऽथ च मया स्वाध्यायः कर्तव्यो वसतौ चा स्वाध्यायादिकमुपजातमतः किं करोमि यामि वसति,प्रतिपृच्छामिगुरुम्' इति । एवमुक्ते तेवृषभादयोऽभिशय्यांगन्तुकामाःकालस्य स्तोकत्वात यावत् वसतौ गत्वा गुरुन् प्रतिपृच्छय समागच्छन्ति तावत् रात्रिः पततीति तं प्रत्येवमुदीरयंति ।तं पि येत्यादि तदपि गुरूणां प्रतिपृच्छनं । ‘होढा' इति देशीपदमेतत् दत्तमेव कृतमेवेत्यर्थः । यस्मादसीक्ष्यापर्यालोच्यानाभोगतएवमेवेत्यर्थः । त्वं प्रतिपेधितस्ततो यदत्र किमपि गुरवो वक्ष्यन्ते, तत्र वयं प्रत्यापिष्यामो यथैव न किमपिगमनप्रतिषेधकारणंकृतवान् प्रतिपृच्छार्थंवा गच्छन् अस्माभिर्वारितस्तावत कालस्याप्राप्यमाणत्वात् । एवमुक्त्वा बलादपितं वृषभा नयन्ति । सोऽपिच बलान्नीयमानश्चिन्तयति यथा 'नास्तिममकश्चिद्दोषः किंनगच्छामीतिसचतत्रगच्छन्वृषभाश्चयेऽन्ये साधवो वसतिमुपयन्ति तेषांसन्देशंप्रयच्छन्ति । अथासमीक्ष्यसप्रतिषिद्ध इतिवृषभाः कथं जानन्तीत्यत आह[भा.६७१} जाणंतिवतंवसभा अहवा वसभाणतेन सब्भावो ।
कहितो नमेत्थि दोसो तोणं वसभाबला नेति ।। वृ-जानन्ति स्वयमेव तंवृषभा यथा निर्दोष एषोऽकारणे गुरुणा प्रतिषिद्धः, अस्मत्समक्षमेवास्य प्रायोऽवस्थानात् । अथवा तेन वृषभाणां सद्भावः कथितो यथा न मे कश्चन दोष इति । तत् एतत ज्ञात्या गुरुमनापृच्छयैवयथोक्तप्रकारेणवृषभाबलान्नयन्ति ।योऽपिआचार्यस्वप्रतिचारीपूर्वप्रतिषिद्धः सोऽपि तत्कर्तव्यं । यदि वृषभैः सम्पादितं भवति, ततो गच्छत्यभिशय्यामिति न कश्चिद्दोषः । सम्प्रत्यमिशय्यायानषेधिक्याश्चभेदानाह[भा.६७२] अभिसेज अभिनिसीहिय एकेका दुविह होइनायव्वा ।
एगवडाए अंतो, बहिया सम्बद्धऽसम्बद्धा ।। वृ-या गन्तव्या अभिशय्या अभिनषेधिकी वासा एकैका द्विविधा भवति । तद्यथा-साधु वसतेः एगवडाए इतिएकवृत्तिपरक्षेपायांअन्तर्बहिश्च । इयमनभावना-द्विविधाभिशय्या-एकवसतैरेकवृत्तिपरिक्षेपायाअन्तरपरावहिरवंनषेधिक्यपिद्विविधाभावनीया ।भूय एकैकाभिशय्या द्विविधा ।तद्यथासम्बद्धा असम्बद्धाच । तत्रतस्था अभिशय्यावा वसतेश्च एक एव पृष्टवंशः सा सम्बद्धा । यस्याः पुनः पृथक् पृष्टवंशः सा असम्बद्धाः । अथैकवृत्तिपरिक्षेपस्यान्तराभिशय्या द्विविधा अपि यथोक्तप्रकारा घटते । यात्वेकवृत्तिपरिक्षेपस्य बहिःसा नूनमसम्बद्धास्यात्, तस्याः सुप्रतीतत्वात् । या पुनः सम्बद्धा सा पुनः कथमुपपद्यते ? उच्यते-यस्या अभिशय्याया वृत्तिपरिक्षेपस्य बहिर्भूता या वसतेश्च तल्लग्नाया एकः पृष्टवंशोऽपान्तराले वसतिः सा बहिर्भूतापि सम्बद्धा इति; । नैपेधिकी पुनरन्तर्बहिर्वा नियमात्सम्बद्धैव हस्तशतस्याभ्यन्तरतोऽस्वाध्यायिकेसमुत्पन्नेस्वाध्यायासंभवात् । तथा चाह
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १९, [भा. ६७३]
[भा. ६७३१
२३१
जा साउ अभिनिसीहिय सा नियमा होइ उ असंबद्धा |
संबद्धमसंबद्धा अभिसेज्जा होति नायव्वा ।।
वृ- अत्र येत्येव गतिः सेति यदुक्तं तद्दोषाभावोपक्रमप्रदर्शनार्थमित्यदुष्टं या सा अभिनैषेधिकी । सा नियमाद्भवत्यसम्बद्धा कारणमनन्तरमेवोक्तं या त्वभिशय्या सा सम्बद्धा असम्बद्धा च भवति ज्ञातव्या। अथ कस्यां वेलायां तत्र गन्तव्यं तत्र आह
[भा. ६७४९
धरमाणच्चिय सूरे संथारुच्चारकालभूमीतो । पडिलेहियणुन्नव्विए वसहेहिं वयंतिमं वेलं ||
वृ-योऽसावमिशय्यायाः शय्यातरस्तंवृषभा अनुज्ञापयन्ति, यथा स्वाध्यायनिमित्तंवयमत्रवत्स्याम इति । तत एवं वृषभैरनुज्ञापिते शय्यातरे धरमाण एव अनस्तमिते एव सूर्ये तस्याभिशय्यायां संस्तारकोच्चारकालभूमी: प्रत्युपेक्ष्य भूवो वसतावागत्य इमां वेलामितिकालाध्वनोर्व्याप्ताविति सप्तम्यर्थे द्वितीया । अस्यामनन्तरं वक्ष्यमाणायां वेलायां व्रजन्ति । कस्यां वेलायामित्यत आहआवस्सयं तु काउं निव्वाघाए होति गंतव्वं । वाघाएण उभयणादेसं सव्वं अकाऊणं ।।
[ भा. ६७५ ]
वृ- व्याघातस्य स्तेनादिप्रतिबन्धस्याभावो निर्व्याघातं तेन निर्व्याघातेन भवति गन्तव्यं । वसतेराचार्यैः सममावश्यकं कृत्वा व्याघातेन पुनर्हेतुभूतेन भजना विकल्पना का भजनेत्यत आह-देशं वा आवश्यकस्याकृत्वा सर्वं वावश्यकमकृत्वा । सम्प्रतियैः कारणैः प्रतिबन्धस्तान्युपदर्शयति[ भा. ६७६ ] तेना साक्य वाला गुम्मिय आरक्खि ठवण पडिनीए । इत्थि नपुंसगसंसत्त वासचिक्खल्ल कंटेय ।।
बृ- स्तेनाश्चौरास्ते सन्ध्यासमयेऽन्धकारकलुषिते संचरन्ति । स्वापदानि वा दुष्टानि भूयांसि तदा च हप्तानि हिडन्ते । व्याला वा भुजङ्गमादयो वातादिपानाय भूयांसः संचरन्ति । तथा गुल्मेन समुदायेन संचरन्तीति गौल्मिका आरक्षकाणामप्युपरि स्थायिनो हिण्डिकाः आरक्षकाः पुररक्षकास्ते अकाले हिण्डमानान् गृह्णन्ति । तथाठवणत्ति, क्वचिद्देशे एवंरूपा स्थापना क्रियते यथा-'अस्तमिते सूर्ये रथ्यादिषु सर्वथा न संचरणीयम्' इति प्रत्यनीको वा कोऽप्यन्तरायातं विघातकरणार्थं तिष्ठन् वर्तते, स्त्रियो नपुंसका वा कामविह्वलास्तदा उपसर्गयेयुः । संसक्तो वा प्राणिजातिभिरपान्तराले मार्गः । ततोऽन्धकारेणैयापथिकी न शुद्धयति वर्षं वा पतत् संभाव्यते, वा चिक्खल्लोत्ति कर्दमो वा पथि भूयानस्ति । ततो रात्रौ पादलग्नः कर्दमः कथं क्रियते कंटत्ति कण्टका वा मार्गेऽतिवहवस्ते रात्रौ परिहर्तुं न शक्यंते । एतैर्व्याघातकारणैः समुपस्थितैर्देशतः सर्वतो वावश्यकमकृत्वा गच्छन्ति । तत्र देशतः कथमकृत्वेत्यत आहथुइमंगलकित्तिकम्मे उस्सग्गे य तिविहकितिकम्मे ।
[भा. ६७७ ॥
तत्तोय पडिक्कमणे आलोयणए कितिकंमे ।।
वृ- स्तुतिमङ्गलमकृत्वा स्तुतिमङ्गलाकरणे चायं विधिः । आवश्यके समाप्ते द्विस्तुतीउच्चार्य तृतीयां स्तुतिमकृत्वा आभिशय्यां गच्छन्ति । तत्रच गत्वा एर्यापथिकी प्रतिक्रम्य तृतीयां स्तुतिं ददाति । अथवा आवश्यके समाप्ते एकां स्तुतिं कृत्वा द्वे स्तुती अभिशय्यां गत्वा पूर्वविधिनोच्चरन्ति । अथवा समाप्ते आवश्यके अभिशय्यां गत्वा तत्रतिस्रस्तुतीर्ददति । अथवा स्तुतिभ्यो यदर्वाक्तन, तत् कृतिकर्म तस्मिन्नकृतेऽभिशय्यां गत्वा तत्रैर्यापथिकी प्रतिक्रम्य मुखवस्त्रिकां च प्रत्युपेक्ष्य कृतिकर्म कृत्वा
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/१९ स्तुतीर्ददति, । काउस्सगेयतिविह'त्ति त्रिविधेकायोत्सर्गक्रमेणाकृतेतद्यथा-चमं कायोत्सर्गमकृत्वा अभिशय्यां गत्वा चरमकायोत्सर्गादिकं कुर्वन्ति, 1अथवा द्वौकायोत्सर्गौचरमावकृत्वा यदिवा त्रीनपि कायोत्सर्गान् अकृत्वा । अथवा कायोत्सर्गेभ्योऽक्तिनं यत् कृतिकर्म तस्मिन्नकृते । उपलक्षणेतत् । ततोऽप्यक्तिनेक्षामणेयदिवाततोप्यऽक्तिनेकृतिकर्मणिअकृते, अथवाततोप्यक्तिनेप्रतिक्रमणे अकृते यदि वा ततोप्यक्तिने आलोचने अकृते अथवा ततोऽप्यारात्तने कृतिकर्मणि अकृते अभिशय्यामुपगम्य तत्रतदाद्यावश्यकंकर्तव्यमिति ।।
एवमावश्यकस्य देशतोऽकरणमुक्तमिदानीं सर्वस्याकरणमाह[भा.६७८] काउस्सगंअकाउं कितिकम्मालोयणंजहनेणं ।
गमनम्मी एस विही आगमनम्मी विहिंवोच्छं ।। वृ-योदैवसिकातिचारानुपेक्षार्थं प्रथमकायोत्सर्गसमस्तमप्यकृत्वा किमुक्तंभवति? सर्वमावश्यकमकृत्वाभिशय्यां गच्छन्तिकिमेवमेव गच्छन्ति उतास्तिकश्चन विधिरुच्यते । अस्तीतिब्रूमः । तथा चाह-कितिकम्मालोयणंजहनेणंतिजघन्येनजघन्यपदेसर्वमावश्यकमकृत्वासर्वेगुरुभ्योवन्दनं कृत्वा यश्च सर्वोत्तमो ज्येष्ठः स आलोच्य तदनन्तरमभिशय्यां गत्वा सर्वमावश्यकमहीनं कुर्वन्ति । एषोऽभिशय्यायां गमने विधिरागमने अभिशय्यातः प्रत्यागमने पुनर्योविधिस्तमिदानीं वक्ष्ये ।। प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति- [भा.६७९] आवस्सगंअकाउं निव्वाधाएण होतिआगमनं ।
वाघायम्मिउभयणा, देसंसव्वंचकाऊणं ।। वृ- यदि कश्चनापि व्याधातो न भवति, ततो निर्व्याघातेन व्याघाताभावेनावश्यकमकृत्वा अभिशय्यातो वसतावागमनं भवति । आगत्य च गुरुभिः सहावश्यकं कुर्वन्ति,व्याधातेतुभजनाका पुनर्भजनेत्यत आह । देशमावश्यकस्य कृत्वा सर्वं वा आवश्वकं कृत्वा, तत्र देशत आवश्यकस्य करणामाह[भा.६८०] काउस्सगंकाउंकितिकम्मालोयणं पडिक्कमणं ।
किइकम्मतिविहंवा काउस्सगं परिणाय ।। वृ. कायोत्सर्गमाद्यं कृत्वा वसतावागत्य च गुरुभिः सह कुर्वन्ति । अथवा द्वौ कायोत्सर्गौ कृत्वा यदि वा त्रीन् कायोत्सर्गान् कृत्वा अथवा कायोत्सर्गत्रयानन्तरं यत्कृतिकर्मतत्कृत्वा, अथवा तदनन्तरमालोचनामपि कृत्वा, यदि वा तत्परं यत्प्रतिक्रमणं तदपि कृत्वा अथवा तदनन्तरं यत्कृतिकर्म द्विभेदंक्षामणादाक्तनं परं चेत्यर्थः । तदपि कृत्वा पाठान्तरं तिविहं वेति मूलकृतिकमपिक्षया त्रिविधं वा कृतिकर्मकृत्वा, अथवा कायोत्सर्ग चरमं षण्मासिकं कृत्वा परिज्ञा प्रत्याख्यानंतामपि वा कृत्वा । अत्रायं विधिः । सर्वे साधवश्वरमंकायोत्सर्गवसतावागत्य गुरुसमीपे वन्दनकं कृत्वा सर्वोत्तमश्चज्येष्ठ आलोच्य सर्वे प्रत्याख्यानं गृह्णन्ति । अथवा सर्वमावश्यकं कृत्वा एकां च स्तुतिं दत्त्वा शेषे द्वे स्तुती कृत्वाशेषं, गुरुसकाशे कुर्वन्ति ।। तदेवमुक्तं देशत आवश्यकस्य करणमधुनासर्वतः करणमाह[भा.६८१) थुतिमंगलंचकाउंआगमन होतिअभिनिसिज्जातो ।
बितियपदे भयणाऊ, गिलाणमादीसुकायब्वा ।। वृ- अथवा प्रत्याख्यानं, तदनन्तरं स्तुति मङ्गलं च स्तुतित्रयाकर्षणरहूपं तत्र गत्वा अभिशय्यात
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : १९. [भा. ६८१]
. २३३ आगमनं भवति । तत्रेयं सामाचारी गुरुसमीपेज्येष्टएक आलोचयति |आलोच्यप्रत्याख्यानं गृह्णाति। शेषः ज्येष्ठस्य पुरतः आलोचनाप्रत्याख्यानं च कृतं वन्दनकं च सर्वे ददति । क्षामणं च; द्वितीयपदे अपवादपदेग्लानादिषुप्रयोजनेषुभजनाकर्तव्या ।किमुक्तंभवति? ग्लानादिकंप्रयोजनमुद्दिश्य वसतो नागच्छेयुरपीति लानादीन्येव प्रयोजनान्याह[भा.६८२] गेलणवास महिया पदुठ अंतेडेरे निवे अगनी ।
अहिगरणहस्थिसंभम गेलण निवेयणानवरिं ।। वृ- ग्लानत्वमेकस्य बहूनां साधूनां तत्राभवत् । ततः सर्वेऽपि साधव स्तत्रव्यापृतीभूता इति न वसतावागमनं । अथवा वर्ष पतितुमारब्धं, मिहिका का पतितुंलग्रा, यद्वा पठति प्रद्विष्टः कोऽप्यन्तरा विरूपकरणाय तिष्ठति अन्तःपुरं वा तदानीं निर्गन्तुमारब्धं । तत्र च राज्ञा उद्घोषितं यथा-'परुषेण न केनापिरथ्यासु संचरितव्यम्' । राजा वा तदा निर्गच्छति तत्र हयगजपुरुषादीनां संमर्दः । अग्निकायो वाऽपान्तरालेमहान् उत्थितः ।अधिकरणंवा गृहस्थेनसमंकथमपिजातं ।बृहद्वृषभास्तदुपशमयितुं लग्नाः,हस्तिसंभ्रमोवाजातः ।किमुक्तंभवति? हस्तीकमप्यालानस्तम्भंभक्त्वाशून्यासनःस्वेच्छया तदा परिभ्रमति । एतेषुकारणेषुनागच्छेयुरपि वसतिं, नवरमेतेषुकारणेषुमध्ये ग्लानत्वे विशेषः । यदि म्लानत्वमागाटमुपजातमेकस्य बहूनां वा तदा गुरूणां निवेदना कर्तव्या समाप्ता प्राक्तनस्यसूत्रस्य निरवशेषा व्याख्या |अथानन्तरमिदंसूत्रम्
मू. (२०) परिहार कप्पद्विते भिक्खू बहिया थेराणं वेयावडियाए गच्छेजा, थेराय से सरेखा, कप्पइ से एगराइयाए पडिमाए, जंणंजणं दिसिअन्नेसाहम्मिया विहरंति, तंणतंणंदेसंउवलातुंनो से कप्पइ, तत्थ विहारवत्तियंवत्थए, कप्पइ सेतत्थकारणवत्तियंवत्थए, तस्सिंचणकारणंसि निहियंसि परोवएज्जा, वसाहिअजो एगरायंवादुरावंवा एवंसे कप्पइ एगरायंवा दुरायंवा वत्थए, नो सेकप्पइ एगरायंवा दुरायं वा परंवत्थएजंतत्थ एगरायाओवादुरायाओवा परंवसइ, से संतराएछेदे वा परिहारे वा ।। वृ-परिहारकप्पठिते भिक्खू इत्यादि । अथास्यसूत्रस्य कः सम्बन्धः? उच्यतेभा.६८३] परिहारो खलुएगतो अदिन्नगंवावि पावपरिहारं |
सक्खित्तनिग्गमोवाभणिउइमगंतुदूरेवि ।। वृ-इह पूर्वपूर्वतरसूत्रेषुपरिहार उक्तोन चक्वचिदप्यन्तराले परिहारप्रकरणं व्यवच्छिन्नंततः प्रकृतः खलु परिहार इति तत्प्रकरणानुरोधादत्र परिहार्यभिधीयते यदि वा अनन्तरसूत्रे इदमुक्तं स्थविरेननुज्ञातामभिशय्यामभिनषेधिकी वा यदि गच्छति ततः प्राप्नोति परिहारमिति । अत्र तुस एव परिहारितमुपगतः प्रतिपाद्यते । अथवान्तरसूत्रे अभिशय्यादिगमनमुक्तं स प्रत्यासन् क्षेत्रनिर्गमः । इदं तु सूत्रं दरे निगमनमभिधत्ते इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या परिहारस्य कल्पः सामाचारी परिहारकल्पस्तत्रस्थितः परिहारकल्पस्थितः प्रायश्चित्ततपः प्रकारे व्यवस्थित इत्यर्थः भिक्षव्रती बहिरन्यत्र नगरादौ स्थविराणामाचार्यादीनां वैवावृत्त्याय वैवावृत्त्यकरणाय गच्छेत् स्थविराश्च येषां समीपे तिष्ठन्ति ते स्मरेयुर्यथैष परिहारकल्पस्थितो वर्तते, स्मरभिः स्थविरैः स वक्तव्यो यावत्प्रत्यागच्छसि तावनिक्षिप परिहारतपः । तत्र यदि सामर्थ्यमस्ति ततः परिहारतपः प्रपन्नो गच्छति, । अथवा नास्ति ततो निक्षिपति, निक्षिप्य चसतस्य कल्पतेएकरात्रिक्या प्रतिमयाऽत्र प्रतिमाशब्दोऽभिग्रहोवाची ।
एकरात्रिकेणाभिग्रहेण किमुक्तं भवति । यत्रापान्तराले वसामि तत्र गोकुलादौ प्रचुरगोरसादि
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/२० लाभेऽपि प्रतिबन्धमकुर्वता कारणमन्तरेण मयेकरात्रमेव वस्तव्यं नाधिकमित्येवं रूपेणाभिग्रहेण, जनं जनं दिसिमित्यादि । अत्र द्वितीया सप्तम्यर्थे । यस्यां वस्यांदिशि । नंशब्दो वाक्यालङ्कारे । अन्ये साधर्मिकाः प्रवचनसाधर्मिका वा संविग्नसंभोगिकादयो वक्ष्यमाणास्तिष्ठन्ति । तणं तणं दिशमिति तां तां दिशं णंशब्दो प्राग्वत् । उपलातुंग्रहीतुमाश्रयितुमित्यर्थः । ला आदाने इति वचनात् । ना से कप्पइ इत्यादिनोनैव सेतस्य परिहारकल्पस्थितस्य निक्षिप्तपरिहारतपसो वाकल्पते । तत्रेति गच्छन् यत्र वसति भिक्षांवाकरोति । तत्रसुन्दर आहारः, सुन्दर उपधिः,सुन्दर शय्येति, समीचीनी विहार इति विहारप्रत्ययं वस्तुंकप्पइसेत्यादिकल्पते, सेतस्यानन्तरोदितस्ययत्रभिक्षांकृतवान् उषितवान्वा । तत्रकारणप्रत्ययं वक्ष्यमाणसूत्रार्थप्रतिपृच्छादानादिकारणनिमित्तं वस्तुं, तस्सिंचणमित्यादि ।येन कारणेनोषितस्तस्मिन् कारणे निष्ठिते परिसमाप्ते यदि ब्रूयात् । अहो आर्यवस एकरात्रं द्विरात्रं वा तत एवं तदुपरोधतः से तस्य कल्पते । एकरात्रंद्विरात्रंवावस्तुंनपुनः सेतस्यकल्पतेएकरात्राद्विरात्रात्परंवस्तुं, यत्पुनस्तत्रैकरात्रात् द्विरात्राद्वापरं वसति निष्कारणं तस्मात्सान्तरात् स्वकृतादन्तरादपान्तराले निष्कारणवसनरूपात्से तस्य प्रायश्चित्तं च्छेदो वा परिहारतपो वति एष सूत्रं संक्षेपार्थः । साम्प्रतमेतदेव सूत्रं विवरीषुः प्रथमतो भिक्षुशब्दविषये चालना प्रत्यवस्थाने आह[भा.६८४ परिहारिय गहणणं भिक्खुगहणंतुहोइ किंन गयं ।
किंचगिहिणविभणित्तिगणि आयरियाणपडिसेहो? ।। वृ- अथवा पारिहारिकग्रहणेन परिहारकल्पस्थितग्रहणेन भिक्षुग्रहणं किं न भवतीति गतं गतार्थ भवत्येवेतिभावः । परिहारकस्यभिक्षुत्वाव्यभिचारात्नखलुपारिहारिकत्वंगृहस्थस्यापिभवति । एतदेव का क्या आह-किं च गिहीणवित्ति किं वा गृहिणामपि गृहस्थानामपि भवति पारिहारिकत्वं येन तद्वयवच्छेदकरणतो भिक्षुग्रहणं सफलतामनुवीत् । नैव भवतीतिभावः, । ततो निरर्थकं भिक्षुग्रहणं । अत्राह भण्यते उत्तरं दीयते, गण्याचार्ययोर्गणी गच्छाधिपतिराचार्योऽनुयोगाचार्यस्तयोः । उपलक्षणमेतत्, उपाध्यायस्य च प्रतिषेधो भिक्षुग्रहणेन आचार्योपाध्यायप्रतिषेधार्थं भिक्षुग्रहणमिति भावः । पुनरप्याक्षेपपरिहारावाह[भा.६८५] वेयावच्चुजमणे गणि आयरियाण किंनुपडिसेहो ।
भिक्खुपरिहारिउ वि हुकरेइ किमुआयरियमादी ।। वृ- वैयावृत्योद्यमेन वैयावृत्यविषयोधमकरणे किं नु खलु गण्याचार्ययोर्गच्छाधिपत्यनुयोगाचार्योपाध्यायानांप्रतिषेधः नैवासौयुक्तइतिभावः । यतोभिक्षुरपिशब्दो भिन्नक्रमत्वादन्यत्रोपात्तोऽप्यत्र सम्बध्यते परिहारकः करोति । सङ्घवैयावृत्यं किमुताचार्यादिन करोतिसुतरां तेन कर्तव्यं गुणोत्तमतया विशेषस्तस्यैतत्करणादिकारत्वात् । अत्रसूरिराह[भा.६८६] जम्हा आयरियादी निक्खिविऊणं करेइपरिहारं ।
। तम्हा आयरियादी विभिक्खुणो होति नियमेण ।। वृ• यस्मादाचार्यादिकः परिहारं परिहारतपः करोति । आचार्यादिपदं निक्षिप्य मुक्त्वा तस्मादाचार्यादयोऽपि भवन्ति नियमेन भिक्षव इति भिक्षुग्रहणेन तेऽपि तदवस्थोपगता गृहीता इति । अथ स्थविराणां वैयावृत्त्याय गच्छतीत्युक्तंतत्र किंवैयावृत्यं येन हेतुभूतेन स गच्छतितत आह[भा.६८७] परिहारिओ उगच्छे सुत्तत्थ विसारओसलद्धीओ।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : २०, [भा. ६८७]
२३५
अन्नेसिं गच्छाणं इमाई कञ्जाई जायाई ।।
वृ- यस्मात्स पारिहारिकः सूत्रार्थविशारदः सम्यक् सूत्रार्थ तदुभयकुशलः तथा स लब्धिकोऽनेकलब्धिसम्पन्नस्ततः सूत्रार्थप्रतिपृच्छाप्रदाननिमित्तं तदान्येषां गच्छादीनां षष्टी सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वादन्येषु गच्छेषु इमानि वक्ष्यमाणानि कार्याणि जातानि । ततः साधनार्थं च गच्छेत् । इदं तु महत् प्रवचनस्य वैयावृत्यं यत्सूत्रार्थप्रदानादि करोति । अथकान्यन्येषु गच्छेषु जातानि कार्याणि यदर्थंस व्रजेत् अत आह[भा. ६८८ ] अकिरियजीए पिट्टण संजमबंधेय भत्तमलभंते । भत्तपरिणगिलाणे संजमतीए य वादी य ।।
बृ- अक्रियावादी नास्तिकवादी स राजसमक्षं वादं याचते । जीए त्ति जीविते साधूनां प्राणेषु वा राजा केनापि कारणेन प्रद्विष्टः । 'पिट्टण' त्ति पट्टियति वा लकुटादिभिः साधून् । 'संजम' त्ति संयमाद्वाच्यावयति उत्प्रव्राजयतीति भावः । बंधत्ति बध्नाति वा साधून् बन्धे च कृते साधवो राज्ञः सकाशाद्भक्तपानं लभन्ते वा न वा किमुक्तं भवति । बन्धयित्वा स्वयं ददाति वा अथवा वारयति एतेभ्यो हिण्डमानेभ्यः कोऽपि मा भिक्षां दद्यादितिभावभत्तित्ति दुर्भिक्षे वा समापतिते भक्तमतीव दुर्लभं जातमिति गत्वा स संपादयति, परिणत्ति भक्तप्रत्याख्यानं वा केनापि साधुना कृतं स च परिहारिकः शोभनो निर्यामकः । गिलाणत्ति प्लानो वाकोऽ प्याचार्यादिकः प्रवचनाधारभूतो जातः सच पारिहारिकः सम्यग् वैद्यकलाकुशलः । संजमतीतेति संयमातीता उत्प्रव्रजितास्ते राज्ञा कृताः कृत्वा च धृता वर्तन्ते इति तन्मोचनार्थं गच्छति, वादीत्ति नास्तिकवादिव्यतिरिक्तो दर्शनान्तरस्थः कोऽपि वादंयाचते । एतेषां कारणानामन्यतरस्मिन्नपि कारणे जाते अन्यगच्छ्वर्त्तिभिः सङ्घाटकः प्रेषितः । तेन च सङ्घाटकेन आचार्यस्य निवेदितम् ! तत आचार्यस्तस्य परिहारिकस्य माहात्म्यमवगच्छन्निदमाह
,
7
[ भा. ६८९ ] नविय समत्थो अन्नो अहियं गच्छामि निक्खिविय भूमिं । सरमाणोहिं विभणियं, आयरिया जाणिया तुज्झं ।।
वृ- परिहारिकं मुक्त्वा नैव अपिशब्दोऽवधारणार्थः अन्यः कोऽपि तं वादिनं निवारयितुं अन्यद्वा प्रयोजनं साधयितुं समर्थः । यदि वा स एव परिहारिको ब्रूते । प्रचण्ड स वादी ना मां मुक्त्वा अन्यः कोऽपि निवारयितुं समर्थः । न वा राजानां पिट्टनादिकारयंतं ततो यदि गुरवोऽनुजानते ततोऽहं गच्छामि एवं स्वयं तन्माहात्म्ये ज्ञातेऽन्येन वा कथिते तैराचार्यैरष परिहारतपोवहतीतिस्मरद्भिस्तं प्रतिभणितं कर्त्तव्यं, एतत् बूयात् तं प्रतीत्यर्थः । यथा - आर्य ! निक्षिप भूमिं आत्मीयां भूमिकां यावत्प्रत्यागममिह भवति तावत्मुच्यतां परिहारतप इति । एवमुक्ते यदि निक्षिपति ततो निक्षेपं कार्यते । अथब्रूते परिहारिको भगवन् शक्नोमि प्रायश्चित्तं वोढुं तदपि च प्रयोजनं कर्तुं तत आचार्यौर्वक्तव्यम् । आयरिणा जाणगा तुज्झमिति तव आचार्याज्ञकाः विमुक्तं भवति ? यत्र त्वं गच्छसि तत्र से आचार्यस्ति तत् ब्रुवते तत् कुर्या इति अत्र यदुक्तं । न त्थि य समत्थां अन्नो अहियं गच्छामित्ति तद्विभावयिषुरिदमाहजाणता माहप्पं, कहेंति सो वा सवं परिकहेइ ।
[भा. ६९०]
तत्थ सवादी हु मए, वादेसु पराजितो बहुसो ||
बृ- तस्य परिहारिकस्य माहात्म्यमद्भुतां शक्ति स्वयं जानाना इदं तस्मै कथयन्ति । यथा नान्यः कोऽपि समर्थस्त्वां मुक्त्वा अथवा स एव पारिहारिकः स्वयं गुरुभ्यः परिकथयति । यथा तत्र तस्मिन् गन्तव्ये स्थाने यो वादी वर्तते स मया हु निश्चितं बहुशो अनेकवारं वादेषु अक्रियावादादिषु पराजितः
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- १/२० प्रचण्डश्चसन मां मुक्त्वा अन्येन निवारयितुं शक्यते । नापिराजा पिट्टनादि कारयन्, ततो यदि गुरूणामनुज्ञा भवति ततोऽहं गच्छामीति शेषं पूर्वगाथागतमुत्तानमिति न व्याख्यातम् । अत्र चोदक आह| भा. ६९१] चोएइ कहं तुम्भे परिहारवं गतं पवनं तु । निक्खिविडं पेसेहा चोयग सुण कारेणमिणंतुं । ।
वृ- चोदयतिप्रश्रयति परो यथा-कथं यूयं तकं परिहास्तपं प्रतिपन्नं परिहास्तपो वहन्तं, नक्खिविउमिति परिहारतपो निक्ष्यि निक्षेपं परिहारतपसः कारयित्वा प्रेपयत स हि महातपस्वी दुष्करकारी ततो न युक्तमेतस्य तपो मोचयित्वा प्रेषणमिति । अत्राचार्य आह चौदक भृणु कारणमिदं येन कारणेन स तपो निक्षिप्य प्रक्षते तदेव कारणमाह[भा. ६९२
तिक्खेसु तिक्खकज्जं सहमाणेसु य कमेण कायव्यं ।
नयनामन कायव्यं वा उयादाय ।
वृ- तीक्ष्णं नाम यद्गुरुकमतिपाति च । तेषु तीक्ष्णेषु कार्येषु समुत्पन्नेषु य तीक्ष्णकार्यमित्रतरलोपो द्रष्टव्यः । तीक्ष्णतरं कार्यं तत्प्रथमं कर्तव्यं पश्चादितरत् । उक्तं च
युगपत्समुपेतानां कार्याणां यदतिपाति तत्कार्यं, अतिपातिष्वपि फलं फलदेष्वपि धर्मसंयुक्तं 'सहमानेसुय' त्ति सहमानं गुरुकमनतिपाति च तेषु सहमानेषु पुनः कार्येषु समुत्पन्नेषु । तद्यथादेशकालाद्यौचित्येन युज्यते तत्तथाक्रमेण कर्तव्यं न य नाम न कायव्वंति । न च नाम तीक्ष्णतरं कार्यं कृत्वा पञ्चात्सहमानकं न कर्तव्यं किन्तु कर्तव्यमेव कायव्वं वा उवादायेति यदि वा द्वयोरतिपातिनोः कार्ययोः समुत्पन्नयोर्गुरुलाधवचिन्तामुपादाय यत् गुरुकं प्रवचनोपकारिसकलसङ्घसाधारणं च तत्कर्तव्यमितरदतिपात्युपेक्षते । यत्र यदुक्तं तीक्ष्णतरं प्रथमतः कृत्वा पश्चात्सहमानकं कर्तव्यं । नच तन्नकर्तव्यमिति तत्र दृष्टान्तो व्रणक्रियाः । तामेवाह
भा. ६९३१
वण किरियाए जो होइ वावडा जरधनुग्गगहादीया । काउमुवद्दवकिरियं समति तो तं वणं विज्जा ।।
वृ- व्रणक्रियायां प्रारब्धायामपान्तराले या भवति व्यापदुपद्रवः काप्यापदित्याह । ज्वरधनुग्रहादिका ज्वरो वा समुत्पन्नो धनुग्रहो वा वातविशेषः आदिशब्दात्तदन्येषां गुरुकव्याधि विशेषाणां जीवितान्तकारिणां परिग्रहः । तस्य व्यापल्लक्षणस्य उपद्रवस्य क्रियां कृत्वा ततः पश्चात्तं व्रणं वैद्याः शमयन्ति । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः
[ भा. ६९४ ]
जह आरोणे पगयं एमेव इममि कम्मखवणेण ।
इहराउ अवच्छलं ओहावण तित्थहानी य ।।
वृ- यथा वैद्यक्रियायामारोग्यप्रकृतं येनारोग्यं भवति, तत्प्रथमं क्रियते शेषं पश्चादित्यर्थः एवमेव अनेनैव प्रकारेण अस्मिन्नपि मोक्षानुष्ठाने कर्मक्षपणेन प्रकृतं येनानुष्ठाने कर्मक्षपणमचिराद्भवति, तत्प्रथमतः कर्तव्यमिति भावः । इयमत्र भावना - मोक्षार्थं क्रियमाणायां क्रियायामपान्तराले यदन्तरायमुपजायते, येनाक्रियमाणेन प्रायश्चित्तमुपजायते, तत् प्रथमतः कर्त्तव्यमितरत् पश्चात्तथा चात्रापि परिहारतपस्युह्यमाने अन्तरा सङ्घादिकार्यमुपस्थितम् । ततः परिहारतपो निक्षिप्य तत् क्रियते, अन्यथा प्रायश्चित्तापत्तितः कर्मक्षपणाऽसंभवस्तथा चाह- इतथरा अधिकृतसङ्घादिप्रयोजनाकरणे अवात्सल्यं सङ्घावात्सल्यप्रत्ययं, अपभ्राजनाप्रत्ययं, तीर्थहानिश्चतीर्थहानिप्रत्ययं च प्रायश्चित्तमापद्यते
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३७
उद्दशक : १, मूल : २०, भा. ६९४] इति ।। [भा.६९५] अप्परिहारी गच्छतितस्स असतीएजो उपरिहारी ।
उभयम्मि विअविरुद्ध आवरहेडंतुतगहणं ।। वृ-अत्रेयं सामाचारी यद्यपरिहारिकः सूत्रार्थसम्पन्नःसलब्धिकश्चतत्कार्यं साधयितुंसमर्थः ततः स गच्छति । तस्य तथाभूतस्यापारिहारिकस्यासत्यविद्यमानत्वे यः परिहारी पारिहारिकः स गच्छति एवमुभयस्मिन्नपि अपारिहारिक पारिहारिके च गमने अविरुद्ध तत्सूत्रे तद्भहणं तस्यैव पारिहारिकस्य ग्रहणकृतंतदादरहेतोः सूत्रेद्वितीयापञ्चम्यर्थे आदरख्यापनार्थमित्यर्थः । किमुक्तंभवति? यदि पारिहारिकोऽपिगच्छति ततः सुतरामपारिहारिकेण गन्तव्यमिति ख्यापनार्थ पारिहारिकग्रहणं न चाभयग्रहणमुपपत्तिमत्पारिहारिकग्रहणेनैवोक्तियुक्तिः उभयग्रहणस्य सिद्धत्वात् । यदि पुनरपारिहारिकग्रहणमेव केवलं स्यात्ततः पारिहारिको न यातीति प्रतिपत्तिः स्यान्न चै तत्समीचीनमतो यथा न्यासः श्रेयानिति सम्प्रति तस्यसंस्थितस्य सहायचिन्तां करोति[भा.६९६] संविगमणुनजुओ, असती अमणुनमीसपंथेणं ।
समणुणेसुंभिक्खं काउंवसएऽमणुणेसु ।। वृ-स पारिहारिक संविग्नमनोज्ञयुक्तो, असति मनोज्ञे संविग्नाऽमनोज्ञसहायो गच्छेत् । इयमत्र भावना-तस्य पारिहारिकस्य गन्तुं प्रस्थितस्य संविग्नो मनोज्ञश्च सहायो दातव्यः, मनोज्ञः सांभोगिकस्तदभावे संविग्नोऽसांभोगिकः । एवंभूतसहायस्य च यदि सामर्थ्यमस्ति । ततः उत्सर्गतः कल्पते निर्विशमानकस्य सतो गन्तुं, निर्विशमानको नाम परिहारकल्पस्थितः । अथ नास्ति सामर्थ्य ततः परिहारतपो निक्षिप्य गोकुलादिषु प्रतिबन्धमकुर्वन् गच्छति, । तत्र यदुक्तं- 'जणं जणं दिसा साहम्मिया तणं तणं दिसं उवलित्तए' इति तद्व्याख्यानमाह-मीसपंथेण मिश्रेण साधर्मिका साधर्मिक युक्तेनपथागन्तव्यम् । अस्यैवव्याख्यानमाह-समणुणेसुइत्यादिसपरिहारिकःसमनोज्ञेषुसंभोगिकेषु भिक्षां कृत्वा मनोज्ञेषु संभोगिकेषु वसति । अत्र चत्वारो भङ्गास्तद्यथा मनोज्ञेषु भिक्षांकृत्वा मनोज्ञेषु वसति एष प्रथमो भङ्गः साक्षादुपात्तः । एतस्यासंभवे सांभोगिकेषु भिक्षां कृत्वा असांभोगिकेषु वसति २ एतस्याप्यभावेतृतीयःअसांभोगिकेषुभिक्षांकृत्वा सांभोगिकेषुवसति३ । एतस्याप्यसंभवेचतुर्थः असांभोगिकेषु भिक्षां कृत्वा असांभोगिकेषु वसति । एवमेते संविज्ञ सांभोगिकेषु चत्वारोभङ्गा उक्ताः । एवंसंविग्ना संविज्ञ सांभोगिकादिषुद्रष्टव्यास्तथा चाह[भा.६९७] . एमेवय संविगो असंविगेचेव एत्थ संजोगा।
पच्छाकड साभिग्गहसावगसंविग्ग पक्खीय ।। वृ-यथा संविज्ञसांभोगिकासांभोगिकेषु चतुर्भङ्गया भिक्षावसतय उक्ता, एवमेव अनेनैवप्रकारेण संविग्नेऽसंविग्ने वा सांभोगिके भिक्षावसतिविचारे संतोगा वक्तव्याः । एवमेव असंविग्नाः सांभोगिकाः पश्चात्कृतसमिग्रहनिरभिग्रह श्रावकेषु, तेषामप्यसंभवे । संविज्ञपाक्षिकासंविज्ञपाक्षिक श्रावकेषुप्रत्येकं चत्वारः संयोगाः कर्तव्याः । सर्वत्र च पूर्वपूर्वचतुर्भङ्गी चतुर्थभङ्ग उत्तरोत्तर चतुर्भङ्गयां प्रथमो भङ्गः । तद्यथा-संविग्नासंविभोगिकेषु भिक्षां कृत्वा संविज्ञासंभोगिकेषु वसति १ । एतस्य भङ्गस्याभावे संविग्नासंभोगिकेषु भिक्षांकृत्वा असंविज्ञासांभोगिकेषुक्सति २ । असंविज्ञासांभोगिकेषुभिक्षांकृत्वा संविज्ञासांभोगिकेषुवसति३ ।अस्यासंभवेअसंविज्ञासांभोगिकेषुभिक्षांकृत्वा असंविग्नासांभोगिकेषु
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/२० वसति४ ।तदेवं संविज्ञासांभोगिकचतुर्थङ्गीभाविता ।। __ साम्प्रतमसंविग्ना सांभोगिकपश्चात्कृत साभिग्रहचतुर्भङ्गी भाव्यते, असंविज्ञा सांभोगिकेषु भिक्षां कृत्वा असंविज्ञा सांभोगिकेषु वसति । एष पूर्वचतुर्भङ्गयाश्चतुर्थो भङ्गः । एतस्याभावे असंविग्ना सांभोगिकेषु भिक्षां कृत्वा पश्चात्कृतसाभिग्रहश्रावकेषुवसति २ । पश्चात् कृतव्रतपर्यायो यैस्ते पश्चात कृतामुक्तव्रतपर्यायाःपुराणा इत्यर्थः । एतस्यापिभङ्गस्याभावेपश्चात्कृतसाभिग्रहश्रावकेषुभिक्षांकृत्वा असंविज्ञा सांभोगिकेषु वसति ३ । एतदभावे पश्चात्कृतसाभिग्रहश्रावकेषु भिक्षां कृत्वा पश्चात्कृतसाभिग्रहश्रावकेषु वसति ४ । इदानीं पश्चात्कृतसाभिग्रहनिरभिग्रहश्रावकचतुर्भङ्गी भाव्यतेपश्चात्कृतसाभिग्रहश्रावकेषु भिक्षां कृत्वा पश्चात्कृतसाभिग्रह श्रावकेषु वसति १ । एष पूर्वचतुभङ्गयाश्चतुर्थोभङ्गः । एतस्याभावेपश्चात्कृतसाभिग्रहश्रावके भिक्षांकृत्वापश्चात्कृतनिरिभिग्रहश्रावकेषु वसति २ । एतस्याभावे पश्चात्कृतनिरभिग्रहश्रावकेषु भिक्षां कृत्वा पश्चात्कृतसाभिग्रहश्रावकेषुवसति ३ एतदभावे पश्चात्कृतनिरभिग्रहश्रावकेषु भिक्षां कृत्वा पश्चात्कृतनिरभिग्रहश्रावकेषु वसति ४ ।।
सम्प्रति पश्चात्कृतनिरभिग्रहसंविग्नपाक्षिकश्रावकेषु चतुर्भङ्गीभावना पश्चात्कृतनिरभिग्रहश्रावकेषु भिक्षांकृत्वापश्चात्कृतनिरभिग्रहश्रावकेषुवसति । एषप्राक्तनचतुर्भङ्गयाश्रतुर्थभङ्गः । एतस्याभावे पश्चात्कृतनिरभिग्रहश्रावकेषु भिक्षां कृत्वा संविज्ञपाक्षिकश्रावकेषु वसति २ । एतस्यासंभव संविज्ञपाक्षिकेषु श्रावकेषु भिक्षां कृत्वा पश्चात्कृतनिरभिग्रहश्रावकेषु वसति ३ । एतस्याप्यसंभवे संविग्नपाक्षिकश्रावकेषु भिक्षां कृत्वा संविग्नपाक्षिकश्रावकेषु वसति ४ । इदानीं संविज्ञपाक्षिकासंविज्ञपाक्षिक श्रावक चतुर्भङ्गी भाव्यते-संविज्ञपाक्षिक श्रावकेषु भिक्षां कृत्वां संविज्ञपाक्षिकश्रावकेषुवसति । एष पूर्वचतुर्भङ्गयाश्चतुर्थोभङ्गः । एतस्याभावेसंविज्ञपाक्षिकेपुभिक्षा कृत्वा असंविज्ञपाक्षिकश्रावकेषु वसति २ । एतस्याभावे संविज्ञपाक्षिकश्रावकेषु भिक्षां कृत्वा संविज्ञपाक्षिकश्रावकेषु वसति ३ । अस्याप्यसंभवे संविज्ञपाक्षिक श्रावकेषु भिक्षां कृत्वा असंविज्ञपाक्षिकश्रावकेषुवसति४ सम्प्रतियदुक्तं 'नोसे कप्पइविहारवत्तियं वत्थए' इतितत्रविहारं व्याख्यानयत्राह[भा.६९८) आहारोवहिन्झातो, सुंदरसेज्जा वि होइहु विहारो ।
कारणातो उवसेज्जा इमे उतेकारणा होति ।। वृ-आहारः खल्वत्रशोभनो लभ्यते । यदिवा उपधिः स्वाध्यायो वा तत्रसुखेन निर्वहति । अथवा सुंदरा शोभना शय्या वसतिरित्येष आहारादि विहारहेतुत्वाद्भवति विहारः । तत्प्रत्ययं न कल्पते वस्तुं कारणतः पुनस्तुशब्दस्य पुनः शब्दार्थत्वात् वसेत् । एतेन कारणवित्तियं वत्थए इति व्याख्यानयति । तानिपुनः कारणानीमानि वक्ष्यमाणानि भवन्ति तान्येवाहभा.६९९) उभतो गेलनेवावास नदीसुत्त अत्थपुच्छा वा ।
विज्जा निमित्तगहणं करेतिआगाढ पन्नावा ।। वृ-उभयतोद्वाभ्यांप्रकाराभ्यां ग्लान्यंग्लानत्वंभवेत् । किमुक्तंभवति?स एव पारिहारिको गच्छन् अपान्तराले ग्लानो जातः, । ततो वसेद्यदिवान्यः कोऽपि साधुरभवत् ग्लानस्तं दृष्ट्वा श्रुत्वा वा तत्परिचरणार्थतिष्ठेत् । यदिवावर्षपततिनदीवापूरणसमागता, सुत्त अत्थपुच्छा वाइतिकेचिदाचार्याः सूत्रमर्थं प्रतिपृच्छेयुः । ततः सूत्रार्थप्रतिपृच्छादाननिमित्तं वसेत, विजेति परवादिनो मुखबन्धकरणी
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३९
सजाए
उद्देशकः १, मूलं:२०, [भा. ६९९] कस्यापि पार्थे विद्या समस्ति, यदि वा मायूरी नकुली इत्यादिकाः कस्यापि विद्याः सन्ति निमित्तं वाऽतिशायिकस्यचित् सकाशेऽस्ति । ततो यावद्विद्याग्रहणं निमित्तग्रहणंवा करोति तावदास्तं तथा 'आगाढं' ति आगाढयोगप्रविष्टाः केचन साधवः तेषामाचा यदि वा वस्तान् निर्वाहयति वाचना पदानादिना स वा कालगतस्ततो यावत्तान् वाचयति, तावदवतिष्ठते । पाणत्ति ईदृशं किमपि शास्त्रमपान्तराले तेन लब्धं यस्मिन्नधीते गाढप्रज्ञावान् भवति । ततः प्रज्ञोऽहं भूयासमिति वसेत् ! स मूलादारभ्य कथंव्रजतीत्यत आह[भा.७००] वहमाणअवहमाणो संघाडगेण वा असति एगो ।
असती मूलसहाए अन्नेविसहायएदेति ।। वृ-परिहारतपोवहन्यदिवाऽवह निक्षिप्तपरिहारतपाः, संघाडगेनेत्ति' संद्याटकेन संघाटसाधुनैकैन सहब्रजेत् । तथा आचार्येण ग्लानादि प्रयोजन व्यापृततया तस्य संघाटसाधुः सहायो न दत्तस्ततोऽसतिसंघाटकसाधावेकाकी व्रजेत् । एकाकिनश्चगच्छतः सतोऽसति मूलसहायेऽविद्यमाने मूलादारभ्य संघाटकसाधवेऽन्येऽपियेषामाचार्याणांमध्येन गच्छतितेऽपि तस्य सहायान ददति । [भा.७०१] मोत्तूण भिक्खवलं जाणिय कज्जाइंपुब्वभणियाई।
अप्पडिबद्धो वच्चइकालंथामंच आसज्ज ।। वृ-मुक्त्वा भिक्षावेलां यानि च कार्याणि पूर्वभणितानि उभयो गेलने वा इत्यादि रूपाणि तानिच मुक्त्वा अप्रतिबद्धोगोकुलादिषु प्रचुरगोरससर्पिरादिलाभेऽपिप्रतिबन्धमकुर्वन् कालं विहारोचितंस्थाम चप्राणमात्मीयंगमनविषयमासाद्य विहारक्रमकालमौचित्येनस्वशक्त्योचित्येन चेत्यर्थोव्रजेत् ।। भा.७०२] गंतूण यसो तत्थय, पुट्विं संगिण्हएततोपरिसं ।
संगिण्हित्ता परिसं करेइवादं समं तेनं ।। वृ-यस्मिन्स्थाने प्रयोजनंतत्रसोऽधिकृतः परिहारकल्पस्थितो निक्षिप्तपरिहारतपोवागत्वा पूर्वमेव संगृह्णाति आत्मीकरोति परिषदं, संगृह्य च परिषदं पटहेन घोषयति । यस्य वादं कर्तुं शक्तिरस्तिस तदभिकांक्षी सत्वरंसमागच्छतु । एवं च घोषणायां कारितायांतेन समंवादंकरोति कथमित्याह[भा.७०३ अबंभचारि एसो किंन्नाहिंति कोठएसउवगरणां ।
वेसित्थीए पराजितो उन्निव्विसय परूवणासमए ।। वृ-वादात्पूर्वमेव निमित्तमुपयुज्य तस्य स्वरूपमवगच्छति, । ततस्तस्मिन्ननागते इदं ब्रूते-एष वाद्यब्रह्मणोऽपिदोषान्नजानाति ।अतएषोऽब्रह्मचारी अब्रह्मप्रतिसेवीपषुवदब्रह्मणोऽपिदोषानजानन् किंकथमन्यत्ज्ञास्यति,एवमुक्तेसभ्याः प्रेक्षकाब्रूयुः कथमवसितमेषोऽब्रह्मचारीति? सप्राह-गच्छत प्रेक्षध्वं यूयं यत्रासाववस्थितः तस्मिन् कोष्टके आश्रयविशेषेऽधिकरणं खट्वादि अमुकप्रदेशे संगोपितमस्तीति । तथा अमुकाया वेश्यया स्त्रिया सममेष अमुकदिवसे द्यूतन रममाणः पराजितः तत एतस्यवस्त्रग्रहणकंगृहीतमेवमादिभिः । चिलैरवगच्छत । यथैषोऽब्रह्मचारीतितेगताः सर्वसंवदितंकथितं राज्ञः, निव्विसय परूवणाइत्यादि पश्चात्व्याख्यास्यते ।तदेवं निमित्ताभोगबलवतोयत्कर्तव्यं तदुक्तम्। साम्प्रतमतिशयविशेषमधिकृत्याह[भा.७०४) जोपुना अतिशयनाणी सोभणती एस भिन्नचित्तोत्ति ।
कोणेणसमंवादोदडंपिन जुज्जएएस ।।
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१ / २० वृ- यः पुनरतिशयज्ञानी अवधिज्ञानादिकलितः स च बहुतरं तस्य दुःशीलत्वमवगम्य सर्वमुच्चैर्निः शङ्कितं भणति । यथैष भिन्नव्रत इति ततः कोऽनेन सममस्कां वादी च एष द्रष्टुमपिन युज्यते इति । अथ केन समं युज्यते वादः ? उच्यते- आर्यत्वादिगुणोपेतेन तथा चोक्तम्
अज्जेण भव्वेण वियाणएण धम्मपत्तिणेण अलीय भीरुणा । सीलकुलायारसमत्तिएण तेनं समं वाय समायरेज्जा ।।
आर्य आर्यकर्मकारी अजुगुप्सितकर्मकारीत्यर्थः तेन, भव्योऽनेकगुणसंभावनीयः । विज्ञां वादाभिज्ञः धर्मप्रतिज्ञो धर्मकरणाभ्युपगमपरः, अलीकभीरुः सत्यवादी । तथा शीलाचारसमन्वितः शीलदोषरहित इति भावः । कुलाचारसमन्वितः कुलदोषरहितः तेन समं वादं समाचरेत् । तत ईदृशेन समं वादस्तीर्थकरैरनुज्ञातो नान्यादशेनेति । अथ स शून्यवादी भवेत् न दर्शनी, ततः स्वशक्तिबलेन यं यं हेतुमुच्चरति स स प्रत्युच्चार्यासिद्धत्वविरुद्धत्वानैकान्तिकत्वदोषैर्दूषयितव्यः । प्रतिज्ञादिकमपि दूषयितव्यम् । अथ कदाचित्तेनास्मदीय एव सिद्धान्तां जगृहे यथा द्वौ जीवाजीवलक्षणों राशी जगतीतिममप्रतिज्ञेति अत्र पूर्वगाथा खंडस्यावकाशः पराजितोऽनिविसयं परूवणासमए इति तेन पारिहारिकेन त्रीन् राशीन् प्रस्थापयित्वा वादे पराजेतव्यः । एतच्च निदर्शनमात्रं, अन्यथापि सिद्धान्तोत्तीर्णमुच्चैर्भाषित्वा पराजेतव्यः । पराजितश्च स यदिभवेत् राज्ञा च निर्विषय आदिष्टस्ततः पश्चात् | सकलपर्यत्समक्षं स्वसमये स्वसमवविषवा प्ररूपणा कर्तव्या कथमित्याह
[भा. ७०५ ]
परिभूयमतिं एयरस एयदुत्तं न एसणे समती ।
समएण विनिग्ाहिए गज्जइ वसभोव्व परिसाए । ।
वृ-यदुक्तंमया त्रयोराशयो जीवोऽजीवां नोजीव इत्यादिन एषोऽस्माकं समयः; किन्त्वेतस्य वादिनी मतिं परिभवितुमेतदुक्तं यदि पुनः स्वसमयेन परो विनिगृहीतः स्यात्ततस्तस्मिन्विनि गृहीते वृषभ इव प्रतिवृषभं निर्जित्य षर्षदि पर्षन्मध्ये गर्जति, गर्जनविशेषतः स्वसमयप्ररूपणां कुरुते । तदेवभक्रियावादीति गतम् । सम्प्रतिजीव इति द्वाख्याख्यानार्थमाह
[ भा. ७०६ ]
अनुमानेउं रायं सणया गिण्हमाणविज्जादी । पच्छाकडे चरिते जहा तहानेव सुद्धोउ ।।
वृ- यदि राजा ब्रूते मया सहवादो दीयतामिति, तदा राजानमनुमानयेत् अनुकुलवचसा प्रतिबोधयेत् यथा राजा पृथिवीपतिस्त्वच्छत्रच्छायाश्रिताः प्रजाः सर्वे च दर्शनिनस्ततः कथं राज्ञा सह विवादः । अत्रार्थे चेदमुक्तं पठेत् किं तदित्याह
[भा. ७०७ ]
अत्थवतिणा निवतिणा पक्खवता बलवया पयंडेणं ।
गुरुणा नीएण तवस्सिणा य सह वज्जए वादं ।।
वृ- अर्थपतिना धनपतिना नृपतिना राज्ञा पक्षवता नृपवर्गीयपक्षसमन्वितेन तथा बलवता विद्यामन्त्रचूर्णादिवलोपेतेन प्रचण्डेन तीव्र रोषेण तथा गुरुणा विद्यादायिना धर्मप्रदायिना च तथा नीचेन नीचजातीयेन तथा तपस्विना विकृष्टतपः कारिणा च सह वर्जयेत वादमिति । एवमनुमानितोऽपि वदा न तिष्ठति तदा ये राज्ञः सज्ञातिकाः समानज्ञातिकाः स्वजना इत्यर्थः तैरनुमानयेत् । तैरपि प्रतिबोध्यमानो यदि न तिष्ठति तदा विद्यादिना गृह्यते विद्यादिनावश्यं कुर्यात् । आदिशब्दात् मन्त्रेण चूर्णयोगर्वावश्यं कुर्यादिति परिग्रहः । विद्यादिनाप्यगृह्यमाणे चारित्रे चारित्रविषये पश्चात् कृतो भूयात् स्वलिङ्गं परित्यज्य
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं:२०, [भा. ७०६]
. २४१ गृहलिङ्गं च गृहीत्वा तथा कर्तव्यं यथा नैव स राजाभवति । एतदपिस कुर्वाणः शुद्ध एव प्रवचनरक्षार्थ तस्य प्रवृत्तेः यथा च स राजा उत्पाटनीयस्तथा तद्विषयं मत्कोटकोच्छेदिचाणक्यप्रयुक्तनन्दसक्तचौरसमूलघातिनलदामकुविन्ददृष्टान्तमुपदर्शयति ।। [भा.७०८] नंदेभोइय खन्ना अरक्खियघडणगेरुनलदामे ।
मुईग गेहडहणा ठवणाभत्तेसुकत्तसिरा ।। वृ-नन्देचाणक्येनोत्पाटितेचन्द्रगुप्तेचराज्ये संस्थापितेनन्दसत्कायेभोजिकास्तेचाणक्येन खन्ना' इति देशीपदमेतत्, सर्वात्मना लूषितास्ततस्ते अजीवन्तश्चन्द्रगुप्तारक्षकैः सह घटनं कृतवन्तः । कृत्वा च क्षात्रखननादिना नगरमुपद्रवन्ति । येऽप्यन्ये आरक्षिकाः स्थाप्यन्ते तानपि ते सम्वलयित्वा तथैव नगरोपद्रवं कुरुते । ततश्चाणक्येन चिन्तयित्वा गेरुकवेषेण 'मुईग' त्ति देशीपदं मत्कोटकवाचकं मत्कोटकगेह दहने प्रवृत्तं नलदामनामानं कुविंदं दष्ट्रा तस्मिन्नारक्षकपदस्य स्थापना कृता तेन च नन्दसत्कभोजिकानांसमस्तानामपिसपुत्राणां भक्ते-भक्तप्रदानवेलायां शिरांसिलूनानि ।एषगाथा संक्षेपार्थो भावार्थः कथानकादवसेयं । तच्छेदम्- नंदैनिच्छूढे रज्जे परिट्टावितेचंद्रगुत्ते नंदस्सजेभोइया ते चाणक्केणं लूसिया । ताहे ते अजीवमाणा चंद्रगुत्तारखिएहिं समं संवलिता खत्त खननादीहिं नगरं उवद्दधंति, जेवि अन्नेआरक्खिया ठविजंतितेवि संवलंतिताहे चाणक्केण चिंतियं, कोलभिजा चोरग्रहो जोनसंवलिज्जाजोयसमूले चोरे उप्पाडेइताहेचाणको परिवायगवेसंकाऊणनगरबाहिरियाए हिंडति। हिंडमाणेण दिट्ठो नलदामकुविन्दो तंतुवाय सालाहितो तस्सि वेलाए नलदाम कोलियस्स पुत्तो रममाणो मक्कोड एण खइतो रोइंतो पिउस्सगसल्लीणो कहियं मक्कोडएण अहं खवितो, नलदामेन भणितो दंसेहिं जत्थोगासे खदितो सि, दंसितो सो उयासो ततो तेन नलदामेण जेबिलातो निगया दिवा मक्कोड्या ते मारिया । ततो बिलं खणित्ताजे विलस्संतो अंडयादिट्ठा तेसुतणाणि पक्खिवित्ता पलीवित्ताअंड्या वि दड्डा चाणक्केणसोपुच्छितो किं कारणंखणेत्ता अंतो विलस्स पलीवियं? नलदामो भणति-एए अंडया निष्फन्ना खाइस्संति । ततो चाणक्केण चिंतियं । एस चोरगाहो कतो संतोसमत्थो मुइंगपरिदाहव्यचोरा उच्छेदइउं ।ततो सोचोरग्गाहोठवितोताहेकेइनंदपक्खियाचोरा नलदामं उर्वतिसुबहुंचोरभागं दाहामो मारवखेह । नलदामेण भणियं एवं होउति इमंच भणियं । अन्नेवि एवमुपलभेह ते सव्वे पत्तेजावेत्ताममसकासमाणेहिंतेहिंतहत्तिकयंसव्वे संमाणियानलदामेणअन्नयातेननलदामेणतेसिंचोराणं विपुलं भत्तं सज्जियं । जाहे सव्वे, सपुत्ता आगया, । ताहे सव्वेसिं सपुत्ताणं सिराणि छिन्नाणि; । तदेवं यथा चाणिक्येन नन्द उत्पाटितो यथा नलदाम्ना मत्कोटकाश्चोराश्च समूला उच्छेदितास्तथा प्रवचनप्रद्विष्टं राजानं समूलमुत्पाटयेत् । तत्र उत्पाटयति, य च तस्य साहाय्यं कुर्वते, ये च तटस्थिता अनुमोदन्ते, ते सर्वेशुद्धाःप्रवचनोपघातरक्षणेप्रवृत्तत्वात् । न केवलंशुद्धमात्रंकिन्त्वचिरान्मोक्षगमनंतथा चात्रदृष्टान्त; प्रवचनोपघातरक्षको विष्णुकुमार इति । [भा.७०९) समतीतंमिउ कज्जे परे वयं तंसि एगदुविहंवा ।
संवासो न निसिद्धो तेन परंच्छेयपरिहारो ।। वृ-समतीतेपुनः कार्येयदि परोवदति, एकरात्रंद्विरात्रंवासंवासः क्रियतामितिएवं परेवदतिएकरात्रं द्विरात्रं त्रिरात्रं वासंवासो ननिषिद्धः । तथा संवासेऽपि न किमपि प्रायश्चित्तमिति भावः । ततो 21[16]
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/२० द्विरात्रात्रिरात्राद्वा परं यदि वसति, ततस्तस्य प्रायश्चित्तं च्छेदः परिहारो वा; यदि पुनः सूत्रार्थ प्रतिपृच्छादानादिलक्षणं कारणंभवेत्, तर्हि ततः परमपि वसेत्यावत्प्रयोजनपरिसमाप्तिस्तथा चाह[भा.७१०] सुत्तत्थ पाडिपुच्छं, करोतसाहूउतस्समीवंमि ।
आगादभिव जोगे, तेसिंगुरुहोज्जकालगतो ।। वृ-सूत्रार्थप्रतिपृच्छां कुर्वन्तितस्य समीपंसाधवः यदिवाआगाढे योगे व्यवस्थितानांतेषांसाधूनां गुरुरपलक्षणमेतत्, यो वा वाचनाप्रदानेन तेषां निस्तारकोभवति सोऽपि कालगतः ततः स तान सूत्रार्थप्रदानादिना निर्वाहयति । ततो यावत्सूत्रार्थ प्रतिपृच्छा यावच्च तेषामागाढ योगानां परिसमाप्तिस्तावदवतिष्ठते । ततः परं तु नेति । अथ सूत्रे सेंसंतरा च्छेदे वा परिहारे वा इत्युक्तं तत्र परिहाराच्छेदो गरीयान् । प्रथमं च लघु वक्तव्यं, पश्चात् गुरु । ततः सेसंतरापरिहारे वा च्छेदे वा इति वक्तव्ये किमर्थं प्रथमतश्छेदग्रहणं अत आह|भा.७११] बंधानुलोमयाए उक्कमकरणंतुहोतिसुत्तस्स ।
आगादमिय कब्जे दप्पेणवितेभवेच्छेदो ।। वृ-एवं रूपो हि पाठो ललितपदविन्यासतस्तो बन्धानुलोमतया, तथा अगाढे प्रयोजनेसमुपस्थिते यदि कथमपि दर्पण सनगच्छतितस्मिन् दर्पण स्थितेच्छेद एव प्रायश्चित्तं तस्य भवतिनपरिहारतपइति एतदर्थंचसूत्रस्याप्युत्क्रमकरणमिति । तत्रयदिप्रद्विष्टंराजानंनसमूलमुत्पाटयितुमीशःतर्हिस लब्धिकः समस्तंसङ्घनिस्तारयेत् । अथनसमस्तंसङ्घ निस्तारयितुमीष्टेत, ततइमान् पञ्च निस्तारयेत् । तानेवाह[भा.७१२] आयरिए अभिसेए भिक्खुखुढेतहेव थेरेय ।
गहणं तेसिंइणमोसंजोगगमंचवोच्छामि ।। वृ-आचार्योगच्छाधिपतिः, अभिषेकः सूत्रार्थतदुभयोपेतः आचार्यपदस्थापनार्हः, भिक्षुः प्रतीतः, क्षुल्लको बालः, स्थविरो वृद्धः । एतेषां पञ्चानामपि ग्रहणमिदं वक्ष्यमाणं संयोगगमन. संयोगतो गमः प्रकारो यस्य तत्तथा वक्ष्यामि, प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.७१३] तरुणो निष्फन्नेपरिवारे लद्धिजुत्तेतहेव अब्भासे ।
अभिसेयंमि यचउरो सेसाणं पंचचेवगमा ।। वृ-यदिशक्तिरस्तिततः पञ्चापिआचार्यादीन्युगपन्निस्तारयेत् । अथनशक्तिस्ततः स्थविरजर्वान् चतुरस्तत्राप्यशक्तौ क्षुल्लकस्थविखर्जान्त्रीन् तत्राप्यसामर्थ्य आचार्यमेकं । सोऽप्येकः स्थविरो यदि वर्तते अपरस्तरुणस्तर्हितोस्थविरतरुणयोर्मध्ये तरुणोनिस्तारणीयः ।द्वयोस्तरुणयोरतरुणयोर्वामध्ये निष्पन्नः सम्यक् सूत्रार्थकुशलः, द्वयोरनिष्पन्नयोर्वा सपरिवारः, द्वयोः सपरिवारयोरपरिवारयोर्वा मध्येलब्धियुक्तः द्वयोर्लब्धियुक्तयोर लब्धियुक्तयोर्वा अभ्यासे समीपे स्थितः । अत्र सम्प्रदायः । द्वयोरभ्यासे स्थितयोर्यो नष्टुमशक्तः स निस्तारणीयः । एते पञ्चगमा आचार्ये भवन्ति, अभिषेकस्तु नियमानिष्पन्न एव भवति । अन्यथा तत्यत आचार्यपदस्थापनायोग्यत्वानुपपत्तेः ततस्तस्मिन्नभिषेके निष्पन्ना निष्पन्नगमाभावात्, शेषास्तु चत्वारो गमास्तद्यथा-स्थविरतरुणगोर्मध्ये तरुणाः, द्वयोस्तरुणयोरतरुणयोर्वा सपरिवारः द्वयोः सपरिवारयोरपरिवारयोर्वा लब्धियुक्तः द्वयोर्लब्धियुक्तयोरलब्धियुक्तयोर्वाभ्यासे स्थितः; इति शेषाणां भिक्षुक्षुल्लकस्थविराणां पञ्चेव गमा भवन्ति । ते च यथानन्तरमाचार्ये भावितास्तथाभावनीयाः । तथाचैतदेव व्याचिख्यासुर्गार्थाद्वयमाह
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४३
उद्देशक ः १, मूलं : २०, [भा. ७१४] [भा.७१४] . तरुणेबहुपरिवारेसलद्धिजुत्ते तहेव अब्भासे।
एतेवसहस्सगमा निप्फन्नोजेनसो नियमा ।। [भा.७१५) तरुणे निष्फन्नेवा बहुपरिवारेस लद्धि अब्भासे ।
भिक्खुखुड्डाथेराण होतिएए गमापंच ।। वृ-गाथाद्वयमपीदं व्याख्याता), नवरं वृषभोऽभिषेकः सपरिवारश्च वृषभादीनामाचार्यप्रदत्तः प्रव्रजितस्वजनवर्गोवाद्रष्टव्यः । तदेवं साधूनां निस्तारणविधिरुक्तः । इदानींसाध्वीनांतमाह[भा.७१६] पवित्तिनिभिसेयपत्ताभिक्खुणिखुड्डा तहेव थेरीय ।।
गहणंतासिंइणमो संजोगगमंतुवोच्छामि ।। वृ-प्रवर्तिनीसमस्तसाध्वीनां नायिका आचार्यस्थानीया, अभिषेका प्रवर्तिनीपदयोग्या, भिक्षुकी क्षुल्लिकास्थविराच प्रतीता । एतासांपञ्चानामपिग्रहणमिदंवक्ष्यमाणंसंयोगगमं ।संयोगतोऽनेकप्रकार वक्ष्यामिप्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतिभा.७१७] तरुणी निष्फन्त्रपरिवारा सलद्धिया जा यहोति अब्भासे ।
अभिसेयाणं चउरोसेसाणपंचचेवगमा ।। वृ-यदिशक्तिरस्तिततः पञ्चापिप्रवर्तिन्यादयोयुगपन्निस्तारणीया अशक्तीचतस्रः तत्राप्यशक्ती तिस्रस्तदभावेद्वेप्रवर्तिन्यभिषेके । तत्राप्यशक्तीप्रवर्तिन्येका । तत्रापियोका प्रवर्तिनीस्थविराभवति अपराच तरुणी । ततस्तरुणी स्थविरयोर्मध्ये तरुणी निस्तारणीया । द्वयोस्तरुण्योः स्थविरयोर्वामध्ये निष्पन्ना, द्वयोर्निष्पन्नयोरनिष्पन्नयोर्वामध्येसपरिवारा द्वयोः सपरिवारयोर परिवारयोर्वामध्ये लब्धियुक्ता द्वयोर्लब्धियुक्तयोरलब्धिकयोर्वा या भवत्यभ्यासे सा निस्तारणीया एते पंच गमाःप्रवर्त्तिन्यां, अभिषेकायां चत्वारोगमाः, तस्यानिष्पन्नतया निष्पन्नानिष्पन्नगमासंभवात् शेषाणां भिक्षुकी क्षुल्लिका स्थविराणां पंचगमा भवंति तेच पंचापिगमाः प्रवर्त्तिन्या इव भावनीयाः । तदेवं साधूनांसाध्वीनांच प्रत्येकं निस्तारणविधिरुक्तः साम्प्रतमुभयेषांसंयोगत आह[भा.७१८] आयरिय गणणि वसभे, कमसोगहणं तहेव अभिसेया।
सेसाण पुव्वमित्थी मीसगकरणेकमो एस ।। वृ- यद्यस्ति शक्तिस्ततो द्वावपि वर्गों युगपनिस्तारयेत् । अथासमर्थस्तत एवं यतना आचार्यप्रवर्तिन्योर्मध्ये प्रथमतआचार्यं निस्तारयेत् । ततः प्रवर्तिनीं । प्रवर्तिनीवृषभयोर्मध्ये प्रवर्तिनी प्रश्चात् वृषभं । वृषभोऽभिषेकः । वृषभाभिषेकयोमध्ये पूर्वमभिषेकं पश्चादभिषेकां । सेसाणपुव्यमित्थीति-शेषेषुषष्टी सप्तम्यर्थेप्राकृतत्वात्पूर्वस्त्री निस्तारणीयाअनुकम्प्यत्वात्पश्चात्पुरुषास्तद्यथाभिक्षुभिक्षुक्योर्मध्ये भिक्षुकी पश्चाभिक्षुः । क्षुल्लिकाालिकयोर्मध्ये प्रथमतः क्षुल्लिका पश्चाक्षुल्लकः । स्थविरास्थविरयोः पूर्वं स्थविरा पश्चात्स्थविरः । अत्रापि सुनिपुनेन भूत्वा अल्पबहुत्वचिन्ता कर्तव्या । कृत्वाच यद्बहुगुणंतत्समाचारणीयम् । उक्तं च- "बहुवित्थरमुस्सगंबहुतरमुववायवित्थरं नाउं ।जह जह संजम वुड्डी जह जयसू निजरा जयह ।।" एष मिश्रकरणे युगपत्साधुसाध्वीवर्गनिस्तारणकरणे एषोऽनन्तरोदितः क्रमः गतंजीयत्तिद्वारमधुना पिट्टनद्वारमाह[भा.७१९] भिक्खूखूनाथरे अभिसेगेचेव तय आयरिए ।
गहणंतेसिंइणमो संजोगगमंतुवोच्छामि ।।
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१ /२० वृ- भिक्षुः क्षुल्लकः स्थविरोऽभिषेकः आचार्यस्तेषामेव क्रमेण व्यवस्थितानां पञ्चानामपि ग्रहणमिदं वक्ष्यमाणं संयोगगमं संयोगतोऽनेकप्रकारं वक्ष्यामि । प्रतिज्ञामेव निर्वाहयतितरुणे निष्पन्नपरिवारे सलद्धिए जेय होति अब्भासे ! अभिसेयंमि चउरो संसाणं पंच चेव गमा ।।
[ भा. ७२० ]
वृ- यदि शक्तिस्ततः पञ्चापि युगपन्निस्तारयेत् । तदशक्तावेकैकहान्या यावदेकं भिक्षं सोऽपि यदेकस्तरुणोऽपरश्च स्थविरः तदा तरुणो निस्तारणीयः । द्वयोस्तरुणयोरतरुणयोर्वा निष्पन्नो द्वयोर्निष्पन्नयोरनिष्पन्नयोर्वासपरिवारः द्वयोः सपरिवारयोरपरिवारयोर्यासलब्धिकः द्वयोः सलब्धिकयोरलब्धिकयोर्वा यो भवत्यभ्यासे समीपे स निस्तारणीयः । एते पञ्च गमा भिक्षौ भवन्ति अभिषेकगमाश्चत्वारो निष्पन्नतया तस्य निष्पन्नानिष्पन्नगमाभावात् । शेषाणां तु क्षुल्लकस्थविराचार्याणां च भिक्षोखि पञ्चैव गमाः । तत्र भिक्षुकादिक्रमकरणे कारणमाह
[ भा. ७२१]
असते पच्चा तरणंमि, माहोज्ज सव्वपत्थारो । खुड्डो भी नुकंप असही घायस्स थेरोय ।। गणि आयरियाउ सहू देहवि ओएउ साहसविवज्जी । एमेव सांमि वि उदिन्नवेदोत्ति नाणत्तं ।।
[ भा. ७२२]
बृ- भिक्षवोऽहि यदि राज्ञा पिट्टयितुमारभ्यन्ते तदा ते किञ्चिदगीतार्थत्वेनासहमानाः प्रत्यास्तरयेयुः। प्रत्यास्तरणं नाम संमुखीभूय युद्धकरणं । ततोऽसहमाने जातावेकवचनं । षष्ठयर्थेच सप्तमी । असहमानानां प्रत्यास्तरणे प्रतिकूलमभिमुखीभूयस्तरत्वकरणे मा सर्वप्रस्तारः समस्तसङ्घोपद्रवो भूयात्। किमुक्तं भवति ? मा गाढतरं प्रद्विष्टः सन् राजा सर्वमपि सङ्घमुपद्रवेत् । अनेन कारणेन पिट्टनद्वारे भिक्षुः प्रथममुपात्तः, तदनन्तरं क्षुल्लकः स हि बालत्याद्भीरुरनुकम्प्यश्च । ततः स द्वितीयस्थाने स्थापितः । तदनन्तरं स्थविरो यतः स्थविरत्वेनाङ्गप्रत्यङ्गानां श्लथीभूततया घातस्य पिट्टनस्यासहः गणि आयरियाउ सहू इत्यादि गणी गच्छाधिपतिराचार्य आचार्यपदार्ह एतौ द्वावपि सहौ समर्थो घातस्येति सम्बध्यते । अपि च देहवियोगेऽपि देहभ्रंशे अपि तुशब्दोऽपिशब्दार्थे साध्वसविवर्जितौ अविमृश्य प्रवृत्तिः साध्वसं तद्विवर्जितौ संमुखीभूय युद्धप्रदानलक्षण साध्वसरहिताविति भावः । ततः स्थविरानन्तरं तौ द्वावपि उपात्तौ तत्राप्यभिषेकादतिशयेन सहो गच्छाधिपतिरित्यभिषेकानन्तरं गणिन उपादानं एवमेवेत्यादि भ्रंशनसंयमच्यावनद्वारेऽप्येवमेव अनेनैवप्रकारेण भिक्षुकादिक्रमकरणे कारणमभिधानीयं, नवरं भिक्षुदीर्णवेदोऽपि संभवतीति नानात्वं । किमुक्तं भवति ? यदि भिक्षोस्तरुणतया प्रचुरमोहनीयोदयतया उत्प्रवाजनमनुकूलं भवेत् । ततः स क्षिप्रमुत्प्रव्रजेदिति प्रथमं भिक्षुग्रहणं, तदनन्तरं क्षुल्लकादिक्रमकरणे प्रयोजनं प्रागुक्तमवसातव्यम् एतच्च लाघवाय प्रस्तावादुक्तं संप्रत्यधिकृत एवं पिट्टनद्वारे साध्वीनां निस्तारण विधिमाहः- भिक्खुणी खुट्टीथेरी, अभिसेगाय पवत्तिनीचेव; करणं तासिंइणमो, संजोगगमं तु वच्छामि ।। भिक्षुकी क्षुल्लिका स्थविरा अभिषेकाप्रवर्त्तिनी च एतासामेवं क्रमोपन्यासे कारण साधुविषये पागुक्तमेवावसातव्यम् । तासां पञ्चानामपि करणं निस्तारणकरणमिदं वक्ष्यमाणं संयोगगमं वक्ष्यामि प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति
[ भा. ७२३ ]
तरुणी उनिप्फन्ना परिवार सलद्धिया य अभासे । अभिसेयाए चउरो सेसाणं पंच चेव गमा ।।
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४५
उद्देशक ः १, मूलं :२०, [भा. ७२३]
वृ- अस्याः साधुगतगाथाया इव व्याख्या । सम्प्रति द्वयोरपि साधुसाध्वीवर्गयोः संयोगेन निस्तारणविधिमाह[भा.७२४] पंतावणमीसाणंदोण्हं वग्गाणं होइकरणंतु ।
पुव्वं तुसंजईणंपच्छा पुन संजयाणभवे ।। वृ-पंतावणं नाम पिट्टनं । तत्र मिश्रयोर्द्वयोरपि वर्गयोः साधुसाध्वीरूपयोः करणं निस्तारणकरणं भवति । पूर्व संयतीनां पश्चात्पुनर्भवतिसंयतानां । तद्यथा-भिक्षुभिक्षुक्योः पूर्वंभिक्षुकी पश्चाभिक्षुः। एवं क्षुल्लकक्षुल्लिकयोः पूर्वं क्षुल्लिका स्थविरास्थविरयोः स्थविरा । अभिषेकाभिषेकयोरभिषेका । आचार्यप्रवर्तिन्योः प्रवर्तिनी पश्चादाचार्यः । गतंपिट्टनद्वारमधुना संयमच्यावनद्वारमाह[भा.७२५) भिक्खू खुडेथेरे अभिसेयायरिय संजमे पड्डुप्पन्ने ।
करणे तेसिंइणमोसंजोगगमंतुवोच्छामि ।। वृ-भिक्षुक्षुल्लकःस्थविरोअभिषेक आचार्यः । कथंभूत? एकैकइत्याह-संयमेप्रत्युत्पन्नो वर्तमानः तेषां भिक्षुप्रभृतीनां पञ्चानां निस्तारणकरणमिदं वक्ष्यमाणंसंयोगगम संयोगतोऽनेकप्रकारं वक्ष्यामि । यथाप्रतिज्ञातमेव करोति[भा.७२६] तरुणे निप्फपन्नरिवारेसलद्धिएजे यहोति अब्भासे |
अभिसेयंमियचउरो संसाणं पंचचेवगमा ।। वृ. अस्या व्याख्याप्राग्वत् । सम्प्रतियदुक्तं उदिन्नवेदो तिनाणत्तमिति' तद्व्याचिख्यासुराह|भा.७२७) अपरिणतोसो जम्हा अन्नभावं वएज तो पुव्वं ।
अपरिणामो अहवान निजइ किंचिकाहीइ ।। वृ-स भिक्षुर्यस्मादपरिणतो परिणामत्वाच्चान्यंभावमुत्प्रवाजनाभिप्रायं लक्षणं व्रजेत् । ततः स सत्वरमेवोत्प्रव्राजते । अन्यच्च अथवा न ज्ञायते सोऽपरिणामः सन् किंचीति किमपि संमुखीभूय युद्धं करिष्यति । येन सकलस्यापि सङ्घस्योपद्रवो भवेत् । तत एतद्दोषभयात्पूर्व भिक्षुनिस्तारणीय इति पूर्व तस्योपादानं, शेषाणां तु क्रमोपन्यासे प्रयोजनं पिट्टनद्वारयदवसेयमिति । अत्रैव साध्वीरधिकृत्य निस्तारणविधिमाह[भा.७२८] भिक्खुणि खुडी थेरी अभिसेगपवित्तिनि संजमे पडुप्पना ।
करणंतासिंइणमोसंजोगगमंतुवोच्छामि ।। [भा.७२९] तरुणी निप्फन्त्रपरिवारा सलद्धिया जा यहोइअब्भासे ।
अभिसेयाएचउरो सेसाणं पंचचेवगमा ।। वृ-इदंगाथाद्वयमपि प्राग्वत् । सम्प्रतिबद्धे लभते इति द्वारव्याख्यानार्थमाह[भा.७३०] खुड्डे थेरे भिक्खु अभिसेयायरियभत्तपानंतु ।
करणंतेसिंइणमो संजोगगमंतुवोच्छामि ।। . वृ- क्षुल्लकः, स्थविरो, भिक्षुरभिषेक आचार्यस्तेषां पञ्चानामप्येवं क्रमव्यवस्थितानां राज्ञा निरुद्धं भक्तपानमधिकृत्य करणं निस्तारकरणं संयोगगम संयोगतोऽनेकप्रकारं वक्ष्यामि । यथा प्रतिज्ञातमेव करोति
[भा.७३१] तरुणेनिष्फन्नपरिवारेसनद्धीए जे व होइअब्भासे ।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-१/२० अभिसेयंमियचउरो सेसाणं पंचचेवगमा ।। वृ-शक्तीसत्यांपञ्चापियुगपन्निस्तारयेत् ।शक्त्यभावे एकैकहान्यायावत्पूर्वक्षुल्लकंनिस्तारयेत्, सोऽपि यदैकस्तरुणोऽपरोऽतरुणः । तरुणो नाम प्रथमकुमारत्वे वर्तमान इतरोऽतरुणस्तयो स्तरुणोनिस्तारणीयः तरुणयोरतरुणयोर्वानिष्पन्नः, बालस्य सूत्रार्थ निष्पन्नता वज्रस्वामिन इव भावनीया । द्वयोर्निष्पन्नयोर्यासपरिवारः द्वयोः सपरिवारयोरपरिवारयोर्वा सलब्धिकः । द्वयोः सलब्धिकयोरलब्धिकयोर्वायोभवत्यभ्यासेसनिस्तार्यः । एतेपञ्चगमाः क्षुल्लकस्य ।अभिषेके चत्वारः निष्पन्नतया तस्य निष्पन्नानिष्पन्नगमाभावात् शेषाणां स्थविरभिक्ष्वाचार्याणां पञ्च गमाः ।। सम्प्रति साध्वीरधिकृत्य निस्तारणमाह[भा.७३२) खुड्डियाथेरी भिक्षुणी अभिसेयपवित्तिभत्तपानंतु ।
करणंतासिंइणमो संजोगगमं तुवोच्छामि । ! [भा.७३३) तरुणी निष्पन्नपरिवारा लद्धियाजा य होइअब्भासे |
___ अभिसेयाए चउरोसेसाणं पंचचेवगमा ।।। वृ-इदंगाथाद्वयंसाधुगतगाथाद्वयमिवव्याख्यातव्यम् । अधुनाक्षुल्लकादिक्रमकरणेप्रयोजनमाह[भा.७३४ अनुकंपा जनगरिहा तिक्खनुहो होइ खुडतोपढमं ।
इइभत्तपानरोहेदुल्लभभत्तेविएमेव ।। वृ-क्षुल्लकस्य यदा प्रथमतो भक्तपानविषये निस्तारणं क्रियते तदा तस्यानुकम्पा कृता भवति, । यदि पुनस्तस्य प्रथमंनिस्तारोन क्रियते । किन्त्वाचार्यादीनांतदाजनगर्दा यथाधिगतान्मुण्डान् यद्वालं बुभुक्षाक्रान्तंमुक्त्वाआत्मानं चिंतितवन्तइति । अपिचबालत्वादेवसतीक्ष्णक्षत्त्वाच्चस्तोककालेनापि भक्तपाननिरोधेन क्लममुपयाति, तेन कारणेन क्षुल्लकः प्रथमं निस्तार्यते तदन्तरं स्थविरः । सोऽपिहि बालतवस्तोककालेनापिभक्तपाननिरोधेनक्लाम्यति । केवलं क्षुल्लकापेक्षयामनाक्सह इतितदनन्तरं तस्योपादानं स्थविरादपि भिक्षुश्चिरकाल सह इति तदनन्तरं तस्योपादानं । ततोऽप्यभिषेकः समर्थस्तस्मादाचार्य इति तदनन्तरं तस्योपादानं स्थविरादपि भिक्षुणोपात्ताविति इति प्रथम भक्तपाननिरोधक्षल्लकादिक्रमकरणे प्रयोजनं गतं बंधलभंतमलभंत इति द्वारम् ।। अधुना दुर्लभभक्तद्वारमाह- दुल्लभभत्तेवि एमेव एवमेव अनेनैव प्रकारेण दुर्भिक्षत्वेन दुर्लभभक्ते निस्तारणविधिर्वक्तव्यः । तद्यथा[भा.७३५] खुडेथरे भिक्खूअभिसेयायरिय दुल्लभंभत्तं ।
करणंतेसिंइणमो संजोगगमंतुवोच्छामि ।। [भा.७३६] तरुणे निप्फन्न परिवारे सलद्धिएजेय होइअब्भासे ।
अभिसेयंमि यचउरो सेसाणंपंचचेवगमा ।। [भा.७३७] . खुड्डियथेरी भिक्खुणि, अभिसेयपवितिदुल्लभभत्तं ।
करणंतासिं इणमोसंजोगगमंतुवोच्छामि ।। |भा.७३८] तरुणी निप्फन्त्रपरिवारा, सलद्धिया जाय होइ अब्भासे ।
अभिसेयाएचउरो सेसाणं पंचचेवगमा ।। वृ-क्षुल्लकादिक्रमकरणप्रयोजनमपितथैव वक्तव्यम् ।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
उद्देशकः १, मूलं: २०, [भा. ७३८]
गतंदुर्लभभक्तद्वारं भक्तपरिज्ञाद्वारं ग्लानद्वारंचयुगपदाह[भा.७३९) परिणाय गिलाणस्सय दोण्हवि कयरस्स होति कायव्वं ।
असतीए गिलाणस्सय दोण्ह विसंतेपरिणाए ।। वृ- परिज्ञातंति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् भक्तपरिज्ञाशब्दः प्रत्याख्यानवाचीत्वात्तस्य च परनिपातः प्राकृतत्वात्सुखादिदर्शनाद्वाप्रत्याख्यातभक्तस्यस्लानस्य चसंभवेद्वयोर्मध्येकतरस्य भवति कर्तव्यम् ? । उच्यते-शक्तौ सत्यां द्वयोरपि कर्तव्यम् । अथ न शक्तो द्वयोरपि कर्तुं ततो ग्लानस्य कर्तव्यम्, तस्य जीवितसापेक्षत्वात् । शक्ती सत्यांद्वयोरपि वैयावृत्ये क्रियमाणे सति परिज्ञाते भक्ते प्रत्याख्यातभक्तस्येत्यर्थः । विशेषतरं कर्तव्यमिति वाक्यशेषः अथ शक्तावसत्यां ग्लानस्य कर्तव्यमित्युक्तम् किं कारणमत आहभा.७४०] सावेक्खो उगिलाणो निरवेक्खो जीवियंमि उपरिणी ।
इइदोण्हविकायव्वे उक्कमकरणेकरेअसहू ।। वृ- प्लानो जीविते जीवने सापेक्षः, परिज्ञी भक्तपरिज्ञानवान् जीविते निरपेक्षस्ततोऽवश्यं ग्लानो जीवयितव्य इति, द्वयोरपि कर्तव्येऽसहोऽसत्यां उत् क्रमेण भक्तपरिज्ञावन्तमुलंध्य म्लानस्य करणं करणीयं वैयावृत्यं कुर्यात् । यदुक्तं शक्तौ सत्यां द्वयोरपि कर्तव्ये प्रत्याख्यातभक्तस्य विशेषतः कर्तव्यमिति । तत्रकारणमाह[भा.७४१] वसहे जोहेयतहा निजामगविरहिए जहापोए ।
पावति विमासमेवं भत्तपरिणाएसंमूढो ।। दृ-यथावृषभोबलीवर्दसुसारथिरहितः,यथावायोधाःसुस्वामिविरहितास्तथा निर्यामकविरहितः पोतः प्राप्नोति विनाशमेवं भक्तपरिज्ञायां सम्यक् निर्यामकाभावतः संमूढः सन् समाधिलक्षणप्राणविनाशमाप्नोति । तत्रप्रथमंवृषभदृष्टान्तंभावयतिभा.७४२] नामेण विगोएण विपलायंतो विसावितोसंतो।
अविभीरू विनियत्तइवसहो अप्फालिओ पहुणा ।। वृ-यथा दृषभः प्रथमं सारथिरहितः सन् प्रतिवृषभेण युद्धे पराजितो विपलायते न युद्धाभिमुखी भवति । विपलायमानश्चकथमपिप्रभुणासारथिनादृष्टः सन्नाम्नागोत्रेणचशापितःशब्दितआकारित इत्यर्थः । तथा प्रसादपुरस्सरमास्फालितश्च स्कन्धादिप्रदेशेषु हस्तेन तत एवं प्रोत्साहितसत्वः सन्, अपिसंभावने । भीरुरपि विपलायमानोऽपि पुनरपि प्रति वृषभेण सह युद्धदानाय प्रतिनिवर्तते । एवं कृत प्रत्याख्यानोऽपि सम्यग् निर्यामकाभावतो जातमन्दपरिणामोऽपि निर्यामकेन प्रोत्साहितः सन् प्रतिनिवर्तते ।सपरीषहचमूमभिभवितुमितिभावितोवृषभदृष्टान्तः । सम्प्रतियोधदृष्टान्तभावनामाह[भा.७४३] अप्फालिया जहरणेजोहाभंजंति परबलाणीयं ।
गीयजुतोउ परिणी तह जिणइ परीसहानीयं ।। वृ-प्रभुणा नाम्ना गोत्रेण गुणप्रशंसने च आस्फालिता आ समन्तात् स्फार प्रापिता यथा योधाः सुभटा रणे संग्रामे परबलानीकं परेषां वैरिणां बलं तच्च तत् अनीकं च परबलानीकं भञ्जन्ति । तथा परिजी भक्तपरिज्ञावान् गीतयुतसम्यग् निर्यामकोपेतो जयति अभिभवति परिषहानीकमिति । उक्ता योधदृष्टान्तभावना | सम्प्रति पोतदृष्टान्तभावनाप्राह
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - ११/२०
[ भा. ७४४ |
सुणिऊणनिज्झामगविरहियस्स पोयस्स जह भवे नासो ।
गीयत्थविरहियस्स उ तहेव नासी परिणिस्स ।।
वृ- सुनिपुणः सम्यग् जलमार्गकुशलः तेन निर्यामकेन विरहितस्य पोतस्य यथा भवति विनाशस्तथैव गीतार्थविरहितस्य परिज्ञिनः कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य भवति विनाशः प्रत्याख्यानफलस्य सुगतिलाभस्याभावात् ! [भा. ७४५]
निउणमतिनिखामगपोतो जह इच्छियं वए भूमिं । गीयत्थेनुवेतो तब परिनी लहड सिद्धिं ।।
बृ- यथा पोतः प्रवहणं निपुनमतिनिर्यामकः कर्णधारो यस्य स तता ईप्सितां भूमिं व्रजति । एवं गीतार्थेनोपेतो युक्तः सन् परिज्ञी लभते सिद्धिं मोक्षमिति उक्ता पोतदृष्टान्तभावना । अथ किं तस्य विशेषतरं करणीयमित्यत आह[ भा. ७४६ ]
उव्वत्तणाय पानग धीरवणा चेव धम्मकहणाय । अंती बहिनीहरणं तम्मिय काले नमोक्कारो ।।
वृ- तस्य कृतभक्तप्रत्मयाख्यानस्य स्वयमुद्वर्तनं कर्तुमशक्नुवत उद्धर्तना कर्तव्या । तस्यां च क्रियमाणायां महान आश्वासो भवति समाधिं च परमां लभते, ततः साधयति परममुत्तमार्थं, तथा तृषापीडितस्य सतः पानकंपानं समर्पणीयं । धीखणाचेवत्ति दुःखेन परिताप्यमानस्य धीरापना कर्तव्या । यथा धीरोभव धीरो भव अहं तवैतत् दुःखं विश्रामणादिना अपनेष्यामि अपिच पुण्यभागिन् ! सहस्वैवत् दुःखं सम्यगत एव तत्सहनानन्तरमचिरात्सर्वदुःखप्रहीणो भविष्यसि इत्यादि । तथा धर्मकथानापूर्वपूर्वपरमदुःखकारिमुनिचरितरूपा कथयितव्या । तथा मध्ये धर्ममसहमानस्य बहिर्निर्हरणं बहिर्नयनं बहिर्वातादिकमसहमानस्य अन्तर्निर्हरणं तथा तस्मिन् काले मरणसमये नमस्कारो दातव्यः ।
गतं परिज्ञाद्वारं ग्लानद्वारं च । सम्प्रति संयमातीतद्वारं वादिद्वार चाहजोव्विय भंसिजते गमतीसोचैव भंसियाणंपि ।
[भा. ७४७]
हेठा अकरियवादी भणितो इणमो किरियवादी ।।
वृ य एव चारित्राद्भ्रश्यमाने संयमप्रत्युत्पन्नद्वारे गमक उक्तः स एव भ्रंशितानामुत्प्रव्रजितानामपि ध्रियमाणानां वेदितव्यः न पुनः किञ्चिदपि नानात्वं । गतं संयमातीतद्वारमधुना वादिद्वारमाहअकिरियवादी इत्यादि य एव प्राक्परवादिनि गम उक्तः स एवात्रापि द्रष्टव्यः । केवलं सोऽक्रियावादी भणितो । अयं तु क्रियावादीति विशेषः । यत्र स्थाने वादी दातव्यः तत्र गतस्य यत्कर्तव्यं तथा चाहवादे जेन समाही विज्ञागहणं च वादिपडिवक्खो ।
[भा. ७४८ ]
सूत्तं न सरइ विक्खेवेणं निव्विसमाणो तहिं गच्छे ||
वृ- वादे वादविषये येन तस्य समाधिरुपजायते तत्सर्वं क्रियते, तद्यथा-यदिभणति वाक्पाटवकारि ब्राहृम्याद्यीपधं दीयतामिति तद्दीयते शरीरजाड्यापहारि तदुपदिष्टं वैद्योपदिष्टं वा किञ्चिद्वस्तु यदि वा दुग्धादिविकृति प्रणीतभक्तं अथवा देशस्नानं सर्वस्नानं वस्त्रादिविभूषा वा विद्याग्रहणं च । 'वादिपडिवक्खो 'ति विद्याग्रहणं वा वादिप्रतिपक्षः वादिविद्या प्रतिपक्षभूतं कार्यते । किमुक्तं भवति ? याः प्रतिवादी विद्या जानाति तासां प्रतिपन्थिन्यो या अन्या विद्या यथा- 'मोरीनउलिविराली' इत्यादि तासां ग्रहणं कार्यते । कस्मादेतत्सर्वं क्रियते इति चेदुच्यते गुणदर्शनात्तथाहि ब्राह्मया
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं : २०, [भा. ७४८]
२४९ द्यौषधोपयोगतो वाक्पाटवं, शरीरजाड्यापहार्योषधाभ्यवहारतः शरीरलघुता, दुग्धप्रणीताहाराऽभ्यवहारतो मेधाविशिष्टं च धारणावलं, सर्पिः सन्मिश्रभोजन भुक्तित उा घृतेन पाटवमिति वचनात् देशतः सर्वतो वा स्नानेन वस्त्रादिभूषायां च तेजस्विता प्रतिपक्षविद्याग्रहणतो महान्मानसिकोऽवष्टम्भः । एतत्सर्वं वादवेलायामुपयोगि । तथा चाह[भा.७४९] वायापुगललया मेहाउज्जाय धारणाबलंच ।
तेजस्सिया सत्तं, वायाय इयंमिसंगामे ।। वृ- वाग् व्यक्ताक्षरा, पुद्गललधुता शरीरपुद्गलानां जाड्यापगमः, मेघा अपूर्वापूर्वऊहणोहात्मको ज्ञानविशेषः । ऊर्जा बलं प्रभूततरभाषणेऽपि प्रवर्धमानस्वबलः आन्तरं उत्साहविशेष इत्यर्थः,। धारणाबलं प्रतिवादिनःशब्दतदर्थावधारणं बलं, तेजस्विताप्रतिवादिक्षोभापादिकाशरीरस्य स्फूर्तिमती दीप्यमानता, सत्वं प्राणव्यपरोपणसमर्थविद्याप्रयोगेऽप्यचलितस्तन्मानोपमर्दहेतुरवष्टम्भः । एतत्सर्वं वाड्मये संग्रामे उपयुज्यते ।
मू. (२१) परिहारकम्पठिते भिक्खूबहिया थेराणं वेयावडियागच्छेज्जा । थेराय से नो सरेजा कप्पड़ से निव्विसमाणस्स एगराइयाएपडिमाए"०
दृ-अत्रनो सरेज्जा इतिविशेषः,शेषसमस्तमपिपूर्ववत् । नोसरेज्जा इत्यस्यायमर्थः-एषपरिहारतपो यहन्तष्ठितीतिस्थविराआचार्यानस्मरयुः । कस्मान्नस्मरेयुरितिचेत्? उच्यते-व्याक्षेपात् । तथा चाहनसरइ इत्यादि पूर्वगाथाश्चा) विद्यानां निमित्तानां प्रत्युत्तराणां च कथनतो बहुविधसन्देशकथनतो वा आचार्यो न स्मरति । ततस्तस्मिन्न स्मरणे सति निर्विशमानक एव गच्छेत् । गत्वा च यत्र गन्तव्यं तत्र यत्करोति तदाह[भा.७५०) तत्थगतोविय संतोपुरिसंथामंच नाउतो ठवणं ।
साहीणमसाहीणे गुरुम्मिठवणाअसहणेउ ।। वृ- गतोऽपि च सन्पुरुषं प्रतिवादिलक्षणं प्रचण्डं वा स्थामप्राणमात्मनो ज्ञात्वा तदनन्तरं यदि समर्थमात्मानं संभाव्यादितदान निक्षिपति, अथाशक्तिःसंभाव्यतेततःस्थापनानिक्षेपणंपरिहारतपसः कर्तव्यम् । किमुक्तं भवति ? दुर्जयः खलु प्रतिवादी न यथाकथञ्चन जेतुं शक्यते अहं च क्षामतया बहुविधमुत्तरंदातुमशक्तोमतिमोहोवातदानीमम क्षामस्वाभवेत्इतियदिसंभावयति, तर्हि निक्षिपति, । अथकथंसनिक्षिपतीत्यतआह-साहीणेत्यादिस्वाधीने सन्निटुंते, अस्वाधिने असन्निहित गुरावसहस्य स्थापना परिहारतपसो निक्षेपणं भवति । इयमत्र भावना-यद्याचार्यः सन्निहितो भवति ततः स एव तं निक्षेपयति । अथ नास्ति सन्निहितः ततो न शक्तः क्षामत्वेन परिवादिनं जेतुमित्यालम्बनतः स्वयं निक्षिपति । अत्र पर आह-“ननु यदि स्वयं निक्षिपति ततः स आत्मच्छंदसा निक्षिपन् यदि उद्घातितं वहति ततो अनुद्घातितंप्राप्नोति, अथानुद्घातितंततः परतरं स्थानमाप्नोति" इति । सूरिराह[भा.७५१] काम अप्पच्छंदो निक्खियमाणोउदोसवंहोइ ।
तंपुन जुजइ असढे तीरियकज्जे पुन यहेजा ।।। वृ-कामशब्दो मकरध्वजे अवधृतौ च । इहावधृते काममवधृते काममवधृतमेतत् आत्मच्छंदसा निक्षिपन्दोषवान्भवतिपरंनिष्कारणे, यदिपुनरशठः सन्एवं चिन्तयतिनशक्तःक्षामतया परवादिनं जेतुमिदानींतीरितः कार्यः समाप्तकार्यः 1पुनर्भूयोवहेयमितिततस्तस्मिन् निक्षेपणंयुज्यतेएव अदुष्टमेव
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १ १/२१
पुष्टालम्बनत्वात् । ।
मू. (२२) परिहारकप्पठिए भिक्खुबहिया धेगणं वेयावडियाएं गच्छेजा थेराय से सरिता वा नो सरिजा वा नो कप्पइत्ति ।। से निव्विसमाणस्स०
वृ- एतदपि सूत्रं तथैव, नवरमेतावान् विशेषः । थेराय से सरिज़ा वा नो सरिज़ा नो कप्पइ से निव्विसमाणस्सेति । अस्यायमर्थ:- स्थविरा से तस्य परिहारकल्पं स्मरेयुर्यदि वा व्याक्षेपान्न स्मरेयुः । वाशब्दादुभावपि न स्मरेयातां तथापि यदि निर्विशमानको गच्छति ततः से तस्य निर्विशमानकस्य एकरत्रिक्या प्रतिमया एकरात्रिकेण वा साभिग्रहेण कचिदपि प्रतिबन्धमन्तरेण गच्छत इत्यादि । तथा चाह
[ भा. ७५२ ]
२५०
सरमाणे जो उगमो अस्सरमाणेवि होइ एमेव ।
एमेव मीसगम्मि विदेसं सव्वं च आसज्जा ।।
बृ- इह त्रीणि सूत्राणि, तद्यथा- प्रथमं स्मरणसूत्रं, द्वितीयमस्मरणसूत्रं, तृतीयं मिश्रकसूत्रं स्मरणास्मरणसूत्रमित्यर्थः । तत्र य एव गमः स्मरणे स्मरणसूत्रे उक्तः एमेव अनेनैव प्रकारेण प्रथमसूत्रप्रकारेणेत्यर्थः । अस्मरणे अस्मरणसूत्रे भवति गमः । एवमेव अनेनैव प्रकारेण मिश्रकसूत्रेऽपि तत्र सूत्रत्रयेऽपि वहनं निक्षेपणं झोषो वा देशं सर्वं वा आसाद्य प्रतीत्य द्रष्टव्यः । तत्र द्वयोरपि विस्मरणं सूचितं । तत्र कारणमाह[ भा. ७५३ ]
विज्जानिमित्त उत्तर कहणे अप्पाहणाय कहियाओ ।
अतिसंभम तुरिय विणिग्गयाण दोपहंपि विस्सरियं । ।
बृ-विद्यानां प्रति विद्या प्रतिपक्षभूतानां निमित्तानामनेकप्रकाराणामुत्तराणां प्रतिवादिविषयाणां यथा यदिस वादी एवं ब्रूयात् ततो भवानित्थं वदेदित्येवमादिरूपाणां कथने तथा अप्पाणाय संदेशकाः बहुका कथिताः । तत आचार्यस्यातिसंभ्रमेण इतरस्यापि चातिसंभ्रमादेव त्वरितविनिर्गतस्य द्वयोरपि विस्मृतं, यथा परिहारतपो निक्षेपणीयमिति । तत्र यदि आचार्याः स्मरेयुः स वा स्मारयति तदा निक्षिप्य गच्छति । अथ द्वयोरपि विस्मृतं परिहारतपो निक्षेपणीयमिति । अथद्वयोरपि विस्मृतंतदा निर्विशमानक एव याति । यदा तु पूर्वं स स्मृतवान् न पश्चात्तदा का वार्त्तेत्यत आह
[ भा. ७५४ ]
पुव्वं सो सरिऊण संपत्थिए विजमादि कजेहिं ।
जस्स पुनो विस्सरियं निव्विसमाणे तर्हिपि वए । ।
बृ- पूर्व स परिहारिक: स्मृत्वा परिहारतपो निक्षिप्य मया गन्तव्यमिति विचित्य संप्रस्थिते सम्प्रस्थानकाले विद्यादिकार्यैर्विद्याग्रहणादिकार्यैर्व्याकुलीभूततया यस्य पूनर्विस्मृतं यो विस्मृतं गतवान् तत्रापि पूर्वं स्मरणे पश्चाद स्मरणे निर्विशमानो व्रजेत् । सम्प्रति यदुक्तं देशं वा सर्व वा आसाद्येति तद्वयाख्यानयति
[ भा. ७५५ ]
देसं वा विवहेखादेच ठवेज अहव झोसिज्जा ।
सव्वं वा विवहेज्जा सव्वं ठविज सव्वं व झोसिज्जा ।।
वृ-त्रिष्वपि सूत्रेषु परस्परसमुच्चयार्थाः । तथा त्रिष्वपि सूत्रेषु देशंवा वाहयेदपि, देशंवा स्थापयेदपि, अथवा देशंझोषयेदपि, सर्व वाहयेदपि सर्वं वा स्थापयेदपि सर्वं वा झोषयेदपि । अत्र वाशब्दाद्देशं वेत्याद्यपेक्षया विकल्पार्थाः । अपि शब्दाः पूर्ववत् । अथ कथं देशस्य वहनादि ? उच्यते परिहारतपः
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
उद्देशक : १, मूलं :२२, [भा. ७५५] प्रायःसर्वं व्यूढंस्तोकं तिष्ठति । अत्रान्तरेच गमनकार्यमधिकृतंसमुत्पत्रंततः आचार्यैरुक्तम्[भा.७५६ निक्खिव ननिक्खिवामी पथिच्चिय देसमेवबोज्झामि ।
असह पुन निक्खिवए झोसंतिमेएज तवसेसं ।। वृ- निक्षिपमुञ्च अधिकृतं परिहारतपः । यतइदंगमनकार्यमिदानी समुत्पन्नं, तत्रसमर्थः सन् प्राह न निक्षिपामि मुञ्चामि यदेनं देशं पथ्येव मार्ग एव वोक्ष्यामि न पथि क्लमं गमिष्यामि शक्तत्वात, असहोऽसमर्थःसन्पुननूनमहंगमिष्यामीतिविचिन्तयन्तंदेशंनिक्षिपति, अथवासे तस्ययदवशेषं स्तोकमव्यूढमवतिष्ठति तत्तस्य संप्रस्थितस्य वाचार्याः प्रसादबुद्धया समस्तं झोषयंति मुञ्चन्ति । यथा महति प्रयोजने त्वं संप्रस्थितो वर्तसे इति मुक्तं प्रसादतस्तवैतत् तपः शेषमिति ! । तदेवं देशस्य वहननिक्षेपण झोषाभाविताः । सम्प्रति सर्वस्य तान् भावयति[भा.७५७) एमेव यसव्वंपिव दूरद्धाणमितंभवे नियमा।
__एमेव सव्वदेसे वाहणझोसा पडिनियत्ते ।। वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण सर्वमपि बाह्यं निक्षेपणीयं झोषणीयं च भावनीयं, नवरं तद्भवति बाह्यादिकं नियमात् दूराध्वनि । तथाहि-कस्यापिपरिहारतपो दत्तं वोढुंचस प्रवृत्तः । अत्रान्तरेच गमन प्रयोजनमुपजातं,ततआचार्याब्रुवते-'भद्रसमुत्पन्नमिदंगमनप्रयोजनंतस्मानिक्षिपपरिहारतप' इति । समर्थःसन्प्राह-'भगवन्गच्छन्नपिसमर्थोऽहं वोढुंअध्वनोदूरत्वाच्चमार्गेएव समस्तंवोक्ष्यामि । तथा हि-सर्वजघन्यं परिहारतपो मासिकं, तदापन्नोऽसौ, गन्तव्यं चानन्दपुरात् मथुरायां । ततस्तत्तपो मार्ग एव समाप्तिमुपयातीति । असमर्थः पुनर्निक्षिपति यदि वा महत्प्रयोजनमुपस्थितं गरीयांश्चाध्वा एतस्य च प्रयोजनस्यायमेवगुणागरीयस्त्वात् कर्ता । ततःसम्यक्प्रवचनभक्तोऽयं परमदुष्करकारीतिविचिंत्य सूरयः सर्वमपितस्यप्रसादतोमुञ्चति । एवंसर्वस्य वहननिक्षेपझोषाएमवेत्यादि, एवमेव अनेनैवप्रकारेण प्रतिनिवृत्तेः प्रत्यागतस्य देशस्य सर्वस्य वा वाहनाझोषौ वेदितव्यौ । तद्यथा-यदि गच्छता देशो निक्षिप्तस्ततःसदेशः प्रत्यागतेनोह्यते । अथ समस्तंततः सर्वमिति । यदिवाअहोदुष्करमिदंकार्यमनेन कृतमिति परितुष्टाः सूरयो निक्षिप्तंदेशंसर्वंवा मुञ्चति । एवं प्रत्यागतस्य देशसर्ववाहनझोषौ ।अथ कथं देशस्य वा प्रसादतो झोषकरणं, नखलुप्रसादतः पापमुपयातीतितत आह[भा.७५८] वेयावच्चकरणंहोतिअनुग्घातिए विउग्घायं ।
सेसाण अनुग्धाया अप्पच्छंदोववेताणं ।। वृ- यथा अनुद्घातिते परिहारतपसि प्राप्ते वैयावृत्यकराणां सङ्घादिवैयावृत्यप्रवृत्तानामुद्घातिपरिहारतपोभवति ।दानयोग्यवैयावृत्यालम्बनेनतेषामवलम्बितत्वात् । एवंकदाचित्देशकालाद्यपेक्षया देशस्य सर्वस्य वा झोषोऽपि क्रियते । तथा तीर्थकरानुज्ञाप्रवृत्तेः । तथा चोक्तम्-तित्थगरेहि भणियं वेयावच्चकराणां झोसो भवति, अनुद्घातितं उग्घाइयं कज्जइ इति शेषाणां वैयावृत्यालम्बनरहितानामुद्घातिते प्राप्तेऽनुद्घातितमेव दीयते । तथाये वैयावृत्यालम्बनरहिता आत्मच्छंदसा निक्षिपन्तो यदि उद्घातितं वहन्त आसीरन् । तदानुद्घातितं दीयते अथ अनुद्घातितं निक्षिप्तवन्तस्तत उपरितनं तेषां प्रायश्चित्तमिति।
मू. (२३) जे भिक्खू गणाओ अवकम्म एकल्लविहारपडिम उवसंपजिताणं विहरितए पुनो आलोएज्जा पुनो पडिक्कमेजापुना छेयपरिहास्सउवहावेजा ।।
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- १/२४
मू. (२४) एवं गणावच्छेइए ||
मू. (२५) एवं आयरिय उवज्झाए ।।
वृ-सूत्रं 'भिक्खूयगणातो अवक्कम' इत्यादि । अथास्य सूत्रस्य पूर्वसूत्रेण सह कः सम्बन्धस्तत आह[भा. ७५९] निगमनं तु अहिंकयं, अमुवत्ततिवातवाधिकाराओ । तं पुनवि तिन्न गमनं इमं तु सुत्तं उभयहा वि ।।
वृ- अनन्तरसूत्रे पारिहारिकनिर्गमनमधिकृतमुक्तमिहापि तदेव निर्गमनमुच्यते । अथवा अनन्तरसूत्रे तपसोऽधिकारोऽनुवर्तते । इहापि स एव तपोऽधिकारः । तत्पुनरनन्तरसूत्रं निर्गमनमभिहितं च वितीन्नमनुज्ञातमिदं तु सूत्रं निर्गमनमुभयथापि वितीर्णमवतीर्णं चभाषते । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य सूत्रस्य व्याख्या-भिक्षुः प्रागुक्तशब्दार्थश्च पुनरर्थात् वाक्यभेदे स च वाक्यभेदः सुप्रतीतः, पूर्वसूत्रवाक्याद्वितीर्णगमनाभिधायिनोऽस्य सूत्रवाक्यस्य वितीर्णावितीर्णगमनाभिधायितया कथंचिद्भिन्नत्वात्, गणाद्रच्छादवक्रम्य विनिर्गत्यएकाकि विहारप्रतिमामेकाकिविहारयोग्यां मासिक्यादिकी प्रतिमामुपसम्पद्य विहरेत् । स च गणस्य स्मरति, संभाव्यते चैतत् । तथा हि यः सूत्रार्थतदुभयैरव्यक्ती यश्चाविधिना प्रतिमां च प्रतिपद्येत् स नियमाद्भङ्गमुपैति इति । ततः सगणंस्मरन् इच्छेत् द्वितीयमपि वारं, एकं वारं पूर्वमपि प्रव्रज्याप्रतिपत्तिकालमाश्रितवान् । इदानीं द्वितीयं वारमत उक्तं द्वितीयमपि वारं, तमेवात्मीयपूर्वमुक्तगुणव्रतमुपसम्पद्य विहर्तुं, इमं च गणमुपसंपद्य पुनस्तमेकाकिविहारप्रतिमाभङ्गमालोचयेत् । गुरुसमीपे आलोच्य पुनः पुनरकारणतया तस्मात् स्थानात् प्रतिक्रमेत् प्रतिक्रम्य च यदापन्नः प्रायश्चित्तं च्छेदं परिहारं वा तस्य च्छेदस्य परिहारस्य वा करणाय पुनरुपतिष्ठेत् । इह प्रतिमाप्रतिपन्नेन यत्रैवाकृत्यं समासेवितं तत्रैवाह- दुष्टु कृतं मयेत्यादिचिन्तनत स्तदालोचितं प्रतिक्रान्तं च गुरुसमक्षं तु द्वितीयवारमिति पुनः शब्दोपपत्तिः ।
एष सूत्रसंक्षेपार्थः । विस्तरार्थं तु भाष्यकृदाह[भा. ७६० |
संधरमाणस्स विही, आयारदसासु वन्नितो पुच्विं ।
सो चेव य होइ इहं तस्स विभासा इमा होति ।।
बृ- संस्तरन् नाम स उच्यते यः सूत्रोक्तविधिना प्रतिमाप्रतिपत्तियोग्यतामुपागतः मासिक्यादीनां च प्रतिमानां मध्ये यां प्रतिमां प्रतिपन्नस्तां सम्यक् परिपालयितुं क्षमस्तस्य संस्तरतो विधिसमाचारी आचारप्रधाना दशा आचारदशास्तासु दशाश्रुतस्कन्धेष्वित्यर्थः । भिक्षुप्रतिमाध्ययने पूर्वं वर्णितः स एव इहापि अस्मिन्नप्यधिकृतसूत्रव्याख्याप्रस्तावे परिपूर्णो भवति ज्ञातव्यः, तस्य प्रस्तावायातत्वात् । तथा हि-एकाकिविहारिप्रतिमामुपसम्पद्य विहरेदित्युक्तं, ततः साक्षादुपात्ता एकाकिविहारिप्रतिमेति भवति, तद्विधिप्ररूपणावसरः । केवलंस सकलभिक्षुप्रतिमाध्ययनप्रतिपाद्य इति तत एवावधारणीयः । इह पुनस्तस्यैकाकिविहारिप्रतिमाविधिर्विभाषा कर्तव्या । यथा ईदृशस्य एकाकिविहारे प्रतिमाप्रतिपत्तिः कल्पते । अनेन च प्रकारेण प्रतिपद्यते। ईध्शश्च एकाकिविहारप्रतिमाया अयोग्य इति सा इयं वक्ष्यमाणा भवति । तामेवाभिधित्सुराह[भा. ७६१]
घर सउनिसीहपव्वइय सिक्खपरिकम्मकरण दो जोहा । थिरकरणे लगच्छखमदुग गच्छारामा ततो नीति ।।
बृ- परिकर्मकरणे द्वौ दृष्टान्तौ तद्यथा-गृहेऽवस्थितः शकुनिर्गृहशकुनिस्तथा सिंहश्च वने व्यवस्थित
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५३
उद्देशकः १, मूलं : २५, [भा, ७६१] इति गम्यते । तथा पव्वइसिक्ख त्ति प्रव्रजनं प्रव्रजितं प्रव्रज्या इत्यर्थः । शिक्षाग्रहणासेवनरूपं शिक्षाद्विकं । एतेढे द्वारेवक्तव्ये, एतच्चशेषद्वाराणामर्थग्रहणादीनामुपलक्षणमतस्तान्यपिवक्तव्यानि । ततः परिकर्मकरणं वक्तव्यं, तदनन्तरं परिकर्मितः परीक्षायां द्वौ योधौ दृष्टान्तत्वेनोपन्यसनीयौ । ततः स्थिरीकरणनिमित्तं तस्योपसर्गव्यावर्णनायां सूत्रार्थकरणव्यवस्थितैऽकाक्षरूपं क्षपकद्विकज्ञातं वक्तव्यम् ।ततएवंकृतपरिकर्मासन्गच्छारामात्सर्वर्तुकपुष्पफलोपगारामरूपात्गच्छाद्विनिर्गच्छति । एष द्वारगाथा संक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेवविरीषुः प्रथमतो गृहशकुनिदृष्टान्तंभावयति[भा.७६२] वासगगयं तुपोसति चंचूपूरेहिं सउणियासावं ।
वारेइतंउड्डूंतंजावसमत्थं नजायं तु ।।। वृ-शकुनिका पक्षिणी आत्मीयं शावं, 'वासगगयं' ति प्राकृतत्वादाद्याकारस्य लोप आवासो नीडमावास एवावासकस्तद्गतं । तुरेवकारार्थः । आवासगगतमेवशावं चञ्चूपूरैश्चञ्चभरणैः पुष्णाति पुष्टीकरोति ।यदिकथमाप्यसञ्जातपक्षोपवालधापलेनावासाद्धहिर्जिगमिषुरुड्डीयते, ततस्तमुड्डीयमानं वारयति प्रतिषेधयति, । सा चैवं तावत्करोति यावत्समर्थो न जायते । गाथायां तु नपुंसकनिर्देश: प्राकृतत्वात् । समर्थस्तुजातः सन्न प्रतिषिध्यते । ततो निरुपद्रवं स्वेच्छया विहरति ।भावितः शकुनि दृष्टान्तः । सम्प्रति सिंहदृष्टान्तंभावयति[भा.७६३) एमेव वणेसीही सारक्खइछावपोयगंगहने ।
खीरमिउ पिसियचब्विय, जाखायइ अट्ठियाईपि ।। वृ-एवमेव शकुनिकागतेनैवप्रकारेण वने । किं विशिष्टे ? इत्याह-गहने अतिशयेन गुहिले स्थिता सती सिंही शावपोतकं शाव एवातिलघुत्वात् पोतः पोतकः शावपोतकस्तं रक्षयति व्याघ्रादिभ्यस्तथा क्षीरेणस्तन्येन मृदुचर्वितपिशितेन च तावदात्मीयंशावपोतकं पुष्णाति यावदस्थीन्यपिखादति । [भा.७६४) मारिय ममारिएहितं तीरावेति छावएहिंतु।
वणमहिस हस्थिवग्घाणपञ्चलोजाव सोजाती ।। वृ- वनमहिषादीनां शावकर्मारिरिमारितैर्वा तावत्तमात्मीयशावं तीरयति समर्थीकरोति यावतेषां वनमहिषहस्तिव्याघ्राणांस्वयमेव व्यापादने प्रत्यल समर्थो जातो भवति । कृता सिंहदृष्टान्तभावना ।। साम्प्रतमनयोरेव निदर्शनयोरुपनयनार्थमिदमाह. [भा.७६५] अकयपरिकम्ममसहं दुविहा सिक्खा अकोवियमवत्तं ।
पडिवक्खेण उवमिमोसउणिगसीहादिछावहिं ।। वृ-नकृतानि परिकर्माणि वक्ष्यमाणानि येन स तथा तमकृतपरिकर्माणमकृतपरिकर्मत्वादेवासहमेकाकिविहारप्रतिमांप्रतिपत्तुमसमर्थं, तथाद्विविधायांशिक्षायांग्रहणासेवनरूपायामपिकोविदमनभिज्ञ तथाश्रुतेन वयसाचाप्राप्तयोग्यताकंपडिवक्खेणंतियेप्राक्शकुनिपोतसिंहशावकानां संजातपक्षत्वादयो गुणा उक्तास्तेषां प्रतिपक्षण प्रतिकूल्येनासंजातपक्षत्वादिना विशिष्टाः शकुनिसिंहादिशावका आदिशब्दात्व्याघ्रादिपरिग्रहस्तैरुपमयामस्तथाहि-यथाशकुनिपोतोऽसंजातपक्षोयद्यावासाद्विनिर्गत्य स्वच्छंदसा परिभ्रमति,ततः सकाकर्टकादिभिर्विनाशमाविशति, सिंहपोतकोऽपियदिक्षीराहारोगुहातो विनिर्गत्य वनेस्वेच्छया विहरतिततःसोऽपिवनमहिषव्याघ्रादिभिरुपहन्यते ।एवं साधुरप्यकृतपरिकर्मा द्विविधशिक्षायामकोविदः श्रुतेन वयसाचाऽप्राप्तयोग्यताको यदिगच्छादेकाकिविहारप्रतिमाप्रतिपत्तये
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/२५ विनिर्गच्छति, ततः स नियमादात्मविराधनां संयमविराधनां च प्राप्नोति । तदेवं घरसउनिसीहत्ति व्याख्यातम् । सम्प्रतिप्रव्रजितशिक्षादीनि द्वाराणि वक्तव्यानितत्संग्राहिका चेयं गाथाभा.७६६] पव्वजासिक्खावयमत्थयगहणंच अनियतोवासो ।
निष्पत्तीय विहारो,सामायारी ठिती चेव ।। वृ-अस्याव्याख्यानंकल्पेसविस्तरमुक्तमत्रतुलेशतोऽर्थमात्रमभिधीयते । प्रथमतस्तावत्प्रवज्या भवति, सा च द्विधा धर्मश्रवणतोऽभिसमागमतश्च । तत्र या आचार्यादिभ्यो धर्मदेशनामाकर्ण्य संसाराद्विरज्य प्रतिपद्यतेसा धर्मश्रवणतः ।यापुनर्जातिस्मरणादिनासाअभिसमागमतः, प्रव्रजितस्य शिक्षापदं भवति । शिक्षा च द्विधा-ग्रहणशिक्षा, आसेवनाशिक्षा च । तत्र ग्रहणशिक्षा सूत्रावगाहनलक्षणा । आसेवनाशिक्षासामाचार्यभ्यसनं । शिक्षापदमन्तरंचार्थग्रहणंभवति, अर्थग्रहणकरणानन्तरं चानियतो वासो नानादेशपरिभ्रमणं कर्तव्यम् । तदनन्तरेण नानादेशीयशब्दाकौशलेन नानादेशीभाषात्मकस्य सूत्रस्य परिस्फुटरूपार्थनिर्णयकारित्वानुपपत्तेः, तदनन्तरं वाचनाप्रदानादिना गच्छस्य निष्पत्तिनिष्पादनकर्तव्यम् । तदनन्तरंविहारोऽभ्युद्यतो विहारोजिनकल्पादिप्रतिपत्तिलक्षणः करणीयः । तस्य च विहारस्य या सामाचारी सा वक्तव्या । तथा स्थितिर्जिनकल्पादीनां क्षेत्रकालादिनां क्षेत्रकालादिद्वारेषु चिन्तनीया तत्र प्रव्रज्या शिक्षापदमर्थगआहणमनियतो वासः निष्पत्तिविहारः । सामाचारीतिसप्तद्वाराणिप्रतिमायामुपयोगीनि तत्रापिप्रव्रज्या शिक्षापदमर्थग्रहणंचेति त्रीणि द्वाराणि प्रतिपत्तुकामस्य नियमतो भवन्ति, शेषाणां भजना तथा चाह[भा.७६७] पव्वज्जा सिक्खापयमत्थगहणंच सेसएभयणा ।
सामायारीविसेसो नवरं वुत्तो उपडिमाए ।। वृ- प्रव्रज्या प्रवर्जनं, शिक्षापदं ग्रहणं सेवनारूपं शिक्षाद्विकं अर्थग्रहणमर्थपरिज्ञानमित्येतत् त्रयं प्रतिमा प्रतिपित्सोर्नियमेन भवति । शेषके अनियतवासनिष्पत्तिलक्षणद्वारद्विके भजना विकल्पनाय आचार्यपदार्हस्तस्य नियमादिदं द्वारद्वयमस्ति, शेषस्य तु नास्तीत्यर्थः । विहारः पुनः प्रतिमाप्रतिपत्तिलक्षणोऽस्त्येव सामाचार्या अपि जिनकल्पिकसामाचारीतो विशेषोऽस्ति नवरं सामाचारीविशेषः प्रतिमायांप्रतिमागतो दशाश्रुतस्कन्धे भिक्षुप्रतिमाध्ययने उक्त प्रतिपादितः इतिन पुनरुच्यते ।। सम्प्रति परिकर्मकरणं वक्तव्यम् । तत्र पर आह-ननु तत्परिकर्म किं गच्छ एव स्थितः करोति उतगच्छाद्विनिर्गत्येति सूरिराह[भा.७६८] गणहरगुणेहिं जुत्तो,जति अन्नो गणहरो गणेअस्थि ।
नीतिगणातोइहरा कुणतिगणेचेवपरिकम्मं ।। वृ-यदि नाम गणे गच्छे अन्योन्यगणधरो गणधरसमानो गणधरपदार्ह इत्यर्थः । गणधरगुणैर्युक्तो विद्यतेन च प्रयोजनेनान्यत्रगतस्तर्हितंगणेस्थापयित्वा गणाद्विनिर्गच्छतिविनिर्गत्य चपरिकर्म करोति इतरथा तथाविधान्यगणधरगुणयुक्तगणधरत्वा भावे गण एव स्थितः सन्परिकर्म करोति । अत्र पर आह-ननु तेन पूर्वं द्विविधांशिक्षा शिक्षमाणेनात्मा भावित एव तत किमिदानीं भारत्वाभावेगण एवस्थितःसन्भावनाभिः परिकर्मणयेत्यत आह[भा.७६९] जइ विहुदुविहा सिक्खा, आइल्ला होतिगच्छवासम्मि ।
___ तहविय एगविहारे जाजोग्गा तीएभावेति ।।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : २५ [ भा. ७६९ ]
7
२५५
बृ- यद्यपि द्विविधा शिक्षा आद्यासूत्रग्रहणसामाचार्यासेवनलक्षणा भवति गच्छवासे तथापि गच्छवासे योग्या न पुनरेका किविहारयोग्या तत एकाकिविहारे या योग्या शिक्षा तद्योग्यसामाचार्यभ्यासरूपतया स आत्मानं भावयति । तद्गतसामाचार्यभ्यासश्चपञ्चभिर्भावनाभिर्भवति, ततस्ताभिर्विशेषत आत्मानं परिकर्मयति ।
[भा. ७७०१
तवेण सत्तेण सूत्तेण एगत्तेण बलेणय |
तुला पंचहा कुत्ता पडिमं पडिवजत्ती ।।
वृ- प्रतिमां प्रतिपद्यमानस्य प्रतिपत्तुकामस्य तुलना कर्मणा पञ्चधा पञ्च प्रकारा प्रोक्ता । तद्यथांतपसा, सत्वेन, सूत्रेण, एकत्वेन बलेन च, तत्र तपोभावनाप्रतिपादनार्थमाहचउभत्तेणजतिउं छठेहिं अमेहिं दसमेहिं । बारसचउदसमेहिंय | धीरो धीइमं तुल्ले अप्पा ||
[भा. ७७१]
वृ-प्रथमतश्चतुर्थेन यतते किमुक्तं भवति ? प्रथमतो नियमेन त्रीन् वारान् चतुर्थं करोति । तत्र यदि त्रिभिरपि कृते चतुर्थे क्लाम्यति । ततस्तावदभ्यस्यति चतुर्थ यावच्चतुर्थं कुर्वन् मनागपिन क्लममुपयाति । एवं चतुर्थेन यतित्वा त्रीन् वारान् षष्ठं करोति, तत्रापि यदि वास्त्रयं कृते षष्ठे क्लममुपैति ततश्च चतुर्थवत् षष्ठेऽप्यभ्यासं तावत्करोति यावत्तस्यापि करणे ग्लानिर्नोपपद्यते । एवं षष्ठैरात्मानं भावयित्वा अष्टमै र्भावयति, तदनन्तरं दशमैः । ततो द्वादशैरुपलक्षणमेतत् । ततो अनेन प्रकारेण षोडशादिभिश्च धीरो धृतिमान् आत्मानं तुलयति । परिकर्मयति, सच तावत्तुलयति, यावत्षण्मासान् सोपसर्गेऽपिन क्षुधाहानिं उपगच्छति । उक्तं च[भा. ७७२ ]
जावत्थ पोरिसि माइ तवोउतंति गुणं । कुणइछुहा विजयठा गिरिनदीसिंहेण दिहंतो ।। एक्केकं ताव तवं करेति जहा तेन कीरमाणेण हानी न होइ जाइयावि होज छम्मास उवसग्गो ।।
[भा. ७७३/
वृ-तत्र यदुक्तं चतुर्थादिषु तावदस्यासं करोति यावन्न क्लाभ्यति । तत्र गिरिनदीसिंहदृष्टान्तस्तथाहियथा सिंहो गरिनंदीं तरन् परतटे चिह्नं करोति, यथा अमुकप्रदेशे वृक्षाद्युपलक्षिते मया गन्तव्यमिति संचरन् तीक्ष्णेनोदकवेगेनापहियते । ततः प्रत्यावृत्त्योत्तरति । एवं प्रमाणतस्तावत्करणं करोति यावदभग्नः सन् सकलामपि गिरिनदीं शीघ्रं तरति । एवं साधुरपि यदि चतुर्थं षष्ठमष्टमादि वा त्रीन् वारान् कृत्वा क्लामं याति । ततश्चतुर्थादिकं प्रत्येकंतावदभ्यस्यतियावन्न क्लाम्यतीति तथाचेमामेवसिंहदृष्टान्तयोजनामाह[भा. ७७४] जह सीहो तह साहू गिरिनदी सीहो तवोधनो साहू । वेयावच्चकिलंतो अभिन्नरोमो य आवासे ।।
वृ- यथा सामान्येन गुहायां वर्त्तमानः सिंहस्तथा गच्छे वर्त्तमानः साधुः यथा च गिरिनदीमुत्तरन् अभ्यासकरणे प्रवृत्तः सिंहस्तथा तपोधनस्तपः करणाभ्यासप्रवृत्तः साधुः एवं च चतुर्थ षष्ठाष्टमादितपः कुर्वन् आत्मवैयावृत्यकरो ज्ञातव्यः । कस्मादिति चेदुच्यते यस्मात्स तपसा पूर्वसंचितकर्ममलं शोधयन्नात्मन एवोपकारे वर्तते । ततः स आत्मवैयावृत्यकरः । एवमात्मनो वैयावृत्त्वे अक्लान्तः सन् आवासेत्ति अवश्यकरणीयेषु योगेषु भिन्नरोमा भवति । रोममात्रमपि न क्लमं याति । गतं तपो भावनाद्वारमधुना सत्व भावनाद्वारमाह
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/२५ [भा.७७५] पढमाउवस्सयंमि बिइयाबाहिंतइया चउक्कमि ।
सुन्नहरम्मिचउत्थी पंचमियातहमसाणंमि ।। वृ- प्रथमा सत्वभावना उपाश्रये । कथमिति चेत् ? उपाश्रयस्यान्तर्निशि प्रतिमायां प्रतिदिवसमवतिष्ठते । स च तथा च तिष्ठमानो मूषकमार्जारादिस्पर्शनदर्शनादि भयं तावजयति यावत्तत्स्पर्शनादिभावेपिरोमोद्भेदमात्रकरमपिभयं नोपजायते । उक्तंच[भा.७७६] छक्कस्स वक्खइयस्सवमूसियमादीहिं वा निसिचरेहिं । -
जहनविजायइरोमुब्भेओतहवायसोधीरो ।।। वृ-द्वितीया सत्वभावना उपाश्रयस्य बहिरुपरिच्छन्ने । तत्र हि प्रतिमा प्रतिपन्नस्य बहुतरंमार्जारादि भयंसंभवति । ततस्तजयार्थं द्वितीयासत्वभावनातृतीयासत्वभावनाचतुष्केतत्रापिप्रभूततरंत्रिविधं तस्करारक्षकश्वापदादिभ्योभयं चतुर्थीशून्यगृहे,पञ्चमीश्मशाने । तत्रहियथोत्तरंसविशेषासविशेषतरा त्रिविधा बाधा । उक्तंच- .
सविसेसतरा बाहिं तक्कर आरक्खि सावयादीया ।
सुन्नधरमसाणेसुय सविसेसत्तराभवे तिविहा ।। एताभिः पंचभिरपिच सत्वभावनाभिस्तावदात्मानं भावयति यावद्दिवारात्रौ वा देवैरपि भीमरूपैन चालयितुंशक्यते उक्तंच
देवेहि भेसिया अवि दिवाया रातो वभीमरूवेहिं ।
तोसत्तभावनाएवहतिभरं निज्झतो सगलं ।। गता सत्वभावना ।सम्प्रतिसूत्रभावनामाह[भा.७७७] उक्कत्तितो वत्तियातिंसुत्ताईकरेइसोयव्वाइं।
मुहुत्तद्धपोरिसीतो दिने यकाले अहोरत्ते ।। वृ-सोऽधिकृतो प्रतिमाप्रतिपत्तिनिमित्तं परिकर्मकारी साधुः सर्वाण्यपि सूत्राणि उत्कचितापत्कचितानि करोति । किमुक्तं भवति ? उपरितनादारभ्योत्करेणऽधोऽवतरति मूलाद्वा समारभ्य क्रमेणोपर्युपर्यवगाहते । एकान्तरिता लापकग्रहणेन सर्वं मूलादारभ्य तावत्परावर्तयति यावत्पर्यन्तः । तत उपरितनभागादारभ्य गुणितं मुञ्चन् सर्वमगुणितं तावत्पश्चादनुपूर्ध्या गुणयति यावन्मूलमित्यादि । ननु पूर्वमपि तस्य स्वाभिधानमिव सर्वमपि श्रुतं पूर्वादिरूपमतिपरिचितमेव ततः कस्मादेवमिदानीमभ्यस्याति ? उच्यते-कालपरिमाणावबोधनिमित्तं । तथा हि-स तथा सूत्रमाचारनामकनवमपूर्वगततृतीयवस्तूक्तप्रकारेण परावर्तयति । यथा उछवासपरिमाणं यथोक्तरूपमवधारयति । तत उच्छ्रासपरिमाणावधारणात् उवासनिश्वासपरिमाणावधारणं तस्मात्स्तोकस्य स्तोकान्मुहूर्तस्य मुहूर्तेरधपौरुष्याभ्यां पौरुष्याः पौरुषीभिर्दिनानामुपलक्षणमेतत् । रात्रिणां च दिनरात्रीणां च । वाऽहोरात्राणामेवं दिनरात्रिभ्यां मुहर्तार्धात् पौरुषी दिनानि अहोरात्रांश्च काले कालविषये जानाति ! उक्तंच[भा.७७८] जइवियसेवन्नादीसनाममिव परिचियं सुयं तस्स ।
कालपरिमाणहेउं तहावि खलु तज्जयंकुणति ।। [भा.७७९] उस्सासातो पाणूततोयथोवो ततो वियमुहुत्तो।
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५७
उद्देशकः १, मूलं :२५, [भा. ७७९)
मुहत्तेहिं पोरिसीतोजाणंति निसायदिवसाय ।। वृ- उक्ता सूत्रभावना ।साम्प्रतमेकत्वभावनामाह[भा.७८० अन्नो देहातो अहं, नाणत्तं जस्स एवमुवलद्धं ।
सो किंचि आहिरिक नकुणति देहस्सभंगेवि ।। वृ- अहं देहादन्य इत्येवमेकत्वभावनया यस्य साधाः परिकर्मणां कुर्वतः शरीरादात्मनि नानात्वमुपलब्धः सदिव्यादिषु उपसर्गवेलायां देहस्य भङ्गेऽपि विनाशेऽपिन किञ्चिदपि अहिरिक्कमिति उवासं न करोति ।गता एकत्वभावना ।सम्प्रतिबलभावनामाह[भा.७८१) एमेवय देहबलं अभिक्खमासेवणाइतंहोइ।
लक्खक मल्ले उवमा, आसकिसोरे यजोग्गविए ।। वृ-एवमेव अनेनैव प्रकारेण बलभावनयापिदेहस्तथा भावयितव्यो, यथा देहस्य करणीयेषु योगेषु बलं न हानिमुपगच्छति, ननु तपसा क्रियमाणेन नियमतादेहबलमपगच्छति, ततः कथमुच्यते बलभावनया तथा देहोंभावयितव्यो यथा देहबलं न हानिमुपयातीति सत्यमेतत् । किन्तु देहबलं धृतिबलसूचनार्थं ततोऽयं भावार्थो बलभावनया तथा यतेत यथा देहापचयेऽपि धृतिसमुत्साहवती समुत्साहवतितरा समुपजायते, यथाप्रबलामपिपरीपहचमूमतसोपसमिपिलीलया योधयति । तथा चोक्तम्
कामंतुसरीरबलं हायतितवभावनाएत्तस्स । देहावचएवि सत्तीजहहोइ धिती तहाजयति ।। कसिणा पीरसहचमूजइ उडेजाहि सोवसग्गावि ।
दुद्धरपहकरवेगा भयजननी अप्पसत्ताणं ।। धितिधणियबद्धकच्छो जो होइ अनाइलो तमव्वहितो।
बलभावनाएधीरो संपुन्नमणोरहो होइ ।। अपिच सर्वा अपिभावना धृतिबलपुरस्सराः । ततो विशेषतो धृतिबलभावना भावयितव्या यथा प्रबलदिव्याधुपसर्गोपनिपातेऽपिस्वकार्य साधयति । नखलु धृतेः किंचिदसाध्यमस्ति । आह च[भा.७८२] धितिबलपुरस्सरातो हवंतिसव्वाविभावनातीय ।
तंतुन विजइसद्धं जंधिइमंतोनसाहेइ ।। वृ-तच्चतपोबलप्रभृतिकंतपःप्रभृतीनामाभीक्ष्णेसेवनयाभवति । अत्रोपमा दृष्टान्तोलंखकोमलश्च न केवलं लंखकोमल्लकश्च दृष्टान्तः । किन्त्वश्वकिशोरश्च । किं विशिष्ट इत्याह-योज्ञापितः परिकर्मित इत्यर्थः । एषां च दृष्टान्तानामियं भावना-लङ्गकोऽभ्यासं कुर्वत्रभ्यासप्रकर्षवशतो रजावपि नृत्यं करोति । मल्लोऽपि करणानि पूर्वं दुःखेनाभ्यस्यन् कालेन कृताभ्यासः पश्चादयत्नेन प्रतिमलं जयति । अश्वकिशोरोऽपि हस्त्वादिभ्यो भयं गृह्णानः दुःखं तत्पाद्ये प्रथमतः स्थाप्यमानोऽभ्यासप्रकर्षवशतो न मनागपि तद्भवं करोति । तथा च सति संग्रामे हस्त्यादिभिश्च भवने ऽपि न भङ्गमुपयाति । एषा दृष्टान्तभावना । दान्तिकयोजनात्वियम् । एवमभीक्ष्णासेवनयातपसान क्लाम्यति । सत्त्वावष्टम्भतो देवादिभ्योनविमेति, सूत्रतः सूत्रार्थचिन्तनप्रमाणेकालंदिनरात्रिगतागतरूपंजानाति, एकत्वभावनातो
[2017
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १ १/२५ यथोक्तस्वरूपो निस्सङ्गो भवति । बलभावनातो धृत्यवष्टम्भः प्राणात्ययेऽपि नात्मानं मुञ्चति । तदेवं परिकर्मकरणं व्याख्यातम् । सम्प्रतिं दो जाहा इत्येतत् व्याख्यातव्यं । तत्रपरिकर्मणिकृत आचार्येण स परीक्षणीयः । किमसौ कृतसम्यक् परिकर्मा किं वानेति । तत्र द्वयोर्योध निदर्शने त एवाहपञ्जीयमवंतीवइखंड कण्णसाहस्सि मल्ल पारिच्छा । महकाल च्छ्गलसुरघड तालपिसाए करे मंसं ।।
[भा. ७८३ ]
वृ- अवन्तीपतिः प्रद्योतः खण्डकर्मो नामं मन्त्री । अन्यदा राज्ञः पार्श्वे साहस्त्रिकः साहस्रिकयांधी मल्लः समागतः, । तस्य खण्डकर्णेनामात्येन महाकालश्मशाने च्छागेन सुराकुटेन च मदिराघटेन परीक्षा कृता । तत्र तालप्रमाणः पिशाचस्तालपिशाचस्तस्य करे हस्ते मांसं दत्तवान् । द्वितीयो मल्ल आगतः । सोऽपि तथैव परीक्षितः । केवलं स तालपिशाचाद्भयमगमत् । एष गाथासंक्षेपार्थः । । भावार्थ:कथानकादवसेयस्तच्चेदम्, अवंतीजनवए पज्जीयस्स स्नोमंती खंडकन्नो नाम । अन्नया सहस्संपि जो जुद्धे जिनति सो आगतो ओलग्गामिति रायाणं विन्नवेति । रन्ना भणिवं उत्लग्गाहि । तती सो भणतिममवित्ती जा सहस्सजोहाणं सा दायव्वा । ततो खंडकन्नो चिंतेति । परिक्खामि ताव एयस्स सत्तं जइसत्तमंती होइ ततो सव्यं साहस्सजोही । तती खंडकन्त्रेण च्छ्गलओसुराघडतोय दातुं भणितो, । अज कण्हचउद्दसीए रत्तिं महाकाले मसाणे भक्यव्वं । ततो सो महाकालं गंतुंच्छ्गलयं उद्दवित्ता पउलेउ मंसं खाइउं सुरं च पाउमाढती । नवरं तालपिसाची आगंतुं हत्थं पसारेति । ममवि देहित्ति । ततो सां सहस्स जोही अभीती पिसायस्य विदेति । अप्पणाद्यखायतिय, स्न्नाय पच्चंतियपुरिसापडियाएगा पेसिया ते जहावित्तं पसित्ता स्नो खंडकन्नस्सयं कर्हति । सच्चं सहस्सजोही एसोत्ति वित्तीदिन्ना, । अन्नोवि आगंतु विन्नवेत्ति । उलग्गामित्ति सोवि तहेव परिक्खिमाढत्तो । तालपिसाती आगतो भीती, नहीपरिचार हिं खंडकन्नरस य जहावित्तं कहियं । न दिन्ना सहस्स जोहवित्ती । एवमाचार्योऽपि किमयं कृतसम्यक् परिकर्मा किंवा नेति तपः प्रभृतिभिः तं परीक्षेत कथमिति चेदत आह
[भा. ७८४ ]
न किलम्मति दीणवि तवेण न वितासितो वि बीहेति । छन्ने वि द्वितो वेलं साहति पुट्टो अवितहंतु ।। पुरपच्छ संधुएहिं न सज्ज दिट्टिरागमाईहिं । दिट्ठी सुहवण्णेहिय अब्भत्थबलं समूहति ।।
[भा. ७८५ ]
वृ- आचार्यस्तपःकारापणादिना प्रकारेण तं सम्यक् परीक्षते । तद्यथा दीर्घेणापि तपसा न क्लाम्यति तदा स तपः परिकर्मितो ज्ञातव्यः । यदा तु नवित्रासिती मार्जारप्रभृतिश्वापदादिभिर्न बिभेति । तदा सत्त्वपरिकर्मितः । यदा तु मेघच्छन्ने नभसि वसति मध्ये वा स्थितः कियद्गतं दिवसस्य कियद्वा गतं रात्रेः कियद्वा शेषमिति दिवसस्य रात्रेर्वा वेलां पृष्टः सन्नवितथं साधयति कथयति, तदा ज्ञातव्यः स सूत्रभावना परिकर्मितः, तथा पूर्व संस्तुता मातापित्रादयः पश्चात्संस्तुता भार्या श्वश्रूश्वशुरादयः तेषु पूर्वसंस्तुतपश्चात् संस्तुतेषु वन्दनार्थमुपगतेषु गाथायां तृतीया सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात् । दृष्टिरागादिभिर्न स्निग्धदृष्टयादिभिः । आदिशब्दात् मुखविकाशादिपरिग्रहः न सजते न सङ्गमुपजाति, तदा स एकत्वभावना परिकर्मितो वेदितव्यः, । एतदेव व्याचष्टे - दृष्टिमुखवर्णाभ्यां स्निग्धया दृष्ट्या अवलोकनेन स्कारिकृतकान्तिमुखवर्णकरणेन च । उपलक्षणमेतत् संभाषणादिना च तस्याध्यात्मबलमेकाकित्व भावनाबलं समूहंति परिभावयन्ति सूरयः । बलभावनामाह
"
-
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
उद्देशक : १, मूलं : २५. [भां. ७८६] |भा.७८६) उभयतो किसी किसदेहो दढोकिसोया विदोहिविदढोय ।
बीयचरमापसत्था धितिदेहंसमप्पिया भंगा ।। वृ-बलचिन्तायांचतुर्भङ्गी । तद्यथा-उभयतोधृतिदेहाभ्यांकृशः । किमुक्तंभवति? शरीरेण कृशो धृत्या च दृढः एष द्वितीयः । ढों किसोयावित्तिशरीरेण बढो धृत्याकृशः, एष तृतीयः । द्वाभ्यामपि च शरीरेण धृत्या च दृढः । एप चतुर्थः । अत्र द्वितीयचतुर्थभङ्गौ धृतिदेहसमाश्रितौ । धृतिदेहविपयो प्रशस्तावेकाकिविहारप्रतिमायोग्यौ । द्वितीयस्य दृद्धधृत्याश्रयत्वात् । चरमस्य दृढधृतिदेहाश्रयत्वात् । एतेचएकाकि विहारप्रतिपत्तयेकृतपरिकर्माणः स्वयमेवात्मानंतुलितमतुलितंवाप्रायोजानन्ति । ज्ञात्वा च प्रतिमाप्रतिपत्तये आचार्यान् विज्ञपयन्ति ।तथा चाहभा.७८७] सुत्तत्थझरियसारा सुतेनकालंतुसुठुनाऊणं ।
परिचिय परिकम्मेणयसुटुतुलेऊण अप्पाणं ।। भा.७८८]
तोविनतिधीरा आयरिए एगविहरणमतीउ ।
परियागसुयसरीरे कयकरणा तिव्वसद्धागा || वृ- सूत्रार्थयोझरणेन क्षरणेन साराः शोभनाः सूत्रार्थझरणसारा सूत्रेण सूत्रपरिकर्मणातः कालं दिवसरात्रिगतमभ्रच्छन्नगगनादावपिसुठुज्ञात्वा परिचितेन स्वभ्यस्तेन परिकर्मणातपःप्रभृतिपरिकर्मणा सुष्टु आत्मानं तुलयित्वा धीरा महासत्त्वा एकाकिविहरणमतिका एकाकिविहाराभिप्रायाः पर्याये गृहस्थपर्याये प्रव्रज्यापर्याये च श्रुते पूर्वगते शरीरे च कृतकरणाः कृताभ्यासास्तीव्रश्रद्धाकाः प्रवर्द्धमानश्रद्धाकाः ततस्तुलनानन्तरमाचार्यानविज्ञपयन्ति, अत्रयोऽनाचार्यःसआचार्य विज्ञपयति । यथा-'भगवन् कृतपरिकर्माहमिच्छामि युष्माभिरनुज्ञात एकाकिविहारप्रतिमां प्रतिपत्तुमिति, यः पुनराचार्यःसस्वगच्छाय कथयति । यथापरिकर्मितोऽहमतः प्रतिपद्ये एकाकिविहारप्रतिमामितियदुक्तंपरियागसुय सरीरेइति तद्वयाख्यानार्थमाह[भा.७८९] एगूणतीसवीसा, कोडीआयारवत्थु दसमंच ।
संघयणपुन आदिल्लगाणतिण्हंतुअन्नयरं ।। वृ-द्विविधः पर्यायो-गृहि पर्यायो व्रतपर्यायश्च । तत्र यो जन्मत आरभ्य पर्यायः सः गृहिपर्यायः । सच जघन्यत एकोनत्रिंशद्वाणि कथमिति चेदुच्यते-इदं गर्भाष्टमवर्षं प्रव्रजितो विंशतिवर्षपर्यायस्य च दृष्टिवाद उद्दिष्टः, एकेनवर्षेण योगः समाप्तः । सर्वमीलनेन जातान्येकोनत्रिंशद्वर्षाणि, व्रतपर्यायप्रव्रज्याप्रतिपत्तेः आरभ्य स च जघन्यतो विंशतिवर्षाणि तावत् प्रमाणपर्यायस्यैव दृष्टिवादोद्देशभावात् । उत्कर्षतो जन्मतो पर्यायो व्रतपर्यायो वा देशोनापूर्वकोटी एतच्च पूर्वकोट्यायुष्के वेदितव्यं नान्यस्य । उक्तंच[भा.७९०] पडिमा पडिवनस्स उमिहिपरियातो जहनउगुणतीसा ।
___ जतिपरियातो वीसा दोण्हवि उक्कोसदेसूणा ।।। वृ- श्रुतं जघन्यतो नवमस्य पूर्वस्य तृतीयमाचारनामकं वस्तु यावत्तत्र कालज्ञानस्याभिधानात्, उत्कर्षतो यावदशमंपूर्वं, चशद्धस्यानुक्तार्थसंसूचनाद्देशोनमितिद्रष्टव्यम् । तथा चोक्तम्
आयारवत्थुतइयं जहन्नगहोइनवमपुव्वस्स ! तहियं कालन्नाणं दस उक्कोसाणि भिन्नाणि ।।
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १ १/२५ संहननं पुनरादिमानां त्रयाणां संहननानां अन्यतमद्यदा तेनापृष्टं प्रतिपद्येऽहमिति तदा स स्थिरीकरणनिमित्तमिति वक्तव्यः ।
(भा. ७९११
जइवि सिती ओवेओ आयपरे दुक्करं खुबेरगं । आपुच्छणेणु सजणपडिवजण गच्छ समवायं । ।
वृ- यद्यप्यसि भवसि त्वं तया परिकर्मणया उपेतो युक्तः तथाप्यात्मपरे आत्मपरविषयेषु आत्मसमुत्थेषु परसमुत्थितेपुउभयसमुत्थेषु चेत्यर्थः । परीषहेष्विति गम्यते दुष्कर वैराग्यं रागनिग्रहणमुपलक्षणमेतद्वेषनिग्रहणं चेति ततो भूय आपृच्छना क्रियते । किं त्वया कृता सम्यक् परिकर्मणा किंवा नेति एवमापृच्छनायां कृतायां यदि सम्यक् परिकृतकर्मा ज्ञातो भवति ततस्तस्य विसर्जनमनुज्ञा तस्य क्रियते । अनुज्ञातश्च गच्छ्समवायकृत्वा प्रशस्तेषु द्रव्यक्षेत्रकालभावेषु प्रतिपादनं प्रतिमायाः प्रतिपत्ति करोति । एष गाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीपः पूवार्धं तावद्वयाख्यानयतिपरिकम्मितो वि बुच्चइ किमुय अपरिकम्ममंदपरिकम्मा । आयपरोभयदीसेसु, होइदुक्खंखुवेरगं ।।
[ भा. ७९२ ]
वृ- परिकर्मितोऽपि सुष्ठु कृतपरिकर्मापि उच्यते आपृच्छ्यते इति तात्पर्यार्थः यथा त्वया कृता सत्परिकर्मणा किंवा न कृतेति किमुत अकृतपरिकर्मामन्दपरिकर्मा वा ते सुतरामाप्रच्छनीया इति भावः । कस्यादेवमाप्रच्छना क्रियते इति चेत् अत आह-यत आत्मपरोभयदोषेषु आत्मपरोभयसमुत्थेषु परीषहेषु समुत्थितेषु दुःखं खु भवति वैराग्यं रागोपशमलक्षणमुपलक्षणमेतत् द्वेषोपशमी वा ततो माभूत् प्रतिपत्तौ च कश्चिद्वयाधात इत्या पृच्छना कियते । अथ केते आत्मपरोभयसमुत्थाः परीपहा इतितान् प्रतिपादयति[भा. ७९३ ] पढमबियाद लाभ रोगे पणादिगाय आयाए । सी उपहादी उपरे निसीहिवादी उ उभए वि ।।
वृ- प्रथमः परीषहः क्षुद्दितीयः पिपासा । आदि शब्दाद्रत्यरत्यादि परीपहपरिग्रहः । तथा लाभी लाभपरीधहः, रोगी रोगपरीपहः प्रज्ञादिकाः प्रज्ञादयः परीषहाः आदिशब्दादज्ञानादिपरिग्रहः । एते आत्मनि आत्मसमुत्थाः परीपहाः । तथा शीतोष्णादयः सीतोष्णदंशमशकादिपरीपहा परे परविषयाः परसमुत्था इत्यर्थः । नैषेधिक्यादयः नैषेधिकीचर्यादयः पुनः परीपहा उभयस्मिन् उभयसमुत्थाः । सम्प्रति झरणेलगच्छ्रगतिव्याख्यानार्थमुपक्रमते[ भा. ७९४]
एए समुप्पन्ने, दुक्ख वेरा भावना काउं । पुव्वं अभावितो खलुस होइ एलगच्छोउ ।।
वृ- यः खलु पूर्वमभावितो यथोक्तपरिकर्मणया अपरिकर्मितो भवति । यथा शैक्ष एडकाक्षस्तस्य एतेषु आत्मपरोभयसमुत्थेषु परीपहेषु दुःखं महत्कष्टं वैराग्यभावनारागनिग्रहभावनाउपलक्षणमेतत् । द्वेषनिग्रहभावनाश्च कर्तुं न शक्यन्ते । एवं रागद्वेषनिग्रहभावना कर्तुमितिभावः । यस्तु सम्यक्कृतपरिकर्मा भवति । स करोत्ययलेन वैराग्यभावनां यथाक्षपकस्तथा चाह
[भा. ७९५ ]
परिकम्मणाए खवगी सेह बलामोडिए वि तहटाति । पाभातिय उवसग्गे कयंमि पारइ सो सेहो ।। परिहि तंपि भंते देव य अच्छी चवेड पाडणया । काउस्सग्गा कंपन एलगस्स पएसनिच्वत्ती ।।
[ भा. ७९६ ]
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १. मूलं : २५. [ भा. ७९६ ]
२६१
वृ- परिकर्मणायामुदाहरमं क्षपकः । बल्ला मोटिकायां श्रुतापर्याप्तत्वेन परिकर्मणायामेव प्रतिपत्तावाहरणं शैक्षकः । सोऽपि शैक्षकस्तथा क्षपक इव तिष्ठति । कायोत्सर्गेणावतिष्ठते, ततो देवतया प्राभातिके उपसर्गे कृते स शैक्षकः पारयति पारयित्वा च क्षपकं ब्रुते । तथा भदन्त ! त्वमपि पाय जातं प्रभातमिति । ततो देवतया चपेटाप्रदानेन तस्याऽक्ष्णोः पातनमकारि, तदनन्तरं शैक्षकांनुकम्पया देवताराधनार्थं कार्यात्सर्गः कृतस्तेन देवताया आकम्पनमावर्जनमभूत्ततः सद्यो मारितस्य एडकस्य स प्रदेशयोरक्ष्णोस्तत्र निवृत्ति निष्पत्तिः कृताः । एष गाथाद्वयसंक्षेपार्थः भावनार्थ:कथानकादवसेयस्तच्चेदम्- एगो खवगो एगल्लविहारपडिम्मए परिकम्मं करेइ, । सो पडिमंटितो सुत्तत्थाणि झरति । अन्नो खवगो अप्पसुतो आयरियं विन्नवेति, अहंपि परिकम्मं करेमि । आयरिएणं भणियं, तुमं सुएणं अपद्धती न पाउगोसि, वारिजमाणो असुणित्ता तस्स जमलती तहेव पडिमं ठितो देवया चिंतेति एस आणाभंगे वट्टत्तिति, । अङ्कुरते पभावं दंसति । तं दट्टु इयरो तदणुकंपणड्डा देवयाए आकंपननिमित्तं धणिउं काउस्सगेण ठितो, । ततो सा देवया आगता भणति । खमगा संदिसह किं करोमि, खमगेण भणियं, कीस ते सेहो दुक्खावितो देहि से अच्छीणि ताहे तीए देवयाए भणियं अच्छीणि अप्पदेसी भूयाणि खवगो भगति कहवि करेहि, ताहे सज्जोमारिवस्स एलगस्स सप्पएसाणि सेहखमगस्स लाइयाणि । साम्प्रतमेतस्य निदर्शनीपनयमाह
[भा. ७९७ ]
भावियमभावियाणं गुणागुणणाइयत्तिती थेरा । वितरति भावियाणं, दव्वादिसुभेयपडिवत्ती ।।
वृ- भावितानां कृतकर्मणां गुणा यथा क्षपकस्य अभावितानामकृतपरिकर्मणानामगुणा यथा शैक्षकक्षपकस्य इति । एवं भावितानां गुणागुणज्ञाः स्थविरा आचार्यास्तत आपृच्छानन्तरं यान् भावितान् सम्यगुजानन्ति तेषां भावितानां प्रतिमाप्रतिपत्तिं वितरन्ति समनुजानन्ति । एतेन आपुच्छणा विसजण इत्येतदव्याख्यातमधुना पडिवजण इत्येतद्व्याख्यानार्थमाह- दव्वादिसुभेयपडिवत्ति द्रव्यादौ द्रव्यक्षेत्रकालभावेषु शुभेषु प्रशस्तेषु प्रतिमायाः प्रतिपत्तिर्भवति । कथमित्याह
[भा. ७९८]
निवसग्गनिमित्तं उवसग्गं वंदिऊण आयरिए ।
आवस्सियं तु काउं निरवेक्खो वच्चए भयवं ।।
बृ- पूर्वसमस्तमपि स्वगच्छमागत्य यथार्हं क्षमयित्वा तदनन्तरमाचार्येण सकलस्वगच्छसमन्वितन सकलसङ्घसमन्वितेन वा सह निरुपसर्गनिमित्तमुपसर्गाभावेन सकलमपि प्रतिमानुष्ठानं निर्वहत्वित्येतन्निमित्तं कायोत्सर्गं करोति । तद्यथा-निरुवसग्गवत्ति आए सद्धाए मेहाए इत्यादि कायोत्सर्गानन्तरं च सूत्रोक्तविधिना प्रतिमां प्रतिपद्य आचार्यान्वंदते, वन्दित्वा च आवश्यकी कृत्वा सभाण्डमात्रोपकरणः सिंहइवगुफातो निरपेक्षं पूर्वापेक्षावरिहितो भगवान् व्रजति । आचार्यश्च सकलसङ्घसमन्विताः पृष्टतोऽनुव्रजन्ति ते च तावद्गच्छन्ति यावद्गामस्य नगरस्य वा आघाटस्ततो निरीक्षमाणास्तावदासते यावद् दृष्टिपथातीतो भवति ततः सर्वे विनिवर्तन्ते ।
सम्प्रति वक्ष्यमाणवक्तव्यता संसूचनाय द्वारगाथामाह
[ भा. ७९९ ]
परिचियकालामंतण खामण तव संजमे य संघयणा ।
भत्तोहि निक्खेवे आवणो लाभगमने य ।।
वृ- परिचितश्रुतः सन् यावन्तं कालं परिकर्म करोति, तस्य तावत्कालो वक्तव्यः । तथा स्वगणामन्त्रणं
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/२५ वक्तव्यम् । तथा क्षामण तपः संयमः संहननं तथा भक्तमलेपकृदादि उपधिर्यावत्संख्याको जघन्यत उत्कर्पतश्च तावत्संख्याको वक्तव्यः । तथानिक्षेपउपधेर्नकर्तव्योवसतेरन्यत्रगच्छतेति वाच्यम् । तथा मनसापि यत्प्रायश्चित्तमापन्नो भवति तत्रतत्तद्दातव्यम् । तथा सचित्ताचित्तलाभो यथाकर्तव्यस्तथा भणनीयः । तथागमनंविहारस्तद्यस्यां पौरुष्यांकर्तव्यं तथाकथयितव्यम् । एप द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।
साम्प्रतमेनामेव व्याचिख्यासुः प्रथमतः परिचितकालद्वारमाह|भा.८००] परिचियसुओ उमग्गसिरमादिजा जेठ कुणतिपरिकम्मं |
एसोच्चिय सो कालो, पुनरेइगणंउवगंमि ।। वृ- परिचितमत्यन्तमभ्यस्तीकृतं श्रुतं येन स परिचितश्रुतः सन्मार्गशीर्षमासमादिं कृत्वा यावज्ज्येष्ठामासस्तावत्परिकर्म करोति । एष एव तावत्प्रमाणंएवं साधोः प्रतिमाप्रतिपित्सोर्जघन्यपदे उत्कर्षतः कालः परिकर्मणायाः । एतावत्प्रमाणोत्कृष्टपरिकर्मणाकालानन्तरंच यद्यप्यव्यवधानेन प्रतिमा प्रतिपित्सुस्तथापि अग्रस्यमुखस्य वर्षाकालसम्बन्धिनः समीपमुपागमाषाढमास इत्यर्थः । तस्मिन् वकालयोग्यमुपधिं ग्रहीतुं पुनरेत्यागच्छति स्वगणमिति एवं तावन्मुकुलितमुक्तमिदानीमैतदेव सविशेषतरं विवृणोति[भा.८०१) जो जतिमासे काहिति पडिमं सो तत्तिएजहनेन ।
कुणतिमुनी परिकम्म, उक्कोसंभावितो जाव ।। वृ-योमुनितिमासान्प्रतिमांकरिष्यति,सततिमासान्जघन्येन परिकर्मकरोति,तद्यथा-मासिको प्रतिमांप्रतिपित्सुरेकंमासंद्वैमासिकी द्वौमासौत्रैमासिकी त्रीन्मासान् एवं यावत्सप्तमासिकीसप्तमासान एवं च मार्गशीर्षादारभ्य सप्तमासिक्या परिकर्मज्येष्टमासे समाप्तिमुपयाति. एतावानेव च जघन्यपद उत्कृष्टकालःततः परंप्रतिमानांमासैः परिमाणांसंभवात्उत्कर्षमधिकृत्य पुनः परिकर्मणाकाला यावता कालेन परिपूर्णमागमोक्तेन प्रकारण भावितो भवति, तावान वेदितव्यः । तत्र जघन्यपदपरिकर्मणाकालमधिकृत्य कासांचित्प्रतिमानांतस्मिन्नेव वर्षे प्रतिपत्तिं कासांचिद्वन्तरेऽभिधित्सुराह[भा.८०२] तव्वरिसे कासिंची पडिवत्ती अन्नहिं उवरिमाणं ।
आइणपइणस्सउइच्छाए भावना सेसे ।। वृ- कासांचिदाद्यानां प्रतिमानां तद्वर्षे एव यस्मिन् वर्षे परिकर्मसमारब्धवान् तस्मिन्नेव वर्षे प्रतिपत्तिरुपरितनीनामन्यस्मिन् वर्षे । इयमत्रभावना-मासिक्या द्वैमासिक्यास्त्रैमासिक्याश्चतुर्मासिक्या वा यस्मिन्नेव वर्षे परिकर्म तस्मिन्नेव वर्षे प्रतिपत्तिः । कस्मादिति चेत् ? परिकर्मणाकालस्य प्रतिमाकालस्य च आपाढमासपर्यन्तादर्वाक् लभ्यमानत्वात् पाञ्चमासिकीपाएमासिकीसप्तमासिकीनामन्यस्मिन् वर्षे परिकर्म अन्यस्मिन्वर्षे प्रतिपत्तिमार्गशीर्षमासादारभ्य परिकर्मकालस्य प्रतिमाकालस्य चाषाढमासपर्यन्तादर्वाग लभ्यमानत्वादिति । येन च या प्रतिमा पूर्वमाचीर्णा तस्याचीर्णप्रतिममस्यता प्रतिमा प्रति परिकर्मणा इच्छवा यदीच्छा भवति ततः करोति नोचनेति । किमुक्तं भवति ? चिरकालकृततया यदिगताभ्यासोभवति ततः करोति परिकर्मणामन्यथा नेति शेषे येन या प्रतिमा पूर्व नाचीर्णातस्व तांप्रतिनियमाद्भावना परिकर्मणाभवतिसाम्प्रतमामन्त्रणक्षामणतपः संयमद्वाराण्याहभा.८०३] आमंतेऊणगणंस बालवुड्डा उलं खमावेत्ता ।
उग्गतवभावियप्पा संजमपढमेव बितिएवा ।।
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देश : १, मूलं : २५, [भा. ८०३ ]
२६३
वृ- गणं गच्छं, सह बालाद्यैस्ते च ते वृद्धाश्च तैराकुलमामन्त्र्य समाहूय क्षमयति, यथा यदि कञ्चित् प्रमादतो मया न सुष्ठु भवतां वर्तितं तदहं निःशल्यो निः कषायः क्षमयामीति, ये च पूर्वविरुद्धास्तानेवं स विशेषतः क्षमयति । एवमुक्ते ये लघवस्ते आनन्दाश्रुप्रपातं कुर्वाणा भूमिगतशीर्षास्तं क्षमयन्ति । ये पुनः श्रुतपर्यायवृद्धाः तान् पादेषु पतित्वा स क्षमयति । उक्तं च-
जई किं चि पमाएणं न सुभे वट्टियं मए पुव्विं ।
तं खामि अहं निस्सल्लो निक्कसाओय । ।
आनंदअंसुपायं कुणमाणा तेवि भूमीगयसीसा । तं खामेति जहरिहं, जहारिहं खामिया तेन ।। एवं क्षमयतस्तस्य के गुणा इति चेत् ? उच्यते-निःशल्यता विनयप्रतिपतिर्मार्गस्य प्रकाशन, अपहृतभारस्येव भारवाहस्य लघुता, एकाकित्वप्रतिपत्त्वभ्युपगमः । क्वचिदप्यप्रतिबद्धता एते प्रतिमासु प्रतिपद्यमानासु क्षमयतो गुणाः । उक्तं चः
-
खामेतस्स गुणा खलु निसल्लयविनयदीवनामगे । लाघवियंएगतं अप्पडिबद्धो य पडिमासु ।।
गतमामंत्रणद्वारं । स एवं च क्षामयित्वा भावितात्मा तपोभावनाभावितान्तः उग्रतपः करोति, गतं तपोद्वारं । सच तथा प्रतिमां प्रतिपन्नः संयमे प्रथमे वा सामायिकलक्षणे वर्तते, द्वितीये वा च्छेदोपस्थापने । तत्र प्रथमे संयमे मध्यमतीर्थकरतीर्थेषु विदेहतीर्थ करतीर्थेषु च द्वितीये भरतादि प्रथमपश्चिमतीर्थकरतीर्थेषु । एतच्च प्रतिपद्यमानकानधिकृत्पयोक्तं वेदितव्यम् । पूर्वप्रतिपन्नाः पुनः पञ्चानां संयमानामन्यतमस्मिन् संयमे भवेयुः । उक्तं च
'पढमे वा बिइए वा पडिवज्जइ संजमम्मि पडिमाती । पुव्व पडिवन्नतो पुन, अन्नयरे संजमे होखा ||
गतं संयमद्वारमधुना भक्तद्वारमुपधिद्वारं चाह[ भा. ८०४ ]
पग्गहियमेवकडं भत्तजहन्त्रेण नवविहो उवही । पाउरणवजियस्स उ इयरस्स दसा विजा बारा ।।
वृ- भक्तमुपलक्षणमेतत्, पानकं च अलेपकृत् कल्पते । तथाप्रगृहीतं इहालेपकृद्भिक्षाया उपरितनानां तिसृणां भिक्षाणां मध्यमा मध्यमग्रहणे चाद्यंतयोरपि ग्रहणं । ततोऽयमर्थः - सप्तसु पिण्डैषणासु मध्ये उपरितनीनां चतसृणामन्यतमस्याः पिएडैषणाया अभिग्रहः । आद्यानां तिसृणां पिएडैषणानां प्रतिषेधः । एतच्च चूर्णिकारोपदेशात् विवृतं । तथा चाह चूर्णिकृत्
[ भा. ८०५ ]
उपरिल्ला हिं चउहिं, पिंडेसणाहिं अन्नयरीए । अभिग्गही सेसास तिस अग्गहो इति ।।
वृ- गतं भक्तद्वारमुपधिद्वारमाह-जघन्येनोपधिर्नवविधः पात्रपात्रबन्धपात्रस्थापना पात्रकेसरिका पटलजस्त्राणगोच्छकमुखवस्त्रिकारजोहरणलक्षण एष च नवविधो जघन्यत उपधिर्यः प्रावरणवर्जीकृतप्रावरणपरिहाराभिग्रहस्तस्य वेदितव्यः । इतरस्य कृतप्रावरणपरिग्रहस्य दशादिको विज्ञेयां यावत् द्वादशविधः । तत्रैकसौत्रिककल्पपरिग्रहे दशविधः सौत्रिककल्पद्वयपरिग्रहे एकादशविधः कल्पत्रयस्यापि परिग्रहे द्वादशविधः । गतमुपधिद्वारं सम्प्रति निक्षेपद्वारमाहवसहीए निग्गमनं हिंण्डतो सव्वभंडमादाव ।
[ भा. ८०६)
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१- १/२५ नयनिक्खिवइजलाइसुजत्थ से सूरो वयति अत्यं ।। वृ- वसतेः सकाशाद्यदि निगमनं भवति ततो नचनैवावधारणेनैव भाण्डमुपकरणमात्मीववसतौ क्षिपति किन्तु सर्वभाएडमादाय हिएडते । हिएडमानश्च यत्रैव जलादिषु जले स्थले ग्रामे नगरे कानने वने वा तस्य सूर्यो व्रजत्यस्तं तत्रैव कायोत्सर्गेण अन्यथा वावतिष्ठते । न पुनः पदमात्रमुत्क्षिपति । गतंनिक्षेपद्वारमधुना आपन्नलागभगमनद्वारण्याहभा.८०७] मनसा विअनुग्घाया सच्चित्तेचेव कुणति उवदेसं ।
अच्चित्तजोगगहणंभत्तंपंथो यतइयाए ।। वृ-मनसा विआस्तांवाचाकायेनचेत्यपिशब्दार्थः । यानिप्रायश्चित्तानि आपद्यतेतानिसण्यपि तस्यानुद्धातानि गुरूणि भवन्ति । गतमापनद्वारम् । लाभद्वारमाह-सचित्ते चेत्यादि लाभो द्विविधःसचित्तस्य अचत्तिस्य च तत्र सचित्तस्य प्रव्रजितुकामस्य मनुष्यस्य, अचित्तस्य भक्तपानादेः । तत्र यदा सचित्तस्य लाभ उपस्थितो ज्ञायते । यथा नूनमेष प्रव्रजिष्यति नतुस्थास्यति तदा तस्मिन् सचित्ते प्रव्रजितुमुपसम्पद्यमानतयासंभाविते उपदेशमेवकरोति । न तुतंप्रव्राजयतितस्यतामवस्थामुपगतस्य प्रव्रज्यादानानर्हत्वात् । एवकारोभिन्नक्रमः |सचयथास्थानं याजितः ।अचित्तस्यपुनर्योग्यस्यभक्तस्य पानस्य वाग्रहणंकरोति । गतंलाभद्वारं । गमनद्वारमाह-भक्तंभिक्षाचार्यापन्थाः पथि विहारक्रमकरणाय गमनं, तृतीयस्यां पौरुष्वांनान्यदा तथा कल्पत्वात् । तदेवं भिक्षौप्रतिमाप्रतिपत्तिविधिरुक्तः ।
सम्प्रतिगणावच्छेद्यादिषुतामेवाह[भा.८०८) एमेवगणायरिए गणनिक्खिवणम्मि नवग्नाणत्तं ।
पुचोवहिस्स निक्खिवणमपुव्वगहणंतु ।। वृ-एवमेव अनेनैव भिक्षुगतेन प्रकारेण गणित्ति गणावच्छेदिनि, |आयरिए इतिआचार्योपाध्याय वक्तव्यम । किमुक्तं भवति । यथा भिक्षी प्रतिमाप्रतिपत्तुं प्रतिपन्ने विधिरक्तस्तथा गणावच्छेदिनि आचार्योपाध्याये च प्रतिपत्तव्यः । तथा च सूत्रकारोऽपि तत्सूत्रे अतिशत आह-एव गणावच्छेए एवं आयरितोवज्झाए एवं भिक्षुगतेन सूत्रप्रकारेण गणावच्छंद एवमेव आचार्याश्च उपाध्यायाश्च आचार्योपाध्यायं तस्मिन् सूत्रं वक्तव्यं । तद्यथा__गणावच्छेए य वागणातो अवक्कमएगल्लविहारपडिमंउवसंपजित्ताणं विहरजा । संइच्छेज्जा दोच्चंपि तमेव ठाणं उवसंपज्जित्ताणं विहरित्तए पुनो आलोएजा पुनो पडिकमज्जा पुनो च्छेदस्स परिहारस्स वा उवट्ठावेजा ।ततो आयरियातोवज्झाएयगणातो अवकम्म एगल्लविहारपडिमंउवसंपजित्ताणं विहरेज्जा' इत्यादि । व्याख्याप्यस्य सूत्रद्वयस्य तथैव । अथ किमविशेषेण भिक्षाविव प्रतिमाप्रतिपत्तिविधिरनुसरणीयो यदि वास्ति कश्चिद्विशेषस्तत आह-गणनिक्खेवणम्मीत्यादि नवरं नानात्वं भेदो गणनिक्षेपणे । इयमत्र भावना-गणावच्छेदी गणावच्छेदित्वं मुक्त्वा प्रतिमां प्रतिपद्यते, आचार्योऽन्यं गणधरंस्थापयित्वेतिशेषः । अथवा इदं भिक्षुगतविधेर्गणावच्छेद्याचार्ययोविधिः नानात्वंगणावच्छेदी आचार्यो वापूर्वगृहीतं उपधिं निक्षिप्य अन्यमुपधिं प्रायोग्यमुत्पाद्य प्रतिमांप्रतिपद्यते । इत्युक्तः प्रतिमाप्रतिपत्तिविधिः । इदानीं समातिविधिमाह[भा.८०९] तीरिय उभामणियोगदरिसणं साहु सन्निवप्पाहे ।
दंडीय भाईय असती सावगसंधोवसक्कार ।।
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : २५, [भा. ८०९]
२६५ वृतीरितायां समाप्तायां प्रतिमायां उत्प्राबल्येन भ्रमन्त्युद्धमाः भिक्षाचरास्तेषां नियोगो व्यापारो वत्र स उद्भ्रमकनियागोग्रामस्तत्रदर्शनमात्मनः प्रकटनं करोति । ततः साधुसंयतंसंज्ञिनं वा सम्बगदृष्टिं श्रावकं अप्पाहेत्तिसंदेशयति ।ततोदण्डिनोराज्ञो निवेदनंसत्कारंकरोति,सदभावेभोजिकस्तस्याप्यभावे श्रावकवर्गस्तस्याप्यभावे सङ्घः साधुसाध्वीवर्गः । इयमत्र भावना-प्रतिमायां समाप्तायां यस्मिन् ग्रामे प्रत्यासन्ने बहवो भिक्षाचराः साधवश्च समागच्छन्ति ! तत्रागत्यात्मानं दर्शयति । दर्शवंश्च स्वयं साधु श्रावकं वा पश्यति, तस्य संदेशं कथयति यथा समापिता मया प्रतिमा, ततोऽहमागत इति तत्राचार्या राज्ञोनिवेदयन्ति, यथा-अमुकोमहातपस्वी समाप्ततपः कर्माभूदितिसमहता सत्कारेणगच्छे प्रवेशनीय इति । ततः स राजा तस्य सत्कारं कारयितव्यस्तदभावेऽधिकृतस्य ग्रामस्य नगरस्य वा नायकस्तदभावे समृद्धः श्रावकवर्ग स्तदभावे साधुसाध्वी प्रभृतिकः सङ्घो यथाशक्ति सत्कारं करोति, । सत्कारो मानस्तस्योपरि चन्द्रोदय धारणं नान्दी तूर्यास्फालनं सुगन्धवासप्रक्षेपणमित्यादि । एवं रूपेण सत्कारेण गच्छं प्रवेशयेत् । सत्कारेणप्रवेशनायामिमे गुणाः[भा.८१०] उद्भावनापवयणे, सद्धाजननं तहेव बहुमानी ।
उहावणा कुतित्थ जीयंतह तित्थवड्डीय । वृ-प्रवेशसत्कारणप्रवचनस्य उद्धाजनाप्राबल्यनप्रकाशनंभवति, तथा अन्येषा बहूनांसाधूनां श्रद्धाजननं यथा वयमप्येवं कुर्मो येन महीती शासनस्य प्रभावना भवति, तथा श्रावकश्राविकाणामन्चेषां च बहुमानमुपजायते शासनस्योपरि यथा- अहो महाप्रतापि पारमेश्वरं शासनं, यत्रेशा महातपस्विनइतिः । तथाकुतीर्थेजातायेकवचनं ।कुतीर्थानामपभ्राजनाहीलनातत्र ईशां महासत्वानां तपस्विनामभावात् । तथा जीतमेतत्कल्पएपसमाप्तप्रतिमानुष्ठानःसत्करणीय इति,तथा तीर्थवृद्धिश्च। एवं हि प्रवचनस्वातिशयमुदीक्षमाणा बहवः संसाराद्विरज्यन्ते विरक्ताश्च परित्यक्तसङ्घाः प्रव्रज्यां प्रतिपद्यन्ते, तितोभवतितीर्थप्रवृद्धिरिति; ।तदेवं परिकर्मणाभिधानप्रतिमाप्रतिपत्तिः प्रवेशसत्कारश्च भणितः । साम्प्रतमधिकृतसूत्रं यत्र योगमर्हति तद्विवक्षुरिदमाहभा.८११] एएणसुत्तन गवंसुत्तनिवाता इमो उअव्वत्ते ।
उच्चारिय सरिसंपुन, परूवीयं पुव्वभणियंपि ।। वृ-यदेतदनन्तरंपरिकर्मणादिकमुक्तं, नैतेनसूत्रगतंव्याख्यातं, जातावेकवचनस्य भावात् । नैतेन त्रीणि सूत्राणि व्याख्यातानि, सूत्राणामन्यविषयत्त्वात् । तथा चाह- ‘सुत्तनिवातो इमो उ अव्वते' तु शब्दः पुनरर्थे स च पुनरर्थं प्रकाशयन् हेत्वर्थमपि प्रकाशयति, यतोऽयमधिकृतः सूत्रनिपातोऽव्यक्तेऽव्यक्तशब्दविषयः, । अव्यक्तोनाम श्रुतेन वयसाचाप्राप्तोऽपरिकर्मितश्चपूर्वभणितंचसमस्तं व्यक्तविषयमतोऽव्यक्तविषयत्वंचप्रामुक्तमितिनैतेन प्रागुक्तेन सूत्रत्रयंगतमिति, अत्राह-यदेतत् प्राग्व्याख्यातं न तेन यदि सूत्रत्रयं गतं तर्हि तदेतत् कुत आगतं सूत्रात्तावन्न भवति । सूत्रस्यान्यविषयत्वात् । अन्यस्मान्चेत्तर्हि न वक्तव्यमसम्बद्धत्वादत आह-उच्चारिख सरिसमित्यादि परिकर्मणाभिधानं यच्चपूर्वमाचारदशासुभिक्षुप्रतिमागतमुक्तं । यथा घरपठणी सीह इत्यादि तथापरिचियकालामन्तणेत्यादिपरिकर्मणाभिधानं यच्चपूर्वमाचारदशासुभिक्षुप्रतिमागतमुक्तं यथाघरसउणीसीह इत्यादि तथा परिचियकालामन्तणेल्यादिचप्रागभणितमपिप्ररूपितमुच्चरितस्य सदृशमनुगतमितिकृत्वा किमुक्तं भवति? एगल्लविहारपडिमं उपसंपज्जित्ताणं विहरित्तए इत्युक्तमत्तच्च सूत्रखंडव्यक्त अव्यक्तेचसमानं
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/२५ ततोयद्यपिसकलसूत्रापनिपातोऽव्यक्तविषयस्तदपियदेतत्सूत्रखण्डंतत्व्यक्तऽपिसमानमितिव्यक्त विषयं परिकर्मणादिमुक्तमित्यदोषः,। यदुक्तमयमधिकृतसूत्रोपनिपातो अव्यक्तविषय इति । तत्राव्यक्तं यथा प्रतिमाप्रतिपत्तिसंभवस्तथोपपादयति[भा.८१२] आगमने सक्कारं, कोयंदह्णजायसंवेगा।
आपुच्छणपडिसेहणदेवी संगामतो नीति ।। वृ-समाप्तिप्रतिमानुष्ठानस्यगच्छंप्रत्यागमन राजादिभिः क्रियमाणंसत्कारकोऽपिभिक्षुर्गणावच्छेदी आचार्यो वा दृष्टो जातसंवेगः सन् स्वाचार्याणां पुरत आपृच्छनं करोति । वधा-भगवन्नहमप्येकाकिविहारप्रतिमां प्रतिपद्ये इति ते ततस्ते आचार्या विशिष्टश्रुतविदो जानन्ति भूतं भाविनं चेति तस्यायोग्यतामुदीक्षमाणाः प्रतिषेधनंम कृतवन्तः । यथा-त्वमयोग्यः श्रुतेन वयसा वा प्राप्तत्वात् । न च परिकर्मणा तद्योग्या त्वयाकृततिस एवं प्रतिपिध्यमानोऽपियदा न तिष्ठति तदा सूरिभिर्वक्तव्यो यदिन स्थास्यतितर्हि विनंक्ष्यसि यथासा देवी । कासा देवीति चेदत आह-देवी संगामतो । [भा.८१३] संगामे निवपडिमे देवी काऊण जुज्झतिरणमि ।
बितिय बलेण नरवतिनाउंगहियाधरिसियाय ।। वृ-सङ्ग्रामेदेवीनृपप्रतिमांराज्ञआकारंकृत्वायुध्यते ।साच तथारणेसङ्ग्रामेयुध्यमानाद्वितीयवले प्रतिपक्षबलेयो नरपतिस्तेनकथमपिज्ञात्वा अरेमहेलायुध्यतेसन्नाहापेक्षंकृत्वागृहीतचएडालैर्धर्षापिता मारिताच । एषो अक्षरार्थः । भावार्थः कथानकादवसेयस्तच्चेदम्- एगेनरना एगस्सरनो नगरं वेढियं । रायास अंतेउरो नगरभंतरे अगमहिसी भणति जुज्झामि वारिजंती विस्नान ठाति । ततोसा संनहित्ता खंधावारेण समं निग्गंतुं परबलेन समंजुज्झइमहिलत्ति काउंगहिया चंडालेहिं धरिसावित्ता मारिया । भा.८१४] दूरेता पडिमातो गच्छविहारे विसो ननिम्मात्तो !
निगंतुंआसन्ना नियत्तेलहुतो गुरूदूरे ।। वृ- दूरे तावत्प्रतिमाः । किमुक्तंभवति तद्विषयमिदंसूत्रत्रिकं तस्य प्रतिमाःप्रतिपत्तव्यास्तावत् दूर विशिष्ट श्रुतवयोभ्यामप्राप्ततयातत्समाचारीपरिज्ञानस्य परिकर्मणायाश्चाभावात् गच्छविहारे गच्छसमाचार्यामपिसोऽधिकृतसूत्रत्रयविषये निर्मातो न परिनिष्ठामुपगतः स आचार्येण वार्यते । सच वार्यमाणोऽपियदा स्वगच्छानिर्गत्ययदिकथमपिबुद्धिपरावर्तननासन्नाद्विनिवर्तते ।ततस्तस्य प्रायश्चित्तं लघुकोमासः दूर दूराद्विनिवर्तते गुरुकोमासः । अथ न निवर्ततेतत आह[भा.८१५) सच्छंदो सो गच्छा निमंत्रणंटितो उसुणघरं ।
. सुतत्थ सुणहियओ संभरइइमेसि मेगागी ।। वृ-स्वमात्मीयंच्छन्दोऽभिप्रायो यस्य स स्वच्छन्दः सन् गच्छाद्विनिर्गत्य शून्यगृहे उपलक्षणमेतत् श्मशाने वा वृक्षमूले वा देवकुलसमीपे वा कायोत्सर्गेण स्थितः । स च सूत्रमर्थं वा न किमपि जानाति यच्चिन्तयति । ततः सूत्रार्थशून्यहृदय एकाकी सन् एषां वक्ष्यमाणानामाचार्यादीनां स्मरति तानेवाह[भा.८१६) आयरियवसभसंघाड-एय कंदप्पमासियलहुयं ।
एगानियत्तसुणघरे अत्थमिए पत्थरे गुरुगा ।। वृ- आचार्यों गच्छाधिपतिस्तं वा यदि स्मरति यदि वा वृषभमथवा संघाटिकं, कंदप्पत्ति अत्र विभक्तिलोपोमत्वर्थीपयोलपश्च प्राकृतत्यात् ।यैर्वासाधुभिः समंगच्छेवसन्कन्दर्पहासंचसूर्यादिरूपं
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : २५, [भा. ८१६ ]
२६७
कृतवान् कन्दर्पिकान् स्मरति । तदा प्रायश्चित्तं मासिकं लघुकं तथा एगानियत्त एकाकी सन् शून्यगृहे उपलक्षणमेतत् श्मशानादी वा दिवसे बिभेति तदा चत्वारो लघुमासाः, यदि पुनरस्तमिते सूर्ये भयं गृह्णन् प्रस्तरान् पाषाणान् च्छुवति तदा चतुर्गुरुकाः ।
[ भा. ८१७)
पत्थरच्छु हेण स्ता गमने गुरुल हुगदिवसतो होंति । आयसमुत्थाएए देवयकरणं तु वोच्छामि ।।
बृ- यदि रात्री मार्जारादि श्वापदादिभ्यो बिभ्यन् प्रस्तारान् शून्यगृहस्यान्तः छुहइत्ति प्रवेशयति यदि वास्तेनादिभयेन रात्रौ गच्छमागच्छति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, यदि पुनर्दिवसे एव शून्यगृहादाववतिष्ठमानो भयात् प्रस्तरान् प्रवेशयति । गच्छं वा भयमजीर्यन् समायाति तदा चत्वारो लघुमासाः एते आत्मसमुत्था दोपा उक्ताः । इदानीं यद्देवता करोति तद्देवताकरणं वक्ष्यामि । साम्प्रतमेगाणियसुणघरे इत्यादियदुक्तं तत् भिक्षुगणावच्छेद्याचार्यभेदेषु प्रत्येकं सविशेषतरं भावयतिपत्थरमनसंकप्पे, मग्गणदिठेय गहिय खेत्तेय । पडिय परिताविय मए, पच्छित्तं होइ तिण्हंपि । । मासी लहुतो गुरुतो, चउरो लहुगा य चउगुरुगाय । छम्मासा लहुगुरुगा, च्छेओमूलं तह दुगं च ।।
[ भा. ८१८ ]
[ भा. ८१९ ]
वृ- प्रस्तराणां ग्रहणाय मनः सङ्कल्पेमार्गण तथा ग्रहणबुद्ध्या प्रस्तरे दृष्टे तथा गृहीते तथा क्षिप्ते यस्योपरि प्रक्षिप्तः प्रस्तरः तस्योपरिपतनेन चरमपरितापिते अनागाढं परितापिते तथा मृते च त्रयाणामपि भिक्षुगणावच्छेद्याचार्याणां प्रायश्चित्तं वक्ष्यमाणं यथा अग्रिमंभवति तदेवाह-मासो इत्यादि. मासी लघुको गुरुकाश्चत्वारो लघुकाश्ञ्चत्वनारी गुरुकाः षण्मासा लघवः थषण्मासा गुरुकाः । च्छेदो मूलं तथा द्विकमनवस्थाप्य पाराञ्चितरूपमिति गाथा द्वयसंक्षेपार्थः । भावार्धस्त्वयम् यदि भिक्षुर्भववशात्प्रस्तरविषयं मनः संकल्पं करोति गृह्णामि प्रस्तरमिति, तदा तस्य प्रायश्चित्तं लघुमासः प्रस्तरस्य मार्गणे गुरुमासः प्रस्तग्राह्यो ज्यमिति बुद्धयावलोकिते चत्वारो लघुमासा गृहीते प्रस्तरे चत्वारो गुरुकाः क्षिप्ते मार्जारादिश्वापदादीनामुपरि प्रस्तरे षण्मासा लघवः, बस्योपरि क्षिप्तस्योपरिपतिते तस्मिन्नपरितापिते षण्मासा गुरुवः, गाढं परितापिते च्छेदः, मृते मूलं तदेवं भिक्षोर्लघुमासादारब्धं मूले निष्ठितं, गणाविच्छेदिनः प्रस्तरमनः संकल्पे प्रायश्चित्तं गुरुको मासः प्रसतरमार्गणे चत्वारो लघुमासाः प्रस्तरे ग्राह्यबुद्धया दृष्टे चत्वारो गुरुकाः, प्रस्तरे गृहीते पण्मासालघवः क्षिप्ते षण्मासा गुरवः, प्रस्तरे घातस्योंपरिपतिते च्छेदः । धात्ये गाढं परितापिते मूलं, मृतेऽनवस्थाप्यं, तदेवं गणावच्छे दिनो गुरुमासादारभ्यमनवस्थाप्ये निष्ठीतं, आचार्यस्य प्रस्तर मनः संकल्पे चत्वारी लघुमासाः ०, प्रस्तरमार्गणे चत्वारो गुरुकाः प्रस्तरे गाह्मयबुद्धयादृष्टे षण्मासा लघवः, प्रस्तरे गृहीते गुरवः षण्मासाः, क्षिप्ते छेदः । सम्प्रति यदुक्तं देवयं करणं तु वोच्छामि इति तूत अन्यच्च विवक्षुर्दारगाथामाहबहुपुत्तपुरसिमेहे उदयग्गी जड़ सप्पे चउ लहुगा ।
[भा. ८२० ]
अच्छण अवलोगनिवट्टकंटरा गेण्हण दिद्वेय भावेय ।।
वृ- देवताया बहुपुत्रविकुर्वाणानन्तरं चोदिते तथा पुरुषमेधे पुरुपयज्ञे तथा उदके उदकप्रवाहे अग्नी प्रदीपनकरूपे जड्डु हस्तिनि सर्पे च समागच्छति पलायमानादौ चत्वारो लघुको मासाः । तथा देवताया. विकुर्वित संयती रुपायाः पृष्टतो लग्नायाः प्रतीक्षस्व यावत् कण्टकं पादलग्रमपनयामीत्येवं ब्रुवत्याः
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१. १२५ पादोत्क्षेपणे च तथा दृष्टे सागारिक मृगपदीरूपे प्रतिसेवेइति परिणते भावे च शब्दात्प्रतिसेवाकरणे च यथायोगंप्रायश्चित्तमितिद्वारगाथासंक्षेपार्थः ।
साम्प्रतमेनामेवगाथां विवरीषुः प्रथमतो बहुपुत्रद्वारं विवृणोति[भा.८२१] बहुपुत्तत्थी आगमदोसु बलेसुंतुथालिविज्झवणा ।
अनोनं पडिचोयणवच्चगणंमाच्छलेपंता ।। वृ- बहुपुत्रा स्त्री देवतारूपं तस्या आगमो द्वयोरुपलयोरुपरितया स्थाली निवेशिता सा पतिता । जातमग्नेर्विध्यापनं ततः परस्परं प्रतिचोदना तदनन्तरं तया उक्तं च-व्रजगणं गच्छं मा प्रान्तदेवता त्वां च्छलयिष्यतीति । एप गाथाक्षरार्थो भावाथ स्त्वयम्- सम्मद्दिवी देववा इत्थीरूवं बहु य पुत्ते चेडरूवे विउविता पडिमागयस्स साहस्ससमीवमल्लीणाचेडरूवाणि रोवमाणाणिभणंति 'भत्तं देहि त्ति | सा भणति- 'खिप्परथेमिजावतावमारोयह' ।ताहेसा दोन्निपाहणे जमलेठवेउतेसिमझेअगिंपञ्जलित्ता तेसिं उवरिप्पिहडं पाणियस्स भरित्ता मुकं, तं पिहडं तइय पत्थरेण विणा पइियं सो अगी विज्झवितो ततोपुनोवि अग्निपज्जालिऊण पिहडं पाणियभरियं मुक्कं तहेवपडितंअग्गी विज्झवितो ।एवं तइयंपि वारं विज्झवितो । ततो पडिमागतो साहू भणति-एत्तीएणं विन्नाणेणं तुम एत्तियाणि चेउरुवाणि निष्काएसि ! एवंभणमाणस्स तस्सपच्छित्तंचरलहुयं, ।साभणति-तुमंकहमत्तिएणसुएणअप्पायोगो पडिमंपडिवन्नो सिग्धं जाहि गच्छंमातेपंतदेवयाछलेहितिगतंबहुपुत्रद्वारम् ।।इदानीं पुरुपमेधद्वारमाह[भा.८२२] उवाइयं समिद्धं महापसुंदमो सज्जमज्झाए।
एत्थेवता निरिक्खह दिट्टे वार्ड्समणोवा ।। वृ-सकदाचिदव्यक्तआर्यासमीपेकायोत्सर्गे स्थितस्तत्रच बहवो मनुष्या आर्यावन्दनार्थमागतास्ते च तस्य प्रतिमा स्थितस्य साधीत्समीपदेशे स्थिता वक्ते । यथा यदापयाचितकमाया भट्टारिकायाः समीपे याचितं यथा यद्यमुकं प्रयोजनमस्माकं संत्स्यति ।ततो महापशुं प्रयच्छाम इति तदिनानी समृद्धं निष्पन्नमित्यर्थः ततः सद्य इदानीं पशुंदद्मः महापशुर्नामपुरुषः । ततो गवेषयत अत्रैव कश्चित् मनुष्यं गता गवेषणायमनुष्याः,दृष्टःसप्रतिमा प्रतिपन्नो दृष्ट्राचकधितंमूलपुरुपाय यथैव श्रमणो दीयतामाथि इति एवमुक्ते यदि भयेन वार्ड् करोति, देशीवचनमेतत् नशनं करोति नश्यतीत्यर्थः । यदि वा श्रमणोऽहमिति ब्रूतेतदा प्रायश्चितंचतुर्लघु । [भा.८२३] उदगभएण पलायइपवइरुक्खंदुरुहए सहसा ।
एमेव सेसएसुविभएसुपडिकारमोकुणति ।। वृसोऽव्यक्तः प्रतिमा प्रतिपन्नः कायोत्सर्गेण स्थित उदकप्रवाहे नद्यादिगते समागच्छति यधुदकभयेन पलायते, यदि वाप्लवतेतरति, अथवासहसावृक्षमारोहति, तदातस्य-प्रायश्चितंचतुर्लघु, । एवमेव अनेनैव प्रकारणशेषेष्वप्यम्यादिसमुत्थेषुभयेपुसमुत्थितेषुयदिप्रतिकार करोति,तदा चतुर्लघुः । इयमनभावना-अग्नीप्रसर्पतिसर्पवासमागच्छतियदिपलायते अन्यवाप्रतीकारंकरोति, तदा प्रायश्चितं प्रत्येकं चतुर्लघु, । एतानि च पुरुषमेधादकाग्निहस्तिसर्परूपाणि देवताकृतान्यपि संभाव्यन्त स्वाभाविकानिचातत्रयदिदेवताकृतानिस्वाभाविकानि सर्वेष्वप्येतेषुप्रत्येकं चतुर्नधुः । साम्प्रतमस्थण आलोवणोत्यादि व्याचिख्यासुराह|भा.८२४ जेट्टज पडिच्छाहिए अहंतुडभेहिंसमंवच्चामि ।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं :२५, [भा. ८२४]
२६९ इति सकलुणमालत्तोमुज्झतिसेहो अथिरभावे ।। व-अथवासा देवतासंयतीवेषं कृत्वाकायोत्सर्गेसमाप्ते विहारक्रमप्रतिप्रस्थितमव्यक्तंसाधुप्रतिमां प्रतिपन्नं बूयात्- 'अहो ज्येष्ठार्य अहमपि युष्माभिः समं व्रजामि, तत्प्रतीक्षस्व तावद्यावत् पादलग्नं कण्टकमपनयामि इति । एवं तया देवतया कृतसंयतीवेषया सकरुणामालप्तः स वराकः शैक्षः शैक्षत्वादेवास्थिरभावो मुह्यतिमोहमुपगच्छति मुह्यंचयदिप्रतीक्षणादिकरोति तथा प्रायश्चितंतदेवाह[भा.८२५] अच्छति अवलोएति व लहुगा पुन कंटउमेलगत्ति ।
गुरुगा नियत्तमाणेतह कंटगमग्गणे चेव ।। वृ-सत्रयदिकण्टको मेलन इतिवचः श्रुत्वा, अच्छतित्ति प्रतीक्षते तदा प्रायश्चित्तं लघुकाश्चत्वारो लधु मासाः । अथापि तत्संमुखमवलोकते तदापि चतुर्लघुः यदिपुनरासन्नान्निवर्त्तते तदाचतुर्लघु एतच्च आसन्नातो लहुतो इति वक्ष्यमाणग्रन्थादवसितम् । अथ दुरात्तदा तस्मिन् दूरान्निवर्तमाने चत्वारो गुरुका गुरुमासास्तथा कण्टकमार्गणेचेवेत्ति यदि कण्टकमपनेष्यामीति तत्पादलग्नं कण्टकं मृगयते, तदापि प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु । [भा.८२६] कंटकपायगहणेछल्लहु छगुरुगचलणमुक्खेवे ।
दिलुमिच्छगुरुगा परिणयकरणेय सत्तठ्ठा ।। वृ-कण्टकं पादगतं यदि गृहणाति तदा प्रायश्चित्तं षट्लघवो लधुमासाः अथ तस्याः संवत्याः पादं गृहणाति कण्टकोद्धरणाय तदापिषट् लघु, यदि पुनश्चरणं पादमुत्क्षिपति उत्पाटयति कण्टकोद्धरणाय तथाषट्गुरु, पादेउत्पाटितेसतियदिसागारिकंपश्यतितदा तस्मिन्नपिदृष्टेषट्गुरु,सागारिकदर्शनानन्तरं यदिभावः परिणतोभवतियदाहंप्रतिसेवे इतितदाच्छेदः करणेप्रतिसेवाकरणेमूलंएतत्प्रायश्चित्तविधान भिक्षोरुक्तम् । गणावच्छेद्याचार्ययो: पुनरिदमाह-सत्तठत्ति, अत्रपूरण प्रत्ययांतस्य लोपः प्राकृतत्वात् । ततोऽयमर्थः गणावच्छेदिनः प्रायश्चित्तविधानं द्वितीयाच्चतुर्लघुकादारब्धं सप्तममनवस्थाप्यं प्रायश्चित यावदवसेयमाचार्यस्य प्रथमाच्चतुर्गुरुकादारब्धमष्टमं पाराञ्चितं प्रायश्चित यावदेतदेवाह[भा.८२७) लहुयायदोसुदोसुयगुरुगाच्छम्मास लहुगुरुच्छेदो ।
भिक्खुगणायरियाणं मूल अणवठपारंची ।। वृ-भिक्षुगणावच्छेद्याचार्याणां यथाक्रमप्रायश्चित्तविधानमूलमनवस्थाप्यं पाराञ्चितंच, यावद्यथा भिक्षोर्द्वयोः प्रतीक्षणेऽवलोकतेच चत्वारो मासा लघवः द्वयोनिवर्तने कण्टकमार्गणे चत्वारो गुरुकाः, छम्मासलहुगुरुत्तिअत्रदोसुइतिप्रत्येकमभिसम्बध्यते ।द्वयोः कण्टकग्रहणेपादग्रहणेचषण्मासालघयः द्वयोः पादोत्क्षेपेसागारिकदर्शनेचषट् गुरु, प्रतिसेवाभिप्रायेच्छेदः प्रतिसेवाकरणे मूलं, गणावच्छेदिनो यथाऽनवस्थाप्यं पर्यन्तेभवतितथा वक्तव्यंतच्चैवंगणावच्छेदिनःप्रतीक्षणेचत्वारोलघुकाः अवलोकने चत्वारो गुरवः निवर्तने चत्वारा गुरवः, कण्टकमार्गण पट् लघु, कण्टकग्रहणेषट् लघु, संयतीपादग्रहणे षट्गुरु, पादोत्पाटनेच्छेदः, सागारिकदर्शनच्छेदः । प्रतिसेवाभिप्राये मूलं, प्रतिसेवाकरणेऽनवस्थाप्यं, आचार्यस्य यथा पाराञ्चितमन्तेभवति तथा वक्तव्यम् । तच्चैवमाचार्यस्य प्रतीक्षणेचतुर्गुरु अवलोकने चतुर्गुरुनिवर्तने कण्टकमार्गणे च षट् लघु, कण्टकग्रहणे पादग्रहणे च षट् गुरु, पादोत्पाटने च्छेदः, सागारिकदर्शन मूलं, प्रतिसेवाभिप्रायेऽनवस्थाप्यं, प्रतिसेवाकरणेपाराञ्चितमिति ।
सम्प्रति यदुक्तं 'गुरुगानिवत्तमाणे' इतितत्र विशेषमाह
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
व्यवहार -छदसूत्रम्-१. १२५ [भा.८२८] आसन्नातोलयो दूरनियत्तस्स गुरत्तरोदंडो ।
चोयगसंगामटुगंनियट्टखिसंत अनुग्धाया ।। वृ- संयत्या आसन्नात्प्रदेशान्निवृत्त लघुको दण्डः चत्वारो लघुमासा दण्ड इत्यर्थः । दूरान्निवृत्तस्य गुरुतरश्चत्वारी गुरुमासाः; एवमाचार्येण प्ररूपिते चोदकः प्रश्रयति । तत्र चोदकाचार्यनिदर्शनं सङ्ग्रामद्विकं निदर्शनं, तंच भग्नप्रतिज्ञं निवृत्तं प्रत्यागतं सन्तं ये खिसंतित्ति हीलयन्ति तेपामुद्घाताश्चत्वारो गुरुका मासाः प्रायश्चित्तमित्युत्तरार्धसंक्षेपार्थः । । इदानीमेतदेवीत्तरार्ध विवरीषुः प्रथम-तचोदकवचनंभावयति । [भा.८२९ दिटुं लोएआलोयभंगि वणिएय अवनियनियत्तो ।
अवराहे नाणत्तं न रोयए केन यंतुझे ।। वृ-प्रागुक्ताचार्य प्ररूपणानन्तरं परः प्रश्रयति । ननु संयत्याः प्रत्यासन्नात्प्रदेशात्प्रतिनिवृत्तस्य गुरुतरेणदण्डेन भवितव्यम् ।रात्प्रतिनिवृत्तस्यलघुतरण, नचैतदनुपपन्नंयतोलोकपिदृष्टंतथा कस्य राज्ञो नगरम परोराजा वेष्टयितुकामः समागच्छति ।तंचसमागच्छन्तं श्रुत्वा नगरस्वामीभटान्प्रेषयति । यथा यूयं तत्र गत्त्वा युध्यध्यमिति । तत्रैको भटः परबल मिति प्रभूतमालोक्य दर्शनमात्र एव भग्नः प्रत्यागतोऽन्योयुध्ध्वा चिरकालं सजातव्रणोभग्नः समागतः । अपरः परबलेन सहायुध्वा सञ्जातव्रण एव भग्नः प्रतिनिवृत्तः । तत्रैषां भटानां मध्ये यः आलोकभङ्गी दर्शनमात्रतो भग्नः प्रतिनिवृत्तस्तस्य बहुतरोऽपराधः । यः पुनः सञ्जाताव्रणो यश्चाव्रणितएतौ द्वावपिभग्नौसन्तौ प्रतिनिवृत्तावित्यपराधिनी केवलमालोकभङ्गयपेक्षयाऽल्पतरापराधौ, दूरात्प्रतिनिवृत्तत्वाद्देवंलोकेदूरासन्नभेदेनापराधे 'नानात्वमिदमुपलब्धम्' ।तत एव दृष्टान्तबलेन वन्मयोक्तं संयत्याः प्रत्यासन्नात्प्रदेशात्प्रतिनिवृत्तस्य भूयान् दण्डादूरात्प्रतिनिवृत्तस्याल्पतर इतिततः केन कारणेन युष्मभ्यंन रोचते । सूरिराह[भा.८३०] अक्खयदेह नियत्तं बहुदुक्खभयेणजसमाणेह ।
एयमहं न रोयतिकोते विसेसो भवे एत्थ ।। वृ- यद्वहु दुःखभयेन परवलेन सह युध्यमानस्य प्रभूतदुःखं मरणपर्यवसानं भविष्यतीति भयेनाक्षतदेहः सन् निवृत्तः प्रतिनिवृत्तोऽक्षतदेहनिवृत्तस्तंसमानय एतन्मह्यं न रोचते विषमत्वात्तथाहि सर्वथा अत्राक्षतचारित्रः प्रतिनिवर्तते किन्तु क्षतचारित्रस्ततोऽप्यत्र स उपन्यसनीयो योऽधिकृतदार्टीतिकेन सहसमानतामवलम्बते, न चासौ तथेति पर आह-यदेष दृष्टान्तस्तव न भासते ततः कोऽत्रास्मिन् विचारे तव विशेषोभवेत् विशिष्टो दृष्टान्तः स्यात्सूरिराह[भा.८३१) एसेव य दिदंतो पुररोहे जत्थ वारियंरन्ना ।
माणीह तत्थनियंते दूरासन्नेय नाणत्ता ।। वृ- एष एव भवदुपन्यस्तो दृष्टान्तः पुरराधे सति द्रष्टव्यो यत्र पुररोधे गज्ञा वारितं तथा मा कोऽपि पुरानियासीदिति तत्रैवं निवारिते तत्र निर्गच्छति । दूरासन्नाच्च प्रतिनिवृत्तं यथा नानात्वमपराधविषयं तदिहापि योजनीयम् । तद्यथा-परचलेन नगररोधे कृतेराज्ञा पटहेन घोषितं यथा यो नगरान्निर्यास्यतिस मयानिर्ग्राह्य इति । ततः कोऽपि निर्गत्य आसन्नात्मतिनिवृत्तोऽपरो दूरात्तत्र यथैतयोरासन्नात्प्रतिनिवृत्तस्याल्पतरो राज्ञा दण्डो दूरात्प्रतिनिवृत्तस्य बहुतर एवं यो दूरात्संवत्याः प्रतिनिवृत्तस्तस्य गरीयान भावदोष इतिचतुर्गुरुकमासन्नात्प्रतिनिवृत्तस्यत्वल्पीयान् भावदोष इतिचतुर्लघु ।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७१
उद्देशक : १. मूलं : २५, [भा. ८३१]
सम्प्रति पुनो आलोएजा' इत्यादिसूत्रं व्याख्यानयति[भा.८३२] सेसम्मिचरित्तस्या लोयणयापुनोपडिक्कमणं ।
च्छेदं परिहारंवा जं आवत्रो तयंपावे ।। वृ- यद्यपि प्रतिमाप्रतिपन्नस्य चारित्रविराधनासीत् तथापि न चारित्रं सर्वथापगतं किन्तु शेषोऽवतिष्ठते ।व्यवहारनयमतेनदेशभङ्गेनसर्वभङ्गाभावात्ततःशेपेचारित्रस्व सतिपुनरालोचना पुनः प्रतिक्रमणंनतुपुनःशब्दो द्वितीयवारापेक्षः । तथाच लोकं वक्तारः कृतमिदमेकवारमिदानींपुनः क्रियते इति । अत्र तु प्रथममेवालोचनं प्रथममेव च प्रतिक्रमणं ततः कथं पुनः शब्दोपपत्तिः ? उच्यते-यत्रैव स्थानेसोऽकृत्यं कृतवान् । तत्रैवसइत्थमचिन्तयत् आलोचयामिप्रतिक्रमामिचतावदहमेतस्याकृत्यस्य पश्चाद्गुरुसमक्षं भूय आलोचयिष्यामि च एवं च चिन्तयित्वा तथैव आकार्षीत् ततो घटते पुनः शब्दोपादानमितियदिवायदेव तदानींहादुष्टुकृतंदुष्ठुकारितमित्यादिचिन्तनं तदेव च प्रतिक्रमणमिति भवति ।तदपेक्षया पुनःशब्दोपपत्तिः यदपिचच्छेदंपरिहारंवाग्रायश्चित्तमापन्नस्तत्प्राप्नोतिप्रतिपद्यते । सम्प्रति यदुक्तं नियट्टखिसंतणुग्धाया इति तद्व्याख्यानयति{भा.८३३] एवं सुभपरिणामं पुनोवि गच्छंति तंपडिनियत्तं ।
जेहीलइखिंसइवा पावतिगुरुएचउम्मासे ।। वृ-एवं पुनरालोचना प्रतिपत्यादिप्रकारेणशुभपरिणामंशोभनाध्यवसायंपुनरपिगच्छेप्रतिनिवृत्तं सन्तं यो हीलयति खिंसयति वा, तत्र यदसूयया निन्दनं तत् हीलनं यथा समाप्तिं नीताऽनेन प्रतिमासांप्रतमागतो वर्तते ततः क्रियतामस्य पूजेति यत्पुनः प्रकटं निन्दनं सा खिंसा यथाधिक तव भ्रष्टप्रतिज्ञस्येत्यादि स प्राप्नोति प्रायश्चित्तंगुस्कान् अनुद्घातान्चतुरोमासान् ।
मू. (२६) भिक्खू वा गणाओ अवक्कम्म पासत्थविहारे विहरेजा संयइच्छेखा दोच्चंपि तमेवगणं उवसंपञ्जित्ताणं विहरित्तए अस्थिया इत्थ से पूणो आलाएजा, पुनो पडिक्कमेजा, पुणोछेट परिहारस्स उवट्टाइजा। _वृ- भिक्खूय गणातो अवक्कम्मेत्यादि भिक्षुरुक्तशब्दार्थः वा वाक्यभेदे गणादपक्रम्य निःसृत्य पार्थस्थविहारं पार्श्वस्थचर्या प्रतिपद्येत स भूयोऽपि भावपरावृत्या इच्छेद्वितीयमपि वारं गणमुपसम्पद्य विहर्तुं अस्थिया इत्थेत्ति अस्ति चात्र कश्चित् यः शेषे चारित्रस्य सति पुनरालोचयेत्, पुनः प्रतिकामेत पुनश्छेदं परिहारं वा यः प्रायश्चित्तमापन्नस्तस्य च्छेदस्य परिहारस्य वा प्रतिपत्तयेऽभ्युतिष्ठेत् । यः पुनः सर्वथापगते चारित्रं पुनरालोचयेत् पुनः प्रतिक्रामेत्स मूलमापन्न इति मूलस्य प्रतिपत्तयेऽभ्युतिष्ठेत् । इदं सूत्रं पार्थस्थविषय एवमुक्तमेवं यथाच्छंदसिकुशीले अवसन्नेसंसक्ते च वक्तव्यम् । यद्यथा___ मू. (२७) भिक्खू य गणाती अवक्कम्म अहाच्छंदविहारं विहरेजा । सो इच्छंजा दोच्चंपि पुनो पडिक्कमेजापुनी छेयपरिहारस्सु उवट्ठाइजा तहेवगणं उवसंपज्जित्ताणं विहरित्तए अस्थिया इच्छसंसं पुनी आलाएला।। मू. (२८) एवं कुसील विहारं विहरेज्जा। मू. (२९) एवं आसन्न विहारविहरेज्जामू. (३०) एवं संसत्त विहारं विहरेज्जावृ-अथामीषांसूत्राणां पूर्वसूत्रत्रयेण सह कः सम्बन्ध इत्यत आह
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-१-१३० [भा.८३४] वृत्ता वितिणगमनाइयाणिमवितिन्निमिगमे सुत्ता। .
पडिसिद्धिमवत्तस्स इमेसु सव्वेसुपडिसिद्धं ।। वृ-पूर्वमुक्ताअभिशय्यादिषु वितीर्णगमनाः वितीर्णमनुज्ञातंगमनं येषांततथाइदानींपुनः सूत्राणि अवितीर्णेऽननुज्ञातनिर्गमे यदिवा प्राकएकाकिविहारप्रतिमाविषयेणसूत्रत्रयेणाव्यक्तस्य श्रुतेन वयसा परिकर्मणया वा प्राप्तस्य निर्गमणं प्रतिषिद्धमेतेषु पुनः पञ्चसु सूत्रेषु सर्वेषां व्यक्तानामव्यक्तानां च निर्गमनं प्रतिषिद्धमित्येष सम्बन्धः । अधुना अमूनि पञ्चापिसूत्राणियद्विषयाणि तानिक्रमेण विशेषप्रतिपादनार्थमुपन्यस्यति[भा.८३५ पासस्थ अहाच्छंदी कुसील उसन्नमेव संसत्तो ।
एएसि नाणतंवोच्छामि अहानुपुवीए ।। वृ- ज्ञानादीनां पार्श्वे तिष्ठतीति पार्श्वस्थः, पाशस्थ इति संस्कारस्तत्रेयं व्युत्पत्तिः मिथ्यात्वादयो बन्धहेतवः पाशास्तेपुतिठतीतिपाशस्थः । अहाच्छंदोइतियथाच्छन्दोऽभिप्रायइच्छातथैवागमनिरपेक्षं यो वर्तते स यथाच्छन्दः । कुत्सितं शीलमस्येति कुशीलः समाचार्यासेक्ने, अवसीदति स्मेत्ववसन्नः । तथासंसक्तइव संसक्तः पार्श्वस्थादिकंतपस्विनांचासाद्यसन्निहितदोपगुण इत्यर्थः । इदंतुव्युत्पत्तिमात्र स्थानाशून्यार्थमुक्तं ।यावता भाष्यकृदेव स्वयमग्रेव्युत्पत्तिममीषांशब्दानांकरिष्यति । एएसिमित्यादि एतेषां पार्श्वस्थादीनामनुष्ठानभेदतो यन्नानात्वं तदहं यथानुपूर्व्या यथोक्तक्रमेण वक्ष्यामि । अथ कथं पार्श्वस्थादयोजायन्ते ततआहभा.८३६) गच्छमि केइपुरिसा, सउणी जहपंजरंतरनिरुद्धा।
सारणपंजरचइया पासत्थगयादि विहरति ।। वृ- यथा शकुनिः शकुनिकापजरान्तरनिरुद्धा महता कष्टेन वर्तते, तथा केचित् गुरुकर्माणः पुरुषागच्छेस्मारणचोदनादिमहत्कष्टमभिमन्यमानाः कष्टेनवर्तन्ते, तितःस्मारणलक्षणपञ्जरत्याजिताः सन्तः पार्थस्थगतादयः आदिशब्दाद्यथाच्छन्दोगताविपरिग्रहः विहरत्यवतिष्ठन्तेविहृत्य चकेचिद्भूयः स्वगुणमुपसम्पद्यते । तेषां चोपसम्पद्यमानानां प्रायश्चित्तदेयमतस्तद्विवक्षुरिदमाह|भा.८३५] तेसिंपायच्छित्तं वोच्छंओहेय पयविभागय ।
- टप्पंतुपयविभागे आहेण इमं तुवाच्छामि ।। वृ-तेषां पार्श्वस्थादीनां स्वगुणमुपसम्पद्यमानानां प्रायश्चित्तं वक्ष्य कथमित्याह-आधेन सामान्येन पदविभागन च कालादिविशेषेण, गाथायां सप्तमीतृतीयार्थे । तत्र यत्पदविभागेन प्रायश्चित्तं वक्तव्यं. तत् स्थाप्यं स्थापनीयं पश्चाद्वक्ष्यते इत्यर्थः । ओघेन सामान्येन कालादिविशेषरहितत्वेनेति भावः । पुनरिदमनन्तरं वक्ष्यमाणतया प्रत्यक्षीभूतमिव वक्ष्यामि प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.८३८] ऊसववज्जकयाई, लहुओ-लहुया अभिक्खगहणंमि ।
ऊसविकयाइलहुआगुरुगा व अभिक्खगहणमि ।। बृ- उत्सववर्जमुत्सवाभावे यदि कदाचित् शय्यातरपिण्डादिकं गृहीतवान् । ततस्तस्य प्रायश्चित्तं लधुको मासः, तथाभीक्ष्णं गृहीतवान् तथा चत्वारो लधुमासाः, । अधोत्सवे कदाचित् शय्यातरपिण्डमग्रहीत् ततश्चत्वारोलघुकामासाः । अथाभीक्ष्णमुत्सवेषुगृहीतवान्ततश्चत्वारो गुरुका इहानुत्सवादुत्सवे गुरुकशोधिप्रदानकरणमग्र स्वयमेव वक्ष्यतीति नाभिधीयते ।। अत्र कालविशेषो न कोऽपि
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १. मूलं : ३०, [भा. ८३.८ ]
निर्दिष्ट इतीदमोधेन प्रायश्चित्ताभिधानमिदानीं कालं सामान्यत आहचउछम्मासे वरिसे कबाइ लहुगुरुय तहय छग्गुरुगा । एएस चेवभिक्खं च गुरु तह छन्गुरुच्छेदो ।।
[ भा. ८३९ ]
वृ- चतुरो मासान् यावत् कदाचित् अपिगृहीतवान् यदि शय्यातरपिण्डं ततश्चत्वारो लघुकाः षण्मासान् कदाचिद्ग्रहणे चत्वारो गुरुकाः, वर्षं यावत् कदाचिदभिगृहीते पण्मासा गुरवः, एतेष्वेव चतुर्मासाः षण्मासवर्षेषु अभीक्ष्णग्रहणं यथाक्रमं चतुर्गुरु, पट् गुरुच्छेदश्च, किमुक्तं भवति । चतुरो मासान् यावदभीक्ष्णग्रहणेचत्वारो गुरुका मासाः, षण्मासानभीक्ष्याग्रहणेषण्मासाः गुरवः, वर्षं यावदभीक्ष्णग्रहणे च्छेदः, । अत्रोत्सवानुत्सवविशेषरहिततया सामान्येनाभिधानं तथा चाहएसे उ होति ओहे, एत्तो पयविभागतो पुनो वोच्छं । चउत्थमासे चरिम, ऊसववज्जं जइ कयाइ ।। लहुओलहुया गुरुया इत्तो अभिक्खगहणंमि । चउरो लहुया गुरुया छग्गुरुया ऊसवविवज्जा ।।
[ भा. ८४० ]
,
[ भा. ८४१ ]
वृ- एषामनन्तरोक्तः प्रायश्चित्तविशेषः ओघेन सामान्येन भवति द्रष्टव्यः । अत ऊर्ध्वं पुनर्विभागतः पदविभागेन प्रायश्चित्तं वक्ष्ये । यथा प्रतिज्ञातं करोति, चतुरो मासान् यदि कदाचित् उत्सववर्जमगृहीतशय्यातरपिण्डं ततो मासलघु, षण्मासानुत्सववर्जमभिगृहीते चत्वारो लघुकाः, वर्षं यावदुत्सववर्जं कदाचिदभिग्रहणे चत्वारो गुरुकाः, । इतर ऊर्ध्वमेतेष्वेव चतुः षड्वर्षेऽभीक्ष्णग्रहणे वक्ष्ये चत्वारो लघुका गुरुकाः षट्गुरुका उत्सववर्जायथाक्रमं ज्ञातव्याः । किमुक्तं भवति ? चतुरो मासानुत्सववर्जंशय्यातरपिण्डमभीक्ष्णमगृहीत् ततः प्रायश्चित्तं चत्वारो मासाः लघुकाः, षण्मासानुत्सववर्जमभीक्ष्णग्रहणे चत्वारो गुरुकाः, वर्प यावदुत्सववर्जमभीक्ष्णग्रहणे पट् गुरुकाः, उत्सववर्जे गतमिदानीमुत्सवे प्रतिपादयतिचउरो लहुया गुरुगा छम्मासा ऊसंवमि उकयाई ।
,
[ भा. ८४२ |
एवं अभिक्खगहणे छग्गुरु चउछगुरुच्छंदो ।।
वृ-चतुरी मासान् यदि कदाचिदुत्सवे गृहीतवान् ततञ्चत्वारी मासा लघवः, षण्मासान् कदाचिदुत्सवे ग्रहणे चत्वारो गुरुकाः, वर्षं यावत्कदाचिद्गृहणतः षण्मासा गुरवः एतत्पुनर्वक्ष्यमाणमभीक्ष्णग्रहणे षट् गुरु इत्यादि, चतुरो मासानुत्सवेष्वभीक्ष्णग्रहणे षण्मासा गुरवः, षण्मासानुत्सवे ष्वमीक्ष्णग्रहणे चतुर्गुरुकछेदः वर्षं यावदभीक्ष्णमुत्सवेषु ग्रहणे षट्गुरुकच्छेदः अथ कस्मादुत्सवेषु कदाचिदभीक्ष्णं वाग्रहणे अधिकतर प्रायश्चित्तदानमत आह
[ भा. ८४३ ]
उत्सववज्जे न गण्हइ निब्बंधो ऊसवंमि गेण्हत्ति । अज्झायरगादीया इति अहिगाउसवे सोही ।।
बृ- एष साधुरुत्सववजें उत्सवरहिते शेषे काले भिक्षां न गृहणाति । उत्सवे पुनर्विपुलं भक्तपानं प्रासुकमुपलभ्य कथमपि निर्बन्धात् गाढादरकरणाद्गृह्णाति । ततोऽस्मै पर्याप्तं दातव्यमिति किञ्चित् न अध्यवपूरकादयो दोषाः सम्भवन्ति । आदिशब्दात् मिश्रकादिदोषपरिग्रहः इति अस्माद्धेतोरुत्सवे अधिकाबहुतरा शोधिः प्रायश्चित्तमिति ।
एवं उवठियस्स पडितप्पिय साहूणो पदं हसति ।
[भा. ८४४] 2118
२७३
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/३० चोइए गगदासे दिठंतो पन्नगतिलेहिं ।। वृ- एवमुपशिग्न प्रकारण शय्यातरपिण्डादि प्रतिसेव्य पुनरकारणतयो पस्थितस्य ग्लानादिप्रयोजनेषु प्रतमिताभक्तपानप्रदानादिना सापष्टम्भीकृताःसाधवो येन प्रसर्पितसाधुस्तस्य पद प्रतिसेवालक्षणंहसतिएवमेवमुच्यते । अयमत्रसम्प्रदायोयदिगञ्चरात्रिदिवंदशरात्रिंदिवं यावदिभन्नमास इत्यापनोभवति, ततःसएवमेवमुच्यते, तस्य साधुप्रतर्पणनैवशुद्धिभावात्, अथ मासादिषकमापन्नस्तदन्तिमंएवं हसतियद्यथा यदिद्वीमासावापन्नस्ततएकोमासामुच्यते, एका दीयते, अथत्रीन् मासान तर्हिएको मुच्यतेद्वौमासोदीयतेइत्यादि । अत्रपरोरागद्वेषौचोदयति, यथायूयंरागद्वेषवन्तः । तथाहियेन साधूनां प्रतर्पितं तस्यपदमनुरागतोहासयथ, येन पुनर्न प्रतितर्पितं तस्य द्वेषतः सकलमपि प्रायश्चित्तं परिपूर्णप्रयच्छथ ।सूरिराह-दिलंतो पन्नगतिलेहिन वयंरागद्वेषवन्तस्तथा चात्रदृष्टान्त उपमापन्नकतिलैः तथाहि पन्नकतिला नाम दुर्गन्धितिलाः तेस्थानद्वयेऽपि स्थापिताः । तत्रैके निम्बपुष्पैर्वासिताः, अपरे स्वाभाविकाएव स्थितः ।तत्रयेनिम्बपुष्पैर्वासितास्तेषां दुरभिगन्धो बहुविधेनोपक्रमेणापनेतुंशक्यते । इतरेषां स्तोकेन एवमिहापि ये स्वरूपतः पार्थस्था अपरं च साधुसामाचारीप्रद्वेषतो ग्नानादिप्रयोजनेषु साधूनामप्रतर्पिणोऽवर्णभाषिणश्च ते महता प्रायश्चितेन शुद्धिमासादयन्ति । ये तु पार्श्वस्था अपि कर्मलघुतयासाधुसमाचारनुगताःसाधूनुस्लानादिप्रयोजनेषुप्रतर्पयन्तिश्लाघाकारिणश्चतेस्तोकापराधेन एवमेवशुद्धयन्ति, ।महापराधिनाऽन्तिमपदहास्तः स्तोकेन प्रायश्चित्तेनेति पन्नकतिलाश्चोपलक्षणं तेन सर्वाश्यसर्वाशिरोगाभ्यांधौताधौतशारदपटाभ्यांपन्नकतिलेनचोपमाद्रष्टव्याः तद्यथासर्वमशातीत्येवं शील:सर्वाशीबहुभक्षकोऽसर्वाशी अल्पभोजी,तत्रसर्वाशी रोगी कर्कशया क्रिययाशुद्धिमासादयति । असर्वाशीस्तोकया क्रियया यथावा द्वौ पटौशारदौ तत्रैको वातैवातिप्रतिदिवसंतेन वातेनधून्यते अपरी नएवं तयोर्द्वयोरपि कालक्रमेणमलिनीभूतयार्विधूतपटः स्तोकेनोपक्रमेणशुद्धिमासादयत्यविधूतपटो बहूनोपक्रमेणएवं यः पार्श्वस्थः साधूनामवर्णभाषीसमहताप्रायश्चित्तेनशुद्धिंलभते । इति तस्मै परिपूर्ण प्रायश्चित्तं दीयते । इतरस्य तु साधूनां प्रतर्पणेन वर्णभाषणेन च शुद्धिःसम्भवत्येतदर्थं हास इति साम्प्रतमेतदेव विवरीषुः परः प्रश्नं भावयति[भा.८४५] जो तुझंपडितप्पइ तस्सेगं ठाणगंतुहासेहा |
वड्वेह अप्पडितप्पे इइरागद्दोसियातुब्भे ।। वृ- योऽस्माकं प्रतितर्पयति उपकारं करोति, तस्य एकं स्थानकमन्तिमलक्षणं प्रागुक्तस्वरूपं हासयथ, यः पुनर्न प्रतितर्पयति तस्मिन्नप्रतितप्तदेवस्थानकमन्तिमलक्षणंवर्धयथ । पूर्ण परिपूर्णतस्मै प्रायश्चित्तंदस्थ इत्यर्थः । इत्येवममुनाप्रकारेणयूयंरागद्वेषिका रागद्वेषवन्तः । सम्प्रतियदुक्तंपन्नकतिलैदृष्टान्त इति तद्भावयति[भा.८४६] इहरहवितावचोयग कटुयं तेलं तुपन्नगतिलाणं ।
किं पुन निम्बति हिंभावियाणंभवेखज्जं ।। वृ- इतरथा पिनिम्बकुसुमादि वासनामन्तरेणापि तावत् हेचोदकपन्नकतिलानां दुर्गधितिलानां तैलं कटुकमेव ।तुरेवकारार्थोभिन्नक्रमश्च नखाद्यंभवतीतिभावः । किंपुनस्तेषांपन्नकतिलानां निंबतिलैः तिला इव सूक्ष्मत्वात् निंबतिलाः कुसुमानि स्वस्यतिलानि स्वतिलास्तैर्निम्बकुसुमैरित्यर्थः भावितानां वासितानां तैलंखाद्यं भवेन्नैव भवेदित्यर्थः । एष दृष्टान्तोऽयमुपनयः
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं: ३०. [भा. ८४७]
२७५ भा.८४७) एवंसोपासत्थो श्रवणवादी पुनोयसाहूणं ।
तस्सय महती सोही बहुदोसोसोत्थहो चेव ।। वृ- एवं सोधिकृतः साधुरेकं तावत्पार्श्वस्थसमाचारकारी पुनः साधूनामवर्णवादी साधुसमाचारप्रद्वेषात् । ततस्तस्य तथारूपस्य महती शुद्धिः प्रायश्चित्तं यत्सोऽत्र प्रायश्चित्तदानविधी परिचिंत्यमानी बहुदोष एव भवति वर्तते । तदेवमप्रशस्ततिलैरुपनयः कृतः । सम्प्रतिप्रशस्ततिलैस्तमभिधित्सुराहभा.८४८] जहपुनतेचेव तिलाउसिणोदगधोयखीरउव्वक्का । .
तेसिंजंतेलंतत्तं घयमढुं विसेसेइ ।।। वृ-यथापुनस्तएव पन्नकतिला उष्णोदकेन पूर्वधौतास्तदनन्तरेणीरणदुग्धेन उव्वक्का क्षीरमध्ये प्रक्षिप्य कियत्कालं धृत्वा ततो निष्काशिताः तेषांय तैलं घृतमाडमपि विशेषयति । ततोऽप्यधिकतरं भवतीति भावः । एष दृष्टान्तोऽयमुपनयः[भा.८४९] कारण संविग्गाणं आहारादीहिंतप्पितो जोउ ।
नीयावत्तणुतप्पी तप्पक्खिय वन्नवादी य ।। दृ- यः कारणेष्वशिवावमौदर्यादिषु संविग्नानां सुसंयतानामाहारदिभक्तपानौषधादिभिस्तपिरतःप्रतर्पणं कृतवान् । तथा यः संविग्नानांनीचैर्वृत्तिर्वर्तनं यस्य स तथा किमुक्तंभवतिसतान् वन्दते न पुनर्वन्दापयति । तथा अकल्पं किमपि प्रतिसेव्य अनु पश्चात हा दुष्ठुकृतं हा दुष्टु कारितमित्यादि रूपेणतपतिसन्तापमनुभवतीत्येवंशीलोऽनुतापी तथातेषांसंविज्ञानांपक्षस्तत्पक्षस्तत्रभवस्तत्पाक्षिकः संविग्नपाक्षिक इत्यर्थस्तथा वर्णवादी श्लाघाकारी सुविहितानां ततः किमित्याह[भा.८५०] पावस्स उवचियस्स वि पडिसाडणमोकरेतिसोएवं ।
सव्वासि रोगि उवमा सरएय पडे अविधुयंमि ।। वृ-एवममुनाप्रकारेणसंविग्नतर्पणादिनाद्यापिपार्श्वस्थेनसताउपचयंनीतंतथापितस्योपचितस्यापि पापस्य परिशाटनभावं करोति । मो इति पादपूरणे तेन तस्बैकस्य पदस्य हासः उक्तापनकतिलदृष्टान्तभावना; एवमवर्णवादिनः पार्श्वस्थस्य परिपूर्णप्रायश्चित्तदाने सर्वाशिरोगिणोपमया च शारदिके पटे वातेधतेसाच दृष्टान्तभावनाभावयितव्यासहासं प्रतिपन्नस्तदृष्टान्त भावनामाह[भा.८५१) पन्नो यच्छंतो किमिणीय अनुपावयं वच्छितोय ।
उल्लोय कणसेवाय पुत्तेणंबुभुलइयंमुणेऊणं ।। वृ-तदेवमितरः पार्श्वस्थः साधूनामप्रतर्पयितानचपापंकृत्वाऽनुतपति ।यदपिचपापंकुरुतेतदपि निर्दयः सन्, साधूनां वावर्णभाषी, ततः सोऽन्यथा न शुद्धयतीति तस्मै परिपूर्ण प्रायश्चित्तं दीयते । द्वितीयस्तु साधुप्रतर्पणादिना बहुपापं क्षपयितवान् न च निर्दयः सन्नकरोत्पापमिति तस्य पदहासेन भावयति[भा.८५२] थोवं भिन्नमासादिगाओयराइंदियाइजापंच ।
सेसेउपयं हसती परितप्पियएयरे सयलं ।। वृ- यदि नामस्तोकं भिन्नमासादिकादारभ्य यावत्पञ्चरात्रिं दिवानि एतानि समुदितान्येकतरं वा प्रायश्चित्तमापन्नस्तदासएवमेव मुच्यते । तस्यसाधुप्रतर्पणादिनाशुद्धीभूतत्वात्यदिपुनर्भिन्नमासस्योपरि प्रायश्चित्तमापन्नस्ततस्तस्मिन् शेषे प्रायश्चित्ते समापतितेसति पदमन्तिमं प्रतर्पित साधौ इसति । तस्य
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/३० चान्तिमपटहासस्य भावना प्रागेव कृता । इतरस्मिन् साधूनामप्रतर्पिण्यवर्णवादिनि च सकलं परिपूर्ण प्रायश्चित्तं तस्यान्यथाशुद्ध्यभावात् । ततोन वयंरागद्वेषवन्तः । सम्प्रतिपार्श्वस्थान व्याख्यानयति[भा.८५३] दुविहो खलु पासत्थो देसे सव्वे व होइनायव्यो।
सव्वे तिन्नि विकप्पादेसे सेज्जायर कुलादी ।। वृ-द्विविधो द्विप्रकारः, खलु निश्चितं पार्श्वस्थः । तद्यथा-देशे देशतः, सर्वस्मिन् सर्वतः पार्श्वस्थः; शब्दः संस्कारमाश्रित्य त्रयो विकल्पास्त्रयः प्रकारास्तद्यथा-पार्श्वस्थः प्रास्वस्थः पाशस्थश्च । एते स्वयमेवाग्रे वक्ष्यन्ते । देशे देशतः पार्श्वस्थः, शय्यातरकुलादिप्रतिसेवमानः, 'तिनि विगप्पा' इत्युक्तं तत्रप्रथमप्रकारमाहभा.८५४) दंसणनाणचरिते तवेय अत्ताहितोपवयणेय ।
तेसिंपासविहारी पासत्थं तं वियाणेहि ।। वृ-दर्शनंसम्यक्त्वं,ज्ञानमाभिनिबोधिकादि, चारित्रमाश्रवनिरोधः, एतेषांसमाहारो द्वन्द्वस्तस्मिन् । तथा तपसि बाह्याभ्यन्तररूपेद्वादशप्रकारे प्रवचनेच द्वादशाङ्गलक्षणे यस्यात्मा हृतोप्रयुक्तो न सम्यग योगवानित्यर्थः । यदि वा अहितस्तेषां विराधकत्वात् । किन्तु तेषां ज्ञानादीनां पार्श्वे तटे विहरतीत्येवं शीलो विहारी ।नतेपुज्ञानादिष्वन्तर्गतइत्यर्थः । स पार्श्वस्थ इति विजानीहि, ज्ञानादीनांपार्श्वे तिष्ठतीति व्युत्पत्तेः ।इहयद्यपियोदुष्करमाश्रवं निरोधंकरोतिसपरमार्थतस्तपोयुक्तएवेतिवचनतश्चारित्रग्रहणेन तपो, ज्ञानग्रहणेन च प्रवचनं गतं, तथापि तयोरुपादानं मोक्षं प्रति प्रधानांगता ख्यापनार्थ; भवति च तपोमोक्षप्रतिप्रधानमनपूर्वसञ्चितकर्मक्षपणत्वात्प्रवचनं च विधेयाविधेयोपदेशदायित्वादिति उक्त एकः प्रकारः ।। सम्प्रति द्वितीयप्रकारमाह[भा.८५५ सणनाणचरित्ते सत्तो अच्छति तहिं न उज्जमति ।
एएणं पासत्थो, एसो अन्नो वि पज्जाओ ।। वृ- ज्ञानदर्शनचारित्रे यथोक्तरूपे यः स्वस्थोऽवतिष्ठते न पुनस्तत्र ज्ञानादौ यथा उद्यच्छति उद्यम करोति । एतेन कारणेनेष पार्श्वस्थउच्यते । प्रकर्षणासमन्तात्ज्ञानादिषु निरुद्यमतयास्वस्थः प्रार्श्वस्थ इति व्युत्पत्तेः । एषखलु अन्यो द्वितीयोऽपिपर्यायः । अपिशब्दः खल्वर्थे भिन्नक्रमश्च । स च यथास्थानं योजितः । उक्तो द्वितीयः प्रकारः ।। सम्प्रति तृतीयमाह|भा.८५६] पासोत्ति बंधणंतियएगटुंबंधहेयवोपासा ।
पासत्थिओ पासत्थो अन्नो वियएस पज्जाओ ।। .. वृ-पाश इतिवाबन्धनमिति वा एकार्थम् ।इहये मिथ्यात्वादयोबन्धहेतवस्ते पाशाइव पाशास्तेषु स्थितः पाशस्थः । पाशेषु तिष्ठतीति पाशस्थ इति व्युत्पत्तेः । एषोऽन्यः खलु तृतीयः पर्यायः । उक्तास्त्रयोऽपिप्रकारास्तद्भणनाच्चभणितः सर्वतः पार्थस्थः । । इदानींदेशतः पार्श्वस्थव्याचिख्यासुना यदुक्तं 'सेजायर कुलादी' इति तद्व्याख्यानयति[भा.८५७) सेज्जायर कुल निस्सिय ठवणकुल पलोयणा अभिहडेय !
पुब्बिं पच्छासंथव निइअग्गपिंड भोइपासत्थो ।। वृ-यः शय्यातरपिण्डंभुङ्क्तेयानि च तस्य निश्रितान्याश्रितानि कुलानि तानि सततमुपजीवति । किमुक्तंभवति? यानि कुलानि तस्याग्रेसम्यक्त्वंप्रतिपन्नानि येषुग्रामेषु नगरेषुवा वसन्ति, तेषु गत्वा
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७७
उद्देशक : १, मूलं:३०, [भा. ८५७) तेभ्यःआहारादिकमुत्पादयति । 'ठवण त्तिस्थापनाकुलानिनिर्विशति । अथवा यानि लोकेगर्हितानि कुलानि तानि स्थापितान्युच्यन्ते । तेषामपरिभोग्यतया जनैः स्थापितत्वात् तेभ्यः आहारादिकमुत्पादयति । पलोयण त्ति सङ्खड्याः सततमाहारालोल्यतः प्रलोकना येन क्रियते शरीरस्य वा शुभवर्णादिनिरीक्षणार्थं प्रलोकना ।तथाअभ्याहृतानि आचीर्णाननाचीर्णाश्चाहारान्यो गृह्णाति । यस्तु पूर्वसंसक्तान् मातापित्रादीन् पश्चात्संस्तुतान् श्वश्रूप्रभृतीन उपजीवति, यदि वा पूर्वपरिचितानप्याहारलोल्यतः पूर्वसंस्तुतान् पश्चात्संत्सुतान् वा करोति । तथा नित्यपिण्डमग्र पिण्डं च यो भुक्ते स देशतः पार्श्वस्थः ।।साम्प्रतमभ्याहृतपिण्डं नियतपिण्डंच व्याख्यानयति[भा.८५८) आइणमनाइणं निसीह भिहडंचनो निसीहंच |
साभावियंचनिययं निकायण निमंतणेलहओ ।। वृ- अभ्याहृतं द्विविधमाचीर्णमनाचीर्णं च । तत्राचीर्णमुपयोगसंभवे गृहत्रयमध्ये, ततः परमनाचीर्णमुपयोगासम्भावात् । अनाचीर्णमपि द्विविधा-निशीथाभ्याहृतंनोनिसीथाभ्याहृतंच । तत्र यत्साधोरविदितमभ्याहृतंच तन्निशीथाभ्याहृतमितरत्साधोर्विदितमानीतंनो निशीथाभ्याहतं । एतानि कारणेनिष्कारणेवाकथंचित्यथाभिगृह्णानोदेशतः पार्श्वस्थः, नियतं त्रिविधम् । तद्यथा-स्वाभाविकं, निकाचितं, निमन्त्रितं च । तत्र यन्त्रसंयतार्थमेव किन्तु य एव श्रमणोऽन्यो वा प्रथममागच्छति तस्मै यदग्रंपिएडादिदीयते,तस्वाभाविकम् । यत्पुनर्भूतिकर्मादिकरणतश्चतुर्मासादिकंकालंयावत्प्रतिदिवसं निकाचित् निबद्धीकृतं गृह्यते तन्निकाचितम् । यत्तुदायकेन निमन्त्रणापुरस्सरं प्रतिदिवसंनियतंदीयते तन्निमन्त्रितम् । एतान्यपि गृह्णानो देशतः पार्श्वस्थः, स्वाभाविकनियते निकाचने निमन्त्रणे च सर्वत्र प्रायश्चित्तं मासलघुः । अथ पार्श्वस्थो भूत्वा कथं संविग्नविहारमुपपद्यते येनोच्यते-'स इच्छेजा दोच्चं तमेव ठाणंउवसंपज्जित्ताणं विहरित्तए' इत्यादि, तत आह[भा.८५९] संविग्न जनोजड्डोजह सुहितो सारणाए चइओउ ।
वच्चइ संभरमाणोतंचेवगणं पुनो एति ।। वृ-इह संविग्नो जनो जड्डु इव हस्तीव वेदितव्यः । तथाहि-यथा हस्ती वनादानीतो घृतगुडादिभिः पुष्टिंनीतःस्मृत्वा वनंजगाम ।तच्चवनमनावृष्टिभावतोऽवारीभूतं । ततस्तत्रदुःखमनुभवत्घृत्तगुडादिकं स्मरति, स्मृत्वाचभूयो नगरमायाति । एवं सोऽप्यधिकृतः संविग्नो जनःसंविग्नानांमध्ये भगवत्प्रसादत उत्कृष्टौराहारः पोषमुपागतस्ततः सुखितः सन्स्मारणामसहमानस्तयात्याजितः पार्थस्थविहारमुपपद्यते । तत्रचस्थितः पार्श्वस्थइति कृत्वाश्राद्धादिभिर्नाद्रियते केवलंलोकतआक्रोशमवाप्नोति । यथायंधिक शिथिलो जात इति । ततः संविग्नानां पूजां सत्कारं च संस्मरन् तमेवात्मीयं गणं पुनरेति समागच्छति । समागतश्च सन्नालोचनाद्यर्थमभ्युत्तिष्ठति । तत इदमाह[भा.८६०] अस्थिय सेसावसेसं, जइनत्थी मूलमत्थि तवच्छेया; |
थोवं जइआवनोपडितप्पए साहुणा सुद्धो ।। वृ- पूर्वमिदं परिभावनीयं से तस्य आलोचनाद्यर्थमभ्युद्यतस्य सावशेषं चारित्रमस्ति । चशब्दात किंवा नास्ति । ततो मूलं दातव्यम् । मूलं नाम सर्वपर्यायोच्छेदः । अथास्ति चारित्रं ततस्तस्मै तपोवा दीयतां च्छेदो वा । तत्र यदि स्तोकमापन्नो भवति स्तोकं नाम रात्रिंदिवपञ्चकादारभ्य भिन्नमासं यावत्साधूनां च स प्रतितर्पितः । ततः स साधुतर्पणादेव शुद्ध इति प्रसादेन मुच्यते । मासाद्यापत्ती
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/३० त्वन्तिमपदहास इतिगतं पार्श्वस्थसूत्रमिदानीं यथाच्छन्दसूत्रंवक्तव्यम् । तच्च प्रागेवोपदर्शितम् ।
इदानीं यथाच्छन्दस्वरूपंवर्णयति[भा.८६१] उस्सुत्तमायरंतो उस्सूत्तंचेव पन्नविमाणो ।
एसा उ अहाछंदो इच्छाच्छंदो यएगठा ।। वृ-सूत्रादुर्ध्वं उत्तीर्णं परिभ्रष्टमित्यर्थः । उत्सूत्रंतदाचरन् प्रतिसेवमानस्तदेव यः परेभ्यः प्रज्ञापयन वर्तते एषयथाच्छन्दोऽभिधीयते । सम्प्रतिच्छन्दः शब्दार्थंपर्यायेणव्याचष्टे ! इच्छाच्छन्दइत्येकार्थः । किमुक्तंभवति?च्छन्दोनाम इच्छेतिव्युत्पत्तिश्चयथाच्छन्दशब्दस्यप्रागेवोपदर्शिताउत्सूत्रमित्युक्तमत उत्सूत्रं व्याख्यानयति[भा.८६२) उस्सुत्तमनुवदिउँसच्छंदविगप्पियंअननुवादी।
परतत्तिय पवित्तेतिंतणेव एसोअहाच्छंदो ।। वृ- उत्सूत्रं नाम यत्तीर्थङ्करादिभिरनुपदिष्टं तत्र या सूरिपरम्परागता समाचारी । यथा नागिला रजोहरणमूर्ध्वमुखं कृत्वाकायोत्सर्ग कुर्वन्ति । वारणानांवन्दनकेकथमपीत्युच्यतेइत्यादिसाप्यङ्गेधूपाङ्गेयु नोपदिष्टेत्यनुपदिष्टं शङ्कत ततोऽनुपदिष्टमाह-सच्छन्दन स्वाभिप्रायेन विकल्पितं रचितं स्वेच्छाकल्पितमित्यर्थः । अतएवाननुपातिसिद्धान्तेनसहाघटमानकंनकेवलमुत्सूत्रमाचरन्प्रज्ञापयंश्च यथाच्छन्दः किन्तु यः परतत्तिषु गृहस्थप्रयोजनेषुकरणकरणानुमतिभिः प्रवृत्तः परतप्तिप्रवृत्तः । तथा तितिणो नामयः स्वल्पेऽपिकेनचित्साधुनापराद्धेऽनवरतंपुनः पुनस्तंरुषन्नास्तेऽयमेवंरूपो यथाच्छन्दः तथा[भा.८६३] संच्छंदमतिविगप्पिय किंची सुखसाय विगइपडिबद्धो !
तिहिंगारवेहिंमजतितं जाणाही अहाच्छंद ।। वृ- स्वच्छन्दमतिविकल्पितं किञ्चित्कृत्वा तल्लोकाय प्रज्ञापयति । ततः प्रज्ञापनगुणेन लोकाद्विकृतीर्लभते । ताश्च विकृतीः परिभुजानः स्वसुखमासादयति, तेन च सुखासादनेन तत्रैव रतिमातिष्ठति तथा चाह-सुखस्वादने सुखास्वादे विकृतौ च प्रतिबद्धः । तथा तेन स्वच्छन्द: मतिविकल्पितप्रज्ञापनेन लोकपूज्योभवति । अभिष्टस्सांश्चाहारान्प्रतिलभतेवसत्यादिकंचविशिष्टमतः सआत्मानमन्येभ्यो बहुमन्यते । तथा चाह-त्रिभिर्गौरवैर्ऋद्धिरससालक्षणैर्माद्यतियएवंभूतस्तंयथाच्छन्दं संजानीहि । इह उत्सूत्रंप्ररूपयन् यथाच्छन्दउच्यतेततउत्सूत्रप्ररूपणामेवभेदतः प्ररूपयति[भा,८६४] . अहच्छंदस्स परूवणउस्सुत्तादुविह होइनायव्वा ।
चरणेसुगईसुजा, तत्थ चरणे इमाहोति ।। वृ-यथाच्छन्दसः प्ररूपणा उत्सूत्रासूत्रादुत्तीर्णाद्विधा भवतिज्ञातव्या ।तद्यथा-चरणेषुचरणविषया गतिषुगतिविषया, ।तत्रया चरणेचरणविषयासा इयं वक्ष्यमाणा भवति तामेवाह[भा.८६५] पडिलेहण मुहपोत्तिय स्यहरण निसेन पाय मत्तए पट्टे |
. पडलाइंचोलउन्नादसिया पडिलेहणा पोत्ते ।। वृ-या मुखपोत्तिका मुखवस्त्रिका सैव प्रतिलेखनीया पात्रप्रत्युपेक्षया पात्रकेसरिकाः किं द्वयोः परिग्रहेणअतिरिक्तोपधिग्रहणेन संभवात् । तथा रयहरणनिसेज्जत्ति किंरजाहरणस्य द्वाभ्यां निषद्याभ्यां कर्तव्यमित्येका निषद्यास्तु, पायमत्तएत्ति यदेवपात्रं तदेवमात्रं क्रियताम् मात्रकं वा पात्रं किं द्वयोः
Ford
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं :३०, [भा. ८६५]
२७९ परिग्रहेण, तथापट्टति य एव चोलपट्टकः । स एव रात्रौ संस्तारकस्योत्तरपट्टः कियतां कि पृथगुत्तरपट्टपरिग्रहेण । तथा पडलाइं चोलत्ति पटलानि किमिति पृथक् ध्रियंते चोलपट्ट एव भिक्षार्थं हिएडमानेन द्विगुणस्त्रिगुणो वा कृत्वा पटलकस्थाने निवेश्यताम् । उन्नादसियत्ति रजोहरणस्य दशा किमित्युर्णामय्यः क्रियन्ते क्षौमिकाः क्रियन्तां तहपूर्णामयीभ्यो मूदुतरा भवन्ति । तथा ‘पडिलेहणा पोत्तोत्तिप्रतिलेखनावेलायामेकंपोतंप्रस्तार्यतस्योपरिसमस्तवस्तुप्रेक्षणांकृत्वा तदनन्तरमुपाश्रयादहिः प्रत्युपेक्षणीयमेवं महती जीवदया कृता इति ।। [भा.८६६] दन्तच्छन्नमलितं हरियठियमजणाय नितस्स ।
अनुवादि अननुवादी परूवणाचरणमाईंसुं ।। वृ. हस्तगताः पादगतानखाः प्रवृद्धादन्तैश्छेतव्या । ननखरदनने, नखस्टनंहिध्रियमाणमधिकरणं भवति तथा अलिप्तमिति पात्रमलिप्तं कर्तव्यम्, न पात्रं लेपनीयमिति भावः । पात्रलेपनेन बहुसंयमदोपसम्भवात् । ‘हरिय ठिय'त्ति हरितप्रतिष्ठितं भक्तपानादिग्राह्यं तद्ग्रहणे हि तेषां हरितकायजीवानां भारापहारः कृतो भवति । ‘पमञ्जणा य नितस्से'त्ति यदि च्छन्ने जीवदयानिमित्तं प्रमार्जना क्रियतेततो बहिरप्यच्छन्ने क्रियतां जीवदयापरिपालनरूपस्य निमित्तस्याभयत्रापिसंभवात् । अक्षरघटनात्ववेम्-‘निंतस्स निर्गच्छतः प्रमार्जनाभवतुयथा वसतेरन्तरिति । एवं यथाच्छन्देन चरणेषु चप्ररूपणानुपातिनी अनुसारिणी अननुपातिनीच क्रियते ।अथ किंस्वरूपानुपातिनीत्यनुपातिन्यनुनपातिन्योः स्वरूपमाह -- [भा.८६७} अनुवाइती नजइजुत्तीपडियं खुभासएएसो ।
जंपुन सुत्तावेयं तं होतिअननुवातित्ति ।। वृ-यभाषमाणः सयथाच्छन्दोज्ञायतेयथाखलुनिश्चितंयुक्तिसङ्गमेषभाषतेतदनुपातिप्ररूपणं यथायैव मुखपोतिका सैव प्रतिलेखनिकास्त्वित्यादियत्तुपुनर्भाष्यमाणंसूत्रापेतंसूत्रपरिभ्रष्टं प्रतिभासते तद्भवत्यननुपाति । यथा चोलपट्टः पटलानि क्रियतां षट्पदिकापतनसम्भवतो युक्त्यसङ्गततया प्रतिभासमानत्वात्तत्रचरणेप्ररूपणमनुपात्यननुपातिचोक्तमिदंचान्यत् दृष्टव्यम् ।। तदेवाह[भा.८६८] सागारियादिपलियंकनिसेजा सेवणाय गिहिमत्तो ।
निगंथ चिठणाईपडिसेहो मासकप्पस्स ।। वृ- सागारिकः शय्यातस्ताद्विषये ब्रूते तथा शय्यातरपिण्डे गृह्यमाणेनास्ति दोपः प्रत्युतगुणो वसतिदानतोभक्तपानादिदानतश्चप्रभूततरनिर्जरासम्भवात् । आदिशब्दात्स्थापनाकुलेष्वपि प्रविशतो नास्तिदोषः । पलियकत्तिपर्यादिषुपरिभुज्यमानेषुनकोऽपिदोषः केवलंभूमावुपविशमानेलाघवादयो बहुतरदोषाः । निसेज्जासेवण'त्ति गृहिनिषद्यायामासेव्यमानायां गृहेषु निषद्याग्रहणे इत्यर्थः । को नाम दोषोऽपित्यतिप्रभूतो गुणस्तेहिजन्तवोधर्मकथाश्रवणतः सम्बोधमाप्नुवन्ति गिहिमित्ते'तिगृहिमात्रके भोजनं कस्मान क्रियते । एवं प्रवचनोपघातः परिहृतो भवति । तथा 'निग्गंथिचिठणादित्ति निर्ग्रन्थीनामुपाश्रये अवस्थानादौ को दोषः संक्लिष्टमनो निरोधेन ह्यसंक्लिष्टं मनः सम्प्रधारणीयमिति भागवत उपदेशः तच्चासंक्लिष्टमनःसम्प्रधारणं यत्रतत्र वा स्थितेन क्रियतामिति न कश्चिद्दोषोऽन्यथा हिंअन्यत्रापिस्थितोयद्यशुभंमनः सम्प्रधास्यतितत्रकिनलिप्यतेइति । तथामासकल्पस्यप्रतिषेधस्तेन क्रियते । यथा यदिमासकल्पात्परता दोषो न विद्यते ततस्तत्रैव तिष्ठन्ति तिष्ठन्तुमा विहारक्रम कार्युरिति
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
व्यवहार - छेटसूत्रम् - ११/३०
[भा. ८६९ ]
चारे वेरजेया पढमसमोसरण तहय नितिएसु ।
सुण अकप्पिएया अनाउच्छेयसंभोए ।।
-
वृ- चारश्चरणं गमनमित्येकार्थः । तद्विषये ब्रूते । तद्यथा चतुर्षु मासेषु मध्ये यावद्वर्षं पतति तावन्माविहारक्रममकार्षीत् । यदा तु नपतति वर्षं तदा की दोषो हिण्डमानस्येति तथा वैराज्येऽपि ब्रूते यथा वैराज्येऽपि साधवी विहारक्रमं कुर्वन्तु परित्यक्तं हि साधुभिः परमार्थतः शरीरं तद्यदि ते गृहीष्यन्ति । किंक्षूनंसाधूनां, सोढव्याः खलुसाधुभिरुपसर्गाः । ततो यदुक्तं-ना कप्पइनिगंधाणं वेरञ्ज विरुद्धरजसि सगमणंसज्जमागमणंति, तदयुक्तमिति पढमसमोसरणंति प्रथमसमवसरणं नाम प्रथमवर्षाकालस्तत्र ब्रूते यथा प्रथम समवसरणे उगमादिदोषपरिशुद्धं वस्त्रं पात्रं वा किं न कल्पते गृहीतुं द्वितीयसमवसरणेपि छुद्रमादिदोषपरिशुद्धमिति कृत्वा गृह्यते । साच दोषशुद्धिरुभयत्राप्यविशिष्टेति तहय नीति एसुत्ति तथा नित्येषु नित्यवासेषु प्ररूपयति । यथा नित्यवासेषुचद्युद्गमोत्पादनैषणा शुद्धं लभ्यते भक्तपानादि ततस्तत्र को दोषः प्रत्युतदीर्घकालमेकक्षेत्रे वसतां सूत्रार्थादयः प्रभूता भवन्ति, तथा 'सुन्नत्ति' यद्युपकरणंन केनापि ह्रियते ततः शून्यायां वसतौ क्रियमाणायां को दोषः । अथोत्सङ्घटनेनोपहन्यते तच्च चित्तस्यीपधिः क उपघातः । अथाकप्पियत्ति अकल्पिको नामागीतार्थः तद्विषयं ब्रूते ! यथा अकल्पिकेन प्रथमशैक्षकरूपेण शुद्धमज्ञातोञ्छं वस्त्रपात्राद्यानीतं किं न भुज्यते । तस्याज्ञातीञ्छतया विशेषतः परिभोगार्हत्वात् । संभीए इति तथा संभांगे ब्रूते । यथा सर्वे पञ्चमहाव्रतधारिणः साधवः संभोगिका एव युक्ता ना संभोगिकाः इति । । साम्प्रतमकल्पिकोवेति विवृणोति
[ भा. ८७० ]
किंवा अकप्पिएणं गहियं फासूयं तु होइ उ अभोजं । अन्ना उच्छं को वा होइ गुणो कप्पिए गहिए ।।
वृ- किं वा कॅन वा कारणेन अकल्पिकेन अगीतार्थेन गृहीतं प्रासुकमज्ञातोञ्छमपि अभोज्यमपरिभोक्तव्यं भवति । को वा कल्पिकेन । अत्रगाथायां सप्तमी तृतीयार्थे गृहीतो गुणो भवति नैव कश्चित् उभयत्रापि शुद्धत्वाविशेषात् । अधुना संभीए इति व्याख्यानयति
[ भा. ८७१]
पञ्चमहव्वयधारी समणा सव्वंवि किं न भुंजंति !
इयचरणवितहवादी, एत्तो वोच्छं गतीसुंतु ।।
वृ- पञ्चमहाव्रतधारिणः सर्वे श्रमणाः किं नैकत्र भुञ्जते किन्नाविशेषेण सर्वे संभोगिका भवन्ति येनैके सांभोगिकाः क्रियन्ते के इति । इत्येवमुक्तेन प्रकारेण यथा अहाच्छन्दो अनालोचितगुणदोषश्चरणे चरणविषये वितथवादी अतऊर्ध्वं तु गतिषु वितथवादिनं वक्ष्यामि । । यथा प्रतिज्ञातमेव करोति. खेत्तं गतो य अडविं एक्को संचिक्खए तहिं चेव । तित्थगरोत्ति य पिवरो, खेत्तं पुन भावतो सिद्धी ।।
[भा. ८७२ ]
वृ- स यथाच्छन्दी गतिषु विषये एवं प्ररूपणां करोति एगो गाहवती, तस्स तिन्नि पुत्ता, ते सव्वे खेत्तकम्मीवजीविणां । पियरेण खित्तकम्मे नियोजिता । तत्थेगो खेत्तंकम्पं जहानत्तंकरेइ । एगो अडवि गती देसं देसेणं हिंडइ इत्यर्थः । एगो जिमित्ता जिमित्ता देवकुलालादिसु अच्छति । कालांतरेण तेसिं पियामतो । तेहिंदव्वंपितिसंतियं काउं सव्वं सम्मं विरिक्कं । एवं तेसिं जं एगेन उवज्जियं तं सव्वेसिं सामणं जायं । एवं अम्हं पिया तित्थयरो तस्सव्वयोवदेसेणं सव्वे समणा कायकिलेसं कुव्र्व्वति । अम्हे न करेमो । जंतुभेहिं कयं तं सामनं जहा तुष्भे देवलोगं सुकुलपव्वायातिं वा सिद्धिं वा गच्छह तहा अम्हे विगच्छि
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
उद्देशक : १, मूलं :३०. [भा. ८७२] स्सामो।एष गाथा भावार्थः । अक्षरयोजनात्वियम्-एकपुत्रः क्षत्रंगतः, एकोऽटवी देशान्तरेषुपरिभ्रम तीत्यर्थः । अपर एकस्तत्रैव संतिष्ठति पितरिचमृतेधनं सर्वेषामपि समानं एवमत्रापि पितापितृस्थानीयतीर्थकरःक्षेत्रक्षेत्रफलंधनं पुनर्भावतः परमार्थतः सिद्धिस्तांयूवमिव युष्मदुपार्जननवयमपिगमिष्यामः उक्ता गतिष्वपियथाच्छन्दस्य वितथप्ररूपणा ।सम्प्रतितपां यथाच्छन्दानामेवंवदतांदोषमुपदर्शयति[भा.८७३] जिनवयणसव्वसारं मूलंसंसाग्दुक्खमोक्खस्स |
संमत्तं मइलेत्तातेदोग्गइ वडगा होति ।। . वृ-ते यथाच्छन्दाश्चरणेषु गतिषु चैवं ब्रुवाणाः सम्यक्त्वं सम्यग्दर्शनं कथं भूतमित्याह-जिनानां सर्वज्ञानां वचनं जिनवचनं द्वादशाङ्गं तस्य सारं प्रधानं प्रधानताचास्य तदन्तरेण श्रुतस्य पठितस्याप्यश्रुतत्वात् ।पुनः किंविशिष्टमित्याहमूलंप्रथमंकारणसंसारदुःखमोक्षस्यसमस्तसांसारिकदुःखविमोक्षस्य तदेवंभूतंसम्यक्त्वंमलिनयित्वाआत्मनोदुर्गतिवर्धका भवन्ति ।दुर्गतिस्तेषामेववदतांफलमितिभावः इह पूर्वमुत्सवेऽनुत्सवेवा गृह्णाणस्य पार्श्वस्थस्य प्रायश्चित्तमुक्तं । तत्र उत्सवप्ररूपणार्थमाहभा.८७४] सक्कमहादीया पुन पासत्थे ऊसवा मुणेयव्वा ।
अहछंदे ऊसव्वोपुन, जीएपरिसाएकहेइ ।। वृ- पार्श्वस्थे पार्श्वस्थस्य उत्सवा ज्ञातव्याः शक्रमहादयः इन्द्रमहादयः । आदिशब्दात् स्कन्दरुद्रमहादिपरिग्रहः यथाच्छन्दस्व पुनरुत्सवोयस्याः पर्पदःपुरतो यथाच्छन्दः स्वच्छन्दविकल्पितं प्ररूपयतिसापर्षत्ज्ञातव्याः ।तदपिच उत्सवभूतायांपर्षदिस्वकीयकुमतप्ररूपणंचतुर्मासषण्मासवर्षेषु कदाचिद्वा करोति । अभीक्ष्णं वा ततः एतेषु स्थानेषुवक्तव्यं तच्च पार्श्वस्थानमानुसारेणज्ञेयमत आह[भा.८७५] “जउलहुउतह लहुगा, चउगुरूतहिं ठाणेजेहिं ।
ठाणेचउगुरुगा,छम्मासेतत्थउज्जाने ।। |भा.८७६] जेहियंपुन छम्मासा, तहिंच्छेयं ठाणए मूलं ।
पासत्थे जहभणियं, अहच्छंदे विवढियंजाणे ।। वृ-यत्रपार्श्वस्थस्य मासलघुप्रायश्चित्तमुक्तंतत्रयथाच्छन्दसि चत्वारो लघुकाः यत्रस्थानचत्वारो लघुकाः तत्रस्थाने चत्वारोगुरवः यित्रचत्वारोगुवः । यत्रचत्वारोगुरुकास्तत्रषण्मासान्गुरून जानीहि। यत्र पुनः षण्मासाः तत्र ज्ञातव्यः च्छेदः, च्छेदस्थाने च मूलं, । तद्यथा-यद्युत्सवाभावे कदाचित कथयतितश्चत्वारो लघुका मासा अथाभीक्ष्णंकथयति । ततश्चत्वारो गुरुकाः, अथोत्सवे कदाचित्ब्रूते ततश्चत्वारो गुरुकाः, । अभीक्ष्णकथने षण्मासा गुरवः, चतुरांमासान यावत्कदाचित कथने चत्वारोगुरुकाः षण्मासान् यावत्कदाचितकथन षण्मासा गुरवः वर्षयावत् कदाचित् कथनेच्छेद, चतुरोमासान् यावत् अभीक्ष्ण कथन षण्मासागुरवः पण्मासान् यावत् अभीक्ष्णकथने च्छेदः । वर्ष यावदभीक्ष्णकधने मूलं । अत्रोत्सवानुत्सवविशेषरहिततया सामान्यतोऽभिधानं उक्तमोघेन प्रायश्चित्तम्, अधुना विभागत उच्यते । चतुरो मासान् यावत्कदाचित् उत्सवाभावे प्रापणायां चत्वारो लघुमासाः, षण्मासान्यावत्चत्वारोगुरवः, वर्षं यावत्पण्मासा गुरवः ।वर्ष यावदेवं प्ररूपणायांच्छेदः,। चतुरो मासान यावदुत्सवेकदावित्प्ररूपणायां चत्वारो मासा गुरवः । पण्मासान् यावदेवं प्ररूपणायां षण्मासा गुरवः, वर्षं यावत्तथा प्ररूपणायांच्छेदः । तथा चतुरोमासान्यावदुत्सवे अभीक्ष्णं प्ररूपणायां चतुर्गुरुकच्छेदः षण्मासान्यावदेवं प्ररूपणायांषट्गुरुकः । वर्षं यावदेवं प्ररूपणायांमूलमिति, एतदेव
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१-१/३० सामान्यतः प्राह-पासत्थेत्यादि, पार्श्वस्थे यत्र स्थाने यद् भणितं प्रायश्चित्तं तस्मिन् स्थाने यथाच्छन्दे विवर्द्धितं विशेषेणवर्द्धितंजानीहि ।तच्चतथैवानन्तरमुपदर्शितं,करमाद्विवर्धितंजानीहीतिचेत् उच्यतेप्रसिद्धसेवनात् कुप्ररूपणाया बहुदोषत्वादिहपार्श्वस्थत्वं त्रयाणामपि सम्भवति । तद्यथा भिक्षार्गणावच्छेदिन आचार्यस्य च, यथाच्छन्दत्वं पुनर्भिक्षाव ततः पार्थस्थविषयं सूत्रं त्रिसूत्रात्मकं यथाच्छन्दविषयं त्वेकस्वरूपमिति ।। सम्प्रति कुशीलादीनांप्रायश्चित्तविधिमतिदेशत आह[भा.८७७] पासत्ये आरोवण ओहविभागेन वणिया पुटवं ।
साचेव निरवसेसाकुशीलमादीण नायव्वा ।। वृ- यैव पूर्व पार्श्वस्थे प्रायश्चित्तस्यौधेन विभागेन चारोपणाप्रदानमुपवर्णिता सैवनिरवशेषा ओघेन विभागेनचज्ञातव्या, यत्रतुविशेषः सतत्रवक्ष्यते, गतंयथाच्छन्दः सूत्रमिदानी कुशीलसूत्रंवक्तव्यं, तच्च प्राग्बद्भावनीयम् अधुना कुशील प्ररूपणामाह[भा.८७८] एतो तिविहकुसीलंतमहं वोच्छामि अहानुपुव्वीए ।
दंसणनाणचरित तिविह कुसीलो मुनेयव्यो ।। वृ. इतो यथाच्छन्दः प्ररूपणानन्तरं त्रिविधं कुशीलमहमानुपूर्व्या वक्ष्यामि । यथा प्रतिज्ञातमेव करोति, दंसणेत्यादि त्रिविधः कुशीला ज्ञातव्यः । तद्यथा-दर्शने ज्ञाने चारित्रे च । एतदेव व्याचिख्यासुरिदमाह[भा.८७९] नाणे नाणायारं जोउ विराहेइकालमादीयं ।
दसणेदंसणायारंचरणकुसीलो इमोहोइ ।। वृ-योज्ञानाचारकालादिकंकालेविनए इत्यादिम्पविराधयतिसज्ञाने ज्ञानकुशील उच्यते । यस्तु दर्शनाचारंनिःशङ्कितत्वादिकं विराधयतिस दर्शन दर्शनकुशीलः । चरणकुशीलोऽयं वक्ष्यमाणस्वरूपो भवतितमेवाह[भा.८८० कोउय भूतिकम्मेपसिणापसिणेनिमित्तमाजीवी ।
कक्ककुरुयाय लक्खणमुवजीवति विजमंतादी ।। वृ-कौतुकं नामआश्चर्यं यथामायाकारको मुखेगोलकान प्रक्षिप्यकर्णेन निष्काशयति, ।नाशिकया वा तथा मुखादग्निं निष्काशयतीत्यादि । अथवा परेपां सौभाग्यादिनिमित्तं यत्स्नपनादि क्रियते । एतत् कौतुकं । उक्तं च-'सोहगादिनिमित्तं परेसि ण्हवणादि कोउगंभणियमिति,' एवंभूतानि कौतुकानि तथा भूतिकर्मनाम यज्ज्वरितादीनामभिमन्त्रितेन क्षारण रक्षाकरणं, ‘जरियादिभूतिदाणं भूतीकम्मविणिदिट्टमिति' वचनात्प्रश्नाप्रश्नं नाम यत्स्वप्नविद्यादिभिः शिष्टस्यान्येभ्यःकथनम् । उक्तं च
सुविणगविजा कहियं आयं खणिघंटियादि कहियंवा ।
जंसीसइ अनेसिंपसिणापसिणं हवइ एयं ।। निमित्तमतीतादिभावकथनं । तथा आजीवो नाम आजीवि(व)कः । स च जात्यादिभेदतः सप्तप्रकाराः तान्, तथा कल्को नाम प्रसूत्यादिपूरोगेषुक्षारपातनमथवात्मनः शरीरस्य देशतः सर्वतोवा लोध्रादिभिरुद्धर्तनं, तथा कुरु(र)का देशतः सर्वतो वा शरीरस्य प्रक्षालनं, लक्षणं पुरुषलक्षणादि, तथा ससाधनाविद्याअसाधनोमन्त्रः ।यदिवायस्याधिष्ठात्री देवतासा विद्यायस्यपुरुष:समंत्रः आदिशब्दात मूलकर्मचूर्णादिपरिग्रहः । तत्रमूल कर्मनामपुरुषद्वेषिण्याः सत्याअपुरुषद्वेषिणीकरणमपुरुषद्वेषिण्याः
.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १,मूल:३०. [भा. ८८०]
२८३ सत्याः पुरुषद्वेषिणीकरणं, गर्भोत्पाटनंगर्भपातनमित्यादिचूर्णयोगादयश्चप्रतीताः । एतानियउपजीवति सचरणकुशीलः । सम्प्रत्याजीवं व्याख्यानयतिभा.८८१) जाति कुले गणेयाकम्मे सिप्पे तवे सुए चेव ।
सत्तविहं आजीवं उवजीवति जो कुसीलो उ ।। वृ-जातितिकी, कुलं पैतृकं, गणो मल्लगणादिः । कर्म अनाचार्यकमाचार्योपदेशजं शिल्पं,तपः श्रुते प्रतीते । एवं सप्तविधमाजीवं य उपजीवति जीवनार्थमाश्रयति, तद्यथा-जातिं कुलं चात्मीयं लोकेभ्यः कथयति येन जातिपूज्यतया कुलपूज्यतया वा भक्तपानादिकं प्रभूतं लभेयमिति । अनयैव बुद्धयामल्लगणादिभ्योगणेभ्योवागणविद्याकुशलत्वंकर्मशिल्पकुशलेभ्यःकर्मशिल्पकौशलंकथयतितपसा उपजीवना तपः कृत्वा क्षपकोऽहमिति जनेभ्यः कथमति श्रुतोपजीवना, बहुश्रोतऽहमिति स कुशील इति साम्प्रतमेतेषुकौतुकादिषुप्रायश्चित्तमाह[भा.८८२] भूतीकम्मे लहुओ लहु गुरुनिमित्तसेसए इमंतु ।
___ लहुगाय सयंकरणेपरकरणे होतनुग्धाया ।। वृ-भूतिकर्मकरणे प्रायश्चित्तं मासलघु अतीतनिमित्तकथन चत्वारो लघुमासाः । वर्तमाननिमित्तकथने चत्वारोगुरुमासाः,शेषकेकौतुकादौ इदंप्रायश्चितं-स्वयं कौतुकादिकरणेचत्वारोलघुकाः। परैः कारणेभवन्ति चत्वारोऽनुद्धाता गुरवोमासा, मूलकर्मकरणे मूलमितिगतंकुशीलसूत्रमिदानीमवसन्त्रसूत्रं वक्तव्यं । तच्च प्राग्वद्भावनीयम् । सम्प्रत्यवसन्नप्ररूपणामाह[भा.८८३] दुविहो खलुओसन्नो देसे सव्वे यहोइनायव्यो ।
देसोसन्नो तहियं आवासाईइमो होइ ।। वृ- अवसन्नः खलु भवति द्विविधो ज्ञातव्यस्तद्यथा-देशदेशतः, सर्वस्मिन् सर्वतस्तत्र देशावसन्न आवश्यकाद्यधिकृत्यायं वक्ष्यमाणोभवति । तमेवाह[भा.८८४] आवस्सगसज्झाएपडिलेहणज्झाणभिक्खभत्तठे ।
आगमने निग्गमने ठाणे य निसीयणतुयट्टे ।। वृ- आवश्यकादिष्ववसीदन् देशतोऽवसन्न इत्योद्यतो गाथाक्षरयोजना, भावार्थस्त्ववम् - 'आवश्यकमनयितकालं करोति, यदि वा हीनं हीनकार्योत्सर्गादिकरणात् अतिरिक्तं वा अनुप्रेक्षार्थमधिकतरकायोत्सर्गकरणात अथवा यदेवसिके आवश्यक कर्तव्यंतत रात्रिकेकरोति, रात्रिके कर्तव्यं दैवसिके । तथा स्वाध्यायं सूत्रपौरुषीलक्षणं अर्थपौरुषीलक्षणं वा कुरुध्वमिति गुरुणोक्ते गुरुसंमुखीभूय किञ्चिदनिष्ठंजल्पित्वा अविप्रियेण करोतिन करोति वा, सर्वथा विपरीतं वा करोति, । कालिकमुत्कालिकवेलायामुत्कालिकं वा कालवेलायां, प्रतिलेखनामपि वस्त्रादीनामावर्तनादिभिरूनामतिरिक्तां वा विपरीतां वा दोषैर्वा संसक्तां करोति । तथा ध्यानं धर्मध्यानं शुक्लध्यानं वा यथाकालनध्यायतितथा भिक्षांन हिण्डते, ।गुरुणावा भिक्षांनियुक्तोगुरुसम्मुखं किञ्चिदनिष्टंजल्पित्वा हिण्डते,तथा भक्तार्थभक्तविषयंप्रयोजनंसम्यग्न करोति, किमुक्तंभवतिनमण्डल्यां समुद्दिशति, काकशृगालादिभक्षितं वा करोति, अन्ये तु व्याचक्षते, । अभत्तठत्ति अभक्तार्थग्रहणं सकलप्रत्याख्यानोपलक्षणंतत्रायमर्थः प्रत्याख्यानंनकरोति ।गुरुणा वा भणितो गुरुसम्मुखं किञ्चिदनिष्ट-मुक्त्वा करोति, । आगमननैषेधिकी न करोति निर्गमने आवश्यकी, स्थाने ऊर्ध्वस्थाने निषदने उपवेशने
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-१/३० त्वग्वर्त्तन शयने एतेषु क्रियमाणेषुन प्रत्युपेक्षणं करोति, नापि प्रमार्जनं करोतिवा प्रत्युपेक्षणप्रमार्जन दोषदृष्टे वाकरोति, साम्प्रतमावश्यकद्वारं व्याख्यानयति[भा.८८५] आवस्सयं अनिययंकरेइहीनातिरित्तविवरीयं ।
गुरुवयणेणनियोगे, वलाइईणमा उओसन्नी ।। वृ-आवश्यकमनियतमनियतकालंयदिवाहीनमथवातिरिक्तविपरीतंवाकरोति, गुरुराचार्यस्तस्य वचनंगुरुवचनं तेन नियोगोव्यापारणंतस्मिन् सतिसंमुखो वलति । किमुक्तंभवति? गुरुणा भिक्षादिषु नियुक्तः सन् गुरुसम्मुखमेव किञ्चिदनिष्टं भाषमाणो वलते, न गुरुवचस्तथैवानुतिष्ठति । एष देशतोऽवपन्नः अत्र प्रायश्चित्तविधिः पार्श्वस्थस्येवानुसरणीयः ।
यदुक्तं 'गुरुसम्मुखो वलते' इतितत्सविशेष विवृणोति । [भा.८८६) जह उबइलो बलवंभंजतिसमिलं तुसोविएमेव ।
गुरुवयणं अकरतो वलाइ कुणती च उस्सोढुं ।। वृ-यथा बलवान् वलीवर्दःप्रेरितःसन्दुःशीलतया संमुखंव्यावर्तमानः समिला भनक्ति । एवमेव अनेनैव प्रकारण सोऽप्यवसन्नो गुरुवचनमकुर्वन् सम्मुखो वलतेन पुनः करोति, ततः कार्यकरो वा उत्साह्य उत्शब्दोऽत्रनिषेधार्थे असोढा इत्यर्थः । किमुक्तंभवति? गुरुसंमुखंकिञ्चिदनिष्टमुक्त्वारुपन् करोतीति उक्तो देशतोऽवसन्नः । सर्वतोऽवसन्नमाह[भा.८८७] उउबद्धपीढफलगं ओसन्नं संजयं वियाणाहि ।
ठवयिगरइयगभाइ एमेयापडिवत्तितो ।। वृ- यः पक्षस्याभ्यन्तरे पीढफलकादीनां बन्धनानि मुक्त्वा प्रत्युपेक्षणां न करोति यो वा नित्यावस्तृत्संस्तारकः सोऽवद्धपीठफलकः तंसंयतंसर्वतोऽवसन्नं विजानीहि । तथायःस्थापितकभोजी स्थापनादोषदुष्टप्राभृतिका भांजी रचितकं नाम काश्यपात्रादिषुपटादिषु वा यदशनादिदेयबुद्धया वैविक्त्येन स्थापितं तद्भुड्कइत्येवं शीलो रचितकभोजी, तमपि सर्वतोऽवसन्नं जानीहि । एवममुना प्रकारेण एताः सर्वतोऽवसन्नविषये प्रतिपत्तयोवेदितव्याः ।। अधुना प्रायश्चित्तविधिमाहभा.८८८] सामायारी वितहं ओसन्नी जंच पावए जत्थ ।
संसतोच अलंदो नडरूवी एलगोचेव ।। वृ-सामाचारीज्ञानादिसामाचारी कालेविनए' इत्यादि रूपांवदिवासूत्रमण्डल्यर्थ मण्डल्यादिगतां सामाचारी वितथांकुर्वन् यथास्थाने यत्प्रायश्चित्तं प्राप्नोति, तत्रतस्यस्वस्थाननिष्पन्नंप्रायश्चित्तमिति गतमवसन्नसूत्रम् । सम्प्रति संसक्तसूत्रं वक्तव्यं, तच्च प्राग्वत्परिभावनीयम् । अधुना संसक्तपरूपणामाह-संसत्तोव' इत्यादिसंसक्तोऽलिंदइव नट इव बहुरूपी नटरूपीएडकइवचज्ञातव्य इतिशेषः। एतदेव व्याचिख्यासुराह[भा.८८९] गोभत्तालंदोविव बहुरूवनडोव्व एलगोचेव ।
संसत्तोसो दुविही असंकिलिट्टोव इयरीवा ।। वृ- गोभक्तयुक्तोऽलिन्दो गोभक्तालिन्द इव । किमुक्तं भवति ? । यथा अलिन्दे गोभक्तं कुक्कुसाओदनभिस्सटा अवश्रावणमित्यादि पूर्वमेकत्वमिलितं भवतीति संसक्त उच्यते । एवं यः पार्श्वस्थादिषु मिलितः पार्श्वस्थसदृशोभवति संविनेषु मिलितः संविग्नसदृशः स संसक्त इति । यथावा
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं:३०, [भा. ८८९]
२८५ नटो रङ्गभूमौ प्रविष्टः कथानुसारतस्तत्तद्रूपं करोति एवं बहुरूपनट इव सोऽपि पार्श्वस्थादि मिलितः पार्श्वस्थादिरूपं भजते, संविग्नमिलितः संविग्नरूपमिति । यदि वा यथा एडको लाक्षारसे निमनः सन् लोहितवर्णोभवति, गुलिकाकुण्डे निमग्नः सन्नीलवर्णइत्यादिएवं पार्श्वस्थादि संसर्गतः पार्श्वस्थादिः । स द्विधा, तद्यथा-असंक्लिष्ट इतरश्चसंक्लिष्टः । तत्रासंक्लिष्टमाह[भा.८९०] पासत्थ अहाच्छंदो कुसील उसन्नमेव संसत्तो ।
पियधम्मोपियधम्मे सुचेव इणमो उसंसत्तो ।। वृ-पार्थस्थे मिलितः पार्श्वस्थः यथाच्छन्देयथाच्छन्दः कुशीलकुशीलः अवसन्ने अवसन्नः संसक्ते संसक्तः । तथा प्रियधर्मसु मिलितः प्रियधर्मा एष संसक्तोऽसंक्लिष्टो ज्ञातव्यः,संक्लिष्टमाह[भा.८९१] पंचासवप्पवत्तो जो खलु तिहिगारहिं पडिबद्धो !
इत्थिगिरिसंकिलिटी संपत्तो सोउनायव्यो ।। वृ-यः खलु पञ्चसु आश्रवेषु हिंसादिषु प्रवृत्तः । तथापि त्रिभिगौरवैर्ऋद्धिरससातलक्षणैः प्रतिबद्धः तथा स्त्रीषु गृहीषु च प्रतिबद्धः स संक्लिष्टः स संसक्तो ज्ञातव्यः । अस्य चासंक्लिष्टस्य प्रायश्चित्तविधिर्देशतः पार्श्वस्थस्येव वेदितव्यः ।
मू. (३१) भिक्खू य गणाओ अवक्करम पर पासंडपडिमं उपसंपञ्जित्ताणं विहरिजा, सेय इच्छेखा दोच्चं पि तमेव उवसंपजित्ताणं विहरितए नस्थिणं तस्स तप्पइयं कइ छेदे वा परिहारे वा नन्नन्थ एगाए आलोयणाए"।
वृ-भिक्खूय गणातो अवक्कमेत्यादिअथास्यसूत्रस्य कः सम्बन्धइत्यत आह{भा.८९२ देसेन अवकंता सव्वेणंचेवभावलिंगाओ।
इति समुदिता उसुत्ता इणमन्नंदव्यतो विगते ।। वृ- द्रव्यलिङ्गमधिकृत्य देशेनापक्रान्ताभावलिङ्गतो भावलिङ्गमधिकृत्य सर्वेण सर्वात्मनापक्रान्ताः पार्श्वस्थादय इति । एवमथान्यनन्तरसूत्राणिसमुदितानिसम्यक्प्रतिपादितानि, इदानीमधिकृत्यमन्यत्सूत्रं द्रव्यतो द्रव्यलिङ्गेन विगते वियुक्ते द्रव्यलिङ्गवियुक्तविषयमिति भावः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-भिक्षुः प्रागुक्तशब्दार्थश्चशब्दोऽनुक्तसमुच्चवार्थः । सचैतत्समुच्चिनोतिरागद्वेषादिनाकारणेन गणादपक्रम्य निर्गत्व परपाखण्डप्रतिमां परपापण्डलिङ्गमुपसम्पद्य विहरेत् । विहत्य च कारणे समाप्ते द्वितीयमपि वारं तमेव गणमुपसम्पद्य विहर्तुमिच्छेत् । तस्य तथोपसम्पद्यमानस्य नास्ति कश्चित् च्छेदो वा परिहारो वा उपलक्षणमेतत् । अन्यदपि प्रायश्चित्तं न किमप्यस्ति कारणतः परलिङ्गप्रतिपत्तः प्रतिपत्तावपिसम्यग यतनाकरणात किंसर्वथा न किमपिनेत्याह-नान्यत्रएकाया आलोचनिकायाः अन्यत्रशब्दः परिवर्जनार्थोयथाभीमार्जुनाभ्यामन्यत्र सर्वेयोद्धारइत्यादिततोऽयमर्थः । एकामालोचनां मुक्त्वा आलोचना पुनर्भवत्येवेतिभावः; एष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना नियुक्तिभाष्यविस्तर:[भा.८९३] कंदप्पे परलिंगे,मूलं गुरुगा यगमलपक्खम्मि ।
सुत्तंतुभिच्छुगादी कालखेवो व गमनं वा ।। वृ- यदि कंदकन्दर्पतः आहारगृड्यादि करणता लक्षणतः परलिङ्गं करोति । ततस्तस्मिन्नपरलिङ्गे कृते तस्य प्रायश्चित्तं मूलं अथ गुरुडपाक्षिकं गरुडादिरूपं परलिङ्गं करोति, । तदाश्चत्वारो गुरुकाः । . चशब्दसंयतीप्रावरणापिचत्वारो गुरुकाइत्यादिसंसूचनार्थः अत्रपर आह-ननुसूत्रनिर्युक्त्योरनुपपत्तिः
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- १/३१ तथा हि सूत्रेण परलिङ्गकरणमनुज्ञातं प्रायश्चित्तादानात् नियुक्तिकृता तत् वारितं प्रायश्चित्तप्रदानात् । नैष दोषोऽभिप्राया परिज्ञानात् निर्युक्तिकृता हि कन्दर्पतः परलिङ्गकरणे प्रायश्चित्तमुक्तं । सूत्रं पुनः कथमपि राज्ञि प्रद्विष्टं यावत्सार्थो लभ्यते, तावत्कालक्षेपः क्रियतामिति हेतोर्वा शब्दो न केवलं विकल्पार्थोऽनुक्तसमुच्चयार्थः स चैतत् समुच्चिनोति । न शक्यते सहसा विषयपरित्यागः कर्तुमितियावत् प्रज्ञापनाक्रियते गमणं वेति गमनं वाऽशिवादि कारणतो अनार्यदेशमध्येन समुपस्थितं तत एतैः कारणैर्यस्य राज्ञो ये पूज्या भिक्षुकादयः भिक्षुकाः । शौद्धोदनीयाः । आदिशब्दात्परिब्राजकपएडरागादिपरिग्रहः । तल्लिङ्गं गृह्णीयादित्येतद्विपर्यमतो न कश्चिद्दोषः । एनामेव गाथां भाष्यकृद् व्याख्यानयति[भा. ८९४ ] खंधे दुवार संजइ गरुडद्धं सेय पट्टलिंगदुवे | लहुओलहुओलहुया तिसु चउगुरु दोसु मूलंतु ।।
2
वृ- इह पूर्वार्धोत्तरार्धपदानां यथासंख्येन योजना । सा चैवं यदि कन्दर्पतो वस्त्रं गृहस्थ इव स्कन्धे करोति तदा तस्य प्रायश्चित्तं लघुको मासः दुवारेति गोपुच्छिकं करोति तदापि लघुको मासः, संयतीप्रावरणकरणे चत्वारो लघुमासाः । गरुडादिपरलिङ्गकरणे चत्वारो गुरुकाः । अद्धंसेति अर्धमंसे स्कन्धे दिगम्बर इव यदि वस्त्रस्य करोति तदापि चत्वारो गुरुकाः, । 'पट्टत्ति यदि गृहस्थ इव कटिपट्टकं बध्नाति तदापि चत्वारो गुरुकाः, । लिंगदुवे इति लिङ्गद्विकं गृहिलिङ्गं परपाषएडलिङ्गं च तस्मिन् गृहि लिङ्गे पारपाखण्डलिङ्गे च कन्दर्पतः परिगृह्यमाणे प्रत्येकं प्रायश्चित्तं मूलम् । सम्प्रति कालक्खेवो गमनं वा इत्येतद्व्याख्यानार्थमाह[भा. ८९५ ]
असिवादिकारणेहिं रायटुडेवि होज्ज परलिंगं । कालक्खेवनिमित्तं पणवणड्डावगमणट्टा ।।
वृ- अशिवं देवताकृत उपद्रवः, आदिशब्दादवमौदर्यादि परिग्रहस्तेषु अशिवादिषु कारणेषु गाथायां तृतीया सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात् तथाद्वेषणं द्विष्टं राज्ञिद्विष्टं राजद्विष्टं राज्ञः प्रद्वेष इत्यर्थः । तस्मिन् वा सति परलिङ्गग्राह्यंभवेत् । किमर्थमिति चेदत आह कालेत्यादि यावत्सार्थो लभ्यते तावत् खलु परलिङ्गग्रहणेन कालक्षेपः क्रियतामित्येवं कालक्षेपनिमित्तमथवा न शक्यः खलुसहसा विषयः परित्यक्तु मिति यावद्राज्ञः प्रज्ञापना क्रियते तावद्ग्राह्यं परलिङ्गमितिप्रज्ञापनार्थं यदि अशिवादिकारणेषु समुपस्थितेष्वनार्यदिशमध्ये गमनमुपजातं तच्चानार्यदेशमध्येन गमनं न परलिङ्गग्रहणमृते शक्यते कर्तुमिति गमनार्थं वा परलिङ्गग्रहणां अथ कस्य परलिङ्गग्राह्यमित्याशङ्कय भिक्खुगादी इत्येतद्वयाख्यानयति । जंजरस अच्चियं तस्स पूयणिज्जं तमास्सिया लिंगं ।
[ भा. ८९६ ]
खीरादिलद्धिजुत्ता गर्मति तं छन्नसामत्था ।।
- यत् भिक्षुकादिगतं लिङ्गं यस्य राज्ञोऽर्चितं भावेक्तप्रत्ययो मान्य मित्यर्थः । तत्रार्चितमपि नावश्यं कस्याप्यनतिक्रमणीयं भवति ततोऽनतिक्रमणीयता प्रतिपादनार्थमाह- तस्य राज्ञो यत्पूजनीयं अनतिक्रमणीयं तल्लिङ्गमाश्रितास्तल्लिङ्गं प्रतिपन्नाः छन्नसामर्थ्याः परलिङ्गग्रहणेनाच्छादितस्वरूपाः तं राजानं गमयन्ति उपशमयंति । कीदृशा उपशमयन्तीत्यत आह-क्षीरादिलब्धियुक्ताः क्षीराश्रवलब्धिसम्पन्नाः । आदिशब्दाद् विद्यामन्त्रयोगादि वशीकरणकुशला इति परिग्रहः । ।
[ भा. ८९७ ]
कलासु सव्वासु सवित्थरासु आगाढ पणहेसु य संथवेसु । जो जत्थसत्तोतमनुपविरसे, अव्वाहतो तस्स स एव पंथा ।।
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : ३१. [भा. ८९७ ]
२८७
वृ- कलाद्वासप्ततिसंख्या लोकप्रसिद्धा तासु कलासु सर्वास्वपि सविस्तरासु आगाढप्रश्रेषु चात्यन्तदुर्भेदप्रश्नेषु परिचयेषु सत्सु योराजा यत्र कलादिविशेषेसक्त आसक्ती भवति । किमुक्तं भवति ? यस्य राज्ञो यस्मिन् कलादिविशेषे अत्यन्तमभिष्ङ्गो भवति तमनुप्रवेशयेयुस्तं सम्यक् ज्ञात्वा राज्ञः पुरतः प्रवेदयेयुः प्रवेदयन्तश्चराजानमुपशमयन्ति । यत एष तस्य राज्ञ उपशमने अव्याहतः स्वपरा विरोधीपन्थामार्गउपायः । तत्र यदीत्थमुपशान्तो भवति तदा समीचीनमथ नोपशान्तस्तत एव कलादिविशेषे तावत्प्ररूपयन्तियावत्सार्थो लभ्यते, सार्थे च लब्धे निर्गच्छन्ति । तथा चाहअनुवसमंते निगम लिंगविवेगेन होइ आगाढे । देसंतरसंकमणं भिक्खुगादी कुलिंगेणं ।।
[भा. ८९८ ]
वृ- अनुपशमयति उपशममकुर्वति राज्ञि निर्गमो भवति । कथमित्याह - लिङ्गविवेकेन लिङ्गपरित्यागेन गृहस्थलिङ्गेनेत्यर्थः । अथ तथापि न मुञ्चति गाढकोपावेशात्, तत आह आगाढं अत्यन्तप्रकोपतो गाढममोक्षणे भिक्षुकादिलिङ्गेन देशान्तर संक्रमणं कर्तव्यम् । अशिवादी वा कारणे समुपस्थिते देशान्तरगमनं किल कर्तव्यम् । तत्र तत्र येन पथा गन्तव्यं स कीदृगित्याह
[भा. ८९९ ]
आयरियसंकमणे परिहरति दिट्ठमि जाव पडिवत्ति ।
असतीए पविसणं भूमिर्यमि गहियंमि जा जयणा ।।
वृ- आर्येन देशेन संक्रमणं तस्मिन् स्वलिङ्गेन गन्तव्यमिति वाक्यशेषः । आर्यसंक्रमणग्रहणतो भङ्गचतुष्टयं सूचितं । तद्यथा आर्यदेश आर्यदेशमध्येन गमनमित्येको भंगः, आर्यदेशे अनार्यदेश मध्येनेति द्वितीयः, अनार्यदेशे आर्यदेशमध्येनेति तृतीयः, अनार्यदेशे अनार्यदेश मध्येनेति चतुर्थः, तत्र प्रथम भंगे अर्ध षड् विंशति जनपद मध्ये, द्वितीय भंगे आर्यदेशे मालव नामक म्लेच्छ देश मध्येन, तृतीय भंगे यथा कुडुकविषये आर्यविषयमध्येन, चतुर्थभङ्गे पारसीकदेशे अनार्य देशमध्येन । इह प्रथमभङ्गेऽशिवादिकारणोपस्थितौ स्वलिङ्गेन गन्तव्यम् । द्वितीय तृतीय चतुर्थभङ्गे तु परलिङ्गेन, तत्र राज्ञि प्रद्विष्टे अशिवादिकारणे वा भिक्षुकादिलिङ्गेन गच्छन् उगमादीन् दोषान् तेषां च लिङ्गिनामाश्रयस्थानानि परिहरति । तथा गच्छन् यदि केनापि क्वापि ग्राम नगरादौ दृष्टो भवेत् तर्हि दृष्टे सति तेन या काचनाधिकृतलिङ्गानुशासनप्रतिपत्ति सामाचारी कर्त्तव्या । किमुक्तं भवति ? तत्सामाचार्यवर्तितव्यमिति । अथ तदाश्रयस्थानपरिहारेण समुदानं न लभ्यते ततो असति अविद्यमाने समुदाने प्रवेशनं तदाश्रयस्थानप्रवेशनं कर्तव्यम् । तत्र यदि तेषां प्रत्ययोत्पादनार्थं बुद्धप्रतिमा स्तूपानि वा वन्दनीयानि भवन्ति । तदा जिनप्रतिमां मनसि सम्प्रधार्य बन्दितव्यानि | भिक्षायां च स्वयं गन्तव्यम्। अथ भिक्षा न लभ्यते, ततो भिक्षुकैः सहभोक्तव्यम् । तत्र यदि पुद्गलं कन्द्रादिकं वा पतति तदा शरीरस्येद् ममामयकारकं वैद्येन निवारितमिति प्रतिषेधयेत् । अथ कथमपि अनाभोगतस्तद्रोषभयतो वा गृहीतं भवेत्तदा तस्मिन् गृहीते या यतना सा कर्तव्या । किमुक्तं भवति अल्पसागारिकंकथमप्यपसार्य विधिना परिष्ठापयेत् । एष गाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव गाथां विवृणोति
[ भा. ९०० ]
आयरिय देसा यरिय लिंगसंकमी एत्थ होइ चउभंगो ।
बितिय चरमेसु अन्नं असिवादि गतो करे अन्नं । ।
वृ- अशिवादिषु कारणेषु समुपस्थितेषु आर्यदेशे आर्यदेशमध्येन लिङ्गेन स्वलिंगेन संक्रमो भवति, । वन्मध्येन यत्र च गन्तव्यं तयोरुभयोरपि देशयोरार्यत्वात् अत्र च प्रागुक्तप्रकारेण चतुर्भङ्गी गाथायां
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-१/३१ पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात्तत्र द्वितीयतृतीयचरमेषुभङ्गयुअशिवादिगतः सन् अन्यत्गृहस्थलिङ्गं यदिवा यस्य देशस्य मध्यन यत्र वा देशे गन्तव्यं तत्र यंऽतिप्रसिद्धाभिक्षुकादयस्तल्लिङ्गं करोति सम्प्रति परिहरतीतियदुक्तं तद्व्याख्यानयति[भा.९०१] परिहरइ उगगमादी विहारठाणाय तेसिलिंगीणं ।
अपुव्वेसा गमितो आवरियत्ते तरोइमंतु ।। वृ-परिहरति उद्गमादीन् दोषान् । तथा तेषां लिङ्गिनां यानि विहारस्थानानि तानि च परिहरति । तत्र अपूर्वेषुस्थानेषु गतः सन् यदि यल्लिङ्गं गृहीतं तदागमेषु कुशलो भवति तदा मा केनापि लिङ्गविडम्बक इतिज्ञात्वा प्रग्रह्य इतिआचार्यत्वमाचार्यकं तद्ग्रंथव्याख्यातृत्वं करोति, अथेतरस्तेषामागमेष्व कुशल्ल स्ततः स इदं करोति, तदेवाह - |भा.९०२) मोनेन जंच गहियं तुकुक्कुडं उभयओ वि अविरुद्धं ।
पच्चयहे उपणामी, जिन पडिमाउमणे कुणति ।। वृ- मौनेन याक्संयमलक्षणेन क्रियां करोति, मौनव्रतित्वमलम्बते इत्यर्थः । यम् विशिष्टसम्प्रदायाद्गृहीतुंकुकुटंविद्यादिना दंभप्रयोगलक्षणंउभयतोऽपिउभयेषामापे साधुचर्याय स्तेषां च लिङ्गिनामविरुद्धं तत्करोति, । तथा समुदानासंभवे तेषामाश्रयेषु गतस्य सतस्तेषां प्रत्ययहेतोः प्रत्ययोत्पादनार्थं बुद्धप्रतिमानां स्तूपानां वा प्रमाणे करणीयतयोपस्थिते जिनप्रतिमा मनसि करोति । किमुक्तं भवति? जिनप्रतिमा मनसि कृत्य तेषां प्रणामकरोति ।।। [भा.९०३) भावेति पिंडवातित्तनेन घेत्तुंच दवइ अपत्ते ।
कंदादि पुग्गलाणय आकारगंएयपडिसेहो ।। वृ- तथा आत्मानं जनेभ्यः पिण्डपातित्वेन भावयति, ततो भिक्षा परिभ्रमणेन जीवति अथावमौदर्यदोषतः परिपूर्णो न भवति, ततो दानशालायां भिक्षुकादिभिः सह पङ्क्त्या समुपविशति । ततः परिपाट्या परिवेषणे जाते सति-अपत्ते इति अत्र प्राकृतत्वात् यकारलोपः । अयंपात्रे तद्गृहीत्वा अन्यत्र विविक्ते प्रदेशे समुद्दिशति । अथान्यत्र गत्वा समुद्देशकरणे तेषां काचित् शङ्का संभाव्यते । ततो भिक्षुकादिभिः एव सह पङ्क्त्योपविष्टः सन् समुद्दिशति । तत्र यदि सचित्तं कन्दादिपुगलं वा मांसापरपर्यायं परिवेषकः परिवेषयति । तदा ममेदमकारकं वैद्येन प्रतिषिद्धमितिवदतातेषां कन्दादीनां पुद्गलस्य च प्रतिषेधः कर्तव्यः । अत्रैव पुद्गल विषयेपवादमीह[भा.९०४] बितियपयं तुगिलाणो निविखव चंकमणादिकुणमाणो ।
लोयं वा कुणमाणो कितिकम्मंवासरीरादी ।। वृ-द्वितीयपदमपवादपदंयदिभाण्डमात्रीपकरणानांनिक्षेपमुफ्लक्षणमेतत् । आदानप्रत्युपेक्षणादिक चकुर्वन्तथाचङ्क्रमणादिदिशब्दादुत्थानादिपरिग्रहःकुर्वन्यदिवालोचकुर्वन् अथवाकृतिकर्मशरीरादे: कुर्वन् यदि ग्लानो भवति तदोपजीव्यं पुद्गलमिति | प्रस्तुतमनुसन्धानमाह[भा.९०५] अह पुन रुसेजा ही तो घेतु विगिंचए जहा विहिना ।
एतुतहिंजवणंकुञ्जाही कारणागाढो ।। वृ• अथ पुनः प्रागुक्तप्रकारेण कन्दादिपुगलानां प्रतिषेधे क्रियमाणे रुष्येयुरिति संभाव्यते, तर्हिगृह्णीयात् गृहीत्वा च यथाविधिना यथोक्ते न विधिना विरिंच्यात् तत् दृष्टिवंचनेनापसार्य
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : ३१, [ भा. ९०५ ] सूत्रोक्तविधिना परिष्ठापयेत् उपसंहारमाह[ भा. ९०६ ]
इति कारणेसु गहिते, परलिंगे तीरिए तहिं कजे । जयकारी सुज्झइ वियडणाए इयरो समावजे ।।
वृं - इति एवमुक्ते न प्रकारेण कारणेष्व शिवादिषु समुपस्थितेषु परलिङ्गेषु तीरिते च समाप्तिं नीतेच कार्ये तंत्र योजयकारी यतनाकारी यथोक्तरूपां यतनां कृतवान् सविकटनया आलोचनामात्रेण शुद्धयति, । यतनया सर्वदोषामपहृतत्वात् । इतरोनाम येन यतना न कृतां स यत् अयत्तनाप्रत्ययं प्रायश्चित्तमापद्यते ततस्मै दीयते ।
२८९
मू. (३२) भिक्खूय गणाओ अवकम्म ओहावेजा से इच्छेका दोचंपि तमेवगणं उवसंपचिताणं विहरितए नत्थितर तप्पइयं केइच्छेदेवा परिहारेवा ननत्थए गाए सेहोवट्टावणाएः ।
वृ- भिक्खूच गणाओ अवकम्मं ओहादेज्जा से इच्छेज्जा इत्यादि अथास्य तुत्रस्य कः सम्बन्ध उच्यते[भा. ९०७] एगयर लिंग विजढे, इइसुत्तावणियाउ जे हेटा । उभयजढे अपमत्तो आरंभी होइ सुत्तस्स ।।
वृ- यान्यधस्तनानि सूत्राणि पार्श्वस्थादिगतानि वर्णितानि तान्येकतरलिङ्ग विजढे एकतरलिङ्गपरित्यागे तथाहि पार्श्वस्थादि सूत्राणि भावलिङ्गपरित्यागविषयाणि परपाषण्डप्रतिमासूत्रद्रव्यलिङ्गपरित्यागविषयमितिशब्दों हेतौ यतोऽधस्तनानि सूत्राण्यपरलिङ्गविषयाणि ततोऽयमन्य आरंभः सूत्रस्य भवत्युभय जढे इति उभयलिङ्गपरित्यागविषयः प्रस्तावायातत्वात् । एवमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या- भिक्षुर्गणादपक्रम्य निर्गत्य अवधावेत व्रतपर्यायादवाङ्मुखी पराङ्मुखो भूत्वा गृहस्थपर्यायं प्रतिगच्छेत् ततो भावपरावृत्या सइच्छेत् द्वितीयमपि वारंतमेव गणमुपसम्पद्य विहर्तु नत्थिणमित्यादिनमिति खल्वर्थे निपातानामनेकार्थत्वात् नास्ति खलु तस्य कश्चिदपि च्छेदः परिहारो वा । किं सर्वथा न किमपि नेत्याहह-नान्यत्र एकस्याः शैक्षिकोपस्थापनायाः । किमुक्तं भवत्येका शैक्षिको - पस्थापनिका भवति मूलं भवतीत्यर्थः । एष सूत्रसंक्षेपार्थः साम्प्रतमेतदेव सूत्रं व्याचिख्यासुरपक्रम्येत्यवधावेदिति भेदपर्यायैर्व्याख्यानयति
[ भा. ९०८ |
freranaaमणं निस्सरणपलायणंच एगट्ठा । लुटण लोट्टण पलोट्टण उठाणं चैव एगट्टा ।।
वृ-निर्गमनमपक्रमणं निस्सरणं पलायनमित्येकार्थाः । लोटनं लुटनं प्रलोटनमवधावनमिति चैकार्थः । तत्र प्रलोटनमिति लुटविलोटने इत्यस्यैव प्रपूर्वस्य पर्यायशब्दैरप्यधिकृत शब्दार्थप्रतीतिरुपजायते । तत्वभेदपर्यायैर्व्याख्येति वचनमप्यस्ति ततस्तदुपन्यास इति अथ कैः कारणैरवधावनं कुर्यादित्यवधानकारणान्याह -
| भा. ९०९ |
विस ओदएणं अहिगरणतो वचइतीव दुक्खसे जाए । इह लिंगस्स विवेगं करेज्ज पञ्चकख परोक्खं ।।
वृ- विषयोदयेन अत्र विषयविषयो मोहः परिगृह्यते । विषयेन विषयिणो लक्षणात् । ततोऽयमर्थः विषयविषयमोहोदयेन यदि वा केनापि सह अधिकरणभावतः कलहभावतः अथवा दुःखशय्यया चतुर्विधया त्याजित इति हेतोर्लिङ्गस्य प्रव्रज्याचिह्नस्यरजोहरणस्य विवेकं परित्यागं कुर्यात्कथमित्याह ।
21 19
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/३२ साधूनां प्रत्यक्षं परोक्षं वा कुत्र कुर्यादित्याह[भा.९१०] अंतो उवस्सएछड्डुणा उबहिगामपासेवा ।
बिइयं गिलाणलोए कियकम्मसरीरमादिसु ।। वृ-उपाश्रयस्यान्तर्मध्येलिंगस्सछड्डणापरित्यागः क्रियतेयदिवाबहिरुपाश्रयात् । अथवाग्राममध्ये यदि वा ग्रामस्य पार्श्वे आसनप्रदेशेऽथवा तत्रैवाचार्यस्य समीपे इदमवधावन-काले लिङ्गस्योज्झनं अपवादतो अवधावनाभावेऽपि भवति । तथा चाह-द्वितीयपदमपवादपदं लिङ्गस्योज्झने ग्लानलोके म्लानजने शरीरादिषु आदिशब्दादुच्चारपरिठापनापरिग्रहस्तेषु कृतकर्मणि व्यापारे तथा ग्लानस्य शरीरे विश्रामणादिकमुच्चारादिपरिष्ठापनादिकंकुर्वन् खरण्टनादिभयाल्लिङ्गस्य विविक्ते प्रदेशेमोचनं भवतीति सम्प्रत्यवधावनेन लिङ्गस्योज्झने विधिविशेषमाह[..:११] उवसामिए परेण, सयंव समुवठिएउवठवणा ।
तक्खणा चिरकालेणव, दिठंतो अक्खभंगेण !। यू-उपाशवान्तःप्रभृतिषुयेषु स्थानेपुरजोहरणमुक्तंतेषुस्थानेषुतेभ्यः परस्मिन्यान्यस्मिन्स्थाने उपशामितेपरेशोपशमनीतेस्वयं वातथाविधानुकूलकर्मोदयतः उपशमंगतेततः पुनकरणतया तत्क्षणं लिङ्गोज्झनानन्तरं तत्कालं चिरेण वा दीर्घकालेन गुरुसमीपे समुत्थिते नियमत उपस्थापना कर्तव्या नान्यथा प्रवेशनीयः । आह, यदितेन न किञ्चिदपि प्रतिसेवितंततः कस्मादुपस्थाप्यते । अत्र सूरिराहदृष्टान्तोऽत्राक्षभङ्गेन यथा शकटस्याक्षे भग्ने नियमादन्योऽक्षः क्रियत एवं साधोरपि भावाक्षे भने पुनरुत्थापनारूपोभावाक्ष आधीयतेअक्षोधू: पुनरपिपरः प्राह[भा.९१२] मूलगुण उत्तरगुणे असेवमाणस्स तस्स अतियारं ।
तक्खणउवट्टियस्सउ किंकारण दिज्जएमूलं ।। वृ- मूलगुण मूलगुणविषये उत्तरगुणविषये किञ्चिदम्पतीचारं तस्याप्रतिसेवमानस्य कथमप्रतिसेवनेत्यतआह-तत्क्षणंलिङ्गोज्झनानन्तरंतत्कालमपुनः करणतयासमुत्थितस्यनभावाक्षोभग्न इति । किं कारणं तस्मै मूलं दीयते । उपस्थापना क्रियतेसूरिराह[भा.९१३] सेवउ माव वयाणं, अइयारंतहवि देति से मूलं ।
विगडासवाजलम्मिउ, कहंतुनावा न वोडेजा ।। वृ- व्रतानां प्राणातिपातविनिवृत्यादीनामतीचारं सेवतां वा मा वा तथापि से तस्या प्रवचनोपनिषद्वेदिनो मूलं ददति । भावतोऽसंवृताश्रवद्धारतया चारित्रभङ्गात् तत्रैव प्रतिवस्तूपमया. भावनामाह । वियडासवेत्यादिविकटानिअतिप्रकटानिस्थूराणीत्यर्थः ।आश्रवाणिजलप्रवेशस्थानानि यस्याः सा तथारूपा सती नौः कथं तुजले प्रक्षिप्ता न निमज्जेदितिभावः ।आश्रवद्वाराणामतिप्रकटानां भावादेवं साधुरपिभावतोऽनिवारिताश्रवः सन्नशुभकर्मजले निमजतीतिभवतितस्योपस्थापनाहता।
अत्रैव दृष्टान्तान्तरमाह[भा.९१४] चोरिस्सामिति मतिं, जोखलु संधाइफेडए मुद्दे ।
___ अहियंमि विसोचोरो, एमेव इमंपिपासामो ।। वृ-अहंचोरयिष्यामीतिमसिन्धाययःखलुमुद्रांस्फेटयतिसयद्यपितदानीमारक्षकैर्गृहीतत्वादिना कारणेन न किञ्चिदपहतवान्तथापितत्परिणामोपेतत्वादहतेऽपिसचौरोभवति । एवमेव अनेनैव प्रकारेण
___
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं:३२, [भा. ९१४]
२९१ इममपि पश्यामः अचारित्रपरिणामोपेतत्वेनाचारित्रादुपस्थापनायोग्यं पश्याम इत्यर्थः ।।।
मू. (३३) भिक्खू य अन्नयरं अकिञ्चट्ठाणं संवित्ता इर्छज्जा आलोएत्तए जत्थेव अप्पणी आयरियउवज्झाए पासेजा, तस्संतिवं आलोएजा पडिक्कमेचा निन्देजा गरहेजा विउद्देज्जा विसाहला अकरयाणअब्भुटेजा अहारिहंतवोकम्मं पायच्छितं पडिवजेजा।
मू.(३४)नांचेवअप्पणोआवरियउवज्झाएपासेजा, जत्थेवसंभोइयंसाहम्मियंपासेज्जा बहुस्सुवं बब्भागमं तस्संतियं आलोएजा जाव पडिवजेजा । नां चेव संभोइयं साहम्मियं, जत्थेव अन्नसंभोइयं साहम्मियं पासेजा बहुस्सुयं बब्भागम, तस्संतियं आलोएजा जाव पडिवखेजा नो चेव अन्नसंभोइयं, जत्थेवसारूवियंपासेजाबहुस्सुयंबब्भागमंतस्संतिआनाएजा जानपडिवजंजा नोचवणंसारूवियं, जत्येव सम्मंभावियाइंचेइआइंपासेजा, तेसंतिए आलोएजाजाव पडिवांजा ।
मू. (३५) नोचवसम्म-भावियाई, चेइआइंबहियागामस्सवा नगरस्सवा निगमस्सवा राबहानीए वाखेडरसवाकब्बडस्सवामडंबस्सवापट्टणस्सवादोणमुहस्सवाआसमस्सवासंवाहस्सवासंनिवेसस्स वापाईणाभिमुहेवाउदीणाभिमुहेवाकरयल-परिगहियंसि सिरसावत्तं पत्थए अयलिंकट्टएवं वएजा:'एवइया मे अवराहा, एवइ खुत्ता अहं अवरद्धो,' अरहंताणं सिद्धाणं अंतिए आलोएजा जाव पडिवजेजासि-तिबेमि।
वृ.जे भिक्खूय अन्नयरं अकिच्चट्ठाणंसेवित्ता इत्यादि । अथास्य सूत्रस्य कःसम्बन्ध उच्यते[भा.९१५] अइयारेखलुनियमेण विगडणा एस सुत्तसंबंधो।
किंचिन तेना चिन्नं दोन्नवि लिंगाजढा जेन ।। वृ-इह अनन्तरसूत्रेऽतीचारउक्तः ।कोऽसावतीचारइतिचेदतआह-किंचेत्यादिकिंवानतेनाचीर्ण येन द्वेपि द्रव्य भावरूपे लिङ्गे परित्यक्ते सर्वत एव तस्यातीचार इति भावः । अतीचारे च सति खलु नियमेनविकटना आलोचना भवति तदा दातव्या । तत आलोचनाप्रतिपादनार्थमेव सूत्रारंभ इति सूत्रसम्बन्धः प्रकारान्तरेणसूत्रसम्बन्धमाह[भा.९१६] अहवा हेट्टाणंतरसुत्तेआलोयणाभवे नियमा।
इहमविजंनिमित्तं उल्लट्टो तस्सकायव्यो ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरे अधस्तनान्तरसूत्रे द्रव्यभावलिङ्गपरित्यागः कृतस्तन्निमित्ता नियमाद् भवत्यालोचना अन्यथा शैक्षिकोपस्थापनाया अयोगादिति प्रतिपादितं । इहापि यन्निमित्तमकृत्यं प्रतिसेवितं तस्यापवर्तः प्रत्यावर्त्तः कर्तव्यः । स चा लोचनामन्तरेण नेत्यालोचना प्रतिपाद्यते इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या । भिक्षुरन्यतरत अकृत्यस्थानंसेवित्वाफ्रतिसेव्य इच्छेत् आलोचयितुं। स चा लोचयितुमिच्छुर्यत्रैवात्मन आचार्योपाध्यायान् पश्येत्तत्रैव गत्वा तेषामन्तिके समीपे आलोचयेदतीचारजातं वचसा प्रकटी कुयात् प्रतिक्रामेत् मिथ्यादुष्कृतं तद्विषये दद्याद्यावत्कारणात् "निन्दिज्जा गरिहिज्जा विउद्देजा विसोहिञ्जा अकरणयाए अब्भुटेजा । अहारिहं तवो कम्मं पायच्छित्तं पडिवजेजा' ।इतिपरिग्रहः । तत्रनिद्यादात्मसाक्षिकं ।जुगुप्सेत्गर्हेत्गुरुसाक्षिकम् ।इहनिन्दनगर्हणमपि तात्विकंतदा भवति यदा तत्करणतः प्रतिनिवर्तते । ततआह-विउद्देजा इति तस्मादकृत्य प्रतिसेवनातू व्यावर्तेत निवृत्तेत, व्यावृतावपि कृतात्पापात्तदा मुच्यते, यथात्मनो विशोधिर्भवति,ततआहआत्मानं विशोधयेत्, पापमलस्फेटनतोनिर्मलीकुर्यात् ।साच विशुद्धिपुनः करणतायामुपसंपद्यते ।ततस्तामेवा
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-१ / ३५ पुनः कर्णतामाह । अकर्णतया पुनरभ्युत्तिष्ठेत् । पुनरकरणतया अभ्युत्थानेऽपि विशोधिप्रायश्चित्तप्रतिपत्या भवति । तत आह-यथार्हं यथायोग्यं तपः कर्म तपोग्रहणमुपलक्षणं च्छेदादिकं प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यते । यदि पुनरात्मीयेष्वाचार्योपाध्यायेषु सत्सु अन्येषामन्तिके आलोचयति । ततः प्रायश्चित्तं तस्य चतुर्गुरु यदि पुनरात्मन आचायोपाध्यायान्न पश्येत् । अभावाद्दूरव्यवधानतो वा ततो यत्रैव सांभोगिक साधर्मिक विशिष्टसामाचारीनिष्पन्नं बहु श्रुतं छेदग्रन्थादिकुशलं उद्भामकमुद्यतविहारिणं पाठान्तरं बह्वागममर्थतः प्रभूतागमं पश्येत्तस्यान्तिके आलोचयेदत्रापि यावत्करणात् पडिक्कमेचा इत्यादि पदकदम्बकपरिग्रहः । यदि पुनः तस्य भावे अन्यस्य सकासे आलोचयति तदा चतुर्लघु एवं सर्वत्रोत्क्रमकरणे वक्तव्यम् । सांभोगिकसाधर्मिकवहुश्रुताभावे असांभोगिक साधर्मिक बहुश्रुत संविग्नस्यान्तिके तस्याप्यभावे सारूपिकस्यवहुश्रुतस्यान्तिके समानं रूपं सरूपं तत्र भवः सारूपिको यक्ष्यमाणस्वरूपः । तस्याभ्यभावे यत्रैव सम्यग् भावितानि जिनवचनवासितान्तः करणानि दैवतानि पश्यति । तत्र गत्वा तेषामन्तिके आलोचयेत् । तेषामप्य भावे बहिर्ग्रामस्य ग्रसति बुद्ध्यादीन गुणान् यदिवागम्यः शास्त्रप्रसिद्धानामष्टादशानां कराणामिति ग्रामस्तस्य यावत्करणात् । “नगरस्य वा निगमस्स वा रायहानीए वा खेडस्स वा कप्पडस्यवा पट्टणस्स वा दोणमुहस्स वा आसमस्स वा संवाहस्स वा सन्निवेस्सस्स वा इति परिग्रहः " ।। तत्र न विद्यते करो यस्मिन् तत् नकरं तस्य, निगमः प्रभूतर वणिग्वर्गावासकस्तस्यवा राजाधिष्ठानं नगरं राजधान तस्य वा पांशुप्राकार निबद्धं खेटं तस्य वा क्षुल्लकप्रकारवेष्टितं कर्बटं तस्य वा अर्धतृतीयगव्यूतान्तर्ग्रामान्तरहितं मडम्बं तस्य वा, पत्तनं जलस्थलनिर्गमप्रवेशं यथा भृगुकच्छं । उक्तं च
"पत्तनं शकटैर्गम्यं, घाँटकैर्नीइबड़ए' च । नौभिरेवयद्गम्यं, पट्टनं तत्प्रचक्षते । ।"
7
,
तस्य वा द्रोणमुखं जलनिर्गमप्रवेशं । यथा- 'कोङ्कणदेशेस्थानकनामकं पुरं तस्य च, आकरो हिरण्याकरादिः आश्रमस्तापसावसधोपलक्षित आश्रयविशेषः तस्य वा संबाधो यात्रासमागतप्रभूतजननिवेशस्तस्य वा संनिवेशस्तथाविधप्राकृतलोक निवासस्तस्य वा प्राचीनाभिमुखो वा उदीचीनाभिमुखो वा पूर्व दिगभिमुख उत्तरदिगभिमुखो वा इत्यर्थः । इह चिरन्तनव्याकरणेषु दिश्यपिस्त्रियामभिधेयायामीनप्रत्ययः स्वार्थे भवति, तत एवं निर्देशः पूर्वोत्तरादिग्रहणमालोचनायामेतयोरेव दिशयोरर्हत्वात् करतलाभ्यां प्रकर्पेण गृहीतः करतलप्रगृहीतः तं तथा शिरस्यावर्तो यस्य स शिरस्यावर्त्तः कण्ठे कालवद लुक् समासः तं मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवं वक्ष्यमाणरीत्या वदेत् । तामेव रीतिं दर्शयति- एतावन्तो मे ममापराधा एतावत् कृत्वा एवावतो वारान् यावदहमपराद्ध एवमर्हतां तीर्थकृतां कथं भूतानामित्याह-सिद्धानामपगतमलकलङ्कानामन्ति के आलोचयेदित्यादि पूर्ववदेष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना नियुक्तिभाष्यविस्तरः । तत्रयदुक्तमकृत्यं स्थानं सेवित्वेति तद्विषयमुपदर्शयतिअन्नयरं तु अकिच्चं मूलगुणे चेव उत्तरगुणेय ।
[भा. ९१७]
मूलं च सव्वदेसं एमेव य उत्तरगुणेसु ।।
वृ- अन्यतरदकृत्यं पुनः सूत्रोक्तं मूलगुणे मूलगुणविषयमुत्तरगुणे वा उत्तरगुणविषयं वा । तत्र मूलं मूलगुणविषयं सर्वं देशं वा । सर्वथा मूलगुणस्योच्छेदेन देशतो वा इत्यर्थः । एवमेवानेनैव प्रकारेण उत्तरगुणेष्वपि द्वैविध्यं भावनीयं । तद्यथा उत्तरगुणस्यापि सर्वतो देशतो वा उच्छेदेनेति तत्रैव
-
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
६:१, मूलं : ३२, [ भा. ९१७]
व्याख्यानान्तरमाह[ भा. ९१८ ]
२९३
अहवा पनगादीयं मासादीवावि जाव छम्मासा ।
एवं तवारिहं खलु च्छेदादि चउण्हवेगयरं । ।
वृ- अथवेति अकृत्यस्थानस्य प्रकारान्तरतोपदर्शने पञ्चकादिकं रात्रिंदिवपञ्चक प्रभृति प्रायश्चित्त स्थानमकृत्यं स्थानं, यदि वा मासादि तच्च तावत् यावत् षण्मासाः । एतत्खलु अकृत्यस्थानं तपोऽहैं तपीरूपप्रायश्चित्तार्हं यदि वा च्छेदादीनां चतुर्णां प्रायश्चित्तस्थानमकृत्यस्थानं तदेवमकृत्वस्थानं व्याख्याय सम्प्रति यथा स्वकीयाचायोपाध्यायादीनामदर्शनं संभवति तथा प्रतिपादयतिआउय वाघायं वा दुल्लहगीयं च पत्तकालं तु । अपरक्कममासज्ज व सुत्तमिणं तूदिसा जाव ।।
[भा. ९१९]
वृ-स्वकीयानामाचार्योपाध्यायानामायुषो व्याघातोऽभवत् जीवितस्य बहुघातसंकुलत्वात् । यदि वा तस्यैवालोचकस्यायुर्यावदाचार्योपाध्यायादि समीपं गच्छति तावत् न प्रभवति स्तोकावशेषत्वात्, तत आयुषी व्याघातं वा समाश्रित्य तथा भविष्यति स कालो यत्र दुर्लभो गीतार्थः आलोचनार्हस्तत एष्यन्तं कालमधिकृत्य दुर्लभं गीतार्थं गीतार्थं वाश्रित्य तथा जङ्घाबल- परिहान्यारोगातंकेण वा जातोऽपराक्रम आलोचकस्ततस्तं वा प्रतीत्य सूत्रमिदमधिकृतं प्रवृत्तं यावद्दिशादि सूत्रम् । अत्र पर आहननु पूर्वमेकाकिविहारप्रतिमासूत्राणि व्याख्यातानि यथा एकाकिविहारे दोषाः, तदनन्तरं पार्श्वस्थादि विहारोऽपि प्रतिषिद्धः । ततो नियमाद्वच्छे वस्तव्यमिति नियमितं । एवं च नियमिते कथमेकाकी जातो येनोच्यते नैवात्मनमाचार्योपाध्यायन् पश्येत्तत्रैव गत्वा तेषामन्तिके आलोचयेदित्यत्र सूरिराहसुत्तमिणं कारणियं आयरियादीण जत्थ गच्छंमि ।
[ भा. ९२० ]
पंच ही असती एगो च तहिं न वसियव्वं ।।
वृ-सूत्रमिदमधिकृतंकारणिकं, कारणेभवं कारणिकंकारणे सत्येकाकिविहारविषयमित्यर्थः । इयमत्र भावना-बहूनि खल्वशिवादीनि एकाकित्वकारणानि ततः कारणवशतो यो जात एकाकी तद्विषयमिदं सूत्रमिति न कश्चिद्दोपः अशिवादीनि तु कारणानि मुक्त्वा आचार्यादिविरहितस्य न वर्तते वस्तुं । तथा चाह-यत्र गच्छे पञ्चानामाचयापाध्यायगणावच्छेदि प्रवर्तिस्थविररुपाणामसदभावो यदि वा यत्र पञ्चानामन्यतमोऽप्येको न विद्यते तत्र न वस्तव्यमनेकदोषसम्भवात् । तानेव दोपानाहएवं असुभगिलाणे परिणकुलकज्ञ्जमादिवगोउ । अनस्सतिससल्लस्सा जीवियघाते चरणघातो ।।
[ भा. ९२१]
वृ एवमुक्तेन प्रकारेण एकादिहीने गच्छे एकोऽशुभकार्ये मृतकस्थापनाद अपरो ग्लानप्रयोजनेष्वन्यः परिज्ञायां कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य देशनादौ, अपरः कुलकार्यादौ व्यग्र इति, अन्यस्य पञ्चमस्याप्यन्त्यावस्थाप्राप्तस्य आलोचनाया असंभवेन सशल्यस्य सतो जीवितघाते जीवितनाशे चरणव्याघातञ्चरणगात्रभ्रंशश्चरणभ्रंशे च शुभगतिविनाशः अत्र पर आह
[भा. ९२२]
एवं होइ विरोहो, आलोयण परिणतो य सुद्धोउ । एतेन प्रमाणं परिणामो वि न खलु अम्हं ||
वृ- नन्वेवं सति परहस्परविरोधस्तथाहि भवद्भिरिदानीमेवमुच्यते सशल्यस्य सतो जीवितनाशे चरणभ्रंशः प्राक् चैव मुक्तमदत्तालोचनेऽप्यालोचनापरिणामपरिणतः शुद्धइति ततो भवति परस्पर
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/३५ विरोधः, अत्र सूरिराह-एगतेनेत्यादि, न खल्चस्माकं स्वशक्ति निगृहनेन यथाशक्तिप्रवृत्तिविरहितः केवलपरिणामः एकान्तेन प्रमाणं तस्य परिणामाभासत्वात्, किन्तु सूत्रं प्रमाणी कुर्वतो यथाशक्ति प्रवृत्तिसमन्वितः न चैकाद्यभावे गच्छे वसन् सूत्रमनुवर्तते । ततस्तस्य तात्विकपरिणाम एव नेति स शल्यस्य जीवितनाशे चरणनाशः । पुनरपि वक्तव्यानन्तरं विवक्षुः प्रश्नमुत्थापयति[भा.९२३] चोयग किंवा कारणपंचण्हसती तहिं नवसियव्वं ।
दिटुंतो वाणियएपिंडिय अत्थे वसिउकामी ।। वृ-चोदक आह-यत्र पञ्चानां परिपूर्णानामसदभावस्तत्र न वस्तव्यमित्यत्र किंवा कारणं को नाम दोषः ? सूरिराह-अत्र अधिकृतार्थे वणिजा पिण्डितार्थेन वस्तुकामेन दृष्टान्तः उपमा, गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे । इयमत्र भावना-कोऽपिवणिक्तेन प्रभूतोऽर्थः पिण्डितः । ततः सोऽचिन्तयत् ।कुत्रमया वस्तव्यं यत्रैनमर्थपरिभुजेह [य] मिति ततस्तेन परिचिन्त्येदं निश्चिक्य;[भा.९२४] तत्थन कप्पइवासो आहारा जत्थ नस्थिपंच इमे ।
रायावेजोधणिमं नेवइया रूवजक्खाय || वृ-तत्रममनकल्पतेवासोयमे वक्ष्यमाणाः पञ्चनाधाराः ।केतेइत्याह-राजानृपतिवैद्यो भिषक्, अन्येचधनवन्तो नैतिकका नीतिकारिणो रूपयक्षाधर्मपाटकाः । कस्मादितिचेदत आह[भा.९२५] दविणस्य जीवयस्ययवाधातो होज जत्थनत्थेत ।
वाधाएवेगतरस्सदव्यसंघाडणाअफला ।। वृ- यत्र न सन्त्येते राजादयः परिपूर्णाः पञ्चतत्र नियमतो द्रविणस्य धनस्य जीवितस्य वा व्याघातो भवेत् । वेद्येन विना जीवितस्य, राजादिभिर्विना धनस्यव्याधात चैकतरस्य धनस्य जीवितस्य वा द्रव्यसङ्घाटना द्रव्योपार्जना विफला परिभोगस्या सम्भवादथवा[भा.९२६] रणा जुवरणा वा महयरय अमच्च तह कुमारहिं ।
एएहिं परिगहियं,वसेन्जरजंगुणविसालं ।। वृ-राजा युवराजेन महत्तरकेनामात्येन तथा कुमारेतैः पञ्चभिः परिगृहीतंराज्यं गुणविशालं भवति। गुणविशालत्वाच्च तद्वसेत् । तत्र कीदृशो राजेतिराजलक्षणमाह[भा.९२७] उभतो जोनीसुद्धोराया दसभागमेत्तसंतुट्टो ।
लोएवेदेसमए कयागमोधम्मितो राया ।। वृ-यो राजाउभययोनिशुद्धः मातृपितृपक्षपरिशुद्धः । तथा प्रजाभ्योदश भागमात्रग्रहणसन्तुष्टः । तथा लोके लोकाचार वेदे समस्तदर्शनिनां सिद्धान्ते समये नीतिशास्त्रे कृतागतः कृतपरिज्ञानो धार्मिको धर्मश्रद्धावान्स राजा,शेषस्तुराजाभासः, तथा[भा.९२८] पंचविहे कामगुणेसाहीणेभुंजएनिरुवियो।
वावरविप्पमुक्को राया एवारिसोहोइ ।। - पञ्चविधान् पञ्चप्रकारान् रुपरसगन्धस्पर्शशब्दलक्षणान् कामगुणान् स्वाधीनान् स्वभुजोपार्जितान् निरुद्विग्नः प्रत्यन्तराजकृतमनोदुःखासिकाया अभावात् व्यापारविप्रमुक्तो देशपरिपन्थनादिव्यापारविप्रमुक्तायुवराजादीनां तद्व्यापाराध्यारोपणा तो यः स एतादृशो सजाभवति, युवराजस्य स्वरुपमाह
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
अत्याणी माया
उद्देशक ः १, मूलं:३५, भा. ९२९] [भा.९२९] आवस्स्याइंकाउं, सो पुच्वाइंतुनिरवसेसाई।
अत्थाणी मज्झगतो,पेच्छइकजाई जुवराया ।। वृ-यो नामप्रातरुत्थाय पूर्वाणि प्रथमानिआवश्यकानिशरीरचिन्तादेवतार्चनादीनि निरवशेषाणि कृत्या आस्थानिकामध्यगतः सन् कार्याणिप्रेक्षतेचिन्तयतिसयुवराजः, महत्तरकलक्षणमाह[भा.९३०] गंभीरो मद्दवितो, कुसलो जाइ विनयसंपन्नो ।
जुवरणाए सहितोपेच्छइ कज्जाइमहत्तरओ ।। वृ-यो गम्भीरो लब्धबुद्धिमध्यभागो मार्दवितो मार्दवोपेतः सञ्जातं मार्दवमस्येति तारकादि दर्शनादितप्रत्ययः । कुशनः सकलनीतिशास्त्रदक्षो जातिविनयसम्पन्नो युवराजेन सहितः सन् प्रेक्षते कार्याणि राज्यकार्याणिसमहत्तरक इति, अमात्यलक्षणमाह[भा.९३१] सजनवयं पुरवरं चिंततो अत्थइ नरवतिंच ।
ववहारनीतिकुशलो, अमच्चाएयारिसोअहवा ।।। वृ-यो व्यवहारकुशलो नीतिकुशलचसन सजनपदंपुखरं नरपतिंचचिन्तयन्नवतिष्ठतेसएताहशो भवति अमात्यः । अथवायो राज्ञोऽपिशिक्षा प्रयच्छतिसअमात्यस्तथा चैतदेवसविस्तरंभावयिपुराह[भा.९३२] राया पुरोहितोवासंघिल्लातो नगरंमि दोवि जना ।
अंतेरे धरिसिज्जा, अमच्चेणं खिंसियादोवि ।। वृ-राजा पुरोहितश्च वाशब्दः समुच्चये । एतौ द्वावपि जनौ 'संघिल्लाउत्ति संघातवन्तौ परस्परं मद्दु कावित्यर्थः नगरेवर्तेतेतीच तथावर्तमानावन्तःपुराभ्यांनिजनिजकलत्रेणधर्पितो अमात्येन च द्वावपि खिंसितो, निन्दापुरस्सर शिक्षितावित्वर्थः । एष गाथाक्षरार्थः ।। भावार्थः कथानकादवसेयस्तच्चेदम्'एगोराया ।तस्स पुरोहितो ।तेसिंदोहविभजातोपरोप्परंभगिणीतो । अन्नया तेसिंसमुल्लावो जातो । राय भजाभणइ-'ममवस्सोराया' । पुरोहितभन्जा भणइ-‘ममवस्सोबंभणो' तोपेच्छामोकयराए वस्सो पती, । ततोपुरो हितभजाएभत्तं उवसाहित्तारनोभजाभगिनी निमंतिया । रत्तिंपुरोहियभज्जाए पुरोहितो भणितो-'मए उवाइयं कयंजइमम वरो अमुगोसमिन्झि हि, ततो भगिणीए समंतव सिरे भायणकाउं जेमिमि सो य मे वरो संपणो, संपयं तव मूलातो पसायं मग्गामि' पुरोहितो भणति ‘अनुग्गही मे' ततो रायभजाएराउभणितो-'अचरत्तिं तव पिठीए विलग्गिउंपुरोहियघरंवच्चामि, राया भणति अनुगहों में' तहिसारायंपलाणित्तापिठीएविलग्गित्तापुरोहियघरंगंतुंपठित्ता ऊरुहित्तावाहणेत्ति काउंखंभेबद्धो । ततो दोवि जनीतो पुरोहियस्स उवरि मत्थए भायणं काउं पुरोहिएण धरेजमाणे भायणे भुंजंति । राया खंभेबद्धो यहेसियंकरेति, भोत्तुंगया रायभज्जा । ततोरनापुरोहिएणधरसितोमित्तितस्ससिर मुंडावियं अमच्चेणतंसव्वं नायं पभाए गया पुरोहितोय खिंसितो अमुमेवार्थमाह[भा.९३३] छंदानुवत्तिं तुझं मझवीमंसणानिवेखलिणं ।
निसिगमन मरुगथालंधरति जंति ता दोवि ।। वृ-तव वा पतिर्मम वा पतिच्छन्दोनुवर्तीति न विमर्शव्यतिरेकेण ज्ञातुं शक्यते ततो मीमांसा परीक्षाकर्तुमारब्धा । तत्र राजभार्यया नृपे खलीनमारोपितं । तोत निशि रात्रौ पुरोहितगृहे गमनं, ततो मरुको ब्राह्मणः पुरोहितः शिरसास्थालं धरति । तत्र द्वावपि भुजाते । एष गाथाक्षयोजना । भावार्थोऽनन्तरमेव कथितः । अथ कथममात्यो द्वावपि तौ शिक्षितवान्तत आह
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
व्यवहार • छेदसूत्रम्-१-१/३५ [भा.९३४] पडिदेसिय रायाणो सोउमिणंपरिभवनहसिहिति ।
थीनिजितो पमत्तोवाविरजंपिपेलेज्ना ।। वृ-प्रातिवेशिकानाम सीमान्तरवर्तिनः प्रत्यर्थिनीराजानइदं श्रुत्वा परिभवेन परिभवोत्पादनबुद्धया हसिष्यन्ति । न केवलं हसिष्यन्ति किन्तु स्त्रीनिर्जितः प्रमत्त एष इति ज्ञात्वा राज्यमपि प्रेरविष्यन्ति गृह्णीयुरित्यर्थः ।। [भा.९३५] धित्तेसिंगामनगरान जेसिंइत्थी पनायगा ।
तेया विधिकया पुरिसा जे इत्थीण वसंगया ।। वृ-धिग् निन्दायां, तेषां ग्रामनगराणां येषां स्त्री प्रणायिका प्रकर्षेण स्वतन्त्रतया नायिका । अत्र धिग्योगेद्वितीया प्राप्तावपिषष्ठीप्राकृतत्वात् । तथातेऽपिपुरुषाधिक्कृताधिक्कारप्राप्तवन्तोयेस्त्रीणां वशमायत्ततांगताः । तथा. [भा.९३६] 'इत्थीतो बलवंजत्थ गामेसुनगरसुवा ।
सोगामनगरंवापि, खिप्पमेव विनास्सई ।।' वृ- यत्र ग्रामेषुनगरेषु वा स्त्रियो बलवत्सः स ग्रामो नगरं वा क्षिप्रमेव विनश्यति | बहुवचनेनोपक्रम्योपसंहारोजातौ बहुवचनमेकवचनंचभवतीतिज्ञापनार्थः । एवमुक्ते राजापुरोधावाएवं मनसि सम्प्रघारयेत् यथा नास्माकंग्रामेषु नगरेषुवा स्त्रियो बलवत्य' इति ।तत आह[भा.९३७] इत्थीतो बलवंतत्थगामेसुय नगरसुय,
अनस्साजत्थहेसंति, अपव्वंमिय मुंडणं ।। वृ-तत्र तेषु ग्रामेषु नगरेषु वा स्त्रियो वलवत्यो यत्र अनश्वा हेपंति, अपर्वणिच शिरोमुंडनं, एतेन राज्ञो हय हेषितं प्रकटीकृतंपुरोधसश्चशिरोमुंडन, अथ कथमेतदमात्येन ज्ञातमित्यतआह - [भा.९३८] सूयगतहानुसूयग पडिसूयग सव्वसूयगाचेव ।
पुरिसा कयवित्तीया वसतिसामंतरज्जेसु ।। वृ- तस्यामात्यस्य पुरुषाः कृतवृत्तयः कृताजीविका श्चतसृषु दिक्षु चारज्ञानार्थं सामन्तराज्येषु प्रातिवेशकराज्यपुवसन्ति । तद्यथा-सूचका अनुसूचकाः प्रतिसूचकाः प्रतिसूचकाः सर्वसूचकाश्च । तत्र सूचकाः सामन्तराज्येषु गत्वा अन्तःपुरपालकैः सह मैत्री कृत्वा यत्तत्र रहस्यं तत्सर्वं जानन्ति । अनुसूचका नगाभ्यन्तरे चारमुफ्लभन्ते, प्रति सूचकानगरद्वारसमीपे अल्पव्यापारा अवतिष्ठंति, सर्वसूचकाःस्वनगरंपुनरागच्छन्तिपुनर्यान्तितत्रयेसूचकास्तैः श्रुतंदृष्टंवासर्वमनुसूचकेभ्यः कथयन्ति अनुसूचकाः सूचककथितस्वयमुपलब्धंचप्रतिसूचकेभ्यः प्रतिसूचकाःअनुसूचककथितस्वयमुपलब्ध च सर्वसूचकेभ्यः । सर्वसूचका अमात्याय कथयन्ति । यथा तस्यामात्यस्य चतुर्विधाः पुरुषाः सामन्तराज्येषु वसन्ति तथा महेला अपि । तथा चाह[भा.९३९] सूयग तहानुसूयगपडिसूयगसव्वसूयगा चेव ।
महिलाकयवित्तीया वसतिसामंतरज्जसु ।। वृ- अस्य व्याख्या प्राग्वत् । यथा च पुरुषाः स्त्रियश्च सामन्तराज्येषु समस्तेषु वसन्ति तथा सामन्तनगरेष्वपि राजधानीरुपेषु । तथा चाह[भा.९४०] सूयग तहानुसूयग पडिसूयग सव्वसूयगाचेव ।
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः १, मूलं:३५, [भा. ९४०]
पुरिसा कयवित्तिया वसंति सामंतनगरसु ।। [भा.९४१] सूयग तहानुसूयग पडिसूबगसव्वसूचगाचेव ।
महिला कय वित्तीयावसंति सामंतनगरेसु ।। वृ- इदं गाथाद्वयमपि पूर्ववद्यथा च परराज्येषु परनगरेषु च पुरुषास्त्रयश्च वसन्ति तथा निजराज्ये निजनगरे अन्तःपुरेच ।। तथा चाह[भा.९४२] सूयग तहानुसूयगपडिसूबगसव्वसूयगाचेव ।
‘पुरिसा कय वित्तीया वसंति निययंमिरज्जंमि ।। [भा.९४३] सूयग तहानुसूयग, पडिसूयग सव्वसूयगाचेवः
महिला कय वित्तिया, वसंति निययंमिरज्जमि [भा.९४४] सूयग तहानुसूयग पडिसूयगसव्वसूयगाचेव ।
पुरिसा कय वित्तीयावसंति निययंमि नगरंभिम ।। [भा.९४५] सूयगतहानुसूयग, पडिसूयगसव्वसूयगाचेव;
महिला कय वित्तीया, वसंतिनिययंमि नगरंमि [भा.९४६] सूयगतहानुसूयग पडिसूयगसव्वसूयगा चेव ।
पुरिसा कय वित्तीया वसंति अंतेउरेरनो ।। [भा.९४७] सूयगतहानुसूयगसव्वसूयगाचेव ।।
महिला कय वित्तीया वसंति अंतेउरेनो ।। वृ- गाथा षट्कस्यापि व्याख्या पूर्ववत् । तत एवं निजघारपुरुषमहिलाभ्यो राज्ञःपुरोधसश्च निशिवृत्तममात्यो ज्ञातवान् । तदेवं राज्ञोऽपि यः शिक्षाप्रदानेऽधिकारी सोऽमात्य इति उक्तममात्यस्य स्वरूपम् ।। अधुना कुमारस्याह[भा.९४८] पच्चंते खुब्भतेदुइंते सव्वतोदवेमाणो ।
संगामनीति कुसलो कुमारएयारिसो होइ ।। वृ. प्रत्यन्तान् सीमासन्धिवर्तिनः क्षुभ्यतो अन्तर्भूतण्यर्थत्वात् समस्ता अपि सीमापर्यन्तवर्तिनीः प्रजाः क्षोभयतो दुर्दान्तान् दुःशिक्षितान् संग्रामनीतिकुशलः सर्वतः सर्वासु दिक्षुयो दमयन् वर्तते । स एतादृशः कुमागे भवति । तदेवं राजयुवराजादिव्याख्यातंपञ्चकं सम्प्रति गजवैद्याधिपञ्चकं ।।
तत्रराजस्वरूपमुक्तमिदानीं वैद्यस्वरूपमाह[भा.९४९] अम्मापिई हि जाणियस्स आयंकपउरदोसेहिं ।
विज्जादेतिसमोहि, जहिं कया आगमा होति ।। वृ- मातापितृभ्यां जनितस्य तस्याधिकृतस्य वगिज आतङ्कात रोगात् ये समुत्थाः प्रचुरा दोषास्तैरुपेतस्येतिगम्यते वैद्या ददति कुर्वन्तिसमाधिस्वास्थ्यं नीरोगतामित्यर्थः । यैः कृता अभ्यस्ता आगमावैद्यकशास्त्रलक्षणा भवन्तिवर्तन्ते । उक्तं वैद्यस्वरूपम । अधुनाधनवतांस्वरूपमाह[भा.९५०] कोडिग्गसोहिरणं मणिमुत्तसिलप्पवालरयणाई !
अज्जयपिउपज्जागय एरिसया होतिधनावत्ता ।। वृ- येषां आर्यः पितामहः, पिता प्रतीतः । प्रायः प्रपितामहः तेभ्य आगतं विद्यते कोट्यग्रशः,
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
व्यवहार- छेदसूत्रम्-१-१/३५ कोटिसङ्ख्या हिरण्यं मणिमुक्ताशिलाप्रवालरत्नानि च मणयश्चंद्रकान्ताद्याः मुक्तामुक्तफलानि विद्रुमाणि रत्नानि कर्केतनादीनि तेईदृशा भवन्तिधनवन्तः ।।
उक्तं धनवतांस्वरूपमिदानी नैयतिकस्वरूपमाह[भा.९५१] सणसत्तरसादीणं धन्नाणंकुंभकोडिकोडीणं ।
जैसिता भावणठा एरिसिया होति नियइइया ।। वृ-सणः सप्तदशी येपांतानि सणसप्तदशानि तानि चामूनि तद्यथा-शालिः १ ववः २ कोद्रवाः ३ ग्रीहि ४ रालकः ५ तिलाः ६ मुद्राः ७ भाषाः ८ चवलाः ९ चणकाः १० । तुवरी ११ मसुरकः १२ कुलत्थाः १३ गोधूमाः १४ निष्पावाः १५अतसी १६ सणश्च १७ उक्तं च
सालि जव कोद्दव वीहिरालगतिलमुगमास चवलचणा ।
तुवरि मसूर कुलत्थागोहुमनिष्पाव अवसि सणा ।। सणसप्तदशानिआदिर्येषांतानिसणसप्तदशानि, तेषां धान्यानांकुम्भकोटीकोट्योयेषां भोजनार्थं विश्राणनार्थं गृहेषुसन्तितेएतादृशाभवन्ति यतिकाः, नियतिर्व्यवस्थातत्र नियुक्तास्तथावाचरन्तीति [न] नियतिकाः । उक्तं नियतिकस्वरूपम् ।। अधुना रूपयक्षस्वरूपमाह[भा.९५२] भंभीय मासुरुक्खे माढरकोडिणदंडनीतिसु ।
अल्लंचपक्खगाही एरिसया रूवजक्खातो ।। वृ-भम्भ्यायामासु शुद?]वृक्षेमाढरे नीतिशास्त्रकौण्डिन्यप्रणीतासुचदण्डनीतिषु ये कुशला इति गम्यते । तथा न कस्यापि लञ्चामुत्कोचं गृह्णन्ति । नाप्यात्मीयोऽयमिति कृत्वा पक्षं गृह्णन्ति ते एतादृशोऽलंचापक्षग्राहिणो रूपयक्षारूपेणमूर्त्या यक्षाइवरूपयक्षाः मूर्तिमन्तोधर्मैकनिष्ठादेवा इत्यर्थः। उक्तो वणिग्दृष्टान्तः । । साम्प्रतमुपनयनमाह[भा. ९५३] तत्थन कप्पइ वासो गुणागरा जत्थ नत्थिं पंच इमे ।
आयरिय उवज्झाएपवित्तथैरेय गीयत्थे ।। वृ-वणिज इंव राजाद्यभावेसाधोरपितत्रगच्छे वासोन कल्पते ! यत्रइमे वक्ष्यमाणागुणानामाकराः स्थानानि गुणाकराः पञ्च न सन्ति के ते इत्याह-आचार्य उपाध्यायः प्रवृत्तिः स्थविरो गीतार्थश्च । तत्र कीदृशः आचार्यस्तत्स्वरूपमाह[भा.९५४] सुतत्थ तदुभएहिं उपरत्तानाणदंसणचरिते।
. गणतत्ति विप्पमुक्का एरिसया होति आयरिया ।। वृ-येसूत्रार्थतदुभरुपेता इतिगम्यते । तथासततंज्ञानदर्शनचारित्रेसमाहारोद्वन्द्वःज्ञानदर्शनचारित्रेषु उपयुक्ताः कृतोपयोगास्तथा गणस्य गच्छस्य या तप्तिः सारा तया विप्रमुक्ता गणावच्छेदप्रभृतीनां तत्तप्तेः समर्पितत्वात्, उपलक्षणमेतत्, शुभलक्षणोपेताश्चय एतादृशाभवन्त्याचार्याः । तेचार्थमेव केवलं भापन्ते नतु सूत्रमपिवाचयन्तितथा चोक्तम्
सुत्तत्थविऊलक्खणजुत्तो गच्छस्समेटि[ढि]भूतोय ।
गणतत्ति विप्पमुक्को अत्थंभासेइ आयरिओ ।। अथ किं कारणमाचार्याः स्वयं सूत्रन वाचयन्ति । तत आह[भा.९५५] एगगया यज्झाणे वुही तित्थयर अनुगईगरुया ।
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : ३५, [ भा. ९५५]
आणाधेज्जमितिगुरु, कयरिणमोक्खोन न बाएइ ||
वृ- सूत्रवाचनाप्रदानपरिहारेणार्थमेव केवलं व्याख्यानाय आचार्यस्य एकाग्रता एकाग्रमनस्कता ध्यानेऽर्थचिन्तनात्मकेभवति । यदिपुनः सूत्रमपिवाचयेत्तदा बहुव्यग्रत्वादर्धचिन्तायामेकाग्रता न स्यात्, एकाग्रतवापि को गुण इत्यत आह- वृद्धिः एकाग्रस्य हि सतोऽर्थं चिन्तयतः सूत्रार्थस्य । तत्र सूक्ष्मार्थोन्मीलनात् वृद्धिरुपजायते तथा तीर्थकरानुकृतिखं कृता भवति । तथा हि तीर्थकृती भगवन्तः किलार्थमेव केवलं भाषन्ते, न तु सूत्रं नापि गणतप्तिं कृर्वन्ति । एवमाचार्या अपि तथा वर्तमानास्तीर्थकरानुकारिणो भवन्ति । सूत्रवाचनां तु प्रयच्छतामाचार्याणां लाघवमप्युपजायते तद्वाचनायास्ततोऽधस्तनपदवर्त्तिभिरप्युपाध्यायादिभिः क्रियमाणत्व देवं तस्य तथा वर्तमानस्य लोके राज्ञ इव महती गुरुता प्रादुर्भवति तद्गुरुतायां च प्रवचनप्रभावना तथा आज्ञायां स्थैर्यमाज्ञास्थैर्यं कृतं भवति तीर्थकृतामेवमाज्ञा पालिता भवतीत्यर्थः । इयं हि तीर्थकृतामाज्ञा यथोक्तप्रकरिणममानुकारिणा आचार्येण भवितव्यमिति । इत्यस्मात् हेतुकलापात्गुरुराचार्यः कृतः ऋणमोक्षो येन स कृतऋणमोक्षस्तेन हि सामान्यावस्थायामनेके साधवः सूत्र मध्यापितास्तत ऋणमोक्षस्य कृतत्वात्सूत्रं न वाचयति उक्तमाचार्यस्वरूपमिदानीमुपाध्यायस्वरूपमाह
[भा. ९५६ ]
सुत्तत्थतदुभयविऊ उज्जुत्ता नाणदंसणचरिते । निप्पायगसिस्साणं एरिसया होति उवज्झाया ।।
बृ- ये सूत्रार्थ तदुभयविदो ज्ञानदर्शनचारित्रेषूद्युक्तास्तथा शिष्याणां सूत्रवाचनादिना निष्पादका एतादृशा भवन्ति उपाध्यायाः । । उक्तं च
संमत्तनाणसंजम, जुत्तीमुत्तत्थतदुभय विहिन्नू । आवरियठाणजोग्गी सुत्तं वाएइ उवज्झातो ।।
अथ कस्मात्सूत्रमुपाध्यायो वाचयति तदुच्यते-अनेकगुणसंभावत्ताने वाह[भा. ९५७ ] सुतत्थेसु थिरतं, ऋणमोक्खो आयतीत पडिबंधो । पाडिच्छेमोहजओ, तम्हा वाए उवज्झातो ।।
२९९
वृ- उपाध्यायः शिष्येभ्यः सूत्रवाचनां प्रयच्छन् स्वयमर्थमपि परिभावयति सूत्रेऽर्थे च तस्य स्थिरत्वमुपजायते । तथान्यस्य सूत्रवाचनाप्रदानेन सूत्रलक्षणस्य ऋणस्य मोक्षः कृतो भवति । तथा आयत्यामागामिनि काले आचार्यपदाध्यासेऽप्रतिवन्धोऽत्यन्ताभ्यस्ततया यथावस्थतया स्वरूपस्व सूत्रस्थानुवर्तनं भवति । तथा पाडिच्छेति येऽन्यतो गच्छान्तरादागत्य साधवस्तत्रोपसम्पदं गृह्णते ते प्रतीच्छका उच्यन्ते । ते च सूत्रवाचनाप्रदानेनानुगृहीता भवन्तीति वाक्यशेषः । तथा मोहजयः कृतो भवति । सूत्रवाचनादानव्यग्रस्य सतः प्रायश्चित्तविश्रोतसिकाया अभावात् । यत एवं गुणास्तस्मादुपाध्यायः सूत्रं वाचयेत् । पाठान्तरं 'तुम्हा उगणीउवाएत्ति' अत्रापि स एवार्थी नवरंगणी उपाध्यायः । उक्तमुपाध्यायस्वरूपमधुना प्रवर्त्तिस्वरूपमाह
[भा. ९५८]
तवनियमविनयगुणनिहि, पवत्तया नाण दंसणचरिते ।
संगहुवग्गहकुसला पवत्ति एयारिसा होति ।।
वृ- तपो द्वादशप्रभेदं नियमा विचित्रा द्रव्याद्यभिग्रहाः । विनयोज्ञानादिविनयः । तपोनियमविनया एव गुणास्तेषां निधय इव तपोनियमभिनयगुणनिधयस्तेषां प्रवर्त्तकाः । तथाज्ञानदर्शनचारित्रेषु उद्युक्ताः
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- १/३५ सततोपयोगवन्त इति वाक्यशेषः । तथा संग्रहः शिष्याणां सङ्ग्रहणमुपग्रहस्तेषाभेव ज्ञानादिषु सीदतामुपष्टम्भकरणं तयोः सङ्ग्रहोपग्रहयोः कुशला एतादृशा एवंरूपाः प्रवर्त्तिनो भवन्ति । यथोचितं प्रशस्तयोगेषु साधुन प्रवर्तयंतीत्येव शीलाः प्रवर्तिनः इतिव्युत्पत्तेस्तथाचाह[भा.९५९] संजम तव नियमेसुंजो जोगो तत्थतंपवत्तेति;
असहय नियत्तंती, गणतत्तील्लो पवत्तीओ। वृ-तपसंयमनियम योगेषु मध्येयो यत्र योग्यस्तंतत्रप्रवर्तयन्तिअसहांश्चासमांश्च निवर्तयन्ति । एवं गणतप्तिप्रवृत्ताःप्रवर्तिनः उक्तंप्रवर्तिस्वरूपमधुनास्थविरस्वरूपमाह[भा.९६०] संविगो मद्दवितो पियधम्मो नाणदंसणचरित्ते ।
जे अट्टेपरिहायतिसारतो तो हवइथेरो ।। वृ-यः संविग्नोमोक्षाभिलाषीमाक्तिः संजातमार्दवः प्रियधर्माएकान्तवल्लभः संयमानुष्ठाने यो ज्ञानदर्शनचारित्रेषुमध्येयानर्थान् उपादेयान अनुष्ठानविशेषान्परिहापयतिहानिनयतितासंस्मारवन भवति स्थिरः ।सीदमानानुसाधूनएहिकामुष्मिकापायप्रदर्शनतो मोक्षमार्गे स्थिरीकरोतीतिस्थविर इति व्युत्पत्तेस्तथा चाह[भा.९६१] थिरकरणा पुनथेरो, पत्ति वायारिएसु अत्थेसु ।
जो जत्थसीयइ जई, संतबलोतंपचोदेति ।। वृ-प्रवर्तिव्यापारितेष्वर्थेपुयो यत्र यतिः सीदति सत् विद्यमानं बलं यस्य ससद्धलः तथाभूतः सन् प्रचोदयति प्रकर्षेण शिक्षयति, स स्थिरकरणात्स्थविर इति उक्तंस्थविरस्य स्वरूपम् ।
अधुनागीतार्थस्य स्वरूपमाह[भा.९६२] उद्धावणा पहावणखेत्तोवहिमग्गणासु अविसादी ।
सुत्तत्थ तदुभयविऊगीवत्था एरिसा हाँति ।। वृ- उत्प्राबल्येन धावनमुद्धावनं प्राकृतत्वाच्च स्त्रीत्वनिर्देश: । किमुक्तं भवति ? तथाविधे गच्छे प्रयोजने समुत्पन्ने आचार्येण सन्दिष्टो असन्दिष्टो वा आचार्यान् विज्ञप्य यथैतत्कार्यमहं करिष्यामीति तस्य कार्यस्यात्मानुग्रहबुद्ध्याकरणं उद्धवनं शीघ्रं तस्य कार्यस्य निष्पादनं प्रधावनं क्षेत्रमार्गणा क्षेत्रप्रत्युपेक्षणा उपधि[धरुत्पादनं एतासुयेऽविषादिनो विपादं न गच्छंति, तथा सूत्रार्थतदुभयविदः अन्यथा हेयोपादेयपरिज्ञानायोगात् ते एतादृशा एवंविधा गीतार्था गणावच्छेदिन इत्यर्थः । एवमाचार्यादिपञ्चकसमेते गच्छे वस्तव्यं यदि पुनः कथञ्चिदपराधप्राप्तो भवति गच्छश्च पञ्चकपरिहीनस्तदायं दृष्टान्तः[भा.९६३] जहपंचकपरिहीनंरज्जंडमरभयचोर उठिवणं ।
उगहिय सगडपिडगं परंपरं वच्चए सामि ।। वृ- यथा राज्यं राजादिपञ्चकं परिहीनं सन्तं डमरः स्वदेशोत्थो विप्लवः, भयं परचक्रेण समुत्थं, तस्कराचौगस्तैरुद्विग्नमुपगतं परित्यज्य आत्मीयं च शकटपिटकमुद्गृह्य परम्परं स्वामिनं द्राग व्रजति यत्रस्वास्थ्यं लभते;[भा.९६४] . इय पञ्चकपरिहीने गच्छे आवन्नकारणेसाहू ।
आलोयणमलहंतो परंपरं वच्चए सिद्धे ।।
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०१
उद्देशक : १. मूलं:३५, [भा. ९६४]
वृ. इति एवमनेन दृष्टान्तप्रकारेण पञ्चकपरिहीने आचार्यादिपञ्चकविरहिते गच्छेतत् प्रायश्चित्तस्थानमापन्नः साधुः कारणेन प्रागुक्त आयुयाघातादिरूपेण निजाचार्यादीनामन्तिक आलोचनामलभमानः सूत्रोक्त्या नीत्या परम्परमन्यसांभोगिकादिकं तावद्वजति यावत्सिद्धान् गच्छति एतदेव सविशेषमाह [भा.९६५] आयरिए आलोयण, पंचण्हं असतिगच्छे बहिया जो ।
ववच्चे चउलहगा,गीयत्थे होतिचउगुरुगा ।। वृ- आचार्ये आचार्यसमीपे आलोचना दातव्या, । गच्छे पञ्चानामाचार्यादीनामसतिगच्छाद्वहिर्गन्तव्यम् । इयमनभावनाप्रायश्चित्तस्थानमापनेनसाधुना नियमतःस्वकीयानामाचार्याणांसमीपे आलोचयितव्यम् । तेषामभावे उपाध्यायस्य, तस्याप्यभावे प्रवर्तिनस्तस्याप्यभावे स्थविरस्य, तस्याप्यभावेगणावच्छेदिनः ।अथस्वगच्छेपञ्चानामप्यभावस्ततोबहिरन्यस्मिन्सांभोगिकेगन्तव्यम्। तत्राप्याचार्यादिक्रमेणआलोचयितव्यम् ।सांभोगिकानामाचार्यादीनामभावेसंविग्नानामसांभोगिकानां समीपे गन्तव्यम् । तत्रा प्याचार्यादिक्रमेणालोचना प्रदातव्या । यदा पुनरुक्तक्रमोल्लङ्घनेनालोचना प्रयच्छति । तदा प्रायश्चित्तंचतुर्लघु । तथा चाह-ववच्चे चउलहुगाइतिव्यत्यये विपर्यासे उक्तक्रमोल्लङ्घने इत्यर्थः । चत्वारो लघुका लधुमासाः यदि पुनरुक्तक्रममुल्लङ्घयन् अगीतार्थसमीपे आलोचयति । तदा प्रायश्चित्तंचतुर्गुरुएतदेवाह-गीयत्थेहोतिचगुरुया । तदेवंसंविम्नानांसांभोगिकान्यावविधिरुंक्तः
सम्प्रतिशेषान्प्रतिविधिमाह[भा.९६६] संविग्ने गीयत्थेसरूवी पच्छाकडे वगीयत्थे ।
पडिक्कते अब्भुट्ठिय असती अन्नत्थतत्थेव ।। वृ- संविग्ने अन्यसांभोगिकलक्षणे असति अविद्यमाने पार्श्वस्थस्य गीतार्थस्य समीपे आलोचयितव्यम् । तस्मिन्नपिगीतार्थे पार्श्वस्थेअसतिसारूपिकस्यवक्ष्यमाणस्वरूस्यगीतार्थस्यसमीपे तस्मिन्नपि सारूपिके असति पश्चात्कृते पश्चात्कृतस्य गीतार्थस्य समीपे आलोचयितव्यम् । एतेषांच मध्ये यस्य पुरत आलोचना दातुमिष्यते । तमभ्युत्थाप्य तदनन्तरंतस्य पुरत आलोचयितव्यम् । अभ्युत्थापनं नामवन्दनक प्रतीच्छनादिकं प्रत्यभ्युपगमकारापणा तथा चाह-पडिकते अब्भुट्ठियत्ति अभ्युत्थितेवन्दना प्रतीच्छनादिकंप्रतिकृताभ्युपगमेप्रतिक्रान्तोभूयात्नान्यथा ।अथतेपार्श्वस्थादय आत्मानं हीनगुणं पश्यन्तो नाभ्युतिष्ठन्ति । तत आह । असतित्ति असति अविद्यमाने अभ्युत्थाने पार्श्वस्थादीनांनिषद्यामारचय्यप्रणाममात्रंकृत्वालोचनीयमितरस्यतुपश्चात्कृतस्य इत्वरसामायिकारोपणं लिङ्गप्रदानं च कृत्वा यथाविधि तदन्तिके आलोचनीयम् । अन्नत्थतत्थेवत्ति यदिपार्श्वस्थादिकोऽभ्युत्तिष्ठिति तदा तेनान्यत्र गन्तव्यं येन प्रवचनलाघवं न भवति । तत्रच गत्वा तमापन्नप्रायश्चित्तं शुद्धतपो वायति ।मासादिमुत्कर्षतः षण्मासपर्यवसानंयदिवाप्रागुक्तस्वरूपंपरिहारतपःअथसनाभ्युत्तिष्ठति शुद्धं च तपः तेन प्रायश्चित्तं दत्तं ततस्तत्रैवतपोवहति । एतदेव सति इत्यादिकं व्याख्यानयति । [भा.९६७] असतीए लिंगकरणंसामाइय इत्तरं कितिकम्मं ।
। तत्थेवय सुद्धतवो गवेसणा जावसुहदुक्खे ।। वृ-असतिअविद्यमानेपश्चात्कृतस्याभ्युत्थाने गृहस्थत्वालिङ्गकरणं इत्वरकालंलिङ्गसमर्पणंतथा इत्वरमित्वरकालं सामायिकमारोपणीयं । ततस्तस्यापि निषेद्यामारचय्य कृतिकर्मवन्दनं कृत्वा तत्पुरत
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
व्यवहार- छेदसूत्रम्-१-१/३५ आलोचगितव्यं । तदेवमसतीति व्याख्यातमधुनातत्थैवत्तिव्याख्या-वदिपार्थस्थादिको नाभ्युत्तिष्ठति शुद्धं च तपस्तेन प्रायश्चित्त तया दत्तं ततस्तत्रैव तत् शुद्धं तपो वहति यावत्तपो वहति तावत्तस्थालोचनाप्रदायिनः सुखदुःखेगवेषयति, सर्वमुदन्तं वहतीत्यर्थः पश्चात्कृतगतमेव विधिमाह[भा.९६८] लिंगकरणं निसज्जा कितिकम्ममनिच्छतो पणामोय ।
एमेव देवयाएनवरंसामाइयंमोत्तुं ।। वृ- पश्चात्कृतस्येत्वरकालसामायिकारोपणपुरस्सरमित्वरकालं लिङ्गकरणरजोहरणसमर्पणंतदनन्तरं निषद्याकरणं । ततः कृतिकर्मवन्दनकंदातव्यम् । अथसवन्दनकंनेच्छतिततस्तस्यकृतिकर्मा निच्छतः प्रणामोवाचाकायेनचप्रणाममात्रकर्तव्यं पार्श्वस्थादेरपिकृतिकर्मानिच्छायांप्रणामः कर्तव्यः । एवमेव अनेनैव प्रकारेण देवताया अपि सम्यक्त्व भावितायाः पुरतः आलोचयति । नवरं सामायिकारोपणं लिङ्गसमर्पणंच न कर्तव्यमविस्तत्वेन तस्यास्तद्योग्यताया अभावात् ।
यदुक्तं 'गवेषणा जाव सुहदुक्खे' इति तद्व्याख्यानयति[भा.९६९] आहार उवहिसेज्जा एसणामादीसु होइजइयव्वं ।
अनुमोयण कारावण सिक्खत्तिपयम्मित्तो सुद्धो ।। वृ- आहारः पिण्ड उपधिपात्रनिर्योगादिः शय्या वसतिरेषणाशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । आहारपणायामुपध्येषणायां शय्वैपणायामादिशब्दाद्विनयवैयावृत्यादिषु च भवति तेन यतितव्यम | कथमित्याह-अनुमोदनेन कारापणेन च । किमुक्तं भवति? यदि तस्यालोचनार्हस्य कश्चिदाहारादीन उत्पादयतिततस्तस्यानुमोदनाकरणतःप्रोत्साहने यततेअथान्यः कश्चिन्नोत्पादयतिततःस्वयमालोचक आहारादीन् शुद्धानुत्पादयति । अथ शुद्धं नोत्पाद्यते ततः श्राद्धान् प्रोत्साह्याकल्पिकानप्याहारादीन यतनया उत्पादयतीति । अथाकल्पिकानाहारादीनुत्पादयतः तस्य महती मलिनतोपजायते । अथ च सशुद्धिकरणार्थं तदन्तिकमागतस्ततः परस्पर विरोधः । अत्राह-सिक्खत्ति पयंमिती सुद्धो यद्यपि नाम तस्यालोचनार्हस्यार्थायाकल्पिकानप्याहारादीनुत्पादयति । तथाप्यासंवनाशिक्षा तस्यान्तिके क्रियते । बितियपदे अपवादपदेस तथा वर्तमानः शुद्ध एव तदेवभावयति[भा.९७०] चोइय से परिवार अकरमाणेभणइया सड्ढे ।
अव्योच्छित्ति उसुयभत्तीएकुणहयूयं ।। वृ-प्रथमतः सेतस्यालोचनार्हस्य परिवारंवैवावृत्यादिकमकुर्वन्तं चोदयतिशिक्षयति । तथा ग्रहणा सेवना शिक्षा निष्णात एष तत एतस्य विनयवैयावृत्यादिकं क्रियमाणं महानिर्जराहेतुरिति । एवमपि शिक्षमाणो यदि न करोति ततस्तस्मिन्नकुर्वाणे स्वयमाहारादीनुत्पादयति । अथ स्वयं शुद्धं प्रायोग्यमाहारादिकंनलभतेततः श्राद्धान्भणतिप्रज्ञापयति । प्रज्ञाप्य चतेभ्योऽकल्पिकमपि यतनया सम्पादयति ।नचवाच्यंतस्यैवंकुर्वतः कथंनदोषोयतआह-अव्योच्छित्तीत्यादि । अव्यच्छित्तिकरस्य पार्श्वस्थादेः श्रुतभक्तिहेतुभूतया अकल्पिकस्याप्याहारादेः संपादनेन श्रुतभक्त्या पूजां कुरुत यूयं न च तत्र दोष एवमत्रापि । इयमत्र भावना-यथा कारणे पार्श्वस्थादीनां समीपे सूत्रमर्थं च गृह्णानोऽकल्पिकमप्याहारादिकं यतनया तदर्थं प्रतिसेवमानः शुद्धो ग्रहणशिक्षाया क्रियमाणत्वादेवमालोचनार्हस्यापि निमित्तंप्रतिसेवमानः शुद्ध एव आसेवना शिक्षायाः तत्समीप क्रियमाणत्वादिति एतदेव स्पष्टतरंभावयति
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : १, मूलं : ३५, [भा. ९७१] [ भा. ९७१]
३०३
दुविहा सती एतेसिं आहारादि करेइ सव्वेसिं । पणहानीए जयंती अत्तड्डाए विएमेव । ।
वृ- इह परिवाराभावे तस्यालोचनार्हस्य कर्तव्यमिति । समाचारी च तेषां पार्श्वस्थादीनां, दुविहा असती इति परिवाराभावो द्विविधः विद्यमानाभावोऽविद्यमानाभावश्च । विद्यमानः सन् अभावोऽसन् वैयावृत्यादेरकरणात् विद्यमानाभावः । अविद्यमानसन्नभावो विद्यमानाभावः । तत्र द्विविधेऽप्यभावे से तस्यालोचनार्हस्याहारादिकं सर्वं कल्पिकमकल्पिकं वा यतनया करोति उत्पादयति । यतनया कथमकल्पिकमुत्पादयति इति चेदत आह-पञ्चकहान्या यतमानः । किमुक्तं भवति ? अपरिपूर्ण मासिकप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेवनापत्तौ गुरुलाघवपर्यालोचनया पञ्चकादि पञ्चकहीनमासिकप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेवनां करोति । तामपि यतनया पञ्चकग्रहणमुपलक्षणं तेन दशादिहान्यापि यतमान इति द्रष्टव्यम् । एवं सर्वत्र न केवलमालोचनार्हार्थमेवं यतते किन्तु कारणे समुत्पन्ने आत्मार्थमप्येवमेव पञ्चकहान्या यतत इति । यदुक्तं सम्यक्त्वभाषितायाः पुरतः आलोचयितव्यमिति तदेतद्भावयति[भा. ९७२ ] कोरंटगं जहा भावियट्टमं पुच्छिऊण वा अन्नं । असति अरिहंत सिद्धे जाणतो सुद्धो जा चेव ।।
वृ- कोरण्टकं नाम भरुकच्छे उद्यानं, तत्र भगवान्मुनिसुव्रतस्वाम्यर्हन्नभीक्ष्णंसमवसृतस्तत्र तीर्थकरेण गणधरैः च बहूनां बहूनि प्रायश्चितानि च दीयमानानि तत्रत्यता देवतया दृष्टानि ततः कोरण्टकं गत्वा तत्र च सम्यक्त्वभावितदेवताराधनार्थमष्टमं कृत्वा तत्र च सम्यक्कंपिताया देवतायाः पुरती यथोचितप्रतिपत्तिपुरस्सरमालोचयति । सा च प्रयच्छति यथार्हं प्रायश्चित्तं । अथ सा देवता कदाचित् च्युता भवेत् पश्चादन्या समुत्पन्ना तया च न दष्टस्तीर्थकरस्ततः साष्टमे नाकंपिता ब्रूतेमहाविदेहे तीर्थकरमापृच्छ्य समागच्छामि । ततः सा नेतानुज्ञाता महाविदेहे गत्वा तीर्थकरं पृच्छति पृष्ट्वा च समागत्यसाधवे प्रायश्चित्तं कथयति यथा च कोरण्टकभुद्यानमुक्तमेवं गुणशिलादिकमपि द्रष्टव्यम् । तत्राप्यभीक्ष्णं वर्धमानसाम्यादीनां समवसरणात् तासामपि देवतानामभावेऽर्हत्प्रतिमानां पुरतः स्वप्रायश्चित्तदानपरिज्ञानकुशल आलोचयति । ततः स्वयमेव प्रतिपद्यते । प्रायश्चित्तं तासामप्यभावे प्राचीनादिगभिमुखोऽर्हतः सिद्धानभिसमीक्ष्य जानन् प्रायश्चित्तदानविधिं विद्वान् आलोचयति । आलोच्य च स्वयमेव प्रतिपद्यते प्रायश्चित्तं । स च तथाप्रतिपद्यमानः शुद्ध एव सूत्रोक्तविधिना प्रवृत्तेः यदपि च विराधितं तत्रापि शुद्धः प्रायश्चित्तप्रतिपत्तेरिति । कोरण्टकं जहेत्यत्र यथाशब्दोपादानात् कोरण्टकसमुद्दिशतानान्यप्युद्यानानि सूचितानीति प्रकटयिपुराह
[भा. ९७३ ]
सोहीकरणा दिट्ठा गुणसिलमादीसु जहय साहूणं । तो देति विसोहीतो पच्चुप्पणाय पुच्छंति ।।
वृ गुणसिलासुद्यानेषु याभिद्वताभिः साधूना तीर्थकरैर्गणधरैश्चानेकशो विधीयमानानि शोधिकरणानि दृष्टानि, ताः स्वयं ददति प्रयच्छन्तिविशोधीः प्रायश्चित्तानियाः पुनः प्रत्युत्पन्ना देवतास्तो महाविदेहेषु गत्वा तीर्थकरान् पृच्छन्ति पृष्ट्रा च साधुभ्यः कथयन्ति । ।
उद्देशकः - १ - समाप्तः
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता व्यवहार सूत्रे (भद्रबाहुस्वामिरचिता निर्युक्ति युक्तं ) संघदास गणि विरचितं भाष्यं एवं मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १-२ / ३६
उद्देशक : २
वृ- साम्प्रतं द्वितीय आरभ्यते । तस्य चेदमादिसूत्रम्
मू. (३६) 'दां साहम्मिया एगआंविहरति एंगतत्थ अन्नतरं अकिचट्टाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा
ठवणिजंठवइता करणिचं वयावडियं ।
वृ. अथास्य सूत्रस्य सम्बन्ध उच्यते
[भा. ९७४ ] अब्भुठियस्स पासंमि, वहतो जइ कयाइ आवज्जे । अत्थेनेव उजागो पढमाओ होति बितियस्स ।।
वृ- योऽसौ पार्श्वस्थादिः प्रायश्चित्ततपो वहनार्थमभ्युत्थितस्य पार्श्वे प्रायश्चित्ततपो वहन् यदि कदाचिद्भूयोऽपि तपोऽहं प्रायश्चित्तमापद्यते तदपि नियमादालांचयितव्यमिति तदालीचनानेन प्रतिपाद्यते । एपोऽर्थेनार्थमाश्रित्य प्रथमादुद्देशकादनन्तरस्यास्य द्वितीयस्योद्देशकस्य योगः सम्बन्धः || अत्रैव प्रकारान्तरमाह[भा. ९७५ ]
अहवा एगस्स विहीउ तो नेगाण होइ अयमनो । आइणविगडिएवा पठवणा एस संबंधी ।।
वृ- अथवेति सम्बन्ध्य प्रकारान्तरतोपप्रदर्शने पूर्वमेकस्य प्रायश्चित्तदानविधिरुक्तः । साम्प्रतमयमनेकेषामन्यः प्रायश्चित्तदानविधिः । अथवा यदाचीर्णं प्रतिसेवितं तस्मिन् विकटिते आलोचिते प्रस्थापनाप्रायश्चित्तदानं भवति । ततः प्रायश्चित्तदानप्रस्तावादस्य सूत्रस्योपनिपात इत्येष सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या - द्वौसाधर्मि को संविग्नसांभोगिकादिरूपावेकत एकस्मिन् स्थाने समुदितो विहरतः । तत्रैको ऽन्यतरत् अकृत्यं स्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् । तत्र यद्य गीतार्थः प्रतिसेवितवान् । ततस्तस्मै शुद्धतपो दातव्यमथ गीतार्थस्तर्हि यदि परिहारतपो योग्यमापन्नस्ततः परिहार तपो दद्यात् । तदनन्तरस्थाप्यतेविविक्तं कृत्वा प्ररूप्यते इतिस्थापनीयं परिहास्तपो योग्यमनुष्ठानं, तत् स्थापयित्वा प्ररूप्य य आपन्नः स परिहारतपः प्रतिपद्यते । इतरः कल्पस्थितो भवति । स एव च तस्यानुपारिहारिकः ततस्तेन तस्य करणीयवैयावृत्यमित्येष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना निर्युक्तिविस्तरः[भा. ९७६] दो साहम्मिय छ बारसेव लिंगमि होइ चभंगी ।
चत्तारि विहारम्मि उदुविहां भावम्मि भेदोउ ।।
वृ- द्विशब्दस्य साधर्मिक शब्दस्य च यथाक्रमं षट् द्वादश नामादयी निक्षपाद्विशब्दस्य षट्कः साधर्मिकशब्दस्य द्वादशको निक्षेप इत्यर्थः लिङ्गे लिङ्गविषये चतुर्भङ्गी भवति । सूत्रे च पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात् । तथा विहारे चत्वारो नामादयो निक्षेपाः । तत्र भावे द्विविधो भेदः । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । व्यासार्थं च प्रतिपदमभिधित्सुः प्रथमतो द्विशब्दस्य पट्क निक्षेपमाक्षिपन्नाह
[ भा. ९७७ ]
नाम दवणा दविए खेत्ते काले च होइ बोधव्वी ।
'भावेव दुगे एसो निक्खेवी छव्विहो होइ ।।
वृ- नामद्विकं स्थापनाद्विकं द्रव्ये द्रव्यविषयं द्विकं द्रव्यद्विकं, एवं क्षेत्रद्विकं कालद्विकं च भवति बोद्धव्यम् । तथा भावे च भावविषयं च द्विकमेव द्विके द्विशब्दस्य षट्कां भवति निक्षेपः । तत्र नामद्विकं द्वे नामनी अथवा वस्य द्विकमिति नामतन् नामद्विकं । स्थापनाद्विकं द्वे स्थापने, द्विकस्य स्थापना वा
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २. मूलं : ३६, [भा. ९७७]
३०५ स्थापना द्विकम् । सम्प्रति द्रव्यक्षेत्रकालद्विकप्रतिपादनार्थमाह[भा.९७८] चित्तभचित्तं एक्कक्कयस्य जे जत्तियाउदुभेया ।
खेत्ते दुपएसादी दुसमयादी उकालंमि ।। वृ- द्रव्यद्विकं द्विविधमागमतो नोआगमतश्च । तत्रागमतो द्विकशब्दार्थज्ञाता तत्र चानुपयुक्तः; नोआगमतस्त्रिविधं.-ज्ञशरीर भव्यशरीस्तस्यतिरिक्तभेदात् । तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीरे प्राग्वत् तद्व्यतिरिक्तं सचित्तमचित्तं च एकैकस्य ये यावन्तो द्विकभेदाः सम्भवन्ति ते सर्वे वक्तव्याः । ये मे सचित्तं द्रव्यद्विकं द्विधा संसारस्थं निर्वृत्तंच, संसारस्थं द्विधा एकेन्द्रियमनेकेन्द्रियं च । तत्रैकेन्द्रिय पञ्च प्रकार-पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पति भेदात् । एकैकमपि द्विधा-पर्याप्तमपर्याप्तं च । अनेकेन्द्रियं द्विधासंख्यातवर्षायुष्कमसंख्यातवर्षायुष्कं च । एकैकं द्विधापर्याप्तमपयारतं च । निर्ववित्तमपि द्विधाअनन्तरसिद्ध परम्परसिद्धंच । अथवा सचित्तं त्रिविधं तद्यथा-द्विपदंचतुष्पदमपदं च । तत्र द्विपदं द्वौ पुरुषावित्यादि, चतुष्पदं द्वौ बलीवर्दावित्यादि, अपदं द्वौ वृक्षावित्यादि । अचित्तं द्वौ परमाणू द्वौ द्विप्रदेशिको त्रिप्रदेशिकौ यावत्द्वौ संख्यात्प्रदेशिको द्वावनन्तप्रदेशिको संख्यातस्य संख्याता भेदाः, असंख्यातस्य असंख्याता अनन्तस्य अनन्ताः ।उक्तं द्रव्यद्विकमधुना क्षेत्रद्विकमाह-खेत्ते दुपदेसादी क्षेत्रक्षेत्रविषयंद्विकंद्वीप्रदेशादिद्वावाकाशप्रदेशावादिशब्दाद्विप्रदेशावगाढंवा द्रव्यंक्षेत्रद्विकं क्षेत्रद्विके तस्यावस्थानात् । यदि वा द्वे भारते द्वे एरावते इत्यादि परिग्रहः । उक्त क्षेत्रद्धिक, कालद्विकमाह द्विसमयादिकंद्वौसमयावादिशद्वात्द्वेआवलिकेद्वौमुहूर्तावित्यादिपरिग्रहः ।अथवा द्विसमयस्थितिकं द्रव्यं कालद्विकेऽवस्थानात्कालद्विकमादिशब्दात् व्यावलिकास्थितिकादिपरिग्रहः ।
उक्तं कालद्विकमधुनाभावद्विकमाह[भा.९७९] भावे पसत्थमियर होइपसत्थं तु नाणिणोनाणे ।
केवलि छउमंनाणे नोनाणे दिठिचरणेय || वृ- भावद्विकं द्विधा आगमतो नो आगमतश्च । तत्रागमतो द्विकशब्दार्थज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, उपयोगोभावनिक्षेपइतिवचनात्,नोआगमतोद्विधा तद्यथाप्रशस्तमितरच, इतरन्नामा प्रशस्तं । तच्छेदं रागोद्वेषश्च, प्रशस्तंद्विधा-ज्ञानंनोज्ञानंच तत्रज्ञाने ज्ञानविषयंतिकमिदंतद्यथाकैवलिकंछाद्यस्थिक च नोज्ञानेनोज्ञानविषयं द्विकंदृष्टिश्चरणंच । दृष्टिः सम्यक्त्वं, चरणंचारित्रम् एतदेवसप्रभेदंप्ररूपयति[भा.९८०] एक्ककं पियतिविहं, सठाणेनत्थिखइय अइयारो ।
उवसामिएसु दोसु. अइयारो होज्ज सेसेसु ।। वृ- एकैकमपि दर्शनं चरणं च प्रत्येकमित्यर्थः । त्रिविधं त्रिप्रकारं । तद्यथा-क्षायिक औपशमिकं क्षायोपशमिकंच । तत्रक्षायिकंसम्यक्त्वंक्षायिकसम्यादृष्टेः । औपशमिकमुपशमश्रेण्याम् । शेषकालं क्षायोपशमिकं, । चरणमपि क्षायिक क्षपकनिर्ग्रन्थस्य, औपशमिकमुपशमश्रेण्यामन्यदा क्षायोपशमिकम् । तत्रक्षायिकज्ञानेदर्शनेचारित्रेचस्वस्थाने नास्त्यतीचारः, तथाहिकेवलिनस्तिष्वपि ज्ञानदर्शनचारित्रेषुक्षायिकेषुवर्तमानस्यन तद्विपया काचिदपिविराधना, परस्थानेषुसंभवेदपि, तथाहि श्रुतकेयल्यादेः क्षायिकेदर्शनवर्तमानस्थदर्शनेनास्ति विराधनाज्ञानचरणयोस्तुभजनेति । उवसामिए विदोसुतिद्वयोर्दर्शनचरणयोरोपशमिकेभावे वर्तमानयोः स्वस्थानेनास्त्यतीचारः । औपशमिकं हिदर्शनं 2729
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६.
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-२ / ३६
चारित्रं च नियमादुपशमश्रे एयां भवति, तत्र कषायाणामुपशान्तत्वान्नास्ति कश्चिदतिचारसंभवः, ज्ञानविराधनात् [तु] सम्भवेदप्यनुपयोगतोऽन्यथा प्ररूपणाचिन्तनादिसम्भवात् । उपशमश्रेणितः पातेत्तुभवत्यतीचारः औदयिकभावे वर्तमानत्वात्, शेषेषु पुनः क्षायोपशमेषुज्ञानदर्शनचारित्रेषु स्वस्थाने परस्थाने वातीचारो भवेत् क्षायोपशमिकत्वादेतदेवाह
[ भा. ९८१ ]
सठाण परठाणे खउवसमिसु तीसु विभयणा । दंसण उवसमखतिए परठाणे होइ भयणाउ ।।
I
वृक्षायोपशमिकेभावे वर्तमानेषु त्रिष्यपि ज्ञानादिषु स्वस्थाने वातीचारस्य भजना, कदाचिद्भवति कदाचिन्न भवतीत्यर्थः । दर्शने उपलक्षणमेतत्, चरणे च औपशमिके क्षायिके च स्वस्थानेऽतीचारो न भवति परस्थाने तु भजना | अत्र येन द्विकेनाधिकारस्तदभिधित्सुराहदव्वदुए दुपएणं सच्चित्तेणं च एत्थ अहियारो । मीसेनोदइएण भावमिवि होति दोहिंपि ।।
[ भा. ९८२ ]
- अत्र द्रव्यद्विकेन भावद्विकेन चाधिकारः । तत्र द्रव्यद्विकेन सचित्तेन तेनापि च द्विपदेन साधर्मिकद्वयस्य चिन्त्यमानत्वात् भावे मिश्रेण क्षायोपशमिकेन औदयिकेन चेति द्वाभ्यां भावाभ्यामधिकारः अनयोरेव द्वयोर्भावयोर्वर्तमानस्याती चारसंभवात् । उक्तो द्विकस्य पट्कोनिक्षेपः । ।
सम्प्रति साधर्मिकस्य द्वादशकं निक्षेपमाह
[भा. ९८३ ] नाम ठवणा दविए खेत्ते कालेय पवयणे लिंगे । दंसण नाणं चरिते आभिगहे भावनाएय ||
बृ- नामसाधर्मिकः, स्थापनासाधर्मिकः, द्रव्यसाधर्मिकः, क्षेत्रसाधर्मिकः, कालसाधर्मिकः, प्रवचनसाधर्मिकः, लिङ्गसाधर्मिकः, दर्शनसाधर्मिकः, ज्ञानसाधर्मिकः, चारित्रसाधर्मिकः, अभिग्रहसाधर्मिकः, भावनासाधर्मिकः, तत्र नामस्थापनाद्रव्यसाधर्मिक प्रतिपादनार्थमाहनामंमि सरिसनामी ठवणाए कट्ठकम्ममादीसु ।
[ भा. ९८४ ]
दुव्वंमि जोउभविओ साहम्मि सरीरगं चेव ।।
वृ- नाम्नि नामविषये साधर्मिको यत्सदृशनामा यथादेवदत्तो देवदत्तस्य, स्थापना साधर्मिकः काष्टकर्मादिषु स्थाप्यमानो यथा वारकर्षिरादिशब्दात् पुस्तकर्माक्षवराटकादिपरिग्रहः, द्रव्ये द्रव्यरूपतया साधर्मिको यो भव्योभावी । स च त्रिप्रकारः । तद्यथा एकभविको बद्धायुष्कोऽभिमुखनामगोत्रश्च । अमीषांच भावना द्रव्यभिक्षुवद्भावनीया । यच्च साधर्मिकशरीरंव्यपगतजीवितं सिद्धशिलातलादिगतं तत् द्रव्यसाधर्मिकः । द्रव्यताचारस्य भूतभावत्वात् क्षेत्रकालप्रवचनलिङ्गसाधर्मिकानाह[भा. ९८५ ] खेत्ते माणदेसी कालम्मिउ एक्ककालसंभूतो ।
पवयणसंधेगयरो लिंगे रयहरणमुहपत्ती ।।
दृ- क्षेत्रे क्षेत्रतः साधर्मिकः समानदेशीय यथा सौराष्ट्रः सौराष्ट्रस्य, काले कालतः साधर्मिकः एककालसम्भूतो यथा वर्षाजातो वर्षाजातस्य, प्रवचनमिति प्रवचनतः साधर्मिकः सङ्घमध्ये एकतरः श्रमणः श्रमणी श्रावकः श्राविका चेति, लिङ्गे लिङ्गतः साधर्मिकः रजोहरणमुहपोत्तित्ति रजोहरणमुखपोति [त्ति ]कायुक्तः । । सम्प्रति दर्शनादिसाधर्मिकानाह
[भा. १८६ ]
दंसणनाणेचरणे तिगपणतिविह होइ उवरिते ।
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०७
उद्देशकः २, मूलं : ३६, [भा. ९९६]
दव्वादीओ अभिगह अहभावणमोअनिच्चाई ।। वृ- दर्शनतः साधर्मिकः तिगत्ति त्रिविधस्तद्यथा-क्षायिकदर्शनी, औपशमिकदर्शनिनः औपशमिकदर्शनी, क्षायोपशमिकदर्शनिनः क्षायोपशमिकदर्शनी । अन्ये पुनराहुरेवं त्रिविधस्तद्यथासम्यग्दृष्टेः सम्यग्दृष्टिर्मिथ्यादृष्टेमिथ्याष्टिः मिश्रस्य मिश्रः, ज्ञानतः साधर्मिकः पञ्चविधः, तद्यथाआभिनिबोधिकज्ञानी आभिनिबोधिकज्ञानिनः, एवं श्रुतावधिमनः पर्यायकेवलेष्वपि भावनीयम् । चरणतःसाधर्मिकः पन्नत्तिपंच प्रकारः-सामायिकचारित्रिणः सामायिकचारित्री ।एवंच्छेदोपस्थापनपरिहारविशुद्धिसम्पराययथाख्यातेष्वपि वाच्यम् । तिविहो होइ चरिते इति त्रिविधस्त्रिप्रकारो भवति चारित्रे, चारित्रतः साधर्मिकस्तद्यथा-क्षायिकचारित्री क्षायिकचारित्रिण इत्यादि । दव्वादीओ अभिग्गहत्ति-अभिग्रहतः साधर्मिको द्रव्यादौ वेदितव्यस्तद्यथा-द्रव्याभिग्रही द्रव्याभिग्रहिणः । एवं क्षेत्रकालभावेष्वपिवाच्यम् ।तुशब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः । तेनषष्ठादिक्षपणाभिग्रहीषष्ठादिक्षपणाभिग्राहिणः इत्याद्यपि द्रष्टव्यम्, । भावनातः साधर्मिकोऽनित्यत्वादौ यथा एकोऽप्यनित्यत्वभावनां भावयत्यपरोऽप्यनित्यत्वभावनामित्यनित्यत्वभावनासाधर्मिकः । एवं शेषास्वपिभावनासुद्रव्यत्वम्। तदेवमुक्तः साधर्मिकस्य द्वादशको निक्षेपः ।।
सम्प्रति यदुक्तं लिङ्गे भवन्तिभङ्गाश्चत्वार इति तदेतद्व्याचिख्यासुराह[भा.९९७] साहम्मिएहिं कहिए लिंगाइहोइचउभंगो ।
नामंठवणादविएभाव विहारेय चत्तारि ।। वृ-साधर्मिकषु कथितेषु सत्सु गाथायां तृतीया सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात् लिङ्गादौ प्रवचनादिभिः सह भवति प्रत्येकं चतुर्भङ्गी; गाथायां पुंस्त्वमार्षत्वात् । विहारे च ये चत्वारो भेदाः प्रागुक्तास्ते इमेतद्यथानामविहारः स्थापनाविहारो द्रव्यविहारो भावविहारश्च । तत्र लिङ्गादिषु प्रवचनादिभिः सह प्रत्येकं चतुभ्रङ्गीमाविर्भावयिषुः प्रथमतो लिङ्गप्रवचनेन चतुर्भङ्गी सूचामाह[भा.९९८] लिंगेन उसाहम्मीनोपवपणतो यनिहगासव्वे ।
पवयणसाहम्मी पुनन लिंगे दसहोतिससिहागा ।। वृ-लिङ्गेनरजोहरणादिना साधर्मिकोनोनैव प्रवचनतइत्येकोभङ्गः, केतेइत्याहसर्वेनिन्हवास्तेषां सङ्घबाह्यत्वात्रोहरणादिलिङ्गोपेतत्वाच्च, तथाप्रवचनतः साधर्मिको नपुनः लिङ्गे लिङ्गतः एष द्वितीयः केते एवं भूता इत्याह-दश भवन्ति । सशिखाकाः अमुण्डितशिरस्काः श्रावका इतिगम्यते । श्रावका हि दर्शन व्रतादि प्रतिमा भेदेन एकादशविधा भवन्ति । तत्र दश सकेशाः एकादश प्रतिमा:प्रतिपन्नस्तु लुञ्चितशिराः श्रमणभूतोभवति । ततस्तद्वयवच्छेदायसशिखाकग्रहणं, एतेहि दशशिखाकाः श्रावकाः प्रवचनतः साधर्मिका भवन्ति । तेषां सङ्घान्तर्भूतत्वात् न तु लिङ्गतो रजोहरणादिलिङ्गरहितत्वात् । तृतीयचतुर्थीतुभङ्गौ सुप्रतीतत्वान्नोक्तौतौचेमौप्रवचनतोऽपिसाधर्मिको लिङ्गतोऽपिसाधुःएषतृतीयः प्रवचनतो नापि लिङ्गत इतिचतुर्थः । एषशून्यो भङ्गः । तदेवंलिङ्गस्य प्रवचनेन सह चतुर्भङ्गिकोक्ता । सम्प्रति दर्शनादिभिः सह चतुभ्रङ्गिकाप्रतिपादनार्थमाह[भा.९९९] एमेवय लिंगेन उदंसणमादी उहोतिभंगाउ।
भइएसु उवरिमेसुंहेठेल्लपदंतुछड्डेजा ।। वृ- एवमेव प्रक्चनगतेन प्रकारेण लिङ्गेन सह दर्शनादिषु भङ्गा भवन्ति ज्ञातव्याः । उक्तेषु च .
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/३६ उपरितनेषु सर्वेष्वपि भावनापर्यन्तेषु अधस्तनं लिङ्गलक्षणपदं त्यजेत्त्यक्त्वा च तदनन्तरं द्वितीयपदं गृह्णीयात् । अभिगृह्य च तेनापिसह चतुर्भङ्गिका:क्रमेण योजयेत्तत्राप्युपरितनेषु सर्वेषुभङ्गेषुतदधस्तनं पदंत्यजेत्ः अग्रेतनमनन्तरमाश्रयेत् । तत्राप्ययमेवक्रम एवं तावद्वाच्यं यावदन्तिमपदद्वयचतुर्भङ्गिका इह लिङ्गेन सह दर्शनादिषु भङ्गसूचाकृता । तत्र लिङ्गग्रहणमुपलक्षणं । ततः प्रवचनेनापि सह भङ्गा द्रष्यव्यास्ते चामी-प्रवचनसाधर्मिकोनदर्शनतः एष क्षायिक औपशमिके क्षायोपशमिकेवा । उक्तं च-विसरिसदंसणजुत्ता पवयणसाहम्मिया न दंसणतो इति दर्शनतः साधर्मिकोन प्रवचनतस्तीर्थकरः प्रत्येकबुद्धश्च तेषां सङ्घानन्तर्वर्तित्वादाह च-तित्थयरापत्तेया नो पवयणदसणसाहम्मी, प्रवचमतोऽपि साधर्मिको दर्शनतोऽपि समानदर्शनी सङ्घमध्यवर्तीति, न प्रवचनतो नापि दर्शनत इति चतुर्थः । एष शून्यः । उक्ता प्रवचनेन सह दर्शनस्य चतुर्भगिकाः; । सम्प्रतिज्ञानस्योच्यते, न प्रवचनतः साधर्मिको न ज्ञानत एकोद्विज्ञानि एकस्त्रिज्ञानि चतुर्जानि केवलज्ञानी वा, ज्ञानतः साधर्मिको न प्रवचनतः तीर्थकरःप्रत्येकबुद्धो वा, प्रवचनतो ज्ञानतोऽपितृतीयः, न प्रवचनतोऽपि नापि ज्ञानतः इति चतुर्थः । एषशून्यः । तथाप्रवचनतःसाधर्मिको नचारित्रतः श्रावकः, चारित्रतोनप्रवचनतः तीर्थकरप्रत्येकबुद्धो वा प्रवचनतोऽपि चारित्रतोऽपि साधुः, न प्रवचनतो नापि चारित्रतः, एष शून्यः तथा प्रवचनतो नाभिग्रहतः श्रावको यतिर्वा उभयोरप्यन्यान्याभिग्रहयुक्तत्वात्, । अभिग्रहतो न प्रवचनतो निह्नवस्तीर्थकरः प्रत्येकबुद्धो वा उक्तं च,-साहम्मभिग्गहेणं नो पवयणनिण्ह तित्थ पत्तेया इति प्रवचनोऽप्यभिग्रहतोऽपि श्रावको यतिसिमानाभिग्रहःन प्रवचनतो नाप्यभिग्रहत इतिशून्यः । तथा प्रवचनतःसाधर्मिकोनभावनातोभिन्नभावनाकः । श्रावकोर्यतिर्वा, भावनातः साधर्मिकोनप्रवचनतः समानभावनाकस्तीर्थकरः प्रत्येकबुद्धो निह्नवी वा, प्रवचनतोऽपि भावनातोऽपि समानभावनाकः श्रावकोयतिर्वा, न प्रवचनतोऽपिनभावनातः । एषशून्यः, । उक्ता प्रवचनेन सह दर्शनादिषुभङ्गा ।
सम्प्रतिलिङ्गेनसहोच्यन्ते । लिङ्गतः साधर्मिको नदर्शनतः निलवः,दर्शनतः साधर्मिको न लिङ्गतः प्रत्येकबुद्धस्तीर्थकरोवा लिङ्गतोऽपिदर्शनतोऽपि समानदर्शनी साधुः नापि लिङ्गतो नापिदर्शनतः, एप शून्यः । तथालिङ्गतःसाधर्मिको नज्ञानतः । निहवो विभिन्नज्ञानीवा साधुः,ज्ञानतोनलिङ्गतः समानज्ञानी श्रावकः,प्रत्येकबुद्धस्तीर्थकरो वा लिङ्गतोऽपिज्ञानतोपिसमानज्ञानीसाधुः, नलिङ्गतोऽपिनापि ज्ञानतः ।एष शून्यः ।; तथा लिङ्गत्तोन चारित्रतो निह्नवो विषमचारित्री वा साधुः, चारित्रतो न लिङ्गतः प्रत्येकबुद्धस्तीर्थकरोवा, चारित्रतोऽपि लिङ्गतोऽपि समानचास्त्रिीसाधुः, न लिङ्गतो नापिचारित्रतः । एष शून्यः । तथा लिङ्गतो नाभिग्रहतः विचित्राभिग्राही साधु निहवो वा, अभिग्रहतो न लिङ्गतः, एष शून्यः, तथा लिङ्गत्तः साधर्मिको न भावनातः विषमभावनाकः साधुः, न लिङ्गत्तोऽपि न भावनातः एष शून्यः । तदेवमुक्ता लिङ्गेन सह दर्शनादिषु भङ्गाः सम्प्रति लिङ्गपदं त्यक्त्वा दर्शनपदं गृह्यते । तेन सहज्ञानादिषुउच्यन्ते-दर्शनतःसाधर्मिको नज्ञानतःक्षायिकदर्शनीएकः केवलज्ञानीएको द्विज्ञानीति, ज्ञानतःसाधर्मिको नदर्शनतःसमानज्ञानी विभिन्नदर्शनी,दशनतोऽपिज्ञानतोऽपिसमानदर्शनज्ञानी, नदर्शनतोनापिज्ञानतः शून्यो भङ्गः । तथा दर्शनतः समानज्ञानी विभिन्नदर्श, दशनतोऽपिज्ञानतोऽपि समानदर्शनज्ञानी, नदर्शनतोनापिज्ञानतः शून्यो भङ्गः । तथा दर्शनतः साधर्मिको न चारित्रतः समानदर्शनी श्रावकः, चारित्रतो न दर्शनतः समानचारित्री विभिन्नदर्शनी साधुः, । चारित्रतोऽपि दर्शनतोऽपि समानदर्शनी चारित्री साधु, न चारित्रतोऽपि नापिदर्शनतः । एषशून्यः, । तथा दर्शनतो
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ३६, [भा. ९८९] न अभिग्रहतः समानदर्शनी विचित्राभिग्रहः श्रावकः साधुर्वा, अभिग्रहतोनदर्शनतः समानाभिग्रही विचित्रदर्शनतः श्रावकादि, दर्शनतोऽपि अभिग्रहतोऽपि समानदर्शनाभिग्रही श्रावकादि; नदर्शनतो नाप्यभिग्रहतः एषः शून्यः । तथा दर्शनतो न भावनातः समानदर्शनी विचित्रभावनाकः श्रावकादिः, भावनातोनदर्शनत: समानभावनाविचित्रदर्शनः श्रावकादिः, दर्शनतोऽपि भावनातोऽपि समानदर्शनभावनाकः श्रावकादि, नदर्शनतोनापिभावनातः एषशून्यः ।।
तदेवमुक्ता दर्शननापिसह ज्ञानादिषुभङ्गाः । अधुना दर्शनपदमपहायज्ञानपदमभिगृह्यते तेन सह चारित्रादिपुप्रदर्श्यन्तज्ञानतःसाधर्मिकोनचारित्रतःसमानज्ञानोविचित्रचारित्रसाधुः; यदिवा श्रावकः, चारित्रतः साधर्मिकोन ज्ञानतः, समानचारित्री एकः केवली एकश्छद्मस्थः, ज्ञानतोऽपिचारित्रतोऽपि समानःज्ञानचारित्रीसाधुः, नज्ञानतोऽपिनचारित्रतोऽपिशून्यः, तथाज्ञानतोनाभिग्रहतः समानज्ञानो विचित्राभिग्रहःश्रावकादिः,अभिग्रहतो न ज्ञानतःसमानाभिग्रहतः एषशून्यः तथाज्ञानतो नाभिग्रहतः समानज्ञानो विचित्राभिग्रहः श्रावकादिः, अभिग्रहतो न ज्ञानतः समानाभिग्रहो विचित्रज्ञानी साधुस्तीर्थकरः प्रत्येकबुद्धो वा, ज्ञानतोऽप्यभिग्रहतोऽपि समानज्ञानाभिग्रही साध्वादिः, न ज्ञानतोऽप्यभिग्रहतः एषशून्यः तथाज्ञानतो नभावनातः समानज्ञानो विचित्रभावनाकः श्रावकादिः, । भावनातो न ज्ञानतः समानभावनो विचित्रज्ञानी श्रावकादिः, ज्ञानतोपि भावनातोऽपि समानज्ञानभावनाकः श्रावकादिर्न ज्ञानतो नापिभावनातः एष शून्यः । उक्ता ज्ञानेनसहचारित्रादिषु भङ्गाः ।। सम्प्रति ज्ञानपदं विमुच्य चारित्रपदं गृहीत्वा तेन सहाभिग्रह भावनयोर्भङ्गा उच्यन्ते-चरणतः साधर्मिको नाभिग्रहतः समानचरणो विचित्राभिग्रहीसाधुः, अभिग्रहतः साधर्मिको न चरणतः श्रावकादि:,चरणतोऽपि अभिग्रहतोऽपि साधुः, न चरणतो नाप्यभिग्रहतः शून्यः । तथा चरणतो न भावनातः विचित्रभावनाकः साधुः, भावनातो न चरणतः श्रावकः समानभावनाकः साधुर्वा विसशचरणः,चरणतोऽपिभावनातोऽपिसमानचरणभावनाकः साधुःनचरणतोनापिभावनातः शून्य एषः सम्प्रत्यभिग्रहेणसहभावनायाभङ्गाः-अभिगृहतः साधर्मिकोनभावनातः,समानाभिग्रही विचित्र भावनाकः श्रावकादि, भावनातः साधर्मिको नाभिग्रहतः विचित्राभिग्रह श्रावकादिः, अभिग्रहतोऽपि भावनातोऽपि समानाभिग्रह भावनाकः श्रावकादिः, नाभिग्रहतो नापि भावनातः एष भङ्ग शून्यः । तदेवमुक्ताभङ्गाः ।। साम्प्रतममीपांभङ्गानां विषयविशेषप्रतिपादनार्थमाह[भा.९९०] पत्तेयबुद्धनिण्हाउवासए केवली य आसज्ज ।
. खइयाइएयभावे पडुच्चभंगा उजाएजा ।। वृ- प्रत्येकबुद्धान् निह्रवान् उपासकान् केवलिनश्चाश्रित्य तथा क्षायिकादींश्च भावान् प्रतीत्य आश्रित्य भङ्गकान् अनन्तरोदितान योजयेत् । तद्यथा-न प्रवचनतः साधर्मिको लिङ्गतः एष भङ्गः प्रत्येकबुद्धान्केवलिनश्चजिनानाश्रित्ययोजनीयः । लिङ्गतो न प्रवचनत इत्ययं न्हिवान्, प्रवचनतीन लिङ्गत इत्येप श्रावकान् प्रवचनतो न दर्शनत इत्यादयस्तु क्षायोपशमिकदर्शनज्ञानचारित्रादीनाश्रित्य योजयितव्यास्ते च तथैव यथास्थानं योजिता एवेति सम्प्रति ये विहारे नामादयोऽपि भेदा उक्तास्तान विपरीषुः पुनः कथयति[भा.९९१] नामंठवणादविएभावेयचडव्विहां विहारो होइ ।
विविह पगारहिंस्यं हाइजम्हा विहारो उ ।।.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-२/३६ वृ- नामविहारः स्थापनाविहारीद्रव्ये द्रव्यनिमित्तं द्रव्यभूतो विहारो द्रव्यविहारः भावे भावविहारः । एवमेष विहारचतुर्विदो भवति, इहच नो आगमतो भावविहारेन गीतार्थेनाधिकारोन शेषैस्तस्तानधिकृत्य व्युत्पत्तिमाह-यस्माद्विविधरनेकैः प्रकारैः रजः कर्म हरति तस्माद्विहार इत्युच्यते । विविधं हियते रजः कर्मानेनेति विहारोऽकर्तरीति घञिति व्युत्पत्तेः । सम्प्रति नामादिभेदा व्याख्येयास्तत्र यस्य विहार इति नाम स नामविहारः स्थापनाविहारश्चित्तकर्मण्यन्यत्र वा आलिख्यमानः स्थापनाविहारः । द्रव्यविहारो द्विधा आगमतो नो आगमतश्च । तत्रागमती विहारशब्दार्थज्ञाता तत्र चानुपयुक्तः । नोआगमतस्त्रिधाज्ञशरीर भव्यशरीरतद्वयतिरिक्तभेदात् । तत्र ज्ञशरीर भव्यशरीरे प्राग्वत् । तद्वयतिरिक्तमाहआहारादीणठा जो उ विहारो अगीय पासत्थे । जोया व अनुवउत्तो, विहरति दव्यविहारो उ ।।
[भा. ९९२ ]
वृ- यो नाम आहारादीनामाहारोपधिप्रभृतीनामर्थायोत्पादनाय अगीतानामगीतार्थानां पार्श्वस्थानां च गाथायां समाहारो द्वन्द्वः । षष्ठीसप्तम्योरर्थं प्रत्यभेदाच्च सप्तम्या निर्देशः । तथा योऽप्यनुपयुक्तः सन् विहरति एष सर्वोऽपि द्रव्ये विहारः आद्यो द्रव्यनिमित्तत्वात् द्रव्यविहारः द्वितीयोऽनुपयुक्तत्वादिति उक्ती द्रव्यविहारः । भावविहारो द्विधा- आगमतोनो आगमतञ्च । तत्रागमती विहारशब्दार्थज्ञाता तत्र चोपयुक्तः नो आगमतो भावविहारो द्विधा - गीतार्थी निश्रितश्च । तथा चाह
[भा. ९९३ ]
गीत्थय विहारी बीय गीयत्थनिस्सितो होंति ।
एतो तत्तिय विहारी नाणुन्नातो जिनवरेहिं ||
वृ- विहारः प्रथमो भवति गीतार्थः गीतार्थसाध्यात्मको द्वितीयो गीतार्थनिश्रितः गीतार्थस्य निश्रा संश्रयणं गीतार्थनिश्रा सा सञ्जातायस्येति पाठान्तरं गीतार्थमिश्रित इति तत्र गीतार्थसंयुक्त इति व्याख्येवं इति । आभ्यां गीतार्थगीतार्थ निश्रिताभ्यामन्यस्तृतीयो विहारो नानुज्ञातो जिनवरेन्द्रैः । । तत्र गीतार्थं गीतार्थनिश्रितं च विहारमाह
[ भा. ९९४ ]
जिनकप्पिती उगीयत्थी, परिहारविसुद्धितो विगीयत्थो । गीत्थे इड्डीदुगंसेसा गीयत्थनिस्साए ।।
वृ- गीतार्था द्विविधास्तद्यथा-गच्छगता गच्छनिर्गताश्च । तत्र गच्छनिर्गता इमे जिनकल्पिको गीतार्थः परिहार विशुद्धिकोऽपि गीतार्थः । अपि शब्दाद्यथालन्दकल्पिकप्रतिमापन्नोऽपि च गीतार्थः, अमीषां विहारो गीतार्थः । गच्छवासे गीतार्थे गीतार्थविषये ऋद्धिद्विकं तद्यथा - आचार्य उपाध्यायश्च । अथवा आचार्यः शेष चतुष्टयमुपाध्यायप्रवृत्तिस्थविरगणावच्छेदिरुपमेतच्च द्विकं स्थानानि निर्युक्तमिति । व्यवहियते स्वस्वव्यापारे तेषां निर्युक्तत्वात् शेषाः सर्वे अनियुक्ताः ते यदि गीतार्था यदि वा अगीतार्थाः । सर्वे गीतार्थनिश्रया विहर्तव्यम् । अत्र पर आह
[भा. ९९५]
चोएइ अगीयत्थे, किं कारण मो निसिज्झइ विहारो ।
सुणदितं चोयग, सिद्धिकरं निह्नवे एसिं ।।
वृ- चोदयति प्रश्नं करोति अगीतार्थे अगीतार्थस्य किं कारणं किं निमित्तं मो इति पादपूरणे निषिष्यते विहारः सूरिराह - हे चोदक! त्रयाणामप्येतेषां गीतार्थागीतार्थनिश्रितागीतार्थानां सिद्धिकरं दृष्टान्तं श्रृणु ।
तमेवाह
[भा. ९९६ ]
तिविहे संगिल्लंमि जानतो निस्सिए अजानंते ।
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ३६, [भा. ९९६ ]
३११
पाणधिच्छित्तकरणे अडवि जले सावएतेना ।।
वृ-संगिल्लो नाम गोसमुदायस्तस्मिन् रक्षणीये त्रिविधो रक्षके दृष्टान्तः । तद्यथा जानन् निश्रितोऽजानंश्च एषोऽक्षरार्थः । भावार्थस्त्वयम् - एगो खखगो नगरस्स गावीणं सो निजेहिं उगासेहिं गावीती जंतीउ एतीय खेत्ताईणं अवरोहं न करेंति तेसिं उगासेहिं नेइ आनेइय जत्थ य तेनाइ भयं नत्थि तत्थ चारेइ, अन्नया दो पुरिसा गाविउ रक्खामित्ति उवठिया । अम्हे भइयाए गावी एकामोत्ति नागरगा चितंति सो एगो न तरइ सव्वनगरस्स गाविउ रक्खिउं । तम्हा एएवि निजुजंतु त्ति भणिया रक्खह । तत्थ एगी तस्स पुराणस्स संखेडिपालस्स निस्साए गावी तो नेइ आनेइय, अजानतीति काउं तस्समएण चंकमइ, बितितो संखेडिपालतो चिंतेइ । अहमन्नस्स निस्साए न चारेमि सयमेव अहं रक्खिउं समत्थो सो वरातो अजानतो इमानि ठाणाणि न याणइ पाणंधीति देशीपदमेतत् वर्तिनी वाचकं ततोऽयमर्थः । क्षेत्र क्षेत्रेषु च शाल्यादय उत्तास्तिष्ठन्ति । गावश्च गच्छन्त्य आगच्छत्यश्च रक्षमाणा अपि शाल्यादि चरन्ति । ततः क्षेत्रस्वामिभिर्गाधृत्वा क्षेत्रोपद्रवमूलं याच्यते । एवं कुरुणेऽपि दोषा वाच्याः । कुरूणं नाम राजकीयमन्यदीयं वावीतं तथा अडवित्ति सो वराकोऽजानन् मा अटवीमपि प्रवेशयति । तत्र पुलिन्दादिभिर्गावो मार्यन्ते, तथा जलत्ति सोऽजानन् नद्यादिषु तत्र प्रदेशे गाः पाययति यत्र ग्राहादिभिर्जलचरैर्गाव आकृष्यन्ते । सावएइति समूढो वराकस्तत्र प्रदेशे नयति । यत्र व्याघ्रादयो दुष्टश्वापदास्तैश्च गाव उपद्र्यन्ते तिणंति तेषु च निकुञ्जादिषु नयति यत्र स्तेनानां प्रसरस्ततस्तेनास्ता अपहरन्ति । एवं सोऽजानन् गा विनाशयति इतरस्तु ज्ञाता एतानि सर्वाण्यापत्स्थानानि परिहरति । योऽपि निश्रितस्तमपि परिहारयति । एष दृष्टान्तोऽपमर्थोपनयः - यो गीतार्थः सर्वानपि दोषान् स्वयं परिहरति । यस्तुनिचितस्तं परिहारयति । यः पुनः स्वयमगीतार्थो यश्चागीतार्थनिश्रितस्तयोरात्मविराधना संयमविराधना च भवति । तोनवात्मविराधनादिदोषान् विवक्षुर्द्वार गाथामाह
[भा. ९९७]
म सेहविहारे, मिच्छत्ते एसणादि विसमे य ।
सोही गिलाणमादी, तेना दुविहावि तिविहा वा ।।
बू - मार्गे मार्गविषये तथा शेषे शेक्षक कुलविषये एवं विहारे मिथ्यात्वे एषणादौ विषमे शोधी म्लानादौ दोषास्तथास्तेना द्विविधास्त्रिविधा वा ये भवन्ति तेभ्योऽपि दोषा भवेयुः । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः साम्प्रतमेनामेव द्वारगाथां विवरीषु प्रथमतो मार्गद्वारं शैक्षद्वारं चाह
[भा. ९९८ ]
मग्गं सद्दवरीयइ पाउसउ मग्ग अजयणा एव । सेहकुलेस य विहरति, ननु यत्तति न गाहेति ।।
वृ-मार्ग पन्थानं सेवते सोऽजानन् अगीतार्थः सन् द्रवचारितया रीयते गच्छति, तत्र च संयम विराधना कीटादिसत्वोपमर्दनात्, आत्मविराधना पादादिविस्खलनात् । तथा अज्ञतया पाउसत्ति प्रावृष्यपिकाले गच्छति तत्रापि संयमविराधना आत्मविराधना च, तथा मार्गेन्मार्गाभिज्ञतया उन्मार्गेऽपि गच्छति । तत्र स्थाणु कंटकादिभिरात्मविराधना सचित्तपृथिव्याद्युपमर्दनात् संयमविराधना च, तथा ग्रहणशिक्षायामासे वना शिक्षायां वाऽप्रवीणत्वात् । अयतनया वा गच्छेत् । अयतनया च संयमात्मविराधना । गतं मार्गद्वारं; शैक्षकद्वारमाह-सेहेत्यादि शैक्षकुलानि अभिनवप्रपन्नव्रतानि धर्माणि कुलानि तेष्वज्ञतया स विहरति । तेभ्योऽयतनया भक्तपानादिकमुत्पादयतीति भावः तथा न तानि अनुवर्तयति नुवर्त्तनागुणतः वर्धमानतरधर्मश्रद्धाकानि करोति । अनुवर्तनाया अपरिज्ञानात् । तथा न
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-२ / ३६
ग्राहयति तानि ग्रहणशिक्षामासेवनाशिक्षां वा श्रावकधर्मोचितां उभयोरपि शिक्षयोस्तस्याकुशलत्वात् गतं शैक्षद्वारमधुना विहारद्वारं मिध्यात्वद्वारं चाह[ भा. ९९९ ]
दसुदेसे पच्चंते, वइयादि विहारपामबहुले य । अप्पाणं च परं वा न मुणति मिच्छत्तसंकतं । ।
वृ- सोऽज्ञतया दस्युदेशे चौरदेशोविहारं करोति यदि वा प्रत्यंतबहुले म्लेच्छाकुले अथवा लुब्धतया ब्रेजिकाद आदिशब्दात् स्वजातिकादिकुलपरिग्रहः यदि वा प्राणवहुले जीवसंसक्ते देशे एतेषु यथायोगमात्मविराधना संयमविराधना च भूयसीति, गतं विहारद्वारम् अधुना मिध्यात्वद्वारमाह- अप्पाणं चेत्यादिस वराको अजानन् आत्मानमपि कुप्ररूपणादिभि र्मिथ्यात्व शङ्कासंक्रान्तं न जानाति, नापि परं ततः आत्मनः परस्य च मिथ्यात्वं प्रवर्तयतीत्युभयेषामपि संसारप्रवर्धकः ।
गतं मिथ्यात्वद्वारमधुना एषणाद्वारमाह
[ भा. १००० ] आहार उबहि सेज्जा, नु मग्ग उप्पावणेसनकडिल्ले । लग्गइ अविवाणंती, दोसे सेएस सव्वेसु ।।
वृ- आहारो भक्तपानादिरूपः उपधिः कल्पादि लक्षणः शय्या वसतिः एतासांग्रहणे इति गम्यते । किं विशिष्टे इत्याह- उद्गमेन उद्गमदोषैः षोडशभिराधाकर्मप्रभृतिभिरुत्पादनया उत्पादनादोबैर्धात्र्यादिभिः षोडशभिरेषणायागवेषणादिदोषैः शङ्कितम्रक्षितप्रभृतिभिः संयोजनाप्रमाणाङ्गारधूमैः काकशृगालादिभक्षितैश्च । कडिल्ले इति महागद्दने सति सोऽविजानन् एतेष्वनन्तरोदितेषु दोषेषु सर्वेषु लगति द्वारगाथायामेषणादाविति य आदिशब्दः ससमस्तोद्भमादिदोषपरिग्रहार्थः । तथा विसमे इति विषमे च पर्वत जलादौ या यतना तां स न जानाति अजानंश्चात्मविराधनां संयमविराधनां चाप्नोति । सम्प्रति शोधिद्वारमाह[ भा. १००१]
मूलगुणे उत्तरगुणे आवन्नरस य न बाणई सोहिं । पडिसिद्धेत्ति न कुणति, गिलाणमादीन तेगिच्छं ।।
वृ- मूलगुणविषये उत्तरगुणविषये च प्रायश्चित्तमापन्नस्य यस्य यादृशी यस्मिन्नपराधे दातव्या शोधिस्तस्य तादृशी तस्मिन्नपराधे न जानाति । अजानानश्चाप्रायश्चित्तेऽपि अतिप्रभूतं प्रायश्चित्तं दद्यादिति महदाशातनाभाक्, गतंशोधिद्वारमधुना ग्लानादि द्वारमाह-पडिसिद्धेत्यादि प्रतिषिद्धा खलु चिकित्सा षट् जीवनिकायविराधनापत्तेरिति वचनमेकान्तेनाङ्गीकुर्वन् ग्लानादीनामादि शब्दः स्वगतानेकभेदसूचक आगाढाऽनागाढसहासहबालतरुणग्लानादीनां चिकित्सां न करोति । न च तद्विषयां यतनां जानाति ततश्चिकित्साया यतनायाश्च अकरणे भूयांसो दोषास्ते च प्रागेव प्रथमोद्देशकेऽभिहिताः । सम्प्रति तेना दुविहा वा इति व्याख्यानयति
[ भा. १००२]
अप्पसुयत्ति य काउं वुग्गाहेउं हरति खुडादी ।
ते नासपक्खइयरे, सलिंगि गिहि अन्नहा तिविहा ।।
वृ स्तंना द्विविधाः सपक्षाः परपक्षाश्च । ततः सपक्षाः द्विविधाः गीतार्थाः पार्श्वस्थादयश्च तत्र गीतार्था इदं चिन्तयन्ति । अमी अल्पश्रुता अल्पश्रुतत्वाच्चागीतार्था न चागीतार्थानां क्षेत्रमस्ति । तत एवं चिन्तयित्वा तेषां सचित्तादिगीतार्था अपहरन्ति पार्श्वस्थादयः पुनः क्षुल्लकादीन् व्युद्ग्राहयन्ति यथा दुष्कराचर्यामीषां न च दुष्करचर्यायाः सम्प्रतिदेशकाली तस्मादत्रागच्छतेति । एवं च्युद्ग्राह्य क्षुल्लकादीन
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :२, मूलं : ३६. [भा. १००२]
३१३ आदिशब्दात्तरुणादि परिग्रहः अपहरन्ति परपक्षामिथ्यादृष्ट यस्तऽपि क्षुल्लकादीन्व्युद्ग्राह्य अपहरन्ति, अथवा त्रिविधास्तेनास्तद्यथा स्वलिंगाः पार्श्वस्थादयस्तेपूर्ववत्, गृहिणस्तस्करास्ते उपधिप्रभृतीनपहरंति, अन्येवा स्वलिंगगृहिभ्यो व्यतिरिक्तास्तेच भिक्षुकादयोऽवगंतव्यास्तेक्षुल्लकादीन् व्युद्ग्राह्यापहरंति, [भा.१००३] एएचेव य ठाणे, गीयत्यो निस्सितो उवजेइ ।।
भावविहारो एसो दुविहो उसमासतोभणिओ ।। वृ- एतान्येवानन्तरोदितानि स्थानानि गीतार्थो गीतार्थनिश्रितश्च वर्जयति तत्र गीतार्थः स्वयं कुशलत्वात् गीतार्थनिश्रितस्तुगीतार्थोपदेशेन एष भावविहारो द्विविधो भणितः समासतः संक्षपेण ।। [भा.१००४] सोपुन होइदुविहो, सम्मतकप्पो तहेव असमत्तो ।
तत्थसमत्तोइणमो, जहन्नमुक्कोसतो होइ ।। वृ-स पुनर्भावविहारो द्विविधोऽपि भूयो द्विविधो भवति । तद्यथा-समाप्तकल्पस्तथैवासमाप्तोऽ. समाप्तकल्पः । तत्रायंसमाप्तः समाप्तकल्पो द्विविधो भवति । तद्यथा-जधन्य उत्कृष्टश्च अनयोरेव
प्रमाणमाह
[भा.१००५] गीयत्थाणंतिण्हं, समत्तकप्पो जहन्नतो होति ।
बत्तीससहस्साइंहवंति उक्कोसओएस ।। वृ- गीतार्थानां त्रयाणां विहारः समाप्तकल्पो जधन्यो भवति । उत्कृष्टस्त्वेष समाप्तकल्पो द्वात्रिंशत्सहस्त्राणिभवन्ति । [भा.१००६] तिण्हसमत्तो कप्पो,जहनउदांनिऊजयाविहरे ।
गीयत्थाणवि लहुओ, अगीएगुरुगा इमे दोसा ।। वृ-त्रयाणां किलसमाप्तकल्पोजघन्योभवतिततोयदा द्वौ विहरतस्तदा द्वयोगीतार्थयोर्विहरतोर्लधुका मासाः प्रायश्चित्तं, अगीतार्थयोश्चत्वारो गुरुका द्वयोश्च विहरतोरिभवक्ष्यमाणा दोषास्तानेवाह[भा.१००७] दोहवि विहरंताणसलिंगगिहलिंग अन्नलिंगेय ।
होइ बहुदोस वसही गिलाणमरणे यसल्लेय ।। वृ-द्वयोर्विहरतोः स्वलिङ्गान्यलिङ्गगृहलिङ्गानधिकृत्यभूयांसा दोषास्तद्यथा-एकोवसतिपालएको भिक्षार्थं गतस्तत्रयो भिक्षार्थ गतस्तस्य खलिङ्गे संयत्या आलोपादिकं पृच्छन्त्याः आत्मपरोभयसमुत्था दोषाः; । पलिङ्गे चरकादिकाया गृहि लिङ्गे स्त्रियाः प्रोषितभर्तृकादिकायाः । होइ बहुदोसवसहित्ति हिण्डमानाद्वसतिर्बहुदोपाभवतीतिकिमुकक्तं भवति वसतिपालस्य हिण्डमानापेक्षयाभूयांसोदोषाः। एकान्तमितिकृत्वास्वलिङ्गिन्यादीनामुपपानसम्भवात्प्रदीपनकेचलग्नेएकाकीसकथंकरोति ।अर्थते दोषा मा भूवन्निति शून्यां वसतिं कृत्वा निर्गच्छतः । तदानीं वक्ष्यमाणा बहवो दोषास्तद्यथाद्वयोर्विहरतोर्योको ग्लानी भवति तदा तस्य ग्लानस्य एकाकिना मोचने पिपासादिसम्भवतस्तथा मरणे मरणकाले शल्यं नोद्धत्तमिति ।शल्येन तथाच स्थितेसतिगरीयांसोदोषाः तत्रद्वयोर्निर्गमने दोषानाह[भा.१००८] मिच्छत्तय बहुसुयचारणभडियमरणं तिरिक्खमनुयाणं ।
आएस वालनिक्केयणेय सुणेभवे दोसा ।। वृ-उत्सर्गतस्तावदियंसमाचारीशून्यावसतिर्न कर्तव्या । यदिपुनस्तौशून्यांवसतिंकुस्तस्ततस्तयोः प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चतुर्लधुत्तपसा कालेन चउगुरु उक्तं च-सुनं जति वसहि करति चउ लहुया दोहिवि
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२४३६ गुरुगा इति, अन्ये च बहवो दोषास्तथा हि-तौ साधूसर्वमात्मीयं भाण्डमादाय शून्यां वसतिं कृत्वा गती शय्यातरणचबहिरागतेनशून्यावसतिर्दृष्टा, ततः स पृच्छतिक्वगतौ साधूइतिगृहमानुपाणिभणन्ति । न जानीमो नूनं गतौ भविष्यतः, एतत् श्रुत्वा यदि स प्रत्यनीकं करोति यथा यदिगतो, ततो गताविति तदा तयोः प्रायश्चित्तंचतुर्लघु, तथाऽप्रीतिंकरोतियथाअकृतज्ञास्तेनिस्त्रेहास्ततोऽनापृच्छयागताः, । अथवा निर्दाक्षिण्यास्ते एतमप्युपचारंन जानन्ति । यथा आपृच्छ्य गन्तव्यमिति तदा चतुर्गुरुकास्तथा सोऽप्रीतिकोत्पत्तिवशात्तयोरन्येषां वा साधूनां तद् द्रव्यान्यद्रव्यविच्छेदं कुर्यात्, । ततो भूतैर्भाजनैरागतयोस्तयोः शय्यातरी न स्थानं दद्यात् कोपावेशात् यदि दिवा । निष्काशयति ततश्चतुर्लघु, तैश्च भृतैर्भाजनैरन्यांवसतियाचमानयोर्या आगाढादिपरितापनात्एतन्निष्पन्नंचतुर्लधुलोकेच गोपजायते कुत्सितमाभ्यां किमप्याचरितमन्यथाकथमकाण्ड एवाकृतभोजनौनिष्काशितौ इति । एवं चान्यत्रापि तो वसतिनलभतः [लभेते] ततो वसतिमलभमानौ तावदन्यत्र गच्छतः ततो मासकल्पभेदस्तथा च सतिया तत्रविराधनातन्निष्पन्नमपितयोः प्रायश्चित्तमपिचान्येसाधवो विहारादिनिर्गतास्तत्रागता अन्या च वसतिस्तत्र न विद्यते । स च शय्यातरः तत्कृता प्रीतिवशतस्तेषामपि वसतिं न ददाति, ततो यत्ते स्वापदस्तेनादिभिः प्राप्नुवन्ति तं निष्पन्नमपि तयोः प्रायश्चित्तं, एते तावद्दोपा भिक्षामटित्वा तत्क्षणमागतयोरुक्ता, यदिपुनर्बहिर्भुक्त्वा रात्रावागतौवसतिनलभेते । तदा चतुर्लघु.
- वसति विशेषतराश्चगर्हादयो दोषाः, विनाशः स्वापदादिभ्यः, अथवा सम्यग् दृष्टिभूतः सन् पश्चादनापृच्छ्य तौगतावित्यप्रीतिकोत्पत्तिवशतो मिथ्यात्वं यावत्बड्डुयत्तिशून्यांवसतिंदृष्ट्राबटुकैः शय्यातरोयाचितोयथावयमत्रतिष्ठामः शय्यातरः प्राह श्रमणोतिष्ठतस्तैस्वतंगतातोश्रमणौशय्यातरो ब्रूतेतिख्तयदिगतौ श्रमणौ,तेस्थिताः श्रमणावागतौ प्रवेष्टुंप्रवृत्तौबटुकैर्निरुद्धौ, ।ततोऽसंखडमभवत् बटुका ब्रुवते वसतिरियमस्माकं स्वामिना दत्ता । इतरावपिब्रुतो अस्माकमपि स्वामिना दत्ता । एवं कलहायमानौ साधूशय्यातरसमीपं गतौ स वदति यूयमनापृच्छया शून्यां वसतिं कृत्वा गता मया ज्ञातं यथा यूयं गता येन शून्या कृता वसतिर्दृश्यते । ततो मया बटुकानां प्रदत्ता तस्मात्परस्परं सांमत्येनैकत्र तिष्ठत, न पुनरहमात्मानमलीकं करोमि । तत्र यदिपरस्परं सांमत्येन तिष्ठन्ति ततः पठतां प्रतिलेखनांच कुर्वतां संयतभाषाश्च श्रुत्वा ताभिरुपहासं कुर्वन्ति, [क्रियते । ततः कलहभावतोऽधिकरणदोषः । अथवा शय्यातरःसंयतानांभद्रक भद्रक इतितान् बटुकान्निष्काशवेत्ततः संवतप्रयोगवशतोऽनेन दुष्टेन वयंनिष्काशिता इतिशय्यातरस्यसंवतानांचविषयस्तेनप्रयोगतोऽग्निप्रक्षेपादिनावायमुपद्रवंकुर्वन्ति । तनिष्पन्नप्रायश्चित्तं तो श्रमणौ प्राप्नुतः । चारणेति एवं चारणेऽपि दोषा वक्तव्याः । नवरमधिकतरा. यतस्ते संयतान्प्रपञ्च्य याचित्वा वा यत्तद्गृह्णन्ति । ततस्तैः सहएकत्रसर्वथा नवस्तव्यमेते एव दोषा भटेऽपि यतस्तेपि बटुका इव प्रद्विष्टाः सन्तः शय्यातरस्य संयतानां वा स्तेनप्रयोगतोऽग्निप्रक्षेपादिनावाप्रभूतमुपद्रवंकुर्वन्ति, ।। मरणंतिरिक्खमनुयाणमितिशून्यांवसतिमभिसमीक्ष्यगवादिस्तिर्यङ अनाथमनुष्यो वा प्रविश्य म्रियते तं यदि ग्रहस्थैरसंयतेः परिठापयन्ति ततः षट् जीवनिकाय विराधना यदिस्वयंत्यजन्तिततःप्रवचनस्योड्डाहः कोऽप्येवमाशङ्कयेतएतैरवायं मारितोलोकेऽपिस्वयं तत्यजने महतीग अशुचयएतेइति । अथैतद्दोषभयानस्वयं त्यजन्तिनापिगृहस्थैस्त्याजयन्तिततोरुधिरगन्धेन तयोः श्रमणयो शाऑस्युपजायन्ते, अथास्वाध्यायिकमितिकृत्वासूत्रपौरुषींनकुरुतस्ततोमासलघु अर्थ पौरुषीं न कुरुतोमासगुरु, सूत्र पौरुषीमकुर्वतोः सूत्रंचैनश्यति । ततश्चतुर्लघु ।
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ३६, [भा. १००८ ]
३१५
अथ पौरुषीमकुर्वतोरर्थनाशे चतुर्गुरु, अवर्णश्च लोके समुच्छलति । यथैते पिशाचमूर्तयः श्मशानेप्रियाः श्मशाने तिष्ठन्तीति । अदिसत्ति आदेशा नाम प्राघूर्णकास्ते भिक्षागतयोः श्रमणयोः समागताः शय्यातरेण च शून्यां वसतिमुपलभ्य गतौ श्रमणाविति विचिन्त्य सा वसतिस्तेषां दत्ता । ततो यथा बटुकचारणभटेषु दोषा उक्तास्तथात्रापि द्रष्टव्याः । वालत्तिव्यालो नाम सर्पः स शुन्यं दृष्ट्रा वसतौ प्रविशेत् ततो यद्यागतौ तो श्रमणी निष्काशयतस्ततो हरितकायमध्येन तस्य गच्छतोऽधिकरणदोषः अन्यस्मिन् गृहे प्रविष्टस्तस्मान् मानुषाणिदृशेत्स वा तैर्मार्येत । अथैतद्दोषाभयान्ननिष्काशयतस्ततस्तेन भक्ष्यते । आत्मविराधना निकायणेत्ति शुन्यां वसतिं दृष्ट्रा तिरश्ची अनाथमानुषी वा समागत्य प्रसूते । तत्र यदि तिरची शुनी प्रसूतिका नवप्रसूता निष्काश्यते निष्काशनेन निराश्रया क्रियते तदा सद्यो जातपिल्लकमरणंशुनीभक्षणमात्मविराधनाच । अथवा मानुषी प्रसूता तत इयमेतयोरेवेति प्रवचनोड्डाही निष्काशनेऽधिकरणंलोको ब्रूयान्निरनुकम्पा अभी चेडरूपं वा म्रियते । अथवा सा प्रसूता चेडरूपं त्यक्त्वा व्रजेत्तत्र तस्योज्झने निरनुकम्पा इति गर्हानुष्टम्भे उड्डाह एते शून्यवसतिकरणे दोषाः ।। सम्प्रति ग्लानस्य एकाकिनो मोचने मरणे च दोषानाह[ भा. १००९]
गेलन्न सुणकरणे खद्वाइयणे गिलाण अनुकंपा । साणातिनयन दुगंच्छा तस्सगुयंभि कालगए ।।
बृ- ग्लानार्थमात्मार्थं वा निर्गमे ग्लानः शून्यो भवेत् । तस्य च ग्लानस्य शून्यस्य करणे पिपासा तदनुबुभुक्षा वा यद्यति पिपासितो बुभुक्षितश्च महता शब्देन व्याहरेत् । व्याहारश्रवणाच्च गृहस्था आगच्छेयुस्ते च गृहस्थाः समागता यद्याचते ग्लानः पथ्यमपथ्यं वा तत्सर्वमनुकम्पया ददाति । तत्र पथ्यस्यापथ्यस्य वा खद्धस्य प्रचुरस्य अइयणे इति अदने भक्षणे वमनं भूयात्स च न किमपि कर्तुं समर्थो ग्लानत्वादिति वमनेन मुखहृदयादिकं सर्वखरण्टयेत् । तंच तथा वमन्तंदृष्ट्रा श्वानः समागत्य तं वम्यमानं भक्षयंति । भक्षयन्तश्च मुखं हृदयादिकं च लिहन्ति । एवं शुनामतियणेत्ति अदने भक्षणे लोके निन्दा जुगुप्सा समुपजायते । यथा-धिगेतेषां धर्मरूपो वा यदित्थमिहलोकेऽपि फलमनुभवन्ति ते इति गतं ग्लानद्वारम् । । सम्प्रतिमरणद्वारभाह तस्सठे त्यादि तस्य ग्लानस्यार्थं यद्वैद्यौषधादि समानयनप्रयोजनाय ग्रामान्तरादौ गते यदि स ग्लानः कालगतो भवेत् तदा अमी दोषास्ताने वाह
[भा. १०१०]
गिहिंगोणमल्लाराउल निवेवणापान कड्डूणुड्डाहे
छक्कायाणविराधन ज्झामिय मुक्के यदा बन्ने ।
वृ- यदिस ग्लानो मृतः सद्गृहस्थै निष्काश्येत यदि वा बलीवदैर्निष्काश्यते अथवा मल्लैः निष्काश्यते यदि वा केनापि राजकुले निवेदना क्रियते यथा एको व्रती अनाथो मृत इति ततो राज्ञा स निष्काश्येत । यदि वा केचित् पाणानां चाण्डालानां मूल्यं दत्वा तै निष्काशयेयुरित्थं तस्य ग्लानस्य कर्षणे निष्काशने प्रवचनस्य उड्डाहो मालिन्यं तथा गृहस्थादयोऽयतनया गच्छन्ति ततस्तै नीयमानेषन्नां जीवनिकायानां विराधना संघट्टन परितापन अपद्रावणरूपा तथा तथायत्रतस्याग्निसंस्कारः कर्तव्यः । तत्र स्थण्डिलमस्थण्डिलं वेति [न] परिभावयन्ति । ततस्तस्मिन्नस्थण्डिले ध्यामिते [दग्धे ]ऽग्निना षट्जीवनीकायविराधना । अथ नाग्निसंस्कारं कुर्वन्ति किन्त्वेवमेव मुञ्चति तथाप्य स्थण्डिले मुक्ते षट्जीवनिकायविराधना । अन्यच्च यदि तस्य ग्लानस्य शरीरं क्वचित् प्रदेशेषु व्यापन्नं कुथितं भवेत् ततस्तस्मिन् व्यापन्ने अयतनया नीयमाने द्वीन्द्रियविराधना अत्रैव च प्रायश्चित्तविधिमाह
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१.२/३६ [भा.१०११] गोणनिवेसणे सुय गुरुगा सेसेसुचटलहुहुंति ।
उड्डाहुत्तिय काउंनिववजेसुंभवेलहुगो ।। वृ-यदिगृहस्थावलीवर्दाभ्यांनिष्काशितवन्तो थदिवाराजानिष्काशितवान् श्वानोवाग्लानावस्थायां वमने मुखहृदयादिकं लिहन्ति तदा एतेषु स्थानेषु प्रायश्चित्तं प्रत्येकं चत्वारो गुरुका मासा । शेषेषु च सर्वेष्वपिस्थानेषुप्रत्येकं चत्वारोलघुमासाभवन्ति । अथवा राज्ञा निष्काशने चत्वारो गुरुकाः शेषेषुच सर्वेष्वपिस्थानेषु उड्डाहः संवृत्त इति चत्वारो लघुकाः यथाऽयतनया निष्काशने पन्नां जीवनिकायानां संघट्टनपरितापनाऽयद्रावणरूपां विराधनां यच्चास्थण्डिले मोचनं अग्निसंस्कारकरणं वा यावत्कुथिते नीयमाने द्वीन्द्रियविराधना तन्निमित्तं च प्रायश्चित्तमिति । [भा.१०१२] बितिय मिच्छादिठीकतो धम्मोतवोवएसितु ।
___ इहलोए फलमेयं परलोएमंगुलतरागं ।। वृ-ब्रुवते मिथ्यादृष्टयः कुतो धर्मस्तपो वा एतेषां नैव कुतश्चिदपीति भावः । तथाहि इहलोके तावत्फलमेतत् । यदित्थं निष्काशनं परलोके एतस्मादपिफलात्फलंमङ्गलतरमशुभतरमिति, तथा[भा.१०१३] जइएरिसाणिपावेति दिक्खिया किंखुअम्हदिक्खाए ।
पव्वज्जाभिमुहाणंपुनरावत्तिभवे दुविहा ।। वृ- यदि दीक्षिता अपि ईदृशानि विडम्बनानि प्राप्नुवन्तिततः किमस्माकं खु-निश्चितंदीक्षया नैव तया किञ्चित्प्रयोजनमितिभावः, एवं प्रव्रज्याभिमुखानांपुनरावृत्तिः पुनः पश्चाद्वलनंद्विविधाद्रव्यतो भावतश्च भवेत् ।।गतंमरणद्वारमधुनाशल्यद्वारमाह[भा.१०१४] बालेन विपरद्धे सल्लो वाधातोमरणभीयस्स ।
एवं दुग्गतिभीए वाघातोसल्लमोक्खट्टा ।। वृ- एगो पुरिसो नगरं पत्थितो अन्नहिं वारितो मागच्छं पंथे सप्पो चिठति, सो धाविऊणं खाति, । सोभणति अहंनस्सीहामि न मे सो सप्पा अम्माहिती । ततो सोचलितो पंथे वच्चतो सप्येण दिठो । ततो पहावितो सप्पो, सो सिग्धयरं नासेउं पवत्तो । तस्स तहा नस्संतस्य पाए कंटको लगो । तेन वाघाएण सप्पेण समेटंखतितोमतोय, ततो यथा तस्य व्यालेन दुष्टेन सर्पण प्रारब्धजीवितविप्रयोगाव प्रकर्पण खादितुमारब्धस्य मरणभीतत्वादेनशीघ्रपलायमानस्यशल्यव्याघाततो व्याहन्यतेगमनमनेनेतिव्याघातो गमनव्याधातकरणमभवत् । एवं दुर्गतिभीते षष्टीसप्तभ्योरथ प्रत्यभेदातदुर्गतिभीतस्य मोक्षार्थं व्रजतः शल्यमपराधलक्षणं मोक्षगमनव्याघातकारिजातम् ततः किमित्याह[भा.१०१५] मरिउंससल्लमरणंसंसाराडवि महाकडिल्लंमि ।
सुचिरंभमंतिजीवा अनोरपारंभिओइन्ना ।। वृ-उक्तप्रकारणसशल्यं मरणं यथा भवतिएवंमृत्वासंसाराटवी महागहने अनर्वापारे अवतीर्णा जीवाः सुचिरमनन्तमपिकालं यावत्भ्रमन्ति अत्रोपसंहारमाह[भा.१०१६] जम्हा एतेदोसा तम्हा दोण्हंन कप्पति विहारो ।
एवं सुत्तं विफले इह सफलं निरस्थती अत्थो ।। वृ-यस्माद्वयोः विहारेएते अनन्तरोदिता दोषास्तस्मान्नकल्पतेद्वयोर्विहारः अत्रपर आह-नन्वेतत् सूत्रमफलं द्वयोर्विहार स्वेवासंभवात् । अथ सफलं तर्हि द्वयोर्विहार: सूत्रेणानुज्ञात इति योऽयमर्थतः
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१७
उद्देशकः २, मूलं:३६, [भा. १०१६] प्रतिषिद्धो भवद्भिर्विहारः सोऽर्थो निरर्थकः । सूत्रेणाबाधितत्वात् ।आचार्य आह[भा.१०१७] माक्य सुत्तनिरत्थं न निरस्थगवाइणो जतोथरा ।
कारणियं पुनसुत्तंइमेयतेकारणा होति ।। वृ-मा वद मा ब्रूहि त्वं चोदक यंत्सूत्रं निर्थकं यतः स्थविरा भगवन्तो निरर्थक वादिनो न भवन्ति तेषां श्रुतकेवलित्वात् । यद्येवमर्थतः प्रतिबिद्धोद्वयोर्विहारोऽथ चसूत्रे प्रतिपादितइति कथमतआह . सूत्रपुनः कारणेषुभवंकारणैर्निवृत्तं वा कारणिकं कारणान्यधिकृत्य प्रवृत्तमितिभावः । ।
तानि च कारणान्यमूनि वक्ष्यमाणलक्षणानि तान्येवाह[भा.१०१८] असिव ओमोयरिएराया संदेसणेजयंतावा।
अज्जाणगुरुनियोगा पव्वज्जा नातिवग्गदुगे[वे] || वृ-अशिवं क्षुद्रदेवता कृतउपद्रवः । तस्मिन् द्वयोर्विहारः, । तथा अवमौदर्यदुर्भित्तं तस्मिन् अथवा राजा प्रद्विष्टो भवेत्ततोद्वयोर्विहारः, संदेसणत्ति आचार्यप्रेषणेन द्वौ विहरेयातां जयंतावाइतियतमाना नामज्ञाननिमित्तंदर्शननिमित्तंवा प्रयत्नवन्तः । इयमत्रभावना-विषमशास्त्राणिसम्प्रतिकालगहितानि च यदि नाभ्यस्तानि क्रियन्ते ततो । विस्मृतिमुपयान्ति । गच्छे च सवालवृद्धाकुले भिक्षाचर्यादिना व्याधातस्ततआचार्यानापृच्छयतैर्विसृष्टोद्वावन्यत्रगच्छेयातां, |एवं दर्शनप्रभावकशास्त्रनिमित्तमपि द्वयोर्विहारो भावनीयः, । आचार्याणां वा एकस्मात्क्षेत्रादन्यस्मिन् क्षेत्रे नयने सङ्घाटस्य गुरुनियोगात् द्वयोर्विहारोभवेत् । यदिवा प्रव्रज्याभिमुखः कोऽपिसञ्जातस्ततस्तस्य स्थिरीकरणा) सङ्घाटकप्रेषणं यदिवा ज्ञातिवर्गः स्वजनवर्गः कस्यापिसाधोर्वन्दापनीयो जातः ततस्तद्वन्दनार्थंच द्वौ विहारेयातमिति
तत्र यतनामाह[भा.१०१९] समयं भिक्खाहणं निखमणपवेसणं अनुन्नवणं ।
एक्को कहमावन्नोएकोवकहनआवणो ।। वृ- यो नाम प्रागुक्तकारणवशात् विहतौ तौ द्वावपि समकं युगवत् भिक्षाग्रहणं कुरुतः, समकं भिक्षानिमित्तं हिण्डते इत्यर्थः । एवं सभकमेव शेषप्रयोजननिमित्तमपि निष्क्रामतो व्रजतः समकमेव च प्रविशतः गत्वा प्रत्यागच्छतः तथा समकर्मवानुज्ञापनं कुरुतः । किमुक्तं भवति? समकमेव नषेधिक्यादिकंशय्यातरादिकमनुज्ञापयतःततएकाकिनःसतोये प्रागुक्तादोपास्तेप्रायोन सम्भवन्ति । पर आह-यद्येवंसमकभिक्षाग्रहणादिकरणं कथमेकः प्रायश्चित्तस्थानमापन्नएको वाकथं नापन्न इति
सूरिराह[भा.१०२०] एगस्स खमणभाणस्सधोवणंव हिय इंदियत्थेहि ।
एएहिं कारणेहिं आवन्नोवाअणावन्ने ।। - एकस्य क्षपणमभक्तार्थोऽभवत; एकेन तु क्षपणं न कृतम् । तत्र यदि क्षपणकारी शक्नोति ततो द्वावपि समकं भिक्षानिमित्तं हिण्डेते । अथ क्षपणकृत् न शक्नोति तत एको भिक्षार्थं गच्छति । एकस्तूपाश्रय एव तिष्ठति । एवंद्वयोरप्येकाकित्वसंभव तथाभाणस्सधोवणंतिअथधावनार्थमुपाश्रयात् बहिर्विनिर्गत एकस्तूपाश्रयस्यैवांतस्तिष्ठिति । एवमेकाकिनौ जातौ ततो यो भिक्षागतो यो वा भाजनप्रक्षालनार्थं बहिर्विनिर्गतो योवावसताववतिष्ठतेस इन्द्रियार्थैरूपरसादिभिरिटानिष्टेः समापतितं राग द्वेषं वा प्रयाति रागद्वेषगमनाच्च प्रायश्चित्तस्थानमापद्यते । तत एवमनन्तरोदितैः कारणैरेकः
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/३६ प्रायश्चित्तस्थानमापन्नोभवत्येकस्त्वनापन्नइति ।अथवायद्यपिनाम भिक्षाग्रहणादिनिमित्तंसमकंहिण्डेते यथाप्येक आपद्यतेप्रायश्चित्तस्थानमपरो नैव । तथा चाह[भा.१०२१] तुल्ले व इंदियत्थे एगो सज्जइ विरज्जई एगो !
अज्झत्थं तुपमाणंनइंदिवत्था जिनाबेति ।। वृ-तुल्येऽपिसमानेऽपिइन्द्रियविषये रूपादौ रागहेतावेकोरज्यतेरागमुपाच्छति, द्वितीयो विरज्यते विषयपरिणामस्य च दारुणतां भावयन् विरक्ती भवति, । तस्मात्प्रायश्चित्तापत्त्यनापत्तिविषये अध्यात्मनान्तरपरिणामः सप्रमाणं न इन्द्रियार्था इति जिना भगवन्तः सर्वज्ञा ब्रूवते । ततः समकहिण्डनेऽप्येको घटतेप्रायश्चित्तमापन्नोऽपरोनेति इतश्चविषयान प्रमाणंयत आह[भा.१०२२] मनसा उवेतिविसएमनसाविय सान्नियत्तिएतेसु ।
इय विहुअन्झत्थसमो बंधो विसया न उपमाणं ।। -इह विषयोपलब्धिव्यतिरेकेणापिमनसा अन्तःकरणेनविषयान् रूपादीन् उपैति अध्यवसतीति भावः, । मनसैव च तेभ्यो विषयेभ्यः सन्निवर्तते विरज्यते इत्यर्थः । इत्यपि एवमपि हु निश्चितमध्यात्मसमोऽध्यात्मानुरूपः परिणामानुसारी इत्यर्थः बन्धः कर्मबन्धः तस्मान्न विषयाः प्रमाणं तेषु सत्स्वपि केषाञ्चिद्रागद्वेषासंभवात् । तदभावेऽपिच केषांचिन्मनसातत्संभवादिति । [भा.१०२३] एवं खलुआवने तक्खणआलोयणा उगीयंमि ।
ठवणिज्जंठवतित्तायावडियं करेबितिओ ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेणखलु निश्चितमेकस्मिन् प्रायश्चित्तस्थानमापन्ने तेन तत्क्षणमेव तत्कालमेव गीते गीतार्थस्य पुरत आलोचना दातव्या । तत्र यदि द्वावपि गीतार्थी विहरतस्ततः स्थापनीयम् प्रागुक्तस्यरूपंस्थापयित्वा यः प्रायश्चित्तस्थानमापन्नः सपरिहारतपः प्रतिपद्यते । द्वितीयः कल्पस्थितो भवति स एव चानुपारिहारिक इति तस्य वैयावृत्यंकरोति ।
मू. (३७) दोसाहम्मियाएगतो विहरति, दोवितेअन्नयरंअकिच्चट्टाणंपडिसेवित्ताआलोएज्जा, एकं तत्थ कप्पागंठावइताएगेणिव्विसेज्जा, अहपंच्छासेविनिविसेज्जा।
वृ-द्वौ साधर्मिकावेकत एकत्र स्थाने विहरतस्तौ च द्वावप्यन्यतरदकृत्यं स्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेतातां तत्र यदि द्वावपि गीतार्थी ततस्तत्र तयोर्द्धयोर्मध्ये एकं कल्पस्थितं स्थापयित्वा एको निर्विशेत् परिहारतपःप्रतिपद्यतेयश्चकल्पस्थितःसएव चानुपरिहारिकोभवत्यन्यस्याभावात्ततःसतस्य वैयावृत्यं करोति अथ परिहारतपः समाप्त्यनन्तर.स कल्पस्थितः पश्चानिर्चिशेत् परिहारतपः प्रतिपद्येत इतरस्तु कृतपरिहारतपःकर्माकल्पस्थितोऽनुपारिहारिकश्चभवति । एष सूत्रार्थः एनमेवसूत्रार्थभाष्यकृत सविशेषमाह[भा.१०२४] बितिएनिविसएगो निव्विठेतेन निविसे इयरो,
• एगंतरं मियगीतेदोसुयसगनेयरेसोही । वृ- द्वितीये सूत्रे द्वयोरपि गीतार्थयोरन्यतरत् अकृत्यस्थानमापनयोरेको निर्विशति परिहारतपः प्रतिपद्यते, द्वितीयः कल्पस्थितोऽनुपारिहारिकश्चभवतीतिवाक्यशेषस्ततस्तेन निर्विशिष्टे परिहारतपसि कृतेइतरोद्वितीयो निर्विशतिकृतपरिहारतपःकर्मानुतस्यकल्पस्थितो अनुपारिहारिकश्चोपजायते । यदि पुनरेकतरो अर्गातोऽगीतार्थो भवति ततः शोधिं शुद्धतपः प्रायश्चित्तदानं, । अथ द्वयोरप्यगीतार्थयोः
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ३७, [भा. १०२४]
३१९ सतोः प्रायश्चित्तस्थापनापत्तौ स्वगणे इतरस्मिन् परगणेवा गीतार्थानां मिलित्वा ताभ्यांशोधिशुद्धतपः प्रतिपद्यते अगीतार्थत्वेन परिहास्तपो योग्यताया अभावात् ।।
मू.(३८) बहवेसाहम्मियाएगतो विहरतिएगेतत्थ अन्नयरंअकिच्चट्ठाणंपडिसंवित्ताआलाएज्जा, तत्थठवणिजंच ठवित्ता करणिज्जंवेयावडियं ।।
वृ- बहवःसाधर्मिका एकतः एकत्र स्थाने विहरन्ति । तत्रतेषांमध्ये एकोगीतार्थोऽन्यतरदकृत्यस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् । आलोचनानन्तरं परिहारतपोदाने स्थापनीयं प्रागुक्तस्वरूपं स्थापयित्वा अनुपारिहारिकेण तस्यकरणीयं वैयावृत्यमित्येष सूत्रार्थः ।एनमेव भाष्यकृत्सविशेषमाह[भा.१०२५] एमेव तइयसुत्ते जइएगो बहुगमञ्झे आवजे ।
आलोयणगीयत्थेसुद्धे परिहार जहपुब्बिं ।। वृ- एवमेव अनेनैव प्रागुक्तेन प्रकारेण यद्येको बहुषुमध्ये अवतिष्ठमानः प्रायश्चित्तस्थानमापद्ये । ततस्तेन तत्क्षणंगीतार्थे गीतार्थस्य पुरत आलोचना दातव्या । तत्र यदि सोऽगीतार्थो भवति तदा शुद्धं तपस्तस्मै दातव्यम् । अथ गीतार्थस्ततः परिहारतपस्तच्च यथा स्थापनीयं स्थापना पुरस्सरं पूर्वमुक्तं तथात्रापि वक्तव्यमियमत्र भावना-ते बहवे साधर्मिका गीतार्था वा भवेयुः । गीतार्थमिश्रा वा । तत्र गीतार्थमिश्रेषुजधन्येनैको गीतार्थोभवेत् उत्कर्षतोद्विवादिकास्तत्रयदिसवेंगीतार्थायदिवाद्वित्रादिका गीतार्थाः प्राप्यन्ते तदा एकः कल्पस्थितः क्रियते । एकोऽनुपारिहारिकः । अथ सर्वे आचार्याव्यतिरेकेणागीतास्तितः शुद्धतपोदेयम् । अथाचार्य एव प्रायश्चितस्थानामापनस्ततः सोऽन्यत्रगच्छे गत्यापरिहारतपः प्रतिपद्यते । अथसमस्ता अप्याचार्य प्रभृतयोऽगीतार्थास्ततोऽन्यत्र गच्छान्तरेतेसर्वे गत्वा यः प्रायश्चित्तमापन्नः सशुद्धं तपः प्रतिपद्यते ।
मू. (३९) बहवेसाहम्मियाएगओविहरति, सव्वेवितेअन्नयरं अकिञ्चट्ठाणंपडिसेवित्ता आलोएज्जा एगंतत्थ कप्पगंठवइता अवसेसा णिव्विसिज्जा अहपच्छा सेवि निव्विसेज्जा ।
वृ-अथास्य सूत्रस्य कः संबंधः? उच्यते[भा.१०२६] सरिसम्मि असरिसेसुव अवराहपएसुजइगेलन्ने ।
बय कयम्मिवि दोसित्ति होइ सुत्तस्ससंबंधो। वृ- सदृशमपराधपदनामयथासर्वैरपिप्राणतिपातःकृत इति, असदृशान्यपराधपदानि मूलगुणानां प्राणातिपातनिवृत्यादीनां मध्ये किमपि केनाप्यपराद्धं तत्र यदि गणः सदृशेऽपराधे यदि वा असहशेष्वपराधेषु लगेत् तथापि यथा लोके शतमदंड्यं सहस्त्रमवध्यं तथात्रापि प्रतिपत्तिाऽभूतू । किन्तुबहुकैरपिकृतेऽपराधेदोषः ।किमुक्तं भवतिबहवोऽप्यपराधकारिणोनियमतःप्रायश्चित्तमापद्यन्ते इत्यस्यार्थस्य ख्यापनार्थमिदं सूत्रमित्येष सूत्रस्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या । बहवः साधर्मिका एकतो विहरन्ति ते च तथा विहरन्तः सर्वेऽप्यन्यतरत् अकृत्यस्थानं प्रतिसेव्यालोचयेयुरालोच्यच एकं तत्र कल्पस्थितं कृत्वा अवशेषाः सर्वेऽपि निर्विशन्ति परिहारतपः प्रतिपद्यन्ते इत्यर्थः, ततस्तेषां परिहारतपः समाप्त्यनन्तरंपश्चात्सकल्पस्थितो निर्विशेत्स परिहारतपः प्रतिपद्यतेति भायः । तस्यैकोऽनुपारिहारिको दीयते, एष सूत्रसंक्षेपार्थः । व्यासार्थं तुभाष्यकृदाह[भा.१०२७] सव्वे वागीयत्था मीसा वजहन्नएगो गीयत्थो ।
परिहारिय आलवणा इय भत्तं देन्ताय गेण्हंता ।।
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१-२/३९ [भा.१०२८] लहुगुरुगा सुद्ध तवाणंच हाईपन्नवणा ।
अह होति अगीवत्था अन्नगणे सोहणंकुज्जा ।। वृ- ते बहवः साधर्मिकाः कदाचित् सर्वेऽपि गीतार्था भवेयुः कदाचिद्गीतार्थमिश्राः तत्र यदि जघन्येनैको गीतार्थः । तत्राचार्यो गीतार्थः, शंषाः सर्वे अगीतार्था इति यः एको गीतार्थः प्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्तस्य एवाचार्यः कल्पस्थितः स एव चानुपारिहरिकः यदि पुनर्बहवो गीतार्थाः प्राप्यन्त, यदि वा सर्वे गीतार्थाः, तत एकं कल्पस्थितं कृत्वा बहवः पारिहारिका भवति, तेषां च पारिहारिकाणामनुपारिहारिका भवंति, तेषां च पारिहारिकाणामनुपारिहारिकाः कर्त्तव्याः पारिहारिकैश्च परिहार तपसिव्यूढेनुपारिहारिकाः परिहास्तपःप्रतिद्यन्ते कृतपरिहारतपः कर्माणस्तु तेषामनुपारिहारिका भवन्ति । कल्पस्थितोऽपि परिहारतपो वहति, तस्याप्यनुपारिहारिक एको दातव्यः, । यटि पुनराचार्यः परिहारतपी योग्यं प्रायश्चित्तस्थानमापन्नो भवति । शेषास्तु सर्वेऽप्यगीतार्थास्ततः सोऽन्यगणं गत्वा परिहारतपः प्रतिपद्यते, । परिहारिकस्य यदि शेषाः साधव आलापनादिकं कुर्वन्ति आदिशब्दासूत्रवाचनादिपरिग्रहः ततस्तेषां प्रायश्चित्तं लघवः; । अथ भक्तं ददति तदा चत्वारो गुरवः । तथा पारिहारिकादभक्तं गृह्णान्तितदाचत्वारोलघवः; यदिपारिहारिक एवालापनादिकंकरोतिभक्तंवा ददाति गृह्णातिवातदासर्वत्र प्रत्येकं चत्वारी गुरवः । ये पुनरगीतास्तेिभ्यः शुद्धतपोदातव्यमगीतार्थतया तेषां परिहारतपो योग्यत्वाभावात् अथ कीदृशाः परिहारतपोऽर्हाः कीदृशाश्च शुद्धतपो योग्या इति शिष्यप्रश्नावकाशमाशय शुद्धतपोयोग्यानांच शब्दात्परिहारतपोयोग्यानांचप्रज्ञापनाप्ररूपणा कर्तव्या । अत्रापितत्प्ररूपणायाः स्थानत्वात्साचप्रागेवकृतेतिनभूयः क्रियते ।अथसर्वेऽप्यगीतार्था भवेयुस्ततस्ते अन्यस्मिन् गणे गत्वाशोधनं कुर्युरालोचनांदत्वाशुद्धतपः प्रतिपद्येरनितिभावः
मू.(४०) परिहारकप्पट्टिते भिक्खूगिलायमाणे अन्नया अकिञ्चट्ठाणंपडिसेवित्ताआलोएज्जा, सेय संथरेज्जा ठवणिज्जं ठवइत्ता करणिज्जं वेयावडियं । सेव नो संथरेज्जा अनुपारिहारिनं करणिज्ज वयावडियं, संबसंतेबले अनुपारिहारिणं कीरमाणं वंद्यावडियं साइजज्जा, संयकसिणे तत्थैव आरुहेवव्वेसिचा।
वृ- परिहारकप्पठिए भिक्खूगिलायमाणे' इत्यादि सूत्र परिहारकल्पस्थितो भिक्षुग्लायन ग्लानिमुपागच्छन् । अन्यतरदकृत्यस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् । सच तेनाकृत्य प्रतिसेवनेन संस्तरेत परिहारतपोवहनेसमर्थीभवेत्ततः स्थापनीयंस्थापयित्वा अनुपारिहारिकस्तस्यस्थापयितव्यस्तेन तस्य करणीयंवैयावृत्त्यमिति सेवनसंथरेजा' इत्यादि सोऽधिकृतः पारिहारिको ग्लानयनकृत्यप्रतिसेवनेनापि संस्तारयेत् । न परिहारतपो योग्यमनुष्टानं विद्यातुमलं स्ततः तस्यानुपारिहारिकेण वैवावृत्वकरणीयं च थाकरणीयं तथा भाष्यकृद्दर्शयिष्यति । यदि पुनः सत्यपि बलेऽनुपारिहारिकेण क्रियमाणं वैयावृत्यं साइजेजति स्वादयेत् अनुमन्येत, तदपि प्रायश्चित्तं कृत्स्नं अत्रैव उह्यमाने परिहारतपसि अनुग्रहकृत्स्नेनारोपयितव्यं स्यादिति सूत्रसंक्षेपार्थः ।व्यासार्थतुभाष्यकृत्प्रतिपादयति[भा.१०२९] परिहारयाहिगारं अनुवंत्तंते अयंविसेसो उ ।
आवन्नदान संथरमसंथरे चव नाणत्तं ।। वृ-पारिहारिकेप्रकृतेऽनुवर्तमान अयं वक्ष्यमाणलक्षणोविशेषः पारिहारिकविधिगतआभ्यांसूत्राभ्यां अभिधीयते । को विशेषइत्यतआह-आवन्नदाणसंथरत्ति परिहारतपःप्रायश्चित्तमापन्नस्य परिहारतपोदाने
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः २, मूलं : ४०. [भा. १०२९]
३२१ कृते सति तद्वहतो ग्लानिमुपगतस्य अन्यतरदकृत्यस्थानं प्रतिसेव्यते न संस्तरतः प्रथमसूत्रेणविधिरभिधीयते । द्वितीयसूत्रेणपुनस्तेनाप्यसंस्तरत इति सूत्रद्धवस्य परस्परं पूर्वानन्तरसूत्राच्च नानात्वं विशेष इति अत्रपर आह[भा.१०३०] उभयबले परियागंसुत्तत्थाभिग्गहेयवणेता।
नहुजुज्जइवोत्तुंजेजंतदवथोवि आवज्जे ।। वृ-ननुतस्यपारिहारिकस्यपूर्वमुभयं धृतिसंहननरूपंबलंवर्णितंपर्यायश्चगृहियतिपर्यायरूपउभयतो वर्णितः सूत्रार्थावपि तस्य यावत्प्रमाणौ भवतस्तावत् प्रमाणौ वर्णितावभिग्रहा अपि च तस्य क्षेत्रादिविषयाः पूर्वमभ्यस्ता व्यावर्णितास्ततउभयबलमुभयंपर्यायं सूत्राविभिग्रहांश्चवर्णयित्वानहु नैव युष्माकं युज्यते वक्तुं जे इति पादपूरणे यत्तदवस्थोपिपरिहारतपः प्रतिपन्नोऽप्यापद्यते प्रायश्चित्तस्थानमितिउभयबलयुक्तस्यभूयः प्रायश्चित्तस्थापनापत्तिसम्भवाभावादत्र सूरिराह[भा.१०३१] दोहि वि गिलायमाणेपडिसेवंतेमएणदिलंतो।
आलोयणा अफरिसे जोहे वसहे य दिटंते ।। वृ- द्वाभ्यामाद्याभ्यांपरीपहाभ्यांक्षुत्पिपासालक्षणाभ्यांग्लायन्ग्लानिमुपगच्छन्गुरुलाधवचिन्तया अनेषणादिकमपि प्रतिसेवेत तस्मिंश्च तथा प्रतिसेवमाने दृष्टान्तो मृगेण वेदितव्यः । स च तथा प्रतिसेव्यालोचयेत् । आलोचनायां च तेन दीयमानायां अपरुषं भाषणीयं । यदि पुनः पुरुषं भाषन्ते प्रायश्चित्तं चत्वारोगुरुकामासाआज्ञा अनवस्था मिथ्यात्वविराधनाश्चदोषाः । अत्रार्थेयोधान् दृष्टान्ती कुर्याद्यदिवावृषभेण दृष्टान्तः कर्तव्य इति । तत्रमृगदृष्टान्तोऽयम्- एगोमिगो गिम्हकाले संपत्ते तन्हाए अभिभूतो पाणियत्थाणंगतो पासति । कोदंडकंधरियहत्थं वाहं ततो मिगो इमंचिंतेइ ।जइन पियामि तो खिप्पं मरिहामि, पीतेसुहेण मरिहा[ज्जा]मि अवि य पीए कयाइ वलियत्तणगुणेण पलाइजांवि एवं चिंतिऊणंसोअन्नेणउगासेणंखिप्पंपानियंपाउंलगो |जावसोवाहतंउगासंपावतितावकइविपोटे [घोट्टे] करित्तापलातो।एवं सोविपारिहारितोचिंतेइ 'जइनपडिसेवामितोमरामि; अबूढे चपायच्छित्ते
अन्नमवि कम्मनिज्जरणंन काहामिपडिसेविएपुन पच्छित्तंच अबूढं च वहिस्सामि अन्नंचकम्मनिज्जरणं चिरंजीवंतो करिस्सामि ।लवसत्तमदेवदिटतेनं कयाइ सिजेहामि विज्जुतवेयंजतो भणियं[भा.१०३२] अपेणबहुमे सेज्जा एवं पंडियलक्खणं ।
सव्वासुपडिसेवासु एयं अठावयं विद् ।। वृ.अत्रोत्तरार्धाक्षरगमनिका-सर्वासु प्रतिसेवनासु एतदनन्तरोदितमल्पेन बह्वेषणामर्थपदं सार्थकमपवादपं विदुर्जानन्तिपूर्वमहर्षयः एनमेव मृगदृष्टान्तंभावयति[भा.१०३३] गिम्हे समोक्खिएसुदटुंबाहम्मतो जलोयारो ।
चिंतेइजहन पाहतोयं तोमे धुवंमरणं ।। [भा.१०३४] पाउंमरिरपिसुहे कयाइविसचिठतो पलाएज्जा ।
इति चिंतेउंपाउंनोल्लेउंतोगतोवाहं ।। वृ-ग्रीष्मे ग्रीष्मकाले स मृगोजलावतारे गतो व्याधं मोक्षितेषु मोक्षितो मोक्तुमिष्ट इषुर्बाणो येन स तथातंदृष्ट्रा चिन्तयति । यदिन पास्यामि तोयंजलंततो मेध्रुवं मरणं, अपिच पानीयं पीत्वामर्तुमपिमे [2][21]
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
व्यवहार -छदसूत्रम्-१-२/४० सुखं तथा कदाचित्पानीयपानेन सचेष्टाकः सन् पलायेवमपि इति चिन्तयित्वा इति पानीयमन्यस्मिन्नवकाशे पीत्वा वेगबलेनव्याधंनुदित्वा प्रेर्यगतोमृगः स्वस्थानमुक्तो मृगदृष्टान्तः ।
सम्प्रतिदार्शन्तिकयोजनामाह[भा.१०३५] मिगसामाणो साहूदगपानसमा अकप्पपडिसेवा !
वाहोवमो यबंधो सेविय पीतंपणोल्लेइ ।। वृ- मृगसमानो मृगसदृशः साधुरुदकपानसमा उदकाभ्यवहारसमा अकल्पप्रतिसेवा, व्याधोपमो व्याधस्थानीयो बन्धः कर्मबन्धः ।तं कर्मबन्धमकल्पंप्रतिसेव्य मृग इव पानीयं पीत्वा व्याध अनुदति प्रेरयति ।। सम्प्रति आलोचनाया अपरुषभाषणे यो योधदृष्टान्त उपन्यस्तः सभाव्यते एगोराया, सो परबलेणं अभिभूतो, तेन जोहसंदिट्ठा जुन्झह । ते जुझंता परबलेन पहारेहिं परिताविया भग्गा । ततो आगया अप्पनिजगस्व स्नो पायमूलं तेन वायासंरहितजिया तुम्भेममवित्तिखाइत्ता किंपहाराणां भीया पडिआगता, ताहेते जोहा परबलमभिभविउमसमत्याइमंचिंतंति ।जुज्झताण आउहपहारेणंभग्गाणं पडिआगयाणवायासरपहाराबंधनमरणादीणिविसेसंतिकीसअप्पानपरिचत्तोत्तिचिंतेऊणंतेहिंजोधेहिं राया बंधिउं परबलरनो दिन्नो । एनमेवार्थमाह[भा.१०३६] परबलपहारचइया वायासरतो इयाय तेपहुणा ।
परपच्चूहासत्ता तस्सेव हवंतिघायाय ।। वृ-योधाः परबलकृतैः प्रहारस्याजिताःसङ्घामाध्यवसायंमोचितास्तःप्रत्यागताःसन्तस्तेस्वकीयेन राज्ञा वाक्शरैस्तोदिताः अतिशयेन पीडिताः परप्रत्यूहाशक्ताः परबलप्रतिक्षेपं कर्तुमसमर्था स्तस्यैवात्मीयस्य राज्ञोव्याघातायभवन्ति । अन्नोरायापरबलेनाभिभूतो तहेव जोहे पेसेइपरबलपहारेहि भग्गेपडिआगतेप्रोत्साहयति कथमित्याह[भा.१०३७] नामेण यगोत्तेणय पसंसया चेवपुवकम्मेहिं ।
भगवन्निया विजोहा जिणंति सत्तुंउदिन्नपि ।। वृ. ते योधाः प्रत्यागताः सन्तः तेन राज्ञा नाम्रा अभिधानेन गोत्रेणान्वयेन तथा पूर्वकर्ममिः पूर्वकृतिरनेकैः संविधानकैः प्रशंसिताः सम्यक्स्तुतास्ततस्यता प्रशंसया उत्कर्षं ग्राहिता सन्तो भग्रव्रणिताः सन्ती भग्नाभग्नव्रणिता राजदण्डादि दर्शनाद्भद्मशब्दस्य पूर्व निपातः । तथा भूता अपि उदीर्णमपि प्रवलमपिशत्रुजयन्ति । उक्ती योधदृष्टान्तः ।सम्प्रति दाान्तिकयोजनामाह[भा.१०३८] इय आउर पडिसेवंतचोदितोअहवतं निकायंतो ।
लिंगारोवनाचागंकरेज्जघायंच कलहंवा ।। वृ- इति एवं योधगतेन प्रकारेणतुरः प्रथम द्वितीयपरीसहनाभिभूतत्वेनाकुलीभूतोऽनेषणादि प्रतिसेवमानःसन्चोदितोऽथवा प्रतिसेवितंनिकाचयन्आलोचयन्चोदितोयथा हेनिधर्मन् किमीदृशं त्वया कृतमित्यादि । स च तथा परुषभाषणेन रोषं ग्राहितः सन्तां प्रति चोदनामसहमानो लिङ्गस्य वा जोहरणमुखवस्रिकारूपस्य आरोपणस्यवा प्रायश्चित्तस्यत्यागंकुर्यात् । यदिवा घातंचोदकस्य कुर्यात्, घातग्रहणमुपलक्षणं, पिट्टणंवा लकुटादिभिर्जीविताद्व्यपरोपणंवा कुर्यात्कलहंवा राटिरूपंविदध्यात् कोपावेशतः सर्वस्याप्यकृत्यसंभवात्; सम्प्रति वृषभदृष्टान्त उच्यते-केदारेसुं सालीवाविता तेयकेयारावित्तीए परिक्खित्ताकया तेसिं एक्कं बारं कयं । अन्नाया तेन बारेण वसभी पविट्ठो, केयारेसु
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :२, मूलं:४०, [भा. १०३८] साली चरइ केयारसाभी आगतो । तं वसभं पविठं पासिऊणतंबार ढिक्कयं ।ततो सस्मादीहितं वसभं परितावेति । ताहे तेनं परिताविएणंइमंकयं । [भा.१०३९] जंपिन चिनतं तेन चमढियं पेल्लियं वसहराए।
केयारेक्कदुवारे पोयालेणंनिरुद्धणं ।। वृ-केदारसक्तेएकस्मिन्द्वारेसतितेनद्वारस्थगनतोनिरुद्धेनपोयालेनसांढवृषभेनयदपरेषुकेदारेषु नचीर्णं तदपिशरादिभिः परिताप्यमानेन इतस्ततः परिभ्रमता चमढियंतिविनाशितपेल्लियं चेतिपातितं शीध्र एष दृष्टान्तोऽपिर्थोपनयः[भा.१०४०] तनुयंमिपि अवराहे कयंमि अनुवाय चोइएणतं ।
सेसचरणं पि मिलियं अपसस्थपसत्थ बिइयंतु ।। वृ-एवं वृषभदृष्टान्तगतेनप्रकारेणस्तोकेऽप्यपराधेकृते अनुपायेन उपायाभावेन यश्चोदितस्तेनानुपायचोदितेनाधिकृतप्रतिसेवनातः शेषं यश्चारित्रमवतिष्ठते तदपि लिङ्गत्यागादिना मलिनं क्रियते । इदमप्रशस्तमुदाहरणम्, द्वितीयंतूदाहरणंप्रशस्तं, तच्चेदम्-अन्नो केयारसामी, वसमंपासिऊणंदुवारस्स एगपासेठिच्चासदं करेति । ततोसोवसभोभीतोतेनदुवारणनिष्फडत्तिनिप्फडतोयलेढुमादीहिं आहतो। एवं तस्स खेत्तमलणादिया पुव्युत्तादोसा नजाया । एवं आयरिएण विसो उववाएणचोएयव्यो जहान रुसति । ततो पुवुत्तो एगो वि दोसो न संभवति । व्याख्यातं प्रथम सूत्रमधुना द्वितीयं व्याचिख्यासुः प्रथमतः सूत्रेण सहसम्बन्धमाह[भा.१०४१] तेनेवसेविएणं असंथरंतो विसंथरोजातो।
बितितो पुन सेवंतो अकप्पियं नेवसंथरंति ।। दृ- अनन्तरसूत्राभिहितोऽसंस्तरन्नपि तेनैव प्रागुक्तेनाकल्पिकेन सेवितेन प्रतिसेवितेन संस्तरो विवक्षिताऽनुष्ठानवहनसमर्थो जातः द्वितीयः पुनरधिकृतसूत्रोक्तो अकल्पिकमपि प्रतिसेवमानो नैवं संस्तरति । नैवाधिकृतानुष्ठानवहन समर्थ उपजायते । ततोऽसंस्तरतो विधि ख्यापनार्थमधिकृत सूत्रारम्भः। [भा.१०४२] एमेव य बीयसुत्तेण नाणतंनवरं असंथरतमि ।
करणंअनुपरिहारीचोयगगोणीएदिठतो ।। दृ- यता प्रामुक्तसूत्रेऽभिहितमुभयबलं परियागमित्यादि एमेव अनेनैव प्रकारेणास्मिन्नप्यधिकृते द्वितीये सूत्रे वक्तव्यं । नवरमत्र नानात्वमिदमसंस्तरति अकल्पिकप्रतिसेवनेनापिसंस्तरणमप्राप्नुवति करणमनुपरिहारिणः यन्न शक्नोति परिहारिकः कर्तुं तद्भणितः सन् करोत्यनुपरिहारिक इति भावः । चोयगगोणीए दिलंतोइति पश्चाद्व्याख्येयम् । सम्प्रति यदनुपरिहारिणा कर्तव्यं तदाह[भा.१०४३] पेहा भिक्खवग्गहणेउटुंतनिवेसणेयधुवणेय |
जंजन तरइकाउं,तंतंसे करेइ बितिओउ ।। वृ-प्रेक्षाया भिक्षाग्रहणे उत्तिष्ठति उत्थानं कर्तुमारभमाणो निवेशनेचानुपरिहारिणः करणं भवतीति शेषः । इयमत्रभावना-यदिपरिहारिकोभाण्डप्रत्युपेक्षितुंनशक्नोतिततोऽनुपारिहारिकंब्रूतेप्रत्युपेक्षस्वेदं भाण्डकमिति, ततो अभिधत्तेभिक्षामट; ततोभिक्षामटित्वाददाति, ।एवमुत्थानंयदिकर्तुंनशक्तस्तत उत्थापयति । उपवेष्टुमशक्तमुपवेशयतिलेपकृदादिनाखरंटितं पात्रबन्धादि यदि प्रक्षालयितुमशक्त
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/४० स्तदातदपिप्रक्षालयति, । अत्रचोयगगोणीए दिर्हृतो इत्यस्यावकाशः ।चोदकः प्राहयदिनामतस्यानु परिहारिणा कर्तव्यं ततः किमुक्तमेव करोति सर्वं कस्मान्न कुरुते तथाहि यथा भिक्षाहिण्डनार्थमुत्थातुमशक्नुवता परिहारिकेणोक्तेमामुत्थापयति तमनुपारिहारिक उत्थापयति । तथा भिक्षामटित्वा कस्माद्भक्तमानेतुंन ददाति यथा वा भणितः सन् भिक्षामटित्वा भिक्षामानेतुं तस्मै प्रयच्छति, तथा भाण्डप्रत्युपेक्षणादिकमप्यभणित एव कस्मान करोति । सूरिराह-गोण्यात्र दृष्टान्तः । यथाकस्यापि गौर्वातादिनाभग्नशरीरामुपविष्टामुत्थातुमशक्नुवन्ती पुच्छेगृहीत्वागोनायकउत्थापयति ।साचोत्थिता सतीस्वयमेव चारिंचरितुयाति । यदि पुनरसमर्थाचारिचरणाय गंतु तदा चार पानीयंचानीय ददाति । एवं च तावत्करोति यावद्वलिष्टोपजायते । एवं च पारिहारिकोऽपि यत्कर्तुं न शक्नोति तत्तत् से तस्य द्वितीयोऽनुपारिहारिकः करोति । यत्पुनः कर्तुमलं तत्स्वयमेवानिगूहित बलवीर्यः करोति । एवं नाम तेनवीर्याचारोऽनुचीर्णो भवति ।
सम्प्रति यदुक्तमण्ड परिहारिणंकीरमाणं वेयावच्चंजंसाएजतितत्रसाइजणामाह[भा.१०४४ जंसे अनुपरिहारी करेइतंजइबलंमिसंतमि ।
ननिसेहइ सासाइजणा उतहियं तुसठाणं ।। वृ. यत् से तस्य परिहारिणोऽनुपरिहारी करोति तद्यदि तेन क्रियमाणं सत्यपि बलेऽपिशब्दोऽत्रानुक्तोऽपि सामर्थ्याद्लभ्यते । न निषेधतेन निवारयति, सा नामसाइजणास्वादना तत्र च तस्यां च स्वादनायां क्रियमाणायां प्रायश्चित्तं स्वस्थानम् किमुक्तं भवति ? प्रथमोद्देशके येषु स्थानेष्वालपनादिषु लघव उक्तास्तेषु स्थानेष्वस्य गुरुकादातव्याः, अनुमननाऽध्यवसायस्याति प्रमादहेतुत्वात्।
मू. (४१)परिहारकल्पट्टियं भिक्खुंगिलायमाणं नो कप्पइ तस्स गणावच्छेइवस्स णिहितए, अगिलाए तस्स करणिचं वेवावडियं० जाव ततो रोगाओ विप्पमुक्को ततो पच्छा तस्स अहालहुस्सय नामंयवहारे पट्टवेयध्वंसिया।।
वृ- अथास्यसूत्रस्य पूर्वसूत्रेण सहकः संबंधः? उच्यते[भा.१०४५] तव सोसियस्स वाऊ, खुभेज पित्तं वदोविसमगंवा ।
सन्नगि पारणंमी, गेलन्नमयंतुसंबंधो ।। वृ- तपः शोषितस्य धोरपरिहारतपसा शोषमुपागतस्य वातः क्षुभ्यते । यदि वा पित्तं अथवा द्वयमपिवातपित्ते समकं क्षुभ्येयातां, ततो वातेन पित्तेन वा सन्ने विध्याते अग्नौ पारणे कृते सति ग्लानत्वमुपजायते, तितो ग्लानस्यसतो विधिख्यापनार्थमेतत्सूत्रमुपागतमित्येषे सूत्रस्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेन आयातस्यास्य व्याख्या-परिहारकल्पस्थितं भिडं ग्लायन्तं यस्य सकाशमागतस्तस्य गणावच्छेदिनोनकल्पतेनिहितुमपाकर्तुंवैयावृत्त्या करणादिना किन्त्वनान्यातस्यकरणीयंवैयावृत्यं तावद्यावत्स रोगातङ्काद्विप्रमुक्तोभवति, तितः पश्चात्तस्यपरिहारिणोलहुस्सगत्तिस्तोको नामव्यवहारः प्रायश्चित्तं प्रस्थापवितव्यो दातव्यः स्यादिति सूत्रं संक्षेपार्थः व्यासार्थं तुभाष्यकृद्विवक्षुर्यः कारणैः स ग्लायति तान्यभिधित्सुराह[भा.१०४६] पढमबिइएहिं न तरइ गेलनेणंतवो किलंतोवा ।.
नितहणा अकरणं ठाणंचन देइवसहीए ।।
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः २, मूलं: ४१, [भा. १०४६]
३२५ वृ-प्रथमद्वितीयाम्यां क्षुत्पिपासालक्षणाभ्यां परीपहाभ्यामभिभूतः सन् परिहारी स्लायति । यदिवा ग्लानत्वेन अथवा तपसा क्लान्तः सन् एतावता गिलायमाणमिति पदं व्याख्यातमधुना 'निहित्तए' इति व्याचिख्यासुराह-निर्दूहना नाम वैयावृत्यस्याकरणं यदि वा वसतौ दोषाभावे यस्थानां न ददाति एषा नियूहना वैवावृत्याकरणादिना यत्तस्याऽपाकरणं सा निहनेति भावः । यदुक्तमगिलाए तस्स करणिज्जमिति । तत्रगिला प्रतिषेदेनाऽगिला ज्ञायते इति गिलाव्याख्यानार्थमाह[भा.१०४७] निववेठिंचकुणंतो जो कुणइएरिसा गिला होइ ।
पडिलेहुटवणाइवेयावडियंतुपुव्युत्तं ।। वृ-यो नाम नृपवेष्टिंराजवेष्टिमिव कुर्वन् वैयावृत्यं करोतिएतादृशीभवति गिला स्लानिः गिलायाः प्रतिषेधोऽगिला तवा करणीयं वैयावृत्त्यं किं तदित्याह-प्रतिलेखनोत्थापनादिकं भाण्डस्य प्रत्युपेक्षणमुपविष्टस्योत्थापनमादिशब्दात् भिक्षानयनादिपरिग्रहः ।
एतत्पूर्वोक्तं वैयावृत्यं अत्र नियुक्तिविस्तर:[भा.१०४८] परिहारिकारणमि आगमेनिज्नुहणमिचउगुरुगा।
आणाइयाय दोसा जं सेवतितंच पावहिति ।। वृ- परिहारिणः कारणे वक्ष्यमाणलक्षणे आगमे आगमने सति यदि नियूहना क्रियते तदा तस्य गणावच्छेदिनो निहितुः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका मासाः । तथा आज्ञादयश्च आज्ञा अनवस्था मिथ्यात्वविराधनारुपाश्चतस्यदोषाः । तथायद्वैयावृत्या करणतः स्थानालाभेन वाप्रतिसेवतेपरिहारि, तच्च निमित्तमपि च प्रायश्चित्तं सप्राप्नोतीति, संप्रति यैः कारणैः परिहारिण आगमनं भवति, तान्यमिधित्सुराह । [भा.१०४९] कालगतो से सहाओ, असिवेरायाव बोहियभएवा।
एएहिं कारणेहि, एगागी होज्जपरिहारी ।। वृ-सेतस्यपरिहारिणः सहायएकोअनेको वा कालगतः,यदिवासाधूनामशिवमुपस्थितम्, अथवा राजाप्रद्विष्टः, बोहियत्तिम्लेच्छाः तद्भयंवा समुपजातंततः साधूनांवृन्दस्फोट उपजायते एतैःकारणैः स परिहारि एकाकी भवेत् । एकाकिनश्च सतः परिहारतपो न निर्वहति, विशेषतो ग्लायतस्तस्य आगमनमिति ।। [भा.१०५०] तम्हा कायव्वंसे कप्पट्ठियमनु परिहारियंठवेऊण ।
बितियपद असिवादी, अगहियगहियंमि आदेसे ।। वृ-यस्मादेवकारणेसमागतस्तस्मात्सेतस्यपरिहारिणःप्रायश्चित्तपरिज्ञाननिमित्तंसकलगच्छसमक्षं कल्पस्थितमनुपहारिणंचस्थापयित्वाकर्तव्यं, यत्करणंद्वितीयपदेअशिवादिलक्षणेऽपवादेन नियूहनापि परिहारिणंस गणावच्छेदी अशिवादिभिश्च गृहीताऽगृहीतविषये आदेशः प्रकारचतुर्भङ्गया[गात्मकः तमेवप्रकारमेवारह[भा.१०५१] गहियागहिए भंगा, चउरो नउवसतिपढमबितिएतु ।
इच्छाएतइयभंगे सुद्धो उचतुत्थओभंगो ।। वृ-गृहीतागृहीते गृहीतागृहितविषयेभङ्गाश्चत्वारस्तद्यथा-अशिवेनगच्छोगृहीतोनपरिहारीतिप्रथमो भङ्गः,परिहारीगृहितोनगच्छइतिद्वितीयः, परिहार्यपिगृहीतोगच्छोऽपीतितृतीयः,नगच्छो नपरिहारीति
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-१-२/४१ चतुर्थः । तत्र प्रथमे द्वितीये वा भङ्गेन प्रविशति, प्रथमभंगे परिहारिणो द्वितीयभंगे वास्तव्यानामनर्थसंभवात् तृतीयभंगेपुनरिच्छयाप्रवेशः,यदिसशेनाशिवेनगृहीताः परिहारीगच्छश्चततः प्रवेश्यते,अथ विसशेन, एकसोममुखीभिरपरः कालमुखीभीरक्तमुखीभिर्वातदा न प्रवेश्यते, अन्यतरस्यानर्थसंभवात्, यस्तु चतुर्थो भंगः सशुद्धः एव सम्प्रति प्रथमादिषु भङ्गेषु प्रतिषिद्धमपि प्रवेशनं कुर्वतः प्रायश्चित्तविधिमाह[भा.१०५२] अगमनेचगुरुगा साहसागारिगामबहि ठेति। .
. कप्पट्टसिद्ध सन्नी साहुगिहत्थं पवेसेति ।। वृ-प्रथमादिषु प्रतिषेधमतिक्रम्य गमनं प्रवेशनमिति गमनं तस्मिन् प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुका मासाः आज्ञाऽनवस्था मिथ्यात्वविराधनाश्च दोषास्तथा यदि प्रथमादिषु भङ्गेषु प्रतिषिद्धेऽपि प्रवेशने कृते साधुरेकोऽपिकालंकरोतितदाचरमंपाराञ्चितंनामप्रायश्चित्तं । अथशैय्यातरस्यकालकरणंततश्चत्वारा गुरुकाः ।यतएवं प्रायश्चित्तमतः परिहारिकेणग्रामस्य बहिः स्थित्वा यदिकल्पस्थकं पश्यति ।यदिवा सिद्धत्ति सिद्धपुत्रं अथवा संज्ञितंश्रावकंसाधुंवा विचारादिविनिर्गतंगृहस्थं वा, ततः सन्देशंकथयित्वा प्रेषयति यथा गत्वा साधूनामाचक्ष्य बहिः प्रव्रजितो युष्मान् द्रष्टुकामस्तिष्ठति । स तथा प्रेपितः साधुनामाख्याति ततः किमित्याह[भा.१०५३] गंतूण पुच्छिऊणंतस्य यवयणं करेंतिनकरेति ।
एगाभोगणसव्वे बहिठाणं वारणंइयरे ।। वृ-ग्रामाभ्यन्तरवर्तिनः साधवः परिहारिणः समीपंगत्वा पृच्छंतिनिराबाधंभक्तोवर्तते । तत्रवदि ब्रूतेनहितोऽहमशिवेनेति । तदातस्सयवयणंकरितिनकरितित्तितस्य परिहारकस्यवचनंप्रवेशलक्षणं तेकुर्वन्ति । यदिवानकुर्वतिकिमुक्तंभवति? प्रथमेद्वितीयेवाभङ्गेनकुर्वन्तितृतीयभंगेचतुर्थेकुर्वन्ति, तृतीये यतनामाह-एगा भोगनेत्यादि, तृतीये भङ्गे यदि सध्शमशिवं तत एकस्मिन्नुपाश्रयेतं कुर्वन्ति । अथ विसशःतर्हिनैकस्मिन्नुपाश्रयेस्थापनीयोऽन्यतरस्यानर्थसंभवात् । किन्तुभिन्नेतस्मिन्नप्यसम्बन्धे अर्थव्यवच्छिन्नंगृहंन किमपिलभ्यते, । ततः सम्बन्धेऽपिगृहेपृथग्द्वारेस्थापनीयः एगाभोगणसव्येति । एकस्य साधोराभोगनं प्रतिजागरणं किमुक्तं भवति । एकः साधुस्तं म्लायन्तं परिहारिणं प्रतिजागर्ति, शेषाः सर्वेऽपि साधवः तत्प्रायोग्यमौपधादिकं याचन्ते । बहिट्ठाणमिति यदि पुनः परिहारिणो वसतावानयने शय्यातरोऽप्रतिं करोतितदा ग्रामस्य बहिर्वसते(रेवा योऽन्यो वाटकादिस्तत्र परिहारिणः स्थानं कर्तव्यम् । वारणं इयरे इति, अथ सागारिको यस्तं प्रतिचरतियश्चतत्र गत्वा शरीरवार्ता पृच्छति तस्मिन् वारणं प्रतिषेधं करोति । यथा-यूयमशिवगृहीतस्य समीपं गच्छत आगच्छत एवं च तेन सह सम्पर्क कुर्वाणाअस्माकमप्यशिवं संचारयिष्यतस्तस्मान्माकोऽपियुष्मन्मध्ये तत्रयासीत्, तदा यतना कर्तव्या साचाग्रेस्वयमेव वक्ष्यते साम्प्रतमेगाभोय[ग]णेसव्वे इतिव्याख्यानयन्नाह[भा.१०५४] वोज्छिन घरस्सासइपिहदुवारे वसंतिसंतिसंबद्धे ।
एगोतंपडिजग्गति, जोगं सव्वेविज्ञोसंति ।। वृ-व्यवच्छिन्नग्रहस्य असम्बद्धस्योपाश्रयस्य असतिअभावेसम्बद्धेऽप्युपाश्रये वसति । कथं भूते इत्याह-पृथग्द्वारे विभिन्नद्वारेततएकोतमितितंपरिहारिणंप्रतिजागर्तिप्रतिचरति,शेषाः सर्वेऽपिसाधवो योग्यमौषधादिकंझोषयन्ति-मार्गयन्ति।आभोगनंमार्गणंझोषणमिति कार्थउक्तंच-आभोगणंति
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ४१, [भा. १०५४ ]
वागणंति वा भक्तोसणंति वा एगठमिति' सम्प्रति बहि ठाणमिति व्याख्यानयतिसागारिय अचियत्ते वाहिं पडियरण तहवि नेच्छति ।
[भा. १०५५]
३२७
अदिठे कुणइ एगो, न पुणो बंति दिठंमि ||
बृ- सागारिकः शय्यातरस्तस्य अचि [वि] यत्ते अप्रीती ग्रामस्य बहिर्वसतेदूरे वा योऽन्यउपाश्रयस्तं याचित्वा तं परिहारिणं विमुच्य एकः साधुः प्रतिचरति । वारणंइयरे इत्यस्य व्याख्यानमाह- 'तहवि नेच्छंते' इत्यादि तथापि एवमपि शय्यातरो नेच्छति यथा किमिति यूयं गमनागमन कारणेनास्माकमप्यशिवं सञ्चारतस्तस्मान्मा कोऽपि तत्र गच्छेदिति । तदा एकः साधुः यथा शय्यातरी न पश्यति न जानाति वा तथा प्रतिचरति । यदि पुनः कथमपि शय्यातरेण स्वयं दृष्टो भवेत् ज्ञातो वा ततो वदेत् यथा यूयं वारिता अपि न तिष्टय तदा तद्वष्टे उपलक्षणेतत् ज्ञातंवारिते चैवं वक्तव्यं न भूयो गमिष्यामि क्षमस्वैकवारमिति । अथ सागारिकस्य गाढमप्रीतिकरणं ततः सर्वेऽप्यन्यवसतिं याचित्वा च तिष्ठन्ति ।
[ भा. १०५६ ] बहु पाउमुवस्सय असती वसहा दुवेऽहवातिणी । कइयव कलहेणणहिं उप्पायण वाहिं संच्छोभो ।।
बृ- बहुप्रायोग्योपाश्रयस्या सति अभावे, किमुक्तं भवति ? यत्र सर्वे साधवो मान्तिस उपाश्रयोऽन्यो लभ्यते । ततो द्वौ वृषभावथवा त्रयः कैतवेन कलहं कृत्वा अन्यत्र वसत्यन्तरे गच्छंति । तत्र स्थिताः परिहारिणः परिचेष्टां कुर्वन्ति । अन्यतरकै रपि औषधादीनामुत्पादनं कृत्वा औषधादीनि याचित्वा बहिः संक्षोभः क्रियते । बहिः परिहारिणः समीपे प्राप्यते । येऽपि च कैतवकलहं कृत्वा न विनिर्गतास्तेऽप्यन्यतरकैः सह विविक्ते प्रदेशे मिलित्वा पारिहारिकयोग्यं गृह्णन्ति सम्प्रति तद्वतप्रतिचरणविधिमाह[भा. १०५७ ]
ते तरससोहियस्स य उव्वत्तणसंथरंवधोवेज्जा । अच्छेक्कोवहिपेहे अच्चियलिंगेण जो पउणे ।।
वृ- तेऽभ्यन्तरकाः कलहव्याजेन विनिर्गतास्तस्य शोधितस्य प्रतिपन्नपरिहारतपः प्रायश्चित्तस्य उद्वर्तनमुपलक्षणमेतत् । परावर्तनमौषधादि प्रदानं च वस्त्रान्तरितेन हस्तेन कुर्वन्ति । वस्त्राणि च तस्य सत्कानि सान्तरमेकोनंतरितानि गृह्णन्ति सोऽन्यस्मै समर्पयति । सोऽन्यस्मायित्यन्तरितं धावयन्ति प्रक्षालयन्ति । उपधिमपि तस्य प्रत्युपेक्षन्ते । अच्छिक्का अस्पृष्टास्सन्तः बहुवचनप्रक्रमेऽप्येकवचनं गाथायां प्राकृतत्वात् वचनव्यत्ययोऽपिहि प्राकृते यथा लक्ष्यं भवतीति । एवं तावत्प्रतिजागरति यावत्स प्रगुणं भवति । राजप्रद्वेषे तु यत् यत्रार्चितं लिङ्गं तेन लिङ्गेन यावत् प्रगुणो भवति तावत्प्रतिजाग्रति । सम्प्रति तस्स अहालघुस्सगे नामं ववहारो पट्टवेयव्वे सिया इति सूत्रं व्याख्यानयन् व्यवहारं यथा लघुकं प्रस्थापनं च पर्यायैर्व्याख्यानयति
[ भा. १०५८ ]
ववहारो आलोयण सोही पच्छित्तमेव एगड्ढा ।
थोबो उ अहा लहुसो पट्टवणा होइ दानंतु । ।
वृ- व्यवहार आलोचनाशोधिः प्रायश्चित्तमित्येकोऽर्थः । तथा यथा लघुको नाम स्तोकः तथा प्रस्थापयितव्यः इति प्रस्थापना दानं ततो दातव्यो यथा लहू मित्यर्थो वेदितव्यः । यथा लघुस्वको व्यवहारः प्रस्थापयितव्य इत्युक्तं ततो यथा लघुकादि व्यवहार प्ररूपणार्थमाहगुरुओ गुरुतरागो अहा गुरुगो य होइ ववहारी ।
[भा. १०५९]
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
व्यवहार • छेदसूत्रम्-१-२/४१ लहुओ लहुअतरागो अहा लहुगोय ववहारो ।। [भा.१०६०] लहुसोलहुसतरागो अहा लहुसोय होइववहारो ।
एएसिंपच्छित्तंवोच्छामि अहानुपुव्वीए ।। वृ-व्यवहारस्त्रिविधस्तद्यथा गुरुको लघुको लघुस्वकश्च तत्र यो गुरुकः स त्रिविधस्तद्यथा गुरुको गुरुतरको यथा गुरुस्वकश्च लघुकोपि त्रिविधस्तद्यथा लघुः लघुतरो यथा लघुस्वको, लघुस्वकोपि त्रिविधस्तद्यथा लघुस्वो लघुस्वतरको यथा लघुस्वकश्च: एतेषां व्यवहाराणां यथानुपूर्व्या यथोक्त परिपाट्या प्रायश्चित्तं वक्ष्यामि । किमुक्तं भवत्येतेषु व्यवहारेषु समुपस्थितेषु यथा परिपाट्या प्रायश्चित्तपरिमाणं अभिधास्ये यथा प्रतिज्ञातमेव करोति। [भा.१०६१] गुरुगोयहोइमासो गुरुगतरागो भवेचउम्मासो ।
अहगुरुगोच्छम्मासो गुरुगयपक्खंमिपडिवत्ती ।। दृ- गुरुको नाम व्यवहारो मासो मासपरिमाणः, गुरुके व्यवहारे समापतिते मास एकः प्रायश्चित्तं दातव्य इति भावः । एवं गुरुतरको भवति चतुर्मास चतुर्मास परिमाणः यथा गुरुकः षण्मासः षण्मासपरिमाणः |एपा गुरुकपक्षेगुरुकव्यवाहारेत्रिविधेयथाक्रमप्रायश्चित्तप्रतिपत्तिः सम्प्रति लघुक लघुस्वकव्यवहारविषयंप्रायश्चित्तप्रमाणमाह[भा.१०६२] तीसा य पणवीसा, वीसा पनरसेवय ।
दसपंचयदिवसाई,लहुसगपक्खंभि पडिवत्ती ।। वृ-लघुको व्यवहारस्त्रिंशदिवसपरिमाणः । एवं लघुतरक पञ्चविंशतिदिनमानः, । यथालधुस्वको विंशतिविंशतिदिनमानः । एपालघुकव्यवहारे त्रिविधेयथाक्रमप्रायश्चित्तप्रतिपत्तिः । तथालधुस्वको व्यवहारः पञ्चदशपञ्चदशदिवस प्रायश्चित्तपरिमाणः । एवंलधुस्वतरको दशदिवसमानोयथा लघुस्वकः पञ्चदिवसानिपञ्चदिवसप्रायश्चित्तानि परिमाणः ।एषालघुस्वव्यवहारपक्षेप्रायश्चित्तपरिमाणप्रतिपत्तिः । अथकंव्यवहारं केन तपसा पूर्यतीतिप्रतिपादनार्थमाह[भा.१०६३] गुरुगंच अट्ठमंखलुगुरुगतरांगंच होइदसमंतु।
अहगुरुगदुवारसमं गुरुगपक्खंमि पडिवत्ती ।। वृ- गुरुकं व्यवहारं मासपरिमाणं अष्टमं कुर्वन् पुरयति । किमुक्तं भवति ? गुरुकं व्यवहार मासपरिमाणमष्टमंन वहति । तथा गुरुतरकं चतुर्मासप्रमाणं व्यवहारं दशमं कुर्वन् पूरयति दशमेन वहतीत्यर्थः । यथा गुरुकंषण्मासप्रमाणंव्यवहारद्वादशकं कुर्वन्द्वादशमेनेत्यर्थः पूरयतिएषागुरुकपक्षे गुरुकव्यवहारपूरणविषये ततः प्रतिपत्तिः ।। [भा.१०६४] छटुंच चउत्थं वा आयंबिल एगट्टाणपुरिमहूं ।
निव्वीयंदायव्वं अहा लहुस्सम्मि सुद्धोवा ।। वृ-लघुकंव्यवहारं त्रिंशदिनपरिमाणंषष्टंकुर्वन्पूरयति । लघुतरकंपढ्वविंशदिवसपरिमाणव्यवहार चतुर्थ कुर्वन् यथा लघुकव्यवहारं विंशति दिवसमानमाचाम्लं कुर्वन् एषा लघुकत्रिविधव्यवहार पूरणे तपः प्रतिपत्तिः । तथा लघुकस्वभावव्यवहारं पञ्चदशदिवस परिमाणमेकस्थानकं कुर्वन् पूरयति । लघुतरस्वकव्यवहारंदशदिवस परिमाणंपूर्वार्धं कुर्वन्यथालघुस्वकव्यवहारंपञ्चदिनपरिमाणं निर्विकृतिकं कुर्वन्पूरयति ततएतेषुगुरुकगुरुतरकादिषुव्यवहारेष्वनेनैवक्रमेणतपादातव्यं ।यदिवायथालघुस्वके
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२९
उद्देशक ः २, मूलं:४१, [भा. १०६४] व्यवहारे प्रस्थापयितव्ये स प्रतिपन्नव्यवहारतपः प्रायश्चित्त एवमेवालोचनाप्रदानमात्रतः शुद्धः क्रियते कारणेयतनया प्रतिसेवनात् ।
मू.(४२) अनवट्ठप्पंभिक्खुंगिलायमाणं नांकप्पइ तस्सगणावच्छेइयस्स निहित्तए, अगिलाए तस्सकरणिजंवैयावडियंजावतओ रोगायंकाओविष्यमुक्कोतओपच्छातस्सअहालहसएनामंव्यवहार पट्ठविवव्वेसिया ।।
वृ-अथास्य सूत्रस्यकः सम्बन्ध उच्यते[भा.१०६५] पच्छित्तं खलु पगयं निजूहण ठाणुवत्तएजोगो ।
होति तवोच्छेदो वा गिलाणतुल्लाहिगारोवा वृ-योगः सम्बन्धः पूर्वसूत्रेण सहास्य सूत्रस्यायं भवति-प्रायश्चित्तं खलु प्रकृतमधिकृतं, ततः पायश्चित्तप्रस्तावादधिकृतस्याप्यनवस्थाप्यसूत्रस्यावकाशः । अथवा प्राक्तनसूत्रेषुपारिहारिक उक्तः। पारिहारिकस्य गच्छसामाचार्यानिहणंततोऽनुवर्तते नि₹हणमिति निर्वृहणं प्रस्तावादनवस्थाप्यस्यापि निहस्यविधिप्ररुपणायदिवा तवोच्छेदोवेतिप्राक्तपोर्हप्रायश्चित्तंप्रतिपन्नस्य सूत्रमुक्तमिदानींच्छेदाई. प्रतिपन्नस्य वक्तव्यम् । छेदश्च द्विधा-पर्याय व्यवच्छेदो मण्डलीव्यवच्छेदश्च । ततो मण्डल्याव्यवच्छिन्नमनवस्थाप्यमपेक्ष्याधिकृतसूत्रस्योपनिपातः । अथवा पूर्वसूत्रे म्लायतो विधिरुक्तोऽनेनापि स्लायतो विधिरुच्यतेइत्यनेनसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या-अनवस्थाप्यं नवमप्रायश्चित्तप्रतिपन्नभिक्षु स्लायन्तं न कल्पते । यस्य समीपगतस्य गणायच्छेदिनो निर्वृहितुं निराकर्तुं किन्तु तस्य अगिलया राजवेष्टिमिवाननुमन्यमानेनसर्वज्ञादेश इतिबुद्धयाकर्मनिर्जरणनिमित्तंतस्थकरणीयम्वैयावृत्यंतावत यावत् रोगातङ्कात् विप्रमुक्तो भवति, । ततः पश्चात्तस्य प्रगुणी भूतस्य सतो यथा लघुस्वको यादितस्वरुपो व्यवहारः प्रायश्चित्तं प्रस्थापयितव्यो दातव्यः स्यात् ।।
मू.(४३) पारंचियंतिभिक्खुंगिलायमाणंनोकप्पइतस्सगणावच्छेदितस्स निहित्तए अगिलाए तस्स करणिचं वेयावडियं जाव रोगातंकातो विप्पमुक्के ततो पच्छा । तस्स आहालहुस्सगां ववहारी पठवियव्वे सिया।। वृ- अथास्य सूत्रस्यपूर्वसूत्रेण सहकः सम्बन्धउच्यते[भा.१०६६] सगणे गिलायमाणं कारणपरगच्छमागर्यवावि |
माहुनकुजा निजुहोत्तिइइसुत्तसंबंधो ।। वृ- यथा अनवस्थाप्यस्य कर्तव्यं तथा प्रतिपन्नपारांचितप्रायश्चित्तस्यापि न पुनरेष नियुहितो निष्काशितइतिकृत्वा स्वगणेग्लायन्तंरोगातङ्क वशतोम्लानिमुपगच्छन्तं यदिवा प्रागुक्तौरशिवादिभिः कारणैः परगच्छमागतं मा हु निश्चित्तं वृत्यावृत्यविषयं न कुर्यात् न कापीत् । किन्तु तस्यापि वैयावृत्यस्यावश्यमगिलया कर्तव्यं । तथा प्रतिपन्नपाराञ्चितप्रायश्चित्तस्यापि तत्र स्वगणे क्षेत्रबहिः स्थितस्याचार्यः स्वयमुदन्तं वहति । परगणेऽपि कारणवशादायातस्य तदीय आचार्यः करोति । यथा सूत्रं वैयावृत्यामित्येष पूर्वसूत्रेण सहास्य सूत्रस्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनावातस्यास्य व्याख्या कर्तव्यासाच प्राग्वत् साम्प्रतमनवस्थाप्य पाराञ्चितयोः स्वरुपमतिशत आह[भा.१०६७] अनवट्ठप्पो पारांची, पुव्वंभणितो इमंतुनाणत्तं ।
कायव्य गिलाणस्स उअकरणे गुमगा य आणादी ।।
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- २/४३
वृ- अनवस्थोऽनवस्थाप्यः पाराञ्ची पाराञ्चितः । पूर्व कल्पाध्ययनेभणितः । इदं तुवक्ष्यमाणं नानात्वं तत्र ग्लानस्य सतश्चिन्ता न कृता, अत्र तु क्रियते । कथमित्याह-स्नानस्य सतो गणावच्छेदिना आचार्येण च यथासूत्रं वैयावृत्यं कर्त्तव्यं यदि पुनर्न कुरुते ततोऽकरणे चत्वारो गुरुकाः गुरुमासाः प्रायश्चित्तं तथा आज्ञादय आज्ञाऽनवस्था मिध्यात्वविराधनादोषाः सम्प्रति पाराञ्चितं प्रत्याचार्यस्य वैयावृत्यकरणे शिक्षामाह
[ भा. १०६८ ]
उलोयणं गवेसण आयरिओ कुणति सव्वकालंपि, उप्पन्न कारणम्मी सव्वपवत्तेण कायव्वं ।
बृ- अवलोकनं निरीक्षणं क्षेत्रबहिः स्थितस्य पाराञ्चितस्य गवेषणं च तद्योग्यस्य भक्तपानादेराचार्यः सर्वकालमपियावत्पाराञ्चितावस्थायाः कालस्तावत्तं सकलमपि यावत्करोति । उत्पन्ने कारणे म्लानत्वादि लक्षणे पुनः सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यमाचार्येण ।
[भा. १०६९ ]
जोउ उवेह कुज्जा आयरितो केणई पमादेणं । आरोवणाऊ तस्सा कायव्वा पुव्वनिदिट्ठा
वृ- यः पुनराचार्यः किमपि जनव्याक्षेपादिना प्रमादेन उपेक्षा कुरुते, तस्थारोपणा प्रायश्चित्तारोपणा पूर्वनिर्दिष्टा कर्तव्या चत्वारो गुरुकास्तस्मै प्रायश्चित्तं दातव्यमितिभावः ।
मू. (४४) खित्तचित्ते भिक्खू गिलायमाणंनो कम्पइतस्स गणाऽवच्छेइयस्स निज्जूहितए अगिलाए तस्सकरणिज्जं वैयावडियं जायरोगायंकाओ विप्पमुक्क तओपच्छा तस्य अहालहुयस्सए नामं ववहारे पट्टवेसिया ।
वृ- खित्तचित्तं गिलायमाणमित्यादिसूत्रं । अथास्य सूत्रस्य कः सम्बन्ध उच्यते[भा. १०७०] घोरम्मितवे दिने, भएण सहसा भवेज्ज खित्तोउ ।
लन्नं वा पयं अगिला करणं च संबंधी ।।
बृ-धीरे रौद्रे पारिवारिकादिरूपेतपसि दत्ते भयेन सहसा भवेत् क्षिप्तः क्षिप्तचित्तः अपहृतचित्त इत्यर्थः । अथवा ग्लान्यं प्रकृतं क्षिप्तचित्तोऽपि च ग्लानकल्पस्ततस्तस्यापि अगिलया यथोक्तस्वरूपया कर्तव्यमिति तत्प्रतिपादनार्थमेप सूत्रोपनिपात इत्ययं पूर्वसूत्रेण सहास्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या सा च प्राग्वत् । । सम्प्रति क्षिप्तचित्तप्ररूपणार्थमाह
[ भा. १०७१]
लोइय लोउत्तरिओ, दुविहो खित्तो समासती होइ ।
कह पुन हवेज्ज खित्तो, इमेहिं सुणकारी हिंतु ।।
वृ- समासतः सङ्क्षेपतो द्विविधो द्वि प्रकारः क्षिप्तो भवति । तद्यथा-लौकिको लोकोत्तरिकञ्च । तत्र लोके भवो लौकिकः, अध्यात्मादित्यादिकण एवं लोकोत्तरे भवो लोकोत्तरिकः अथ कथं केन प्रकारेण पुनः क्षिप्तः क्षिप्तचित्तो भवेत् । सूरिराह शृणु एभिर्वक्ष्यमाणैर्भवति तान्येव कारणान्याह - रागेण वा भयेण व अहवा अवमानितो नर्रिर्देण ।
[भा. १०७२ ]
एएहिं खित्तचित्तो वणियादि परूवणा लीए । ।
बृ- रागेण वा यदि वा भयेन अथवा नरेन्द्रेण प्रजापतिना उपलक्षणमेतत् । सामान्येन वा प्रभुणा अपमानितोऽपमानं ग्राहितः एतैः खलु कारणैः क्षिप्तचित्ती भवति । ते च लोके उदाहरणत्वेन प्ररूपिता वणिगादयः । तत्र रागेण क्षिप्तचित्तो यथा वणिग्भार्या । तथा हि- काचिद्वणिग्भार्या भर्तारं मृतं श्रुत्वा
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं: ४४, [भा. १०७२] क्षिप्तचित्ताजाता,भयेनापमानेन चक्षिप्तचित्तत्वे उदाहरणान्याह[भा.१०७३] भयतो सामिलबडुतो, सहसोत्थरितो व संजुयादीसु ।
धन हरणेन पहणवविमाणतो लोइया खित्तो ।। वृ-भयतोभयेन क्षिप्तचित्तोयथागजसुकुमालमारकोजनार्दनभयेनसोमिलनामाबटुकोब्राह्मणः । अथवा संयुग[सं)ग्रामस्तव आदिशब्दात् परबलधाटीसमापतनादिपरिग्रहस्तैथिायांसप्तमीतृतीयार्थे सहसाअतर्कितः समन्ततः परिग्रहीतोभयेन क्षिप्तचित्तोभवति । सच प्रतीतएवभयेनोदाहरणमुक्तम् । संप्रत्यपमानत आह-प्रभुणा वा नरेन्द्रेण धनहरणेन समस्तद्रव्यापहरणो विमानितोऽपमानितः क्षिप्तो भवति । एवमादिकानि लौकिकान्युदाहरणानि क्षिप्तचित्तविषयाणि ।।
सम्प्रति लोकोत्तरि-कान्यभिधित्सुराह[भा.१०७४] रागम्भिरायखुडोजड्डादितिरिक्खचस्यवायम्मि ।
रागेणजहा खित्तोतमहंवोच्छंसमासेण ।। वृ- रागे सप्तमी तृतीयार्थे । रागेण क्षिप्तचित्तो यथा राजक्षुल्लकः राजपुत्रः क्षुल्लकोराजक्षुल्लकः शाकपार्थिवादिदर्शनादिमध्यपदलोपीसमासः । भयेन यथा जड्डादीन् हस्तिप्रभृतीन तिरश्चो दृष्टा । अपमानतो यथा चरकेण सह वादे पराजितः तत्र । रागेण यथा-राजक्षुल्लको यः क्षिप्तचित्तोऽभवत्तमहं तथा समासेन वक्ष्ये । यथाप्रतिज्ञातं करोति[भा.१०७५] जियसत्तुनरवइस्सा पव्वज्जा सिक्खणा विदेसंमि ।
काऊणपोयणम्मीतंव्याइ निव्युतोभयवं ।। [भा.१०७६] एको यतस्सभायारज्जसिरिपयहिऊणपव्वइतो ।
भाउग अनुरागेणं खित्तो जातोइमो उविहीं ।। वृ-जितशत्रुनामनरपतिस्तस्यप्रव्रज्याअभूत् ।धर्म तथाविधानांस्थविराणामन्तिके श्रुत्वा प्रव्रज्यां सप्रतिपन्नवानित्यर्थः । प्रव्रज्यानन्तरंचतस्यशिक्षणाग्रहणशिक्षाआसेवनाशिक्षाचप्रवृत्ता,कालान्तरे चपोतनपुरेविदेशरूपेपरतीथिभिः सहवाद उपस्थितः । ततस्तैः सह शोभनोवादः सद्वादस्तंदत्वा महती जिनशासनप्रभावनां कृत्वा स भगवान् निवृत्तो मुक्तिपदवीमधिरूढः । एक्को य इत्यादि, एकश्च तस्य भ्राताजितशत्रोराज्ञः प्रव्रजितस्यानुरागेण राज्यश्रियंप्रहायपरित्यज्य जितशत्रुप्रव्रज्याप्रतिपत्त्यनन्तरं कियता कालेन प्रव्रजितः प्रव्रज्यां प्रतिपन्नः । स च तं ज्येष्ठभ्रातरं विदेशे पोतनपुरे कालगतं श्रुत्वा भ्रात्रनुरागेणक्षिप्तोऽपहृतचित्तोजातस्तत्रचायंवक्ष्यमाणस्तत्प्रगुणीकरणाय विधिस्तमेवाह[भा.१०७७] तेलोक्कदेव महिया तित्थयरा नीरया गया सिद्धिं ।
. थेरा विगया केईचरणगुण पहावगाधीरा ।। वृ-तस्यभ्रातादिमरणं श्रुत्वाक्षिप्तचित्ती भूतस्याश्वासनार्थमियं देशनाकर्तव्यायथामरणपर्यवसानो जीवलोकस्तथा हि ये तीर्थकरा भगवन्तस्त्रैलोक्यदेवैस्त्रिभुवननिवासिभिर्भवनपत्यादिभिर्देवैमहितास्तेऽपि नीरजसोविगतसमस्तकर्मपरमाणवः सन्तो गताः सिद्धिं, तथा तथा स्थविरा अपि केचिन्महीयांसोगौतमस्वामिप्रभृतयश्चरणगुणप्रभावकाधीशमहासत्वादेवदानवैरप्यक्षोभ्याः सिद्धिंगताः तद्यदिभगवतामपितीर्थकृतांमहतामपिमहर्षीणामीदृशागतिस्तत्रका कथाशेपजन्तूनांतस्मादेतादृशी संसारस्थितिमनुविचिन्त्य नशोकः कर्तव्य इति । अन्यच्च
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- २/४४
[ भा. १०७८]
न हु होइ सोइयच्वो जो कालगती दढो चरितंमि । सो होइ सोतियव्वो जो संजम दुब्बलो विहरे ।।
वृ-नहु निश्चितं स शोचयितव्यो भवति यश्चारित्रे दृढः सन् कालगतः, स खलु भवति शोचयितव्यो यः संयमे दुर्बलः सन् विहृतवान् । स कस्मात् शोचयितव्य इत्यत आहजो जहव तहव लद्धं भंजइ आहार उवहिमाईयं । समनुगुण मुक्कजोगी संसारपवडगी भणितो ।।
[भा. १०७९ ]
वृ- यो नाम यथा वा तथा वा दोषदुष्टतया न निर्दोषतया इत्यर्थः । लब्धं आहारोपध्यादिकं भुङ्क्ते उपभोगपरिभोग विषयी करोति । स श्रमणानां गुणा मूलगुणोत्तरगुणरूपाः श्रमणगुणास्तैर्मुक्ताः परित्यक्तास्तद्रहिता ये योगा मनोवाक्कायव्यापारास्ते श्रमणगुणमुक्तयोगास्ते यस्य सन्ति श्रमणगुणमुक्तयोगी संसारप्रवर्धको भणितस्तीर्थकर गणधरैस्ततोयः संयमदुर्बली विहृतवान् स शोच्य एव भवदीयस्तु भ्राता यदि कालगतो दृढचारित्रे ततः स परलोकेऽपि सुगतिभागिति न करणीयः शोकः सम्प्रति जड्डाइतिरिक्ख इत्यस्य व्याख्यानार्थमाह
[ भा. १०८० ]
जड्डाइतेरिच्छे सत्थं अगनीयमेहविज्जूय ।
उमे पडिभेसणाया चरगं पुव्वं परुवेडं । ।
- जड्डो हस्ती आदिशब्दात् सिंहादि परिग्रहः तान् तिरश्चो दृष्ट्रा विमुक्तं भवति । गजं वा मदोन्मत्तं सिंह वा गुञ्जन्तं व्याघ्रं वा तीक्ष्णखरनखरविकरालमुखं दृष्ट्रा कोऽपिभयतः क्षिप्तचित्तो भवति । कोऽपि पुनः शस्त्राणि खड्गादीन्यायुधानि दृष्ट्रा इयमत्र भावना - केनापि परिहासेनोद्गीर्णं खङ्गं वा कुन्तं वा क्षुरिकादिकं वा दृष्ट्रा कोऽपि हा मारयति मामेष इति सहसाक्षिप्तचित्तउपजायते । तथा अप्रोप्रदीपनकेच लग्ने कोऽपि भयतः क्षिप्तो भवति । कोऽपि स्तनितं मेघगर्जितमाकर्ण्य कोऽपि विद्युत् [तं] दृष्ट्वा एवं क्षिप्तचित्तस्य जातस्य ओमे पडिभीसणया इति अवमो लघुतरस्तेन प्रतिभीषणंहस्त्यादेः कर्तव्यं । येन क्षिप्तचित्ततापगच्छति यदि पुनश्चरकेण वादे पराजितः इति क्षिप्तचित्तो भवेत् । ततश्चरकं पूर्वं प्ररूप्य प्रज्ञाप्य तदनन्तरं तेन स्वमुखोच्चारितेन वचसा तस्य क्षिप्तचित्ततोच्चारयितव्या । सम्प्रत्यपमानतः क्षिप्तचित्ततां भावयति[भा. १०८१]
अवहीरितोवगणिणा अहवण सगणेण कम्हिएइपमाए ।
वायमि विचरगाई पराइतो तत्थिमा जयणा ।।
वृ- गणिना आचार्येण सोऽवधीरितः स्यादथवा णमिति वाक्यालङ्कारे स्वगणेन स्वगच्छेन गणावच्छेद्यादिना कस्मिश्चित्प्रमादे वर्त्तमानः सन् गाढं शिक्षितां भवेत् । ततोऽपमानेन क्षिप्तचित्तो जायते, यदि वा चरकादिना परतीर्थिकेन वादे पराजित इत्ययमानतः क्षिप्तचित्तः स्यात् । तत्र तस्मिन् क्षिप्तचित्ते इयं वक्ष्यमाणा यतना तत्र प्रथमतो भयेन क्षिप्तचित्ते यतनामाह
[भा. १०८२ ] कन्नमि एस सीही गहितो अहिधाडिती यसो हत्थी । खुडल तरगेन तु मे ते विय गमिया पुरा पाला ।।
बृ- इह पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् पाला इत्युक्ते हस्तिपालाः सिंहपाला द्रष्टव्याः । तेऽपि पुरा पूर्वं गमिताः प्रतिबोधिताः कर्त्तव्याः । यथास्माकमेकः क्षुल्लको युष्मदीयं सिंहं हस्तिनं वा दृष्ट्वा क्षोभमुपागतः ततः स यथा क्षोभं मुञ्चति तथा कर्तव्यम् । एवं तेषु प्रतिबोधितेषु
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः २, मूलं: ४४, [भा. १०८२] सक्षिप्तचित्तीभूतस्तेषामन्तिके नीयते । नीत्वा च तेषां मध्ये यः क्षुल्लकादपि लघुतरः तेन सिंहः कर्णे धार्यते । हस्ती वातेन धाड्यते ततः स क्षिप्तचित्तः प्रोद्यतत्वत्तोऽपियः क्षुल्लतरो अतिशयेन लघुस्तेन एप सिंहः कर्णे गृहीतः । अथवा सहस्ती अनेन धाटितस्त्वं तु विभेषि कित्वमेतस्मादपि भीझर्जातो धार्यमवलम्ब्यमिति[भा.१०८३] सत्थऽग्गिंथभेरपन्नोल्लणंतस्स एव सोहत्थी ।
थेराचम्म विकट्ठण, अल्लाय चकं दोसुंच।। वृ-यदिशस्त्रं यदि वाग्निं दृष्ट्रा क्षिप्तोऽभवत् । ततः शस्त्रमग्निं च विद्ययास्तम्भित्वा तस्य पादाभ्यां प्रणोदनं कर्तव्यं भणितव्यं च तं प्रति एषोऽस्माभिरग्निः शस्त्रं च पादाभ्यां प्रणोद्यते । त्वं पुनरेताभ्यां बिभेषीति यदिवापानीये नाद्रींकृत्य हस्तादिभिः सोऽग्निः स्पृश्यते भण्यते च । एतस्मादपि तव किं भयं तथा यतो हस्तिनः तस्य भयमभूत् । स हस्ती स्वयं पराङ्मुखो गच्छन् दर्शाते । यथा यतस्त्वं बिभेषि सहस्ती नश्यति नश्यद्वर्तते ततः कथं त्वमेवंभीरोरपिभीरुर्जातः । तथा यो गर्जितं श्रुत्वा भयमग्रहीत् । तं प्रत्युच्यते स्थविरा नभसि शुष्कं चर्म विकर्षति आकर्षति । एवं चोक्त्वा शुष्क चर्मण आकर्पणे शब्द:व्यतेततोभयंजस्यति । तथायद्यग्नेः स्तम्भनंनज्ञायते, तदा द्वयोः अग्नौचविधुतिचभवंप्रतिपन्नः सन् अलातचक्रंपुनरकस्मात्तस्य दर्श्यते, यावदुभयोरपिभवं जीर्णभवति ।
सम्प्रतिवादे पराजयादपमानतः क्षिप्तचित्तीभूतस्ययतनामाह[भा.१०८४] एएणजितोमिअहंतंपुन सहसानलक्खियंनेन ।
धिक्कय कइयवंलज्जावितोयपउणे ततोखुडो ।। वृ-इहैकेन चरकेणवादे पराजितः सच ज्ञाप्यते यथोक्तं प्राक्ततः सआगत्य वदति । एतेनाहं वादे जितोऽस्मि तत्पुनः स्वयं जयनमनेन सहसा न लक्षितं ततो मेलोकतो जयप्रवादोऽभवत् । एवमुक्ते सचरकोधिक्कृतेनाधिकारेण लज्जाप्यते लज्जां ग्राह्यते । लजांच ग्राहितः सन् सोपसार्यते ततः स क्षिप्रो भण्यते । किमितित्वमपंथानं गृहीतवान् वादेनहिननु त्वया पराजितः । तदाचत्वत्समक्षभेवैषधिक्कार ग्राहित इति । एवंयतनायां क्रियमाणायां यदिस क्षुल्लकः प्रगुणी भवति ततः सुन्दरम् ।। [भा.१०८५] तहविय अठायमाणे संखखमरक्खणेयचउगुरुगा ।
आणाइणोय दोसा,जंसेवतिजंच पाविहिती ।। वृ- तथापि च एवं यतनायामपि च क्रियमाणायामपि तिष्ठति अनिवर्तमाने क्षिप्तचित्तत्वे संरक्षणं वक्ष्यमाणयतनयाकर्तव्यं अरक्षणेप्रायश्चित्तं चत्वारोगुरुका गुरुमासाः । तथाआज्ञादयआज्ञाऽनवस्था मिथ्यात्वविराधनादोषाः । तथाअसंरक्षमाणो यत्सेवतेषट्जीवनिकायविराधनादिकं,यंचप्राप्स्यत्यनर्थं तन्निमित्तं च प्रायश्चित्तं । अथ किं सेवते किंवा प्राप्स्यतीति तन्निरूपणार्थमाह[भा.१०८६] छक्कायाण विराधनज्झामणतेनाति वायणंचेव ।
अगवा डेविसमेयपडिए, तम्हा रक्खंतिजयणाए ।। वृ-षण्णांकायानां पृथिवीकायिकादीनां विराधना क्रियेत ।ध्यापनं प्रदीपनकंतद्वा कुर्यात् । यदि वा स्तन्यमथवातिपातनमात्मनः परस्य वा विधीयेत । अवटे कूपेऽथवाऽन्यत्रविषमे पतितो भवेत् तदेवमसंरक्षणे य त इमे दोषास्तस्मात् रक्षन्ति यतनया वक्ष्यमाणाया साम्प्रतमेनामेव गाथां व्याचिख्यासुराह
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/४४ [भा.१०८७] सस्सगिहादीन डहेतेने अवसोसयंवाही रेज्जा ।
मारणपिट्टणमुभयेतद्दोसाजंचसेसाणं ।। वृ-सस्यं धान्यं तद्गृहंसस्यगृहंतदादीनि आदिशब्दात्शेषगृहापणादिपरिग्रहः दहेत क्षिप्तचित्ततया अग्निप्रदानेन भस्मसात्कुर्यात् । एतेनमापन[ध्यामन] मितिव्याख्यातम् । यदिवास्तेनयेत[चोरयेत्] अथवा स स्वयं किमपि भिद्येत [केनापि हियेत] अनेन स्तैन्यं व्याख्यातम् । मारणं पिट्टनमुभयस्मिन् स्यात् किमुक्तं भवति । स क्षिप्तचित्तत्वेन परवश इव स्वयमात्मानं मारयेत् पिट्टयेत्, वा परं मारयन् पिट्टयित्वा सपरण मार्येत, पिट्येत वा इति तद्दोसा जंच सेसाणमिति तस्य क्षिप्तचित्तस्य दोषात् यच्च शेषाणां साधूनांमारणं पिट्टनं वा । तथा हि-स क्षिप्तचित्तः परान् यदा व्यापादयति पिट्टयति वा, तदापरे स्वरूपमजानानाः शेषसाधूनामपि घातप्रहारादिकं कुर्युस्तन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तमरक्षणे द्रष्टव्यम् । शेषाणितुस्थानानिसुगमानीतिनव्याख्यानयति । यदुक्तंतस्माद्रक्ष्यन्तियतनयेति तित्रयतनामाह[भा.१०८८] महिड्डीएउठनिवेसणा यआहारविगिंचणा विउस्सग्गो ।
रक्खंताणय फिडिए अगवेसणेहोतिचगुरुगा ।। वृ- महर्द्धिको नाम ग्रामस्य नगरस्य वा रक्षाकारी तस्य कथनीयम् । तथा उठनिवेसणा इति मृदुबन्धैस्तथा संयमनीयो यथा स्वयमुत्थानं निवेशनं च कर्तुमीशो भवति । तथा यदि वातादिना धातुक्षोभोऽस्याभूदिति ज्ञायते तदाऽपथ्याहारपरिहारेण स्निग्धमधुरमधुरादिरूप आहारः प्रदातव्यः । विगिचणत्ति उच्चारादेस्तस्य परिष्ठापनं कर्तव्यं । यदिपुनर्देवताकृत एष उपद्रव इति ज्ञायते तदा प्रासुकैषणीयेन क्रिया कार्या तथा विउस्सग्गो इति किमयं वातादिनाक्षोभ उत देवताकृत उपद्रव इति परिज्ञानाय देवताराधनार्थ कायोत्सर्गः करणीयः । ततस्तस्याआकपितया कथितेसतितदनुरूपोयत्नो यथोक्तः स्वरूपः करणीयः । एवं रक्षतामपि यदि स कथञ्चित् स्फिटितः स्यात् । ततस्तस्य गवेषणं कर्तव्यं, अन्यथाऽगवेषणे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । एषद्वारगाथासंक्षेपार्थः साम्प्रतमेनामेव गाथा विवरीषुः प्रथमतोमहर्धिकद्वारं विवृणोति[भा.१०८९] । अम्हं एत्थ पिसातो खखंताणपि फिट्टइकयाई ।
सहुपरिरक्खेयव्योमहडिएरक्खिएकहणा ।। वृ-रक्षा अस्यास्तीतिरक्षको रक्षायां नियुक्तोराक्षिको वातस्मिन् रक्षकेराक्षिके ग्रामस्य नगरस्य वा रक्षके कारणिके महद्धिक कथना कर्तव्या । तस्मै कथयितव्यमिति भावः । यथा अत्र तस्मिन्नुपाश्रये अस्माकं रक्षतामपि एष पिशाचो ग्रथिलः कदाचित् स्फिटति अपगच्छति स हु निश्चितं परिरक्षितव्यः प्रतिपन्नवत्सलत्वादिति व्याख्यातंमहर्द्धिकद्वारमधुना 'उठनिवेसनाय' इति व्याख्यानयति[भा.१०९०] मिउबंधेहितहाणंजमेतिजह सो सयंतुउठेति ।
उव्वरगसत्थरहित वाहिकुदंडे असुन्नंच ।। वृ- मृदुबन्धैः कोमल बंधैस्तथा णमिति तंक्षिप्तचित्तं यमयन्ति बध्नन्ति यथा स्वयमुत्तिष्ठति । तु शब्दस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वान्निविशतेचतथा सतस्मिन्नपवरके स्थाप्यते । यत्रन किमपिशस्त्रं भवति । अन्यथा स क्षिप्तचित्ततया युक्तमयुक्तं चाऽजानानः शस्त्रं दृष्टा तेनात्मानं व्यापादयेत् । तस्य चापवरकस्य द्वार बहिः कुदण्डेन वंशटोकरादिना बध्यते न येन निर्गत्यापगच्छति तथा अशून्यं यथा भवति । एवंसवारणप्रतिवारेणजाग्रियते । अन्यथाशून्यमात्मानमुपलभ्यबहुतरंक्षिप्तचित्तीभूयात् ।
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ४४ [ भा. १०९१]
[भा. १०९१]
३३५
उव्वरयस्स य असती पुव्वखया सती य खंमए अगडे । तस्सोवरिं च चक्कं न फिड्ड्इ जइ उ प्फिडंतोवि ।।
बृ- अपवरकस्य असति अभावे पूर्वखनि [खा ] तकूपे निर्जले स प्रक्षिप्यते तस्याप्यभावे अवटी नवः खन्यते, खनित्वा तत्र स प्रक्षिप्यते । प्रक्षिप्य च तस्याऽवटकस्योपरि चक्रं रथाङ्गं स्थगनाय दीयते, यथा स उस्फिटन्नपि उत्प्लवमानोऽपि नस्फिटति न बहिर्गच्छति ।।
साम्प्रतमाहारविगिञ्चणेत्यादि व्याख्यानयति
[ भा. १०९२]
निद्धमहुरं च भत्तं करीस सेज्जा नी जहा वाऊ । दव्विधातुक्खो नाउं उस्सग्गतो किरिया ।।
वृ-यदि वातादिना धातुक्षोभोऽस्य सञ्जात इति ज्ञायते तदा भक्तमपथ्यपरिहारेण स्निग्धं मधुरं च तस्मै दातव्यम् । शय्या च करीषमयी कर्त्तव्या, साहि सोष्णा भवति । उष्णेच वातश्लेष्मापहारः । तथा किमयं दैविको देवेन भूतादिना कृत उपद्रव उत धातु क्षोभज इति ज्ञातुं देवताराधनाय उत्सर्गः क्रियते । तस्मिंश्च क्रियमाणे यदा कंपितया देवतया कथितं तदनुसारेण ततः क्रिया कर्त्तव्या । यदि दैविक इति; सम्प्रति ' रक्खताणय फिटिए' इत्यादि व्याख्यानयति
[भा. १०९३]
अगडे पलायमगण अन्नगणावावि जेन सा रक्खो । गुरुगाय जंच जत्तो तेसिं च निवेयणा करणं ।।
वृ- अगडे इति सप्तमी पञ्चम्यर्थे । ततोऽयमर्थः, अवटात् कृपात् उपलक्षणमेतत् अपवरकाद्वा यदि पलायते, कथमपि ततस्तस्य मार्गणमन्वेषणं कर्तव्यम् । तथा ये तत्रान्यत्र वा आसन्ने दूरे वा अन्यगणा विद्यन्ते तेषां च निवेदनाकरणं तेषामपि निवेदनं कर्तव्यमितिभावः । यथास्मदीय एषः साधुः क्षिप्तचित्तो नष्टो वर्तते ततस्तैरपि गवेपणीयः दृष्टेच संग्रहणीयः । यदि पुनर्न गवेषयन्ति स्वगणवर्तिनोऽन्यगणवर्तिनो वा तदा तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरु मासाः, यच्च करिष्यति पट्जीवनिकार्याविराधनादिकं तन्निमित्तं तेषां प्रायश्चित्तमिति । [भा. १०९४ ]
छम्मासे पडिवरिउं अनिच्छमाणेसु भुंज्जतरगोवि । कुलगणसंघसमाए पुव्वगमेणं निवेएज्जा ।।
वृ- पूर्वोक्तेन प्रकारेण तावत्स प्रति चरणीयो यावत् षण्मासा भवन्ति, ततो यदि प्रगुणो जायते तर्हि सुन्दरमथन प्रगुणीभूतस्ततो भूयस्तरकमपि तस्य प्रतिचरणं विधेयं । अथ तेसाधवः परिश्रान्ता भूयस्तरकं प्रतिचरणं नेच्छति । ततस्तेष्वनिच्छत्सु कुलगणसङ्घसमवायं कृत्वा पूर्वगमेन कल्पोक्तप्रकारेण तस्मै निवेदनीयं । निवेद्य च तदाज्ञया वर्तितव्यमिति अथ स साधुः कदाचिद्राजादीनां स्वजनः स्यात् तत इयं यतना विधेया
[भा. १०९५ ]
रन्नोनिवेइयंमि तेसिं वयणे गवेसणा होति ।
ओसह वेज्जासंबंधुवस्सए तीसुवी जयणा ।।
बृ-यदि राज्ञोऽन्येषां वा सपुत्रादिको भवेत् ततो राज्ञ उपलक्षणमेतत् । अन्येषांचा स्वजनानां निवेदनं क्रियते, तथा युष्मदीय एष पुत्रादिकः क्षिप्तचित्तो जातइति एवं निवेदिते यदिब्रुवतेराजादयो मम पुत्रादिनां क्रिया स्वयमेव क्रियमाणा वर्तते । तत इहैव तमप्यानयतेति ततः स तेपां वचनेन तत्र नीयते । नीतस्य च तस्य तत्र गवेषणा भवति । अयमत्र भावार्थः । साधवोऽपि तत्र गत्वा औषध भेषजानि प्रयच्छन्ति
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-२ / ४४ प्रतिदिवसं च शरीरस्योदन्तं वहन्ति । यदि पुनः सम्बन्धिनः स्वजना वदेयुर्वयमौषधानि वैद्यं वासं वा संप्रयच्छामः । परमस्माकमासन्ने प्रवेशे स्थित्वा यूयं प्रतिचरथ तत्र यदि शोभनो भावस्तदेवं क्रियते । अथ गृहस्थीकरणाय तेषां भावः । तदा न तत्र नयनं किन्तु स्वोपाश्रय एव ध्रियते तत्र च त्रिष्वपि आहारोपधिशय्यासु यतना कर्तव्या । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमती स्नी निवेइयंमीत्येतद्वयाख्यानयति
[ भा. १०९६ ]
पुत्तादीनं किरियं सयमेव घरंमि कोइ कारेज्जा । अनुजाणते व तहिं इमे च गंतुं पडियरंति ।।
वृ- यदि कोऽपि राजा अन्यो वा तस्य क्षिप्तचित्तस्य साधोः स्वजनो गृहे स्वयमेव साधुनिवेदनात् प्राक् आत्मनैव पुत्रादिनां क्रियां चिकित्सां कारयति तदा तस्मै निवेदिते युष्मदीयः क्षिप्तचित्तो जात इति कथिते यदि ते अनुजानते यथा तमत्रसमान यतेति ततः स तत्र नीयते नीतं च सन्तमिमेऽपि गच्छ्वासिनः साधवो गत्वा प्रतिचरन्ति ।।
[भा. १०९७ ]
ओसह वेज्जे देमो पडिजग्गहणं तहिं ठियं चेव । तेसिं विरूव भावं न देति मानं गिही कुज्जा ।।
वृ- कदाचित्स्वजनाः ब्रूयुः यथा औषधानि वैद्यं च वयं दद्मः । केवलमिह अस्मिन्नस्माकमासन्ने प्रदेशे स्थितं णमित्येन प्रतिजाग्रत तत्र यदि तेषां भावो विरूपो गृहस्थी करणात्मकस्ततः तेषां तथारूपं भावमिङ्गिताकारकुशला ज्ञात्वा न ददतिन प्रयच्छति न तेषामासन्नेप्रदेशे नयन्तीतिभावः । कुत इत्याह- मा एतं गृहस्थी कुर्युरितिहेतोः सम्प्रतितीसुवि जयणेत्येतद्व्याख्यानयति
[भा. १०९८ ]
आहार उवहि सेज्जा उग्गम उप्पायणा दिसुजयंता । वायादि खोभूमि विजयंति पत्तेयमिस्सावा ।।
वृ- आहारे उपधौ शय्यायां च विषये उद्गमोत्पादनादिषु आदिशब्दादेषणादि दोषपरिग्रहः यतन्ते प्रयत्नपरा भवन्ति । उद्गमोत्पादनादिदोषविशुद्धाहाराद्युत्पादनेन प्रतिचारका अन्येपि च यतमानास्तं प्रतिचरन्तीति भावः । एषा यतना दैविके क्षिप्तचित्तत्वे दृष्टव्या एवं वातादिना धातुक्षोभेऽपि प्रत्येकं प्रत्येकं सांभोगिका मिश्रा वा असांभोगिकैः संमिश्रा वा पूर्वोक्तप्रकारेण यतन्ते ।।
[भा. १०९९ ]
पुव्युद्दिठी उविही इह विकरेंताण होति तह चैव ।
तेगिच्छंमि कयम्मी आदसा तिन्निसुद्धी वा ।।
वृ- यः पूर्वं कल्पाध्ययने ग्लानसूत्र उद्दिष्टः प्रतिपादितो विधिः स एव इहापि क्षिप्तचित्तसूत्रेऽपि वैयावृत्यं कुर्वता तथैव भवति । चैकित्स्येच चिकित्सासाः कर्मणि च कृते प्रगुणीभूते च तस्मिन् त्रय आदेशा एके ब्रुवते । गुरुको व्यवहारः प्रस्थापयितव्योऽपरे ब्रुवते लघुकोऽन्ये आचक्षते लघुस्वकः । तत्र तृतीय आदेशः प्रमाणं सूत्रोपदिष्टत्वात् । अथवा स शुद्धी न प्रायश्चित्तभाकू परवशतया रागद्वेषाभावेन प्रतिसेवनादेतदेव विभावयिषरिदमाह
[ भा. ११०० ]
चउरो य हुति भंगा तेसिं वयणमि होति पनवणा ।
परिसाए मज्झमि पट्ट्वणा होइ पच्छित्तै ।।
वृ- इह चारित्रविषये वृद्धिहान्यादिगताश्चत्वारो भवन्ति भङ्गास्ते चाग्रे च वक्ष्यन्ते । तेषां च भङ्गानां वचनेन गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे भवति । पर्षदो मध्ये प्रज्ञापना प्ररूपणा तदनन्तरं यदि भवति
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ४४, [भा. ११०० ]
३३७
शुद्धिमात्रनिमित्तं प्रायश्चित्तं दातव्यं ततस्तस्य प्रायश्चित्तस्य लघुकस्वरूपस्य गाथायां सप्तमी षष्ठ्यर्थे भवति । प्रस्थापनादानमिति सम्प्रति चतुरो भङ्गान् कथयन् प्रायश्चित्तदाना भावं भावयतिबड्ढति हायति उभयं, अवट्टियं च चरणं भवे चहा । खइयं तो वसमियं मीस अहखायखित्तं च ।।
[ भा. ११०१]
वृ- कस्यापि चारित्रं वर्धते, कस्यापि हीयते कस्यापि वर्धते हीयते च, कस्याप्यवस्थितं वर्तते । एते चत्वारो भङ्गाश्चारित्रस्य । साम्प्रतममीषामेव चतुर्णां भङ्गानां यथासंख्येन विषयान् प्रदर्शयति । खइयमित्यादि क्षपक श्रेणिं प्रतिपन्ने क्षायिकं चरणं वर्तते, उपशमश्रेणीतः प्रतिपतने औपशमिकं चरणहानिमुपगच्छति । क्षायोपशमिकं तद्रागद्वेषात्कर्षापकर्षवशतः क्षीयते परिवर्धते च । यथाख्यातं क्षिप्तं च पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात क्षिप्तचित्तं चारित्रं चावस्थितं यथाख्यातचारित्रे सर्वथा रागद्वेषोदयाभावात् क्षिप्तचित्तचारित्रे परवशतया प्रवृत्तेस्ततो रागद्वेषाभावात्तदेवं । यतः क्षिप्तचित्ते चारित्रमवस्थितमतो ना सौ प्रायश्चित्तभागिति, पर आहननु सक्षिप्तचित्त आश्रवद्वारेषु चिरकालं प्रवर्तितः बहुविधं वाऽसमंजसं तेन प्रलपितंलौकलोकोत्तरविरुद्धं च समाचरितं । ततः कथमयमप्रायश्चित्तभाक्, अत्र सूरिग्रह
[भा. ११०२]
कामं आसवदारेसु बह्नितो पलवियं बहुविहंच । लोगविरुद्वाय एया लोगोत्तरियाय आइणा ।।
वृ- काममित्यनुमतौ अनुमतमेतत् यथा स आश्रवद्वारेषु प्रवर्तितो बहुविधं च तेन प्रलपितं लोकविरुद्धानि लोकोत्तरिकानि च पदानि आचीर्णानि प्रतिसेवितानि
[भा. ११०३]
नय बंध विगलित्तणेण कम्मस्स उवचओ होइ ।
लोकोविएत्थ सक्खी जह एस पव्वसो कासी ।।
वृ- तथापि न च नैव तस्य च क्षिप्तचित्तस्य बन्धहेतुविकलत्वेन बन्धहेतवो रागद्वेषास्तद्विकलत्वेन तद्रहितत्वेन कर्मण उपचयो भवति-कर्मोपचयस्य रागद्वेषाधीनत्वात् तस्य च रागद्वेषविकलत्वात् न च तद्रागद्वेष विकलत्वं वचनमात्र सिद्धं, यती लोकोऽप्यत्रास्मिन् विषये साक्षी यथा एष सर्वं परवशोऽकार्षीदिति । ततो रागद्वेषाभावान्नकर्मोपचयस्तस्य तदनुगत्वात् । तथा चाहरागद्दोसानुगया जीवा कम्मस्स बंधगा होंति । रागादि विसेसेाय विबंध विसेसो वि अविगीतो ।
[ भा. ११०४ ]
वृ- रागद्वेषाभ्यामनुगताः सन्तो जीवाः कर्मणीबन्धका भवन्ति । ततोरागद्वेषतारतम्येन बन्धविशेषो बन्धतरतम भावोऽविगीतो विप्रतिपन्नः । ततः क्षिप्तचित्तस्य रागद्वेषाभावतः कर्मोपचयाभावः । अमुमेवार्थं दृष्टान्तेन दृढयति
[भा. ११०५ ]
कुणमाणी विथ चिड्डा परतंताण द्विया बहुविहाओ । किरियाफलेण जुज्जइ, न जहा एमेव एवं पि ।।
वृ- यथा नर्तकी यन्त्रकाष्टमयी परतन्त्रा परायत्ता परप्रयोगत इत्यर्थः । बहुविधा बहुप्रकारा अपि, तुशब्दोऽपि शब्दार्थः । चेष्टा कुर्वाणा क्रियाफलेन कर्मणा न युज्यते । एवमेव अनेनैव प्रकारेण एवमपि क्षिप्तचित्तमनेका अपिविरुद्धाः क्रियाः कुर्वाणः न कर्मोपचयं पश्यति, अत्र परस्य मतमाशङ्कमानः आह21 22
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/४४ [भा.११०६] जइइच्छसिसा सेरी अचेयणा तेन से चओनस्थि ।
जीवपरिमाहिया पुनवादी असमंजसं समया। वृ- यदित्वमेतदिच्छसि अनुमन्यते यथा सासेरीति देशीवचनमेतत्यन्त्रमयी नर्मकी अचेतना तेन कारणेन से तस्याश्च कर्मोपचयो नास्ति वादिस्तनुः पुनर्जीव परिगृहीता जीवेनाधिष्ठिता जीवपरिग्रहीतत्वाच्चावश्यं तद्विरुद्धचेष्टातः कर्मोपचय सम्भवस्ततो या सेरी दृष्टान्तेन समता आपदिता साऽसमञ्जसमयुज्यमानाऽचेतनाचेतनत्वे च दृष्टान्तदार्टान्तिकयोर्वेषभ्यात् ।अत्राचार्य आह[भा.११०७] चेयणमचेयणं वापरतत्तंतेन दोवितुल्लाई ।
नतयावि सेसयं एत्थ किंच भणतीसुणविसेसं ।। वृ-चेतनं वास्यादचेतनवाचेतनत्वाचेतनत्वविशेषस्यात्राप्रयोजकत्वात् । कथमप्रयोजकत्वमत आह-परतन्त्रत्वेन परायत्ततया । यतो वे अपि तुल्ये ततो न किञ्चिद्वेषम्यं । पर आह-न त्वया अत्र कर्मोपचयचिन्तायांकञ्चिदपिमनागपिविशेषितंयेनजीवपरिगृहीतत्वेऽप्येकत्रकर्मोपचयोभवत्येकत्र नेति प्रतिपाद्यमाह अत्राचार्योभणतिब्रूते,शृणुभण्यमानं विशेषं । तमेवाह[भा.११०८] ननुसोचेव विसेसो जंएगमचेवणंस विन्नेयं ।
जहचेयणाविसेसोतहभणसुझं निसामेह ।। वृननुस एवं यन्त्र नर्तकी स्वाभाविक नर्तकी दृष्टान्तसूचितो विशेष एवं शरीरंजीवपरिगृहीतमपि परायत्ततयाचेष्टामानमचेतनमेवंस्वायत्ततयाप्रवृत्तेः सचित्तंसचेतनमिति ।परआह-यथैषचेतनेविशेषो निस्संदिग्धप्रतिपत्तिविषयोभवति । तथाभणतप्रतिपादयत आचार्यःप्राह-ततइदं वक्ष्यमाणं निशमय आकर्णय । तमेवाह[भा.११०९] जोपेल्लितोपरेणंहेऊवसणस्सहोइकायाणं ।
तथ्य नदोसंदूच्छसिलोगेनसमंतहातंच ।। वृ-यः परेणप्रेरितःसचकायादीनांपृथिव्यादीनांव्यसनस्य संघट्टनपरितापनादिरूपस्य हेतुः कारणं भवति । तत्रतस्मिन् परेण प्रेरित तया काय व्यसनहेतौ न त्वं दोषमिच्छसि अनात्मवशतया प्रवृत्तेः । कथंपुनर्दोषं नेच्छसीत्यत आह-लोकेन समंलोकेनसहलोके तथा दर्शनतः इत्यर्थः । तथा हिलोको यो यत्रानात्मवशतया प्रवर्तते तं तत्र निर्दोषमभिमन्यते ततो लोके तथा दर्शनतस्तमपि कायव्यसने हेतुं निर्दोषमभिमन्यताम् । यथा च तं निर्दोषमिच्छसि तथा तमपि च क्षिप्तचित्तं निर्दोषं पश्य, तस्यापि परायत्ततया तथारूपासुचेष्टासुप्रवृत्तेः । एतदेवसविशेषंभावयति[भा.१११०] पासंतो विय काये अपञ्चलो अप्पगंविधारेउं ।
जह पेल्लितो अदोसो एमे वमिमंपिपासामो ।। वृ- यथा परेण प्रेस्ति आत्मानं विधारयितुं संस्थापयितुमप्रत्यलोऽसमर्थः सन् पश्यन्नपि कायान् पृथिवीकायिकादीन् विराधयन् अनिकापुत्राचार्य इवादोषो निर्दोषः । एवमेव अनेनैव प्रकारेणापरायत्ततया प्रवृत्तिलक्षणेन इममपि क्षिप्तचित्तमदोषं पश्यामः । इह पूर्वं प्रगुणीभूतस्य प्रायश्चित्तदानविषये त्रय आदेशा गुरुकादय उक्तास्ततस्तानेव गुरुकादीन्प्ररूपयति[भा.११११] गुरुगोगुरुतराणो अहागुरुगोय होईववहारो ।
लहुओ लहुयतरागो अहालहुगोयववहारो ।।
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ४४. [भा. १११२]
[भा. १११२]
[भा. १११३]
[ भा. १११४]
[भा. १११५ ]
[ भा. १११६]
बू - [आसां षन्नामपि गाथानां व्याख्या पूर्ववत् ]
भू. (४५) दित्तचित्तं भिक्खुं गिलायमाणं नो कप्पइ तस्स गणावच्छेदियस्स निज्जूहित्तए अगिलाए तस्स करणिज्जं वेयावडियं जाव ततो रोगातंकातो विप्पमुक्को। ततो पच्छा तस्स अहा लहुस्सगे नाम ववहार पट्टवियच्चे सिया' ।
वृ- अस्य व्याख्या संक्षेपतः प्राग्वत् । सम्प्रतिभाष्यकारो विस्तरमभिधित्सुराहएसेव गमो नियमा, दित्तादीनं पि होति नायव्वो ।
[भा. १११७]
हो दत्तचित्त सोपवलति अनिच्छियव्वाइं ।।
वृ- एष एवानन्तरं क्षिप्तचित्तसूत्रगत एव गमः प्रकारी लौकिकलोकोत्तरिकभेदादिरूपी दीप्तानामपि दीप्तचित्तप्रभृतीनामपि नियमाद्वेदितव्यः । यदि पुनर्नानात्वं तदभिधातव्यं । तदेवाधिकृतसूत्रेऽभिधित्सुराह - 'जो होइ' इत्यादि यो भवति दीप्तचित्तः सोऽनीप्सितव्यानि बहूनी प्रलपति बहवनीप्सित प्रलपनंतस्य लक्षणंक्षिप्तचित्तस्त्यपहृत चित्ततया मौनेनाप्यवतिष्ठते इति परस्परं सूत्रयोर्विशेषं इतिभावः । अथ कथमेष दीप्तचित्तो भवतीति तत्कारण प्रतिपादनार्थमाह
लहुसो लहुसतरागो अहा लहुसो य होइ ववहारो । एएसिं पच्छित्तं वोच्छामि अहानुपुवीए ।। गुरुगोय होइ मास गुरुयतरागो य होइ चउमासो । अह गुरुगोच्छम्मासों गुरुगपक्खमि पडिवत्ती ।। तीसा य पनवीसा वीसा पन्नरस सेवय । दस पंच य दिवसाइं लहु सगपक्खंमि पडिवत्ती ।। गुरुगं च अटमं खलु गुरुगतरागं च होइ दसमं तु । आहा गुरुग दुवालसमं गुरुगपक्खमि पडिवत्ती ।। छठं च चउत्थं वा आयंबिल एगठाण पुरिमड्डा । निव्विइगं दायव्वं अह लहुसगंमि सुद्धोवा ||
[ भा. १११८ ] इति एस असंमानाखित्तो संमानतो हवति दित्ती । अग्गीव इंधनेहिं दिप्पइ चित्तं इमेहिं तु ||
- इति प्रागुक्तेन प्रकारेण एष क्षिप्तः क्षिप्तचित्तोऽसम्मानतो अपमानतो भवति । दीप्तो दीप्तचित्तः पुनः सम्मानतो विशिष्ट सन्माना वाप्तितो भवति । दीप्तचित्तो नाम यस्य दीप्तचित्तं तच्च चित्तं दीप्यते अग्निरिवेन्धनैरेभिर्वक्ष्यमाणैर्लाभमदादिभिस्तानेवाह
लाभमदेनव मत्तो अहवा जेऊण दुज्जए सत्तू ।
दित्तंभि सातवाहणो तमहं वोच्छं समासेणं । ।
३३९
[ भा. १११९]
वृ- लाभमदेन वा मत्तः सद् दिप्तचित्ती भवति । अथवा दुर्जयान् शत्रून् जित्वा उभयस्मिन्नपि दीप्ते दीप्तचित्ते लौकिको दृष्टान्तः शातवाहनी राजा । तमहं सातवाहनदृष्टान्तं समासेन वक्ष्ये । यथा प्रतिज्ञातमेव करोति
[ भा. ११२० ]
महुरा दंडेनत्ती निग्गय सहस्सा अपुच्छियं कयरं । तस्स यतिक्खा आणा दुहागया दोवि पाडेउं । !
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/४५ वृ-गोदावरीएनईए तडे पइठाणं नयरं । तत्थ साल(त)वाहणो गया । तत्थ सालवाहणो राया तस्स खरगओअमच्चो । अन्नया सो सालवाहणो राया दंडनायगे आनवेइ । महुरं घेतूण सिग्धमागच्छ, सोय सहसा अपुच्छिऊणदंडेहिंसह निग्गतो ।ततो चिंता जाया कामहरा घेतव्या ।दक्खिणमहरा उत्तरमहरा वा । तस्स आणातिक्खापुणोपुच्छिउँनतीरति । ततो दंडाटुहा काऊणदोसुविपेसिया गहियातो दोवि महुराओततोवद्धावगोपेसिओ ।तेन गंतूणरायावद्धाविती-देवदोविमहुरातोगहियातो ।अन्नो आगतो देव! पट्टदेवीएपुत्तोजातो, अन्नोआगतो देव! अमुगत्थपदेसे विपुलोनिहीपायडो जाओ ।तता उवरुवरि कल्लाणनिवेयणेजेहरिस वस विसप्पमाणहयहियतो परवसोजातो ।तओहरिसंधरिउमवायं तो सणिज कुट्टइखंभे आहणइ, कुड्डे विद्दवइ बहूणि य असमंजसाणि पलवति, । ततो खरगेणामच्चेणं तमुवाएगा पडिबोहिऊ कामेण खंभा कुड्डा बहुविद्दविया रना पुच्छ्यिं केन विद्दवियं सो भणइ तुडभेहिं । ततो मम संमुहमलीयमेवंभणतित्तिरुद्रेणरनाखरगोपाएगा ताडितो, ततोसंकेइय पुरिसेहिं उप्याडितो, अन्नत्य संगोविओय । ततोकम्हि पओवणेसमावडिएरणापुच्छिओकत्थम अमच्चोचिट्ठति ।संकेतियपुरिसेहिं कहियं देव तुम्हं अविनय कारित्ति सो मारितो । राया विसूरिउंपवत्ती, दुटु कयं मए । तयाणिं न किंपि वेइयंति, ततोसभावत्थो जातो ।ताहेसंकेइयपुरिसहिं विणवितो-देव गवेसामिंजइविकयाइंचंडालेहिं रक्खितो होला । ततो गवेसिऊणआनीतो रायासंतुट्ठो अमच्चेण सम्भावोकहितो |तुट्टेणविउला भोगा दिना !साम्प्रतमक्षरार्थो विद्रियते-सातवाहनन राज्ञामथुराग्रहणायदण्डस्यदलस्याज्ञप्तिःकृतातेदण्डा: सहसा कांमथुरांगृह्णीमइत्यपृष्टानिर्गताः । तस्य चराज्ञआज्ञा तीक्ष्णा ।ततोभूयः प्रष्टुंनशक्नुवन्ति, । ततस्ते दण्डा द्विविधा गताः द्विधा विभज्य एके दक्षिण मथुरायामपरे उत्तरमथुरायां गता इत्यर्थः । द्वे अपिचमथुरे पातयित्वा तेसमागताः । [भा.११२१] सुयजम्ममहुरपाडण निहिलंभ निवेयणा जुगवदित्तो ।
सयणिज्ज खंभकुड्डेकुट्टेइ इमाईपलवंतो ।। वृ-सुतस्य जन्म मथुरयोः पातनं निधेभिस्य च युगपन्निवेदनायां स हर्षवशात् दिप्तादिप्तचित्तोऽभवत् ।दीप्तचित्ततयाइमानिवक्ष्यमाणानिप्रलपन्शयनीयस्तम्भकुड्यानिकुट्टयतितत्रयानि प्रलपति तान्याह[भा.११२२] सर्च भणगोयावरि पुव्वसमुद्देण साहिया संती ।
सालाहणकुल सरिसंजतिते कूले कुलं अस्थि ।। वृ-हेगोदावरिपूर्वसमुद्रेणसाधिकृताकृतमर्यादा सतीसत्यंभण-ब्रूहियदितवकूलेसातवाहनसदृशं कुलमस्ति ।। [भा.११२३] उत्तरतो हिमवंतो, दाहिणतो सालवाहणोराया।
समभारभरकंता तेनन पलत्थए पुढवी ।। - उत्तरत उत्तरस्यां दिशि हिमवान् गिरिदक्षिणतः सातवाहनो राजा तेन समभारभाराक्रान्ता सती पृथिवी नपर्यस्यति । अन्यथायद्यहं दक्षिणतो न स्यांततो हिमवगिरिभाराक्रान्ता नियमतः पर्यस्येत् ।। [भा.११२४] एयाणिय अन्नाणिवपलवितोसो अभाणियव्वाइं।
कुसलेण अमञ्चेणं, खरगेणं सो उवाएणं ।। वृ- एतान्यवन्तरोदितानि अन्यानि च सोऽभणितव्यानि बहूनि प्रलपितवान् । ततःकुशलेन
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २. मूलं : ४५. [भा. ११२४]
३४१ खरकनाम्ना अमात्येनोपायेन प्रतिबोधयितुकामेन किमित्याह[भा.११२५] विद्दवियं कर्णतिय तुझहिंपायतालणारखरए ।
कत्थत्तिमारितोसोदुठित्ति यदंसणे भोगा ।। वृ-विद्रवितं विनाशितं समस्तं स्तम्भकुड्यादि राज्ञापृष्टं कैनेदं विनाशितं । अमात्यः सम्मुखभूय सदोषं निष्ठुरंचवक्ति युष्माभिस्ततोराज्ञाकुपितेन तस्य पादेन ताडना कृता तदन्तरं संङ्केतितपुरुषैः स उत्पाटितः संगोपितश्च । ततः समागते कस्मिंश्चित् प्रयोजने राज्ञापृष्टं 'कुत्रामात्यो वर्तते' ? संकेतितपुरुषैरुक्तं- ' देव पुष्मत्पादानामविनयकारी मारितः ततो दुष्टं कृतं मयेति प्रभूतं विस्म(स्त)रितवान्स्वस्थीभूतेऽस्मिन् जातेसंकेतितपुरुषैरमात्यस्यदर्शनकारितं ।सद्भावकथनानन्तरं राज्ञा तस्मै विपुला भोगाः प्रदताइति उक्तो लौकिको दीप्तचित्तो लोकान्तरिकमाह[भा.११२६] महज्झयणभत्तखीरे कंबलगपडिग्गहे फलगसढे ।
पासाए कप्पट्टेवायंकाऊण वादितो ।। वृ-महाध्ययनंपौण्डरीकादिकंदिवसेनपौरुष्यावासमागतम् । अथवा भक्तमुत्कृष्टंलब्ध्वानास्मिन् क्षेत्रेभक्तमीदृशंकेनापिलब्धपूर्वं, यदिवा क्षीरंचातुर्जातकसम्मिश्रमवाप्य नेतादृशमुत्कृष्टंक्षीरं केनापि लभ्यते ।यदिवाकम्बलरत्नमती वोत्कृष्टमथवा विशिष्टवर्णादिगुणोपेतंअपलक्षणहीनंपतद्ग्रहफलगत्ति यद्वाफलकंचम्पकपट्टादिकमथवा श्राद्धमीश्वरमतिदातारमुपासकत्वेन प्रतिपन्नंलब्ध्वा यदिवा प्रासादे सर्वोत्कृष्टेउपाश्रयत्वेनलब्धे, कप्पठेवाइतिईश्वरपुत्ररूपवतिप्रज्ञानिधानेलब्धेप्रमोदते, प्रमोदनवशाच्च दीप्तभित्तो भवति । एतेन लाभमदेन वा मत्त इति लोकोत्तरे योजितमधुना दुर्जयान् शत्रून् जित्वेत्येतद्योजयति, वायंकाउणवत्तिवादंवापरप्रवादिनादुर्जयेन्सह कृत्वातंपराजित्यातिहर्षवशतो दीप्ती दीप्तचित्तोभवतिसाम्प्रतमेनामेव गाथां विनेयजनानुग्रहाय विवरिपुराह[भा.११२७] पुंडरियमाइयं खलु अज्झयणंकढिऊण दिवसेन |
हरिसेनदित्तवित्तो एवं होज्जाहिकोइउ ।। वृ-कश्चित्पौण्डरीकादिकमध्ययनंखलु दिवसेनं उपलक्षणमेतत्पौरुष्यादिना वाकर्षित्वा पठित्वा हर्षेण दीप्तचित्तोभवेत् । एवमध्ययनलाभेन दीप्तचित्तता ।। [भा.११२८] दुल्लहदव्वेदेसे पडिसेवियतंअलद्धपुव्वं वा ।
आहारोवहि वसही अहुणविवाहो व कप्पठो । वृ-दुर्लभद्रव्ये देशेतत्दुर्लभद्रव्यंकेनाप्यलब्धपूर्वं । वाशब्द: समुच्चये प्रतिसेव्य लब्ध्वा दीप्तचित्तो भवति । एवमाहारे भक्तक्षीरादिके उपधौ कम्बलरत्नादिके वसतौ प्रासादादिरूपायां लब्धायां यदि वा कम्पठेत्ति । ईश्वरपुत्रोऽधुना कृत्वीवाहः प्रज्ञानिधानं शिष्यत्वेन लब्ध इति हर्षेण दीप्तचित्तो भूयात् । तत्रैतेषुदीप्तचित्तेषु यतनामाह[भा.११२९] दिवसेन पोरिसीएव तुमएठवियं इमेणसअटेणं ।
एवस्स नत्थिगव्यो, दुम्मेहतरस्सको तुज्झ ।। वृ-दिवसेन पौरुष्या वा त्वया पौण्डरीकादिकमध्ययनं स्थापितं पठितं तदनेन दिवसस्य पौरुष्या वा अर्धेन तथाप्येतस्य नास्तिगर्वः । तव पुनर्युर्मेधस्तरस्यको गर्वो नैव युक्त इतिभावः । एतस्मादिति अपितव हीनप्रज्ञत्वात् ।।
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/४५ [भा.११३०] तद्दव्वस्स दुगंच्छेण दिलुतो भावणो असरिसेणं ।
पगयंमि पनवेत्ता, विज्जादिविसोहिजा कम्मं | वृ-यतोदुर्लभद्रव्यंभक्तक्षीरादितेनलब्धतस्यद्रव्यस्यजुगुप्सनं क्रियते यथानेदमतिशोभनममुको वाऽस्यदोष इत्यादि । यदिवा दृष्टान्तोऽन्येनापीदृशमानीतमितिप्रदर्शनं क्रियते । तस्य दृष्टान्तस्यभावना असदृशेन तस्मात् शतमानेन सहस्त्रभागेन वा यो हीनस्तेन कर्तव्या । तथा पगयंमीत्यादि प्रकृते अवमतस्स्य विशिष्टेप्रासादादिकेसम्पाद्येतथाविधं श्रावकमितरंवाप्राप्य तदभावेकस्यापिमहर्द्धिकस्य विद्यादि । आदिशब्दात् मन्त्रचूर्णादिपरिग्रहः यावत् कर्मापि कार्मणमपि प्रयुज्य ततोऽयमतरस्य विशिष्टप्रासादादिसम्पादनेनेतरस्यापभ्राजना सम्पादनीया येन प्रगुणो भवति । ततः पश्चाद्विद्यादिप्रयोगजनितपापविशुद्धये विशोधिः प्रायश्चितं प्रतिपत्तव्येतिसाम्प्रतमेतदेव विवरीषुराह[भा.११३१] उक्कोसबहुविहीयं आहारोवगरणफलगमादीयं ।
खुड्डेणोमतरेणं आनीतीभामि(यि)तो पडणो ।। वृ- उत्कृष्टं बहुविधिकंबहुभेदमाहारंभक्तक्षीरादिकमुपकरणकम्बलरत्नप्रभृति, फलकंचम्पकपट्ट तिनिसपट्टादिकमादिशब्दः स्वगतानेकभेदसूचकःतथाविधश्राद्धप्रज्ञापनेन विद्यादिप्रयोगेनवा सम्पाद्य क्षुद्रेण क्षुल्लकेन गुणतोऽवमतरेण शतभागसहस्त्रभागादिना हीनेन आनीतमुपदर्श आनीतमुपदर्य सोऽपभ्राजितः क्रियते । ततः प्रगुणोभवतिप्रासादादि विषये यतनामाह[भा.११३२] आदिठ्ठसद्दकहणं आउट्टाअभिनवोयपासाओ ।
कयमेत्तेय विवाहे सिद्धादिसुया कइयवेणं ।। वृ-यस्तेन श्राद्धोनदृष्टोऽदृष्टपूर्वस्तस्यादृष्टस्य श्राद्धस्यकथनं प्रज्ञापनाउपलक्षणमेतत् ।महर्द्धिकस्य विद्यादिप्रयोगतोऽभिमुखीकरणं वा ततस्ते आवृत्ताः सन्तस्तस्य लब्ध्यभिमानिनः समीपमागत्य ब्रुवते वयमेते क्षुल्लकेनप्रज्ञापितास्ततोऽभिनव एवकृतमात्रएव वावधारणेप्रासादोदत्तः तथाकैतवने कपटेन सिद्धादिसुतः सिद्धपुत्रादिसुताः कृतमात्रएवविवाहे उत्पादनीयाः इयमत्र भावना-सिद्धपुत्रादिकेषु प्रज्ञापनमितरस्य प्रज्ञापनं विद्यादि प्रयोगं वा कृत्वा तत्सुताः कृतमात्रवीवाहा एव व्रतार्थ तत्समक्षमुपस्थापनीया येन तस्यापभ्राजनोपजायते । तत पश्चात् शकुनादिवैगुण्यमुद्भाव्य ते मुच्यते यदिनस्यात्तात्विकी व्रतश्रद्धेति वायंकाऊण वेत्यत्रयतनामाह[भा.११३३] चरगादिपन्नवेउपुव्वंतस्स पुरतो जिनर्वेति ।
. उमतरागेण ततोपगुणत्तिओभामितीएवं ।। वृ- चरकादिकं प्रचण्डं परवादिनमधःकृतसाधोवदिनासाध्यं पूर्वं प्रज्ञाप्य प्ररूपितस्याधिकृतस्य वादाभिमानिनः साधोः पुरतो अवमतरेण चरकादिकं जापयन्ति । वरवृषभास्ततः स एवमपभ्राजितः सन् प्रगुणायतेप्रगुणीभवति ।
मू.(४६) जक्खाविठं भिक्खु गिलायमाणं नो कप्पइ, तस्सगणावच्छदियस्स निहितए जाव रोगातंकातो विप्पमुक्को ततो पच्छा तस्सअहालहुस्सगं नामं ववहारते पठ्ठवियव्वे सियाइति ।
वृ-अथास्यसूत्रस्य पूर्वसूत्रेणसम्बन्ध उच्यते[भा.११३४] पोग्गलअसुभसमुदतो एसणागंतुको दुवेण्हपि ।
जक्खावेसेणंपुन नियमाआगंतुगो होइ ।। .
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :२, मूलं:४६, [भा. ११३४]
३४३ वृ- द्वयोः क्षिप्तचित्तदीप्तचित्तयोरेष पीडाहेतुत्वेनानन्तरमुद्दिष्टोऽशुभपुद्गलसमुदायोऽनागन्तुकः स्वशरीरसंभवी प्रतिपादितः यक्षावेशेन पुनः ग्लायति पीडा हेतुरशुभपुद्गलसमुदायो नियमादागन्तुको भवति ।ततोऽनागन्तुका शुभपुद्गलसमुदयप्रतिपादनार्थमेपसूत्रारंभः प्रकारान्तरेण संबंधमाह[भा.११३५] अहवाभयसोगजुओ चिंतदित्तो अइहरसितोवा;
आवस्सतिजक्खेहि, अइमत्तो होइसंबंधो । वृ- अथवेति प्रकारांतरोपप्रदर्शने भयशोकयुक्तो वा चिन्तार्दितो वा एतेन क्षिप्तचित्त उक्तः । अतिहर्षितो वानेन दीप्तचित्तोऽभिहितः यक्षैः परवशहदयतया आविश्यते आलिह्यतेततः क्षिप्तदीप्तसूत्रानन्तरंयक्षाविष्टसूत्रमित्ययमन्यो भवतिसम्बन्धः । अनेनैवसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या पूर्ववत् ।सम्प्रति यतो यक्षाविष्टोभवतितत्प्रतिपादनार्थमाह- [भा.११३६] पुव्वभविवरेणं अहवारागेणरंगितो संतो।
एएहि उक्खविठ्ठा सेठीसष्भिलगवेसादी ।। वृ- पौर्वभविकेन पूर्वभवभाविना वैरेण अथवा रागंण रञ्जितः सन् यक्षैराविश्यते । एताभ्यां रागद्वेषाभ्यां यक्षाविष्टोभवतियथाश्रेष्ठी द्वेष्यभार्ययाभूतिकयासझिणत्ति लघुभ्राताज्येष्टभातृभार्यया द्वेष्ट्यादिभिरित्यत्रादिशब्दात्भृतिका ज्येष्टभार्यया परिग्रहः तत्र श्रेष्ठ्याधुदाहरणमाह-- [भा.११३७] सेहिस्स दोन्नि महिला पियाय वेस्सायवंतरीजाया ।
सामन्त्रमि पयत्तंच्छलेतितंपुव्ववरेणं ।।। बृ-एगोसेट्टी,तस्सदोमहिला ।एगापियाएगावेस्सा | तउजावेसासाअकामनिज्जाराएमरिऊणं वंतरी जाया, सिट्ठीवि तहानवाणं थेराणमंतिए धम्म सोच्चा पव्यइतो । सा य वंतरी पुष्वरेण छिद्दाणि मगति । अन्नयामपत्तंदट्टणच्छलियाइतो अक्षरार्थस्त्वयं श्रेष्ठिनोद्वेमहिले । तद्यथा-एका प्रियाअपरा द्वेष्या । तत्रैकामृत्या व्यन्तरी जाता | सा श्रामण्ये स्थितं श्रेष्ठिनं प्रमत्तं दृष्ट्वा पूर्वभववैरण छलितवती गाथायामतीतकालेऽपिवर्तमानताप्राकृतत्वात्सम्प्रति लघुभ्रातृदृष्टान्तमाह-- [भा.११३८] जेट्टगभाउमहिला अज्झोवन्नाओ होइखुइलिए ।
धरमाणयारियंमी पडिसेहेवंतरी जाया ।। वृ- एगंमिगामेदोभावरो ।तस्यजेस्यभारिया खुङलगेअझोववणा सातंपत्थेइखुङलगोनिच्छइ भणइ-तुमममजे भाउयंधरमाणंनपाससि ।तीएचिंतियंजीवइतावमेनस्थि एसोदेवरोत्तितओच्छिदं लहिऊण विससंचारण मारितो नियभत्ता । ततो भणियं जस्स भयंकासी सो मओ । इयाणिं पूरेहि मे मनोरहं ।तेन चिंतियं नूनमेताएमारितो जे भाउगो धिरत्युकामभोगानमितिसंवेगगतोपव्वइतो ।इयरो वि दुह संतत्ता अकामनिज्जाराए मरिऊण वंतरी जाया । ओहिणा पुव्वभयं पासति ट्ठिो देवरो सामन्ने द्वितो । ततो नाहमनेन इच्छियत्ति पुब्वभववेरमनुसरंतीए । पमत्तो च्छलितो, अक्षरयोजना त्वियम्ज्येष्ठभ्रातृमहिला क्षुल्लके लघुभ्रातरि अध्युपपन्ना जातानुरागा सा च तेन ज्येष्ठो भ्राता धरन्तं जीवन्तं न पश्यतीतिप्रतिषिद्धा, मारितेप्रव्रज्याप्रतिपत्तितःप्रतिषिद्धेतिव्यन्तरी जाता । अत्रपूर्वरागः पश्चाद्वेषः, भृतिका दृष्टान्तमाह[भा.११३९] भतिया कुटुंबिएण, पडिसिद्धा वाणमंतरी जाया ।
पवत्तंसामणम्मिपमत्तं, छलेतितंपुष्ववरेण ।।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/४६ दृ- एगो कुटुम्बितो उरालसरीरो एगाए भगाए उरालसरीराए पत्थितो, सा तेन नेच्छिया ततो सा गाढमझुवन्ना |तनसहसंपउगमलभमाणीटुक्खसागरमागाढाअकामनिजगएमरिऊणवंतरीजाया, । सो य कुटुम्बितो तहा रूवाणं थेगणं अंतिते पव्वइतो, सो तीए आभागितो अन्नया पमत्तं दटूण च्छलियाइतो ।। अक्षरार्थस्त्वयम्-भृतिकाकर्मकारी कौटुम्बिकेनप्रतिपिद्धा व्यन्तरी जाता ततस्तं' कौटुम्बिनं श्रामण्याश्रितंप्रमत्तंसन्तंपूर्ववरेणच्छलितेत्तिछलितवती । ।सम्प्रत्येवंछलितस्य यतनामाह[भा.११४०] तस्स उभूयविगिच्छा भूयरवावेसणंसयंवावि ।
नीउत्तमंतुभावं, नाउँकिरिया जहा पुब्विं ।। दृ-तस्य गगेण द्वेषेण वा व्यन्तरादिना छलितस्य पुनः क्रिया कर्तव्येति योगः कथमित्याह-तस्य भूतस्य नीचमुत्तमंतुभावंज्ञात्वा । कथं ज्ञात्वेत्यतआह-यथाभिहितंपूर्वं किमुक्तंभवति कायोत्सर्गेण देवतामाकम्प्य तद्वचनतः का क्रिया कर्तव्येत्यत आह-भूतचिकित्सा भूतोच्चाटिनी चिकित्सा भूतचिकित्सा; यक्षाविष्टः किलोन्मादं प्राप्नोतिततो यक्षाविष्टसूत्रानन्तरमुन्मादप्राप्तसूत्रमाह
मू.(४७) उम्मायपत्तंभिक्खुंगिलायमाणं नोकप्पए तस्सगणावच्छेयस्स निहित्तए अगिलाए करणियं वयावडियं जाव तातो गंगायताको विप्पमुक्को ततो पच्छा लहुस्सगं नामं ववहारे पट्टवियव्यसिया' इति ।।
वृ-अस्यव्याख्या पूर्ववत् । साम्प्रतमुन्मादप्ररूपणार्थभाष्यकारः प्राह[भा.११४१] उम्मातो खलुदुविहो जक्खावेसो यमोहनिज्जोय ।
जक्खावेसो उत्तोमोहेन इमो उवोच्छामि ।। वृ-उन्मादः खलुनिश्चितंद्विविधो द्विप्रकारस्तद्यथा-यक्षावेशहेतुकीयक्षावेशःकार्यकारणोपचारात् । एवं मोहनीयकर्मोदयहेतुको मोहनीयः । च शब्दौ परस्परसमुच्चयार्थी स्वगतानकभेदसंसूचको वा तन्न यो यक्षावेशो यक्षावेशहेतुकः सोऽनन्तरसूत्र उक्तो यश्चमोहेन मोहनीयोदयेन मोहनीयंस नाम येनात्मा मुह्यति ।तच्चज्ञानावरणंमोहनीयंयथाद्रष्टव्यं द्वाभ्यामप्यात्मनोविपर्यासोपादानात्तेनोत्तस्त्रोच्यमानमाह च पित्तमुच्छाए इत्याधुच्यमानं न विरोधभाक् । इमोत्ति अयमनन्तर वक्ष्यमाणतया प्रत्यक्षीभूत इव । तमेवेदानीं वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.११४२] रूवंगिट्ठण उम्मदो अहव पित्तमुच्छाए ।
__कह रूवंदणं हवेज्ज उम्मायपत्तोय ।। वृ-रूपेणातिशायिना युक्तभङ्गं शरीरं यस्याः सा रूपाङ्गी । तां दृष्टा कस्याप्युन्मादो भवेत् । कोप्युन्मादभागभूयादितिभावः । अथवा पित्तमू या पित्तोद्रेकेण उपलक्षणमेतत् । वातोद्रेकवशतो वास्याद् उन्माद:, ।पर आह-कथं रूपंदृष्टाभवेदुन्मादप्राप्तः । सूरिराह[भा.११४३] ठूण नडिं कोइ उत्तखंउब्वियं मयणमत्तो।
तेनेव य रूपेणउउटुंमि कयंमि निविणो । । वृ- कश्चिदल्पसत्यो नटीं दृष्ट्रा । किं विशिष्टामित्याह-उत्तरवैकुर्विका उत्तरमुत्तरकालभाविनः स्वाभाविकमित्यर्थः । वैकुर्विकं विकुर्वणं विकुर्वस्तेन निवृत्तं वैकुर्विकं विशिष्टवस्त्रविशिष्टाभग्ण सुम्लिष्टतत्परिधानसमीचीनकुंकुमाधुपलेपनजनितमतिमनोहारि रामणीयकं यस्याः सा तथा तां दृष्ट्रा मदनमत्त उन्माद प्राप्तो भवेत्तत्रेयं यतना उत्तरवैकुर्विकरूपापसारणेन तेनैव स्वाभाविकेन रूपेण
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं: ४७. [भा. ११४३]
३४५ तस्यामुयांकृतायां, गाथायांपुंस्त्वंप्राकृतत्वात्मानस्वरूपप्रदर्शनेन कश्चिदल्पकर्मा निर्विणा भवति, तद्विषयं विरागमुपपद्यते । तत एतत्कर्तव्यम्-- [भा.११४४] पणवियाओ विरूवाउम्मंडिज्जती एतस्स पुरतोउ ।
रूववतीएउभत्तं दिज्जइजेणंतुंछेडुइ ।। वृ- अन्यच्च च यदि सा नटीस्वरूपतो विरूपा भवति ततः सा पूर्व प्रज्ञाप्यते प्रज्ञापिता च सती तस्याधिकृतस्य तां दृष्टा उन्मादप्राप्तस्य पुरत उन्मद्यते । यत्तस्या मण्डनं तत्सर्वमपनीयते । ततो विरूपरूपदर्शनतस्तस्य विरागो भवति । अथ सास्वभावतोऽपि रूपवती अतिशायिनोद्भटेन रूपेण युक्ताततस्तस्यास्तद्भक्तंमदनफलमिश्रादिदीयते येन तस्यपुरतश्छर्दयति उद्धमनंच कुर्वतीसा किल जुगुप्सनीया भवतिततः सतां दृष्ट्रा विरज्यते इति ।। [भा.११४५] गुझंगनमि यवियर्ड पज्जावेऊणखदियमाईणं ।
तद्दायणा विरायो होज्जजहासाढभूतिस्स ।। वृ- यदि पुनः कस्यापि गुह्याङ्गविषयउन्मादो भवति, न रूपलावण्याद्यपेक्षितस्ततः क्षरकादिनां विकटं मद्यं पाययित्वा प्रसुप्तीकृतां तां प्रभूत मद्योद्गालिखरण्टितसर्वशरीरा(वयवा)नामत एव मक्षिकाभिर्भिणिभिणायमानानां तद्दावणत्ति तस्य गुह्याङ्गस्य मद्योगालनादिना बीभत्सीभूतस्य दर्शना क्रियते । ततोभवति दर्शनान्तरंकस्यापिमहात्मनो विरागः |यथा आषाढभूतः क्षुल्लकस्य, वातेनपित्तन चोन्मादयतनामाह[भा.११४६] वाते अब्भंगसिनेह पज्जणादी तहा निवाएय।
सक्करखीरादि हियपित्त गिच्छा उकायव्वा ।। वृ- वाते वातनिमित्ते उन्मादे तैलादिना शरीरस्याभ्यङ्गः क्रियते, स्नेहपायनं घृतपायनमादिशब्दात्तथाविधान्यचिकित्सा परिग्रहः तत्कार्यते । तथा निवाते स्थाप्यते, पित्तवशादुन्मत्तीभूतस्य शर्कराक्षीरादिभिस्तस्य चिकित्सा कर्तव्या
मू. (४८) उवस्सग्गपत्तं भिक्खं गीलायमाणं नो कप्पइ तस्स गणावच्छेदितस्य निज्जूहित्तए अगिलाएकरणिज्जवेयावडियंजावरोगातंकातोविष्यमुक्के । ततो पच्छातस्स अहालहुस्सगनामंववहारे पट्टवियव्वे सिया इति ।।
वृ-अथास्थ सूत्रस्यकःसम्बन्धः? [भा.११४७] मोहेन पित्ततो वा आवा संचयतो समक्खातो ।
एसो उध्वस्सग्गो इमो उअनोपरसमुत्थो ।। वृ-मोहनमोहनीयोदयेन वेदोदयेनेत्यर्थः पित्ततोवा पित्तोदयेनेत्यर्थः । उन्मत्तः स आत्मा संचेतकः आत्मनैवात्मनोदुःखोत्पादकः समाख्यातः यच्चात्मनैवात्मनोदुःखोत्पादनमेघ आत्मसंचेतनीय उपसर्गः ततः पूर्वमात्मसंचेतनीय उपसर्ग उत्कृष्टत उपसर्गाधिकारादयमन्यः परसमुत्थ उपसर्गोऽनेन प्रतिपाद्यते इत्यनेन सम्बन्धेनायाततस्यास्वव्याख्या सा च प्राग्वत् । तत्रोपसर्गप्रतिपादनार्थमाह[भा.११४८] तिविहो व ज्वस्सग्यो दिव्यो मानुस्सितो तिरिच्छोय ।
दिव्वो.उपुवभणितो मानुसतिरिए अतो वोच्छं ।। वृ-त्रिविधः खलु परसमुत्थ उपसर्ग । तद्यथा-देवो मानुपिकस्तरश्चश्च । तत्र देवो देवकृतः
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
व्यवहार -छदसूत्रम्-१-२/४८ पूर्वमनन्तरसूत्रस्याधस्ताद्भणितः । अतोमानुषं तैरश्चंच वक्ष्ये ।प्रतिज्ञातमेव निर्वाह्यत्ति[भा.११४९] विज्जाए मंतेनवचुणेणव जोइतो अणप्पवसो ।
अनुसासना लिहावणखमए महुरातिरिक्खादी ।। वृ- विद्यया वा मन्त्रेण वा चूर्णेन वा योजितः सम्बन्धितः सन् कश्चिदनात्मवशो भूयात् । तत्रानुशासनेतियथारूपो लुब्धया विद्यादिप्रयोजितंतस्यानुशासना क्रियते । यथा तपस्वीएषन वर्तते तवतंप्रतीदृशं कर्तुएवं करणे हि प्रभूतपापोपचयसंभव इत्यादि । अथैवमनुशासितापिन निवर्तत तर्हि तस्यास्तंप्रतिप्रतिविद्यया विद्वेषणमुत्पाद्यतेअथसानास्तितादृशीप्रतिविद्या, तर्हि लिहावणत्तिशुन्या: सागारिकंविद्याप्रयोगतस्तस्यपुरतआलेखाप्यतेयेनसत्तदृष्ट्रासागरिकमिदमतिबीभत्समितिजानानो विरागमुपपद्यते । एषा मानुपिक उपसर्गः; खमगे महुरा इति मधु(थोरायां श्रमणीप्रभृतीनां मानुष उपसर्गोऽभूत् ।तंक्षपको निवारितवान् ।एषोपिमानुष उपसर्गः । तैरश्चमाह-तिरिक्खोय इतितिर्यञ्चो ग्रामेयकाआरण्यका वा श्रमणादीनामुपसर्गानुकुर्वन्तिते यथाशक्ति निराकर्तव्याः ।
साम्प्रतमेनामेवगाथां विवरीषुराह-- [भा.११५०] विज्जामंते चुणे अभिजोइवोहियादिगहिए वा।
अनुसासना लिहावणमहराखमकादिव बलेन ।। वृ-विद्यामन्त्रेणचूर्णेवा अभियोजितो बोधिकास्तैना, आदिशब्दात्म्लेच्छादिपरिग्रहस्तैर्वा गृहीते यया विद्ययायोजितं तस्याः प्रागुक्तप्रकारेणानुशासना क्रियते । तथा प्रतिछंत्यांप्रतिविद्या प्रयोगतस्तं प्रतिविद्वषेणमुत्पाद्यतेतस्याभावे पूर्वप्रकारणलेखापनं कार्यते,बोधिकादिगृहीतेपुनः मथुराक्षपकादिनेव बलेन यथाशक्ति बोधिकादेर्निवारणं कर्तव्यं विद्याभियोगमेवभेदतः संप्रतिप्रतिपादयति[भा.११५१] विद्यादभियोगो पुनदुविहो मानुस्सितोय दिव्वोय ।
तंपुनजाणंति कहजइनाम गिण्हएतेसिं ।। वृ-विद्यादिभिरभियोगोऽभियुज्यमानता पुनद्विविधो द्विप्रकारस्तद्यथा-मानुषिको दैवश्च । तत्र मनुष्येण कृतो मानुषिको देवस्यायं तेन कृतत्वाद्देवः । तत्र देवकृतो विद्यादिभिरभियोगः । एष एव यत्तस्मिन् दूरस्थितेऽपि तत्प्रभावात्स तथारूप उन्मत्तो जायते । अथतं विद्याभियोग दैवं मानुषिकं वा कथं जानन्ति । सूरिराह तयोर्देवमनुष्ययोर्मध्ये यस्य नाम गृह्णाति तत्कृतः स विद्याधभियोगो ज्ञेयः साम्प्रतमनुसासना लिहावणेत्येतद्ध्याख्यानयति[भा.११५२] अनुसासियंमि अहिए, विद्देसं देति तहविय अट्टिते ।
. जक्खीए कोवीणंतस्स उपुरओ लिहावंति ।। वृ-येन सामान्यतः स्त्रिया पुरुषेण वा विद्याद्यभियोजितं तस्यानुशासना क्रियते । अनुशासितेप्य तिष्ठति विद्याप्रयोगतस्तं विवक्षितंसाधुंप्रति तस्य विद्याद्यभियोक्तुं विद्वेषं ददत्युत्पादयन्ति वरवृषभाः तथापिच तस्मिन्नतिष्ठति यक्ष्याः शुन्याः कौपीनं तस्य पुरतो विद्याप्रयोगतो लिखापयन्ति । येनस तत् दृष्ट्रातस्या इदंसागारिकमिति जानानो विरज्यते । सम्प्रति विद्याप्रयोगेदृढादरताख्यापनार्थमाह[भा.११५३] विसस्स विसमेवेह उसहं अग्गिमग्गिणो ।
मंतस्स पडिमंतो उदुज्जनस्स विवज्जणा ।। वृ-विषस्यौषधं विषमेव, अन्यथा विषानिवृत्तेः । एवमग्नेर्भूतादियुक्तस्यौषधमग्निः,मन्त्रस्य प्रति
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
: २, मूलं : ४७, [ भा. ११५३]
मन्त्रो दुर्जनस्यौषधं विवर्जना तद्गामनगरपरित्यागेन परित्यागः । ततो विद्याद्यभियोगेसाधुसाध्वीरक्षणार्थं प्रति विद्यादिप्रयोक्तव्यमिति ।
[ भा. ११५४ ] जति पुन होज्जगिलाणी निरुज्झमाणो ततो से तिगिच्छं । संवरियमसंवरिया उवालभंते निसिं वसभा ।
वृ यदि पुनर्विद्याद्यभियोजितस्तदभिमुखं गच्छन् निरुध्यमानो ग्लानो भवति ततः स तस्य साधोः चिकित्सा संवृत्तां केनाप्य लक्ष्यमाणां कुर्वन्ति तथा असंवृत्ता यया विद्याद्यभियोजितं तस्या प्रत्यक्षीभूय निशि रात्रौ तामुपालभन्ते, भेषयन्ति पिट्ट्यंति च तावत् यावत् सा मुञ्चतीतिः खमए महुरत्ति ।
अस्य व्याख्यानमाह
[भा. ११५५ ]
३४७
थूभमसडि समणी बोहियहरणं य निवसुय तावे । मज्झेण य अकंदे कयम्भि जुद्धेण मोएत्ति ।।
वृ- महुरानवरीए थूभो देवनिमित्तो । तस्स महिमा निमित्तं सङ्घीतो समणीहिं समं निणयातो रायपुत्तो य । तत्थ अदूरे आयावंतो चिट्ठेइ । ततो सड्डी समणीतो बोहिएहिं गहियातो । तेनं आनीयातो बाहिं तं साहुंदुहुँ अक्कंदो कती । ततो रायपुत्त्रेण साहुणा जुद्धं दाऊण मोइयातो । अक्षरगमनिका त्वियम् स्तूपस्यमहे महोत्सवे श्राद्धिकाः अमर्णाभिः सह निर्गतास्तासां बोधिकैश्चरैर्हरणम् । नृपसुतश्च तत्रादूरे आतापयति बोधिकैश्च तास्तस्य मध्येन नीयन्ते । ताभिश्च तं दृष्ट्वा आक्रन्दे कृते स युद्धेन स्तेनेभ्यश्चस्ता मोचयति । उक्तो मानुषिक उपसर्गः । सम्प्रति तैरश्चमाह[ भा. ११५६ ]
गामेणास्त्रेवा अभिभूयं संजयं तु तिरिएणं । थद्धं पकंपिया वा रक्खे अरक्खणे गरुगा ।।
वृ-गामेनारण्येन वा तिरचा अभिभूतमापादिताभिभवं संयतंच यदिवा स्तब्धं तद्भयात् स्तंभीभूतं प्रकम्पितं वा तद्भयतः प्रकम्पमानशरीरं रक्षेत् । यदि पुनर्नरक्षति सत्यपि बले ततोऽरक्षणे प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुका मासाः ।
मू. (४९) साहिगरणं भिक्खुं गिलायमाणं नो कप्पइ तस्स गणावच्छेयस्स निज्जूहित्तए अगिलाए करणिज्जं वेयावडियं । जाव रोगायंकातो विष्पमुक्के ततो पच्छा अहालहुस्सगे नामं ववहारे पट्टवियव्वे सिया इति ।
वृ- अथास्य सूत्रस्य कः सम्बन्ध इति सम्बन्धप्रतिपादनार्थमाह
[भा. ११५७ ] अभिभवमाणो समणो परिग्गहो वासे चारितो कलहो । उवसामेयव्वोउ ततो अह कुज्जा दुविहभेयं तु ।
श्रमणं साधुमभिभवन् गृहस्थो यदि वा से तस्य गृहस्थस्य परिग्रहः परिजनश्चा वारितः सन् कलहं कुर्यात्ततः स कलह उपशमयितव्यः । एतत्प्रदर्शनार्थमधिकृतसूत्रारम्भः अस्य व्याख्या प्राग्वत् । अथ सोऽनुपशान्तः सन् कुर्यात्तद्विविधं द्विप्रकारं संयमभेदं जीवितभेदं चेत्यर्थ तत आह-
[भा. ११५८ ]
संयमजीवियभेदे सारक्खण साहुणोय कायव्यं ।
पडिवक्खनिराकरणं तस्स ससत्तीए कायव्वं । ।
वृ- संयमभेदे जीवितभेदं वा तेन क्रियमाणे संरक्षणं साधोः कर्तव्यम् । तथा तस्य साधीर्यः प्रतिपक्षस्तस्य निराकरणं स्व शक्त्या कतव्यं कथं कर्त्तव्यमित्यत आह
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-२/४९ [भा.११५९] अनुसासनभेसणया जालद्धी तस्सतंन हावेज्जा ।
किंवा सतिसत्तीए होइसपक्खे उवेक्खाए ।। वृ- तस्यप्रथमतः कोमलवचनैरनुशासनकर्तव्यं तथाप्रतिष्ठतिभीषणमुत्पादनीयं । तथाप्यतिष्ठति या यस्य लब्धिःसतां नहापयेत्प्रयुंजीतेत्यर्थः । एतदेव विपक्षेफलभावोपदर्शनद्रढयति किंवासत्यां शक्तो भवति स्वपक्षे स्वपक्षस्य उपेक्षा, उपेक्षया नैव किञ्चिदिति भावः केवलं स्वशक्तितः वैकल्यमुपंक्षानिमित्तं प्रायश्चित्तापतिश्चभवति । तस्मादवश्यंस्वशक्तिः परिस्फोरणीयेति ।।
मू.(५०) सपायच्छित्तं भिक्खुं गिलायमाणे नो कप्पइ तस्स गणावच्छेदियस्य निज्जूहितए अगिलाए करणिज्ज वेयावडियं जाव रोगातङ्कातो विप्यमुक्के तती पच्छा अहानुहुस्सगे नाम ववहारे पट्टवियव्ये सिवा ।।
वृ-अथास्य सूत्रस्य कः सम्बन्धः? उच्यते[भा.११६०] अहिगरणंमि कमिखामिय समुवट्ठियस्स पच्छित्तं ।
तप्पटमयाभएणव, होज्जा किलंतोच वहमाणो ।। व-अधिकरणेकतेक्षामितेचतस्मिनसमपस्थितस्य प्रायश्चित्तंदीयते । ततः साधिकरणसत्रानन्तरं सप्रायश्चित्तं सूत्रमुक्तमस्य व्याख्या प्राग्वत् । सप्रायश्चित्तं भिक्खुं गिलायमाणमित्युक्तं । तत्र यथा ग्लानिर्भवति तथाप्रतिपादयति । तप्पढमयाएइत्यादितस्याधिकृतस्य साधोः तत्प्रथमंतायां प्रायश्चित्त प्रथमंतायां भवेत्कथमहमेतत्प्रायश्चित्तं वोक्ष्यामीत्येवं रूपेणयदिवा वहन्तपसा क्लान्तः सन्ग्लानो भवति । तत्रेयं यतना[भा.११६१] पायच्छित्ते दिने भीयस्स, विसज्जणा किलंतस्स,
अनुसढ़ियंवहं तस्स, उभयेनखित्तस्स तेगिच्छं ।। वृ- प्रायश्चित्ते दत्ते भीतः सन् यदि ग्लायति ततस्तस्यसत्तः क्लान्तस्य विसर्जना क्रियते प्रायश्चित्तं मुत्कलं क्रियतेइतिभावः । अथवहन क्लाम्यतिततस्तस्य वहतोऽनुशिष्टिर्दीयते,यथामाभैषीः बहुगतं स्तोकं तिष्टतियदिवा वयंसाहाय्यं करिष्याम इत्यादिअर्थवमनुशिष्यमाणोऽपिभयेन क्षिप्तचित्तोभूयात ततस्तस्य भयेन क्षिप्तस्य सतश्चैकितत्स्यं चिकित्साकर्मकारयितव्यमिति ।।
मू.(५१) भत्तपानपडियाइखिप्पंभिक्खुंगिलायमाणंनोकप्पइतस्सगणावच्छंयगस्सनिहितए अगिलाए करणिज्जं वियावडियं जाव रोगातंकातो विप्पमुक्के ततो पच्छा अहा लहुस्संग नामं ववहारे पट्टवियव्ये सिया ।। .
वृ-अथास्य सूत्रस्य कः सम्बन्धः? उच्यते[भा.११६२] पच्छित्तं इत्तरितो होइतवो वणितो उजो एस ।
आवकहियंपुन तवो होइपरिणा अनसनंतु ।। वृ-प्रायश्चित्तं प्रायश्चित्तरूपं यदेतत्तपोऽनन्तरसूत्रे वर्णितं तत्तए इत्वरं भवति यत्पुनः परिज्ञारूपं तपोऽनशनं तत् यावत् कथिकं (त) तत इत्वर तपः प्रतिपादनानन्तरं यावत्कथिकतपः प्रतिपादनार्थमधिकृतंसूत्रम् । अथवायं सम्बन्धः-- [भा.११६३] अट्ठवा हेउं वा समणरस उविरहिएकहेमाणो ।
मुच्छाए विवडियस्स उकप्पइगहणं परिणाए ।।
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देश : २, मूलं : ५१ [भा. ११६३ ]
३४९
वृ- अर्थ वा भाविप्रयोजनं हेतुं वा कस्यापि प्रयोजनस्य कारणं श्रमणस्याचार्यादिः शेषजनविरहिते प्रदेशे कथयन् मूर्च्छया विपतितस्यात्मनः प्रगुणं भवन्तमनुमन्यमानस्य कल्पते ग्रहणं परिज्ञायानशनप्रत्याख्यानस्य तत एतदर्थ प्रतिपादनार्थं सप्रायश्चित्तसूत्रानन्तरमिदं भक्तपानप्रत्याख्यानसूत्रमनेन सम्बन्धेनायात्तस्यास्य व्याख्या | भक्तं च पानं च भक्तपानेतेप्रत्याख्याते येन स तथा क्लान्तस्य परनिपातः सुखादिदर्शनादिति भिक्षं ग्लायन्तमित्यादि प्राग्वत् । अत्र वैयावृत्यमाह[भा. ११६४ ] गीयत्थाण असती सव्वसती एव कारणपरिणा । पानगभत्तसमाही कहणा आलोगधीवणा ।।
वृ- गीतार्थानामसति अभावे यदि वा सर्वस्यापि साधोरशिवादिकारणत एकस्यापि साधोरभावे कारणपरिणत्ति कारणवशत एकाकिना जातेन परिज्ञाप्रत्याख्यानं भक्तपानस्य कृतं ततस्तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य गीतार्थानामभावे यदि वा कारणत एकस्यापि साधारभावे सीदतां योग्यपानक प्रदानेन चरमेप्सितभक्तप्रदानेन च समाधिरुत्पादनीया । कथना धर्मकथना यथाशक्ति स्वशरीरानाबाधया कर्तव्या । तथा आलोकं आलोचनं सदापयितव्यः । यदि कथमपि चिरजीवनेन भयमुत्पद्यते यथा नाद्यापि म्रियते किमपि भविष्यतीति न जानीम इति तस्स धीरापनाकर्तव्या । [भा. ११६५ ] जइ वा न निव्वज्जा असमाही वासे तस्मि गच्छम्मि ! करणिज्ज तत्थगते ववहारो एत्थ सुद्धो वा ।।
वृ- यदि वा प्रबलबुभुक्षावेदनीयोदयतया कृतभक्तप्रत्याख्यानतया न निर्वहेत् । न यावत्कथिकमनशनं प्रतिपालयितुं क्षम इति । यावदसमाधिर्वा तस्मिन् गच्छे तस्य वर्तते ततोऽन्यत्र गते तस्मिन् यत्कर्त्तव्यं तत्करणीयं अन्यत्र नीत्वा यद्यदुचितं तत्तस्य करणीयमित्यर्थः । पश्चादनशनप्रत्याख्यानभङ्गविषयस्तस्य व्यवहारः प्रायश्चित्तं दातव्यम् । अथ स्वगच्छसमाधिमात्रेणान्यत्र गतस्ततः समिध्यादुष्कृतप्रदानमात्रेण शुद्ध इति ।।
मू. (५२) अट्ठ भिक्खुं गिलायमाणं नो कप्पइ तस्स गणावच्छेदियस्स निज्जूहित्तए अगिलाए करणिज्जं वेयावडियं जाव रोगातंकातो विप्पमुक्के । ततो पच्छा अहालहुस्सगे नामं ववहारे पट्टवियल्वे सिया इति ।।
वृ- अथास्य सूत्रस्य कः सम्बन्धः ? उच्यते-[भा. ११६६ ]
-
वृत्तं हि उत्तमट्ठे पडियरणट्ठा व दुक्खरे दिक्खा ।
एतोय तस्समीवं जइ हीरइ अट्ठजायमंतो ।।
वृ" उक्तं हि यस्मात्पूर्वं कल्पाध्ययने उत्तमार्थे उत्तमार्थं प्रतिपत्तुकामस्य द्व्यक्षरे द्व्यक्षरस्य दासस्य दीक्षा दीयते । यदि वा प्रतिचरणाय एष दीक्षितो मां ग्लानं सन्तं प्रतिचरिष्यतीति निमित्तं । एतोय इत्यादि इतश्च दीक्षादानानन्तरं तस्सर्मापाद्यस्य समीपे दीक्षा गृहीता तस्य सकाशात् । गाथायां द्वितीया पञ्चभ्यर्थे । यदि हृदये अतो अर्थजातं भवति । प्रयोजनजातमुत्पद्यते ततः सम्प्रत्यर्थे जातस्तत्रावकाशः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या । सा च प्राग्वत् । साम्प्रतमर्थजातं भिक्षु ग्लायन्तमित्यत्र योऽर्थजातशब्दस्तद्व्युत्पत्तिप्रतिपादनार्थमाह-
[भा. ११६७ ]
अत्थेन जस्स कज्जं संजायं एस अट्ठजातोय । सो पुन संजमभावा चालि जंतो परिगिलाइ ।।
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१.२/५२ - अर्थेन अर्थितया जातं कार्यं यस्य सम्बन्धः विवक्षायामत्र षष्ठी येनेत्यर्थः । सोऽर्थजातः गमकत्वादेवमपि समासः । उपलक्षणमेतत् । तेनैवमपि व्युत्पत्तिरवसातव्या अर्थःप्रयोजनं जातोऽस्यत्यर्थजातः; पक्षद्वयेऽपि पक्षद्वेयेऽपि जातस्य परनिपातः सुखादिदर्शनात् स पुनः कथं ग्लायतीति चेदत आहः-स पुनः प्रथमतः प्रथमव्युत्पत्तिसूचितः संयमभावात् चाल्यमानः कंप्यमानः परिप्लायति । द्वितीयव्युत्पत्तिपक्षे प्रयोजनानिष्पयाम्लायति, तस्योभयस्यापि अगिलया प्रागुक्तस्वरूपया वक्ष्यमाणं वैयावृत्त्यं करणीयं यावत् रोगातङ्कात् संयमभावचलनात् प्रयोजनानिष्पादनाच्च । विप्रमुक्तस्यात् ।ततः पश्चात्यत्किमप्याचरितंभीषणादितद्विषये यथा लघुस्वकोव्यवहारः प्रस्थापितः स्यादिति सम्प्रतिनियुक्तिकृत्येषु स्थानेषुसंयमस्थितस्याप्यर्थजातमुत्पाद्यतेतान्यभिधित्सुराह[भा.११६८] सेवगपुरिसेओमे आवन्न अणत्तबोहिणेतेने ।
एएहिं अट्ठजातं उप्पज्जइसंयमट्ठियस्स ।। वृ- सेवकपुरुषे सेवकपुरुषविषये एवमेव ओमेदुर्भिक्षे तथा आपन्ने दासत्वं समापने तथा विदेशान्तरगमने उत्तमर्णेनाप्ते तथा बोधिकैरपहरणे स्तेनैरपहरणे च बोधिका अनार्यम्लेच्छाः स्तेना आर्यजनपदजाता अपिशरीरापहारिणः एतैः कारणैरर्थजातंप्रयोजनजातमुत्पद्यते । संयमस्थितस्यापीति एव नियुक्तिगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेतामेव विवरीतुकामः प्रथमतः सेवकपुरुषद्वारमाइ{भा.११६९] अपरिगहगणियाए सेवगपुरिसोउकोइआलतो!
सोतंअतिरागेणंपणयए अट्ठजायाय ।। [भा.११७०] सारूविणित्ति काउं, रणाणीयाउखंधवारेण ।
इयरो तीए विउत्तो, दुक्खत्तोतेय निक्खंतो ।। [भा.११७१] पञ्चागय तंसोउं, निक्खंतं बेइगतूणंतहियं ।
बहुयंमे उवउत्तं, जइदिज्जइ तो विसज्जामि ।। वृ- न विद्यतेपरिग्रहः कस्यापि यस्याः सा अपरिग्रहाः सा चासौ गणिका च अपरिग्रहगणिका तया कोऽपि राजादीनां सेवकः पुरुषः आलप्तः संभाषितः आलप्य चस्वगृहमानीतः, ततः सा अर्थजाता सती तं पुरुषमतिरागेणातिरागवशात् प्रणयते प्रसादयति, अन्यदा सा गणिकारूपिणी अतिशयेन रूपवतीतिकृत्वा राज्ञास्कन्धावारेणकटकेनगच्छताआत्मनासहानीता, इतरोऽपिचसेवकपुरुषस्तया गणिकया वियुक्तो दुखार्तः प्रियाविप्रयोगपीडितो निष्क्रान्तस्तथा रूपाणास्थविराणामन्तिकेप्रव्रज्यां प्रतिपन्नः, |साच वेश्या राज्ञासहप्रत्यागतातंपुरुषं न पश्यतिगवेषयितुमारब्धा । ततः कस्यापि पार्थे तं निष्क्रान्तं श्रुत्वा यत्र तत्र स तिष्ठति । तस्या वसतौ गत्वा तान् स्थविरान् ब्रूते । बहुकं प्रभूतं मम तु द्रव्यमनेनोपयुक्तमात्मोपयोगंनीतंभुक्तमित्यर्थः । तद्यदिदीयते ततो विसृजाभि । एवमुक्तेयत्कर्तव्यं स्थविरेस्तदाह[भा.११७२] सरभेदवणभेयं अंतद्धाणं विरेयणंवावि ।।
वरधनुमयवेस पुस्सभूती कुसलो सहुमेय झाणंमि ।। व-गुटिकाप्रयोगतस्तस्य स्वरभेदं वर्णवेवास्थविराः कुर्वन्ति । यथासातंन प्रत्यभिजानाति यदि वाग्रामान्तरादिप्रेषणेन अन्तर्धानं व्यवधानं क्रियते, । अथवा तथा विधौषधप्रयोगतो विरेचन कार्यते तेन स ग्लान इव लक्ष्यते, कृच्छेणैष जीवतीति ज्ञात्वा सा तं मुञ्चति । अथवा शक्तौ सत्यां यथा
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः २, मूलं : ५२, [भा. ११७२] .
३५१ ब्रह्मदत्तहिण्ड्यां धनुःपुत्रेण वरधनुना मृतकवेषकः कृतस्तथा निश्चलो निरुच्छ्वासः सूक्ष्ममुच्छ्वसत् तिष्ठति येन मृत इति ज्ञात्वा तया विसृज्यते, यदि वा यथा पुष्पभूतिराचार्यः सूक्ष्मे ध्याने कुशलः सन् ध्यानवशात् निश्चलो निरुच्छ्वासोऽतिष्ठन्, तथा तेनापि सूक्ष्मध्यानकुशलेन तथा स्थातव्यं येन सा मृतइत्यवगम्य विमुञ्चति एषां प्रयोगाणामभावे-- [भा.११७३] अनुसद्धिं उच्चरती गमंतिणमित्तनायगादीहिं ।
एवंपि अट्ठायंते कारंतिसुत्तं मिजं वृत्तं ।। वृ-तस्यागणिकायायानिमित्राणियेच ज्ञातय आदिशब्दात्तदन्यस्तथाविधपरिग्रहः तैःस्थविरास्तां गमयन्ति बोधयन्ति । येनानुशिष्टिमुच्चरतिमुत्कलनं करोतीति भावः एवमपि अतिष्ठत्यां तस्यां यदुक्तं सूत्रे तत्कुर्वन्ति । विमुक्तं भवतीति स मोक्तव्य इति सूत्रेमोचनस्याभिधानात् । तथा चोक्तं-ताहे सो मोक्खेयव्यो एवं सुत्तेभणियमिति गतंसेवकपुरुषद्वारमधुना अवमद्वारमाह[भा.११७४] सकुटुंबोनिक्खंतोअज्जतंदारगंतुनिक्खिविरं ।
मित्तस्स घरोसोच्चियकालगतो तोवमंजायं । [भा.११७५] तत्थ अनोदिज्जंतो तस्स उपत्तेहिंसो ततो चेडो ।
धोलंतो आवणो दासत्तं तस्स आगमनं।। वृ-मथुरायां किल नगर्या कोऽपिवणिक् अव्यक्तंबालंदारकं पुत्रं मित्रस्य गृहे निक्षिप्य सकुटुम्बो निष्क्रान्तः ।सोऽपिचमित्रभूतः पुरुषःकालगतः,ततोतस्मात्तस्य कालगमनानन्तरमवमंदुर्भिक्षं तस्य मित्रस्य पुत्रैः सचेडो नाद्रियमाणोऽन्यत्रान्यत्र धोलति परिभ्रमति । स च तथा परिभ्रमन् कस्यापि गृहे दासत्वमापन्नस्तस्य च पितुर्यथा विहारक्रमं विहरतस्तस्यामेव मथुरायामागमनं जातम् । तेन च सर्वतत् ज्ञातम् ।सम्प्रतितन्मोचने विधिमभिधित्सुराह- .. [भा.११७६] अनुसासकहणठवियंभीसणववहारलिंगजंजत्थ ।
दूराभोगगवेसणपंथो जयणाजया जत्थ ।। वृ- पूर्वमनुशासनं तस्य कर्तव्यं, ततो धर्मकथाप्रसङ्गेन कथनं स्थापत्या पुत्रादेः करणीयम् । एवमप्यतिष्ठति यन्निष्क्रामता स्थापितद्रव्यं तत् गृहीत्वा समर्पणीयं, तस्याभावे निजकानां तस्य वा भीषणमुत्पादनीयं यदि वा राजकुले गत्वा व्यवहारः कार्यः । एवमप्यतिष्ठति यत् यत्रलिङ्ग पूज्यं तत्तत्र परिगृह्य समोचनीयः । एतस्यापिप्रयोगस्याभावेदूरणोच्छन्नस्वामिकतया दूरदेशेव्यवधानेनवायन्निधानं तस्याभोगः कर्तव्यः । तदनन्तरं तस्य गवेषणा साक्षानिरीक्षणं करणीयम् गवेषणयाचगमने पथि मार्गे यतनायथौघनिर्युक्तावुक्ता तथाकर्तव्या ।याचयत्रयतनासापितत्रविधेयायथासूत्रमिति द्वारगाथा संक्षेपार्थः ।साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतोऽनुशासनकथनद्वारमाह[भा.११७७] निच्छिन्नो तुज्झघरे रिसिपुत्तो मुंच होहिइधम्मो।
धम्मकह पसंगेणंकहणंथावच्च पुत्तस्स ।। वृ- एष ऋषिपुत्रस्तव गृहेऽवमादिकंसमस्तमपि निस्तीर्णोऽधुना व्रतग्रहणार्थमुद्यत इत्यमुंमुञ्चतव प्रभूतो धर्मो भविष्यति । एतावता गतमनुशासनं द्वारं । तदनन्तरंधर्मकथामारभते । धर्मकथाप्रसङ्गेन चकथनंस्थापत्यापुत्रस्य करणीयंवथासस्थापत्या पुत्रोव्रतं जिघृक्षुर्वासुदेवेन महता निष्क्रामणमहिम्ना निष्काश्य पार्थस्थितेन व्रतग्रहणं कारित इति । एवं युष्माभिरपिकर्तव्यम् ।।
THE
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ३५२
[ भा. ११७८ ]
तहवि अहंते ठवियं विभीसणा ववहारनिक्खमंतेनं । तं घेतूणं निज्जइ तरस सइए इमं कुज्जा
वृ- तथापिच एवमपि वानुशासने कथने च कृते इत्यर्थः अतिष्ठति स्थापितं च देयं भीषणंवा करणीयं व्यवहारे वा समाकर्पणीयः । तत्रस्थापितंभावयति । तेन पित्रा निष्क्रामयता किमपिस्थापितं द्रव्यमस्ति तत् गृहीत्वा तस्मै दातव्यम् उपलक्षणमेतत्, तेनेदं द्रष्टव्यमभिनवः कोऽपि शैक्षक उपस्थितः । तस्य यत् किमप्यर्थजातं स्थापितमस्ति । वदि वा गच्छान्तरे यः कोऽपि शैक्षिक उपस्थितस्तस्य हस्ते यत् द्रव्यमवतिष्ठते तद्गृहीत्वा तस्मै दीयते । तस्य द्रव्यस्यासति अभावे इदं वक्ष्यमाणं कृर्यात् । तदेवाह[ भा. ११७९] नियल्लगाण तस्य व भीसणं राउले सयं वावि । अवरिक्कामी अम्हे कहं व लज्जा न तुज्झति ।। ववहारेण अहयं भागं पिच्छामि बहुतरागं स । अच्चिय लिंग व करे पन्नवणा दावणड्डाए ।।
[ भा. ११८० ]
1
वृ- निजकानामात्मीयानां स्वजनानां भीषणं कर्तव्यं । यथा वयमविरिक्ता अविभक्तरिक्ता वर्तामहे । ततो मोचयत मदीयं पुत्रं, कथं वा कारणेन युष्माकं न लज्जा अभूत्ततो यदेवं मदीयपुत्रो दासत्वमापन्नोऽद्यापीह धृतो वर्तते । अथैवमप्युक्ते ते द्रव्यं न प्रयच्छन्ति । तत इदमपि वक्तव्यं राजकुलं गत्वा व्यवहारेणाप्यहं भागं बहुतरकं प्रभूततरकं ग्रहीष्यामि भवतां पार्श्वे तद्वरमिदानीं स्तोकं प्रयच्छ्थ, एवं तेषां भीषणं कर्तव्यम् । यदि वा येन गृहितो वर्तते तस्य भीषणं विधेयं यदि मोचनीयं मर्हि मोचय । अन्यथा भवतस्तं शापं दास्यामि येन न त्वं नेदं वा तव कुटुम्बकमिति । एवं भीषणेऽपि कृते यदि न मुञ्चति यदि वा ते स्वजनाः किमपि न प्रयच्छन्ति तदा स्वयं राजकुले गत्वा निजकैः सह व्यवहारः करणीयः । व्यवहारं च कृत्वा भाग आत्मीयो गृहीत्वा तस्मै दातव्यः । यदि वा स एव राजकुले व्यवहारेणाकृष्यते तत्र च गत्वा वक्तव्यं यथाऽयमृषिपुत्री व्रतं जिघृक्षुः । केनापि कपटेन धृतो वर्तते यूयं च धर्मव्यापारनिष्पन्नाः ततो यथायं धर्ममाचरति यथा वामीषामृषीणां समाधिरुपजायते तथा यतध्वमिति । अस्यापि प्रकारस्याभावे यत् यत्र लिङ्गमर्चितं तत्परिगृह्णाति । परिगृह्यं दापनार्थं, विवक्षित बालक मोचनार्थमित्यर्थः । तल्लिङ्गधारिणां मध्ये ये महान्तस्तेषां प्रज्ञापना कर्तव्या । येन ते मोचयन्ति सम्प्रति दूराभोगेत्यादि व्याख्यानार्थमाह
[ भा. ११८१ ]
व्यवहार- छेदसूत्रम् - १२/५२
पुट्ठा वा अपुट्ठा वा चुवसामिनिहिंकहि ति तो दाही । घेत्तूण जाव दट्टा पुनरवि सा रक्खणा जयणा ।।
बृ- यदि वा अवध्यादयो अवधिज्ञानेन आदिशब्दात् विशिष्ट श्रुत ज्ञानिपरिग्रहः पृष्टा वा अपृष्टा तथाविधं तस्य प्रयोजनं ज्ञात्वा च्युतस्वामिकं निधिमुत्स (च्छ) न्नस्थामिकं निधिं कथयन्ति । तदानीं यस्य तेषां तत्कथनकस्योपचितत्वात् ततो यावदर्थः यावता प्रयोजनं तद्गृहीत्वा पुनरपि तस्य निधेः संरक्षणं कर्तव्यं, प्रत्यागच्छता च यतना विधेया । सा चाग्रे स्वयमेव वक्ष्यते
[ भा. ११८२ ]
सोऊण अडजायं अट्ठ पडिजग्गए आयरिओ ।
संघाडगं च देति पडिजग्गइणं गिलाणंपि ।।
वृनिधिग्रहणाय मार्गे गच्छन्तमर्थजातंसाधुं श्रुत्वा सांभोगिकीऽसांभोगिको वाचार्योर्थ प्रतिजागर्ति उत्पादयति । यदि पुनस्तस्य द्वितीयः संघाटको न विद्यते ततः सङ्घाटकमपि ददाति । अथ कथमपि स
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं :५२, [भा. ११८२]
३५३ ग्लानीजायतेततोग्लानमपिसंतंप्रतिजागर्तिनतूपेक्षते, जिनाज्ञाविराधनप्रसक्तेः, यटुक्तमनन्तरंयतना प्रत्यागच्छता कर्तव्या तामाह-- [भा.११८३] काउंनिसीहियं अठ्ठजायभावेयणंगुरुहत्थे ।
दाउण पडिक्कमर्णमापेहंता मिगा एस्सा ।। वृ- यत्रान्यगणेस प्राघूर्णक आयाति, तत्रनैषेधिक कृत्वा नमः क्षमाश्रमणेभ्य इत्युदित्वा च मध्ये प्रविशति प्रविश्य च यदर्थजातं तद्गुरभ्य आवेदयति कथयति । आवेद्य च तदर्थजातं गुरुहस्ते दत्वा प्रतिक्रामतिकस्मात्गुरुहस्तेदत्वाप्रतिक्रामति । निस्वपार्श्वएवस्थिते इतिचेद्यतआह-माप्रेक्षमाणा मृगा इव मृगा अगीतार्था क्षुल्लकादयः पश्येयुर्गुरुहस्ते च स्थितं निरीक्षन्ते । अस्मद्गुरूणां समर्पितमिति विरूपसंकल्पेऽप्रवृत्तेः सम्प्रति जयणायजाजत्थेति तद्व्याख्यानार्थमाह[भा.११८४] सन्नीव सावको वा वारिए देज्ज अट्टजातस्स ।
. पच्चुप्पन्ननिहाणे कारणजाएगहणसोही ।। वृ-यत्र संज्ञी सिद्धपुत्रः श्रावको वा वर्तते तत्रगत्वा तस्मै स्वरूपं निवेदनीयं प्रज्ञापनाच कर्तव्या । ततो यत्तत्र तेन प्रत्युत्पन्नं नवं निधानं गृहीतं वर्तते । तस्यार्थजातस्य मध्यात्कतिपयान्भागान् दद्यात् स्वयं तदानीं प्रज्ञापितो वा गीतार्थ त्वात् अस्यप्रकारस्याभावे यन्निधानं दूरमवगाढं ततस्तेन उत्खन्य दीयमानमधिकृते कारणजातेगृह्णानोपिशुद्धः भगवदाज्ञयावर्तते, वर्तमानात् ।
गतमवमद्वारमिदानीमापनद्वारमाह[भा.११८५] थोपिधरेमाणो कत्थइदासत्तमेअदलंते।
परदेसंमि विलभतिवाणियधम्मोमगेसत्ति ।। वृ-स्तोकमपि ऋणं शेपं धारयन् क्वचिद्देशे कोऽपि पुरुषस्ततः अदलंतेत्ति अददानः कालक्रमेण प्रवृद्ध्या दासत्वमेवंप्रतिपद्यते, तस्यैवंदासत्वमापन्नस्यस्वदेशेदीक्षानदातव्या, ।अथ कदाचित्परदेशे गतः सन्नविदितस्वरूपोअशिवादिकारणतोवादीक्षितोवाभवेत् । तत्रवणिजा परदेशेवाणिज्यार्थंगतेन दृष्टोभवेत्तत्रायं किल न्यायः परदेशमपिगता वणिज आत्मीयं लभन्ते ।ततएव वणिग्धर्मे व्यवस्थिते सएवं ब्रूयात्मम एषदास इतिनमुञ्चिष्ये (मुंचामि) अमुमितितत्रआत्मीयं लभन्ते ।ततएवं वणिग्धर्मे व्यवस्थितेस एवंब्रूयात्मम एषदासइतिनमुञ्चिष्ये (मुंचामि) अमुमितितत्रयत्कर्तव्यं तत्प्रतिपादनार्थं द्वारमाथामाह[भा.११८६] नाहं विदेस आहरणमाइ विज्जायमंतजोगाय ।
नेमित्तरायधम्मोपासंडगणेधनेचेव ।। वृ- यस्तावद्दासत्वमापनो वर्तते, न सोऽहं किं त्वहमन्यस्मिन् विदेशे जातस्त्वं तु साक्ष्यतया विप्रलब्धोऽसि । अथ स प्रभूतजनविदितो वर्तते तत एवं न वक्तव्यं किन्तु स्थापत्या पुत्रायुदाहरणं कथनीयं । यद्यपि कदाचित्तत् श्रवणतः प्रतिबुद्धो मुत्कलयति, ! आदिशब्दात् गुटिकाप्रयोगतः स्वरभेदादिकर्तव्यमिति परिग्रहः, । एतेषां प्रयोगणामभावे विद्यामन्त्रो योगा वा ते प्रयोक्ताव्या यैः परिगृहीतः सन् मुत्कलयति, तेषामप्यभावे निमित्तेनातीतानागतविषयेण राजा उपलक्षणमेतदन्यो वा नगरप्रधान आवर्जनीयो येन तत्प्रभावत्सप्रेर्यतेधर्मोवाकथनीयो राजादीनां येनते आवृत्ताः सन्तस्यं [2[23
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१.२/५२ प्रेरयन्ति । एतस्यापि प्रयोगस्याभावेपाषाण्डान्सहायान् कुर्याद्यद्वायो गणसारस्वतादिको बलीयान्तं सहायं कुर्यात् । तदभावे दूराभोगादिना प्रकारेणधनमुत्पाद्यतेन मोचयेत् । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।
साम्प्रतमेनामेवगाथां विवरीषुराह--- [भा.११८७] सारखएणजपसि जातो अन्नत्थ ते विआमंति ।
बहुजनविएणायंमि उथावच्चसुयादि आहरणं ।। वृ- यदि प्रभूत जन विदितो न भवति यथायं तद्देशजात इति ततः एवं ब्रूयात् । अहमन्यत्र विदेशे जातस्त्वं तुसादृक्ष्येण विप्रलब्ध एवमसमञ्जसं जल्पसि, । एवमुक्ते तेऽपि तत्रत्या आममेवमेतत् । यथायंवदतीति साक्षिणो जायन्ते, । अथ तद्देशजाततया प्रभूतजनविदितो वर्तते । ततस्तस्मिन् बहुजनविज्ञातेपूर्वोक्तंन वक्तव्यं किन्तुप्रबोधनाय स्थापत्यापुत्राद्याहरणंकथनीयम् ! [भा.११८८] विज्जामंता जोगाअंतद्धाणंविरेयणंवापि ।
वरधनुयपुस्सभूती मुलिया सुहुमे यज्झाणंमि ।। वृ-विद्यादयो विद्यामन्त्रयोगाः प्रयोक्तव्यायेन तैरभियाजितः सन्मुत्कलयतिआहरणमादीत्यत्रादि शब्दव्याख्यानार्थमाह-गुटिकाप्रयोगतः स्वरभेदेन । उपलक्षणमेतत् । वर्णभेदंवा कारयेद्यदिवाअन्तर्धानं ग्रामान्तरप्रेषणेन व्यावधान, विरेचनेवास्तानतोपदर्शनाय कारयितव्योयेन कृच्छ्रणैषजीवतीतिज्ञात्वा । विसृज्यति यदि वा वरधनुरिव गुटिकाप्रयोगतः, पुष्पभूतिराचार्य इव सूक्ष्मध्यानवशतो निश्चलो निरुच्छ्वासस्तथास्यात् येन मृत इतिज्ञात्वा परित्यज्यते । [भा.११८९] असतीए विनतीरायाणंसोव होज्ज अहाभिन्नी ।
तोसेकहिज्जइधम्मो अनिच्छमाणे मंकुज्जा ।। वृ- एतेषां प्रयोगाणाम सति-अभावे राजानं विज्ञापयन्ति यथा तपस्विनमिह परलोकनिस्पृहमेनं व्रताच्चच्यावयतीति । अथ सोऽपिराजा तेन भिन्नो व्युदग्राहितां वर्तते ततःसेतस्य राज्ञः प्रतिबोधनाय धर्मः कथ्यते । अथ सधर्म नेच्छति ततस्तस्मिन् धर्ममनिच्छति उपलक्षणमेतत् । निमित्तेन वातीतानागतरूपेणअनावार्य(द्रिय)माणेइदंवक्ष्यमाणं कुर्यातदेवाह[भा.११९०] पासंडेवसहाएगेण्हइतुझंपिएरिसं होज्जा ।
होहामोहसहाया तुभवि जोवागणोबलिओ ।। वृ- पाषण्डान्वासहायान् गृह्णाति अथ ते सहाया न भवन्ति तत इदं तान् प्रतिवक्तव्यम् । युष्माकमपीदृशंप्रयोजनंभवेत्भविष्यतितदायुष्माकमपिवयं सहायाभविष्यामः, एवं तान्सहायान कृत्वा तद्वलतः सप्रेरणीयो यदिवा योगणो बलीयान्तंसहायं परिगृह्णीयात् ।। [भा.११९१] एएसिं असतीएसंताविजया नहोतिउसहाया।
ठवणा दूराभोगन लिंगेनवएसिउंदेति ।। वृ- एतेषां पाषण्डानां गणानां वा असति अभावे ये सन्तः शिष्टास्ते सहायाः कर्तव्याः । यदा तु सन्तोवासहायानभवन्ति, तदाठवणत्तिनिष्क्रामताया द्रव्यस्यस्थापनाकृतातदानतःसमोचयितव्यो यदि वा दूराभोगणेन प्रागुक्तप्रकारणाथवा यद्यत्र लिङ्गमचिरतं तेन धनमेषित्वा उत्पाद्य ददति । तस्मै वस्वृषभागतमापनद्दारमिदानीमृणात (अनाप्त) द्वारमाह[भा.११९२] एमेव अनेंतस्स वितवतुलणानवरि एत्थनाणत्तं ।
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५५
उद्देशकः २, मूलं : ५२, [भा. ११९२]
जंजस्सहोइभंडंसोदेतिममंतिगेधम्मो ।। वृ-एवमेव अनेनैवदासत्वापन्नगतेनद्वारेण प्रकारेणऋणातस्यापिप्रागुक्तशब्दार्थस्यामोक्षणेयतना द्रष्टव्या । नवरमत्र धनदानचिन्तायां नानात्वं किं तदित्याह-तपस्तुलना कर्तव्या सा चैवं । स भण्यते साधवस्तपोधनाअहिरण्य सुवर्णालोकेऽपियद्यस्यभाण्डंभवतिसतत्तस्मैउत्तमवर्णाय ददाति, । अस्माकं च पार्श्वेधर्मस्तस्मात्त्वमपिधर्मं गृहाण एवमुक्तेस प्राह[भा.११९३] जोणेणकतोधम्मोतंदेउन एत्तियसमंतुलति ।
हानी जावेतहिंतावइयं विजथंभणय ।। वृ-योऽनेन कृतीधर्मः सर्वमह्यं ददातु । एवमुक्तेसाधुभिर्वक्तव्यं नैतावत्दद्मो यतो नैतावत्समंतुलतिसप्राह, एकेनसंवत्सरेणहीनंप्रयच्छत, तदपिप्रतिषेधनीयद्वाभ्यांसंवत्सराभ्यांदत्त इतिएवतावत् वैभाषा कर्तव्या । यावदेकेन दिवसेन कृतो योऽनेन धर्मस्तं प्रयच्छत ततो वक्तव्यं नाभ्यधिकं दत्तः दाः । किन्तु यावत्तद्गृहीतं मुहूर्तादिकृतेन धर्मेण तोल्यमानं समं तुलति तावत्प्रयच्छामः । एवमुक्ते यदितोलनायढोकतेतदा विद्यादिभिस्तुलास्तंभनीयायेनक्षणमात्रकृतेनापिधर्मेणसहनसमंतोलयतीति धर्मतोलनंचधर्माधिकरणिकनीतिशास्त्रप्रसिद्धिमिति ततोऽवसातव्यम् । [भा.११९४] जइपुननिच्छेज्जतवं वाणियधम्मेणताहेसुद्धोउ ।
को पुनवाणियधम्मोसामुद्दे संभवे इणमे ।। [भा.११९५] वत्थाणाभरणाणियसव्वंछड्डित्तुएगविदेणं ।
पोयंमि विवण्णमिवाणियधम्मे हवेइसुद्धो।। [भा.११९६] एवं इमोविसाहूतुज्जं नियगंचसारमोत्तूणं ।
निक्खंतो तुज्झघरे । करेउइण्हंतु वाणिज्ज ।। ३- यदि पुनरुक्तप्रकारेण क्षणमात्रकृतस्यापि धर्मस्यालाभेन नेच्छेत्तपो गृहीतुंततो वक्तव्यमेव वाणिग्धर्मेण वणिग्न्यायेन शुद्धः सप्राह-कः पुनर्वणिग्धर्मो येनैष शुद्धः क्रियते ।साधवो वदन्तिसमुद्रे संभ्रमे गमनेऽयं वक्ष्यमाणः । तमेवाह -वत्थाणाभरणेत्यादि । यथा वणिक् ऋणं कृत्वा प्रवहणेन समुद्रसमागाढस्तत्रपोते प्रवहणे विपन्ने आत्मीयानि परकीयानि च प्रभूतानि वस्त्रान्याभरणानि च शब्दाच्छेषमपिचनानाविधंक्रियाणकंसक्छदयित्वापरित्यज्यएकवृन्देनभावप्रधानं एकशब्दः एकतैव वृन्दंतेन एकाकी उत्तीर्णोवणिग्धर्मे वणिग्न्यायेशुद्धोभवति । न ऋणंदाप्यते । एवमयमपिसाधुस्तव सक्तमात्मीयंचसारसर्वंतवगृहेमुक्त्वानिष्क्रान्तः संसारसमुद्रादुत्तीर्णइतिशुद्धोनधनिका क्रणमात्मीयं याचितुं लभन्ते, । तस्मान किञ्चिदत्रतवाभाव्यमस्तीति करोत्विदानीभेष स्वेच्छया पोतवाणिज्यं पोतवणिमिव निर्ऋणो वाणिज्यमितिगतमनाप्तद्वारम् । अधुनावोधिकस्तेन द्वारप्रतिपादनार्थमाह-- [भा.११९७] बोहिय तेनेहिहि एविनमग्गणा साहुणो नियमसोय ।
.. अनुसासनमादीतो एसेवकमो निखसेसो।। वृ-बोधिकाः स्तेनाश्च प्रागुक्तस्वरूपास्तैर्हते साधौनियमशो नियमेन साधोर्विमार्गणं कर्तव्यम् । तस्मिंश्च विमार्गणे कर्तव्ये अनुशासनादिको अनुशिष्टिप्रदानादिको धनप्रदानपर्यन्त एष एवानन्तरोदितक्रमोनिवशेषो वेदितव्यः । सम्प्रत्युपसंहार व्याजेन शिक्षामपवादंचाह
[भा.११९८] तम्हा अपारयत्ते दिक्खज्जाणारिएय वज्जेज्जा ।
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १- २/५२ अडाण अनाभोगा विदेस असिवादितुंदोवि ।।
बृ- यस्मात्परायत्तदीक्षणे अनार्यदेशगमे चैते दोषा तस्मादपरायत्तान् दीक्षयेत् । अनार्यांश्च देशान् वर्जयेत् । अत्रैवापवादमाह अद्वाणेति अध्वानं प्रतिपन्नस्य ममोपग्रहमेते करिष्यन्तीति हेतोः परायत्तानपि दीक्षयेत् । यदिवानाभोगतः प्रव्राजयेत् विदेशस्था वा स्वरूपमजानाना दीक्षयेयुरशिवादिषु पुनः कारणेषु दोवितित्ति द्वे अपि परायत्तदीक्षणानार्यदेशगमने अपि कुर्यात् । किमुक्तं भवति । अशिवादिषु कारणेषु समुपस्थितेषु परायत्तानपि गच्छोपग्रहनिमित्तं दीक्षयेत् अनार्यानपि देशान विहरेदिति ।
३५६
भू. (५३) अणवट्टप्पं भिक्खु अगिहिभूयं नो कप्पइ तस्स गणावच्छेयस्स उवट्टावेत्तए । मू. (५४) अणवट्टप्पं भिक्खूं गिहिभूयं तस्स गणावच्छेदियस्स उवट्टावित्तए इति । वृ- अथास्य सूत्रस्य कः सम्बन्ध उच्यते
[ भा. ११९९ ]
अट्ठस्स कारणेणं साहम्मियतेणमादिज्जइ कुज्जा । इइ अणवट्टे जोगो । नियमातोयावि दसमस्सा ।।
वृ साधर्मिकैः कारणेन प्रागुक्तेनोत्पादितो योऽर्थस्तस्य स्तैन्यमादिशब्दादन्यधार्मिकस्तैन्यादि परिग्रहः यदि कुर्यात्ततः सोऽनवस्थाप्यो भवति । एतदर्थख्यापनार्थमर्थजातसूत्रानन्तरमनवस्थाप्यसूत्रं । इति एषोऽनवस्थाप्यसूत्रस्य योगसम्बन्ध: । पाराञ्चितसूत्रस्यापि सम्बन्धमाह-नवमात्प्रायश्चित्तादनवस्थाप्यादनन्तरं किलं दशमं पाराञ्चितनामकं प्रायश्चित्तं भवति । ततो नवमान्नवम प्रायश्चित्तसूत्रस्यारंभः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या- अनवस्थाप्यं भिक्षुमगृहीभूतमगृहस्थीकृतं नो कल्पते यस्य समीपेऽवतिष्ठते तस्य गणावच्छेदिनो गणस्वामिन उपस्थापयितुं । तथाऽनवस्थाप्यं भिक्षुगृहीभूतं कल्पते तस्यगणावच्छेदिन उपस्थापयितुं, सम्प्रति पाराञ्चितसूत्रमाह
भू. (५५) पारांचियंपि भिक्खु अगिहिभूयं नी कप्पते तस्स गणावच्छेदियस्स उवडावेत्तए । मू. (५६) पारांचियं भिक्खु गिहिभूयं कप्पइ । तस्स गणावच्छेदियस्स उचट्ठावित्तए ।। वृ- अस्य सूत्र द्वयस्याक्षरगमनिका प्राग्वत् । सम्प्रति भाष्यविस्तरअनवट्टो पारंचिय पुव्वं भणिया इमं तु नाणत्तं ।
[भा. १२०० ]
गिरिभूयरस य करणं, अकरणे गुरुगा य आणादी ।
वृ- अनवस्थाप्यः पाराञ्चित एतौ द्वावपि पूर्वं भणितौ । इदं त्वत्र नानात्वं गृहिभूतस्य गृहस्थ रूपसदृशस्य करणं यदि पुनर्गृहिभूतम कृत्वा तमुपस्थापयति । तदा गृहिभूतस्याकरणे प्रायश्चित्तं गुरुकाश्चत्वारो गुरुमासाः । तथा आज्ञादय आज्ञानवस्था मिथ्यात्वविराधनादोषाः । अन्यच्च प्रमत्तं सन्तं देवताच्छलयेत् गृहिभूतस्य तु च्छलना न भवति । यस्माद्गृहीभूतं कृत्वा तमुपस्थापयेत् । गृहस्थरूपताकरणमेव भावयति-
[भा. १२०१ ]
वस्नेयत्थं एगे पहाणादि विवज्जमवरे जुगलमेत्तं । परिसामज्झे धम्मं, सुणेज्जतो कहणदिक्खा ।।
बृ- एके आचार्या एवं ब्रुवते -स्नानविवर्जं वरं नेपथ्यं तस्य क्रियते । अपरे दाक्षिणात्याः पुनरेवमाहुर्वस्त्रयुगलमात्रं परिधाप्यते । तत्पर्षन्मध्ये आचार्यसमीपमुपगम्य ब्रुवते । भगवन् धर्मं श्रोतुमिच्छामि । ततः कहणत्ति आचार्यः धर्म कथयति कथिते च सति सकलजनसमक्षं ब्रूते श्रद्धधामि सम्यग् धर्ममेनमिति मां प्रवाजयत । एवमुक्ते तस्य दीक्षालिङ्ग समर्पणानन्तरं च तत्क्षणमेवोपस्थाप्यते
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ५६, [ भा. १२०१ ]
अत्र शिष्यः प्राह- कस्मादेष गृहस्थावस्थां प्राप्यते । सूरिराह
[भा. १२०२]
उहायितो न कुव्वइ पुणो वि सो तारिसं अतीचारं । होइ भयं सेसाणं गिहिरूवे धम्मिया चेव ।
[ भा. १२०३ ]
किंवा तरस न दिज्जति गिहिलिंग जेन भावतो लिंगं । अजढे वि दव्वलिंगे सलिंगपडिसेवणावि जढं ।
वृ- अपभ्राजितो म्लानिमापादितः सन् पुनरपिस तादृशमतीचारं न करोति । शेषाणामपिच साधूनां भयमुत्पादितं भवति येन तेऽप्येवं न कुर्वते तस्माद्गृहिरूपे गृहस्थतारूपस्य धर्मताधर्मादनपेता त्याज्या तस्यापाद्यमाना गृहस्थ रूपतेतिभावः । किंचेत्यादि किंवा केन वा केनवा कारणेन तस्य न दीयतेगृहिलिङ्ग दातव्यमेव तस्य गृहिलिङ्गमित्यर्थः । येन कारणोनापरित्यक्तेऽपिद्रव्यलिङ्गे स्वलिङ्गे प्रतिसेवनात् । भावतो लिङ्ग विजढं परित्यक्तमिति सम्प्रति सूत्रकृदेवापवादमाह
मू. (५७) अणवट्टप्पं भिक्खुं अगिहिभूयं वा गिहिभूयं वा कप्पइ तस्स गणावच्छेदितस्स उबढावेत्तए जह । तस्स गणस्स पतियंसिवा ।
मू. (५८) ( एवं) पारंचिय भिक्खू अगिहिभूयं वा जाव पतियंसिवा ।
वृ- अनवस्थाप्यं भिक्षु पारांचितं वा भिक्षं गृहीभूतमगृहीभूतं वा कल्पते तस्स गणावच्छेदिन उपस्थापयितुं कथमित्याह-यथा तस्य गणस्य प्रीतीकं प्रीतिकरमुपस्थापनं स्यात् । तथा कल्पतेनान्यथा, इह यो गृहस्थीभूतः सन् । तावदुपस्थाप्यते । एवम स्यापवादविषयता यस्त्वगृहीभूतः सोऽपवादविषयस्तस्योत्सर्गतः प्रतिषिद्धत्वात् । तत्र यैः कारणैरगृहीभूतोऽप्युपस्थाप्यते तान्यभिधित्सुराह-
[भा. १२०४ ]
अमिहिभूते कारइ रायनुवत्तिए पट्टसमणो वा । पर मोयावण इच्छा दोह गणाणं विवादो वा ।।
बृ- अगृहीभूतोऽगृहस्थीभूतः सन् उपस्थाप्यः क्रियते राजानुवृत्या यदि वा प्रदिष्टः स्वगणोऽथवा परैर्बलात्ंकारणे मोचापनं परमोचापनं यद्वा इच्छा पूर्यतेद्वयोर्गणयोर्विवाद एतैः कारणैरगृहीभूतो - ऽप्युपस्थाप्यते तत्र यथाराजानुवृत्त्या सोऽगृहस्थीभूतोऽप्युपस्थाप्यो भवति । तथा भाव्यतेइहानवस्थाप्यं पाराञ्चितं वा कोऽपि प्रतिपन्नस्तस्य चायं कल्पो यावदनवस्थाप्यं पाराञ्चितं वा वहति तावद्बहिः क्षेत्रादवतिष्ठते । स च बहिर्यावत्तिष्ठति तावन्नगृहस्थः क्रियते किं त्वागतः करिष्यति । बहिचावतिष्ठमानः स जिनकल्पिक इव भिक्षाचर्यामलेपकृद्भक्तादिग्रहणात्मिकां करोति । तस्य च तथा बहिस्तिष्ठतो यदाचार्यः करोति तथा प्रतिपादयति
[ भा. १२०५ ]
३५७
उलोयणं गवेसण आयरिओकुणति सव्वकालंपि । उपपन्ने कारणंमि सव्वपयत्तेण कायव्वं ||
वृ-यस्याचार्यस्य समीपेऽनवस्थाप्यं पाराञ्चितं वा प्रतिपन्नः स आचार्यः सर्वकालमपि यावन्तं कालं तत्प्रायश्चित्तं वहति तावन्तं सकलमपि कालं यावत्प्रतिदिवसमवलोकनं करोति । तत्समीपंगत्वा तद्दर्शनं करोतीत्यर्थः तदनन्तरं गवेषणं गतोऽल्पक्लाम (क्लान्त) तया तव दिवसो रात्रि वेति पृच्छां करोति उत्पन्ने पुनः कारणे ग्लानत्वलक्षणो सर्वप्रयत्नेन स्वयमाचार्येण कर्तव्यं भक्तपानाहरणादि । जो उदेहं कुज्जा, आयरिओकेणई पमाएण ।
[भा. १२०६ ]
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-२ / ५८ आरोवणाउ तस्स कायव्या पुव्व निद्दिट्ठा ।।
वृ- यः पुनराचार्यः केनापि प्रमादेन जनव्याक्षेपादिना उपेक्षां कुरुतेन तत्समीपंगत्वा तच्छरीरस्योदन्तं वहति । तस्य आरोपणा प्रायश्चित्तप्रदानं पूर्वनिर्दिष्टा कर्तव्या । चत्वारो गुरुकास्तस्य प्रायश्चित्तमारोपयितव्यमितिभावः । यदुक्तमुत्पन्ने कारणे सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यं तद्भावयति
[ भा. १२०७].
३५८
आहरति भत्तपानं उवत्तणमादियंति से कुणति । सयमेव गणाहिवती अगिलाणो सयं कुणति ।।
वृ- अथ सोऽनवस्थाप्यः पाराञ्चितो वा प्लानोऽभवत्तत्तस्तस्य गणाधिपतिराचार्यः स्वयमेव भक्तं पानं वा हरति आनयति उद्धर्तनादिकमप्यादिशब्दात् परावर्तनोद्धरणोपदेशनादिपरिग्रहः स तस्य करोति । अथ जातो ग्लानो नीरोगस्तः स आचार्य न किमपि कारयति किंतु सर्वं स्वयमेव कुरुते । अधुना यदुक्तमुलोयणंगवेसणत्ति तद्वयाख्यानार्थमाह
[ भा. १२०८ ] उभयंपि दाऊण स पडिपुच्छं वोढुं सरीरस्स य वट्टमाणिं । आसासइत्ताण तवो किलंतं तमेव खेत्तं समुवेति थेरा ।
वृ- स्थविराः आचार्याः शिष्याणां प्रतीच्छकानांच उभयमपि सूत्रमर्थं चेत्यर्थः । किंविशिष्टमित्याहसप्रतिपृच्छं पृच्छा प्रश्नः तस्याः प्रतिवचनं प्रतिवचनं प्रतिपृच्छा प्रत्युक्तौ प्रतिशब्दः सहप्रतिपृच्छा यस्य तत् सप्रतिपृच्छं सूत्रविषयेवा यद्येन पृष्टं तत्र प्रतिवचनं चेत्यर्थः दत्त्वा तत्सकाशमुपगम्य तस्य शरीरस्य वर्तमानमुदन्तं वहति । अल्पक्लामतां पृच्छतीति भावः । सोऽपि चाचार्यं समागतं मस्तकेन वन्दे इति फेटावन्दनकेन वन्दते । शरीरस्य चोदन्त मूर्द्धा (ध्धर्व) यदि तपसा क्लाम्यति तत आश्वासयति । आश्वास्य च तदेव क्षेत्रं यत्र गच्छोऽवतिष्ठते तत्रसमुपगच्छन्ति कदाचिन्नगच्छेयुरपितत्रेमानि कारणानि । [भा. १२०९ ] गेलने विपुट्ठो अभिनव मुक्का ततो वरोगातो । कालम्मि दुब्बले वा कप्पे अने व वाघातो ।।
वृ- इहैकस्यापि कदाचिदेकवचनं सर्वस्यापि वस्तुन एकानेकरुपताख्यापनार्थमित्यदुष्टं आचार्यो ग्लान्येन वा स्पृष्टः स्यात् ग्लानो भवेदिति भावः । अथवा तस्मात् रोगात् अभिनवमुक्तस्तत्कालमुक्तः स्यात् ततो न गच्छेत् यदि वा काले दुर्बले न विद्यते बलं गमनाय यस्मिन् गाढातपः संभवादिना दुर्बलो ऽयेष्ठाषाडादिको दुरुशब्दोऽभाववाची तस्मिन् न गच्छेत् शरीर क्लेशसंभवात् । कज्जे अणे व वाघातो इति अत्र सप्तमी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात्ततोऽयमर्थः । अन्येन वा कार्येण राज्ञा प्रद्वेषतो निर्विषयत्वाज्ञापनादिना व्याघातो भवेत् । ततो न गच्छेदिति अगमने चोपाध्यायः प्रेषणीयोऽन्योवा तथा चाह[ भा. १२१०] पेसेइ उवज्झायं अन्नं गीयं च जो तहिं जोग्गो ।
पुट्टो व अपुट्ठो वा तहाविदीवेति तं कञ्जं ।।
वृ- पूर्वोक्तकारणवशतः स्वयमाचार्यस्स गमनाभावे उपाध्यायं तदभावेऽन्यो वा गीतार्थस्तत्रयोग्यस्तं प्रेषयति । स च तत्र गतः सन् तेन पाराञ्चितेन किमिति अद्य क्षमाश्रमणो नायात इति पृष्टो वा अथवा न पृष्टस्तथापि तत्कारणं कार्यं कारणं दीपयेत् तथा अमुकेन कारणेन नायात इति ।।
[ भा. १२११]
जाणतामाहपं सयमेव भांति एत्थ तंजोग्गो । अत्थि मम एव विसयो अजाणते सोव ते बेति ।।
वृ- इह यदि ग्लानीभवनादिना कारणेन क्षमाश्रमणानाभनागमनं पृष्टेनापृष्टेन वा दीपितं तदा न
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः २. मूलं : ५८, [भा. १२११]
३५९ किमप्यन्यत्तेन वा पाराञ्चितादिना वक्तव्यम् । किंतुगुवदिशएवोभाभ्यांयोदितः सम्पादनीयः । अथ राज्ञा प्रद्वेषतोनिर्विषयत्वाज्ञापनादिनाव्याघातो दीपितस्तत्रयदितेउपाध्याया अन्ये वागीतार्थास्तस्य शक्तिस्वयमेवबुध्यन्ते । ततो जानन्तः स्यमेव तस्वमाहात्म्यंतंब्रुवते, यथा अस्मिन्प्रयोजने त्वं योग्य इति क्रियतामुद्यमः । अथ न जानते तस्य शक्तिं ततः स एव तान् अजानान् ब्रूते यथा अस्ति ममात्र विषय इतिएतच्च स्वयमुपाध्यायादिभिर्वाभणितो वक्ति[भा.१२१२] अत्थ उमहानुभागो जहा सुहं गुणसयागरोसंधो ।
गुरुगंपिइमं कजंमंपप्पभविस्सए लहुयं ।। वृ-तिष्ठतु यथासुखं महान् अनुभागोऽधिकृतप्रयोजनानुकूला अचिन्त्या शक्तिर्यस्य स तथा गुणशतानामनेकेषां गुणानामाकरो निधानं गुणशताकरः सङ्घः यत इदंगुरुकमपिकार्यमांप्राप्य लघुकं भविष्यति, समर्थोऽहमस्य प्रयोजनस्य लीलयापि साधने इतिभावः । एवमुक्ते (क्तः) सोऽनुज्ञातः सन्यत्करोति तदेवाह[भा.१२१३] अभिहानहेतुकुसलो बहूसुनीराजितो विउसभासु ।
गंतूणरायभवणभणतितंरायदारटुं ।। वृ- अभिधानहेतुकुशल इति अभिधानेषु शब्देषु हेतुषु साध्यगमकेषु कुशलो दक्षोऽभिधानहेतुकुशलःशब्दमार्गेतर्कमार्गेवातीवक्षुन्नइत्यर्थः अतएवबहुषुविद्वत्सभासुनीराजितो निर्वटितः इत्थं भूतःसनराजभवनं गत्वातंराजद्वारस्थं प्रतीहारंभणति किंभणतीत्यत आह[भा.१२१४] पडिहारस्वीभणरायरूविं, तमिच्छएसंजयरुविदटुं ।
निवेदयित्ता यसपत्थिवस्स,जहिं नियो तस्स तयं पवेसे ।। वृ-हेप्रतीहाररुपिन्मध्ये गत्वाराजरुपिणंराजानुकारिणंभणबूहि, यथात्वांसंयतरुपीद्रष्टुमिच्छति एवमुक्तः सन् प्रतीहारस्तथैवास्य निवेदयति । निवेद्य च राजानुमत्या यत्र नृपोऽवतिष्ठते तत्र तं साधु प्रवेशयति[भा.१२१५] तंपूयइत्ताण सुहासणत्थं, पुट्विंसुरायागयकोउहल्लो ।
• पण्हे उराले असुएकयाई,सव्वावि आइक्खपत्थिवस्स ।। वृ-तं साधु प्रविष्टं सन्तं राजा पूजयित्वा शुभासनस्थं शुभे आसने निषणभागतकुतूहलः समुत्पन्नकुतूहलोऽप्राक्षीत् । कानित्याह-प्रश्रान् उदारान् गंभीरार्थान् कदाचिदप्यश्रुतान् प्रतिहाररुपिन् इत्येवमादिकान्सचापिसाधुरेवंपृष्टः पार्थिवस्याचष्टे, किमाचष्टे इत्याह[भा.१२१६] जारिसयायआरक्खा सक्कादीणांन तारिसा,
तहरायदारपालोतंपिचक्कीणपडिरुवी।। वृ-यादृशकाःखलु शक्रादीनामादिशब्दाच्या सुरादि परिग्रहः आत्मरक्षा न तादृशः एष तव राजन् । द्वारपालस्तत उक्तं हे प्रतिहाररुपिन् तथा त्वमपि यादृशश्चक्री चक्रवर्तिः तादृशो न भवसि रत्नाद्यमभावादत्रान्तरे चक्रवर्तिसमृद्धिराख्यातव्या । किन्तु प्रतापशौर्यन्यायानुपालनादिना तत् प्रतिरूपोऽसि तत उक्तं राजरुपिणं ब्रूहिचक्रवर्तिप्रतिरुपमित्यर्थः । एवमुक्ते राजा प्राह-त्वं कथं श्रमणानां प्रतिरुपी तत आह
[भा.१२१७] समणाणं पडिरुवीजपुच्छसि रायतंकहमहति ।
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-२ / ५८ निरतियारा य समणां न तदाहं तेन पडिरुवं ।।
वृ- यत्त्वं राजन् पृच्छसि अथ कथं त्वं श्रमणानां प्रतिरूपी तदहं कथयामि । यथा श्रमणा भगवन्तो निरतिचारा न तथाहं ते श्रमणानां प्रतिरुपी न तु साक्षात् श्रमण इति प्रतिरुपित्वमेव भावयति । । [भा. १२१८ ] निव्वूढोमि नरेसर खेत्ते विजईण अस्थिरं न लभे । अतियाररस विसोही पकरेमि पमायमूलस्स ।।
वृ- हे नरेश्वर पृथिवीपते ! प्रमादमूलस्यातिचारस्य सम्प्रति विशोधिं करोमि, तां च कुर्वन् निर्यूढोऽस्मि निष्कासितोऽस्मि । तत आस्तामन्यत् क्षेत्रेऽपि यतीनामहं स्थातुं न लभे ततः श्रमण प्रतिरुप्यमिति राजाप्राह- कस्त्वया कृतोतीचारः का वा तस्य विशोधिरेवं पृष्टे यत्कर्तव्यं तदाह
2
[भा. १२१९]
३६०
कहणा उद्दणा आगमन पृच्छणं दीवणाय कज्जस्स । वीसज्जियंतिय मया हासुस्सितो भणति राया ।।
वृ- कथनं राज्ञा पृष्टस्य सर्वस्याप्यर्थस्य प्रसङ्गतोऽन्यस्यापि यथा प्रवचनप्रभावना भवति । तत आवर्तनमाकम्पनं राज्ञो भक्ती भवनमिति भावः । तदनन्तरमागमनप्रच्छन्नमागमनकारणस्य प्रश्नः । केन प्रयोजनेन यूयमत्रागताःस्थ, अत्रान्तरे येन कार्येण समागतस्तस्य दीपना प्रकाशना, ततो राजा हासोस्सितो ति हासेन उत्सृता हृष्टोद्भासो स्मितो हसितमुखप्रहष्टश्च सन्नित्यर्थः । भणति यथा मया विसर्जितं मुत्कलितमिति । अथ किं तत्कार्यं यस्य राज्ञो मुत्कलनं कृमित्यत आहवायपरायणकुवितो चेइयतद्दव्वसंजत्ती गहणी ।
[ भा. १२२० ]
पुव्वत्ताण चरण्हण्हवि कज्जाण हविज अन्नयरं ।।
वृ- वादे पराजयेन कुपितः स्यात् अथवा चैत्यं जिनायतनं किमपि तेनावष्टब्धं स्यात् ततस्तन्मोचा क्रुद्धोभवेत् । यदिवा ततद्रव्यस्य ग्रहणेऽथवा संयत्याग्रहणे ततः पूर्वोक्तानां कल्पाध्ययनोक्तानां चतुर्णा निर्विषयित्वा ज्ञापनादीनां कार्याणामन्यतरत् कार्यं भवेत् ।
[ भा. १२२१]
संघो न लहति कज्जुं लद्धं क ुञ्जं महानुभागेनं । तुझं तु विसजमी, सोविय संघोत्ति पूएइ ।।
बृ- निर्विपयित्वाऽज्ञापनमुत्कलनादिलक्षणंकार्यं सङ्घा न लभते । किन्तुतेनानवस्थाप्येन पाराञ्चितेन वा महानुभागेन लब्धं न च स एवं कार्यलाभेऽपि गर्वमुद्वहति यत आह- तुज्झं तु इत्यादि राजा प्राहयुष्माकं तु निश्चितं प्रभावेनार्हं पूर्वग्राहं विसृजाभि नान्यथा सोऽपि ब्रूते राजन् कोऽहं कियान्मात्री वा गरीयान् सङ्घो भट्टारकस्तत्प्रभावादहं किञ्चिदज्ञ स्तस्मात्सङ्घमाहूय क्षमयित्वा च यूयमेवं ब्रूथ-मुत्कलितं मया युष्माकमिति सङ्घं पूजयति । ततः किमित्याह
[भा. १२२२ ] अन्भत्थितो वरणा, सयं व संघो विसज्जयति तुट्टो । आदिमज्झवसाने सव्वाविदोसी धुओ होति ।।
वृ- अभ्यर्थितो वा राज्ञा सङ्को यदि वा स्वयमपि सन्तुष्टः सङ्घो विसर्जयति किमुक्तं भवति । यद्वषूढं शेषं सर्वं प्रसादेन मुक्त्वा सोऽगृहस्थी भूत एवोपस्थाप्यते इति एतदेवाह-सव्वापि दांषो धुतः प्रकम्पितः प्रसादेन स्फटित इत्यर्थः । आदौ मध्ये अवसाने वा भवति राजानुवृत्तिद्वारं गतम् ।
इदानीं प्रद्विष्ट स्वगणद्वारमाह[भा. १२२३]
सगणो य पट्टो से आवणो तं च कारणं नत्थि ।
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ५८, [भा. १२२३]
३६१ एएहिं कारणेहिंय गिहिडभूतेउवठ्ठवणा ।।। वृ- स तस्थाचार्यस्य स्वगणः प्रसिद्धः सन् ब्रूते । यथा मुकेन कारणेनैष पाराश्चितप्रतिपत्त्या गृहिभूतत्वमापन्नइतितच्च कारणंतस्याचार्यस्यनास्ति । एताभ्यांकारणाभ्यां स्वगणाप्रद्वेष कारणाभावलक्षणाभ्यामगृहीभूते अगृहस्तीभूतस्य उपस्थापना क्रियते । एष गाथाक्षरार्थमाह । भावार्थस्त्वयम्एगा तरुणी बहुसयणं घेतुंपव्वइया, अन्नया ताए संजतीए आयस्तिोउभासिओ आवरिएण नेच्छिया, ताहेसा पदोसमावन्ना आयरियस्स तेसिंसयणाणं पव्वइयाणं कहेइमं एस आयरितो उवसग्गेइ, ताहे ते संजतीए नियल्लग पव्वइया आयरियस्स पउट्टा भणति एस आयरितो पारांचिए गिहिभूतो आ भवति, ततोआयरितो अन्नंगणंगंतुंसव्वं जहट्ठियंपरिकहेइ, सोय जंगणंगतो, तेतंकचं परमत्थं जाणेत्ता तेसिं गमनंरोहेहित्ति, खेत्तस्सबाहिंकाऊणतेविखेत्तस्स बहिट्ठिया, मातेसिं अब्भक्खाणइ,त्तान मिच्छारुपा इच्छा सफला होइत्ति, अगिहिभूयं केयवेण उवट्ठावेति, तदेवाह[भा.१२२४] उहासणंपडिसिद्धा बहुसयणा देज्जत्थो भगवत्तिनी ।
तंचावणमन्नत्थकुणह गिहियंतितेबति ।। . [भा.१२२५] तनाऊणपउट्टे माहोहितिते मिगस्सतरउत्ति । ।
मिच्छिच्छामासफला होहित्ति, तोसितो अगिहिभूतो।। वृ-काचिद्वतिनीबहुस्वजनाऽवभासतेयाचते,प्रतिसिद्धासतीच्छोभगमितिअभ्याख्यानं दद्यात्। कालत्रयेऽपिसप्तमीति दत्तवती तथाभ्याख्यानसम्पादितंप्रायश्चित्तमन्यत्रगणेसआचार्योवहति, तेच संयती स्वजनाः प्रद्विष्टा ब्रुवते कुरुतैनमाचार्यं गृहिकं गृहस्थीभूतमिति, । तेच गणान्तरस्थविरास्तान प्रद्विष्टान् ज्ञात्वामातेषांगम्यतरः पश्चादभूदितितेऽपिकैतवेनक्षेत्राहिस्तत्समीपेस्थिताः तथामा तेषां मिथ्या रुपा इच्छा सफला भवेदिति ।सोऽगृहीभूत एवोपस्थाप्यते, ।।
गतंस्वगणप्रद्विष्टद्वारमधुनापरमोचापन द्वारमाह[भा.१२२६] सोउंगिहिलिंगकरणंअनुरागेणंभणंतिगीयत्था ।
मागीयं कुणहगुरुंअहकुणह इमंनिसामेह ।। [भा.१२२७] विद्धंसामो अम्हे एवं ओहावणे जइगुरुणं ।
एएहिंकारणेहिं अगिहिभूतेउवट्ठवणा ।। वृ- एगो बहुसिस्सो आयरितो पडिसेवणाए गिहिभुतत्तमावणो सो अन्नं गणं गंतु अलोएइ । तेहिं गिहिभूतो कड्डिमाढतोततो तस्स सीस्साभणंति-माअम्हं गुरुंगिहिभूयं कुणइ, जइपुन अम्हं गुरुणमेवं उहावणा कीरइति तो अम्हे सव्वे उ निक्खमिस्सामा । ततो तेसि अपत्तियं माहोहित्ति अगिहिभूतो चेव सोउवठ्ठाविञ्जत्ति ।।अक्षरगमनिका-आचार्यस्य गृहलिङ्गकरणं श्रुत्वा तस्य शिष्याअगीतार्थाअनुरागेण भणन्ति ।मागृहिकमस्मदीयं गुरुंकुरुत,अथकरिष्यथततइदंनिशमयत आकर्णयत । एवमपभ्राजना यदिगुरुणांततो वयंविध्वंसामातिउन्निष्क्रमिष्यामः । एतेनखल्वनन्तरोदितेन कारणेन अगृहीभूतस्य तस्योपस्थापना गतं परमोचापनद्वारमिदानीमिच्छागणद्वयविवादेइति द्वारमाह[भा.१२२८] अनोनेसु गणेसुंवहंतितेसि गुरवो अगीयाणं ।
तेबिति अनमनं किह काहिह अम्हथेरत्ति ।। वृद्वौगौतयोश्चद्वयोरपिगणयोः साधवोऽगीतार्थास्तेषां चतुरुपस्थापनार्ह प्रायश्चित्तस्थानमापनी
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- २/५८
नवरमेकोऽगृहिभूतोपस्थापनामपरोगृही भूतोपस्थापनार्हतौ च परस्परं गणयोः प्रतिपद्येते तद्यथाएकोऽपरस्मिन् गणे अपरोपि तस्मिन् एवमन्योन्यस्य गणयोस्तेषामगीतार्थानां गुरु प्रायश्चितं वहतस्ते गणाः परस्परं ब्रुवते - कथमस्माकं स्थविरान् करिष्यथ । किं गृहीभूतान् अगृहीभूतान्वातत्र यो गृहिभूतीपस्थापनार्हं प्राप्त स्तद्गणं प्रतीतरे ब्रुवते गृहीभूतं करिष्यामः ।
[भा. १२२९]
गिहिभूतेत्तिय उत्ते अम्हेवि करेमो तुज्झगिहीभूतं । अगिहिं दोन्निवि मए भांति थेरा इमं दोवि ।। नविसुज्झेमी अम्हे अगिरिभूया तहाविनिच्छेसु । इच्छा संपूरिञ्ज गणपीतिकारगेहिं तु ॥
३६२
[भा. १२३० ]
?
बृ- गृहीभूतं करिष्याम इत्युक्ते इतरे वदन्ति वयमए तवाचार्यं गृहिभूतं करिष्यामः । तत्रैवं परस्परं विवादे तान् द्वयानपि मृगान् अगीतार्थान् भणन्ति । द्वावप्यगृहिभूती वयमुपस्थापयिष्यामः । इतरौ च द्वावाप्याचार्याविदं ब्रूतः न वयमगृहिभूताः शुद्ध्यामः तस्माद्गृहीभूता क्रियामहे इति । एवं यद्यप्य गृही भूतोपस्थापनं तेनेच्छन्ति तथापि तेषु तथा अनिच्छत्स्वपि गणप्रीतिकारकैर्महद्भिः स्थर्विरैः सं ति तेषां द्वयानामपि गणसाधूनामिच्छा पूर्वते द्वावप्यप्रीति परिहारार्थमगृहस्थभूतावुपस्थाप्यते इत्यर्थः ।।
मू. (५९) दोसाहम्मिया एगतां विहरति, तेहिंएगे तत्थ अन्नयरं अकिद्यद्वाणं पडिसंवित्ता आलोइञ्जा अहणं भंते! अमुएणं साहुणा सद्धिं इमिथम्मिकारणम्मि मेहुण पडिसंवी. पच्चयहेउं च सयं पडिसेविय भणति, तत्थपुच्छियव्वे किं पडिसेवी ? अपडिसेवी ? सेय वएज्जा पडिसेवी परिहारपत्तं; सेय वएजाणो पडिसेवी नो परिहारपत्ते जैसेपमाणं वदति सेच पमाणा उ घेतव्वे, सिया से किमाहु भंते! सच्चपइणा यवहारा ।
वृ- अथास्य सूत्रस्य पूर्यै सूत्रेण सहकः सम्बन्ध स्तत आह[भा. १२३१]
वृ- अनन्तरे अनवस्थाप्यसूत्रे द्वयोर्मद्ये कोऽपिपूर्वव्रते, स्थापितः स्यात् उपस्थापितः स्यात् इत्यर्थः । अपरं पश्चात् तत्र योऽसौ पूर्वमुपस्थापितः पश्चादुपस्थापितस्य रत्नाधिको भवति स च पश्चादुपस्थापितः कोऽपि पूर्व व्रतेषु स्थापितस्य रत्नाधिकत्वमविषहमानश्चच्छिद्राणि प्रेक्षते, प्रेक्षमाणश्च कदाचिच्छिद्रमुपलभ्यायमवमो लघुर्मम भविष्यतीति बुद्ध्या च्छोभकमयाख्यानं ददाति, तत एतदर्थप्रतिपादनार्थमवस्थाप्यपाराञ्चितसूत्रानन्तरमधिकृतमभ्याख्यानसूत्रं प्रवृत्तमित्येष स्थोभकः सूत्रसम्बन्धः,
अथवान्यसंबंध: । [ भा. १२३२]
पुव्वं वतेसु ठविए रायनियत्तं अविसहं कोइ । उभो भविस्सत्ति इमो उच्छोभग सुत्तसंबंधो ||
पीतिय पडिवक्खोवा अचियत्तणेण च्छोभगं देखा । पच्चयहेउं च परे सयं च पडिसेवियं भणइ ।।
वृ- अधस्तनानन्तर सूत्रेऽभिहितमिदं यथा तस्य गणस्य प्रीतिकं भवति । तथोपस्थापनीयः तस्य च प्रीतिकस्य प्रतिपक्षो वा शब्दः सम्बन्धस्य प्रकारान्तरोपदर्शने अचियत्तमप्रीतिकमचियत्तंति वा अपियत्तन्ति वा एगट्ठमिति वचनात् । तेन प्रीतिकेन च्छोभकमभ्याख्यानं दद्यादिति पूर्व सूत्रानन्तरमस्याभ्याख्यानसूत्रस्योपनिपातः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या द्वौ साधर्मिकौ सांभोगिकावेकत एकेन संघाटकेन विहरतः । तत्र तयोर्द्वयोर्मध्ये एक इतरस्याभ्याख्यानप्रदाननिमित्तमन्य
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६३
उद्देशकः २, मूलं : ५९, [भा. १२३२] तरदकृत्यस्थानं मैथुनादिकं प्रतिसेव्य प्रतिसेवितमभ्युपगतस्य गुरुणामन्तिके आलोचयेत् आलोचनाप्रकारमाह-अहणमितिवाक्यालङ्कारभदन्त! अमुकेनसाधुनासार्धमस्मिन्कारणे मैथुनादिके प्रतिसेवी । किमुक्तंभवति ।तेनानेन मैथुनादिनाकारणेन चारित्रप्रतिकूलक्रियासेवनाभागजातइति । अथ सकस्मादात्मानं प्रति सेवितवंतमभ्युपगच्छतिन परस्यैव केवलस्याभ्याख्यानं ददाति तत आहपच्चवहेउं चेत्यादि । परेषामाचार्याणामन्येषां च साधूनामेष सत्यं वदत्यन्यथा को नामात्मानं प्रतिसेवितमभिमन्यत इतिप्रत्ययो विश्वासः स्यादितिहेतोःस्वयमपिच प्रतिसेवितमितिभणति, ।एव मुक्तेयस्याम्याख्यानमदायिसप्रष्टव्यः ।किंभवान् प्रतिसेवीन वा, तत्रयदि स वदेत् प्रतिसेवी ततः स परिहारप्राप्तः स्यात् परिहारतपोभाक् क्रियते, । उपलक्षणमेतत्च्छे दादिप्रायश्चित्तभागपि क्रियते इति दृष्टव्यः । अथ स वदेत् नाहं प्रतिसेवी तर्हिन परिहारप्राप्तः स्यात्, न परिहारतपः प्रभृति प्रायश्चित्तभाक् क्रियतेइतिभावः ।सचप्रतिसेवीवायदभ्याख्यानदातासेतस्यप्रतिसेवनायाप्रमाणंचरिकादिवक्ति, । तस्मात्प्रमाणात् गृहीतव्यो निश्चेतव्यः स अथ किं कस्मात्कारणादेवमाहुर्भवन्तो हे भदन्त सूरिराहसत्यप्रतिज्ञाव्यवहारास्तीर्थकरैः दर्शिताः । ततो यथा कथंचित्प्रतिसेवी अप्रतिसेवी वा क्रियते । एष सूत्राक्षरार्थः । अधुना नियुक्ति भाष्यविस्तरः । तत्र भिक्षाचर्यां विचारभूमिगमनविहारादिषु यो रत्नाधिकतरः कुतश्चिद्दोषादवमोजातः सतमवरमरत्नाधिकं येः करैरभ्याख्यानेन दूषयति ।
तानि प्रतिपादयिषुराह[भा.१२३३] रायनियवायएणंखलियमिलितपेल्लणाए उदएणं ।
देउलमेहुणमिय अब्भक्खाणंकुडंगंमि ।। वृ- रत्नाधिकवातेन रत्नाधिकोऽहमिति गर्वेण अवमरत्नाधिकं दशविधचक्रवालसामाचार्यामस्खलितमपिकषायोदयेन तर्जयति । यथाहे दुष्टशैक्षक एखलितोऽसीतितथाएपिथिकी प्रतिक्रम्य प्रथममेव परावर्तयन्तं यदि वा अग्रिमतपरदं पदेन विच्छिन्नं सूत्रं उच्चारयंतं हा दुष्ठु शैक्षकमिलितमुच्चारयसीति । तथापेल्लणत्ति अन्यैः साधुभिर्वार्यमाणोऽपिकषायोदयतस्तंहस्तेन प्रेरयतितर्जयति । ततः सोवमरत्नाधिकः कषायितः सन् चिन्तयति एषरत्नाधिकवातेनेत्थंबहुजनसमक्षंतर्जयति ।अर्थ
चैषा सामाचारी रत्नाधिकस्य सर्वं क्षतव्यमिति ततस्तथा करोसि । यथैष ममलघुको भवति । एवं चिन्तयित्वा तौ द्वावपि भिक्षाचर्याय गतौ च तृषितौ बुभुक्षितौ वेत्येवं चिन्तयन्तो चिन्तितवन्तौ अस्मिन्नायदिवकुलेवृक्षविषसेवाप्रथमालिकांकृत्वापानीयंपास्वामइति ।एवं चिन्तयित्वातौ तदभिमुखं प्रस्थितौ । अत्रान्तरे अवमरत्नाधिकः पब्रिाजिकामेकां तदभिमुखं गच्छन्ती इष्टा स्थितोपलब्ध एष इदानीमिति चिन्तयित्वा रत्नाधिकं वदति-अहो अज्ज ज्येष्टार्य कुरु त्वं प्रथमालिकां पानीयं वा पिब, अहं पुनः संज्ञां व्युत्सुक्ष्यामि । एवमुक्त्वा त्वरितं वसतावागत्य मैथुने अभ्याख्यानं ददत् आलोचयति तथा चाह-देउले इत्यादि देवकुले आदिवगृहादौ कुडङ्गे वा वृक्षविषमे प्रदेशे मैथुने अभ्याख्यानं दातुं वसतावागत्य आलोचयति, यथा आलोचयति, तथा दर्शयति[भा.१२३४] जेट्टजेणअकजं सज्जं अज्जा घरे कयं अजं ।
उवजीवितोत्थभंतेमए विसंसट्ठकप्पोव ।। वृ-ज्येष्ठार्येणाद्य सघ इदानीमार्यागृहे कृतमकार्य मैथुनासेवालक्षणंततोभदन्त तत्संसर्गतो मयापि संसृष्टकल्पो मैथुनप्रतिसेवा अत्रास्मिन्प्रस्तावे उपजीवितः
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-२१५९ भा.१२३५] अहवा उच्चारागतोकुडंगमादी कडिल्लदेसम्मि।
वेत्ती कयंअकजंजेट्टजेणंसहमएवि ।। वृ- अथवेत्यभ्याख्यानस्य प्रकारान्तरप्रदर्शन कुडङ्गादौ कडिल्लदेशे गहन प्रदेशे उच्चाराय गतस्तत्र ज्येष्टार्येण सहमयापि कृतमकार्यमिति । तस्माद्ब्रत्तानि मम साम्प्रतमारोपयत । एवमुक्त सूरिभिः स एवं वक्तव्यः । [भा.१२३६] तम्मागते वयाइंदाहामो देति वातुरंतस्स ।
भूयत्थे पुननाए अलियनिमित्तं नमूलंतु ।। वृ-योऽसौ त्वया अभ्याख्यातः स यदा आगतो भविष्यति तदा तस्मिन्नागते व्रतानि तेदास्यामः । अथस त्वरमाणो ब्रूते । भगवन् कुशाग्रस्थितवाताहतजलबिन्दुरिवातिचञ्चलं जीवितमितिनशक्यते । क्षणमाणमप्यव्रतेन स्थातुमित्यधुनैव मादीयतांव्रतादीनीतितस्यैवत्वरमाणस्य ददतिव्रतानि वाशब्दो विकल्पार्थः । अत्र पुनर्भूतार्थो गवेषणीयः किमयं सत्यं ब्रूते उतालिकं तत्र यथा भूतार्थो गवेषणीयस्तथानन्तरमेव वक्ष्यते । भूतार्थे च गतेज्ञातयदिसत्यं सदा द्वयोरपिमूलंदीयते, ।अथालीकं ततो योऽभ्याख्यातःसशद्धः इतरत्वस्य त्वभ्याख्यातुर्मूलंन दीयते किन्त्वलीकनिमित्तंमृषावादप्रत्ययं चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तमितिसम्प्रति यथाभूतार्थो ज्ञायतेतथा प्रतिपिपादयिषुरिगाथामाह[भा.१२३७] चरियपुच्छणपेसण कावालियतवोसंघोजभणति ।
चउभंगोहिनिरिक्खी देवयावतहियं विही एसो।। वृ-तत्रभूतार्थे ज्ञातव्ये एष विधिश्चरिका पब्रिाजिका तस्याः प्रच्छनाय वृषभारणां प्रेषणंसाचेत सत्यवादिनीनमन्यते । ततस्तौद्वावपिपृथगुपाश्रयेप्रेष्यतत्रवृषभास्तत्स्वपगवेषणाय कापालिकरुपेण प्रेष्यन्ते । कापालिकग्रहणमुपलक्षणंतेनसरजस्कादिरुपेणापीत्यपिद्रष्यव्यम् । एवमपिभूतार्थानिर्णये तवोत्ति तपस्वी कार्योत्सर्गेण देवतामाकम्प्य पृच्छति । एतस्यापि प्रकारस्थाभावे संघो मेलयित्वा प्रच्छनीयस्तेनच निरीक्षणोनिरीक्षकानधिकृत्य चतुर्भङ्गी केचित्तथाभूतंतथाभावेनपश्यन्तीत्यादिरूपा वक्ष्यमाणा प्ररुप्यते । गायानांपुंस्त्वं प्राकृतत्वात् सा च चतुर्भङ्गीभद्रप्रान्तदेवता आश्चित्य संभवति । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः साम्प्रपमेनामेव गाथां विवरीषुराह-- [भा.१२३८] आलोइयंमि निउणेकजंस सीसए तयंतव्वं ।
पडिसिद्धिमि य इयरोभणति बियं पितेनस्थि ।। वृ-अभ्याख्यातः साधुरागतः सन् आलोचयतिप्रथमालिकांचावन्नजानामि द्वितीयःसङ्घाटकक्वापि गत इति । केवलोऽहमागतोऽस्मि तत् आचार्या ब्रुवते । सम्यगालोचय ततः सस्मृत्वा आलोचयति यावत्तस्मिन्नपि तृतीये वारे तदालोचितं ततस्त्रिगुणे त्रिःकृत्वा आलोचिते यदि न प्रतिसेवितमित्यालोचयति । ततो येन कारणेन त्रीन् वारानालोचापितस्तत्कार्यं करणं सर्वं से तस्य कथ्यते, शिष्यतेयथासएष तवसङ्घाटकस्त्वयासह किञ्चिन्मात्रं हिण्डित्वासमागतोब्रूते-ज्येष्ठार्येण आर्यागृहे वृक्षविषमे वा क्वचित्प्रदेशे कृतमकार्यं तत्संसर्गतो मयापि संसृष्टकल्प उपजीवित इति ततोऽभ्याख्यातः साधुर्वदति न मया प्रतिसेवितमेवं तेन प्रतिषिद्धे प्रतिसेवितेइतरोऽभ्याख्यानप्रदाता भणति-अहो ज्येष्ठार्यतव द्वितीयमपिव्रतंनास्ति ।आस्तां चतुर्थमित्यपिशब्दार्थः ।।
[भा.१२३९] दोण्हंपिअनुमएणंचरियावसहे पुच्छियपमाणं ।
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं:५९, [भा. १२३९]
- अन्नत्यवसहतुम्भे जाकुणिमो देव उस्सगं ।। वृ-एवंतयोयोरपिविदतोरेवमुच्यते-चरिका पृच्छ्यतांयत्सावक्ष्यतितत्प्रमाणयिष्यते । एवमुक्ते यदितौ द्वावप्यनुमन्येते-ततो द्वयोरनुमतेन सम्मत्या इत्यर्थः । वृषभाश्चरिकांप्रष्टुंप्रेक्षन्ते तेचतत्र गताः प्रथमतश्रचिरिकां प्रज्ञापयन्ति । प्रज्ञाप्य पृच्छन्ति । किमत्रसत्यमलीकंवा एवं वृषमैश्चरिका पृष्टा सती यत् बूते तत्प्रमाणं कर्तव्यम् । तत्र चरिकयोक्तं भगवन् अभ्याख्यानं तेन द्वितीयेन तस्मै दत्तमिति । एतच्चौक्तं वृषभा वसतावागत्य गुरवे निवेदयन्ति । तैर्यथावस्थिते निवेदिते यद्यन्यतरो वदति गृह्यति चरिका न सम्यक्कथयति । तदा गुरखो द्वावपिब्रूते यूयमन्यत्र क्सर्तियाचयि(चि) त्वातत्रवसथयावदद्य रात्रौ देवताराधनार्थं कायोत्सर्ग कुर्मः ! किमुक्तं भवति कायोत्सर्गेण देवतामाकम्प्य पृच्छामः कोऽत्र सत्यवादी को वालीकवादी इतिएवमुक्तेद्वावपि वसत्यन्तरे गतौ अत्रान्तरेकापालिकद्वारोपनिपातइति तदभिधित्सुराह[भा.१२४०] अट्टिामादी वसभापुस्विं पच्छाव जंतिनिसिसुणणा !
___ आवस्सगआउट्टणसब्भावेवा असब्भावे ।। वृ-अस्थिकाः कापालिकाः आदिशब्दात् सरजस्कादि परिग्रहस्तद्र पाः सन्तः किमुक्तं भवति । कापालिकवेषंवासरजस्कवेषंवायदिवामायास्तनवीयंवेषंकृत्वायस्यांवसतौ द्वावपिजनौतिष्ठतस्तत्र पूर्वं वृषभा गच्छन्ति यदि वा तयोर्गतयोः पश्चात्तत्र गत्वा रात्रौ मातृकस्थानेन सुप्ता इव तिष्ठन्तो द्वयोरपितयोः परस्परमुल्लापं शृण्वन्ति । तयोश्चावश्यकं कर्तुकामयोर्योऽसाववमरत्नाधिकोऽभ्याख्यानदाता स इतरं प्रति मिथ्यादुष्कृतेनोपस्थितः एतद्वदति त्वं मया असत्याभ्याख्याने नाभ्याख्यातो मिथ्यादुष्कृतमितिततो रत्नाधिको ब्रूत्ते । किंनामतवापकृतं मयायेनासदाभ्याख्यानं मे दत्तमिति अवमरत्नाधिको भाषते त्वं नित्यमेव यत्रतत्र वा कार्ये सम्यक् प्रवर्त्तमानमपि हे दुष्ट शैक्षक! इति तर्जयसि तेन मया त्वमसदभ्याख्यानेनाभ्याख्यात एवमावश्यके आवश्यकवेलायामावर्तन भावप्रत्यावर्त्तने अलीकाभ्याख्याने सद्भायो ज्ञायते । अथ न परस्परासंभाषणतः सद्भावो ज्ञायते, तदासद्भावपरिज्ञानाभावेतपस्वीप्रष्टव्य इति शेषः । तथा चाह[भा.१२४१] सेहोत्तिमंभाससि निच्चमेव बहणमक्तं किंकहेमि ।
अभासमाणाण परोप्परं वा दिव्वाणमुस्सगतबस्सी कुञा ।. वृ-नित्यमेवसर्वकालमेवपदेपदेहादुष्टशैक्षकइतिमांभाषतेतेनत्वमसताभ्याख्यानेनाभ्याख्यातः । अथ स रत्नाधिकस्तमवमरत्नाधिकं ब्रूयात् । यदि मया कयापि युवत्या सह कृतमकार्यं ततः किं त्वया बहूनां मध्ये अहमेवमाख्यातोऽनेन कृता प्रतिसेवनेति । किन्त्वहमेवैकान्ते वक्तव्यो भवामि यथा दुष्टुतमालोचयगुरुणामन्तिके इतिमम रोषेणत्वयात्मीयमपिविगोपितम् । एवंसद्भावोज्ञायते । एतावता आवस्संग आउट्टणसम्भावे वा इति व्याख्यातमिदानीमसद्भावे इति व्याख्यानयति । अभासमाणाण परोप्परं वा इति । अथ कदाचित्तौ रोषतः परस्परं न संलपतः तदा तयोः परस्परमभाषमाणयोर्भूतार्थपरिज्ञानाभावेतपस्वी क्षपको देवताराधनार्थंकायोत्सर्ग कुर्यात् ।कायोत्सर्गणचदेवतामाकम्प्य पृच्छति को तयोर्द्वयोर्मध्ये सम्यग्वादी को वा मिथ्यावादीति तत्र यद्देवता ब्रूते तत्प्रमाणमेतेन तप इति द्वारं व्याख्यातम् ।अधुना सङ्घद्धारंव्याचिख्यासुरिदमाह
[भा.१२४२] किंचितहातह दीसइचउभंगे पंतदेवया भद्दा ।
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६.
अनीकारइ मूलं इयर सच्च प्पतिणाउ ।।
बृ- सर्वप्रकारेणा ज्ञायमाने भूतार्थे सङ्घसमवायं कृत्वा तस्मै आवेद्यते । स्त्वाधिको वदति नाहं कृतवान् प्रतिसेवनामितरो ब्रूते द्वावपि प्रतिसेवितवन्ताविति, तत्र किं कर्तव्यमिति एवमावेदने कृते ये सङ्घमध्ये गीतार्थास्ते वदन्ति किञ्चित्तथाभावं तथा भावेनद्दश्यते । किञ्चित्तथाभावमन्यथाभावेन दृश्यते, किंचिदन्यथाभावं तथा भावेन, किञ्चिदन्यथा भावमन्यथा भावेन एषा चतुर्भङ्गी । अस्यां चतुर्भङ्गयां प्रथमोभङ्गःप्रतीतः । द्वितीयभङ्गभावना त्वेवम्-कोऽपिक्वापि वनप्रदेशे परस्त्रियासहवर्त्तते, तस्मिंश्चप्रदेशे केचिदारक्षका अपन्यायादक्षमा असि व्यग्रहस्ता वल्गन्ति । ततः काचिद्देवताभद्रिका मा विनश्यत्वेष पुरुष इति तौ दुरान्तरितौ दर्शयति । तृतीयभङ्गे भगवतो वर्द्धमानस्वामिनः सागारिकमकषायितं सङ्गमकः कषायितं दर्शयति । चतुर्भङ्गः कस्यांचिद्विपदिदासं राज्ञा कारितराजनेपथ्यं विनश्यंतं दृष्ट्रा काचिद्भद्रवेवता तदनुकम्पयास्त्रियं दर्शयति । एवं प्रान्ता च भद्रा देवता अन्यथाभूतं सद्वस्तु अन्यथाकरोति । अन्यथाभूतं दर्शयति । ततो दृष्टमपि यावदप्रमाणमत्र न ज्ञायते किमपि दृष्टमवमरत्नाधिकेन । अथ च सत्यप्रतिज्ञा व्यवहारास्तीर्थकृद्भिरुपदिष्टास्तस्मात् यत् रत्नाधिको ब्रूते न मया प्रतिसेवितमिति तत्प्रमाणतः शुद्धः एष न प्रायश्चित्त भागिति, यदिपचावमरत्नाधिको वक्तिमयाप्रतिसेवितमितितदपि प्रमाणमतस्तस्य मूलं प्रायश्चित्तमिति ।
मू. (६०) भिक्खूय गणा ओवक्कम्म ओहाणु पेहीवज्रेजा-से अहच अनोहाइतो सेय इच्छेजा दोच्चंपितमेवगणं उवसंपत्रित्ताणं विहरितए तत्थणं थेराणं इमेयारुवे विवाए समुपचित्ताइमं अजो जाणह किं पडिसेवी अपडिसेवी सेयपुच्छियव्वे किंपडिसेवी अपडिसेवि सेयवएजा पडिसेवी परिहार पत्ते सेयवएज्जानोपडिसेवी नोपडिहारपत्ते जं से पमाणं वयति से पमाणे घेतव्य से किं एव माहु भंते । सच पइणाववहारा ।।
*:
व्यवहार- छेदसूत्रम् - १-२ / ५९
वृ- अथास्य सूत्रस्य कः सम्बन्धस्तत आह[भा. १२४३ ]
त्यो भगदिनो दाउं, वत्थोभगसेवियं च तदकिच्चं । सच्चा ओव असचं ओहावणसुत्तसंबंधो ।।
वृ- स्थोभकमभ्याख्यानं दत्तं यस्मिन् स च्छोभकदत्तः क्लान्तस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् सुखादिदर्शनाद्वासोवधावनप्रेक्षीभवेत् । इयमत्र भावना यस्याभ्याख्यानमदायि स कथमहमेवमसताभ्याख्यानेनाभ्याख्यातः कथं वा साम्प्रतमेवमलीककलंकाङ्कितो जनानां पुरत एवमात्मानं दर्शयामीत्यवधावनप्रेक्षी गच्छेत् । अथवा येनाभ्याख्यानं दत्तं स चिन्तयति । यथा असदभ्याख्यान
तस्मै दत्तमेवतच्च बहुभिर्जनैर्ज्ञातं यथानेनासदभ्याख्यानमस्मै दत्तमिति । ततः कथमहं तेषां पुरतः तिष्ठामीत्येवं च्छी स्थोभकमभ्याख्यानं दत्वा लज्जया अवधावनप्रेक्षी गच्छेत् । यदि वा तदकृत्यं मैथुनरूपं मोहोदयेन सेवित्वा ज्ञातीऽहं सर्वजनैरपीति लज्जया कोऽप्यवधावनप्रेक्षी यायात् । एतदर्थप्रतिपादनार्थं च्छोभकं सूत्रानन्तरमस्य सूत्रस्योपन्यासः । अथवा यं सम्बन्धः सच्चा ओव असच्चमिति सत्यसंयमः स पूर्वसूत्रेष्वभिहितः । सत्याच्चान्यदसत्यमसंयमोऽवधावमप्रेक्षी वाऽसंयमं याति । ततोऽसंयमप्रतिपादनार्थमवधावनप्रेक्षी सूत्रमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या भिक्षुश्च गणात् गच्छादपक्रम्य अवधावनमसंयमगमनंतदनुप्रेक्षी व्रजेत । सचानवधावित एव असंयममगत एव सन्इच्छेत् द्वितीयमपि वारं तमेव गणमुपस्मपद्य विहर्तुं तत्र स्थविराणामयं वक्ष्यमाण एतद्रुपानन्तरमेवोच्यमानस्वरूपो विवादः
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं :६०, [भा. १२४३] समुत्पद्येत, इदंभोआर्याजानीत ।किमयंप्रतिसेवी किंवा नेति तत्रसप्रष्टव्यः । किंप्रतिसेवी अप्रतिसेवी वा? कृतप्रतिसेवनाकः तत्रयदि स वदेत् प्रतिसेवी ततः परिहारप्राप्तः प्रायश्चित्तप्राप्तः स्यादथ वदेत्न प्रतिसेवी तर्हिनोपरिहारप्राप्तोभवति, यत्सप्रमाणंवदतितस्मात्प्रमाणात्गृहीतव्यमितिसत्योऽसत्यो वा, अथ कस्मादेवमाहुः भदन्त ! सूरिशह-सत्यप्रतिज्ञाव्यवहारास्तीर्थकृभिर्देशिता इति कृत्वा एषा सूत्राक्षरगमनिका । सम्प्रतिनियुक्तिभाष्यविस्तरः[भा.१२४४] सोपुन लिंगेण समं ओहावेमोतु लिंगमहवावि ।
किंपुन लिंगेन समं, ओहावइइमेहिंकज्जेहिं ।। वृ-सपुनस्वधावनानुप्रेक्षीकोऽपिलिङ्गेनसममवधावेत् । अथवा कोऽपिमुक्त्वा लिङ्गंतत्र शिष्यः प्राह-किं केन कारणेन पुनर्लिङ्गन सममवधावति । सूरिराह-एतै र्वक्ष्यमाणैः कार्यैः कारणैः कजंति वा कारणंतिवा एगट्टमितिवचनात्तान्येव कारणान्यभिधित्सुराह[भा.१२४५] जति जीवेहितिभज्जाइजइवाविधणंधरइजइवोच्छंति ।
लिंगमोच्छंसंका पविठेतत्थेव उवहम्मे ।। वृ- यदिभार्यादयो मे जीविष्यन्ति जीवतो द्रक्ष्यमीति भावः । यदि वा तन्मे पितृपितामहोपार्जितं स्वभुजोपार्जितंवाधनंधरतिविद्यमानमवतिष्ठति, यदिवावक्ष्यन्तिमुञ्चव्रतंभुक्ष्य विपुलान् भोगानिति । तदा लिङ्गं मोक्ष्यामि नान्यथा,एव माशङ्कयाव्रजतस्तस्यसङ्घाटकोदातव्यः । किं कारणमितिचेदुच्यते कदाचित्तेन संघाटकेनान्येन चानुशिष्यमाणः प्रतिनिवर्तेतापीति हेतोः तथा संघाटके प्रतिनिवृत्ते सति किमुत्प्रव्रजामि । किंवानेतिशङ्काप्रविष्टो रात्रौव्युषितो यदिभवेत्तदेव कारणमभिधित्सुराह[भा.१२४६] गछमि केइपुस्सिा,सीयंते विसयमोहियमईया ।
ओहावंताणगणा चउब्विहातेसिमा सोही ।। वृ• गच्छे केचित्पुरुषा विषयमोहितमतिका रूपादिकविषयविपर्यासितमतयो गणात् गच्छादवधावन्ति । तेषांतथागणादवधावतांकेनापिसमनुशिष्टानामथवानसुन्दरंवयंकुर्मइतिस्वयमेव परिभाव्य विनिवृत्तानामियंवक्ष्यमाण चतुर्विधाचतुः प्रकारांशोधिः प्रायश्चित्तंभवतितामेवाह[भा.१२४७] दव्वे खेत्तेकालेभावे सोही उतस्थिमा दव्वे ।
रायाजुवेयमच्चे पुरोहियकुमारकुलपुत्ते ।। वृ-द्रव्ये द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च । तत्र तासु चतसृषुशोधिषुमध्ये द्रव्ये द्रव्यविषया इयं वक्ष्यमाणा अन्ये पुनरिदं वदन्ति-द्विविधाः द्रव्यतः शोधिः सचित्तविषया अचित्तविषया च । तत्र सचित्तविषया छक्कायचउसुलहुगा इत्यादिका पूर्ववर्णिता, अचित्तविषया उद्गमोपादनादि दोषनिष्पन्ना यच्चाकल्पिकं यच्च कल्पनीयमपि सूत्रेण प्रतिषिद्धं तं तद्विषया सर्वापि शोधिव्यत इति, भाष्यकार: स्वप्रतिज्ञातां शोधिमाह राया इत्यादि राजा प्रतीतः, तस्मिन् युवराज्ये अमात्ये पुरोहिते कुमारे कुलपुत्रे द्रव्यशोधिरिति वाक्यशेषः कथमेतद्विविषयाद्रव्यशोधिरत आह[भा.१२४८] एएसिं रिद्धिंतोदठुलोभाओ अनियत्तं तो।
पणगादीया सोही बोधव्यामास लहुअंता ।। वृ- एतेषांराजादीनांऋद्धीदृष्ट्राअहोधर्मस्यफलंसाक्षादुपलभ्यते । तस्मादहमपिकरोमिधर्ममिति लोभात् भोगाभिष्वङ्ग रूपात् सन्निवर्तमाने षष्टीसप्तम्योरर्थं प्रत्यभेदात् सम्यग् निवर्तमानस्य बोधव्या
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-२/६० शोधिः ।पञ्चकादिकामासलघुपर्यन्ता, तद्यथा-गजानंस्फीतिमन्तमुपलभ्याहोधर्मप्रभावतः कथमेष स्फीतिमान् तस्मानत्यजामि धर्ममिति प्रतिनिधिवर्तमानस्य पञ्चरात्रिं दिवानि शोधिः, युवराजं द्रष्टा निवर्तमानस्य दशरात्रिंदिवानि,अमात्यं दृष्ट्रा पञ्चदश, पुरोहितंविंशतिः,कुमारंपञ्चविंशतिः, कुलपुत्रं मासलघुकमिति । [भा.१२४९] चोएती कुलपुत्ते, गुरुगतरं रायाणोय लहुगतरं ।
पच्छित्तं किं कारण भणियंसुणचोयगइमंतु ।। वृ-चोदयति परः किं कारणं केन कारणेन कुलपुत्रेऽल्पर्धिक दृष्टे निर्वर्तमानस्य गुरुकतरप्रायश्चिसं भणितं, राज्ञो महर्द्धिकस्य दर्शनात् प्रतिनिवर्तमानस्य लघुकतरमत्र सूरिराह-चोदक येन कारणेनेत्थं प्रायश्चित्तं नानात्वं तत्कारणमिदं वक्ष्यमाणं शृणु । तदेवाह[भा.१२५०] दीसइधम्मस्सफलं, पच्चक्खं तत्थ उज्जमंकुणिमो ।
इड्डीसुपयणुवीसु विसज्जतेहोतिनाणत्तं ।। वृ- दृश्यते खलु धर्मस्य फलं प्रत्यक्ष साक्षात्तस्मात्तत्र धर्मे वयमुद्यम कुर्मः । एवमृद्धिषु राजप्रभृतिसम्बन्धिषु प्रतन्वीसु यथाक्रमं हीयमानतरास्वपि सद्यते सङ्गमुपयाति । यथा यथा चाल्पाल्पतरास्वपिऋद्धिषुसङ्गमुत्पद्यते तथा तथालक्ष्यतेतीव्रातीव्रतरा तस्यभोगाशक्तिरित्युप्रकारेण भवति प्रायश्चित्तनानात्वमिति । अपरेत्वियंभावविशोधिमिति प्रतिपन्नाः ।
सम्प्रतिक्षेत्रतः शोधिमभिधित्सुराह- . [भा.१२५१] खेते निवपहनगरोद्वारेउज्जाने परणसीमतिकते ।
पनगादी जोलहुओ, एएसुयसनियत्तंते ।। वृ-क्षेत्रे क्षेत्रविषयाः एतेभ्यः सन्निवर्तमाने एएसुत्ति गाथायांसप्तमीपञ्चम्यर्थे कभ्यः स निवर्तमाने इत्यत आह-निवपहेत्यादि । अत्रापि सप्तमीपञ्चम्यर्थेततोऽयमर्थः । तथानृपपथात् नगरद्वारादुद्यानात परतःसीम्नोऽक्तिथासीम्नः प्रतिसीमातिक्रमतः किंप्रमाणाशोधिरतआह-पञ्चकादिका यावलघुको मासः । इयमत्र भावना-राजपथान्निवर्तमानस्य पञ्चरात्रिं दिवानि, नगरद्वारानिवर्तमानस्य दश, उद्यानात्पञ्चदश, उद्यानात्परतः सीम्नोऽर्वाक निवर्तमानस्य विंशतिरहोत्राः, सीम्नो भिन्नमासः, सीमानमनतिक्रम्य मासलघुसम्प्रतिकालतः शोधिमाह[भा.१२५२] पढमदिननियत्तंते, लहुओदसहिंसपदंभवे ।
कालेसंज्जोगे पुन एत्तोदव्वे खेत्ते कालेय ।। वृ- यदि प्रथमे दिवसे निवर्तते तस्तस्मिन् प्रथमदिवसे निवर्तमाने लघुको मासः लघुप्रायश्चित्तमेव यावत्दशभिर्दिवसैः स्वपदंदशमं प्रायश्चित्तं भवति । तद्यथा द्वितीये निवर्तमानस्य मासगुरुतृतीये दिवसे चतुर्मास लधु, चतुर्थे दिवसे चतुर्मास गुरु, पञ्चमे षट् लघु, षष्टे षड् गुरुः, सप्तमेच्छेदः, अष्टमे मूलं, नवमेऽनवस्थाप्यं, दशमे पाराश्चित्तमिति, एषा काले कालविषये शोधिः भावतो वक्ष्यमाणा सम्प्रत्य ऊर्ध्वद्रव्ये क्षेत्रेकालेचयः संयोगः तस्मिन् वक्ष्ये, प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति | [भा.१२५३] दव्वस्स यखेत्तस्स य, संजोगे होइमापुन विसोही ।
रायाणं रायपहेदुटुंजा सीमतिकंते ।। [भा.१२५४] पनगादीजामासो जुवराय निवपहादिदखूणं ।
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं:६०, [भा. १२५४]
दसगइंदिवमाईमासगुरुंहोइअंतमि ।। वृ-द्रव्यस्य चक्षेत्रस्यचसंयोगेसम्बन्धपुनरियंवक्ष्यमाणाभवति विशोधिस्तामेवाह-रायाणमित्यादि एषा हि गजादिकं द्रव्यं नृपपथादिकं, क्षेत्रमधिकृत्यांच्यते, इतीयं द्रव्यक्षेत्रसंयोगजा विशोधिः । तत्र यदि राजानं राजपथे दृष्ट्रा निवृत्तस्ततः तस्य पञ्चकं पञ्चरात्रिंदिवं प्रायश्चित्तमेवं क्षेत्रं राजपथमादि कृत्वाग़येव द्रव्ये पञ्चकादिप्रायश्चित्तं यावन्मासस्तद्यथानगरद्वारे राजानंष्ट्रा निवर्तमानस्य दश रात्रिं दिवानि, उद्यानानिवर्तमानस्य पञ्चदश, उद्यानस्य सीम्नश्चान्तरात् विंशतिकं, सीम्नो निवर्तमानस्य पञ्चविंशतिकं, सीमातिक्रान्त राजानं दृष्ट्रा निवर्तमानस्य मासलघु, युवराजं द्रव्यं नृपपथादि क्षेत्रे गतं दृष्ट्रा निवर्तमानस्य दशरात्रिंदिवादिकं प्रायश्चित्तंक्रमेणतावद्वक्तव्यं यावदन्तेभवति, ।तच्चैवं राजपथे युवराजं दृष्ट्रा निवर्तमानस्य दशरात्रिं दिवानि नगरद्वार पञ्चदश उद्याने विंशतिरुह्यानसीम्नोरपान्तराले पञ्चविंशतिः,सीम्निमासलघ,सीमातिक्रमे मासगुरु ।। - [भा.१२५५] सचिवे पन्नरसादी लघुगंतंवीसमादि उपुरोहे ।
अंतमि उचउगुरुगंकुमारभिन्नादिजाच्छेओ ।। वृ- सचिवे राजपथादिषुक्रमेणपञ्चदशादिचतुर्लघुपर्यन्तं, तद्यथाराजपथसचिवंदृष्टानिवर्तमानस्य पञ्चदशगत्रिंदिवानि नगरद्वारे विंशतिरुद्याने पञ्चविंशति रुद्यानसीम्नोरन्तराले मासलघु सीम्नि मासगुरु सीमाऽतिक्रमेचतुर्मासलघु तथा पुरोधसि विंशत्यादिप्रायश्चित्तमन्तेचतुर्गुरुकम्, तद्यथाराजपथे पुरोधसं दृष्ट्रानिवर्तमानस्य विंशतिरहोरात्रंनगरद्वारेपंचविंशतिरुद्यानेमासलघुउद्यानसीम्नोरपान्तरालेमासगुरु, सीम्नि चतुर्मासगुरु, कुमारे भिन्नमासादि यावत् षट् लघु तद्यथा राजपथे कुमारंदृष्ट्रा निवर्तमानस्य भिन्नामासः पंचविंशतिरहोरात्राइत्यर्थः नगरद्वारेमासलघुउद्यानेमासगुरुउद्यानसीम्नोस्पान्तरालेचतुर्मास लघु, सीम्निचतुर्मासगुरु, सीमातिक्रमे षण्मासलधु ।। [भा.१२५६] कुलपुत्ते मासादीछगुरुगं होइ अंतिमट्टाणे।
इत्तो यदव्वकाले संयोगमिमं तुवोच्छामि ।। वृ-कुलपुत्रेमासादिमासन्नध्वादिप्रायश्चित्तंक्रमेणतावत्द्रष्टव्यंवावदन्तिमं स्थानं षद्गुरुकंभवति । तद्यथा-राजपथे कुलपुत्रं दृष्ट्वा निवर्तमानस्य मासलघु. नगरद्वारे मासगुरु, उद्याने चतुर्लघु, उद्यानसीम्नोपान्तराले चतुर्गुरुसीम्निपण्मासलघु, सीमातिक्रमे षण्मासगुरु । तदेवं द्रव्य-क्षेत्रसंयोग उक्त इतऊर्ध्वं द्रव्यकाले च संयोगमिमं वक्ष्यमाणंवक्ष्यामि यथाप्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.१२५७] रायाणं तदिवसंटगुण नियत्ते होतिमासलहुं ।
दसहिं दिवसेहिंसपयं जुयरणादिततो वोच्छं ।। वृ- राजानं दृष्टा तस्मिन् दिवसे यदि प्रतिनिवर्तते, तेन तु अवधावनान्तरं तत्क्षणमेव तदा तस्य मासलघु प्रायश्चित्तं, । एवं क्रमेण तावद्वक्तव्यं यावद्दशभिर्दिवसैः स्वपदं दशमं प्रायश्चित्तं भवति, । यद्यथा-द्वितीये दिवसे राजानं दृष्ट्रा निवर्तमानस्य मासगुरु तृतीये दिवसे चतुर्मासलघु, चतुर्थदिवसे चतुर्मास गुरु, पञ्चमे षण्मास लघु, षष्टे षण्मास गुरु, सप्तमे च्छेदोऽष्टमे मूलं नवमेऽनवस्थाप्यं दशमे पाराञ्चितं साम्प्रतमतऊर्ध्वं युवराजादिमधिकृत्य वक्ष्यामि प्रतिज्ञातमेव करोति
[भा.१२५८] मासगुरुचउलहुया चउगुरुच्छलहुयच्छगुरुकमादी ।
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१. २/५९ नवहिं अहिंसत्तहिच्छहिं पंचहिं चैव चरमपयं ।। वृ-युवराजामात्यपुरोहितकुमारकुलपुत्रेपुयथाक्रमंप्रथमदिवसेमासगुरुचतुर्लघुकचतुर्गुरुक पट्लघु षट्गुरुकादिकृत्यायथाक्रमंनवभिरष्टभिः सप्तभिः पड्भिः पञ्चभिश्चदिवसैश्वरमंपाराञ्चितंवक्तव्यम्, । तद्यथा-प्रथमे दिवसे युवराजं दृष्ट्रा निवर्तमानस्य मासगुरु, द्वितीये दिवसे चतुर्मासलघु, तृतीये दिवसे चतुर्मासगुरु, चतुर्थेदिवसे षण्मासलधु, पञ्चमे दिवस षण्मासगुरुः, पष्टे च्छेदः, सप्तमे मूलमष्टमेऽनवस्थाप्यं, नवमेपाराञ्चितम् ।तथा अमात्यं दृष्ट्राप्रथमे दिवसे निवर्तमानस्य चतुर्मासलधु, द्वितीये दिवसे चतुर्मासगुरु, तृतीये षण्मासलघु, चतुर्थे षण्मासगुरु, पञ्चमे च्छेदः, षष्ठे मूलं सप्तमेऽनवस्थाप्यं अष्टमे पाराञ्चितमिति, तथापुरोहितं दृष्ट्राप्रथमे दिवसे निवर्तमानस्य चतुर्मासगुरु, द्वितीयेषण्मासलधु, तृतीयेषण्मासगुरु, चतुर्थेच्छेदः, पञ्चमेमूलं, पष्ठेऽनवस्थाप्यं सप्तमेपाराञ्चितम् । तथा कुमारं दृष्ट्वा प्रथम दिवसे निवर्तमानस्य षण्मासलघु, द्वितीये दिवसे षण्मास गुरु, तृतीवेच्छेदः, चतुर्थे मूलं, पञ्चमेऽनवस्थाप्यं, षष्टे पाराञ्चितम् । तथा कुलपुत्रकं प्रथम दिवसे दृष्टा निवर्तमानस्य षण्मासगुरु, द्वितीयेच्छेदः, तृतीये मूलं, चतुर्थेऽनवस्थाप्यं, पञ्चमे पाराञ्चितमिति; उपसंहारमाह--- [भा.१२५९] इतिदव्यखेत्तकालेभणिया सोहीउ भावइणमणा ।
दंडियभूणगे संकेतभोइया विवणेभुंजणेदोसु ।। वृ- इति एवमुक्तेन प्रकारेण प्रत्येकं संयोगतश्च द्रव्ये क्षेत्रे काले च भणिता शोधिरिदानी भावत इत्यमन्या द्रव्यक्षेत्रकालव्यतिरिक्ताभण्यतेइतिवाक्यशेषः ।प्रतिज्ञातमेव कुर्वन्द्वारसंग्रहमाह-दण्डिके राजाभूणके देशीपदमेतत्बालके पुत्रादावित्यर्थः ।मृतेइति वाक्यशेषः । तथा सङ्क्रान्तेपरपुरुषंगते विपन्ने मृते कलत्रे इति गम्यते । तथा दोसुत्ति तृतीयार्थे सप्तमी । यथा । तिसु तेसु अलंकिया पुहवी इत्यत्रततोऽयमर्थः । द्वाभ्यांपुरुषाभ्यां स्त्रीभ्यां वावक्ष्यमाणस्वरूपाभ्यांभोजनेभावतःशोधिर्भवति । तत्र यथोद्देशं निर्देश इति प्रथमतो दंडितादिद्वारत्रयमाह[भा.१२६०] दंडिय सोउ नियत्तं पुत्तादिमए व चडलहू होति।
संकंतमयाएवाभोएते चउगुरूहाति ।। वृ-यत्रससंप्रस्थितस्तत्र तानि मनुष्याणिकस्मिंश्चिदपराधेराजा दण्डितानि यदि वा तेषां पुत्रादिकं किमपिमृतंअथवा द्वयमपीदंजातंततोदंडितवान्यदिवापुत्रादीन्मृतानथवा उभयमपिश्रुत्वानिवर्तते । ततो निवृत्ते निवृत्तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकालधुमासका भवन्ति, ।तथा भोजिकानामभार्या | सा अन्यपुरुषसङ्क्रान्ता, अथवा मृताश्रुता; ततोऽन्यपुरुषसङ्क्रान्तायांमृतायांवाभोजिकायांनिवर्तमानस्य चत्वारो गुरुका गुरुमासाभवन्ति,सम्प्रतिभोजणेदोसत्ति व्याख्यानयति । [भा.१२६१] अह पुन भुंजेजाही, दोहिं उवगेहिं सत्थसमयं तु ।
इत्थीहिं पुरिसेहि, व तहिंय आरोवणा इणमा ।। वृ-अथ पुनस्तत्र गतः सन् द्वाभ्यां वर्गाभ्यामेतदेव वक्तव्यमाचष्टे-स्त्रीभ्यां पुरुषाभ्यां वा समकं सार्धंतुशब्दो वक्ष्यमाणसमस्तविशेषसूचकः ।भुञ्जीततत्र इयमनन्तरमुच्यमानाआरोपणा प्रायश्चित्तं तामेवाह[भा.१२६२] लहुगाय दोसुदोसु व गुरुगाच्छम्मास लहुगुरुच्छेदो ।
निक्खिवणंसि य मूलं जंचत्रं सेवएदुविहं ।।
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७१
उद्देशक : २, मूलं: ६०, [भा. १२६२]
वृ-द्वयोःचत्वारो लघुकातत्रद्वयोश्चत्वारो गुरुकाःतथाषण्मासलघवः पण्मासागुरवः | तथा च्छेदः निखेवणमिय इत्यादि यदा स्वयं लिङ्गं निक्षिपति परित्यजति तदा स्वयं लिङ्गस्य मूलं । अथवा बलात् लिङ्ग विड्वरकेनापि मोच्यते तदा शुद्ध इति । तथा यच्चान्यत् सेवते स्त्रीनपुंसकादिकं तन्निष्पन्नमपि प्रायश्चित्तं तस्यभवत्येषगाथासंक्षेपार्थः ।साम्प्रतमेनमेव विवरीषुःप्रथमतोलहुमायदोसुदोसुयगुरुगा इति व्याख्यानयति[भा.१२६३] पुरिसे यनालयद्धे अनुव्वतोवासएय चउलहुगा ।
एयासुंचिय थीसुंअनालसंमेव चउगुरुगा ।। वृ-अत्रापि सर्वत्रसप्तमी तृतीयार्थेषु पुरुषेण नालबद्धन तुशब्दो विशेषणार्थः । स चैतद्विशिनष्टि मिथ्यादृष्टिना अथवा अनुव्रतोपासकेन नालबद्धनैताभ्यां दाभ्यां पुरुषाभ्यां वा शब्दस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वाद्दर्शनमात्रश्रावकेणचसार्धं भुञानस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः व्याख्यातंलघुगाय दोसु इति पदमधुना दोसु य गुरुगा इति व्याख्यानयति । एयासुं चियथीसुमिति एताभ्यामेव स्त्रीभ्यां किमुक्तंभवतिनालबद्धमिथ्यादृष्टिस्त्रिया नालबद्धाणुव्रतोपासकस्त्रियावासार्धभुज्ञानस्य चतुर्गुरुका, अनालसम्मे य चउ गुरुगा इति अनालबद्धमिथ्यादृष्टिपुरुषेणानालबद्धाणुव्रतोपासकेन वा समं भुञ्जानस्य चतुर्गुरुकाः अधुना छम्मास लहुगुरुइति व्याख्यानार्थमाह[भा.१२६४] अनालदसणत्थिसु दिट्ठाभद्दपुरिसे यछल्लहुया ।
दिट्ठित्ति पुन अदिहो, मेहुणीभोत्ती एछगुरुगाय ।। वृ-अनालबद्धादर्शनमात्रश्राविकायाश्चपूर्वदृष्टःसन्तदानीमाभाषितपुरुषस्तेनचसमभुजानस्य षट् लघुकाः, तथा दिवित्ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् पूर्व या दृष्टा तदानीमाभाषिता तया दृष्टा भाषितया तथा अदृष्टेन पुरुषेणाभाषितेन तथा मेहुणीत्ति मैथुनिक्या मैथुनाजीवया वेश्यया इत्यर्थः । तथा भोजिकयाभार्यया एतैश्चतुर्भिःसहभुञ्जमा(जा)नस्य षण्मासागुरवः ।
सम्प्रतिच्छेदइति व्याख्यानार्थमाह[भा.१२६५] अदिट्ठा भट्ठासुत्थीसुंसंभोइसंजईच्छेदो ।
अमणुनसंजतीए मूलं थीपाससंबंधे ।। वृ- पूर्वमदृष्टाभिस्तदानीमाभाषिताभिः सह तथा सांभोगिकसंयत्यापि च समभुजानस्य च्छेदः, तथा असांभोगिकसंयत्या सह भोजने तथा स्त्रीस्पर्शसम्बन्धे च मूलं प्रायश्चित्तं । साम्प्रतमत्रैव व्याख्यानान्तरमाह[भा.१२६६] अहवाविपुब्वसंथुयपुरिसेहिं सद्धिं चउलहूहोति ।
___ पुरसंथूय इत्थीए पुरिसेयरदोसुवीगुरुया ।। वृ-अथवेतिप्रकारान्तरोपदर्शनपूर्वसंस्तुतपुरुषैः सहपूर्वसंस्तुतस्त्रियाच समभुञानस्य चत्वारो लघुका लघुमासा भवन्ति, । एतेन लहुगा य दोसु इति व्याख्यातम् । तथा पुरुषेतराभ्यां पुरुषस्त्रीभ्यां द्वाभ्यामपिचसह भुञानस्य गुरुकाश्चत्वारोगुस्मासाः, अनेन दोसुयगुरुगा इति व्याख्यातम् ।। [भा.१२६७] पच्छासंथूय इत्थीए छलहु मेहुणीए छगुरुगा।
समणुन्नेयर संजतिच्छेदो मूलं जहा कमसी ।। . -पश्चात्संस्तुतया स्त्रियासहभुञानस्यषट्लघवःमैथुनिक्यामैथुनाजीवयापणाङ्गनया इत्यर्थः ।
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-२/५०.. सह भुजानस्य षड्गुरुवः समनोज्ञया संयत्वा सहभुञानस्य च्छेदः । अमनोज्ञया संयत्वा सह मूलं, पुनःप्रकारान्तरमाह-- [भा.१२६८] अहव पुरसंथुए तर पुरिसित्थीसोय सोयवादीसु ।
समणुनेवरसंजइ अड्डोकंतीएमूलंतु ।। वृ-अस्या व्याख्या कल्पनाध्ययन चूर्णितः कर्तव्या सम्प्रति यदुक्तं प्राक् जं चणं सेवते दुविहंति तद्व्याख्यार्थमाह[भा.१२६९] थीविग्गह किलिया मेहुणकम्मंचचेयणमचेयं ।
मूलोत्तरकोडिदुगंपरित्तणंतंच एमादी । वृ-स्त्रीविग्रहोनामस्त्रीशरीरं । क्लीबोनपुंसकंएतद्धिकंयत्सेवते । अहवामेहुणत्तिमैथुन कम्मति हस्तकर्मा । अथवा सवित्तमचित्तं वा यत् प्रतिसेवते । यदि वा मूलगुणविषयं यदि वा उद्गमकोटिविशुद्धिकोटि अथवा परित्तमित्तिप्रत्येकशरीरमनंतत्तिअनन्तकायमेवमादिद्विविधंद्रष्टव्यमादिशब्दात तिर्यगयोनिकंमानुषिकं वा मैथुनमित्यादिद्विकपरिग्रहः । [भा.१२७०] एएसिंतुपयाणंजं सेवइ पावईतमालवणं ।
अन्नंच जमावज्जे पावंतितंतथ्यतहियं तु ।। वृ-एतेषामनन्तरोदितानांस्त्रीविग्रहक्लीबादीनांपदानांमध्येवत्सेवतेतमारोपणंतन्निष्पन्नंप्रायश्चित्तं प्राप्नोति ।अन्यच्च पदापद्यतेसंयमविराधनाप्रत्ययं प्रायश्चित्तं तदपितत्र प्राप्नोति ।। [भा.१२७१] तत्तोयपडिनिवर्त सुहुमं परिनिव्ववंतिआयरिया ।
भरियं महातलागं तलफलदिटुंतोचरणम्मि ।। वृ-ततस्तस्मात् अवधावनात्प्रतिनिवृत्तात्सूक्ष्मंयथातेजानन्तिसूरयोऽस्माकमुपरितथैव सस्नेहा वर्तन्ते इत्येकमभि कोमलेनोपायेनाचार्याः परिनिर्वापयन्ति सुखापयन्ति येन ते सर्वमालोचयन्ति । ते चालोचनानन्तरमेवं वदेयुः । यथाचारित्रमस्माकंसर्वंगलितमस्मभ्यंव्रतानि दस्थ । एवमुक्तेसूरिभिश्चरणे चरणविपयेभरितमहातडागमतिभरणदेव कस्मिंश्चित्प्रदेशे बालीभेदात् गलदुदकं तत्क्षणादेव पतितेन फलेन । तत्प्रदेशापूरणान्निरुद्धोदकं दृष्टान्तः करणीयः । इह सुहुमं परिनिव्ववन्तीत्युक्तं तच्च सूक्ष्म परिनिर्वापणंद्विविधं । तद्यथा-लौकिकलोकोत्तरिकंच । तत्रलौकिकंयथागैहिणिकचौरस्याभयकुमारण कृतम् । तच्चैवम्-सयगिहं नगरं, तत्थ रोहिणितो चौरो बाहिं दुगट्टितोसोसयलं नगरं मुसति । न कोई घेत्तुंसक्कति । अन्नया वद्धमाणसामी समोसढो । रोहिणितो भयवतो धम्मं कहेंतस्स नातिदूरणं बोलेइ सोचलमाणो मा तित्थगरवयणं सोउं चोरियं न कहामित्ति कणे वेइ एइ तस्सेवं बोलमाणस्स कएटकः पाद लग्योतंजाव एगेणां हत्थेणं उद्धरइताव तित्थगरो इमंगाहत्थं पणवेइ[भा.१२७२] अमिलायमल्लदामा अनिमिसनयनाथ नीरजसरीरा ।
चउरंगुलेण भूमिनच्छिवंति सुरा जिनो कहइ ।। वृ-सुरादेवाश्चतुर्निकायभाविनोऽपिअम्लानमाल्यदामानस्तथान विद्यतेनिमिषो येषांतेअनिमिषा अनिमेपे नयने येषां तेअनिमिपनयनाः । तथा नीरजानिर्मलं शरीरंयेषां तेनीरजाः शरीराः । चतुरङ्गुलेन चतुर्भिङ्गुलेभूमिं न स्पृशन्ति इति जिनः सर्वज्ञः कथयति । अनेन सर्वतीर्थकृतामविसंवादिवचनतामावेदयति । एवं सोउंकण्टगं उद्धरिता पुने कगेटवेडगतो अन्नया सो रोहिणितो ग़यगिहमतिगतो रत्तिं
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ५९ [ भा. १२७२ ]
३७३
चोरोत्ति गहितो न य निज्जइ रोहिणितो ज्याहु अन्नो चोरो ततो पिट्टिउमाढत्तो भाइ य अक्खाहि सव्वं तुमं रोहिणितो नवति । जइ रोहिणितो सियातो सुयामी । एवं सो नीतिस्तथ पविठाहिं अठारसहिं कारणेहिं एकेक्कं काउं पुच्छिजइ सो न कहेइ जहा कहं रोहिणिती चोरोति । ताहे अठारसमा सुहुमा कारणा करिउमाढत्ता मज्जुं पाइतो मत्तो निव्वेयणी जातो । ताहे देवलोगभवणसरिसं भवणं काउं तत्थ महरिह सयणिजे निज्जावितो तती पडिवीहवेलाए इत्थि नाडए निव्वतिजमाणे ताहिं भणइ-तुमं देवलोगे उववन्नी देवलोए य एसी अनुभावी जी पुच्छिती पुव्वभवं सम्मं अक्खाति तो चिरठिती देवति अत्थति, जो न अक्खाति तो तक्खणं पडति, ती मा अम्हं अनाहा काहसि सध्वं अक्खाहि । ततां रोहिणीएन तित्थयरवयणं संभरित्ता चिंतियं- अपूतिवयणा तित्थगरा सामिणा भणियं-अमिलाय इत्यादि इमं च सव्वं वितहंदीसइ । तओ कयगं एवंति भणाइ नाहं रोहिणिती । ततो मुक्को । रोहिणिएण चिंतियं - अहो एस्स विसामिणो वयणस्स केरिसं माहप्पं । अहं जीविय सुह आभागी जातो, जइ पुन निग्गंधाणवयणं सुणेमि तो इहलाए परलोए य सुहिओ भवामिति चिंतिऊण पव्वइती ।
उक्तं सौक्ष्मं लोकिकं परिनिर्वापनं । तथा चाह[ भा. १२७३ ]
सुहुमाय कारणा खलु लोए एमादि उत्तरे इणमो । मिच्छदिठीहिं क्या किं तुह भे तत्थ उवसग्गा ।।
वृ- सूक्ष्मा खलु कारणा चातना लोके एवमादिका एवं प्रभृतिका आदिशब्दात्प्रभूतान्येवविधदृष्टान्तसूचकाः उत्तरे लोकोत्तर इयं वक्ष्यमाणस्वरूपाकारणा, तामेवाह मिथ्यादृष्टिभिः किन्तु कृता भे भवतस्तत्र गतस्योपसर्गाः । किमुक्तं भवति न तव वत्स विरूपाचरणे किमपि चित्तं केवलं यदि मिथ्यादृष्टिभिर्बलात्कारेण कितपिकारितः स्यात् । तत्र किं प्रतिसेवितं किंवा न प्रतिसेवितमिति, एवमुक्ते स यत् करोति तदाह
[ भा. १२७४ ]
अविसिंधरइ सिनेहो पोराणी आयओ निष्पिवासाए । इइगारव मारुहितो कहेइ सव्वंजहावित्तं ।।
वृ- अपीति संभावने । संभावयामीत्येत् सिंति एतेषां पौराणां पुराणायामवस्थायां भवः पौराणः स्नेह आयाती अद्यापि निः पिपासया मदीयवैयावृत्त्यादि पिपासा व्यतिरेकेणादि धरति विद्यते । एवं गौरवत्वमारोपितः सन् किमेतेषां कुर्मो जीवितमपि मदीयमेतेषामेवेति मन्वानो यथावृत्तं समस्तमपि कथयति । एतदेव स्पष्टतरमाचष्टे । [भा. १२७५ ]
एवं भणितो संतो उत्तइओ सो रुहेइ सच्वं तु । जंगेण समनुभूयं जं वासे तं कयं तेहिं ।।
वृ एवं पूर्वप्रदर्शितन प्रकारेण भणितः सन् उत्तूइओत्ति देशीपदमेतत् गर्वे वर्तते ततोऽयमर्थः । अहमेव गुरुणांमान्यां नान्य इति गौरवमारोपितः सर्वमेव तुर्वधारणे यदनेन स्वयं समनुभूतं यद्वा से तस्य मिथ्यादृष्टिभिः कृतं तत्समस्तमेव कथयति । तत्र यदि सोऽगीतार्थो भणति तत इदं ब्रूते
[भा. १२७६ ]
पहाणादीनि कयाइं देहवए मज्झ बेइ तु अगीतो ।
पुव्वं च उवसग्गा किलभावो अहो आसि ।।
वृ - मया खानादीनि स्त्रानाङ्गरागादीनि कृतानि, तथा पूर्वमुपसर्गात् उपसर्गेष्वनारब्धेष्वहं संक्लिष्ट परिणामोऽभवमुपसर्गप्रारंभसमकालमेव पुनर्विशुद्धपरिणामी जातस्तत एव तेन कारणेन मह्यं ददत यूयं
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-२/५९ व्रतानि ममारोपयतेति भावः इति अगीतो अगीतार्थो ब्रूते, एवं तनोक्ते यदाऽचार्येण वक्तव्यं तदाहवेसकरणं पमाणं न होइ नयमज्जणं नलंकारी । साइज्जिएण सेवी अननुमएणं असेबीउ ।।
[ भा. १२७७ ]
वृ- वत्स न वेषकरणं न साधु वेपकरणं प्रमाणं न च मज्जनं नालङ्कारः प्रमाणं यथाक्रममप्रतिसेवने प्रतिसेवने वा किन्तु साएजिएणंति यदिस्त्रानादि विषये अनुमननं कृतं तेन सेवी प्रतिसेवनाकारी भवति, अननुमतेन तु असेवी अप्रतिसेवी । अन्यन्त्र
[ भा. १२७८ ]
विद्धभावी उप्पन्न तेन ते चरिताया । धरिती निमज्जमाणी जलेण नावा कुविंडेण ||
बृ-योऽसौ विशुद्धभावस्तत्रोपसर्गप्रारम्भसमचे समुत्पन्नस्तेन तव चरित्रात्माधारितः । यथा कुविन्देन कोलिकेन जले निमज्जती नौरिति ।
[भा. १२७९ ] जहवा महातलागं भरितं भिज्जंतमुवरि पालीयं । तज्जाएण निरुद्धं तक्खण पडिएण तालेन ।।
वृ- यथेति दृष्टान्तोपन्यासे वा इतिदृष्टान्तान्तरसमुच्चयेन महा तडागं भरितमिति वर्षे (र्षा) पानीयेन परिपूर्ण भरितमिति भरणादेव चोपर्येकस्मिन् प्रदेशे भिद्यमानपालीकं भित्तुमारब्धपालीकं तञ्जातनंति प्राकृतत्वात्तृतीयांपञ्चम्यर्थे ततोऽयमर्थः त्तस्यां पाल्यां जातस्तञ्जातस्तस्मात् तालात्तालवृक्षात्यस्मिन् क्षणे उदकगलनेन पाली भेत्तुमाख्धा तत्क्षणे तस्मिन्नेव प्रदेशे पतितेनतालेन तालफलेनेति गभ्यते उदकं गलत् तेन निरुद्धमेष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः ।
[ भा. १२८० ]
एवं चरणतलागं नायय उवसग्गवीचिवेगेहिं । भिज्जंतु तुमे धरियं धियबल वेरग्म तालेणं ।।
वृ- एवं महत्तडागदृष्टान्तगतप्रकारेण चरणमेव तडागं ज्ञातयः स्वजनास्तैः कृता ये उपसर्गास्त एव वीचिवेगाः कल्लोल वेगास्तैर्ज्ञातिकृतोपसर्गवीचि वेगैर्भिद्यमानं त्वयाधृतिवलंच वैराग्यं च धृतिबलवैराग्यं च तदेवतालीऽवयवं समुदायोपचारात् तालफलं तेन धृतिबलवैराग्य तालेन धारितं केवलमवधावनतः प्रायश्चित्त भाग्जातः तीर्थकराज्ञा भङ्गात्तदेवाह-
[ भा. १२८१ ]
पडिसेहियगमनं आवणो जेन तेनसो पुठो ! संधाडगतिह वोच्छो उवहिग्गहणं ततो विवादी ।।
वृ- प्रतिषिद्धं खलु भगवता तीर्थकरेणावधावनानुप्रेक्षिगमनं तस्मिन् प्रतिषिद्धे गमने कृते तथा चेन कारणेन स्त्रीसंवादित आपन्नं प्रायश्चित्तस्थानं तेन स स्पृष्टः कर्मबन्धेन ततस्तद्विशोधनाय तस्मै दीयते प्रायश्चित्तं । अथ योऽसौ द्वितीयः संघाटकः प्रेषितस्तेन कियच्चिरंस प्रतीक्षणीयः तत आह-संघाडगेत्यादि सङ्घाटकस्य त्र्यहं त्रीन् दिवसान् यावत् प्रतीक्ष्यत । इह त्र्यहग्रहणमध्यमतो भवितुमर्हति तत उपधिग्रहणं कर्तव्यं तदीय उपधिर्याचित्वा परिग्रहणीयः ततो विवादोत्ति । यत्र सो वधावितस्ततः प्रतिनिवृत्तस्य सहायैर्यदि विवादो वक्ष्यमाणस्वरूपः क्रियते । तदा स प्रमाणयितव्यः इति ।
सम्प्रत्येतदेवोत्तरार्धं व्याचिख्यासुराह
[ भा. १२८२ ]
एगाह तिहे पंचाहए य ते बिति णं सहायाणां । वच्चासु अनिच्छंते भांति उवहिंपि तोदेहि ।।
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं: ५९, [भा. १२८२]
३७५ वृ-जघन्यतएकाहे एकस्मिन्मध्ये दिवसेमध्यमतख्याह, उत्कर्षतः पञ्चाहेप्रतीक्षितेयदास निवर्ततुं नेच्छति ततः सहायाणमिति तं ब्रुवते कियच्चिरमस्माभिरवस्थातव्यमेहि व्रजामः । एवमुक्ते यदि सोऽभिधते नाहं व्रजामि । ततस्तस्मिन् प्रत्यागमनमनिच्छतिभणंति यदि नागच्छसि तर्हि उपधि मपि तावद्देहि मा उपधेरप्युपधातो भूदिति ।। [भा.१२८३] न विदेमित्तिय भणिए गएसु जइसोससंकितो सुवति ।
उवहम्मइ निसंकेनहम्मए अप्पडिवज्जत ।। वृ-यदिउपधेर्याचने कृतेसब्रतेनापिनैवददाम्युपधिमहमितितत एवंभणितेस सङ्घाटको गच्छति सङ्घाडगतिहेतिव्याख्यातमधुनावुच्छोउवहिग्रहणेइतितद्व्याख्यानयतिगएसुइत्यादिगतेपुतेषुसहायेषु यदि सशङ्कितः शङ्कनंशङ्कितंसहशङ्कितंसशङ्कितं यस्य येन वास तथा का पुनः शङ्का ? उच्यते-किंमत व्रजामि किं वा नेति एव रूपशङ्कोपेतः स्वपिति, रात्रौ तदा स उपधिरुपहन्यते । अथ निःशङ्कितः सन् (न) स्वपिति यथा नियमान्मयोत्प्रव्रजितव्यमिति तदा नोपहन्यते । अथ निःशङ्कित उषित्वा यदि वा यस्मिन् दिने सहाया गतास्तदिवसमेवानुषित्वा यदि निवृत्य जिकादिष्वप्रतिबध्यमान आगच्छति । नचान्ता रात्री दिवसे वास्वपितितदातस्मिन्नप्यप्रतिवध्यमान नोपहन्यते । अथस्वपितित[पहन्यते । [भा.१२८४] संवेग समावन्नो अनुवयं घेत्तु एति तंचेव ।
अह होजाहि उवहतोसोविय जइहोज्न गीयत्थो।। [भा.१२८५] तोअन्नंउप्पाएतंवोवयं विगंचिउंहोइ ।
अपडिबज्झतेत्तुसुचिरेण विहून उवहम्मे ।। वृ-संवेगो मोक्षाभिलाषस्तंसमापनस्तमेव गुरुप्रदत्तमुपधिमनुपहतंगृहीत्वा ।एतिसमागच्छति । अथ भवेत् कथमप्युपहतः सोऽपि च साधुर्यदि स्यात् गीतार्थः ततस्तमुपहतमुपछि विगंचिउंति परिस्थाप्यान्यमुपधिमुत्पाद्य एति समायाति । अथ स्वादगीतार्थस्तर्हि तेनोपधिरन्यानोत्पादनीयो अगीतार्थत्वेनान्योत्पादने योग्यताया अभावात् । किन्तु तेनैवोपधिना गन्तव्यं । समागतस्य चान्यमुपधिमाचार्याः समर्पयन्ति । प्राक्तनं च साधुभिः परिस्थापयन्ति । सम्प्रति अप्पडिबझं तेउ इत्यादिअप्रतिवध्वमाने कर्मकर्तर्ययं प्रयोगः क्वचिदपिप्रतिबन्धमकुर्वतिपुनः सुचिरेणापिप्रदीर्धेणापि कालेन हुनिश्चितं नोपहन्यते उपधिः कचनापिप्रतिबन्धाकरणतः सततोद्यत्वात्।
सम्प्रति विवादइति व्याख्यानयति[भा.१२८६] गंतूण तेहिं कहियं, सयावि आगंतु तारिसंकहिए।
तोतंहोइपमाणं विसरिसकहणे विवादोउ ।। वृ-यौसहायौ तस्यप्रेषितौ, ताभ्यांगत्वा गुरुसमीपंतस्य प्रतिसेवनमप्रतिसेवनं वाकथितं, सचापि कृतावधावनः साधुरागत्य तादृशंकथयतिततस्तद्भवतिप्रमाणमुभयेपामप्यविसंवादात् । अथ विसदृशं कथयति ततो विवादः सहाया ब्रुवते एप प्रतिसेवीति । स प्राह नप्रतिसेवीति, तत्र सत्य प्रतिज्ञाः खलु व्यवहाराः इति, स एव प्रमाणीक्रियते, न सहायाः, । तदेवं प्रतिसेवनामधिकृत्य विवादो दर्शितः ।
सम्प्रतिमज्जनादिकमाधिकृत्याह[भा.१२८७] अहवाति अगीया मजनमादिएहिं एस गिहीभूती । ।
तंतुन होइपमाणंसोचेव तहिं पमाणंतु ।।
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- २/५९
वृ- अथवेति प्रकारान्तरोपप्रदर्शन अगीतार्था ब्रुवते । मज्जनादिभिर्मञ्जनाङ्गरागधूपाधिवासादिभिरप गृहिभूतो जातः सपुनरेवसमाह नाहं स्नानादिकं कृतवान् यदि वा बलादहं स्वजनैः स्नानादिकं कारितो न पुनस्तेषु स्नानादिष्वनुरागवान् जात इति । तत्रैवं भूतं विवादे यत्ते सहाया ब्रुवते तन्न भवति प्रमाणं, किन्तु स एव तत्र प्रमाणमिति एतदेव प्रविकटविषुग्रह
[ भा. १२८८ ]
पडिसेवी अपडिसेवी एवं श्रेराण होइ उ विवादो । तत्थ वि होइ पमाणं स एव पडिसेवणा न खलु ।।
वृ- स्थविरा आचक्षते एष प्रतिसेवी स प्राह-नाहं प्रतिसेवी एवं स्थविरैः सहगाथायां पटी तृतीयार्थे विवादो भवति । अत्रापि प्रतिसेवना विषयेऽपि भवति स एव प्रमाणं न पुनः खलु सहायैरुच्यमाना प्रतिसेवना तेपां पुनरगीतार्थानां पुरतः सूरय एतदभिदधति
[ भा. १२८९ ]
मञ्जन गंध परियारणादि जह नेच्छतो अदोसाय ।
अनुलोमा उवसग्गा एमंच इमपि पासामी ।।
।
वृ- यथा अनिच्छतोऽनभिलषितोऽनुलोमा अनुकूला उपसर्गाः । के ते इत्याह-मज्जनं स्नानं गन्धः पटवासादिरूपः परिचारणास्त्रिया बलात्कारेणोपभोग आदिशब्दादेवं विधान्योपसर्गः परिग्रहः एते यथा अदोषास्तद्विषयानुमननाभावात् । एवमिदमप्यधिकृताऽवधावितसाधुविषयं मञ्जनादि पश्यामस्तदनुरागा भावतो निर्दोषमिति भावः एतदेव भावयति
[भा. १२९० ] जह चेवय पडिलोमा अपदुरसं तस्स हांति दोसा य । एमेव य अनुलोमा होति असायज्जणे अफला ।।
बृ- यथेति दृष्टान्तीपन्यासे, च शब्दो दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोः साम्यावधारणार्थः । यथाचैवं प्रतिलाभाः प्रतिकुला उपसर्गाः प्रद्वेषतः प्रद्वेषमगच्छतो भवत्यदीपाय एवमेव अनेनैव प्रतिकुलोपसर्गगतेन प्रकारेण अनुलीमा अपि स्वजनैः क्रियमाणा मज्जनादय उपसर्गा असाइजमाणे अननुमननं भवन्त्यफलाः अन्यच्च[भा. १२९१] साहीणभागच्चई अविमहती निजराउ एक्स्स !
सुमो विकम्मबंध न होइ उनिवत्तभावस्स ।।
- अपीति गुणान्तर समुच्चये । स्वजनक्रियमाणमञ्जनाङ्गरागाद्यनास्वादनादेप स्वाधीन भोगत्यागी स्वाधीनभांगपरित्यागाच्चैतस्य महती निर्जरा पुराणकर्मनिर्जरगं प्रवृद्धप्रवृद्धतर शुभाशयसंभवात् न चाप्यभिनवकर्मसंगलनंयत आह-नतुनिवृत भावस्यावधावनात्प्रतिनिवृत्त परिणामस्य सतः सूक्ष्मोऽपि कर्मबन्धो भवति, कर्मोपचयहेतोर्दुष्टाध्यवसायस्याभावात् ।
मू. (६१) एगपक्खियस्स भिक्खुयस्स कम्पति आयरिय उवज्झायाण इत्तरियं दिसं वा अनुदिस वा उद्दित्तिए वा धारितएवा जहा वा तस्स गणस्स पत्तिवं सिया ।।
वृ- एकः समानः पक्ष एकपक्षः । सोऽस्यास्तीति एकपक्षिकः प्रव्रज्यया श्रुतेन च स्ववर्गस्य भिक्षीः कल्पते । इत्वरां कियत्कालभाविनीमित्यग्रहणमुपलक्षणं यावत्कचिकांच दिशमाचार्यत्वमुपाध्यायत्वं वा अनुदिशं वा आचार्योपाध्यायपदद्वितीयस्थानवर्तित्वं वा शब्दो विकल्पार्थः । उद्देष्टुं वा तस्य वा स्वयं धारयितुं यथा वा तस्य गणस्य प्रीतिकं स्वात् । यथावा दिशमनुदिशं वा उद्दिशेत । किमुक्तं भवति ? भिन्नपक्षिकमप्यपवादपदेन स्वगणप्रीत्याचार्यादिपदाध्यारोपितं कुर्यादिति संक्षेपार्थः ।
व्यासार्थं तु भाष्यकृद्विवक्षुः प्रथमतः पूर्वसूत्रेण सह सम्बन्धमाहः
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः २. मूलं :६१. [भा. १२९२] [भा.१२९२] निखित्तंमिडलिंगे मूलंसा तिनने यहाणादी !
दिनेसु य होइ दिसा दुविहा विवएसुसंबंधी ।। वृ-यदिलिंगरजीहरणंनिक्खित्तंपरित्यक्तंभवतिततस्तस्मिन्निक्षिप्ते लिङ्गे यदिवालिङ्गा परित्यागेऽपि स्नानादेः साइजणे अनुमनने मूलं नाम प्रायश्चित्तं भवति, तस्मिंश्च मूलप्रायश्चित्त दानेन समस्तपर्यायाच्छेदतः प्रदत्तेपुव्रतेपुद्विविधाप्याचार्यत्वमुपाध्यायत्वरूपादिकं दीयते । ततोऽवधावनसूत्रानन्तरं टिक् सूत्रोपन्यासः एष पूर्वसूत्रेसहास्य सूत्रस्य सम्बन्धः । साम्प्रतमेकपक्षिकत्वं व्याख्यानयति[भा.१२९३] दुविहोय एगपक्खी पव्वजसुए व होइनायव्यो ।
सुत्तम्मि एगवायणपव्वजाए कुलिव्यादी ।। वृ-द्विविधोद्विप्रकारएकपाक्षिकोभवतिज्ञातव्यः ।तद्यथा-प्रव्रज्यायां श्रुतेच तत्रसूत्रसूत्रविषये एकपाक्षिकवाचनः । एका समाना परस्परं वाचनयिभ्यः (वस्थ) स तथा एकगुरुकुलाधीन इत्यर्थः । प्रव्रज्ययात्वेकपाक्षिक एककुलवर्ती आदिशब्दादेकगच्छवर्ति शिष्यसहाध्यावादिपरिग्रहः ।
एतदव स्पष्टतरमाह[भा.१२९४] सकुलिव्वओपव्वजापक्खित्तो एगवायण सुयंमि |
अब्भुञ्जय परिकम्मो मोहरोगेव इत्तरितो ।। वृ-प्रव्रज्या पाक्षिको नाम सकुलिव्वतोत्तिस्वकुलसंभवी उपलक्षणमेतत् तेन स्वशिष्य इत्याद्यपि द्रष्टव्यं श्रुतेश्रुतपाक्षिकः पुनरेकवाचनइहसूत्रेइत्वरादिग्ग्रहणात् कथिक्यपिदिक्सूचितातामुभयीमपि व्याख्यानयति | अब्भुज्जएत्यादि। आचार्यो अभ्युद्यतविहारपरिकर्मकर्तुकाम उपलक्षणमेतत् अभ्युद्यत मरणं वा प्रतिपक्षुकामेन यावत्कथिकाचार्योपाध्यायाविति शेषः मोहे चिकित्सां रोग रोगचिकित्सांवा कर्तुकाम इत्वरं, अक्षरयोजनात्वियंअभ्युद्यतकर्मणिअभ्युद्यतमरणेवा यावत्कथिकाचार्योपाध्यायाविति शेषः । मोहे रोगेचत्वारोबहुवचनंप्राकृतत्वात् । आचार्यस्य वावत्कथिकाचार्यस्थापने द्विविधः सापेक्षा निरपेक्षश्च तत्रयः तथा चात्रराजदृष्टान्तस्तमेवाह[भा.१२९५] दिटुंतो जहगया सावेक्खोखलुतहेव निखेक्खो ।
साविक्खो जुव नरिदंठवेइइयगच्छुवज्झावं ।। वृ-दृष्टान्तो यथा राजा । तथा हि-राजा द्विविधः सापेक्षो निरपेक्षश्च । तत्र यः सापेक्षः स जीवन्नेव युवराजं स्थापयति, । युवराजश्च संस्थापनीयो यस्मिन्ननुरक्ता परिपत्ततः कालगतेऽपि राज्ञि न वैराज्यमुपजायते । किन्तु तदवस्थमेव राज्यमनुवर्तते यस्तु निरपेक्षः सन् स्थापयति युवराजं तस्मिंश्च स्थापितेराज्ञिकालगतेदायादानां परस्पर कलह,भावतो राज्यं विनाशमाविशति, एवमाचार्यापिद्विविधः सापेक्षानिरपेक्षश्च,तत्रयोगच्छसापेक्षः सजीवन्नेवगणधरस्थापयतितस्मिंश्चस्थापित कालगतेऽप्याचार्ये गच्छी नसीदति । तथा चाह-इत्येवं सापेक्षराज इव युवनरेन्द्रं सापेक्ष आचार्यो जीवन्नेवेति वाक्यशेषो गच्छोपाध्यायं गच्छनायकं स्थापयति । यः पुनर्गच्छनिरपेक्षः सन् नाचार्य जीवन् स्थापयति तस्मिन्कालगतपरस्परकलहभावतोगच्छो विनाशमुपजायते, तस्माजीवत्येवगणधर आचार्य उपाध्यायो वास्थापनीयः । साम्प्रतमित्वराचार्योपाध्याय स्थापनाविषयमाह-- [भा. १२९६] गणहरपायोग्गा सतिपमाय अटावि एव कालगते ।
थेगणपगासंती जावन्नी नठावितो तत्थ ।।
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮
व्यवहार - छंदसूत्रम्-१-२/६१ - गणधरस्यगणधरपदस्य प्रायोग्यो गणधरप्रायोग्यः तस्यासत्यभावे अथवा प्रमादतो अस्थापित एवाचार्येकालगतेइत्वर आचार्य उपाध्यायोवास्थाप्यते । सचयैःस्थाप्यततेस्थविराणां गच्छबृहत्तगणां प्रकाशयन्ति । यावत्तत्र मूलाचार्यपदे वा मूलोपाध्यायपदे वाऽन्योन च स्थापितो भवति । तावदेव युष्माकमाचार्योपाध्यायो वा प्रवर्तक इति इह एक पाक्षिको द्विविध उक्तः प्रव्रज्यया श्रुतेन च अत्रच भंगचतुष्टयं तद्यथा प्रव्रज्यवा एकपाक्षिकः श्रुतेन च, १ प्रव्रज्ययान श्रुतेन २ प्रव्रज्यया श्रुतेन न ३ नापिप्रव्रज्ययानापिश्रुतेन ४ एतदेवभंगचतुष्टनंकुलादिष्वपि योजनीयं । तथा चाह- . [भा.१२९७] पव्वजाए कुलस्सय गणस्स संथस्स चेव पत्तेयं ।
समवंसुएणभंगा, कुजा कभसा दिसाबंधे ।। वृ-दिग्बन्धे आचार्यपदे उपाध्यायपदेवास्थाप्यमान इत्यर्थः । प्रव्रज्यायाः कुलस्वगणस्य सङ्घस्य च प्रत्येकं श्रुतंन सार्धं भङ्गान् कुर्यात् । भङ्गचतुष्यं प्रत्येकं योजयेदिति भावः । तत्र प्रव्रज्याया भङ्गचतुष्टयमुपदर्शितमिदानी कुलस्योपदीत-कुलनेकपाक्षिकः श्रुतेन च १, कुलेनैकपाक्षिकोन श्रुतेन २,कुलेन नेकपाक्षिकः किन्तु श्रुतेन ३, नकुलेन नापि श्रुतेन ४ एवं गणेन सङ्घन च प्रत्येकंभंगचतुष्टयं भावनीयंतत्र प्रव्रज्यां कुलंगणंचाधिकृत्य यः प्रथमभगवर्तीस इत्वरो यावत् कथिको वास्थापनीयः । तदभावे तृतीयभंगवर्ती यदिपुनर्द्वितीयभङ्गवर्तिनं चतुपर्भङ्गवर्तिनं वा स्थापयति तदा तस्य स्थापयितुः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुमासाः न केवलमतत्प्रायश्चित्तं किं त्वाज्ञादयोऽपदोषास्तथा चाह[भा.१२९८] आणाइणो यदौसा, विराधनाहोइइमेहिं ठाणेहि ।
संकिय अभिनवगण तस्सवदीहन कालेन ।। - वृ- आज्ञादय आज्ञानवस्था मिथ्यात्वविराधनाझपाश्च शब्दोऽनुक्तप्रायश्चित्तसमुच्चये । तच्च प्रायश्चित्तं प्रागेवोपदर्शितं तथा विराधना गच्छस्य भेटो भवति । आभ्यां वक्ष्यमाणाभ्यां स्थानाभ्यां ते एव दर्शयति । शङ्किते अभिनवग्रहणं च साधूनां यदि ग्लानावस्था वा तस्य स्थापयितुर्दीधैन कालेन रोगचिकित्सां मोहचिकित्सां वा कृत्वा समागतस्वशङ्कते।
एतदेव विभावविपुः प्रथम इत्वरस्य यावत्कथिकस्य चस्थापने विषयमाह[भा.१२९९] परिकम्मं कुणमाणो मरणस्सब्भुजयस्स वविहारो ।
माहे रोगचिकिस्सा उहावतेय आयरिए ।। वृ- अभ्युद्यतस्य मरणस्य पादपोपगमनलक्षणस्य परिकर्मद्वादशसांवत्सरिकसंलेखनारुपं कुर्वाणा यदिवाभ्युद्यतविहारस्यजिनकल्पादिप्रतिपत्तिलक्षणस्यपरिकर्मतपोभावनादिलक्षणंकुर्वतियावत्कथिक आचार्यःस्थापनीयः, मोहमोहचिकित्सायांरोगचिकित्सायांयदिवा अवधाववत्याचार्ये इत्वर आचार्यः स्थापयितव्यः । अत्र श्रुतानेकपाक्षिकेत्वराचार्यस्थापने दोषमाह[भा.१३००] दुविहतिगिच्छंकाऊण आगओ संकियंमि ।
कंपुच्छेपुच्छंनुवकंपियरे गणभेओ पुच्छणा होउं ।। वृ- अत्रानेकपाक्षिकेत्वराचार्यस्थापने द्विविधचिकित्सां मोहचिकित्सां रोगचिकित्सां चेत्यर्थः । दीर्धकालं गत्वा समागतः सन् शङ्किते सूत्रे अर्थे चकं पृच्छेत् । नैव कंचनेतिभावः स्थापिताचार्यस्यभिन्नवाचनाकत्वादितरे वा गच्छवासि आचार्यो मोहचिकित्सां रोगचिकित्सां वा कुर्वतिकं पृच्छंति, नैवकंचन पुर्वोक्तादेव हेतोस्ततस्ते वाचनाप्रदायकमलभमानागच्छान्तरमुपसंपद्येरन् । गच्छान्त
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २. मूलं : ६१ [भा. १३०० ]
३७९
रोपसम्पत्तौ न प्रश्नहेतोर्गणभेदः स्यात् । सम्प्रति श्रुतानेक पाक्षिकयावत्कथिकाचार्यस्थापने दोषमाहन तरइ सो संधेयं अप्पाहारो वि पुच्छियं देइ । अन्नत्थ व पुच्छंते सचित्तादीउ गिण्हंति ||
[भा. १३०१ ]
वृ स श्रुतानेक पाक्षिकस्थापितो यावत्कथिको आचार्यो भिन्नवाचकत्वात् न शक्तोति संधातुं विस्मृतमालापकं दातुमथवा श्रुतानेकपाक्षिकोऽल्पश्रुतोप्युच्यते । ततोऽल्पा धारः अल्पस्य सूत्रार्थस्य चाश्रय इति पृष्टः सन्नन्यं प्रष्टुमालापकं ददाति । अन्यत्र च गणान्तरे गत्वा पृच्छति ते गच्छान्तरवर्तिन आचार्यास्तेनात्पादितं सचित्तादिकं गृह्णन्ति अगीतार्थानां न किञ्चिदाभाव्यमिति जिनवचनात्तस्य च तेषां समीपे पृच्छनात् । उपसंहारमाह
[ भा. १३०२ ]
सुयती अनंगपक्खं एए दोसा भवे ठवंतस्स । पव्वज्जणेगपक्खित, स्वयंते इमे भवे दोसा ।।
वृ- श्रुतोनेकपक्षिणमित्वरं यावत्कथिकं वाचार्य स्थापयत एते अनन्तरोक्तदोषा भवन्ति । प्रव्रज्यानेकपक्षिणं पुनरित्वरं यावत्कथिकं वा स्थापयत इमे वक्ष्यमाणा भवंति दोषाः ।
तानेव प्रतिपादयिषुराह [भा. १३०३]
दोन्हवि बाहिर भावो सचित्तादीसुभंडणा नियमा ।
होइस गणस्स भेदी सुचिरेण नए अम्हत्ति ।।
वृ- प्रव्रज्यानेकपाक्षिकेत्वऱ्यावत्कथिकाचार्यस्थापने द्वयोरपि गच्छस्य वाचार्यस्येत्यर्थः । बहिर्भावो बहिर्भावाध्यवसायो भवत् तथाहि योऽसौ स्थापित आचार्यः स गच्छवर्तिनः साधुन समस्तानपि परकीयान्मन्यते । साधवोऽपि च गच्छवर्तिनस्तं परमभिमन्यते । एवं परस्परं बहिभावाध्यवसाये सति स्थापितस्याचार्यस्य गच्छवर्तिनां च साधुनामनिभाव्यानि सचित्तादीनि गृह्णतां नियमात् भण्डनं कलहो भवति । तथा च सति प्रवचनोड्डाहः प्राकल्पव्यावर्णितप्रायश्चितप्रायश्चित्तापत्तिश्च अन्यच्च गच्छवर्तिनस्ते साधवो मन्यन्ते सुचिरेणापि प्रभूतेनापि कालेन गच्छता नास्माकमेप परकीयत्वात् । उपलक्षणमेतत् । सोऽप्यभिमन्यते सुचिरेणाप्येत परकीया इत्येवं परस्परमध्यवसायभावतो गणस्य गच्छस्य भेदोभवन्ति । तस्मादित्वरो यावन्कथिको वा प्रथमभङ्गवर्ती स्थापयितव्यः, अत्रैवापवादमाह[भा. १३०४] अन्नयरनिगिच्छाए पढमासति तइय भंगमित्तरियं ।
तईय स्सेवस बितितो तरसाणति चउत्थी ।।
वृ- अन्यतरचिकित्सायां मोहे चिकित्सायां वाचार्यमित्वरभुपलक्षणमेतत्। अभ्युद्यतमरणप्रतिपत्तौ अभ्युद्यतविहारपरिकर्मप्रतिपत्तौ वा यावत्कथिकमाचार्यमुत्सर्गतः प्रथमभङ्गवर्तिनं स्थापयेत्, प्रथमभङ्गवर्तिनोऽसति अभावे तृतीयं तृतीयभङ्गवर्तिनमित्वरमुपलक्षणमेतत् । यावत्कथिकं वा स्थापयेत्, तत सूत्रेऽर्थे च सशीघ्रं निष्पादयितव्यः । तृतीयस्यापि तृतीयभङ्गत्वर्तिन एव शब्दार्थः । असत्यभावे पुनर्द्वितीयो द्वितीयभङ्गचर्ती स्थाप्यस्तस्याप्यसति अभावे चतुर्थभंगवर्त्ती । तत्र योऽसौ चतुर्भङ्गवर्ती स्थापयितव्यी भवति स एतादृशगुणः
[भा. १३०५ ]
पवतीए भिउसहावं पगतीए संमतं विनीतं वा । नाऊण गणस्स गुरुं टविंति अनेगपक्खिपि ।।
वृ अनेकपत्तिणमपि प्रव्रज्यापक्षरहितं श्रुतसमानपक्षरहितमपि प्रथमद्वितीय भङ्गवर्त्यसंभवे प्रकृत्या
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-२/६१ स्वभावेन नतु कपटभावती मृदुस्वभावमरोषण स्वभावं तथा प्रकृत्या स्वभावेन सम्मतमभिमतं समस्तस्यापि गच्छस्येति गम्यते स्वजनसम्बन्धभावतो वा निजकमात्मीयं ज्ञात्वा गणस्य गुरुः स्थापयितव्यः । तस्य चतुर्भङ्गवर्तिनः सचित्तादिषुव आभवन व्यवहारस्तमभिधित्सुराह[भा.१३०६] साहारणं तुपढमे बिइएखेत्तंमितइय सुहदुक्खे।
अनहिजंतेसीसे सेसेएकारस विभागा ।। वृ- प्रथमे वर्षे साधारणं विमुक्तं भवतियी यावल्लभ्यते तस्य तद्वितीय वर्षे यत् क्षेत्रे तदीये लभ्यते तद्गच्छवर्तिनां साधूनां, शेषं गणधरस्य, तृतीये वर्षे समदुःखोयभोगालभन्ते । तत्तेषामेव गवर्तिनामाबावयति शेषं गणधरस्य, चतुर्थादिपु वर्षेषु सर्वगणधरस्य, एष आभवव्यवहारो. ऽनधीयानेशिष्ये । किमुक्तं भवति । ये स्थापिताचार्यस्य समीपे न पठन्ति तान् प्रतिद्रष्टव्यः, । ये पुनराचार्यस्य समीपे पटन्ति तेषामेकादशविभागास्तथा चाह-शेपेऽधीयाने एकादशविभागाः प्रकारा आभयव्यवहारस्यतानव प्रतिपिपादविषुराह-- [भा.१३०७] पुव्युट्टि पडित्थेपच्चुट्ठि पवादयंतस्स |
संवच्छरंमि पढमे पहिच्छजं एवसचित्तं ।। ह-प्रतीच्छकेगच्छान्तरादध्ययनार्थमधिकृतच्छोपसम्पदंप्रपन्नेयत्आचार्यपदस्थापनातः पूर्वमुद्रिष्टं सचितं उपलक्षणमेतत् अचित्तं वस्त्रपात्रकंबलादिप्रथमे वर्षे भवति सम्पद्यते तत्सर्वतस्य प्रतीच्छकस्य एपप्रथमो विकल्पः । वत्पुनराचार्यपदस्थापनातः पश्चादुष्टिंप्रथमेवर्षेसम्पद्यते ।सचित्तादिकंतत्सर्व प्रवाचयतोऽधिकृतस्थापनाचार्यस्याध्यापयितुः एष द्वितीयो विकल्पः । [भा.१३०८] पुवं पच्छद्दिढेपडिच्छए जंतुहाइसचित्तं ।
संवच्छिरंमि बितिएतंसव्वंपवाययं तस्स ।। वृ- आचार्यपदस्थापनातः पूर्वं उहिष्टं यत्सचित्तमुपलक्षणमेतत् अचित्तं वा द्वितीये संवत्सरे भवति सम्पद्यते क्वेत्याह-प्रतीच्छके गच्छान्तरादागत्य सूत्रस्यार्थस्य वा प्रतीच्छनं प्रतीच्छा तया चरति .. प्रतीच्छिकस्तस्मिंस्तत्सर्व प्रवादयतोऽध्यापयितुरधिकृतस्थापिताचार्यस्य वेदितव्यम् ।
एष तृतीयोऽपि विकल्पः ।। {भा.१३०९ पुव्वं पच्छुद्दिहंसीसंमिउजंतु होइसच्चित्तं ।
संवच्छरंमि पढमेसव्वं गुरुरस आभवति ।। वृ-आचार्यपदस्थापनातः पूर्व पश्चाद्वा उद्दिष्टं यत्सचित्तमुपलक्षणत्वादस्याचित्तं वस्त्रादिकं शिष्ये प्रथमे वर्षेभवतिसम्पद्यते तत्सर्वं भवति । एथ चतुर्थो विभागः ।। [भा.१३१०] पुबुद्दिलु तस्सय पच्छुट्टि पवाइयं तस्स ।
संवच्छरंमि बिइएसीसंमि उजंतुसच्चित्तं ।। वृ- यत्सच्चितमचित्तवाचार्यपदस्थापनातः पूर्वमुद्दिष्टंसचित्तमचित्तंवाशिष्यं द्वितीयेसंवच्छरेभवति सम्पद्यते तत्सर्वं तस्य शिष्यस्या भवति एप पञ्चमा विभागः । यत्पुनराचार्यपदस्थापनातः पश्चादुष्टिं सचित्तमचित्तं वा शिष्ये द्वितीये संवत्सरे भवति सम्पद्यते तत्सर्वं प्रवाचयतोऽधिकृतगुरोराभवति एष षष्ठो विभागः।
[भा.१३११] पुव्वं पच्छुदिटुंसीसंमि उजंतु होइसच्चित्तं ।
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
उदेशक : २, मूलं : ६१. [भा. १३११]
३८१
संवच्छमि तईए, तं सव्वं पव्वाइयंतस्स ।।
वृ- यः पूर्वपश्चाद्वाचार्य पदस्थापनातः उद्दिष्टंसचित मचित्तं वा शिष्ये तृतीये संवत्सरे भवति सम्पद्यते तत्सर्वं प्रवाचयतो ऽधिकृतगुरोराभवति, एप सप्तमी विभागः ||
[भा. १३१२]
पूव्वुद्दिनं तरस पच्छुद्दिद्धं पवाययंतस्स । संवच्छरंमि पढमे तं सिस्सिणी एउसच्चित्तं ।।
वृ- आचार्यपदस्थापनातः पूर्वमुदृिष्टं सचित्तमवित्तं वा प्रथमे संवत्सरे शिष्यिण्याः शिष्याचा भवति संपद्यते, तत्सर्वं तस्याः शिष्याया आभवति, एपो अकष्टमो विभागः । यत्पुनराचार्यपदस्थापनातः पश्चादुद्दिष्टं सचित्तादिकं प्रथमे संवत्सरे शिष्यायाः सम्पद्यते । तत्सर्वं प्रवाचयतोऽधिकृतस्य गुरोराभाव्यम् एप नवमो विभागः । । [भा. १३१३]
पुव्वं पच्छुद्दिनं सिस्सीए उजं तुसचित्तं । संवच्छरंमि बितिए एतं सव्वं पवाययंतस्स ।।
बृ- पूर्वं पश्चाद्वा यदुद्दिष्टं सचित्तमचित्तं वा द्वितीये संवत्सर शिष्यायाः सम्पद्यते तत्सर्वं प्रवाचयतोऽधिकृतस्य गुरोः एष दशमी विभागः । ।
[ भा. १३१४]
पुव्वं पच्छुद्दिनं पडिच्छ्याए उसंति सच्चित्तं । संवच्छरंमि एठमे तं सव्वं पवायचंतस्स
वृ- पूर्वं पश्चाद्वा यदुद्दिष्टं सचित्तमुपलक्षणमेतदचित्तं वा प्रथमे वर्षे प्रतीच्छिक्याः शिष्याः सम्पद्यते । तत्सर्वं प्रवाचयतोऽधिकृतस्य गुरोरेष एव न्यायो द्वितीयादिष्वपि संवत्सरेषूक्ताः एकादशापि विभागाः साम्प्रतमुपसंहारमाह
[भा. १३१५] जम्हा एते दोसा दुविहे अपरिक्खए उठवियंमि । तम्हाउ ठवेयच्यो कमेणिमेणं तु आयरिओ ।।
वृ- द्विविधेप्यपाक्षिके श्रुतपक्षरहिते प्रव्रज्यापक्षरहिते चेत्यर्थः । स्थापिते चाचार्ये चस्मादेते अनन्तरोदिता दोषास्तस्मादनेनान्तरोदितेन पढमा सति तइयभंगमित्यादि लक्षणेन क्रमेण स्थापयितव्य आचार्य इति । अथ प्रथमभङ्गवर्ती केन विधिना स्थापयितव्यः । उच्यते
[भा. १३१६ ]
एयरसँग दुगाही निष्फणा तेसिं बंधइ दिसाती ।
संपुच्छण उ लोयण दाने मिलिएण दिट्टंतो ।।
- एतस्य प्रथमभङ्गवर्तिनः स्थापिताचार्यस्य एकद्विकादयः एकद्वित्रिचतुरादयः शिष्याः निष्पन्नाः भवन्ति । ततस्तेषां दिश आचार्यत्वमुपाध्यायत्वं चेत्यर्थः बध्नाति तथा योऽसावाचार्यैः सन्दिष्टो यथैव सूत्रतो अर्थतश्च निर्माप्याचार्यपदे स्थापनीय स्तस्य स्थापितगणधरेणाचार्यपदे स्थापितस्य शिष्याणां विप्रतारणार्थं सम्प्रच्छनं परैरुदन्तवहनमवलोकनं साक्षात्समीपं गत्वा संयमयात्रा निर्वहन् प्रच्छनं दानं वस्त्रपात्रादेः एतेषां समाराहीद्वन्द्वः । तस्मिन्नपि कृते विपरिणामाभावे मिलितेन गोपालद्वयमिलनेन दृष्टान्तो वक्तव्यो द्वयोर्गोपालयोर्मिलितयोः प्रभूता धनवृद्धिरभूत्तथा युष्माकमस्माकंच मिलितानां विहस्तां भूयान् ज्ञानादिलाभो भवतीति मिलितैर्विहर्तव्यमिति ।। साम्प्रतमेनामेव गाथां विवरीपुरिदमाहगीयमगीया बहवां गीयत्थ सलक्खणा उजे तत्थ । तेसिं दिसाउ दाउँ वियरति सेसे जहरिहं तु ।।
[ भा. १३१७]
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/६१ व- गच्छे बहवः साधवो गीवमगीया इति गीतार्था अगीतार्थाश्च । तत्र ये गीतार्थास्तत्रापिसलक्षणाचार्यलक्षणोपेता तेषां दिश आचार्यपदानि दत्वा शेषान् साधून यथार्ह यथायोग्यतया केचिदनुरत्नाधिकत्वेन केचित्सामान्यतः शिष्यत्वेन वितरति प्रयच्छति । एतच्चतदाद्रष्टव्यं वदा प्रत्येकं बहवः शिष्याः प्रप्यन्ते।अन्यथात्वेकएवाचार्यःस्थापनीयःशेषाःसमस्ताअपिशिष्यत्वेनसम्बध्वन्ते। तत्रापिसलक्षणानां दिशो ज्ञायन्ते । एतदेव सुव्यक्तमभिधित्सुराह[भा.१३१८] मूलायरिरायनितो अनुसरिसी तस्स होउवज्झातो।
गयमगीया सेसामज्झिल्लया होति सीसाहा ।। वृ-मूलाचार्यो नाम रात्लिको रत्नाधिकः । तस्य मूलाचार्यस्याऽनुसदृशोऽनुरुपांपाध्यायः शेषास्तु ये गीतागीतार्थास्ते तस्य सब्भिलगा अनुरत्नाधिका अगीता अगीतार्था हकारो अलाक्षणिकः शिष्या भवन्ति ।। [भा.१३१९] राबनियागीयत्था अलद्धियाधारयंतिपुचदिसं ।
_ अपहुव्वं तेसलखण केवलमेगे दिसाबंधो ।। वृ-ये पुनरात्निकाव्रतपर्यायेणाधिकाः गीतार्थाः श्रुतसम्पदुपेता व्रतश्रुतनिष्पन्नाश्च केवलं सङ्ग्रहे उपग्रहे वाऽलाब्धिकाः ते पूर्वदिशंपूर्वाचार्यप्रदत्तं दिशमनुरत्नाधिकत्वलक्षणं धारयन्ति । नत्वाचार्यपदमुपाध्यायपदं वा तेषामारोप्यते लब्धिहीनत्वात् । एष विधिः यावन्तः स्थापिता आचार्यास्तेषां प्रत्येकमनुगन्तव्यः । एतच्च तदा क्रियते यदा भूयांसः स्थाप्यन्ते । अपहुव्वंते इत्यादि अप्रभवति प्रत्येकमाचार्याणां साधुपरिवारे भूयस्यऽप्राप्यमाणे केवलमेकस्मिन् लक्षणे विशिष्टाचार्यलक्षणोपेते दिग्बन्ध आचार्यपदाध्यारोपः क्रियते । एतदेवाह[भा.१३२०] सीसे य पहुव्वंतं सव्वेसिंतेसिंहोइदायव्या ।
अपहुव्वं तेसुंपुन केवलमेगे दिसाबंधो ।। वृ-शिष्ये शिष्यवर्गेप्रत्येकं भवति परिपूर्णतया भवतितेपामाचार्यलक्षणोपेतानां सर्वेषामपिदिशो दातव्याः । अप्रभवस्तु प्रत्येकं पूर्णतया साधुष्वप्राप्यमाणेषु केवलमेकस्मिन् सलक्षणेतरे दिग्बन्धः कर्तव्यः । शेषाणां तु सलक्षणानां दिशोऽनुज्ञाप्याः साम्प्रतं तेष्वाचार्यपदस्थापितेषु उपकरणदानविधिमाह[भा.१३२१] अचित्तंचजहरिहं दिज्जइतेसुंच बहुसुगीएसु।
एसविही अखातो अग्गीएसुंइमो उविही ।। . वृ- तेषु आचार्यपदस्थापितेषु बहुषु गीतार्थेषु अचित्तं वस्तुपात्रादि उपकरणं यथार्ह यो यावन्मात्रार्हस्तस्य तावन्मानंदीयते, एषविधिराख्यातोगीतार्येषुसूत्रार्थनिष्पन्नेषुआचार्यलक्षणोपेतेषुः अगीतेष्वनधिगतसूत्रार्थेषु आचार्यलक्षणोपेतेष्वयं वक्ष्यमाणो विधिर्द्रष्टव्यस्तमेवाह[भा.१३२२] अरिहं व अनिम्माउंनाउंथेराहणंति जो ठवितो।
एवंगीयंकाउंदिजाहि दिसं अनुदिसंवा ।। वृ-अहो नामलक्षणोपेततयाचार्यपदयोग्यः परमद्यापिसूत्रेअर्थच न विनिर्मातस्तमर्हमनिर्मातंज्ञात्वा योगणधस्तत्कालंस्थापतस्तंस्थावरवृद्धाचार्याभणन्तियथाएतंसाधुंगीतंगीतार्थंकृत्वा दद्यात्भवान दिशमनुदिशंवा ।
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ६१. [भा. १३२३]
[भा. १३२३]
सो निम्माविय ठवितो अत्थति जइतण सठितो लद्धं
अह नवि चिठति तहियं संघाडी तो सि दायव्यां ।।
वृ- यो सावाचार्येण सन्दिष्टो यथैतं साधुं निर्माप्य एतस्मै दिशमनुदिशं वा दद्यात् । स निर्मापिती निर्माप्य चाचार्यपदेस्थापितः । ततः स यदि निर्मापितस्थापितस्तेन सह तिष्ठति विहरति ततो लब्धं समीचीनं । अथ नैव अपि शब्द एवकारार्थो न तिष्ठति । तत्र तस्य समीपे तर्हि से तस्य सङ्घाटा दातव्यः वश्चपूर्वाचार्येण वैयावृत्तकारो दत्तः सोऽपि तेन सार्धं विहरति । तत्र ये स्थापितगणधरेणैको द्वी वा सहाया दत्ताः यश्च पूर्वाचार्यप्रदत्तो वैयावृत्त्यकरस्तान् पाठयति । ये वाभिनव शिष्यका उपस्थिताः प्रव्राजितास्तेऽप्यात्मनः शिष्यत्वेनसंबन्धनीयाः । एवं सञ्जातपुष्टविहारः सन्नन्यत्र विहारिण गतस्तस्य तथा विहरतः शिष्यान् स्थापितगणधरो विपरिणमयितुकामो यत्समाचरति तदुपदर्शयति
[भा. १३२४ ] पेसेइ गंतुं व सचं व पुच्छे संबंधमाणो उवहिं व देतीं । सज्झंतियासि च समल्लियावि सचित्तमेवं न लभे करतो ।।
वृ- यत्र स निर्मापितस्थापित विहरति तत्रोदन्तवाहकान् साधून् तच्छिष्याणां प्रेषयति । अथवा स्वयमन्तरान्तरागत्वा तान् पृच्छति, यथा संस्तरति यूयं सुखेन यद्भो भवतां नास्ति ततः कथयत, येनाहं ददामीति; तथा तान् शिष्यानात्मनः संबंधयन् उपधिं चान्तरान्तरा ददाति । तथा ये स्वाध्यायान्तिकाः स्वाध्यायनिमित्तं समीपस्थायिनी अनुरतनाधिका गीतार्था इत्वर्थः तान् तेषां निर्माप्य स्थापितानामाचार्याणां सक्तानात्मनः समालापयति संश्लेषयति लीड श्लेषणे इति वचनात् एवं तेन गीतार्थाः शिष्याश्च विपरिणम्यमाणा निर्मापितस्थापितस्य समीपं मुक्त्वा तं स्थापित गणधरमुपसंपद्यते, सचैवं सचित्तं साधुवर्गलक्षणमात्मीकुर्वन् न लभते, व्यवहारतो न ते तस्या भवन्तीति भावः अथैवमपि ते विपरिणम्यमाना न विपरिणमन्ति नापि तस्य समीपमायान्ति ततोऽनेन दृष्टान्तेन तान् सम्बन्धयन्ति तमेव दृष्टान्तमाह
[भा. १३२५]
गोवालगदितं करेइ जह दोनि भाउगा गोवा । रक्ती गोणीओ, प्पिहप्पिहा असहिया दोवि ।। गेल एगस्स उ, दिना गोणी उत्ताहि अन्नस्स ।
[भा. १३२६ ]
इय नाऊणं ताहि सहिया जाया दुवग्गावि ।।
बृ- दोनि गोवाला सहोयरभाउगा भंडणं करेत्ता पत्तेयं पत्तेयं वेयणएण गावीतो रक्खति । अन्नया तेसिं एगो रोगी जातो ततो तेन जाव न रक्खिया तो गावीतो परिहीणी जातो, अन्नया बितितो पडिलगो सो वितहेव परिणीणो ततो तेहिंएगागयिस्सन सोहमिति चिंतिऊण परोप्परंपीती कया, तो एको पडिलगो । तरस वियातो गावीतो विइतो रक्खइ, एवं इयरस्सवि । एवं तेसिंदव्वपरिवड्डी जाया । एवं अम्हंपि वीसुंवीसुं विहरंताणं परिहानी भवति तम्हा मिलिया विहरामी जेण विउला नाणादीणं वड्डो हवइ । जं तुब्भं तं तुब्भं चैव नाहं तं हरामि । एवं समल्लियावेत्ता सीसे सज्झतिए यदि परिणामेइ तहदि सो न लहह । सम्प्रतक्षरयोजनागोपालकदृष्टान्तंकरोति । यथा- द्वौ गोपीभ्रातृकौ तौ द्वावप्यसहितौ पृथक् पृथक् वेतनेन गा रक्षतः अन्यदा एकस्य ग्लानत्वे गा अन्यस्य गोस्वामिना दत्ता स वेतनात्परिभ्रष्टः । एवमितरोऽपि ग्लानत्वे वेतन परिहीनो जातस्तत इति पृथक् पृथक् असंहितस्थितस्य महती द्रव्यहानिरिति ज्ञात्वा जातौ द्वावपि सहिताविति उपसंहारमाह
३८३
"
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
व्यवहार - छेटसूत्रम्-१-२४६१ [भा.१३२७] एवं दोनिवि अम्हे पिहप्पिहा तह विहरिमा समयं ।
वाघातणणोन्नेसीसातो परं च न भयंति ।। वृ-एवं द्वयोरपि वयं दद्यपि प्रथक प्रथक तिष्ठामः तथापि समकं सहिततया विहामो येन व्याघाते ग्लानत्वादि लक्षणेऽन्योन्यज्ञानादिहानिर्नोपजायते शिष्या वा परं गच्छान्तरं न भजन्ते । एवमपि स कुर्वाणो न कुरुते शिष्यान् ।
मू. (६२) बहवे परिहारिया वहवे अपरिहारिया इच्छेन्ना एगतो एगमासंदुमासंवा तिमासं वा चाड मासं वा पंचमासं वा छमासं बा बत्थए ते अन्नमन्नं संभुंजति, अन्नमन्नं नो संभुंजइ मासंते तओ पच्छ। सव्वंवि एगआंसं जति। वृ- अथास्व सूत्रस्य कः सम्बन्ध इति संबन्धप्रतिपादनार्थमाह[भा.१३२८ असरिसपक्खे गओतिएपरिहारो एस सुत्तसंबंधी ।
काऊणवितेगिच्छंसाइजया गते सृत्तं ।।। वृ- असदृशपक्षिको नाम द्वितीयभङ्गवर्ती चतुर्थभङ्गवर्ती वा तस्मिन् स्थापित किल चतुर्गुरु नामप्रायश्चित्तपरिहारप्रस्तावादधि कृत परिहारसूत्रस्योपनिक्षेपः । एप पूर्व सूत्रेण सहाधिकृत सूत्रस्य सम्बन्धः ।। अत्रैव प्रकारान्तरमाह-काउण वेत्यादि रोगचिकित्सां कुर्वता मनोज्ञमौपदं मनोज्ञं वा भोजनमनुरागंणास्वादितं तत्र च प्रायश्चित्तं परिहारतपस्ततो रोगचिकित्सां कृत्वा मनोज्ञं च भोजनादिकमास्वाद्यसमागतस्यप्रायश्चित्तं परिहारतपोभवतीतिज्ञापनार्थमधिकृतंपरिहारविषयसूत्रम् । एष द्वितीयः सम्वन्धः प्रकारः । अधुना तृतीयमाह[भा.१३२९] अहवा गणस्स अपत्तियं तुठावती होइपरिहारो ।
एसोतितएसोति टवेज्जउभंडणं सगणे ।। वृ-यो गणधरःस्वाभिप्रेतंगणासंमतंगुणरहितमपिस्थापयितुकामोऽभिमान वशेनेषयोग्यो न पुनरेष गणसम्मतीयोग्य इत्येवं स्वगणेभंडनं कृत्वा स्थापयतितस्मिन्गणस्यगच्छस्य अप्रीतिकंयथा भवति। एवं स्वाभिप्रेममाचार्य स्थापयति प्रायश्चित्तं भवति पाहारः परिहारतपः, । तत एतदर्थ प्रतिपादनार्थ दिग्बन्धसूत्रानन्तरं परिहारसूत्रमेष तृतीयः सम्बन्धः । सम्प्रतिचतुर्थं पञ्चमंचसम्बन्ध प्रकारमाह[भा.१३३०] परिहागे वा भणितो नतुपरिहारंभिवणिया मेरा ।
. ववहारे वापगते अह ववहारो भवेतेसि ।। वृ-वाशब्दः प्रकारान्तरद्योतनार्थः । अधस्तात्परिहारउक्तोन तुतस्मिन् परिहार वोढव्ये व्यावर्णिता मर्यादाविधिरित्यर्थः । ततः परिहार विधिप्ररूपणार्थमेष आरम्भः क्रियते । अयं च चतुर्थः सम्बन्धः प्रकारः । पञ्चममाह ।वा शब्दोऽत्रापि प्रकारान्तरद्योतनार्थः । व्यवहारार्थं किल व्यवहारध्ययनं प्रकृतं । ततस्तस्मिाश्रिोतोवदनवर्तमानेकृलेव्यवहारे अहाएपएतेषांपरिहारिकाणामपरिहारिकाणांच व्यवहार भण्यते । अनेन सम्बन्धपञ्चकनायातस्यास्य व्याख्या-बहवः प्रभूताः परिहारिका बहवोऽपरिहारिकाः कारणवशतः तीर्थकरोपदेशेच्छयान स्वच्छन्दच्छया इच्छेयुरेकत एकत्रस्थाने एकमासं वा द्विमासं वा त्रिमासं वा चतुमासं वा पञ्चमासं वा पण्मासं वा वस्तुं अन्योऽन्यं परस्परमपि परिहारिका इति शेषः । संभुञ्जते सर्वप्रकारैः भुञ्जते अन्नमन्नं न संभुञ्जतित्ति परिहारिका यावत्तपो वहन्ति तावत्ते परस्परमपरिहारिका समं नसंभुञ्जन्ति वैः षण्मासाः सेविता तेषांयः षण्मासोपरिवर्तीमासस्तं यावत्ते
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
६:२, मूलं : ६२, [भा. १३३०]
३८५
परिहारिकाः परस्परं परिहारिकैः सममुपलक्षणमेतत् । अपरिहारिकैर्वा सममेकत्र न संभुञ्जते । आलापनादीनि कुर्वन्ति तत उपरितनमास परिपूर्णो भवनानन्तरं पश्चात् सर्वेऽपि पारिहारिका अपरिहारिकाश्च एकत एकत्रस्थाने सर्वप्रकारैर्भुञ्जते । एत सूत्र संक्षेपार्थः । अत्र पर आह- ननु बहवः परिहारिका अपरिहारिकाश्च कथमेकत्र संभवन्ति येनाधिकृतं सूत्रमुपपद्येत तत आहकारणिगाते लीना बहुगा परिहारिका भवेज्जाहि । अपरिहारियभोगो परिहारिन भुज्जए बहवो
[ भा. १३३१]
वृ- बहवः पारिहारिका एकत्र मिलिता भवेयुः कारणिकाः कारणवशेनेति भावः ततो नाधिकृत सूत्रानुपपत्तिः तत्रापरिहारिकाणामेकत्र परस्परं भोगोभवति । एतावता ते अनमनं संभुञ्जतीति व्याख्यातं यस्तु परिहारी स परिहारतपो वहन् परिहारिभिर्वा समं न भुङ्क्ते । एतेन अन्नमन्नंनो संभुञ्जतीति व्याख्यातम् । पारिहारिका नाम ये परिहारतपोरूपं प्रायश्चित्तं प्रपन्नाः । ये पुनः परिहारतपोरूपं प्रायश्चित्तं न प्रतिपन्नास्ते अपरिहारिकास्तत्र परिहारतपः प्रतिपादनविधिः परिहरणविधिश्च निशीथाध्ययने कल्पे च व्यावर्णितो यस्तु तत्र नोक्तस्तमिदानीं प्रतिपिपादयिषुराह-
[भा. १३३२ ] गिम्हाणं आवणो चउसुवि वासातु देति आयरिया । पुनंमि मासवज्जण अपुने मासियं लहुयं ||
वृ- इह ग्रीष्मग्रहणेन ऋतुबद्धकालग्रहणं तेषामृतुबद्धानां मासानां मध्ये एकमासं यावत् षण्मासं तावत् परिहारतप; समापन्नस्तद्वर्षारात्रे चतुर्षुमासेष्वपि दीयते अत्रार्थे च कारणं स्वयमेव वक्ष्यति यस्तु षण्मासं परिहारतपः प्रपन्नस्तस्य पूर्णे षण्मासे उपरि मासवर्जनं मासं यावदेकत्र भोजनवर्जनम् । एतेन मासादिके परिपूर्णी पञ्चरात्रिंदिवानि भोजनवर्जनमुपलक्षितं । तच्चानन्तरगाथायां स्वयमेव वक्ष्यति, 1 तंत्र यावद्भोजनं प्रतिषिद्धं, तत्र तावत् परिपूर्णे भोजनं कुर्वतः प्रायश्चित्तं मासिकं लघु सम्प्रति पुनंमि मासवजणमित्येतद्व्याचिख्यासुराह
[भा. १३३३]
पनगं पनगं, वज्जेज्जइ मासो छण्हमासाणं । नयभद्द पंतदोसा, पुव्युत्तगुणायतो वासो ।।
वृ-मासे मासे पञ्चकं पञ्चकं परिवर्धमानं तावत्पर्यन्ते यावत्षणां मासानामुपरिमासो वर्ज्यते, इयमत्र भावना - यो मासिकं परिहारतप आपन्नस्तस्य मासं वहतः पूर्वोक्तो विधिः आला (ल) पनवर्जनादिको वेदितव्यः । मासे तु व्यूढे उपरि पञ्चरात्रिंदिवानि यावदालापनादीनि सर्वाणि क्रियन्ते, नवरमेकं भोजनमेक वर्ज्यते । एवंयौ द्वौ मासावापन्नस्तस्यदशरात्रिंदिवानि, यस्त्रीन्मासान् तस्य पञ्चदश चश्चतुरो मासान्तस्य विंशतिः, यः पञ्चमासान् तस्य भिन्नमासं यावत्यस्तु षण्मासान्नापन्नस्तस्य षण्मासेषु व्यूढेषु उपरि मास यावदेकत्रभोजनमेकं वर्ज्यते । शेषं त्वालापनादिकं सर्वं सर्वत्र दशरात्रिं दिवादी क्रियते, अथ कस्मादृतु बन्धेषु मासेष्वापन्नस्यापि वर्षारात्रैः तपो दीयते । अत आह-नयभद्दपंत दोसा इत्यादि ऋतुबद्धे काले यदि परिहारतपो दीयते ततस्तस्मिन् दत्ते सति यदि मासकल्पे परिपूर्णे सति विहरन्ति तर्हि परिहारिकाणां परितापनादि दोषप्रादुर्भावः । अथन विहरन्ति ततो भद्रकप्रान्तकृतदोषसम्भयः । भद्रकृता दोषा उगमादिकरणं, प्रान्तकृतदोषा अति चिरावस्थाने चमढनादिका, वर्षाकाले त्वेतेदोषाः प्रायो न संभवन्ति । सर्वदर्शनिनां वर्षाकालस्य तपोऽनुष्टानाअयतया सम्मतत्वेन कस्यचिदपि विशेषतः 2125
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-२/६२ विशेषतः प्रीतेढेषस्य वाऽसंभवात्तया पूर्वोक्तगुणाश्च कल्पाध्ययनप्रतिपादिता गुणाश्च वर्षाकाले अवाप्यन्ते, । ततो वर्षासु परिहारतपो दीयते अथ के ते पूर्वोक्ता गुणा इति विस्मरणशीलान् प्रति तान भूय उपदर्शयति - [भा.१३३४] वासासुबहुपाणा, बलिओकालोचिरंच ठायव्वं ।
सज्झायसंजमतवेधणियं अप्पा निजोतव्यो ।। वृ-वर्षासुवर्षाकाले सर्वतः प्रायोबहवः प्राणास्ततो दीर्घाभिक्षाचर्यानभवति तथा स्निग्धतया स कालो बलिको बलियान् तपः कुर्वताः बलोषष्टंभं करोतीतिभावार्थः । तथा चिरंच प्रभूतं कालं चैकत्र स्थातव्यमत एव स्वाध्याये संयमे तपसिचधणियमित्यर्थमात्मा नियोक्तव्यो भवति । तत एवं प्रभूत गुणो पदर्शनतो वर्षाकाले परिहारतपः प्रतिपत्तिः कार्या एतेन आवन्नो गिम्हाणं चउसुविवासासु देति आयरियाइत्यत्रयदुक्तंकारणंस्वयमेववक्ष्यतीतितत्समर्थितं । सम्प्रतिषण्मासवाहनान्तरमुपरियन्मासो भोजनमधिकृत्य वय॑ते तत्र कारणमाक्षेपपुरःसरमभिधित्सुराह-- [भा.१३३५] मासस्स गुणानामं परिहरणा पुति निव्वलणमासो।
तत्तोपमोयमासोभुंजणवज्जेन सेसेहिं ।। वृ-अथषणांमासानामुपरिमासस्यपरिहरणंभोजनमधिकृत्य कस्माक्रियते । उच्यतेनिर्वलनार्थं प्रमोदार्थं वेति वाक्यशेषः, तथाहि कुथितमद्यादिगन्धंमृत्तिकाभाजनं यावदद्यापिनिर्वलितंन भवति, तावनतत्रक्षीरादिप्रक्षेप एवमेषोऽपिदुश्चरितदुरभिगन्धभावितोनियमादेतावताकालेन निर्वलितोभवति नान्यथा । तथा जिनवचनप्रवृत्तेः, तथा कश्चित्केनाप्यगम्यगामित्वेनालीकेनापिशपितो राजकुलेच निवेदितः सतप्तगोलादिकं गृहीत्वा शुद्धः सन् मिथः संभाषणादिभिः प्रमोदं कृत्वा परस्परं स्वजनः सह भुक्ते, । एवमेषोऽपि पारिहारिकमात्मानमपराधेन मलिनं प्रायश्चित्तेन शोधयित्वा मासं यावन्मिथः संभाषणादिभिः प्रमोदमाधायतेसहैकत्रभुङ्क्ते, तिदेवमुक्तकारणवशतो अन्यैः सममसंभुजमानो मासं यावदवतिष्ठते, तस्मादेतस्य मासस्य गौणं गुणनिष्पन्नं नाम द्विधा, तद्यथा-पूतिनिर्बलनमास इति प्रमोदमास इति पूतिर्दुरभिगन्धिस्तस्य निर्वलनं स्फेटनं तत्प्रधानो मासः पूति निर्वलनमासः तथा प्रमोदहेतुमासः प्रमोदमासः सचमासो भोजनेन वर्त्यः परिहर्तव्यो न पुनः शेषैरालापादिभिः यथाभ्यां कारणाभ्यांमासवर्जनमेवं पैञ्चरात्रिं दिवादिपरिवर्जनमपिभावनीयं किञ्चान्यदपिकारणमस्तिपञ्चरात्रिं दिवादिपरिवर्जने ततस्तदभिधित्सुराह[भा.१३३६] दिज्जइसुहंच वीसुं, तवसोसियस्स जंबल करंतु ।
पुनरविय होइजोगो अचिरादुविहस्स वितवस्स ।। वृ- इह यद्येकत्र भुङ्क्ते ततः सहैव स्वसंङ्घाटकेनैषभुङ्क्ते, इत्यनादरबुद्ध्या यत्तपः शोषितस्य बलवर्धनकरंतस्यदानंनभवति, विष्पक्पृथक्प्रतिभोजनेपुनस्तपशोषितगात्रोऽयमद्यापिनमंडल्यां भुङ्क्ते, इत्यादखुद्धिभावतः तपसाशोषितस्यतद्बलवर्धनकस्मशनादितत्सुखेनैवसर्वैरपिसाधुभिरपि दीयते । तस्यापि दाने को गुण इत्याह-बलवर्धनकराशनादिप्रदाने पुनरप्यचिरात् स्तोकेन कालेन द्विविधस्यापितपसः परिहारतपसः शुद्धतफ्सश्चेत्यर्थः योग्योऽपि भवति ।
मू.(६३) परिहारकप्पट्ठियस्स भिक्खुस्स नोकप्पइ, असनवापानं वाखाइमंवासाइमंवादाउंवा अनुप्पदाउंवाथेरायणां वा देज्जाइमंतंअज्जोतुमएतसिं देहि वा अनुप्पदेहिवा, एवं से कप्यइदाउंवा
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः २, मूलं :६३, [भा. १३३६]
३८७ अनुप्पदाउंयाकप्पइसे लेवं अनुजाणवित्तिए अनुजाणहभंत लेवाए, एवंसेकप्पइलेवंसमासेवित्तए।
वृ-अथास्यसूत्रस्यकःसम्बन्ध उच्यते[भा.१३३७] एसा बूढे मेरा होइअबूढे अयंपुन विसेसो ।
सुत्तेनेव निसिद्धो होइअनुन्ना उसूतेण ।। वृ-एषाअनन्तरसूत्रप्रतिपादितामर्यादा स्थितिर्भवतिव्यूढेपरिहारतपसि । अव्यूढेपुनः परिहारतपसि अयमधिकृतसूत्रेणप्रतिपाद्यमानोमर्यादाया विशेषः, एषपूर्वसूत्रेणसहाधिकृतसूत्रस्य सम्बन्ध: । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-परिहारकल्पे स्थितः परिहारकल्पस्थितः, तस्य परिहारकल्पस्थितस्य भिक्षोर्न कल्पते अशनं पानं खादिम स्वादिमं वा अन्यस्मै साक्षात्स्वहस्तेन दातुमनुप्रदातुंवा परम्पर केन प्रदातुमनुशब्दस्यपरम्परकद्योतकत्वात् । अत्रैवानुज्ञातमाह थेराणयमित्यादियदिपुनः स्थविराणामिति वाक्यालङ्कृतौ वदेयुः इमं परिहारकल्पस्थितं भिक्षु, अहो आर्य! त्वमेतेभ्यो देहि परिभाजय अनुप्रदेहि वा, |एवंस्थविरेरनुज्ञातेसतिसेतस्यकल्पतेदातुमनुप्रदातुंवादाने अनुप्रदानेचतस्यहस्तो विकृतिद्रव्येण (प्रश्रेणि) खरण्टितो भवति ततः से तस्य कल्पते । लेपविकृति हस्तगतं अनुप्रज्ञापयितुं यथा भदन्त यूयमनुजानीथ, लेप खरंटित हस्तं लेवाए इति समासेवितुमेवमनुज्ञापने कृते सति से तस्य कल्पते लेपं विकृतिहस्तगतांसमासेवितुमुपलक्षणमेतदन्यदपियदुद्धरितंतदप्यनुज्ञातंसत्कल्पतेसमासेवितुमिति सूत्रसंक्षेपार्थः, व्यासार्थं तु भाष्यकृत् विवक्षुः प्रथमतः सामान्यत आह सूत्रेण चेत्यादि सूत्रेणैव दाने अनुप्रदानेच प्रथमतो निषिद्धे तदनन्तरंतेनैव सूत्रेणदाने अनुप्रदानेच भवत्यनुज्ञाएवं संक्षेपतः सूत्रार्थे
कथितेसत्याह
[भा.१३३८] किह तस्स दाउ किज्जइचोयगसुत्तं तुहोइ कारणियं ।
सोदुब्बलो गिलायइतस्स उवाएणदेतेवा ।। वृ-किहकथं केन प्रकारेणतस्यपरिहारकल्पस्थितस्यभिक्षोतुं क्रियतेअशनादिकंतदानकरणस्य कल्पविरुद्धत्वात् । अत्र सूरिराह-हे चोदक ! सूत्रमिदं भवति कारणिकं कारणेन निवृत्तं कारणिकं कारणमधिकृत्य प्रवृत्तमित्यर्थः । तदेव कारणमाहसो दुब्बलो इत्यादि स परिहारकल्पस्थितो भिक्षुर्दुर्बलस्तपः शोषितशरीरत्वादत एव पदे ग्लायति । ततस्तस्यानुकम्पनार्थमेवमनेनोपायेन दानानुप्रदानकारापणलक्षणेन विकृतिस्थविरा ददतिप्रयच्छन्ति । ततएषापिपरिहारकल्पसमाचारीति न कश्चिद्दोषः सम्प्रति यथा तस्य दानमनुप्रदातुंवा करणीयं भवति येन च कारणेन स्थविरा अनुजानते तदेतदभिधित्सुराह[भा.१३३९] परिमियअसतिअनोसोविय परिभायणमिकुसलो उ ।
- उच्चूरपउरलंभे अगीय वामोहननिमित्तं ।। [भा.१३४०] तवसोसीयमज्झोवातउय तप्भावितो भवे अहवा ।
थेरा नाऊणेवंवदंतिभाएहितं अज्जो ।। वृ-इहयद्दानमनुप्रदानंवा परिभाजनमुच्यतेतच्चयथासंभवतितथोपपद्यतेसाधुभिः सर्वैस्तपोविशेष प्रतिपन्नविितरेकत्रमण्डल्यांभोक्तव्यम् । किं कारणमिति चेदुच्यते-इह द्विविधासाधवो लब्धिमन्तो लब्धिरहिताश्च । तत्र ये लब्धिरहितास्तेबहिर्गतास्तथाविधं प्रायोग्यं न लभन्ते, ।मण्डल्यां तूपविष्टानां लब्धिमत्साधुसङ्घाटकानीतपरिभाजनेनतेषामन्येषामपिच बालशैक्षवृद्धग्लानादिनांप्रायोम्यं भवतीति
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ૮૮
व्यवहार छेदसूत्रम्-१-२/६३ तेषामनुग्रहणायमण्डलीबन्धकरणं, मण्डलीबन्धेच कृते कस्यचिदजीर्णभवति ।जीर्णेऽपिच कोऽपि काश्चित्विकृतीर्भुङ्क्तेनसर्वाः सस्तितः प्रचुरविकृतिलाभेसर्वजनानुग्रहायपरिभाजनं क्रियते । तत्र सपरिहारकल्पस्थितोऽपिभिक्षुस्तपःशोषितशरीरइतितस्य विकृतिविषयेध्युपपातश्रद्धा जाता । अथवा पूर्व सदैव तस्यां विकृतौ भावित इति तद्भावनया तस्यामध्युपपत्तौ जात स्वत एव तत्सथविरा ज्ञात्वा तदनुग्रहाय परिमिते विकृतिलाभ सति असनू अविद्यमानोऽन्यपरिभाजन कुशलो यः सर्वेषामौचित्येनापूरयति सोऽपि च परिहारकल्पस्थितः परिभाजनकुशल इति । सर्वसाधूनां वचनेन प्रकाश्यैवंवदतिअहोआर्य!गाथायामोकारान्तताप्राकृतलक्षणवशात्त्वमेतेभ्यःसाधुभ्यः परिभाजय, यदि पुनः उच्चू नानाविधं भवति । प्रचूरमतिप्रभूतं घृतादिलब्धं भवति तदा उच्चूरप्रच्चूरलाभे अगीतव्यामोहननिमित्तं अगीतार्था मा विपरिणमन्त्विति । यथा तद्वा कारणं वचसा प्रकाश्य तद्व्यामोहननिमित्तमेवंब्रुवतेआर्यत्वं साधुभ्यः परिभाजय । [भा.१३४१] परिभाईय संसद्धे, जो हत्थं संलिहावएपरेण ।
फुसइवकुड्डेइच्छड्डेअननुण्णाएभवेलहुओ ।। वृ-आचार्योपदेशने परिभाजिते सतितस्य हस्तः संसृष्टोघृतादिना लिप्तोभवति तस्मिन् संसृष्टे यदि तथैवसंसृष्टेन हस्तेनावतिष्ठतेतर्हिप्रायश्चित्तंमासलघु, यथा हस्तंपरणसंलेहापयति,तस्यापिप्रायश्चित्तं मास लघु । अथवा कुड्ये हस्तं स्पृशति तत्रापि मास लघु अथवा काप्टेन निघृष्य च्छर्दयति तत्रापि मासलघु, अथाननुज्ञातः सन्स्वयं लेदिहस्तंतदापि । [भा.१३४२] कप्पइय दिन्नंमी चोयगवयणंच सेससूपस्स ।
___ एवं कप्पइअप्पायणंच कप्पट्टिती चेसा ।। वृ-वितीर्णे अनुज्ञातेसतिकल्पतिस्वयं स्वहस्तंपरिलेढुं । इयमत्रभावना-यद्याचार्यःसमादिशति त्वं स्वहस्तं घृतादि विकृति खरंटितंस्वयमेव लेढि, ततः स लेढि । चशब्दादन्यदपि यत्परिभाजितशेष तदप्याचार्येणानुज्ञातं भुङ्क्ते, । चोयग वयणं चेति अत्र चोदकवचनं यथा कथं परिहारिकस्य विकृतेरनुज्ञापनं युक्तमिति सूरिराह-सेस सूपस्स सूपकारकस्य यथा शेष माभाव्यं भवति तस्यापीति भावः । एतदुक्तं भवति यथा सूपकारः केनापि स्वामिना संदिष्ट एतावत्प्रमाणैस्तन्दुलमुद्रादिभिर्भक्तं निष्पाद्यैतावतः पुरुषान् भोजय, एवमादेशे लब्ध साधिते भक्तेभोजितेषु च पुरुषेषु यच्छेषमुद्धरति तत्सर्वं सूपकारस्याभाव्यम् एवमाचार्योपदेशतः परिहारिकेन परिभाजिते यच्छेषमुद्धरति तत्तस्य परिहारिकस्याभाव्यं,सूपकारदृष्टान्तं उपलक्षणंतेनापूपिकदृष्टान्तोऽपिवेदितव्यः । सचैवं केनाप्यापूपिक आदिष्टएतावता कणिक्कादिनाद्रव्येणएतावत्प्रमाणमण्डकादिकर्तव्यमेवमादेशेलब्धेतथैवमण्डकादिके निष्पादिते शेषं यदुद्धरति मण्डकादि तदा पूपिकस्या भवत्येवं परिहारिकस्यापि, तत एवं तपः शोषित शरीरस्याप्यायन निमित्तमाचार्यस्य कल्पते अनुज्ञापनमित्यदोषः, इतरस्त्वदोषः कल्पस्थितिरेषा यत ग्लायत आप्यायन निमित्तमेव मनुज्ञापनं कर्तव्यं, येन शेषं प्रायश्चित्ततपः सुखेन वहतीति सूपकारदृष्टान्तमेवसविस्तरंभावयति-- [भा.१३४३] एवइयाणंभत्तं करेहिदिनमि सेस यंतस्स ।
___ इयभाइयपज्जतेसेसुव्वरियंचदेंतस्स ।। वृ-एतावद्भिस्तन्दुलादिकैरेतावद्भक्तंकुर्वितिसमादेशेलब्धेनिष्पादितेभक्तेदत्तेचोक्तप्रमाणेभ्यः
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशंक : ६:२, मूलं : ६३. [ भा. १३४३]
३८९
पुरुषेभ्यो भोजने यच्छेषं तत्तस्या भवति । इति एव अमुना प्रकारेणाचार्योपदेशतः पर्याप्त भोजिते शेषमुद्धरितमस्य पारिहारिकस्य परिवेषकस्याचार्यो ददाति । सम्प्रति येन प्रमाणेनाचार्या उपदिशन्ति तत्प्रमाणमभिधित्सुराह
[भा. १३४४ ] दव्वप्यमाणं तु विदित्तु पुव्वं, थेरा से दापति तयं पमाणं । जुत्ते विसेसंभवते जहा उ, उच्चर लंभेतु पकामदानं ।।
वृ- इहाचार्यैः पूर्वं द्रव्यं प्रमाणयितव्यं यथेदं किंयुक्तप्रमाणमाहोश्चित्सपरिस्थापनमेवं पूर्वं द्रव्यप्रमाणं विदित्वा ज्ञात्वा स्थविरा आचार्याः से तस्य परिहारिकस्य तत्प्रमाणं दर्शयन्ति । यथा युक्तेऽपि युक्तप्रमाणेऽपि शेषं भवति । उच्चूरलाभे प्रचूरनानाविधघृतादिलाभे प्रकामदानं यावत् यस्मै रोचते तावत्तस्मै दीयतामित्येवं रूपमनुज्ञाप्यते ।।
भू. (६४) परिहार कम्पट्ठिए भिक्खू सरणं पडिग्गहेणं बहिया अप्पाणं वेयावडियाए गच्छेज्जा, थेरा तं वएज्जा पडिहेहि अज्जो ! अहंपि भोक्खामि वा पाहामि वा एवं नं से कप्पइ पडिग्गाहितए, तत्थनोकप्पइ अपरिहारिएणं परिहारियस्स पडिग्गहम्मि असनं वा पानं वा खाइमं वा साइमं वा भांतए वा, पायएवा, कप्पइसे सरांसि पडिग्गहंसि, सवंसि पलासगंसि वा कमढगंसि वा सयंसि वा खुवगंसिया उद्धव भोत्तए वा पायए वा एस कप्पे अपरिहारियस्स पारिहारियओ ।।
वृ- अस्य सूत्रस्य पूर्वसूत्रेण सह सम्बन्धेन प्रतिपादनार्थमाह-[भा. १३४५ ] आयाणादिवसाने संपुडितो एस होइ उद्देसो । एगाहिगारियाणं वारेइ अतिप्पसंगं वा ॥
वृ- आदानमादिवसानं पर्यन्तः तयोः साधर्मिकाधिकार प्रतिपाद्रनादेष उद्देश सम्पुटितः तारकादि दर्शनादितः प्रत्ययः । इयमत्र भावना- अस्योद्देशकस्यादावन्ते च प्रत्येकं द्वे द्वे सूत्रे साधर्मिकाधिकारप्रतिपादके । ततः एष उद्देशकः साधर्मिकारेणः सम्पुटितः सम्पुटितत्वाच्च सम्पुटनकरणमेवास्य सूत्रस्य सम्बन्धः 1 अथवा एकाधिकारिकानि यानि यान्यनन्तरमुद्दिष्टानि परिहारिकसूत्राणि तेषामेकाधिकारिकारिकाणां पारिहारिकसूत्राणां यो भक्तदानैकत्र भोजनप्रतिषेधे अतिप्रसङ्गस्तं वारयत्यधिकृतेन सूत्रद्वयेनेत्येष पूर्वसूत्रेण सहास्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या- परिहारकल्पस्थितो भिक्षुः स्वकीयेन पतद्भहणेन पतद्ग्रहणे वा वसतेर्बहिरात्मनः स्वशरीरस्य वैयावृत्याय भिक्षानयनायेत्यर्थः गच्छेत्स्थविराश्च तं गच्छन्तं दृष्ट्रा वदेयुस्मद् योग्यमपिस्वपात्रके गृहणीयात् । अहमपिभोक्ष्ये पास्यामि वा एकमुक्ते से तस्य कल्पते स्थविर योग्यं प्रतिगृहीतुं तत्र तस्मिन् आत्मयोग्य परिगृहीते सति नो कल्पते अपरिहारिकेण सता पारिहारिकस्य पतद्गृहे अशनं पानं खादिमं स्वादिमं भोक्तुं वा पातुं वा, किन्तु कल्पते से तस्याऽपारिहारिकस्य स्वकीये वा पतद्ग्रहे तुम्बादिमये स्वकीये वा पलाशके पलाशपात्रके स्थाले स्वकीये वा कमढके स्वकीये वा खुब्बए इति । पलाशादिपत्रमये दोणके उद्धड्डू उद्धट्ठू इत्यवकृष्य अवकृष्य भोक्तुं वा पातुं वा उपलक्षणमेतत् । दुर्लभपानीयभावे कालाप्रापणे वा तत्पात्रे एव पारिहारिकेण समं कल्पते भोक्तुं पातुं वा । उपसंहारमाह-एष कल्पोऽपारिहारिकस्य पारिहारिकतपः पारिहारिकमधिकृत्य एष प्रथमसूत्र संक्षेपार्थः ।
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-२ / ६५ मू. (६५) परिहारकप्पट्ठिए भिक्खु थेराणं पडिमाहेणं बहिया थेराणं वेयावडियाए गच्छेज़्जा धराय वदेज्जा पडिग्गहे हि अज्जो ! अत्थ तुमं पि एत्थ भांयसि वा पाहसि वा एवं से कप्पइ पडिगाहित्तए, तत्थ नो कम्पइ पारिहारिएणं अपारिहारियस्स पडिम्पहंसि असनं वा पानं वा खाइमं वा साइमं वा भावएवा पायएवा, कप्पड़ से सर्वसि पडिग्गहंसि सयंसि वा पलासगंसि वा सयंसि वा कमदगंसि सयंसि वा खुव्वगंसिवा पाणिसि उद्धटुंउद्धवं भोयए वा पायए वा एस कप्पेपारिहारियरस अपारिहारिय आंत्तियेमि ।।
वृ- द्वितीयसूत्रसंक्षेपार्थस्त्वयम् - परिहारकल्पस्थितो भिक्षुः स्थविराणां पतद्भहेण वसतेर्बहिः स्थविराणां वैयावृत्याय भिक्षानयनायेत्यर्थः । गच्छेत् स्थविराश्च तं तथा गच्छन्तं दृष्ट्रा नूनं सर्वगृहेषु भिक्षाकालः समकं वर्तते ततोऽस्मद्योग्यमानीय षश्चादेष आत्मनो योग्यानयनाय प्रविष्टो न किमपि लप्स्यते । इति कारणवशतो वदेयुः प्रतिगृह्णियात् । त्वमप्यत्र भोक्ष्यसे पास्यसि वा । एवमुक्ते से तस्य कल्पते स्थविरस्य प्रतिगृहीतुं तत्र तस्मिन्नात्मयोग्यग्रहणे सति न कल्पते परिहारिकेणा पारिहारिकस्य पतद्ग्रहेऽशनं पानं स्वादिमं खादिमं वा भोक्तुं वा पातुं या किं तुकल्पते तस्य स्वकीये वा पतद्ग्रहे स्वकीये वा पलाशके स्वकीये या कमढे स्वकीयेखुव्वके भोक्तुं वा पातुं वा उपलक्षणं व्याख्यानमत्रापि द्रष्टव्यम् । एष कल्पपरिहारिकस्यापरिहारिकतोऽपरिहारिकमधिकृत्य इति ब्रवीमि तीर्थकरो पदेशतो न स्वमनीषिकयेति । सम्प्रति नियुक्तिभाष्यविस्तरः
[ भा. १३४६ ]
सपडिग्महे परपडिग्गहे य बहि पुव्वपच्छतत्थेव । आयरिय सेहभिग्गह समसंडासे अहा कप्पो ।।
वृ- पूर्वं वसतेर्बहिर्भिक्षा नयनाय निष्क्रम्य स्वपतद्गृहे स्वयोग्यमानीय पश्चात्परपतद्ग्रहे आचार्ययांग्यमानयति । अथवा पूर्वं परपतद्ग्रहे आचार्ययोग्यमानीय पश्चात् स्वपतद्ग्रहे स्वयोम्यमानयति । अथवा कारणवशतस्तत्रैव एकस्मिन् पतद्गृहे उभययोग्यमानयति । आनीते स्थविरण पूर्वं भुक्ते पश्चात्परिहारिकेण भोक्तव्यम् । अथ कालो न प्राप्यते ततं आचार्यः स्थविरः शैक्षाभिग्रहः परिहारकएतौ द्वावपि समकमेकस्मिन् तपगद्ग्रहे भुञ्जते । तत्रच सण्डासोपलक्षितः शुनकमांसदृष्टान्तो वक्तव्यः । एष यथाकल्पो यथावस्थिता सामाचारी । साम्प्रतमेनामेव गाथां विवरीषुः प्रथमतः सपडिग्गहे य बहिपुव्वपच्छ इति व्याख्यानवतिः -
[भा. १३४७ ]
कारणिय दोन्नि थेरो, सो व गुरु अहवकेणइ असहू ।
पुव्वं सयं व गेहइ पच्छा घेत्तुं व थेराणं ।।
}
वृ- अशिवादिकारणवशतो द्वौ आचार्य पारिहारिको कारणिकौ जातौ विमुक्तं भवति अशिवादिकारणवशतः शेषसाधून् देशान्तरं प्रेष्यतावेव केवलावेकत्र स्थानस्थितौ तत्र योऽसौ गुरुः स स्थविर इति कृत्वा अथवा केनापि रोगेण ग्रस्त इति भिक्षामटितुमससहोऽसमर्थः यः पुनस्तस्य सहायः स परिहारतपः प्रतिपन्नो वर्तते । ततस्तत्रेयं सामाचारी पारिहारिकः पूर्वमात्मीयेन पतद्ग्रहेणात्मयोग्यमानीय मुक्त्वा आत्मीयं पतद्ग्रहं स्थापयित्वा पश्चात्स्थविरसत्कं पतद्ग्रहंगृहीत्वा स्थविराणां योग्यं गृहीतुमटति । अथवा पूर्वं स्थविरसत्कं कृत्वा स्थविरयोग्यमानीय स्थविराणां सम्पर्क पश्चादात्मीयेन पतद्ग्रहेण हिण्डत्वात्मना भुङ्क्ते । अत्र परस्यावकाशमाहः
[ भा. १३४८ ]
जइ एस सामाचारी किमसुतं इमं तु आरद्धं ।
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : २, मूलं : ६५, [भा. १३४८]
सपरिणहेतरेणवपरिहारी वेयावच्चकरे ।। वृ- यदि नाम एषा सामाचारी यथा पारिहारी पारिहारिकः स्वपतद्ग्रहेण इतरण वा चार्यपतद्ग्रहण यथाक्रमं स्वस्याचार्यस्य च वैयावृत्यकर इति तदिदं सूत्रद्वयं किमर्थमारब्धं सूत्रोक्तस्यार्थस्या संभवादाचार्यः प्राह नसूत्रोक्तार्थासंभवः कारणतःसूत्रद्वयस्थपतितत्त्वादथ कानिकारणानियद्वशादिदं सूत्रद्वयंपतितमत आह[भा.१३४९] दुल्लहदव्वंपडुच्च, वतवक्खेवियं समंवसतिकाले ।
चोयगकुव्वंति तयं,जंयुत्तमिहे व सुत्तमि ।। वृहे चोदक दुर्लभं द्रव्यं पानीयं प्रतीत्य यदि वा तपसा खेदितं पारिहारिकमथवा समकमेककालं सर्वगृहेषु सति भिक्षाकाले आचार्य परिहारिकौ न कुर्वतो यदुक्तमिहैव सूत्रे । यथाहि-परिहारिकतपसा खेदितः सन् स्थविरस्य चार्थाय द्वौ वा भिक्षामटितुमसर्थः ।। ततस्तं पारिहारिकं स्वकीयेन पतद्ग्रहेणात्मनो अर्थाय हिण्डित्वा पश्चात् स्वविराणामय स्थविर्पतद्ग्रहेण हिण्डिष्ये इति बुद्ध्या सम्प्रस्थितं स्थविरा असमर्थ ज्ञात्वा ब्रुवते । अस्माकमपि योग्यमात्मीयेन पतद्ग्रहणं प्रतिगृणीयास्तत उपरिएकस्मिन्वा पार्श्वेस्थविरयोग्यं गृहणाति । गृहीतेच तथा तस्मिन्स्थविरस्ततःसमाकृष्यसमाकृष्य भुङ्क्ते, एषा स्थविरस्य सामाचारी; पारिहारिकस्य पुनरियं तं पारिहारिकः स्थविराणां पतद्ग्रहं गृहीत्वा स्थविरस्यार्थाय हिण्डित्वा पश्चाचात्मनो अर्थाय हिण्डिष्ये इति बुद्धया सम्प्रस्थितं दृष्ट्रा ग्रहादिकं वा परिमितं ज्ञात्वास्थविरा भाषन्ते । आत्मनोप्या यास्मदीय एव पात्रे प्रतिगृहणीया एवं सन्दिष्टः सन्स तथैव च गृहीत्वा समागतस्ततः स्थविरपतद्ग्रहादात्मीये पतद्ग्रहे पलाश भाजने कमढगेवा समाकृष्य समाकृष्यभुङ्क्ते । एषापरिहारिकस्य सामाचारी । एतावतातवखेवियमितिभावितं,सम्प्रतिसमंवसति काले इति भाव्यते-यत्र ग्रामे नगरे वा तौं स्थविरपरिहारिको व्यवस्थितौ तत्र सर्वगृहेषु समकालं भिक्षाकालोऽजनिष्ट. तं स्थविरा ज्ञात्वा द्वितीयं वारं प्रविष्टः सन् एष न लभेतेति संप्रस्थितंभाषन्ते । एकत्रैवात्मनो मम च योग्यं गृहणीया इति तत्र चोभयोरपि मृग्यमाणं स्तोकं पानीयं लभ्यते, ततः स्थविरपतद्ग्रहस्य प्रक्षालनाय पानीयं न पूर्यते । तत् एतत् ज्ञात्वा स्थविरास्तं पारिहारिक संदिश्यन्त्येकस्मिन्नेव पतद्गृहे द्वयोरपियोग्य गृह्णीयाः । एवं सन्दिष्टे पारिहारिकस्येवंसामाचारी तस्मिन् पतद्ग्रहे स्थविरयोग्यं भक्तं तत् बिष्वग् गृहणाति द्वितीये पार्थे आत्मयोग्यमथवात्मयोग्यमधस्ताद् गृहणाति स्थविरयोग्यमुपरिष्टात्एवंगृहीत्वा वसतावागच्छति, ।तत्राचार्यभोजनविधिः । तस्यैवेकस्य एकस्मिन् पार्श्वे उपरिवायदाचार्ययोग्यं गृहीतुंतस्मिन्नाचार्योभुङ्क्ते, पश्चात्पारिहारिको यदस्मिन् पार्थे अधस्ताद्वात्मयोग्यंगृहीतंतत् क्ते, ।अथवायत्स्थविरोभुक्तेपश्चाद्भुक्ततावत्सूरोऽस्तमुपयाति । ततो द्वावपिसमकं भुजाते । एतावतासमतिभावितं । एतदेव व्याचिख्यासुराह[भा.१३५०] पास उवरिवगहियंकालस्स दव्वस्स वावि असतीए ।
पुव्वं भोत्तुंथेरा दलंति समयंचभुजन्ति ।। वृ-द्रव्यस्य पानीयस्यासतिअभावे एकस्मिन् पार्श्वे उपरिबायत्गृहीतमाचार्ययोग्यं तत्पूर्वंस्थविरा भुंक्त्वा पश्चाच्छेषंपारिहारिकाय ददति । कालस्यद्वयोः क्रमेणभोजनकालस्यासतिसमकंवा एककालं तौ भुजाते । सम्प्रतिसण्डासोपलक्षितेशुनकमांसदृष्टान्तभावना क्रियते । यथा कोऽप्यऽलर्केणशुना खादितः स यदि तस्यैव शुनकस्यमांसंखादति, ततः प्रगुणः भवति, अनेनकारणेनशुनकमांसंखाद्यते,
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-२/६५ सचतंखादितुकामः कथमहंसर्वास्पृश्यंशुनकमांसंस्पृशामीतिसंदंशकेनमुखेक्षिपति,एवंपारिहारिकोपि कारणतएकस्मिन्पार्श्वे उपरिवागृहीतंस्थविरसत्कंजुगुप्समानइवतत्परिहरन् आत्मीयंसमुद्दिशति ।।
उद्देशकः-२समाप्त मुनिदीपरत्नसागरेण संशोधितासम्पादिता व्यवहारसूत्रे द्वितीयोद्देशकस्य . [भद्रबाहुरवामिरचिता नियुक्तियुक्तं] संघदासगणि विरचितंभाष्यं एवंमलयगिरि आचार्येण विरचिताटीकापरिसमाप्ता।
(उद्देशकः३) वृ- उक्तो द्वितीयोद्देशकः । सम्प्रतितृतीयमारभ्यते । तत्रवेदमादिसूत्रम् |
म.(६६) भिक्खूइच्छेजागणंधारितएभगवंचसे अपलिच्छिन्नेएवंसेनोकप्पइगणंधारितए, भगवंचसे पलिच्छिन्ने एवंसे कम्पइगणंधारितए ।
वृ-अथास्यसूत्रस्य कःसम्बन्ध? तत आह[भा.१३५१] तसिंचिव दोनपिसीसायरियाणपविहरंताणं ।
इच्छेज्जगणंबोढुंजइसीसो एससंबंधी ।। वृ- तयोरेव शिष्याचार्ययोः कारणवशतो द्वयोरपि केवलयोः प्रविहरतो यदि शिष्यो गणं वोढुं धारयितुमिच्छेत् तस्य विधिर्वक्तव्यः तद्विधिप्रतिपादनार्थमिदं सूत्रमित्येष पूर्वसूत्रेण सहास्स सूत्रस्य सम्बन्धः । प्रकारान्तरेणसम्बन्धमेवाह[भा.१३५२] तेसिंच कारणियाणं अन्नं देसंगवाय जेसीसा। .
तेसिंगंतुकोई गणंधरेज्जाह वा जोगो ।। वृ- अथवेति प्रकारान्ते । तयोराचार्यपारिहारिकयोः कारणिकयोः कारणवशतः तथा स्थितयोर्ये अन्यं देशं गताः शिष्यास्तेषां मध्यात्कोऽपि भिक्षुः योग्यः समागत्य गणं धारयेत्, ततस्तद्विधिप्रतिपादनार्थमधिकृतसूत्रारम्भः । अनेन सम्बन्धेनावातस्यास्य व्याख्या-भिक्षुश्वशब्द आचार्यपदयोग्यानैकगुणसमुच्चयार्थ इच्छेत् गणं धारयितुं भगवांश्च से तस्य भिक्षोरपरिच्छदः परिच्छदरहितः ।परिच्छदश्च द्विधा-द्रव्यतोभावतश्च तत्रद्रव्यतः परिच्छदः शिष्यादिपरिवारः ।भावतः सूत्रादिकं । तत्र भगवानाचार्योऽपरिच्छदो द्रव्यतो भावतः पुनर्नियमात् सपरिच्छदो अन्यथाचार्यत्वायोगाचशब्दातभिक्षुश्चद्रव्यतोऽपरिच्छदोभावतःसपरिच्छदः ।परिगृह्यते ।एवं सेइत्यादिएवममुना प्रकारेणसे तस्यन कल्पतेगणंधारयितुमेवंशब्दो विशेषद्योतनार्थः, ।सचामुं विशेष द्योतयति आचार्ये द्रव्यतोऽपरिच्छदेभिक्षोः सपरिच्छदस्यवा नकल्पतेगणंधारयितुमिति, भगवांश्चसेतस्य द्रव्यतोऽपि परिच्छन्नः परिच्छदोपेतश्चशब्दात्सोऽपि च द्रव्यतोऽपि परिच्छन्नस्तत एवं से तस्य कल्पते गणं धारयितुमिति, विशेषद्योतनार्थःभाष्यकारी व्याख्यानवति ।। [भा.१३५३] धेरै अपलिच्छन्नेसयंपिच गहणातत्थ ।
छनोथेरोपुन वा, इअरो सीसोभवेदोहिं ।। वृ-स्थविरोनाम आचार्यः, असावेव पूजावचनेन भगवान्शब्देनोच्यते । भगवानितिमहात्मनः
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः ३, मूलं: ६६, [भा. १३५३]
३९३ संज्ञा सस्थविरोअपरिच्छन्नः परिच्छदरहितः । चग्रहणात्चशब्दोपादानाभिक्षुरपिस्वयमपरिच्छन्नः । तत्रस्थविरोअपरिच्छन्नो द्रव्यतः परिवारहितोद्रष्टव्यः, भावतःपुनर्नियमात्सपरिच्छदः । इतरः शिष्यः पुनर्वाभ्यामपिद्रव्यभावाभ्यामपरिच्छन्नोभवति, तत्रभावतोऽपरिच्छन्नो नियमादयोम्ब एव । इतरस्तु द्रव्यतोऽपरिच्छदोभावतःसपरिच्छदोयोग्यः, अत्राचार्यद्रव्यतोऽपरिच्छदेकिंसर्वथा भिक्षोर्गणंधारयितुं न कल्पते, उतास्तिकश्चित्कल्पनाप्रकारः? अस्तीतिब्रूमस्तथा चाह-- [भा.१३५४] नोकारो खलु देसं, पडिसेहयती कयाइकप्पेज्जा।
उसन्नंमि उथेरो, सोचव परिच्छओतस्स || वृ- एवं से नो कप्पइ इत्यत्र नोशब्दो देशवधनत्वात् देशं प्रतिषेधयति । तेन कदाचित्कल्पेतापि, कदा कल्पतेइतिचेदत आह-अवसन्ने आचार्ये, ।इयमत्रभावना-यद्याचार्यो भावतः सूत्राद्युपेतस्तपः संयमोद्यतस्तस्मिन् द्रव्यतोऽपरिच्छदे न कल्पते । अथ चेदवसन्नस्तर्हि तस्मिन् द्रव्यतोऽपरिच्छदे स परिच्छदेवा कल्पते ।खलुशब्दो विशेषणार्थः । स चैतद्विशिनष्टि, यो भावतः सपरिच्छदस्तस्य कल्पते नशेषस्य, सपरिच्छदे चावसन्ने आचार्ये गणं धारयति शिष्यो य आचार्यस्य परिच्छदः परिवारः स एव तस्य शिष्यस्य भवति । व्यवहारतस्तस्याभवनात् । इतरस्य तु न किमप्याभवति । शिथिलत्वादिह परिच्छदविषया चतुर्भङ्गिका । तद्यथा-द्रव्यतोऽपरिच्छन्नो भावतश्चापरिछन्नः १, द्रव्यतोऽपरिच्छन्नो भावतः परिच्छन्नः २, द्रव्यतः परिच्छदोभावतोऽपरिच्छनः ३, द्रव्यतसपरिच्छदोभावतश्चसपरिच्छदः ४ तत्रचतुर्भङ्गवर्ती शुद्धःशेषास्त्वशुद्धाः । एष सूत्रार्थः अधुना नियुक्तिविस्तरः । [भा.१३५५] भिक्खूइच्छा गणधारए अपव्वावितेगणोनत्थि।
___ इच्छातिगस्स अट्ठा महातलागेण ओवम्मं ।। वृ-भिक्षोरिच्छा गणं धारयितुं । स च गणः स्वयमप्रव्राजिते नास्ति तस्मात् स्वयं साधवः प्रव्राजनीयाः ।अथवायद्यपिस्वयमप्रव्राजनेगणोनास्ति तथायद्यपियदावसन्नआचार्योजातोभवति, तदा योऽसावाचार्यस्य गणाः स एव तस्य भवति । इच्छा च गणं धारयतिं त्रिकस्य ज्ञानादिरत्नत्रयस्यार्थाय | नतुपूजासत्कारनिमित्तमत्रार्थे चौपम्यमुपमा महातडागेन । किमुक्तंभवति ? पद्मसरसा महातडागेन गणपरिवर्धस्योपमाकर्तव्या ।साचाग्रेभावयिष्यते । एष नियुक्तिगाथासंक्षेपार्थः । व्यासार्थं तुभाष्यकृद्विवक्षुः प्रथमतइच्छानिक्षेपमाह{भा.१३५६] जो जंइच्छइ अत्यं, नामादी तस्स सा हवइइच्छा।
नामंमिजंतुनामंइच्छति नामं च जसिच्छा ।। वृ- यो नाम यमर्थं नामादिलक्षणमिच्छति, तस्य सा भवति इच्छा यो नामेच्छति तस्य नामेच्छा, स्थापनामिच्छतः स्थापनेच्छा । एवं द्रव्येच्छादिकमपि भावनीयं, ।इच्छायाश्च निक्षेपः षोढातद्यथानामेच्छा, स्थापनेच्छा, द्रव्येच्छा, क्षेत्रेच्छा, कालेच्छा, भावेच्छा, । तत्र नामेच्छामभिधित्सुराहनाममीत्यादिनानाम्नस्तुनामविषयाइच्छा । इयंयन्नामयदेवदत्तादिकमात्मनइच्छतिदेवदत्तादिकस्य नाम्नि (म्नः)इच्छानामेच्छेतिभावः, अथवायस्येच्छेतिनामस नामनामवतोरभेदोपचारात्नामचासौ इच्छाचनामेच्छा ।स्थापनेच्छामाह[भा.१३५७] एमेव होइठवणा, निक्खिप्पइइच्छएवजंठवणं ।
सामित्ताईजहसंभवंतुदव्वादिसुभणसु ।।
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-३/६६ वृ- एवमेवानेनैव नामगतेन प्रकारेण भवति स्थापना स्थापनेच्छा अतिदेशोक्तमेव यदिच्छति निक्षिप्यते सा स्थापना चासाविच्छा च स्थापनेच्छेति व्युत्पत्तेः स्थापनेच्छा । यतः स्थापनामिच्छति सा स्थापनेच्छा स्थापनाया इच्छा स्थापनेच्छेति व्युत्पत्तेः, द्रव्येच्छा द्विधा । आगमतो नो आगमतश्च । तत्र आगमत इच्छापदार्थज्ञाता तत्र चानुपयुक्तो नोआगमतस्त्रिधा ज्ञशरीर भव्यशरीर तदव्यतिरिक्तभेदात् । तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीर प्राग्वत् । तदव्यतिरिक्ता यत् द्रव्यमिच्छति सा च त्रिधासचित्तद्रव्येच्छा, अचित्तद्रव्येच्छा, मिश्रद्रव्येच्छा । तत्रसचित्तद्रव्येच्छा त्रिधा द्विपदचतुष्पदापदभेदात् । तत्र द्विपदसचित्तद्रव्येच्छा - यत्र स्त्रियमिच्छति पुरुषमिच्छति इत्येवमादि । चतुष्पदसचित्तद्रव्येच्छायदश्वमिच्छति गामिच्छतीत्यादि । अपदसचित्तद्रव्येच्छा आम्रस्येच्छा मातुलिङ्गस्येच्छेत्यादि । अचित्तद्रव्येच्छा - सुवर्णेच्छा हिरण्येच्छेत्यादि । मिश्रद्रव्येच्छा-सुवर्णाद्यलङ्कारविभूषितस्य द्विपदादेरिच्छा | अथवा द्रव्यादिषु द्रव्यक्षेत्रकालेषु यथासंभवं स्वामित्वादि स्वामित्वकरणाधिकरणादिककरणानि भणतः स्वामित्वादिभिः प्रकारैर्द्रव्यक्षेत्रकालेच्छा वक्तव्या इति भावः । तत्र स्वामित्वेन द्रव्येच्छा यथा आत्मनः पुत्रमिच्छति इत्यादि, करणेन यथा महद्येनाऽभ्यवहतेन स्तैन्येच्छा कामेच्छा वा जायते । अधिकरणेन यथा सुप्रस्तारितायां शय्यायां स्थितस्य कामेच्छा समुत्पद्यते । क्षेत्रकालावचेतनौ ततो न तयोः स्वयं स्वामित्वेन इच्छा भवति, ततः करणाधिकरणाभ्यां तत्र योजना । तत्र क्षेत्रेणा-यथा सुन्दरेण क्षेत्रेण लब्धेन क्रीडनेच्छा वपनेच्छा वा जायते, अधिकरणेन यथा-गृहेस्थितस्य भोगेच्छा कामेच्छा था, सद्गुरुकुलवासे सम्यगनुष्ठानेच्छा वा समुपजायते इत्यादि । कालेकरणेन यथायौवनकालेन धनेच्छा कामेच्छा वा जायते इत्यादि । अधिकरणे यथा-हेमन्ते रात्रौ शीतेन पीडितः सूरोद्गमकालमिच्छति । भावत इच्छा द्विधा- आगमतो नोआगमतश्च । तत्रागमतइच्छेति पदार्थज्ञाता, तत्र चोपयुक्त उपयोगी भावनिक्षेप इति वचनात् । नोआगमत आहभावे पसत्थमपसत्थियाय अपसत्थियं न इच्छामो । इच्छामो य पसत्थं नाणाइयं तिविहमिच्छं ।।
[भा. १३५८]
वृ- नोआगमतो भावत इच्छा द्विधा प्रशस्ता अप्रशस्ता च । मकारोऽलाक्षणिकः । तत्राज्ञानादिविषया इच्छा अप्रशस्ता, प्रशस्ता ज्ञानादिविषया । तां त्रिविधामिच्छामिच्छामः । । सम्प्रति गणस्य निक्षेपमभिधित्सुराह
[ भा. १३५९ ] नामाइगणो चउहा दव्वगणो खलु पुणो भवे तिविहो । लोइयकुप्पावयणिओ लोउत्तरियो य बोधव्वो ।।
वृ- नामादिरूपो गणश्चतुर्धा | चतुष्प्रकारस्तद्यथा-नामगणः, स्थापनागणी, द्रव्यगणो भावगणश्च । तत्र यस्य गण इति नाम स नामगणः, गणस्य स्थापनाऽक्षवराटाकदिषु स्थापनागणः । द्रव्यगणो द्विधाआगमतो नोआगमतश्च । तत्रागमतो गणशब्दार्थज्ञाता तत्र चानुपयुक्तों, नोआगमतस्त्रिधा - ज्ञशरीर भव्य शरीरतद्व्यतिरिक्तभेदात् । तत्र ज्ञसरीरभव्यशरीरप्राग्वत् । तद्व्यतिरिक्तस्त्रिधा । तद्यथालौकिकः कुप्रावचनिको लोकोत्तरिकश्च । एतेषां त्र्याणामपि प्रतिपादनार्थमाह
[भा. १३६०]
सचित्तादिवसमूहो लोगंमि गणो उ मल्लपोरादि । चरकादिकुप्पवयणो लोगोत्तरओसन्नगीयाणं ।।
वृ- सचित्तादिसमुहः सचित्तसमूहो अचित्तसमूहो मिश्रसमूहश्च द्रव्यगणः । तत्र सचित्तसमूहो यथा
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः३, मूलं:६६, [भा. १३६०]
३९५ मल्लगणः । तथा पुरे भवः पौरस्तस्य गणः पौरगणः । अचित्तसमुहो यथा शस्त्रगणः मिश्रसमूहो यथा सुवर्णालङ्कारभूषितोमल्लगणः पौरगणो वा ।कुप्रावचनेद्रव्यगणो यथाचरकादि-चरकादिगणः, चरकः परिव्राजकः आदिशब्दात्पाण्डुरागादिपरिग्रहः । लोकोत्तरिकोद्रव्यगणः अवसन्नागीतार्थानांसमूहः । किमुक्तं भवति ? पार्श्वस्थादिगणो यदि वा प्रवचनविडम्बकलुमतप्ररुपगणो अथवा अगीतार्थगणो लोकोत्तरिकोद्रव्यगणइति, भावगणो द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च । तत्रागमतोज्ञातातत्रचोपयुक्तो नोआगमत आह[भा.१३६१] गीयत्थ उजूयाणंगीयपुरोगामिणंच अगीयाणं ।
एसोखलुभावगणो नाणादितिगंचजत्थत्थि।। वृ- गीतार्थानामुधुक्तानां शक्त्यनुपगृहनेन संयमे प्रवर्तमानानामथवा अगीतानामपि अगीतार्थानामपि । अपिशब्दो लुप्तोऽत्र द्रष्टव्यो, गीतपुरोगामिनां पुरोगामि गीतार्थनिश्रितानां समूहो नोआगमतोभावगणः ।एष अनन्तरोदितोभावगणोनोआगमतोभावगणः । अथवा किंबहूनोक्तेन। यत्रज्ञानादित्रिकमस्तिसनोआगमतोभावगणः। [भा.१३६२] भावगणेणहिगारो सोउ अपव्वाविएनसंभवति ।
इच्छातीयगहणंपुन नियमणहेतुंतओकुणइ ।। वृ-भावगणेन नोआगमतो भावगणेनाधिकारः प्रयोजनं, । स च भावगणो यथोक्तरुपः स्वयमप्रव्राजिते नास्ति तस्मात् स्वयं साधवः प्रव्राजनीयाः, । तैः परिवारतया कर्तव्याः । अथवा प्रमाध्यत्याचार्ये यः परिवारः । यथा स को नियुक्तिकारो द्वारगाथायामिच्छात्रिकग्रहणं नियमेन हेतुं करोतित्युक्तं, तव किं नियमयति? सूरिराह[भा.१३६३] नियमेइ निजरनिमित्तमेव न उ पूयमाई अठाए ।
धारेइगणंजइ पहुमहातलागेनसामाणो ।। वृ-निर्जरा निमित्तमेवगणंधारयति, नतुपूजादीनां निमित्तंसचगणंधारयन्यतिप्रभुमहातडागेन समानो भवति । महातडागेनसमानतामेवभावयति[भा.१३६४] तिमिमगरेहिनखुब्भतिजहंबुनाहो वियंभमाणेहिं ।
सोच्चियमहातलागो पफुल्लपउमंचजं अन्नं ।। वृ- यथाम्बुनाथस्तिमिमकरैर्विजृम्ममाणैर्न क्षुभ्यति, न स्वस्थानाच्चलति, स एवचाम्बुनाथ इह महातडागस्तथा विवक्षणात् । अथवा समुद्रात्यदन्यत्प्रफुल्लपा महासरस्तन्महातडागं, उपनयमाह[भा.१३६५] .परवादीहि नख्खुब्भतिसंगिण्हंतो गणंचन गिलाइ ।
होती यसयाभिगमोसत्ताणसरोव्वपउमड्लो ।। वृ-तिमिमकरैरम्बुनाथइव परवादिभिराक्षिप्यमाणोनक्षुभ्यते, निचगणंसंगृह्णन् यथौचित्येनानुवर्तमानो ग्लायति यथा वा सरः पद्माढयं सत्वानां सदाभिगमं भवत्येवं सदा सत्वानामभिगमः साधुः प्रभुर्भवति ।। [भा,१३६६] एयगुणसंपउत्तो, ठाविजोगणहरो उगच्छंमि ।
पडिबोहादीएहिंय,जइहोइगुणहिंसंजुत्तो ।। वृ-एतेनसमुद्रतुल्यतारुपेणपद्माढयसरः समाननत्वेन गुणेनवासंप्रयुक्तोगळेगणधरः स्थाप्यते, ।
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/६६ सचैतगुणसम्प्रयुक्तस्तदाभवतियदिप्रतिबोधादिभिर्वक्ष्यमाणगुणैर्युक्तोभवति, प्रतिबोधादयो गुणाः प्रतिबोधकादिदृष्टान्तेभ्योभावनीया इति,तानेव प्रतिबोधकादीन् दृष्टान्तानुल्लिङ्गयति ।। [भा.१३६७] पडिबोहग देसिय सिरिधरे य निजामगेयबोधव्वे ।
तत्तो यमहा गोवो एमेया पडिवत्तिओपंच ।। वृ-प्रतिबोधकः सुप्तोत्थापकः, देशको मार्गदशी, श्रीगृहिकोभाण्डागारनियुक्तो निर्यामकः समुद्रे प्रवहणनेता तथा महागोपोऽतीवगोरक्षणकुशल एवमेता अनन्तरोदिताः पञ्च प्रतिपत्तयोऽधिकृतार्थे आभिरितिप्रतिपत्तयः उपमा । तत्रप्रतिबोधकोपमाभावयति[भा.१३६८] जहआलित्ते गेहे, कोइपसुत्तं नरंतुबोहेजा ।
जरमरणादिभयत्तेसंसारधरमितह उजिए ।। वृ- यथाआसमन्ततोदीप्ते गृहेकोऽपिपरमबन्धुः प्रसुप्तंनरंप्रबोधयेत्तथासंसारगृहेजरामरणप्रदीप्ते जीवान् अविबुद्धान्भावसुप्तान्प्रबोधयति सस्थापनीयोगणधरोदेशितस्तीर्थकरैः ।उक्तः प्रतिबोधक दृष्टान्तः ।सम्प्रति देशकादिदृष्टान्तमाह[भा.१३६९] बोहेइ अपडिबुद्धदेसियमाईविजाएजा ।
एयगुणविप्पहीणे अपलिच्छन्नेय नधरेज्जा ।। वृ-बोहेइ अपडिबुद्धे इति पूर्वगाथाव्याख्यायां व्याख्यातमेव देशकादीनपि दृष्टान्तान् योजयेत् । तांश्चैवं-योग्रामादीनांपन्थानमृजुकंक्षेमेण प्रापयतिसदेशक इष्यते । एवंज्ञानादीनामविराधनांकुर्वन यो गच्छं परिवर्धयति स गणधरः स्थापनीयो न शेषः, । श्रीगृहकदृष्टान्तभावना-यथा यो रत्नानि सुनिरीक्षितानि करोति स श्रीगृहे नियुज्यते, । एवं यो ज्ञानादीनामात्मसंयमयोश्चाविराधनया गणं । परिवर्धयतिस ताशो गणस्य नेता कर्तव्यः, निर्यामकदृष्टान्तभावना-यथा-निर्यामकस्तथाकथं-च नापिप्रवहणंवाहयतियथा क्षिप्रमविध्नेनसमुद्रस्य पारमुपगच्छतिएष एवच तत्वतो निर्यामक उच्यते, शेषो नाम धारकः, एवं य आचार्यस्तथा कथंचनापि गच्छं परिवर्धयति । यथा क्षिप्रमविध्नेनात्मानं गच्छंचसंसारसमुद्रस्यपारंनयति ।सतत्वतोगणधरःशेषोवैनाममात्रपरितुष्टः ।महागोपदृष्टान्तभावनायो गोपो गाः स्वापदेषु विषमेषु वा प्रदेशेष्वटव्यां वा पतंतीवर्वारयित्वा च क्षेमेण स्वस्थानमानयति स महागोप उच्यते, । एवमाचार्योऽपि यो गणमस्थानेषु प्रत्यन्तदेशादिषु विहारिणं धारयति पूर्वाभ्यास प्रवृत्तानिच प्रमादस्खलितान्यपनयतिसताद्दशो गणपरिवर्धकः करणीयोनशेषः, अथवा प्रतिबोधकोनामगृहचिन्तकउच्यतेयोगृहंचिन्तयन्योयत्रयोप्यस्तंतत्रव्यापास्यति । तत्रव्याप्रियमाणं चप्रमादतः स्खलन्तंनिवारयतिसगृहचिन्तक उच्यते । एवंयःस्थापितोयो यत्र योग्यस्तंतत्र नियुक्ते। नियुङ्क्तांश्च प्रमादतः स्खलतः शिक्षयति स स्थापनीयो गणधरपदे नेतर इति यश्चैतदुणविहीणः प्रतिबोधादिगुणविकल्पो यश्च द्रव्यतो भावतश्चेत्यर्थः छन्नः परिच्छदहीनः स गणं न धारयेत् । न स गणधरपदे स्थापनीयइतिभावः ।। [भा.१३७०] दोहिं वि अपलिच्छन्ने, एकेकेणंच अपलिच्छन्नेय ।
आहरणा होतिइमे, भिक्चुमिगणंधरतमि ।। वृ-द्रव्यतोऽपरिच्छन्नोभावतश्चापरिच्छन्नइत्यादिचतुभ्रङ्गीप्रागेवोपदर्शिता ।तत्रभिक्षौगणंधारयति द्वाभ्यामपि द्रव्यतो भावतश्च नेतव्यः । अपरिच्छन्ने परिच्छदरहिते प्रथमभङ्ग उपात्तः । एकैकेन वा
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः ३, मूलं:६६, [भा. १३७०] अपरिच्छन्नेद्वितीयभङ्गवर्तिनिद्रव्यतोऽपरिच्छन्नेतृतीयभङ्गचर्तिनिवक्ष्यमाणानिउदाहरणानिभवन्ति ।
तान्येवाह[भा.१३७१] भिक्खूकुमारविरए झामणपंती सियालरायाणो।
वित्तत्थजुद्ध असती दमगभयगदामगाईव ।। वृ-भिक्षौद्रव्यभावाभ्यामपलिच्छन्नेगणंधारयतिकुमारदृष्टान्तः विरयो-लघुश्रोतोरुपोझामणवनदव द्वितीयो दृष्टान्तः, तृतीयः पङ्क्तिदृष्टान्तः, चतुर्थः शृगानः जदृष्टान्तः, । पञ्चमो वित्रस्तेन सिंहन सह युद्धस्याभावो दृष्टान्तः, । एते पञ्च दृष्टान्ता अप्रशस्ताः । प्रथमभङ्गवर्तिनि, प्रशस्ताश्चतुर्भङ्गे द्वितीये द्रमकदृष्टान्तस्तृतीयभङ्गवर्तिनि भृतकस्य सतो दामकादिपरिग्रहो दृष्टान्तः । अत्रादिशब्दात् मयूराङ्गचूलिकादिपरिग्रहः । तत्र कुमारदृष्टान्तभावनार्थमाह- . [भा.१३७२] बुद्धीबलपरिहीणो कुमारपञ्चंतडमरकरणंतु ।
- अप्पेणेवबलेणंगेहावणमासणारना ।। वृ-एको राजकुमारः बुद्धिबलपरिहीनो हस्त्यादिवलपरिहीनश्चेति भावः एतेन द्रव्यभावपरिच्छदरहितत्वमस्याख्यातंसप्रत्यन्तदेशे स्थितोडमरंदेशविप्लवंकरोति । ततोदायादेन राज्ञातंबुद्धिवलपरिहीनं ज्ञात्वा अल्पेनैव वलेनैव बलेन दण्डप्रेषणेन गृहापणं तस्य राज्ञा कृतं, ग्रहणानन्तरं च शासनाकृता, ग्राहयित्वास विनाशित इतिभावः । अत्रैवोपनयमाह[भा.१३७३] सुत्तत्थ अनुववेतो, अगीयपरिवारगमणपच्चंतं ।
परतित्थक उहावण, सावगसेहादवणो || वृ-एवं सूत्रेण अर्थेन चानुपपेतोऽसम्पन्नोऽनेन भावतोऽपरिच्छन्नतामेवाह-अगीतापरिवारो अकीतार्थपखितोऽनेन द्रव्यतोऽपरिच्छन्नत्वमुक्तं संप्रत्यन्तं देशं प्रति गमनं विधाय आचार्यत्वं करोति । स च तथा आचार्यत्वं विडम्बयन् परतीर्थिकः परिमीय निःपृष्टव्याकरणः क्रियते । तदनन्तरं श्रावकाणामपभ्राजना यथा विडम्बिता यूयं, न भवदीयो धर्मः शोभनः । तथा च भवदाचचार्यः पृष्टः सन्न किमप्युत्तरंददाति कित्वसमंजसंप्रलपतीति तथा शिष्याअपितैर्विपरिणम्यन्ते, । एवंच जायते महानवर्णः शासनस्य, तदेवं यत इमे दोषास्तद्रव्यभावपरिच्छदरहितेन भिक्षुणा न गणो धारयितव्यः । गतंकुमारद्वारमधुनावियस्यदृष्टान्तमाह[भा.१३७४] वणदवसत्तसमागम विरए सिंहस्सपुच्छडे वणया।
तंदिस्सजंबूएण-विविरएच्छूढामिगाईया ।। वृ-वियस्योनाम लघुश्रोतोरुपोजलाशयःसचषोडशहस्तविस्तारोनद्यांमहागर्तायांवातस्याकुञ्चः त्रिहस्तविस्तारस्तस्य प्रदेशेमध्योर्वेटः । अन्नया अडवीए वणदवो जातो, सोसव्वतो समन्तात् दहन्तो वच्छई । ताहे मिगादयो सत्ता तस्स वणदवस्स भीया परिधावं वेटं पविठ्ठा ।तत्थवि सो वणदवो डहन्तो आगच्छति । तत्थ य सीहो पविट्ठो आसि । तेय मिगादीभीया चिन्तंति वेटे एस वणदवो पविसइत्ति उन्झियव्वंति । ततोतेसीहपायवडिया विनवेति । तुम्हेअम्हं । मिगरायातो । नित्थारेहि ।सीहेणंभणंति पुच्छेमम धणियंलगह । तेलग्गा ।ततोसीहेण प्लुतंकयं । सोलसहत्थे विकंतोसह मिगाईट्ठीडिणं, । अन्नया पुणो वनदवो जाते । तदेव मिगादयो तत्थ पविट्ठा । ततो एक्को सियालो सीहेण उत्तरियपुव्वो चिंतेति अहंपि सीहो चेव उत्तारेहामित्ति मिगादयोभणंति, ममपुच्छेधणियं लग्गेह, । तेलगा। तेन
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/६६ सियालेणप्लुतंकयं वियरएसहमिगाइएहिं पडिओसव्वेविणठा ।तेअद्धाणाती आवतीसुयगीयत्थेणं बीयपए जयणाए निसेवणाए गच्छं नित्थारियं पारिता अगीयस्थो चिंतेइ सव्वत्थवि एवमायरियव्यंति मन्त्रंतो निक्कारणे बितियदेण गच्छण समं विहग्इ । सो तहा विहरंतो नरगाइ भववियरए अप्पाणंगच्छंच पाडेइ एष भावार्थः । अधुनाक्षरार्थो विव्रियते-वनदेव जाते सत्वानां मृगादीनां वियरयपरिवृते वेण्टे समागतः तेषां सिंहस्य पुच्छे लग्नानां सिहन सहव्यपरजसो लघुश्रोतो रुपस्य जलाशयस्य डेपनं लानं, ततो दृष्ट्वाजम्बुकेनाप्यन्यदातत्कर्तुमशक्नुवता मृगादयस्तस्तिन्व्यपरजसिच्छूढाक्षिप्ताः एषदृष्टान्तः।
सम्प्रति दान्तिकयोजनामाह[भा.१३७५] अद्धाणादिसुएवं दटुंसव्वत्थ एव मन्नतो |
भवविरयं अगीतो, पाडे अन्नेविपवडतो ।। वृ-अध्वादिष्वापत्स्वेव द्वितीयपदेन यतना निषेवनतो गच्छंनिस्तारयन्तं दृष्ट्वा अगीतोऽगीतार्थः सर्वत्रैवमाचरितव्यमिति मन्यमानो निष्कारणयतनया द्वितीयपदेन गच्छंपरिपालयन् भवे वियरयमिति द्वितीयग्राकृतत्वात्सप्तम्यर्थेनरकादिभवरुपेव्यपरजसिप्रपतन् अन्यानपिस्वगच्छवासिनः पातयति, । गतंव्यपरजोद्वारमधुना पङ्क्तिद्वारमाह[भा.१३७६] जंबुककूवे चंदे, सीहेनुत्तारणाय पंतीए ।
जंबुकसपंतिपडगएमेव अगीयगीयाणं ।। वृ-एगया जेट्ठा मूलमासे सियाला तिसिया अद्धरत्तेकूवतडेट्ठिया कूवं पलोयंति । तत्थ तेजोण्हाए उदए चंदबिंबंपासंति, चिंतेतिय चंदो कूवे पडितो तित्थय सिहोआगतो विट्ठति । ततो तेहिं सियालेहि सीहो वित्रवितो तुम मिगाहिवती ए सवि गहाहिवती कूवे पडितो । एयस्स गुणेणं अम्हे दिवसभूयाए रत्तीए सुहं निरुवसमा वियरामो । ततो जुञ्जसि तुमंगाहाहिवतिमुत्तारेउंसीहोभणति, पंतीए समं पुच्छे लगिता वियरह । अंतिल्लस्स चंदो लग्गहिति ताहे सव्वे प्लुतेनोत्तारेहामित्ति । ततो तेपंतीए सीहपुच्छे लग्गाकुवमज्झेओतिण्हासीहेणप्लुतंकाउंसव्वेउत्तारिया ।उवरिंगगणेचंदंपासंतिकूवतलेय आलोलिए उदए चंदं अपासमाणाउत्तारियत्तिमन्नंति । अन्नयातहेव चंदंपासेत्तासीहेण उत्तारियपुव्यो सियालो एवं चिंतेति । अहमवि सीहो इव उत्तारेभि एवं चिंतित्ता सो सियालो भणति । पंतीए ममं पुच्छे लगित्ता उयरह तेउत्तिणा | सीयालेण उत्तारेहामिति प्लुतं कयं । ततो असमत्थोत्ति तह पुच्छे लग्गित्तासह कूवे पडितो ।तत्थेवमतो एवमद्धाणादीसुआवईसुगीयस्थेणं बितियपदेजयणा निसेवणाएइत्यादिउपनयः पूर्ववदेषभावार्थोऽधुनाक्षरार्थः-एकदाजम्बूकाःकूपतटे मिलितास्तैः कूपेकूपमध्येचन्द्रोदृष्टः । तस्मिन् दृष्टेतदुद्धरणाय सिंहपुच्छेविलनानांपड्कत्त्याप्रविष्टानांशृगालानां सिंहनोत्तारणाकृता ।तद्दष्ट्रान्यदा एकेन जम्बुकेन सिंहोत्तारित पूर्वेण तथा कर्तुमारब्धं । ततस्तस्य जम्बुकस्य एवं स पड्क्तिकस्य कूपे पतनमेवमनेनैव दृष्टान्तद्वयोक्तेनप्रकारेणागीतगीतयोर्भवकूपेगच्छेन सह पतनंततउत्तारणंचगच्छस्य परिभावनीयमिति गतंपक्तिद्वारमिदार्नीशृगालराजद्वारमाह. [भा.१३७७] नीलीरागखसर्दुमहत्थीसरभा सियालकच्छाओ।
बहुपरिवारअगीते विचूयणोहावणपरेहिं ।। वृ-एको सियालो रत्तिं घरंपविट्ठोघरमाणुसेहिं चिंतितो निच्छिभिउमाढत्तोसोसुनगाईहिं पारुद्धौ । नीलीरागरंजणे पडितो किहवि ततो उत्तिन्नो नीलवन्नो जातो, तं अन्ने (हत्थी) सरभ तरक्ख सीयालादी
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं : ६६. [भा. १३७७]
३९९ पासिउंभणंति ।कोतुमंएरिसो । सोभणति । अहंसव्याहिंमिग्गजातीहिंखसखुमोनाममिगराया कतो, ततोहं एत्थमागतो पासामि ताव को मंन नमति । ते जाणंति अपुल्यो एयस्स वणो अवस्सं एस देवेहिं अनुगहिओ । तओभणंति-अम्हे तव किंकरा, संदिसह किं करेमो । खसखुमोभणति-हत्थि बाहणं देह दिन्नं, विलगोवियरति (अन्नयासीयालेणउन्नइयंताहेखसुद्दमेणतंसीयालसभावमसहमाणेण उन्नइयं । ततो हत्थिणा सीयालोत्ति नाउं सोडाए घेत्तुं मास्तिो । एवं कोइ अगीयस्थो अगीयत्थपरिवार लभित्ता पञ्चत्तं देसं गंतुंअहं आयरिओति पकासेइ । सो कहिंचि विउसेहिं पेयालितो जाव न किंचि जाणति, । एवं तेन अप्पाऊणमितो ।एष भावार्थोऽधुनाक्षरार्थः । नील्याः सम्बन्धी रागोयस्यसनीलीरागः शृगालः खसझुमोनाममृगराजोजातः । तस्यहस्तिनःसरभाःशृगालोपक्षणमेतत्तरक्षादयश्चपरिवारः सोऽन्यदा कस्यापिशृगालस्योन्नदनमाकर्ण्य शृगालोन्नदितकमभूदिति उन्नदितवान्ततः शृगालोऽयमितिज्ञात्वा हस्तिना मारति इति शेषः । एवमगीतार्थबहुपरिवारे अगीते अगीतार्थे विहरति बहुश्रुतोऽहमचार्य इति बहुजनविश्रुतंब्रुवाणेप्रष्टव्याकरणासमर्थतया परेभ्यः स्वपक्षवर्तिभ्यश्चापभ्राजनाभवति ।
अथवाअयमन्य उपनयः[भा.१३७८] सेहादीकजेसुबकुलादिसमितीसुजंपउ अयंतु ।
गीएहिं विस्सुयं तो निहोडणपमच्चतो सेहे ।। वृ-वाशब्दउपनयान्तरसूचकः शिक्षकादिकार्येषुकुलादिसमितिषुकुलगणसंघसमवायेषुश्रावकाः सिद्धपुत्राश्चब्रुक्ते ।अयमेव तुरेवकारार्थः ।बहुश्रुतोजल्पतुव्यवहारनिर्णयंकरोतु । यथाकस्याभवतीति ततस्तेनाव्यवहारमुक्तं । तच्चगीतैर्गीतार्थैर्विश्रुतंततस्तैर्निहोडणमिति निहेट्टितं । तथाअगीतार्थ एषन जानाति व्यवहारमिति शेषः । ततः शैक्षेप्राकृतत्वात् षष्ट्यर्थे सप्तमी एकवचने बहुवचनं शैक्षकाणामुपलक्षणमेतत् । श्रावकाणां सिद्धपुत्राणां च तद्वचस्य प्रत्ययो जातः । चिन्तयंति च एष एतावन्तं कालमस्माभिः गीतार्थः संभावित इति, गतंशृगालराजद्वारम् ।
सम्प्रति वितत्थजुद्धअसतित्तिद्वारं व्याचिख्यासुराह[भा.१३७९] एक्कक्क एगजाती पत्तिदिनसममेव कूवपडिबिंबं ।
सिंहे पुच्छकएजणकूमि य डेव उत्तरणं ।। [भा.१३८०] एमेव जंबुगो वाकूवे पडिबिम्बमप्पणो दिस्स |
डेवणय तत्थमरणंसमायारोगीयअगीयाणं ।। वृ-एगो सिंहोसो हरिणजातीणंलुद्धो दिवसे दिवसे हरिणं मारेऊणखाई, तओहरिणेहिं विनवितो किमंगरायं तुमं हरिणजातीण क्कयाण परिनिविट्ठो । ता पसायं करेहि, । सव्वमिगजातीणं वारएणं पइदिवसमेक्कक्कं मिगंखाहि । सिंहण चिंतियं जुत्तमेस भणइ । ततोसव्वे मिगामेलित्ता सिंहण भणिया तुम्भे कुलजुत्तीए (जुत्तत्ताए) आत्मकुलौचित्येनेनेत्यर्थः । सव्वमिगिजातिणं वारएणं पइ दिवसं मम सट्ठाणट्ठियस्सएगपसिज्जाह ।तेहि अप्भुवगयंततोतेवि मिगातहेव पेसंति । अन्नयाससगजातीएवारए ससगा संपसारेति मन्त्रयन्तीत्यर्थः । को वच्चउ अज्ज सीहसगासे! तत्थ एगो वुड्ससगो भणति । अहं वच्चामि जो सव्येसि मिगाणं संति काउंएमित्तिसो चलिओ अंतराले मारुयकूवसरिसे कूवंदळू उस्सूरे सीहसगासमागतोताहे सिंहणभणियं । किंरेतुमंउस्सूरेआगतोसि ।ससगोभणति-अहंपाएआगच्छंतो संतो अन्नेण सिंहणरुद्धोजहा कहिंयवच्चसि । ततोमएसम्भावो कहितो ताहे सोभणति । अन्नोन होइ
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/६६ सो मिगराया । ततो मए भणियंजइअहं तस्स मिगरायस्स सगास न जामि, ततो सोरुहो सव्वे ससगा उच्छादेहित्ति ।तम्हा जामितस्स सगासंकहेमिततोजो तुमवलितोहोहित्तितस्स अम्हे आणंकाहामो । तहि अहं तेन भणितो वच्च, कहेहि भणआगच्छ ममसगासं जतितेसत्ती अस्थि । ततो सीहो भणति । दंसेहि ममं तं सिंहं ततो ससओ सीहेण समागम्म दूरं अमडं दूरस्थो चेव दंसेति । भणति य-एत्थ पविट्ठो चिट्ठति । जइन पत्तियसि तो तुम उग्गज्जव सोविउग्गज्जेइ । ततो तेन उग्गज्जियं उग्गज पडिसद्दो उछितो ततो मुहत्तं अत्थइ, । जाव न पुणो कोवि उगजइ ताहे सीहो चिंतेइ मम भएण वितत्थो तो नमजई निष्फिडइवा । तं एत्थेव कूपे पविसित्ता मारेमित्ति पडित्तो अपेक्खमाणो चिंतेति-नूनं निलुक्को ताहे सीहोगाइरोक्किइय ।ततो चिंतेइन जुझिउकामोमएसमं । एवंजुद्धासतीएसीहोप्लुतंकाउंउत्तिणो, । एवंगीयत्थस्सविजइविच्छलणाभवतितहाविसोजाणगत्तणेणअप्पाणंविसोहेइ, तहाएगोजम्बुगो सो भमंतो कहवि कूवतडे समागतो कूवे पाणियं पलोइयं दिलु अत्तणो पडिबिंबं । ततो उन्नयह ताहे उच्छलितो पडिसद्दी । तं सोउं मे समे हक्कार इत्ति राभसियाए पडितो तं यमाणं प्लुतं काउमसमत्थोत्ति तत्थेवमतो एवमगीयत्थो च्छलितो न सक्केइ अप्पाणं पच्चुद्धरिउयमिति तस्स गणो न दायव्यो । एष भावार्थः । अधुनाक्षरार्थविवरणं । सर्वा मृगजातयो मिलित्वा प्रतिदिवसमेकैकमेकस्या जातेः सिंहस्य स्थानस्थितस्य समर्पयन्ति । अन्यदा शशकस्य वारको जातः । सोऽपान्तराले डेपकूपे प्रतिबिम्बं मस्कूपसशमतीवोण्ड कूपं दृष्ट्रेत्यर्थः । चिरात् सिंहसकाशमागतः । ततः सिंह सिंहस्य पृच्छा कस्माच्चिरादागतः तस्यान्यसिंहकथनं तत एजणति सिंहस्य कूप समीप मागमनं तदनन्तरं पूर्वप्रकारेण कूपेडेम आत्मनः प्रतिक्षेपः ततः प्लुतेनोत्तरणंएवमेवेत्यादिएवमेवयथाप्रवृत्त्यैवेत्यर्थः । जम्बुकोऽपि कूपेप्रतिबिम्बमात्मनो दृष्ट्राडेपनकंप्रतिक्षेपणमात्मनः कृतवान् । तत्रतस्यमरणमेवंसमवतार उपनयो यथाक्रमंगीतागीतार्थयोः कर्तव्यः ।सच प्रागेव कृतइति ।
साम्प्रतमेतान्युदाहरणानियंभंगमाश्रित्योपदर्शितानि तत्रयोजयति[भा.१३८१] एएउ उदाहरणादव्वे भावे अपलिच्छन्नंमि ।
दव्येण अपलिच्छन्ने, होति इमेतइयभंगंमि ।। वृ-एतान्यनन्तरोदितानि पञ्चाप्युदाहरणानि अप्रशस्तानि द्रव्ये भावेचसप्तमी प्राकृतत्वात्तृतीयार्थे द्रव्येन भावेन वाऽपरिच्छिन्ने प्रथमभङ्गवर्तिनि वेदितव्यानि । प्रशस्तानि चतुर्थभङ्गे द्रव्यतो भावतश्च परिच्छिन्ने इति वाक्यशेषः, । द्रव्येणापरिच्छन्नेऽनेन द्रव्यतो अपरिच्छन्नः भावतः परिच्छन्न इति द्वितीयभगः सूचितः । तत्र तथाभावे सप्तमी तृतीयाथे भावेनापरिच्छन्नेऽ द्रव्यतःपरिच्छन्नो भावतोऽपरिच्छन्न इतितृतीयभङ्ग उपातस्तत्रभावतइमे वक्ष्यमाणे उदाहरणे ।
तत्र प्रथमतो द्वितीयभङ्ग उपात्तः ।। [भा.१३८२] दमगेवइया वीरघडि घट्टचिंतायकुकुडिप्पसयो ।
धनपिंडण समाणेरिऊसीसग भिंदनघडीए ।। वृ- एगोदमगो गोउलंगतो । तत्थ गोउलिहिंदुद्धपाइतो, । अन्नया से दुद्धस्सभरिया घडिया दत्ता । तंसोधेत्तूणधरंगतो खट्टाएऊसीसमूलेठविउंनिव्वि(व्व)नोचिंतिउमाढत्तो, एयाएदहियघडियाए कल्लेकुक्कुडीतोकिणिस्सामि ।ताहे पसवोहोहित्तितंपसवं विक्केहाभि, ततोतंमूलंवड्डीएपउंजेहामि । एवं सुबहुं धनं पिंडित्ता कुलीनं समाणतर कुलप्पसूर्य कन्नं परिणिता आणेहामि । ताहे सा कुलमदेन
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं :६६, [भा. १३८२]
४०१ ऊसीसएणं सेनं चडिहिति, । ततो हं किं ऊसीसएणं सेज्जं चिडिहित्ति पन्हीए आहनिस्सामिति पादो उच्छूढो तेन सा घडि भग्गा अक्षरयोजना त्वियम्-द्रमको रंकः स वजिकायां गोकुले गतः । तेन दुग्धपानानन्तरं क्षीरभृता घटिका लब्धा सा गृह गतेन खट्वाया उच्छीर्षकमूले स्थापिता । ततश्चिन्ताऽभूत् ।किंविषयेत्यत आह-कुक्कुढ्यःक्रेतव्याः ।तदनन्तरंतासांप्रबन्धेन प्रसवः । पुनस्तस्य मूल्येन विक्रयस्ततो वृद्धिप्रयोगेन धनपिण्डनं कृत्वा समाणेतरमिति समानां समानकुलप्रसुता मितरामसमानकुलपसूतां कन्यां परिणीय तां कुलमदेनोच्छीर्षक चटी पदेनाहनिष्यामीति दुग्धघटिकायाः भिन्दनमकार्षीत् । । अत्रोपनयमाह[भा.१३८३] पव्वावइत्ताण बहुओस्सिसे, पच्छाकरिस्सामिगणाहिवच्चं ।
इच्छा विगप्पेहिं विस्सरमाणो, सज्झायमेवं न करेइ मंदो ।। वृ-बहून शिष्यान्पख्रिाज्यपश्चात्करिष्यामिगणाधिपत्यं, एवमिच्छाविकल्पैःसमन्दोनित्य कालं विस्तरयन्सूत्रार्थपोसीन करोतित्यर्थः । ताश्चाकुर्वाणः पूर्वगृहीतान्सूत्रार्थान्नाशयतियथास द्रमको दुग्धघटिकां नाशितवान् ।।सम्प्रतितृतीयभङ्गे उदाहरणमाह[भा.१३८४] गावीतो रक्खंतो, घेतुंचभत्तीएपहिया तत्तो ।
वोद्धंतो गोवग्गो होतियवच्छिगातत्थ ।। [भा.१३८५] तेसिंतुदामगाइकरेमि मोरंगचूलियाओय ।
एवं तुतइयभंगे, वत्थाई पिंडणमगीओ ।। वृ- एगो गोवो ।सोमावीओख्खंतो चिंतेइ, अहंगोरखणमोल्लेणपड्डियातो गहिस्सामि । ततो से पवड्डमाणो गोवग्गो भविस्सत्ति । तम्मिय पवड्डमाणे गोवणे वच्छगाओ बहुयाओ होहिति ततो करेमि तालिंजोगाउमोरंगचूलियाओय । एवं चिंतितासो तहापकरेति । एवमगीयस्थो विभावेणापलिच्छन्नो तइयमंगिल्लोबहुगे परिवारेचिंतेति इति वत्थादीणि पिंडेति । अक्षरयोजना त्वियम्-गो-रक्षन्प्रवर्धमान गोवर्गेवत्सिका भविष्यन्ति । ततोतस्तासांयोग्यानि दामकानिकरोमिमयूराङ्गचूलिकाश्चमयूराङ्गचूलिका आभरणविशेषरुपा ! एवं चिन्तयित्वा स तथा प्रकृत्तवान् । तन्नोपनयमाह-एवं तु एवमेव तुस्वकारार्थस्तृतीयभगवर्तमानस्यअगीतेऽगीतार्थस्य वस्त्रादिपिण्डनमवगन्तव्यम् ।अस्वयद्यपिपरिवारो नास्तितथा वस्त्रादिषु लब्धिरस्तीतिद्रव्यतः परिच्छन्नत्वमङ्गीकृत्य तृतीयभङ्गेइत्युक्तम् ।। [भा.१३८६] ताईबहूहिं पडिलेहियंतो अद्धाणमाईसुयसंवहतो ।।
एमेव वा सम्मतिरत्तिगंसे, वातादिखोभय एव हानी ।। वृ-तानि वस्त्राणि बहूनि प्रतिदिवसमुभयकालंप्रतिलेखयन् अप्रतिलेखन प्रायश्चित्तापत्तेरद्धादिषु अध्वनि मार्गे आदिशब्दाद्वसत्यन्तरसंक्रमणादौ च संवहन् श्राम्यति । श्रमाच्च ग्लानत्वं ग्लानत्वेव संयमविराधनासूत्रहानिश्च । एवमेव अनेनैवप्रकारेणवर्षास्वपिदोषावाच्याः केवलंसेतस्य उभयकालं तानि प्रतिलेखयतोऽतिरिक्तकर्म अतिरेकेण वातदिक्षोभो भवति । तथा वसति सुदीर्ध श्रुते सूत्रस्य च शब्दार्थस्य च परिहानिः ।। अत्र परस्यावकाशमाह[भा.१३८७] चोदेति न पिंडेतिय कज्जेगिण्हतियजोसलद्धीओ।
तस्सन दिजइकिंगणो |भावेणजो उसंच्छन्नी ।। 2126
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/६६ वृ. चोदयति परी यथा-यः स लब्धिको भावेन चयोऽसंच्छनपरिच्छदरहितो न पूर्वमेव वस्त्रादीनि पिण्डयति ।किन्तुकार्येसमुत्पन्ने गृह्णाति ।तस्वकिंकस्मात्कारणात्गणोनदीयतेप्रागुक्तदोषासंभवात्,
अत्रसूरि राह[भा.१३८८] चोयग अप्पभूय असतीपूया, पडिसेह निजरतलाए ।
संतंसे अनुजाणसि, पव्वाविए-तिनिच्छासे ।। वृ-चोदक!सभावतोऽपरिच्छन्नोऽप्रभुरहितोऽतस्मात्तस्मैगणोनदीयते, एतौतृतीयभंगवर्तिन्याक्षेप परिहारी असतिति यस्य गणो नास्ति तस्य तृतीयभङ्गवर्तिन आक्षेपपरिहारावभिधातव्याविति वाक्यशेषः । तथा पूयत्ति पूजार्थे गणो ध्रियते इति कस्यापि वचनं तस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः । किन्तु निर्जरार्थे गणोधारणीय इति वाच्यं, निज़रार्थे व्यवसिताः केचित् पूजामपीच्छन्ति । तत्र निर्जरार्थ गणं धारयतः पूजामपिप्रतीच्छत आचार्यस्य यथान दोषः तथातडागं दृष्टान्तत्वेन दृष्टव्यं, । तथायो भावतः परिच्छिन्नशिष्योलब्धिमांश्चशतंपरिवारंसेतस्यात्मीयस्याचार्यस्यानुजानाति । कियंतमिस्थाह, जधन्यत स्त्रीन्प्रव्राजितान् किमुक्तंभवति? जधन्यतस्त्रयः प्रव्रजिता अवश्यं दातव्याः इच्छा सेति इच्छा वा से तस्य आचार्यस्येयमत्रभावना | आचार्य आत्मनो यथेच्छया त्रीन् वाबहुतराभवासर्वान्वा प्रव्राजितान गृह्णाति । एष गाथासंक्षेपार्थो व्यासार्थ तु भाष्यकृत विवक्षुः प्रथमतः चोयग अप्पभुत्तिपदं व्याख्यानयति[भा.१३८९] भणइअविगीयस्स हुउक्गरणादीहिंजइविसंपत्ती।।
तहविनसोपजत्तो वोढव्वे करीलकाउव्व ।। वृ-चोदकेनाक्षेपे प्रागुक्ते कृते सति प्रतिवचनं भण्यते-अविगीतस्य विशिष्टगीतार्थत्वरहितस्य हु निश्चितंयद्यपिउपकरणादीनामुपकरणशिष्यादीनांगाथायांतृतीयाषष्ठ्यर्थे प्राकृतत्वात्सम्पतिस्तथापि नस पर्याप्तः समर्थो वोढव्ये उत्क्षिप्ते गणभारे किमिवेत्यत आह-करीलकाउव्व करीलो नाम वंशजाति विशेषो दुर्बलस्तन्मयीकापोतीव कस्माद्गणभारवहनेनसमर्थ इतिअतआह-- [भा.१३९०] नयजाणइवेणइयं कारावेउँनयावी कुव्यति।
तइयस्सपरिभवेणंसुत्तत्थेणं अपडिवद्धा ।।। वृ-वा यस्मादर्थे यस्मान जानाति विनय एव वैनयिकं । किं विनयादिभ्य इति स्वार्थे इकणप्रत्ययः अति वर्तन्ते । स्वार्थेक प्रत्ययः प्रकृत(ति) लिङ्गवचनानीतिवचनात विनयशब्दस्य पुंस्त्वेऽपिप्रत्यये समानीते नपुंसकलिङ्गता । तत् न शिष्यान् कारयितुमगीत्वात् । न च तस्य गणपार्श्वे सूत्रमर्थो वा भावतोऽसंच्छन्नत्वात् । ततः सूत्रार्थाभ्यां गाथायांसप्तमी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात् । अप्रतिबद्धाः सन्तः शिष्याः परिभवमेव केवलं मन्यन्ते, जन्मनो निष्फलीभवनात तेन च परिभवेन तस्य ततीयस्य तृतीयभङ्गवर्तिनो वैनयिकं कारयितुं जानतोऽपि न चापि न चैवं ते शिष्या विनयं कुर्वन्ति । तस्मान्न तृतीयभगवर्ती गणधारणयोग्यः ।साम्प्रतमसतित्ति पदंव्याख्यानय द्वितीयमङ्गगतावाक्षेपपरिहारावाह[भा.१३९१) बियभंगेपडिसेहोजपुच्छसि तत्थ कारणंसुणसु । .
जइसे होजधरेजा तदभावे किंनधारेउ ।। [भा.१३९२] तंपियहुदव्वसंगह परिहीणं परिहरंतिसेहादी ।
संगहरिएयसयलंगणधारीतंकहं होइ।। . .
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं :६६. [भा. १३९२] · वृ- यत् पृच्छसि त्वं यथा द्वितीयभङ्गे द्वितीयभङ्गवर्तिना गणधरेण कस्मात्प्रतिषेधः कृतः? तत्रकारणमिदंश्रृणु। तदेवाह-यदिसे तस्यगणोभवेत्ततोधारयेत् । तदभावेगणाभावेकिंनुधारयेत् ? नैवकिञ्चिदितिभावस्ततोगणाभावादेतस्य गणधारणप्रतिषेधः अपिचतंबहुइत्यादितमपिचभावयेत् । सच्छन्नमपिचबहुनिश्चितमलब्धिकतयाद्रव्यसग्रहपरिहीनं वस्त्रपात्राधुपकरसङ्घहरहितंशैक्षादयः शैक्षक आदिशब्दात् मुनिवृषभादि परिग्रहः परिहरन्ति । वस्त्राद्यभावात्, तेषां सीदनात् । ततः संग्रहमृते विना सकलं परिपूर्ण गणधारित्वं कथं भवति नैव भवतीति भावस्तदभावाच्च तस्य तत्प्रतिषेध इदमलब्धिकमधिकृत्योक्तम् । यदि पुनर्वितीयभगवर्त्यपि वक्ष्यमाणगुणैरुपेतो भवति, ततोऽनुज्ञाप्यतापि, गणधारी दोषाभावाञ्च तथा चाह[भा.१३९३] आहारवत्थादिसुलद्धिजुत्तं आदेज वक्कं च अहीनदेहं ।
सक्कारभञ्जमइमंमिलोए, पूयंतिसेहायपिहुजनाय ।। - आहारवस्त्रादिलब्धियुक्तमादेयवाक्यमहीनदेहं परिपूर्णदेहावयवं तथा मतिमंमिलोकं सत्कारभाजविद्वज्जनपूज्यमित्यर्थः शैक्षकाः पूजयन्तिपाठान्तरं सक्कारहज्जंमि इमंमिलोए' तत्रायमर्थः सत्कारेण ह्रियते आक्षिप्यते इतिसत्कारहार्योऽयंवतो लोकस्तत एवं भूतेऽस्मिन् लोके आहारवस्त्रादिषु लब्धियुक्तमित्यादिगुणैः शैक्षकाः पूजयन्तिपृथगजनश्चबहुमन्यते । ततःसताशोगणधारीकर्तव्यः । सम्प्रति पूयापडिसेहेइति पदेव्याख्यानयन्नाह[भा.१३९४] पूयत्थं नाम गणो धारिजातिएवं नवसितोसुणतो ।
आहारोवहिपूया कारणन गणो धरेयव्यो ।। वृ- पूजांप्राप्नुनुयामित्येवमर्थनामगुणोध्रियते । इत्येवंकश्चित्व्यवसितोऽभ्युपगतवान्, । एतावता पूया इत्यशो व्याख्यातः । अत्राचार्यः प्राह-श्रृणुत यदर्थं गणोध्रियते, तत्र परोक्तप्रतिषेधमाहआहारोपधिपूजाकरणेन उत्कृष्टःआहारःशोभन उपधिर्महतीपूजास्यादितिकारणतोऽत्र विभक्तिलोपः प्राकृत्वात्न गणोधारयितव्यः । एतावता प्रतिषेध इति विधृतं, । किमर्थंतर्हिगणोधारयितव्य इत्यत आह[भा.१३९५] कमाणनिजरट्ठा एवं खुगणो भवेधरेयव्यो ।
निज्जरहेतुववसिया पूर्यपिच केइइच्छंति ।। वृ-एवमनेन कारणेन खु निश्चितं भवति गणो धारयितव्यो यदुत कर्मणां ज्ञानावरणीयादीनां निर्जरार्थं मोक्षायैव तत्ववेदिनां प्रवृत्तेराहादीनां चैहिकत्वात् । केवलं केचित् स्थविरकल्पिका निर्जराहेतोः गणधारणं व्यवसिताः पूजामपि वक्ष्यमाण लक्षणामिच्छन्ति । किमुक्तं भवति ? यद्यपि नाम तत्वतः कर्मनिर्जरणनिमित्तं गणो ध्रियते तथापि पूजामेष प्राप्नुयादिति पूजानिमित्तमपि तस्य मणधारणमनुज्ञाप्यते । पूजामेवाह[भा.१३९६] गणधारिस्साहारो उवकरणंसंथवोय उक्कोसो।
सक्कारोसीसपडिच्छएहिं गिहि अन्नतित्थीहिं ।। वृ-गणधारणिःसत उत्कृष्ट आहार उत्कृष्टमुपकारणुत्कृष्टंसंस्तवः सतांगुणानां प्रख्यानंतथा शिष्यैः प्रतीच्छकै गृहिभिरन्यतीर्थिकैश्चोत्कृष्टः सत्कार उपाध्यायादिभिः पूजनं क्रियते । ततः पूजानिमित्तमपितस्य गणधारणमनुज्ञापन, संस्तवं व्याख्यानयति
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૪
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/६६
[भा. १३९७ ] सुत्तेण अत्थेण य उत्तमी उ आगाढपणेसु य भावियप्पा । जच्चन्निओवा वि विसुद्धभावो, संते गुणेवं विकत्थयंति ।
वृ-सूत्रेणार्थेन च एष उत्तमः प्रधानः परिपूर्णः सूत्रस्यार्थस्य चावदातस्यास्य संभवात् । तथा आगाढा प्रज्ञा येषु व्याप्रियतेन या काचन तान्यागाढ प्रज्ञानि शास्त्राणि तेषु भावितात्मा तात्पर्यग्रहितया तत्रावीत निष्पन्नमतिरिति भावः । तथा जात्या सकल जनप्रशस्ययान्वितो युक्तो जात्यन्वितस्तथा विशुद्धः स्वपरसंसारनिस्तोरेणैकतानतया अवदातो भावोऽभिप्रायो यस्य स विशुद्धभावः । एवं सतो गुणान् गणधारिणः शिष्या अपरे च प्रकर्षतो हर्षातिरेकलक्षणतो विकत्थयन्ते - श्लाघ्यन्ते । एवं च पूज्यमाने आचार्ये पूजकानां यो गुणस्तमुपदर्शयति
[ भा. १३९८ ] आगमा एवं च बहुमानितोहु, आनधिस्तं च अभावितेसु । विनिज्जरविनिययाय निच्चं, माणस्स भंगोवि य दुज्जयं ते ।।
वृ पूज्यमाने आचार्ये पूजकैरागमो बहुमानितो बहुमानविषयीकृतो भवति । आगमस्य तत्रस्थत्वात्तथा भगवतामर्हतामाज्ञा परिपालिता भवति । भगवतां हि तीर्थ कृता मियमाज्ञा युदत गुरोः सदा पूजा कर्तव्या । तथा चोक्तम्
जहाहि अग्गिजलणं नमसे, नाणो हुती मंतपयाभिसित्तं । एवायरियं उवचिट्ठएज्जा अनंतनाणोवगतो विसंतो ।।
तथा गुरुविनयकरणेन येनाद्यापि भावितातेष्वभावितेषु क्रियमाणपूजादर्शनतः स्थिरत्वमुपजायते । तथा वैनयिकैर्विनयनिमित्ता विनिर्जरा कर्म निर्जरणं सदा सततं भवति । गुरुविनयस्य सदा कर्तव्यत्वात् । तथा मानस्याहंकारस्य भङ्गोऽपि च कृतो भवति । एते पूजकानां गुणाः । सम्प्रति निर्जनार्थमेव गणधारणं व्यवसितस्य पूजामपीच्छतः आचार्यस्य दोपाभावे यस्तडागदृष्टान्तस्तं भावयति ।
[ भा. १३९९] लोइयधम्म निमित्तं, तडागखाणावियमि पउमादि । नगिरिहियाणुभेत्तुं एमेव इमपि पासामो ।।
वृ- केनापि लौकिकी श्रुतिमाकर्ण्य धर्मनिमित्तं तडागं खानितं । तस्मिंश्च तडागे पद्मादीनि जातानि । वर्षारात्रे चापगते यत्र यत्र पानीयं शुष्यति तत्र तत्र धान्यं वापयति । तत्र यथा पद्मादीन्यनुभवितुं भोक्तुं गृह्यमाणान्यपि न तस्य गर्हितानि भवन्ति लोके तथा संमतत्वादेवमेवानेनैव प्रकारेण इदमपि गणधारणं पश्यामः । निर्जरार्थमाचार्यमाणं गणधारणमप्युक्तप्रकारेण पूजानिमित्तमप्यदोषायेतिभावः । सम्प्रति सन्तेसेत्यादि पश्चार्धं व्याख्यानयति
[भा. १४०० ] संतंमिउ केवईओ, सिरसगणोदिज्जतीति ता तस्स । पव्वाविते समाणे तिन्निजहन्नेन दिज्जति ।।
वृ- भावपरिच्छन्नस्य शिष्यस्य सति विद्यमाने परिवारे तेन तस्याचार्यस्य ततो गणधारणानुज्ञापनानन्तरं कियान् शिष्यगणो दीयताम् । अत्रोत्तरं प्रव्राजितेशिष्यगणो सतितत्रो त्रयो जघन्येन दीयन्ते, उत्कर्षणो बहुतरकाः सर्वे वा इति वाक्यशेषः ।
अथ किं कारणं जघन्यतस्त्रयोऽवश्यं दातव्या इत्यत आह
[भा. १४०१]
एगो चिट्ठति पासे सन्ना आलित्तमादिकज्जत्था ।
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं:६६, [भा. १४०१]
४०५ भिक्खादिवियारदुवे, पच्चयहेउंच दोहेउं ।। वृ- एकः पार्थे समीपे संज्ञापुरीपोत्सर्गे आलप्तमालपनं कस्याप्याचार्यः कारयेदित्यादिकार्यार्थं तिष्ठति । द्वौ च भिक्षायामादिशद्वादौषधानयनादौ विचारे बहिभूमौ गच्छतः यदि वा सूत्रार्थः संवादप्रत्ययहेतोझै भावेतां,सम्प्रतिप्रागुक्तायामेव चतुर्भयां विशेषं वक्तुकाम आह[भा.१४०२] दव्वेभावेपलिच्छददव्वेतिविहो उहोइचित्तादी ।
लोइय लोउत्तरितोदुविहो वावारजुत्तियरो ।। वृ-परिच्छदो द्विविधो द्विप्रकारो-द्रव्ये भावे च । तत्र द्रव्ये द्रव्यपरिच्छदस्त्रिविधो भवति चित्तादि सचितो अचित्तो मिश्रश्च । एष त्रिविधोऽपि द्रव्यपरिच्छदोभूयो द्विधा-लौकिको लोकोत्तरिकश्च । तत्र लौकिकः सचितः त्रिविधो द्विपदचतुष्पदापदभेदात् ।अचित्तेहिरण्यादि मिश्रसचित्ताचित्तसमवायेन, लोकोत्तरिकःसचित्तोद्रव्यपरिच्छदः शिष्यादिः ।अचित्त उपधिमिश्रःसचित्ताचित्तसमवायतः, तत्र लौकिके लोकोत्तरिके च द्रव्यपरिच्छेदे द्विधा, यथा-व्यापारयुक्त इतरो व्यापारायुक्तः तत्र लौकिके व्यापारयुक्तेच निदर्शनमाह[भा.१४०३] दोभाउया विरिक्का, एक्को पुन तत्थं उज्जतो कम्मे ।
उचितभत्तिप्पदानं अकालहीनं च परिवड्डी ।। वृ-द्वौ भ्रातरौ । तौ परस्परं विरक्तौ धनं विरिच्य पृथक्पृथक् जातावित्यर्थः । तत्र तयोर्द्वयोर्मध्ये पुनरेकः कृषिकुर्वन्कर्मणि उद्युक्तः । विमुक्तंभवति?स्वयंकर्मकरोतिभूतिकांश्चकारयति, भृतिकानां वा कालपरिहीनं उचितां परिपूर्णा भृति मूल्यं ददाति । अकालपरिहीनं च परिपूर्ण भक्तं । एवं च तस्य व्याप्रियमाणस्य कृषः परिवृद्धिरजायत साधुवादश्च ।। [भा.१४०४] कयमकयनजाणइनय उज्जमएसयनवावारो ।
भत्तिभत्तकालहीने दुग्गहियकिसीए परिहानी ।। वृ-द्वितीयो व्यापारायुक्तो भृतिकैः किं कर्मकृतं किं वा न कृतमिति नैव जानाति स्वयमपरिभावनादन्यतश्चाप्रच्छनातून चस्वयंकर्मकरणायोद्यच्छतिनवामध्ये स्थित्वाभूतकान व्यापारयति भृतिभक्तेच भृतिभृतकानां कालहीने ददाति । किमुक्तंभवति? भृतिमपरिपूर्णां ददाति कालहीनांच एवंभक्तमपि,ततएवंदुर्गृहीतायाः कृषेस्तस्यपरिहानिरभूदसाधुवादश्चसम्प्रतिलोकोत्तरिकंद्रव्यपरिच्छदे व्यापारयुक्तमाह[भा.१४०५] जोजाए लद्धीए उववेओतत्थतंनिजोइंति ।
उवकरणसुए अत्थे, वादेकहणेगिलाणेय ।। वृ- यो यया लब्ध्या उपपेतो युक्तो वर्तते, तत्र तं नियोजयन्ति सूरयस्तद्यथा उपकरणे इति उपकरणोत्पादने सुते इति सूत्रपाठलब्ध्युपेतं सूत्रपाठे अर्थग्रहण सलब्धिसमन्वितं परयादिमथने धर्मकथनलब्धिपरिकलितं धर्मकथने, स्लानप्रतिचरणं पटीयसंग्लानप्रतिजागरणे । . [भा.१४०६] जह जहवावारयते जहा यवावारियानहीयंति।
तहतहगणपरिवड्डी निज्जरवड्डीविएमेव ।। वृ- यथा यथा तत्तल्लब्ध्युपेतान् तत्कर्मणि व्यापारयन्ति यथा यथा च व्यापार न हीयन्ते देशकाल स्वभावौचित्येन व्यापारणात्तथातथागणस्य गच्छस्यपरिवृद्धिर्भवति, ।निर्जरावृद्धिरप्येवमेव निर्जरापि
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/६६ तथा तथापरिवर्धते इतिभावः । तद्व्यतिरिक्तो व्यापारायुक्तस्तस्यगच्छेपरिहानिर्भवतिनचनिर्जरति। सम्प्रतिभावपरिच्छदमाह[भा.१४०७] सणनाणचरिते तवे व विणएयहोइभावंमि ।
संजोगेचउभंगो विईएनायंवइरभूतं ।। वृ- दर्शनं क्षायोपशमिकादिभेदभिन्नं सम्यक्त्वं, ज्ञानं मतिज्ञानादि, चारित्रं सामायिकादि, तपोऽनशनादिएवभावभावतः परिच्छदः । अन्ययोश्चद्रव्यभावपरिच्छदयोः संयोगेचतुर्भङ्गी । यद्यथाद्रव्यतोऽपरिच्छन्नोभावतः परिच्छन्न इत्येवं रूपे द्वितीयेभङ्गे ज्ञातमुदाहरणंच वज्रभूतिस्तदेवाह[भा.१४०८] भरुयच्छे नहवाहणादेवी पउमावती चवरभूती ।
उरोहकत्थगणेय कोउयनिवपुच्छदेविगमो ।। [भा.१४०९] कस्थत्तिनिवाएसोसयमासण एसचेवचेडिकहा ।
परिणाममदानं विरूवपडिचाररहिए य ।। वृ-भरुकच्छ नयर नहवाहणो नाम राया । तस्स पउमावती देवी । तत्थ नयरे वइरभूती आयरिओ महाकई अपरिवारो रूवेणयमंदरूवो । अतीव किसोतस्स कव्वं अंतेडेरे गिजंति । सायपउमावती देवी तेन कव्वेण हयहियया कया चिंतेइ जस्सेयं कव्वं कहमहंतं पेच्छिज्जा । ततो रायं अनुन्नवित्ता दासी संपरिखुडामहरिहपणागारंऔचित्येन ढौकनीयंघेत्तुंवइरभूतिस्सवसहिंगतातंवारढ़ियंपासित्ता वइरभूती सयमेव मिसियं घेत्तुं निगतो । पउमावईए कहियं कहं वइरभूती आयरितो । वइरभूतिणा आयरिएण भणितं बाहिंगतो दासीए सन्नियं एस चेव वइरभूती ताहे विरागं गया चिंतेइ य दिट्ठासि कसेरुमती पीयंते पाणियं यं वरंतुहनाम न दंसणयं । अत्र कसेरु नाम नदी तस्याः प्रसिद्धिरतीव नवरं न प्रसिद्धयनुरूपं तस्याः पानीयमिति क्षेपः । ताहे तं पणागारदिणं ठवियं एतं आयरियस्स दिज्जासित्ति गया । सम्प्रत्यक्षरघटना-भरकच्छेनभोवाहनोनामराजा । तस्यपद्मावती देवी । तत्रवज्रभूतिराचार्यः अवरोधे अन्तः पुरेतत्काव्यगानं कौतुकेननृपंपृष्ट्रादेव्यास्तद्वसतीगमस्तदनन्तरंपृच्छा ।कुत्रवभूतिराचार्यः । तस्य प्रत्युत्तरंबहिर्निर्गतः स चाचार्यः सपरिवाराभावात्स्वयमासनं गृहीत्वा मध्यावहिरागतः । बजया दास्याः कथाकथनमेष एव वज्रभतिस्ततो विपरिणामो विपरिणामाच साक्षाददानं विरूपे परिवाररहिते चतस्मिन्त्राचार्ये एतेनैतदावेदितंयः परिवारवानपिरूपेण विरूपः । सोऽपिद्रव्यपरिच्छदेन अपरिच्छन्नः । ततो यद्यपि तस्य परिवारोऽस्ति तथापि योऽधस्तात् द्रव्यपरिच्छदो वर्णितस्तस्य मूलमाकृतिस्तदभावे तस्याभावात्तथा चाह[भा.१४१०] मूलंखलुदव्वपलिच्छयस्ससुंदरिमोरसबलंच ।
आकितिमतो हि नियमा सेसा वि हवंतिलद्धीतो ।। वृ-समस्तस्यापि प्रागुक्तस्य द्रव्यपरिच्छदस्य मूलं खलु सोदर्यमौरसं च बलं हृदयबलिष्टता सर्वव्यापारेषु दाक्ष्यमिति भावः । कुत इति चेदत आह-हि यस्मादाकृयिमतः सतो नियमाच्छेषा अपि लब्ध्यो वस्त्रादिविषया भवन्ति, न त्वाकृतिविरहितस्य प्रत्यक्षत एव दर्शनात् तत आकृतिरहितोऽपि द्रव्यपरिच्छदरहित इति न तस्यापिगणधारणानुज्ञा ।सम्प्रति वक्ष्यमाणग्रन्थसम्बन्धनार्थमाह[भा.१४११] जो सोउपुव्वभणितो अपभूसो उ अविसेसिओतहियं ।
सोचेव विसेसिज्जइइहइंसुत्ते य अत्थेय ।।
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०७.
उद्देशकः ३, मूलं : ६६, [भा. १४११]
वृ-योऽसौ चोयग अप्पभु इत्यादिना ग्रन्थेन अप्रभुः पूर्व भणितः स तत्रापि विशेषतः एवोक्तः । इह अस्मिन् प्रस्तावेप्रभुः सूत्रेऽर्थे च विशेष्यते।सूत्रतोऽर्थतश्चतस्याप्रभुत्वं नित्यतेइतिभावस्तदेवाह[भा.१४१२] अबहुस्सुए अगीयत्थे, दिलंता सप्पसीसवेज्जसुए।
अत्थविहूणो धरते, मासा चत्तारिभारीया ।। वृ- अबहुश्रुता गीतार्थपदाभ्यां भङ्ग चतुष्टयं । तद्यथा-अबहुश्रुतो अगीतार्थ इति प्रथमो भङ्गः १, अबहुश्रुतो गीतार्थः २, बहुश्रुतोऽगीतार्थः ३ बहुश्रुतोगीतार्थः ४ |तत्रयस्य निशीथादिकं सूत्रतोऽर्थतो वा नगतंप्रथमभङ्गः । यस्य पुनर्निशीथादिगतौ सूत्रार्थी विस्मृतीस द्वितीयभङ्गः, ।पुनरेकादशाङ्गधारी अश्रुतार्थः स तृतीयभङ्गः३सकलकालो चितसूत्रापितश्चतुर्थः । अत्रबहुश्रुते अगीतार्थेवा एतेनाद्य भङ्गत्रयमुपात्तं तस्मिन्गणंधारयति । दृष्टान्तौसर्पशीर्षकंवैद्यसुतश्च । इयमत्रभावना-आद्यानांत्रयाणां भङ्गानामन्यतरो यदि गणं धारयति ततः स सहगणेन विनश्यति यथा सर्पशीर्षकं वैद्यसुतो वा एतत् दृष्टान्तद्वयं यथा कल्पाध्ययने तथा भावनीयम् । अत्थविहणेत्यादि अर्थविहीने अगीतार्थ इत्यर्थः । अर्थग्रहणमुपलक्षणं ते इत्यपि द्रष्टव्यं तस्मिन् अर्थविहीन सूत्रविहीने या गणं धारयति उपलक्षणमेतत् निसृजतिवाप्रायश्चित्तं चत्वारो भारिया इतिगुरुकामासाः ।। [भा.१४१३] अबहुस्सुते अगीयत्थेनिसिरएवा विधारए वागणं ।
तद्देवसियंतस्स उमासा चत्तारिभारिया ।। वृ-अबहुश्रुतोऽगीतार्थोवायदिगणंनिसृजतिधास्थतिवास्वयं किमुक्तंभवति ।आद्यानां त्रयाणां भङ्गानामन्यतरोयदिगणंगीतार्थस्य वा निसृजति स्वयं चाद्यानां त्रयाणां भङ्गानामेकतरः सन् यदि गणं धारयति । एकं द्वौ वा दिवसावुत्कर्षतः सप्तरात्रिं दिवानि ततस्तदैवसिकस्तेषां सप्तानां दिवसानां निमित्तत्त्वतस्तस्य गणंनिस्रष्टुर्धारयतिस प्रायश्चित्तं चत्वारो मासा गुरुकाः।। [भा.१४१४] सतरतंतवो होही ततोच्छेदोपधावती ।
च्छेदेन छिनपरियाएततो मूलं ततोदुगं ।। वृ- अन्यदन्यतः सप्तरात्रिं यावद्गणस्य निसर्जने धारणे वा प्रायश्चित्तं तपो भवति । तपः प्रायश्चित्तपरिसमाप्त्यनन्तरं तपः क्रमेण च्छेदः प्रधावति च्छेदेन चेन्न च्छिन्नः पर्यायो भवति । ततोऽच्छिन्नपर्याये तस्मिन् मूलं दीयते, । ततोऽप्यतिक्रमे अन्तिमं द्विकमनवस्थाप्य पाराञ्चितलक्षणं । इयमत्रभावना-प्रथमसप्तदिवसानान्तरमन्यानिचेत्सप्तदिनानिगणं निसृजतिधारयति वा स्वयं ततः प्रायश्चित्तं षट् लघु । ततोऽप्यन्यानिसप्तदिनानि ततः षट्गुरु, तदनन्तरमप्यन्यानि चेत्सप्तदिनानि । ततश्चतुर्गुरुकाःच्छेदः । ततोऽप्यन्यसप्तदिनानिततश्चतुर्गुरुकाःच्छेदः । ततोऽप्यन्यसप्तदिवसातिक्रमे षट्लधुकः च्छेदः । तदनन्तरमप्यन्यसप्तदिवसातिवाहनेषट्गुरुकच्छेदः । एतावताकालेन यदिपर्यायो नछिनति । अतस्त्रिंचत्वारिंशत्तमे दिवसे गणं धारयतो निसृष्टुर्वा प्रायश्चित्तं मूलं, चतुश्चत्वारिंशत्तमे दिवसे अनवस्थाप्यं पञ्चचत्वारिंशत्तमेपाराञ्चितंतदेवंयतइत्थं प्रायश्चित्तं ततोनिवर्तते आद्यानां त्रयाणां भङ्गानामेकतरः स्थापयितुं, कः पुनर्गणधरः स्थापयितव्यः इति चेदुच्यतेशुद्धः ।
अथ कोऽसौशुद्ध इतिशुद्धलक्षणमाह[भा.१४१५] जो सोचउत्थभंगो दव्वेभावे यहोइसंच्छन्नो ।
गणधारणमि अरिहो सोसुद्धो होइनायव्यो ।
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- ३ / ६६
वृ-योऽसौ चतुर्थभंगवतीं । कोऽसावित्याह- द्रव्ये भावे चयो भवति संच्छन्नद्रव्यः परिच्छदविशेषैश्च परिकलित इति भावः । तथा आचार्यलक्षणोपेततया यो गणधरणे योग्यः सशुद्धो भवति ज्ञातव्यः । स च परीक्षया ज्ञातुं शक्यते इति तत्परीक्षामाह[ भा. १४१६ ]
४०८
सुद्धस्स य पारिच्छा खुड्य धेरै य तरुणवग्गूडे । दोमादि मंडलीए सुद्धमसुद्धे ततो पुच्छ ।।
वृ- शुद्धस्य परीक्षा कर्तव्या । कस्मिन् विषये इत्यत आह- क्षुल्लके स्थविरे तरुणे खग्गूडः स्वभावाद्वक्राचारः । तस्मिंस्तथा द्वयोरादिमण्डल्योः एताभिः परीक्षाभिर्यदि निर्वटितस्ततः शुद्ध इतरस्त्यशुद्धः शुद्धस्य च गणधरपदानुज्ञा कर्तव्या । नाशुद्धस्य ततः शुद्धाशुद्धप्रतिपादनानन्तरं चोदकपृच्छा उपलक्षणमेतदाचार्यस्य प्रतिवचनं वक्तव्यं । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव गाथां विवरीषुः प्रथमतः क्षुल्लकविषयां परीक्षाविधिमाह
[भा. १४१७ ]
उच्चफलो अह खुड्डो सउणिच्छावोपवासिउं दुक्खं । पुट्ठो विहोहिति न वा पलिमंधी सावंतस्स ।।
वृ- तस्य द्रव्यभावपरिच्छदोपेतस्य गणधरपदयोग्यता परीक्षणाय प्रथमतः क्षुल्लको दीयते । एनं द्विविधामपि शिक्षां त्वं ग्राहय, ततः स एव मुक्तः सन् यदि चिन्तयति यथा अहत्ति एषक्षुल्लकः उच्च चिरकालभाविफलं यस्मात्स उच्चफलचिरकालेनोपकारी तावता कालेन किमपि भविष्यतीति को वेद, ततः क एनं शिक्षां ग्राहयिष्यति । यदिवा शकुनिशावशिवावत् पोषयितु दुःखं महता कष्टेनैष पोष्यते । पुनः पुनर्बुभुक्षाभावादिति भावः । अपिच पुष्टोऽपि सन्नेष मम भविष्यति न वा को जानाति अन्यञ्च्चामुं धारयतः सारामस्य कुर्वती मम सूत्रस्य च महान् पलिमन्थो व्याघातस्ततो नैतस्य मे शिक्षयायोजनमेवं चिन्तयन् यो न ग्राहयति सोऽनर्हस्तद्विपरीतोऽर्हस्ततो यः स्थविर एष प्रवचनोपग्रहकरो भविष्यति दृढदेहो वा यथा आर्यरक्षितपितेति कारणतो दीक्षितस्तिष्ठति । शैक्षस्तस्य समर्प्यते । एवं द्विविधामपि शिक्षां ग्राहयति तस्मिंस्तत्समर्पिते यदि स इदं चिन्तयति ।
[ भा. १४१८ ] पुठी वा समरिसतिदुराणुवृत्ती न वेत्थ पडियारो । सुत्तत्थे परिहाणी थेरे बहुयं निरत्थं तु ।।
वृ- एष प्रथमालिकादिदापनतः शिक्षाग्रहणतश्च पुष्टीकृतोऽप्यासु शीघ्रंमरिष्यति । वाशब्दश्चिन्तान्तर समुच्चये । यदि वा वृद्धः स्वभावात् दुरनुवर्त्य दुःखेनानुवर्त्यते न वा अत्र वृद्धशिक्षापनेकश्चित्प्रतीकारः । किमुक्तं भवति ? नास्मात् वृद्धात् कश्चित्प्रत्युपकारः । अथवा वृद्धो वृद्धत्वादेव जडप्रज्ञश्च ततोऽस्य शिक्षणे मम सूत्रार्थपरिहाणिस्तदेवं स्थविरशिक्षां ग्राह्यमाणे बहुकं निरर्थकमिति य एवं चिन्तयित्वा योन शिक्षां ग्राहयति सोऽनर्हः तद्विपरीतोऽर्ह इति । तदनन्तरं योऽसौ तरुणो मेधावी तं समर्प्य भण्यते यथा एष मण्डलिपरिपाट्या आलापकेदीयमानेसीदति । ततस्त्वमेवमप्याक्षेपेण पाठ्य, ततः स इदं चिन्तयति[ भा. १४१९] अहियं पुच्छति गिण्हए बहुं किं गुणो मरेगेण । होहितिय विवर्द्धतो एसो ममं पडिसवत्ती ||
वृ- एष मेधावित्वादधिकं प्रच्छत्यवगृह्णाति वा वधारयति बहु प्रभूतं तत इत्थमस्यैव सूत्रस्यार्थस्य चरकेण प्रदानत आक्षणिकयोः को गुणो मम निरर्थकं कश्चिदित्यर्थः । केवलं दोषो निजसूत्रार्थपरिगलनादन्यच्च एष हु निश्चितं विवर्धमानः । सूत्रतोऽर्थतश्च वृद्धिं गच्छन् मम प्रति सपत्नी च
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं : ६६, [भा. १४१९]
४०९
प्रतिपन्थी भविष्यति । ततो न कोऽप्येनं पाठयिष्यतीतिन शिक्षयति, सोऽनर्हस्तद्विपरीतोऽर्हस्ततः खग्गूड दत्वा स भण्यते - अमुं तथा ग्राहय यथा ऋजुः सामाचारी कुशलश्च भवति । ततो यदिकोही निरुवगारी करुसो सव्वस्स वामवड्डोय । अविनीतोत्ति च काउं हंतुं सत्तुं च निच्छुभती ।।
[भा. १४२०]
वृ- क्रोधी यदि वा निरुपकारी अथवा परुषः परुषभाषी तथा सर्वस्य साधुवर्गस्य वामावर्तः प्रतिकूलतया वर्तते यदि वा अविनीत इति कृत्वा शिक्षां ग्राहयति, अथवा आक्रुश्य शत्रुमिव वा हत्वा निः काशयति तर्हि सोऽनर्हस्तद्विपरीतोऽर्हः ।
[भा. १४२१]
सम्प्रति चतुर्ष्वपि योजनेषु तद्विपरीततया यथार्हो भवति तथा भावयतिवच्छाहारादीहिय संगिरह अनुवत्तए य जो जुगलं । गाई अपरितंतो, गाण सिक्खावए तरुणं ।। खरमउएए अनुयत्ततिखग्गूडं जेण पडति पासेणं । गाढमविहार विजढो तत्थोडण अप्पणे कुणति ।।
[भा. १४२२]
वृ यो नाम युगलं क्षुल्लक वृद्धलक्षणं वस्त्राहारादिभिः संगृह्णाति आत्मवशीकरोत्यनुवर्तयति च तरुणमपरिभ्रान्तः परिश्रममगणयन् ग्राहयति ग्राहणं ग्राह्यते । शिष्य एतदिति बाहुलकात्कर्मण्यनटू ग्राहणमाचारादिसूत्रं आसेवना शिक्षया च शिक्षयति । तथा खगूडं खरमृदुभिर्वाक्यैस्तथानुवर्तयति येन स पाशेन पतति अन्यथा गतिं न लभते इति मन्यमानस्तद्वशी भवति । तथा यः स्थानाविचलनादपि सन् खम्गूडतया विहारविजढी भवति विहारं न करोतीति भावस्तत्र उड्डणमङ्गीकारमात्मना करोति । यथैनमहं खरेण मृदुना चोपायेन विहारक्रमं चोपायेन विहारक्रमं कारयिष्यामीति एष एवंभूतो योग्य: । [भा. १४२३] इय सुद्धसुत्त मंडल दाविज्जइ अत्थ मंडली चेव ।
दोहिपि असीयंते, देइ गणं चोइए पुच्छा ।।
बृ- इति एवमुपदर्शितेन प्रकारेण चतुर्ष्वपि जनेषु सूत्रोपदेशतः परीक्षितः सन् शुद्धो भवतिन मनागपि दोषः ततस्तस्य सूत्रमण्डली दाप्यते, अर्थमण्डली च एतयोश्च द्वयोरपि मण्डल्योर्यदि न विषीदति । किन्त्वपरिश्रान्ततया गच्छवर्तिनां प्रतीच्छकानां च ज्ञानाद्यभिलाषिणां चित्तग्राहको वर्त्तते, ततस्तस्मिन मूलाचार्यो गणं ददाति । एवमुक्ते चोदके चोदकस्य पृच्छा केत्यत आह
[भा. १४२४]
[ भा. १४२५ ]
चोएइ भणिऊणं उभयच्छन्नरस दिज्जइ गणोत्ति । सुत्ते य अनुन्नायं भयवं धरणं पडिच्छन्ने || अपरिहाणरिहपरिच्छद अत्थेण जं पुणो परूवेह | एवं होइ विरोहो सुत्तत्थेणं दुवेहंपि ।। वृ- चोदयति प्रश्नयति परो यथा- पूर्वमिदमुक्तं उभयच्छिन्नस्य द्रव्यभावपरिच्छदविशेषात् साकल्यपरिकलितस्य गणो दीयते । युक्तं चैतत् यतः सूत्रेऽपिच शब्दोऽपि शब्दार्थे भगवन् धारणंगणधारणमनुज्ञातं परिच्छन्ने द्रव्यभावपरिच्छेदोपेतमात्रे, ततएवमुक्त्वा यदर्हानर्हपरीक्षामर्थेनार्थमर्थमाश्रित्य प्ररूपयथ नन्वेवं सति द्वयोरपि सूत्रयोर्भवति विरोधः ।
उक्तस्वरूपस्यार्थस्याधिकृतसूत्रेणासूचनात् अत्र सूरिराह
[भा. १४२६] संतिहि आयरिय वियज्जगाणि सत्थाणि चोयगसुणाहि ।
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १-३/६६ सुत्तानुनातो विहु होइ कथाई अनरिहोउ ।। तेन पराच्छा कीरइ सुवणगस्सेव ताव निहसादी । तत्थ इमो दिट्टंतो रायकुमारेहिं कायव्वी ||
[भा. १४२७]
वृ- चोदक श्रृणु मदीयं वचः । सन्ति हि स्फुटं तानि शास्त्राणि यान्याचार्यद्वितीयकानि किमुक्तं भवत्याचार्य परम्परायातसम्प्रदाय विशेष परिकलितानि ततो यद्यप्यर्हानर्हपरीक्षालक्षणार्थः । सूत्रे साक्षान्नोपनिबद्धस्तथापि सूचनात्सूत्रमिति सोपसूत्रेण सूचित इति सम्प्रदायादवगम्यते इति न कश्चिद्दोष:, । तथाच सूत्रानुज्ञाऽपि हु निश्चितं कदाचिदनर्हो भवति । न च सूत्रमन्यथा सर्वज्ञप्रणीतत्वात् तेन परीक्षापि सूचितेति तापनिकषादिभिः सुवर्णस्येव सूत्रानुज्ञातस्यापि क्षुल्लकादिभिः परीक्षा क्रियते, 1 तत्रायं वक्ष्यमाणलक्षणो दृष्टान्तो राजकुमारैः कर्तव्यः । तमेवाह
[ भा. १४२८ ]
सूरे वीरे सत्तिए ववसायधिरे चियाय धितिमंते ।
[ भा. १४२९ ]
बुद्धी विनयकरणे सीसे वि तहा परिच्छाए ।। निब्भयउरस्सबली अविसायि पुणो करेति संठाणं । न विसम्मत्ति देति अनस्सितो चउहा नुवित्तीय
-
1
वृ- इत्याद्यगाथापदानां द्वितीयगाथापदैर्व्याख्यानं तद्यथा शूरो नाम निर्भयः । स च कुतश्चिदपि न भयमुपगच्छति । वीर ऊरसबलवान् तेनाक्लेशेन परिबलं जयति । सात्विको नाम यो महत्यप्युदवे गर्व नोपयाति । नच गरिष्टेऽपि समापतिते व्यसने विषादं । तथा चाह-अविषादी उपलक्षणमेतत् । अगवी वा व्यवसायी अनलस उद्योगवानित्यर्थः । तथा चाह-पुनः करोति संस्थानं किमुक्तं भवति प्रमादतः कथंदचिध्यवसायविकलोऽपि भूत्वा पुनः करोति संस्थानं कर्तुमुद्यच्छतिस्वोचितंव्यवसायमितिभावः, | स्थिरो नाम उद्योगं कुर्वन्नपि न परिताम्यति । तथा चाह - विश्राम्यतीति चियायत्ति दानरुचियथौचित्यमाश्रितेभ्योऽन्येभ्यश्च ददातीत्यर्थः । धृतिमान् राज्यकार्याणि कुर्वन् परनिश्रामऽनिक्षेपमाणः तथा चाह- अनिस्सिते इति, बुद्धित्ति औत्पत्तिक्यादिबुद्धि चतुष्टयोपेतः, विनीतो गुर्वादिषु विनयकारी यथौचित्यं गुर्वादीनामनुवर्तक इत्यर्थः, करणे इति यद्राज्ञः कर्तव्यं तत्करणे कुशलः । एतेषु परीक्षा क्रियते । किमेते गुणाः सन्ति न वा तत्र यः एतैर्गुणैरूपेतो भवति स राज्ञो राज्येऽभिषिच्यते । दानशीलोऽत्र यः स्थिरः सोऽपरिभ्रान्तः सन् कर्तव्यं करोति । कृत्वापि पञ्चादननुपतापी त्यागवान् नाम दानशीलः स च स्तोकादपि स्तोकं ददानो गणस्य बहुमानभाग्भवति ।।
[भा. १४३० ]
[ भा. १४३१]
परवादी उवसग्गे उप्पन्ने सूरयाइतंतरवि । अद्धाने ते मादी उरस्सबलेण संतरति ।। अल्भुदए वसणे वा अनुब्भमाणो उसत्ति होति । आवति कुलादि कजेसु चैव ववसायवं तरति । । कायव्यमपरितं तो दातुं वि थिरो अनानुभाविउ । थोवा तो विदलतो चियाग वंदन सीलोउ ।। उवसग्गे सोढव्वे झाए किच्चेसु यावि (साइ) धीमंतो । बुद्धिचक्क विनीतो अहवा गुरुमादि विनीतो उ ।।
[भा. १४३२ ]
[ भा. १४३३ ]
वृधृतिमान् उपसर्गान् सोढव्यान् ध्यायति, कृत्येष्वपि कार्येष्वविषादं प्रवर्त्तते, बुद्धिविनीत इत्यत्र
४१०
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं : ६६, [भा. १४३३]
इदमपि व्याख्यातं बुद्धि चतुष्टयं नीतं प्रापितमात्मनि येन स बुद्धिविनीतः सुखादिदर्शनात्क्लान्तस्य (चतुष्कस्य) पाक्षिकः परिनिपातः । अथवा बुद्धित्ति बुद्धिचतुष्कोपेतो विनीतो गुर्वादिषु विनीतः । दव्वाई जं जत्थ ओजम्मि वि किच्चं तु जस्स वा जंतु । किच्चइ अहीन कालं जियकरणविनीय गच्छ ।।
[ भा. १४३४ ]
४११
वृ- यद्यत्र द्रव्याद्युपयोगि यस्य या यत्र यत् कृत्यं तत्सर्वमहीनकालं जितकरणः करोति कारयति जितकरणो विनीत इति द्वावप्येकार्थौ तत्पर्यं विश्रान्त्या शब्दार्थस्तु परस्परं भिन्नो जितकरणो नाम करणदक्ष उच्यते । विनीत इति विनयकरणशीलः ।।
[भा. १४३५ ]
एवं जुत्तपरिच्छा जुत्तो ये तेहिमेहिउ अजोगो । आहारादि धरतो तितिणिमाईहिं दोसेहिं ||
वृ- एवमेतैरनन्तरोदितैः शूरत्वादिभिगुणैर्युक्ता उचिता या परीक्षा तथा युक्तोऽपि निश्चित एभिर्वक्ष्यमाणदोषैः अयोग्यस्तानेवाह- आहारादि आहारोपधिपूजानिमित्तं गुणंधारयन् तिन्तिणादिभिश्च दोषैरयोग्यः । तिन्तिणी नाम यत्र तत्र वा स्तोकेऽपि कारणे करकरायणं । आदि शब्दाच्चलचित्ततादिपरिग्रहः । एतदेव व्याख्यानयति
[ भा. १४३६ ]
बहुसुते गीयत्थे, धरेइ आहारपूयणठाई । तिंतिणि चल अनवठिय, दुब्बलचरणा अजोगाउ ।।
वृ- बहुकालोचित्तं सूत्रं आचारादिकं यस्य स बहुसूत्रो गीतार्थो विदितसूत्रार्थः । एतेन युक्तः परीक्षायुक्तोऽपीत्येतद्व्याख्यानयति । एवंभूतोऽपि यो गणं धारयति आहारपूयणठाई उत्कृष्टो मे आहारो भविष्यति, पूजनं वा स्वपक्षतः चेत्येवमर्थं आदिशब्दादुपधिरन्यद्वोपकरणमुत्कृष्टं मे भविष्यतीत्येवमर्थ परिग्रहः । सोऽयोग्यस्तथा यो तिंतिणः स्वल्पेऽपि प्रयोजने करकरायमानः चलश्चलचित्तोऽनवस्थितः स्वप्रतिपन्नार्थाऽनिर्वाही दुर्बलश्चरणचारित्रविषये दुर्बलः । एतेऽप्ययोग्याः ।
[भा. १४३७]
एवं परिक्खिवयंमी पत्ते दिज्जति अपत्ते पडिसेहो । दुपरिक्खियपत्ते पुणचारिय हावेति मा मेरा ।।
वृ- एवमनन्तरोदितेषु गुणेषु च यदि परीक्षया निर्वटितो भवति, गुणैरुपेता दोषैश्चविप्रयुक्त इत्यर्थः, तदा स पात्रमिति कृत्वा तस्मिन् परीक्षिते पात्रे गणो दीयते । यस्तु प्रागुक्तैर्दोषैरुपेतो गुणैश्च विप्रमुक्तः सोऽपान्नमिति तस्मिन्नपात्रेगणदानस्य प्रतिषेधः । तस्मै गणो न दातव्य इतिभावः । दुपरिक्खिय इत्यादि । अथ कदाचित्सुदुः परीक्षितः कृतो भवेत् गणश्च तस्मै दत्तः । स च गणः सीदति । तं दृष्ट्वा अन्येऽपि गच्छवर्तिनः केचित् सामाचारी शिथिला भवितुं प्रवृत्तास्ततः परीक्षिते प्राप्ते पात्रे गणे प्रदत्ते सति गणे च सीदति ये तत्र गच्छे अन्य तीव्रधर्मका न सीदन्ति, तैरुपायेन प्रतिबोध्य वारयितव्यः । तत्र यदि वारणानन्तरमावृत्योद्यच्छति ततः समीचीनमथ वारितोऽपि किञ्चित्कालमुद्यम्य पुनः सामचारी हापयति तत इयं मर्यादा कर्तव्या । अयं विधिः प्रयोक्तव्य इत्यर्थः । तमेवाह-
[भा. १४३८]
दिठोवसमोसरणे अहवा थेरा तहिं तु वच्च॑ति ।
परिसाय घट्टमट्टा चंदण खोडि खरंटणाय ।।
वृ-यत्र समवसरणेज्ञायते, आचार्योऽत्रप्रवेक्ष्यति, तत्र गच्छोऽनुलोमवचसा प्रवेशनीयः । प्रवेश्य तत्र गत्वाचार्यस्य कथयति । त्वं सीदन् तिष्ठसि नैव च तद्युक्तं, तस्माद्भवत्यावर्त्तस्व । अथवा कुलानि
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
व्यवहार- • छेदसूत्रम् - १- ३/६६ हिण्डमानाः स्थविरास्तत्र गच्छेव्रजन्ति तत्रदृष्टान्तैः पर्षद्साधुपरिवाररूपा घृष्टा पादघर्षणात्, मृष्टा शरीरस्य केशादीनां च समारचनात् ततस्तां तथारूपां पर्षद मवलोक्य चन्दनाखोडिदृष्टान्तेन खरण्टना कर्तव्या । सा चैवं--आयरियादिनंतमेगं सुणंति । एगो इंगालदाहओ इंगालकठाईणं आणणठाए नदीकूलं गती, तत्थपासइ !तडेण बुज्झमाणंगोसीसचंदणखोडिं सोतं घेत्तूण पारंठितो, तमंतरा वणिओपासइजाणइ । एसा गोसीसचंदनखोडी । ततो तेन सो भणितो किं एएण कट्टेण तं करिस्सइ । इंगालदाहगो भाइदहिऊण इंगाले घेच्छामि । वणिओ चिंतेति जइ इत्ताहे चेव मग्गीहामो तो बहुं सुकं मोल्लं काहिति तो जाहिओमाझवेहिति ताहे किणीहामि । एवं चिंतित्ता जाव वणिओ मुल्लस्स कएण घरं गंतु एति ताव तेन दहा गोसीसचंदनखोडी । वणिएण आगंतुं पुच्छितो कहिं ते कटुं । सो भगइ दत्ति । एवं भणिएण खिंसितो महाभाग फिडितो सिईसरियत्तणस्स एवं जहा सो इंगालदाहओ सोय वाणियओ ईसरियत्तणस्स चुक्को एवं तुमपि नाणादी दहंतो निव्वाणस्स चुक्किहिसि । एतदेवाहइंगालदाह खोडी पवेसे दिठाउ वाणिएणंतु ।
,
[भा. १४३९]
[ भा. १४४० ]
जा मुलं आनयए इंगालहाए ता दड्ढा । । इय चंदनरयणनिभा पमायतिक्खेण परसुणा भेत्तुं । दुविहं पडिसेवि सिहिणा तिरियणखोडी तुमेदड्डा ।।
वृ- अङ्गारान् दहतीति अङ्गारदाहस्तस्य पार्श्वे गोशीर्षचन्दनखोडी प्रवेशे ग्रामप्रवेशे च वणिजा दृष्टा । स च यावन्मूल्यमानयति तावत्तेनाङ्गारदाह के नाङ्गारार्थं सा खोडिर्दग्धा । इत्यक्षरार्थो भावार्थस्तु प्रागेवोक्तः । । साम्प्रतमुपनयमाह - इय चंदणेत्यादि । इत्येवममुना प्रकारेण चन्दनरत्ननिभा गोशीर्षचन्दनमूल्या त्रिरत्नरलत्रयरूपा खोडिः । प्रमादरूपेण तीक्ष्णपरशुना भित्त्वा द्विविधा या प्रतिसेवा मूलगुणप्रतिसेवा उत्तरगुणप्रतिसेवा चेत्यर्थः । सैव शिखी वैश्वानरस्तेन त्वया दग्धा । एवं वारितः सन् यदि निवर्तते ततः प्रायश्चित्तं दत्वा तस्य वर्त्तापकाः स्थविरा दातव्याः । अथ न निवर्त्तये तस्य गोऽपहरणीयः न केवलमेतेऽनर्हाः किं चान्येऽपि तथा चाह-
[ भा. १४४१ ]
एएण अनरिहहिं अने इय सूइया अनरिहातो । के पुन ते इमो ते दीनादिया मुणेयव्वा ।।
वृ- एतैरनन्तरोदितैरनार्हेरन्येऽपि खलु सूचितानर्हाः के पुनस्ते । सूरिराह इमे ते वक्ष्यमाणादीनादयो ज्ञातव्यास्ताने वाह
[भा. १४४२ ]
दीना जुंगिय चउरो जातीकम्मे य सिप्पसारीरे । पाणा डोंबा किणिया सोवागा चेव जातीए । 1
बू - दीनार्हाः कस्मादिति चेदुच्यते-तेषां नन्दनाभावादुक्तं च
दीनाभासं दीनगविं दीणजंपिउं पुरिसं ।
कं पेच्छसि नंदतं दीणं दीणाए दिठीए ।।
तत्थ जुंगिका हीनाश्चत्वारोऽनर्हाः । तद्यथा जातौ कर्मणि शिल्पे शरीरे च तत्र जातौ जुंगिकाश्चत्वारस्तद्यथा-पाणा डोंबाः किणिकाः श्वपचाश्च । तत्रपाणा नाम ये ग्रामस्य नगरस्य च बहिराकाशे वसन्ति तेषां गृहाणामभावात्, डोम्बा येषां गृहाणि सन्ति गीतंच गायन्ति, किणिका ये वादित्राणि परिणयन्ति । वध्यानां च नगरमध्ये नीयमानानां पुरती वादयन्ति । श्वपचाश्चएडाला ये शुनः पचन्ति ।
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं : ६६. [भा. १४४२] .
४१३ तन्त्रीश्चविक्रीणन्तीतिएतेजातौ जुङ्गिका उपलक्षणमेतत् ।तेनाय (यि) कल्पिकायेचहरिकेशजातयो मेया येच वरुडादयस्तेऽपिजातौ जुङ्गिका द्रष्टव्याः सम्प्रति कर्मणि शिल्पेचतानभिधित्सुराह[भा.१४४३] पोसगसंबर नडलंख वाहमच्छंधरयरा वच्छुरिया ।
पडगारा यपरीसह सिप्पेसरीरे यवुच्छामि || वृ- पोषका ये स्त्रीकुक्कुटमयूरान् पोषयन्ति, । संवराः स्तानिकाः शोधकाः । नटाः प्रतीता ये नाटकानि नर्तयन्ति ।लढायेवंशादेरूपरिवृत्तंदर्शयन्ति ।व्याधालुब्धका ।मत्स्यबन्धाः कैवारजका वस्त्रप्रक्षालकावागुरिका मृगजालिकाजीविनः । एतेकर्मणिजुङ्गिकाः, पटकाराः कुञ्चिकादयश्चर्मकारा इत्यरेपरीषहा नापिता एते शिल्पे जुङ्गिकाः सम्प्रति शरीरेतान् वक्ष्यामि ।प्रतिज्ञातं निर्वाहयति[भा.१४४४] हत्थे पाएकणे नासा उठेहिं वज्जियंजाण ।
वामणगमडमकोढिय काणा तह पंगुला चेव ।। वृ-शरीरे जुङ्गिका जानीहि । हस्ते सप्तमी प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे । एवं सर्वत्र, ततोऽयमर्थः हस्तेन उपलक्षणमेतत् । हस्ताभ्यांवा वर्जितं, ।एवं पादेन पादाभ्यां वा कर्णेन कर्णाभ्यां वा नाशया ओप्टेन वा वामनका हीनहस्तपादाद्यवयवा, मडभाः कुब्जाः कृष्टव्याध्युपहताः, काणा एकाक्षाः, पङ्गुलाः पादगमनशक्तिविकला: एतानपिशरीरजुङ्गिकान्जानीहि । [भा.१४४५] दिक्खेउं पिन कप्पंति, चुंगिया कारणेविदोसावा ।
अनादिविखएवा नाउंन करेंति आयरिए ।। वृ- एतेअनन्तरोदिताश्चत्वारोऽपिजुङ्गिकादीक्षितुमपिनकल्पन्ते {पुनराचार्यपदे स्थापयितुमित्यपि शब्दार्थः कारणे तथाविधे समुत्पन्नेऽदोषाका निर्दोषावा दीक्षितुमपि सम्बध्यन्ते । अज्ञाताश्चेत्कथमपि जुङ्गिका दीक्षिता भवेयुस्ततस्तान ज्ञात दीक्षितान् ज्ञात्वा कुर्वन्त्याचार्यगुणोपेतान् अप्याचार्यान् प्रवचनहीलनाप्रसक्तेः ।। [भा.१४४६] पच्छावि होति विकला आयरियत्तंन कप्पईतेसिं ।
सीसो ठावेयव्यो कानगमहिसोव निन्नम्मि ।। वृ-पश्चादपिश्रामण्यस्थिताक्षिगलनादिना विकलाभवन्ति,तेषामप्याचार्यगुणैर्युक्तानामप्याचार्यत्वं नकल्पते,येऽप्याचार्यपदोपविष्टाः सन्तः पश्चाद्विकला जायन्तेतेषामपिनकल्पतेधारयितुमाचार्यत्वं, किन्तुतैस्तथा विकलैः सद्भिरात्मनः पदे शिष्यः स्थापयितव्यः । आत्मा त्वप्रकाशे स्थापयितव्यः । कइवेत्यत आह-काणकमहिष इव निम्ने । इयमत्र भावनाकाणको नाम चोरितमहिषो मा कोप्येनमद्राक्षीदिति हेतोः ग्रामस्य नगरस्य वा बहिर्गत रूपे निम्ने प्रदेशे उपलक्षणमेतदिति गुपिले वा वनगहनेस्थाप्यते । एवमेषोऽप्यन्यथाप्रवचनहीलनाप्रसक्तेराज्ञादिदोषप्रसङ्गश्च । अथवासो वात्मीयः शिष्यः पश्चाद्विकलैराचार्यःस्थाप्यतेस कीदृश इत्यतआह[भा.१४४७] गणि अगणी वा गीतो जोवि अगीतोविआगईमंतो ।
लोगेस पगासिज्जइतहा बेतिन किच्चमियरस्स ।। वृ- गणोऽस्यास्तीति गणी साधु परिवारवान् यो वर्तते तदभावेऽगणी वा यो गीतो गीतार्थः कालोचितसूत्रार्थपरिनिष्ठितः तस्याप्यभावे यो चाप्यगीतार्थोऽपि आकृतिमान् रूपेण मकरध्वजतुल्यः स गणधरपदे निवेश्यते, । यथायमस्माकमाचार्यों नेतर इति केवलमितरस्यापि जुङ्गिका
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४.
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-३/६६ चार्यस्य यत्कृत्यं तत्स्थविरा अन्येऽपिचनहायन्ति । सर्वमपि कृत्यं कुर्वन्तीतिभावः।
सम्प्रत्यनर्हान् प्रतिपिपादयिषुरिदमाह[भा.१४४८] एयद्दोसविमुक्का विअनरिहा होति से उअनेवि ।
अव्वाबाधादीया तेसि विभागो उकायव्वो।। वृ- एतैरनन्तरोदितैर्दोषैर्विमुक्ता अपि भवन्त्यन्ये इमे अनर्हाः । केते इत्याह-इत्यबाधादयस्तेतस्तषामत्याबाधादीनां विभागपार्थक्येन स्वस्वरूपवर्णनं कर्तव्यं । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.१४४९] अच्चाबाध अवार्थतेनेच्छईअप्पचेतए ।
एगपुरिसे कहं निंदूकगवाभा कहंभवे ।। वृ-इत्याबाधा आवाहंतोत्ति अशक्नुवत् नेच्छतित्ति नेच्छति अनिच्छन् तथा आत्मचिन्तकः एते चत्वारोऽपिपुरुषाअनर्हाः । न केवलमेतेऽनर्हाःकिन्त्वेकपुरुषादयोऽपितत्रशिष्यःप्राह-कथमेकपुरुषो भवति?, कथं वा निंदू: ? कथं वा काकी कथं वा बन्ध्येति ? | एवं शिष्येण प्रश्ने कृते सूरिः सकलविनेयजनानुग्रहप्रवृत्तःसर्वानप्यव्याबाधादीन् व्याख्यानयति[भा.१४५०] अचाबाधेबाहेइन मन्नइ बितिधरेउमसमत्थो ।
तइओनचेव इच्छइतिनिएए अनरिहातो ।। वृ- अतिशयेन आबाधा यस्य सोऽत्याबाधः । स गच्छस्य द्विविधेप्युग्रहे वस्त्रपात्रादिज्ञानाधुपष्टम्भरूपे कर्तव्ये बाधांमन्यते, द्वितीयोऽशक्तवद्र्णधारयितुमसमर्थः द्विविधगप्युपग्रहंगच्छस्य कर्तुमशक्तः इत्यर्थः, तृतीयोऽनिच्छन्समर्थोऽप्लालस्येनगणंधारयितुनेच्छति, एतेत्रयोऽप्यनर्हाः। आत्मचिन्तकमाह[भा.१४५१] अल्भुज्जयमेगयरंपडिवज्जिस्संतिअत्तचिंतोउ ।
जोवागणेवसंतोन वहति तत्तीतो अन्नेसि ।। वृ-य आत्मानमेव केवलं चिन्तयन्मन्यते, यथाहमभ्युद्यतं जिनकल्प यथालन्दकल्पानामेकतरं विहारं प्रतिपत्स्ये इति आत्मचिन्तकः योऽपि गणोऽपि गच्छेऽपि वसन् तिष्ठन् न वहति न करोति तप्तिमन्येषांसाधूनांसोप्यात्मचिन्तकः । एतो द्वावप्यात्मचिन्तकावनीं । [भा.१४५२] एवं मगतिसिस्सं पणत्थडेमरंति विद्धसंतेवा।
अन्नमयस्स वियएवं, नवरंपुन ठायएएगो।। .. वृ. पणत्तिपञ्चमएक पुरुषएकं शिष्यं मृगयतेसह्येवं चिन्तयतिकिमप्येकमात्मनः सहायं मृगयामि येन सुखंतिष्ठाभीति, तथाकष्टे निन्दूतुल्ये शिष्याम्रियन्ते, विध्वंसन्तेवाप्रतिभज्यन्ते चेतिभावार्थः, । इयमत्रभावना-यथा निन्दूमहेला यद्यदपत्यं प्रसूतेतन्मियते ।एवं योऽपियं यं प्रव्राजयति,सस म्रियते, अपगच्छतिवा । ततःसनिन्दुरिव निन्दूसत्तमस्यापिकाकीतुल्यस्य एवमेवद्रष्टव्यं । नवरंपुनरकं तिष्ठति किमुक्तं भवति ? यस्यापि यः शिष्यः स म्रियते विध्वंसते वा केवलमेकस्तिष्ठति उपलक्षणमेतत् । तेनैतदपि द्रष्टव्यम् । यस्यैकस्मिन् प्रवाजिते सति द्वितीयविषये लब्धिरेव नास्ति स काकीव काकी काक्यपिहिकिलैकंवारं प्रसूतेइतिप्रसिद्धिः ।वंध्यातुल्यः सुप्रतीतइतिन व्याख्यातस्तदेवेदंव्याख्यातं वन्ध्या किलाप्रसवधर्मा । एवं यस्यनैकोऽजप शिष्य उपतिष्ठते सवन्ध्येववन्धयेति ।
पुनरन्यानर्हान् प्रतिपिपादयिषुरिदमाह
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः३, मूलं : ६६, [भा. १४५३]
४१५ [भा.१४५३] . अहवा इमे अनारिहा देसाणंदरिसणं करेंतेन ।
जे पव्वावियतेनंथेरादि पयच्छतिगुरूणं ।। वृ-अथवेतिअनर्हाणामेवप्रकारान्तस्तोपदर्शन इमेवक्ष्यमाणाअनर्हास्तानेवाह-देशानादर्शनं कुर्वता तेन ये प्रव्राजिकाः स्थविरादयस्तान् प्रयच्छति गुरूणां, न तरुणादीन् पूर्वं बहुवचनमनेकव्यक्त्यपेक्षयेत्यदोषः । स्थविरादीनेमाह- [भा.१४५४] थेरे अनरिहेसीसे खम्गूडे एवलंभिए।
उक्खोवगयत्ति रिह पंथे कालगतेइय ।। वृ-यःस्थविरान् प्रयच्छतिशिष्यान्योवा नर्हान्योवाखग्गूडान्यदिवाचएकलम्भिकान् अथवा य एकं प्रधान शिष्यमात्मना लभते गृह्णाति शेषास्त्वाचार्यस्य समर्पयति । स एकलाभेन चरतीति एकलाभिकः । यो वा शिष्याणामुत्क्षेपको यश्चाचार्याणामित्वरिकान् शिष्यान् करोति यो वा गुरुसम्बन्धिनः शिष्यान् पथि कालगतान् च शब्दात् प्रतिभग्नान् कथयति एते सर्वेऽप्यनस्तित्र स्थविरादिन व्याख्यानयति[भा.१४५५] थेरा उअतिमहल्ला अणरिहा काणकुंटमादीया ।
खगूडा य अवस्सा एगालंभी पहाणोउ ।। [भा.१४५६] तंएगंन विवंती अविसेसे देइजे गूरुणांतु ।
अहवाविएगदव्वं लभंतिजे ते देइगुरूणं ।। व- स्थविरा नाम अतिमहान्तो वयसातिगरिष्टा इत्यर्थः, । अनर्हाः कारणकुटादयः, खग्गूडा अवश्याः ।अयमत्रभावार्थः । योऽसौ पूर्वपरीक्षितः स देशदर्शनं कार्यते, तेन च देशदर्शनं कुर्वता यदि से स्थविराः प्रव्राजिता ये च जुङ्गिका ये च खग्गूडा वा ते आचार्यस्य समर्प्यन्ते । तरुणा नव्याङ्गा विनीताश्चात्मनस्तदा सोऽनहइति, एकलाभीनामयःप्रधानः शिष्यः तमेकंयो नददाति । अवशेषांस्तु सर्वानपि प्रव्राजितान् गुरुणां प्रयच्छति । अथवा येषामेक एव लाभो यथा यदि भक्तं लभन्ते ततो वस्त्रादीनि न, । अथ वस्त्रादीनि लभन्ते तर्हि न भक्तमपि, एकमेव लभन्ते इत्येवं शीला एकलाभिनस्तथाचाह-अथवा ये एकंद्रव्यंताशिष्यान्गुरुणायः प्रयच्छति, उभयलब्धिकानात्मनः सम्बन्धयति सोऽप्यनर्हः । [भा.१४५७] उक्खेवेणं दोतिन्निवावि उवनेति सेसमप्पणोगेण्हे । .
आयरियाणित्तरियं वंधइ दिसमप्पणोव कर्हि ।। वृ-इयं किलसामाचारी यावन्तः किलदेशदर्शनकुर्वता प्रव्रजिताः तावन्तः सर्वेगुरुणांसमर्पणीयाः,। यस्तु प्रवाजितान् द्विधा कृत्वा उत्क्षेपेण हस्तोप्ताटनेन द्वौत्रीन् वा शिष्यान् गुरुणामुपनयति, शेषान् सर्वानप्यात्मना गृह्णाति । एषोत्क्षेपकोऽनर्हः तथायेकेचन देशदर्शनं कुर्वता प्रवाज्यन्तेतेसर्वेऽप्यात्मन इत्वरिका बन्धनीयाः यथा आचार्य समीपं गता यूयं सर्वेऽप्याचार्यस्य यत्पुनराचार्याणां दिशमित्वरिकां बन्धाति । आत्मनस्तु यावत्कथिकंयथा यावत्यूयमाचार्यसमीपे तिष्ठततावदाचार्यसक्ताः शेषकालं ममेत्येवमित्वरिकान् कतिशिष्यान्सोऽप्यनर्हः ।। [भा.१४५८] . पंमियकालगयापडिभग्गा यावि तुज्झजेसीसा ।
एएसव्वे अनरिहा तप्पडिवक्खाभवे अरिहा ।।
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १-३/६६
वृ- योदेशदर्शनं कृत्वा समागतः सन् ब्रूते युष्माभिर्दत्ताः साधवः परिवारतया ते सर्वे युष्माकं शिष्याः पथि कालगताः प्रतिभग्नावा, इमे पुनः सर्वे मम शिष्या एते स्थविरादयोऽनहस्तेिषां पुनरनर्हाणामाचार्यसमीपगतानां ये तैः प्रव्राजिताः शिष्यास्तानाचार्य इच्छापयति वा न वा गुरुणामत्रेच्छा प्रमाणं । । [ भा. १४५९ ] एसा गीते मेरा इमाउ अपरिग्गहाउ अगीयाणं । गीयत्थपमादी णव अपरिगह संजतीणंच ।।
बृ- एषा अनन्तरोदिता मर्यादा योग्यस्य गीतार्थता आचार्यस्तस्मिन् गीते गीतार्थे द्रष्टव्या, इयं पुनरपरिग्रहाणामगीतानां तथा गीतार्थप्रमादिनामपरिग्रहसंयतीनां च इयमत्र भावना - येषामाचार्योऽप्यगीतार्थस्ते अपरिग्रहा यद्यपि नाम तेषामाचार्यपरिग्राहकस्तथापि सोऽगीतार्थ इति तत्वतः सूत्रनीत्या ते अपरिग्रहा एव, तेषां मध्यात्कोऽप्येकोऽन्यं संविग्नं गच्छमुपसम्पन्नं एष एकः अन्यो अवषन्ना गीतार्थानां गच्छस्तेषां मध्यादेकः कश्चिदन्यं संविग्नं गच्छ्माश्रितवान् एष द्वितीयः । तथा अन्याः काश्चन संयत्यस्तासामाचार्यो नास्ति, कालकरालपिशाचेन कवलितत्वात् केवलं ताभिरेकः क्षुल्लकः परिब्राजित आसीत् । (सो?) कोऽन्यं संविग्नं गच्छमुपसम्पन्नः एते त्रयोऽपि पूर्वगता कालिकगते वा श्रुते सूत्रार्थतदुभयैः परिपूर्णा जातास्तेषामागतानां यावदा भवति, तावद्वक्तव्यमिति । एतदेवाह[ भा. १४६० ] गीयत्थमगीयत्थे, अज्जाणं खुड्डए य अन्नेसिं । आयरियाण सगासे, अमुयत्तेणं तु निम्माया ।।
वृ- गीतार्थो योऽवसन्नगीतार्थः गच्छाद्विनिर्गतोऽगीतार्थो योऽपरिग्रहगीतार्थगच्छान्निर्गतः आर्यिकाभिः प्रव्राजितः आर्यिकाणां क्षुल्लक एते त्र्योऽप्यन्येषामाचार्याणां सकाशे अमायित्वेन कदाचनापि आचार्यसमीपममुञ्चतो निर्माताः । सूत्रार्थतदुभयज्ञा जाताः । एतदेव स्पष्टतरमाहसीस पडिच्छो होउं, पुव्वगए कालिए य निम्मातो ।
[भा. १४६१]
तस्सागयस्स स गणं किं आभव्वं इमं सुणसु ।।
वृ-गीतार्थोऽगीतार्थ आर्यिका क्षुल्लको चान्येपामाचार्याणां समीपे प्रतीच्छक रुपकः शिष्यो भूत्वा पूर्वगते कालिके वा श्रुते निर्मातस्तस्य स्वगणस्य गतस्य किमाभाव्यं सूरिराह- इदं च वक्ष्यमाणं शृणु तदेवाह -
[भा. १४६२ ]
सीसो सीसो सीसो, चउत्थंपि पुरिसंतरं लहइ ।
विलभति तिणी, पुरिसजुगं सत्तहा होइ ।।
वृ- शिष्यः स्वदीक्षितः तस्यापि शिष्यो यः पौत्रकल्पस्तस्यापि शिष्यः प्रपौत्रकल्प रूपं एवं सन्तानत्रयात्मकंचतुर्थमपि पुरुषान्तरः पुरुषयुगंलभते । चतुर्थग्रहणादन्येऽपि त्रयः सूचितास्ताने वाहट्ठावि लहइ तिणी इत्यधस्तात्त्रीणि पुरुषयुगानि लभते । अपिशब्दादुपर्यपि त्रीणि । इयमत्र भावनाआत्मीयमाचार्यं वर्जयित्वा यस्तस्य परिवारस्तं सर्वं लभते इदमेकं पुरुषयुगं ? पितामहंवर्जयित्वा पितामह परिवारं सर्वं लभते इति द्वितीयं पुरुषयुगं प्रपितामहपरिवारं सर्वं लभते इति तृतीयपुरुषयुगं ३ । एतानि त्रीण्युपरितनानि । साम्प्रतमधस्तनानि त्रीणि भाव्यन्ते । गुरुभ्रातृप्रव्राजितं समस्तं परिवारं लभते इत्येवं पुरुषयुगं, भ्रातृव्य प्रब्राजितमपि सर्वं लभते परिवारमिति द्वितीयं पुरुषयुगं, भ्रातृप्रव्राजितैरपि प्रब्राजितान् समस्तान् लभते इति तृतीयं पुरुषयुगं । तदेवमधस्तनानि त्रीणि पुरुषयुगानि त्रीण्युपरितनानीति मिलितानि षट् जातानि । तथा आत्मना ये प्रव्राजिताः पुत्रस्थानीया ये च तैः प्रव्राजिताः पौत्रस्थानीया
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः ३, मूलं : ६६, [भा. १४६२]
४१७ ये च तैरपि प्रव्राजिता प्रपौत्रकल्पाः । एष सर्वोऽपि समुदाय एकं पुरुषयुगं । इदं च षट्सुमेलितममिति पुरुषयुगंसप्तधाभवति । तथाचाह-पुरिसजुगंसत्तहा होइ । तदेव स्पष्टयति[भा.१४६३] मूलायरिए वज्जितु उवरिसगणो उहेठिमे तिन्नि ।
अप्पा यसत्तत्तमोखलु पुरिसजुगंसत्तहा होइ ।। वृ- मूलाचार्यान् पितृपितामहलक्षणान् वर्जयित्वाऽन्यउपरितनः समस्तोऽपिस्वगणस्तस्याभवति । एतेन त्रीणि पुरुषयुगान्युपात्तानि । अधस्तनान्यपि च प्रागुक्तस्वरुपाणि त्रीणि पुरुषयुगानि लभते ।
आत्मा च आत्मीयश्च पुत्रपौत्रप्रपौत्रलक्षणः परिवारः सप्तम इति पुरुषयुगं सप्तधा भवति । भावना प्रागेवोक्ता । अत्रैव प्रकारान्तरमाह[भा.१४६४] अहवा नलभति उवरि हेडिच्चिय लडभइतिनि तिनेव ।
तिणतलाभतिन्नियदासक्खरनायं ।। वृ-अथवेतिआभवनस्य प्रकारान्तरसूचनेयान्युपरित्रीणिपुरुषयुगानिप्रागुक्तानि, तानिनेवलभते गरीयस्तयाएकगुरुदीक्षितत्वेनसमानतया चतेपांसदायत्तत्वायोगात् । हेठिच्चियलब्भइतिणित्तियानि पूर्वं त्रीणि पुरुषयुगान्यधस्तनानि प्रदर्शितानि तेषां ग्रहणार्थ प्रथमं त्रीणीत्युक्त्वा तिन्नेवत्ति तेषां पूर्वभणितानामथस्तनानां त्रयाणां पुरुषयुगानामन्यान्यप्यधस्तनानि यानि त्रीणि पुरुषयुगानि परलाभत्रयः पुत्रपौत्रलक्षणा आत्मलाभ इदमेकं पुरुषयुगं सर्वमीलने सप्तपुरुषयुगानि तस्याभाव्यानि तेषांचाभवने ज्ञातमुदाहरणं-दासेन मेखरो कीतोदासो विमे खरो विमे ।।
मू.(६७) भिक्खूयइच्छेजागणंधारेत्तए नोकप्पइसंथेरा अणापुच्छित्ता गणंधारित्तए, थेरायसे वितरेजाएवंकप्पइगणंधारेतए, थेरायसोनविवरेजाएवंसे नोकप्पइगणंधारितए, जनथेरेहिं अविइणं गणंधारेजा से संतराछेओवा परिहारो वा ।।
वृ-अधास्यसूत्रस्यकःसम्बन्धस्ततआह[भा.१४६५] दुहतोवि पलिच्छन्नेअप्पडिसेहोत्ति अतिप्पसंगा।
धारेव्व अनापुच्छागणमेसो सुत्तसंबंधो ।। वृ- द्विधातोऽपि द्रव्यतो भावतश्च परिच्छन्ने परिच्छदोषेत आचार्यस्त्रयमपि च द्विघातः परिच्छन्ने गणधारणस्य न प्रतिषेध इति कृत्वा किमनुज्ञया स्थविराणां कार्यमिति बुद्धा माति प्रसङ्गतः स्थविराणामनापृच्छयागणंधारयेदतस्तत्प्रतिषेधार्थमिदंसूत्रमारभ्यते । एषोऽधिकृतसूत्रस्यसम्बन्धः । अनेनसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या-भिक्षुरिच्छेद्रणंधारयितुंतत्रसेतस्यनकल्पतेस्थविरान्गच्छगतान पुरुषान् अनापृच्छय गणंधारयितुं, कल्पते से तस्य स्थविरान् आपृच्छय गणं धारयितुं, स्थविराश्च से तस्य वितरेयुरनुजानीयुगणधारणं पूर्वोक्तः कारणैरर्हत्वात् तत एवं सति से तस्य कल्पते गणं धारयितुं, स्थविराश्च से तस्य न वितरेयुर्गणधारणानहत्वादेवं सति न कल्पते गणं धारयितुं, यः पुनः स्थविरैरवितीर्णमनुज्ञातगणं धारयेत् ततः से तस्य कृतादन्तरादपन्यायात् प्रायश्चित्तं च्छेदो वा परिहारो वावाशब्दादन्यद्वातपः । एष सूत्राक्षरार्थः । भावार्थभाष्यकृदाह[भा.१४६६] काउंदेसदरिसणं, आगतउवठियम्मि उवरया ।
थेरा असिवादिकारमेहिं, वनठावितोसाहस्ससती ।। 2727
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-१-३/६७ [भा.१४६७] सोकालागतम्मिउगतो, विदेसंवतत्थ व अपुच्छा ।
थेरेधारेयमणंभावनिसिठंअनुग्घाया ।। वृ- देशदर्शननिमित्तं गतेन ये प्रवाजितास्तान् यद्यात्मनो यावत् कथिकान् शिष्यतया बद्धाति ततस्तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं । तथा देशदर्शनं कृत्वा तस्मिन्नागते अप्रस्थापिते च तस्मिन्ना चार्यपदे स्थविरा यस्याचार्या उपराताः कालगता यदिवा सप्रत्यागतोऽप्यशिवादिभिः कारणैर्यदिवासाधकस्य असतित्तिभावेनाचार्यपदेस्थापितेऽत्रान्तरेवाचार्यः तस्मिन् कालगते यदिवागतो विदेशंतत्रैव विदेशे गणंधारयिमुमिच्छित् । एतेषु सर्वेष्वपि कारणेषु समुत्पन्नेषु यदि स्थविरान् गच्छमहतो अपृष्टा यद्यपि तस्याचार्येणभावतोगणोनिसृष्टोऽनुज्ञातस्तथापिस्थविरा आपृच्छनीयास्ततआह-भावनिसृष्टमापगणं धारयति तर्हि तस्य स्थविरानापृच्छाप्रत्ययं प्रायश्चित्तं अनुदाता गुरुकाश्चत्वारो मासा उपलक्षणमेतत् आज्ञानवस्थामिथ्यात्वविराधनारुपाश्चतस्पदोषाः । [भा.१४६८] सयमेव दिसाबंधं अननुन्नाते करे अनापुच्छा ।
थेरेहिंय पडिसिद्धोसुद्धालग्गा उवेहंता ।। वृ- यो नाम स्वयमेव आत्मच्छंदसा को मम निजमाचार्य मुक्त्वान्य आपृच्छनीयः समस्तीत्यध्यवसायतः पूर्वाचार्येणाननुज्ञात आचार्यपदे तस्य स्थापनात् स्थविरान् गच्छमहत्तररुपान् अनापृच्छय दिग्बन्धंकरोतिस्थविरैःप्रतिषेधनीयः । यथा नवर्ततेआर्य! तवतीर्थकराणामाज्ञालोपयितुं एवं प्रतिचोदितो यदिन प्रतिनिवर्ततेतर्हि स्थविराःशुद्धाः स चतुर्गुरुके प्रायश्चिते लग्नः ।अथ स्थविरा उपेक्षन्ते तर्हि ते उपेक्षाप्रत्ययं चतुर्गुरुके लग्ना यत एवमुपेक्षायामनापृच्छायां च तीर्थकराभिहितं प्रायश्चित्तमाज्ञादयश्च दोषास्तस्मात्स्थविरैरुपेक्षान कर्तव्या ।तेन च स्थविरा आपृच्छनीयाः ।। [भा.१४६९] सगणेथेराणसती तिगथेरेवा वातिगंतु ।
बद्धातिसेवा सति इत्तरियंधारेइन मेलितोजाव ।। वृ- अथ स्वगच्छे स्थविरा न सन्ति तर्हि गणे स्वकीये गच्छे स्थविराणामसति अभावे ये त्रिककुलगणसंघरुपे स्थविरांस्तान त्रिकं स्थविराणां त्रिकं वा समस्तंसमस्तं कुलं वा सङ्घ वागणं वा इत्यर्थः । उपतिष्ठेत् यथा यूयमनुजानीत मह्यं दिशमिति अथ अशिवादिभिः कारणैर्न पश्येत् कुलस्थविरादीनामसत्यभावे इत्वरिकां दिशं गणस्य धारयति यावत् कुलादिभिः सह गणेन मिलितो भवति ।। [भा.१४७०] जेउ अहाकप्पेणं अनुनायंमि तत्थ साहम्मी।
विहरतितमट्टाएन तेसिंच्छेओन परिहारो || वृ- ये तु साधर्मिकाः स्वगच्छवर्तिनः परगच्छवर्तिनी वा यथाकल्पेन श्रुतोपदेशेन तेषां सूत्राद्यर्थ तत्रोपस्थापनात् विषये तदर्थाय सूत्राणामर्थाय आसेवना शिक्षायैवेत्यर्थः । अनुज्ञाते गणधारणा तत्र गच्छे विहरन्ति । ऋतुबद्धे काले मासकल्पेन वर्षासु वर्षाकल्पे तेषां तत्प्रत्ययो यदेषोऽनुज्ञातो गणं धारयतीतितन्निमित्तमित्यर्थः ।प्रायश्चित्तंनच्छेदोनपरिहारउपलक्षणमेतन्नान्यद्वा । तपः, श्रुतोपदेशेन . तेषां सुत्राद्यर्थं तत्रोपस्थापनात्, विषय लोलता हि तस्या समीपमुपतिष्ठमानानां दोषा, न सूत्राद्यर्थमिति, ।।
मू.(६८) तिवासपरिवाए समणे निणंथे आयारकुसले संजमकुसले पवयणकुसले पन्नतिकुसलं
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१९
उद्देशकः ३, मूलं:६८, [भा. १४७०] संगहकुसले उवमहकुसले अक्खयायारे अभिन्नायारे असबलायारे असंकिलिट्टायारचित्ते बहुस्सुए बभागमे जहन्नेणंआयारपकप्पधेरे कप्पइ उपज्झायत्ताएउहिसित्तए ।।
मू. (६९) सचेवणंसेतिवासपरिवाएसमणेनिगान्धेनोआयाकुसलंजावनोउवग्रहकुसलेखयायारे भिन्नायारे सबलायारे संकिलिहायारचित्ते अप्पसुए अप्पागमेनोकप्पइ उवज्झायत्ताएउद्दिसित्तए।
मू.(७०)पंचवासपरियाएसमणेनिग्गंध (जहा६८) जहन्नणंदसकप्पववहारधरेकप्पइ आयरिय उवज्झायत्ताएउदिसितए।
मू.(७१) सच्चेवणंसे पंचवासपरियाएसमणे निणंथे (जहा६९)नोकप्पइआयरियउवज्झायत्ताए उदिसित्तए।
मू.(७२) अट्ठवासपस्थिाएसमणेनिणंथे (जहा ६८) जहन्नेणंठाणसमवायघरेकप्पइआयरियताए जाव गणावच्छे इत्यत्ताएउद्दिसित्तए।
मू. (७३) सच्चेवणं से अट्ठवासपरियाए समणे निगथे (जहा ६९)नो कप्पइ आयरियत्ता जाव गणावच्छे इयत्ताएउद्दिसित्तए।।
वृ-'तिवासपरियाएसमणे' इत्यादि सूत्रषट्कम् । अथास्य पूर्वसूत्रेण सह कः सम्बन्धस्ततआह[भा.१४७१] भावपलिच्छयस्स उपरिणामठाए हो इमंसुत्तं ।
सुयचरणे उपमानंसेसाउ हवंतिजालद्धी ।। वृ- द्रव्यभावपरिच्छदोपेतः स्थविरैरनुज्ञातो गणं धारयति तद्विपरीतो न धारयतीति उक्तं । तत्रेदं सूत्रषटकम् | भावपरिच्छेदस्य परिमाणथं परिमाणप्रतिपादनार्थं भवति वर्तते यथा चानेन सूत्रषट्केन श्रुतेन चरणे च प्रमाणमभिधीयते, शेिषाश्च या लब्धय आचार्याणामुपाध्यायादीनां योग्या याभिः समन्विताः आचार्यतया उपाध्यायादितया वा उद्दिश्यन्ते । ता अपि प्रतिपाद्यन्ते, । तत्र श्रुतपरिमाणं जहन्नेण आयारपकप्पधरे इत्यादिना चारित्रपरिमाणं ति वासपरियाए इत्यादिना र्यायः । श्राम्यति, तपस्यतीति श्रमणः । स च शाक्यादिरपिभवति ततस्तद्वच्छेदार्थमाह निग्रंथः निर्गतोन्थात् द्रव्यतः सुवर्णादिरुपात्, भावतोमिथ्यात्वादिलक्षणादिति निर्ग्रन्थः आचारकुशलःज्ञानादिपञ्चविधाचारकुशलः । तत्र कुशल इति द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च । तत्र यः कुशं दर्भ दात्रेण तथा लुनाति न क्वचिदपि दात्रेण विच्छिद्यतेस द्रव्य कुशलः । यः पुनः पञ्चविधेनाचारेण दात्रकल्पेन कर्मकुशंलुनातिसभावकुशलः । तत्रएवमत्र,समासः आचारेणज्ञानाद्याचारेणकर्मकुशलः कर्मच्छेदकः आचारकुशलः । आचारविषये सम्यकपरिज्ञानवान् इति तात्पर्यार्थः । अन्यथा तेन कर्मकुशच्छेदकत्वानुपत्तेः । एवं सर्वत्र भावनीयं, संयम सप्तदशविधं योजानात्याचरति च स संयमकुशलः । समासभावना सर्वत्र तथैव । अथवा यः कुश लुनन् क्वचिद्वात्रेणाच्छिद्यतेस लोके तत्वतः कुशलो नन्युस्यस्तेन कुशलशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तं दक्षत्वं । तच्च यत्रास्तितंत्रकुशलशब्दोऽपिप्रवर्तते इतिदक्षवाचीकुशलःशब्दस्ततएवंसमास आचारे ज्ञातव्ये प्रयोक्तव्ये प्रयोक्तव्येवाकुशलोदक्षआचारकुशलः एव संयमकुशलः प्रवचनेज्ञातव्ये कुशलः प्रवचनकुशलः प्रज्ञप्ति मस्वसमयपरसमयप्ररुपणा । तत्रकुशलः, संग्रहणसंग्रहः ।
सद्विधा-द्रव्यतोभावतश्च । तत्रद्रव्यतआहारोपध्यादीनांभाक्तःसूत्रार्थौ .तयोििवधेऽपिसङ्ग्रहे कुशलः {उपसामीप्येन ग्रहणमुपग्रहः सोऽपि द्विधा-द्रव्यतोभावतश्च । तत्र येषामाचार्य उपाध्यायो वा न विद्यते तान् आत्मसमीपे समानीय तेषामित्परां दिशं बध्वा तावद्धारयति यावन्निध्याद्यन्ते । एष
___
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
व्यवहार -छेदसूत्रम्-१-३/७३ द्रव्यतउपसङ्ग्रहः ।ग्रही उपादाने इतिवचनात्, यः पुनरविशेषेणसर्वेषामुफ्कारेवर्ततेसभावतउपग्रहः । अक्षताचारता परिपूर्णाचारता च चारित्रे सति भवति । चारित्रवता नियमतः शेषाश्चत्वारोऽप्याचाराः सेव्याश्चारित्रवतश्चारित्रं स्वादानतेति वचनात् । ततश्चारित्रवानित्त्युक्तं द्रष्टव्यम् । न त्वेषोऽप्यर्थ आवारकुशलइत्यनेनोपात्त इतिकिमर्थस्याप्यादानमुच्यते । चारित्रंखलुप्रधानं मोक्षातदपिकण्टतो नोक्तमिति तदा शङ्काव्युदासार्थमित्यदोषः ।तथा अशवलो यस्य सितासितवर्णोपतबलीयर्दइव कर्बुर आचारो निवयाशिक्षा भाषा गोचरादिको यस्यासावशबलाचारः । तथा अभिन्नेन केनचिदम्यतीचारविशेषेण (अ) खण्डित आचारो ज्ञानाचारादिको यस्यासायभिन्नाचारः । तथा असंक्लिष्ट इह परलोकाशंसारुपसंक्वेशविप्रमुक्त आचारो यस्य सोऽसंक्लिष्टाचारः । तथा बहुश्रुतं सूत्रं यस्यासी बहुश्रुतः । तथाबहुरागमोऽर्थरुपो यस्यसबागमः जधन्येनाचारप्रकल्पधरो निशीथाध्ययनसूत्रार्थधर इत्यर्थः ।जधन्यतआचारप्रकल्पग्रहादुत्कर्षतोद्वादशाङ्गविदिति द्रष्टव्यं,सकल्पतेयोभवत्युपाध्यायतयोरेष्टुमिति प्रथमसूत्रार्थः सच्चेवणं से ति वासेत्यादि से शद्धोऽथशद्वार्थः । अथ स एव त्रिवर्षपर्यायः श्रमणो निर्ग्रन्थो नो आचारकुशल इत्यादि पूर्वव्याख्यानतः सुप्रतीतः । एवं द्वे सूत्रे पञ्चवर्षपर्यायस्थाचार्योपाध्यायत्वोदेशविषये भावनीये । नवरं तत्रजधन्येन दशाकल्पव्यवहारध इति वक्तव्यम् (४) एवमेवाष्टवर्षपर्यायस्याप्याचार्योपाध्यायगणावच्छेदित्वोद्देशविषये द्वे सूत्रे व्याख्येये । केवलं तत्र जधन्येन स्थानसामाचार्या गण इति वाच्यं । शेषं तथैव ।। एष सूत्रषट्कस्य संक्षेपार्थः अधुना नियुक्तिविस्तरः । तत्र तावत्सर्वेषामेव सूत्रपदानांसामान्येन व्याख्यां चिकीर्षुरिदमाह-भाष्यकृत् [भा.१४७२] - एक्कारसंग सुत्तत्थ, धारया नवमपुवकडजोगी।
बहुसुय बहुआगमिया, सुत्तत्थ विसारयाधीरा ।। [भा.१४७३] एयगुणोववेयासुयनिधस नायगामहा(ज)नस्स ।
आयरिय उवज्झाय पवत्तिथेरा अनुनाया ।। वृ- एकादशानामङ्गानां सूत्रार्थमवधारयन्तीत्येकादशाङ्गसूत्रार्थधारकाः । नवमपुव्वत्ति अत्रापि सूत्रधारका इति सम्बध्यते, नवमपूर्वग्रहणं च शेषपूर्वाणामुपलक्षणं । ततोऽयमर्थः । समस्तपूर्वसूत्रधारकाः तथासूत्रोपदेशेन मोक्षाविराधीकृतो न्यस्तोयोगोमनोवाक्कायव्यापारात्मकः सकृतयोगः स येषामस्तिते कृतयोगिनः बहुश्रुताः प्रकीर्णकानामपिसूत्रार्थधारणात् । इह पूर्वधरा अपितुल्येपिच सूत्रे मतिवैचित्र्यतोऽर्थागममपेक्ष्य षट्स्थानपतितास्ततः प्रभूतावगमप्रतिपादनार्थमाह-बागमाः बहुप्रभूतः आगमोऽवगमो येषांतेतथाएतदेवाह-सूत्रार्थविशारदाः तत्कालपेक्षयासूत्रेऽर्थेच विशारदाः तथाधिया औत्पत्तिक्यादिरुपया चतुर्विधया बुद्धया राजन्ते इति धीराः । एतद्गुण इत्यादि । ये अनन्तरगाथायामुक्ता गुणैरुपेता एतद्गुणोपेताः श्रुतं निघर्षयन्तीति श्रुतनिघर्षाः । किमुक्तंभवति? यथासुवर्णाकारस्तापनिधर्षच्छेदैः सुवर्णपरीक्षते किंसुन्दरमथवामङ्गलमिति । एवं स्वसमयपरसमयान् परीक्ष्यन्तेतेश्रुतनिघर्षाइति । यथानायकाःस्वामिनोमहाजनस्यस्वगच्छवर्तिनांसाधूनामितिभावः । अथवा नायका ज्ञानादीनां प्रापकास्तदुपदेशनात्, महाजनस्य समस्तस्य सङ्घस्य इत्थंभूता आचार्य उपाध्यायाः प्रवर्तिनः स्थविरा उपलक्षणमेतत् । गणावच्छेदिनश्चानुज्ञाताः । तदेवं सामान्यतः सर्वसूत्रपदानामर्थो व्याख्यातः । सम्प्रत्येकैकस्य सूत्रपदस्पार्थो वक्तव्यस्तत्र येषां पदानां वक्तव्यस्तान्युपरिक्षपन्नाह--
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२१
उद्देशकः३, मूलं :७३, [भा. १४७४] [भा.१४७४] आयारकुसलासंजमपवयणपणात्तिसंगहोवगहे ।।
__ अक्खुया असबलभिन्नसंकिलिट्ठायारसंपन्ने ।। वृ- अत्र कुशलशद्धः पूर्वार्द्ध प्रत्येकं सम्बध्यते । ततोऽयमर्थः आचारकुशलशद्वस्य प्रवचनकुशलशद्वस्य प्रज्ञप्तिकुशलशद्धेस्य सङ्ग्रहकुशलशद्धस्य उपग्रहशद्धकुशलस्य च । अक्खुए इत्यादि । अत्राचारशद्वसम्पन्नः प्रत्येकमभिसम्बन्धनीयः । अक्षताचारसम्पन्नस्य अक्षताचारस्येत्यर्थः, एवं शवलाचारसम्पन्नस्य अभिन्नाचार सम्पन्नस्य असंक्लिष्टाचारसम्पन्नस्य च व्याख्या कर्तव्या । तत्राचारकुशलशद्वस्यव्याख्यानार्थमाह[भा.१४७५] अब्भुट्ठाणे आसनकिंकर अब्भासकरणमविभत्ती ।
पडिरुवजोगजुंजणनिजोगपूजा जहाकमसो ।। [भा.१४७६] अफरुस अणवलअचवलमकुकुयमडंभगोम(अ)सीभरगा। ..
सहितसमाही उवहिगुणनिहि आयाकुसलो ।। वृ• आचारकुशलो नाम यो गुर्वादीनामागच्छतामभ्युत्थानं करोति, । आसनत्ति आसनप्रदानं च तेषामेवगुर्वादीनां विधत्ते, समागतानांपीठकाद्युपनयतीतिभावः, तथा प्रातरेवागत्य आचार्यान्वदति संदिशत किं करोमीति स किङ्करः । तथा अब्भासकरणमिति य अभ्यासादभ्युपेतास्तेषामात्मसमीपवर्तित्वकरणमभ्यासकरणं,अविभक्तिर्विभागाभावः शिष्यप्रतीच्छिकानांविशेषाकरणमितिभावः,। पडिरुवजोगजुंजणत्ति प्रतिरुपः खलु विनयः कायिकादिभेदतश्चतुर्धाऽधस्तात् पीठिकायामभिहितस्तदनुगता योगा मनोवाकायास्तेषां योजनं व्यापारणवश्यकरणं, अविभक्तविभागायोजनं, नियोगत्तियो यत्रवस्त्राद्युत्पादने नियोक्तव्यः तस्यतत्रनियोगकरोति, । पूजाजहाकमसोत्तिगुर्वादीनां यथानुरुपंक्रमशो येन पूजा क्रियते । अपरुषमनिष्ठुरंमनः प्रह्लादकृदित्यर्थः । तद्भाषते, अणबलत्ति तत्र प्राकृतत्वात् यकारलोपः तेन अवलया इति द्रष्टव्यं । तस्याबावोऽवलया अकुटिलत्वम् इत्यर्थः । अचपलः स्थिरस्वभावः अकुकुचो हस्तपादमुखादिविरुपचेष्टारहितः । अदम्भको वञ्चनानुगतवचनविरहितः सीभरोनामय उल्लपम्पलालया सिञ्चति । तत्प्रतिषेधादसीभरः,प्राकृतत्वात् ।स्वार्थिकप्रत्ययविधानेन असीभरकः । एषसर्वोऽपिकिलविनय इतिवीर्याचारः प्रतिपादितोद्रष्टव्यः ।सम्प्रतिशेषाणां ज्ञानाद्याचाराणां प्ररुपणानिमित्तं पश्चार्धमाह-सहितो नाम सो यस्य ज्ञानादेरुचितः कालस्तेनोपेतः । किमुक्तं भवति? काले स्वाध्यायं करोति । काले प्रतिलेखनादिकं काले चस्वोचितं तप इति सम्यक् आदितो यत् यस्योपधाने तत्करणेवा स्वाभिप्रायः समाहितः उपशमी ज्ञानादीनां हितः स्थित उत्पत्तिके ज्ञानाद्यधिकं निर्मलतरंआत्मनोवांच्छन्सदैव गुरुषुबहुमानपर इतिभावः ।एवंज्ञनाद्याचारसमन्वितो गुणनिधिर्भवति । तत आह-गुणनिधिर्गुणानामाकारः एष आचास्कुशलः ।
साम्प्रतमेतदेव गाथाद्वयं विनेयजनानुग्रहायभाष्यकृद्धयाख्यानयति[भा.१४७७] अब्भुठाणं गुरुमादियाण आसनदानंच होइतस्सेव ।
गोसेवय आयरिए संदिसह किं करोमित्ति ।। वृ-अत्र गोसे इति प्रातरेवेत्यर्थः । [भा.१४७८] अब्भासकरणधम्मभुयाण अविभत्तिसीसपाडिच्छे ।
पडिरुवजोगोजह पीढ़ियाए झुंजण करेमिधुवं ।।
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/७३ वृ-अत्र प्रतिरुपयोगो यथा पीठिकायां प्राक् प्रतिरुप विनयाधिकारेऽभिहितस्तथा प्रतिपत्तव्यः । झुंजण इत्यस्य व्याख्यानं यध्रुवमकालहीनं प्रतिरुपयोगात् करोति व्यापारयतीतिभावः । [भा.१४७९] पूर्य जहानुरुवंगुरुमादीणं करेह कमसोउ ।
ल्हादी जननमफरसं अणवलया होइकुडिलत्तं ।। वृ-अत्रल्हादिजननमितिमनः प्रल्हत्ति (ल्हाद) जनकं । [भा.१४८०] अचवलथिरस्स भावो अप्पंदणया यहोइअकुयत्तं ।
उल्लावलालससीभरसहितोकालेननाणादी ।। वृ-अवस्पन्दनता भण्डोचितहस्तपादादिचेष्टाविकलता। . [भा.१४८१] सम्मं अहियभावोसमाहितोसमीवम्मि ।
नाणादीणंतुट्टितो गुणनिहिजोआगरोगुणाणं ।। वृ-गाथापञ्चकमपिगतार्थं । उपसंहारमाह[भा.१४८२] आयारकुसलो एसा संजमकुसलं अतो वोच्छामि ।
पुढवादिसंजमंमी सत्तरसे जो भवे कसलो ।। वृ-एषोऽनन्तरमुक्तःआचारकुशलः अतऊर्ध्वंसंजमकुशलंवक्ष्यामि ।प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति । पृथिव्यादिसंयमे[भा.१४८३] पुढवि दगअगणिमारुय वणस्स वितिचउपणिंदिअजीवो ।
पेहुप्पेह पमजणपरिठवणमणोवईकाए ।। इत्येवंरुपेसप्तदशेसप्तदशप्रकारे योभवति कुशलः संयमंप्रकारान्तरेण संयमकुशलमाह[भा.१४८४] अहवा गहणे निसिरण एसणा सज्जा निसेज उवही य ।
आहारेवि यसतिमंपसत्थजोगेय जुंजणया ।। [भा.१४८५] इंदियकसायनिगह पिहियासवजोगज्भ्काणापल्लीणो ।
संजयकुसलगुणनिहि तिविहकरणभावस विसुद्धो ।। वृ-अथवेतिसंयमस्यैवप्रकारान्तरोपदर्शनग्रहणेआदाने निसिरणेएषणायांगवेषणादिभेदभिन्नायां शय्यानिषद्योपध्याहारविषयानां च निषद्यायां सम्यगुपयुक्तसंयमकुशलः । किमुक्तं भवति? य उपकरणभारमाददानो निक्षिपिन्वा प्रतिलेख्य प्रमाय॑ च गृह्णाति निक्षिपति वा एतेन प्रेक्षासंयमः प्रमार्जनासंयमश्चोक्तः, एतद्ग्रहणात्तज्ज्तीयाः शेषा अप्युपेक्षादिसंयमा गृहीता द्रष्टव्याः । तथायः शय्यामुपधिमाहारं च उद्गमोत्पादनैषणाशुद्धं गृह्णाति । संयोजनादिदोषरहितं च भुङ्क्ते स्थानाद्यपि कुर्वाणः प्रत्युपेक्ष्य प्रमाद्यं च करोतिस संयमकुशलः, अत्रनिषद्याग्रहणेन स्थानादि गृहीतं, तथा य एतेषु सर्वेष्वपि संयमेषु योजना व्यापारणं, किमुक्तं भवत्य प्रशस्तानां मनोवाक्काययोगानामपवर्जनं, प्रशस्तानां मनोवाक्काययोगानामभियोजनं संवमकुशलः । तथा इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि कषायाश्च क्रोधादीन् यो निगृह्णाति । तथा श्रोत्रादीनि न स्वविषये व्यापारयति श्रौत्रादिविषयप्राप्तेषु शुभाशुभेषु शद्वादिष्वर्थेषु रागद्वेषौ न विधत्ते । क्रोधादीनप्युदयितुः प्रवृत्तान् निरुणद्धि । उदयप्राप्तांश्च विफलीकरोति ।तथाश्रवाणिप्राणातिपातादिलक्षणानि पिदधाति, योगंचमनोवाक्कायलक्षणमप्रशस्तं ध्यानं चातरौद्रं तत्परिहारेण प्रशस्तधर्म शुक्लं च आलीन आश्रितो निगृहितबलवीर्यतया तत्र प्रवृत्त
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं :७३, [भा. १४८५]
४२३ इत्यर्थः । एष संयमकुशलः, कथंभूतः सन्नित्याह-गुणनिधिः संयमानुगता ये गुणास्तेषां निधिरिख तैः । परिपूर्ण इति भावः गुणनिधिः 1, तथा त्रिविधेन प्रकारेण मनोवाकायलक्षणेन सुविशुद्धो मनसाप्यसंयमानभिलाषान् भावेन च परिणामेन विशुद्ध इह लोकाद्याशंसादिप्रमुक्तत्वात त्रिकरणभावविशुद्धः ।अस्यैव गाथाद्वयस्य व्याख्यानार्थमाह[भा.१४८६] गिण्हइपडिलेहेडं, पमजियंतहयनिसिरएयावि।
उवउत्तो एसणाएसेन्जनिसज्जोवहाहारे ।। [भा.१४८७] एएसुंसव्वेसुंजोन पढ्सए उसोसत्तिमं ।
झुंजइपसत्थेमेव उमणभासाकायजोगंतु ।। [भा.१४८८] सोइंदियाइयाणं निग्गणंचेव तहकसायाणं ।
पाणातियाइयाणंसंवरणंआसवाणंच ।। [भा.१४८९] झाणे अपसत्थ एयपसत्थज्झाणेयजोगमल्लीणो ।
. संजमकुसलो एसो, विसुद्धो तिविहकरणेण || वृ-गाथाचतुष्टयमपि गतार्थम् । नवरं उवउत्तो एसणाए इत्यादि उपयुक्त एषणायां किं विषयायामित्याह-शय्यानिषद्योपध्याहारे शय्या उपाश्रयः निषद्या पीठफलकादिरुपा, स्थानादिरुपनिषद्या व्याख्यानं तु प्रागेवोक्तं । उपधिः पात्रनिर्योगादिराहारोऽशनादिरूपः । एषां समाहारो द्वन्द्वस्तस्मिन् तद्विषयायामित्यर्थः । ज्झाणे अपसत्थेत्यादिध्यानं द्विधा-अप्रशस्तंप्रशस्तंच, 1 अप्रशस्तमार्तं रौद्र च, प्रशस्तंधर्मं शुक्लं च । तत्र प्रशस्तेध्याने धर्मशुक्लेरुपेचशब्दो भिन्नक्रमः प्रशस्तंयोगमालीनः सुविशुद्धो तिविहकरणेणंति उपलक्षणमेतत् । भावेनापि सविशुद्धः शेष सुगम उक्तः संयमकुशलः । प्रवचनकुशलमाह[भा.१४९०] सुत्तत्थहेटकारण वागरणसमिद्धचित्तसुयधारी ।
पोराण दुद्धरधरसुयरयणनिहाणभिवपुणो ।। [भा.१४९१] धारियगुणियसमीहिय निजवणा विउलवायणसमिद्धो ।
पवयणकुसलनिही पवयणहियनिग्गहसमत्थो ।। वृ-सूत्रार्थात्मकत्वात्यदिवासूत्रयुक्तोऽर्थोऽस्मिन्नतिसूत्रार्थः, नित्वक्षराधानारुढार्थमितिभावः । हेतुरन्वयव्यतिरेकात्मककारणमुपपत्तिमात्रंहेतुकारणेव्याक्रियतेप्रतिपाद्यतेअनेनेतिहेतुकारणव्याकरणं, समृद्धअनेकातिशयात्मकत्वात्चित्रमाश्चर्यभूतंअनन्तगमपर्यायात्मकत्वात् । एवंरुपंश्रुतंधारयतीत्येवं शीलःसूत्रार्थहेतुकारणव्याकरणसमृद्धचित्रश्रुतधारी,तथापोराणमिव पोराणांयादृशमतीताद्धायामासीत् तादृशमिदानीमप्यतिबहुलत्वेनेतिभावः,दुर्द्धरं नयभङ्गाकुलतयाप्राकृतजनैर्धारयितुमशक्यंधरतेऽर्थान् प्रक्चनमिति पौराणदुर्द्धरः । तथा श्रुतरत्नस्य निदानमिव पूर्णः प्रतिपूर्णोऽर्थनिर्णयप्रदानादिना, तथा धारितंसम्यग्धारणाविषयीकृतंन विनष्टमितिभावः, ।गुणितंच बहुशः परावर्तितं तथा सम्यक्ईहितं पूर्वापरसम्बन्धेन पूर्वापराव्याहतत्वेनेत्यर्थः, मीमांसितंसमीहितंएतानिप्रवचन विशेषणानि इत्थंभूतेन प्रवचनेन तथा तस्यैव प्रवचनस्य निर्यापणा मीमांसिततयानिर्दोषत्वेन निश्चयतयानिर्दोषत्वेन निश्चयनं तया विपुलविशोधनार्थं बहूनामाचार्याणां सकाशे ग्रहणात् वाचना विपुलावाचना तया च समृद्धो धारितगुणितसमीहितनिर्यापणाविपुलवाचनासमृद्धः । तथा प्रवचनपरिज्ञानुगतानां गुणानां निधिरिख
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
बालिका
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/७३ गुणनिधिः । किमुक्तं भवति ? | प्रवचनमधीत्यात्मनो हितं चरत्यन्येषां च हितमुपदिशतीति तथा प्रवचनस्याहिताअवर्णभाषिणस्तन्निग्रहसमर्थःप्रवचनाहितनिग्रहसमर्थः पाठान्तरं-पवयणहियनिगम समत्थोप्रवचनाय हितः स्वशक्त्यनिगूहुनेनप्रभावकइत्यर्थः । निर्गमआत्मनः परस्यचसंसारान्निस्तारणे समर्थः ।अत्रैव कतिपयपदव्याख्यानार्थमाह[भा.१४९२] नयभंगाउलयाए दुद्धर इवसद्दोत्ति उवमे ।
। धारियमविघणटुंगुणियं परियत्तियं बहुसो ।। [भा.१४९३] पुव्वावरबंधेणंसमीहियं वाइयंतुनिजवियं ।
बहुविय वायणकुसलोपवयणअहियए निगिणहो ।। वृ-गाथाद्वयमपिगतार्थं । नवरंवाचितमापेक्षपरिहारपूर्वकतयासम्यक्गुरुपादान्तिकेनिर्णीतार्थीकृतं निर्यापितं विपुलवाचनासमृद्ध इत्यस्या व्याख्यानं बहुविधया वाचनया कुसलो दक्षो बहुविधवाचनाकुशलः, उक्तः प्रवचनकुशलः ।सम्प्रतिप्रज्ञप्तिकुशलमाह[भा.१४९४] लोगेवेएसमए तिवणसुत्तत्थ गहियपेयालो ।
धम्मत्थकाममीसग कहासुकहवित्थरसमत्थो ।। [भा.१४९५] जीवाजीवंबंधमोक्खंगतिरागतिसुहंदुक्खं ।
पन्नत्तीकुसलविऊ परिवादकुदंसणेमहणो ।। वृ- लोके वेदे समये वात्मीये प्रवचने यानि शास्त्राणि तेषु सूत्रार्थयो र्गृहीतं पेयालं परिमाणं येन स सूत्रार्थगृहीतपेयालः सम्यगविनिश्चितसूत्रार्थइतितात्पर्यार्थः ।तथा धर्मकथासुअर्थकथासुकामकथासु मिश्रकथासुचद्वित्रिसंयोगतीधर्मार्थकामकथासुकथयितव्यासु,कहवित्थरत्ति विस्तरेणकथने समर्थः धर्मार्थकाममिश्रकथासु विस्तरकथाकथनसमर्थः, तथा जीवमजीवं बंधमोक्षं गतिमागति सुखं दुःखमधिगत्य प्रज्ञप्तौ कुशलः ।कुत इत्याह-यतो विदू विद्वान् । एतदुक्तंभवति-यतो लोकवेदसमयाचाराणां सम्यग्वेत्ता ततो जीवानां नारकादिभेदभिन्नानामजीवानां धर्मास्तिकायादीनां बन्धस्य मिथ्यात्वाविरतप्रमादकषाययोगप्रत्ययकस्य मोक्षस्य सकलकर्माशापगमरुपस्य ज्ञानदर्शनचारित्रहेतुकस्य तथा येन येन कर्मणा कृतेन नरकतिर्यग्देवभवेषूत्पत्तिर्भवति । तद्रूपयोगतो येन च कर्मणा कृतेनमनुष्यभवेसमुत्पत्तिस्तद्रूपायाआगतेस्तथासुखंयथा प्राणिनामुपजायतेतथाभूतस्य,यथा दुःखं तथादुःखस्यप्ररुपणायांकुशलः तथापरवादिनोयत्कुदर्शनंतस्मिन्मथनः किमुक्तंभवति । परवादिनः
प्रथमंभाषन्तेयथायुष्माभिः कुदर्शनमग्राहिततस्तेनसहमानाविप्रतिपद्यन्तेतांश्चविप्रतिपद्यमानान् युक्तिभिस्तथा मध्नातियथा स्वदर्शनपरित्यागंकुर्वन्तीति । एष इत्थंभूतःप्रज्ञप्तिकुशलः ।
साम्प्रत-मत्रैवदृष्टान्तमाह[भा.१४९६] पनत्ती कुसलो खलुजए खुडुगणीमुरुंडरावस्स ।।
पुठो कहनवि देवा,गयंपिकालं नयाणंति ।। [भा.१४९७] तो उठितो गणधरो, रायाविय उठितो ससंभंतो ।
अह खीरासवलद्वी कहतिसोखुड्डगगणीतो ।। [भा.१४९८] जाहे यपहरमेत्तं कहियंनय मुणइकालमहराया।
तोवेतिखुड्डागणी रायाए एव जाणाहि ।।
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५
उद्देशक : ३, मूलं :७३, [भा. १४९९] [भा.१४९९] जहउठिएणवितुमेनविनाओ एत्तिओइमो कालो ।
इयगीयवादियविमोहियाउदेवानयाणंति ।। [भा.१५००] अब्भुवगयंचरणा कहणाएएरिसो भचे कुसलो ।
ससमयपरूवणाएमहेति सोकुसमएचेव ।। वृ-प्रज्ञप्तिकुशलो यथाकुश (ल)क्षुल्लकगणी क्षुल्लकाचार्यो मुरुएडराजस्य तथाचान्यदातेना राज्ञा पृष्टः क्षुल्लकगणी कथं तु देवा गतमपि कालं न जानन्ति, । तत एवं पृष्टः सन् स गणधरः सहसा आसनादुत्थितः, । तमुत्थितं दृष्ट्रा राजापि ससंभ्रान्तः समुत्थितः ततो थानंतरं स क्षुल्लकगणी क्षीरमिवाश्रति कथयन यस्या लब्धेः साक्षीराश्रवा सा लब्धिर्यस्यासौ क्षीराश्रवलब्धिः स इत्थंभूतः स्वसमयानुगतं किमपिकथयति । जाहे ये इत्यादि यथा च प्रहरमात्र कालं यावत्कथिकमथ च तावन्तं कालंराजागतमपिनजानातिततोराजानंबतेक्षुल्लकगणी, एवमनेनप्रकारेणवक्ष्यमाणमपिजानीहि । तदेवाह-जह उठिएण वेत्यादि । यथा उत्थितेनापि त्वया न विज्ञातोऽयमेतावान कालो गतः । कथारसप्रवृत्तनेतिएवमनेनप्रकारेणगीतवादित्रविमोहिता देवाः प्रभूतमपिगतंकालंनजानन्ति, एतच्च सज्ञा तथैवाभ्युपगतं जाता महती प्रतिपत्तिरीदृशः खलु कथनायाः प्रज्ञप्तः कुशलः । स च तथाभूतः स्वसमयप्ररूपणानियमतः कुसमनायमथ्नात्येव उक्तःप्रज्ञप्तिकुशलः ।।
सम्प्रति संग्रहकुशलो व्याख्येयस्ततः सङ्ग्रहप्ररूपणार्थमाह[भा.१५०१] दव्वे भावेसंगही दव्वेऊउक्ख हारमादीउ ।
साहिज्जादीभावे परूवणातस्सिमा होइ ।। वृ-संग्रहो द्विधा-द्रव्ये भावे च । तत्र द्रव्ये उक्षादिक आहारादिकश्च । उक्षा बलीवर्दः । भावे भावविषयः साहाय्यादिकस्यभावसंग्रहस्य । इयं वक्ष्यमाणा भवतिप्ररूपणा तामेवाह[भा.१५०२] साहिज्जवयणवायणअनुभासणदेसकालसंवरण ।
अनुकंपनमनुसासणपूयणामब्भंतरंकरणं । । [भा.१५०३] संभुंजणसंभोगेभत्तोवहि अन्नमनसंवासो।
संगहकुसलगुणानिहीं अनुकरणकारावणनिसग्गो ।। वृ- साहिज्जं सहायकृत्यकरणं वचनमाभाषितस्य इच्छाकारभणनं, अथवा अभिग्रहस्य ग्रहीतमौनव्रतस्यवचनविषयेनकेनाप्याभाषणंकृतेतस्योत्तरभणनंवचनं, वायणत्तिवाचनया क्लान्ते गुरौसाधूनांददातिवाचनं, अनुभाषणंनाम आचार्येणभाषितेपश्चाद्भाषणंनपुनः प्रधानीभूयाचार्याभाषणादग्रेएवभाषते । देशकालसंस्मरणंनामअस्मिन् देशेअस्मिन्कालेचकर्त्तव्यमिदम्लानादानीमिति विज्ञाय यद्देशेकालेस्मारयत्याचार्याणांग्लानादीनां अनुकम्पनंदुःखार्तस्यानुकम्पाकरणंबालवृद्धासहान यथादेशकालमनुकम्पतेइतिभावः, अनुशासनं भज्यमाने वा दृष्टेवा किमुक्तंभवति ।सामाचारीतः प्रतिभज्यमानान् कथंचित् रुष्टान् वा यदनुशास्ति तदनुशासनं, । यदि वा यो यथोक्तकार्येऽपि सन् कथंचिन्न कुस्ते तत्कस्यचिच्छिक्षणमेतत्तदकृत्यमितिखगूडान्वानुशास्ति एतदनुशासनं, पूजनं नाम यथाक्रमं गुर्वादीनामाहारादिसम्पादनविनयकरणं, यदि वा ज्ञानाचारादिषु पञ्चस्वाचारादिषु यथायोगमुद्यच्छतामुपबृंहणं । अभ्यन्तरकरणं नाम द्वयोः साध्वोर्गच्छमेढीभूतयोरभ्यन्तरे कुलादिकार्यनिमित्तं परस्परमुल्लपतो स्तृतीयस्योपशुश्रूषो बहिःकरणं । अथवा यदिष्टः सन्नभ्यन्तरे गत्वा तत् गच्छादिप्रयोजनं ब्रूते एतदभ्यन्तरकरणं 1 यदि वा तेन सह ये बाह्यभावं मन्यन्ते तानपि तथानुवर्तयति यथातंतेजस्विनमभिमन्यन्तेएतदभ्यन्तरकरणं ।संभोजनं नामयत्सांभोगिकैः सहभाजनसंयोगोभक्ते . वहतीति । यदिभक्तमुपधिवासंभोगयतिकिमुक्तंभवति? यद्यस्य कारकंभक्तमुपधिर्वा यत्स्वमुत्पाद्य
अगुवा
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/७३ तस्मै ददाति ततो गृह्णातिवा । तथा अन्नमन्नं संवासे इति सांभोगिकैः परस्परमेकत्र वसनं एतानि कुर्वाणः संग्रहकलः । पुनः कथंभूत इत्याह- संग्राहानुगता ये गुणां तेषां निधिरिव गुणनिधिस्तथा अनुकरणं नाम यत्सीवनलेपादि कुर्वन्तं दृष्ट्रा ब्रूते - इच्छाकारेण तवेदमहं करिष्यामि कुरुते च, कारापणं वा न यत्स्वयं करणे अकुशलानन्यानपीच्छाकारेण कारापयति तस्मिन् निसर्गः स्वभावो यस्य सोऽनुकरणकारापण निसर्गः इत्थंभूतस्तस्य स्वभावो यदि अनभ्यर्थित एवं करोति कारयति चेतिभावः ।
सम्प्रति कतिपयपदव्याख्यानार्थमाह
[भा. १५०४ ]
वयणे तु अभिग्गहियस्य केणती तस्स उत्तरं कुणति ।
जा जयाह किण्हं ते उ गुरम्मी वयणं देइ ।। वृ- वचने वचनविषये अभिग्गहिकस्य गृहीताभिग्रहप्रतिपत्तमौनव्रतस्येत्यर्थः । केनापि पश्चे कृते सति तस्योत्तरं यद्भणत्येष वचनसंग्रहकुशलः । पश्चार्धं सुगमम् । साहूणं अनुभास आयरिएणं तु भासिए संते । सारेयायरियाणं देसे काले गिलाणादी ।।
[ भा. १५०५ ]
वृ- अत्र साधूनामिति पदं पञ्चात् गाथायां सम्बध्यते । शेषं प्रागेव व्याख्यानार्थमाह[ भा. १५०६ ] दुक्खत्ते अनुकंपा अनुसासन भजमाणरक्खो वा । वाहुतकारी अनुसासण किञ्च्चमेयं ॥।
वृ- इयमपि व्याख्यानार्था । [ भा. १५०७ ]
पूयणमहागुरुणं अब्भंतरदोण्हमुल्लवेंताणं । तइयं कुणती वहिया वेई गुरूणं च तं इट्टो ||
वृ- पूजनं यथाक्रमं गुरुणामन्यतरकरणंयदभ्यंतरे द्वयीरुल्लपतोस्तृतीपमुपशुश्रूषंबहिः करोति । यदि वा तद्रच्छादिप्रयोजनं पृष्टः सन्नभ्यन्तरं गत्वा गुरुणां ब्रूते कथयति
[भा. १५०८ ]
संभुजण संभोगेण भुजाए जस्स कारणं भत्तं ।
तं घेत्तुमप्पणासे देइ एमेव उवहिं पि ।।
वृ- संभोजनं नाम यत्संभोगेन योजयति सांभोगिकैः सहकत्र भुङ्क्ते इति, तथा यद्यस्य कारकमुपकारकं भक्त तदात्मना गृहीत्वा तस्मै ददाति । एवमेवोपधिमपि उपधिरपियो यस्योपकारकस्तं स्वयमुत्पाद्य तस्मै ददाति । एतेन संभोगे भत्तौवहीति व्याख्यातं परस्परमेकत्र संवासः सुप्रतीतत्वान्न व्याख्यातः ।
[भा. १५०९] अनुकरणं सिव्वणलेवणादी अनुभासणा उदुम्मे हो । एरिसो तस्स निसणा, जं भणियं एरिस सहावो ||
वृ- अनुकरणं नाम सीवनलेपनादि स्वयं किञ्चित्कुर्वन्तं दृष्ट्रा इच्छाकारेणानुज्ञाप्य करोति । तथा दुर्भेधसि स्वयं सीवनलेपनादिकर्तुमनुजानाति स्वयं तावत् करोत्येव । किन्त्वन्यानपि भाषते । यथा कुरुतैतस्य महानुभागस्येत्येतत्करणंईदृशस्तस्यानुकरणे कारापणेच निसर्गः निसर्गः स्वभावः जंभणियंति किमुक्त भवतीत्यर्थः । ईदृशः स्वभावः उक्तः संग्रहकुशलः । उपग्रहकुशलमाहवालासहुउढेसुं संततवकिलंत वेयणातंके । सेज्जनिसेज्जावहिपाणमसणभेसज्जु वग्गहिए ।।
[ भा. १५१० ]
[भा. १५११]
दान दवावण कारावणे या तहा कयमनुनाए । उवहितमणुवहित विही जाणाति उवग्गहं एयं । ।
वृ- बालासहवृद्धेषु तथा प्रभूतमार्गगमनतः पवनो (ठतो) वा श्रान्तेषु तपः क्लान्तेषु तथा वेदनायां
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः३, मूलं :७३, [भा. १५११]
४२७ 'सामान्यतः शरीरपीडायां जातायामातंके च सद्योजाते सति रोगे समुत्पन्ने शय्यावसतिर्निषद्यापीठफलकादिरुपाः उपधिकल्पादिः पानंद्रवं अशनमोदनादिभेषजमौषधमौपग्रहिकंदण्डप्रोञ्छनाधुपकरणं । एतेषां समाहारो द्वन्द्वस्तस्मिन् सप्तमी षष्ट्यर्थे । ततोऽयमर्थः- एतेषां स्वयं दाने अन्यैर्दापने तथा वैयावृत्यादेःकारापणेकरणेच तथाकयमणुनाएइतिपरैः कृतस्यानुज्ञायां यत्प्रवर्तनंतथाउपहितविधिर्यश्चानुपहितविधिस्तत्रोपहितविधि मयत आचायैर्वितीर्णं तदाचार्यमनुज्ञाप्यान्येषांसाधूनां तदन्तरण विस्तस्यतां ददाति । अनुपहितविधिर्यदनुत्पन्नमुत्पाद्य ददाति । अन्ये तुव्याचक्षते-यद्यस्य गुरुभिर्दतं तत्तस्योपनयर्तात्येव उपहितविधिः यत्पुनस्तस्य गुरुभिर्दत्तं तत्सोऽन्यस्य गुरुन् अनुज्ञाप्य ददाति । एषोऽनुपहितविधिः एवं सर्वमपग्रहंजानातिएतदेवलेशतोव्याख्यानयति[भा.१५१२] बालादीनेतेसिं सेन्जनिसेजो वहिप्पयाणेहिं ।
भत्तनपान भेसज्जमादीर्हि उवगहंकुणइ।। [भा.१५१३] देइसयं दावेइय करेय कारावए यअनुजाणे ।
उवहियजंजस्स गुरुहिं दिन्नं तंतस्स उवनेतिं ।। [भा.१५१४] अनुवहियं जंतस्सउदिनंतं देइ सो उअन्नस्स ।
खमसमणेहि दिन्नं तुभंति उवगहोएसो ।। वृ. एतेपामनन्तरगाथाभिहितानां बालादीनां बालासमर्थवृद्धमार्गगमनादिश्रान्ततपः क्लान्तवेदनातजातातङ्कानांशय्या-निपद्योपधिप्रदानैस्तथा भक्त मोदकाशोकवादि अन्नमोदनादि पानभैषजेप्रामुक्तस्वरुपेआदिशद्वादोपग्रहिकोपकरणादिपरिग्रहएतैरुपग्रहमुपष्टम्भंकरोतिकथमित्याहस्वयं शय्यादिकं ददाति अन्यैर्वा दापयति तथा स्वयं वैयावृत्त्यादि करोति अन्यैः कास्यति । कुर्वन्तंवा अन्यमनुजानीते । उवहियत्ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारादुपहितविधिरिति द्रष्टयं यद्यस्य गुरुभिर्दत्तं तत्तस्योपनयतीत्येप उपहितविधिर्यत्पुनस्तस्य दत्तं सोऽन्यस्मै गुरुन् अनुज्ञाप्य ददाति क्षमाश्रमण:तुभ्यमिदंदत्तमित्येपोऽनुपहितविधिः । एष सर्वोऽप्युपग्रहः । उक्त उपग्रहकुशलः ।
साम्प्रतमक्षता-चारादिपदानांसामान्येन व्याख्यानमाह[भा.१५१५] आहाकम्मुद्देसिय ठवियरइयकीयकारियच्छेज्जं ।
उब्भिणाहडमाले वणीमगा जीवणनिकाए ।। [भा.१५१६] परिहरति असनपानं सेजोवहिपूतिसंकियं मीसं ।
अक्खुयमसबलमभिन्नमसंकिलिठमावासएजुता ।। वृ-आधाकर्मिकंयन्मूलतएव साधूनांकृतकृतं,औदेशिकमुद्दिष्टादिभेदभिन्नं, स्थापितंयत्संयतार्थं स्वस्थाने परस्थाने वा स्थापित, रचितं नाम संयतनिमित्तं कांस्यपात्रादौ मध्ये भक्तं निवेश्य पार्थेषु व्यञ्जनानि बहुविधानि स्थाप्यन्ते । तथा क्रीतेन कारितमुत्पादितं क्रीतकारितं आच्छेद्यं यत भृतकादिलभ्यमाच्छिद्य दीयते उद्भिन्नं यत्कुतपादिमुखं स्थगितमप्युद्भिद्य ददाति । आहृतं स्वग्रामाद्याहतादि मालत्तिमालापहृतं,वनीपकीभूय पिण्डउत्पाद्यतेस पिण्डोऽपिवनीपकः । आजीवनं यदाहारशय्यादिकंजात्याद्याजीवनेनोत्पादितं, ।निकाएत्तिममएतावद्दातव्यमिति निकाचितं । एतानि योऽशनपानानि शय्योपधीश्च परिहरति तथा पूतिशङ्कितं मिश्रमुपलक्षणमेतत् । अध्यवपूरकादिकंच यश्चावश्यकेयुक्तःसोऽक्षताचारः अभिन्नाचारः असंक्लिष्टाचारः । तत्रस्थापितादिपरिहारीअक्षताचारः अभ्याहृतादिपरिहारी अशबलाचारः । जात्योपजीवनादि परिहरन् अभिन्नाचारः । दोषपरिहारी असंक्लिष्टः । सम्प्रति लाघवाय द्वितीयसूत्रगतानिक्षताचारादीनि पदानिव्याख्यानयति[भा.१५१७] ओसन्नखुपायारो बलायारो यहोइपासत्थो ।
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/७३ भिन्नावारकुसीलो संसत्तोसंकिलिट्ठोउ ।। वृ-अवसन्न आवश्यकादिष्वनुद्यमःक्षताचारस्तथापार्श्वस्थोऽन्योद्मादिभोजीसबलाचारः,कुशीलो जात्याजीवनादिपरो भिन्नाचारः, संसक्तः संसर्गवशात स्थापितादिभोजी, संक्लिष्टः संक्लिष्टाचारः । सम्प्रत्याचारः प्रकल्पधर इतिपदं व्याख्यानयति[भा.१५१८] तिविहोयपकप्पधरो, सुत्ते अस्थय तदुभएचेव ।
सुत्तधर वज्जियाणं तिगदुगपरिकडणा गच्छे ।। - त्रिविधः खलु प्रकल्पधरस्तथा सूत्रे सूत्रतः अर्थतः तदुभयतश्च । इयमत्र भावनाआचारप्रकल्पधारिणां चत्वारो भङ्गास्तद्यथा- सूत्रधरोऽर्थधरः, नोसूत्रधरोऽर्थधरः, सूत्रधरोप्यर्थधरोऽपि । ना सूत्रधरानाप्यर्थधरः ४ 1 अत्रचतुर्थो भङ्गः शून्य उभयविकलतया आचारप्रकल्पधारित्वविशेषणासंभवात् |आद्यानांतुत्रयाणांभङ्गानांमध्ये तृतीयोभङ्गवर्ती स उपाध्यायउद्दिश्यते । यतः स उभयधारितया गच्छस्यसम्यकपरिवर्धको भवति । तदभावे द्वितीयभगवयपि तस्याप्यर्थधारितया सम्यक परिवर्धकत्वान्नात्वाद्यवर्ती तथा चाह-सूत्रधरवर्जितानामाचारप्रकल्पिकानां गच्छे गच्छस्य परिवर्धना त्रिक तृती यभङ्गे च ततस्त एवोपाध्यायाः स्थाप्या न प्रथमभङ्गवर्तिनः । एवं दशाकल्पव्यवहारधरादिपदानामपिव्याख्याकर्तव्या । अत्र पर आह[भा.१५१९] पुव्वंवणेऊणंदीनंपरियाय संघयणसई ।
दसपुव्वीए धीरेमज्जारपडियपरुवणया ।। वृ- ननु पूर्वमाचार्यपदयोग्यस्य दीर्धः पर्यायो वर्णितः, संहननं चाति विशिष्टं श्रद्धा च प्रवचनविषयाऽत्युत्तमाआगमतश्चार्चायपदेयोग्याजधन्यतोऽपिदशपूर्विकास्तथाधीराबुद्धिचतुष्टयेन विराजमानाः ततः एवं पूर्व वर्णवित्वा यदेवमिदानी प्ररुपयथ, यथा त्रिवर्षपर्याय आचारप्रकल्पधर उपाध्यायः स्थाप्यते । पञ्चवर्षपर्यायोदशाकल्पव्यवहारधर इत्यादि सैषा प्ररुपणा मारिदिनकल्पा । यथा हिमार्जारः पूर्वं महताशब्देनारटति पश्चादेवं शनैः शनैरास्टति । यथास्वयमपि श्रोतुंन शक्नोत्येवं त्वमपि पूर्वमुच्चैः शब्दितवान् पश्चाच्छनैरिति; सूरिशह-सत्यमेतत् । केवलंयत्पूर्वोक्तं तद्यथोक्तं न्यायमङ्गीकृत्य, सम्प्रतिपुनःकालानुरुपंप्रज्ञाप्यतेइत्यदोपस्तथा चात्रपुष्करिण्यादयो दृष्टान्तास्तानेवाह[भा.१५२० पुक्खरिणी आयारे,आणायणातेनगा यगीयत्थे ।
आयारंमि उएए, आहरणा होतिनायव्या ।। वृ-पुष्करिणीवापी आचारआचारप्रकल्पस्य आनयनस्तेनकाश्चौरागीतार्थाएतानिचत्वार्याहरणानि दृष्टान्ताभनत्याचार्येज्ञातव्यानिइमानि च[भा.१५२१] सत्थपरिणाच्छक्काय अहिंगम पिंडउत्तरज्झाए ।
रुक्खे यवसभगावो गोहा सोही यपुक्खरिणी ।। वृ-शस्त्रपरिज्ञा षटकायाधिगमः, षट्जीवनिका इदमेकमुदाहरणं १ पिंड २ उत्तराध्यवन उत्तराध्ययनानि ३ वृक्षाः कल्पद्रुमादयः ४ वृषभाः बलीवाः५ गावः ६ गोधाः ७शोधिः ८ । अत्रैव दृष्टान्तः पुष्करिणी च ९ । एवं सर्वसंख्यया त्रयोदश आहरणानि । एतानि व्याचिख्यासुः प्रथमतः पुष्करिण्याहरणं भावयति[भा.१५२२] पुस्खरिणीतो पुव्वं जारिसया तुण्हा तारिसया इण्हेिं ।
तहवियता पुक्खरिणीता हवंतिकज्जाइंकीरति ।। वृ-पूर्व सुखमसुखमाकालेयादृश्यः पुष्करिण्यो जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौवण्यन्ते । इदानीं नतादृश्यः तथापि चता अपिपुष्करिण्योभवन्तिकार्याणिचताभिः क्रियन्ते । आचारप्रकल्पानयनाहरणमाह
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२९
उद्देशकः३, मूलं:७३, [भा. १५२३] [भा.१५२३] आयारपकप्पोऊनवमे पुवंमिआसिसोधीय ।
तत्तोच्चिय निगूढोइहाहि तो किंन सुद्धिभवे ।। वृ-आचारप्रकल्पः पूर्वं नवमे पूर्वं आसीत् शोधिश्च ततोऽभवत् । इदानीं पुनरिहाचाराने तत एव नवमात्पूर्वानियूह्यानीतः ततः किमेष आचारप्रकल्पो न भवति किं वा ततः शोधिर्नोपजायत । एषोऽप्याचारकल्पः शोधिश्चास्मादवशिष्टा भवतीतिभावः । अधुना स्तेनकदृष्टान्तबावनार्थमाह[भा.१५२४] तालुग्धाडिणिउसोवणादि विजाहितेनगा आसि ।
इण्हितेउनसंतीतहवि किं तेनगानखलु ।। वृ- पूर्वस्तेनकाश्चौरा विजयप्रभवादयस्तालोद्घाटिन्यवस्वापिन्वादिभिरुपेताआसीरन् ।ताश्चविद्या इदानीं न सन्ति । तथापि किं खलु स्तेनका न भवन्ति भवत्येव । तैरपि परद्रव्यापहरणादिति भावः । अधुनागीतादृष्टान्तंभावयति । [भा.१५२५] पुव्वं चउदसपुव्वी इण्हंजहन्नोपकप्पधारी उ ।
मज्झिमग पकप्पधारी किंसो उनहोइगीयत्थो ।। वृ-पूर्वगीतार्थश्चतुर्दशपूर्वी अभवत् । इदानींस किंगीतार्थोजधन्यः प्रकल्पधारी नभवतिभवत्येवेति भावः । शस्त्रपरिज्ञादृष्टान्तमाह[भा.१५२६] पुव्व सत्थपरिणाअधीयपढियाइ होउउवट्ठवणा |
इण्हेिंच्छजीवणयाकिंसाउनहोउउवट्ठवणा ।। वृ-पूर्व शस्त्रपरिज्ञायामाचाराङ्गान्तर्गतायामर्थतो ज्ञातायां पठितायांसूत्रत उपस्थापनाअभूदिदानी पुनः सा उपस्थापना किं षटजीवनिकायां दशवैकालिकान्तर्गतायामधीतायां पठितायां च न भवति भवत्येवेत्यर्थः । पिण्डदृष्टान्तभावनार्थमाह- । [भा.१५२७] बितितमिबंभचेरे पंचमउद्देस आमगंधम्मि ।
सुत्तमि पिंडकप्पी इह पुन पिंडेसणाएओ ।। वृ- पूर्वमाचाराङ्गन्तर्गत लोकविजनम्नि द्वितीयेऽध्ययने यो ब्रह्मचर्याख्यः पञ्च उद्देशकस्तस्मिन् यदामगन्धिसत्रंसव्वामगंधं परिचयं इतितस्मिनसूत्रतोऽर्थतश्चाधीते पिण्डकल्पीआसीत, । इह इदानीं पुनर्दशवैकालिकान्तर्गतायां पिण्डैषणायामपि सूत्रतोऽर्थतश्चाधीतायां पिण्डकल्पिकः क्रियते सोऽपि चभवति ताशइति, उत्तराध्ययने दृष्टान्तंभावयति ।। [भा.१५२८] आयारस्स उउवरिं उत्तरज्झयणाउआसिपुव्वं तु ।
दसवेयालिय उवरिंइयाणिं किंतेन होतिउ ।। वृ- पूर्वमुत्तराध्ययनानि आचारस्याप्याचारङ्गस्योपर्यासरिन् इदानीं दशवैकालिकस्योपरि पठितव्यानि । किंतानि तथारुपाणिनभवन्तिभवन्त्येवेतिभावः वृक्षदृष्टान्तभावनामाह[भा.१५२९] मत्तंगादीतरुवर नसंति इण्हिन होति किं रुक्खा ।
महजूहाहिवदप्पिय पुदिवसभाणपुनइण्हं ।। वृ-पूर्वसुखमसुखमादिकालेमत्तङ्गादयोदशविधास्तरुवराः कल्पद्रुमाआसीरन् ।इदानीं तेन सन्ति । किन्त्वन्ये चूतादयस्ततः । किं ते वृक्षा न भवन्ति तेऽपि वृक्षा भवन्तीति इदानीं ते तथाभूता न संतिकिन्तुपञ्चदशादिगोसंख्यातास्ततः किंतेयथानभवन्ति किंतुभवन्त्येवेतिभावः । अधुनागोदृष्टान्तमाह[भा.१५३०] पुब्दि कोडीबद्धाजूहाओ नंदगोवमाइणं ।
. इण्हंनसंतिताइंकिंजूहाइंन होतिउ ।। वृ- पूर्वं नन्दगोपादीनां गवां यूथाः कोडीबद्धाः कोटीसंख्याका आसीरन् । इदानीं ते तथाभूतान
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/७३ सन्ति किन्तुपञ्चदशादि गोसंख्याकास्तत्किंतेयुथानभवन्ति किन्तुभवन्त्येवेति ।
अधुनायोधदृष्टान्तभावनामाह[भा.१५३१] साहस्सी मल्लाखलु मह पाणा पुच्च आसि जोहाओ !
तेतुल्लनस्थि एण्हेिं किंतेजोहा न होंतीतु ।। वृ-पूर्व योधा महाप्राणाः सहस्रमल्ला आसीरन् । इदानीं तेषांतुल्यानसन्ति किन्त्वभागहीनाः ततः किंतेयोधानभवन्तिभवन्त्येवकालौचित्येन तेषामपियोधकार्यकरणादितिभावःएवंशोधिदृष्टांतमाह[भा.१५३२] पुट्विं छम्मासेहिं परिहारेणंच आसिसोधीतु ।
सुद्धवतवेण निव्वतियादिएहिं विसोधीतु ।। वृ- पूर्व षडिभर्मासैः परिहारेण वा परिहारतपसा वा शोधिरासीत् । इदानीं निर्विकृतिकादिभिरपि च शोधिः पञ्चकल्याणकदशकल्याणकादिमात्रप्रायश्चित्तदानव्यवहारात् शोधिविषय एव पुष्करिणी- . दृष्टान्तमाह[भा.१५३३] किंचपुन एव सोहीजह पुब्विल्लासु पच्छिमासुंच ।
पुस्खरिणीसुंवत्थाइयाणिसुज्झंतितहसोही ।। वृ- किं केन प्रकारेण पुनरत्राधुना एवं निर्विकृतिकादिमात्रेण शोधिर्भवति । सूरिराह यथा पूर्वांसु कालभाविनीषु पुष्करिणीष्वतिप्रभूतजलपूर्णासु वस्त्राणि शुद्धयन्ति स्म एव पश्चिमास्वप्यधुनातन कालभाविनीषु शुद्ध्यन्तितथाशोधिरपिपूर्वमिवेदानीमपिभवतीति ।
एवं दृष्टान्तानभिधायदा न्तिकयोजनामाह[भा.१५३४] आयरियादीचोद्दस पुवादिआसिपुट्विंतु ।
एवं जुगाणुरुवाआयरियाहृतिनायव्वा ।। वृ- एवमनन्तरोदितदृष्टान्तकदम्बकप्रकारेण यद्यपि पूर्वमाचार्यादयश्चतुर्दश पूर्वधरादय आसीरन् तथापीदानीमाचार्या उपलक्षणमेतत् उपाध्यायादयश्च युगानुरुपा दशाकल्पव्यवहारधरादयस्तपो नियमस्वाध्यायादिषूधुक्ता द्रव्यक्षेत्रकालभावोचितयतनापरायणा भवन्ति ज्ञातव्याः । सम्प्रति यावत्पर्यायस्य यावन्तिस्थानानि सूत्रैणानुज्ञातानि तस्य तावन्त्यसंमोहार्थमुपदिदर्शयिषुराह[भा.१५३५] तिवरिसे एगठाणंदोन्नियठाणाउपंचवरिसस्स।
सव्वाणि विकिट्ठोपुन वोढुंवा इतिठाणाई।। वृ-त्रिवर्षे त्रिवर्षपर्यायस्य एकमेवोपाध्यायलक्षणंस्थानमनुज्ञातं, न द्वितीयमाचार्यत्वलक्षणमपि तस्याल्पपर्यायतया प्रभूतखेदसहिष्णुत्वाभावेनाचार्यपदे योग्यताया अभावात् पञ्चवर्षस्य पञ्चवर्षपर्यायस्य द्वे स्थानेऽनुज्ञाते तद्यथा-उपाध्यायत्वमाचार्यत्वं च बहुवर्षतरवर्षपर्यायतया खेदसहतरत्वात्विकृष्टोऽष्टवर्षपर्यायः ।पुनः सर्वाण्ययिस्थानानिवोढुंशक्नोतिबहुतमवर्षपर्यायत्वात् ततस्तस्यसूत्रेणोपाध्यायत्वमाचार्यत्वंगणित्वं प्रवर्तित्वंस्थविरत्वंगणावच्छेदित्वंचानुज्ञातं । अथकथं सर्वाणि यथोक्तानि स्थानानि शक्नोति ।तत आह[भा.१५३६] नोइंदिइंदियाणयकालेणजयाणि तस्सदीहेण ।
कायव्येसुबहुसुय अप्पा खलुभावतितेनं ।। वृ-तस्य अष्टवर्षपर्यायस्य दीर्धणाटवर्पप्रमाणेन इन्द्रियनोइन्द्रियाणि जितानि भवन्ति । कर्तव्येषु चबहुष्वात्माखलुतेन भावितोभवति । ततो योग्यत्वात्सर्वाण्यपिस्थानानि तस्यानुज्ञातानि ।
.मू. (७४)निरुद्धपरिवाएसमणे निगन्थेकप्पइतदिवसंकप्पइआयरियउवज्झायत्ताएउद्दिसितए सेकिमाहुभंते अस्थिणंथेराणांतहारुवाणिकुलाणिकडाणिपतियाणिजाणिवेसासियाणिसंमयाणि
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३१
उद्देशक : ३. मूल :७४, [भा. १५३६] सम्मुइकराणि अनुमयाणि बहुभयाणि भवंति, तेहिं पत्तिएहि थेजेहिं तेहिं बसासिएहिं तेहिं संमएहि तेहि संमुइकरहिं निरुद्धपरियाए समणे निगन्थंकप्पइ आयरियउवज्झायत्ताएउदिसित्तएतद्दिवसं सूत्रं ।।
वृ-अथास्य सूत्रस्य कः संबंध उच्यते ।।। [भा.१५३७] उस्सगस्स ववादो होति विवक्खो उतेणिमंसुत्तं ।
नियमेन विगिठो पुन तस्सासी पुव्वपरियातो ।। वृ. इहोत्सर्गस्य विपक्षप्रतिपक्षो भवत्यपवादस्तेन कारणेन तिबरिसपरियाए समणे निगधे इत्यादिरुपस्योत्सर्गस्येदमपवादभूतं सूत्रमुच्यते, । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या, निरुद्धो विनाशितः पर्यायो यस्य स निरुद्धपर्यायः श्रमणो निर्ग्रन्थः कल्पते युज्यते तद्दिवसं यस्मिन् दिवसे प्रव्रज्यार्थं प्रतिपन्नावान् तस्मिन्नेव दिवसे पूर्वपर्यायः पुनस्तस्य प्रभूततर आसीत् । तथा चाहनियमेनेत्यादि नियमेन पुनस्तस्य पूर्वपर्यायो विकृष्टो विंशतिवर्षाण्यासीत् ततस्तदिवसं कल्पते । आचार्योपाध्यायतया उद्देष्टुं । अत्र शिष्यः प्राह-से किमाह भंते सि शब्दोऽथ शब्दार्थः । अथ किं कस्मात्कारणात् भदन्त परमकल्याणयोगिन् भगवन्त एवमाहर्यथा तद्दिवसमेव कल्पते आचार्य उपाध्याययोरुद्दष्टुं न खलु प्रव्रजितमात्रस्याचार्यत्वादीनारोप्यमाणानि युक्तान्यगीतार्थत्वात् । अत्रसूरिराह-अस्थिणमित्यादि । अस्तीति निपातो निपातत्वाच्च बहुवचनेऽप्यविरुद्ध स्ततोऽयमर्थः । सन्ति विद्यन्ते नमिति वाक्यालङ्कारे स्थविराणामाचार्याणां तथारुपाणि आचार्यादिप्रायोग्यानि कुलानि तेन कतानि गच्छप्रायोग्यतया निर्वर्तितानीत्यर्थः । येन यत्तथाकालं तेभ्य आचार्यादिप्रायोग्यं भक्तमुपधिश्चोपजायते । उपलक्षणमेतत् । तेन केवलं तथारुपाणि कुलानि कृतानि किन्त्वाचार्यबालवृद्धग्लानादयोऽपि अनेकधा संग्रहोपग्रहविषयीकृता इति द्रष्टव्यं न केवलं कुलानि तथारुपमात्राणि कृतानि किन्तु पत्तियाणित्त प्रीतिकराणि वैनयिकानि कृतानिच्छेजाणित्तिच्छेद्यानि प्रीतिकरतया गच्छचिन्तायां प्रमाणभूतानि । अथवा स्थेयानीति किमुक्त भवति ? नैकं द्वौ वा वारौ प्रीतिकेराण कृतानि किन्त्वनेकश इति । वेसासियाणित्ति आत्मानं अन्येषां गच्छवासिनां मायारहितीकृततया विश्वासस्थानानि कृतानि । विश्वासे भवानियोग्यानि विश्वासकानीति व्युत्पत्तेः । अत्र एव सम्मतानि तेषु तेषु प्रयोजनेष्विष्टानि संमुदिकराणि अविषमत्वेन प्रयोजनकारीणि ! सोऽपि चबहुशोविग्रहेषुसमुत्पत्रेषुगणस्य संमुदितमाकार्षीत् ।संमुदिकृतया इष्टेषुच प्रयोजनेषुआनुकूल्येन मतान्यनुमतानि,तथा बहूनांखगुडवर्जानांसर्वेषामित्यर्थः मतानिबहमतानिभवंति, तिष्ठतिशभ्रतस्य स्यादिदंरुपं, ततोयद्यस्मात्-तेषु कुलेषु तथारुपेषु कुलेषुप्रीतिकरेषु तेषु स्थेयेषु तेषु वैश्वासिकेषु तेषु संमुद्दिकरेष्विपिभावनीयं,सश्रमणोनिर्ग्रन्थोनिरुद्धपर्यायोऽभवत्तेन कारणेन सकल्पतेआचार्यतया उपाध्यायतयावाउद्देष्टुंतद्दिवसमिति एषसूत्रसंक्षेपार्थः ।व्यासार्थतुभाष्यकृद्विवक्षुः प्रथमतः से किमाहु भंते इत्यादिएतत्पदं व्याख्यानयति[भा.१५३८] चाएइ तिवासादिपुव्वं वन्नेउदीहपरियागं ।
तद्दिवसमेव इण्हिंआयरियादीण किंदेह ।। वृ- चोदयति प्रश्नयति परो यथा पूर्वं त्रिवादिकं दीर्धं पर्यायं वर्णयित्वा किमिदानीं तद्दिवसमेव आचार्यादीनिभावप्रधानोऽयं निर्देश आचार्यत्वादीनि दत्थ । अत्रसूरिराह[भा.१५३९] भणतितेहिंकयाईवेणइयाणंतुउवहिभत्ताई।
गुरुबालासहुमादी अनेगकारे उवगहिया ।। वृ- भण्यते अत्रोत्तरं दीयते तैराचार्यादिपदयोग्यैर्वैनयिकानां विनयमहन्तीति वैनयिका आचार्यादयस्तेषां कृतानि उत्पादितानि उपधिभक्तानि । किमुक्तं भवति ? तथारुपाणि स्थविराणां
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/७४ तैर्वैयिकानि कुलानिकृतानियेनतेभ्यो यथाकालमुपधिभक्त चोपजायते । इतिएतेन अस्थिणंथेराणं तथारूपाणिकुलाणीतिव्याख्यातम् । नकेवलं तैस्तथाळपाणिकुलानि कृतानि किन्तुगुरुबालासहादय आदिशब्दातवृद्धस्लानादिपरिग्रहःअनेकप्रकाररुपगृहीताःसग्रहोपग्रहान्याभुपष्टम्भेनीताः पत्तियानीति सुप्रतीतत्वान्न व्याख्यातं, तच्चेत्यत्र द्वितीयं व्याख्यानमाह[भा.१५४०] ताइंपीतिकराई असईपुवत्ति होतिथेग्जानि ।
वेसिय अणवेक्खाए जिम्हजढा ईतिविस्संभो ।। वृ-अथवेति प्रतीतप्रथमव्याख्यानापेक्षयाव्याख्यानान्तरोपदर्शनस्थेवानीतिकिन्त्वसकृदिति तथा वैश्वासिकानीति कोऽर्थः अनपेक्षया स्वपरविशेपाकरणेन प्रभूततगणां सञ्चिता (संवतिना) ड्रेनेत्यर्थः वैष्याणि विशेषतः एषणीयान्यभिलषनीयानि कृतानि यतस्तानि जिम्हजढानि जिम्हं मायारहितानि कृतानीति तेषु, विश्रम्भो विश्वासो विश्रंभस्थानत्वासाद्यव्यपेणीतिसंमुईकराणीति व्याख्यानार्थमाह[भा.१५४१] सव्वत्थ अविसमत्तेण कारगो होइसंमुर्दानियमा ।
बहुसोय विग्गहेसुंअकासिगणसम्मुदिंसोउ ।। वृ-सर्वत्र सर्वेषु प्रयोजनेषु यो नियमादविषमत्वनाकुटिलतया कारको भवति संमदित्तिपदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् सम्मुदिकरः तान्यपि कुलानि तेन तथारूपाणि कतानि न केवलं तेन कुलानि संमुदिकराणि कृतानि किन्तु सोऽपि तु शब्दोऽपि शब्दार्थः बहुशो बहुभिः प्रकारैर्विग्रहेषु समुत्पन्नेषु तदुपशमनतोगणस्य गच्छस्थ सम्मुदिमकार्षीत् । शेषाणितुपदानि सुप्रतीतत्वान्नव्याख्यातानि ! [भा.१५४२] थिरपरिच्चिय पुव्यसुतोसरीस्थामावहारविजढो उ ।
पुट्विं विनीयकरणो करेइ सुत्तंसफलमेयं ।। वृ- स्थिरो नाम अचपलः परिचितं पूर्वस्मिन् पर्याये श्रुतं यस्य स परिचितपूर्वश्रुतः यदि वा प्रत्यागतस्यापि स्वाभिधानमिव परिचितंपूर्वपठितं यस्य स तथा ततः पूर्वपदेन विशेषणसमासः । तथा शरीरस्य स्थामप्राणस्तस्यापहारोऽपलपनं तेन विजढो रहितः शरीरस्थानापहाररहितः । किमुक्तंभवति ? पूर्वं तेन शारीरं बलं वैयावृत्यवाचनादिषु परिहारापितमिति तथा पूर्वं पूर्वपर्याये विनीतानि विशेषतः संयमयोगेषु नीतानि करणानि मनोवाकायलक्षणानि येन स विनीतकरणः संयमयोगादिकं सर्व तेन पूर्वमपरिहीनं कृतमिति भावः । य ईशः पूर्वमासीत् । स एतत्सूत्र सफलं करोति । ईशस्य तद्दिवसमाचार्यत्वमुपाध्यायत्वं वाउद्दिश्यतेन शेष्य ततो न कश्चित्पूर्वापरविरोध इतिभाव ।। [भा.१५४३] किह पुन तस्स निरुद्धो परियातो होज्जतबिवसतोउ।
पच्छाकडसावेक्खो सणईहिं बलानीतो ।। वृ-कथं केन प्रकारेण तस्य पूर्वः पर्यायो निरुद्धः कथं तावदेवसिकस्तद्दिवसभावीपर्यायोऽभवत् । अत्रोत्तरमाह-पच्छाकडेत्यादि स्वज्ञातिभिः स्वकीयैः स्वजनैः सापेक्षा गच्छसापेक्षः सन् बलानीतः सोऽभूदतः सर्वं सर्वपृष्टनमभूत् । एतदेव प्रपञ्चयन्नाह- .. [भा.१५४४] पव्वज्जअप्पंचम कुमारगुरुमादि उवहितेनयनं ।
निज्जंतस्स निकायण पव्वइतेतेतद्दिवसपुच्छा ।। वृ- राजा कोप्यमात्यपुरोहितसेनापतिश्रेष्ठिसहितो राज्यमनुशास्ति । ए (ते) षामेकैकः पुत्रस्तत्र राजपुत्रो राज्ञा सजा भविष्यतीति संभावितः अमात्यपुत्रो अमात्येनामात्यत्वे पुरोहितेन पुरोहितत्वे सेनापतिपुत्र: सेनापतिना सेनापतित्वे श्रेष्टिपुत्रोऽपिश्रेष्टिनाश्रेष्टित्वे ।तेपञ्चापिसहक्रीडन्ति । अन्यदा कुमारी राजपुत्र आत्मपञ्चमो अमात्यपुरोहितसेनापतिश्रेष्टिपुत्रैः सहेत्यर्थः प्रव्रज्यामग्रहीत् । सर्वेचते अतीव बहुश्रुता जाता ग्रहणशिक्षांआसेवनाशिक्षांचातिशिक्षितवन्तः । कुलानिचप्रीतिकरादिरूपाणि
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः३, मूलं :७४. [भा. १५४४]
४३३ कृतानि आचार्येण च ते गुर्वादयः संभावितास्तद्यथा-राजपुत्र आचार्यपदे, अमात्यपुत्र उपाध्यायत्वे, पुरोहितपुत्रः स्थविरत्वे, श्रेष्ठिपुत्रो गणवच्छेदित्वे संभावितः । राजादीनां चान्ये पुत्रा न विद्यन्ते ततस्ते सरिसमीपमागत्य विज्ञपयन्ति । यथानयामएतानस्वस्थानंपश्चादेतैरेवसहसमागत्यवयंप्रव्रजिष्यामः । एवमुपधिनामातृस्थानेन विज्ञप्य तेषां ते नयनमुपकरणं कुर्वन्ति । तस्य च राजकुमारस्यात्मपञ्चमस्य नीयमानस्याचार्यो निकाचनं करोति ।यथासम्यक्त्वेन नियमतोऽप्रमत्तेनभाव्यं अत्रशिष्यस्य पच्छा भूयः प्रव्रजिते सति राजकुमारादौ किमिति तद्दिवसं यस्मिन् दिवसे प्रव्रज्या प्रतिपन्ना, तस्मिन्नेव दिने आचार्यादिपदस्थापनमत्रोत्तरवक्तव्यमितिभावार्थः । इति उपधिना तेषां नयनमुक्तं ।
सम्प्रति प्रकारान्तरेणापहरणमाह[भा.१५४५] पियतो वतावसादी पव्वति उमनाउते फुरावेति। ..
ठवितारायादीसुठाणेसुते जहा कमसो ।। वृ-पितरो वा तेषां तापसादयः तापसादिरूपतया प्रव्रजितुमनसः तान् राजपुत्रादीन् फुरावितित्ति देशीपदमेतत् अपहारयन्तिइत्यं च नीताः सन्तस्तेस्वपितृभिर्यथाक्रमं राजादिषुस्थानेषुस्थापिताः । [भा.१५४६] नीयाविफासुभोजी, पोसहसलाएपोरिसिकरणं ।
धुवलोयंच करेंती लक्खणपाठेपच्छंती ।। [भा.१५४७] जो तत्थ अमूढलक्खारिउकाले तीएएक्कमेकंतु ।
उप्पाएऊण सुयं अविय ताहे पुनोएंती ।। वृ. नीता अपि ते राजकुमारादयः प्रासुकभोजिनः पौषधशालायां प्रतिदिवसं सूत्रपौरुष्या अर्थपौरुष्याश्च करणं ध्रुवमवश्यं लोचं च ते कुर्वन्ति, ब्रह्मचर्यं च परिपालयन्ति । नवरं लक्षणपाठकान दिने पृच्छन्ति कस्या महेलाया ऋतुकाले गर्भो लगतीति, । एवं पृष्टा यासां महेलानां लक्षणपाठका भवन्ति यथैतादृशामृतुकाले नियमात् गर्भो लगीष्यतीति । ततो या ऋतुकाले अमूढलक्षा ऋतुकालस्य ज्ञात्रीतस्यामात्मीयायामात्मीयायामैकैकंवारंगत्वाबीजं निक्षिपन्ति । एवंचात्मीयमात्मीयं पुत्रमुत्याद्य यदायोराज्यसमर्थो जायते तदा तदा तस्वस्थाने स्थापयित्वा पुनरागच्छन्तीति । [भा.१५४८] अब्भुञ्जयमेगयरंपडिवजिउकामथेरअसतिअन्ने ।
तद्दिवसमागतेसुंठाणेसुठवंतितस्सेव ।। वृ-यस्मिन् दिवसे ते प्रत्यागतास्तस्मिन्नेव दिवसे स्थविरा आचार्या अभ्युद्यतमेकतरं विहारं जिनकल्पिकं यथालन्दकल्पविहारंवा प्रतिपत्तुकामाःस्थविरत्वात् अन्यश्चगणधारणेअसमर्थस्ताशो न विद्यते ततस्तद्दिवसमागतानाजकुमारादीन् तेष्वाचार्वत्वादिषुस्थानेषुस्थापयन्ति ।
पुव्वयेतदिवसपुच्छे यदुक्त तामेवपृच्छांभावयति[भा.१५४९] कहदिजइतस्स गणो तदिवसंचेवपव्वइगस्स।
भणइतम्मंठविए होति सुबहुगुणाउइमे ।। वृ-कथंतस्य राजकुमारस्य प्रवजितस्य तदिवसमेवयस्मिन् दिने प्रव्रज्याप्रतिपन्नामतस्मिन्नेव दिने गणोदीयते ।अत्रसूरिराह-भण्यते ।तस्मिन्स्थापेन सुष्ठुअतिशवेन बहवो गुणाइमेवक्ष्यमाणाभवन्ति ।
तानेवाह[भा.१५५०] साहू विसीयमाणो अज्जागेलणभिक्खउवगरणा ।
ववहारइच्छियाएवाएय अकिंचनकरेय ।। .[भा.१५५१] एतेगुणा हवंतितज्ञायाणं कुटुंबपरिवढी । 228]
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/७४
उवहाणंपिय तेसिं अनुलोमुवसग्ग तुल्लं तु ॥
वृ- साधुर्विषीदन् तान् तथाभूतान् दृष्ट्वा स्थिरो भवति । आर्यिका अपि तेषु स्वचेतसि स्थिरा उपजायन्ते । गिलणत्ति ग्लानत्वे साधूनामौषधं सुलभंभवति । वैद्योऽपि तेषां प्रभावतोऽनुकूलां क्रियां करोति । यथा एतेराजादिपुत्राः, तेषांचामी शिष्या इति । तथा भिक्षा उपकरणमपि साधूनामतिसुलभं । ववहारोइत्थिया एते स्त्रिया अपहृतायास्तेषां भयतो व्यवहारो लभते । इयमत्र, भावना काचित् रुपवती कुमारश्रमणी के नापि राज्ञा गृहीता स्यात् ततस्तेषां गतानां भयेन सा मुच्यते इति वादे च तगौरवात्साधवोऽपिरभूता भवन्ति । अकिंचनकरेयत्ति योपि कश्चित्साधूनां प्रत्यनीकः सोऽपि तेषां राजादिकुमारप्रव्रजितानां भयतो न किंचित् करोति । अथवा अकिंचनानां साधूनां यदि कथमपि केनाप्यर्थजाने प्रयोजनमुपजायते तर्हितत्सर्वं लोकः प्रायोऽप्रार्थित एव करोति । तदेवमेते अनन्तरोदिता गुणास्तञ्जातानां राजादिजातीनां यतोऽतस्ते निरुद्धपर्यायाः प्रत्यागताः प्रव्राजिताः तद्दिवस एवाचार्यादिपदेषु स्थाप्यन्ते । अयं च गुणः कुटुम्बपरिवृद्धिर्गच्छपरिवृद्धिस्तथाहि यदि नामैते तथाभूतं राज्यादिकमपहाय धर्मं सनाचरन्ति । किं वयमपि तुच्छेषु भोगोपभोगेषु सजामः (इति) निष्क्रामन्ति ततो भवति गच्छस्य महती वृद्धिः । एतेषामवधावनमुत्प्रव्राजनं तदप्यनुलोमोपसर्गतुल्यं । किमुक्तं भवति ? यथा कस्यापि साधोः कश्चिदनुलोमान् उपसर्गान् प्रकृतवान् स चैवं चिन्तयति-यदि परमनेनोपायेनाहं मुच्ये, नान्यथा । तत एवं विचिन्त्याशठभावः परिसेवते स च तथाकृतपरिसेवनोऽप्यशठभाव इत्यखण्डचारित्र इति व्यवह्रियते । एवमेतेऽप्यखण्डचारित्रा एव तत्वतो मन्तव्याः ।
एतदेव नेशतो व्याख्यानयन्नाह-
[भा. १५५२] साहूणं अज्जाय विसीयमाणाण होति थिरकरणं । जइ एरिसावि धम्मं करेति अम्हं किमंग पुन ।।
वृ- साधूनामार्यिकाणां च विषीदतां स्थिरकरणं भवति । तथाहि केचित्साधवो भोगेषु विषीदन्तस्तान् दृष्ट्रा एवं चिन्तयन्ति यदि तावदीदृशा अपि विपुलराज्यादिका अमी देवकुमारिका प्रख्याभिरपि निजमहेलाभिरुपसर्यमाणा धर्मं कुर्वन्ते न पुनर्निजं ब्रह्मचर्य भ्रंशितवन्तो अत्र एव ते तद्दिवस एवाचार्यपदेषुस्थापिताः किमङ्गपुनरस्माभिः सुतरां धर्मे समाचरणीयं विभवादिपरिभ्रष्टत्वादिति । आर्यिका अपि चिन्तयति-यदि तावदीदृशाः खल्वस्माकं बान्धवाः सम्पन्नाः कथममंदपुन्नएतेषया । सुखमपि निरीक्ष्यन्ते न सीदन्ति । खल्वेतादृशधीरपुरुषगृहीता आर्यिकाः केवलमपरिभूताः सदा वर्तन्ते । [भा. १५५३ ] किं च भयं गोरव्वं बहुमाणं चेव तत्थ कुव्वंति । गेलणोसहिमाई सुलभ उवकरण भत्तादी ।
कुमारादिष्वाचार्यादिपदेषु स्थापितेषु लोको भयं गौरवं बहुमानं च कुर्वते ।
वृ- किं च तत्र तेषु राजा ग्लानत्वे च भवत्यौषधादिकं सुलभमुपकरणं भक्तादिच ।
[ भा. १५५४ ]
संजतिमादीगहणे ववहारे होइ दुप्पधंसोउ । तग्गोरख्या वादे हवंति अपराजिया एव ।।
वृ- संयत्यादीनामादिशद्वात् तथाविधक्षुल्लकादिपरिग्रहः ग्रहणे अपहारे भवत्यसौ राजकुमारादिदुः प्रधृष्यः तथा तद्गौरवात् वादे भवन्ति साधवोऽपराजिता एव ।
[ भा. १५५५ ] पडिनीय अकिंचकरा होति अवतव्यो अट्ट जाएय । तज्जायदिक्खिणं होई विवड्डीविय गणस्स ।।
वृ- प्रत्यनीकाः अकिञ्चित्करा भवन्ति । अर्थजातेच समुत्पन्ने कश्चिदपि वक्तव्यो न भवति । किन्तु सर्वेण प्रार्थित एव यथौचित्यं करोति तथा तेन तज्जातेन राजादिजातेन तद्दिवस एवाचार्यादि पदस्थापितेन
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३५
उद्देशक : ३, मूलं :७४, [भा. १५५५] गणस्यगच्छस्यवृद्धिर्भवति । शेषं सुप्रतीतत्वानव्याख्यातम् ।
मू. (७५) निरुद्धवासपरियाए समणे निग्गंथे कप्पइ आयरिय उवजयत्ताए उद्दिसित्तए समुच्छेयकप्पंसितस्सणं आयारपकप्पस्सदेसं अवट्टिएसेयअहिजिस्सामि, तिअहिजेजा, एवंसेकप्पइ आयरिय उवज्जायत्ताए उद्दिसित्तए सेय अहिजिस्सामिति नो अहिजेज्जा एवं से नो कप्पइ आयरिय उवजायत्ताए उद्दिसित्तएतद्दिवसं ।।
वृ-अस्यसम्बन्धमाह[भा.१५५६] अपवदितं तुनिरुद्ध आयरियत्तं तुपुवपरियाए ।
इमंतोपुन अववातो, असमत्तसुयस्सतरुणस्स ।। वृ-निरुद्ध विनाशिते पूर्वपर्याये सत्याचार्यत्वमपवदितुं प्रव्रज्यादिवस एवाचार्यत्वमनुज्ञातमनन्तरसूत्रेऽयमनेन सूत्रेणाभिधास्यमानः पुनरपवादोऽसमाप्तश्रुतस्य तरुणस्य किमुक्तं भवत्यल्पविषयपर्यायस्यासमाप्तश्रुतस्यापि चापवादतो गणधरत्वमनुज्ञाप्यते । ततोऽनेनाप्ययपवादाभिधानतो भवति पूर्वसूत्रेणास्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-निरुद्धो विनाशितोवर्षपर्यायो यस्यसनिरुद्धवर्षपर्यायः । एतदुक्तंभवति-त्रिषुवर्षेषु परिपूर्णेषु यस्यनिरुद्धः पूर्वपर्यायो यदि वा पूर्णेषु समाप्तश्रुतस्य निरुद्धवर्षपर्याय इति श्रमणो निर्ग्रन्थः कल्पते आचार्योपाध्यायतया आचार्यतया उपाध्यायतया वा उद्देष्टुं क्वेत्याह-समुच्छेदकल्प आचार्य कालगते अन्यस्मिश्च बहुश्रुते लक्षणसम्पूर्ण सति तस्य च आचार्यतया उपाध्यायतया वाद्दष्टुमपि तस्य आचारप्रकल्पस्य निशीथाध्ययनस्य देशोऽधीतो भवति । सूत्रमधीतमाद्यापिनाधीतो यदिवाचार्यो न परिपूर्णोऽद्याप्यधीत इत्यर्थः । सेय इत्यादि सचदेशमधीतवान पाश्चात्यं स्थितं देशमध्येऽधीयते । तत एवं सति कल्पते आचार्योपाध्यायतया उद्देष्टुं, यदि पुनः सोऽध्येष्ये इति चिन्तयन्नपि नाधीयतेति संभाव्यते । तत एवं सति न कल्पते आचार्योपाध्यायतया उद्देष्टुं । एष सूत्रार्थसंक्षेपार्थः । तत्राल्पवर्षपर्यायस्यासमाप्तश्रुतस्यापवादतो गणधरपदानुज्ञानार्थमिदं सूत्रमित्युक्तमतोऽल्पवर्षपर्यायत्वं समाप्तकुतत्वंच भाष्यकृद्भावयति[भा.१५५७] तिनी जस्सअपुनावासापुने हि वा तिहिउतंतु ।
वासेहिं निरुद्धेहहिं, लक्खणजुत्तं पसंसंति ।। वृ- यस्य त्रीणि वर्षाणि व्रतपर्यायतयाऽद्याप्यपरिपूर्णानि एतस्यामवस्थायां यदि वा त्रिषु वर्षेषु परिपूर्णेषुतस्यतन्निरुद्धवर्षपर्यायत्वमभवत् ।सत्रिषुवर्षेषुपूर्णेषुवा अपूर्णेषुवावर्षेषुनिरुद्धेषुआचार्ये कालगते अन्योबहश्रुतोऽपि लक्षणसम्पूर्णो न विद्यते । स चासमाप्तश्रुतोऽपि लक्षणयुक्तो ग्रहणधारणसमर्थश्चेतिस्थाप्यते,बहुश्रुतोऽप्यन्योनस्थाप्यतेकिन्तुसोऽसमाप्तश्रुतोऽपिलक्षणयुक्तः । किंकारणमत आह-लक्षणेत्यादिलोकेवेदेसमयेचविशारदा नायकत्वपदाध्यारोपे प्रशंसन्तिलक्षणयुक्त नेतरं बहुश्रुतमपि, ततः स एव स्थाप्यते । अत्रपर आह[भा.१५५८] किं अम्हलक्खणेहिं तवसंजमसुठियाणसमणाणं ।
गच्छविवद्धिनिमित्तं इच्छिज्जइसोजहा कुमरो ।। वृ-किमस्माकं श्रमणानां तपःसंयमसुस्थितानां लक्षणैः केवलं लक्षणहीनोऽपि बहुश्रुतः स्थाप्यतां येनास्माकं स्वाध्यायवद्धिर्भवति । आचार्य आह-सोऽल्पश्रुतोऽपि लक्षणयुक्ततया गणधरपदस्थापनायामिष्यते गच्छविवृद्धिनिमित्तं यथा राज्यविवृद्धिनिमित्तं राज्ये कुमारः एतदेव भावयति[भा.१५५९] बहुपुत्तो नखईसामुदंभणति किंठवेमि निवं ।
दोसगुणएगनेगे सोवियतेसिंपरिकहेइ ।।
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/७५ वृ-कोऽपिबहुपुत्रको नरपतिः सामुद्रिकंसामुद्रलक्षणवेतारंभणतियथाकमहं कुमारंनृपंस्थापयामि एवमुक्तः सोऽपितेषांकुमाराणां यस्यदोषो गुणोवा एके नैकैच विद्यन्ते तत्सर्वं परिकथयति ।
तत्रदोषा इमे[भा.१५६०] निधूमगंच डमरंमारीदुभिक्खचोरपउराई ।
धणधन्नकोसहानी बलवतिपच्चंतरायाणी ।। वृ-निधूमकंनाम अपलक्षणंयत्प्रभावतो राज्यमनुशासतिम्धनीयमेवनभवति । इमरयतशाद्राज्य डमरबहुलं भवति प्रभूतस्वदेशोत्थविप्लवा एवोपजायन्ते इत्यर्थः । मारिर्यद्वशान्मारिदोषोपहतं प्रचुर दुभिमुपयाति । चोरप्रचुरं यद्वशादहवश्चौरा उच्छलन्ति । धनहानिर्यतः सर्वत्र धनक्षयः संभवति धान्यहानिर्यत्प्रभावात् वृष्टेऽपि मेधे सस्यनिष्पत्तिस्ताद्दशी नोपजायते । कोशहानिर्यतः कोशक्षयः । बलवत्प्रत्यन्तराजकंयदोबलवतः प्रत्यंतराजनःसर्वेभवन्ति । एतेकस्याप्येकः कस्याप्यनेके कस्यापि सर्वदोषाः ।अधुना गुणमाह[भा.१५६१] खेमंसिवंसुभिक्खं निरुवसणं गुणेहिं उववेयं ।
अभिसिंचंति कुमारंगच्छवि तयानुरुवंतु ।। वृ-क्षेमं नाम सुलक्षणं यद्वशात्सर्वत्र गज्ये नीरोगता, शिवं यतः कल्याणं सुभिक्षं यतः सर्वत्र सुभिक्षसंभवः, निरुपसर्ग यतः सकलेऽपिदेशेमारिडमराद्यपसगसिंभवः । एतेऽपिगुणाः कस्याप्येकः कस्याप्यनेके कस्थापि सर्वे । तत्र यथा दोषापेतमधिकृतैश्च गुणैः सर्वैरप्युपेतं कुमारं राजामात्यादयो राज्येऽभिषिञ्चन्ति । तथा गच्छेऽपि तदनुरुपं राजा कुमारानुरुपं सर्वथा दोषविनिर्मुक्तमेकान्ततो गुणैरुपेतमाचार्यपदे सिञ्चन्ति । एतदेव स्पष्टयति[भा.१५६२] जह तेरायकुमारा सुलक्खणाजे सुहा जनवयाणं ।
संतमवि सुयसमिद्धंन ठाउँतिगुणे गुणविहणं ।।। वृ- यथा ते राजकुमाराः सलक्षणा ये स्थापिताः सन्तो जनपदानां शुभाः कल्याणकारिणः त एव स्थाप्यन्ते । न शेषास्तथा सुरयोऽपि गच्छवृद्धिमपेक्षमाणाः सन्तमपि श्रुतसमृद्धं गुणविहिनं न गणे स्थापयन्ति। [भा.१५६३] लक्खणजुत्तोजइविहुन समिद्धसुत्तेण तहवि तंठवए ।
तस्स पुन होति असमत्तोपकप्पनामस्स ।। वृ-लक्षणयुक्तो यद्यपिहुनिश्चितंनसमृद्धः श्रुतेनतथापितंस्थापयेत्तस्यपुनर्देशोभवत्यसमाप्तः प्रकल्पनाम्नो निशीथाध्ययनस्य कथं पुनर्देशोऽसमास इत्याह[भा.१५६४] देसोसुत्तमधीतंन तु अत्थो अस्थतोव असमत्ती ।
. सगणे अणरिहगीता सत्तीए गिण्हेल मेस्थेहितो ।। वृ- प्रकल्पस्य द्विधा शरीरं सूत्रमर्थश्च । तत्र देशः सूत्रमधीतं न त्वर्थः । अथवा अर्थोऽपि कियानधिगतः केवलमर्थतः समाप्ति भूत् । ततो ये स्वगणे आचार्यलक्षणविहीनतया गीतार्था अपि सन्तोऽनर्हाः आचार्यपदायोग्यास्तेभ्यः आचार्यपदोपविष्टः सन्नथ गृह्णीयात् । अथ स्वगणे गीतार्था न विद्यन्ते तेषामसत्यभावेएभ्यो वक्ष्यमाणेभ्यो गृह्णीयात्तोनेवाह[भा.१५६५] संविग्गमसंविणे सारुवियसिद्धपुतपच्छन्ने ।
पडिकंतअब्भुठिए असती अन्नत्थ तत्थेव ।। वृ-स्वगणे गीतार्थानामभावे अन्येषांसांभोगिकानांसमसुखदुःखानांगीतार्थानामंतिकेगत्वाधीते, तेषामप्यभावे न्यसांभोगिकानां गच्छे प्रविश्य पठंति, तेषामप्य भावे पार्श्वस्थादीनां संविग्र
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं : ७५, [ भा. १५६५ ]
४३७
पाक्षिकाणामन्तिके केवलं तान् संयमयोगेष्वभ्युत्थाप्य एतावता संविग्नेति व्याख्यातं । अधुना असंविग्नेत्यादि व्याख्यायते असंविग्नात् सारुपिकान् संयतरुपधारिणः सिद्धपुत्र प्रच्छन्नान् सिद्धपुत्रान् पश्चात्कृतांश्चाश्रयेत् । कथं भूतानित्याह-प्रतिक्रान्ताभ्युत्थितान् असंयमव्यापारान् प्रतिक्रान्तान् संयमं प्रत्यभ्युत्थितान् तेषामप्यसति अभावे अन्यत्रयत्र तेन ज्ञायन्तेतत्र गत्वा तेषामन्तिकै अधीतेन अन्यत्र, तेषामगमने तत्रैव पठेत् । यत्र ते स्वव्यापारेण स्थिता वर्तन्ते । इयमत्र भावना पार्श्वस्थादीनां संविग्नपाक्षिकाणामभावे ये पूर्व संविग्ना गीतार्था असीरन् तेषां पश्चात्कृतानां पुनः प्रतिक्रान्ताभ्युत्थितानामन्तिकेगृह्णीयात् तेषामप्यभावे संयमयोगं प्रत्यम्युत्थितानां सिद्धपुत्राणामंतिके एषामप्यभावेऽन्यत्र तान् संयरुपकान् कृत्वा तेषामंतिके अन्यत्रागमने तत्रैव तान् तथारूपान् कृत्वा सागारिकाणामभावे तेषामन्तिकेऽधीते । एतदेवाह[भा. १५६६ ]
सगणे परगणे वा मनुन अन्नेसि वा वि असतीए । संविग्ग पक्खिएसुं सरुविसिद्धेसु पढमं तु ।।
वृ- स्वगणे गणधरपदानर्हगीतार्थानामन्तिके परगणे वा मनोज्ञे सांभोगिके तदभावे अन्येषां वा असांभोगिकानामन्तिके तेषामप्यसत्य भावे संविज्ञपाक्षिकेषु पार्श्वस्थादिषु प्रथममेव प्रतिक्रान्ताभ्युत्थितेषु तेषामप्यभावे सरुपिषु प्रतिक्रान्ताभ्युत्थितेषुपश्चात् कृतेषु तेषामप्यभावे प्रथममेव स्वरुपिषु सिद्धेषु सिद्धपुत्रेषु एतत्प्रतिक्रान्ताभ्युत्थितानधिकृत्योक्त, तद्भावेऽन्यत्र विधिमाह[भा. १५६७ ] मुंड व धरेमाणे सिहं च फेडत अनिच्छससिहेवि । लिंगेन मसागारिए वंदनगादीण हार्वेति ॥
वृ-ते पश्चात्कृतादयो यदिन प्रतिक्रान्ताभ्युत्थिताः किन्तु लिङ्गत्तो गृहस्था वर्तन्ते अन्यत्र गत्वा तान् मुण्डं वा धरमाणान् धार्यतः कारयति, यदि पुनः सशिखाकाः सन्ति, ततः शिखां स्फेटयति । अथ शिखास्फेटनं ते नेच्छन्ति ततः सशिखाकानपि स्थापयित्वा इत्वरं श्रमणलिङ्ग तेषां समर्पयन्ति व्याख्यानवेलायां च चौलपट्टकं मुखपोतिकां च ग्राहयन्ति । तेनापि तेषां तथाभूतानां पार्श्वे पठता यथा प्रतिरुपश्रुतविनयः प्रयोक्तव्यः । तेषुन वारणीयः । अथ ते अन्यत्र गमनं नेच्छन्ति तर्हि तत्रैवा सागारिके सागारिकसम्पातरहिते प्रदेशविशेषे लिङ्गेन रजोहरणमुखपोतिकादिना श्रमणरूपधारिणः कारयित्वा पठनीयम् । ते च तत्रापि तथा पठन्तो न वन्दनादीनि हापयन्ति ।।
[भा. १५६८ ] आहार उवहि सेज्जा एसणमादीसु होइ जइयव्वं । अनुमोयणकाराचण सिक्खत्ति पदंमि तो सुद्धो ।।
वृ-तेन तेषां समीपे पठता आहारोपधि शय्यानामेषणादिषु भवति यतितव्यं तदानुमोदनकारापणे च न च करणकारापणानुमोदनदोषैः स परिगृह्यते । यतः शिक्षा मयाऽस्य समीपे गृह्यते इति द्वितीये पदे वर्तते । ततः स शुद्ध इति । इयमत्र भावना यदि स पार्श्वस्थः पञ्चात्कृतादिः पाठयन्नात्मनः आहारोपध्यादिकमात्मनैवोत्पादयति ततः सुन्दरमथात्मना नोत्पादयति तत आह
[ भा. १५६९ ]
नोयइ से परिवारं अकरेमाणं भणति वा सद्धे ।
अव्वोच्छित्तिकरस्स हु सुयभत्तीए कुणह पुयं ।।
वृ- से तस्य परिवारं विनयमकुर्वन्तं नोदयति प्रज्ञापयति । यथा महदिदं ज्ञानपात्रमतः क्रियतामस्योत्कृष्टाहारसम्पादनेन विनय इति परिवारस्याभावे श्राद्धान्वा सिद्धपुत्रपुराणे तररूपान् भणति यथा अव्यवच्छित्तिकरस्यास्य श्रुतभक्त्या कुरुत पूजामिति एतेनानुमोदनकारापणे व्याख्याते । सम्प्रति स्वयमुत्पादनमाहारादीनां भावयति
[ भा. १५७० ]
दुविहा सती एतेसिं आहारादी करेति से सव्वं ।
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
पणहानीए जयंती अत्तठाए वि एमेव ।।
- द्विविधस्य प्रति परिवारकस्य सिद्धपुत्रीदेश्चेत्यर्थः असत्यभावे तेषां पार्श्वस्थपश्चात्कृतादीनामाहारादिकं स सर्वात्मना करोति । तत्रापि स प्रथमतः तदलाभे पञ्चकपरिहान्या यतमानोऽशुद्धमानमपि पञ्चकपरिहानियतना नाम स शुद्धालाभे पञ्चकप्रायश्चित्तस्थान- प्रतिसेवनादुत्पादयति । तदसंभवे दशकप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेवनात एवं तावत् यावच्चतुर्गुरुकमसंप्राप्तः । तथापि से तस्योत्पादयति । एवमेवात्मार्थं पञ्चकपरिहान्या यतते । किमुक्तं भवति ? उगमादिदीप-त्रयशुद्धमलभमानः पञ्चकादियतनया त्रिभिरपि दोषैरशुद्धं गृह्णाति । स तथा कुर्वन्नपि ज्ञाननिमित्तं प्रवृत्तत्वात् कृतयतनाविषयपुरुषकारत्वात् रागद्वेषविराहितत्वाच्च शुद्ध इति ।
मू. (७६) निग्गंथरसणं नवडहरतरुणस्स आयरियउवज्झाए विसंभेजा नो से कप्पइ अनायरिय उवज्झाइयाए होत्तए कप्पइ से पुव्वं आयविं उद्दिसावेत्ता तओ पच्छा उवज्झायं से किमाहु भंते ? दुसंगहिए समणे निग्गंथ तं जहा आयरिएणं वज्झाएणय ।।
वृ- अथास्य सूत्रस्य कः संबंध आह
[भा. १५७१ ]
व्यवहार- छेदसूत्रम् - १-३/७५
आयरियाणं सीसो परियाओ वावि अहिकती एस ।
सीसाण के रिसाव ठाविजइ सो उ आयरिओ ।।
- पूर्वसूत्रे आचार्यस्थापनीय उक्तः आचार्याणां च शिष्यो भवतीति तद्वक्तव्यतार्थमिदं सूत्रमथवा पूर्वसूत्रेषु पर्यायोऽधिकृतोऽस्मिन्नपि च सूत्रे एष एव पर्यायस्तथा च नवडहरतरुणग्रहणं यदि वानन्तरसूत्रे य आचार्यः स्थापनीय उक्तः । स कीदृशानां शिष्याणां स्थाप्यते इतीदमनेन सूत्रेणोच्यते ! अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या निर्ग्रन्थस्य नमितिवाक्यालङ्कारे नवडहरतरुणस्य नवस्यडहरस्य तरुणस्य वा आचार्यसहित उपाध्याय आचार्यउपाध्याय आचार्योपाध्यायश्चेत्यर्थः । विष्कंभी यावत्भ्रियते ततः से तस्य नवडहरतरुणस्या नाचार्योपाध्यायस्य सत्तो भवितुं वर्तितुं न कल्पते किन्तु पूर्वमाचार्यमुद्देशाप्य स्थापयित्वा ततः पश्चादुपाध्यायमुद्देशाप्यैवमाचार्योपाध्यायस्य सतो भवितुं कल्पते । से किमाहु भंते इति से शब्दोऽथशब्दार्थः । अथ भदन्त किं कस्मात्कारणात् भगवन्त एवमाहुः - सूरिराहद्वाभ्यामाचार्योपाध्यायाभ्यां संगृहीतो द्विसंगृहीतः श्रमणो निर्ग्रन्थः सदा भवति । तद्यथाआचार्येणोपाध्यायेन च एष सूत्रसंक्षेपार्थः । व्यासार्थं तु भाष्यकृद्विवक्षुः नवादिशब्दार्थानामर्थमाह - ते वरिसी होइ नवी आसोलसगं तु डहरगं बेंति । तरुणी चत्ता सत्तरूणमज्झिमो थेरती सीसी ।।
[ भा. १५७२ ]
वृ- प्रव्रज्यापर्यायेण यस्य त्रीणिवर्षाणि नाधिकमित्येष त्रिवर्षो भवितनवः । जन्मपर्यायेण चत्वारि वर्षाणि आरभ्य यावदाषोडशकं वर्षमत्राडमर्यादायां यथा आ पाटलिपुत्रावृष्टो देवः किमुक्तं भवति ? पाटलीपुत्रं मर्यादीकृत्यारतो वृष्टो देवः इत्यत्र ततोऽयमर्थः यावत् परिपूर्णानि पञ्चदशवर्षाणि षोडशाद्वर्षादर्वाक् या तडुहरकं ब्रुवन्ते समयविदः । ततो जन्मपर्यायेण षोडशवर्षाण्यारभ्य यावच्चत्वारिंशद्वर्षाणि तावत्तरुणः । ततः परं यावत्सप्ततिरेकेन वर्षेणोना तावन्मध्यमः । ततः परं सप्ततेरारभ्य स्थविरः शेषः ।
[भा. १५७३] अनवस्सविडहरग तरुणगस्य नियमेन संगहं बिंति । एमेव तरुणमज्झे थेरम्मिय संगहोनवए ।।
वृ- यः प्रव्रज्यापर्यायेण त्रिवर्षोत्तीर्णः सोऽनवक उच्यते । तस्यानवकस्यापि आस्तां नवकस्येत्यपि शब्दार्थः । डहरकः सन् तरुणको डहरकतरुणकस्तस्य द्वादशवर्षाण्यः रतो यावत् पञ्चदशवर्षाणि तावदित्यर्थः । नियमेन संग्रहमभिस्थापितो आचार्योपाध्यायानां संग्रहणं ब्रुवते अभिनवस्थापिता
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं:७६, [भा. १५७३]
४३९ चार्योपाध्यायसंगृहीतेन तेनावश्यं वर्तितव्यमिति भावः । तथा यः प्रव्रज्यापर्यायेण त्रीणि वर्षाणि नाद्याप्युत्तीर्णः सन् नवकस्मिन्नवके तरुणेन मध्यमे स्थिरे तरुणे मध्ये स्थविरे चशब्दाडहरं च एवं पूर्वोक्तेनैवप्रकारेणसंग्रहब्रुवते ।किमुक्तंभवति? नवकस्यडहरस्थतरुणस्यवामध्यमस्यवास्थविरस्य वानवकत्वादेव नियमादभिनवाचार्योपाध्यायसंग्रहो वेदितव्य इति । [भा.१५७४] वाखलुमज्झिमथेरगीयमगीयंति होइनायव्वं ।
उद्दिसिणाउ अगीए पुव्यायरिए उगीयत्थो ।। वृ. वाशब्दो विभाषायां । खलु निश्चितं त्रिवर्षपर्यायोत्तीर्णत्वेनानवके मध्यमे स्थविरे च प्रत्येकं गीते अगीतेच विभाषणंनानात्वंज्ञातव्यं तदेवाह उद्दिसणाउअगीतेअगीतार्थे उद्देशना ।इयमत्रभावनायेमध्यमास्थविरावा त्रिवर्षपर्यायोत्तीर्णा अप्यगीतार्थास्तेनियमात्यःस्थापितो गणधरस्तस्य शिष्या बध्यते इति गीतार्थे पुनः स्थविरे मध्यमे च पूर्वाचार्यः पूर्वाचार्यसंग्रहः ये मध्यमाः स्थविरा गीतार्थाः पूर्वाचार्यदिशंधारयन्तीति ।। [भा.१५७५] नवडहरतरुणगस्सा विहीए विसुंभियंमि आयरिए ।
पच्छन्ने अभिसेतो नियमापुन संगहेठाइ ।। वृ-नवश्चडहरकश्चतरुणचसमाहारो द्वन्द्वः । तस्यपुनःसङ्ग्रहार्थमाचार्येविष्कंभितेमृतेविधिना नियमेनान्यस्य गणधरस्याभिषेकः कर्तव्यः अविधिनाअभिषेककरणेप्रायश्चित्तंचत्वारोगुरुकामासाः । कोऽत्र विधिरिति चेदुच्यते आचार्यः कालगतोन प्रकाश्यते यावदन्यो गणधरोनस्थापितस्तथा चाहपच्छन्नेतिआचार्येकालगतेप्रच्छन्ने प्रदेशेऽभिषेकः करणीयः । एतदेवाह[भा.१५७६] आयरिएकालगएन पसागए अट्टविएगणहरम्मि ।
रनेव अणभिसित्तेरज्जेक्खोभो तहा गच्छे ।। वृ-अस्थापितेऽन्यस्मिन् गणधरे आचार्यः कालगतो न प्रकाश्यते । अत्र दृष्टान्तो राजा । तथाहियथा राजाकालगतस्तावनप्रकाश्यते यावदन्योनाभिषिच्यते । अन्यथाअनभिषिक्तेराज्ञिराज्यक्षोभो भवति दायादैः परस्परविरोधतः सर्वं राज्यं विलुप्यते इत्यर्थः । तथा गच्छेऽप्यन्यस्मिन्नस्थापिते गणधरे यद्याचार्यःकालगतः प्रकाश्यते तदा गच्छक्षोभोभवति तमवाह[भा.१५७७] अनाहोहावणसच्छंदखितेतेनासपक्खपरपक्खे ।
. लयकंपणाय तरुणेसारणमाणावमाणेय ।। वृ-केषांचिदनाथा वयं जाता इत्यवधावनं भवेत् । केषांचित् सच्छंदत्तिस्वच्छन्दचारिता । अपरे केचिच्चिक्षाःक्षिप्तचित्ताभवेयुः । तथास्तेनाः स्वपक्षेपरपक्षेचोत्तिष्ठन्ति ।लतायाइवसाधूनांकम्पनं । तथातरुणानामाचार्यपिपासवान्यत्रगमनंतथाऽसारणासंयमयोगेषुसीदतांपुनःसंयमाध्वन्यप्रवर्तमामा तथा मानापमानं च ।साम्प्रतमेतानेव दोषान् व्याचिख्यासुः प्रथमतोऽनाथावधावनस्वच्छन्दचारिता क्षिप्तचित्तानि व्याख्यानयति[भा.१५७८] जायामो अनाहोत्ति अनहिगच्छंति केइतो हावे ।
सच्छंदावभमंती केइखित्ताव होज्जाहि ।। वृ-बाला वृद्धास्तरुणा वा केचिदगीतार्था आचार्याणां विप्रयोगे जाता वयमनाथा इति विचिन्त्य केचिदन्यत्र गच्छान्तरेगच्छन्ति, केचिदवधावेयुः, तथा केचिन्मन्दधर्मश्रद्धाकागणादपक्रम्य स्वच्छन्दा भ्रमन्ति । अपरे केचिदाचार्यविप्रयोगतः क्षिप्ताः क्षिप्तचित्ताअपगतचित्ता भवेयुः ।
स्वपक्षे परपक्षे स्तेनान् लताकम्पनं चाह-- [भा.१५७९) पासत्थ गिहित्थादी उन्निखावेज्ज खुडगादीए ।
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/७६ लयावकंपमाणाउकेईतरुणाउअच्छंति ।। वृ- स्वपक्षे पार्श्वस्थादयः परपक्षे गृहस्थादयः । अत्रापिशब्दात् परतीर्थिकग्रहणं क्षुल्लकादीन् उन्निष्क्राममेयुः । किमुक्तं भवति ? पार्श्वस्थादयः क्षुल्लकादीन् विपरिणमय्य पार्श्वस्थादीन् कुर्युः । पुनरन्यतीर्थिकान्स्वज्ञातयोगृहस्थानितिलतेववातेन कम्पमानासंयमेपरिपहैः केचित्तरुणास्तिष्ठन्ति । इयमत्र भावना-यथा पद्मलताऽन्यस्मिन्ननवष्टब्धा सती वातेन कम्प्यमाना तिष्ठति, एवं केचित्तरूणा गच्छेऽपिवर्तमानाः संयमे परीषहैः कम्प्यमानास्तिष्ठन्तीतितरुणदोषमस्मारणादोषंचाह[भा.१५८०] आयरियपिवासाएकालगयंतुसोउतेविगच्छेज्जा।
गच्छेज्जधम्मसद्धावि केइसारंतगस्सअसती ॥ वृ- केचित्तरूणा आचार्यपिपासया नाचार्यमन्तरेण ज्ञानदर्शनचारित्रलाभोऽनुत्तरो भवति, तस्मादवश्यमाचार्यसमीपे वर्तितव्यमित्याचार्यवाञ्छया कालगतं श्रुत्वा तेऽप्यन्यत्र गच्छेयुः । तथा धर्मश्रद्धा अपिकेचित्सारयितुरभावे गच्छान्तरं गच्छेयुः । मानापमानदोषमाह[भा.१५८१] मानिया वागुरुणंतुथेरादी तत्थ केचिउनस्थि ।
मानतुतओ अन्नो अयमानभयाउगच्छेज्जा ।। वृ-तत्र केचिस्थविरादय एवं चिन्तयेयुः यथा सर्वकालं मानिता वयं गुरुभिः अत्र गाथायां षष्टी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात्नास्तिसाम्प्रतमन्योऽस्मान्मानयन्एवं चिन्तयित्वा तेऽपमानभयात् गच्छेयुः ।
उपसंहारमाह[भा.१५८२] तम्हा नपगासिज्जा कालगयं एवदोसरक्खा |
अनम्भिवताएपगासेज्जकालगयं ।। वृ- यस्मादेते दोषा तस्मादेतद्दोषरक्षार्थमाचार्य कालगतं न प्रकाशयेत् यदा पुनरन्यो गणधरो व्यवस्थापितो भवति तदान्यस्मिन व्यवस्थापितेकालगतंप्रकाशयेत, ।।
मू. (७७) निगांधीएणं नवडहर तरुणीए आयरिय उवज्झाए वीसभेज्जा नो से कप्पइ अनावरिय उवज्झाइयाएहोत्तएकप्पइसेपुवंआयरियंउदिसावेत्तातओउवज्झायंतओपच्छा पवत्तिणिसे किमाहु भंते? तिसंगहिया समणी निगन्थीतंजहाआयरिएणं उवज्झाएणंपवत्तिनीएय।।
वृ- निग्गंथीएणमिति पूर्ववत् नवडहरतरुणाया नवाया डहरायास्तरुण्या वा इत्यर्थः । आचार्योपाध्यायः समासोऽत्र पूर्ववत् आचार्योपाध्यायमतत् प्रवर्तिनी च विष्कंभी यावत् क्रियते । ततःसेतस्या अनाचार्योपाध्यायाया उपलक्षणमेतत्प्रवर्तिनीरहितायाश्चनोकल्पतेभवितुंवर्तितुं किन्तु पूर्वमाचार्यमुद्दिशाप्यततः पश्चादुपाध्यायंततः पश्चात्प्रवर्तिनीकया (कृता)? भवितुंकल्पते ।सेकिमाहु इत्यादि । अथ भदन्त किं कस्मात्कारणात् भगवन्त एवमाहः । सूरिराह-त्रिभिः संगृहीता त्रिसंगृहीता श्रमणा निर्ग्रन्थी सदा भवति तद्यथा-आचार्येणोपाध्यायेन प्रवर्तिन्या च । एष सूत्रसंक्षेपार्थः । अत्राक्षेपपरिहारौ वक्तव्यौ । तत्रायमाक्षेपः-किं कारणं ननु यत् त्रिभिः संगृहीता निर्ग्रन्थी भवति । तत्राचार्योपाध्यायसंग्रहे गुणानुपदर्शयति-- [भा.१५८३] दूरस्थम्मि विकीरइपुरिसे गावभयंसबहुमाणं ।
च्छंदेय अवहुंतीचाएइंजे सुहं होइ ।। व-दूरस्थेऽपि पुरुषे स्वपक्षण परपक्षणच क्रियतेगौरवं भयंसबहमानं चेत्यर्थः । इयमत्र भावनायद्यपि नाम आचार्य उपाध्यायो वा संयतीनां दूरे वर्तते तथापि दूरस्थस्थापिपौरुषस्य गौरवेण भयेन वा कोऽपिसंयतीनामपन्यायंन करोतिकिन्तुस्वपक्षेपरपक्षेचसुबहमानोजायते, । तथासंयतीप्रवर्तिन्याः च्छंद अवर्तमानाचोदयितुं शिक्षयितुंजे इति पादपूरणे इति वचनात् सुखं भवति, । किमुक्तं भवति?
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४१
उद्देशकः३, मूलं : ७७. [भा. १५८३] आचार्योपाध्यायभयतोनकाचिदपिसंयती आचारक्षतिमाचरति,यापिकाचिदाचरतिसापिनवर्तिन्या सावष्टंभं शिक्ष्यते । अथ शिक्ष्यमाणापिन प्रतिपद्यते । तत प्रवर्तिनी ब्रूतेआचार्यस्योपाध्यायस्य वाहं कथयिष्यामिततः सा भीता प्रवर्तिन्या उपपाते तिष्ठति । एतेआचार्योपाध्यायसंग्रहेगुणाः ।
सम्प्रतिप्रवर्तिनीसंग्रहे गुणानाह[भा.१५८४] मिहो कहा-झड्डखड्डरहिकंदप्पकिड्डा बउसत्तणेहिं ।
पुव्वावरे तेसुय निच्चकालं गिण्हतेनं गणिणीसाहीणा ।। वृ-मिथः कथा परस्परंभक्तादिविकथाकरणझडरविड्डनामतेषुगृहस्थप्रयोजनेषुकुण्टलविंटलादिषु वाप्रवर्तनंएताभ्यांकन्दर्पःक्रीडाकन्दर्पोद्रेकजननीकायवाक्चेष्टा ।बकुशत्वंशरीरोपकरणविभूषाकरण एताभ्यां च तथा पूर्वरात्रे अपररात्रे च गणिन्या प्रवर्तिन्या स्वाधीना सती संगृह्यते । तथा तत्प्रवर्तिनीसंग्रहोऽपिसाव्याः श्रेयान् एतदेव विभावयिषुलॊकेष्वपि स्त्रियास्त्रिविधं संग्रहमाह[भा.१५८५] जायापितिव्वसा नारी दत्ता नारी पतिव्वसा ।
विहवा पुत्तवसानारी नत्थिनारी सयंवसा ।। वृ-जातासती नारी पितुर्वशापितुरायत्ताभवति, दत्तापरिणीतासती नारीपतिवशाभर्तुरायत्ता। विधवा मृतभर्तका नारी पुत्रवशास्ति । एवंच सती नारी नास्तिकदाचनापिस्वयं वशा,
अमुमेवार्थं प्रकारान्तरणाह-- [भा.१५८६] जायं पिय खंती मातापितिसासुदेवरादिन्नं ।
पितिभायपत्तविहवं गुरुगणिगणिणीय अज्जंपि।। वृ-जातामपिनारी रक्षेतांमातापितरौ । दत्तांपरिणीतां रक्षन्तिमातृपितृस्वस्त्र(श्वश्रू)देवरभादयः । देवरग्रहणंस्वसुर (श्वशुर)भत्रदिरुपलक्षणं ।विधवापुनःपिताभ्रातापुत्रोवा । यदिजीवन्तिपित्रादयस्तर्हि सर्वेऽपि रक्षन्ति । एवमार्यिकामपिगुरुराचार्योगणी उपाध्यायः गणिनी प्रवर्तिनी रक्षन्ति । [भा.१५८७] एगानिया अपुरिसा सकवाडं परघरंतुनोपविसे !
सगणवपरगणेवा पव्वतियावीतिसंगहिया ।। [भा.१५८८] आयरियउवज्झाया सययं साहुस्ससंगहो दुविहो ।
आयरियउवज्झाया अज्जाणपवत्तिणीतइया ।। व-संगृह्णातीति संग्रहः संग्राहक इत्यर्थः साधोः सततं सर्वकालं संग्रहः संग्राहको द्विविधः आचार्योपाध्यायौ । आर्यिकाणां त्रिविधस्तद्यथा द्वावाचार्योपाध्यायौ तृतीया प्रवर्तिनी ।
अत्रैवापवादमाह[भा.१५८९] बितियपदेसाथेरी जुणा गीयायजइखलुभवेज्जा।
आयरियादी तिण्हवि असतीएन उद्दिसाविज्जति ।। वृ-द्वितीयपदे अपवादपदे सा प्रव्रजिता स्थविरा वयसा वृद्धा जीर्णा चिरकालप्रव्रजिता गीता उत्सर्गापवादसामाचारीकुशलतया गीतार्था यदि खलु भवेत तत आचार्यादीनामाचार्योपाध्यायप्रवर्तिनीनां तिसृणामप्यभावेन संग्राहकमाचार्यमुपाध्यायं प्रवर्तिनी वा उद्देशापयेत् दोषासंभवात्
मू. (७८) भिक्खूयगणाओ अवकम्म मेहुणं पडिसेवेज्जा, तिनि संवच्छगणितस्स तप्पत्तियं नो कप्पइ आयरियत्तं वा जाव गणावच्छेइयत्तं वा उद्दिसित्तएवाधारतएवा, तिहिं संवच्छरहिं वीइकंतेहि चउत्थगंसि संवच्छरंसिपट्ठियंसि ठियस्स उवसन्तस्स उवायस्स पडिविरयस्स एवं से कप्पइ आयरियत वा जाव गणावच्छेइयत्तं वा उदिसित्तएवाधारतएवा।
दृ-अथास्यसूत्रस्यकः सम्बन्धस्तत आह
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
व्यवहार- छेदसूत्रम्-१-३/७८ [भा.१५९०] नवतरुणे मेहुण्हंकोईसेवेज्जएससंबंधो ।
अनंतभक्खणादिव्य संगहोएत्थ विसएवा ।। [भा.१५९१] अपरियाएविगणो, दिज्जइवुत्तंतिमा अतिपसंगा।
सेवियमपुनपज्जय दाहिति गणं अतोसुत्तं ।। वृ- पूर्वसूत्रे नवतरुणादिकः साधुरुक्तस्तत्र कोऽपि नवतरुणो मोहोदयवशात् मैथुन सेवेत कृतमैथुनसेवाकस्य च यथाचार्यत्वादिकमुद्देष्टव्यं तथानेन सूत्रेण प्रतिपाद्यते इत्येष सूत्रसम्बन्धः अब्रह्मणादेहेतोब्रह्मरक्षणादेहेंलोब्रह्मरक्षणादिनिमित्तंसंग्रह आचार्यादिकोऽनन्तरसूत्रेऽभिहितः । अत्रापि सूत्रे स एव संग्रहोऽभिधीयते इति । अथवा पूर्वतरेषु सूत्रेषु अपर्यायेऽपि गणो दीयते इत्युक्तं तद्दिवसाचार्यादिपदानुज्ञानात्तत्एतत्श्रुत्वा माअतिप्रसंगान्मैथुनंसेवित्वा अपूर्णेपर्याये गणंदास्यंतीति तत एतन्निवारणार्थमिदं सूत्रम् । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-भिक्षुर्गणात् अपक्रम्य मैथुनं प्रतिसेवतेतत्तस्य त्रीणि संवत्सराणियावत्तत्प्रत्ययं मैथुनसेवाप्रत्ययं न कल्पतेआचार्यत्वमुपाध्यायत्वं यावत्करणात्प्रवर्तित्वंस्थविरत्वमितिपरिग्रहः,गणावच्छेदित्वंवा उद्देष्टुमनुज्ञातुंनापितस्यकल्पतेस्वयं धारयितुं, किन्तु त्रिषु संवत्सरेषु व्यतिक्रान्तेषु चतुर्थे संवत्सरे प्रस्थिते प्रवर्तितुमारब्धवति तच्च प्रस्थितत्वमाभिमुखी भवनामात्रेऽपि भवति तत आह-अस्थि ते प्रवर्तमाने स्थितस्य वर्तमानस्य किंविशिष्टस्यसत इत्याह-उपशान्तस्य उपशान्तवेदोदयस्य तच्चोपशान्तत्वंप्रवृत्तिनिषेधादवसीयतेतत आह उपरतस्य मैथुनप्रवृत्तेः प्रतिनिवृत्तस्य तच्च प्रतिनिवृत्तत्वं दाक्षिण्यवशादिमावतोऽपि भवति तत आह-मैथुनेच्छा प्रातिकूल्येन विस्तः प्रतिविरतः तस्य तदपिच प्रतिविरतत्वं विकारादर्शनतो लक्ष्यते । तत आह-निर्विकारलेशतोऽपि मैथुनाभिलाषहेतुकाररहितस्य कल्पते आचार्यत्वं यावद्गणावच्छेदित्वं वा उदेष्ट्रवाधारयितुंवा एषसूत्रसंक्षेपार्थः । व्यासार्थं तुभावतोभाष्यकृदाह[भा.१५९२] दुविही साविक्खियरोनिरवेक्खी उदिने जाइणापुच्छा |
जोगंच अकाऊणंजावसदेसादि सेवेज्जा ।। वृ-द्विविधो द्विप्रकारः खलु मैथुनसेवकः । तद्यथा-सापेक्ष इतरश्च । इतरो निरपेक्षः । तत्र निरपेक्षो. यउदीर्णेवेदेयातिअपगच्छत्यनापृच्छयायोवाऽयातियोगयतनयायोगमकृत्वा यदि वास वैश्यादिकां सेवेत । एषत्रिविधोऽपि निरपेक्षः गरुतीर्थकरापेक्षारहित्वात । [भा.१५९३] सावेक्खो उउदिणो आपुच्छे गुरुंतुसोजतिउवेहं ।
ता गुरुगाभवतित्ती सोव अनापुच्छएगच्छे ।। वृ-यदिपुनरुदीर्णोदयप्राप्ते मोहे उदितेवेदेत्यर्थः । गुरुमापृच्छतिस सापेक्षः । सह अपेक्षा गुर्वपक्षा यस्यास्तिससापेक्षइतिव्युत्पत्तेः । तत्रापृच्छायांयदिसगुरुरूपेक्षांकुरुतेततस्तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुका भवन्ति, । स च साधुरनापृच्छ्य गुरुं याति तर्हि तस्यापि प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकाः । सा च पृच्छा त्रीन वारान् कर्तव्या, तथा चाह-- [भा.१५९४] अहवासइदोवावी आयरिए पुच्छ अकडजोगीवा।।
गुरुगा तिनिउवारे तम्हापुच्छेज्ज आयरिए ।। वृ-अथवा सकृदेकं वारं यद्याचार्यान् पृच्छति तथापि प्रायश्चित्तं गुरुकाः । अथ द्वौ वारो पृच्छतिन तृतीयमपि वारं तदापि चतुर्गुरुकाः । अथवा वारत्रयपृच्छायामपि कृतायां यदि अकृतयोगी यतनायोगमकृत्वागच्छति । तदानीमपिचतुर्गुरुकाः यतएवमेकंद्वौवा वारावपृच्छायांप्रायश्चित्तं तस्मात त्रीन्वारान् आचार्यान् पृच्छेत् लोकेऽपितथादर्शनात्तथा चाह
[भा.१५९५] बंधेवघातेय पमारणेय दंडेसुअन्नेसुय दारुणोसुय ।
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
5: ३, मूलं: ७८, [ भा. १५९५]
४४३
पमत्तमत्ते पुनवितहेउं लोएवि पुच्छंति उ तिनि वारे ।।
वृ- राज्ञाबंधे आदिष्टे यदि वा घाते प्रहारे अथवा प्रमारणे कुमरणमारणे अन्येषु च दण्डेषु हस्तपादच्छेदादिषु दारुणेष्वादिष्टेषु लोके त्रीन् वारान् राजा पृच्छयते । किमर्थमित्यत आह-पमत्तमत्ते पुनवि तहेउमिति प्रमत्तेन व्याक्षिप्तेन यदि वा मद्यपानेनमत्तेनादिष्टं भवेत्प्रशान्तस्य पुनश्चित्तमुपजायते, यथा मा मार्यतामिति, वास्त्रयमनापृच्छायां स रुष्येत किमिति स मारित इति एवं यथा राजा केनापि त्रीन् वारान् पृच्छ्यते तथाचार्योऽपि ।
[ भा. १५९६ ] आलीइयमि गुरुणा तस्स चिकित्सा विहीए कायव्या । निव्वित्तिगमादीया नायव्वाकमेणिमेणंतु ।।
वृ-आलोचिते वास्त्रयमापृच्छायां कृतायां गुरुणा आचार्येण तस्योदितवेदस्य साधोर्विधिना चिकित्सा कर्तव्या । सा चिकित्सा निर्विकृतिकादिका क्रमेणानेन वक्ष्यमाणेन ज्ञातव्या । तमेव क्रममाह[भा. १५९७] निव्वीयउम तवेवेए वेयावच्चे तहेव ठाणेय । आहिंडणेय मंडलि चोयगवयणंच कप्पठी ।।
वृ- प्रथमतो निर्विकृतिकं कारयितव्यः । ततो यदि निर्विकृतिकं तपः कुर्वतो नोपशाम्यति वेदस्तर्हि निर्विकृतिकेनावमौदर्यं कारयितव्यम् तथाप्यनुशाम्यति ततश्चतुर्थादिकं कार्यते, तस्याप्यतिष्ठति वैयावृत्यंकारणीयः वैयावृत्येनाप्यतिष्ठति स्थाने नोर्ध्वस्थानेन तिष्ठति, तथाप्यनुपशाम्यति आहिंडनं कार्यते देशका हिण्डकानां सहायो दीयतेइत्यर्थः । तत्र यदि पथपरिश्रमेणोपशान्तो भवति वेदस्ततः सुन्दरमथनोपशाम्यति ततो यदि सबहुश्रुतस्तर्हि स सूत्रमण्डली अर्थमंडली च दाप्यते । अत्रार्थे चोदकवचनं यथा किमर्थं स मण्डलीं दाप्यते । सूरिराह दृष्टान्तोऽत्र कप्यद्वीति कूलवधूः । एगो सेठी तस्स पुत्ती धनो वज्रणा निमित्तं संतरं गतो । भारिया सेठीसमीवे मुक्का । सा य सुहभीयणतंबोलविलेवणमंडणपसाहणय घरवावारकुणंती अन्नया उम्मत्तिया जाया । दासचेडिं भणइ पुरिसं मोह | तीए सेठिणी कहियं । तेन चिंतियं जावज्जविन विनस्सत्ति ताव चिंतेमिउवायं । सेट्टिणी भणियाकलहं काऊणं तुमं गच्छ जेण सा धरवावारे छुडभत्ति । अन्नहा विणिस्सिहिति । एवं सा मत्थेऊणन्नया सेठी घरमागओ अभोक्खं मग्गइ । सा नदेइ । तो सेठिणा महतो कलहो कतो । सा पेट्टिऊण निस्सारिया । साय वहूय कलहसद्दं सोऊण तत्यागया सेठिणा भणिया-पुत्तिवहूए तुमं घरसामिणी काएसा, ता तुमे अज्जम्पभिती सव्वो वावारो कायच्यो । सा तहेव करिउमारद्धा । तओ तीए वावारवाउलाए भोयणमवि विद्यालवेलाए कुतो मंडणपसाहणं । दासाचेड्डीए भणियं भग्गितो चिट्टति पुरिसो, कया मेलिज्जइ । तीए भणियं - मरणस्सवि में अवसरो नत्थि कतो पुरिसस्स ।' एवं यथा तस्या गृहव्यापारव्यापृततबा वेदोपशान्तिरभूत् । तथास्यापि सूत्रमण्डल्यादिव्यापारव्यापृततया कदाचिद्वेदोपशान्तिः संभाव्यते ततः सूत्रमण्डली अर्थमण्डली च दाप्यत इति ।
[भा. १५९८ ] एवंपि अठायंते अठाणादेक्कमेक्कतिगवारा 1 वज्जेज्ज सचित्ते पुन इमेउ ठाणे पयत्तेणं ।।
वृ एवमपि सूत्रमण्डल्यादिदापनतोऽपि अतिष्ठति वेदोदये अस्थाने वैश्यापाटके स्थर्विरैः सह वसतिं गृह्णाति । तत्रालिङ्गनचुम्बनादि दृष्ट्रा यदि शुक्रपुद्गलविनिर्गमे वेद उपशाम्यति ततः सुन्दरं । एवं चीन् वारान् तथाप्यतिष्ठति यत्र शब्दाः श्रूयन्ते तत्र शब्दप्रतिषिद्धायां वसतौ स्थविरैः समवतिष्ठते । तत्र यदि परिचारणाशब्दमाकर्ण्य निबिडाध्यवसायभावतः शुक्रपुद्रलक्षरणे उपशाम्यति ततः सुन्दरम् । एवमत्रापि त्रीन् वारान् तथाप्यनुपशान्ती दूष्यपलाशपत्रान्तरितमेकं द्वौ त्रीन् वारान् हस्तकर्म करोति । तथाप्यनुपशान्ती मनुष्ययौनावचित्तायां तथाप्यतिष्ठति सचित्तेवक्ष्यमाणं विधिना संचरन्ति । तत्र सचित्ते
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१- ३/७८ पुनरिमानि वक्ष्यमाणानिस्थानानि प्रयत्नतो वर्जयेत् । तान्येवाह[भा.१५९९] सदेससिस्सिणी सज्जंतिया सिस्सणी कुलगणेया ।
संघेयकुलकन्नगाय विहवा बहमायतहासलिंगेणं ।। वृ-संदेशासमानदेशजातिशिष्यिनी स्वहस्तदीक्षिता सजंतिया भगिन्यादिका तथा शिष्यिनी कुले संघेच । किमुक्तं भवति? समानकुलवर्तिनीसमानगुणवर्तिनीसमानसंघवर्तिनीचकुलकन्यका विधवा च प्रतीता वधूका लघुकुलवधूर्वा एता परिहरेत् । अपरिहरतः प्रायश्चित्तं । तथा स्वलिङ्गेन सेवनान्यथा तत्रापिप्रायश्चित्त। [भा.१६००] लिंगंमि उचउभंगो पढमेभंगंमि होइचरमपयं ।
मूलं चउत्थभंगे बितिएततिएयभयणाउ ।। वृ-लिङ्गे लिङ्गविषये चतुर्भङ्गी तद्यथा-स्वलिंगेन स्वलिंगे वर्तमानां सेवते १,स्वलिङ्गेनान्यलिङ्गे २ अन्यलिङ्गेन स्वलिङ्गे ३, अन्यलिङ्गेनान्यलिङ्गे ४ तत्र प्रथमे भंगे सेवमानस्य भवति प्रायश्चित्तं चरमपदं पाराञ्चितलक्षणंचतुर्थे भङ्गेऽन्यलिङ्गेनान्यलिङ्गेइत्येवरूपेसेवमानस्य मूलंनाम प्रायश्चित्तं । द्वितीयेतृतीय भङ्गेभावनीयं भजना | क्वचितप्रायश्चित्तं तामेव विविक्षुः प्रथमभङ्गगतामपिभावनामाह-- [भा.१६०१] 'सलिंगेन सलिंगे सेवंते चरमंतुहोइबोधव्वं ।
सलिंग अन्नलिंगे देवी कुलकन्नगा चरिमं ।। वृ- स्वलिङ्गेन स्वलिङ्गे वर्तमानायां यदि सेवते तदा तस्य भवति बोद्धव्यं प्रायश्चित्तं चरमं पाराञ्चितरूपं ।स्वलिङ्गेनान्यलिङ्गेइत्येवरूपेद्वितीये भङ्गे यदिसेवतेदेवीं राजाग्रमहिपीमुपलक्षणमेतत् । अन्थावाराजस्त्रियःकुलकन्यकावागाथायांविभक्तिलोपः प्राकृतत्वात्तदा प्रायश्चित्तंचरमंपाराञ्चित्तं । [भा.१६०२] नवमंतुअमच्चीए विहवीए कुलच्चियाएमूलंतु ।
परलिंगेपासलिंगो सेवंते होइभयणाउ ॥ वृ-स्वलिङ्गेनामात्याया अमात्यभार्यायाः सेवनं प्रायश्चित्तंनक्ममनवस्थाप्यं विधवायाकुलच्चिवाए इति कुलवध्वा उपलक्षणमेतत् अन्ययाश्चाविशेषितायाः प्राकृतस्त्रियाः सेवने मूलं पुनव्रतारोपणं प्रायश्चित्तमुक्त्वा द्वितीयभङ्गेभजनातृतीये विवक्षुरिदमाह-परलिङ्गेस्वलिङ्गेवर्तमानाया सेवना भवति । इयं वक्ष्यमाणा भजना तामेवाह[भा.१६०३] सदेससिस्सणीएसज्जंतिकुलच्चियाए चरमंतु ।
नवमं गणच्चियाए संघच्चियाएमूलंतु ।। वृ-संदेशायाः समानदेशोद्भवायाः तथा शिष्यिन्याः स्वहस्तदीक्षितायाः सज्जंती भगिनी तस्याः कुलच्चियाएइतिसमानकुलवर्तिन्यासेवनेचरमंपारञ्चित्तं । समानगणवर्तिन्याः सेवनेननवममनवस्थाप्यं समानसङ्घचर्तिन्यामूलं । सम्प्रतिचतुर्थभङ्गभावनामाह[भा.१६०४] परलिंगेन परंमि उमूलं अहवावि होइभयणाउ ।
एएसिंभंगाणंजयणंबुच्छामिसेवाए।। वृ- परलिङ्गेन परलिंगेनवर्तमानायांयदिसेवतेतदा मूलंअथवाभवत्येतेषांभङ्गानांभजना विकल्पना क्वचिद्भङ्गे द्वितीयपदेन सेवा कर्तव्या क्वचिन्नेत्यर्थः । तत्रयस्मिन् भङ्गे सेवा कर्तव्या तत्र सेवायांयतनां वक्ष्यामि । तामेवाह[भा.१६०५] तत्थ विगिच्छाए विहिं निव्वितिवमादियं अइकते ।
उवभुत्तथेरसहितो अट्ठाणादीसुतो पच्छा ।।
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४५
उद्देशकः ३, मूलं : ७८, [भा. १६०५]
व-तत्र चिकित्सायां विधि निर्विकृतिकादिकमतिक्रान्ते ततः पश्चात्य उपभुक्ता उपभुक्तभोगा: स्थविरास्तैः सहितः समेतोऽस्थानादिषुवेश्यापाटकादिरूपेषुवसतिगृह्णाति । तत्रच विधिः प्रोगेवोक्तः ।
तथाप्यनुपशान्तौ - [भा.१६०६] अठ्ठाणसदृहत्थे अचित्ततिरिक्खभंगदोच्चेणं ।
एगदुगतिनिदारा समुद्धस्स उवठिए गुरुगा ।। वृ- अस्थाने वेश्यापाटके यत्र परिचारणा शब्दाः श्रूयन्ते तत्र शब्दापूर्णे उपभुक्तभोगस्थविरैः सह तिष्ठति तत्रायं विधिसएव प्रागुक्तः । तथाप्यतिष्ठति कृत्रिमाया तिर्यगूयोनावचित्तायां मैथुनकर्म एक द्वौत्रीन वारानकरोति । तथाप्यनुपशान्तौ कृत्रिमायां मनुष्ययोनौतथाप्यतिष्ठतिभंगदोच्चेणंति द्वितीयेन भङ्गेन स्वलिङ्गे परलिङ्गे इत्येवंरुपेण स्वगण एव स्थितेन शून्यगृहे शून्यदेवकुलिकायां वा निरपायेनापवादपदतः प्राकृतायाः स्त्रिया वृत्तिप्रदानतः । तत्र प्रवेशितायां एकं द्वौ त्रीन् वारान् मैथुनमाचरति । ततः शुद्धस्योपशान्तवेदस्याकरणाय उपस्थितस्याभ्युतस्य गाथायां सप्तमी षष्ठ्यर्थे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः।
मू. (७९) गणावच्छेइएगणावच्छंइयत्तंअनिविखवितामेहुणधम्मपडिसेवेज्जा, जावजीवाएतस्स तप्पत्तियं नोकप्पइ, आयरियत्तं वा जावगणायच्छेइयत्तंउद्दिसित्तएवाधारतए वा ।।
वृ- गणावच्छेदको गणावच्छेदकत्वमनिक्षिप्य मैथुनप्रकार प्रतिसेवते । तस्य यावजीवं यावत्प्राणधारणं करोति तावत्प्रत्ययं गणावच्छेदिकत्वमनिक्षिप्य यन्मैथुनधर्मप्रतिसेवनं तत्करणं न कल्पते, । आचार्यत्वं वा प्रवर्तित्वं वा स्थविरत्वं वा उद्देष्टुमनुज्ञातुं स्वयं वा धारयितुं, इदमेकं सूत्र, द्वितीयमाह ।।
भू. (८०) गणावच्छेइएगणावच्छेइयत्तं निक्खिवित्ता मेहुणधम्म पडिसेवजा, तिनि संवच्छराणि जावधारेत्तएवा ।।
वृ- गणावच्छेदको गणावच्छेदकत्वं निक्षिप्य गुरुसमक्षं मुक्त्वा मैथुनधर्म प्रतिसेवतस्तस्य त्रीणि संवत्सराणियावत्प्रत्ययंन कल्पते । आचार्यत्वं वायावद्गणावच्छेदकत्वंवा उद्दष्टुं वा अनुज्ञातुस्वयंवा धारयितुंत्रिषुसंवत्सरेषुव्यतिक्रान्तेषुचतुर्थसंवत्सरेप्रस्थितेस्थितस्य,वर्तमानस्य उपशान्तस्य उपरतस्य प्रतिविरतस्स निर्विकारस्स एवं से तस्य कल्पते आचार्यत्वं वागणावच्छेदिकत्वं उद्देष्टुं वाधारयितुंवा, । अत्र पदानामर्थभावना भिक्षुसूत्रे इव निखशेषा द्रष्टव्याः । तथा च द्वे सूत्रे गणावच्छेदके उक्ते तथा आचार्योपाध्येऽपि तथा एवं आयरियउवज्झाएवि एवं गणावच्छेदके इवाचार्यापाध्यायेऽपि द्वे सूत्रे तेचैवं ।
मू.(८१)आयरियउवज्झाएआयस्थि उवज्झायत्तंनिक्खिवेत्ता मेहुणधम्मपडिसेवेचा जावज्जीवाए तस्स तप्पतियां नो कप्पइ आयरियत्तंवा जाव गणावच्छिदियत्तं वा उद्दिसित्तएवाधारितएवा।
मू. (८२) आयरियउवज्झाए आयरियउवज्झायत्तं निक्खिवेत्ता मेहुणधम्म पडिसेवंज तिन्नि संवच्छगणि तस्स तपत्तियं नो कप्यइ । आयरियत्तं वा जाव गणावछेदियत्तं वा उद्दिसित्तएवाचारित्तए वा तिहिं संवच्छरेहिं वइकंतहिं चउत्थगं संक्च्छरंसि प्पठियसि उठियसि ठियस्स उवसंतस्स ज्वस्थस्स पडिवियरस्स । एवं से कप्पइआयरियत्तं वा जावंगणावच्चेदियत्तंवा उद्दिसित्तए वा धारेत्तएवा ।।
वृ-अस्यसूत्रद्वयस्याप्योंगणावच्छेदकसूत्रद्वयवद्भावनीयः । अत्रभाष्यकारः प्राह[भा.१६०७] एमेव गणायरिए निक्खिविणा नवरितत्थनाणत्तं ।
अयपालगसिरिधरिए जावजीवंअणरिहाउ ।। वृ एवमेव अनेनैव प्रकारेण भिक्षुसूत्रभिवेत्यर्थः । गणेगणावच्छेदके आचार्ये आचार्योपाध्यावे
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३८२ प्रत्येकंसूत्रद्विकमनिक्षेपणनिक्षेपणविषयंभावनीयं । नवरंतत्रतेपुवतुषुसूत्रेषुमध्ये अनिक्षेपणायामनिक्षेपणाविषये गणावच्छेदकसम्बन्धिन्याचार्योपाध्यायसम्बन्धिनि च सत्रे नानात्वमिदं तदेवाहअजापालकेन श्रीगृहिकेन च दृष्टान्तेन गणावच्छेदकाचार्योपाध्याया यावजीएमाचार्यपदानामनर्हा तत्राजापालकदृष्टान्तमाह[भा.१६०८] अझ्यातो रक्खंतो अइबालो दिठतित्थजत्ताउ ।
कहिवञ्चह तित्थानि वेति अहगंपिवच्चामि ।। [भा.१६०९] छ ऊणगयंमी सावजाईहिंखइयरियनट्टा ।
पच्चागतोवविजइनलभतियभक्तिंन वियत्ताओ ।। [भा.१६१०] कोईभईए अजाओ खखतितेन अडवीए।
आयाउचारयंतेन व रखतेन कप्पडियादीदिठ्ठा ।। वृ-गंगसंपाट्टिया तेन पुच्छियं,कहिं बच्चह तेभणंतिगाजत्ता,सोततो अजाओछड्डितातेहिंसमं गंगंगतो, ।ताओअजाओसुणातोकाउविताव सावजेहिंखड्यातोकातोतेनेहिहरिया तोकातो विनट्टा उ |सोय गंगाएण्हाएतापडिआगतो पुनोक्खामिति अजातोमडगतिताहेसोबंधित्तालोगेण अयाणं मोल्लंदवावितोभत्तीनलद्धीनय पुनोलभतिमणंतीवि अयातोरक्खिउं ।अक्षरयोजनात्वेवं-अजापालो अजारक्षन् तीर्थयात्रिकान् कार्पटिकादीन् दृष्टाऽप्राक्षीत् क्व व्रजथ यूयं । तेऽवोच दूरिक्षीने । सब्रूते अहमपिव्रजामि । एवमुक्त्वा तस्मिन् अजास्त्यक्त्वा गते श्वापदादिभिः खादितहतनष्टाः काञ्चिदजाः श्वापदैःखादिताः काश्चितस्तेनैरपहताअपरानष्टानंष्ट्रास्वगृहमागताः ।सच गङ्गायारस्नात्वाअरयागतः सन् अजामूल्यंदाप्यतेन चलभतेभृतिनापिपुनरजारक्षितुमिति ।। [भा.१६११] एवं सिरिधरीएवी एवं तुगणादिको व अनिक्खित्ते ।
__जावज्जीवंतप्पत्तीयंगणंसोउ ।।। वृ- एवमजापालकइव श्रीगृहिकोऽपिद्रष्टव्यः ।साचौवं । कोइसिरिधरिओभीईए सिरिधरंपालेह । अन्नया तेन केइ गंगं संपट्टिता दिठ्ठा पुच्छिया कहिं वच्चह । तेहिं कहियं गंगाए । ततो सो अनापुच्छित्ता तहिंसमंगंगंगतो ।पच्छा सिरिधरंसुन्नं लोगेणविलुतं । सोगंगाएएहाएत्तापडियागतोपुनो खामित्ति सिरिधरमेति, ताहे सो रिरिधरसामिणा बंधित्ताजं सिरिधरे पणटं तं दवावितो न य पुनो लभति रक्खिउं मयांतोवि ।एष दृष्टान्तः ।। अत्रोपनयमाह-एवंतुइत्यादि । एवमेवतुरखधारणेगणादिकस्य अनिक्षिप्ते । अनिक्षिप्ते कृते भावे क्तप्रत्ययविधानात्ततप्रत्ययंगणाद्यनिक्षेपेण मेथुनसमाचरणग्रत्ययं सगणावच्छेदिकादियावज्जीवनलभतेगणमिति । तदेवमनिक्षेपविषयेसूत्रद्विके दृष्टान्तद्विकमुक्तमेतदेव दृष्टान्तद्विकं निक्षेपविषयेऽपिसूत्राद्विकं योजनीयं तच्चैवं-अत्रो अजापालगोअजातोरक्खतिकतेन कप्पडियादी अन्यागंगसंपट्ठिया दिट्ठा । तेन पुच्छिया-कहिं बच्चह । तेहिं कहियं गंगाए वच्चामो । ततो तेनगंगंगन्तुकामेणअजातो अजासामियाणनिक्खित्ता अन्नोवा अप्पणोट्ठाणेअजापालगोकतोकाउं गंगंगतो ! गंगाएण्हाएता पडियागतो तेनपुनो रक्खामिति अजामगिया लद्धा । तहाकोइसिरिधरितो सिरिधरंपालति ।अन्नया तेनगंगसंपट्टिया ।केइ दिट्ठा आपृच्छियाकहिगंगाएवच्चामोसोगंगं गंतुकाम सिरिधरं सामिस्स कहेत्ता अप्पणो वा हाणे अन्नं पच्चइयसिरिधरियं ठवित्ता ततो गंगाए एहाएत्ता पडिआगतो। पुनो लद्धं सिरिधरमेवं यो गणावच्छेदक आचार्योपाध्यायो वा गणावच्छेदकत्वादिकं निक्षिप्य मैथुनधर्मंप्रतिसेवतं | ससंवत्सरत्रयातिक्रमेलभते पुनराचार्यादिकमिति, सूत्रम्
मू. (८३)भिक्खूयगणाओ अवकम्मओहायइतिन्निसंवच्छराणितरसपत्तियंनोकप्पइ आयरियत्त वा जाव गणावच्छंद इयत्तं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तए वा, तिहिसंवच्छरेहिं वीइक्तेहिं चउत्थगंसि
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः ३, मूलं : ८३, [भा. १६११]
४४७ संबच्छरंसिउद्वियं सिडियरस उवसंतस्स पडिवीरियस्स निवारियस्सएवंसेकप्पइतिआयश्यित्तं वाजाव गणावच्छेदियत्तं वा उद्दिसित्तएवाधारत्तएवा ।
वृ- अथास्यसूत्रस्य कः सम्बन्धस्तत आह[भा.१६१२] जो तिन्निअट्ठांयतेसावेक्खो वच्चएउ परदेसं ।
तंचेव यओहावणजं उज्जति दिव्वलिंगंतु ।।। वृ- यावत्रीन् वारानपवादतो द्वितीयभङ्गे स्त्रीसेवायामपि कृतायां न तिष्ठति वेदोदये पुनरेष्यापि मावास्येहमिति निक्षिप्य प्रच्छन्नमवधावामीति स्वापेक्षास्ति स सापेक्षः स्वदेशपरिहरणार्थं परदेश व्रजति। तत्र सुखं लिङ्गविवेकेन प्रतिसेविष्यामीति बुद्ध्या एतदेव चावधावनं यतिल्लिङ्ग विवेकबुद्ध्यागमनंतथा चाह-तंचेव य इत्यादि तदेव अवधावनं यद् द्रव्यलिङ्गं रजोहरणादिकमुञ्झति मा प्रवचनस्योड्डाहोभूदिति कृत्वा ततः पूर्वं सूत्रपञ्चकानन्तरमिदमवधावनसूत्रपञ्चकं । तद्यथा-प्रथमं भिक्षुसूत्रंतदनन्तरंगणावच्छेदकसम्बन्धिनाक्रमेणानिक्षेपणनिक्षेपणविषये द्वे सूत्रे -
म.(८४)गणावच्छेइएगणावच्छेइयतं अनिक्खिवित्तोओहाएजाजाव धारेतए।।
मू.(८५)गणावच्छेइएगणावच्छइयत्तं निक्खिवित्ताओहाएजातिनिसंवच्छाणितस्यताप्पत्तिय नोकप्पइआयरियतंजाव गणावच्छेइयत्तं वा जावधारतएवा।
वृ- अक्षरसूत्रगमनिकासूत्रपञ्चकस्यापि तथैव अनिक्षेपणसूत्रद्विके गणावच्छेदकादयः पुर्ववदजापालक श्रीगृहिकदृष्टान्ताभ्यां यावजीवमाचार्यपदानामनहाः निक्षेपणासूत्रद्विके__मू. (८६) आयरिय उवज्झाए आयरिय उवज्झायत्त अनिक्खिवित्ता ओहाएजा जाव धारेतएवा।
मू.(८७) आयरिख उवज्झाएआयरिय उवज्झायत्व निक्खिविताओहाएजा जाव धारेत्तएवा ।
वृ-ताभ्यामेव दृष्टान्ताभ्यां प्रागुक्तप्रकारेण संवत्सरत्रयातिक्रमेऽर्हाः । सम्प्रति भिक्षुसूत्रस्यानिक्षेपणसूत्रद्विकस्य चमैथुनसूत्रादापृच्छनविधौ यतनायांचयो विशेषस्तमभिधित्सुराह[भा.१६१३] एमेव बितियसुत्ते बियभंग निसेवयम्मिउअठते ।
ताहे पुनरविजयती निव्वीतियमादिणा विहिणा ।। वृ- एवमेवअनेनैवप्रकारेण भिक्षुमैथुनसूत्रेइवेत्यर्थः । द्वितीयसूत्रेभिक्षुरवधावनसूत्रेउपलक्षणमेतत् निक्षेपणसूत्रद्विक च द्वितीयभङ्गे प्रागुक्तस्वरुपेण निषेवितेऽपि मैथुने अतिष्ठति वेदोदये ततः पुनरपि निर्विकृतिकादिना विधिना यतते[भा.१६१४] जइतह विम उवसामइताहे जयतिचउत्थभंगेण ।
पुव्वत्तेणं विहिणा, निगमने नवरिनाणत्तं ।। वृ- यदि तथापि पुनरपि निर्विकृतिकादिना-परलिङ्गेन परलिङ्गे इत्येवरुपेण यतते । नवरं द्वितीयभङ्गाच्चतुर्थभङ्गे निर्गमने नानात्वं विशेषस्तथाहि-पूर्वोक्तेन विधिना द्वितीयवारमपिस्त्रीसेवानन्तरं भूयो निर्विकृतिकादिके विधौ कृतेयदिनोपशाम्यतिवेदस्तत्र परदेशंगन्तव्यं तत्रचगमने इयं यतना[भा.१६१५] उम्मत्तो वपलवतेगतोवआणेच्छु बन्झई सिढिलं ।
भाविते वसभामाणंबंधइनासेजमादूरं ।।। वृ-सपरदेशंगन्तुमना उन्मत्तकवेषंकरोति ।उन्मत्तकबद्धसम्बद्धंप्रलपतिउन्मत्तकइवेतच गच्छति ततोऽपि च वृषभैः आनीय शिथिलं बध्यते, । एवं चोन्मत्तकरुपतया प्रलपन् पलायमानो वा तथा बालशैक्षकादीन्साधूनन्यान्भावयतियथा तेजानते सत्यमयमुन्मत्तकएवएवंभावितेसाधुजनेतान वृषभा ब्रूवते (न) गाढमेवं बन्धीथमाबन्धनस्योद्वेगतो नष्टः सन्दूरक्ष्यति । पश्चामार्गयद्भिरपिन
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/८७ लप्स्यते। [भा.१६१६] गुरुआपुच्छपलायणपासुत्तमिगेसुअमुगदेसंमि ।
मग्गणवसभादिट्ठभणतिमुत्तामाससस्स ।। वृ- रात्री मृगेष्वज्ञेषुबालशैक्ष्यकादिषुप्रसुप्तेषुगुरुमाचार्यमापृच्छयअमुकंदेशंगच्छामीतिपत्लायत । प्रभाते च वृषभा ब्रुवते नष्टः स पिशाचो न दृश्यते इतिमार्गयित्वा तस्मिन्नदृष्टे वसतौवागत्य भणन्ति । नष्टः पिशाचो च क्वापि दृष्ट इति मुक्ताः स्म च्छुट्टा वयं शेषस्य तद्रवेपणाद्यायासस्य: तेन च परदेश गच्छता यानिस्थानानि परिहर्तव्यानि, तान्यभिधित्सुराह[भा.१६१७] विहरण वायणखमणवेयावच्चे गिहस्थधम्मकहा |
वज्जेज्जसमोसरणंपडिवयमाणोहियट्टिओ ।। वृ- हितार्थिकः प्रवचनविराधनाया आत्मन उड्डाहस्य च संरक्षणपरायणो यत्र विहरणेति साधुत्वेन विहतवान् यत्र वाचना दत्ता, यत्रचक्षपकत्वमकार्षीदातापनावा कृता येषुच गच्छेषु वैयावृत्यं कृतंत यत्र विहरन्ति यत्र च गृहस्थत्वेन । स्थितवान् यत्र वा धर्मकथाप्रबन्धेनानेकशः कृत यत्र वा रथयात्रादिनिमित्तमनेकेषामाचार्याणां समवसरणंमेलक एतानिस्थानानिप्रतिपन्न प्रतिसेवितुकामो वर्जयेत् । [भा.१६१८] गंतूण अन्नदेसं वज्जित्ता पुत्ववणिए देसे।
___ लिंगविवेकं काउंससड्ढि किली पणवित्ताणं ।। वृ- गत्वा अन्यदेशं परदेशं वर्जयित्वा पूर्ववर्णितान् अनन्तरगाथोपात्तान् देशान् लिङ्गविवेकं कृत्वा आत्मीयमाचारभाण्डं समस्तमपि क्वचिनिक्षिप्यान्यलिङ्ग गृहलिङ्ग वा गृहीत्वा सनित्ति अविरतसम्यग्दृष्टिकायथाभद्रिकावाप्रज्ञाप्यसंभोगोचितरीत्याबोधयित्वाकिट्टीत्तिकृष्यतेसंभोगोयःप्रतिरिक्ते स्थाने नीयते । तदभावे विध्यन्तरमाह[भा.१६११] पणपनगादिपदिसु किंवि अदतो उअहवअदसादी।
अपया एत्थ गुरुगा वाहिं तुचउगुरुनिसेगो ।। [भा.१६२०] सपया अंतोमूलंच्छेदो पुन होइबाहिरनिसेगे ।
अनुपुब्बिं पडिसेवइवज्जतोसदेसमादीनि ।। वृ- पञ्च कपर्दादयः पण्यं यस्या एकवारप्रतिसेवने सा पञ्चपण्यिका । आदिशद्वात् दशपण्यकादिपरिग्रहस्तासुकृष्टासुप्रतिरिक्तस्थानं नीतासुप्रतिसेवनांवाकरोति । कथंभूतः सन्नित्याह-किञ्चित् अददान एतच्चाविरतसम्यगदृष्टिकाया यथाभद्रिकाया वा विषये द्रष्टव्यम् । साहिलज्जातो न किञ्चिदपि याचते । अथपञ्चकपण्यिकादिभाटीं विनानेच्छतिप्रतिसेवनांतत आह-अथवाभाटी विनानिच्छायां अदसादीनि वस्त्राणि प्रयच्छति प्रथमतोऽदशानि ददाति तान्यनिच्छन्त्या योग्यान्यपितस्या दीयन्ते । सा च प्रतिसेवितमिष्यमाणा द्विधा संभवति-अप्रजा सप्रजा च । अनपत्या सापत्या चेत्यर्थः । तत्राप्रजाया ग्रामस्यान्तर्यदिशुक्रनिषेकं करोति ततः प्रत्यागतस्य प्रायश्चित्तं षट् गुरु । अथ बहिस्तर्हि ततश्चतर्गरु । अथ सप्रजाया ग्रामस्यान्तः करोति ततो मूलमथ बहिस्तर्हिच्छेदः । तथानुपूर्व्या क्रमेण प्रथमतोभाटी विनातदभावे भाट्यपीत्यर्थः । अथवाप्रथमतोबहिस्तदसंभवेऽन्तरपिप्रतिसेवने वर्जयन् सदेशादिका:समानदेशशिष्येिण्यादिका। [भा.१६२१] फासुपिंडोयारेणंनय अभिक्खनिसेफे जावच्छम्मासा ।
चङगुरुछम्मासाणं परतो मूलंमुणेयव्वं ।। वृ- स च तत्र तथा तिष्ठन् प्रासुकप्रत्यवतारेण तिष्ठति यथाशक्ति अशनादिकं स्नानादिकं च(चा) प्रासुकं वर्जयतीत्यर्थः । न च अभीक्ष्णनिषेवणमभीक्ष्णप्रतिसेवनं करोति । स च तथा प्रतिसेवमानो
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः३, मूलं : ८७, [भा. १६२१] यावत् षण्मासास्तावद्यदि तिष्ठति । ततः प्रत्यागतस्य षण्मासेभ्य आरतो वा प्रतिनिवृत्तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुषण्णांमासानां परतः प्रतिनिवृत्तस्य मूलंज्ञातव्यम् । [भा.१६२२] आगंतुं अन्नगणेसोहिंकाऊणवूढपच्छित्तो ।
सगणागणमुडभायेदरिसीती ताहे अप्पाणं ।। वृ- एवं मोहचिकित्सां कृत्वा तत्पूर्वनिक्षिप्तमाचारभाण्डमादाय अन्यगणे आगत्य प्रविश्य शोधिं कृत्वा आलोचनां प्रदाय यत्प्रायश्चित्तं लभते तत्रैव वहति । ततो व्यूढप्रायश्चित्तः सन् उद्भ्रामकभिक्षाचरप्रचुरग्रामेये आचार्यसम्बन्धिनःसाधवोभिक्षाचर्यामागतास्तेपामात्मानमुपदर्शयति तंदृष्ट्रायः प्ररुषयति, तस्य प्रायश्चित्तंचतुर्गुरुकाः, किन्तुतैर्गत्वा सूरिभ्यः कथनीयं, दृष्टोऽस्माभिः सपूर्वनष्ट इति । यच्चतेनोक्त तदपिकथनीयं । किंतुतेनोक्तमित्यत आह[भा.१६२३] वेतिय लज्जाए-अहंनतरामिगंतुगुरुसमीवंतु ।
नयतत्थजंकयं,मे निगमनंचेवसुमरामि ।। वृ-आत्मनि साधुनामुपदर्शितेस तान् साधून् प्रतिब्रूते-लज्जया अहं गुरुसमीपं गंतुंन शक्नोमिन चतत्रवसतौ यन्मया कृतंतत्स्मरामि केवलं निर्गमनमेव स्मरामि | [भा.१६२४] तेहिं निवेइए गुरुणो गीयागंतूणआनयंतितयं ।
मिगपुरतो उखरंटण वसभनिवारंतिमाभूओ ।। वृ- एवंतैःसाधुभिगुरौनिवेदितेगुवदिशेनगीतागीतार्थावृषभा इत्यर्थः ।गत्वातकंसाधुमानयन्ति आनीतस्यचतस्य तेषांमृगाणांबालशैक्षिकाणांपुरतः कैतवेन गुरुणाखरण्टणा कर्तव्या ।यथा क्रियायां क्रियमाणायांकिमर्थंनष्टोयदिकथमप्यनर्थे अपतिष्यत्ततः कुगतावगमिष्यदिति । एवंगुरुणाकैतवेन खरण्टनायां कृतायां वुषभास्तं निवारयन्ति । वत्स मा भूय एवं कार्षीरिति । पृच्छन्ति च मृगपुरतः तां वार्ता कथमित्याह[भा.१६२५] कत्थगतोअनपुच्छा साहु किलिट्ठा तुमं विमग्गंतो ।
मानं अज्जोवंदह तिनि उवरिसाणिदंडोसे ।।। वृ-त्वमनापृच्छ्य कुत्र गतः क्लिष्टाः खलु त्वां विमार्गयन्तः साधवः स प्राह-न स्मरामि भगवन् कथमहं नष्टः कुत्र वागतः केवलं कर्मोपशमेन स्वस्थीभूतो जानाति स्म यथाई विनिर्गत इति । ततो युष्मत्पादान्तिकमागतः । तत आचार्यैः साधवो वक्तव्याः मा आर्या अमुं साधुं त्रीन् संवत्सरान् वन्दध्वमेषोऽस्यसाधोदँडः । [भा.१६२६] तिण्हंसमानपुरतो होयरिहो पुनो निम्वियारोउ ।
जावज्जीवमनरिहा इयमन्नेजे उगणादीणं ।। वृ-तिसृणां समानां संवत्सराणां पुरतः पुनर्यदि निर्विकारस्ततो भवत्यो गणादीनां गणावच्छेदकत्वादीनां पदानां शेषास्तु सूत्रोक्ता अनिक्षिप्तगणादयो न इसे अन्ये गणादीनां गणावच्छेदकत्वादिपदानांयावजीक्मनीं तानेवाह[भा.१६२७] पढमो निक्खित्तगणो बितितो पुनहोइअकडजोगित्ति ।
ततितो जम्मसदेसोचउत्थो उविहारभूमीओ।। [भा.१६२८] पंचमो निक्खित्तगणोकडजोगी जोभवेसदेसंमि ।
जइसेवंती अकरणंपंचण्हवी बाहिरा हंति ।। वृ-प्रथमोऽनिक्षिप्तगणोद्वितीयः पुनर्भवत्यकृतयोगीयतनायोगमकृतवान् ।तृतीयोजन्माधिकृत्य 2129
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- ३/८७
स्वदेशेऽकृत्यसेवी चतुर्थो विहारभूमौ स्वविहारभूभावकार्यसेवी पंचमी निक्षिप्तगणः कृतयोगी कृतयतनायोगोऽपि सन् स्वदेशे भवत्यकार्यसेवी । तथाचाह - जइ सेवंतीत्यादि । पञ्चाप्यकरणमकरणीयं मैथुनमित्यर्थः सेवन्तेपञ्चापि पञ्चानामपि आचार्यादिपदानां बाह्या भवंति एतदेवाहआयरियमाइआणं, पंचहं जज्जिय अनरिहाऊ । चउगुरुसत्तरतादि, जाव आरोवणा धरते ।।
[भा. १६२९]
वृ-पंचापि पदानां यावज्जीवमनर्हाः चउगुरुय इत्यादि । यदिपुनस्तेषामनर्हाणामपियोगणं निसृजति तेषामन्यतमो वा यो धारयति तदा तस्योभयस्यापि सप्तरात्रं तस्मिन् गणं धारयति आरोपणं प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, । आदिशद्वादन्यसप्तदिनातिक्रमे षट्गुरु । सत्तरतारियाव आरोपणधरेते आचार्यादीनां पञ्चानामपि पदानां यावज्जावलघुकस्ततोऽन्यसप्तदिवसातिक्रमे षट्गुरुकच्छेद एतावता कालेन यदि पर्यायो न च्छिन्नस्ततस्त्रिचत्वारिंशत्तमे गणं निस्रष्टुर्द्धारयतश्च प्रायश्चित्तं चतुश्चत्वारिंशत्तमे दिवसेऽनवस्थाप्यं पञ्चचत्वारिंशत्तमे पाराञ्चितमेव तदारोपणमिति ।
४५०
[भा. १६३० ] अहव अक्खित्तगणाइएस चउसुंपि सोलसउभंगो । चरमे सुत्तानिवातो जावज्जिय अनरिहा सेसा ।।
बृ- अथवेति प्रकारान्तरे अनिक्षिप्तगणोऽकृतयोगी जन्मतः स्वदेशेऽकृतसेवी बिहारभूमावकृत्यकारीत्येषंरूपेषु चतुर्षु पदेषु षोडशभङ्गस्ते च प्रस्तारतोऽमी अमीषां षोडशानां भङ्गानां मध्ये यश्चरमो भङ्ग स्तत्र सूत्रनिपातः । भिक्षुसूत्रस्य निक्षिप्तसूत्रद्वयस्य चावकाशः शेषाः पुनः पञ्चदशस्वपि भङ्गेषु वर्तमाना यावज्जीवमनर्हाः ।
मू. (८८) भिक्खू बहुस्सुए बब्भागमे बहुस्सो बहु आगाढागाढेसु कारणेसु माई मुसावाई असुई पावजीवी जावज्जीवाए - (जाव) धारेतएवा ।
भू. (८९) गणावच्छेइए (जाव) धारेत्तए वा ।
मू. (९०) आयरिय उवज्जाए जाव धारेत्तएवा ।
भू. (९१) बहवे भिक्खुणी बहुस्सुया बब्भागमा बहुसो (जाव) नवरं तेसिं तस्स धारेतए ।
मू. (९२) बहवे गणावच्छेइया (जाव) धारेतए वा ।
मू. (९३) बहवे आयरिय उवज्झाया (जाव) धारेत वा ।
मू. (९४) बहवे भिक्खुणो बहवे गणावच्छेइया बहवे आयरिय उवज्झाया (जाव) धारेत्तए वा । वृ- सूत्र सप्तकं अथास्य सूत्रस्य पूर्वसूत्रैः सह सम्बन्धमाह
[भा. १६३१]
वय अतियारे पगते अयमवि अन्नो उ तस्स अइयारो । इत्तिरियमत्तं वा वृत्तं इदमावकहियं तु ।।
वृ- पूर्वसूत्रेषुव्रतस्य । मैथुनविरत्यादेरतिचारः प्रकृतोऽधिकृतोऽयमपिचान्यस्तस्य व्रतस्यातिचारः इति तत्प्रतिपादनार्थमिदं सूत्रसप्तकं अथवा पूर्वसूत्रेषु त्रीणि संवत्सराणि यावदाचार्यत्वादीनि न कल्पन्ते इति वचनादित्वरमपात्रमुक्तमिदं पुनः सूत्रसप्तकेनाभिधीयमानमपात्रं यावत्कथितं बहुशो यावज्जीवमाचार्यत्वादीनि कल्पन्त इति वक्ष्यमाणात् ।
[भा. १६३२ ] अहवा एगहिगारो उद्देसो तइओ उववहारी ।
केरिसितो आयरिओठविज्जइ केरिसो नेति ।।
वृ- अथवेति सम्बन्धस्य प्रकारान्तरोपदर्शने व्यवहारे तृतीयोद्देशकाधिकारे यथा कीदृशः आचार्यः स्थाप्यते । कीदृशो न तत्र यादृशः स्थाप्यो यादृशश्च न स्थाप्यः तादृश उक्तो मयन्यो न स्थाप्यत इति प्रतिपादनार्थमेप सूत्रसप्तकारंभः ।
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं : ९४ [भा. १६३३]
[भा. १६३३]
४५१
अहवादीवगमेयं जह पडिसिद्धो अभिक्खमाइन्नो ।
सागारिसेवि एवं अभिवक्ख ओहावणकरीय ।।
वृ- अथवेति पूर्ववत् दीपकमेतत् सप्तसूत्रकं पूर्वसूत्रेष्वधिकार्योद्दीपनार्थमिदं सूत्रसप्तकमधिकमेवार्थमुपदर्शयति । यथानेन सूत्रसप्तकेन अभीक्ष्णं मायी बहुशो मायावी यावज्जीवमाचार्यत्वादिषु, पदेषु प्रतिषिद्धस्तथा मैथुनसूत्रपञ्चकमध्ये यो भिक्षुसूत्रे निक्षेपणसूत्रद्वये च सागारिकसेवी मैथुनप्रतिसेवी संवत्सरत्रयातिक्रमे योग्य उक्तः । सोऽप्येवमभीक्ष्णं सागारिकसेवी सन् यावज्जीवं प्रतिषिद्धो द्रष्टव्यः । तस्यापि यावज्जीवमाचार्यत्वादीनि न कल्पन्ते इतिभावस्तथा अवधावनसूत्रेयो भिक्षुसूत्रे निक्षेपणसूत्रद्वये वर्षत्रयातिक्रमेण योग्य उक्तः सोऽपि यदि अभीक्ष्णमवधावनकारी भवति ततस्तस्यापि यावज्जीवमाचार्यत्वादिपदप्रतिषेधः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या- भिक्षुर्बहुश्रुतं सूत्रं यस्यासौ बहुश्रुतस्तथा बहुरागमोर्थपरिज्ञानं यस्य स बह्वागमः । तथा कुलप्राप्तं गणप्राप्तं संघप्राप्तं यत्सचित्तादिकं व्यवहारेण च्छेत्तव्यं कार्यं तथा आगाढागाढं कारणं तेषु आगाढागाढेषु कारणेषु बहुप्रभूतेषु बहुशोऽनेकप्रकारं मायी मायावान् मृषावादी अशुचिराहारद्यर्थमव्यवहारी पापजीवी कोण्टलाद्याजीवी तस्य यावज्जीवं तत्प्रत्ययं मायित्वमृषावादित्वादिप्रत्ययं न कल्पते । आचार्यत्वं वा यावत् गणावच्छेदित्वं वा उद्देष्टुंवाऽनुज्ञातुं स्वयं वा धारयितुं एवं प्रथमसूत्रसंक्षेपार्थः । एवं गणावच्छेदसुत्रं आचार्योपाध्यायसुद्रं चभावनीयं । पाठोऽपि सुप्रतीतः । यथाच त्रीणि सूत्राणि एकत्वेनोक्तानि इत्येवं त्रीणि सूत्राणि बहुत्वे वक्तव्यानि सप्तमं बहुभिक्षुबहुगणावच्छेदि बह्वाचार्यविषयं तदपि तथैव । अत्र भाष्यकृदाहएगत्त बहुत्ताणं सव्वेसिंतेसिमेगजातीणं । सुत्ताणं पिंडेणं वोच्छं अत्थं समासेणं ।।
I
[ भा. १६३४ ]
वृ- एकत्वबहुत्वादिसम्बन्धिनां सर्वेषामेतेषां सूत्राणामेकजातीयानामेकप्रकाराणां पिण्डेनाप्युक्ती वैचिक्त्येन प्रतीतः । तत्र प्रथमत एकत्वबहुत्वविषया वाक्षेपपरिहारावाह | [भा. १६३५] एगत्तियसुत्ते संभणिएसुं किं पुनो बहुगणं । चोयग सुणसू इणमो जं कारणमो बहुग्गहणं ।।
I
वृ- एकत्वेनैकवचनेन निवृत्तान्यैकत्विकानि तेष्वेकत्विकेषु किं पुनर्बहुप्रहणं । बहुत्वविशिष्टसूत्रचतुष्टयोपादानं सूरिराह- यत्कारणं येन कारणेन मो इति पादपूरणे बहूग्रहणं बहुष्वपि विशिष्टसूत्रोपादानं तत्कारणमिदं हे चोदक श्रृणु । तदेवाह
[भा. १६३६]
लोगंमि सयमवज्झं होइ अदंडं सहस्समा एवं । होहिति उत्तरियम्भि विउत्ताउकया बहुकएवि ।।
बृ- लोके बहुभिरकृत्ये सेवितेऽयं न्याय: शतमवध्यं सहस्त्रमदण्ड्यं ततएवमौत्तरिकेऽपि लोकोत्तरिकेऽपि व्यवहारे प्रसङ्गोमा भूत इतितत्प्रतिषेधार्थं चत्वारि सूत्राणि बहुकेऽपि बहुवचने कृतानि । साम्प्रतमागाढागाढकारणादिनि पदानि व्यचिख्यासुराह
[भा. १६३७]
कुलगणसंधपत्तं सचित्तादीउ कारणागाढं । छिद्दाणि निरिक्खता मायी तेनेव असुतीओ ।।
वृ-सचित्तनिमित्तो अचित्तनिमित्तो वा यो व्यवहारः कुले क्षिप्तो यथेदं सचित्तादिकं विवादास्पदीभूतं कुलेन च्छेत्तव्यमिति तत्कुलप्राप्तमेवं गणप्राप्तं सङ्घप्राप्तं भावनीयं । यत्र यत्सचित्तादिकं विवादास्पदीभूतं व्यवहारेण च्छेद्यतया कुलप्राप्तं वा गणप्राप्तं वा तत्कारणागानं कारणं तथाकथमहमेनं व्यवहारमाहाराद्युपग्रहे वर्तमानं तोज्झितंच्छिद्यामिति । बुद्ध्या परेषां च्छिद्राणि निरीक्ष्यमाणो मायी तेनैव मायित्वेनैव सोऽशुचिः तमेवाशुचिं द्रव्यभावभेदतः प्ररूपयति
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/९४ [भा.१६३८] दव्वेभावे असुती भावे आहारवंदनादीहिं ।
कप्पंकुणइ अकप्पं विविहेहियरागदोसेहिं ।। वृ- अशुचिर्द्विधा द्रव्यतो भावतश्च । तत्र योऽशुचिना लिप्तगात्रो यो वा पुरीषमुत्सृज्य पुतौ न निर्लेपयतिसद्रव्यतोऽशुचिः,भावभावतः पुनरशुचिराहारवंदनादिभिर्विविधैर्वा रागद्वेषैः कल्प्यमकल्प्यं करोति । किमुक्तं भवति? आहारोपधिशय्यादिनिमित्तं वन्दननीचैर्वृत्यादिना वा तोषितो यदि वा एष मम स्वगच्छसम्बन्धी स्वकुलसम्बन्धी स्वगणसम्बन्धी तैरागतोऽथवा न मामेष वन्दते विरूपं वा भाषितयानित्यादिद्वेषतोऽयं श्रुतोपदेशेनाभाव्यमनाभाव्यंकरोति, अनभाव्यमप्यभाव्यंसोऽव्यवहारी भावतोऽशुचिः । एतदेव सुव्यक्तमाह-- [भा.१६३९] दव्वे भावे असुती दव्वंमि विट्ठमादिलित्तोउ ।
पाणतिवायादीहिओभावम्मिउ होइअसुईओ ।। वृ-अशुचिर्द्विधा द्रव्येभावेच । तत्रद्रव्ये विष्टादिना लिप्त आदिशब्दान्मूत्रश्लेष्मादिपरिग्रहः ।भावे प्राणतिपातादिर्भवत्यशुचिः। [भा.१६४०] तप्पत्तियमेतेसिंआयरियादी नदेति जाजीवं ।
केपुन भिक्खुइमेअबहुस्युयमादिनोहंति ।। . वृ- तत्प्रत्ययं मायाविवादिप्रत्ययं येषां भिक्षुप्रभृतीनां यावज्जीवमाचार्यादीनि भावप्रधानाऽयं निर्देशः । आचार्यत्वादीनिनददातिकेपुनस्तेआहभिक्षवउपलक्षणमेतत्गणावच्छेदकाचार्योपाध्यायश्च सूत्रोक्तानकेवलमेते किन्त्विमेच बहुश्रुतादयोभवन्त्याचार्यादिपदानामनर्हास्तानेवनियुक्तिकृदाह[भा.१६४१] अबहुस्सुते यउभे पडिसेवते अयते अप्पचिंतेय ।
निरवेक्खपमत्तेमाईअनरिहे जुंगिएचेव ।। वृ-अबहुश्रुतोऽवमः प्रतिसेवकोऽयतः आत्मचिन्तकः निरपेक्षः प्रमत्तोमायी अनर्हो जुङ्गिकश्च । एतेसूरित्वादिपदानामनर्हाः ।साम्प्रतमेनामेव व्याचिख्यासुराह[भा.१६४२] अबहुस्सुतो पकप्पो अणहीओमोतिवरिसारणं ।
निक्कारणोवि भिक्खुकारण पडिसेविते जतोउ ।। [भा.१६४३] अब्भुज्जयनिच्छओ अप्पविनो निरवेक्खोबालमादीसु ।
अन्नयरपमायजुत्तोअसच्चरुची होइमाईओ।। [भा.१६४४] अवलक्खणा अणरिहा अच्चाबाहादियजे वुत्ता ।
चउरोयजुगियाखलुअचंतिय भिक्खुणोएते ।। वृ-अबहुश्रुतो नाम येनाचारप्रकल्पो निशीथाध्ययननामकः सूत्रतो अर्थतश्च नाधीतः । अवमो नामआरात्रिवर्षारतोयस्यप्रव्रज्यापर्यायेणत्रीणिवर्षाणिनाद्यापिपरिपूर्णानिभवन्तीत्यर्थः, प्रतिसेवको नाम यो भिक्षुः निक्कारणे कारणाभावेऽपि पञ्चकादीनि प्रायश्चित्तस्थानानि प्रतिसेवते, आत्मचिन्तको योऽभ्युद्यतमरणं वा प्रतिपत्तुं निश्चितो निश्चितवान्, निरपेक्षो बालादिषु चिन्तारहितः, प्रमत्तः पञ्चानां प्रमादानामन्यतरेण प्रमादेन युक्तः, । असत्ये मृषामाषणे असंयमे वारुचिर्यस्यासावसत्यरुचिर्भवति मायी । किमुक्तं भवत्यभीक्ष्णं मायाप्रतिसेवनशीलो मायीति, अपलक्षणा येषामाचार्यलक्षणानि न विद्यन्ते ये च पूर्वमुक्ता अत्याबाधादय एते सर्वाऽनर्हाः जुङ्गिका जातिकर्मशिल्पशरीरभेदतचतुर्धा । एतेऽपि प्रागुक्ता एते सर्वेऽपि भिक्षवो अत्यन्तमाचार्यत्वादिपदानामनर्हाः यदि पुनर्बहुश्रुतो भवेत् । अवमोऽपि त्रिवर्षपर्यायोत्तीर्णः प्रतिसेवकोऽप्यप्रतिसेवको यतोप्ययतनातः प्रतिविरतो निरपेक्षः सापेक्षीभूतः प्रमत्तोऽप्यप्रमत्ततामुपगतस्तदा भवन्त्येतेऽप्याचार्यत्वादिपदानां योग्याः ।
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं : ९४, [भा. १६४४]
४५३ सम्प्रति सप्तानामपिसूत्राणांसंभवविषयमाह[भा.१६४५] अहवा जो आगाढं वंदनआहारमादिसंगाहितो ।
कप्पंकुणइअकप्पं विविहेहिंय रागदोसेहिं ।। [भा.१६४६] माईकुणइअकजं को माईजोभवे मुसावाई।
को पुन मुसावाईअसुई पावसुयजीवी ।। · वृ- अथवेति सूत्रव्याख्याप्रकारान्तरोपदर्शने यो वन्दनादिभिः । वन्दनवैयावृत्यादिना आहारादिभिराहारोपधिशय्यादिभिरागाढमत्यर्थं संगृहीतः सन् विविधैश्च रागद्वेषैः प्रामुक्तस्वरूपैः कल्प्यमप्याभाव्यमप्यकल्प्यमनाभाव्यं करोति ।सप्तानामपि सूत्राणां विषयः माईकुणइइत्यादिकः । पुनरेवमकार्यं कल्प्यमप्यनाभाव्यमप्पाभाव्यमित्यर्थः करोति । एवं शिष्यस्य प्रश्रमाशङ्कतसूत्रकृदाहमायी मायावान्को मायीततआह-योभवेत्मृषावादी कः पुनर्मूषावादीततआह-अशुचिःकोऽशुचिः । सूत्रकृदाह-पापजीवी एतस्य व्याख्यानं पापश्रुतोपजीवी इत्यर्थः । कोण्टलादिशास्त्रोपजीवीत्यर्थः । [भा.१६४७] किह पुन कज्जमकज्जं करेज्ज आहारमादिसंगहितो ।
जह कम्मिविनगरम्मी उप्पणंसंघकज्जंतु || वृ-कथं पुनराहारादिसंगृहीतःसन् कार्यमकार्यमुपलक्षणमेतत् अकार्यमपि कार्यकरोति । अत्र सूरि निदर्शनमाह-यथा कस्मिन्नगरेकिमपि सङ्घकार्यमुत्पन्नंसचित्तादिनिमित्तं वास्तव्यसङ्घस्यव्यवहारो जात इत्यर्थः । स चवास्तव्यसंधेनच्छेत्तुंनशक्यते । [भा.१६४८] बहुसुयपरिवारोय आगतो तत्थ कोइआयरितो ।
तेहिंयनागरगेहिंसोउनियत्तोउववहारे ।। वृ-अन्यदा कोऽप्याचार्यो वहुश्रुतो बहुपरिवारस्तत्रनगरेसमागतः । स च तैर्नागरकैर्नगरवास्तव्येन सङ्घनेत्यर्थः । नियुक्तो व्यवहारे बहुश्रुतस्त्वमत एतं व्यवहारंच्छिंद्धि । [भा.१६४९] नाएणच्छिन्नेववहारे कुलगणसंघेण कीरइपमाणं ।
तोसेविउंपवत्ता आहारादीहिं कज्जिया ।। वृ- एवमुक्ते तेन न्यायेन श्रुतोपदेशेन व्यवहारच्छिन्नस्ततः कुलगणसङ्घन सप्रमाणं क्रियते । एष बहुश्रुतोनच श्रुतोत्तीर्णं किमपि वदति, तस्माद्यदेषभाषतेतत्प्रमाणमिति । एवं च प्रमाणीकृतेतस्मिन् श्रावकसिद्धपुत्रादयः कार्यिकादयस्तत्कार्थिनःसन्तस्तमाहारादिभिः सेवितुंप्रवृत्ताःसेवनान्याहारादीनि दीयमानानि गृह्णाति। [भा.१६५०] तोच्छिंदिउँपउत्तो निस्साएतत्थसोउववहारं ।
पच्चत्थीहिनायंजहिंच्छिंदइएस निस्साए ।। वृ-ततः आहारादिग्रहणानन्तरं स तत्र नगरे व्यवहारं निश्रया पक्षपातेन च्छेतुं प्रवृत्तः । ततो ये आहारादिकं नदत्तवन्तस्ते तस्य प्रत्यर्थिनस्तैः प्रत्यर्थिभितिं यथाएष व्यवहारंनिश्रया च्छिनत्ति । भा.१६५१] कोनुहुहवेज्ज अन्नोजोनाएणंनएज्ज ववहारं ।
अह अन्नय समवाओ घुठोवा आयो यतत्थ विद ॥ वृ- ततस्ते प्रत्यर्थिनश्चिन्तयन्ति को नु हु निश्चितं भवेदन्यो गीतार्थो यो न्यायेन व्यवहारं नयेत् । अथान्यदा सचित्तादिव्यवहारच्छेदार्थ सङ्घसमवायो घुष्टो घोषितः सङ्घसमवायघोषणं श्रुत्वा तथा सङ्घसमवायविदः (दू) विद्वान् सूत्रार्थतदुभयकुशलोऽन्यः प्राघूर्णकः कोऽपि समागतः । इह समवायघोषणामाकर्ण्य धूलीधूसरैरपि वादैरवश्यमागन्तव्यमन्यथा प्रायश्चित्तमित्येतदधुना प्रतिपादयति--
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/९४ [भा.१६५२] घुटुंमि संघकज्जेधूलीजंघो विज्जोन एज्जाहि ।
कुलगणसंघसमवाएलगति गुरुगेचउम्मासे ।। [भा.१६५३] नकहिँति अकज्जतंपावइसइबाले आगच्छंतो।
अनाइंतावतोहानमादिजंकज्जतंपावे ।। वृ-घुष्टे घोषिते सङ्घकार्ये संघसमवाये धूलीजंघोऽपि आस्तामन्य इत्यपि शद्वर्धाः । धूल्या धूसरे जङ्घ यस्य स धूलीजंघः शाकपार्थिवादिदर्शनात्मध्यपदलोपी समासः । संघसमवायघोषणामाकी प्राधूर्णकेनापि पादलग्रायामपि धूलावप्रमत्ततया त्वरितमवश्यमागन्तव्यमिति ज्ञापनार्थ धूलीजंघोऽपीत्युपादानं सति बले यो न आगच्छेत् कुलसमवाये गणसमवाए सङ्घसमवाए वा गुरुके चतुर्मासे लगति तस्य गुरुकाश्चत्वारो मासाः प्रायश्चित्तमिति भावः, । न केवलमेतत किन्त्वन्यदपि । तथा चाह-जं काहिंत्यादिसति बले आगच्छन् व्यवहारोच्छेदकार्यकरणतो वान्यैरन्यथाच्छिन्ने व्यवहारे यदकार्यं ते व्यवहारार्थिनः करिष्यन्ति तत प्राप्नोति तन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तं तस्यापद्यते इत्यर्थः । अन्यदपिचापमानवशतो यदवधावनादिकुर्यात्तदपिप्राप्नोति । [भा.१६५४] तम्हाउसंघसद्देपुढे गंतव्वधूलि जंघेण ।
धूलीजंघनिमित्तं ववहारो उहितोसम्मं ।। वृ-यत एवमनागमने दोषास्तस्मात् सङ्घशद्धे घुष्टे घोषितेधूलीजंघेनाप्यवश्यं सति बले गन्तव्यं । यतः कदाचित् धूलीजंघनिमित्तं व्यवहारः सम्यगुत्थितो भवेत् । यथा प्राघूर्णको गीतार्थो धूलीजङ्घः समागतः सन्यदिभणिष्यतितत्प्रमाणमिति। [भा.१६५५] तेन यसुयं जहेसो तेन घयादीहिंसंगहीतो उ ।
कज्जाइनेइवितहमाईपावोवजीवो (वी) उ ।। वृ-तेनचधूलीज नागच्छतैव कथकस्यापिपाचँ श्रुतंयथैष वास्तव्योव्ववहारच्छेतातैलघुतादिभिः संगृहीतः सन् मायी अभीक्ष्णं मायाप्रतिसेवी पापोपजीवी कोण्टलाधुपजीवी वितथमुत्सूत्र कार्याणि नयति। [भा.१६५६] सो आगतो उसंतो वितहंदण तत्थववहारं !
समएण निवारेईकीस इमंकीरइअकजं ।। वृ- एवं श्रुत्वा समागतः,सन् तृष्णीकस्तावदास्ते यावत्सूत्रेण निर्दिश्यमानं व्यवहारं पश्यतितंच तथाभूतंवितर्थव्यवहारंदृष्ट्रासमयेन सिद्धान्तेन निवारयति, यदकस्मादिदमकार्य क्रियते,नकेवलमेवं निवारयति किन्त्वेतदपिवक्ति, । [भा.१६५७] निद्धमहुरं निवायं, वीणियमवि जाणएसुजपतो।
सचित्तखत्तमीसे अठधर निहोडणा (ण) विहिणा ।। वृ- सचित्तनिमित्तव्यवहारे स्वेत्तत्ति क्षेत्रनिमित्ते व्यवहारे य दुर्व्यवहारिणस्तेषां प्रतिदिवसनिमित्तं अविजाणएसुत्ति येऽपि च साधवो न जानन्ति । यथा घृतादि अनुवृत्ता वितथमेते व्यवहरन्ति तेष्वविजानस विज्ञाननिमित्तमेवं जल्पति । अहो स्निग्धो व्यवहारः । किमुक्त भवति ? तैलपतादिसंगृहीतएवमेतेअन्यथाव्यवहरन्तीति । अथगुडशर्करादिभिः गृहीता वितथव्यवहारिणः ततो जल्पति अहो मधुरो व्यवहारः, । यदि पुनरुपाश्रयो निर्वातो लब्धः शीतप्रावरणानि वेति वितथं व्यवहरन्ति, । ततआह निर्वातोव्यवहारः ।अथ कृतिकर्मविनयादिभिः संगृहीतास्ततोब्रूते । अहोविनीतो व्यवहारः । एवं स्निग्धं मधुरं निवातंव्यवहारं जल्पन् सोऽर्थधरस्तेषां दुर्व्यवहारिणां विधिना सूत्रोपदेशन निहोडणं निवारणं करोति ।
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं : ९४ [ भा. १६५८ ]
[भा. १६५८]
४५५
एवं चैव य सुत्तं उच्चारेडं दिसं अवहरति । पावग्रह आदान इयरे उजा जीवं ।।
वृ एवं निहोडणं कृत्वा एतदेवाधिकृतं सूत्रं सप्तसूत्रात्मकमुच्चार्य दर्शिमाचार्यत्वादिकमपहरन्ति उदालयन्ति, अथ सोल्पापराधः प्रत्यावृत्तश्च तदा दाणत्ति तस्य दिक पुनर्दीयते । इयरे उ इति सप्तमी पष्ट्यर्थे इतरस्य त्वनावृत्तस्य आवृत्तस्य वा बहुदीपस्य यावज्जीवमाचार्यत्वादिकं न दीयते । एवं नाव बहुसु मज्झन्थेसुं तु होउ ववहति । अह होज्ज बली इयरो, टावंड उतत्थिमंवयणं ।।
[भा. १६५९ ]
वृ एवमनन्तदितेन प्रकारण नावद्बहुषु मध्वस्थेषु सत्सु सोऽर्थधरा व्यवहरति । अथ भवेयुरितरे दुर्व्यवहारिणां बहुत्वेन वलीयांसः । ततस्तत्रान्यथा व्यवहारच्छेदे क्रियमाणे इदं वक्ष्यमाणं ब्रूते तदेवाह [ भा. १६६० ] गण व दोसे व पक्खग्गहणेण एकमेक्कस्स । कज्जमि वीरमाणे, किं अत्थति संघांमज्झत्थां ||
-
वृ- गंगेण वा एकस्य पक्षस्य ग्रहणन द्वेपण एकस्य पक्षाग्रहणेन द्वेपणा वा कार्ये क्रियमाणं वितथे व्यवहार च्छिद्यमाने किं संघा मध्यस्थस्तिष्ठति ।
[भा. १६६१]
गंगण व दोसण व पक्खगहणेण एक्कमक्कस्स, कन्जमि कीरमाण अणो वि भणउता किंचि ।।
वृ- गगेण च एकस्य पक्षग्रहणेन द्वेपेण वा एकस्य पक्षाग्रहणेन कार्ये क्रियमाणे ततस्तस्मात् किञ्चिदन्योऽपि भणतु, 1 [भा. १६६२]
बलवंती सव्वं वा भणाति, अणोवि लभति को एत्थ । वोत्तुं जुत्तमत्तं उताहु नवि लब्भते आणरस ।।
वृ- बलवत्पु सर्वेषु वाहुर्व्यवहारेष्वेवं वक्ष्यमाणरीत्या भणति तामेवाह. - अत्र अस्मिन सङ्घसमवाये क्युक्तं वाक्योऽपि कञ्चिल्लभते उताहोऽन्यस्य वक्तुं न लभ्यते अन्यो न लभते इत्यर्थः । [ भा. १६६३ ] जति वति लभते ऊवि हेतुमं जंतु जानसी जुत्तं ।
तो अनुमाणऊणं विंति तहिं नायता सोउ ।।
वृ- यदि युवतं लभ्यतेऽन्येनापि वक्तुमतस्त्वमपि वज्जानासि वक्तुं तद्ब्रूहि । तत एवमुक्ते तां पर्पदमनुमान्य सम्यक् क्षमयित्वा तत्र न्यायतः स ब्रूते कथमनुमान्यत्यनुमानप्रकारमाहसंघी महानुभागों अहं च वेदसि ओ इहं भयवं ।
[भा. १६६४ ]
संघसमिति न जाणे तं भे सव्यं खमावमि ।।
वृ- सङ्गी महानुभागोऽचिन्त्यशक्तिरस्यति महानुभावः अहं च वैदेशिको विदेशवर्ती इह अस्मिन् स्थाने भगवती सङ्घसमिति सङ्घमर्यादां न जाने ततां युक्तमयुक्त वा वक्तुं सर्वं भे भवतः क्षमयामि ।
यतः
[ भा. १६६५ ] दे दे वा अनत्था अनन्थ होइ समितीणं । गीयन्थी होइण अदसि तं न जाणामि ।।
वृ- समितीनां सङ्गमर्यादानां स्थापना गीतार्थैराचीर्णा अत्र जगति देशे देशेऽन्यान्या भवन्ति । ततोऽहमदेशिक इहत्यां सङ्घमर्यादां स्थापनां न जानामि, ततः क्षमयतः श्रुतीपदेशनाहमपि किञ्चिद्धक्ष्ये अनुमान उं संघ परिसग्रहणं करेड़ तो पच्छा ! किह पुन गइ पुरिसं इमेण वाएण सां कुसलो ||
[भा. १६६६ ] -
वृ एवं सङ्घमनुमान्य सम्यक् क्षमयित्वा ततः पञ्चात्पर्यद्ग्रहणं करोति । शिष्यः प्राह कथं पुनः
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
व्यवहार - छंदसूत्रम् - १३/९४
पर्पदं गृह्णाति । सूरिगह- कुशलां दक्षोऽनेनोपायेन गृह्णाति समीचीनासमीचीनां वा जानाति तमेवोपायमाह
[भा. १६६७ ]
-
वृ- पर्यन्नाम व्यवहार्यौ द्वावपि पक्षी तो ब्रूते यदि द्वावपि पक्षी मध्यस्थां भवतो मध्यस्थता रागद्वेषाकरणतो भवति । तत आह- निभृती निर्व्यापारी गगद्वपा ययास्तां रागद्वेपनिभृती क्लान्तस्य पाक्षिकः परनिपातः मुखादिदर्शनात् । ततः सुखं व्यवहरितुं व्यवहरणं भवति । एवं पर्पद्ग्रहणं कृत्वा ये दुर्व्यवहारिणस्तान्निक्षिपन्निदमाह
[ भा. १६६८ ]
उसन्नचरणकरणे सच्चव्ववहारया दुसद्दहिया ।
चरणकरणं जहंतो सच्चववहारयं जहइ ।।
वृ- अवसत्रे शिथिलतां गते चरणकरणं व्रतश्रमणधर्मादिपिण्डविशाधिसमित्यादिरूपं यस्य सोऽवसन्नचरणकरणः तस्मिन् सत्यव्यवहारता यथावस्थितव्यवहारकारिता दुःश्रद्धेया यतश्चरणकरणं जहन् त्यजन् सत्यव्यवहारतामपि जहाति
[भा. १६६९ ]
परिसाववहारिया मज्झत्था गगदीसनीहूज्जा (या) । जह होति दोविपक्खा ववहरिटं तो सुहं होइ ।।
जइया नेणं चत्तं अप्पाणतो नागदंसणचरितं ।
तइया तस्स परेषु अनुकंपा नत्थि जीवसु ।।
बृ- यदानेनात्मनः सम्बन्धिज्ञानदर्शनचारित्रं त्यक्त तदा तस्य परेपु जीवष्यनुकम्पा नास्ति यस्य ह्यात्मनो दुर्गती प्रपततां नानुकम्पा तस्य कथं परेष्वनुकम्पा भवेदिति भावः । भवसयसहस्सलद्धं जिनववणं भावतां जहंतस्स । जस्सन जायं दुक्खं न तस्स दुक्ख परे दुहिते ।।
[ भा. १६७० ]
वृ- यस्य भवशतसहस्रैः कथमपि लब्धं जिनंवचनं भावतः परमार्थतो जहतस्त्यजतो दुःखं न जातं न तस्य परे दुःखिते दुःख यस्य ह्यात्मन्यपि दुःखिते न पीडा तस्य पर दुःखितं कथं स्वादिति भावः । आयार बहुतां, आयारपरुवणा असंकडे ।
[भा. १६७१]
आयारपब्भिठ्ठां सुद्धचरणदेसणे भइता ।।
वृ- आचारे वर्तमानः खल्वाचारः प्ररूपणा अशक्योऽशङ्कनीयां भवति यः पुनराचारपरिभ्रष्टः सशुद्धचरणदेशनं यथावस्थितचरणप्ररूपणा सभक्तो विकल्पितः शुद्धचरणप्ररूपणाकारीति वा न वेत्यर्थः । एवं दुर्व्यवहारिणामाक्षेप कृतं ते ब्रूयुर्वयमप्रमाणीकृता युष्माभिः । ततः स गीतार्थः प्राह[ भा. १६७२ ] तित्थयर भगवंते, जगजीवबियाणए तिलांगगुरु । जोन करेइ प्रमाणं, न सो पमाणं सुबहराणं ।।
जगज्जीवविज्ञापकान् सर्वज्ञानित्यर्थः । त्रिलोकगुरुन् यो न करोति प्रमाणं
वृ तीर्थकरान् भगवती न स प्रमाणं श्रुतधराणां ।। [भा. १६७३ ]
तित्थयरे भगवंते जगजीवविवाणए तिलोकगुरु ।
जो उकरेड़ पमाणं, सो उपमाणं सुयहराणं ।।
वृ तीर्थकरान् भगवतो जगञ्जीवविज्ञायकान् त्रिलोकगुरुन् सर्वज्ञानित्यर्थः यस्तु करोति प्रमाणं, स प्रमाणं श्रुतधराणां । एवं धूलीजङ्घन दुर्व्यवहारिष्वपालब्धेषु ते ब्रूयुग्वं सङ्घमप्रमाणीकुरुथ यूयमिति ।
ततः प्राह
[भा. १६७४ ]
संघा गुणसंघाती संघायविमोयगोय कम्माणं ! रागद्दोसविमुक्की होड़ समां सव्वजीवाणं ।।
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५७
उद्देशकः ३. मूलं : ९४, [भा. १६७४]
वृ-संघो मयो गुणानां मूलगुणानामुत्तरगुणानांच सङ्घातः सङ्घातात्मकः गुणसंघातात्मकत्वादेवच कर्मणांज्ञानावरणीयादीनांसंघाताद्विमोचयतिप्राणिनइतिसंघातविमोचकः रागद्वेषविमुक्तआहारादिकं ददत्सुरागाकारीतद्विपरीतेषुद्वेषाकारीत्यर्थः । अतएव भवतिसमः सर्वजीवानांसइत्थंभूतो नाप्रमाणीकर्तुं शक्यते श्रुतोपदेशेन व्यवहरणात् किंचान्यत् ।। । [भा.१६७५] परिणामियबुद्धीए उववेतो होइसमणसंघाओ ।
कजे निच्छयकारीसुपरिच्छियकारगो संघो ।। वृ-पारिणामिकीचासौबुद्धीश्चपारिणामिकबुद्धिस्तया उपेतोयुक्तोभवति श्रमणसंधः । तथा कार्ये दुर्गेऽपि समापतिते यत् श्रुतोपदेशबलेन सम्यग्निश्चितं तत्करणशीलः कार्ये निश्चितकारी तथा सुष्टु देशकालपुरुषौचित्येन श्रुतबलेन च परीक्षितंसुपरीक्षितं तस्य कारकः संघोन यथा कथञ्चन्कारी । [भा.१६७६] किह सुपरिच्छियकारी एक्कसि दो तिन्निवावि पेसविए ।
नवि उक्खियए सहसा को जाणाइनागतो केन।। वृ-कथंकेन प्रकारेणसुपरीक्षितकारी? उच्यतेहार्थिनासङ्घप्रधानस्यसमीपेसङ्घसमवायोचितस्तेन वाज्ञप्तःसङ्घमेलापककारीसङ्घस्त्वयामेलनीयः, तत्रचप्रत्यर्थी कुतश्चित्कारणान्नागच्छतिततो मानुषं प्रेषणीयं सङ्घस्त्वां शब्दयति, । स नागतस्ततो द्वितीयमपि वारं मानुषं प्रेषयति, तथापि नागच्छति । तत्रापरिणामिका ब्रूवते-उद्घाट्यतामेष गीतार्थास्त्वाहुः । पुनः प्रेष्यतां गीतार्थं मानुषं केन कारणेन नागच्छति? ।किंपरिभवेन उतभयेन । तत्रयदिभयेन नागच्छतिततोवक्तव्यमा भैस्त्वं परित्राणकारी खलुभगवान् श्रमणसङ्घइति, |अथ परिभवेनततउद्धाट्यते, । एवं सुपरीक्षितकारी तथा चाहएवं द्वौ त्रीन वारान मानुषे प्रेषितेऽपि तमनागच्छन्तं सहसा सङ्घी न क्षिपति न सङ्घबाह्यं करोति यत एवं पर्यालोचयति को जानातिनज्ञायते इत्यर्थः ।केन कारणेन नागतइति ।। [भा.१६७७] नाऊणपरिभवेण, नागच्छंतेततो उनिनुहणा |
आउट्टे ववहारोएवं सुविणित्थकारीओ।। वृ-परिभवेन नागच्छतीतिज्ञात्वा तस्मिन्नागच्छतिततः सङ्घान्नि—हणा निष्काशनं कर्त्तव्यम् । अथ शठतामपि कृत्वास प्रत्यावर्ततेप्रत्यावृत्तश्च संघं प्रसादयति ततस्तस्मिन्त्रावृत्ते व्यवहारो दातव्यः । एवं सुविनिश्चितकारी सङ्घः । यस्तुभीतो नागच्छतितंप्रतीदंवक्तव्यम्[भा.१६७८] आसासोवीसासोसीयधरसमोय होइमाभाहि ।
अम्मापिति सम्माणोसंघो सरणंतुसव्वेसि ।। वृ-आश्वासयतीतिआश्वासोभीतानामाश्वासनकारीभगवान् श्रमणसङ्घः विश्वासयतीति विश्वासो व्यवहारे वञ्चनाया अकर्ता सर्वत्रसमतया शीतगृहेण समः शीतगृहसमः । तथा मातापितृभ्यांसमानो मातापितृसमानः पुत्रेषुमातापितराविव व्यवहारार्थि(दि)ष्वविषमदर्शी, तथा सर्वेषां प्राणिजांशरणं भगवान् सङ्घस्तस्मान्याभैस्त्वमिति इदंचपरिभावयन्संघोऽव्यवहारं न करोति । । [भा.१६७९] सीसोपडिच्छओवा आयरियो वा नसोग्गइनेति ।
सेसच्च करण योगा ते संसारा विमोएंति ।।। वृ-शिष्यः स्वदीक्षितः प्रतीच्छकः परगणवर्ती सूत्रार्थतदुभयग्राहकः आचार्यो वाचनाचार्यादिको नसुगर्तिनयति कितुयेसत्यकरणयोगाः संयमानुगत व्यापारास्तेसंसाराविमोचयंति । [भा.१६८०] सीसो पडिच्छओवा आयरिओवा विएतेइहलोए ।
जे सच्चकरणजोगातेसंसारा विमोएंति ।। .. वृ-शिष्यः प्रतीच्छको वा आचार्यो वा एते सर्वेऽपि इहलोके, परलोके पुनः सत्यकरण योगास्ते
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/९४ संसाराद्विमोचयन्ति ।। [भा.१६८१] सीसी पडिच्छओवा कुलगणसंघोनसोग्गतिंनेति ।
जेसच्चकरणजोगाते संसारा विमोएंति ।। वृ-शिष्यः प्रतीचछको वा कुलं वा गणा वा सङ्घो वान सुगर्ति नयति, किन्तु ये सत्यकरणयोगास्ते संसाराद्विमोचयन्ति ।। [भा.१६८२] सीसोपडिच्छतोवा कुलगणसंङ्घोवा एतेइहलोए ।
जेसच्चकरणजोगातेसंसारा विमोएंति ।। वृ-सुगमाःशीतगृहसमः सङ्घइत्युक्त । तत्रशीतगृहसमतां व्याख्यानयति[भा.१६८३] सीसे कुलब्विएवा गणम्चिय संघव्यिए यसमदरिसी।
ववहारसंथवेसुयसोसीयधरोवमो संघो ।। वृ-शिष्ये स्वदीक्षिते कुलव्विएति स्वकुलसम्बन्धिनि गणसम्बन्धिनो सङ्घसम्बन्धिनि च जाते समदर्शी । किमुक्तं भवति? शिष्याणां कुलगणसङ्घसम्बन्धिनांच परस्परंव्यवहारे जातेसमदर्शी तथा संस्तवेषु पूर्वसंस्तुतेषु पश्चात्संस्तुतेषु चान्यैः समंव्यवहारे जातेसमदर्शी अतः स सङ्घः शीतगृहोपमः । यथा शीतगृहमाश्रितानां स्वपरविशेषाकरणतः परितापहारी तथा व्यवहारार्थमागतानां सङ्घोऽपि स्वपरविशेषाकरणतः परितापहारीतिभावः ।सम्प्रतिसङ्घशब्दस्य व्युत्पत्तिमाह[भा.१६८४] गिहिसंघायंजहिडंसंजमसंघायगंउवगएणं ।
नाणचरणसंघायंसंघायततो हवइसंघो।। वृ- गृहिणां संसारिणां मातापित्रादीनांसङ्घातं हित्वा परित्यज्य संयमसङ्घातमुपगतः सन् नमिति वाक्यालङ्कारे । यो ज्ञान चरण सङ्घातं सङ्घातयति आत्मनि स्थितं करोति । स ज्ञानचरणे सङ्घातयन्भवतिसङ्घः । सङ्घातयतीति सङ्घ इतिव्युत्पत्ते विपरीतस्तुसङ्घोनभवति । [भा.१६८५] नाणचरणसंघायं रागद्दोसेहिंजो विसंघाए।
अबुहो गिहिसंघायंमि अप्पाणंमेलितोनसो संघो ।। वृ-योज्ञानचरणसंघातंरागद्वेषैःअनेकैर्व्यक्त्यपेक्षया बहुवचनंविसंघातयतिविघटयति ।सोऽबुधो मूर्यो गहिसङ्घाते आत्मानं संघातयति मेलयति स परमार्थतो न सङ्घः, । ज्ञानचरणसङ्घातनलक्षणप्रवृत्तिनिमित्ताभावात् ।तस्यापायरुपंफलमाह[भा.१६८६] नाणचरणसंघायंरागद्दोसेहिंजो विसंघाए।
सो भमिहिसंसारंचउरंगतं अणवदणं ।। वृ-यो ज्ञानचरणसङ्घातं रागद्वेषैर्विसंघातयति विघटयति संसारे चतुषु अङ्गेषु नारकतिर्यनरामरगातिरुपेष्वन्तः पर्यन्तो यस्य स चतुरङ्गांतः तंअणवदगंकालतोऽपरिमाणंभविष्यति, तस्य च संसारंपरिभ्रमतो वितथव्यवहारकारित्वोन्मार्गदेशनयातीर्थकराशातनयाच बोधिरपिभवान्तरे दुर्लभा । तथा चाह[भा.१६८७] दुक्खेनलहइबोहिं, बोद्धोवियन लभत्ते चरितंतु ।
उम्मग्गदेसणाएतित्थकरासायणयाएय।। वृ- वितथं हि व्यहारं कुर्वता तेनोन्मार्गोदेशितः तीर्थकरश्चाशातितस्तत उन्मार्गदेशनया तीर्थकराशातनयाच संसारंपरिभ्रमन्दुःखेन लभतेबोधि,बुद्धोऽपिचनलभतेचारित्रं, ।
कस्मात्र लभते इत्याह[भा.१६८८] उम्मगदेसणाए संतस्सयच्छायणाए मग्गस्स ।
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः३, मूलं: ९४, [भा. १६८८]
बंधतिकम्मरयमलंजस्मरणमनंतकंघोरं ।। वृ- उन्मार्गदशनया सन्तो मार्गस्याच्छादनया स्थगनेन वध्नाति कर्म किं विशिष्ट मित्याह-रज इव रजः संक्रमणोद्वर्तनापवर्तनादि योग्यं मल इव मलो निधत्तनिकाचितावस्थां तथा जरमरणान्यनन्तानि यस्मात्तत्जरामरणानन्तकंप्राकृतत्वाद्विशेषणस्य परनिपातोमकारोऽलाक्षणिकः । अतएव घोररौद्रमतो नलभतेबोधिनापिचारित्रमिति, कीदृशेन पुनर्व्यवहारच्छेत्तव्यस्ततआह[भा.१६८९] पंचविहं उवसंपय नाऊणंखेत्तकालपव्वजं ।
तो संघमज्झगारेववहरियव्वं अनिस्साए ।। वृ-यत एवं वितथव्यहारकरणे दोषास्ततस्तस्मात्पञ्चविधां ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवैयावृत्त्यभेदतः पञ्चप्रकारामुपसम्पदं क्षेत्रं कालं प्रव्रज्यां च ज्ञात्वा संघमध्ये व्यवहर्तव्यम् । किमुक्तं भवति? यः पञ्चविधावामुपसम्पदिआभवन्तमनाभवन्तंजानाति, यश्चक्षेक्षमक्षेत्रंवाबुध्यते, क्षेत्रेऽपिच क्षेत्रिकस्य यदा नयति तत् जानाति, । तथा क्षेत्रे यावन्तं कालमवग्रहो नुव्र (ष) जति, तावन्तं कालमवबुध्यते, तथा प्रवाजयितुंयोजानाति प्रव्राजितोऽपिकेनापितस्य यत् आभवति यच्च ना भवति, तत् जानाति, तेन सङ्घमध्ये अनिश्रया आहारप्रदायिषु स्वकुलसम्बध्यादिषु रागाकरणत इतरेषामद्वेषाकरणतो व्यवहर्तव्यं, अत्र परस्याशङ्कामाह[भा.१६९०] उस्सुत्तं ववहरंतो उवारितोनेव होइववहारो ।
बेतिजइबहुसुएहिं, कत्तोत्तितोभणइइणमो ।। वृ- उत्सूत्रं सूत्रोत्तीर्णं व्यवहरतो बहुश्रुतस्य बहुश्रुतैः कृत इति व्यवहारो नैवान्यैर्वारितस्ततः सप्रमाणमिति यदिब्रुते तत इदं भण्यते,-द्विविधाः खलु व्यवहारच्छेदकास्तद्यथा-प्रशंसनीया अप्रशंसनीयाश्च । तथा चोभयानेवसनिदर्शनमभिधित्सुराह[भा.१६९१] तगराए नयरीएएगारियस्स पासे निप्पणा ।
सोलस सीसा तेसिं, अव्यवहारीउअठ्ठइमे ।। वृ-नगर्यांतगरायामेकस्याचार्यस्य पार्श्वे षोडशशिष्या निषणास्तेषांचमध्येऽष्टौ व्यवहारिणोऽष्टी चाव्यवहारिस्तत्रव्यवहारिणोऽष्टाविमे । तानेवाह[भा.१६९२] मा कित्तेकंकटुकं, कुणिमं पक्खुत्तरंव वच्चाई।
बहिरंचगुंठसमणं, अंबिलसमणंच निधम्म ।। . वृ-मा कीर्तय प्रशंसय, व्यवहारिणं कं कमित्याह-कंकटुकं ? कुणपंकुनपनखं २ पक्वं ३ उत्तरं ४ चार्वाकं ५बधिर ६ गुण्ठसमानलाटमायाविसमानं, अम्लसमानंच निर्धर्माण ८ ।
तत्रकंकटुकंकृणपञ्च प्रतिपादयंति[भा.१६९३] कंकडुओ विवमासो, सिद्धिं न उवेइजस्स ववहारो ।
कुणिमनहो वन सुज्झइदुच्छेज्जो जस्सववहारो ।। वृ-यस्यव्यवहारः कांकटुकमाष इवन सिद्धिमुपयातिसकांकटुकव्यवहारयोगात्कांकटुकः यस्य पुनर्व्यवहारो दुच्छेजो(द्यो)भवति, न च च्छिन्नोऽपि सर्वथा निरवशेषः शुद्ध्यति, यत्तथा कुणपे मांसे सूक्ष्मोनखोनकावयवः ।सकुणपनखावयवः ।सकुणपनखावयवतुल्यः व्यवहारकरणयोगात्, कुणपं पक्वमुत्तरंचाह[भा.१६९४] फलमिव पक्कं पडए पक्कस्सह वा नगच्छए पागं ।
ववहारो तज्जोगाससिगुत्तसिरिव्व ,सन्नासे ।। [भा.१६९५] पकुल्लोव्व भयावाकजंपि न सेसयाउदीति ।
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - १- ३ / ९४
पाएण अहातीन्निव उत्तरिसी वाहणेणंति ।।
"
वृ- पक्कस्य व्यवहारः फलमिव पक्कं पतति न पुनः स्थिरोऽवतिष्ठति, अथवा तद्योगात् व्यवहारः पार्क न गच्छति । यथा चाणाक्यस्य सन्यासे शशीगुप्त श्रीचन्द्रगुप्तस्य लक्ष्मीः । अत एव एतेन पाको गमनेन वा पक्कफलसदृशव्यवहार करणात् स पक्व इति व्यवहियते 1 अथवा यस्य पक्ककोल्लापभयात् कार्यमपि न शेषका उद्दीरयन्ति ब्रुवते स पक्कः । किमुक्त भवति ? पक्चपक्वानि तादृशानि संभाषते यैः भाषिताः सन्ती अन्ये सद्वादिनस्तूष्णीका आसते, ततः पक्कोल्लापयोगात्सपक्व इति पादेन सोपानहा आहत इत्युत्तरसदृशोत्तरकारी उत्तरः । इयमत्र भावना - केनापि क्वचित्सोपानहा पादेनोपहतः तेन च गत्वा राजकुले निवेदिते कारिणिकैश्च स आकारितः । किं त्ययैष आहतः सप्ताह नमयैस आहत, किन्तु सोपानहा पादेन एवं सोऽपिदुर्व्यवहारं कुर्वन गीतार्थेन सुत्रोपदेशतः उपालब्धः सन्नेताद्दशैः छलवचनैरुत्तरं ददाति । ततः कदुत्तरकरणात् स उत्तर इति । सम्प्रति चार्वाकबधिरं चाह
[भा. १६९६ ]
रोमंथयते कजं वच्चागी नीरसं च विसनेतिं । कहिले कहिले कजे भणाति बहिरोधन सुर्यमे ||
वृ-यथा वृषनेत्रं वृषसागारिकं नीरसमपरो वृषभश्चर्वयति एवं यः कार्य रोमन्थायमाणो निष्फलं रचयन् तिष्ठन् चर्वणशीलः चार्वादिकः, । तथा यः कथिते कार्ये बधिर इव ब्रूते, न सुष्ठु मया श्रुतमिति स बधिर इव बधिरः; गुण्ठ समानमम्लसमानं चाह[भा. १६९७ ]
मरहट्ठलाsपुच्छा केरिसिया लाडगुंठसाहिंसु । पावारभंडिछुभणं दसिया गणणे पुनो दानं ।। गुंठाहिं एवमादीहिं, हरति मोहित्तु तंतु ववहारं । अंबफरिसेहिं अंबो, न तेहिं सिद्धिं तु ववहारं ।।
[ भा. १६९८ ]
7
"
वृ- एको लाटो मन्त्र्या किमपि नगरं व्रजति अपान्तराले च पथि महाराष्ट्रिको मिलितस्तेन लाटस्य पृच्छा कृता कीदृशाः खलु लाटा गुण्ठामायाविनोभवन्ति । स प्राह-पश्चात्साधयिष्यामि । मार्गेच गच्छतां शीतवेलाऽपगता ततो नष्टे शीते महाराष्ट्रिकेण प्रावारो गन्त्र्यां क्षिप्तः । तस्य च प्रावारस्य दशका लाटेन गणितास्ततो नगरप्राप्तौ महाराष्ट्रिकेण प्रावारो ग्रहीतुमारब्धः । लाटो ब्रूते - किं मदीयं प्रावारं गृह्णासि ? । एवं तयोः परस्परं विवादो जातो महाराष्ट्रिकेण लाटो राजकुले कर्षितो विवादे लाटोऽवादीत् । पृच्छत महाराष्ट्रिक यदि तव प्रावारः तर्हि कथय, कति दशास्य सन्ति । महाराष्ट्रिकेण न कथितास्तेन च लाटेन कर्षिता इति महाराष्ट्रको जितस्ततो राजकुलादपसृत्य लाटेन महाराष्ट्रकमाकार्य प्रावारं च तस्मै दत्वा ब्रूते, वर मित्र यत्त्वया पृष्टं कीद्दशा लाटगुण्ठा भक्तीति तत्रेध्शालाटगुण्ठा भवन्तीति । एवमादिभिर्गुण्ठाभिर्मायाभिर्यो मोहयित्वा तं प्रस्तुतं व्यवहारं हरति अपनयति स गुण्ठसमानः । तथा येषुवचनेषूक्तेषु परस्य शरीरं विडविडायतेतानि अम्लानि अम्लैः पुरुषश्च वचनैर्व्यवहारंन सिद्धिं नयति, 1 सोऽम्लवचनयोगादम्ल इति उपसंहारमाह
[भा. १६९९] एए अकज्जकारी तगराए आसिं तंमि उजुगंमि ।
जेहिं कया ववहारा खोडिजंत अणकजेसु ।।
बू - एते अनन्तरोक्तस्वरुपा अष्टौ कार्यकारिणो दुर्व्यवहारिणस्तस्मिन् गुणे तस्मिन् विवक्षिते काले तगरायाभासीरन् । यैः कृता व्यवहारा अन्येषु राज्येषु खोद्यन्ते, दुर्व्यवहारिणामिह परलोके च फलमाहइह लोएय अकित्ती, परलोए दुग्गती धुवा तेसिं ।
[भा. १७०० ]
अणाणाए जिणेंदाणं जे ववहारं ववहरति ।।
वृ-ये जिनेन्द्राणामनाज्ञया व्यवहारं व्यवहरन्ति तेषामिह लोकेऽकीर्तिः परलोके ध्रुवा दुर्गतिः ।
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६१
उद्देशकः३, मूलं : ९४, [भा. १७०१] [भा.१७०१] तेनन बहुस्सुतोवी होइपमाणअनायकारिओ।
नाएणववहरंतो, होईपमाणं जहाउइमे ।। वृ-यतएवंदुर्व्यवहारिणइहलोकेऽपकीर्तिः परलोकेदुर्गतिस्तेन कारणेनबहश्रुतोऽप्यन्यायकारीन भवति प्रमाणं, न्यायेन पुनर्व्यवहरन् भवति प्रमाणं यथा इमे वक्ष्यमाणाः तगरायां तस्यैवाचार्यस्याष्टी शिष्यास्तानेवाह[भा.१७०२] कित्तेहि पूसमित्तं वीरं सिवकोट्ठगस्स अज्जासं ।
अरहन्नगधम्मणगरवंदिल गोविन्ददत्तंय ।। वृ-कीर्त्तय प्रशंसय, सुव्यवहारकारितया पुष्पमित्रं १ वारं २ शिवकोष्टकं ३ आर्यासं ४ अर्हतकं ५ धर्मान्वगं६ स्कन्दिलंगोपेन्ददत्तंच ८ ।। [भा.१७०३] एते उकजकारी तगराए आसितंमिजुगम्मि ।
जेहिं कयाववहारा अवलोमा अगरओम् ।। वृ- एते अनन्तरोदितास्तस्मिन् युगे तस्मिन् काले कार्यकारिणः सुव्यवहारिणः तगरायामासीरन् । यैः कृता व्यवहारा अक्षोभ्याऽचाल्यान्यराज्येषुःसुव्यवहारिणानिह परलोकेच फलमाह[भा.१७०४] इह लोगंमिय कित्ती परलोगेसोगतीं धुवा तेसिं ।
आणाएजिणिंदाणंजेववहारंववहरति ।। वृ-ये जिनेन्द्राणामाज्ञया व्यवहारंव्यवहरन्तिंतेषामिह लोके कीर्तिः परलोके सुगतिः ध्रुवा । [भा.१७०५] केरिसतो ववहारी आयरियस्स जुगप्पहाणस्स ।
जेणेसकासेग्गहियं, परिवाडीहि तिहिं असेसं ।। वृ-कीशोननुव्यवहारीभवति, एवं शिष्येण प्रश्नेकृतेसूरिराह-येन युगप्रधानस्याचार्यस्य सकाशे समीपे तिसृभिः परिपाटीभिरशेषं श्रुतंव्यवहारादिकमवगृहीतं ।ताएव परिपाटीराह. [भा.१७०६] सूयपारायणं पढम, विइए पदुब्भेदितं ।
तइयं च निरवसेसं-जतिसुज्झातिगाहगे ।। वृ- प्रथमं सूचकपारायणं अर्थपरिसमाप्त्या पदच्छेदेन सूत्रोच्चारणं, संहितेति भावार्थः । द्वितीयं पदोभेदकं पारायणं पदविभागः पदार्थमात्रकथनपदं विग्रहफला द्वितीया परिपाटीति भावः । तृतीयं पारायणं निखशेषं चालना प्रत्यवस्थानात्मिका तृतीया परिपाटीत्यर्थः, । एवं श्रुते यदि शङ्का भवति तर्हि ग्राहक आचार्यः शोधयति परीक्षते इत्यर्थः । कथमिति चेदुच्यते-तिसृभिः परिपाटीभिः श्रुतेऽपि व्यवहारादिकग्रन्थेसूरिणास विचारणीयः किंसम्यक्गृहीतनवा, गृहीतेऽपिपुनः परीक्षणीयः किंव्यवहारी अव्यवहारीवा, तत्रयदिव्यवहारी तर्हि योग्यः । अथाव्यवहारीअयोग्यः, अथवाग्राहकोनाम शिष्यः, सयदितिसृभिः परिपाटीभिःशुद्ध्यतिभावतोनिःशेषसूत्रार्थपारगोभवति,ततःसव्यवहारो क्रियते, । एतदेवव्याख्यानद्वयं विवदिषुराह- . [भा.१७०७] - गाहगो आयरिओऊ, पुच्छइसो जाणिविसमठाणाणि |
जइनिव्वहतीतहियं, तस्सहिययंतुतोसुज्झे ।। वृ-ग्राहक आचार्यः ग्राहयतीति ग्राहक इतिव्युत्पत्तेः, स यानि विषमाणि स्थानानि पृच्छति । तत्र यदि निर्वहति । किमुक्तं भवति? तस्य हृदयं सम्यगभिप्रायं जानाति ततः शुध्यति व्यवहर्तुं व्यवहारकरणयोग्यः । द्वितीयं व्याख्यानमाह[भा.१७०८] . अहवा गाहगोसीसो, तिर्हि परिवाडीहिं जेन निस्सेसं ।
'गहियं गुणियं अवधारियंचसोहोइववहारी ।।
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/९४ - वृ-अथवाग्राहको नाम शिष्यः गृह्णातीतिग्राहकः इतिव्युत्पत्तेर्येन तिसृभिः परिपाटीभिः निर्विशेषं व्यवहारादिकंगृहीतंपरिपाटया प्रथमतः पश्चाद्गुणितमनेकवारमभ्यस्सीकृतमवधारितं तात्पर्यग्रह्णतो हृदयं विश्रामितंसभवति व्यवहारी ।। [भा.१७०९] पारायणेसम्मत्ते, थिरपरिवाडी पुनो उसंविग्गे !
जोनिग्गओ वितिओगुरुहिंसो होइववहारी ।। वृ-पारायणेसूचकादिलक्षणे त्रिविधेसमाप्तेऽपिपुनर्यः संविग्ने संविग्नसमीप स्थिरपरिपाटीरभूद्यश्च गुरुभिर्वितीर्णोऽनुज्ञातः सन् निर्गतो विहारक्रमेणसभवति व्यवहारी, नशेषस्तथा चाह[भा.१७१०] पडिनीयमंदधम्मो. जो निणतोअप्पणो सकम्महि ।
नहसो होइपमाणं, असंभतो देस निग्गमने।। - आत्मनः परेषां च प्रतिकूलः प्रत्यनीको धर्मे मन्दो मन्दधर्मः राजदन्तादि दर्शनात् धर्मशद्वस्य पानिपातः, संवमे शिथिल इत्यर्थः । तथा य आत्मनः स्वकर्मभिः स्वव्यापारर्निगतो विहारक्रमेण न तु गुरुभग्नुज्ञातः सन्हुनैवभवति प्रमाणमसमाप्तश्च भवतिदेशनिर्गमनेन देशेषु विहारक्रमकरणे ।। [भा.१७११] आयरियादेसाधारिएणअत्येणगुणिवक्खारिएण ।
तो संघमज्झयारेववहरियव्वं अनिस्साए ।।। वृ-यत एवं विपक्षे दोषास्तस्मात्सङ्घमध्यकारे कारशद्वोऽत्र स्वरुपमात्रेसङ्घमध्ये व्यवहर्त्तव्यमर्थेन किं विशिष्टेनेत्याहाचायदिशात् आचार्यकथनादवधारितेन एतेन सम्प्रदायागतत्वमावेदितं, । तथा गुणितेन अनेकशः परावर्तित्वेन अक्षरितेन कस्मलक्षणतः स्थिरतयावस्थितसारेण एवं भूतेनाप्यर्थेन व्यवहर्तव्यमनिश्रया रागद्वेषाकरणेनान्यथा अर्थस्य तत्वतोऽक्षरितत्वानुपपत्तेः । [भा.१७१२] आयरियआणादेसाधारिएणसच्छंदबुद्धिरइएण ।।
सचित्तखेतमीसे जो ववहरतिनसोधनो ।। वृ- यः सचित व्यवहारे क्षेत्रव्यवहारे मिश्रव्यवहारे च प्रागुक्तस्वरुपाऽर्थे न व्यवहरति आचार्यानादेशात् धारितेन आचार्योपदेशमृते धारितेन कथमित्याह-स्वच्छन्दबुद्धिरचितेन स्वेच्छया निजबुद्ध्यानिजबुद्धिकलितेन नसधन्यः श्रेयान् इति । यतः. [भा.१७१३] सोभिमुहेइ लुद्धो संसारकडिल्लगंमि अप्पाणं ।
उम्मग्गदेसणाएतित्थयरासायणाएय।। वृ-स उन्मार्गदशनया तीर्थकराणामाशातनया चात्मानं संसारगहनेऽभिमुखयत्यभिमुखं करोति पातयतीत्यर्थस्तस्मानसधन्यः । अधुनास्यैव प्रायश्चित्तमाह[भा.१७१४] उममगदेसणाएसंतस्स छायणाएमगस्स,
ववहरिओमवायंते, मासाचत्तारिभारिया ।। वृ- उन्मार्गदेशनया सतो मार्गस्याच्छादनया च व्यवहरन् गीतार्थेः प्रतिषिध्यंते प्रतिषेधितश्च व्यवहरितुमशक्नुवतिप्रायश्चित्तंचत्वारो गुरुकामासाः । [भा.१७१५] गारवरहिएणतहिंववहरियव्वंतुसंघमझंमि ।
को पुन मारवडणमो परिवारादीमणेयव्यो ।। वृ-तत्रापि गौरवरहितेन संघमध्ये व्यवहर्तव्यं । किंपुनर्गौरवमिति चेत् सूरिराह-इदं वक्ष्यमाणं परिवारादिकं परिवारादिविषयंज्ञातव्यम् । तदेवाह[भा.१७१६] परिवार इड्डीधम्मकहवादिखमगा तहेव नेमित्ती । .
विज्जा रायनियाए गारवी इति अठहा होइ ।।
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : ३, मूलं: ९४ [भा. १७१६ ]
४६३
वृ- परिवारगौरवं 9 क्रुद्धिगौरवं २ धर्मकथी अहमिति गौरवं ३ वाद्यहमिति गौरवं ४ क्षपकोऽहमिति गौरवं ५ नैमित्तिकोऽहमिति गौरवं ६ विद्यागौरवं ७ रत्नाधिकतागौरव ८ मित्येवममुना प्रकारेणाष्टधा प्रकारं गौरवं भवति । [ भा. १७१७]
बहु परिवारमहिड्डी निक्खतो वावि धम्मकवादी । जइ गारवेण जंपिज्जइ अगीतो भइ इणमो ।।
बृ- बहुपरिवारो १ महर्द्धिको वा निष्क्रान्तो २ धर्मकथी ३ वादी ४ उपलक्षणमेतत् क्षपको नैमित्तिको विद्यावान् शनिको वा यदि गोरवेणा गीतार्थः सन् जल्पेत यूयमस्मानेव
प्रमाणीकुरुथति, तर्हि स इदं
वक्ष्यमाणं भण्यते । तदेवाह-
[भा. १७१८]
[ भा. १७१९]
रायनिए वंदनायं जहिं दायव्वं तहिं भणेज्जा ।।
,
- परिवारगौरवानिदं भण्वते यत्र सङ्घस्य प्रेषणादिके कार्ये समुत्पन्ने परिवारेण प्रयोजनं भविष्यति, तत्र यूयं भणिष्यथ । तत्र प्रमाणी करिष्यध्वे यूयं नात्र प्रस्तुते व्यवहारे इति भावः । तथा ऋद्धिमत्सु वक्तव्यं धर्मकथा प्रयोजने वादी वादकार्ये । इयमत्र भावना ऋद्धिगौरवोपेतो महार्द्धिक एवमुच्यते ! यदि लोकेन कृत्यं भविष्यति, तदा त्वं प्रमाणीकृत्य तत्पार्श्वात् लोकोऽनुवर्तिष्यते, धर्मकथी भण्यते । यदि राजादीनां धर्मः कथयितव्यो भविष्यति, तदा युष्मान्वयमभ्यर्थयिष्यामो यथा कथय कथानकं सम्प्रति राजादीनामिति, वादी भण्यते यदा परवादी कश्चनाप्युत्थास्यति तदा तवोपरोधः करिष्यते यथा निगृहीथ कथमप्येनं वादिनमिति । तथा क्षपको नैमित्तिको विद्यासिद्धो वा प्रवचनकार्ये उपालम्भनीयो यथा क्षपकः यदा संघस्य कृत्ये देवतया प्रयोजनं भविष्यति, तदा त्वं कार्योत्सर्गं कारयित्वा सा आकम्पयिष्यते । नैमित्तिको भण्यते यदि सङ्घस्य निमित्तेन प्रयोजनं भविष्यति, तदात्वमभ्यर्थयिष्यसे । विद्यासिद्धो भण्यते, यदा संघस्य कार्यं विद्यया साधनीयं भविष्यति, तदा त्वत्पार्श्वात्साधयिष्यते । रानिके रत्नाधिके पुनरेवं भण्यते यत्र पाक्षिकादिवन्दनकं दातव्यं भविष्यति तत्र यूयं भणिष्यत । किमिदानीमायासं कुरुतेति । एतच्च स तान् प्रतिमाह-न हु गारवेण सक्का ववहरिडं संघमज्झयारंमि, नासेइ अगीयत्थो, अप्पाणं चेव कज्जं तु ।।
,
[भा. १७२० ]
- बहुनैव संघमध्ये गौरवेण शक्यं व्यवहर्त्तव्यमन्यैर्जि नाराधकैर्गीतार्थैर्निवारणात्केवलं सोऽगीतार्थस्तथा दुर्व्यवहारं कुर्वन् आस्मीयमेव कार्य नाशयति । उत्सूत्रप्ररूपणातोSबोधिफलनिविडकर्मबन्धनात्तथा चाह
[भा. १७२१]
जत्थ उपरिवारणं पयोयणं तत्थ भणिहह तुज्झे । इढीमंतेसु तहा धम्नकहा वायकज्जेवा || पवयणकज्जे खमगो नेमित्ती चैव विज्जसिद्धेय ।
नासेइ अगीयत्थो, चउरंगं सव्वलोए सारंगं । नमि उचउरंगे, न हु सुलभं होइ चउरंग ||
वृ- अगीतार्थी गौवेन यो व्यवहरन् अबोधिफलकर्म बन्धनाच्चतुर्णामङ्गानां समाहारचतुरङ्गं मानुषत्वं श्रुतिः । श्रद्धासंयमे च वीर्यमित्येवं रूपं कथंभूतमित्याह सर्वस्मिन्निपि लोके सारमङ्गं स्वरूपं यस्य तत्सर्वलोकसारांगं नाशयति । नष्टे च तस्मिन् चतुरंगेन बहुनैव भूयो भवति । सुलभं चतुरंगं
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
व्यवहार - छेदसूत्रम्-१-३/९४ निबिडकर्मणाऽनर्वाक परिसंसारे क्षिप्तत्वात् । [भा.१७२२] थिरपरिबाडीएहिंसंविग्गेहिं अनिस्सियकरहिं ।
. कज्जेसु जंपियव्वं अनुओगियं गंधहत्थीहि ।। वृ- स्थिराः सूत्रार्थपरिपाट्यो येषां ते स्थिरपरिपाटीकास्तैः संविग्नैः मोक्षाभिलाषिभिरनिश्रितको रागद्वेषपरिहारतो यथावस्थित व्यवहारकारिभिः आनुयोगिक गन्धहस्तिभिरनुयोगधरप्रकागडैः कार्येषु जल्पितव्यं, नशेषैरिति । एतदेवभावयति[भा.१७१५] एयगुणसंपउत्तो ववहाईसंघमझयारंमि ।
एयगुणविप्पमुक्के आसायणसुमहती होति ।। वृ- एतैरनन्तरगाथयोक्तैः स्थिरपरिपाटीकत्वादिभिर्गुणैः सम्प्रयुक्तः सङ्घमध्ये व्यवहरति । एतद्गुणविमुक्ते पुनर्व्यवहरतिसुमहती आशातनाभवति, न केवलमाशातनाव्रतलोपश्च तथा चाह[भा.१७१६] आगाढमुसावादी वितियतईए य लोवतिवएऊ ।
माईय पावजीवी असुईकन्ने कणगर्दडे ।। वृ-आगाढे कुलकार्वे गणकार्ये सङ्घकार्ये वा अनाभाव्यस्वा भावस्या वा नाभाव्यस्य ज्ञानतया रागद्वेषाज्ञानस्य वा भणनात् मृषा वदतीत्येवं शील आगाढे मृषावादी द्वितीयतृतीयमृषावादादत्तादानविरतिरूपे व्रते लोपयति, । तत्र द्वितीयव्रतलोपो मृषावादभणनात् तृतीयव्रतलोपो ना भाव्यं ग्राहयतोऽनुमतिदोषभावात् तु शुद्वात् शेषाण्यपि व्रतानि लोपयति । एकव्रतलोपे सर्वव्रतलोप इति वचनात् ।मायीसूत्रमुल्लङ्घय शठोत्तरैर्व्यवहारकरणात्पापजीवीदुर्व्यवहारादिकरणात्परदत्तापराहाराधुप जीवनात्अतएवाशुचिम॒षावादित्वादिदोषदुष्टत्वात् । अशुचित्वादेवयथा कनकदण्डः संज्ञालिप्तः स्पृष्टुं नकल्पते । एवमेषोऽपिन कल्पते । यावजीचमाचार्यत्वादिपरेषुस्थापयितव्यमिति ।
उद्देशक-३: समाप्त मुनि दीपरत्नसागरेणसंशोधिता सम्पादिता व्यवहारसूत्रेतृतीयोद्देशकस्य संधदासगणि विरचितंभाष्यं एवं मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
३६/१ तृतीयं छेदसूत्रं "व्यवहारं" समाप्तम् |
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન ‘‘આગમસાહિત્ય''માં પ્રાપ્ત થયો એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓને
પંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ
દેવવાચક ગણિ
દેવર્કિંગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંધદાસણ
જિનદાસ ગણિ મહત્તર શીલાંકાચાર્ય
મલયગિરિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ
દ્રોણાચાર્ય
વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ગુણરત્નસૂરી
આનંદ સાગરસૂરિજી
જિન વિજયજી જંબુ વિજયજી લાભસાગરસુરિજી
[1]
બાબુ ધનપતસિંહ
પં ભગવાનદાસ
ચૌદ પૂર્વધ૨ શ્રી ભાહુ સ્વામી (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવીર મહર્ષિઓ
શ્રી શ્યામાચાર્ય
વીરભદ્ર
ઋષિપાલ
બ્રહ્મમુનિ
તિલકસૂરિ
=
સૂત્ર-નિર્યુક્તિ – ભાષ્ય – ચૂર્ણ – વૃત્તિ – આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને
સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/મુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્યપુરુષોને
ચંદ્રસાગર સૂરિજી
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સિદ્ધસેન ગણિ
અગસ્ત્યસિંહ સૂરિ અભયદેવસૂરિ ક્ષેમકીર્તિસૂરિ
પુન્યવિજયજી અમરમુનિજી
આચાર્ય તુલસી
સ્મરણાંજલિ
આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) ચંદ્ર સૂરિ
મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય
વિજય વિમલગણિ
પં. બેચરદાસ પ૦ રૂપેન્દ્રકુમાર શ્વેત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ
મુનિ માણેક
ચતુરવિજયજી કનૈયાલાલજી
ચંપક સાગરજી
૫૦ જીવરાજભાઈ
૫૦ હીરાલાલ
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
[2]
वृत्ति
૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) आगमसूत्रनाम
मूल वृत्ति-कर्ता। श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण १. आचार २५५४ शीलाझाचार्य।
१२००० २. |सूत्रकृत २१०० शीलानाचार्य
१२८५० स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० ४. समवाय १६६७ अभयदेवसूरि
३५७५ भगवती १५७५१ अभयदेवसूरि
१८६१६ ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० उपासकदशा ८१२ अभयदेवसूरि
८०० ८. |अन्तकृद्दशा ९०० अभयदेवसरि
४०० । ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ | अभयदेवसूरि
१०० |१०. प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसरि
५६३० |११. विपाकश्रुत १२५० अभयदेवसरि
९०० १२. औपपातिक ११६७ अभयदेवसूरि
३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि
३७०० १४. जीवाजीवाभिगम ४७०० मलयगिरिसूरि
१४००० १५. प्रज्ञापना ७७८७ | मलयगिरिसूरि
१६००० १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ मलयगिरिसूरि
९००० १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० मलयगिरिसूरि
९१०० |१८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय
१८००० १९थी निरयावलिका ११०० | चन्द्रसूरि
६०० २३. | (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण ८० विजयविमलयगणि
(?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरत्नसूरि (अवचूरि) (?) १५० २६. महाप्रत्याख्यान १७६ |आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया)
| १७६ २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. |संस्तारक १५५ गुणरल सूरि (अवचूरि)
११० ३०. गच्छाचार १७५ | विजयविमलगणि
१५६० ३१. गणिविद्या
१०५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५ |
२१५
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3]
क्रम ।
आगमसूत्रनाम
३२. देवेन्द्रस्तव |३३. मरणसमाधि * (३४. निशीथ
८३७
३५. | वृहत्कल्प
३६. व्यवहार
वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण ३७५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) । ३७५ ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८२१ | जिनदासगणि (चूर्णि) २८००० | सङ्घदासगणि (भाष्य)
७५०० ४७३ | मलयगिरि+क्षेमकीर्ति
४२६०० सङ्घदासगणि (भाष्य)
(૭૬૦૦ ३७३ मलयगिरि
३४००० | सङ्घदासगणि (भाष्य) ६४०० ८९६/- ? - (चूर्णि) १३० सिद्धसेनगणि (चूर्णि)
१००० ४५४८ १३० हरिभद्रसूरि
२२००० नि.१३५५ द्रोणाचार्य
(?)७५०० नि. ८३५ | मलयगिरिसूरि
७००० ८३५ हरिभद्रसूरि
७००० २००० शांतिसूरि
१६००० ७०० मत्लयगिरिसूरि
७७३२ २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि
५९००
२२२५
|३७. ] दशाश्रुतस्कन्ध ३८. जीतकल्प * |३९. | महानिशीथ |४०. आवश्यक ४१. | ओघनियुक्ति
| पिण्डनियुक्ति * ४२. | दशवैकालिक ४३. | उत्तराध्ययन |४४. नन्दी |४५. अनुयोगद्वार
नोंध:
(१) 6. ४५ मागम सूत्रीमा वर्तमान अणे पद १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २३
उपांगसूत्रो, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ४थी 3८ छेदसूत्रो, ४० थी ४3 मूळसूत्रो,
४४-४५ चूलिकासूत्रोना नाहार प्रसिद्ध छे. (૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અને ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોધેલ છે. જે
કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ
અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે. (3) 3d वृत्ति- नोध छे ते मी ३ संपाइन भुषनी. ते सिवायनी ५१५
वृत्ति-चूर्णि साहित्य भुद्रित अमुद्रित अवस्थामा ५९ छे ४. (४) गच्छाचार भने मरणसमाधि नविय चंदावेज्झय अने, वीरस्तव प्रकीर्णक भावे
छे. हे “आगमसुत्ताणि" मां भूण ३५ भने ' महीप"भा क्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીવવુ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચક્કાનું માધ્ય અમે “કામસુdiળમાં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) મોષ અને ઇટ્ટ એ બંને નિશ્ચિત્ત વિકલ્પ છે. જે હાલ મૂહૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં માણની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (9) ચાર પ્રજીવક સૂત્રો અને માનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. અઠ્ઠી ની સંજ્જત છવા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથ-રશા-નિતજન્ય એ ત્રણેની બૂ આપી છે. જેમાં દશા અને ગીતા એ બંને ઉપરવૃત્તિ મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશીથ ઉપર તો માત્ર વીસમા દેશની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
( વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિવિ « )
क्रम नियुक्तिश्लोकप्रमाण | क्रम | नियुक्ति श्लोकप्रमाण 9. કાવા-નિર્યુક્તિ ] ૪૬૦ [ ૬.| ખાવા -નિવૃત્તિ | ર૧૦૦ ૨. સૂરવૃત્ત-નિવૃત્તિ | રદ્ધા છે. મોનિકિત १३५५ રૂ. વૃત્વ સ્વ-નિર્યુક્તિ કે - { ૮. ઉપનિર્વત્તિ
વ્યવહાર-નિત્તિ +| - ___९. दशवैकालिक-नियुक्ति ૧૦૦ ५. दशाश्रुत०-नियुक्ति । १८० १०. उत्तराध्ययन-नियुक्ति 900
નોંધ:(૧) અહીં આપેલ બ્રોવ પ્રમાણુ એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩ર અક્ષરનો એક શ્લોક"
એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ હોદ પ્રમાણ છે. (૨) વૃદ્ધત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્તિ હાલ ભાષ્ય માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિવાર માં એ પાથ ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) ગોઇ અને વિનિવિજ્ઞ સ્વતંત્ર મૂનામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન -૪ રૂપે થયેલ છે. તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિધિમાંથી શાશ્રુતસ્ક્રન્થ નિયુક્તિ ઉપર પૂર્ણ અને અન્ય પાંચ
નિવૃત્તિ ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ
નિયુક્તિ સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિત્તિકર્તા તરીકે પકવાદુઘારી નો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
15]
( वर्तमान आणे ४५मागममा ५६० भाष्यं क्रम ____ भाष्य श्लोकप्रमाण | क्रम भाष्य
गाथाप्रमाण १. | निशीषभाष्य । ७५०० । ६. आवश्यकभाष्य *
४८३ बृहत्कल्पभाष्य ७६००
ओघनियुक्तिभाष्य * ३२२ व्यवहारभाष्य ६४०० । ८. पिण्डनियुक्तिभाष्य - पञ्चकल्पभाष्य | ३१८५ ९. दशवैकालिकभाष्य * जीतकल्पभाष्य । ३१२५ । उत्तराध्ययनभाष्य (?)
४६
१०. 1
नोध:(१) निशीष , बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य न त सङ्घदासगणि डोपान ४॥ छे.
अभा॥ संपानभां निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथै मने वृहत्कल्प तथा व्यवहार
भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साथे समाविष्ट युं छे. (२) पञ्चकल्पभाष्य अभा२॥. आगमसुत्तागि भाग-३८ मां शीत यु. (3) आवश्यकभाष्य भो ॥ प्रभा॥ ४८3 सभ्युटमा १८ ॥धा मूळभाष्य ३ छे
भने 300 २॥ अन्य भाष्यनी छे.नो समावेश आवश्यक सूत्र-सटीकं मां यो छे. [ विशेषावश्यक भाष्य पू५४ प्रसिध्ध धयुं छे ५० ते समय आवश्यकसूत्र- 6५२नु भाष्य नथी भने अध्ययनो अनुसार नी मलसमग वृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો રોવર અને નીત; એ બંને ઉપર મળે છે. જેનો
અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवैकालिकभाष्य नो. समावेश तेनी तेनी वृत्ति भां
५यो ४ छ. ५॥ तेनो त विशेनो अभीने भणेद नथी. [ओपनियुक्ति
६५२ 3000 मा भाष्यनो लेप वा भणे छ.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी 14 नियुक्तिमा मणी गयान संभगाय छ (?) (5) मारीत अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका मे ३५ आगम सूत्रो (6५२ नो ओछ
ભાષ્યનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ
स्५३ भाष्यगाथा गोवा भणे छे. (७) भाष्यकर्ता तरी भुण्य नाम सङ्घदासगणि गोवा मणे छे. तेभल जिनभद्रगणि
क्षमाश्रमण अने सिद्धसेन गणि नो ५ २५ भणे छ. 32&i भाष्यन l અજ્ઞાત જ છે.
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
[6]
वर्तमान अणे ४५ खागभभां उपलब्ध चूर्णि :
श्लोकप्रमाण क्रम
क्रम
चूर्णि
१. आचार- चूर्णि
२. सूत्रकृत- चूर्णि
३. भगवती - चूर्णि
४. जीवाभिगम - चूर्णि
५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति - चूर्णि
६. निशीथचूर्णि
७. वृहत्कल्पचूर्णि
८. व्यवहारचूर्णि
चूर्णि
८३०० ९. दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि
९९००
३११४
१५००
१८७९
२८०००
१६०००
१०. पञ्चकल्पचूर्णि
११. जीतकल्पचूर्णि
१२. आवश्यकचूर्णि
१३. दशवैकालिकचूर्णि
१४. उत्तराध्ययनचूर्ण
१५. नन्दी चूर्णि
१२०० १६. अनुयोगदारचूर्णि
नोंध :
(१) (१८ चूर्णिमांधी निशीथ, दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प मे भए चूर्णि समारा जा સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે.
श्लोकप्रमाण
२२२५
३२७५
१०००
१८५००
७०००
५८५०
१५००
२२६५
(२) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार એ સાત પૂર્ણિ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी श्री मे चूर्णि ने अगत्स्यसिंहसूरिकृत छे तेनुं प्रकाशन पूभ्य श्री પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે.
भगवती
(४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे हीरालाल अपडीया प्रश्रार्थयित भुंकुरे छे.. चूर्णि तो भजेष्ठ छे, पास एक प्रअशीत थर्म नथी. तेभ४ वृहत्कल्प, व्यवहार, પદ્મઋત્ત્વ એ ત્રણ હસ્તપ્રતો અમે જોઈ છે પણ પ્રકાશીત થયાનું જાણમાં નથી. ( 4 ) चूर्णिकार तरी 3 जिनदासगणिमहत्तर- नाम मुख्यत्वे संभजाय छे. डेटलाइना भते અમુક પૂર્ણિના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
"भागम-पंथांगी" रोड चिन्त्य जायत"
૧ વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी वातो डेटसी शिन्त्य छे. अंग- उपांग- प्रकीर्णक-चूलिका से उप यागभो उपर માલ્વ નથી. એટલે ૩૫ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિવૃત્તિ ફકત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. आ रीते इयांड भाष्य, ड्याड नियुक्ति रहने ड्यांड चूर्णिन । सभावे वर्तमान आण सुव्यवस्थित पंचांगी खेड मात्र आवश्यक सूत्र नी गाशाय .
२ मंदीसूत्र भां पंचांगी ने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्ति यो वगेरेना पक्ष से छे.
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
[7]
૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો
[સૂચના :- અમે સંપાદીત કરેલ આગમવુŕગ-સટીò માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ સામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧/૩/૬/૨/૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે ખાવામાં પ્રથમ અંક શ્રુતમ્યનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક પૂત્તા છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયન નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક ઉદ્દેશ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનો છે. આ મૂળ ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જો ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ ાઈલથી કે છૂટું લખાણ છે અને ા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી II – II ગોઠવેલ છે. પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં () પછી ના વિભાગને તેના–તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
-
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.]
(૧) ભાવાર્
श्रुतस्कन्धः/चूला/अध्ययनं/उद्देशकः /मूलं
વૃત્તા નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્ધ માં જ છે. (૨) સૂત્રૠત - શ્રુતન્ય:/ગધ્યયન/દ્દેશ /મૂન स्थानं/अध्ययनं/मूलं समवायः /मूलं
(૩) સ્થાન (૪) સમવાય
(૬) માવતી - શ/વ:-અંતરશત/ઉદ્દેશ: મૂર્છા
અહીં શરુના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) ય: (૨) અંતર્ગત, કેમકે શ ૨૧, ૨૨, ૨૭ માં શતદ્ ના પેટા વિભાગનું નામ વર્જા જ ણાવેલ છે. શદ - ૩૩,૩૪,૩૯, ૩૬.૪૦ ના પેટા
વિભાગને સંતતા અથવા શતરુતજ નામથી ઓળખાાવાય છે.
-
.
-
(૬) જ્ઞાત્તાધર્મવા- શ્રુતપ:/વń:/અધ્યયન મૂળ
પહેલા શ્રુતત્ત્વ માં અધ્યયન જ છે. બીજા શ્રુતત્ત્વ નો પેટાવિભાગ વર્લ્ડ નામે છે અને તે વર્લ્ડ ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે.
(૭) હાલવા-ધ્વવનં/મૂર્ણ
(૮) બાંહ્રશા વń:/અધ્યયનું/પૂર્ણ (૨) અનુત્તોપ તિવશા-વર્ષા:/ઞધ્યયન/મૂત્ત
(१०) प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययनं/मूलं
આશ્રવ અને સંવર્ એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને બાશ્રવદાર્ અને સંવદાર્ કહ્યા છે. (કોઈક દાર ને બદલે શ્રુતન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે)
(૧૧) વિષાશ્રુત-શ્રુત ન્ય: અધ્યયનું મૂર્ત
(૧૨) ઔપપાતિ-મૂત્યું (१३) राजप्रश्नीय- मूलं
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
[8]
(१४) जीयाजीवाभिगम- *प्रतिपत्तिः/* उद्देशकः/मूलं
सामागममा त्रास विलयछि तो पासमा भाटे प्रतिपत्तिः पछी विमान नोधनीय छ. म प्रतिपत्ति -३-मां नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव भेवा ॥२ विभागो पहेछ. ती तिपत्ति/(नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं मरीते स्पर असर पाउसा छ, मेरी भी
प्रतिपत्ति ना उद्देशकः नवनयी ५ से विभाग प्रतिपत्तिः ना ४. (१५) प्रज्ञापना- पद/उद्देशकः/द्वारं/मूलं
पदन। पेट विमा suis उद्देशकः छ, suis aR छ ५० ५द-२८न! पेटविलारामा उद्देशकः
અને તેના પેટા વિભાગમાં દા પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृत/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञाप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृत/मूलं
आगम १६-१७ प्रामृतप्रामृत ना ५४ प्रतिपत्तिः नामा पेट विमा . ५९५ उद्देशकः kि
મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्बूदीपप्रज्ञाप्ति- वक्षस्कारः/मूलं (१९) निरयावलिका - अध्ययन/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययन/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययन/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययनं/मूलं (२३) वण्हिदशा - अध्ययन/मूलं
मागम १८ थी 23 निरयावलिकादि का साथे होमणे छ मतेने भागना पाय वर्ग तरी
सूारे मोजावेदाछ.ial-, निरयावलिका, l-२ कल्पवतंसिका... वगेरे हावा (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयत्रा) मूलं (३४) निशीथ - उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीथ - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययन/मूलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवकालिक - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४३) उत्तराध्ययन - अध्ययन//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
[9]
અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા
आगमसूत्र
मूलं
गाथा क्रम आगमसूत्र
मूलं गाथा
क्रम
9.
२.
३.
४.
५.
६.
७.
आचार
सूत्रकृत
स्थान
समवाय
भगवती
ज्ञाताधर्मकथा
उपासक दशा
अन्तकृद्दशा
अनुत्तरोपपातिक
6.
९.
१०. प्रश्नव्याकरण
११. विपाकश्रुत
१२. औपपातिक
१३. राजनश्निय
१४. जीवाभिगम
१५. प्रज्ञापना
१६. सूर्यप्रज्ञप्ति
१७. चन्द्रप्रज्ञप्ति
१८. जम्बूदीपप्रज्ञप्ति
१९. निश्यावलिका
२०. कल्पवतंसिका
२१. पुष्पिता
२२. पुष्पचूलिका
२३. वहिदशा
५५२
८०६
9090
३८३
१०८७
२४१
७३
६२
१३
४७
४७
७७
८५
३९८
६२२
२१४
२१८
३६५
२१
५
99
५
૧૪૭ २४.
७२३
२५.
१६९
२६.
२७.
२८.
२९.
३०.
३१.
૪ ३२.
३३.
३ ३४.
३५.
३६.
३७.
३८.
९३
११४
५७
१३
१२
१४
३०
-
९३
२३१
१०३ ३९.
१०७
४०.
१३१ ४१.
221
-
चतुःशरण
आतुरप्रत्याख्यान
महाप्रत्याख्यानं
भक्तपरिज्ञा
तंदुल वैचारिक
संस्तारक
गच्छाचार
गणिविद्या
देवेन्द्रस्तव
मरणसमाधि
निशीष
बृहत्कल्प
व्यवहार
दशाश्रुतस्कन्ध
जीतकल्प
महानिशीथ
आवश्यक
ओघनियुक्ति
४१. पिण्डनियुक्ति
१ ४२. दशवैकालिक
२ ४३.
9
४४.
9 ४५.
उत्तराध्ययन
नन्दी
अनुयोगद्वार
६३ ६३
७१
190
१४२
१४२
१७२ १७२
१६१
१३९
१३३
१३३
१३७
१३७
८२
८२
३०७
६६४
३०७
६६४
१४२०
२१५
२८५
११४
१०३
१५२८
1
1
५६
१०३
८
नोंध :- ॐ गाथा संख्यानो समावेश मूलं भांथ ४ भय छे. ते मूल सिवायनी अलग गाथा समभवी नहीं. मूल शब्द से अभी सूत्र जने गाथा जने भाटे नो खापेलो संयुक्त અનુક્રમ છે. ગાથા બધાંજ સંપાદનોમાં સામાન્ય અંક ધરાવતી હોવાથી તેનો અલગ અંક આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.
९२
२१
११६५ ११६५
७१२ ७१२
५४०
५१५
१७३१ १६४०
१६८
९३
३५०
१४१
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
[10].
[૧૧]
[૧૨]. [૧૩]
[૧૪] [૧૫]
[૧]
-: અમારા પ્રકાશનો :अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ • सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ • सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् वृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी શત્રુઝ વિ નિવૃત્તિ-રો] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૧-શ્રાવક કર્તવ્ય- ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૨-શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશપ્રાસાદ - ૩- શ્રાવક કર્તવ્ય-૧૬ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે). સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર - પદ્ય – આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ ચૈત્યવંદન માળા [૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ] તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા અિધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી [આવૃત્તિ - બે]. ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ -બે] શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જપ નોંધપોથી શ્રી બારવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪ર સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં] શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ] (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૨ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૪
[૧૯].
[૨૧].
[૨૨].
[૨૪]
[૨૫]
[]
[૨]
[૨૮] [૨૯].
૩િ૦]
[૩૧]. [૩૨]
[૩૩]
[૪] [૩૫]
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
[11]
[39]
[35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૫ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-5 [३८] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૭ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૮ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૯ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧૦
[3]
-
[४०]
[४१]
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[४२] आयारो [४३] सूयगडो [४४] ठाणं
[४५] समवाओ
[४६] विवाहपन्नति [ ४७ ]
[४८] उवासगदसाओ
[४९ ] अंतगडदसाओ
[५० ] अनुत्तोववाइयदसाओ
[ ५३ ]
[ ५४
]
नायाधम्मक हाओ
[५१] पण्हावागरणं
[५२] विवागसूर्य
उववाइयं
रायप्पसेणियं
जीवाजीवाभिगमं
[ ५५ ]
[ ५६ ] पत्रवणासुतं
[५७] सूरपन्नतिः
[ ५८ ]
चंदपन्नत्तिः
[ ५९ ]
[६०]
[६१]
[६२]
[ ६३ ]
जंबूद्दीवपत्रति
निरयायलियाणं
कप्पवडिंसियाणं
पुल्फियाणं
पुष्कचूलियाणं
वहिदसाणं
चउसरणं
[ ६४ ] [ ६५ ]
[ ६६ ] आउरपच्चक्खाणं
महापच्चक्खाणं
[ ६७ ] [ ६८ ] भत्तपरिण्णा
[आगमसुत्ताणि-१]
[आगमसुताणि-२]
[आगमसुत्ताणि-३]
[आगमसुत्ताणि-४]
[आगमसुत्ताणि-५]
[आगमसुत्ताणि-६]
[आगमसुताणि-७]
[आगमसुत्ताणि-८]
[आगमसुत्ताणि-९]
[आगमसुत्ताणि १० ]
[आगमसुत्ताणि-99]
[आगमसुत्ताणि- १२ ]
[आगमसुत्ताणि-१३ ]
[आगमसुताणि १४ ]
[आगमसुत्ताणि- १५ ]
[आगमसुत्ताणि - १६ ]
[आगमसुत्ताणि- १७ ]
[आगमसुत्ताणि- १८ ]
[आगमसुत्ताणि- १९ ]
[आगमसुताणि-२० ]
[आगमसुत्ताणि २१ ]
[आगमसुत्ताणि - २२ ]
[आगमसुत्ताणि- २३ ]
[आगमसुत्ताणि २४ ]
[आगमसुत्ताणि-२५ ]
[आगमसुत्ताणि - २६ ] [आगमसुत्ताणि- २७]
पढमं अंगसुतं
बीअं अंग
तइयं अंगसुतं
चउत्थं अंगसुतं
पंचमं अंगसुतं
छठ्ठे अंगसुतं
सत्तमं अंगसुतं
अभं अंगसुतं
नवमं अंगसुतं
दसमं अंगसुतं
एक्कारसमं अंगसुतं
पढमं उवंगसुतं बीअंउवंगतं
तइयं उवंगसुतं
चउत्थं उवंगतं
पंचमं उवंगसुतं
छठ्ठे उवंगसुतं
सत्तमं गतं
अठ्ठ उवंगसुतं
नवमं उवंगसुतं
दसमं उवंगसुतं
एवरसमं उवंगसुतं
बारसमं उवंगसुतं
पढमं पण्णगं
बी पणगं
तीइयं पईष्णगं
चउत्थं पईण्णगं
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
[12] [६९] तंदुलवेयालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्ण [७०] संथारगं
[आगमसुत्ताणि-२९] छटुं पईण्णगं [७१] गच्छायार
[आगमसुत्ताणि-३०/१] सत्तमं पईण्णगं-१ [७२] चंदावन्झयं
[आगमसुत्ताणि-३०/२ ] सत्तमं पईण्णग-२ [७३] गणिविजा
[आगमसुत्ताणि-३१] अट्टमं पईण्णगं [७४] देविंदस्थओ
[आगमसुत्ताणि-३२ । नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि
आगमसुत्ताणि-३३/१] दसमं पईण्णग-१ [७६] वीरत्थव
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णग-२ [७७] निसीह
{आगमसुत्ताणि-३४ ] पढमं छेयसुत्तं [७८] बुहत्कप्पो
[आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार
[आगमसुत्ताणि-३६] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्खंधं [आगमसुत्ताणि-३७ ] चउत्यं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३८/१]
पंचमं छेयसुत्त-१ [८२] पंचकप्पभास [आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्त-२ [८३] महानिसीहं
[आगमसुत्ताणि-३९] छटुं छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं
[आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुत्तं [८५] ओहनिजुत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनित्ति [आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं
[आगमसुत्ताणि-४२] तइयं मुलसुतं [८८] उतरज्झयणं
[आगमसुत्ताणि-४३] चउत्थं मूलसुतं [८९] नंदीसूर्य
[आगमसुत्ताणि-४४ ] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं
[आगमसुत्ताणि-४५ ] बितिया चूलिया પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [१] मायार
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [२] सू43 - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીય-૧} બીજું અંગસૂત્ર [८] -
ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] ત્રીજું અંગસૂત્ર સમવાય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] ચોથું અંગસૂત્ર [er] विवाहपति- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [es] नायाधम्म- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩]. છઠ્ઠ અંગસૂત્ર [८७] GALATEA1 - गुरती अनुवाद [भागमही५-3] सात मंगसूत्र [८८] संतसा - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરાયપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદપ-૩] નવમું અંગસૂત્ર [10] પહાવાગરણ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩ દશમું અંગસૂત્ર
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
[13].
[૧૧] વિવાગસૂય - [૧૨] ઉવવાય [૧૩] રાયપ્પાસેણિય - [૧૪] જીવાજીવાભિગમ – [૧૫] પન્નવણાસુર [૧૬] સૂરપન્નત્તિ - [૧૦૭) ચંદપન્નતિ - [૧૦] જંબુદ્દીવપન્નતિ - [૧૯] નિરયાવલિયા - [૧૧] કMવડિસિયા – [૧૧૧ પુફિયા - [૧૧૨] પુચૂિલિયા - [૧૩] વહિદસા - [૧૧૪] ચઉસરણ - [૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચખાણ - [૧૧] મહાપચ્ચખાણ - [૧૧૭] ભત્તપરિણણા - [૧૧૮] તંદુવેયાલિય - [૧૧] સંથારગ - ૧૨૦ ગચ્છાયાર - [૧૨૧ ચંદાય[૧૨૨) ગણિવિજ્જા - ૧૨૩] દેવિંદત્યઓ - [૨૪] વીરત્યવ[૧૨૫] નિસીહ[૧૨] બુહતકપ્ત - [૧૧૭] વવહાર - . [૨૮] દસાસુયફખંધ - [૧૨] જીયકમ્પો – [૧૩] મહાનિસીહ[૧૩૧] આવસ્મય - ૧૩૨ ઓહનિસ્તુતિ – [૧૩૩) પિંડોનિજુત્તિ – [૧૩૪] દસયાલિય -
ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૪ પહેલું ઉપોગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમર્દીપ-૪) ચોથું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૫ પાચમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-પ છઠ્ઠ ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ સાતમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] આઠમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ નવમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫ દશમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] પહેલો પત્રો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ- બીજો પ્રયત્નો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ- ત્રીજો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] ચોથો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] પાંચમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-s] છઠ્ઠો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] સાતમો પયગ્નો-૧ ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૬] સાતમો પયગ્નો-૨ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] આઠમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] નવમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-દશમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ- પહેલું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-છે બીજું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-ક ત્રીજું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૬] ચોથું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ અગમદીપ-૬] પાંચમું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] છઠ્ઠ છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદિીપ-૭] પહેલું મૂલસુત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૧ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-છ બીજું મૂલસુત્ર-૨ ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૭ ત્રીજું મુલત્ર
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
[14]
[१३५} उत्तर जया - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [૧૩] નંદીસુત્ત - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા [१३७] अनुयोहार - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧૩૮ દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૩૯] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आधाराङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-३ [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१५०] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्तागि सटीक १०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५६] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६०] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्तागि सटीकं-१४ पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६२] यहिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं ।
आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६४]
आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६६] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४
[१६१]
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१६७ ] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [१६८ ] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१६९ ] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [ १७० ] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
[ १७२ ] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
[ १७३ ] निशीथछेदसूत्रं सटीकं
[15]
[१७४ ] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीक [१७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीकं [१७६ ] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं [१७७ ] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं [ १७८ ] महानिशीथसूत्रं (मूलं ) [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीक [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं [१८१] पिण्डनिर्युक्तिमूलसूत्रं सटीकं [१८२] दशवैकालिकमूलसूत्रं सटीक [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं [१८४] नन्दी - चूलिकासूत्रं सटीकं [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १५-१६-१७ आगमसुत्ताणि सटीक - १८-१९-२०
आगगम सुत्ताणि सटीकं - २१-२२ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुत्ताणि सटीक - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २४-२५ आगम सुत्तामि सटीकं - २६ आगमसुत्ताणि सटीकं - २६
आगमसुत्ताणि सटीकं - २७ आगमसुत्ताणि सटीकं २८-२९
आगमसुत्ताणि सटीकं - ३० आगमसुत्ताणि सटीकं - ३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
आगमसुत्ताणि सटीक - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
-: संपर्ड स्थण :'आगभ आराधना डेन्द्र'
શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, ન્હાઈ સેન્ટર, ખાનપુર અમદાવાદ-૧
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
[16]
।
“आगमसुत्ताणि-सटीकं" ॥ १ थी उ० नु विव२५
।
समाविष्टाआगमाः
| आगमसुत्ताणि भाग-१
आयार
भाग-२
सूत्रकृत
भाग-३
स्थान
भाग-४
समवाय भाग-५-६ भगवती (अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७
ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण भाग-८
विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय भाग-९
जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४ निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वण्हिदशा,
चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा.
तन्दुलवैचारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि भाग-१५-१६-१७ नीशीथ भाग-१८-१९-२० बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवैकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३०
नन्दी, अनुयोगद्वार
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृत्ति:
चूर्णि:
भाष्यं
निर्युक्तिः
मूलं
Private & Personal Use Only
.
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमो नमो निम्मल सणस्स
मागमसुनाण
(सटीक)
भागः - २२
:संशोधक सम्पादकश्च: मनि दीपरतनालागार
Privale & Personal Use Only
jainelibrary.org
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद - क्षमा-ललित सुशील सुधर्मसागर गुरूभ्योनमः
आगम सुत्ताणि (सटीक)
भाग : २२
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २
-: संशोधकः सम्पादकश्चः :
मुनि दीपरत्नसागर
रविवार २०५६
ता. १४/४/२०००
४५- आगम सुत्ताणि-सटीकं मूल्य रू.११०००/
5 आगम श्रुत प्रकाशन 5
- संपर्क स्थल :
" आगम आराधना केन्द्र" शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं-१३, ४ थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर, अहमदाबाद (गुजरात)
चैत्र सुद११
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् (२)
व्यवहार-छेदसूत्रस्य विषयानुक्रमः पीठिका एवं उद्देशकः १...३ गताः भागः-२१, उद्देशकः ४...१० अत्र वर्तते
पृष्टाङ्क:
३२२
मूलाङ्क: विषयः १५-१२५ उद्देशकः ४
विहार मर्यादा - वर्षावास मर्यादा - सङ्घस्य सहवसनम् - गणाधिपति पदं - एकान्त विचरण
- वन्दन व्यवहार |-१४७ | उद्देशकः ५
- निर्ग्रन्थ्याः विहार मर्यादा - निर्ग्रन्थ्याः वर्षावासः निर्ग्रन्थ्याः प्रर्वतिनीपदं - आचारप्रकल्प मर्यादा -वैयावृत्त्यं
- सर्पदंश चिकित्सा -१५९ | उद्देशकः ६
- मोहविजय एवं गवेषणा - अतिशय वर्णनम् - अल्पश्रुत - बहु श्रुत - प्रायश्चितसूत्र
- ब्रह्मचर्यव्रत |-१८६ | उद्देशकः ७
- गणसम्बन्ध - दीक्षा, विहार आदि
३८३
पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः विषयः
- आचार्य उपाध्याय पदप्रदान - वसती निवसनम् - राज्य परावर्तनम
- मृतक व्यवस्था - २०२ उद्देशकः ८
- वसति वास :
- शव्या - संस्तारक : १२४ -स्थविराणामुपकरणम्
- उपकरण-प्रदानं - अधिकपात्रस्य विधिः
- आहार प्रमाणम् - २४८ उद्देशकः ९
- शय्यात्तरस्य आहारः - भिक्षु प्रतिमा - मोक प्रतिमा
- अभिग्रहस्य त्रैविध्यम् - २८५ उद्देशकः १०
- भिक्षु प्रतिमा - व्यवहार - श्रमणपरिक्षा - आचार्यसम्बन्धीकथनं - शिष्य सम्बनधकथनं - शैक्ष सम्बन्धीकथनं - आगम अध्ययनकाल - वैयावृत्त्यं
४०६
- स्वाध्याय व वाचना
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્થિક અનુદાતા
આર્થિક અનુદાતા
0638: gyanmandira
-પ.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદૈવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એફ.
-પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરતન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ હૈ. મૂર્તિ. જૈન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એફ.
-પ.પૂશાસન પ્રભાવક-ક્રિયારાગી આચારદિવશ્રી વિજય ચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સહસ્થ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની ! પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧લ્મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે. ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક.
પ.પૂ. વૈચાવૃત્યકારિકા સાથ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ. સા.ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જેના આરાધના મંદિર “જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એફ.
-પ.પૂ. સીખ્યમૂર્તિ સાથ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા. શ્રી રત્નાસચાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબૈન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૧૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ છે.
-પ.પૂ. રાત્રચારાધકો સાધ્વીશ્રી સમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જેન . મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
-પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનેયા સા.શ્રી સમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર.
-પ.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વી શ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથીસમેતશિખર તિર્થી દ્વારિકા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ. સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રીજી-તત શિષ્ણા સા. શ્રી પ્રગણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક.
પ.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્ગદૈવશ્રી ના સમદાયવર્તી પ.પૂજય વૈચાવૃત્યકારિકા સા.શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્ય પૂ.સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાવીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ.સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂરદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એફ.
-પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિકા સાધ્વી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ.ના સુવિનિતા સા. શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા ફોકલકંઠી સા. શ્રી ફેરવપ્રજ્ઞાશ્વજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેન તરફથી નકલ એક
-શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જેની પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ બે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન એ. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. { તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે.
- શ્રી આફોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક.
-શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના | સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ. | શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના
બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमो नमो निम्मल दंसणस्स पञ्चमगणधर श्रीसुधर्मास्वामिने नमः
३६/ व्यवहार-छेदसूत्र-२
(सटीक)
तृतीयं-छेदसूत्रं मूलम् + [स्वोपजनियुक्तियुक्तं] सङ्घदासगणि विरचितं भाष्यं +मलयगिरि आचार्य विरचिता टीका)
(उद्देशकः - ४ उक्तः तृतीयोद्देशकः ।सम्प्रतिचतुर्थ आरभ्यते । तत्रेदमादिसूत्राष्टकम्मू. (९५) नोकप्पइ आयरियउवज्झायस्स एगानियस्स हेमंतगिम्हासुचरिए ।। मू.(१६)कप्पइआयरियउवज्झायस्सअप्पबिइयस्स हेमंतगिम्हासुचरिए । मू. (९७) नोकप्पइ गणावच्छेइयस्स अप्पबिइयस्स हेमंतगिम्हासुचरिए । म.(९८) कम्पइगणावच्छेइयस्सअप्पतइयस्स हेमंतगिम्हासुचरिए ।। मू. (९९) नोकप्पइ आयरियउवज्झायस्स अप्पबिइयस्सवासावासंवत्थए ।। मू. (१००) कप्पइ आयरियउवज्झायस्सअप्पतइयस्सवासावासंवत्थए ।। मू. (१०१) नोकप्पइगणावच्छेइयस्सअप्पतइयस्सवासावासंवत्थए ।। म.(१०२)कम्पइगणावच्छेइयस्सअप्पचउत्थस्सवासावासंवत्थए।। अधास्य सूत्राष्टकस्य कः सम्बन्धइतिसम्बन्धप्रतिपादनार्थमाह[भा.१७२५] एयद्दोसविमुक्को होइगणीभावतोपलिच्छनो।
___दव्वपलिच्छागस्स उपरिमाणठाइमंसुत्तं ।। वृ-एतेऽनन्तरंसतृतीयोद्देशकेयेदोषा उक्तास्तैरतैर्दोषैर्विमुक्तएतद्दोषविमुक्तोभवतिगणी आचार्य उपाध्यायो गणावच्छेदको वा भवति । स च नियमाद् भावतः परिच्छन्नः सूत्रार्थतदुभयोपेतः, द्रव्यपरिच्छदः परिवारो वस्त्रादिकंलक्षणसम्पन्नताच,तत्रपरिवारस्य द्रव्यपरिच्छदस्य परिमाणार्थमिदमादिम सूत्रसूत्राष्टकम् || पुनः प्रकारान्तरेण सम्बन्धकथनार्थमाह[भा.१७२६] आदिमसुत्तेदोन्निविभणिया तइयस्स, इह पुनंतेसिं ।
कालविभागविसेसो, कत्थऽवे कत्थ वा तिन्नि ।। वृ-तृतीयस्योद्देशकस्यादिमे सूत्रे द्वावपि साधर्मिकौ विहरन्तावुक्तौ । तथा चादिसूत्रपाठः- "दो साहम्मियाएगतोविहरंति" इत्यादि ।इहपुनस्तयोर्द्वयोःकालविभागविशेषोभण्येत । यथाकुत्रकस्मिन् कालविशेषे द्वौ कल्पेते कुत्र वा त्रय इति कालविशेषविभागतो द्वित्र्यादिसाधुविहारकल्पाकल्पविधिग्रतिपादनार्थभिदं सूत्राष्टकम्, इह कालेऽपिवाध्ये सामान्यतः सप्तम्यर्थमात्रविवक्षायां त्रप्रत्ययो
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- ४ /१०२
न विरुद्ध इति कुत्रेत्युक्तम् ।। अथवान्येन प्रकारेण सूत्रसम्बन्धः, तमेवाहपारायणे समत्ते व निग्गतो, अत्थओ भवे जोगो ।
[भा. १७२७]
बहुकायव्वे गच्छे एगेन समं बहिं ठाति ।।
वृ- पारायणं नाम सूत्रार्थतदुभयानां पारगमनं तस्मिन् पारायणे समाप्ते वाशब्दः सम्बन्धस्य प्रकारोपदर्शनार्थः । निर्गत आत्माद्वितीय इति वाक्यशेषः । कस्मान्निर्गत इति चेदत आह - बहुकायव्वे इत्यादि, गच्छःसबालवृद्धाकुलस्ततस्तस्मिन् बहुवैयावृत्त्यं कर्तव्यमतो गच्छे बहुकर्तव्ये तिष्ठतो मा सूत्रार्थतदुभयानां स्मरणे विध्नो भूयादित्येकेन समं गच्छाद्बहिः पृथक् तिष्ठति, यदि पुनरेकाकी स्थातुमिच्छति तदा न कल्पते । एतदर्थप्रतिपादनार्थमादिसूत्रद्विकं तत्प्रसङ्गतः शेषाण्यपि सूत्राणीत्येषोऽर्थतो योगसम्बन्धः । । अनेन सम्बन्धे नायातस्यास्य व्याख्या, न कल्पते आचार्यश्चोपाध्यायश्च समाहारो द्वन्द्वः आचार्योपाध्यायं तस्य आचार्योपाध्यायस्य चेत्यर्थः, एकाकिनो हेमन्तग्रीष्मयोः शीतकाले उष्णकाले वेत्यर्थः, चरितुं विहर्तुं कल्पते आचार्योपाध्यायस्यात्मद्वितीयस्य हेमन्तग्रीष्मयोश्चरितुम् । एवं द्वे सूत्रे गणावच्छेदकस्यभावनीये, नवरमत्राद्यसूत्रे आत्मद्वितीयस्य प्रतिपेधो द्वितीयसूत्रेत्वात्मतृतीयस्यानुज्ञा । एवममीषां चत्वारि सूत्राणि वर्षाविपयाण्यपि वेदितव्यानि, नवरमत्र प्रथमसूत्रे आचार्यस्योपाध्यायस्य चात्मद्वितीयस्य प्रतिषेधो द्वितीयसूत्रेत्वात्मतृतीयस्यानुज्ञा, तृतीयसूत्रे गंणावच्छेदकस्यात्मतृतीयस्य प्रतिषेधश्चतुर्थसूत्रे त्वात्मचतुर्थस्यानुज्ञेति । इहोत्सर्गती द्वयोस्त्रयाणां वा जघन्यतोऽपि विहारो न कल्पते यत इदं जधन्यादिभेदतो विहारपरिमाणम् ।।
[ भा. १७२८]
"
पनगो व सत्तगो वा कालदुवे खलु जहन्नतो गच्छो । बत्तीसईसहस्सो उक्कोसो, सेसओ मज्झो ।।
वृ- कालद्विके ऋतुबद्धे काले वर्षाकाले च जघन्यतः खलु यथाक्रमं गच्छो भवति पञ्चकः सप्तकश्च, पञ्च परिमाणमस्य पञ्चकः, एवं सप्तकः, वाशब्दः समुच्चये, किमुक्तं भवति, ऋतुबद्धे काले पञ्चको वर्षाकाले सप्तकः, कथमिति चेदुच्यते, ऋतुबद्धे काले आचार्य आत्मद्वितीयो, गणावच्छेदकस्त्वात्मतृतीयः एवं पञ्चकः । वर्षाकाले जधन्यतः आचार्यआत्मतृतीयो, गणावच्छेदक आत्मचतुर्थ एवं सप्तक इति, उत्कर्षतः कालद्विकेऽपि द्वात्रिंशत्सहस्त्राणि, तथा च भगवत ऋषभस्वामिनो ज्येष्ठस्य गणधरस्य पुण्डरीकनाम्नो द्वात्रिंशत्सहस्त्रो गच्छोऽभूत, शेषकः शेषपरिमाणो गच्छो मध्यमः । । सम्प्रति जधन्यतः पञ्चकसप्तकाभ्यां हीनतायां प्रायश्चित्तमाह
[ भा. १७२९]
उउ वासे लहु लहुगा एए गीते, अगीते गुरु गुरुगा ।
अकयसुयाण बहूण विलहुओ लहुया वसंताणं ।।
वृ- उउत्ति ऋतुकाले पञ्चकाद् हीनानां गीतार्थानां विहस्तां प्रायश्चित्तं लघुको मासः, वासेत्ति वर्षाकाले सप्तद् हीनानां गीतार्थानां विहरतां चत्वारो लघुमासाः, एते लघु लघुका गीते गीतार्थविषया द्रष्टव्याः, अगीते अगीतार्थविषयाः पुनर्गरु गुरुकाः, किमुक्तं भवति-ऋतुकाले पञ्चकाद हीनानामगीतार्थानां वसतां प्रायश्चित्तं गुरुको मासः, वर्षाकाले सप्तकाद् हीनामगीतार्थानां चत्वारो गुरुका मासाः । अकृतश्रुतानामगृहीतोचितसूत्रार्थतदुभयानां बहूनामपि पञ्चकसप्तकादीनामपि वसतां यथाक्रममृतुकाले प्रायश्चित्तं लघुको मासः । वर्षाकाले चत्वारो लघुकाः । । अत्र चोदक आहएवं सुत्त विरोहो अत्थे वा उभयतो भवे दोसो ।
[ भा. १७३० ]
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-४, मूल- १०२, [भा. १७३०]
कारणियं पुनसुत्तं, इमेय तहिं कारणा हुंति ।। वृ- यदि नामैतत् जघन्यादिभेदेन गच्छपरिमाणं, तत एवं सति सूत्रतोऽर्थतः तदुभयतश्च विरोधो दोषो भवेत् । सूत्रेऽन्यथाविहाराज्ञानात् । अत्र आचार्यः प्राह-कारणिकं कारणैर्निवृत्तिं पुनरिदं सूत्रमतो नदोषः तानिच कारणानि पुनरिमानि वक्ष्यमाणानि तत्राधिकृतसूत्रप्रवर्तने भवन्ति ।। तान्येवाह[भा.१७३१] संघयणे, वाउलणा, नवमे पुष्वम्मि, गमनमसिवादी ।
सागरे, जातेजयणा, उउबद्धे, लोयणा, भणिया ।। वृ- इयं कारणविक्या शेषवक्तव्यविषयाच गाथा, ततोऽयं संक्षेपार्थः । संहननं यद्युत्तमं भवति, व्याकुलता वाव्याकुलीभवनंवागच्छे, नवमेवापूर्वे उपलक्षणमेतत्दशमेवासूत्रमभिनवगृहीतंसम्यक् स्मर्तव्यमस्ति, गमनं वा अशिवादिभिरसिवावमौदर्यादिभिः सम्पन्नं, सागरत्ति स्वयंभूरमणसध्शमतिप्रभूतमनेकातिशयसम्पन्नं नवमं पूर्व परावर्तनीयमस्ति, तत एतैः कारणावपि विहरेयातां, तथा जातत्ति जातादिकल्पो वक्तव्यस्तत्रापि भङ्गचतुष्टये प्रथमवर्जेपु शेषेषु त्रिषु यतना वक्तव्यता, यथा ऋतुबद्ध काले आगच्छद्रच्छद्भिरविरहितं तत्स्थानं कर्तव्यम्, गणिनाप्यवलोकना स्वयं करणीया कारणीया च, एतानि कारणान्यधिकृतसूत्रप्रवृत्तौ भणितानि । साम्प्रतमेतामेव गाथां व्याचिख्यासुः प्रथमतः संहननमितिपदं व्याख्यानयति[भा.१७३२] आयरिय उवज्झायासंघयणा धितिएजे उउववेया ।
सुतं अत्थोवबहुंगहितो, गच्छेयवाघातो ।। वृ-आचार्या वा उपाध्यायावा ये संहननेन प्रथमेन वज्रऋषभनाराचलक्षणेन धृत्या च वज्रकुड्यसमानयाउपेतायुक्ताः सूत्रमर्थोवाबहुः प्रभूतोगृहीतो गच्छेच सूत्रार्थस्मरणव्याघातः ।।कुतोव्याघात इति चेत्, उच्यते-व्याकुलनातः । तामेवव्याकुलनामाह[भा.१७३३] धम्मकहिमहिड्डीएआवासनिसीहियाय आलोए ।
पडिपुच्छण वादिगहण, रोगी तह दुल्लभंभिक्खं ।। [भा.१७३४] वाउलणेसाभणिया जह उद्देसम्मि पंचमेकप्पे ।
नवमेदसमाउपुव्वा अभिनवगहिया उनासेजा ।। वृ-सहिधर्मकथीलब्धिसम्पन्नस्ततोभूयान्जनः श्रोतुमागच्छतीतिधर्मकथयाव्याकुलना । तथा महर्द्धिको राजादिः धर्मश्रवणाय तस्य समीपमुपागच्छति ततस्तस्य विशेषतः कथनीयं, तदावर्जने भूयसामावर्जनादन्यथा व्याकुलनातः सम्यग्धर्मग्रहणाभावे तस्य रोषः स्यात्, तस्मिंश्च रुष्टे भूयांसो दोषाः, अथवा अन्यः कश्चनापि महर्द्धिकाय कथयति तदानीमपि उष्णीकैर्भवितव्यं मा भूत कोलाहलतस्तस्य सम्यगधर्माप्रतिपत्तिरिति कृत्वा । तथा महति गच्छे बहव आवश्यकी निर्गच्छन्तः कुर्वन्ति, बहवः प्रविशन्तो नैषेधिकी,तेसम्यनिरीक्षणीयाः, अन्यथातयोरकरणे, उपलक्षणमेतदन्यस्या अपिचसामाचार्याःप्रत्युपेक्षणादेः सम्यगकरणेयदिस्मारणंनकरोतिततउपेक्षाप्रत्ययप्रायश्चित्तसंभवः, ततः आवश्यकादिनिरीक्षणायां व्याधातः । तथा भिक्षामटित्वा समागतस्य तस्य संघाटस्यालोचयतो यदि पठ्यते तदा विकटनायामग्रेतनस्य पश्चात्तनस्य च संमोहः, संमोहाच्च सम्यगनालोचना तद्भावाच्चरणव्याघात इतितदालोचनायां न पठनीयम् । तथा गच्छे वसतोबहवः प्रतिपृच्छानिमित्तमागच्छन्तिततस्तेषामपिप्रत्युत्तरदानेव्याघातः । तथातंबहुश्रुतंतत्रस्थितं श्रुत्वावादिनः समागच्छन्ति,
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -४/१०२ ततस्तेऽपिनिग्रहीतव्याः, अन्यथाप्रवचनोपघातस्ततस्तन्निग्रहणेऽपिव्याकुलना;तथा महतिगणेबहवः प्राधूर्णकाः समागच्छन्ति, ततस्तेषां विश्रामणया पर्युपासनया च व्याघातः । तथा बहवः खलु महति गणेग्लानास्तेषांयावदालोचनाश्रूयते,तदाव्याकुलना । तथामहतिगणेभूयसांप्राघूर्णकादीनांप्रायोग्यं भैक्षंदुर्लभमितिसाधवः केऽपिकुत्राप्यन्यत्रप्रेषणीयाइतिव्याघातः,वाउलणेसा इत्यादिएषाव्याकुलना यथा कल्पे कल्पाध्ययने पञ्चमे उद्देशे सविस्तरं भणिता तथात्रापि द्रष्टव्या, ।। नवमे पुव्वम्मीति व्याख्यानयतिनवमेदशमे पूर्वेऽभिनवे गृहीते यदिसततंततो नश्येतामतोऽर्थद्वयोर्विहारः।। [भा.१७३५] असिवादिकारणेहिं उम्मुगनायंति होज जादोन्नि ।
सागरसरिसं नवमंअतिसयनयभंगगहणत्ता ।। वृ- अशिवं नाम मारिः, सा उपस्थिता, तत्र च ज्ञातमुल्मुकं यथा उल्मुकानि बहून्येकत्राहृतानि ज्वलन्ति एकं द्वौ वा न ज्वलतः, एवं त्रिप्रभृतिषु बहुषु मारिः प्रभवति, नैकस्मिन् द्वयोर्वा, तत एवमशिवकारणेनादशब्दादवमौदर्येणराजप्रद्वेषतोवागणभेदस्तावद्भवति यावत् पृथक् पृथग द्वावपि भवेतामतो नानुपपन्नो द्वयोर्विहारः । । सागरेति व्याख्यानयति-सागरसदृशं स्वयंभूरमणजलधितुल्यं नवममुपलक्षणमेतत् दशमंचपूर्व, कस्मादित्याह-अतिशयनयभङ्गादनेकरतिशयैरनेकैर्नयैरनेकैश्चि गुपिलत्वात् । ततोऽगीतार्थानामतिशयाकर्णनमा मूत् । नयबहुलत?आ भङ्गबहुलतयावाबहूनांमध्ये परावर्तनंदुष्करमितिद्वयोर्विहारः । अन्यच्च[भा.१७३६] पाहुड, विजातिसया, निमित्तमादी, सुहंचपइरिक्के ।
छेदसुयंमिव गुणणा अगीयबहुलंमिगच्छंमि ।। वृ-प्राभृतंयोनिग्राभृतंगुणयितव्यम् । विद्यातिशयानाम विद्याविशेषायैराकाशगमनादीनिभवन्ति ते वा परावर्तनीया वर्तन्ते । निमित्तमतीतादिभावप्ररुपकम् आदिशब्दात् योगा मन्त्राश्च परिगृह्यन्ते । एते सर्वेऽपि सुखं सुखेन प्रतिरिक्त विविक्ते प्रदेशेऽभ्यस्यन्ते, न अगीतबहुले अगीतार्थसंकुले गच्छे छेदश्रुतस्य व्यवहारादेः, गाथायांसप्तमीषष्ठ्यर्थे, गुणना परावर्तनां(नं) कर्तुशक्यम्, तेषामगीतार्थानां कर्णाभ्यटनतः श्रुत्वा विपरिणामतो गच्छान्निर्गमनं मा भूदिति, सूरेरुपाध्यायस्य वात्मद्वितीयस्पान्यत्र गमनम् ।।सम्पतियादृशे द्वयोरन्यत्रगमनमुचितंतादृशमाह[भा.१७३७] कयकरणिज्जाथेरा सुत्तत्थविसारया सुयरहस्सा।
जेयसमत्था वोढुंकालगवाणंउवहिदेहं ।। वृ-कृतकरणा नाम गीतार्थतया परिणामकतया चान्पदापि अन्यैः सहानेकश ईदृशानि कार्याणि कृतवन्तः, यद्यपिचकदाचिद्वितीयः सहायोन कृतवान्तथापियोग्यतयास कृतकरणीयइवद्रष्टव्यः, स्थविरः श्रुतेन पर्यायेण च, तथा सूत्रार्थयोर्विशारदाः सूत्रार्थविशारदाः, तथा श्रुतानि रहस्यानि अनेकान्यनेकशो यैस्ते श्रुतरहस्या इति सहायं प्रति विशेषणम् । सूरेरुपाध्यायस्य वा पूर्वगतसूत्रार्थधारिणोऽधिगतच्छेदश्रुतस्य चश्रुतरहस्यत्वाव्यभिचारात् ।तथा द्वयोरेकतरस्मिन्काले गतेऽपरेण शरीरपारिस्थापनिकां कर्तुगच्छताद्वयोरप्युपाधिःशून्यायां वसतौनमोक्तव्यो,मादस्यवस्तमपहाधुरिति कृत्याद्वयोरप्युपर्धिमृतकशरीरंचान्यरेणवोढव्यम् ।ततो येकालगतानांदेहंद्वयोरुपधिंचवोढुंसमर्थास्ते अधिकृतमूत्रविषयाः । तथा चाह[भा.१७३८] एयगुणसंपउत्ता,कारणजाएणतेदुयग्गावि ।
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०२, [भा. १७३८]
उउबद्धम्मि विहारो, एरिसयाणंअनुन्नातो ।। वृ- एतैरनन्तरगाथोक्तैर्गुणैः सम्प्रयुक्ता एतद्गुणसम्प्रयुक्ताः कारणजातेनानन्तरोदितेन केनचित्कारणविशेषेण तावाचार्यादिकावुपाध्यायादिको वा ऋतुबद्धे काले विहरतो न कश्चिद्दोषोऽधिकृतसूत्रेणानुज्ञानात् तथा चाह ईशयोर्ऋतुबद्धे काले अधिकृतसूत्रेण विहारोऽनुज्ञातो दोषाभावात् कारणविशेषस्य च गरीयस्त्वात् ।। जातेतिचत्वारः कल्पाः सूचिताः, तानेवाह[भा.१७३९] जातोयअजातो वा दुविहो कप्पोउहोति नायव्यो ।
एकेको विय दुविहो, सम्मत्तकप्पो यअसमत्तो ।। वृ-द्विविधः खलुकल्पोभवतिज्ञातव्यस्तद्यथा जातोऽजातश्च । एकैकोऽपिच द्विधा-समाप्तकल्पः असमाप्तकल्पश्च । एतानेव चतुरो व्याख्यानयति[भा.१७४०] गीयत्थो जायकप्पोऽगीतोखलुभवे अजातोतु ।
पनगंसमत्तकप्पो, तदूनगो होति असमत्तो ।। वृ- जातकल्पो नाम यो गीतार्थः सूत्रार्थतदुभयकुशलो, ऽगीतोऽगीतार्थः खलु भवेदजातोऽजातकल्पः,समापतकल्पोनामपरिपूर्णसहायः, सचजधन्येन पञ्चकंपञ्चकपरिमाणऋतुबद्धे काले, वर्षाकाले सप्तपरिमाणः, तदुनकस्तस्मात् पञ्चकात्सप्तकाद्वा हीनतरः कल्पो भवत्यसमाप्तो अपरिपूर्णसहायत्वात् ।। अत्रभंगचतुष्टयं, तदेवाह[भा.१७४१] अहवा जातोसमत्तो, जातोचेव यतहेव असमत्तो ।
असमत्तोजातोय, असमत्तोचेव उअजातो ।। वृ- अथवेति प्रकारान्ते पूर्व कल्पचतुष्टयं सामान्यतः प्ररुपितमिदानी संयोगतः प्ररुप्यते, जातकल्पोऽपि समाप्तकल्पोऽपीत्येको भङ्गः, जातकल्पोऽसमाप्तकल्प इति द्वितीयः, अजातकल्पः समाप्तकल्पइतितृतीयः, अजातकल्पोऽसमाप्तकल्पइति चतुर्थः । अत्र प्रथमभङ्गः शुद्धःशेषेषुत्रिषु भङ्गेषु यतना कर्तव्या ।।तेसिंजयणेतिसूचागाथोक्तं पदंव्याख्यानयन्प्राह[भा.१७४२] तेसिंजयणा इणमो, भिक्खग्गह निक्खमप्पवेसेय ।
अनुन्नवणंपिय, समगंबेतिय गिहि दिज ओहाणं ।। वृ- तेषामाद्यवर्जानं त्रयाणां भङ्गानामियं यतना, समकमेककालं भिक्षाग्रहाय, उपलक्षणमेतत् विचाराय च, निष्क्रमः समकमेव चावग्रहस्यानुज्ञापनम् । इयमत्रभावना-भिक्षाग्रहणाय विचाराय वा सर्वमुपकरणमादाय समकमेव निष्क्रामतः समकमेव च प्रविशतः । तथा वसतिं प्रथमं याचमानौ समकमेव शय्यातरमनुज्ञापयतः तथा निर्गच्छन्तौ समकमेव शय्यातरसमीपमुपगम्य ब्रुवाते, यथा गृहे गृहस्य प्रतिश्रयस्य उपधानंस्थगनं दद्यादिति।। उउबद्धेतिपदव्याख्यानार्थमाह[भा.१७४३] उंउबद्धे अविरहियं, एतंजंतेहिं होइ साहूहिं ।
कारेइ कुणइव सयं, गणीवि ओलोयणमभिक्खं | वृ- ऋतुबद्धे काले तयोः कारणवशतस्तथास्थितयोस्तत्स्थनमागच्छद्भिश्च भिक्षार्थ ग्राम प्रविशभिर्विचारार्थाय यथा वा निर्गत्य मिलनार्थमायद्भिर्गच्छद्भिश्च पुनः स्वस्थानं प्रतिचलद्भिः साधुभिरविरहितं भवति ।। आलोयगत्ति पदं व्याख्यानयति-यो-ऽसौ गणी आचार्यः सोऽपि तयोर्द्धयोर्जनयोः अवलोकनां गवेषणामभीक्ष्णंद्वितीयेतृतीयेवा दिने स्वयं करोति, अन्यैर्वा कारयति ।
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - ४११०२ [भा.१७४४] एएहिं कारणेहिं हेमंते धिंसुअप्पबीयाणं ।
धिइदेहमकंपाणं, कप्पतिवासो दुवेण्हंति ।। वृ- एतैनन्तरोदितैयाकुलनादिभिः कारणैर्हेमन्तं शीतकाले ग्रीष्मे धर्मकाले द्वयोरप्यात्मद्वितीययोराचार्योपाध्याययोधृत्या देहेन चाकम्पयोरचाल्ययोधृतेर्वज्रकुड्यसमानत्वात् देहस्य च प्रथमसंहननात्मकत्वात्कल्पतेवासः । तदेवमृतृबद्धकालविषयाणिभाष्यकृता प्रपञ्चितानि । सम्प्रति वर्षाकालविषयाणिप्रपञ्चयति[भा.१७४५] नियमा होइ असुन्ना वसही, नयने यवन्नियादोसा ।
दुस्संचर बहुपाणावासावासेवि उच्छेदो ।। वृ-वर्षावासे वर्षाकालेनियमाद्वसतिरशून्या कर्तव्या, किं कारणमिति चेत्, उच्यते, वर्षासूपकरणं सह न नीयते, अथ भिक्षादि गच्छन्नयति तर्हि वर्षाप्रपातेन तिम्यते, तथा चाह-उपकरणस्य सहनयने पूर्व कल्याध्ययने तेमनादयो दोपा वर्णिताः । अन्यच्च शून्यायां वसतौ कृतायां गवादिभिर्भननं भटादिभिर्वा रोधनं भवेत् । तथाचसत्यन्यस्यांवसतीगन्तव्यं । तस्याअलाभेअन्यद्ग्रामान्तरंगमनीय, यत्रच दुस्संचरा मार्गाः सलिलहरितादिभिरात्मविराधनासंयमविराधनाभावात् । तथा बहुप्राणा मार्गा द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाणामनेकजातीयानांसम्मूर्च्छनात् । तथाशय्यातरणशून्यांवसतिमालोक्यादाक्षिण्या एतेक्वाप्यनापृच्छय गता इति प्रद्वेपतस्तैषां सर्वेषां वातद्रव्यस्थान्यद्रव्यस्य वा व्युच्छेदः क्रियते । यत इसे दोषास्तस्यात् शून्या वसतिः कदा न कर्तव्येति जधन्यतोऽप्याचार्यस्योपाध्यायस्य चात्मतृतीयस्य वर्षाकाले विहारः, अन्यथा प्रायश्चित्तम् ।।तथा चाह[भा.१७४६] वासाण दोण्हलहुया आणादिविराधनावसहिमादी ।
संथारग उवगरणे गेलनेसल्लमरणेय ।। वृ- यदि पुनद्वौ जनौ वर्षाकाले वसतः तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः आज्ञादयश्च दोषाः । तथा विराधनावसत्यादेरादिशब्दादात्मसंयमप्रवचनपरिग्रहः। तथासंस्तारकविषये उपकरणविषये च भूयांसो दोषाः तथा द्वयोर्जनयोर्विहरतोरेकः कथंचनापि ग्लानो जायेत ततो ग्लानं वसतौ मुक्त्वा परस्मिन् भिक्षादिनिमित्तंबहिर्गते (तो)यः पश्चात्म्लानस्यदोषः द्वितीयोद्देशकेऽभिहितः । यच्च सशल्यस्यसतो मरणंतदेतत्सर्वमत्रापि द्रष्टव्यम् । एवं द्वारगाथासंक्षेपार्थः । ।साम्प्रतमेनामेव विवरीपुराह[भा.१७४७] सुन्नंमोत्तुंवसहिं भिक्खादिकारणाओ जइदोवि ।
वच्चंतिततो दोसा गोणाईया हवंति इमे ।। वृ- यदिद्वावपिशून्यांवसतिंमुक्त्वाभिक्षादिकारणवशतोव्रजतस्ततइमे वक्ष्यमाणादोषागवादिका गवादिनिमित्ता भवन्ति । तानेवाह[भा.१७४८] गोणेसाणेछगले सूगरमहिसे, तहेव परिकम्मे ।
मिच्छत्तबडुगमादी अच्छतेसलिंगमादीणि ।। वृ-गौःश्वा छगलः शूकरोमहिषोवाशून्यां यसतिमवबुध्यप्रविशेत्तथा परिकर्मगृहस्थः कुर्यात् । यदिवा मिथ्यात्वोपहता बटुकादयः प्रविशेयुः अथैको गच्छत्येकः पश्चात्तिष्ठति ततः एकस्मिन् पश्चात्तिष्ठिति स्वलिङ्गादीनि स्वलिङ्गप्रतिसेवनादय आत्मपरोभयसमुत्था बहवो दोषाः । एषापि द्वारगाथा ।। तत्र गवादिद्वारख्याखपानार्थमाह
onal
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०२, [भा. १७४९] [भा.१७४९] गोणादीए पविठूधाडतमधाडणेभवेलहुया ।
अहिगरणवसहिभंगा तह पवयणसंजमेदोसा ।। वृ- गवादिके गोश्वच्छगलशुकरादिके प्रविष्टे यदि तान् गवादीन् घाटयति ततस्तत्प्राऽयोगोलकल्पास्तिर्यञ्च इति तद्धाटने भवति प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः, तथा ते गवादयो निर्धाटिताः संतो हरितादीनी खादेयुस्ततोऽधिकरणदोषसंभवः । अधाडणत्ति अथ न निर्धाटयति तर्हि वसतिभंगस्तथा प्रवचनेसंयमेचदोषाः प्रवचनविराधना, उपलक्षणमेतत्आत्मविराधनाचेत्यर्थः । तथा हियदिश्वादयो बालमृतकलेवरादिभक्षयन्तस्तिष्ठन्तितदामहती प्रवचनस्य कुत्सेतिप्रवचनविराधना,शूकरप्रभृतयश्च निष्काश्यामानाः कदाचित्संमुखा अपि चलेरन तत आत्मविराधना । श्वादयश्च तिष्ठन्तो मारिमूषिकादिमुपहन्युरितिसंयमविराधना । तदेवं गोणेसाणेत्यादिव्याख्यातम् ।। [भा.१७५०] दुक्खं ठिएसुवसहीपरिकम्मंकीरइत्ति इतिनाउं ।
भिखाइनिगएसुंसअट्टमीसं विमंकुजा ।। वृ- ते गृहस्थाः परिभाक्यन्ति-स्थितेषु साधुषु दुःखं महता कष्टेन वसतेः परिकर्म क्रियते स्वाध्यायभङ्गादिदोषभावात्, गतेषु तुन कश्चिद् दोष इति ज्ञात्वा परिभाव्य भिक्षादिनिमित्तं निर्गतेषु साधुषुसअट्ठत्तिस्वार्थ स्ववसतिबलिष्ठताकरणार्थमिश्रवासंयता अपिसुखेन स्वाध्यायादिकंचकुर्युरिति स्वार्थं संयमनिमित्तंच इदं वक्ष्यमाणंपरिकर्म कुर्युः । तदेवाह[भा.१७५१] उच्छेव बिलच्छगणे, भूमीकम्मेसपुञ्चणामज्जे ।
कुड्डाण लिंपणंदूमणंच एवं तुपरिकम्मं ।। वृ- उच्छेवो नाम यत्र पतितुमारब्धं तत्रान्यस्येष्टकादेः संस्थापनम् । बिलस्थगनं कोलादिकृताबिलेष्विष्टकाशकलादिप्रक्षिप्योपरि गोमयमृत्तिकादिना पिधानम् । भूमिकर्म नाम विषमाणि भूमिस्थानानि भक्त्वा समार्जन्या संमार्जनम् आमर्जनं मृदुगोमयादिना लिम्पन् ।। तथा कुड्यानामेव चमणंतिधवलन एतत्परिकर्म कुर्युः। अत्रैव प्रायश्चित्तविधिमाह- [भा.१७५२] जइ ढक्कतोच्छेवाततिमास बिलेसुगुरुग सुद्धेसु ।
पंचेंदियउद्दाते, एगदुगतिगे उमूलादी ।। वृ-यति यावन्त उच्छेवा ढक्किताः समारचितास्तति तावन्तो लघुमासाः प्रायश्चित्तं, बिलेषुशुद्धेषु पञ्चेन्द्रियजीवरहितेषुस्यगितेषुगुरुगत्तिचत्वारो गुरुमासाः अथ पञ्चेन्द्रियव्याधातो बिलस्थगने अभूत तत एकद्वित्रिषु व्याहतेषु यथाक्रमं मूलादि एकस्मिन् पञ्चेन्द्रियेऽपद्राविते मूलं द्वयोरनवस्थाप्यं त्रिषु त्रिप्रभृतिषुपारांचितमिति ।। [भा.१७५३] भूमीकम्मादीसुफासुग, देसे उहोइमासलहुं ।
सव्वंमिलहुगअफासुएणदेसंमिसब्वे वा ।। वृ-भूमिकर्मादिषु-भूमिकर्मसंमार्जनामर्जनकुड्यलेपनधवलनेषुः । देशतः प्रासुकेषु कृतेषुप्रत्येक प्रायश्चित्तंभवतिमासलघु, सर्वस्मिन्उपाश्रयेषुप्रासुकेषुकृतेषुप्रत्येकंचत्वारोलघुकाः ।अप्रासुकेनापि जलादिना देशतः सर्वतोवाभूमिकर्मादिषुकृतेषु प्रत्येकं चत्वारोलधुकाः ।। [भा.१७५४] सोचा गयत्तिलहुगा अप्पत्तिय गुरुगजंचवोच्छेदो ।
बटुचारणभडमरणे पाहुणनिक्केयणासुन्ने ।।
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छदसूत्रम्-२-४/१०२ वृशय्यातरो यदि शून्यां वसतिमालोक्य कस्यापि पार्श्वे दृष्टा श्रुत्वा च तद्वच एतजानाति यथा गताः साधव इति न चाप्रीतिरुत्पन्ना तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । अथाप्रीतिकं करोति यथा अदाक्षिण्या एते अनापृच्छ्य गता इति तर्हि गुरुगत्ति चत्वारो गुरुका मासाः । अथैकानेकभेदेन तद्रव्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदस्तदा तन्निमित्तमपि चतुर्गुरुकप्रायश्चित्तम् । अधुना मिच्छत्तबडुगमादीति व्याख्यानयति-बटुचारणेत्यादि, बटुका द्विजातयः चारणा वैतालिकविशिषाः भटाः प्रतीतास्तेगताः क्वापि साधव इति वित्राय तस्मिन् शून्ये उपाश्रये आवासयेयुः, तत्र च कलहादिप्रसङ्गः, तथा शून्यां वसतिमालोक्य कश्चित्तिरश्चो मनुष्यो वा समागत्य भ्रियते तत्र च राजग्रहादिदोषसंभवः तथा केचित शय्यातरस्य प्राधूर्णकाः शून्येयं वसतिरिति कृत्वा शय्यातरानुज्ञया तत्र तिष्ठेयुर्न च ते निष्काशयितुं शक्यन्ते, निष्कासने वा प्रद्वेषादिप्रवृत्तिः, तथा तिरश्ची मानुषी वा प्रसवितुकामाशून्यां दृष्ट्रातत्रागत्व प्रसवते (प्रसुवीत),तस्या निष्काशने आश्रयत्याजनेसंयमविराधनायो दोषा यथोक्ताःप्राक्, एतेशून्य उपाश्रये क्रियमाणे दोपाः ।। सम्प्रति अच्छंतिसलिङ्गमादीणिइति व्याख्यानयति[भा.१७५५] अह चिट्ठति तत्थेगो एगो हिंडइउभयहा दोसा ।
सल्लिंगसेवणादी आउत्थ परे उभयतोय ।। वृ- अह तत्रैकस्तिष्ठति एको हिण्डते तत उभयथा उभयेन प्रकारेण यस्तिष्ठति तद्वता यश्च हिण्डते तदताश्चेत्यर्थः, स्वलिङ्गसेवनादयो दोषाः स्वलिङ्गसेवना संयतीप्रतिसेवना आदिशब्दात्परलिगसेवना गृहिलिङ्गसेवनाचपरिगृह्यते ।कथंभूताइत्याहआत्मोत्याआत्मनैवसंयत्यादिकंकदाचित्प्रार्थयतेइत्यर्थः, तथा परे परतः संवत्यादिकृतक्षोभनात्, उभयतः स्वतः परतश्च समुत्थाः । ।यदुक्तंप्राक्वसोच्चा गवत्ति लहुगा' इत्यादि गाथापूर्वार्धं तद्व्याख्यानार्थमाह[भा.१७५६] सुन्नेसागरिदटुंसंथारेपुच्छे कत्थसमणाओ।
सोउंगयत्तिलहुगा अप्पत्तिअच्छेदे चउगुरुगा ।। वृ-संस्तरन्ति साधवोऽस्मिन्निति संस्तार उपाश्रयः सागारिकः शय्यातरः, सप्तमी प्राकृतत्वाद् द्वितीयार्थे, ततोऽयमर्थः शून्यं संस्तारमुपाश्रयं सागारिको दृष्ट्वा पृच्छेत् कुत्र गताः श्रमणा इति तत्र प्रतिवचः श्रुत्वा गता इति ज्ञाते अप्रीत्यकरणे प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः अप्रीतिके समुत्पन्ने च्छेदे च तद्रव्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदे चत्वारो गुरुकाः ।तदेवं विराधना वसत्यादेरिति व्याख्यातम् ।।
सम्प्रति संथारग उवगरणे' इति व्याख्यानयति[भा.१७५७] कप्पट्ठग संथारेखेलण लहुगो तुपट्टे गुरुगोउ ।
नयने दहने चउलहु, एत्तो उ महल्लए वुच्छं ।। वृ-संस्तारे उपाश्रयेयदिकप्पगत्तिबालकः खेलतिक्रीडतिततः खेलने प्रायश्चित्तं लघुको मासः । अथ त्वग्वर्तनं कुर्यात्तर्हि त्वगवर्तनकृतो गुरुको मासः । अथ स बालकस्तत्र स्थितः स्तेनेन नीयते प्रदीपनकेन वा लग्नेन दह्यते, तदा चतुर्लघु ।अतऊर्ध्वं महतित्वग्वर्तनादि कुर्वतिप्रायश्चित्तं वक्ष्ये ।। [भा.१७५८] तुवट्टनयन दहने, गुरुगा हवंतनायारे ।
अह उवहम्मति उवहित्तिघेत्तुंनं हिंडमासलहुं ।। [भा.१७५९] उल्लेलहुग, गिलाणादिगा य सुन्नेठवेंतिचउलहुगा ।
अनरक्खितोवहम्मतिहिं पावेंतिजंजत्थ ।।
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूलं - १०२, [भा. १७५९]
११ वृ-महान् पुरुषः शून्यमुपाश्रयं दृष्ट्रातत्रत्वगवर्तनं करोति, यदिवा उपकरणंनयतिदहतिवा, तदा त्वगवर्तने नयने दहने वा, प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः;अथानाचारं करोति, तत्रापि चत्वारो गुरुकाः । । अधुना उपकरणेति व्याख्यानार्थनीतं वर्षेणार्दीक्रियते तदा चत्वारो लधुकाः । अथ तस्मिन्नुपाश्रयेशून्ये सतिग्लानादिकान्, आदिशब्दात्प्राधूर्णकादिपरिग्रहः, गृहस्थाःस्थापयन्तितदापि चत्वारो लघुकाः । अयोपधिं सहन नयति तदा सोऽरक्षितोः सन् उपहन्यते तस्करैर्वापह्रियते, तदपहारे चजधन्यमध्यमोत्कृष्टापहारनिमित्तंप्रायश्चित्तं,हतेचतस्मिन्नुपकरणेयद्अनेषणादिकंयत्रोपकरणविषये तौसेवातेतन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तं तौ प्राप्नुतः । । सम्प्रति 'गेलन्ने सल्लमरणेय' इति द्वारद्वयमाह[भा.१७६०] गेलनमरणसल्ला बितिउद्देसंति वनिया पुज्विं ।
तेचेव निरवसेसा नवरंइहइंतुबितियपयं ।। वृ-प्लान्यं मरणसल्लत्ति सशल्यमरणमेते द्वे अपिपूर्व द्वितीयोद्देशके प्रथमसूत्रेयेदोषतया सविस्तर वर्णिततेएव निखशेपेअत्रापिवक्तव्ये, नवरंतत्रद्वितीयपदमपवादपदंनोक्तमिहतु, इकातरः पादपूरणे, तदुच्यते ।। तदेवाह[भा.१७६१] असिवादिकारणेहिं अहवा फिडिया उखेत्तसंकमणे ।
तत्तियमेत्तावभवे दोण्हवासासुजयणइमा ।। वृ-अशिवादिभिः कारणैावपिवर्षासुविहरतः । अथवा एकस्मात्क्षेत्रादन्यस्मिन्क्षेत्रेसङ्क्रमणे कथमपि मार्गतः स्फिटितौ परिभ्रष्टावकत्र वर्षासु विहरत उपलक्षणमेतत् तेनैतदपि द्रष्टव्यम् - अशिवादिकारणतो गणस्फोटं कृत्वेकाकिनो जाताः सङ्केतवशाच्च कचिद्वर्षासु द्वौ मिलितविति । तत्तियमेत्तावभवेइति अथवाशेषाःप्रतिभनामृता वाअवशिष्टौतावन्मात्रावेव द्वावेवभवतस्तिष्ठतः । एवं द्वौ वर्षासुभवतः । ततस्तयोश्च द्वयोर्वर्षासुइयं वक्ष्यमाणा यतना । ।तामेवाह[भा.१७६२] एगोरक्खतिवसहिं भिक्खवियारादि बितियतोयाति ।
संथरमाणेअसंथरे निद्दोस्सुवरिठवित्तुवहिं ।। वृ- एको वसतिरक्षति । द्वितीयो भिक्षाविचारादौ भिक्षायां विचारे बहिर्भूमावादिशब्दादन्यमिस्मन् वा प्रयोजने याति । एवं यतना तदा भवति तदा तौ संस्तरतः । असंथरेत्ति अथैकाकिनो भिक्षाया अलाभादन्यतो वा कुतश्चित्कारणान्न संस्तरतस्तदासंस्तरेद्वावपिसह हिण्डाते तत्रेयं यतना, यदि वसतौ निर्दीस्य(ष्यं) निर्भयं तदा उपधिमुपरि वसतेः स्थापयतो बध्नीतो यथान कोऽपिपश्यतीति । एवंभूतां चयतनांकुर्वन्तौ तावप्रायश्चित्तविषयौ । अथनकुरुतस्तदा यद् आपद्यतेप्रायश्चित्तंतत्प्राप्नुतइति ।। [भा.१७६३] सुत्तेणेवुद्धारो कारणियंतंतुहोतिसुत्तंति ।
कप्पोत्ति अनुन्नातो वासाणं केरिसे खेत्ते ।। वृ-यतएवंदोषास्ततो द्वयोर्विहारोवर्षासुसाक्षात्पंचमेन सूत्रेणप्रतिषिद्धस्त्रयाणांतुविहारस्योद्धारोऽनुज्ञातःसूत्रेणैव षष्ठेन कृतः सौऽप्युत्सर्गतो न कल्पते ततस्तत्सूत्रं कारणिकमशिवादिकारणनिष्पन्नं भवति वेदितव्यम् ।। अथ कीदृशे क्षेत्रे वर्षासु, गाथायां षष्ठी सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात्, त्रयाणां विहारः कल्प इति कल्पतेइत्यनेनं पादेनानुज्ञातः । सूरिराह[भा.१७६४]. महती वियारभूमी विहारभूमी यसुलभवित्तीय ।
सुलभा वसहीय जहिं जहन्नयं वासखेतंतु ।।
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१०२ वृ-यत्रमहती विचारभूमिः पुरीषोत्सर्गभूमिः, यत्रचमहती विहारभूमिभिक्षानिमित्तंपरिभ्रमणभूमिः, यत्र च वृत्तिर्भिक्षावृत्तिः सुलभा, वसतिश्च यत्र सुलभा, तत् जधन्यं वर्षायोग्य क्षेत्रं उत्कृष्टं त्रयोदशगुणोपेतम् ।। तानेवाह[भा.१७६५] चिक्खल्ल पाणथंडिल वसही गोरस जनाउलो वेजो।
ओसह निचयाहिवती पासंडा भिक्ख सज्झाए ।। वृ-यत्रचिक्खल्लःकर्दमोभूयान्नभवति,प्राणाश्चद्वीन्द्रियादयोभूयांसोनसंभूर्च्छन्ति, यत्रचभूयांसि स्थण्डिलानि, वसतयश्चद्वित्र्यादयो यत्रप्राप्यन्ते, गोरसंच प्रभूतं, प्रत्येकभूयोजनसमाकुलः कुलवर्गः, वैद्यश्चयत्रविद्यते,औषधानिचसुप्रतीतानि, निचयाश्चधान्यानामतिप्रभूताः,अधिपतिःप्रजानामतीव सुरक्षीवर्तते, पाषण्डाश्चस्तोका विद्यन्ते, भिक्षाचसुलभा, स्वाध्यायश्चनियाघातः । एतदुत्कृष्टं वर्षासु योग्यं क्षेत्रम् ।।साम्प्रतमेतद्गुणाभावे वर्षासुवसतांप्रायश्चित्तमाह- .. [भा.१७६६] पाणा थंडिल वसही अहिवति पासंड भिवखसज्झाए ।
लहुया, सेसेलहुओ, केसिंची सव्वहिं लहुगा ।। वृ-यदियत्रप्राणा अतिबहवो, यदिवान विद्यन्तेस्थप्डिलानि, वसतयोवा द्वित्र्यादिकान विद्यन्ते, अधिपतिर्वा नास्ति, पाषण्डा वा बहवः, भिक्षाचन सुप्रापा, स्वाध्यायो वान निर्वहति, तत्र वर्षाकालं करोतितदैतेषुदोषेषुप्रत्येकंप्रायश्चित्तंचत्वारोलघुकाः ।शेषेचिक्खल्लादिकेदोषेप्रत्येकंलघुको मासः । केषांचिदाचार्याणांमतेनपुनः सर्वत्र सर्वेष्वपिदोषेषु प्रत्येकं चत्वारो लघुकाः ।। [भा.१७६७] नोसरण कुच्छणागार कंटका सिग्ण आयभेदोय ।
संजमतो पाणादी आगाह निमजणादीवा ।। वृ- निस्सरणं नाम फेल्हसणं । कुत्सना अमुल्यन्तराणां कोतः गाराः कर्करकाः । कण्टकाश्च स्थूलशूलादयः । सिग्गत्ति देशीपदमेतत् परिश्रम इत्यर्थः । एष आत्मभेद एते आत्मविराधनायै दोषा इत्यर्थः ।संयमतःसंयमे पुनरयंदोषः प्राणाद्वीन्द्रियादयआदिशब्दात्पृथिवीकायादिपरिग्रहः,तेविद्यन्ते, तथायदिसुखेनात्रगच्छामीतिविचिन्त्यसोदकेकर्दमेगच्छाततथाकचिदगाधेनिमज्जति, आदिशब्दात् पादजङ्घादिक्षोभिताः सकर्दमजलविघुष उत्थापवति, ताभिश्च प्राणादिविधातः, सन्मुखागच्छत्पुरुषादिखरण्टनंनिजशरीरोपकरणखरण्टनंचेतिपरिग्रहः । [भा.१७६८] धुवणे विहोंति दोसाउप्पीलणादी य बाउसत्तंच ।
सेहादीनमवन्ना अधोवनेचीरनासो वा ।। वृ-कर्दमाकुलेमार्गेगमनतःकर्दम उपकरणेलगति, तथा चोपकरणस्य धोवनेऽपि,आस्तामधोवने इत्यपि शब्दार्थः, दोषाः । के ते इत्याह-उत्पीडनादय उत्पीडनं प्राणादीनां प्लावनमादिशब्दात् शरीरायासस्वाध्यायविधातादिपरिग्रहः ।अपिच वस्त्राणिशरीरंच प्रक्षालयतो बाकुशिकत्वमुपजायते, शरीरोपकरणबकुशीकारणात्, अय न प्रक्षालयति, तबधोवने शैक्षकादीनामवज्ञासंभवश्चीवरनाशश्च कर्दमेन शटनात् । वाशब्दः सप्नुच्चवे।। सम्प्रतिप्राणसंभवे दोषानाह[भा.१७६९] मुइंगविच्छुगादिसुदोदोसासंजमेयसेसेसु ।'
नियमादोस दुगुंछिय अयंडिल निसगधरणेय ।। वृ- मुइंगा ना पिपीलिका वृश्चिकादिषु शेषेषुच प्राणेषु बाहुल्येन संभवत्सु द्धो दोषो तद्यथा संयमे,
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल- १०२, [भा. १७६९] चशब्दादात्मनि च, आत्मविराधना संयमविराधना चेत्यर्थः, तत्र वृश्चिकादिभिर्दशादात्मविराधना, कीटिकादिसत्त्वव्याघाताच्च संयमविराधना ।। स्थण्डिलाभावे दोषानाह-नियमत्यादिस्यण्डिलाभावे अस्थण्डिले जुगुप्सिते वा स्थण्डिले निसर्गे पुरीषप्रश्रवणोत्सर्गे नियमाद् दोषाः संयमविराधनादयः । तत्रास्थण्डिले हरितकायादिव्यापादनात् संयमविराधना, पादादिल्हसनादात्मविराधना, जुगुप्सिते स्थण्डिले प्रवचनविराधना । अथैतद्दोषभयान्न व्युत्सृजति किन्तुधारयति । तत आह, धारेण च दोषा आत्मविधातादयः तथाच "पुरीषादिधारणेजीवितनाशादिः' “मुतनिरोहचवच्चनिरोहेय जीवियं चयति' इत्यादिवचनात् । म्लानत्वे च चिकित्साकरणतः संयमव्याघातः; ।। यत्र सङ्कटा वसतिर्यत्र द्वित्र्यादयोवसतयोन लभ्यन्तेतत्र दोषानाह[भा.१७७०] वसहीएसंकडाए विरल्ल अविरल्लणेभवेदोसा ।
वाघातेन वअन्नाऽसतीएदोसा उवच्चंते ।। वृ- वसतौ सङ्कटायां सत्यामुपधेः विरल्लेति विस्तारणे वा दोपा भवन्ति के ते इति चेदुच्यते;-यदि उपधिस्तीमितो विस्तार्यते ततः सङ्कटत्वादन्यमप्यतीमितमुपधिं तीमयति । अय न विस्तार्यते तर्हिस कोथमुपयाति,तत्संसर्गतःशरीरस्यचमान्धमुपजायते । एकस्यश्चवसतेः कथमपिव्याघाते अन्यस्याश्च अभावे ग्रामान्तरं व्रजनीयं, तत्र च व्रजति संयमात्मग्रवचनविराधना । तथा हि-मार्गे जलहरितकायादिव्यापादनात् संयमविराधना अगाधे सलिले प्रविशत आत्मविराधना, वसत्यलाभतो वर्षाकालेऽपि वर्षप्रपातेनावरुध्यमानान्पथगिच्छतस्तान्दृष्ट्रालोकः प्रवचनं कुत्सयते, ईशा एवैते वर्षास्वपिनाश्रमंक्वचिदपि लभन्तेइतिप्रवचनविराधना।। गोरसाभावे दोषानाह[भा.१७७१] अतरंतबालवुरुढाअभाविताचेव गोरसस्सअसती ।
जंपाविहित्ति दोसंआहारमएसुपाणेसु ।। वृ-अतरन्तोनामअसहास्तथाबाला वृद्धाश्चतथायेऽभाविता येषांगोरसव्यतिरेकेणनान्यत्किमपि प्रतिभासते, ते गोरसस्य असति अबावे आहारमये, प्राणेषु सत्सु यद्गाढानागाढपरितापनादिकं दोषं प्राप्स्यन्ति, तन्निमित्तंसर्वमपिप्रायश्चित्तमाचार्योलप्स्यते, तस्माद्यत्रतदभावस्तत्रनवस्तव्यम् । [भा.१७७२] ननुभणितोरसच्चाओ, पणीयरसभोयणेय दोसाउ ।
___किंगोरसेन भते, भन्नइसुणचोयगइमंतु ।। वृ- ननु सूत्रे रसानां क्षीरादीनां त्यागो भणितः, “अनशनमूनोदरता, वृत्तेः संक्षेपणं, रसत्यागः" इत्यादिबाह्यतपोव्यावर्णनात् । प्रणीतरसभोजने च दोषाः कामोद्रेकादयः शरीरोपचयादिभावात्, ततः किं भदन्त गोरसेन कर्तव्यम् ।सूरिराह-श्रृणुचोदक! इदं वक्ष्यमाणम् ।। तदेवाह[भा.१७७३] कामंतुरसच्चागो, चतुत्थमंगंतुबाहिरतवस्स ।
सोपुन सहूण जुञ्जतिअसहुणयसज्ज वावत्ति ।। वृ- काममनुमतमेतत् । रसत्यागश्चतुर्थमङ्गं चतुर्थो भेदो बाह्यतपसः षड्भेदात्मकस्य । केवलं, पुनःशब्दः केवलार्थः, सरसत्यागःसहानायुज्यतेसंगच्छते । असहानामसमर्थानांरसाभावेसद्यस्तत्कालं व्यापत्तिर्मृत्युः । अन्यच्च[भा.१७७४] अगिलाएतवोकम्मपरक्कमे संजतोति इतिवुत्तं ।
तम्हा उरसच्चाओन नियमतो होतिसव्वस्सा ।।
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/१०२ दृ-संयतस्तपःकर्म प्रति अम्लान्या पराक्रमेदित्युक्त भगवता तस्मात्र नियमतः सर्वस्य रसत्यागो भवति। [भा.१७७५] जस्स उसरीरजवणा, रुतेपणीयं न होइ साहुस्स ।
सोविय हुभिन्नपिंडभुंजउ अहवा जहसमाही ।। वृ- यस्य साधोः शरीरयापना न प्रणीतं प्रणीतरसमृते भवति, सोऽपि च आसतां पूर्वोक्ता असहा इत्यपिशब्दार्थः । हुनिश्चितं भिन्नपिण्डं धृतादिना मिश्रितंगलितापिण्डंभुजीत । अथवा यथासमाधि क्षीरादिभुङ्क्ते केवलंमा गृद्धिर्भूयादितिसंपृष्ट(संमृष्ट) पानकादिनामीलयित्वाक्षीरमापिबेत्।। [भा.१७७६] चउभंगोअजनाउलकुलाउलेचेव ततियभंगोउ ।
भोइयमादि जनाउलकुलाउलमडंबमादीसु ।। वृ- जनाकुल-कुलाकुलयोश्चतुर्भङ्गिका जनाकुलमपि कुलाकुलमपीति थमो भङ्गः, जनाकुलं न कुलाकुलमितिद्वितीयः, न जनाकुलं कुलाकुलमितितृतीयः,नजनाकुलं नापिकुलाकुलमिति चतुर्थः, प्रथमभङ्गे बहूनिकुलानि बहूनिमानुपाणि । द्वितीयभङ्गे कुलानिस्तोकानिजनास्त्वतिबहवः,कुले कुले भोजिकादिजनानां सहस्त्रसंख्यायाभावात् । तृतीयभङ्गे बहूनि कुलानि जनाः स्तोकाः, गृहे गृहेएकस्य द्वयोर्वामानुषयोर्भावात् | चतुर्थभङ्गेन बहूनि कुलानि नापिबहवो जनाः; कतिपयकुलानां प्रतिकुलंच स्तोकमानुषाणांभावात् ।। अत्रयोभङ्गौ ग्राह्यौतावाह-अजनाकुलेत्यादिना नजनाकुलंकुलाकुलमिति तृतीयोग्राह्यः एतदनुज्ञानात्प्रथमः सुतरामनुज्ञातो द्रष्टव्यस्तस्योभयगुणोपेतत्वात् । आहचचर्णिकृत्“जइ ताव तइओ भंगो । अनुन्नाओ प्रगेव पढमो भंगो अनुन्नातो' इति, शेषौ तु द्वौ भंगौ नानुज्ञातौ कुलानामल्पत्वात् ।। सम्प्रति जनाकुलतां कुलाकुलतां च व्याख्यानयति-भोइय इत्यादि प्रथमभङ्गे द्वितीयभङ्गे च जनाकुलं भोजिकादिभिरतिप्रभूतैर्जनैराकीर्णत्वात्कुलाकुलं मडम्बादिषुस्थानेषु । तथा हि-मडम्बे अष्टादशकुलसहस्त्राणि, आदिशब्दात्पत्तनादिपरिग्रहः । व्याख्यातंजनकुलद्वारम्।। [भा.१७७७] वेजस्सओसहस्सव, असतीए गिलाणउजंपावे ।
वेजसगासं नेते आनंतेचेवजेदोसा ।। वृ- यदि नाम कोऽपिग्लानो जायते, तदावैद्यस्य औषधस्य चासत्यभावे यत् ग्लानो अनागाढागाढपरितापनादि प्राप्नोति तन्निमित्तं सर्व प्रायश्चित्तमाचार्यः प्राप्नोति । अन्यच्च ताशे क्षेत्रेऽवतिष्ठमानो वैद्योऽत्र नास्तीति ग्लानेऽन्यस्मिन् ग्रामे वैद्यस्य सकाशं नीयमाने आनीयमाने वा ये दोषांअनागाढमनागाढं वापरितापनस्तेनैरुपकरणाद्यपहरणंव्याघ्रादिश्वापदैर्भणमित्यादितद्धेतुकमपि प्राप्नोति । एवमौषधस्याप्यानयसाधुवुनामान्तरे प्रेष्वमाणेषु दोषावाच्वाः।। [भा.१७७८] नेचझ्या पुन धनंदलंतिअसारअंचितादीसु ।
अहिवंमि होइक्खा , निरंकुसेसुंबहूदोसा ।। वृ-निचयेन संचयेनार्थाधान्यानां ये व्यवहरन्ति ते नैचयिकास्ते असारा दरिद्रा अञ्चिताः पूज्या राजमान्याः पितृपितृव्यादयोवा आदिशब्दादनञ्चितादिपरिग्रहस्तषुक्रयेणान्यथावाधान्यं ददति । ततः सर्वत्र भिक्षा सुलभोपजायते।। तथा अधिपेऽधिपतौ विद्यमाने रक्षा भवति । निरङ्कुशेषु लोकेषु मध्ये पुनर्वसतो बहवोदोषा उपकरणापहारापमानादिलक्षणाः।। पाषण्डद्वारमाह-- [भा.१७७९] पासंडभाविएसुं, लंभति ओमानमो अतिबहूसु ।
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०२, [भा. १७७९]
अविय विससुवलद्धी हवंतिकजेसु उसाहाया ।। दृ- यदि स्तोकाः पाषण्डास्ततोऽशनादीनि वस्त्राणि भैषजानि चातिसुलभानि भवन्ति अतिबहुषु पुनः पाषण्डेसुसत्सुपाषण्डभावितेभ्योजनेभ्यो, गाथायांसप्तमीपञ्चम्यर्थे, अपमानलभन्ते । अपीति संभावने |चःपुनरर्थे ।संभाव्यतेपुनरियं विशेषोपलब्धिरन्यपाषण्डेभ्योऽतिशयोपलब्धिर्यथा यदन्यत् पाषण्डिनांकल्पतेतत्साधूनांन कल्पते । तत एवं लोकोभावितः सन् साधूनां कल्पिकंददाति । तथा कार्येषु च बहुप्रकारेषु शृङ्गानादि(तादि)लक्षणेषु वयमपि पाषण्डा एतेऽपिच पाषण्डा धर्मस्थिता इति कृत्वा सहायाभवन्ति।।सम्प्रति भिक्षाद्वारमाह[भा.१७८०] नाणतवाण विवढीगच्छस्सयसंपयासुलमभिक्खे।
नयएसणातोघातो नेवयठवणाएभंगोउ ।। वृ-सुलभा भिक्षा यत्र तस्मिन् सुलभभिक्षे ग्रामादौ वसतां ज्ञानस्य श्रुतज्ञानस्य तपसश्चानशनादेर्विशिष्टा वृद्धिर्भवत्याहारोपष्टम्भतः स्वाध्यायस्य तपश्च कंतु शक्यत्वात्तथा गच्छस्य सम्पत् स्फीतताऽतिविशिष्टाभवति ।शिष्याणांप्रातीच्छिकानांवाडनेकेषामागमातूनच एपणायाघातः प्रेरणा, नापि स्थापनाया मासकल्पवर्षाकल्परुपाया अथवास्थापनाकुलानां भङ्गःप्रेरणा।। [भा.१७८१] वायंतस्सनुपनगंपनगंपडिच्छतो भवेसुत्तं ।
एगणंबहुमानो कित्तीय गुणायसन्झाए ।। वृ- यत्र स्वाध्यायश्चतुःकालं निर्वहति तत्र वर्षावासः कर्तव्यो यतः स्वाध्यायेऽमी गुणाः सुत्रमाचारादिकं सूत्रतोऽर्थतस्तदुभयतश्च वाचयतः पञ्चकं वक्ष्यमाणं सङ्ग्रहादिकं भवति । यथा च वाचयतः पञ्चकंतथा प्रतीच्छतः श्रोतुरपिपञ्चकं तस्यापिसंग्रहादिनिमित्तं श्रुतश्रवणाय प्रवृत्तेः । तथा वाचयतःप्रतीच्छतौकाम्यं श्रुतैकपरतोपजायते,साचविश्रोतसिकारिका भवति तथाबहुमानोभक्तिः श्रुतस्य तीर्थकरस्य च कृतो भवति । कीर्तिश्च अवदाता सकलधरामण्डलव्यापिनी यथा भगवतः आर्यवरस्येति ।।अधुना पञ्चकंव्याख्यानयति[भा.१७८२] संगहुवगह निजरसुयपज्जवजायमव्ववच्छित्ती ।
पनगमिणंपुव्युत्तंजेचायहितोपलंभादी ।। वृ-यत्पञ्चकं पूर्वमुक्त तदिदं तद्यथा-सङ्ग्रह उपग्रहो निर्जरा श्रुतपर्यवजातमव्यवच्छित्तिश्च । तत्र संग्रहः शिष्यादेस्तथाच श्रुतेशिष्यादयः संगृह्यन्ते । उपग्रहउपष्टम्भः सच श्रुतज्ञानादिप्रदानतः । निर्जरा ज्ञानावरणादिकर्मविनिर्जरणं | श्रुतपर्यवजातं प्रभूता प्रभूततरा श्रुतज्ञानपर्यायवृद्धिः । अव्यवच्छित्तिस्तीर्थस्य । ये चात्महितोपलंभादय आत्महितोपलंभः परहितोपलंभः उभयहितोपलंगः एकाग्रें बहुमानं चेतितद्वा पञ्चकं प्रतिपत्तव्यम्।। [भा.१७८३] एवं ठियाणपालो आयरिओसेस मासियलहुयं ।
कम्पट्टिनीलकेसी आयसमुत्थापरे उभए ।। वृ- एवं त्रयोदशदोषविमुक्ते त्रयोदशभिर्गुणैरुपेते क्षेत्रे कारणवसतः त्रयाणां वर्षासु स्थितानां द्वयोर्भिक्षार्थ विनिर्गमे तृतीयः पश्चात्पालो वसतिपालः आचार्यः स्थापनीयः । अथान्यं स्थापयति तत आह-शेषेआचार्यव्यतिरिक्ते वसतिपाले स्थाप्यमाने प्रायश्चित्तं मासिकं लघु । तथा यदितरुणं श्रमणं वसतिपालंपश्चात्स्थापयति, ततइमेस्वलिङ्गासेवनादिका दोषास्तद्यथा-आत्मसमुत्थाः परेपरसमुत्था
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- ४ / १०२ उभयस्मिन् उभयसमुत्थाः । कस्या इवेत्याह- कप्पट्टिनलिकेसीति कल्पस्थिता बालिका नीलकेशी कृष्णकेशी तरुणीत्यर्थः, ततो विशेषणसमासः, तस्या इव, विभक्तिलोप इवलोपश्च प्राकृतत्वात् । इयमत्रभावना-तरुणी बालिका तरुणानां महंताच प्रार्थनीया भवति । एवं तरुणोऽपि तरुणीनां महतीनां च प्रार्थनीयस्ततस्तस्मिन् पश्चात्स्थाप्यमाने स्वलिङ्गपरलिङ्गगृहिलिङ्गासेवनविषया आत्मसमुत्थाः परसमुत्थाः उभयसमुत्थाश्च मैथुनदोषाः संभवन्ति । एतदेवाह
[ भा. १७८४]
तरुणे वसहीपाले कप्पठिसलिंगमादि आउभया । दोसा उपसज्जुंती अकप्पिए दोसिसे अन्ने ।।
वृ- तरुणे वसतिपाले सति कप्पट्ठित्ति तरुण्याः बालिकाया इव स्वलिङ्गादिकाः स्वलिङ्गासेवनगृहिलिङ्गासेवनरुपा आउभयाइति आत्मसमुत्था उभयसमुत्था उपलक्षणमेतत् परसमुत्थाश्च दोषास्तस्य प्रजन्ति अकल्पिके च बालादाविमे दोषास्तानेवाह
[भा. १७८५ ] बलि धम्मक हा किड्डा पमन्त्रणा वरिसणा व पाहुडिया । खंधार अगनि, भंगे मालतवेना, य नातीय ।।
वृ- साधवः कदाचित्कारणवशतः सप्रावृत्तिकायां वसतौ स्थिता भवेयुः, तत्रयदि बालादिर्वसतिपालः क्रियते तदा बलिदोषः । तथा हि तत्र बलिकारकाः स्वभावेन वा गच्छेयुः कैतवेनं वा, तत्रापि ये कैतवेन ते प्रथमत एवोपकरणहरणंबुद्ध्या, ये तुस्वभावतस्ते नोपकरणहरणनिमित्तमागच्छन्ति । किन्त्वागतानां बलिं कुर्वतां बालमेकाकिनं दृष्ट्रा हरणबुद्धिरुपजायते । ततोऽपहरन्ति । अथवा बलौ विक्षिप्यमाणे उपकरणं कूरेण खण्टयते । ततो बालो जल्पति बहिरुपकरणं निष्काशयामि । एवमुक्त्वा सकलमप्युपकरणादाय बहिर्निर्गतस्तावदभ्यन्तरे ते उपधिमपहरन्ति । ये तु कैतवेन समागच्छन्ति ते उपधिमपहर्तुकामा ब्रुवते क्षुल्लक ! बलिरेष समागच्छति ततस्त्वं बहिर्निर्गच्छ । एवं तं बालं बहिर्निष्काश्योपधिमपहरन्ति । अथवा ब्रूयुरिदं वयं बलिं करिष्यामस्ततस्त्वं बहिस्तिष्ठान्यथा कूरेण खरण्टना भविष्यति । एवमुक्ते बहिर्निर्गते बाले उपधिमपहरन्ति । अथवेदमाचक्षेत, उपधिमिभ्यन्तरात् बहिरपनय यावदुलिंवयं विदध्महे । सच बालस्तत्कार्यमजानानः समस्तमुपकरणेकवारं ग्रहीतुमशक्नुवन् स्तोकं गृहीत्वा बहिः संस्थाप्य यावदन्यस्य ग्रहणाय मध्ये प्रविशति तावत्ते धूर्ता अपहरन्ति । । धम्मकहत्ति धर्मकथाश्रवणाय केचित्स्वभावत आगच्छेयुरपरे कैतवेन समागत्य चेद् ब्रुवते कतय क्षुल्लकास्माकं धर्मकथां, स च तत्त्वमजानानः कथामारभते । ततः कथाप्रमत्ते केचित्तथैवोपविष्टाः श्रृण्वत्यपरे तूपधिमपहरन्ति ।। किड्डत्ति क्रीडानिमित्तमपि केचित् स्वबावतः समागच्छत्यपरे कैतवेन । तेषु च समागतेषु स बालकः स एव प्रमार्जने आवर्षणे च वेदितव्यः ।।
पाहुडिया इति प्राभृतिकाभिक्षा अर्छनिका च । तत्र केचित् कैतवेन स्वभावेन वा वदन्ति, क्षुल्लक ! गृहाण भिक्षाम्, अथवा बहिर्निर्याहि यावद्वयमर्चनिकां कुर्मस्ततो यावदिद्भक्षार्थ याति बहिर्वानिर्गच्छति तावदपहरन्ति । । खन्धारति अपरे कैतवेन स्वभावेन वा वदेयुर्यथा एष रात्रा सह स्कन्धावारः समागच्छति । तत्रि यदि स्वभावेन ततो नश्यति, स नश्यन् बालस्तैरपहियते । कैतवेन समागच्छंतो ब्रुवते, क्षुल्लक! पलायस्व, स्कन्धावारः समागच्छति, ततः स नश्यति । इते अपहरन्ति । । अगणित्ति, प्रदीपनं लग्नं परतः स्वभावेन श्रुत्वा स्वयं वावलोक्य स बालक उपधिलोभाद्वा स्वयं वसतेर्वहिर्न निर्गच्छति नापि किञ्चिदुपकरणंनिष्काशयति । ततस्तस्य बालकस्योपकरणस्य च विनाशः, यदि उपकरणनिष्काशनाय
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०२, [भा. १७८५]
१७ मध्ये प्रविष्टो, गुप्तःसन्, सबालकोदोतकैतवेनवा केचित्युर्मन्दभाग्य!नश्यप्रदीपनकंलग्नं वर्तते । एवमुक्तेस उपकरणंबहिर्निष्काशयितुमारभतेततोऽपहरन्ति ।। ___ भङ्गे मालवतेनत्तिमालवा म्लेच्छविशेषाः शरीरापहारिणः,स्तेना उपकरणापहारिणस्तैर्भङ्गेस बालको भयतोजनेनसार्धनश्यति,नचसारमुपधिंगृह्णाति । यदिवाउपधिप्रतिबद्धः सन्स वसतावेव तिष्ठेत्, ततःसमालवैरपहियतेस्तेनैर्वा उपकरणमिति । अथवा केचित् कैतवेनब्रूयुर्मालवाः स्तेनावाक्षुल्लक! समापतितास्तस्मात् पलायस्व जनेन सामिति, एवमुक्तेस बालकस्तत्त्वमजानानो नश्यति, इतरे उपकरणमपहरन्ति ।। नातित्ति ज्ञातयः स्वजनास्ते समागतास्तैरेकाकी दृष्टस्ततो नीयते, अन्ये वोपधिमपहरन्ति । अथवाऽन्येन केनचित् आगच्छन्ति दृष्टाः तेन कथितं क्षुल्लक ! तव ज्ञातयः समागच्छन्ति । ततःस पलायतेइतस्श्चोपकरणमपहरति । अथवाकोऽपिधूर्तःकैतवेन ब्रूयात, क्षुल्लक ! क ते निजकाः, क्षुल्लकः प्राह-अमुके ग्रामे नगरे वा, सोऽन्यस्मै कथयति, ततस्तेषां सजातीनां नामचिन्हान्चवगम्य तस्य क्षुल्लकस्य समीपमागत्यभणति-अमुकस्य त्वं निजकः । क्षुल्लकः प्राह-कथं त्वं जानासि । ततः स तन्मातापित्रादीनां नामवर्णादि कथयति । ततः क्षुल्लकस्य प्रत्यय उपजायते, ततोवक्ति सत्यमहंतेषां निजकः । ततोधूर्तो ब्रूते-आगतास्तव निमित्तं, मया अमुकप्रदेशे दृष्टा इति, ततः स पलायते, इतरे हृत्युपकरणम् । एवं यथा बालेऽकल्पिके दोषास्तथा अव्यक्ते निद्राप्रमत्ते कथाप्रमत्ते वाकल्पिके वेदितव्याः । [भा.१७८६] तम्हापालेइगुरुपुव्वंकाउंसरीरचिंतंतु ।
इहरा आउवहीणं विराहधनाधरंतरमधरते ।। वृ-यतस्तरुणे बालकादौ वाऽकल्पिके वसतिपाले स्थितेऽनन्तरोक्त दोषा आचार्येतुन भवन्ति, तस्माद्गुरुराचार्योवसतिपालयति,कथमितिचेदतआह-पूर्वशरीरचिन्तांकृत्वासंज्ञाभूमिंगत्वा इत्यर्थः, अयशरीचिन्तांनकरोतिततःप्रायश्चित्तंमासलघु, इमेचदोषाः । 'इहराउ' इत्यादि, इतरथाशरीरचिन्ताया अकरणेयदिसंज्ञांधारयतिततआत्मविराधना मरणस्यग्लानत्वस्य चावश्यं तन्निरोधेभावात् । अथन धारयति किन्तु मात्रके व्युत्सृजति ततः श्राद्धादीनामागतानां गन्धागमन उड्डाहः । अथ बहिर्याति च तत्रोपधेर्विराधनातस्करापहाररूपयेचैकाकिनोदोषास्तेचभवन्ति ।।एषसंस्तरणंविधिरुक्तोऽसंस्तरणे पुनराचार्यो वसतिंप्रलोकमानस्तस्मिन्नेव पाटके प्रत्यासन्नेषु गृहेषु भिक्षार्थ हिण्डते । तथा चाह[भा.१७८७] जइसंघाडो तिण्ह विपज्जत्तानेइतो गुरुन नीति ।
अहनवि आणेताहेवसहिआलोगहिंडणया ।। . वृ- यदि सङ्घाटकः साधुयुग्मं त्रयाणामपिआत्मद्विकस्य गुरोश्चेत्यर्थः पर्याप्तं परिपूर्णमानयति ततो गुरुर्भिक्षार्थनन्येति निर्गच्छति । अथ नैव त्रयाणां पर्याप्तमानयत्यलाभादशक्तेर्वा, तदा वसतेरालोको यथाभवत्येवमाचार्यस्य प्रत्सन्नेषु गृहेषु हिण्डनम् ।। कियत्पुनस्तत्रगृह्णातीतिचेदतआह[भा.१७८८] आसन्नेसुंगेण्हइजत्तियमेत्तेण होइपज्जत्तं ।
जावइएयऊणंइयराणीयंतुतंगेण्हे ।। वृ-तस्मिन्नेवपाटके प्रत्यासन्नेषु गृहेषु गृह्णातितावन्मात्रंयावन्मात्रेण पर्याप्त परिपूर्णभवति । अथ तावन्नलभ्यतेतर्हि यावताऊनंतत्तावत् इतराभ्यामानीतं गृह्णाति ।नच त्रयोऽपि परिपूर्णभुजते किं [222]
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०२ त्वल्पं,तथा चाह[भा.१७८९] सव्वे वप्पाहाराभवंतिगेलनमादिदोसभाय ।
एवंजयंतितहियं वासावासे वसंताउ ।। वृ- ग्लान्यादिदोषभयात्सर्वेऽपि तेऽल्पाहारा भवन्ति । एवं तत्र वर्षावासे वर्षायोग्ये क्षेत्रे वसन्तो यतन्ते।।
मू.(१०३) से गामंसि वा जाव संनिवेसंसि वा बहूणं आयरियउवज्झायाणं अप्पबिइयाणंबहूण गणावच्छेइयाणं अप्पतइयाणंकप्पइ हेमंतगिम्हासुधरिए अनमन्नं निस्साए ।।
मू. (१०४) से गामसि वा जाव संनिवेसंसिवा बहूणं आयरियउवज्झायाणं अप्पतइयाणंबहूण गणावच्छेइयाणंअप्पचउत्थाणंकप्पइवासावासंवत्थए अन्नमन्नं निस्साए।।
वृ-अस्य सूत्रसंबंधमभिधित्सुराह[भा.१७९०] इति पत्तेया सुत्ता डिगसुत्ता इसे पुन गुरुणं ।
दुप्पभिई तप्पभिईबहुत्तमिहमगणाखेत्ते ।। वृ-इत्येवमुपदर्शितेन प्रकारेणाप्टौप्रत्येकानिप्रत्येकभावीनेसूत्राण्युक्तानि, प्रत्येकानन्तरंचसमुदाय इतीमेपुनदे॒वक्ष्यमाणेपिण्डकसूत्रे,केषांपिण्डकइत्याह-गुरुणामाचार्यादीनां, आचार्यादिसमुदायविषये इत्यर्थः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-सेशब्दोऽथशब्दार्थः, अथ ग्रामे वा यावत्करणात 'नगरंसि वा पट्टणंसि वा मडंबंसि वा' इत्यादिपरिग्रहः, सन्निवेशे वा बहूनां द्वित्रिप्रभृतीनामाचार्योपाध्यायानामात्मद्वितीयानाबहूनां द्वित्रिप्रभृतीनांगणावच्छेदकानामात्मतृतीयानांहेमन्तग्रीष्मयोश्चरितुं कल्पते, अन्योन्यनिश्रया परस्परोपसम्पदा । अथ ग्रामे वा यावत् सन्निवेशे वा बहूनामाचार्योपाध्यायानामात्मतृतीयानां बहूनां गणावच्छेदकानामात्मचतुर्थानां च वर्षावासं वस्तुं कल्पते, अन्योन्यनिश्रयेत्येष सूत्रसंक्षेपार्थः ।। अत्र बहुत्वव्याख्यानार्थमाह-'दुप्पभिइ' इत्यादि द्विप्रभृति त्रिप्रभृतिवा, अत्रबहुत्वमवगन्तव्यम् । किमर्थमिदंसूत्रमितिचेदुतच्यते-इहमार्गणाक्षेत्रेकर्तव्येत्येतदर्थ एकस्मिन्क्षेत्रेचस्थितानांकस्यक्षेत्रमाभवतिकस्यनेतिचिन्तायांये परस्परनिश्रयासमाप्तकल्पा वर्तन्ते, तेषामाभवत्यन्येषां नेत्येवमर्थमित्यर्थः । एतदेवाक्षेपपुरस्सरमाह[भा.१७९१] हेट्ठा दोण्ह विहारो, भणितो किंपुन इदानि बहुयाणं ।
एगक्खितठियाणंतु, मग्गणा खेत्तअक्खेते ।। बृ-ऋतुबद्ध काले द्वयोर्विहारोऽधस्तात्पूर्व द्वितीयसूत्रे, उपलक्षणमेतत्, वर्षासुषष्ठसूत्रेण त्रयाणां, ततस्तेनैवेदंगतार्थ, किमर्थपुनरिदानींबहुकानामाचार्यादीनांसूत्रम्? |सूरिराह-एकक्षेत्रस्थितानांमार्गणा कर्तव्या कस्य क्षेत्रं भवति, कस्याक्षेत्रं कस्य नाभवति क्षेत्रमित्यर्थः तत्र परस्परोपसम्पदा समाप्तकल्पभूतानां भवत्यन्येषांनभवत्येवमर्थम् । तथाचैतदेव नियुक्तिकृत्सविस्तरमाह[भा.१७९२] उउबद्धे समत्ताणंउगाहो एगदुगपिंडियाणंपि ।
साहारणपत्तेगे संकमतिपडिच्छए पुच्छा ।। वृ- पञ्च जनाः समाप्तकल्पाः, ऊना असमाप्तकल्पाः; ऋतुबद्धे काले बहूनामाचार्याणां परस्परोपसम्पदासमाप्तकल्पानामेकद्विकपिण्डितानामपि ।पञ्चाप्येककाःसन्तः पिण्डिता एकपिण्डिताः, अथवाद्विकेन वर्गद्वयेन,एकएकाकीएकश्चतुर्वर्गः,अथवाएको द्विवर्गोऽपरस्त्रिवर्गइत्येवंरुपेण पिण्डिता
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९
उद्देशकः-४, मूल - १०४, [भा. १७९२] द्विकपिण्डिताः तेषामेकद्विकपिण्डितानामापिशब्दात्त्रिवर्गपिण्डितानां चतुर्वर्गपिण्डितानामपि । तत्र त्रिवर्गपिण्डिता द्वावेकाकिनावेकस्त्रिवर्गः, चतुर्वर्गपिण्डितास्त्रय एकाकिन एको द्विवर्गः, अवग्रह
आभवतिनशेषाणामसमाप्कल्पस्थितानाम् । यदिपुनर्बी गच्छौसमाप्तकल्पावेकत्र क्षेत्रेसमकंस्थिती स्याताम्, तदातक्षेत्रमाभवतिद्वयोरपिद्वयोःसाधारणम् ।तच्चसाधारणक्षेत्रंतेषांसमाप्तकल्पत्या प्रत्येकं स्थितानां मध्ये ये सूत्रार्थनिमित्तं यानुपसम्पद्यते तत उत्तीर्य तेषामुपसम्पद्विषयाणामाभाव्यतया संक्रामति,तथाचाह-साधारणक्षेत्रप्रत्येकंव्यवस्थितमपिप्रतीच्छके प्रतीच्छकादुत्तीर्यतेषांसंक्रामति । तेहिप्रतीच्छकास्तन्निश्रामुपपन्नास्ततस्तेषां क्षेत्रमितरेषांसङ्क्रामति ।अथप्रतीच्छका नोपसम्पद्यन्ते, केवलं 'पुच्छति पृच्छामात्रंसूत्रार्थविषयः क्रियते । तदा 'पुच्छाहिति' इत्यादिनामार्गणा कर्तव्या ।।
अत्रैव विशेषमाह[भा.१७९३] अप्पबितियप्पतईय ट्ठियाणखेत्तेसु दोसुदोहंतु |
उउबद्धे होइखेतं,गमनागमनंजतो अस्थि ।। वृ- एकस्मिन् क्षेत्रे एक आचार्य उपाध्यायो वा आत्मद्वितीयः स्थितोऽपरस्मिन् क्षेत्रेऽपर आचार्य उपाध्यायो गणावच्छेदको वा (वात्म) तृतीयस्थितः, केवलं परस्परमुपसंपदा, ततस्तयोर्द्वयोः क्षेत्रयोरात्मद्वितीयात्मतृतीयस्थितयोऋतुबद्धे काले तदुभयमपि क्षेत्रमाभाव्यं भवति कुत इत्याहगमनांगमनं यतःपरस्परमस्तिपरस्परोपससम्पन्नत्वादतः समाप्तकल्पतया भवत्याभाव्यमिति ।।
सम्प्रतियैः कारणैरुपसम्पद्यतेतान्याह- . [भा.१७९४] खेत्तनिमित्तंसुहदुक्खतो व सुत्तत्थकारमेवावि ।
असमत्तेउवसंपनसंमत्तेसुहदुक्खयंमोत्तुं ।। वृ- असमाप्तस्यासमाप्तकल्पस्योपसम्पद्भवति क्षेत्रनिमित्तं सुखदुःखहेतोर्वा सूत्रार्थकारणाद्वा । किमुक्तभवति ।अन्यत्ताशंक्षेत्रनविद्यते,यदिवाअसमाप्तकल्पतया विहरतांदुःखं,समाप्तकल्पस्य पुनरुपसंपदि, सुखदुःखतांमुक्त्वा,शेषाणि कारणानिदृष्टव्यानि,समाप्तकल्पाअन्यक्षेत्रंताशंनास्तीति क्षेत्रनिमित्तंसूत्रनिमित्तंतदुभयनिमित्तंवान्यत्गच्छान्तरमुपसंपाते,नसुखदुःखहेतोः,समाप्तकल्पतया तेषां विहरणेदुःखाभावादितिभावः ।। अथतेकथमेकाकिनोऽसमाप्तावा जाता इत्यतआह[भा.१७९५] पडिभग्गेसुमएसुव असिवादीकारणेसु फिडिया वा ।
एएणतुएगामी असमत्तावाभवेथेरा ।। वृ शेषेषु साधुषु व्रतात्प्रतिभप्नेषु मृतेषु वा, अथवा, अशिवादिभिः कारणैः स्फिटिताः परस्परं वित्रुटिताः, एतेन स्थविरा एकाकिनोऽसमाप्तावा भवेयुः ।।
साम्प्रतमेगदुगपिंडियाणं पि, इत्यस्य व्याख्यानार्थमाह[भा.१७९६] एगदुगपिंडिया विहुलभंति अन्नोन्ननिस्सियाखेत्तं ।
असमत्ता बहुयाविहुनलभंति अनिस्सियाखेत्तं ।। वृ- एककाः पिण्डिता एकपिण्डिताः, द्विकेनवर्गद्वयेन पिण्डिताः, अपिशब्दात्रिकपिण्डिताश्चतुष्क पिण्डिताश्च । अमीषां भावना प्रागेवोक्ता, हुनिश्चितम्, अन्योन्यनिश्रिताः परस्परमुपसम्पन्ना लभन्ते क्षेत्रं, ये पुनः असमाप्ताः परस्परोपसम्पद्ग्रहणाभावतोऽसमाप्तकल्पास्तिष्ठन्ति, ते परस्परमनिश्रिताः, निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायो दर्शनमिति न्यायादत्र हेतौ प्रथमा । ततोऽयमर्थः ।
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ ४/१०४
परस्परमनिचितत्वात् बहुका अपि सन्तो हु निश्चितं न लभन्ते क्षेत्रं, समाप्तकल्पानामेव क्षेत्रस्याभावना, तथापूर्वाचार्यकृतस्थितिः ।।
२०
[भा. १७९७ ] जइ पुन समत्तकप्पो दुहा ठितो तत्थ होज चउरन्ने । चउरो वि अप्पभूते लभंति, दो तेइतरनिस्सा ।।
वृ- यदि पुनः समाप्तकल्पः पञ्चजनात्मकोवसतेः सङ्कटतादोषेणैकस्मिन् क्षेत्रे द्विधा स्थितः, एकस्यां वसतौ द्वौ जनावरस्यां त्रयस्तथास्मिन् क्षेत्रेऽन्यस्यां वसतावन्ये चत्वारो जनाः स्थिता भवेयुः, तथापि चत्वारोऽपि तस्य क्षेत्रस्याप्रभवो न तेषां तत् क्षेत्रमाभाव्यं भवति । यौ पुनद्वतौ तत्क्षेत्रं लभेते । । कुत इत्याह- इतरनिश्रौ, अत्रापि हेतौ प्रयमा, यतस्तावितरत्रयनिश्रावंतः समाप्तकल्पत्वाल्लभते ।। अथ कस्मादसमाप्तकल्पानामेकाकिनां चाभाव्यं क्षेत्रं न भवति, तत आहएगागिस्स उ दोसा असमत्ताणं च तेन थेरेहिं । एस ठविया उ मेरा इति विहुमा होजएगागी ।।
[ भा. १७९८ ]
- यत एकाकिनः सतोऽसमाप्तानां चासमाप्तकल्पानां च दोषा भूयांसस्तेन कारणेन स्थविररेषा मर्यादा स्थापिता इत्यापि खलु कारणात् क्षेत्रानाभवनलक्षणात् एकानिऽसमाप्तकल्पा वा माभूवन्निति । सम्प्रति साहरणपतेगे इत्यादि व्याख्यानयति[भा. १७९९]
दोमादि ठिया साहारणम्मि सुत्तत्थकारणा एक्के ।
जति तं उबसंपजे, पुव्यठिया वि संकंतं ।।
वृ- द्वयादयो द्विप्रभृतयो गच्छाः समाप्तकल्पाः समकमेकस्मिन् क्षेत्रे स्थितास्तेषां तत् क्षेत्रमाभाव्यतया साधारणम्, तस्मिन् साधारणे क्षेत्रे स्थिताः सन्तो यदि तमेकं गच्छमन्ये सूत्रार्थकारणादुपसम्पद्यंते, अथवा ये पूर्व समाप्तकल्पतया स्थितास्तेषामाभवति तत्क्षेत्रं, न पश्चादागतानां समाप्तकल्पानामपि परं ते पूर्वस्थिता अपि यदि पश्चादागतं गच्छं सूत्रार्थकारणादुपसम्पद्यन्ते, तर्हि यस्य समीपमुपसम्पद्यन्ते तस्य तत्क्षेत्रं संक्रान्तं तस्य तदा भवति नान्येषामिति भावः । ते हि तस्य प्रतीच्छकीभूताः, तेन तेषां क्षेत्रमितरस्य संक्रामतीति ।।
7
अथ नोपसम्पद्यते किन्तुं सूत्रमर्थ वा पृच्छन्ति, तत्राह
।
[ भा. १८०० ] पुच्छाहि तीहि दिवसं, सत्तहि पुच्छाहि मासियं हरति । अवखेत्तुवस्सए पुच्छमाणे दूरावलिय मासो ।।
वृ-तिस्मृभिः पृच्छामिः कृताभिः पृच्छ्यमानः परिपूर्ण दिवसं यावत्क्षेत्रगतं सचित्तादि हरति गृह्णाति, त्रिपृच्छादानतस्तस्य क्षेत्रस्यैकं दिवसं यावत्तदाभवनात्, सप्तभिः पृच्छाभिर्मासिकं हरति, किमुक्तं भवति ? सप्तपृच्छासु कृतासु पृच्छ्यमानः परिपूर्णमासं यावत्तत् क्षेत्रगणंसचितादि लभतेमासं यावत्तस्य क्षेत्रस्य तदाभवनादिति । 'अवखेत्तुवस्सए' इति अक्षेत्रे स्थितानामुपाश्रये उपाश्रयविशेषा मार्गणा कर्तव्या, सा चाग्रे करिष्यते । तथा यदि पृच्छ्यमान आत्मीयमुपाश्रयं, दुरमुपलक्षणमेतत् आसन्नं वा, आवलिकाप्रविष्मुपलक्षणमेतत् मण्डलिकं वा पुष्पावकीर्ण वा कथयति, तदातस्मिन् प्रायश्चित्तं मासो लघुकस्तं च पृच्छन्तं न लभंत एवं संक्षेपार्थो व्यासार्थोऽग्रे कथयिष्यते ।।
अक्षेत्रे उपाश्रयस्य मार्गणा कर्तव्येत्युक्तं तत्र तावदक्षेत्रमाहहाणानुजाण अद्धाणसीसए कुलगणे चउक्केय ।
[ भा. १८०१ ]
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
उद्देशक :-४, मूल- १०४, [भा. १८०१]
गामाइवानमंतरमहेय उज्जानमादीसु ।। [भा.१८०२] इंदक्कीलमनोगाहोजत्थ रायाजहिंवपंच इमे ।
अमच्चपुरोहित सेठीसेनावइसत्थवाहोय ।। वृ-स्नानमर्हतः प्रतिमानां तन्निमित्तमेकत्रमिलितानां, अनुयानं रथयात्रा तन्निमित्तं मिलितानां, अथवाअध्यशीर्षकंयतःपरंसमुदायेनसार्थेन सहगन्तव्यं सम्यगमार्गावहनात्तत्रमिलितानां,कुलत्ति कुलसमवायमिलितानां, गणत्ति गणसमवायमिलितानां चतुष्कं सङ्घः तत्समवायमिलितानां, गामाइ इत्यादिग्राममहेवा,आदिशब्दानगरादिमहेवा, वानमन्तरमहेवा उद्यानमहेवाआदिशब्दात्तडागादिमहेषु वा, इन्द्रकीलकमहे वा, यत्र च सकलजनमनोग्राहो राजा, यत्र वा इमे अमात्यपुरोहितश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहाः पञ्चगता वर्तन्ते । तत्रकथमपिगताः समकंस्थिताः तर्हि साधारणवसतिः, अथ विषमंस्थितास्तहियेपूर्वस्थितास्तेषांवसतिराभवतिनेतरेषांपश्चादागतानां । तस्यांचवसतौयः शिष्यः शिष्यतया उपतिष्ठतितंवसतिस्वामिनो लभन्तेनेतरे ।।
'पुच्छमाणे दूरावलिय मासो' इत्यस्य व्याख्यानार्थमाह[भा.१८०३] पुप्फावकिन्नमंडलियावलिय उवस्सयाभवेतिविहा ।
, जो अब्भासेतस्स उद्रेकहंतोन लभेमासो।। वृ- क्वचिद् ग्रामे नगरे वा साधवः पृथग उपाक्षये स्थिताः ते चोपाश्रवाः त्रिविधा भवेयुःपुष्पावकीर्णकाः, मण्डलिकावद्धा आवलिकास्थिता वा स्थापना एतेषामुपाश्रयाणां मध्ये कुतश्चिदेकतरस्मादुपाश्रयाद्विचारादिनिमित्तं कोऽपि निर्गतस्तं दृष्ट्रा कोऽपि प्रव्रजिषुः पृच्छेत् । यथा कृत्रसाधूनांवसतिरिति ।सब्रूते-किंकारणत्वंपृच्छसि? | शिष्यः प्राह-प्रव्रजिष्यामीति । तत्रयदिस एवंपृष्टःसन्दूरेकहन्तोनलभेमासो' इतिआत्मयिमुपाश्रयंदूरमासन्नंवाकथयतितर्हितस्य प्रायश्चित्तं लघुकोमासो, नचतंशिष्यं लभते,कस्यपुनःसआभवतीतिचेत्ततआह-योऽभ्यासेतस्य, किमुक्तं भवति तस्मादवकाशात्यस्य प्रत्यासन्नतर उपाश्रयस्तस्याभवति ।। [भा.१८०४] किहपुन साहेयव्वा उद्दिसियव्वाजहक्कमंसव्वे ।
अहपुच्छइसंविग्गे तत्थ वसव्वे व अद्धावा ।। वृ-कथं पुनःकथयितव्या उपाश्रयाः । सूरिराह-उद्देष्टव्यायथाक्रमंसर्वेयथा अमुकस्यामुकपदेशे। एवंकथितेयत्रव्रजतितस्यसआभवति ।अथसपृच्छतिसंविग्नान्बहुश्रुततरान्तपस्वितरांश्चेत्यर्थः । तत्रयथाभावमाख्यातव्यं, वितथाख्यानेमासलघु, नचसतंलभते ।किन्तुयेतपस्वितरा बहुश्रुततराश्च तेषां स आभवति । अथ सर्वे अर्धा वा संविनास्ततस्तथैवाख्याने यत्रस व्रजति तस्यस आभवति, न शेषस्येति । एतदेव सविशेषमाह[भा.१८०५] मुत्तूणअसंविगेजेजहियं तेसाहतीसव्वे ।
सिट्ठम्मिजेसिपासं, गच्छतितेसिंनअन्नेसि ।। वृ-इहये पार्थस्थादयोऽसंविग्नास्तेयदि पृच्छ्यन्ते, तदा तेन कथनीयास्तान्मुक्त्वा शेषेषुपृष्टेषुये यत्र विद्यन्ते तात् तत्र सर्वान् कथयति । शिष्टे च कथिते च सति येषां पार्श्व गच्छति तेषामाभवति नान्येषाम् ।।
[भा.१८०६] नियल्लगाणंवभया हिरिवत्तियसंजमाहिगारेवा ।
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०४ एमेवदेसरज्जे गामेसुवपुच्छकहणंतु ।। वृ-इह कोऽपि तस्मिन् ग्रामे नगरे देशे राज्ये वान प्रव्रजति, किं कारणमिति चेदुच्यते, निजकानां स्वज्ञातीयानांभयात्, मा निजका उत्प्रव्राजयेयुः, प्रव्रजन्तंवा मारुन्ध्युरिति । यदि वा तेषां निजकानां समक्षं लज्जते, ततो हीनो, वाऽथवाऽसंयमाधिकारः असंयमाधिकारणं तद् ग्रामादि अप्कायादिप्रचुरत्वात्। ततोऽन्यद्ग्रामादिकं गन्तुमनास्तथैव विचारादिगतंपृच्छेत्, यथा कस्मिन् ग्रामे नगरे देशे राज्ये वा साधय एवमन्यस्मिन् देशेराज्ये ग्रामेषुवा पृच्छायामेवंपूर्वोक्तेनैव प्रकारेण यथाभावं कथनं कर्तव्यं । किमुक्तं भवति-यथा त्रिविधेषूपाश्रयेषु आसन्नदूरतपस्विबहुश्रुतानां पृच्छायां व्याकरणमनाभाव्यमाभाव्यंचवर्णितंतथात्रापिद्रष्टव्यम् ।तद्यथायद्यथा ग्रामादिकंपृष्टंततयाकथनीयं वितथाख्याने तस्यप्रायश्चितमासलवु ।तत्रच गतो येषांसमीपमुपगच्छतिसतेषामाभवति ।। [भा.१८०७] अहवा वि अन्नदेसं संपट्ठियगंतगंमुणेऊण ।
माया-नियडि-पहाणो, विप्परिणामो इमेहिंतु ।। वृ-अथेतिप्रकारान्तरे । तच्चप्रकारान्तरंविपरिणामविषमं वक्ष्यमाणरीत्याद्रष्टव्यं विचारादिविनिर्गतं साधुंदृष्ट्राकोऽपिपरेण आदरेण वन्दते,तंच तथा वन्दमानं पृच्छतिकुतस्त्वं ? कुत्रवासम्प्रस्थित इति सपाह-अमुकंदेशंसम्प्रस्थितस्तत्र गत्वा प्रव्रजिष्यामि । तत एवमन्यदेशं सम्प्रस्थितं तंज्ञात्वा, माया परवञ्चनाभिपायो निकृतिराकारवचनाच्छादनं यथा कूटाख्यातृत्वेन नंक्ष्यते, मायानिकृती प्रधाने यस्य सतथा, एभिर्वक्ष्यमाणश्चैत्यादिभिर्विपरिणामयति ।। तान्येव विपरिणामस्थानानि चैत्यादीनिदर्शयति[भा.१८०८] चेइय साहूवसही, वेञ्जा वनसंतितम्मि देसम्मि ।
पडिनीय सन्निसाणी, वियारक्खेत्ता अहिगमगो।। दृ-यत्रत्वयागन्तव्यं तस्मिन् देशे चैत्यानि, यदिवासाधवो, ऽथवा वसतषो, यदा वैद्या ।नसन्ति; तथाबवस्तत्रप्रत्यनीकाः,नचदानादिप्रधानानिसंज्ञिकुलानि, श्वानः प्रभूता,नचतत्र विचारभूमिः, सर्वत्र पानीयाकुलत्वात्, नापि तत्र विहारयोग्यानि क्षेत्राणि, अधिकश्च भूयान्मार्गः पन्था, एतैः प्रकारैर्विपरिणामयति ।।तत्र प्रथमतश्चैत्यमधिकृत्याह[भा.१८०९] वंदन पुच्छाकणं अभुगं देसं वयामिपव्वइउं ।
नत्थितहिंचेइयाइंदंसणसोहीजतो होइ ।। वृ- परया भक्त्या विचारादिनिर्गतस्य सार्बोवन्दनं ततः पृच्छा कुत्र गन्तव्यम् । तदनन्तरं तस्य कथनममुकंदेशंव्रजामिप्रव्रजितुमिति । एवमुक्तेसप्राह-नसन्तितत्रचैत्यानि । यतोयेम्योदर्शनशोधिः सम्यग्दर्शननिर्मलता भवति ।। कथं तेभ्योदर्शनशोधिरित्यतआह. [भा.१८१०] पूयाउदटुंजगबंधवाणंसाहू विचित्तासमुवेतितत्थ ।
चागंचलूण उवासगाणं, सेहस्स विथिरइधम्मसद्धा। वृ- जगद्वान्धवानां पूजां द्रष्टुं तत्र तेषु चैत्येषु साधवो विचित्रा भव्या भव्यतराः समुफ्यन्ति, मूर्ति दृष्टा देशनांवासमाकर्ण्यतथा उपासकानांस्नानविलेपनादिषुत्यागंचवित्तत्यागंदृष्ट्राआस्तामन्येषां शुभपरिणामोल्लासः शैक्षस्यापि धर्मश्रद्धा स्थिरति स्थिरीभवतीत्यर्थः । चैत्यानि तुतत्र न विद्यन्ते ततः ततः किंतत्रगत्वा त्वया कार्यमिति।।साधुद्वारमाह
[भा.१८११] नसतिसाहूतहियं विवित्ता, उसन्नकिन्नोखलुसो कुदेसो ।
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:-४, मूल- १०४, [ भा. १८११ ]
संसग्गिहमि इमंमिलोए, सा भावना तुज्झ वि माहवेज्जा | 1
वृ- न सन्ति तत्र साधवो विविक्ता एकान्तसंविग्नाः, किन्तु अवसन्नकीर्णोऽवसन्नव्याप्तः खलु स कुदेशः, अयं च लोकः संसर्गिहार्यः संसर्ग्याहियते, संसर्ग्यनुयायी भवति तथा स्वाभाव्यात् । ततः संसर्गिहार्येऽस्मिन् लोके वर्तमानस्य तवापिसा अवसन्नभावना माभूदिति तत्रन गन्तव्यम् शय्याद्वारमाह[ भा. १८१२] सेजान संति अहवेसणिज्जा, इत्थी पसुंपंडगमादिकिन्ना । आउत्थमादीसु यतासु निच्चं ठायंतयाणं चरणं न सुज्झे ।।
तत्र शय्या न सन्ति, अथवा एषणीया न विद्यन्ते, यदि परमात्मकृताः स्युर्यदिं वा स्त्रीपशुपंडकाद्याकीर्णाः सन्ति, तासुचात्मोत्यादिषु आत्मकृतादिषु नित्यं सर्वकालं तिष्ठतां चरणं न शुध्यति चारित्रशुद्धिर्नोपजायते ।। वैद्यादिद्वारचतुष्टयमाह
२३
[भा. १८१३ ] वेज्जा तहिं नत्थि तहोसहाइं, लोगो य पाएण सपञ्चणीओ । दानाइ सन्नी य तहिं न संति, साणेहिं किन्नो सह लूसएहिं ||
वृ-तत्र वैद्यास्तथा औषधानि च न सन्ति लोकश्च प्रायेण तत्र सप्रत्यनीकः दानादिप्रधानाश्च संज्ञिनः श्रावकास्तत्र न सन्ति तथा श्वभिः स लूषकैश्चौरैः कीर्णो व्याप्तः ।
विहारक्षेत्रद्वारे आह
[भा. १८१४ ]
अनूवेसंमि विचारभूमी विहारखेत्ताणि य तत्थ नत्थी । साहस आसन्नडिएस तुझं, को दूरमग्गेण मडप्फरो ते ।।
- यत्र त्वया गन्तव्यम् तस्मिन् अनूपदेशे सजले देशे विचारभूमिर्नास्ति, नापि तत्र सन्ति विहारयोग्यानि क्षेत्राणि, अन्यच्च साधुष्वासन्नस्थितेषु तब को दूरमार्गेण मडप्फप्परो गमनोत्साहः । । तदेवमृतुबद्धकालविषयं सूत्रं भावितम् । अधुना वर्षावासविषयं भावयति
[भा. १८१५ ]
[भा. १८१६]
वृ- वर्षासु वर्षाकाले ये अमनोज्ञाः परस्परोपसम्भद्विकला असमाप्ता आभाव्यमसमाप्तकल्पत्वात् । अथ पुनः सुखदुःखादिनिमित्तं समनोज्ञतां परस्परोपसम्पदं कुर्वन्ति, ततो भवति तेषामाभाव्यं क्षेत्रं परस्परोपसम्पदा समाप्तकल्पीभूतत्वात् । अथ तेषां कः प्रभुः ? उच्यते, यो रानिको रत्नाधिको यस्य पर्यायाधिकतया वन्दनादीनि क्रियन्तेस तेषां प्रभुः लाभः पुनर्यस्तत्र भवति स सर्वेषां सामान्यः साधारणः सर्वेषामप्याचार्यत्वादुपाध्यायत्वाद्वा ।।
[भा. १८१७]
वासासुं अमणुन्ना असमत्ता जे ठिया भवे वीसुं ।
सिं न होइ खेत्तं अह पुन समनुन्नय करेति । । तो तेसि होति खेत्तं, को उपभूतेसि जो उरावणिओ । लाभोन जो तथा सो सच्चेसिं तु सामन्नो ।।
अहव जइ वीस वीस ठियासु असमत्तकप्पिया हुज्जा । अन्नो समत्तकप्पी एञ्जाही तस्स तं खेत्तं ॥
वृ- अथवा असमाप्तकल्पिका यदि विष्वक् विष्वक् स्थिता भवेयुः, अन्यः समाप्तकल्पी समाप्तकल्पोपेतः पश्चादागच्छेत् तस्य तदा भवति क्षेत्रम्, नेतरेषां पूर्वस्थितानामपि असमाप्तकल्पत्वात् ।।
[भा. १८१८ ]
अहवा दोन्निव तिन्निव समगं पत्ता समत्तकप्पीओ ।
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/१०४ सव्वेसिं तुतेसिंतंखेत्तं होइसाहरणं ।। वृ-अथवा द्वौ वा त्रयो वा गच्छाः साप्तकल्पिनः पृथक् पृथक् कल्पोपेताः समकं प्राप्ताः ततस्तेषां सर्वेषामपितत्क्षेत्रमाभाव्यतया साधारणं भवति ।। [भा.१८१९] अपुनकप्पो व दुवेतओवा,जंकाल कुजासमणुनयंतु ।
तकालपत्तो यसमत्तकप्पो, साहारणंतं पिहुतेसिखेत्तं ।। वृ- असमाप्तकल्पा अपूर्णकल्पा पूर्वम् द्वौ त्रयोवा गच्छाः स्थिता न च परस्परमुपसम्पद् गृहीताः । पश्चात् च सूत्रार्थादिनिमित्तमुपसम्पद् गृहीतुमारब्धाः । ते च यत्कालं यस्मिन् काले समनोज्ञतां परस्परमुपसम्पदंकुर्युः कुर्वन्तितत्कालप्रास्तस्मिन्कालेप्राप्तोऽन्यः समाप्तकल्पस्तेषामपितत्क्षेत्रभवति साधारणम्, परस्परोपसम्पद्ग्रहणवेलायामेव समाप्तकल्पस्यापिप्राप्तत्वात् ।। संप्रतिपरस्परोपसम्पन्नानां साधारणावग्रहावस्थितानां सूत्रमर्थवाधिकृत्य य आभवनविशेषस्तमभिधित्सुराह[भा.१८२०] साहारणट्ठियाणं जोभासतितस्सतंहयतिखेतं ।
वारगतदिनपोरिसिमुहत्तभासेउ जोताहे ।। वृ-साधारणस्थितानां साधारणावग्रहावस्थितानांमध्ये यः सूत्रमर्थ वाभापतेतस्य तद्भवति क्षेत्रं नशेषाणाम् । अथ ते वारवारेणभाषन्तेततः आह-यो यदा वारकेणंदिनं पौरुषांमुहूर्त वाभाषते, तस्य तावन्तं कालमाभाव्यम्, न शेषकालम् । इयमत्र भावना-यो यति दिवसान् भापते, तस्य तति दिवसानाभाव्यम्, अथवा प्रतिदिवसं यो यति पौरुषीभाषते तस्य तति पौरुषीरवग्रहो, यदि वा वो यति मुहूर्तान्भापते, तस्य तावत्कालमवग्रहो नशेपकालमपीति ।। [भा.१८२१] - आवलिया मंडलिया, घोडगकंडूइयए वभासेज्जा ।
सुत्तंभासतिसामाइयादिजा अट्टसीतिंतु ।। बृ-इह सूत्रस्यार्थस्य वा भाषणे त्रयः प्रकाराः, तद्यथा-आवलिकया मण्डल्या घोटककण्डूवितेन च, तत्र या विच्छिन्ना एकान्ते भवति मण्डली सा आवलिका, या पुनः स्वस्थान एव सा मण्डली, घोटककण्डूचितंनामयद्वारंवारणपरस्परंप्रच्छनंतत्घोटकयोः परस्परंकण्डूवितमिव घोटककण्डूयितम्, ततः सूत्रमर्थवाभाषते।आवलिकयामण्डलीकयाघोटककण्डूयितेन वा । तत्रसूत्रभाषतेसामाविकादि तावत्यावत् दृष्टिवादगतानिअष्टाशीतिसूत्राणि |पूर्वेषुतुविशेषो वक्तव्य इतितदनुपादानम् ।सम्प्रति यथोक्तप्रमाणमावश्यकमधीते, आवश्यकवाचनाचार्यः पुनरावश्यकप्रतिप्रच्छकस्य समीपे दशवैकालिकमधीते दशवैकानिकवाचनार्यस्याभवति क्षेत्रम्, तथा एकस्य पार्श्वे दशवैकालिकमधीते दशवैकालिकवाचनाचार्यः पुनर्दशवैकालिकप्रतिप्रच्छकस्य पार्श्वे उत्तराध्ययनान्यधीते, उत्तराध्ययनवाचनाचार्यस्याभाव्यं क्षेत्रम् । एवं यथोत्तरं तावद्भावनीयं यावदष्टाशीतिसूत्राणि ।। [भा.१८२२] सुत्ते जुहत्तरंखलु, बलियाजा होति दिद्विवातोत्ति ।
अत्ये विहोइएवं छेअसुअत्थं नवरिमुत्तुं ।।। वृ-यथासूत्रेयथोत्तरंबलिष्ठतोक्ता,एवमर्थेऽपिभावनीया,तद्यथा-एकएकस्यपाधैआवश्यकार्थमधीते, आवश्यकार्थवाचनाचार्यः पुनरावश्यकार्थप्रतिप्रच्छकस्य समीपे दशवैकालिकार्थमधीते दशवैकालिकार्थवाचनाचार्य स्यामाभाव्यं तत् क्षेत्रम्, एवं तावद्वाच्यं यावदष्टाशीतिसूत्रार्थः । नवरं च्छेदसूत्रार्थमुक्त्वा । अर्थाचार्याणामुपरिच्छेदसूत्रार्थाचार्योवक्तव्यः । तद्यथा एकएकस्य पार्श्वदृष्टि
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४,मूल-१०४.भा. १८२२] वादगतानामष्टाशीति सूत्राणामर्थमधीते, अष्टाशीतिसूत्रार्थवाचनाचार्यः पुनरष्टाशीतिसूत्रार्थप्रतिप्रच्छकस्य समीपेच्छेदसूत्रार्थमधीतेच्छेदसूत्रार्थवाचनाचार्यस्याभाव्यं तत्क्षेत्रम् । [भा.१८२३] एमेव मीसगंभि वि, सुत्ततो बलवगोपगासोउ ।
पुव्वगयंखलुबलियं, हेटिलत्या किमुसुयातो ।। वृ- एवमेवानेनैव प्रकारेण मिश्रकेऽपि सूत्रार्थरुपोभयस्मिन्नपि वक्तव्यम्, सर्वत्र सूत्राद् बलवान् प्रकाशोऽर्थस्य प्रकाशकः । तद्यथा-एक एकस्य पार्श्वे आवश्यकसूत्रमधीते, तस्य समीपे पुनः सुत्रवाचनाचार्य आवश्यकस्यार्थमधीते, आवश्यकार्थवाचनाचार्यस्याभवति तत्क्षेत्रम्, एवं तावद्भावनीयंयावदष्टाशीतिसूत्रार्थवाचनाचार्यः ।सर्वत्राधस्तात्सूत्रादर्थाद्वापूर्वगतंबलीयस्तथाचाहपुव्वगयमित्यादि, यदि पूर्वगतं सूत्रं खलु अधस्तनादर्थाद्भवति बलवत् किमङ्गसूत्रात्, सुतरामधस्तनात्सूत्रादलीय इत्यर्थः । तद्यथा-एक एकस्यपार्श्वे आवश्यकस्यसूत्रमर्थतदुभयं वाधीते, तस्य समीपे पुनरावश्यकसूत्रार्थतदुभयवाचनाचार्यः पूर्वगतं सूत्रमधीते आवश्यकसूत्रादिप्रतीच्छकस्याभवति । एवं तावद्वाच्यं यावदष्टाशीतिसूत्राणि पूर्वगतसूत्राच्च पूर्वगतार्थो बलीयान्, तत एक एकस्य पार्श्वे पूर्वगतसूत्रमधीते तस्य समीपे पूर्वगतसूत्रवाचनाचार्यः पूर्वगतमर्थ पूर्वगतसूत्रप्रतीच्छकस्याभवति ।। अथ किं कारणंशेषात् सूत्रादर्थात्पूर्वगतं सूत्रंबलीयस्ततआह[भा.१८२४] परिकम्मेहियअत्था सुत्तेहियजेयसूईयातेसिं ।
होइविभासाउवरिपुव्वगयंतैन बलियंतु ।। वृष्टिवादः पञ्चग्रस्थानः, तद्यथा-परिकर्माणि सूत्राणि पूर्वगतमनुयोगचूलिकाश्च । तत्र ये परिकर्मभिः सिद्धश्श्रेणिकाप्रभृतिभिः सूत्रैश्चाष्टाशीतिसंख्याः सूचितास्तेषांसर्वेषामप्यन्येपांच उपरि पूर्वेषु विभाषा भवति, अनेकप्रकारं ते तत्र भाष्यन्ते इत्यर्थः । तेन कारणेन पूर्वगतसूत्रं बलिकम् ।। सम्प्रति येन कारणेन सूत्रादर्थोबलीयान्, तदभिधित्सुराह[भा.१८२५] तित्थगरत्थाणंखलुअत्थो, सुतंतुगणहरत्थाणं ।
अत्थेन यवंजिजइ सुत्तंतम्हाउसोबलवं ।। वृ-अर्थः खलुतीर्थकरस्थानंतस्यतेनाभिहितत्वात्, सूत्रंतुगणधरस्थानंतस्यतैईब्धत्वात्, अर्थेन च यस्मात्सूत्रव्यज्यते प्रकटीक्रियते, तस्मात्सोऽर्थः सूत्राबलवान् ।।
अथ कस्मात्शेषार्थेभ्यःच्छेदसूत्रार्थो बलीयानित्यतआह[भा.१८२६] जम्हाउहोइसोही, च्छेयसुयत्थेणखलियचरणस्स ।
तम्हाच्छेयसुयत्थोबलवं मोत्तूणपुव्वगयं ।। वृ-यस्मात्स्खलितचरणस्यस्खलितचारित्रस्यच्छेदश्रुतार्थेनशोधिर्मवति,तस्मात्पूर्वगतमर्थमुक्त्वा शेषात्सर्वस्मादप्यर्थात्च्छेदश्रुतार्थोबलवान् ।। तदेवमावलिकामधिकृत्योक्तम् अधुना मण्डलीमधिकृत्याह[भा.१८२७] एमेव मंडलीए विपुव्वाहियनकृधम्मकहिवादि ।
अहवा पइन्नगसुए, अहिज्जमाणेबहुसुतेवि ।। - यथा अधस्तादावलिकायामुक्तम्, एवमेव मण्डल्यामपि द्रष्टव्यम् । सा मण्डली व भवतीतिचेदुच्यते-पूर्वाधीते नष्टे उज्ज्वाल्यमाने, धर्मकथायां धर्मकथाशास्त्रेषु,वादे वादशास्त्रेषु
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१०४ उज्ज्याल्यमानेष्वधीयमानेषु वा, अथवा प्रकीर्णकश्रुते अधीयमाने बहुश्रुतेऽपि बहुश्रुतविषयेऽपि मण्डलीभवति । तत्राप्याभाव्यमावलिकायामिव;अथकथमावलिकायामिवमण्डल्यामपिद्रष्टव्यमिति चेत् ।उच्यते,-एकएकस्यपाइँ पूर्वाधीतंनष्टमावश्यकमुज्वालयति,आवश्यकवाचनाचार्यः पुनस्तस्य समीपेदशवैकालिकम्, दशवैकालिकवाचनाचार्यस्याभवति इत्यादिसर्व तथैव, तथा एकएकस्य पार्थे आवश्यकं नष्टमुज्वालयति, एषोऽप्यावश्यकवाचनाचार्योऽन्यस्य समीपे दशवैकालिकं, दशवैकालिकवाचनाचार्योप्यपरस्य दृष्टिवादमुज्वालयति, दृष्टिवादवाचनाचार्यस्याभवति, न शेषाणामाभवनस्योत्तरोत्तरसंक्रान्त्याऽन्तिमेऽवस्थानादेतच्चावलिकायामपिद्रष्टव्यम् । तथा यस्यपाचे धर्मकथाशास्त्राणि वो (चो) ज्वालयत्यधीते वा तस्य पाठकस्याभवति न पाठ्यमानस्य, तथा बहुश्रुततरोऽपियद्यन्यस्य समीपेप्रकीर्णकश्रुतमधीतेतदातस्य प्रकीर्णकश्रुतवाचनाचार्यस्याभवतिन बहुश्रुततरस्य, किंबहुना, यो यस्य समीपे पठत्युज्वालयति वा तस्य सत्कमाभाव्यमितरो वाचनाचार्यो हरतीति । अथावलिकाया मण्डल्याश्चकः प्रतिविशेष इत्यत आह[भा.१८२८] च्छिन्नाच्छिन्नविसेसो, आवलियाएउ अंतएठाति ।
मंडलीएसट्टाणं,सचित्तादीसुसंकमति ।। वृ-आवलिकामण्डल्योः परस्परं च्छिन्नाच्छिन्नरुयो विशेषः, आवलिका च्छिन्नाविविक्ता एकान्ते भवति । मण्डलिका त्वच्छिन्ना, “आवलिय तत्थ च्छिन्ना मंडलिया होइ अच्छिन्ना उ" इति वचनात् । एतदेव सुव्यक्तमाह-आवलिकायामुपाध्यायको(ध्यायो)ऽन्तर्मध्ये विविक्तेप्रदेशे तिष्ठति,मण्डल्यां पुनः स्वस्थानमाभवनंच पाठवितरि संक्रामतिसचितादिषु तत्क्षेत्रगतसचित्तादिविषियम् ।।
अधुनाघोटककण्डूयितमधिकृत्याह[भा.१८२९] दोहंतुसंजयाणं, घोडगकंडूइयं करताणं |
जोजाहे जंपुच्छइसोताहे पडिच्छतो तस्स !! वृ-द्वयोः संयतयो|टककण्डूयितमवि घोटकं कण्डूयितं परस्परं प्रच्छनमित्यर्थः तत् कुवतां यो यदा यं पृच्छति स तदा तस्य प्रतीच्छकः इतरः प्रतीच्छ्यः यावच्च यः प्रतीच्छ्यस्तावत्तस्याभवति, न शेषकालमिति । उपसंहारमाह[भा.१८३०] एतोअसमत्ते कप्पेभणितो विहि उजो एस |
एतोसमत्तकप्पेबुच्छामि विहिंसमासेण ।। वृ- एवं तावदसमाप्ते कल्पे यो विधिर्भवति, स एष भणितः । अत ऊर्ध्वं समासेन समाप्तकल्पे विधिं वक्ष्यामि ।। प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.१८३१] गणिआयरियाणंतोखेत्तंमिठियाणदोसुगामेसु ।
वासासुहोतिखेतं निस्संचारेणबाहिरतो ।। वृ. गणोऽस्यास्तीति गणी गणावच्छेदक आचार्यः प्रतीतस्तवोमियोः पृथक पृथक् स्थितयोर्वर्षास्वाभवति क्षेत्रं ग्रामद्वयलक्षणम्, अन्तः-क्षेत्र स्थितयोः क्षेत्रमध्यव्यवस्थितयोः न पुनः परस्परं गमनागमनतः, कुतःइत्याह बहिनिःसंचारेण स्वस्वग्रामावहिः पानीयहरिताद्याकुलतया संचाराभावतः ।।
[भा.१८३२] वासासु समत्ताणं, उगहोएगदुगपिंडियाणं पि ।
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
उद्देशक:-४, मूल - १०४, [भा. १८३२१
. साहारणंतुकेसिंबोच्छंदुविहंच पच्छकडं ।। दृ- वर्षासु बहूनामाचार्याणां परस्परोपसम्पदा समाप्तकल्पानां, वर्षासु समाप्तकल्प ऊना असमाप्तकल्पाः, एगदुगपिडियाणंतिसंप्राप्त्याप्येककाः सन्तः पिण्डिताएकपिण्डिताः अथवा द्विकेन वर्गद्वयेन एक एकाकि एकः षड्वर्गो, यदि वा एको द्विवर्ग एकः पञ्चवर्ग इत्यादिरुपेण पिण्डिता द्विकपिण्डितास्तेवामेकद्धिकपिण्डितानाम,अपिशब्दात्रिकचतुष्कादिपिण्डितानांवावग्रह आभवति, नशेषाणामसमाप्तकल्पस्थितानां,तथा साधारणशैक्ष्यं वक्ष्ये ।साधारणः (णे)शैक्षो यस्याभवतितस्य तंवक्ष्ये । तथा द्विविधंच गृहस्थसारुपिकभेदतो द्विप्रकारंचपश्चात्कृतमुपरिगणावच्छेदकपृथक्त्वसूत्रे वक्ष्यामि ।।तत्रसाधारणशैक्षं वक्तुमाह- . [भा.१८३३] अक्खेत्ते जम्मुवट्टितो, खेत्तेवा समट्टियाणसाहारे ।
वायंतिय ववहारे, कयंमिजोजस्सुवट्ठाइ ।। वृ- अक्षेत्रेस्नानादिप्रयोजनतः काप्येकत्र मिलितानां यो यस्योपतिष्ठति शैक्षः, सतस्याभवति । अथवा समकमेककालं ये स्थिताः पृथक् पृथक् समाप्तकल्पास्तेषां समकस्थितानां तत्क्षेत्रं साधारणं, तस्मिन् साधारेण क्षेत्रे समकस्थितानाम्, अथवा पश्चादागता अप्येवं व्यवस्थां कृत्वा प्रविष्टा यद् यस्योपतिष्ठति तत् तस्याभवतीति तत एवं वाचन्तिके व्यवाहारे व्यवहारे कृते, यो यस्योपतिष्ठति, स तस्याभवति ।। [भा.१८३४] साहारणट्टियाणंसेहे पुच्छंतु वस्सएजोउ |
दुरत्थं पिहु निययं,साहति उतस्समासगुरु ।। वृ- विचारादिविनिर्गं साधुं दृष्ट्वा कोऽपि शैक्षकः पृच्छति कुत्र साधूनां वसतय इति, एवं साधारणस्थितानां साधारणक्षेत्रावस्थितानामुपाश्रयान् पृच्छति शैक्षे यो निजकमात्मीयमुपाश्रयं दूरस्थम्, अपिशब्दात्प्रत्यासन्नं वा साधयतिकथयति, तस्य हुनिश्चितं प्रायश्चितंमासगुरुः ।।
कथं पुनः कथनीयमित्याह[भा.१८३५] सव्ये उद्दिसियव्या, अहपुच्छइ कयरो एत्थ आयरितो ।
बहुस्सुय तवस्सिपब्वायगोयतत्थवितहेव || वृ- सर्वे यथाक्रममुपाश्रया उद्देष्टव्या यथा अमुकस्याचार्यस्योपाश्रयोऽमुकप्रदेशे, अमुकस्यामुके इति, एवं कथिते यत्र याति तेषामाभवति । अथ स पृच्छेत् कतरोऽत्राचार्यो बहुश्रुतो वा तपस्वी वा प्रयाजको वा, तत्रापितस्यामपिपृच्छायां तथैव कथनीयमन्यथाकथने मासगुरुः ।। [भा.१८३६] सव्वे सुयत्थाय बहुस्सुया वा, पव्यावगाआयरिया पहाणा ।
एवं तुवुत्तेसमुवेति जस्स, सिढे विसेस चउरोय किण्हा ।। वृ-अथसर्वेश्रुतार्थाः,सर्वेबहुश्रुताः,सर्वेचप्रव्राजकाः, सर्वेचाचार्याः प्रधानाः ततस्तथैव यथाभावं कथनीयाः । एवं तूक्ते यस्य समीपेसमुपैति, तस्याभवति; अथात्मीयानां बहुतरगुणोकीर्तनतोऽन्येषां बहुतरनिन्दनेन रागद्वेषाकुलतया विशेषं कथयति, ततः शिष्टे विशेषे तस्य विशेषकथकस्य प्रायश्चित्तं चत्वारोमासाः कुत्स्नाः परिपूर्णकागुरुका इत्यर्थः । अथसर्वेषां मिलितानांसशैक्षः समागतएवं ब्रूयात्.[भा.१८३७] धम्मभिच्छामि सोउंजेपव्वइस्सामिरोइए। .
कहणालद्धितोऽहीणोजो पढमंसोउसाहति ।।
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
व्यवहार - छंदसूत्रम् - २ ४/१०४ - धर्मे श्रोतुमिच्छामि युष्माकं पार्श्वे । जे इति पादपूरणे । श्रुते धर्मे रुचिते प्रतिभासिते सत्ति प्रव्रजिष्यामि । एवमुक्ते कथना धर्मस्य भवति, कः कथयतीति चेदत आह-यो लब्धितः कथनलब्धेरहीनः स प्रथमं साधयति कथयति । अथान्येऽपि द्वित्रिप्रभृतयो लब्धितः समानास्तर्हि यो रत्नाधिकस्तेन कथयितव्यम् ।। [भा. १८३८]
पुनोवि कहमिच्छंते, तत्तुल्लं भासते परो । एवं तु कहिए जस्स, उवट्टायति तस्स सो ।।
वृ- अहं पुनरपि धर्मकथां श्रोतुमिच्छामि ततः पुनरपि कथां धर्मकथां श्रोतुमिच्छामीति ब्रवीति, ततः पुनरपि कथां श्रोतुमिच्छति परोऽन्यो भाषते तत्तुल्यं तावन्मात्रमेवममपरवेलायामन्य । उक्तं च 'जारिसं पढमेण कहियं, तारिस सेसेहिं वि कहियव्वमिति', एवं प्रदीपकथनसदृशतया सर्वैः कथिते यस्योपतिष्ठति तस्य स आभवति । अथान्ये विशेषेण विशेषतरेण कथयन्ति तर्हि ते तं न लभन्ते किन्तु यो रत्नाधिकस्तेपां तस्य स भवति ।। [भा. १८३९]
अनुवसंते च सव्वेसिं सलद्धि कहणा पुन । रायनियादि उवसंतो तस्स सो मा य नासउ ।।
. वृ- अथ यादृशं प्रथमेन कथितंतादृशेऽन्यैरपि कथितेस नोपशाम्यति, नप्रव्रज्याभिमुखीभूतो भवति, ततस्तस्मिन्ननुपशान्ते पुनः कथना धर्मस्य सर्वेषां रत्नाधिकप्रभृतीनां स्वलब्ध्या यथास्वशक्तितुलनया, एवं च कथने यस्य समीपे स उपशान्तस्तस्याभवति, कस्मादेवं कथनेति चेदत आह-मा सोऽनुपशान्तः सन् नश्यतु संसारं परिभ्रमत्विति कृत्वा ।। अथ सर्वे आचार्या एकत्र मिलितास्तिष्ठिन्ति, स च शैक्षक एवं कंचन पृच्छति कोऽत्राचार्यः ? तत एवं कथनीयम्, सर्वे बहुश्रुताः सर्वे चाचार्याः सर्वे प्रधाना इति एवमुक्ते, यदि शैक्षिको व्रते -यं जानीय यूयमाचार्य तं ममदर्शयत, तत्राह
[भा. १८४० ]
जाह आयरियं तं देह ममंति एव भणियंमि ।
जह बहुया ते सीसा दलंति सव्वेसिमेक्केक्कं ।।
वृ-यं जानीथ यूयमाचार्यं तं मम देहति दर्शयतेत्येवं भणिते यदि ते शिष्याः शिष्यत्वेनोपस्थिता बहवो भवन्ति, ततः सर्वेषामेकैकं शिष्यं ते एकत्र मिलिताः परस्परसम्मत्या ददति प्रयच्छन्ति ।। अथ एक एव शिष्यस्त विधिमाह[भा. १८४१ ]
रायनिया थेरासति कुलगणसंघे दुगादिनो भेदो ।
एमेव वत्थपाए, तालायरसेवगा भणिया ||
वृ- यद्येक एव शिष्यस्तदा यस्तेषां सर्वेषामपि रात्निको रत्नाधिकस्तस्य तं समर्पयन्ति, अथ सर्वे समरत्नाधिकास्ततो यस्तेषां वृद्धतरस्तस्य, अथ सर्वे वृद्धास्तर्हि यस्य शिष्या न सन्ति तस्य । अथ सर्वेषामपि शिष्या न विद्यन्ते तत इयं सामाचारी । सर्वेषां शिष्याणामसत्यभावे कुलत्ति यदि ते सर्वे समानकुलास्ततः कुलस्थविरस्य तं ददति, अथान्यकुलसत्का अपि तत्र वर्तन्ते, तत आह-गणत्ति गणस्थविरस्य समर्पयन्ति, अधान्यगणसत्का अप तत्र विद्यन्ते, तत आह-संघे इतिसङ्घस्थविराय ददति, अथवा स एकः शिष्यः साधारणस्तावत् क्रियते यावदन्ये उपतिष्ठन्ते, उपस्थितेषु च तेषु यदा सर्वेषां परिपूर्णा भवन्ति तदा विभज्यन्ते । एवं द्विकादयोऽपि भेदा वाच्याः । द्विप्रभृतीनामपि शिष्याणामुपस्थितानामेवं विभाषा कर्तव्या । एवमेव अनेनैव च प्रकारेणवस्त्रपात्रादिलाभेऽपि द्रष्टव्यम् ।
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४,मूल- १०४, [भा. १८४१] तच्चवस्त्रपात्रादिकंतालाचरावादधुः सेवका वावणिजोवाएतेषाप्रायोवर्षासुंदानसंभवात् । एनामेव गाथांव्याचिख्यासुः प्रथमतोरायनिया थेरासतिइतिव्याख्यानयति[भा.१८४२] रायनियस्सउएणंदलंतितुलेसुथेरगतरस्स।
तुल्लेसु जस्सअसती, तहावि तुल्ले इमामेरा ।। वृ- एकं शिष्यमुपस्थितं रालिकस्य रत्नाधिकस्य ददति । अथ सर्वे समरत्नाधिकास्ततस्तुल्येषु रत्नाधिकेषु यः स्थविरतरस्तस्य । अथ सर्वे स्थविरतरास्तर्हि तुल्येषु स्थविरतरेषु यस्य शिष्याणामभावस्तस्य । अथशिष्याभावेनापिसर्वे तुल्यास्तत इयं मर्यादा ।। तामेवाह[भा.१८४३] साकुलगाकुलथैरे, गणधेरै गणिव्यए यरासंधे ।
रायनियर्थरे असतिकुलादिथेराण वितहेव ।। वृ-यदितेसर्वेसकुलकाः समानकुलकाःततः कुलस्थविरस्य ददति, अथान्यकुलकाअपि विद्यन्ते तदा 'सङ्के' सङ्घस्थविरस्थ । अथैषां मध्ये तत्कालमेकस्याप्यभावस्तत आह-'रायनिए' इत्यादि रत्नाधिकस्थविस्याभावे कुलादिस्थविराणामपिच तथैव अभावे सति ।। [भा.१८४४] साहारणं व काउं, दोहि विसारैतिजाव अन्नोउ ।
उप्पजइ सिहो एमेवयवत्थपत्तेसु ।। वृ- साधारणं वा तं शिष्यं कृत्वा द्वावपि तं तावत्सारवतो यावदन्यशिष्यस्तयोरुत्पद्यते, ततो विभजनमिति, अत्र द्विग्रहणं त्रिप्रभृतीनामुपलक्षणम्, तेन बहूनामध्ययं न्यायो दृष्टव्यः, एक्मेव वस्त्रपात्रेष्वपिसाधारणतयासम्पन्नेषु विधिर्द्रष्टव्यः ।। अत्र पर आह[भा.१८४५] चोएइवत्थपाया, कप्पंतेवासवासिवेत्तुंजे ।
जह कारणमि सेहो, तह तालचरादिसुवत्था ।। वृ-चोदयति शिष्यः वर्षावासे वस्त्रपात्रणि गृहीतुंकल्पन्ते काका पाठ इति प्रश्नावगमः सूरिराहयथा कारणे पूर्वोपस्थित इत्येवं लक्षणे अव्यवच्छित्तिकारको भविष्यतीत्येवंरुपे वा अपवादतः शैक्षः कल्पते, तथापवादतस्तालाचरदिषुवस्त्राणि उपलक्षणमेतत्पात्राणिचकल्पन्ते ।। [भा.१८४६J साहारणो अभिहितो, इदानिपच्छाकडस्सअवयारो ।
सोउगणावच्छेइयपिंडगसुत्तमिभन्निहिती ।। वृ- यदुक्तंप्राक्साधारणं शक्ष्यं वक्ष्ये द्विविधंच पश्चात्कृतमिति तत्रसाधारण: शैक्षोऽभिहितः, इदानीं पश्चात्कृतस्यावतारः प्रस्तावः, स तु गणावच्छेदकपिण्डकसूत्रे गणावच्छेदकबहुत्वसूत्रे भणिष्यते।।तदेवमाचार्योपाध्यायगतान्यप्येकत्वबहुत्वसूत्राणि विभावयिषुराह[भा.१८४७] एमेवगणावच्छेयएगत्त-पुहुत दुविहकालम्मि।
जंइत्थंनाणत्तं, तमहं वुच्छंसमासेनं ।। वृ- एवमेवाचार्योपाध्यायसूत्रगतेन प्रकारेण द्विविधे काले ऋतुबद्धे काले वर्षाकाले च गणावच्छेदकैकत्वपृथकत्वसूत्राणि भावयतिव्यानि, किमुक्तं भवति । यथा आचार्योपाध्यायानामेकत्वपृथक्त्वसूत्राणि द्विविधकालगतानि व्याख्यातानि या वाभवत्यनाभवति च सामाचारी तथा गणावच्छेदकस्यापि एकत्वपृथकत्वसूत्राणि द्विविधकालगतानि भावयितव्यानि । सैव च सामाचारी आभवत्यनाभवतीति, नवरमत्र यन्नानात्वं तदहं समासेन वक्ष्ये ।। तत्र ऋतुबद्ध तावद् भण्वते यदि
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४११०४ गणावच्छेदक आत्मद्वितीयो वसतितदातस्यप्रायश्चित्तंमासलधु, इमेच दोषाः[भा.१८४८] जहहोतिपत्थणिज्जाकप्पट्ठी नीलकेसीसव्वस्स ।
तहचेवगणावच्छो किंकारण, जेन तरुणोउ ।। वृ- यथा कप्पट्ठीति बालिका, नीलकेशी कृष्णकेशी तरुणीत्यर्थः । सर्वस्य तरुणस्य महतो वा प्रार्थनीयाभवति,तथागणावच्छेदकोऽपि,किकारणम्, सूरािह-येन कारणेनसगणावच्छेदकस्तरुणस्तरुणतया तरुण्या महत्या वाप्रार्थनीयोजायते ।। [भा.१८४९] दोण्हं चउकन्नरहसं, हवेज च्छक्कंनमोनसंभवति ।
सिद्धं लोके तेनउ, परपच्चयकारणा तिन्नि ।। वृ-लोकेइदं सिद्धं प्रतीतंयद्वयोश्चतुःकर्ण रहस्यं भवति, षट्कर्णंमोइतिपादपूरणे, त्रयाणां रहस्यं न सम्भवति, तेन कारणेन परप्रत्ययकारणात् परेषां प्रत्ययोत्पादनार्थ त्रयो विहरन्ति । इतरथासमर्थःस आत्मनिग्रहकर्तुम्, त्रयोऽपिचोत्सर्गतोन कल्पन्ते,तत इदमपिसूत्रकारणिकमवगन्तव्यम् । कारगतश्च तेषां त्रयाणां तिष्ठताभियं यतना[भा,१८५०] जयणातत्थुउबद्ध समभिक्खाणुननिक्खमपवेसा ।
वासासु दोण्हि चिढ़े दो हिंडे असंथरे इयरे ।। वृ-तत्र ऋतुबद्ध काले इयं यतना, समकं भिक्षा, समकं शव्यातरस्य समीपे वसतेरनुज्ञा, समकं विचारार्थ निष्क्रमः, समकं वसतौ प्रवेशः । वर्षासुपुनरियं, द्वौ पश्चात्तिठतो द्वौ हिण्डेते एतच्चसंस्तरणे, इतरौ द्वौ गणावच्छेदकतदन्यलक्षणौ वसतेः प्रत्यासन्नेषु गृहेषु वसतिं प्रलोकमानी हिण्डेते यावता च न पूर्यते तावदितरानीतं गृह्णीतः । इदमपि वर्षाविषयं कारणिकम्, अकारणे चतुर्णा तिष्ठतां प्रायश्चित्तं चतुर्लघु ।सम्प्रति बहुत्वविषये गणावच्छेदकसूत्रेभावयति-. [भा.१८५१] एमेव बहुणंपी, जहेवभणिया उआयरियसुत्ते ।
जावयसुयोवसंफ्य,नवरिइमं तत्थनाणतं ।। वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण । किमुक्तंभवति । यथा एकत्वे ऋतुबद्ध वर्षासु च पूर्वसूत्रमुक्तमेवं बहूनामपिऋतुबद्धे वर्षासुचवक्तव्यम् ।भावनापिच यथाबहुत्वविषये आचार्यसूत्रेभणितातथैवात्रापि भणनीया, सा च तावत्, यावत् श्रुतोपसम्पत् । तथाहि, तैरपि समाप्तकल्पीकरणार्थमन्योन्यनिश्रया, तया परस्परोपसम्पदा इत्यर्थः । सा च निश्रा द्विविधा-गीतार्थनिश्रा श्रुतनिश्रा च, तत्र च यद्गीतार्थस्य समीपेउपसम्पदनंसागीतार्थनिश्रा,तया परस्परोपसम्पन्नत्वेनसमाप्तकल्पीभूतयोईयोस्त्रयाणांवावर्गाणा समकमागतेन(मागमनेन) साधारणक्षेत्रम् । तथा श्रुतार्थ निश्रा श्रुतानिश्रा, सापि च यथा प्राक् आचार्यसूत्रेऽभिहिता, तथात्रापिभाषितव्या । नवरमिदंतत्र निश्रायांनानात्वम्, तदेवाह
साधारणठियाउ, सुत्तत्थाईपरोप्परं गिह्ने ।
वारंवारेणतहिंजह आसा कंडूयंतेउ ।। . वृ-ते सर्वे द्विवर्गास्त्रिवर्गा वा समाप्तकल्पाः समकमेकस्मिन् क्षेत्रे यदि स्थितास्ततः साधारणं तत् क्षेत्रम्, तस्मिन् साधारणे क्षेत्रे स्थिता, यदि यथा वारंवारेणाश्वाः परस्परं कण्डूयन्ति । एवं वारेण वारेण परस्परं सूत्रमर्थवा गृह्णन्ति । यथाहमद्य तव पार्श्वे गृह्णामि |कल्ये त्वं (प्रतिस्त्वं) मम पार्श्वे गृहीष्यसि । अथवा पौरुषीप्रमाणेन मुहूर्तेर्वा वारकं कुर्वन्ति तदा यो यदा यस्य पार्श्वे गृह्णाति तस्य तावन्तं
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०४, [भा. १८५२] कालमाभाव्यमितरः सूत्रस्यार्थस्य वा प्रदाताऽपहरति ।। [भा.१८५३] अह पुवट्ठिएपच्छा अन्नोएजाहिबहुसुतोखेत्ते ।
सोखेत्तुवसम्पन्नो पुरिमल्लोखेत्तिओ तत्थ ।। वृ- अथ पूर्वस्थिते क्षेत्रस्वामिनि गणावच्छेदके आचार्ये वा पश्चादन्यो बहुश्रुतस्तस्मिन् क्षेत्रे आगच्छति,तर्हिसतदनुमत्या तत्क्षेत्रमुपसम्पन्नइतितत्क्षेत्रेक्षेत्रिका क्षेत्रस्वामीपूर्व एव,नपश्चात्तनः। [भा.१८५४] - खेत्तितो जइ इच्छेज्जा सुत्तादि किंचिगिहिउँ ।
सीसंजइमेहावि पेसे, खेत्तं तुतस्सेव ।। वृ-क्षेत्रिकः क्षेत्रस्वामी यदि पश्चादागतस्य समीपे किंचित्सूत्रादि गृहीतुमिच्छति, तत्रयदि शिष्यं मेघाविनं प्रेषयति, तर्हि क्षेत्रंतस्यैव पूर्वस्थितस्य, नपश्चादागतस्य ।। [भा.१८५५] असती तब्विहसीसे अनिखित्त गणेउवायएनिसंकमति ।
अहवाअगीयत्थे निक्खिवईगुरुगानय खेत्तं ।। दृ- अथ तथाविधो मेघावी शिष्यो नास्ति, ततस्तद्विधे शिष्ये असति अविद्यमाने अनिक्षिप्ते स्वशिष्यस्वगीतार्थस्यगणेयदिसूत्रादिपश्चादागतस्यसमीपेवाचयति,तर्हि तत्क्षेत्रपश्चादागतेवाचयति संक्रामति । अथागीतार्थे स्वशिष्ये गणं निक्षिपति, निक्षिप्य च पश्चात्सूत्रादि वाचयति तर्हि अगीतार्थे गणंनिक्षिपतस्तस्यप्रायश्चित्तंचत्वारोगुरुकाः । नचतस्यक्षेत्रं किन्तुसूत्रादिवाचयितुः पश्चादागतस्य ।। [भा.१८५६] अह निखिवतीगीते, होइखेतंतुतोगणस्सेव ।
तस्स पुन अत्तलाभो, वायंते न निग्गतोजाव ।।। वृ.अथगीतेगीतार्थेशिष्येगणनिक्षिपतिनिक्षिप्यचपश्चादागतस्यसमीपेसूत्रादि गृह्णाति, 'तोत्ति' ततः क्षेत्रं गणस्यैवाभवति न पाठयितुः पश्चादागतस्याचार्यस्य । अथ यदा गणमनिक्षिप्यागीतार्थे वा निक्षिप्यसूत्रादिगृह्णाति,तदा कियन्तंकालमाभाव्यंतत्क्षेत्रपाठयितुरतआह । तस्सेत्यादि' तस्यपुनः, पाठयितुः पुनः, तस्मिन् क्षेत्रिके वाचयति आत्मलाभः आत्मीयत्वेन क्षेत्रस्य लंभनं तावत्, यावत्स ततो गच्छान्न निर्गतो भवति । किमुक्तं भवति यावत्तस्य समीपे अध्ययनार्थमवतिष्ठते तावत्तस्याध्यापयितुः पश्चादागतस्याभवतितत्क्षेत्रम्, यदपिच शिष्यादिकंतस्य सूत्रादिगृहीतुरुपातिष्ठति तदपि तस्याभवति । निर्गतचततोगच्छत्तस्मिन् भूयस्तस्यैव पूर्वस्थितस्य क्षेत्रसंक्रामतीति । [भा.१८५७] आगंतुगोविएवं, ठवेंतो खेतोवसंपयं लभति ।
साहारणेयदोण्हं, एसेव गमोयनायव्यो ।। वृ- आगंतुकोऽपि एवं पूर्वोक्तेन प्रकारेण गच्छे स्थापयन् क्षेत्रोपसम्पदं लभते । इयमत्र भावनाआगन्तुकोऽपि यदि पूर्वस्थिते सूत्रादि गृह्णाति अन्यस्यागन्तुकस्य समीपे सूत्रादि जिधृखं मेघाविनं शिष्यं प्रेषयति यदि वागीतार्थे गणंनिक्षिप्य स्वयं वाचयति तदा तत् क्षेत्रंतस्यैवमूलागन्तुकस्य, अथ गणमनिक्षिप्यागीतार्थेवागणंनिक्षिप्यसूत्रादिगृह्णातितदाग्राहयितुः क्षेत्रम्, अगीतार्थस्यचगणंसाधारणे क्षेत्रेएको यद्यपरस्य समीपेसूत्रादिकंगृहीतुकामः प्राज्ञं विनीतंशिष्यं प्रेषयति, गणं वागीतार्थे निक्षिप्य स्वयं गृह्णाति, तदोभयोरपिसाधारणम्, अथगणमनिक्षिप्यागीतार्थेवा निक्षिप्यवाचयतितदाध्यापयितुः क्षेत्र नेतरस्य, तदपिचतावद्यावत्सततोगच्छाननिर्गच्छति । निर्गतेउभयोः साधारणम्, अगीतार्थस्य गणाध्यारोपेप्रायश्चित्तंचतुर्गुरुकम् ।। ।
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२.४/१०४ [भा.१८५८] साहारणोउभणितो इदानि पच्छाकडंतुवुच्छामि ।
सोदुविहोवोधव्वो, निहत्थसारुविओचेव ।। वृ-साधारणोऽभिहितः, इदानीं पश्चात्कृतं वक्ष्यामि । स च पश्चात्कृतो द्विविधस्तद्यथा-गृहस्थः सारुपिकश्च ।गृहे गृहलिङ्गे तिष्ठतीतिगृहस्थः । समानरुपंसरुपं तेन चरतीतिसारुपिकः ।।
अनयोरेयस्वरुपमभिधित्सुराह[भा.१८५९] असिहोससिहगिहत्थो स्यहरवज्जो उहोइसारुवी।
धारेइ निसिजंतुएगओलंबगंचेव ।। वृ-गृहस्थः पश्चात्कृतो द्विविधोऽशिख सशिखश्च । तत्रयः केशान्धारयतिससशिखाकः । यस्तु मुण्डनेन तिष्ठिति स चाशिखाको भवति रजोहरवर्जः रजोहरणवर्जः, रजोहरणग्रहणं दण्डकपात्रादीनामुपलक्षणम्, ततोऽयमर्थः-यः केवलं शिरसो मुण्डनमात्रं कारयति न च रजोहरणदण्डकपात्रादिकं धरते सोऽशिखाक इति । वस्तु सारूपी सारुपिकः स एकां निपद्यामेकनिषद्योपेतं स्जोहरणंअवलम्बकंदण्डकम्, उपलक्षणमेतत् पात्रादिकंच, धारयतिशिरश्चमुण्डयति,
अनाभवन(विधि)माह[भा.१८६०] गिहिलिंग पडिवाइ, जो उतदिवसमेवजो तंतु ।
उक्सामेती अन्नो, तस्सेव ततो पुरा आसी ।। वृ- यो व्रतं मुक्त्वा गृहिलिङ्गं प्रतिपन्नं योऽन्यः, उपलक्षणमेतत् मूलाचार्यो वा, तदिवसमेव उपशमयति पुनरपि व्रतग्रहणायाभिमुखीकरोति, येनैवोपशमितिस्तस्यैवाभवति, न मूलाचावस्यैव । उक्तंच-“पच्छाकडो गिहत्थीभूतो जइतदिवसंचेवपव्वइ उमिच्छइजस्ससगासे इच्छइतस्सेव सो" इति । एष विधिः पुरा आसीत्,सम्प्रतिपुनर्लिङ्गपरित्यक्तेऽपित्रिषुवर्षेणुगतेषुतदाभवनपर्यायः परिपूर्णो भवति, नारतः ।। किं कारणं केन वाचार्येणेयं मर्यादा स्थापितेति चेदत आह[भा.१८६१] इनिपुनजीवाणं उक्कडकलुसत्तणंवियाणित्ता ।
तो भद्दबाहुणा उतेवरिसाठाविया ठवणा ।। वृ- इदानीं पुनर्जीवानामुत्कटं कलुषत्वं विज्ञाय ततो भद्रबाहुना त्रैवर्पिका त्रिवर्षप्रमाणा स्थापना मर्यादा स्थापिता, चारित्रतटाके संयमोदकपरिवहनरक्षणार्थ त्रैवार्षिकी मर्यादापाली कृतेति भावः ।। सम्प्रति त्रैवार्षिकामेबस्थापनायां विशेषमभिधित्सुरिदमाह[भा.१८६२] . परलिंग निण्हवेवासम्म सणजढेतुसंकते।
तदिवसमेवइच्छा,सम्मत्तमुत्तेसमा तिन्नि ।। वृ-परलिङ्गद्विधा-गृहिलिङ्गपरतीर्थिकालिङ्गच । तत्रेहपरतीर्थिकलिङ्गंगृह्यतेतस्मिन् परतीर्थिकलिङ्गे निहवे वा त्यक्तसम्बग्दर्शन संक्रान्ते यस्य समीपेतद्दिवसमपीच्छा तस्यस आभवति । अयमत्रभावः सभग्नचारित्रपरिणामः सम्यग्दर्शनमपि परित्यज्य परिव्राजकादीनां निवानांमध्ये गतो यदितदिवसमेव यस्य समीपेप्रव्रजितुमिच्छतिततःस तस्यैवाभवतिन मूलाचार्यस्य ।अथसम्यक्त्वसहितः परलिङ्गादिषु गतस्ततस्तस्मिन् सम्यक्त्वयुते परलिङ्गादिगते मूलाचार्यमर्यादा तिस्त्रः समास्त्रीणि वर्षाणि, त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु पूर्वपर्यायस्तुट्यति ।।
[भा.१८६३] एमेव देसियम्मिवि, सभासिएणंतुसमनुसिठमि ।
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल- १०४, [भा. १८६३]
. उसनेसुविएवं, अच्चाइन्ने नपुन एण्हि ।। वृ-एक्मेव अनेनैव प्रकारेणदेशिकेऽपिसभाषिकेण समानभाषाव्यवहारिणासमनुशिष्टेज्ञातव्यम् । किमुक्तं भवति? द्रमिलान्ध्रादिदेशोद्भवो म्लेच्छप्राय आर्यभाषामजानानो यो विपरिणतः सन् त्यक्तसम्यक्त्वो गृहस्थीभूतः पब्रिाजकादिषुनिह्नवेषुना मिलितोयदिकेनापिसभाषिकेणसमनुशिष्टः सन् प्रयावर्तते तर्हि तस्य समनुशासकस्याभवति, नान्यस्य । अथ ससम्पक्त्वः परलिङ्गादिषु गतस्तर्हि मूलाचार्यपर्यायपरिमाणंतिस्त्रः समाः, अवसन्नेषु अपिएवंपूर्वमासीत् । यथा अवसन्नीभूतंतदिवसमपि य उपशमयतिसतस्याभवतिइदानींपुनःकषायेरत्याकीर्णेनेयंव्यवस्था किन्तुत्रीणिवर्षाणि ।। उक्त्तो गृहस्थः पश्चात्कृतः,सम्प्रतिसारुपिकमधिकृत्याह[भा.१८६४] सारुवीजजीवं पुन्वायरियस्सजे यपव्वावे ।
अपव्याविएसच्छंदो, इच्छाए जस्ससोदेई ।। वृ-सारुपिको जोहरणादिधारी स वावजीवं पूर्वाचार्यस्याभवति, नतु त्रिवर्षप्रमाणातस्य मर्यादा, यानि च स सारुपिकः प्रव्राजयतिमुण्डितानि करोति तान्यपि पूर्वाचार्यस्याभवन्ति, तेन मुण्डितत्वात्, यानिपुनस्तेन नमुण्डितानिकिन्त्वद्यापिसशिखाकानिवर्तन्ते,तदायत्तानिचतान्यप्रव्राजितान्यधिकृत्य तस्य स्वच्छन्द आत्मेच्छा । तथाचाह-यस्येच्छयास ददाति तस्याभवन्ति नान्यस्येति ।।
एतच्चापुत्रादिषुद्रष्टव्यं पुत्रादीनि पुनः पूर्वाचार्यस्याभवन्ति ।। [भा.१८६५] जो पुन गिहत्थमुंडो अहवामुंडोउतिण्हवरिसाणं ।
आरेणंपव्यावे, सयं च पुवायरिए सव्वं ।। वृ-यः पुनर्गृहस्थ इव मुण्डो गृहस्तमुण्डः, क्षुरेण मुण्ड इत्यर्थः, अथवा मुण्डो लोचने मुण्डः । एष द्विविधोऽपिमुण्डोगृहस्थत्वं करोति,नतुरजोहरणदण्डपात्रादिधारयतितेन सारुपिकाभिन्नः सत्रयाणां वर्षाणामारतोऽर्वाक यानि प्रव्राजयति मुण्डितानि करोति तानि स्वयं च यावत्रीणि वर्षाणि न पूर्यन्ते तावत्सर्व पूर्वाचार्यस्याभवति ।। [भा.१८६६] अपव्वावित सच्छंदा तिण्हं उवरिंतुजाणियव्वावे ।
अपव्वावियाणिजाणिय सोवि अजसिच्छएतस्स ।। वृ- यानि पुनस्त्रयाणां वर्षाणामारतो न प्रवाजितानि न मुण्डितानि कृतानि किन्तु सशिखाकानि वर्तन्ते तानि स्वच्छन्दात् यस्मै प्रयच्छति तस्याभवन्ति, त्रयाणां वर्षाणामुपरि पुनर्यानि प्रव्राजयति मुण्डितानि करोतियानि वा प्रवाजितानि सशिखाकानि तिष्ठन्ति सोऽपिचस्वयमात्मना यस्य सकाशे इच्छति प्रतिभासतेतस्यसमीपे प्रव्राजयति ।। प्रव्रजतिचत्रिवर्षमर्यादाः परिपूर्णीभूतत्वात् ।। [भा.१८६७] गंतूणंजइबेती अहयं तुझंइमानि अन्नस्स ।
एयानि तुज्झ नाहंदोबी तुझंदुवेनस्स ।। वृ-त्रिवर्षप्रमाणायां मर्यादायामतिक्रान्तायां पूर्वाचार्यस्य समीपं गत्वा यदि ब्रूते अहं युष्माकमन्तिके प्रव्रजिष्यामि यानि पुनरिमानी मम समीपे उपस्थितानि तान्यन्यस्यामुकस्य पार्थे प्रव्रजिष्यन्ति, अथवा एतानि युष्माकमहमन्यस्य, अथवा द्वावपिएतान्यहंचयुष्माकं, यदि वा द्वावपि एतान्यहं चान्यस्य, तदा यदिच्छति तत्प्रमाणम् ।। तदेवाह-- 2273]
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२.४/१०४ . [भा.१८६८] छिन्नंमि उपरियाए उवठियंतेहुपुच्छिउंविहिना ।
तस्सेव अनुमएणंपुव्वं दिसा पच्छिमावावि(दी) ।। वृ-छिन्ने पर्याये वर्षत्रयमर्यादायामतिक्रान्तायामित्यर्थः, तस्मिन् स्वयमुपतिष्ठति अन्यांश्चोपस्यापयति विधिना तं पृष्टा तस्यैवोपतिष्ठतो अनुमतेनेच्छया पूर्वा दिक् पश्चिमा वा दीयते, किमुक्तं भवतियदिपूर्वाचार्यमिच्छतिततः पूर्वाचार्यस्याभवति,अथान्यंत_न्यस्य,शेषतदुपस्थापितविषयेऽपि च तस्येच्छा प्रमाणम्, साच प्रागेवोपदर्शिता, सयदिसम्यगुपशान्तः सन्स्वकमाचार्यमाश्रयतेतर्हिस प्रव्राजनेन संगृहीतव्यः, यदि पुनर्न संगृह्णाति ततः प्रायश्चित्तं मासलघु, अन्यच्च तेनासंग्रहणे यदि तस्य श्रद्धाभंगो भवति । यदपि चान्यस्य समीपे दूरं गच्छन् पथि स्तेनश्वापदादिभ्योऽनर्थ प्राप्नोति, तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तम्, तस्मादवश्यं संगृहीतव्यः ।। [भा.१८६९] संविगमुद्दिसंतेपडिसेहं तस्ससंथरे गुरुगा ।
किं अम्हंतुपरेणं अहिकरणंजं तुतंतेसिं ।। वृ- अथान्यस्य समीपे प्रव्रजन् स पूर्वाचार्यमात्मीयं संविनमुद्दिशति प्रकाशयति । तस्मिन् संविग्नमुदिशति यस्य समीपे प्रव्रजितुमिच्छतिस यदि प्रतिषेधति यथा किमस्माकं परेण परकीयेन यत् येषामधिकरणंतत्तेषांभवत्विति, तस्य एवं प्रतिषेधतः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, एतच्चसंस्तरणेसति द्रष्टव्यम्, अथासंस्तरन्प्रतिषेधति,ततः शुद्धः । अथ स पूर्वाचार्यस्यैव पार्श्वे कस्माल्लिङ्गनप्रतिपद्यते । उच्यते-(पुरुषावा ते) आचार्या यदिवा यत्रयत्रतेपूर्वाचार्याविहरन्तितत्रतत्रतस्य सागारिकंकिमपि, अतिदूरे वातेउपलभ्यन्ते, ग्लानो वा पूर्वाचायो जातइति ।। - [भा.१८७०] एवंखलु संविग्गेअसंविगेवारणा नउद्दिसणा |
अब्भूवगतोजभणती पच्छभणंतेन से इच्छा ।। वृ-एवमुक्तेन प्रकारेण संविग्ने पूर्वाचार्ये उद्दिश्यमाने खलु विधिरुक्तोऽथ स पूर्वाचार्यमात्मीयमसंविग्नमुद्दिशति तर्हि तेना सविने पूर्वाचार्ये उद्दिश्यमाने तस्य वारणा प्रतिषेधः कर्तव्यो न दातव्या तस्य प्रव्रज्या गुरुनिन्दकत्वादिति भावः, न च स तं पूर्वाचार्यमसंविग्नमुद्देशयितव्यः एष भगवतां परमगुरुणामुपदेशः, । 'न उदिसणा' इत्यादि । अथ स ब्रूते नाहं संविग्नमसंविग्नं वा पूर्वाचार्यमुद्दिशामि किन्तु त्वमेव ममाचार्य इति तर्हि, यदि पूर्वाचार्यस्य नोद्देशना यं चाभ्युपगतस्तं प्रत्येवं भणति, ततः स प्रव्राजनीयः ।अथसप्रवाजितःसन् पश्चाद्वदेत्यथा पूर्वाचार्यस्याहंनयुष्माकमितिततआह-पश्चादेवं भणति तस्मिन्न से' तस्य इच्छा किन्तुयमभ्युपगतस्तस्यैव सः ।। एतदेव स्पष्टतरमाह[भा.१८७१) एमेव निच्छिऊण, उठतो पच्छतेसिमाउट्टो ।
इयरेहिं वरोसवितो, सच्छंद दिसंपुनो न लभे ।। वृ- उपतिष्ठन् प्रव्रज्यां जिघृक्षुरेवसेव मे त्वमाचार्य इति निश्चित्य प्रव्रजितः सन् यः पश्चात्तेषां पूर्वाचार्याणांआत्मीयानामावृत्तोजायते,इतर्खायेषांसमीपेप्रव्रजितस्तैर्वारोषितःसन्अहंपूर्वार्चायस्यैव नयुष्माकमिति स एवं ब्रुवाणः पुनः स्वच्छन्ददिशंस्वेच्छया दिशं न लभते, किन्तु यमभ्युपगतस्तस्यैव सइति । यस्तुपश्चात्कृतत्वेनज्ञातो, यस्यतुज्ञातस्यापिपूर्वादिक्संग्रहणेभावोन ज्ञायते, तस्य लिङ्गदाने विधिमाह
[भा.१८७२] अन्नातो परियाएपुन्नेन कहेज जो समुद्रूतो ।
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-४, मूल - १०४, [भा. १८७२]
३५ लज्जाएमावग्धेच्छतिमाव दिक्खिज्ज मेभयणा ।। वृ- अज्ञातः सन् यः पर्याय पूर्णेऽपि समुपतिष्ठन् आत्मानं न कथयति यथाहममुकस्य पश्चात्कृत इति, कस्मान्नकथयति इतिचेदत आह-लज्जया, यदिवामा तत्पाक्षिकेणकेनाप्यहंग्रहीष्ये, अथवा मां पश्चात्कृतं ज्ञात्वान दीक्षयेयुरितिभजनात् विकलपान्ना कथययि ।। [भा.१८७३] नातेवजस्सभावोन नजएतस्स दिज्जए लिंगं ।
दिन्नंमि दिसिं नाहितिकालेन वसोसुणंतो वा।। वृ- ज्ञाते वा पश्चात्कृततया तस्मिन् प्रव्रज्यार्थमुपस्थि यस्य भावो न ज्ञायते केनापि कारणेन पूर्वाचार्यसमीपं न गत इति, तस्य ज्ञातस्याज्ञातस्य वा लिङ्गं दीयते । दत्तेच लिङ्गे स आत्मीयां दिशं कालेन पूर्वाचार्यलक्षणां ज्ञास्यति, स वा पूर्वाचार्यः कालेन परम्परया श्रृण्वन्तं ज्ञास्यति, ततो यस्य समीपे तस्य प्रतिभासते, तस्य समीपमुपगच्छतु ।।साम्प्रतमन्यं व्यवहारमुपदर्शयति[भा.१८७४] अहवाअन्ननकुला पडिभजिउकाम समणो समणी य ।
अनुसठायरि नठिया करतिवायंतिववहारं ।।। वृ-अथवेति व्यवहारस्य प्रकारान्तरोपदर्शने, श्रमणः श्रमणी चेति द्वावप्यन्यान्यकुलौ अन्यकुलः श्रमणोऽन्यकुला श्रमणी,प्रतिभङ्क्तकामौ प्रतिपतितुकामौ स्वस्वाचार्येणचतौ प्रभूतमनुशिष्टौ परंन स्थितौ तौ स्वस्वकुलममत्वेन वागन्तिकव्यवहारं वागेवान्तः परिसमाप्तिर्वागन्तस्तत्रभवो वोगन्तिकः, स चासौ व्यवहारश्च तं कुरुतः तद्यथा-यान्यस्माकमपत्यानि जनिष्यन्ति तेषां मध्ये ये पुरुषास्ते सर्वे मम याः स्त्रियस्ताः सर्वाः तव, अथवा श्रमणीभूते ये पुरुषास्ते सर्वे मम, स्त्रियः सर्वास्तव, यदि चेदं भणति-सर्वाण्यपत्यानि तव, अथवा सर्वाण्यपत्यानि ममेति, तयोः संसारे स्थित्वा पुनः प्रव्रज्यां प्रत्युपस्थितयोर्यदेव वागन्तिकेनव्यवहारेण निश्चितं तदेव तयोराभवति ।। [भा.१८७५] अहनकतो तोपच्छा तेसिं अब्भुठियाण ववहारो ।
गोणीआसूभासिस कुटुंबिखरएयखरियाय । वृ-अथन कृतः पूर्व वागन्तिकोव्यवहारः पश्चात्तयोः प्रव्रज्यायामभ्युत्थितयोः स्वस्वकुलममत्वेन व्यवहारो भण्डनमभूत, तत्र संयतिकुलसत्का गोदृष्टान्तम् उद्भामिकादृष्टान्तं खरखरिकादृष्टान्तं चान्तरान्तरोपन्यस्यन्ति । संयतकुलसत्का अश्वदृष्टान्त कौटुम्बिकदृष्टान्तंच ।।
अथवेयमन्या दृष्टान्तपरिपाटी ।। [भा.१८७६] गोणीणंसंगिलं उब्भामइलाय नीयपरदेसं ।
तत्तोखेत्ते देवीरनो अभिसेचनेचेव ।। वृ- संयतीसमानकुलका गवां संगिल्लं समुदायं दृष्टान्ती कुर्वन्ति, तदनन्तरं संयतसकुलका या उद्घामिकापरदेशं नीतातां दृष्टान्तिकुर्वन्ति, ततः पुनरपिसंयतीसकुलकाःक्षेत्रेबीजं,ततः संयतकुलका देवीं राज्ञोऽभिषेचनं चेवेति ।। तत्र भण्डने जाते यथा संयतीसकुलका गोदृष्टान्तं कुर्वन्ति तथा प्रतिपादयति[भा.१८७७] संजइइत्त भणंतीसंडेणनस्स जंतुगोणीए।
जायतितंगोणिवइस्स होति एवम्ह एयाई ।। वृ- 'संजइइत्ता' संयतीसत्काः समानकुलका ब्रुवते अन्यस्य सत्केन षण्डेन यत् गोवितेऽपत्यं
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०४ तत्सर्व गोपतेर्गोस्वामिनो भवति, न षण्डस्वामिनः, एवमनेनैव दृष्टान्तेनास्माकमप्येतान्यपत्यान्याभवन्ति, नयुष्माकमिति।। एवमुक्ते[भा.१८७८] बेतियरे अम्हंतूजहवडवाए उअन्नआसेण ।
जंजायतिमोल्लंमिअदिनेतं आसियस्सेव ।। वृ- इतरे संयतसमानकुलका ब्रुवते-अस्माकमेतान्यपत्यान्याभवन्ति, यथा मूल्ये अदत्ते यदन्येनान्यसत्केनाश्चेन वडवायां जायतेऽपत्यं तदश्विकस्यैव अश्वस्वामिन एव, कारणिकैरेवमेव व्यवहारनिश्चयादेवमेतान्यप्यस्माकमिति।। एवमुक्ते[भा.१८७९] जस्स महिलाय जायति उब्भामइलाय तस्सतं होइ ।
संजइइतभणंती, इयरे बेंती इमंसुणसु ।। वृ- यस्य महेलाया भार्याया उद्भामिलायाः स्वैरिण्या जायते सुतः (स्वतः)परतश्च तस्य तत्सर्वमाभवति, एवमस्माकमपि इति संजइइत्ता' संयतीसमानकुलकाभणन्ति।।
इतरेब्रुवाते इदं वक्ष्यमाणं उद्भ्रामककौटुम्बिककृतंतत्श्रृणुत [भा.१८८०] तेनं कुटुंबिएणउब्भामइलेण दोण्हवीदंडो ।
दिन्नो साविय तस्सा जाया एवम्हएयाई ।। वृ-येनस्वैरण्याअपत्यानिजनितानि तेन कुटुम्बिकेन उभामिलेन राजकुलेगत्वा कथितम्-यथाह देव!तस्याः सर्वभोगभरंवहाभिसासोपिचतत्पतिर्मदीयेनभोगभरेण नियूंढवान्, तस्मात्प्रसादंकृत्वा मदीयान्यपत्यानि दापयतेति, ततएवुक्ते राजाकुपितः, तथाभोगभरसंवाददर्शनत एवमिमावपन्चायकारिणाविति द्वावपि सर्वस्योपहरणतो दण्डितवान् । तथा चाह । द्वयोरपि दण्डो दत्तो दापित इत्यर्थः, सा चापत्यापहरणतोऽनन्यगतिका सती तस्य जाता एवमस्प्राकमेतान्यपीति ।। [भा.१८८१] पुनरवियसंजइत्ता बेतिखरियाए अन्नखरएण ।
जंजायतिखरिवाहिवतिस्स होतिएवम्हएयाई ।। वृ- पुनरपि संयतीसत्का ब्रुवते, खरिकायां गर्दभ्यां अन्यखरकेण अन्यसत्केन गर्दभेन यत् जायते तत्सर्वखरिकाधियतेर्भवति, एवमस्माकप्येतानीति।। तदेवंप्रथमा दृष्टान्तपरिपाटीभाविता ।।सम्प्रति द्वितीयायां विभावयिषुः प्रथमतो गोवर्गदृष्टान्तंभावयति[भा.१८८२] गोणीणंसंगेल्लं नटुं अडवीए अन्नगोणेणं ।
. जायाइंवत्थगाई,गोणाहिवतीओ गेण्हंति ।। वृ- गवांस्त्रीगवानां संगिल्लं' समुदायोनष्टोऽटव्यां पतितस्तत्रचतस्यान्यगवेन अन्यसत्केन पुंगवेन जातानि वत्सकानि वत्सकरुपाणितानिगवेषणतः कथमपिगवां लाभेगवाधिपतयः स्त्रीगवीस्वामिनो गृह्णन्ति नपुंगवस्वामिनः । एमेतान्यप्यस्माकमिति।।
एवमुक्तेसंवतसत्काउदभ्रामिकादृष्टान्तंपूर्वोक्तमपन्यस्यन्ति तथा चाह[भा.१८८३] उब्भामिय पुव्युत्ता अहवा नीया नुजा परविदेसं ।
तस्सेव नुसाभवती एवं अम्हंतुआभवती ।। वृ- उद्भ्रामिका पुर्वमुक्ता यथा सापत्या तस्य जाता अथवा या परविदेशं नीता सा तस्यैवाभवति पश्चादपिनान्यस्य, एवमेतान्यपत्यान्येषा चास्माकमाभवतीति । । एवमुक्ते
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७
उद्देशक :-४, मूल - १०४, [भा. १८८४] [भा.१८८४] . इयरे भणंतिवीयं तुब्भंतनीयमन्नखेत्तंतु।
तहोइखेत्तियस्स एवं अम्हंतुएयाहं ।। वृ. इतरे संयतीसत्का भणन्ति बीजं युष्मदीयं तत् किल क्षेत्रसादृश्यविप्रलम्भतः कथमपि वापकैरन्यत् क्षेत्रं नीतं अन्यत्र क्षेत्रे उत्तमित्यर्थः । तत् लोके क्षेत्रिकस्य भवति । एवमेतान्यपत्यान्यस्माकमिति ।।संयतसत्काअत्र प्रत्युत्तरमाहुः[भा.१८८५] रनोधूयातोखलुनमाउच्छंदाउताउदिजंति ।
नविपुत्तोअभिसिच्चइतासिंच्छंदेन एवम्हं ।। वृ- न खलु या राज्ञो दुहितरस्ता मातृच्छन्दतो मातृणामभिप्रायेण दीयन्ते, नापि पुत्रोऽभिषिच्यते तासां मातृणां छंदेनाभिप्रायेण किन्तु राज्ञः स्वाभिप्रायेणं ततो यथा राजा प्रधानमिति सर्व राज्ञ आयत्तमेवमत्रापि पुरुषः प्रधानमिति सर्व पुरुषस्यायत्तमतः सर्वमस्माकमाभवति ।। एवं व्यवहारे वर्तमाने श्रुतधर आचार्यो व्यवहारं छेतुकाम इदमाह[भा.१८८६] एमादि उत्तरोत्तर दिट्टता बहुविहान उपमाणं ।
पुरिसोत्तरिओधम्मो होइपमाणं पवयणंमि ।। वृ- एवमादय उत्तरोत्तरदृष्टान्ता बहुविधा अभिदीयमाना न प्रमाणम्, किन्तुप्रवचने पुरुषोत्तरिको धर्म इतिपुरुषः प्रमाणम्, अतःसर्व पुरुषसत्कालभन्तेनेतरे इति
मू. (१०५) गामानुगामंदुइजमाणे भिक्खू जंपुरतो कद्दू विहाइ, से आहच्च विसंभेजा, अस्थियाई त्थअनेकेइ उवसंपजणारिहे, (कप्पइ) सेउवसंपज्जियव्ये; सिया नस्थि वाइंथ अनेकेइ उवसंपज्जणारिहे, (तस्स) अप्पणोकप्पाएअसम्मत्तेकप्पइसे एगराइयाएपडिमाएजनजन्नंदिसं अनेसाहम्मिया विहांति तन्नंतनं दिसंउवलितए ।नोसे कप्पइतत्थ विहारवत्तियं वत्थए. कप्पइसे तत्थकारणवत्तियं वथए । तंसिच नं कारणंसि निद्रियसि परो वएजा-'वसाहि अजो, एगरायं वा दुरायं वा! एवं से कप्पइ एगराय वा दुरायं वा वत्थए, नो से कप्पइ परं एगरायाओ वा दुरायाओ वा वत्थए । जं तत्थ परं एगरायाओ वा दुरायाओ वा वसइ, से संतरा छेए वा परिहारे वा ।।
वृ-अथास्यसूत्रस्य कःसम्बधस्तत आह[भा.१८८७] आयरियउवज्झाएव (यंमि) अहिकिए अहिकिए यकालम्मि ।
निस्सोवसंपयत्तियएगट्टमयंतुसंबंधो || वृ- अधस्तनेष्वनन्तरसूत्रेष्वाचार्य उपाध्यायो वाधिकृतः कालो वा ऋतुबद्धो वर्षाकालश्चाधिकृतस्तस्मिन्नधिकृतेइदं सूत्रमापतितमत्राचार्यस्योपाध्यायस्य वा ऋतुबद्धेकालेमरणस्याभिधानात् । अथवान्तरसूत्रेनिश्राभिहिता, निश्रोपसम्पन्चेत्येकार्थमत्रचोपसम्पद्वक्ष्यते,ततोऽनन्तरमिदंसूत्रमुक्तमयं पूर्वसूत्रैः सह सम्बन्धः ।पुनः प्रकारान्तरेण सम्बन्धमाह[भा.१८८८] अहवा एगयरम्मिनुआयरियगणिमिवावि ।
आहच्च वीसुंभूते गच्छंति फड्डगं फड्डगा व गणं ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरेति एकतरस्मिन्नाचार्ये गणिनि वा उपाध्याये आहच्च कदाचित् विष्वग्भूते कालं गते गच्छसत्काः स्पर्द्धकं गच्छन्तिस्पर्द्धका वागणं, ततो भिक्षुगमनप्रतिपादनार्थमिदं सूत्रम् ।। अनेन सम्बन्धेनापतितस्यास्य व्याख्या-ग्रामानुग्रामं ग्रामग्राम ग्रामेण 'टूइजमाणे' गच्छन्, एतावता
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०५ ऋतबद्धः कालो दर्शितो यं पुरतः कृत्वा प्रभुं कृत्वा इत्यर्थः । स नियमादाचार्य उपाध्यायो वाद्रष्टव्यो विहरतिसआचकदचित् वीसुंभेजा' शरीराद्विष्वग्भवेत्कालगतोभवेत् । अस्थिया इत्थ'इत्यादि, अस्ति चात्र समुदायोऽन्यः कश्चित् आचार्यादुपाध्यायाद्वा व्यतिरिक्तो गणी प्रवर्तकः स्थविरो वृषभो वा उपसम्पदनास्तित उपसम्पत्तव्यः । अथान्यो नास्ति कश्चिदत्रोपसम्पदनार्हस्तर्हि स आत्मनः कल्पनासामाप्तइतिसेतस्यकल्पते । एकरात्रिक्याप्रतिमयायत्रवसतितत्रैकरात्राभिग्रहेण जन्नं जन्नं' इत्यादि, यस्यां यस्यां दिशि अन्ये साधर्मिका विहरन्ति, तां तां दिशमुपलातुं, न पुनः ‘स' तस्य कल्पते तत्रापान्तराले विहारप्रत्ययंवस्तुं, कल्पते 'स' तस्य कारणप्रत्ययंसंघातादिकारणनिमित्तं वस्तुं, तस्मिंश्च कारणे निष्ठते यदि परो वदेत् क्सआर्य! ऐककात्रंद्विरात्रंवाएवं से' तस्य कल्पते एकरात्रं वा द्विरात्रं या वाशब्दात् त्रिरात्रं वा वस्तुं, न 'स' तस्य कल्पते एकरात्रादिरात्राद्वा परं वस्तुं, यः (य) तत्र एकरात्रात् द्विरात्राद्वा परं वसति तत्र 'स' तस्य स्वकृतादन्तरात् च्छेदः परिहारो वेति । अधुना नियुक्तिविस्तरः । अत्रोपसम्पदनाह इत्युक्तम् । सा चोपसम्पद्विविधा -लौकिकी लोकोत्तरिकी वा । तथा चाह[भा.१८८९] लोगे यउत्तरंमीय, उवसंपय लोगिगी उरायाई ।
राया वि होईदुविहो, सावेक्खो चेव निरवेक्खो ।। वृ- उपसम्पद्विधा-लोके, उत्तरेच लोकोत्तरे । तत्र लौकिकी राजादौ । आदिशब्दात युवराजादिपरिग्रहः । तथाच यदाराजामृतोभवति, तदा युवराजमुपसम्पद्यन्ते,तंराजानंस्थापयन्तीत्यर्थः युवराजोऽन्यः स्थाप्यते ।सचराजाभवति द्विविधः सापेक्षो निरपेक्षश्च सहापेक्षयासापेक्षः, तद्विपरीतो निरपेक्षः । तथा च प्रजाराज्याद्यपेक्षः सन् जीवनेव युवराजंस्थापयति निरपेक्षस्तु नैव ।।
अथ किंजीवन्नेव युवराज स्थापयति । तत आह- . [भा.१८९०] जुवराजमि उठविए, पयाउबंधंति आयतितत्थ ।
नेवय कालगयंमी, खुब्भंति पडिवेसिय नरिंदा ।। वृ-युवराजे राज्ञा साक्षाद्विद्यमानेन स्थापिते प्रजास्तत्र आयतिमागामिकालविषयां महतीमास्थां महतीमास्थांबध्नन्ति, नैवचसहसाकालगतेराज्ञिप्रतिवेशिकनरेन्द्राःसीमातटवर्तिनः प्रत्यन्तराजानः क्षुभ्यन्ति । राज्यविलोडनायसंचलन्ति ।। उक्तः सापेक्षःसंप्रति निरपेक्षमाह[भा.१८९१] - पच्छन्नरायतेने आय परोदुविह होइनिखेको ।
. लोइय लोगुत्तरितो, लोगुत्तर थप्पियरेवोच्छं ।। वृ-निरपेक्षो नाम यः प्रजानां राज्यस्य चायर्ति नापेक्षेते, तस्मिन् कालगतेस राजा मृतः प्रच्छन्नो प्रियते । यथा अतीव राजा शरीरबाधितो वर्तते सच तावध्रियते यावदन्यो निवेश्यते, सच कदाचित स्तेनोऽपि । यथा निक्षेपणं निक्षेपः स द्विविधो द्विप्रकारस्तद्यथा-आत्मनः परतश्च । पुनरेकैको द्विधालौकिको लोकोत्तरिकश्च । तत्र लोकोत्तरिकः स्थाप्यः पश्चाद्वक्ष्ये इत्यर्थः इतरं लौकिकं प्रथमगाथापादोपक्षिप्तं वक्ष्ये ।। प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.१८९२] निरवेक्खे कालगते, भिन्नरहस्सा तिगिच्छमच्चोय ।
अहि वास आसहिंडन, वज्झोति यमूलदेवोउ ।। वृ-एकोराजा निरपेक्षस्तस्यराज्ये मूलदेवश्चौरिकां करोतिसकदाचिदारक्षकैः प्राप्तो राज्ञः पार्थे नीतो राज्ञा यस्तेन इति कृत्वावध्य आज्ञप्तः । ततो राजा तत्क्षणमेव निजमावासस्थानमुपगतः क्षणमात्रेणच
___
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०५, [भा. १८९२] सहसा कालगतः, तस्मिन्निरपेक्षे कालगते द्वौ भिन्नरहस्यौ राजा मृत इति रहस्यं द्वौ जाणितस्तद्यथाचिकित्सकोवैद्योऽमात्यश्च,राजाचानपत्यस्ततोऽश्वस्याधिवासना कृतासर्वत्रत्रिकचतुष्कचत्वादिषु हिण्डाप्यते । कथं नाम राजलक्षणयुक्तंपुरुषं लभेमहि यं राजानं स्थापयाम इति । मूलदेवश्च यो बध्य आज्ञप्तः सतेनावकाशेन नीयमानो वर्तते ।। [भा.१८९३] आसस्स पट्टिदानं आनयनहत्थचालणंरनो ।
अभिसेगभोइय परिभव तणजक्ख निवायणंआणा ।। वृ-ततो अश्वेन तस्य मूलदेवस्य वध्यतया नीयमानस्य पृष्ट दत्तं, गाथायांस्त्रीत्वं प्राकृत्वात्प्राकृते हि लिगं व्यभिचारि । ततो मूलदेवो यत्र राजा प्रच्छन्नो जवनिकान्तरितो ऽवतिष्ठते तत्रानीतस्ततो वैद्यकुमारामात्याभ्यां जवनिकाभ्यन्तरस्थिताभ्यां राज्ञो हस्त उपरिमुखो नीत्वा चालितः । एतत् राज्ञो हस्तवालनं । ततो वैद्यकुमारामात्याभ्यामुक्तं-कृता राज्ञानुज्ञा यथा मूलदेवं राजानमभिषिञ्चत, न शक्नोति वाचा वक्तुमिति । ततोऽभिषिक्तो मुलदेवो राज्ये नवरमसदृश इति कृत्वा केचिद्भोजिकाः परभिवमुत्पादयन्ति । न पुनः कुर्वन्ति विनयं । ततश्चिन्तयतिमूलदवो, ममैते मूर्खतया परिभवं कुर्वते; परं किमिदानीमेते मूर्खतयैव कदाचित्स्वयमेवालमण्डलं जल्पिष्यन्ति तदानीं शासविष्यामि । ततोऽन्यदिवसे आत्मनः शिरसि तृणशूकजातंकृत्वा आस्थानमण्डलिकायामुपविष्टः । तेच भोजिका मूर्खतया शनैः परस्परमुल्लपन्ति-अद्यापि नन्वेष चौरत्वं न मुञ्चति, अन्यथा कथमेतादशस्य तृणशूकजातस्येशे भवनेसंभवो, नूनंतृणगृहादिषु चौरिकानिमित्तमतिगतस्ततः तृणशूकजातंशिरसि लग्नमिति । एतच्चाकर्ण्यमूलदेवोरोषमुपागमत्ब्रूतेयअस्तिकोपिनाममचिन्ताकारीयएतान्शास्तीति, ततएवमुक्तेतत्पुण्यप्रभावतोराज्यदेवताधिष्टितैर्निशितासिलताकैश्रित्रकर्मप्रतिहारैः केषांचित् शिरांसि लूनानि,शेषाः कृतप्राञ्चलयःआज्ञामभ्युपगमतवन्तः । तथा चाह भोइयपरिभवेगइत्यादि, भोजिकाः परिभवं कृतवन्तोऽन्यदामूलदेवस्तणात्तितृणानिशीर्षे कृतवान् । ततस्तत्कोपावेशं दृष्ट्राय:रतिपातनं विनाशनं कृतम्शेषैराज्ञा प्रतीच्छिता ।। एतदेव सविशेषमाह[भा.१८९४] जक्खतिवातियसेसासरणगया जेहिंतोसितो पुटवं(वि)।
तेकुव्वंतीरनो अत्ताणपरेय निक्लेवं ।। वृ- यक्षातिपातितशेषाः शरणगता मूलदेवस्य शरणं प्रतिपन्नाः यैश्च पूर्व मूलदेवस्तोषितस्ते राज्ञ आत्मनः परस्यचनिक्षेपमद्यप्रभृतियुष्मदीयावयमेतेवेतिसमर्पणंकुर्वन्ति ।। उक्तोऽनिरपेक्षोनिरपेक्षश्च लोकोत्तरिको वक्तव्यस्तत्र प्रथमंसापेक्षमाह[भा. १८९५] पुवं आयतिबंध, करेइ सावेक्खो गणहरे ठविए ।
. अटविए पुव्वुत्ता, दोसाउअनाहमादीया ।। वृ- यो नामाचार्यः सापेक्षः स पूर्वमेव गणधरे स्थापिते साधूनामायतिबन्धं करोति यथायं युष्माकमाचार्य इत्यतेदाज्ञया वर्तितव्यमिति अथन पूर्व गणधरंस्थापयतिततस्तस्मिन्नस्थापिते दोषाः पूर्वोक्ता अनाथादयो 'अनाहमोजाया' इत्यादिनाभिहिताः क्षिप्तादयो दोषाभवेयुः ।।
उक्तो लोकोत्तरिकः सापेक्षः, सम्प्रति निरपेक्षमाह[भा.१८९६] आसुक्कारोवरए अट्ठविते गणहरे इमामेरा ।
चिलिमिलि हत्थाणुनापरिभव सुत्तत्थहावणया ।।
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ४/१०५
वृ- आशुकारेण शूलादिनोपरतः कालगत आशुकारोपरतस्तस्मिन सत्याचार्ये अस्थापितेऽन्यस्मिन गणधरे इयं वक्ष्यमाणा मर्यादा । तामेवाह- 'चिलिमिली' त्यादिआशुकारोपरत आचार्यो जवनिकान्तरितः प्रच्छन्नो कार्यों चाचार्याणामतीवाशुमं शरीरं वाचापि वक्तुं न शर्कुवंतीति, ततो यो गणधरपदार्हस्तं जवनिका बहिः स्थापयित्वा सूरयो भण्यन्तेको गणधरः स्थाप्यतामेवं चोक्ताजवनिकाभ्यन्तरस्था गीतार्था आचार्यहस्तं उपर्यन्मुखं कृत्वा स्थाप्यामानगणधराभिमुखं दर्शयन्ति, वदान्तिच गणधरत्वमेतस्यानुज्ञातं परं वाचा वक्तुं न शक्नुवन्ति, एषा हस्तानुज्ञाः तत एतस्योपरि वासा निक्षिप्यन्ते स्थापित एष गणधर इति, पश्चात कालगता आचार्या इति प्रकाश्यन्ते । 'परिभव सुत्तत्थहावयणा' इति तो येडभिनवस्थापितस्याचार्यास्य परिभवोत्पादनबुद्धया आचार्योचितं विनयं न कुंर्वन्ति, तेषां सूत्रमर्थं वा स हापयति न ददातीत्यर्थः । । ' संप्रति आय परो दुविहो होई निक्खेवो, लोइय लोगुत्तरितो' इति व्याख्यानार्थमाह[भा. १८९७] दंडेन उ अनुसट्टा, लोए लोगुत्तरे व अप्पाणं । उवनिक्खिवंति सो पुन, लोइय लोगुत्तरे दुबिहे ।।
वृ- लोके लोकोत्तरे च यथार्ह विनयमकुर्वंतो दण्डेनानुशिष्टा आत्मानमुपनिक्षिपन्ति । तत्र लौकिको दण्डः पूर्वमुक्तो मूलदेवेन भोजिकानां केषांचित कृतो, लोकोत्तरिकः सूत्रार्यापहरणं, इह नवे राज्ञीव नवे गणधरे स्थापिते निक्षेपरसो लोकस्य जायते । ततस्तरकलाद्युपवर्ण्यते । निक्षेपस्य फलं लोके परिपालन, लोकोत्तरे ज्ञानादीनामभिवृद्धिः, स चोपनिक्षेपो द्विधो- लौकिको लोकोत्तरिकञ्च । पुनरेकैको द्विधाआत्मोपनिक्षेपः परोपरनिक्षेपश्च । तत्र लौकिक आत्मनिक्षेपो ये प्रगल्भास्ते आत्मनैवात्मानं राज्ञ उपनिक्षिपन्ति तिष्ठन्तिच चरणोपपातकारकाः प्रपन्नशरणः, येपुनरप्रगल्भास्तेचे राज्ञो वल्लभास्तैरात्मानग्रुपनिक्षेपयन्ति, एष परोपनिक्षेपः ।। लोकोत्तरिक आत्मनिक्षेपो गच्छवर्तिनां साधुनाम । तथा हि-ये गच्छेएव वर्तन्ते साधवस्ते आत्मानमात्मनैवाभिनवाचार्यस्योपनिक्षिपन्तिः परनिक्षेपः फडुकगतानां, ते हि समागताः स्पर्द्धकपतिना निक्षिप्यन्ते यथा- एत अहं च युष्माकमिति । । इह 'अत्थि याई थ अन्ने केई उपसंपजणारिहे' इत्याद्युक्तं, तत्र यद्यपि स गीतार्थस्तरूणः समर्थश्चेन्द्रियनोइन्द्रियाणां निग्रहं कर्तुं तथापि तेनान्यो गणो निश्रयितव्यो निश्रयस्य च परप्रत्ययनिमित्तं तत्रोपनिक्षेपः कर्तव्यः अत्र लौकिको दृष्टान्तस्तमेवाह
४०
[भा. १८९८ ] जह कोई वणिको ऊ धूयं सेट्टिस्स हत्थे निक्खिविउँ । दिसिजत्ताए गतोत्ति कालगतो सोय सेट्टीओ । ।
वृएको वणिक तस्य गृहे मारिरुत्थिता संर्वगृहमुपच्छादितं । एका दुहिता तिष्ठति। परंस श्रेष्ठी निर्धन इति तां दुहितरं न परिणाययितुं समर्थस्ततो दिगयात्रां कर्तुमिच्छति। जानाति। चैतस्याः कन्यकायाः स्वभावं यथा समर्थात्मानमेषा संरक्षितुं, केवलमेका कन्यका महती गृहे तिष्ठन्ती दुष्टशीला लोकेन संभाव्येतेति मित्रश्रेष्ठिनो हस्ते तां निक्षिप्य मुक्त्वा वाणिज्येन दिगयात्रां गतः, तस्यापि च मित्रश्रेष्ठिनो गृहे मारिरभूत ततः सोऽपि सकुटुम्बो विनाशमुपागमत । तथा चाह स च श्रेष्ठी कालगतः । केवलमेका कन्यका स्थिता सा च मूलश्रेष्ठिदुहितुः सखी सा च ससखीकाप्यामात्नं संरक्षितुं क्षमा केवलं यज्ञाप्रत्ययनिमित्तं राज्ञः समीपमुपस्थिता । तथा चाह
[भा. १८९९ ]
सेस्सि तस्स धूवा वणियसुयं धेतु रन्नो समुवगया । अहयं एस सही मे पालेयव्या उतुब्भेहिं । ।
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०५, [भा. १८९९]
४१ वृ-तस्य मूलभूतस्य श्रेष्ठिनो दुहिता वणिकसुतां पितृमित्रवणिगदुहितरं गृहीत्या राज्ञः ‘समुपगता' समीपमुपगतापादेषुनिपत्य विज्ञपयति। यथा-देव,युष्माभिर्निजदुहितारोरक्ष्यन्तेतथाहमेषाचमेसखी युष्माभिः पालयितव्या, आवयोरपियुष्मत्कन्यकात्वात।। [भा.१९००] इय होउत्तिय भणिउंकन्नाअंतेउरंमितुट्टेण।
रनापक्खित्ताओ, भणिया वाहरिउ पालाउ।। वृ- इति एवं भवत्विति भणित्वा तुष्टेन राज्ञा ते द्वे अपि कन्येचान्तःपुरेप्रक्षिप्ता, भणिताच व्याहृत्य आकार्यपालापालका महत्तरिका ।। किंभणितेत्यत आह[भा.१९०१] जहररकह मज्झसुता तहेव एयातो देविपालेह ।
तीएवितेऊपाले विनवियंविनीतकराणाए।। वृ- यथा रक्षथ मम सुता कन्यकास्तथैव एतेअपिढे मत्कन्यका प्रख्ये पालयथ । एवमुक्ते तयापि महत्तरिकया विनीतकरणया विज्ञप्तमदेव । एते अतिपालयामि । एवमुक्तवाते कन्येऽन्तःपुरनीते । तत्र चमूलश्रेष्ठिदुहिता महत्तरिका विज्ञपवित[भा. १९०२] जह कन्ना एयातो रक्खह एमेव रक्खह ममंपिः
जहचेव ममं रक्खह तह रक्खहिमं सहि मज्झ।। यथा एताः कन्यायूयंरक्षथ, एवमेवमामपिरक्षथ । यथा चमारक्षय,तथेमांमम सखीमपिरक्षथ ।। [भा.१९०३] इय होउ अब्भुवगए अहतासिंतत्संवसंतीणं ।
कालगयामहत्तरिया जा कुणती खणं तासिं।। इत्येवं भवत्विति अभ्युपगते,तासांतत्रसंवसन्तीनामथ कियत्कालातिक्रमेणवारक्षणंतासांकरोति सामहत्तरिका कालगता।। [भा.१९०४] सविकारातो दटुंसेट्टिसुया विन्नवेइ रायाणं ।
मयहरियदान निगह वणियागमरायविनवणं।। वृ-महत्तरिकाकालगमनान्तरं ताः कन्यका सविकारा अभूवन । तंतस्ताः सविकाराः श्रेष्ठिसुतया दृष्टा राजानं विज्ञपयति-अन्यमहत्तरिकांप्रयच्छत।दत्ताराज्ञा तथाच महत्तरिकया 'निगहत्ति' कन्याः सविकारा उपलभ्यखरण्टिता । एवं तासां तिष्ठन्तीनां वणियागमत्ति' स देशान्तरगतो वणिकसमागतः 'विन्नवणं' इति राज्ञो विज्ञपनमकार्षीत, यथा देव,नयामि निजपुत्रिकामिति ।। [भा.१९०५] पूएऊण विसज्जण, सरिसकुलटान दोण्हवीभोगो।
एमेव उत्तरांमि वि अवत्तराईदिए हवमा ।। वृ-ततः श्रेष्ठिकृतविज्ञप्तिकानन्तरंतेद्वेअपिपूजयित्वाराज्ञा विसृष्टेसद्दशकुलेदानं विवाहितेइत्यर्थः, ततस्तयोर्द्धयोरपि विपुला भोगा दत्ताः । एवमेव अनेनैव प्रकारेण उत्तरेऽपि लोकोत्तरेऽपि अव्यक्तस्य रात्रिंदिवैरूपमा । इयमत्र भावना- यदि तावल्लौकिका अपि यश:- संरक्षणनिमित्तमात्मानमन्यत्रोपनिक्षिपन्ति, ततः सुतरां लोकोतरिकैः साधुमिः संयमयशःसंरक्षणनिमित्तमात्माऽन्यगणे निक्षेप्तव्यः । स चाव्यक्तो वयसा, ततो यावद्भिरहोरात्रैर्वयसा व्यक्ती भवति तावन्तं कालं तत्रान्यगणनिश्रायां तिष्ठति। । कथं पुनः आत्मानं गणंचोपनिक्षिपति तत आह
[भा.१९०६] एते अहं चतुब्भ, वत्तीभूतो सयंतुधारेइ।
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् २- ४/१०५ जसपव्वया उराला, मोक्खसुहंचेव उत्तरिए।। वृ. एते मदीयाः साधवोऽहं युप्माकम, एवं चोपनिक्षेप्य तावत्तत्र तिष्ठति यावत व्यक्तो जायते, ततो व्यक्तीभूतः सन तस्मानिर्गत्य स्वयंमेव गणं धारयति । एवं च कुर्वतस्य फलं, इह लोके उदारा यशःप्रत्ययाः,अवदातंयशोडवदाताश्चलोकेप्रत्ययाःसंयमनैर्मविषयाः,परलोकेफलंमोक्षसुखमौत्तरिके लोकोत्तरिके उपनिक्षेपे।। अथवा लौकिकस्य लोकोत्तरिकस्य य साक्षेपस्य पदस्थापनायोग्य विषयेयं परीक्षा[भा.१९०७] सावेक्खो पुन पुव्वं, परिक्खहजएधनोउसुहाओ।
__ अनिययसहाव परिहावियभुतातच्चिया वुड्डा ।। वृ-सापेक्षःपुनः पूर्वपरीक्षतेसाधुन,यथाघनश्रेष्ठीस्नुषाअनियतस्वभावा ।परीक्षितवान । कथमिति चेदुच्यते- रायगिहे नगरे धनो नाम सेट्ठी। तस्स चत्तारिं सुण्हातो। अन्नया सो चिंतेइ का मम सुण्हा घरं बुद्धि नोहिति ।ततो अन्नया तासिं परिक्खणनिमित्तं सयणवग्गो निंतितो । भत्तोत्तरं सयलसयणसमक्खं सुण्हातो सद्दावेऊण पत्तेयं पत्तेवं पंचसालिकणा समप्पिया ए एसुरखिए करेह, यदा मोहमि तया दायव्वा । ततो पढमाए “बुढो एस न लज्जिती सयणसमक्खं पंचकणे समप्पेतो, न किंवि जाणइ जया मग्निहिती तयाअन्नेदायव्वा' इतिछुड्डिया । बिझ्याए ‘वुड्सेसत्ति' भुक्ता । तइया एआभरणकरंडियाए सुरक्खीकया । चउत्थीएभाउयखेत्तेसुआरोविऊणबुड्डिनीयाजाया वरिसपणगेणमूडसंहस्सा | पुनो वि सेविना वरिसपनगानंतर सयणवणं निमंतेऊण भुत्तुत्तरं सयणसमक्खं तातो सदाविया- तो ते मे पंच सालिकणसमप्पेह।ततो पढ़माए अन्नातो ठाणातो आणेऊणसमप्पिया, सेठियासवहसाविता भणिया तेचेव इसे पंच सालिकणा किंवा अन्ने, तीए कहियं तेमए तथा चेव छुड्डिया, पुन अन्ने आणीया' । एवं बिइयाए वि, नवरं तीए भुत्ता कहिया । तइयाए ते चेव आनीया, भणियं 'आभरणकरंडियाए मए सुरक्खीकया' । चउत्थीए भणियं 'ताय सगडाणि समपिजंतु जेन तेपंच सालिकणा आनिज्जंते, ततो सेठिनाविम्हिएणपुच्छियं,तीएकहियंजहावतंजावजाया मुडसहस्सा!तओपरितुट्टेणसेविणा भणियंएतीजमन्झ पंच सालिकणा अतीव वुद्धिं नोहितित्ति हसा मम घरस्स सामिणी। तइया भंडाररविखया जीए भुतासा महासनावावारेनिजोइया, पढमाघरबाहिकम्मे । तथाचाह-प्रथमया परिहापिता,द्वितीयया भुक्तास्तृतीययातावन्मात्रा घृताश्चतुर्थ्या 'चुत्ति' वर्धित्ताःएष दृष्टान्तः ।।
सम्प्रतिधान्तिक-योजनामाह[भा.१९०८] उमेसिवमतरतेय उज्झितंआगतो नखलुजोगो।
कितिकम्मभारभिक्खादिएसुभुत्तायभुत्तीए।। वृ- एवमाचार्येणापि परीक्षानिमित्त साधून समर्प्य देशदेशने शिष्या नियोक्तव्यास्तत्र योऽवमे दुर्भिक्षेऽशिवेवासाधूनत्यक्तवाऽथवा येऽतरतोडसहायाततानवात्यक्तवासमागतः,सखलुन योग्यः । येनापि कृतकर्मसुपात्रलेपनादिव्यापारेषु, भारे उपध्युपकरणवाहनेन, भिक्षादिषु चात्मभुक्तया भुक्ता उपयोग नीताः साधवो,नच सम्यक्पालिताः सोऽपिन योग्यः ।। [भा.१९०९] नय छुड्डिया नभुत्तानेव य परिहावियान परिवूढा ।
ततिएणं तेचेव उसमीवपच्छाणिया गुरुणो।। वृ-तृतीयेन येसमर्पिताःसाधवोगुरुणा,तेनछुड्डिया नदुर्भिक्षाशिवादिपुपरित्यक्ताः, नापिभुक्ताः
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल- १०५, [भा. १९०९] केवलमात्मोपयोगं नीताः,नापि परूषशिक्षाप्रदानादिना परिहापिताः परिहानि नीताः नाप्यन्यान्यपरित्राजनेन परिवर्धिताः । किन्त्वे (व) तावन्तोगुरुसमीपंप्रत्यानीताः ।।चतुर्थमाह[भा.१९१०] उवसंपावियपव्वाविया य अन्ने येतेसि संगहिया।
एरिसएदेइगणंकामंतइयंपिपूएमो।।। वृ-येन बहवउपसम्पादिता उपसम्पदंग्राहिता बहवः परित्राजिताश्च,अन्येचतेषामुपसम्पादितानां परित्राजितानांचसम्बन्धिनः संगृहीतास्तेऽपिउपसम्पदंग्राहयिष्यन्ते परित्राजयिष्यन्ते चेत्यर्थः, ईशे चतुर्थे ददाति गणमाचार्य एकान्तयोग्यत्वात । न केवलमेतास्मिन, किन्तु काममतिशयेन तृतीयमपि पूजयामश्चतुर्थालाभे तमपि योग्यं प्रशंसामइत्यर्थः । । तत्रात्मपरोपनिक्षेपयोजनामाह[भा.१९११] तम्मिगणे अभिसितेसेसगभिक्खूगणअप्प निक्खेवो!
जेपुन फड्डगवतिया आयपरेतेसि निक्खेवो।। वृ-तस्मिन चतुर्थे तदभावे तृतीय वागणे पदे अभिषिक्तेशेषकभिक्षूणां तद्गणान्तर्वर्तिनामात्मनिक्षेपोभवति ।ये पुनः स्पर्धकपतयस्तेषामात्मतः परतश्च निक्षेपः,स्पर्धकपतीनामात्मतस्तदाश्रितानां परतः स्पर्धकपतिद्वारेण तेषामुपनिक्षेपभावात ।।
एवमात्मपरोपनिक्षेपो निरपेक्षेडपिकालगते दृष्टव्यस्तथा चाह[भा.१९१२] एवं कालगते ठविहसेसाणआय निक्खेवो।
फड्डगवईयाणंपुनआयपरो होति निक्खेवो।। वृ- एवं निरपेक्षे सहसा कालगते पूर्वप्रकारेणान्यस्मिन स्थापिते शेषाणां गणान्तर्वर्तिनात्मनिक्षेपो भवति।स्पर्धकपतिकानांत्वात्मपरोपनिक्षेपः,स्पर्धकपतीनामात्मतस्तदाश्रितानांपरतो निक्षेपइत्यर्थः ।। [भा.१९१३] उवसंपञ्जणअरिहे अविजमाणांमिहोई गंतव्वं ।
गमनंमिसुद्धसुद्धे चअमंगो होति नायव्यो।। वृ-उपसम्पदनाहे अविद्यमानेभवत्यन्यत्रगन्तव्यं तत्रचगमने (शुद्धा)शुद्धपदेसंयोगतश्चतुर्भङ्गी भवति ज्ञातव्याः तद्यथा-निर्गमने शुद्धो गमेन च शुद्ध इति प्रथमः, निर्गमने शुद्धो गमनेडशुद्ध इति द्वितीयः, निर्गमनेऽशुद्धो गमने शुद्ध इति तृतीयः, निर्गमनेऽशुद्धो गमने चाशुद्ध इति चतुर्थः । गाथायां चउभङ्गो इतिपुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात।।तत्र प्रथमभङ्गाव्याख्यानार्थामाह[भा.१९१४] असतीए वायगस्स,जंवा तत्थत्थितंमिगहियंमि ।
. संघाडोएगो वादायव्यो असती एगागी।। वृ- यः कालिकमुत्कालिकं दृष्टिवादं वा वाचयति स नास्ति, ततस्तस्य वाचकस्याऽसत्यभावे, अथवायत्तत्रास्ति श्रुतंतत्सर्व गृहीतं ततस्तस्मिन्गृहीतेऽन्यसूत्राद्यर्थम, अन्यत्र व्रजति, तस्य च द्रजत एकः संघाटोदातव्यः असतिसंघाटकाभावे एकाकी व्रजते।। [भा.१९१५] अहसव्वेसिंतेसिनस्थि अअवसंपयारिहो अन्नो।
___ सव्वे घेत्तुं गमनं जतियमेत्तावइच्छंति।। वृ- अथ तेषां गच्छवर्तिनां साधूनां सर्वेषामान्य उपसम्पदा) नास्ति, ततः सर्वान गृहीत्वा गमनं कर्तव्यम अथसर्वेगन्तुंनेच्छांति, तर्हियावन्मात्राइच्छन्ति तावन्मात्रैः सहगन्तव्यम । एष निर्गमशुद्ध उच्यते।।
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २४/१०५
[भा. १९१६]
वृ- एवं शुद्धे निर्गमे व्रजिकादिषु गोकुलादिष्वप्रतिबध्यमानः प्रतिबन्धमकुर्वन गच्छेत। तत्र यद्यपान्तराले संविग्नमनोज्ञाः सन्ति । ततस्तैः सह मिलित्वा गन्तव्यं, तैरपि च निर्गमनशुद्धत्वात ज्ञानाद्युपसम्पन्निमितं च चलितत्वादवश्यं संघाटो दातव्यः ।। अथ यदा एकं द्वौ वा दिवसौ संघाटो न भवति व्याकुलत्वात, तदा कि कर्तव्यमत आह
[भा. १९१७ ]
एव दो व दिवसे, संघाइत्थं एसो पडिच्छिज्जा । असती एगा (गी) उजयणा उवही न उवहम्मे ।।
वृ- एक द्वौ दिवसौ स सङ्घटार्थं प्रतीक्षेत । असत्यभावे संघाटस्य एकाकी व्रजेत, तत्र च यतना कर्तव्या। साच प्राक्कल्पाध्ययनेऽभिहिता । ततो उपधिर्नोपहन्यते, यतनया प्रवृत्तत्वात ।। उपसंहारमाह[ भा. १९१८ ] एसो पढमी भंगो एवं सेसा कमेण जोएज्जा ।
आसनुञ्जयठाणं गच्छेदारा य तत्थ इमे । ।
वृ- एषोऽनन्तरोदितः प्रथमो भङ्ग । एवमुपदर्शितेन प्रकारेण शेषा अपि भङ्गका क्रमेण योक्तव्यास्तद्यथा-निर्गमनशुद्धः प्राग्वत, गमनाशुद्धो व्रजिकादिषु प्रतिबनधकारणात । निगर्मनाशुद्धो दोषाकीर्णतया निर्गमनात, गमनशुद्धो व्रजिकादिष्वप्रतवन्धांत निर्गमनाशुद्धो गमनाशुद्धश्व प्राग्वत । अथ प्रथमभङ्गवर्ती प्रशस्यः, कारणतो द्वितीयभङ्गवर्त्यपि । एवं च गच्छता तेन ये आसन्ना उद्यता उद्यतविहारिणस्तेषां स्थानं गच्छेत, तत्रच गतस्य परीक्षादिनिमित्तमिमानि द्वाराणि भवन्ति । । तान्येवाह[ भा. १९१९] 'पारिच्छहानि असती आगमनं निग्ामो असंविग्गे ।
एवं सुद्धे निगमे । वइयाइअप्पडिबज्झतो । संविग्गमनोन्नाहिं तेहिं विदायव्वो संघाडो ।।
निवेयणजयणमि सरां दीहखद्धं पडिच्छंति ।।
वृ- परीक्षा 'हानीति' हानिवृद्धिविषया कर्तव्या, यत्रज्ञानादीनां हानिस्तत्र न वस्तव्यमन्यत्रवस्तव्यमिति भावः । ‘असतित्ति' यस्य समीपं गच्छोपसम्पन्नस्तस्मिन सापेक्षे निरपेक्षेवा कालगतत्वेनासति, योऽन्यः स्थापितस्तस्य सकाशे स्थाव्यम । तस्मिन्नपि सीदति यावत्कुलादिस्थविराणामागमनं तावत्प्रतीक्षणीयं, तैरपि प्रतिचोदने कृते सीदति निर्गमो विधेयः, गच्छता च संविग्नाभावे बहिर्वस्तव्यमसंविग्ने निवेदना कर्तव्या बहिर्वसत्यभावे तेष्वसंविग्नेषु नवरं यतना विधेया। तथाऽसंविग्रेषु वासं वसनं निसृष्टमनुज्ञातमेकरात्रमुत्कर्षतस्त्रीणि दिनानि वर्षादिकारणतः पुनर्यतनया दीहखद्धमपि प्रचुरमपि दीर्घकालं प्रतीक्ष्यते । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । ।
साम्प्रतमेनामेव विवपीषुः प्रथमतः पारच्छहानिति द्वारमाह[भा. १९२०]
पासत्थादिविरहितो, काहियमाईहि वा वि दोसेहिं । संविग्गमपरितंतो साहम्मियवच्छलो जाउ ।
वृ- अपान्तराले पार्श्वस्थादिविरहितः पार्श्वस्थादिसंसर्गिविप्रमुक्तः काथिकादिभिर्वा भावप्रधानोऽयं निर्देशः । काथिकत्वादिभिर्वा दोषैर्विप्रमुक्तस्तथा संविग्नोऽपरित्रान्तोऽपरिश्रान्तः सामाचार्यामिति गम्यते । तथा यः साधर्मिकवत्सलः प्रवचनंलिङ्गसाधर्मिकवात्सल्यपरायणः सः ।
[ भा. १९२१]
अभुञ्जए सुठाणं, परिच्छिउं हीयमानए मोत्तुं । केसु पदेसुं हानी, वुड्डी वा तं निसामेहि । ।
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : 5:- ४, मूल - १०५ [ भा. १९२१ ]
४५
वृ- अभ्युद्यतानामुद्यतविहारिणां स्थानं परीक्ष्य, गाथायां सप्तमी षष्ठ्यर्थे, हीयमानकान् मुक्त्वा तिष्ठेत् । अथ केषु पदेषु हानिर्वृद्धिर्वा सूरिराह तदेतत्कथ्यमानं निशामय ।। तदेवाहतवनियमसंजमाणं जहियं हानी न कप्पते तत्थ । तिगवुड्डी तिगसोही पंचविसुद्धी सुसिक्खा य ।।
[ भा. १९२२ ]
बृ-यत्रतपो नियमसंयमानां हानिस्तत्र न कल्पते वस्तुं यत्रपुनस्त्रिकवृद्धिर्ज्ञानदर्शनचारित्रवृद्धिर्यत्र च त्रिकस्याहारोपधिशय्यारूपस्य शोधिर्यत्र च पञ्चानां पार्श्वस्थादिस्थानानां विशुद्धिस्तेष्वप्रवर्तनं यत्र च सुशिक्षाग्रहणे आसेवने च तत्र वस्तव्यम् । । साम्प्रतमेनामेव गाथां विवृणोति
[ भा. १९२३ ]
बारसविहे तवे ऊ इंदियनोइंदिए य नियमे उ । संजमसत्तरसविहे हानी जहियं तहिं न वसे ।।
यत्र द्वादशविघे तपसि इन्द्रियविषये च नियमे, संयमे सप्तदशविधे हानिस्तत्र न वसेत् ।। [ भा. १९२४ ] तवनियमसंजमाणं एएसिं चेव तिण्ह तिगवृड्डी ।
नाणादीन व तिण्हंतिगसुद्धी उग्गमादीणं । ।
बृ- एतेषामेव त्रयाणां तपो नियम-संयमानां वृद्धिस्त्रिकवृद्धिः, अथवा ज्ञानादीनां त्रयाणां वृद्धिस्त्रिकवृद्धिः । त्रयाणामुद्गमादीनामुपलक्षणमेदाहारादीनां वा त्रयाणां शुद्धिस्त्रिकशुद्धिः । । पासत्थे उसने कुसील संसत्त तह अहाच्छंदे । एएहिं जो विरहितो पंचविसुद्धो हवई सो उ । ।
[भा. १९२५ ]
बृ पार्श्वस्थो अवसन्नः कुशीलः संसक्तो यथाच्छन्द एते पञ्चापिप्राक् सप्रपञ्चप्ररूपिता एतैः स्थानैयों विरहितः स पञ्चविशुद्धो भवति । पञ्चविशुद्धावेव प्रकारान्तरमाह
[भा. १९२६]
पंचय महव्वयाइं अहवा वी नाण- दंसण-चरितं ।
तव विनओ विय पंच उ पंचविहुचसंपया वावि ।।
वृ- काशब्दः प्रकारान्तरोपप्रदर्शने पञ्चमहाव्रतानि । अथवा ज्ञानं दर्शनं चारित्रं तपो विनय इति पञ्च, यदि वा पञ्चविघा ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवैयावृत्त्यभेदतः पञ्चप्रकार उपसम्पत् पञ्च तैः पञ्चभिर्विशुद्धः पञ्चविशुद्धः सुशिक्षमाह[भा. १९२७]
वृ- शोभना शिक्षा सुशिक्षा । सा द्विविधा, तद्यथा आसेवने ग्रहणे च । आसेवने प्रत्युपेक्षणादेः सामाचार्या ग्रहणमागमस्य एतस्यां द्विविधायामपि यत्र न हानिस्तत्र निवासः कल्पते कर्तुम् ।। एएस ठाणेसुं सीयंते चोदन्ति आयरिया ।
[भा. १९२८ ]
सोमनसिक्खसुसिक्खा सा पुन आसेवने य गहणे य । दुविहाए विनहानी जत्थ य तहिथं निवासो उ । ।
हावेति उदासीना, न तं पसंसंति आयरिया । ।
बृ- एतेषु स्थानेषु तपःप्रभृतिषु स्वयमाचार्या हीयमाना न दृश्यन्ते, शिष्यास्तु केचिसीदन्ति तान् सीदतो यत्राचार्याश्चोदयन्ति तं गच्छं निवासयोग्यतया आचार्याः प्रशंसन्ति । यत्र पुनराचार्या उदासीना मध्यस्थाः सामाचार हापयति उपेक्षन्ते न तं प्रशंसन्त्याचार्याः नासौ गच्छ उपसम्पदनीय इत्यर्थः । किंः
कारणमत आह
[भा. १९२९]
आयरिय उवज्झाया नाणुन्नाया जिनेहिं सिप्पट्टा !
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०५ नाणे चरणे जोगावहाउते अनुन्नाया।। वृ-आचार्या उपाध्यायाश्चजिनैस्तीर्थकुभिर्नशिल्पार्थाः शिल्पशिक्षणनिमित्तमनुज्ञाताःकैकारणे: पुनरनुज्ञातास्तत आह-ज्ञाने चरणेच ये योगास्तेमाषावहाः प्रापका यतो भविष्यन्ति ततस्ते अनुज्ञाता ज्ञानचरणस्फातिनिमित्तमनुज्ञाता इत्यर्थः ।अपिचेशाआचार्या उपाध्याया अनुज्ञाताः[भा.१९३०] नाणचरणे निउत्ताजापुव्व पुरूविया चरणसेढी।
- सुहसीलट्ठाणविजढे, निञ्चं सिक्खावणा कुसला ।। वृ- ज्ञाने एकग्रहणात्तज्जातीयस्य ग्रहणमिति न्यायाद्दर्शने चारित्रे च नियुक्ताः सततोहतास्तथा। सुखशीलाः पार्श्वस्थादयः तेषां स्थानंश्रियतेसेवन्तेतद्विजढेतद्रहिते, यापूर्वकल्पाध्ययने कृतिकर्मसूत्रे चरणश्रेणिः प्ररूपिता तवां स्थिताःतथा नित्यं सदा शिक्षापनायां ग्रहणशिक्षायामासेवनाशिक्षायां च ग्राहयितव्यायां कुशलाः समर्थाः ईशां समीपमुपगम्योपसम्पत्तव्यम् । गतं परिच्छिहाणित्ति द्वारमिदानीमसतित्तिद्वारमाह[भा.१९३१] जेएविपडिच्छितसो, कालगतो सोविहोइआच।
सोविय सावेक्खोवा निवेक्खो वागुरू आसि।। वृ-येनापिसप्रतीच्छितो यस्य समीपेसशिष्यपरिवार उपसम्पन्नसोऽपिआचकदाचित्कालगतो भवेत्सोऽपिच गूरुः कालगतः सापेक्षोवा आसीन्निरपेक्षोवा, तत्रयः सापेक्षः सोऽमुं विधिं करोति ।। [भा.१९३२] . सावेक्खो सीसगणं,संगहकारेइआनुपुव्वीए।
पडिच्छागव वेत्ति, एस वियाणेअह महल्लो।। वृ- सापेक्षः शिष्यगणं स्वदीक्षितशिष्यसमूहभिनवस्थापितस्य संग्रहमानुपूर्व्यानुपूर्वीकथनेन कारयति । यथापूर्वसुधर्मस्वामीगणघरआसीत् । ततस्तच्छिष्योजम्बूस्वामी गणधरआसीत् । तस्यापि शिष्यः प्रभवः । एवं तावद्यावत्सम्प्रतिवयमहमपिच ।सम्प्रतिमहान् वृद्धीभूतस्ततोमयाऽमुको गणघरः स्थापितो वर्ततेतस्याज्ञांकुर्यात्वैनयिकादिकंच,तथा ज्ञानदर्शनादिप्रतीच्छादिनिमित्तमागतास्तानपि ब्रूते-एषममस्थाने विज्ञायेत, ममैवैतस्यसम्प्रतिवैनयिकादिकंकर्तव्यमित्यर्थः ।अत्रैवार्थे दृष्टान्तमाह[भा.१९३३] जहराया वकुमार, रख्ने ठावेउमिच्छएजंतु!
भड जोहे वेतितंग, सेवएतुब्भे कुमारंति ।। [भा.१९३४] अहयं अतीमहल्लो, तेसिं वित्तीउतेन दावेइ।
सोपुन परिच्छिउणं,इमेण विहिणा उठावेइ।। वृ- यथा राजा यं कुमारं राज्ये स्थापयितुमिच्छति, तं प्रतिभटान् योधांश्च ब्रूते। साम्प्रतमहमतीव महान्ततोयूयंसेवघ्यममुकंकुमारमिति। एवंतानुक्त्वातेषांवृत्तीस्तेन कुमारणदापयतियेनततदनुरक्त्ता जायन्ते, ।सपुनः कुमारोऽनेन वक्ष्यमाणेन विधिना परीक्ष्य राज्ये स्थाप्यते। तमेव विधिमाह[भा.१९३५] परमन्नभुंज सुणगा छड्डण दंडेन वारणं बितिए।
भुंजइ देइयतइओगस्स उ दानं न इयरेसिं।। वृ- राजा बहूनां कुमाराणां मध्ये कतरं कुमारं युवराज स्थापयामीति विचिन्तयन् परीक्षानिमित्तं तान् सर्वान् कुमारान् शब्दापयित्वा तेषां पृथक् पृथक् स्थाले परमानं पायसं परिवेषयति । परिवेष्य श्रृङ्खलाबद्धान् शुनकान् व्याघ्रकल्पान् कुमारान् प्रति मोचयति, । ते च शुनका वेगेन कुमारसमीप
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल- १०५, [भा. १९३५]
४७ मागतास्तत्रैकोराजपुत्रःशुनकभयेनपायसं परित्यज्यपलायितः । द्वितीयोराजपुत्रोदण्डेन तेषांशुनकानां वारणंकरोतिमुक्तेचन चकिमतितेभ्यो ददाति, तृतीयः पुनःस्वयंभुक्तेशुनकेभ्योऽपिच स्वस्थालातू परस्थाल्लाञ्च ददाति । तस्य तृतीयस्य राजपुत्रस्य राजदानं, नेतरयोर्द्धयोः । किं कारणमितिचेदत आह[भा.१९३६] परबलेपोल्लिउ नासति, बितिउ दानंनदेइ उभडाणं।
नविजुजते तेऊएएदोवी अनरिहाओ ।। वृ-प्रथमो यदा परबलमागच्छति तदानेन परबलेन प्रेरितः सन् राज्यमपहाय नश्यति । द्वितीयो न भटानांसुभटानांकिमपिददातिनचतेभटादानमृतेपरबलेसमागतेयुध्यन्ते।ततःसमर्थस्यापिपरबलेन प्रेरणमत एतौ द्वावप्यन राज्यस्य ।। [भा.१९३७] तइओक्खइकोसं देइयभिचाणतेय जुऑति।
पालेयब्वे अरिहोरजंतो तस्स तो दिन्नं ।।। वृ-तृतीयः पुनः कुमारः कोशं भाण्डागारं रक्षति । मृत्यानां सुभटानां ददाति ततस्ये मृत्याः परवले समागतेयुध्यन्तेततः पराः(रे) मग्नं परबलमपगच्छति।तदपगतौ च स्वराज्यसौख्यमतःस पालयितत्वो राज्येऽर्ह इति तत्र राज्य राज्ञातस्यदत्तम्। यथा भोलोकाएष युवराजो युष्माभिरेष आसेवनीयः ।। [भा.१९३८] अभिसित्तोसट्ठाणंअनुजाणे भडादिअहियदानं च।
वीसुभियआयरिएगच्छेवि तयानुरुवं तु।। वृ- एवं तस्मिन् युवराजे स्थापिते यदा राजा कालगतो भवति, तदा ते भटप्रभृतयस्तं युवराज राजानमभिसिञ्चन्ति।अभिषिक्तेसतितस्मिन्सेवका उपस्थाप्यस्वं स्वमायोगस्थानंनिवेदयन्ति । ततः सोअभिषिक्तोनवको राजायतपूर्वमायोगस्थानंतत्तस्मै अनुजानाति । अधिकंचतेषांभटादीनांदानं द्विपदादिदानं सुबर्णादिदानंददाति, । एषदृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः । विष्वग्मृतेशरीरं पृथग्भ्रूतेमृते इत्यर्थः आचार्ये गच्छेऽपितदनुरूपंतृतीयराज्यार्हकुमारानुषपंआचार्यस्थापयन्ति।इमयत्रभावना-आचार्येण द्रव्यापदादिषु शिष्याः परीक्षणीयाः। तत्रयोऽशक्तिको भीरूः स राजप्रद्वेषादिषु समुत्पन्नेषुगमपमहाय नश्यतीति प्रथमकुमार इव गुरुपदस्याहः । यः पुनरदाता सोऽदायकत्वेन संग्रहोपग्रहौ न करिष्यतीत्ययोग्यः । यस्त्वभीरूतया शुनकस्थानीयान् प्रत्यनीकान्वारयति दायकत्वेन च सग्रहोग्रही करोति, स योग्य इतिगणधरपदे स्थापयितव्यः ।तस्मिश्च स्थापिते कालेन विष्वगभूतेआचार्ये साधवः कृतप्राञ्जलयस्तमुपतिष्ठन्ते। उपस्थाय च यो यस्य पूर्व नियोग आसीत् स तं तस्मै नवकाचार्याय कथयति । एतदेवाह[भा.१९३९] दुविहेणसंगहेण, गच्छंसंगिण्हए महाभागो।
___ तोविन्नतितेवीतंचेवठाणयं अम्हं।। वृ-सोऽभिनवस्थापितोमहाभागोगच्छंद्विविधनसंग्रहेण द्रव्यसंग्रहेणभावसंग्रहेणवस्त्रपात्रादिना भावसंग्रहेण ज्ञानादिना संगृह्णाति । एवं सगृह्णाति तस्मिन् ततस्तेऽपि साधवः कृतप्राञ्जलयः तं विज्ञपयन्ति। तथा तदेव स्वस्वंस्थानमस्माकं प्रयच्छतेति ।।
अथकिं किंतेषांस्थानमिति तत्स्थान-निरूपणार्थमाह[भा.१९४०] उवगरण वालवुड्डा, खमग गिलाणे यधम्मकहि वादी।
गुरुचिंत वायणा पेसणासुकितिकम्मकरणाय ।। .
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४११०५ वृ-एकोब्रूते-अहमुपकरणत्ति उपकरणोत्पादकआसं, अन्योऽहंबालवृद्धानां वैयावृत्त्यकरो,ऽपर क्षपकवैयावृत्यकरो,ऽन्यो ग्लानेइतिग्लानैयाहतकरः अपरोधर्मकथाधर्मकथाव्यापारनियुक्तः, अन्यो वादीपरवादिमथने नियुक्तः, गुरूचिंतत्तिअपरो ब्रूते-अहं गुरोर्यत्कर्त्तव्यंतत्र नियुक्तः,वायणत्ति अपरो हवाचनाचार्यत्वे नियुक्त, अन्योऽहं प्रेषणे नियुक्तः, अपरो ब्रूतेऽहं कृतिकर्मकरणे विश्रामणे।। [भा.१९४१] एएसुंठाणेसुं, जो आसिसमुजओ अठविओवि ।
ठविओविन विसीयइ,सठाविउमलं खलु परेसि ।। वृ- एते खलु उपकरणादिषु कृतकर्मपर्यवसानेषु स्थानेषु यः पूर्वस्थापितोऽपि गणधरपदे समुद्यत आसीत्।सगणधरपदेस्थापितोऽप्येतषुस्थानेषुन विषीदति कृतकरणत्वात्। स इत्थंभूत एतेषुस्थानेषु परान्, गाथायांषष्ठी द्वितीयार्थे प्राकृतत्वात्सम्बन्धेवा, यथाभाषाणामश्रीयादित्यत्रस्थापयितुमलम्।। [भा.१९४२] एवं ठितोठवेइ अप्पाण परस्स गोविसो गावो ।
अद्वितो न ठवेइ, परंन यतंटवियं चिरं होई।। वृ-एवंपूर्वंगणधरपदेअस्थापित एतेपूपकरणादिस्थानेषुस्थितः सन् आत्मनः परस्य चैतेषु स्थानेषु स्थापयति, स्थापयिता भवति; । गोवृष इव गाः स्वस्थाने, यः पुनः पूर्वमेतेषु स्थानेषु स्थितः सपरमुपलक्षणमेतत्। आत्मानं च न स्थापयति स्वयं तत्राव्याप्तत्वात् । न च तत्स्थापितं चिरं भवति, ! कस्पादिति चेदुच्यते-स वदान्यान उपकरणादिष्वनुद्यच्छतः शिक्षयति,। यथा सति बले किं एवं स्वशक्त्या नोद्यच्छथानुद्यच्छंतो हि वैयावृत्त्यफलात् भ्रश्चथ, तदा ते चिन्तयेयु: व यदि वैयावृत्त्यफलमभविष्यत्ततरत्वमप्येतेषु स्थानेद्यस्यथा इति। अथवा वैयावृत्त्यफलं श्रदधाना अपि खगुडत्वेनैवं मन्यरेन्एवं जानन्तो यूयं किं पूर्व नावर्तिध्वमिति।।
सम्प्रति गो वृष इव गा इतिदृष्टान्तंभावयति[भा.१९४३] परतणापाणियाई, वणाइंरहियाइंखुडुजंतूहिं ।
नेइ विसोगोणीओ, जाणइ यउवट्ठकालं च।। वृ- वृषो बलीवर्दो गोधनानि प्रचुरतृणपानीयानि तथा क्षुद्रजन्तुभिः क्षुद्रप्राणिभीरहितानिनयति जानातिच, उपस्थानकालमभ्यागमबेला ज्ञात्वाच स्वास्थानमानयति, । एवमभिनवस्थापित आचार्यो गच्छं स्वस्वव्यापारे नियोजयन् परिपालयति । अत्रैव दृष्टान्तान्तरमाह[भा.१९४४] जहगयकुलसंभूतो, गिरिकंदर-विसमवडयदुणेसु ।
परिवहति अपरितंतो, निययसरीरुगते दंते।। वृ- यथा गजकुलसंभूतोऽनेन जात्यतामाह-गिरिकन्दरेषु गिरिगुहाषु विषमकटकेषु विषमेषु गिरिपादेषु उग्रेषुवा परित्रान्तोऽश्रान्तःसन् निजशरीरोगतान्दंतान् परिवहति[भा.१९४५] इय पवयणभत्तिगतो, साहम्मियवच्छलो असदभावो।
परिवहइसाहुवगं खेत्तविसमकालटुगेसु।। वृ- इति अनेन गजदृष्टान्तप्रकारेण । प्रवचनेभक्तिगतो गच्छवाहकत्वं प्रवचनभक्तिं मन्यमानः साधर्मिकवत्सलो लिङ्गप्रवचनाभ्यांयेसाधर्मिकास्तद्वात्सल्यपरायणोऽशठभावोऽमायावी विषमेमुक्षेत्रेषु विषमेषु च कालेषुदुर्भिक्षमार्याधुपद्रवव्रातसंकुलेषुदुर्गेषुच साधुवर्गपरिवहति तस्यसमीपेस्थातव्यं ।। गतमसतीति द्वारमिदानीमागमनद्वारमाह
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९
उद्देशक :-४, मूल - १०५, [भा. १९४६, [भा.१९४६] जत्थपविट्ठो जइतेसु, उज्जया हो उपच्छहाति।
सीसा आयरिओवा, परिहानी तस्थिमा होइ।। वृ-यत्र गच्छेसशिष्यपरिवारः प्रविष्टः सन् सूत्रार्थानामागमनं करोति तत्र यदि तेसाधवः पूर्वं सुष्टु उद्यताभूत्वापश्चात्सामाचारी हापयन्ति,आचोर्योवापश्चात्परिहापयतितत्रहानिरियं वक्ष्यमाणा भवति ज्ञातव्या ।तामेवाह[भा.१९४७] पडिलेह दियतुयट्टण निक्खिव आयाण विनय सज्झाए।
आलोग ठवणमंडलिभासोगिहमन्नसेजतरे।। वृ-पडिलेहित्ति उपकरणं न प्रत्युपेक्षन्ते तथअम्लाना मार्गपरिश्रमरहिताश्चदिवा त्वग्वर्तनं कुर्वन्ति शेरते इत्यर्थः । निक्खिवत्ति दण्डादिकं निक्षिपन्तो न प्रत्युपेक्षन्तेन परिमार्जन्ति दोषैर्वा दुष्टं प्रत्युपेक्षणं परिमार्जनं वा कुर्वते, आयाणत्ति दण्डादिकमाददाना न प्रत्युपेक्षन्ते न प्रमार्जयन्ति दुःप्रत्युपेक्षणं दुःप्रमार्जनं वा कुर्वन्ति। विनयं कृतकर्मलक्षणं वाचनादिपु न कुर्वन्ति । सज्झाएत्ति स्वाध्यायो या न क्रियते,मण्डली सामाचारी वा न कुर्वन्ति, आलोगत्तिसंखडी शरीरं का प्रलोकन्ते, यदि वा आलोचना न क्रियते, अनालोचितंभुजतेइत्यर्थः । ठवणत्तिस्थापनाकुलानि विशन्तिस्थापितंवागृह्णन्ति ।मंडलित्ति भोजनमण्डली समाचारी हापयन्ति। भासत्ति भाषायामसमिति भाषन्ति(न्ते) एकग्रहणे जातीयग्रहणमिति न्यायात् शेषास्वपि समितिष्वसमिताः। गिहमत्तत्ति गृहिमात्रकेषु प(वोटलिकादिष्वानातंगृह्णान्ति।सेज्जायरोत्तिशय्यातरपिण्डं भुजते।। [भा.१९४८] एमायीसीयंते, वसभा चोयंति चिट्ठति ट्ठियंमि ।
असती थेरागमनं, अच्छतिताहे पडिच्छंतो।। वृ-एवमादिष्वादिशब्दादुदिपरिग्रहः सीदतःसाधून गुरुंवा वृषभाश्चोदयन्ति शिक्षयन्ति । तत्र यदि चोदितः साधुवर्गो गुरुर्वा तिष्ठति ततस्तस्मिन् स्थितेसोऽपिसशिष्यपरिवारआगन्तुकस्तिष्ठति ।अस्ती इत्यादि असत् शिक्षायाः पुनः प्रत्यावर्तनस्य वाअभावो यदि ततो यावत् पाक्षिकेचातुर्मासिके संवत्सरे वा कुलस्थविराणां सङ्घस्थविराणां वा गमनं भवति तावत्तत्प्रतीक्षमाणआस्तेतेषु कुलादिस्थविरेषु समागतेषु निवेदयति तथाप्यतिष्ठत्सु ततो निर्गमनम् । एतदेव व्याचिख्यासुः प्रथमतो वृषभचोदनं 'सप्रायश्चित्तमाह'[भा.१९४९] गुरूवसभगीयगीते, अचोदेंतिगुरूगमादिजालहुओ।
सारेइसारवेई, खरमऊएहिंजहा वत्थु।। वृ-वृषभःप्रतिपन्नगच्छाभारः स्वयंसारयतिशिक्षयति।अथवायोयेनोपशाम्यतितंतेन सारापयति शिक्षापयति, । कथमित्याह-आचार्योपाध्यायवृषभस्थविरभिक्षुकाणां मध्ये यथा वस्तुस्त्वनतिक्रमेण खरमृदुभिर्वचनैः सारयति सारापयति वा । किमुक्तं भवति- यः खरेणसाध्यस्तं खरेण खरण्टयति, मृदुसाध्यं मृदुभिर्वचनैःसारयति, । अन्यथा प्रायश्चित्तं तदेवपूर्वार्धन दर्शयति,- गुरू इत्यादियदिवृषभो गुरूमाचार्यमुपाध्यायंवानप्रतिचोदयति, तदा चतुर्गुरूकंवृषभोवृषभंन प्रतिचोदयति चतुर्लघु, वृषभो गीतार्थ न प्रतिचोदयति मासलघु, । अक्षरयोजना त्वेवम्-गुरूवृषभगीतागीतान् चोदयति, । गुर्वादि चतुर्गुरूप्रभृतियावदन्ते लघुको मासः । अत्रपुनः सीदत्सु चत्वारो भङ्गास्तानेवाह
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/१०५ [भा.१९५०] गच्छो गणीयसीयइ बिईनगणीउतइए न विगच्छो।
जत्थ गणी अविसीयइ,सो पावतरो नउन गच्छो।। वृ- गच्छः सीदति गणी चेति प्रथमः, गच्छःसीदति न गणीति द्वितीयः, न गच्छः सीदति किन्तु गणीतितृतीयः, नगच्छो नापिगणीतिचतुर्थः, तथाचाह-द्वितीयेभङ्गेगणी नसीदति,तृतीयन गच्छ:, चतुर्थः चोदनमधिकृत्य शून्य इति नोपात्तः, । तत्रायेषु त्रिषु भङ्गेषु मध्ये यत्र प्रथमतृतीये वा गणी स पापतरो यत्र पुनर्गच्छः सीदति । नगणी नासौ द्वितीयः पापतरः । किं कारणमितिचेदत आह[भा.१९५१] आयरिए जयमाणे, चोएउंजेसुहं हवइगच्छो ।
तमि उ विसीयमाणे, चोयणमियरेकहंगेण्हो (ण्हे)।। आचार्येयतमानेगच्छ: सुखेनचोदयितुंशक्यमानोभवति,।आचार्यस्यप्रतिभयात्तस्मिन्नाचार्ये विषदितिचोदना शिक्षामितरेसाधवः कथंगृहीयु:, नैवगृह्णीयुरितिभावः, आचार्यस्य प्रतिभयाभावादतः प्रथमतृतीयौ भङ्गो पापतरौ, न द्वितीय इति।। [भा.१९५२] आसन्नडिएसुउन्नएसुजहति सहसा नतंगच्छं।
मादूसेज अइठे, दूरतरेवापनासेजा।। वृ- यद्यपिनाम आसन्ने प्रदेशे उद्यतविहारिणः स्थिता विद्यन्ते, तथा तेष्वासन्नस्थितेषूद्यतेषुसहसा न तं गच्छंजहाति परित्यजति । किं कारणमिति चेदत आह, - तन्मा अदुष्टान्दूषयेत् गच्छः ।किमुक्त भवति? न विषीदन्ति तेऽपि सीदत्साधुसंसर्गतो मा विषीदेयुरिति येऽपि सीदन्ति तेऽतिदूरतरं प्रणश्येयुर्विषीदेवुः । तदेवं दृपभचोदनं भापितमिदानी स्थविरागमनंभावयति[भा.१९५३] कुलथेरादी आगमचोदना जेसु विप्पमावंति।
चोदयति तेसुठाणं, अठिएसु उनिगमोभणितो।। वृ• वृषभशिक्षायाः प्रत्यावर्तनस्य वा अभावे पाक्षिके चातुर्मासिके सांवत्सरिके वा यावत् कुलस्थविराणां गणस्थविराणां सङ्घस्थविराणां वा आगमस्तावत् प्रतीक्षते, । कुलस्थविरादीनां चागमे तेषां निवेदना क्रियते, ततस्तेस्थविरा येषुस्थानेषु ये विग्रमाद्यन्ति, तेषुस्थानेषुतान् प्रतिचोदयन्ति ते प्रतिचोदिता यदि स्थितास्ततस्तेषु स्थितेषु सत्सु स शिष्यपरिवारस्तत्रैव स्थानं करोति । स्थितेन च तेन द्विविधापिशिक्षा शिक्षणीया । अथ तेचोदिताः सन्तो न स्थितास्तततस्तेष्वस्थितेषु ततो गच्छान्निर्गमो भणितस्तीर्थकरणागणधरैः ।।गतमागमद्वारम्, पतिते निर्गमद्वारमतस्तदेवभावयति[भा.१९५४] कप्पमत्ते विहरइ,असमत्तेजत्थ हुंति आसन्ना ।
साहिम्मितहिंगच्छे, असतीएताहिं दूरपि।। वृ- यदि आचारप्रकल्पः सुत्रतोऽर्थतश्चसमाप्तो भवति। ततस्तस्मिन् कल्पे आचारप्रकल्पे समाप्ते स्वयंतथा विहारक्रमं विहरति । अथनाद्यापिसमाप्त आचारप्रकल्पस्तर्हितस्मिन्नसमाप्ते यत्रयस्यां दिशि आसन्ना अनन्तरक्षेत्रवर्तिनः साधर्मिकाः संविग्नाः सांभोगिकास्तत्र गच्छेत् । अथासन्ना न विद्यन्ते तत आसन्नानामसत्यभावे दूरमपिगच्छेत् । । कथंगच्छेदत आह[भा.१९५५] वइयादीए दोसे असंविग्गे या वि सो परिहरंतो।
__के असंविग्गाखलु निययादीया मुनेयव्वा ।। वृ-जिकादीन् दोषान् ब्रजिका गोकुलं आदिशब्दात स्वमातापितपर्वपरिचितपश्चात
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - १०५, [भा. १९५५]
परिचितकुलपरिग्गहस्तान् दोषान् इह व्रजिकादयः प्रतिबन्धदोषहेतुत्वात् । दोषा इत्युक्तास्तथाSसंविग्नांश्चापि स परिहरन् गच्छेत् । अथ के खल्वसंविग्नाः सूरिराह - नित्यादयो नित्यवास्यादयस्ते ज्ञातव्याः । तेषामपि हरणे प्रवेशादौ प्रायश्चितविधिमाह
[ भा. १९५६ ]
बिइयादीए अच्छंद वज्जिए पविसदाण गहणेय । .
लहुगा भुजंण गुरूगा संघडि मासो जंचन्नं । ।
५१
वृ- दूरमार्गे गच्छता अपान्तराले संविग्नसुमनोज्ञानां वसतौ वस्तव्यम् । तदभावे नैत्यिकादीनां संविने च अमनोज्ञानां निवेद्यान्यस्यां वसतौ स्थावव्यम्। यदि पुननैत्यिको नित्यवासी आदिशब्दात्पार्श्वस्थादिपरिग्रहस्तस्मिन् नैत्यादिके यथाच्छन्दवर्जिते प्रविशति यदि वा तेभ्यः किमपि भक्तादिकं ददाति, अथवा तेभ्यो गह्णाति तदा प्रवेशेन ग्रहणे दाने च प्रत्येक चत्वारो लघुका । भुंजणे गुरूगा इति । अथ तैः सह भुङ्क्ते तदा भोजने चत्वारो गूरूकाः । अथ नैत्यकादिसंघाटं याचित्वा तेन सह हिण्डते। ततः संघाटे हिण्डने लघुको मासः, जं चण्णमिति यच्च तेन संघाटकेन हिण्डमानोऽकल्पिकग्रहणतः तदास्वादनेन लाम्पद्र्यतः सेविष्यते । तदपि च प्रायश्चित्तं प्राप्नोति तदेवं यथाच्छंदवर्तिते नैत्यकादौ प्रवेशादिषु प्रायश्चित्तमुक्तम् || अधुना यथाच्छन्दे तदाह
[भा. १९५७]
एए चैव य गुरुगा पच्छिता होति उ अहाच्छंदे । अमणुन्नेसुं मासो संभुजणे होति चउगुरुगा ॥
वृ- अथामनोज्ञेषु संविग्रेषु प्रविशति, तदा प्रवेशे दाने ग्रहणे च प्रत्येकं लघुको मासः । अथ तैः सह भुङ्क्तेतदा चत्वारो गुरुकाः संघाटके लघुको मासः । यत एवमसंविग्नेषु प्रायश्चित्तानि तस्मादेतान् परिहरेत् । अथमार्गे संविग्ना न सन्ति ततः कारणवशतोऽसंविनेष्वपि गन्तव्यम् । (गतं) पतितमिदानीमसंविग्नद्वारं तेषु च गत्वा यत्कर्तव्यं तदाह- एतान्येव प्रायश्चित्तानि यथाच्छन्दे गुरुकानि भवन्ति तद्यथाप्रवेशेदाने ग्रहणे भोजने च चत्वारो गुरुकाः । संघाटे गुरुको मासः ।
[भा. १९५८ ]
संविग्गेगंतरिया, पडिच्छ संघाडए असति एगो ।
साहम्मिएसुजयणा तिन्नि दिनपडिच्छ सज्झाए; । ।
,
वृ- संविनेन संविग्नगुणेनैकेनान्तरिता व्यवहिताः संविग्नैकान्तरिता असंविग्नास्तेषु कारणवशतो गन्तव्यम् । तत्र च भिक्षां निवसनं च कुर्वता यथा प्रथमोद्देशके परिहारिकस्य यतनोक्तातस्यापि द्रष्टव्या तैरपि असं विग्रैर्यदि स एकाकी तत एकाकिनः सतस्तस्य संघाटको दातव्यः । अथ योऽसौ द्वितीयको योग्यो दातव्यः सोऽन्यत्र प्रेषणेन गतो वर्तते ततस्ते ब्रूयुरार्य! एकरात्रं द्विरानं त्रिरात्रं वा प्रतीक्षणीयम् । तत एतेन कारणेनोत्कर्षतः त्रिरात्रमपि प्रतीक्षते, असति संघाटके एक एकाकी व्रजेत् । तस्य च तथा व्रजतोऽपान्तराले यदि साधर्मिका भवन्ति । ततस्तन्मध्ये गत्वा वस्तव्यं कारणं च निवेदनीयं, निवेदिते कारणे तैः संघाटको दातव्यस्तदभावे ततो व्रजनीयमथप्रतिपृच्छानिमित्तमेकं द्वि त्रीणिवा दिनानि यावत् यावत् प्रतीक्षापयेत्तत आह, स्वाध्याये स्वाध्यायनिमित्तं प्रतिपृच्छानिमित्तमित्यर्थः उत्कर्षतस्त्रीणि दिनानि प्रतीक्षेत एषा साधर्मिकेषु यतना । तदेवमसंविग्नद्वारमुक्तमिदानीं निवेदनाद्वारमाहबहिगाम घरे सन्नी, सो वा सागारियं उवहिं अंतो ।
[भा. १९५९]
ठाण निसेज्ज तुयट्टण गहियागहिएण जागरणा ।।
वृ- संविग्नसमनोज्ञानामभावे ग्रामस्य बहिर्नैत्यिकादीनां निवेद्य तिष्ठति, ग्रामस्य बहिः प्रत्यपायसंभवे
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०५ ग्रामस्यान्तः शून्यगृहे तत्रापि निवेदना कर्तव्या, शून्यगृहस्याभावे संज्ञीश्रावकस्तस्य गृहे वस्तव्यम् ।। सवा संज्ञी श्रावकः सागारिको ऽगारीकोऽगारीसहितः स्यात्तर्हि तस्य गृहस्य बहिरन्तवर्या या कुटी तत्र वस्तव्यम् ।। तस्य अप्यभावे अमनोज्ञेषु संविज्ञेषु वस्तव्यं,अमनोज्ञासंविग्रेषु वस्तव्यं,तेषामप्यभावे नित्यकादिष्वसंविग्नेषु वसति, तत्रेयं यतना स्थानमूर्ध्वस्थानं निषद्या उपवेशनं त्वगवर्तनं दीर्घकायप्रसारणंतेषुगृहीतेनागहीतेनवा उपकरणेनजागरणकर्तव्यम् । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः व्यासार्थ त्वभिधित्सुः प्रथमतो बहिमिति व्याख्यानयति[भा.१९६०] वसही समणुन्नासइ, गामबहिं ठाइसो निवेदेउं ।
अनिवेदियंमिलहुओ,आणाइविराधनाचेव ।। वृ- समनोज्ञानां संविज्ञानां वसतेरसत्यभावे ग्रामाद्वहिस्तिष्ठति, न पुनर्नेत्यिकादिष्वसंविग्नेषु प्रवेष्टव्यं, प्रागुक्तप्रायश्चित्तभावात्, सचबहिस्तिष्ठति ।तेषांनैत्यिकादीनांवा संविग्नानांवा अमनोज्ञानां निवेद्य कथयित्वा, यदि पुनर्न निवेदयति ततोऽनिवेदिते प्रायश्चित्तं लघुको मासः, आज्ञादिविराधना,
आदिग्रहणात् आत्मविराधना संयमविराधना च परिगृह्यते । तथा हि-इयं भगवदाज्ञा तेषां निवेद्य बहिर्वस्तव्यमनिवेदनायामाज्ञालोपः आत्मविराधनां संयमविराधनांचाह[भा.१९६१] गेलनेनकाहिंती कोहेणंजंचपाविहिती तत्थ ।
तम्हानुनिवेएज्जा,जयणा एतेसिमाएउ ।। वृ-अनिवेदने सतिसकदाचित्ग्लानोजायतेग्लान्येसतिनास्माकंकिमपितेन निवेदितमितिक्रोधेन न किमपि ग्लानकृत्यं करिष्यति ।गृहस्थाश्चतं तथाभूतं ग्लानं दृष्ट्वा तेषां नैत्यिकादीनां निवेदयेयुर्यथा युष्मदीयो ग्लानोऽसंग्रहको वर्तते । ततस्ते ब्रूयुर्मन्येरन् वा एषोऽस्मदीयो न भवति । यदि भवेत्तदास्माकमुपाश्रये तिष्ठेन्, निवेदयेद्वा । एवं यत्र गलानत्वेन वा आरक्षकादिग्रहणं । तत्र यदनर्थ प्राप्स्यति संयमविराधनात्मकमात्मविराधनात्मकं वा तत्सर्वमनिवेदनानिमित्तं तस्मात्तेषामनया वक्ष्यमाणया यतनया निवेदयेत् । तामेव यतनामाह-- [भा.१९६२] तुभं अहेसि दारं उस्सूरोत्ति जुताए एवं तु ।
नयनज्जइ सत्थो वी, चलिहिई किंकेतियं वेलं ।। वृ- यदाहमागतस्तदा युष्माकमुपाश्रयद्वारमुषितमासीत् । तत एवं मया विकल्पितमुत्सूरं वर्तते इतियुतायां पृथग्भूतायां वसतावुषितः अपिच नज्ञायते सार्थोऽपि किं कियतीवेलां, सप्तम्यर्थे व्याप्ती द्वितीया, कस्यां वेलायां चलिष्यति, ततः पृथगुपाश्रये स्थितः । अथसवेलायामागतस्तत इदं वदेत्-- [भा.१९६३] साहुसगासे वसिउं अतिप्पियं मज्झ किंकरमित्ति ।
सत्यवसोहभंते,गोसे मे वहेज्जहउदंतं ।। वृ- साधुसकाशे साधुसमीपेच वस्तुंममातिप्रियं परंभदन्त सार्थवशोऽहं ततः किं करोमि तस्मात् गोसे प्रभातेमेउदन्तं वातावहत । [भा.१९६४] एवं नउदुरुस्से अह वाहिं होज्ज पञ्चवायाउ ।
ताहेसुन्नहघरादिसुवसति निवेदितुतहचेव ।। वृ- एवमनया यतनया निवेद्य न तु नैव ग्रामाबद्रं वसेत् किन्तु ग्रामस्य समीपे वसेदथ बहि: स्तेनादिकृताः प्रत्यवाया अनर्था भवेयुस्ततस्थथैव पूर्वोक्तप्रकारेणैव निवेद्य शून्यगृहादिषु वसति,
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०५, [भा. १९६४] आदिशब्दात्श्रावकग्रहादिपरिग्रहः ।। एतदेवभावयति[भा.१९६५] अहणुव्वासि यसकवाड निविले निच्चले वसतिसुन्नो ।
तस्सा सइसन्निधरेइत्थीरहिते वसेज्जा वा ।। वृ- अधुना साम्प्रतमुद्रासितमधुनोद्वासितं सकपाटं कपाटसहितमन्यथा स्तेनादिप्रवेशसंभवात् निर्बिलं बिलरहितमन्यथा सदिसंभवात् । निश्चलं न जराजीर्णतया पतितुं प्रवृत्तं अमीषां च चतुर्णा पदानां षोडशभङ्गः । तत्र प्रथमो भङ्गः शुद्धः शेषा अशुद्धास्तत आह-इत्थंभूते शून्ये शून्यगृहे वसति तस्य शून्यगृहस्यासत्यभावे संज्ञिगृहे श्रावकगृहे सोऽपि श्रावको द्विधा संभवति सस्त्रीकःस्त्रीरहितो वा ।तत्रस्त्रीरहिते वसेत् । [भा.१९६६] सहिए वाअंतो बहि अंतोवीसुघरकुडीएवा ।
तस्सासतिनिइयादिसु वसेज्जउइमाए जयणाए ।। वृ• स्त्रीरहितस्य श्रावकगृहस्याभावे सहिते वा स्त्रीसहिते वा श्रावकगृहे तस्य गृहस्वान्तर्बहिर्वा विविक्ते प्रदेशेवसेत् । अन्यथा प्रायश्चित्तं चतुर्गरु । तस्याप्यभावेतस्य श्रावकगृहस्य बहिः पुरतः पृष्टतः पार्श्वतो वायदिवान्तर्गृहस्य कुटी समस्तितस्यांवसेत् । तस्यापिकुटीरकस्यासत्यभावेनैत्यिकादिष्वपि
आदिशब्दात् पार्श्वस्थादिपरिग्रहोऽनया वक्ष्यमाणया यतनया वसेत् ।। एतावता मूलद्वारगाथोपन्यस्तं निवेदद्वारमगमत् । यतनाद्वारमापतितमिदानीं तामेव यतनामाह-- [भा.१९६७] निइयादि उवहिभत्ते, सेज्जासुद्धाय उत्तरे मूले ।
संजइरहिए काले अकाल सज्झाए अभिक्खंच ।। - य-ये नैत्यिकादय उपधौ भक्ते शय्यायां च उत्तरगुणैर्मूलगुणैर्वा शुद्धाः । किमुक्तं भवति ? ये उत्तरगुणैर्मूलगुणैर्वा शुद्धां शय्यां गवेषयन्ति शुद्धं भक्तं शुद्धमुपधिं तेषु वसेत्, तत्रापि संयतीरहिते तदभावे संयतीसहितेऽपि । ताश्च संयत्यो द्विधा कालचारिण्योऽकालचारिणश्च तत्र याः पाक्षिकादिष्वागच्छन्तिताःकालचारिण्यस्तद्व्यतिरेकेणागच्छन्त्योऽकालचारिण्यः स्वाध्यायनिमित्तमभीक्ष्णं चशब्दात् भक्तपानं दातुं गृहीतुं वा कन्दर्पार्थं वा तत्राकालचारिणीषु बहवो दोषाः कालचारिणीष्वल्पतरा इति संयतीरहिताभावे कालचारिणीभिः संयतीभिः सहिते वस्तव्यम् ।। एतदेव सप्रपञ्चमभिधातुकाम आह[भा.१९६८] सिजुवहि भत्तसुद्धे, संजइरहिएयभंगसोलसओ।
संजइअकालचारिणी सहिएबहुदोसला वसही ।। बृ- शय्याशुद्ध उपधिशुद्धो भक्तशुद्धः संयतीरहित इति चतुर्षु पदेषु सप्रतिपक्षेषु भङ्गाः षोडश । तद्यथा-शय्याशुद्धः उपधिशुद्धःभक्तशुद्धः संयतीरहितइतिप्रथमः !शय्याशुद्ध उपधिशुद्धोभक्तशुद्धः संयतीसहित इति द्वितीयः । इत्यादिप्रस्तारश्च कार्यः, एतेषु च षोडशसु भङ्गेषु मध्ये यत्र यत्र संयत्यस्तत्र तत्र कालचारिणीभिः सहिते वस्तव्यम् । नाकालधारिणीभिर्यत आहसंयतिभिरकालचारिणीभिः सहिते 'बहुदोषला' बहुदोषा वसतिरितिआह-पूर्वमुपधिभक्तशय्यां शुद्धा इत्युक्तमिदानीं भङ्गचिन्तायां प्रथमतः शय्योक्ता । तत्र किंकारणमत आह[भा.१९६९] सागारितेनाहिम वासदोसा, दुसोहिया तत्थ उहोइसेज्जा ।
___ वत्थन्न पाणाणिव तत्थ टिच्चा, गिण्हंति जोगानुवभुंजते वा ।।
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ ४/१०५ वृ- शय्यां विना मण्डल्यामुपविष्टायां सागरिकाः समं पतन्ति उपधिग्रहणाय स्तेना वा निपतन्ति हिमप्रपाते वर्षप्रपाते वा संयमात्मविराधनादोषाः । तथा तत्र तेषु शय्योपधिभक्तेषु मध्ये शय्या दुःखोधिता भवति । आहारोपधयः शुद्धाः सुखेन लभ्यन्ते । महता कष्टेन पुनः शुद्धा वसतिरिति भावः तथा तत्र शय्यायां स्थित्वा योग्यानि कल्पनीयानि वस्त्रान्नपानानि गृह्णन्त्युपभुञ्जते । एतैः कारणैर्भङ्गचिन्तायां प्रथमतः शय्या कृता ॥ तथा
[भा. १९७० ]
आहारोवहि सेना, उत्तरमूले असुद्धसुद्धेय । अप्पतरदोसपुव्विं असतीए महतदोसे वि ॥
वृ- आहारोपधिशय्याभिः उत्तरगणविषये वा मूलगुणविषये अशुद्धः शुद्ध इति भङ्गचिन्तायां ये षोडशभङ्गाः प्रागुक्तास्तेषु मध्ये पूर्वमल्पतरदोषे वस्तव्यम् । तस्यासति अभावे महादोषेऽपि ॥ अथ कस्मिन् भङ्गे अल्पतरा दोषा इति, अत आह[ भा. १९७१]
पढमासति विइयंमिति, तहियं पुन गइ कालचारीसु । एमेव सेसएस वि, उक्कमकरणंपि पूएमी ॥
वृ- सर्वेषां भङ्गानां मध्ये प्रथमभङ्गे सर्वाल्पतरा ये दोपा इति तत्र वस्तव्यम्, प्रथमस्यासति 'अभावे द्वितीयेऽपि तत्र पुनस्तिष्ठति कालचारिणीषु संयतीषु, एवं शेषेष्वपि भङ्गेषु वसति । किमुक्तं भवति ? येष्वप्यन्येषु भङ्गेषु संयतिसहितपदं तेष्वपि कालचारिणीभिः सहितेषु वस्तव्यं, नाकालचारिणीभिरिति । तथा (उत्) क्रमकरणमपि अकालचारिणीभिः सहितत्वमपि पूजयाम उपादेयतया प्रशंसामः, सर्वेषां भङ्गानां मध्ये कथमिति चेदुच्यते, यस्मिन् भङ्गे शय्याभक्तोपधयः समुदिया भङ्गत एकद्धिका वा शुद्धास्तत्र यद्यकालचारिण्यो भक्तंपानं वा दत्वा गृहीत्वा तत्क्षणमेव व्रजन्तिन पुनरागच्छन्ति । स्वाध्यायं वा कृत्वा सकाले गच्छन्ति तत्र स्थातव्यं प्रायो दोषाभावादिति ॥ एतदेव स्पष्टतरमाह
[ भा. १९७२ ]
सेज्जं सोहे उवहि, भत्तं सोहेइ संजती रहिते ।
पढमो, बितिउ संजइ सहिउ ता पुन कालचारीतो ॥
वृ- शय्यां शोधयति, उपधिं शोधयति, भक्तं शोधयति संयतीरहितः चेति प्रथमो भङ्गः, . द्वितीयः संयतीसहितस्ताः पुनः संयत्यः कालचारिण्यो यदि स्युस्तदा वस्तव्यं, एवं शेषेष्वपि संयतीसहितेषु भङ्गेषु भावनीयम् | यथाकालचारिण्यः कथं स्युरित्यत आह
[भा. १९७३ ]
आयाण कंदप्पे वियाल उरालियं वसंतीणं ।
निययादीच्छद्दसहा संजोएमो तहाच्छंदो ||
वृ-भक्तपानादीनामादाने, उपलक्षणमेतत् दाने च, तथा कन्दर्पेकन्दर्पनिमित्तं, कन्दर्पग्रहणमुपलक्षणं स्वाध्यायनिमित्तं च, उरालिकं अतिशयेन स्फारप्रभूवेलामिति यावत्, वसन्तीनामकालचारिणीत्वं द्रष्टव्यम् । एवं नैत्यिकादीनां यः षड्दशधा षोडशप्रकारः संयोगः तत्र वस्तव्यम् किं सर्वत्र, नेत्याहमुक्त्वा यथाच्छन्दानि । किमुक्तं भवति ? तेषु सत्सु यथाच्छन्देषु न वस्तव्यं, तदभावे तत्रापि वसेत् ॥ सम्प्रत्येतेषु नैत्यिकादिषु संवासमधिकृत्य यतनामाह
[भा. १९७४ ] ठिय, निसिय तुयट्टे वा गहियागहिए य जग्ग सुवर्णवा । पासत्थादीनेवं, नियए मोत्तुं अपरिभुत्तो ।।
वृ-पार्श्वस्थानामुपाश्रयेषु गहियत्ति गृहीतोपकरणः स्थित ऊर्ध्वस्थितो वसेत्, यद्येवं स्थातुंन शक्नोति
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५
उद्देशक :-४, मूल - १०५, [भा. १९७४] ततो गृहीतोपकरणः एव निषद्योपगतो जाग्रत्तिष्ठेत्, तथाप्यशक्नुवन् गृहीतोपकरणः त्वग्वृतो जाग्रदवतिछेत्, अथत्रिष्वप्येतेषुयदिकथमपिप्रचलाया आशङ्का, तदामापात्रादिभङ्गस्यादित्युपकरणं पार्थेनिक्षिप्यागृहीतोपकरणो यथासमाधिस्थितो निषन्नस्त्वग्वृतो वाजाग्रत्तिष्ठेत् । अथ जागरणं कर्तुं नशक्नोतितत आह-स्वपन् वा गृहीतोपकरणोऽगृहीतोपकरणो वायथासमाधिः कुर्यात् । एवं यतना पार्श्वस्थादीनां उपाश्रयेषु द्रष्टव्या । नैत्यिके नित्यवास्युपाश्रये नित्यवासीपरिभुक्तान् प्रदेशान् मुक्त्वा अपरिभुक्तेप्रदेशेउपकरणं निक्षिप्य यथासमाधिजाग्रत स्वपन् वावसेत् ।। - [भा.१९७५] एमेव अहाच्छंदे, पडिहणणाझाणअझयणकन्ना ।
ठाणठितो विनिसामे,सुण आहरणंच गहिएणं ।। वृ- एवमेव पार्श्वस्थादिगतेनैवप्रकारेण यथाच्छन्देऽपि यतना कर्तव्या । नवरं यदि वा शक्तिरस्ति तर्हि प्रतिहननं कर्तव्यं यदासस्वग्राहंमुञ्चति । अथन विद्यतेतादशीशक्तिस्तर्हिध्यानंतथाध्यायति, यथा तद्वचोन शृणोति । यदिवा अज्झयणति यथाच्छन्दप्रज्ञापनाप्रवणं अध्ययनं परावर्तवति, यथा सब्रूते-मामांनाशयेति कन्नत्ति तस्य यथा स्वच्छन्दंदेशनां कुर्वतः कर्णौनिजौ स्थगयतियेनदेशनांन शृणोति दूरतरं वा तिष्ठति अथ दूरतरस्थानस्थितोऽपितद्देशनां निशमयतिनच निद्रां समागच्छति, ततः सयथाच्छन्दो वक्तव्योयथाशृणुकिमपि आहरणंततो यत्तस्यापूर्वतदाहरणंकथनीयम् । गहिएणत्ति गृहितेनात्मीयोपकरणेन ।। एतदेव युक्त्या द्रढयति[भा.१९७६] जह कारणेनिगमणं दिलं एमेवसेसगाचउरो ।
ओमे असंथरतेआयारे वइयामादीहि ।। वृ-यथा कारणे कारणवशतो निगमनं निर्गतं दृष्टं, एवमेव तथाकारणवशतः शेषाणि अपि चत्वारि द्वाराण्यसंविग्ने निवेदना यतना इत्येवमादीनि यथा च आचारे आचारप्रकल्पेऽवमे दुर्भिक्षे व्रजिकादिभिरपि । आदिशब्दात्स्वज्ञात्यमनोज्ञासंविग्नपरिग्रहोव्रजेदित्युक्तमतः सोपपत्तिकेयं यतनेति सम्यक् श्रद्धेया ।गतं यतनाद्वारम्, अधुना निसृष्टद्वारमाह[भा.१९७७] समणुनेसु विवासो, एगनिसिं किमुतअन्नमोसन्ने ।
असढो पुन जयणाए अच्छेज्ज चिरंपिउइमेहिं ।। वृ-समनोज्ञेष्वपिअपान्तरालेवाउत्सर्गतएकांनिशाएकांरात्रिंकल्पते ।किंपुनरन्येषुअसांभोगिकेषु अवसन्नेषु । उपलक्षणमेतत पार्श्वस्थादिषु वा, तत्र सुतरामेकरात्र्यधिकं न कल्पते । कारणवशतः पुनरुत्कर्षतस्त्रीणि दिनानिवसेत् । गतंनिसृष्टद्धारमिदानींदीहरवद्धं पडिच्छन्तीत्येतद्व्याख्यानार्थमाह'असढो' इत्यादि अशठः पुनः न केवलमुत्कर्षतस्त्रीणि दिनानि किन्तु चिरमपि प्रभूतकालमप्येभिः वक्ष्यमाणैः कारणैः यतनया तिष्ठेत् ।। तान्येव कारणान्याह[भा.१९७८] वासं,खंधार, नदी, तेना सावय वसेण सत्थस्स ।
एएहि कारणेहिं अजयणजयणा नायव्वा ।। वृ-वर्षपतति, स्कन्धावारः कटकंतद्वा चलति, नदीगिरिनदी पूर्णावर्तते, स्तेनाअपान्तरालेद्विविधाः शरीरापहारिणउपकरणापहारिणश्च,श्वापदाः सिंहादयः,सार्थस्यवावशेन गच्छतिसार्थश्चचिरमपितिष्ठन् वर्तते । एतैः कारणैः चिरमप्यपान्तराले तिष्ठति, तत्र अयतनायतनाच ज्ञातव्या; तत्र यदि यतना कृता तदान प्रायश्चित्तविषयः अथायतनामाचरितवान्तदा प्रायश्चित्तेलगति, उक्तःशुद्धस्याशुद्धगमनमिति
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०५ द्वितीयो भङ्गः, सम्प्रतितृतीयचतुर्थभंगावाह ।। [भा.१९७९] दोसा उततियभंगे, गाणंगणिया यगच्छभेदोय ।
सुयहानी कायवहो दोनिविदोसा भवेचरिमे ।। वृ- दोषौ द्वौ तृतीयभङ्गे, अशुद्धस्य शुद्धगमनमित्येवलक्षणं, तद्यथा-'गाणं गणिकता गणे गणे प्रविशतीत्येवं प्रवादलक्षणा [१] तथा गच्छभेदतश्च [२] तथाहि-तस्मिन् निर्गच्छत्यन्येऽप्येवमेव निर्गच्छन्तिततोजायतेगणविनाशः ।।चरमेऽप्यशुद्धस्याशुद्धगमनमित्येवंरूपेभङ्गेद्वौदोषौ [अपिशब्दो भिन्नक्रमः सच यथास्थानंयोजितः] श्रुतहानिः [१]कायवधश्च[२] निष्कारणंदोषबहुलतयानिर्गमने ह्यन्यत्रापि नावकाशइतिश्रुतहानिः [१]मार्गेचगमनतो गलानत्वादिभावतो वाकायवधः [२] ।। तदेवं भावितमृतुबद्धविषयं सूत्र, सम्प्रति वर्षावासविषयसूत्रमाह--
मू. (१०६) वासावासं पज्जोसविओ भिक्खू य जं पुरओ कट्ट विहरइ आहच्च वीसम्भेज्जा, अस्थियाइं थ अन्ने केइ उवसंपज्जणारिहे, से उँवसंपज्जियव्ये; नत्थि याइं थ अन्ने के उवसंपज्जणारिहे, तस्स अप्पणो कप्पाए असमते कप्पइसे एगराइयाण पडिमाए जन्नं जन्नं दिसं अन्ने साहम्मिया विहरन्ति तनंतनं दिसं उवलित्तए । नो से कप्पइ तत्थ विहारवत्तियं वत्थए कप्पइ से तत्थ कारणवत्तियं वत्थए । तंसिचनं कारणसि निवयंसि परोवएज्जा 'वसाहि अज्जो, एगरायं वा दुरायंवा! एवं से कप्पइएगरायंवादुरायंवा वत्थए; नोसेकप्पइ परंएगरायाओ वावथए ।जंतत्थ परं एगरायाओं वा दुगयाओ वसइ, से संतरा छेए वा परिहारेवा ।।
वृ- वर्षावासे पर्युषितभिक्षुर्य पुरतः कृत्वा विहरति आस्ते स कदाचित् विष्वग् भवेत् शरीरात्पृथग भवेत म्रियते इत्यर्थः, अस्ति चान्यः कश्चिदुपसम्पदनाहः, स उपसम्पत्तव्यः; नास्ति वा तत्रान्यः कश्चिदुपसम्पदनाहः तर्हि स आत्मनः कल्पेमा समाप्त इति से तस्य कल्पते एकरात्रिक्या प्रतिमया यत्र वसति तत्र एकरात्राभिग्रहेण । 'जन्नं जन्नं' इत्यादि यस्यां यस्यां दिशि सर्वे साधर्मिका विहरन्ति तां तां दिशमुपलातुनपुनःसेतस्य कल्पते, तत्रापान्तराले विहारप्रत्ययं वस्तुं, कल्पतेसेतस्यतत्र कारणप्रत्ययं संघाटादिकारणनिमित्तं वस्तुम, तस्मिंश्च कारणे निष्ठिते यदि परो वदेत वस आर्य एकरात्रं द्विरात्रं वा, वाशब्दात्रिरात्रं वा एवं से तस्य कल्पते एकरात्रं द्विरात्रं वा वाशब्दात्रिरात्रं वा वस्तुं, नो से तस्य कल्पते एकरात्रा-द्विरात्राद्वापरंवस्तुं । यत्तत्रएकरात्राद्विरात्राद्वा परंवसति, तत्रसेतस्यस्वकृतादन्तरात्च्छेदः परिहारो वा । अत्रभाष्यप्रपञ्च:-- [भा.१९८०] एमेवयवासासु, भिक्खे वसहीएसंकन्नाणतं ।
एगाह चउत्थादी, असती अन्नत्थ तत्थेव ।। वृ- एवमेवऋतुबद्धविषयसूत्रगतेनैवप्रकारेणवर्षासुसूत्रभावनीयम् । नवरंभिक्षायां बसतौ शङ्कायां च नानात्वं तत्रान्यत्र गन्तव्यं एकाहेन चतुर्थेन वा आदिशब्दात् षष्टेनाष्टमेन वा असति अन्यत्रगमने तत्रैववर्षारात्रः कर्तव्यः एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।। .
साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतएवंशब्दं व्याख्यानयति[भा.१९८१] अपरिणामेपिहब्भावे, एगत्ते, अवधारणे ।
___एवंसट्ठोउएएसिं, एगत्ते उइहंभवे ।। वृ- एवंशब्दोऽपरीमाणे पृथग्भावे एकत्वे अवधारणे तत्रापरीमाणे यथा एवमन्येऽपीत्यादौ;
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०६, [भा. १९८१] पृथग्भावे यथावटात् पटः पृथक्, एवमाकाशास्तिकायाद्धर्मास्तिकायोऽपीति; एकत्वे यथायमेतद्गुण एवमेषोऽपि अत्र ह्येवंशद्वस्तयोरेकरूपतामभिद्योतयति, अवधारणयथाकेनापिपृष्टमिदमित्थं भवति। इतरः प्राह-एवंइत्थमेवेतिभावः एवमेवंशब्दएतेष्वर्थेषुवर्तते । पुनरेकत्वेभवतिवर्तते । एकत्ववृत्तिमेव भावयति[भा.१९८२] एगत्तंउउबद्धे जहेव गमनंतुभंगचउरोय ।
तह चेवय वसासुंनवरि इमं तत्थनाणत्तं ।। वृ- एकत्वं तथा एवंशब्द प्रकाश्यमित्थं यथा ऋतुबद्धेऽन्यत्र गच्छान्तरे गमनं यथा च तत्र भङ्गाश्चत्वारः । शुद्धस्य शुद्धगमनमित्येवमादयः तथाच तेनैव प्रकारेणगमनं भङ्गचतुष्टयंचज्ञातव्यं । नवरं केवलमिदंतत्र वर्षासु, भिक्षायां वसतौ शंकायांच नानात्वम् ।। तत्र भिक्षामधिकृत्याह-- [भा.१९८३] पउरन्न पानगमनं इहरा परितावएसणाघातो |
खेत्तस य संकमणेगुरुगा लहुगाय आरुवणा ।। वृ- यो गच्छः प्रचुरानपाने स्थितः तत्र गन्तव्यं, इतरथा यदि पुनरप्रचुरान्नपाने गच्छे प्रविशति ततस्ते असंस्तरत' क्षुधा परिताप्यन्ते, ।परितापनांवाऽसहमानैः एषणाघातः क्रियते, अनेषणीयमपि गृह्णीयरित्यर्थः, अथासंस्तरन्तः क्षेत्रसंक्रमणं कुर्वन्ति,तदा प्रावृषिक्षेत्रस्य संक्रमणेआरोपणाप्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, वर्षारात्रे भाद्रपदाश्चयुम्मासद्वयलक्षणे चत्वारो लघुकाः ।।
गतंभिक्षाद्वारमधुना वसतिद्वारमाह-- [भा.१९८४] वारग जग्गणदोसा सागारादी हवंतिअन्नासु ।
तेनादिसंकलोएभाविणमत्थंपवासंतिवपासंति ।। वृ- यस्मिन् गच्छे वसतिः सङ्कटा तत्रनोपसंपत्तव्यं, यदि पुनरुपसम्पद्यतेतत इमे दोषाः संकटायां हि वसतावमान्तास्ते बारकेण क्रमेण जागरणं कुयुरके जाग्रत्यन्ये स्वपन्ति, तदनन्तरं ते जाग्रत्यन्ये स्वपन्ति । एवं क्रमेणजागरणेऽजीर्णत्वादयो दोषाः अथ अन्यासुवसतिषु केचित्स्वपनायव्रजन्तितर्हि ये पाक् अभिशय्यायां सागरिकादयो दोषाः ते अत्रापि भवन्ति ।। गतं वसतिद्वारमिदानीं शङ्काद्वारमाहभिक्षायाअभावतोवसतिसङ्कटत्वदोषतोवातेक्षेत्रसंकमणंकुर्युस्तांश्चगच्छतोदृष्ट्रालोकस्य स्तेनादिशंकाउपजायते, यथानकल्पतेसाधूनांगमनंतन्नूनमेतेहेरिकाः स्तेनावासाधुवेषेणाहिण्डन्ते । अथवाभाविणमत्थंचपासंतित्तिएतेभाविनमर्थंउत्पातरूपं, यदिवाननिष्पत्स्यतेसस्यमित्येवंलक्षणं, ततोऽनागते नश्यति । तस्माद्वयमपि यलं कुर्मः । तदेव प्रचुरान्नपाने सङ्कटवसतिस्थितेच गच्छे प्रवेशे इमे दोषाः तस्माद्ये प्रचुरानपानग्रामे स्थिता येच सावकाशायां वसतौ तत्रोपसम्पत्तव्यम् । तत्र चानया यतनयागन्तव्यं तामेवाह[भा.१९८५] आसन्नखेत्तभाविय खेत्तादपरोप्परं मिलतेसु ।
जा अठमंअभावियमानं अडतंबहूपासे ।। वृ-ये आसन्ने अनन्तरे क्षेत्रे स्थिता गच्छास्तत्र गन्तव्यं ।। असत्यनन्तरक्षेत्रे ये परक्षेत्रे स्थिता यैर्भिक्षादिनिमित्तमागच्छभिश्च परस्परं मिलद्भिः, गाथायां सप्तमी तृतीयार्थेऽपान्तराले पथि भाविता ग्रामास्तत्र गन्तव्यम् तेषामप्यभावे दूरेऽपि गम्यते ।। तत्र पुनर्भिक्षामहिण्डमानो गच्छति । किं कारणमत आह-'मानं अडतं बहूपासे,' माणमिति वाक्यालङ्कारे, भिक्षामन्टतं बहुलोकोऽभावितः तु
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२:४/१०६ पश्यति । कृत्वा ततोऽभक्तार्थेन यावत् प्राप्यते षष्टेन वा अष्टमेन वा तत्र गन्तव्यम् । आह-यद्यपि चतुर्थादिना गच्छतितथापिलोकः पश्यति, तत आह[भा.१९८६] पायं न ‘रीयइ' जनो, वासे पडिवत्तिकोविदो जाय ।
असतोयबढे दूरे व अस्थए जापभायंति ।। वृ-प्रायः कर्षजनः क्षेत्राणां जलकर्दमाकुलतयाशेषजनोमार्गस्थजलाविलत्वादिना दुर्गमतया वर्षे वर्षाकाले 'न' रीयते, न गच्छति, यश्चात्र प्रत्तिपतिकोविदः परप्रतिपादनकुशलस्तेन एवमादिषु विषयेऽनेकान्युत्तराणिजल्पितव्यानि (एतावता ‘एगाहचउत्थादी' इत्यादिव्याख्यातम्इदानीं, मसती अन्नत्य तत्थेव' इति व्याख्यानार्थमाह, ‘असतोवबद्धे' इत्यादि पूर्वोक्तो विधिः सान्तरे वर्षेऽभिहितो यदि पुनरसकृत् अवबद्धंवा सततंवर्षपततियदि वा अतिदूरंगन्तव्यम् । नाष्टमेन प्राप्यते ततोऽसकृत् अक्बद्धे वा वर्षे पतति दूर गन्तव्ये तत्रैव वर्षारात्रं कृत्वा प्रभाते मेघकृतान्धकारापगमतः प्रभातकल्पे संवत्सरे याति । सूत्रम्
मू.(१०७) आयरियउवज्झाए गिलायमाणे अन्नयरं वएज्जा 'अज्जो, मामंसि नं कालगयंसि समाणंसि अयं समुक्कसियव्वे । से य समुक्कसणारिहे, समुक्कसियव्वे; से य नो समुक्कसणारिहे, नो समुक्कसियव्वे अस्थि याइंथ अन्ने केइ समुक्कसणारिहे, से समुक्कसियचे; नत्थि याइं थ अन्ने के। समुक्कसणारिहे, से चेव समुक्कसिव्वे । तंसि व नं समुक्किट्ठसि परो वएज्जा 'दुस्समुक्किट्टते, अज्जो; निक्खिवाहि!' तस्सणं निक्खवयाणस्स नत्थि केइ छए वा परिहारे वा । जे साहम्मिया अहाकप्पेणं नो अब्भुठा विहरति, सव्वेसिंतेसिंतप्पत्तियंछोए या परिहारेवा । वृ- अथास्य सूत्रस्य कः सम्बन्ध इत्याह[भा.१९८७] आयरियत्ते पगते अनुयत्तं तेय कालकरणंमि ।
अत्थेसावेक्खोवा' वुत्तोइमतो विसावेक्खो ।। वृ- आचार्यत्वं पूर्वसूत्रेषु प्रकृतं अनुवर्तमानं च कालकरणं तत आचार्यत्वे प्रकृतेऽनुवर्तमानमेवाकालकरणे, इदमपिसूत्रमापतितमत्राप्याचार्यत्वस्यकालकरणस्य चाभिधास्यमानत्वात्, यदि वा पूर्वमर्थतः सापेक्ष 'उक्तोऽयमपि चाधिकृतसूत्रेणाभिधीयमानः सापेक्ष इति सापेक्षत्वप्रकरणादनन्तरसूत्रादनन्तरसस्यसूत्रस्योपनिपातः ।अनेनसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या-आचार्य उपाध्यायो वा धातुक्षोभादिना ग्लायनन्यतरसुपाध्यायप्रवर्तिगणावच्छेदकगीतार्थ-भिक्षूणामन्यतमं सापेक्षः सन् वदेत, आर्य मयि कालगते सति अयं समुत्कर्षयितव्य आचार्वपदे स्थापयितव्यः । स चेत्परीक्षया समुत्कर्षणा: भवति ततः समुत्कर्षयितव्यः । नो चेत्समुत्कर्षणार्हस्तर्हि नो समुत्कर्षवितव्यः । अथ योऽसौ पूर्वमाचार्येण समीक्षितः सोऽभ्युद्यतविहारमभ्युद्यतमरणं वा व्यवसितस्तत्राह-अस्ति चात्र गच्छेऽन्यः कश्चित्समुत्कर्षणार्हः स समुत्कर्षयितव्यः । अथ नास्ति कश्चिदन्यः समुत्कर्षणार्हस्तर्हि स एवाभ्यर्थ्यः समुत्कर्षयितव्यः । तस्मिंश्च समुत्कर्षिते परो गच्छो वदेत् समुत्कृष्टं ते तव हे आर्य तस्मानिक्षिप, एवं तस्य निक्षिपतो नास्ति कश्चित् च्छेदः । परिहारो वा, उपलक्षणमेतदन्यत्तपो वा सप्तरात्रादिकं, ये पुनः साधर्मिकगच्छसाधवो यथाकल्पेन आवश्यकादिषु यथोक्तविनयकरणलक्षणेन नोत्थाय विहरन्ति । तेषां प्रत्येकंसर्वेषा तत्प्रत्ययं यथाकल्पानभ्युत्थानप्रत्ययच्छेदः परिहारः सप्तरात्रं वा तपः प्रायश्चित्तमिति सूत्रसंक्षेपार्थः । एनमेव भाष्यकृत् प्रपञ्चयन् प्रथमतो गिलायमाणे
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-४, मूल - १०७, [भा. १९८७] इत्यस्यार्थभावयति[भा.१९८८] अतिसंयेन रिठतोवाधातुक्खोभेन वाथुवंमरणं ।
नाउंसावेक्खगणी, भणंतिसुत्तमिजंवृत्तं ।। वृ- अतिशयेन श्रुतज्ञानातिशयादिना अरिष्टतो वा अरिष्टदर्शनतो वा धातुक्षोभेण वा ध्रुवं मरणं ज्ञात्वासापेक्षागच्छापेक्षोपेता गणिनोयत्सूत्रेउक्तमज्जोकालगयमीत्यादितद्भणन्ति ।साम्प्रतमन्यतरं 'वएज्जा' इत्यस्यार्थमाह[भा.१९८९] अन्नयर उवज्झायादिगा उगीयत्थपंचमा पुरिसा |
उक्कसण मानन तिय'एगटुंठावणाचेव ।। वृ- उपाध्यायादिका उपाध्यायाः प्रवर्ती गणावच्छेदको गणी गीतार्थश्च भिक्षुरित्येवंरूपा गीतार्थपञ्चमाः पुरुषास्तेषामन्यतमोऽन्यतरः, समुत्कर्षशब्दार्थमाह-उत्कर्षणं माननं स्थापनाआचार्यत्वस्थापनमित्यर्थः । [भा.१९९०] पुटवं ठावेतिगणे ‘जीवंतो गणहरं जहा राया ।
कुमरे उपरिच्छित्ता' रज्जरिहंठावएरज्जे ।। वृ-पूर्वमेवजीवन्नाचार्यो यः शक्तिमानस्तंगणधरंगणे स्थापयति, यथा राजा कुमारान्परीक्ष्ययः 'शक्तिमत्तया राज्यार्हस्तंराज्ये स्थापयति, कथंपरीक्ष्येत्यतः परीक्षाविधिमाह[भा.१९९१] दहिकुड अमच्च आनत्तीकुमारा अतिनने तहिएको ।
पासे निरिक्खिऊणं असमंतिपवेसणेरज्जं ।। वृ- एगोराया बहुपुत्तो | सो चिंतेइजोसत्तिमंतोतंरज्जे ठवेहामि । ततो कुमारे परिच्छिउमादत्तो । आणत्ता पुरिसादहिघडगे एगत्थओगासे ठवेह तिहिंठवित्ता रन्नो निवेदियं ।अमच्चोभणितो ।वच्छतुमं दहिघडाणंपासे अस्थाहिगतो अमच्चो | स्नातेकमारा सद्दाचित्ताभणियावच्चह दहिघडमेक्केकंआनेह । तेगया अन्नं वहंतयंन पासंति । ततो ते अप्पासेंता सयं चेव दहिघडमेक्केकं घेतुसंपट्ठिया ।एको कुमारो पासाणि निरिक्खेत्ता अन्नं वहंतयमपासंतो अमच्चंभणतिगिलदहिघडं । अमच्चोनेच्छइ । कुमारेणअसिं उग्गिरिऊण भन्नइ ‘जइ नेच्छसि सीसं ते पाडेमि' । अमच्चेण गहितो दहिघडो । कुमारो तं घेतुंगतो रायसमीवं । रन्नाह स सत्तिमंतोत्ति परिक्खिचा राजे ठविते ।। अक्षरयोजना त्वियम् दधिकुटा एकत्र राजपुरुषैः स्थापितास्तदनन्तरममात्यस्याज्ञप्तिः प्रदत्ता यथा घटानां पार्श्वे तिष्ठ । ततः कुमारा दधिघटानामानयने निरोपितास्तत्रैकः कुमारः पार्थान् निरीक्ष्यान्यमपश्यन् अमात्यस्योपरि असिरुद्दीरितस्ततोमन्त्रिणा दधिघटोगृहीतस्तेन दधिघटस्य प्रवेशने कुमारेणकारिते दृष्टेतस्य कुमारस्य राज्यं दत्तवान् । अत्रोपनयमाह[भा.१९९२] दसविहवेयावच्चे नियोग कुसलुज्जयाणमेवंतु ।
ठावेतिसत्तिमंतं असत्तिमंतेबहू दोसा ।। वृ- एवमाचार्योऽपि दशविधवैयावृत्ये उद्यतानामुद्यतमतीनां साधूनां मध्ये कुसलत्ति यो यत्र कुशलस्तस्य तत्र नियोगं करोतितंतत्रनियोजयति यस्तंशक्तिमन्तंगणधरंस्थापयति । अशक्तिमति तुस्थाप्यमानेबहवोदोषाः केतेइतिचेदुच्यते-सोऽशक्तिमत्वेननशक्नोतिसाधूनयथायोगं नियोक्तुं । तत आहारोपधिपरिहानिर्निर्जरातश्च ते परिभ्रश्यन्ति । अथाशुकारेण मरणतः पूर्वं न स्थापितः
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०७ स्यात्ततोऽस्यापितेगणधरेस कालगतो न प्रकाशयितव्य इत्यादि पूर्वोक्तमवसातव्यम् ।
अथैव विधिशेषमाह[भा.१९९३] दोमादी गीयत्थे, पुवुत्तगमेणसतिगणं विभए ।
मीसे वअनरिहे वा, अगीयत्थेवाभएज्जाहि ।। वृ-आचार्येणशिष्या निर्मापितास्तेद्वयौत्रयश्चत्वारोवाभवेयुस्तेषुद्वयादिषुगीतार्थेषुसतिप्रभवति परिवारपूर्वोक्तेन गमेनतृतीयोद्देशकोक्तेन प्रकारेणगणंविभजेत् । तेषुसर्वेष्वपिविभज्यपृथक्पृथगणो दातव्य इत्यर्थः । तथा मिश्राणामेतेषामाचार्यशिष्यानांमध्ये केचित् गीतार्थाः केचिदगीतार्थास्तानपि विभजेत् । किमुक्तं भवति । ये गीतार्थास्तान् गणधरपदस्थाप्यतया पृथक्कुर्यादितरांस्त्वगीतार्थाननर्हतया अथवा यैरर्थोदेशतो गृहीतो देशतो नगृहीतस्तेमिश्रास्तान्विभजेत् । एते मिश्राअपि योग्याएतेत्वयोग्याइति विभागेनस्थापयेत् । तथायेशरीरेण जुङ्गिकतयासर्वथागणधरपदानांस्तानपि विभजेत् । वाशब्दोऽपिशब्दार्थ एकान्तेनायोग्यतया पृथक्स्थापयेत् ।अगीतार्थान्वाभजेत् । इयमत्र भावना-येऽगीतार्थानाचार्यलक्षणोपेतास्ताननर्हतयास्थापयति ।येपुनरगीतार्थाअपिसंभाव्यश्रुतसम्पद आचार्यलक्षणोपेतान्तान् योग्यतया पृथक्स्थापयति ।सम्प्रति मिश्रपदव्याख्यानार्थमाह-- [भा.१९९४] गीयागीय मिस्सा अहवा अत्थस्स देसोगहितोन ।
तत्थ अगीयअनरिहाआयरिया तस्स होंतीउ ।। वृ-केचित् गीता गीतार्थाः केचिदगीतार्था एते मिश्रा अथवा अर्थस्य देशो थैर्गृहीतस्ते मिश्रास्तत्र ये अगीता आचार्यालक्षणपरिभ्रष्टाश्चतेआचार्यत्वस्यानर्हा भवन्ति ।। सम्प्रति से यसमुक्कसणारिहेस समुक्कसियव्यो, नो समुक्कसिणारिहे नो समुक्कसियव्वे' इत्यस्य भावार्थमभिधित्सुः प्रथमतः पूर्वपक्षमुत्थापयति[भा.१९९५] कहमरिहोवि अनरिहो किंतुहु असमिक्खकारिणो थेरा ।
ठातिअनरिहंचोयगसुण कारणमिणंतु ।। वृ. परो ब्रूते-कथं पूर्वमाचार्यो विद्यमानवेलायामोऽपि सन् पश्चादन) जातो येनोच्यते स चेत्समुत्कर्षणार्हस्तर्हिसमुत्कर्षयितव्यः ।किन्तुवितर्के वितर्कयामि हु निश्चितमसमीक्षितकारिस्थविरा आसीरन् यदनर्ह स्थापयन्ति यथायं समुत्कर्षवितव्य इति । अत्र सूरिः प्राहचोदक ! शृणु कारणमिदं येन पूर्वमर्होऽपिपश्चादन) जातः । तदेवकारणमधिधित्सुः द्वारगाथमाह--- [भा.१९९६] उप्पियणभीतसंदिसण, देसिए चेय फरुससंगहिए।
वायगनिष्फावग, अन्नसीसइच्छा अहाकप्पो ।। वृ- उप्पियणं मुहुः श्वसनं तत् द्वारं, भीतसन्देशनद्वारं, अदेशिकद्वारं, परुषद्वारं, एतानि चत्वार्यपि प्रस्तुतार्थविषयाणि, सङ्गहद्वारं, वाचकनिष्पादकंद्वारं, अन्यशिष्यद्वारं, इच्छाद्वारं, यथाकल्पद्वारं, इत्येत्यानि सङ्ग्रहादीनि द्वाराणि । अस्थियाइं व अन्ने समुक्कसणारिहे इत्यादिसूत्रविषयाणि इति द्वारगाथासंक्षेपार्थः । सम्प्रति उप्पियणद्वारं विभावयिषुराह[भा.१९९७] सन्निसेज्जागयं दिस्सा सिस्सेहि परिवारियं ।
कोमुदीजोगजुत्तं वतारापरिखुडंससि ।। [भा.१९९८] गिहत्थ परतित्थाहिं संसयत्थीहिं निच्चसो ।
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१
उद्देशक:-४,मूल-१०७, [भा. १९९८]
सेविज्जतं विहंगेहिंसरंवा कमलोज्जलं ।। . [भा.१९९९] खगूडेअनुसासंतंसद्धावंतंसमुज्जए।
गणस्स गिलाकुव्वंतंसंगहं विसएसए ।। [भा.२०००] इंगियागारदक्खेहिंसयाछंदानुवत्तिहिं ।
अविकडियनिहेसंरायाणंव अनायगं ।। वृ- सती नाम शोभना स्वकीया वा निषद्या वा तस्यां गतमुपविष्टं शिष्यैः परिवारितमित्थं भूतमुपमयति । कौमुदी कार्तिकीपौर्णमासी तद्योगयुक्तं तारापरिवृतं शशिनमिव । तथा गृहस्थैः परतीर्थिभिः संशयार्थिभिश्च साधुभिर्नित्यशः सर्वकालं सेव्यमानं । किमिवेत्यत आह- कमलोज्जलं कमलपरिमण्डितं सर इव विहगैः पक्षिभिः । तथा खगूडान् कुस्वभावात् अनुशासन्तं सम्यग् उद्यताः समुद्यतास्तान् श्रद्धापर्यन्तं तेषां महर्ती श्रद्धामुत्पादयन्तं तथा गणस्य गच्छस्य अगिलया निर्जरार्थमात्मोत्साहेन स्वके विषये आत्मीयया शक्त्या इत्यर्थः संग्रहं कुर्वन्तम् । तथा इङ्गिताकारदक्षै छन्दोनुवर्तिभिः सदा सर्वकालमविकटितनिर्देशमखण्डिताज्ञं राजानमिव अनायकमविद्यतेनायको यस्यसतथातंचक्रवर्तिनमित्यर्थः ।दृष्टाकश्चिदगीतार्थ उत्पन्नगौरवोभवति -
उत्पन्न-गारखेएवं, गणित्तिपरिकंखिओ।
उप्पियंतं गणिदिस्स अगीतोभासेइइमं ।। वृ- उत्पन्नमभिलषणीयतया जातं गौरवं यस्य स तथा एवमहमपि गणी भवामि गणिपदमवाप्य परिपालयामि । ततःशोभनं भवतीत्येवं परिकाङ्कितः परिकांक्षावान् गणिनमाचार्यमुप्पियन्तंमुहर्मुहुः श्वसन्तं मर्तुकामलिङ्गं दृष्टा कश्चिदगीतार्थः । कथमहं गणधरो भविष्यामीति विचिन्त्य यथा गच्छवर्तिनः साधवःशृण्वन्ति तथा मातृस्थानतः इदंवक्ष्यमाणं भाषते । तदेवाह[भा.२००२] अलमज्झगणेणंति, तुब्भे जीवहमे चिरं ।
किमेयं तेहि पुट्ठो उदिव्वए मे गणो किल ।। वृ- अलं पर्याप्तं मम गणेन यूयं मम पुण्योदयेन चिरं प्रभूतं कालं जीवय । ततस्ते गच्छवर्तिनः साधवस्तस्यागीतार्थवचनमाकर्ण्य तमगीतार्थब्रुक्ते ।। किमेतत्त्वं ब्रूषे, यथालं मम गणेन एवं तैः पुष्टः सन्ः सोऽगीतार्थो वक्ति । क्षमाश्रमणेः किलमे गणो दीयते । ततएवमुक्तंमयेति ।
अथवा उप्पियणद्वारस्यायमर्थः । [भा.२००३] अट्ठाविए व पुव्वंतु, गीयत्था उप्पियंतए ।
आमदाहामो एयस्स, संमतो एस अम्हवि, ।। [भा.२००४] गीयत्थोय वयत्थोय,संपुन्नसहलक्खणे ।
सम्मतो एस सव्वेंसि साहू तेहावितोगणे ।। वृ-वाशब्दः प्रकारान्तरद्योतेन । पूर्वमस्थापितेगणधरेम्रियमाणआचार्यः किलउप्पियत्तित्तिमुहुर्मुहुः श्वसिति ।तंच तथाभूतं दृष्ट्रागीतार्थश्चिन्तयतिआचार्यस्य सा वाग् नास्तिययाब्रूतेयता अमुकंसाधु गणधर स्थापयथ । मा भूत्सा वाणी वयमेव गच्छवर्तिनः साधुन् भणामः यथाचार्यैरमुको गणधर पदे सन्दिष्ट इति तथा चोपायं करिष्यामो यथा गच्छ साधूनाम कम्पनीयो भवति । एवं चिन्तयित्वा गच्छ साधवः शृण्वन्ति तथा ब्रूते-आमदाहामो एयस्सात्ति इच्छामः क्षमाश्रमणाश्च त्सायमुकस्य दास्यामो
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०७ गणधरपदमस्माकमप्येष सम्मतो यत एष गीतार्यो, वयस्यः, सम्पूर्णानि शुभानि लक्षणानि यस्यासौ ससम्पूर्णशुभलक्षकः तथा एष सर्वेषां साधूनां सम्मतस्ततस्ते त्वया गणे स्थापितः । एवमेतौ द्वौ प्रकारावुप्पियणद्वारे व्याख्यातौ । एतौ द्वावपिजनौ यदि पूर्वमाचार्येणसमीक्षितौ यथानह्यविति तदान कश्चिदाचार्याणामसमीक्षितदोषः ||गतमुप्पियणद्वारमधुनाभीतसन्देशद्वारमाह[भा.२००५] असमाहिय मरणंते, करेमि जइमे गणं न देसि ।
इतिगीतेउगीते,संदिसएगुरुतओभीओ।।. वृ- कश्चिदगीतार्थः पापीयान् प्रत्यासन्नमरणमाचार्यमवगम्य ब्रूते-याद मे मह्यं गणं न ददासि, ततस्तेऽसमाहितमरणं तथा करोमि वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वेति वचनात् प्राकृतत्वाद्भविष्यति वर्तमानात् ततोऽयमर्थः करिष्यामि यथा दीर्धकालं संसारं भ्रमसि । तत एवमुक्ते तस्य भीत आचार्यो गीतो गीतार्थो देशकालपुरुषौचित्यवेदनात् गीतार्थान् संदिशति यथा एतस्मै मया गणो दत्त इति गीतार्थाश्च विदितकारणा ब्रुवते[भा.२००६] आमंतिवोत्तुंगीयत्था जाणंता तंच कारणं ।
कयठे तंतुनिग्गहे अतिसेसीय संबसे ।। वृ-आमंइच्छाम इति उक्त्वागीतार्थास्तत्कारणंजानन्तः कृतार्थे निर्यापिते आचार्येतंदुष्टाभिप्रायं निहन्तिनिष्काशयन्ति । एवमेषोऽन) भवति । अथातिशेषेऽतिशयज्ञानीजानाति । यथासाम्प्रतमेष निर्दोषीभूतः ।सवातस्मात्स्थानात्गुरुजनसमक्षंप्रतिक्रान्तस्ततः संवास्यते । ।गतंभीतविदेशद्वारम् । इदानीमदेशिकद्वारमाह[भा.२००७] अरिहो व अनरिहो होइ,जोउ तेसिमदेसितो |
तुल्लदेसीव फरुसोमहुरोव असंगहो ।। वृ- एक आचार्यस्तस्य पषत् कुडुक्का । तस्या मध्ये एक आचार्येण गणधरपदे समीहितोऽन्ये चाचार्यस्य शिष्याः सिन्धुदेशादिषु विहरन्ति । ते सिन्ध्वादिषु विहृत्याचार्यसमीपमागता एकं कुडुक्कमाचार्यसमीहितं मुक्त्वा अन्ये सर्वे कुडुकाः केचित्कालगताः केचित् प्रतिभग्नाः एवं स कुडकदेशोदभवः तेषां सैंधवादीनामन) जातो,येन ते तस्य भिन्नदेशिकत्वादल्लापं न परियच्छन्ति। अक्षरयोजना त्वेमोऽप्यन) भवति यस्तेषां तत्कालभाविनां साधूनामदेशिको यथा सैंधवादीनां कुडुक्क इति ।। गतमदेशिकद्वारमधुना परुषद्वारमाह-तुल्लेदेसीव फरसो तुल्य देशीयः पूर्वं समीहितो गणधरपदेसपश्चात्परुषभावोजातः फषत्वाश्चप्रतिचोद्यमान आक्रोशति । आक्रोशांश्चासहमानानामुत्संखडादिकं कुर्वन्गच्छभेदं करोति । एवमेषपश्चादनहः ।। सम्प्रति अत्थियाईअन्नेसमुक्कसिणारिहे इत्यस्यार्थविभावयिषुः संग्रहद्वारमाह-महुरोव असंगहो ।यः पूर्वसमीहितःससत्यपिमधुरत्वे असंग्रहो न संग्रहशीलः । अन्यस्तु संग्रहशीलो मधुरश्च ततो यः संग्रहशीलः समुत्कर्षते नेतर इति ।। साम्प्रतमस्मिन्नेवार्येवाचकनिष्पादकद्वारमाह- . [भा.२००८] वायंतगनिष्फायगचउरोभंगाउ पढमगोगज्झो ।
तइउउहोइ सुन्नो, अन्नेणवसोवावाएइ ।। वृ-वाचको निष्पादक इति पदद्वयसंयोगतश्चत्वारो भङ्गास्तद्यथा-वाचयत्यपि निष्पादयत्यपीति प्रथमः । वाचयतिन निष्पादयतिद्वितीयः !नवाचयतिनिष्पादयतितृतीयः । ननिष्पादयति चतुर्थः ।
___
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०७, [भा. २००८] अत्र सत्यपि पूर्वसमीहिते यः प्रथम भगवर्ती स स्थाप्यते, नेतरो द्वितीयादिभङ्गवर्ती । तथा चाह-प्रथमको ग्राह्यः, द्वितीयभंगको न स्थाप्योऽनिष्पादकत्वात्, तृतीयस्तुशून्यो वाचनाया अभावे निष्पादकत्वायोगात् । यदि वा आत्मनानवाचयति अन्येनवाचयतितदासोपियोग्यः । चतुर्थभङ्गिकस्तु सर्वथानह एव ।।सांप्रतमधिकृत एवार्थेऽन्यशिष्यद्वारमाह[भा.२००९] असतीव अन्नसीस ठावेति गणंमिजाव निम्माती ।
एसोचेव अनरिहो, अहवावि इमोससिस्सो वि ।। वृ-आचार्या कालकर्तुकामा आत्मीयाः शिष्याः सर्वेऽप्यनिर्माता इति तेषां मध्ये गणधरपदयोग्ये एकस्मिन्नप्यसति अन्यस्य शिष्यं प्रातीच्छिकं गणे स्थापयन्ति, भणन्ति च यावन्मय शिष्यो निर्मातो निषन्नो भवति तावत्त्वं गणधरो निर्माते सति त्वया गणधरपदं निक्षेप्तव्यं यदि न निक्षिपति ततश्छेदः परिहारः सप्तरात्रं वा तपः प्रायश्चित्तं । एष समीक्षितोऽप्यनो जातः । अथवायं स्वशिष्यो - ऽप्यनहस्तमेवाह[भा.२०१०] जो अनुमतोबहणंगणहर अवियतो दुस्समुक्कठो ।
दोसा अनिक्खिवंतेसेसा दोसंचपावेंति ।। वृ- आचार्यः कालं कुर्वद्भिर्जातो य एष मम शिष्यः सूत्रतोऽर्थतश्च निर्मात एतस्मादयं बहुभिर्भागैर्गणधरगुणैरभ्यधिको भविष्यति । केवलमिदानीमनिर्मातः ततो योऽसौ निर्मातः स
आचार्यैरुच्यते यावदेतत्त्वं गणधर एतस्मिंस्तु निर्मापिते त्वया गणधरपदं निक्षेप्तव्यम् । यत एष तव पार्थाद्वहुभिर्भागैर्गच्छस्य प्रवचनस्य चोपग्रहकारीभविष्यति । तेन तथा प्रतिपन्नमाचार्याः कालगताः सचतेन निर्मापितोजातःसमस्तस्यापिसङ्गस्यप्रीतिकरः । ततोयस्तेन निर्मापितोजातोऽनुमतोबहूनां स गणधरः स्थापनीयो, यस्त्ववियत्तोऽ प्रीतिकरः पूर्वस्थापितः स दुस्समुत्कृष्ट इति वक्तव्यो निक्षिपगणधरपदमेवमुक्तो यदि न निक्षिपतिततस्तस्मिन्ननिक्षिपति दोषाश्छेदंपरिहारं सप्तरात्रं वातपः प्राप्नोतीति भावः येऽपि च शेषास्तं भजन्ते, तेऽपि दोषं प्राप्नुवन्ति, च्छेदं परिहारं सप्तरात्रं वा तेऽपि प्राप्नुन्तीत्यर्थः । यदेतद्भणितमेतत्प्रसङ्गागतमयंपुनः स्फुटसूत्रेण निपातः [भा.२०११] अब्भुज्जयमेगयरंववसिय कामंपिहोइ सुत्तंतु ।
तेबेतिकणसएकं.गीयं पच्छा जहिच्छाते ।। - आचार्येण कोऽपि स्वशिष्यः समीहितो यथायमाचार्यपदयोग्य इति, ततो गीतार्थाः संदिष्टा एषसमुत्कर्षयितव्यः ।सचकालगतेआचार्येब्रूते-अहमभ्युद्यतविहारं जिनकल्पादिकमभ्युद्यतमरणं वाप्रतिपत्स्ये । तस्मिन्नभ्युद्यतभेकतरंविहारंमरणंवाव्यवसातुमनसिभवतिनिपततिसूत्रम-"अस्थिया इत्य अन्ने केह समुक्कसणारिहे से समुक्कसियव्वे नत्थि याइ व केइ अन्ने समुक्कसणारिहे सो चेव समुक्कसियव्वे" तस्मिन्नभ्युद्यतस्यैकतरंव्यवसातुकामे अस्तिचेदत्रगच्छेऽन्यःकश्चित्समुत्कर्षणार्हस्तर्हि समुत्कर्षयित्वोनास्तिचेदत्रकश्चिदन्यःसमुत्कर्षणा हस्ततःसएवमुक्तर्षयितव्यः । कथमितिचेदुच्यतेकीतार्था अभ्यर्थनापुरःसरंतंब्रुवतेयूयं गणधरपदंपरिपालयन्तएकमस्माकं कंचन गीतं गीतार्थकुरुत निर्मापयत । ततः पश्चात्स्मन्निर्मापिते ते भवतां यदिष्टं यत् प्रतिभासते तत्कुरुतेति भावःष । अत्रेच्छाद्वारावसरः एवमुक्ते तेन गणधपदं प्रतिपद्य कश्चनाप्येको निर्मापितः पश्चात्तस्य चित्तमजायत. यथा अभ्युद्यतविहारात् गच्छपरिपालनं विपुलतरं निर्जराद्वारं तस्मात्परिपालयाम्यहमेव गच्छमिति
__
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०७ तथा चाह[भा.२०१२] निम्माउण्णेगंइमंपिमेनिज्जारए दारंतु ।
___ निक्खिवन निक्खेवामी इत्थं इतरे उखुब्भंति ।। वृ- स गणधरपदेस्थापितं एकं कंचनापि निर्माप्येदं चित्तमकार्षीत् । इदमपि गच्छपरिपालनं महनिर्जरायाद्वारंएवं व्यवसिते ।तस्मिन्गच्छेगीतार्थाब्रवतेनिक्षिपगणधरपदंस प्राहन निक्षिपामि, किं त्विच्छामि गच्छं परिपालयितुमेवमुक्ते इतरे गच्छगीतार्थाः क्षुभ्यन्ति ते च क्षुभ्यन्तो यद् ब्रुवते तदाह[भा.२०१३] दुस्समुक्कटुंनिक्खिनभणंतेगुरुगा अनुठिहितेय ।
___एमेव अनसीसे निविखवणा गाहितं नवरं ।। वृ-पूर्व तव नेच्छितं गणधारणं पश्चादिदानी यद्यपि रुचितं, तथापि न त्वस्माकं रोचसे दुःसमुत्कृष्टं खलुतवगणधरपदंतस्मानिक्षिपेति । एवंभणतिगच्छसाधुवर्गे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः ।अनुठिहिते य एमेवेत्यादि योऽसौ प्रातीच्छिकः स्थापितः स चेत् यावदद्यापि न निर्मापयति कथमपि शिष्यं तावद्यदिगच्छसाधवोभाषन्ते । निक्षिपत्वंगणधरपदमितितदातेषांतथाभाषमाणानांप्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ तस्मिन्नन्यशिष्ये निर्मापयितुमिष्यमाणे अनुतिष्ठति | अनिर्मापिते गणधरपदनिक्षेपणं करोति तदातस्मिन्नन्यशिष्ये अनुतिछतिगणधरत्वं निक्षिपतः प्रतीच्छिकस्य प्रायश्चित्तमेव चत्वारो गुरुका इत्यर्थः, यथा गीतार्थत्वेन गच्छसाधवः सेविष्यन्ते तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तं, नवरं केवलं तस्मिन्नन्यशिष्ये ग्राहितेनिपितेगणधरपदनिक्षेपणाकर्त्तव्या ।नचतत्रतांकुर्वतस्तस्यच्छेदः परिहारः सप्तरात्रं वा तपः । गतमिच्छाद्वारम सम्प्रति यथाकल्पद्वारावसरस्तत्र ये गच्छसाधवस्तं स्वगच्छसाधु प्रतीच्छिकं च पूर्वस्थापितं यथाकल्पेन नाभ्युत्तिष्ठति । यथाकल्पानभ्युत्थानमेवाह[भा.२०१४] आवस्सग सुत्तत्थेभत्ते आलोयणा उवठाणे; ।
पडिलेहा कितिकम्ममत्तगसंथारगतिगंच ।। वृ- आवश्यके क्रियमाणे यो विनयस्तस्य आचार्यस्य कर्तव्यस्तं च न कुर्वन्ति । सूत्रमर्थ वा तस्य समीपे न गृह्णन्ते न भत्तति आचार्यप्रायोग्यं तस्य भक्तं न प्रयच्छन्ति । आलोयणत्ति तस्य पुरतो नालोचयन्ति । उवठ्ठाणत्ति आचार्यवस्त्रकम्बलपात्रादिप्रत्युपेक्षणाय नोपतिष्ठन्ति । नापि कृतिकर्मवन्दनकमन्यद्वा कुर्वन्ति । नापि मात्रकत्रिकं तस्य ढोकयन्ति तिस्त्रः संस्तारकभूयस्ता अपि नप्रयच्छन्तितेषामपि यथाकल्पमनभ्युत्तिष्ठतां प्रायश्चित्तंच्छेदः परिहारः सप्तरात्रं वा तप इति ||
.मू. (१०८) आयरिय उवज्झाए उहायमाए अनयरं वएजा, जाव सव्वेसिं तप्पतियं च्छेए वा परिहारेवा ।।
वृ-अत्रसम्बन्धमाह[भा.२०१५] गेलनंमि अहिगएअट्ठायमाणेसियाउउहाणं ।
भवजीविय मरणा वा संजमजीया इमं होति ।। वृ- पूर्वमनन्तरसूत्रे ग्लानत्वमधिकृतं तस्मिंश्च ग्लानत्वे अतिष्ठति अनिवर्तमान स्यात्कस्यचित् पीडामसहिष्णोरेव धावनमतोऽवधानप्रतिपादनामधिकृतसूत्रमथवा पूर्वसूत्रे भवजीवितमरणं ममंसिणं कालगयंसीत्यनेनोक्तंभवजीवितमरणा चावश्यं संयमजीवितमरणमपि भवति । संयमस्य
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५
उद्देशक :-४, मूल- १०८, [भा. २०१५]. जीवितावधिकत्वात् ततो भवजीवितमरणात्प्राक्तनसूत्राभिहितात्तदनन्तरमिदं संयमजीवितान्मरणं प्रतिपाद्यते भवतीति तदर्थमिदं सूत्रमनेनसम्बन्धेनायातस्यास्य वाख्या-आचार्य उपाध्यायो वा मोहेन रोगेण वा अवधावन् उपाध्यायादिकानां गीतार्थपंचमानां पुरुषाणामन्यतमं वदेत् यावत्करणादेवं परिपूर्णपाठो द्रष्टव्यः ।। अञ्जो ममंसि नं ओहावियंसि अयं समुक्कसियव्वो सेय समुक्कसणारिहे समुक्कसियव्वे सिया । से य नो समुक्कसिणारिहे नो समुक्कसियव्वे सिया, अस्थिथ इत्थ अन्नो केइ समुक्कसणारिहेसेसमुक्कसियव्ये, नत्थिया इत्थ अन्ने केइसमुक्कसणारिहेसे चेव समुक्कसियव्वे तेसिंचणं सेसमुक्किटुंसि परो वएज्जा दुस्समुक्किटुंते अजो निक्खिवाहि तस्स नं निक्खिवमाणस्स नस्थि केइच्छेदं परिहारे वा ।। अस्य व्याख्याप्रांग्वत् ।
अधुना नियुक्तिविस्तरः केन पुनः कारणेनासवावधावतीतिचेदत आह. [भा.२०१६] मोहेन वारोगेन व ववहाणां भेसयां पयत्तेणं ।
धम्मकहाए निमित्तेअनाहसाला गवसणाय ।। वृ- अवधावनं मोहेन वा कामोद्रेकरुपेण रोगेण वा । तत्र मोहविषया यतना प्राक् तृतीयोदेशकेऽभिहिता, यदि रोगेण ततो नावधातव्यम् । किन्तु प्रयत्नेन भेषजं दातव्यम् । तच्च धर्मकथानिमित्तेन चोत्पादनीयं तथाप्यलाभे अनाथशालातो गवेषणा भेषजस्य कर्तव्येति नियुक्तिगाथायाः संक्षेपार्थः । एनामेवसम्प्रतिभाष्यकृद्विवरीषरिदमाह[भा.२०१७] मोहेन पुब्वभणियं रोगेन करेंतिमाए जयणाए ।
आयरियकुलगणे वासंघेव कमेणपुव्युत्तं ।। वृ- यदि मोहेनावधावनं कर्तुमीहते तदा यत्पूर्व तृतीयोदेशके मोहचिकित्साविषयं भणितं, तत्कर्तव्यमधरोगेणतदानया वक्ष्यमाणयाप्रथमतःप्रासुकेन तदलाबेनाप्रासुकेनापीत्येवंरुपया यतनया पूर्वोक्तंभेषजं प्रयत्नेन सम्पादनीयमित्यादिरुपंकुर्वन्ति । केते कुर्वन्ति इति अत आचार्यः कुलंगण: सङ्गोवा कथमित्याह-क्रमेणपरिपाटया ।तामेवपरिपाटी कालनियमनपूर्विकामाह[भा.२०१८] छम्मासे आयरिओ, कुलंतुसंवच्छराणि तिन्निभवे ।
संवच्छरंगणोखलु, जावज्जीवंभवेसंघो ।। वृ- प्रथमत आचार्यः षण्मासान् यावत् चिकित्सां कारयति, तथाप्यप्रगुणीभूतं तं कुलस्य समर्पयति, ततः कुलं त्रीन् संवत्सरान् यावञ्चिकित्सकं भवति, तथाप्पप्रगुणीभवने गणस्य-तदनन्तरं संवत्सरंयावत्गणः खलु चिकित्सांकारयति, तथाप्यनिवर्तितरोंगेतंगणः सङ्घस्यसमर्पयति, ततः सङ्घो यावजीवं प्रासुकप्रत्यावतारेण तदभावे चाप्रासृकेनापि यावजीवं चिकित्सको भवति । एतच्चोक्तं भक्तविवेकंकर्तुमशक्नुवतः, य: पुनर्भक्तविवेकंकतुशक्नोति, तेन प्रथमतोऽष्टादशमासा चिकित्सा कारयितव्या, विरतिसहितस्यजीवितस्यपुनःसंसारेदुःप्रापकत्वात्तदनन्तरंचेत्प्रगुणीभवतिततःसुन्दरमथ नभवतितर्हि भक्तविवेकः कर्तव्यः । अत्रैवादेशान्तरमाह[भा.२०१९] अहवा बिंइयादेसा गुरुवसभेभिक्खुमादितेगच्छं ।
जत्थिय बारसवासा, तिच्छक्कसासा असुद्धेण ।। बृ- अथवा द्वितीय आदेशो गुरुवसभौ च ते भिक्ष्वादौ च यथाक्रमं चिकित्सां कारयन्तियावजीवं [225
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२. ४/१०८ द्वादशवर्षाणि त्रिषट्कमष्टादशमासान् कथमित्याह-अशुद्धेन अपिशब्दोऽत्र लुप्तो द्रष्टव्यः । प्रथमतः शुद्धेन तदभावे चाशुद्धेनापि तदनन्तरं मिक्ष्वादिना भक्तविवेकः कर्तव्यः । गुरुस्तु गच्छप्रवर्तक इति तस्य यावजीवं चिकित्सा, तत्रप्रथमादेशेनचभक्त विवेकं कर्तुशक्नुवन्तंप्रत्यष्टादशमासान् ।
कश्चिकित्साविधिस्तमभिधित्सुराह[भा.२०२०] पयत्तेण ओसहंसे करिति सुद्धणउग्गभादीहिं ।
पणहानीए अलंभे, धम्मकहाहिं निमित्तेहिं ।। वृ-प्रथमतःप्रयत्नेनोभामादिभिःशुद्धेन वस्तुजातेन से तस्यौषधंकुर्वन्ति,तदलाभेपञ्चपरिहान्यां यावश्चतुर्गुरुकेनाप्यशुद्धेनापि तथाप्यलाभे धर्मकथाभिस्तदौषधमुत्पादयन्ति, तथाप्यलाभे निमित्तैरपि ।। [भा.२०२१] तहविनलाभे असुद्धंबहि ठिय सालाहिवानुसठादी।
नच्छतेबहिदानंसलिंग विसणेन उड्डाहो ।। वृ-तथापिनिमित्तैरपिचेदशुद्धंनलभंते,ततोऽनाथशालाया आरोग्यशालातस्यामध्येनप्रविशन्ति, किन्तु बहिः स्थितास्त आरोग्यशालात औषधंगवेषयित्वा समानयन्ति । अथ ते शालानिवासिनो न प्रयच्छन्ति । अध स्वलिङ्गेनापि तत्र कस्मान्न प्रविशन्ति तत आह स्वलिङ्गविसनेन स्वलिङ्गप्रवेशेन प्रवचनस्योड्डाहः नामी किमपि जानते । न चामीषां धर्मः श्रेयानतः क्वचिदपि किंचिदप्यलभमाना अनाथा इवात्र समागता इति प्रवचनस्योपधात एतदेव ‘पणहाणीए अलंभ' इत्यादिकं विवरीषुरिदमाह- [भा.२०२२] पनगादी जागुरुगा, अलब्भमाणेबहिं तुपायोगे ।
बहिट्टिय सालगवेसणतत्थपभुस्सानुसद्वादी ।। दृ- पञ्चकादि परिहान्या पञ्चकादिप्रायश्चित्तमौषधोत्पादनाय तावदासेवनीयं यावच्चत्वारो गुरुकास्तथापि बहिः प्रायोग्ये औषधे अलभ्यमाने आरोग्यशालाया बहिःस्थिता औषधस्य गवेषणं कुर्वन्ते, तत्रतद्वास्तव्यानामदाने यः प्रभुरारोग्यशालाया अधिपतिस्तस्यानुशास्तिमादिशब्दाद्धर्मकथा निमित्तं च प्रयुज्यते। [भा.२०२३] असई अच्चियलिंगेपविसणपतिभाणवंत वसभाओ ।
. जइ पडिवत्तियकुसलाभासन्ति नियल्लगत्तंसे ।। वृ-निमितैरप्यलाभे अर्चितलिङ्गेन यत्तस्य पूजितं लिङ्गं, तेन लिङ्गेन रक्तपटादिरुपेण प्रवेशनं कुर्वन्ति । तेषु प्रविष्टेषु ये प्रतिभानवन्तः प्रतिवचनदानसमर्था वृषभास्ते स्वलिङ्गेन गत्वा प्रभुभाषन्ते यथा-कोयुष्माकं सिद्धान्तएवमाभाष्यतत्रसिद्धान्तविषये प्रभूणा गृहीतलिङ्गैश्वसहपरस्परमुल्लापंतथा कुर्वन्तियथाउत्तरवादिनोवृषभाभवन्ति, अथवायदिप्रतिपत्तिकुशलाः परप्रतिपादनदक्षावृषभास्ततस्ते गत्वा स तस्य प्रभोर्निजकत्वात्मीयत्वं भावयन्ति । तत्रापि सिद्धान्तविषये तैः गृहीतलिङ्गैः सह परस्परमुल्लापं तथा कुर्वन्ति यथास आवय॑तइति । [भा.२०२४] अहवपडिवत्तिकुसला तो तेन समं करंति उल्लावं ।
पभवंतो वियसोवी वसभेऊउत्तरीकुणती ।। वृ- अथवा ये प्रतिपत्तिकुशलाः परप्रतिवचनदानसमस्तितस्ते गत्वा तेन प्रभुणा सह
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०८, [भा.२०२४ परस्परमुल्लापं तथा कुर्वन्ति गृहीतलिङ्गाश्च तथा तं भावयन्ति, तथा सोऽपि आसतां गृहीतलिङ्गा इत्यापिशब्दार्थः । प्रभवन्नपिवृषभाननुत्तरीकरोतिउत्तरवादिनः करोति, ततःसनिरुत्तरीकृतः सन् यत् ब्रूते तदाह[भा.२०२५] तोभणइकलहमित्ता तुब्भेमे वहेजहउदंतंति ।
तेविय पडिसुणंती एवं एगाएछम्मासा ।। वृ-ततः सिद्धान्तोल्लापे पराजितः सन् भणतियूयं मम कलहमित्राणि कलहानन्तरं यानि जातानि मित्राणि तानि कलहमित्राणि । ततो मे ममोदन्तं वहत । एवमुक्ते तेऽपि वृषभाः प्रतिशृण्वन्ति अभ्युपगच्छन्ति । तत एवं गत्यागतिभिस्तमतीवावय॑ षण्मासान् यावत् तत्र चिकित्सां कारयति । एवमेकस्यामनाथशालायां षण्मासा एवं द्वितीयस्यां तृतीयस्यामपि च । तथा चाह [भा.२०२६] छम्मासा छम्मासा बिइय तइयाए एवसालाए ।।
काऊ अट्ठारसऊअपउणेताहे विवेगो 'उ' ।। वृ- एवमुक्तपकारेण द्वितीयस्यामनाथशालायां षण्मासा एवं तृतीयस्यामपीति सर्वसंकलनया अष्टादशमासान् चिकित्सां कारयित्वा प्रगुणीकरोति । अथ प्रगुणो न भवति ततस्तस्य भक्तविवेकः कर्तुमुचितः ।सम्प्रतिप्रागुक्तंद्वितीयमादेशंस्पष्टयति, [भा.२०२७] अहवा गुरुणोजावजीवंफासुय अप्फासुएणतेगिच्छं ।
वसभेबारसा वासा अठारस भिक्खुणोमासा ।। वृ- गुरोराचार्यस्य यावजीवं चिकित्सां प्राशुकेनाप्राशुकेन वा कुर्वन्ति, सर्वस्यापि गच्छस्य तदधीनत्वान्, यथाशक्ति निरन्तरं सूत्रार्थनिर्णयप्रवृत्तेश्च ।। वृषभे द्वादशवर्षाणि चिकित्सा ततः परं शक्तौ भक्तविवेकः; एतावता कालेनान्यस्यापि समस्तगच्छभारोद्वहनसमर्थस्य वृषभस्योत्थानात् । अष्टादशमासा भिक्षोश्चिकित्सायांततः परमसाध्यतयाशक्तौसत्यांभक्तविवेकस्यैव कुर्तुमुचितत्वात् ।।
मू.(१०९) आयरियउवज्झाएसरेमाणेपरचउरायपंचरायाओकप्पागंभिक्खुनोउवट्ठावेइकप्पाए अस्थियाइंसे केइमाननि कप्पागे, नुत्थियाइंसे केइ छए वा परिहारे वा; नत्थियाइंसे केइमाननिजे कप्पाए से संतरा छेए वापरिहारेवा ।।
वृ-अस्यसूत्रस्यसम्बन्धमाह[भा.२०२८] उहाविय भगवते होइउवट्ठा पुनोउवटुंते ।
.. उकसणावापगया इमावि अन्नासमुक्कसणा || वृ- पूर्वमवधावित उक्तः स चेदवधावितो भग्नव्रतो ज़ायेत । भग्नव्रतश्च भूत्वा पुनरुपतिष्ठति । ततस्तस्मिन्नवधावितभनव्रतेपुनरुपतिष्ठति भवत्युषस्थापना कर्तव्या, तत उपस्थापनाप्रतिपादनार्थमधिकृतंसूत्रं । अथवापूर्वसूत्रेसमुत्कर्षणा प्रकृता ।इयमप्यधिकृतसूत्रेणाभिधीयमानान्या समुत्कर्षणा स्थापनेत्यधिकृतसूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्य स्य व्याख्या-आचार्य उपाध्यायो वा स्मरन् अयमुपस्थापनाह इति जानानः परं चतू रात्रात् पञ्चरात्राद्वा कल्पाकं सूत्रतोऽर्थतश्च प्राप्तं भिक्षु नोपस्थापयति । तत्रयदितस्मिन् कल्पाके सत्यस्तिसे तस्य कल्पाकस्य कश्चित्माननीयः पिता भ्राता वाज्येष्ठः स्वामीवा कल्पाको भावी पञ्चरात्रेण दशरात्रेण पञ्चदशरात्रेण वा ततो नास्तिसे तस्य कश्चित् च्छेदः परिहारो वा, उपलक्षणमेतदन्यदपि ततः प्रायश्चित्तं माननीयेऽनुत्थापिते तस्योत्थापनाया
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
व्यवहार - छदसूत्रम् - २- ४ /१०९
अयोगात् । अथ नास्ति से तस्य कश्चित् माननीयः कल्पाको भावी । ततः से तस्याचार्यस्योपाध्यायस्य वा स्वकृतादन्तारात् च्छेदः परिहारो वा इयमत्र भावना अत्रादेशद्वयमेके प्राहुश्चतूरात्रान्परं यदि अन्यानि चत्वारि दिनानि नोपस्थापयति तत आचार्योपाध्यायस्य च प्रत्येकं प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं चतुर्गुरुकम्, अथ ततोप्यन्यानि चत्वारि दिनानि लंघयति, ततः षट्लघुकं ततोऽप्यन्यानि चत्वारि दिनानी ततः षट्गुरुकं ततोऽप्यन्यानि यदि चत्वारि दिनानि ततश्चतुर्गुरुकच्छेदः ततः परमन्यानि चत्वारि दिनानी यदि तर्हि षट् लघुकः षट् लघुकच्छेदः ततोऽपि चेदन्यानि चत्वारि ततः षड् गुरुकः षड् गुरुकच्छेदः । ततः परमेकैकदिवसात्क्रिमे मूलानवस्थाप्य पाराञ्चितानि द्वितीयादेशवादिनः प्राहुः पञ्चरात्रात् परं यदि नोपस्थापयति ततश्चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तं, ततोऽपि परं यदि पञ्चदिनानि लङ्गयति ततः षड् लघुकं, ततः परमपि पञ्चरात्रादिक्रमे षड्गुरुकं, ततोऽपिपरं यदि पञ्च दिनानि वाहयति ततश्चतुर्गुरुकञ्श्चतुर्गुरुच्छेदस्ततः परमन्यानि चेद्दिनानि पञ्च ततः षड् लघुकः षड्लघुकच्छेदः । ततोऽपि पञ्चरात्रातिवाहनेन षट्गुरुक षट्गुरुकच्छेदः । ततः परमेकैकदिवसातिवाहने मूलानवस्थाप्य पाराञ्चितानि । एष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना भाष्यनियुक्तिविस्तरः । तत्र भाष्यकारः प्राह[भा. २०२९]
संभरण उववावण तिनि उ पणगा हवंति उक्कोसा । माननिजे पितादी तु, तेसु सती च्छेद परिहारो ।।
वृ- संस्मरणमुपस्थापनाविषये यथा एष उपस्थापयितव्यो वर्तते इति । तत्र माननीये पित्रादौ सति कल्पाकस्यातिवाहने त्रयः पञ्चका भवन्त्युत्कर्षतः । किमुक्तं भवति, विवक्षिते भिक्षौ कल्पाके जाते सति यदि तस्य माननीयः पित्रादिरुपस्थाप्योऽस्ति परमद्यापि कल्पाको नोपजायते तर्हि स जधन्यतः पञ्चरात्रंप्रतीक्षाप्यते, मध्यमतोदशरात्रमुत्कर्षः पञ्चदशरात्रं, तथापि चेन्माननीयः कल्पाको नोपजायते, तर्हि स कल्पाको भिक्षुरुपस्थापनीयो नो चेदुत्थापयति तर्हि च्छेदः परिहारो वा प्रायश्चित्तं । अथ तस्य माननीयाः पित्रादयो न सन्ति, ततस्तेषामसत्यभावे यदि तं चतूरात्रमध्ये पञ्चरात्रमध्ये वा नोपस्थापयति तथापि तस्य प्रायश्चित्तं च्छेदः परिहारो वा च्छेदपरिहारग्रहणं सूचामात्रं तेनादेशद्वयेन प्रागुक्तः प्रायश्चित्तविधि द्रष्यव्यः ।। [भा. २०३०]
चिउता उठवणा, पुव्विं पव्यायणादिवत्तव्या ।
अडयालपुच्छसुद्धे, भन्नति दुखं खु सामन्नं ।।
वृ- तिष्ठतु तावदुपस्थापना, पूर्व प्रव्राजनादिवक्तव्यता वक्तव्या । तत्र यथा पञ्चकल्पे निशीथे वाष्टचत्वारिंशत्पृच्छा शुद्धोऽभिहितस्तथा अष्टचत्वारिंशत् पृच्छा शुद्धे कृते तत्संमुखमिदंभण्यते । दुक्खं खुश्रामण्यं परिपालयितुम् । तथाहि
[भा. २०३१]
गोयर अचित्तभोयण, सज्झायमह्णाण भूमिसेजाती । अब्भुवगमि दिक्खा, दव्वादीसुं पसत्थेसुं ।।
"
बृ यावज्जीवं गोचरचर्यया भिक्षामटित्वा अचित्तस्यैषणादिशुद्धस्य भोजनं कर्तव्यं तदपि बालवृद्धशैक्षिकादिसंविभागेन, तथा चतुः कालं स्वाध्यायो विधातव्यः यावज्जीवं देशतः सर्वतश्चास्रानं । ऋतुबद्धे काले भूमौ शय्या आदिशद्वाद्वर्षारात्रे फलकादिषु शयनं, दिवसे न स्वप्तव्यं, रात्रौ तृतीये यामे निद्रामोभः । एवमुक्ते यद्यभ्युपगच्छति तत एतस्मिन्नभ्युपगते तस्य दीक्षाप्रवेशस्तेषु द्रव्यादिषु प्रशस्ते द्रव्ये शाल्यादिसंचयादौ प्रशस्ते क्षेत्रे गंभीरसानुनादादौ प्रशस्ते भावे प्रवर्धमानपरिणामादौ दातव्या ।
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - १०९, [भा. २०३२]
[ भा. २०३२ ]
६९
लग्गादिं च तुरंते अनुकूले दिजिए उ अहजायं । सयमेव तु थिरहत्थो गुरु जहन्नेन तिन्नट्ठा ।।
वृ- इहोत्सर्गतो लोचे कृते यताजाते च रजोहरणादिके समर्पिते पश्चात्त्रिः कृत्व सामायिकमुच्चार्यते, इत्येष विधिर्यदि पुनर्लग्नादिकंत्वरमाणं स्यात्ततोऽनुकूले लग्ग्रादौ चादिशब्दात् मुहर्तादिपरिग्रहः त्वरमाणेः शीघ्रं समापतति यथाज्ञातं सनिषद्यं रजोहरणमुखवस्त्रिकाग्रपूररूपं दीयते । उक्तं च । अहाजायं नाम सनिसेचं रस्यहरणं मुहपोत्तिया बालपज्जेय इति, ततो यदि गुरुः स्थिरहस्तो न कम्पते अट्ठगृह्णानस्य हस्तः तर्हि स स्वयमेव जधन्येन तिस्त्रोऽअव्यवच्छित्वा गृह्णाति समर्थः सर्व वा लोचं करोतिअन्नो वा थिरहत्थोसामाइयतिगुणमठगहणंच । तिगुणं पादक्खिणं नित्थारण गुरुगुणविवड्ढी ।।
[भा. २०३३]
वृ- आचार्यस्य स्थिरहस्तत्वाभावे अन्यो वा स्थिरहस्तः प्रव्राजयति समस्तं लोचं करोतीति भावः । तदनन्तरं गुरुः शोभने लग्नादौ प्राप्ते त्रिगुणं त्रीन् वारान् सामायिकमुच्चारयति । इयमत्र भावना - प्रथमतः प्रव्राजनीयमात्मनो वामपार्श्वे स्थापयित्वा चैत्यानि तेन सह वन्दन्ते ततः चतुर्विशतिस्तवं चिन्तयित्वा नमस्कारेण पारयित्वा चतुर्विंशतिस्तवमाकृष्य त्रिकृत्वः सामायिकमुच्चारयति तदनन्तरमर्थग्रहणं स कारयितव्यः । सामायिकार्थस्तस्य व्याख्यायते इतिभावः । ततः सूत्रतोऽर्थतश्व गृहीतं सामायिकमिति तदनुज्ञानिमित्तं विधिना त्रिगुणं प्रादक्षिण्यं कार्यते । तत्र तृतीयस्यां प्रदक्षिणायामनुज्ञा क्रियते, यथा निस्तारको भव, गुरुगुणैर्विवृद्धिर्भवतु, वर्धस्वेत्यर्थः । एवं प्रव्राजनायां कृतायां यत्कर्तव्यं तदाहफासुय आहारो से अनहिंडंतो य गाहए सिक्खं ।
[ भा. २०३४]
तोहे उ उवठावण छज्जीवनियं तुपत्तस्स ।।
वृ- प्रव्रज्याप्रदानान्तरं से तस्य प्रासुक आहारोदीयते । स च भिक्षां न हिण्डाप्यते किं त्वहिण्डमान एव शिक्षां ग्रहणशिक्षामासेवनाशिक्षां च ग्राह्यते । ततः षड् जीवनिकां प्राप्तस्याधिगृहीतषट्जीवनिकाध्ययनस्य उपस्थापना क्रियते । विपक्षे प्रायश्चित्तविधिमाह
[भा. २०३५]
अप्पते अकहेते अनहिगय अपरिच्छ अतिक्कमे पासे !
एक्केको चउगुरुगा, चोयग सुत्तं तुकारणियं ।।
वृ- अप्राप्ते षड्जीवनिकां पर्यायं वा जधन्यतः षण्मासानुत्कर्षतो द्वादशसंवत्सराणि तथा अकथयित्वा जीवाजीवादीन् तथा अनधिगते जीवाजीवादी तथा अपरीक्षायां परीक्षाया अभावे तथा से तस्य उपस्थापयितोऽतिक्रमे एकैकस्य व्रतस्य वास्त्रयमनुच्चारणे एतेषु सर्वेषु प्रत्येकमेकैकस्मिन् प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ सूत्रे पर्यायादिकं नोपात्तमिति तत्कथने कथं न सूत्रविरोधस्तत्राह-हे चोदक सुत्रमिदं कारणिकं पुरुषविशेषपात्रापेक्षमतः पर्यायाद्यनभिधानेऽपि न दोषः एनामेव गाथां वै तथा भाष्यकृद्विवृणोति ।
[भा. २०३६ ]
अपत्ते सुएणं परियागमुवठावेंते चउ गुरुगा । आणादिणो य दोसा विराधना छण्हकायाणं ।।
वृ- श्रुतेन षड्जीवनिकापर्यन्तेनाप्राप्ते पर्यायं वा जघन्यादि भेदभिन्नमप्राप्ते उपस्थाप्यमाने उपस्थापयितुः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, तपसा कालेन च गुरुवो, न केवलमेतत् । किन्त्वाज्ञाअनवस्थामिथ्यात्वविराधनादोषास्तथा स उपस्थापितो भिक्षादौ किल कल्पिको भवति । ततरतस्य
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०९ भिक्षादिप्रेषणेषण्णांकायानां विराधना अपरिज्ञानात्तथा[भा.२०३७] सुतत्थं कहइत्ता जीवाजीवेयबंधमोक्खंच ।
उवठावणेचउगुरुगा विराहणाजाभणियपुव्वं ।। वृ- सुत्रार्थं षड्जीवनिकायपर्यन्तं अकथयित्वा तथा जीवाजीवान् बन्धं मोक्षं चाकथयित्वा एवमेवोपस्थापने क्रियमाणे उपस्थापितुश्चत्वारो गुरुकास्तपो गुरवः प्रायश्चित्तं तथा या विराधना पूर्वम-प्राप्तद्वारे षण्णां जीवनिकायानामुक्ता साऽत्रापिद्रष्टव्या । ततस्तन्निष्पन्नमपि तस्य प्रायश्चित्तमुपढौकते। . [भा.२०३८] अनहिगयपुन्नपावं उवठावंतस्स चउगुरुहोति ।
आणादिणो यदोसा मालाए होतिदिठंतो ।। वृ- अनधिगतपुण्यपापं सूत्रार्थकथनेऽप्यविज्ञातपुण्यपापमुपस्यापयतः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरवः कालगुरुका मासा भवन्ति, । आज्ञादयश्चानन्तरामिहिता दोषाः । अत्रमालाया दृष्टान्तो यथास्थाणौ शूलाप्रक्षेपं वर्णसुगन्धपुष्पमालामारोपयतो वचनीयतादयो दोषाएवमत्राप्यनधिगतपुण्यपापे व्रतान्यारोपयत आज्ञादय इति । [भा.२०३९] उदउल्लादिपरिच्छा अहिगय नाऊणतो वदन्ते ।
एकेकं तिखुत्तो, जोनकुणइतरस चउगुरुगा ।। वृ- गोचरादि गतेन उदकादिना परीक्षा कर्तव्या । वृषभेण तत्परीक्षानिमित्तं तेन सह गोचरगतेन उदकाइँण हस्तेन मात्रकेण वा भिक्षा ग्राह्या । तत्र यदि स वारयति निषिद्धमेतत्कथं यूयमेव भिक्षामगृह्णीथ । ततो ज्ञायते एष परिणतसूत्रार्थोऽधिगतपुण्यपाये एवं शेषपरीक्षास्वपि भावनीयम् । तत उदकार्दादिपरीक्षाभिरधिगतपुण्यपापंज्ञात्वा ततोऽनन्तरंव्रतानिगुरवो ददति । कथमित्याह-एकैकंवतं त्रिःकृत्वस्त्रीनवारान् । एवं योन करोतितस्य चत्वारोगुरुका द्वाभ्यां लघवस्तपसा कालेन च प्रायश्चित्तं ।
अथपरीक्षामेव वैतन्येनाह[भा.२०४०] उच्चारादि अथंडिल वोसिर ठाणाइ वाविपुढवीए ।
नदिमादिदगसमीवे सागनि निक्खित्तंतेडेमि ।। [भा.२०४१] वियणभिधारण वाए हरिए जह पुढवीए तसेसुच।
एमेव गोयरगए होइपरिच्छा उकाएहिं ।। वृ- उच्चारादिरादिशब्दात्प्रश्रवणादिपरिग्रहः अस्थण्डिले सचित्तपृथिवीकायात्मिके व्युत्सर्जनं यदि वा स्थानादि स्थानमुर्ध्वस्थानमादिशब्दान्निषदनादिषरिग्रहस्तत् पृथिव्यां पुथिवीकायस्योपरि कुरुते । तथाऽपकायविषये नद्याधुदकसमीपेऽत्रादिशब्दात्तडागादिपरिग्रहः । तथा तेजसि तेजस्कायविषये सनिक्षिप्ताग्नौ प्रदेशेगाथायांतुनिक्षिप्तशब्दस्यान्यथापाठः प्राकृतत्वात् । उच्चारादेर्युत्सर्जनमितिसर्वत्र सम्बध्यते तथा वाते वातविषये व्यञ्जनस्य तालवृन्तस्याभिधारणं वातोदीरणाया अभिमुख्येन धारणं करोति । हरिते यता पृथिव्यां तथा वक्तव्यं हरितकायस्योपरि स्थानादि करोति यदिवोच्चारादि व्युत्सर्जनमिति । त्रसेष्वपि च पृथिव्यामिव वक्तव्यं । कीटिकानगराधतिप्रत्यासन्नमुच्चारादि स्थानादि वाकरोतीतिभावः । तत्रयदिवारयतितदा ज्ञायतेसम्यकपरिणतोऽस्य धर्म इतियोग्य उपस्थापनायाः एवमेव गोचरगतेऽपि, तस्मिन् कायैः पृथिव्यादिभिर्भवति परीक्षा कर्तव्या तद्यथा-सरजस्केनोदकाद्रेण
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
उद्देशक:-४,मूल- १०९, [भा. २०४१] वा हस्तकमात्रकेण वा भिक्षाग्राह्यते इत्यादिपरीक्षितस्यव्रतारोपणं कर्तव्यम् । तथा चाह[भा.२०४२] दव्वादिपसत्थवया एक्केक्कतिगंति उवरिमं हेठा ।
दुविहा तिविहाय दिसा आयंबिल निव्विगइयावा ।। वृ-द्रव्यादौ प्रशस्तेव्रतान्यारोपणीयानि । एकैकं व्रतंत्रिकं त्रिकृत्वउच्चारयेत्कथमित्याह-उवरिमं हेठाअधस्तान्मूलादारभ्ययावदुपरितनंपर्यन्तवर्तिसूत्रम् । इदमेकमुच्चारणमेवं त्रिन्वारादिग्निब्ध्यते । द्विविधा त्रिविधा वा तत्रसाधोर्द्विविधा तद्यथा आचार्यस्योपाध्यायस्य च वतिन्यास्त्रिविधा । तद्यथाआचार्यस्योपाध्यायस्य प्रवर्तिन्याश्च तथा उपस्थाननान्तरं तपः कार्यते । तच अभक्तार्थमाचाम्लं निर्विकृतिकमित्यादि । उक्तंच- जदिवसं उवठाविनो तदिवसं केसि वि अभत्तट्ठो भवइ । केसिं चिं आयंबिलंकेसिंचिनिव्विगइयं इत्यादि । सम्प्रतिमाननीयपित्रादिविषये विधिशेषमाह[भा.२०४३] पियपुत्तखुदुथैरे खूदुगधेरे अपावमाणमि ।।
सिक्खावणपन्नवणा दिलंतोदंडिमाईहिं ।। वृ-द्वौ पितापुत्रौ प्रव्रजितौ । तौ यदि द्वावपि युगपत् प्राप्तौ तर्हि युगपदुपस्थाप्येते । अथ खुदुत्ति क्षुल्लकः पुत्रः सूत्रादिभिप्राप्तः । थेरति स्थविरः सूत्रादिभिः प्राप्तस्तर्हि स्थविरस्योपस्थापना विधेया । खुदुत्ति यदि पुनः क्षुल्लकः सूत्रादिभिः प्राप्तः स्थविरो नाद्यापि प्राप्तो भवति, तर्हि तस्मिन् स्थविरे सूत्रादिकमप्राप्नुवतियावदुपस्थापनादिवसःशुद्धसमागच्छतितावत्स्थविरस्यप्रयत्नेन शिक्षाफ्ना क्रियते आदरेण शिष्यत इत्यर्थः । तत्र यदि उपस्थापनादिवसः मर्यादया प्राप्तो भवति ततो द्वावपि युगपदुपस्थाप्येते |अथादरेण शिक्षमाणोऽपिन प्राप्तस्तदास्थविरेणानुज्ञातेसतिक्षुल्लक उपस्थाप्यते । अथ स्थविरोन मन्यते तदा प्रज्ञापना कर्तव्या । तस्यां च प्रज्ञापनायां क्रियमाणायां दृष्टान्तो दण्डिको ऽभिधातव्यः । दण्डिको राजा आदिशब्दादमात्यादिपरिग्रहः । स चेवम-एगो राया रज्जपरिभठो सपुत्तोऽन्नरायाणमोलगिउमाढत्तो । सोराया पुत्रस्स तुठो तंसे पुतं रज्जे ठविउमिच्छइ । किंसो पिया नानुजाणइ । एवं तव जइपुत्तोमहव्वयरज्जं पावित्ति किंनमनसि । एतदेव सविशेषमाह[भा.२०४४] थेरेणअनुन्नाए उवठनिच्छेवंठतिपंचाहं ।
तिपणमनिच्छे उवरिवत्थुसहावेन जाहीयं ।। वृ-स्थविरेणानुज्ञातेउपस्थापना क्षुल्लकस्यकर्तव्या । अथसदण्डिकादिर्भिदृष्टान्तैः प्रज्ञाप्यमानोपि नेच्छति, । तथा पञ्चाहं पञ्चदिवसान् यावत् तिष्ठति । ततः पुनरपि प्रज्ञायते तथाप्यनिच्छानां पुनरपि पञ्चाहं तिष्ठन्ति ।पुनः प्रज्ञाप्यतेतथाप्यनिष्टौभूयःपञ्चाहमवतिष्ठन्ते । एवं यदित्रिपञ्चाहकालेन स्थविरः प्राप्तो भवति, तथा युगपदुपस्थापनातः परं स्थविरऽनिच्छत्यपि क्षुल्लक उपस्थाप्यते, । वत्थुसहावेण जाहीयमिति वस्तुनःस्वभावोवस्तुस्वभावः अहंकारी सन् अहंपुत्रस्यावमतरः करिष्येऽहमितिविचिन्त्य कदाचित् उनिष्क्रामेत् गुरोः क्षुल्लकस्य चोपरि द्वेषं गच्छेत् । एवं स्वरूपे वस्तुस्वभावे ज्ञाते त्रयाणां पञ्चाहानामुपर्यपिसक्षुल्लकः प्रतीक्षाप्यतेयावत्तेनाधीतमिति ।अथ द्वेऽपिपितापुत्रयुगलेतदार्यविधिः [भा.२०४५] दोथेरखुदुधेरेखुदुगवोच्चस्थ मग्गणा होइ ।
रनो अमच्चमाईसंजइमज्झेमहादेवी ।। वृ-दौस्थविरौसपुत्रौ समंप्रव्रजितौतत्रयदिद्वीस्थविरौप्राप्तौ नक्षुल्लकौ ततःस्थविरावुपस्थाप्पेते । 'खुदुत्ति' अथ द्वावपि क्षुल्लको प्राप्तौ न स्थविरौ तदा पूर्ववत् प्रज्ञापनोत्कर्षतः पञ्चदशदिवसान्या
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ - ४ /१०९ बत्कर्तव्या । तथाप्यनिच्छायामुपेक्षा वस्तुस्वभावं ज्ञात्वा प्रतीक्षापणं धेरे 'खुदत्ति' द्वौ स्थविरावेकश्च क्षुल्लकः सूत्रादिभिः प्राप्तोऽत्रोपस्थापना 'वोच्चत्थे' इत्यादि स्थविरक्षुल्लकस्य च विपर्ययस्ततो भवति मार्गणा कर्तव्या । सा चैवम् द्वौ क्षुल्लकौ प्राप्तावेकश्च स्थविरः प्राप्त एको न प्राप्तस्तत्र यो न प्राप्तः स आचार्येण वृषभैर्वा प्रज्ञाप्यते । प्रज्ञापितः सन् यद्यनुजानाति तदा तत् क्षुल्लक उपस्थाप्यते तथाप्यनिच्छायां राजदृष्टान्तेन तथैव प्रज्ञापना । अयं चात्रविशेषः । सोऽप्राप्तस्थविरो भण्यते - एष तव पुत्रः परममेधावी सूत्रादिभिः प्राप्त इत्युपस्थाप्यतां, यदि पुनस्त्वं न मुत्कलयसि तदेतौ द्वावपि पितापुत्रौ रत्नाधिको भविष्यतस्तसमाद्विसर्जय एनमात्मीयं पुत्रमेषोऽपि तावद्भवतु रत्नाधिक इति । अतोऽपि परमनिच्छायामुपेक्षावस्तुस्वभावं ज्ञात्वा वा तत् क्षुल्लकस्य प्रतीक्षापणमिति । स्न्नो य अमच्चाई इत्यादि पश्चार्धं राजा अमात्यश्च समकं प्रवजितौ समकमेव सूत्रादिभिः प्राप्तौ ततो युगपत्तौ द्वावप्युपस्थाप्येते । अथ राजा सूत्रादिभिः प्राप्तो नामात्यो राज्ञ उपस्थापना । अधामात्यः सूत्रादिभिः प्राप्तो न राजा ततो यावदुपस्थापनादिनमागच्छति तावदादरेण राजा शिक्ष्यते, ततो यदि प्राप्तो युगपदुपस्थापना । अथ तत्रापि राजा न प्राप्तस्तदा तेनानुज्ञाते अमात्य उपस्थाप्यते । अथ नेच्छति तदा पूर्ववत् दण्डिकदृष्टान्तेन राज्ञः प्रज्ञापना, तथापि चेन्नेच्छति ततः पञ्च दिवसान्यावदमात्यस्य प्रतीक्षापणं तथापि चेन्न प्राप्तो भूयः प्रज्ञापना। तत्राप्यनिच्छायां पुनः पञ्चदशाहमपि तथाप्यनिच्छायामुपेक्षा वस्तुस्वभावं वा ज्ञात्वामात्यस्य प्रतीक्षापणं । यदि वा वक्ष्यमाणोऽत्र विशेषो यथा वामात्यस्य राज्ञा सहोक्तमेवमादिग्रहणसूचि तयोः श्रेष्ठिसार्थवाहयोरपि वक्तव्यमिति, 'संजइमज्ज्ञे महादेवीति' द्वयोर्मातादुहित्रोर्द्वयोर्माता दुहितृयुगलयोमहादेव्यमायत्योश्च सर्वमेव निरवशेषं वक्तव्यम् । सम्प्रति यदुक्तं 'वोच्चत्थमग्गणा होइ' इति तद् व्याख्यानार्थमाह
[भा. २०४६ ] दो पत्त पियापुत्ता एगस्स पुत्तपत्त न उथेरा । गहितोय सयं राइनितो होउ एस विय ।।
वृ द्वौ पितापुत्रा प्राप्तावेकस्य तु पितापुत्रयुगलस्य पुत्रः प्राप्तो न तु स्थविरः । स आचार्येण वृषभेण वा प्रज्ञापनां ग्राहितः स्वयं वितस्त्यनुजानाति । तदा तत् क्षुल्लक उपस्थाप्यते । अथ नेच्छति तदा पूर्ववद्राजद्रष्टान्तेन प्रज्ञापना । अन्यच्चैतौ पितापुत्रौ रत्नाधिकौ भविष्यत एषोऽपि च तव पुत्रो यदि रात्निको रत्नाधिको भवति । भवतु नाम तव लाभ एष इति तथाप्यनिच्छायां पूर्ववदुपेक्षादि । राया रायाणो वा दोनिवि समपत्त दोसु पासेसु । ईसरसेहि अमच्चे निगमघडाकुल दुए खुडे ।।
[ भा. २०४७ ]
वृ- एको राजा द्वितीयो राजराजानस्तौ समकंप्रव्रजितौ । अत्रापियथा पितापुत्रयोर्वा प्रागुक्तं तथापि निरवशेषं वक्तव्यं केवलमवमेऽमात्यादिके सूत्रादिभिः प्राप्ते उपस्थाप्यमाने यदि राजादिरप्रीतिं करोति दारुणस्वभावतया ब्रूते वा किमपि परुषं तदा सोऽप्राप्तोऽपीतैरैरमात्यादिभिः सममुपस्थाप्यते । अथवा 'रायत्ति' अत्रएको राजा तत्र सोऽमात्यादीनां सर्वेषां रत्नाधिकः कर्तव्यः 'रायाणोत्ति' यत्र पुनर्द्विप्रभृतयो राजानः समकं प्रव्रजिताः समकं च सूत्रादिभिः प्राप्तास्ते समरत्नाधिकाः कर्तव्या इत्युपस्थाप्यमाना द्वयोः पार्श्वयोः स्थाप्यन्ते ।। अत्रैवार्थे विशेषमाह
[ भा. २०४८ ]
समगं तु अनेगेसुं पत्तेसुं अनभिजोगमावलिया । एगतो दुहतो ठविया समराइनिया जहासन्नं । ।
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०९, [भा. २०४८]
७३ वृ- पूर्वं पितापुत्रादिसम्बन्धेनासम्बन्धेष्वनेकेषु राजसु समकं सूत्रादिभिः प्राप्तेष्वत एवैककालमुपस्थाप्यमानेषु, 'अनभिजोगत्ति' गुरुणा अन्येन वाभियोगो न कर्तव्यो यथा इतस्तिष्ठथ इतस्तिष्ठथेति । किन्त्वेकतः पार्श्वे द्विधातो वा द्वयोर्वा पार्श्वयोर्यथैव स्थिताः स्वस्वभावेन तेषामावलिका तथैव तिष्ठतु तत्रयोयथागुरोः प्रत्यासन्नः सतथाज्येष्ठोये तूभयोः समश्रेण्या स्थितास्ते समरत्नाधिकाः । इदानीं पूर्वगाथापश्चार्धव्याख्या-'ईसर इत्यादि' यथा द्विप्रभृतयो राजान उक्ता एवं द्विप्रभृतयः श्रेष्ठिनो द्विप्रभृतयोऽमात्या द्विप्रभृतयो निगमावणिजः ‘घडत्ति' गोष्टी द्विप्रभृतयो गोष्टयो यदि वा द्विप्रभुतयो गोष्ठिका 'कुलत्ति' यदि वा द्विप्रभृतयो महाकुला, द्विकग्रहणमुपलक्षणं तेन त्रिप्रभृतय इति द्रष्टव्यं । तथैव च व्याख्यातम् ‘खुदुत्ति' क्षुल्लकाः समकं प्रव्राजिता इत्यर्थः । समकं सूत्रादिभिः प्राप्ताः सम रत्नाधिकाः कर्तव्या । एतेषामेव मध्ये यः पूर्वं प्राप्तः स पूर्वमुपस्थाप्यते इति वृद्धसम्प्रदायः ।। [भा.२०४९] ईसिं अन्नो अंतो वामे पासम्मि होइ आवलिया ।
अभिसरणमि य वड्डीओसरणेसो व अनोवा ।। वृ- तेषामुपस्थाप्यमानानामावलिका गुरोर्वामपार्श्वे गजदन्तवत् ईषदवनतस्य अवनतीभूय स्थितास्तत्र यदि से गुरुसमीपमग्रतोऽभिसरन्ति तदा गच्छस्य वृद्धिर्ज्ञातव्या । यथान्येऽपि बहवः प्रव्रजिष्यन्तीति । अथ पश्चात् बहिरपसरन्ति तदा स उपस्थाप्यमानोऽन्यो वा उन्निःक्रमिष्यति अपद्रविष्यतिवेदितव्यंज्ञातव्यमेवेतिनिमित्तकथनम् ।।
मू. (११०) आयरिय उवज्झाए असरणमाणे परंचउराय पंचरायातो कप्पागं भिक्खुंनोउवट्ठावेई तंचेवभणियच्वं ।।
वृ-अस्य व्याख्या प्राग्वत् । नवरं तंचेवभणियव्यं' इति वचनादेवं परिपूर्णः पाठोद्रष्टव्यः ‘कप्पाए अत्थियाइंसेकेइमाननिज्जेकप्पागे, नथियाइंसे केइछेएवा परिहारेवा, नत्थियाइंसे केइमाननिज्जे कप्पाए, से संतरा छेदे वा परिहारे वा ।। अस्यापि व्याख्या प्राग्वत् । तत्र यैः कारणैर्न स्मरति तान्युपदर्शयन्नाह[भा.२०५०] दम्पेणपमाएणव वक्खेवेणय गिलानतो वावि ।
एएहिं असरमाणेचउव्विहं होइपच्छित्तं ।। वृ-दो निष्कारणोऽनादरस्तेन [१] प्रमादो विकथादीनां पञ्चानां प्रमादानामन्यतमस्तेन [२] व्याक्षेपेण सीवनादिना [३] ग्लान्यतः वा [४] एतैः कारणैरस्परति प्रायश्चित्तमस्मरणनिमित्तं चतुर्विधमस्मरणकारणस्य दपदिश्चतुःप्रकारत्वात्तदेवमभिधित्सुः प्रथमतो दर्पतः प्रमादेनचाह.. [भा.२०५१] वायामवणनादिसुदप्पेणअनुठवेंति चउगुरुगा।
विकहादिपमाएणवचउलहुगा होतिबोधव्वा ।। वृ- व्यायामवल्गनादिषु व्यापृततया यो निःकारणेऽनादर उपस्थापनायाः स दर्प उच्यते । तेन दर्पणानुपस्थापयतिप्रायश्चित्तंचत्वारोगुरुकाः, विकथादिना अन्यतमेनप्रमादेनानुपस्थापयति चत्वारो लघुका भवन्तिबोद्धव्याः । [भा.२०५२] सिव्वणतुत्रणसज्झायज्झाणलेवादिदानकज्जेसु ।
वेक्खेवे होइगुरुगो गेलनेनंतुमासलहु ।।
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ ४/११० वृ- सीवन तूर्णनस्वध्यायध्यानपात्रलेपादिदानकार्यैर्गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे यो व्याक्षेपस्तस्मिन् व्याक्षेपेऽनुपस्थापयति प्रायश्चित्तं भवति गुरुको मासो, ग्लान्येन त्वनुपस्थापयति मासलघु । । सम्प्रति यैः कारणैः स्मरतोऽस्मरतश्चानुस्थापयतः प्रायश्चित्तं न भवति । तान्यभिधित्सुराह-धम्मका इडिमतो वादे अच्चुक्कडे व गेलन्ने ! बिइयं चरमपए दो पुरिमेसु तं नत्थि ।।
[भा. २०५३]
- ऋद्धिमतो राज्ञो युवराजस्यामात्यादेर्वा प्रतिदिवसमागच्छतो धर्मकथा कथ्यते परप्रवादी वा कश्चनाप्युपस्थितः । स वादे निग्रहीतव्यः इति तन्निग्रहणाय विशेषतः शास्त्राभ्यासे तेन सह वादे वा दीयमाने यदि वा आचार्यस्यान्यस्य वा साधोर्यो वा उपस्थाप्यस्तस्य वा अत्युत्कटे ग्लानत्वे जाते व्याकुलीभूतः स्मरन्नस्मरन् वा यद्यपि नोपस्थापयतितथापिन तस्य प्रायश्चित्तं कारणतो व्याकुलीभवनात् । एतच्च प्रायश्चित्ताभावलक्षणं । द्वितीयपदमपवादपदं चरमपदयोर्द्वयोर्व्याक्षेपग्लानत्वलक्षणचोरवगन्तव्यम् । यथाहि-धर्मकथावादाभ्यां व्याक्षेपउक्तो ग्लानत्वपदेन च ग्लानत्वमिति पूर्वयोस्तु द्वयोः पदयोस्तत् अपवादपदं नास्ति एतच्चतुर्विधं प्रायश्चित्तमस्मरन् निमित्तमुक्तं स्मरणतस्तु चतृ रात्रपञ्चरात्र्याद्यतिक्रमे यत् प्रायश्चित्तं तत् पूर्वसूत्रे इवात्रापि निरवशेषं द्रष्टव्यम् ।।
मू. (१११) आयरिय उवज्झाए सरमाणे वा असरमाणे वा परं दसरायकप्पातो कप्पागं भिक्खुंनो उबट्ठावेति, कंप्पाए अत्थि याइं से केइ माननिज्जे कप्पाए, नत्थि याई से केइ छेदेवा परिहारे वा; नत्थि याइं से केइ माणणिज्जे कप्पाए, संवच्छरं तरस तम्पतियं नो कप्पइ आयरियत्तं वा जाव गणावच्छेइवत्त वा उद्दिसत्तए वा ।।
"
वृ- आचार्य उपाध्यायो वा स्मरन् अस्मरन् वा यदा स्मरति तदा न साधकं नक्षत्रादिकं यदा तुसाधकं नक्षत्रादिकं तदा बहु व्याक्षेपतो न स्मरति तत उक्तं स्मरन्वा अस्मरन्वा परं दशरात्रकल्पात् दशरात्रात्कालात्कल्पाकंभिक्षुनोपस्थापयति । तत्र यदि तस्मिन् कल्पाके सति अस्ति से तस्य कल्पाकस्य कश्चिन्माननीयः पित्रादिर्भावीकल्पाकस्ततो नोपस्थापयति तर्हि नास्ति से तस्यानुपस्थापयतः कश्चित् छेदः परिहारो वा, अथ नास्ति से तस्य कल्पाकस्य कश्चिन्माननीयः पित्रादिर्भावीकल्पाकस्तर्हि - तस्यानुपस्थापयतः छेदः परिहारो वा, प्रथमादेशत इति वाक्यशेषो द्वितीयादेशेन पुनच्छेदेन परिहारतपसा वा अदम्यमानस्य तत्प्रत्ययमनुस्थापनाप्रत्ययं तस्य संवत्सरं यावन्न कल्पते आचार्यत्वमुपदेष्टु मनुज्ञातुं संवत्सरं यावत् गणो हियते इति भावः । एष सूत्रसंक्षेपार्थः । व्यासार्थं तु भाष्यकृदभिधित्सुः प्रथमतो दशरात्रनिबन्धनमाह
[भा. २०५४ ]
सरमाणे पंच दिना असरणमाणेवि तत्तिया चेव । कालोत्ति व सम ओत्ति व अद्धा कप्पोति एगई ।।
वृ- स्मरत्यपिचउराय पंचण्यातो इत्यनेन पञ्चदिनान्युक्तानि अस्मरत्यपि तावन्ति चैव पञ्च दिनानि चैवोक्तानि । इदं च स्मरणास्मरणमिश्रकसूत्रमतो दशरात्रात्कल्पादित्युक्तमत्रैव कल्पशब्दस्तद् व्याख्यानमाह । काल इति वा समय इतिवा अद्धा इति वा कल्प इति वा एकार्थं, ततो दशरात्रकल्पादिति दशरात्रकालादिति द्रष्टव्यम् ।। सम्प्रति स्मरणास्मरणं भावयति
[ भा. २०५५ ]
जाहे सुमरइ ताहे, असाहगं रिक्खलग्ग दिनमादी | बहुविक्खेवंमि यगणे, सरियंपि पुनो वि विस्सरति ।।
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५
उद्देशक :-४, मूल - १११, [भा. २०५५]
वृ- यदा स्मरति तदा असाधकमप्रयोजकमृक्षलग्नदिनादि आदिशब्दात मुहर्तादिपरिग्रहः । बहुव्याक्षेपेचगणेगच्छेस्मृतमपिपुनरपि विस्मरति । तत एवंस्मरणास्मरणसंभवः ।।
अत्रैव प्रायश्चित्तविधिसविशेषमाह[भा.२०५६] दसदिवसे चउगुरुगादसेव छलहु छग्गुरूचेव ।
ततोच्छेदोमूलं अनवटुप्पो यपारंची ।। वृ- तस्मिन्नधिकृते कल्पाके जाते सति यदि स्मरणास्मणतो दशदिवसानतिक्रामति । ततस्तस्यानुपस्थापयतः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकास्ततः परमन्यानि दशैवचेदिनान्यतिवाहयतिततः षड् लघुकं, ततः परतोऽपि दिनदशकातिक्रमे षड् गुरुकं । ततो च्छेदोत्ति ततः परमेवं च्छेदस्त्रिधा वक्तव्यः । स चैवं । ततोऽपिपरतो यद्यन्यानि दश दिनानि लक्ष्यति तर्हि चतुर्गुरुकच्छेदः । ततोऽपि परतोदिनदशकातिक्रमेषड्लघुकच्छेदः,ततोऽन्यदशदिवसातिक्रमेषट्गुरुकच्छेदः । मूलं अनवट्ठोयं पारंचीति तत एकदिवसातिक्रमे मूलं ततोऽपि परमेकादिनातिक्रमे अनवस्थाप्यो भवति । ततोऽपि परमेकस्य दिवसस्यातिवाहने पाराञ्चिको जायते-- [भा.२०५७] एसादेसो पढमो बितिएतवसा अदम्ममानम्मि ।
उभयबलदुब्बलेवा संवच्छरमादिसाहरणं ।। वृ- एष ऽनन्तरोदित आदेशः प्रथमो द्वितीये आदेशे पुनस्तपसा उपलक्षणभेतत् । च्छेदेन वा अदम्यमाने यदिवाउभयबलेन धृतिबलेनकायबलेन च उपलक्षणमेतदन्यतरैकबलेन वातपसःच्छेदस्य वा दातुमशक्यतया संवत्सरंयावदिशआचार्यत्वस्य हरणम्[भा.२०५८] . एतेदो आदेसा, मीसगसुत्ते हवंतिनायव्या ।
पढमबिइएसुंपुन,सुत्ते इमंतुनाणत्तं ।। वृ- एतावनन्तरोदितौ द्वावप्यादेशौ मिश्रकसूत्रे भवतो ज्ञातव्यौ । प्रथमद्वितीययोः पुनः सूत्रयोरिदमादेशविषयं प्रत्येकंनानात्वं तदेवाह[भा.२०५९] चउरो पंच दिवसाचउगुरू एव होतिच्छेदोवि ।
ततो मूलंनवमं, चरमंपिय एगसरगंतु ।। वृ-प्रथमे द्वितीये च सूत्रे प्रत्येकमिमावादेशौ प्रथम आदेशस्तस्मिन् विवक्षिते कल्पाके जातेसति यदि चतुरो दिवसानतिवाहयति, तदा चतुर्गुरुततो भूयो भूयश्चतुश्चतुर्दिनातिक्रमे षड् लघु षड् गुरुकं । एवं च्छेदोऽपि त्रिधा वक्तव्यः । तदनन्तरं मूलं नवममनवस्थाप्यम् । चरम पाराश्चितमेकसरकमेकैकदिनातिक्रमे वक्तव्यम् । द्वितीय आदेशः पञ्चदिवसातिक्रमेचतुर्गुरु । एवं पञ्च पञ्चातिक्रमेषड् लघुषड्गुरुके । एवंच्छेदोऽपिपञ्चपञ्चदिनातिक्रमेण त्रिधा वक्तव्यस्ततो मूलंनवमं, चरमं च एकसरकमेकैकदिनातिक्रमेण भावार्थः प्रागेव सप्रपञ्च भावितः । एतच्चोदेशद्वयं प्रथमसूत्रे द्वितीयसूत्रेचस्वस्थानेऽपिनोक्तंलाघवात् ।
मू. (११२)भिक्खूयगणाओअवकम्मअन्नंगणंउवसंपज्जिताणविहरेज्जा, तंचकेइसाहम्मिए पासित्ता वएज्जा, 'कं अज्जो उपसंपज्जित्ताणं विहरसि?" जे तत्थ सव्वराइणीए तंवएज्जा । 'अहं भंते ! कस्स.कप्पाए?' जे तत्थ बहसए तं वएज्जा । 'जं वा से भगवं वक्खति, तस्स आणाउववायवयणनिदेसे चिहिस्सामि' ।।
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/११२ वृ- अस्यसूत्रस्य सम्बन्धमाह[भा.२०६०] कीसगणो मे गुरुणो हितोत्तिइय भिक्खुअन्नहिगच्छे ।
गणहरणेण कलुसितोस एव भिक्खूवएव अन्नं ।। वृ-पूर्वसूत्रेगणापहरणमुक्तंततः ‘कीस किमितिगणो मेममगुरोर्हतइति विचिन्त्य इति अस्मादेव गुर्वपमानलक्षणात्कारणाद् भिक्षुरन्यत्रगणान्तरे गच्छेत् । यदि वा यस्य गणोऽपहृतः स एव गणहरणेन कलुषितः सन्अन्यंगणंव्रजेत्ततोऽन्यगणोपसम्पत्प्रतिपादनार्थमधिकृतंसूत्रमितिसूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या--भिक्षुर्गणादपक्रम्य विशिष्टसूत्रार्थनिमित्तमन्यगणमुपसम्पद्य विहरेत् | तंचोभ्रामकभिक्षाचरप्रचुरे ग्रामे भिक्षार्थमटन्तंदृष्ट्रा कश्चित्साधर्मिको वदेत्-कमाचार्यमुपसम्पद्य त्वं विहरसि । एवं पृष्टः सन्यस्तत्र सर्वरत्नाधिको गीतार्थ आचार्यस्तं वदेत् तस्मिन्नुक्तेस परिकल्पयति । यमेष व्यपदिशति सोऽगीतार्थो, न चायमगीतार्थनिश्रया विहरति । ततो भूयः पृच्छति, अथ भदन्त कस्यकल्पेन, सूत्रेस्त्रीत्वं प्राकृतत्वात्, कस्यनिश्रयात्वं विहरसि, एवमुक्ते यस्तत्रसर्वबहुश्रुतस्तंवदेत् तथा तस्य सर्वरत्नाधिकस्याचार्यस्यागीतार्थस्य यः शिष्यो गीतार्थः सूत्रार्थनिष्णातः समस्तस्यापि गच्छस्य तृप्तिकारी तन्निश्रवाहं विहरामूति वदेत्यं वा स भगवानाख्याति यथैतस्याज्ञा त्वया कर्तव्या । तस्याज्ञायामुपपातेसमीपे वचननिदेशेच आदेशप्रतीच्छायां स्थास्यामीतिसूत्रसंक्षेपार्थः ।
अधुनाभाष्यकृत्सूत्रव्याख्यातुकामः प्रथमतः सूत्रविषयमपदर्शयति[भा.२०६१] पव्वावितो अगीतेहिं अन्नेहिंगंतूणउभयनिम्मत्तो ।
आगम्मसेस साहणततोयसागओन्नत्थ ।। वृ- कश्चिदगीतैरगीतार्थैराचार्यैः प्रव्राजितः, सोऽन्यत्र गणं गत्वा उभयतः सूत्रतोऽर्थतश्च निर्मातोऽभवत् । ततःसस्वगणेआगम्यशेषाणांगीतार्थानांसाधूनांसाधनं करोतिसर्वानपिगीतार्थान् सूत्रार्थनिमित्तमितस्ततो विप्रसृतानाचार्यस्य समीपयानयति । समानीय च तेषां सूत्रार्थान् पूरयति । अन्यदा ततो गच्छात्कोऽपिसाधुरन्यत्रगणान्तरेकेनापिकार्येणगतः । [भा.२०६२] तत्थवियअन्नसाहुं अटेतिअहिज्जमाणसाहूणं ।
बिंती मायढ एवं, किं तिय अत्थोन हो एवं ।। वृ-तत्रापिचगणान्तरेऽन्यसाधुमाचाराङ्गे अट्टे लोएपरिजुन्ने' इति सूत्रे अटे' इतिअधीयानं पठन्तं श्रुत्वा ब्रूते-मा पढ एवं । स प्राह-किमिति । इतरो ब्रूते-अर्थो न भवति विसंवदत्येवं यथा त्वं पठसि तस्मात् अट्टे इति द्विटकारको निर्देशोऽध्येतव्यः ।। [भा.२०६३] अत्थो वि अस्थि एवं,आमनमोक्कारमादिसव्वस्स ।
केरिस पुन अत्थोती बेतिसुणसुत्तमट्टत्ति ।। वृ- अधीयानः पृच्छति अर्थोऽपि ननु सूत्रस्यास्ति । इतरः प्राह-आममेवं न केवलमस्य सूत्रस्यार्थोऽस्ति किन्तुसर्वस्यापिनमस्कारादिकस्य सूत्रस्यास्ति । एवमुक्तोऽध्येता पृच्छति । कीदृशः पुनरस्य सूत्रस्यार्थ इति । इतरो ब्रूतेशृणु प्रथमतो यथावस्थितं सूत्रं ततः पठति अट्टे इति । अट्टे लोए परिजुने इति, एवं पठित्वास्य व्याख्यानमाह[भा.२०६४] अट्टे चउविहे खलु, दव्वे नदिमादिजत्थतणकट्टा ।
___ आवत्तंते पडिया, अहव सुवन्नादियाबट्टे ।।
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल- ११२, [भा. २०६४]
७७ वृ- आर्तः खलु चतुर्विधस्तद्यथा-नामार्तः, स्थापनार्तः, द्वव्यातॊ, भावार्तश्च । तत्र नामस्थापने सुप्रतीते द्रव्यार्तोऽपि नोआगमतो शरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तो यत्र नद्यादेः प्रदेशे तृणकाष्टानि पतितानि आवर्तन्ते । यच्च वासुवर्णाद्यावर्ततेस द्रष्टव्यः, आसर्वतः परिभ्रमणेनरुतानि गतानियत्रयो वास आर्तइतिव्युत्पत्तेः ।। [भा.२०६५] अहवा अत्तीभूतो सचित्तादीहिं होइदव्वंमि ।
भावे कोहादीहिंअभिभूतो होतिअट्टोउ | वृ- अथवा सचित्तादिभिर्द्रव्यैरसंप्राप्तैः प्राप्तवियुक्तैर्वा य आर्त स द्रव्यातः द्रव्यैरार्ता द्रव्यात इति व्युत्पत्तेः । क्रोधादिभिराभिभूतो नोआगमतोभावार्तः, । तदेवमार्तशब्दार्थ उक्तः ।
सम्प्रतिपरिजीर्णशब्दार्थमाह[भा.२०६६] परिजुन्नो उदरिदो दव्वेधनरयणसारपरिहीनो ।
भावे नाणादीहिं परिजुन्नो सव्वलोगोउ ।। वृ- परिजीर्णोऽपि चतुर्विधस्तद्यथा-नामपरिजीर्णः, स्थापनापरिजीर्णो, द्रव्यपरिजीर्णो, भावपरिजीर्णश्च । तत्रनामस्थापने प्रतीते, द्रव्ये द्रव्यतः परिजीर्णो नोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तोधनरत्नसारपरिहीनोदरिद्रो,भावभावतः परिजीर्णोज्ञानादिभिः परिहीन एषसमस्तोऽपिलोकः । [भा.२०६७] एवं सिद्धे अढेसोबेती, कत्थभे अहीयंति ।।
अमुगसन्निसगासे-अहगंपी तत्थ वच्चामि || वृ-एवमाचाराङ्गगतसूत्रस्यार्थे स्पष्टेकथितेसब्रूते-कुत्रभेभवता त्वयाधीतमितिस प्राह-अमुकस्य सकाशेसमीपेततः सोऽध्येता चिन्तयति-अहमपितत्रव्रजामि [एवं चिन्तयित्वा[भा.२०६८] सोतत्थ गतोऽधिज्जति मिलितो सिझंतिएहिंउडभामे ।
पुट्ठो सुत्तत्था तेसरति निस्साएकविहरे ।। वृ-सतत्रगतोगत्वाऽध्येति, एतद्विषयमधिकृतंसूत्रमधुनासूत्रव्याख्यामाह । सोऽधीयानोऽन्यदा उद्बामेउद्भ्रामकभिक्षानिमित्तंगतस्तत्रकेचित्साधर्मिकाः केचिदन्यगच्छवर्तिनः साधवः सहाध्यायिनो मिलितास्तैः 'सझंति एहिति सहाध्यायिभिः पृष्टस्ते तत्रसूत्रार्थाः सरन्ति निर्वहन्ति । तथा कं निश्राय आश्रित्य भवान् विहरति[भा.२०६९] अमुगंनिसा अगीतो, विहरइ कप्पेणगीयसिस्ससस ।
. अहमविय तस्स कप्पा, जंवा भयवं उवदिसंति ।। वृ-एवं पृष्टः सन्यस्तत्रसर्वस्त्नाधिकोऽगीतोऽगीतार्थआचार्यस्तंकथयति । यथाअमुकंनिश्रयाहं विहरामि । एतावता जे तत्थसव्वराइणिओतंवएज्जा' इतिव्याख्यातं,एवमुक्ते तेचिन्तयन्ति, यमेष प्राह सोऽगीतोऽगीतार्थस्ततो भूयः पृच्छंति, कस्य कल्पेन कस्य गीतार्थस्य निश्रया भवान् विहरति, एतेन 'अहं भंते कस्स कप्पाए' इति व्याख्यातं, स प्राह-यस्तत्र-बहुश्रुततया गीतार्थस्तस्य शिष्यस्य कल्पेनसमस्तोगणो विश्यति, अहमपिच तस्यकल्पात् विहरामि,यंभमवन्तउपदिशन्ति यथास्याज्ञा कर्तव्या तस्याज्ञोपपातवचननिर्देशेषुस्यास्यामि । एतेन 'जंचसेभयवंअक्खाति' इत्यादिव्याख्यातं, इदमेव स्पष्टंभावयत्ति[भा.२०७०] रायनियस्स उगणो, गीयत्थोमस्त विहरइ निस्सा ।
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/११२ जोजेन होतिमहितो-तस्साणादी नहावेमि ।। वृ-रानिकस्यरत्नाधिकस्यगणोअवमस्यगीतार्यस्य निश्रयाविहरति, अहमपितन्निश्रया विहरामि । अपि च तस्मिन् गणे यो येन गुणेन तपःप्रभृतिना महितस्तस्याज्ञादि आज्ञासमीपभवनं वचननिर्देशं च नहापयामिसम्यक्करोमीतिभावः ।
मू. (११३) बहवे साहम्मिया इच्छेन्जा एगयओ अभिनिचारियं चारए; कप्पइ नो ण्हं कप्पइ धेरै अनापुच्छित्ता एगयतो अभिनिचारियं चारए, जावण्हं कप्पइ ण्हं थेरे आपुच्छित्ता एगयतो अभिनिचारियं चारए । थेरा य से वियरेजा एव ण्हं कप्पइ एगयओ अभिनिचारियं चारए; थेरा य से नो वियरेज्जा एव ण्हं नो कप्पइ एणयओ अभिनिचारियं चारए । जं तत्थ थेरेहिं अविइन्ने एगयओ अभिनिचारियं चरन्तिसे अंतराछेए वा परिहारेवा ।।
वृ-अथास्यसूत्रस्य सम्बन्धमाह[भा.२०७१] इतिखलुआणा बलिया आणासारो य गच्छवासोउ |
मोत्तुआनपाणुंसा कज्जा सव्वहिंजोगे ।। वृ.अनन्तरसूत्रेइदमुक्तम्, ‘आणाउववायवयणनिद्देसे चिठिस्सामीति' ततइतिएवमुक्तेन प्रकारेण खल्वाज्ञा गुरुणां बलिका बलवती आज्ञासारश्चगुर्वाज्ञाकारणप्रतिपत्तिसारश्च गच्छवास इत्यावेदितं । ततआनप्राणौप्राणानौमुक्त्यासागुर्वाजासर्वत्रयोगेव्यापारेकर्तव्येति । एतदर्थप्रतिप्रादनार्थचाधिकृतं सूत्रमितिसूत्रसम्बन्धप्रकारान्तरेण सम्बन्धमाह[भा.२०७२] अहवा तदुभयहेडं, आईनोसो बहुस्सुय गणोउ ।
ओस्सूर भिक्खखेतेचेइयाणंचारियाजोगो ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरोपदर्शने स बहुश्रुतस्य गणस्तदुभयहेतोः सूत्रार्थतदुभयनिमित्तं बहुभिः प्रातीच्छिकैराकीर्णः समाकुलस्तथा तस्मिन् क्षेत्रे उत्सूरेभिक्षावेला चिरंचपरिभ्रन्यतेलभ्यतेचरुक्ष भैक्षं ततः केचित् रुक्षेण दुर्बलीभूताः क्षपका वा दुर्बला अभवन् ग्लानोत्यिता वा सीदंति । एवं तेन क्षेत्रेण त्याजितानां केषांचित् चरिकायोगो भवति, ततश्चरिकायोगप्रतिपादनार्थमधिकृतं सूत्रमेवमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या । बहवस्त्रिप्रभृतिकाः सांभोगिका इच्छेयुरेकतः सहिता इत्यर्थः । अभिनिचरिका अभिमुख्येन नियता चरिका सूत्रोपदेशेन बहिजिकादिषु दुर्बलानामाप्यायननिमित्तं पूर्वाहै काले समुत्कृष्टं समुदानं लब्धुं गमनं अभिनिचरिका तां चरितुं समाचरितुं कर्नमित्यार्थः एवमेतेषामिच्छतां कल्पते, नो एहमिति वाक्यालङ्कारे, स्थविरानाचार्याननापृच्छय एकतः संहितानामभिनिचारिकां चरितुं यदि पुनः स्थविरान् अनापृच्छय ब्रजन्ति ततः पायश्चित्तं मासलघु स्वच्छन्दचारित्वात् यावद् ग्रहणादेवं परिपूर्ण:पाठो द्रष्टव्यः ।। “कप्पतिण्हं थैरे आपुच्छित्ता एगयतो अभिनिचारियं चारए । थेरा य से वियरेज्जा एव ण्हं कप्पेइ एगयतो अभिनिचारियं चारए; थेरा य से नो वियरेज्जाएव हंनोकप्पइएगयतो अभिनिचारियंचारए ।जे तत्थ थेरेहिं अवितिन्नेएगयतो अभिनिचारियं चरंतिसे अंतराच्छेदे वापरिहारेवा ।।' अस्य व्याख्या-यत एवं स्वच्छन्दनचारितायांमासलघुतस्मान कल्पतेण्हमिति पूर्वयत्स्थविरानापृच्छयएकतो अभिनिचारिकांचरितुं, आपृच्छायामपिकृतायां यदि स्थविरा वितरेयुरनुजानीयुरेन एहमिति प्राग्वत् कल्पते । अभिनिचारिकां चरितुं स्थविराश्च नवितरेयुनानुजानीयुः प्रत्यपायं पश्यन्तः प्रयोजनाभावतो वा ततो न कल्पते । एकतो
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - ११३, [भा. २०७२] . अभिनिधारिकां चरितुं यत्पुनस्तत्र स्थविरैरवितीर्णेऽननुज्ञाते एकतोऽभिनिचारिकां चरन्ति । तन्निमित्तं से तेषां प्रत्येकमन्तरातं अन्तरा नाम तस्मात्स्यानादप्रतिक्रमणंच्छेदः परिहारो वा उपलक्षणमेतदन्यद्वा तपः-प्रायश्चित्तमिति___ मू.(११४)चरियापविटेभिक्खू जावचउरायपंचरायातो थेरापासेज्जा सच्चेव आलोयणा, सच्चेव पडिक्कमणा सच्चेव ओग्गहस्स पुव्वाणुन्नवणा चिट्ठति अहालंदमवि उग्गहे ।।।
वृ-चरिकानिमित्तंयेव्रजिकादिषुप्रविष्टास्तेषामेकतरंपरिगृह्येदमुच्यते-चरिकाप्रविष्टोभिक्षुर्यावत् परिमाणावधारणे ततोऽयमर्थः । एकरात्रं द्विरात्रं चतुरात्रं पञ्चरात्रं यावत् व्याखानतो विशेषप्रतिपत्तिरिति द्वितीयं तृतीयमपिपञ्चाहं यावदिति द्रष्टव्यम् । स्थविरान् पश्येत् कुत्र पश्येदिति चेत् उच्यतेअभिनिचारिकां गन्तुमुत्कलापितेनाचार्येण यत्र सन्देशको दत्तस्तत्र स्थविरैः सह मिलितानां सैवालोचना तिष्ठति, या अन्यस्मात् गणादागतेनोपसम्पद्यमानेनवितीर्णा तदेव च प्रतिक्रमणं यदवसन्नादागत्य तस्मिन् गच्छे उपसम्पद्यमाने तस्मात् स्थानान् प्रतिक्रान्तं सैव चावग्रहस्य सैव पुर्वानुज्ञापना तिष्ठति । या अन्यस्मात् गणादागतेनोपसम्पद्यमानेन साधर्मिकाव्रहस्यानुज्ञापना कृता यथालन्दमपि यताकालमपि अपिशब्दोऽत्र संभावने न केलवं यथाकालं किन्तु चिरमपि-यथाकालं यावत्ततो गच्छात्तस्य भावो न विपरिणमति तावदवग्रहे अवग्रहस्य सैव पूर्वा अनुज्ञापना तिष्ठति । एतच्चान्तर्दीपकमतो यथालन्दमप्पालोचनाप्रतिक्रमणंचद्रष्टव्यम् ।।
मू. (११५) चरियापविढे भिक्खू परं चउरायपञ्चरायाओ थेरे पासेजा पुनो आलोएज्जा पुनो पडिक्कमेचा पुनो चेयपरिहारस्स उवट्ठाएजा । भिक्खुभावस्स अट्टाए दोच्चपि ओग्गहे अनुन्नवेयव्ये सिया कप्पति से एवं वदित्तए अनुजाणह । भंते! मिओग्गहंअहालंद धुवं नितियं निच्छइयं, वेउट्ठियं, तओ पच्छा कायसंफासं ।।
वृ-चरिकाप्रविष्टो भिक्षुः परं चतूरात्राद्वा अत्रापि व्याख्यानतो विशेष प्रतिपत्तिस्त इदं द्रष्टव्यं यदि तस्य भावो विपरिणातो यथा कोऽत्र स्थास्यतीति ततश्चतू रात्रात् पञ्चरात्राद्वा आरतः परतो वा स्थविरान्पश्येत्पुनरपि च तस्य भावो जातो यथा तिष्ठाम्यत्र न चैवोपसम्पदा तथा प्रयमोपसम्पदीव पुनरालोचयत् । पुनः प्रतिक्रामेत् पुनःच्छेदस्य पहिरस्य वा उपतिष्ठेत् । किमुक्तं भवति? विपरिणते अविपरिणतेवाभावे यत् किञ्चिदापन्नः प्रायश्चितस्थानं तस्मिन् आलोचतेय आचार्येणच्छेदः परिहारो वा निर्दिष्टस्तंसम्यक् श्रद्धायतस्य करणार्थअभ्युत्तिष्ठेत् । भिक्षुरुपपातस्य आज्ञाया अर्थाय पाठान्तरं भिक्षुभावस्य । भिक्षुत्वस्यार्थाय । मे यथावस्थितं भिक्षुत्वं भूयादित्येवमर्थः द्वितीयमपि वारमवग्रहोऽनुज्ञातव्यः स्यात् । कथमित्याह-अनुजानीत । भदन्तपरमकल्याणयोगिमितमेवमवग्रहग्रहणं गमनादीनामुपलक्षणंमितंगमनं । मितमवस्था मितस्थाननिषीदनत्वग्वर्तनादिअनुजानीत । यथालन्दं यथाकालध्रुवं यदवश्यं कर्तव्यं नियतं यावन्नावधावाभि तावदवश्यमहापनीयं । नित्यं यावत्सहायान्न लभे तावदवश्यमनुष्ठेयं । तथा व्यावृत्तं किमुक्तं भवति ? व्यावृत्य यद्बहुधा उपपातप्रतीच्छनं तत् अनुजानीत ततो गुरुणा अभ्युपगते कायस्य क्रमयुगललक्षणस्य शिरसा संस्पर्श करोति । अथवा कृतिकर्मादिष्वागमनेनिर्गमनेचयः कायसंस्पर्शस्तमप्यनुजानीत । एवं नियट्टेविदोगमाइति । एवममुना प्रकारेण यथाचरिकाप्रविष्टौ द्वौ गमावृक्तोद्वे सूत्रेऽभिहिते । तथा चरिकानिर्वत्तेपि द्वौ गमौ वक्तव्यौ ।
तौ चैवम्
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार
- छेदसूत्रम् - २- ४ /११६ मू. (११६) चरिया नियट्टे भिक्खू जाव चउराय पंचरायातो थेरे पासेज्जा सच्चैव आलोयणा सच्चेव पडिक्कमणा । सच्चैव उपहस्स पुव्वाणुन्नवणा चिट्ठति । अहालंदमवि उपपहे ।
सू. (११७) चरिया नियट्टे भिक्खू परं चउराय पंचरायातो थेरे पासेज्जा । पुनो आलोएज्जा पुनी पडिक्कमेज्जा पुनो च्छेयस्स परिहारस्य वा उवठाएज भिक्खुभावस्स अठाए । दोच्चंपि उग्गहे अनुन्नवेयव्वे सिया । अनुजाणह भंते मितोग्गहं अहालंदं धुवं निययं निच्छुइयं वेउट्टियं ततो पच्छा कायसंफासं ।
बृ- अस्य च सूत्रद्वयस्याप्यर्थः स एव यश्चरिकाप्रविष्टसूत्रद्वयस्य यद्येवं किमर्थमनयोरुपादानं चरिकाप्रविष्टभूत्राभ्यामेव गतार्थत्वात्तथा हि-चैव चरिकाप्रविष्टानां समाचारी सैव चरिकातो निवृत्तानामपीति, सत्यमेतत्, केवलमनुच्चारिते निवृत्तसूत्रद्वये यैव चरिकाप्रविष्टनां सामाचारी सैव चरिकातो निवृत्तानामपीति न लभ्यते । सूत्रे ऽनुपात्तत्वात् किन्त्वन्यत् किमपि कल्पेत ततः कल्पनान्तरं माभूदिति निवृतसूत्रद्वयमिति, सूत्रपञ्चकसंक्षेपार्थः । सम्प्रतिभाष्यकृद्विषमपदविवरणं चिकीर्षुः प्रथमतो यच्चरिकाप्रविष्टाद्यसूत्रेऽभिहितं जाव चउराया पंचरायातो धेरै पासेज्जा इति तद्व्याख्यानार्थमाहपंचाहगहणं पुन बलकरणं होइ पंचहिं दिनेहिं । एगदुगतिन्निपनगा आसज्ज बलं विभासाए ।।
[भा. २०७३]
वृ-सूत्रे जाव चउराय पंचरायाउ इत्यत्र यत् पंचाहग्रहणं पुनर्विशेषतः कृतमाचार्येण पुनः शब्दो विशेषे तत् पञ्चभिर्दिनैः बलकरणं भवतीति ज्ञापनार्थं । उक्तं च- एगपणगद्धमासं सठी पुन मनुयगोणहत्थीणमिति । अथ पञ्चमिर्दिनैः कथमपि वलं न भवतीति ततो द्वितीयमपि पञ्चाहं यावत्तथा चाह-एक द्वित्रिपञ्चका दिवसानां बलमाश्रित्य विभाषया विकल्पेन एकं वा द्वौ वा त्रीन्वा यावदित्येवंरूपेण सूत्रे चेकं पञ्चारात्रग्रहणमुपलक्षणं व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरतो न भाष्यसूत्रयोर्विरोधः ।
सम्प्रति सच्चेव आलोयणेत्यादि पदव्याख्यानार्थमाह[भा. २०७४ ]
८०
उपसंपज्रमाणेण जा दत्ता लोयणा पुरा । अवसन्ने हि आगम्म, पडिक्कंतो उभावतो ।। जायान्नवणा पुव्वं, कया साहम्मि उग्गहे । संभावणाए सालंदं जा भावो अनुवत्तती ।।
[भा. २०७५ ]
वृ-या अन्यस्माद्वणादागतेनोपसम्पद्यमानेनालोचना पुरा दत्ता सैव तिष्ठति । यश्च पूर्वमवसन्नेभ्य आगम्य भावतः प्रतिक्रान्तस्तदेव प्रतिक्रमणं तिष्ठति । यावश्च पूर्वमन्यस्माद्रणादागतेन साधर्मिकावग्रहस्यानुज्ञापना कृता, सैव तिष्ठति । अहालन्दमवीत्यव योऽपिशब्दस्तस्यार्थः । सानएबा च केवलं यावत् काल उक्तस्तावन्तं किन्तु चिरमपि कालं यावद्भावोऽधिकृतगच्छस्थापयितयाऽनुवर्तते तावत्सैवावग्रहस्याज्ञापनातिष्ठति, यथालन्दमपि इत्यन्तर्दीपकं ततो यथालन्दमपि सैवालोचना तदेव च प्रतिक्रमणमपि द्रष्टव्यय । अधुना द्वितीयेचरिकाप्रविष्टसूत्रे यदुक्तं परं चउराय पंचराया तो इत्यादि तद्वयाख्यानार्थमाह
[ भा. २०७६ ]
परंति परिणते भावे परभूतो उसी पुनो । नवोवसंपयाएव तत्था लोए पडिक्कमे ।।
वृ- परं चउराय पंचरायातो । इत्यत्र परमिति व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिस्ततोऽयमर्थः 1 परिणते गच्छान्मया निष्क्रमितव्यमित्येवं परिणते भावे अत एव गच्छात्परिभूतः सन् चतुरात्रात्यञ्चरात्राद्वा
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल- ११७, [भा. २०७६] परत आरतो वा स्थविरान् पश्येत् । भावश्च पुनर्गच्छावस्थायितया यदि प्रत्यावृत्तोऽजायत ततः स पूनर्भूयो नवोपसम्पदीव तत्प्रथमतयोपसम्पदीव तत्र तेषु स्थविरेषु पार्थे आलोचयेत् प्रतिक्रामेच्च ।। [भा.२०७७] जइपुन किंवावन्नो तत्थ उआलोइउंउवठाति ।
विप्परिणयम्मि भाव, एमेव अविप्परिणयम्मि ।। वृ- विपरिणते भावे यदि किञ्चित् प्रायश्चित्तस्थानमापनस्तत्र प्रथमत आलोचयितुमालोचनां दातुमाचार्याणामुपतिष्ठति । एवमेव अविपरिणतेऽपिद्रष्टव्यं । किमुक्तंभवतिअविपरिणतेपिभावे यदि किञ्चिदापन्नः प्रायश्चित्तस्थानं, ततस्तत्राप्यालोचयितुमालोचनां दातुमाचार्याणामुपतिष्ठति, एवं ततो विपरिणते अविपरिणते वा भावे प्रायश्चित्तस्थानापतातावालोचिताकयामाचार्याय च्छेदं परिहारं वा प्रयच्छन्ति तस्य श्रद्धापूर्वकं करणायाभ्युपतिष्ठति । भिक्खुभावस्स अट्ठाए इत्यत्र पाठान्तरं भिक्खू उववायस्स अट्टाएइति तत्रोपपातशद्वव्याख्यानार्थमाह[भा.२०७८] उववाओ निद्देसो आणा विनओय होंति एगट्ठा।
तस्स ठाएपुनरवि मितोगहो वासगाणुन्ना ।। वृ- उपपातो निर्देश आज्ञा विनय इत्येतानि भवन्त्येकार्थानि । ततोऽयमर्थो भिक्षुरुपपातस्य आज्ञाया अर्थाय करणाय द्वितीयमपि वारं मितावग्रहानुज्ञा किमुक्तं भवति । मित्रा वा सानुज्ञा एतेन मितावग्गहपदव्याख्यानं कृतं मितावग्रहणं सूत्रे मितगमनादीनामुपलक्षणमतस्तदुपदर्शयति । [भा.२०७९] मितगमनचे?णतो मियभावमियंच भोयणंभंते ।
मज्झधुवं अनुजाणह जायधुवा गच्छमज्जाया ।। वृ-मितं गमनं प्रयोजनवशतस्तस्य करणात् मितं चिठणत्ति अवस्थानं से तस्य यदि प्रवृत्ततया विश्रामनिमित्तं तस्य कियत्कालं भावात, मितंभाषितं कार्ये समापतिते । तस्यावसरभावात् । मितं भोजनमेककुक्षिपूरणमात्रस्य भगवतानुज्ञातात् भदन्त परमकल्याण योगिन् ! मम ध्रुवमनुजानीत, या ध्रुवा गच्छमर्यादातामप्यनुजानीत ।इहध्रुवंनियतंत्यिकमितिते त्रयोऽप्येकार्थास्तथाप्यर्थभेदोऽस्ति । तत्रयाध्रुवा गच्छमदित्यनेन ध्रुवशब्दार्थो व्याख्यातोध्रुवमवश्यकरणीयमिति ।
सम्प्रति नियतनैश्चयिकशब्दव्याख्यानार्थमाह[भा.२०८०] निययं चतहावस्सं, अहमवि ओहायमादि जामेरा ।
निच्चंजावसहाए, नलभामि इहा वसेताव ।। वृ-यावदवधावनिका मर्यादा तावदहमपिनियतंन हापयिष्याम्यवश्यकरणीयं। किमुक्तं भवति । नियतमवधावनमर्यादातोवश्य महापनीयमिति तथा नित्यमिति कोऽर्थः यावत्सहायान लभे, तावदिहावसामीति सहायलाभमर्यादाकमावसनंयावदवश्यमनुष्ठेयं नित्यमित्यर्थः ।
अधुना वेउट्टियमित्यस्यभावार्थंकथयति--- [भा.२०८१] दिवसे दिवसे वेउट्टियाउ पक्खे यवंदनादीसु ।
पट्ठवणमादिएसु उववाय पडिच्छणा बहुहा ।। वृ-दिवसे दिवसे प्रतिदिनमित्यर्थः । पक्षे पाक्षिकदिने । चशब्दाच्चातुर्मासिकदिने संवत्सरदिने च वन्दनादिषु आदिशब्दात् क्षामणादिपरिग्रहस्तथा प्रस्थापनादिषु स्वाध्यायप्रस्थापनादिष्वत्रा[22[6]
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
_ व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४११७ दिशब्दादुद्देशसमुद्देशादिपरिग्रहः । यद्बहुधा अनेकप्रकारमुपपातप्रतिच्छन्नंतदनुजानीत ।
सम्प्रतिकायसंफासमिति व्याख्यानार्थमाह-- [भा.२०८२] अब्भुवगए उगुरुणा सिरेण संफुसतितस्स कभजुयलं ।
कितिकम्ममादिएसुयनितमनितेयजे फासा ।। वृ-अनुज्ञापनायांकृतायांगुरुणाभ्युपगतेदृष्टः सन्तस्यगुरोःक्रमयुगलमात्मीयेनशिरसासंस्पृशति प्रणमतीत्यर्थः । तदेवं ततः पश्चात्कायसंस्पर्श कुरुते इति व्याख्यातमथवायमर्थस्ततः पश्चात् कायस्पर्शमनुज्ञापयति, तथा चाह-कृतिकर्मादिषु कृतिकर्मवन्दनकं विश्रामणादिकं वा आदि शब्दात् क्षामणादिपरिग्रहस्तेषु कर्तव्येष्वागच्छति गच्छति वा ये स्पर्शाः कायस्पर्शास्तान् अनुजानीतेति वाक्यशेषः ।सम्प्रति यत्पाठान्तरंभिक्षुभावस्येति तद्व्याख्यानार्थमाह[भा.२०८३] . भिक्खूभावोसारणवारण पडिचोयणा जहापुस्विं ।
तहचेव इयाणिंपी, निज्जुत्ती सुत्तफासेसा ।। दृ-भिक्षुभावोनामस्मारणा वारणा प्रतिचोदना । अत्रप्रतिचोदनाग्रहणंचोदनाया उपलक्षणं । तत्र विस्मृतेऽर्थे स्मारणाऽनाचारस्यप्रतिषेधनंवारणास्खलितस्यपुनः शिक्षणंचोदनापुनःपुनःस्खलितस्य निष्ठुरं शिक्षापणं प्रतिचोदना, एताभिर्यथावस्थितो भिक्षुभाव उपजायते । ततः कारणे कार्योपचारात् एष एव भिक्षुभाव इत्युक्तं तदर्थायेति किमुक्तं भवति । यथा पूर्वमताः स्मारणादय आसीरन् तदा इदानीमपि स्युरित्येवमर्थं तदेवं कृता विषमपदव्याख्या भाष्यकृता । साम्प्रतमेषा वक्ष्यमाणा सूत्रस्पर्शा सूत्रस्पर्शिका नियुक्ति तामेव प्रथम साधर्मिकसूत्रविषयामाह[भा.२०८४] आकिन्नो सोगच्छो सुहृदुक्ख पडिच्छएहिंसीसेहिं ।
दुब्बलखमगगिलाणे निगमसंदेसकरणेय ।। वृ- बहवः साधर्मिका इच्छेयुरेकतो अभिनिचारिकां चरितुमित्युक्तं । तत्र पर आह केन कारणेन तेषां निर्गमेच्छा नियुक्तिकृदाह-सुख-दुःखप्रतीच्छिकैः सुखदुःखार्थमुपसम्पन्नैः प्रतीच्छिकैः शिष्यैश्च सगच्छआकीर्णः समाकुल:आकीर्णत्वेन चसनगरेस्थितोऽन्यत्रस्थितानामेषणीयभक्तपानासंभवात् । तत्र च तृतीयस्यां पौरुष्यां भिक्षावेला चिरं च हिण्डितव्यम् । धान्याम्लकूरादिकं च तत्र भैक्षं तत्र केचित्साधवोदुर्बला जाताःक्षपकाअपिपारणकेप्रायोग्यालाभतोदुर्बलाअभवन् लाना अप्यधुनोत्थिताः सीदन्ति । एतैःकारणैः निर्गच्छन्तुमिच्छन्तिदृष्ट्राचाचार्यं पृच्छन्ति । तेनाचाचार्येणतान्दुर्बलान् ज्ञात्वा ते मुत्कलनीया ये पुनः निष्कारणं गन्तुकामा आपृच्छन्ति ते न मुत्कलनीयाः । ये चानुज्ञाता व्रजतेति तेषामाचार्यः सन्देशंकथयति | कथमित्याह-... [भा.२०८५] . अहमविएहामोत्ता अन्नत्थ इहेव मंमिलिज्जाह ।
अतिदुब्बले यनाउंविसज्जणा नत्थि इतरेसिं ।। बृ- यत्र यूयं गमिष्यथ अहमपि इतः स्थानात् तत्र एष्यामि आगमिष्यामि, अथवा अन्यत्र मम सकाशे आगन्तव्यं । यदि वात्रैव मम यूयं मिलेयुर्यथा बा यैः सन्दिश्येत तथा तैः कर्तव्यम् । आचार्येणाप्यतिदुर्बलान् तान्ज्ञात्वा तेषां विसर्जनामुत्कलनं कर्तव्यम् । इतरेषां निष्कारणं गन्तुमनसां विसर्जना नास्ति । एतेन वितरणमवितरणंच सूत्रोपात्तंव्याख्यातम् । [भा.२०८६] तंचेव पुव्वभणियं, आपुच्छणमासदोव्वणापुच्छा।
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - ११७, [भा. २०८६ ]
उवओग बहिं सुणणा साहू सन्नी गिहत्थेसु ।।
वृ-यदि निर्गन्तुमनसोऽनापृच्छ्या व्रजन्ति, तदा प्रायश्चित्तं मासलघु । पृच्छायामपि कृतायां यदेव भणितं तदेवाधिकृत्य गमनकाले द्वितीयं वारमापृच्छा कर्तव्या । यदि पुनर्द्वितीयं वारं नापृच्छन्ति, तदापि प्रायश्चित्तं मासलघु । किं कारणंद्वितीयवारमापृच्छा कर्तव्येतिचेदत आह-उवओगेत्यादि यदा पूर्वमापृष्टं तदाचार्योऽनुपयुक्त आसीत् पश्चादुपयुक्तो जात उपयुक्तेन च तत्राशिवादयो दोषा ज्ञाताः । अथ बहिं सुणणेत्ति पश्चादाचार्येण विचारादिनिमित्तं बहिर्निर्गतेन श्रुतम् । यथा तत्र बहवो दोषा इति । यदि वा साधुना केनापि संज्ञिना श्रावकेण गृहस्थेन वा मिध्यादृष्टिना भद्रकेण कथितमाचार्याणां यथा तत्र बहवो दोषा इति तस्मात् द्वितीयवारमवश्यं प्रष्टव्यम् । पृच्छायां चकृतायां यद्यपि तत्र न केचनापि दोषा आचार्येण निर्मातास्तथापि तत्र क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाः पूर्वं प्रेषणीयास्तथा चाह --- नाऊणय निगमनं पडिलेहण सुलभदुल्लभं भिक्खं ।
[ भा. २०८७]
૮૩
गुणा आपुच्छा, जे वि य दोसा अनापुच्छा ।।
वृ- तेषां साधूनां निर्गमनं ज्ञात्वाचार्येण साधुभिस्तस्य क्षेत्रस्य प्रतिलेखनं कारयितव्यम् । येन सुलभं दुर्लभं वा भैक्षं ज्ञायते । किं च ये गुणा द्वितीयवारमापृच्छायां भवन्ति, ते प्रतिलेखनेऽपि द्रष्टव्याः । येऽपि च दोषा द्वितीयवारमनापृच्छायां ते दोषा अप्रत्युपेक्षणेऽपि के ते इत्याहपच्चंत सावयाई तेना दुभिक्ख तावसीतोय ।
[भा. २००८]
नियग पदुद्धाणा फेडणा हरियवन्नी य ।।
वृ- प्रत्यन्ताः सीमावर्तिनो म्लेच्छा लोकानामुपप्लवोत्पादनायोत्थिता वर्तन्ते स्वापदानि वा दुष्टानि व्याघ्रादीन्यपान्तराले । सम्प्रति स्तेना वा शरीरापहारिण उपध्यपहारिणो वा समंतत उत्थिताः, दुर्भिक्षं वा तत्रजातं तापस्यो वा प्रचुरमोहास्तत्र भूयस्यो ब्रह्मचर्योपद्रवाय प्रभवन्ति, निजका वा अभिनवप्रव्रजितं साधुमुत्प्राद्राजयेयुः । प्रद्विषो वातत्र कश्चिदुपस्थितः । उद्घाणतिउद्धसितो वास कदाचित् देशो भवेत् । फेडणत्ति, तत्र या वसतिः मागासीत् सा केनचिदपनीता स्यात् । हरितपन्नीति तत्र दुर्भिक्षप्रायमतः शाकादि हरितं बाहुल्येन भक्ष्यते तच्च साधूनामकारकमथवा हरितपन्नीति नाम तत्र देशे केषुचित् गृहेषु राज्ञो दण्डं दत्वा देवतायै वल्यर्थं पुरुषो मार्यते । स च प्रव्रजितादिर्भिक्षाप्रविष्टः सन् तस्य गृहस्योपरि आर्द्रवृक्षशाखचिह्नं क्रियते । तत्रागृहीतसङ्केतो विनश्यतीति । सम्प्रति चरिकाप्रविष्टादि सूत्राणां चतुर्णामपि सामान्यतो नियुक्तिमाह
[ भा. २०८९]
अन्नत्थ तत्थ विपरिणते य गेलन्ने होइ चउभंगे । फिडिया गयागतेयं अपन्न पुत्रेसु वा दोघं । ।
वृ- अन्यत्र चरिकाप्रवेशे तत्र चरिकातो निवृत्तौ विपरिणते विपरिणामेजाते यदाभवति यच्च नाभवति तेषां तद्वक्तव्यमितिशेषः, । तथा ग्लान्ये ग्लानत्वे सतिभवति चतुर्भङ्गी । तस्यां च चतुर्भग्यामगवेषणादौ यदाभवति प्रायश्चित्तं तद्वाच्यमित्युपस्कारः । तथा स्फिटिता विपरिणतास्तेषां गतागतेषु आचार्यस्तेषां समीपं गतस्ते वा आचार्यस्य समीपमागता इत्येवं रूपेषु यावत्तं कालमधिकृतः तस्मिन् पूर्णे अपूर्णे वा यदि द्वितीयमपि वारमचग्रहमनुज्ञापयति । ततो यद्विपरिणतैर्लब्धं तदाचार्यो न लभते किन्तु यदा तैषां तथारूपं चित्तमजायतयथा द्वितीयमपि वारमवग्रहमनुज्ञापयामस्ततः प्रभृतियल्लब्धं तदाचार्यस्याभवति एष गाथार्थः । । साम्प्रतमन्यत्र तत्र वा विपरिणते यत् आभाव्यं तदुपदर्शयति
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/११७ [भा.२०९०] अवरो परस्सनिस्सं जइखलुदुक्खिया करेज्जाहि ।
उवभंतरा सेहलभन्तिगुरूपुन्नेनलभइय ।। वृ- यदि चरिकाप्रविष्टा यदि चरिकातो निवृत्ता विपरिणामे किमस्माकमाचार्येण वयमेव परस्पर सुखदुःखनिश्रां कुर्म इत्येवं रूपे जाते अपरः परस्य परस्परं सुखदुःखिताः खलु निश्रां कुर्युः । तदा यावानवधिकृतस्तस्याभ्यन्तरे तस्मिन्नपूर्णे पूर्णे वा यत् शैक्षग्रहणमुपलक्षणं शैक्षप्रभृतिकं सचित्तादिकमुत्पादयन्ति । तत्तेषामेवभवति, गुरुराचार्यः पुनर्न लभतेचशब्दसूचितमहठेणेत्यादिना व्याख्यास्ये इतितदेवंतत्रान्यत्र विपरिणतेइतिभावितमिदानीं गेलन्ने होइ चउभंगो इतिभावयति[भा.२०९१] गेलने चउभंगोतेसिं अहवावि होज्ज आयरिए ।
दोण्हंपी होज्जाही अहवन होज्जाहिदोण्हंपि ।। वृ-ग्लान्यग्लानत्वे चतुर्भङ्गीभवति । तद्यथा तेषांविपरिणतानां ग्लानोनाचार्यस्य इतिप्रथमोभङ्गः । अथवा आचार्ये आचार्वस्य भवति ग्लानो न तेषामिति द्वितीयः । दोण्हंपि होन्जाहीति द्वयानां विपरिणतानामाचार्यस्य भवति ग्लान इति तृतीयः । अथवा द्वयानामपिन भवति ग्लान इति चतुर्थः । अत्रप्रायश्चित्तविधिमाह[भा.२०९२] आयरिए अपेसंतेलहुओ अकरतेचउगुरूहोति ।
परितावणादिदोसा तेसिंअप्पेसणे एवं ।। वृ-प्रथमभङ्गे तेषां ग्लानो नाचार्यस्येत्येवंरूपे यद्याचार्यो गवेषणाय न कमपि साधुसंघाटं प्रेषयति तदा तस्मिन्नप्रेषयतिप्रायश्चित्तं लघुको मासः, । अथ प्रेषणे कृतेतैर्वा कथिते यदिम्लानकृत्यंन किमपि करोति तदा तस्मिन्न कुर्वति चत्वारो गुरुका भवन्ति, । येऽपि चानागाढागाढपरितापनादयो दोषास्तन्निमित्तमपि चर्तुगुरुलघ्वादि चरमपर्यन्तं तस्य प्रायश्चित्तमापद्यते । द्वितीये भङ्गे आचार्यस्य ग्लानो न तेषामित्येयं रूपे तैरपि ग्लानस्य गवेषणाय साधुप्रेषणादि कर्तव्यम् । यदि पुनर्न कुर्वन्ति तदा तेषामप्यप्रेषणे उपलक्षणमेतदकरणे च एवमुक्तप्रकारेण प्रायश्चित्तमवसातव्यं, । तथा हि-यदि ते गवेषणाय साधुसंघाटं न प्रेषयन्ति तदा मासलघु । अथ कृतेऽपि प्रेषणे आचार्येण वा ज्ञापिते यदि ग्लानकृत्यं न कुर्वन्तितदा चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तम्[भा.२०९३] अहवा दोण्हवि हुज्जा असंथरमाणे हितहविगवेसणया ।
तंचेवय पच्छित्तं असंथरता भवेसुद्धा ।। वृ-अथवाद्वयानामपिआचार्यस्य तेषांचप्रत्येकंग्लानोभवेत्तथापियदिसंस्तरतिततः संस्तरभिः परस्परं ग्लानस्य गवेषणां कर्तव्या अथ न कुर्वन्ति तदा तदेव प्रायश्चित्तं तदनन्तरमुक्तं, । तथाहिपरस्परमप्रेषणामासलघुग्लानकृत्याकरणेचतुर्गुरुकं । अथ द्वयेऽपि प्रत्येकंन संस्तरति, द्ववानामपिच प्रत्येकंग्लानस्ततआह-असंस्तरन्तोगवेषणाद्यकुर्वन्तोऽपिभवन्तिशुद्धानप्रायश्चित्तविषयः । सम्प्रति गुरुपुन्ने न लभते येत्यत्र चशब्दसूचितमर्थमुपदर्शयति[भा.२०९४] हठेणंनगविठा अतरंतन तेय विप्परिणयाओ।
तत्थविन लहइ सेहे नुलभइ यकज्जे परिणयावी ।। वृ-सुखदुःखोपसम्पन्नकाश्चरिकांगता अतरन्तो यदि कथमण्याचार्येण न गवेषिता अतरंतो न च ते विपरिणतायथा वयमतरतो वर्तामहेतथाप्याचार्येण नगवेषितास्ततः किमस्माकमाचार्येणेति । तत्रापि
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल- ११७, [भा. २०९४] हृष्टेनागवेषणेऽपिआस्तांपरस्परनिश्रायमित्यपिशब्दार्थः नलभते गुरुः शैक्षान् किमुक्तंभवतितेतथा विपरिणताःसन्तो यत्सचित्तादिकमुत्पादयन्तितदाचार्योनलभते ।अथकार्येकस्मिन्नपिव्याकुलीभवनत आचार्येणतेऽतरन्तोनगवेषितास्तर्हियद्यपिते विपरिणताअपियत्तेसचित्तादिकमुत्पादयन्ति । तत्तेन लभन्तेकिन्तुलभतेआचार्यः । [भा.२०९५] लध्धुंअविप्परिणतेकहितिभावंमि विप्परिणयभ्भि ।
इतिमायाएगुरुतुसचित्तादेसगुरुयावा ।। वृ- यदि अविपरिणते भावे सचित्तादि लब्ध्वा विपरिणम्य कथयन्ति । इदं विपरिणते भावेऽस्माभिर्लब्धमिति, तदा मायया ते उपसंम्पदंलोफ्यन्तीतिमायानिष्पन्नं प्रायश्चित्तं गुरुको मासः, अचित्ते समुत्पादिते तत्प्रत्ययमुपधिनिष्पन्नं प्रायश्चित्तं, सचित्ते समुत्पादिने तत्प्रत्ययं चतुर्गुरुकमादेशान्तरेण प्रायश्चित्तमनवस्थाप्यम् । तत आचार्यो निष्कारणं यदि तान्न गवेषयति तदा तस्य प्रायश्चित्तंमासलघु[भा.२०९६] सुहदुखिया गविट्ठा सोचेवय उगगहो य सीसाय ।
विप्परिणमंतुमावाअगविठेसुंतुसोलभते ।। वृ-ते सुखदुःखिताः सुखदुःखोपसम्पन्नका आचार्येण गवेषिताः । स एव चावग्रहो वर्ततेऽद्यापि विपरिणामाकथनात् ते शिष्या यदि विपरिणमन्ति यदि वा मा विपरिणमन्तु तथापि यत्तैरुत्पादितं सचित्तादि तदाचार्यो लभते, न पुनस्तत्तेषामिति । अथ न गवेषिता आचार्येण विपरिणताश्च ते ज्ञातास्ततस्तैरगवेषितैर्विपरिणतैश्चयल्लब्धंसचित्तादितत्स आचार्योनलभते किन्तुतत्तेषामेव ।। [भा.२०९७] ' विप्परिणयंमिभावे,लद्धं अम्हेहिबेतिजइपुट्ठा ।
पच्छा पुनो विजातो लभंति दोच्चं अनुन्नवणा ।। वृ- यदि पुनस्ते पृष्टाः सन्तो ब्रुवते एतद्विपरिणते भावेऽस्माभिर्लब्धं तत्तेषामेव नाचार्यस्य । अथ पश्चात् पुनरपि भावो जातो द्वितीयमपि वारमवग्रहस्यानुज्ञापना कर्तव्या, । तदा तथारूपाद्भावात् जातादारतो यत्तेलभन्तेतदाचार्यस्यभवति न तेषामिति ।। [भा.२०९८] आगयमनागयाणं उबद्धे सो विही उजोभणितो।
अद्धाणसीसगामेविएस विहीए ठिए विदेसं ।। वृ- य एष अनन्तरमुक्तो विधिःस ऋतुबद्धे काले आगतानां चरिकातो निवृत्तानामनागतानां चरिकाप्रविष्टानामवसेयः एष पुनर्वक्ष्यमाणो विधिविदेशं प्रस्थिते उपलक्षणमेतत् स्वदेशेऽपि दूर गन्तुकामे अध्वशीर्षकग्रामे स्थितेवेदितव्यस्तमेवाह[भा.२०९९] सत्थेणं सालंबं गयागयाण इह मगणा होइ ।
तत्थ नत्थगिलाणेलहु गुरु लहुगा चरिम जाव ।। वृ-सार्थेन सह विदेशं स्वदेशमपि वा दूरंगन्तुकामाः सालम्बंगता यथा यदि अध्वशीर्षकग्रामे परतो गमनाय सार्थ लप्स्यामहे ततो यास्यामः । अथ न लप्स्यामहे तर्हि प्रत्येष्याम उदन्तं च परस्परं वक्ष्यामः एवं ये सार्थेन सहाध्यशीर्षके ग्रामे गताः, येच नगतास्तेषामिह आभवत्यनाभवति सचित्तादौ विषये मार्गणा वक्ष्यमाणा भवति, तथा तत्रान्यत्र च म्लाने चतुर्भङ्गी भवति । तद्यथा-अन्यत्राध्वशीर्षक ग्रामस्थितानां ग्लानो न तत्राचार्यपार्श्वे इति प्रथमः, आचार्यपार्श्वे न तेषामिति द्वितीयः, द्वयानामपि
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/११७ पार्श्वे ग्लान इति तृतीयो, न द्वयानामपीति चतुर्थः । तत्र यद्याचार्यस्तेषां गवेषणं न करोति मासलघु, । अथज्ञातेऽपिग्लानेतस्यकृत्यकरणायनयत्नमाधत्ते, ततश्चतुर्गुरुकं, । यच्चानागाढपरितापनादिनिमित्तं चतुर्लघ्वादि यावच्चरमं पाराञ्चितं तदपि प्राप्नोति, । तदेवं प्रथमभङ्गे प्रागभिहितमपि प्रायश्चित्तं विनेयजनानुग्रहाय भूय उक्तमेवं द्वितीये तृतीयेऽपि भङ्गे वाच्यम् ।। सम्प्रत्याभवत्यनाभवति च सचित्तादौ विषयेमार्गणां चिकीर्षुराह[भा.२१००] पुन्नेव अपुन्ने वा विपरिणएसुजाहो अनुन्नवणा |
. गुरुणावि हुकायव्वासंका लद्धे विपरिणतेउ ।। वृ-ये ते विदेशे स्वदेशेऽपि वा दूरंगन्तुकामाः सङ्केतं कृतवन्तो यदि वयमेतावद्भिर्दिवसैन प्रत्यागच्छमस्तदा ज्ञातव्यं गता इति । अन्यथा वेति तस्मिन्नवधौ पूर्णे अपूर्णे वा यदि ते विपरिणता जातास्ततः पुनरपि तैरवग्रहस्य द्वितीयं वारमनुज्ञापना कर्तव्या, | गुरुणापि या तेषु तथाविधपरिणतेष्वनुज्ञापनाभवति,साचप्रतिपत्तव्यायदिपुनरपूर्णेऽवधौतेषांशैक्षः प्रत्युत्पन्नस्ततौ जाताशङ्का यद्यपूर्णेऽवधावेष समुत्पन्न इतिकथयिष्यते, ततआचार्यस्य भविष्यति; । तस्मादाचार्यस्य भाभूदिति प्रत्यागतास्तेआलोचयन्ति । पूर्णसङ्केतकालेलब्धोऽयमस्माभिःशैक्ष इतितदातेषांप्रायश्चित्तमासगुरु, तस्मात्सत्यभूतेन भावेनालोचयितव्यम् ।। तथा पूर्णेऽवधौ शैक्षे लब्धे प्रत्यागत्य तथैवालोचयति गुरुणापिशङ्का नकर्तव्या । यथाअपरिपूर्णेऽप्यवधौलब्धेशैक्षेशैक्षलोभेन विपरिणतइति सत्यभावेनालोचनात्तच्च परभावोपलक्षकैरक्लेशेन ज्ञातव्यमिति, तदेवमुपसम्पन्नानां यद्वक्तव्यं तदुक्तमिदानीमुपसंपद्यमानानधिकृत्याह - [भा.२१०१] परिच्छनिमित्तं वासब्भावेणंचबेतिउपडिच्छे ।
उवसंपज्जितुकामे, मझंतुअकारकं इहई ।। [भा.२१०२] अन्नंगवेसहखेत्तं, पाउगंजंच होइसव्वेसिं ।
बालगिलानादीनंसुहसंथरणंमहागणस्स ।। वृ-परीक्षानिमित्तंवासद्भावेन वाप्रतीच्छिकानुफ्सम्पत्तुकामान् गुरुबूते आर्याइहास्मिन् क्षेत्रेमम अकारकं भक्तपानादि तस्मादन्यत् क्षेत्रं मम प्रायोग्यं पच्च भवति सर्वेषां वा ग्लानादीनां प्रायोग्यं यच्च महतो गणस्य सुखसंस्तरणं सुखेन निस्तारहेतुस्तत् गवेषयथप्रतिलेखयथ ।। [भा.२१०३] कयसज्झाया एतेपुव्वं गहियंपिनासतेअम्हं ।
खेत्तस्स अप्पडिलेहा अकारगा तो विसज्जेइ ।।. .. वृ- एवंसन्दिष्टाः सन्तोयदितेषांभाषन्ते एतेयुष्माकंशिष्याः कृतस्वाध्यायास्तस्मादेतान्प्रेषयथ, अस्माकं पुनः क्षेत्रप्रत्युपेक्षणार्थंगतानांपूर्वगृहीतमपिनश्यति । एवमुक्त्वा यदितेक्षेत्रस्याप्रत्युपेक्षका विनयवैयावृत्यादेरकारकाश्चततस्ता विसर्जयति । [भा.२१०४]. सव्वं करिस्मामो ससत्तिजुत्तं, इच्छेवमिच्छंतेपडिच्छिऊणं ।
निव्वेसबुद्धिएनयाविभुंजे, तंवा गिला पूरतितेसि इच्छं।। वृ-ये पुनः सन्दिष्टाः सन्तः एवं ब्रुवते यथा सर्वस्वशक्तियुक्तं स्वशक्त्युचितं करिष्यामस्तान्एवमच्छितःप्रतीच्छेत् । प्रतीष्य च तान्नचापिनैव निर्देशबुद्धयाकर्ममया पुराकृतमेवं वेदयितव्यमिति बुद्धया भुक्ते परिभोगं नयति किन्तु स्वपरयोर्निर्जरा बुद्ध्या यया चेच्छया ते उपसम्पद्यन्ते तां चेच्छां
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल- ११७, [भा. २१०४ ]
८७
तेषामगिलया निर्जराबुद्ध्या पूरयति न परोपरोधावित्तनिरोधेन । अथ तेषां प्रतीच्छिकानां कियन्तं कालं प्रतीच्छको भवति । तत्राह[ भा. २१०५ ]
निठिय महल्ल भिक्खे, कारण उवसग्गागारियपडिबंधो । पढमचरिगाई मोत्तुं, निग्गम सेसेसु ववहारो ।।
वृ- निष्ठितं नाम येन कारणेनोपसंपन्नस्तत्सूत्रार्थलक्षणं कारणं निष्ठितं समाप्तं ततो निर्गच्छति, । महल्लत्ति महती सूत्रमण्डली भक्तमण्डली वा तत्र सूत्रमण्डल्यां चिरेणालापक आगच्छति भक्तमण्डल्यां महत्यां भागागतं तत्र यथान्ये साधवोऽध्यासते तथा तेनाप्यध्यासितव्यमनध्यासीतश्च निर्गच्छति । तथा दुर्लभं तत्र क्षेत्रे भैक्षं तत्र यथान्ये साधवो यापयन्ति, तथा तेनापि प्रतीच्छितेन यापनीयम् यापनं चासहमानः कोऽपि निर्गच्छति । कारणमशिवादिकं तस्मिन् समुत्पन्ने सर्वैर्निर्गन्तव्यम् । उपसर्गा द्विविधा दंशमशकादयः स्वजनादयश्च तत्र दंशमशकादिषूपसर्गेषु सर्वैर्निर्गन्तव्यं स्वजनादिकृतेषु तूपसर्गेषु गच्छसाधवो निर्गच्छन्ति वा न वा, प्रतीच्छितेन पुनरवश्यं निर्गन्तव्यमू । आगारीप्रतिबन्धो नाम यत्रागार्या विषये | आत्मपरोभयसमुत्था दोषास्तत्रावश्यं तेन निर्गन्तव्यम् । अत्र प्रथमं चरमं कारणं मुक्त्वा शेषेषु कारणेषु निर्गमे आभवद्व्यवहारः प्रायश्चित्तव्यवहारश्च स यथा भवतिं तावद्वक्ष्ये,
एतदेव व्याचिख्यासुराह [भा. २१०६ ]
संमत्तंमि निगमो तस्स होति इच्छाएं । मंडल महल्ल भिक्खे, जह अन्ने तह जावए ।।
वृ- यस्य श्रुतस्यार्थेनोपसम्पन्नस्तस्मिन् समाप्ते श्रुते तस्य निर्गम इच्छया भवति, यदि प्रतिभासते तर्हि तिष्ठति, नो चेन्निर्गच्छति; तथा महत्या भक्तमण्डल्यां दुर्लभे च भैक्षे यथान्ये साधवो यापयन्ति, तथा सोऽपि यापयेत् । यापनां चासहमानः कोऽपि गच्छेत् सूत्रमण्डल्यामपि चिरेणालापमागच्छन्तमवेक्ष्यमाणस्त्वरया कोऽपि निर्गच्छति
[भा. २१०७ ]
कारणे असिवादिम्मि सव्वेसिं होइ निग्गमो । दंसमादी उवसग्गे सव्वेसिं एवमेव उ ।।
वृ- अशिवादौ कारणे समुत्थिते सर्वेषां भवति निर्गमः । एवमेव अनेनैव प्रकारेण दंशादिके दंशमशकादिके उपसर्गे समुपस्थिते एवमेव सर्वेषां भवति निर्गमः । ।
[भा. २१०८ ]
नीयल्लएहि उवसग्गो, जइ गच्छंति नेतरे ।
निग्गच्छति ततो एगो, पडिबंधो वाविभावतो ।।
बृ- निजकैरपि स्वजनैरप्युपसर्गे क्रियमाणे यदि इतरे गच्छसाधवो न गच्छन्ति ततः स एक एकाकी प्रातीच्छिको निर्गच्छति । यदि वा भावतः स्वजनेषु महान् प्रतिबन्धस्ततो निर्गच्छति ।। आयपरोभयदोसेहिं जत्थं गारीए होज्ज पडिबंधो ।
[भा. २१०९]
तत्थ न संचिट्ठेज्जा, नियमेन उ निम्मो तत्थ
बृ- यत्रात्मपरोभयदोषैरगार्या उपरि भवेत् प्रतिबन्धस्तत्र न संतिष्ठेत् । किन्तु नियमतस्तत्थेति प्राकृतत्वात् तस्मादित्यर्थे तस्मात्स्थानान्निर्गमः ।
[भा. २११० ]
पढमचरिमेसु नुन्ना, निगम सेसेसु होइ ववहारो । पढम चरिमाण निगम, इमाइ जयणा तहिं होइ ।।
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/११७ वृ-प्रथम चरमे च कारणे नियमेन निर्गमे अनुज्ञा भवति, । शेषेषु कारणेष्वनाभोगतो निर्गमे भवत्याभवद्व्यवहारश्च तत्र प्रथमचरमानां प्रथमचरमकारणोपेतानां निर्गमे इयं वक्ष्यमाणा तत्र यतना भवति । तामेवाह[भा.२१११] सरमाणे उभएवी काउस्सगंतुकाउवच्चेज्जा ।
पण्हुढे दोण्हविऊ आसन्नातोनियट्टेज्जा ।। वृ- प्रथमे चरमे च कारणे समुपजाते उभयस्मिन्नप्याचार्ये प्रतीच्छके च विधिस्मरति च्छिन्नोपसंपदितिज्ञापनार्थकायोत्सर्गं कृत्वासप्रातीच्छकोव्रजेत् अथ प्रातीच्छिकस्य विस्मृतं ततः आचार्येण स्मारयितव्यं यथा कुरु च्छिन्नोपसंपन्निमित्तं कायोत्सर्गमिति अथानाभोगतो द्वयोरपि पण्हुद्वमिति एकान्तेन विस्मृतं, ततो द्वयोरप्येकान्तेन विस्मृतावकृते कार्योत्सर्गे सम्प्रस्थितो यदासन्ने प्रदेशे स्मरति, तदासन्नात् निवर्तेत, निवृत्त्यच कायोत्सर्गो विधेयः ।। [भा.२११२] दूरगएणंउसरिए साहम्मिठुतस्सगासम्मि।
काउस्सगंकाउंजलदंतंच पेसेइ ।।। वृ-अथ दूर गत्वा स्मृतवान्ततो दूरगतेन स्मृतेन साधर्मिकं दृष्ट्रातस्य सकाशे समीपे कायोत्सर्गः करणीयः, सन्देशश्च प्रेषणीयः, आचार्यस्य यथा तदानीं युष्मत् समीपे कायोत्सर्गकरणं विस्मृतमिदानीममुकस्य साधर्मिकस्य समीपे कृतः कायोत्सर्ग इति कायोत्सर्गं च कृत्वा यदकृते कायोत्सर्गे सचित्तादिकमुत्पन्नं तत्प्रेषयति[भा.२११३] पढमचरमाण एसो निगमनविही समासतो भणितो |
___ एतो मज्झिल्लाणंववहारविहिंतुवुच्छामि ।। वृ- प्रथमचरमानां प्रथमचरमकारणोपेतानां एव निर्गमविधिः समासतो भणितः । इत ऊर्ध्वं मध्यमानां मध्यमकारणोपेतानां व्यवहारविधिनाभवद्यवहारविधि प्रायश्चित्तव्यवहारविधिं च वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.२११४] सज्झायभूमिवोलंतेजोएछम्मास पाहुडे ।
सज्झायभूमिदुविहाआगाढा चेव नागाढा !। वृ-स्वाध्यायभूमिं प्रतिपन्नः सन् तामनिक्षिप्य यो व्यतिक्रामति तस्मिन् आभवद्व्यवहार उच्यते । अथस्वाध्यायभूमिरिति किमभिधीयते । उच्यते-प्राभृत्तं नाम यदिष्टः श्रुतस्कन्धस्तस्मिन्यो योगः स स्वाध्यायभूमिः स चामाढयोगमधिकृत्योत्सर्गतः षण्मासाः । एतदेव वैतन्येनाहस्वाध्यायभूमिर्द्विविधा योगो द्धिविध इत्यर्थः । आगाढा अनागाढाच[भा.२११५] जहन्नेन तिन्त्रिदिवसा अन्नागाढुक्कोस होइ बारस उ ।
एसा दिठीवाएमहकप्यसुयम्मिबारसमा ।। वृ- अनागाढा स्वाध्यायभूमिर्जघन्येन त्रयो दिवसा यथा नन्द्यादिकस्याध्ययनस्य उकर्षतो भवतिद्वादशवर्षाणि ।एषा द्वादशवर्षप्रमाणाउत्कृष्टास्वाध्यायभूमिदृष्टिवादेसापिदुर्मेधसःप्रतिपत्तव्या, प्राज्ञस्य तु वर्ष, उक्तंच
अनागाढो जहन्नेणं, तिन्नि दिवसा उक्कोसेणवरिसं । जहा दिठिवायस्सबारस वरिसाणिदुम्भेहस्सत्ति ।।
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-४, मूल - ११७, [भा. २११५]
महाकल्पश्रुते द्वादशवर्षाण्युत्कृष्टास्वाध्यायभूमिः । अत्राभवव्यवहारमाह[भा.२११६] संकेतोयवहतोकाउस्सगंतुच्छिन्न उवसंपा।
अकयम्मी उस्सग्गोजा पढतीतंसुयखंधं ।। वृ-योगं वहन् गणान्तरमन्यत्र संक्रामन् च्छिन्ना उपसम्पदिदानीमिति प्रतिपत्यर्थं कायोत्सर्ग कृत्वा व्रजेत् । अथकथमपितस्य विस्मृतंभवतिततआचार्येणस्मरयितव्योयथाकुरुकायोत्सर्गमथ द्वयोरपि विस्मरणतः सोऽकृतेकायोत्सर्गे याति, तर्हियावत्सोऽन्यत्रगतोपितं श्रुतस्कन्धंपठति ।। [भा.२११७] तालाभो उदिसणायरियस्स जइ वहइ वट्टमाणिसे ।
अवहंतमि उलहुगा, एस विही होइअनागाढे ।। वृ- तावत् यत्किमपि स लभते सचित्तादिकं समस्तोऽपि लाभउद्देशनाचार्यस्य येनोद्दिष्टः स श्रुतस्कन्धस्तस्य पूर्वाचार्यस्याभवति, केवलं यदिसपूर्वतन उद्देशनाचार्यः से तस्यान्यत्र गतस्य सतो वर्तमानां सारां वहति, अथ स तस्याकृतकायोत्सर्गस्य सतोऽन्यत्र गतस्य सारांन वहति । ततस्तस्मिन् सारामवहत्युद्देशनाचार्ये प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । यच्च सचित्तादिकं स प्रातीच्छिको लभते तदपिन तस्या भवति, एषोऽनन्तरोदितो विधिर्भवत्यनागाढेयोगे !सम्प्रत्यागाढे भिधित्सुरिदमाह[भा.२११८] आगाढो विजहन्नो कप्पिगकम्पादि तिन्नहोरत्ता ।
उक्कोसौछम्मासे विवाहपन्नत्ति आगाढे ।। वृ- आगाढोऽपि योगो जधन्यस्त्रयोऽहोरात्रा तथा कल्पिका कल्पिकादेरुत्कर्पत आगाढयोगे षण्मासान् यथाव्याख्याप्रज्ञप्रेः पञ्चमाङ्गस्य अत्राभवद्व्यवहारमाह[भा.२११९] तत्थविकाउस्सग्गं आयरियविसज्जियम्मिच्छिन्ना उ ।
संसरमसंसरंवा अकएलभंतोभूमीए ।। वृ- अत्राप्यागाढयोगे पूर्णेऽपूर्णे वा आचार्येण यस्य सकाशे योगं प्रतिपन्नस्तेन सूरिणा विसर्जिता विसर्जने कृते च्छिन्ना उपसम्पदिति ज्ञापनार्थ संस्मरन् कायोत्सर्गे कुर्यात् । असंस्मरन् वा आचार्येण स्मरयितव्यः । तत्र भूमौ स्वाध्यायभूमावागाढे योगेऽपरिपूर्णे आचार्येण विसर्जितः । कृते कायोत्सर्गे यदिव्रजति तर्हिसव्रजन् यत्किमपि लभते सचित्तादिकं तत्तस्यैवाभवति, नोद्देशनाचार्यस्य, अथाकृते कायोत्सर्गे व्रजति । तर्हि यावदन्यत्र गतोऽपितं श्रुतस्कन्धं पठति, सारां चोद्देशनाचार्यस्तस्य करोति, तावद्यत् किमपिससचित्तादिकमुत्पादयति, तत्सर्वमुद्देशनाचार्योलभतेन पुनरितरः.. [भा.२१२०] तीरिय अकए उगतेजा अन्नंन पठएउता पुरिसे। .
आसन्नाओ नियत्तइदरगतो वावि अप्पाहे ।। वृ-तीरिते समाप्तिं नीते आगाढे योगे श्रुतस्कन्धे च भक्तिपुरस्सरमाचार्यादिक्षमणया तोषिते यदि कथमपिगमनवेलायामनाभोगतोऽकृतेकायोत्सर्गेयाति, तर्हिसगतः सन्यावदन्यं पठतिपठितुमारभते, तावद्यत्किमपि लभते, तत्पूर्वस्याचार्यम्याभवति न तस्य, तस्य चास्मरणतोऽकृते कायोत्सर्गे गतस्येयं सामाचारी, यदि आसन्नेप्रदेशेगत्वास्मृतंततआसन्नान्निवर्तते । अथदूरंगतेन स्मृतंतर्हितत्रयंसाधर्मिक पश्यति, तस्यसमीपेकायोत्सर्गतुकृत्वा अप्पाहेतिसंन्देशंकथयति, । यथा मया कृतोऽमुकस्य समीपे कायोत्सर्ग इति ।।
[भा.२१२१] अवितोसविते पाहुडे नितेच्छेदो पडिच्छे चउगुरुया ।
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४११७ जोवियतस्स उलाभोतंपियन लभेपडिच्छंतो ।। ... वृ- प्राभृते श्रुतस्कन्धे अतोषिते समाप्त्यनन्तरं भक्तिबहुमानादिपुरस्सरमाचार्यादिक्षमणया तोषमनीते यदि निर्गच्छतितर्हितस्मिन्प्रायश्चित्तच्छेदः, यश्चतंपाठयितुंप्रतीच्छतितस्मिन् प्रतीच्छके प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः ।योऽपिचतस्य निर्गतस्यान्यत्र प्रविष्टस्यलाभस्तमपिन लभतेप्रतीच्छकः किमुक्तं भवति, । स तथा निर्गतो यत्किमप्युप्तापदयति सचित्तादिकंतत्पूर्वतनस्याचार्यस्याभवति, न तुतस्य, नापि यस्तंपाठयतितस्य प्रतीच्छतइति तदेवं गच्छान्निर्गतानांविधिरुक्तः ।।
सम्प्रत्यनिर्गतानांतमभिधित्सुराह[भा.२१२२] तत्थवि य अच्छमाणे गुरुलहुया सव्वभंगेजोगस्स ।
___आगाढमनागाढे देसंभंगे उगुरुलहुओ ।। वृ- तत्रापि गच्छे तिष्ठन् यदि योगं वक्ष्यमाणप्रकारेण भनक्ति देशतः सर्वतो वा तदा तस्मिन् योगस्यागाढस्य सर्वतो भने प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अनागाढस्य सर्वतो भङ्गे चत्वारो गुरूका : वा लघुकाः, तथा आगाढेआगाढस्य देशतोभङ्गे गुरुकोमासोऽनागाढस्य देशतो भङ्गे लघुकः ।
अथ कथं देशतः सर्वतो वायोगस्यभङ्गस्तत आह[भा.२१२३] आयंबिल नकुव्वइ जति विगतीउसव्वभंगोउ ।
चत्तारिपगारापुन होतिइमे देसभंगमि ।। वृ-आयामाम्लं परिपाट्या समापतितं न करोति विकृतीर्वा । भुक्ते एष योगस्य सर्वभङ्ग देशभङ्गे पुनरिमे वक्ष्यमाणाश्चत्वारः प्रकारास्तानेवाह[भा.२१२४] नकरेति जिऊणंकरेइकाउंसयं च जति ।
वीसज्जेहममंतिय गुरुलहुमासो विसिठोउ ।। वृ-आचार्येण संदिष्टो विकृतिग्रहणाय कार्योत्सर्ग कृत्वा विकृतीभुक्ष्व । तत्रैकोऽकृते कार्योत्सर्गे विकृतीर्भुङ्क्ते न च भुंक्त्वापि करोति कायोत्सर्ग तस्य प्रायश्चित्तं मासलघु तपसा कालेन च गुरुकं । तत्रतपसाऽष्टमादिना, कालेन ग्रीष्मादिना । अन्यस्तथा सन्दिष्टः सन् विकृती इत्वा विकृतिग्रहणाय कायोत्सर्गकरोति तस्यप्रायश्चित्तंमासलघुतपसागुरुकंकालतो लघु:काउंसयंचभुजति ।तृतीयस्तथा सन्दिष्टः सन् स्वयं कायोत्सर्ग कृत्वा विकृती(क्ते तस्य प्रायश्चित्तं मासलघु तच्च तपसा लघु चतुर्थादि भुजेरहभिति तस्य मासलघु तपः कालाभ्यां लधु । तथा चाह चतुर्ध्वपि लघुमासो गुरु पुनर्यथायोगं तपःकालाभ्यां विशिष्टः सन्एवमनागाढेयोगेदेशभङ्गः ।आगाढेपुनस्त्यिपरिपूर्णेऽनुज्ञा विसर्जनस्य न केवलमेतेषुचतुर्यु प्रकारेषु यथोक्तं प्रायश्चित्तं किंत्वाज्ञादयोऽपिदोषास्तथा चाह[भा.२१२५] एकेके आणादी विराधना होइसंजमायाए ।
अहवा कज्जे उइमेदढुंजोगं विसओजा || वृ-एकैकस्मिन् प्रकारे आज्ञादय आज्ञानवस्थामिध्यात्वविराधनारुपादोषास्तथा ग्लानत्वभावतो देवताच्छलनतो वा संयमस्यात्मनः च विराधना भवति । अथवा इमानि वक्ष्यमाणानि ग्लानत्वादीनि कार्याणि दृष्ट्वा योगविसर्जयेत् । नास्तितत्र देशतः सर्वतो वाभङ्गः तान्येव कारणान्याह[भा.२१२६] दुटु विसज्जणजोगेगेलन्नवयमहामद्धाणे।
आगाढे नवगवजण निक्कारण कारणे विगती ।।
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - ११७, [भा. २१२६]
वृ- दृष्ट्रा ग्लानमतरन्तं वयत्ति वजिकायां विकृतिलाभं तथा महामहानिन्द्रमहादीत् अध्वानंविच्छन्नाध्वानमुपलक्षणमेतत् । अवमौदर्यराजप्रद्विष्टंच दृष्टायोगो योगस्य विसर्जनं कर्तव्यं, तथाआगाढेविकृतिनवकस्यवर्जनंदशमायाः पक्वरुपायाभजनातथानिष्कारणेयोगंनिक्षिप्य विकृतयो न कल्पन्ते । कारणे तु कल्पन्ते एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । सम्प्रत्येषा विवरीतव्या, तत्र प्रथम ग्लानपदमधिकृत्याह[भा.२१२७] जोगे गेलन्नमिय आगाढियरेय होतिचउभंगो।
पढमो उभयागाढो बितिओ तइओयएक्केणं ।। वृ- योगे ग्लानत्वे च प्रत्येकमागाढेनागाढेभवति चतुर्भङ्गी गाथायं पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात् । सा चैवमागाढो योग आगाढं म्लानत्वं आगाढो योगोऽनागाढं ग्लानत्वं २, अनागाढो योग आगाढं ३, अनागाढो योगोऽनागाढंग्लानत्वं ४ ।तथा चाहप्रथमेभङ्गेउभयागादयस्मिन्स, तथाद्वितीय आगाढ आगाढयोगेन, तृतीय आगाढ आगाढग्लानत्वेनत्यर्थः, चतुर्थ उभयस्याप्यागाढस्याभावे । तत्रप्रथमधिकृत्याह[भा.२१२८] उभयम्मि वि आगाढे, दड्ढेलगाएहि तिन्नि दिने ।
मखंतियठायते पजंतेधरे दिना तिन्नि ।। वृ-उभयस्मिन्नपियोगेग्लानत्वेचागाढेतंप्रतिपन्नागाढयोगमागाढग्लानंदग्धेनपक्व पक्वान्नीद्धरितेन धृतेन तैलेन वा यदि वा पक्वेन शतपाकादिना तैलेन त्रीणि दिनानिम्रक्षयन्ति । तथाप्यतिष्ठति ग्लानत्वे यत्र पच्यते पक्वान्नं तत्र त्रीणि दिनानी यावत् नीत्वा नात्वा पर्यन्ते ध्रियते येन तद्गन्धेपुद्गलाध्रानत आप्पायनाभवति। [भा.२१२९] जत्तियमेत्ते दिवसे, विगइंसेवइन उद्दिसेतेसु ।
तहवि य अठायमाणे निक्खिवणंसव्वाहाजोगे ।। वृ-यावन्मात्रान् दिवसान् दिवसेषु विकृतिमुक्तप्रकारेण सेवते, तेषु तावन्मात्रेषु सूत्रं नोद्दिशत् । तथापिचदिनत्रयंपर्यन्तधरणेनाप्यतिष्ठत्यनिवर्तमानप्लानत्वेसर्वथायोगोयोगस्यनिक्षेपणकर्तव्यम् ।। [भा.२१३०] जइनिक्खिप्पइदिवसे, भूमीएतत्तिए उवरिवड्ढ़े।
अपरिमियं तुदेसो, भूमीएततो परंकमसो ।। वृ- यति यावत्प्रमाणान् मत्वा योगो निक्षिप्यते, तावन्मात्रान्दिवसान भूमेः स्वाध्यायभूमेरुपरि वर्धयेत् । किमुक्तंभवति ।यावतिपठितेस्थितः स्वाध्यायःस्वाध्यायभूमिस्तत्रयावतो दिवसान्वोढा योगो निक्षिप्यते यावतो दिवसान् भूयोऽपि योगमुत्क्षिप्य योगोद्वहनेन स्वाध्यायभूमेरुपर्येवमेवातिवाहयेत् । अथयस्मिन् दिने योगः प्रथममुत्क्षिप्तस्तस्य विस्मृतेर्दिवसपरिणाणंप्रतिनियतं कर्तुन शक्यते, । तत आह परिमितं यदि दिवसपरिमाणं तत उद्देशो ग्राह्यः, स स्वाध्यायभूमेरुपर्येवमेन योगोदवहनेनातिवाह्यते, ततस्तावन्मात्रदिवसातिवाहनतःपरं क्रमशः सूत्रपाठानुसारेण वहेत् । गतः प्रथमभङ्गः ।सम्प्रति द्वितीयभङ्गमधिकृत्याह[भा.२१३१] गेलण्णमनागाढे रसवतिनेहोव्वरे असतिपक्या ।
तहविय अठायमाणे, आगाढतरंतुनिक्खिवणा ।। वृ-स्लानत्वेऽनागाढेरसवत्यांशालनकादौयःस्नेहउद्धरितःसम्रक्षणायप्रदीयतेतथाप्यसत्यतिष्ठति
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/११७ ग्लानत्वे यानि शतपाकादिना पक्कानिधृततैलानि तानिम्रक्षणाय दातव्यानि, । तथाप्यतिष्ठतिग्लानत्वे ग्लानमागाढतरं ज्ञात्वा योगस्य सर्वथा निक्षेपणं कर्तव्यं, गतो द्वितीयो भङ्गः सम्प्रतितृतीयमाह[भा.२१३२] तिन्नितिगेगंतरिए गेलन्नागाढ निक्खिवपरेणं ।
तिन्नितिगाअंतरिया चउत्थवंतेनिक्खिवणा ।। वृ-अनागाढेयोगेआगाढेग्लानत्वे त्रीदिवसानां त्रिकान्एकान्तरिकान् कारयेत् । तथाप्यतिष्ठति ततः परेणयोगस्यनिक्षेपः कर्तव्यः, इयमत्रभावना-एकस्मिन्दिवसे विकृतिग्रहणायकायोत्सर्गः कृतः, द्वितीये दिवसे पुनः कृतः कायोत्सर्ग एवं तृतीयेपिचतुर्थे दिवसे कृतेनिर्विकृतिकंपुनः पंचमषष्ठमसप्तमेषु कायोत्सर्ग:ततो अष्टमे दिवसे निर्विकृतिकंनवमेकायोत्सर्गः कृतेऽपियदिनस्थितंग्लानत्वं,ततोदशमे दिवसे योगनिक्षेपः । गतस्तृतीयोऽपिभङ्गः । सम्प्रति चतुर्थमाह-तिन्नितिगा इत्यादि, त्रयस्त्रिकानटथ दिवसा इत्यर्थः अन्तरिता एकान्तरिताश्चतुर्थेभङ्गे कर्तव्यास्तयाप्यतिष्ठतिग्लानत्वे योगस्य निक्षेपणम् । अत्रापीयंभावना-एकस्मिन्दिवसे कायोत्सर्गो द्वितीये दिवसेनिर्विकृतिकं, तृतीयेदिवसेकायोत्सर्गश्चतुर्थे निर्विकृतिकं, । एवमेकान्तरितेकायोत्सर्गविकृतिके नवदिवसान् यावत्कारयेत्तथाप्यतिष्ठति ग्लानत्वे दशमेदिवसेयोगोनिक्षिप्यते, यत्रापिप्रतिदिवसंस्लानप्रयोगस्यालाभेतत्परिवासयितव्यं भवति, । तत्रापि योगो निक्षिप्यते, अथ कदाचित् क्षीरादिभिग्लानस्य प्रयोजनमजायत, तदा स्वग्रामे तन्मार्गयितव्यं, असति स्वक्षेत्रे परग्रामादप्यानतेव्यं, तथाप्यसति क्षेत्राद्वहिरपि गत्वा समानेतव्यम् । अथ कदाचित्तत्राप्यलाभस्तर्हि व्रजिकामपिग्लानं गमयेत् । पतितं द्वितीयं व्रजिकाद्वारं । तत्रेयं यतना[भा.२१३३] वइया अजोगिजोगीव अदढ अतरंगस्स दिजंते ।
निविगिकमाहारो, अंतरविगीतीए निविखवणं ।। वृ-जिकायां गोकुलेगन्तुकामस्य अंतरंगस्सत्ति ग्लानस्य वा ग्लानत्वेन विना दुर्लभस्य द्वितीया दीयन्ते अयोगवाहिनस्तदबावे योगवाहिनो वातत्राहारो निर्विकृतिकमन्तराच कार्योत्सर्गः,अथलभ्यते प्रतिदिवसं विकृतिस्तदा योगस्य निक्षेपणमत्रेयंभावना-ग्लानस्यदृढस्य वा जिकागन्तुकामस्य द्वितीया [साधवो] दीयन्तेअयोगवाहिनः । अथतेनसन्तितदाअनागाढयोगवाहिनोदातव्यस्तत्रगता विकृती: परिहरन्ति निर्विकृतिकमाहारमाहारयन्ति, अथ न लभ्यते दिने दिने निर्विकृतिकं तदान्तरान्तरा विकृतिग्रिहणाय कायोत्सर्ग कुर्वन्ति । अथ दिने दिने विकृतिरेव प्रायो लभ्यते नान्यत्तदा योगस्तेषां निक्षिप्यते ।सम्प्रति निर्विकृतिकाहारमाहारयतां विधिमाह[भा.२१३४] . आयंबिलस्सऽलंभेचउत्थमेगंगयं चतक्कादि ।
असतेयरमागाढेनिक्खिवनुद्देस तहचेव ।।. वृ- यद्याचाम्लवारके आचाम्लप्रायोग्यं न लभ्यते, तदा तद्वारकेऽभक्तार्थं कुर्वन्ति, अथ न शकुवन्त्यभक्तार्थ कर्तु तदा एकाङ्गिकं तकमाहारयन्ति तक्रायामाम्लं कुर्वन्तीत्यर्थः, आदिशब्दात् एकाङ्गिकं काष्टमूलमाहारयतीति द्रष्टव्यम्, अथ सन्त्यनागाढयोगवाहिनो द्वितीयास्तत इतरे आगाढयोगवाहिनो द्वितीया दीयन्ते, तत्र यदि तेषां प्रायोग्यं लभ्यते, ततः सुन्दरमथ न लभ्यते, केवलं तत्रक्षीरादीनि लभ्यन्ते, तदा योगोनिक्षिप्यते, निक्षेपानन्तरंचपुनरुद्देशस्तथैव यथाऽधस्ताद्भणितम्; [भा.२१३५] जति निक्खिप्पइदिवसे, भूमीए तत्तिएउवरिवड्डे ।
अपरिमियं तुद्देसो, भूमीएतओ परंउकमसो ।।
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - ११७, [भा. २१३५]
वृ-गतंजिकाद्वारमिदानीं महामहद्वारमाह[भा.२१३६] सक्कमहादीसु पमत्तंमातंसुरा छलेठवणा।
पीलिजंतुव अदढा इतरे उ वहंतिनपढंति ।। वृ- महामहः शक्रमहादय आदिशब्दात् सुग्रीष्मकमहादिपरिग्रहः । तिसु ठवणत्ति अनागाढयोगप्रतिपन्नास्तेषांयोगो निक्षिप्यते,किंकारणमितिचेदतआहमातंप्रमत्तंसन्तंकाचित् मिथादृष्टिदेवता च्छलयेत् । अन्यच्च तेषु दिवसेषु विकृतयो लभ्यन्ते, ततो येऽढ़ा दुर्बलाः सन्ति तैर्विकृति परिभोगत अप्पायन्तामिति योगनिक्षेपणं ये पुनरितरे आगाढयोगवाहिनस्तेषां योगो न निक्षिप्यते, केवलमन्यत् नोद्दिशन्ति, नापिपठन्ति, गतंमहामहद्वारमिदानीमध्वावमराजद्विष्टलक्षणं द्वारत्रयमाह[भा.२१३७] अद्धाणो मे जोगीण एसियं सेसगाणापनगादी ।
असतीए अनागाढे, निक्खिव सच्चासती इयरे ।। वृ-अध्वनिग्रमानुग्रामिके योगंवहन्ति । अथ च्छिन्नाध्वकं तदा यत् एपितंप्रासुकमित्यर्थः । तत् योगिनां योगवाहिना दीयते, शेषाणां पञ्चकादि दातव्यं, किमुक्तं भवति । शेषाः पञ्चकपरिहान्या पञ्चकादिषु यतन्ते, अथ सर्वे योगवाहिनो न संस्तरन्ति ते प्रासुकेन, तत आह असति सर्वेषां तेषां योगवाहिनांप्रासुके अनागाढयोगवाहिनां योगस्यनिक्षेपः करणीयः ।अथसर्वथातत्रप्रासुकंन लभ्यते तत आह-सर्वेषां प्रासुकस्यासत्यभावे इतरेऽप्पागाढयोगवाहिनो निक्षिप्यन्ते, एवमवमोदर्ये राजद्विष्टेऽपिचभावनीयं ।।साम्प्रतमागाढे नवकवर्जनमितिव्याख्यानार्थमाह[भा.२१३८] आगादमिच जोगे, विगतीउनव विवज्जणीउ ।
दसमाए होइभयणा, सेसगभयणा विइयरम्मि ।। वृ- आगाढयोगे पक्वविकृतिव्यतिरेकेण शेषा नवापि विकृतयो विवर्जनीया दशम्याः पुनः पक्षविकृतेर्भवति भजना विकल्पना, आगाढं ग्लानत्वमधिकृत्य पूर्वप्रकारेण तस्याः सेवना भवति, शेषकालं नेति भावः । इतरस्मिन्नागाढयोगे शेषकाणामपि क्षीरादीनां विकृतीनां भजना विकल्पना आगाढग्लानस्यानागाढलानस्य चान्तरान्तरा विकृतिग्रहणाय कार्योत्सर्गस्यापिकरणाभ्यनुज्ञातात् ।। सम्प्रति निक्कारणेकारणे विगती इतिव्याख्यानयति[भा.२१३९] निक्कारेणन कप्पंति विगतीतो जोगवाहिणो ।
कप्पंति कारणेभोत्तुं अनुन्नाया गुरुहिओ ।। वृ-योगवाहिन आगाढयोगवाहिनोवा निष्कारेणग्लानत्वादिकारणाभावे विकृतयः पूर्वप्रकारेणभोक्तुं नकल्पन्ते,कारणे पुनरनुज्ञाता गुरूभिर्भोक्तुंकल्पन्ते ।नच कारणे योगनिक्षेपेऽपिदोषस्तथाचाह[भा.२१४०] विगतीकएणजोगं निक्खिवए दृढदुब्बले ।
सेभावतो अनिक्खित्ते निक्खंतेवियतंमिओ ।। वृ-यः संहननेन ढोपि सन् शरीरेण दुर्बल इति कृत्वा विकृतिकृते न भोगाय योगं निक्षिपति, से तस्य निक्षिप्तेपितस्मिन् योगंभावतःस योगोऽनिक्षिप्त एव गुर्वाज्ञया निक्षेपणात् ।। [भा.२१४१] विगति कएणजोगनिक्खिवे अदृढेबले ।।
सभावतो अनिक्खित्ते, उववाएण गुरुणउ ।। वृ- यो बली बलवानपि संहनेनादृढ इति कृत्वा विकृतिकृते न योगं निक्षिपति स योगस्तस्य
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/११७ भावतोऽनिक्षिप्ते एव, कुतः ? इत्याह-गुरुणामुपपातेन आज्ञया उवसतो निद्देसो आणा विनओ होति एगढा इति वचनात् निक्षेपणादितिवाक्यशेषः । नच तथा योगस्यसर्वथाभंगो यतआह[भा.२१४२] सालंबो विगतिजोउ आपुच्छित्ताणसेवए।
सजोगे देसभंगो उसव्वभंगो विवज्जए ।।। वृ-सालम्बो विकृतिभिः प्रीणितः सन् क्षिप्रंज्ञानादि ग्रहीष्यामीत्यालम्बनसहितो योगुरुमापृच्छय विकृतीः सेवते परिभुङ्क्ते, स योगे योगस्य देशभंगो भवति न सर्वभङ्गो विपर्यये आलम्बनाभावे गुर्वनापृच्छायां च सर्वभङ्गाः । अथसाक्षाद्योगं निक्षिपति, नचसर्वभङ्ग इति कावाचोयुक्तिरत आह[भा.२१४३] जह कारणे असुद्धं भुंजंतोन उअसंजतो होइ ।
तह कारणंमिजोगं, नखलुअजोगीय ठवेंतोवि ।। वृ- यथा कारणे च्छिन्नाध्वकादावशुद्धमपि भुञ्जानो न तु नैवासंयतो भवति तथा कारणे दुर्बलत्वादिलक्षणेसतियोगस्थापनमपिखलु नैवायोगी भवति, ततो नसर्वभङ्गः । [भा.२१४४] अन्नो इमो पगारो सोपडिच्छयस्स उअहिजमानस्स |
माया नियडियजुत्तेववहारो सचित्तमादिम्मि ।। वृ- प्रतीच्छकस्याधीयानस्यायं वक्ष्यमाणः प्रकारः तमेवोपदर्शयति । सचित्तादिकविषये यो मायानिकृतियुक्तो मायावञ्चनाभिप्रायो निकृतिस्तदनुरुप बहिराकाराच्छादनं ताभ्यां युक्तस्तस्मिन् व्यवहार आभवद्व्यवहारः प्रायश्चित्तव्यवहारश्चभणनीयः, तमेवभिधित्सुराह[भा.२१४५] उप्पन्ने सचित्तजो उनिक्खिवेजोगं |
सव्वेसि गुरुकुलाणंउवसंपज लोपिया तेन ।। वृ. उप्पन्ने उत्पन्ने सचित्ते उपलक्षणमेतदचित्ते वा यो योगं निक्षिपति, किमुक्तं भवति । यदा यदा तस्य सचित्तादिकमुत्पन्नं भवति, तदा तदा गुरुं विज्ञपयति । अस्ति किञ्चित्प्रयोजनं साधयितव्यमतो निक्षिपाभि योगमिति, एवं मायाबहुलतया यो योगं निक्षिपति, तेन पापीयसा सर्वेषां गुरुकुलानां श्रुतोपसम्पल्लोपिता। [भा.२१४६] बहिया यअनापुच्छा विहीयाए आपुच्छणाए मायाए।
. गुरुवयणे पच्छकडो, अब्भुवगमेतस्सइच्छाए ।। वृ- बहिरुभ्रामकभिक्षाचार्या गतो यः सचित्तादिकमुत्पन्नं यस्य सकाशेऽधीते तमनापृच्छय निजाचार्याणां प्रेषयति, तेनापि सर्वगुरुकुलानां श्रुतोपसम्पल्लोपिता, अमीषां च त्रयाणामपि मायानिष्पन्नं प्रायश्चित्तं मासगुरु सचित्तविषयं जधन्यमध्यमोत्कृष्टोपधिनिष्पन्नं, गुरुवयणपच्छकडोति । ये ते त्रिभिः प्रकारैरपहताः शिष्यास्ते कदाचित्स्नानादिषु समवसरणादौ मिलन्ति गुरुणाच पृष्टाः सन्तो यथावन्निवेदयन्ति, ततो व्यवहारे जाते स आचार्यवचनेन पश्चात् क्रियते पराजयते, तस्य सक्तं सर्वमाचार्यस्याभवतीत्यर्थः, । अन्भुवगमे तस्स इच्छा इदि यदि पुनस्तेन पराजितेनाभ्युपगमः क्रियते, यथा न सर्व मया सुन्दरं कृतं मिथ्यादुष्कृतं ममेति तदा तस्यैवमभ्युपगमे इच्छया करोतु मा वा तदुत्पादितसचित्ताद्यपहरणमिति ।।साम्प्रतमेतदेव गाथाद्वयोक्तं व्याख्यानयति[भा.२१४७] अहिज्जमाणे उसचित्तं, उप्पन्नं तुजया भवे ।
जोगोनिक्खिपत्तंभंते, कजं मे किंचि बेतिउ ।।
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल- ११७, [भा. २१४७]
वृ-अधीयाने अधीयानस्य सतो यदा यदा सचित्तमुत्पन्नं भवति, तदा तदा गुरुसमीपंगत्वा ब्रूते,भदन्त मम किञ्चित्कार्यप्रयोजनमस्ति भो निक्षिप्यतां योग इति । अधुना बहिया य अनापुच्छा इति व्याख्यानयति[भा.२१४८] बहियाय अनापुच्छा, उब्भामेलभिय सेहमादितु ।
नेइसयं पेसतिवा, आसन्नठियाणउगुरुणं ।। वृ- बहिरुद्भामे उभामकाभिक्षायां गतः शैक्षकादि लब्ध्वा यस्य सकाशेऽधीते तमनापृच्छय आसन्नस्थितानामनन्तरक्षेत्रस्थितानां गुरुणां निजाचार्याणां स्वयं नयति, अन्यैर्वा स्वगुरुकुलसक्तैः प्रेषयति ।विहिए आपुच्छणाए मायाएइति व्याख्यानार्थमाह[भा.२१४९] अहवुप्पन्नेसचित्तएमामे एतअंच्छिती।
मायाए आपुच्छइनायविहिंगंतुमिच्छामि ।। वृ- अथवेति मायायाः प्रकारान्तरोपदर्शने उत्पन्ने सचित्तादिके चिन्तयति मा मे ममेदं सचित्तादिकमुत्पन्नमेतैगुरुभिरंच्छिती इति अपहियतामिति मायया आपृच्छति ज्ञातिविधिस्वजनवर्गवन्दापयितुंगन्तुमिच्छामि। [भा.२१५०] पव्वावेउंतहियं नालमनालेय पत्थवे गुरुणो ।
आगंतुंचनिवेयइलद्धं मेनालवद्धंति ।। वृ-तत्रगत्वानालबन्धान्नालसम्बन्धान्अनालबद्धान्या प्रव्राज्यगुरोः स्वाचार्यस्य प्रेषयतिप्रेष्य चपुनरध्यापपितुः समीपेसमागच्छति ।समागत्य च निवेदयति । यथा मया लब्धा नालवद्धा इतितत्र प्रेषिताः। [भा.२१५१] हाणादिसुइहरावादलुपुच्छा कया सिपव्वइया ।
अमुएणअमुयकालेइह पेसविया नीया वा वि ।। वृ- ये ते त्रिभिः प्रकारैः अपहताः शिष्यास्तान् जिनस्नानादिषु समवसरणे इतरथा अन्यत्र वा मिलितान् दृष्ट्वा आचार्येण पृच्छा कृता यथा कदा कथं वा प्रव्रजिता अभवन् ततस्ते तत्क्षेत्रं च कालं च पुरुषं कथयन्ति । यथामुकेनामुके काले इह अस्मिन् क्षेत्रे प्रव्राजितास्तथा एवमन्यैः सह प्रेषताः स्वयं वा तत्र नीता एवं निवेदिते व्यवहारो जातस्तस्मिंश्च व्यवहारे स पराजितस्तत आचार्येण यत्कर्तव्यं तदाह[भा.२१५२] सोउपसंग नवत्था निवारणठाए हुअन्नो वि ।
. काहिति एवं हो, गुरुयं आरोवणंदेइ ।। वृ- स आचार्यो मा एवं भूत्वाऽन्योऽप्येवं कार्षीदिति प्रसङ्गानवस्थानिवारणार्थ गुरुकमारोपणं मासगुरुप्रभृतिकं पूर्वोक्तं ददाति ।। अधुना अब्भुवगमे तस्स इच्छाए इति व्याख्यानयति[भा.२१५३] अब्भुवगयस्ससम्मं,तस्संउपणिवइय वच्छलोकोइ।
___वियरति तेच्चियसेहे, एसेव यवत्थपत्तादी ।। वृ- सत्यं मयाऽसुन्दरं कृतं तस्मान्मिथ्या मे दुष्कृतमिति सम्यगभ्युपगतस्य प्रतिपन्नस्य कोऽप्याचार्यः प्रणिपतितवत्सलो ये शैक्षास्तेन दीक्षितास्तानेव वितरति प्रयच्छति । एवमेव वस्त्रपात्रादिकमपि तदुत्पादितं तस्यैव प्रयच्छति । उपसंहारमाह
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२. ४/११७ [भा.२१५४] एवं तुअहिजेते ववहारो अभिहितोसमासेन ।
अभिधारेतेइणमो ववहारविहिंपवक्खामि ।। वृ- एवमनेन प्रकारेण तुर्भिन्नक्रमः स चाग्रे योक्ष्यते । अधीयाने व्यवहारं समासेन संक्षेपेणाभिहितः ।इमंपुनर्व्यवहारविधिमभिधारयतिप्रवक्ष्यामि प्रतिज्ञातभेव निर्वाहयति[भा.२१५५] जंहोति नालबद्धं घाडियनातीवजोवतहल्लं ।
भोएहि तिविमगंतो, विधंसेसेसुआयरितो ।। वृ- यद्भवति नालबद्धं, वल्लीबद्धमित्यर्थः । सा च वल्ली द्विधा-अनन्तरा सान्तरा च । तत्रानन्तरा इमे-षड् जनास्तद्यथा-माता पिता भ्राता भगिनी पुत्रो दुहिताच । [भा.२१५६] वल्लीसंतअनंतर अनंतराछज्जणा इमे हुँति ।
मायापिया भायाभगिनीपुत्तोयधूयाय ।। वृ-सान्तरा पुनरियं मातुर्माता १ पिता २ भ्राता ३ भगिनी च ४ तथा पितुः पिता १ माता २ भ्राता ३ भगिनी ४ च । तथा भ्रातुरपत्यं भ्रात्रीयो भ्रात्रीया वा, भगिन्या वा अपत्यं भागिनेयो भागिनेवी वा, पुत्रस्यापत्यं पौत्रः पौत्री वा, दुहितुरपत्यं दौहित्रो दौहित्री वा । उक्तंच
माउम्मायाय पियाभाया भगिणीएय एव पिउणोपि । - भाउभगिणीए वच्चा.ध्या पत्ताण वितहेव ।। परंपरपल्लिया वाएसा । अन्येत्वाहुः-प्रपौत्रप्रपौत्री इत्यादिरपिपरम्परवल्ली यावत्स्वाजन्य-स्वीकारः, घाडियनातीवत्ति यो वा घटितज्ञातिदृष्टा भाषित इत्यर्थः यो वा तत्र नालबद्धे घटितज्ञातौ वा लाभः । एतेते अनन्तरोदिताश्चिहं विमार्गयन्तः सन्तोभिधारयन्तं यान्ति अभिधारयत आभाव्या भवन्तिशेषेषु पुनरनभिधारयत्स्वाचार्यः श्रुतगुरुस्वामीभवति ।शेषाअनभिधारयन्तःश्रुतगुरोराभाव्याभवन्तित्यर्थः । उक्तंच
जइतेअभिधारयंती पडिच्छंते अपडिच्छगस्सेव ।
अहनो अभिधारती सुयगुरुणो तो उआभव्वा ।। इयमत्र भावना-येनालबद्धा एव घटितज्ञातयो ये वा तैर्दीक्षितास्तेः सह सङ्केतःपुर्व कृतो यथा यूयममुकस्याचार्यस्य पार्श्वे व्रजताहं पुनः पश्चादागमिष्यामि । एवं संकेतं कृत्वा ते पूर्वमुपस्थापितास्ते चाभिधारयन्तो वर्तन्ते । यथाऽअमुकोऽमुककाले समागमिष्यति । सोऽपि च पश्चादागतः सन् तथैव यदि निवेदयति चिह्नान्यपि च सर्वाण्यपिमिलन्ति तदा पूर्वमुपस्थापितात्तस्य सर्वे । उक्तंच
संगारो पुवकतो, पच्छा पाडिछओ उसोजातो ।
तेनं निवेदयव्यं उवठिया पुच्च सेहासे ।। यदि पुनः कालतश्चिमैश्चविसंवादस्तदा गुरोराभाव्यइति, । एतदेव वैतत्येन व्याख्यानयन्नाह[भा.२१५७] उवसंपज्जे जत्थउ, तत्थ पुठोभणातित्त !
वयचिंधेहिं संगारं, वनसीएयनंतगं ।। वृ- यत्रोपसम्पद्यते स पश्चात्तत्र तैः पृच्छयते, केन कारणेनत्वमागतोऽसि; 'स' प्रहासूत्रार्थानामयोपसम्पत्तुमेवमुक्त्वा तेन सद्भावः कथनीयो यथा उपसम्पद्ये इति परिणामात पूर्वकालमपि युष्माकं पार्श्वे ये नालबद्धा घटितज्ञातयस्तैदीक्षिता वा पूर्वमुपस्थितास्तेषां मया सङ्केतः
For Priva
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-४, मूल - ११७, [भा. २१५७]
९७ कृतो यथाहंपश्चात्शीतेशीतकाले चशब्दादन्यस्मिनवा कालेउपसम्पत्स्ये ।तेषां चैतावद्वयएवं भूतस्य शरीरस्य वर्णइत्थंभूतं च शीतकालप्रायोग्यमनन्तकंवस्त्रमेवं वयसा चिलैश्चसङ्गेतं स्पष्टयति । उक्तंच
एवेइएहि दिनेहिंतुज्झसगासं अवस्स एहामो।
संगारो एव कातो चिंधानिय तेसि चिंधेइ ।। अत्राभाव्यविधिमाह[भा.२१५८] नालबद्धाउलब्भंते,जेयतमभिधारए।
जेयाविचिंधकालेहिंसंवयंति उवटिया ।। वृ. यदा तमुपसम्पत्स्यमानमभिधारयन्ति नालबद्धाः पूर्वोपस्थिता यथासोऽत्र सत्वरमुपसम्पत्स्यते,तदा तेनालबद्धास्तेन लभ्यन्ते,येचापिघटितज्ञातयो नालबद्धादिदीक्षिताश्चिकैःकालेनच तेऽपि तस्याभवन्ति, विसंवदन्तस्तुगुरोरथ चिह्नः संवादोऽस्ति, न कालतस्तथा हि यस्मिन् काले पूर्वमुपस्थिताः कथितानतेतस्मिन्काले आयाताः,किन्तुकालान्तरे,सोऽपिचसङ्केतदिवस यातस्ततः सतेचापृच्छयन्ते । यत्रयदिकेनापिकारणेनस्तानत्वादिनासतेवानायातास्तदास्तितत्वतःकालसंवाद इतितेतस्याभाव्याः । एतदेवाह[भा.२१५९] अन्नकाले वि आयाया, कारणेण उकेणवि ।
तेवि तस्साभवंती उविवरीयायरियस्सउ ।। वृ-ये कारणेन ग्लानत्वादिना केनचित्पूर्वमुपस्थिता अन्यकालेऽपि यस्तेनोपसम्पद्यमानेन कालो निर्दिष्टस्तस्मादन्यस्मिन्नपि काल आयातास्तेऽपि तस्याभवन्ति, विपरीतास्तु कारणमन्तरेण कालविसंवादिन आचार्यस्याभाव्याः । उपलक्षणमेतत् । सोऽपि यदि कारणेन केनचिन्निर्दिष्टकालादन्यस्मिन् काले समायातस्तथापि तस्याभवन्ति विपरीतास्तु कारणमन्तरेणोपसम्पद्यमानविसंवादभाजआचार्यस्याभाव्याः । [भा.२१६०] विप्परिणयंमिभावे जइभावो सिंपुनो वि उप्पन्नो ।
तेहोतायरियस्स उ अहिज्जमाणेय जो लाभो ।। वृ- सङ्केतकारणादनन्तरं यदि तेषां पूर्वमुपस्थितानां भावो विपरिणतो यथा नामकस्य पार्श्वे उपसम्पत्तव्यं तस्मिन् विपरिणते भावे पश्चात्पुनरपि केनापिकारणेन उपसम्पदनाभिप्राय उत्पन्नस्तदा ते पूर्वमुपस्थिता भवन्त्याचार्यस्य अधीयानेषु तेषु गाथायामेकवचनं प्रकृतत्वात्, प्राकृते हि वचनव्यत्ययोऽप्यस्ति । यो लाभः सोऽप्याचार्यस्य उपलक्षणव्याख्यानादेतदपि द्रष्टव्यं । सङ्केतकरणार्ध्वं यदि तस्य पश्चाद् पसम्पद्यमानस्य भावो विपरिणता पश्चात्पुनरपि कालान्तरेण जातस्तदा ते पूर्वोपस्थिता गुरोराभाव्या यश्च तेषां लाभः सोऽपि गुरुस्तथा च पश्चादुपसम्पद्यमानमधिकृत्य पञ्चकल्पेऽभिहितम् ।
कालेन यचिंधेहिंय, अविसंवादी हितस्स गुरुणिहरा | कालंमि विसंवदिए, पुच्छिज्जइकिंतु आतोसि ।।
संगारय दिवसेहिं, जइगेलन्नादिदीवए तोउ । तस्सेव व अहभावो विपरिणतो पच्छपुनो जातो ।।
[227
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/११७ __ तो होइगुरुस्सेव उएवं सुयसंपदाएउ । जेयावि वत्थपायादी चिंधेहिसंवयंतिउ ||
आभवंतीउतेतस्सा विवरीयायरियस्सउ ।। यान्यपि च वस्त्रपात्रादि चिह्नः संवदन्ति यथाऽमुकस्य पार्श्वेऽमुकमीदृशाकृतिवस्त्रं पात्रं वा यत्तन्मदीयमित्यादि तान्यपि गाथायां पुस्त्वं प्राकृतत्वात् । तस्यां भवन्ति विपरीतानि तु चिह्नविसंवादभाञ्जि आचार्यस्य ।। [भा.२१६१] आभवंताहिगारेउवटुंतेतप्पसंगया।
आभवंता इमे अन्नेसुहसीलादिआहिया ।। वृ- आभवदधिकारे वर्तमाने तत्प्रसङ्गादाभवदधिकारप्रसङ्गादिमे वक्ष्यमाणा इमे आभवन्तः सुखशीलादयः सुखशीलादिप्रयुक्ता आख्याताः तानेव द्वारगाथया संगृह्णान आह[भा.२१६२] सहसीलनुकंपायाट्ठिए य संबंधिखमगगेलस्य ।
सच्चित्ते स सिहाओ पकट्ठए धारए दिसा उ ।। वृ- सुखशीलेन भावप्रधानोऽयं निर्देशः सुखशीलतयाऽनुकम्पया आत्मस्थितस्य सम्बन्धिनः स्वज्ञातेः क्षपकस्य ग्लानस्य वा ये प्रेषिता यश्च सचित्तेष्वपि अशिखाकोऽन्यस्य प्रेषित एतान स्वकुलसम्बन्धी स्वगणसम्बन्धी वा प्रकर्षयति आकर्षयत्तीत्यर्थः । धारयति च दिशा वात्मीये इत्येषद्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतः सुखंशीलद्वारमाह-- [भा.२१६३] सुहसीलयाए पेसेइकोइ दुक्खंखुसारवेउंजे ।
देइव आयट्ठीणंसुहसीलोदुठसीलोत्ति ।। वृ-दुःखंसाधून सारयितुमितिमन्यमानः कोऽपिसुखशीलतया कमपिसाधुमन्यस्य प्रेषयति यदि वा कोऽपिसुखशील आत्मार्थिनामात्माश्रितानांदुःखशीलोऽयमिति प्रकाश्यददाति । [भा.२१६४] तणुगंपि नेच्छए दुक्खं सुहमाकंखए सया।
___ सुहसीलतए वावी, सायागारवनिस्सितो ।। वृ-तनुकमपि स्तोकमपि नेच्छत्यात्मनो दुःखं किन्तु केवलं सदा सुखमाकांक्षति । ततः सुखशीलतया सातगौरवनिश्रितः स्वयं साधूनादत्ते सर्वेतभवन्त्याचार्यस्याभाव्याः । गतंसुखशीलद्वारं । [भा.२१६५] एमेव असहायस्स देति कोइ अनुकंपयाएउ ।
नेच्छइ परमायट्ठी गच्छा निगंतु कामो वा ।। [भा.२१६६] . पेसये सो उअन्नत्थ सिणेहा नयगस्सवा ।
खमए वेज्जवच्चठादेज्ज वातहिकोइतु ।। . वृ- एवमेव स्वसबन्धित्वादिकारणव्यतिरेकेणापि असहायस्य सतः कोऽप्यनुकम्पया ददाति । गतमनुकंपाद्वारमात्मस्थितद्वारमाह-- आत्मार्थी आत्माश्रितार्थी सन् परंनेच्छति ततः कमप्यात्मस्थितं करोति यदि वा गच्छन्निर्गन्तुकामः स आत्मार्थी अन्यत्र यस्य यास्यति तत्र कमपि साधुं प्रेषयति । गतमात्मास्थितद्वारं सम्बन्धिद्वारमाह-स्नेहात्ज्ञातस्यवास्वजनस्यसोऽन्यत्र प्रेषयति ।क्षपकद्वारमाहतत्रान्यत्रवा प्रसिद्धक्षपकेकोऽपिवैयावृत्त्यार्थंकमपिसाधुंदद्यात्सम्प्रतिग्लानद्वारसशिखाकद्वारंचाह[भा.२१६७] पेसेति गिलणस्सवाअहव गिलाणेसयं आचायतो ।
पसंतस्स असिहोससिहोपुन पेसितोजस्स ।।
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल- ११७, [भा. २१६७]
वृग्लानस्य वाकोऽपिवैयावृत्त्यकरणाय प्रेषयतिसाधुंअथवा स्वयं ग्लानः सन्नशक्नुवत्कमपि शिष्यं करोति, सर्वेऽप्येते आचार्यस्याभाव्याः तथा यदि सशिखाकः परस्मै प्रेष्यते तर्हि स यस्य प्रेषितस्यस्यैवाभवति । अथाशिखाकः परस्मै प्रेरितस्तर्हि स प्रेषयितुरेवाभाव्यो न परस्य तथा चाह पेसंतस्स उअसिहो ससिहोपुन पेसितो जस्स । अत्रपरः प्रश्नमाह[भा.२१६८] चोदेतीकप्पमीपुव्वंभणियं तिपेसितोजस्स ।
ससिहो वा असिहो वा असंथरे सोनुतस्सेव ।। वृ-चोदयति प्रश्नं करोति ननु पूर्वकल्पे भणितं यस्य सशिखो वाऽशिखो वा प्रेषितः स तस्यैवासंस्तरणे सतिभवति । ततः कथम त्राशिखाकः प्रेषयितुराभाव्योऽभिहित इति अत्रोत्तरमाह[भा.२१६९] भन्नइपुवुत्तातो पच्छा वृत्तो विही भवेबलवं ।
कामंकप्पेभिहियं इह असिहंदाउनलभतिउ ।। वृ- भण्यते अत्रोत्तरं दीयते पूर्वोत्काद्विधिः पश्चादुक्तो विधिर्बलवान् भवति ततो यद्यपि कामं कल्पेऽभिहितं तथापीहाशिखंदातुंन लभते । अन्यच्च[भा.२१७०] संविगाण विही एसोअसंविगेन दिज्जए ।
कुलियो वागणिव्यो वा दिन्नंपितंतुकठए ।। वृ- एष दानविधिः संविज्ञानां भणितो असंविज्ञे असंविज्ञस्य पुनः सर्वथा नदीयते न दातव्यः, । अथकथमपिकेनपिदत्तो भवतितर्हितंदत्तमपिकुलसत्को वा गणसत्कोवाकर्षयति ।। [भा.२१७१] खित्तातीआउरेभीतेअदिसत्थीवजंदए।
सचित्तादि कुलादीओभुज्जोतंपरिकट्ठए ।। वृ- क्षिप्रादिरादिशब्दात् हप्तयक्षाविष्टादि परिग्रहः । आतुरो मरणचिहान्युपलभ्यात्याकुलो भीतः किमपि मे राजप्रद्विष्टादिकं करिष्यति न विद्म इति भयाकुलोऽअदिसत्थी वाधिकृतां दिशं मोक्षकामो यद्ददति परस्मै सचित्तादिकं तद्भूयः कुलादिरादिशब्दात् गणपरिग्रहः परिकर्षयति तदेतत् प्रतीच्छकानधिकृत्योक्तमधुना शिष्यानधिकृत्याह[भा.२१७२] नालबद्धे अनालेवासीसंभिउनत्थिमग्गणा ।
दोक्खरक्खरदिटंता, सव्वं आयरियस्सउ ।। वृ-शिष्ये स्वदीक्षितेऽयं नालबद्धोऽयमनालबद्ध इति विषयविभागेन नास्तिमार्गणा किन्तु यत्ते शिष्या लभन्ते सचित्तादि तत्सर्वमाचायस्याभवति, केन दृष्टान्तेनेत्याह-व्यक्षरदृष्टान्तेन तस्यक्षरो दासः खरो गर्दभस्तदृष्टान्तात् दासेन मेखरः क्रीतोदासोऽपिमे इत्येवं लक्षणात् ।।
मू.(११८) दोसाहम्मियाएगतो विहरंति,तंजहा-सेहोरायनिएयतत्थसेहतराएपलिच्छन्ने, रायनीए अपलिच्छन्ने सेहतराएणंराइनीएउवसंपज्जियव्ये, भिक्खोववायंच दलयइ कप्पागं ।। [भा.२१७३] चारियसुत्तेभिक्खूथेरो वियअहिकतो इहतेसिं।
दोण्ह वि विहरतानं का मेरा लेसतोजोगो ।। वृ-चरिकासूत्रे प्राक् भिक्षुः स्थविरश्चाधिकृतस्तत इहास्मिन् सूत्रे तयोर्द्वयोर्विहरतोः का मर्यादा व्यवस्थितिरित्यभिधीयते, एषलेशतः पूर्वसूत्रेणसहास्ससूत्रस्य योगः सम्बन्धः पुनः प्रकारान्तरेणाह
[भा.२१७४] साहम्मियतणंवाअनुयत्तित्ति होतिमेविसाहम्मी ।
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/११८ उपसंपयावहगयाइहईपुवसंपया तेसिं ।। वृ-बहवेसाहम्मियाइत्यतसूत्रात्साधर्मिकत्वमनुवर्तते वाशब्दःसम्बन्धस्य प्रकारान्तरतोपदर्शनार्थः इमावपि चाधिकृतमूत्रोपात्तौशैक्षरत्नाधिको साधर्मिकौततः साधर्मिकप्रस्तावादधिकृतसूत्रोपनिपातः तृतीयप्रकारः । भिक्खूगणातो अवकम्म अन्नंगणं उवसंपज्जित्ताणं विहरेज्जा इत्यत उपसम्पत्प्रकृता याशब्दः प्राग्वदिहाप्यस्मिन् सूत्रेतयोःशैक्षरत्नाधिकयोरुपसम्पदभिधीयते इत्यधिकृतसूत्रारंभइत्येष सूत्रसम्धन्धः । अस्य व्याख्या द्वौ साधर्मिकौ समानगुरुकुलावेकतः सह तौ विहरतस्यद्यथा-शैक्षो रानिकश्चतत्रयः शैक्षःसपरिच्छन्नः परिवारोपेतः,रालिको रत्नाधिकोऽपरिच्छन्नः परिवाररहित इत्यर्थः तत्रशैक्षतरकेणरत्नाधिक उपसम्पत्तव्यस्तथा शैक्षतरको रत्नाधिकस्य भिक्षामुपपातंच विनयादिकंच कल्पाकं कल्पनीयंददातिएष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना भाष्यविस्तरः - [भा.२१७५] सेहम्मिपलिच्छन्ने उवसंपय दोण्हवी पलिच्छातो ।
वोवत्थे मासलहुओ कारण असई सभावो वा ।। वृतोद्वावपिजनौसहाध्यायिनौसब्रह्मचारिणौ । तत्रयः शैक्षतरकः सपरिच्छन्नोद्रव्यपरिच्छदोपेतः परिवारसहित इत्यर्थः । भावपरिच्छेदेन पुनर्वयोरपि परिच्छेदोऽस्ति । तत्र शैक्षे द्रव्यतः परिच्छन्ने सति तेन रत्नाधिकस्योपसम्पत् दातव्या । ततो जघन्यतः संघाटो रत्नाधिकस्स देव उत्कर्षतो बहवोऽपि दातव्याः तथा शैक्षकेण रत्नाधिकस्य पुरत आलोचनीयं रत्नाधिकेन शैक्षकस्य पुरतोऽन्यथा वोवत्थे विपर्यास उभयोरपिप्रायश्चित्तंमासलघु । तथाकारेणग्लानादिलक्षणेव्यापृततयाद्वावेवतौ जनावित्यसति सहायस्याभावे न दद्यादपि सहायं, स्वभावो वा तस्यात्मीयकरणादिलक्षणस्ततो न ददाति सहायं, किन्त्वौचित्येन तस्यकृत्यंकारयति, । एषद्वारगाथासंक्षेपार्थःसाम्प्रतमेनामेव विवरीषुःप्रथमतः पूर्वार्ध[भा.२१७६] सझंतिवासिणो दोविभावेन नियमसो छन्नो ।
रायणिएउवसंपय सेहतरगेन कायव्यो ।। वृ- तौ द्वावपि सहाध्यायिनावेकस्य गुरोररन्तेवासिनौ च द्वावपि भावेन ज्ञानादिना नियमसो नियमेनच्छन्नौ ज्ञानादिरूपभावपरिवारोपेतावित्यर्थः । द्रव्यपरिच्छेदेन पुनः शैक्षतरक एवोपेतस्तत्र शैक्षतरकेणरालिको रत्नाधिकस्योपसम्पत्कर्तव्या । वोवत्थे मासलहुतो इत्यस्य व्याख्यानार्थमाह[भा.२१७७] आलोइयंमि सेहेन तस्स वियडे पहराइनितो।
इतिअकारणमिलहुगोअवरोपरगव्वतोलहुगा ।।। . वृ- प्रथमतः शैक्षतरकेण रत्नाधिकस्य पुरत आलोचनीयं, तेनालोचितः पश्चाद्रत्नाधिकस्तस्य
शैक्षतरस्य पुरतोविकटयत्यालोचयति, एतच्चेतौ नकुरुतस्ततइतिएतस्याकरणेद्वयोरपिप्रत्येकंलघुको मासः प्रायश्चित्तं, अवरोपरगव्वतो लहुगा इति यदि शैक्षतरको द्रव्यपरिच्छेदेनाहं परिच्छन्न इति गर्वतो रत्नाधिकस्य पुरतो नालोचयति तदातस्यापिप्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः एतदेवोपदेशद्वारेणस्पष्टयति । [भा.२१७८] एगस्स उपरीवारो बीइएरायनियत्तवादोय ।
इइ गव्वोन कायव्वोदायब्वो चेव संघाडो ।। वृ- एकस्य परिवारोऽस्ति द्वितीये रालिकत्ववादः, रत्नाधिकोऽयमिति प्रवाद इति एवं रूपो गर्यो द्वाभ्यामपि न कर्तव्यः । किन्तु परस्परमालोचयितव्यमन्यथा चतुर्लघुकप्रायश्चित्तापत्तेर्दातव्यश्च शैक्षतरकेणजघन्यतोऽपिरत्नाधिकस्य सङ्घाटः । सम्प्रति भिक्खोवायंच दलाति कप्पागमिति
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०१
उद्देशकः-४, मूल - ११८, [भा. २१७९] [भा.२१७९] पेहाभिक्ख किती उकरेंतिसो आवितेपवाएति ।
न पहुव्वंतदोण्हविगीलाणमादीसुचनदेज्जा ।। वृ- शैक्षतरस्य शिष्या रत्नाकिस्य सम्बन्धिनो वस्त्रादेः प्रेक्षां प्रतिलेखनां कुर्वन्ति, । तथा तद्योग्यांभिक्षामानयन्ति । कृतिकर्मविनयो विश्रामणा च तत् कुर्वन्ति, किमुक्तं भवति यदाज्ञापयति तत्कुर्वन्ति वाचनादिपरिश्रान्तस्य च विश्रमणमिति स चापि रत्नाधिकस्तान् प्रवाचयति सूत्रं पाठयत्यर्थच श्रावयतीत्यर्थः । कारणेअसतीइत्यस्य व्याख्यानमाह-नपहुप्पंतेइत्यादितेशैक्षतरशिष्या ग्लानादिषुप्रयोजनेषुव्यापृतास्ततोनप्रभवन्तिप्रपारयन्तिसाधवइतिसहायंन दद्यात् । यदिवा द्वावेन तौ जनोततः किं दीयतामितिन दद्यात् ।अधुना सभावोवाइत्यस्य व्याख्यानमाह[भा.२१८०] अत्तीकरेज्जा खलुजोवि दिन्ने, एसोविमझंतिमहंतमानी।
न तस्स ते देइबहिंतुनेनुंतत्थेव किच्चंपकरितिजंसे ।। वृ-यो वितीर्णान्साधूनात्मीकुर्यात्, यश्चैषोऽपिशिक्षाधिपतिः शैक्षतरकोममेतिमहामानी, तस्य तान् साधून् बहिस्तस्मात् स्थानादन्यत्र विहारक्रमेण नेतुं न ददाति, । किन्तु यत्से तस्य कृत्यं करणी तत्रैव स्थितस्य सतः कुर्वन्ति अथवा[भा.२१८१] वारएणसे देइन य दावेइवायणं ।
तहविभेदमिठंत अविकारी उकारए ।। वृ-वारेण वारेण तस्य शुश्रूणकमेकैकं साधुंनियुक्ते न च तस्मात्साधूनां वाचनां दापयति, मा स गणभेदंकार्षीरितिहेतोः । अथैवमपिदुस्वभावतयागणभेदंकरोतिततआह-तथापिएवमपि क्रियमाणे गणभेदं कर्तुमिच्छतियोऽविकारीदुर्भेदः साधुस्तेन तस्य कृत्यं कारयति__ मू. (११९) दोसाहम्मिया एगयओ विहरति तंजहा से हे य राइनीए य । तत्थराइनीए परिच्छन्ने, सेहतराए अपलिच्छन्ने इच्छा रायनीए सेहतरागंउवसं पज्जेज्जा, इच्छा नो उवसंपज्जेज्जा, इच्छा भिक्खोववायंदलयइकप्पागं, इच्छा नो दलयइकप्पागं ।।।
वृ- द्वौ साधर्मिकावेकतःसंहतौ विहरतस्तद्यथा शैक्षो रत्नाधिकश्च तत रात्निकः परिच्छन्नः परिवारोफेतइत्यर्थः ।शैक्षतरकोऽपरिच्छन्नःपरिवाररहितस्तत्ररात्निकरत्नाधिकस्येच्छा यदिप्रतिभासते शैक्षतरकमुपसम्पद्यते । अथ नेच्छा न प्रतिभासते तर्हि नोपसम्पद्यते भिक्षामुपपातंच कल्पं यदीच्छा तर्हि ददाति । अथादातुमिच्छा तर्हिन ददाति ।एषसूत्रसंक्षेपार्थः ।अधुनाभाष्यविस्तरः[भा.२१८२] रायनिय परिच्छन्नेउवसंपपलिच्छओयइच्छाए.।
सुत्तत्थ कारणेपुन पलिच्छयं देतिआयरिया ।। वृ-रात्निके रत्नाधिके द्रव्यतः परिच्छन्ने परिवारोपेते सति तेन शैक्षतरकस्य उपसम्पत् परिच्छदश्च इच्छया दातव्यः, । इयमत्र भावना-स यदि शैक्षतरकोऽवमरत्नाधिकस्तुल्यश्रुतो गुरुरत्नाधिकेन सह ततः स रत्नाधिकश्चिन्तयति । मा नूनमेतस्य भिक्षाहिण्डनव्याक्षेपेण च सूत्रार्था नश्येयुस्ततः संघाटं ददाति, ।अथवामाएषसमानगुरुकुलवासी सहाध्यायी द्रव्येपरिच्छदेनापरिच्छदोभूयात्सहाध्यायान्ते वासिस्नेहतः संघाटं ददात्यालोचनांप्रयच्छति । अल्पश्रुतस्य तुपरिच्छदमुपसम्पदंवाददातीति । अथ स शैक्षतरको रत्नाधिकाद्बहुश्रुतस्तदा नियमत उपसम्पत्तव्यः, परिच्छदश्च तस्य दातव्यस्तथा चाहसूत्रार्थकारणात्सूत्रार्थं गृहीतुकामाः पुनराचार्या उपसम्पद्यन्तेपरिच्छदं च ददाति । एतदेव स्पष्टयति
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/११९ [भा.२१८३] सुत्तत्थं जइगेण्हइतो से देइ परिच्छदं ।
गहिएवि देइसंघाडे सा से नासेइतंसुयं ।। वृ- यदि स रत्नाधिकस्ततः सूत्रार्थं गृह्णाति ततः से तस्य ददाति परिच्छदं परिवारं गृहीतेऽपि सूत्रार्थे ददाति सङ्घाटं कस्मादित्याहमासे से तस्य भिक्षाटनव्याक्षेपतः प्रतिलेखनाव्याक्षेपतश्चतत् श्रुतं नश्येदिति हेतोः अबहुश्रुतादौ तुनददातिइत्येतद्भावयति-- [भा.२१८४] अबहुस्सुते न देती निरुवहते तरुणए यसंघाडं ।
घेतुण जाव वच्चइतत्थय गोणीएदिठतो ।। वृ- अबहुश्रुतोऽल्श्रुतो निरुपहतपञ्चेन्द्रियस्तरुणकश्च तस्मिन् सत्स्वपि साधुषु संघाटं न ददाति सहायान्न ददातीति भावः यो वा गीतार्थोपिसन् प्रदत्तान् सहायान्विपरिणम्य गृहीत्या व्रजति, तस्यापि सत्स्वपि साधुषुसहायान ददातितथा चतत्रदुष्टशीलतया गवा दृष्टान्तस्तमेवभावयति[भा.२१८५] साडगबद्धा गोणी जहतं घेत्तुंपलाति दुस्सीलो ।
इय विप्परिणामतेनदेज्जसंतेविहुसहाए ।। वृ-वथाकस्यापिगौः पलायिता ततः कथमपिलब्ध्वा सतीतेनशाटकेनबद्धा यथासाशाटकबद्धा दुःशीला गौस्तंशाटकं गृहीत्वा पलायते इति । एवममुना प्रकारेण यो विपरिणामयति सहायान्तस्मिन् विपरिणामयति सतोऽपिसहायान दद्यात् ।।
मू. (१२०) दोभिक्खुणो एगयओ विहरति नोण्हं कप्पइ अन्नमन्नस्स उपसंपज्जिताणं विहरितए, कप्पइण्हं अहाराइणियाए अन्नमन्त्र उवसंपज्जिताणंविहरत्तिए।।
मू. (१२१) दोगणावच्छेइया....(जाव).... विहरितए । मू. (१२२) दोआयरिउवज्झाया... (जाव) विहरितए। मू. (१२३) बहवे भिक्खुणो...(जाव)....विहरित्तए। मू. (१२४)बहवेगणावच्छेइया (जाव) विहरितए। मू. (१२५)बहवेआयरियउवम्झाया (जाव) विहरित्तए । मू. (१२६) बहवे भिक्खुणो बहवे गणावच्छेइया बहवे आयरिय उवज्झाया (जाव) विहरित्तए । बृ-'दोभिक्खुणो एगतो विहरति' इत्यादि सूत्रसप्तकं । अस्य सम्बन्धमाह[भा.२१८६] संखहिगारा तुल्लाधिगारिया एसलेसतोजोगो ।
आयरियस्स बसिस्सो भिक्खु अभिक्खु अह तुभिक्खू || वृ-अनन्तरसूत्रेदोसाहम्मियाइत्यादिलक्षणे द्विकलक्षणासंख्याधिकृता ।अत्रापिसैवदो भिक्खुणो इत्यादि वचनात्ततः संख्याधिकारात्तुल्याधिकारिता पूर्वसूत्रे रत्नाधिकपदेनाचार्य उपात्त आचार्यस्य च शिष्यो द्विधा भिक्षुरमिक्षुश्च । तत्र भिक्षुः प्रतीतोऽभिक्षुर्गणावच्छेदक उपाध्याय आचार्यो वा तत् आचार्यसूत्रात्प्रागुक्तादथानन्तरंभिक्षुसूत्रमुक्तं, शेषसूत्रसम्बन्धप्रतिपादनार्थमाह[भा.२१८७] एमेव सेसएसुवि गुणपरिवम्ढीएठाणलंभोव ।
दुप्पभिइखलु संख्या बहुआ पिंडोउतेन परं ।। . वृ- एवमेव पूर्वोक्तप्रकारेणैव शेषयोरपि गणावच्छेदकाचार्यसूत्रयोः सम्बन्धः । तथाह्याचार्यस्य शिष्यो भिक्षुरभिक्षुश्च तत्र भिक्षुसूत्रमुक्तम् । तदनन्तरमभिक्षोर्गणावच्छेदकस्याचार्यस्य च सूत्रे अथ
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १२६, [भा. २१८७]
- १०३ गुणपरिवृद्ध्या स्थानलाभो भवति । तथा हि भिक्षुर्गगुणाधिकत्वेन गणावच्छेदकस्थानं लभते । गणावच्छेदको गुणाधिकतया आचार्योपाध्यायस्थानमतो भिक्षुसूत्रानन्तरं क्रमेण गणावच्छेदकाचार्योपाध्यायसूत्रे, तथा द्विप्रभृतिका खलु संख्या बहुका भवति, । ततो द्विसंख्या सूत्रत्रयानन्तरं बहुसंख्यासूत्रतःयं बहूनां च परस्परमुपसम्पन्नानां पिण्डो भवति तेन बहुसंख्यासूत्रत्रयात्परं पिण्डः पिण्डसूत्रमूक्तमिति, एवमनेन सम्बन्धजातेनायातस्यास्य सूत्रसप्तकस्य व्याख्या-; द्वौ भिक्षू एकतः संहतौ विहरतो नोण्हमिति वाक्यालगारे कल्पते अन्योन्यमुपसम्पद्य विहर्तुं, कल्पते ण्हमिति पूर्ववत् । यथारत्नाधिकतयाऽन्योन्यमुपसम्पद्य विहर्तुमेव. गणावच्छेदकसूत्रमाचार्योपाध्यायसूत्रंचभावनीयमेवं बहुसंख्यासूत्रत्रयं पिण्डसूत्रंचेति सूत्रसंक्षेपार्थः ।सम्प्रत्याधभिक्षुसूत्र व्याख्यानार्थ माह - [भा.२१८८] संभोइयाणदोण्हं, खेत्तादिपेहकारण गयाणं ।
पंथेसमागयाणंभिक्खूणइमाभवे मेरा || वृद्वावाचार्यावन्यस्मिन्नन्यस्मिन् क्षेत्रे स्थितौ, तौ च परस्परं सांभोगिको तयोः सांभोगिकयोः द्वयोराचार्ययो भिक्षवस्ताभ्यां प्रेषिताः क्षेत्रादिप्रेक्षाकारणगताः क्षेत्रप्रत्युपेक्षणार्थमादिशब्दादुपधिमार्गणार्थंगतास्तेच तथागच्छन्तः पथिसमागताः परस्परंमिलितास्तेषांचैकेनपथा गन्तवोयमतस्तेषां क्षेत्रादिप्रेक्षाकारणगतानां पथि समागतानां भिक्षूणांयामर्यादा सामाचरी साइयंवक्ष्यमाणा भवति[भा.२१८९] भिक्खुस्समासियं खलु पलिच्छणाणंचसेसगाणंतु।
चउलहुग ऊपलिच्छन्नेतम्हा उवसंपयातेसि ।। वृ-यौ द्वौभिक्षुस्पर्धकपती तयोःशैक्षतरकेणरत्नाधिकस्यपुरतः आलोचयितव्यः तेनालोचितेपश्चात् रत्नाधिकेनाशैक्षतरकस्य पुरत एमवकरणे भिक्षोः शैक्षस्य रत्नाधिकस्य प्रायश्चितं खलु मासिकं मासलघु, पलिच्छन्नणं चेत्यादि । एतद्बहुसंख्याविशिष्टस्य भिक्षुसूत्रस्य व्याख्यानं, परिच्छन्नानां जघन्यतोऽप्यात्मतृतीयाणांशेषकाणां चात्मद्वितीयानां यथोक्तवेध्यकरणे प्रायश्चित्तंमासलघु, तित्र हि योकोऽपरिच्छन्नस्तर्हि तेनान्य आत्मद्वितीय आत्मतृतीयो वा उपसम्पत्तव्यो नो चेदुपसम्पद्यते तर्हि तस्मिन्नपरिच्छन्नेऽनुपसंपद्यमानेप्रायश्चित्तंचत्वारों-लघुकास्तंचोपसम्पद्यमानंयोनोपसम्पदा प्रतीच्छति, तस्य मासलघु, यत एवं तस्मात्परस्परमुपसम्पत्तेषांभवतिकर्तव्या, ! एनामेवनियुक्तिगाथांभाष्यकृत् व्याचिख्यासुः प्रथमतो भिक्खुस्स मासियं खल्वित्येतद्व्याख्यनयति-- [भा.२१९०] दोभिक्खूअगीयत्था, सीया एक्कोव होज्ज उअगीतो।
राइनिय पलिच्छन्ने पुव्वं इयरेसुलहुलहुगा ।। वृ-द्वौ भिक्षू अगीतार्थौ यदि वा द्वावपि गीतौ गीतार्थो तयोः परस्परस्यालोचनमन्यथा प्रायश्चित्तं मासलघु, । अथवा एको गीतार्थ एकश्च भवत्यगीतार्थः । तत्ररत्नाधिकेन परिच्छन्ने भावपरिच्छेदोपेते गीतार्थे इत्यर्थः । पूर्वमालोचयितव्यं पश्चादितरेष्वगीतार्थेषुरत्नाधिकेन एवं चेत्तेन कुर्वतेतर्हिरत्नाधिकं प्रायश्चित्तंमासलघु, । इतरेषां चत्वारोलघुकाः । एनमेवगाथां विवरीषुः प्रथमतो दो भिक्खू अगीयत्था सीया इत्येतद्विवृणोति । [भा.२१९१] दोसुअगीयत्थेसु अहवा गीतेसु सेहतरो पुट्विं ।
___जइ नालोयइलहुओ।नविगडे इयरोविजइपच्छा ।। वृ-द्वयोर्भिक्ष्वोरगीतार्थयोर्मध्ये यदि शैक्षतरः पूर्वं स्वाधिकस्य पुरतो नालोचयति तदा तस्य
___
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१२६ प्रायश्चित्तं लघुको मासः इतरोऽपिरत्नाधिकोऽपियदि पश्चात्तस्य शैक्षतरस्य पुरतो न विकटयति, तदा तस्यापि प्रायश्चित्तं मासलघु, । अथ यदि द्वावप्यगीतारों तदा परस्परस्य विहारालोचनैव केवला, नापराधलोचनापि, अथ द्वावपिमीतार्थो तदा परस्परविहारलोचना अपराधलोचना च अथैको गीतार्थो गीतार्थोऽपरश्चागीतार्थस्तत्रालोचनाविधिमाह[भा.२१९२] रायणिए गीयत्थे, राइणिए चेव वियडणा धुव्विं ।
देइ विहारवियडणं, पच्छा राइनितो सेहे ।। वृ-यदि रत्नाधिकोगीतार्थइतरोऽगीतार्थस्तर्हिगीतार्थे रत्नाधिकेसतिरत्नाधिके एव पूर्व शैक्षतरेण विहारविकटना अपराधविकटना च दातव्या, । ततः पश्चात् रत्नाधिकः शैक्षतरकस्य विहारविकटना ददाति । अथ शैक्षतरको गीतार्थो रत्नाधिकस्त्वगीतार्थस्तत्राह[भा.२१९३] सेहतरगे विपुव्वं गीयत्थे दिज्जएपगासणा |
पच्छागीयस्थो विह, ददाति आलोयणमगीतो ।। वृ- यदि गीतार्थः शैक्षतरकस्तर्हि तस्मिन गीतार्थे शैक्षतरकेऽपि पूर्वं रत्नाधिकेन प्रकाशना विहारविकटना अपराधविकटना चेत्यर्थः दीयते, पश्चात् गीतार्थोऽपि सन् सशैक्षतरको हु निश्चितमगीके रत्नाधिके आलोचनां विहारलोचनां ददाति । नत्वपराधलोचनां । कस्मादित्याह[भा.२१९४] अवराह विहारपगासणाउदोन्निभवंतिगीयत्थे ।
अवराहपयं मुतुं, पगासणंहोतु अगीयत्थे ।। वृ-अपराधप्रकाशना विहारप्रकाशना च एते द्वेअपिप्रकाशनेभवतोगीतार्थे, गीतार्थे पुनरपराधपदं मुक्त्वा शेषस्य विहारस्य प्रकाशनं भवति विहारालोचर्ना भवति, । नापराधालोचनेति भावः, अगीतार्थतया तस्यापराधलोचनानर्हत्वात् । सम्प्रत्युपसंहारमाह[भा.२१९५] भिक्खुस्सेगस्स गयंपलिच्छन्नाणं इयाणिवोच्छमि ।
दव्वपलिच्छाएणं-जहन्नेण अप्पतइयाणं ।। वृ-भिक्खुस्समासियंखल्वित्यनेन पदेन यदेकस्य भिक्षोर्वक्तुमुपक्रान्तंतत्गतंपरिसमाप्तमिदानीं । द्रव्यपरिच्छदेन परिच्छन्नानां जघन्येनातमतृतीयानां यद्वक्तव्यं वद्वक्ष्यामि । तदेवाह[भा.२१९६] तेसिंगीयत्थाण, अगीतमिस्साण एस चेव विही ।
एत्तो सेसाणंपियवुच्छामि विहिं जहाकमसो ।। वृ-तेषां परिच्छदेन परिच्छन्नानां बहूनां सर्वेषा गीतार्थानामथवा अगीतार्थानां यदि वा मिश्राणां केषांचित् गीतार्थानां केषांचिदगीतार्थानामित्यर्थः । एष एवानन्तरोदित एकभिक्षुगत आचार्याणां आलोचनाविषयो विधिरवसातव्यो व्यतिरेके च प्रायश्चित्तमपि नथैव, अिंते ऊर्ध्वं शेषाणामपि विधि यथाक्रमशो यथाक्रमेण वक्ष्यामि | तत्र शेषशद्ववाच्यानुपदर्शयति[भा.२१९७] सेसातूभन्नती अप्पबितिया उजेतहिं केइ ।
गोयत्थमगीयत्थे मीसे य विही उसोचेव ।। वृ-शेषानाम ते भण्यन्ते-यत्र तेषां बहूनां भिक्षुणा मध्ये केचिदात्मद्वितीयास्तस्मिन् शेष गीतार्थे अगीतार्थे मिश्रेचस एवपूर्वोक्तो विधिरालोचनाविषयस्तद्व्यतिरले प्रायश्चित्तविधिश्चावसातव्यः । [भा.२१९८] संजोगाउचसद्देण, अहिगयाजह य एग दोचेव ।
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
उद्देशक :-४, मूल - १२६, [भा. २१९८]
एगोजइनविदोण्हिं, उवगच्छे चउलहतोसे ।।। वृ-परिच्छन्नानांचेत्यत्रचशब्देन संयोगाअधिकृताः सूचिता इत्यर्थः ।तानेवोपदर्शयति-यथाचेति भंगोपप्रदर्शने, एकतएको भिक्षुरपरतो द्वौ । भिक्षु । तत्रैकेनात्मद्वितीय उपसम्पत्तव्यो, यदि पुनरेको न द्वावुपगच्छतिन उपसम्पद्यते तदा सेतस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः। [भा.२१९९] पच्छा इतरेएगंजइनवि उवगच्छमासियलहुयं ।
जत्थविएगो तिन्नी, न उवगमेतत्थवी लहुगा ।। वृ- एकस्मिन्नुपसपन्ने पश्चादितरावप्युपसम्पद्येते, यदि पुनरेकं तावित पश्चानोप्यच्छेतां तदा तयोर्मासिकं प्रायश्चित्तं लघु यत्राऽपि भङ्गे एकत एको परत्र त्रयस्तत्र यदि परस्परमुक्तप्रकारेण नोपगमस्तदा प्रायश्चित्तंलघुकाः, किमुक्तंभवति । यद्येकस्त्रीन्नोपगच्छतितदातस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकास्ते यदुपगच्छन्तं पश्चादितरे त्रयोनोपगच्छन्ति तर्हि तेषं प्रायश्चित्तं लघुको मासः । [भा.२२००] एमेव अप्पवीतो अप्पतईयं तुजइन उवगच्छे ।
इयरेसिमासठहयं एवमगीए यगीएय।। वृ- एवमेव अनेनैवानन्तरोदितैन प्रकारेणात्मद्वितीय आत्मतृतीय यदि नोपगच्छत्ति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्लघु । इतरश्चेत्यभ्युपगच्छन्तं नोपगच्छेत्तदा तस्य मासिकं लघु इतरेषामेक आत्मतृतीयोऽपर आत्मचतुर्थ इत्योस्मादीनां परस्परमनुपगमे प्रायश्चित्तं मासंलघु, । एवमुक्तप्रकारेणागीते अगीतार्थानां च द्रष्टव्यं मिश्रानधिकृत्याह[भा.२२०१] मीसाणएगोगीतो, होति अगीया उदोहि तिन्निविवा।
एवं उवसंपज्जेतेउअगीयाइहरमासो ।। वृ-मिश्राणांमध्ये एकएकाकीगीतोगीतार्थोऽपरेतुद्वौवाभवन्त्यगीता अगीतार्थाः । तत्रतेऽगीता एकमुपसम्पद्येरन् । इतरथा चेन्नोपसम्पद्यन्तेतर्हितेषां प्रायश्चित्तं लघुको मासः । [भा.२२०२] सोवियजइनवि इयरे तस्स विमासो उएव सव्वत्थ ।
उपसंपया उतेसिं, भणिया अन्नेण निस्साए ।। वृ- सोऽपि चैको यदि तान् इतरानुपसम्पद्यमानान् नोपसम्पद्यते, तदा तस्यापि प्रयश्चित्तं मासो लधुरेवमेक आत्मद्वितीयो गीतार्थोऽपर आत्मतृतीय आत्मचतुर्थः इत्यादौ सर्वत्र भावनीयमेवमन्योन्यनिश्रया प्रागद्वारगायायां तेषामुपसम्पत्भणिता उद्दिष्टा ।। [भा.२२०३] अन्नोन्ननिस्सियाणं अगीयाणंपिउगहो तेसिं ।
गीयपरिगाहियाणं इच्छाएतेसिमो होइ ।। वृ- अन्योन्यनिश्रितानां तेषामगीतानामपि गीतापरिगृहीतानामवग्रहो भवति । अवग्रहो नाम आभवनव्यवहारः ।सचद्विधा-इच्छयासूत्रोक्तश्च । तत्रेच्छया तेषामयंवक्ष्यमाणोभवति । तमेवाह[भा.२२०४] इच्छिय पडिच्छियाएण । खेत्ते वसहीए दोण्हवी लाभो।
अत्यंतेन होइ उगहो, निक्कारण कारणेदोण्हं ।। वृ- इच्छाया अवग्रहो नाम इच्छित प्रतीच्छितेन इच्छा संजाताऽस्योति इच्छित्तं, प्रतीच्छा सञ्जातास्येति प्रतीच्छितं, । इच्छितं च तत् प्रतीच्छितं च इच्छितप्रतीच्छितं वाचा आभवनव्यवहारस्थापनायथायत्पथितन्यतेतदस्माकंयत्नामेतत्युष्माकंयदिवायत्सचित्तंतदस्माकं, यदचित्तं
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२. ४/१२६ तत्युष्माकमथवा यास्त्री व्रतग्रहणार्थमुपतिष्ठति । सायुष्माकं पुरुषोअस्माकं, यद्वा बालो युष्माकं वृद्धोऽस्माकमथवाथःसार्थेनसहव्रजतांलाभः,सोऽस्माकमसार्थेयुष्माकं, यदिवायोयल्लभतेतत्तस्यैव एवंभूतेनेच्छितप्रतीच्छितेन यआभवनव्यवहारःसइच्छयाऽवग्रहएषच प्रायः पथिगच्छतांभवति, । स्थानप्राप्तानांतुसूत्रोक्त आभवनव्यवहारस्ततस्तमुपदर्शयति-समकालं क्षेत्रेप्राप्तानामक्षेत्रेवा वसतिं प्राप्तानांद्वयानामपि लाभः साधारणः । अथन क्षेत्रमक्षेत्रेवा वसतिसमकालं प्राप्ताः किन्तुविषमकालं तत आह-अच्छंतेन होति इत्यादि यदि निष्कारणं स्थिता इति पश्चात् प्राप्तास्तदा नास्ति तेषामवग्रहः, किन्तु पूर्वप्राप्तानामेव । अथ कारणेन केनापि ग्लानप्रतिजागरणादिना स्थितास्ततः पश्चात्प्राप्तास्तर्हि भवतिद्वयेषामपिसाधारणोऽवग्रहः । एतदेव स्पष्टतरमुपदर्शयति[भा.२२०५] समयपत्ताणंतुसाहारणंतुदोण्हंपिहोतितंखेत्तं ।
विसमंपत्ताणंपुन, इमाउतहिंमग्गणा होइ ।। वृ-समकमेककालं प्राप्तानांद्वयानामपितत्क्षेत्रभवतिसाधारणं विपमं विषमकालंप्राप्तानां पुनरिवं तत्रक्षेत्रेमार्गणा भवति । तामेव कुर्वन्नाह[भा.२२०६] पडियरएच गिलाणंसयंगिलाणाउरेवमंदगती !
अपत्तस्स वि एएहि, उगहो दप्पतोनत्थि ।। वृ-प्रतिचरतिवाप्रतिजागर्ति स्लानं वा यदिवास्वयंग्लान आतुरो वा यदिवास्वमावान्यन्दगतिरेतैः कारणैरमाप्तस्यापिसमकालंपश्चात्प्राप्तस्यावग्रहो भवति । दर्पतोनिष्कारणं स्थितानांपुनरवग्रहो नास्ति । [भा.२२०७] एमेवगणावच्छे पलिछन्नाणं विसेसगाणंतु ।
पलिच्छन्ने ववहारो, दुविहो वायंतिउनाम ।। वृ-यथाभिक्षोरेकस्यबहूनांपरिच्छन्नानांशेषकाणांचोक्तमेवअनेनैव प्रकारेणएकस्मिन् गणावच्छेदे बहूनां परिच्छन्नानां जधन्यतोऽप्यात्मतृतीयानां शेषाणां च कारणवशत परिच्छन्नानामुपलक्षणमेतत् । परस्परमुपसन्मन्नानां चाभवनव्यवहारो द्विधा भवति, सूत्रोक्तो वागन्तिकश्च वाचा अन्तपरिच्छेदो वागन्तस्तेन निवृत्तो वागन्तिकस्तत्र वागन्तिको नाम वक्ष्यमाणस्तमेवाह[भा.२२०८] पहगामे चित्तऽचित्तं,धीपुरिसं बालवुड्डसत्यादी ।
इच्छाएवा देती जोजंलाभेभवे वितितो ।। वृ- यत्पथि मार्गे लभ्यं तदस्माकं । यत् ग्रामे तत् युष्माकं, । यदि वा यत्सचित्तं तत् युष्माकमचितमस्माकमथवा स्त्री युषामाकं पुरुषोऽस्माकम् । अथवा बालोऽस्माकं वृद्धौ युष्माकं, । यदि वा सत्थादी इति सार्थे लभ्यं तत् युष्माकमसार्थे अस्माकमथवा इच्छया ददाति । कथमित्याह-यो यल्लमते तत्तस्य भवति एष सूत्रोक्तादाभवनव्यवहारात् द्वितीयो वागन्तिक आभवनव्यवहारः क्षेत्रेप्राप्तानामक्षेत्रेवा वसति प्राप्तानां यः सूत्रोक्तआभवनव्यवहारः स भिक्षूणामित्रप्रतिपत्तव्यः । [भा.२२०९] समगीता गीतावा गीतत्थपरिगहाणसति कज्जे ।
असमत्ताण विखेतं, अपहुपच्छासमत्तोवि ।। वृ-स चाविशेषेणार्यो यदि वा द्वावप्यगीतार्थी अथवा गीतार्थपरिगृहीता गीतार्थनिश्रां प्रतिपन्नाः समकमेककालं प्राप्तास्तेषां साधारणं क्षेत्रामाभवति, सति विद्यमाने कार्ये ग्लानप्रतिजागरणादिलक्षणे ये स्थिता अगीतार्था असमाप्ताश्च प्राप्तानां साधारणं क्षेत्रं, ये पुनरगीतार्था अपि असमाप्ता अपि
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०७
उद्देशकः-४, मूल - १२६, [भा. २२०९] पूर्वप्राप्तागीतार्थासमाप्ताश्चनिष्कारणंप्रास्थित्वा प्राप्तास्तदा असमाप्तानामल्यगीतार्थानामपिचतत् क्षेत्रपूर्व प्राप्तत्वान्नगीतार्थः समाप्तो पिचतस्य क्षेत्रस्य प्रभुनिष्कारणंस्थित्वा पश्चात्प्राप्तत्वात् । [भा.२२१०] समपत्तकारणेणंखेते वसहीएदोन्नवी लाभो ।
रायनिए होत्ति उग्गहो गीयत्थसमंमिदोहंपि ।। वृ-समंसमकमेककालंकारणेनपश्चाद्वाक्षेत्रेऽक्षेत्रेवावसतौवाप्राप्तयोईयोरपिलाभः साधारणः,। अत्र पुनर्यदि विशेषविवक्षा क्रियते, तदा यो रत्नाधिकस्तस्मिन्नवग्रहो भवति । यद्यपि नाम द्वयोरपि साधारणो लाभस्तथापि यथा संघाटकेन भिक्षां हिण्डबानयोरत्नाधिकस्य लाभो गण्यते, । एवमिहापि रत्नाधिकस्यावगृहः । अथैको गीतार्थः अपरोऽगीतार्थस्तत्र यदि रत्नाधिकोऽगीतार्थोऽवमरत्नाधिको गीतार्थस्ततोऽवमरत्नाधिकस्यावग्रहः ।अधद्वावपिसमंगीतार्थोततआहसमेगीतार्थेपरस्मिन् समकं च प्राप्ते द्वयोरपि साधारणोऽवग्रहः, । तदेवं द्विसंख्याकगणावच्छेदकसूत्रमिति भावितमेवं द्विसंख्याकाचार्योपाध्यायसूत्रमपिभावनीयमिदानीं बहुत्वसूत्राणि पिण्डसूत्रं चातिदेसत आह[भा.२२११] एमेवबहूणंपी पिंडे नरोवणहस्स उविभागो ।
किंकतिविहो कस्स कंमि व केवइयं वाभवे कालं ।। वृ-एवमेवबहूनामपि भिक्षुप्रभृतीनांसूत्राणिभावनीयानि, ।द्विकसूत्रापेक्षयाबहुत्वसूत्राणामर्थतो नानात्वाभावात । पिण्डे पिण्डक सूत्रस्यापिस एवार्थो नवरात्रावग्रहस्य विभागो वक्ताव्यस्तमेवाहकिं कतिविधः तस्य वा कस्मिन् वा कियन्तुंवाकालं भवत्यवग्रहः । तत्र किमित्याद्यद्वारख्यानार्थमाह[भा.२२१२] किंउग्गहोत्तिभणिए, उगहोउ होत्तिचितादी ।
एकेक्को पंचविहो देविंदानी मुणेयव्वे ।। वृ- किमवग्रह इति भणिते पृष्टे सूरिराह-त्रिविधो भवत्यवग्रहश्चित्तादिः सचित्तोऽचित्तो मिश्रश्च । पुनरेकैकः कतिविध इति प्रश्नमुप जीव्याह एकैकः पंचविधः पंच देवेंद्रादि देवेंद्रावग्रहो राजावग्रहो मांडलिकावग्रहः शय्यातरावग्रहः साधर्मिकावग्रहश्च । ।गतं कतिविधद्वारमिदानीं कस्य नभवतीति[भा.२२१३] कस्स पुन उगहोत्ती परपासंडीण उगहोनत्थि ।
तिण्ही सन्नेसंजति अगीते गीतएक्केवा ।। वृ- कस्य पुनरवग्रहो भवतीति शिष्यप्रश्रामाशंक्योच्यते, परपाषण्डिनामवग्रहो नास्ति, । ये च निण्हवा ये ऽवसन्ना याश्च संयत्यो गीतार्थैरपरिगृहीता येचागीतार्था गीतार्थानिश्रामनुपपन्नाश्च निष्कारणमेवैकाकी गीतार्थ एतेषां सर्वेषामप्यवग्रहो नास्ति, एतदेव सुव्यक्तमाह- . [भा.२२१४] उसन्नाणबहूणव गीतमगीताण उगहोनत्थि ।
सच्छंदियगीयाणं असमत्तअनीसगीए वि ।। वृ- अवसन्नानां बहूनामपि गीतार्थानां चावग्रहो नास्ति । सच्छंदियगीयाणयत्ति ये गीतार्था अपि स्वच्छन्दिकाः स्वच्छन्दतयैव एकाकिनो विहरन्ति, तेषामपि नास्त्यवग्रह, 1 तथा ये असमाप्ता असमाप्तकल्पाः यस्य चसमुदायस्यन विद्यतेगीतोगीतार्थ ईशस्तेषामपिनास्त्यवग्रहः ।। [भा.२२१५] एवंतासावेक्खे निरवेक्खाणंपि उगहोनत्थि ।
मुत्तूणअहालंदेतत्थ विजेगच्छपडिवबद्धा ।। वृ- एवं तावत्सापेक्षे जातावेकवचनं । सापेक्षिणामुक्तं सापेक्षानामस्थविराकल्पिकाः निरपेक्षा
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २ - ४ / १२६
जिनकल्पिकादयस्तेषामप्यवग्रहो नास्ति । किमविशेषेण सर्वेषां, नेत्याह-मुक्त्वा यथालब्दान् । तत्रापि गच्छप्रतिबद्धान् तेषामवगृहो भवति गच्छप्रतिबद्धत्वात्, अन्येषां तु सर्वेषामपि नास्ति ।। आसन्नतरा जे तत्थ, संजया सी व जत्थ निच्छर । तहियं देतुवदेसं, आयपरं ते न इच्छंति ।।
[भा. २२१६]
वृ- तेषां गच्छनिर्गतानां जिनकल्पिकादीनां यो व्रतग्रहणार्थमुपतिष्ठति तं ते न प्रव्राजयन्ति । तथा कल्पत्वात् । किन्तु ये तत्रासन्नतराः संयताः स्थितास्तत्रोपदेशं ददति । यथा अमुकानां समीपे गत्वा प्रव्रजेति । अथवा जानन्ति श्रुतवलतो ये दूरे स्थितास्तत्र स एष निस्तरिष्यति । तदेतत् ज्ञात्वा यत्र स निस्तरति तत्रोपदेशं प्रयच्छन्ति परमार्थतः पुनस्ते आत्मपरमात्मगच्छपरगच्छविभागं नेच्छति, स्थविरकल्पादुत्तीर्णत्वात् । 1 [ भा. २२१७]
१०८
अगीय समण संजइ गीयत्थ परिग्गहाण खेत्तं तु । अपरिग्गहाण गुरुगा नलभति सीसेत्थ आयरिओ ।।
वृ- अगीतानामगीतार्थानां श्रमणानां च गीतार्थपरिग्रहाणां गीतार्थपरिगृहीतानां क्षेत्रमवग्रहो भवति, । इयमत्र भावना-येऽगीतार्था अपि साधवो गीतार्थपरिगृहीता विहरन्ति वा अपि संवत्यो गीतार्थपरिगृहाणां गीतार्थपरिग्रहरहितानां विहरतां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका इत्येषां च संवतानां संयतीनां च गीतार्थाऽपरिगृहीतानां यः परिव्राजक आचार्यः सोऽत्र शिष्यान् स्वदीक्षितान् न लभते, परिगृहीततयैव तेषां दीक्षणात् ।
[ भा. २२१८ ]
गीयत्थागते गुरुणा असती एगानिएवि गीयत्थे ।
समोसरणे नत्थि उग्गहो, वसहीए उमगण अक्खेते ।।
1
वृ- ये ते स्वयमगीतार्थ गीतार्थाः परिग्रहरहिता वर्धन्ते यद्यन्यस्मिन् गीतार्थे आगते तस्योपसम्पदं न प्रतिपद्यन्ते, तदा तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथान्यो गीतार्थ उपसम्पदार्हो नायातः कारणवशतः कथमप्येकाकी जातस्तस्य गीतार्थस्याशठस्य परिवारहिततत्वेनैका किनोऽपि क्षेत्रमाभवति । गतं कस्येति द्वारमिदार्नी कस्मिन्वेति द्वारमधिकृत्याह-यत्र यावन्ति दिनानि सङ्घस्य समवसरणं तत्र तावन्ति दिनान्यवग्रहो न भवति । एवं जिनस्नानादिषु मिलितानां यावन्महिमा तावदवग्रहाभावः एतत्सर्वं समवसरणेनास्त्यवग्रह इत्यनेन सूचितमेवमक्षेत्रेवग्रहाभावः अक्षेत्रेऽपि वसतौ मार्गणाऽवग्रहस्य भवति । सा चैवमक्षेत्रे वसतिषु समकं स्थितानां साधारणं क्षेत्रं पश्चादागतानां तु न भवतिसेसं सकोस जोयण पुव्वग्गहियं तु जेण तस्सेव ।
,
[भा. २२१९]
समगोग्गह साहारं पलागतो होइ अक्खेत्ती ।।
वृ- शेषं क्षेत्रमवग्रहो भवति, तच्च प्रमाणतः सकोशयोजनं पञ्चगव्यूतानीत्यर्थः । तत्रापि येन पूर्वमवगृहीतं तस्यैव तत्क्षेत्रमावहति, नशेषस्य । अथ समकमेव तस्यावग्रहः कृतस्तत आह-साधारणं तदा तेषां क्षेत्रं यस्तु पश्चादागतः स भवत्यक्षेत्रो न तस्याभवति क्षेत्रमिति भावः ।
[ भा. २२२०]
अब्भागते कहं तो, उवसंपग्गो तहिं च ते सव्वे ।
संकंतो उवकते, साहारणे तस्स जो भागो ।।
वृ- अन्यः कोऽप्याचार्यः कथयन् बहुश्रुतः पश्चादागत ते च पूर्वस्थिताः सर्वेऽपि तस्मिन्नागते कथयत्युपसम्पन्नाः तदा तस्मिन् कथयति सोऽवग्रहः संक्रान्तस्तस्याभाव्यं तत् क्षेत्रं जातमिति भावः ।
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- ४, मूल- १२६, [ भा. २२२०]
अथ समकप्राप्ततया साधारणे क्षेत्रे स्थितानां मध्ये एकः कश्चनापि तं पश्चादागतमन्यमाचार्य बहुश्रुतमुपसम्पन्नस्तदा यस्तस्य भागः स तत्र कथयति सङ्क्रान्तः । निक्खित्तगणाणं वा तेसिं वि य होइ तंतु खेत्तं तु । खेत्त भया या कोई, माइठाणेण सुण एवं ।।
[भा. २२२१]
वृ- यदि क्षेत्रवतां शिष्य आगन्तुकमाचार्यमुपसम्पन्नो यदिवाचार्याः गणं शिष्ये गीतार्थे निक्षिप्य तमुपसम्पन्नास्तदा तेषामेव निक्षिप्तगणानां वाशाब्दादुपसम्पन्नस्तदेकशिष्याणां तत् क्षेत्रम् । किमुक्तं भवति ? यत्ततः क्षेत्रात्सचित्तादिकमुत्पद्यते तत्तेषामाभवति प्रवाचयन्नागन्तुवो न लभते । कोऽपि पुनर्मा ममागन्तुकस्य पार्श्वे शृण्वतः क्षेत्रं यायादिति क्षेत्रभयादेवं वक्ष्यमाणप्रकारेण मातृस्थानेन शृणोति तमेवं प्रकारमाह
१०९
[भा. २२२२] कुट्टेण चिलिमिलीए व अंतरितो सुणइ कोइ मानेन । अहवा चंकम्पणीयं करेंतो पुच्छागमो तत्थ ।।
वृ- कुड्येन यदि वा चिलिमिलिन्या जवनिकान्तरितः सन् कोऽपि मानेन ममेदं क्षेत्रमाभवति तन्मा हस्तादुत्तरत्विति क्षेत्रगर्वेण शृणोति । अथ वा मानेनैव यथोक्तरुपेण चंक्रमणिकां कुर्वन् कोऽपि शृणोति । तत्र यद्यपि स न शृणोति तथापि तत्र पृच्छागमो भवति, पृच्छा कर्तव्या भवति, ततः पृच्छा कर्तव्या भवति, ततः पृच्छातोऽपि तस्य तस्य भवति क्षेत्रं, । अथ कतिभिः पृच्छाभिः कियन्तं कालं तस्याभवति क्षेत्रमत आह[ भा. २२२३]
पुच्छाहिं तीहिं दिवसं, सत्तहिं पुच्छाहिं मासियं हरेइ । अहवा विसेसमन्नो इमो उ तहियं अहिञ्जते ।।
वृ- तिसृभिः पृच्छाभिरेकं दिवसं यावत् तत्क्षेत्रं हरति, पृच्छादिवसे यत्तस्मिन् क्षेत्रे सत्तादिकमुत्पद्यते तत् कथयन् लभते नेतर इति भावः । सप्तभिः पृच्छाभिः पुनर्मासिकं पृच्छादिवसादारभ्य मासं यावत्सचित्तादिकमपहरति । तदेवं खेत्तभया वा कोइ इत्यादि गाथा पश्चार्ध व्याख्यातमिदिनीं निक्खित्तगणाणं चेत्यादि पूर्वार्धव्याख्यानयति । अथवाऽयं वक्ष्यमाणोऽन्यविशेषस्तस्मिन्नधीयापनेऽध्यापयतरि तमेवाह[भा. २२२४]
जति निक्खिविऊणं गण उवसंपाए हवावि सीसं तु । ता तेसिं चियखेत्तं वाएतो लाभो खेत्तबहिं ।।
वृ- यदि गीतार्थे गणं निक्षिप्य तमागन्तुकमुपसम्पद्यते अथवा शिष्यं प्रेषयति तदातेषाभेव पूर्वस्थितानां तत्क्षेत्रमाभवति न तु वाचयतो वाचयति लाभस्तस्मात्क्षेत्राद्बहिः ।।
[भा. २२२५]
अह बेती वायंतो लाभेन नत्थि हं ति वच्चामो ।
इयरे हिंय सो रुद्धो मा वच्चसु अम्ह साहारं ।।
वृ- अथ ब्रूते वाचयन् यथा नोऽस्माकमिह नास्ति लाभ इति व्रजाम एवमुक्ते इतरैः पूर्वस्थितैः स रुद्धो यथा माव्रजत यूयं युष्माकमस्माकं च साधारणं क्षेत्रमिति । अथ साधारणेऽपि क्षेत्रे स्थिता न संस्तरति तत्र विधिमाह
[भा. २२२६]
निगमने चउभंगो निट्टिय सुह कक्खयं जति करेंति । निड्डिय पहावितो वा रुद्धो पच्छाय वाघातो ।।
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१२६ वृ-अथसाधारणेक्षेत्रे स्थितास्तेनसंस्तरंति तर्हि निर्गन्तव्यम् । तत्रच निर्गमने चतुर्भङ्गी वक्तव्या गाथायांपुंस्त्वनिर्देशःप्राकृतत्वात् ।तथा यस्य श्रुतस्कन्धस्य निमित्तमुपसम्पन्नास्तनिष्ठितंतस्मिन्निष्ठिते समाप्ते भूयः क्षेत्रं साधारणं जातम् । तत्र यदि भूयः सुखदुःखतां कुर्वन्ति सुखदुःखनिमित्तमुपसम्पदं प्रतिपद्यन्ते तथा निष्ठिते श्रुतस्कन्धे यः प्रधावितः पुनरपि प्रतीच्छिकैः पश्चात् रुद्धो व्याघातो वाऽशिवादिभिः कारणैरुपजातस्तत्रयदाभाव्यं तद्वक्तव्यमिति द्वारगाथासमासार्थः ।। [भा.२२२७] वत्थव्वनितिनउजे उपाहुणा नइयरेवा ।
उभयंचनोभयं वाचउभयणा होति एवंतु ।। वृ- यस्य ग्रामप्रधानस्य नगरप्रधानस्य वा नियोगेन तिष्ठन्ति साधवः स चतुर्धा तद्यथाआगन्तुकभद्रको नामैकोनवास्तव्यभद्रकः वास्तव्यभद्रको नामैको नागन्तुकभद्रः २,आगन्तुकभद्रको वास्तव्यभद्रकश्च ३, नागन्तुकभद्रकोनापिवास्तव्यभद्रकः ४ । एतच्चतुभङ्गीवशादधिकृतापिचतुर्भङ्गी जाता । तद्यथा-प्रथमभङ्गवशात् वास्तव्या निर्गच्छन्ति न प्राधूर्णका, नियोक्तुरागन्तुभद्रकत्वात्, द्वितीयभगवशात् प्राधूर्णका निर्गच्छिन्ति न इतरे वा द्वितीयभङ्गे नियोक्तुर्वास्तव्यभद्रकत्वाचतुर्थभङ्गवशात् उभयं प्राधूर्णका वास्तव्याश्च निर्गच्छन्ति, । उभयानपि प्रतिनियोक्तुरभद्रत्वातृतीयभङ्गवशान्नोभयं वास्तव्याप्राधूर्णकाश्चनिर्गच्छन्ति ।उभयानपिप्रतितस्यभद्रकत्वात् । एवममुना प्रकारेण चतुर्भजनाचतुर्भङ्गी भवति । तत्र प्रथमंभङ्गमधिकृत्य विशेषमाह[भा.२२२८] आगंतुभद्दगंमी पुवट्ठियागंतुजइ पुनो एज्जा ।
तमि अपुन्नेमासे, संकमतिपुनोवि सिंखेत्तं ।। वृ-आगन्तुकभद्रके नियोक्तरिये पूर्वस्थितास्तेवक्ष्यमाणचतुर्भागार्धमागगमनयतनया गच्छन्ति, तथाप्यसंस्तरणे सर्वात्मना गच्छन्ति । ते गत्वा यद्यपूर्णे एव मास तस्मिन् क्षेत्रे पुनरागच्छेयुस्तदा । सिं तेषां प्रत्यागतानां क्षेत्रं संक्रामति । तेषां तदाभाव्यं भवतीतिभावः । कारणतो गत्वा पुनरपूर्णे एव मासे प्रत्यागमनात् । अथसाधारणमुभयेषां तत्क्षेत्रमासीत् ।मावच्चमुअम्हसाहारणमितिव्यवस्थाकरणात तदा तेषांपुनः प्रत्यागतानांसाधारणेन क्षेत्रसंक्रामति । द्वितीयं भङ्गमधिकृत्याह[भा.२२२९] वत्थव्वभद्दगंमी संधाडगजयणतहवि उअलंभो ।
आगंतुनेति तउअत्थतियो पवायगोनवरं ।। वृ-वास्तव्यभद्रकेयोक्तरितेषामागन्तुकानामसंस्तरतामियंयतनावास्तव्याआगन्तुकैः सममेकैकेन सङ्घाटेन भिक्षांहिण्डन्ते, अथतथाप्यलाभस्तर्हिनिर्गच्छति, तत्रेयंभङ्गचतुष्टयेनयतना-आगन्तुकानां चतुर्भागो निर्गच्छति, न वास्तव्यानां १, वास्तव्यानां चतुर्भागो निर्गच्छति नागन्तुकानां २, वास्तव्यानामपि चतुर्भागा आगन्तुकानां च चतुर्भागः ३, उभयेषामपि चतुर्भागागमने चतुर्थः ४ ।स चात्र शून्योगमनमन्तरेणासंस्तरणात् । एवमप्यसंस्तरणेऽर्धार्द्धगमनेन यतना प्रथमभङ्गेऽपि द्रष्टव्या | स चात्रापि पूर्वप्रकारेण शून्यः । अथैवमपिन संस्तरति तत आगन्तुकाः सर्वे निर्गच्छन्ति । नवरमेकः प्रवाचकस्तिष्ठति येन वास्तव्यान् प्रवाचयति । अथ सोऽप्यसंस्तरणे स्वशिष्यैः सह गतस्ते च वास्तव्यास्तमुपसम्पन्ना यदि मावच्चह साहारणमिति व्यवस्थाकारणत उभयेषांसाधारणं तत क्षेत्रं ततो यदिगत्वापुनरपिअपूर्णेएव मासेतत्र क्षेत्रेप्रत्यागच्छन्ति । तदाकृतायामुपसम्पदितेषामेव प्रत्यागतानां क्षेत्रमाभाव्यतया संक्रामति ।यदिवासाधारणेन । साम्प्रतमनयोरेवभंग्योराभवनव्यवहारशेष उच्यते ।
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:
:- ४, मूल- १२६, [भा. २२२९]
अत्र पतितं नियट्टि सुहदुक्खयं जति करेंतीति द्वारमस्य व्याख्यानमाहसुहदुक्खित्तो समत्ते वाएंतोनिग्गएसु सीसेषु । वाइचंति वि तहा निग्गयसीसो समत्तंमि ||
[ भा. २२३०]
वृ- इदमुक्तमागन्तुकाः सर्वेऽपि निर्गच्छन्ति केवलमेव प्रवाचकोऽवतिष्ठते । तत्र यदि निर्गतेषु शिष्येषु वाचयन् प्रवाचकः समाप्ते श्रुते सुखदुःखितः सुखदुः क्खनिमित्तमुपसम्पदं ग्राहितस्तथा तस्य वाच्यमानस्य भवतितत्क्षेत्रम् । इदं द्वितीयभङ्गमधिकृत्योक्तं प्रथमभङ्गमधिकृत्याह तथा वाच्यमानोपि निर्गतः शिष्यः समाप्ते श्रुते वक्तव्यं । किमुक्तं भवति ? | यदि वाच्यमाजो निर्गतेषु शिष्येषु बाचनाग्रहणाय पश्चात्स्थितः । समाप्ते श्रुतस्कन्धे वाचयता सुखदुःखनिमित्तमात्मोपसम्पदं ग्राहितस्तदा वाचयति आभवति क्षेत्रम् ।। [भा. २२३१]
999
दोहवि विनिग्गएसुं वाएंतो तत्थ खेत्तितो होति । तंमि सुए असमत्ते संमत्ते तस्सेव संकमति ।।
बृ- द्वयोरपि शिष्येषु विनिर्गतेषु तावेव द्वौ केवलौ तिष्ठतस्तत्र यावदद्यापि तत् श्रुतं न समाप्यते तावत्तस्मिन् श्रुतं असमाप्ते तत्र तयोर्द्वयोर्मध्ये वाचयन क्षेत्रिको भवति । समाप्तं पुनः श्रुतस्यैव पूर्वस्थितस्व तत्क्षेत्रं संक्रामति । अथ द्वावपि परस्परं सुखदुःखोपसम्पदं प्रतिपन्नी तदा साधारणं क्षेत्रमिति यो यल्लभ्यते तस्य तदा भवतीति । [ भा. २२३२ ]
संथरे दोवि न नेती तेहि उववाइया उजइसीसा । लाभो नत्थि महंतिय अहव मत्ते पधाविज्जा ।।
बृ- संस्तरे संस्तरणा द्वयेऽपि पूर्वस्थिता आगन्तुकाश्च न निर्गच्छन्ति, तैश्च पूर्वस्थितै यदि बहवः शिष्या उपपादिता उत्पादितास्तदा स आगन्तुको नास्ति मम लाभ हति विचिन्त्य प्रधावेत् गच्छेत् । अथ ते निक्षिप्तगणास्तस्य समीपे वाचयन्ति तेषां शिष्या वा तत आह- अथवा समाप्ते श्रुते प्रधावेत् ।। सम्प्रति निट्टयपहाविओ वा रुद्धो पच्छाय वाघातो इत्येतद्व्याख्यानयतिजइ वायगो समतो मंतिउ पडिच्छिएहिं रुंभेज ।
[भा. २२३३]
असिवादिकारणे वा न नेते लाभो इमो होइ
वृ- यदि समाप्ते श्रुते ततक्षेत्रात वाचको निर्गच्छन् प्रतीच्छिकैरुच्यते यथा मा निर्गच्छत यूयं, वयमद्यापि वाचयिष्याम इति यदि वा निर्गतो बहिरशिवादीनि कारणान्युपस्थितानि ततो व्याघात इति कृत्वा न निर्गच्छति, तदा तस्मिन् प्रतीच्छकैरवरोधनात् । पश्चाद्व्याधाताद्वा अनिर्गच्छति तस्यायमाभाव्यो लाभो भवति । तमेवाह
[भा. २२३४ ] आयसमुत्थं लाभ, सीसपडिच्छएहिं सो लहइ रुद्धो । एवं च्छिन्नुववाए अच्छिन्ने सीसा गते दोन्हं । ।
वृ- स प्रातीच्छिकैर्गच्छन्नपरुद्धः सन् यत्स्वयं लभते, यच्च तस्य शिष्या यच्च तस्य प्रातीच्छिका बा लभन्ते, तत्सर्वमात्मसमुत्यं शिष्यप्रातीच्छकैर्वा समुत्पादितं लभते । एवमाभवनं च्छिन्ने समाप्ते उपपातहेतौ श्रुतस्कन्धादौ श्रुते दृष्टव्यं । अच्छिन्ने असमाप्ते श्रुतस्कन्धादौ यदि तस्य पठत आचार्यस्य शिष्या ग्रामन्तरगताः प्रत्यागताः तस्य च शिष्यो नियमात गीतार्थो यस्य गण आरोपितस्तदा द्वयोरपि लाभः साधारणो गीतार्थे शिष्ये निक्षिप्तगणतया पठतोऽप्याचार्यस्य पाठविता गच्छत् तेन प्रतिरुद्ध
1
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१२६ इतिपाठयितुरप्याभवनात् ।। [भा.२२३५] एवं ता उउबद्धे, वासासुइमो दिही हवतितत्थ ।
खेत्त पडिलेहगाउपयठिया तेन अन्नत्थं ।। वृ- एवं तावत् ऋतुबद्ध काले-आभवनव्यवहारविधिरुक्तो वर्षासु वर्षाकाले पुनरयं वक्ष्यमाणो विधिर्मवतितमेवाहतत्थेत्यादि । । द्वयोराचार्ययोः क्रुतुबद्धेकालेसाधारणक्षेत्रस्थितयोरेकोऽपरस्यैकस्य पार्थे उपसम्पदंगृहीतवान् । वर्षारात्रश्च प्रत्यासन्नीभूतोऽन्यानिचक्षेत्राणि वर्षावासयोग्यानि तादृशानि प्रत्यासन्नानिनसन्ति,ततः उपसम्पन्न आचार्यस्तत्रेतितस्मिन्नेव आषाढमासिकेक्षेत्रेवर्षावासं स्थितस्तेन च वाचनाचार्येणान्यत्र वर्षावासयोग्यस्य क्षेत्रस्य प्रतिलेखकाः प्रवर्तितास्तांश्च प्रवर्तयन्निदमवादीत् । [भा.२२३६] जातुन्भे पेहेहातावेतेसिं इमंतुसारेमि |
तंचसमत्ते तेसिंवा वासंचपबद्धमालगं ।। वृ- यावत् यूयं क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्य समागच्छथ । तावदेतेषामाचार्याणामिदं श्रुतस्कन्धादिकं सारयामि सूत्रतोऽर्थतश्च गमयामि । तच्च श्रुतस्कन्धादिकं तेपां तथा अधीयानानां समाप्तमेतद्व्यवच्छिन्नमित्युच्यते, । अत्रान्तरे च वर्ष प्रबद्धं प्रबन्धेन पतितुमालग्नं तेऽपि च क्षेत्रप्रत्युपेक्षकास्तत्रैव वर्षेण निरुद्धाः । [भा.२२३७] निगंतूणन तीरइ, चउमासे तत्थलाभमायगयं ।
लभते वोच्छिन्नेवं कुवंति गिलाणगस्स विय ।। वृ- यतः प्रबन्धेन वर्ष पतितुमारब्धं, च क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाः समागच्छन् ततः समाप्तेऽपि श्रुते स वाचनाचार्यस्ततः क्षेत्रान्निर्गन्तुंनशक्नोति । अनिर्गतश्चतस्मिन् क्षेत्रेचतुरोवर्षापत्रमासान्यावदात्मगतं आत्मसमुत्थं लाभ लभते, । द्वितीयोऽप्यात्मसमुत्थस्य लाभस्य स्वामी एवं कुर्वते व्यवच्छिन्ने समाप्ते श्रुते अथवा गिलानस्स विय इति समाप्ते श्रुते याचनाचार्यो ग्लानोऽभवत् ततो गन्तुमशक्तस्यापि च ग्लानस्यैवमाभवनव्यवहारो दृष्टव्यः ।उभयोरपि चतुरोवर्षामासानात्मसमुत्थो लाभइत्यर्थः । [भा.२२३८] अहपुन अच्छिन्न सुए, तेआयाबेंतिमेय तुब्भेतु ।।
अम्हे खेत्तं देमोसाहारणंतंमिएसितु ।। वृ-अथ तत् श्रुतस्कन्धादिकमद्यापिनसमाप्तं, तेच क्षेत्रप्रत्युपेक्षका, आयातास्ततो वाचनाचार्या आपृच्छन्ति वयं निर्गच्छामः । तत् इमे प्रतीच्छिका आचार्य ब्रुवते, मा यूयं निर्गच्छत, समाप्तेऽपि श्रुते युष्माकं वयं क्षेत्रं दास्यामः । एवमुक्ते तत्क्षेत्रमेतेषां द्वयानामपि साधारणं भवति । एष संस्तरणे विधिरसंस्तरणमधिकृत्याह[भा.२२३९] असंथरण नित अनिते चउभंगो होइ तत्थवितहेव ।
एवंताखेत्तेसुं, इणमन्नामग्गणविहादी ।।। वृ-असंस्तरणेसाधुषु निर्गच्छदनिर्गच्छत्सुचतुर्भङ्गीभवति । साचैवम्-वास्तव्यानां चतुर्भागादिना प्रकारेणसाधवोनिर्गच्छन्तिन वाचनाचार्याणामितिप्रथमः, वाचनाचार्याणां नेतरेषामितिद्वितीयः,। उभयेषामिति तृतीयः, । नोभयेषामिति चतुर्थः, । तत्रापि चतुर्भङ्गयामपि तथैवाभवनव्यवहारः । द्वयानामप्यात्मसमुत्थो लाभइतिभावस्तृतीयेभङ्गेयद्येकतर एकतरस्यापार्श्वे साध्वभावत उपसम्पद्यते, तत उपसम्पद्यमान लाभ इतरस्मिन् संक्रामति । अनुपसम्पन्नौ च द्वयोरपि साधारणं क्षेत्रं, । एवं तावत
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १२६, [भा. २२३९]
११३ क्षेत्रमार्गणा कृता । अयमन्यो मार्गणाविधिरादिशब्दात् दिगवारणपरिग्रहः । गाथायां च स्त्रीत्वनिर्देशः प्राकृत्वात्तमेव मार्गणाविध्यादिकमाह[भा.२२४०] अद्धाणादिसुनहा, अनुवटिया तहा उवट्टविया ।
अगविट्ठायगविट्ठा निष्फन्नाधारणदिसासु ।। वृ-अध्वा मार्ग आदिशब्दादशिवावमौदर्यादिनिमित्तनिर्गमनपरिग्रहः तेष्वध्वादिषु नष्टाः साधवः तेच द्विधा-उपस्थापिता अनुपस्थापिताश्च एकैकेद्विधाचार्यस्यते तेन गवेषिताअगवेषिताश्च। तत्र ये निष्पन्ना उपस्थापितास्ते निष्पन्ना एव न तेषां दिगवारणं कर्तव्यमितरेषां यथाऽभवनं धारणं दिक्षु अध्वादिषु नष्टा इत्युक्तं तत्रयैः कारणैस्तेनष्टाः साधवस्तान्यभिधित्सुराह[भा.२२४१] संभममहंतसत्थेभिक्खायरिया गयावतेनछा ।
सिग्धगती परिरएणव आउर तेनादिएसुंच ।। वृ- संभ्रमो वनदवाग्निसंभ्रमादिकः तद्वशादच्छात् स्फिटिता यदि वा महति सार्थे व्रजतां कोऽपि कुत्रापीतिगच्छादपगता यदिवा भिक्षाचर्यानिमित्तंसार्थादपसृत्य वजिका यल्यादिषुगतास्ततो नष्टा । अथवा सार्थः शीध्रगतिस्ते च मन्दगतः तत्सार्थात् गच्छात् परिभ्रष्टाः परिरएणवत्ति यदि वा नद्यादिषूतरीतव्यासु सार्थ ऋजुमार्गेणोत्तीर्ण इतरे साधवः परिरएण गत्वा स्तोकपानीवे समुत्तरन्ति, चिन्तयन्ति च वयं सार्थे झटित्येव मिलिष्यामस्ते च तथा परिरएण गच्छन्तः सार्थात् स्फिटिता अथवा आतुराः प्रथमद्वितीयपरीषहाभ्यां जितास्तेतथाआतुराः सन्तोऽशुक्नुवन्तः सार्थात्परिभ्रष्टाः स्तेनाश्चोरा आदिशद्वात् परचक्रादिपरिग्रहस्तेषु स्तेनादिषु समापत्सु भयेन पलायमाना गच्छादवस्फिटिता एवमध्वादिषुसाधवो नष्टा भवन्ति । अत्र मार्गेणविधिं दिग्धारणविधिं चाह[भा.२२४२] गवेसउमावकयव्वया जेसव्वेवतेसिंतुदिसा पुरिल्ला ।
गवेसमाणो लभतेनुबद्धे अणाढिया संगहिया उजेणं ।। वृ-ये कृतव्रता उपस्थापिता इत्यर्थः । तान् प्रव्राजनाचार्यो गवेषयतुवामा वा, तथापि तेषां सैव दिक्पुरातनीया प्रव्राजनाचार्योऽशठभावेन गवेषयति, निचलभते । तथापितान् सुचिरेणापिकालेन लब्धान स एव प्रजाजनाचार्यो लभते, । अनाढिया संगहियाउ जेणमिति ये पुनरनाहतानादरपरेण गवेषितास्ते येन संगृहीतास्तस्यैव ते शिष्या इति स तेषामात्मीयां दिशं धारयति । अयमेव वृत्तबद्वोऽर्थोऽन्येनाचार्येण श्लोकेन बद्धस्तमेव श्लोकमाह[भा.२२४३] गवेसिए पुवदिसाअगविट्ठए उपच्छिमा ।
अनुबद्ध विए एवं अभिधारेतेउइणमन्ना ।। वृ- अनुपस्थापिते नष्टे शिष्ये शिष्यवर्गे वा प्रव्राजनाचार्येण गेवषिते पूर्वदिक प्रव्राजनाचार्यदिग् भवति, ।अगवेषिते पश्चिमा दिक् । येन संगृहीतास्तस्य दिग्भवतीत्यर्थः । एवमनुपस्थापितेमार्गणा भवति, यः पुनरन्यक्षेत्रे गतानाचार्यानभिधारयन् व्रजतितत्रेयमन्यामार्गणा तामेवाह[भा.२२४४] अभिधारेंतो वच्चति वत्तअवत्तोव वत्तएगागी।
___ जलभतिखेतवजं अभिधारेवतेतंसव्वं ।। वृ-अन्यक्षेत्रगतानाचार्यान् अभिधारयन्व्रजतिव्यक्तोऽव्यक्तीवा गीतार्थोऽगीतार्थोवा इत्यर्थः, । [ छ
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१२६ तत्र व्यकत एकाकी व्रजन् यत् लभते तत्सर्व क्षेत्रवर्ज क्षेत्रमेकाकिनो न भवतीति सत्प्रतिषेधः कृतः अभिधार्यमाणे यस्यसमीपेगन्तव्यं तस्मिन्भवति । तदभिधारणस्थितेन तेन तस्यलाभात् ।। [भा.२२४५] अव्वत्तेससहाये, परखेत्तविवज्जलाभो दोण्हंपि ।
सव्वोसोमगिल्ले जाव न निखिप्पएतत्थ ।। वृ- अथाव्यक्तः ससहायस्तमभिधारयन् व्रजति तर्हि तस्मिन् अव्यक्ते सहाये व्रजति यः परक्षेत्र वों यस्मिन् क्षेत्रे ते अभिसन्धार्यमाणा आचार्या वर्तन्ते तत् क्षेत्रवर्ज किल क्षेत्रवर्ज तेषामभिधार्यमाणानामाभाव्यमिति, तत्प्रतिषेधः । यो द्वयोरपिलाभो व्यक्तव्य सहायानां च यो लाभ इत्यर्थः । ससर्वः पूर्वस्याचार्यस्याभवति,सचतावद्यावत्तत्रन निक्षिप्यते ।। [भा.२२४६] निक्खित्तनियत्ताणां खेत्तं वो लाभो होति वाएंते ।
तस्स वियजाननीति लाभोसोऊववाएंतो ।। वृ-तमव्यक्तं तत्र निक्षिप्तं कृत्वा निवृत्ताः सहायास्तेपां क्षेत्रस्य पञ्चगव्यूततप्रमाणस्यान्तर्मध्ये यो लाभोभवति,सवाचयत्याभवति, तत्क्षेत्रेतस्य लाभस्वभावात्तस्यापिचनिक्षिप्तस्ययावन्न निर्गच्छति तावद्यः कश्चनापि लाभः सोऽपि प्रवाचयति भवति, । सम्प्रति यस्तत्र क्षेत्र स्थितः सन् गणं निक्षिप्योपसम्पन्नस्तस्य यत्सर्वनभणितं, तदिदानी सिंहावलोकनन्यायेनाह[भा.२२४७] अहवा आयरिओवी निक्खित्तगणागतो उआउत्थं ।
वाएंते देइलाभ,खेत्तीतोन उनईसो ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरे । तच्च प्रकारान्तरमिदं-पूर्व शिष्यस्य वक्तव्यस्याव्यक्तस्य चोक्तमिदानीमाचार्यस्यैतत् क्षेत्रगतस्योच्यते, । आचार्योऽपि क्वचित् गीतार्थे शिष्ये निक्षिप्तगणो भूत्वा तत्रागतस्तत्रोपसम्पन्नः सन् यत्स्वयं लभते तमात्मोत्थं लाभं वाचयति तथा अथ तेन गणः स्वशिष्ये निक्षिप्तस्तस्य ततः स क्षेत्रस्याप्रभुरेवेति कुतस्तस्यात्मसमुत्यो लाभस्तत आह-यत् यस्मात् स क्षेत्रिकः क्षेत्रस्य प्रभुरासीत्तस्मान्न शक्यते वक्तुं तस्मिन् क्षेत्रे आत्मसमुत्थस्य लाभस्य न ईश: प्रभुरिति तदेवमुक्तो विधिः संयतानाम् ।। अधुना संयतीनां विधिमतिदेशत आह[भा.२२४८] आरभसुत्ता सरमाणगातोजा पिंडसुत्तं इणमंतिमंतू ।
एमेव वच्चो खलुसंजतीणं वोच्छिन्नमिसेसु अयं विसेसो ।। वृ- सरमाणकान् आयरिय उवज्झाए सरमाणे इत्येवंरुपात्सूत्रादारभ्य यावदिह अन्तिमं पिण्डसूत्रं तेषु सुत्रेषु यथा संयतानां विधिरुक्त एवमेव खलु संयतीनामपि गीतार्थपरिगृहीतानां वाच्यः । केवलं व्यवच्छिन्ने मिश्रेवायं वक्ष्यमाणो विधिविशेषस्तमेवाह[भा.२२४९] . वोच्छिन्ने उउवरए गुरुम्मिगीयाण उगहोतासि ।
दोहबहूणंच पिंडएकुलिव्वमन्नंजयभिधारे ।। वृ-व्यवच्छिन्नो नाम तासां गुरुरुपरतः कालगत इत्यर्थस्तस्मिन् गुरावुपरते यदि कुलिव्व मन्नति कुलसक्तमन्यमाचार्यमभिधारयन्ति ततस्तासां द्वयोर्बहूनां वा पिण्डके समुदायेन स्थितानां गीतार्थानां सतीनां पिण्डकेन व्यवस्थितानामपि नावग्रहः । संयतीनांस्वतन्त्रानामवग्रहा भावात् ।। [भा.२२५०] मीसो उभयगणावच्छेउतत्थ समणीण जोलाभो ।
सोखलुगणिणो नियमा पुवठिया जाव तत्थना ।।
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - १२६, [भा. २२५०]
११५
वृ- मिश्रोनाम उभयगणावच्छेदकस्तत्र उभयगणावच्छेदके सति यः श्रमणीनां संयतीनां लाभः स खलु नियमात् ये पूर्वस्थितास्तत्र गणिनो यावदन्ये न गच्छन्ति तावत्तस्य गणिनो वेदितव्यः । सोऽन्येष्वाचार्येष्वागतेषु तेषामिति । तदेवं गतं कस्येति द्वारम् । । सम्प्रति कियन्तं कालमवग्रह इति व्याख्यानार्थमाह
[ भा. २२५१] केयति काल उपहो तिविहो उउबद्धे १ वास २ बुड्ढे ३ य । मास चउमासं वासे गेलन्ने सोलमुक्कोसा ।।
वृ-कियन्तं कालमवग्रह इति शिष्येण प्रश्ने कृते सूरिराह-त्रिविधो भवति अवग्रहस्तद्यथा-ऋतुबद्धे वर्षे वर्षाकाले बुद्धवासे च । तत्र ऋतुबद्धे को उत्सर्गत एकं मासमवग्रहो वर्षे वर्षाकाले चतुरो मासानू, ग्लानत्वमधिकुत्योत्कर्षतः षोडश मासान् । अन्ये तु षोडश वर्षाणीत्याहुः । ।
[भा. २२५२]
वुड्डेस्स उ जो वासो वुड्डि व गतो उ कारणेणं तु । एसो उ बुढवासो तस्स उकालो इमो होइ ।।
बृ- वृद्धस्य जरसा परिणतस्य परिक्षीणजङ्घबलस्य वासतो वासो बुद्धवासः, अथवा वृद्धः कारणवशेन रोगेण वृद्धिं गतो वासो वृद्धवासः एष खलु वृद्धवासो वृद्धवासशद्वार्थस्तस्य तु वृद्धवासस्य कालोऽयं वक्ष्यमाणो जघन्यादिभिन्नो भवति तमेवाह
[भा. २२५३]
अंतो मुहुत्तकालं जहन्नमुक्कोस पुव्वकोडीओ । मोत्तुं गिहि परियागं जं जस्स व आउयं तित्थे ।।
वृ- वृद्धवासो जघन्येनान्तर्मुहूर्त कालं कथमिति चेदुच्यते बुद्धवासबुद्धया स्थितस्यान्तमुहूर्तानन्तरं मरणभावादुत्कर्षतः पूर्वकोटीगृहिपर्यायं नववर्षलक्षणं मुक्त्वा नववर्षोना पूर्वकोटी इत्यर्थः । कथमेतावान् कालो वृद्धवासस्य लभ्यते इति चेत् ? कोऽपि नववर्षप्रमाण एवं श्रमणो जातः । स च श्रामण्यपरिग्रहात्तदनन्तरमेव प्रतिकूलकर्मोदयवशतः क्षीणजङ्घाबलतया रोगेण वा विहर्तुमसमर्थो जातस्तत एकत्र वासो यथोक्तकालमानो भवति । इदं चोत्कर्षतो वृद्धवासकालपरिमाणं भगवत ऋषभस्वामिनस्तीर्थे शेषतीर्थकरतीर्थान्यधिकृत्याह यस्य वा तीर्थकरस्य तीर्थे यत् उत्कृष्टमायुः प्रमाणं वर्षनवकहीनं तस्य तीर्थे तावान् उत्कृष्टो वृद्धवासकालः । तत्रयोऽसौ जरापरिणामेन वृद्धवासीभूतः स एतादृशः ||
[ भा. २२५४ ] कयाविज्जा चरियं लाघवेणं ततो तवो देसितो सिद्धिमग्गो । अहाविहि संजम पालइत्ता, दीहाऊणो बुड्ढ बासस्स काले ।।
वृ- विद्यानाम सूत्रार्थतदुभयग्रहणं तत्कृत, तद्यथा द्वादशवर्षाणे सूत्रग्रहणं कृतं । द्वादशवर्षाण्यर्धग्रहणं । तदनन्तरं चरितं देशदर्शनाय द्वादशवर्षाणि भ्रमणं कृतं । तथा सदैव लाघवेन उपकरणलाघवादिना वर्तितं ययाप्तं चतुर्थषष्ठादिरूपं नाना प्रकारं तपः तथा अनिगृहितबलवीर्येण देशदर्शनान्तरं द्वादशावर्षाण्यव्यवच्छित्तिं कुर्वता ज्ञानादिकः सिद्धिमार्गी देशितः सदैव च यथाविधिः श्रुतोपदेशेन सप्तदशविधः संयमः परिपालितः । तं सकलकालं संयमं यथाविधि पालयित्वा द्वादशवर्षाण्यव्यवच्छित्तिं कुर्वता यदि शिष्यो निष्पादितस्ततस्तं गणे स्थापयित्वा स्वयमभ्युद्यतविहारेण विहर्तव्यमिति भगवतामर्हतामुपदेशः, । अथ न कोऽपि शिष्यो निष्पन्नस्तर्हि गच्छः परिवर्द्धनीयः । यथा यद्यपि च निष्पन्नः कोऽपि शिष्यस्तथापि कश्चिदसमर्थो भवत्यभ्युद्यतविहारेण विहर्तु
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
व्यवहार- छंदसूत्रम् - २ ४/१२६ सोऽपि नाभ्युद्यतविहारं प्रतिपद्यते । तस्य शिष्यनिष्पत्त्यभावे नाभ्युद्यतविहारप्रतिपत्त्वशक्त्या वा गच्छं परिपालयतो दीर्घायुषो वृद्धवासस्य कालः । । एनामेव गाथां व्याख्यानयतिसुत्तागमो बारससमा चारिय देसाण दरिसणं तु कया । उवकरण देह इंदिय तिविहं पुन लाघवं होइ ।।
[भा. २२५५]
वृ- बिद्यानाम सूत्रागमः । स च द्वादशवर्षाणि यावत् तदुपलक्षणमेतदर्थागमोऽपि विद्या सोऽपि द्वादशवर्षाणि कृतः । तथा चरितं नाम देशानां दर्शनं तदपि द्वादश वर्षाणि कृतं । लाघवं पुनस्त्रिविधं भवति । तद्यथा - उपकरणलाघवं, देहलाघवं, इन्द्रियलाघवं च । तत्रो पकरणलाघवं नाम यदतिरिक्तमुपकरणं न गृह्णाति, गृहीतं वारक्तद्विष्टः सन् सूत्रोक्त विधिना परिभुंक्ते, शरीरलाघवं - यन्नातिकृशो नातिस्थूलः शरीरेण, इन्द्रियलाघवं यदिन्द्रियाणि तस्य वशे वर्तन्ते ।।
[भा. २२५६] चउत्थ छठादि तवो कतो उ अव्वोच्छित्ताए होइ सिद्धिपहो । सुत्तविहीए संजमो वुड्डो अह दीहमाउं च ।।
वृ- तपञ्चतुर्थषष्ठादिकं कृतं । तथा अव्यवच्छित क्रियमाणायां सिद्धिपथो मोक्षमार्गो देशितो भवति । तथा सूत्रविधिना संयमः परिपालितः स च जातो वृद्धोऽथ दीर्घमायुः !! अब्भुज्जयमवतो अगीत सिस्सो व गच्छपडिबद्धो ।
[भा. २२५७ ]
अच्छति जुन्नमहल्लो कारणतो वा अजुन्नो वी ! 1
वृ- अभ्युद्यतविहारमशक्नुवन् अगीताः शिष्याः अद्यापि यस्यासौ वा गच्छप्रतिबद्धो गच्छपरिपालनमप्रवृत्तः सन् जीर्णो महान् वृद्धवासे तिष्ठति । अजीर्णोऽपि वा तरुणोऽपि वा कारणतः क्षीणजङ्घाबलतया रोगादिना वा वृद्धवासमुपसेवते ।। तदेव कारणजातं गाथाद्वयेनाहजंघाबले च खीणे गेलने सहाय ताव दुब्बल्ले । अहवावि उत्तम निप्पत्ती चेव तरुणाणं ।। खेत्ताणं व अलंभे कय संलेहे य तरुणपडिकम्मे । एएहिं कारणेहिं, वुड्डावासं वियाणाहि ।।
[भा. २२५८]
[भा. २२५९]
बृ- जङ्घाबलं वा क्षीणं ग्लानत्वं वा तस्यान्यस्य वा जायं, असहायता वा समुत्पन्ना, दौर्बल्यं वा शरीरस्योपजातं । अथवा उत्तमार्थप्रतिपन्नोऽथवा तरुणानामात्मपरलक्षणानां निष्पत्तिः सूत्रतोऽर्थतश्च कर्तव्या, क्षेत्राणां वा संयमस्फीतिहेतूनामलाभः कृतः संलेखो वा प्रतिपन्नसंलेखनाको वर्तते । यदि वा तरुणस्य वा रोगविमुक्तस्य सतः प्रतिकर्मबलविवृद्धिकरणं समारब्धं ततो वृद्धवासस्तथा चाह-एतैः . कारण वृद्धावासं विजानीहि । तत्र प्रथमे द्वारे जङ्घाबलं परिक्षीणमित्येवं रूपं कियत् क्षेत्रं कियता कालेन गन्तुमशक्नुवन् विहरणार्हो भवति । कियद्वा अशक्नुवन् जङ्घाबलपरिक्षीणइत्येतत्प्रतिपादयति[ भा. २२६० ] दुन्निवि दाऊण दुवे सुत्तं दाऊण अत्थवज्जं च । दोत्री दिवमेगं गाऊयं तीसु अनुकंपा ।।
"
वृ- द्वे पौरुष्यौ सूत्रपौरुषीमर्थपौरुर्षी चेत्यर्थः । दत्वा यावद्भिक्षावेला भवति तावद्यो द्वे गव्यूते व्रजति, एष सपराक्रमो विहर्तुं सुत्तं दाऊण अत्थवज्जं चेति सूत्रं सूत्रपौरुषीं दत्वा अर्धवर्जं अर्थपौरुषीमदत्त्वा यो भिक्षावेलात अर्वाक् द्वे गव्यूते व्रजति सोऽपि पराक्रमो विहर्तुं च शब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः । स चैतत्सूत्रं पौरुषीमर्यपौरुषीं वा दत्वा भिक्षावेलात आरतो यो द्वे गव्यूते याति
-
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
११७
उद्देशकः-४, मूल - १२६, [भा. २२६०] एषोऽपि सपराक्रमो विहर्तुमिति, । एवमेतत्रयः प्रकारा गव्यूतद्वयेऽभिहिताः । एत एव त्रयः प्रकारा द्वार्द्धगव्यूतेद्रष्टव्याः । एतेषुचत्रिष्वपिद्विकद्धार्धगव्यूतरूपेषुतस्यानुकम्पा विश्रामणादिरूपावक्ष्यमाणा कर्तव्या ।। सम्प्रतिचशब्दसूचितंतृतीयंप्रकारमुपदर्शयति[भा.२२६१] खेत्तेण अद्धजोयणकालेणंजाव भिक्खवेलाओ।
खेतेणंकालेणय,जाणसुसपरक्कम थेरं ।। वृ-सूत्रपौरुषीमर्थपौरुषी वा कृता कालतः प्रातर्वेलात आरभ्य यावद्रिक्षावेला भवति, तावत्यः क्षेत्रतोऽर्धयोजनं गव्यूतद्वयप्रमाणं व्रजति, तं जानीत क्षेत्रतः । कालतश्च सपराक्रम स्थविरं तदेवं गव्यूतद्वयविषये चशब्दः सूचितः तृतीयः प्रकारत्रयदर्शित एवं व्यर्द्धगव्यूतेऽपि च द्रष्टव्यस्तथा चैतदर्थाख्यापनार्थमेवगव्यूतविषयंतृतीयंप्रकारमाह[भा.२२६२] जोगाउयंसमत्थो, सूरादारभभिक्खवेलाओ।
विहरउ एसोसपरक्कमो उनो विहरे तेन परं ।। बृ- यः सूरात्सूरोद्मादारभ्य यावदिभक्षावेला भवति तावत गव्यूतं गन्तुंसमर्थ एषोऽपि सपराक्रम इति विहरतु । ततः परं गव्यूतमिति तावता कालेन गन्तुमशक्नुवन् नो विहरेत्, । इदमुक्तं विष्वपि गव्यूतद्वयादिष्वनुकम्पा कर्तव्येति । तत्रतामेवानुकम्पामाह[भा.२२६३] वीसामण उवगरणे, भत्तेपाने वलंबणेचेव ।
गाउय दिवड्डदोसुंअनुकंपेसा तिसुंहोइ ।। वृ. अन्तरान्तरा यत्र विश्रामणार्थं तिष्ठति, तत्र विश्राम्यते उपकरणे उपकरणविषयोऽनुकम्पा कर्तव्या, यत्तस्योपकरणंतदन्ये वहन्ति, । यैश्च तस्य शीतं न भवति तादृशानि वस्त्राणि देयानि, तथा भक्तं पानं च तत्प्रायोग्यं शुद्धं न लभ्यते । तदा पञ्चकपरिहान्या तदुत्पादनीयं, यत्र च विषमं तत्र बाहुप्रदानादिनाऽबलम्बनं कर्तव्यम् । चशब्दात्सतेन कालेनोच्चालनीयोयस्मिनुष्णादिभिर्न परिताप्यते एषानुकम्पा त्रिषुगव्यूतद्ध्यर्धेगव्यूतद्विगव्यूतेषुभवतिज्ञातव्या । अथवा त्रिष्वनुकम्पेतिप्रकारान्तरेण व्याख्यानयति ।। [भा.२२६४] अहवा आहारुवही सेज्जा अनुकंप एस तिविहा उ।
. पढमालिदानविस्सामणादि उवही य वोढव्वे ।। वृ- अथवा आहारे उपधौ शय्यायां च । या अनुकम्पा एषा त्रिविधानुकम्पा भवति । तत्राहारे प्रथमालिकादानं, शय्यायांगतस्य विश्रामणादिमार्गेचोपधिर्वोढव्यः । साम्प्रतमपराक्रममाह[भा.२२६५] खेतेण अद्धगाउयकालेन यजाव भिक्खवेलाओ। .
खेत्तेणय जाणसु, अपरक्कमंथेरं ।। वृ-यः कालगतः सूरोद्रमादारभ्य यावद्भिक्षावेला तावत् यः क्षेत्रतोऽर्धगव्यूतं याति तं क्षेत्रतः कालतश्च जानीतापराक्रम स्थविरम् ।। . [भा.२२६६] अन्नो जस्सन जायइदोसो देहस्स जावमज्झण्हो सो।
विहरइसेसो, पुन अच्छतिमा दोण्हवि किलेसो ।। वृ-प्रातरारभ्य यावन्मध्याह्नस्तावत्तस्य गच्छतो देहस्यान्यो दोषो भ्रम्यादिलक्षणो नोपजायतेस विहरतिशेषः पुनस्तिष्ठतिकस्मादित्याह-माद्वयानामपितस्य सहायानां चक्लेशोभूयादितिहेतोरन्यो
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
दोषो न ज्ञायते इत्युक्तं । तत्रान्यं दोषमाह[भा. २२६७ ]
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ४ / १२६
भमो वा पित्तमुच्छा वा उद्धसासो व खुब्भति । गति विरए वि संतं मुच्छादिसु न रीयति ।।
वृ- यस्मिन् गतिविरतेऽपि सतिभ्रम आकस्मिकी भ्रमिः पित्तनिमित्ता मूर्च्छा उर्ध्वश्वासो वा क्षुभ्यति चलति । आदिशब्दात् शिरोव्यथादिपरिग्रहो न रीयते, न गच्छति न विहारक्रमं करोतीति भावः, तस्य चापराक्रमस्य वृद्धावासेन तिष्ठतः सहाया दातव्यास्तेषां परिमाणमाह
[भा. २२६८ ]
चभागतिभागद्धे सव्वेसिं गच्छलो परीमाणं । संतासंतसतीए हावासं वियाणाहि ।।
"
वृ- गच्छतो गच्छमधिकृत्य साधूनां परिमाणं कृत्वा सर्वेषां चतुर्भागस्त्रिभागोऽर्थं वा साहाय्यास्तस्य वृद्धावासप्रतिपन्नस्य दीयन्ते । तत्र त्रिभागोऽर्द्ध वा दीयन्ते । संतासंतसतीए सद्भावेनासद्भावेन चेत्यर्थः । तत्र सद्भावे सन्ति साधवो भूयांसः केवलमगीतार्थास्ततस्ते सन्तोऽप्यसन्तः । असद्भावी न सन्ति बहवः साघवः । एवं वृद्धावासं ससहायं जानीहि । ततो गच्छतः साधूनां परिमाणं ज्ञात्वा परिमाणं ज्ञात्वा सर्वेषां चतुर्भङ्गसहाया दातव्या इत्युक्तं ततो गच्छपरिमाणं जघन्यादिभेदत आहअट्ठावीस जहन्त्रेण उक्कोसेण सयग्गसो । सहाया तस्स जेसिं तु उवट्टाणा न जायति
[भा. २२६९ ]
,
वृ- गच्छस्य परिमाणं जघन्यतोऽष्टार्विसतिरुत्कर्षतशताग्रशः शतादारभ्य यावद्वात्रिंशत्सहस्त्राणि तत्राष्टाविंशतिकस्य गच्छस्य चतुर्भागः सप्त एतावन्तः सहायास्तस्य दातव्याः चैरुपस्थापना उप सामीप्येन सर्वदावस्थानलक्षणेन तिष्ठन्त्यस्यामिति उपस्थापना शय्या अजादिपाठांतू प्रत्ययः नित्यवसतिर्न जायते । इयमत्र भावना । प्रतिमासमन्यान्या वसतिर्न लभ्यते स चालाभो द्विधासदलाभोऽसदलाभश्च । तत्र सदलाभो नाम लभ्यन्ते वसतयः किन्त्वकल्पिका, असदलाभो मूलत एव न लभ्यन्ते वसतयः । एवं सदलाभेनासदलाभेन वा प्रतिमासमन्यान्यवसत्यलाभे एकस्यामेव वसतौ जङ्घाबलपरिक्षीणो वसति । तस्य च सहाया अष्टाविंशतिकस्य गच्छस्य चतुर्भागमात्राः सप्त प्रदत्तास्ते ऋतुबद्धे काले एवं मासं स्थित्वा गच्छं व्रजन्ति, । अन्य सप्त सहाया स्थविरस्यागच्छति, तेऽपि द्वितीये मासे परिपूर्णे गतास्ततोऽन्ये सप्तागच्छन्ति तेऽपि तृतीयमासे पूर्णेगतास्ततोऽन्ये सप्त सहाया आयान्ति तेऽपि चतुर्थमासं स्थित्वा गच्छं व्रजन्ति, ये प्रथमे मासे सप्तागच्छन्ते भूयः समागच्छन्ति, एवं त्रिमासांतरितः सर्वेषां पुनर्वारको भवति एवं वारेण वारेणागमने तै र्नित्यवसति दोषः परिहती भवति, अथ सदभावेनाष्टाविशते रूनो गच्छो वर्तते यावदेकविशतिकस्तस्य त्रिभागे सप्त तेषां द्विमासांतरितो वारको भवति, तथैव सद्भावेन वा यदि चतुर्दशको गच्छो भवति तदा तेषामर्द्धेन सप्त तेषामेकमासान्तरितः पुनर्वारकः एवं प्रतिमासमन्योन्यवसत्यभावे वृद्धस्यैवैकस्य वृद्धावासो भवति न तु सहायानामथ सदभावेन असद्भावेन वा चतुर्दश गच्छे न सन्ति, तदा ते एव सप्तजना चिरकारलमपि तिष्ठन्तों यतनया तं वृद्धं परिपालयन्ति । अमुमेवार्थममिधित्सुराह
[भा. २२७०]
चत्तारिंगा तिन्नि दोन्नि एक्को व होज्ज असतीए ।
संतासई अगीय ऊणाउ असंतउ असती ।।
वृ- चत्वारः सप्तका वारेण वारेण वृद्धपरिपालनाय प्रेषणीयाः । असति सदभावेनवाष्टाविंशतेरभावे
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १२६, [भा.२२७०]
११९ त्रयः सप्तकावारेणप्रेष्यास्तावतामप्यभावेद्वौसप्तकौ वारेणपेष्यौतयोरप्यभावेएकःसप्तकः सदावस्थायी तत्परिपालको भवेत् । सद्भावेनासद्भावेन वा असतीत्युक्तं तत्र सदभावं च व्याख्यानयति । सन्तासतासदभावो नाम यदगीतार्थाः ते हि सन्ति भूयांसः परं ते सन्तोऽप्यसन्तो वृद्धस्य सहायकार्येष्वसमर्थत्वात् । असंतेउअसतीअसदभावः ।स्वभावतोप्यूनाः अथकस्मात्सप्तसहायाः क्रियन्तेनन्यूना इत्याह[भा.२२७१] दो संघाडा भिक्खंएक्को बहि दोय गेण्हए थेरं ।
आलित्तादिसुजयणा इहरा परितापदाहादी ।। वृ-द्वौसङ्घाटौ भिक्षां हिण्डेते ।एकोबहिर्वसतेस्तिष्ठतिरक्षकः, द्वौचस्थविरंगृहीत एवं सप्तसुसत्सु आदीप्तादिषुप्रदीपनादिषुयतनाभवति |इतस्था परितापदाहादिकंवृद्धादेरुषजायते ।अथ सदभावेना सदभावेन वा सप्तको गच्छो न विद्यते, किन्तुषष्ठादिकस्तदापि सर्वेऽपि वृद्धावासिका भवन्ति यतनया चतंपरिपालयन्ति । तामेवयतनामाह[भा.२२७२] आहारेजयणा वुत्ता, तस्स जोगेय पाणए ।
निवागमनुए चेव, छविताणेसणादिसु ।। वृ-तस्य वृद्धस्य योग्ये आहारेपानके उपाश्रये निवाते छविस्त्राणवस्त्रंतस्मिन्मृदुकेच एषणीयानि तदलाभे पञ्चकपरिहान्याप्युत्पादनीयानि यानि तदेवमुक्ताचतुर्विधायतना।।
सम्प्रति प्रकारान्तरेण चतुर्विधामेव यतनामाह[भा.२२७३] वुड्डावासे जयणा खेत्ते काले वसहि संथारे ।
खेतमि नवगमादी परिहाणी एक्कहिं वसइ ।। वृ-वृद्धावासे यतनाचतुर्विधा । तद्यथा-क्षेत्रे,काले, वसतौ, संस्तारेच । तत्रक्षेत्रे नवकोटिविभागः नवकमादिकृत्वाएकैकविभागेपरिहान्यातावद्वस्तव्यं यावदेकस्मिन्नपिभागेचिरकालं वसति, इयमत्र भावना-क्षेत्रेनवभागान्करोति, तत्रैकस्मिन्भागेवसतिगृहीत्वातस्मिन्नेव भागेसंस्तारकभिक्षादीनि निर्दिशति, ।शेषान्यष्टौभागान्परिहरति । तांस्तुतावत्परिपूर्णो मार्गशीर्षस्ततो द्वितीयेपोषमासे द्वितीये भागे वसत्यादि गृह्याति, शेषानष्टौ भागान्परिहरति । एवं तृतीयादिषु विभागेषु माघादय आषाढान्ता मासा नेतव्याः । वर्षाकाले चतुरो मासान् नवमे भागे वसत्यादि गृह्णाति शेषानष्टी भागान्परिहरति तथाविधभिक्षाद्यलाभेनववसतयोऽष्टौ भिक्षादियोग्याभागाः परिकल्पनीयाः | वसत्यलाभे अष्टौभागा वसतियोग्या नवभागा भिक्षादियोग्या, वसत्यलाभे भिक्षाद्यलाभेचाष्टौ वसतिभागा अष्टौ भिक्षादिभागा एवं त्रिभिः प्रकारैकैकभागपरिहान्या तावत्ज्ञेयं यावदेकस्मिन् भागे वसतिभिक्षादीनि च गृह्णाति । [भा.२२७४] भागेभागेमासं काले वीजाव एक्कहिं सव्वं ।
पुरिसेसुविसत्तण्हंअसतीए जाव एक्कोउ ।। वृ- ऋतुबद्धे काले भागे भागे मासं कुर्यात् । अलाभे च सति भिक्षादीनां च पूर्वप्रकारेणैकैकपरिहान्या तावद्यतेत यावत्कालेऽपि ऋतुबुद्धकालेऽपि सर्वं वसत्यादिकमेकस्मिन् भागे गृणीयात् पुरुषेष्वपिसहायभूतेषु चिन्तायांसप्तानामभावेएकैकपरिहान्यातावद्यतना विधेयायावदेकोऽपिसहायो भवत्विति ।। [भा,२२७५] पुव्वभणियाउजयणा, वसही भिक्खे वियारमादीय ।
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२. ४/१२६ सव्वे यहोइइहं, वुट्टावासे वसंताणं ।। वृ- पूर्वमोधनियुक्ती कल्पाध्ययने वा या वसतौ भिक्षायां विचारादौ च यतना भणिता महता प्रबन्धेन, सैवचेह वृद्धवासे वसतांभवतिज्ञातव्या, । उक्ता क्षेत्रयतना ।। कालयतनामाह[भा.२२७६] धीरा कालच्छेयं, कति अपरक्कमा तहिं थेरा ।
कालंवा विवरीयं करेंति तिविहातहिंजयणा ।। वृ- धीरा बुद्धिमन्तः संयमकरणोद्यता अप्रमादिनोऽपराक्रमा जङ्घा बलपरिहीनाः स्थविरास्तत्र वृद्धवासे कालच्छेदं कुर्वन्ति ऋतुबद्धे काले अष्टसु मासेषु प्रतिमासमन्यान्यवसतिभिक्षादिग्रहणतो वर्षासु चतुरो मासान् एकवसत्येकभागभिक्षादिग्रहणतस्तद्भावे पूर्वोक्तयतना कालत्रुटिं कुर्वन्ति । तथा कालमविपरीतं च कुर्वन्ति । ऋतुबद्धे काले वर्षाकालकल्पं वर्षासु ऋतुबद्धकालकल्यं न कुर्वन्तीति भावः, तथा त्रिविधायतना तत्रऋतुबद्ध काले च कर्तव्यासाम्प्रतं विपरीतमेव कालं[भा.२२७७] अविवरीतो नामं कालो उवठाण दोसपरिहरति ।
असती वसहीए पुन अबिवरीओ उवठेवि ।। वृ-अविपरीतो नामकालः क्रियमाणएष यत्काले ऋतुबद्ध प्रतिमासमन्यान्यवसतिभिक्षादिग्रहणत उपस्थान् दोषान् नित्यवासदोषान् परिहरति । असत्यभावे वसतेरुपलक्षणमेतत् । भिक्षाद्यश्रावे च उपस्थेऽपिएकस्यांवसतौ सततमवस्थितेऽपियतनाकर्तव्या। [भा.२२७८] तिविहा जयणाहारे उवहीसेज्जासुहोइ कायव्वा ।
. उगमसुद्धानि तिवि असईएपणगपरिहाणी ।। वृ- आहारे उपधौ शय्यासु च वसतिषु का यतनेत्यत आह-त्रीण्यपि प्रथमत उद्मादिशुद्धानि उद्मोत्पादनैषणाशुद्धानि गृहीतव्यानि तेपामसत्यभावे पञ्चकपरिहान्यापि समुत्पादनीयानि गता कालयतना ।।सम्प्रतिवसतियतनामाह[भा.२२७९] सेलियकाणिवरे पक्केट्टामेय पिंडदारुघरे।
कटितं कडगतणघरे वोवत्थोतिचउगुरुगा।। वृ- शैलिकं नाम पाषाणेष्टकाभिः कृतं । काणिट्टत्ति लोहमय्य इष्टकास्ताभिः कृतं गृहं काणेष्टकागृहं, पक्के इति वेष्टकागृहं आमेय इति आमा अपक्कास्ताभिरिष्टकाभिः कृतं गृहमामेष्टकागृहं पिण्डदारु घरमिति गृह शब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । पिण्डगृहं च्किखल्लपिण्डैनिष्पादितं, दारुगृहं करपत्रस्फाटितदारुफलमयगृहं, कटितं कडगति वंशदलनिर्मापितकटात्मकं गृहं कटकगृहं, तृणगृहं वृक्षादितृणमयं, एतेषां सति लाभे प्रथमं गृहीतव्यम् । तदभावे द्वितीयं एवं शेषाण्यपि भावनीयानि । यदि पुनः सति विपर्यस्तं कुर्यात् तदा विपर्यस्ते विपर्यासे प्रायश्चित्तं भवति चत्वारो गुरुकाः ।। तत्राद्येषु चतुर्युगृहेषुयो गुणोभवति तमविधित्सुराह[भा.२२८०] कोटिमघरे वसंतोआलितमिम्विनडज्झती तेन ।
सेलादीणं गहणं, रक्खत्तिय निवायवसहीउ ।। वृ-कोटिमुपरिबद्धभूमिकंगृहंतच्च शिलादिमयंतस्मिन् वसन्आदीप्तेऽपि प्रदीपनकेऽपिन दह्यते। तत्रयेः प्रवेशासंभवात,तेन कारणेन शैलादीनांग्रहणं । तथा रक्षति निवाता वसतिः शीतादिकमितिवा शैलादिग्रहणमकारि ।उक्ता वसतियतना ||सम्प्रतिसंस्तारक यतनामाह
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - १२६, [ भा. २२८१]
[भा. २२८१]
थिरमउस्स असती अपडिहारिस्स चेव वच्च॑ति । बत्तीस जोयणाणि विआरेण अलब्भमाणम्मि ||
१२१
- यो वसतौ यथा संसृतश्चम्पकपटोऽन्यो वा स्थिरमृदुकः संस्तारको अप्रतिहार्यः स गृहीतव्यः । तस्याभावे वसतेरेव सम्बन्धि य निवेशनं गृहं तस्यदानेतव्यस्तस्याप्यलाभे वाटकाद्बहिष्टोऽ प्यानेतव्यस्तत्राप्यसति स्वग्रामे दूरन्तेऽपि तत्राप्यलाभे परग्रामादरर्धकोशात्तथाप्यलाभे कोशादपि एवमर्धकोशवृद्ध्या तावद्गन्तव्यं याव दुत्कर्षतोऽपि द्वात्रिंशतो योजनेभ्योऽपि । तथा चाहमृदुकस्याप्रतिहार्यस्य संस्तारकस्य वसत्यादावलाभेऽप्रतिहार्यस्यैव संस्तारकस्यानयनाय परग्रामे व्रजन्ति । तत्र च आरतोऽलभ्यमाने द्वात्रिंशति योजनान्यपि यावत् व्रजन्ति । एतदेव सुव्यक्तमाह[भा. २२८२] वसहि निवेसन साही दूरानयनंपि जो उ पाउगो ।
असतीए पाडिहारिय मंगलकरणंमि नीति ।।
- वसतौ यथा संस्तृत स्थिरमृदुकः संस्तारको मृगणीयस्तदभावे निवेशने अप्रतिहार्ये गवेषणीयस्तत्राप्यलाभे साहीत्ति वाटके तत्राप्यलाभे यः प्रायोग्योऽप्रतीहार्यः संस्तारकस्तस्य दूरादपि द्वात्रिंशद्योजन प्रमाणानयनं कर्तव्यं । एवमपि तथा रूपन्या प्रतिहार्यस्य संस्तारकस्या सति अलाभे प्रतिहार्ये मंगलकरणे मंगलकरणनिमित्तं ध्रियमाणं नीणयन्ति आनयन्ति एतदेव स्पष्टतरमाहउगाली कणगं पुन मंगलबुद्धीए सारविज्जंतं ।
[भा. २२८३]
पुनरवि मंगलदिवसे अच्चियमहियं पवेसिति ।।
वृ- उगालं फलकं नाम आर्यकप्रायकप्रभूतीनामावल्या समागतं चम्पकपटादिफलकं मंगलबुध्या सारविज्जंतं ध्रियमाणं, तथाहि -ते मङ्गलबुध्या तं फलकं धरन्ति । उत्सवादिषु च तं फलकं श्रीखण्डादिना अर्चयन्ति । पुष्पादिभिर्महयन्ति न च कोऽपि तं फलकं परिभुङ्क्ते, एवं मङ्गलबुध्या साराप्यमानं साधवो याचन्ते । यथास्माकमाचार्याःस्थविरास्तेषामिदं फलकं प्रातिहार्यं समश्यत, अस्माकं विरतानां पूज्यास्ते देवानामपि पूज्याः । किं पुनर्युष्माकं ते एवमुक्ताः सन्तो ब्रूते-सत्यं दद्मः केवलमुत्सवदिवसे आनेतव्यो येन वयं पूजयामस्ततः पुनरपिदास्यामः एव मुक्ते तं नीत्वा उत्सवदिवसे तस्यां पूजावेलायां प्रेषयंति, येना पक्कण उत्वक्कण दोषा न भवंति ततः पुनरपि तस्मिन् मंगल दिवसे अर्चितमहितं चंपकादिपट्टं कृतं वसतौ प्रवेशयंति
[भा. २२८४ ]
पुन्नमि अप्पणंती अन्नस्स व वम्ढवासिणो देति ।
मुत्तूण बुड्ढवासिं, आवज्जइ चउलहुसेसे ||
वृ- पूर्वे वृद्धवासे क्वालगतत्वादिना यस्य सत्कश्चम्पकादिपट्ट स्तस्य तं समर्पयन्ति । अन्यस्य वा वृद्धवासिनो ददाति । वृद्धवासिनं मुक्त्वा यद्यन्यस्य शेषस्य समर्पयन्ति ततः शेषे शेषस्य समर्पणे तेषां प्रायश्चित्तमापद्यते चतुर्लघु इदृशस्य फलकस्यालाभे यदन्यत् अपरिशाटिफलकं तद प्रातिहार्यं मृगयन्ते । तदलाभे प्रातिहार्यमपि । एवं क्षेत्रकालवसतिसंस्तारकयतना कर्तव्या । एकतरयतनाविभागासंभवे त्रिविभाग यतना कर्तव्या । तस्या अप्यसंभवे एकविभागापीति गतं जङ्घाबलं क्षीणमिति द्वारम् । । पडियरति गिलाणं वा सयं गिलाणो वि तत्थवि तहेव ।
,
[भा. २२८५ ]
भाविय कुलेसु अत्थति असहाए रीयते दोसा ।।
वृ- प्रतिचरति ग्लानं, यदि वा स्वयं ग्लानो जातस्ततस्तस्य वृद्धवासो भवति । तत्रापि तथैव
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१२६ क्षेत्रकालवसतिसंस्तारकयतना द्रष्टव्या । गतं ग्लानद्वारम्, असहायताद्वारमाह-भावितकुलेषु संविग्नभावितेषु कुलेष्वसहायः सहायहीनस्तिष्ठति । यतस्तस्य रीयमाणस्य विहरतो बहवो दोषाः स्त्र्यादिभ्यः ।गतमसहायद्वारम् । । सम्प्रति दौर्बल्यद्वारमाह[भा.२२८६] उमादी तवसावा अचइंतो दुब्बलोविएमेव ।
संतासंतसतीएबलकरदव्वेयजयणाउ ।। वृ- अवमंदुर्भिक्षं, आदिशब्दात् नगररोधादिपरिग्रहस्तत्रावमौदर्येण दुर्बलीभूतो न शक्नोति विहर्तु तपसावाक्षामीभूतः । कथमित्याहसंतासंतसतीए-सदभावे नवासदभावेनवा । तत्रसदभावो लभ्यते, यथातृप्तिभक्ष्यं केवलमन्तं प्रान्तं तेन शामीभूतोऽसदभावो यथा तृप्ति भक्ष्यस्यैवाभावः स तथा क्षामीभूतोविहर्तुमशक्नुवन् । एवमेव क्षीणजवाबलगतेनप्रकारेण तिष्ठति, केवलंतेन बलकरद्रव्यैर्यतना कर्तव्या ।प्रथमतउद्मादिशुद्धंतदुत्पादनीयं तदभावपञ्चकपरिहान्यापि । ततोबलिकीभूतो विहरति । गतंदौर्वल्यद्वारम! ।। साम्प्रत्तमुत्तमार्थद्वारमाह[भा.२२८७] पडिवन्नउत्तमढे, पडियरगावा वसंतितन्निसा ।
आयपरे निप्पत्ती कुणमाणो वावि अच्छेज्जा ।। वृ- प्रतिपन्न उत्तमार्थोऽनशनं येन स प्रतिपन्नोत्तमार्थः । स वा तस्य वा प्रतिचारकस्तन्निश्रा उत्तमार्थप्रतिपन्ननिश्रा मासातीतं वर्षाकालातीतं वा तिष्ठन्ति । यतमुत्तमार्थद्वारम् ।। अधुना तरुण निष्पत्तिद्वारमाह-आत्मनश्च परस्य च सूत्रार्थतदुभयेन निष्पत्तिं कुर्वन्वा वृद्धवासेन तिठेत् कियन्तं कालमत आह[भा.२२८८] संवच्छरंच झरए बारसवासाइकालियसुयम्मि ।
सोलस यदिठिवाएएसो उक्कोसतोकालो।। वृ-संवत्सरंयावत् कालिकश्रुत्तंझरति परावर्तयति । ग्रहणेपुनः कालिकश्रुतेकालिकश्रुतस्य लगन्ति द्वादशवर्षाणि । दृष्टिवादग्रहणमधिकृत्वषोडशवर्षाणि ।एषएतावान् आत्मपरनिष्पत्तिमधिकृत्यैकत्रावस्थानस्योत्कृष्टतः कालः एतदेव सुव्यक्तमाह[भा.२२८९] बारसवासे गहिए उक्कालियं झरतिवरसमेगंतु ।
सोलस न दिठिवाएगहणंझरणं दसदुवेय ।। वृ- द्वादश वर्षाणि यावत् यत्परिपूर्ण गहीतं कालिकश्रुतं तत् वर्षमेकं झरति एकेन वर्षेण परावर्त्यते । ग्रहणमधिकृत्य दृष्टिवादे षोडश वर्षाणि लगन्ति । झरणमधिकृत्य पुनर्दश द्वे च द्वादश वर्षाणीत्यर्थः । ततो ग्रहणंझरणंवाधिकृत्य तावन्तंकालमेकत्रावतिष्ठते । अत्रपर आह[भा.२२९०] झरएयकालियसुए पुव्वगए जइएत्तिउकालो।
आयारपकप्पनामे कालच्छेदे उकयरेसिं ।। वृ- कालिकश्रुते च पूर्वगते च श्रुते झरके च शब्दात् ग्राहके च यदि एतावान् कालो लगति तर्हि आचार प्रकल्पनाम्नि निशीथेऽध्ययनेयोऽसौ कालच्छेदः कृतो यथा ऋतुबद्धे मासमासितव्यं वर्षासु चतुरो मासानितिसकतरेषांद्रष्टव्यः? । सूरिराह[भा.२२९१] सुत्तत्थ तदुभएहिंजे उसत्तमा महिड्डियाथेरा ।
एएसितुपकप्पेभणितो कालो निययसुत्ते ।।
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२३
उद्देशक :-४, मूल - १२६, [भा. २२९१]
वृ-सूत्रार्थतदुभयैर्ये समाप्ता महिर्धिकाः स्थविरा एतेषामाचारप्रकल्पे नैत्यिकसूत्रे भणितः कालो द्रष्टव्यः ।नतुसूत्रार्थग्राहकाणामपिग्रहणे झरणेच तावानुत्कृष्टः कालो तथा गलन्संभवति । [भा.२२९२] थेरे निस्सणेणंकारणजातेन एति उकालो।
अज्जाणं पणगंपुन नवगग्गहणंतुसेसाणं ।। वृ- स्थविरे जङ्घाबलपरिक्षीणे निश्रणेन निश्रया कारणजातेन आत्मपरनिष्पत्तिलक्षणेन जातेन कारणेन । एतावान् पूर्वोक्तप्रमाण एकत्र स्थाने उत्कृष्टकालो भवति आचार्याणाम्, आर्यिकानां पुनर्वृद्धवासमावसन्तीनां पञ्चकं क्षेत्रपञ्चकं भवति । तद्यथा-सबाह्ये क्षेत्रे द्वौभागौ, बहिौभागावन्त एकैकस्मिंश्च क्षेत्रविभागे द्वौ द्वौ मासाववस्थानं । पञ्चमो वर्षरात्र्योग्यः क्षेत्रविभागः । शेषाणां साधूनां पुनः कारणवशत एकत्र स्थितानां नवकग्रहणं नवभिर्भागैः क्षेत्रकारणं । इह ये जवाबलपरिक्षीणाः स्थविरास्तेषांसमीपे आत्मपरनिष्पत्ति मिच्छतां यादृशाःसहायादातव्याः तादृशानमिधित्सुराह-- [भा.२२९३] जेगेहिउंधारिउंच जोगा, थेराणते दितिसहायहेउ ।
गेहंतितेठाणट्टिया सुहेणं, किच्चंचथेराण करतिसव्वं ।। वृ-सूत्रमर्थंच ये गृहीतुंधारयितुंच योग्यास्तान्सहायकान्स्थविराणां ददति । ततस्तेस्थानस्थिताः कालिकश्रुतं दृष्टिवादं वा सुखेन गृह्णन्ति, । कृत्यं च सर्वं स्थविराणां कुर्वन्ति, एवं तेषां ग्रहणे झरणे च पूर्वोक्त उत्कृष्टः काल एकत्रावस्थानेभवति । गतंतरुणनिष्पत्तिद्वारम् ।।अधुना क्षेत्रालाभद्वारमाह[भा.२२९४] आसज्जखेतकाले, बहुपाउणा नसंतिखेतावा ।
निच्चं च विभत्ताणं, सच्छंदादी बहूदोसा ।। वृ- आसद्य प्रतीत्य क्षेत्रकालौ । तद्यथा अन्येषु क्षेत्रेष्वशिवादीनि कारणानि, यदि नास्ति साम्प्रतमन्येषु क्षेत्रेषु तादृशः कालोयेन संस्तरति । अथ बह प्रायोग्यानि महागणप्रायोग्यानि नसन्ति क्षेत्राणि । यदि पुनर्महतोगणस्य विभागः क्रियते । ततो विभक्तानामद्याप्यपरिनिष्पन्नत्वेनागीतार्थानां नित्यमवश्यं स्वच्छन्दादयो दोषा भवन्ति । एतैः कारणै ऋतुबद्धातीतं वर्षातीतं च कालमेकक्षेत्रे यतनया तिष्ठन्ति । अधुना कृतसलेखद्वारं तरुणप्रतिकर्मद्वारं चाह[भा.२२९५] जहचेव उत्तमढेकयंसलेहम्मिठंति तह चेव ।
तरुण पडिक्कम पुन रोगविमुक्केबलविवड्डी ।। वृ-यथा चैवं उत्तमार्थे प्रतिपन्ने तिष्ठन्ति तथा चैवं कृतसंलेखेऽपि तिष्ठन्ति । इयमत्रभावना-यथा प्रतिपन्नोत्तमार्थस्तत् प्रतिचारका वा तन्निश्रया एकत्र वसन्ति । एवं प्रतिपन्नसंलेखनास्तत्प्रतिचारकाश्चैतनिश्राएकत्रस्थाने वसन्ति । तरुणप्रतिकर्म नामरोग विमुक्तस्य सतस्तस्य बलविवृद्धिकरणं तन्निमित्तंमासातीतंवर्षातीतं च कालं तिष्ठन्ति ।। [भा.२२९६] वृड्वावासातीते, कालातीतेन उगहोतिविहो ।
आलंबणे विसुद्धे उग्गही तक्कज कुच्छेओ ।। वृ- वृद्धवासातीते मरणेन । प्रतिभग्नतया वा । आरोगीभवनेन वा झरणेन वा वृद्धवासे अतीते कालेऽतीते ऋतुबुद्धे काले मासाधिके काले वर्षासु चतुर्मासाधिके अवग्रहस्त्रिविधोऽपि न भवति, सचित्तस्याचित्तस्य मिश्रस्य चे ग्रहणं न कल्पते इति भावः । कुत इत्याह-आलम्बणे वृद्धवासलक्षणे विशुद्धे परिसमाप्ते यस्तत्कायभूतोऽवग्रहस्तस्यापि व्यवच्छेदो भवति । कारणाभावे कार्यस्याभावत् ।
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- ४ / १२६
१२४
यस्तु मन्यते कालतीते विनावग्रहस्य व्यवच्छेदस्तं प्रति दृष्टान्तमाहआगास कुच्छि पूरो, उग्गहपडिसेहियम्मि जो कालो । न हु होति उगरहो सो कालदुवे वा अनुन्नातो ।।
[भा. २२९७ ]
वृ- यथा कोऽपि पुरुषो बुभुक्षया पीडितः सन् चिन्तयति पूरयाम्युदरमाकाशेन येन मे बुभुक्षापगच्छति । स यथा आकाशस्य एवमव गृहे प्रतिषेधितो यः कालो वर्ततेऽस्मिन्नुत्पादितः सो उहोऽवग्रहो न भवति प्रतिषिद्धकालाचीर्णत्वात् । अथवा प्रकारान्तरेण कालद्विकेऽनुज्ञातोऽवग्रहः । [ भा. २२९८ ] गिह्माण चरिम मासो, जहिं कतो तत्थ जति पुनो वासं । ठायंति अन्नखेत्तासत्तीए दोसंपितो लाभो ।।
वृ- यत्र गीष्माणां उष्णकालस्य चरमपश्चादाषाढानामा मासः कृत स्तत्र यदि पुनरन्यक्षेत्रासति तथाविधान्यक्षेत्रभावतो वर्ष वर्षाकाले तिष्ठन्ति । ततो द्वयोरपि कालयोः ग्रीष्मचरममासे वर्षा चेत्यर्थः लाभो भवति एवं कारणतो द्वयोरपि कालयोः सचित्तादिलाभोऽनुज्ञातइत्यर्थः ।।
[भा. २२९९] एवमेव समतीते वासे तिन्नि दसगा उ उक्कोसा । वासनिमित्तद्वियाणं उग्गहो छम्मास उक्कोसा ।।
बृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण वर्षे वर्षाकाले समतीते यदि मेघो वर्षति ततोऽन्यद्दिवसदशकं स्थीयते, तस्मिन्नपि समाप्तिमुपगते यदि पुनवर्षति ततो द्वितीयदिवसदशकं स्थातव्यम्, तस्मिन्नप्यतीते पुनर्वृष्टौ तृतीयमपि दिवसदशकं तिष्ठति, एवं उत्कर्षतस्त्रीणि दिवसदशकानि वर्षा निमित्तस्थितानामुत्कृष्टतोऽवग्रहः षण्मासः षण्मासप्रमाणो भवति । तद्यथा एको ग्रीष्मचरममास श्चत्वारो वर्षाकालमासाः षष्ठो मार्गशीर्षो दिवसदशकत्रयलक्षण इति । ।
उद्देशक : ४ समाप्त
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता व्यवहारसूत्रे चतुर्थोद्देशकस्य (भद्रबाहु स्वामि रचितानिर्युक्तियुक्तं) संघदासगणि विरचितं भाष्यं एवं मलयगिरि आचार्य विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
उद्देशक - ५
उक्तञ्चतुर्थ उद्देशकः, अधुना पञ्चमो वक्तव्यः तत्रेदमादिसूत्रकदम्बकम्मू. (१२७) नोकप्पइ पवत्तिणीए अप्पबिइयाए हेमंतगिम्हासु चारए । मू. (१२८) कप्पइ पवत्तिणीए अप्पतइमाए हेमंतगिम्हासु चारए । मू. (१२९) नो कम्पइ गणावच्छेइणीए अप्पतइथाए हेमंतगिम्हासु चारए । मू. (१३०) कप्पइ गणावच्छेइणीए अप्पचउत्थाए हेमंतगिम्हासु चारए । मू. (१३१) नो कप्पइ पवत्तिणीए अप्पतइयाए वासावासं वत्थए ।
मू. (१३२) कप्पइ पवत्तिणीए अप्पचउत्थाए वासावासं वत्थए ।
मू. (१३३) नो कप्पइ गणावच्छेइणीए अप्पचउत्थाए वासावासं वत्थए ।
मू. (१३४) कप्पइ गणाचच्छेइणीए अप्पपञ्चमाए वासावासं वत्थए ।
मू. (१३५) से गामंसि वा.... जाव संनिवेसंसि वा रायहाणिसि बहुणं पवत्तिणीणं अप्पतइयाण
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२५
उद्देशक :-५, मूल- १३५, [भा. २२९९] बहूणं गणावच्छेइणीणंअप्पचउत्थाणंकप्पइ हेमंतगिम्हासुचरए अन्नमन्ननीसाए ।
मू. (१३६) से गामंसि वा....जाव संनिवेसंसि वा बहूणं पवत्तिणीणं अप्पचउत्थाणं बहूण गणावच्छेइणीणं अप्पपञ्चमाणंकप्पइ वासावासंवत्थए अन्नमन्नं नीसाए।
मू. (१३७) गामाणुगामंदूइजमाणा निग्गंधी यजंपुरओ काउंविहरेजासाय आहचवीसम्भेजा. अत्थियाइंथकाइअन्ना उवसंपञ्जणारिहा, साउवसंपजियव्वा, नथियाइंथकाइअन्नाउवसंपजणारिहा, तीसे य अप्पणो कम्पाए असमत्तो एयं से कम्पइ एगराइयाए पडिमाए जन्नं जन्न दिसं अनाओ साहम्मिणीओ विहरन्ति तन्नं तन्नं दिसं० (जाव)...छेए वा परिहारेवा ।
मू.(१३८) वासावासंपजोसविया निथी...(जाव)..छए वा परिहारेवा।
मू. (१३९) पवत्तिणी य गिलायमाणी अन्नयरं वएजा 'मएणं अञ्जो! कालागणाए समानीए इयं समुक्कसियव्वा' । सा य समुक्कसणारिहा सास समुक्कसियव्वा सिया, साय नो समुक्कसणारिहा नो समुक्कसियव्वा, अस्थिया इत्थकाइअन्ना समुक्कसणारिहासासमुक्कासियव्वा, नथिया इत्थकाइअन्ना समुक्कसणारिहासाचेवसमुक्कसियव्वा, तंमिचनसमुक्कटुंसिपरावएजादुस्समुक्किटुतेअजोनिविखवाहि, तीसे निक्खेवमाणीए नस्थि कोइ छए वा परिहारे वा, तंजासो साहम्मिणीओ अहाकप्पेणं नो उवट्ठायति तासिंसव्वासिंतप्पत्तियंजाव...छए वा परिहारेवा । __ मू. (१४०) पवत्तिणा य ओहायमाणो...एगयरं वएजाममंसिणं अञ्जो ! ओहायंसि एसा समुक्कसियव्वा सिया, सासमुक्कसणारिहासासमुक्कसियव्वा सिया, सायनोजाव...छेएवापरिहारे वा ।
वृ-इत्यादितावत्, यावद्अवधावनसूत्रम् । अर्थसम्बन्धप्रतिपादनार्थमाह[भा.२३००] उद्देसंमिचउत्थेजा मेरा वन्निया उसाहूणं ।
साचेव पञ्चमेसंजतीणगणणाए नाणत्तं ।। वृ- चतुर्थे उद्देशके या मर्यादा वर्णिता साधूनां सैव पञ्चमे उद्देशे संयतीनां वर्ण्यते, केवलं गणनयां नानात्वम्, तदपिचसूत्रेसाक्षादुक्तमितिप्रतीतम् ।अतः प्रथमतएवसंयतीसूत्रकदम्बकोपनिपातः ।। [भा.२३०१] वृत्तमहया बहुतं पिंडगसुत्तेचउत्थ चरमंमि ।
अबहुत्तेपडिसेहंकाउमणुन्ना बहुणंतु ।। वृ-अथवाचतुर्थस्यउद्देशकस्य चरमेपिण्डकसूत्रेबहुत्वमुक्तम्, ततोबहुत्वप्रस्तावात्पञ्चमे उद्देशके संयतीनां अबहुत्वे प्रतिषेधं कृत्वा बहुनामनुज्ञा कृता, ननु बहुनामपि त्रिप्रभृतीनां विहारो न कल्पते, असमाप्तकल्पत्वात् । तथा हि-जधन्यतोऽपिऋतुबद्धे कालेसंयतीनांसप्तकःसमाप्तकल्पः, वर्षाकाले नवकः । ततः कथं नाधिकृतसूत्रकदम्बकविरोधः? उच्यते, नैष दोषः, कारणवशतः सूत्रकदम्बकस्य प्रवृत्तेः । तान्येव कारणान्युपदर्शयति[भा.२३०२] संघयणे वाउलणा,छट्टे अंगमि, गमणमसिवादी ।
सागर जातेजयणा, उउबद्धालोयणाभणिया ।। वृ-प्रवर्तिन्या गणावच्छेदिन्यावाउत्तमेनसंहननेन, उपलक्षणमेतत्, उत्तमयाचधृत्या, सूत्रमर्थश्च भूयान् गृहीतो गच्छे च व्याघातः १। स च व्याकुलनावशात्तत उक्तं द्वितीयं कारणं व्याकुलना, साच 'धम्मकहि महिएड्डि' इत्यादिना प्रकारेण यथा प्राक् तृतीयोद्देशकेऽभिहिता तथैवात्रापि भावनीया, पुनरुक्तदोषभयात्तुनाभिधीयते,ततःसूत्रार्थस्मरणनिमित्तमात्मतृतीयायाः प्रवर्तिन्याआत्मचतुर्थायाश्च
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ५/१४० गणावच्छेदिन्या गमनम् २ | तथा षष्ठेऽङ्गे ज्ञाताधर्मकथाख्ये बहवः सदृशा गमास्तथा च तत्रानेकाः कथानककोटयः सदृशपाठा विसशपाठास्त्वर्द्धचतुर्थाः कथानककोटयस्तदभिनवगृहीतंवर्तयतेपुनः पुनरस्मृतं च विस्मृतिमुपयाति, ततस्तत्स्मकरणार्थमुक्तपरिवाराया अपि गमनम् ३ । तथा अशिवादिभिरशिवाक्मौदर्यादिभिरुक्तसंख्याकपरिवारायागमनम् । तथाषष्टप्रभृतीन्यङ्गानिसंयतीनां 'सागरत्ति', स्वयंभूरमणसागरतुल्यानि तानि अभिनवगृहीतानि परावर्तनीयानि सन्ति अपरावर्तितानि नश्यन्ति, ततस्तेषां परावर्तनाय यथोक्तसंख्याकपिरवाराया अपि गमनम्, तदेवमधिकृतसूत्रकदम्बकप्रवृत्तौकारणान्यभिहितानि५ ।अधुनाशेषवक्तव्यतामाह-जातेत्ति'जातादिरूपः कल्पो वक्तव्यः, स च ऋतुबद्धे सप्तकः समाप्तकल्पः; तदूनोऽसमाप्तकल्पः, वर्षाकाले नवकः समाप्तकल्पस्तदूनोऽसमाप्तकल्पश्च, एकैको द्विधा-जातोऽजातश्च, गीतार्थीऽगीतार्थश्चेति; अत्र च भङ्गचतुष्टये प्रथमवर्जेषु शेषेषु त्रिषु भङ्गेषु प्राग्वत् यतना कर्तव्या ६। तथा ऋतुबद्धे काले निरन्तरं साध्वीप्रेषणतोऽवलोकना कर्तव्या भणिता ७। तदेवमभिहितानि कारणान्येतैः कारणैरायातस्यास्य सूत्रकदम्बकस्य व्याख्या,साच तथैव । तथा चाह[भा.२३०३] जहभणिय चउत्थे, पंचमम्मितहेवेविमं तुनाणत्तं ।
गमनस्थिमीस संबंधिवजए पूजिते लिंगे ।। वृ- यथा चतुर्थे उद्देशके निर्ग्रन्थसूत्राणां व्याख्यानं भणितम्, तथा पञ्चमेऽपि उद्देशके निर्ग्रन्थीसूत्राणामपिवक्तव्यम्, नवरंइदंनानात्वम्, तदेवाह-'इत्यादि-विष्वगभूतायांप्रवर्तिन्यां गमनं सर्वाभिरार्यिकाभिराचार्यसमीपे कर्तव्यम् । तच्च स्त्रीभिः सह, तदभाषे मित्रैःस्त्रीपुरुषैः, तेषामप्यभावे सम्बन्धिपुरुषैः, एतेषामप्यभावे सम्बन्धवर्जितैरविकारिभिः पुरुषैः, अथ सप्रत्यपायाः पन्थानः तर्हि यत्पूजितं लिङ्गंतस्मिन् लिङ्गे गृहीते गमनम् । । एतदेव सुव्यक्तमाह[भा.२३०४] वीसुंभियायसव्वासिंगमनंअद्धद्ध जावदोण्हेक्का ।
संबंधिइत्थिसत्येभावितमविकारितेहिंवा ।। वृ-विष्वग्भूतायांशरीरात्पृथग्भूतायांमृतायामित्यर्थः,प्रवर्तिन्यामाचार्यसमीपेसर्वाभिर्गन्तव्यम्, तत्रच गतानामाचार्येण प्रवर्तिनी स्थापयितव्या, यदि तरुणीनां सर्वासां पथि प्रत्यवायस्तर्हि अर्धायाः परणितवयसस्ता व्रजन्ति, अथ सर्वास्तरुणप्रायाः कतिपयाः स्थविरास्ततो या मंदरुपास्तरुण्यो याश्च स्थविरास्ताः समुदायस्य चतुर्भागमात्रा व्रजन्ति, एवं तावद्वाच्यं यावत् द्वे जने (च, ते?) गच्छतः, द्वयोरप्यसंभवेएकाव्रजति ।ताःपुनः केनसार्थेन सह व्रजन्ति,ततआह-'सम्बन्धी त्यादिसम्बन्धिना स्त्रीसार्थेन सह गन्तव्यम्, तदलोभेऽसम्बन्धिनापि स्त्रीसार्थेन, तस्याप्यलाभे पुरुषाये भाविताः सम्बन्धिनस्तेः समं व्रजेयुः, तेषामप्यलाभेऽसम्बन्धिनोऽपि येऽविकारिणः पुरुषास्तैः समम् । अथ सप्नत्यवायाः पन्थानः, तर्हि यत् यत्र देशे पूजितं लिङ्गं तेन गृहीतेन व्रजन्ति, एतच्च सुगमत्वान्न व्याख्यातम् । ।अत्र शिष्यः प्राह-यद्यप्याचार्येण प्रवर्तिनी स्थापयितव्यातर्हि ये एते द्वे सूत्रे “पवत्तिणी गिलायमाणी वएज्जा, मएनं कालगयाए इयं समुक्कसियव्या" इत्यादि, तथा “पवत्तिणी ओहायमाणी वएज्जा, मएनं ओहावियाए इयं समुक्कसियव्वा" इत्यादि ते कथं नीयेते । तत आह[भा.२३०५] असिवादिएसुफिडिया कालगएवावि तंमिआयरिए ।
तिग थेराणय असती गिलाण ओहाणिसुत्ताओ ।।
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-५, मूल- १४०, [भा. २३०५]
१२७ वृ-अशिवादिभिः कारणैः, गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात्, यस्याचार्यस्य समीपे आसीरन् तस्मात्स्फिटिताः । ततःसाग्लानीभूता अवधावनप्रेक्षिकावायत्सुत्रऽभिहितंतद्वदति अन्यस्याचार्यस्य परिज्ञानकरणर्थि यथा एषा आर्हति तां प्रवर्तिनी, स एव अन्य आचार्यः स्थापयति, यदि वा यस्याचार्यस्य समीपे ता अतिष्ठन् स कालगतः ततस्तस्मिन्नाचार्ये कालगते सा ग्लानीभूता अवधावनप्रेक्षिका वा अन्यस्याचार्यस्य परिज्ञानकरणार्थ सूत्राभिहितं वदति, तिग थेराण य असती' इतित्रिकं कुलगणसङ्घस्तस्य स्थविराः त्रिकस्थविरास्तेषामसति । किमुक्तं भवति ? कुलस्थविराणां गणस्थविराणांसङ्घस्थविराणांवाप्रत्यासन्नानामभावेएषाहेतिशेषस्थविरपरिज्ञानकरणाय यत्सूत्रऽभिहितं तद्वदति, ततोलानावधावनसूत्रे उपपन्ने ।। [भा.२३०६] साहिणम्मि विथेरेपवत्तिणीचेवतंपरिकहेइ ।
एसा पवत्तिणीभेजोगा गच्छेबहुमताय ।। वृ- अथवा स्वाधीनेऽपि स्थविरे आचार्ये सा प्रवर्तिनी ग्लायन्ती अवधावनप्रक्षिका वा तां परिकथयति । यथा भे भगवन् एषा प्रवर्तिनी योग्या प्रवर्तिनीत्वस्याह्न सूत्रार्थतदुभयनिष्णातत्वात्, गच्छे बहुमताततो एवमपितेसूत्रेउपपन्ने ।। [भा.२३०७] अब्भुजय विहारंपखिज्जिउकामे दुस्समुक्कट्ठे ।
जहहोतिसमणाणं, भत्तपरिना तहातासि ।। वृ- यथा प्राक् श्रमणानामभ्युद्यतविहारं प्रतिपत्तुकामे दुःसमुत्कुष्टं भवति दुःसमुत्कृष्टं प्रतिपादितम्, तथा तासां श्रमणीनाभक्तपरिज्ञांप्रतिपत्तुकामायांदुःसमुत्कृष्टंभावनीयम् ||
मू. (१४१) निगंथरस नवडहरतरुणगस्स आयारपकप्पे नामं अन्झयणे परिखमढ़े सिया, से य पुच्छियव्ये 'केण ते अञ्जो ! कारणेणं, आयारपकप्पे नामं अज्झयणे परिब्मटे, किं आबाहेणं उदाहु पमाएणं' ? वएज्जा 'नोआबाहेणं, पमाएणं, जावजीवाएतस्सतप्पत्तियंनोकप्पइ आयरियत्तंवा जाव गणावच्छेइयत्तं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तए वा । से य वएज्जा 'आबाहेणं, नो पमाएणं.' से य 'संठवेस्सामीति' संठवेजा, एवंसेकप्पइआयरियतंवा जावगणावच्छेइयत्तं वा उद्दिसित्तएवाधारेत्तए वा, सेयसंठवेस्सामीतिनोसंठवेजा, एवं सेनोकप्पइ आयरितंवा जावगणावच्छेइयत्तं वाउद्दिसित्तए धारेतएवा ।।
वृ-नवडहरतरुणव्याख्यानंचप्रागुक्तमवसेयम् । तिवस्सिोहोइनवो(व्रतपर्यायेणेतिवाक्यशेषः), आसोलसगं तु (जन्मपर्यायेणेति गम्यते) डहरगं बेति । तरुणो चत्ता सत्तरुण मज्झिमो थेरओ सेसो' आचार्यत्वंवा यावत्करणादुपाध्यायत्वंवाप्रवर्तित्वंस्थविरत्वं वेतिपरिग्रहः,शेषतथैव ।।अत्राहशिष्यःपुरुषोत्तमो धर्म इति पूर्वं निर्यन्तसूत्रं वक्तव्यं, पश्चान्निर्ग्रन्थीसूत्रं, पूर्वत्र वाध्ययनद्वये पूर्व निर्ग्रन्थसूत्राण्युक्तानि पश्चान्निर्ग्रन्थीसूत्राणि |
मू. (१४२) निगंथीएणं नवडहरतरुणियाए आयारपकप्पे नामं अज्झयणे परिभट्ठ सिया, साय पुच्छियव्वा केणंभेकारणेणं अजो! आयारपकप्पेनामं अज्झयणे परिब्भटे, किंआबाहेणंपमाएणं' ? सा य वएज्जा 'नो आबाहेणं, पमाएणं', जावजीवाए तीसे तम्पत्तियं नो कप्पइ पवत्तिनित्तं वा गणावच्छेइयित्तं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तए वा । सा य वएज्जा 'आबाहेण, नो पमाएणं', सा य 'संठवेरसामीति' संठवेज्जा, एवं, से कप्पइ पवत्तिनितं वा गणावच्छेइयित्तं वा उद्दिसित्तए वा धारेतए
___
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-५ / १४२ वा, साय संवेस्सामीति' नो संठवेज्जा, एवं से नो कप्पइ पवित्तिणित्तं वा गणावच्छेइयित्तं वा उद्दिसित्तए वा धारेतएवा ||
वृ- 'निग्गंथीए नवडहरतरुणाए' इत्यादि सूत्रद्विकम् । अस्य व्याख्या -निर्ग्रन्ध्या नवडहरतरुण्या वक्ष्यमाणस्वरुपायाः आचारप्रकल्पो नामाध्ययनं परिभ्रष्टं स्यात्, सा च प्रष्टव्या, केन कारणेन आचारप्रकल्पो नामाध्ययनं परिभ्रष्टमभवत्, किमाबाधेन प्रमादेन वा, एवं पृष्टा सती सा, यदीति गम्यते, वदेत्, नावाधेन किन्तु प्रमादेन, तर्हि यावज्जीवं तस्यास्तत्प्रत्ययं प्रमादतोऽध्ययननाशनप्रत्ययं न कल्पते प्रवर्तिनीत्वं वा गणावच्छेदिकात्वं उद्देष्टुं नापितस्याः स्वयं धारयितुम् । अथ सा वदेत् आबाधेन नष्टं न तु प्रमादेन सा च नष्टमध्ययनं संस्थापयामीत्युक्त्वा संस्थापेत्, एवं 'से' तस्याः कल्पते प्रवर्तिनीत्वं वा गणावच्छेदिकात्वं वा उद्देष्टुं अनुज्ञातं स्वयं धारयितुम् । अथ नष्टमध्ययनं संस्थापयिष्यामीत्युक्त्वा न संस्थापयेत् एवं तर्हि से तस्यान कल्पते प्रवर्तिनीत्वं गणावच्छेदिकात्वं या उद्देष्टुं वा स्वयं धारयितुमितिः । अत्र तु केन कारणेन सूत्र विपर्ययः कृतः ।। सूरिग्रह
[ भा. २३०८]
जइ विच पुरिसादेसो पुव्वं तहवि विवज्जओ जुत्तो । जेन समणीउपगया पमायबहुला य अथिराय ।।
वृ- यद्यपि च पुरुषोत्तमो धर्मः पूर्वत्र वाध्ययनद्वये पूर्वं पुरुषोदेशस्तथाप्यत्र विपर्ययो युक्तः । केन कारणेनेत्याह-येन कारणेन श्रमण्यः प्रकृतास्तथा प्रायः श्रमण्यः प्रमादबहुला अस्थिराश्च, नतु श्रमणाः, अध्ययनस्य च नाशः प्रायः प्रमादतस्ततः श्रमण्यधिकारादधिकृतसूत्रार्थस्थानत्वात् पूर्वं निर्ग्रन्थोसूत्रमुक्तम्, पश्चात् निर्ग्रन्थसूत्रम् । नवडहरतरुणीनां व्याख्यानमाह
[भा. २३०९ ]
ते वरिसा होइ नवा अठारसिया डहरिया हो ।
तरुणी खलुजा जुवई चउरो दसगा य पुव्युत्ता ।।
बृ- व्रतपर्यायेणयावत्रिवर्षा तावद्भवतिनवा, जन्मपर्यायेणयावदष्टादशिका अष्टादशवर्षप्रमाणा तावद्भवति डहरिका, तरुणी खलु तावद्द्रष्टव्या यावद् युवतिः । अथवा पूर्वोक्तास्तृतीयोद्देशके नवडहरतरुणसूत्रे येऽभिहितास्तरुणस्य चत्वारो दशकाञ्चत्वारिंशद्वर्षाणीत्यर्थः, ते अत्रापि तरुण्या द्रष्टव्या: 11
[भा. २३१०]
सा एय गुणोवेया सुत्तत्थेहिं पकप्पमज्झयणं । समहिजिया इतोयाअवि आगयानवसु या अन्ना ।।
बृ- सा नवडहरा तरुणी एतावद्गुणोपेता सूत्रार्थाभ्यां प्रकल्पनामकमध्ययनमधीता अधीतिनी ततः सा प्रवर्तिनीत्वस्य योग्या सूरिभिः संभाविसाधिता । अथ च तस्याः सूत्रतोऽर्थतश्चाचारप्रकल्पः परिभ्रष्टः स कथं ज्ञात इत्याह- इतश्चापि आगता अन्यगच्छादन्या साध्वी उपसम्पन्ना, सा विज्ञपयति ।। [ भा. २३११] अत्थेण मे पकप्पो समानितो न य जितो महभंते ।
अमुगा मे संघाई, ददतुं कुत्ता उसागणिणा ।।
वृ- हे भदन्त ! भगवन् ! अर्थेनार्थतो मम आचारप्रकल्पः समानीतः समाप्तिं नीतः, परंन च नैव मम स जितः परिचितोऽभूत्, ततोऽमुका, या प्रवर्तिनीत्वेन संभाविता, तां संघाटं पूज्या ददतु; एवं तया विज्ञापितेन गणिता आचार्येण सा उक्ता आर्य देहि एतस्याः संघाटम्
[भा. २३१२]
सा दाउ आढत्ता नवरिय नऊन किंचि आगच्छे ।
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-५, मूल - १४२, [भा. २३१२]
१२९ एमेव मुणमुणंती चिट्ठतिमुणियायसातीए ।। वृ-सा संघाटं दातुं प्रवृत्ता, परावर्तयितुं व्याख्यातुं च प्रवृत्ता इत्यर्थः नवरं नष्टं तदध्ययनम्, न किमप्यागच्छति, केवलमेवमेव मुणमुणंती अव्यक्ताक्षरं किमपिब्रुवन्ती तिष्ठति, ततः सातया मुणिता यथा न किमप्येतस्या आगच्छति[भा.२३१३] पुनरवि साहतिगणिणोसा नसुया दलाहमे अन्नं ।
अब्भक्खाणं पिसिया वाहिंतुंहोइमापुच्छा ।। वृ-ततः सापुनरपिगणिन आचार्यस्य कथयति, यथासा नष्टश्रुता, तस्मात्ममान्यांसहायांददतु, एवमुक्ते आचार्येण विचारयितव्यं-सत्यं किं परिभ्रष्टं तस्या अध्ययनं किं वा न, को जानाति, अभ्याख्यानमपिकाचित्केनापिकारणेनप्रद्विष्टा सतीदद्यात् । ततस्तांव्याहृत्य तस्याइयं वक्ष्यमाणा पृच्छाकर्तव्या ।।तामेवाहभा.२३१४] दंडकगहनिक्खेवे आवसियाए निसीहिया ।
गुरुणंच अप्पनामेय भणसु आरोवणाकाउ ।। वृ- दण्डकस्य प्रत्युपेक्षाप्रमार्जनाव्यतिरेकेण ग्रहणे निक्षेपणे च, तथा आवशिक्या नैषिधिक्याश्चाकरणे,बहिः प्रदेशादागच्छता वसतेः प्रवेशे नमः क्षमाश्रमणेभ्यः इत्येवं गुरुणामप्रणामे चप्रणामाकरणेच का आरोपणा प्रायश्चित्तं भवति ।। [भा.२३१५] पुटु अनिव्वहंती किह नटुंबाहतोपमाएणं ।
साहेइपमाएणं सोयपमादो इमोहोइ ।। वृ-सा एवं पृष्टा सती यदि न निर्वहति, न यथावस्थितमुत्तरं ददाति तदा सा तदा सा अनिर्वहन्ती भूयः प्रष्टव्या; कथं केन कारणेन ते नष्टमाचारप्रकल्पनामकमध्ययनं, किमाबाधात उतप्रमादेन ? तत्र यदि साकथयतिप्रमादेन, सच प्रमादोऽयं वक्ष्यमाणो भवति ।। तमेवाह[भा.२३१६] धम्मकह-निमित्तादी, उपमातो तत्थ होतिनायव्यो ।
मलयवइमगहसेणातरंगवइयाइधम्मकहा ।। वृ-तत्र तस्यां संयत्यां धर्मकथानिमित्तादिकः, आदिशब्दात् ग्रहचरितादिपरिग्रहः, प्रमादो भवति ज्ञातव्यः, तत्र धर्मकथा मलयवती मगधसेना तरङ्गवती आदिशब्दात् वसुदेवहिण्ड्यादिपरिग्रहः, एताः कथाअधीयानाया विस्मृतिंगतंप्रकल्पनामकमध्ययनम् ।। [भा.२३१७] गहचरियविनमंताचुन्ननिमित्तादिणापमाएणं ।
नटुंमि संधयती असंधयंती वसा न लभे ।। वृ- ग्रहचरितं ज्योतिष्कं, ससाधना विद्या, साधनरहितो मन्त्रः, चूर्णो योगचूर्णः निमित्तमतीतादिभावकथनम्, आदिशब्दात् कुहुकशास्त्रादिपरिग्रहः, इत्यादिना प्रमादेन इत्याद्यध्ययनलक्षणेन प्रमादेन नष्टे प्रकल्पनाम्नि अध्ययने, यदि भूयः सा तत्संदधाति, यदि वा न संदधाति, तथापिसासन्दधती असन्दधती वायावञ्जीवंगणं न लभते ।। [भा.२३१८] जावजीतवंतुगणं इमेहिनाएहि लोगसिद्धेहिं ।
अतिपालवेजजोहे धणुगाईभग्गफलगेण ।।
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-५/१४२ वृ-यावज्जीवंगणंनलभते, एभिरजापालकवैद्ययोधैर्लोकसिद्धैतिः तत्रयोदे प्रमादाचरितंसम्यग विदितं धनुरादिभिर्धनुर्भङ्गविभग्नं दृष्टं,जीवाच्छिन्नाविच्छिन्ना,काण्डान्यसज्जितानि; नकेवलमेततिः, किन्तुभग्नफलकेन सटित-पतित-मलयनवज्ञातेन तत्र प्रथममजापालकदृष्टान्तमाह[भा.२३१९] खेलंतेन उअइया पणासिया जेणसो पुनो नलभे ।
सूलादिरुपानट्ठा विलहति एमेव उत्तरिए ।। वृ-कोइ अयवालो वेयणएण अयातो खखई, तेन ततो वट्टगादिखेल्लणआदिहिं पमाएहिं नासिया, तोसोअन्नातोदवावितोभणइ, पुनोरक्खाभिन एरिसं काहामि,सोएवंभणंतो विजावजीवं अन्नत्थवि नलहति । अहसूलं से उद्दियंजरो वा अति आउरो आगतो, ततो नट्ठातो ताहे सोपुनो वि लभते रखिउं अक्षरगमनिका-येन खेलता वृत्तादिना क्रीडता अजिकाः प्रणाशिताः, स पुनर्न लभते, यावजीवमन्यत्राप्यजा रक्षितुम् । अथ शूलादिरुजा अत्रादिशब्दादत्यातुरज्वरादिपरिग्रहः, ता अजा नष्टास्ततः पुनरपिलभते ।। अधुना वैद्यज्ञातंभावयति[भा.२३२०] जतिसेसत्थं नटुंपेच्छहसेसत्थकोसगंगंतु ।
हीरति कलंकिएसंभोगो जूयादिदप्पेणं ।। वृ-कोइवेजोरनाकयवित्तीतोतेन जूयपमादेणविसयपमादेणवावेजसत्थंनासिवंसत्थकोसगाणि यपच्छणगादीणिकट्टकलंकियाणि, न निसीयइ, अन्नया रनोकजों जावं,सद्दावितोवेजोसोकिरियोवदेसं न किंचिसक्केइवोत्तुं । ततोरना भणियं, किमेयं,ततोसोभणइ-मे पोत्थगाचारहिं हिया, पाडिपुच्छगंपि नत्थि, तो मम नटुं वेजसत्थं, नस्थि पुन मम अन्नो पमाओ जेण वेजसत्थं नासियं । ताहे रन्ना पुरिसा पेसिया । यदिसे तस्यशास्त्रंनष्टंतर्हि 'से' तस्य यूयं गत्वा शास्त्रकोशकं प्रेक्षध्वंततस्तैस्तद्हियते राज्ञः समर्पते, दृष्टानि राज्ञा समस्तानि प्रतक्षणकप्रभृतीनिशास्त्राणि कट्टकलङ्कितानि, ततस्तेषु कलङ्कितेषु दृष्टेषुज्ञातंयथाछूतादिदर्पणातादिना प्रमादेन विनाशितंवैद्यशास्त्रं, ततोभोगच्छिन्नः पश्चादन्यत्रगत्वा वैद्यशास्त्रं पुनरप्युज्ज्वाल्यसमागतोभूयोऽपिराज्ञः समीपेभोगान्याचते,सचयाचमानोऽपिन लभते एवं लोकोत्तरेऽप्युपनयभावनाप्राग्वत् कर्तव्या ।।योधदृष्टान्तभावनार्थमाह[भा.२३२१] चुक्को जइसरखेही तहाविपुलोएह से सरेगंतुं |
अकलंकवाभग्गमभग्गाणियधनूनि ।। वृ-कोइ जोहो धनुव्वेयं अहिज्जंतो गुरुवएसेणं अब्भासेण य सो अपासंतो वि सद्देणं विंधति रत्रा कयपभूयवितिकोकतोअन्नयातेन विसयपमाएणतंधणुव्वेयसत्थं,तंचअब्भासकरणंनासियं । अन्नया जुद्धकज्जे समावडिएन किंचिसक्केइ विधिउंपराजिणिउंवा, रन्ना पुच्छितो, किमेयंति, सो भणइ-नस्थि मेपमादो, ताहेरनाभणियं, यदि नामप्रमादाकरणत एषश्चस्वरवेधी चुक्को भुल्ल तथापि 'स' तस्यशरान् गत्वाप्रलोकयत, किंतत्शरजालमकलङ्कसकलंकंवा,धनूंष्यपितेषांभग्नान्यभग्नानिवा, दृष्टंशरजालं कलङ्कितं, धनूंषि च भग्नानि ततो ज्ञातं प्रमादतः सर्वं नष्टम् । कृतो वृत्तिव्यवच्छेदः सोऽन्यत्र गत्वा धनुर्वेदशास्त्रमुजाल्य कृताभ्यासः पुनरागतो वृत्तिं याचमानोऽपि यावजीवं न लभते ।। एवं लोकोत्तरेऽप्युपनयः प्राग्वत् कर्तव्यः ।। फलकज्ञातमाह[भा.२३२२] फालहियस्य विएवं जइफलतो भग्गलुगो तो भोगो ।।
हीरति सव्वेसि वियन भोगोहारोभवेकज्जे ।।
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ५, मूल - १४२, [भा. २३२२]
१३१
वृ कोइ अनेग वनफत्ति पत्त सागादि कलिए फलए केनाविनिउत्तो, सो विसयपमाएणं जुयपमाएण वान रक्ख न य पाणिएणं पालेति, सो य फलहो लोगेण गोख्वेहि य उल्लडितो सुक्को य न किंचि ततो वनफलादि आगच्छइ, फलहसामिणा भणियं, किमियं सो भाइ-किं करोमि रक्खेमि ताव अहं नत्थि मे पमादो, ततो फलहसामिणा फलहो गवेसावितो ! तथा चाह-फालकिकस्य फलकस्वामिन एवं पूर्वदृष्टान्तेषु राज्ञ इव फलगवेषणा चिन्ता जाता, यदि फलको भग्नलुम्नो भविष्यति, ततोऽस्य भोगी हरिष्यते । गाथायां वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वेति वचनतो भविष्यति वर्तमानः । कस्मात् हरिष्यते इत्याह कार्ये प्रयोजने समापतिते सर्वेषामपि कुटुम्बजनानां भोगाहारो न स्यादिति हेतोस्तत्र गवेषणे कृते फलको भग्नलुग्रो दृष्टः । भग्नो गोरुपादिभिर्विध्वंसनात्, लुग्गो जलसेचनाकरणतः ततस्तस्य वृत्तिछिन्ना । ततो नाहं भूय एवं करिष्यामीति याचमानोऽपि यावज्जीवं न लभते वृत्तिम् ।।
एवं लोकोत्तरेऽप्युपनयः कर्तव्यस्तमेवाह
[ भा. २३२३]
एवं दप्पपनासितेन विदिति गणं पकप्पमज्झवणे । आवाहेणं नासिए गेलन्नादीण दलयंति ।।
वृ एवं पूर्वोक्तदृष्टान्तप्रकारेण दर्पतो धर्मकथाध्यययनतः व्याकरणाध्ययनतो निमित्तशास्त्राद्यध्ययनतो वा इत्यर्थः । प्रणाशिते प्रकल्पनाम्यध्ययने यावज्जीवमाचार्यास्तस्या गणन ददति । आवाधेन ग्लानत्वादिना पुनर्नशिते भूयोऽप्युज्ज्वालिते दलयन्ति प्रयच्छन्ति । । एतदेव भावयति[भा. २३२४] गेलने असिवे वा उमोयर थिए रायदुट्ठे वा ।
एएहिं नासियमी संधेमाणीए दिंति गणं । ।
वृ - ग्लानत्वे वा जाते ग्लानप्रतिजागरणे वा कृते, अशिवेवा समुपस्थिते, अवमौदर्य वा दुर्भिक्षे जाते। भिक्षापरिभ्रमणतो राजद्विष्टे वा पलायनतो, यदि नष्टं एकल्पनामकम्ध्ययनं, तत एतैः कारणैः नाशितेऽपि पुनः सन्दन्धत्या गणं ददति प्रयच्छन्ति । तदेवं निर्ग्रन्थीसूत्रं भावितमधुना निर्ग्रन्थसूत्रं विभावयिषुराह[भा. २३२५] एमेव य साहूणं, वागरणनिमित्तच्छंदकहमादी । बिइयं गिलाणतो मे अद्धाणे चेव थूभेय ।
वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण साधूनामपि सूत्रं भावनीयं, नवरं तत्र प्रमादो व्याकरणनिमितच्छन्दःकथाद्यधीयानस्य प्रतिपत्तव्यः द्वितीयमाबाधलक्षणं ततो ग्लाने ग्लानप्रतिजागरणेवा, अवमौदर्ये, अशिवादिकारणतोऽध्वनि वा गमने, स्तूपे वा द्रष्टव्यम् । इयमत्र भावना, यदि व्याकरणाध्ययनतो निमित्तशास्त्राध्ययनतश्छन्दः शास्त्राध्ययनतो धर्मकथाध्ययनतः, आदिशब्दाद्विधामन्त्रादिव्याक्षेपतो यदि प्रकल्पाध्ययनं नाशितं, तदा पश्चादुज्ज्चालितेऽपि यावज्जीवं तस्मै गणं सूरयो न प्रयच्छन्ति । अथ ग्लानत्वाद्याबाधतो नाशितं, तदा तस्मिन् पुनरुज्वालिते प्रयच्छन्ति प्रमाददोषाभावात् तत्रग्लानत्वादिविषयआबाधः प्रतीतः । सम्प्रति स्तूपविषयमाह
[भा. २३२६]
महुरा खमगाय वनदेवय आउट आग विजत्ति ।
[भा. २३२७]
किं मम असंजतीए अप्पत्तिय होहिती कजं ।। थूम विउ घन भिच्छू विवाय छम्मास संघो को सत्तो । गुस्सा कंपण खिंसण सुक्का कय पडागा ।।
वृ-मथुरायां नगर्यां कोऽपि क्षपक आतापयति, यस्यातापनां दृष्ट्वा देवता आहता तमागत्य वन्दित्वा
→
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-५/१४२ ब्रूते, यन्मयाकर्तव्यं तन्ममाज्ञापयेभावानिति । एवमुक्तेसाक्षपकेणभण्यते, किंमम कार्यमसंयत्या भविष्यति, ततस्तस्या देवताया अप्रीतिकमभूत् ! अप्रीतिवत्या च तयोक्तमवश्यं तव मया कार्य भविष्यति, ततो देवतया सर्वरत्नमयः स्तूपो निर्मितः, तत्र भिक्षवो खतपटा उपस्थिताः अयमस्मदीयः . स्तूपः, तैः समंसंघस्य षण्मासान् विवादो जातः,ततः संघो ब्रूत-को नामात्रार्थे शक्तः, केनापिकथितं यथामुकः क्षपकः, ततः संगेन स भण्यते, -क्षपक कायोत्सर्गेण देवतामाकम्पय, ततः क्षपकस्य कायोत्सर्गकरणं देवताया आकम्पनम् सा आगता ब्रूते, संदिशत किं करोमि क्षपकेण भणिता-तथा कुरुतयथा सङ्घस्य जयो भवति, ततो देवतया क्षपकस्य खिंसना कृता, यथा एतन्मया असंयत्या अपि कार्य जातं एवं खिसित्वा साब्रूते-यूयं राज्ञः समीपं गत्वा ब्रूत, यदरिक्तपटानां स्तूप ततः कल्ये रक्ता पताका दृश्यता, अथास्माकंतर्हि शुक्ला पताका, सज्ञा प्रतिपन्नमेवं भवतु, ततो राज्ञा प्रत्ययिकपुरुषैः स्तूपो रक्षापितः रात्रौ देवतयाशुक्ला पताका कृता, प्रभातेदृष्टास्तूपेशुक्ला पताका, जितंसंघेन ।
मू. (१४३) थेराणं थेरभूमिपत्ताणं आवारपकप्पं नामं अज्झवणे परिभट्टे सिया; कप्पइ तेसि संठवेत्ताणवा असंठवेत्ताण वाआयरिवत्तंचाजाचगणावच्छेइयत्तंवा उद्दिसित्तएवाधारतएव। [भा.२३२८] एवं ताव पनडे भिक्खुस्स गणोन दिजए सुत्ते ।
नट्ठसुएमाहुगणं हरेज थेरे अतोसुत्तं ।।। वृ- एवं उक्तेन प्रकारेण तावत्प्रनष्टे सूत्रे प्रकल्पनाम्न्यध्ययने भिक्षोर्गणो न दीयते । एवं स्थंविरे आचार्ये नष्टश्रुते माहुनिश्चितंगणंहरेदतः सूत्रंआह-अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या-स्थविराणां स्थरिभूमिं प्राप्तानामाचार्यपदप्राप्तानामाचारप्रकल्पो नामाध्ययनं परिभ्रष्टं स्यात् कल्पते तेषां सूत्रं संस्थापयतामसंस्थापवतांवाआचार्यत्वंवायावत्करणादुपाध्यायत्वंइति परिग्रहः गणावच्छेदकत्वमुद्देष्टुं अनुज्ञातुंजीर्णमहत्वकारणतः सूत्रधरणशकनात् एष सूत्रसंक्षेपार्थः ।।सम्प्रतिभाष्यविस्तर:[भा.२३२९] सुत्ते अनितेलहुगा अत्थेअणिते धारेति चउगुरुगा ।
सुत्तेण वायणा अत्थे सोही तो दोहणुनाया ।। वृ- इदं सूत्रमापवादिकमुत्सर्गतः पुनः सूत्रे अनागच्छति यदि गणं धारयति तदा चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषास्तस्मादुभयधरेणगणोधारयितव्यः । किं कारणमत आह-सूत्रेणआगच्छता वाचनां ददाति । अर्थेन आगच्छता प्रायश्चित्तस्थानमापन्नानां शोधिं करोति, तस्मात् द्वाभ्यामपि सम्पन्नो गणधारणेऽनुज्ञातः ।। [भा.२३३०] अविय विना सुत्तेणंववहारेऊ अपञ्चतो होइ ।
तेनऊभयधरोऊगणधारी सोअनुन्नातो ।। वृ-अपि च विना सूत्रेण व्यवहारे क्रियमाणे अप्रत्ययो भवति । तस्माद्वयवहारे अर्थनिर्देशं कुर्वता सूत्रमवश्यं उच्चारणीयं । यथा इदं सूत्रं । तस्मादयमेवात्र व्यवहारस्ततो भवति प्रत्ययस्तेन स गणधारी उभयधरोऽनुज्ञातः ।। [भा.२३३१] असतिकडजोगी पुन अत्थे येतंमि कप्पति धारेउं ।
जुन्नमहल्लो सुत्तंन तरतिपच्चनुयारेउं ॥ वृ-उभयधरस्सअसतिअभावयःकृतयोगी, कृतयोगीनामयः पूर्वमुभयधर आसीत्नेदानी, सोऽर्थे, समागच्छति गणं धारयितुं कल्पते । अथ केन कारणेन तस्य सूत्रमनेशत् । अत आह-'जुन्नमहल्लो'
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ५, मूल - १४३, [भा. २३३१]
१३३
इत्यादि । जीर्णो नामैको नो महान् यस्तरुणक एव सन् जरसा परिणतो जातः, नो जीर्णो महानिति द्वितीयः यो वृद्धोऽपि सन् दृढशरीरः, जीर्णोऽपि च महानपि च तृतीयः, नो जीर्णो नो महानिति चतुर्थः एष शून्यः । शेषाणां तु त्रयाणां एकतरो न शक्नोति प्रत्युज्वालयितुं अतः सूत्रं तस्य नश्यति ।। उभयधरंमि उसीसे विजते धारणा उ इच्छाए । मा परिभव नयनं वा गच्छे व अनिच्छमाणंमि ||
[भा. २३३२]
वृ- उभयधरे सूत्रार्थधरे शिष्ये विद्यमाने स्वयं गणस्य धारणा इच्छया, स्वयं वा गणं धारयति तस्य वा शिष्यस्योभयधरस्य ददाति । स हि गणस्य शिष्यस्य वा भावं जानाति । यदि शिष्यस्य गणं दास्यामि तत एते मम परिभवं करिष्यन्ति, अथवा मां त्यक्त्वा गच्छमादाय गमिष्यति । यदि वा तमुभयधरं गणधरे स्थाप्यमानं गणो नेच्छति ततो मा परिभवं एते कार्षुर्नयनं वा मां त्यक्त्वाऽन्यत्र गच्छस्य कार्षीदिति हेतोरनिच्छति वा गणे तस्य गणं न ददाति किन्तु स्वयं धारयति । तत्र सूत्रम्तेनोभयसूत्रेण शिष्येण वाचयत्यर्थमात्मना ददाति, प्रागुक्तदोषाभावे तस्य गणं समर्पयति ।
भू. (१४४) थेराणं थेरभूमिपत्ताणं आयारपकप्पे नामं अज्झयणे परिब्भट्ठे सिया, कप्पइ तेसि संनिसन्नाण वा संतुयट्टाण वा उत्ताणयाण वा पासिल्लयाण वा आयारपक्कं नामं अज्झयणं दोघंपि तचंपि पडिपुच्छित्तए वा पडिसारेतए ।
वृ-राणं थेरभूमिपत्ताणं इत्यादि । स्थविराणां स्थविरभूमिं प्राप्तानामाचारप्रकल्पो नामाध्ययनं परिभ्रष्टंस्यात्कल्पते तेषां सन्निषिन्नानां वा निषद्यागतानां 'संतुयद्वाण' चेति सम्यक्त्वग्वर्तनेन स्थितानां उत्तानानां वा पासिल्लयाणवेत्ति पार्श्वतः संतिष्ठतां वा आचारप्रकल्पनामैकमध्ययनं द्वितीयमपि तृतीयमपि, आदिशब्दाच्चतुर्थमपि वारं प्रत्येष्टुं वा प्रतिसारयितुं वा अवमरत्नाधिकः प्रतिसारयति । स्थविराः प्रतीच्छन्ति । एष सूत्रसंक्षेपार्थः । । अधुना भाष्यविस्तरः
[भा. २३३३]
एमेव वि इय सुत्तं कारणियं संति बले न हावेति ।
जं जत्थउ कित्तिकम्मं निहाणसम ओमरायनिए ।।
- यथा प्राक्तनं सूत्रं कारणियं संति बलेन हावेति । सच प्रत्युज्ज्वालयन् सति विनयं न हापयति । अथ कोऽसौ विनयो यस्तेन सूत्रं प्रत्युज्वालयता सति बलेन हापयितव्य इत्यत आह । जं जत्थ उ इत्यादि यत् कृतिकर्म वन्दकं यत्र सूत्रेऽर्थे वाधिकृतं तत्रावमरत्नाधिके निधानसमे सूत्रमर्थं च प्रत्युज्ज्वालयता तत् न हापयितव्यं । निधानसमे इति वदता निधानदृष्टान्तः सूचितः । स चैवं यथा महति क्षुल्लके वा निधाने उत्खनितव्ये तस्य तदनुरूपचारमुत्खानको यदि करोति ततस्तमुत्खनितुं शक्नोति । अथ न करोति तदनरूपमुपचारं तर्हि वृश्चिकाद्युपद्रवतो न शक्नोति । एवं यदि समरत्नाधिकेऽवमरत्नाधिके बा सूत्रमर्थं वा प्रत्युज्ज्वालयन् अपूर्वं वा पठन् तदनुरूपं विनयं न करोति, तदा निर्जरालाभस्तस्य नोपजायते, न चशास्त्रं स्थिरपरिचितं भवति, विभङ्गंवा तस्यज्ञानं विनयभ्रंशितया प्रान्तदेवता कुर्यात्कलहं वा । एवाभिधित्सुः प्रथमतः प्रायश्चित्तमाह
[भा. २३३४ ] सुत्तमि य चउ लहुणा, अत्थंमि यचउ गुरुं च गव्वेण । कितिकम्ममकुवंती पावति थेरो सति बलामि ।।
बृ- स्थविरः प्रत्युज्ज्वालयन्नपूर्वं पठित्वा सति बले यदि गर्वेण कृतिकर्म न करोति, तर्हि तत् अकुर्वन सूत्रे सूत्रविषये चतुरो लघुकान् प्राप्नोति, अर्थे चतुर्गुरुकम्
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ५/१४४ [भा.२३३५] उवयारहीनमफलं होइ निहाणं करेइवाणत्थं ।
इय निज्जराएलाभो नहोइविभंग वलहोवा ।। वृ- यथा उफचारहीनं निधानं अफलं भवति नोत्खनितं शक्यते इति भावः, अनर्थं वा करोति, वृश्चिकाधुपद्रवकरणात् इत्येवमनेनैव दृष्टान्तप्रकारेण कृतिकर्माकरणे निर्जराया लाभो न भवति, प्रान्तदेवता कोपवशाद्विभङ्गोवा तम्मेपजायेत कलहोवा ।।। [भा.२३३६] दूरत्थो वापुच्छइ, अहवा निसिज्झाएसन्निसन्नोउ ।
___अचासन्न निविद्रुट्टिएयचउभंगो बंधव्यो ।। [भा.२३३७] अंजलि पणामअकरणं विप्रेक्खते दिसाहोउडमुहे ।
भासतंनुवउत्तेवहसंते पुच्छमाणेउ ।। [भा.२३३८] एएसुउसव्वेसु विसुत्तेलहुतो उ अत्थे गुरुमासो ।
नाभीतोवरिलहुगागुरुगमहोकाप्यंकडुयणे ।। वृ- दूरस्थितो वा पृच्छति अथवा निषद्यायां संनिषन्नः पृच्छति, शृणोतीति भावार्थः । यदि वा अन्त्यासन्न ऊरुणा ऊरुसंघृष्य शृणोति । निविष्टोस्थिते चतुर्भङ्गी बोद्धव्या, सा चैवं, निविष्टो निविष्टं पृच्छति, १ निविष्ट उत्थितंपृच्छति २,उत्थितो निविष्टं पृच्छति ३,उत्थित उत्थितंपृच्छति ४ ।। तथा अंजलेरकणम्, अर्थपरिसमाप्तौ प्रणामस्याकरणम्, तथा दिशोवि प्रेक्षमाणः पृच्छति, यदि वाऽधोमुख ऊर्ध्वमुखो वा शृणोति न गुर्वभिमुखः, अथवा येन तेन वा सह भाषमाणः शृणोति, अनुपयुक्तो वा शृणोति, हसित्वा पृच्छति ।। एतेषु सर्वेष्वपि स्थानेषु सूत्रे श्रूयमाणे प्रायश्चित्तं लघुको मासः, अर्थे गुरुमासः, । तथानाभीत उपरिसूत्रंशृण्वतःकायकण्डूयने चत्वारोलघुकाः अर्थशृण्वतश्चत्वारो गुरुकाः। नाभीतो ऽधस्तात्सूत्रश्रवणेकायकण्डूयने चत्वारोगुरुका, नवरंतपःकालयोरन्यतरेणगुरुकाः ।। [भा.२३३९] तम्हा वजंतेनंठाणाणेयाणि पंजलुकुडुणा ।
सोयव्व पयत्तेणंकितिकम्मं वा विकायव्वं ।। वृ-यस्मादेवमविनकरणेप्रायश्चित्तविधिः,तस्मादेतानिप्रागनन्तरमुपदर्शितानिस्थानानि वर्जयित्वा प्राञ्जलिना प्रकृताऽञ्जलिना उत्कुटुकेन प्रयत्नेनादरपरतया श्रोतव्यम्, कृतिकर्म चापि वन्दनमपि कर्तव्यम् । यद्यपि च वन्दनकेनोपस्थितं वाचनाचार्योऽनुजानाति तथापि क्षमाश्रमणं दत्वा कृतप्राञ्जलिना श्रोतव्यम् ।। [भा.२३४०] तेन विधारेयव्वं पच्छाविय उठ्ठिएणमंडलीतो ।
वेडनिसन्नस्सवसारेयव्वं हवतिभूयो ।। वृ-तेनापि श्रोत्रा यत् व्याख्यानमण्डल्यां सूत्रमण्डल्यां वा श्रुतंतत् मण्डलीत उत्थितेन पश्चादपि धारयितव्यम्, तस्य च धारयत उपविष्टस्य ऊर्ध्वस्थितस्य निषन्नस्य वा क्वचित् स्खलनतो तेनापि वाचनाचार्येणभूयोभवतिस्मारयितव्यंगमयितव्यम् ।। [भा.२३४१] अहसे रोगो न होज तहि भासंत एगपासंमि ।
सन्निसन्नोतुयट्टोवा अत्थई अनुगह पवत्तो ।। वृ-अथसेतस्य स्थविरस्यरोगोनभवेत्तर्हिव्याख्यानमंडल्याउत्थितोभाषमाणस्यअनुभाषमाणस्य चिन्तापयत इत्यर्थः, एकपार्श्वे तत्सेवाबुद्धया संनिषन्नः सम्यग् निषद्यागतस्त्वग्वर्तितो वा
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ५, मूल- १४४, [भा. २३४१] भाषमाणस्यानुग्रहप्रवृत्तस्तिष्ठति । । पर आह
[भा. २३४२ ]
१३५
थेरस्स तस्स किं तु एद्दणं किलेसकरणेण । भन्नइ एगुत्तुवयोग सद्धजणणं च तरुणाणं ।।
वृ- अथ तस्य स्थविरस्य जीर्णमहतः किमेतावन्मात्रेण क्लेशकरणेन । सूरिराह भण्यते, अत्रोत्तरं दीयते एवमाचारतस्तस्य सूत्रार्थाभ्यां सह एकत्वोपयोगोपयुक्तस्य तु सूत्रार्थाः सम्यग् लगन्ति तथा तरुणानां च श्रद्धाजननं कृतं भवति, तथा हि व्याख्यानमण्डल्या उत्थितमपि निजमाचार्य जीर्णमहान्तमेवं विनयं कुर्वन्तं दृष्ट्रा चिन्तयन्ति । यद्यस्माकमाचार्यो जीर्णमहानप्येवं श्रुतस्य विनयं करोति ततोऽस्माभिस्तरुणैः सुतरां कर्तव्यः । । आह-शिष्यो यथा जीर्णमहत आचार्यस्यानुर्गहः क्रियते यथानुभाषमाणस्य एकपार्श्वे सन्निषन्नस्त्वग्वर्तितो वा तष्ठितु । एवमन्यस्यापि क्रियते ? क्रियते इति ब्रूमस्तथा चाह
[भा. २३४३ ] सोउगणी अगणी वा अनुभास्संतस्स सुणति पासंमि । न वइ जुन्नदेहो होउ बद्धासणो सुचिरं ।।
वृ- सजीर्णो महान् गणी आचार्य उपाध्यायो गणावच्छेदको वा अगणीचा अन्यो यः स्थाननियुक्तः सोऽनुभाषमाणस्य चिन्तापयत एकस्मिन् पार्श्वे सन्निषन्नस्त्वग्वर्तितो वा शृणोति, यतो न शक्नोति जीर्णदेही बद्धासनो भवितुं सुचिरं कालम् ।
मू. (१४५) जेनिमगंधानिगंधीओ यसंभोइया सिया, नो हकप्पइ अन्नमन्नस्स अंतिए आलोएतए। अत्थिया इत्थ केइ आलोयणारिहे: कप्पइ से तेसिं अंतिए आलोएत्तए; नत्थि वा इत्थ केइ आलोयणारिहे, एव एहं कप्पइ अनमन्नस्स अंतिए आलोएत्तए ।
[भा. २३४४]
धेरो अरिहो आलोयणाए आयारकप्पिती जोग्गो ।
सायन हइ विवक्खेनेव सपक्खे अगीएसु ।।
वृ- स्थविर: पूर्वसूत्रेऽभिहितः, स च आलोचनाया अर्हः, सोऽपि च योग्य आलोचनाया भवति आचारकल्पिक आचारप्रकल्पाभिधानाध्ययनधारी तत एवं सति सा आलोचना न विपक्षे नापि सपक्षे अगीतेष्वगीतार्थेषु भवति, तत्र संयताः संयतीनां विपक्षः, संयत्यः संयतानाम् सपक्षः, संयताः संयतानां संयत्यः संयतीनाम् ।। तत्र विपक्षे सपक्षे चाऽगीतार्थेष्वालोचनाप्रतिषेधार्थमधिकृतं सूत्रम् अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या ये निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यो वा सांभोगिकाः स्युस्तेषां नो व्हं व्याक्यालङ्कारे, कल्पतेऽन्योन्यस्य परस्परस्यान्तिके आलोचयितुमगीतार्थत्वात् । अस्ति चेदत्र कश्चिदालोचनार्ह एवं सति कल्पते अन्योन्यस्यान्तिके आलोचयितुम्, एष सूत्रसंक्षेपार्थः । । अधुना भाष्यविस्तरःसंभोइत्ति भणिते संभोगाच्छविहो उ आदीए । भेदप्पभेदतो वि यनेगविहो होति नायव्वो ।।
[भा. २३४५ ]
वृ- संभोइत्ति इति भणिते संभोगो विचार्यते, तत्रादौ संभोगः षड्विधो भवति । प्रभेदतोऽपि च, एकैकस्य भेदस्य प्रभेदतः पुनरनेकविधो भवति । । तत्र प्रथमतः षड्विधमाहओह अभिग्गह दानग्गहणे अनुपालनाए उववाए । संवासंमि यछट्टो संभोगविही मुणेयच्वी ||
[भा. २३४६ ]
वृ- ओघे उपध्यादौ अभिग्रहे दानग्रहे अनुपालनायामुपपाते । एवमेते पञ्च संभोगा भवन्ति, षष्ठः
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ५/१४५ संभोगविधिः संवासे ज्ञातव्यः ।। तत्र यथोद्देशं निर्देश इतिन्यायात्प्रथमत ओघसंभोगविधिमाह[भा.२३४७] ओघो पुन वारसहा उवधिमादिकमेणबोधव्यो ।
कायव्य परूवणया एतेसिंआनुपुवीए ।। [भा.२३४८] उवहिसुयभत्तपाने अंजलिपग्गहेइय ।
दावणाय निकाएयअब्भुटाणेत्तिआवरे ।। [भा.२३४९] कीकम्मस्स यकरणे वेयावन्त्रकरणेइय |
समोसरण सन्निसेजा कहाएय पबंधणा ।। वृ- ओघसंभोगो द्वादशप्रकारः, तद्यथा-उपधिविषयः १, श्रुतविषयः २, भक्तपानविषयः ३, अञ्जलीग्रहविषयः ४, दवणाएत्ति दापनाशय्याहारोपधिस्वाध्यायशिष्यगणानांप्रदापनंतद्विषयः ५, निकाय त्ति निकाचो निकाचनं च्छदनं निमंत्रणमित्येकार्थास्तद्विपयः ६, अब्भुट्ठाणेत्ति आवरे अपरेऽभ्युत्थानविषवः ७, कोकम्मस्स य इत्यादि कृतिकर्म वन्दनकं तत्करणविषयः ८, वैयावृत्यकरणविषयः ९,समवसरणविषयः १०,सन्निपद्याविषयः ११, कथाप्रबन्धनविषयश्च १२ तत्रोपधिसंभोगः षट्प्रकारस्तथा चाह[भा.२३५०] उवहिस्सय छभेया उगाम १ उप्पायणे २ सणासुद्धे ३ ।
परिकम्मण४ परिहरणा ५संजोगो ६ छट्ठओ होइ ।। वृ- उपधेः उपधिसंभोगस्यषड्भेदाभवन्तितद्यथा-उद्गमशुद्धः १,उत्पादनाशुद्धः २,एषणाशुद्धश्च ३. परिकर्मणासंभोगः ४, परिहरणासंभोगः ५, संयोगविषय षष्ठसंभोगः ६, तत्र यत्सांभोगिकस्सांभोगिकेण सममाधाकर्मादिभिः षोडशभिरुद्गमदोषैः शुद्धमुपधिमुत्पादयति एष उद्गमशुद्ध उपधिसंभोगः, अथाशुद्धमुत्पादयति तर्हि येन दोषेणाशुद्धमुत्पादयति तनिष्पन्न प्रायश्चित्तमापद्यते, तत्रापीयं व्यवस्था अशुद्धग्राही सांभोगिकशिष्यमाणः सती मे प्रतिचोदनेति मन्यमानो मिथ्यादुष्कृतपुरस्सरं न पुनरेवं करिष्यामीति ब्रुवाणः प्रत्यावर्तते, तदा यत्प्रायश्चित्तमापनस्तद्दत्वा संभोग्यते । एवं द्वितीयवारं तृतीयवारमपि, चतुर्थवेलायां त्वावर्त्तस्यापि न संभोगः । अथ निष्कारणे अन्यसांभोगिकेण समं शुद्धमशुद्धं वोपधिमुत्पादयति तर्हि सोऽपि यदि शिक्षमाणः व्यावर्त्तते ततः संभोगविषयी क्रियते, अन्यथा प्रथमवेलायामपि तस्य विसंभोगः, एवं द्वितीयतृतीयवारमपि, चतुर्थवारमावर्तस्यापिनियमतोविसंभोगः । वारत्रयेऽपितस्यप्रायश्चितंमासलघुकारणे त्वन्यसांभोगिकेणापिसममुपधिमुत्पादयन् शुद्धः । एवं पार्श्वस्थादिभिहिभिर्यथाच्छन्दैश्च सह वेदतव्यिम् । प्रायख्रिश्चत्तविधिरिपतिथैव, नवरं यथाच्छन्दे मासगुरु चतुर्गुरुकमित्यपरे, योऽपि पार्श्वस्थादेः सङ्घाटकं प्रयच्छिति,तस्यापिमासलघु ।तथा संयतीभिःसंविनाभिरसंविनाभिर्वा सांभोगिकीभिरसांभोगिकीभिर्वा सममुद्रमेन शुद्धमशुद्धं चोपधिमुत्पादयतश्चतुर्गुरुकम् एतावत् एतत् पुरुषवर्गेऽभिहितं संयतीवर्गेऽपि द्रष्टव्यम् [१] एवं षोडशभिरुत्पादनादोषैर्दशभिरेषणादोषैः सांभोगिकेन सममुपधिमुत्पादयन् शुद्धः, विपर्यास प्रायश्चित्तविधिः पूर्ववत्[२,३] परिकम्मणत्ति परिकर्मणा नाम यदुपधिमुचितप्रमाणकरणतः संयतप्रायोग्यं करोति अत्र भङ्गाश्चत्वारस्तद्यथा-परिकर्मणा कारणे विधिना १, कारणेऽविधिना २, निष्कारणे विधिना ३,निष्कारणेऽविधिना ४ अत्रप्रथमभङ्गशुद्धः, द्वितीये मासलघुतपोगुरु, तृतीये मासलघु कालगुरुकं,चतुर्थेमासालघुद्वाभ्यां गुरु,संवज्ञिरन्यसांभोगिकैः समंचतुर्थेष्वपभिङ्गेषुमासलघु,
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३७
उद्देशक:-५, मूल - १४५, [भा. २३५०] अत्रापिद्वितीयादिषुभङ्गेषु पूर्ववत्तपःकालविशिष्टता गृहस्थैः पार्श्वस्थादिभिःसमंप्रत्येकं चतुर्लघुकम्, यथाच्छन्दैः समंचतुर्गुरुकम्,अत्रापिद्वितीयादिषुभङ्गेषुप्राग्वत्तपःकालविशिष्टता ।तथासांभोगिकीनां संयतीनामुपधिंविधिनासंयतीप्रायोग्यंगणधरः परिकर्मयन्ददानश्च परिशुद्धः,अविधिनापरिकर्मयतश्चतुर्गुरु, पार्श्वस्थादिसंयतीनांगृहस्थानांचकारणे विधिनेत्यादिभङ्गचतुष्टये प्रत्येकंचतुर्गुरु, द्वितीयादिषु भङ्गेषु तपःकालविशिष्टता प्राग्वत्[४] ।
तथापरिहरणा नामपरिभोगस्तत्रापिभङ्गचतुष्टयम्-कारणे विधिना १,काणेऽविधिना २,निष्कारणे विधिना ३, निष्कारणेऽविधिना ४ ।तत्रप्रथमभङ्गे सांभोगिकैः सममुपकरणंपरिभुजानःशुद्धः, शेषेषु द्वितीयादिषुभङ्गेषुमासलघुतपःकालविशिष्टमं, असांभोगिकैः सममुपकरणं परिभुजानस्य चतुर्वपि भङ्गेषु मासलघु, द्वितीयादिषु तपःकालविशिष्टता, पार्थस्थादिभिर्गृहस्थादिभिश्च सममुपभुञानस्य भङ्गचतुष्टयेऽपिप्रत्येकंचतुर्लघु, यथाच्छन्दैः संयतीभिर्गृहस्थाभिश्चतुर्गुरु, उभयत्रापिद्वितीयादिषुभङ्गेषु तपःकालविशिष्टता [५] संयोगोद्वयादिपदानांमीलनं,तत्रभङ्गाः षड्विंशतिस्तद्यथा-दश द्विकसंयोगाः, दश त्रिकसंयोगाः, पञ्च चतुष्कसंयोगाः, एकः पञ्चसंगः । तत्र दश द्विकसंयोगा इमे-सांभोगिकः सांभोगिकेनसममुद्गमेनोत्पादनयाचशुद्धमुपधिमुत्पादयतीतिप्रथमः,उद्गमेनैपणयाच द्वितीयः, उनमेन शुद्धमुत्पादयतिपरिकर्मयति चेतितृतीयः, उगमेनशुद्धमुत्पादयति परिहरतिचेतिचतुर्थः, एतेचत्वारोऽपि भङ्गा उद्गमपदममुञ्चता लब्धाः , एवमुत्पदनापदामोचनेन लभ्यन्ते त्रय, एषणापदामोचनेन द्वौ, परिकर्मणापरिहरणापदयोरेकः । दश त्रिकसंयोगा इमे-भोगिकः सांभोगिकेन सममुद्गमेनोत्पादनया एषणयाचसुद्धमुत्पादयतीतिप्रथमः, उद्गमेनोत्पादनयाचशुद्धमुत्पादयति परकिर्मयति चेति द्वितीयः, उद्गमेनोत्पादनया च शुद्धमुत्पादयति परिहरति चेति तृतीयः, इत्याधुपयुज्य वक्तव्यम् । एवं पञ्च चतुष्कसंयोगाः, एकः पञ्चकसंयोगश्चवक्तव्यः । एतेषु च षड्विंशतिभङ्गेषुसांभोगिकेन समं शुद्धः, असांभोगिकादिभिः सममसांभोगिकादिविषयं यासंयोगनिष्पन्नं प्रायश्चित्तं तद्यथा-उद्गमनिष्पन्नमुत्पादनानिष्पन्नमित्यादि । उक्तउपधिसंयोगः, सम्प्रतिश्रुतसंभोगादीनतिदेशतआह[भा.२३५१] एवं जहा निसीहे पंचम उद्देसएसमक्खाउ ।
संभोगविही सव्वो, तहेव इहयं पवित्तव्यो ।। वृ- एवं उक्तेन प्रकारेण यथा निशीथे निशीथाध्ययने पञ्चम उद्देशके सर्वश्रुतादिसंयोगनिष्पन्नं प्रायश्चित्तविषयं संभोगविधिः समाख्यातस्तथैवेहापि वक्तव्यः । स च ग्रन्थगौरवभयान शक्यते लिखितुमिति तत एवावधारणीयः । एष च संभोगविधिः पूर्वमस्मिन्नर्धभरते सर्वसविग्नानामेकरूप आसीत ।पश्चात्कालदोषतइमेसांभोगिकाइमेत्वसांभोगिकाइतप्रवृत्तम ।किंकारणमितिचेदतआह[भा.२३५२] अगडे भाउय-तिल-तंदुल यसरक्खेय गोणि असिवेय ।
अविनठे संभोगेसव्वे संभोइया आसी ।। वृ- पूर्वमनिवष्टे संभोगे सर्वे संविग्नाः सांभोगिका आसीरन्, पश्चात्तु कालवैगुण्यतः सांभोगिकासांभोगिकविभागः । तत्र दृष्टान्तोऽवटो गाथायां जातावेकवचनमेवमुत्तरत्रापि १ तथा द्वौ भ्रातरौ २ तिलाः ३ तन्दुलाः ४ सरजस्काः ५ गोवर्गश्चाशिवविषयः ६ ।। तत्रावटदृष्टातभावनार्थमाह[भा.२३५३] आगंतु-तदुत्थेण व दोसेन विनट्टेकूवे तोपुच्छा ।
कउआनीयं उदयं अविनट्टे नासिसापुच्छा ।।
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ५/१४५ ___ वृ-एगस्सनगरस्सएक्कीएदिसाएबहवे महुरोदगाकूवा । तत्थकेइआगंतुगेनतयाविसाइणा दोसेन केईतदुत्थेणखारलोणविसपाणियसिरासंभवरूपेणविना ।तत्थकेसुविकूवेसुपाणियंपिञ्जमाणकुट्ठाइणा सरीरसंदूसणकर हवइ, केईजीवंतकराभवंति, केइण्हाणायमणाइसुअविरुद्धा, केइण्हाणाइसुविरुद्धा, तत्थबहुजणोएयद्दोसदुठेतेनाउंआणिएपाणिएपुच्छइ, कउआणियं । तत्थजइ निद्दोसंतोपरिभुजंति, अहसदोसंतो वजंति । तत्थ वजिइजाणं तेन सदोसमाणियं, ताह सोतओ फेडिज्जइतजिजइय । अह अयाणं तेनमाणियं तो वारिजइमा पुनोआणिज्जासि ।अक्षरगमनिका त्ववम्-आगन्तुकेन तदुत्थेन वा दोषेण कूपे कूपसंघाते विनष्टे सति ततस्तदनन्तरं यतस्ततोवा समानीते उदके लोकस्य पृच्छा प्रावर्तत, कुतआनीतमिदमुकमिति ।अविनष्टेकूपसंघातेनासीत्सापृच्छा ।एषदृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः-अविनष्टे संभोगेनसांभोगिकपरीक्षा आसीत; अधुनादुःमानुभावतः केचित्चारित्रशरीरोत्तरगुणदूषका अभवन्, केचित् चारित्रजीवितव्यपरोपकाः,केचित्संस्पर्शपरिभोगिनः केचित्संस्पर्शतोऽपिविवर्जिताः, ततः परीश्रा [१] ।। अधुना भ्रातृदृष्टान्तमाह[भा.२३५४] भोइकुलसेवि भाउय दुस्सीलेगेतुजायतो पुच्छा ।
एमेवसेसएसुविहोइ विभासा तिलाईसु ।। वृ-द्वौभ्रातरौभोजिकुलसेवकौ राजकुले अभ्यर्हितसेवकौसर्वत्रावारितप्रसरौ,तयोः कनिष्टोऽन्तःपुरे कृतानाचारो जातस्ततोराज्ञा प्रवेशो निवारितः |ज्येष्टोऽपिचराज्ञोऽकथितेप्रवेशंन लभते, प्रतिहारेण तु कथिते राज्ञा पृच्छयते, क आगतो ज्येष्ठः कनिष्टो वा, तत्र ज्येष्ठ इति कथिते स प्रवेश्यते । इतं पु पृच्छा पूर्वनासीत् । कालक्रमेणत्वेकस्मिन् कनिष्टे दुःशीलेजातेप्रावर्तत । उपनयभावनाप्राग्वत्[२ तिलादिदृष्टान्तानाह-एमेवत्यादि, एवमेवानेनैव प्रकारेण शेषेष्वपि तिलादिषु दृष्टान्तेषुभवति विभाषा व्याख्यानं कर्तव्यम् । तच्चेदम् ।पूर्वसर्वेष्वपिआपणेषु अपूतिकास्तिला अदुष्टजन्मानस्तन्दुला विक्रयाय प्रसार्यन्ते स्म । कालदोषत एकेन वणिजा निकृतिबहुलेन पूतिकास्तिलाः प्रसारिताः । अपरेण तु दुष्टजन्मानस्तन्दुलास्ततो लोकस्यपृच्छा प्रावर्तत, कीद्दशास्तवापणे तन्दुलाः । कीदृशा वा तिला इति पूर्व नासीत् । उपनयः प्राग्वत् [३-४] ।। तथा एकसिमन्नगरे एकस्यां दिशि बहूनि देवकुलानि तेषु सर्वेषु सरजस्का वसन्ति सुशीलास्तान्सर्वानपि भूयान्जनो निर्विशेषं पूजयति,श्चात्केषुचिदेवकुलेषु दुःशीला जातास्ततोनिमन्त्रणवेलायां पृच्छा प्रवृत्ताकतमान्निमन्त्रयामि, पूर्वं त्वेवंरूपापृच्छा नासीत् । उपनयः प्राग्वत् [४] || तथा एकस्मिन् ग्रामे महान् गोवर्गः । स कदाचिदशिवेन गृहीतस्ततस्तस्मात् ग्रामादीनीतासुगोषुलोकस्यपृच्छाअभवन्कुतोग्रामादानीताकस्य वागोवर्गस्येयमिति, पूर्वंतुनासीत् [६] ।। एवमत्रापि विनष्टे सभोगेसंभोगिकः परीक्ष्य संभोज्यते ।तथा चाह[भा.२३५५] साहम्मिय वइधम्मिय निधरिसभाणे तहेव कूवे य ।
गावी पुक्खरिणीयानीयल्लगसेव आगमने ।। वृ-सधर्मता समानशीलधर्मता तांसम्यकपरीक्षया ज्ञात्वा संभुञ्जते, विधर्मता विगतधर्मशीलता तांज्ञात्वापरिवर्जयंति । यथासुवर्णनिघर्षेनिकषोपलेपरीक्ष्ययदि युक्तंज्ञायतेततःप्रतिगृह्यते, अन्यथा तुपरित्यज्यते । एवमज्ञातशीलोऽपिभाजनेन परीक्षणीयः । यदिभाजनस्यतलमघृष्टमुपकरणंवा विधिना सीवितं तत आलएण विहारेणमित्यादिवचनतः साधर्मिको ज्ञेयः शेषस्तुवैधर्मिकः । यथावा कूपे यदि वा गोषु यथा वा पुष्करिणी यथा यो निजकस्य भ्रातुः सेवकस्यागमने परीक्ष्य तथात्रापि परीक्ष्य च
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३९
उद्देशक :-५,मूल - १४५, (भा.२३५५] , संभोगविसंभोगौ । उक्तः सप्रपञ्चःसंभोगः ।सम्प्रतियेनाधिकारस्तमभिधित्सुरिदमाह[भा.२३५६] एएसिं कयरेणंसंभोगणतु होइसंभोगी।
समणाणंसमणीतोभन्नइ अनुपालणाएओ ।। वृ- एतेषामनन्तरोदितानांसंभोगानांमध्येकतरेणसंभोगेणसंभोगिन्य श्रमणानांश्रमण्यो भवन्ति । सूरिराह-भण्यते अनुपालनया अनुपालनारूपेण संभोगेन [संभोगः । तदेवमुक्तसंभोगे । [भा.२३५७] आलोयणा सपक्खे परपक्खे चउगुरुंचआणादी ।
भिन्नकहादि विराधनदणवभावसंबंधो ।। वृ-आलोचनासपक्षेदातव्या । तद्यथा-निर्ग्रन्थो निर्ग्रन्थस्य पुरत आलोचयति निर्ग्रन्थी निर्ग्रन्थ्याः पुरतो, यदिपुनर्विपक्षआलोचयतियथा निर्ग्रथोनिर्ग्रन्थ्याः पुरतो, निर्ग्रन्थीवा निर्ग्रन्थस्य,तदा प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं । न केवलं प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं किन्त्वाज्ञादयश्च दोषाश्चशब्दो भिन्नक्रमः । स च तथैव योजितः कस्मादेवमत आह-'भिन्नकहादि' इत्यादि चतुर्थव्रतातिचारमालोचयन्त्याः संयत्या भिन्नकथादोषोभवति । चतुर्थव्रतातिचारकथनस्तस्याः कदाचिदालोचनाधारस्यभावभेदोभवतीत्यर्थः। आदिशब्दात्धृष्टीभूतासायाञ्चामपिकुर्यादितिपरिग्रहः । एवं सतिशीलविराधना । 'दगुणवभावसंबंधो' दृष्टिविकारेण मुखबिकारेण वासवासा वाभावं दृष्ट्रामामिच्छतीति अभिप्रायं ज्ञात्वा सम्बन्धो घटना स्यात् ।। एतदेव व्याख्यानयति[भा.२३५८] मूलगुसुचउअथेविगडंअंते विराधना हुना।
निच्छक्क दिट्टिमुहरागतोयभावं वियाणंति ।। वृ- मूलगुणेषु मध्ये चतुर्थे मूलगुणातिचारे विकटमाने आलोच्यमाने विराधना शीलस्य भिन्नकथादिना प्रागुक्तस्वरूपेण भवति । तथा निच्छक्का घृष्टा सती याञ्चां कुर्यात्, तथा दृष्टिरागतो मुखरागतो वा परस्य भावं विजानीतो यथा मामेष एषा वा इच्छतीति ततो घटना स्यात् । न केवलमेते विपक्षे आलोचायांदोषाः किन्त्विमेऽपितानेवाह[भा.२३५९] अप्पच्चय निब्भयया पेल्लणया जइपगासणेदोसा ।
वयणी वि होइ गम्मानियए दोसे पगासंति ।। [भा.२३६०] वंदत वा उठेवा गच्छो तहलहुसगत्तनाणगणे ।
विगडितपंजलिउडंदणुड्डाह कुवियफू ।। वृ- यतेः संयत्याः पुरतः प्रकाशने आलोचनायामिमे दोषाः । तद्यथा-अप्रत्ययः किमेषा बराकी जानातीत्यवज्ञातो यत्किमपि सा प्रायश्चित्तं ददाति तत्र विश्वासाभावः । तथा भूयोऽपराधकरणे गुरुगरीयांसंदण्डं दास्यतीतिमहत्याशंका संयतीनां तुपुरुषस्य न भयमिति निर्भयता तद्भावाच्च भूयो भूयोऽपराधकरणप्रवृत्तिः । तथा पेल्लणयेति यदि महत् प्रायश्चित्तं ददाति ततः संयतो ब्रूते-न भवत्येतत्प्रायश्चित्तं किन्त्विदमित्येवं प्रायश्चित्तस्य प्रेरणा ।। तथा तिन्यपि यदि संयतस्य पुरत आलोचयति ततः सा निजकान् दोषान् प्रकाशयन्ती गम्या भवति । यथा एकवारं तावदिदमाचरितं, भूयोऽपि सम्प्रति मया सह समाचर्यतां पश्चात्प्रायश्चित्तं दास्यते इति । द्वितीयगाथा सम्प्रदायात् व्याख्येया । यद्येवंतर्हि कथं पूर्वमार्यिकाःच्छेदश्रुतमधीयेरन्, कथं वालोचना दद्युत्तरमाह[भा.२३६१] ततो जाव अञ्जरक्खिय आगमववहारिणो वियाणित्ता ।
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ५/१४५ नभविस्सतिदोसोत्ति तो वायंती उच्छेदसुयं ।। वृ- यावदार्यरक्षितास्तावदागमव्यवहारिणोऽभूवन् । ते चागमव्यवहारबलेन विज्ञाय यथा एतस्याश्छेदश्रुतवाचनायां दोषो न भविष्यतीति संयतीमपि च्छेदश्रुतं वाचयन्तिस्म ।। [भा.२३६२] आरेणागमरहियामा विदाहितितोनवाएंति ।
तेन कहंकुब्वंतंसोहिंतुअयाणमानीतो ।। वृ- आर्यरक्षितादारात् आगमरहितास्ततस्ते मा च्छेदश्रुताध्ययनतः संयत्यो विद्रास्यन्ति विनक्ष्यन्तीति हेतोछेदश्रुतानि संयतीन वाचयन्तीति अत्राह-तेन श्रुताध्ययनाभावेन कथं ताः संयत्योऽजानानाः शोधिंकुर्वन्तु । अत्राचार्य आह[भा.२३६३] तोजाव अज्जरक्खिय सट्टाणे पगासयंसुवइणीतो।
असतीए विवक्खंमि वि एमेवय होतिसमणा वि ।। वृ- यतः पूर्वमागमव्यवहारिणः स्युः च्छेदश्रुतं च संयत्योऽधीयेरन् ततो वावदार्यरक्षितास्तावत् व्रतिन्यः स्वस्थाने स्वपक्षे संयतीनां प्रकाशने प्रकाशनामकार्युः । स्वपक्षाभावेऽपि विपक्षेऽप्यालोचितवत्यः श्रमण्यः । एवमेव श्रमणा अपिभवन्तिज्ञातव्याः किमुक्तंभवति? श्रमणा अपि सपक्षे आलोचितवन्तः। तदलाभेविपक्षेऽपिश्रमणीनां पार्श्वे इत्यर्थः दोषाभावात्, आगमव्यवहारव्वहारिभिर्हि दोषाभावमवबुध्य च्छेदश्रुतवाचना संयतीनां दत्ता नान्यथेति, आर्यरक्षितादारतः पुनः श्रमणानामेव समीपे आलोचयंतिश्रमण्योऽपि श्रमणानामगमव्यवहारच्छेदाद् । अत्रैव परमतमाशंक्य दूषयति ।। [भा.२३६४] मेहुणवजं आरेणकेइसमणेसुतापगासंति ।
तनजुजइजम्हालहसगदोसा सपक्खे वि ।। वृ- आर्यरक्षितादारतः श्रमणेषु श्रमणानां पार्श्वे ताः श्रमण्यः प्रकाशयन्त्यालोचयन्ति मैथुनवर्ज, मैथुनं पुनः श्रमण्यः श्रमणीनामेव सकाशे शालोचयन्ति इति केचिद् व्याचक्षते, तत्तु न युज्यते यस्माल्लघुस्वकदोषाः सपक्षेऽपि किमुक्तं भवति ? श्रमण्योऽपि स्वकलघुदोषतस्तुच्छत्वरूपस्वकदोषपरश्रिवित्वं कुर्युः परिभवं वा समुत्पादयेयुः । तस्मान्मैथुनमपिश्रमणानामेवान्तिके विकटनीयम् । [भा.२३६५] असती कडजोगी पुन मुत्तूणंसंकियाइंठाणाई ।
आइन्नेधुवकम्मिय तरुणी थेरस्स दिलिपहे ।। वृ- आर्यरक्षितकालेऽपि यदि संयत्या मूलगुणापराध आलोचयितव्यस्तर्हि संयत्याः सकाशे आलोच्यते । तस्यासति अभावे यः कृतयोगी सूत्रतोऽर्थतश्च च्छेदग्रन्थधरः स्थविरस्तस्य समीपे आलोचयति । नवरंशङ्कितानि स्थानानि वक्ष्यमाणानिशून्यगृहादीनि मुक्त्वा किन्त्वाची”उचितेप्रदेशे आलोचयितव्यम् । यत्र ध्रुवकर्मिको दृष्टिपथेवर्तते दृष्टया पश्यति, न तुशृणोति, तत्र नवनिकान्तरिता आलोचयति । तरुणी थेरस्सेत्येष तृतीयभङ्ग उपात्तः । स च शेषभङ्गानां त्रयाणामप्युपलक्षणं ते चेमे स्थविरा स्थविरस्यालोचयति । स्थविरा तरुणस्यालोचयति । तरुणी स्थविरस्यालोचयति | तरुणी तरुणस्य ।। यदुक्तंमुक्त्वा शङ्कितानिस्थानानि, सम्प्रतितान्येवोपदर्शयति. [भा.२३६६] सुन्नघर देउलज्जाणरन्नपत्थन्नुवस्सयस्संतो ।
__एयविवजे ठायंतितिन्निचउरो हवा पञ्च ।। वृ- शून्यगृहं देवकुलं उद्यानमरण्यं प्रच्छन्नं च स्थान तथा उपाश्रयस्यान्तर्मध्ये एतद्विवर्जे
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-५, मूल - १४५, [भा. २३६६]
१४१ एतद्विरहितेप्रदेसे आलोचना निमित्तं तिष्ठन्ति । तेच जघन्यतस्त्रयो यदि वाचत्वारोऽथवा पञ्च । तेच त्रिप्रभृतयो वक्ष्यमाणभङ्गकानुसारेणप्रतिपत्तव्याः ।भङ्गकानेवाह[भा.२३६७] थेरतरुणेसुभंगाचउरोसव्वत्थ परिहरेहिडिं ।
दोण्हं पुन तरुणाणंथेरे थेरी यपञ्चुरसं ।। बृ- स्थविरतरुणेषुभङ्गाश्चत्वारस्तेच प्रागेवोपदर्शिताः ।स्थविरः स्थविरस्यालोचयतीत्यादि । तत्र यदि जवनिकाया अवकाशो नास्तिततः सर्वत्र चतुर्वपिभङ्गेषु दृष्टिं परहिरेत् । भूमिगतदृष्टिका सती आलोचयेत् । यथा आलोचनाहः शृणोति,तत्रचतुर्थभङ्गे द्वयोस्तरुणयोः स्थविरः स्थविराच प्रत्युरसमिति प्रत्यासन्नौ सहायौ दीयेते, येन परस्परं तौ दृष्टिं न बध्नीतो नापि मुखविकारं कुरुतः । एवमस्मिन् चतुर्थे भङ्गे चत्वारोभवन्ति ।। [भा.२३६८] थेरो पुन असहायो निगंथी थेरिया विससहाया ।
सरिसवयं च विबज्जे असतीपंचमंकुजा ।। वृ-तृतीयभङ्गेपुनः स्थविरोऽसहायोऽपिभवतु, तरुण्याः पुनःस्थविरासहाया दीयते । द्वितीयभङ्गे' निर्ग्रन्थी स्थविरापिससहाया कर्तव्या तरुणस्यालोचनार्हस्य सहायोऽस्तुवा नवा न कश्चिद्दोषः । एवं च तृतीये द्वितीये च भने त्रय जना भवन्ति । तथा सदृशवयो नियमतः सहायानां विवर्जयेत् तदसंभवे सदृशवया अपिभवेत् । तत्र प्रथमभङ्गे चतुर्थभङ्गे वा सदृशवयः सहायसंभवे पञ्चमे क्षुल्लकं क्षुल्लकां वा पटुकांकुर्यात् ।। [भा.२३६९] ईसिंअन्नोयत्ता ठिया [ठविया उ आलोयए विवक्रोमि ।
सरिपक्खे उक्कुडुओपंजलिविट्ठो वणुन्नातो ।। वृ-विपक्षेश्रमणस्यसमीपे श्रमणीआलोचयति । ईषदवनताऊस्थिता । साशपक्षेपुनः श्रमण: श्रमणस्य पार्श्वे पुनरुत्कुटुकः कृतप्राञ्जलिरालोचयति । अथ सोऽर्शोव्याधिपीडितः ततोऽनुज्ञापनां कृत्वा अनुज्ञातः सन् निषद्यायामुपविष्ट आलोचयति ।। [भा.२३७०] दिट्ठीए होंतिगुरुगासविकाराउसरत्तिसाभणिया ।
तस्स विवद्धिते रागे तिगिच्छ जयणाएकायव्वा ।। वृ-यो दष्ट्या दृष्टिं बघ्नाति, तस्य दृष्टौ सविकारायांभवन्ति प्रायश्चित्तता चत्वारो गुरुकाः, तत्र येते द्वितीयका दत्तास्ते यदि एकतरं सविकारं पश्यन्ति तत आलोचनातोऽपसारयन्ति यथाऽपसरतापसरत यूयं, न किमप्यालोचनया प्रयोजनमिति । अथ सा निर्ग्रन्थी स्वभावत एवोरालशरीरा सविकाराष्ट्रा अपसरेत्ति भणिता सती अपसृता तथापि तस्यालोचनाचार्यस्य यदि तस्या उपरि विवर्द्धितो रागस्तर्हि तस्मिन् सतियतनया चिकित्सा कर्तव्या । तामेव यतनामाह[भा.२३७१] अन्नेहिं पगारेहिंजाहे नियत्तेउसो न तीरतिउ ।
घेतूणाभरणाइतिगच्छजयणाएकायव्वा ।। वृ- यदा अन्यैः प्रकारस्तं भावं निवर्तयितुं न शक्नोति तदा तस्याः संयत्या आभरणानि वस्त्राणि गृहीत्वा यतनया चिकित्सा कर्तव्या ।एनामेवाह[भा.२३७२] जारसिसिवएहिं ठिया तारिसएहितमस्सती वरिया ।
संभलि विनोयकेयणवेलयणंचिहुरगंडेहिं ।।
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-५/१४५ वृ-यादशैः सिवयैर्वस्त्रैः प्रावृत्तैःसासंयती उपविष्टा दृष्टा तादृशैर्वस्पैस्तमोऽन्धकारमस्या अस्तीति तमस्विनीरात्रिस्तस्यांतरुणसाधुर्वरितःप्रावृत्तः क्रियते । ततःसंभलितिदूतीप्रेष्यते । ततो विनाविनको नरविहीनो यत्र को निवासो गृहं इत्यर्थः, तत्र केतनं संकेतनं सङ्केतो दीयते, दत्वा च स तत्र स्थितस्तावत्तिष्ठति, यावत्स तरुणसाधुः संयतीनेपथ्योपेत आगच्छति, तस्मिन्नागते चिहुरेषु केशेषु गंडयोश्च विलपनंक्रीडनं करोति,तत्र यद्येतावताशुक्रनिपातस्तिष्ठति,तर्हिसुंदरं, अथन तिष्ठतितर्हिस संयतीनेपथ्योऽपसार्यते । प्रकारान्तरमारभ्यते । तदेव प्रकारान्तरमाह[भा.२३७३] अहवा वि सिद्धपुतिंपुव्वं गमेऊन तीय सिवएहि ।
आवरिय कालियाएसुन्नागारादि संमेला ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरद्योतने पूर्वं सिद्धपुत्री गमयित्वा तस्याः संयत्याः सिवयैरावृत्य कालिकायां रात्रौ शून्यमहादिषु तया सहतस्य संमेलः सङ्गमः कर्तव्यः । सम्प्रति याशा उत्सर्गत आलोचनास्तिादृशानभिधित्सुराह[भा.२३७४] गीवत्था कयकरणा पोढा, परिणामिया यगंभीरा ।
चिरदिक्खिया यवुड्डा जईण आलोयणाजोगा ।। वृ-गीतार्थाः सूत्रार्थतदुभयनिष्णातत्वात्, कृतकरणाअनेकवारमालोचनायांसहायीभवनात्, प्रौढाः समर्थाः सूत्रतोऽर्थतश्च प्रायश्चित्तदाने पश्चात्कर्तुमशक्यत्वात्, परिणामिका नापरिणामिका अतिपरिणामिका वा, गंभीरा महत्यप्यालोचकस्य दोषे श्रुते अपरिश्राविणः, चिरदीक्षिताः प्रभूतकं प्रव्रजिता, वृद्धाः श्रुतेन पर्यायेण वयसा च महान्त, एवंभूता यतीनां साधूनामुपलक्षणमेतत् संयतीनां वालोचनायोग्याः ।
मू.(१४६) जे निगंथाय निगंथीओ यसंभोइया सिया, नो ण्हं कम्पइ अन्नमन्नेणं वेयावच्चंकारवेतए। अत्थि या इत्थ व्हं केइ वेयावच्चकरे, कम्पइ ण्हं तेनं वेयावच्चं करावेत्तए; नत्थि याइ ण्हं केइ वेयावच्चकरे, एवण्हंकप्पइअन्नमन्नेणं वेयावचंकारवेत्तए ।
वृ-येनिम्रन्थानिम्रन्थ्यश्चसांभोगिकास्तेषांनो, एहमितिवाक्यालङ्कारे, कल्पतेअन्योन्यस्य वैयावृत्त्वं कारयितुं, अस्तिकश्चित्वैयावृत्यकरस्ततः कल्पतेतंवैयावृत्त्यं कारयितुं, नास्तिक्वचित्वैयावृत्त्यकरः एवं सति कल्पते अन्योन्यस्य वैयावृत्यं कारयितुमिति सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुनाभाष्यविस्तरः[भा.२३७५] आलोयणाए दोसा वेयावच्चे विहंतितहचेव ।
नवरं पुन नाणत्तं, बितियपदे होइकायव्वं ।। वृ- ये एव विपक्षे आलोचयतां दोषा उक्ताः परस्परं वैयावृत्येऽपि त एव दोषा भवन्ति । ये चाभ्यधिकास्तेऽनन्तरगाथायां वक्ष्यन्ते, नवरं पुनर्नानात्वं द्वीतयपदे अपवादपदे भवति कर्तव्यं । तत्राभ्यधिकान् अभिधित्सुराह[भा.२३७६] उउभयमाणसुदेहिं देहसहावानुलोमभुजेहिं ।
कढिणहिययाण वि मणं वंकंत अचिरेण कइयविया ।। वृ-ऋतौ ऋतौ यैर्भज्यमानैः सेव्यमानैर्भज सेवायामिति वचनात् सुखं जन्यते तानि ऋतुभज्यमानसुखानितैस्तथा देहः शरीरं तस्य स्वो भावः स्वरूपं देहस्वभावस्यानुलोमान्यकूलानि यानि तैर्वैयावृत्त्यं कुर्वत्यः संयत्यो ये संयतीभिरानीतं भुञ्जते तेषां कठिहदयानामपि धृतिबलिष्टानामपि
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-५, मूल - १४६, [भा. २३७६)
१४३ संयमात्मनोऽचिरेणकालेणवक्तव्यंतिबा व्याधयन्तीत्यर्थः । कथंभूता इत्याह-कैतविक्यः कैतवेन कपटेनान्यन्मनस्यन्यद्वाचिइत्यादिलक्षणेन निवृत्ताः कैतविक्यः,सम्प्रतिद्वितीयपदेविपक्षेऽपिवैयावृत्त्ये करणेयुक्तिमुपन्यस्यति ।। [भा.२३७७] जहाचेवय बितियपदेलभंति आलोयणंतुजयणाए ।
एमेव य बिइयपदे वेयावच्चंतुअन्नोन्नं ।। वृ-यथा चैव द्वितीयपदेऽपवादपदे विपक्षेपियतनया संयत्यः श्रमणानां पार्श्वे आलोचनां ददति । एवमेव द्वितीयपदेऽपि अन्योन्यस्मिन् परस्परवैयावृत्यमपि कुर्वन्ति । तदेव द्वितीयपदमाह{भा.२३७८] भिक्खूमयणच्छेवग एएहिंगणो उहोज्ज आवन्नो ।
वायपराइउ वासे संखडिकरणंच विच्छिन्नं ।। वृ-भिक्षूपासकः कोऽपिविषमिश्रंभोजनंददाति,मदनंमदनकोद्रवरंबाप्रतिलाभयेत् । च्छेवत्ति मारिवा सकलस्यापि साधुगणस्योपस्थिता एतैः कारणैर्गण आपनो विपन्नो भवति । तत्र प्रथमतो भिक्षुपासकस्य प्रतिनिविष्टस्य विषमिश्रभोजनदानं भावयति । कोऽप्युपासको भिक्षूपासको बहुजनमध्ये वादे पराजितस्ततः स प्रतिनिविष्टो जातः । स च कैतवेनाचार्याणां समी सम्यगुपस्थितः कथय मे भगवन्नार्हतं धर्ममाचार्येण कथितस्ततः स कैतवेन ब्रूते । अद्यप्रभृति ममाहतो धर्मो मया युष्मत्समीपे गृहीत एवमुक्त्वाआचार्यान् विज्ञपयति । यथा मया भिक्षूणामय विस्तीर्णसंखडिकरणं कृतं प्रभूतं परमानमुपस्कृतं कारितमित्यर्थः । तन्मा असंयतास्ते भुञ्जीरन्निति साधूनां प्रयच्छामि । अगृहीतमांयूयमिति ।। एवमुक्तेसाधवश्रिचन्तयन्ति-सत्यमेतत्यदेवंब्रूतेततोगृह्णीम इति । ततस्तेष गतेषु तस्मिन् परमान्ने विषं क्षिप्तं साधूनां पर्याप्तं दत्तं । तच्च साधुभिराहारितं तेन सर्वे पतिता यदि वा तत्प्रदत्तंमदनकोद्रवकूरंभुक्त्वा पतिताः एतदेवाह[भा.२३७९] कतियवयधम्मकहाए वेति भिक्खुगाणट्ठा ।
परमन्नमुवक्खडियं माजाउ असंजओतिमुहाई।। [भा.२३८०] तंकुणह उग्गहमेसाहुजोगेणएसणिजेण्णं ।
पडिलाभणा विसेणंपडियापडिती यसव्वेसि ।। वृ-कैतवेन धर्मकथायांकथितायामावृत्तोब्रूतेमयाभिक्षुकाणामय परमानमुपस्कृतंकारितंतन्मा असंयतमुखानि यातु तस्मात् करुत मे साधुयोग्येनैषणीयेनानुग्रहमेवमुक्ते गतेषु साधुषु ये पापीयसा बिषेण विषमिश्रेण परमान्नेन प्रतिलाभना कृता यदि वा मदनकोद्रवकूरेण सा वसत्यागतानां साधूनां मुखेषुपतिताततः सर्वेषां पतितिर्मरणमभूत् । [भा.२३८१] आयंबिलखमगासइलद्धाणचरतएणउविसेण ।
बिझ्यपदे जयणाएकुणमाणि इमाउ निद्दोसा ।। वृ-नच तत्र कोऽपि क्षपक आचाम्लो वा आसीत् यो विषादुद्धरति ततः क्षपकानामाचमाम्लानां वासत्यभावेतेषांच साधूनां चरतासंचरिष्णुना विषेणलब्धांमृतानामित्यर्थः ।मार्या या समुपस्थितया मृतानां द्वितीयपदेइयं संयती यतनया वैयावृत्त्यं कुर्वाणा निर्दोषा । कीशी पुनर्वैयावृत्त्यकरणे. योग्येत्यत आह[भा.२३८२] संबंधिनीगीयत्था ववसायाथिरतणे कयकरणा ।
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ५/१४६ चिरपव्वइया यबहुस्सुयापरिणामिया जाव ।। [भा.२३८३] गंभीरा मद्दविया मियवादी अप्पकोउहल्ला य ।
साहुं गिलाणगंखलुपडिजागति एरिसीअज्जा ।। वृ- या आर्या ग्लानस्य व्रतिजाग्रमाणस्य भगिन्यादिनात्रकेण सम्बन्धिनी, तथा गीतार्था एषणीयानेषणीयविधौ सम्यक् कुशला तथा व्यवसायिनी, या च स्थिरत्वे वर्तते स्थिरा इत्यर्थः तथा कृतकरणा, चिरपव्वइया,बहुश्रुता, तथायापरिणामिकी, गंभीरा, मार्दवितासंजातमार्दबा, मितवादिनी, अल्पकुतूहला, ईशी आर्यागणाभावे म्लानंखलु प्रतिजागर्ति । सम्प्रतिव्यवसायिन्यादि - [भा.२३८४] ववसायी कायव्वे यिरा उजा संजमम्मि होइदढा ।
कयकरणजीएबहुसो वेयावच्चा कया कुसला ।। वृ-या कर्तव्ये व्यवसायाधिकारिणी नालस्येनोपहता तिष्ठति साध्यवसायिनी सा संयमे भवति दृढा सा स्थिरा यया बहुशो वैयावृत्यानि कृतानिसा कृतकरणा कुशला इत्यर्थः । [भा.२३८५] चिरपव्वइय समाणंतिण्हवरि बहुस्सुयापकप्पधरी |
परिणामिय परिणामंजा जाणइपोग्गलाणंतु ।। वृ-चिरप्रव्रजिता नाम या तिसृणां समानां वर्षाणामुपरि, या प्रकल्पधरी सा बहुश्रुता, तया पुनः पुद्गलानां विचित्रंपरिणामंजानाति सा परिणामिकी ।। [भा.२३८६] काउंन उत्तुणई, गंभीरा, मदविअविम्हइया ।
कजे परिम्मियभास मियवादी होइ अजाउ ।। वृ-या वैवावृत्त्यं कृत्वा न उत्तुणइ गर्वबुद्धया न प्रकाशयति सा गंभीरा, मर्दविनी अविस्मविता, तथा कार्ये परिमितभाषिणी मितवादिनी । [भा.२३८७] कक्खंत गुज्झादीन निरक्खे अप्पकोउहल्ला य ।
एरसिगुणसंपन्ना, साहूकरणेभवे जोगा।। वृ. या कक्षान्तरे गुह्यादीनि न निरीक्षते सा भवत्यल्पकुतूहला ईदृशगुणसम्पन्ना साधुकरणे साधुवैयावृत्त्यकरणेभवत्यार्या योग्या, सम्प्रतिवैयावृत्त्यकरणविधानमाह | [भा.२३८८] पडिपुच्छिऊण विजे, दुल्लभदव्बंमि होइजयणाओ ।
विसघाईखलुकणगं, निहिजोणीपाहुडे सड्ढे ।। वृ- प्रतिपृच्छय वैद्यान् यदि दुर्लभद्रव्येण प्रयोजनं जातं, ततस्तस्मिन उत्पाद्ये भवति वक्ष्यमाणा यतनातामेवाह-विसघाईइत्यादिविषधातिखलुकनकंविषेणचोपहताःसाधवस्तिष्ठन्ति । ततःसुवर्णेन प्रयोजनंजातं । तत्रयदिज्ञानमयेन निधिर्निखातो ज्ञायते । तर्हितमुत्खन्य यावताप्रयोजनंतावहाति, शेषं तथैव स्थापयति । अथ निधिपरिज्ञां नास्ति, तर्हि योनिप्राभृतोक्तेन प्रकारेणोत्पादयेत् । अथ योनिप्राभृतमपि नास्तितर्हि श्राद्धान् श्रावकान्याचते ।। [भा.२३८९] असतीए अन्नलिंगंतंपिजयणाए होइ कायव्वं ।
गहणे पन्नवणेवा, आगाढे हंसमादीवि।। वृ-अथ श्राद्धा अपि ताशा न सन्ति, ये सुवर्णं याचितं ददति, ततस्तेषां श्राद्धानामसति अभावे आत्मना ग्रहणाय प्रज्ञापनाय च तत्रान्यदर्चितं लिंगं तदपि यतनया कर्तव्यं । सा चेयं
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-५, मूल - १४६, [भा. २३८९]
१४५ पूर्वमगारस्त्रीलिङ्गेनोत्पादयति । तथाप्यनुत्पत्तावर्चितलिङ्गेन तेनाप्युत्पादनाशक्तौ हंसादि वा यन्त्रमयं कृत्वा तेनोत्पादयेत् । यथा कोक्कासो यंत्रमयान् कापोतान् कृत्वा शालिमुत्पादितवान् । एवं तावनिर्ग्रन्थी निर्ग्रन्थस्य वैयावृत्त्यं करोत्येवं संयतोऽपि संयत्या ग्लानाया वैयावृत्त्यं करोति
मू. (१४७) निन्थं च नं राओ वा वियाले वा दिहपट्टो लूसेञ्जा; इत्थी वा पुरिसस्स ओमावेजा पुस्सिोवाइत्थीएओमावेजा एवंसेकप्पड़, एवंसेचिट्ठइ, परिहारंचसेनपाउणइ-एसकप्पेथेरकप्पियाण एवंसे नोकप्पइ, एवं से नो चिट्ठइ, परिहारंचनोपाउणइ-एस कप्पे जिणकप्पियाणत्ति बेमि ।। [भा.२३९०] ' पडिसिद्धमणुनायं वेयावच्चंइमंखलुदुपक्खे ।
सचेवय समणुन्ना, इहंपिकप्पेसुनाणत्तं ।। बृ- अनन्तरसूत्रे विपक्षे वैयावृत्यकरणं प्रतिषिद्धं । तच्चैदम-वैयावृत्त्यं खलु पुनर्द्विपक्षे परपक्षे चेत्यर्थः । सूत्रेणैवानुज्ञानात् । अस्थियाइण्ह केई वेयावच्चकरे कप्पतिण्हं वेयावच्चं करावित्तए इति वचनात्। सा च समनुज्ञा वैयावृत्त्य समनुज्ञा इहापि अस्मिन्नपि सूत्रेऽभिधीयते । केवलं कल्पयोननिात्वमधिकमित्येष सूत्रसम्बन्धः । पुनः प्रकारान्तरेणसम्बन्धमाह[भा.२३९१] अत्थेणवआगाद, भणिउइहमविया होइआगाढं।
अहवा अतिप्पसत्तं तेन निवारेइजिनकप्पे ।। वृ-वाशब्दः पक्षारद्योतनेपूर्वेसूत्रेऽर्थेऽनागाढंभणितंसूचितं,तथाचागाढेप्रयोजनेसमुत्पन्नेसंयती संयतस्यवैयावृत्त्यं कुर्वती समनुज्ञाता नान्यथा, | इहपि च भवत्यागाढं प्रयोजनमधिकृत्य वैयावृत्त्यकरणमिति सम्बन्धः । अथवातिप्रसक्तंखलु वैयावृत्त्यकरणं, तेन जिनकल्पेनिवारयति ।। [भा.२३९२] सुत्तम्मिकढियम्मिवोच्चत्थ करेंतिचउगुरूहोति ।
आणादिणो यदोसा विराधनाजा भणिय पुस्विं ।। वृ- सर्वत्रापि सूत्रे कर्षिते उच्चारिते सति सम्बन्धः । तथा श्रमणैः श्रमणस्य वैयावृत्त्यं कर्तव्यं, श्रमणीभिः श्रमण्या यपिनर्विपर्यासं करोति, तर्हि विपर्यासं कुर्वतिप्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका, न केवलं प्रायश्चित्तमाज्ञादयश्चाज्ञानवस्थामिथ्यात्वविराधनारूपाश्च दोषास्तथा या पूर्वं वैयावृत्त्यसूत्रे भणिता विराधनाशीलविराधनासा अत्रापिद्रष्टव्या ।सुत्तमि कढियंमीत्येतदेव प्रपञ्चयति[भा.२३९३] संबंधोदरिसिज्जइउस्सुतोखलुन विजते अत्थो ।
उच्चारितछिन्नपदे विग्गहिएचेव अत्थो उ ।। वृ-सूत्रे उच्चारितेसतिसम्बन्धोऽनन्तरसूत्रादिभिः सहदर्शतेयतः सम्बन्धोऽर्थतो भवति । वर्णानां स्वतःसम्बन्धाभावात् ।सचार्थः खलुउत्सूत्रःसूत्ररहितोन विद्यते, सम्बन्धेचोपदर्शितेउच्चारितसूत्रस्य च्छिन्नानि पदानि कर्तव्यानि, पदच्छेदोविधातव्य इत्यर्थः । ततो यानि पदानि विग्रहभाजि तेषु विग्रह उपदर्शनीयः । विग्रहीतेचसूत्रतोऽर्थो व्याख्येयः । [भा.२३९४] अकखेवोपुन कीरइ, कत्थइ विना वितस्सिद्धी।
जत्थ अवायनिदरिसणं एसेव उ होइअक्खेवो ।। वृ. आक्षेपः पुनः क्वचित् क्रियते । यथा किं कारणं परपक्षे वैयावृत्त्यं न क्रियते । कुत्रचित् पुनर्विनाप्याक्षेपंतत्सिद्धिराक्षेपसिद्धिः । कथंमित्याह-यत्रापायनिदर्शनमपायप्रकटनमेष एव भवत्याक्षेपः [22710
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २५/१४७ आक्षेपहेतुकत्वात् । न खल्वाक्षेपसूचामन्तरेणापाय प्रदर्शनं विपक्षे भवतीति परिभावनीयमेतत्संप्रत्याक्षेपप्रसिद्धी एव वैयिक्त्येनाह ।
[भा. २३९५]
किं कारणं न कम्पइ अक्खेवो दोसदरिसणं सिद्धी । लोए वेदे समए विरुद्धसेवादयो नाया ||
वृ- किं कारणं विपक्षे वैयावृत्त्थं न कल्पते इत्याक्षेपः । विपक्षे दीषदर्शनं सिद्धि प्रसिद्धिः । अत्रार्थे लोके वेदे समये च विरुद्धसेवादयो ज्ञातानि । किमुक्तं भवति ? यथा लोके वेदे समये च विरुद्धसेवयामकल्पिकसेवायां च दोषोपदर्शनं तदकरणेप्रसिद्धिरेवमिहापि विपक्षे वैयावृत्त्यकरणेऽपायदर्शनमेव तदकरणे प्रसिद्धिः ।
[भा. २३९६]
१४६
तम्हा सपक्खकरणे परिहरिया पुव्ववन्निया दोसा । कप्पे छठुद्देसे, तह चेव इहंपि दठव्वा ।।
बृ- यस्मादेव विपक्षे वैयावत्त्वकरणे प्रायश्चित्तादयो दोषास्तस्मात्सपक्षे वैयावृत्यं कर्तव्यं । सपक्षवैयावृत्त्यकरणे च ये पूर्ववर्णिता दोषास्ते यथा कल्पाध्ययने षष्ठोद्देशे परिहृतास्तथा चेव इहापि द्रष्टव्याः । अत्र पर प्रश्नमाह[भा. २३९७]
चोएती परकरणं, नेच्छामो दोसपरिहरणहेतुं । किं पुन सज्जगणी घेतव्वो गिलाण रक्खठा ।।
वृ- चोदयति प्रश्रयति शिष्यः परकरणे परपक्षे वैयावृत्त्यकरणं दोषपरिहरणहेतोर्दोषपरिहरणानिमित्तं च्छामः । किं पुनः केवलं भैषज्यगणः औषधसमूहो म्लानरक्षार्थं गृहीतव्यः । अत्रैव विपक्षे दोषमाहपुव्वं तु अग्गहिपहिं दूरा जा ओसहाई आणंति ।
[भा. २३९८ ]
तावत्तो उगिलाणी, दिठतो दंडियाईहिं । ।
वृ- पूर्वमगृहीतेषुभैषजेषुगाथायांतृतीया सप्तम्यर्थेप्राकृतत्वात् । यावदार्यादूरादौषधान्यानयन्ति, तावत् ग्लानस्य आगाढादि परितापना भवति । तद्भावे च स परमार्थतस्त्यक्तो भवति, 1 अत्रार्थे च दृष्टान्तो दण्डिकादिभिस्तमेवविभावविषुराह ।।
[भा. २३९९]
उवयंम संगामे, रन्नो बलसमागमो । एगो वेजोत्थ वारेई, न तुब्भे जुद्धकोविया ॥। घेप्पतुं ओसहाई वणपट्टामक्खणाणि विविहाणि । सो बेइ अमंगलाई मा कुह अनागयं चेव ।।
[ भा. २४०० ]
वृ- द्वयोर्दण्डिकयोरुपस्थिते सङ्ग्रामे लिलिते च द्वयोर्बले द्वयोरपि राज्ञो वैद्या उपस्थिता । तत्र एको दण्डिको वैद्यानत्र संग्रामप्रस्थाने उपस्थितान् वारयति । न यूयं युद्धकोविदास्ततः किं युष्माभिः संग्रामे कर्तव्यमेवमुक्त ते वैद्याः प्राहर्यद्यपि न वयं युद्धकोविदास्तथापिप्रहाखणितेष्वस्माकं वैद्यक्रियोपयोगिनी तस्माद्वयमागच्छामो गृह्यन्तां चौषधानि व्रणपट्टा विविधानि चानेकप्रकाराणि च म्रक्षणानि । एवमुक्ते स दण्डिको ब्रवीति मा कुरुतानागतमेवामङ्गलानि तस्मान्निवर्तध्वं यूयमिति ।
[भा. २४०१ ]
किं घेत्तव्धं रणे जोगं, पुच्छिया इतरेण ते ।
भांति वणतिल्लाई घयदव्वोसहाणिय ।।
वृ- इतरेणद्वितीयेन दण्डिकेन ते आत्मीया वैद्याः पृष्टाः । किंरणे संग्रामे योग्यं गृहीतव्यं । एवमुक्तास्ते
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-५, मूल- १४७, [भा.२४०१]
१४७ भणन्ति । व्रणरोहकानितैलानिव्रणतैलानि तथा तिजीर्णघृतं द्रव्यौषधानिच यैरौषधैः संयोजितैस्तैलं घृतंवातिपच्यते । व्रणसंरोहकंचूर्णोवाव्रणसंरोहणायभवतितानिद्रव्यौषधानिततोराज्ञापुरुषाःसन्दिष्टा यद्वैधैरुपदिष्टं तत्सर्वगृहीतम् । भा.२४०२] भगसिव्वियसंसित्ता वणा वेज्जेहि जस्स ।
सो पारगोउसंगामे, पडिवक्खो विवजए ।। वृ-ततः संग्रामे वर्तमाने यस्य राज्ञो ये पुरुषा मुद्गरादिप्रहारहतास्तेषां प्रहारा वैद्यैरौषधैर्भग्ना येच व्रणितास्तेषां व्रणाः सीवतिस्ते औषधैः संसिक्ता । एवं व्रणिताः प्रहारिता द्वितीय दिवसे युद्धसमर्था जाताः एवं द्वितीयदिवसे तृतीयदिवसे ऽपिकृतम् । एवंसराजा वैद्योपदेशनौषधसंग्रहतः संग्रामे पारगो अभूत, प्रतिपक्षे विपर्ययो जित इत्यर्थः । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः ।। [भा.२४०३] एवमेवासपेज्जाइखज्जलेज्जाणिजेसिओ ।
भेसिज्जाइंसहीनाइंपारगातेसमाहीए।। वृ-एवमेव दण्डिकदृष्टान्तगतेन प्रकारेणयेषामाचार्याणां भैषजानि असत्तिअशनरूपाणि, पेयानि पानकरूपाणि, खाद्यानिखादिमरूपाणि, लेह्यानि च स्वादिमानितेआत्मनोगच्छस्य चसमाधेः पारगा भवन्ति । ये पुनरौषधानांन संग्रहीतारस्तेसमाधेरपारगाः ।प्रकारान्तरेण दण्डिकदृष्टान्तमाह[भा.२४०४] अहवा रायादुविहो आयभिसित्तोपराभिसित्तोय ।
आयभिसित्तो भरहोतस्स उपुत्तो परेणंतु ।। वृ-अथवेति प्रकारान्तरद्योतने राजा द्विविधो भवति । तद्यथा-आत्माभिषिक्तः, पराभिषिक्तश्च आत्मनैध निजबलेन राज्येऽभिषिक्तः आत्माभिषिक्तः, परेणाभिषिक्तः पराभिषिक्तः । तत्रात्माभिषिक्तो भरतश्चक्रवर्ती तस्यपुत्रआदित्ययशाः पराभिषिक्तः । . [भा.२४०५] बलवाहणकोसायबुद्धी उप्पत्तियादीया ।
साहगो उभयोवेता सेसा तिन्निअसाहगा ।। वृ-बलंहस्त्यादि,वाहनानियानानिकोशोभाण्डागारंतथाबुद्धिरौत्पत्यादिकाः । अत्रभङ्गाश्चत्वारःएको बलवाहनादि समग्रोनो बुद्धि समग्रः १एको नो बलवाहनादिसमग्रः किन्तुबुद्धिसमेतः २, एको बलवाहनादिसमेतोऽपिबुद्धिसमेतोऽपि ३, एको नो बलवाहनादिसमेतो नापिबुद्धिबलोपेतः ४ । एषु चतुर्यु भङ्गेषु मध्ये य उभयोपेतो बलवाहनादि समेतो बुद्धिसमेतश्चेत्यर्थः स राज्यस्य साधकः शेषास्त्रयोऽसाधकाः । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः ।। [भा.२४०६] बलवाहणत्थहीनोबुद्धिहीनो नख्खएरजं ।
इय सुत्तत्थाविहीणोओसहहीनाउगच्छंतु ।। वृ-यथाबलेने वाहनैरर्थेन चहीनोबुद्धिहीनश्चराजाराज्यंन रक्षति, एवमाचार्योऽपिसूत्रार्थविहीनो औषधविहीनश्चगच्छंन रक्षति ।। [भा.२४०७] आयपराभिसित्तेणजम्हाआयरिएणओ।
उसहमादीणिचओ कायव्वोचोयती सीसो।। वृ-तस्मादाचार्येणआत्माभिषिक्तेनश्रुतकेवलिनाइतरेणचपराभिषिक्तेनऔषधादिनिचयःकर्तव्य इति शिष्यश्चोदयति
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-५/१४७ [भा.२४०८] सीसेणाभिहितेएवं बेइ आयरिओततो।
___ वदतो गुरुगातुब्भंआणादीया विराहना ।। वृ-एवं शिष्येणाभिहिते तत आचार्योब्रूते-एवं वदतस्तव प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषा विराधना सूत्रस्य । एतदेव भावयति[भा.२४०९] दिटुंतसरिसंकाउंअप्पाणपरंच केइनासंति ।
ओसहमादीनिचओकायव्वोजहेव राईणं ।। वृ- केचित्तव सदृशा दृष्टान्तसशं दण्डिकसदृशमात्मानं परं च कृत्वा नाशयन्ति । यथा औषधादीनिचयः कर्तव्यो यथा राज्ञमिति एतदेवातिप्रसङ्गापादनेन दूषयति[भा.२४१०] कोसकोट्ठारदाराणि पदातीमादीयं बलं ।
एवंमनुयपालाणं किंतुतुझंपिरोयइ ।। वृ-कोशकोष्टागारदाराः पदात्यादिकं बलमेतन्मनुष्यपालानां भवति तदेतत् किन्तु तवापिरोचते । एतदपिद्रष्टान्तबलेन गृह्यतामितिभावः । [भा.२४११] जावि ओसहमादीणं निचयोसोवि अक्खमो।
नसंचये सुहं अत्थि इहलोएपरत्थय ।। वृ-योऽप्यौषधानां निचयः सोऽपि सुखोत्पादनायाक्षमः । यतो न संचये सुखमस्ति इहलोके तदुत्पादनतद्रक्षणतन्नाशेदुःखसंभवात् । परत्रच परलोकेच सुखं नास्ति परिग्रहधरणतः कुगतिप्रपातात् [भा.२४१२] आदिसुत्तस्स विरोधोसमणचित्तागिहीण अनुकंपा ।
पुवायरिय अन्नाणीअणवत्था वंतमिच्छत्तं ।। वृ-आदिसूत्रस्यदशवैकालिकस्य विरोधस्तथाएवं ब्रुवाणोभवान्परिग्रहेसाधून्नियुक्तेतन्नियोगाच्च ते त्यक्तास्था गृहिणामनुकम्पा अनुग्रहस्त्यक्तः साधूनां स्वत एवस्वत भैषजादेः संभवात् । तथा ये पूर्वाचार्याःसन्निधिप्रतिषिद्धवन्तस्तेअज्ञानी कृताः सन्निधिर्भवता गुणोपदर्शनात् अनवस्था चैवं प्रसज्यते । सन्निधिरिव भवताऽन्येनान्यस्यापि ग्रहणप्रसक्तेस्तथा चान्तप्रतिसेवनं भवतः समापतितं प्रतिषिद्धस्यापि संचयस्य पुनर्ग्रहणात् तथा मिथ्यात्वं मिथ्यावादित्वमनुषज्यते । यथावादमकरणात् निष्परिग्रहा वयमित्यभिधाय परिग्रहधारणात् । एनामेव गाथां व्याचिख्यासुः प्रथमतः सूत्रस्य विरोधमुपदर्शयति[भा.२४१३] जंवुत्तमसनपानं खाइमं साइमं तहा। .
संचयंतुन कुव्वेजा एयंदायंविरोहियं ।। वृ- यत् दशवैकालिके उक्तमशनं पानंखादिमं तथा संचयं न कुर्यात्तथा च तन्द्ग्रन्थः- असनं पानगंचेव खाइमं साइमंतहा ।जे भिक्खू सन्निहिंकुज्जा, गिही पव्वइएनसे ।। इति तदिदानीं विरोधितं विरोधमापादितं सन्निधिरिदानीं त्वयाभ्युपगतत्वात् ।। . [भा.२४१४] परिगहेनिजुजंता परिचत्ताउसंजया।
भारादिमाइया दोसा पेहापेहकयाइया ।। वृ-संयताः परिग्रहे नियुज्यमानाः परित्यक्ताः संसारे पातनात् । किंचान्यत् । इहलोके भारादयो भारवहनादयो दोषा आदिशब्दात् कायक्लेश सूत्रार्थहान्यादिदोषपरिग्रहस्तथाप्रेक्षादिकाश्च तथाहि
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-५, मूल - १४७, [भा. २४१४]
१४९ यदि सर्वं प्रत्युपेक्षते ततः सूत्रार्थपरिमन्थः । अथ न प्रत्युपेक्षते तर्हि संसक्तिभाव आदिशब्दात्तत्परितापनादिदोषपरिग्रहः ।। [भा.२४१५] अहवा तप्पङिबद्धायअत्यंते निययादयो ।
अनुग्गहो गित्थाणंसयावि ताण होइओ ।। वृ-अथवा तत्प्रतिबन्धादौषधनिचयप्रतिबन्धात्तिष्ठन्ति सदावस्थायितया न तुविहाक्रमं कुर्वन्ति। तथा च सति नैत्यिकादयो नैत्यिको नित्यवासी, आदिशब्दात् पार्श्वस्थादि परिग्रहः । तदादयो दोषाः प्रसज्जति, । गतं समणा चत्ता इति द्वारमधुनागिहीण अनुकंपेति व्याख्यानयति, । गृहस्थानां सदा साधूनांभेषजादिप्रयच्छतामनुग्रही भवतिसइदानींपरित्यक्तः ।साधूनांस्वतएवतन्निचयभावात् ।। [भा.२४१६] पडिसिद्धासंनिही, जोहिं पुवायरिएहिंतेविओ।
अन्नाणीउकयाएवं, अनवत्थापसंगतो।। वृ-यैः पूर्वाचार्यैः प्रतिषिद्धः सन्निधिस्तेऽपि त्वयैवं ब्रुवता अझानी कृताः । अनवस्थाद्वारमाहअनवस्थाप्रसङ्गता यथा त्वयौषधसंचयः कृतस्तथान्येऽन्यस्यापि करिष्यन्तीति प्रसङ्गतः सर्वस्याप्यनवस्था,वांतद्वारंचाह[भा.२४१७] वंतंनिसेवियं होइ गिण्हतासंचयं पुनो।
मिच्छत्तंनजहावादीनतहाकारी भवंतिउ ।। वृ-संचयंत्यक्त्यापुनःसंग्रहतोवांतंनिषेवितंभवति, तथा मिथ्यात्वंनयथावादिनउत्सूत्रप्ररूपणात् [भा.२४१८] एए अन्नेयजम्हा दोसा हुतिसवित्थरा ।
___ तम्हातोसहमादीणंसंचयंतुनकुव्वए ।। वृ-यस्मादेतेऽनन्तरोदिताअन्येचदोषाः सविस्तराभवन्ति । तस्मादौषधादीनांसंचयं न कुर्यात् । [भा.२४१९] जइदोसाभवंतेते किंखुघेत्तव्वयं ततो।
समाहिसंघावणट्ठाएभन्नतीसुण तो इतो ।। वृ- यद्येते अनन्तरोदिता दोषाभवन्ति ततः किंखुसमाधिस्थापनायगृहीतव्यम् ? आचार्य आहभण्यतेअत्रोत्तरंदीयतेतदेव तावदितोऽनन्तरमुच्यमानं श्रृणुतदेवाह[भा.२४२०] नियमा विज्जागहणंकायव्वं होइदुविहदव्वं च । ।
संजोगदिट्ठपाढी असती गिहि अन्नतित्थीहिं ।। वृ-यथा विद्ययाऽपमार्जनं क्रियते तस्या अन्यासांच विद्यानामाचार्येण नियमात् ग्रहणं कर्तव्यम्, तथा यदि कारणतच्छिन्नमण्डपेस्थातव्यं भवति, ततो दीर्घपृष्टविषविघाताय द्विविधं द्रव्यं गृहीतव्यं । तच्चाग्रे वक्ष्यते, । तस्मादार्यः संयोगदृष्टपाठी भवेत् । अनेकान् संयोगान् व्यापार्यमाणान् यो दृष्टवान् यश्चतत्पाठपठितवान्ससंयोगदृष्टपाठी ।अथस्वयंसंयोगदृष्टपाठीनभवतितर्हितस्यासतिगृहिभिः कार्यते विचिकित्सा,तेषामप्यसत्यन्यतीर्थिभिर्यदुक्तं द्विविधंद्रव्यंगृहीतव्यं, तदभिधित्सुराह[भा.२४२१] चित्तमचित्तपस्तिम, नंतसंजोइणंच इतरंच।
थावरजंगमजलज,थलजंचेमादिदुविहंतु ।। वृ-द्विविधं द्रव्यं-सचित्तमचित्तं वा, । यदि वा परीतमनन्तकायिकं । अथवा सांयोगिकमनेक सांयोगनिष्पन्नमितरदसायोगिकं, ।अथवास्थावरजङ्गमंप्रत्युपन्नेकार्ययदिस्थावरद्रव्यप्रयोगतः कथमपि
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-५/१४७ गुणो न भवति, तदा अनन्यगत्या जंगमांगं द्रव्यं प्रयुज्यते, अथवान्यथा द्विविधं द्रव्यं जलजं थलजं च, । एवमादिद्विविधं द्रव्यंग्रहीतव्यम्, । इयं चिकित्सादीर्घपृष्टविषविधातायाभिहिता । [भा.२४२२] जहचेवदीहपट्टे, विद्यामता य दुविहदव्याय ।
एमेव सेसएसुविविजा दव्वा यरोगेसु ।। वृ- यथा चैव दीर्घष्टदंशे विद्यामन्त्रा द्विविधानि च द्रव्याणि ग्रीहतव्यानि । एवमेव शेषेष्वपि रोगेषु विद्याद्रव्याणि च ग्राह्याणि । [भा.२४२३] . संजोगछिपाठी, नरेतंमिचउगुरु हूंति ।
आणादिणो यदोसा, विराधना इमेहिठाणेहिं ।। वृ- आचार्येण स्वयं संयोगद्दष्टपाठिना भवितव्यं । यदि पुनः सति शक्तिसंभवे संयोगष्टिपाठं न धरति,तर्हितस्मिन्नधरति । प्रायश्चित्तंचत्वारो गुरुकाः । न केवलंप्रायश्चित्तं, किन्त्वाज्ञादयश्चदोषास्तथा विराधना एभिर्वक्ष्यमाणैः स्थानैः । तान्येवाह[भा.२४२४] उप्पण्मे गेलन, जो गणधारी नजाणइ तिगिच्छं ।
दीसंततो विनासो, सुहदुक्खी तेन उचत्ता ।। वृ-उत्पन्ने स्लानत्वे यो गणधारी चिकित्सां न जानाति, तस्या पश्यतः सतो स्लानस्य विनाश इति, तेन सुखदुःखिनः सुख-दुःखोपसम्पन्नकाः स्वशिष्याः प्रीतच्छकाश्च परित्यक्ताः, कथं पश्यतः सतो म्लानस्य शेषकाणाच विनाश इत्यत आह[भा.२४२५] आउरत्तेण कायाणं, विसकुंभादिघायए ।
डाहे छेजे यजे अन्ने, भवंति समुवद्दया ।। [भा.२४२६] एतेपावइदोसा, अनागयंअग्गहियाय विजाए ।
असमाहीसुयलंभं केवललंभंतुचुक्केजा ।। वृ- कस्यापि साधोर्विषकुम्भो लूता आदिशब्दाहाहादिपरिग्रहस्तस्मिन्नुत्थिते आतुरत्वेनाकुलत्वेन विषकुंभादिघाताय कायानामुदकादीनामुपद्रवं कुर्यात् । तथा हि विषकुंभे दाहे वा समुपस्थिते आकुलीभूतः सन्तंशीतलेमोदकेन सिञ्चेत्, सचित्तेन वा कर्दमेन लिम्पेत् । तथा दाघे च्छेदे च येऽन्ये भवन्ति समुपद्रवा एतान् दोषाननागतगृहीतायां विद्यायां प्राप्नोति, तथा तीव्रायां वेदनायामनुपशान्तायामसमाधिना असमाधिमरणेन म्रियेत, तथाचसतिदीर्घसंसारमनुपरिवर्तते, चिरं चयदिजीवति, तर्हि भूयांसंश्रुतलाभं प्राप्नुयात्, केवलज्ञानं चोत्पादयेत् । तथा[भा.२४२७] इहलोगियाणपरलोगियाणलद्धीण फेडितो होइ ।
इहलोगामोसादी परलोगेअनुत्तरादीया ।। वृ-असमाधिमरणेनमरणतः सह ऐहलौकिकीनांपारलौकिकीनांचलब्धीनांसस्फेटितस्त्याजितो भवति । तव इहलोके ऐहलौकिक्यो लब्धय आमर्षादय आमषौषध्यादयः परलोके पारलौकिक्योऽनुत्तरादय अनुत्तरा अनुत्तरा लवसत्तमादेवा आदिशब्दात् सुकुलप्रत्यायातिश्रुतलाभादिपरिग्रहः ।। [भा.२४२८] असमाहीमरणेणंएवं सव्वासि फेडितो होइ।
जह आउगपरिहीना देवा लवसत्तमाजाया ।। वृ-एवममुना प्रकारेणसर्वासामैहिकीनांपारत्रिकीनांचलब्धीनामसमाधिपरणेनस्फेटितो भवति ।
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ५, मूल- १४७, [ भा. २४२८ ]
१५१
यथा आयुष्कपरिहीना देवा लवसप्तमा जाता, आयुष्कपरिहान्या सिद्धिलाभतो भ्रष्टा यथा देवा लवसप्तमा जाता इत्यर्थः । सम्प्रति लवसप्तमदेवस्वरूपमाह
[ भा. २४२९]
सत्तलवा जइ आउं पहुप्पमाणं ततो उ सिज्झतो । तत्तियमेत्तं न हु ततो ते लवसत्तमा जाया ।।
वृ- यदि सप्तलवाः कालविशेषा आयुः प्रभवन् स्यात् सप्तलवप्रमाणं यद्यायुः प्राप्येतेत्यर्थः ततः सिद्धेयुः परंतद् आयुस्तावन्मात्रेन हुनैवाभवत् ततस्ते लवसप्तमा देवा जाता लवे सप्तमे सिद्धिरभविष्यत् यदि तावदायुर्भवेद्येषां ते लवसप्तमा नाम नाम्नैकार्थे समासो बहुलमितिसमासः । केतेलवसप्तमा इत्याह[भा. २४३० ] सव्वट्टसिद्धिनामे उक्कोसट्टिईय विजयमादीसु ।
गावसेसगभा भवंति लवसत्तमा देवा ।।
वृ- ये देवाः सर्वार्थसिद्धिनामके महाविमाने ये च विजयादिषूत्कृष्टस्थितय एकोऽवशेषो गर्भो येषां ते एकावएषगर्भास्ते भवन्ति लवसप्तमाः । उपसंहारमाह
[ भा. २४३१]
तम्हा उ सपक्खेणं कायच्च गिलाणगस्स तेगिच्छं ।
विवक्खेण न करेजा एवं उदितंमि चोदेति । ।
वृ- यस्माद्विपक्षे दोषास्तस्मात्सपक्षेण प्लानस्य चिकित्साकर्म कर्तव्यं विपक्षे पुनर्न कारयेतं तदेवं सम्बन्धस्ततः सूत्रव्याख्यालक्षणं तदन्याक्षेपपरिहारौ तत्प्रसक्त्याऽन्यदपि चाभिहितं सम्प्रति सूत्रव्याख्या क्रियते-निर्ग्रन्थञ्चशब्दान्निर्ग्रन्थी च रात्रौ वा विकालेवा दीर्घपृष्टः सर्पो लूषयेत् दशेत् । तत्र स्त्री वा पुरुषस्य हस्तेन तं विषमपमार्जयेत्, पुरुषो वा स्त्रिया हस्तेन एवं से तस्य स्थविरकल्पस्य कल्पते । स्थविरकल्पकस्यापवादबहुलत्वादेवं चामुना प्रकारेणापवादमासेवमानस्य से तस्य तिष्ठति पर्यावो न पुनः स्थविरकल्पात्परिभ्रश्यति, तेन च्छेदादयः प्रायश्चित्तविशेषास्तस्य न सन्ति परिहारं च तपो न प्राप्नोति । कारणेन यतनया प्रवृत्तेरेष कल्पः स्थविरकल्पिकानां । एवममुना प्रकारेण सपक्षेण विपक्षेण वा वैयावृत्त्यकारापणं से तस्य जिनकल्पिकस्य न कल्पते । केवलोत्सर्गप्रवृत्तत्तस्येति भावः । एवमपवादसेवनेन से तस्य जिनकल्पपर्यायोन तिष्ठति, जिनकल्पात् पततीत्यर्थः । परिहारंच तपोविशेषं न परिपालयति एष कल्पो जिनकलपिकानां, एवं सूत्रे व्यवस्थिते यदाचार्येण प्रागुदितंसपक्षेण वैयावृत्यं कारयितव्यम् न परपक्षेणेति तत्र चोदयति ब्रूते परः । यदुच्यते तदाह
[भा. २४३२]
सुत्तंमि अनुन्नायं इह पुन अत्थतो निसेहेह ।
कायव्व सपक्खेणं चोयग सुत्तं तु कारणियं ।।
वृ- सूत्रे सपक्षेणेति वैयावृत्त्यकारापणमनुज्ञातं इह इदानीं इ पादपूरणे पुनरर्थतो यूयं परपक्षेण वैयावृत्त्यकारापणं निषेधयत् कर्तव्यम् सपक्षेणेति वचनात् ततः सूत्रभवद्व्याख्यानयोर्विरोधः । अत्राचार्य आह-न विरोधो, यतो हे चोदक सूत्रमिदं कारणिकं कारणापेत्रम् । तदेव कारणमाहविज सपक्खाणसती गिहि परतित्थीउ तिविह संबंधी |
[भा. २४३३]
एमेव असंबंधी असोयवादेतरा सब्वे ।।
वृ- सपक्षाणांवैद्यानामसति अभावेगृही पिता भ्राता स्वजनोवा स्थविरादिभेदतस्त्रिविधो यः सम्बन्धी स वैयावृत्त्यं कारणीयः । तदभावेऽसम्बन्धी स्थविरमध्यमतरुणभेदतस्त्रिभेदः पूर्वपूर्वालाभे उत्तरोत्तरः कारणीयः, तस्याभावे परतीर्थिकः पितृभ्रातादिः संबन्धेन संबंधी स्थविरादिभेदतस्त्रिभेदः पूर्वपूर्वालाभे
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-५/१४७
उत्तरोत्तरः कारणीयः तस्याप्लाभे असम्बन्ध्यपि स्थविरादिभेदतस्त्रिविध उक्तक्रमेण कारयितव्यः । एते सर्वेऽपि द्विधा - अशौचवादा इतरे च । तत्र प्रथमतः सर्वत्राप्यशौचवादः कारयितव्यस्तदसंभवे इतरोऽपि ।।
[ भा. २४३४ ]
एएसिं असतीए गिहि गिणि परतित्थिगी तिविहभेया । एएसिं असतीए समणी तिविहा करेइ जयणाए । ।
वृ- एतेषां प्राग्गाधानिर्दिष्टानां सर्वेषामसति अभावे गृहस्था माता भगिनी तदभावे स्वजनाः स्थविरमध्यमतरुणभेदतस्त्रिविधाः पूर्वपूर्वालाभे उत्तरोत्तरा कारयितव्या । तदभावे असम्बन्धिनी स्थविरादिभेदतस्त्रिप्रकारा पूर्वपूर्वालाभे उत्तरोत्तरा यतनया करोति, तामेव यतनामाहदूती अद्दाए अंतेउरे यदब्भेया ।
[भा. २४३५ ]
वियणे य तालबंटे चवेडतो मज्जणा जयणा ।।
वृ- काचति द्यूतविद्या भवति । तया च द्यूतविद्यया योद्यूत आगच्छति, तस्य दंशस्थानमपमायते । तेनेतरस्य दंशस्थानमुपशाम्यति । अद्दाएत्ति अपरा आदर्शविद्या तया आतुरआदर्शे प्रतिबिम्बितोSपमाते आतुरः प्रगुणो जायते । अन्या विद्या वस्त्रविषया भवति तया परिजपितेन वस्त्रेण वा प्रमृज्यमानः आतुरः प्रगुणो भवति । अपरा विद्यान्तःपुरे आन्तःपुरिकी विद्या भवति यया आतुरस्य नाम गृहीत्वा आत्मनो अङ्गमपमार्जयति आतुरश्च प्रगुणो जायते सा आन्तःपुरिकी । अन्या दर्भे दर्भविषया भवति विद्या यया दब्भैरपमृज्यमान आतुरः प्रगुणो भवति । वियणेयत्ति व्यञ्जनविषया विद्या यया व्यञ्जनमभिमन्त्र्य तेनातुरोऽमृज्यमानः स्वस्थो भवति सा व्यञ्जनविद्या । एवं तालवृन्तविद्यापि भावनीया | चपेटा चापेटीविद्या, यया अन्यस्य चपेटायां दीयमानायामातुरः स्वस्थी भवति, सा चापेटी । तत्र पूर्वं त्या विद्ययापमार्जनं कर्तव्यमं । तदभो आदर्शिक्या । एवं तावद्यावदन्ते चापेटया । एषा अपमार्जनायतना एतदेव स्पष्टतरमाह
[भा. २४३६ ]
दूयस्सोमाइजइ य सती अद्यागपरजवित्ताणं । परिजवियं वत्थं वा पाउज्जइ तेन वोमाए ।। एवं भादीसुं असं संतोय हत्थेण । चापेडीविज्जाएवउमाएवेडयं दिंतो ।।
[भा. २४३७]
वृ- दूत्या विद्यया दूतस्यागतस्यांगमप्रमार्ण्यते, तस्या विद्याया असति आदर्शे सङ्क्रान्तमातुरप्रतिबिम्बं परिजप्यातुरः प्रगुणी कर्तव्यः । तदभावे वस्त्र प्रावार्यते, तेन वा परिजपितेन वस्त्रेणातुरोऽ प्रमार्जते एवं दब्र्भादिभिः परिदर्भविद्यादिभहिस्तेनासंस्पृशन्नपमार्जयेत् । चापेटया वा विद्यया अन्यस्य चपेटां दददन्योपमाजयेत् ।
[ भा. २४३८ ]
एसेव गमो नियमा निग्गंधीणपि होइ नायव्वो ।
विज्जादी मुत्तूर्ण अकुसलकुसले य करणंच ।।
वृ- एष एवानन्तरोदितो यतनागमो नियमात् निर्ग्रन्थीनामपि ज्ञातव्यः । तदा निर्ग्रन्थीनां विद्यादिन दातव्यं मुक्त्वा पूर्वगृहीतमसाधनं मन्त्रं स हि कदाचिद्दीयेत न कश्चिद्दोषः । तथा यदि निर्ग्रन्थोऽकुशलो भवति निर्ग्रन्थीच कशला तत्र करणं निर्ग्रन्थ्या निर्ग्रन्थी कारयेदित्यर्थः । विद्यादी मुत्तूणमिति । मंतो हविज कोई विज्जाउ ससाहणा न दायव्वा ।
[भा. २४३९ ]
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५३
उद्देशक :-५, मूल- १४७, [भा. २४३९]
. तुच्छागारवकरणंपुव्वाहीया उकरेज्जा ।।। वृ-तस्याः स्याद्रौरवमात्मनोऽतिशयेन कुर्यात्या तुपूर्वाधीता पूर्वगृहीता विद्यासा प्रागुक्तयतना क्रमेणकुर्यात् ।। [भा.२४४०] अज्जाणं गेलन्ने संथरमाणे सयंतु कायव्वं ।
वोच्चत्थमास चउरो लहु गुरुगा थेरए तरुणे ।। वृ- आर्यिका यदि ग्लानप्रयोजने स्वयं समस्ततः स्वयमेव ताः कुर्वन्ति । एवं निर्ग्रन्था अपभिवनीयाः ।यदिपुनर्विपर्यासः क्रियते, यथानिर्ग्रन्थानांग्लानत्वसंस्तरति निर्ग्रन्थ्योयदिकुर्वन्ति, निर्ग्रन्थीनांवायदि निर्ग्रन्थाइततिदातस्मिन् विपर्यासे स्थविरेकारके प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः,तरुणे चत्वारो गुरुकाः ।सम्प्रतिकल्पेनानात्वं भावयति[भा.२४४१] जिनकप्पिएन कप्पइदप्पेणं अजयणाहथेराण।
कप्पइय कारणम्मी जयणाएगच्छेस साविक्खो ।। वृ-जिनकल्पिकेस्वपक्षणपरपक्षणवावैयावृत्त्यकारापणंन कल्पते,तथा कल्पत्वात् ।स्थविराणां स्थविरकल्पिकानां पुनर्दपण निष्कारणमयतनया च-न कल्पते ।। कारणे यतनया पुनः कल्पते यतो गच्छेससापेक्ष इति ।। [भा.२४४२] चिट्ठइपरियातो से तेन च्छेदाइया न पावेंति ।
परिहारं च न पावेइं परिहार तवोत्ति एगळं ।। वृ-यतः से तस्य पर्यायस्तिष्ठति तेन कारणेन च्छेदादिकास्तस्य न प्राप्नुवन्ति न भवन्तीत्यर्थः । परिहारमपिचन प्राप्नोति कारणे यतनया कारापणात्परिहारस्तपइत्येकार्थम् ।।
उद्देशकः-५ समाप्तः मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितासम्पादिता व्यवहारसूत्रे पञ्चमोद्देशकस्य (भद्रबाहु स्वामिरचिता नियुक्ति युक्त)संघदास गणि विरचितंभाष्यं एवंमलयगिरि आचार्येण विरचिताटीकापरिसमाप्ता।
(उद्देशकः-६) वृ-व्याख्यातः पञ्चमोद्देशकः ।सम्प्रतिषष्ठो व्याख्येयः । तस्येदमादि सूत्रम्
मू.(१४८) भिक्खूयइच्छेजा नाय-विहिएतए, नो से कप्पइथेरेअनापुच्छित्तानायविहिं एत्तए, कप्पइसे थेरेआपुच्छित्ता नायविहिएतए । थेरायसे वियरेजा, एवंसे कप्पइनायविहिएत्तए, थेरा यसे नो वियरेज्जा, एवं से नोकप्पइ नायविहिं एतए । जंतत्थ थेरेहिं अविइन्ने नायविहिएइ, सेसन्तरा छएवा परिहारे वा । नो से कप्पइ अप्पसुयस्स अप्पागमस्स एगाणियस्स नायविहिं एतए; कप्पइ से जे तत्थ बहुस्सुए बज्झागमे तेनसिद्धं नायविहिं एतए । तस्स तत्थ पुवागमनेनं पुवाउत्ते चाउलोदने कप्पइ पडिगाहेत्तए; सेजे तत्थपुवागमणेणंपच्छाउत्तेचाउलोदने, नोसेकम्पइपडिगाहेत्तए। [भा.२४४३] छेयणदाहनिमित्तंमंडलिडके चदेहगेलन्ने ।
पाउग्गो सहहेउंनायविहिं सुत्तसंबंधो ।। वृ-सर्पणदृष्टः सर्पदंशस्थानस्यच्छेदननिमित्तं वाज्ञातविधिंगन्तुमिच्छति । अथवा मण्डलिसर्पण
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४८ दष्टस्ततो दीर्थ ग्लानत्वं जातं, तस्मिन् सति प्रायोग्यौषधहेतोतिविधौ गमनं भवति । ततस्तत्प्रतिपादनार्थमेव सूत्रारम्भइति सूत्रसम्बन्धः । अथवायंसम्बन्धः ।। [भा.२४४४] गेलनमहिकयं वा, गिलाणहेउं इमो विआरंभो ।
आगाढंचतदुत्तं, सहनीयतरं इमंहोति ।। वृ- वाशब्दः प्रकारान्तरद्योतने । ग्लानत्वमनन्तरसूत्रेऽधिकृतमयमपि च सूत्रारम्भो ग्लानहेतुरिति सूत्रसम्बन्धः । केवलं यदि अनन्तरसूत्रे उक्तं ग्लानत्वं तदागादं कालक्षेपासहनात् । इदं त्वधिकृतसूत्रसूचितंसहनीयतरंज्ञातविधिगन्तुंशक्तत्वादितिएवमनेनसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्याभिक्षुश्च शब्दात् भिक्षुकी च इच्छेत् ज्ञातविधिस्वजनभेदमागन्तुंतस्यन कल्पते स्थविरान् अनापृच्छ्य ज्ञातविधिमागन्तुं यावत्करणादेवंपरिपूर्णपाठः । 'कप्पति थेरा आपुच्छित्ता नयाविहिं एत्तए थेरा य से वियरेजा । एवं से कप्पइ नायविहिं एत्तए जंतत्थ धेरैहिं अवित्तिन्ने नायविहिं एइ से अंतरा वा परिहारे वा ।।' इदं प्राग्वत् । नो से कप्पइ इत्यादि नसे तस्य कल्पते, । अल्पश्रुतस्वागीतार्थस्व अल्पागमस्य बहिः शास्त्रेष्वति परिचयस्याविद्यमाननिजागमस्य एकाकिनो ज्ञातविधिमागन्तुं, कल्पते से तस्य यः सूत्रगच्छेबहुश्रुतसूत्रापेक्षयाबागमार्थापेक्षया तेनसाधुज्ञातविधिमागन्तुं ।तत्रनमितिवाक्यालङ्कारे । तस्य ज्ञातविधिमागतस्य पश्चादागमनेन आगमनात् पश्चात् यः पूर्वायुक्तश्चाउलोदनः पूर्वायुक्त इति केचित् व्याचक्षते । आगमनात्पूर्व तुल्यमारब्धो रन्धनाया अपरे व्याचक्षते गमनात्पूर्व पाकाय समीहितमेतन् मतद्वयमप्यसंगतमारब्धे समीहिते च पुनः प्रक्षेपसंभवात्तस्मात्पूर्वायुक्त इति किमुक्तं भवति आगमनात्पूर्वे गृहस्थैः स्वभावेन रध्यमानः स तन्दुलौदनो भिलिङ्गसूपो नाम सस्नेहसूपः कल्पते प्रतिग्रहीतुं योऽसो तत्र पूर्वागमनेन पूर्वमागताः साधव इति हेतोः पश्चादायुक्तप्रवृत्तस्तंदलौदनो भिलिंगसूपोवानासौ कल्पते प्रतिग्रहीतुम् । एष सूत्रसंक्षेपार्थः ।
अत्रभाष्यकारो ज्ञातविधिपदं व्याख्यानयति ।। [भा.२४४५] अम्मापितिसंबंधो पुव्वंपच्छा वसंथुया जेतु।
एसोखलुनायविहिनेगाभेयाय एक्कक्के ।। वृ- मातृद्वारेण पितृद्वारेण च यः सम्बन्ध एष ज्ञातविधिः ।अथवा ये पूर्व संस्तुता मातापित्रादयो ये च पश्चात्संस्तुताः श्वश्रूश्वशूरादय एष समस्तोऽपिज्ञातविधिरेकैकस्मिंश्चमातृद्वारे पितृद्वारे वा यदि वा पूर्वसंस्तुतेपश्चात्संस्तुतेवानेकेभेदाः अनेन विधिशब्दोभेदवाची व्याख्यातः ।अधुनानियुक्तिविस्तरः[भा.२४४६] नायविहिगमने लहुगा आणाइविराहसंजमायाए।
संजमविराधनाखलु उग्गमदोसो तहिं हुन्जा ।। वृ-निष्कारणे विधिनापि ज्ञातविधौ गन्तुंन कल्पते, यदि विधिनापि निष्कारणे ज्ञातविधौ गमनं करोति, तर्हि प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । तथा आज्ञादयो दोषास्तथा संयमे आत्मनिच विराधना तत्र संयमविराधनायतस्तत्रखलुनिश्चितमुद्रमदोषाआधाकर्मादयोभवेयुः ।। कथमुद्रमदोषाभवेयुरतआह[भा.२४४७] दुल्लभलाभासमणानीया नीहेण आहकम्मादी ।
चिर आगयस्सकुजा, उग्गमदोसंतुएगयरं ।। वृ- दुर्लमलाभाः खलु श्रमणाः, तथा महता स्नेहेनास्माकं वन्दापनाय नीता निर्गतास्ततश्चिरादागतस्य आत्मस्वजनस्य तस्य प्राधूर्णकत्वकरणायोद्गमदोषमाधाकर्मादिकमेकतरं कुर्यात् ।
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-६, मूल - १४८, [भा. २४४८]
. १५५ [भा.२४४८] इति संयमंभि एसा विराहना होइमा उ आयाए ।
छगलगसेनावतिकलुण रयणथालेय एमादी ।। वृ- इत्येवममुना प्रकारेण एषानन्तरोदिता संयमे विराधना भवति । आत्मविराधना पुनरियं वक्ष्यमाणा छागदृष्टान्तेन सेनापतौ मृते समागते करुणरोदने रत्नस्थाले रत्नभूते स्थाले ढौकिते एवमादौ । तत्रयथाच्छागदृष्टान्तेनाभिसमीहितेसेनापतौमतेतस्मिन्नागते आत्मविराधनाभवतितथा[भा.२४४९] जहरनेसूयस्सा मंसं मजारएणअक्खिउं । .
सो अन्नो मंसं मग्गइइणमोयतत्थातो ।। [भा.२४५०] कटुहुंडपट्टलीए गलबद्धाएउछगलतोतत्थ ।
सूपेण यसोवहितो थक्के आतोत्तिनाऊणं ।। वृ- यथा राज्ञसूपस्य सूपकारस्य मांसमाजरिणाक्षिप्तं नीतं, ततः सूपकारो भीतोऽर्दनो जातो मांसं मृगयते । तस्मिंश्च मृगयमाणे तत्र महानसेऽयमतर्कितः कडुमागडपोट्टलिकया गलबद्धया युक्तश्छाग आयातःसन्सूपेनसूपकारेणमारितः । थक्केप्रस्तावेआयातइतिज्ञात्वाएष दृष्टान्तः ।साम्प्रतमुपनयमाह [भा.२४५१] एवं अद्दन्नाइंताईमगंतितंसमंतेन ।
सो यतहिं संपत्तो ववरोवितोसंजमातेहिं ।। वृ- एवं सूपकार इव तस्य साधोर्ये स्वजनास्तेषां सेनापतिर्मृतस्ततस्तानि स्वजनरुपाणि मानुषाणि अन्नाई इति असत्यानि तं श्रमणीभूतं सेनापतिभ्रातरमात्मीयं समं ततो मृगयन्ते । सच मृग्यमाणस्ततैव सम्प्राप्तस्ततस्तं ससमुपस्थिताः स्वजना वयं परिभूता भविष्यामो न च त्वयि नाथे विद्यमाने परिभवोऽस्माकंयुक्तस्तस्मात् कुरुप्रसादमित्येवं तैरुपसर्यमाणः संयमात् व्यपरोपितः ।। [भा.२४५२] सेनावती मतो ऊ भायपिया वा वि तस्स जो आसि ।
अणो य नत्थि अरिहो नवरि इमो तत्थ संपन्नो । । वृ-सेनापतिम॒तस्तस्य यो भ्राता पिता वा आसीत् सोऽपि मृतोऽन्यश्च तस्मिन् गृहेऽर्हो योग्यः सेनापतित्वस्य नास्तिनवस्मयमेव योग्यः । स च तत्रसंप्राप्तः ।। [भा.२४५३] तो कलुणं कंदंता विंति अनाहा वयं विना तुमए ।
माय इमा सेनावतिलच्छी संकामउ अन्नं । ! वृ-ततस्तत्सम्प्राप्त्यनन्तरंतेस्वजनाः करुणंक्रन्दतोब्रुवतेवयमनाथास्त्वया विना इयंच प्रत्यक्षत उपलभ्यमाना सेनापतिलक्ष्मीरन्यं पुरुषान्तरं मा संक्रामतु ।। . [भा.२४५४] तंचकुलस्स पहाणंबलिविरिएतुज्झहीणमयंच ।
__ पच्छावि पुनो धमकाहिसि देतापसीयाहि ।। वृ-त्वं च कुलस्यास्य समस्तस्यापि प्रमाणं । एतच्च बलं हस्त्यादि वीर्यमान्तरोत्साहः समस्तस्यापि कुलस्य तवाधीनं पश्चादपि त्वं धर्म करिष्यसि ।। सम्प्रति पदे प्रार्थये तावत् यावत् सेनापतिपदप्रतिप्रत्या प्रसीद[भा.२४५५] एवं कारुणेणं इड्डीएउलोभितो ततो तेहिं ।
. . ववरोविजइताहिं संजमजीयातोसो तेहिं ।। वृ- एवमुपदर्शितेन प्रकारेण कारुण्येन ऋद्धया च तैः स्वजनैः स लोभितो लोभं ग्राहितस्ततो
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४८ लोभग्राहणानन्तरंसतैः संयमजीविताद्वयपरोप्यतेतदेवं करुणद्वारंव्याख्यातमथरत्नस्थालद्वारमाह[भा.२४५६] अविभव अविरेगेण विनिग्गतो पच्छइड्डिमंजातं !
थालंवत्थूणपुन उवणंती गेणिहमंतंति ।। वृ-कदाचित् स व्रती अविभवेन विभवाभावेन दारिद्रेणत्यर्थः, । रिक्थं (क्त) चपूर्वपुरुषोपार्जितं विरक्तस्वजनैस्तदानेष्टंततोअविरेकेणचरोषेणगृहानिर्गत्यप्रव्रजितोऽभवत् । पश्चाच्चसस्वजनवर्गो भ्रात्रादिक ऋद्धिमान् जातस्ततो वस्तूनां रत्नानां पूर्ण भृतं स्थालं तस्यगतस्योपनयन्ति । यता गृहाण रत्नस्थालमेतदिति ।। [भा.२४५७] तस्स विणतयं अहंलोभकली ततो उसमुद्दिणो।
वोरवितो संजमातोएए दोसा हवंतितहिं ।। वृ- तस्यापि साधस्तत् रत्नभृतं स्थालं दृष्ट्रा अथानन्तरं ततो रलभृतस्थालदर्शनात् लोभकलिः समुदीर्णःसम्यक्उदयप्राप्तस्ततस्तेनसंयमात्व्यपरोपितः । एतेदोषास्तत्रज्ञातविधिगमनेदोषाभवन्ति[भा.२४५८] अहवा नहोज्जएते अने दोसा हवंति तत्थ इमे ।
जेहिंतुसंजमातो चालिज्जइ सुठितोठियतो ।। वृ- अथवा एते अनन्तरोदिता दोषो न भवेयुरन्ये इमे वक्ष्यमाणास्तत्र ज्ञातविधिगमने दोषा भवन्ति ।यैः सुस्थितोऽपिस्थितकःसन्संयमाचाल्ते केतेदोषा इत्यतस्तत्संसूचकं द्वारगाथाद्वयमाह[भा.२४५९] अक्कंदठाणेससुरेउवरएपेल्लणाएउवस्सग्गे ।
पंथे रोवणभवएउहावणअम्हकम्मपरा ६ घातो७ ।। [भा.२४६०] अनुलोमे ८अभियोग ९ विसे १० सयं च ससुरेणं ।
पंतवणबंधरंभण,तंवा ते वाऽतिवायाति ११ ।। वृ- आनन्दस्थानद्वारं प्रथमं । द्वितीयं स्वसुरेणापवरके क्षिप्त इति द्वारं, तृतीयं प्रेरणाद्वारं, चतुर्थमुपसर्गद्वार, पञ्चमंपथिरोदनंभृतकेभार्या इतिद्वारं, षष्टमं अपभ्राजनाद्वारंयथाऽस्माकमेषकर्मकर आसीत्, सप्तमंच्छागधातद्वारं अष्टममनुलोभद्वार, नवममभियोग्यद्वारं, दशमं विषद्वारं । स्वयं श्वशुरेण प्रान्तापणबन्धरोधनं क्रियते ततः स कोपात्तश्वशुरं निपातयेत्, विनाशयेत् वा, स्वशुरप्रभृतयस्तं साधुमतिपातयेयुरित्येकादशं द्वारमितिद्वारगाथाद्वयसमासार्थः ।। साम्प्रतमेतदवे विवरीषुराह[भा.२४६१] दीसंतोवि हुनीया पव्वयहिययंपिसंपकप्पंति ।
कलुणकिवणाणि किंपुन,कुणमाणा एगसेन्जाए !! .- सेनापतौ मृते स तत्र ज्ञातविधौ गतस्तत्र दृश्यमाना अपि निजकाः पर्वतहृदयमपि पर्वतसदृशमानसमपि साधुं संयमात् स प्रकम्पयन्ति । सम्यगन्तीनीभूय प्रकर्षेण च्यावयन्ति किं पुनरेकस्यांशय्यायांवसतौकरुण-कृपणानिरोदनानि कुर्वाणास्तानिकुर्वाणाः सुतरांसंयमाभ्रंशयंति ।। [भा.२४६२] अकंदठाणदितो तेसिं सोचाउनायगादीणं ।
पुव्वावरत्तरोवणजाय अनाहा वएकोवि ।। वृ- सोधिकृतः साधुर्यत्र ते ज्ञात्वा क्रंदति तस्मिनाक्रंदस्थाने स्थितः पूर्वरात्रेऽपररात्रे च रोदनं तेषां 'ज्ञातकादीनां करुणकृपणं यथा जात वयमनाथा भविष्यामः, सर्वेषां परिभवास्पदमिति श्रुत्वा कश्चित् व्रजेत्प्रव्रज्यां मुञ्चेदिस्यर्थः गतमाळंदस्थानद्वारमधुना 'ससुरउवरए' इत्यादिद्वारमाह
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १४८, [भा. २४६३]
१५७ [भा.२४६३] महिलाएसमं छोडंससुरेणंढक्कितो उउवरए ।
नायविहिमायगंवापेल्ले उब्भामगसगाए ।। - तस्य साधोः श्वशुरकस्तं तत्र समायातं साधुं दृष्ट्रा निजदुहितरं सर्वालङ्कारभूषितां कारयेत् । कारयित्वा च वन्दापनाय भिक्षार्थं वा समागतः तेन श्वसुरकेण महेलया भार्यया सममपवरके क्षिप्त्वा अपवरको ढंक्कितः स्थगितद्वारकृतः, तत्र चोपसर्गमाणः कश्चिदुत्प्रव्रजेत् ।। प्रेरणाद्वारमाहज्ञातविधिमागतं सन्तं साधुं दृष्ट्रास्वजनवर्गस्तस्य स्वकीयया उद्घामिकया भार्यया प्रेरयेत् संयमात् च्यावयेत् । । गतं प्रेरणद्वारं । साम्प्रतं चतुर्थमुपसर्गद्वारं प्रतिपिपादयिषुरिदमाह[भा.२४६४] मोहुम्मायकराइंउवसग्गाइंकरेइसे विहरे ।
भजा जेहिंतरुविवाएणंभज्जतेसज्जं ।। वृ-भार्या से तस्य स्वजनविधिं गतस्य सा विरहे मोहोन्मादकरान् उपसर्गान् आलिंगनादीन् तान् करोति । यैस्तरुरिव वातेन भिद्यतेसद्यः ।।सम्प्रति पान्थरोवण भइए' इति द्वारख्याख्यानमाह[भा.२४६५] कइएणसभावेन यभयगुत्तो पहंमिपंतावे |
हिययं अमुंडियंमेभएवं पंतारएकुवितो ।। वृ- साधुतिविधिं गतस्तत्र च लज्जया भिक्षां न हिण्डते, तत् उद्भ्रामक भिक्षार्यया ‘गतस्तेषां ज्ञातानां क्षेत्रं पथि तत्र कैतवेन वा स्वभावेन वा तस्य भार्या भूतकेन संमं क्षेत्रं गता तत्र सभृतकः कैतवन स्वभावेन वा कर्मणि ।। [भा.२४६६] कम्महतो पव्वइतोभयतो एसम्ह आसिमावंदा ।
उभामए वोहेच्छागघायंतस्ससादेइ ।। वृ-कदाचित् स प्रव्रजितः कर्मकर आसीत्ततस्तंबहुजनो दृष्टा ब्रूयात् एषोऽस्माकंभृतक आसीत् कर्महतः कर्मभग्नः सन् प्रव्रजितः तस्मान्मा वंदिषत ।। छागधातद्वारमाह उदभ्रामके उदभ्रामकिभिक्षाचर्यागतेऽधिकृते भृतकरुपे साधौ वोद्रे मूर्खे तस्य भृतकस्य सा भृत्या छागघातं ददाति कुपिता सतिछागमिवतंघातयतीत्यर्थः ।। अधुना अनुलोमोपसर्गद्वारमाह[भा.२४६७] माच्छिजउकुलतंतूधणमोत्तारंतुजणयमेगसुयं ।
वत्थन्नमादिएहिं अभियोगेउंचतंनेति ।। वृ- तस्य ज्ञातविधिगतस्य साधोतिविधिरेवं ब्रूयात् मा च्छिद्यतां च्छेदं यायात् कुलतन्तुः कुलसन्तानस्तस्माद्धनरक्षकमेकं सुतं प्रसादं कृत्वा जनय पश्चात् गृह्णीथाः, । एवमुक्तः सन् कश्चित् उत्प्रव्रजेत् ।। अधुना अभियोग्यद्वारमाह वस्त्रान्नादिकैरादिशब्दात् खादिमस्वादिमादिविशेषपरिग्रहस्तैरभियोज्य वशीकृत्य स्वजनस्तात्मसमीपं नयति । । विषद्वारमाह [भा.२४६८] नेच्छंति देवरा मे जीवंतेइमंमि इति विसंदिज्जा ।
___ अन्नेणवंदावेजा ससुरो वासेकरेइइमं ।। वृ-तंज्ञातविधिंगतंसाधुंदृष्ट्रातभार्येदं विचिन्तयेत् । अस्मिन्जीवतिमांदेवराभोग्यतया नेच्छंति तस्मान् मारयामि केनाप्युयेनैनमिति विचिन्त्य स्वयं वा विषं दद्यादन्येन वा दापयेत् ‘सयं व' स्वयं श्वशुरेणमित्यादिद्वारमाहतस्य साधोः श्वशुरोवा स्वयमिदंकुत्किं तदित्याह- . . [भा.२४६१] पंतवण बंधरोहंतस्सविनीयल्लगावखुडभेजा ।
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २६/ १४८ अहवा कसायत्ति ऊ सेवति तिवाएज एक्कतरं । ।
वृ श्वशुरस्तं दृष्ट्रा कुप्येत यथैतेन मम दुहिता जीवच्छल्पी जाता ततः कोपात्तस्य साधो प्रान्तापणं प्रहारदानं बन्धनं वा निगडादिभिः रोधं वा गृहान्निर्गत्य नगराद्वा अनिर्गमनं कुर्यात् कारयेद्वा तस्यापि च साधोर्निजका आत्मीयास्तमेनामवस्थां प्राप्तं दृष्ट्वा ज्ञात्वा वा क्षुभ्येयुः क्षोभा श्वशुराद्यन्यतममतिपातयेत् ।। अत्र प्रायश्चित्तविधिमाह
[भा. २४७० ]
१५८
एक्कमि दोसु तीसु व मूल नवट्ठो तहेव पारंची। अह सो अतिवाइज पावइ पारंचियं ठाणां ।।
वृ- एकस्मिन्नतिपातिते मूलप्रायश्चित्तभाग्भवति । द्वयोरतिपातितयोरनवस्थाप्य स्त्रिष्वतिपातितेषु पाराची । अथ स एवातिपात्यते साधुस्तर्हि स यदि कथमपि जीवति ततः पाराञ्चितं स्थानं प्राप्नोति । अहवा विधम्मसड्डा साधू तेसिं घरें न गेण्हंती । उगमदोसा उभया ताहे नीया भणति इमं । ।
[ भा. २४७१ ]
वृ- अथवेति प्रकारान्तरेण दोषकथनोद्योतने साधवो धर्मश्रद्धा उद्गमदोषादिभयात्तेषां गृहे न किमपि गृह्णन्ति । ततस्ते निजाः स्वजना इदं भणन्ति । किं तदित्याह
[भा. २४७२]
अम्हं अनिच्छमाणो आगमने लज्जणं कुणति एसो । उहावाण हिंडती अणे लोगो वणं भणति ।।
दृ- अस्माकं गृहे किमप्यनिच्छन् एष आगमने लज्ञ्जनमयशस्कारं करोति यतोऽस्मिन् प्रतिगृहमन्यत्र भिक्षां हिण्डमानेन महती नूनमस्माकमपभ्राजना लोको वान्य इदं भणति । किं तदित्याहनीलस्स विभत्तं न तरह दाउति तुब्भे किवणत्ति । भुंजसु वृत्तेभणातिनो कप्पियंभुंजे ।।
[ भा. २४७३ ]
वृतं साधुं भिक्षामन्तं दृष्ट्वा केचिदन्ये स्वजनान् प्रति ब्रूयुः - यथा यूयं कृपळा निजकस्याप्येकस्य प्राधूर्णकागतस्य भक्तं दातुं न शक्नुथ ततस्ते एवमुक्ताः सन्तः साधुसमीपमागत्य ब्रुवते । यावन्ति दिनानि यूयमत्र तिष्ठत तावन्मान्यत्र भिक्षामटत किन्तु गृहे भुङ्क्ष्व । अन्यत्र भिक्षाटने हि महत्यस्माकमपभ्राजना स एवमुक्तः साधुर्भणति युष्मद्गृहे न भुञ्जे यतोऽहं कल्पिकं भुजे युष्मद्गृहे चोद्नमादिदोषाशङ्का । एवमुक्ते स्वजनाः प्राहुः
[ भा. २४७४ ] किंतंति खीरमादी ददामो दिने य भाति भज्जातो । बेंति सुते जावंते पडिया नेकरा बहुपुत्ता ||
वृ- किं तत् कल्पिकं यत्त्वं भुंक्षे । ततः साधवो यानि युष्माकं यथाप्रवृत्तानि क्षीरादीनि क्षीरदधिधृतगुडादीनि ततस्ते आहुरेतानि यथा प्रवृत्तानि दास्यामः, गाथायां र्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वेति वचनात्, तं दातुं प्रवृत्तास्ततो दत्ते क्षीरादिके भ्रातृभार्याः सुतान् क्षीरादीनि याचमानान् प्रति ब्रुवते । हे पुत्रा बहवोऽस्माकं कराः पतितास्ताने वाह
[भा. २४७५ ]
दहिधयगुलतेल्लकरा तक्ककरा चेवपाडिया अम्हं ।
रायकरपल्लियाणं समणकरा दुक्करा वोढुं ।।
वृ- दधिकर धृतकर गुलकर तैलकरास्तथा तक्रकराश्चास्माकं पातिताः श्रमणैः राजकराअपि बहवोऽस्माकमावत तैः सदैव प्रेरिता वयं वर्तामहे, परं राजकरप्रेरितानामस्माकमयं श्रमणकरो
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५९
उद्देशकः-६, मूल - १४८, [भा. २४७५] दुष्करो वोढुमिति प्रभूतसपिहरणात् ।। [भा.२४७६] एए अनेयतहिनायविहीगमने होतिदोसाओ ।
तम्हा उनगंतव्बंकारणजाते भवेगमनं ।। वृ- एते अनन्तरोहिता अन्ये चानुक्तास्तत्र ज्ञातविधिगमने दोषा भवन्ति, तस्मात् ज्ञातविधौ न गन्तव्यम् । एष उत्सर्गः, कारणेपुनर्लानत्वादिलक्षणेजातेपुनरपवादतो गमनं भवेत् । तहेवाह[भा.२४७७] गेलणकारणेणंपाउग्गासति तहिंतुगंतव्यं ।
जेउसमत्थुवसग्गे सहिउंतेजंतिजयणाए ।। वृ-ग्लानत्वकारणेनान्यत्रप्रायोग्यस्यौषधादेस्सत्यभावे उपलक्षणमेतत्वैद्याभावेचतत्रगन्तव्यम् । तत्र वैद्यस्य प्रायोग्यस्यौषधस्याशनादेश्च प्राप्यमाणत्वात्तत्र ये उसर्गान् सोढुं समर्था ये च परिश्रमेण न गृह्यन्तेयतनया वक्ष्यमाणया यान्तिगच्छन्तितामेव यतनामाह[भा.२४७८] बहिय अणापुच्छाए लहुगा लहुगो य दोव्वणापुच्छा।
आयरियस्सवलहगा अपरिच्छिय पेसवंतस्स ।। वृ- अत्रेदं सूत्रं पतति, । 'नो से कप्यति धेरै य(?)नापुच्छा नायविहिं एतए' इत्यादि । तत्र यदि बहिःस्थविराणामनापृच्छया व्रजतिततस्तस्यप्रायश्चित्तंचत्वारो लघुकाः स्थविरानापृच्छयतैर्विसर्जितो यदि द्वितीयं स्थविरान् अनापृच्छय व्रजति । ततो द्वितीयानापृच्छायां मासलघु, आचार्योऽपि यद्यपरीक्षितान्प्रेषयतिततस्तस्या परीक्षितान् प्रेक्षयतञ्चत्वारो लघुकाः प्रायश्चित्तं [भा.२४७९] तम्हा परिच्छियच्यो सज्झाए चेव भिक्खभावे य ।
थिरमथिरजाणणठा सो उ उवाएहिमेहिं तु ।। वृ-यत एवमपरीक्षितप्रेक्षणप्रायश्चित्तं, तस्मात्स्थिरज्ञानार्थस्वाध्याये भिक्षिभावेच परीक्षितव्यः । सच एभिर्वक्ष्यमाणैरुपायैस्तानेवाह[भा.२४८०] चरणकरणस्स सारो भिक्खायरिया तहेवसज्झाओ ।
एत्थपरितम्ममाणंतंजाणसुमंदसंविग्गं ।। वृ-चरणंव्रतश्रमणधर्मादिउक्तंच ।। वयसमणधम्मसंजमवेयावच्चंचबंभगुत्तीतो ।नाणादितियं तवोकोहनिगहाइइचरणमेयं । ।करणंपिण्डविशुद्ध्यादि । उक्तंच-पिंडविसोहीसमितिभावणपडिमा य इंदियनिरोहो । पडिलेहणगुत्तीतो अभिमहा चेव करणंतु ।। तस्य चरणकरणस्य सारो भिक्षाचर्या स्वाध्यायश्च । ततोऽत्रभिक्षाचर्यायांस्वाध्यायेचपरिताम्यति । क्लेशंमन्यन्तेतंजानीतमन्दसंविनम् । [भा.२४८१] चरणकरणस्ससारोभिक्खायरिया तहेवसज्झाओ ।
एत्थओ उज्जममाणंतंजाणसुतंजाणसुतिव्वसंविगं ।। वृ- चरणकरणस्य सारो भिक्षाचर्या तथैव स्वाध्यायस्ततोऽत्र भिक्षाचर्यादावुद्यच्छति तं जानीत तीव्रसंविनंतदेवं स्थिरास्थिरपरीज्ञानार्थपरीक्षोक्ता ।सम्प्रति किमेष उपसर्ग सहिष्णुः किंवानेति । [भा.२४८२] कइएणयसभावेणयअन्नस्सचसाहसे कहिजंते।
मायपितिभायभगिणीभज्जपुत्तादिएसुंतु ।। व- यथास शृणोति तथा कैतवेन स्वभावेन वा अन्यस्यसाधोर्मातापितृभ्रातृभगिनीभार्यापुत्रादिषु विषये साध्वसंकथ्यते केन प्रकारेणेत्यत आह
For
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४८ [भा.२४८३] सिस्कोट्टण कलुषाणिय कुणमाणाइंतुपायवडियाई ।।
अमुएणनगणियाईजोजपंतिनिप्पिवासोत्ति ।। वृ-मातापित्रादीनिशिरःकुटनकरुणरोदनभाषणानिकुर्वाणांनिपादपतितानिवामुकेननगणितानि । एवं साध्वसे कथ्यमाने योजल्पति अतीव खलु निप्पिपासो घोरहृदयोनवर्तते तेन सह वक्तुमपीति ।. [भा.२४८४] सोभावतोपडिबद्धो अप्पडिबद्धो वएजजाएवं ।
सोइहिति कित्तियातूनीयाजे आसिसंसारे ।। वृ- स भावतः स्वज्ञातेषु प्रतिबद्धो ज्ञातव्यो न शक्तः स सोहमुपसर्गानिति, यस्तु तथा साध्वसे कथ्यमाने एवं ब्रूते संसारे सर्वजीवाः सर्वेषां पुत्रत्वादिकमुपगतास्ते आसीरन् संसारेऽनन्ते निजास्तान् कियतः स शोचयिष्यति । किंवा मातापित्रादिभिः शोचितैर्ये संसारहेतावसंयमे पातयन्ति सज्ञातव्यो भावतः स्वजनेष्वप्रतिबद्धः समर्थः सोढुमुपसर्गानिति ।। [भा.२४८५] मुहरागमादिएहि यतेसि नाऊणरागवेरगं ।
नाऊण थिरताहे ससहायं पेसतिततो।। वृ-तस्य ज्ञातविधिजिगमिथोः शोभनो मुखरागः स ज्ञायते स्वजनेषुभावतः प्रतिबद्धउपसर्गान्न सहिष्णुश्चयस्वतुनतथाविधोमुखरागः केवलं विरागः स्पष्टो लक्ष्यतेसज्ञेयोभावतः स्वज्ञातिष्वप्रतिबद्धः सहिष्णुश्चोपसर्गान् । एवं मुखरागादिभिस्तेषां ज्ञातविधिं गन्तुमिच्छतां रागं वैराग्यं च ज्ञात्वा तथा स्थिरमुपलक्षणमेतदस्थिरं च ज्ञात्वा ततः स्थिर मावतः स्वजनेष्वप्रबिद्धं ससहायं सूरयः प्रेषयन्ति साम्प्रतमल्पश्रुताल्पागमपदव्याख्यानार्थमाह[भा.२४८६] अबहुस्सुत्तोअगीतो बाहिरसत्थेहिं विरिहितो इयरो |
तब्विवरीए गच्छेतारिसगसहायसहितोवा ।। वृ- अल्पश्रुतो नामाबहुश्रुतः स चागीतार्थ उच्यते । इतरो अल्पागमो यो बाह्यो बाह्यशास्त्रैस्त्रैर्विरहितः । एतादृशो न गच्छेत् । स्वजनविधौ किन्तु तद्विपरीतो बहुश्रुतो बह्वागमश्च यदि वा स्वयमल्पश्रुतोऽल्पागमो वा ताद्दशहायसहितो बहुश्रुतबह्वागमसहायसहितो गच्छेत् । [भा.२४८७] धम्मकही वादीहियतवस्सि गीएहिं संपरिखुडोउ ।
निमित्तएहिय तहा, गच्छइसो अप्पच्छट्ठोउ ।। वृ- धर्मकथाभिर्द्वित्रिप्रभृतिभिर्वादकुशलैस्तपस्विभिः षष्ठाष्टमादितपःकारिभिर्गीताथैः सूत्रार्थतदुभयनिष्णातैनैमित्तिकैश्च संपरिवृतो गच्छेत् । अथ धर्मकथ्यादयो वहवो न सन्नित ततो जघन्यतोऽप्येकैकधर्मकय्यादिसहाय आत्मषष्ठोव्रजेतत्र प्रवेशविधिमाह[भा.२४८८] पत्ताणवेलपविसणअहपुन पत्ता पगे हविजाहि ।
तंबाहिं ठावेउवनसहिमगंति अन्नत्थ ।। [भा.२४८९] पडिवत्तिकुसलेहिं सहितोताहेउवच्चएतहियं ।
वासपडिगहगमनं नातिसिनेहासणाहणं ।। व-यदि वेलायां भिक्षावेलायां स्थान प्राप्तास्तर्हि समकालमेव सर्वेषां प्रवेशनगथ पुनः प्रगेप्रभात एव प्राप्ता भवेयुस्तदातं स्वजनवन्तंबहिःस्थापयित्वा वसतिमन्यत्रगृह्णन्ति । अन्यत्र वसतौ गृहीतायां प्रतिपत्तिकुशलैः सहितस्ततो बहिः स्थानात् तत्र वसतौ व्रजति तत्र ताक्दावासो यावद्भिक्षावेला
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-६, मूल - १४८, [भा. २४८९]
१६१ ततःपतदगंगृहीत्वागमनं विधेयं । तत्रयदिप्राप्तायांभिक्षावेलायांपदग्रहंगृहीत्वाव्रजन्ति । तत्कालमेव गृह्णन्ति भक्तादिकमथ भिक्षावेलायामप्राप्तायांतत्रपतद्ग्रहं गृहीत्वा व्रजन्ति । निमन्त्रयन्ति चते तदा तत्क्षणमेव यल्लभन्ते तद्गृह्णन्ति । अथ मुहूर्तानुगु(ग)ण्यतः कृतभिक्षाकास्तत्र गतास्तर्हि तत्र पतद्गृहं न नयन्ति, तत्र च गत्वा नातिस्नेहः स्वज्ञातानां दर्शनीयो यदि पुनः अतिस्नेहं दर्शयति ततोऽनुरक्तोऽस्माकमिति ज्ञात्वा ते उपसर्गयेयुः, । तथा तत्र गतेनासनपरिग्रहः कर्तव्यो न पुनरेवं चिन्तनीयम् ।। आसंदीपलियंकेसु मंचमासालएसु वा । अनायरियमज्झाणं आसइ त्तु सइत्तुवा ।। आसनपरिग्रहाभावे ह्यपभ्राजनाभवतितस्मादासने उपवेष्टव्यम् ।। [भा.२४९०] सयमेव उ धम्मकहा सासग पंतेय निम्मुहे कुणति ।
अपडुप्पणणेय तहिं कहेइ तल्लखितो अणणो।। वृ- यदिसस्वज्ञातिक साधुर्धर्मकथायांकुशलः प्रान्तांश्चनिरुत्तरान्कर्तुसमर्थस्ततः स्वयमेवतस्य धर्मकथा कथनीया भवति, अथ सोऽप्रत्युत्पन्नो नागमिकः प्रतिपत्त्यकुशलो वा तदा तस्मिन्नप्रत्युत्पन्नेऽन्यस्तल्लब्धिको धर्मकथालब्धिसम्पन्नः प्रत्युत्तरदानलब्धिसम्पन्नश्च कथयति[भा.२४९१] मलिया यपीढमद्दा पव्वजा एय थिरनिमित्तंतु ।
थावच्चापुत्तेणं आहरणंतत्थ कायव्वं ।। वृ-ताहेपीढसमुद्दामुहपियजंपगातेपव्वजाओ भावणा वयणाणिभणिजातणपडिवत्तिकुसलेणं कहएणं मलिया महिया भवन्तीति चूर्णिः । पीठमर्दानाम मुखप्रियजल्पाः स्थिरीकरणनिमित्तं तत्र धर्मकथायां स्थापत्यापुत्रेण ज्ञाताधर्मकथाप्रसिद्धेनाहरणं कर्तव्यम् ।। [भा.२४९२] कहिएव अकहिए वाजाननहेउंअयंतिभत्तघरं ।
पुत्ताउत्तंतहिय पच्छाउत्तंव जंतत्थ ।। वृ- धर्मे कथिते अकाथिते वा भिक्षाग्रहणवेलायामुद्मादिशुद्धिज्ञानार्थं भक्तगृहं महानसं प्रविशन्ति । प्रविश्य च यत्तत्र पूर्वायुक्तं पूर्वप्रवृत्तमुपरिक्रयमाणं पश्चादायुक्तं यत्तेषु साधुष्वागतेषु तन्निमित्तमुपस्क्रियमाणंतत्परिभावयन्ति । पूर्वायुक्तमित्यत्र व्याख्यानद्वयं परमतेनदर्शयति[भा.२४९३] पुव्वाउत्तारुहिएकेसिंचिसमीहियं तुजंतत्थ ।
एएन होतिदोणिण विपुव्वपवत्तं तुजंतत्थ ।। वृ-केचित् व्याचक्षते पूर्वायुक्तंनामचुल्ल्यां पाकार्थमारोपितं केषाचित्पुनरिदं व्याख्यानं यत् तत्र समीहितं पाकाय ढौकितं एतौ द्वावप्यादेशौ प्रमाणं न भवतस्तस्मादिदं व्याख्यानं यत्तत्र गृहस्थानां पूर्वप्रवृत्तमुपस्क्रियमाणंतत्पूर्वायुक्तमिति ।। अथ कस्मादिरदादेशद्वयं न प्रमाणमत आह[भा.२४९४] पुयारुहितेतेसमीहिएय किछिब्भइनखलुअणं ।
तम्हा खलुजंउचियंतंतुपमाणन इत्तरंतु ।। वृ- पूर्वं चुल्यामारोपिते समीहिते वा किंन क्षिप्यते खलु अन्यत् क्षिप्यते इति भावः । तस्मात्खलु यदुचितंव्याख्यानं तत्प्रमाणनेतरत् परकीयमादेशद्वयम्[भा.२४९५] बालग पुच्छादीहिय नाउं आयरमनायरेहिंच ।
. जंजोगंतंगेणहइदव्वंपमाणंचजंतस्थ ।। 2011]
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ६/१४८ वृ.बालकपृच्छादिभिरादिशब्दात्बालकोल्लापादिश्चपिएडनियुक्तिप्रसिद्धस्तथा आदरानादराभ्यां च योग्यमयोग्यं ज्ञात्वा यत्तत्र च योग्य श्रमणप्रायोग्यं प्रतिभाति तद्गृह्णाति । वरवृषभः द्रव्यप्रमाणं च जानीयात् । कियत् कुटुम्बमन्यद्वा भोजकं कयद्वाराद्धमित्येवं यद्यावत् प्रायोग्यं प्रतिभासते तावत् गृह्णीयात् । सम्प्रत्येतदेवसविशेषतरमाह[भा.२४९६] दव्वपमाणगणणा खारिया फोडियातहेव अद्धाय ।
संविग एगठाणा अणेगसाहसु पन्नरस ।। वृ-द्रव्यं प्रमाण नाम द्रव्याणां गणना यथा एतावन्तोऽत्रौदनभेदा एतावन्ति च शाकविधानानि । इयंतश्च खाद्यविशेषा एतावन्ति च द्रक्षापानकादीनि पानकानि तथा क्षारितानि नाम यानि लवणखरण्टितानिशालनकान्यास्तानानीत्यर्थः । फोडितंजीरकहिंगुधूपवासितंएतत्सर्वज्ञातव्यं, (तथा अश्राकालो भिक्षाया ज्ञातव्यो अन्यथा अवष्वक(क)णादयो दोषाः स्युः, तथा संविग्ना एकस्थाना एकसंघाटात्मकाः प्रविशंति,ततःकल्पते, अनेकसाधुपु अनेकेषु साधुसंघाटकेषु प्रविशत्सुन कल्पते यतस्तत्रनियमादाधाकर्मरहिता उद्देशिकादयः पंचदशदोपाः एतदेव विवरीषुःप्रथमतो द्रव्यप्रमाणमाह[भा.२४९७] सत्तविहमोयणोखलुशालीवीही य कोद्दवजवेय ।
गोहुमरालग आरणकूर खजायअनेगविहा ।। वृ-सप्तविधो मकारोऽलाक्षणिकओदनः कूरतद्यथा-१ शालि कलमशाल्यादिकूरः, २ व्रीहि सामान्यतन्दुलौदनः ३ कोद्रवकूरो ४ वयकूरः गोधूमकूरो ६ लाककूरः ७ अकृष्टपच्यारण्यव्रीहिकूरश्च खाद्यानिचानेकविधानि ।। [भा.२४९८] सागविहाणाय तहाखारियमादीणिवंजणाइंच ।
खंडादिपाणगाणियनाउंतेसिंतुपरिमाणं ।। वृ-शाकविधानानि प्राजमनकानि क्षारितादीनि आदिशब्दात् स्फोटितपरिग्रहो व्यञ्जनानि तथा खण्डादिपानकानिआदिशब्दात्द्राक्षादिपरिग्रहः । तेषामोदनादीनां परिमाणंज्ञात्वा किमित्याह[भा.२४९९] परिमियभत्तगदाणेदसुवक्खडियंमिएगभत्तठो ।
अपरिमितेआरेण विगेण्हइएवं तुजंजोगं ।।। वृ- परिमितभक्तकदाने परिमितानां भक्तकदाने परिमितानां भक्तकमेभिर्दातव्यमिति निश्यये यावद्दशानांयोग्यमुफ्स्कृतंतावत्येकभक्तार्थोग्राह्यः । एकयोग्यंतत्रभक्तंग्राह्यमितिभावः ।अपरिमिते अपरिमितभक्तकदाने दशानामारतोऽपि नवानामष्टानां वा योग्यं यदुपस्कृतं तत्रैवं स्थानपरिणामचिन्ताव्यतिरेकेण यत् योग्यं तद्यावत्पर्याप्तं गृह्णाति ।। [भा.२५००] अद्धायजाणियव्या इहरा उसकणादयोदोसा ।
संविग्गे संघाडोएगोइयरेसुन विसंति ।। वृ-अद्धाभिक्षावेलाज्ञातव्या, इतथा अवष्वष्कणादयोदोषाभवेयुस्तथासंविग्गेसंविग्नानामेकः संघाटो यत्र प्रविशति तत्रगन्तव्यम् । इतरेषु यत्रबहवः संघाटकाः प्रविशन्ति, तत्रनगच्छन्ति ।। [भा.२५०१] तहियं गिलाणगस्सा अहागडाईहवंतिसव्वाई।
अभंगसिरावेहो अपाणच्छेयावणेज्जाइं।. वृ- यदि स्वजनानां सम्बन्धी कोऽपि ग्लानो वर्तते तस्य चिकित्सां वैद्यः करोति यदि वा वैद्यः
__
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १४८. [भा. २५०१]
१६३ साधुस्वजनानां स्वजनोऽन्यस्य कस्यापि ग्लानस्य क्रियां करोति । ततस्तत्र ग्लानो ज्ञातविधि नीयते । यतस्तत्र ग्लानस्याभ्यङ्गं शिरावेधोऽपानमपानकर्मच्छेदेनापनीयानि छेदापनीयानि । एतानि सर्वाणि यथा कृतानिपुरःकर्मपश्चात्करमरहितानि भवन्ति । एतदेवस्पष्टं भावयति[भा.२५०२] जइनीयाणगिलाणोनीओविजोव कुणइअनस्स ।
तत्थहुन पच्छकम्मंजायइअब्भंगमादीसु ।। वृ-यदि निजकानांसम्बन्धी ग्लानो वैद्यो वा निजकोऽन्यस्य कस्यापि ग्लानस्य कुरुते चिकित्सां, तत्रहुनिश्चितंन पश्चात्कर्माभ्यङ्गादिषुजायते, कथंनजायते इत्याह[भा.२५०३] पुव्वं चमंगलठा उप्पेउंजइ करेइ गिहियाणं ।
सिरवेधबत्थिकम्माइएसुनउ पच्छकम्मेयं ।। वृ- पूर्वं यदि मङ्गलार्थं साधु उप्पेउं देशीपदमेतत् । अभ्यङ्गध पश्चाद् गृहिकाणां गृहस्थानां करोत्यभ्यङ्गमेतत्पश्चात्कर्मनभवति । एवं शिरावेधवस्तिकर्मादिष्वपिपूर्वसाधौ कृत्वा पश्चाद्गृहस्थेषु क्रियमाणेषु नपश्चात्कर्म || [भा.२५०४] अत्तठा उवनीयाओसहमादी हवंतितेचेव ।
पच्छाहारोय तेहिं अहाकडोहोइसाहुस्स ।। वृ-आत्मार्थयान्युपनीतानि औषधादीनिगृहस्थैस्तान्येवसाधोरपिभवन्ति ।पथ्याहारेऽपिचतत्र साधोर्यथाकृतो भवति ततोनपश्चात्कर्म ।। [भा.२५०५] अगिलाणेउ गिहिम्मी पुव्वुत्ताएकरतिजयणाए ।
अनत्थपुन अलंभेनायविहिनेति अतरंत ।। वृ- यदि निजकानां सम्बन्धी न कश्चित् म्लानो नापि निजको वैद्योऽन्यस्य चिकित्सां करोति, तदा गृहिणि गृहस्थे अग्लानेऽन्यत्र पूर्वोक्तया यतनया पर्वं कल्पाध्ययने स्लानसूत्रे चिकित्सा यतनोक्ता, तया चिकित्सां कुर्वन्ति । तथान्यत्रौषधानां लाभो नास्ति, तत आह-अन्यत्र पुनरौषधानामलाभे ज्ञातविधिमनन्तरं तं ग्लानं नयन्ति, ।तदेवं ग्लानविधिरप्युक्तः ।। [भा.२५०६] अहुणा उलाभचिन्ता, तत्थगयाणंइमा हवइतेसिं ।
जइसव्वेगायरियस्स, होतितो मगणानस्थि ।। वृ-अधुना तेषां तत्र गतानां ज्ञातविधौ गतानामियं लाभचिन्ता भवति । यदि ते धर्मकथ्यादयः सर्वेऽप्येकस्याचार्यस्य भवन्ति, तर्हि नास्तिमार्गणा सर्वमाचार्यस्याभवतीतिभावः ।। [भा.२५०७] संतासंतसतीए, अहअणगणाबिइजगानीया ।
तत्थ इम मग्गणा ऊ आभव्वे होइनायव्या ।। वृ-सदभावो नामसन्तिसाधवः, परंन धर्मकथादिषुकुशला असद्भावो मूलतएव न सन्तिसाधव एवं सदभावेनासदभावेन वायेऽन्यगणसक्ता द्वितीयका नीतास्तेषामियमाभाव्ये मार्गणाभवति । [भा.२५०८] जंसो उक्सामेइतन्निसाए य आगयाजे उ ।
तेसव्वे आयरितो, लभतेपव्वावगोतस्स ।। वृ-स ज्ञातविधिमागतः स तु यमुपशमयति प्रव्रज्यापरिणामं ग्राहयति, ये च तन्निश्रया तस्य ज्ञातिविधिमागतस्य निश्रया स्वजनोऽयमस्माकमिति बुद्धया तत्समीपमागतास्तान् सर्वान् यो
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४८ ज्ञातविधिं द्रष्टुमागतस्तस्य साधोर्यः प्रव्राजक आचार्यः स लभते । [भा.२५०९] जेपुन अहभावेणंधम्मकहीसुंदरोत्ति वासोउं ।
आउवसामिय तेहिं, तेसिं चिय ते हवंतीउ ।। वृ-ये पुनर्यथाभावेन यदि वा ये सुन्दरो धर्मकथीति श्रोतुमागताः सन्तस्तैर्धर्मकथ्याभिरुपशामिताः प्रव्रज्यापरिणामंग्राहितास्तेतेषामेव भवन्ति ।। भा.२५१०] अनेहिं कारणेहिंव, गच्छंताणंतुजयण(णा)एसेव ।
ववहारो सेहस्सयताइंच इमाइंकजाई ।। वृ-आस्तांस्वजनकन्दापनायस्लानप्रयोजनेनवाज्ञातविधिगतानांयतनाप्रागुक्ताभवति । अन्यैर्वा कारणैर्वक्ष्यमाणैतिविधिं गच्छतामेषैवानन्तरोदिना यतना । एष एव च शैक्षस्य विषयेऽनन्तरोदितआभवनव्यवहारः तानि चान्यानिकार्याणि कारणानिइमानि तान्येवाह[भा.२५११] तवसोसिय अप्यायणउमेव असंथरंत गच्छेज्जा ।
। स्मणिज्जंवाखेत्तंकालज्जोगंतुगच्छसि ।। वृ-तपसा विकृष्टेन शोषितस्तपःशोषितः, स्वजनाश्च प्रचुरदानास्तत आप्यायननिमित्तं सरिवारो ज्ञातविधिं व्रजेत् । अथवा अवमंदुर्भिक्षं जातंतत्रासंस्तरन्तो ज्ञातविधिं गच्छेयुः । रमणीयं वा तत्क्षेत्रं गच्छस्य त्रिकालयोग्यंततो गच्छन्ति । त्रिकालयोग्यतामेवभावयति ।। [भा.२५१२] वासे निचिक्खिल्लंसीयलदव उरमेव गिम्हासु ।
सिसिरे य घननिवाया वसही तह घठमठाय ।। वृ-वर्षेवर्षाकालेनिश्चिक्खिल्लंकर्दमाभावः ग्रीष्मकाले प्रचुरशीतलं द्रवंलभ्यते । शिशिरेशीतकाले घनमतिशयेन निवाता वसतिर्लभ्यते घृष्टा मृष्टाच । [भा.२५१३] छिनमंडवंच तयंसपक्खपरपक्खविरहितोमाणं ।
पत्तेय उग्गत्तिय,काऊणंतत्थ गच्छेज्जा ।। वृ-यदन्यत्क्षेत्रंगन्तव्यंतच्छिन्नमंडवं यत्रतुस्वजनाः सन्ति, तत्स्वपक्षपरपक्षकृतापमानविरहितं गाथायामपमानशब्दस्यान्यथोपनिपातः प्राकृतत्वात्प्रत्येकं ग्लानबालादीनामवग्रह उपष्टम्भश्च जायते इति कृत्वा इतिहेतोः तत्रज्ञातिविधौ गच्छेत् ।। [भा.२५१४] उवदेसं काहामियधम्मंगाहिस्स पव्वयाविस्सं ।
सवाणिव बुग्गाहे भिच्छगमादी ततो गच्छे ।। वृ- धर्मोपदेशं वा स्वजनानां करिष्यामि यदि वा धर्मं श्रावकधर्म ग्राहयिष्यामि । अथवा ते निष्क्रमितुकामा वर्तन्ते । ततः प्रव्राजयिष्यामिदानश्रद्धानि वा तानि कुलानि भिक्षुकादियुद्ग्राहयेत् । ततएतैः कारणैतिविधिगच्छेत् । । - मू.(१४९) आयरिय उवज्झायस्सगणंसिपंचअइसेसा पन्नत्ता, तंजहा-आयरियउक्झाएअंती उवस्सयस्सपाएनिगिझिय निगिज्झियपप्फोडेमाणेवापमजेमाणेवानो अइक्कमइ, आयरियउवज्झाए अंतो उवस्सयस्स उच्चारपासवणंविगिञ्चमाणेवा विसोहेमाणे वा नो अइक्कमइ, आयरिय उक्ज्झाएपभृ वेयावडियं इच्छा करेजा इच्छा नो करेजा, आयरिय उवज्झाए अंतोउवस्सवस्स एगरायं वा दुरायं वा वसमाणे नो अइक्कमइ, आयरिय उवज्झाए पभू वेयावडियं इच्छा करेजा इच्छा नो करेजा, आयरिय
1
Fore
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६५
उद्देशक:-६, मूल - १४९, [भा. २५१४] उक्ज्झाए अंतोउवस्स यस्स एगरायं वा दुरायं वा वसमाणे नो अइक्कमइ आयरिय उवज्झाए बाहि उवस्सयस्स एगरायंवा दुरायंवा वसमाणे नो अइक्कमइ । [भा.२५१५] अतिसेसियदव्वठा नायविधिवयति बहुसुतो ।
नेगायअतिसया बहुसुयस्स उएसोउपस्सेसो।। वृ- अतिशेषितानामतिशयितानां ग्लानप्रायोग्याणां शतपाकादीनां द्रव्याणामर्थाय बहुश्रुतः सन् ज्ञातविधिं व्रजति इति पूर्वसूत्रे प्रतिपादितमस्मिंश्च सूत्रे बहुश्रुतस्य सतो अनेके अतिशया इति प्रतिपाद्यमित्येषसूत्रस्य प्रश्लेषसम्बन्धः प्रकारान्तरेण सम्बन्धमाह[भा.२५१६] अन्नो वि अस्थिजोगोअसाहुदिठीहिंहीरमाननं ।
वायादतिसयजुत्ता, तहियं गंतुं नियत्तंति ।। वृ- अन्योऽपि पूर्वसूत्रेण सहास्य सूत्रस्य योगः सम्बन्धोऽस्ति तमेवाह-असाधुदृष्टिभिः परतीर्थिकदृष्टिभिः ह्रियमाणानां स्वजनानां वादाद्यतिशययुक्तास्तत्र ज्ञातविधिस्थाने गत्वा ते कुदृष्टयस्तेषां निवर्तयन्ति । इति प्रागुक्तं वुगाहे भिच्छुक्कमादी इति वचनात् ते चातिशयाऽत्रापि प्रतिपाद्यन्ते इतिभवतिसम्बधः पुनः प्रकारान्तरेणाह[भा.२५१७] पुनरविभणइजोगो, नायविधिं गंतुपडिनियत्तस्स ।
वसहि विसतोसुत्तंसंसाहिउमागते वा वि ।। वृ-पुनरपि प्रकारान्तरेण भण्यते-योगो ज्ञातविधिं वन्दापनाय गत्या प्रतिनिवृत्तस्य परतीर्थिकं वा वादोपस्थितं संसाध्य निर्जित्यागतस्य वसतिं विशतोऽधिककृतं सूवमुपतिष्ठते । अधिकृतसूत्रार्थ उपढौकते तत एतदर्थं ज्ञातविधिसूनन्तरमस्य सूत्रस्योपनिपातः कृतः, एभिः सम्बन्धैरायातस्यास्य व्याख्या-आचार्यश्च उपाध्यायश्च आचार्योपाध्यायः स हि केषांचिदाचार्यः केषांचिदुपाध्यायः तत एवमुक्तंयावतापुनःसनियमादाचार्यएवतस्यगणेगणमध्ये पञ्चअतिशेषाअतिशयाः प्रज्ञप्तास्तद्यथाआचार्योपाध्यायानांउपाश्रयस्यान्तमध्ये पादान निगृह्य निगा तथा पादायतनया प्रस्फोटयितव्याः । यथाधूलिः कस्यापिक्षपकादेर्नलगति । एवं शिक्षयित्वा शिक्षयित्वप्रस्फोटयतःप्रस्फोटको नातिक्रमति। एष एकोऽतिशयः । तथाआचार्योपाध्यायानउपाश्रयस्थान्तरुच्चारंप्रश्रवणंवा विगिञ्चयतो व्युत्सृजतो विशोधक उच्चारादिपरिष्टापको नातिक्रामति । एष द्वितीयस्तथा आचार्योपाध्यायः प्रचुरतो वैयावृत्त्यामिच्छया कारयेत् । न बलाभियोगत आणा बलाभियोगा निग्गंथाणं न कप्पए काउमिति वचनात् । एषतृतीयस्तथाचायोपाध्याय उपाश्यस्यान्तर्मध्ये एकरात्रंवाद्विरात्रंबावसन् नातिकामति । नातिचारभाग भवतिएष चतुर्थः, आचार्योपाध्याय उपाश्रयादहिरेकरात्रंवा वसन्नानिक्रामति। [भा.२५१८] बहिअंतो विवच्चासो पणगंसागारिचिठइमुहुत्तं ।
बिइयपयं विच्छिणेनिरुद्धवसहीए जयणाए ।। वृ-बहिरन्तश्चयदि विपर्यासोबहिरस्फोट्यांतःप्रस्फोटनरूपस्तदा पंचकरात्रिंदिवं प्रायश्चित्तम् अथ बहिः सागारिको वर्त्तते ततस्तिष्ठति मुहूर्त, व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरंतर्मुहूर्त्तमित्यर्थः, अथैतावत्कालेन सागारिको नापयाति तर्हि द्वितीयपदमपवादपदमाश्रीयते बहिः पादाप्रस्फोटनेऽप्यन्तर्वसतेः प्रविश्यते । तत्र विस्तीर्ण उपाश्रये अपरिभोगे प्रदेशे आचार्यपादाः प्रस्फोटयितव्या, निरुद्धायां संकटायां वसतौ यत्राचार्यसत्कवेण्टकाद्यवकाशस्तत्र यतनया यथा न कस्यापि
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ धूलिलगतीत्येवंरूपया प्रस्फोटयितव्याः । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः साम्प्रतमेनामेव विवरीषुरिदमाह[भा.२५१९] बाहिं अपमजतेपणगंगणिणो उसेसएमासो ।
___ अप्पडिलेहदुपेहा पुव्वुत्तासत्तभंगाउ ।। वृ- आचार्यः कुलादिकार्येण निर्गतः प्रत्यागत उत्सर्गेण तावद्वसतेर्बहिरेव पादान् प्रस्फोटयति प्रत्युप्रेक्षतेप्रमार्जयति चेत्यर्थः । यदिपुनर्निष्कारणंबहिः पादान्नस्फोटयति,तदाबहिरप्रमार्जन गणिन आचार्यस्य प्रायश्चित्तंपञ्चकंशेषकेसाधौबहिः पादान् (अ)प्रमार्जयतिलघुको मासःप्रायश्चित्तं, तस्मात बहिः पादान्प्रस्फोटयान्तः प्रस्फोटयान्तःप्रवेष्टव्यं, । तच्च प्रस्फोटनं विधिनाकर्त्तव्यं, सचायं विधिः प्रत्युपेक्षते ततः प्रमार्जयति, अविधिः पुनरयं न प्रत्युपेक्षते न प्रमार्जयति ? न प्रत्युपेक्षते प्रमार्जयति २ प्रत्युपेक्षते न प्रमार्जयति ३ प्रत्युपेक्षते प्रमार्जयति ३ प्रत्युपेक्षते प्रमार्जयति च ४ । अत्रायेषु त्रिषु भङ्गेषु प्रत्येकं प्रायश्चित्तं मासिकं चतुर्थे भङ्गे भङ्गाश्चत्वारस्तद्यथा दुःप्रत्युपेक्षते दुःप्रमार्जवति १, टुःप्रत्युपेक्षते सुप्रमार्जयति २, सुप्रत्युपेक्षते दुःप्रमार्जयति ३, सुप्रत्युपेक्षते सुप्रमार्जयति ४ । अत्रच चतुर्थोभङ्गःशुद्धःशेरेपुत्रिषुभङ्गेयुप्रत्येकंप्रायश्चित्तंपञ्चरात्रिंदिवं एतदेवाहअप्रेक्षणेउपलक्षणमेतत् । अप्रमार्जने च तथा दुःप्रेक्षायामत्राप्युपलक्षणव्याख्यानमिति दुःप्रमार्जनायां च पूर्वोक्ताः कल्पाध्ययनोक्ताः सप्तभङ्गाः । तत्रचोक्तः प्रायश्चित्तविधिः[भा.२५२०] - बहिअंतो विवज्जासो पनगंसागारिए असंतंमि ।
सागारियमि उचले, अच्छंति मुहत्तगंथेरा ।। वृ- यदि सागारिक अथ सागारिको बहिस्तिष्ठति सोऽपि चलश्चलो नाम मुहूर्तमात्रेण गन्ता तस्मिन् सागारिके चले तिष्ठति मुहूर्तकमल्पार्थे कप्रत्ययोऽल्पं मुहूर्त । किमुक्तं भवति ? सप्ततालमात्रं सप्तपदातिक्रमणमात्रं वा कालं स्थविरास्तिष्ठन्ति ।।। [भा.२५२१] थिरवक्खित्ते सागारिए अनुवउत्तोपमञ्जिपविसे ।
निविक्खित्तुवउत्तेअंतोउपमञ्जणा ताहे ।। वृ- स्थिरो नाम यस्तत्रावस्थाधी ध्रुवकर्मिको व्याक्षिप्तः कर्मणि कर्तव्ये व्याकुलस्तद्विपरीतोऽव्याक्षिप्तः उपयुक्त आचार्यान् दृष्ट्या निरीक्षमाणस्तद्विपरीतोऽनुपयुक्तः । तत्र स्थिरे व्याक्षिप्तेऽनुपयुक्तेसागारिके विद्यमाने बहिः पादान्प्रमार्त्यप्रविशेत्, स्थिरेनिक्षिप्ते उपयुक्तेः बहिः सागारिके सतिवसतरेन्तःप्रमार्जनापादानां, अथाचार्यस्य पादाः किंस्वयमेवाचार्येणप्रस्फोटयितव्या उतान्येन साधुना ततआह[भा.२५२२] आभिगाहियस्स असती तस्सेवरओहरेन अन्नयरे ।
पाउंछणुन्निए नवपुस्संतियअनन्नभुत्तेणं ।। दृ-केनापिसाधुनाअभिग्रहो गृहीतोवर्तते । यथामयाआचार्यस्य बहिर्निर्गतस्य प्रत्यागतस्य पादाः प्रस्फोटमितव्या इति, यद्यस्ति तर्हि तेन प्रमार्जनायोफ्स्थातव्यम् तत्र चाचार्येणात्मीयं रजोहरणं तस्य समर्पयितव्यं पादप्रमार्जनाय, ततः स आभिग्रहिकस्तेनाचार्यसक्तेन रजाहरणेन आचार्यस्य पादान् प्रमार्जयति, अथवा यदन्यदौर्णिकंपादप्रोज्छनकमन्येन साधुनापादप्रमार्जनेनापरिभुकतंतेनाचार्यस्य पादानप्रस्फोटयति । अथाभिग्रहिकोन विद्यते ।ततआभिग्रहिकस्यासत्यभावे अन्यतरस्तस्यैवाचार्यस्य रजोहरणेन औणिकन वा पादप्रोञ्छनकेनानन्यभुक्तेन पादान् पुंसयति । यदि पुनख्यापृता अपि
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल - १४९, [भा. २५२२]
१६७ निष्कारणमाचार्यस्य पादान्न प्रमार्जयति तदा मासलघु, अथात्मीयेन रजोहरणेन पादप्रोञ्छनेन वा अन्यपादप्रमार्जनतः परिभुक्तेन प्रमार्जयंति, तदापि मासलघु । यदि वहिर्सवतेः सागारिकस्तिठतीत्याचार्यस्य पादानप्रस्फोटितास्तहि वसतेरन्तः प्रविष्टस्य प्रस्फोटनीयास्तत्रायं विधिः[भा.२५२३] विपुलाए अपरिभोगेअप्पणउवासएव चिट्ठस्स ।
एमेव भिक्खुयस्स विनयरिंबाहिं चिरयरंतु ।। वृ-यदि विपुला वसतिस्तर्हि तस्यां विपुलायां वसतावपरिभोगे अवकाशे आचार्येण स्थित्वा पादाः प्रस्फोटयितव्याः, अथ संकटा वसतिस्तर्हि आचार्यस्य आत्मीयो वेण्टकाद्यवकाशस्तत्र ऐपिथिकी प्रतिक्रम्योपविष्टस्यपादाः प्रमार्जनीयास्तेच कुशलेनसाधुनातथाप्रमार्जनीया यथाऽन्येसाधवोधूल्या नभ्रियन्तेयथाआचयस्योक्तमेवभिक्षोरपिद्रष्टव्यं, नवरंबहिर्वसतेः सागरिकस्तिष्ठति ।ततश्चिरतरमपि कालंप्रतीक्षेत,यावच्चलः सागारिकोव्यतिक्रामतियदि पुनर्भिक्षुवसतेबहिः सागारिकाभावेऽपिपादान् (अ) प्रस्फोट्यवसतेरन्तः प्रविशति तदा तस्य प्रायश्चित्तंमासलघु । [भा.२५२४] निगिज पमज्जाही अभणंतरसेवमासियं गुरुणो ।
पासरए खमगादी चोयगकज्जागते दोसा ।। वृ-यदिबहिः सागारिकइति कृत्वावसतेरन्तः पादाःस्फोटयितव्याः । ततः सङ्कटायांवसतौ पादान प्रमार्जयितुमुपस्थितंसाधुमाचार्योब्रूते-आर्य निगृह्य पादान्प्रमार्जय । किमुक्तंभवति । तथा यतनया पादान्प्रमार्जय ।यथा पादधूल्यानकोऽपिसाधुर्धियते । अथैवंनतेततएवमभणतोगुरोः प्रायश्चित्तं मासलघु, । अथ पादरसा क्षपकादयः खरंट्येरन् । तथाच सतिवक्ष्यमाणा दोषाः । अत्र चोदक आहआचार्यः कस्मादहिर्गच्छति ।सूरिराह-कार्यागतेकार्येषुसमापतितेष्वगतेदोषास्तस्माद्गच्छति । अधुना पायरएखमगादी इत्येतद्वयाख्यानयति[भा.२५२५] तवसोसितोवखमगोइड्डिमावुड्डो कोच्चितो वावि ।
माभंडणखमगाइतिसुत्तनिगिज्झजयणाए ।। वृ- तपसा शोषितस्तपःशोषित क्षपकः तस्य त्वल्पेऽप्यपराधे द्वेषोजायते ततः स आचार्यपादप्रमार्जनधूल्या विकीर्णःकुपितोभवेत्कुपितञ्चसन्भंडनं कृत्वाअन्यत्रगच्छेप्रविशेत्प्रतिभज्यते वा, अथवा कोपिऋद्धिमान् वृद्धो राजादिः प्रव्रजितः सपादधूल्याऽवकीर्णोरुष्टः सन्भंडनादिकुर्यात्, कोच्चितो नाम शैक्षकः प्रव्रजितः सोपि रुष्टः प्रतिभज्येत तस्मात् क्षपकादि मा भंडनं कार्षीदिति सूत्रे निगिज्झ निगिज्झनिगिज्झेत्युक्तमस्याप्ययमर्थोयतनयेति । ।सम्प्रतिचोयगे कजागते दोसा इति[भा.२५२६] थाणे कुप्पतेखमगो किचेव गुरुस्स निग्गमोभणितो ।
भणइ कुलगणकज्जेचेइयगमनंचपव्वेसु ।। वृ-स्थाने कुप्यतिक्षपकस्तथाहि स पादधूल्यावकीर्यते ततो मा कोपं कार्षीत् किञ्चिद्गुरोराचार्यस्य निर्गमः ।केन कारणेन भणितस्तत्कारणमेव नास्तियेन कारणेन बहिराचार्यय निर्गमनं,आचार्य आहभण्यते-अत्रोत्तरंदीयतेकुलकार्ये गणकार्येउपलक्षणमेतत् ।संघकार्येचबहुविधेसमापतितेतथा पर्वसु पाक्षिकादिषु चैत्यानां सर्वेषामपि नमनमवश्यं कर्तव्यमिति हेतोश्चाचार्यस्य वसतिर्बहिर्गमनं[भा.२५२७] जति एवं निग्गमणेभणातितो वाहि चिट्टिएपुच्छे ।
वुच्चतिवहिअच्छंतेवाचोयग गुरुणो इमेदोसा ।।
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
व्यवहार-छंदसूत्रम् -२-६/१४९ वृ-चोदकोभणति-यदि एवं कुलादिकार्यनिमित्तमाचार्यस्य निर्गमनं ततो निर्गमने सति प्रत्यागतो यदि वसतेर्बहिः सागारिकस्ततोतावद्धहिस्तिष्ठतु, यावच्चलसागारिको व्युत्क्रान्तो भवति, । तत बहिरेव पादान प्रस्फोट्य वसतेरन्तः प्रविशत, । एवं च सतिक्षपकादिदोषाः परित्यक्ता भवन्ति, आचार्य आह उच्यते-उत्तरं भण्यते । हे चोदक गुरोराचार्यस्य वसतेर्बहिस्तिष्ठत इमे वक्ष्यमाणा बहवो दोषास्तानेवाह[भा.२५२८] तगहुण्हावि अभाविए वुड्डा वाअच्छमाणपुच्छादी ।
- विनए गिलाणमादी, साहु सन्नी पडिच्छंती ।। वृ-कुलादिकार्येण निर्गत आचार्यउष्णेनाभावितेतृष्णा जायते । ततस्तृष्णाभिभूतो वसतिमागतो यदि बहिर्वसतेः प्रतीक्षते यावत्सागरिकोऽपगच्छति । तावतृष्णया उष्णेन आदिशब्दादनागाढागाढपरितापनापरिग्रहः पीडिते मूर्छा जायते आदिशब्दात् वसतिं प्रविष्टः सन् प्रचुरं पानीयमापिवतस्ततो भक्ताजीर्णतया ग्लानत्वं भवेदित्यादि परिग्रहस्तथा वृद्धा उपलक्षणमेतत् । वालशैक्षाऽसहादयश्चाचार्येतिष्ठतिप्रीतक्ष्यन्तेतेचप्रतीक्ष्यमाणाःप्रथमद्वितीयपरीपहाभ्यांपीडिता मूाद्याप्नुवन्ति तथा ग्लाना आदिशब्दात्क्षपकादिपरिहग्रहस्ते विनयेन प्रतीक्षमाणाः भोजन मकुर्वन्त औषधादिकंच गुरुणा विना अलभमाना गाढतरंग्लात्वाद्याप्नुवन्ति । यथा साधवः केचित् प्राघूर्णका गन्तुमनसः तथा संज्ञिनः श्रावका अष्टम्यादिषु कृताभक्ताः पारणके भिक्षायामदत्तायां अपारयन्त आचार्यां प्रतीक्ष्यमाणास्तिष्ठन्ति । तत्र साधूनां दिवसो गरीयान् चटति तत्र चोष्णादि परितापनादोषः, संज्ञिनां चान्तरायमित्येष गाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुःप्रथमतः तण्हुण्हादि भाविए इति । [भा.२५२९] तिण्हुण्हभाविवस्स पडिस्समाणस्सपुच्छमादीया ।
खद्दादियणगिलाणे सुत्तत्थविराहधनाचेव ।। वृ-आचार्यःस्वरूपत उष्णेनाभावितः क्वचित् प्रयोजनवशतो वहिर्निर्गमनात् ततः कुलादिकार्येषु निर्गतस्तृष्णाभिभूतो वसतिमागतोऽपि यदि सागारिकमपगच्छन्तं यावत्प्रतीक्षते, ततः प्रतीक्षमाणस्य तृष्णया उष्णेन च तापितस्य मूदियो भवन्ति ।आदिशब्दादागाढादिपरितापनापरिग्रहस्तथा वसतिं प्रविष्टेऽतीव तृष्णाभिभूतः खद्दस्य चतुरस्य पानीयस्यादानं ग्रहणं कुर्यात्, प्रचुरंपानीयं पिबेदित्यर्थः । ततो भक्ताणतया ग्लानो भवेत्, तस्मिंश्च ग्लाने सूत्रार्थपरिहानिर्विराधना च तस्याचार्यस्य स्यात् । म्लानत्वेनाचार्यो नियेतेतिभावः, अथवा सूत्रार्थपरिहान्याअजानतांसाधूनांज्ञानादिविराधनास्यात्, सूत्रार्थाभावतोऽजानन्तेःसाधवाज्ञानादिविराधनांकुर्युरितिभावः । अधुनावुड्डावेतिव्याख्यानार्थमाह[भा.२५३०] वुड्डासाहुसेहादी खमगोवा पारणमिभुक्खुत्तो।
अच्छइपडिच्छमाणो, नभुंजण लोइयमदिटुं ।। वृ- वृद्धा वयोवृद्धा असहाः प्रथमद्वितीयपरीषहान साढुमसमर्थास्तथा शैक्षका आदिशब्दात ग्लानाश्चाचार्य प्रतीक्षमाणास्तिष्ठन्ति, तेच तथा तिष्ठन्तस्तृडादिभिः पीडिता मूर्छाद्याप्नुवन्तिम्लानस्य च गाढतरं ग्लानत्वमुपजायते, । यदि पुनरागतमात्र एव वसतौ प्रविशति, ततो यथायोगं वृद्धादिनामकालहीनं सम्पाद्यते इति, न कश्चिद्दोषः । अधुना विनये गिलाणादी इत्येतद्वयाख्यानयतिखमगो वा इत्यादि क्षपको वा कोऽपि विकृष्टेन तपसा क्लान्तो विनयेन पारणके बुभुक्षातः प्रतिक्ष्यमाणस्तिष्ठति ।न पुनर्भुक्तेअद्यापिनालोचितमाचार्येणचन दृष्टमितिकृत्वा ।
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल - १४९, [भा. २५३१]
१६९ [भा.२५३१] परितावा अंतरायादोसा हुंति अभुंजणे।
मुंजणे अविणादीयादोसातत्थ भवंतिय ।। बृ- एवं क्षपकस्य विकृष्टतपसा क्लान्तस्य प्रतीक्षणेनाभोजने महान् परितापो भवति, अन्तरायं चोपजायते । अथ भुक्ते तर्हि भोजने तत्राविनयादयोऽविनयः प्रतीत आदिशब्दाद दृष्टानालोचितभोजने अदत्तादानदोषपरिग्रहोदोषाभवन्तिग्लानमधिकृत्याह[भा.२५३२] गिलानस्सोसहादी उन देति गुरुणो विणा |
ऊनाहियंवदेजाहि, तस्सवेलातिगच्छति ।। वृ- ग्लानस्यौषधादिकं साधवो गुरुणा विना न ददाति, आदिशब्दात् भोजनपरिग्रहः, यदि वा ऊनमधिकं वादास्तस्य च ग्लानस्याचार्य प्रतीक्षमाणस्य वेला तिगच्छतिसम्प्रतिसाधूसन्नी इति[भा.२५३३] पाहुणमागंतुमना वंदिय जोतेसि उणहसंतावो ।
पारग पाडिच्छतेसद्धे वाअंतरायंतु ।। वृ-प्राघूर्णकाः केचित्साधव आगतास्तेगन्तुमनसस्तेयद्याचार्यमवन्दित्वाअनापृच्छया गच्छन्ति,। ततोऽविनयादयो दोषास्ततः प्रतीक्षमाणास्तिष्ठन्ति आचार्य श्चचिरेण वसतिं प्रविष्टस्तावदिवस आसमन्तत्तप्तोऽभवत् ततो गुरुं वन्दित्वा व्रजतां य उष्णसन्तापस्तेषां स आचार्यनिमित्तकस्तथा श्राद्धेऽष्टम्यादिषु पर्वसुकृताभक्तेपानके आचार्य प्रतीक्षमाणे अन्तरायंकृतं भवति । उपसंहारमाह[भा.२५३४] जम्हा एतेदोसा तम्हागुरुणा न चिठियव्वंतु |
भिक्खूण चिट्ठियव्वंतस्सन किंदोस होतेए ।। वृ- यस्मादे दोषास्तस्मात् गुरुणा न वसेतर्बहिः स्थिर स्थातव्यं, । भिक्षुणा पुनश्चिरमपि स्थातव्यं यावच्चलः सागारिकोऽपयातिततो बहिः पादान् प्रमृज्यान्तर्वसतेः प्रवेष्टव्यम् । अत्रचोदक आह-तस्य भिक्षः किमेतेअनन्तरोदिता दोषानभवन्ति? |आचार्य आह[भा.२५३५] अनेगबहुनिग्गमणे अब्भुट्टणभाविया य हिंडता ।
दसविहवेयावच्चेसग्गामेबहिं च वायामो ।। [भा.२५३६] सी उण्हसहाभिक्खुनयहानी वायणादिया तेसिं ।
गुरुणो पुनते नत्थीतेन पमजंतोखेयन्नो।। वृ- अनेकैः कारणैः बहून् वारान् निर्गमनं बहुनिर्गमनं तस्मिन् तथा गुर्वादीनामभ्युत्थाने आसनप्रदानादौ च तथा भिक्षार्थं हिंडमानाभाविता व्यायामितशरीराः यदुक्तमनैकैः बहुवारं निर्गमनं, तत्रकारणान्याहदशविधवैयावृत्त्यनिमित्तं स्वग्रामेबहिः परग्रामेऽनेकवारमनेकधा व्यायामोऽभवत् । तथा शीतोष्णसहा भिक्षवो न च तेषां भिक्षूणां वाचनादिका वाचनादिविषया हानिगुरोः पुनस्तेऽनेकवारमनेकबहुनिर्गमनादयो न सन्ति । ततस्तृष्णाद्यध्यासितुमसहिष्णव आचार्या-वसते बहिः सांगारिके तिष्ठति लघुवसतेरन्तः प्रविशन्ति, ।ततः खेदज्ञेन कुशलेन पादान्प्रमार्जयन्ति । [भा.२५३७] धुवकम्मियं बनाउंकजेणणेणवा अनतिपातिं ।
अव्यक्खित्ताउत्तंन उदिक्खतिबाहिभिक्खूवि ।। वृ- वसतेर्बहिः सागारिकं ध्रुवकमिकं वा लोहकारादिकमन्येन वा कार्येणान्यमपि सागारिकमनतिपातितमगच्छन्तं तथा अव्याक्षिप्तमायुक्तं च ज्ञात्वा भिक्षुरपि बहिर्नोदीक्षते न प्रतीक्षते ।
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ किन्तु वसतिंप्रविश्यात्मीय अवकाशे यतनयात्मनः पादौ प्रमार्जयेत् । प्रथमोऽतिशयोगतः । [भा.२५३८] बहिगमने चउगुरुगा आणादी वाणिएयमिच्छत्तं ।
पडियरणमनाभोगे खरिमुहमरुए तिरिक्खादी ।। वृ-आचार्यो यदि विचारभूमि बहिर्गच्छति ततः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका आज्ञादयश्च दोषाः, । तथा वाणिएव मिच्छत्तमिति वणिजि अभ्युत्थानं पूर्वं कृतं भवति पश्चादकुर्वति केषांचिन्मिथ्यात्वमुपजायते ।इयमत्रभावना आचार्यसंज्ञाभूमिव्रजन्तंततः प्रत्यागच्छन्तंचदृष्ट्रावणिजोनिजनिजापणे स्थिता अभ्युत्थानं कृतवन्तस्तं च तथा वणिज्जांबहुमानेनाभ्युत्थानं दृष्टा केचिदन्ये मन्यन्ते गुणवानेष आचार्योयेनवणिज एवमनेमभ्युपतिष्ठन्ति । तस्मादस्माकमपिपूज्य इतितेऽपिपूजयन्तियदात्वाचार्यः कदाचित् द्वौ वारी संज्ञाभूमिं व्रजति तदा चतुरो वारान् गमने प्रत्यागमने चोत्थातव्यम् । ते चालस्यं मन्यमाना अभ्युत्थातव्यं भविष्यतीति कृत्वा आचार्यं दृष्ट्वाऽन्यतो मुखं कुर्वन्ति । तांश्च तथा कुर्वतो दृष्ट्रा अन्ये चिन्तयन्ति । नूनमेषप्रमादीजातोज्ञातोऽपिगुणवानपि यदीशः पतति तर्हि न किञ्चिदिति ते मिथ्यात्वं गच्छन्ति । तथा आचार्य लोकेन पूज्यमानं दृष्ट्रा मरुके बाह्यणस्व मारणबुद्धया प्रतिचरण भवति । ततः संज्ञाभूमिं गतं विजने प्रदेशे मारयेत् । तथा खरमुखीं नपुंसकी दासी वा प्रापयित्वा उड्डाहं कुर्यात् ।अनाभोगेनवा वनगहने प्रविष्टे तिर्यगादौचगर्दव्यादौकुलटादौ च प्रविष्टायामात्मपरोभवसमुत्थां दोषा एप गाथासंक्षेपार्थः ।। सम्प्रति वाणिएय मिच्छत्तमित्येतद्विभावंविषुराह[भा.२५३९] सुयवंतमि परिवारवंचवणियंतरावनुट्ठाणे ।
दुट्ठाणनगिमंमि यहाणी य परमुहावणा ।। वृ-संज्ञाभूमिव्रजतिततः प्रत्यागच्छतिवा तस्मिचार्ये श्रुतवानेष परिवारवांश्चेतिमन्यमाना अन्तरा निजनिजापणेषुस्थितावणिजोऽभ्युत्थानं कृतवन्तः । तेषांचोत्थाने लोक्सयचभूयान्बहुमान आसीत्। कदाचिदाचार्यो द्वौ वारौ संज्ञाभूमिं व्रजेत् ततो द्विस्थाननिर्गमने चतुरो वारान् गच्छति प्रत्यागच्छति चोत्थातव्यं ततस्ते आलस्यं मन्यमाना अभ्थानस्य हानिं कुर्वन्ति ! ते च हानिमभ्युत्थानस्य चिकीर्षवोऽभ्युत्थातव्यंभविष्यतीति कृत्वातमाचार्य दृष्टा परमुखा भवन्ति । अन्यतो मुखं कुर्वन्तीति भावः । अथवा अवर्णः स्यात्तथाहिद्वौवारी संज्ञाभूमिव्रजन्तमाचार्यं दृष्ट्रातेवदन्ति । नूनमेषआचार्यो द्वौ त्रीन्वारान्समुद्दिशतितेन द्वौ वारौ संज्ञाभूमिं याति ।। [भा.२५४०] गुणवंतुजतोवणियापूयं तन्नेव सन्नया तंमि |
पडियत्ति अनुठाणेदुविहनियत्ती अभिमुहाणं ।। वृ-वणिजांबहुमानेनाभ्युत्थानंदृष्टा केचिदन्येचिन्तयन्ति । गुणवानाचार्योयतोवणिजः पूजयन्ति। एवं चिन्तयित्वा तेऽप्यन्ये तस्मिन्नाचार्ये सन्नता भवन्ति । वारद्वयं संज्ञाभूमिगमने वणिजामनुत्थाने ते चिन्तयन्ति ।नूनमेष आचार्यः पतितः । कथमन्यथा वणिजः पूर्वमभ्युत्थानं कृतवन्तोनेदानीं कुर्वन्ति, तथा च सति तेषामभिमुखाणां द्विविधा निवृत्तिस्तथा ये श्रावकत्वं गृहीतुकामा ये च तस्य समीपे प्रव्रजितुकामास्ते चिन्तयंति यद्येषोपि प्रधानो ज्ञात्वा कुशीलत्वं प्रतिपद्यते तर्हि नूनं सर्वं जिनवचनमसारमितिमन्यमानाः श्रावकत्वात्व्रतग्रहणाद्वाप्रतिनिवर्तन्तेमिथ्यात्वंगच्छन्ति । सम्प्रति पडियरणमणाभोगे इत्यादिव्याख्यानमाह
[भा.२५४१] आउटोत्तिवलोगे पडियरिउच्छिन्नेमारुए मरुगो ।
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल - १४९, [भा. २५४१]
खरियमुह संढगं वा लोभेउ तिरिक्खसंग्रहणं ।।
वृ- गुणवानाचार्य इति कृत्वा सर्वो लोक आचार्यस्यावृतोऽभवत् प्रणतोऽभूत्धिग्जातीयानां च केषाञ्चित् पापीयसां तथा पूजामाचार्यस्य दृष्ट्रा महामत्सरस्ततो मात्सर्येण संज्ञाभूमिगतमाचार्य प्रतिचर्य च्छन्ने प्रदेश मरुको ब्राह्मणः कोऽपि जीविताद्ध्यपरोष्य गर्तादिषु प्रच्छन्ने प्रदेशे स्थगयेत् । तथा खरिकामुखी दासी नपुंसकं वा प्रलोभ्य तत्र प्रेष्य संग्रहं कुर्यात् । तथा मैथुनमेष सेवमानो गृहीतस्ततः उड्डाहः स्यात्तथाऽनाभोगेनाचार्यो वनादि गुपिलमवकाशं संज्ञाव्युत्सर्जनाय प्रविष्टः स्यात्तत्र च तिरिक्खत्ति तिर्यग्योनिका गर्दभ्यादिका पूर्वगता पश्चाद्वा प्रविष्टा भवेत् । तां च केचित्प्रत्यनीका दृष्ट्रा उड्डाहं कुर्युः । मूलगाथायां यदुक्तं तिरिक्खादीति । तत्रादिशब्दव्याख्यानार्थमाह
[ भा. २५४२ ]
909
आदिग्गहाउभामिगाव तहा अन्नतित्थिगा वावि । अहवा वि अन्नदोसा हवंति सेवादिमादीया ||
बृ- आदिग्रहणात् उद्भामिका कुलटा तथा अन्यतीर्थिकी वा परिगृह्यते । सा तस्मिन् गहने पूर्वगता पश्चाद्वा प्रविष्टा भवेत् । तऊवात्मपरो भयसमुत्था दोषाः संग्रहणादयश्चप्रागुक्ताः । अथवा इमे वक्ष्यमाणा अन्य वाद्यादयो दोषा भवन्ति तानेव संजिघृक्षुर्द्वारगाथामाह
[भा. २५४३ ]
वादी दंडियमादी सुत्तस्थाणं व गच्छपरिहानी । आवस्सगदितो कुमार अकरते करतेय ।।
बृ - वादि दण्डिकादयो वादिदण्डिकादिविषया बहवो दोषास्तथा सूत्रार्थानां गच्छस्य च परिहानिः । अथवा सूत्रार्थानां परिहानिर्गच्छेच ज्ञानादीनां परिहानिस्तथा आवश्यकं उच्चारावश्यकं कुवन् अकुर्वंश्च कुमारो दृष्टान्तः एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतो वादिद्वारमाहसन्नागतोत्ति सिद्धे भवातिसारोत्ति बेति परिवादी ।
[भा. २५४४ ]
मा होहिरिसिवज्झा वच्चामि अलं विवाएण ।।
वृ- कोऽपि परप्रवादी बहुश्रुतमाचार्यं लोकपूजितं श्रुत्वा तेन समं वादं करिष्यामीत्यागतो भवेत् । आचार्यश्चसंज्ञाभूमिं तदा गतस्तेन चागतेन वसतौ पृष्टंक्व आचार्याः ? साधुभिः कथितमाचार्याः संज्ञाभूमिं गताः एवं श्रुत्वा स परप्रवादी ब्रूयात् स मम भयेन पलायित्तो यदि वा मम भयेनातसारो जातः । अथवा मा भविष्यत्येषां हत्येति व्रजामि अलं पर्याप्तं विवादेन । अधुना दंडियमादिति व्याख्यानयतिचंदगवेज्जासरिसं आगमनं रायइडिमंताणं । पव्वज्जसागभट्टइच्चादिगुणाण परिहानी ||
[ भा. २५४५ ]
वृ- यथा इन्द्रपुरे इन्द्रदत्तस्स राज्ञः सुतेन कथमपि पुत्तलिकाक्षिचन्द्रकस्य वेधः कृतस्तत् सदृशं राज्ञऋद्धिमतां वान्येषामाचार्यसमीपे आगमनं आचार्ये च संज्ञाभूमिं गते दण्डिकादिरागतो भवेत् । ततः संज्ञाभूमिं गतश्चाचार्य इति श्रुत्वा प्रतिवर्तते यदि पुनः संज्ञाभूमिं न गता आचार्या भवेयुस्ततो धर्म श्रुत्वा कदाचित्ते प्रव्रज्यां गृह्णीयुः । प्रव्रजितेषु च राजादिषु महती प्रवचनप्रभायना तथा श्रावकत्वं केचित्कदाचित्प्रतिपद्येरन् । यथा भद्रका वा भवेयुस्तथा च चैत्यसाधूनां महानुपग्रहः । संज्ञाभूमिगमने चैतेषां गुणानां हानिः । सम्प्रत सुत्तत्थाणं च गच्छे परिहाणी इत्येतद्व्याख्यानार्थमाह
. [ भा. २५४६ ]
सुत्तत्थे परिहानी वीयारं गंतु जा पुनो एइ । तत्येव य वोसरणे सुत्तत्येसुं न सीयंति ।।
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ ६/१४९ वृ- विचारं विचारभूमिं गत्वा यावत् तावत्सूत्रार्थपरिहानिः । इयमत्र भावना संज्ञाभूमिर्दूर भवेत्सूत्रपौरुष्यामर्थपौरुष्यांचार्धकृतायां आचार्यः संज्ञावान् जातस्ततो गतः संज्ञाभूमिं ततः उद्घाटायां पौरुष्यामर्धपौरुष्यां कालवेलायां समागतस्ततः सूत्रार्थपरिहानिः । तद्भावाच्च शिष्याः व्रतीच्छिकाश्चान्यं गणं व्रजन्ति, ततो गच्छस्यापि परिहानिस्तत्रैव पुनरुपाश्रये संज्ञाया व्युत्सर्जने सूत्रार्थेषु साधवो न सीदन्ति । अत्र चावश्यकं कुर्वन्नकुर्वन् कुमारो दृष्टान्स्तमेव भावयतितीरगए ववहारे खीरगते होंति तदिह उड्डाणे । कोसस्स हानि परचमुपेल्लण रजस्स अपसत्थे ।।
[भा. २५४७ ]
वृ- कुमारस्यास्थाने समुपविष्टस्यार्थिनः प्रत्यर्थिनश्च व्यवहारेणोपस्थितास्तेषां चोत्तरोत्तरेण व्यवहरतां व्यवहारस्तीरं गतः, । परंनाद्यापि समाप्तिमुपयाति । तस्मिंश्चासमाप्ते व्यवहारे सति राजकुमारः संज्ञावान् जातस्तत उत्थाय संज्ञाभूमिं गतः । स च यावन्नायाति तावदर्थिनः प्रत्यर्थिनश्च क्षीरोदकसंयोगादिवदेकीभूतास्ततो राजकुमारस्य प्रत्यागतस्य ते ब्रुवते वयं परस्परं सुस्थीभूताः । एवं सदा कुर्वन् समस्तादपि लक्षादिप्रमाणान् दण्डाय पदात्परिभ्रष्टस्ततः कोशस्य हानिर्जाता । तां च ज्ञात्वा परचमूः परबलमागतं तया च राज्यस्य प्रेरणमेषोऽप्रशस्ते दृष्टान्तः । प्रथस्ते पुनर्दृष्टान्तः स्वयं भावनीयः । स चायं-प्रथमत एवावश्यकमुच्चारादेः कृत्वा आस्थाने समुपविशति उपविष्टो यदि संज्ञावान् भवति । ततः प्रच्छन्ने प्रदेशे व्युत्सृजति । एवं तस्य कुर्वतः प्रभूतं प्रभूततरं दण्डाय पदं जातं । तथा च सति कोशस्यमही वृद्धिस्ततः परबलस्य प्रेरणं राज्यान्तरसंग्रहः । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः । य आचार्यो बहिः संज्ञाभूमिं व्रजति, तस्य प्रागुक्तप्रकारेण सूत्रार्थपरिहानिस्तत्परिहान्या गच्छस्यापि परिहानिः शिष्याणां प्रातीच्छिकानां चान्यत्र गणान्तरे गमनात् । यस्तु तत्रैवोपाश्रये व्युत्सृजति तस्य न किञ्चिदपि परिहीयते इति सर्वं सुस्थं । एतदेवाह
[भा. २५४८ ]
वेलं सुत्तत्थाणं न भंजए दंडियादिकहणं वा । पच्छण अमयकोसे पुच्छा पुन साहणा विनए ।।
बृ- यथा बहिर्नगन्तव्यमेवं ग्रामादीनामन्तरेऽपि सूत्रार्थानामपरिहानिमित्तं दण्डिकादीनामागतानां धर्मकथाया अविघ्ननिमित्तं च संज्ञा व्युत्सृजनाय न गन्तव्यं किन्तूपाश्रस्यान्तर्व्युत्मृजनीयम् । येन सूत्रार्थं वेलायां न भनक्ति । नापि दण्डिकादीनामागतनां धर्मकथनं विघ्नयति । पूर्वमेव चोपयोगः कर्तव्यः । किं मम संज्ञा भवेन्न वा तत्र यदि शङ्का तदा कृतावश्यकेन सुत्रपौरुष्यामर्थपौरुष्यां च सूत्रार्थप्रदानायोवेष्टव्यम् । तत्रापिन तावदासितव्यं यावदवश्यमुत्थेयं भवति । किन्त्वग्रे अत्रार्थे निदर्शनमेक आचार्य आवश्यकं शोधयित्वा तिष्ठति । दण्डिकश्च धर्मश्रवणार्थमागत आचार्येण धर्मकथा प्रारब्धा । स च धर्मकथाक्षिप्तो राजकुमारो धर्मं शृण्वन्नभीक्ष्णमभीक्ष्णं कायिकी व्युत्सृजनायोत्तिष्ठति । आचार्यस्य च प्रच्छन्नो भृतकोशः समर्प्यते । प्रच्छन्नं कायिकी मात्रकं साधवः समर्पयन्ति । तत्र कायिकीः · व्युत्सृजति । ततो विनये लोकोत्तरिकेवलवति गज्ञः पृच्छा आचार्यस्य कथनमेतदेव विभावयिषुरिदमाह[भा. २५४९ ] निद्धाहारो वि अहं असई उठेमिन 'स' कहयंतो ।
पासगतो मन्ने मत्तं तत्थंतरिय पणामेइ ।।
वृ- राजा चिन्तयति ममास्ति स्निग्ध आहारस्तथापि कायिकी व्युत्सर्गाय पुनः पुनुत्तिष्ठामि । आचार्यस्तु कथयन् रुक्षाहरोऽपिकायिकी व्युत्सर्गायनोत्तिष्ठति नूनं मन्ये य एष आचार्यस्य पार्श्वे स्थितः
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-६, मूल - १४९, [भा. २५४९]
१७३ क्षुल्लकः सतत्कायिकीमात्रंप्रच्छन्नं वस्त्रान्तरितंप्रणयतिसमर्पयति । तत्रकायिकीमाचार्यो व्युत्सृजति। एतच्चयदि पृच्छयतेतीविनयः कृतोभवति तस्मादुपायेन पृच्छामीति विचिन्त्येदं पृच्छति[भा.२५५०] विनओउत्तरिओत्तिय वलितोगंगाकतो मुही वहति ।
पुव्वमुही अचलंतोभणति निवं आगितिजुत्तोवि ।। वृ- राजा सूरिमापृच्छति-भगवन् । किं लौकिको विनयो बलीयान् अथ लोकोत्तरिकः । आचार्येणोक्तमयमर्थः परीक्ष्यतां परमेवं ज्ञायते । लोकोत्तरिको विनयो बलीयान् । तत्र परीक्षा कर्तुमारब्धा । आचार्येणोक्तं यस्तव दृष्टप्रत्ययोऽयं चाकृत्या त्वं जानासि न एष विनयभ्रंशी तंप्रेषय, यथा कुतोमुखी गंगा वहतीति ज्ञात्वा निवेदय । ततो राजा य आकृतिमान् यश्च द्दष्टप्रत्ययस्तं प्रेषयति व्रज कुतोमुखी गङ्गा वहति । सोऽचलन् तत्रैव स्थितो नृपं भणति-यथा पूर्वाभिमुखी गङ्गा वहति लोकोऽप्यन्य एतत् जानाति । तत आचार्यो ब्रूते । मम शिष्यानां मध्ये यं त्वं विषमकरचरणनाशादिभिर्विषमंजानासि । उक्तंच -
विषमसमैर्विषमसमा विषमैर्विषमाः समैः समाचाराः ।
करचरणवदननाशाकर्णोष्ठनिरीक्षणैः पुरुषाः ।। विषमत्वाच्च विषमएव विनयभ्रंशं करिष्यतीतितंप्रेषयः ।। [भा.२५५१] रना पयंसितो एस अविनीयदसणो समणो ।
पञ्चागय उस्सगं, काउंआलोयए गुरुणो ।। वृ- एक्माचार्येणोक्तेराज्ञायो विषमकरचरणादिनाअविनीतदर्शनः श्रमणःसप्रदर्शितएषः व्रजतु कया दिशा गङ्गा वहतीति आचार्येण स प्रेषितः स आचार्यानापृच्छय तत्र गत्वा ततः प्रत्यागत्य ऐयापथिक्या कायोत्सर्ग कृत्वा गुरोः पुरत आलोचयति । कथमित्याह[भा.२५५२] आदिच्चदिसालोयणतरंगतणमाइयाय पुचमुही।
माहोज दिसामोहो पुट्ठोविजणो तहेवाह ।। वृ-भगवन् युष्मत्पादानापृच्छयाहं गङ्गातटं गतस्तत्र च गत्वा सूर्यं निर्यातवानु यतः आदित्याद् दिगविभागः सम्यक् ज्ञायते । एवमादित्यदिगालोचनं कृतं । तथा तरंगैस्तृणादीनि पूर्वाभिमुखाण्युह्यमानानि, तत्र कदाचिद् दिग्मोहोऽपि स्यात्ततो मा भूद्दिग्मोह इत्यन्योऽपि जनस्त्रिःसंख्याकः पृष्टः सोऽपि तथैवाह । यथा पूर्वाभिमुखी गंगा वहतीति । एतच्च राज्ञा प्रत्ययिकप्रच्छन्नपुरुषैः परिभावोऽपि,तंतैरपि तथैव कथितं तितो राजा प्राह[भा.२५५३] वहबंधच्छेयमारणनिविसयधणवहारलोगम्मि ।
भवदंडो उत्तरितोउच्छहमानस्स तो बलितो ।। वृ- लोके योऽस्माकमाज्ञां भनक्ति तस्य वधं लकुटादिप्रहारैस्ताडनं, बन्धं निगडादिभिश्छेदं कर्णच्छेदादिकं केषांचित् मारणविनाशनमपरेषां निर्विषयकरणमन्येषां धनापहारं कुर्मः । तथा केचिदस्माकमाज्ञां भञ्जन्ति, लोकोत्तरेषु पुनराज्ञां भञ्जतामेतानि भयानि [न] सन्ति तथापि परेण प्रयत्नेन लोकोत्तरिका आज्ञां कुर्वन्ति । तत्किं कारणमाचार्यमाह-भवदण्डो इत्यादि । पश्चार्ध यस्तीर्थकरगणधरादीनामाज्ञांभनक्ति तस्य परभवे हस्तच्छेदनादीनि भवंति । एष लोकोत्तरे भवदण्ड: अस्माभीतस्य साधोरुत्सहमानस्य स्वशक्त्यनिगृहस्यनिगूहुनेनोद्यमं कुर्वतो विनयो बलीयान् । एवं
For
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २६ / १४९
१७४
लोकोत्तरिको विनयो बलिकः । अत्रैवापवादमाह[ भा. २५५४ ]
[भा. २५५५ ]
बितियपयं असतीए अन्नाए उवरस्य व सागारो । न पवत्तति संते वी जे य समत्था समं तेहिं ।। कुप्पहादीनिग्गमणं नातिगभीरे अपच्चवायंमि । वोसरियं मिय गुरुणा निसिरंति महंतदण्डधरा ।। वृ- द्वितीयपदमपवादपदमधिकृत्य संज्ञाभूमिमाचार्यो व्रजेत् । तदेव द्वितीयपदमाह-उपाश्रयश्च पश्चात्कृते संज्ञाभूमिर्नास्ति । ततस्तस्या असति बहिर्व्रजेत् । अन्नाएत्ति यत्र न ज्ञायते । एष आचार्यस्तत्रापिबहिर्व्रजेत् । अथवा उपाश्रये सागारिको विद्यतेततो बहिर्याति, कस्यापि पुनरुपाश्रयस्य पश्चात्कृते विद्यमानेऽपि संज्ञान प्रवर्ततेसोऽपि बहिर्याति । एतैः कारणैर्बहिर्गमने जाते ये समर्थास्तरुणाः साधवः तैः समं याति । तत्र यानि कुपधादीनि कुरथ्यादीनि तैर्गन्तव्यं तैर्गच्छतोऽपि प्रायः पूर्वोक्ता दोषा न भवन्ति । तत्रापियन्नातिगंभीरं नातिविषमप्रत्यवायं प्रत्यवायविर्हितं तत्राचार्यः संज्ञां व्युत्सृजति येषां च सहायानां हस्ते महान्तो दण्डकास्ते महादण्डधराश्चतसृष्वपि दिक्षु संरक्षणपरायणास्तिष्ठिन्ति । व्युत्सृष्टे च गुरुणा पुरीषे ते महादण्डधरा वनस्तरन्ति कस्मादेवं रक्षा क्रियते इति चेत् कुलस्य तदायत्तत्वात् । उक्तं च जंमि कुलं आयत्तं तं पुरि सं आयरेण रक्खाहि । । इत्यादि कथं पुनः स रक्षितव्य[ भा. २५५६ ] जहराया तोसलिओ मणिपडिमा रक्खए पयत्तेण । तह होइ रक्खियव्यो सिरिधरसरिसो उ आयरितो ।।
वृ-यथा राजा तौसलिको मणिप्रतिमे च प्रयत्नेन रक्षति तथा भवत्याचार्यो रक्षितव्यो यतः श्रीगृहसदृश एष आचार्य अथ के ते प्रतिमे इत्यत आह
[भा. २५५७ ]
पडिमुप्पत्ती वणिए उदही उप्पातो उवायणभीतो । रणदुगे जिनपडिमा करेमि जइ उत्तरे विग्धं ।। उप्पाउवसमउत्तरणमविग्घं एक्कपडिमकरणं वा । देवयच्छंदेन ततो जाया बितीए विपडिमा तो
[भा. २५५८]
बृ- प्रतिमायारुत्पत्तिर्वक्तव्या सा चैवमेकस्य वणिज समुद्रं प्रवहणेनावगाढस्योत्पात उपस्थितस्ततः स वणिक् भीतः सन् औपयाचितिकं करोति । यथा यदेतदौत्पादिकमुपशाम्यति अविघ्नेनोत्तरामि च ततोऽनयोर्द्वयोर्मणिरत्नयोर्द्धे मणिमय्यौ जिनप्रतिमे कारयिष्यामि । एवमौपयाचितिके कृते देवतानुभावेनोत्पातिकमुषशान्तमविध्नं समुद्रोत्तरणमभूत् । स चोत्तीणः सन् लोभेन एकसिममणिरत्ने एकां जिनप्रतिमां कारयति । ततो देवतया द्वितीयेपि मणिरत्ने द्वितीया जिनप्रतिमा कारिता । तथा चाह-देवताच्छन्देन ततो जाता द्वितीयेऽपि मणिरत्नप्रतिमा || तो भत्तीए वणितो सुस्ससइ ता परेण जत्तेणं ।
[भा. २५५९]
ता दीवएणपडिमा दीसंति हरा उरयणाई ।।
वृ- ततः प्रतिमाद्वयकारापणानन्तरं ते प्रतिमे वणिग् भक्त्या परेण यत्नेन शुश्रूषते । ततस्तयोश्च प्रतिमयोरिदं प्रातिहार्यं ते प्रतिमे यावद्दीपकः पार्श्वे ध्रियते तावद्दीपकेन हेतुना प्रतिमे दृश्येते । इतरथा दीपकभावे प्रकाशेऽपि प्रकाशे मणिरत्ने दृश्येते ।।
[ भा. २५६० ]
सोऊण पाडिहेरं राया घेतूण सिरिहरे छुहति ।
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७५
उद्देशक :-६, मूल - १४९, [भा. २५६०]
मंगलभत्तीएततो पूएतिपरेणजत्तेण ।। वृ- इदमनन्तरोदितं प्रातिहार्यं राजा तौसलिकः श्रुत्वा ते प्रतिमेस्वयमेवात्मीयश्रीगृहके भाण्डागारे क्षिपति मुञ्चति ।ततो मङ्गलबुद्ध्या भक्त्या च परेण पूजयति । यस्मिंश्च दिवसे ते प्रतिमे श्रीगृहमानीते ततःप्रभृतिराज्ञः कोशादिषुवृद्धिरुपजाता । आह-श्रीगृहसदृश आचार्य इत्युक्तंततएवंदृष्टान्तभावना कृता उच्यते[भा.२५६१] मंगलभत्तीअहियाउप्पजइतारिसंमिदव्यंमि ।
रयणगहणंतेनं स्यणाभूतेतहायरीतो ।। वृ- श्रीगृहे द्रविणं रक्षणीयं मणिमयप्रतिमयोः पुनद्रविणमप्यतिप्रभूतमस्ति मङ्गलबुद्धिश्च तत्रापि परमतीर्थकरभक्तिश्चेति प्रयत्नेन रक्षणेत्रीणिकारणानि । तथा चाह-मङ्गलं मङ्गलबुद्धिर्भक्तिश्चाधिका ताशे द्रव्ये समुत्पद्यते ततो रत्नग्रहणं यथा ते रत्नप्रतिमे कारणत्रयवशाद्विशिष्टेन प्रयत्नेन रक्ष्येते शुभ्रष्येतेच तथा शिष्यैराचार्यः प्रयत्लेन रक्षणीयः शुश्रूपणीयश्च । अथैवमाचार्ये रक्षितेशुश्रूपितेच को गुण इत्यत आह । [भा.२५६२] पूर्वतिय स्क्खंतिय सीसा सव्ये गणिंसया पयया ।
इह परलोएय गुणा हवंतितप्पूयणेजम्हा ।। वृ- गणिनमाचार्यं शिष्याः सर्वे सदा प्रयताःप्रयत्नपराःपूजयन्ति शुधन्ते च यस्मात्तत्पूजने आचार्यपूजने इहलोकेपरलोकेचगुणाभवन्ति । इहलोके सूत्रार्थतदुभयानि परलोके सूत्रार्थाभ्यामधीताभ्यां ज्ञानादिमोक्षमार्गप्रसाधनं अथवा पारलौकिकागुणा आयरिए वेवावच्चं करेमाने महानिजरे महापज्जवसाणे भवति । इत्येवमादयः गतो द्वितीयोऽतिशयः । सम्प्रति तृतीयं इच्छापहवेवावडियं - कारेजा इत्येवं रुपमतिशयमभिधित्सुराह[भा.२५६३] जेनाहारो उगणीस बालवुड्डसहोइगच्छसि ।
तोअतिसेसपभुत्तंइमेहिंदारेहिं तस्सभवे ।। वृ- येन कारणेन गणी आचार्यः स बालवृद्धस्य गच्छस्याधारस्ततस्तस्य भवत्यतिशेषप्रभुत्वं अतिशायिप्रभुत्वं तच्चैभिर्वक्ष्यमाणैरवगन्तव्यम् ।। [भा.२५६४] तित्थयरपवयणे निजराय सावेक्खभत्तवोच्छेदो।
एएहि कारणेहिं अतिसेसा होतिआयरिए ।। __ वृ-आचार्यस्तीर्थकरानुकारी तथा सूत्रतोऽर्थतश्चाधीती प्रवचने तथा तस्य वैयावृत्त्यकरणे महती निर्जराभवति, तथा शिष्याः प्रातीच्छिकाश्चात्मानुग्रहबुद्ध्या सुरेवैयावृत्यं कुर्वन्तः सापेक्षाभवन्ति,। सापेक्षाणां च भूयान् ज्ञानादिलाभो महती निर्जरा इतरे त्वकुर्वन्तो निरपेक्षास्तेषांस महान् संसारस्तथा भक्तावाचार्यस्य क्रियमाणायां सकलस्यापि गच्छस्यानुग्रहकरणात्तीर्थस्याव्यवच्छेदः कृतो भवति । एतैः कारणैराचार्यस्य सूत्रोक्ता अतिशेषाभवन्त्यन्ये वक्ष्यमाणा इति द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।। [भा.२५६५] देविंदचक्कवट्टी मंडलिया ईसरा तलवराय ।
अभिगच्छंति जिणंदे तो गोयरियन हिंडंति ।। वृ- जिनेन्द्रान् भगवत उत्पन्ने ज्ञाने देवेन्द्राः शक्रप्रभृतयश्चवर्तिन उपलक्षणमेतत् यथायोगं वासुदेवा बलभद्राश्च तथा मण्डलिकाः कतिपयमण्डलप्रभव ईश्चरास्तलवराश्चाभिगच्छन्ति ततस्ते
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६ .
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ गोचरचर्यान हिंडते ।। [भा.२५६६] संखादीया कोडीसुराण निच्चं जिणे उवासंति ।
संसयवागरणाणियमणसा वयसाचपुच्छंते ।। वृ-संख्यातीताः सुराणां कोट्यो नित्यं सर्वकालं जिनान् तीर्थकृत उपासते | तथा सततं वचसाच पृच्छतिसुरादिके मनसावचसाचसंशयव्याकरणानि करोति । ततो भिक्षांन हिण्डन्ते । [भा.२५६७] उप्पननाणा जहनो अडंती चोत्तीसबुद्धातिसया जिणिंदा ।
एवंगणी अडगुणोववेतोसत्था व नो हिंडइइड्डिमंतु ।। वृ- यथा उत्पन्ने ज्ञाने जिनेन्द्राश्चतुस्त्रिंशत् बुद्धातिशयाः सर्वज्ञातिशया देहसौगन्धादयो येषां तेयथा भिक्षांन हिण्डते | एचंतीर्थकरदृष्टान्तेनगणी आचार्योऽष्टगुणोपेतोऽष्टविधगणिसम्पटुपेतःशास्ता इव तीर्थकर इव ऋद्धिमान्न हिण्डते ।। [भा.२५६८] गुरूहिंडणंमि गुरूगावसमेलहुयाऽनिवारयतस्स।
गीतागीते गुरूलहुआणातया बहुदोसा ।। वृ-आचार्य भिक्षामहामीतिव्यवसितंयदि बृपभोन निवारयति तथा तस्यानिवारयतः प्रायश्चित्तं चत्वारोलधुकाः । अथवृषभेवा निवारितोऽपिन तिष्ठतितहिंवृषभःशुद्ध आचार्यस्यप्रायश्चित्तं चत्वारो गुरूकाः तथा गीतार्थो भिक्षुश्चेन्न गमने प्रत्येकं चतुर्गुरू आज्ञादयश्च दोषा इमे च वक्ष्यमाणा बहवो दोषास्तानेवाह[भा.२५६१] वाते पित्तेगणालोएकायकिलेसे अचिंतया मेड्डी ।
___अकारणे वालेगणचिंता वाइड्डिणो ।। वृ-भिक्षामटतो वातो वातप्रकोपो भवति । तथा अत्युष्णरितापनात् पित्तमुद्रिक्तीभवति तथा गणस्य गच्छस्य भिक्षाटनपरिश्रमत आलोकः कर्तव्यो न भवति, तथा भिक्षाटने कायक्लेशो भवति तस्माच्च सूत्रार्थपरिहानिस्तथा सूत्रार्थयोरचिन्ता भवति । तथा मेढीभूत आचार्यस्तस्मिन् भिक्षामटति शिष्याणामात्मद्वारभावतः प्राघूर्णकादीनां वात्सल्यकरणाभावः, तथा अकारकं चेत द्रव्य लभते तस्यभोजने ग्लानत्वमभोजने परिस्थापनिकादोषः । तथा भिमटतो व्यालश्चादिरुपतिष्ठति तत्र चात्मविराधना तथा भिक्षाटने दोषाएष द्वारगाथासंक्षेपार्थः साम्प्रतमेनामेव विवरीषुराह[भा.२५७०] भारेण वेयणाएहिंडते उच्चनीयसासोवा ।
बाहुकडिवावगहणं विसमाकारेणसूलं वा ।। वृ-भारेण भक्तभृतभाजनभरेण वेदना भवति । तथा कोऽपि ग्रामो गिरौ निविष्टो भवेत् । तत्र च कानिचित् गृहाण्युच्चस्थाने कानिचित् नीचस्थाने तानि भारेण वेदनायां सत्यां हिण्डमानस्य श्वासो भवति । तथा बाहो: कटेश्चवातेन ग्रहणंभवति, तथा ग्रामे विषमाकारण व्यवस्थिते यत्र तत्र वा तिर्यक् शरीरं कृत्वागच्छतः शूलं वाभवेत् ।। [भा.२५७१] अचुण्हतावितोन्नखद्धदवावियणेच्छड्डणाईया ।
अप्पियणे असमाही गेलनेसुत्तभंगादी ।। बृ-तथा अत्युण्येन परिपितः सन् खद्धं प्रचुरद्धवं पानीयमतितृषित आददीतः । तथा समुद्दिष्टोऽपि तथा परितापभावतः पुनः पुनः पानीयमामपिबेत् । तथा चाहारः पानीयेन प्लावितः सन् न जीर्येत् ।
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा.२५७१]
१७७ अजरणाच्च च्छर्दनं वमनं भवेत् | आदिशब्दादाहाररुचिर्नोपजायते । अथ पानीयं प्रभूतं न पिबति ततोऽसमाधिः आहारारुचौ च पुनर्भोजने ग्लानत्वं ग्लानत्वे च सूत्रभङ्गः । सूत्रपौरुषीभङ्गः । आदिशब्दादर्थपौरुषीभङ्गश्चगतंवातद्वारमधुना पित्तद्वारमाह[भा.२५७२] बहिया यपित्तमुच्छापडणंउण्हेण वावि वसहीए ।
आदियणेछड्डणादी सोचेव यपोरिसीभङ्गे।। वृ- उष्णेन परितापितस्य पित्तप्रकृतेबहिः प्रित्तभूविशतः पतनं भवेत् । तथा च सति भक्तभृतभाजनसहितस्य महानुड्डाहः वसतौ वा पित्तमूविशतः पतनं । तत्र प्रभूतजलपानं समुद्देशानन्तरमपि प्रचुरजलादानं तथा च सति त एव च्छर्दनादयः प्रागुक्ता दोषाः स एव च सूत्रपौरुष्याश्चभङ्गः ।। गतंपित्तद्वारधुना गणालोकद्वारमाह[भा.२५७३] आलोगो तिन्निवारे,गोणीणजहातहेवगच्छेवि ।
नंठन नाहिति नियट्टदीहसोही निसिजंच ।। वृ- यथा गोपालस्तिसृषु वेलासु गवमालोकं करोति, । तद्यथा-प्राक् प्रसरंतीनां मध्याह्नेच्छायासु स्थितानां विकालवेलायां गृहं प्रत्यागच्छन्तीनां यदि न करोति तदा न जानाति का विनष्टा का वा गतेति । एवमाचार्येणापितिसृषुवेलासुगच्छेऽप्यालोकः कर्तव्यः । तद्यथा-प्रातमध्याह्ने विकालवेलायां च तत्र यदि प्रातरावश्यके कृते गणालोकं न करोति, तदा मासलघु । भिक्षावेलायां द्वितीय वारं गणालोकमकुर्वतो मासलघु, । तृतीयं वारं विकालवेलायामप्यकुर्वतो मासलघु, तत्राचार्यो यदि भिक्षां नाटति तदा तिसृषु वेलासुगणालोकंकर्तुशक्नोति, भिक्षामटन् कथं कुर्यात् । गणालोके पुनरकृते नष्ट इत्येवन ज्ञास्यते, ।तथा भिक्षाचर्यागमने कः सन्निवृत्तः को वानेति केन ज्ञायते, । तथागणालोकेऽकियमाणेको दीर्घकालंभिक्षाचर्यंकरोति,कोवानेतिकेनज्ञायते, ।तथाभिक्षामटत्याचार्येभिक्षाचर्यात् आगतानामालोचनायांकः शोधिंकरोति, तथाभिक्षां हिण्डमाने सूरौ कोऽपिगृहनिषद्यां वायत्येतन्न ज्ञायते ।। [भा.२५७४] माआवस्सयहानी,करेज्जभक्खिलसा व अच्छेज्जा ।
तेनतिसंज्झालगंसिस्साणकरेइअच्छंतो ।। वृ-भिक्षामटत्याचार्योयेऽवश्यं कर्तव्यायोगास्तेषांयः प्रमादतोहानिं करोति ।सन ज्ञायते । तथा आचार्य एवास्माकं भिक्षामानेष्यति इति केचित् भिक्षालसा वसावेव तिष्ठेयुर्नभिक्षामटेयुर्यत एवं गणालोकेऽक्रियमाणे इमे [अमी] दोषास्तस्मात्तिसृष्वपि सन्ध्यासु शिष्याणामालोकस्तिष्ठन् भिक्षामहिण्डमानः करोतिगतं गणालोकद्वारमधुना कायक्लेशद्वारमाह[भा.२५७५] हिंडतो उच्चा[व्वा]तोसुत्तत्थाणंचगच्छपरिहानी।।
नासेहिति हिंडतो सुत्तं अत्थंआरेगेणं ।। वृ- हिण्डमानः पुनर्भिक्षा महान् कायक्लेश इति उच्चातोत्ति परिश्रान्तो भवति परिश्रान्तत्वात् सूत्रमर्थंच दातुमसमर्थ इति शिष्येषुप्रातीच्छिकेषु च सूत्रार्थानां परिहानिस्ततो गच्छस्यापि परिहानिः, शिष्याणां प्रातीच्छिकानां चान्यत्रान्यत्र गणान्तरे संक्रमात् । तथा हिण्डमानः सूत्रमर्थ चारेकेणाक्षेपेणात्मनोऽपिनाशयिष्यतिगतं कायक्लेशद्वारमिदानी चिन्ताद्वारमाह[22[12]
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ [भा.२५७६] जा आससिउँभुंजइभुत्तो खेयंव जावपरिणेई ।
ताव गतोसो दिवसो, नट्ठसती दाहिती किंव ।। वृ-यावद्भिक्षामटित्या क्षणमात्रमाश्चास्य भुंक्तेभुक्तोऽपि च खेयंत्ति भिक्षाऽटनपरिश्रमं यावत् प्रतिनयति स्फेटयति, तावद्दिवसः सकलोऽपि गतस्ततो नास्ति सा वेला यत्र सूत्रस्यार्थस्य वा चिन्तां करोति ।अचिन्तितंच विस्मृतिमुपयाति,ततोनष्टस्मतिः ।किंदास्यतिन किमपीतिभावः, वाशब्दो दूषणसमुच्चये । एतदेव सुव्यक्तंभावयति[भा.२५७७] रेगोनस्थिदिवसतो रत्तिंपिन जग्गतेसमुव्वातो ।
नयअगुणेउंदिजइजइ दिजइसंकितोदुहातो।। वृ- नास्तिरेको विविक्तो अवसरो दिवसमध्ये यत्र सूत्रमर्थं वा चिन्तयति । रात्रावपि समुद्वान्तः सम्यक् परिश्रान्तो न जागर्ति । न च सूत्रमर्थं वा अगुणयित्वा दीयते । यदि पुनर्दीयते तर्हि द्वधितः सूत्रतोऽर्थतश्चशङ्कितो भवति । गतंचिन्ताद्वारमधुना मेढिकाद्वारमाह[भा.२५७८] मेढीभूते बाहिं भुंजण आदेसमाइआगमनं ।
विनए गिलाणमादी अच्छंतो मेढिसंदेसा ।। वृ- आचार्यः सर्वस्यापि गच्छस्य मेढिभूतः मेटिरिति वा आधार इति वा चक्षुरिति वा एकार्थः । स चेभिक्षां गच्छति, ततः साधूनां वसतेबहिर्यदृच्छायाभोजनंस्यादेतदनन्तरमेवभावयिष्यते । तत एवं ज्ञायते कोचिदादेशा प्राघूर्णकाः आगच्छेयुरादिशब्दात्केचिदलब्धिका लब्धिपरिहीनास्ततः तेषामादेशानामागमनं ज्ञात्वा कः प्राघूर्णकानां विश्रामणं सन्देशं वा कुर्यात् । को वा लब्धिशब्दात् बालवृद्धासहानां च कः सन्देशप्रदानेन चिन्तां कुर्यात् । तिष्ठति भिक्षामनटत्याचार्ये तस्य मेढेः सन्देशादादिशात्सर्वमादेशादेः सुस्थं भवति । सम्प्रति यदुक्तंबाहिभुजति तद्भावयति[भा.२५७९] आलोयदायणं वा कस्स करेहा मुगंच छंदेमो ।
आयरिए य अडते को आत्थिउमुच्छहे अन्नो ।। वृ-शिष्याः प्रातीच्छिकाश्च भिक्षां प्रविष्टाश्चिन्तयन्ति । सूरिरपि भिक्षार्थं निर्गतो भविष्यति, ततो वयंप्रतिश्रयंगत्वा कस्य पुरत आलोचयिष्यामः कस्य वा भक्तंपानंवा दर्शयिष्यामः ।कंचान्यं साधु तत्र गताःच्छन्दयामो निमन्त्रयामो यतो भिक्षामटत्याचार्ये कोऽन्यः साधुः स्थातुमुत्सहते, सर्वोऽपि भिक्षां यातीतिभावः । तथा हि-सर्वे साधवो भिक्षामटत्याचार्ये चिन्तयन्ति । यदि स्वयमाचार्यो भिक्षां हिण्डते कास्माकं शक्तिः पश्चात्स्थातुं वयमपि यास्यामः । एवं सर्वस्यापि गमने निमन्त्रणापि कस्य स्यादिति विचिन्त्य बहिरेव समुद्दिश्यवसतावागच्छेयुरितिगतंमेढिद्वारमिदानीमकारकद्वारमाह[भा.२५८०] नानिते अकारंगंमीदव्वे पडिसेहणा हवतिदुक्खं ।
रायनिमंतणगहणे सणक्खिवावारणा दुक्खं ।। वृ-भिक्षामटतआचार्यस्य यदकारकंतस्यतभिक्षार्थनिष्काशितंतस्मिन् अकारकंद्रव्ये भिक्षार्थं निष्काशितेप्रतिषेधनंममैतदकारकमन्यदेहीतिवक्तुंलज्जातोभवतिदुःखं, यदि पुनर्लज्जांमुक्त्वा भणति तदानन्तरवक्ष्यमाणगाथाद्वयोक्ता दोषास्तथा भिक्षामटन्नाचार्यो राज्ञा मत्तवारणकस्थितेन दृष्टस्ततः
आकारयित्वाभणितोममगृहेभिक्षागृह्णीत ।सप्राहनकल्पतेराजपिण्डइति, एवं निमन्त्रणानन्तरमग्रहणे राज्ञा भणयते-साधो किं तव पतन्द्रहे समस्ति । ततो दर्शितेऽन्तप्रान्तादिके वासिदौ च राजा तत् दृष्ट्रा
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २५८०]
१७९ खिंसनं कुर्यात् । तथा आचार्योऽलब्धिको भवेत् । स चेत् स्नानादिनिमित्तं शिष्यान् प्रातीच्छिकांश्च व्यापारयेत् यथा ग्लानादीनां योग्यमानयततेचालब्धिकं ज्ञात्वा परिभवमुत्पादयन्तिति तषां व्यापारणे दुःमेवगाथासमासाथः ।साम्प्रतमेनामेव विवरीषुर्लज्जांमुक्त्वाअकारकद्रव्यप्रतिषेधनेयेदोषास्तानेवाह[भा.२५८१] जेणेव कारणेणंसीसमिणं गुंडियंभदंतेन ।
वयण घरवासिनी विहन मुंडिया तेकहिं जीहा ।। वृ-येनैव कारणेन हेतुना भदन्तेन गुरुणा तवशीर्षमिदं मुण्डितं, तेनैव कारणेन तव जिह्वापि वदनगृहवासिनी ममैतदकारकमन्यद्देहीतिब्रुवाणा कर्थनमुण्डिता, येनैवंनभाषतेतथा, [भा.२५८२] गयभागयंमिलोएसीसावि तहेव तस्सगच्छंति ।
सयमेव दुट्टजिब्भो सिसे विनइस्सति केन । वृ- गतागमोयं स्वभावतो लोकः पितृस्वभावं पुत्रोऽनुकरोतीति भावः । ततो गतागमेऽस्मिन् लोके यथाचार्यो गच्छति चेष्टते शिष्या अपि तस्य तथैव गच्छन्ति वर्तन्ते । तं च स्वयमेवेत्थं दुष्टजिह्वस्ततः केन प्रकारेण शिष्यान्विनेष्यति शिक्षयिष्यति नैवं कथं च नेति भावस्तस्तेऽपि भविष्यन्तीति । [भा.२५८३] पङिसेहतमजोगंअन्नस्सविदुल्लहं हवइ भिक्खं ।
सद्धाभंग चियत्तं जिब्भादोसो अवन्नोय ।। वृ-अयोग्यमकारकं प्रतिषिध्यमानमहान्तमपगुणंकरोति । किंतमित्याह-कोऽसावपगुणइत्याहअन्यस्यापि साधोटुर्लभं भवति भैक्षं, नैते यद्वा तद्वा गृह्णन्तीत्यदानात् । तथा अकारकस्य प्रतिषेधने कस्याअपमिहत्याः श्रद्धायाभङ्गः ।अपरस्यापि अचियत्तमप्रीतिस्ततस्तद्धशादवर्णो जिहादोष उत्पद्यते सम्प्रति यदुक्तंराजनिमन्त्रणाग्रहणे खिंसनमिति तत्रतदेव खिंसनमाह[भा.२५८४] पुब्बिं अदत्तदानाअकोविया इह उसंकिलिस्संति ।
काऊणअंतरायं नेच्छंतिद्वंवि दिज्जतं ।। वृ-आन्तप्रान्तादौ वासितादौ चदर्शिते राजा प्राह-पूर्वमदत्तदाना यूयं तत इहाकोविदा अतत्वज्ञा सन्तः क्लिश्यन्ति । तथाच राजपिण्डे इत्यन्तरायंकृत्वा इष्टमपिदीयमानं भवन्तो नेच्छन्ति | [भा.२५८५] गहण पडिसेएभुंजण अभुंजणेचेवमासियंलहुयं ।
अमणुन्न अलंभेवा खिंसिज्ज वसेहमादीया ।।. वृ-अकारकस्यग्रहणेसतियद्यन्यैः साधुभिःप्रतिषिध्यमानोऽपिभुङ्क्तेतदा म्लानत्वमथनभुङ्क्ते तदा अभोजने पारिष्ठापनिकादोषस्तत्र च प्रायश्तिं मासिकं लघु, तथा यद्याचार्योऽलब्धिकस्तदा अमनोज्ञलाभे मनोज्ञालाभे वा शैक्षकादयः खिंसेयुन किमपि क्कापि गतो लभतेऽतिरिक्त मेतस्याचार्यत्वं ।। [भा.२५८६] वावारिया गिलाणादियाणगेणहएजोगतितेतओबेति ।
तुब्भेकीसनगेण्हह हिंडंता ऊसयं चेव ।। वृ- आचार्यो लब्धिहीनः सन् शिष्यान् प्रातीच्छिकांश्च व्यापारयेत् । यथा ग्लानादीनां ग्लानप्राघूर्णकप्रभृतीनां योम्यं गृहीत तत एवं ते व्यापारिताः सन्तो ब्रुवते । यूयं स्वयमेव हिण्डमाना स्लानादिप्रायोग्यंकस्मान्नगृह्णीत ।।
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ [भा.२५८७] एवाणाएपरिभवो बेतिदीसतियपाडिरूवंभे ।
आनेह जाणमाणा, खिसंति एवमादीहिं ।। वृ-एवमुपदर्शितेनप्रकारेणआज्ञायाः परिभव उत्पाद्यते, यथायदि यूयं प्रायोग्यं न लभध्वेकथं वयं लप्स्यामहे । एवमुक्ते यद्याचार्यो ब्रूते-आर्या उद्यमेन किंन लभ्यते । तत एवमुक्ते रुष्टाढवते-दृश्यते खलुभे भवतां प्रतिहार्यसातिश्यमाचार्यत्वं स्यवमेयं जानन्तः कस्मान्नानयत एवमादिरुच्चावचैर्वचनैः खिंसंतिहीलयंति ।।गतकारकद्वार, व्यालद्वारमाह[भा.२५८८] वालो यसाणमादी दिटुंतो तत्थ होतिछत्तेण ।
लोभेय आभिओगे विसे य इत्थीकए वावि ।। वृ-भिक्षामटतोव्यालः श्वप्रभृतिकः कदाचिल्लगतितदा महत्यपभ्राजना तत्रच दृष्टान्त छत्रेण यथा च्छत्रमुपरि ध्रियमाणं शोभते अधःपतितं तु न किमपि एवमाचार्योऽपि बहुभिः परिवारितो गच्छन् शोभते । तथा भिक्षाटनप्रवृत्तस्तुश्वादिपरिगृहीतो न किमपि तथा प्रतिरूपवानाचार्यो भवतीति लोभेन, गाथायां सप्तमीतृतीयार्थे, ऽभियोगो वशीकरणंस्त्रीकृतस्यात्, विषं वा केनचित्प्रद्विष्टने दीयते, [भा.२५८९] मोएउं असमत्थाबद्धरुद्ध नच्चणंकुसिया ।
जुवति कमणिज्जरूवोसोपुन सव्वेवितोसत्तो ।। वृ-युवतिः कमनीयरूपतया अलीकदोषसंभावनया अन्यथा बद्ध रुद्धं वा नर्तकं नटानां नायकं कुसिता मोचयितुमसमर्थास्तेषांतादृक्शक्त्यभावात्सपुनर्युवतिकमनीयरूपस्तान् कुसितान् सर्वानपि केनापि दोषेण बद्धान् रुद्धान् वा मोचयितुं शक्तस्ततो यथा स प्रयत्नेन रक्ष्यते, एवमाचार्योऽपि रक्षणीयोऽन्यथादोषस्तथा चाह[भा.२५९०] एमेवायरियस्स वि दोसा पडिस्ववंचसो होइ ।
दिजविस भिक्खुवासोअभिजोग्य वसीकरणमादी ।। वृ- एवमेव नर्तनस्येवाचार्यस्याप्यपरक्षितस्य दोषा भवन्ति, तथाहि सोऽपि प्रतिरूपवान् भवति, ततः कोऽपि भिक्षूपासको जिनप्रवचनप्रभावनामसहिष्णुर्विषं दद्यात् । स्त्री वा काचिद्रूपलुब्धा आभियोग्यं कुर्यात् वशीकरणादि वा प्रयुञ्जीत । यस्मादेते दोषास्तस्मात् प्रयत्लतो रक्षणीयोऽन्यथा तदभावे गणस्याप्यभावापत्तिस्तथा चाह[भा.२५९१] नच्चणहीनाव नडानायगहीना व रूपिणी वावि ।
चक्कं चतुंबहीनंनवति एवं गणोगणिणा ।। वृ- यथा नर्तनहीना नटा, यथा नायकहीना रूपवती स्त्री, यथा च चक्रं तुम्बहीनं न भवति, एवं गणिनाचार्येण विना गणोऽपिन भवति । तदेवं व्याल द्वारमिदानींगणचिन्ता द्वारमाह[भा.२५९२] लाभालाभद्धानि अकारके वा वुड्डमादेसे ।
सेहक्खएन नाहिति अच्छंतो नाहितिसव्वे ॥ वृ-केन पर्याप्त लब्धंकेन वानलब्धमितिनज्ञास्यतिस्वयं भिक्षाटने परिश्रान्तत्वात् । तथाअध्वनि मार्गे ये परिश्रान्ताः समागमनप्राघूर्णकाः तेषामिदमकारकमिदं वा कारकं तथा बालान् वृद्धान पूर्वागतांश्चादेशान् प्राघूर्णकान् तथा शैक्षान् क्षप कांश्च करणीयसारा करणतया न ज्ञास्यति । स्वयं भिक्षापरिश्रमणपरिश्रान्तत्वात् तिष्ठन्पुनः सर्वान् यथौचित्येन ज्ञास्यतिपरिश्रमाभावात् ।।
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८१
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २५९२]
गतंगणचिन्ताद्वारमधुना वादिद्वारमाह[भा.२५९३] सोऊण गतंखिंसति पडिच्छउव्वाय वादिपेल्लई ।।
अच्छंति सत्थचित्तेन होतिदोसा तवादिया ।। वृ-भिक्षामटितुं प्रवृत्ते आचार्ये वादी कोपि समागसतस्तेन साधव उक्ताः के आचार्यः ? । साधुभिरुक्तम्-भिक्षाटनाय गतस्ततःसभिक्षार्थंगतं श्रुत्वा खिंसतिहीलयति, एतावत्तस्य पाण्डित्यं सस्वयं भिक्षामटतिततःक्षणमात्रंप्रतीक्षितः सचाचार्य उद्भान्तःपरिश्रान्तःसमागतस्तंसमागतंदृष्टा वादी प्रेरयति । स च परिश्रान्तत्वात् उत्तरं दातुमसमस्तिष्ठति । पुनः स्वस्थचित्ते दोषास्तापादयः । आदिशब्दात्तृषादिपरिग्रहो न भवति तथाचसतिन वादिना तस्य प्रेरणं किन्तुजय इतिवादी समागतो भिक्षार्थंगतइति श्रुत्वा यदवादीत्तदुपदर्शयति[भा.२५९४] पागडियं माहप्पं, विन्नाणं चेव सुटु तेगुरुणो।
जइसोविजाणमाणो न वितुब्भमनाढितो होता ।। वृ-भिक्षार्थं गत इति ब्रुवाणैर्भवद्भिः सुष्टु अतिशयेन माहात्म्यं गरिमलक्षणं विज्ञानं च प्रकटितं । यदि सोऽपिज्ञाता भवतिन वैयुष्माकमनाइतो भवेत् ।। अधुना पडिच्छिउव्वाय वादिपेल्लेइ इति[भा.२५९५] , नविउत्तराणि पासइपासणियाणंच होतिपरिभूतो ।
सेहादिभत्तगाविय दटुंअमुहं परिणमंति ।। वृ-सभिक्षाटनपरिश्रान्तःसन्नविनैव उत्तराणि पश्यतिपरिश्रमेणबुद्धेः संव्यापादनात्तथा चसति सप्राश्रिकानामपिसभ्यानामपिपरिभूतो भवतिततो येशैक्षकादयो येच भद्रकादयस्तैतममुखं निरुत्तरं दृष्टा परिणमन्तिविपरिणामभजन्ते । भिक्षार्थमनटने पुनरिमे गुणाः ।। [भा.२५९५] सुत्तत्थाणं गुणणं विज्जामंता निमित्तजोगाणं ।
वीसत्थे पइरक्खे परिजिणइरहस्ससुत्तेय ।। वृ-सूत्रार्थानांतथा विद्यानांमन्त्राणांनिमित्तशास्त्राणांयोगशास्त्राणांचगुणनंपरावर्तनं भवतितथा विश्वस्तः सन्प्रतिरिक्तेविविक्तेप्रदेशे रहस्यसूत्राणि परिजयति । अत्यन्तस्वभ्यस्तानि करोति तस्मान्न भिक्षार्थमटितव्यमाचार्येणगतंवादिद्वारमिदानीमृद्धिमद्वारमाह[भा.२५९६] रत्नावि दुवक्खरतोठवितोसव्वस्स उत्तमोहोति |
गच्छं वियाइरितोसव्वस्सवि उत्तमोहोइ ।। वृ- राज्ञा द्वयक्षरको दासो यद्यपि जात्या हीनस्तथापि संस्थापितः सन् सर्वस्याप्युत्तमो भवति उत्तमत्वाच्च यथा न कञ्चन प्रेषणेन हिएडाप्यते सोऽप्येवं यथा, तथा गच्छेऽप्याचार्यः सर्वस्याप्युत्तमो भवतीतिससुतरां भिक्षांन हिण्डापयितव्यः ।। [भा.२५९७] रायामञ्चपुरोहिय सेट्ठी सेणावतीतलवराय ।
अभिगच्छंत्तायरिए तहियंच इमंउदाहरणं ।। वृ-यथातीर्थकरश्छद्मस्थकाले हिण्डमानोऽप्युत्पन्नेज्ञानेदेवेन्द्राधभिगमानहिण्डते, एवमाचार्यानपि आचार्य एवस्थापितान् राजाअमात्यः पुरोहितः श्रेष्टीसेनापतितलवराश्चाभिगच्छन्तिततस्तेऽपिभिक्षां नहिएडन्ते । अन्यथा दोषस्तत्रवेदमुदाहरणं तदेवाह
[भा.२५९८] सोऊणयउपसंतो अमच्चोरणणोतंनिवेदेइ ।
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ रायावि बितियदिवसेतइएअमच्ची यदेवीय ।। वृ- राज्ञो अमात्य आचार्यसमीपे धर्मं श्रुत्वा उपशान्तः स च राज्ञस्तकमाचार्यं निवेदयति । यथा गुणवानतीवाचार्योऽमुकप्रदेशे तिष्ठति, ततो द्वितीयदिवसे राज्ञा अमात्येन सहागतः । स धर्मं श्रुत्वा परितुष्टआगतो निजानमहिष्याः परिकथयति ।अमात्येनाप्यात्मीयभार्यायाः कथितं, ततोऽमात्यीदेवी चतृतीयदिवसे धर्मश्रवणाय समागता आचार्यो भिक्षार्थंगतस्ततः ।। [भा.२५९९] साउपडिच्छिऊण गया अहवा पडिच्छिन्ने खिंसां ।
हिंडंति होति दोसाकरेण पडिवत्ति कुसलेहिं ।। वृ-भिक्षार्थं गत इति श्रुत्वा ते हीलयित्वा गते, अथवा क्षणमात्रं प्रतीक्ष्य हीलग्नत्यौ गते, यदि वा यावदाचार्य आगच्छति, तावत्प्रतीक्ष्यमाणे हीलयतः अथवा प्रस्विन्नशरीर परिगलतप्रस्वेदमागतंद्दष्टा खिंसतो यदि वा क्लमेन सुष्टुकृतं न वदनं नवासोमं कथयतो वा परिश्रमेण न सुष्टु वचनविनिर्गमस्तत उत्थितेहीलयतोयथा पिएडोलक इवैषभिक्षामटतिकिमाचार्यत्वमेतस्य ।एते भिक्षां हिण्डमाने दोपाः । यदिपुनः कारणे वक्ष्यमाणेभिक्षार्थंगतोभवेतराजादयश्च तत्रागतास्तेचपृच्छेयुः क्व गत आचार्यस्तत्र ये प्रतिपत्तिकुशलास्तैर्नेदं वक्तव्यं भिक्षार्थं गत इतचित्यवन्दनमित्तं गत इति यदि ते राजादय आचार्यमागच्छन्तं प्रतीक्षेरन् तदा येऽतीव दक्षा गीतार्थास्तेषां सुन्दरं पानकं प्रथमाकिं च सुन्दरं कल्पं चोलपट्टं च गृहीत्वांचार्यसमीपे गत्वा आचार्यस्य कथयन्ति । तत आचार्यो मुखहस्तपादादिप्रक्षाल्यप्रथमालिकां पानकं च कृत्वा कल्पं प्रावृत्य पात्राण्यन्यस्य समर्प्य तादशवेषो वसतावानीयते यथाऽनाख्यातोऽपि राजादि भियिते एष आचार्य इति । ततो वसतिं प्राप्तस्य पादप्रोञ्छनं पादप्रमार्जनार्थमादाय साधव उपतिष्ठन्ति । पादप्रमार्जनान्तरंवसतेरंतरवसतेरंतःप्रविश्य पूर्वरचितावां निसद्यायामुपविशति, उपविष्टस्यचचरणकल्पकरणायकोपिसाधुरुपौक्ते, चरणप्रक्षालनानन्तरंसर्वे साधवः पुरतः पार्श्वतः पृष्टतो वा किंकरभूतास्तिष्ठन्तियथा राजा चकितस्तिष्ठति । एतदेवाह । (भा.२६०१] कारणेभिक्खस्सगते विकजं अन्नं निवस्ससाहित्ता ।
निजोग नयणपढमाकमादिधुवणंमणूनाई ।। ३-कारणे वक्ष्यमाणे लक्षणे समापतिते भैक्षस्य गतेऽप्याचार्ये नृपस्यान्यत्कार्यं कथयित्वा प्रथमालिकादेर्नियोगस्य नयनं, ततः क्रमादिप्रक्षालनं ततोमनोज्ञप्रथमालिकादिकरणम् ।। [भा.२६०२] कयकुरुकय आसत्यो पविसइपुचरइयनिसेजाए।
पवयायहोति सीसा जहचकितो होइराया वि ।। वृ-कृतकुरुकचः कृतकुल आस्वस्थः प्रविशति ।प्रविश्यचपूर्वरचितायां निषद्यायामुपविशति । ततः पादप्रक्षालनसमीपोपवेशनप्रयतास्तथा भवन्तियथाराजापिचकितोजायते । अत्रपरःप्रश्रमाह[भा.२६०३] सीसा यपरिचत्ता चोदगवयणंकुटुंबिज्झामणया ।
दिटुंतो दंडिएणसावेक्खे चेव निरवेक्खे ।। वृ-चोदकवचनमाचार्यं रक्षयित्वा शिष्या भिक्षायां प्रेषितास्तर्हि ते त्यक्ता, आचार्य आह-अत्र कुटुम्बिगृहपदीपनदृष्टान्तः । सापेक्षनिरपेक्षे चाचार्ये । एष द्वारगाथाक्षरार्थः । साम्प्रत्येनामेव विवरीषुः प्रथमतः सीसाय परिचत्ता इतिभावयति
[भा.२६०४] वायादीया दोसागुरुस्स इतरेसि किंनतेहोति ।
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक
:-६, मूल १४९ [भा. २६०४ ]
१८३
रक्खय सिस्सच्चाए हिंडणतुल्ले समताया ।।
बृ- वातादयो दोषा गुरोर्भवन्ति । इतरेषां साधुनां किं तेन भवन्तिभवन्त्येवेति भावः । ततो हिण्डते हिण्डनदोषे तुल्ये आत्मनो रक्षा क्रियते । शिष्याणां च त्याग इत्यसमता नेदं समंजसमित्यर्थः । अन्यच्च[भा. २६०५ ] दसविहवेयावच्चे निच्चं अब्भुट्टिया असढभावा । ने दानि परिवन्ना अनुजमंताण दणडोय ।।
बृ- दशविधि आचार्यादिभेदतो दशप्रकारे वैयावृत्त्ये नित्यं सर्वकालमशठभावाः सन्तो अभ्युत्थितास्ते सम्प्रति वातादिदोषान्पश्यद्मिरपि भिक्षाटने प्रेष्यमाणपरित्यक्ताः तथा दशविधवैद्यावृत्त्येनोद्यच्छन्ति ततस्तेषामनुद्यच्छतामाचार्यादिवैयावृत्त्यकरणे यथार्हं प्रायश्चित्तं दण्डो दीयते । तदेवं 'सीसाय परिचत्ता' इतिभावितमिदानीं कुटुंम्बिका पणयेति दृष्टान्तं भावयति ।
[भा. २६०६]
वड्ढि धन्नसुभरियं कोट्ठागारे डज्झते कुटुंबस्स । किं अम्ह मुहा देई केई तहिय न अल्लीणा ।।
वृ- एक कौटुम्बिकः स कर्षकाणां कारणे समुत्पन्ने वृद्धया कालान्तररूपया धान्यं ददाति । तया च वृद्धया कौटुंबिकस्य कोष्ठागाराणि धान्यस्य सुभृतानि जातानि । अन्यदा च तस्यैकं कोष्ठागारं वृद्धिधान्यसुभृतं वह्निना प्रदीप्तेन दह्यते । तत्केचित्कर्षका विध्यायननिमित्तं तत्र प्रदह्यमाने कोष्ठागारे समागता किमेष कौटुम्बिकोऽस्माकं मुधा ददाति येन वयं विध्यापनार्थमभ्युद्यता भवामः । 1 [भा. २६०७] एयरस पभावेणं जीवा अम्हेति एव नाऊणं । अणे उ समल्लीणा विजविए तेसि सो तुट्टो ।।
वृ- अन्ये कर्षका एतस्य कौटुम्बिकस्य प्रभावेन बयं जीवन्ति स्म जीवा अचप्रत्ययः जीविता इत्यथः एवं ज्ञात्वा समालीनास्तत्र समागता विध्यापनाय च प्रवृत्तास्ततो विध्यापिते कोष्टागारे सा कौटुम्बिकस्तेषां तुष्टः किमकार्षीदित्यत आह
[भा. २६०८ ]
जे उ सहायत्तं करेसु तेसिं अवद्धियं दिनं । दिनंति न दिन्नियेरे अकासंगा दुक्खजीविया ।।
वृ- ये तु विध्यापने सहायत्वमकार्षुस्तेषामवृद्धिकं कालान्तररहितं धान्यं दत्तं, इतरेषां तु सहायत्वमकृतवतां दग्धमित्युत्तरं विधायन दत्तंततस्ते कर्षकाः सन्तो दुःखजीविनो जाताः ।
[ भा. २६०९]
आयरियकुटुंबी वा सामाणिया भवे साह ।
८
बाबाह अगनितुल्ला सुत्तत्त्था जाण धनंतु ।।
वृ- आचार्यः कुटुम्बीक: कुटुम्बितुल्य इत्यर्थः । सामान्य कर्षक स्थानीयाः साधवः आचार्यस्य भिक्षाटने वातादिव्याबाधाग्नितुल्या, सूत्रार्थान् जानीहि धान्यं धान्य तुल्यान् ।
[भा. २६१०]
एमेव विनीयाणं करेति सुतत्थ संग थेरा ।
होवेंति उदासीने किलेस भागी य संसारे ॥
- कौटुम्बिकदृष्टान्तप्रकारेण ये विनीतास्तेषां स्थविरा आचार्या सूत्रार्थसंग्रहं कुर्वन्ति सूत्रार्थान् प्रयच्छन्ति, यत्र उदासीनः तत्र हायन्तीति न प्रयच्छन्तीति भावः । स चोदासीनो वर्तमानो न केवलं सूत्रार्थयोग्यो भवेत्, क्लेशभागी च संसारे जायते । गतं ध्यापनद्वारं सम्प्रति दण्डिकदृष्टान्तंउप्पन्नकारणे पुन जइ सयमेव सहसा गुरू हिंडे ।
[भा. २६११]
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ ६ / १४९
अप्पाणगच्छमुभयं परिचयती तत्थिमं नायं ।।
वृ- उत्पन्नेऽपि कारणे वक्ष्यमाणलक्षणे यदि सहसा स्वयमेव गुरुर्भिक्षां हिंडते तर्हि स गुरुरात्मानं गच्छमुभयं च परित्यजति । तत्र चेदं वक्ष्यमाणज्ञातमुदाहरण । तदेवाह - सोउं परबलमायं सहसा एकागिओ उ जो राया । निग्गच्छति सोचयती अप्पाणं रजमुभयं च ।।
[भा. २६१२]
वृ- यो निरपेक्षो राज्ये परबलमागतं श्रुत्वा बलवाहनान्यमेलयित्वा सहसा एकाकी परबलस्य संमुखो निगर्च्छति, स आत्मानं राज्यमुभयं च त्यजति, बलवाहव्यतिरेकेण युद्धारंभे मरणभावात् । एवमाचार्योऽपि निरपेक्षः समुत्पन्नेऽपि कारणे सहसा भिक्षामटन्नात्मानं गच्छ्मुभयं च परित्यजति । सावेक्खो पुन राया कुमारमादीहि परबलं क्खविया । अजिएसपि जुज्झइ उवमा एसेव गच्छेवि ।।
[भा. २६१३]
वृ- सापेक्षः पुना राजा प्रथमं कुमारादीन् युद्धाय प्रेपयति ततः कुमारादिभिः परखलं क्षपयित्वा वदा कुमारैर्न परिजीयते परबलं तदा तस्मिन्नजिते स्वयमपि राजा युध्यते । एषा एवोपमा गच्छेऽपि द्रष्टव्या । आचार्योऽपि पूर्वं यतनां करोति तथापि असंस्तरणे स्वयमपि हिण्डते एव चात्मानं गच्छमुभयं च निस्तारयतीति भावः । । सम्प्रति यैः कारणैराचार्येण भिक्षार्थमदितव्यं तानि कारणान्याह - अद्धाणकक्खडासति गेलणादेसमाईएसुच ।
[भा. २६१४ ]
संथरमाणे भइतो हिंडेज असंथरंतंमि ||
वृ- अध्यानं प्रपन्नः सार्धेन सममाचार्यो गच्छंस्तत्र चासंस्तरणे यदि सार्थिका आचार्यस्य गौरवेण प्रयच्छन्ति, ततः स्वयमेव आचार्यो हिण्डते, एवं कर्कशेऽपि क्षेत्रे भावनीयं, तथा असति सहायानामभावे को भिक्षामानीय ददाति स्वयं हिण्डते । तथा ग्लाना बह्वस्ततस्तेषां सर्वेषामपि गच्छसाधवः प्रायोग्यमुत्पाटयितुशक्ता अथवा ग्लानप्रायोग्यमन्यः कोऽपि न लभते तत आचार्यो हिण्डते । एवमादेशाः प्राघूर्णिका आदिशब्दात् बालवृद्धासहपरिग्रहस्तेष्वपि भावनीयं । एतेषु विषयेष्वसंस्तरति गच्छे नियमाचादाय कुर्वन् हिण्डते । शेषकाले नेत्यर्थः । एष द्वारगाथा संक्षेपार्थः । अत्र यदुक्तं संस्तरणे न हिण्डते इति तत्र संस्तरणं त्रिविधं जघन्यं मध्यममृत्कृष्टं च तत्र जघन्यमधिकृत्याहपंचवि आयरियादी अच्छंते जहन्नए वि संथरणे ।
[भा. २६१५]
एवं संथरंते सयमेव गणी अडतिगामे ।।
वृ- जघन्येऽपि वक्ष्यमाणस्वरूपे संस्तरणे पञ्चाप्याचार्योपाध्यायप्रवर्तिस्थविरगणावच्छेदिनस्तिष्ठन्ति । जघन्येऽपीत्यपिशब्दः संभाने । स चैतत् संभावयति यदि तावत् जघन्येऽपि संस्तरणे पञ्चाप्याचार्यादयस्तिष्ठन्ति । ततो मध्यमे उत्कृष्टे संस्तरणे नियमात् पञ्चभिरपि स्थातव्यं । एवमपि जघन्येनापि संस्तरणेनासंस्तरति गच्छे स्वयमेव गणी आचार्यो ग्रामे भिक्षामटति । स च प्रतिलोमपरिपाट्या पर्यन्ते तथा हि-जघन्येनापि संस्तरणेनासंस्तरति प्रथमं गणावच्छेदको हिण्डते, तथाप्यसंस्तरणे स्थविरो हिण्डते, एवमप्यसंस्तरणे प्रवर्त्यपि तथाप्यसंस्तरणे उपाध्यायोऽपि, तथापिचेन्न संस्तरति गच्छस्तत आचार्योऽपि तत्र प्रथमत उत्कृष्टसंस्तरणमाह
[ भा. २६१६ ]
मंडलयंमि सूरे उत्तिणा जाब पठवणवेला. १ ता एंति भुत्ता सन्नागया च उक्कोससंथरणे ।।
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल- १४९, [भा. २६१६ ]
१८५
वृ- नभोमण्डलस्य मध्यगते सूर्ये मध्याह्ने इत्यर्थः । भिक्षार्थमवतीर्णास्ततः पर्याप्तं हिंडित्वा यावत् तृतीयपौरुष्या आदी स्वाध्यायप्रस्थापनवेला तावत्सन्निवर्तते। एतावदुत्कृष्टं संस्त अनुवा तृतीयपीरुष्या आदौ स्वाध्यायप्रस्थापनावेला तावत्सन्निवर्तन्ते । एतदुत्कृष्टं संस्तरणम् । मध्यमं जघन्यं चाहसणातो आगयाणं च पोरिसी मज्झिमं हवंति एयं । विसुयावियमत्तदिणे समतित्थं ते जहणंतु ।।
[भा. २६१७]
वृ- मध्याह्लादारभ्य भिक्षार्थमवतीर्णानां पर्याप्तं हिण्डित्वा वसतावागतानां भुक्तानां संज्ञातः संज्ञाभूमीत आगतानां यदि चतुर्थी पौरुषी अवगाहते एतत् मध्यमं संस्तरणं भवति मध्याह्लादारभ्य भिक्षामटित्वा भुक्त्व संज्ञाभूमीतः प्रत्यागत्यमात्रेषु चतुर्थी पौरुषी अवगाहते एतत् मध्यमं संस्तरणं भवति । मध्याह्नादारभ्य भिक्षामटित्वा भुक्त्वा संज्ञाभूमीतः आगतानां यदि विसूयादिएसु विशोधितेषु सूरास्तमयेन दिनं समतिक्रामति जघन्यं संस्तरणवसातव्यं तदेवमुक्तं जघन्यादिभेदभिन्नं संस्तरणाभिदानीमध्वादिद्वारव्याख्यानार्थमाह
[ भा. २६१८]
अद्धाणे असंथरणे अकोवियाणं विकरणपलंबे । एमेव कक्खडंमि वि असतित्ति सहायगा नत्थि ।।
बृ- अध्वनि सार्थेन समं व्रजतामसंस्तरणे भिक्षार्थमाचायो हिण्डते, अथवा ते सहाया अकोविदाः सार्थे च प्रलम्बान्यविकरणकृतान्यखण्डीकृतानि लभ्यन्ते । ततः आचार्यः स्वयमेव हिण्डमानस्तानि विकरणानि कृत्वा सन्निवर्तते अथवा ददतामुपदेशं ददाति विकरणानि कृत्वा ददध्वमिति । एवमकोविदानां सहायानां भावे प्रलम्बविकरणनिमित्तमाचार्यो गच्छति । एवमेव कर्कशेपि क्षेत्रे भिक्षार्थं गमनमाचार्यस्य भवति । तत्राप्यसंस्तरणे अकोविदसहायभावे प्रलम्बविकरणाय वा गच्छतीति । तथा असतित्ति नाम सहायका न सन्ति ततः स्वयमेव भिक्षामटति ।।
[भा. २६१९]
7
बहुया तत्थ अतरंता अव गिलाणस्स सो परं लहति । एमेव य आदेस सेसेसु विभासबुद्धीए ।।
वृ- बहवस्तत्र गच्छे अतरन्तो ग्लानास्ततः सर्वेषां गच्छसाधवः प्रायोग्यमुत्पादयितुमशक्ता अथवा ग्लानस्य परं प्रायोग्यमन्यो न लभते किन्तु स एवाचार्यस्ततः स हिण्डते । एवमेवादेशेषु प्राघूर्णक शेषेषु च बालवृद्धासहेषु विभाषा विविधं भाषणं स्वबुद्धया कर्तव्यं । तच्चैवं यद्यादेशादयो बहवः सर्वेषां साधवः कर्तुं न शक्नुवन्ति । यदिवा स एवादेशादिप्रायोग्यं लभते नान्यः कोऽपि ततः स हिण्डते सम्प्रति संथरमाणे भइओ इति व्याख्यानयति
[भा. २६२० ]
अब्भुज्जयपरिकम्मं कुणमाणं जा गणं न वोसिरिति ।
ताव सयं सो हिंडइ इति भयणा संथरंतंमि ।।
वृ- अभ्युद्यतविहारपरिकर्म कुर्वन् यावत् गणं न व्युत्सृजति तावत्स्वयं स आचार्यो हिण्डते, इत्येषा भजना संस्तरति गच्छे
[भा. २६२१]
अद्धाणादिसुवेहं सुहसीलतेण जो करेजाहि । गुरुगाय जंच जत्थ व सव्वपयत्तेण कायव्वं ॥
बृ- अध्वादिषु अध्वकर्कशादिष्वसंस्तरति गच्छे सुखशीलत्वेन सुखमाकांक्षमाण आचार्योऽहमित्यालम्बनमाधाय य उपेक्षामाचार्यः करोति भिक्षां न हिण्डते इत्यर्थः । तस्य प्रायश्चित्तं
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ चत्वारो गुरुकाः; । यच्चयत्रवाअनागाढपरितापनादिसाधवःप्राप्नुवन्तितन्निष्पन्नमपितस्य प्रायश्चित्तं, तस्मात्सर्वप्रयत्नेनाध्वादिष्वसंस्तरणे भिक्षाटनं कर्तव्यम् । साम्प्रतमसंस्तरणयतनामाह[भा.२६२२] असती पडिलोमंसग्गामेगमणदाणसद्देसु ।
पेसेति बितियदिवसे आवजइमासियं गुरुयं ।। वृ- असति अवमौदर्यादिना गच्छसंस्तरणाभावे प्रतिलोमं गणावच्छेदकादारभ्य प्रतिकूल गमनमवसातव्यं । तद्यथा-प्रतिवृषभादिरसंस्तरणे गणावच्छेदकोऽपि प्रतिवृषभादिभिः सह हिंण्डते तथाप्यसंस्तरणेस्थविरोपितथाप्यसंस्तरणेप्रवर्तकोपितथाप्यसंस्तरणेउपाध्यायोपितथाचेन्नसंस्तरति तदा स्वग्रामे दानश्रद्धेषु कुलेष्वाचार्यस्य गमनं भवति, तथापि चेदसंस्तरणंतत आचार्यो अन्यान्यपि गृहाणि, तथा केनापिसाधुना कस्मिंश्चकुलेग्लानप्रायोग्यं किमपिद्रव्यं याचितं, परं न लब्धमथचतत द्रव्यं तस्मिन् गृहे प्रभूतमस्ति अन्यत्र च न विद्यते, तत्र यदि द्वितीये दिवसे तस्मिन् कुले येन न लब्धं तमेवाचार्यः प्रेषयति ततो गुरुकं मासिकं प्रायश्चित्तमापद्यते तस्मात् तस्मिन् कुले प्रतिलोमं प्रेपयितव्यस्तद्यथा-प्रथमंगणावच्छेदकः प्रेष्यस्तेनालञ्चेस्थविरस्तेनाप्यलब्धे प्रवर्तकस्तेनाप्पलब्धे उपाध्यायस्तेनाप्यलब्धेस्वयमाचार्यो व्रजति । यदि वा स गृहप्रभुर्यस्य गौरवं करोतिस प्रेपयितव्यः । साम्प्रतमेनामेव गाथां विवरीपुः प्रथमतो गाथापूर्वार्धभावयति[भा.२६२३] गणावच्छेदओ पुन्वं ठवणकुलेसुंच हिंडइसगामे ।
एवं थेरपवित्ती अभिसेय गुरुयपडिलोमं । वृ-पूर्वंगणावच्छेदकः स्वग्रामेस्थापनाकुलेषु हिण्डते । एवं गणावच्छेदादारभ्वप्रतिलोमंवक्तव्यं, तद्यथा-असंस्तरणे स्थविरोऽपि हिण्डते, तथाप्यसंस्तरणे प्रवर्त्यपि, तथाप्यसंस्तरणे अभिषेक उपाध्यायस्तथापिसंस्तरणाभावे गुरुरपि । अधुना पेसेतिबितियदिसे इत्यादिभावयति[भा.२५२४] उभासिय पडिसिद्धतंचेव तत्थ पठवेजाउ ।
पडिलोमं गणिमादी गोरवं जत्थ वा कुणति ।। वृ-केनापिसाधुना ग्लानप्रायोग्यं किमपिद्रव्यं कस्मिंश्चित् कुले अवभाषितं वाचितमित्यर्थः, तच्च गृहे प्रभुणा प्रतिषिद्धमन्यत्रतत्द्रव्यं नास्ति, किन्तु तस्मिन्नेवगृहे । ततो द्वितीयदिवसे तत्रकुले नतमेव प्रेषयेत् । किन्तु प्रतिलोमंगण्यादिंगणावच्छेदप्रभृतिकं यथोक्तंप्राक् । यत्र वा गृहप्रभुर्गौरवं करोतितं वाप्रेषयेत। [भा.२६२५] तित्थगरत्तिसमत्तं अहुणा पावयण निज्जराचेव ।
वच्चंति दोविसमगंदुवालसंगंपवयणं ।। वृ- तीर्थकर इति द्वारं समाप्तम् । अधुना प्रवचनं निर्जरा चेति द्वे अपि द्वारे समकमेककालं व्रजतस्तत्र प्रवचनं नाम द्वादशाङ्गंगणिपिटकम् । [भा.२६२६] तंतु अहिजंताणं वेयावच्चे उनिजरातेसिं। .
कस्स भवेकेरिसियासुत्तत्थे जहोत्तरंबलिया ।। वृ- तत्तु द्वादशाङ्गं गणिपिटकमधीयानानां वैयावृत्त्ये क्रियमाणे तेषां वैयावृत्त्यकराणां महती निर्जरा भवति, उक्तं च-आयरियं वेयावच्चं करेमाणे महानिञ्जरे महापजवसाने भवति, इत्यादि अत्रमहानिर्जरस्तदावरणीयस्य कर्मणः क्षयकरणात्महापर्यवसानः पुनरन्यनवकर्मबंधाभावात् । अत्र
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८७
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २६२६] शिष्यःप्राह अस्यकीदशी निर्जराभवति? आचार्य प्राह सूत्रे अर्थे च यथोत्तरंबलिका । [भा.२६२७] सुत्तावासगमादी चोइसपुटवीण तह जिनानं च |
भावे सुद्धमसुद्धे सुत्तत्थे मंडली चेव ।।। वृ-सूत्रमावश्यकादियावच्चतुर्दशपूर्वाणि, एतद्धराणां यथोत्तरं महत्तरा निर्जरा एवमर्थेपिभावनीयं, तथा जिनानामप्यवधिजिनप्रभृतीनांयथोक्तंबलिका निर्जराइयमत्रभावना-एक आवश्यकसूत्रधरस्य
वैयावृत्यं करोति । अपरो दशवकालिकश्रुतधरवैयावृत्यकरस्तस्यावश्यकसूत्रधरवैयावृत्यकरान् महती निर्जरा । एवमधस्तनाधस्तनश्रुतधरवैयावृत्त्यकरादुपर्युपरितर श्रुतधरवैयावृत्त्यकरो यथोत्तरं महानिर्जरस्तावदवसेयो यावत्रयोदशपूर्वधरवैयावृत्यकराच्चतुर्दशपूर्वधरवैयावृत्त्यकरो महानिर्जरः । एवमर्थेऽपि भावनीयम् । तदभयचिन्तायां सूत्रवैयावृत्त्यकरादर्थवैयावृत्त्यकरो महर्धिको नवरं निशीथकल्पव्यवहारार्थधराणां वैयावृत्यकरात् कालिकश्रुतवैयावृत्त्यकरो महानिर्जरः । तथा श्रुतज्ञानिवैयावृत्त्यकरः तथा भावः परिणामस्तस्मिन् शुद्धेऽशुद्धे च तदनुसारेण निर्जरा प्रवर्तते । तथा सूत्रार्थे युगपच्चिन्त्यमाने यथोत्तरं बलिका तथा मण्डलीकसूत्रार्थवधिकृत्य विचारणीया इहाचार्यः प्रस्तुतमधिकृत्य वैयावृत्त्यकरणेमहती निर्जरा । तामेवाह. . [भा.२६२८] पावयणी खलुजम्हा, आयरितो तेन तस्स कुणमाणो ।
महतीए निज्जराएंवमृति साहूदसविहंमि ।। वृ-प्रावचनी प्रावनिकः खलु यस्मादाचार्यस्तेन तस्य वैयावृत्त्यं कुर्वन् साधुर्महत्यां निर्जरायां वर्तते । एवंदशविधेऽपिवैयावृत्त्ये महानिर्जराकत्वंभावनीयं, सम्प्रति यदुक्तंभावेशुद्धेऽशुद्ध चतदनु सारतो निजराभवतीति । तत्रशुद्धाभावो व्यवहारतः शुद्धवस्तुप्रभावाद्मवतीति प्रतिपिपादयिषुराह[भा.२६२९] जारिसगंजंवत्थु, सुयंचतिण्हंव ओहिमादीणं ।
तारिसतो च्चियभावो उपञ्जतिवत्थुतो जम्हा ।। वृ- यादृशं यद्वस्तु प्रतिमादिकं यस्य यावच्च श्रुतं त्रयाणां चावध्यादीनां स्वस्थाने ये विशेषास्तस्माद्वस्तुनः श्रुताद्विशेषाद्वातादृशान्भावः परिणामो व्यवहारतः ताशउत्पद्यते तदनुसारेण च निर्जरा, ततः पूर्वं श्रुतचिन्तायां अर्थचिन्तायां वा तथा जिनानांच यथोत्तरं वलिका निर्जरोक्ता तथा चैतमेव व्यवहारनयंप्रतिपिपादयिषुराह[भा.२६३०] गुणभूठे दव्वंमिजेन मत्ताहियत्तणंभावे ।
इति वत्थुतोइच्छति ववहारो निजरं विउलं ।। वृ-येनयतोगुणभूयिष्ठंद्रव्यंततस्तस्मिन्येनकारणेन मात्राधिकत्वंभावेपरिणामेभवतीति अस्मात् कारणात् वस्तुनः प्रतिमाश्रुतादेर्यथोत्तरं गुणभूयिष्टात् विपुलां निर्जरामिच्छति व्यवहारो व्यवहारनयः । एतदेव स्पष्टतरंभावयति[भा.२६३१] लक्खणजुत्ता पडिमा पासादी या समत्तलंकारा ।
पल्हायतिजह वयणंतह निजरमो वियाणाहि ।। वृ-या जिनप्रतिमा लक्षणयुक्ताः प्रसादी मनः प्रसादकरणं समस्तालङ्कारा तां पश्यतो यथैव मनः प्रह्लादते तथा निर्जरां विजानीहि । यद्यधिकं मनः प्रल्हत्तिस्ततो महती निर्जरा, मन्दमनःप्रल्हत्तौ तु मंदेतिभावः ।।
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ [भा.२६३२] - सुवव्वं अतिसयसुत्तोसुहोचितो तवितवगुणजुत्तो।
जोसोमनप्पसातो जायइसो निजरंकुणति ।। वृ-श्रुतवानेष अत्राप्यनेके भेदास्तथाऽतिशययुक्तोऽवध्याधतिशयोपेतोऽत्राप्यवध्यादिविषये बहवस्तरतमविशेषाः सुखोचितोऽपि तपसि स बाह्याभ्यन्तरे गुणेज्ञानादौ उद्युक्तस्तपोगुणोद्यत इत्येवं योऽसौ यादृशो मनःप्रसादो मनःप्रसत्तिपरिणामो जायते स तादशी निर्जरां करोतित स्माद्वस्तुतो निर्जरति व्यवहारनयः । तदेवमुक्तं व्यवहारनयमतमधुना निश्चनयमतमाह। . [भा.२६३३] निच्छयतो पुन अप्पे, जस्स वत्थुमि जायतेभावो।
तत्तोसो निजरगो, जिन गोयम सीह आहरणं ।। वृ. निश्चयतः पुनरल्पेऽपि महागुणगुणतराद्धीनगुणेऽपि वस्तुनि यस्य जायते तीव्रः शुभो भावस्तस्मान्महागुणतरविषयभावयुक्तात् स हीनगुणविषयतीव्रशुभभावो निर्जरको महानिर्जरतरः सद्भावस्यातितीव्रशुभत्वात् । अत्र जिनगौतमसिंहजीवआहरणं । तच्चैवं “तिविठ्ठत्तणे भयवया वद्धमानसामिणा सीहो विहतो अद्धितिंकरइ खुडुलगेणनिहतोमित्ति परिभवात्,गोयमेणंसारहितनेन मनुसासितमाअद्धितिंकरेह ।तुमंपसुसीहोनसीहेनमारियस्सतुझकोपरिभवो, एवंसोअनुसासिजंतो मतो । ततोसंसारभमिऊणभयवतोवद्धमानसामिस्सचरमतित्थगरभवेरायगिहेनयरेकविलस्सबंभणघरे वडुतो जातो । सो अनया समोसरणे आगतो भयवंतं दुगुण धम्मधम्मेइ । ततो भयवया गोयमसामी पेसितो जहा उवसामेह । ततोगतोअनुसासितोय । जहाएस महप्पा तित्थंकरो, एयंमिजोपडिनिवसति सो दुग्गइंजाति । एवं सो उवसामितो तस्स दिक्खा गोयमसामिना दिन्ना'' एतदेवाह[भा.२६३४] सीहो तिविट्ठनिहतो भमिउंरायगिहं कविल बडुगत्ति ।
जिनवरकहणमनुवसम गोयमोवसम दिक्खा य ।। वृ-सिंहस्त्रिपृष्टेन निहतः स संसारं भ्रमित्वा राजगृहे कपिलस्य ब्राह्मणस्य बटुकोऽभूत् । जिनस्य वीरस्य कथनंतथापि तस्यानुपशमो, गौतमेन चानुशासने कृतेऽभूदुपशमो दीक्षा च अत्रभगवदपेक्षया हीनगुणेऽपिगौतमेतस्य गुरुपरिणामोऽजायतेतिमहती निर्जराऽभवदिति ।। [भा.२६३५] सुत्ते अत्थेतदुभए पुव्वंभणिया जहोत्तरंबलिया ।
मंडलिएपुनभयणा, जइजाणइतत्थभूयत्थं ।। वृ-सूत्रेऽर्थे तदुभयस्मिन् स्वस्थाने निर्जरा पूर्वं यथोत्तरं वलिका बलवती भणिता । सम्प्रति पुनः सूत्रार्थतदुभयेषु युगपश्चिन्त्यमानेषु यथोत्तरं निर्जरा बलवती साम्प्रतं मंडली चेवत्ति व्याख्यानार्थमाह मंडलीए पुन इत्यादिमंडल्यांपुनर्भजना विकल्पना यदि जानाति, तत्रमंडल्यांभूतार्थंसदूतमर्थं तदास महानिर्जरइयमत्रभावनामण्डल्यांपठन्तिपाठयन्तिचतत्रावश्यकादिपठतांयथोत्तरंपारितोबलिकाः । अथजानाति वैयावृत्यकरोयथाधस्तनसूत्रपाठकोज्ञानादिभिर्गुणैरधिकतरस्ततो-ऽधस्तनश्रुतपाठकस्य वैयावृत्त्यकरणे महती निर्जरा, ददतां मध्ये य उरितनश्रुतवाचकः स ज्ञानादिभिरधिकतर इति तद्वैयावृत्यकरणे महती निर्जरा । अथ जानाति वैयावृत्यकरोऽधस्तनः श्रुतवाचको ज्ञानादिभिरधिकतरस्ततोऽधस्तनश्रुतवाचकस्य वैयावृत्त्यकरणे बलवती निर्जरा वाचकप्रातीच्छिकानां मध्ये यो वाचकस्तद्वैयावृत्त्यकरणेमहती निर्जरा, |अथवैयावृत्यकरोजानात्येषप्रातीच्छिक आचार्यो . वाच्यते तत् प्रत्युज्वालनमात्रं यावत् सर्वमेतस्यायाति सूत्रतोऽर्थतश्चाधिकतरं इति तदा तस्य
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ६, मूल- १४९, [ भा. २६३५ ]
१८९
प्रतीच्छिकस्य वैयावृत्त्यकृतौ महती निर्जरा, इह सूर्येऽर्थे तदुभये च यथोत्तरं बलवती निर्जरत्युक्तं तत्र यथोत्तरं निर्जराया बलवत्तां भावयति[भा. २६३६ ]
अत्थोउ महिद्धितो कडकरणेणं घरस्स निप्पती । अठ्ठाणे गुरुगारणोपीय देवीया ||
वृ- सूत्रात् केवलात् अर्थाद्वा स सूत्रार्थो महर्द्धिकः किं कारणमिति चेत् उच्यते । अत्र कृतकरणेन । गृहस्य निष्पत्तिर्दृष्टान्तः । इतश्च सूत्रादर्थः ससूत्रो महर्द्धिकः, सूत्रमण्डल्याचार्यादयः प्राघूर्णकप्रभृतीनामभ्युत्थानं कुर्वन्ति । अर्थ मएडल्यां पुनर्यस्य समीपेऽनुयोगं श्रुतवान् तमेकं मुक्त्वाऽन्यस्य दीक्षागुरोरप्यभ्युत्थाने चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तं । ततः सूत्रार्थो राज्ञः शातवाहनस्य याने निगमने दृष्टान्तः । एष गाथाक्षरार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः कृतकरणेन गृहस्य निष्पत्तिरिति दृष्टान्तं भावयतिआराहितो नवती तिहिँउ पुरिसेहिं तेसि संदिसति । अमुगपुरे सयसहस्सं घरं च एएसि दायव्वं । पट्टगं घेत्तूण गतो उंडियबितियो उ तइओ उभयं । निफ्फलगा दोन्नि तहिं मुद्दा पट्टी य सफलो उ ।।
[भा. २६३७]
[भा. २६३८ ]
वृ- एको नरपतिस्त्रिभिः पुरुषैरराधितः ततः परितुष्टः सन्नरपतिस्तेषां प्रत्येकं संदिशति । यथाअमुकपुरे सुन्दरं गृहं शतसहस्रं च दीनाराणामित्येषां प्रत्येकं दातव्यमिति । तत्रैकोऽमुं संदेशं पट्टकै गृहीत्वा लेखयित्वा गतो, द्वितीय उंडि मुद्रां गृहीत्वागतस्तृतीय उभयं पट्टके लिखापयित्वा गतस्तत्र येन पट्टके लेखापितं यथामुकपुरे सुन्दरं गृहं शतसहस्रं च दीनाराणां न तूपरि मुद्रा दापिता । येन पट्टकव्यतिरेकेण मुद्राप्रतिबिम्बमात्रं गृहीतंतौ द्वावपि निष्फलौ जातौ । तथाहि ते त्रयोऽपि तन्नगरंगतास्तत्र आयुक्तस्तस्य समीपमुपागताः पट्टकं मुद्रामुभयं च दर्शयन्ति । तत्रायुक्तेन प्रथमो भणितो मुद्रां न पश्यामि कथं च दामि, द्वितीयो भणितो जानामि राज्ञो मुद्रांन पुनर्जानामि राज्ञः सन्देसं किंदातव्यमिति । एवं तौ निष्फलौ जातौ । यस्य तु तृतीयस्य मुद्रा पट्टकश्च स सफलस्तस्यायुक्तेन यथाज्ञप्तदानात् एष दृष्टान्तः एवं पट्टगसरिसं सुत्तं अत्थो य उंडियत्थाणे । उस्सगववायत्थो उभयसरित्थोय तेन बली ||
[भा. २६३९]
वृ- एवममुना प्रकारेण पट्टकसदृशं पट्टकस्थानीयं सूत्रं, उंडिका मुद्रा ततः स्थानीयोऽर्थः उत्सर्गापवादस्थ उभयसदृशस्तेन बली । तस्योभयस्य भावात् ।
[ भा. २६४० ]
सुत्तस्समंडलीए नियमा उठति आयरियमादी ।
मुत्तूण पवार्यतं न उ अत्थे दिक्खाण गुरुंपि ।।
वृ- सूत्रमण्डल्यां वाचयंत आचार्यादय आचार्योपाध्यायप्रभृतयः प्राघूर्णकादीनामागच्छतां सर्वेषामपि नियमादुत्तिष्ठन्ति अभ्युत्थानं कुर्वन्ति । अर्थमण्डल्यां पुनरुपविष्टः सन् यस्य समीपेऽनुयोगः श्रुतस्तमेकं प्रवाचयन्तं मुक्त्वान्यं दीक्षणगुरुमपि नाभ्युत्तिष्ठति यदाभ्युतिष्ठति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, श्रोतारोऽपि यद्याचार्येऽनभ्युत्तिष्ठत्यभ्युतिष्ठन्ति तदा तेषामपि प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं, यदि पुनर्यस्य समीपेऽनयोगं श्रुतवान् तस्य नाभ्युत्तिष्ठति तर्हि तदापि तस्य चतुर्गुरुकम् । अत्र दृष्टान्तो राज्ञो याने देवी तं भावयति
[भा. २६४१]
पतिलीलं करेमाणी नोठिया सालवाहणं ।
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
— व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ पुहवी नामसा देवी सोयरुठो तहिनियो ।। वृ-राज्ञः सातवाहनस्यपृथिवी नामाग्रमहिषी ।अन्यदासाक्वापिनिर्गते राज्ञिशेषाभिरन्तपुरिकाभिर्देवीभिः संपरिवृता शातवाहनवेषमादाय राज्ञ आस्थानिकायामुपविष्टा पतिलीलाविलम्बमानाऽवतिष्ठते ।राजाप्रत्यागतः प्रविष्टस्तस्मिन्प्रदेशे ।साचपतिलीलांकुर्वतीपृथिवी नामदेवीशातवाहनं राजानमायान्तमपिदृष्टानोत्थिता । तस्यानुत्थाने शेषाअपिदेव्यो नाभ्युत्थितवत्यस्ततःसनृपोराजा तत्र रुष्टो ब्रूते-त्वं तावन्महादेवी, तत्तो महादेवी वाते नाभ्युत्थिता एताः किं त्वया वारिता यन्नाभ्युत्थानमकार्षुस्ततो नसुन्दरमेतदिति ।। [भा.२६४२] ततोणं आहसा देवी अत्थाणीएतवाणहा ।
दासावि सामियंपत्तंनोटंति अविपत्थिवं ।। वृ-ततो राज्ञोक्तानन्तरं सा पृथिवीनाम देवी राजानमाह | तवास्थानिकायामुपविष्टा दासा अपि नाथाःसम्पूर्णगुणा अपिपार्थिवमपिस्वामिनमागच्छन्तंनाभ्युत्तिष्ठन्ति, तवास्थानिकायाःप्रभावएष[भा.२६४३] तंवा वि गुरुणो मोत्तुंन वि उठेसि कस्सइ।
नतेलीला कया होती उठंती हंसतोसितो ।। वृ-त्वमप्यस्यामास्थानिकायामुपविष्टो गुरून्मुक्त्वा नान्यस्य कस्यापि महीयसोऽप्युत्तिष्ठसि । अहमपितवास्थानिकायांत्वदीयां लीलां धरन्तीसमुपविष्टा । ततौनसपरिवाराभ्युत्थिता । यदि पुनस्ते तव लीला न कृतास्यात्ततोऽहमभ्युत्तिष्ठेयमित्येवं राजा देव्या तोषितः । एवमत्रापि तीर्थकरस्थानीय आचार्योऽर्थमण्डल्यामुपविष्टः सन्न कस्याप्यभ्युत्तिष्ठति अमुमेवार्थं गौतमदृष्टान्तेन दृढयति[भा.२६४४] कहंतो गोयमोअत्थं,मोत्तंतुतित्थगरंसयं ।
नवि उठेइ अन्नस्सतग्गयंचेव गम्मति ।। वृ-नखलुभगवान् गौतमोअर्थकथयन्स्वकमात्मीयंतीर्थकरमुक्त्वा अन्यस्यकस्यापिउत्तिष्ठति । अभ्युत्थानं कृतवान्, तद्तंचेदांसर्वैरपिगम्यते । तदनुष्ठितंसर्वमिदानीमनुष्ठीयते । ततोऽर्थं कथयन्न कस्याप्युत्तिष्ठति । । सम्प्रति श्रवणविधिमाह[भा.२६४५] सोयव्ये उविही इणमो अवक्खेवादि होइनायव्यो ।
विक्खेवम्मि यदोसा आणादीयामुणेयव्वा ।। वृ-श्रोतव्ये पुनरयं विधिरव्याक्षेपादिर्भवति ज्ञातव्य आदशिब्दाद्विकथादिपरिग्रहः । व्याक्षेपे पुनराज्ञादय आज्ञानवस्थामिथ्यात्वविराधनारूपदोषा ज्ञातव्याः, । अत एवाभ्युत्थानमपि न क्रियते; तस्मिन् सतिव्याक्षेपादिसंभवात्तथा चैतदर्थमेव द्वारगाथाद्वयमाह- . [भा.२६४६] काउस्सग्गे विक्खेवयाय विकहा विसोत्तियापयतो ।
उवनय वाउलणादियअक्खेवो चेव आहरणे ।। [भा.२६४७] आरोवणापरूवणउगह तह निजरा यवाउलणा।
___ एएहिं कारणेहिं अब्भुट्टाणंतुपडिकुटुं ।। वृ-अनुयोगारंभनिमित्तंकायोत्सर्गकृते एतैः कारणैरभ्युत्थानंप्रतिकुष्टंनिराकृतं,कै कारणैरतआहविक्खेवया य इति व्याक्षेपस्य व्याक्षेपशब्दस्य भावः प्रवृत्तिनिमित्तं व्याक्षेपता व्याक्षेप इत्यर्थः । अभ्युत्थाने क्रियमाणेव्याक्षेपोभवति, व्याक्षेपाच विकथाचतुर्विधाप्रवर्तते ।तत्प्रवृत्तीचेन्द्रियैर्मनसा
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल - १४९, [भा. २६४७]
१९१ विश्रोतसिका संयमस्थानप्लावनमिति भावः, तस्मादभ्युत्थानकुर्वन् प्रयतः शृणुयात् । प्रयतो नाम कृताञ्जलिप्रग्रहोदृष्ट्रासूरिमुखारविन्दमवेक्षमाणोबुध्युयुक्तस्तधाभ्युत्थानेक्रियमाणेउपनयस्य विषये व्याकुलता, उपनयः कस्याप्यर्थेन क्रियते अन्यथा वा क्रियेत येन उपनयग्रहणमुपलक्षणं तेन यत् ग्रहणं ज्ञातंतत्व्याकुलनात्भ्रश्यति पृच्छावाकर्तुमारब्धाविस्मृतिमुपयाति, कालोव्याख्यानस्य त्रुट्यतीति तथा निरन्तरमविच्छेदेन भाषमाणस्य शृण्वतो महानाक्षेपस्तीव्रशुपरिणामरूपो जायते । अभ्युत्थाने तद्वयाघातस्तद्यथाचसतिशुभपरिणामाभावतोयेऽवध्यादिलाभः संभाव्यतेतस्यविनाशोऽत्रार्थेचाहरणं ज्ञातं वक्तव्यं । तथा आरोपणायाः प्रायश्चित्तस्य प्ररूपणे क्रियमाणेऽभ्युत्थाने व्याघातो भवति, व्याघाताच्च सम्यगवग्रहो ग्रहणं न भवति, निखलु व्याक्षिप्तोऽवग्रहीतुंशक्नोति किंत्वव्याक्षिप्त इति प्रतीतमेतत् । तथाभ्युत्थाने क्रियमाणे व्याकुलता ततः सम्यक् श्रुतोपयोगो न भवति । तदभावाच्च ज्ञानावरणीयस्य कर्मणोन निर्जरा । एतैः कारणैरभ्युत्थानं प्रतिकुष्टं ।साम्प्रतमेतदेवगाथाद्वयं विवरीषुः प्रथमतः काउस्सगो विक्खेवयाय इतिभावयति[भा.२६४८] उच्चारियाए नंदीए विक्खेवे गुरुतोभवे ।
अप्पसत्थे पसत्येच दिटुंतो हथिलावका ।।। वृ-अनुयोगारंभार्थं कायोत्सर्ग कृते नन्द्यां ज्ञानपञ्चकरूपायामुच्चारितायामभ्युत्थानान्येन वा प्रकारेण यो व्याक्षेपं करोति, तस्य प्रायश्चित्तं गुरुको मासः । तस्माद्वयाक्षेप न कर्तव्यः । अत्राप्रशस्ते व्याक्षेपकरणे प्रशस्ते च व्याक्षेपाकरणे दृष्टान्तो हस्तिलावकाः हस्ती च शालीनां लावकाश्च हस्तिलावकास्तत्राप्रशस्ते प्रतिपादयति[भा.२६४९] जह सालिं लुणावेतो कोई अत्थारिएहिंउ ।
सेयं हत्यिं तुदावेइधाविया तेय मग्गओ ।। [भा.२६५०] नलुओ अहसाली उवेक्खेवेण तेनउ ।
वक्खेवेयराणंतुपोरिसी एवभज्जइ ।। वृ- यथा कोऽपि कुटुम्बी निजे क्षेत्रे अस्थारिएहिं तु ये मूल्यप्रदानेन शालिलवनाय कर्मकराः क्षेत्रे क्षिप्यन्ते ते अस्तारिकास्तैावयन् कथमपि सप्ताङ्गप्रतिष्ठितं श्चेतमारण्यहस्तिनमागतं दृष्ट्रा दर्शयति । तद्दर्शितेच ते हस्तिनो मार्गतः पृष्टो धाविताः आगतैरपिहस्तिनो रूपेणाक्षिप्तैर्हस्तिरूपं वर्णयदिभः तेन व्याक्षेपेणाथशालिनलूना एवमिहापिअभ्युत्थानेन व्याक्षेपेरतानांपौरुषीभङ्गोभवति ।व्याख्यानंपुनर्न किमपि याति, तस्माद्वयाक्षेपो न विधेयः । प्रशस्ते व्याक्षेपाकरणे दृष्टान्तः स्वयं भावनीयः स चैवम्एक: कौटुम्बिकःशालिक्षेत्रलावयति । तस्यसत्कयादास्याशालिलुनंत्यासप्ताङ्गप्रतिष्ठितः श्वेतोवनहस्ती चरन्दृष्टो, दास्याज्ञातंयदिशालिलावकानांकथयिष्यामिततोहस्तिनंष्ट्राहस्तिनोरूपेणाक्षिप्ताहस्तिनो रूपंवर्णयन्तआसिष्यन्तेएषच हस्तीदिनेऽस्मिन्नवकाशेश्यते. ततःशालिनलविष्यते यदातुशालिः परिपूर्णोलूनोभवेत्तदासादासीस्वामिनःशालिलावकानांचाकथयत् । ततस्तैरुक्तं किंतदानाख्यातं दासीप्राह शालिलवितव्यव्याघातोभविष्यतीतिहेतोस्ततएवमुक्तेकौटुम्बिकः परितुष्टः, तेनच परितुष्टेन मस्तकप्रक्षालनतोदासी अदासकृता ।एवमिहापिव्याक्षेपोकरणीयस्तथाचसतिभगवदाज्ञापरिपालनतः कर्मक्षयेण त्रिलोकमस्तकस्थो भवतिसम्प्रति विकथादिपदव्याख्यानार्थमाह
[भा.२६५१] विकथा चउब्विहावुत्ता, इंदिएहिं विसोत्तिया |
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ . अंजलीपग्रहोचेव दिट्ठीबुध्धुजुत्तया ।। वृ-विकथास्त्रीकथादिभेदाच्चतुर्विधोक्ता, विश्रोतसिकाइन्द्रियरुपलक्षणमेतत्मनसावाचा प्रयतता अञ्जलिप्रग्रहोगुरुमुखे दृष्टिर्बुद्धयुपयुक्तताच उपनयव्याकुलतेतिव्याख्यानयति[भा.२६५२] तस्स तेवणेतोसो उअन्नहा वोवणिजइ।
नायंवाकरणेवा विपुच्छा अद्धाचभस्सइ ।। वृ- अभ्युत्थानेनान्येन वा व्याकुलतायां स दर्शित उपनयो नश्यति, विस्मृतिं याति यदि वा व्याकुलतयाऽन्यथोपनीयते ज्ञातं वा व्याकरणं चा पृच्छा वा कर्तुमारब्धा अद्धा वा पौरुषीलक्षणा भ्रश्यति । आक्षेपव्याख्यानार्थमाह[भा.२६५३] भासतो सावओवावि तिव्वसंजायमानसो ।
लभंतो ओहिलंभादीजहा मुंडिवगो मुनी ।। वृ- निरन्तरमविच्छेदेन भाषकः श्रावको वा उत्तरोत्तरविशिष्टार्थावगाहनस्तीव्रसंजातमानसो जातपरमाक्षेपो यद्यभ्युत्थानेन व्याक्षेपो नाभविष्यत्ततोऽवधिलाभादिकमलपस्यत । यथा मुडिम्बको मुनिस्तथासुहिडिम्बक आचार्यः परमकाष्टीभूतेशुभध्याने प्रवृत्तो अवध्यादिलब्धिमलप्स्यतयदि तस्य पुष्पमित्रेणध्यानविघ्नोनाकरिष्यत । परंसर्वसाधुसाध्वीप्रभृत्यत्याकुलमभवदितितेनध्यानव्याघातः कृतः ।अधुना आरोवणा परूवणेति व्याख्यानार्थमाह[भा.२६५४] आरोवणमक्खेवं वदाउकामोतहिं तुआयरितो ।
वाउलणाए फिटइउघेतुमणो न उ गेण्हे ।। वृ- आरोपणां प्रायश्चित्तं तत्रार्थं मण्डल्यामाचार्यो दातुकामः प्ररूपयितुकाम इति तात्पर्यार्थः वद्यभ्युत्थानं करोति,ततोव्याकुलतयास्फिटति,व्याकुलेनैव प्रायश्चित्तप्ररुपणा तिष्ठतीतिभावस्तथाऽवग्रहीतुमनाअभ्युत्थानेनव्याकुलनातो नावगृह्णाति । . [भा.२६५५] एगगो उगिणहइ विक्खप्पंतस्स विस्सुतिं जाइ ।
___ इंदपुरइंददत्ते,अजुणतेने यदिटंता ।। वृ- एकाग्रः सन् अवगृह्णाति, अभ्युत्थानेन पुनर्व्याक्षिप्यमानस्यावगृहीतमपि विस्मृतिं याति, कुतोऽनवगृहीतार्थावग्रहणंव्याक्षेपाच्चविस्मृतिगमनेइन्द्रपुरेपत्तने इन्द्रदत्तस्य राज्ञः सुताः दृष्टान्तः । तथा च तेषां कला अभ्यस्यतां प्रमादविकथादिव्याक्षेपान्न किमप्यवगृहीतमभूत् । यद्यपि किश्चिदवगृहीतं, तदपि विस्मृतिमुपगतमत एव तै राधावेधो न कर्तुशक्तिः । तथा अर्जुनस्तेनश्च दृष्टान्तः । तथा हिसोऽर्जुनकः स्तेनोऽगडदत्तेन सहयुष्यमानोन कथमप्यगडदत्तेन पराजेतुंशक्यते, ततो निजभार्यातीवरूपवती सर्वालङ्कारभूषिता रथस्य तुएडे निवेशिता, ततः स्त्रीरुपदर्शनव्याक्षेपात् युद्धकरणं विस्मृतिमुपगतमिति सोऽगडदत्तेन विनाशितः । एवमिहापिव्याक्षेपात्श्रुतोपयोगप्राणविनाशमाप्नोति । [भा.२६५६] एएचेवय दोसाअब्भुठाणे विहोति नायव्वा ।
नवरं अब्भुठाणं, इमेहिंतीहि कारणेहिं तु ।। वृ- यस्मात् श्रवणे कर्तव्ये व्याक्षेपादिषु क्रियमाणेष्वेतेऽनन्तरोक्ता दोषास्तस्माद्व्याक्षेपादिरहितैः श्रोतव्यं, । एते एव च व्याक्षेपायो दोषा अभ्युत्थानेऽपि क्रियमाणे भवन्ति, | तस्मादभ्युत्थानमपिन कर्तव्यं, नवरमभ्युत्थानमेभिर्वक्ष्यमाणैस्त्रिभिः कारणैः कर्तव्यम् । तान्येवाह
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल- १४९, [भा. २६५७]
१९३ [भा.२६५७] पगयसमत्तेकाले अज्झयणुद्देस अंगसुयक्खंधे।
एएहि कारणेहिं अब्भुठाणंतुअनुयोगो।। वृ- प्रकृते सम्पाते तथा काले समाप्तेऽध्ययनोद्देशांगश्रुतस्कन्धेषु वा समाप्तेषु यदि प्राघूर्णकाद्यागमनं भवति तदेतैः कारणैरभ्युत्थानमनुयोगो भवति, । तत्र कालोऽध्ययनादिकं च प्रतीतं न प्रकृतप्रतिपादनार्थमाह[भा.२६५८] कप्पमिदोणिपगया पलंबसुत्तंचमासकप्पे, य ।
दोचेव य ववहारे पढमे दसमेयजेभणिया ।। वृ-कल्पे कल्पाध्ययने द्वे प्रकृते । तद्यथा-प्रलम्बसूत्रंमासकल्पश्च ।मासकल्पसूत्रंतु व्यवहारे द्वे प्रकृते ये भणिते प्रथमे दशमे चोद्देशके । तत्र प्रथमे आरोपणासूत्रं दशमे पञ्चविधव्यवहारसूत्रम् । न केवलमेतदेव प्रकृतं किन्त्वन्यदपितथा चाह[भा.२६५९] पेढियातो यसव्वातो चूलियातो तहेवय ।
निजुतीकप्पनामस्स ववहारस्स तहेवय ।। वृ-सर्वाः प्रकल्पकल्पादिगताः पीठिकास्तथा सर्वाश्चूलिकास्तथा कल्पनाम्नो व्यवहारस्य च तथा चैवेतिवचनादन्येषांचदशवैकालिकप्रभृतीनांचनियुक्तयः प्रकृतानि । अत्रैवादेशान्तरमाह[भा.२६६०] अनोवियआएसो, जोरायनिंतोयतत्थ सोयव्वे ।
अनुयोगधम्मयाए किइकम्मंतस्स कायव्वं ।। वृ- अन्योऽपि चादेशो मतान्तरं तत्र श्रोतव्ये यो रालिको रत्नाधिकोऽनुभाषक इत्यर्थः । तस्य नन्द्यामुच्चारितायामनुयोगधर्मतया कृतिकर्मबन्दनं कर्तव्यं, । तथा[भा.२६६१] केवलिमादी चोद्दसदसनवपुटवी य उठणिज्जोउ ।
जेतिहि ऊनतरगा समाणेअगुरुंन उठति ।। वृ- अर्थमपि कथयता समागच्छन् केवली अभ्युत्थातव्यः । आदिशब्दान्मनपर्यवज्ञानी अवधिज्ञानीच परिगृह्यते, तथा येतेभ्यो नवपूर्वधरादिभ्य ऊनतरास्तैः पूर्वधरादिरभ्युत्थानीयः, तथाहि कथको यदि कालिक श्रुतधारी तर्हि तेनार्थमपि कथयता नवपूर्वीदशपूर्वी चतुर्दशपूर्वी वाभ्युत्थातव्यो नवपूर्विणा दशपूर्वी । दशपूर्विणा चतुर्दशपूर्वीइति । तथा यदिसमगच्छन् समानः समानश्रुतोऽगुरुश्च तदातंनाभ्युत्तिष्ठति । तदेवं प्रवचने निर्जरा चेति द्वारद्वयं गतमिदानींसापेक्षद्वारमाह[भा.२६६२] सावेक्खे निरवेक्खेगच्छे दिटंतोगामसगडेणं ।
. राउलकजनिउत्तंजहा गामेणंकयंसगडं ।। [भा.२६६३] अस्सामिबुद्धियाए पडियंसडियं वनिखक्खत्ति ।
नाणत्तेदंडोसयं वसीयंतिकज्जेसु ।। बृ-आचार्यस्यशिष्यैः प्रतीच्छिकैश्चसर्वकर्तव्यं,तेचतथाकुर्वन्तःसापेक्षाउच्यन्ते,येतुनकुर्वन्ति, तेनिरपेक्षास्तत्रसापेक्षेनिरपेक्षेचगच्छेदृष्टान्तो ग्रामशक्टेन, तद्यथा-एकस्मिन्ग्रामे ग्रामेणग्रामेयकैः पुरुषैः राजकुलकार्यनियुक्तं शकटमेकं कृतं । ततो यत्ते राजकुलेनाज्ञाप्यन्ते धान्यं घृतधटादि वा नेतव्यं आनेतव्यं वा तस्मिन् शकटे आरोप्यानयन्ति नयन्ति वा, तथा नास्य कश्चित्स्वामीत्यस्वामि[2413]
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ बुद्ध्यात्मनोऽपि कार्याणि तेन कुर्वन्ति । अस्वामिबुद्ध्यैव पतितं शटितं वा तस्य शकटस्य नापि रक्षन्ति, ततःकालेन गच्छतातत्भग्नं, अन्यदाराजकुलेनतेआज्ञप्ताधान्यमानय,तैः शकटाभावान्नानीतं, तदाज्ञाभङ्गोऽकारीति तेषांदण्डः कृतः, कार्येषु च समापतितेषु स्वयं तेसीदंतो द्दश्यते । [भा.२६६४] एवंन करेंति सीसा, काहीतिपडिच्छियति काऊणं ।
तेवियसीसत्ति ततो, हिंडणपेहादिसुसिग्गो । वृ- एवं ग्रामेयकदृष्टान्त-प्रकारेण शिष्याःप्रातीच्छिकाः करिष्यन्तीति कृत्वा नकुर्वन्तीति, तेऽपि च प्रालिच्छिकाः शिष्याः करिष्यन्तीतिबुद्ध्या न कुर्वते । ततः सीदन्नाचार्यः स्वयं भिक्षामटति । स्वयं चोपकरणप्रेक्षादिकं विधत्ते इति हिण्डनाप्रेक्षादौ च सिग्रः परिश्रान्तः तेषांचशिष्यप्रतीच्छिकानांदण्ड: प्रायश्चित्तं दीर्घसंसारिता, वा, तदेवं निरपेक्षे दृष्टान्तः ।सम्प्रतिसापेक्षेभावयति[भा.२६६५] बितिएहिं उसारवियं, सगडंरना य उक्कराय कया ।
इयजे करेंतिगुरुणो निञ्जरलाभो य कित्तीय । - अपरस्मिन् ग्रामे द्वितीयके ग्रामेयकै राजकुलकार्यनियुक्तं शकटं कृतं, तेन राजकीयं धान्यधृतघटाधानयन्ति नयन्ति च, । तच्च शकटं तैः सम्यक्सारापितं, ततो न कदाचिदाज्ञाभङ्गः कृत इति परितुष्टेन राज्ञा ते उत्कराः करविहीनाः कृताः । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनय इति एवमुक्तेन प्रकारेण शिष्याः प्रातीच्छिकाश्चात्मानुग्रहबुद्ध्यायेगुरोःकुत्यं कुर्वन्तितैषां महती निर्जरा भूयात्ज्ञानादिलाभः कीर्तिश्च । गतंसापेक्षद्वारं सम्प्रतिभक्त्यव्यवच्छेदद्वारमाह[भा.२६६६] दव्वे भावे भत्ती, दव्वे गणिया उदुतिजाराणं ।
भावंमिसीसवग्गो, करोतिभत्तिंसुयधरस्स ।। वृ-आचार्यस्यभक्तौ क्रियमाणायांतीर्थस्याव्यच्छेदो ।भक्तावक्रियमाणायांतुतीर्थव्यवच्छेदः । साचभक्तिद्विधा द्रव्येभावच । तत्रयन्नामगणिकाभुजङ्गानां भक्तिं कुर्वन्ति, दुतयो वा जाराणां,सा द्रव्ये द्रव्यभक्तिर्भावे भावविषया भक्तिःपुनरियं यत् शिष्यवर्गः श्रुतधरस्य भक्तिं करोति, । यद्यपि चान्योऽपिगुरोभक्तिंकरोति, ।तथा ममापिनिर्जरास्यादित्यात्मानुग्रहबुद्ध्यान्येनापिभक्तिः कर्तव्येति लोहार्यगौतमदृष्टान्तेन भावयति[भा.२६६७] जइविय लोहसमाणे गेणहइ खीणंतराइणो उच्छं ।
तहविय गोयमसामी पारणए गिण्हए गुरुणो ।। वृ- यद्यपि च लोहसमानो लोहार्यः क्षीणान्तरायस्य भगवतो वर्धमानस्वामिनः सदैवोच्छमेषणीयभक्तादिकंगृह्णाति तस्यभगवद्वैयावृत्यकरत्वात् । उक्तंच
धन्नोसो लोहजोखंतिखमाएवरलोहसरिवन्नो ।
जस्स जिनो पक्षातो इच्छइपानीहिंभुत्तुंजे ।। तथापि गौतमस्वामी स्वपारणके गुरोर्वर्धमानसवामिनो योग्यं गृह्णाति । एवमन्येनाप्यवैयावृत्यकरभावेऽपि यथायोग्यं गुरोः कर्तव्यं । तदेवं भक्तिर्व्याख्याता अधुना तस्यां क्रियमाणायां यथा तीर्थस्याव्यवच्छेदोभवति, तथा भावयति[भा.२६६८] गुरुअनुकंपाए पुन,गच्छो अनुकंपितो महाभागो ।
गच्छानुकंपयाए, अव्योच्छित्तीकया तित्थो ।।
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल- १४९, [ भा. २६६८ ]
१९५
वृ- गुरोरनुकम्पया अनुग्रहेण गच्छो महाभागे महाचिन्त्यशक्तिस्नुकम्पितो गृहीतो भवति, । गच्छानुकम्पया चाव्यवच्छितिस्तीर्थस्य कृता ।।
[भा. २६६९]
किह तेन न होइ कयं वेयावच्चं दसविहं जेण । तरस पत्ता अनुकंपितो उ थेरो थिरसभावो ।।
बृ- कथं तेन दशविधं वैयावृत्यं न कृतं ? येन स्थविर आचार्यः स्थिरस्वभावोऽनुत्सुकस्तस्य दशविधस्य वैयावृत्यप्रयोक्ता ऽनुकम्पितोऽनुगृहीतस्तत्करणे कृतं तेन दशविधमपि वैयावृत्यं, तत्प्ररूपणायास्तदधीनत्वादिति भावः । तदेवमव्यवच्छेदऽ पिभावितोऽधुना अतिसेसा पञ्च आयरिए[ भा. २६७०] अन्नेवि अत्थि भणिया, अतिसेसा पंच होति आयरिए ।
,
जो अनसन कीर, नयातिचारो असतिसेसो ।।
वृ- आतिशेषाः पञ्च भवन्त्याचार्ये इत्यनेन वचनेनान्येऽप्यतिशयाः पञ्चार्थतो भणितास्सन्ति यः पञ्चानामन्यतरोऽप्यन्यस्यानाचार्यस्य न क्रियते, नच शेषेऽनाचार्ये पञ्चानामेकरस्मिन्नप्यतिशये असति अक्रियमाणेऽतीचारः, आचार्यस्य तुपञ्चाप्यतिशयाः कर्तव्याः । पञ्चानामेकतरस्मिन्नप्यतिशये असति अक्रियमाणे अतीचारः । तानेव पञ्चातिशयानाह
[भा. २६७१ ]
भत्ते पाने धुव्वण पसंसणा हत्थपाय सोएय । आयरिए अतिसेसा अनातिसेसा अनायरिए ||
बृ- उत्कृष्टं भक्तमुत्कृष्टं पानं, मलिनोपधिधावनं, प्रशंसनं हस्तपादशौचं च । एते पञ्चातिशेषा अतिशया आचार्ये, त्वनतिशया अनाचार्ये एते न कर्तव्या इतिभावः । सम्प्रति भक्तादिव्याख्याकालसहावानुमयं भत्तं पानं च अच्चितं खेत्ते ।
[भा. २६७२ ]
मलिन मलिनाय जाया, चोलादी तस्स धोवंति ।।
|
वृ- यत्कालानुमतं स्वभावानुमतं च कालानुकूलं स्वभावानुकूलं चेत्यर्थः, | भक्तमाचार्यस्य प्रदेयमितिप्रथमोऽतिशयः, तथा यत् यत्र क्षेत्रेऽर्चितं पानीयं तत्सम्पाद्यमाचार्यस्येति द्वितीयोऽतिशयः, तथा चोलादीनि मलिनमलिनानि जातानि तस्याचार्यस्य प्रक्षाल्यन्ते । किं कारणमिति चेदत आह[भा. २६७३] परवादीण अगम्मो नेव अवणं करिति सुयसेहा ।
जह अकहितो विज, एस गणी उज्जपरिहीनो ।।
बृ- यथा परवादिनामगम्यो भवति, यथा च शुचिशैक्षाश्चक्षशिष्याः अवज्ञां न कुर्वते, यथा चाकथितोऽपिज्ञायते एष गणी आचार्यस्तथानुद्यमसौन्दर्यं तत्परिहीनो मलिनमलिनवस्त्रस्तत्र प्रक्षालनेन कर्तव्यो, न च विभूषादोषप्रसक्तिर्यत आह
[भा. २६७४ ]
जह उवगरणं सुज्झइ, परिहारमाणो अमुच्छितो साहू । तव खलु विसुद्धभावो, विसुद्धवासान परिभोगो ।।
वृ- यथा साधुरुपकरणं धर्मोपरकरणममूर्च्छितः सन् परिहरन् परिभोगयन् शुद्धयते न परिग्रहदोषेण लिप्यते अभूर्च्छितत्वात्तथाचार्येऽपि विशुद्धवाससां परिभोगे विशुद्धभावः सन् शुद्ध्यतीति एष तृतीयोऽतिशयः । । सम्प्रति प्रशंसनमाह
[भा. २६७५ ]
गंभीरो मद्दवितो अब्भुवगय वच्छलो सिवो सोमो । विच्छिनकुलुप्पनो, दाया कयन्नुतो सुयवं ।।
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ [भा.२६७६] खंतादिगुणोवेओ, पहाणनाणतवसंजमावसहो ।
एमाइसंतगुरुणविकत्थणंसंसणातिसये ।। वृ- गंभीरोऽपरश्रावी, मार्दवितो मार्दवोपेतस्तथाभ्युपगतस्य शिष्यस्य प्रातीच्छिकस्य वत्सलो यथोचितवात्सल्यकारी, तथा शिवोऽनुपद्रवस्तथा सोमः शांताकृतिः तथा विस्तीर्णकुलोत्पन्नो दाता कृतज्ञः श्रुतवान्तथाक्षान्त्यादिगुणोपेतःज्ञानप्रधानतपः संयमानामावसथो गृहंएवमादीनांसतांगुरुणां गुणानां विकथनं श्लाघनमेव चतुर्थः प्रशंसनातिशयः । अधुना प्रशंसनस्य फलमाह[भा.२६७७] संतगुणकित्तणया अवणवादीनचेव पडिघातो ।
अविहोजसंसईणंपुच्छाभिगमे दुविहं लाभो ।। वृ- सद्गुणोत्कीर्तनायां महती निर्जरा भवति । तथा सद्गुणकीर्तनाया अवर्णवादिनां प्रतिघातः कृतोभवति, अपिभवेदयंमहान्गुणोगुणोगुणवन्तमाचार्यश्रुत्वाबहूनांराजेश्चरतलवरप्रभृतीनांसंशयिनां पृच्छार्थमभिगमो भवति । पृच्छानिमित्तमाचार्यसमीपमागच्छन्ति आगताश्च धर्मं श्रुत्वा अगारधर्ममनगारधर्मवाप्रतिपद्यन्ते इति द्विविधो लाभः पञ्चमातिशयप्रतिपादनार्थमाह[भा.२६७८] करचरण नयन दसणाइधावणं पंचमो उअतिसेसो ।
आयरियस्स उसययं, कायव्योहोति नियमेन ।। वृ- करचरणनयनदशनादि प्रक्षालनं पञ्चमोऽतिशयः । सततमाचार्यस्य नियमेन भवति । कर्तव्यः । अत्र पर आह[भा.२६७९] मुहनयनदंतपायादिधोवणेको गुणोत्तितेबुद्धी ।
अग्गिमतिवाणिपड्डुयातो होइअनोतप्पयाचेव ।। वृ-मुखनयनदंतपादादिधोवने को गुणइतिएषातेबुद्धिः स्यात् । अत्रोच्यते-मुखदन्तादिप्रक्षालनेऽग्निपटुता जाठराग्निप्राबल्यं, मतपिटुतावाक्पटुता च नयनपादादि प्रक्षालने अनोत्तप्पया अलज्जनीयशरीरता भवति । एष गुणो मुखादिप्रक्षालेन । एते पञ्चातिशयाः । पञ्च उपलक्षणमन्यदपि यथायोगमाचार्यस्य कर्तव्यम् ।। तथा चाह[भा.२६८०] असढस्सजेनजोगाण संधणंजह उहोइथेरस्स ।
तंतंकरेंति तस्स उजह से जोगानहायंति ।। वृ- यथास्थविरस्याशठस्यसतोयेन येन क्रियमाणेन योगानांसन्धानभवतितत्तस्याचार्यस्य साधवः कुर्वन्ति, ।तथा से तस्याचार्यस्य योगान हीयन्तेनहानिमुपगच्छन्ति ।। [भा.२६८१] एए पुन अतिसेसे उवजीवेयावि कोविदढदेहो ।
निदरिसणं एत्थभवे अजसमुदायमंगूअ ।। वृ- एतान् पुनरतिशयान् कोऽप्याचार्यो दृढदेहः सन् नोपजीवति यस्तु दृढदेहः सोऽशठो भूत्वा उपजीवतिनतुतैरतिशयैर्गवं करोति हर्ष वामनसि मन्यते,त्रनिदर्शनं भवन्त्यार्यसमुद्रामंग्वाचार्याश्च । [भा.२६८२] अजसमुद्दा दुब्बलकिति(त)कम्मा तिन्नितस्स कीरति ।
सुतत्थ पोरिसि समुट्ठियाणतइयंतुचरमाए || वृ- आर्यसमुद्राः सूरयो दुर्बलाः दुर्बलशरीरास्ततस्तेऽतिशयानुपजीवितवन्तोऽनुपजीवने. योगसन्धानकरणाशक्तेस्तथा च तस्य प्रतिदिवसंत्रीणिकृतकर्माणिविक्षामणारूपाणि क्रियन्ते । तद्यथा
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल- १४९, [भा. २६८२]
१९७
द्वे सूत्रार्थपौरुषी समुपस्थितानां तृतीयं कर्म चरमायां पौरुष्यांमियमत्र भावना सूत्रपौरुषी समाप्त्यनन्तरं यावत्नषद्या क्रियतेतावत् प्रथमा विश्रामणा द्वितीयार्थपौरुषी समाप्त्यनन्तरं तृतीया चरमपौरुषी पर्यन्ते कालप्रतिक्रमणानन्तरम् ||
[भा. २६८३ ]
सडूकुलेसु यतेसिंदोच्चंगादी उवीसु घेप्पंति । मंगुसन किकम्मं न य वीसुं घीप्पए किंचि ।।
वृ श्राद्धकुलेषुभक्तेषु तेषामाचार्यसमुद्राणामाचार्याणां योग्यानि कूरादीनि द्वितीयाङ्गादौ मात्रकादी विष्वक् गृह्यन्ते । आर्यमङ्गोः पुनराचार्यस्य न कृतिकर्म क्रियते नापि तद्योग्यं पौद्गलादि किञ्चित् विष्वक् मात्र गृह्यते। किंतु यदपि श्राद्धकुलेष्वतिभक्तेषूत्कृष्टंलभ्यते । तदपि गृहीत्वा ज्ञातोञ्चपतद्गृहे क्षिप्यते । विष्वगानीतमपि न भुङ्क्ते तौ च द्वावप्याचार्यौ विहरन्तावन्यदा सोपारके गतौ । तत्र च द्वौ श्रावकावेकः शाकटिकोऽपरो वैकटिको वैकटिको नाम सुरासन्धानकारी । तौ च द्वावपि श्रावकावार्यसमुद्राचार्याणां योग्यमतिशायि पौगलिकप्रभृतिकं विष्वङमात्रके गृह्यमाणमार्यमद्भूनां पुनर्योग्यमेकस्मिन्नेव पतद्गृहे गृह्यमाणं पश्यतो दृष्ट्राचार्यमङ्गुसमीपमागच्छतः !
[भा. २६८४ ]
बेति ततो नं सड्डा तुज्झ व वीसुं न घेप्पए कीस । ततो बेति अञ्जमंगू तुष्भे च्चिय इत्थ दिट्टंतो ।।
वृ- ततः समीपागमनान्तरं तौ श्रावकौ ब्रुवाते किन्नार्यसमुद्राणामिव युष्माकमपि विष्वग् प्रायोग्यं गृह्यते । ततो ब्रुवन्त्यार्यमङ्गव आचार्या अत्रार्थे यूयमेव दृष्टान्ताः । कथमित्याह
[भा. २६८५ ]
जा भंडि दुब्बला ऊ तुं तुझे बंधहा पयत्तेण । नवि बंधह बलिया ऊ दुब्बलबलिए च कुंडीवि ।।
वृ- अहो शाकटिक ! या तव भण्डी गन्त्री दुर्बला तां यूयं प्रयत्नेन बध्नीश । ततः सा वहति पुनरबध्वा वाह्यते तदा विनश्यति । या पुनर्बलिका तां नैव बध्नीय बन्धनव्यतिरेकेणापि तस्या वहनात् वैकटिकां प्रतिब्रुवते भो वैकटिक! या तव कुण्डी दुर्बला तां वंशदलैर्बध्वा तत्र मद्यं संधत्थ । या तु बलिका कुण्डी तस्या बन्धमकृत्वापि तत्र सन्धानं कुरुथ । दुब्बलबलिए व कुंडी वि एवं कुंड्यपि दुर्बला बलिका च भण्डीवत् वक्तव्या उक्तो दृष्टान्तः । साम्प्रतमुपनयमाह ।।
[भा. २६८६ ]
एवं अजसमुद्दा दुब्बलभंडीवा संठवणयाए । धारति सरीरं तू बलि भंडी सरिसग वयं तु ।।
- एवमुक्तेन प्रकारेण दुर्बलभंडी दुर्बलगन्त्रीव्रात्मीयं शरीरं संस्थापनया धारयन्ति नेतरथा ततस्तेषां योग्यं विष्वक मात्रके गृह्यते, वयं तु बलिकभण्डीसदृशास्ततो न शरीरस्य संस्थापनापेक्षामाहनिप्पडिकम्मो वि अहं जोगाण तरामि संधणं काउं ।
[भा. २६८७]
नेच्छामि य बितियंगे वीसुं इति बेति ते मंगू ।।
वृ- निःप्रतिकर्मापि योगानां सन्धानं कर्तुं शक्नोमि ततो नेच्छामि द्वितीयेऽङ्गमात्रके विष्वक् गृह्यमाणमिति ते मङ्गवाचार्या ब्रुवते ।।
[भा. २६८८ ]
न तरंति तेन विना अज्जसमुद्दा उ तेन वीसं तु ।
इय अतिसेसायरिए सेसा पंतेन लाटेंति ।।
वृ- आर्यसमुद्राः पुनराचार्यास्तेन विष्वक् प्रायोग्यग्रहणेन विना योगानां सन्धानं कर्तुं न शक्नुवन्ति
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ तेन तत्प्रायोग्यं विष्वक् गृह्यते । एवं शेषाणामपि इत्यस्मात् कारणात् अतिशेषा अतिशया आचार्ये भवन्ति, शेषाः पुनःसाधवःप्रान्तेन-लाटयन्ति ।आत्मानं यापयन्ति ।गतस्तृतीयोऽतिशयः । ।सम्प्रति चतुर्थपञ्चमंचातिशयं अंतो उवसयस्सएगरायं वा दुरायं वा इत्यादि लक्षणं विभावयिषुरिदमाह[भा.२६८९] अंतो बहिंच विसुंवसमाणो मासियंतुभिक्खुस्स ।
संजम आयविराधनसुन्ने असुभोदओ होइ ।। - यदि भिक्षुरुपाश्रयस्यान्तरपवरके विष्वक् वसति, यदि वा बहिरुपाश्रयात् शून्यगृहादिषु तदा तस्यप्रायश्चित्तंमासिकंलघुन केवलमिदंप्रायश्चित्तं किन्तुदोषाश्च । तानेवाह-अन्तर्वहिर्याशून्ये स्थाने वसतोऽशुभोदयोऽशुभकर्मोदयोभवति । तद्भावाच्चात्मविराधनासंयमविराधनाच । एनामेवभावयति[भा.२६९०] तब्भावुवयोगेणंरहिएकम्मादिसंजमे भेदो ।
मेरावलंबिया मेवेहानिसमादि निव्वेदो ।। वृ-तस्वभावस्तभावः ।पुंवेद इत्यर्थः । तस्मिन्नुपयोगस्तद्भावोपयोगेन विजने स्थाने वर्तमानः सहायरहितो हस्तकर्मादि कुर्यात् । एवं संयमे संयमस्य भेदो विराधना । तथा कोऽप्यतिप्रबल'वेदोदयपीडित एव चिन्तयेत् । यथा-मया मर्यादा सकलजनसमक्षं गुरुपादसमीपेऽवलम्बिता; । सम्प्रति चाहमतिपीडितआसितुंन शक्नोमिततो निर्वेदात्वैहानसमुक्तलम्बनमादिशब्दादन्यद्वाआत्मधातादिकमाचरेत् । एषात्मविराधनातस्मादहिरंतर्वा एकाकिनानस्थातव्यम्, आह यदिसंयमानिर्गतभावस्ततस्तस्य सहाया अपि किं करिष्यन्तितत आह[भा.२६९१] जइविय निग्गयभावो तहविथ रक्खिज्जएस अन्नेहिं ।
वंसकडिल्लच्छिन्नो विवेनुतो पावए नमहिं ।। वृ- यद्यपि च स संयमानिर्गतभावस्तथापि सोऽन्यैर्हस्तकर्मादि वैहानसादि वा समाचरन् रक्षते । अत्रैवार्थेप्रतिवस्तूपमामाह-वंयकडिलेवंश-गहनेच्छिन्नोपिवेणुकोवंशो महीन प्राप्नोति । अन्यैरन्यैर्वशै रपान्तराले स्खलितत्वात्, । एवं संयमभावान्निर्गतोऽपि शेषसाधुभिः सर्वथा पतन् रक्ष्यते तदेतद्भिक्षोरुक्तमिदानींगणावच्छेदकाचार्ययोराह ।। [भा.२६९२] वीसु वसंतेदप्पा गणिआयरिएयहोतिएमेव ।
सुत्तंपुन कारणियंभिक्खुस्सवि कारणेणुना ।। वृ-विष्वग्दर्पात्कारणमन्तरेण गणिनि गणावच्छेदके आचार्येच एवमेव भिक्षोरविच प्रायश्चित्तं संयमात्मविराधने च भवतः, यद्येव तर्हि सूत्रमनक्काशमत आह-सूत्रं पुनः कारणिकं कारणमधिकृत्य प्रवृत्तं, ततोनानवकाशं, न केवलंगणावच्छेदकाचार्ययोः कारणे वसतेरन्तर्बहिर्वा वसनमनुज्ञातं किन्तु भिक्षोरपिकारणे बहिरन्तर्वा वसनस्यानुज्ञा । अथ किंतत्कारणं यदधिकृत्य सूत्रप्रवृत्तमत आह[भा.२६९३] विजाणं परिवाडीपव्वे पव्वे य देंतिआयरिया ।
मासद्धमासियाणं पव्वं पुन होइ मज्झंतु ।। वृ- आचार्याः पर्वणि पर्वणि विद्यानां परिपाटीर्ददति, । विद्याः परावर्तन्ते इति भावः । अथ पर्व किमुच्यते तत आह-मासार्धमासयोर्मध्यं नः पर्व भवति, । एतदेवाह[भा.२६९४] पक्खस्स अठमीखलुमासस्स य पक्खिअंमुणेयव्वं ।
अन्नंपिहोइपव्वं उवरागोचंदसूराणं ।।
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-६, मूल - १४९, [भा. २६९४]
१९९ वृ-अर्धमासस्य पक्षात्मकस्य मध्यमष्टमी सा खलु पर्व, | मासस्य मध्यं पाक्षिकं पक्षण निर्वृत्तं ज्ञातव्यं, तच्च कृष्णचतुर्दशीरुपमवसातव्यं, तत्रप्रायो विद्यासाधनोपचारभावताबहुलादिकामासा इति वचनाच्च न केवलमेतदेव पर्व किन्त्वन्यदपि पर्व भवति, । यत्रोपरागो ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोः एतेषु च पर्वसु विद्यासाधनप्रवृत्तेर्यद्येवं तत एकरात्रग्रहणं, । तत आह[भा.२६९५] चाउद्दसी गहो होइकोइ अहवाविसोलसिग्गहणं ।
- वत्तंतुअनजते होइदुरायं तिरायं वा ।। वृ-कोपिविद्यायाग्रहश्चतुर्दश्यांभवति, अथवाषोडश्यांशुक्लपक्षप्रतिपदिविद्यायाग्रहणं । किमुक्तं भवतिकोऽपि विद्यायाग्रहश्चतुर्दश्यांकृतः कोऽपि प्रतिपदि क्रियतेइत्येवंत्रिरात्रवसनमथवैकेन दिवसेन व्यक्तमज्ञायमाने विद्याग्रहणायभवति द्विरात्रंत्रिरात्रंवा विष्वग्वसनमिति यदुक्तं सूत्रे-तिरायं वेति । [भा.२६९६] वा सद्देणचिरं पी महपानादिसुसो उअच्छेजा ।
उयविएभरहम्मीजहरायाचक्कवट्टादी ।। वृ- वाशब्देनेदं सूच्यते चिरमपि कालं महाप्राणादिषु ध्यानेषु स तिष्ठेत्, स हि यावन्नाद्यापि विशिष्टलाभो भवति, तावन्न निवर्तते ध्यानादत्रैव दृष्टातमाह-यथा राजा चक्रवत्यादिरादिशब्दाद्वासुदेवपरिग्रहः उयविएप्रसाधिते अर्धभरतेवा निवर्तते, यावदवध्यादिलाभो नभवतीति, ।
अथ महाप्राणध्याने कः कियन्तंकालमुत्कर्षतस्तिष्ठतीति प्रतिपादनार्थमाह[भा.२६९७] बारसवासा भरहाहिवरस, छच्चेव वासुदेवाणं ।
तिन्त्रिय मंडलियस्सछम्मासापागयजनस्स ।। वृ-महाप्राणध्यानमुत्कर्षतो भरताधिपस्य चक्रवर्तिनो द्वादशवर्षाणि यावद्भवति, षट् वर्षाणि यावद्वासुदेवानांबलदेवानामित्यर्थः । त्रीणिवर्षाणिमाण्डलिकस्य षण्मासान् यावत्प्राकृतजनस्य ।। [भा.२६९८] जे जत्थ अहिगयाखलु अस्सादद्धक्खमाइयारना ।
तेसिभरणंसि ऊने जतिभोए अदंडादी ।। वृ- ये अस्सादद्धक्खमाइया महाश्वपत्यादयो यत्राश्चभरादौ राज्ञा अधिकृता व्यापारिताः स तेषामश्चादीनांभरणेऊनेसतिभोगान्अदंडाक्षतिदण्डादिरहितान्भुङ्क्तेनतस्यतथाभोगान्भुञानस्य दण्डोऽपराधो वाऽद्याप्यश्चादिभरणाभावात् एष दृष्टान्त उक्तः ।सम्प्रति दान्तिकयोजनामाह[भा.२६९९] इयपुव्वगयाधीते बाहुसनामेव तंमिणेपिच्छ ।
पिय इत्तिव अत्थपए मिणइत्ति व दोवि अविरुद्धा । । वृ. इत्येवममुना दृष्टान्तप्रकारेण पूर्वगते अधीते बाहु स नामे भद्रबाहुरिव पूर्वगतं पश्चान्महापानध्यानबलेन मिनोति निः-शेषमात्मेच्छया तावन्ननिवर्तते ततश्चिरकालमपि वसति, तस्य न कोऽप्यपराधः प्रायश्चित्तदण्डो वा सम्प्रति महापानशद्वस्य व्युत्पत्तिमाह-पिवतीति वा मिनोतीति वेत द्वावपिशब्दावेतावविरुद्धौ तत्वतएकार्थावित्यर्थः । ततएवं व्युत्पत्तिः-पिबति अर्थपदानियत्रस्थितस्तत्पानं, महच्च तत्पानं च महापानमिति ।।। [भा.२७००] वाअंतो गणी वगणो विक्खेवोमा हुहोज्ज अग्गहणं ।
वसते हि परिखित्तो उअत्थेन कारणेतेहिं ।। वृ- अन्तर्गणी गणो वा वाशब्दादेवं बहिरपि । इयमत्र भावना-यद्याचार्यो वसतेरन्तस्ततो गणो
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ बहिर्वसति, गणो अंतस्तत आचार्यो बहिः । किं कारणमाचार्यो गणश्च विष्वक् वसति तत आह'विक्खेवो' इत्यादि, आचार्यस्य विद्यादिगुणयतो व्याक्षेपो माभूत्, अग्रहणमिति अयोग्यानां कर्णाभ्यटनतो विद्यादीनां संग्रहणं भूयात् । एताभ्यां कारणाभ्यां वृषभैः परिक्षिप्तोऽन्तर्बहिर्वा विष्वग आचार्यो वसति;
मू. (१५०) गणावच्छेइयस्सनंगणंसिंदोअइसेसा पन्नता, तंजहागणावच्छेइएअंतो उवस्सयस्स एम्गरायंवा दुरायंवा वसमाणेनोअइक्कमइ, गणावच्छेइएबाहिउवस्सयस्स एगरायंवा दुरायंवा क्समाणे नोअइकमइ।
वृ-गणाच्छेदकस्यगणेगणमध्येद्वावतिशयौ भवतस्तद्यथागणावच्छेदक उपाश्रयस्यान्त एकरात्रं वा वसन् नातिकामति नातीचारभाग भवति, । तथा गणावच्छेदको बहिरुपाश्रयादेकरात्रं वा वसन् नातिक्रामति । एतौद्वावप्यतिशयौसूत्रोक्तौ गणावच्छेदकस्यतस्यदृष्टव्यौयोनियमादाचार्योभविष्यति, यः पुनर्गणावच्छेदकत्वेवर्तमान आचार्यपदस्यानर्हस्तस्यैतौ द्वावप्यतिशयौन कल्पेते, [भा.२७०१] पंचेतेअतिसेसाआयरिए होतिदोन्निउगणस्स ।
भिक्खुस्स कारणमिउअतिसेसा पचंबीभणिया ।। वृ- एतेअनन्तरसूत्रोदिताः पञ्चातिशया आचार्येभवन्ति ।द्वौगणिनोगणावच्छदेकस्य, भिक्षोःपुनः कारणेपंचाप्यतिशयाभणिताः । एतदेवाह[भा.२७०२] जे सुत्ते अतिसेसा, आयरि अत्थतो वजे भणिया ।
तेकजे जयसेवी, भिक्खूविन बाउसीभवति ।। वृ- ये अतिशेषाः आचार्ये आचार्यसूत्रे साक्षादभिहिता, ये चान्ये पञ्चार्थतो भणितास्तान दशाप्यतिशयान कार्यकारणेसमागतेकचंति वाकारणंतिवाएगठमितिवचनात् ।जयसेवीतियतनया सेवमानो भिक्षुरपिन बकुशीभवति, । नवकुशत्वदोषेण गृह्यते इतिभावः । किंतत्कार्यमत आह[भा.२७०३] बाला सहमतरतंसुइवादिपप्पइड्डिवुटुंवा ।
दसविभइयतिसेसा भिक्खुस्स जहक्कमंकजे ।। वृ-बालमसहमतरन्तंप्लानंशुचिवादिनं ऋद्धिवृद्धंवा प्राप्यदशाप्यतिशेषाभिक्षोःकार्य समापतिते यथाक्रमेभाजिता विकल्पिताभवन्तीतिभावः ।तथा हिवालस्य हस्तपादादयःप्रक्षाल्यन्ते, अन्येतिशया यथासंभवं क्रियन्ते । तस्यअसहोनामासमर्थस्तस्यापियथाप्रयोगमतिशयाः क्रियन्तयथाऽतरन्ग्लानः शुचिवादीशौचप्रधानः शिष्यःऋद्धिवृद्धोराजादिप्रबजित इत्येषामपिदशाप्यतिशा यथायोगंविधेयाः
मू. (१५१) से गामंसिवा जाव रायहाणिसि वा एगवगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाए नो कप्पइबहूणंअगडसुयाणंएगयओवथए । अस्थियाइण्हकेइआयारपकप्पघरे, नथियाइण्ह केइछए वापरिहारेवा; नत्थियाइण्हं केइआयारकप्पघरे से संतरा छए वा परिहारे वा । [भा,२७०४] कप्पति गणिणो वासो बहिया एगस्स अतिपसंगेन ।
मा अगडसुया वीसुंवसेज्ज अहसुत्तसंबंधो ।। वृकल्पते गणिनो गणावच्छेदिनो वासो वहिर्वहिरकस्यैकाकिनः इति श्रुत्वा मा अतिप्रसङ्गेनाकृतश्रुता अपि विष्वक् वसेयुस्ततस्तेषां विष्वक्वासप्रतिषेधार्थमिदं सूत्रमित्येष सूत्रसम्बन्धः ।अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्यासेशब्दोऽथशब्दार्थः ग्रामेवा नगरेवायावत्करणात
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०१
उद्देशक:-६, मूल - १५१, [भा. २७०४] खेडंसि वा कव्वडसि वा इत्यादिपरिग्रहः । राजधान्यां वा एगवगडाए एगो बगडः परिक्षेपो यस्या सा । एकवगडातस्यांतथाएकस्मिन् प्रदेशे निष्क्रमणप्रवेशो यस्याः साएकनिष्क्रमणप्रवेशे तस्यांन कल्पते बहूनामकृतश्रुतानामगीतर्थानामित्यर्थः । एकत एवास्यां वसतौ वस्तुं अस्ति चात्र एतेषां मध्ये आचारप्रकल्पधरतहिनास्त्यमीषांकश्चिच्छेदः परिहारो वाशब्दादन्यदपिप्रायश्चित्तमथ नास्तिकश्चिदत्र एतेषांमध्ये आचारप्रकल्पधरस्तर्हिसेतेषामन्तरा तस्मात्स्थानादिप्रतिक्रमणालक्षणाच्छेदः परिहारो वा । [भा.२७०५] एगमि वी असंतेन कप्पती कम्पतीयसंतमि ।
उउबद्ध वासासुयगीयत्थो देसिएचेव ।। वृ- एतेषां बहूनामकृतश्रुतानामेकतो वसतामेकस्मिन्नपि गीतार्थेऽसत्यविद्यमाने ऋतुबद्धे वर्षासु च वस्तुं न कल्पते । यदि वसति तत् ऋतुबद्धे काले प्रायश्चित्तं मासलघु वर्षाकाले चतुर्लघुकं । अथैकोऽप्यस्तिगीतार्थस्तर्हि तस्मिन् ऋतुबद्ध वर्षासु च वस्तुंकल्पते, न तत्र प्रायश्चित्तमिति भावः । किं कारणंगीतार्थेन सह संवसतां न प्रायश्चित्तमत आह-गीतार्थो देशकएव भवति । इयमत्रभावनायथा केचित्पुरुषाअटव्यां विप्रनष्टाः, केनचिद्देशकेन दृष्टास्तेमणिता माइतो व्रजन्तोऽटवीं प्रविशताहं भवतो निस्तारयामि, । ततस्तेन ऋजुकेन पथा नगरं प्रापिता, एवं गीतार्थोऽपि मोक्षपथविप्रनष्टानां मोक्षपथप्रदर्शक इतितेन सह संवसतांसतां कालद्वयेऽपिनास्तिप्रायश्चित्तमिति ।। [भा.२७०६] किह पुन होज बहुनामगडसुयाणंतुएगतो वासो ।
होजा हिकक्खडमिखेत्ते अरसादिचइयाणं ।। वृ- कथं केन कारणेन पुनर्बहूनामकृतश्रुतानामेकत्र वासो भवेत्, । सूरिराह-कर्कश क्षेत्रे अरसादित्याजितानां भवेदेकत्र वासः । तथाहि-ते साधवो महति गच्छे वर्तमाना नगरे रुक्षेरसविरसादिभिराहारै निर्भिसिताः सम्प्रधारयन्तिकियच्चिरवयंरुक्षाहारैर्योगसंस्तरणकर्तुशक्नुमस्तस्मादच्छाम एवं चिन्तयित्वा गच्छादपक्रामन्ति । एवमेतेषामकृतश्रुतानांबहूनामेकत्र वासः[भा.२७०७] चइयाणयसामत्थं संघयणजुयाणमाउलाणंपि।
उउवासेलहुलहुगा सुत्तमगीयाणमानादी ।। वृ.अस्सविरसादिभिराहारैस्त्याजितानामाकुलानां संहननयुतानामपि अपिशब्दो भिन्क्रमत्वादत्र योजितएवं सामत्थंपर्यालोचनं भवति । यथा कियन्तंकालं वयंरुक्षाहाराः स्थास्यामस्तस्मादपक्रमामो गच्छादिति, एवं चिन्तयित्वा यदिऋतुबद्धेकालेवसन्तितदा प्रायश्चित्तंमासलघुवर्षाकालेचतुर्लघुकं । एतेनागीतार्थानां विषयेऽधिकृतंसूत्रन केवलमधिकृतप्रायश्चित्तंकिन्त्वाज्ञादयश्चतानेव मिथ्यात्वादीन् दोषान्द्वारगाथया संजिधृक्षुराह[भा.२७०८] मिच्छत्तसोहिसागारियाइ गेलन्ने अहव कालगए।
अद्धाणउमसंभम भएयरुद्धेय उसरिए ।। वृ-तेषामगीतार्थानांमतिभेदादिनामिथ्यात्वं स्यात्, तथाशोधिस्तैर्न ज्ञायते, तथाससागारिकायां वसतौयेदोषाः परिहार्यास्तेषामपरिज्ञानंअथवा स्लानत्वे अथवाकालगतेअध्वनिमार्गेअवमे अवमौदर्ये अग्न्यादिसंभ्रमे बोधिकम्लेच्छस्तेन भये अकालवर्षेण रुद्ध तथा अपसृते पथि गच्छतां कस्मिंश्चित् मन्दगतित्वास्फिटितेयायतनातांनजानन्ति । एषद्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः[भा.२७०९] मतिभेया १ पुव्वोग्गह २ संसगीएय ३ अभिनिवेसेनं ४ ।
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१५१ गोविंदे य५ जमाली १ सावग २ तवत्रिए ३ गोठे ।। द- कस्यापि मतिभेदात् मिथ्यात्वं स्यात्, कस्यापि पूर्वव्युद्ग्राहात् कस्यापि संसा कस्यचिदभिनिवेशेन, । अत्रार्थे निदर्शनान्याह-गोविंदे य इत्यादि, अत्र गोविन्दजमालिशब्दयो~त्ययेनोपन्यासो गाथानुलोम्यात्परमार्थतः पुनरेखंपाठःजमालिर्गोविन्दश्रावकः तवनियः श्राक्कभिक्षुगोष्ट गोष्टामाहिल एतानि यथाक्रमं निदर्शनानि तथा चाह[भा.२७१०] मतिभेएणजमाली, पुव्यग्गहिएण होइगोविंदो ।
संसगि सावग भिक्खूगोठामाहिलअभिनिवेसे ।। वृ-मतिभेदेन मिथ्यादृष्टिर्जायतेयथाजमालिः पूर्वगृहीतेनभवतिमिथ्याइष्टिर्यथागोविन्दः ।संसा यथा श्रावकभिक्षुरभिनिवेशेन यथा गोष्टामाहिल एतानि च निदर्शनानि सुप्रतीतानीति न कथ्यन्ते ।।
गतं मिथ्त्वद्वारमधुनाशोधिद्वारं सागारिकं द्वारे चाह[भा.२७११] आवन्नमणावणे सोहिंन वियंति ऊनमहियं वा ।
जेय वसहि य दोसा परिहरति न ते अयानंतो ।। वृ- अकृतश्रुता आलोचिते परेण एषप्रायश्चित्तं प्राप्ती न वेति नजानन्ति अजानन्तश्रापन्नेऽनापन्ने वाप्रायश्चित्तंशोधिं नैव ददतियदिवाऊनामधिकां वा ददाति ।गतंशोधिद्वारमधुनासागारिकाद्वारमाहये च वसतौ दोषास्तानजानन्नकृतश्रुतो न परिहरतिसम्प्रतिग्लानत्वादिद्वारचतुष्टमाह[भा.२७१२] गेलन्ने वोव्वच्छंकतॆति नयविधिं वियानंति ।
अद्धाणमडंतिसया जयाण न याणे व उमेवि ।। वृ- ग्लानत्वेऽज्ञानतो विपर्यासं कुर्वन्ति अनागाढे आगाढकृत्यमागाढे नागाढकृत्यमुभयत्रापि प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं । गतं ग्लानद्वारमथ कालगतद्वारमा-न च मृतस्य विधिं बन्धनच्छेदनादिकं परिष्ठापनाविधि वा जानन्ति मृतस्योपधिरुपहत इति त्यज्यते । सम्प्रत्यध्वद्वारमाह-अध्वानं पन्थानमजानतः सदा सर्वकाल रात्रौ दिवसे वाऽटन्तिनच कारणतो रात्रावपिगमने यतनां जानन्ति । एवमवमेऽपिअवमौदर्येपि वक्तव्यं । तत्रापियतनांनजानन्तीतिभावः संभ्रमादिद्वारकदम्बकमाह[भा.२७१३] अगनादिसंभमेसुयबोहिगमेच्छादिएसुयभएसु ।
रायटुट्ठादीसुयविराहगाजवण अयानंता ।। वृ-अग्न्यादिसंभमेसुतथाबोधिकास्तेनाम्लेच्छाःप्रतीताआदिशद्वात्परचक्रादिपरिग्रहः । तदादिकेषु राजद्विष्टादिषुचभयेषुराजद्विष्टं राजप्रद्वेषः ।आदिशब्दादशिवादिपरिग्रहस्तथा भिक्षाचर्यां गतेऽकालवर्षतोनदीपूरेणावरुद्धेपथिसहव्रजतांमन्दगतित्वादपसृतेयतनामजानन्तःसंयमात्मविराधका भवति । [भा.२७१४] संभम नदिरुद्धस्स विउन्निक्खंतस्स अहव फिडियस्स ।
उसरियसहायरस व छड्डेउ बहिंउवहतोत्ति ।। वृ-अग्न्यादिसंभ्रमवशादेकाकिनस्तथानदीनिरुद्धस्य उन्निःक्रान्तरस्य अथवा मन्दगतित्वात्सार्थात स्फिटितस्य अपसृतसहाया यस्य वा अपगतसहायस्य उपधिमुपहत इति कृत्वा च्छर्दयति त्यजत्येबहुश्रुतः । [भा.२७१५] एएणकारणेणं अगडसुयाणंबहूणविन कप्पो ।
बितिएयरायदुढे असिवोमगुणसंदेसा ।।
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-६. मूल - १५१. [भा. २७१५]
२०३ वृ- एतेनानरोदितेन कारणेनाकृतश्रुतानां बहूनामप्येकत्र वासो न कल्पे द्वितीयपदे पुनः कल्पते क्वेत्याह-राजद्विष्टेऽवमौदर्ये गुरुणांसन्देशाचतथाहिराजप्रद्वेषवशादेकाकी आत्मद्वितीय आत्मतृतीयो वा भवेत् । एवमशिवेऽवमौदर्ये च भावनीयं । तथा गुरोः सन्देशवशादागाढकारणे गीतार्थानामभावे अगीतार्था अपिव्रजन्ति इति। [भा.२७१६] तहनाणादीनट्ठाएएएसिंगीतो दिजएकेको ।
असती एगागी वा फिडियावा जाव न मिलंति ।। वृ- तथा ज्ञानादीनामर्थाय ज्ञाननिमित्तं दर्शननिमितं चारित्रनिमित्तं वैयावृत्त्यकरणनिमित्तं वा चलितानांतेषांगीतार्थानामभावेअगीतार्था अपिगच्छन्ति ।स्पर्धकपतौवाकालगतआचार्यसमीपमथ सार्थात् मन्दगतितया स्फिटिता यावन्नाद्यापि मिलन्ति । तावदेकत्र बहूनामकृतश्रुतानामपि वासो न विरुध्यते ।। [भा.२७१७] एगाहिगमट्ठाणे अंतरातत्थ होज वाधातो।
तेनच्छेज़ातत्थ वि सेहस्स नियल्लगाबैति ।। [भा.२७१८] ततो विपलाविञ्जइ गीयत्थ विइञ्जगंतुदाऊणं ।
असतीएसंगारो कीरइ अमुगत्थं मिलियव्वं ।। वृ-कोऽपिसाधुः गीतार्थाभावे आचार्येण क्वचित्प्रयोजनेप्रेषितोभणितश्चाद्यैव प्रत्यागन्तव्यमिति एवमेकाहगसे एकदिनगमागमेअध्वनि अन्तरा अपान्तराले तत्रव्याघातो भवेत् । तेन कारणेन स यत्र प्रेषितस्तत्रैवासीत् न प्रत्यागच्छति, । अथ चैतस्य स्वज्ञातय उत्प्रव्राजननिमित्तमाचार्यसमीपं गता अपश्यन्तः सर्वतः समन्तात् निरीक्षन्ते, निरीक्षमाणाश्चतत्रगता यत्रस गतस्तिष्ठति । ततो येषांसमीपे स प्रेषितस्तत्साधुभिज्ञातं यथा शैक्षस्य निजकाः समायातास्तिष्ठन्ति । ते च ब्रुवते वयमात्मीयमुत्प्रव्राजयिष्यामस्ततः स ततोऽपि स्थानात् द्वितीयं गीतार्थं दत्वा पलाय्यते दूरं, यत्रतन्निजकानां गतिविषयो नास्ति, असतिगीतार्थेअगीतार्थोऽपिसहायोदीयते,तेषांचसङ्केतः क्रियते, यथाऽमुकप्रदेशे मिलितव्यमगीतार्थस्यापिसहायस्याभावे एकाक्यपिप्रेष्यति । तत्रापिसङ्केतः कर्तव्य एवमकाकिनस्त्रिप्रभृतीनां वा बहूनामृतुबद्ध वर्षासुच वासोभवति ।। [भा.२७१९] रायदुवादीसु वसव्वेसुंचेव होइसंगारो ।
पहाणादिवओसरणे, गीयत्थ विइज्जगंमगे ।। [भा.२७२०] असती एगागी उनिब्बंधेवा बहूण अगीयाणं ।
सामायारीकहणंमा बहिभावं निरंभंति ।। वृ- राजद्विष्टादिषु राजद्विष्टाशिवावमौदर्यसंभ्रमादिषु सर्वेषु भवति सङ्केतः कर्तव्यः, । तथा स्नानादिनिमित्तं जिनप्रतिमास्नानरथनिर्याणादिनिमित्तं समवसरणं भूयसामाचार्यादीनां मिलनं भविष्यतीति समवसरणे श्रुते कोऽप्याचार्यसमीपमागतय द्वितीयं गीतार्थं मार्गयति, । तस्य द्वितीयो गीतार्थो दातव्यः, असति अविद्यमाने गीतार्थे, अविद्यमानता च द्विधा । सदभावेनासदभावेन वा, सदभावो नाम सन्ति गीतार्थाः परं ग्लानादिप्रयोजनव्यापता, असदभावो मलत एव गीतार्थान सन्ति तत्र सदभावेन असदभावेन वा अविद्यमाने गीतार्थेस प्रतिषेधनीयो यथा नास्ति द्वितीयो गीतार्थः । अथ स निर्बन्धं करोति तर्हि स एकाकी प्रेष्यते । यदि वा बहवोऽगीतार्थाः सहाया दीयन्ते बहूनामपि
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२.६/१५१ स्नानदर्शनादिनिमित्तंगमनेच्छाभावात् । तेषांचबहूनामगीतार्थानांयापथिसामाचारीयाचसमवसरणे प्रविष्टानांतस्याःकथनं अथकस्मात्तेनिर्बन्धेऽपिकृतेमुत्कल्यन्ते,तत आह-मा निरुध्यमाना बहिर्भावं व्रजेयुरितिकृत्वा ।
मू. (१५२) से गामंसि वा जाव रायहाणिसि वा अभिनिव्वगडाए अभिनिदुवाराए अभिनिक्खमणपवेसणाएनोकप्पइबहूणवि अगडसुयाणंएगयओवत्थए, अत्थियाइण्हं केइआयारपकप्पघरेजे तत्तियस्यणिसंवसइनत्थियाइत्थकेइछएवापरिहारेवा; नन्थिया इत्थकेइ आयारपकप्पघरे, जेतत्तिय स्वणिसंवसइसव्वेसिंतेसिं तप्पत्तियं छेए वा परिहारे वा । [भा.२७२१] अने गामेवासं नाऊण निवारिय अगीयाणं ।
सग्गामे मावीसुवसेज अगडा अयं लेसो।। वृ-अन्यस्मिन्ग्रामे अगीतार्थानां वासं निवारितं ज्ञात्वा मा स्वग्रामे विष्वगपि वासः कल्पते इति मन्यमाना अता अकृतश्रुताः स्वग्रामे विष्वक् वसेयुरतस्तस्मिन्निषेधार्थमिदं सूत्रमित्ययं सूत्रसम्बन्धलेशः । अथवाऽयमन्यः सम्बन्धः[भा.२७२२] अगडसुया वाहिकयासमागमो एस होइदोहंपि ।
सच्छंद अनिस्सिया वा निस्सियजयणा विहंभणिया ।। वृ-अनन्तरसूत्रेऽकृतश्रुता अधिकृता अस्मिन्नपि सूत्रेतेएवाकृतश्रुताः प्रोच्यन्ते, इत्येष द्वयोरपि सूत्रयोः समागमः सम्पर्कः । अथवाऽधस्तनानन्तरसूत्रे स्वच्छन्दतोऽनिश्रितो उक्ताः । अस्मिन् पुनर्गीतार्थनिश्रितानांयतनाभणिता, ।अनेनसम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-सेगामंसिवा' इत्यादि पूर्ववत् । नवरमभिनिव्वगडाएअभिप्रत्येकंनियतोवगड परिक्षेपोयस्यांसाअभिनिव्वगडातस्यां पृथक परिक्षेपायामित्यर्थः । तथा अभि प्रत्येकं नियतं द्वारं यस्याः सा तथा तस्यां तथा अभि प्रत्येक निष्क्रमणप्रवेशौनिष्क्रमणप्रवेशस्थानं यस्याःसातथातस्यांवसतौबहूनामकृतश्रुतानामेकतोवस्तुमस्ति चात्र कश्चिदाचारप्रकल्पधरो यस्तृतीयां रजनींगत्वा तैः समं वसति । तर्हि तेषामापन्नः समापन्नो नास्ति कश्चित् च्छेदः परिहारो वा, नास्ति कश्चिदाचारप्रकल्पधरो यस्तृतीयां रजनिं गत्वा तैः समं वसति तर्हि तेषां सर्वेषामपितत्प्रत्ययमगीतार्थ सहसम्बन्धिनः प्रत्ययंच्छेदः परिहारोवा एष सूत्रसंक्षेपार्थः[भा.२७२३] गामे उवस्सए वा अभिनिव्वगडाएदोसतेचेव ।
नवरंपुन नाणतंतइ दिवसे गीयसंवसणा ।। वृ-ग्रामेवा एकस्मिन्नुपाश्रयेविष्वक अभिनिवगडायांपृथक् परिक्षेपायामुपलक्षणमेतत्पृथक्द्वारायं पृथक् निष्क्रमणप्रवेशायां ।येऽनन्तरसूत्रे मिथ्यात्वादयो दोषा उक्त्तास्ते एवान्यूनातिरिक्ता द्रष्टव्याः । नवरं पूनर्नानात्वभिदमस्मिन् सूत्रे यदि गीतार्थनिश्रया वसति तर्हि तृतीयदिवसे गीतसंवसनं गीतार्थेन सह संवसनं कर्तव्यमाचार्यस्तृतीयदिवसे तेषां शोधिनिमित्तं गीतार्थमेकं प्रेषयत्येवं च तेषां नास्ति प्रायश्चित्तं । अत्र पर आह[भा.२७२४] एवं पिभवे दोसादोसु दिवसेसुजे भणिय पुट्विं ।
कारणियं पुन वसही असती भिक्खोभए जयणा ।। वृ- ननु यदि तृतीयेदिवसे गीतार्थेन सह संवसनमेवमपि ये पूर्वं भणिता मिथ्त्वादयो दोषास्ते द्वयोर्दिवसयोर्भवन्ति । आचार्य आह-सत्यमेतत् केवलमिदं सूत्रं कारणिकं, कारणवशप्रवृत्तमतो न
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल- १५२, [भा. २७२४]
२०५
दोषः किं पुनस्तत्कारणमत आह- 'वसही असती' इत्यादि, वसतिरेकत्र सर्वेषां न विद्यते यदि वा भिक्षा सर्वेषामेकत्र न भवति । अथवोभयमेकत्र सर्वेषां न संभवति तत एतेषां त्रयाणां कारणानामन्यतमेन कारणेन पृथक् पृथक् वसन्ति । तत्र च यतना कर्तव्या यतनया च संवसां प्रायश्चित्ताभावः तामेवाहसंकिठा वसहीए निवेसणस्संतो अन्नवसहीए । असती वाडगंतो तस्स असती होज दूरे वा ।।
[ भा. २७२५ ]
बृ- स्वग्रामे संक्लिष्टायामतिसङ्कटायां वसतौ सर्वेषामेकत्र स्थानं न भवति । तदा एकनिवेशनस्यान्तः पृथगन्यस्यां वसतौ स्थातव्यमसत्येकनिवेशनस्यान्तरन्यस्या वसतेरभावे वाटकस्यान्तः पृथगन्यस्यां वसतौ वसन्ति । अथवा वाटकस्याप्यन्तः पृथगन्या वसतिर्न लभ्यते तदा वाटकस्यबहिर्हस्तशताभ्यन्तरे पृथगन्या वसतिर्गवेषणीया । तस्य हस्तशतस्याभ्यन्तरे वसतेरभावे दूरेऽपि वसतिरन्या स्यात् । तत्र हस्तशताभ्यन्तरं यावत् यतनाविधिमाह
[भा. २७२६]
वीसुंपि वसंताणं दोनिवि आवासगा सह गुरुहि । दूरे पोरिसि भंगे उघाडा गंतु विगडंति ।।
वृ- निवेशनपाटकहस्तशताभ्यन्तरे विष्वगपि वसतामेष विधिर्दिवसे दिवसे द्वे अप्यावश्यके प्रभातिकवैकालिकप्रतिक्रमणलक्षणे सह गुरुभिः कर्तव्ये | भिक्षामप्यटित्वा ततः संनिवृत्ता आचार्यस्य समीपे समागत्यालोचयन्ति । अथ हस्तशतस्यवहिर्वसतिर्लब्धा तर्हि गुरुसमीपे चतुर्थपौरुष्यामालोचनां कृत्वा वैकालिकमावश्यकं स्वकीयायां वसतौ कुर्वन्ति । ततः प्रातरप्यावश्यकं तत्र कृत्वा गुरुमसमीपमागत्य प्रत्याख्यानां गृह्णन्ति दूरे इत्यादि यदि पूनदूर अन्यस्मिन् ग्रामे स्थिता भवेयुस्ततो यदि गुरुसकाशमागच्छातां पौरुषीभङ्गस्तत उद्घाटायां पौरुष्यामागत्याचार्यसमीपे आलोचयन्ति प्रत्याख्यानं च गृह्णन्ति पूर्वार्धिका एतत् दूरे स्थितानामविशेषेणोक्तम् अधुना विशेषमभिधित्सुराहगीयसहाया गया आलोयण तस्संतिय गुरुणं ।
[भा. २७२७]
अगडा पुन पत्तेयं आलोयंती गुरुसगासे ||
वृ- तत्र यदि तेषां दूरस्थितानां कोऽपि गीतार्थः सहायोऽस्ति तर्हि ते गीतसहाया गीतार्थसहाया दूरे गताः सन्तस्तस्य गीतार्थस्य पुरत आलोचयन्ति । स पुनर्गीतार्थ उद्घाटायां पौरुष्यां गुरुणां समीपमागत्य कथयति, अधनास्तिकोपितेषं गीतर्थसहायस्तर्हि ते केवला अकृतश्रुता उद्घाटायां पौरुष्यां गुरुसकाशे समागत्य प्रत्येकं प्रत्येकमालोचयन्ति ।
[भा. २७२८] • एताण य जंताण य पोरिसिभंगो गुरुवयेती । थेरेअजंगमंभिव मज्झण्हे वावि आलोए ।।
बृ- यदि दूरे वसतिर्लब्धा उद्घाटायां च पौरुष्यामागच्छतां गच्छतां च पौरुषीभङ्गस्ततो गुरवः स्वयं तेषामकृतश्रुतानां समीपं व्रजन्ति । आचार्योवृद्धत्वेन ग्लानत्वेन वा गन्तुंन शक्तस्ततः स्थविरे अजङ्गमे वाचार्ये ते अकृतश्रुता मध्यान्हे गुरुसमीपमागत्यालोचयन्ति ।
[भा. २७२९]
एवं पिल्लाए पडिवसहटिया न एंति पतिदिवसं । समगुण दढधिइय अतरुणेय बहिया विसज्जति ।।
वृ- एवमपि अनेनापि दुर्लभायां वसतौ दूरे प्रतिवृषभस्थिता न प्रतिदिवसं गुरुसमपमागच्छन्ति, अर्थादापन्नं द्वितीये दिवसे आलोचका आगच्छन्ति । अथ कीदृशास्ते प्रतिवृषभा यानाचार्यः प्रेषयति ।
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २६ / १५२ तत् आह-समणुन्नेत्यादि । समनोज्ञानामपि येषां परस्परं प्रतिस्तान् समनोज्ञान्दृढधृतीन् अतरुणान् मध्यमवयसो बहिः प्रतिवृषभानाचार्या विसर्जयन्ति । तदेवं वसत्यलाभे यतनोक्ता । दुल्लभभिक्खे जतिउं, सग्गामुप्भाम पल्लिया सुंच । अतिखेय पोरसिवहेन वावि ठायंति तो वीसुं । ।
[भा. २७३०]
वृ- दुर्लभे भैक्षे यदिस्वग्रामे उभ्रामकभिक्षाचारप्रत्यासन्नग्रामे पल्लिकादिसु वसन्ति, तथापि यतित्वापि नास्ति संस्तरणं, अथवा अतिशयेन महता कालक्षेपेण यदि पर्याप्तं कथमपि लभ्यते । पौरुषीवधेन द्वितीयचतुर्थपौरुषीभङ्गेन ततो विष्वक् अन्यक्षेत्रेऽपि गीतार्थाभावेनाकृतश्रुता अपि तिष्ठन्ति । ते च विष्वक् क्षेत्रेषु तथा तिष्ठन्ति यथा आचार्ये स्पर्द्धकेन सह त्रीणि स्पर्धकानि भवन्ति ।। उभयस्स अलंभंमिवि गीता सति वीसु ठंति अगडसुया । दुसुतीसु व ठाणेसुं पतिदिवसालोय आयरिओ ।।
[ भा. २७३१]
- उभयस्य वसते र्भैक्षस्य वाऽलाभे गीतार्थस्याभावेऽकृतश्रुता अपि विष्वक् तिष्ठन्ति । कथमित्याह- द्विषु त्रिषु वा स्थानेष्वाचार्यस्थानेन सहोत्कर्षवस्त्रिषु स्थानेषु इत्यर्थः । तत्र भिक्षाऽलाभे उभयालाभे वा विष्वक् स्थितानां प्रतिदिवसमाचार्यास्तेषामन्तिकं गत्वा तानालोकते, प्रतिपृच्छादिदानेन तेषां सारं करोतीत्यर्थः । किं कारणमाचार्येण प्रतिदिवसं तेषां समीपे गन्तव्यमत आह[भा. २७३२] सयरा भवंति अनवेक्खणाए जइ भिन्नवायणा लोए ।
पडिपुच्छ सोहिचोयण तम्हा उ गुरुसया वयइ ।।
बृ- भिन्नप्रवहणाः स्वैरिणो भवन्ति । एव तेऽपि स्वैरिणो जायन्ते तस्मात् प्रतिपृच्छाशोधिशिक्षादिदानाय गुरुः सदा तेषामन्तिकं व्रजति । तस्य पुनराचार्यस्य तेषां समीपं व्रजतस्तैर्यत्कर्तव्यं - तन्हाइयस्य पानं जोग्गाहारं च नेइ पव्वोणि । कितिकम्मं च करेंती मा जुन्न रहो व्व सीएज्जा ।।
[भा. २७३३]
वृ- येषां समीपमाचार्यो गच्छति, ते आचार्यस्य पव्वोणिं सम्मुखं तृष्णायितस्यातिशेषतृषितस्य योग्यं पानं पानीयं योग्यमाहारंच प्रथमालिकानिमित्तं नयन्ति । कृतिकर्म च विश्रामणां कुर्वन्ति, नान्यथा जीर्णस्थ इव स सीदेत् । अथ तस्याचार्यस्य नित्यसहायो न विद्यते तत आह
[भा. २७३४]
असती निच्चसहाये गेहइ पारंपरेण अनोअणे ।
ते चिय अनेहिं समं तं मेलेउं नियत्तंते ।।
वृ- असति अविद्यामाने नित्यसहाये अविस्थतसहाये यः सकलदिवसाचार्येण सह हिण्डते, ततः पारम्पर्येणान्यानन्यान् सहायान् गृह्णाति । तद्यथा एकेसाधवस्तावन्नयन्तियावत् द्वितीयं स्पर्धकं, ततस्ते तैः समं मेलयित्वा प्रतिनिवर्तन्ते, ततोऽप्यन्ये साधवस्तावन्नयन्ति यावत्तृतीयं स्पर्धकं । ततस्तेऽपि तैः सह मेलयित्वा प्रतिनिवर्तन्ते । तानि च स्पर्धकान्याचार्यस्पर्धकेन सह त्रीणि स्पर्धकानि भवन्ति ।। अथ कथमाचार्य एकदिवसेन त्रयाणामकृतश्रुतस्पर्धकानां शोधिं करोति तत आहएत्थ वसितो संतो तेसिं दाऊण पोरसिं ।
?
[ भा. २७३५]
मज्झरहे बितियं गंतुं भोत्तुं तत्थावरं वए ।।
वृ- आत्मीये स्पर्धक उषितः सन् आचार्यस्तत्र पौरुर्षी दत्वा मध्याहे द्वितीयं स्पर्धकं गच्छति । तत्र गत्वा भुंक्त्वा शोधिं च कृत्वा, तदनन्तरमपरं तृतीयं स्पर्धकं व्रजति । तत आलोचनादिशोधिं कृत्वा
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०७
उद्देशकः-६, मूल - १५२, [भा. २७३५] तत्रैव वसति ।। [भा.२७३६] एवमेगेन दिवसेनसोहिं कुणति तिण्हवी ।
पडिपुच्छगंतुबलवं आहसुत्तमवत्थयं ।। वृ-एवमेकेन दिवसेनाचार्यस्त्रयाणामपि स्पर्धकानां शोधिं करोति, यसि प्रतिपृच्छां प्रत्येकं पृच्छां सारं कर्तुगंतुंबलवान् । -यद्येवंतहि तइयं रयणिंसंवसतित्ति तदिदानीमपार्थकमवकाशाभावात् । [भा.२७३७) सुत्तनिवातो थेरेकलावकाउं तिहेण वासोहिं।
बितियपयं च गिलाणे कलाव काऊणआगमनं ।। वृ- आचार्यः प्राह-अधिकृतस्य सूत्रस्य निपातोऽवकाशं स्थविरे, तथाहि यद्याचार्यः स्थविरतया दुर्बलत्वेन वा प्रतिदिवसं त्रिषुस्पर्धकषुशोधिंकजुन शक्नोति, । ततएकैकस्मिन् स्पर्धक तृतीयां रात्रिं वसति तथा चाह-आचार्यस्य प्रतिदिवसमनागमने त्र्यहेण वापराधान् कलां कृत्वा पिण्डयित्वा शोधिमाचार्यस्य समीपेकुर्वन्ति, ।तथा हिएकसस्मिन् स्पर्धक उपित्वा तत्रपौरुषी दत्वा द्वितीये स्पर्धक समायाति, तत्रैवचवसति,यत्रवसतितत्रत्यास्तत्रत्याः साधवोयेऽपराधाऽभवन्ते एकत्र पिण्डयित्वा आचार्यस्य पुरत आलोचयन्ति, । आचार्यस्तु शोधिं ददात्यप्रमादार्थं चोपदेशं ग्रयच्छति, । अत्रापि द्वितीयपदमाह-द्वितीयपदमपवादं पदं स्लाने सत्याचार्ये अपराधान् कलापं कृत्वा पिण्डयित्वा इत्यर्थः स्पर्धकाः साधूनामागमनमाचार्यसमीपे । इयमत्रभावना-यद्याचार्यो ग्लानत्वेनातिवृद्धत्वेनाजङ्गमोन शक्नोति तेषांसमीपमागन्तुं, तदा इतरे स्पर्द्धकद्वयसाधवो यथा मयूरः स्वपिच्छान् कलापयति, एकत्र पिण्डयति । एवमपराधान् एकत्र पिण्डयित्वा हृदये सम्यगवधार्य गुरुसमीपमागत्यालोचयन्ति । आलोचितेषु च तेषु अपराधेषु यदि प्रायश्चित्तं दातव्यं भवति, तदा प्रायश्चित्तमाचार्यो दत्वा प्रमादाभावार्थमुपदेशं च दत्वा विसर्जयति । एतदेवसविस्तरमाह[भा.२७३८] एवं अगडसुयाणवीसुठियाणंतुतीसुगामेसु ।
लहुया असंथरते तेसिअनिताण वा लहुओ।। वृ-सर्वेषां यद्याचार्येण समंनास्ति क्षेत्रंयत्र वसतिः संस्तरणंचभवति अथवास्तिवसतिः संस्तरणं न विद्यते, यदि वास्ति संस्तरणं न पूनर्वसतिः । एवमेतैः कारणैस्त्रिषु विष्वक् ग्रामेषु विष्वक स्थिता अकृतश्रुतास्तेषामसंस्तरणे तथा स्थितानां यद्याचार्यो द्वयोरितरयोः स्पर्धकयोः प्रतिदिवसं सारां न करोति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । स्पर्धकसाधवो यद्याचार्यमनागच्छंतं न गवेषयन्ति तदा तेषामप्यनागच्छतांमासलघुः । [भा.२७३९] एगदिन एक्वेक्के तिट्ठाणत्थाणदुब्बलो वसति |
अहसो अजंगमो च्चियताहे इयरे तहिं एंति ।। वृ- अथ ग्लानत्वेन वृद्धत्वेन दुर्बलतया न प्रतिदिवसं त्रिषु स्पर्धकष्वागन्तुं शक्नोति तदा स दुर्बलआचार्यसस्त्रिस्थानं स्थानं स्पर्धकानामेकैकस्मिन् स्पर्धक एकैकं दिवसं वसति । यथा च वसति तथा प्रागेवोक्तम् । अथ स आचार्योऽतिवृद्धत्वेन ग्लानत्वेनाजङ्गमो जातस्तत इतरे स्पर्धकद्वयसाधवस्तत्राचार्यसमीपेआगच्छन्तितेषामपिविधिमूलगाथायामुक्तः । अथवातत्रान्यः प्रकारस्तमेवाहः [भा.२७४०] एइव पडिच्छएवमेहाविकलापकाउमवराधे ।
अतिदूरे पुन वइएपक्खे मासे परतरे या
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २६ / १५२ वृ- यस्तेषां स्पर्धकः साधूनां मध्ये कोऽपिसाधुर्मेधावी । सर्वेषां साधूनामपराधान् हृदये धारयितुमलं तेन स्पर्धकसाधव आलोचयन्ति । तद्यथा स तेषामपराधपदानि कलापं कृत्वा हृदये संपिण्डयाचार्यसमीपमागत्यालोचयति । तान्याचार्यः श्रुत्वा यदापन्नाः प्रायश्चित्तं ततोयत्येनापन्नं प्रायश्चित्तं तमेन मित्थं वाहयेदिति भणित्वा प्रेषयति । सोऽपिच साधुस्तेषां तत्कथयति प्रायश्चित्तं च तेऽपि साधवस्तद्वहन्ति । पडिच्छए वत्ति अथवा आचार्य आत्मीयान् स्पर्धकान् विनिर्गत्य येन प्रदेशेन इतरौ स्पर्धकावागच्छतस्तस्मिन् प्रदेशेऽन्तरा प्रतीक्षमाणस्तिष्ठति । तत्र स्पर्धकसाधव आगच्छन्ति । एको वा मेघावी अत्राप्यालोचनादिकं तथैव अइदूरे इत्यादि यद्यतिदूरे स्थितास्तत्तदा पञ्चमे पञ्चमे दिवसे यदि वा पक्षेण पक्षेण अथवा मासेन मासेन परतरे वेति परतरेणवा द्व्यर्धमासादिना समागच्छन्ति । आगत्य चाचार्यादिसमीपे शोधिं कुर्वन्ति ।।
मू. (१५३) से गामंसिवा जाव.. रायहाणिसि वा अभिनिव्वगडाए अभिनिदुवाराए अभिनिक्खमणपवेसणाए नो कप्पइ बहुसुयस्स बब्भागमस्स भिक्खुस्स वत्थए, किमङ्गंपुन अप्पागमस्स अप्पसुयस्स । [भा. २७४१ ]
अगडसुयाण न कप्पइ वीसुं मा अइप्पसंगतीसुयवं । एगानितो वसेना निकायणं चेव पुरिमाणं ।।
वृ- अनन्तरसूत्रे अकृतश्रुतानां न कल्पते विष्वग् वास इति श्रुत्वा मातिप्रसङ्गतः श्रुतवानेकाकी वसंदित्येवमर्थमिदं सूत्रं तथा निकाचनं च नियमश्च पूर्वाणामकृतश्रुतानां कृतमनेन सूत्रेण । तथा हि यदि कृतश्रुतस्यापि न कल्पते एकाकिनो वासः किमङ्गपुनरकृतश्रुतस्य तस्य सुतरामेकाकिनो न कल्पते वास इत्येष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्याअथ ग्रामे वा नगरे वा यावद्राजधान्यां वा अभिनिव्वगडायामभिनिद्वारायामभिनिष्क्रमणप्रवेशायामेतेषां त्रयाणामपि पदानां व्याख्यानं पूर्ववत् न कल्पते बहुश्रुतस्य सूत्रापेक्षया एकाकिनो भिक्षोर्वस्तुं किमङ्गपुनरल्पागमस्याल्पश्रुतस्येति सूत्रसंक्षेपार्थः । सम्प्रति भाष्यविस्तरः
[भा. २७४२]
अंतो वा बहिं वा अभिनिविगडाए डायमाणस्स !
गीयन्थे मास लहं गुरुतो मासो अगीतत्थे ।।
बृ- अन्तरुपाश्रयस्याभिनिव्विगडायां पृथक् परिक्षेपायां वसतौयथा एकस्यां वलभ्यां विष्वगपवरके बहिरुपाश्रयस्याभिनिर्विगडायामन्यस्मिन् प्रतिश्रये यदि गीतार्थो भिक्षुर्वसति तदा तस्य तत्र तिष्ठतो गीतार्थस्य प्रायश्चित्तं मास लघु अगीतार्थस्य गुरुको मासः । साम्प्रतमन्तर्बहिर्वा गृहस्य या अभिनिर्विगडा तस्याः प्रकारानाह
[ भा. २७४३]
अंतोनिवेसणस्स सोहीमादीव जाव सग्गामो । घरवगडाए सुत्तं एमेव य सेस वगडासु ।।
वृ- निवेशनस्यगृहस्यान्तरभिनिर्विगडा अथवा निवेशनाद्बहिरन्या वसतिरभिनिर्विगडा तस्यां मुख्यतो द्रष्टव्यम् । एवमेव शेषवगडा निवेशनाद्बहिरभिनिर्विगडाप्रकारेषु वा तच्च गीतार्थानामगीतार्थानां भिक्षूणामेकाकिनां वसतां प्रायश्चित्तं तदेव प्रागुक्तं । केवलं प्रायश्चित्तं किन्त्वन्येऽपि च दोषास्तथा चाहआणादिणो य दोसा विराधना होइ संजमायाए । लज्जाभयगोरवधम्मस ढरक्खा चउद्वाय ।।
[भा. २७४४]
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-६, मूल - १५३. [भा. २७४४]
२०९ वृ- अन्तर्निविशनस्याभिनिर्विगडायां घसतौ तिष्ठत आज्ञादयो दोषास्तथा संयमविराधना आत्मविराधनाचएतेयथाप्राक्चतुर्थपञ्चमातिशयेभावितेतथाभावनीये,यदिपुनरनभिनिर्विगडायां वसतौ वसति तदा पापं कर्तुमिच्छतो लज्जातो भयतो गौरवतो धर्मश्रद्धातो वा रक्षा चतुर्विघा स्यात् । किमुक्तं वनत्यनिभिनिर्विगडायां वसतौ वसन्संथमविराधनारूपमात्मविरा धनारूपं वा पापं लज्जादिभ्यो न कुर्यादपि तत्र प्रथमतो लज्जाद्वारं भावयति-- [भा.२७४५] लज्जणिज्जो उहोहामिलज्जएवासमायरं ।
कुलागमतपस्सी वासपक्खपरपक्खतो।। वृ- यद्यहं हस्तकर्माद्यन्यद्वा पापंसमाचरिष्यामि तल्लज्जनीयो भविष्यामि । लज्जितश्च कथं कुलस्य गणस्य सङ्घस्य आगमज्ञस्य वा तपस्विनो वास्वपक्षस्य श्रावकादेः परपक्षस्य परतीर्थिकादिरूपस्य मुखं दर्शयिष्यामि । अथवा तत्पापमाचरन् कुलागमतपस्विस्वपक्षपरपक्षेभ्यो लज्जते, यथाहमेवमाचरन् कथमात्मीयं मुखं तेषांदर्शयिष्यामि एवं लज्जातः पापंन करोति; | सम्प्रतिभयद्वारभावनार्थमाह[भा.२७४६] असिलोगस्स वा वाया जो अतिसंकति कम्मसं ।
___तहाविसाहुतंजम्हा जसो वणोय संजमो ।। वृ- अश्लोकस्य वा अवर्णस्य वा वादात् प्रवादात् यः कर्म अशुभासेवनारूपमतिशयेन शङ्कते । अपकीर्त्यवादमयान्न कुरुतेइत्यर्थस्तथापितस्य तत् अशुभकर्मानाचरणंसाधुर्यस्मात्तेन यशोभिकाङ्कितं यशोवर्णसंयम इत्येकार्थम् । जसोत्तिवा संजमोत्तिवा वणोत्तिवाएगट्ठमिति वचनात्, ततः परमार्थतः संयमोऽपेक्षित इतितदानाचरणं श्रेयः ।। सम्प्रतियशः संयम इत्येकार्थतया भगवद्वचनमुपदर्शयति[भा.२७४७] जसंसमुवजीवंतिजेनरा वित्तमत्तणो ।
अलेस्सा तत्थ सिझंतिसलेसाउ विभासिया ।। वृ-ये नरा मनुष्या वृत्तमात्मन इच्छंति, ते यशः समुपजीवन्ति, इत्येतद्व्याख्याप्रज्ञप्तौ राशियुग्मे शतेभणितं, तथा च तद्ग्रन्थः-मनुस्साणंभंते किंभंते आयजसं उवजीवति !आत्मसंयममित्यर्थः । आय अजसं उवजीवन्ति । आत्मासंयममित्यादि । एवं यशः संयमावेकार्थावृक्तौ । तत्रये अलेश्याः । शैलेशीप्रतिपन्नास्तेनियमात्सिद्धयन्ति ।सलेश्याः पुनर्विभाषिता विकल्पिताः केचित्सिद्ध्यन्तिकेचिन्न सिध्यन्तीत्यर्थः । तत्रयेभव्यास्ते सिध्यन्ति, तित्राहमशुभं कर्मसमाचरन्नभव्यो भविष्यामीतिभयतो नाशुभकर्मसमासेवते ।। [भा.२७४८] दाहिंति गुरुदंडं जइनाहिंतितत्ततो।।
तंचवोढुंन चाइसंघायमादीय लोगतो ।। वृ-यदि परस्त्र्यादिकंसेविष्ये, ततोयदिगुरवस्त्वतो ज्ञास्यन्तितदादण्डं प्रायश्चित्तमुग्रंदास्यन्ति, । तथोग्रंप्रायश्चित्तं वोढुमहंन शक्ष्ये नापिलोकतः परयुवतिभादिलक्षणात्घातादिकंघातवधादिकं सोढुं शक्ष्ये इतिभयतो नासेवते अशुभं कर्म,गतंभयद्वारम् | अधुना गौरवद्वारमाह[भा.२७४९] जोहंसइर कहासुंपिच कामि गुरुसन्निहो ।
सोहंकहमुपासिस्संतमनायरदूसितो ।। वृ-योऽहंस्वैरकथास्वपिगुरुसन्निधौगौरवेणचकास्मिसोऽहमनाचारदूषितस्तंगुरूंकथमुपासिष्ये,
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१५३ अनाचारदूषिततया तथारुपगौरवभयात् ।। [भा.२७५०] लोए लोउत्तरेचेवगुरवो मज्झसंमता ।
माहुमज्जावराधेन होज्जतेसिंलहुत्तया ।। वृ-ममगुरखो लोके लोकोत्तरेऽपिच सम्मताः ततो ममापराधेन मा तेषां लघुता भूयात् । तथा [भा.२७५१] माननिजो उसव्वस्स नामे कोइ न पूयए ।
तणाणलहुतरो होहं इतिवज्जेतिपावगं ।। वृ-अहंसर्वस्यापिमाननीयोनमांकश्चिन्नपूजयति, यदिपुनरघुनापापमाचरिष्यामिततस्तृणेभ्योऽपिलघुतरोभविष्यामीति हेतोः पापंमैथुनासेवनादिकं वर्जयतिगतंगौरवद्वारमधुना धर्मश्रद्धारमाह[भा.२७५२] आयसक्खियमेवेह पावगंपरिवज्जए ।
अप्पेव दुट्टसंकप्पंक्खा साखलु धम्मतो ।। वृ- यः पापं कमात्मसाक्षिकमेव वर्जयति, स परमार्थतो धर्माधिकारीत्येवं मन्यमानस्य अपि संभावनायां दुष्टसंकल्पस्य रक्षामूलतएवानुत्थानमुत्थितस्य विफलीकरणं वासा खलुधर्मतो भवति । धर्मश्रद्धायाएव महत्फलमुपदर्शयति[भा.२७५३] निस्सग्गुस्सगकारी यसव्वतोच्छिन्नबंधनो ।
एगोवा परिसाएवाअप्पाणंसो भिरक्खइ ।। वृ- यस्तीव्रधर्मश्रद्धाभावतो निसर्गत एव स्वभावत एव उत्सर्गकारी सर्वतश्छिन्नबन्धन सर्वत्र ममत्वरहित इत्यर्थः । स एकोबा एकाकिवा पर्षदिवा व्यवस्थित आत्मानमभिरक्षति । तदेवमनभिनिविगडायां वसतौ बसतो लज्जादीनि संयमविराधनारक्षकाण्युक्तानि । अभिनिर्विगडायां पुनर्वसतः शुभोऽशुभोवा मनःपरिमाण उपजायतेतथा चाह[भा.२७५४] मनपरिणामोवीयीसुभासुभो कंटएण दिटुंतो।
खिप्पं करणंजहलंरिकयव्यं तहियं इमंहोइ ।। वृ- यथा गङ्गादीनां नदीनां वा तेनानरानन्तरमनेका वीचय उत्पद्यन्ते । एवं जीवस्यान्योन्यमनःपरिणाम उपजायतेस चद्विधा-शुभाऽशुभश्चदृष्टान्तः कंटकेनवृश्चिकलांगूलेन यथावालंखिकायाः भिप्रकरणंतथैवेदं भवति एवंजीवस्य शुभोऽशुभश्चपरिणामःक्षणेनोपजायते क्षणेनवाऽपैतिइत्यर्थः । [भा.२७५५] परिणामाणवत्थाणंसतिमोहेउदेहिणं ।
तस्सेव उअभावेणंजायतेएगभावया ।। वृ-मनः परिणामानामनवस्थानंदेहिनांप्राणिनांसति विद्यमानेमोहेभवति । तस्यैव तुमोहस्याभावेन जायते एकभावतामनःपरिणामस्य एकरुपता ।तदेवं मनःपरिणामो वीचिरुपोव्याख्यातः ।। [भा.२७५६] जहावचिजए मोहीसुद्धलेसस्स ज्झाइणो ।
तहेव परिणामोवि विसुद्धो परिवड्डए ।। वृ- यथा शुद्धलेश्याकस्य ध्यायिनो धर्मध्यायिनः शक्कध्यायिनो वा मोहोऽपचीयते तथैव विशुद्धपरिणामोवर्धते |उक्तः शुभपरिणामोऽशुभपरिणामप्रतिपादनार्थमाह[भा.२७५७] जहा य कम्मिणो कम्ममोहनिजं उदिजइ !.
तहेव संकिलिट्ठो से परिणामो विवडती ।।
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६.मूल- १५३, [भा. २७५७]
२११ वृ-यथाचकर्मिणः संक्लिष्टलेश्यास्थानवर्तिनः आर्तध्यायिनोरौद्रध्यायिनश्चेत्यर्थः ।कर्ममोहनीयं कषायनोकषायरुपमुदीर्यते तथैवसे तस्य संक्लिष्टपरिणामी विवर्धते ।। [भा.२७५८] जहा यअंबुनाहम्मि अनुबंधपरंपरा ।
वीइ उप्पजए एवं, परिणामो सुभोसुभो ।। वृ- यथा अंबुनाथे समुद्रे अनुबद्धपरंपरा वीचिरुत्पद्यते । एवं जीवस्य परिणामशुभोऽशुभश्चानुबद्धपरम्पराक उपजायते । शुभाशुभपरिणामवैचित्र्यमेव दृष्टान्तेन विभावयिषुः कण्टकदृष्टान्तं प्रागुपन्यस्तंभावयति[भा.२७५९] कण्हगोमी जहा चित्ता कंटकंवा विचित्तियं ।
तहेव परिणामस्सविचित्ता कालकंडया ।। वृ-कृष्णगोमी कृष्ण(कर्ण) शृगाली यथा सा कृष्णादिभी रेखाभिश्चित्रा विचित्रवर्णा भवति, वृश्चिकस्य महाविषलांगूलंकण्टक उच्यते । यथासकृष्णादिरेखाभिश्चित्रितोनाना प्रकारोभवति, तथैव परिणामस्य विचित्राणि कालभेदेन कण्टकान्यसंख्येयस्थानात्मकानिभवन्ति । अथ कथं शुभाऽशुभेऽशुभाद्वा शुभेपरिणामे यातित्तत्रलझिकादृष्टान्तमाह[भा.२७६०] लंखिया वा जहा खिप्पं उप्पत्तितासभोयइ ।
परिणामो तहादुविहो खिप्पएइअवैतिय ।। वृ- यथा वा ललिका क्षिप्रमुत्पत क्षिप्रमेव समवपतति तथा परिणामो द्विविधः-शुभोऽशुभश्च क्षिप्रमागच्छति अपैति च । एवं शुभादऽशुभाद्वाशुभे परिणामे गमनं, कियन्ति संख्ययाऽध्यवसायस्थानानीतिचेदत आह[भा.२७६१] लेस्साठाणे उएक्केके ठाणसंखमतिच्छिया।
किलिट्टेण तरेणंवाजे उभावेनखुदती ।। वृ- एकस्मिन्लश्यास्थाने संख्यामतिक्रान्तानिसंख्यातीतानिस्थानानिपरिणामस्थानानि भवन्ति, यानि क्लिष्टेनसंक्लिष्टेन इतरेण विशुद्धेनभावेनखुदतिआस्कन्दतिप्राप्नोतीत्यर्थः । अथकः संक्लिष्टः को वा इतरो भाव इति चेदुच्यते-इह कृष्णलेश्यापरिणामान्नीललेश्यापरिणामो विशुद्धो नीललेश्यापरणिमादपिकापोतलेश्यापरिणामोविशुद्धस्तस्मादपितेजोलेश्यापरिणामो विशुद्धस्तस्मादपि पद्मलेश्यापरिणामो विशुद्धस्तस्मादपि शुक्ललेश्यापरिणामः । शुक्ललेश्या परिणामात् पद्मलेश्यापरिणामः क्लिष्टस्तस्मादपि कापोतलेश्यापरिणामः क्लिष्टः । ततोऽपि नीललेश्यापरिणामस्तस्मादपिकृष्णलेश्यापरिणामः । उक्तं च-क्रमशः स्थितासुलेश्यागतासुजीवस्य भावपरिणतिषु अवपतनोत्पतनाद् वा संक्लेशाद्वा विशोद्धयाद्वा प्रत्येकैकस्मिन् लेश्यास्थाने परिणामसंख्मयातीतत्वंभावयति[भा.२७६२] भवसंघयणंचेव ठिति वासज्ज देहिणं ।
परिणामस्स जाणिज्जा विवड्डीजस्स जत्तिया ।। वृ-भव एव संहननं भवसंहननं दं भवं देहभवं वाधिकृत्येत्यर्थः । तथा स्थितं च जघन्यादिभेदभिन्नमाश्रित्य देहिनां नारकादीनां यस्य परिणामस्य कृष्णलेश्यादिरूपस्य यावती विवृद्धिस्तस्य तावती(ती) जानीयात् । तथाहि-नारकाणां देवतानां जघन्यायां स्थितौ कृष्णलेश्यापरिणामो
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ ६/१५३ नानाजीवापेक्षया तरतमभेदेन चिन्त्यमाना असंख्येया एवं समयाधिकायामपि जघन्यस्थिती द्विसमयादिकायामपि जघन्यस्थितावेव तावद्वाच्यं यावदुत्कृष्टं स्थितिस्थानं । एवं कृष्णलेश्यायां परिणामा असंख्येया भवन्ति । एवं नीललेश्यागतस्य विशुद्धस्य भावस्य फलमाहविसुज्झतेन भावेन मोहो समवचिज्जइ । मोहस्सावचएयाविभावसुद्धी वियाहिया ।।
[भा. २७६३]
बृ- विशुद्धयता भावेन लेश्यागतेन मोहो मोहनीयं कर्म समपचीयते हानीमुपगच्छति मोहस्यापचये वापि भावविशुद्धिर्जीवस्य परिणामविशुद्धिर्व्याख्याता प्रतिपादता । यथा कालक्षेपमृते केवलश्रिया लाभो भवति ।। अथ मोहनीयं कर्म उदयप्राप्तं शुभपरिणामेन क्षपयितुं शक्यते किंवा नेति शक्यन्ते इति ब्रूमस्तथा चाह
[भा. २७६४]
२१२
उक्कदंतं जहा तोयं सीयलेन ज्झविञ्जए । गोवा अगदेनं तु वेरगेण तहोदओ ।।
वृ-यथा उत्कथ्यमानं तोयं शीतलेन तोयेन क्षिप्यते । गदो वा अगदेन तता मोहनीयस्योदयो वैराग्येण क्षिप्यते । तदेवमुक्तं प्रसक्तानुप्रसक्तमधुना प्रकृते योजनामाहअसुभोदयनिप्फन्ना संभवंति बहुविहा ।
[भा. २७६५ ]
दोसा एंगानियस्सेवं इमे अन्ने विहिया । ।
वृ- अशुभोदयेन अशुभकर्मोदयेन निष्पन्ना अन्तरूपाश्रयस्याभिर्निविगडायां वसतावेवमेकाकिनो बहुविधा दोषास्तदेवं अन्तरुपाश्रयस्याभिनिर्विगडायां दोषा उक्ताः सम्प्रति बहिरुपाश्रयस्याभिनिर्विगडाया दोषानाह । इमे वक्ष्यमाणा अन्ये दोषा एकाकिनो व्याख्याताः प्रतिपादिताःमिच्छत्त सोहि सागारियादि गेलणणखद्धपडिनीए । हिपेल्लणित्थियो रोगे तह सल्लमरणेय ।।
[ भा. २७६६ ]
बृ- एकाकिनो मिथ्यात्वगमनं तथा शोधिरभावस्तथा सागारिकप्रवेशोवसतौ आदिशब्दाच्चचलत्कुड्यां वसतौ कुट्यादिप्रपतनत आत्मवरिधनेतपिरिग्रहस्तथा ग्लानत्वे प्रतिजागरणा-भावस्तथा एकाकिनो मन्दाग्नेर्निवारकाभावात् प्रचुरभक्षणसंभवस्तथा च ग्लानत्वादिभावः । तथा एकाकी प्रत्यनीकस्य गम्यो भवति । तथा उद्भ्रामका दण्डपाशादयो नगररक्षा एकाकिनं चौरोऽयं हेरिको वा न ज्ञायते । कथमन्यथा एकाकीति विचिन्तयतो बहिः प्रेरयेयुः । ग्रामान्नगराद्वा बहिर्निष्काशयेदिति भावः । तथा स्त्रीदोषा एकाकिनो जायन्ते । तथा च्यालेन दष्टस्य भेषजाकरणसंभवः रोगस्य च वृद्धिगमनं, तथा सशल्यस्य सतो मरणमित्येष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुराहओगाढमप्पसहायं पनवेति कुतित्थिया ।
[भा. २७६७ ]
समावणो विसोहिंच कस्स पासे करिस्सइ ।।
वृ- ओगाढमप्यसहायं कुतीर्थिकाः प्रज्ञापयंत्यतो मिध्यात्वगमनं, तथा समापन्नः प्रायश्चित्तं कस्य पार्श्वे शोधिं करिष्यति । नैव कस्यचित पार्श्वे ततः शोध्यभावः । । सम्प्रति सागारिकद्वारं ग्लानद्वार चाहभया आमोसवादीणं सिज्जं वयति सारियं ।
[भा. २७६८]
असहायरस गेल को से किच्चं करिस्सइ ।।
वृ- आमोषकादीनां भयात्तस्मिन्नेकाकिनि सति शून्यां शय्यां वसतिं दृष्ट्वा तां सागारिको व्रजति
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल - १५३, [भा. २७६८]
२१३ द्वारगाथायामादिशब्दस्य व्याख्यानं तत्रैव कृतं तथा असहायस्य से तस्य ग्लानत्वे सति कः कृत्यं करिष्यति ।।खद्धप्रत्यनीकप्रेरणद्वाराण्याह[भा.२७६९] मंदग्गी भुंजएखद्धं ऊसढंति निरंकुसो ।
एगोपरूढगम्मो यपेल्लेउब्भामया वनं ।। वृ- एकाकी निवारकामभावान्निरंकुशं ऊसढंति उत्कृष्टमितिकृत्वा मन्दाग्निः प्रचुर भुङ्क्ते ततो ग्लानत्वादिदोषसंभ'शअथथा एकोऽसहायः प्ररुष्टस्य प्रत्यनीकस्य गम्यो भवति । तथा उद्भ्रामका नगरादिरक्षका एकाकिनममुंचौरादिरिति कृत्वा नगरादेर्बहिः प्रेरयेयुः । अधुनास्त्रीद्वारमाह[भा.२७७०] विभिचारिम्मिपरिणते निनिंदणसमणवसहीतो ।
पंतावनादगारो उड्डाहो पउसएमादी ।। वृ-या व्यभिचारी नाम जारस्तस्मिन् परिणते सा स्त्री केनापि कारणेन संयतिवसतिं गता भवेत् । ततः श्रमणवसतेस्तांनिर्गच्छन्तीं दृष्ट्राअगारस्तस्याभर्ता अन्योवा निजकोऽनिजकोवातस्यामासक्तः प्रान्तापनादि मारणादि कुर्यात् । तथा च सति प्रवचनस्य उड्डाहः प्रान्तापनाद्यभावे तस्य दर्शनस्य वा सकलस्योपरि प्रद्वेषउपजायते । तथाचसति तस्यान्यस्यवाभक्तपानादिव्यवच्छेदइत्यादयो दोषाः ।। [भा.२७७१] वालेणवाविडंकस्ससेको कुणइभेसज्जं ।
दीहरोगे विवद्धिंच गतो किंसो करिस्सइ ।। वृ- व्यालेन सादिना दष्टस्य से तस्य को भेषजं करोति । नैव कश्चिदेकाकित्वात्तथा दीर्घरोगे कृत्याकरणतो विवृद्धिंगतः सपश्चात्किंकरिष्यति । नैव किञ्चित्केवलंमरिष्यतीत्यर्थः ।। [भा.२७७२] सल्लुद्धरणविसोहीमए दोसा बहुस्सुएवावि।
सविसेसा अप्पसुए रक्खंतिपरोप्परंदोवि ।। वृ-शल्योद्धरणेविशोधेिरैकाकिनःशल्योद्धरणाभावस्ततोमृतेऽपिचसशल्येतस्मिन् दोषास्तथाहिसशल्योयो म्रियतेस दीर्घकालंसंसारमनुवर्ततेइतिबहुश्रुतं चाप्येकाकिनिमृतेदोषास्तथाहि-सोप्येकाकी मृतो गृहिणाबलीवाभ्यांमल्लेनराजकुलेन वा निष्काश्यते । तथावालोकनिन्दाप्रवृत्तेप्रवचनव्याघातः सविसेसा अप्पसुएत्ति अल्पश्रुते एकाकिनि सविशेषा दोषास्तथाहि-बहुश्रुत आलोचना भावे सिद्धानामन्तिके आलोचयति । अल्पश्रुतस्त्वमुंविधिंनजानातीतिसशल्य एव म्रियते । यदिद्वावपि बहु (श्रुताल्प) श्रुतावभिनिर्विगडायांवसतौ परस्परसंभूयवसतस्तदाद्वावपितौ परस्परंरक्षयतः । अधुना सविसेसा अप्पसुए इत्येतद्वयाख्यानयति[भा.२७७३] अप्पेवजिनसिद्धेसुआलोएहि बहुस्सुतो।
अगीतो तमजानंतोससल्लोजातिदुग्गतिं ।। वृ- अप्येवमेवमपि एकाक्यपीत्यर्थः । बहुश्रुतो जिनेषु अर्हत्सु सिद्धेषु मनसि सम्प्रधारितेष तेषां पुरत आलोचयिष्यते । अगीतोऽबहुश्रुतः पुनस्तं विधिमजानानः सशल्यो मृत्वा याति दुर्गतिमतः सविशेषा अल्पश्रुते ।।सम्प्रति रक्खंति परोप्परं दोवित्ति' व्याख्यानार्थमाह[भा.२७७४] सीहोरखईतिनिसे तिनिसेहिं विरक्खितो तहासीहो ।
एवणमनसहिया बिइयमद्धाणमादीसु ।। वृ- सिंहो रक्षति तिनिशात् तिनिशवृक्षगुहां तिनिशैरपि तिनिशवृक्षगुहयापि सिंहो रक्ष्यते ।
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४ .
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१५३ एवमभिनिर्वगडायांक्सतौवसन्तावन्योन्योन्यसहितौ परस्परंरक्षयत्ः अत्रैवापवादमाह-द्वितीयपदमपवादमपदमध्वानं प्रतिपन्नकारणेनैकाकीअन्यसंभोगिकादीनां पार्थस्थादीनांवा वसतेर्विष्वग्अपयरके निवेशनादिषुवावसेत् । आदिशब्दादशिवादिगृहितो वा विष्वक् तिष्ठेत् ।।
मू. (१५४)से गामंसिवा जाव रायहाणिसिवा एगवडाएगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाएकप्पइ बहुसुयस्स बब्भागमस्सएगाणियस्स भिक्खुस्स वत्थएदुहओकालं भिक्खुभावंपडिजागरमाणस्स । [भा.२७७५] कारणतो वसमाणोऽगीतोगीओव होइ निद्दोसो ।
पुटवं च वणिया खलु कारणवासिस्स जयणाउ ।। वृ-कारणतोगीतार्थोऽगीतार्थोवायतनयावसन् निर्दोषोभवति ।साचयतनाकारणतएकाकिनो वसनशीलस्य पूर्वमुक्ता एतदर्थख्यापनार्थमिदं सूत्रम् । अधुना सूत्रतएव सम्बन्धमाह[भा.२७७६] सुत्तेण व उसुत्तंजोइजईकारणंतुआसज्ज ।
संबंधधरुव्वरएकप्पइवसिउंबहुसुयस्स ।। वृ-सूत्रेणैवसूत्रंयोज्यतेसम्बद्धयते । तद्यथाऽनन्तरसूत्रेणैकाकिनोबहुश्रुतस्यवासोनिधिद्धोऽनेन तुसूत्रेणेदंप्रतिपाद्यते, कारणमाश्रित्याध्वप्रतिपत्त्यादिकंसम्बन्धगृहोद्वरकेबहुश्रुतस्व वस्तुंकल्पतेइत्येष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-अथ ग्रामे वा नगरे वा यावद्राजधान्यामेकवगडायामेकपरिक्षेपायामेकद्वारायामेकनिष्क्रमणप्रवेशायां वसतौ बहुश्रुतस्य बलागमस्य भिक्षोर्वस्तुं कल्पते केवलमुभयकालं भिक्षुभावं प्रतिजाग्रतो भिक्षुभावश्चारित्रं तस्याविराधनार्थं या सामाचारी तां कुर्वत इत्येष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना भाष्यनियुक्तिविस्तरस्तत्र भिक्षुभावं पडिजागरमाणस्सेति व्याख्यानार्थमाहभाष्यकृत[भा.२७७७] चरणंतुभिक्खुभावो सामायारीएजा तदट्ठाए।
पडिजागरणंकरणंउभयकालं अहोरतं ।। वृ- भिक्षोर्यथावस्थितस्य भावो भिक्षुभावश्चरणं तदर्थं तस्य चारित्रस्याविराधनार्थं या सामाचारी तस्याः प्रतिजागरणंनामकरणमुभयकालमहिनरात्रौचआचार्योऽपितस्यैवंभिक्षुभावप्रतिजाग्रतोगोसर्गे रात्रिकं पृच्छति । दिवसेऽपिभक्तपानादिचिन्तां करोति । विकलेच दैवसिकंपृच्छति ।सुखेन वृत्तस्तव दिवस इति । एवमुभयकालमाचार्यस्तंप्रतिजागर्ति | सम्प्रतिनियुक्तिविस्तरः[भा.२७७८] वक्खारे कारणम्मी निक्कारणपुव्यवन्निया दोसा।
किंपुन हुञ्जा कारण तद्दोसाईमुणेयव्वा ।। वृ- वक्खारो नाम एकस्यां वलभ्यामभिनिर्विगडो विष्वक् अपवरकस्तस्मिन् कारणे सति वसति एतद्विषयमिदं सूत्रं यदि पुनः कारणमृते विष्वग् अपवरके वसति, तत्पूर्ववर्णिता मिथ्यात्वादयो दोषाः किं पुनर्भवेत्तत्कारणं, यद्वशात् पृथक् अपवरके तिष्ठति, तत आह-त्वग्दोषादीनि त्वग्दोषक्षयव्याध्यादीनि कारणानिज्ञातव्यानि, तथाहि-त्वग्दोषादिकमाचार्यो यदिनिष्काशयति, तदातस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकम् । तस्मान्न स निहयितव्यः । किन्तु पृथगपवरके स्थितः परिपालनीयः । स च त्वग्दोषो द्वाभ्यांप्रकाराभ्यांभवति । तथा चाह[भा.२७७९] संदंतमसंदंते अस्संदिनसित्तमंडलपसुत्ती ।
किमिपूयं रसिगा वापस्संदति तत्थिमाजयणा ।।
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल - १५४, [भा. २७७९]
२१५ वृ-द्विविधस्त्वग्दोषस्तद्यथा-स्पन्दमानोऽस्पन्दमानश्च, । तत्रास्पन्दनोऽस्त्रावणश्चित्रप्रसुप्तिमण्डलप्रसुप्तिश्च । यस्तुस्पन्दमानः सकृमीन्प्रस्पन्दतेपूतंवारसिकां वा । तत्रस्पन्दमाने त्वम् दोषे इयं वक्ष्यमाणायतनातामेवाह[भा.२७८०] संदतो वक्खारो अंतो बाहिं च सारणा तिन्नि ।
जत्थ विसीएजततो नाणादि उग्गमादी वा ।। वृ- स्पन्दमाने त्वग्दोषऽनंतरेकस्यां वलभ्यां विष्वरपवरके तस्याभावे एकस्मिन्निवेशनेऽन्यस्यां वसतीस्थाप्यते, तित्रचवसतस्तिस्त्रःसारणाः साराःकर्तव्याः ।यत्र(न)सको विसीदेत् । कास्तास्तिस्त्रः सारा इत्याह-ज्ञानादौज्ञाने दर्शनेचारित्रच । अथवा उद्मादावुद्गमे उत्पादनायामेषणायांच अथवान्यथा तिस्त्रः सारास्ता एवाह[भा.२७८१] अहवा भत्तेपाने सामायारीएवा विसीयतं ।
एएसुतीसुसारे तिन्नि वि कालेगुरुपुच्छे ।। वृ-अथवेति प्रकारान्तरे भक्ते पाने सामाचार्या च एतेषु त्रिषु स्थानेषु सीदंतं सारयन्त्याचार्या यदि वा तिस्त्रः-सारानाम त्रीनपिकालान् गुरुःपृच्छत्ति । कथमियाह[भा.२७८२] गोसे केरिसयंतिय, कयमकयं वा किंते आवासं ।
भिक्खंक लद्धमलद्धंकिंदिजउवातेमज्झण्हे ।। [भा.२७८३] पेहिय पेहियं वा वट्टइते केरिसंचअवरण्हे ।
निजहूहणंमिगुरुगाअविहि परियट्टणेवावि ।। वृ-गोसे प्रातरिदं पृच्छति । कीदृशं ते शरीरमिति, | तथा त्वया किमावश्यकं कृतमकृतं वा तथा मध्याह्ने पृच्छति-भैक्षं त्वया लब्धमलब्धं वा किं तव दीयतामिति । तथा अपराह्ने पृच्छति । किं तवोपकरणं केनापि त्वया वा प्रेक्षितं किंवा न प्रेक्षितं । कीदृशं वा ते शरीरमिति । यदि पुनरेव सारां न करोति, किन्त्वेवमेव परित्यजति, तदा गुरोः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, । अनियूहऽपि यद्यविधिना परिवर्तनं परिपालनं कारयति तदापि चतुर्गुरुकंप्रायश्चित्तं । [भा.२७८४] आणादिणो यदोसा विराधना होइइमेहि ठाणेहिं ।
पासवणफासलालासेएमरुएण दिलंतो।। वृ- न केवलं प्रायश्चित्तं किन्त्वाज्ञादयश्च दोषास्तथा एभिर्वक्ष्यमाणैः स्थानैर्विराधना साधूनामात्मविराधनाभवति, कैःस्थानैरित्याह-प्रश्रवणेन स्पर्शन,लालयस्वेदेनचप्रस्वेदेन तथाहिस्पन्दमानत्वगदोषवतः प्रश्रवणस्पर्शनेनापि व्याधिरन्यत्र संक्रामति, । तथा गात्रस्पर्शनेन यदि वा तेन व्याधितेन ये परिभुक्ताः पीठफलकादयस्तान यद्यव्याधितः परिभुक्ते तदा व्याधिः संक्रामति तथा लालया सह भोजने व्याधिः संक्रामति । तस्य प्रस्वेदेन यदि कोऽपि स्पृश्यते, तदा तस्यापि व्याधिः संचरति, । अत्र च दृष्टान्तो मरुकेण संडकब्राह्मणेन तत्कथानकं चावश्यके प्रबन्धतः कथितमिति ततोऽवधार्य, ।साम्प्रतमेतदेव पश्चार्धव्याचिख्यासुः प्रथमतः प्रश्रवणे यतनामाह[भा.२७८५] पासवण अन्नअसतीभूतीए लक्खे माहु दूसियंमोयं ।
चलणतलेसुकमेजा एमेवेय निक्खमपवेसो । । वृ-तस्यस्पन्दमानत्यग्दोषवतः पृथक्कायिकीभूमिःकर्तव्या; । अन्यस्याविष्वक्प्रश्रवणभूमेरसति
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - ६ / १५४ अभावे एकस्या एव कायिक्या भूमेस्तस्य योग्यं पृथक् अवकाशं भूत्या लक्षयति वृषभो यथा साधवस्तं परिहरन्ति । तथा चाह-मा कोऽपि त्वग्दोषव्याधितस्य दूषितं मोकं प्रश्रवणं पादैराक्रमेत् । आक्रमेण को दोष इत्यत आह- आक्रान्ते तस्य प्रश्रवणे चरणतलेषु पादतलेषु त्वग्दोषव्याधिः संक्रामति । तथा तस्य त्वग्दोषव्याधितस्य येनावकाशेन निष्क्रमणं प्रवेशो वा तमवकाशं भूत्या लक्षयति । येन साधवस्तमपि परिहरन्ति । अपरिहरणेऽनन्तरोदित एव दोषः ।।
[भा. २७८६ ]
निंती व सो काउतली कमेसुं संथारतो दूर अदंसणेवी । मा फासदोसेण कमेज तेसिं तत्थिक्कवत्थादिवि परिहरति । ।
वृ- सस्पन्दमानत्वग्दोषी क्रमयोः पादयोस्तलके उपानहौ कृत्वा निर्गच्छति प्रविशति वा । योऽप्यस्पन्दमानत्वग्दोषी तस्यापि कायिकी भूमिर्विष्वक् क्रियते न पुनः पृथग् भूमिनिर्गमप्रवेशस्थानम् । ।सम्प्रतिस्पन्दमानस्यास्पन्दमानस्य च स्पर्शविषयां साधारणां यतनामाह- अस्पन्दनेऽपि त्वग्दोषे आस्तां स्पन्दमाने इत्यापि शब्दार्थः । संस्तरको दूरे क्रियते मा स्पर्शदोषेण तेषां शेपसाधूनां व्याधिः संक्रमेदिति हेतोस्तथा न केवलं दूरे संस्तारकः क्रियते । किन्तु तेन त्वग्दोपवता यत्स्पृष्टं वस्त्रादि तत्परिहरन्ति । पूर्वोक्तादेव दोषात्तदेवं प्रश्रवणयतनास्पर्शयतना च सप्रपञ्चोक्ता ।।
[भा. २७८७ ] नय भुंजतेगडा लालादोसेण संकमति वाही ।
सेओ से वन्निज्जइ जलपडलंतरप्पो य ।।
वृ- नच एकार्थे एकस्मिन्पात्रे तेन त्वग्दोषवता सह साधवो भुंजते । कुत इत्याह यतो लालादोषेण संक्रामति व्याधिः । तथा स तस्य त्वग्दोषवत स्वेदप्रस्वेदो वर्ज्यते । तथा जल्लः शरीरमल्लस्तथा तत्सत्कानि पात्रपटलानि तथा आन्तरकल्पश्च परिह्रियते व्याधिसंक्रमभयात्तथा चाहएएहिं कमइ वाही एत्थं खलु सेउएण दिठतो ।
[भा. २७८८]
कुइय कच्छुयसिवं नयनामय कामलादीया । ।
वृ- एतैर्जल्लादिभिर्व्याधिस्त्वग्दोषव्याधिः संक्रामति । अत्र दृष्टान्तः खलु सेतुकेन (सिद्धकेन) तत एतानि परिहियन्ते । किं नाम त्वग्दोष एव उतान्यस्मिन्नपि रोगे तत आह-कृष्टे क्षयव्याधौ कच्छां पामायामशिवे शीतलिकायां नयनाऽमये नयनदोषे कामलादावेषा अनन्तरोदिता प्रश्रवणादिविषया यत्तनादृष्टव्या ।।
[ भा. २७८९ ]
एसा जयणा बहुस्सुए अबहुस्सु न कीरते तु वक्खारो । ठावेंति एगपासे अपरिभोगंभि उजतीणं ।।
वृ - एषा अनन्तरोदिता बतना बहुश्रुतेदृष्टव्या । अबहुश्रुतेऽप्येवं, नवरं स सम्बद्धगृहापवरके स्थाप्यते, भिन्नस्तु वक्षारोऽपवरको न क्रियते । सम्बद्धगृहापवरकाभावे च वसतेरेकस्मिन् यतीनामपरिभोग्ये तं स्थापयन्ति, । अपान्तराले कटो दीयते । कटाभावे भूत्या अन्तरं क्रियते । अथ किं कारणमबहुश्रुतो बहिर्नर्कियते ? तत आह[भा. २७९०]
विवज्जतो उडविवज्रएहिं मा बाहिभावं अबहुस्सुतो उ । रुट्टाए भूतीव तिरो करेंति, मा एक्कमेकं सहसा फुसेज्जा ।।
बृ- उद्वविवज्जकैरहं विवर्जित परिहत इत्येवमबहुश्रुतो मा बहिर्भावमुपयासीदिति भिन्ने अपवरके न स्थाप्यते किन्तु वसतेरेकस्मिन् प्रदेशे, तत्रापि काष्टादिना फलकादिरुपेण तदभावात् भूत्या वा अन्तरं
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१७
उद्देशक :-६, मूल - १५४, [भा. २७९०] कुर्वन्ति, ।माएकेकैन त्वम्दोषेण साधवः सहसा स्पृशेयुः । अस्पन्दमानत्वग्दोषे विधिविशेषमाह[भा.२७९१] अगलंते नवक्खारो लालासेया विविजनतहेव ।
उस्सासभाससयनासनादीहिं होति संकंती ।। वृ- अगलति अस्पन्दमाने त्वग्दोषे तस्मादुच्छ्रासादीनां वर्जनमत आह-उच्छ्रासभाषाशयनासनादिभिरादिशब्दात्पीठफलकादिपरिग्रहः संक्रांति-धिर्भवति ।। [भा.२७९२] मुत्तूण जल्लपडलंधरैतिभाणं से काइयाइगते ।
सीएव दाउकप्पं उवरिमधोयंपरिहरति ।। वृ- यदि स त्वग्दोषे व्याध्युपेतः कायिक्या व्युत्सर्गाय व्रजतिभाजनं च तस्य धारयितव्यं भवति, तदासेतस्यकायिक्यागतस्यमुक्त्वास्फेटयित्वाजल्लपटलंभाजनमलखरण्टितंपटलमन्येसाधवोधरन्ति यावत्स आयाति, ।अथस त्वग्दोषी ग्लानः शीते पतति नात्मीयैर्वस्त्रैः कम्बलेन चसंस्तरति तदा तस्य कल्पं वस्त्रं प्रावरणाय दीयते, । सोऽपि च त्वग्दोषी आत्मीयानां वस्त्रकल्पानामुपरि प्रावृणोति ! तच्च समर्पितं वस्त्रमधौतंपरिहरन्ति । यदा तुतद्वस्त्रमात्मनाप्रावरितुकामास्तदा प्रक्षालयित्वाप्रावृण्वन्ति ।। [भा.२७९३] असहुस्सुवत्तणादीनि कुव्वतो छिक्कुजत्तियं ।
खेयमकुव्वतुधोइजामट्टियादीहिं तत्तियं ।। वृ-असहस्यत्वग्दोषव्याधितस्यागाढं स्लानीभूतस्योद्धर्तनमुपविष्ट करणमित्यादिकुर्वतोयावत्स्पृष्टं त्वदोषगात्रादिना तावत्खेदमकुर्वन्मृत्तिकादिभिरुध्धृष्य प्रक्षालयेत् ।। [भा.२७९४] असती मोयमहीए कयकप्पअगलंतमत्तए निसिरो।
सेणावकए कप्पइतरे निसिरंतिजयणाए ।। वृ- मोकमह्याः प्रश्रवणभूमेरभावे अगलत्यस्त्राविणि कृतकल्पे मात्रके व्युत्सृजति प्रश्रवणमन्ये साधवोऽन्यस्मिन्मात्रकेपृथग्मात्रकाभावेतेनैव यत्रत्वगदोषीकव्युत्सृष्टवान्तत्रैव कृत्कल्पेमात्रकेइतरे साधयो यतनयायथा कायिक्या मात्रस्यच शरीरावयवस्पर्शानभवति, तथा कायिकां निसृजन्ति ।। [भा.२७९५] एसा जयणाउ तहिं कालगते पुन इमो विही होइ ।
अंतरकप्पं जल्लपडलं च अगलंति उज्झंति ।। वृ-एषाअनन्तरोदितायतनातत्रगलत्यगलतिवात्वग्दोषवतिकालगतेपुनस्त्वगदोषवतिविधिरयं वक्ष्यमाणो भवति. तत्र प्रथमतो अगलत्याह-आन्तरं कल्पं भाजनस्य जल्लपटलमुपरितनं वस्नमेते द्वे अपिवस्त्रे उज्ज्ञंतिपरिष्ठापयन्ति । किं कारणमतआह[भा.२७९६] धोयाविन निद्दोसा तेन छटुंतिते दुवे ।
सेसगंतुकएकप्पेसव्वंसे परिभुंजइ ।। वृ-प्रक्षालिते अपिते वस्त्रे न निर्दोषे तेन छड्येते परिष्ठाप्येते शेषकंतु सर्वमपि से तस्य कृते कल्पे परिभुज्यते दोषाभावात् गलतित्वग्दोषे विधिमाह[भा.२७९७] संदंतस्स वि किंचनअसतीएत्तुभायणुक्कोसं ।
लेवगमवनित्ताअनणमयं धोविउंलिंपि ।। वृ-स्पन्दमानस्यापिस्पन्दमानत्वग्रदोषवतो यत्किञ्चनाऽस्तितत्सर्वपरिठाप्यते केवलं यदिभाजनं नास्तिसतिवाभाजने यदितद्भाजनंसलक्षणंतदातदेकभाजनमुत्कृष्टंमुक्त्वाशेषंपरिष्ठाप्यते । तत्रापि
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२.६/१५४ लेपमट्टकंवापनीय उष्णोदकादिभिः प्रक्षाल्यान्यमयमिव कृत्वा पुनः लिम्पेत्ततः परिभुञ्जीत ।। [भा.२७९८] अगलंतमत्तसेवी असती कप्पे काउ जंति ।
एसा जयणा उभवेसव्वेसिंतेसिंनायव्वा ।। वृ- यदि कायिकीभूमिर्न विद्यते बहिश्च सागारिकस्तथा शेषसाधूनामरोगाणां मात्रकमगलन् अस्पन्दमानत्वगदोषवान् सेवते किमुक्तं भवति-कायिकी तस्मिन् मात्रके व्युत्सृजति ततः कृतेकल्पेऽरोगाः तस्मिन् व्युत्सृजन्ति यदि पुनस्कृते कल्पेव्युत्सृजन्ति तदा प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं, । एषा यतना सर्वेषां गलत्त्वग्दोषिणामन्येषांच क्षयव्याध्याद्युपेतानांज्ञातव्या ।
मू. (१५५) जत्थ एए बहवे इत्थीओ य पुरिसा य पणहावेति, तत्थ से समणे निणंथे अन्नयरंसि अचित्तंसि सोयसि सुक्कपोगले निग्घाममाणे हत्थकम्मपडिसेवणपत्ते आवजइ मासियं परिहारहाण अनुग्घाइयं। [भा.२७९९] एगानिवस्सदोसा केत्तिय भवसो उसुत्तसंबंधो ।
कारणनिवासिनो वा दुविहा सेविस्स पच्छित्तं ।। वृ- एकाकिनोदोषा के इति शिष्यस्य प्रश्नावकाशमाशङ्कयाधिकृतसूत्रस्योपनिपात- । एष भवति सूत्रस्य सम्बन्धः, । अथवा कारणनिवासिनो द्विविधासेविनः सचित्तासेवनिऽचित्तासेविनश्च किं प्रायश्चित्तमिति परप्रश्नमुपंजीव्य प्रायश्चित्तप्रतिपादनाय सूत्रद्वयमाहेति सम्बन्धः, अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-यत्न यस्मिन् प्रदेशे प्रत्यक्षत उपलभ्यमानाः स्त्रियः पुरुषाश्चप्रश्नुवन्तिमैथुनकर्म प्रारम्भन्तेतत्रतस्मिन् प्रदेशे प्रदेशेमैथुनकर्मष्टा कश्चिदुदीर्णमोहः सश्रमणो निर्ग्रन्थोऽन्यतरस्मिन्नर्चिते हस्तकर्माधुचिते युगच्छिद्रनलिकादौ श्रोत्रवति शुक्रपुद्गलान् निघातयन् शुक्रपुद्गलनिर्घाताय हस्तकर्मप्रवेशना प्रसक्तोभवति ।सच तथाप्रसक्तआपद्यतेअनुद्घातितंगुरुकंमासिकंपरिहारस्थानं प्रायश्चित्तस्थानं । तथा यत्रेते बहवः स्त्रियः पुरुषाश्च प्रश्नुवन्ति मैथुनकर्मप्रारम्भे तत्र तत् दृष्ट्रा कश्चित् सश्रमणो निर्ग्रन्थोऽन्यतस्मिन्नर्चितेप्रतिमादौश्रोत्रवति शुक्रपुद्गलान निर्घातयन् मैथुनप्रतिसेवनाप्रसक्तो भवति, सच तथाप्रसक्त पद्यतेचातुर्मासिकमनुद्घातितंपरिहारस्थानमित्येष सूत्रसंक्षेपार्थः । [भा.२८००] बाहिं वक्खारट्टिएमहिलादागम अवारणे गुरुगा।
वारणपेसे पेल्लणमुदए पडिसेवणाभणिया ।। वृ-बहिर्वक्षस्कारेअपवरकेस्थितेत्वगदोषवतितत्रनिवेशनादौवा कृतसङ्केतास्त्रीसस्त्रीको वापुरुषः समागच्छेत् ।सचागच्छन् वारयितव्योऽवारणेप्रायश्चित्तंचत्वारो गुरुकाः ।वारणेत्यादि तत्रयथा वारणं तथा वक्तव्यम् | अथ बहिर्वर्षं गाढंपतित उपलक्षणमेतत् ।स्तेनाः स्वापदानि वा बहिर्विद्यन्तेतेन तेन निर्गच्छन्ति । तदा तेष्वनिर्गच्छत्स्वधिकृतसूत्रस्यावकाशः तथा साधोः स्त्रिया प्रेरणा क्रियते । तथा प्रेरणायां तथा उदये वेदोदये सूत्रे प्रतिषेवणा भणिता । किमुक्तं भवति । प्रेरणायामुदये चाधिकृतसूत्रस्योपनिपातस्तत्र वारणप्रतिपादनार्थमाह[भा.२८०१] पडिसेहो पुवुत्तो, उज्जु अनुजुमिहुणेचउत्थंमि ।
उनिगममनिगमे विजहिंचसुत्तस्स पारंभो ।। वृ- वारणं प्रतिषेधः । स च कल्पाध्ययने चतुर्थीदेशके पूर्वमुक्तस्तथा तस्मिन् मिथुनमृजु किंवा अनृजुइत्याद्यपियद्वक्तव्यम् । ततस्तत्रैवाभिहितंतथा सस्त्रीकस्य पुरुषस्य यथाच सतिनिर्गमो भवति
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल - १५५, [भा. २८०१]
२१९ यथा वाऽनिर्गम एतदपि तत्रैव व्याख्यातम् जहिं च सुत्तस्स पारंभो इत्येतत् पश्चाद्वयाख्यास्यते । । गतं वारणद्वारमधुना उदये प्रतिसेवनेतिव्याचिख्यासुस्तान्प्रतिसेवमानान्दृष्ट्राकोऽपि वेदोदयवशात्येषु येषुस्थानेषुप्रतिसेवनामारभते, तानि प्रतिपादयति ।। [भा.२८०२] जुगच्छिद्दनालिगादिसु पढम जामादिसेवणा सोही।
मूलादीकप्पंमिया पुव्वुत्ता, पंचमजामे भवे सुत्तं ।। वृ- युगच्छिद्रे नालिकायामादिशब्दात्तथाविधान्यवस्तुपरिग्रहः, तेषु युगच्छिद्रनालिकादिषु प्रथमयामासेवने प्रथमयामादासे वायां शोधिमूलादिका पूर्व कल्पाध्ययने उक्ता, सा चैवं यदि रात्रेः प्रथमयामे युगच्छिद्रेणनालिकायांकरकर्म करोति तदा प्रायश्चित्तमूलं, द्वितीयं यामेच्छेदः,तृतीये यामे षड् गुरु चतुर्थे यामे चतुर्गुरु | प्रभाते दिवसस्य प्रथमयामे रात्रिगतप्रथमयामापेक्षयां पञ्चमे यामे मासगुरुस्तथा चाह-पञ्चमेयामेभवतिसूत्रम्- पञ्चमयामविषयमधिकृतसूत्रमितिभावः । एतेन यदुक्तं प्राक्यत्रच सूत्रस्य प्रारभस्तद्वक्ष्ये इतितद्भावितम् ।।
मू. (१५५... वर्तते) जस्ट्र एए बहवे इथिओ य पुरिसाय पण्हावेति तत्थ से समणे निग्गंथे अन्नयरंसि अचित्तंसि सोयंसि सुक्क पुग्गले निग्घाएमाणे मेहुणपडिसेवणपत्ते आवाइ चाउम्मासियं परिहारठाणं अनुग्घाइयं। [भा.२८०३] दुविच्चा पडिमेयरस्सन्निहितेतरअचित्तसच्चित्ते।
बाहिं वदेउलादिसु सोही तेसिंतुपुव्वुत्ता ।। वृ- अर्चा द्विविधा । तद्यथा-अचित्ता सचित्ता च । तत्राचित्ता द्विविधा-प्रतिमा इतरा च । इतरा नाम स्त्रीशरीरं निर्जीवं । एकैका पुनर्द्विविधा-सन्निहिता असन्निहिता असन्निहित च । एतेषु सर्वेष्वपि स्थानेषु प्रतिसेवनायां प्रथमे रात्रेमे मूलं, द्वितीये च्छेदः, तृतीये षड्गुरु, चतुर्थे चतुर्गुरु पञ्चमेऽपि चतुर्गुरुसचित्तास्त्रीशरीरंतत्राग्रेविधिर्वक्ष्यते । तत्रग्रामादीनामन्तरुक्तंबहिरधिकृत्याह-बहिर्देवकुलादिषु प्रतिमादिकमचित्तमासेवमानस्यकरकर्मवाकुर्वतस्तेषांभावानांशोधिः पूर्वोक्ताअनन्तरोक्तादृष्टव्या । करकर्म कुर्वतः पञ्चमे यामे मासगुरुप्रतिमाद्यचित्तासेवने चतुर्गुरु इत्यर्थः सम्प्रति या प्रेरणा पूर्वमुक्ता तांभावयति[भा.२८०४] संगारदिन उएसा सातितं वच्चेहि अपेच्छंती।।
पेलेज्जवतंकुलडापुत्तठा देज वं वा ।।। वृ-साधुंकायिक्यादिनिमित्तं निर्गच्छन्तं दृष्ट्रासा कुलटा चिन्तयेत्स एष आगतो येन मम संकेतो दत्तः ।एवं चिन्तयित्वातंसाधुंगृह्णीयात् ।साधुश्चतत्तथाग्रहणमास्वादेयत् । तथाचसतिधर्मविराधना । अथवा तंदत्तसंकेतंपुरुषमपेक्षमाणातंकायिक्यादिविनिर्गतंसाधुंप्रेरयेत्तत्रापिधर्मविराधना यदिवा काऽपि महिला तस्यसाधो रूपंरमणीयं दृष्ट्वा 'ईशोममपुत्रोभूयात्' इतिपुत्रार्थासीतसाधुमाददीत । यदिनेच्छति ततोऽहमुड्डाहं करिष्यामि ।ततोधर्मविराधना अत्रैव प्रायश्चित्तविधिमाह[भा.२८०५] जइसेव पढमजामे मूलं सेसेसुगुरुगवच्छ ।
अहवादिव्वाईयंसच्चित्तंहोइनायव्वं ।। वृ- यदि प्रागुक्त प्रेरणावशात् स्त्रियं रात्रेः प्रथमयामे सेवते तदा प्रायश्चित्तं मूलं । द्वितीये यामे च्छेदस्तृतीये षट् गुरुकाः । चतुर्थे चत्वारो गुरुकाः । पञ्चमेऽपि चत्वारो गुरुका इति । तदेवं प्रेरणा
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१५५ व्याख्यानद्वारेणसचित्तमचित्तं व्याख्यातमथवान्यथा सचित्तमचित्तं तथा चाह-अथवा सचित्तं भवति ज्ञातव्य दिव्यादिकं दिव्यं तैर्यग्योनं मानुषं च प्रतिपिपादयिषुराह[भा.२६०६] जंसासुहोति तियं ना दिव्वपासवंवसंगीयं ।
जह वुत्तं उवहाणंनतंन पुनंइहावणं ।। वृ-असवःप्राणाः सह असवोयस्ययेन वातत्सासु-सचित्तमित्यर्थः । यत्तुसासुसजिचत्तंतत्रिधा त्रिप्रकारं भवति । दिव्यं मानुषं पाशवंच । तत्रमानुषं त्रितयं सचित्तं, तद्यथा-जघन्यमध्यममुत्कृष्टंच तत्रजघन्यं प्राकृतं,मध्यमं कौटुंबमुत्कृष्टंदाण्डिनं । यथा त्रिविधं मानुषं दिव्यमपिजधन्यादिभेदभिन्नं । त्रिधा, पाशवमपि च त्रिधा जघन्यादिभेदतः सङ्गीतं व्याख्यातं यथा कल्पाध्ययने तथात्रापि व्याख्येय यथाचोक्तमत्रोपधानंप्रायश्चित्तंतदपिनतत्पूर्णमिहापन्नंनवक्तव्यं किन्तुवक्तव्यं । द्वयोर्नोः प्रकृत्यर्थं चगमनात् । अत्रैवापवादमाह[भा.२८०७] बितियपदे तिगिच्छं निवीइयमाइयं अतिकंते ।
ताहे इमेण विहिना जयणा तत्थसेवेना ।। वृ-चिकित्सां निर्विकृतिकादिकां प्रागुक्तामतिक्रान्ते अस्थाने शब्दश्रवणतो हस्तकर्मकरणतो वा अनुपशाम्यतिवेदोदये ततो द्वितीयपदे अपवादपदे अनेन वक्ष्यमाणेन विधिना यतनया सेवेत । [भा.२८०८] खल खिलमट्ठिविसयं विसत्तअव्वंगवंगणंकाउँ ।
ताहे इमंमिलेसे गीयत्छजतो निलिज्जेज्जा ।। वृ- खलं प्रतीतं । यत्र सजीवस्यापि सेवने वैराग्यमुपजायते किं पुनर्निर्जीवस्यासेवने । तत्र निर्जीवप्रतिपादनार्थमाह-खलखिलंखलखिलंनिर्जीवमिय॑थः ।तत्कथं सेवतेइत्यतआह-अदृष्टविषयं यथा भवत्येवं सेवेत रात्रौ सेवतेति भावः । पुनः कथ मित्याह-विसत्वं विगताः सत्वा यत्रतत् विसत्वं विगतजनमित्यर्थः । अव्यङ्गं, नाम यस्य क्षतं क्षतकृतं न विद्यते तस्य व्यङ्गनं कृत्वा क्षतं कृत्वा अन्यं वेतालोत्थानदोषप्रसजनात् । ततोऽस्मिन् निर्जीवलेश्ये संलेष्ये मूत्रविवरे इत्यर्थः । गीतार्थो यतोऽरक्तद्विष्टः निलीयत्शुक्रपुद्गलान्ष्किशयेत् ।।
मू. (१५६) नो कप्पइ निगंधाण वा निणंथीण वा निग्गंथिं अन्नगणाओ आगयं खुयायार सबलायारहं भिन्नायारं संकिलिहायरचित्तं तस्स ठाणस्स अनालोयावेत्ता अपडिक्कमावेत्ता अनिंदावेताअगरहावेत्ता अविउट्टावेत्ता अविसोहावेत्ता अकरणाए अनब्भुट्ठावेत्ता अहारिहं पायच्छित्त तवोकम्मज्जावेत्ता उवट्टावेत्तए वा संभुजित्तए वा तासिहत्तरियं दिसंवा अनुदिसं वा उद्दिसित्तए वाधारेत्तएवा। ___ मू. (१५७) कप्पइ निगंधाण वा अन्नगणाओ आगयंजावठाणस्स आलोयावेत्ता पडिक्कमावेत्ता निन्दादावेत्तागरहावेत्ता विउद्दावेत्ताविसोहावेत्ताअकरणाएअब्भुटावेत्ताअहारिहंपायच्छितंतवोकम्म पडिवजावेत्ता उवट्ठावेत्तएवाधारेत्तएवा ।
मू. (१५८)नो कप्पइ निगंथाणवा निगंथीणवा निणथंखुवायारंजाव अपडिक्कमावेत्ता अहारिह पायच्छित्तं अपडिवजावेत्ता उवट्ठावेत्तए वा संभुजितए वा संवसित्तए वा तीसे इतरियं दिसंवा अनुदिसंवा उद्दिसित्तएवाधारेत्तए वा ।
[भा.२८०९] अभिनिव्वगडादीसुव समणीणंपडिस्सगस्स दोसेन ।
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १५८, [भा. २८०९]
२२१ - दोसबहुला गणतो अवक्कमे काइसंबंधो ।। वृ-अनन्तरसूत्रेष्वभिनिर्विगडादिका वसतिरुक्ता ।तासुचअभिनिर्विगडादिकासुसंयतीनांमध्ये उपाश्रयस्य दोषेण कापि दोषबहुला सामाचारी प्रमादपरा सती गणादपक्रामेत् । तस्या अनेन सूत्रेण विधिरुच्यते इत्येषसूत्रसम्बन्धः ।।प्रकारान्तरेण सम्बन्धमाह[भा.२८१०] इत्थी पण्हाइजहिं वसोयएतेन सबलियायारो ।
उजय विहारमनं उव्वेज बिइतोभवेजोगो।। वृ- यत्र स्त्री उपलक्षणमेतत् पुरुषो वा प्रश्नौति प्रस्पन्दते मिथुनकर्म समारभते इत्यर्थः । वाशब्दः सम्बन्धस्यप्रकारान्तरोपदर्शने । तत्रतत्दृष्टातेन हेतुना काचित् उदीर्णप्रबलवेदा सचित्ते वाऽचित्तेवा तत्राचित्तेमृतकस्यसच्चित्तेपुरुषलिङ्गेतिर्यक्योनिकलिङ्गेवाशबलिताचारासती अन्यदुद्यतविहारमुपेयात् आश्रयेत्तस्या विधिरनेनोद्यतेइत्येष द्वितीयो योगः सम्बन्धो अनेन सम्बन्धेना-यातस्यास्य व्याख्यान कल्पते-निर्ग्रन्थीनां वा निर्ग्रन्थीनां वा निर्ग्रन्थी क्षत्ताचारां शबलाचारां संक्लिष्टाचारां क्षतादीनां शब्दानामर्थः प्राग्वत् । तस्य स्थानस्य अनालोचयित्वा यस्मिन सेविते सा क्षताचाराऽभवत् तत्स्थानमअनालोच्य तस्मात्स्थानादप्रतिक्राम्य तथा तस्य स्थानस्य विषये प्रायश्चित्तमप्रतिपाद्य उपस्थापयितुं वा संभोक्तुं वा संवस्तुंवा तस्यां इत्वरां दिशमनुदिशं वा उद्देष्टुमनुज्ञापयितुं नापि तस्याः स्वयं धारयितुंकल्पते इत्येष सूत्राक्षरार्थः । । सम्प्रतिभाष्यविस्तरः । तत्र परप्रश्नावकाशमाह[भा.२८११] जा होइपरिभवंतीह निगया सीयए कहंसती ।
संवासमाइएहिंसछलिज्जइ उज्जमंतावी ।। वृ- याप्रमादगणं परिभवन्ती धर्मश्रद्धया गृहवासांदिह निर्गता सा कथं सीदति येन सा क्षताचारापि जाता । अत्र सूरिराह-संवासादिभिः सा उद्यच्छत्यपि उद्यमकुर्वत्यपिशबली क्रियते । इयमत्रभावनासाएकाकीत्वेन विहरन्तीगृहस्थाभिः समंवसन्तीस्वशक्त्यनुसारेणोद्यमं कुर्वत्यपिच्छलनां प्राप्नोति । आदिशब्दाद्गोचरचर्यायां विचारभूमौ वा यतः सत्येकाकिनी च्छलनामाप्नुयादिति । अथैकाकिनी सा कथंजातेत्यत आह[भा.२८१२] अद्धाण निग्गयादी कप्पट्टी संभरति जा बितिया ।
आगमनदेसभंगे चउत्थीपुन मग्गए सिक्खं ।। वृ-अध्वनिअवमौदर्येणाशिवेन वा निर्गता ।आदिशब्दात्राजद्विष्टेनवासार्थेन वास्तेनैरभिहटता, निर्गताऽपि परिगृह्यते । एषा प्रथमा, द्वितीया कप्पट्टि दुहितरं संस्मरन्ती एकाकिनी जाता । तृतीया परचक्रगमनेन देशभङ्गे एकाकिनी । चतुर्थी शिक्षामृगयमाणा एकाकिनीजाता । [भा.२८१३] गोउम्मुगमादीया नायापुव्वमुदाहडा उमे ।
असिवे यदुढे यसत्थे वातेनभिहते ।।। वृ- अवमौदर्ये संयत्यो न संस्तरंति । तत्र गोज्ञातं पूर्वमुदाहृतं य था अल्पं गोब्राह्मणं नन्दति तत एतत् ज्ञातमवधार्य या यत्र संस्तरति सा तत्र गच्छति, अशिषे समुपस्थिते उल्मुकज्ञातमुदाहृतं पूर्व कल्पाध्ययने यथा उल्मुकानि बहूनि मिलितानिज्वलन्तिएकं द्वेवानज्वलतः, । एवमशिवमपि बहुषु गाढमुपतिष्ठति ।नैकस्मिन् द्वयोर्वाततोवृन्दधाते एकाकिनीजाता । एताभ्यांप्रकाराभ्यामध्वानं प्राप्ता । तथा राजद्विष्टेन पूर्वभणितेनैकाकिनी जायते । सार्थे वा स्तेनैभिरह्टता एकाकिनी जायते, ततः सा
___
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१५८ आचार्योपाध्यायप्रवर्तिनीविरहिता निर्द्धर्मीभूता पार्श्वस्थादिविहारं विहृत्य पुनरपि संवेगमापाना कंचिदाचार्यमुपाध्यायं गणावच्छेदकं वा द्रष्टुमुपस्थिता विज्ञपयति,-यथाहं पार्श्वस्थादिविहारात् प्रतिक्रमामितितो मम सङ्ग्रहं कुरुत यावदाचार्यमुपाध्यायं त्वात्मीयं पश्यामि । एवमन्यगणादागतं । तस्मात्स्थानादप्रतिकाम्य न कल्पते उपस्थापयितुं, नापिषड्विधेन संभोगेन, यथा संभवमार्यिकाणां संयतानांचसंभोक्तुंनापियावदात्मीयमाचार्यादिकंनगच्छति,तावदित्वर आचार्य एषा दिगित्युच्यते,। इत्वर उपाध्यायप्रवर्तिनी वादीयते, एषाअनुदिक्गतमध्वानंप्रतिपन्नादीतिद्वारं अधुना कप्पट्ठिसंभरंति जा वितिया इतिव्याख्यानार्थमाह[भा.२८१४] अन्नथदिक्खियाथेरी तीसेधूया य अन्नहिं ।
वारिऑति एसाएजाधूयानेहेनतंगणं ।। वृ-अन्यत्र गच्छेस्थविरामाता दीक्षिता, अन्यत्रगच्छान्तरेसे तस्य दुहिता दीक्षिता । ततः सा माता दुहितुः स्नेहेन आत्मीयानाचार्योपाध्यायान् पृच्छति व्रजामितां दुहितरं द्रष्टुं । सा वार्यमाणाप्याचार्योपाध्यायैर्निर्गता । एवमेकाकिनीसा जाता एकाकितया निर्धर्मीभूतायत्रसादुहिता दीक्षिताऽस्ति, तंगणमागतादृष्टादुहितासंवेगमापन्ना,शेपंप्राग्वत् । । इदानीमागमनदेशंभङ्गेइत्यादिव्याख्यानार्थमाह[भा.२८१५] परचक्केणरटुंमि विद्दुते बोहिकाइणा |
जहा सिग्घे पणंठासु एजएगा असहायिका ।। वृ-परचक्रेणबोधिकादिनाबोधिकाम्लेच्छविशेषातदादिना विद्रितेअभिद्रुत्ते राष्ट्रेतथा शीध्रमार्यिका: प्रनष्टा यथा तासुप्रनष्टासुमध्येसा एकाऽसहायिकाजाता ।एकाकितयाधर्मरहिता बभूव ।ततोगणान्तरं दृष्टा पुनः संवेगमापन्ना, शेषमध्वानं प्रतिपन्ना इव वाच्यं अधुना चतुर्थी पुनमृगयते शिक्षाम् । [भा.२८१६] सोऊणकाइधम्म उवसंता परिनयायपव्वज्जं ।
निक्खंतमंदपुनासोचेक् जहंतुआरंभो ।। वृ. श्रुत्वा काचन संविग्नानांपाचे धर्म श्रुत्वा उपशान्ता प्रव्रज्यांप्रति परिणीता च सा च निष्क्रान्ता पार्श्वस्थादीनां समीपे ततः सा अचिन्तयत्, । यस्मादारम्भादसंयमरुपात्भीताहं मन्दपुण्या स एव मे समापतित आरम्भोयस्मादत्राहप्रव्रजिता वर्ते इति । एतदेवाह[भा.२८१७] आभीरी पन्नवित्ताणगया ते आयविया ।
जह तत्थेतरेपत्ता निक्खमंतितमुज्जयं ।। वृ-आयतो मोक्षस्तत्र स्थिता आयतस्थिता उद्यतविहारिणः संविना इत्यर्थः । तेआभीरी काञ्चन प्रज्ञाप्यान्यत्र विहारक्रमेण गता । अथानन्तरं तत्र ग्रामे इतरे पार्श्वस्थादयः प्राप्तास्ते तामुद्यतां निष्क्रामयन्ति । साचपूर्वप्रकारेणासंयमाभीतातत्र समाधिनलभते ।। [भा.२८१८] दट्ठवा सोउंवा मगंतीतुपडिच्छिया विहिना ।
संविग्गसिक्खमग्गइपवत्तिनिमायरिय उवज्झं ।। वृ-ततः सा मूलधर्मग्राहकानाचार्यन्मृगयन्ती द्रष्टुं वा श्रोतुं वा स्नानादिसमवसरणादौ समागतान संविग्नशिक्षांग्रहणशिक्षामासेवनाशिक्षांच मार्गयति । अन्यांच प्रवर्तिनीमन्यमाचार्यमन्यं चोपाध्याय सा चैवं मार्गयतिविधिना तैः प्रतीच्छिता स्वीकृता कर्तव्या । यत्रतत्र ते दृष्टाः श्रुता वामूलधर्मग्राहका यथाचतैर्विधिना प्रतीच्छनीया तदेतदभिधित्सुराह- .
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-६, मूल - १५८, [भा. २८१९]
२२३ [भा.२८१९] हाणाइएसुमिलिया पव्वावेंते भणंतितेतस्से ।
होहव उज्जुयचरणा इमं वइनिं वयं नेमो !! वृ-स्नानादि समवसरणं गतया तया ते मूलधर्मग्राहका आचार्या दृष्टा भवेयुः श्रुता वा यथा अमुकग्रामनगरादौ वर्तन्ते ततः स्नानादिसमवसरणेऽन्यत्र वा गत्वा तेषां मिलिता शिक्षा प्रवर्तिन्यादिकं चयाचतेततो विधिना तस्याः प्रतीच्छनं कुर्वन्ति । तमेव विधिमाह-तेमूलधर्मग्राहका आचार्यास्तस्याः प्रव्राजयतः प्रव्राजकान् आचार्यान्भणन्ति । यूयं वाभवतउद्यतचरणा अथवाइमांवतिर्नी नयामः ।। [भा.२८२०] भन्नति पव्वत्तणी वातेसि सति विसज्जे एवति ।
निमंतति विसज्जिएनयंतीअविसजंतीएमासलहुं ।। वृ-तेषां प्रव्राजकानामाचार्योपाध्यानामसति अभावे प्रवर्तिनी भण्यते-यथैतां तिर्नी विसर्जय । एवंभणितेयदि विसर्जयति ततो विसर्जिते विसर्जने कृते नयन्ति । अथैवं भणितापिसती साप्रवर्तिनी न विसर्जयति तर्हि तस्या अविसर्जयन्त्याः प्रायश्चित्तं मासलघु । अत्रायं विधिः-प्रथमतः सा प्रवर्तिनी संयत्वा भण्यते । यथा विसर्जयेमांसाध्वीमिति । एवमुक्ता यदिन विसर्जयति तदा मासलघु ।। [भा.२८२१] वसभेय २ उवज्झाए ३ आयरि ४ कुलेण५ वाविथैरेण ।
गणधेरेणगणेणव६संघथेरेण संघेण७ ।। [भा.२८२२] भणियान विसजंती लहगादी सोही जावमलंत ।
नीयम हरिऊणततो अनोसे दिज्जते उगणो ।। वृ-यदासंयत्याभणितेऽपिसाप्रवर्तिनीन विसर्जयतितदा (२)वृषभो गीतार्थः कोऽपिसाधुर्गत्वा तामापृच्छति । तत्रापियदिन विसर्जयति तदा प्रायश्चित्तंचतुर्लघु । ततोयः (३) साधुरुपाध्यायस्थानं प्राप्तस्तेन आपृच्छयते । तत्राप्यविसर्जने चतुर्गरुततोयः साधु(४) राचार्यस्थान प्राप्तःसतामापृच्छति । यदि न विसर्जयति तर्हि तस्याः प्रायश्चित्तं षड्लधु । ततः (५) कुलेन कुलस्थविरेण चा भणनीया । तत्राविसर्जने षटगरु । ततो गणेण (६) गणस्थविरेण वासा प्रज्ञापनीया तथाप्यमुत्कलने प्रायश्चित्तं च्छेदस्तदनन्तरं सङ्घन सङ्घस्थविरेण वासा भणनीया तथापि चेन्न विसर्जयतितर्हि प्रायश्चित्तं तस्यामूलं अन्यच्च यदि वा सङ्घमप्कामति । ततस्तस्याः सकाशात् हृत्वा से तस्या अन्यो गणो दीयतेऽन्यस्याः प्रवर्त्तिन्याः सासमर्प्यते इत्यर्थः ।। [भा.२८२३] एमेव उवज्झकाएअविसज्जते हवंतिलहुगाओ ।
भन्नते गुरुगादीजाव नवमंतु ।। [भा.२८२४] एमेवय आयरिए अक्सिजते हवंति गुरुगाउ ।
वसभाईएहि भणिएछल्लहुगाई उजाचरिमे ।। वृ-संयत्याभणितया स्वयंप्रवर्तिन्यास्तस्यामविसर्जनायांयदितस्याउपाध्यायोनतांभणतियथा विसर्जयेमांसाध्वीमितितदातस्य प्रायश्चित्तं लघुकाः । उपाध्यायातिक्रमणेयद्याचार्योनभणतियथेमां विसर्जयेति, तदा तस्यापि प्रायश्चित्तं चतुर्लघु एवं तावत् प्रवर्तिन्यामविसर्जयन्त्यामुक्तमिदानीमाचार्यस्योपाध्यायस्य वा अविसर्जयतः प्रतिपाद्यते । एवमेव अनेनैव प्रकारेणोपाध्याये अविसर्जयतिप्रथमतोभवन्तिचत्वारो लघुकाः तितोवृषमादिक्रमेणप्रायश्चित्तं वर्धमानंतावत्दृष्टव्यं यावत् पर्यन्ते नवममनवस्थाप्यलक्षणं प्रायश्चित्तं आचार्येण प्रथमतोऽभण्यंते गुरुकाश्चत्वार
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
--
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२.६/१५८ स्ततस्तदादिकं वृषभादिक्रमे प्रवर्धमानं तावदयसेयं यायत्पर्यन्ते चरमं पाराञ्चितमितीयमक्षरयोजना भावार्थस्त्वयम्-संयत्या प्रेषणे प्रवर्तिन्या विसर्जितायामविसर्जितायां वा यद्यपाध्यायो न विसर्जयति तदातस्यप्रायश्चित्तंचत्वारोलघुकास्ततोऽन्येनसाधुनागीतार्थेन स उपाध्यायोभण्यते । तथाप्यमुत्कलने चतुर्गरु ततो यः साधुरुपाध्यायस्थान प्राप्तस्तेन स प्रज्ञास्तेन स प्रज्ञाप्यते तथाप्य विसर्जने षड्लघु तदनन्तरमाचार्यस्थान प्राप्तः साधुः प्रेष्यते तेनाप्यविसर्जने षड्गुरु कुलेन ततः कुलस्थविरेण वा भावनीयस्तत्राविसर्जने च्छेद: | गणेन गणस्थविरेण वा भणनेऽप्यविसर्जने मूलं सङ्घन स्थविरेण वा प्रज्ञापनायामप्यमुत्कलनेऽनवस्थाप्यंतथासंयत्याभणनेप्रवर्तिन्या विसर्जितायामविसर्जितायांवायदि आचार्यो न विसर्जयति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकम् तदनन्तरं तस्य समीपे वृषभः प्रेष्यते तस्याप्यमुत्कलनेषलघु ।तत उपाध्यायस्थानप्राप्तेनसाधुनाभणनेऽप्यविर्सजनेषट्गुरु । तदनन्तरमाचार्यस्थानप्राप्तः साधुःप्रेषणीयः । तस्याप्यमुत्कलनेच्छेदः । कुलेन कुलस्थविरेणभणितेऽप्यविसर्जने मूलंगणेनगणस्थविरेणवाऽनवस्थाप्यं सङ्घन सङ्घस्थविरेणवापाराञ्चितंसंघातिक्रमेतस्या गणादपहरणं सङ्केन । तथा चाह[भा.२८२५] साहत्थमुंडियं गच्छवासिणंबंधविभगती।
अन्नस्सदेइसंघो नाणचरणरक्खणा जत्थ ।। वृ- पार्श्वस्थादिभिः स्वहस्तमुण्डितां गच्छवासिनी पार्श्वस्थादि गच्छवासिनी वा बान्धवा उद्यतविहारिणो ये संसारानिस्तारयन्ति तान् विमार्गयन्तीअन्यस्याचार्यस्योपाध्यायस्यान्यस्याश्च प्रवर्तिन्याः सो ददाति । यत्रतस्या ज्ञानचरणरक्षणा भवति किमित्वेवमत आह[भा.२८२६] नाणे चरणस्सपव्यजकारणं नाणचरणतोसिद्धी ।
जहि नाणचरणवुड्डीअज्जाठाणंतहिं वुत्तं ।। वृ- प्रव्रज्याकारणं ज्ञानस्य चरणस्य च ज्ञानचरणनिमित्तं प्रव्रज्या प्रतिपद्यते इति भावः । यतो ज्ञानचरणतः सिद्धिर्नान्यस्मात्ततो यत्र ज्ञानचरणवृद्धिस्तत्रार्याणामार्यिकाणां स्थानप्रवस्थानमुक्तं तीर्थकरगणधरैः ।पार्श्वस्थादीनां सकाशे ज्ञानचरणेन ततस्तेभ्यस्तामपहृत्य सङ्घो अन्यस्य ददाति ।। [भा.२८२७] मोत्तूण इत्थ चरिमं इत्तिरितो होइऊ दिसाबंधो।
उसन्नदिक्खियाए आवकहाएदिसाबंधो ।। वृ- अत्र एतेषु चतसृषु मध्ये चरमां चउत्थी पुन मग्गए सिक्खमित्येवंरुपां मुक्त्वा शेषाणां तिसृणामध्वनिर्गतादिकादीनां दिग्बन्ध इत्वरो भवति । चरमायाः पुनरवसन्नदीक्षिताया यावत्कथिको दिग्बन्धः।
मू. (१५९) कप्पइ निगंधाण वा निग्गंधीण वा निग्गंथं अन्नगणाओ आगयंखुयायारं जाव तरस ठाणस्स आलोयावेता पडिक्कमावत्ता निन्दावेत्ता गरहावेत्ता विउट्टावेत्ता विसौहावेत्ता अकरणाए अब्भुट्ठावेत्ता अहारिहं पायच्छितंपडिवजावेत्ता उवठ्ठावेत्तए वा धारेत्तएवा ।।
वृ-अस्याक्षरगमनिका भाष्यविस्तरश्च प्राग्वत्द्रष्टव्यस्तथा चाह[भा.२८२८] एसेवगमो नियमा निगंथाणंपि होइनायव्वो ।
नवरं पुन नाणत्तं अनवठ्ठप्पोय पारंची ।। वृ- एष एवानन्तरोदितो गमः प्रकारो निर्ग्रन्थानामपेत्य गणादागच्छतां भवति नियमात् ज्ञातव्यः ।
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
उद्देशकः-६, मूल - १५९, [भा. २८२८] नवरंपुनःप्रायश्चित्तेनानात्वंअनवस्थाप्यं पाराञ्चितंच |इयमत्रभावना-येनप्रव्रजितःसक्षुल्लको भिक्षुर्वा सचेत संयते प्रेषिते न मुत्कलयति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्लघु । ततो वृषभादिक्रमेण प्रयश्चित्तं पूर्वप्रकारेण वर्धमानं तावद् द्रष्टव्यं यावत्सङ्घन सङ्घस्थविरेण वा भणनेऽप्यमुत्कलनेऽनवस्थाप्यं तथा तस्य साधुना भणनेऽप्यमुत्कलने यधुपाध्यायस्तं प्रव्राजकं न भणति यथा विसर्जयनमिति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्लधु । आचार्यस्याभणेन चतुर्गस्तथा उपाध्यायः साधुप्रेषणे यदि न मुत्कलयति तदा चतुर्लघु । ततो वृषभादिक्रमेण पूर्ववद्वर्धमानं प्रायश्चित्तं तावद् द्रष्टव्यं यावत्संघातिक्रमेऽनवस्थाप्यं, आचार्यस्य तुचतुर्गुरुकादारभ्य तावद्वक्तव्यं यावत्सङ्घातिक्रमे पाराञ्चितमत्रापि निर्ग्रन्थ्या इव चत्वारो भेदास्तथा चाह[भा.२८२९] अद्धाण निगयादी कप्पठ्ठगसंभरंततो बिइतो ।
आगमनदेसभंगे चउत्थ उमग्गए सिक्खं ।। वृ- प्रथमोऽध्वनिर्गतादिकोऽद्वितीयः कल्पस्थकं वालकं संस्मरन्, तृतीयः परचक्रागमेन देशभङ्गे चतुर्थः पार्श्वस्थादिदीक्षितः शिक्षा मार्गयति । अमीषां च व्याख्यानं सविस्तरं प्राग्वन्निरवशेषं द्रष्टव्यमत्राप्यचरमं मुक्त्वाशेषाणां त्रयाणामित्वरो दिग्बन्धश्चतुर्थस्यतुयावत्कथिकइति ।
उद्देशकः-६ - समाप्तः मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितासम्यादिताव्यवहार सूत्रेषष्ठ उद्देशकस्य (भद्रबाहुस्वामीरचिता नियुक्तियुक्त) संघदासगणि विरचितंभाष्यं एवंमलयगिरि आचार्येण विरचिताटीका परिसमाप्ता ।
(उद्देशकः-७) व्याख्यातः षष्ठोद्देशकः । सम्प्रतिसप्तम आरभ्यते । तत्रचेदमादि सूत्रम्
मू. (१६०) जे निगन्था य निग्गन्धीओ य संभोइया सिया, नो कप्पइ निग्गंधीणं निगंधा अनापुच्छित्ता नियंथि अन्नगणाओ आगयं खुयायारं सबलायारं भिन्नायारं संकिलिट्ठायारचित्तं तस्स ठाणस्स अनालोयवित्ता जाव पायच्छित्तं अपडिवजावेत्ता पुच्छित्तए वा वाएत्तए वा उवट्ठावेत्तएवा संभुजित्तएवासंवसित्तएवातीसे इत्तरियं दिसंवा अनुदिसंवा उद्दिसित्तए वा धारेत्तएवा ।
मू. (१६१) जे निणंथा य निग्गंधा य निग्गंधीओ य संमोइया सिया कप्पइ निगंधीणं निगंथे आपुच्छिता निगथि अन्नगणाओआगयंखुयायारंजावसंमुजित्तएवासंवसित्तए वा तीसे इतरियं दिस वा अन्नदिसंवा उद्दिसिए वा धारेत्तएवा। [भा.२८३०] निगंथीण हिगारेओसणत्ते यसमनुवत्तंते ।
सत्तमए आरंभोनवरंपुन दोवि निगंथी।। वृ- निर्ग्रन्थी नामाधिकारेऽवसन्नत्वे षष्ठोद्देशकेचरमसूत्रद्वयाऽनुवर्तमाने सप्तमे उद्देशके सूत्रद्वयस्यारम्भोभवति । तत्र यथाषष्ठोद्देशकेचरमसूत्रद्वये एकस्मिन् सूत्रेनिर्ग्रन्थी द्वितीये सूत्रेनिर्ग्रन्थ एवमिहापि नयत आह-नवरं सूत्रद्वयेपि द्वेपि निर्ग्रन्थ्यौ एवमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्याः-ये निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्चसांभोगिकाःस्युस्तेषांमध्ये निर्ग्रन्थीनांनकल्पते निर्ग्रन्थाननापृच्छयान्य-स्माद्गणा[22[15]
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
- व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१६१ दागतांक्षुताचारां भिन्नाचारां संक्लिष्टाचारचित्ताममीषां शब्दानामर्थः प्राग्वत्, यस्मिन् स्थाने सीदतिस तस्यस्थानस्यअनालोच्य अप्रतिक्रम्यप्रायश्चित्तमप्रतिपाद्य प्रष्टुंवा वाचयितुंबा उपस्थापयितुंवाषण्णां संभोगेनसंभोक्तुं वासंवस्तुंवातस्याइत्वरंदिशमाचार्य लक्षणामनुदिशंवा उपाध्यायप्रवर्तिनी लक्षणामुपदेष्टुंवाअनुज्ञातुंनापि तस्याः स्वयंधारयितुमित्येष प्रथमसूत्राक्षरार्थः । ।सम्प्रतिभाष्यविस्तर:[भा.२८३१] सुत्तधम्मकहनिमित्तमादिघेत्तूणनिगाया गच्छा ।
पणवणचेइयाणं पुअंकाऊणआगमनं ।। वृ-कस्याप्याचार्यस्य शिष्या सासूत्रमुपलक्षणमेतदर्थं च गृहीत्वा तथा धर्मकथाः पठित्वा निमित्तं वातीतमनागतंगृहीत्वाआदिशब्दाविद्यामन्त्रचूर्णयोगांश्वज्ञात्वागच्छानिर्गताततः संनिमित्तादिबलेन धर्मकथा च इत्यादीनामीप्सिता जाता ततः संस्तवेन तानावृत्त्य चैत्यायतनप्रज्ञापनातश्चैत्यायतनं कारितवती विपुलं तत्र सत्कारसमुदयमनुभवति । अन्यदा सा महत्तरिका तस्याः संबोधनार्थं वा विहारप्रत्ययं वा चैत्यमहमुद्दिश्य वातत्रसमागतासातस्याः शिष्या परितुष्टा ततइभ्यगृहेषु विविधान्यशनादीनिवस्त्राणिचमहार्हाणितस्यामहत्तराबाउत्पादयति,ततस्तस्वामहत्तरिकयासाऽनशिष्टा किमद्या प्यार्ये पार्थस्थत्वेन तिष्ठसि | कुरुसंयमे समुद्योगस्वयं वा सा उद्यंतु कामा एवं तस्यामुपस्थितायां यदि चैत्यानामन्यःशुश्रूषकोऽस्ति । ततस्तस्मात्स्थानात् प्रतिक्राम्य तां महत्तरिका नयति, अथ नास्ति चैत्यानामन्यशुश्रुपकस्ततोयदितस्मात्स्थानात्प्रतिक्राम्यतांमहत्तरिकानयतितदाचैत्याभक्तिनिमित्तं तस्याः प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं, । एवं पूजां महत्तरिकायाः कृत्वा महत्तरिकया सह गुरु सन्निधावागमनमेतदेवाभिधित्सुराह[भा.२८३२] धम्मकहनिमित्तेहियविजामंतेहिंचुणजोगेहिं ।
इब्भादिजोसियाणसंथवदाने जिनाययनं ।। वृ-धर्मकथानिमित्तं विद्यामन्त्रैश्चूर्णयोगैश्चइत्यादि ।जोषित्वा प्रीतयित्वासंस्तवदाने परिचयकरणे तथाविध प्रज्ञापनया नियतनं कारितवती ।। [भा.२८३३] संबोहणठ्ठयाए विहारवत्तीयजिनवरमहेव ।
मपह(महय) रिया तत्थ गया निजरणंभत्तवत्थाणं ।। वृ- तस्याः सम्बोधनार्थं विहारवृत्या वा जिनवरमहे वा तस्या महत्तरिका तत्र गता तत इभ्यगृहेषु तस्या विविधस्यभक्तस्य महार्हाणां वस्त्राणां निर्जरणंदानं तया कारितम् ।। [भा.२८३४] अनुसढ़ उज्जमंती विवञ्जएचेइयाणसारखए ।
पडिवजंत अविजंतएउगुरुगाअभत्तीए || वृ-ततः सा महत्तरिकया संयमोद्योगकरणेसमनुशिष्टाः स्वयं वा उद्यच्छन्ती वर्तते । तत्र विद्यमाने चैत्यानांसारापकेसाराकारकेतां नेतुंप्रतिपद्यन्ते । अविद्यमानेतुचैत्यसारकारकेतस्यानयेन अभक्तिनिमित्ताश्चत्वारो गुरुकास्तासांमहत्तरिकाणांम प्रायश्चितम् || [भा.२८३५] आगमनं सकारं हिंडंति जहिं विरुवस्वेहि ।
लाभेणसन्नियट्टा हिँडंती तो तहिं दिट्ठा ।। वृ- एवं सत्कारं सन्मानं च प्रतिगृह्य गुरुसमीपे आगमनं ततो लाभेन वस्तुलाभेनोपेताः सन्निवृत्ता विरूपरूपैरन्यदेशसत्कैवस्त्रैः प्रावृत्तास्तत्रभिक्षांहिएडन्ते । चैत्यवन्दनाय वा व्रजन्ति । तत्र हिण्डमाना
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १६१, [भा. २८३५]
२२७ वृषभैदृष्टा एतदेवस्पष्टंभावयति[भा.२८३६] सकारियाय आया हिंडति तहिं विरूवरूवेहिं ।
वत्थेहिं पाउयातेदिट्ठा यतहिंतुवसभेहिं ।। वृ- सत्कारिताश्च महत्तराः प्रवृत्तकार्या यत्र गुरवस्तिष्ठन्ति तत्रायातास्तत्र च विरूपरूप्येनानाप्रकारैर्महावस्त्रैः प्रावृत्ता हिण्डन्ति । ताश्चतत्रहिण्डमाना वृषभैदृष्टाः ।। [भा.२८३७] भिक्खाउसरणंमिव अपुव्ववत्थ उताउदणं ।
गुरुकहण तासिपुच्छा अम्हे अदिन्ना नवा दिठा ।। वृ- भक्षियां समवसरणे वा अपूर्ववस्त्रास्ता दृष्ट्रा वृषभा गुरुकथनं कृतवन्तो वषभैर्गुरोर्निवेदितं । ततआचार्येणवृषभाभणिताः । पृच्छतता आर्याः कुतो युष्माकंतानिवस्त्राणिततोवृषभैस्तासांसमीपं गत्वा पृच्छा कर्तव्या । यथा-आर्ये नास्माभिरेतानि वस्त्राणि दत्तानि, नापि केनचिद्दीयमानानि अस्माभिदृष्टानि ।। [भा.२८३८] निवेदियं च वसभे आयरिए दिट्ट एत्थ किंजायं ।
तुम्हे अम्ह निवेयह किंतुब्भहियं नवरं दोनि ।। [भा.२८३९] लहुगोलहुगा गुरुगाच्छम्मासा होति लहुगुरुगाय ।
च्छेदो मूलंचतहागणंच हाउंविगिंचेज्जा ।। वृ-अत्र द्वयोथियोर्यथासंख्येन पदघटना । सा चैवम्-संयतीभिर्यत् किमपि वस्त्रादिकं लभ्यते तत्सर्वं गुरवे निवेदनीयंअनिवेदितेप्रायश्चित्तंलघुकोमासः । वसभेइतिवृपों पृच्छके वृषभेण पृच्छायां कृतायां यदिन निवेदयन्ति तदा चत्वारो लधुकाः । आचार्येऽपि प्रच्छके यदिन कथयन्ति तदा चत्वारो गुरुकाः । यदि पुनराचार्यैरधिक्षिप्ता यथा किं युष्माभिर्न निवेदितानि तदा यद्व्यावृत्ता तदा चतुर्लघुकमथानावृत्ताः सत्यो न कथयन्ति तदा चतुर्गुरुकम् । अथ ता ब्रुवते यद् भणन्ति तत् दृष्टं स्यात्तदा षण्मासा लघवः । अथाभिदधति किमत्रजातं यदि न निवेदितं तदा षण्मासा गुरवः प्रायश्चित्तं । अथ भाषन्ते यूयं किमस्माकं निवेदयत । अत्र प्रायश्चित्तंच्छेदः । किंयुष्माकमस्मदधिकं नवरमावां परस्पर द्वेभ्रातृभाण्डेएवंतासांब्रुवतीनांप्रायश्चित्तं मूलं । तस्याश्च प्रवर्तिन्या गणो हृत्वा अन्यस्या दीयते । अथ सापिनेच्छतिततोऽन्यस्या दातव्यः । अथ सापिनेच्छतितन्यस्या दीयते । एतदेवाह[भा.२८४०] अनिस्सादेति गणं अह नेच्छतिततो विगिंचते ।
. तंपिपुनरविदिन्निस्सा एवं तुकमेणसव्वासिं ।। वृ-अन्यस्या गणमाचार्या ददति । तांपूर्वाप्रवर्तिनींगणहत्या विगिञ्चयेत् परित्यजेत् । पुनरन्यस्या ददति । एवंक्रमेणसर्वासामपिपूर्वस्थाअनिच्छायांगणोदातव्यः सर्वासामनिच्छयांसर्वासांपरित्यागः ।
अथ कस्मात्ता गणं दीयमानं नेच्छन्तितत आह[भा.२८४१] पवत्तिनि ममत्तेनंगीयत्थातो गणंजई।
धारईतान ईच्छंतिसव्वासिपि विगिचणा ।। वृ-यदि गीतार्था अपिगणंधारयितुंप्रवर्तिनीममत्वेन नेच्छन्तितदासर्वासां विगिञ्चना परित्यागः । [भा.२८४२] चोयग गुरुतो दंडोपक्खेवगचरियसिद्धपुत्तीहिं |
विसयहरणठ्या तेनियंचएयं ननाहिंति ।।
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२.७/१६१ वृ-चोदकः प्राह-प्रवर्तिन्यास्तुच्छेऽपराधे गुरुको दण्डो दत्तः । आचार्यः प्राह-अपराधोऽपितासां गरीयान्यत्व्याहृताः (अभिहिताः)सत्योनिष्ठुरंभाषते ।अन्यच्चताएवसशिष्यमाणाअनापृच्छयोपधिं गृह्णत्यश्चरिकासिद्धपुत्रीभ्यां प्रक्षेपकमुपचारविषयनिमित्तहरणार्थतवा न ज्ञास्यन्ति । नापि कयाचित् सिद्धपुत्रिकया स्तैन्यकरणाय प्रव्रजितया एतत् उत्कृष्टवस्त्रादिकं स्नेनितं न ज्ञास्यंति तस्मादेतिच्छिष्यापननिमित्तमेष गुरुकोदण्डः । एतदेव सप्रपञ्चमाह[भा.२८४३] अवराहो विगुरूतासिंसच्छंदेनोवहिंतुजावेत्तुं ।
न कहंती भिन्न वाजं निठुरमुत्तरंबेति ।।। वृ-अपराधोऽपितासांसंयतीनांगुरुरेव यत्स्वच्छन्दसा उपधिंगृहीत्वा न कथयन्तिभिन्ना वा ज्ञाता वा सत्यो यन्निष्ठुरमुत्तरं ब्रुवते । अन्यच्च अनापृच्छया गृह्णत्यो विषयहरणार्थतया चरिकासिद्धपुत्रीभिः प्रक्षेपकं नज्ञास्यन्ति । एतदेव भावयति[भा.२८४४] अचियत्ता निक्खंता निरोहलावन्नलंकियं दिस्सा।
विरहालंभेचरिया आराधना दिक्खलक्खेण ।। वृ- कापि महेला कुटुम्बिनो अवियत्ता अप्रीतिमती अहमिति प्रव्रजिता । नवरं संयतीत्वे निरोधेन कुतोऽपि कर्मकरणादीनामर्थाय निर्गमनं ततः शरीरस्य लावण्यमद्भुतांलावण्यालंकृतां भिक्षामटतींस भर्ता दृष्ट्रा लोभं गतः । सा चात्मतृतीया भिक्षामटती विरहो न विद्यते यत्र तामालापयति । ततः स चरिकां दानसन्मानाभ्यामाराधयति । ततश्चरिका ब्रूते-सन्दिश यन्मया कर्तव्यं । स प्राह-एतां संयती तथा कुरुत यथा प्रतिभज्यते । ततः सा दीक्षालक्षेण दीक्षाव्याजेनाहं प्रव्रजिष्यामीत्येवं रूपेण तां संयतीमुपागता ।। [भा.२८४५] अहवावि अनो कोई रूवगुणुम्माइतोसुविहियाए ।
चरियाए पक्खेवंकरेज च्छिदं अविंदंतो ।। दृ-अथचकोऽप्यन्योऽविस्तःसुविहितायाः संयत्या रूपगुणेनोन्मादितउन्मादंग्राहितच्छिद्रमविन्दन अलभमानश्चरिकयदानसन्मानाभ्यामाराधितया प्रक्षेमुपचारंकुर्यात् ।। [भा.२८४६] सिद्धीवि काविएवं अहवा उक्कोसनंतगा भिन्ना ।
होहं वीसंभेउंअगहियगहिएयलिंगंमि ।। वृ- अथवा चरिकया अभावे चरिकया प्रयोजनासिद्धौ कापि सिद्धयपि सिद्धपुत्रिकापि एवं दानसन्मानाभ्यां गृहीत्वा प्रयुज्येत, ततोऽनापृच्छया ग्रहणेऽजानत्यस्ता स्तमप्युपचारं गृह्णीयुस्तथा च सति महान् दोषः । अथवा सा सिद्धपुत्रिका तासां संयतीनामुत्कृष्टान्ययन्तकानि वस्त्राणि दृष्टा भिन्ना वस्त्रग्रहणलोभेन चित्त(वि)भक्तमुपागता भविष्याम्यहं प्रव्रजितेति विश्रम्य गृहीत अगृहीते च लिङ्गे उत्कृष्टवस्त्राणांस्तैन्यं कुयात् । पर आह[भा.२८४७] वीसिज्जिय नासिहिती दिटुंतो तत्थ घंटलोहेण ।
तम्हा पवित्तिनीए सारणजयणाएकायव्या ।। वृ-चोदकः प्राह-नन्वेवं विसर्जितास्तानंक्ष्यन्तितस्मान्मा क्रियतामीहशोगुरुको दण्डः । आचार्यः प्राह-दृष्टान्तस्तत्रघण्टालोहेन । किमुक्तंभवति? यस्मिन्नेव दिने यत्र लोहे घण्टा कृतातल्लोहंतस्मिन्नेव दिने विनष्टं । एवं यत्र दिवसे ताः स्वच्छन्दतो वस्त्राणि गृहीतवत्यः प्रव्रज्यां वा दत्तवत्य स्तस्मिन्नेव दिने
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२९
उद्देशक :-७, मूल - १६१, [भा. २८४७] ता विनष्टा यतएते दोषास्तस्मात्प्रवर्तिन्यासारणा यतनया कर्तव्या । तामेवाह[भा.२८४८] धम्मंजइकाउसमुट्ठियासि अप्पोवदुगंतुकुमंसएहिं ।
तदानि वच्चामो गुरूणपासंभव्वं अभव्यं च विदंतितेऊ ।। वृ-सा पब्रिाजिका सिद्धपुत्रिका यदि संवतीनामुत्तिष्ठति ततः सा प्रवर्तिन्या वक्तव्या यदि धर्म कर्तुंसमुत्थितासितर्हिसम्प्रतिव्रजामोगुरूणांपाश्चयतोभव्यमभव्यंवातेविदन्ति । वयं तुकिंजानीमः । गुरुवः कथं जानन्तीतिचेदत आह[भा.२८४९] जोजेन अभिप्पाएणएतितंभे गुरूवियाणंति ।
पारगमपारगतियलक्खणतो दिस्स जाणंति ।। वृ-योयेनाभिप्रायेणसमागच्छतितत्भोगुरवो विजानन्तितथाप्रव्रज्यांगृहीतुकामां दृष्ट्रालक्षणत एव जानन्ति यथा एषप्रव्रज्यायाः पारगोभविष्यत्येषोऽपारग इति तथा[भा.२८५०] पत्ता पोरिसिमादीच्छाया उव्याय वुत्थ साहति ।
चोदेतिपुव्वदोसे रक्खंती नाउसेभावं ।। वृ-प्राप्तापौरुष्यादिकंप्रथमपौरुष्यादकिंगुरवे निवेदनीया ।तथाच्छाताबुभुक्षिता उद्घातापरिश्रान्ता तथा उषिता तदपि संवत्यो गुरूणां कथयन्ति गुरुश्च पूर्वदोषान चोदयति कथयति । तथा से तस्या दीक्षिताया भावमभिप्रायंद्रष्टुं ज्ञात्वा गुरवोरक्षयन्ति । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । [भा.२८५१] जाजीएहोतिपत्ता नयंतितंतीएपोरिसीए ।
उछो उव्वाय निमित्तं बितियाएततियाए चरिमाए ।। वृ-यायस्यांपौरुष्यां संयतीनांपार्श्वे प्राप्ताभवति तस्यां पौरुष्यांसंयत्यो गुरुसमीपंनयन्ति । अथ साच्छाता उद्धाता वा तर्हि तन्निमित्तं तेन कारणेन तस्या द्वितीयस्यां तृतीयस्यां चरमायां वा गुरुसमीपं नीयते । नीत्वाचच्छातादिकं सर्वकथ्यते । एतेन च्छातोद्वातेति व्याख्यातम् । साम्प्रतमुषिता[भा.२८५२] चरमाए जा दिज्जइभत्तं विस्सामयंतिणंजावं ।
ता होइतिसादूरंच अंतरंतेन वुच्छंमि ।। वृ-चरमायां पौरुष्यां सा समागता सा च्छाता ततो यावत्तस्यां चरमायां पौरुष्यां भक्तं दीयते । भक्तानन्तरं च संयत्यस्तां विश्रामयन्ति तावन्निशा भवति । दूरंतरं चा गुरुणामुपाश्रयात् तेन सा तत्रैव संयतीनामुपाश्रये उषिता प्रभातेच गुरुसमीपेनेष्यते ।। [भा.२८५३] नाहिंतिममंतेतूकाइनासेज अप्पसंकाए ।
जाउन नासेज तहिंतंतूगयंबेतिआयरिया ।। वृ-प्रभातेऽहं गुरुसमीपेनेष्यते तुगुरुवो मांज्ञास्यन्ति इति विचिन्त्य काचिदात्मशङ्कया नश्येत् । या तु नश्यति तां तत्र गुरुपाश्रये गतामाचार्याणां संयत्यः कथयन्ति । यथैषास्माकमुपाश्रयेऽनेन कारणेनोषिता एतेन वुत्थसाहंतीति व्याख्यातम् । । एवं कथिते आचार्यास्तांब्रुवते किमित्याह[भा.२८५४] नहुकप्पइदूती वा चोरा अम्हका इइति वुत्ते ।
___ गुरुणानायामि अहंवएज नाहतिवाबूया ।। वृ-न हु नैव कल्पते दूती चौरी चास्माकं काचित् दीक्षयितुं कल्पते इति गुरुणोक्ते ज्ञाताहमिति विचिन्त्य व्रजेत् । यदिब्रूयात्नाहं तादृशीतिएतेनपूर्वदोपातचोदवतीतिव्याख्यातम् ।।सम्प्रतिरक्खंति
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
नाउं सभावमिति व्याख्येयं । तत्र कथं तस्या भावं लक्षयन्तीत्यत आहअतिसयरहिया थेरा भावं इत्थीण नाऊ दुन्नेयं । रक्खेथ एवं उवियं लक्खेहिया से अभिप्पायं ।।
[भा. २८५५ ]
बृ- अतिशयरहिता अपि स्थविरा: स्त्रीणां दुर्विज्ञेयं भावभिङ्गिताकारकुशलतया ज्ञात्वा वदन्तिएतामुत्परां यत्नेन रक्षत लक्षयत वा से तस्या अभिप्रायं कथं लक्षयन्त्वित्यत आहउच्चारभिक्खे अदुवा बिहारे थेरीहिं जुत्तं गणिणी उपेसे ।
[भा. २८५६ ]
व्यवहार- छंदसूत्रम् - २- ७ / १६१
धेरीण असती तु अत्तव्वयाहि ठवेति एमेव उवरसयंमि ।।
वृ- यदा सा ब्रूते नाहं तादृशीति तदा तस्या उत्परिचितेन लिङ्गमात्रं समर्पितं तत उच्चारभूमाँ भिक्षायामथवा विहारे गणिणी (नी) प्रवर्तिनी तां स्थविराभिर्युक्तां प्रेषयेत् । स्थविराणामभावे अतद्वयोभिस्तस्याः सकाशात् या याः क्षुल्लकतरास्तरुणास्ताभिः सममुच्चारभूम्यादिषु प्रेषयति । एवमेव प्रथमतः स्थविराभिस्तासामभावे असदृशवयोभिरित्यर्थः । उपाश्रये स्थापयति ।।
[भा. २८५७] कइयविया उपविट्ठा अच्छति छिड़ंतहिं निलिच्छंती । विरहालंभे अहवा भाइ इणमो तहिंसा उ ।।
वृ- कैतविका कैतववती प्रविष्टा सती वा तत्र छिद्रं निरीक्षमाणा तिष्ठति । अथवा विरहालाभे तत्र सा इदं भणति । किं तद्भणतीत्यत आह
[ भा. २८५८ ]
अविहाडाहं अव्वोमा मं पसेजनीयवग्गो वा । तंदानि चेइयाई बंदह रक्खामहं वसहिं ।।
वृ- पाक्षिकादिषु आर्यिकाश्चैत्ये वन्दनार्थं प्रस्थिता अवलोक्य साशैक्षी ब्रूते - अव्यो इति सम्बोधने । अहमविघाटा अप्रकटावर्ते यदिवा मामां प्रव्रजितां निजवर्गः पश्येत्ततः स व्रतात्त्याजयेत् । तस्मादिदानीं यूयं चैत्यानि वन्दध्वमहं वसतिं रक्षामि । एवमुक्ते एकया तरुण्या सह प्रतिश्रयपालिका स्थापिता । तत गतास्वार्थिकासु सा शैक्षी तां तरुणीमार्थिकां ब्रूते
[भा. २८५९]
उवन्नो सो धणिणं तुज्झ धवो जे तया सि नित्तणहो ।
वभिचारी उव अन्नी इति ना ते विगिंचणानीसे ।।
वृ तव धवो भर्ता यस्तदा निस्तृष्ण आसीत् स इदानीं धणिवमत्यर्थं तवविषये उब्वन्न उत्कणिठतः । अथवा अन्यः कोऽपिव्यभिचारी पारदारिकः संयती प्रार्थयामास । तां प्रव्रज्यां व्याजेन व्यापारितवान् तत एव विरहं ज्ञात्वा ब्रूयात् । को वा तरुणोरूपादिगुणोपेतः तवानुगोऽनुरूपी वर्तते । स ते समागममिच्छति । एवं तस्याभावे ज्ञाते विगिञ्चना परित्यागः कर्तव्यः । अथवा काचित् सिद्धपुत्रिका वा अन्या वा संयतीनां वस्त्राद्यपहर्तुकामा निष्क्रमण व्याजेन प्रविष्टा चैत्यवन्दनार्थं गतास्वार्थिकासु तरुणीं क्षुल्लकां प्रतीदं ब्रूते
[भा. २८६०]
पारावयादीयाई दिठाणं नासिणं तगामिणए । तुझं नत्थिहितिरिहे वृत्ता खुड्डीतो दंसंति ।।
वृ- पारापतादिकानि आदिशब्दात् पुंद्रवर्धनकानि परिग्रहो न मया नन्तकानि वस्त्राणि दृष्टानि नमिति वाक्यालङ्कारे । तत् किं युष्माकं महत्तरिकायाः पार्श्वेतानि न सन्ति । एवमुक्तास्ताः क्षुल्लकाः तुच्छतया मास्माकं महत्तरिकाया परिभवो भूयादिति कृत्वा दर्शयन्ति । कानि कानीत्यत आह
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३१
उद्देशकः-७, मूल- १६१, [भा. २८६१] [भा.२८६१] कोटुंब तामलित्तगसिंधवएकसिणगँगिएचेव |
बहुदेसिएय अन्ने पेच्छसुअम्हंखमज्जाणं ।। वृ-कोट्टम्बानिगौडदेशोद्भवानि, तामलित्तिकानिसैन्धवानि अन्यानि चबहुदैशिकानि कृत्स्नानि परिपूर्णानि जुङ्गितानि खण्डीकृतानि अस्माकं क्षमार्याणां क्षमाप्रधानानामार्याणां प्रवर्तिन्या इत्यर्थः । प्रेक्ष्य वस्त्राणीति उपसंहारमाह[भा.२८६२] सच्छंदगेण्हमाणीण होतिदोसा जतो उइच्चाती ।
इइपुच्छिउंपडिच्छा न तासि सच्छंदया सेयं ।। वृ-स्वच्छंदत उपधिं शिष्यां वागृह्णतीनां यतइत्यादय एक्मादयो दोषाभवन्ति इत्यस्मात् कारणात गुरुनापृच्छय उपधेः शिष्यायावाप्रतीच्छाग्रहणंनतुस्वच्छन्दता तासां श्रेयसी ।।
मू.(१६२)जेनिगंथायनिगंधीओयसंभोइया सियाकप्पइनिमांथाणं निगंथीओ आपुच्छित्ता वा अनापुच्छित्ता वा निगथिं अन्नगणाओ आगयंखुवाचारं सबलाघारं भिन्नायारं संकिलिहायारचित्त तस्स ठाणस्स आलोयवेत्ताजाव पायच्छित्तं पडिवजावेत्ता पुच्छित्तए वा वाएतए वा उवट्ठावेत्तए वा संभुजित्तए वा संवसित्तए वा तीसे इत्तरियं दिसं वा अनुदिसंवा उद्दिसित्तए वा धारत्तए वा । तंच निगंथीओ नो इच्छेचा सेवमेव नियंठाणं । [भा.२८६३] अत्थेन गंथतो वासंबंधो सव्वहा अपडिसिद्धो ।
सुत्तं अस्थमवेक्खति अत्थो विनसुत्तमतियाति ।। वृ-अर्थतोग्रन्थतश्चसम्बन्धोऽप्रतिषिद्धःसर्वथा यतःसूत्रमर्थमुपेक्षते । अर्थेऽपि चनिग्रंथीनामधिकारे सूत्रमिदंप्रवृत्तमतः सूत्रतोऽर्थतश्चसम्बन्धोऽस्तीति न किञ्चिदनुपपन्नम् । [भा.२८६४] नदिसोय सरिसओ वा अहिगारो एस होइदव्वठो ।
छठानंतरसुद्धा समणीणमयंतुजा जोगो । । वृ-अथवाषष्ठोद्देशकेचरमानन्तरसूत्रद्वयादारभ्य एषोऽधिकारो नदीश्रोतः सदृशो दृष्टव्यो, अयंतु योगः तावत् यावत् श्रमणीनामधिकारः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीरापृच्छय अनापृच्छय वा निर्ग्रन्थीमन्यगणादागतां क्षताचारां संक्लिष्टाचारचरित्रां तस्मात्स्थानादालोच्य प्रतिक्रम्यप्रायश्चितं प्रतिपाद्यप्रष्टुं वाचयितुंवा उपस्थापयितुंवासंभोक्तुंवा संवस्तुंवा तस्या इत्वरां दिशमाचार्यलक्षणामनुदिसमुपाध्यायलक्षणांप्रवर्तिनीलक्षणां च उद्देष्टुवा स्वयं धारयितुंचातांच निर्गन्थ्यः सांभोगिक्यो वा नेच्छेयुस्तर्हि सेहिमेव नियंठाणं निजमात्मीयं स्थानं प्रतिगमयतामपि तां परित्यज्यतामपीतिभावः । निर्दोषत्वं प्रतिसिद्धिरेव न कञ्चनापि दोष इतिसूत्रसंक्षेपार्थः । [भा.२८३५] संविगाणुवसती आभीरी दिक्खिया यइतरेहिं ।
तत्थारंभंदट्टा विपरिणमतितरेवदिठाओ ।। बृ-को दिवा (काचिदा) भीरी संविग्नानां समीपे धर्मं श्रुत्वा उपशान्ता तेच संविग्ना अन्यत्र विह्ता इतरेऽसंविग्नाः समागतास्तैः सा आभीरी दीक्षिता | तेषां चा संविग्नानामारंभं रन्धनादिकं दृष्ट्रा सा विपरिणमति विपरिणामेन तस्या अभिप्रायोजातस्तेषामेव संविग्नानां समीपमुपगच्छामि । एवं चिन्तयन्त्या तयाते इतरे संविग्ना स्थानादिसमवसरणे दृष्टाः श्रुता वा यथामुकस्थाने तिष्ठन्ति ।।
[भा.२८६६] तहचेव अब्भुवगया जहछठुद्देस वणिया पुब्वेिं ।
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
व्यवहार-छंदसूत्रम् -२-७/१६२ __अविसजंताणंपियदंडोतह चेवपुव्वुत्तो ।। । वृ-सा तत्र गता यत्र ते संविग्नाः श्रुता गत्वा च ग्रहणशिक्षामासेवनशिक्षामन्यमाचार्यमन्यमुपाध्यायमन्यांचप्रवर्तिनी याचतेएवमुक्तेयथैवषष्ठोद्देशके चतुर्थीमग्गएसिक्खमेत्यत्र । पूर्ववर्णिता तथैव एषापिसंविग्नैरभ्युपगता यथा अविसर्जयतां प्रवर्तिन्युपाध्यायाचार्याणां पूर्वदण्डः प्रायश्चित्तं दण्डस्तथैवात्रापिद्रष्टव्यः ।। [भा.२८६७] तंपुन संविग्गमणो तत्थानीयंतुजइनइच्छेज्जा ।
नियगातोसंजतीतो ममकारादीहिंकजेहिं ।। वृ-तां पुनः संवग्निमनसं तत्रानीतां यदि निजकाः संयत्यो ममकारादिभिः कार्नेच्छेयुस्तान्येव ममकारादीनि कारणान्याह[भा.२८६८] पासत्थिममत्तेणंपगती वेसा अचक्खुकंताय ।
गुरुगणतनीयस्स बनेच्छंती पाडिसिद्धीतो ।। [भा.२८६९] उमाणं ने(नो)काहितिसंखलिबद्धावततोसव्वातो ।
___ माहोहि ईसागरियं सीयंति चउउयं नेच्छे ।। वृ- यस्याः सा शिष्या तया सह तासां मैत्री ततो मा सा पार्श्वस्था अस्माकमुपरिमन्यु कार्कीरिति पार्श्वस्थाममत्वेन नेच्छंति । अथवा सा कर्मानुभावतः प्रकृत्यां प्रायः सर्वजनस्यापि द्वेष्या यदि वा पूर्वभवानुभावत एकस्याः प्रवर्तिन्या अचक्षुः कान्ता अथवा सा प्रवर्तिनी आत्मीयस्याचार्यस्य विषये केनापिकारणेन कुपितावर्त्तते ।यदि वागणस्यगच्छस्योपरिएतच्चाचार्योनजानातिवद्वातस्याः संवत्या यो निजवर्गस्तस्य विषये प्रवर्त्तिन्याः [प्रवर्त्तिन्या प्रतिसिद्धिः] प्रतिस्पर्धता विद्यते । अथवा ताः सर्वा अपिसंयत्यःशृंखलाबद्धाः परस्परंस्वजनाः ततो नोऽस्माकमपमानमेपाकरिष्यतितस्मान्मासागारिकं. भवतु । यदि वा ताः सीदन्ति तच्चाचार्यो न जानाति सा च धर्मश्रद्धया पार्श्वस्थाविप्रहायात्र समागता सास्माकं सागारिकीति कारणैः तामुद्यतामपिनेच्छन्ति ।अत्र प्रायश्चित्तविधिमाह[भा.२८७०] भणिय वसभाभिसेए आयरियकुलेणगणेन संघेन ।
लहुगादि जावमूलं अनिस्से गणो यदायव्यो ।। [भा.२८७१] एवंपुष्वगमेणं विगिचणंजाव होइसव्वासिं १ ।
देवण २ मणुन्नाणं ३ अमणुन्न ४ चउण्हमेगयरं । । वृ- वृषभैरानीतां यदि पूर्वकारणैस्तां नेच्छन्ति तदा तासां प्रायश्चित्तं चतुर्लघुः । अभिषेक उपाध्यायस्तेन ताः संवत्यो भणनीयाः प्रतीच्छतेमां संवतीमिति नेच्छंति चतुर्गुरु एवमाचार्येणापि भणनेऽनिच्छायांषट् लघुकुलेन षट्गुरु, गणेनच्छेदः, सङ्घनमूलम्, तथाचाह-लघुकादि चतुर्लघ्वादि प्रायश्चित्तंक्रमेणतावत्द्रष्टव्यंयावन्मूलम् ।सङ्घभणनेऽप्यनिच्छायांप्रवर्तिन्यागणोऽपहियते अन्यस्याः गणो दातव्यः । अथ सा प्रवर्तिनी ममत्वेन गणं नेच्छति तन्यस्या दीयते । एवं पूर्वगमने विगिश्चणं परित्यजनं तावत् द्रष्टव्यं यावत्सर्वासामपि भवति । ततो यस्तस्याचार्यस्य द्वितीयो गच्छस्तत्र नीयते तत्रापि यदि तथैव ता नेच्छन्ति । ततोऽन्यगच्छसत्काः सांभोगिक्यः संयत्यस्तासां दीयतेताअपियदि नेच्छेयुस्तर्हि अन्यसांभोगिकीनां दीयते । तथा चाह-अन्यानांमनोज्ञानाममनोज्ञानां च सर्वसंख्यया चतसृणामेकतरं स्थानं ददति । तत्र प्रथमस्थानमात्मीयाः संवत्यो द्वितीयं गच्छवर्तिन्यः तृतीयमन्याः
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १६२, [भा. २८७१] सांभोगिक्यश्चतुर्थममनोज्ञा इति अथवा अन्यथा चतुर्णा मेकतरमिति व्याख्यायते- . [भा.२८७२] समणुन्नमणुन्नाणंसंजय तहसंजतीणचउरोय ।
पासत्थि ममत्तादिव अद्धाणादिव्यजेचउरो ।। वृ-समनोज्ञानांसंवतानांसमुदायः एकंस्थानसमनोज्ञानांसंयतीनांद्वितीयम्, अमनोज्ञानांसंवतानां तृतीयमनोज्ञानां संयतीनां चतुर्थमेवमेतानि चत्वारि स्थानानि एतेषामेकतरं समनोज्ञसंवतीनामात्मतृतीयानां द्वितीयंगच्छवर्तिनीनामन्य गच्छवर्तिनीनांवास्थानंदीयते । तदभावे अमनोजसंयतीनामपि अथवा पार्श्वस्था ममत्वं प्रकृत्या सर्वजनद्वेष्या प्रवर्तिन्या वा अचक्षुः कान्ता गुर्वादिप्रतिस्पर्धता वा प्रवर्तिन्या एतानि यानि चत्वारि कारणानि ! एतेषामेकतरत्कारणमधिकृत्यान्य सांभोगिकीनामसांभोगिकीनांच दीयते । अथवा याऽध्वनिर्गतादिका दुहितरं वा संस्मरन्ती परचक्रागमनेन देशभङ्गेवा शिक्षां वा मृगयमाणा एता याश्चतस्रस्तासामेकतरामन्यसांभोगिकीनामसांभोगिकीनां वा दातव्या । यद्यसांभोगिक्योऽपिनेच्छन्तितदा किंकर्तव्यमित्याह[भा.२८७३] सेहित्ति नियंठाणं एवं सुत्तमिजंतुभणियमिणं ।
एवं कयपयन्ना (त्ता) ताहे सुयंताउतेसुद्धा ।। वृ-एवमसांभोगिकीनामप्यनिच्छायां यत्सूत्रेभणितं सेहमेव नियंठाणमिति तत्कर्तव्यमस्यायमर्थ एवं कृतप्रयत्ला अपियदासंयत्यो नेच्छन्ति तदातेतां मुञ्चन्तोऽपिशुद्धाः । __ मू.(१६३) जे निगंथा य निगंथीओ यसंभोइया सिया, नोव्हंकप्पइ पारोक्खं पाडिएक्कं संभोइयं विसंभोगं करेत्तए; कप्पइण्हं पच्चक्खं पाडिएकं संभोइयं विसंभोग करेत्तए । जत्थेव अन्नमन्नं पासेजा, तत्थैव एवं वएजा- 'अहणं अजो, तुमाएसद्धिं इमम्मिकारणम्मि पञ्चक्खंसंभोग विसंभोगकरेमि' से यपडितप्पेजा, एवंसे नोकप्पइपच्चक्खं पाडिएक संभोइयं विसंभोगकरतए, सेयनोपडितप्पेजा, एवं से कप्पइ पच्चक्खंपडिएवं संभोइयं विसंभोगकरेतए ।।
वृ-सूत्रसम्बन्धमाह[भा.२८७४] संभोइडं पडिक्कमाविया य कप्पइ अयंपि संभोगो ।
सोउ विवक्खे वुत्तोइमंतुसुतंसपक्खंमि ।। वृ- अनन्तर सूत्रे प्रतिक्राम्य संभोक्तुं कल्पते इत्युक्तम् । अयमपि चानेन सूत्रेणाभिधीयमानः संभोगस्ततः संभोगधिकारादिदं सूत्रं प्रवृत्तमथवायं सम्बन्धः । पूर्वसूत्रे संभोगो विपक्षे संयतीरूपेऽभिहितः । इदं तु सूत्रं सपक्षे संयतरूपे संभोगविषयमिति सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेना-यातस्यास्य व्याख्या-ये निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्च सांभोगिकाः स्युस्तेषां नोणमिति वाक्यालङ्कारे कल्पते परोक्षे प्रत्येकं सांभोगिकं विसांभोगिकं कर्तुंकल्पते परोक्षं प्रत्यक्ष प्रत्येकंसांभोगिकं विसंभोगकरोमि । एवमुक्ते यदि सप्रतितप्यते मिथ्यादुष्कृतंन भूय एवं करिष्यामि एवंसति से तस्य न कल्यते । त्रयाणां प्रत्यक्षं प्रत्येक सांभोगिकं विसांभोगिकंकर्तुमथसनप्रतितप्यते । एवं सतिसेतस्य कल्पते त्रयाणांप्रत्येकंसांभोगिकं विसंभोगिकं कर्तुमितिसूत्राक्षरार्थः ।।अधुनाभाष्यकार आह[भा.२८७५] संभोगो पुव्वुत्तोपत्तेयं पुन वयंतिपडियक्कं ।
___ तप्पंतेसमणुने पडितप्पणमाणुतप्पंतु ।। वृ-संभोगः पूर्वं निशीथाध्ययने उक्तः, पडियकं पुनर्वदन्ति प्रत्येकं यो विसंभोगं करोतिस तप्यते
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१६३ यथा एतेन नामशय्यातरपिण्डः प्रतिसेवितो हा कष्टमेवंतप्यन्तमितरो ज्ञात्वानुतप्यते । एषमम दोषेण तप्यति तस्मात्प्रत्याययामियथा असदेतत्यदहंशय्यातरंपिण्डंसेवितवान् । अथसतुतदासौचिन्तयति मा ममदोपेणैष तप्यतु तस्मान्मिथ्या दुष्कृतंकरोमि । एवं संविग्ने तप्यति यदनुतपनं तत्प्रति तपनमिति तदेवं भाष्यकृता विषमानि सूत्राक्षराणि विवृतानि ।सम्प्रतिनियुक्त्यऽवसर :[भा.२८७६] सागारिए गिहा निग्गएयवघरिय जंबुघरएय ।
घम्मिय गुलवाणियएहरित्तो लित्तेय दीवे य ।। वृ-सागारिक शय्यातरे शय्यातरगृहान्निर्गत वरगृहिके जम्बूगृहिकेच असदभ्याख्यानेन विसंभोगः कृतः । इयमक्षरघटना भावार्थस्त्वयं-एकस्मिन्ननगरे आचार्यस्यवटगृहिकः शय्यातरः तस्मिन्नेव नगरे अन्य जम्बूगृहिको गृहस्थोऽस्ति । ताभ्यां वटगृहिकजम्बूगृहिकाभ्यां आत्मीयं गृहं कारितं । तयोश्च निर्मापितयोईयोरपि गृहयोः कपोताः प्रविष्टास्ततोऽमङ्गलमिति मन्यमानौ तो नैमित्तिकं पृच्छतः । कथमेतस्थ दुनिमित्तस्य व्याघातो भवेत् । नैमित्तिको वदति वटगृहिको जम्बूगृहिक गृहमधितिष्ठत जम्बूगृहिको वटगृहिकगृहं,ततः कतिपयानि दिनानिस्थित्या पश्चान्निजनिजगृहेगच्छेयातां । तौ परस्परगृहे संचरितौ तावदिदमथान्यदा अन्यस्मात् गच्छात् प्रघूर्णकाः समागताः । ततो वास्तव्यै जम्बूगृहिकस्य वटगृहिकगृहं प्रविष्टस्य गृहात्प्रथमालिकामानीय तेषां प्राघूर्णकानां दत्वा (त्ता) तैः शय्यातरपिण्डं मन्यमानरुपरोधवशादप्रीत्यानुक्तास्ततस्ते प्राघूर्णका निर्गत्य आत्मीयस्याचार्यस्य समीपं गत्वा लोचयन्ति । तेऽस्माकं सांभोगिकाः शय्यातरपिण्डं भुजंते अस्माभिः कथमप्युपरोधशादप्रीत्या प्रथमालिकाभुक्ता एवं श्रुत्वा आचार्योऽपि विचिन्त्य यदि विसंभोगतंकरोति । [भा.२८७७] नवघरकवीयपविसण दोण्हं नैमित्ति जुगवपुच्छा य ।
अनोनस्स घराइंपविसह नेमित्तितोभणइ ।। [भा.२८७८] आदेसागमपढमा भोत्तुंलज्जाए गंतु गुरुकहणं ।
सोजइकरेजवीसुंसंभोग एत्थसुत्तं तु ।। वृ- नवयोर्गृहयोः कपोतानां प्रविशनं । ततो द्वयोरपि गृहस्वामिनो युगपन्नैमित्तिको भणतिअन्योन्यस्य गृहंप्रविशतस्तौ चप्रविष्टावन्यदाआदेशानांनाघूर्णकानामागमस्ततोवास्तव्यैर्जम्बूगृहिकस्य वटगृहिकगृहं प्रविष्टस्यगृहात्प्रथमालिका आनीतातां लज्जयाभुक्त्वा ततोनिर्गत्य गुरुसमीपंगत्वा गुरोः कथनंसयद्यविचार्य विष्वक्संभोगतंकरोति । तदा अत्रसूत्रमापतितंद्रष्टव्यम् । अत्रविचारदि तावित्वरं गृहपरिवर्तं कृतवन्तौ तदा स जम्बूगृहिकोऽशय्यातर एव अथ चावत्कथिकस्तदा जम्बूगृहिक एव शय्यातरः ।। धम्मियत्ति अस्य व्याख्यानम्[भा.२८७९] धम्मितो देउलं तस्स पालेइजइभद्दओ ।
सो विसंवडियंतत्थ लद्धं देजा जईणउ ।। वृ-तस्य शय्यातरस्य किञ्चित् देवकुलं तत् धार्मिकः पालयति । स च यतीनां भद्रकस्ततः संवर्धितमग्रकूरतस्मिन् शय्यातरगृहेलब्ध्वासाधूनामानीय ददाति । अत्रापितथैव प्राघूर्णकागमनं धार्मिकात्प्रथमालिकानयनमित्यादिसर्वतथैव वाच्यं गुलवणिक इत्यस्य व्याख्यानम्[भा.२८८०] वाणियतोयगुलं तत्थ विक्किणंतो उतंदये ।
तत्थसो वारिए हुन्जाअडकच्छपुडेणवा ।।
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः-७, मूल - १६३. [भा. २८८०]
वृ-शय्यातरगृहे स्थितो गुडवणिक्सतत्रगुडं विक्रीणन् साधूनां गुडंददाति ।अथवाशय्यातरस्य अपवरिकायामात्मीयंभांडं निक्षिप्तं ततः कच्छपुटेनाटित्वा तत्रैव समागच्छति । स चाटन् यदा तदा वा साधूनां भिक्षां ददाति । ततःप्राघूर्णका गमनमित्यादिविभाषा तथैवहरितोपलिते इत्यस्य व्याख्यानम्[भा.२८८१] हरितोलित्ता कयासेन्जा कारणेतेयसंठिया ।
पसज्जा वसहिपालस्स चेइयगणेनिग्गए ।। वृ-च्छिनानि वा विहरियाणि छगणेन वसतिरघुनोपलिप्ता कृता हरितानि च तत्र परिसाटितानि । तस्यामधुनोपलिप्तायांपातितेषुच हरितेषुसाधवः कारणेन स्थिताः । अथवापूर्वस्थितानांचैत्यवन्दनार्थ गणे निर्गते पश्चात् वसतिपालस्व प्रसह्य बलात्कारेणोपलिप्ता कृता हरितानि च पातितानि । अत्रावसरे प्राघूर्णकाः समागतास्ते वसतिंदृष्ट्राचिन्तयन्ति । प्रतिदिवसमुपलिप्यतेशय्याऽचार्यस्य कथितंतत्रच यद्यविचार्य विसंभोगः क्रियते तदा अत्रसूत्रोपनिपातः । दीपेचेत्यस्यव्याख्यानम् ।।
[भा.२८८२] पविट्ठो दीवएण वाकयकजस्स पम्हढे (.......) सोविजाने दिने दिने ।।
वृ-यस्यांशय्यायां संयताः स्थिताः । तत्रशय्यातरः केनापि कारणेनप्रदोषे दीपकेनसहप्रविष्टस्तता येन कार्येण समागतस्तत्कार्यं कृत्वा निर्गतो दीपस्तत्रैव विस्मृतस्तत्रच तस्मिन् दिवसे सांभोगिकाः समागमन्स च प्राघूर्णक बृहत्तरः शय्यातरस्यकृतकार्यस्य विस्मृते दीपेजानाति दिने दिने वसतौ दीपः क्रियते । एवंज्ञात्वा गुरोः कथितं । स चाविचिन्त्य विसंभोगं कृतवान् । अत्राप्यधिकृतसूत्रस्योपनिपातः। एतान्यसन्तिकारणानि ।अत्रप्रायश्चित्त विधिमाह[भा.२८८३] टुसाहणलहुओवीसुंकरताणलहुगआणादी |
अद्धाण निग्गयादी दोण्हंगणभंडणंचेव ।। वृ-योऽसन्तिकारणान्यविवेच्य गुरोर्निवेदयतितस्य प्रायश्चित्तं लघुकोमासः ।कथितेऽपियद्याचार्यो न विवेचयति अविवेच्य च विसंभोगं कुर्वन्ति तदा तेषां विष्वक कुर्वतां चत्वारो लघुकाः । न केवलं प्रायश्चित्तं किन्त्विज्ञादयश्च दोषाः तथाऽध्वादि निर्गतानामादिशब्दादशिवादिकारणपरिग्रहः द्वयोरपि गणयोर्मण्डनं च । एतदेव स्पष्टंभावयति[भा.२८८४] तंसोउमनसंतावो संतई एइउड्डुई।।
अनेवि तेविवजंते वञ्जिया अमुएहितो ।। वृ-ये तेषां संभोगिकास्तैस्तत् शय्यातरपिण्डाद्यासेवनं श्रुत्वा मनः संतापः क्रियते यथा तेन धर्म श्रद्धिकेनापि भवता शय्यातरपिण्डाद्य कल्पिकमासेवितं । ततः सोऽद्यप्रभृत्यस्माकं सन्तते स्तुति पृथग विभिन्न इत्यर्थः । ततोऽन्ये तेषां साम्भौ गिकास्तेऽपित्तान् विवर्जयन्ति यतस्तेऽ वसन्ना जातस्तनोऽमुकेन आचारेण विवर्जिता । [भा.२८८५] ततो वाअन्नतो वाविते सुच्चा इह निगया।
वजंताजंतु पाति निजरातो यहाविता ।। वृ-ततस्ते विवर्जिताअध्वनिर्गता अशिवादिकारणेन वा निर्गताइह यत्रते पूर्वसंभोगिकास्तिष्ठन्ति तत्रप्राप्तास्ततोयैरविवेच्यशय्यातरपिण्डादिकमासेवितमित्याचार्यांणांकथितंतेभ्योऽन्येभ्यो वा श्रुत्वा यूयं पृथकृताइत्वाकर्ण्यतंगणंवर्जयित्वायतः प्रथमद्वितीयपरीषहभ्यामनगाढादिपरितापनं प्राप्नुवन्ति । तनिष्पन्नमविवेच्य विसंभोगकारणं प्रायश्चित्तं । निजरातो य हाविया इति तेषाम-ध्वादिनिर्गतानां ते
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छदसूत्रम् -२-७/१६३ वास्तव्या वैयावृत्यं कृत्वा निर्जरां प्राप्नुयुस्ते ततो हापिताः, प्रभूतं च कर्म अविवेच्य नतल्पकर्बध्यते यन्महता संसरण निस्तीरतुंशक्यते ।। [भा.२८८६] तंकजतो अकज्जे वासेवियं जइ वितंअकजण ।
नहुकीइपारोक्खं सहसा इतिभंडणं हुजा ।। वृ- यस्मादेते दोषास्तस्मात्कायतः कारमेन अकार्ये वा कारणाभावे वा यद्यपि सेवितं तत् शय्यातरपिण्डादिकं तथाप्यकार्येण एवमेव परोक्षं सहसा इत्येवं विसंभोगः न कयित । मा परस्परं द्वयोर्गणयोर्भणंडणंभूयादितिहेतोः कथं विवेकः कर्तव्य इत्यतआह[भा.२८८७] निस्संकियंवकाउंआसंक निवेवणा तहिंगमनं ।
सुद्धे हि कारणमनाभोगजाणयादप्पतो दोण्हं ।। वृ-तैःप्राधूर्णकैस्तेप्रष्टव्याः कोयुष्माकंशय्यातरः । कथंवा एवशय्यातरोनभवति । एवं निःशङ्कितं कृत्वा । अथ लजया न पृष्टास्ततो न निश्चय इति एवमाशङ्का निवेदनायां कृतायां यस्याचार्यस्य कथितं तेन प्रेषितस्य संघाटस्य तत्र गमनं तेन च संघाटकेन गत्वा यत्तैः कथितं तत्तेन प्रष्टव्यास्ततस्ते गृहपरिवादि यथा तथ्यं कथयन्ति ततः सङ्घाटो गत्वा निजसूरिसमीपं कथयति । एवमक्रियमाणे द्वयोर्गणयोर्भण्डनं तदेव पश्चार्द्धनभावयति ।शुद्धे हिशुद्धैरप्यस्माभिः समं यूयं विसंभोगकरुथ अथवा कारणं गृहपरिवर्तादिकमाधिकृत्य न गृहीतव्यं, यदि वा अनाभोगेन गृहीतमथवा द्वयोः प्रथमद्वितीयपरीषहयोरुदीर्णयोर्जानतादर्पतो गृहीतं । पुनःपश्चात्कृताशोधिरपिचयदि निष्कारणेऽपिगृहीतं तथापि नयुक्तंपरोक्षं विसंभोगकारणंयदिवयंनाद्दताभवामस्ततोयुक्तं विसंभोगकरणमथकारणे गृहीतं तदा वयंशुद्धा एव कथं विसंभोगकारणमेवं भण्डनस्यात् ।साम्प्रतंकारणमनाभोगेतिपदद्वयंव्याख्यानयति[भा.२८८८] कञ्जण वा विगहियं सागरपरियहतोव सोअम्हं |
कारणमजाणतो वागहियं किंची सुकरणंतु ।। वृ-कार्वेण कारणेन गृहीतमस्माभिर्वापि शब्दो विकल्पने । तच्च कार्यमस्माकं स्वागारपरिवर्तः । अथवा कारणमजानता यदि गृहीतं तथापि किं कस्मात्परोक्षे विष्वक्करणं विसंभोकरणं । {भा.२८८९] जाणते हिव दप्पाघेत्तुंआउट्टिउ कयासोही ।
तुब्भेत्थ निरझ्यास पसीयहभंते कुसीलाण ।। वृ-जानभिरपि वाप्रथमद्वितीयपरीषहत्याजितैर्दपत्गृिहीत्वा आवृत्य कृतास्माभिः शोधिः तस्मात् यूयमेवात्र गतिर्निरतिचारा भदन्तः कुशीलानामस्माकंप्रसीदतेत्युपहासवचनमेतत् ।। [भा.२८९०] पढमबिइओदएणंजंसव्वं आउरेहिं तंगहियं ।
दिट्ठादानि भवंतोजं बिइय पएसुनित्तण्हा ।। वृ-प्रथमद्वितीयोदयेन प्रथमद्वित्तीयपरीषहोदयेन यत्तत्सर्वमातुरहीतं युष्माभिस्तत् विस्मृतं दृष्टा भवन्त इदानीं यत् द्वितीयपदेषु निस्तृष्णा इति । एतदप्युपासवचनं । एवं भण्डनं प्रवर्तते । यत एवं परोक्षे विसंभोगकरणे भण्डनदोषस्तस्मात्कल्पते निर्ग्रन्थानां प्रत्यक्षं सांभोगिकं विसंभोगं कर्तुमस्यैव सूत्रस्य व्याख्यानमाह- - [भा.२८९१] सत्तमए ववहारे अवराहविभावियस्स साहुस्स ।
आउट्टगणाउट्टे पच्चक्खेणं विसंभोगे ।।
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
६:- ७, मूल- १६३, [भा. २८९१]
२३७
वृ- अस्मिन् सप्तमे व्यवहारे व्यवहारस्योद्देशके अपराधेन विभावितः परिभावितो यः साधुः स यदि प्रत्यावर्तते, तदा तस्यापराध विभावितस्य साधोरावृत्तस्य विसंभोगो न क्रियते प्रायश्चित्तं पुनर्दीयते । अथ नावर्तते ततो वास्त्रयं भण्यते आवर्तस्य महानुभाव एवमुक्तोऽपि यदि नावर्तते तदा तस्मिन्ननावृत्ते प्रत्यक्षेण प्रत्यक्षतवा विसंभोगः क्रियते ।।
[भा. २८९२]
संभोगेभिसंबंधेन आगति केरिसेन सह नेओ । केरिसएण विभागो भइ मुणसु समासेणं ।।
वृ- एवमभिसम्बन्धेन संभोगआगते शिष्यः पृच्छति कीदृशेन सह संभोगो ज्ञेयः । कीदृशेन सह विसंभोगः ? । सूरिराहभण्यते एतत्समासेन तत्वं भण्यमानं श्रुणु । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतिपडिसेहे पडिसेहो असंविग्गे दानमादितिक्खुत्तो ।
[भा. २८९३]
अविसुद्धे चउ गुरुया दूरे साहारणं काउं ||
बृ- प्रतिषिध्यते पार्श्वस्थादिकंन कल्पते इति निवार्यतेइति प्रतिपेधोऽसंविग्नः पार्श्वस्थादिभण्यते । तस्मिन् प्रतिषेधेऽसंविग्ने दानादेर्दानर्गहणसंसर्ग्यादिः प्रतिषेधः त्रिः कृत्व इति यदि कथमपि दानादि करोति तदा एक द्वौ त्रीन् वारान् वार्यते । एकैकस्मिंश्च वारे प्रायश्चित्तं मासलघु वास्त्रयवारणेऽपि यदि भूयस्तैः सह दानादि करोति । तदा सोऽविशुद्ध इति विसंभोगः क्रियते । विसांभोगिकमपि सांभोगिकं करोति । तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । दूरेगतानां यदि केऽपिपृच्छन्ति यथा सन्त्यस्माकं केचित्संभोगिकास्तत्र देशे इति तदा साधारणं कृत्वा वक्तव्यम् । यथा तदा सांभोगिकाः अभवन् । इदानीं पुनर्न जानीमः किमनुपालयन्ति सांभोगिकत्वं वा नेति एष निर्युस्ति गाथा समासार्थः ।
[भा. २८९४ ]
पासत्थादि कुसीले पडिसिद्धे जाउ तेसिं संसगी ।
पडिसिज्झइ एसो खलु पडिसेहे होइ पडिसेहो ।।
वृ- पार्श्वस्थादिके कुसीले स्थाने प्रतिषेधे यातेषां पार्श्वस्थादि स्थानवर्तिनां संसर्गिः प्रतिषिध्यते । साच संसर्गिर्दानग्रहणाभ्यामवसातव्या एष भवति प्रतिषेधे प्रतिषेधः न चैष प्रतिषेधे प्रतिषेधोनानर्थोसूयगडंगे एवं धम्मज्झयणे निकाचितं ।
[भा. २८९५ ]
अकुसीले सया भिक्खू नो य संसग्गियं वदे (ये) ।।
वृ-सूत्रकृते द्वितीय अङ्गे धम्मज्झयणे एवं निकाचितंनिश्चयपूर्वकं भणितं । यथा सदा भिक्षुरकुशीलो भवेत् । न च कुशीलैः सह संसर्गिकां व्रजेत् ।।
[भा. २८९६ ]
दानादि संसग्गी सयं कते पडिसिद्धे लहुतो । आउट्टे असुद्धे गुरुतो उ तेन परं ।।
बृ- दानादिभिः संसर्गिदानादि संसर्गिस्तस्यां सकृत् कृतायां संप्रतिनिषिध्यते । आर्य कस्मात्पार्श्वस्थादिभिः समं संसर्गिकरोषि । एवंप्रतिषिद्धे यदि स आवर्तते तदा स सांभोगिक एव । केवलं तस्मिन्नावृते प्रायश्चित्तं लघुकोमासः द्वितीयमपि वारं यदि करोति ततोपिमासलघु अथ तृतीयमपि वारंकरोति आवर्त्तते चऽतदापिमासलघु सद्भावतस्त्रिकृत्वा आवृत्ते लघुको मासस्तेनपरभिति ततस्तृतीयात् वारात् चतुर्थं वारं संसर्ग करोति तदासोऽशुद्ध इति तस्यप्रायश्चित्तं गुरुको मासः एतदेव स्पष्टतरमाहतिक्खुत्तो मासलहु आउट्टे गुरुगो मासो तेन परं । अविसुद्धे तं वीसुं करेति जो भुंजति गुरुगा ।।
[भा. २८९७]
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २७/१६३
वृ- त्रिः कृत्व आवृत्ते प्रायश्चित्तं लघुको मास स्ततः परं भूयः संसर्गि करणे सोऽविशुद्ध इति गुरुको मासस्तं च विष्वक विसंभोगं करोति । योऽपि तं संभुक्ते तस्यापि प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ कस्मात् वारयात् परं भूयः संसर्गिकृतो विसंभोगः क्रियते इत्यत आह
[भा. २८९८ ]
सति दोन्नि तिन्निवावी होन अमाईसु मा तेन परं ।
सुद्धस्स होति चरणं माया सहिते चरण भेदो ।।
वृ- सकृदेकवारं द्वौ त्रीन् वारान् भवेदमायी ततस्तृतीयान् वारान् परं संसर्गिकरणेमाची अथच शुद्धस्य भवति चरणं मायासहिते तु चरणभेदः चरणाभावस्ततो विसंभोगः क्रियते । एवंतु पासत्थादिएसु संसग्गिवारिआ एसा । समणुन्नेवि अपरिच्छित्ते विदेसमादी गते एवं ।।
[ भा. २८९९]
वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण एषा दानग्रहणाभ्यां संसर्गि वारिता । एवं समनोज्ञेऽपि विदेशादौ गते अपरीक्षिते संसर्गिर्वारिता द्रष्टव्या सह संसर्गिः परीक्ष्य कर्तव्याः नान्यथेति भावः । । सम्प्रति दूरे साहारणं काउमित्यस्य विभावनार्थमाह
[भा. २९०० ]
समणुन्नेसु विदेसं गतेषु पच्छगेहोज अवसन्ना । तेवितहिं गंतु मना आहत्थि तहिं मणुन्नाणे ।।
बृ- कस्याप्याचार्यस्य समनोज्ञेषु सांभोगिकेषु विदेशं गतेषु पश्चादागत्य सांभोगिकाः केचिद् भिक्षाद्यलाभेनावसन्ना भवेयुस्ततस्तेऽपि तत्र विदेशं गन्तुं मनस आचार्यं पृच्छंति सन्ति तत्रकेचिदस्माकं मनोज्ञाः सांभोगिकाः ।। [भा. २९०१]
अस्थित्ति होइ लहुतो कयादिउसन्न भुंजणे दोसा । थिवि लहुतो भंडण नक्खित्तकहनेव पाहुण्णं ।
बृ- एवमुक्ते यद्याचार्यो वदति सन्ति तत्र न संभोगिकास्तदाप्रायश्चित्तंभवति तस्य लघुको मासः किं कारणमिति चेदत आहकदाचित्तेऽवसन्नी भूता भवेयुस्ते च प्राधूर्णिकास्तत्रगतास्तैः सह भुंजते, भुंजानानां च चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तं यत एवं दोषास्तस्मात्सन्तीतिन वक्तव्यमत्राचार्यो ब्रूयात्-न सन्तीति तदपि मासो लघुकः कस्मादिति चेत् भण्डनदोषात्तनाहि ते तत्र प्राप्तास्तेषां नास्ति केनापि गृहीते तैर्वस्तव्यैरुक्तमस्माकं ते सांभोगिकास्ततस्तैः प्राधूर्णका उक्ताः । कस्माद्वसतौनोत्तीर्णाः । प्राधूर्णकै रुक्तमस्मभिः क्षमाश्रमणाः पृष्टाः सन्त्यस्माकं तत्र सांभोगिकास्तैरुक्तं न सन्ति । एवं वास्तव्यानामग्रीतिर्जाता किमस्माभिः कृतं यद्वयं विसंभोगाः कृतास्तदनन्तरं परुषमपि भाषन्ते ततो भण्डनं तथैव चाप्रीत्या मासपयोग्यं वर्षाप्रायोग्यं वा न कथयन्ति । नच प्राघूर्णकत्वं कुर्युर्यरमादेते दोषास्तस्मादाचार्येणैवं वक्तव्यम् ।।
[भा. २९०२]
आसि तथा समगुन्ना भुंजह दव्वाइएहिं पेहिता । एवं भंडणदोसा न होंति अमणुन्न दोस य ।।
बृ- यदास्मात् देशात् निर्गतास्तदा समनोज्ञाः सांभोगिका आसीत् आसीरन् । इदानीं न जानीमः किमनुपालयन्ति सांभोगिकत्वं वा नेति । केवलं द्रव्यादिभिद्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्चप्रेक्ष्य परीक्ष्य सभुंग्धमित्येवमाचार्येणोक्तेन भण्डनदोषा नाप्यमनोज्ञदोषा भवन्तीति ।।
[भा. २९०३ ] नायमनाए आलोयणाउ अनालोइए भवे गुरुगा ।
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३९
उद्देशक :-७, मूल - १६३, [भा. २९०३]
गीयत्थे आलोयणसुद्धमसुद्धं विविचंति ।। वृ-ज्ञाते अज्ञाते वा सांभोगे आलोचना दातव्या तदनंतर तैः सह संभुज्यते, यदि पुनरनालोचिते परस्परंभुंजते तदा भवंतिचत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तं सालोचना गीताईंर्दातव्या । सुद्धमसुद्धविविचंति इतिशुद्धो अशुद्धोवाय उपधिस्तंविविचंतिपृथक्कुर्वान्तिप्रतिपद्यन्ते । एष नियुक्तिगाथा समासार्थः । [भा.२९०४] अविनठेसंभोगे नायमनाए य नासि पारिच्छा।
एत्थोवसंपयं खलुसेहंवासेज आरेवी ।। वृ-आर्यमहागिरेः परतः संभोगोअविनष्ट आसीत् । तदाज्ञातेऽज्ञातेवा नास्तिद्रव्यादिभिः परीक्षा आर्यसुहस्तिशिष्यद्रमकप्रव्रज्या प्रतिपत्तिप्रभृतितआरात्विनष्टःसंभोगइतिज्ञातअज्ञातेवाद्रव्यादिभिः परीक्ष्यालोचयितव्यमालोचितेचसह भुञ्जते । अथ सांभोगिकाः सन्तः कथं न ज्ञायन्ते येनाज्ञातेनेत्युच्यमानं संभवेत् तत आह-एत्थोक्संपयं खलु इत्यादि पूर्वं ये उपसम्पन्नास्ते असमानीभूता अन्ये पश्चात्केऽप्युपसम्पन्ना | अथवापश्चादागत्य केचित्प्रव्रजितास्ततोऽष्टपूर्वतया तेनज्ञायन्ते इत्यज्ञाता भवन्ति । गाथायामेकवचनंजातौ ततोऽयमर्थः । आरादपि पूर्वदर्शनादर्वागपि पश्चादुपसम्पत् शैक्षान् वा आसाद्य सांभोगिकानामप्यज्ञातता भवति । तदेवं नायमनाएतिगतमिदानीमालोयणाउ[भा.२९०५] महल्लायएगच्छरसकारणेहऽसिवदिहि ।
देसांतरागयाणोणेतस्थिमा जयणाभवे ।। वृ-अतिमहत्तयागच्छस्य नास्तिएकत्रसंस्तरणं । यद्यस्तिवा अशिवादिभिः कारणैर्देशान्तरणताएतैः कारणः बहवः पृथक् पृथक् स्थितास्तत्र पूर्वस्थितेषु पश्चादागतानां परस्परं यत्र मेलापको भवति तत्रेयं यतना ।। [भा.२९०६] दोन्नि विजइगीयत्था राइनिएतत्थ विगडणा पुव्वं ।
पच्छा इयरो विदए समानतोच्छच्चछायातो ।। वृ-अगीतार्थेन गीतार्थस्य पुरत आलोचयितव्यं । यदि पुनावपि गीतार्थो ततोऽवमरत्नाधिकेन गुरुरलाधिकस्यपुरतआलोचयितव्यमवमरत्नाधिकेनालोचितेपश्चादितरोऽपिअवमरत्नाधिकस्य पुरतो आलोचनां ददाति । यः पुनः समानच्छत्रछायाकः समरत्नाऽधिकस्तत्र यः पश्चादाचार्यसमीपानिर्गतस्तस्य पुरतः प्रथममालोचयितव्यः । पश्चादितरस्य समीपे तेन यदिपुनरनालोचितेपरस्परंभुञ्जते तदा प्रायश्चित्तं प्रत्येकं चत्वारो गुरुकाः । एतेन अनालोइए भवे गुरुगा गीयत्थे आलोयणा इति व्याख्यातम् ।।सम्प्रतिशुद्धमशुद्धं विविचंतीत्यस्यव्याख्यानमाह[भा.२९०७] निक्कारणे असुद्धो उकारणेवानुवायतो |
उज्झंति उवहिंदोवि तस्स सोहि करेतिय ।। वृ-य उपधिनिष्कारणेपुष्टालम्बनमन्तरेणोद्गमादिर्भिपरशुद्धो गृहीतोयश्चकारणेऽनुपायतो यतनया गृहीतस्तमुपधिंद्वावपि परित्यजतस्तस्य परस्परमालोचनायांयेनदोषेणशुद्धौपधिरात्त-स्तत्प्रत्ययमयतना प्रत्ययं च प्रायश्चित्तंप्रतिद्यते ।। [भा.२९०८] एवं तु विदेसत्थे अयमन्नो खलुभवे सदेसत्थे ।
अभिनीवारीगादी विनिगएगुरुसगासतो ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण खलु विदेशस्ये यतना भणिता । अयमन्यः खलु यतनाप्रकारः स्वदेशस्थे
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ७/१६३ तमेवाह-अभिनिवारिका प्रागुक्त स्वरुपा तया, आदिशब्दादुपधिकार्येण स्पर्धकपतीनां वा साराकरणेन गुरुपदेशतो गुरुसकाशाद्विनिर्गते बिनिर्गमनैव प्रत्यागतैराचार्यपादमूलं कस्यां वेलायामागन्तव्यमेनामेव नियुक्तिगाथांभाष्यकारो विवृणोति[भा.२९०९] अभिनिवारे निगते अहवा अन्नेणवाविकोण ।
विसणंसमणुन्नेसुंकाले कोवावि कालोउ ।। वृ-अभिनिवारिकया प्रागुक्तस्वरुपया निर्गत अन्येन वा उपध्युत्पातनादिना कार्येण निर्गत भूयः स मनोज्ञेषु सांभोगिकेषु स्वाचार्यपादमूले इत्यर्थः । विशनं प्रवेशः काले कर्तव्यः । शिष्यः प्राह-कः कालः १ ।सूरिराह[भा.२९१०] भत्तठिय आवासगसोहे उमतित्तिपच्छअवरण्हे ।
अब्भुट्ठाणदंडाइयाणगहणेगवयणेणं ।। - भक्तार्थिनां कृत्वा बाह्यग्रामेषु भिक्षामटित्वा भोजनंच विधाय तदानन्तरमावश्यकमुच्चारादि शोधयित्वापश्चादपराह्ने कालवेलायामायान्तिवास्तव्यैरपि नैपेधिर्की शब्दं श्रुत्वा अभ्युत्थानं कर्तव्यम् । दण्डादीनामादिशब्दात्पात्रादिपरिग्रहोनहणं कर्तव्यं । कथमित्याह-एकवचनेनदण्डादिकंगृह्णामीत्येवं रुपेणैकेनवचनेन यदिसमर्पयन्ति तदागृहीतव्यः । किंकारणमितिचेदुच्यते-वास्तव्येनातिशयेन गृहीते गहीतमिति मन्यमानेन प्रार्णकन वास्तव्या गृहीते मुक्त भाजनभेदो भवति । तेन च पतता प्राणजातिविराधनास्ततस्तन्निष्पन्नं प्रायश्चित्तं तस्मादेकवचनेन दण्डादिग्रहणं, वक्ष्यमाणकारणैः । पुनरपवादपदतः कालवेलायांन प्रविशेत् । तान्येव कारणान्याह[भा.२९११] खुड्डगविगिट्ठगामे उण्हं अवरण्हे तेन तुपगेवि ।
पक्खित्तंमुत्तणं निविखव उक्खित्तमोहेणं ।। वृ-क्षुल्लकोग्रामेयत्रप्रप्तोवर्ततेतत्रपर्याप्तंनभविष्यतीतिहेतोर्यदिवाविकृष्टमन्तरंततः कृतभिक्षाका नप्राप्स्यामोऽथवाऽपराह्ने व्रजतांतापस्ततएतैः कारणैःप्रागपिप्रातरपिप्रविशेत् । तत्रच नैषेधिकशिब्दं श्रुत्वा यत् मुखे प्रतिप्तं तत् मुक्त्वा तत् गिलनीयमित्यर्थः यत् उत्क्षिप्तं लम्बने वर्तते तत्पात्रे निक्षिप्य वास्तव्यैरभ्युत्थातव्यमत्रयदिप्राधूर्णकाः कृतपर्यायाः ततस्तैर्वक्तव्यंमाअभ्युत्तिष्ठतवयं कृतपर्याप्ताः समागतायदिवा यस्य कस्याप्यर्थः तैः समभङ्कते अथकदाचितप्राधूर्णकान कृतपर्याप्ताभवेयुस्तदा सर्वा तेषां दत्वा वास्तव्या अन्यत् गृह्णन्ति । अथ वास्तव्यैरतिशयेन पर्याप्ते लब्धे ते प्राधुर्णकास्समागतास्ततो यदि तपोऽहं प्रायश्चित्तमापन्नास्तदा ओघालोचनया आलोच्य तैः समं भुञ्चते । एष नियुक्तिगाथासमासार्थः साम्प्रतमेनामेव विषयपदव्याख्यानतो व्याख्यानयति - [भा.२९१२] जइउत्तवं आवन्नो जा भिन्नो अहव होज नावन्नो।।
तहियं ओहालोयणतेन परेण विभागोउ ।। वृ- वास्तव्यर्भिक्षावेलायामतिशयेन पर्याप्ते लब्धे यदि प्राघूर्णकाः समागच्छन्ति तदा यदि प्राघूर्णकरतपोहँ प्रायश्चित्तमापनोऽपि यावदद्यापि भिन्नो न भवति च्छेदादिकं प्राप्त इत्यर्थः । अथवा तपोऽहमपि प्रायश्चित्तं नापन्नः तदा ओधालोचनया आलोच्य तैः सम मण्डल्यां समुदद्दिशन्ति । ततः समुद्देशानन्तरंपरतोविभागालोचनयालोच्यप्रायश्चित्तंप्रतिपद्यन्ते । अथच्छेदादिकमापन्नस्ततोमण्डल्या उत्कृष्य दीयते । अथ वेलायां न प्राप्ताः किन्त्वनागाढायां पौरुष्यांप्राप्तास्तत्र विधिमाह
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४१
-
उद्देशक :-७, मूल - १६३, [भा. २९१३] [भा.२९१३] अहवा भुत्तुद्धरियंसंखडि अन्नेहिं वा वि कज्जेहिं ।
तंमुकंपत्तेयं इमे य पत्तातहिंहुज्जा ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरे वास्तव्यानां भुक्तोद्धरितं वर्तते । अथवा संखड्यां निमन्त्रिताः श्राद्धादिभिर्वास्तव्यास्तत्र मुत्कंपर्याप्तं गृहीतमस्ति यदि वा आचार्याः कुलादिका विनिर्गतास्तान् कियन्तं कालं प्रतीक्ष्य तत् योग्यं मण्डल्यां भुंक्ते प्रत्येकमुद्धस्तिमस्ति । इमे च प्राधूर्णकास्तत्रावसरे प्राप्ता भवेयुस्ततो वास्तव्या नेषेधिकी शब्दं श्रुत्वा समुत्थाय भणन्ति[भा.२९१४] - भुंजहभुत्ताअम्हे जे वा इच्छंति यभुत्ते सहभोज ।
सव्यं वतेसि दाउंअन्नंगेण्हंतिवत्थव्वा ।। वृ-भुगूध्वं यूयं क्यंभुक्तायोवा इच्छति अभुक्तैर्वास्तव्यैः सहभोज्यंस तैः सह भुङ्क्ते । अथवा प्राघूर्णकानांनपश्चाद्भागे परिपूर्णं जातंतत्सर्वं तेषां प्राधूर्णकानांदत्वा वास्तव्या अन्यत् गृह्णन्ति ।। [भा.२९१५] तिनि दिने पाहुणंसव्वेसिं असतिबालवुहाणं ।
जेतरुणा सग्गामे सव्वत्था बाहि हिंडंति ।। - सर्वेषामागतानां त्रीणि दिनानी यावत् प्राघूर्णकत्वं करणीयं । अथ सर्वेषा कर्तुं न शक्नुवन्ति ततः सर्वेषामभावेबालवृद्धानां त्रीणिदिनानिप्राधूर्णकत्वंकरणीयंयेतथाप्राघूर्णकानांतरुणास्तेस्वग्रामे हिण्डन्ते ये तु वास्तव्यास्तरुणास्तेउद्भामकभिक्षाधर्यया बहिर्गामे हिण्डन्ते ।। [भा.२९१६] संघाडेगसंजोगोआगंतुगभद्दएतरेबाहिं ।
आगंतुकावबाहिं वत्थव्वयभद्दए हिंडे ।। वृ-यदिग्रामवास्तव्याजनाआगन्तुकभद्रकास्तदा प्राघूर्णकानामेकैको वास्तव्येनसमंसङ्घाटकेन हिण्डते । इतरेवास्तव्यानांसंचाटसंयोगा उद्भरितास्तेबहिामे उद्भामकभिक्षाचर्यायांव्रजन्ति । अथ ग्रामवास्तव्याजना वास्तवभद्रकास्ततो वास्तव्यनामेकैकःप्राधूर्णकनसमं हिण्डते ।येतुप्राघूर्णकानां सङ्घाटकसंयोगा अधिकास्ते बहिरुद्भामक भिक्षाचर्यया व्रजन्ति । उपधिचिन्तायामपि परस्परमालोचनायांदत्तायांयोगीतार्थेन उपधिरुत्पादितःसपरिभुज्यते । यस्त्वगीतार्थेनोत्पादितस्तस्य परित्यागः करणीयः।
मू. (१६४) जाओ निग्गंथिओवा निग्गंथा वा संभोइया सिया, नोण्हं कप्पइ पञ्चक्खं पाडिएवं संभोइयं विसंभोग करेत्तए; कप्पइण्हं पारोक्खं पाडिएकं संभोइयं विसंभोग करेत्तए । जत्थेव ताओ अप्पणो आयरियउवज्झाए पासेजा, तत्थेव एवं वएजा-'अहणं, भंते, अमुगीए अजाए सद्धिं इमम्मि कारणम्मि पारोक्खं पाडिएकं संभोणं विसंभोगकरेमि'।साय से पडितप्पेज्जा, एवं से नोकप्पइ पारोक्खं पाडिएवं संभोइयंविसंभोगकरेत्तए; सायेसे नो पडितप्पेजा, एवं से कप्पइ पारोक्खंपाडिएकंसंभोइयं विसंभोगंकरेतए। [भा.२९१७] मंडुगगति सरिसो खलु अहिगारो होइ बिझ्यसुत्तस्स ।
संपुडतो वा दोण्हवि होइ विसेसोवलंभो वा ।। वृ- मण्डूकः शालूरः स यथा उत्प्लुत्य गच्छति एवं निर्ग्रन्थसूत्रान्निर्ग्रन्थीसूत्रं विसमिति मण्डूकी गतिसदृशंतत उक्तं द्वितीयसूत्रस्याधिकारप्रस्तावोमण्डूकगतिसदृशः । तथासंपूडतो वा इत्यादि यथा [22] 16]
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१६४ द्वे फलके एकत्र कृते फलक सम्पुट इत्युच्यते । एवं निर्ग्रन्थसूत्रात् द्वितीयं निर्ग्रन्थी सूत्रं सम्पुटसदृशं भवति तत उक्तं द्वयोरपि सूत्रयोः सम्पुटक इति निर्ग्रन्थसूत्रादनन्तरं निर्ग्रन्थीसूत्रमुक्तं भवति । विशेषोपलंभोवा इति ये निर्ग्रन्थीसूत्रंपठ्यते । ततः शिष्याणां विशेषोपलम्भो भवति । दूरव्यवधाने तु न स्यात् ततो भवति विशेषोपलंभ इति कृत्वा निर्ग्रन्थसूत्रादनन्तरं निर्ग्रन्थीसूत्रमुक्तमेघमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-या निर्ग्रन्थ्यो वा सांभोगिकाः स्युस्तेषां न कल्पते प्रत्यक्षं प्रत्येकं सांभोगिकी सांभोगां कर्तुं कल्पते परोक्षं प्रत्येकं सांभोगिकं विसांभोगीकर्यु यत्रैववा तानि निर्ग्रन्र्थ्य आत्मीयान् आचार्योपाध्यायान्पश्यन्तितत्रैव एवंवदन्ति ।अथ नमितिवाक्यालङ्कारे ।भदन्तअमुकया सहास्मिन् कारणेसमापतिते परोक्षप्रत्यक्षप्रत्येकं संभोगविसंभोगकरोमि ।साचसेतस्याः प्रवर्तिन्याः प्रति तपति मिथ्यादुष्कृतप्रदानेनानुतपति असद्धातदाख्यानमिति प्रत्यायपयति । एवं सतिन कल्पते परोक्षं प्रत्येकं सांभोग विसंभोगकर्तुमतसा तस्याः प्रागुक्तप्रकारेणनानुतपितास्वतएवं सतिसेतस्याः कल्पते परोक्षप्रत्येकंसंभोगं कर्तुमितिसूत्राक्षरार्थः । । सम्प्रतिभाष्यकारः प्राह[भा.२९१८] एसोवगमो नियमा निग्गंधीणं पिहोइनायव्यो।
जं एत्थंनाणतंतमहं वुच्छंसमासेणं ।। वृ-यो निग्रन्थसूत्रस्य व्याख्यागम उक्त एष एव गमो निर्गन्थीनामपि सूत्रे भवति ज्ञातव्यः केवलं यदत्रनानात्वंतदहं समासेन वक्ष्ये । तदेव विवक्षुः प्रथमतः प्रश्नमुत्थापयति[भा.२९१९] किं कारणंपरोक्खं संभोगा तासुकीरइवीसुं !
पाएणताहि तुच्छा पच्चक्खंभंडणंकुजा ।। वृ- किं कारणं केन कारणेन तासु संयतीसु परोक्षं संभोगो विष्वक् क्रियते । आचार्य आह-हि यस्मात्प्रायेण ताः संयत्पस्तुच्छाः । ततः प्रत्यक्षं विसंभोगकरणेभण्डनं कुर्युः ।। [भा.२९२०] दोनि विससंजतीयागणीणो एकस्स वा दुवेवगा ।
वीसुकरणंभितेच्चिय कवोयमादी उदाहरणा ।। वृ-द्वौगणिनावाचार्योससंयतीकौ परस्परंसांभगिकावथवा एकस्यद्वौवर्गौसंयतवर्गः संयतीवर्गश्च । अपरस्य त्वेक एव संयतवर्गः । तौ यां विसंभोगां कुरुतस्तां तैरेव चटकगृहिककपोतप्रविशनादिरुपादुदाहरणात्प्रागुक्तप्रकारेण विसंभोगंकुरुतइत्यर्थः । कथमित्याह[भा.२९२१] पडिसेवितं तुनाउंसहिती अप्पणा गुरुणंतु ।
तेविय वा हरिऊणंपुच्छंती दोविसडभावं ।। वृ- काश्चित्संयत्यः कासांचित् संयतीनां प्राधूर्णिका गतास्ताभिश्च पूर्वप्रकारेण प्रथमालिका कृता जाताशय्यातरपिण्डाशङ्का ।अथवा हरितोपलिप्तायां वसतौ स्थिता यदि वासदीपायांततस्ताभिरागत्य निजप्रवर्तिन्याकथितं यथा-एताः शय्यातरपिण्डमासेवन्ते । प्रतिदिवसंहरितोपलिप्तायां वसतौ वसन्ति सदीपायां वेति सापिप्रवर्तिनी तन्मुखात्प्रतिसेवितमितिज्ञात्वाताभिः सहगत्वात्मनोगुरुणां कथयति । तेऽपिचगुरवो व्याहृत्य आकार्यद्वावपिसंयतीवर्गौसद्भावं पृच्छन्ति । केवलंयदिताएकगुरुप्रतिबद्धा अन्यथा दोषस्तथा चाह[भा.२९२२] जइताउएगमेगंअहवावी परगुरुंवइजाहि ।
अहवावी परगुरुतो परवत्तिणी तीसुवीगुरुगा ।।
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १६४, [भा. २९२२]
२४३
वृ- यदि यकाभिः प्रतिसेवितं शय्यातरपिण्डादि यकाभिश्च प्रतिसेवितं ज्ञात्वा गुरुभ्यः कथितं ता यदि एकमाचार्यमाश्रिताः । अथवा आत्मीया अपि सत्यः शय्यातरपिण्डाद्या सेविन्यः परं गुरुं कुतश्चित्कारणात् व्रजेयुः प्रतिपन्ना यदि वा सा प्रवर्तिनी यत्संयतीभिः शय्यातरपिण्डाद्यासेवितं परगुरुत उपसम्पदं प्रतिपन्नासु एतासुतिसृष्वति यद्याचार्यः स्वयं पृच्छति कोऽत्र भूतार्थ इति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः किं कारणमिति चेदत आह[भा. २९२३]
भंडण दोसा हंती वगडासुतं मि जे भणिवपुव्विं । सयमविय वीसुकरणे गुरुगा चावल्लया कलहो ।।
वृ- तासां तिसृणामपि स्वयं प्रच्छने भण्डनदोषा भवन्ति ये भणिताः पूर्वं कल्पाध्ययने प्रथमोद्देशके वगडासूत्रे ते चेमे तासां स्वयं प्रच्छने त्रिषु स्थानेषु भण्डनं तानि च त्रीणि स्थानान्यमूनि आत्मनो द्वौ गच्छौ संयतवर्गः संयतीवर्गश्च तृतीयोऽन्याचार्याः सक्ताः संयताः संयत्यश्च एषैको वर्गोभ (ग) एयते । भण्डनं पुनरेवं जायते ताः संयत्यः परकीयरूपाः पृष्टाः सत्यौ ब्रूयुर्यथा जानीमो यत् दुःखापिता इहलोकसहायया निजप्रवर्तिन्या एवमुक्तेसंयतास्ताभिः सह कलहं कुर्युः । संयतीनामपि परस्परं रण्डाराटिर्भवति । तथान्ये गच्छवर्तिनः साधवः पराचार्येण समं परसंयतैः समं परसंवतीभिश्च समं राटिं विदध्युर्यत् एवं दोषास्तस्मात् द्वावपि तौ संयतीवर्गावात्मनः आत्मनाचार्यस्य कथयतः । यदि पुनस्ताः संयत्यः स्वयमेव विष्वक् संभोगं कुर्वन्ति ता तासां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, कस्मादिति चेदत आहचापल्यतश्चपलतादोषेण कलहः परस्परं भूयादिति हेतोः ।।
[भा. २९२४]
पत्तेयं भूयत्थं दोपहंपि गणहरो तुलेऊणं ।
मिलिउं तग्गुण दोसे परिक्खिउं सुत्तनिद्दोसो ।।
वृ-यत एवं दोषास्तस्मादात्मन आचार्यस्य कथनीयं तौ च गणधरौ द्वावपि संयती वर्गयोः प्रत्येकं भूतार्थं तुलयित्वा सम्यग् विज्ञाय तत एकत्र मिलित्वा तयोर्द्वयोरपि संयतीवर्गयोर्गुणदोषान परीक्ष्य सूत्रनिर्देशः कर्तव्यः । सचायं यदि नानुतपंति ततस्तत्रैव यत्र मिलिताः सयतीनां परोक्षं संभोगं कुर्वन्ति । प्रत्यक्षं संयतीनां विसंभोगकरणे तुच्छतया कलहभावात् ।।
मू. (१६५) नोकप्पइ निग्गंथाणं निग्गंधी अप्पणो अड्डाए पवावेत्तए वा मुंडावेत्तए वा सेहावेत्तएवा उवठावेत्तए वा संभुंजित्तए वा तीसेइत्तरियं दिसं वा अनुदिसं वा उद्दिसित्तएवा धारेत्तए वा ।
मू. (१६६) कप्पइ निग्गंन्थाणं निग्गंधि अन्नेसिंअट्टाए पच्वावेत्तए वा धारेत्तए 'वा ।। [भा. २९२५] संभोगंमि पवत्ते इमा विसंभुजते उवठविउं । सीसायरियत्ते वा पगत्ते न दिक्खति दिक्खेय ।।
-
बृ- पूर्वसूत्रेभ्यः संभोगे प्रवृत्ते प्रस्तुतसूत्राभिहिता उपस्थाप्य संभुज्यते अथवा शिष्यत्वमाचार्यत्वं च प्रकृतमस्ति ततः शिष्याचार्यत्वे प्रकृतेऽनेनापि सूत्रद्वयेनेदमुच्यते-अन्यस्यार्थाय निर्ग्रन्थी दीक्षन्ति नात्मनोऽर्थयेति । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या न कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीमात्मनोऽर्थाय प्रव्राजयितुं सामायिकारोपणतो मुंडापयितुंलोचकारापणतः शिष्यापयितुमासेवनाशिक्षाग्रहणप्रदानतः उपस्यापयितुमुत्थापनाकरणतः संभोक्तुं षणां सांभोगिकानामन्यतमेन यथा योगेन संभोगेन वस्तुं वा तथा तस्या इत्वरां दिशमाचार्य लक्षणामनुदिशं वा उपाध्यायादिरूपामुद्देष्टुं वा धारयितुं वा कल्पते । निर्ग्रन्थानां निर्गथीमन्येषामपि इत्यादि प्राग्यन्नवरमन्येषामित्याचार्यस्योपाध्यायस्य वा प्रर्वर्तिन्या
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
व्यवहार - छंदसूत्रम् - २- ७ / १६६
अर्थाय ते एतस्या उपग्रहं करिष्यन्तीत्यादि अभिप्रायेण शेषं सुगमम् । अत्रभाष्यकारः प्राहअन्नट्टमप्पणा वा पव्वावणे चउगुरुंच आणादी । मिच्छत्ता तेन संकठ्ठ मेहुणे गहणे जंच ॥
[भा. २९२६]
वृ- शिष्यस्य मे सर्वकार्येषु सहायिनी भविष्यति इत्येवमन्यार्थमेवमात्मनो वार्थाय यदि प्रव्राजयति निर्ग्रन्थी तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु आज्ञादयश्च दोषास्तथा मिथ्यात्वं तीर्थकरवचनातिक्रमात् । तथा स्तैन्यार्थं शङ्कायां किमयं प्रव्राज्य (ज्य) हरिष्यति उत धर्मश्रद्धया प्रव्राजयतीत्येवं रूपायां यत्प्रयश्चित्तं चतुर्लघु उपलक्षणमेतत् । निःशङ्कितमेषप्रव्राज्य हरिष्यतीति निश्चयेऽप यत्प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । तथा मैथुने शङ्किते शङ्किते यथा किं मैथुनार्थमेव प्रव्राजयित उत्ंधर्मश्रद्धयाति यत्प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकम् । नूनमेषमैथुनार्थं प्रव्राजयतीत्येवं निःशङ्कितेयन्मूलं प्रायश्चित्तम् । यच्च ग्रहणे कशुकादिसंघाट प्रावरणोपदेशदाने कक्षान्तरादिदृष्ट्रा परोभयसमुत्थदोषैर्ब्रह्मचर्यविराधनं तन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तमापद्यते ।। [ भा. २९२७] तेनमेहुणे वा हरइ अयं संकसंकिए सीही । कक्खादभिक्खदंसण मथथकातोभये दोसा ।।
वृ- अयं प्रव्राजनाव्याजेन हरतीत्येवं शङ्कायामशङ्किते वा स्तैन्यस्यार्थे तथा मैथुनशङ्खायमशङ्किते वा मैथुने या शोधिः प्रायश्चित्तं तदापद्यते । तथा कक्षादीनामथक्रमप्रस्तावमभीक्ष्णदर्शने आत्मोभयदोषा उपलक्षणमेतत् [परदोषाश्चय तानपि प्राप्नोति एतदेव सविशेषमाह
[ भा. २९२८ ]
हरतिती संकाए लहुगा गुरुगाय होति नीसंको ।
मेहुणसंके गुरुगा निस्संकिए होइ मूलं तु ।।
वृ- अथ प्रव्रज्यादानव्याजेन हरतीत्येव शङ्कायां प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । निशङ्के हरणे नूनमेष निश्चितं हरिष्यतीत्येवं निश्चये भवन्ति चत्वारो गुरुकाः । तथा मैथुनाशङ्कायां चत्वारो गुरुका निःशङ्किते मैथुने वा भवति मूलं अमुमेवार्थं सूत्रकृताङ्गालापकेन संवादयति
[भा. २९२९]
अविधूवगादिवासो पडिसिद्धो तहयवाससतिहिगा । वीसत्थादीदोसा वि जट्ठा एवं तुवृत्ता ।।
वृ- पूर्वसूत्रकृताङ्गे एयोक्ता अभिहिताः पूर्वोक्ताः ।। [भा. २९३०]
पव्वावणेसपक्खे परिच्छिए दोसविवज्जिए । दिक्खाएवं सुत्तं सफलं सुत्तनिवातोउकारणिउ ।।
वृ- यस्मादेते दोषाः सपक्षे प्रव्राजना कर्तव्या । तद्यथा- पुरुषाः संयतैः प्रव्राजनीयाः, स्त्रियः संयतीभिः, संयतिरनुज्ञाताभिः साच दीक्षा परिपृच्छय किं प्रव्रजसि इति पृष्टा यद्यभ्युपगच्छति तदा दातव्या परदोषवर्जिते अठारसपुरिषेष्वेवमादिदोषरहिते । अत्रपर आह-यद्येतत्तत्वं तर्हि सूत्रमफलं सूत्रे परपक्षेऽपि दीक्षाया अभ्यनुज्ञानात्तस्याश्चासम्भवात् । आचार्यः प्राहसूत्रनिपातः कारणिकः कारणमपेक्ष्येदं सूत्रं प्रवृत्तमिति भावः । किं तत्कारणमत आह
[भा. २९३१]
कारणमेगमडवेखंतियमादीसु मेलणा होइ । पव्वज्जमब्भुवगए अप्पाणेच उव्विहातुलना ।।
वृ- कारणमशिवादि लक्षणमधिकृत्य कोऽपि साधुरेकाकी जातः कथमप्येक मण्डवेगतः एक मण्डवं नाम यस्य निवेशस्य सर्वासु दिक्षुच नास्ति कोऽप्यन्यो ग्रामो नगरं वा तस्मिन्नेवमण्डवे गतस्तत्र च संयत्यो
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल - १६६, [भा. २९३१]
२४५
न विद्यन्ते अथ च तस्मिन्नेकमण्डवे तस्य साधीर्माता भगिनी अन्या वा काचननालसम्बधा स्वजनास्ति, कोऽप्यन्यो ग्रामं नगरं वा तासां मात्रादीनां मेलनं मेलापकः साधोर्भवति । सच मात्रादिकः स्त्रीजनो धर्मे कथितेऽकथितेवा प्रव्रज्यां प्रतिपत्तुमभ्युपगतो यथा वयं प्रव्रज्यां प्रतिपद्यामहे । एवं प्रव्रज्यामभ्युपगते मात्रादावशङ्कनीये स्त्रीवर्गे यंतना कर्तव्या । सा चेयं तेन साधुना चतुर्विधया तुलनया तोलयितव्यस्तद्यथा- द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतोभावतश्च । तत्रद्रव्यतो यदि समर्थ हारमुपधिभैषजादिकं चोत्पादयितुं समर्थः, । तथाकस्याप्येवं स्भावतो भवति । यथा न शक्नोतिस्थातुं प्रथमालिकां विना चतुर्थरसिकादिकं वा पानकं न शक्नोति पातुं । ततस्तद्योग्यं पानकं प्रथमालिकां वा नेतुं समर्थः; । क्षेत्रतो यदि शक्नोति पथि पादाभ्यां गन्तुमध्वनि वा यदि शक्नोति आहारादिकमुत्पादयितुम् । कालतो ग्रीष्मकाले पानकं शीतकाले तत्कालप्रायोग्यमाहारादिकं तदुत्पादयितुं समर्थः । रात्रौ मध्याह्ने वा यदि गन्तुं प्रभुः, भावतो यदि क्रोधादीनां जयं कर्तुं क्षमो ज्ञानदर्शनचारित्राणि सामाचारी च ग्राहयितुमीशस्ततो यावदाचार्याणां प्रवर्तिन्या वा मूलं न प्राप्नोति, तावदनया चतुर्विधया तुलनयात्मानं तुलयित्वा यदि समर्थो जातस्ततः प्रव्राजयति । एतदेवाह[भा. २९३२]
असिवादिकारणगतो वोच्छिन्नमडंबसंजती रहितो ।
कहियाकहियउवठिय असंकइत्थी समाजयणा ।।
वृ- अशिवादिभिः कारणैरेकाकी व्यवच्छिन्ना ग्रामनगरादयो दिक्षुविदिक्षु च यस्मात्तस्मिन् व्यवच्छिन्ने संयतीरहिते मडवे गतस्तत्र च धर्मे कथिते अकथिते वा मात्रादयो व्रतग्रहणार्थमुपस्थितास्तासु अशङ्कासु अशङ्कनीयास्वियं वक्ष्यमाणा यतनातामेवाह
[ भा. २९३३]
आहारा दुप्पायणे दव्वे समुईच जाणते तीसे । जइतरइ गंतु खेत्ते आहारादीनि अद्धाणे ।।
बृ- द्रव्ये द्रव्यतो यद्याहारादीनामादिशब्दादुपध्यादि परिग्रहः उत्पादने समर्थः । समुइ नाम स्वभावः भावं तस्या जानाति यथा प्रथमालिकां विना न शक्नोति चतुर्थरसिकादिकं च पानीयं पातुं न शक्नोति, ततस्तद्योग्यं पानं प्रथमालिकांचोत्पादयितुं क्षमः । तथा क्षेत्रतो यदि पथि पादाभ्यां गन्तुं तरति अध्वनि वाहारादिकमुत्पादयितुम् । [ भा. २९३४ ]
गिम्हातिकाले पानग निसिगमनातिसुवा विजइसत्तो । भावे को हाइजओ गाहणनाणेय चरणे य ।।
वृ- काले ग्रीष्मादौ यदि पानकमुत्पादयितुमीश उपलक्षणमेतत् । शीतकाले वर्षाकाले च प्रायोग्यं तत्सम्पादयितुं शक्तो भावे यदि क्रोधादिजयः कर्तुं शक्यते ज्ञाने चरणे च तस्या ग्रहणे समर्थस्तदा यावदाचार्यमूलं प्रवर्तिनी मूलंचन प्राप्नोति । तावदेतया चतुर्विधायात्मानं तोलयित्वा यद्यात्मनः समर्थता गम्यते तदा प्रव्राजयति यावत्कथा समर्थो वा प्रव्राजयति । अत्रेयं मार्गणा यो यावत्कथं परिपालयितुं समर्थः स नियमात् प्रव्राजयति, इतरस्मिंस्तु भजना । तथाहि यो यावत्कथं परिपालयितुं समर्थः तस्य यद्याचार्यः सलब्धिकः परिपालने समर्थोऽन्यो वा स्वगणशक्तः परिपालयितुं क्षमः, ततः प्रव्राज्य तस्य समर्पयति । अथाचार्योऽन्यो वा स्वगणाशक्तस्तां परिपालयितुसमर्थस्तदा न प्रव्राजयति । इयमितरस्मिन्
भजना ।।
[भा. २९३५]
अब्भुज गयरं पडिवजिउ कामो जो उपव्वावे ।
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदंसूत्रम् - २- ७ / १६६ गुरुगा अविमाने अन्नेगणधारणसमत्थे ।।
वृ- योऽभ्युद्यतमेकतरं नाम लब्धिक आर्यिकाणां परिपालने च समर्थस्तदा तस्य मात्रादिकाव्रतग्रहणार्थमुपस्थिताः स यदि अभ्युद्यत विहारं मरणं वा प्रतिपत्तकामस्तर्हि यदि तस्याचार्योन्यो वा स्वगणसत्कः परिपालने समर्थस्तदा ता प्रव्राज्यत्तस्यसमर्पयति समर्प्य वाभ्युद्यतविहारमरणंवा प्रतिपद्यते अथ-नास्त्याचार्यः स्वगणसक्तो वातासां परिपालकस्तदा अन्यस्मिन् गणधारणसमर्थेऽविद्यमाने योऽभ्युद्यतमेकतरं विहारं मरणं वा प्रतिपत्तुकामः प्रव्राजयति तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः ।। [भा. २९३६ ] जो विय अद्धित्ती पव्यावेंतस्स होंति गुरुगाउ । जहा जोड समत्थो सो पव्वा वेइ ता उवा ।।
२४६
वृ- योऽप्यलब्धियुक्तो न तत्प्रायोग्याहारयितुमीशस्तस्यापि प्रव्राजयतो भवन्ति चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तं यत एवमसमर्थतायां प्रायश्चित्तं तस्माद्यः समर्थः स ता मात्रादिकाः स्त्रीः प्रव्राजयति । एवं तुलेऊणप्पं सा वि तुलिजइ उदव्वमाईहिं । कायाणं दायाणं दिक्ख सिक्ख इत्तरदिसानयणं ।।
[भा. २९३७]
वृ- एवमुक्तेन प्रकारेणात्मानं द्रव्यादिरूपया चतुर्विधया तुलनया तोलयत्वा या सौ प्रव्राजनीया सापि द्रव्यादिभिस्तोलयितव्या । सा च तुलनाग्रे भणिष्यते । यदि तुलनायामुक्तायां सा ब्रूते सर्वमहं कर्तुं समर्था इति तदा सा दीक्षणीया सा च तुलना तस्याः कर्तव्या यस्याः स्वभावो न ज्ञायतेयस्याः पुनः स्वभावो ज्ञातो वर्तते । तत्रान्मतुलनैव प्रागुक्ता कर्तव्या, ! अथ यदि तस्य माता भगिनी वा ततः कथं तस्याः स्वभावो न ज्ञायते । उच्यते स लघुकएव नष्टः प्रव्रजितो वा । ततः स्वभावापरिज्ञानं कायाणदायणमिति कायानां पृथिवीकायादीनां कर्तव्यं । यथा एष पृथिवीकाय उच्यतेऽयमप्कायोऽयं तेजस्काय एष वायुकायोऽयं वनस्पतिकाय एष चलनधर्मा द्वीन्द्रियादिस्त्रसकायस्तत्र पृथिव्या आलिखनादि न कर्तव्यमप्कायेन स्वगात्रसेवनादि, तेजस्कायेन प्रतापनादिच वनस्पतिकायेन दन्तधावनादित्रसकायस्य परितापनादि । यदि पुनः कायैः कार्यमुपजायते, तदा तत्कारणे, प्रासुकेन परिमितेन कर्तव्यम् । एवमभ्युपगते तस्या दीक्षा दातव्या । तदनन्तरं ग्रहणशिक्षा सेवनाशिक्षा च शिक्षणीया । तत्र ग्रहणशिक्षा सा दशवैकालिकादि सूत्र पाठनीया । आसेवनाशिक्षा यत्परिधानपनादि शिक्षते तत्र परिधापनविधिमुपदर्शयितुकामेन पूर्वं लघुबालकसंयती नेपथ्येन परिधाप्यते तत उच्यते एवमार्ये त्वमपि परिधानं कुर्याः तथा भिक्षाटनसामाचारी संक्षेपेण कथयति । तत इत्वरदिकरणं यावदाचार्यसकाशं न व्रजामि तावदहमेव ते आचार्योऽहमेवच प्रवर्तिनी । आचार्यसमीपंगतानांत्वाचार्या ज्ञातारस्ततो वक्ष्यमाणविधिना गुरुसमीपे नयनं । एष नियुक्ति गाथासमासार्थः । साम्तमेनामेव विवरीषुः भाष्यकारः आह
[ भा. २९३८ ]
पेज्जादि पायरासा सयनासनवत्थपाउरणदव्वे ।
दोसीण पुव्वाणि य सयनादि असक्याएहिं । ।
बृ- गृहस्थावस्थायां प्रातराशा प्रथमालिकापेयादिरूपा पेया प्रतीता । आदिशद्वान्मण्डकमोदकादिपरिग्रहस्तथा शयनासनवस्त्राणि शोभनानि प्रावरणानि च कालोचितान्यासीरन् । इदानीं तु व्रतप्रतिपत्तौ प्रथमालिकायां भक्तं दोसीणमिति पर्युषितं भविष्यति । दुर्बलानि च शयनादीनि शयनासनवस्त्राणि प्रावरणानि च एतस्य कर्तुमशक्यता इयं द्रव्ये द्रव्यविषया प्रतिपृच्छा, । पडिकाराय बहुविहा विसयसुहा आसि से न पुन इण्हिं ।
[भा. २९३९]
।
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १६६, [भा. २९३९]
२४७ वत्थानिण्हाणधूवा विलेवणाओसहाइंच ।। वृ- तथा ते भवतीनां गृहस्थावस्थायां व्याधेः प्रतीकारा बहुविधा आसीरन् । विषयसुखानि च बहुविधानि, । तथाहिगृहस्थावस्थायां मनोज्ञानि वस्त्राणि, शरीरमनःप्रल्हत्तिकरं स्नानं प्राणमनोनिवृत्तिकरा धूपाः शरीरशुभगानि विलेपनानि । एतेन विषयसुस्वानि भावितानि । तथा औषधानि च गृहस्थावस्थायांनानाप्रकाराणिसंगृहीतानि, इदानींपुनर्न विषयसुखानि नापिप्रतीकारा बहुविधास्ततः परमदुष्करंव्रतमेतदिनि, क्षेत्रतः प्रतिपृच्छामाह[भा.२९४०] अद्धाणदुक्खसेज्जा सरेणुतमसाय वसहितोखेत्तो।
परपाएहिंगयाणपुच्छाणय उउसुहघरेसु ।। वृ- युष्माकं सदैव पर पादैर्गतानां सदैव ऋतुसुखेषु ग्रहेषूषितानां प्रव्रज्या प्रतिपत्त्यनन्तरमध्वनि स्वपादाभ्यांगमनेमहत्दुःखंभविष्यति । शय्यावसतिःसरेणुकातथादीपोरात्रौनप्रज्वाल्यते, वसतयो वसनानि तमसा कष्टानि भविष्यन्ति । एषा क्षेत्रेप्रतिपृच्छा । कालत आह[भा.२९४१] आहाराउवजोगोजोजम्मि होइ कालंमि ।
सोन्नहा नयनिसिं अकालोजोग्गोयहीनो य ।। वृ- यो यस्मिन्काले योग्य आहाराधुपयोगः स गृहस्थावस्थायां समपद्यत, व्रतप्रतिपत्यनन्तरं तु आहाराद्युपयोगोऽन्यथा भवति,तथानरात्रावाहाराधुपयोगो नवा कालेऽपिच कदाचिदयोग्यो भवति, ! सोऽपिचन परिपूर्णः किन्तुहीन इति, गता कालप्रतिपृच्छा ।भावपृच्छामाह[भा.२९४२] सव्वस्स पुच्छणिज्जा नयपडिकूलेन सइरमुदतासि ।त्य ।।
खुड्डीविपुच्छणिज्जा चोयणफरुसा गिराभावे ।। वृ-गृहस्थावस्थायांत्वं सर्वस्य पृच्छनीया वर्तसे, तत्रापिन प्रतिकूलेन, तथा स्वैर स्वेच्छया मुदिता प्रमोदवतीगृहस्थावस्थायामसिभवसि, व्रतप्रतिपत्त्यनन्तरंतुक्षुल्लिकापित्वयाप्रच्छनीया, तथा तथा चोदना शिक्षणंपरुषया गिरा भविष्यतिएतच्च परमदुस्सहमित्येषा भावे भावविषया प्रतिपृच्छा । [भा.२९४३] जाजेन वयेणजहा वलालिता तंतदन्नहाभणति ।
सोयादि कसायाणय जोगाणय निणहोसमिति ।। वृ-या यस्मिन् वयसि गाथायां तृतीया सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात् ! यथायेन प्रकारेण लालिता वा शद्धो भावविषया प्रतिपृच्छा प्रकारान्तरोपदर्शने तां तदन्यथा इदं वक्ति । श्रोत्रादीनामिन्द्रियाणां कषायाणां योगानां च कायप्रभृतीनां निग्रहः कर्तव्यः समितयश्च ईर्यासमित्यादयः पञ्च परिपालनीयाः तदेवं तस्या द्रव्यादिभिस्तुलनोक्ता । सम्प्रति कायानांच दर्शनमाह[भा.२९४४] आलिहणंसिंचतावणवीयणंदंतधुवणादिकज्जेसु ।
कायाण अनुवभोगो फासुयभोगो परिमितोय ।। वृ- पृथिव्याः काष्टादिना आलिखनमुदकेन सिञ्चनमग्निनातापनं वायोर्व्यञ्जनं दन्तधवनं दन्तप्रक्षालनमित्यादि कार्येषुकायानामनुपभोगः यदि पुनः कायैः प्रयोजनमुपजायते, तदा प्रासुकेन परिभोगः कर्तव्यः ।सोऽपिच परिमित इति, सम्प्रतिदीक्षादिद्वार प्रतिपादनार्थमाह[भा.२९४५] अब्भुवगयाए लोउकप्पठगलिंगकरणदावणया ।
भिक्खगहणकहेति वेतिवहंते दिसा तिन्नि ।।
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ७/ १६६ वृ-पूर्वोक्तं सर्वं यद्यभ्युपगतवती भवति तदा तस्या अभ्युपगताया अभ्युपगमवत्यालोचः कर्तव्यो यदा तु निवसनविधेरुपदेष्टुमुपक्रान्तो भवति तदा कल्पस्थकस्य बालस्य संयती नेपथ्यपरिधापनेन निवसनस्य दर्शनं कर्तव्यम् । तथा भिक्षाग्रहणं भिक्षाटनसामाचारी कथयतिवदति च । यावदाचार्यसमीपं न व्रजामि तावदहं ते तव तिस्रो दिशः अहमेव तवाचार्योऽहमेवोपाध्यायोऽहमेव च प्रवर्तिनीति । आचार्यपादमूलं गतानां त्वाचार्यः प्रमाणं नयनविधिमाह
[ भा. २९४६ ]
माऊ एक्कियाए संबंधी इत्थी पुरिससत्थेय । एवमेव संगतीण विलिंग करणमोत्तुबितियपदं । ।
वृ- एकस्यामातुरुपलक्षणमेतत् भगिन्या वा नयनं नालबद्धस्त्री सम्बन्धिना स्त्रीसार्थेन समं तदभावे नालसम्बन्धिना पुरुषसार्थेन तस्याप्यभावेऽन्येन भद्रकेन सार्थेन सहगाथायां सप्तमी तृतीयार्थे ।
मू. (१६७) नो कप्पइ निग्गंधीणं निग्गंध अप्पणो अठाए पव्वत्तावित्तए वा जाव धारेलए वा । मू. (१६८) कप्पइ निग्गंथीणं निग्गंध अन्नसिं अट्टाए पञ्चावेत्तए वा जाव धारेत्तए वा ।
२४८
वृ- सूत्रद्वयस्य अक्षर गमनिका प्राग्वत्- अत्र भाष्यकारः प्राह- ऐवेत्यादिगाथापश्चार्धं । एवमेव अनेनैव प्रकारेण संयतीनामपि संयतं प्रव्राजयन्तीनां निरवशेषं वक्तव्यम् । नवरं लिङ्गकरणे द्वितीयपदं मुक्त्वा लिंगकरणे द्वितीयपदमधिकं वा सेवनीयमितिभावः । एतदेव दर्शयतिउठत निवेसंते सति करणादीय लज्जनासेय । तम्हा उसकडिपट्टे गार्हति तयं दुविह सिक्खं ।।
[ भा. २९४७ ]
वृ- अग्र पूरकमात्रकरणे उत्तिष्ठतिथ निवसति सकृत्करणादौ च यस्माल्लज्जानाशो भवति तस्मात्तकं संयतं द्विविधामपि शिक्षां ग्राहयति । सकट्टीपट्टकं सन्तं कटीपट्टकपरिधानापेतं सन्तं । आयरियउवज्झातो तइयाय पवत्तिनीउ समणीणं ।
[ भा. २९४८ ]
-
अनेसिं अडाएत्ति होइ एएसिं तिण्हपि ।।
वृ- श्रमणीनामाचार्यउपाध्यायस्तृतीया च प्रवर्तिनी भवति, श्रमणानां त्वाचार्योपाध्याय ततोऽन्येषामर्थायेति । यदुक्तं सूत्रद्वयेऽपि तस्यायमर्थो भवति, यथायोगमेतेषां त्रयाणां अर्थाय संयतो त्रयाणामर्थाय संयतस्तु द्वयोरर्थायेत्यर्थः । एतेन अन्नेसिं अठाए इति सूत्रद्वयमपि व्याख्यातम् ।
मू. (१६९) नो कप्पइ निग्गंधीणं वितिगिठियं दिसं वा अनुदिसं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तएवा । मू. (१७०) कम्पइ निग्गंधाणं विइकिट्ठियं दिसं वा अनुदिसं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तए वा ।। [ भा. २९४९] पव्वावियस्स नियमा देति दिसिं दुविहमेव तिविहा वा ।
सो पुन कस्सविगिठा उद्दिसतिसन्निगिट्टावा ।।
वृ- अनन्तरसूत्रेषु प्रव्राजन्नमुक्तं प्रब्राजितस्य तु नियमात् दिशं द्विविधां त्रिविधां वा प्रयच्छंति, । संयतस्य द्विविधामाचार्योपाध्यायलक्षणां संयत्यास्त्रिविधामाचार्योपाध्यायप्रवर्तिनीरूपामित्यर्थः । सा पुनर्दिक्कस्य विप्रकृष्टा उद्दिश्यते, कस्य सन्निकृष्टेति प्रतिपादनार्थमधिकृतं सूत्रद्वयमित्येष सम्बन्धः । [भा. २९५० ] अहवा विसरिसपक्खस्स अभावादिक्खणावि पक्खेविं । तत्थविकरसविगिठाद्दिसति कस्स वा नेति ।।
वृ- पुरुषाः संयतानां सदृशपक्षः, संयतीनां पुरुषा विपक्षः । अथवापीति सम्बन्धस्य प्रकारान्तरोपदर्शने सदृशपक्षस्याभावात् दीक्षणं विपक्षेऽपि कर्तव्यमित्यनन्तरसूत्रेष्वभिहितम्, तत्रापि कस्य
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
5:-७, मूल- १७०, [भा. २९५०]
२४९
,
दिक्विकृष्टा उद्दिश्यते, कस्य वा नेति, तदधिकृतसूत्रद्वयेनाभिधातव्यमिति सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-न कल्पते निर्ग्रन्थीनां व्यतिकृष्टामतिशयेन क्षेत्रतो भावतश्च विकृतां दिशमनुदिशं वा उद्देष्टुमनुज्ञातुं नापि स्वयं धारयितुं तथा कल्पते निर्ग्रन्थानां क्षेत्रतो भावतश्च व्यतिकृष्टां दिशमनुदिशं वा स्वयं धारयितुं वा इत्येष सूत्रद्वयाक्षरार्थः । सम्प्रतिभाष्यम्दुविहंपिय तिविगिठं निग्गंथीनुद्दिसंति चउगुरुगा । आणाइणीय दोसा दितो होइ कोसलए ।।
[भा. २९५१]
वृ- द्विविधामपि विकृष्टां क्षेत्र विकृष्टां भावविकृष्टां चेत्यर्थः निर्ग्रन्थीनां दिशमुद्दिशति तस्मिन् प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषाः । तत्र क्षेत्रविकृष्टां दिशमुद्दिशतो ये दोषास्तत्र कोशलको भवति दृष्टान्तस्तमेव भावयति ।
[भा. २९५२]
उवसामिया जयंतेन कोसलेणं गते य सातंमि । तं चैव ववदिसंती दिखती दिक्खंता अन्नगच्छंमि ।। वारिजंती विगया पडिवणा साय तेय पावेणं । जिनवयण बाहिरेणं कोसलएणं अकुलएणं ।।
[भा. २९५३]
वृ- एकः कोशलकः कोशलदेशोत्पन्न इत्यर्थः । तेन अन्यदेशं गतेन यतमानेन सदनुष्ठानपरायणेनकापि श्राविका उपामिता । सच कोशलकः स्वदेशं गतस्तस्मिंश्च गते सा श्राविकाऽन्यस्मिन् गच्छे तत्र गते तस्य समीपे निष्क्रमितुमुपस्थिता यथा मां निक्रामयत परं मम स एव कोशलकः आचार्यः, । एवं सा तमेव व्यपदिशन्ती तै दीक्षिता सा च दीक्षाप्रतिपत्त्यनन्तरं वार्यमाणापि कोशलसमीपे गता । सा च तेन पापेन जिनवचनबाह्येनाकुलजेन कोशलेन प्रतिपन्ना । एष दोषः । क्षेत्रविप्रकृष्टां दिशमुद्दिशतः । [भा. २९५४] कोसलए किं कारणगहणं बहुदोसलो उ कोसलतो ।
तम्हा दो सुकडया गहणइह कोसले अविय ।।
वृ- किं कारणमत्र कोशलकस्य ग्रहणं कृतम् ? सूरिराह यस्मात्कोशलको देशस्वभावात् बहूदोषान् लाति आदत्ते । अतिबहुदोषलो बहुदोषवान् तस्मात् दोषोत्कटतयात्र कोशलस्य ग्रहणमंपि चअंध अकूरमययं अवि य मरहट्ट्यं अवगिल्लं ।
[भा. २९५५]
कोसलयं च अपावं सएस एकं न पेच्छाम्मो ।।
वृ- अन्ध्रमन्ध्रदेशोत्पन्नमकूरमतकमक्रूराभिप्रायमपि च महाराष्ट्रकमवोगिल्लमवाचालं कोशलकं चापापं शतेषु मध्ये एकं न प्रेक्षामहे इति प्रसिद्धिरतः कोशलग्रहणं । पुनरपि प्राह
[भा. २९५६ ]
कोसलए जो दोसा उदिदस्संतंमि किन्न सेसाणं ।
ते तेसिंहोज वन वा इमेहिं पुने नोद्दिसे तेवी ।।
वृ-ये दोषाः कोशलके दिशमुद्दिशति ते किं न शेषाणां दिशमुद्दिशन्ति । किं न भवन्ति भवन्त्वेति भावः । सुरिराह ते दोषास्तेषां भवेयुर्वा न कोशलके पुनर्नियमाद्भवन्ति देशविदेशजन्मनोऽपि गुणदोषा हेतुत्वात्ततः कोशलोपादानं । एतैः पुनर्वक्ष्यमाणैः कारणैस्तानपि शेषदोषोत्पन्नान् क्षेत्रविकृष्टा न्नोद्दिशेत् । अन्न उद्दिसिऊणं निक्खता वा सरागधम्मंमि । अणोणंमि ममत्तं न हुअग्गाणंपि संभवति ।।
[भा. २९५७]
वृ-वा शब्दो दूषणान्तरसमुच्चये । यद्यकालभाविनि सरागधर्मेऽन्यमाचार्यमुद्दिश्य निष्क्रान्ता परम
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१७० न्योन्यस्मिन् परस्परस्मिन् यत् ममत्वं तत् व्यग्राणामपि व्यग्रचित्तानामपि न तु नैव भवति । किन्त्वेकचित्तानामुपजायते । साचैकचित्तता अत्रनाति । तथाचाह[भा.२९५८] सुचिरंपिसारिय गच्छातिममयानयागच्छसि ।
सीयंतचोयणासुयपरिभूयामित्ति मन्नेज्जा ।। वृ-सुचिरमपिकालंसारिता शिक्षितासती गमिष्यतीतिमन्यमानस्य गच्छस्य नतस्याविषये ममता ममत्वमायाति सीदन्त्याः संयमयोगेषु शिथिलीभवन्त्यो याश्चोदनाशिक्षास्तासु दीयमानासु सान्यत्र गन्तुमनाः परिभूतास्मीतिमन्यते ततस्तस्या अपिनगच्छस्योपरिममता किंच[भा.२९५९] गमणुस्सुएणचित्तेन सिक्खातो विन गेण्हई ।
वारिजंतीविगच्छेजा पंथदोसे इमेलभे ।। वृ-गमनोत्सुकेन चित्तेन शिक्षा अपि नाना प्रकारा ग्रहणशिक्षा आसेवनाशिक्षाश्च न गृह्णाति तथा वार्यमाणापितस्य क्षेत्रविकृष्टस्यान्यस्याचार्यस्य समीपंगच्छेत् । तत्रच पथि दोषानिमान् वक्ष्यमाणान् लभते, ।अत्रयदुक्तंप्राकएतैर्वक्ष्यमाणैर्दोषैस्तानपिनोदिशेदितितद्वयाख्यानावसरः ।तानेव दोषानाह[भा.२९६०] मिच्छत्तसोहि सागारियादिपासंडतेन सच्छंदा ।
खेत्तविगिठे सदोसा अमंगलंभवविगिट्ठमि ।। वृ-मिथ्यात्वं मिथ्यात्वगमनंशोधेरभावस्तथासागारिके अगारसहितेआदिशब्दादनागारे एकाकिन्या उपाश्रये दोषाः, । तथा पाषण्डैर्विपरिणामनं स्तेनैरपहारस्तथास्वच्छन्दा स्यात् । नगच्छाधीना तथा च सतिभूयांसोदोपाएतेक्षेत्रविकृष्टे उद्दिश्यमानेदोषाभवविकृष्टेउद्दिश्यमाने अमङ्गलंतेन संयमजीविताद्भवजीविताद्वाभ्रश्वेत्तस्माद्भवविकृष्टोऽपिनोद्देष्टव्यः एष द्वारगाथासंक्षेपार्थःसाम्प्रतम् विवरणमाह[भा.२९६१] उवदेसो नसिं अस्थिजेनेगागीए हिंडए ।
इति मिच्छंजनो गच्छेकत्थ सोहि चकुव्वउ ।। वृ-उपदेशः सिं तासामेकाकिनीनां नास्तियेनसतादृशःस्त्रीजन एकाकी हिण्डते । ततइति अस्मात्कारणात् ।उपदेशाभावलक्षणात्जनः स्त्रीजनोमिथ्यात्वंगच्छेत् । गतंमिथ्यात्वद्वारं । शोधद्विरमाहकुत्र प्रायश्चित्तमापन्ना सती शोधिं कुर्यात् । नैवकुत्रापीति भावः, । एकाकिनीत्वान्न च प्रायश्चित्तस्थानमप्रायश्चित्तस्थानं वासा जानाति । तत इतोऽपिशोध्यभावः सागारिकाद्वारंपाखण्डद्वारं चाह[भा.२९६२] सागारमसागारे एकी उवस्सए भवे दोसा !
चरिगादिविपरिणामणसपक्ख परपक्व निण्हादी ।। वृ-सागारे अगारसहितेअसागारे अगाररहितेउपाश्रये एकस्याएकाकिन्या दोषाभवन्ति । तत्र सागारे दीपस्पर्शनादयोऽनाकारेकुलटाजारादिप्रवेशतो, गतंसागारिकादिद्वारं, पापण्डद्वारमाह इत्यादिस्वपक्षे च विपरिणमनंतत्रस्वपक्षे निन्हवादिभिरादिशब्दात्पार्श्वस्थादि परिग्रहः परपक्षेचरकादिभिः, स्तेन द्वार स्वच्छंदद्वारंचाह[भा.२९६३] तेनेहिवा विहिजइसच्छन्दुत्थाणगमणमादीय ।
___ दोसाभवंतिएए, किंचन पावेज सच्छंदा । । वृ- स्तेनैर्वा शरीरापहारिभिर्वा सा पथि गच्छन्ती ह्रियेत, तथा स्वच्छन्दमुत्थानं स्वच्छन्दगमनमित्यादयश्चैते दोषा एकाकिन्या भवन्ति । किं वा स्वच्छन्दा सती सा न प्राप्नुयात् । सर्वं दुःखस्थान
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १७०, [भा. २९६३ ] माप्नुयादित्यर्थः । सम्प्रतिभवविकृष्टे दोषानाह[भा. २९६४ ]
गौरवभयममकारा अविदूरत्थे वि होइ जीवत्ते ! कोदानि समज्जा तस्स, कुणइ नय तेन जं किच्चं । ।
वृ अपिदूरस्थेऽपि जीवति सति तद्विषया गौरवभयममीकारा भवन्ति भूयस्तन्मिलनादि प्रत्याशासंभवात् । इदानीं पुनस्तस्य समुद्घातस्य को गौरवं भयं ममीकारं वा करोति न च नैव कश्चित् यत् यस्मात् न च नैव तेन कृत्यं प्रयोजनं मृतत्वेन सर्वप्रयोजनातीतत्वात् । कोसलज्जा ते च्चिय दोसा सविसेस भवविगिठंमि । दुविहंपि वितिगिठं तम्हा उ न उद्देसिज्जाहि ।।
[भा. २९६५ ]
वृ य एव दोषा मिध्यात्वगमनादयः । क्षेत्र विकृष्टेऽभिहितास्त एव सविशेषा भवविकृष्टेऽपि ज्ञातव्याः केवलं कोशलवर्जा: । कोशलदोषा हि भवविकृष्टेन भवन्ति मृतत्वेनासंभवात्तस्माद्विविधमपि व्यतिकुष्टं क्षेत्रविकृष्टं भवविकृष्टं च नोद्दिशेत् अत्रैवापवादमाह
[भा. २९६६ ]
२५१
बितियं तिव्वनुरागा संबंधी वा न तेय सीयंति । इत्तरदिसाउनयनं अप्पाह एव दुरंमि ।।
वृ- द्वितीयपदमपवादमधिकृत्य क्षेत्रविकृष्टमपि उद्दिशेत् । यदि साधर्मग्राहिण्याचार्ये तीव्रानुरागा भवेत् । स वा आचार्यस्तस्याः सम्बन्धी स्वजनो न च ते आचार्याः संयमयोगेषु सीदन्ति उद्यतविहारिण इत्यर्थः । केवलं तस्या इत्वरादिशोऽनुबन्धयित्वा यावत्ते स्वक आचार्यो न मिलति तावद्वयमाचार्या एते उपाध्याया इयं प्रवर्तिनीति ततः स्वाचार्यसमीपे विधिना नयनमथतं च दूरे ते आचार्यास्ततः सन्देशं कथयन्ति । यथा युष्मदयिधर्मशैष्याऽस्माकं पार्श्वे प्रतिपन्नदीक्षाका वर्तते सा प्रतिग्राह्या । भवविगठ्ठे वि एमेव समुज्जातोत्ति वा नवा । तत्थ आसंकिए बंधो निस्संके उन बज्झति ।।
[भा. २९६७ ]
वृ-भवविकृष्टेऽप्येवमेव । द्वितीयपदमवगन्तव्यमितिभावः । कथमित्याह किंसमुद्घातः कालगतः किं वा नेत्येवं तस्मिन् भवविकृष्टे तस्याबन्धः क्रियते । निशङ्किते तु भवविकृष्टे सा न बध्यते । अहवा तस्स सीसं तु, जति साउ समुद्दिसे ।
[भा. २९६८ ]
विप्पकट्टे तहिं खेत्ते जयणा जाउ साभवे ।।
वृ- अथवा यदि सा तस्य शिष्यं समुद्दिशति कथयति मम त एव आचार्या अहंतु तच्छिष्यसमीपे स्थास्यामीति, तदा भवविकृष्टेऽपितस्याबन्धः क्रियते । तत्रया विकृष्टे क्षेत्रे यतनोक्ता साऽत्रापि भवति ज्ञातव्या । तदेवं निर्ग्रन्थसुत्रव्याख्यानार्थमाह
[भा. २९६९]
निगंधाण विगिट्ठे दोसा ते चेव मुत्तु कोसलयं । सुत्तनिवातोभिगए संविग्गे सेस इत्तरिए ||
वृ-निर्ग्रन्थानामपि विकृष्टे उद्दिश्यमाने य एव निर्ग्रन्थानां दोषा मिथ्यात्वादय उक्तास्त एव कोशलकमेकं दोषं मुक्त्वा शेषा सर्वे निरवशेषा द्रष्टव्याः । यद्येवं तर्हि सूत्रमनर्थकमविषयत्वात्तदत आहसूत्रनिपातो अभिगते संविग्ने च शेष इत्यरिकः । इयमत्र भावना- अभिगतो ज्ञाततत्वः श्राद्धः पुराणो वा संविग्नः स्वयं योऽपि धर्मदेशकस्तस्य आचार्यस्सोपि संविग्नस्तस्मिन् सूत्रनिपातो यस्तु शेषः स्वयं न सम्यक् ज्ञाततत्वस्तस्य पथिं व्रजतो मिध्यात्वादयो दोषाः । तस्य दीक्षामाधाय इत्वरिको दिगबन्धः क्रियते
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
पुनः प्रेष्यति । एतदेव व्याचिरव्यासुराह
[भा. २९७० ]
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ७ /१७०
सद्धो पुराणो वा जड़ लिंगं घेत्तुवयति अन्नत्थ । तस्स वितिगिठबंधा जा इच्छइ ताव इत्तरितो ।।
वृ- श्राधः श्रावकः पुराणः पश्चात्कृतो वा शद्बो विकल्पनेऽधिगततत्वतः स्वयं संविग्नो योऽपि तस्य धर्मग्राहकः चार्यः सोऽपि संविग्नः । स इत्थंभूतो यदि लिङ्गं गृहीत्वाऽन्यत्र क्षेत्रविकृष्टमूलाचार्यसमीपे व्रजति तस्य विकृष्टो दिग्बन्धः कर्तव्यो, यावच्च तत्र तिष्ठति तावत्तस्यात्मीय इत्वरिको दिग्बन्धः(भा. २९७१] मिच्छतादी दोसा जे कुत्ता ते उगच्छतो तस्स । एगागिस्सवि न भवे इति दूरगते वि उद्दिसणा ।।
वृ- ये च पूर्व मिथ्यात्वादयो दोषा उक्तास्तेऽपि तस्यैकाकिनोऽमय गच्छतो न भवन्ति, ज्ञाततत्यत्वात्संविग्रत्वाच्च इति हेतोस्तस्य दूरगतेऽपि क्षेत्रविकृष्टेऽपि गुरावुद्देशनं भवति ।। गीयपुराणो बुठं धारंतो सत्तमुद्दिसंतं तु ।
[भा. २९७२ ]
[भा. २९७३]
आसन्नं तं उदिस्सइ पुव्वदिसं वा सबंधरए || चोइज्जतो जो पुन उज्जसिहिति तंपि नाम बंधंति । सेसेसुन उद्दीसणा इति भयणा खेत्तवितिगिठ्ठे ।।
वृ-गीतो नाम सूत्रार्थनिष्पन्नः पुराणः पश्चात्कृतश्रमण भावः स निष्क्रमितुभावोऽन्येषामाचार्याणामुपस्थितस्तस्य च पूर्वाचार्योऽवसन्नो विदेशस्थश्च सतं सततमेवाभिधारयति । येषां च समीपे निष्क्रमितुमुपस्थितस्तान् प्रति उद्दिशतिभणतीत्यर्थः । मम स एवाचार्य इति तंगीतं पुराणमुवस्थमुपस्थितं पूर्वमाचार्यमवसन्नमभिधारयन्तं वचसा तमेवोद्दिशन्तं च प्रति यस्य समीपे निष्क्रमितुमुपस्थितः स पूर्वाचार्यस्य विदेशस्थस्य योऽन्य आसन्नस्थस्य सम्बन्धी संविग्नस्तमुद्दिशति । यथा स तवाचार्य इति अथवा स्वयं तेनात्मीयावसन्नदिक् धारयितव्या न पुनः स तेन तत्रोदेशयितव्यः । तस्यावसन्नत्वाद्यदि वातमप्यवसन्नमुद्दिशन्तमुद्दिशति । केवलमनेन प्रकारेण केनेत्यत आह-चोइजंती इत्यादियः पुनर्ज्ञायते चोद्यमानः शिष्यमाण उद्यस्यन्तिसंविग्नी भविष्यन्ति तमपि नाम ते आचार्यो बध्नन्ति यथा ते तवाचार्य इति । ये पुनर्न ज्ञायन्ते न चोद्यमानाः संविग्राभविष्यन्ति तेषु शेषेषु नोद्देशनमिति भजना । एमेव य कालगते आसनंतं च उद्दिसइ गीए । पुव्वदिसाधारणं वा अगीयमुत्तूण कालगयं ।।
[भा. २९७४ ]
बृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण कालगते तस्य मूलाचार्ये यदि स्वयं गीतार्यो भवति तदा तस्य योऽन्य आसन्न आचार्यस्तं च उद्दिशति पूर्वदिशं वा धारयति । अथ स स्वयमगीतार्थस्तदा तस्य कालगतं मुक्त्वा शेषोऽन्य उद्दिश्यते इति ।
मू. (१७१) नोकप्पइ निम्गंधाणं वितिगिठाई पाहडाइं विओसवित्तए । वितिगिड्डा समणाणं अव्वित्तिगिठ्ठा य होइ समणीणं ।
[भा. २९७५ ]
मा पाहुपि एवं भवेज सुत्तस्स आरंभो ।।
वृ-व्यतिकृष्टा श्रमणानां दिग्भवति अव्यतिकृष्टा श्रमणीनामित्यनन्तरसूत्रद्वयेऽभहितमेव तच्चाकर्ण्य माप्राभृतमप्येवं भवतीति मन्येतेत्यधिकृत सूत्रस्यारम्भः । अस्य व्याख्या- न कल्पते निर्ग्रन्थानां व्यतिकृष्टानि प्राभृतानि कलहानित्यर्थः । वितोषयितुमुपशमयितं किन्तु यत्रोत्पन्नं तत्रोपशमयितुं कल्पते।
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७१, [भा. २९७६]
२५३ [भा.२९७६] सेज्जासनातिरिते हत्थादीघट्टभाणभेदेय।
वंदंतमबंदंते उप्पजइपाहुडं एवं ।। वृ-शय्यासनातिरिक्ते किमुक्तंभवति? अतिरिक्तांशय्यामतिरिक्तानिवसनानि परिग्रहेकुर्वति वार्यमाणेयदिवाहस्तादिहस्तपादादिकंपादेनसंघट्याक्रम्याक्षमयित्वाव्रजति,यद्वाकथमप्यनुपयोगतो भाजनभेदे अथवा पूर्ववन्दमाने पश्चाद्वन्दने प्राभृतंनामकलहरतदेवमुत्पद्यते । [भा.२९७७] अहिगरणस्सुप्पत्ती जावुत्ता परिहारियकुलंमि ।
सम्ममनाउद॒ते अधिकरणतउसमुप्पजे ।। वृ- उत्पत्तिसंभवे सत्यांततः सम्यगनावर्तमाने अधिकरणंसमुत्पद्यते । [भा.२९७८] अहिगरणे उप्पन्नेअवितोसवियम्मि निणयंसमणं ।
जेसाइजइसंभुजएवमासा चत्तारिभारीया ।। वृ-अधिकरणे उत्पन्ने सति येन सहाधिकरणमुदपादि, तस्मिन्नतोपिते निर्गतं श्रमणं य आसादयति प्रतिगृह्णाति स्वसत्तामात्रेण य चतेन सहभुक्ते तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारोभारिका गुरवः; [भा.२९७९] सगणंपरगणंवा विसंकंतमवितोसिते।
छेदादि वणियासोहिनाणतंतुइमंभवे ।। वृ-येनसहाधिकरणमुपजातंतस्मिन्नवितोषितेस्वगणंपरगणंवा संक्रान्तमधिकृत्य याच्छेदादिका शोधिः पूर्वंकल्पाध्ययनेवर्णिता, साऽत्रापितथैव वक्तव्या।नवरमत्रयन्नानात्वंतदिदंवक्ष्यमाणंभवति[भा.२९८०] मादेह ठाणमेयस्सपेसवे जइउगुरुचउ ।
गुरुततो तस्स कहं तेविय चउलहू ।। वृ- अन्यत्र गतस्य यद्याचार्यः साधुसंघाट सन्देशं वा प्रेषयन्ति यथैषोऽधिकरणं कृत्वा समागतो वर्तते, तस्मादेतस्य स्थानं मादेया इति, तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु । ततः प्रेषणानन्तरं यस्य पार्श्वे सोऽन्यत्रगतस्तस्यसप्रेषितो यदि कथयतितदा तस्मिन्नपिप्रायश्चित्तं चतुर्लघु वतस्तत्रेमे दोषाः । [भा.२९८१] उहाणं वा वि वेहासं पदोसाजंतुकाहिती।
मूलं उहावले होइवेहासे चरमंभवे ।। वृ-यत्यस्मात्प्रेषणेकथने वास द्वेषादवधावनं करिष्यति ।वहायसं वावैहायसनंनामोत्कलम्बनं तत्रावधाक्ने तेन कृते सतिप्रेषयितुः कथयितुर्वा मूलं प्रायश्चित्तं, । वैहायसे पाराञ्चितं । अन्यच्च[भा.२९८२] तत्थनत्थवासनादेतिमेनविय नंदमाणेणं ।
नंदतितेखलु मए इति कलुसप्पा करे पावं ।। वृ-मे ममतत्रात्मीयसमीपे अन्यत्रैवेहागतस्य जन्मान्तरवैराद्वासन ददति । नापिचमयि नन्दति ते नन्दन्ति, महाप्रद्वेषतोऽसुखभावात्ततो नजन्मान्तरवैरिणस्तेमम पृष्टं मुञ्चन्तीतिकलुषात्मा पापंकुर्यात् किंतदित्याह[भा.२९८३] आलीवेज्जववसहिंगुरुणोअन्नस्सघायमरणंवा ।
कंडत्थारिउसहितोसयंच उरस्स बलवंतु ।। वृ-कंडच्छारिउ नाम ग्रामो ग्रामाधिपतिर्देशो देशाधिपतिर्वा लूषका वा सहायास्तेन सहितः स्वयं वा उरसबलवान् वसतिमादीपयेत् । गुरोरन्यस्य वाघातं मरणं वाकुर्याकिंतदित्याह
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७१ [भा.२९८४] जइभासइगणमझे अवप्पयोगा तत्थगंतूणा ।
अवितोसविएसा गतोत्तितेचेव ते दोसा ।। वृ-यःप्रेषितो यद्वा अव प्रयोगात्अन्येन कार्येणतत्र गत्वागणमध्ये सकलगणसमक्षंयदिभाषते यथा एषोऽधिकरणं कृत्वा येन सहाधिकरणमभूत्तस्मिन्नतोषितेऽत्रागत इति ते इति तस्यापित एव प्रागुक्तादोषाः । [भा.२९८५] जम्हा एएदोसा अविही पेसणेय कहणेय ।
तम्हाइमेण विहिणा पेसणकहणंतुकायव्यं ।। वृ-यस्मादविधिनाप्रेषणेकथनेचएतेअनन्तरोदिता दोषास्तस्मादनेन वक्ष्यमाणेन विधिना प्रेषणं कथने तुकर्तव्यम् । तमेव विधिमाह[भा.२९८६] गणिणो अस्थि निब्भेयरहितो किच्चपेसितो ।
गमेतितंरहे चेव नेच्छे सहासहंखुत्तो ।। वृ- अन्येन प्रयोजनेन प्रेषितः स तु रहिते विविक्ते प्रदेशेऽथ निर्भेदं तदधिकरणरहस्यं गणिन आचार्यस्य गमयतिकथयतिक्रमेणाचार्यस्तंकृताधिकरणं रहस्येव गमयति । यथा त्वमित्थमधिकरणं कृत्वाऽत्रसमागतोनचस उपशमित इतिएवमुक्ते यदिसनेच्छेत् । तथाहंनाधिकरणं कृत्वासमागतो यस्त्विदं ब्रूतेतेन सहाहंध्रुवि वेषुख निश्रितमिति । [भा.२९८७] गुरुसमक्खंगमितोतहाविजइनेच्छइ ।
ताहे गणमज्झमिभासतेनातिनिठुरं ।। वृ-एवं तस्यानिच्छायांस प्रयोजनान्तरव्याजेन प्रेषितो रहसि गुरुसमक्षमधिकरणं गमयति, तथा कथञ्चनापि तच्चित्तमनुप्रविश्य कथयति यथारोपं न विदधाति, तथा गमितोऽपि यदि नेच्छति । ततः प्रहरदिवसाद्यतिक्रमेण प्रस्तावान्तरमारचय्या गणमध्येतंभाषते, परंनातिनिठुरं, कथंतंभाषते इत्याह[भा.२९८८] गणस्स गनिनोचेव तुमंसी मग्गतंतया ।
अद्धिती महती आसिसोविपक्खो यतजितो ।। वृ-तदातस्मिन् कालेत्वयि अधिकरणंकृत्वा निर्गतेसमस्तस्यापिगणस्यगणिनश्चाचार्यस्य महती अधृतिः आसीत्, येन च सहतवाधिकरणमभूत, सोऽपि विपक्षो गणिना गणेनचतर्जितः । [भा.२९८९] गणेन गणिनाचेव सारिजतमझंपिए ।
ताहेअन्नावदेसेण विविगोसे विहिजइ ।। वृ-एवमुक्तानन्तरंतत्रत्येन गणिनाचसम्यक्सारणीयः शिक्षणीयोयेनस्वदोषं प्रतिपद्यतत्र गत्वा विपक्ष क्षमयति, । अथ स तथा सार्यमाणो झंपितो नोपशमन्नीतो दुःस्वभावत्वात्ततोऽन्यापदेशेन स तस्य विवेकः परित्यागो विधीयते, केनापदेशेनेत्याह[भा.२९९०] महाजनोइमोअम्हं खेतंपिन पहुप्पति । .
वसही सन्निरुद्धा वावत्थपत्ताविनस्थिनो ।। वृ- अयं साधुसाध्वीलक्षणो महान् जनोऽस्माकमेतावतांस चैतत् क्षेत्रं न प्रभवति संकीर्णत्वात्, यदि वावसतिः संनिरुद्धा संकटावर्तते,ततएतावन्तःसाधवोऽत्रननान्ति ।अथवावस्त्रपात्राण्यस्माकं सम्प्रतिनसन्ति,अपिशब्दान्नचात्रतथाविधपाठोऽप्यस्ति,साधवोऽप्येतेतीवासहनास्तस्मात्यूयमन्यत्र
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १७१, [भा. २९९०]
क्वापि गच्छत, यदि पुनः ससार्यमाण उपशममधिगच्छति । सचवक्ष्यमाणेन विधिनोपशमयितव्यस्तत्र प्रथमतोऽधिकरणोपशमनस्थानमाह[भा. २९९१]
सगणिच्चपरगणिच्चेण समुणुनेयरेण वा । रहस्सावि व उप्पन्नं जं जर्हि तं तर्हिक्खवे ।।
२५५
बृ- स्वगणसक्तेन परगणसक्तेन वा तेनापि समनोज्ञेन संभोगिकेनेतरेण वा सह रहसिवा आदिशब्दात् अरहसि वा यत् यत्राधिकरणमुत्पन्नं तत्तत्र क्षपयेत् उपशमयेत् । तत्रोपशमनविधिमाह
[भा. २९९२]
एक्को व दो नग उप्पनं जत्थ तत्थ वोसमणं । गामे गच्छे दुवे गच्छा कुलगणसंघेय बिईयपयं । ।
- एको वा द्वौ वा वाशब्दा त्त्रयो वा चत्वारो वा येऽधिकरणं कृत्वा निर्गतास्ते यत्र ग्रामे वाऽधिकरणमुत्पन्नं, तत्रानीयन्ते । आनीय च यैः सहाधिकरणमभूतैः सह व्युपशमनं क्षामणं कार्यते । तत्पुनरधिकरणमेकस्मिन् गच्छे यदि वा द्वयोर्गच्छ्योरथवा कुले यदि वा गणे यदि वा संघे समुत्पन्नं स्यात्, बिइयपदमिति अत्रापि द्वितीयपदमपवादपदं ततो वक्ष्यमाणकारणैर्विप्रकृष्टमपि प्राभृतं वितोषयेत्तच्च वितोषणामग्रे भावयिष्यते । साम्प्रतमधिकरणमुत्पन्नं यथोपशमयितव्यं तथा चाहतं जित्तिएहिं दिटतेत्ति यमित्ताणमेलणं काउं ।
[भा. २९९३]
गिहियाण व साहूण व पुरतोच्चिय दोवि खामति ।।
बृ-तत्अधिकरणमुत्पन्नंयावद्भिर्गृहस्थैः संयतैर्वा दृष्टं, तावन्मात्राणां गृहस्थानां साधूनां वा मीलनं कृत्वा तेषां पुरतो द्वावपि परस्परं क्षमयतः कुलादिसमवाये यद्युत्पन्नं ततः कुलादिसमवायं कृत्वा क्षमयतः किं कारणं यावन्मात्रैर्गृहिभिः संयतैर्वा दृष्टं तावतां मीलनं कृत्वा परस्परं क्षमयतस्तत्राहनवनीयतुल्लहिया साहू एवं गिहिणो उनार्हति ।
[ भा. २९९४ ]
-
न य दंडभया साहू काहिति तत्थ वोसमणं । ।
- नवनीततुल्यहृदयाः साधव एवं गृहिणस्तुशब्दादभिनव शैक्षादयश्चज्ञास्यन्ति न च दंडभयात् साधवस्तत्राधिकरणे समुत्पन्ने व्युपशमनं करिष्यन्ति किंतु कर्मक्षपणाय एवं च ज्ञास्यन्ति; एवं रूपा च प्रतिपत्तिः शुभोदयपरंपराहेतुरतस्तावतां मीलनं कृत्वा परस्परं तौ क्षमवतः । सम्प्रति यदुक्तं बिइयपयम् । [भा. २९९५] बिइयपदे वितिगिठे वितोसवेज्जा उवट्टिते बहुसो ।
बिइतो जइन उवसमे गतो य सो अन्नदेसेसु [संतु] ।।
वृ- द्वितीयपदेव्यतिकृष्टान्यपि प्राभृतानि वितोषयेत् उपशमयेत्कथमित्याह-येन सहाधिकरणं बहशो बहून् वारान् कृतं, तस्योपस्थितस्तं क्षमयति, स च क्षाम्यमाणो द्वितीयो नोपशाम्यति अनुपशाम्यति अनुपशान्तश्च स गतोऽन्यं देशम् ।
[भा. २९९६ ]
कालेन व उवसंतो वज्जिजंतो अन्नमन्नेहिं । खीरादिसलद्वीणव देवयगेलन्नपुट्ठो वा ।।
वृ- तस्यान्यं देशं गतस्य बहुना कालेनागतेन तस्य कषायाः प्रतनवोऽभवन् तत उपशान्तः तथा अन्योऽन्यैः साधुभिकृताधिकरण एष इति स्थाने स्थाने विवर्जमान एवं स्वचेतसि संकथयति, यथा कषायदोषेणाहं स्थाने स्थाने विवर्जे, तस्मादलं कषायैरिति पुनरावृत्तिरथवा क्षीरादिसलब्धीनां क्षीराश्रवादिलब्धीनामुपदेशतः शममुपगतवान्, देवतया शिक्षितो यदि वा ग्लानत्वेन स्पृष्टस्ततश्चिन्तयति
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७१ यदि कथमपि साधिकरणो म्रियेऽहं ततो नाराधको भवामि, । तस्मात्तं गत्वोपशामयामि एवं जातपुनरावृत्तिना यत्कर्तव्यं तदाह[भा.२९९७] गंतुंखामेयव्वो अहवा न गच्छेजमेहिंदोसेहिं ।
नीयल्लग उक्सगो,तहियं तस्स होज्जत्त ।। वृ-तेन जातपुनरावृत्तिना यत्रोत्पन्नमधिकरणंतत्रगत्वा शमयितव्योऽथवा एतैर्वक्ष्यमाणैदोषैस्तत्र न गच्छेत्यत्रोत्पन्नमधिकरणं, कैर्दोषैरित्यतआह-निजकाः स्वजनास्तस्य तत्र विद्यन्ते,ततस्तत्र गतस्य तैरुपसर्गः क्रियते ।तथा[भा.२९९८] सोगामो उठिओ हुअा अंतरा वाविजनवतो ।
निण्हगमनंगतो वान तरइहवाविपडिचरती ।। वृ-यत्रग्रामेऽधिकरणमुत्पन्नं स ग्रामउत्थित उद्धसीभूतोऽथवा अन्तरा जनपदउत्थितो यदिवा येन सममधिकरणमजायत, स निण्हवगणं प्रविष्टवान् । अन्यत्र गत इतरो वा ग्लानो जातस्ततो गन्तुं न शक्नोति, अथवा ग्लानं प्रतिचरति; [भा.२९९९] अब्भुञ्जयं च पडिवजे भिक्खादि अलंभो अंतर तहिं वा ।
रायदुठंउमंअसिवंबा अंतरतहिंवा ।। वृ-अथ वा सोऽधिकृतः क्षमयितुमना अभ्युद्यतं विहारं प्रतिपत्तुकामो लग्नं प्रत्यासन्नं ततो गन्तुंन शक्नोति, अथवान्तरा अपान्तराले तत्रवायत्राधिकरणमुत्पन्नं भिक्षाया अलाभो, यदिवान्तरातत्रवा राजद्विष्टमवमौदर्यमशिवंवा । [भा.३०००] सबरपुलिंदादिभयं अंतरतहियं च अहव हुजहि ।
एएण कारणेणंवच्चंतं कंपिअप्पाहे ।। वृ- अन्तरा तत्रवाशबरभयं पुलिन्द्रभयमादिशद्वात् स्तेनम्लेच्छादिभयपरिग्रहो अथवा भवेत्, तत एतैः कारणैस्तत्र गन्तुमशक्नुवन् यः कोऽप्यन्यः श्रावको वा सिद्धपुत्रो वा मिथ्याष्टियं तत्र भद्रको व्रजति तं सन्देशयति यथाहमधुनोपशान्तः । एतैश्च कारणैरागन्तुमशक्तस्तस्मात्त्वमत्रागत्य मया सह क्षमणं कुरु ततः सन्देशे कथितेतेन यत्कर्तव्यं तदाह- .. [भा.३००१] गंतूण सोवितहियंसपक्खपरपक्खमेवमेलित्ता ।
खामेइ सोविकजं व दीवएनागतोजेन ।। वृ-यस्य सन्देशः कथापितः सतत्रगत्वा यैस्तदधकरणंज्ञातंसमस्तस्वपक्षं परपक्षंच मेलयित्वातं क्षमयति, सोऽपिच क्षम्यमाणो येन कारणेन नागतस्तत्कारणं तस्य साक्षाद्दीपयतिकथयति । [भा.३००२] अहनथिकोइवच्चंतोताहे उवसमतिअप्पणा ।
खामेइजत्थणं मिलती अदिठे गुरुणं तियं ।। वृ- अथ नास्ति कोऽपि तत्र व्रजन् यस्य सन्देशःकथ्यते, तर्हि आत्मना स्वयमुपशाम्यति सर्वथा मनसोऽधिकरणमुपशमपरायणतयास्फेटयति । ततो यत्र मिलतितत्रक्षमयति, अथन क्वापि मिलती, ततस्तस्मिन्नदृष्टे गुरुणामन्तिकंगत्वा तंमनसि कृत्य क्षामणं करोति ।
मू. (१७२) कप्पइ निगंथीणवितिगिठाइ पाहुडातिवितोसवित्तए । वृ-कल्पते निर्ग्रन्थीनां व्यतिकृष्टानि क्षेत्रविप्रकृष्टानि कलहान् वितोषयितुमुपशमयितुमिति ।
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल- १७२, [भा. ३००३]
[भा. ३००३]
निग्गंधीणं पाहुडवितोसवियव्व होइ वितिगिठं । किह पुन होप्पणं चेइयघरवंदमाणीणं ।। चेइयथुतीणभणतो उन्हे अन्नातो वाहि अच्छंति । परितावियामो धणियं कोइलसद्दाहि तुम्भाहिं ।।
[भा. ३००४ ]
वृ- निर्ग्रन्थीनां प्राभूतं वितोषयितव्यमुपशमयितव्यं भवति, व्यतिकृष्टं क्षेत्रं विकृष्टं शिष्यः प्राहकथं केन प्रकारेण पुनस्तासामधिकरणमुत्पन्नं स्यात् । सूरिराह- काश्चन्नार्यिका श्चैत्यवन्दनाथ चैत्यगृहं गतास्तस्मिंश्च चैत्यगृहे बहिर्मुखमण्डपादिकं न समस्ति । ततः चैत्यगृहमध्यस्थिताश्चैत्यानि वन्दन्ते, तासांच वन्दमानानां प्रथमस्तुतेरारभ्य अन्याः काचन संयत्यः समागतास्ताश्चमध्येऽवकाशो नास्तीति बहिरुष्णे स्थितास्ततो विस्तरणैः चैत्यस्तुतीनां भणने ता बहिः स्थिता उष्णेन परिताप्यमाना वदन्ति । युष्माभिः कोकिलाशद्वाभिर्धणियमतिशयेन वयं परितापितास्तथा
[ भा. ३००५ ]
२५७
नग्धंति नडे नाई कलंपि कलभाणिणीण तुज्झाणं । विप्पगते भवतीणं, जायतं भयं नरवतीतो ।।
- युष्माकं कलभाननानां तु स्वरमनोज्ञाननानां पुरतः कलामपि मनागपि नाटकानि नार्धन्ति । ततो भवतीनां विप्रकृते कारणेन जातं नोऽस्माकं भयं नरपतेर्नुनं नरपतिना यूयं नाटके प्रक्षेपि स्यध्वे । [ भा. ३००६ ] इति असहणउन्नुयय मज्झत्यातो समति तत्थेव । असुणाम सव्वगण भंडेण व गुरुसिट्टिमा मेरा ।।
वृ- इत्येकमुपदर्शितेन प्रकारेणासहनाभिर्या उत्तेजिता कोपं ग्राहितानां मध्यस्थाः संयत्यस्तत्रैव शमयन्ति । नच तास्ततृभण्डनं कस्यापि श्रावितवत्यः । अथ मध्यस्थानां संयतीनामभावतो क्लेवशाद्वा सर्वगणस्य भण्डनमभूत्तर्हि सर्वगणभण्डने स्वस्वगुरुशिष्टं कर्तव्यम् । ततस्तावुपशमयतो अथ लज्जातो भयतो वा न स्वस्वगुरोर्निवेदितं तर्हि तत्रेयं मर्यादा । एतदेवाह
[भा. ३००७]
गणहरगणहरगमनं एगायरियरस दोन्नि वा वग्गा ।
आसन्नागमदूरेय पेसणं तं च बितियपयं ।।
वृ- समस्तस्यापि गणस्य भण्डने जाते आत्मीयस्यात्मीयस्य समीपे गमनमथवा एकस्याचार्यस्य सम्बन्धिनौ तौ द्वावपि संयतीवर्गौ । ततः एकर्स्य समीपे गच्छतस्ततः स एकस्तौ वा द्वौ गणधरौ तदधिकरणं यत्र चैत्यगृहेऽन्यत्र चोत्पन्नं तत्र द्वावपि वर्गों नीत्वा उपशमयतोऽथ लज्जादिना स्वस्वगुरोर्न निवेदितमेकतरश्च पक्ष निर्गतस्तत आह- आसन्नेत्यादि यद्यासन्नं गतोऽपान्तराले च निर्भयं ततः स आनाय्यते । अथ सापायां (यं) तर्हि तासां गणधर आगच्छति आगत्य क्षमणंकरोति । अथ दूरे गताः, तर्हि वृषभाणां प्रेषणं कर्तव्यं, ततो वृक्षभाः समेत्य ताः सयंतीः क्षमयन्ति, । अथ द्वितीयपक्षो नोपशान्तस्ततः पु· रार्वत्तौ जातायां पूर्वोक्तकारणैस्तदेवं प्रागुक्तं द्वितीयं पदमवसातव्यं । यत्र मिलन्ति तत्रैव क्षमयन्ति । अमिलने गुरुणामन्तिके इति एतदेवमूलतः सविस्तरं विभावयिषुरिदमाह
[ भा. ३००८]
चेइयघरन्नेइत्ता जत्थुप्पन्नं च तत्थ विज्झवणं ।
लञ्जभयाव असिट्टे दुवेगतरनिग्गमइमंतु ।।
वृ- स्वस्वगुरुनिवेदने कृते तौ द्वावपि गुरु संयतीवर्गद्वयमपि चैत्यगृहं नीत्वा अथवा यत्रान्यत्रोत्पन्न
22117
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ७ / १७२
मधिकरणं तत्र नीत्वाधिकरणस्य विध्यापनं करुतः । अथ लज्जया भयाद्वा गुरुणामशिष्टमभवत् द्वयोश्च पक्षयोर्मध्ये एकतरस्य पक्षस्य निर्गमस्तत इदं कर्तव्यम् ।
[भा. ३००९ ]
आसन्नमाणावाए अनवाहे वा गणहरागम्म । जननाय अविक्खामण आणाविजन्नहिं वावि ।।
वृ- यद्यासन्नं निर्भयं च ततस्ता निर्गताः संयत्यः स्वगणेन सह आनाय्यन्ते अथ सापायं ततस्तासां गणधर आगच्छति । ततस्ताः संयत्य आनीता गणधरो वा एक आयतो यत्र जनज्ञातं भण्डनमभूत् तत्रानाप्यन्ते । अन्यत्र वा आनाय्य च परस्परमभिक्षमणं कार्यं । अथ दूरेण गतास्तर्हि वृषभाः समागत्य संयता क्षमयन्ति ।
मू. (१७३) नोकप्पइ निग्गंथाण वा निगंथीण वा वितिगिठ्ठे काले सज्झायं उद्दिसित्तए वा करेत्तए
वा ।
वितिगिठ्ठे खलुपगयं एगंत्तरितो य होइ उद्देसो । अव्वितिगिठ्ठविगिद्वं जह पाहुडमेव नो सुत्तं ।।
वृ- व्यतिकृष्टमिति खलु प्रकृतमनुवर्तमानमस्ति दिग् सूत्रादव्यतिकृष्टे काले उदघाटायां पौरुष्यामित्यर्थः स्वाध्यायमुद्दिष्टुं वा कर्तुं वेति सूत्राक्षरार्थः । सम्प्रति भाष्यविस्तरः
[ भा. ३०११]
[भा. ३०१० ]
लहुगा यस पक्खमी गुरुगापरपक्खउद्दिसंतस्स । अंगसुखंधं या अज्झकयणुद्देसथुतिमाई ।।
वृ- यदि विकृष्टे उद्घाटा पौरुषीलक्षणे सपत्त उद्दिशति संयतः संयतस्योद्दिशतीत्यर्थः । तदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः परपक्ष संयतस्य संयती संयत्याः संयतस्तत्र संयतः संयत्वाः उद्दिशति कारणे वा संयती संयतस्य तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ किमुद्दिशत एवं प्रायश्चित्तमत आह- अनं श्रुतस्कन्धमध्यमध्ययनमुद्देशं स्तुतिमादिशब्दात् सम्बन्धात्तत्र स्तुतिस्तवयोर्विशेषमभिधित्सुराहएगदुगे तिसलोका कतीस अन्नेसि होइ जा सत्त । देविंदrयमादी तेनं तु परं थया होइ ।।
[ भा. ३०१२]
वृ - एक श्लोका द्विश्लोका त्रिश्लोका वा स्तुतिर्भवति, परतञ्चतुः श्लोकादिकः स्तवः । अन्येषामाचार्याणां मतेन एक श्लोकादि सप्तश्लोकपर्यन्ता स्तुतिस्ततः परमष्ट श्लोकादिकाः स्तवाः, 1 यथा देवेन्द्रस्तवादयः । आदिशब्दात्कर्मस्तवादि परिग्रहः । अथ व्यतिकृष्टे काले उद्दिशतः पठतो वा को दोषः ? अठहा नाणमायारो तत्थकाले य आदिमो । अकालज्झाणासोउ नाणायारो विराहितो ।।
[भा. ३०१३]
बृ-ज्ञानाचारोऽष्टधाऽष्टप्रकारः । काले विनए इत्यादि प्रागुक्तलक्षणस्तेषु वाष्टेसु ज्ञानाचारेषु मध्ये काले इत्यादि यो ज्ञानाचारः । स चाकालाध्यायिना ज्ञानाचारो विराधितः न केवलमयं दोषः । कालादि उवयारेण विज्जासिजए विना देइ ।
[भा. ३०१४ ]
रंधेवा अवद्धसं साव अनावसतेहिं । ।
वृ- कालाद्युपचारेण विना विद्या न सिध्यति न केवलं न सिध्यति । किन्तु कालादि वैगुण्यलक्षणे रन्ध्रे छिद्र सति साधिकृतविद्याधिष्ठ्यऽन्यावाक्षुद्रदेवता तत्रावसरे अवध्वंसं दधा (दा) ति । एष दृष्टान्तेऽयमुपनयो व्यतिकृष्टे काले सूत्रे उद्दिश्यमानेन पठ्यमानेन वा सूत्रं निर्जरा फलदायितया न
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १७३, [भा. ३०१४]
२५९ सिध्यति, न केवलंन सिध्यति, किन्तुययादेवतयासूत्रमधिष्ठितं,साकालातिक्रमणपठनतः क्षाभ्यन्ती प्रान्ता वा काचिद्देवता अकाल अकालपठनलक्षणं च्छिद्रं अवाप्यावध्वं संदध्यात् । अथ कथं ज्ञायते सूत्रं देवतयाधिष्ठितमत आह[भा.३०१५] सलक्खणमिदंसुत्तंजेणसव्वन्नुभासियं ।
सव्वं च लक्खणोवेयंसमहिठंतिदेवया । वृ- इदमधिकृतं सूत्रं सलक्षणं येन कारणेन सर्वज्ञेन भाषितं, सर्वमपि च लक्षणोपेतं वस्तु जगति देवताः समधितिष्ठन्ति, ततो ज्ञायतेसूत्रमपिदेवताधिष्ठितं । अन्यच्च[भा.३०१६] जहा विज्जा नरिंदस्सजं किंचिदपिभासियं ।
विजाभवतिसा चेह देसे कालेय सिज्झइ।। वृ-यथा विद्या नेन्द्रस्य विद्या चक्रवर्तिनो यत्कञ्चिदपि भाषितं विद्या भवति, सा चेह जगति देशे काले वा सिद्ध्यति, नकालाद्युपचारमन्तरेण तथा[भा.३०१७] जहा य चक्किणोचकं पस्थिवेहिं वि पुज्जइ ।
तया वि कितणंतस्स जत्थ तत्थन जुज्जति ।। वृ-यथावाशरो दृष्टान्तान्तरसूचने, चक्रिणश्चक्रवर्तिनश्चक्रमाज्ञा पार्थिवैरपिसर्वैः पूज्यते, नचापि तस्य चक्रस्य यत्रतत्र वाकीर्तनं संशब्दनं पुज्यते ।उक्तौ दृष्टान्तवुपनयमाह[भा.३०१८] तहेहठ्ठगुणोवेया जिनसुत्तीकायवती।।
पुजतेनयसव्वत्थती सज्झायाओ जुज्जती ।। वृ-तथातेनप्रकारेणइहजगतिवाकसूत्रीकृताअष्टगुणोपेता वक्ष्यमाणनिर्दोषत्वाद्यष्टगुणसमन्विता सर्वैरपि सुरासुरमनुजैः पूज्यते, न च सर्वतः देशे काले वा तस्याध्याता युज्यते किन्तु यथोक्त एव देशे कालेच, ।सम्प्रतितानेवाष्टौ गुणानाह[भा.३०१९] निदोसं सारखंतंच हेउजुत्तमलंकियं ।
उवनीयंसोवयारंच मियं महुरमेव य ।। वृ-निर्दोषं द्वात्रिंशतापिदोषैर्विनिर्मुक्तं, सारवत्बह्वर्थमधिकृतव्यवहारसूत्रवत्, हेतवोऽन्वयव्यतिरेकलक्षणास्तैर्युक्तम्, अलंकृतमुपमाद्यलंङ्कारोपेतं, उपनीतमुपनयोपसंहतं, सोपचारं, मितं परिमिताक्षरं, मधुरंललिताक्षरपदाद्यात्मकतया श्रोत्रमनोहारि, __ [भा.३०२०] पुव्वह्ने अवरह्ने यअरहाजेनभासई।
एसावि देसनाअंगेजंचपुव्वुत्तकारणं ।। वृ-येन कारणेन भगवानर्हन् पूर्वाह्नेऽपराह्ने च (भाषते) एषैव भगवतो देशना अङ्गे निबद्धा, तस्मादुद्घाटायां पौरुष्यांन पठनीयं, नाप्युद्देष्टव्यम् । यच्चपूर्वनिशीथाध्ययने उक्तंकारणंतत्रोदाहरणं लक्षणंतस्मादप्यकालेन पठनीयं, नाप्युद्देष्टव्य मितः संध्या [श्रद्धे] कालेन पठनीयं । यत आह[भा.३०२१ रती दिनानमझेसुउभयतो संज्झतोरवि ।
चरंतिगुज्झगाकेईतेन तासिंतुनोसुयं ।। वृ-रात्रिदिनमध्ययोः प्रातः सन्ध्यायां विकालसन्धायांचेत्यर्थः । तथा उभयोरपिसन्धयोर्मध्याह्रसन्ध्यायामर्धरात्रासन्ध्यायांचेत्यर्थः ।येन कारणेन केचित्गुह्यकाव्यन्तरविशेषाश्चरन्ति परिभ्रमन्ति,
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७३ तेन कारणेन तासुच चतसृष्वपिसन्ध्यासुन श्रुतमुद्दिश्यते, पठ्यतेवामाभूतूच्छलनादोष इति कृत्वा आह,-यदिसन्ध्यासुगुह्यकाश्चरन्तिततः कथमावश्यकं सन्ध्यायां क्रियते,ततआह[भा.३०२२] जाव होमादिकजेसुउभओ संज्झओसुरा ।
लोगेन भासिया तेन संझावासगदेसणा ।। वृ-यावत्होमादिकार्येषुउभयोः सन्ध्ययोः सुरागुह्यकालोकेनभाषितास्तिष्ठंति,तावद्वयमावस्यक कुर्मस्तेषांतत्रव्यापृतत्वादावश्यकस्यापिच सन्ध्याकृत्यरुपत्वात्तेन सन्ध्यायामावश्यकदेशना । [भा.३०२३] एते उसपक्खं मी दोसा आणादयो समक्खाया ।
परपक्खंमि विराधन दुविधेन विसेण दिलंतो ।। वृ-एतेप्रवचनवेदिनामतीव सिद्धाःसपक्षेउद्देशतआज्ञादयोदोषाः समाख्याताः, तद्यथा-आज्ञा तीर्थकराणां भग्ना भवति, अनवस्थातंदृष्ट्राअन्येषामपितथा करणात् । मिथ्यात्वंतीर्थकराज्ञाभङ्गात्; विराधना द्विविधा-संयमविराधना आत्मविराधना च । तत्र संयमविराधना ज्ञानाचारविराधना दात्मविराधनादेवताच्छलनात्; | परपक्षेऽपिएतेदोषाः । केवलंयासंयमविराधनासा ज्ञानाचारविघातास्मिका, ब्रह्मघातात्मिकाच ज्ञातव्या ।तत्रद्विविधेन विषेण द्रव्यविषेण भावविषेण च दृष्टान्तः - [भा.३०२४] दव्वविसं खलुदुविहं सहजं संजोइयं चतंबहुहा ।
एमेवय भावविसं,सचेयणाचेयणंबहहा ।। वृ- द्रव्यविषं खुल द्विविधं, तद्यथा-सहज संयोगिमं च संयोजन संयोगस्तेन निवृत्तं संयोगिमं भावादिमइतीमप्रत्ययस्तच्चसहसंयोगिमंच बहुधा अनेनैव प्रकारेण खलु द्विविधंभावविषयं तद्यथासहजं संयोगिमंच तच्च प्रत्येकंसचेतनमचेतनंच बहुधाबहुप्रकारं । [भा.३०२५] सहजं सिगियमादी संजोइमधयमहुंच समभागं ।
दव्यविसं नेगविहंएत्तोभावंमिच्छामि ।। वृ- सहजं द्रव्यविषं शृङ्गिकादि, । संयोगिमं धृतं मधु च समभागं, । एतच्चैकैकमपि द्रव्यविष मनेकविधंद्रष्टव्यमत ऊध्वभावे भावविषं वक्ष्यामि, प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.३०२६] पुरिसस्स निसग्गवीसं इत्थी एवं पुमंपि इत्थीए ।
संजोइमोसपक्खो दुण्हवि परपक्ख नेवत्थो ।। वृ-पुरुषस्य निसर्गविषंस्त्रीनेपथ्योपेता एवं स्त्रिया अपिसहजं विषंपुमान्नेपथ्योपेतः संयोगिमविषं द्वयोरपि संयतस्य संयत्याश्चेत्यर्थः, | स्वपक्षः परपक्षनेपथ्यः । तद्यथा-संयतस्य पुरुष स्त्रीनेपथ्योपेतो निर्गन्थ्याः स्त्रीपुरुषनेपथ्योपेता। [भा.३०२७] घाणरसफासतो वा दव्वविसं वा सइतिवाएइ ।
सव्यविसयानुसारीभावविसंदुजई असई ।। वृ-द्रव्यविषंध्राणतोरसतःस्पर्शतोवा सकृदेकवारतोअतिपातयति ।वा विभाषायांतेऽपिसकृदतिपातवैकल्पिकं भवति । तथाहि-द्रव्यविषं जीवितान्न च्यावयेदिति । भावविषं पुनः सर्वविषयानुसारि पञ्चस्वपीन्द्रियविषयेषु संप्रापकत्वात्तथा दुर्जयमल्पसत्वेन जेतुमशक्यत्वानियमाच्चासकृदनेकवारमतिपातयति, विनाशयति ।भावविषमूर्च्छितानामनेकमरणभावात् । उपसंहारमाह-.
[भा.३०२८] जम्हा एएदोसा तम्हा उसपक्खसमणसमणीहि ।
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १७३, [भा. ३०२८]
२६१ उद्देसो कायव्यो, किमत्थपुन कीर उद्देसो ।। वृ- यस्माद्विपक्षे एते दोषास्तस्मात् श्रमणश्रमणीभ्यां स्वपक्षे उद्देशः कर्तव्यः, । संयतैः संयतानामुद्देशः कार्यः, संयतीभिः संयतीनामित्यर्थः । ततः प्रागुक्तदोषानभवन्ति । आह परः-किमत्रपुनः कारणं यदुद्देश क्रियते, अनुद्दिष्टंकस्मान्न पठ्यते । तत्राह[भा.३०२९] बहुमानविनयआउत्तयायउद्देसतोगुणाहुँति ।
पढमाएसोउसव्वा एतो कुच्छंकरणकालं ।। वृ-उद्देशे हि क्रियमाणे श्रुतस्य श्रुताधारस्य वाध्यापकस्योपरिबहुमानमान्तरप्रीतिविशेषोभवति, विनयश्च प्रयुक्तः स्यादायुक्तताच महती भवति, । एते उद्देशतो गुणा भवन्ति, । एष सर्वोऽप्यङ्गादिविषयउद्देशः प्रथमोद्देशः, । अतऊर्ध्वंतुस्वाध्यायकरणकालं वक्ष्ये प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.३०३०] थयथुइधम्मक्खाणंपुव्वद्दिठंतुहोइसंज्झाए ।
कालिय काले झ्यरं पुबुदिठंविगिठेवि ।। वृ-स्तवः स्तुतिधर्माख्यानं वा पूर्वोदिष्टंसन्ध्यायामपिपढनीयंभवति, कालिकंपुनः श्रुतंप्रथमायां पौरुष्यामुद्दिष्टंकालेप्रथमपौरुषीलक्षणेचरमपौरुषीलक्षणेचपठ्यतेनाकाले, इतरं (इतरत्) उत्कालिकं प्रथमायां पौरुष्यामुटिष्टः व्यतिकृष्टेऽपिकालेसन्धायाममस्वाध्यायिकं च वर्जयित्वा पठ्यते । [भा.३०३१] पत्ताणसमुद्देसो अंगसुयक्खंधपुव्वसूरंनि ।
इच्छानिसीहमादी सेसादिनपच्छिमादीसु ।। वृ-अध्ययनमुद्देशंवा पठन्तो यदैव श्रवणंप्राप्ताभवन्ति, तदैवतस्याध्ययनस्योद्देशस्य वा समुद्देशः क्रियते, अंगं श्रुतस्कन्धो वा पूर्वसूरे उद्घाटायामपि पौरुष्यामनुज्ञायते, येषामागाढा योगास्तेषां निशीथादीनामिच्छा प्रथमायां चरमायां वापौरुष्यांतेषामनुज्ञा प्रवर्ततेइति,शेषाण्यध्ययनान्युद्देशका वा दिवसस्यपश्चिमायां पौरुष्यामादिशब्दात रात्रेः प्रथमायांचरमायां वानुज्ञायन्ते, । [भा.३०३२] दिवस्स पच्छिमाएनिसिंतुपढमाए पच्छिमाएवा ।
उद्देसज्झयणुन्ना नयरत्ति निसीहमादीणं ।। वृ- उद्देशानामध्ययनानां चानुज्ञा दिवसस्य पश्चिमायां, निशि तु प्रथमायां पश्चिमायां वा प्रवर्तते, निशि तुप्रथमायां पश्चिमायां वा प्रवर्तते, निशीथादिनामागाढयोगानां दिवसस्य प्रथमायां चरमायां वा पौरुष्यामनुज्ञातं नतुरात्रौ । अत्रैवादिशब्दस्याधिकार्थसंसूचकत्वमुपदर्शयति[भा.३०३३] आदिग्गहणादसकालिय मुत्तरज्झायणचुल्लसुयमादी ।
. एएसि भइयणुना । पुब्वण्हे आवियअवरहे ।। वृ-आदिग्रहणादादिशब्दोपादानात् यानि दशवैकालिकोत्तराध्ययनक्षुल्लककल्पश्रुतादीनि । अत्र आदिशब्दादौपपातिकादिपरिग्रहः । एतेषामनुज्ञाभजिता विकल्पिता पूर्वाह्ने वा स्यादपराह्वे वा । [भा.३०३४] नंदीभासणचुन्नो य विभासा होइ अंगसुयखंधे ।
मंगलसद्धाजननं अज्झयणाणंच वुच्छेदो ।। वृ-अङ्गे श्रुतस्कन्धेचभवति अनुज्ञायांकर्त्तव्यायांनन्दिभाषणंज्ञानपञ्चकोच्चारणं, चूर्णेच विभाषा यदिभवन्तिवासाः शिरसि प्रक्षिप्यन्ते, ।तदभावेकेसराण्यपि, कस्मादेवमनुज्ञा क्रियतेइतिचेदत आहनन्दीभाषणे वासनिक्षेपे च मंगलं भवति, ज्ञानपञ्चकस्यभावमङ्गलत्वाद्वासनिक्षिपस्य च द्रव्य
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७३ मंगलत्वात्तथाहि अन्येषां परमश्रद्धाजननं, यथैकोऽमुकस्याङ्गस्यश्रुतस्कन्धस्य च पारगत आचार्येण चैवंसकलजनसमक्षं पूजितस्तस्माद्वयमपिगाढतरमुत्साहंकुर्म इति, तथा अध्ययनानांवाव्यवच्छेदोऽन्यथा नानुज्ञातमन्येषां दीयते इति तेषां व्यवच्छेदःस्यात् । अत्रैवापवादमाह[भा.३०३५] बिइयपयं आयरिएअंगसुयक्खंधमुद्दिसंतंमि ।
मंगलसद्धाभयगोरवे य तह निठिएचेव ।। वृ-सपक्षे उद्देशः कर्तव्यो न परपक्षेइत्युत्सर्गः ।अत्रद्वितीयपदमपवादपदं यदि प्रवर्तिन्यास्तत् श्रुतं न विद्यतेतत आचार्यः परपक्षेऽपिसंयतीरुपेअङ्गश्रुतस्कन्धंवाउपलक्षणमेतदध्ययनादिकंचोदिशति । अथवासत्यपितस्मिन्प्रवर्तिन्याः श्रुतेआचार्ये संयत्वा अङ्गं श्रुतस्कन्धंवाउदिशतिमङ्गलादीनि भवन्ति ततः स एवोदिशति । स परमं ज्ञानपात्रामिति मङ्गलबुद्धिरुपजायते तथा यस्मादाचार्येणोद्दिष्टमिदमत आदरेण पठनीयमिति तत्पाठविषया महती श्रद्धा भवति । तथा यदि पाठे प्रमादं करिष्यामि ततो न पठितमित्याचार्यारुष्येयुरितिभयं तथा ममेदमाचार्येणगौरवेणोद्दिष्टंतस्मादादरेणपठित्वाशीभ्रंसमाप्ति नयामि | तह निढ़िए चेवात्ति तदा निष्ठिते अङ्गे श्रुतस्कन्धे वा समाप्ति नीते यथासंभवमेतैरेव कारणैरङ्गं श्रुतस्कन्धं वाचार्योऽनुजानीयात् । [भा.३०३६] एमेव संयतीवा उद्दिसंतीसंजयाण बिइयपदे ।
असतीएसंजयाणंअज्झयणाणंचवोच्छेदो ।। वृ- तत् विवक्षितं श्रुतं संयतानां न विद्यते अध्ययनानां चान्यथा व्यवच्छेदः स्यात् ततो द्वितीयपदेनापवादपदेन गाथायांसप्तमी तृतीयार्थे संयत्यपि संयतानामुदिशति । [भा.३०३७] एवं ताउद्देसो अज्झाओवी न कप्पइविगिठे ।
दोहंपिहुंतिलहुगा विराधनाासेव पुव्वुत्ता ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेणतावदुद्देशोऽभिहितो यथाव्यतिकृष्टे कालेसन क्रियतेअध्यायोऽप्यध्येयमात्मविराधना च ।तत्रज्ञानविराधनाज्ञानाचारहननादात्मविराधनाप्रान्तदेवताच्छलनात् । [भा.३०३८] बितियविगिठेसागारियाएकालगय असतिवुच्छेदो ।
एवं कप्पइतहियं किं ते दोसान संतीओ ।। वृ-कदाचित्साधवः कारणेन सागारिकायांवसतौ स्थितास्तत्रपरिचारणाशब्दं श्रुत्वा यस्य यत्पराजितं स तत्परावर्तयति । आदि शब्दात् स्तेनकादिष्यपि समापतत्सु यस्य यत्पराजितं स तत् गुणयति परिग्रहस्तथा कालगतः संयतो यदि कारणेन प्रतीक्षापयितव्योभवति । तदा रात्रौ जागरणनिमित्तं यस्य यत्पराजितंसतत्परावर्तयति । तथा यस्य सकाशेतत् श्रुतमधीतं कालगतोऽन्यत्र च तत् श्रुतं नास्ति । ततःसम्प्रतिपरितंमाविस्मृतियायात्अनुपेश्रायांचसोऽकुशलस्ततएवमेतैःकारणैर्द्वितीयपदमधिकृत्य व्यतिकृष्टेऽपिकालेऽध्यायः कल्पते । अत्र पर आह-तत्रापवादपदेन व्यतिकृष्टेऽपिकाले पठति किं ते दोषाः आज्ञाभङ्गादयो न सन्तिन भवन्ति । अत्रोत्तरमाह[भा.३०३९] भणइजेणजिनेहिं अनुणायाइकारणेताई।
तो दोसोनसंजायइजयणाए तहिं करेंतस्स ।। वृ-भण्यतेऽत्रोत्तरं दीयते-येन कारणेन जिनैः कारणे सागारिकादिलक्षणे तानि पठनान्यनुज्ञातानि तस्मात्कारणात्रहस्य श्रुतस्यापिचयतनया वक्ष्यमाणलक्षणया ।तत्रसागारिकवसत्यादौ पाठं कुर्वतो
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६३
उद्देशक:-७, मूल - १७३, [भा. ३०३९] दोष आज्ञाभङ्गादिलक्षणोन संजायते । तत्र यतनामाह[भा.३०४०] कालगयं मुत्तूण इमो अनुप्पेहदुव्वले जयणा |
अन्नवसहिंअगीते असतीतत्थेवणुच्चेणं ।। वृ- कालगतं मुक्त्वा शेषेषु कारणेष्वनुप्रेक्षादुर्बले इयं चवक्ष्यमाणयतना अन्यस्यां वसतौ गत्वा रहस्यश्रुतंपरावर्तयन्ति ।माअगीते अगीतार्थस्य श्रुतश्रुवणंभूयादिति हेतोरन्यथान्य उपाश्रयो न विद्यते ततोऽन्यस्या वसतेरभावेतत्रैवतस्यामेव वसतावनुच्चेनशब्देन परावर्तयन्ति । कालगतेऽपिवसत्यन्तरे न यान्ति किन्तु तत्रैव जागरणनिमित्तं अनुच्चशब्देन गुणयन्ति संयत्योऽप्यपवादपदेन संयतानां समीपे पठेयुः परावर्तयेयुर्वान कश्चिद्दोषः
मू.(१७४) कप्पति निगंथीणं वितिगिठे कालेसज्झायंकरेत्तए निमांथनिस्साए ।।
वृ-कल्पते निर्ग्रन्थीनां निर्ग्रन्थनिश्रया व्यतिकृष्टेऽपिकाले स्वाध्यायं कर्तुमिति सूत्रार्थः । अधुना भाष्यप्रपञ्चः । तत्र प्रथमतः पूर्वपक्षस्वावकाशं दर्शयति[भा.३०४१] कप्पइ जइनिस्साए वितिगिठे संजतीण सज्झाओ।
इतिसुत्तेणुद्दारे कयंमिउकमागतंभणइ ।। वृ- कल्पते यति निश्रया व्यतिकृष्टे काले संयतीनां स्वाध्याय इति सूत्रेण द्वारे कृते परः क्रमागतं परिपाट्यागतमिदं भणति किंतदित्याह[भा.३०४२] पुव्वं वन्नेऊणंसंजोगविसंचजायरुवंच।
आरोवणंच गुरुइंन हुलब्भावायणंदाउं ।। वृ- पूर्वसंयोगविषयजातरुपं च विषं सहजविषं चेत्यर्थः । आरोपणं प्रायश्चित्तं चतुर्थी (गुरुक) वर्णयित्वा यत्सम्प्रतिवाचनांददतअन्तर्भूतण्यर्थत्वाद्दापयततांदापयितुंनहुनैवलभ्यं । एवं परेणपूर्वपक्षे कृते सूरिराह[भा.३०४३] कारणियं खलुसुतं असति पवायंतीयाएवाएजा ।
पाढेण विना तासिंहानी चरणस्सहुजाहि ।। वृ-इदं खलुसूत्रकारणिकं कारणेन निवृत्तं । तदेव कारणमाह-असत्यभावे प्रवाचयन्त्याः प्रवर्तिन्या वाचयेत्संयतीरन्यथा पाठेन विना तासांचरणस्य हानिर्भवेत् । यदि भवति ततः को दोष इत्यत आह[भा.३०४४] जातो पव्वइयातोसगं मुक्खंचमामानीतो ।
जइनत्थिनाणचरणं दिक्खाहु निरस्थिगातासि ।। वृ-याः स्वर्ग मोक्षंचमृगयमाणाः प्रव्राजितास्तासांयदिज्ञानंचरणंच नास्तिततो हुनिश्चितं दीक्षा निरर्थका, । कथं निरर्थकत्यत आह[भा.३०४५] सव्वजगुञ्जोयकरं नाणंनाणेण नज्जएचरणं ।
नाणंभी असंतंमी अज्जा किह नाहिति विसोहिं ।। वृ-सर्वस्यापि जगत उद्योतकरं ज्ञानं ज्ञानेन च ज्ञायते चरणं, । ततो ज्ञाने असत्यार्यिका विशोधि कथं ज्ञास्यन्ति, नैवज्ञास्यन्तीति भावः, । ततो विशुद्ध्यभावाच्चरणाभावस्तथा चाह[भा.३०४६] नाणंमि असंतमी चरितं विनविजए।
चरितंमि असंतमी तित्थे नोस चरित्तया ।।
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१७४ वृ- ज्ञाने असति प्रागुक्तयुक्तेश्चारित्रमपि न विद्यते; असति चारित्रे सकले तीर्थे नार्यिकाणां स्वचारित्रता । [भा.३०४७] अचरित्तयाएतित्थस्स निव्वाणंनाभिगच्छइ ।
असती निव्वाणस्सय दिक्खा होति निरस्थिगा ।। वृ-संयतीरधिकृत्य तीर्थस्याचारित्रतयासंयती निर्वाणं कापिन गच्छति, निर्वाणस्याभावे दीक्षा निरर्थिका। [भा.३०४८] तम्हाइच्छावेई एयासिंनाणदंसणचरित्तं ।
नाणचरणेणकाहितिअंतंभवसयाणं ।। वृ- यतो निर्वाणाभावे दीक्षा निरर्थका अथच तासां निर्वाणाय भगवता दीक्षानुज्ञाता तस्मादेतासां दीक्षा बलादपि ज्ञानदर्शनचारित्रं समाहारत्वादेकवचनमिच्छापयति यतो अन्तं विनाशं भवशतानां करिष्यत्यार्यिका, यतो निर्वाणं लभ्यतेज्ञान चरणेन नान्यथा । [भा.३०४९] नाणस्सदसणस्सचारित्तरस महानुभावस्स ।
तिण्हं पिक्खणटा दोसविमुक्को पवाएज्जा ।। वृ-ज्ञानस्य दर्शनस्य चारित्रस्यचकथंभूतस्यैकैकस्येत्यतआह-महान् अनुभावःप्रभावोवस्य तत्तथा तस्य एतेषां त्रयाणां रक्षणायदोषविमुक्तो वक्ष्यमाणदोषविप्रमुक्तः प्रवाचयेत् । [भा.३०५०] अप्पसत्थेन भावेन वाएतोदोस संभवे ।
केरिसो अप्पसत्थो उइयो सोइ पवुच्चती ।। वृ-अप्रशस्तेन भावेन वाचयन् दोषवान् भवति न प्रशस्तेन, अथ कीदृशः सोऽप्रशस्तो भावः । सूरिराह-सोऽप्रशस्तो भावोऽयंप्रोच्यते, तमेवाह[भा.३०५१] परिवारहेउमणठयाएवभिचारठ व हेउंवा ।
आगाराय बहुविहा असंवुडादीउदोसाउ ।। वृ- परिवारो मे भूयादिति हेतोरन्नार्थतया वा अन्नं पानं वा ममानीय दास्यतीत्येतदर्थं वा इत्यर्थः । व्यभिचारार्थ वा अन्येषां वा एतद्व्यतिरिक्तानां कार्याणां हेतोरथ आगाराणि गृहाणि बहुविधानि असंवृतादीनिमेसम्पादयिष्यतीत्येतदर्थ यदि वाचयति तदासोऽप्रशस्तोभाव इति तस्यदोषाः । [भा.३०५२] गणिणी कालयाएबहि या य नविजए जया अणा ।
संतावि मंदधम्मामजायाएपवाएज्जा ।। वृ- गणिन्यां प्रवर्तिन्यां कालगतायां तत्रान्यत्रवा बहिर्यदा अन्य प्रवाचिका न विद्यते, अथास्ति पर सत्यपिसामन्दधर्मा, ततः साधुर्मर्यादया प्रवाचयति तामेव मर्यादामाह[भा.३०५३] आगाढजोगवाहीएकप्पो वाविहोज्ज असमत्तो।
सुत्ततो अत्थतो वाविकालगया य पवत्तिनी ।। वृ- आगाढयोगवाहिनी कापि संयती यदि वा कस्याश्चित्संयत्याः प्रकल्पो निशीथाध्ययनं सूत्रतोऽर्थतश्चासमाप्तो भवेत् वर्तते, अत्रान्तरेच प्रवर्तिनी कालगता। [भा.३०५४] अन्नाय सगच्छंमी जइनस्थि पवाइगा ।
अन्नगच्छामणुनंतुआनयंतिततो तहिं ।।
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
उहया
उद्देशक:-७, मूल - १७४, [भा.३०५४)
२६५ वृ- अन्या स्वगच्छे यदि प्रवाचिका न विद्यते, ततोऽन्यगच्छान्मनोज्ञां सांभोगिकी तत्रार्यिकां वसतावानयन्ति । [भा.३०५५] . सातत्थ निम्मवे एक्वं तारिसीए असंभवे ।
उगहधरणाकुसलं ताहेय नयंतिअन्नत्थ ।। वृ-सामनोज्ञा समानीतासती तत्रएकामार्यिका निर्मापयति । अथ तादृशीमनोज्ञान विद्यते, तत आह-ताशाभावेततोऽवग्रहधारणाकुशलामन्यत्रासांभोगिकगच्छान्तरेनयतितत्रसंयतीनांसंयतानां चपरीक्षा कर्तव्या । तथाचाह[भा.३०५६] संविग्ग असंविग्गा परिच्छियव्वा यदोविग्गाओ ।
अपारिच्छणंमिगुरुगा परिच्छइमेहिठाणेहिं ।। वृद्वावपि संयतसंयतीरुपौ वर्गों संविग्नावसंविग्नाविति वा परीक्षितव्यौ यदि साचपरीक्षा एभिर्वक्ष्यमाणैःस्थानैः कर्त्तव्या तानेवाह [भा.३०५७] वच्चंतितावएंती, भत्तं गेहंतितावदेति ।।
कदंप्पतरुणा बउसं, अकालभीयायसच्छंदा ।। वृ-न परीक्ष्यन्तेततो द्वयोर्वर्गयोरपरीक्षणे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, । सयंताः संयतीनामुपाश्रये निष्कारणंद्रजन्ति, ता अपि वा संयत्यः संयतनामुपाश्रयं निष्कारणमागच्छन्ति, । तथा भक्तंपानं वा संयतानां पार्थे संयत्यो यथा कथंचन गृह्णन्ति ता वा संयत्यः संयतानां प्रयच्छन्ति । तथा परस्परं तरुणास्तरुण्यश्च कन्दर्पकथां कथयन्ति, तथा संयताः संयत्यश्च बकुशं भावं बिभ्रति । तथा द्वावपि वर्गावकाले चरतस्तथा संयता आचार्यस्यन बिभ्यति, आर्यिकाः प्रवर्तिन्याः, तथा संयताः संयत्यश्च स्वच्छन्दा आत्मन् इच्छयायान्त्यायान्ति वा इत्यर्थः । [भा.३०५८] अट्टमी पक्खिएमोत्तुंवायणाकालमेवय ।
पुव्युत्तेकारणेवावि गमनंहोइअकारणे ।। वृ-अष्टमी पाक्षिकंतथा वाचनाकालंतथापूर्वोक्ता निगम्मती कारणजाए इत्यादिनाग्रन्थेन यानि कल्पे अभिहितानि तानि मुक्त्वा शेषकालं यद्भवति गमनं, तदकारणं निष्कारणमित्यर्थः । एतेन ता वा संयत्यो निष्कारणमायान्तीति व्याख्यातम् ।। [भा.३०५९] थेरासामायारिअज्जा पुच्छंतितापरिकहेति ।
आलोयणसच्छंदवेटल गेलन्नपाहणिया!। वृ- स्थविरा आचार्या आत्मीया आर्यिका वास्तव्यानामार्यिकाणां समाचारी पृच्छन्ति । यथा कीदृशविस्तव्यानामार्यिकाणांसामाचारीति । एवं पृष्टाः सत्यस्ताः परिकथयन्ति । या यत्रगतासाततः प्रत्यागता नालोचयति नापि देवसिकं रात्रिकं पाक्षिकं वातीचारमालोचयन्ति, यथा स्वच्छन्दं वर्तते, नाचार्योपाध्यायप्रवर्तिनीनां च वश्यायत्ता, तथा वेटलानि प्रयुञ्जन्ति न च ग्लानायाः प्रति तर्पयन्ति नापिप्राघूर्णकानांवात्सल्यं बिदधति । [भा.३०६०] चित्तलए सविकास बहुसो उच्छोलणंच कप्पट्टे ।
थलिघोड़वेससाला, जंतवएकाहिय निसज्जा ।। - तथा चित्रलानि वस्त्राणि परिदधति, तथा सविकारा गता वुल्लापे च विकारसहिताः तथा
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७४ बहुशोऽनेकप्रकारं मुखनयनकक्षाहस्तपादादीनामुच्छोलनं प्रक्षालनं कुर्वन्ति । तथा कल्पस्थानिडिम्भरूपाणिरमयन्ति मण्डयन्ति ममीकुर्वन्तिवा तथा स्थल्यो देवद्रोण्यस्तासु भिक्षार्थं व्रजन्ति, । तत्र घोटाडिंगरास्ते निरुद्धा बलादपि गृह्णन्ति स्थल्यां वा समवसृतः प्रत्यासन्ने य उपाश्रयस्तत्र वसन्ति वेश्यागृहाणिवा हिण्डन्ते । तत्पाटकेवावसतौ तिष्ठन्ति,शाला हस्तिशालाअश्वशालावातासुहिण्डन्ते तासां वा समीपे उपाश्रये तिष्ठन्ति, । यन्त्राणि इक्षु यन्त्रतैलयंत्रादि गृहाणि तानि हिण्डन्ते, तन्मध्ये वा उपाश्रये वसन्ति तथा व्रजान् गोकुलानि व्रजन्ति, काथिकादिकत्वं वा कुर्वन्ति, गृहनिषद्यां वा बाधन्ते एष द्वारगाथाद्वयसमासार्थः । साम्प्रतमेतदेव विवरिषुः प्रथमत आलोचनाद्वारंसच्छन्दद्वारंचाह[भा.३०६१] जाजतोगया साउ, नालोए दिवसपक्खियंवा वि ।
सच्छंदातो क्यणे, महतरियाएनठायति ।। वृ-यायत्रगतासाततः प्रत्यागतानालोचयति, नापिकाचन दैवसिकंपाक्षिकं अपिशब्दातात्रिक वातीचारमालोचयति । तथास्वच्छन्दाः सर्वा अपिवर्तन्तेनमहत्तरिकाया उपलक्षणमेतत् । नाप्याचार्योपाध्याययोर्वचनेन तिष्ठन्ति । अधुना बिंटलादिद्वार चतुष्टयमाह[भा.३०६२] विटलानि पशुंजंति, गिलायाणाविन पडितप्पंति ।
आगाढेवा अनागाढं करेंति अनागाढे आगाढं ।। [भा.३०६३] अजयणाएव कुव्वंती पाहुणगादिअवच्छला ।
चित्तलाणिय नियसंति वित्तायहरणा तहा ।। वृ- विंटलानि खिटिका चप्पुटिकादीनी प्रयुञ्जते, नापि ग्लानायाः प्रति तर्पयन्ति प्रतिचरन्ति यदि वा आगाढे अनागाढं कुर्वन्ति, अनागाढे वा आगाढमयतनया वा कुर्वन्ति, तथा प्राघूर्णिकायामवत्सलास्तथा चित्रलानि विचित्ररेखोपेतानि वस्त्राणिनि वसने परिदधति | चित्राणि वा नानाप्रकाराणि रजोहरणानि धारयन्ति ।सम्प्रति सविकारद्वारमाह[भा.३०६४] गइविन्भमादिएहिं आगार विगारा तहापदंसंति ।
जह किढगाणा विमोहो समुदीरति किंतुतरुणाणं ।। वृ- गतिविभ्रमादिभिराकार विकारास्तथा प्रदर्श्यन्ते, यथा किटकानामपि वृद्धानामपि मोहः समुदीर्यते, । किं पुनस्तरुणानामिति बहुशः । उच्छोलन द्वारंकल्पस्थद्वारंचाह[भा.३०६५] बहुसो उच्छोलंती मुहनयने हत्थ पायकक्खादी।
गेण्हणमंडणरामणभोयतिव तातो कप्पढे ।। वृ-ता मुखनयनानि हस्तपदाकक्षादिकं च बहुशोऽनेकवारमुच्छोलयन्ति, प्रक्षालयन्ति, तथा गृहस्थबालकानां ग्रहणं कुर्वन्ति, । मण्डनं वा रामणं वा क्रीडनं यदि वा ताः कल्पस्थान् गृहस्थदारकान भोजयन्ति, स्थलीघोटद्वारंवेश्याद्वारं चाह[भा.३०६६] थलि घोडादिठाणेवयंतिते वावि तत्थ समुवेति ।
वेसित्थी संसग्गी उवासतो वा समीवंमि ।। वृ-स्थलीघोटादिस्थाने अत्रादिशब्दस्तेषामेव देवडिंगराणामनेकभेदख्यापनार्थता व्रज्रन्ति, ते वा स्थली घोटादेवडंगरापरपर्यायास्तत्रार्यि कोपाश्रये स्थली समीपे समुपयन्ति गच्छन्ति, तथा वेश्यास्त्रीसंसर्गिः सदैव तासां यदि वा वैश्यागृहसमीपेतासामुपाश्रयः।
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६७
उद्देशक :-७, मूल - १७४, [भा.३०६७] [भा.३०६७] तहचेवहत्थिसाला घोडगसालाणचेव आसन्ने ।
जंतितह जंतसाला काहीयत्तं च कुव्वति ।। वृतथाचैव हतिशालानांघोटकशालानांचासन्ने प्रदेशे हिण्डन्ति यदि वा तासांप्रत्यासन्ने उपाश्रये वसन्ति, । तथा इक्ष्वादियन्त्रशालां गच्छन्ति, तत्समीपे वा वसन्ति, । व्रजद्वारं सुगमत्वान्नविवृतं, काथिकत्वं या कुर्वन्ति । सम्प्रतिस्थलीघोटद्वारेदोषमाह[भा.३०६८] थलि घोटादिनिरुद्धा पसज्जगहणं करेजतरुणीणं ।
संकाइहोइतहियंगोयरे किमुपाडिवेसेहिं ।। वृ-स्थली घोटादयोऽनेकप्रकारा देवडिंगरानिरुद्धाः कृतसन्तस्तरुणीनां प्रसह्य बलात्कारेण ग्रहणं कुर्युस्ततो गोचरेऽपि तत्र गतानां शङ्का भवति, किं पुनस्तैः प्रातिवेश्मिकैः तेषु प्रातिवेश्मिकेषु सुतरां शङ्का; एवं हस्तिशालादिष्वपि दोषविभाषा यथायोगं कर्तव्या । कथिकद्वारमेव सविस्तरं गृहनिषद्याबाधनद्वारंचाह[भा.३०६९] सज्झायमुक्कजोगाधम्मकहाविकह पेसणगिहीणं ।
गिहि निसिजंच वाहंती संथवं वा करेंतिउ ।। वृ-स्वाध्यायेन मुक्तो योगो व्यापारो यासां ताः स्वाध्यायमुक्तयोगास्तथाभूताः सत्यो गृहीणां धर्मकथानामाख्याने विकथानांचस्त्रीकथादीनां करणेप्रेरणेचनानारुपेगृहिणामुधुक्तः तथा गृहनिषद्यां बाधन्ते गृहनिषद्यामुपवसन्तीत्यर्थः । संस्तवं वा परिचयंवा गृहस्यैः सह कुर्वन्ति, ।उपलक्षणमेतत् । वस्त्राण्यन्नपानं वा गृहस्थानां ताः संयत्यो ददति, । अविरतीश्च मण्डयन्ति, मण्डनोपदेशं वा तासां प्रयच्छन्ति, मण्डनकानिवाददतीति ।। [भा.३०७०] एवं तुताहि सिटेनिक्खिवियव्या उताउ कहियंतु !
दोसु विसंविगोसुनिखिवियव्वा भवेताउ ।। वृ-एवमुक्तेन प्रकारेणताभिः संयतीभिः शिष्टेकथितेता क्व निक्षेप्तव्याः ।सूरिराह-द्वयोरपिसंयत संयतीवर्गयोः संविग्नयोस्ताभवन्ति निक्षेप्तव्याः !अत्रसंयतसंयतीवर्गयोः संविनासंविग्नभेदतश्चत्वारो भङ्गास्तद्यथासंयताः सीदन्तिसंयत्योऽपिसीदन्तिप्रथमोभङ्गः,संयताः सीदन्तिनसंयत्यः इति द्वितीयः, संयता न सीदन्ति किन्तुसंयत्यः सीदन्ति इतितृतीयः ।नसंयताः सीदन्तिनापिसंयत्य इति चतुर्थः, । तत्रदोसुसंविग्नेसुइतिचतुर्थीभङ्गो गृहीतः ।शेषेषुभङ्गेषु निक्षेपणंप्रतिषिद्धं, । तथाचतत्रप्रायश्चित्त[भा.३०७१] संजयसंजतिवणे संविगगेक्केके अहव दोसंतु।
निक्खवणा होति गुरुगा अहपुनसुद्धे चेमेदोसा ।। वृ-संयतवर्गेसंयतीवर्गे वा एकैकस्मिन्नसंविग्ने एतेन द्वितीयतृतीयभङ्गौ गृहीती, । अथवा द्वयोरपि संयतसंयतीवर्गयोस्संविग्नयोरनेन प्रथम भङ्गो गृहीतः, । निक्षेपणे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका भवन्ति, । नवरंतपः कालविशेषता प्रथमभङ्गेद्वाभ्यामपि विशेषिता, ।अथपुनः शुद्धेऽपिचतुर्थे भने इमे वक्ष्यमाणा दोषास्तर्हि तत्रापिक्षेपणे चत्वारो गुरुकाः, सम्प्रतितानेव दोषानाह[भा.३०७२] तरुणा सिद्धपुत्तादी पविसंति नियल्लगाणनिस्साए ।
महयरिय न वारेती,जे विय पडिसेवेतहिं किंच ।। वृ-तरुणाः सिद्धपुत्रादयो निजकानामात्मीयानांआर्यिकाणां निश्रयावन्दनव्याजेन प्रविशन्ति, ।
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७४ प्रवेशेय च तत्रैव चिरकालमवतिष्ठते तान्महत्तरिका यदि न निवारयति, येऽपि च तत्र वसतौ काञ्चिदार्यिकामात्मीयां । प्रतिसेवन्तेपर्युपासन्तेपर्युपासीनाञ्चचिरंकालं तिष्ठन्ति तानपिन निवारयति, भा.[३०७३] निक्खेवणे तत्थगुरुगा अह पुन होज्जा हुसासमुजुत्ता।
चरणगुणसुनियमं वियक्खणा सीलसंपन्ना ।। वृ- तत्रापि निक्षेपणे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, । अथ पुनः सा महत्तरिका चरणगुणेषु नियतं विचक्षणाशीलसम्पन्ना सती समुधुक्ता अयुक्तंसमस्तमपिवारयतितथा- [भा.३०७४] समासीसपडिच्छीणंचोयणासुअनालसा।
गणिणी गुणसंपन्ना पसज्झा पुरिसाणुगा ।। वृ-शिष्याणां प्रातीच्छिकानां च समा । तथा चोदनासु शिक्षणासु अनलसा कृतोद्यमा गणिणी महत्तरिका गुणसम्पन्ना तथाऽप्रसह्याऽप्रधृष्यो यः पुरुषस्तदनुगता तदनुसारिणी । [भा.३०७५] संविग्गाभीयपरिसाय उगगदंडाय कारणे ।
सज्झायज्झाणजुताय संगहे य विसारया ।। वृ-संविग्ना सामाचार्यां सम्यगुचुक्ता तथाभीता पर्षत्यस्याः सा भीतपर्षत् यतः कारणे उग्रदण्डा स्वाध्यायध्याने युक्ता संग्रहे चविशारदा ।। [भा.३०७६] विगहा विसोत्तियादीहिं वज्जिया जाय निच्चसो ।
__एयगुणोववेयाएतीएपासंभि निक्खिवे ।। वृ-याच नित्यशः सर्वकालं विकथाविश्रोतसिकादिभिरादिशब्दातऋद्धिगौरवादिपरिग्रहोपवर्जिता एतदुणोपेतायास्तस्याः पार्श्वे निक्षिपेत्[भा.३०७७] एयारिसाए असतीवाएजाहि ततोसयं ।
वायंतेइमा तत्थ विही उपरिकित्तिया ।। वृ-एतादृश्यागणिन्याअभावे स्वयंवाचयेत्, तस्मिंश्चवाचयत्ययं वक्ष्यमाणो विधिः परिकीर्तितः । [भा.३०७८] माया भगिनीधूया मेहावी उज्जुया य आनत्तीं ।
एआसिं असईए सेसावाएग्जिमा मोत्तुं ।। वृ- मातरं भगिनीं दुहितरं वा कथं भूतामित्याह-मेघाविनी प्रज्ञावतीं ऋजुकामकुटिला आज्ञप्तां यदुपदिश्यते तस्यै तथैव कारिकांवाचयेदिति योग एतासामसत्यभावेशेषा अपि अस्वजनावाचयेत् । इमा वक्ष्यमाणामुक्ताता एवाह[भा.३०७९] तरुणिंभोइय मेहुणियं पुव्वहसिय वभिचारिं ।
एतासुहोतिदोसा तम्हा य न वायएतेऊ ।। वृ-तरुणीं पुराणां पश्चात्कृतव्रतां पुनरभ्युपगतदीक्षां, भोग्यां वेश्यां, मैथुनिकी भार्यां ययासह पूर्व सहितमासीतव्यभिचारिणीपूर्वावस्थांस्वैरिणींएतासुयस्माद्वाच्यमानासुपूर्वाभ्यासेनात्मपरसमुत्था दोषा भवन्ति तस्मात्तान् न वाचयेत् । अत्रैव विशेषमाह[भा.३०८०] वजकुड्डसमं चित्तंजइहोजाहिदोण्हवि ।
तहाविसंकितो होइपज्जातो वाययंतउ ।। वृ- यद्यपि द्वयोरपि वाच्यवाचकयोश्चित्तं वज्रकुड्यसमं तथाप्येता वाचयन् शंकितः शङ्कागोचरो
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १७४, [भा.३०८०] भवतिततएतासां वर्जनम् । [भा.३०८१] पूर्वतु किंटी असतीए मज्झिमा दोसरहियवाएति ।
गणहरोअन्नयरोवावि परिणतो तस्सअसतीए ।। वृ- पूर्वं तावत् किण्टी वृद्धां वाचयेत् । तस्यामसत्यां दोषरहितो गणहरो मध्ययां वाचयेत् । अथ गणधरः प्रयोजनान्तरेणव्याकुलस्ततस्तस्य गणधरस्यासत्यभावे परिणतोऽन्यतरो वापिदाचयेत् । [भा.३०८२] तरुनोसुसयंवाएदोसन्नयरेणवाविजुत्तेसु ।
. विहुणा उइमेणंतुदव्वादीएणउजयंतो।। वृ-अथान्यतरः परिणतो न विद्यते, किन्तुसर्वेऽपितरुणाः वृद्धाअन्यतरेणदोषेणसविकारत्वादिना युक्तास्ततस्तरुणेषुशेषेसुवृद्धेसुवान्यतरेणदोषेणयुक्तेषुसत्स्वनेनवक्ष्यमाणेन गणधरः स्वयंवाचयेत्। किं विशिष्ट इत्याह-द्रव्यादिना यतमानस्तामेव द्रव्यादियतनामभिधित्सुराह[भा.३०८३] दव्वे खेत्तेकाले मंडलिदिठी तहा पसंगोय ।
एएसुजयणंबुच्छं, आनुपुब्विंसमासतो ।। वृ-द्रव्ये क्षेत्रेकाले मण्डल्यांतथा दृष्टिप्रसङ्गे एव एतेषुस्थानेषुयतनामानुपूर्व्यासमासतो वक्ष्ये । [भा.३०८४] जंखलुपुलागदव्वं तब्विवरीयं दुवेविभुति ।
पुवुताखलु दोसा तत्थ निरोधे निसग्गेय ।। वृ- यत्खलुपुलाकमसारं द्रव्यं तद्विपरीतं द्वावपि वाच्या वाचयिता चेत्यर्थः भुजाते अन्यथा तत्र व्याख्यानमंडल्यां सूत्रादि निरोधे निसर्गेवापूर्वोक्ताः खलुदोषा उक्ता द्रव्ययतना । क्षेत्रयतनामाह[भा.३०८५] सुन्नधरे पच्छन्ने उज्जाने देउलेसभारामे ।
उभयवसहिंचमोत्तुंवाएज असंकणिज्जेसु ।। वृ-शून्यगृहाणि प्रच्छन्नानि विविक्तान् प्रदेशिन्तथा उद्घातानि देवकुलानिसभा आरामाश्चतथा उभयवसतिंसंयतवसतिंसंयतिवसतिंचमुक्त्वा शेषेष्वशङ्कनीयेषु स्थानेषु वाचयेत् । [भा.३०८६] उभयनिजे वय नीए वसन्नियहाभद्द तहयधुवकम्मी ।
आसन्नेसतिअजाणुवस्सए अप्पणो वावि ।। वृ-उभयस्यसंयत्याः संयतस्य चनिजे स्वस्थाने आसन्नेसतियदि वाव्रतिन्या निजे अथवा संज्ञिनी श्रावके यदि वा यथा भद्रके अथवा ध्रुवकर्मणि लोहकारादौ प्रत्यासन्ने सति वाचयेत् । अथान्यदर्शनीयं स्थानं न विद्यते,ततःअन्यस्यस्थानस्यासतिआर्याणामुपाश्रयेऽथवाआत्मन उपाश्रये यत्रशय्यातरस्य संलोको भवति, तत्र स्थितो वाचयति, गतं क्षेत्रद्वारमधुना कालयतनाद्वारमाह[भा.३०८७] जइअस्थि वायणंदितो अदाउंताहेगच्छइ।
अहनत्थिताहेदाउणसुत्तअत्थाणपोरिसिं ।। वृ-यदिसाधूनांसूत्रस्यार्थस्यच वाचनां दातासमस्तिततआचार्योवाचनांसाधूनामदत्वा गच्छति । प्रातरेव साध्वीनामशङ्कनीये स्थाने वाचनां दातुं गच्छतीतिभावः । अथार्थ पौरुषी दाता समस्ति, न सूत्रपौरुषी दाता, तदा सूत्रवतां संयतानांसूत्रपौरुषींदत्वा गच्छति । [भा.३०८८] अह अधइत्ता होज्जा हि तो जाइपढमाए।
ऊ असतीए दोण्हवी दाने इमाउजयणतेहिं ।।
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७४ वृ-अथसूत्रस्यदाता विद्यतेनार्थस्य,साधवश्चार्थवन्तोपिअार्थिनोऽपिसन्ति, ततः प्रथमपौरुष्यां संयतीनां वाचना प्रदानाय गच्छति, । द्वितीयस्यां तु पौरुष्या मागत्य संयतानामार्थं ददाति, । अथ संयतानां सूत्रस्य वा प्रदाता अन्यो न विद्यते, तदान्यस्यासत्यभावे द्वयानामपि संयतानां संयतीनां चात्मनउपाश्रये एकस्मिन् तेन वाचना देया । तत्र द्वयानां वाचनादाने इयं वक्ष्यमाणा यतना । अत्र मण्डलीयतनाद्वारमापतितंतदेवाह[भा.३०८९] कडिनंतरितो वाए दीसंतिजनेन दोविजहवग्गा ।
बंधंति मंडलिंतेउएक्कतो वावि एक्कतो ।। वृ-तेसंयताःसंयत्यश्चमण्डलीबन्धन्ति, ।तद्यथा-एकतः संयतमण्डलीएकतः संयतीमण्डली, । अपान्तराले चसंयतीनांव्यवधानाय कटोदीयते, । तत्रापिप्रच्छन्ने प्रदेशे स्थिताः संयतीनवाचयति, । अन्यथा ये शून्यगृहादिषु वाचयतः शङ्कादयो दोषा उक्तास्तेऽत्रापि स्युस्तत आह-यत्र द्वावपि वर्गी संयतसंयती समुदायरुपावुपविष्ठौ जनेन दृश्येते, तत्र स्थितःकटेनान्तरितो वाचवति । एवं सति योगुणस्तमाह[भा.३०९०] लोगेविपच्चतोखलु वंदनमादीसु होति वीसत्था ।
दुगूढादी दोसा विगार दोसायनोएवं ।। वृ-एवं क्रियमाणे सतिलोकेऽपिशुद्धशीलसमाचारविषयः प्रत्यय उपजायते ।येऽपिच बन्दनादिषु समागच्छन्ति तेऽपि द्वावपि वर्गौ तथोपविष्टौ दृष्ट्रा विश्वस्ता भवन्ति । एवं च सति ये दुर्गुढादयः प्रच्छन्नप्रदेशादि भाविता दोषाः ये च परस्परं संयतसंयतीनां विकारदोषास्ते न भवन्ति । अथ कटोन विद्यतेतदा वस्त्रेण चिलिमिलि क्रियते । तथा चाह[भा.३०९१] चिलिमिलिच्छेदेवायइजह पासइदोण्हवी पवायंती।
दिद्वी संबंधादी इमेय तहियं नवाएजा ।। वृ- प्रवाचयन् गणधरश्चिलिमिल्या उपलक्षणमेतत् कटस्य च च्छेदे पर्यन्ते तिष्ठति, यथा द्वावपि संयतसंयतीवर्गों (स) पश्यति । तत्रयेसंघताःसंयतीनांदष्टिदृष्ट्यात्मौययासंबध्नन्ति,तेद्दष्टिसम्बन्ध उच्य(च्य)ते आदिशब्दान्मैथुनकादि परिग्रहस्तानिमान् वक्ष्यमाणान्नवाचयेत् । - [भा.३०९२] सविकारा मेहुणादी यजे या विधिइदुब्बला ।
अनेन वायएतेउनिसिं वापडिपच्छणं ।। वृ-ये दृष्ट्या सविकारा ये चमैथुनिकादयो मैथुनिको भर्ता आदिशब्दात्पुराणादिपरिग्रहः, ये चापि धृत्या दुर्बलास्तान् अन्येनोपाध्यायादिना वाचयेत्, निशि रात्रौ वा तेषांसन्दिग्धस्थानं प्रतिप्रच्छनं ।। [भा.३०९३] असरणे पवायंतेपदंतिसव्वे तेहिं अदोसिल्ला ।
अनिसन्नथेरिसहिया थेरसहाओपवायंतो ।। वृ- अथान्य उपाध्यायादि प्रवाचयन् न विद्यते तदान्यस्मिन्नसति वाचयति सर्वे तत्र पठन्ति ततऽदोषवन्तस्तत्रापि संयत्यः पठन्त्यनिषन्ना अनुपविष्टा स्थिता इत्यर्थः । येन परस्परं दृष्टिसम्बन्धो न भवति तथा स्थविराः सहिताः प्रवाचयन्नपि स्थविरसहायः प्रवाचयति, येन तत्सहायः सर्वानपि निभालयति, संयत्योऽनिषन्नाः संयत्योऽनिषन्नाः पठन्तीत्युक्तंतत्रापवादमाह
[भा.३०९४] जादुब्बला होज्ज चिरंवसज्झातोताहे निसणान य उच्चसद्दा ।
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १७४, [भा. ३०९४]
२७१ पलंब संघाडेन उजला य अनुनाया वास तिरंजलीय ।। वृ-या शरीरेण दुर्बला भवति वर्तते चिरंचस्वाध्यायः कर्तव्यः । तदा निषणा उपविष्टासती पठति, नचउच्चशब्देन महता शब्देनालापकमुद्घोषयतीत्यर्थः । तदा संघाटिःप्रलम्बा पादगुल्फपर्यन्ता क्रियते, नोज्वला तथाअनुन्नतापठति, ।किमुक्तंभवति । नोर्ध्वमुखासतीअन्यस्यान्यस्य मुखं विप्रक्ष्यमाणा पठति तथा वासो वस्त्रान्तेन तिरोहिताञ्जलिरालापकं गुरोः समीपे याचते [भा.३०९५] एयविहि विष्पमुक्को संजतिवगंतुजो पवाएजा ।
मञ्जायातिकतंमनायारं वियाणाहि ।। वृ- एतेनान्तरोदितेन विधिना विप्रमुक्तो यः संयतिवर्ग प्रवाचयेत्, तं मर्यादातिक्रान्तमनाचारमाचारमाचाररहितं विजानीयात् ।।
मू.(१७५) नो कप्पइ निगंथाण वा निमंथीण वा असज्झाएसज्झाइयं करित्तए मू. (१७६) कप्पइ निगंथाण वा निग्गंथीणवा सज्झाइएसज्झायंकरित्तए। [भा.३०९६] सज्झातोखलुपगतो वितिगठे नो कप्पइजहाउ ।
एमेव असज्झाएतप्पडिवक्खे उसज्झाओ ।। वृ- स्वाध्यायः खलु प्रकृत पूर्वसूत्रे वर्तते, स च यथा व्यतिकृष्टे काले न कल्पते । एवमेवास्वाध्यायकेऽपि,तत्प्रतिपक्षेपुनःस्वाध्यायिकेस्वाध्यायःकल्पते ।इत्येतदर्थख्यापनार्थमिदंसूत्रमिति सम्बन्धः, अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्यान कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा अस्वाध्यायिके स्वाध्यायं कर्तुं, कल्पते निर्ग्रन्थीनांवा स्वाध्याये स्वाध्यायं कर्तुमितिसूत्राक्षरसंस्कारः । [भा.३०९७] असज्झाइयं च दुविहंआयसमुत्थं च परसमुत्थं च ।
जंतंतु परसमुत्थं तंपंचविहंतुनायव्वं ।। वृ-द्विविधं खलु अस्वाध्यायिकं तद्यथा-आत्मसमुत्थं परसमुत्थं । आत्मानः स्वाध्यायं चिकीर्षोः समुत्थं आत्मसमुत्थं । परस्मात्स्वाध्यायकर्तुरन्यस्मात्समुत्थं परसमुत्थं च शब्दाच्च स्वाध्यायिकतया तुल्यकक्षतासंसूचकौ तत्र यत्परसमुत्थं तत्पश्चविधज्ञातव्यम् । तानेवपञ्चप्रकारानाह[भा.३०९८] संजमघाउप्पाएसा दिव्वे वुगहे य सारीरे ।
एएसुकरेमाणेआणाइयमोउदिटंतो।। । वृ-संयमघातिसंयमोपघातिकमौत्पातिकमुत्पातानिमित्तंसदेवता प्रयुक्तव्युद्गृहः शारीरंच एतेषु पञ्चस्वप्यस्वाध्यायिकेषुस्वाध्यायं कुर्वत्याज्ञादयआज्ञाभङ्कादयो दोषास्तथाज्ञांतीर्थकराणांभञ्जति । प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु । अनवस्थया अन्येऽपि तथा करिष्यन्तीति, तत्रापि प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु, यथा वादि तथाकारीन भवतीति मिथ्यात्वं, तन्निष्पन्नमपि प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु, विराधना द्विविधा संयमविराधना आत्मविराधनाच । तत्रसंयमविराधना ज्ञानाचारविराधनाआत्मविराधनायामिदमुदारहरणं तदेवाह[भा.३०९९] मिच्छभयघोसणनिवेदुग्गाणि अतीहमाविनेस्सिहि हा !
फिडिया जेउअतिगयाइयरा हयसेसंनिवदंडो।। वृ-कस्सविस्नोमेच्छाखंधावारोपिसयंआगंतुंहणियकामोतंभयंजाणित्ता रनासविसएसयलेवि घोसावियं, मिच्छखंधावारो आगंतुं विसयं हनिउकामो वंति, तास, तुडभेदुग्गाणि अतीहतत्थ जेहिं । रनो आणाकया ते मिच्छ भयातो फिडिया जेहिंन कया आणा तेमिच्छेहिं लूसिया मारिया य जेवि तत्थ
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭ર
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२. ७/१७६ केइ परिमुक्काते विरणादंडिया ।। अक्षरयोजनात्वेवम्-म्लेच्छभयमाकण्य नृपेण दण्डः कृतः । [भा.३१००] राया इव तित्थगरोजानवया साहुणो घोषणंसुतं ।
मिच्छाय असज्झातो रयणधनाइंचनाणादी ।। वृ- अत्र राजा इव तीर्थकरो जनपदा इंवे साधवः, घोषणमिव सूत्रम् । म्लेच्छा इव अस्वाध्यायो रत्नधनानीवज्ञानादीनि । तत्रयेसाधवोजनपदस्थानीयाराजस्थानीयस्यतीर्थकरस्याज्ञां नानुपालयन्ति तेप्रान्तदेवतयाच्छल्यन्ते । प्रायश्चित्तदण्डेन च दण्ड्यन्ते । केन पुनः कारणेनास्वाध्यायिक स्वाध्यायं करोति । ततआह- . [भा.३१०१] पोवावसेव पोरिसिअल्झयणंवा विजोकुणइसोउं ।
नाणाइ सारहीनस्स तस्स छलणाउसंसारो ।। वृ-स्तोकावशेषामपि पौरुष्यमध्ययनं पाठ उद्देशो वाद्यापि नान्तं नीत इति कृत्वा उद्घाटायामपि पौरुष्यामस्तमिते वा सूर्ये अथवा अस्वाध्यायिकमिति श्रुत्वापि योऽध्ययनं पाठमपि शद्वादुद्देशनं च करोति । तस्य ज्ञानादित्रिकंतत्वतोऽपगतंतीर्थकराज्ञाभङ्गकरणादिति, ज्ञानादित्रिकसारहीनस्यसंसारे नरकादि भवभ्रमणलक्षणेच्छलनाभवति, ।अपारघोर संसारे निपतनं भवतीति भावः, । [भा.३१०२] अहवादिटंत अवरोजहरनो केइपंचपुरिसाओ ।
दुग्गातिपरितोसिओ, तेहियरायाअह कयाई ।। [भा.३१०३] तोदेति तस्स राया नगरंभी इच्छियंपयारंतू ।
महिएया दइमोल्लंजनस्स आहारवत्थादी ।। [भा.३१०४] एगेन तोसियतरोगिहमगिहे तस्स सव्वहिं वियरे ।
स्त्थाइंसुचउण्हएविह सज्झाइए उवमा ।। वृ-अथवेतिदृष्टान्तस्य प्रकारान्तरसूचनेअपरोदृष्टान्तोयथा-राज्ञः पञ्चपुरुषाः सेवकास्तैरथकदाचित राज्ञा दुर्गादिषु पतितो निस्तारितस्तत्रापि तेषां पञ्चानां मध्ये एकेन केनचित् परमसाध्वसमवलंब्यस्वयमवलंब्यभूयस्तरंसाहायिकमकारिततस्तेषांतेनैकेन वर्जितानांचतुर्णापुरुषाणांसजापरितुष्टः सन्नगरेरथ्यादिषुगृहचर्येषुप्रचारमीप्सितंददाति, । यथायत्किमपिरथ्यायामापणादिषुत्रिकचतुष्कचत्वारादिषुवायूयं यद्वस्त्राहारादिकंप्राप्नुयात्युष्माकमेवएवं प्रसादे कृते वस्त्राहारदौ नगरे तैः स्वेच्छया गृहीते राजा यस्य सत्कंतैः गृहीतं तस्यमूलं ददाति । येन चैकेन पुरुषेणभूयस्तरंसाहायिकं कुर्वता राजा तोषिततरस्तस्य राजा गृहेऽगृहे वा सर्वत्र नगरमध्ये प्रचारमीप्सितं वितरति अनुज्ञानाति । तत्रापि यस्य सत्कं तेन गृह्यते वस्त्राहारादितस्य राज्ञा मूल्यं दीयते । इतरेषांतुचतुर्णा रथ्यादिष्वेव प्रचारमनुज्ञातवान् नगृहेषु । एवमुक्तेन प्रकारेण इह प्रस्तुतेअस्वाध्यायिके उपमादृष्टान्तः । तदेवमुक्तो दृष्टान्तः । [भा.३१०५] पढममि सव्वचिट्ठासज्ज्ञातो वा निवारतोनियमा ।
. सेसेसुअसज्ज्ञातो चेट्ठा न निवारिया अणा ।। वृ- प्रथमे अस्वाध्यायिके संयमोपधातिलक्षणे सर्वा कायिकी वाचिकी चेष्टा स्वाध्यायश्च नियमाद्वारितस्तोषकतर पुरुषस्थानीयतया तस्य सर्वत्र साधुव्यापारेषु प्रवृत्ते, शेषेषु पुनश्चतुर्थस्वाध्यायिकेषु अस्वाध्यायः स्वाध्याये एव केवलो निवारितो नान्या कायिकी वाचिकी वा प्रतिलेखनादिकाचेष्टा वारिता,तेषांशेषपुरुष चतुष्ट्यस्थानीयानां बहीरथ्यादाविव स्वाध्यायमात्र एव
For
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७३
उद्देशक :-७, मूल- १७६, [भा.३१०५] व्यापारभावात् । तदेव पञ्चस्वप्यस्वाध्यायिकेषु सामान्यतो विशेषतश्चोदाहरणयुक्तमिदानी प्रथमस्वाध्यायिकंसंयमोपघाति प्ररुपयति | [भा.३१०६] महिया यभिन्नवासे सच्चित्तरए य संजमेतिविहे ।
दव्वे खेते काले, जहियं वा जचिरंसव्वं ।। वृ-महिका गर्भमासे पतन्ती प्रसिद्धा तस्यां तथा गृहादौ यत्पतति वर्षं तत् । भिन्नं वर्ष तस्मिन् तथा सचित्तरजसिचएवंविधेत्रिप्रकारे संयमेपदैकदेशे पदसमुदायोपचारात्संयमोपधातिनिअस्वाध्यायिके निपतति द्रव्यतः, क्षेत्रतः कालत,भावतश्च वर्जनं भवति, तत्र द्रव्यत एतदेव त्रिविधमस्वाध्यायिक द्रव्यं, क्षेत्रतोजहयन्तियावत्क्षेत्रेतत्पततितावत्क्षेत्रं,कालतोयश्चिरंयावन्तंकालं पततितावन्तंकालं | भावतः सर्वकायिक्यादिचेष्टादिकंवय॑ते । एनामेव गाथांव्याख्यानयति[भा.३१०७] महिया उगब्भमासे वासे पुनहोतितिन्निउपगारा ।
बुब्बुयतव्वजफुसी सच्चित्तरजोय आतंबो ।। वृ-महिका गर्भमासेप्रतीला, गर्भमासोनाम कार्तिकादियावत्माधमासः ।वर्षे पुनस्त्रयः प्रकारा: भवन्ति तानेवाह, दुव्युवतिः यत्र वर्षे निपतति पानीयमध्येबुबुदास्तोयशलाकारुपा उत्तिष्ठन्ति ततो वर्षमप्युपचारात् बुबुदमित्युच्युते । तद्धर्ज बुद्बुद्धर्ज, द्वितीयंवर्ष तृतीयं फुसी इति जलस्पर्शिकनिपतन्त्यः । तत्र बुदबुदे वर्षे निपततियामाष्टकादूर्ध्वं अन्ये तु व्याचक्षते त्रयाणां दिनानां परतस्तद्वर्ज पञ्चानादिनानांजलस्पर्शिकारुपेसप्तानांपरतः सर्वमप्कायस्पृष्टंभवति ।ततस्तत्रद्रव्यतःक्षेत्रतः कालतो भावतश्च वर्जनं प्राग्वद्भावनीयम् । यावच्चापकायमयं न भवति तावत् यधुपाश्रयो श्लक्ष्णधूलिस्तच्च सचित्तरजो वर्णनातानंगाथायांपुस्त्वंप्राकृतत्वात् । तच्चदिगंतरेषु दृश्यते । तदपिनिरन्तरपातेन त्रयाणां दिनानां परतः सर्वं पृथिवी कायभावितंकरोति तित्रापि पतितद्रव्यादितो वर्जनंप्राग्वत् । [भा.३१०८] दव्वेतंचिय दव्वं खेत्तेजहियं तुजच्चिरकाले ।
ठाणादिभासभावे मुतुंतउस्सासउम्मेसुं ।। वृ- द्रव्ये द्रव्यतस्तदेवास्वाध्यायिक महिकं भिन्नवर्ष सचित्तरजो वा वय॑ते । क्षेत्रतो यत्र क्षेत्रे निपतति । कालतो यच्चिरं कालं पतति । भावतो मुक्त्वा उच्छ्रासमुन्मेषं च तद्वर्जने जीवितव्याघातसंभवात् । शेषां स्थानादिकमादिशद्वात् गमनागमने प्रतिलेखनादि परिग्रहः कायिकां चेष्टां भाषां व वर्जयति । [भा.३१०१] वासत्ताणाचरिया निक्कारणेठंति कजजयणाए।
हत्थत्थंगुलिसन्ना पोत्तावरियाव भासत्ति ।। वृ-निष्कारणे कारणाभावे वर्षत्राणं कम्बलमयः कल्पस्तेन सौत्रिककल्पान्तरितेन सर्वात्मना आवृत्तातिष्ठन्ति न कामपि लेशतोऽपि चेष्टां कुर्वन्ति । कार्ये तु समापतिते यतनया हस्तसंज्ञया वा व्यवहरन्ति, पोताचरिता वा भाषन्ते । ग्लानादि प्रयोजने वर्षा कल्पावृता गच्छन्ति । गतं संयमोपघात्यस्वाध्यायिकमिदानीमौत्पातिकमाह[भा.३११०] पंसूयमसरुहिरे केससिलावुट्टितह रउग्धाए ।
. मसरुहिरेहोरत्तं अवसेसोजच्चिरं सुत्तं ।। [22/18]
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१७६ वृ-अत्रवृष्टिशद्धः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । पांशुवृष्टौ मांसवृष्टौ रुधिरवृष्टौ केशवृष्टी शिलावृष्टौ च । तत्रपांशुवृष्टिमियदि वृत्तं रजोनिपतति, मांसवृष्टिसिखण्डानि पतन्ति, । रुधिरवृष्टिः रुधिरबिन्दवः पतन्ति, । केशवृष्टिर्यद्वराः केशाः पतन्ति । शिलावृष्टिः पाषाणनिपतनं करकादिशिलावर्षमित्यर्थः । तथा रजउद्घाते रजस्वलासु दिक्षु सूत्रं न पठ्यते शेषाः सर्वाअपि चेष्टाः क्रियन्ते । तत्र मांसे रुधिरेच पतति अहोरात्रंयंते, अवशेषे पांशुवृष्ट्यादौ यावच्चिरं पांश्चादिपतनं तावन्तं कालं सूत्रं नन्द्यादिन पठ्यते ।शेषकालंतु पठ्यते । सम्प्रति पाशुंरजउद्घात व्याख्यानमाह[भा.३१११] पंसू अचित्तरजोसलातो दिसारउद्घातो ।
तत्थसवातेनिव्यायइएयसुत्तंपरिहरति ।। वृ- पांशवो नाम धूमाकारमापाण्डुरमचित्तं रजः, रज उद्घातो रजस्वलादिशो यासु सत्सु समन्ततोऽन्धकारइव श्यते ।तत्रपांशुवृष्टौरजउद्घातेवासवातेनितिचपततियावत्पतनं तावत्सूत्रं परिहरन्ति । अत्रैवापवादमाह• [भा.३११२] साभाविए तिनि दिना सुगिम्हए निक्खेवंति ।
जइजोगंतोतंमि पडतमी कुणंति संवच्छरंज्झायं ।। वृ- यदि सुग्रीष्मे ग्रीष्मकालप्रारंभ उष्णकालप्रारंभ चैत्रशुक्लपक्षे इत्यर्थः । दशम्याः परतो यावत् पौर्णमासी ।अत्रान्तरेनिरन्तरत्रीणिदिनानी यावत्यदियोगंनिक्षिपन्तिएकादश्यादिषुत्रयोदशीपर्यन्तेषु यदिवा त्रयोदश्यादिषुपौर्णमासी पर्यन्तेषुसचित्तरजोअवहेठ[व]नार्थंकायोत्सर्ग कुर्वन्तितदा तस्मिन् पांशुवर्षे रजउद्धाते वा स्वाभाविके पतति संवत्सरं यावत्स्वाध्यायं कुर्वन्ति । इतरथानेति गतमौत्पातिकमिदानीं सदेवमाह[भा.३११३] गंधव्वदिसाविजुक्क[अ]गजितेजूव जक्खलित्तेय ।
एकेक्कपोरिसिंगजियंतुदो पोरिसीहणति ।। वृ- गन्धर्वनगरं नाम यच्चक्रवर्त्यादि नगरस्योत्पातसूचनाय सन्ध्यासमये तस्य नगरस्योपरि द्वितीयं नगरप्राकाराट्टलकादिसंस्थितंश्यते; दिग्दाहः विद्युत्प्रतीता उल्कासरेखाप्रकाशयुक्तावा गर्जितंप्रतीतं यूपको वक्ष्यमाणलक्षणो यक्षालिप्तंनाम एकस्यां दिशिअन्तरान्तरा यद्दश्यते विद्युत्सदृशः प्रकाशः एतेषु मध्ये गन्धर्वनगरादिकमेकैकां पौरुषी हन्ति ।गर्जितंपुनढे पौरुष्यौ हन्ति । [भा.३११४] गंधव्वनगरनियमासदेव्वंसेसगानि भजितानि ।
जेन न नजंति फुडंतेन यतेसिंतुपरिहारो ।। वृ- अत्र गन्धर्वनगरादिषु मध्ये गन्धर्वनगरं नियमात्सदेवमन्यथा तस्यासंभवात् । शेषकाणि तु दिग्दाहादीनिभक्तानि विकल्पितानि,कदाचित्खाभाविकानि विद्यन्तिभवन्ति ।कदाचित् देवकृतानि । तत्र स्वाभाविकेषु स्वाध्यायो न परिहियते । किन्तु देवकृतेषु परं येन कारणीन स्फुटं वैविक्त्येन भाति ज्ञायन्ते तेन तेषामविशेषेण परिहारः ! सम्प्रति दिग्दाहादि व्याख्यानमाह[भा.३११५] दिसिदाहो च्छिन्नमूलो उक्कसरेहा पगासजुत्ता वा ।
संज्झाच्छेयाचरणो उजूवतोसुक्के दिने तिन्नि ।। वृ-दिशिपूर्वादिकायां च्छिन्नमूलो दाहः प्रज्वलनं दिग्दाहः । किमुक्तं भवति? अन्यतमस्यां दिशि महानगर प्रदीप्तमिवोपरि प्रकाशोऽधस्तादन्धकार इति दिग्दाहः उल्का पृष्टतः सरेखा प्रकासयुक्तावा ।
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा.३११५]
२७५ यूपकोनामशुक्लेशुक्लपक्षेत्रीणि दिनानियावद्वितीयस्यांतृतीयस्यां चतुर्थ्यांचेत्यर्थः सन्ध्याच्छेदः, सन्ध्याविभागः सआध्रि[वियतेयेनससन्ध्याच्छेदावरणश्चन्द्रः । इयमत्रभावना-शुक्लपक्षे द्वितीया तृतीया चतुर्थी रुपेषुत्रिषु दिवसेषुसंध्यागतश्चंद्र इति कृत्वा संध्यान विभाव्यते, ततस्तानि शुक्लपक्षे त्रीणि दिनानि यावच्चंद्रः संध्याच्छेदावरणः स यूपइति तेषु च त्रिषु दिवसेषु प्रादोषिकी पौरुषीनास्ति । सन्ध्याच्छेदाविभावनादिति । अत्रैव मतान्तरमाह[भा.३११६] केसिंचि होइमोहो उजूवतो ते होति आइणा ।
जेसिंतुअणाइन्ना तेसिं खलु पोरिसीदोनि ।। वृ- केषाश्चिदाचार्याणां मतेन भवन्ति शुक्लपक्षे प्रतिपदादिषु त्रिषु दिवसेष्वमोधामोधा शुभाशुभसूचननिमित्तादितथोत्पादा आदित्यकरणविकारजनिता आदित्यस्योदयसमयेऽस्तमयसमये वा आताभ्राः कृष्णश्यामा वा यूपक इति तेच भवन्ति वर्तन्ते । आचीर्णा नैतेषु स्वाध्यायः परिह्रियते इत्यर्थः, । येषां त्वाचार्याणामनाचीर्णास्तेषां मतेन यूपको द्वे पौरुष्यौ हन्ति न केवलममूनि सदेवानि किन्त्वमून्यपि । तान्येवाह[भा.३११७] चंदिमसूरुवरागा निग्धाएगुंजितेअहोरतं ।
चंदो जहनेनाद्धउउक्कोसपोरिसि विच्छक्कं ।। [भा.३११८] सूरो जहन्नबारस उक्कोसं पोरिसी उसोलसउ ।
संगहनिव्वुड एवं,सुरादी जेनहोरता ।। वृ-चन्दोपरागेसूर्योपरागेचतद्दिनापगतेइतिवाक्यशेषः । तथासाभ्रे निरभ्र वानभसिव्यन्तस्कृतो महागर्जितसमो ध्वनिर्निर्धातः गर्जितस्येव विकारो गुञ्जावत् गुञ्जमानो महाध्वनिर्गुञ्जितं तस्मिन् नितिगुंजितेच प्रत्येकमहोरात्रंयावत्स्वाध्यायपरिहारः । तत्रजधन्यतउत्कर्षतश्चन्द्रोपरागंसूर्योपरागं चाधिकृत्य स्वाध्यायोचितकालमानमाह-चन्द्रो जधन्येनाष्टौ पौरिषीर्हन्ति, उत्कर्षतः पौरुषी द्विषट्कं द्वादशपौरुषीरित्यर्थः । कथमितचेदुच्यते-तद्रच्छन्चन्द्रमा राहुणाग्रहीतस्ततश्चतस्त्रः पौरुषीर्दिवसस्य हन्ति । चतस्त्र आगामिन्या रात्रेश्चतस्त्रो द्वितीयस्य दिवसस्याथवा औत्पातिकग्रहणेन सर्व रात्रिकंग्रहणं जातं, सग्रह एव निमग्नस्ततः संदूषितरात्रेश्चतस्त्रः पौरुषी रन्यच्चाहोरात्रं । अथवा अभ्रच्छन्नतया विशेषपरिज्ञानाभावाच्च न ज्ञातं कस्यां वेलायां ग्रहणं प्रभातेच सग्रहो निमज्जन दृष्टः । ततः समग्रा रात्रिः परिहता । अन्यच्चाहोरात्रमिति द्वादशः सूर्यो जधन्येन द्वादशपौरुषीहन्ति उत्कर्षत षोडशमिति चेदुच्यते-सूर्यः सग्रह एवास्तमुपयातस्ततश्चतस्त्र: पौरुषी रात्रेर्हन्ति चतस्त्र आगामिनो दिवसम्य चतस्त्रस्ततः परस्यारात्रैरेवंद्वादश, षोडशपुनरेवंसूर्य उद्गच्छन् राहुणागृहीतः सकलं दिनसमुत्पातवशात् सग्रह एवास्तमुपागतस्ततश्चतस्त्रः पौरुषीर्दिवसस्य हन्ति चतस्त्र आगामिन्या रात्रेस्ततश्चतसस्त्र: परदिवसस्य ततोऽपिचतस्त्रः परतरायारात्रेरेवंषोडशपौरुषीहन्तिसग्रहनिमग्नः सग्रह एवास्तमितस्तथा चोक्तम्-एयं उगगच्छन्नगहिए सग्गहनिब्बुडे | दट्ठव्वमिति सूरादी जेण हो रत्तत्ति ।। सूर्योदयो येनाहोरात्रास्ततः किमित्याह[भा.३११९] आइनंदिनमुक्केसोव्विय दिवसोयरातीय ।
निग्याय गुंजिएसुसव्वि य वेलाउजा पत्ता ।। वृ- यतः सूर्यादिरहोरात्रास्ततो दिनमुक्तेसूर्ये सएव दिवसःसैव चरात्रिरस्वाध्यायिकतया परिहियते
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ७ / १७६ चन्द्रे तु तस्यामेव रात्री मुक्ते यावदपरश्चन्द्रो नोदेति तावदस्वाध्याय इति सैव रात्रि परंपरं च दिनमित्येषमहोरात्रमस्वाध्यायः । अन्ये पुनराहुराचीर्णमिदं चन्द्रो रात्रो गृहीतो रात्रावेव मुक्तस्तस्या रात्रेः शेषंवर्जनीयं यस्मादागामिसूर्योदये समाप्तिरहोरात्रस्य जाता । सूर्योऽपि यदि दिवा गृहीतो दिवैव मुक्तस्तस्तस्यैव दिवसस्य शेषं रात्रिश्च वर्जनीया इति । तथा निर्धात गुञ्जितयोः प्रत्येकं यस्यां वेलायां निर्धातो गुञ्जितं वाऽधिकृतं दिनेऽभवत् द्वितीयोऽपि दिने यावत्सैव वेला प्राप्ता भवति, तावदस्वाध्याय एव तयोरप्यस्वाध्यायस्याहोरात्रप्रमाणत्वात् । उक्तं च-निग्घातो गुंजियं च लोकप्रतीता एए। अहोरतं उवहनंतित्ति तथा ।। [ भा. ३१२०]
चउसंज्झासु न कीरइ पाडिवएसुं तहेव चउसुपि । जो जत्थ पूजतीतु सव्वहिं सुगिम्हतो नियमा ।।
7
वृ- चतस्त्रः सन्ध्यास्तिस्रो रात्रौ तद्यथा-प्रस्थिते सूर्ये अर्धरात्रे प्रभाते च चतुर्थीदिवसस्य मध्यभागे एतासु चतसृष्वपि स्वाध्यायो न क्रियते । शेष क्रियाणां तुप्रतिलेखनादीनां न प्रतिपेधः स्वाध्यायकरणे चाज्ञाभङ्गादयो दोषास्तथा चतस्त्रः प्रतिपदस्तद्यथा-आषाढपौर्णमासी प्रतिपत् १, इन्द्रमह प्रतिपत् २, कार्तिक पौर्णमासी प्रतिपत् ३, सुग्रीष्म प्रतिपत् ४, चैत्रपौर्णमासी प्रतिपदित्यर्थः, एतास्वपि चतसृष्वपि प्रतिपत्सु तथैव स्वाध्याय एव न क्रियते न शेष क्रियाणां प्रतिषेधः । इह प्रतिपद्ग्रहणेन प्रतिपत् पर्यन्ताश्चत्वारो महाः सूचिताः । इत्येषां तु चतुर्णां महानां मध्ये यो महो यस्मिन् देशे यतो दिवदारभ्य यावन्तं कालं पूज्यते तस्मिन् देशे ततो दिवसादारभ्य तावन्तं कालं स्वाध्यायं न कुर्वन्ति, प्रतिपत् पुनः सर्वेषां पर्यन्तः । सव्वेसिं जाव पडिवतो इति वचनात् । सुग्रीष्मकश्चैत्रमासभावी पुनर्महामहः । सर्वेषु देशेषु शुक्लपक्ष प्रतिपद्य आरभ्य चैत्रपूर्णमासी प्रतिपत्पर्यन्तो नियमात्प्रसिद्धस्ततो यद्यध्वानं प्रतिपन्नस्तथापि चैत्रमासस्य शुक्लपक्ष प्रतिपद आरभ्य सर्वं पक्षं पौर्णमासी प्रतिपत्पर्यन्तं यावदवश्यमनागाढो योगो निक्षिप्यते । शेषेषु आगाढादिकेषु योगो न क्षिप्यते केवलं स्वाध्यायं न कुर्वन्ति । गतं सदेवमस्वाध्यायिकमिदानीं व्युद्ग्राहमाह
[भा. ३१२१]
युग्गह दंडियमादी संखोभ दंडिएय कालगतो ।
अनरायए य सभए जच्चिरनिदोच्चाहोरतं ।।
वृ - व्युद्ग्रहे परस्पर विग्रहे दण्डिकादीनामादिशब्दात् सेनापत्यादिनां च विग्रहे अस्वाध्यायः । इयमत्र भावना- द्वौ दण्डिकौ सस्कन्धावारौ परस्परं संग्रामं कर्तुकामौ । यावन्नौपशाम्यतस्तावत्स्वाध्यायः कर्तुं न कल्पते किं कारणमिति चेतुच्यते तत्र वानमन्तराः कौतुकेन स्वस्वपक्षेण समागच्छन्ति, ते च्छलयेयुर्भूयसांच लोकानामप्रीतिर्वयमेवं भीता वर्तामहे कामप्यापदं प्राप्स्याम एते च श्रमणका निर्दुःखं पठन्ति । अत्रादिशब्दव्याख्यानार्थमिमां गाथामाह
[भा. ३१२२]
सेनाहिव भोइय महत्तरपुंसित्थीणं मल्लजुद्धे वा । लोठादिभंडणे वा गुज्झ उड्डाह अचियत्तं ।।
वृ-द्वयोः सेनाधिपत्योर्द्वयोर्वा तथाविध प्रसिद्धपात्रयोः स्त्रियोः परस्परंव्यूद्गहे वर्तमाने अथवा मल्लयुद्धे तथा द्वयोर्ग्रामयोः परस्परे सकलुषभावे बहवस्तरुणाः परस्परं लौटैर्युध्यन्ते । यदिवा बाहुयुद्धादिभिस्ततो लोष्टादिभिर्वा परस्परं भएडने कलहे यावन्नोपशमो भवति सेनाधिपादिर्व्युद्ग्रहस्य तावदस्वाध्यायः । अत्र कारणमाह-गुज्झगउड्डाह अचियत्तं गुह्यकाः कौतुकेन दण्डिके कालगते अन्नाराएयत्ति यावदन्यो राजा
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७७ .
उद्देशक :-७, मूल - १७६, [भा. ३१२२] नाभिषिक्तो भवती तावत् प्रजानां महान् संक्षोभो भवति । तस्मिन् संक्षोभे सति स्वाध्यायो न कल्पते किमुक्तं भवति? यावत्संक्षोभस्तावदस्वाध्यायः । अत्रापि पूर्वोक्ता दोषाः सभयं म्लेच्छादिभयाकुलं तस्मिन्नपिस्वाध्यायोनकर्तव्यः, । एतेषुसर्वेषुव्युद्ग्रहादिष्वस्वाध्यायविधिमाह-जच्चिरनिद्दोव्यहोस्तं व्युद्ग्रहादिषु यच्चिरं यावन्तं कालमनिदोच्चमित्यनिर्भयमखस्थमित्यर्थस्तावन्तं कालमस्वाध्यायः । स्वस्थीभवनानन्तरमप्यके महोरात्रंपरिहत्य स्वाध्यायः कर्त्तव्यः । उक्तंच.
निद्दोसीभूतेति अहोरत्तमेगं परिहरितासज्झाओ ।
कीरइइहसंखोमे दंडिएकालगएवा ।। कालगए इत्यनेनान्यदपिसूचितमस्ति, ततस्तदभिधित्सु ।संखोमेदंडीएइत्येतदपिव्याख्यानयति[भा.३१२३] दंडीय कालगयंमीजासंखोभो न कीरतेताव।
तद्दिवसभोइमहत्तर वा दुगपतिसेन्जयरमादी ।। वृ- दण्डिके कालगते सति यावत्संक्षोभस्तावत्स्वाध्यायो न क्रियते । अन्यस्मिंस्तु राज्ञि स्थापितेऽहोरात्रातिक्रमेण क्रियतेस्वास्थ्यभवनात् । तथा भोजिके ग्रामस्वामिनिमहत्तरिके ग्रामप्रधाने वाटकपतौ वसत्यनुगतवाटकैक स्वामिनि तथाशय्यातर आदिशब्दादन्यस्मिन्वा शय्यातरसम्बन्धिनि मानुषे कालगतेतदिवसमस्वाध्यायः एकमहोरात्रंयावत्स्वाध्यायपरिहार इत्यर्थः । तथा[भा.३१२४] पगयबहुपक्खिएवासत्तघरंतरमतेवतद्दिवसं ।
निदुक्खत्तिय गरिहा न पढंतिसनियगंवावि ।। वृ- अन्योऽपि यो नाम ग्रामे प्रकृतोऽधिकृतो महा मनुष्यस्तस्मिन् यदिवा बहुपाक्षिके बहु स्वजने कालगतेअन्यस्मिन्वा प्रकृतेस्वक्सत्यपेक्षयासप्तगृहाभ्यन्तरेकालगतेतहिवसमेकमहोरात्रमस्वाध्यायः । किं कारणमतआह-नि.दुक्खाअभी इत्यप्रीत्यागर्हा संभवात्ततोनपठन्ति यथा न कोऽपिशृणोतीति महिलारुदितशब्दोऽपियावत् श्रूयते तावन्न पठन्ति ।। [भा.३१२५] हत्थसयमनाहम्मी जइसारियमादित्तविगिंचिज्जा ।
तोसुद्धं अविचित्ते अन्नंच तहिं विमगंति ।। वृ-कोऽप्यनाथोहस्तशताभ्यन्तरे मृतस्तस्मिन्ननाथेहस्तशताभ्यन्तरेकालगतेकालगतेस्वाध्यायो न क्रियते, तित्रेयं यतना-शय्यातरस्य वा तद्विधस्य श्रावकस्य यथा भद्रकस्य वा वार्त्ताकथ्यते यथा स्वाध्यायान्तरायमस्माकमनाथमृतकेन कृतमस्तिततःसुन्दरंभवति । यदीदंच्छzतेएवमभ्यर्थितोयदि शय्यातरादिविगिश्चयेत् ततः शुद्धं भवतीति स्वाध्यायः कार्यः । अथ च शय्यातरादिर्न कोऽपि परिष्ठापयितुमिच्छतितदा तस्मिन्ननाथमृतके अविविक्तेअपरिस्थापित अन्यांवसतिंमार्गयन्ति । [भा.३१२६] अण वसहीए असतीताहे रत्तिँवसभा विवेचंति ।
विक्किन्ने वसमत्ताजं दिलु असढयरेसुद्धा ।। वृ-अन्यस्यावसतेरभावोयदिततोरात्रौसागारिकासंलोकेवृषभास्तदनाथमृतकंविविचन्ति अन्यत्र प्रक्षिपन्ति ।अथतत्कलेवर श्वश्रृगालादिभिस्समंततोविकीर्णंततो विकीर्णेतस्मिन्सर्गततोनिभालयन्ति दृष्टं तत्सर्वमपि विविचन्ति । इतरस्मिंस्तु प्रयत्ने कृतेऽप्यद्दष्टे असढा इति कृत्वा शुद्धाः स्वाध्यायं कुर्वन्तोऽपिन प्रायश्चित्तभागिन इतिभावः ।गतंव्यद्ग्रहजमिदानीं शारीरिकमाह[भा.३१२७] सारीरंपिय दुविहंमानुसतेरिच्छियंसमासेणं ।
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
सातार
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७६ तेरिच्छंतत्थतिहा जलथलखहर्जपुनोचउहा ।। . वृ-शरीरेभवंशारीरं तदपिसमासेन संक्षेपतो द्विविधंद्विप्रकारं । तद्यथा-मानुषं तैरश्चं च । तत्रतैरश्चं त्रिधा-जलजंजलजमत्स्यादि, तिर्यग्भवमेवं गवादीनांस्थलजंखजंचमयूरादीनाम् | पुनरेकैकंचतुर्धा चतुःप्रकारं । तानेव प्रकारानाह[भा.३१२८] चम्मरुहिरं चमंसं अस्थिपिय होइचउविगप्पंतु ।
अहवा दव्वाईयंचउविहं होइनायव्वं ।। . वृ-चर्मसशोणितंरुधिरंमांसमस्थिइत्येतानिप्रतीतानि । एवमेकैकंजलजातिचतुर्विकल्पं भवति । ' अथवा जलजादिकं प्रत्येकं चर्मादिभेदतश्चतुर्विकल्पं सत्पुनद्रव्यादिकं द्रव्यादिभेदतश्चतुर्विधं भवति ज्ञातव्यं । तानेव प्रत्येकं द्रव्यादीन्चतुरो भेदानाह[भा.३१२९] पंचेंदियाण दव्वे खित्ते सट्टिहत्थपोगलाकिणे ।
तिकुरच्छमहन्नेगा नगरिबाहिं तुगामस्स ।। वृ-द्रव्ये द्रव्यतः पञ्चेन्द्रियाणां जलजादीनां चर्मादिकं चतुष्टयमस्वाध्यायिकं न विकलेन्द्रियाणां, क्षेत्रे क्षेत्रतःषष्टिहस्ताभ्यन्तरेपरिहरणीयंन परतः । अथ तत्स्थानं तैरश्चन पौद्गलेनमांसेनसमन्ततः मांसने समन्ततः काककुर्कुरादिभिर्दिक्षुविक्षिप्तेनाकीर्णं व्याप्तं तदा यदि स ग्रामस्तर्हि तस्मिन् तिसृभिः कुरथ्याभिरन्तरितेविकीर्णेपुद्गलेस्वाध्यायः क्रियते ।अथ नगरंतदातत्रयस्वाराजाज बलवाहनो गच्छति तदेवं यानंरथोवा विविधानिवासंवाहनानिगच्छन्ति ।तथामहत्याप्येकयास्थ्ययाअन्तरितेस्वाध्यायः कार्यः । अथ स ग्रामः समस्तो विकीर्णेन पौगलेनाकीर्णौ विद्यते तेन तिसृभिः कुरथ्याभिरन्तरितं तत्पौद्गलभवाप्यतेतदाग्रामस्यबहिःस्वाध्यायो विधेयः ।गता क्षेत्रतोमार्गणा (सम्प्रतिकालतोभावतच [भा.३१३०] काले तिपोरिसि अट्ठव भविसुतंतुनंदिमादीयं ।
बहि धोयरुद्धपक्के बूढेवा होतिसुद्धंतु ।। वृ-तत एकैकं जलजादिगतं चर्मादिकालस्तिस्त्रः पौरुषी हति, । अट्टवेति महाकाय पञ्चेन्द्रियस्य मूषिकादेराहननं । तत्राष्टौ पौरुषीर्यावत्स्वाध्यायविधातो गता कालतोऽपि मार्गणा भावत आह-भावे भावतो नन्द्यादिकंसूत्रंन पठति, बहिधोएत्यादियदिषष्टिहस्तेभ्यः परतो बहि प्रक्षाल्यमांसमानीतं यदि वा राद्धास्थालीपाकेन तदा तस्मिन् वहिौते बहिराद्धे बहिः पक्के वा तत्रानीते शुद्धमस्वाध्यायिकं न भवतीतिभावः । अथवायत्तत्रषष्टिहस्ताभ्यन्तरेपतितमस्वाध्यायिकंरुधिरतेनावकाशेन पानीयप्रवाह आगतस्तेन व्यूढंतदा पौरुषीत्रयमध्येऽपिशुद्धमस्वाध्यायिकमितिस्वाध्यायः कार्यः । [भा.३१३१] अंतोपुनसट्ठीणंधोयंमी अवयवा तहिंहाति ।
तो तिनि पोरिसीतो परिहरियव्वा तहिं हंति ।। वृ-यदि पुनः षष्टेर्हस्ता नामभ्यन्तरेमांसं प्रक्षालयति, तदा तस्मिन् धौते यतस्तत्र निवमादवयवाः पतिता भवन्ति, । ततस्तिस्त्रः पौरुष्यः स्वाध्यायमधिकृत्या तत्र परिहर्तव्या भवन्ति । अट्ठवेति यदुक्तं तदिदानीं भावयति[भा.३१३२] महाकाये अहोरतमंजारादीन मूसगादिहते ।
अविभिने गिने वा पठंति एगेजइपलाति ।। वृ- महाकाये मूषिकादौ मार्जरादिना हते मारितेऽहोरात्रमष्टौ पौरुषीर्यावदस्वाध्यायः । अत्रैव
___
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७. मूल- १७६, [भा.३१३२]
२७९ मतान्तरमाह-अविभिन्ने इत्यादि । एकेप्राहुर्यदिमार्जारादिनामूषिकादिरविभिन्न एवसन्मास्तिो मारयित्वा च गृहीत्वा अथवा गिलित्वा यदि ततः स्थानात् पलायते तदा पठन्ति, साधवः सूत्रं न कश्चिद्दोषः, अन्येनेच्छन्ति । यतः कस्तंजानाति अविभिन्नो वा मारित इति । अपरे पुनः एवमाहुर्यत्र मार्जारादि: स्वयंमृतो अन्येन वा केनाप्यविभिन्न एवं सन्मारितस्तत्यावत्तत्कलेवरंन भिद्यतेतावन्नास्वाध्यायिक विभिन्नेऽस्वाध्यायिकमिति तदेतदसमीचीनं यतश्चर्मादिभेदतश्चतुर्विधमस्वाध्यायिकं तस्मादविभिन्नेऽप्यस्वाध्याय एव । [भा.३१३३] अंतो बहिंच भिन्ने अंडबिंदूतह वियायाए ।
रायपह बूढ सुद्धे परवयणेसाणमादीनि ।। वृ- अन्तरुपाश्रयस्य मध्ये यदि चोपाश्रयाद्वहिः षष्टिहस्ताभ्यन्तरे अण्डके पतिते यदि तदण्डकमभिन्नमद्याप्यस्तितदातस्मिन्नज्झितेस्वाध्यायःकल्पते । अथवापतितंसदण्डकंभिन्नंतस्य चाण्डकस्य कललबिन्दुर्भूमौ पतितस्तदा भिन्ने अण्डके बिन्दौ च भूमौ पतिते न कल्पते स्वाध्यायः । अथकल्पेयतितंसदण्डकंभिन्नकललबिन्दुर्वा तत्रलग्नस्तदा तस्मिन्पष्टिहस्तेभ्यः परतो बहिर्नीत्वाधौते कल्पते । तथा विजातायां प्रसूतायां तैरश्च्यामस्वाध्यायः पौरुषी त्रितयं यावत् तथा ये राजपथे अस्वाध्यायिक बिन्दवो गलितास्तेन गण्यन्ते । तथान्यत्र प्रतिपतित एवास्वाध्यायिकं ततो वर्षोदक प्रवाहेन तस्मिन्व्यूढेकल्पते । अत्रश्चादिकमाश्रित्य परस्यवचनं तदाग्रभाव इष्यतेइतिगाथासंक्षेपार्थः । [भा.३१३४] अंडयमुज्झियकप्पे नयभूमिखणंति इहरेहातिन्नि ।
असज्झाइयपरमाणंमच्छियपायाजहिंखुप्पे ।। वृ- यद्यण्डकमभिन्नमेव पतितं तदा तस्मिन्नुज्झिते स्वाध्यायः कल्पते, अभिन्नं तदा कल्पते, अथ भिन्नं तदा न कल्पते । नचभूमि खनन्ति, इतरथाभूमिखननेन यदि तदस्वाध्यायिकमपनयन्ति तथाहि तिस्त्रः पौरुषीर्यावदस्वाध्यायः । अण्डकविन्दोरस्वाध्यायिकस्य प्रमाणं । यत्रमक्षिकापादा निमजंति । किमुक्तंभवति? यावन्मात्रेमक्षिकापादोब्रुडतितावन्मात्रेऽप्यएडकविन्दो भूमौपततिअस्वाध्यायः । [भा.३१३५] अजराउ तिन्निपोरिसि जरा उयाणंजरे पडिए तिन्नि।
निजंतुवस्स पुरतो,गलियंजति निग्गलं होज्जा । वृ- अजरायुः प्रसूता तिस्त्रः पौरुषी स्वाध्यायं हन्ति, अहोरात्रं च्छेदं मुक्त्वा अहोरात्रे तु च्छिन्ने आसन्नायामपिप्रसूतायांकल्पतेस्वाध्यायोजरायुजानांयावजरायुलम्बतेतावदस्वाध्यायो, जरायौपतिते सति तदनन्तरं तिस्त्रःपौरुषीर्यावदस्वाध्यायः तथा उपाश्रयस्य पुरतो नीयमानं तदस्वाध्यायिकं गलितं भवति । तदापौरुषीत्रयंयावदस्वाध्यायो, यदिपुनर्निर्गिलंभवेत्तदातस्मिन्नीतेस्वाध्यायः रायपहबूटेति[भा.३१३६] रायपहेनगणिज्जति अह पुन अन्नत्थपोरिसी तिन्नि ।
अह पुन बूढं होज्जा वासो देणंततो सुद्धं ।। वृ-राजपथे यद्यस्वाध्यायिकबिन्दवो गलितास्तदा तदस्वाध्यायिकं न गण्यते किं कारणमिति चेदुच्यते-यतस्ततःस्वयोग्यतआगच्छतांचमनुष्यतिरश्चां पदनिपातैरेवोत्क्षिप्तं भवति । जिनाज्ञाचात्र प्रमाणमतो न दोषः । अतः पुनस्तदस्वाध्यायिकं तैरश्चं राजपथादन्यत्र षष्टिहस्ताभ्यन्तरे पतति तदा तिस्त्रःपौरुषीर्यावदस्वाध्यायः । अथ तदपि वर्षोदकेन व्यूढं भवेत् । उपलक्षणमेतत् प्रदीपनकेन वा दग्धंतदाशुद्धं तत्स्थानमिति कल्पतेस्वाध्यायः । सम्प्रतिपरवयणेसाणमादीणइतिव्याख्यानयति
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७६ [भा.३१३७] चोदेतिसमुद्दिसिउंसाणो जइपोग्गलंतुएजाहि |
उदरगतेनं चिट्टइजाताचउहो असज्झातो ।। वृ-अत्रपरचोदयतिश्वा यदिपौद्गलं तैरश्चमांसंबहिः समुद्दिश्य तत्रागच्छेत्तर्हि यावत्स तत्रतिष्ठति तावत्तेनोदरगतेन पौद्गलेन स्वाध्यायः कस्मान्न भवति । सूरिराह[भा.३१३८] भणतिजइते एवं सज्झातो एव तो उनस्थि तुहं ।
असज्झाइयस्स जेणंपुनोसि तुमसया कालं ।। वृ-भण्यते-अत्रोत्तरं दीयते,-यदि तेएवं पूर्वोक्तप्रकारेणमतिस्ततः तव स्वाध्यायः कदाचनादपि नास्त्येव एवकारो भिन्नक्रमः {सच यथास्थानंयोजितः कस्मानस्वाध्यायः कदाचनापीत्यतआह-येन कारणेन सदाकालंसर्वकालं त्वमस्वाध्यायिकस्य पूर्णः शरीरस्यरुधिरादिचतुष्ट्यात्मकत्वात् । [भा.३१३९] जइफुसति तहिं तुडंजइवलेच्छारिएणसंविखे ।
इहरा न होतिचोयगवंतंपरिनयंजम्हा ।। वृ- यदिश्चा खरण्टेन मुखेन तत्रागत्यात्मीयं तुण्डं कापि स्पृशति, यदि वा खण्टितेनैव मुखेन संतिष्ठति । तदा भवत्यस्वाध्याय इतरथा यदि पुनर्वहिरेव मुखं लीढ्वा समागच्छति तदा न भवति, । तथा यद्यप्यागन्तुं वमति तथापि चोदक ! नास्त्यस्वाध्यायिकं, यस्मात्तद्वान्तं परिणतमेवं मार्जारादिकमप्यविकृ(तं)त्य भावनीयं ।गतं तैरश्चमधुना मानुषमाह[भा.३१४०] मानुस्सगंचउद्धा अलुि मुत्तूणसयमहोरतं ।
___ परियावण विवणासेसेइग सत्तअट्टेव ।। वृ-मानुषमानुषमस्वाध्यायिकंचतुर्धा । तद्यथा-चर्मरुधिरंमांसमस्थितत्रएतेष्वस्थिमुक्त्वा शेषेषु सत्सुक्षेत्रतोहस्तशताभ्यंतरेनकल्पतेस्वाध्यायःकालतोऽहोरात्रं. परियावणविवणत्ति-मानुषं तैरश्चंवा यद् रुधिरं तत् यदि पर्यापन्नत्वेन स्वभाववर्णाद् विवर्णीभूतं भवति, खदिरसारसमाससारादिकल्पं तदा तदस्वाध्यायिकं न भवतीति क्रियते तस्मिन् पतितेऽपिस्वाध्यायः, । सेसत्ति पर्यापन्नं विवर्णं मुक्त्वा शेषमस्वाध्यायिकं भवति, । तिगत्ति यत् अविरताया मासे मासे आर्तवमस्वाध्यायिकमागच्छति तत्स्वभावतस्त्रीणिदिनानीगलति, ततस्तानित्रीणि दिनानियावदस्वाध्यायत्रवाणांदिवसानां परतोऽपि कस्याश्चित् गलति, परंतदातवं न भवति तन्महारक्तं नियमात्पर्यापन्नं विवर्णभवतीति नास्वाध्यायिक गण्यते । तथा यदिप्रसूताया दारको जातस्तदा सप्तदिनान्यस्वाध्यायिकमष्टमेच दिवसे कर्तव्यः । अथ दारिकीजातातर्हिसारक्तोत्कटेतितस्यांजातायामष्टौ दिनान्यस्वाध्यायोनवमे दिने स्वाध्यायः कल्यते । [भा.३१४१] रत्तुक्कडा इत्थी अट्टादिनातेन सुत्त सुक्कहिए ।
तिएहदिनानवरेणं अनाउयंतंमहारत्तं ।। वृ-निषेककाले यदि रक्तोत्कटता तदा स्त्री इति तस्यां जातायां दिनान्यष्टावस्वाध्यायः दारक: शुक्राधिकस्तेन तस्मिन् जाते सप्तदिनानि अस्वाध्यायः । तथा स्त्रीणां त्रयाणां दिनानां परतस्तन्महारक्तमनार्तवंभवति ततोनगणनीयं[भा.३१४२] दंते दिडेविगिंचणसेसट्ठिगबारसेव वासाई ।
डामितेवूढेसीयाण पाणमादीण रुद्द घरे ।। वृ- यत्र हस्तशताभ्यन्तरे दारकादीनां दन्तः पतितो भवति तत्र निभालनीयं यदि दृश्यते तदा
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७. मूल - १७६, [भा.३१४२]
२८१ परिष्ठाप्यः, । अथ सम्यग् मृग्यमाणैरपि न दृष्टस्तदा शुद्धमिति कल्पते स्वाध्यायः, । अन्ये तु ब्रुवते तस्यावहेडनार्थं कायोत्सर्गःकरणीयः दन्तंमुक्त्वाशेषेअङ्गोपाङ्गादिसम्वन्धिन्यस्थीनिहस्तशताभ्यन्तर पतितेद्वादशवर्षाणिनकल्पतेस्वाध्यायः । अथ तत्स्थानमग्निकार्यनध्यामितंपानीयेन वा प्रव्यूढं तदा शुद्धमितिध्यामिते व्यूढे वा स्वाध्यायः कल्पते, तदासीयाणत्तिश्मशाने यानि कलेवराणि न दग्धानि तानि अस्वाध्यायिकानि न भवति यानिपुनस्तत्रानाथकलेवराणिन दग्धानि निखातीकृतानि वातानि द्वादशवर्षाणिस्वाध्यायंध्रन्ति । यद्यपिच नामश्मशानवर्षोदकेन प्रव्यूढ़तथापितत्रनकल्पतेस्वाध्यायो मानुषास्थि बहुलत्वात् । पाणमादीणत्तिपाणानामाडम्बरो नामयक्षो हिरनिक्ता (डिक्का) परनामा दैवतं तस्यायतनस्याधस्तात् मानुषान्यस्थीनि निक्षिप्यन्ते, ततस्तत्र तथा मातृगृहे चामुण्डायतने रुद्रगृहे वाधस्तात्मानुषंकपालं निक्षिप्यते । ततस्तयोरपिद्वादशवर्षाण्यस्वाध्यायः । [भा.३१४३] सीयाणेजंदलूनतंतमुत्तूणणाह निहायाइं ।
आडंबरे यस्देमादिसुहेठठियाबारा ।। वृ-शमशानेयत्दग्धमस्थिजातंतदस्वाध्यायिकंनभवति, तन्मुक्त्वाशेषाणिनदग्धानिनिखातानि वा तानि द्वादशवर्षाणि स्वाध्यायं ध्नन्ति । तथा आडम्बरे आडम्बरयक्षायतने रुद्रे रुद्रायतने मातृषु मातृगृहेषुआडम्बरादीनामधस्तादस्थीनि सन्तितेन कारणेन तत्रद्वादशवर्षाण्यस्वाध्यायः । [भा.३१४४] असिवोमाधयणेसुबारसअवसोहितंमिन करेंति ।
झामियबूढे कीरइआवासियसोहितेचेव ।। वृ-यत्रग्रामेसमुत्पन्नेनाशिवेनभूयान्जनःकालगतोनचनिष्काशितोयदिवाअवमौदर्येणप्रभूतो जनो मतो न च निष्काशितो अथवा आघातस्थानेषु भूयान जनो मारयित्वा निक्षिप्तो वर्तते । तत एतेष्वशिवावमौदर्याघातस्थानेषुपूर्वविशोधनं क्रियते, विशोधनेच क्रियमाणेयत्द्दष्टं तत्परित्यज्यते । अदृष्टविषये च देवतायाः कार्योत्सर्ग कृत्वा पठन्ति । अथ न क्रियते विशोधनं ततस्तस्मिन्नविशोधिते द्वादशवर्षाणि यावत्स्वाध्यायं न कुर्वन्ति, अथ तदशिवादिस्थानमग्निकायेन ध्यामितं वर्षोदकेन वा प्लावितं तदा क्रियते तत्र स्वाध्यायः आवासिय सोहिए चेयत्ति श्मशानं यदि भूयो जनैरावासितं तस्मिन्नावासितेशोधनं क्रियते तत् श्यते तत् विविच्यते । एवं शोधिते तस्मिन् अदृष्टास्थ्युपधाताय देवतायाः कायोत्सर्गं कृत्वा स्वाध्यायं प्रस्थापयन्ति । [भा.३१४५] उहरगाममयंमी नकरती जाननीणियं होति ।
पुरगामेचमडंतेवाडवसाहिं परिहरति ।। वृ- उहरके क्षुल्लक ग्रामे कोऽपि मृतस्तस्मिन् मृते तावत्स्वाध्यायो न क्रियते यावत्तत्कलेवरं न निष्काशितं भवति, । पुरे पत्तने महति वा ग्रामे वाटकेसाही वा यदि मृतो भवति तदातं वाटकं साहिं वा परिहरन्ति । किमुक्तं भवति । तत्रन कुर्वन्तिस्वाध्यायं यावत्ततः वाटकात्साहितो वा न निष्काशितं भवति वाटकात्साहीतो अन्यत्रमृतेनास्वाध्यायः । . [भा.३१४६] जति उउवस्सय पुरतो नीइजइतमहल्लयंताहे ।
हत्थसयंतो जावउतावउ न करेंतिसज्झायं ।। वृ-यदि तत्कलेवरमृतकंनीयमानंयदिसंयतानामुपाश्रयस्य पुरतोहस्तशताभ्यन्तरेण नीयते, ततो यावत् हस्तशतांतो हस्तशतं व्यतिक्रम्यतेतावन्न कुर्वन्तिस्वाध्यायं हस्तशतंव्युत्क्रान्ते पठन्ति ।
For Pri
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१७६ - [भा.३१४७] कोवी तत्थभणेजा पुम्फादी जाउतत्थपरिसाढी ।
जादीसंतितावउनकीरएतत्थसज्झातो ।। वृ-कोऽपितत्रयात्यामृतकेनीयमानेपुष्पादीनामादिशब्दात् जीर्णधीवरखण्डादीनामुपाश्रयस्य पुरतो हस्तशताभ्यन्तरे परिशाटिः सा यावतश्यते तावत्तवन क्रियतेस्वाध्यायः ।अत्रसूरिराह[भा.३१४८] भन्नइ न यतंतुतहिं निर्जतो मोत्तुहो असज्झायं ।
जम्हा चउप्पयारंसारीरमतो नवज्जति ।। ___ वृ-भण्यते-अत्रोत्तरंदीयतेतवनीयमानंमृतकंमुक्त्वाअन्यत्कतकपुष्पादिकंपतितमस्वाध्यायिक न भवति । यस्मात् शरीरमस्वाध्यायिकं चतुः प्रकारं रुधिरादिभेदतश्चतुर्विधं पुष्पादिकं च तद्व्यतिरिक्तमतोऽस्वाध्यायिकतया तन्न वर्जयन्ति । आत्मसमुत्थंत्वग्रेतनसूत्रे व्याख्यास्यते । तदेवं नोकप्पइनिगंथाणवा २ असज्झाइएसज्झायंकरेत्तएइतिसूत्रव्याख्यातमधुना कप्पइनिगंथाणवा निगंथीण वासज्झाइए सम्झायं करेत्तएइति सूत्रव्याथ्यानार्थमाह[भा.३१४९] एसो उअसन्झातो तव्वजित्तो झायो तत्थिमा जयणा ।
सज्झाइए विकालंकुणइअप्पहिंतुचउलहुगा ।। वृ-एषोऽनन्तरोदित आत्मसमुत्थपरसमुत्थभेदभिन्नोअस्वाध्याय उक्तस्तद्विवर्जितस्तद्व्यतिरिक्तः स्वाध्यायः स्वाध्यायिकमित्यर्थः । तत्र स्वाध्यायिक इयं वक्ष्यमाणयतना तामेवाह-स्वाध्यायिकेऽपि सतिकालंप्रत्युपेक्ष्यस्वाध्यायं करोतियदि पुनःकालमप्रत्युपेक्ष्य स्वाध्यायंकरोतितदातस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । अत्रपरावकाशमाङ्कते[भा.३१५०] जइनस्थि असज्झायं किं निमित्तंतुधेप्पए कालो।
तस्सेव जाणणठाभणइ किं अत्थिनस्थित्तिं ।। बृ-ननु यदि नास्त्यस्वाध्यायमस्वाध्यायिकं तर्हि कं निमित्तं केन कारणेन कालो गृह्यते । सूरिशहभण्यते तस्यैवास्वाध्यायिकस्य परिज्ञानार्थं कालो गृह्यते यथा किमस्तितद स्वाध्यायिकं किं वा नेति । यद्यस्वाध्यायिकंभविष्यतिततः कालोनशुद्धमासादयिष्यतिअथनास्तिततः कालोशुद्धो भविष्यति । [भा.३१५१] पंचविह असज्झाइस्स जाणणठाएपेहए कालं ।
काए विहीएपेहे सामायारी इमा तत्थ ।। वृ- यतो अस्वाध्यायस्यैव परिज्ञानाय कालग्रहणमुक्तं तीर्थकरगणधरैस्ततः पञ्चविधस्यास्याध्यायिकस्य ज्ञानायावश्यं प्रेक्षते साधुःकालं, । शिष्य प्राह-केन विधिना प्रेक्षते कालः । सूरिराहतत्रकालप्रेक्षणे इयं वक्ष्यमाणा सामाचारी तामेवाह[भा.३१५२] चउभागवसेसाए चरिमाएपोरसीए।
उग्गतो ततोपेहेजा, उच्चारादीनभूमीतो ।। वृ-दिवसस्य चतुर्थी पौरुषीचरम पौरुषीतस्यांचरमायांपौरुष्यांचतुर्भागावशेषायांतिस्त्रउच्चारादीनां उच्चारप्रश्रवण कालादीनांभूमी प्रत्युपेक्षेत । इयमत्रभावना-उपाश्रयपरिधस्तस्यान्तरित्रोभूमीरुचारस्याध्यासितव्याः प्रत्युपेक्षते तद्यथा आसन्ने दूरे मध्ये च तिस्त्रौऽनध्यासितव्यास्ता अध्येवमेवमेताः परिघस्थान्तः । षट् एवमेव परिघाबहिरपि षट् तद्यथा-आसन्नदूरमध्य भेदतस्तिस्त्रोऽनध्यासितव्यास्तिवस्त्रोऽनध्यासितव्या इति सर्व संकलनया उच्चार भूमयो द्वादश एवमेव प्रश्रवणस्य
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल- १७६. [भा. ३१५२]
२८३
द्वादशभूयस्तो भूमयः कालस्य तद्यथा- आसन्ने दूरे मध्ये एताश्चोपाश्रयपरिघस्यान्तर्वेदितव्याः । सर्वसंख्यया चतुर्विंशतिभूमीः प्रत्युपेक्षते । एतदेवाह
[भा. ३१५३]
अहियासिया य अंतो आसन्ने चेव दूरे मज्से य । तिनेव अनहियासी अंतो छ छच्च बाहिरतो ।। एमेवय पासवणा बारस चडवीसतिं तु पेहिता । कालरस य तिनि भवे अह सूरो अत्थमुवयाति ।।
[भा. ३१५४]
वृ- अध्यास्या अध्यासनीया उपाश्रयपरिधस्यान्तस्तिस्त्रो भूमयस्तद्यथा- आसन्नेदुरमध्येच एवमेव तिस्त्रो मध्येऽनध्यास्या अध्यासितुमशक्याः सर्वसंख्याया अन्तरुच्चारस्य भुमयः षट् एवमेव षट् परिधाद्बहिरपि सर्वसंकलनया द्वादशोच्चारभूमय एव प्रश्रवणेऽपि द्वादशभूमयः सर्वमीलने चतुर्विंशतिं भूमीः प्रत्युपेक्षते । तदनन्तरं कालस्य तिस्त्रो भूमयः जधन्येन हस्तान्तरिताः प्रत्युपेक्ष्य भवन्ति । तासुच प्रत्युपेक्षितास्तथानन्तरं सूर्योऽस्तुमुपयाति ।
[भा. ३१५५] जइ पुन निव्वाघातो आवस्संतो करेति सव्वेवि । सड्डादिकहणवाधाय याए पच्छा गुरु ठंति । ।
वृ-सूर्यास्तमयसमये यदि निर्व्याघातं व्याघातस्याभावो गाथायां पुंस्त्वं प्राकृतत्वात् । ततः सर्वेऽपि गुरुप्रभृतय आवश्यकं प्रतिक्रमणं कुर्वन्ति । अथ श्राद्धानां श्रावकांणामादिशद्वादश्राद्धानां वा धर्मो गुरुणां कथयितव्योऽस्ति । ततः श्राद्धादीनां धर्मकथनेनव्याघातनायामावश्यकव्याघाते सति पश्चादुवो निषद्याधरसहिता आवश्यके तिष्ठन्ते । इयमत्र भावना - श्राद्धादीनां धर्मः कथयितव्यो भवति । तत आचार्यों धर्मं कथयति । निषद्याधरश्च पार्श्वे तिष्ठति । शेषाः पुनरावश्यकभूमौ सूत्रार्थस्मरण निमित्तमाचार्यमापृच्छय आत्मीये स्थाने पश्चादागच्छतामवकाशपथमरुद्धाबलं वीर्यं चागूहयन्तो यथाशक्ति चारित्रकायोत्सर्गेण तिष्ठन्ति । स्थित्वा च सूत्रार्थान् तावदनुप्रेक्षन्ते, यावदचार्यः कायोत्सर्गेण स्थितो भवति । तस्मिन् स्थिते दैवसिकमतीचारं चिन्तयन्ति । एतदेवाह
3
[ भा. ३१५६ ]
सेसाउजहासत्ति आपुच्छित्ताण ंति सड्डाणे ।
सुत्तत्थज्झरणहेउं आयरियठियंमि देवसियं ।।
वृ- गुरुणा श्राद्धादीनां पुरतो धर्मकथने प्रारब्धे शेषाः साधवी गुरुमापृच्छ्य सूत्रार्थस्मरणहेतोः स्वसमिन् स्वस्मिन् स्थाने यथाशक्ति कायोत्सर्गेण स्थिता भवन्ति । आचार्ये कायोत्सर्गेण स्थिते दैवसिकमतीचारं चिन्तयन्ति । अत्रैवापवादमाह
[भा. ३१५७ ] जो हो असमत्यो बालो बुढोव रोगितो वावि । . सो आवस्सगजुत्तो अत्थेज्जा निजरापेही ।।
-
यो बालो वृद्धो रोगितो वा सञ्जातरोगः कायोत्सर्गेण स्थातुमसमर्थः स निर्जरापेक्षी आवश्यकयुक्तोऽवश्यकर्तव्यव्यापारयुक्त उपविष्टस्तिष्ठेत् ।
[ भा. ३१५८]
आवस्सयं काऊणं जिनोवइडुं गुरुवएसेण ।
तिन्निथुतिपडिलेहा कालस्स विही इमो तत्थ ।।
वृ- आवश्यकं जिनोपदिष्टं गुरुपदेशेन कृत्वा पर्यन्ते तिस्रः स्तुतयः प्रवर्धमान वक्तव्याः । तद्यथाप्रथमा एकश्लोकिका, द्वितीया द्विश्लोकिका, तृतीया त्रिश्लोकिका तदनन्तरं कालस्य प्रत्युपेक्षा कर्तव्या ।
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१७६ तस्यांच कालप्रत्युपेक्षणायामयं वक्ष्यमाणो विधिस्तमेवाह[भा.३१५९] दुविहो यहोइकालो वाघाइमएयरोनायव्यो ।
वाधातोघंघसालाएघट्टणं धम्मकहणंवा ।। वृ- इहकालो द्विविधो भवति, । तद्यथा-व्याघातिम इतरश्च । व्याघातेन निवृत्तो व्याघातिमः भावादिमइतीम प्रत्ययः । इतरो निर्व्याघातः । तत्र व्याघातो नाम घंघशालायां घट्टनं धर्मकथनं वा तत्राव्यतिरिक्ता बहुकार्येटिका सेविता वसतिर्घघशाला तस्यां । इयमत्र भावना-घंघशालास्थितानां साधुनामतिदूरमागच्छतोर्वाकालप्रत्युपेक्षकयोः स्फालनंपतनंवाभवति । अथवाकृते आवश्यक गुरुणां श्राद्धादीनामग्रतो धर्मः कथयितव्यो वर्तते । ततो निवेदने व्याघातः एवं रुपेण घट्टनलक्षणेन व्याघातेन निवृत्तो व्याघात इतरो नियाघातस्तत्र निर्व्याघाते द्वौ जनौ कालप्रत्युपेक्षको प्रवर्तेते तो कालं प्रत्युपेक्ष्याचार्यस्य निवेदयतः, । व्याघातिमेतु काले उपाध्यायस्तृतीयः काले प्रत्युपेक्षया दीयते, येन तौ तस्येव पुरतः कालं निवेदयतः । एवं ते द्वौ त्रयो वा जना आचार्यं मस्तकेन वन्दामहे इत्यनेन वचनेनाभिमुर्खाकृत्य पृच्छन्ति-संन्दिशत कालप्रत्युपेक्षका वयं व्रजाम इति एवमापृख्य निर्व्याधाते गुरुणामितरथोपाध्यायस्य वन्दनकं दत्वा प्रादोषिकं कालं गृह्णीम इत्यापृच्छय द्वयौव्रजतोर्यदि दीपद्यो ज्योतिषास्पर्शनं भवति क्षुतं वा श्रवणपथमागतं तदा कालवधो भवतीति अर्थ न सन्त्येतानि तदाकालभूमिव्रजतः एतदेव सविस्तरं प्रतिविवादयिषुरिदमाह[भा.३१६०] वाघातेततिओ सिं दिजइतस्सेव ते निवेदंति ।
- इहरा पुच्छंतिदुवे, जोगंकालस्स घेच्छामो ।। ३- व्याघाते घशालायां घट्टनरुपे धर्मकथनरुपे वा तृतीयस्तयोः कालप्रत्युपेक्षकयोरुपाध्यायो दीयते, ततस्तोतस्यैव पुरतोनिवेदयतःसर्वसन्देशापनादिकालानुष्ठानंतस्याग्रेकुस्तइत्यर्थः, ।इतस्था व्याघाताऽभावे द्वौ कालप्रत्युपेक्षको गुरुमापृच्छ्य तौयथायोग व्यापारंकालस्यकरिष्याव इति । [भा.३१६१] कित्तिकम्मे आपुच्छणआवासियखलिय पडियवाघाए ।
इंदियदिसायतारा वासमसज्झाइयं चेव ।। - यदि नियाघातं भवति, ततो गुरुणां कृतिकर्मवन्दनकं दातव्यमितरथा उपाध्यायस्य, ततः कृतकर्मणि प्रदत्ते कालग्रहणास्याप्रच्छनं कर्तव्यम् । यथा प्रादोषिकं कालं गृह्णीमस्तत्र यद्यनापृच्छ्यावश्यकीन करोति,भूमिवानप्रमार्जयति ।अपान्तरालेगच्छन् स्खलितः पतितो वा वस्त्रादिवा क्वापि विलगति तदा कालस्य व्याघातः । अथवेन्द्रियार्थाः प्रतिकूलाः समापतिता दिशो वा विपरीताः प्रतिभान्तिस्म तारा वा पतन्ति, वर्षे वा अकाले निपतति, । अन्यद्वा अस्वाध्यायिकमुपजातं तदा कालवधः । [भा.३१६२] कितिकम्मकुणमाणो, आवत्तगमादीयं ।
तहिं वितहंगुरुपडिच्छती तत्थकालवहो ।। वृ-कृतिकर्म वन्दनकंकुर्वन्यद्यावर्तादिकंतत्रवितथंकरोति, गुरुर्वातत्रवन्दनके वितथंप्रतीच्छति तदा कालवधः । [भा.३१६३] एवं आवासा सज्जमादि वितहखलियपडिएय ।
निंताण छीयजोई वहोज्जा ताहे नियतंति ।।
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा. ३१६३]
२८५ वृ- एवमावश्यिकीमशय्यां आदिशब्दादन्यामपि भूमिप्रत्युपेक्षणादिकां वितथा क्रियां कुर्वन्ति, तथास्खलितेपतितेचतथा यदिनिर्गच्छतोक्षुतंभवतिप्रदीपज्योतिर्वाभवेत्तदाव्याघातइतितौ निवर्तेते । [भा.३१६४] अहपुननिव्वाघायं ताहे वच्चंति कालभूमिंतु ।
जइतत्थ गोणमादी संसप्पापततो एति ।। वृ-अथ पुनर्नियाधातं यथोक्तरुपस्यैकस्यापि व्याघातस्याभावस्तदा कालभूमि व्रजतः, । यदि तत्रकालभूमौगौणमादीतिगवादय आदिशब्दात्श्वादिपरिग्रहः ।संसाबहवः कीटकावेल्लूकप्रभृतयोऽत्रादिशब्दान्मार्जारादिपरिग्रहः पततआगच्छन्तितत्र (तन्न)कालग्रहणंकुर्वन्तिकालस्यव्याहननात् । [भा.३१६५] एमादिदोसरहिते संडासादीपमजिउ निविठ्ठो ।
अच्छंति निलिच्छंतोदोदो दिसोदुअग्गादि (वि)।। वृ- एवमादिभिरनन्तरोक्तैर्दोषैरहिते कालग्रहणयोग्यप्रदेशे सण्डासादि प्रमार्ण्य कालग्रहणवेलां प्रतीक्ष्यमाणोनिविष्टस्तिष्ठति ।इतरोऽपिदण्डधारी युगमात्रान्तरितस्तिष्ठतितौ चैवं द्वावपितिष्ठतो वे द्वे दिशौ निरीक्षमाणौ । पुनः कथंभूतावित्याह[भा.३१६६] सज्झायमचिंतता कविहसिए विजुगजिउक्काए।
कनगम्मिय कालवहो दिठे अदिठे इमा मेरा ।। वृ- प्रत्येकं वे द्वे दिशौ निरीक्षमाणावुपयुक्तौ स्वाध्यायमचिन्तयन्तावननुप्रेक्षमाणौ तिष्ठतः, यदि स्वाध्यायमनुप्रेक्षेते तदा कालवधः । दिशो निरीक्ष्यमाणौ च यदि कपिहसितं श्रृणुतः । कपिहसितंनाम नभसि विकृतिरुपस्य वानर सदृश मुखस्य अटट्टहासः । विद्युतं वा पश्यतो गर्जितं वा समाकर्णयन्तः उल्का वा निरीक्षेते तदा कालवधः । कनकेऽपिच वक्ष्यमाणसंख्याकेनिपतिते कालवधः । एवं तावत् दृष्टेऽदृष्टे पुनरियंवक्ष्यमाणमर्यादासमाचारी तामेवाह[भा.३१६७] कालो सज्झायतहादोवि समप्पंतिजह समंचेव ।
तहतं तुलंति कालंचरमदिसंवा असज्झायं ।। वृ-तथाकथंचनापितंकालंतुलयतः कालग्रहणवेलांकलयतोयथाकालस्तथासन्ध्यावद्वावप्येतो यथा समकं समाप्नुतः समाप्तिं यातः । काले समाप्ति यथा संध्यादिविगमो भवतीतिभावः, । यदिवा यथा कालसमाप्तौ चस्मा पश्चिमां दिशं ससन्ध्याका पश्यतस्तथा तुलयतश्चरमायां दिशि पश्चात्सन्ध्या विगमोभवतीतिप्रकारान्तरोपदर्शनम् ।। [भा.३१६८] नाऊणकालवेलं ताहे उठेउदंडधारीउ ।
गंतूण निवेदेती बहुवेला अप्पसद्दत्ति ।। वृ- उक्तप्रकारेण कालग्रहणवेलां तुलयित्वा ज्ञात्वा च कालवेलां किमुक्तं भवति । स्तोकावशेषसन्ध्यात इत इदानीं कालग्रहणसमयइति परिज्ञाय तदनन्तरं दण्डधारी साधुजननिवेदनार्थमुत्तिष्ठति, उत्थाय ततः कालग्रहणस्थानान् दण्डधारी प्रतिश्रयमागच्छति, । तस्य वा गच्छत इयं सामाचारी यदि समागच्छन् नैषेधिकी न करोति कालवधः, । अथ नमो खमासमणाणमिति न ब्रूते, तदापिकालवधः, एवंगत्वासनिवेदयतियथाकालस्यबहुवेला वर्तते, तस्मात्यूयमल्पशद्वाभवथइति । [भा.३१६९] ताहे उवउत्तेहिं अप्पसद्देहिं तत्थ होयव्वं ।
जइनसुयत्थकेहिं विदिटतो गंडएणतहिं ।।
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ७/१७६ वृ-एवंदंडधारिणा निवेदनेकृतेतत्रकालग्रहणवेलायांसर्वैरप्युपयुक्तैरूपशद्वैर्भवितव्यं, यदिपुनस्तत्र तथा दण्डधारिणा निवेदने कृतेऽपिकैश्चिदपि श्रुतंनभवेत्तत्र दृष्टान्तोगण्डकेन वक्तव्यस्तमेवाह[भा.३१७०] जहगंडगमुन्धुढेबहूहिं असुयंमि गंडएदंडो ।
अह थोवेहि नसुयंतिवयतितेसिंततोदंडो । वृ- यथा ब्राह्मणाः किमपि भक्तुकामाः वा पर्यालोचयितुकामा वा चतुर्वेदसमवायविमित्तं गण्डकं पूर्वस्थापितसंदिशन्ति, । यथाचतुर्वेदसमवायोद्घोषणंकुरुते,अतस्तेन गण्डकेनोपुष्टेयदिबहुभिर्नश्रुतं तदा गण्डके दण्डो गण्डकस्य दण्डः क्रियते, । अथ स्तोकैर्न श्रुते च बहुभिस्तु श्रुतमिति तदा यैर्न श्रुतं तेषां दण्डो निपतति । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः । [भा.३१७१] एविहविदठव्वंदंडधरे होतिदंडो तेसिंच ।
आवेदेउंगच्छइतमेवठाणंतुदंडधरो ।। वृ-एवमुक्तेनप्रकारेण इहापिद्रष्टव्यंयदिबहुभिर्नश्रुतंतदादण्डधरस्यदण्डोभवति, अथबहुभिः श्रुतंकतिपयै श्रावि,तदातेषांकतिपयानामश्रुतवतांदण्डः ।एवंदण्डधरःसाधूनामावेद्य तदेवस्थानमात्मीयं गच्छति। [भा.३१७२] ताहेकालग्गाही उद्देति गुणेहिमेहिंजुत्तोउ ।
पियधम्मो दृद्धधम्मो संविगो वञ्जभीरुय ।। वृ- ततो दण्डधरस्यस्वस्थानागमनादनन्तरं कालग्राही । एभिर्वक्ष्यमाणैर्गुणैर्युक्तः कालग्रहणायोत्तिष्ठति, कैर्गुणैर्युक्त इत्याहप्रियो धर्मो यस्यासौ प्रियधर्मा न बढधर्मः २, एकः प्रियधर्मापिढधर्मापिच ३, एकोन प्रियधर्मो नापिढधर्मः ४ । अत्रपदद्वयोपादानात्तृतीयभङ्गग्रहणं संविग्नः सम्यग् अनुष्ठाता कस्मात् संविग्न इत्याह-वजभीरु अवयं पापं तस्माद्भीरुः अवद्यभीरुरथ प्रथमाहेतौ निमित्तकरणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायो दर्शनमिति वचनात्ततोऽयमों यदवद्यभीरुस्ततः संविग्नत्वं करोति । [भा.३१७३] खेयनोयअभीरु एरिसओसोउकालगाहीउ ।
उठेइ गुरुसगासंताहे विनएन सोएइ ।। वृ-खेदज्ञः कालविधेः सम्यक्ज्ञाताअभीरुआजारादेर्न बिभेति, अन्यथा उत्रस्तस्यच्छलनास्यात् । एतादृशः स कालग्राही ततउत्थाय गुरुसकाशंस्थापनागुरोः समीपं विनयेनागच्छति । कथमित्याह[भा.३१७४] तिनिय निसीहियातो नमनुस्सेहोयपंचमंगलए।
. कितिकम्मतहचेव यकाउंकालंतुपडियरई ।। बृ-स्थापनागुरुसमीपमागच्छन् आसन्नदूरे मध्ये च तिस्त्रोः नैषेधिकीः करोति तदनन्तरं च प्रत्यासन्नागमनेन नमनं नमः क्षमाश्रमणेभ्य इति भणंन ततो हस्त शताभ्यन्तरे गमनेऽप्यैर्यापथिक्याः प्रतिक्रमणं, तत्र कायोत्सर्गे स्मर्तव्यं पञ्चमङ्गलिकस्तस्मिन् स्मृतं नमस्कारेण पारयित्वा पञ्चमङ्गलिकस्याकर्षणंततो मुखपोतिकां प्रत्युपेक्ष्यकृतिकर्मवन्दनकं द्वादशावर्तं कर्तव्यम् । तत्कृत्वा तदनन्तरं कालं प्रादोषिकं प्रतिचरति, सन्दिशत प्रादोषिकं कालं गृह्णीम इत्युक्त्वा प्रतिगृह्णाति, यथा प्रतिचरति तथा प्रतिपियादयिषुरिदमाह
[भा.३१७५] थोवावासेसियाएसंज्झाएवा तिउत्तराहुत्तो।
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल- १७६, [भा. ३१७५]
२८७ दंडधरो पुव्यमुहो वायइदंडतरा काउं ।। वृ- स्तोका वा शेषायां सन्ध्यायां कालग्राहक उत्तराभिमुखस्तिष्ठति । दण्डधरः पुनः पूर्वाभिमुखस्तिष्ठति, दण्डमन्तरा अपान्तराले तिर्यक् ऋज्वायतंकृत्वा । [भा.३१७६] गणनिमित्तुस्सगं अदुस्सासेय चिंतियस्सारे ।
चउवीसगदुमपुष्फिय पुव्वा एक्वेक्किय दिसाए ।। वृ-त्रीन्वारान्भूमिरजोहरणेनप्रमाय॑ततश्चोत्तराभिमुखोद्वावपिपादौस्थापयित्वापञ्चभिरिन्द्रियैः षष्ठेन च मनसा सम्यगुपयुक्तः प्रादोषिककालग्रहणनिमित्तं उत्सर्ग कायोत्सर्ग करोति । स चैवं पा दोसियकालस्ससोहणवत्तियाएठामिकाउस्सग्गअन्नत्थउससिएगंजाव अरिहंताणंभगवंताणंनमोक्कारेणं नपारेमितावकायं ठाणेणंमोणेणंझाणेणं अप्पाणं वोसिरामि । एवं कायोत्सर्गं कृत्वा तत्राष्ठावुच्छासान् चिन्तयति पञ्च नमस्कारं मनसानुप्रेक्षतेइत्यर्थः, ततोमनसैव नमस्कारेणपारयित्वा चतुर्विशतिस्तवं द्रुमपुष्पिकं श्रामण्यपूर्विकाध्ययनं परिपूर्णक्षुल्लिकाचारकथाध्ययनस्य त्वाद्यामेकगाथां मनसानुप्रेक्षत | एवं तावदुत्तरस्यां दिशि विधिरुक्तः । इत्थं चशेषायामप्येकैकस्यां दिशिदृष्टव्यम् । तद्यथा-क्षुल्लिकाचारकथाद्यगाथानुप्रेक्षानन्तरंततोऽपिपरावृत्य पश्चिमाभिमुखं एतच्चिन्तयति । तदनन्तरंततोऽपिपरावृत्त्य पश्चिमाभिमुख एव चिन्तयति चतसृष्वपि च दिक्षु प्रत्येकं चिन्तयन् द्वे द्वे दिशौ निरीक्षते द्वे द्वे दिशौ दण्डधरः । तत्रयदीमानि भवेयुस्तदा कालवधः कानीत्यत आह- - [भा.३१७७] बिंदुयच्छी यपरिनयभयरोमंचेव होइकालवहो ।
भासंतमूढसंकिय इंदियविसए यअमणुणो ।। वृ-यदि कालंगृह्णतउदकबिन्दुस्तस्यदण्डधरस्यचोपरिनिपतेत्क्षुतंकेनापिस्यात्बायो तस्यान्यथा परिणतःस्यात्यदिवाऽन्यतोऽनानुपूर्व्यादिशः, परिणतोऽथवाअध्ययनमनानुपूर्व्यानुप्रेषितुंपरिणतः । यदि वा बिभीषिकादि दर्शनतोभयेन रोमाञ्चः संजातः ।अथवा वाचा अध्ययनमन्यद्वाभाषते यदि वा दिशि अध्ययने वा मूढं शङ्कितं वा अध्ययनादिकं जातं । अन्यत्र वा दिशि अध्ययने वा संक्रान्तः इन्द्रियविषयो वा अमनोज्ञः संवृत्तो यद्वा दुर्गन्धो गन्ध आगच्छति विकृतं वा रुपं पश्यति, । विकृतं नामास्वाभाविकंचेडरूपंच विस्वररुदितिच्छिन्द्धिभिन्द्धिमारयेतिवाशब्दान्शृणोति ।उपलक्षणमेतत् । इष्टविषयेषु वा विरागमुपगच्छति, तदा कालवधः । एतस्या एवगाथाया व्याख्यानमाह[भा.३१७८] गिण्हतस्स उकालेजइबिंदू तत्थ कोइनिवएज्जा ।
छीयं वपरिणतो वाभावोहोज्जा से अन्नत्तो ।। [भा.३१७९] भीतो विभासियाइभासंतो वाविगेण्हइ नसुज्झे ।
मूढो व दिस ज्झयणेसंकियं वावि उवघाओ ।। [भा.३१८०] अन्नं वादिसज्झयणंसंकतो होन्जणिड्ड विसएवा ।
- इडेसुवा विरागंजई वच्चइतोह तो कालो ।। [भा.३१८१] जइ उत्तरं अपेहिय गिण्हइसेसाउता हतो कालो ।
तीसुअदीसंतीसुवितारासुभवे जहन्नेणं ।। वृ- यदि उत्तरां दिशमपेक्ष्य शेषादिशः प्राथम्येन गृह्णाति किमुक्तं भवति यदि पूर्वमुत्तराभिमुखो न भवति, ।किन्तुशेषदिगभिमुखस्तदाहतः कालस्तथा यदि जधन्यतस्तिसृषु तारास्वदृश्यमानासु कालं
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १७/१७६ गृह्णाति तदापिहतःकालः । [भा.३१८२] वासंच निवडइजती अहव असल्झाइयं व निवेहेजा ।
एमादीहिंन सुज्झे,तच्चिरहमीभवेसुद्धो ।। वृ- यदि वर्षं निपतति अथवा किंचिदस्वाध्यायिकं निपतेत् तदा एवमादिभिरादिशब्दात् यदि कायोत्सर्गेण तिष्ठन् भूमिं न प्रमार्जयति, । च्छिन्नं वा मार्जारादिनापान्तरालंदण्डधरो वा कालग्राहिणो दुख्यवस्थानस्थितो न युगान्तरमात्र इत्यादि परिग्रहः । कालो न शुद्धयति उपहन्यते काल इत्यर्थः । तद्विपरीते यथोक्तदोषाभावेभवतिशुद्धःकालः । [भा.३१८३] गहियंमी कालम्मीदंडधरो अत्थती तहिं चेव ।
इयरोपुन आगच्छइ जयणाए पुव्वभणियाए ।। वृ- गृहीते काले दण्डधरस्तत्रैव कालभूमौ तिष्ठति इतरः पुनः कालग्राही यतनया पूर्वभणितया आवश्यकी कृत्वा सम्यगु पयुक्तो रजोहरणेन भूमिं प्रमार्जयन् गुरुसमीपागमने च नैषेधिकी कुर्वन इत्यादिकयागच्छति। [भा.३१८४] जो गच्छंतमि विही आगच्छंतमि होतिसव्येव ।
जंएत्थंनाणत्तं तमहं वुच्छंसमासेणं ।। वृ-यो गच्छति विधिरुक्त आगच्छत्यपि विधिः स एव भवति नवरमत्र यन्नानात्वं तदहं समासेन वक्ष्ये । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.३१८५] अकरणे निसीहियादी आवडणादीय होति जोइक्खे ।
अपमज्जियभीते छीए च्छिन्नेयकालवहो ।। वृ-अकरणेनैषेधिक्यादेरादिशब्दात्आवश्यिक्या नमस्कारादेश्चपरिग्रहः । यदिकालभूमेर्निर्गच्छन् आवश्विकी न करोतिगुरुसमीपंगच्छन् नैषेधिकी गुरुसमपिमागतो नमः क्षमाश्रमणेभ्य इतिनमस्कार वा यदि न करोति नाप्यैर्यापथिकी प्रतिक्रामति नापि वन्दनकं ददाति तदा कालवध इति योगः, तथा आपतनादौ आपतने प्रस्खलने च कालवधः । तथा जोइक्खो नाम दीपः । जोइक्खं तह छाइल्लयं च दीवं मुणेजाहि इति वा तज्योतिः स्पर्शने वा कालवधः अथाप्रमार्जितभूमेरप्रमार्जने तथा क्षुतेच्छिन्ने व मार्जारादिनापान्तरालेमार्गेकालवधः। [भा.३१८३] इरियावहिया हत्थंतरेविमंगलनिवेयणा समयं ।
सव्वेहिं विपठविएपच्छाकरणं अकरणंवा ।। वृ-आगत्य हस्तशताभ्यन्तराप्यैर्यापथिक्या प्रतिक्रन्तव्यम् । मुखपोतिकाप्रतिलेखनान्तरं वन्दनकं दातव्यं । ततः शुद्धकाल इतिमङ्गलनिवेदनं कर्तव्यम् । ततोमङ्गलनिवेदनान्तरं समकमेवसर्वैः स्वाध्याये प्रस्थापिते पश्चात्करणमकरणं वा कालदानस्य किमुक्तं भवति ? यः प्रस्थापनवेलायां नागतस्तस्य कालदानाकरणमितरेषांतुप्रस्थापनवेलागतानांकालदानकरणमिति एतदेवाह[भा.३१८७] सन्निहियाण वडारोपट्ठविएपमादिनो दएकालं ।
वाहिठिए पडियरइपविसइताहे यदंडधरो ।। वृ-स्वाध्याये प्रस्थापितेयेस्वाध्यायप्रस्थापनवेलायांप्रमादिनोनागतास्तेषांकालंनदद्यात्, शेषाणां तुदद्यात् ।तथा चात्रमरुकज्ञातं विजृम्भतेयः समवाये नागतस्तस्यवडारोभागो नदीयते, सन्निहितानां
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८९
उद्देशकः-७,यूल - १७६, [भा. ३१८७] तुदीयते, एवमत्रापिये प्रस्थापनावेलायां नागतास्तेप्रमादेनतीर्थकराज्ञाभङ्गकारिणइतिकालस्तेषां न दातव्यः शेषाणां तु दातव्य इति स्वाध्यायप्रस्थापनानन्तरं च कालग्राही अन्यो वा बहिः स्थितः कालं प्रतिचरतिततो दण्डधरः स्वाध्यायप्रस्थापनार्थ मध्ये प्रविशति । [भा.३१८८] पठवित वंदितेताहे वुच्छंति केन किंसुयंभंते ।
तेविय कहंति सव्यंजंजेनसुयंवा दिटुं वा ।। वृ- दण्डधरेणा प्रस्थापिते स्वाध्यायेगुरौ च वन्दिते कालग्रादिदण्डधरावन्ये वा पृच्छन्तिसाधून केन किं श्रुतंभदन्त तेऽपिसाधवः कथयन्ति यत्येन दृष्टं वा श्रुतंवा । [भा.३१८९] एगस्स दोण्हवा संकियंमि कीरइन कीरए तिण्हं ।
. सगणंमिसंकिए परगणंमि गंतुंन पृच्छति ।। वृ-एकस्यद्वयोर्वाक्षुतादौशङ्कितेस्वाध्यायः क्रियतेत्रयाणां शंकितेनक्रियते,बहूनांशङ्कास्पदतया तस्य परमार्थतो निश्चितीभूतत्वात् । तथास्वगणेशङ्कितेपरगणंगत्वानपृच्छन्ति यतोयत्रास्वाध्याविक संभवस्तत्राशङ्का परगणस्यस्थानान्तरवर्तिनस्तत्रास्वाध्यायिका संभवान्न भवेदप्याशंकेति । [भा.३१९०] पादोसितो अभिहितोइयानि सामन्नतो उवृच्छामि ।
कालचउक्कस्सविऊ उवधाय विही उजो जस्स ।। वृ- तदेव मुक्तप्रकारेण प्रादोषिककालोऽभिहितः । सम्प्रति कालचतुष्कस्यापि सामान्यत उपघातविधिं वक्ष्ये । विशेषतोऽपियो यस्योपघातविधिस्तमपि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति । [भा.३१९१] इंदियमाउत्ताणं हणंतिकणगा उसत्तउक्कोसं ।
वासासुयि तिन्निदिसाउउबद्धे तारगा तिन्नि ।। वृ- सर्वैरपीन्द्रियैर्मनसा वा युक्तानामुपयुक्तानां कनका उत्कर्षतः सप्त कालं घ्नन्ति । किमुक्तं भवति ? ग्रीष्मकालेयत्रः कणकाःकालंघ्नन्ति । शिशिरेकालेपञ्चवर्षाकालेसप्त, उल्काकणकयोश्चायं विशेषः ।सरेखा उल्का, रेखारहितः कनक इति तथा वर्षासुतिस्त्रो दिशः प्रकाशयुक्ता यदि स्युस्तदा प्राभातिककाल शुद्धिरिति वा शेषः । इयमत्र भावना-वर्षाकाले उपरिच्छन्ने तिर्यग् दिक्ष्वच्छन्नासु मण्डपिकादौ काला गृह्यन्ते । तत्राधेषु कालेषु यदि चतस्त्रोऽपि दिशः प्रकाशयुक्ता अनन्तरिता इति भावस्तदा शुद्धयति, तथा यधुपरिनीचं तदा प्राभातिकं कालमुपविष्टोऽपि गृह्णाति । ऋतुबद्धे काले चतुर्ध्वपिकालेषुयदिचतस्त्रोऽपिदिशः प्रकाशयुक्तास्तदाशुद्धिरितरथा नेति । उउबद्धतारगा तिन्नित्ति ऋतुबद्ध काले आयेषु त्रिषु यदि तिस्त्रस्तारका दृश्यन्ते तदा कालो गृह्यते । अदृष्टासु न कालो गृह्यते, कालग्रहणानन्तरं तु यद्यपि न दृश्यन्ते तारकास्तथापि पठंति प्राभातिके पुनः काले अदष्टेऽपि तारके ग्रहणमनुज्ञातंवर्षाकाले चत्वारोऽपिकाला अदृश्यमानास्वपितारकासुगृह्यन्ते । [भा.३१९२] कणगा हणंतिकालं तिपंचसत्तेव घिसि सिरवासो।
। उक्काउसरेहागारेहारहितोभवेकनगो ।। [भा.३१९३] वासासुंपाभाइए तिन्नि दिसा जइ पगासजुत्तातो।
सेसेसुतिसुविचउरो उउंमिचउरो चउदिसंपि ।। [भा.३१९४] तिसु तिन्नितारगातो उउंमि पाभाइएअदिठेवि । [22][1]
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
व्यवहार-छंदंसूत्रम्-२-७/१७६ वासासुअतारगाउचउरो छणे निविठोवि ।। वृ-इदंगाथात्रयमपिव्याख्यातार्थत्वात्सुप्रतीतं ।च्छन्नेनिविठोवीत्युक्तमतस्तदेवसविशेषंभावति[भा.३१९५] ठाणेसतिबिंदूसुयोण्हइ चिट्ठोवि पच्छिमं कालं |
पडियरतिवाविएक्को एक्को अंतट्टितो गेण्हे ।। वृ- वर्षाकाले तथाविधस्यान्यस्य स्थानस्यासति अभावे बिन्दुस्वपि निपतत्सुउपयति नीचतया ऊर्ध्वस्थानासंभवे उपविष्टोऽपि पश्चिमंप्राभातिकं कालं गृह्णाति तथा स्थाना सतिएको दण्डधरो बहिः स्थितः कालं प्रतिचरति एकः पुनरन्तः स्थितः कालंगृह्णाति एष वर्षासु प्राभातिकेकाले विशेषो नाद्येषु त्रिषुकालेषु, अथकतरेचत्वाराः काला उच्यन्ते । प्रथमःप्रादोषिको, द्वितीयोऽर्धरात्रस्फिटितः तृतीयो वैरात्रिकश्चतुर्थः प्राभातिकः, अथ कः कालः प्रथमतः कस्यां दिशिगृह्यते । तत आह[भा.३१९६] पातोसि अद्धरत्ते उत्तरदिसिपुचपेहएकालं |
वेत्तियंमिभयणापुवदिसापच्छिमेकाले ।। वृ-प्रादोषिकमर्धरात्रमर्धरात्रस्फिटितं च पूर्व प्रत्युपेक्षते गृह्णाति उत्तरस्यां दिशि, वैरात्रिके भजना विकल्पना उत्तरस्यां दिशि पूर्वं प्रत्युपेक्षते पूर्वस्यां वेति, पश्चिमे प्राभातिके काले प्रथमतः प्रत्युपेक्षणं पूर्वस्यादिशि, अथ कियन्तः काला जघन्यत कियन्त उत्कर्षतः साधूनांग्राह्यास्तत आह[भा.३१९७] कालचउक्कं उक्कोसएणजहन्नेन तिगंतुबोधव्वं ।
वेइयपयंमिदुगंतूमाइट्ठाणेविमुक्काणं ।। वृ- मातृस्थानेन विमुक्तानामशठानां साधूनामुत्कर्षेण कालचतुष्कंग्राह्यं भवति, जघन्येन त्रिकं कालत्रिकं ग्राह्यं बौद्धव्यं द्वितीयपदे अपवादपदे द्विकं कालद्विकं तु शब्दादेकोऽपि कालो बोद्धव्यः । कथमुत्कर्षतः कालचतुष्कमत आह[भा.३१९८] पातोसिएणसव्वे पढमंपोरिसि करेंति सज्झायं ।
ताहे उसूत्तइत्तासुवंतिजगंतिवसभाउ ।। वृ-प्रादोषिकेन कालेन सर्वे साधवः प्रथमपौरुषी यावत्कालिकं स्वाध्यायं कुर्वन्ति, ततो द्वितीये यामसूत्रवन्तःसाधवस्तेस्वपन्ति, वृषभाजाग्रति ।तेचजाग्रतस्तेनैषकालेनप्रज्ञापनादिकंपरावर्तयन्ति, तावत्यावत्कालवेलाभवति । ततः कालवेलायां कालस्य प्रतिक्रभ्य । [भा.३१९९] फिडियंमि अद्धस्ते काले घेत्तुंसुवंतिजागरिया ।
ताहेगुरुगणंती चउत्थेसव्वे गुरू सुवती ।। वृ-स्फिटितेअर्धरात्रं कालंगृह्णन्तिकालंगृहीत्वातेआचार्यमुत्थापयन्तिततस्तेजागरिताः स्वपन्ति ततो गुख उत्थिताः सन्त उद्घाटकालिकं प्रज्ञापनादि गुणयन्ति । ततश्चतुर्थ्यां पौरुष्यामेव गाढायां वैरात्रिकं कालं गृहीत्वा सर्वेऽपि कालिकं श्रुतं परावर्तयन्ति गुरुः स्वपिति, ततो बालवृद्धादीनां वाचनोपग्रहकारिकालग्रहणाय यावत्यांवेलायां नवानांकालानांग्रहणंभवति । तावती वेलांज्ञात्वा एकः कालग्राही न प्रतिक्रामतिशेषाः प्रतिक्रामन्तियस्त्वप्रतिक्रान्तः स कालं प्राभातिकंगृह्णाति ।। [भा.३२००] एवंतुहोति चउरोकहपुन होज्जाहि तिनि कालाओ ।
पादोसियंमिपठिए गहियंमि अङ्करतेय ।। [भा.३२०१] जइवेरत्तिय सुझे ताहे तेनेव अद्धरत्तेण ।
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-७,मूल- १७६, [भा. ३२०१]
पढियंपाभादीयं गिह्नती होति तिनेव ।। वृ-एवमुपदर्शितेनप्रकारेणचत्वाराःकालाभवन्ति,कथंपुनस्त्रयःकाला भवेयुः । सूरिशह-प्रादोषिके काले गृहीते पठितं तदनन्तरं चार्धरात्रेऽपि काले गृहीते यदि वैरात्रिको न शुद्धयति कालस्तदा तेनैवार्धरात्रिकेन कालेन पठित्वा प्राभातिकं कालंगृह्णन्ति । एवमेते त्रयः कालाभवन्ति । [भा.३२०२] अहवा पढमेसुद्धे बितिय असुद्धमिहोतितिनेवं ।
पातोसिय वेरत्तिय अतिउवयोगाभवे दोन्नि ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरोपप्रदर्शने प्रथमे प्रादोषिके काले शुद्धे द्वितीये अर्धरात्रिणि काले अशुद्धे त्रय एवं काला भवन्ति उपलक्षणमेतत् । तेन प्रादोषिके वा प्राभातिके वा अशुद्ध तत्र इत्यपि द्रष्टयं । कथंद्वौ कालौभवतइत्यतआह-प्रादोषिकेकालेगृहीतेअर्धरात्रिकेवागृहीतेचरमायां पौरुष्यामवगाढायां वैरात्रिके काले गृहीते कालिकं श्रुतं परावर्तयद्भिः स्वाध्यायविषमे (ये) त्युपयोगभावतस्तावन्न ज्ञाता प्राभातिककालवेलायावत्सन्ध्या उपस्थिता ।एवं मातृस्थानेविमुक्तानामशठानामपवादेनद्वौकालौ भवतः, तद्यथा प्रादोषिको वैरात्रिकश्च । अत्रैव प्रकारान्तरमाह[भा.३२०३] अबावि अद्धरत्ते गहिए वेरत्तिए असुद्धंभि ।
तेनेवय पढियंमी पाभातियंसुद्धदोनेव ।। वृ-अथवेतिपूर्ववत्प्रादोषिकंकालंगृहीत्वातेन कालिके श्रुतेपरावर्तितेद्वितीये यामेतेनैव कालेन प्रज्ञापनादिपरावर्त्य कालवेलायामतिक्रान्तायामर्धरात्रिके कालेगृहीतेतेनाचार्येणप्रज्ञापनादौपरावर्तिते चतुर्थ्यां पौरुष्यामवगाढायां वैरात्रिके अशुद्धे ततस्तेनैवार्धरात्रिकेन कालेन कालिके पठितेप्राभातिके अशुद्धे द्वावेव कालौ भवतः, उपलक्षणमेतत् । तेन प्रादेषिक प्राभातिकयोरथवाऽर्धरात्रिक वैरात्रिकयोरथवार्धरात्रिकप्राभातिकयोर्यदि वा वैरात्रिक प्राभातिकयोहणे शेषयोरग्रहणे कालद्विकमेकतरस्य कालस्यशुद्धावेकः कालः । [भा.३२०४] नवकालवेलसेसे उवगहियठाएपडिक्कमए ।
नपडिक्कमएएगोनववारहए असज्झातो।। वृ-नवानां कालानां वेला यत्रसनवकालवेल इत्थंभूते चरमपौरुष्यांशेषबालवृद्धादीनां वाचनायां औपग्रहिक उपष्टम्भकारी प्राभातिकः कालस्तदर्थं शेषाः साधवो वैरात्रिकस्य कालस्य प्रतिक्रामन्ति । एकोनप्रतिक्रामति । ततः सप्राभातिकंकालं गृह्णाति । अन्ये तुब्रुवतेकालग्राही वैरात्रिकस्य कालस्य प्रतिक्रम्य प्राभातिकंकालंगृह्णाति शेषास्तुकालवेलायांवरात्रिकस्यप्रतिक्रामन्तिप्राभातिकश्चकालो यदि नववारान्हतस्तदा ध्रुवमस्वाध्याय इति कथं नववारान्ग्रहणं हनने वा तत्रआह-- [भा.३२०५] एकेको तिन्निवारेबीयादिहयंमिगेण्हएकालं ।
असती एक्को विहुनववारे गेहतिताहे ।। वृ-क्षुतादिनाहते एकैकस्त्रीन्वारान्कालंगृह्णाति । इयमत्रभावनाक्षुतादिभिःकालस्योपघातंसंभवे एकस्त्रीन् वारान् गृह्णाति । तस्याप्युपहतेऽन्यस्त्रीन् वारान् अथान्यः कालं गृह्णन् न विद्यते तर्हि तस्य गृह्णतोऽसत्यभावे एकोऽपि नववारान् कालं गृह्णाति, तथापि चेदुपहतस्तर्हि हता पौरुषीति ध्रुवमस्वाध्यायः[भा.३२०६] पाभाइयंमिकाले संविक्खेतिनित्थीयरुणेसु ।
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७६ चोदइ अनिठसद्दे जति होति कालघाताउ ।। [भा.३२०७] एवं बारसवासे खरसद्देणं तुहम्मती कालो ।
भणइमानुसनिढे तिरियाणंतूपहारंभि ।। वृ-प्राभातिके काले गृह्यमाणे त्रयः पुरुषाः क्षुतरुदिताति संचिक्खे इति परिभावयंति गाथायां तु सप्तमी द्वितीयार्थे बहुवचन सकला स्वाध्यायिक सूचनार्थं तेन क्षुतरुदितादीनीति द्रष्टव्यं । अत्र परश्चोदयति यदि अनिष्टे रुदितशद्धे कालघातो भवति । एवं सति खरशद्धेन गर्दभशद्वेन द्वादशवर्षाणि कालोहन्यतेखरशद्धस्यात्वानिष्ठुतत्वात्सूरिराह-भण्यतेअत्रोत्तरंदीयतेमानुष्यानिष्टेशद्वेकालोपघातः तिरश्चां तुप्रहारे दीयमाने विस्वर शद्धे । । [भा.३२०८] पावासि जाइया ऊजइरोविज्जाहिकालवेलम्मि ।
ताहे घेप्प अनागत अहपुनारोएपगेचेव ।। वृ- प्रवसतीत्येवं शीलः प्रवासी तस्य जायैव जायिका भार्या यदि कालवेलायां कालग्रहणसमये रुद्यात् तर्हि यावन्नरोदिति तावदनागते एवं कालो गृह्यते । अथ पुनः सा प्रगे एव अति समन्धकारेण रुदितिततआह[भा.३२०९] ताहे उप्पन्नविज्जइअह अन्नविया जया न वा एक्का ।
ताहे उग्घाडेज्जइअहपुन वालंरुवेज्जासि ।। [भा.३२१०] वीसरसरंरुवंते अव्वत्तगडिं भगंमि मागिण्हे ।
अप्पेण वि विरसेणं महल्लवेडंतु उवहनती ।। वृ- यदि सा अतिसमन्धकारे एवं रुदितिमा गृह्णीयात् कालं महत् पुनः खेदरूपमल्पेनापि विरसेन स्वरेणकालमुपहन्ति । तदेवं प्राभातिककालग्रहणविधिरुक्तः ।सम्प्रतिप्रस्थापन विधिमभिधित्सुराह[भा.३२११] गोसेउपठावंतीछीएछीए उतिन्निवारातो।
आइण पिसियमहियाइपेहणट्टादिसा पेहे ।। वृ- गोसे प्रभाते स्वाध्याये प्रस्थाप्यमाने यदि क्षुतं भवति तदा आकीर्णमासमन्तात् विकीर्णं यत् पिशितं यत महिकादिकमस्वाध्यायिकं तत्प्रेक्षणार्थं दिशः प्रेक्षते । तत्र यदि नहष्टमस्वाध्यायिकं तदा पुनः प्रस्थापयति । तत्रापियद्यर्धप्रस्थापितेभवतितदापुनरप्याकीर्ण पिशितमहिकादिप्रेक्षणार्थ दिशः प्रेक्षते । एवं क्षुते क्षुतेउपलक्षणमेतदन्यस्मिन् वा स्वाध्यायभङ्ग कारिणिसमुपस्थिते त्रीन्वारान् आकीर्ण पिशितादि निरीक्षणार्थंदिशः प्रेक्षते । न केवलं दिशःप्रेक्षते किन्तु[भा.३२१२] सेज्जायस्सेज्जादिसुछारादिठाए विसिउ पेहंति ।
तिण्हयरेणं नत्थउतत्थवि उ तिन्निवाराउ ।। वृ-त्रिष्वपि वारेषु प्रत्येकमन्यत्र शय्यातरगृहे सेझंति प्रातिवेशिकागृहे आदिशब्दादन्यस्मिन् वा परतरादौ गृहे क्षारादिग्रहणनिमित्तंमध्ये प्रविश्व पिशितादिकमस्वाध्यायिकंप्रेक्षते । यदिन दृष्टं किमपि वाराणां त्रयाणां परतोऽन्यत्रगत्वा स्वाध्यायं प्रस्थापयन्ति । तत्रापि यदि त्रीन् वारानुपहतः स्वाध्यायः क्षुतादिना। [भा.३२१३] ताहे पुनोवि अन्नत्थ तत्थविय तिन्निवाराउ |
एवं नववाराहतेताहे पढमाएनपढंति ।।
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १७६. [भा.३२१३]
वृ-ततः पुनरन्यत्र गत्वास्वाध्यायः प्रस्थापनीयः । तत्रापियदित्रीन्वारान्कालस्योपघातः स्यात ततएवममुनाप्रकारेणसर्वसंकलनया नववारान्तेस्वाध्याये प्रथमायांपौरुष्यांनपठन्तिस्वाध्यायम् । [भा.३२१४] पट्टवियंमि सिलोगे घाणालोया यवज्जणिज्जाओ।
सोणियवच्चिक्काणंमुत्तपुरिसाणतहचेव ।। वृ-प्रस्थापितेस्वाध्यायेभणिते क्षुल्लकाचारकथाचे श्लोकेस्वाध्यायं कुर्वन्तिकुर्वद्भिश्चस्वाध्यायं शोणितस्तबकानांशोणितसूचकानां मुत्रपुरीषाणांचघ्राणालोका वर्जनीयाः । कथमित्याह[भा.३२१५] आलोगंमि चिलिमिलीगंधे अन्नत्थगंतुपगरेति ।
एसोउसज्झातोतव्विवरीतो असज्झातो ।। वृ-आलोकेशोणितादीनामन्तरा चिलिमिली क्रियते ।गन्धे पुनरागच्छति अन्यत्र गत्वा स्वाध्यायं कुर्वन्ति । एषोऽनन्तरोदितः सकलदोषविनिर्मुक्तः स्वाध्याये कालः स्वाध्यायः कारणे कार्योपचारात् तद्विपरीतः प्रागुक्तदोषसंयुक्तः कालोऽस्वाध्यायः । [भा.३२१६] एएसामन्नयरेअसज्झाए जो करेइ सज्झायं ।
सो आणा अणवत्थमिच्छत्त विराधनं पावे ।। वृ- एतेषामनन्तरोदितानामस्वाध्यायिकानामन्यतरस्मिन्नस्वाध्याये अस्वाध्यायिकेसतियः करोति स्वाध्यायं आज्ञाभंङ्ग तीर्थकराज्ञाविलोपात् अनवस्थांतंतथा कुर्वन्तमवलोक्यान्यस्यापि तथा करणारं मिथ्यात्वमयथावादकरणाविराधनां ।संयमविराधनांज्ञानोपचारोपघातात्आत्मविराधनांप्रान्तदेवताच्छलनात्प्राप्नोति । अत्रैवापवादमाह[भा.३२१७] - बिति आगाढेसागारियादिकालगतेअसतियुच्छेए ।
एएसिंकारणेहिंजयणाएकप्पई काउं।। वृ-द्वितीयपदमपवादपदमागाढे योगा उह्यमाने यद्यप्यस्वाध्यायिकं भवति, तथापि यतनया कर्तु कल्पते स्वाध्यायो यथा स्कन्दके चमरेच प्रत्यासन्ने अनुद्दिष्टमपिस्कन्दकोद्देशं च रात्रौ रात्रौ त्रीन् वारान् दिवसान स्वाध्यायकेऽपितदनुग्रहायकर्षयंति तथा कारणवशेन प्रतिबद्धायां स्थितस्तत्रसागारिकस्य शय्यातरस्य प्रतिचारणाशद्धं श्रुत्वा मा शृणुयात् एनमनिष्टं शद्धमिति कृत्वा यत् कालिकमुत्कालिकं वा परिजितं केवलंस तदस्वाध्यायिकेऽपि पठति । आदिग्रहणेन कदाचित् यथाच्छन्दस्योपाश्रयेकारणेन स्थितास्ततो यथामतिविकल्पितां तस्य सामाचारी मा शृण्वामेति तत्प्रतिघातार्थमस्वाध्यायिकेऽपि स्वाध्यायंकुर्वन्तिइतिपरिग्रहः । तथा कालगतेजागरणनिमित्तंमेघनादादिकमध्ययनमस्वाध्यायिकेऽपि परावय॑ते । असतिवोच्छेएइति अधुनागृहीतंकिमप्यध्ययनंतच्च यस्य समीपेगृहीतंसमरणमुपागतः अन्यत्र च तन्न विद्यते ततो मा भूत्तद्वयवच्छेद इत्यस्वाध्यायिकेऽपि तत्परावर्त्यते । एतैः कारणैः पञ्चविधानामस्वाध्यापिकानामन्यतमस्मिन्नप्यस्वाध्यायिके यतनया कर्तुंकल्पते स्वाध्यायः ।
मू.(१७७) नोकप्पइनिगंथाणवानिग्गंथीणवाअप्पणो असज्झाइएसज्झायंकरेत्तए । कप्पइण्ह अन्नमन्नस्स वायणंदलइतए। [भा.३२१८] अच्चाउलाण निच्चोउयाणमोहेज्ज निच्च असज्झातो।
. अरिसा भगंदरादिसुइति वायणसुत्तसंबंधो ।। वृ-अत्याकुलानांबालवृद्धरतिशयेनसमाकुलानांसाधूनामर्शोभङ्गदरादिषुश्रमणीनांचनित्यतुकानां
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२.७/१७७ मा नित्यं सर्वकालमस्वाध्यायोभवतिइतिवाचनासूत्रमुत्पन्नस्तमित्येषसम्बन्धः । अनेनसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या-नकल्पतेनिर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनांवात्मनः समुत्थेअस्वाध्यायिक स्वाध्यायंकर्तु किन्तु कल्पते परस्परस्य वाचनांदापयितुमन्यत्र यदि वा प्रक्षालनान्तरंगाढबन्धे प्रदत्ते सति तत्रापि स्वयमपि वाचानंदातुंकल्पते इतिवाक्यशेषः । एतदेवभाष्यकारः सप्रपञ्चमाह[भा.३२१९] आयसमुत्थमसज्झाइयंतुएगविहं होइ दुविहंवा ।
एगविहंसमणाणंदुविहं पुन होइसमणीणं ।। वृ-आत्मनः शरीरात् समुत्थं संभूतमात्मसमुत्थमस्वाध्यायिकमेकविधं भवति द्विविधं वा तत्र यत् एकविधमर्शो भगन्दरादि विषयं तत् श्रमणानां भवति, अमणीनां पुनर्भवति द्विविधं अर्शी भगन्दरादि समुत्थमृतुसंभवंच ।तत्रयतनामाह[भा.३२२०] धोयमिय निप्पगले बंधा तिनेव होति उक्कोसा ।
परिगलमाणे जयणा दुविहम्मी होइकायव्या ।। वृ-व्रणादौ निप्रगले धौते उपरिक्षारप्रक्षेपः पुरस्सरं त्रयो बन्धा उत्कर्पतो भवन्ति यथापिपरिगलति द्विविधेद्रणादावार्तवेच यतना वक्ष्यमाणा कर्तव्या । एतदेव सप्रपञ्चंभावयति । [भा.३२२१] समणो उधणे भगंदरे बंधेककाउवाएति ।
तह विगलेत छारे छोढुं दोतिन्निबंधाउ ।। वृ-श्रमणो व्रणे वा भगन्दरे वा परिगलतिहस्तशताद्वहिर्गन्वा निःप्रगलंप्रक्षाल्य चीवरे क्षारं क्षिप्त्वा उपर्यन्यत्चीवरंकृत्वाव्रणंभगन्दरंबध्नाति, ।ततएवमेकंबन्धंकृत्वावाचयति यदितथापिपरिगलत्यस्वाध्यायिकं तत उपरिक्षारं निक्षिप्य द्वितीयं बन्धं ददाति । ततो वाचयति तथाप्यतिष्ठति तृतीयमपि तृतीयमपिबन्धं प्रत्यवतारं दत्वा वाचयति । (भा.३२२२] जाहे तिन्निविभिन्ना ताहे हत्थसयबाहिराधोउं ।
बंधिउपुनोविवाएगंतु अन्नत्थ वपंढति ।। वृयदा त्रयोऽपि बन्धास्तेना स्वाध्यायिकेन विभिन्ना भवन्ति तदा हस्तशताद्धहिर्गत्वा निग्रगलं प्रक्षाल्य पुनःक्षारं निक्षिप्योपरिचीवरेणबध्वा पुनरपि वाचयति ।अन्यत्र वागन्तुंपठन्ति । {भा.३२२३] एमेव यसमणीणं वणम्मि इयरम्मिसत्तबंधाउ ।
तहविय अठायमाणो धोऊणं अहव अन्नत्थ ।। वृ-एवमेव श्रमणीनामपिव्रणविषये यतना कर्तव्या भवति इतरस्मिन्नातवे सप्तबन्धाः पूर्वप्रकारेण भवन्ति । तथापि व्रणे इतरस्मिन् वा अतिष्ठति हस्तशताबहिः प्रक्षाल्य तथैव बन्धान् दत्वा वाचयति अन्यत्रगत्वापठन्ति। [भा.३२२४] एएसामन्नयरे असज्झाए अप्पणो उसज्झायं ।
. जो कुणइअजयणाएसोपावइआणमादीनि ।। वृ-एतेषामनन्तरोदितानामन्यस्मिन्नात्मनोऽस्वाध्यायिकेसतियःस्वाध्यायंकरोतितत्राप्ययतनया स प्राप्नोत्याज्ञादीनि तीर्थङ्कराज्ञाभङ्गादीनि दूषणानि | आदिशद्वादनवस्थादि परिग्रहः । न केवलमिमे दोषाः किंत्विदमेव ।
[भा.३२२५] सुयनाणंमि अभत्ती लोगविरुद्धं पमत्तछलणाय ।
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : -७, मूल - १७७, [ भा. ३२२५ ]
विजासाणवेगुणधम्मया एवमाकुणसु ।।
वृ- अस्वाध्यायिके पठन श्रुतज्ञानस्याभक्तिविराधनाकृता भवति, तद्विराधनायां दर्शनविराधना चारित्रविराधनाच तद्भावे मोक्षाभावः । तथा लोकविरुद्धमिदंयधात्मनो अस्वाध्यायिकेपठनं तथाहिलौकिका अपि व्रणे आर्तवेच परिगलति परिवेषणं देवतार्चनादिकंवा (न) कुर्वन्ति । तथा प्रमत्तीभूतस्य प्रान्तदेवतया च्छलना स्यात्तथा विद्या उपचारमन्त्रेण साध्यमाना साधनवैगुण्यधर्मतया न सिध्यति । तथा श्रुतज्ञानमपि तस्मान्मैवं कार्षीः । अत्र परावकाशमाह
[भा. ३२२६]
चोएइ जइ एवं सोणियमादीहिं होइ सज्झाती । तो भरितोच्चियदेहो एएसिं किंह नु कायव्वं ॥
- परचोदयति यद्येवमुक्तप्रकारेणास्वाध्यायो भवति तत एतेषां शोणितादीनां देहो भूत इति तत्र कथं तु कर्तव्यम् । तस्मिन् सति कथं स्वाध्यायः । अत्र सूरिराह
[भा. ३२२७]
कामं भरितो तेसिं दंतादी अवजुया तह विवज्जा ।
२९५
अनवजुयाउ अवज्जा लोए तह उत्तरे चैव ।।
वृ- कामं मन्यामहे एतत्तेषां शोणितादीनां भृतो देहस्तथापि ये दन्तादयोऽवयुताः पृथग्भूतास्ते च वर्ज्या वर्ज्यनीयाः । ये त्वनवयुताः अपृथग्भूता लोके उत्तरेच अवर्ज्या अपरिहर्तव्याः । एतदेव भावयति[भा. ३२२८] अब्भंतर मललित्तो कुणति देवाणमच्चणं लोए ।
बाहिर मलालित्तो पुन न कुणइ अवनेइ च ततोणं ।।
वृ- अभ्यन्तरमललिप्तोऽपि देवानामर्चनं लोके करोति । बाह्यमललिप्तः पुनर्न करोति अपनयतिवा मलं ततः शरीरादेवमत्रापि भावनीयम् ।
[ भा. ३२२९]
आउट्टियावराहं सन्निहिया न खमए जहा पडिमा ।
इय परलोए दंडो पमत्त छलणा इह सियाउ ।।
बृ- उपेत्यकृतमपराधं सन्निहितासन्निहित प्रातिहार्या प्रतिमा न क्षाम्यति । इति एवममुना प्रकारेण श्रुतज्ञानमप्युपेत्य कृतमपराधं न क्षमते । तत्र परं लोके दुर्गतिप्रपातो दंड इहलोके प्रान्तदेवता छलना स्यात् ।
[भा. ३२३० ]
रागा दोसा मोहासज्झाए जो करेइ सज्झायं ।
सायणावकासे को वा भणितो अनायारो ।।
वृ- रागात् द्वेषात् मोहाद्वायोऽस्वाध्याये स्वाध्यायं करोति, से तस्य का कीदृशी फलत आशातना को वा कीदृशाः फलद्वारेण भणितोऽनाचारः । तत्र रागद्वेषमोहात व्याख्यानयति
[भा. ३२३१]
गणिसद्दमाइमहितो रागदो संमि न सहते सद्दं । सव्वमसज्झायमयं पमादी होइ मोहाओ
- गणी आचार्य आदिशब्दादुपाध्यायो गणावच्छेदकः इत्यादि परिग्रह एवमादिभिः शब्दैर्महित उत्कर्षितो योऽस्वाध्यायं करोति स रागे द्रष्यव्यो । यस्त्वन्यस्य गणिशब्दमुपाध्याय शब्दं वा न सहते, अहमपि पठित्वा गणी उपाध्यायो भविष्यामि । इति विचिंतयन्नादरपरोऽस्वाध्यायेऽपि स्वाध्यायं विदधाति, स द्वेषेऽवसातव्यः । यस्तु सर्वमस्वाध्यायमयमित्येवमादि विचिन्त्यास्वाध्याये स्वाध्यायं करोति एष भवति मोह इति । सम्प्रत्याचार्य फलद्वारेणाशातनामाह
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१७७ [भा.३२३२] उम्मायंचलभेजा रोगायकंचपाउणेदीहं ।
तित्थयरभासितातो भस्सइ सो संजमातो वा । इहलोए फलमेयं परलोए फल न देति विजातो ।
___ आसादनासुयस्स कुव्वइदीहंतुसंसारं ।। वृ-उन्मादंवा लभते रोगातच दीर्धं प्राप्नुयात् । तीर्थकरभाषिताद्वा संवमाद्भश्यति । इहलोके विद्याअङ्गश्रुतस्कन्धादिलक्षणाः फलं मोक्षलक्षणं न ददति न प्रयच्छतिन केवलं फलदानाभावः किन्तु श्रुतस्याशातनादीर्घसंसारं करोति । तदेवं फलतआशातनाभिहिता ।साम्प्रतमनाचारफलत आह[भा.३२३४] नाणायारो विराहितोदसणयारो वितहा चरितं च ।
चरणविराधनयाए मुक्खाभावो मुणेयव्यो।। वृ-अस्वाध्यायेस्वाध्यायंकुर्वताज्ञानाचारो विराधितस्तद्विराधनायांदर्शनाचाश्चारित्रंचविराधितं । चरणविराधनतायां मोक्षाभावः । अत्रैवापवादमाह[भा.३२३५] बितियागाढे सागारियादिकालगय असति बुच्छए ।
एएहि कारणेहिंजयणाएकप्पएकाउं ।। मू. (१७८) तिवासपरिवाएसमणेनिगंथेतीसंवास परियाएसमणीए निगंथीएकम्पइ उवज्झाय ताए उद्दिसित्तए ।।
भू. (१७९) पंचवास परियाएसमणे सट्टियाससमणीए निग्गंधीएकप्पइआवरिय उवझायत्ताए उदिसित्तए।। [भा.३२३६] संगहमादीनट्ठाए वायणंदेति अन्नमन्नस्स ।
अयमविय संगहो च्चियदुविहदिसा सुत्तसंबंधो ।। वृ-पूर्वसूत्रेअन्योन्यस्यवाचनांददातिसंग्रहादीनामर्थाय अयमपिचसूत्रेणाभिधीयमानेद्विविधदिशा आचार्यदिशा उपाध्यायदिशा च सङ्ग्रह एव ततः संग्रहप्रस्तावादधिकृतसूत्रस्योपन्यासः । एष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य ब्याख्यात्रिवर्षपर्यायश्चमणो निर्ग्रन्थस्त्रिंशद्वर्षपर्यायाः श्रमण्याः कल्पते उपाध्यायतया उद्देष्टुं पञ्चवर्षपर्यायः श्रमणो निर्ग्रन्थः । षष्टिवर्षपर्यायाः श्रमण्या निर्ग्रन्थ्याः कल्पते ।आचार्यतयाउपाध्यायतयावाउद्देष्टुमितिएषसूत्राक्षरार्थः ।सम्प्रतिभाष्यविस्तरः[भा.३२३७] तइयंमिउउद्देसे दिसासुजोगणहरोसमक्खाओ ।
सोचेवय होइ इहं परियातो वणितो नवरं ।। वृ- तृतीये उद्देशे दिक्षु आचार्योपाध्यायप्रवर्तिस्थविरागणावच्छेदिरुपासु यो गणधर आचार्य उपाध्यायो वासमाख्यातः स एव इहापि भवतिज्ञातव्यः । नवरमिह पर्यायोऽधिको वर्णितः । [भा.३२३८] तेवरिसोतीसियाएजम्मणचत्ताए कप्पतिउवज्झे ।
बितियाए सहिसयरीय जम्मणपणवास आयरितो ।। वृ-त्रिवर्षस्त्रिवर्षपर्याय उपाध्यायः कल्पते त्रिंशत्कायास्त्रिंशद्वर्षपर्याया जम्नना जन्मपर्यायेण जघन्यतश्चत्वारिंशद्वर्षपर्याया उत्कर्षत देशोनपूर्वकोटिकायाश्चत्वारिंशत्कथं स्यादिति चेदुच्यते । दशवर्षजातायाः प्रव्रज्या प्रतिपत्तिस्त्रिंशद्वर्षाणि व्रतपर्याय एवं चत्वारिंशत्तथा द्वितीयस्याः श्रमणा निर्ग्रन्थ्याः पष्टिवर्षव्रतपर्याया जन्मतो जधन्यतःसप्ततिवर्षप्रमाणायाः पञ्चवर्षपर्याय आचार्यः कल्पते
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७. मूल - १७९, [भा. ३२३८] उत्कर्षतो देशोनपूर्वकोटिकाया जन्मतः सप्तभिर्वर्षाणि कथं भवतीति चेदुच्यते-दशवर्षपर्यायाः प्रव्रज्याप्रतिपत्तिः प्रव्रजितायाः षष्टि वर्षाणीति । [भा.३२३९] गीया गीतावुहा अवुढाजावतीसपरियागा।
- अरिहतितिसंगहंसा दुसंगहं वाभयपरेणं ।। वृ- गीता वा गीतार्था वा भवतु अगीता वा अगीतार्था वा भवतु तथा वृद्धा वा भवतु अवृद्धा वा यावत् त्रिंशद्वर्षपर्याया तावनियमात्रिन्संग्रहं त्रयाणामाचार्योपाध्याय प्रवृत्तिनीनां संग्रहमर्हति दुसंगहं भयवरेणं-त्रिंशत्वर्षपर्यायात्परतोभजनाविकल्पनात्रिसंग्रहंवाउपाध्यायस्य प्रवर्तिन्यावा अभावतः। [भा.३२४०] वयपरिनयायगीया बहुपरिवाराय निब्वियाराय ।
होजउ अनुवज्जायाअप्पवत्तिणिया विजासठी ।। वृ-यावयसा परिणतागीतार्थाबहुपरिवारा निर्विकाराचसायावत्पष्ठिस्तावदनुपाध्यायी वाभवेद् प्रवर्तिनीवा एवं भवति द्विसंग्रहिका । [भा.३२४१] एमेव अनायरियाथेरी गणिणी व होज्ज इयरीय ।
कालगओ सणाएव दिसाए धारेंतिपुवदिसं ।। वृषष्टिवर्षेभ्यः परतोगणिनीप्रवर्तिनी इतरा वा अप्रवर्तिनीस्थविरा अनाचार्याभवेत्कथमित्याहकालगतोसन्नाए वेत्यादिकालगतायामवसन्नायां दिशि आचार्यलक्षणायां षष्टिवर्षेभ्यः परतोंवर्तमाना आर्यिका धारयन्तिपूर्व दिशमेवमनाचार्या भवति । किं कारणंसंयतीनामवश्यं संग्रहंइष्यतेतत आह[भा.३२४२] बहुपञ्चावाय अज्जाउनियमा पुन संगहे अपरिभूया ।
संगहिया पुन अजा थिरथावर संजमा होइ ।। वृ- आर्या पुनर्बहुप्रत्यवाया ततोऽसंग्रहे सति नियमात् परिभूता भवति पराभवस्थानमुपजायते । संगृहीता पुनरार्या स्थिरस्थावरसंयमाभवति । ततः संग्रह इष्यते । के अपाया इत्याह[भा.३२४३] पेसी अइया दीयाजे पुव्वमुद्दाहया अवायाओ।
तेसव्वे वत्तव्वा दुसंगहं वणयंतेन ।।। वृ-ये पूर्व कल्पाध्ययने द्विसंग्रहंवर्णयता पेसी आर्यिका आदिशब्दात् कुलपुत्रभोजिकादि परिग्रह इत्यादिका ऊदाहृता अपायास्ते सर्वऽत्रापि वक्तव्यास्ततो बह्नपायदर्शनतः संग्रहो मन्यते । तदेव द्रढयति। [भा.३२४४] अजाय विउलखंधालतावाएगा कंपते ।
जलेवा अबंधणा नावा उवमा एस असंगहे ।। वृ- अजात विपुलस्कन्धा यथा वातेन लता कम्पते जले वा यथा अबन्धना बन्धनरहिता नौरेषा असंग्रहे उपमाऽर्याप्यसंगृहीतासती बहुप्रत्यवायवातोत्कलिकाभिरितस्ततः संयमात्कम्यतेइत्यर्थः । [भा.३२४५] दिटुंतो गुविणीए उकप्पट्टगबोधिए हि कायव्यो ।
गभंते रक्खंतीसमत्थं खुड्डए अगडे ।। वृ- अत्र लोके दृष्टान्तो गुर्विण्याः कर्तव्यो लोकोत्तरे कल्पस्थकबोधिकः क्षुल्लकाचौरैः तत्र गर्भस्थ पुत्रस्वगोत्रजादयस्तारक्षन्तिसएषपुत्रप्रभावः, अवटेगतेचौरेक्षुल्लकस्य तन्मारणायसामत्थं (सामर्थ्य) पर्यालोचनं सोप्येषपुरुषस्यप्रभावस्तत्र प्रथमतो गुर्विणीदृष्टान्तं विभावविषुस्तावदिदमाह
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ७ /१७९
[भा. ३२४६ ]
सगोत्तरायमादीसु गब्भत्थो विधनं सुतो । रक्खए मायर चेव किमुता जायवड्ढितो ।
वृ- गर्भस्थोऽपि यतः स्वगोत्र राजादिषु धनं जिघृक्षु धनं रक्षति । मातरं च किं पुनर्जाताः प्रवर्धितश्च स सुतरां रक्षति । तत्र यथा गर्भस्थोऽपि रक्षति तथा प्रतिपादयति ।
[भा. ३२४७ ]
वणिए मए रायसि गब्भिणि धनमिच्छतए भूपाए ।
सव्वं सुयस्स दाहं धूयाभत्तं च वीवाहं ||
वृ- एको वणिक तस्य भार्या आपन्नसत्वा वणिक् कालगतस्तः केनापि राज्ञः शिष्टं देवगुर्विण्या धनमस्ति राज्ञोक्तं तिष्ठतु तद्धनं, यदि प्रसूतायाः सुतो भविष्यति ततः सर्वं सुतस्य दास्यामो दुहितरि च जातायां यावता भक्तं यावता भक्तं यावता च वीवाहस्तावन्मान्नं दास्यामः । एवं गच्छेऽपि गर्भस्थोऽपि सुतो राज्ञः स्वगोत्रेभ्यश्च धनं रक्षति मातरं च अन्यथा स्वगोत्रजै राज्ञा वाद्यापि तव पार्श्वे धनमस्तीति बहुधा विलुप्यते । भावितं लोकिकमुदाहरणमधुना लोकोत्तरं भावयति । लोउत्तरिए अज्जा खुड्डुगबोहिहरणी पसरणीयं ।
[भा. ३२४८ ]
चोरो य रणं कूवे सामत्थण वारणालेठ्ठा | | ( धू) (लद्धा) ||
वृ- लोकोत्तरिकोऽयं दृष्टान्तः । क्वचित् ग्रामे मालव शबरानीकमापतितं । तत्र कैश्चित् बोधिकैश्चौरैरार्यिकाणामेकस्य च क्षुल्लकस्य हरणं कृतं ते चौरा अन्यस्यैकस्य चौरस्यार्थिकाः क्षुल्लकं च समर्प्यन्यस्य हरणाय गताः सचैकश्चौरस्तृषापीडितः सन् कुपे पानीयायावतीर्णः । ततः क्षुल्लकञ्चिन्तयति वयमेतावत्संख्याका बहवोऽयमेकस्ततः किमेकस्यापि न प्रभविष्याम इति विचिन्त्य ता आर्यिका भणिताः । पाषाणपुज्जमेनं कुर्मस्तानेच्छन्ति मा मारयिष्यतीति कृत्वा ततः क्षुल्लकेन तद्वचो श्रुत्वा महानेकः पाषाणस्तस्योपरि मुक्तस्ततः पश्चात्ताभिः सर्वाभिरेककालं पाषाणा मुक्तास्ततः स षाषाणपुजेनाक्रान्तश्चौरो मरणमुपागमत् । ततः क्षुल्लकेन तास्ततो निष्काशिता एवं क्षुल्लको रक्षति किं पुनर्महान् तत एतेन उपाध्याय आचार्यश्च त्रिवर्षपञ्चवर्षपर्यायस्त्रिंशत् षष्टि वर्षपर्यायाणामपि गीतार्थानामपि दीयते ।
भू. (१८०) गामानुगामं- दूइजमाणे भिक्खू य आहच्च वीसंभेजा तंच सरीरगं केइ साहम्मिए पासेखा कप्पइ सेतं सरीरगं न सागारियमिति कट्टु थण्डिले बहुफासुए पडिलेहिता पमञ्जित्तापरिठवेत्तए, अत्थियाइंथकेइ साहम्मिय संतिए उवगरणजाए परिहरणारिहे, कप्पइसे सागारकडं गहायदोच्चंपि ओग्गह अनुन्नवेत्ता परिहारं परिहारेत्तए ।।
[ भा. ३२४९ ]
अतिरेगड्डा उबट्टा सट्ठी परिया य सत्तरी जम्मं । जरपागं मानुस पडणं एक्कस्स संबंधी ।।
वृ- अनन्तरसूत्रे अतिरेकार्थमतिरेकप्रतिपादनार्थमाचार्यस्योपाध्यायस्य च उपस्था उपस्थापनं कृतं, तत्र षष्ठिपर्यायं सप्ततिवर्षजन्मकं मानुषं जरापालं भवति । जरसा एकस्य पतनं तच्चपतनमनेन सूत्रणाभिधीयते एष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सर्वसम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या । गामानुगामं दूइज्रमाणे इति विहरन् आह कदाचित् शरीरात् विध्वकपृथग भवेत् भ्रियते इत्यर्थः । तत्र शरीरकं केचित्साधर्मिकाः संयताः पश्येयुस्तत्र तस्य साधर्मिकस्य तत् शरीरं मा सागारिकं भवत्विति कृत्वा एकान्ते विविक्ते अचित्ते स्थण्डिले बहुप्राशुके कीटिकादिसत्वरहिते प्रत्युपेक्ष्य प्रमार्ण्य च परिस्थापयितुं अत्थिया इत्थ
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १८०, [भा. ३२४९] इत्यादि । अस्तिचात्र किञ्चित्साधर्मिकसत्कमुपकरणजातंसलक्षणं पतद्ग्रहादिपरिहरणार्ह परिभोगार्ह करिष्यति । से इत्यादि कल्पते से तस्य सागारिकृतं गृहीत्वा सागारकृतं नाम नात्मना स्वीकरोति आचार्यसक्तमेतत् । आचार्य एव एतस्यज्ञायक एवं गृहीत्वा आचार्याणां समर्पयेदिदं आचार्यस्तस्यैव ददाति ।ततः समस्तकेन वन्देइतिब्रुवाणआचार्यवचः प्रमाणंकरोति, एष द्वितीनेवग्रहस्तमनुज्ञाप्य द्विविधेन परिहारेण परिहर्तुपरिभोगयितुंअथाचार्योऽन्यस्मै ददाति तदा तस्य तदिति सूत्रसंक्षेपार्थः । [भा.३२५०] तंचेवपुव्वभणियं सुत्तनिवातोउपथेगामेवा ।
गामे एगमनेगाबहबएमेव पंथेवि ।। । वृ-यत्पूर्वकल्पाध्ययनेचतुर्थे उद्देशके विष्वग्भवनंविधानंभणितंतदेवात्रापिद्रष्टव्यम् । नवमिह विशेषोभण्यते सूत्रनिपातो ग्रामे वा भवत् । पथि गामानुगामं दूइजामाणे इति वचनात् तत्र ग्रामे एको वाभवेदनेकेवा तत्रये अनेकेतेद्विप्रभृतयो यावत्सप्तबहवोवादृष्टव्यावमेव पथ्यपिदृष्टव्यमेकोवानेके वातत्रानेके द्विप्रभृतयोयावत्सप्त बहवो वा एतदेवाह[भा.३२५१] एगोएगोचेव उदुप्पभिति अनेन सत्त बहुगावा ।
कालगतगामपंथेवा जाणग उज्झण विहीए ।। वृ- एकस्तावदेक एव तस्यैकत्वेन भेदाभावात् द्विप्रभृतयो यावत्सप्ततावदनेके ततः परं बहवः एतेषांमध्ये कदाचिदेको ग्रामेपथिकालगतोभवेत्तत्र उज्झनविधिःपरिष्ठापनविधेयिकास्तेयथोक्त विधिना परिष्ठापयन्ति । अथानेके द्विप्रभृतयो यावत्सत्तेति कस्मादुक्तं न पञ्च षट्वेति उच्यते । सप्तानामेव समाप्तकल्पत्वादन्यथात्वविधिरिति ज्ञापनार्थं तथा चाह[भा.३२५२] चउरोवहंति एगोकुसादिरक्खइ उवस्सयं एगो ।
एगो यसमुग्घातो इतिसत्तण्हं अहाकप्पो ।। वृ- चत्वारो जना विष्वग् भूतं वहन्ति । एकः पंचमकः कुशान् दर्भान् पानं च गृहीत्वा पुरतो याति एकषष्ठ उपाश्रयंरक्षति । एकः सप्तमः समुद्घातः कालगत इति एवममुना प्रकारेणसप्तानां यथाकल्पो विधिकल्पः । [भा.३२५३] सत्तण्हं हे?णंअविहीउ न कप्पए विहरिलं जे ।
___एगाणि यस्स अविहीउ अस्थि उंगच्छिउँ वावि ।। वृ-सप्तानामधस्तादविधिस्ततस्तेषांषट्पञ्चप्रभृतीनांविहर्तुन कल्पते,जेइतिपादपूरणे एकाकिनः पुनरासितुं गंतुं नियमादविधिः तेषामपि कदाचित्कारण वशतः स्थितानां यः परिष्ठापनाविधि सोऽग्रेऽभिधास्यते ।तथा चएकानेकेषामेव विधिमभिधित्सुः प्रथमतोऽनेकेषां प्रतिजानीते[भा.३२५४] नेगाणविहिवुच्छंनायमनाएव पुव्वखेत्तंभि ।
दिसिथंडिलझामिय बिंबमादि तीसुंपदेसेसु ।। वृ-पूर्वमेकेऽनेके चोक्तास्तत्र प्रथमतोऽनेकेषां विधिं वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव करोति । तत्र ज्ञातेऽज्ञातेवा पूर्वक्षेत्रेदिक्परिभावनीया । तथा त्रिषुप्रदेशेषुस्थण्डिलंतच्चस्वाभाविकं शिलातलादिरूपं ध्यामितमग्निना दग्धं बिम्बादीनां समीपंवा तत्र प्रथमतो ज्ञातक्षेत्रविषयविधिमाह[भा.३२५५] नाएउ पुवदिद्वंतंचेवयथंडिलं हवतितत्थ ।
अन्नातेवेलपत्ता सन्नादिगयाउ पेहंति ।।
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ ७/१८०
बृ- ज्ञाते क्षेत्रे यत् पूर्वं दृष्टं तदेव स्थण्डिलं भवति । अज्ञाते यदि वेलायां प्राप्तास्तदा संज्ञादिगताः स्थण्डिलं प्रेक्षन्ते ।
[भा. ३२५६ ]
अह पुन विकाले पत्ताई ता चेव उकरति उवओगं । अकरणे हवंति लहुगा वेलं पत्ताण चउगुरुगा ।।
वृ- अथ पुनर्विकाले विकालवेलायां प्राप्तास्तत आगच्छन्त एवं स्थण्डिलविषयमुपयोगं कुर्वन्ति अथ प्रमादतोऽमङ्गलबुद्ध्या वा न कुर्वन्तितदा उपयोगस्याकरणेचत्वारो लघुकाः प्रायश्चित्तं, वेलाप्राप्तानां पुनः स्थण्डिलविषयोपयोगःकरणे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः ।
[भा. ३२५७ ]
आणादिणो य दोसा कालगते संभमादिसं हुजा ।
अच्छंतमनच्छन्ना विनासगरिहं च पावेति ।।
बृ- न केवलं प्रायश्चित्तं किन्त्वाज्ञादयश्च दोषास्तथा तेषां मध्ये कोऽपि रात्रौ कदाचित्कालं कुर्यात्तत्र स्थण्डिलं न प्रत्युपेक्षितमिति न परिष्ठापयन्ति । अपरिष्ठापयत्तां च वेतालोत्थानदोषः अथ परिष्ठापयन्ति तर्ह्यस्थण्डिलदोषासंग: । तथाहि रात्रौ वह्नि संभवो वा स्तेन संभ्रमो वा परचक्रविभ्रमो वा जातः सोऽपि च व्रती कालगतः स्थण्डिलं न प्रत्युपेक्षितमिति न परिष्ठापितस्तत्र यदि अग्निसंभ्रमादिषु कथमनाथकलेवरमिति त्यक्त्वा व्रजाभो मा प्रवचनस्योड्डाहो भूदिति विचित्य तिष्ठन्ति तस्य समीपे तदा तेषामग्न्यादेर्विनाशं उपधिर्वा स्तेनादिभिरपग्रहणं अथ न तिष्ठन्ति । किन्तु तत्त्यक्त्वा पलायन्ते तदा ते जनमध्ये प्राप्नुवन्ति । अथवा स्थण्डिलं न प्रत्युपेक्षितमिति प्रभाते परिष्ठापयन्ति । तदा मलिनैर्वस्त्रैस्तस्मिन्परित्यज्याने प्रवचनस्यापभ्राजना अहो अमी वराका अदत्तदाना मृता अपि शोभां न लभते । संभमादिसु होजा इत्यादिकमेव व्याख्यानयति
[भा. ३२५८ ]
तेनगि संभमादिसु तप्पडिबंधेन दाहो हरणंवा । मइलेहिवच्छडुंती गरिहाय अथंडिलेवावि ।।
वृ- स्तेनाग्रिसंभ्रमादिष्वादि शब्दात्परचक्रसंभ्रमादि परिग्रहः तत्प्रतिबन्धेन कालगतप्रतिबन्धेन तिष्ठतामग्निदाहं स्तेनैर्वाहरणं स्यात् । अथ स्थण्डिलं न प्रत्युपेक्षितमिति प्रभाते परिष्ठापयन्ति । तदा मलिनैर्वस्त्रैरुपेतं छर्द्दयन्तीति गर्हा स्यात् । अथैतद्दोषभयाद्वा तद स्थण्डिलेऽपि परिष्ठापयन्ति तदा अस्थण्डिले परिस्थापनादोषः । [भा. ३२५९]
एएदोस अपेहिय अह पुन पुव्वं तु पेहितं हाति । ता ताहिच्चिय निभाए ते दोसा न होताय ।।
बृ- एते अनन्तरोदिता दोषा अप्रेक्षितेस्थण्डिले भवन्ति । अथपुनः पूर्वं प्रत्युपेक्षितमभविष्यत्त एते अनन्तरोदिता दोषा ना भविष्यन् ।
[भा. ३२६०]
अह पेहिएवि पुच्विं दियाव रातो व होज वाघातो ।
सावय तेन भया वा ढक्कि या ताहे अत्थावि (तो) । ।
वृ- अथ पूर्वं प्रेक्षितेऽपि स्थण्डिले दिवा वा रात्रौ वा भवेत् व्याघातः कथमित्याहस्वापदभयात् स्तेनभयाद्वा यदि वा रात्रौ द्वाराणि ढक्कितानि पिहितानि तदा आस्थापयन्ति धरन्ति न परिष्ठापयन्तीत्यर्थः । तदा बन्धनच्छेदनजागरणादिका पूर्वोक्ता यतनापि, (वा) स्थाण्डिलस्य व्याघातः तर्हि यावत्स्तेनादि भयापगमो भवति स्थण्डिलं वा किमपि कालोचित्तं प्राप्यते, तावत्सैव प्राक्तनी यतना कर्त्तव्या ।।
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १८०, [भा. ३२६१] [भा.३२६१] असतीएसुकिलाणंदिनकालगयं निसिं विवेचंति । .
परिहारियं च पच्छा कडादिकोडीदुगेणंवा ।। वृ-अथदिवसेकालगतः परंशुक्लानिवस्त्राणिन विद्यतेतर्हिशुक्लानांवस्त्राणामभावे दिनकालगते बन्धनादियतना विषयंकृत्वा निशिरात्रौ विवेचंतिपरिष्ठायन्ति ।अथरात्रौपूर्वोक्त कारणेाधातस्तर्हि यदन्यत एवमेव याचने शुकं वस्त्रं न लभ्यते, । तदा पश्चात्कृतादिषु प्रातिहारिकं शुल्लं वस्त्रं याच्यते । अथतदपिनलभ्यतेतर्हिकोटीद्विकेनाप्युत्पादयेत् । किमुक्तंभवति? पूर्वविशोधिकोट्यामृग्यतेतदभावे अविशोधिकोट्यापीति । [भा.३२६२] असती नीनेउ निसिं ठवेतुसागारिथंडिलंपेहे ।
थंडिलावाधायंमिवि, जयणा एसेव कायव्वा ।। वृ-कोटीद्विकप्रकारेणापिशुक्लवस्त्राणामभावेनिशि रात्रौ परिष्ठापयन्ति । तत्रसागारिकंशय्यातरं कालगतस्य समीपेस्थापयित्वा स्वयंसाधवः स्थण्डिलं तथाविधं प्रत्युपेक्षन्ते । अथस्थण्डिलव्याधातः तथा एषैवानन्तरोदिता यतना कर्तव्या रात्रिद्वारंगतमथ दिग्द्वारमाह[भा.३२६३] महल्लपुरगामेवा दिसा वाडग साधीतो ।
इहरादुविभागाउकुग्गामे सुविभाविया ।। वृ-महानगरस्यमहाग्रामस्य वामहत्वेन दिग्विभागोदुःखेन विभाव्यते । तत्उपाश्रयात्वाटकात साहे, दिग्विभागः परिभावनीयः । इतरथा दुर्विभागा भवेयुः कुग्रामे तु सुविभाव्यादिशस्ताः पुनरिमादिशः। " [भा.३२६४] दिशा अवर दक्खिणा य अवरा यदक्खिणापुव्वा ।।
अवरुत्तरायपुव्वा उत्तरपुव्वुत्तरा चेव ।। वृ-दिक् प्रथमतोऽपरदक्षिणा नैऋती निरीक्षणीया तदभावे दक्षिण तस्या अभाव अपरा पश्चिमा तस्याप्यभावे दक्षिणपूर्वा आग्नेयी इत्यर्थः । तस्या अभावे अपरोत्तरा वायवीतिभावः । तस्या अलाभे पूर्वा तस्या अप्यभावे उत्तरपूर्वा । सम्प्रतिप्रथमायां दिशिसत्यां शेषदिक्षुपरिष्ठापने दोषमाह[भा.३२६५] समाहीयभत्तपाने उवगरणेज्झायमेव कलहो उ ।
भेदो गेलणंवा चरमा पुन कड्डतेअनं ।।। वृ- प्रथमायां अपरदक्षिणायां परिष्ठापने प्रचुरान्नपानलाभतः समाधिरुपजायते । तस्यां सत्यां द्वितीयस्यां दक्षिणायां परिष्ठापने अभक्तपानं भक्तयानालाभः तृतीयस्थामनुपकरणमुपधेरभावः । चतुर्ध्या दक्षिणपूर्वस्यां स्वाध्यायभावः । पञ्चम्यामपरोत्तरस्यां कलहः षष्ट्यांपूर्वस्यांगच्छभेदः । सप्तम्यामुत्तरस्यां ग्लानत्वं चरमा अष्टमी पूर्वोत्तराकृतमृतकपरिष्ठापना अन्यत् मृतकं कर्षयति मरणमापादयतीत्यर्थः । एतदेवस्पष्टतरमाह[भा.३२६६] . पउरणपाणपढमा बितियाए भत्तपान न लभन्ति ।
___ तत्तियाए उवहिमादि नथिचउत्थीए सज्झातो ।। [भा.३२६७] पंचमियाए असंखडछट्ठीए गणस्स भेयणं नियमा।
सत्तमिया गेलणंमरणंपुन अट्ठमीति ।। वृ- गाथाद्वयमपि व्याख्यानार्थत्वात्सुगमम् ! नवरं पउरणपाणपढमा इत्यत्र प्राकृतत्वात् सप्तम्या
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् २-७/१८० लोपस्ततः प्रथमायामितिद्रष्टव्यम् ।अष्टमीति अष्टम्यामिति ।साम्प्रतमुक्तानुक्तद्वार संग्रहार्थमाह[भा.३२६८] रत्तिदिसाथंडिल्लेसिल विंचा झामिएय उस्सन्ने ।
छेत्ता विभत्तीसीमासीयाणाचेवववहारी ।। वृ-प्रथमं रात्रिद्वारं । तच्च प्रागेव सप्रपञ्चमुक्तं । द्वितीयं दिगद्वारं तच्च भण्यमानमास्ते । तृतीयं स्थण्डिलद्वारंत्रिधा शिलारुपंबिम्बादिवृक्षादीनामधोध्यामितंचचतुर्थमुच्छन्नद्वारं । पञ्चमंक्षेत्रविभक्ते भूमिभागे द्वयोमियोः सीमायां परिष्ठापनीयमित्येवं लक्षणं षष्टे श्मशाने इति द्वारं । तत्र च व्यवहारो वक्तव्यः । एष द्वारगाथा संक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीतुकामो रात्रिद्वारं किल प्रागेव सप्रपञ्चमुक्तमतो दिग्द्वारस्य वक्तव्यशेषमाह[भा.३२६९] लभमाणे वापढमाए असतीए वाघातेवा ।
ताहे अन्नाए विदिसाए पेहेज जयणाए ।। दृ- लभ्यमानायांगाथायांपुस्त्वं प्राकृतत्वात् । प्रथमाया अपरदक्षिणस्या अभावे व्याघातेवा सति ततस्तस्याः प्रथमायादिशोऽन्यस्यादिशि द्वितीयस्यांस्थण्डिलंयतनया प्रेक्षेत । तस्याअपिलभ्यमानाया अभावे व्याघातेवासतितृतीयस्यामेवंयावच्चरमायामपिन प्रागुक्तोदोषः । तीर्थकराज्ञानुपालनपुरस्सरं यतनया प्रवृत्तेर्यदि पुनर्द्वितीयस्यां सत्यां तृतीयस्यां दोष उक्तः स प्रसजति चतुर्थ्या तृतीयोक्त एवमुत्तरोत्तरदिक्ष्वपिभावनीयं । गतं दिग्द्वारमधुना स्थण्डिलद्वारमाह[भा.३२७०] सिलायलं पसत्थं तुजत्थत्थाविफासुयं ।
झामंथंडिलमादिच्च बिंबादीनसमीवे वा ।। वृ-शिलातलं शिलातलरुपं यत्प्रशस्तं स्थण्डिलं तत्र परिष्ठापयन्ति । अथवा यत्र गोकुलमजा वा उषिता आदिशब्दादन्यथा यत् प्रासुकं तत्र यदि वा ध्यामिते अग्निना दग्धे प्रदेशे आदिशब्दात्करीषादिप्रदेशरुपेवा स्थण्डिलेवदिवा बिम्बादीनांवृक्षाणांसमीपेयत्रमहान्सार्थ उषितस्तत्रपरिष्ठापयति । गतंस्थण्डिलद्वारमधुना उस्सन्न उद्वारमाह[भा.३२७१] उस्सन्ना तिन्नि कप्पाउहोति खेत्तेसुकेसुई।
अत्थंडिलादिसासुंवा तेविजाणेज्ज पणवं ।। वृ-केषुचित्क्षेत्रेषु उसणेन बाहुल्येन बहुकालाचीर्णाः कल्पा भवन्ति । किं विशिष्टा इत्याहअस्थण्डिलास्तथाहि केषुचित् ग्रामेषु नगरेषु वा एवं रुपा मर्यादा यथा एतावति प्रदेशे मृतकं त्यक्तव्यं नान्यत्र तत्र च स्थण्डिलाभावः । ततस्तत्र धर्मास्तिकायप्रदेशनिश्श्रामुपकल्प्य परिष्ठापयेत् । यत्रापि नदीपूरेण वर्षासु स्थण्डिलप्रदेशः प्लावितो अन्यासु विदिक्षु स्थण्डिलव्याघातः । तत्रापि धर्मास्तिकायप्रदेशनिश्रया परिष्ठापनं कुर्यात् । एतच्च प्रस्तावादुक्तमन्यथा नायमाचीर्णः कल्पः तथा केषुचित् क्षेत्रेषु दिक्षु बहुकालाचीर्णाः कल्पा भवन्ति । यथा आनन्दपुरे उत्तरस्यां दिशि संयताः परिष्ठापयन्ति । ततस्तत्र तथैव परिष्ठापनं कर्तव्यं नास्ति कश्चिद्दोषः । तानपि अस्थण्डिलान् दिक्षु वा अकल्पान् प्रज्ञावान्जानीयात् । ज्ञात्वाचतथैव समाचरेदिति !गतमुत्सन्नद्वारमिदानी क्षेत्रमाह[भा.३२७२] खेत्ते विभत्तेगामे राय भएवा अदेंतसीमाए ।
__ भोइयमादीपुच्छा रायपहेसीममज्झे वा ।। वृ-क्वचित् ग्रामे कौटुम्बिकैः क्षेत्रभूमयः सर्वा अपि सीमाच्छेदेन विभक्तास्ततः समस्तंभूमण्डलं
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १८०, [भा. ३२७२] क्षेत्रनिरुद्धक्षेत्रसीमासुचन लभ्यतेपरिष्टापयितुंकुतइत्याह:-रायभएवाअतसीमाए । यदिक्षेत्रसीमायां परिष्ठाप्यतेतदा येषांकुटुम्बिनांसा सीमा तेराजकुले गृह्यन्ते । यथायुष्माभिरयंमारितः । ततः सीमायां राजभयेन वाशब्दः समुच्चये अददत्सुकौटुम्बिकेषुतस्य ग्रामस्य योभोजिको महत्तरः स पृच्छयते यथा क्षेत्रसीमायां वयं मृतकं परिष्ठापयाम आदिशब्दात् यदि सब्रूयात्आयुक्तो जानाति नाहमिति ततस्तं पृच्छतदासपृच्छ्यते । यदिसोऽनुजानातिततःसुन्दरमथनानुजानातितदाराजपथे परिष्ठाप्यते ! अथवा द्वयोमयोर्मध्ये सीमायांस राजावग्रह इति कृत्वा । अधुनाश्मशानद्वारमाह[भा.३२७३] असती उसीयाणेसंभण अन्नत्थअपरिभोगंमि ।
असती अनुसद्वादीनंतगअंताइइयरेवा ।। वृ-राजपथस्यग्रामद्वयमध्यस्यवाकथमप्यभावेसीयाणेश्मशाने परिष्ठाप्यते ।अथश्मशानपालकः श्मशानद्वारे स्थितो निरुणद्धि यथा यत् दातव्यं तत् दत्वा श्मशानमभिगच्छथ तदा अन्यत्र अपरिभोगे यत्रानाथमतकानि परिष्ठाप्यन्ते दद्यन्ते वा तत्र परिष्ठापयन्ति । अथ ताक स्थानं न विद्यते तदा तस्य असत्यभावेतस्यश्मशानपालकस्यअनुशिष्टिरनुशाशनमादिशब्दात्धर्मकथा च क्रियते । अथ तथापि नददातितर्हिसेतस्य मृत्यस्ययानि नंतिगानि अन्तानि प्रान्तानितस्मैदीयन्ते । अथतानिनेच्छतितर्हि इतराणिनवानि दीयन्ते । कथंभूतानीत्यत आह[भा.३२७४] अदंसाइय निच्छतेसाहारणगमनदारमुत्तूणं ।
सतिलंभमुवातहणंसव्वे व विगिचणालंभे ।। वृ-अदशानि दशारहितानि दीयन्ते । अथ तानि नेच्छति तर्हि साधारणं वचनं भण्यते-यथा यं कालगतो अवतारितस्तिष्ठतुवयं ग्रामंप्रविश्यमार्गयामोयदिलभ्यामहेदास्यामो नोचेत्तर्हि तवायत्तमिदं मृतकमिति एवं साधारणं वचनमुक्त्वा तत्केवलं श्मशानद्वारे अवतार्य ग्राममध्ये गमनं कुर्वन्ति ।सति लभेत्यादि यदि लब्धानिसदशान्ति वस्त्राणि ततः प्रत्यागत्यदत्वा परिष्ठापयन्ति । अथन लब्धानि तदा राजकुले उपारोहणं चटनं चटित्वा निवेद्यते यथा युष्मदीयः शमशानपालकः श्मशाने व्रतिनं कालगतं मोक्तुंन ददाति, साधवोहिनिःकिञ्चनाःसन्नस्मभ्यंयाचते । एवं निवेद्यतस्यपुरुषमानीय परिष्ठापयन्ति । एतेन यदधस्तान्द्वारगाथायांव्यवहारइत्युक्तंतद्भावितम् । अथ राजकुलंब्रूयात्श्मशानपालस्यैतदायत्तं ततोयत्सब्रूते तत्कर्तव्यम् । एवं राजकुले व्यवहारस्यालाभे सैव विवेचना । किमुक्तं भवति पुनस्तत्रन गम्यते । [भा.३२७५] सीयाणस्सवि असतीअलंभमाणेउवरिकायाणं ।
निसिरंताजयणाएधम्मादिपदेसनिस्साए ।। वृ- अथ श्मशानपालकः श्मशानद्वारे मृतकस्य स्थापनं न ददाति तदा श्मशानस्याभावे श्मशाने द्वारे च स्थापयितुमलभ्यमाने अस्थण्डिलेऽपि कायानां हरति । कायादीनामुपरियतनया धर्मादिप्रदेशनिश्रयाधर्मास्तिकायादिप्रदेशेध्विदंपरिष्ठापयाम इतिकल्पनया निःसृजंतः परिष्ठापयन्तः शुद्धाः । [भा.३२७६] एस सत्तण्हमज्झायाततो वाजे परेण य ।
हट्ठासत्तण्हथोवाउतेसिंवुच्छमि जो विही ।। वृ- एषा अनन्तरोदितामर्यादाविधिः सप्तानां तेभ्यो वासप्तभ्यः परतो येऽष्टप्रभृतयः तेषां द्रष्टव्यो ये तुसप्तानामधस्तात्स्तोकास्तेषां यो विधिस्तंवक्ष्ये प्रतिज्ञातमेव करोति ।
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
[भा. ३२७७]
पंचण्ह दोण्हिी हारा भवणा आरेण पालहारेसु । ते चेव य कुसपडिमा नयंति हारावहारो वा ।।
वृ- यदि सप्तानामधस्तात् षट् भवन्ति तदा त्रयो विश्रम्य द्वौ द्वौ भूत्वा वहन्ति, एको वसतिपाल एकस्तृणानि मात्रकं च गृह्णाति पञ्चानां विधिं साक्षादाह-पञ्चानां साधूनां संभवे द्वो हारौ वहत इत्यर्थः । तृतीयः कुशादिनयति, चतुर्थी वसतिपालः पञ्चमः कालगतः पञ्चानामारतो ये चतुः प्रभृतयस्तेषां वसति रक्षणे वहने च विकल्पना, किमुक्तं भवति, यथा संभवमशून्यां वसतिं कृत्वा शय्यातरस्य वा निवेद्य शून्यामपि कृत्वा यथा शक्नुवन्ति तथा परिष्ठापयन्ति, तथा चाह, तएव हरा मृतवाहकाः कुशप्रतिमा नयन्ति, इयमत्र भावना शय्यातरस्य वसति निवेदने कृते विश्रम्य विश्रम्य वहति, यस्तु विश्राम्यति सकुशादि नयतीति । अथवा एक एव यः समर्थः स हरो भवेत्स वहतीतिभावः । एक्को व दो व उवहिं रत्तिं वेहा सदि य असुणंमि ।
[भा. ३२७८ ]
एकरस य तह चेवा छठ्ठणे गुरुगाय आणादी ।।
बृ- यदि त्रयः साधवो भवेयुस्तदा एकः कालगतो ये च द्वौ तौ रात्रावुपधिं विहायसि कृत्वा एकौ द्वौ वा वहतो, अथ दिवा परिष्ठाप्यते तदा एकस्य मोचनेन शय्यातरभालनेन वा अशून्ये उपाश्रये कृते सति द्वाभ्यामेकेन वा उडवा परिष्ठापयितव्यः । एकस्यापि परिष्ठापने विधिः तथैव द्रष्टव्यो यथा द्वयोरनन्तर मुक्तः । किमुक्तं भवति ? रात्रावुपधिं विहायसि कृत्वा परिष्ठापयति । दिने शय्यातंरभालनेन वसतिमशून्यां कृत्वा परिष्ठापयेत् । यद्येकद्वित्रिप्रभृतयः स्तोका वयं कथं वीक्ष्याम इति विचिन्त्य न परिष्ठापयन्ति । किन्तु त्यक्त्वा गच्छन्ति तदा तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः न केवलं प्रायश्चित्तमेव किन्त्वाज्ञादयश्च दोषास्तन्निमित्तमपि तेषां प्रायश्चित्तमिति भावः । इमे चान्ये दोषाः । गिहिंगोणमल्लराउल निवेयणा पाणकट्टणुड्डाहो । छक्कायाण विराधन ज्झावणसुक्खेय वावन्ने । ।
[ भा. ३२७९ ]
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ७/१८०
वृ- साधूनामभावे गृहिणस्तं त्यजन्ति यदि वा गावौ बलीवर्दीयोक्त्रयित्वा ताभ्यां गृहस्थाः कर्षयन्ति । अथवा मल्लैः परित्याजयन्ति यदि वा गृहस्था राजकुले निवेदयन्ति । तत्र पाणैराकर्षणे प्रवचनस्योङ्काहः । यथा प्राप्तमीदृशेन धर्मेण यत्रेदृशी अवस्था प्राप्यते, एते प्रवचनविराधना विरूपा दोषा इयं संयम विराधना असंयतैर्नीयमानैः षट्कार्याविराधना, ध्यामनादहनं तस्य कलेवरस्य गृहस्थैः क्रियते । ततस्तत्रापि षट्कायविराधना तथा व्यापन्ने कुथिते कृमिजालसंसक्ते शुष्के शोषमुपगते द्वीन्द्रिय विराधनातम्हा उवहितं चोढुं जे जई पच्चला नयंति । दोवि निद्दोवे सद्दोवे ठावए निसिं ।।
[भा. ३२८० ]
- यस्मादेते अनन्तरोदिता दोषास्तस्मात् स्तोकैरपि परिष्ठापयितव्यं । तत्र विधिः प्रागुक्त एवं यथा यदि चत्वारस्तदा एको वसतिपालः शेषास्त्रयो विश्रम्य विश्रम्य तत्कलेवरं वहन्ति । यस्तु विश्राम्यति स तृणानि मात्रकं च वर्हति । अत्र योजना यदि वा द्वौ तदा यदि रात्रौ निर्भयं तर्हि निद्दोच्चे निर्भये ये बतय 'उपधिंकलेवरं वोढुं प्रत्यलाः समर्थास्ते द्वावपि नयतः उपधिं तच्च कलेवरं नयन्तीत्यर्थः । नीत्वा च कलेवरं स्थगयित्वा परिष्ठापयन्ति । अथ बहिरुपकरणस्तेन भयं तदा रात्रावुपकरणं विहायसि विलम्ब्य द्वारं बध्वा परिष्ठाप्य प्रत्यागच्छन्ति । यदि वा सद्दोच्चे समये रात्रौं तत्कलेवरं स्थापयन्ति स्थापयित्वा बन्धनच्छेदनजागरणादिकां यतनां कुर्वन्ति ततो दिवसे यदि शक्नुवन्ति । तदा उपकरणं गृहीत्वा परिष्ठापयति ।
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १८०, [भा. ३२८० ]
३०५
अथोपकरणं वोढुं न शक्नुवन्ति तदा शय्यातरादीनां परिनिवेद्य द्वारं स्थगयित्वा परिष्ठापयन्ति । परिष्ठाप्य भूयो वसतौ प्रत्यागच्छन्ति । [ भा. ३२८१]
अह तुमना चेव तो नयंति ततो च्चिय । उलोयणमकुव्वतो असढो तत्थ सुज्झए ।।
बृ- अथान्यं ग्रामं ते गन्तुमनसस्तत उपकरणं सह नयन्ति नीत्वा तत्कलेवरं परिष्ठाप्य तत एव परिष्ठापनप्रदेशात्परतोऽन्यं ग्रामं गच्छन्ति । तत्र यदुक्तमधस्तात्कल्पाध्ययने अवरजूयंमि अवलोयणा कायव्वा इति तदन्यग्रामगमनेना शठोऽकुर्वन् शुध्यति न दोषभागू भवति ।
[ भा. ३२८२ ]
छड्डेउं जइ जंती नायमनायावनाए परलिंगं । इकुव्वती गुरुगा आणादीभिक्खु दितो ।।
वृ- यदि कालगतं छर्दयित्वा अपरिष्ठाप्य गच्छन्ति तर्हि ते विचारणीयास्तेन ग्रामेण ते ज्ञाताऽज्ञाता वा तस्य परिचिता अपरिचिता वा इत्यर्थः । तत्र ज्ञाते ग्रामस्य परिचये सति यदि कालगतस्य परिलिङ्ग कुर्वन्ति कृत्वा वा परिष्ठाप्य गच्छन्ति । तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका आज्ञादयश्च दोषा अथाज्ञाते परलिङ्ग कृत्वा अपरिष्ठाप्य गच्छन्ति । तदा कालगतस्य परलिङ्ग दर्शनतो मिथ्यात्वगमनमत्र च श्रावकभिक्षु दृष्टान्तः । स चावश्यकटीकातो भावनीयः । तत्र ज्ञातेऽन्ये च दोषास्तानेवाहअचियत्तमादिबोच्छेयमादि दोसा उ होति परलिंगे ।
[भा. ३२८३ ]
अन्नाए उहि काले एकए गुरुगा यमिच्छतं ।।
बृ- ज्ञाते सति परलिङ्गे क्रियमाणेऽचियत्तादयोऽप्रीत्यादयो व्युच्छेदादयश्च दोषा भवन्ति तथाहि ग्रामेयकास्तत् परलिङ्ग कृतमितरांश्च साधून् अप्रीतिं कुर्वन्ति । अहो इमे संयता निःशूका निर्लज्जामापरिष्ठाप्यो भूदिति परलिङ्गमारोप्यापरिष्ठाप्य त्यक्त्वा गताः । आदिग्रहणेनागाढमिथ्यादृष्टीनां प्रतिरूप जायते इति परिग्रहस्तत्र च व्युच्छेदादयो दोषास्तथाहि ते आगाढमिध्यादृष्टयः प्रीतिं ब्रूयते । अहो सुन्दरमात्मनैव तैः प्रवचनस्य हीलना कृता मा एतेषामाहारादीनि प्रयच्छथ । आदिग्रहणान्मा अत्र कोऽपि प्रव्रज्यां प्रतिपद्येत मा सोऽप्येवं विधामवस्थां प्राप्नुयात् । एते ज्ञातानां दोषा अथाज्ञाता यतनां कृत्वा तत्कलेवरमरिष्ठाप्य व्रजन्ति । यदि क्षिप्रमेव गतास्ततः पश्चात्कालगतो देवलोके उत्पन्नो अवधिं प्रयुङ्कते ततः स एवं मन्येत । अहमेतेन लिङ्गेन देवोजात एवं (ममता) माननान्तरं मिध्यात्वगमनं । अत्र काले कृते तेषां गमने प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । यस्मादेते दोषास्तस्माद्विधिना परिष्ठाप्यः सम्प्रति यः कथंचन एकाकी जातस्तस्य परिष्ठापना विधिमाह
[ भा. ३२८४ ]
गानि तो जाहे न तरेज्ज विविचिउं तयं सोउ । ताय विमग्गेज्जा इमेण विहिणा सहा उ ।।
वृ- यदा स एकाकी त्यक्तकलेवरं विवेक्तुं न शक्नुयात् तदा अनेन वक्ष्यमाणेन विधिना सहायान् विमार्गयेत, तमेव विधिमाह
[भा. ३२८५]
[भा.३२८६ ] [22 20
संविग्गमसंविग्गे सारुविय सिद्धपुत्त सन्नीय । सग्गामंमि य पुव्वं सग्गामे असती परणामे ।। अप्पाहेइय सयं वा विगच्छई तत्थं वा विया अन्नं । .
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् -२-७/१८० असती निरच्चए वा काउं ताहेव वच्चेज्जा ।। संविग्गइ तेच्चिय असतीए ताहे इत्थीवग्गेण । सिद्धीसाविग संजति किढि मज्झिमकायतुल्ला वा ।।
[भा. ३२८७ ]
वृ-यदि तस्मिन्ग्रामे अन्येऽपिसंविग्ना असांभोगिकाः सन्ति तदा तैः सह परिष्ठापयन्ति तेषामभावे असंविज्ञैः पार्श्वस्थादिभिः समं तेषामप्यभावे सारूपिकसिद्धपुत्रैस्तेषामप्यप्राप्तौ संज्ञिभिः श्रावकैः समं एवं पूर्वं स्वग्रामे मार्गणा कर्तव्या । तत्र स्वग्रामे संज्ञिनामप्यसति अभावे यदि परग्रामे स्वपक्षोऽस्ति तत्र कंचित् प्रेषयति अन्यस्य वा तथाविधस्य प्रेषणयोग्यस्याभावे अप्पाहेसेति अन्यं गच्छन्तं सन्दिशति । अन्यस्यापि गच्छतोऽसंभवे कालगतस्य पार्श्वे कंचित्स्थापयित्वा स्वयमन्यग्रामं गच्छति गत्वा स्वपक्षमन्यमानयति अथ स कोपिन विद्यते, यः कालगतस्य पार्श्वे स्थाप्यते तर्हि यत्र काकादिभिर्न भक्ष्यते तत्र निरत्यते निरपाये स्थाने कालगतं कृत्वा ततोऽन्यंग्रामं व्रजेत् । गत्वा संविग्नादीना नयति प्रथमतः संविग्नान् सांभोगिकानानीय तैः समं परिष्ठापयति । तेषामलाभे असांभोगिकैरपि तेषामप्यभावे असंविग्नैः पार्श्वस्थादिभिः तेषामप्यसति सारूपिकसिद्धपुत्रैस्तेषामप्यप्राप्तौ श्रावकैः समं तेषामप्यभावे स्त्रीवर्गेण । तत्र क्रममाह-प्रथमतः सारूपिकीभिः सिद्धपुत्रिभिरतुल्यवयांभिस्तासामप्यलाभे श्राविकाभिर तुल्यवयोभिस्तासामप्यभावे वृद्धाभिः संयतीभिस्तासामप्यप्राप्तौ मध्यमवयोभिःसंयतीभिस्तासामप्यलाभे तुल्याभिरपि तुल्यवयोभिरपि संयतीभिः ।
[भा. ३२८८ ]
३०६
गणभोइएवि जुंगिते संवरमादी मुहा अनिच्छंते । अनुसट्ठि अवसादीतेहिं समं तो विविंचेउ ।।
वृ- तुल्यवयसामपि संयतीनामभावे मल्लगणं वा हस्तिपालगणं वा कुंभकारगणं वा समुपतिष्ठति ततो यान ते सहायान् ददति तैः समं परिष्ठापयति । गणानामभावे भोजिकं ग्राममहत्तरमुपतिष्ठते, । ततो यान्सहायान् ददातितैः सह परिष्ठापयति । तत्रापि सहायानामलाभेये जुनिका हीनजातयो हीनकर्माणश्च सम्बरादयश्च सम्बराः कचवरोत्सारका आदिशब्दान्नखशोधकाः स्नानकारकक्षालप्रक्षालकादि परिग्रहस्तेषामनुशिष्टिं ददाति । ततस्तैः सहायैः परिष्ठापयति । अथ ते मुधानेच्छन्ति तदा येऽन्ये जातिजुङ्गिका वरुडादयस्तेषामनुशिष्टिं ददाति । अथ तेऽपि मुधानेच्छन्ति तदा तेषामदशानि वस्त्राणि मूल्यं दीयते । अदशानामनिच्छायां सदशान्यपि ततस्तैः समं विवेचयत् ।
[भा. ३२८९ ]
अथ रुंभिज्जदारट्टे मुल्लं दारुण दीनहा । अनुसङ्कादितु तहियं अनो वा भणती जती ।।
वृ- तस्मिन् कालगते कदाचित् रात्रौ नीयमाने द्वारस्थो द्वारं न दद्यात् । यदि किञ्चित्प्रयच्छ ततो निष्काशं ददामि । क्वचिद्देशे पुनरयमाचारो दिवसेऽपि मृतं द्वारपालस्य किंचित् दत्वा निष्काश्यते । तस्य रुन्धतोऽनुशिष्टिः कर्तव्या । आदिशब्दात् धर्मकथापि । तत्र यदि नेच्छति ततो यद्यन्यः कोऽपि धर्मकथामनुशिष्टिं वा श्रुत्वा ब्रूते । किं ब्रूते इत्याह
[भा. ३२९०]
मुंच दाहामहं मुल्लं उवेहं तत्थ कुव्वती । अदसादीनि वा देती असती साहारणं वदे ।। जइ लभामो अनेमो अलद्धे तं वियागतो । सो वि लोगरवाभीतो मुंचते दारपालतो ।।
[भा. ३२९१]
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १८०, [भा. ३२९१]
वृ- मुञ्चामुं साधुमहं ते मूल्यं दास्यामि । तत्रोपेक्षां साधुः कुरुते न तं मूल्यं प्रयच्छन्तं वारयति । अथान्यः कोऽपि नैवं भणति तदा अदशानि वस्त्राणि ददाति तेषामनिच्छायां सदशान्यपि अथ वस्त्राणि सदशान्यदशानि वा सन्ति तदा तेषामभावे साधारणं वदेत् । तथाहि यदि लप्स्यामहे तत् आनेष्यामो अलाभे त्वमेतस्य कलेवरस्य विज्ञायकएवं साधारणउक्ते सोऽपि द्वारस्थो लोकस्वभीतो नियमात्मुञ्चति अमोचने तत्तत्रैव मुक्त्वा वस्त्रोत्पादनाय गच्छन्ति । गत्वा अन्तं प्रान्तं वा वस्त्रमानयन्ति । अलाभे सोऽपि द्वारपालो मृतकेन हील्यते ततो मुहूर्तानन्तरं स स्वयमेव मुञ्चति अज्ञातविषयेऽपवादमाहअन्नाए वावि परलिंगं जयणाए काउ वच्चती । उवयोगठ नाऊणं एसविही असहायए ।।
[भा. ३२९२]
वृ- अथवा अज्ञाते अपरिचये ग्रामरूपयतना कालगतस्य परलिङ्ग कृत्वा व्रजति । कया यतनयेत्याहउपयोगार्थं ज्ञात्वा एतावता कालेन तस्य कालगतस्य उपयोगलक्षणोऽर्थोऽभूत् । नातः परं परलिङ्गकरणेऽपि कश्चिद्दोष इति ज्ञात्वा एषविधिरसहायेष्वसहायस्य एकाकिनो द्रष्टव्यो न तु द्विप्रभृतीनामपि । [भा. ३२९३]
एएण सुत्न गयं सुत्तनिवा तो उ पंथगामे वा । एगो व अनेगो वा हवेज्ज वीसंभिया भिक्खू ।।
वृ यदेतद्व्याख्यानमेतेन न सूत्रं गतं किन्तु सामाचारी प्रकाशनिमित्तं सर्वमेतद्व्याख्यातं । सम्प्रति यदधः प्रतिपादितः सूत्रनिपातः पथि ग्रामे वेति तदिदानीं व्याख्यायते । एको वा अनेके वा भवेयुर्विष्वग्भूता भिक्षवः । इयमत्र भावना - अत्र चत्वारो भङ्गाः एकेन साधुना एकः कालगतो दृष्टः १ एकेनानेके २ अनेकैरेकः ३ अनेकैरनेके ० ४ । तत्र प्रथमभङ्गमधिकृत्य विधिमाहगाणियं तुग्गामे हुं सोउं विगिंचण तहेव । जादाभणं तू एसो गा विही वृत्तो ॥
[भा. ३२९४]
३०७
वृ- ग्रामे एकाकी एकाकिनं कालगतं संविग्नमसंविग्नं वा दृष्ट्रा श्रुत्वा वा विवेचनं परिष्ठापनं तथैव कुर्यात् यथोक्तमनन्तरं तावत् यावत् द्वारे निरोधनम् । एवं शेषेष्वपि भङ्गेषु संविग्नशरीरं वा ऽसंविग्नशरीरं वा प्रागुक्तेन विधिना परिष्ठापयितव्य एष ग्रामे विधिरुक्तः सम्प्रति पथि विधिमभिधित्सुरांहएमेव य पंथंमि वि एवमनेगे विचिणा विहिना ।
[भा.३२९५]
एत्थं जो उ विसेसो तमहं वुच्छं समासेणा ।।
बृ एवमेव अनेनैव प्रागुक्तेन प्रकारेण पथ्यपि एकस्यानेकस्य च विधिना विवेचना परिष्ठापना द्रष्टव्या । नवरमत्र यो विशेषस्तमहं समासेन वक्ष्ये ।
[भा. ३२९६]
एगोएगं पासति एगो नेगे नेगे एगं ।
गाने तेन संविग्गतरेव जे दिट्टा ||
बृ- तत्र एकोऽनेक प्रतिपादनार्थमाह-दिठा एक एकं पश्यतीति प्रथमो भङ्ग १, एकोऽनेकान् २, अनेके एकं ३, अनेके अनेकान् ४ । तत्र ये दृष्टास्ते संविग्ना भवेयुरसंविग्ना वा सर्वथा परिष्ठापना कर्तव्या । अन्यथा प्रवचनोपघातसंभवात् । सम्प्रति विशेष प्रतिपादनार्थमाह
[भा. ३२९७]
वीइक्कते भिन्ने नियट्टे सोऊण पंचविपयाई । मिच्छत्त अन्नपंथेण कडुणा ज्झामणाजं च ।।
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१८० वृ- व्यतिक्रान्तं व्यपगतजीवमिति भावः । भिन्नंश्वादिभिर्विकीर्ण कुथितमकुथितं वा तस्मिन् व्यतिक्रान्ते भिन्ने उपलक्षणमेतत् । अभिन्ने वा श्रुते निवृत्त्ययथोक्तविधिना तत्परिष्ठापयेत् । यदि पुनः श्रुत्वाएकमपिपदंगच्छतितदाआज्ञादीनिपञ्चापिपदानि तस्यप्रसजन्ति, नकेवलमाज्ञादीनिपञ्चपदानि किन्त्वन्यान्यपि मिथ्यात्वादीनि प्रसजन्ति । तद्यथा श्रुत्वा यदि परिष्ठापना भयादन्यपथेन उन्मार्गेण वा अन्यथा नामाभिमुखं व्रजति तदा न स यथा वादकारीति तस्य मिथ्यात्वं, कड्डणत्ति गृहस्थाद्याकर्षण यत्प्रायश्चित्तं तदपि प्राप्नोति । तथा झामणेत्ति ध्यामनं अग्निकायेन यदि तस्य कत्लेवरस्य क्रियते तदा ध्यामननिष्पन्नमपि प्रान्तस्थ प्रायश्चित्तमापद्यते । यच्चान्यत्तदपि प्राप्नोति । किं तदिति चेत् यावन्तः प्राणा विमच्छतितावन्तो विराध्यन्ते यावन्तश्चागन्तुकाःप्राणविराधनामाप्नुवन्तितत्सर्वमपरिठापयन प्राप्नोति । अथवा श्रुत्वा पदमात्रातिक्रमेऽपि पञ्चापि पदानि प्राप्नोति । कानि तानीत्यत आह मिथ्यात्वमयथावादकारित्वात्, अन्यपथेन व्रजनेतन्निमित्तंप्रायश्चित्तं २ गृहस्थादिभिः कर्षणं तन्निष्पन्नं ३ अग्निकायेन दहनेत तुकं ४ यच्चान्यत्समुर्छितागन्तुकप्राणजाति विराधना, जंतदपि ५ । [भा.३२९८] तंजीवातिकतंभिन्नं कुहितेयरंवसोऊणं ।
एगपयंपिनियत्तेगुरुगामग्गमादिवा ।। वृ-तत्कलेवरंजीवातिक्रान्तंव्यतिक्रान्तमुच्यते; । भिन्नं श्वादिभिर्विकीर्णं तच्च कुथितमकुथितं वा उपलक्षणमेतत् अभिन्नं वा श्रुत्वा एकपदमपिन गच्छति किन्तुनिवर्तते । अन्यथा एकपदातिक्रमेऽपि प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । उन्मार्गादौ वा प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । [भा.३२९९] आणादी पंधपदे नियत्तणे पावएइमे।
अन्नोमिच्छत्तादीवपदे कमविक्खेवावजेपंच ।। वृ-न केवलमनिवर्तने प्रायश्चित्तं किन्त्याज्ञादीनि पञ्च पदानि प्राप्नोति । तद्यथा आज्ञा १ नवस्था २ मिथ्यात्व ३ मात्मविराधना ४ संयमविराधना ५ च । न केवलममूनि पदानि किन्त्वमून्यपि मिथ्यात्वादीनि पदान्यन्यानि प्राप्नोति । तानि च प्रागेव विभावितानि अथवा पञ्चापि पदानि प्राप्नोति इत्युक्तं । तत्र तान्येव पञ्चपदानि द्वारगाथया दर्शयति-क्रमविक्षेपात्पादविक्षेपाद्यानि पञ्चपदानि मिथ्यात्वादीनि मिथ्यात्वमन्यपथेन प्रव्रजनं २ गृहस्थादिभिराकर्षणं ३ अग्निकायेन दहनं ४ यच्चान्यत्संमूर्छितागन्तुकप्राणजातिविराधनमिति तानिप्राप्नोतितदेवं पञ्चपदानितस्यव्याख्यानं द्विधा कृतंसम्प्रतिकर्षणपदं यच्चेति पदंचव्याख्यानयति । [भा.३३००] गोणादिजत्तिया लोय पाणजादीउतत्थ मुच्छति ।
आगंतुगावपाणाजं पावेते तयं पावे ।। वृ-गवादयो यत्समाकर्षयन्तियावन्तो वा प्राणजातयस्तत्रकलेवरे मूर्च्छन्ति ! आगन्तुकावाप्राण यत्प्राप्नुवन्ति तदेतत्सर्वंसोऽनिवर्तमानः प्राप्नोतिशेषपदानि सुगमानीति कृत्वान व्याख्यातानि । [भा.३२०१] . द₹वासोउं वाअव्वावन्नं विगिंचए विहिना ।
वावन्ने परलिंगंउवहीनातो अनातोवा ।। वृ- पथि कालगतं दृष्ट्रा यदि कालगत इति अन्यतः श्रुत्वा यदि तत्कलेवरमव्यापन्नमविभिन्नमित्यर्थस्ततः पूर्वोक्तेन विधिना विवेचयेत् । अथ स एकाकी ततः परिष्ठापयितुं न शक्नोति यदि वा शक्नोति परं बहवो मृतास्ततः परलिङ्गं कृत्वा व्रजति । अथ तत् व्यापन्नं तदा तस्मिन्परलिङ्ग
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल- १८०, [भा.३३०१]
३०९ कर्तव्यं । परलिङ्गकरणं नाम यस्तस्योपधिग्रहणं । स चोपधिर्द्विधा-ज्ञातोऽज्ञातो वा । ज्ञातो नाम यथैतत्सांभोगिकस्यसाधोरुपकरणमज्ञातोनामयोनज्ञायतेकिमेषसांभोगिकस्यसाधोरुपकरणं किंवा असांभोगिकस्येति । तत्रज्ञातोऽज्ञातोवा तस्योपधिगृहीतव्यः । अथकस्मात्परलिङ्गक्रियतेततआह[भा.३३०२] मानं पिच्छंतिबहूइतिनाएवी करेइपरलिंग ।
गहिउंमि वि उवगरणे परलिंगचेवतंहोइ ।। वृ- मा अमुं बहवोजनाः प्रेक्षन्तामिति कृत्वा ज्ञातेऽपि तस्मिन् कालगते परलिङ्गं क्रियते । किंतत्परलिङ्गकरणमितिचेदतआह-गृहीतेचोपकरणे परलिङ्गमेवतद्भवतिसाधुलिङ्गाभावात् । सम्प्रति ज्ञातस्य वाज्ञातस्य चोपधिग्रहणे विधिमाह[भा.३३०३] सागारकडे एक्को मणुन्नदिन्नो गगहो भवे बिइतो ।
अमणुन्ने अप्पिणतो न गेण्हती दिज्जमाणंपि।। वृ-सागारकृतं नाम यत्स्वयं नात्मामार्थीकृतं किन्त्वाचार्या एतस्य विज्ञायकाइतिबुद्धया परिग्रहीतं तस्मिन् सागारकृतेएकप्रथमोवग्रहः । यदि सांभोगिकस्योपधिरयमिति ज्ञातस्तदा आचार्यसमीपगत्वा निवेद्य आचार्यस्य समर्पयति । तत्र यद्याचार्यो ब्रूते त्वमेवामुपमुधिं परिभुंक्ष्य ततो मस्तकेन वन्दे इति भणित्वाऽन्येषां साधूनां निवेदयति । यथा क्षमाश्रमणैरेतत् वस्त्रं पात्रं वा मह्यं दत्तमिति ततस्ते ब्रुवतेआरोग्यधारणीयं क्षमाश्रमणानांगुणैर्वर्धस्व । एवंमनोज्ञस्य सांभोगिकस्योपधेर्दत्तस्यावग्रहो द्वितीयः । अथामनोज्ञस्य स उपधिस्तर्हि तंगुरोः समर्पयति ।तंच गुरुणा दीयमानपिन गृह्णाति । असांभोगिसत्कत्वात्तर्हि कथं तत्कर्तव्यमित्याहः[भा.३३०४] इयरे सिंघेत्तूणं एगंतेपरिठवेजविहिनाउ ।
अन्नए संविग्गो बहिमिकुज्जाउघोसणयं ।। वृ-इतरेषामसांभोगिकानांलिङ्गमात्रोपजीविनांवासंबन्धीयदिज्ञातोभवति, तर्हि आचार्याणां तथैव निवेदनीयं, । तत्र यद्यन्त उपधिर्नास्ति ततः कारणे आचार्यो ब्रूते परिभुंक्ष्वामुपधिमिति । तेन च तथेति प्रतिपत्तव्यं । अथान्य उपधिः समस्ति तदा सूरिवचनात्तं गृहीत्वा एकान्ते परिष्ठापयेत् । अथ न ज्ञातो भवति किमयमुपधिः संविज्ञानामिति तदा अज्ञातेसंविज्ञोपधौ विधिना घोषणांकुर्यात् ।
मू. (१८१) सागारिए उवस्सयं वक्कएणं पउंजेजा, सेयवक्कइयं वएजा इमम्हिय इमम्हिय ओवासे समणा निगंथापरिवसंति से सागारिए पारिहारिए, सेयनोवएज्जा वक्कइएवएजा, सेसागारिए पारिहारिए दोवितेवएजा दोविसागारियापारिहारिया ।
मू. (१८२) सागारिए उक्स्सयविक्किणेज्जा, सेय कइयंवएज्जा इमम्हिय इमम्हिय ओवासे समणानिगंथा परिवसंति, से सागारिए, पारिहारिए, सेयनोवएजा कइए वएना सेसागारिए पारिहारिए दोविते वएजा दोविसागारियापारिहारिया ।।
वृ-सागारिए उवस्सय इत्यादि सूत्रद्वयं |अस्य सम्बन्धमाह[भा.३३०५ उगह एव अहिकितो इसे उसुत्ताउ ऊगहोचेव ।
साहम्मियसागारिय नाणत्तमिणं दुवेण्हंपि ।। वृ-अवग्रहः पूर्वसूत्रेऽधिकृते इमे अपिचाधिकृते द्वे अपि सूत्रेऽवग्रहप्रस्तावादस्य सूत्रद्वयस्यात्रोपन्यासो नवरं पूर्वसूत्रे साधर्मिक उक्तोऽस्मिन्सागारिकः शय्यातर इति नानात्वं द्वयोरपि तदेवमुक्तः
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ७/१८२ सम्बन्धोऽनेन सम्बन्धेनायातास्य व्याख्या सागारिक शय्यातर उपाश्रयमवक्रयेण कियत्कालं भाटकप्रदानेन प्रयुजीत व्यापारयेत्स चसागारिकोऽवक्रियकंभाटकेन प्रतिग्राहिकं वदेत् । अस्मिन् अस्मिन अवकाशे श्रमणा निर्ग्रन्थाः परिवसन्ति तस्मादेतत्परिहारेण त्वया भाटकेन गृहीतव्यमेवमुक्ते ससागारिकतया परिहार्यः परिहर्तव्यः । अथतेनपूर्वस्वामिनासागारिकेणसर्वमपिभाटकेन प्रदत्तंततो न किमपि वदेत् । केवलमवक्रियको वदेत् । अस्मिन्नास्मिन्नवकाशे श्रमणा निर्ग्रन्था परिवसंतु तदा अवक्रियकः शय्यातर इति परिहार्यः परिहर्तव्यः । अथ द्वावपि वदेयातां यथा पूर्वस्वामिनोक्त. मेतावत्येकदेशे श्रमणाः सन्तु तावत्यऽमातः साधून दृष्टा अवक्रियको ब्रूयादेतावति मदीयेऽपि प्रदेशे तिष्ठन्तु एवं विक्रिय सूत्रमपि भावनीयं । तदा द्वावपि तौ सागारिको शय्यातराविति परिहार्याविति सूत्रद्वयाक्षरार्थः ।सम्प्रतिभाष्यकार:[भा.३३०६] वक्कइयसालठाणेचउरोमासा हवंतितनुग्धाया ।
दियरातो असिवा पुन भिक्खगतेभुंजणगिलाणे ।। वृ-वक्रयेणकियत्कालंभाटकप्रदानेन निवृत्तावाक्रयिकीसाचासौशाला चवाक्रयिकशाला तद्रूपे स्थानेशालाग्रहणमुपलक्षणंतेनापद्वारिकास्थाने वागृहे वाइत्यपिदृष्टव्यं यदितिष्ठन्तिसाधवस्तदातेषां प्रायश्चित्तचत्वारोमासाअनुदघातागुरवोभवन्तियतस्तत्रइमे दोषाः ।साशाला अपद्वारिका पूर्वसंयतानां दत्वापश्चात्कोऽपिग्रहणायरुपकान् ददाति । ममेमांशालामपद्वारिकांगृहंवा कियत्कालंभाटकेन प्रयच्छ ततः सरुपकलोभेनसंयता निष्काशयेत् । यदिवा रात्रौ वा उभयत्रापिनिष्काशेन स्पर्धकपतेराचार्यस्य वाप्रत्येकंप्रायश्चित्तंचतुर्गुरुकंरात्रौ निष्काशनेश्वश्चापदद्विविधस्तेनतोऽशिवापनं विनाशप्राप्तिरित्यर्थः ।
अन्यां च वसतिं मार्गयतामप्यलभ्यमानानां जनगयिद्येतेषां शुभं कर्म ततः पूर्वोपाश्रयादपि न निष्काशयेरन् । अन्यां वा वसतिं लभेरन् । भिक्खगयत्तिसंयता एकं वसतिपालं मुक्त्वा शेषा भिक्षार्थ गताः । पश्चात्स एकाकी वसतिपालो निष्काश्येत । मुंजणत्ति भोक्तुकामा वा निष्काश्येरन् । तत्र चोभयत्रापि जनगर्दा ग्लानो वो कोऽपि वर्तते सोऽकाण्डे निष्काशितः कथं क्रियते । तदेवं शालामधिकृत्योक्तमिदानीमुपलक्षणव्याख्यानसूचितान्यपद्वारिकां गृहं च वाक्रयिकमधिकृत्योक्तदोषयोजनांसाक्षादाह[भा.३३०७] उवरच गिहं वाविवक्कएणपउंजए।
पउत्तेतत्थ वाघातो विनासगरिहाधुवा ।। वृ-अपद्वारिकां गृहं वा यत्शय्यातरो वक्रयेणप्रयोजयतितत्र स्थाने तदेवपूर्वोक्तंप्रायश्चित्तं यतो वक्रयेण प्रयुक्ते तत्र गृहादौ बलादकाण्डनिष्काशने सूत्रार्थव्याघातो रात्रौं निष्काशने श्वश्वापदस्तेनैर्विनाशोऽन्यवसत्यलाभे भिक्षागतादिनिष्काशने वा ध्रुवा लोगे गर्दा । एतच्च सर्वं प्रागेव भावितमिति नभूयोभाव्यते । [भा.३३०८] एगदेसंमि वा दिने तन्निस्सहोज तेनगा।
रसालदव्वगिद्धा वासेहमादीउजं करे ।। वृ-शालायाअपद्वारिकायागृहस्यवाएकदेशेदत्ते अन्तराकटकेप्रक्षिप्तेयदितिष्ठन्तितदातन्निश्रयाः संयतनिश्रयाः स्तेनकाश्चौरा भवेयुः । संयतेषु कायिकभूमिं गतेषु स्तेनाः प्रविश्य गृहस्थानां भाण्डकमपहरेयुरथवा रसालंरसवत्यत्तत्तत्रद्रव्यं तद्गृद्धाःशैक्षकादयोवायत्कुत्यंतत्कुर्यः ।ततो गृहस्थेन
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल - १८२, [भा. ३३०८]
३११
संयता वा शंक्यंते यथा नूनमेतैरस्मद्भाण्डमपहृतमथवा एतेषां द्वारेण स्तेनैरपहतं यदि वा एतैरेव संयतैः कस्यापि दुस्थितस्य सम्प्रदत्तमिति । एवं शङ्कायां स विनाशं वा कुर्यात् । यदि वा राजकुलेऽन्यत्र वा नीत्वा वा ग्रामबृहत्पुरुषपार्श्वे कर्षणं तत्र भूयसी जनगर्हेति
[भा. ३३०९ ]
पेहाविया रज्जायादी जे य दोसा उदाहिया । अच्छंते ते भवे तत्थ वयए भिन्नकप्पता ।।
वृ- ये दोषाः पूर्वं कल्पाध्ययने मद्योदकधान्यसालादिषु सागारिके चोपाश्रये प्रेक्षायां विचारभूमौ स्वाध्यायादौ वाऽमिहितास्ते तत्र शालादीनामेकदेशे तिष्ठति भवेयुरथैतद्दोषभयादन्यत्र व्रजति तर्हि भिन्नकल्पता दोषा मासकल्पे वर्षाकालकल्पे वा अपरिपूर्ण एव सति निर्गमात् ।
[भा. ३३१०]
भिक्खं गते वा तेसु वक्कति बेतिनीहमे ।
नीनिएवा विपाले नं उवहिस्सासिवावणा ।।
वृ- भिक्षां गतेषु वा तेषु साधुषु वक्रयीभाटकेन गृहीतशालादिको ब्रूते । यथा निर्गच्छत यूयं मम गृहात्तदा भिक्षाटन व्याघातस्तत्कालमन्यवसत्यलाभेजनगर्हा सूत्रार्थव्याघातश्च । अथवा तेषु भिक्षांगतेषु पश्चादागत्य वसतिपालं निष्काशयन्ति तस्मिन् निष्काशने नमिति वाक्यालङ्कारे उपधिः स्यादशिवापन स्तेनैरपहरणं विस्मरणतो वा नशनमिति ।
[भा. ३३११]
अहवा भरियभाणाउ आगत जइनिच्छुभे । भत्तपानविनासोउ भुञ्जएसागते इमे ।।
बृ- अथ भक्तभृतभाजनानागतान् यदि निष्काशयति तदा गृहीतभक्तपानं विनाशो गतं भिक्षाद्वारमधुना भोजनद्वारमाहअथ भुञ्जानेषु स वक्रयी समागतस्तदा इमे वक्ष्यमाणा दोषाः तानेवाहः[भा. ३३१२] जिया अट्टि सरक्खावि लोगो सव्वोविवोहितो ।
पगासिए य अन्नेसिं हीला होइ पवयणे ।।
वृ- साधून साधुक्रियया भुञ्जानान् दृष्ट्वा स विपरिणतभावो ब्रूते जिता एतैरस्थिसरजस्का अपि कापालिकास्तेभ्योऽप्यमी हीनाचारा इति भावस्तथा लोकः सर्वोऽप्येतैः पाणकैरिवैकत्र भुञ्जानैर्वोटितो विट्टालितो न केवलं स एवं तत्र ब्रूते - किन्त्वन्येषामपि जानानां स प्रकाशयति, प्रकाशिते वान्येषां प्रवचनस्य हीला भवति तदेवं भुंजणत्ति व्याख्यातमधुना ग्लानद्वारमाहसीयवायाभितावेहि गिलाणो जंतु पावई । अमंगलं भउक्खित्ते ठाणमन्नोवि नो दए । ।
[भा. ३३१३]
वृ- शीतेन वातेन अभितापेन च यत् ग्लानो आगाढादि परितापनं प्राप्नोति तन्निष्पन्नं स्पर्धकपतेराचार्यस्य वा प्रायश्चित्तं तथा तैर्निष्काशितैम्लन उत्क्षिप्तस्तस्मिन उत्क्षिप्ते वसतिमन्यां मार्गयतां मृतोऽयमित्यमङ्गलमितिकृत्वा मारिस्पृष्टोऽयमिति भयेन वाऽन्योऽपि कश्चित्स्थानं न ददाति ।
[भा. ३३१४] गहिते उत्थाणरोगेन अच्छंते नौनियंमि वा ।
वोसरियंमि उड्डाहो धरणे वायविराधना ।।
वृ तथा ग्लाने उत्थाणरोगेणातीसाररोगेण गृहीते तिष्ठति निष्काशिते वाऽतीसारे दोषस्तथा चाहव्युत्सृष्टे उड्डाहो धरणे चात्मविराधनामरणगाढतरग्लानस्य वा भावात् । उपसंहारमाहएए दोसा जम्हा तहियं होंति उठायमाणाणं ।
[भा. ३३१५]
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१८२ - तम्हा नठायब्वं वकयसालाए समणेहिं ।। वृ-यस्मात्तत्र वक्रयशालादौ तिष्ठतामेतेअनन्तरोदिता दोषा भवन्ति तस्मात्तस्यां वक्रयशालायामुपलक्षणमेतत्वक्रयापद्वारिकायां वक्रयगृहे वा श्रमणैर्नस्थातव्यं । अत्र परस्यावकाशमाह[भा.३३१६] एवं सुत्तं अफलं सुत्तनिवातो उअसती वसहीए ।
बहियावि असिवादी उकारणे तो न वच्चंती ।। वृ-यदिनामवक्रयशालादौ नस्थातव्यं तर्हि सूत्रमधिकृतमफलंसूत्रेवक्रयेऽपि श्रमणानामवस्थानानुज्ञानात् सूरिराह-नेदं सूत्रमफलं । यतोऽन्यसूत्रस्य निपातोऽवकाशो वसतेरन्यस्या अभावे बहिरपि निर्गच्छतामशिवादिकं कारणंततोन व्रजन्तिकिन्तु तत्रैव वक्रयशालादौ तिष्ठन्ति । तत्र यतनामाह[भा.३३१७] एएहिंकारणेहिंठायंताणं इमो विही तत्थ ।
च्छिंदति तत्थकालं ऊउबद्धे वासवासे वा ।। वृ-एतैरनन्तरोदितैरन्यत्रवसत्यलाभेबहिरशिवादित्नक्षणैस्तत्रा वक्रयशालादौतिष्ठतामयंवक्ष्यमाणो विधिस्तमेवाह-तत्रकालंच्छिन्दन्तिऋतुबद्ध वर्षावासेवाइयमत्रभावनाऋतुबद्धेशय्यातरंप्रतिभण्यतेयदि सम्पूर्णमासंददासि । वर्षाकालेभण्यते-यदिचतुरोमासान् ददासि तर्हि तिष्ठामोऽथ न ददासि तर्हि नतिष्ठामः । एतदेवाह[भा.३३१८] मासचउमासियं वान विनिच्छोढव्वा उअम्हेनियमे न ।
एवं च्छिन्नठियाणंवक्कइतो आगतोहज्जा ।।। वृ-ऋतुबद्धे काले मासं वर्षाकाले चातुर्मासं नियमेन वयं न निष्काशवितव्याः । एवं च्छिन्नकाले शय्यातरेण तथैव प्रतिपन्ने तिष्ठन्तितेषांचतथा तिष्ठतां वक्रयिको वक्रयेणग्राही आगतोभवति । [भा.३३१९] दिन्नावचुणएणं अहवा लोभासयंपिदेजाहि ।
अनुलोमिज्जइ ताहे अदेंते अनुलोमे वक्कइयं ।। वृ-सशय्यातरो वसतिं दत्वा प्रवसितः पश्चात्पुत्रस्य समीपे वक्रयी समागतः सब्रूते-यत्र संयतास्तिष्ठन्तितन्मे भाटकेन प्रयच्छसावसतिर्दत्ताभूत् ।केन पुत्रेणअथवासशय्यातरःप्रभूतभाटकलोभेन स्वयमपि वक्रयिणो दद्यात् दत्वा च निष्काशयेत् । तत्र यद्यन्या वसतिर्लभ्यते तर्हि न तत्र स्थातव्यं अन्यवसत्यलाभेसधर्मकथयाअनुलोम्यतेऽनुकूलः क्रियते ।अथसधर्मकथयानुलोमो नभवतितर्हि यस्तस्याहंतो गरीयान् पितामहमातामहप्रर्भतिकस्तेनानुलोमी क्रियते । अथैवमपि स न ददाति स्थातुं तर्हि तस्मिन्नददतिवक्रयिकमुक्तप्रकारेणानुलोमयेत् । [भा.३३२०] तंमिवि अदेंतेताहेच्छिन्नमच्छिन्नेव नेंतिउउबद्धे ।
वासासुंववहारो उउबद्ध कारणज्जाते ।। वृ-तस्मिन्नप्यक्रयिणि पूर्वप्रकारेणानुलोभ्यमानेऽप्यददति ऋतुबद्धे काले च्छिन्ने अच्छिन्ने वा परिपूर्णेऽपूर्णेवाअवधौनिग्रच्छन्तिवर्षाकालेयद्यन्यः कोऽपिसाधूनामनुकल्पकोन विद्यते ।यो वसतिं प्रयच्छतितर्हिगत्वाराजकुले व्यवहारः कर्तव्यः । न केवलं वर्षासुकिन्तुऋतुबद्धेऽपिकाले कारणजाते सति कर्तव्यः,कारणजातमेव पृच्छति । [भा.३३२१] किंपुन कारणजातं असियोमादी उबाहि होजाहि ।
एएहिं कारणेहिं अनुलोमनुसट्टि पुव्वं तु ।।
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:-७, मूल- १८२, [भा. ३३२१]
३१३
वृ- किं पुनः कारणजातं यद्वशात् ऋतुबद्धेऽपि काले व्यवहार आश्रीयते । अशिवावमौदर्यादिकमादिशब्दात् म्लेच्छपरचक्रादि भयपरिग्रहो बहिः कारणजातं भवेत् ? तत एतैः कारणैर्ब्रतुबद्धेऽपि काले पूर्वमनुशिष्ट्यानुलोमनं क्रियते । कथं क्रियते इत्याह
[भा.३३२२]
सगिं जंपति रायाणो सगिं जंपति धम्मिया । सगिं जंपति देवावि तंपि ताव सगिं वदा ।।
वृ- सकृज्जल्पन्ति राजानः सकृज्जल्पन्ति धार्मिकाः सकृञ्जल्पन्ति देवा अपि त्वमपि तावत्सकुद्वदसि ततः स्वयमुक्त्वा कथमकस्मान्निष्काशयसि ।
[भा. ३३२३]
अनुलोमिए समाणे तं वा अन्नं वज्रइ उदेजाहि ।
अनोवनुकंयाए देज्जाहीवक्कयं तस्स ||
बृ- एवमुक्तेनप्रकारेणानुलोमिते सति तामन्यां वा यदि वसतिं दद्यात् यदि वा अन्योनुकम्पया तस्य वक्रयं भाटकं दद्यात् ! [भा. ३३२४]
अन्नं व देवसहिं सुद्धमसुद्धं च तत्थ ठायंति । असती पुरुसा विजइननीमो दाउण को तंसि ||
वृ- अन्यां वा वसति मन्योऽनुकम्पया दद्यात् किं विशिष्टामित्याह- शुद्धामशुद्धां वा शुद्धां विशुद्धय विशुद्धि कोटिरहितामशुद्धां विशुद्ध्य विशुद्ध कोटिदूषितां वा तत्र तिष्ठन्ति अथ स तामन्यां वा वसतिं न ददाति नापिकोप्यन्यो भाटकं शुद्धामशुद्धां वसतिं तदाऽसति एकस्या प्युक्तरुपस्य प्रकारस्याभावे स पुरुषते पोरुषी क्रियते कथमित्याह छिन्न कालां वसतिं दत्वा संप्रत्य सम्पूर्ण एव काले अस्मान्निष्काशयसि न निर्गच्छामः । कः स्वं वसतिं दत्त्वा साम्प्रतमसि दत्वा दानमनीश्वर इति वचनात् अथ किञ्चिक्तव्यं तर्हि राजकुले गच्छामः एवं परुषितो यदि तिष्ठति ततः सुन्दरमथ न तिष्ठति तदा राजकुले गन्तव्यं । [भा. ३३२५] रायकुले ववहारे चाउम्मासं तु दाउनिछुभती ।
पच्छाकडाय तहियं दाऊणभणीसरो होति ।।
वृ- राजकुले गत्वा व्यवहारः क्रियते । कथमित्याह-चतुर्मासं दत्वा एषोऽस्मान्निष्काशयति तत्र राजपुरुषैर्दत्त्वा दानमनीश्वरो भवतीति न्यायमनुसरद्भिः पश्चात्कृतः ।
[भा. ३३२६]
पच्छा कडो भणेज्जा अच्छउ भंडं इहन्निवार्यमि ।
अहयं करेमि अन्नं तुब्भं अहवा वि तेसिंतु ।।
वृ- सउक्तप्रकारेण राजकुलेपश्चात्कृतः सन् ब्रूयात् इह यत्र यूयं तिष्ठथ च तत्र निवातेभाण्डं क्रयाणकं तिष्ठतु अन्यथा कोपिष्यति । युष्माकंपुनरन्यां वसतिं करोमि । अथवा तेषां क्रयाणकानां योग्यमन्यत्स्थानं करोमि ।।
[भा. ३३२७]
असती अन्नाए ऊ ताहे उवेहा न पच्चनीयतं ।
ठायंति जत्थ जंपति चोए कम्मादि तहिं दोसा ।।
वृ- एवमुक्ते यदान्या वसतिः प्राप्यतेतदा तत्र गन्तव्यमथान्या वसतिर्नास्तितदाऽन्यस्या वसतेरभावे उपेक्षा कर्तव्या । किमुक्तं भवति ? यद्यन्यां वसतिं क्रीत्वा ददाति अविशोधिकोटिकृतां वा तदा तत्रापि स्थातव्यं न पुनः तत्रैवास्माभिः स्थातव्यमित्याग्रहपरतया तस्य प्रत्यनीकत्वमुत्पादनीयं स हि प्रत्यनीकीकृत्यः सन् साधूनामन्यस्य वसतिदायकस्य वा प्रतिकूलमाचरेत् । अत्र चोदको जल्पति ।
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१८२ यत्र तिष्ठन्ति साधवस्तवकर्मादय आधाकर्मादयो दोषाः आदिशद्वान्मिश्रक्रीतादिदोषपरिग्रहः । [भा.३३२८] भन्नइ निंताणतहिंबहियादोसा उबहुत्तरार्हति ।
वासासु हरिव पाणा संजमे आयाएकंटादी ।। वृ-भण्यते अत्रोत्तरंदीयते ।ऋतुबद्ध काले निर्गच्छतांतत्रयदिबहुतरा दोषा अशिवाधुपद्रवलक्षणा भवन्ति, वर्षाकाले निर्गच्छतां संयमविराधना आत्मविराधना स (च) तत्र यत् हरितकायोपमर्दनं द्वीन्द्रियादिप्राणाक्रमणंवा,सासंयमे संयमस्य विराधना, कण्टकादिभिरात्मनो विराधना, ।तदेवंच्छिन्ने काले तिष्ठतां विधिरुक्तोऽथ कालच्छेदो न कृतो अथ च वर्षाकालो वर्तते, अथवा ऋतुबद्धे काले बहिरशिवादि आगाढं कारणं तदा अन्यस्यां वसतौ गन्तव्यं न पुनः शय्यातरं प्रति किमपि वक्तव्यम् । अथान्या शुद्धावसतिर्नप्राप्यतेतदा विशोधिकोटिदूषितायांस्थातव्यं तस्वाअप्यलाभेअविशोधिकोटि दूषिताया मपिस्थातव्यमिति । सम्प्रति सागारिक वक्रयकयोः शय्यातरत्त्वचिन्तां कुर्वन्नाह[भा.३३२९] सोचेवयतरो तेसिंठाणंतुमोत्तुजइदिन्ने !
अहपुन सव्वं दिन्नंतो वक्कई उतरो ।। वृ-शालगृहस्य वा अपद्वारिकाया वा अर्धत्रिभागो वावक्रयेण दत्तः शेषं संयतानां दत्तं यथा अत्र यूयं तिष्ठथ तत्र च साधवः सर्वेऽपिमान्ति, सएव स्वामी शय्यातरोभवति । अथ पुनस्तेन पूर्वस्वामिना सर्वमपि शालादि भाटकेन प्रदत्तं तदा निर्गच्छतः साधून दृष्टा यदि वक्रयी ब्रूते मा निर्गच्छत यूयमहं युष्माकमवकाशं दास्यामि । तर्हि सोऽवकाशंददानो वक्रयीतरः शय्यातरः [भा.३३३०] अह पुन एगपदेसे भणेज अत्थह तहिनमायति ।
वक्कतिओबेतिइत्थं ।अत्थहनो खित्तेभंडेणं ।। वृ-अथसपूर्वस्वामी भणेत्यथायूयमस्मिन्नकेप्रदेशेतिष्ठथतत्रच साधवो नमान्ति । ततोऽमातः साधून दृष्ट्रा वक्रयिकोनुकम्पयाब्रूते । अत्र तिष्ठत यूयंन किं नोऽस्माकंभाण्डेन क्षिप्तेन प्रयोजनम् । [भा.३३३१] तहियं दोवितराऊ अहवा गेलेजणागइंकोई।
दुल्लह अच्चग्धरनाउतहिंसंकमइतस्स ।। वृ-तत्रानन्तरोक्ते प्रकारे द्वावपिशय्यातरौ अथवा कोऽपिचिन्तयतियदाभाण्डंनेष्यतितदा बहवः क्रयिका भविष्यन्ति ततोऽत्यर्धतरा शाला भविष्यति यदि बहुकेनापि मूल्येन दुःखेन लप्स्यते तत् दुर्लभामत्यर्धतरां वा शालां ज्ञात्वा अनागतंसाधूनामनागमनकाले एव भाटकप्रदानेन गृह्णाति । एतच्छ साधुभिरागतैतिं यथाशालाभाटकेनामुकस्यायत्ताजाताततस्तंगत्वा याचन्ते सोऽपिब्रूयात् । [भा.३३३२] जाव नागच्छतेभण्डं ताव अस्थह साहवो।
एवं बइक्कतोसाहूभणंतो होइसारितो ।। वृ-यावन्नागच्छतिभाण्डं तावत्साधवो यूयं तिष्ठथ, एवं वक्रयिकः शय्यातरोभवति । [भा.३३३३] देसं दाऊणगतो गलभाणंजइछएज वइक्कतो।
अनोवनुकंपाए ताहेसागारितो सोसि ।। वृ-पूर्वस्वामी शालादेर्देशमेकं दत्वा काप्यन्यत्र गतो वर्षाकाले च स देशो गलति गलन्तं प्रदेश चक्रयिकोऽन्योवानुकम्पयाच्छादयति तदा स तेषांसाधूनां सागारिकः शय्यातरः । एतदेव सविस्तर -
[भा.३३३४] मुत्तूणंसाधूणंगहितोपुन वक्कतोपउत्थंमि ।
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल- १८२, [भा.३३३४]
३१५ हेठा उदरम्मिठितेसीसंमिपडालिववहारो ।। वृ- साधूनामवकाशं मुक्त्वा तेन पूर्वस्वामिना शय्यातरेण वक्रयो भाटकं गृहीतः । गृहीत्वा च प्रोषितस्तस्मिन् प्रोषितेऽधस्तात् कवयिकस्य भाण्डमुपरिमाले साधवः । अथवा अधस्तात्शालायां स्थिताःसाधव उपरिमाले वक्रयिकस्यदत्तंएतन्मिश्रमुच्यते । एवं मिश्ररुपेमिचेस्थितानांयदाशालायां साधव उपरि माले वक्रयिकस्य भाण्डं तदा पडाली गलति भाण्डस्योपरीति न काचित्साधूनां क्षतिः । अथ वक्रयिकस्य भाण्डमधस्तात् शालायामुपरि माले तिष्ठन्ति साधवः । पडाली च गलति.तदा वक्रयिकश्चिन्तयति । उपरिमाले पडाली गलतितत्रसाधूनां कष्टं ममतभाण्डमधस्तात्शालायां ततो नविनश्यतीतिएवं चिन्तयित्वापडालीनच्छादयति ।तत्रयद्यन्योऽपिकश्चित्नच्छादयतितदा व्यवहारः कर्तव्यः व्यवहारेणछादयितव्य इति । एतदेवाह[भा.३३३५] हेट्ठाकयं वक्कइएणभंइंतस्सोवरिवाविवसंतिसाहू ।
भंडनमेउल्लामालवद्धे नोतंछयंतंमिभवेविवाओ।। वृ-अधस्तात्शालायां कृतं वक्रयिकेणभाण्डंतस्य भाण्डस्योपरिमाले वसन्ति साधवस्ततो नाम भाण्डमस्मिन्मालेबद्धेनायतेन तिम्पते । इतिविचिन्त्यनतांपडालीच्छादयति ।भवेद्विवादो व्यवहारो जायते कथमित्याह[भा.३३३६] बक्कइय छएयव्वे ववहारकयंमि वक्कयंबेति ।
अकयंमियसाहीणं वेतितरंदाइयंवावि ।। वृ- यदि पूर्वमवक्रयकाले एवं वागन्तिको व्यवहारः कृतो यः वक्रयिकेण छादवितव्यमिति तदा वक्रयिकं साधवोऽनुकूलेन प्रतिकूलेन वा वचसा ब्रूवते । यथा त्वया छादयितव्या पडालीति अथ न कृतस्तथारुपोवागन्तिकव्यवहारस्तत्राह-अकृतेयथोक्तरुपेवागन्तिकेव्यवहारे स्वाधीनंशय्यातरंब्रुवते यथा च्छादयत पडालीमिति अथ स शय्यातरः क्वापि प्रोषितो भवेत् तदा तस्य शय्यातरस्य दायाह वा गोत्रिणंब्रुवते[भा.३३३७] अच्छयंतेचदाऊणंसयंसेजायरे घरं ।
अनुसट्टाईहनिच्छंतंववहारेण छावए ।। वृ-अथ शय्यातरः प्रमाद्यतिनच्छादयति, तदान्यः कश्चिदभ्यर्थ्यते ततो येन सापडाली च्छादिता सोऽपि शय्यातरो भवति । अथान्यः कश्चनापिच्छादयिता न विद्यते तदा शय्यातरे स्वयं गृहं दत्वा प्रमादेनानाच्छादयतिअनुशिष्टिरनुशासनंकियते । आदिशब्दातधर्मकथाचतथापिच्छादयितुमनिच्छंतं व्यवहारेणयेनगृहंदत्तंतेन च्छादनमपिकर्तव्यं ।नचपूर्वमाच्छादनं विचारितं,न चास्माकमकिञ्जनानां किञ्चिदस्ति येन च्छादयाम इत्येवं राजकुलेऽपि गत्वा व्यवहारकरणेन च्छादयेत् । तदेवमवक्रयसूत्रं भावितमिदानींक्रयिकसूत्रमतिदेशतो व्याख्यानयति[भा.३३३८] एसोवकमो नियमाकइयंमि वि होइआनुपुच्चीए ।
नवरंपुन नाणत्तं उच्चत्ता गेण्हतीसोऊ ।। वृ- य एव क्रमोऽवक्रयिकेऽभिहितः स एव क्रमो नियमात् क्रयिके शय्यातरत्वचिन्ता कृता तथा तयैव रीत्या क्रयिकेऽपि कर्तव्येति नवरं पुनर्वक्रयकात् क्रयिकस्य नानात्वं इदं वक्रयिकः कियत्कालं. मूल्यप्रदानतो गृहीतःसतुक्रयिकः पुनरुच्चत्वेन गृह्णातियावज्जीवं मूल्यप्रदानतआत्मसत्ताकी करोति ।
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
व्यवहार-छदसूत्रम् -२-७/१८३ मू. (१८३) विहवधूया नायकूलधूयवासिणी सावियावि ओग्णहं अनुन्नवेयव्वा किमंगपुनपिया वाभाया वा पुत्तेवासेवि याविओगाहे ओगेण्हियव्वे । [भा.३३३९] सागारिय अहिगारे अनुवत्तं तंमि कोति सोहोत्ति ।
संदिठोवपभूवो विहवा सुत्तस्ससंबंधो ।। वृ-इह पूर्वसूत्रात्सागारिकाधिकारः शय्यातराधिकारोऽनुवर्तते । तस्मिन् अनुवर्तमाने अनेन सूत्रेण कोऽपि सागारिकः । कोऽपि प्रभुरिति प्रतिपाद्यमित्येष विधवासूत्रस्य सम्बन्धः । अस्य व्याख्या-न विद्यतेधवोभर्ता यस्याःसाविधवाधूतादुहिताज्ञातिकुलवासिनी पितृगृहवासिनी पितामहगृहवासिनी वा इत्यादि । अथवा समासकरणादिदं द्रष्टव्यं-या दुहिता विधवा या च ज्ञातिकुलवासिनी दुहिता नाम या गृहजामातुर्दत्ता साप्यवगृहमनुज्ञापयितव्या किमङ्ग पुनः पिता वा भ्राता वा पुत्रो वा ससुतरामनुज्ञापयितव्यः । तथा चाह-सेयावतीत्यादितौ द्वावप्यवग्रहमवग्रहीतव्यावितिसूत्राक्षरार्थः । [भा.३३४०] विगयधवा खलु विधवा झवं तुभत्तारमाहुनेरुत्ता।
धारयतिधीयतेदधातिवातेन उधवोत्ति ।। वृ- विगतधवा खलु विधवा विगतो धवोऽस्था इति व्युत्पत्तेः । धवं तु भर्तारमाहुनॆरुक्ता निरुक्तशास्त्रविदः कयाव्युत्पत्त्या इत्याह-धारयतितां स्त्रियंधीयते वातेन पुंसावा स्त्रीदधातिसर्वात्मना पुष्णाति वातेन कारणेन निरुक्तिवशात्धव इत्युच्यते[भा.३३४१] विधवा वणुन विजइ किंपुन पियमाइमायपुत्तादी।
सो पुनपभुवऽपभुवाअपभूपुन तत्थिमे होइ ।। वृ- विधवाऽप्यनुज्ञाप्यते किं पुनः पिता माता भ्राता पुत्रादिर्वा स सुतरामनुज्ञाप्यः केवलं स पुनः पुत्रभ्रातृप्रभृतिको द्विधा प्रभुर्वा भवेत् अप्रभुर्वातत्रपुनरप्रभव इमे वक्ष्यमाणाभवन्ति । [भा.३३४२] आदेसदासभइए विरिक्कजामाइएउदिन्नाय ।
असामि मासोलहुतोसेस पभूगुग्गहेणं वा ।।। वृ-आदेशः प्राघूर्णको दासोऽङ्कितोभृतकः कर्मकरो विरिक्तोगृहीतरिक्तादिभागः पुत्रोभ्राता अन्यो वातथाकन्याअन्यत्र पृथग्गृहे जामातरिएतेऽस्वामिनोऽप्रभव एतान्यदिअनुज्ञापयतितदा प्रायश्चित्तं मांसलघु ।शेषाः प्रभवःस्वामिनस्तान् अनुज्ञापयेत् आनुगहेणंचेतिअप्रभूणामपि येषांप्रभुणानुग्रहः कृतो यथा त्वया कृतं दत्तं वा तत्प्रमाणमिति तेन वा अनुग्रहेणाप्रभूनपि अनुज्ञापयेत् नान्यथा अप्रभूणामनुज्ञापने दोषानाह । [भा.३३४३] दियरातो निच्छुहणाअप्पभूदोसा अदिन्नदानंच ।
तम्हाउअनुन्नवएप चपभुणाव संदि]।।। वृ-अप्रभूणामनुज्ञापने दोषाःदिवा रात्रौ वा निष्काशनं तत्रच जनगर्दा विनाशादयो दोषा न केवलं निष्काशनमदत्तादानंच यस्मादप्रभूणामनुज्ञापने एतेदोषास्तस्मात्प्रबुंप्रभुसन्दिष्टं वानुज्ञापयेत् । .. [भा.३३४४] गहपति गहवतिणिवा अविभत्तसुतो अदिनकन्ना वा ।
पभवति निसिठ्ठविहवा आदिट्टे वा सस यंदाउं । । वृ- गृहपतिर्गृहपत्नी वा अविभक्तसुतो वा अदत्तकन्या वा वाशद्वादविभक्त द्रव्यभ्रातृभ्रातृव्यादि प्रभवति, ।अथवा यादुहिता विधवा निसृष्टागृहे प्रमाणीकृता सापिप्रभवति, यदिवा यः स्वयं दातुं
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल - १८३, [भा. ३३४४ ] प्रभुणा आदिष्टः सोऽपि प्रभवति । एताननुज्ञापयेत् ।। मू. (१८४) पहेवि उग्गहो अनुन्नवेयत्तो । [भा. ३३४५ ]
उगह पहुंमि दिठे कहियं पुन सो अणुन्नवेयव्वो । अद्धाणादीएसुवि संभावणसुत्तसंबंधो ||
३१७
वृ- अवग्रहस्य प्रभोईटे क्व पुनः सोऽवग्रहमनुज्ञापयितव्य, इति चिन्तायामधिकृतसूत्रेणोच्यते पथ्यप्यवग्रहमनुज्ञापयितव्यः । अपिशब्दः ग्रामे नगरे वा किंतु संभावनाया अध्वन्यपि । तथा चाहअध्वादिकेष्वप्यनुज्ञापयितव्यः । एष संभावना सूत्रसम्बन्धः । सम्प्रति भाष्यविस्तरः अद्वाण पुव्वभणियं सागारियमगणा इहं सुत्ते ।
[भा. ३३४६ ]
एगेन परिगहिए सागारियसेसए भयणा ।।
वृ- अध्वनि यद्वक्तव्यं सत्सर्वं पूर्वं कल्पाध्ययने भणितमितीह - पुनः सूत्रेऽध्वानं व्रजतां सागारिकमार्गणा शय्यातरमार्गणा क्रियते । तथा एकेन परिगृहीते वृक्षादौ सति शेषे सागारिके भजना यदि संस्तरन्ति तर्हि यावदिभस्तत् गृहीतं वृक्षादि तावतः शय्यातरान् करोति । असंस्तरणे एकमपि एकमपि शय्यातरमिति भावार्थः । सम्प्रति पूर्वार्धव्याख्यानमाह
[भा. ३३४७ ] दिने दिने जस्स उवल्लियंती भंडी वहते व पडालियं वा । सागारिए होति स एगएव रीढागएसुं तु जहिं वसंति ।।
वृ दिने दिने यस्य भण्डी गन्त्री वहन्तीमुपलीयन्ते आश्रयन्ति साधवो यदि वा पडालिकां पडालिका नाम यत्र मध्याह्ने सार्थिकास्ठिन्ति यत्र वा वसन्ति तत्र वस्त्रादिमयं कुवलयनं कुर्वन्ति तां वा यस्य दिने दिने उपलीयन्ते तदा स एवैकः सागरिकाः शय्यातरो भवति । रिट्ठागतेषु तु अवज्ञया यत्र तत्र गतेषु तु साधुषु यत्र रात्रौ वसन्ति तद्दिवसं शय्यातरः । इयमत्र भावना | यस्यन नियमेन भण्डी वा पडालिकां वा प्रतिदिनमुपलीयन्ते किन्तु यदृच्छ्याकस्मिन दिने कस्यापि तदा यां यां रात्रिं यस्य भण्ड्यादिकमुपलीयते तस्मिन तस्मिन दिने स शय्यातरः । [भा. ३३४८ ]
वीसमंतावि छायाए जे तहिं पढमं ठिया । चिट्ठति पुच्छियंतेवि पंथिए किमु जहिंवसे ।।
वृ- विश्राम्यन्तोऽपि च्छायायां ये तत्र पथिकाः प्रथमं स्थितास्तिष्ठन्ति तानपि पृष्ट्वा तत्र तिष्ठेत् नान्यथा । किं पुनर्यत्र वसेयुस्तत्र सुतरां ते अनुज्ञातव्यास्ततो भवन्ति से शय्यातराः । सम्प्रति एगेन परिगहिए सागरियसेस ए भयणा इति व्याख्यानयन्नाह ।
[भा. ३३४९ ]
वसतिवाजहिं रत्तिं एगाने गपरिग्महे
तत्ति ए उत्तरे कुज्जा वावंतेगमसंथरे ।।
वृ- यत्र वृक्षस्याधस्तादन्यत्र वा एकस्य वा परिग्रहे अनेकस्य वा पथिकसंघातस्य परिग्रहे अनेकस्य बा पथि संघातस्य परिग्रहे साधवो रात्रौ वसन्ति तर्हि सर्वानपि तान् शय्यातरान् कुर्युरथ न संस्तरन्ति तदातन्मध्ये एकं शय्यातरं स्थापयति शेषान् निर्विशन्ते एषा शेष सागारिके भजना ।
मू. (१८५) सेरज्जपरियहेसु संथडेसुअव्योगडेसु अवोच्छिन्नेसु अपरपरिग्गहिएसु सच्चेव ओग्गहस्स पुव्वाणुत्रवणा चिट्ठइ अहालदमवि ओग्गहे ।
मू. (१८६) सेरज्जपरियट्टेसु असंथडेसु वोगडेसु वोच्छिन्नेसु परपरिग्गृहिएसु भिक्खुभावस्स अट्टाए
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१८६ दोच्चंपिओग्णहेअणुन्नवेयब्वेसिया । - तिबेमि। .
वृ-सेरजपरियट्टेसुइत्यादि सूत्रद्वयस्यसम्बन्धप्रतिपादनार्थमाह - [भा.३३५०] सागारियसाहम्मिय उगहगहणेणउत्तमामि ।
सत्तम अंतिमसुत्तंठवंति राउग्गहे थेरा ।। वृ- पूर्वसूत्रेभ्यः सागारिकावग्रहणमनुवर्तते ततोऽपि परतरेभ्यः साधर्मिकावग्रहग्रहणं तस्मिन् अनुवर्तमाने अवग्रहग्रहणप्रस्तावात् सप्तमोद्देशकस्यान्तिमं सूत्रद्वयं-राजावग्रहस्थविराः सूत्रकर्तारः स्थापयन्ति । एषोऽधिकृतसूत्रद्वयसम्बन्धोऽनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-से तस्य भिक्षो राजपरावर्तेषु राजपरावर्तो नामातनो राजा कालगतो नवोऽभिषिक्तस्तेषु पुनः कथंभूतेषु इत्याहसंस्तृतेषु न कोऽपिताज्यं विलुम्पतीति भावः । तथा अव्याकृतेषु येषां दायादानां सामान्यं तद्राज्यं तैरविभक्तेषुअव्यवच्छिन्नेषुतस्मिन् वंशेअनुवर्तमानेषुअत एवापरगृहीतेषुसैवावग्रहस्यपूर्वानुज्ञापना तिष्ठति या तस्य वंशस्यादावनुज्ञापना कृता कियन्तं कालं पुनः सैवपूर्वानुज्ञा तिष्ठति तत आह-यथा लन्दमप्यवग्रहः किमुक्तं भवति यावन्तं कालंस वंशोऽनुवर्ततेतावन्तमपि कालमवग्रहे राजावग्रहे सैव पूर्वानुज्ञापनावर्तते ।न पुनरस्मिन्ाज्ञि उपविष्टेसभूयोऽवग्रहमनुज्ञापयितव्यः ।एष प्रथमसूत्रस्यार्थः, सम्प्रति द्वितीयस्योच्यते-सेतस्य भिक्षोराज्यपरावर्तेषुअन्येषुराज्यं प्रतिपन्नेषु असंस्थितेषुतुटितपूर्वराज्य संस्थितिषुव्याकृतेषुअन्यवंशीयैर्दायादैर्वास विभज्य समीकृतेषुव्यवच्छिन्नेषुव्यवच्छिन्नपूर्ववंशेषुअत एव परपरिगृहितेषु भिक्षुभावस्यार्थाय भिक्षुभावो नाम ज्ञानदर्शनचारित्राणि तेषामेव भिक्षुशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वादेतच्च प्रथमोद्देशकेसप्रपञ्चंभावितम् । तस्यायस भिक्षुभावःपरिपूर्णाभूयादित्येवमर्थमित्यर्थः । अन्यथा सचित्तादीनामननुज्ञापने अदत्तादानं स्यात् द्वितीयमपि वारमवग्रहोऽनुज्ञापयितव्यः । एष द्वितीयस्यापिसूत्रस्यार्थः साम्प्रतमेनामेव व्याख्यांभाष्यकृदप्याह[भा.३३५१] संथडमोअविलुत्तंपडिवक्खोवान विज्जतीजस्स ।
अणहिठियन्नेणव अव्योगडदाइसामन्नं ।। वृ. संस्तृतं नाम राज्यं यदविलुप्तं मो इति पादपूरणे ! यस्य वा प्रतिपक्षो न विद्यते नाप्यन्येन केनाप्यधिष्ठितं अव्याकृतं नाम दायिनांसामान्य नपुनस्तैर्विभक्तं । [भा.३३५२] अव्वोगडं अविगडंसंदिठं वाविजंहवेज्जाहि ।।
अव्वोच्छिन्न परंपरमागयतस्सेव वंसस्स ।। वृ- अव्याकृतं नाम यदविकृतं केनापि विकारमनापादितं यदि वा यद्भवेत् पूर्वराजेन सन्दिष्टं यथा एतस्मै राज्यं देयमिति तदव्याकृतम् ! अव्यवच्छिन्नं नामयत्तस्यैववंशस्य परम्परयासमागतमिति । [भा.३३५३] पुवाणुना जा पुटवएहिराईहिं इह अनुन्नाया ।
लंदंतुहोइकालो चिठइजावुग्गहोतेसिं ।। वृ-पूर्वानुज्ञाता मयापूर्वक राजभिरनुज्ञाताजहालन्दमवीत्यत्रलन्दो नामभवतिकालस्ततोऽयमों यावन्तंकालंतेषामवग्रहस्तावन्तमपिकालं सैवावग्रहे पूर्वानुज्ञा तदेवं प्रथमसूत्रव्याख्या कृता । [भा.३३५४] जंपुन असंथडं वासगडंव तहवोगडं व वोच्छिन्नं ।
नंदमुरियाणव जहा वोच्छिन्नोजत्थ वंसोउ ।। वृ- यत्पुनरसंस्तृतं शकटमिव विशरारूतया संतरीतुमशक्नुवन् यथा व्याकृतं दायादैरन्यवंशजैर्वा
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १८६, [भा. ३३५४]
विभज्यभङ्गीकृतं व्यवच्छिन्नं यत्र नन्दमौर्याणामिव वंशो व्यवच्छिन्नः । तत्थ उ अनुन्नविज्जइ भिक्खुभावठमोगही निययं । दिक्खादि भिक्खुभावो अहवा तइयव्ययादीउ ।।
[भा. ३३५५]
वृ-तत्र नियतमवश्यंभावेन भिक्षुभावार्थं यथावस्थितभिक्षुभावसम्पादनायानुज्ञाप्यते । अथ कोऽसौ भिक्षुभाव इत्याह- दीक्षादिरादि शब्दात्सम्यक् ज्ञानादि परिग्रहो भिक्षुभावोऽथवा तृतीयव्रतादिकं भिक्षुभावः । तत्रैव भिक्षाशब्दस्य परमार्थत्वात्रूढत्वात्तदेवं कृता सूत्र व्याख्या । सम्प्रति निर्युक्तिः [भा. ३३५६] स्नाकालगयंमी अधिरगुरुगा अणुन्नव तंमि । आणादिणोयदोसा विराधना इमेसु ठाणेसु ।।
- राज्ञि कालगते ये द्वौ वा त्रयो वा दायिनस्तेषांमध्येयः स्थिरः सोऽनुज्ञापयितव्यः । यदि पुनरस्थिर मनुज्ञापयन्ति तदा तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषास्तथा विराधना आत्मविराधना संयमविराधना वा एषु वक्ष्यमाणेषु स्थानेषु तान्येवाह
[भा. ३३५७ ]
ध्रुवमन्ने तस्स भज्झेव एक्केव मुक्कसंनाहो ! ददेने गयरपदोसो अणनुन्नवणे थिरे गुरुगा ।।
वृध्रुवमन्यस्मिन् अन्यवंशजे अस्थिरे तस्य वा पूर्वराजस्य सम्बन्धिनां दायिनामेकस्मिन् अस्थिरे संयतैरनुज्ञापिते स चिन्तयति । एते भट्टारका जानन्ति यो राजा भविष्यति ततोऽहमनुज्ञापितो यदि पुनरितरस्यापि राज्यमभविष्यत् । ततो नाहमनुज्ञापयिष्ये इति स तथा विचिन्त्य नास्ति तथा भावस्थान्यथा भाव इति स एको मुक्त सन्नाहो वर्त्तते । तंच विश्वस्तंज्ञात्वाऽन्यादासोऽन्येन दायादादिना मारितो राज्यमधिष्ठितं ततः स राजा चिन्तयति । संयतैर्ममामित्रः परिगृहीतो येन कारणेनसोऽवग्रहमनुज्ञापितस्ततः सप्रद्विष्टो द्वयोरेकतरस्य प्रद्वेषं कुर्यात् । किमुक्तं भवति ? निर्विषयत्वादि कुर्यात् जीवचारित्रयोर्वा भेदं कुर्यात् तस्मात् यः स्थिरः सोऽनुज्ञापयितव्योऽननुज्ञापने प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । [भा. ३३५८] अणनुन्नविह दोसा पच्छावा अप्पितो अवन्नावा ।
३१९
[भा. ३३५९] उहादी आभोगणा निमित्तविसएण वावि नाऊणं । भगवा मणुना वयं तमनाएय मज्झमि ।।
पत्ते पुव्वममंगलनिच्छुभण पदोसपत्थारो ।।
वृ- यदि स्थिरो नानुज्ञाप्यते तदा एतस्मिन्ननुज्ञापिते दोषाः सर्वे सामान्ये पाषण्डाः समीपमागता निर्ग्रन्थाः पुनरवज्ञां कृत्वा स्थितास्तः प्रद्वेषतो निष्काशनादि कुर्यात् । तस्माद्व्यवच्छिन्ने वंशे सोऽवश्यमवग्रहमनुज्ञापयितव्यः । किं पूर्वं पश्चान्मध्ये वा तत्र यदि सवैरन्यैः पाषण्डैरनुज्ञापिते स पश्चादनुज्ञाप्यते ततः स चिन्तयति - अहमेतेषामप्रियोऽवज्ञा या ममैतैः क्रियते तेन पश्चादागताः । अथ प्राप्ते राज्ये पूर्वमनुज्ञाप्यते । तदा कदाचिदमङ्गलंमन्येत ततो निच्छुभणं निष्काशनं कुर्यात्प्रद्वेषतः प्रस्तारो जीविताद्ध्यपरोपणं क्रियते । तस्मान्मध्येऽनुज्ञापयितव्यो यदि पुनर्भद्रक इति ज्ञातो भवति पूर्वं चानुज्ञाप्यमानो मङ्गलमितिमन्यते तदा पूर्वमप्यनुज्ञापनीयः । अथ कथं स स्थिरो ज्ञातव्यः कथंवा भद्रकः कथं वा पूर्वमनुज्ञाप्यमानो मङ्गलं मन्यते इति तत आह
-
वृ- अवध्यादिनाऽतिशयेनादिशब्दान्मनः । पर्यवज्ञान श्रुतातिशयविशेषपरिग्रहोऽथवा निमित्तविशेषेणाथात्मनोऽवध्याद्यतिशयो निमित्तविशेषो वा न विद्यते तदा अन्यानवध्याद्यतिशयिनो
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२. ७/१८६ निमित्तविशेषज्ञात्वा पृष्टा भद्रकंपूर्वमनुज्ञापयेत् प्रान्तमज्ञातंवा मध्ये[भा.३३६०] एएणं विहिणाउसोणुन्नवितो जयावएज्जाहि ।
राया किंदेमित्ति यं जंदिनं अन्नराईहिं ।। वृ- एतेनान्तरोदितेन विधिना सोनुज्ञापितो राजा यदा वदेत् किं ददामीति तदा वक्तव्यं यदत्तमन्यै राजभिस्तदेहीति। [भा.३३६१] जाणंतोअनुजाणइ अजाणतोभणति तेहिं किं दिन्नं !
पायोग्गंतिय भणिए किंपाउगंइमंसुणसु ।। वृ- एवमुक्तेजानानः सर्वमनुजानाति, अज्ञायकोब्रूते तैरन्यैराजादिभिः किंदत्तं तत्र प्रायोग्यमिति भणितव्यं तस्मिन्भणिते पुनर्वृत्ते-किंप्रायोग्यमिति । ततो वक्तव्यंशृणुत इदं प्रायोग्यं तदेवाह - [भा.३३६२] आहार उवहिसेज्जा ठाणनिसीयणतुयट्टगमनादी ।
थीपुरिसाण य दिक्खा दिन्ना नोपुवराइहिं ।। वृ- नो अस्माकं पूर्वराज्ञैराहारउपधिः शय्यास्थानमूर्ध्वस्थानं निपदनं त्वगवर्तो गमनमादिशब्दादागमनपरिग्रहस्तथा स्त्रीपुरुषाणां दीक्षाऽनुज्ञाद्वारेण दत्ता । [भा.३३६३] भद्दो सव्वं वियरइपंतो पुन दिपखवज्जमियराणि ।
अनुसठाइम काउनितेगुरुगाय आणादी ।। वृ- एवं कथिते सति यो भद्रकः स सर्वं वितरति प्रान्तः पुनर्दीक्षावर्जमितराणि सर्वाप्यप्याहारादीनि अनुजानाति प्रव्रज्यां पुनर्नानुजानाति । तत्रयदितस्य राज्ञोऽनुशिष्टिमकृत्वाआदिशब्दात् विद्यादि वा प्रभुकरणं वा अकृत्वा यदि तद्विषयात् निर्गच्छन्ति तदा तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषाः । [भा.३३६४] चेइयसावगपव्वइउकायअतरंत बालबुड्डाय ।
चत्ता अजंगमाविय अभत्ति तित्थस्सपरिहानी ।। वृ- अन्यच्च चैत्यानितेन परित्यक्तानि श्रावकायेचप्रव्रजितुकामास्तथा अतरन्तोग्लानाबाला वृद्धा अजङ्गमाश्चते सर्वे परित्यक्ता अभक्तिस्तीर्थकराज्ञा खण्डनात् । तीर्थस्य च परिहानिरापादिता । तथा हि-ये तत्र विषये पब्रिजितुकामास्ते न प्रव्रजिष्यन्ति श्रावका अपि सम्यक्त्वमणुव्रतानि च गृह्णन्तोन ग्रहीष्यन्ति नग्रहीष्यन्ति ततोभवति तीर्थस्य व्यवच्छेदः । यद्यैवंतर्हितत्रैव तिष्ठन्तु । तत्राप्याह[भा.३३६५] अत्यंताण विगुरुगा अभत्तितित्थस्सहानि जावुत्ता ।
भणमाणभणवित्ताअच्छंति अनिच्छि वञ्चति ।।। वृ- तत्र तिष्ठतामपि प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका मासाः देशान्तरे भव्यपौण्डरीक प्रतिबोधनलाभतो भ्रष्टत्वात्तथातीर्थकराणामभक्ति स्तिष्ठद्भिः कृतातदाज्ञा खण्डनात्तीर्थस्य हानिरापादितया स्वयमेव तेन राज्ञोक्ता स्त्रीपुरुषा न दीक्षितव्या इति यद्येवं तर्हि किं कर्तव्यमत आह-स्वयं भणन्तः प्रज्ञापयन्तेऽन्यैभणयंत स्तिष्ठन्तितथापिचेत्स नेच्छेत्तर्हि ततो देशात् व्रजन्ति[भा.३३६६] अहपुन हवेज्जदोन्नी रज्जाइंतस्स नरवरिंदस्स ।
___ तहियं अनुजाणंतो दोसुविरज्जेसु अप्पबहुं ।।। वृ- अथ पुनस्तस्य नरवरेन्द्रस्य स्वयमन्यैर्वा प्रज्ञाप्यमानस्य कदाचित् द्वे राज्ये भक्तस्तत्र तयोर्द्वयो
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १८६, [भा. ३३६६]
३२१ राज्ययोर्मध्ये एकत्र क्वाप्यनुजानातियथा मम द्वे राज्ये तत्रतयोर्द्वयोर्मध्ये यत्रैकत्रभवस्यो रोचते तत्र प्रवाजय द्वितीये नानुजानामि । एवमुक्तेऽल्पबहु परिभाव्य यत्र भूयात्तीर्थ प्रवृद्धयादिलाभस्तत्र स्थातव्यमेतदेव स्पष्टतरमाह[भा.३३६७] एक्कहिं वि दिन्नरज्जे एगत्थ होइ अविदिन्नं ।
एगत्थ इत्थियातो पुरिसज्जायायएगत्थ ।। वृ- एकत्रएकस्मिन् राज्ये वितीर्णमनुज्ञातंभवति । एकस्मिन्ाज्येऽवतीर्णंयत्रानुज्ञातंतत्रस्त्रियः पुरुषावा अनुज्ञाता । अथवा एकत्र राज्ये स्त्रियो अनुजानीते एकत्रपुरुषजनान् । [भा.३३६८] थेरा तरुणायतहादुगयाय अड्डयाय कुलपत्ता ।
जानवया नागरया अभंतरया कुमाराय । वृ-अथवा एकत्रराज्ये स्थविराननुजानात्येकत्रतरुणान्, अथवा एकत्रदुर्गतकान्पात्र आढ्यान् यदिचैकत्रकुलपुत्रान् परत्राभीरानएवमेकत्रजानपदानन्यत्र नागरकान्एकत्राभ्यन्तरकान्अभ्यन्तरका नाम ये राजानमति प्रत्यासन्नीभूयावलगन्ति कुमारा राज्ञो दायादाः । एवमनुज्ञाते किंकर्तव्यमित्याह[भा.३३६९] उहीमादीनाउंजे बहुतरयाउपव्वयंतितहिं ।
तेवेत्तिसमनुजाणसु असती पुरिसेवजे बहुगा ।। वृ-अवध्यादिनादिशब्दात् श्रुतातिशयविशेषेण निमित्तविशेषेण वा ज्ञात्वा यत्र बहुतरकाः । अत्र अनुजानीहि, असतिअवध्यादेनिमित्तविशेषस्याभावे वाये बहवः पुरुषारतानेवानुज्ञापयतिनशेषान् स्तोकानष्टप्रभृतीनिति। [भा.३३७०] एयाणि वियरतितहिं कम्मघनो पुनभणेज्जतत्थइमं ।
दिट्ठाउअमंगल्लामा वा दिक्खेज्ज अच्छत्ता ।। वृ-एतानिअनन्तरोदितानिप्रान्तोऽपिमनाक्भद्रकःसन्तत्रात्मीयेराज्ये वितरति ।यपुनःकर्मघनो निबिडपापकर्मा स तत्रानुज्ञापनायां क्रियमाणायां इदं ब्रूयात् । दृष्टा अपि सन्तो यूयममङ्गलास्तस्मादप्रतिष्ठन्तोमा कञ्चन दीक्षयेयुरिति वाशब्दो वापेक्षया विकल्पते ।। [भा.३३७१] मावादच्छामिपुनो अभिक्खणं बेतिकुणतिनिध्विसए ।
पभवत्तोभणतिततो, भरहाहिवतीनसितुमंति ।। वृ-यदिवामापुनर्भूयो द्रक्ष्याम्येतान् अभीक्ष्णवाब्रुवन्ति स्वयमन्यैर्वापुनः पुनर्विज्ञपयन्तीति कृत्वा निर्विषयान् करोति । ततोयः प्रभवत् वक्ष्यमाणगुणोपेतो ब्रूते नासि त्वं सकलस्य भरतस्याधिपतिर्येन निर्विषयत्वाज्ञापनेऽअस्माकंभयं स्यादत्रस्थातुंन दास्यसि ततोऽन्यत्र यास्यामः । तथा इदमपिब्रूते[भा.३३७२] केवइयं वा एयंगोपयमेत्तं इमंतुहं रज्जं ।
जंपेल्लिउ नासिय गंमंति यमहुत्तमित्तेण ।। वृ-क्रियद्वा एतत् गोष्पद मात्रमिदंच राज्यं यत्प्रेयं मुहूर्तमात्रेण नष्ट्वा गम्यते । एवमुक्तेस प्राह । [भा.३३७३] जंहोउंतंहोउपभवामि अहंतु अप्पणोरज्जे ।
सोभणइनीहमिजंरज्जातो किंबहूणाओ ।। वृ-स राजा ब्रूते यत् यावन्मानंभवतु तावन्मानं आत्मनो राज्ये तावदहं तस्मात् किमत्र बहुना मम [22] 210
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१८६ राज्यात् यूयं निर्गच्छतेतिएवमुक्तेयत्कर्तव्यं तदाह[भा.३३७४] अनुसड्ढीधम्मकहा विजनिमित्तादिएहिं आउट्टे ।
अट्ठिएपभुस्स करणंजहा कयं विण्हुणा पुट्विं ।। वृ- अनुशिष्ट्या अनुशासनेन धर्मकथया विद्यया निमित्तेन आदिशब्दान्मन्त्रेण चूर्णयोगैर्वा तं राजानमावर्तयेत् । अनुकूलवेत् अत्रैवमपि न तिष्ठति यहि तस्मिन् अस्थिते प्रभोरन्यस्य करणं कर्तव्यं यथा कृतं विष्णुना विष्णुकुमारेण ।अथ कीदृशस्तं राजानमन्यप्रभुकरणेप्रेरयतीत्यत आह[भा.३३७५] वेउब्धियलद्धी वाईसत्थे विज्जतोरसवलीवा ।
तवलद्विपुलाती वापेल्लेतितमेतरे गुरुगा ।। वृ-याक्रियलब्धिमान्योवादिषुशास्त्रेनिर्मातोऽनेकैरपिपुरुषसहस्त्रैर्दुर्जयः अथवा विद्याबलवान यदि वौरसबली साह सिकोऽथवा तपो लब्धि पुलाकः स तमन्यप्रभुकरणेन प्रेरयति । यस्तु सत्यामपि शक्ती प्रभुमन्यं न करोतितस्मिन्नितरस्मिन् प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथकथं प्रभुमन्यंकरोती? [भा.३३७६] तंघेत्तुंबंधिऊणं पुत्तं रज्जं ठवेति उसमत्थो ।
असती अनुवसमंतेनिगंतव्वंततोताहे ।। वृ-तं राजानं गृहीत्वा बन्धनेन च बध्वा समर्थस्तस्य पुत्रं राज्ये स्थापयति असति सामर्थ्य अनुषिष्ट्यादिभिरुपशमयति । स च तथोपशम्यनामोऽपि नोपशाम्यति तर्हि ततो देशानिर्गन्तव्यं तत्राध्वनि यतनामाह[भा.३३७७] भत्तादिफासुएणं अलब्भमाणेय पणगहानीए ।
अद्धाणे कायव्या जयणा उजा जहिंभणिया ।। वृ- अध्वनि मार्गे प्रासुकेन भक्तादावलभ्यमाने पञ्चकहान्या यतना कर्तव्या । या यत्र ग्रामे नगरे अरण्येवा पूर्वंकल्पाध्ययने भणिता ।।
उद्देशकः७ समाप्तः मुनिदीपरत्नसागरेण संशोधितासंपादिताव्यवहारसूत्रेसप्तमोद्देशकस्य [भद्रबाहु खामिरचिता नियुक्तियुक्तं] संघदासगणि विरचितंभाष्यं एवंमलयगिरिआचार्येण विरचिताटीका परिसमाप्ता ।
(उद्देशकः ८) व्याख्यातः सप्तमोद्देशकोऽधुनाष्टमआरभ्यते । तत्र चेदमादिसूत्रं
मू. (१८७) गाहाउपजोसविए ताहेगाहाए ताहे पएसाए ताहे उवासांन्तराए जमिणं सेजा संधारण लभेजा तमिणं तमिणं ममेवसिया थेरायसे अनुजाणेजा तस्सेवसिया, थेरायसेनो अनुजाणेजा, एव से कप्पइ आहा राइनियाए सेजासंथारंगपडिग्गाहेत्तए ।। [भा.३३७८] तहचेव उग्गहम्मी अनुयत्तं तंमिरायमादीणं ।
साहम्मिउग्गहम्मी सुत्तमिणं अठमे पढमं । वृ तथैव पूर्वोक्तेनैव प्रकारेणराजादीनामवग्रहेतवर्तमाने अवग्रहप्रस्तावादष्टमे उद्देशके प्रथममिदं सूत्रं । साधर्मिकावग्रहे पठति एष सूत्र सम्बन्धः ।अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-गाहा गेहंतत्र
___
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - १८७, [भा. ३३७८]
३२३ कृतौ ऋतुबद्धे काले वर्षाकाले वा पर्युषितस्तस्मिन् गाहे सूत्रे स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात्तदेवमुत्तरत्रापि तस्मिन् प्रदेशेऽन्तर्बहिरादिलक्षणे तस्मिन्नवकाशान्तरे द्वयोर्मध्यभागलक्षणे यत् यत् शय्यासंस्तारकं शय्यासंस्तारकभूमिलाभस्तत्ममैवस्यादितिब्रूते । तत्रयदिस्थविरास्तस्याशठभावमवगम्यानुजानन्ति, तदातस्यैवस्यादथ से तस्य शठभावंमवबुध्य स्थविरा नानुजानते । एवं तर्हि से तस्य कल्पते यथा रालिकतया यथा रत्नाधिकतया शय्यासंस्तारकंशय्यासंस्तारकभूमिं परिग्रहीतुमितिसूत्रसंक्षेपार्थः । [भा.३३७९] गाहाघरे गिहेया एगठा होति उग्गहे तिविहो ।
उउबद्धे वासासुय वुड्डावासे यनाणत्तं ।। वृ-गाहा इतिधरमिति गिहमितिवाएते त्रयोऽप्येकार्थास्तच्च गृहं त्रिविधे अवग्रहभवति । तद्यथाऋतुबद्धसाधर्मिकावग्रहे वर्षावाससाधर्मिकावग्रहे तत्रऋतुरिति ऋतुबद्धावग्रहो गृहीतः । पञोसविते इत्यनेन वर्षावग्रहः । एतयोर्द्धयोरप्यवग्रहयोरंतः प्रविष्टइतिकृत्वासामर्थ्यतस्तृतीयोऽपिवृद्धावासावग्रहो गृहीतस्तथाचाह-वृद्धावासेचतत्रत्रिष्नप्यवग्रहेषुयन्नानात्वंतत्प्रत्येकसूत्रेषु वक्ष्यामीतिवाक्यशेषः । [भा.३३८०] चाउस्सालादिगिहंतत्थ पदेसोउ अंतो बाहिं वा ।
उवासंतरमो पुन अमुगाणंदोण्ह मज्झभि ।। वृ-चतुःशालादिगृहमादिशद्वादेकशालद्विशालत्रिशालपरिग्रहः । तस्यप्रदेशाअन्तरबहिरासन्नदूरादि लक्षणां अवकाशान्तरंनाम अमुकयोद्धयोर्मध्यमिति । तदेवं कृता भाष्यकारेण विषमपदव्याख्या । [भा.३३८१] खेत्तस्सउ संकमणे कारण अन्नत्थपट्टविजंतो ।
पुबुद्दिठे तंमिउउवासे सुत्तनिद्देसो ।। वृ- आचार्य ऋतुबद्धकालनिमित्तं वर्षाकालनिमित्तं वा अन्यत्क्षेत्रं संक्रमितुमना अजायत । तत क्षेत्रस्य संक्रमणे कर्तव्येऽन्यस्मिन् वा आत्मनः कारणे समुत्पन्ने कंचित्साधुमन्यत्र प्रस्थापयेत् । स च प्रस्थाप्यमानः पूर्वोद्दिष्टे तस्निवकाशे आचार्यान् विज्ञयति । अस्मिन् प्रस्तावेऽधिकृतसूत्रस्य निर्देशो भणनं । इयमत्रभावनायोऽसौप्रस्थाप्यतेतेन तत्गृहंदृष्टंयदिवायोऽन्यः पूर्वक्षेत्रप्रत्युपेक्षणाय गतस्तेन तस्य सम्यक्कथितंयथाऽमुक प्रदेशो निवादोऽमुकः प्रवातोऽमुकः साधारणोऽमुकः सुखावहोऽमुको दुःखावहोऽमुकःसालोकोऽमुको निरालोकस्ततःसप्रस्थाप्यमान आचार्य विज्ञपयति । यथाममश्लेष्मा प्रस्पन्दतेऽथवा प्रवाते स्वपतोऽजीर्णमुपजायते यदि वा धर्ममध्यासिनुं न शक्नोमि । अथवा अमुकं अमुकंचसाधुमहंसदैवप्रतिपृच्छामित्ततएतयोमध्येममशय्यासंस्तारभूमिमनुजानीतयदिवा प्रस्थापित स्तत्र गत्वा तत्गृहमालोक्यात्मनः संसाधकं प्रदेशमाचार्यस्य श्लेष्मप्रस्पन्दनादिकारणप्रकाशनपुरस्सरं सन्देशयति यथामुकाममुकांमे संस्तारकभूमिमनुजानीतेति तथा चाह[भा.३३८२] दीवेउंतंकजं गुरुंच अन्नं व सोउ अप्पाहे ।
तेवियतंभूयत्थंनाउं असढस्स वियरंति ।। वृ-तत्श्लेष्मप्रस्यन्दनादिकार्य दीपयित्वाप्रकाश्य गुरुमाचार्यमन्यं वा स्पर्धकपतिमुपाध्यायादिकं अप्पाहेति सन्देशयति । तेऽपि च गुरवोऽन्ये वा यत्सन्दिष्टं साक्षात्कथितं वा तत् भूतार्थं यथावस्थितं ज्ञात्वा तस्याशठस्यतांशय्यासंस्तारकभूमिं वितरन्ति । [भा.३३८३] अह पुन कन्दप्पातीहिमगते तो उतस्स नदलंति ।
एयं तुपिंडसुत्ते पत्तेय इहं तुयुच्छमि ।।
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
व्यवहार- छंदसूत्रम् - २- ८/१८७ वृ- अथ कन्दर्पादिभिर्मार्गयति । कन्दर्पनिमित्तमन्यद्वा किढिञ्चित् शठत्वमवलम्ब्य विज्ञपयति तदा तस्य न ददति नानुजानन्ति । अथवा जमिणं सेञ्जसंधारयं लभिज्जा इत्यादि सूत्रस्यायमर्थः - शय्या एव संस्तारकः शय्या संस्तारकः । स च द्विधाफलक संस्तारकः कंचि [थि] संस्तारको वा । तस्य योग्रेतनः संस्तारकः खरकस्तत्र स्वपतः पार्श्वाणिदुःखायन्ते । ततस्तेन पूर्वमृदुकुले गत्वा मृदु संस्तारकोऽनुज्ञापितः तज्ञ आचार्यसमीपमागत्य विज्ञपयति यं यं शय्या संस्तारकं लभेत स ममैव स्यात् । तत्र यदि स्थविरा स्तस्याशठत्वमालोक्यानुजानन्ति तदा स तव [ तस्य ] स्यात् अथ शठ इति कृत्वा तस्य नानुजानन्ति तर्हि से तस्य कल्पते यथा रानिकतया शय्यासंस्तारकं परिगृहीतुं नान्यथेति एतत् पिण्डसूत्रं व्याख्यातमधुना पुनः प्रत्येकसूत्राणि व्याख्यास्यामि ।
मू. (१८८) सेय अहा लहुस्सगं सेज्जा संथारगं गवेसेज्जा । जं चक्किया एगेन हत्थेणं ओगिज जाव एगाहं अद्धाणं परिवहितए एस मे वासावासुं भविस्सइ ।।
वृ- इत्यादि सोधिकृतो भिक्षुर्यथा लघुस्वकमनेकान्त लघुकं वीणाग्रहणग्राह्यं । शय्या सर्वाङ्किका संस्तारकोर्धतृतीयहस्तदीर्धहस्तचत्वार्यङ्गुलानि विस्तीर्णः । अथवा तत्पुरुषः समासः शय्या एवं संस्तारकः शय्यासंस्तारकः तृणमयं पट्टमयं वा गवेषयेत् । तत्र यत् शक्नुयात् एकेन हस्तेनावग्रह्य यावदेकाहं वा द्व्यहं त्र्यहं वा अध्वानं गच्छन् परिवोढुं तत् गृह्णीयात् । एष मे वर्षावासे भविष्यति एष वर्षा सूत्रस्यार्थः ।
मू. (१८९) से अहा लहुसगं सेज्जा संथारगं गवेसेज्जा जं चक्किया एगेणं हत्थेणं ओगिज जावएगाह वादुयाहं वा तियाहं वा परिवहित्तए एसमे हेमंतगिम्हासु भविस्सइ ||
मू. (१९०) से अहा लहुसगं सेज्जा संधारगं जएज्जा जं चक्किया एगेणं हत्थेणं ओगिञ्च जावएगाहं वा दुयाहं वा तियाहं वा चउयाहं वा पंचगाहं वा अद्धाणं परिवहित्तए एस मे वुड्ढावासासु भविस्सइ ||
वृ एवं हेमन्तग्रीष्मसूत्रार्थी वृद्धावाससूत्रार्थश्च भावनीयः नवरं वृद्धावाससूत्रे चतुरहं वा पञ्चाहं वेत्यधिकं वक्तव्यमधुना नियुक्तिविस्तरः
[भा. ३३८४ ]
सोपुन उउम्मि घेप्पइ संथारो बुडावासे वा ।
ठाण फलगादी वा उउम्मि वासासुय दुवे वि ।।
-
वृ- स पुनः संस्तारकः स्थानं स्थानरूप ऋतुबद्धे वर्षाकाले वृद्धावासे च यथानुरुपे गृह्यते । तद्यथाऋतुबद्धे कालेऽवकाशे गृह्यते, वर्षावासे च वृद्धावासं च निवातस्थानेऽपि तथा ऋतुबद्धे काले ऊर्णादिमयः संस्तारकः परिगृह्यः पुरुषविशेषं ग्लानादिकमपेक्ष्य फलकादिर्वा वर्षावासे द्विकावपिद्वावपि संस्तारको वक्ष्यमाणलक्षणौ गृह्णीयात् ।
[भा. ३३८५ ]
उउबद्धे दुविहगहणा, लहुगो लहुगाय दोष आणादी । झामियहियवक्खेवे संघट्टणमादिपलिमंथो ।।
- द्विविधः संस्तारकः परिशाटिरुपोऽपरिशाटिरूपश्च । तत्र पारिशाटिरुपोद्विविधो झुषिरोऽझुषिरश्च तत्र शाल्यादि पलालतृणमयो झुषिरः कुशवल्ककादिरूपोऽझुषिरः । अपरिशाटिरुपो द्विविधःएकाङ्गिकोऽनेकाङ्गिकञ्च । एकाङ्गिकोपि द्विविधः सङ्घातितोऽसंघातितश्च । तत्रासङ्घातित एकफलकात्मकः संघातितोद्व्यादिफलक संघातात्मकः अनेकाङ्गिकः कंथिका प्रस्तारात्मकस्तत्र यदि ऋतुबद्धेऽकुषिरं परिशाटिं संस्तारकं गृहाति तदा तस्य प्रायश्चित्तं लघुको मासः । झुषिरंगृह्णतश्चत्वारी लघुका अपरिशाटिमपिगृह्णतश्चत्वारो लघुका न केवलं प्रायश्चित्तं किन्त्वाज्ञादयश्चदोषाः । तथा यद्यग्रिना
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - १९०, [भा. ३३८५] .
३२५ सध्याम्यतेतदापि प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः व्याक्षेपणेवास्तेनैरपहतेचतुर्लघुकं अपरिशाटीध्यामिते हृतेवामासलघुस्ततोऽन्यंसंस्तारकंमृगयमाणानांसूत्रार्थपलिमन्थः तथातस्मिन्संस्तारकेये प्राणजातय आगन्तुकास्तदुभता वातान् संघट्टयतिअपद्रावयति चततस्तन्निष्पन्नंतस्यप्रायश्चित्तमितिगाथार्थः । [भा.३३८६] परिसाडिय अपरिसाडी दुविहोसंथारतोसमासेन ।
परिसाडि झुसिरेयर एत्तो बुच्छं अपरिसाडिं ।। वृ-द्विविधःसमासेन संक्षेपेणसंस्तारकः तद्यथा परिशाटिरपरिशादिश्च ।तत्रपरिशाटिद्धिधा-झुषिरः इतरश्च ।इतरो नाम अझुषिरः । अतऊर्ध्वमपरिशाटिं वक्ष्ये प्रतिज्ञातमेव करोति[भा.३३८७] एगंगीअनेगंतीसंघातिम एयरोय एगंगी ।
अभ्कुसिरगहणेलहुतो चउरो लहुकाय सेसेसु ।। वृ-अपरिशाटिर्द्विधा-एकाङ्गिकोऽनेकाङ्गिकश्च । तत्रैकाङ्गिको द्विधा-संघातिम इतरश्च । अमीषां व्याख्यानं प्रागेव कृतम् । तत्राझुषिरस्य संस्तारस्य ग्रहणे प्रायश्चित्तं लघुको मासः शेषेषु झुषिरसंघातिमेतैरकाङ्गिकानेकाङ्गेषुप्रत्येकं चत्वारो लघुकाः । [भा.३३८८] लघुकाय झामियंमि यहरिएवियहोति अपरिसाडिम्मि ।
अपरिसाडिमिय लहूगो आणादि विराधनाचेव ।। वृ- अग्निना ध्यामितेऽपरिशाटो स्तेनैर्वा तस्मिन्नपहते प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुका भवन्ति परिशाटोध्यामिते हतेवा प्रत्येकं लघुको मासः आज्ञादयश्च दोषास्तथा विराधनाच संयमस्य ।। [भा.३३८९] विक्खेवो सुत्तादिसुआगंतु तदुब्भवाणघट्टादी ।
पलिमंथो पुव्वुत्तो मंथिज्जत्ति संजमोजेन ।। वृ-अन्यसंस्तारकमार्गणेसुत्रादिष्वर्थेषुच विक्षेपोव्याधातः पलिमन्थइत्यर्थः । तथायत्तत्रागन्तुकाः प्राणाः कीटिकादयो ये च तदुद्भवा मत्कुणादयस्तेषां यत् घट्टनादि तन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तं । इदानीं पलिमन्थोव्याख्येयः । सचपूर्वमेव विक्खेवोसुत्तादिषुइत्यादिना ग्रन्थेनोक्तः । अथकस्मात्व्याक्षेपो घटनादि वा परिमन्थ इत्युच्यते । तत आह-येन प्रकारेण तेन संयम उपलक्षणमेतत् सूत्रमर्थश्च मथ्यते तेन परिमन्थ इति । [भा.३३९०] तम्हाउन घेत्तव्वोउउंभिदुविहो वि एस संथारो ।
एवं सुत्तंअफलंसुत्तनिवाओउकारणितो ।। वृ-यस्मादेते दोषास्तस्मात् ऋतौ ऋतुबद्ध काले द्विविधोऽप्येष परिशाट्य परिशाटिरुपः संस्तारोन गृहीतव्यः । अत्रपर आह-एवंसतिसुत्रमफलंसूत्रेतृणमसयस्यशय्यासंस्तारकस्यानुज्ञानादाचार्य आहेसूत्रनिपातः कारणिकः । कारणवशात्प्रवृत्तः । तदेव कारणमुपदर्शयति[भा.३३९१] सुत्तनिवातोतणेसुंदेसि गिलाणेय उत्तमठेय ।
चिक्खल्लपाणहरिए फलगाणि विकारणजाते ।। वृ-सूत्रस्य निपातोनिपतनमवकाशइतिभावः ।देशेदेशविशेषेतथाग्लाने उत्तमार्थेचतथा चिक्खल्ले कर्दमे प्राणेप्राणजातेभूमौ संसक्तेतथा हरितेहरितकाये एवं रुपेकारणजातेसतिफरकान्यपिगृह्यन्ते । फलकरुपोऽप्यपरिशादिः संस्तारको गृह्यते इति गाथासंक्षेपार्थः ।साम्प्रतमेनामेव विवरीषुःराह -
[भा.३३९२] असिवादिकारणगता उवही कुत्थण अजीरगभया वा ।
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ - ८/१९०
अझुसिरमसंधिअबीए एक्कमुहे भंगसोलसगं ।।
वृ- अशिवादिभिः कारणैस्तत्र प्रदेशेगता यो वर्षारात्रे पानीयेन प्लाव्यते, यथा सिन्धुविषयो अथवा तत्र देशे स्वभावतः प्रखराभूमिस्ततो रात्रौ शीतलवातसम्पर्कतोवश्याय-पतनतो वा जलप्लावितेव सा भूमिरुपजायते । अथवा आसन्नीभूतेन पानीयेन तमवकाशमप्राप्नुवतापिभूमिः स्विद्यति । तत्रोपधेःकोथनमाभूत् । मावाऽजीर्णेन म्लान्यमित्युपधिकोथनभयादजीर्णभयाद्वा तृणानि गृह्णन्ति । साधवस्तानि च अझुषिराणि असन्धीनि अबीजानि च एतान्येकमुखानि क्रियन्ते यत्र च अझुषिर असन्धे वा अबीज एकमुखरुपेषु चतुर्षु पदेषु भङ्ग षोडशं षोडश भङ्गाः तत्र असंतमपितदपि अझुषिरादिपदमाहकुसमादि अझुसिराई असंधबीयाई एक्कतोमुहाई । देसी पोरपमाणा, पडिलेहातिन्निवेहासं ।।
[भा. ३३९३]
वृ- कुशादीनि कुशवचक्रप्रभृतीनि तृणानि अभ्कूषिराणि असन्धीनि अबीजानि च भवन्ति तानि एकमुखानि कर्तव्यानि । तत्र भङ्गपोडशमध्ये यत्र भङ्गेषु झुपिराणि तत्र प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । बीजेषु प्रत्येकेषु पञ्चारात्रिंदिवानि लघुकानि अनन्तकायिकेषु गुरुकाणि । शेषेषु भङ्गेषु मासलघु, प्रथमे भगृह्णतः शुद्धा पौरेत्यादि देशीत्यङ्गुष्टोऽभिधीयते । तस्य यत्पर्व तत्प्रमाणानि जिनकल्पिकानां स्थविरकल्पिकानां च तृणानि भवन्ति । इयमत्र भावना - अङ्गुष्टस्य यत्पर्वं तत्राङ्गुलाग्राणि स्थापयित्वा यावद्भिस्तृणैर्मुष्टिरांपूर्यते तावन्ति मुष्टिप्रमाणानि जिनकल्पिकानां स्थविरकल्पिकानां च तृणानि भवन्ति । तेषां च तृणानां प्रत्युपेश्रास्तिस्रस्तद्यथाप्रभाते मध्याह्ने अपराह्णे च । यदा च भिक्षादौ गच्छन्ति तदा हियसि कुर्वन्ति । साम्प्रतमेतदेव किञ्चिद्व्याचिख्यासुराह
[भा. ३३९४ ]
अंगुठपुव्वमेत्ता जिणाण थेराण होति संडासो ।
भूमिए विरल्लेउं अवनेत्तु पमज्जए भूमिं । ।
वृ- अङ्गुष्टपर्वमात्राणि अङ्गुष्टपर्वपरिमितमुष्टिप्रमाणानि जिनानां जिनकल्पिकानां स्थविराणां स्थविर कल्पिकानां भवन्ति । तैश्च तृणैः संस्तारक आस्तीर्यमाणस्तावद्भवन्ति यावत्सण्डासः तानि च भूमौ विरल्य शयनार्थं विरलीकृत्य भूमि प्रमार्जन समये अपनीय भूमिं प्रमार्जयति । गेलन्न उत्तमठ्ठे उम्मग्गेणं तु वत्थसंथारो ।
[भा. ३३९५]
असतीए अभ्कुसिराई खराडसतीए वज्झसिरावि ।।
वृ- यो नाम ग्लानो यो वा प्रतिपन्नोत्तमार्थः कृतानशनप्रत्याख्यानः तस्मिन् द्वयेऽपि संस्तारक उत्सर्गतो वस्त्ररूपः क्रियते तस्य कोमलतया समाधिभावात् असति अविद्यमाने वस्त्ररूपे संस्तारके अझुषिराणि कुशवच्चकप्रभृतीनि मृग्यन्ते । अथ तानि खराणि यदि वा न सन्ति तदा झुषिराण्यपि शाल्यादि पलालमयान्यानेतव्यानि [भा. ३३९६]
तद्दिवसं मलियाई अपरिमिय सयं तुयट्टजयणाए । उभयठ्ठि ऊठिएऊ चंकमण विजकजेवा ।।
वृ- तद्दिवसं प्रति दिवसं मलितानि तृणान्युत्सार्यन्ते । अन्यानि च समानयिन्ते तानि वा परिमितानि गृह्यन्ते यथा समाधिर्भवति तथा सकृत् एकवारं तुयट्टानि प्रस्तारितानि तिष्ठति, तत्र यतनया करणं उभयं नाम उच्चारः प्रस्त्रवणं च तदर्थमुत्थिते ग्लाने उत्तमार्थे वा अन्यो निषीदति किं कारणमिति चेत्प्राणिदयार्थमन्यथा शुषिरभावस्तत्रागन्तुकाः प्राणास्तृणान्युपालीयेरन् स तावन्निषीदति यावत्स तत्र
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - १९०, [भा. ३३९६]
३२७ प्रत्यागच्छति । एवं च क्रमणार्थमप्युत्थिते प्रवातार्थं वा बहिर्निर्गत वैद्यकार्ये वा बहिर्नीते यावत्स प्रत्यानीयते तावदन्यो निषीदति तस्मिन्नागते स उत्तिष्ठति । अथवा स गुरुणामपि पूज्य इति तस्मिन् पूर्वोक्तकारणैरुत्थिते तत्रान्यस्यनिषदनं न कल्पते । तेषां तृणानामुपरि हस्तः कर्तव्यः । एतदेवाह[भा.३३९७] अन्नोन्निसव्वइ तहिं पाणदयठाए तत्थ हत्थो वा ।
निक्कारणमगिलाणेदोसाचतेचे चेव य विकप्पो ।। वृ-अन्यस्तत्र संस्तारके प्राणदयार्थं निषीदति हस्तो वा तत्र क्रियते । अत्र भावना प्रागेव कृता । एतैः कारणैर्यथोक्तरुपसंस्तारक ऋतुबद्धे काले निष्कारणं देशादि कारणमन्तरेणाग्लानेऽग्लानस्य तृणमसंस्तारकग्रहणेतएव पूर्वोक्तादोषा विकल्पोविकल्पदोषश्च । अत्रविकल्पग्रहणेन कल्पप्रकल्पावपिसूचितौ । तेषां व्याख्यानमाह[भा.३३९८] अत्थरणवजितो उकप्पो उहोति पट्टदुगं ।
तिप्पभिईतुविकप्पो अकारणेणंचतणाभोगो ।। -आस्तरणवर्जितः कल्पः किमुक्तं भवति यजिनकल्पिका अनवस्तृता रात्रावुक्कुडकास्तिष्ठन्ति एप कल्प इत्यभिधीयते तत्पुनः पट्टद्विकं भवति । संस्तारोत्तरपट्टयोरुपरियत्सुप्यते इत्यर्थः एष भवति प्रकल्पः । यानि पुनः स्त्रिप्रभृतीनि संस्तारे प्रस्तारयति एष विकल्पः । यच्च अकारणेन कारणमन्तरेण तृणानांभोग क्रियते एषोऽपि विकल्पः । अथवान्यथा कल्पप्रकल्पव्याख्यानमाह[भा.३३९९] अहवा अज्झुसिरगहणे कप्पोकपकप्पो उकळे ।
झुसिरे अन्झुसिरेवा, होइ विकप्पोअकजंमि ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरोपदर्शने यत्कारणेसमापतिते अज्झुषिराणि तृणानि गृहन्ति । एष कल्पो यत्पुनः कार्ये समापतिते झुषिराण्यपि तृणानि गृह्णानित एष प्रकल्प । यत्पुनरकार्येज्झुषिराणि अन्झुषिराणि वा गृह्णाति एष भवति विकल्पः । एवं तावत्तृणानामृतुबद्धे काले कारणेन गृहीतानां यतनोक्ता सम्प्रति कारणैरेव ऋतुबद्धे काले फलकरुपस्य संस्ताकस्य ग्रहणेयतनांचाह[भा. ३४००] जह कारणतणाइंउउबद्धंमिउ हतिगहियाई।
तह फलगाणि विगेण्हइ चिक्खल्लादीहिंकजेहिं ।। वृ-यथाकारणेदेशादिलक्षणेऋतुबद्धकालेतृणानिगृहीतानितथाऋतुबद्धएवकालेचिक्खल्लादिभिः कार्येरादि शब्दात्प्राणसंसक्तिहरितकाय परिग्रहफलकान्यपि गृह्णाति । तत्र यतनामाह[भा.३४०१] अज्झुसिरमविद्धफुडियअगुरुय अनिसठवीणगहणेन ।
आयासंजमे गुरुगासेसाणंसंजमे दोसा ।। वृ- अझुषिरो झुषिररहितोऽविद्धो वेधरहितोऽस्फुटितोऽराजितोऽगुरुको गुरुभारहितोऽनिसृष्टः प्रातिहारिकः । एतेषां च पञ्चानां पदानां द्वात्रिंशद्भङ्गा । तेच प्रागिव प्रस्तारतः स्वयं ज्ञादव्याः । अत्र यः प्रथमो भङ्गः सोऽनुज्ञातस्तत्र दोषाभावात् अयं लघुकः शेषदोषविनिर्मुक्तश्च ततो यथा वीणा लधुकत्वात् दक्षिणहस्तेन मुखं विवक्षितं स्थानं नीयते इति वाक्यशेषः शेषा एक त्रिंशत् भङ्गा नानुज्ञाताः । तत्रमुरुके आत्मविराधनाप्रत्ययं च प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकंसंयमविराधना पुनरेव भवति । गुरुके हस्तात्पतितेएकेन्द्रियादीनामुपधातोऽवस्वस्थानप्रायश्चित्तं शेषेषुसंयमेदोषाःसंयम विराधना । ततस्तत्र प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः ।
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ८/१९० [भा.३४०२] अझुसिरमादीएहिं अनिसिटुंतुपंचिगाभयणा ।
अहसंथडपासुद्धे विवजए होतिचउलहुगा ।। वृ- अझुषिरादिभिः पादरारभ्य यावदनिसृष्टमिति पञ्चमं पदं तेषु पञ्चसु पदेषु प्रथमभङ्गरूपेषु इयं वक्ष्यमाणा भजना विकल्पना । तामेवाह-अह संथडेत्यादि शय्यातरेण य उपाश्रयो दत्तस्तस्मिन् यो यथावस्तृतः प्रथमभङ्गरुपः संस्तारकः स गृहीतव्यस्तदभावे पार्थेनकृतस्तस्याप्यभावे ऊर्ध्वकृत एवं क्रमेण यतनया ग्रहणं कर्तव्यम् । यदि पुनर्विपर्यासेन गृह्णाति तदा विपर्यस्ते गृह्यमाणे प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । [भा.३४०३] अंतो वस्सयबाहिं निवेसवाडसाहिएग्गामे |
खेत्तंतो अन्नगामखेत्तबहिंवा अबोवच्छं ।। दृ-एवमन्तर उपाश्रवस्य यदि संस्तारकं फलकरुपनलभतेतदाबहिरुपाश्रयस्य तथैव गृहीतव्यः । तत्राप्यलाभेऽनेनैवक्रमेण निवेशनादानेतव्यस्तत्राप्यसति वाटकात् तत्राप्यलाभेसाहीतः तत्राप्यसति दूरादपि ग्राममध्यादांनेतव्यो ग्राममध्येऽप्यसति क्षेत्रान्तस्तत् क्षेत्रमध्या भावादन्यग्रामादानेतव्यस्तत्राप्यसति क्षेत्रावहिष्टोऽप्यानेयः । एवमविपर्यस्तमानयनं कर्तव्यं यदि पुनः सति लाभे विपर्यस्तमानयति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः सम्प्रत्यानयने यतनामाह[भा.३४०४] सुत्तंचं अत्थं च दुवे विकाउंभिक्खं अडतो उदुए विएसे ।
लाभे सहएतिदुवेविघेत्तुंलाभासती एगदुवेव हावे ।। वृ-सूत्रंच अर्थंच द्वावपिकृत्वा भिक्षामटन द्वावप्येषयेत् गवेषयेत् तद्यथा भिक्षांसंस्तारकंच, तत्र लाभेसतिसमर्थोद्वावपिगृहीत्वा प्रत्यागच्छतिलाभासतिभिक्षांगतस्यसंस्तारकाभावे एकं सुत्रमर्थवा यदि वा द्वावपिहापयतिसंस्तारकगवेषणेन | [भा.३४०५] दुल्लभेसेजसंथारेउउबद्धंमि कारणे ।
मग्गणमि विहीएसोभणतो खेत्तकालतो ।। वृ-ऋतुबद्ध कालं कारणे समापतितेदुर्लभेशय्यासंस्तारके यन्मार्गणंतत्रक्षेत्रतःकालतच विधिरेष भणितो अनेन विधिना(ना)न्यथेति । - [भा.३४०६] उउबद्धे कारणमि अगेण्हणेलहुगगुरुगवासासु।
उउबद्धे जंभणियंतचेव य सेसयंवोच्छं ।। वृ- ऋतुबद्धे काले कारणे सति यदि संस्तारकं न गृह्णाति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः, वर्षासु पुनरवश्यं गृहीतव्यः संस्तारकरततः तत्र तस्याग्रहणे चत्वारो गुरुकाः । तथा या ऋतुबद्धे काले यतना भणिता गवेषणादौ सर्वेसावर्षास्वपिद्रष्टव्या शेिषं वक्ष्याम | प्रतिज्ञातमेव करोति । [भा.३४०७] वासासु अपरिसाडी संथारो सो अवस्स घेत्तव्यो ।
मणिकुट्टिमभूमीए वितमगेण्हाणेचउगुरुआणा !। वृ- वर्षासु यदि मणिकुट्टिमायां भूमी वसन्ति तथापि संस्तारकोऽपरिशाटिः फलकरुपोऽवश्यं गृहीतव्यस्तमगृह्णाति प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकास्तथा आज्ञा उपलक्षणमेतत् अनवस्थादयश्चदोषाः । [भा.३४०८] पाणासीयलकुंथू उप्पायगदीहगोम्हि सिसुनागे ।
पणए य उवहि कुत्थणमलउदकवहो अजीरादी ।।
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२९ ।
उद्देशक:-८, मूल - १९०, [भा. ३४०८]
वृ-कालस्य शीतलतया भूमौ प्राणाः संमूर्च्छन्ति के ते इत्याह-कुन्थवः प्रतीताः उत्पादका नाम ये भूमिभित्वा समुत्तिष्ठन्ति दीर्धाःसर्पास्तेभ्य आत्मविराधना, गोम्मी नाम कर्णशृगाली शिशुनागोऽलसः तथाशीतलायां भूमौ पनकः संजायते, उपधावपिपनकाः समुर्च्छन्ति तथा उपधेः शीतलभूमिस्पर्शतः कोथनसंभवः । तथा सत्रे (ए) (सती) हधूलि लगनं मलसंभवः ततो हिण्डमानस्य वर्षा पतति उदकवधोऽप्काय विराधना तथा उपधेर्मलिनत्वेनारतिसंभवे निद्राया अलामतो अजीर्णसंभव आदिग्रहणात्ततोग्लानत्वं तदन्तरं चिकित्सा करणेत्यादिपरिग्रहः । [भा.३४०९] तम्हा खलु घेत्तव्यो तत्थ इमे पंच वणिया।
गहणेय अनुन्नवणाएगंगिय अकुयपाउग्गे ।। वृ-यस्मादेते दोषात्स्तस्मादवश्यं फलकरुपः संस्तारको गृहीतव्यः । तत्रच ग्रहणे इमे वक्ष्यमाणाः पञ्चवर्णिताभेदास्तानेवाह-ग्रहणेऽनुज्ञापनायामेकानिके अकुचेप्रायोग्येच तत्रप्रथमतो ग्रहणद्वारमाह[भा.३४१०] गहणंचजाणएणंसेज्जाकप्पोउजेन समहीतो ।
उस्सगववाएहिंसोगहणेकप्पिओ होइ ।। वृ- येन समधीतः सम्यगधीतः शय्याकल्पः शय्याग्रहणविधिस्तेन जानता ग्रहणं संस्तारकस्य कर्तव्यं । यतः स उत्सर्गापवादाभ्यां ग्रहणेकल्पिको योग्योभवति । गतंग्रहणद्वारमिदानीमनुज्ञापने या यतना तामाह[भा.३४११] अनुन्नवणाए जयणागहिए जयणाहोति कायव्वा ।
अनुन्नाए लद्धे बेति पडिहारियं एयं ।। वृ-अनुज्ञापनायां यतना गृहीते च यतना कर्तव्या । तत्रानुज्ञायामियं लब्धे संस्तारकेब्रुवते ! एतं संस्तारकं प्रातिहारिकंगृहीष्यामो यावत्प्रयोजनंतावद्धरिष्यामः पश्चात्समर्पयिष्यामइति । [भा.३४१२] कालंचठवेइ तहिबेइयपरिसाडिवज्जमप्पेहं ।
अनुन्नवणजयणा एसा गहिए जयणा इमा होति ।। वृ- यदा संस्तारको लब्धो भवति तदा तत्र कालं स्थापयति । एतावन्तं कालंधरिष्यामः तथा ब्रूते एष संस्तारको जराजीर्णतया परिशाटिरुपस्तंएनं वयं गृहीष्यामस्तत्र नियाघातेनैतावता कालेन यत्परिशटति तन्मुक्त्वा शेषमपयिष्यामः । एवं यदि प्रतिपद्यते तदा गृह्यते अथ न प्रतिपद्यते तदा न गृहीतव्यः । किन्त्वन्यो याच्यते ।अथान्योयांच्यमानोन लभ्यते,तदास एव परिगृह्यतेकेवलं परिशाटी यतना विधेया । एषाअनुज्ञापने यतना गृहीतेयतना इयं वक्ष्यमाणाभवति तामेवाह[भा.३४१३] कासपुनप्पयन्चो चेतिमिमंजाहितंभवे सुन्नो ।
अमुगस्सविसोविसुन्नो ताहे घरम्मीठवेनाहि ।। [भा.३४१४] कहि एल्थ चेव ठाणे पासे उवरिंच तस्स पुंजस्स ।
अहवा तत्थेवत्त उतेवि हनियल्लया अम्हं ।। वृ- गृहीते संस्तारके पुनः पृच्छति कार्यसमाप्तौ करय पुनरर्पयितव्य एष संस्तारकः । एवमुक्ते स यदिब्रूतेममैव समर्पयितव्यः इति तदा वक्तव्यमत्वं भवसि शून्यः किमुक्तंभवति, यदायूयं न श्यध्ये तदाकस्य समर्पणीयः, अथ ब्रूयायुकस्य, ततो भूयोपि वक्तव्यं सोऽपि यदा शून्यो भवति न दृश्यते इत्यर्थः । तदा कस्मै समर्पणीयः । अथ ब्रूयादत्रैव गृहे स्थापयेत् ततः पुनरपि पृच्छेत् कतरस्मिन्नवकाशे
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
व्यवहार- छंदसूत्रम् - २८/१९०
स्थापनीयः । एवमुक्ते यदि स ब्रूयाद् यतोऽवकाशात् गृहीतोऽत्रैव स्थाने स्थापयेत् यदि वा वदेत् अत्रैव स्थाने च्छिन्नं प्रदेशेऽथवा यतोऽवकाशात् गृहीतस्तस्य पार्श्वे अथवा यस्य पुञ्जस्योपरिस्थितो गृहीतस्तस्य पुञ्जस्योपरिस्थापयेत् यदि वा यत्र यूयं नयथ तत्रैव तिष्ठतु । यतो यस्योपाश्रये यूयं वसथ तेऽपि हु निश्चितमस्माकं निजका । किं बहुना यत्र वददि तत्र नीत्वा स्थापयितव्याः ।
[ भा. ३४१५ ]
एसा गहिए जयणा एत्तो गेहंत एउवुच्छामि । एगोच्चि गच्छे पुन संघाडो गेहभिग्गहितो ।।
वृ- एषा अनन्तरोदिता गृहीते यतना । अत ऊर्ध्वं गृह्णाति यतनां वक्ष्यानि प्रतिज्ञातमेव करोति । गच्छे पुनरेक एवं सङ्घाटः आभिग्रहिकः संस्तारकं गृह्णाति न शेषोऽन्यथाऽव्यस्थापत्तेः । अभिग्गहियस्स असती वीसुं गहणे पडिच्छिउं सव्वे ।
[भा. ३४१६]
दाऊण तिन्नि गुरुणो गिण्हतन्ने तहा बुद्धं । ।
बृ- अभिग्रहिकस्याभावे विष्वक्प्रत्येकं संङ्घाटकानां ग्रहणं प्रवर्तते । इयमत्र भावना - एकैकः सङ्घाटः प्रत्येकमेकैकं संस्तारकं मार्गयति अभ्यधिकास्त्रयः संस्तारका आचार्यस्य योग्य मृग्यन्ते । अत्रापि सैव मार्गणेऽनुज्ञापने गृहीते च यतना यावत्कार्यसमाप्तौ क्व स्थापयितव्यः इति । एवं विष्वक् ग्रहणे सर्वान् संस्तारकन् प्रतीच्छ्य प्रतिगृह्य त्रीन् संस्तारकान् गुरोर्दत्वा शेषानन्यान् यथा वृद्धं गृह्णन्ति । इयमत्र सामाचारी । आभिग्रहिकसंघाटेन प्रत्येकं प्रत्येक संघाटैरानीतानां वा मध्यादाचार्यस्योत्कृष्टान् त्रीन् संस्तारकान् प्रवर्त्तको दत्वा शेषाणां रत्नाधिकतया संस्तारकान् भाजयति । तेऽपि तथैव गृह्णन्ति । । नेगाणउ नाणत्तं सगणेयर भिग्गहीण वन्नगणे ।
[भा. ३४१७]
इदिठो भासणलद्धे सन्ना उपभू चेव ।।
वृ- अनेकानां स्वगणेतराभिग्रहिकानां यन्नानात्वं प्रतिविशेषो यच्चान्यगणेन सह स्वगणसाधूनां समुदायेन संस्तारकान् मार्गयतामाभवद्वयवहारनानात्वं तद्वक्ष्ये तत्र पञ्च द्वाराणि । तद्यथा दृष्टद्वारमवभाषणं नाम याचनं तद्वारं, मानयाचनतद्वारं प्रभुद्वारंच |
[भा. ३४१८ ]
दिठादिएस एत्थं एक्केके हांति छ भवे भेया ।
[भा. ३४१९]
ठूण अहाभावेन वाविसोंउ च तस्सेव ।। विप्परिणामकहणा बोच्छिन्ने चेव तिपडिसिद्ध्या । एएसिं तु विसेसं वृच्छामि अहानुपुबीए ||
वृ- अत्र एषु दृष्टादिकेषु द्वारेषुमध्ये एकैकस्मिन् द्वारे इमे वक्ष्यमाणाः षट्भेदा भवन्ति । तद्यथादृष्टेति द्वारं यथा भावेनेति द्वारं तस्य वा वचनतः श्रुत्वेति द्वारं विपरिणमेन कथनद्वारं व्यवच्छिन्नद्वारं विप्रतिषिद्धद्वारं च । एतेषां तुद्वाराणां यथानुपूर्व्या क्रमेण विशेषं वक्ष्यापि । यदपि च दृष्टादिषु द्वास्नानात्वं तदपि यथावसरं वक्ष्यते । मानः संस्तारकं फलकरूपं पट्टरूपं वा देहान्तं देहप्रमाणं अस्वाधीन प्रभुं न विद्यते स्वाधीनः । ततः कालप्रत्यासन्नप्रभुर्यस्य स तथा तमस्वाधीन प्रभुं दृष्ट्रा कमपि पृच्छति कस्यैष संस्तारकः । स प्राह- अमुकस्य परमिदानीमत्र स न तिष्ठति ततः संघाटकश्चिन्तयति यदा संस्तारकस्वामी समागमिष्यति तदा याचिष्ये इति विचिन्त्या प्रतिसरति प्रतिनिवर्तने वसतावागच्छतीत्यर्थः । ततः प्रतिनिवृत्त्य तदा अन्यदा च भाषिते याचिते संस्तारकं बध्वा वसतिमानयति । अत्रैवापान्तराले वक्तव्यशेषमाह
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - १९०, [भा. ३४२०] [भा.३४२०] संथारोदिट्टो नय तस्स जो प्रभूलहुगो अकहणेगुरुणं ।
कहिए व अकहिए वा अन्नोणवि आनितोतस्स ।। वृ-यदा संस्तारकंप्रेक्ष्य तस्य स्वामिनमद्दष्ट्रा वसतौ प्रत्यागतस्तदा तेन गुरुणामाचार्याणां कथनीयं यथादृष्टः संस्तारको न च तस्य संस्तारकस्य यः प्रभु,स उपलब्ध इति एवं चेन्नालोचयति । तस्प्रायश्चित्तं लघुको मासः । तथा कथिते अकथिते वा गुरुणां यद्यन्येन संघाटकेनामुकस्य गृहे संस्तारकोऽमुकेन सङ्घाटकेन दृष्टः परं स्वामी नोपलब्ध इतिन याचितस्तस्माद्वयंयाचित्वा नयामइति विचिन्त्यतत्र गत्वा स्वामिनमनुज्ञाप्यानीतस्तथापि येन पूर्वं दृष्टस्तस्या भवति न पाश्चात्यसंघाटकस्य तदेवं दहणेति व्याख्यातमधुना यथा भावनेतिव्याख्यानयति[भा.३४२१] वितिओउ अन्नदिट्ठ अहभवेणंतुलद्धमानेइ ।
पुरिमस्सेव सखलु केईसाहारणंबेति ।। वृ- ग्रथमसङ्घाटके संस्तारकं दृष्ट्रा स्वामिनमनुपपलभ्या याचित्वैव वसतौ प्रत्यागते द्वितीयः संघाटोऽशटभावोऽन्येन पूर्व दृष्टइत्यजानानो यथाभावेनतमन्यद्दष्टंसंस्तारकंस्वामिनमनुज्ञाप्य लब्ध्वा समानयति कस्यभक्तीति चेदत आह-सखलु नियमात्पूर्वस्य संघाटकस्य येन पूर्वं दृष्टो न पाश्चात्यस्य येन लब्धः समानीतः केचित् उभयोरपिसंघाटयोराभवनमधिकृत्य साधारणंब्रूवते । गतंयथाभावेनेति द्वारमिदानीं तस्यैववचनतः श्रुत्वेति द्वारव्याख्यानार्थमाह[भा.३४२२] तइतोउगुरुसगासे विगडिजंतंसुणेत्तुंसंथारं ।
अमुगत्थ मए दिट्ठो हिंडतो वन्नसीसंतं ।। वृ-तृतीयः सङ्घाटः प्रथमेन सङ्घाटकेन कापिसंस्तारकं दृष्ट्रास्वामिनमनुपलभ्य वसती प्रत्यागतेन गुरुसकाशेआचार्यस्य समीपेदष्टोमया संस्तारकः परंस्वामीन दृष्टआगतंसन्तं याचिष्ये इति संस्तारकं विद्यमानमालोच्यमानं श्रुत्वायदिवा भिक्षांहिण्डमानोऽन्यस्यसङ्घाटकस्यशास्ति कथयतियथाअमुकत्र मया दृष्टः परं स्वामी नास्तीति न याचितः स्वामिन्यागते याचिष्यामि इति शिष्यमाणं श्रुत्वा[भा.३४२३] गंतूण तहिंजायइलद्धंमीवेति अम्ह एस विही ।
अन्नदिठोन कप्पइदिठो एसो उअमुगेनं ।। [भा.३४२४] मा देजसि तत्थेयं पडिसिद्धं तंमि एसुमन्झंत्तु ।
अन्ना धम्मकहाए आउद्देऊणतंपुव्वं ।। [भा.३४२५] संथारगदान फलादिलोभियंबेंति देहिसंथारं ।
अंगंति तिन्निवारा पडिसेहेऊणतंमझं ।। वृ-गत्वा तत्रसंस्तारक स्वामिनं संस्तारकंयाचते याचित्वा लब्धे तंपरिणामयत यथाएषोऽस्माकं विधिराचारोऽन्येन दृष्टो दृष्टा च संस्तारक स्वामिनं संस्तारकं याचिष्ये इत्यध्यवसितः सोऽन्यस्य न कल्पते । एवं च संस्तारको न दृष्टस्ततस्त्वं मम प्रियतया तस्य याच्यमानस्य मा न संस्तारकम, दद्यात्ततस्तस्मिन प्रतिषिद्धे एष मम भविष्यति । अत्रेयभाभवनचिन्ता यदि विपरिणामकरणे लब्धस्ततस्तस्य नाभवति । किन्तु पूर्वस्यैव संघाटस्य अथवा द्वितीयोविपरिणामनप्रकारस्तमाह-गुरुं सकाशे विकट्यमानमन्यस्यवासंघाटस्यशिष्यमाणसंस्तारकंश्रुत्वाअन्यः संघाटकस्तत्रगत्वासंस्तारक स्वामिनं पूर्व संस्तारकदानफलादिलाभिनं । ब्रूतेऽमुकं संघाटं याचमानं त्रीन्वारान् प्रतिपिध्य तदनन्तरं
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/१९० मम संस्तारकंदेहि । एव विपरिणामकरणतो लब्धेस पूर्वस्यैवसंघाटकस्या भवति न पाश्चात्यस्य । [भा.३४२६] एवं विपरिणामिएणलभति बहुगोय हुंतिसगणिच्चे ।
अन्नगणिजे गुरुगामायनिमित्तंभवे गुरुगो ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेणविपरिणामितेनस्वामिनायदिलभतेस्वगणसक्तसाधुस्तदातस्य प्रायच्छित्तं चत्वारो लघुकाः अन्यगणसक्ते चत्वारो गुरुकास्तथा स्वगणसत्को वा अन्यगणसत्को वा विपरिणम्पलब्ध्वा यदि पृष्टः सन् विपरिणामनमपत्नपति तदामायानिमित्तोमायाप्रत्ययो भवत्पधिको गुरुको मासः । सम्प्रतिव्यवच्छिन्त्रद्वारमाह. . [भा. ३४२७] अहपुनजेणं दिट्टो अन्नलद्धोउ तेनसंथारो ।
छिन्नो उवरिभावो ताहेजोलभतितस्सेव ।। वृ- अथ पुनर्येन द्दष्टः संस्तारक स्तेनान्यो लब्धः संस्तारकस्तस्य पूर्वदृष्टस्योपरिभावो व्यवसायश्छिनः व्यवच्छिन्नस्ततोयः पश्चाल्लभते तस्यैव स आभवति तेन तस्य गतं व्यवच्छित्रद्वारम् । [भा.३४२८] अहवावि तिन्निवारा उमग्गितो नवियतेन लद्धोउ ।
भावेच्छिन्नमच्छिन्ने अन्नो जो हवइतस्से ।। बृ-अथवा येन दृष्टस्तेन याचितः परं न लब्धो द्वितीयमपि वारं याचितो नलब्धस्तृतीयमपिवान लब्धस्ततः एवं त्रीन्वारान्यांचितोनचतेन लब्धस्ततस्तस्योपरियदितस्यसंघाटकस्यभावो व्यवच्छिन्नो यदि वा नव्यवच्छिन्नस्तथापि योऽन्यो लभते तस्या भवति न पूर्वसंघाटकस्य तदेवं षड्भिारः समाप्त प्रथमं दृष्टद्वारमधुनावभाषितद्वारमाह[भा.३४२९] एवं ता दिळूमीओ भासितेवि होति छच्चेव ।
सोउंअहभावेन व विप्परिणामेय धम्मकहा ।। [भा.३४३०] वोच्छिन्नमिवभावे अन्नोवन्नस्य जस्स देजाहि ।
एएखलुछब्भेया उहासणेहोतिनायव्वा ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण दृष्टे दृष्टद्वारेषट्भेदाः प्रकाशिताः । एवमवभाषितेऽपि षट् भेदा भवन्ति ज्ञातव्याः । तद्यथा-प्रथमं श्रुत्वेति द्वार, द्वितीयं यथाभावेनेति द्वारं तृतीयं विपरिणामद्वारं चतुर्थ धर्मकथाद्वारं पश्चर्मव्यवच्छिन्नद्वारंषष्टमन्योवातस्येतिद्वारं । तत्रएते खलुषट्भेदाअवभाषेणभवन्ति बोद्धव्याः ।प्रथमद्वार व्याख्यानार्थमाह[भा.३४३१] उभासिते अलद्धे अव्वोच्छिन्नेय तस्स भावेउ ।
सोउंअणोभासइलद्धाणीतो पुरिल्लस्स ।। वृ-संघाटकेन भिक्षामटता संस्तारकंस्वामीचसंस्तारकंयाचितः परंनलब्धोऽथच तस्यसंघाटकस्य संस्तारको परिभावोऽद्यापि न व्यवच्छिद्यते तेन य संघाटकेन गुरुसमीपमागत्यालोचितो यथामुकस्य गृहे संस्तारको दृष्टो याचितश्च परं न लब्धो द्वितीयवारं याचिष्यते । एवमवभाषितेऽलब्धेऽव्यवच्छिन्ने चतस्यसंस्तारकस्योपरिभावे विकटनं श्रुत्वा अन्यः संघाटकस्तत्र गत्वा याचतेलभतेचस लब्ध्वानीतः सन् कस्या भवतीत्यत आह-पूर्वस्य येन पूर्वमवभाषितोऽपि न लब्धस्तस्या भवति तद्विषयभावाव्यवच्छेदान्नेतरस्य ।।
[भा.३४३२] संसाणिजहा दिढे अहभावीनिजाव वोच्छिन्ने ।
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल- १९०, [भा. ३४३२]
- ३३३ दाराइंजोएज्जा छठे विसेसंतुवुच्छामि ।।। वृ-शेषाणियथाभावादीनि चत्वारिद्वाराणि यावत्व्यवच्छिन्नद्वारं यथादृष्टेद्वारेपूर्वंभावितानि तथा योजयेत् । तद्यथा-एकेन सङ्घाटेन भिक्षामटता कापि संस्तारको दृष्टो याचितश्च परं न लब्धो द्वितीयः संघाटको तथाभावेनतत्रगत्वातंसंस्तारकमानयतिसपूर्वसङ्घाटकस्याभवतिनयेनानीतस्तस्य अन्ये तुब्रूवते द्वयोरपि संघाटकयोराभवनमधिकृत्य साधारण इति । गतं यथा भावद्वारमधुना विपरिणामद्वारमुच्यते । गुरुसमीपे विकट्यमानमन्यस्य वा संघाटकस्य कथ्यमानं वाचितमलब्ध संस्तारकं मह्यं सम्प्रतिदेहि ।अत्रापिपूर्वस्यैवसंघाटकस्यसआभवतिनयेनानीतस्तस्य !गतंविपरिणामद्वारं ।सम्प्रति धर्मकथाद्वारमुच्यते-अग्रेतनेनसंघाटकेनयाचितेऽलब्धेचान्यः संघाटकस्तत्रगत्वातंसंस्तारकस्वामिनं धर्मकथा कथनेन समाकर्ण्य याचते । संस्तारकंस तथा लब्ध्वा नीतःसन पूर्वपूर्वसङ्घाटकस्या भवतिन येनपश्चादानीतस्तस्येतिगतंधर्मकथाद्वारमधुना व्यवच्छिन्नभावद्वारमुच्यते-प्रथमसंघाटकेन संस्तारको याचितो नलब्धस्ततस्तद्विषयेभावो व्यवच्छिन्नो गुरुसमीपेचगत्वातथैवालोचितं यथाअमुकस्य गृहे अमुकस्य गृहे संस्तारको दृष्टो याचितश्च परंन लब्धःस तिष्ठतु द्वितीयं वारंन कोऽपि याचिष्यते, । एवं व्यवच्छिन्नंभावं ज्ञात्वा योऽन्य संघाटको याचते लभतेचस तस्याभवतिन पूर्वस्य । तदेवं योजितानि यथा भावादीनि चत्वार्यपि द्वाराणि ! अत ऊर्ध्वमाह-षष्टे द्वारेऽन्यो वान्यस्येति लक्षणे विशेषऽस्तितं वक्ष्यामि प्रतिज्ञातमेव करोति[भा.३४३३] अच्छिन्ने अन्नोन्नं सो वा अन्नंतुजइसदेजाहि ।
कप्पइजोउ पणइतो तेन व अन्नेणवन कप्पो ।। वृ-येन प्रथमसंघाटकेनसंस्तारको इष्टोयाचितश्चनलब्धस्तस्य तद्विषयेभावेअच्छिन्नेअव्यवच्छिन्ने अन्येनसंघाटकेन तत्रगत्वायाचितेऽन्योमनुष्योऽन्यसंस्तारकंयदिदद्यात्यदिवासएवसंस्तारकस्वामी अन्य संस्तारकं दद्यात् । तदास तस्य कल्पतेयस्तुप्रणयितो याचितः संस्तारकः सतेन स्वामिनाऽन्येन वा मनुष्येणदीयमानोन कल्पते ।गतमवभाषितद्वारमधुना लब्धद्वारमाह[भा.३४३४] लद्वारेचेवंजोएजह संभवंतुदाराई।
जत्तिय मेत्तो विसेसोतंबुच्छामि समाणेणं ।। वृ- लब्धद्वारेऽप्येवमुक्तप्रकारेण श्रुत्वादीनि द्वाराणि यथासंभवं योजयेत् । यावन्मात्रश्च विशेषस्तावन्मात्रंतं विशेष समासेन वक्ष्ये । तत्र प्रथम श्रुत्वेतिद्वारमधिकृत्य विशेषमाह[भा.३४३५] उभासियंमिलद्धभणंतिन तरामि एण्हि नेउंजे ।
अत्थउन हामो पुन कल्ले वाघच्छेहामोत्ति ।। वृ-प्रथमसंघाटकेन भिक्षामटता क्वापिसंस्तारको दृष्टोयाचितो लब्धश्च ।तस्मिन् अवभाषितेलब्धे च साधवोभणन्तिनशक्नुमः ।सम्प्रति भिक्षामटन्तः संस्तारकं नेतुंततस्तिष्टतुपश्चान्नेष्यामः । एतश्च गुरुसमीपेसमागत्यतेनसंघाटकेनालोचितंतच्चश्रुत्वाऽन्योयाचतेलभतेचआनीतःसन्पूर्वसंघाटकस्या भवति न तस्य ।अपरेद्वयोरपितंसाधारणमाचक्षते, विपरिणामद्वारसाक्षादाह[भा.३४३६] नवरिय अनोआगतो तेन विसोचेवपरणतितो ।
तत्थ दिन्नो अन्नस्सस उविपरिणामेइतहचेव ।। वृ-प्रथमसंघाटकेन संस्तारकोयाचित्तेलब्धेनेतुमशक्यतया तत्रैवमुक्तेननवरिकेवलमन्यः सङ्घाटक
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
- व्यवहार-छटसूत्रम् -२ - ८/१९० आगतस्तेनापि तत्रस एव संस्तारकः प्रणयितो याचितः संस्तारकस्वामिनोक्तं दत्तोऽन्यस्य ततस्तथैव तं विपरिणामयति । यथा सर्वदैवाहं तव प्रियस्ततो मयि सति किमन्यस्मै तव दातुमुचितंतस्माद्यदि स आगच्छतितर्हितस्य प्रतिषिद्धपश्चान्ममदातव्य इति एवं यदिविपरिणम्यानीतोभवतिततपूर्वतमस्था भवतिनेतरस्यतदेवमुक्तविपरिणामद्वारमधुनाधर्मकथाद्वारंतथैव प्रथमसंघाटकेनसंस्तारकेदत्तोऽन्यस्मै ततो धर्मकथाकथनतस्तमावर्च्य ब्रूते । यथा तस्य प्रतिषिध्यायं संस्तारको मह्यं देयः एवमानीतः पूर्व संघाटकस्य स आभवति नेतरस्य । तथा येन प्रथमसंघाटकेन संस्तारको याचितो लब्धश्रुतस्य तद्विषयभावव्यवच्छेदात्तथा प्रथमसंघाटकेनसंस्तारकेयाचितेलब्धेनेतुमशक्यतया तत्रैवमुक्तेऽन्यः संघाटकस्तत्र समागत्यसंस्तारकंयाचते । तत्रयदि अन्योमनुष्योसंस्तारकंदद्यात्सवाप्रथमसंघाटकयाचितोऽन्यं तदा स तस्य कल्पते यः पुनः प्रणयितः स तेनान्येन वा दीयमानो न कल्पते । तथा च विपरिणामद्वारमुक्त्वा शेषद्वाराणामतिदेशमाह[भा.३४३७] अहभावो लोयणधम्मकहणवोच्छिन्नमनदाराणि ।
नेयाणि तहाचेव उजहेवउछट्ठदारम्मि ।। वृ-यथा भावद्वारमालोयणत्ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारादालोचनं श्रुत्वेति द्वारं धर्मकथनद्वारं व्यवच्छिन्नदारमन्यद्वारं चेति पञ्चद्वाराणि यथैवावभाषितद्वारेऽभिहितानि तथैव ज्ञेयानि पष्टं तु विपरिणामद्वारसाक्षादुक्तं ।गतंलब्धद्वारमिदानी संज्ञातिद्वारमाह[भा.३४३८] सन्नायएवि एच्चिय दारा नवरं इमंतुनाणत्तं ।
आयरिएणाभिहितो गेण्हइसंथारयं अज्जो ।। [भा.३४३९] सुद्धदसमी ठियाणंतेभी घेच्छामि तद्दिनंचेव ।
नायगिहे पडिनत्तोमाएउ संथारतोभंते ।। वृ-यान्येव श्रुतादीनि षट् द्वाराणि लब्धद्वाराभिहितान्येतान्येव सज्ञातिकद्वारेऽपि द्रष्टव्यानि नवरं भावनायांयन्नानात्वंतदिदं वक्ष्यमाणंतदेवा-आयरिएणेत्यादिआचार्येणाभिहितआर्यसंस्तारकं गृहाण, एवमुक्तः सन्सज्ञातिकानां गृहमागमत् दृष्टः संस्तारको याचितोलब्धश्च अथवा सज्ञातिकैरयाचितैरेव सउक्तोग्रहाणसंस्तारकंततस्तेनोक्तं यस्मिन् दिवसे संस्तारकेस्वप्तुमारप्स्यतेतस्मिन् दिवसे नेष्यामः । आचार्याश्चशुद्धदशम्यास्तत्रस्थितास्ततआगत्यशुद्धदशमी स्थितानां गुरुणामन्तिकेब्रूते आलोचयतिभदन्त मया ज्ञातिगृहे संज्ञातिकगृहे संस्तारकः प्रतिज्ञप्तो निभालितस्तिष्ठति ततो यत्र दिने संस्तारके स्वप्स्यते तद्दिवसमेव तस्मिन्नेव दिने गृहीष्यामः । एवमालोचितं श्रुत्वाऽन्यो याचते लभते च आनीतः पूर्व संघाटकस्याभवति नयेनानीतस्तस्य गतं श्रुत्वाद्वारमपरः संघाटकोऽग्रेतनसंघाटकवृत्तान्तमनवज्ञाय यथाभावेनगत्वा याचतेलभतेतेनाप्यानीतः पूर्वसंघाटकस्याभवतिन तस्य,अपरेतुद्वयोरपिसंघाटयोस्तं साधारणमाचक्षते यथाभावद्वारमपिगतमिदानीं साक्षाद्विपरिणामद्वारमाह[भा:३४४०] विपरिणामे तहच्चियअन्नोगंतूण तत्थ नायगिहं ।
आसन्नयरो गिण्हइ मित्तोअन्नोविमंमोत्तुं ।। [भा.३४४१] अन्नेवि तस्स नियगादेहिहि अन्नंय तस्स ममदाउं ।
दुल्लभलाभमणाउं ठियंमिदाणं हवतिसुद्धं ।। [भा.३४४२] सन्नायगिहे अन्नोन गेण्हएतेन असमगुनातो ।
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८. मूल - १९०, [भा. ३४४२] .
सत्तिविहवेसत्तीएय सोविहुनवितेन निव्विसति ।। वृतेन साधुना मया भदन्त ज्ञातिगृहे संस्तारकः प्रतिज्ञप्तोस्तित, तस्तस्मिन्नवेदिने समानेष्यते इत्यालोचितं श्रुत्वा अन्य आसन्नतरो मित्ररुपो वा ज्ञातिगृहं गत्वा तत्र तथैव संस्तारकस्वामिनं विपरिणामयति । स चान्यो विपरिणस्य गृह्णाति इदं वक्ष्यमाणमुक्त्वा तदेवाह-अन्ने वीत्यादि अन्येऽपि चतस्य निजकाः संस्तारकंदास्यन्ति यदि वामामामुंसंस्तारकं दत्वा तस्यान्यं संस्तारकं दद्याः । अथवा अस्माद्दशेऽज्ञातोंच्छवृत्तिजीविनि यत्दुर्लभदानंदीयतेतद्भवतिशुद्धमिह परलोकाशंसा विप्रमुक्तत्वात तथा स्वज्ञातिगृहेऽन्योऽसंज्ञातिकस्तेन संस्तारकस्वामिना असमनुज्ञातो न गृह्णाति । अहं पुनः संज्ञातिकस्ततो व शय्यामेकवारमनुज्ञातस्यापि संस्तारकस्य ग्रहणे तथा सति विभवे यदि वा विभवाभावेऽपि स्वशक्त्या सोऽपि सज्ञातिकस्तेनात्मीयेन सज्ञातिके विना न निर्विशति उपभुङ्क्ते भक्तपान संस्तरकादितस्मान्मम दातव्यएष संस्तारकइतिएवं विपरिणम्यानीतः पूर्व संघाटकस्याभवति न येनानीतस्तस्यगतं विपरिणामद्वार मधुना धर्मकथाद्वारमुच्यते तथैवालोचनामाकान्यः संघाटक स्तत्रागत्य धर्मकथामारभते । ततो धर्मकथया तमत्यन्तमावर्त्य तं संस्तारकं याचते । स धर्मकथाश्रवणोपरोधतो न निषेधुंशक्तइतितस्मैदत्तवान् सोऽपिपूर्वसंघाटकस्या भवति, नयेनानीतस्तस्य । गतं धर्मद्वारं ! सम्प्रति व्यवच्छिन्नद्वारमाह-भावना तस्य सज्ञातिकस्य याचितसंस्तारकविषये भावः । कुतश्चित्कारणात्व्यवच्छिन्नोऽन्येनचसंघांटकेनाभावेनयाचित्वासमानीतःसयेनानीतस्तस्या भवति नपूर्वसंज्ञातिकस्य । अन्यद्वारभावना त्वियम्-पूर्वप्रकारेण तेनसंज्ञातिकेन गुरुणामन्तिके विकटेन कृते तत् श्रुत्वाऽन्यः संघाटकस्तत्र गत्वा संस्तारकं याचते । तत्रान्यो मनुष्योऽन्यं संस्तारकं यदि ददाति यदि वासएव पूर्वसंघाटकयचितः संस्तारकस्वामीपरमन्यंसंस्तारकंतदा कल्पतेपूर्वयाचितस्त्वनेनान्येन वा दीयमानोन कल्पते तथा चाह[भा.३४४३] सेसाणिय दाराणितहविय बुद्धीयभासणियाई।
उद्धद्वारे वितहा नवरं उद्धभिनाणत्तं ।। वृ- शेषाण्यपि विपरिणामजानि श्रुत्वादीनि द्वाराणि तथैव प्रागुक्त प्रकारेणैव बुद्धया परिभाव्य भाषणीयानि तानि च तथैव भाषितानि । गतं संज्ञातिक द्वारमिदानीमूर्ध्वद्वारमाह-ऊर्ध्वद्वारेऽपि तथा पूर्वोक्तप्रकारेण द्वाराणिश्रुत्वादीनि योजनी यानि नवरमूर्द्धनानात्त्वं तदेव भावयति । [भा.३४४४] आनेऊणन तिणे वासस्सय आगमंतुनाऊणं ।
माउल्लेज हुच्छणेठवेइमावणोमग्गेज्जा ।। वृ-संघाटकेन कापि गृहे संस्तारको दृष्टो याचितो लब्धश्च आने तुमपि व्यवसितः । परं वर्षस्यागमनागमनंज्ञात्वा मापान्तरालेवर्षंपतेदितिकृत्वानानेतुंतीर्णःशक्तस्तथामावणात्र प्रस्तारित आद्रीक्रियते मा वा अन्यः संघाटकः समागत्य मार्गयत् याचेत इति । छन्ने प्रदेशे कुड्येऽवष्टभ्य ऊर्वीकृतस्ततो गुरुसमीपेसमागत्य विकटयति । तच्च श्रुत्वा अन्य उपेत्यागत्य याचतेसचतेनानीतः पूर्व संघाटकस्या भवति, न येनानीतस्तस्य । गतं श्रुत्वा द्वारमिदानीं यथाभावद्वारं विवक्षुराह[भा.३४४५] पुच्छाए नाणत्तं केणुद्धकयं तुपुच्छियमसिद्धे ।
अन्नासढमाणीयंपिपुरिल्ले केइ साहारं ।। वृ-यथाभावद्वारे पृच्छायांनानात्वं किंतदितिचेदुच्यते-अन्यः संघाटकस्तत्रयथाभावेन गतस्तेन
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-८/१९० ऊर्ध्वकृतं संस्तारकं दृष्ट्वा चिन्तितं किं नामैष संयतेन ऊध्र्वीकृत उत गृहस्थेन यथा भावत एवं तेन संशयानेन पृष्टः-केनायमूर्चीकृत' इतिगृहस्थैश्चन किमपिशिष्टं कथितं ततोऽन्येन संघाटकेनाशेठन संस्तारको याचितो लब्ध आनीतश्च । तथान्येनाशठेनानीतमपि संस्तारकंपूर्वस्य संघाटकस्याभवन्तमाचक्षते । केचित्पुनर्द्वयोरपिसंघाटकयोः साधारणं । अथ पृष्टे गृहस्थैराख्यातं गृहस्येनोर्वीकृतस्तथा यथाभावेन याचितोलब्धश्च । सोऽप्यानीतः पूर्वसंघाटकस्याभवति । अपरेतुद्वयोरपिसाधारणमाहुः[भा.३४४६] छन्ने उद्घोवक्कतोसंथारो जइविसोअहाभावो ।
तत्थवि सामायारी पुच्छिाइ इतरहा लहुतो ।। वृ- यद्यपि संस्तारको यथा भावात् यथाभावेन गृहस्थैः छन्ने प्रदेशे उर्बोपकृतो ज्ञायते चैतत्तथापि तत्रैयंसामारी गृहस्थोऽवश्यमुक्तप्रकारेणपृच्छयते । इतरथा पृच्छाकरणाभावे प्रायश्चित्तं लघुको मासः । गतं यथाभावद्वारं । विपरिणामनधर्मकथाव्यवच्छिन्नभावान्यद्वाराणिपूर्ववत्भावनीयानि । तथाचाह[भा.३४४७] सेसाइंतहचेवय विपरिणामाझ्याइंदाराई।
बुद्धीए विभासेजाएत्तो वुच्छं पभुद्दारं ।। वृ. शेषाणि विपरिणामादीनि द्वाराणि बुद्ध्या यथा प्रागभिहितानि तथैव परिभाव्य विभाषेत प्रतिपादयेत । गतमुर्डीकृतद्वारमत ऊर्ध्वं प्रभुद्वारं वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.३४४८] पभुदारे विएवं नवरंपुन तत्थ होइअहभावे !
एगेन पुत्तोजाइतो बिइएण पिया उतरसेव ।। वृ- प्रभुद्वारेऽपि एवं पूर्वोक्तप्रकारेण श्रुत्वादीनि षवाराणि ज्ञेयानि, नवरं पुनस्तत्र प्रभुद्वारे यथा भावे यथा भावलक्षणे अवान्तरभेदे नानात्वं भवति । एकेन संघाटकेन यथाभावेन पुत्रो याचित्तः । द्वितीयेन तस्यैव पिता द्वाभ्यामपि दत्तः स कस्या भवति तत आह[भा.३४४९] जोपभुतरओतेसिं अहवा दोहिंपिजस्स दिन्नंतु ।
अपभुम्मिलहुआणा एगतरपदोसतोजंच ।। वृ-तयोःपितापुत्रयोःमध्ये यः प्रभुतरस्तेन यस्य दत्तस्तस्या भवति । अथ द्वावपि प्रभूताभ्यामपि संभूय यस्य दत्तस्तस्या भवति यस्य तु प्रतिषिद्धस्तस्य नाभवति । अथाप्रभुणा दत्तं गृह्णाति गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे तदा तस्य प्रायश्चितंचत्वारोलघवः । तथा आज्ञादयोदोषा यच्चएकतरप्रद्वेषत आपद्यते प्रायश्चित्तं तदपि तस्य द्रष्टव्यमेकतरप्रद्वेषो नाम यः प्रभुः स संयतस्य चोपरि प्रद्वेषं यायात् । येन वा अप्रभुणा सता दत्तस्तस्य । [भा.३४५०] अहवादोनिवि पहुणोताहे साधारणं तुदोण्हपि ।
___ विप्परिणामादीणि उसेसाणितहेव भासेजा ।। वृ- अथवा द्वावपि पितापुत्रौ प्रभू, द्वाभ्यामपि च पृथक् पृथक् द्वयोः संघाटकयोरेनुज्ञातस्तदा तयोर्द्वयोरपि संघाटकयोः साधारणमाचक्षते संस्तारकं, तदेवं यथाभावे विशेषो दर्शितः । शेषाणि तु विपरिणामादीनि पञ्चपिद्वाराणि तथैवभावनीयानि यथाप्रागभिहितानि ।।साम्प्रतमुपसंहारमाह[भा.३४५१] एसविहीउभणितो जहियं संघाटएहिमगंति ।
संघाडेह अलभंतातो वंदनमगंति ।। वृ- यत्र संघाटकैः प्रत्येकं प्रत्येकं संस्तारका मृग्यन्ते तत्र एष प्रत्येकं प्रत्येकमानीतानां संस्तार
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल- १९०, [भा. ३४५१]
३३७
'कानामाभवन् व्यवहारविषये विधिरुक्तः । यत्र पुनरेकैकः संघाटको न लभते तदा वृन्दसाध्यानि कार्याणि वृन्देन कर्तव्यानीति न्यायात् संघाटकैरलभमाने वृन्देन समुदायेन मार्गयन्ति तत्रविधिमतिदेशत आह[भा. ३४५२] वंदेणं तह चेवय गहणणुन्नवणाइ तो विही एसो । नवरं पुन नाणत्तं अप्पणणे होइ नायव्वं ।।
वृ-वृन्देनापि मार्गणे तथैव तेन प्रकारेण ग्रहणेऽनुज्ञापनायामादिशब्दादर्पणे च विधिरेष प्रागभिहितो द्रष्टव्यो नवरं पुनरर्पणे भवति नानात्वं ज्ञातव्यं । तदेवाह
[भा. ३४५३ ]
सव्वेवि दिठरुवे करेहिं पुन्नंमि अम्ह एगयरो । अन्नो वा वाघो अप्पहिति जं भणसि तस्स ।।
वृ- संस्तारकस्वामिनं प्रत्युच्यते सर्वानप्पस्मान् दृष्टमूर्तान् कुरु अस्माकमेकतरः पूर्णे वर्षाकाले संस्तारकं युष्माकमर्पयिष्यति । अथास्माकमेतेषां कश्चनापिव्याघातो भवेत् तदा अन्योऽपियत्त्वं भणसि तस्य समर्पयिष्यति
[भा. ३४५४ ]
एवं ता सग्गामे असती आनेज अनगामातो । सुत्तत्थे काऊणं मग्गइ भिक्खं तु अडमाणो ।।
बृ- एवमुक्तप्रकारेण तावत्स्वग्रामे संस्तारकानयने विधिरुक्तोऽसति स्वग्रामे संस्तारकस्याभावे अन्यग्रामादपि आनयेत् ! कथमित्याह-सूत्रार्थी कृत्वा सूत्रपौरुषीमर्थपौरुषीं च कृत्वा भिक्षामटनसंस्तारकं मार्गयति यदि पुनरन्यग्रामेऽपि प्रत्येकं संघाटकस्यालाभस्तदा अथपौरुषी हापयित्वा तत्र वृन्देन गत्वा याचन्ते ।
[भा. ३४५५ ]
अदिट्टे सामिम्मि उं वसिउं आनेइ बिइय दिवसंमि । खेत्तंमि उ असंते आनयनं खेत्तबहियातो ||
बृ-यदि स्वग्रामे न दृश्यते संस्तारको दृश्यमानोवा न लभ्यते तदा स्वक्षेत्राद्विगव्यूतप्रमाणे अन्यग्रामे गत्वा याचनीयः । अथ न दृश्यते तत्र संस्तारकस्वामी तदा गृहे उषित्वा द्वितीयदिवसे संस्तारकमनुज्ञाय गृहीत्वा समागच्छन्ति । अथ स्वक्षेत्रे न लभ्यते तदा स्वक्षेत्रे संस्तारकस्याभावे स्वक्षेत्राद्वहिष्टादप्यानयनं संस्तारकस्य द्वित्रिदिनमध्ये कर्त्तव्यम् ।
[भा. ३४५६ ] सव्वेहिं आग एहिं दाउँ गुरुणो उ सेस जह वुहुं । संधारे घेत्तूण उवासेहो अनुन्नवणा ।।
वृ- सर्वैरपि संघाटकेः पर परतग्रामेभ्यः समागतैः संस्तारकपरिपूर्णतायां सत्यां त्रय उत्कृष्टाः संस्तारकाः गुरोर्दातव्यास्ततः शेषैर्यथावृद्धं यथा रत्नाधिकतया गृहीतव्याः । तान् संस्तारकान् गृहीत्वा तदनन्तरमवकाशेन भवत्यनुज्ञापना । एतावता ग्रहणद्वारं अनुज्ञापनाद्वारं समापतितमित्यावेदितम् । जो पुव्वपुनन्नवितो पेसिज्र्ज्जतेन होति उगासे ।
[ भा. ३४५७]
हेट्ठिल्ले सुत्तंमि तस्सावसरं इह पत्ती ||
वृ- यः पूर्वमधस्तने प्रथमे पिण्डसूत्रे प्रेष्यमाणे-नावकाशोऽनुज्ञापितस्तस्यावसर इह प्राप्तस्ततः स भण्यते
नाउण सुद्धभावं थेरा वियरंति तं तु उगासं ।
[भा. ३४५८ ]
22 22
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
व्यवहार-छंदसूत्रम् -२- ८/१९० सेसाण विजोजस्स उ पाउग्गो तस्सतंर्देति ।। वृ-तत्र प्रेष्यमाणस्थावकाशमनुज्ञापयतः स्थविरा आचार्याः शुद्धं भावं ज्ञात्वा तमेवावकाशं वितरन्ति । अनुजानतेशेषाणामपियोऽवकाशीयस्यसाधोःप्रायोग्यस्तस्यतंददाति अत्रविधिमाह[भा.३४५९] खेलनिवातपवातेकालगिलाणेयसेहपडियरए।
समविसमे पडिपुच्छा आसंखडिए अनुन्नवणा ।। वृ- यस्य खेलः श्लेषाम प्रस्पन्दते स गुरुन् अनुज्ञापयति भगवन् ! श्लेष्मापतति ततोऽन्यदवकाशान्तरमनुजानीत । ततस्तस्यान्योऽवकाशोदातव्यः ।तथा निवातेधर्मे निपीड्यमानोयदिप्रवातमनुज्ञापयतितर्हितस्यप्रवातोदातव्यः ।प्रवातेवातेपीडयमानस्य निवातःकालग्राहीद्वारमूलमनुज्ञापयति,! सतत्रस्थाप्यते, स्लानस्यसमीपेशैक्षस्यप्रतिचारकः शिक्षाद्वयंग्राहयित्वाशैक्षकस्यसमीपेसमविषमायां भूमौ यस्य पाश्र्वाणि दुःस्वयतो सोऽध्यास्यायां भूमौ स्थाप्यते । यो यं पुनः पुनः प्रतिपृच्छतिस तस्य पार्श्वेआसंखडिकाः स्वस्वतरकस्यपाधै एवमनुज्ञापनासाधूनांभवति । आचार्येणचशुद्धभावमवगम्य तथैवानुज्ञायते उपसंहारमाह[भा.३४६०] एवमणुन्नवणाए एवं दारंइहं परिसमत्तं !
एगंदियादि दाराएत्तो उड्डेपवक्खामि ।। वृ-एवमुक्तप्रकारेणसाधूनामनुज्ञानायांभणितायामेतत्अनुज्ञापना लक्षणंद्वारमिह परिसमाप्तमत ऊर्ध्वंतुएकाङ्गिकादीनि द्वाराणिप्रवक्ष्यामि | प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.३४६१] असंघातिमेव फलगंघेत्तव्वं तस्स असति संघाई ।
दोमाइतस्स असतीगेण्हेज अहाकडा कंबी ।। वृ- पूर्वमसंघातिममेव फलकं गृहीतव्यं तस्यासत्यभावे संघातिमं किं विशिष्ट मित्याह-द्वयादि फलकात्मकंद्विफलकात्मकमादिशब्दात्रिफलकात्मकंचतुःफलकात्मकंवा गृह्णीयादितियोगः । तस्य फलकसंघातात्मकस्य संस्तारकस्याभावे यथाकृताः कम्बी गृह्णीयात् । गृहीत्वातन्मयः संस्तारको विधीयते । तत्रयानमन्तिकंव्यस्ताः सान्तराः क्रियन्तेनिस्तराभिः प्राणजातेरािधनांएतच्चफलकेष्वपि द्रष्टव्यं । तथाचाह[भा.३४६२] दोमादिसंतराणि उकरेइमा तत्थ ऊनमंतेहिं ।
. संथरसेणणोन्ने पाणादिविराहणाकुजा ।। वृ-द्वयादीनिफलकानिनमनशीलानिसान्तराणिकरोति ।किमर्थमित्याह-तत्रद्वयादिफलकात्मके संस्तारके नमभिः फलकैरन्योन्यं संस्तारके प्राणादीनां विराधना भवेत् । प्राणा द्वि त्रि चतुरिन्द्रि आदिशब्दाजीवादि परिग्रहः । गतमेकानिकद्वारमिदानीमकुचद्वारम् कुचस्पन्दनेन कुचतीत्य कुच इगुपान्त्यलक्षणः । कः प्रत्ययः यस्तथा बद्धः सन् न स्पन्दते सो अकुचो ग्राह्यो यस्तु कुचबन्धनः स परिहार्यस्तथा चाह[भा.३४६३] कुयबंधणंभि लहुगा विराधनाहोईसंजमायाए ।
सिढिलिजंतंभि जहा विराधना होइपाणाणं ।। [भा.३४६४] पवडेज बदुबद्ध विराधना तत्थ होइआयाए ।
जम्हा एए दोसा तम्हा उकुयं नबंधेजा ।।
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - १९०, [भा. ३४६४]
वृ-कुचं शिथिलंबन्धनं यस्य तस्मिन् कुचबन्धने संस्तारके गृह्यमाणेप्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । तथा विराधना भवति संयमे आत्मनि च यतस्तस्मिन शिथिल्यमाने शिथिलबन्धनतया प्रस्पन्दमाने प्राणानां विराधना भवति । एषा संयमविराधना दुर्बद्धे स प्रपतेत् । तत्रभवत्यात्मविराधना यस्मादेते दोषास्तस्मात् यथा कुचं शिथिलं भवेत्तथा नबन्धीया किन्तुगाढ बन्धनबद्धं कुर्यात् । [भा.३४६५] तद्दिवसंपडिलेहाईसी उक्खेतुहेटुंउवरिंच । ।
. स्यहरणेणंभंडं अंके भूमीए वा काउं ।। वृ-तद्दिवसं प्रतिदिवसं दिने दिने इत्यर्थः । भाण्डं संस्तारकादि लक्षणभीषत् उत्क्षिप्य अङ्के उत्सङ्गे भूमौ वा कृत्वा अध उपरिचरजोहरणेन तस्य प्रत्युपेक्षा कर्तव्या । [भा.३४६६] एवं तुदोन्निवारा पडिलेहा तस्स होइकायव्वा ।
सब्वे बंधेमोत्तुंपडिलेहा होइपक्खस्स ।। वृ-एवमुक्तेन प्रकारेण द्वौ वारौ प्रातरपराह्णेच तस्य संस्तारकस्य प्रत्युपेक्षा भवतिकर्तव्या । पक्षस्य पक्षस्यान्तेपुनः सर्वान् बन्धान्मुक्त्वाच्छोटयित्वा प्रत्युपेक्षा भवति कर्तव्या 1गतमकुचद्वारम्। [भा.३४६७] उगममादीसुद्धोगहणादी जो ववन्नितो एस |
एसोखलु पाउगो हेठिमसुत्ते च जोभणितो।। वृ- य उद्गमादि दोषशुद्धउन्मोत्पादनादि दोषविशुद्धो यो वा एषोऽनन्तरमुपवर्णिथओऽग्रहणादौ ग्रहणेऽनुज्ञापनायां बद्ध एकाङ्गिकोऽकुचश्चयदिवा यो मणितोऽधस्तनसूत्रे ऋतुबद्धप्रत्येक सूत्रे द्वात्रिंशद्भङ्गेषुमध्ये प्रथमभङ्गवर्ती एषखलुप्रायोग्यो वेदितव्यः ।। [भा.३४६८] कजंमिसमत्तंमी अप्पेयव्यो अणप्पिणणे लहुगा ।
आणादी आदोसा बिइयं उट्ठाण हियदड्डो ।। व-कार्वेसमाप्तेसतिनियमात्संस्तारकोऽर्पयितव्योअनपणेप्रायश्चित्तंचत्वारोलघुकाः आज्ञादयश्च दोषाः । अत्रापि द्वितीयपदमपवादपदं यदि रोगस्योत्थानं प्रवर्तते । स्तेनैर्वापृतोऽग्निना वा कथमपि दग्धस्तदानार्पणमिति । तदेवंभावितं वर्षावाससूत्रं, (सं) प्रतिवृद्धावाससूत्रभावनार्थमाह[भा.३४६९] वुड्डावासे चेवंगहणादि पदाउहोतिनायव्वा ।
नाणत्तखेत्तकाले अप्पडिहारी यसो नियमा ।। वृ-वृद्धावासेऽप्येवं पूर्वोक्तेन प्रकारेण ग्रहणादीनि पदानि भवन्ति ज्ञातव्यानि भवन्ति । किमुक्तं भवति । यथा प्राक् वर्षावासे ग्रहणानुज्ञानकाङ्गिका कुचप्रायोग्य लक्षणानिपञ्च द्वाराण्यमिहितानि । तथा वृद्धावासेऽप्यनुगन्तव्यानि तु शब्दो विशेषणो स चैतद्विशिनष्टि । वृद्धावासे ऋतुबद्धेऽप्येष एव विधिरितिनवरसत्रनानात्वंक्षेत्रेकालेचतथानियमादप्रतिहारीसवृद्धावासयोग्यःसंस्तारको गृहीतव्यः । [भा.३४७०] काले जापंचाहं परेण वाखेत जाव बत्तीसा ।
अप्पडिहारी असतीमंगलमादीसुपुवुत्ता ।। वृ-इह वर्षावासे संस्तारकस्यानयने कालतउत्कर्षेण त्रीणिदिनान्युक्तानि । अत्रतुवृद्धावासे काले कालमधिकृत्य यावत्पश्चाहं पञ्चदिनानि ततः परेण वा आनयनं द्रष्टव्यम् । क्षेत्रतो यावत् द्वात्रिंशत् योजनानि तथा अप्रतिहारिणोऽसत्यभावे संस्तारकस्य यानि मङ्गलादीनि पूर्वमुक्तानि तानि प्रयोक्तव्यानि
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-८/१९१ मू. (१९१) थेराणं थेरभूमिपत्ताणं कप्पइदंडए वाभंडए वा छत्तएवा मत्तएवा लडिया वा चेले वा चम्मेवा चम्मपलिच्छेयणएवा अविरहिए ओवासे ठवेत्ता गाहावइकुलं पिंडवायपडियाएपविसित्तएका निक्खमित्तएवा, कप्पइण्हंसंनियट्टचारीणंओगहंअनुन्नवत्तापरिहरित्तए । [भा.३४७१] वुड्डो खलुसमधिगतो अजंगमो य जंगमविसेसे ।
अविरहितोवावुत्तो सहाय रहिएइमाजयणा ।। वृ-अनंतरसूत्रेवृद्धः खलुसमधिकृतोऽनेनापिसूत्रेणवृद्ध एव उच्यतेस्थविरवृद्ध शब्दयोरेकार्थत्वात् ततः पूर्वसूत्रादनंतरमस्यसूत्रस्योपन्यासो नवरं स पूर्व सूत्रे वृद्धोऽजंगमो जंधाबलपरिहान उक्तोऽत्र तु जङ्गमविशेषो न सर्वथा जवावलपरिहीनो वक्तव्योऽथवायं विशेषः पूर्वसूत्रे योधिकृतो वृद्ध उक्तः ससहायैरविरहित उक्तोऽवतु यः सहाय रहितस्तस्य सामाचारी प्रतिपाद्या तथा चाह-सहायरहिते इयमधिकृतसूत्रप्रतिपाद्या यतना अनेन सम्बधेनायातस्यास्य व्याख्या-स्थविराणां जरसा जीर्णानां स्थविरभूमिं प्राप्तानां सूत्रार्थतदुभयोपेतानामित्यर्थः । कल्पेन दण्डविदण्डादिभेदभिन्नं भण्डकं अनेक विधानि उपकरणानि च्छत्रकं प्रतीतं मात्रकमुच्चारादिसत्कं लष्टिका दण्ड विशेषः चेलंकल्पादि चर्मतलिकादिरुपं चर्मपरिच्छेदनकं वध्रा । एतान् अविरहिते अवकाशे स्थापयित्वा गृहपतिकुलं पिण्डपातप्रतिपाताय प्रवेष्टुं वा निःक्रमितुं वा कल्पते सन्निवृत्तवाराणां भिक्षाचर्यातः प्रत्यागतानां स्थविराणां द्वितीयमपिवारमवग्रहमनुज्ञाप्य परिहर्तुधारणया परिभोगेनचेत्येषसूत्राक्षरमात्रार्थः । विशेष व्याख्या तुभाष्यकृता क्रियतेतत्रयानि पदानि व्याख्येयानि तानिदर्शयति । [भा.३४७२] दण्ड विदण्डे लट्ठी विलट्ठी चम्मोय चम्मकोसेय ।
चम्मस्सय जेच्छेयाथेरा वियजेजराजुणा ।। वृ- दण्डो विदण्डः यष्टियिष्टिः चर्म चम्मकोशः चर्मणश्च ये च्छेदास्ते चर्मपरिच्छेदनकास्ते च व्याख्येयास्तत्र प्रथमतः स्थविरपदमाचक्षतेस्थविरा अपिच ये जराजीर्णास्तेद्रष्टव्याः । [भा.३४७३] आयवताण निमित्तं छत्तं दंडस्स कारणवुत्तं ।
कीस ठवेईपुच्छा स दिग्धथूरो उदुग्गट्ठा ।। वृ-आतपउष्णेनपरितापनातस्य त्राणार्थच्छत्रकंगृह्णाति, दण्डस्य उपलक्षणमेतत् । विदण्डादीनां ग्रहणेकारणं पूर्व निशीथे कल्पेच भणितं । अथकस्माद्दण्डंस्थापयति । एषा पृच्छा । अत्रोत्तरंदण्डको दीर्ध:स्थिरश्च ।ततस्तंदुर्गव्याधादिपरिवारणनिमित्तिं परिवहति ।सम्प्रतिभाण्डादिपद व्याख्यानार्थमाह[भा.३४७४] भंडं परिगहो खलु उच्चारादीय मत्तया तिन्नि ।
अहवा भंडगगहणेनेगविहंभंडगंजोगं ।। वृ-भाण्डकं खलु पतगृह उच्यते उच्चारादौ च आदि शब्दात् प्रश्रवणे श्लेष्मणि चेति परिग्रहस्त्रीणि मात्रकाणि भवन्ति । तद्यथा-उच्चारमात्रकं प्रश्रवणमात्रकं श्लेष्ममात्रकं चेति । अथवा भाण्डकग्रहणेनानेकविधंभाण्डकंगृहीतंद्रष्टव्यं । [भा.३४७५] चेलग्गहणे कप्पा तसंथावर जीवदेहनिप्फना ।
दोरयराव चिलिमिलिचम्मतलिगावकत्तिव्य ।। वृ-चेलग्रहणेन त्रसस्थावरजीवशरीरनिष्पन्ना ऊर्णिकसूत्रिकरुपा इत्यर्थः कल्पाः परिग्रह्यन्ते । चिलिमिलिनमिति जवनिका सादवरकमयी इतरा वा द्रष्टव्या चर्ममवतलिका उपानत् कृत्तिर्वा
...
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४१
उद्देशकः-८, मूल - १९१, (भा. ३४७५] औपग्रहिकोपग्रहण विशेषरुपा ।। [भा.३४७६] अंगुठ अवरकाणुतहकोसगच्छेयणं तुजेवद्धा ।
तेच्छिन्नसंघणट्ठादुखंडसंधाण हेउवा ।। वृ-चर्ममयः कोशः चर्मकोशः सोङ्गुष्ठस्य यदिवाअवरपाणुपार्णिका तस्या परिरक्षणाय ध्रियते । अथवा नखरदनादेरौपग्रहिकोपकरणविशेषस्य चर्ममयः कोशश्चर्मकोशः ये तु बध्रास्ते चर्मपरिच्छेदनकमित्युच्यते । ते च च्छिन्नसन्धानार्थमथवा द्विखण्डसन्धानहेतोर्धियन्ते । तदेवं विषमपदानि व्याख्यातानि । सम्प्रति दण्डादि उपकरणस्थानचिन्तां चिकीर्षुराह[भा.३४७७] जइय ठवेइ असुने नयबेईदेजहेत्थ उहाणं ।
लहुगोसुत्तेलहुगा हियंमिजंजत्थपावति उ ।। वृ- यदित्वशून्ये अविरहिते प्रदेशे दण्डाद्युपकरणं स्थापयति न च कस्यापि संमुखमेवं ब्रूते अत्र दद्यादवधानमुपयोगमिति, तदा तस्य प्रायश्चित्तं लघुको मासः । अथ शून्ये स्थापयति तदा चत्वारो लघुकास्तथाशून्ये मुक्तेस्तेनैश्चापहृते यत्यत्रजधन्येमध्यमे उत्कृष्टे वा उपकरणे प्रायश्चित्तमुक्तंतत् प्राप्नोति । अत्र परस्यावकाशमाह[भा.३४७८] एयंसुत्तंअफलं जंभणियं कप्पत्ति थेरस्स ।
भणति सुत्तनिवातो अतिमहल्लस्सथेरस्स ।। वृ-चोदकः प्राहः-यद्येवमशून्येशून्ये च प्रदेशेउपकरणेदोषस्तर्हितत्सूत्रमफलविषयं यदुक्तंकल्पते अविरहिते अवकाशे स्थापयित्वेत्यादि सूरिराह-भण्यते अत्रोत्तरं दीयते । अस्य सूत्रस्य निपातो अतिमहतोऽतिशयेन गरीयसः । । __ [भा.३४७९] गच्छानुकंपणिज्जोजेणठवेउण कारणेणं तु ।
हिंडइ जुन्नमहल्लोतंसुण वोच्छंसमासेनं ।। वृ- सोऽति वृद्धो महान् गच्छस्यानुकम्पनीयः परं येन कारणेन सजीर्ण महान् एकाकीभूतोऽविरहिते प्रदेशे उपकरणंस्थापयित्वा भिभक्ष्यां हिण्डतेतत्कारणं समासेन वक्ष्ये तच्च वक्ष्यमाणंशृणु । [भा.३४८०] सोपुन गच्छेणसमं गंतूण मजंगमोनवाएइ ।
गच्छाणुकंपणिज्जो हिंडइथेरो पयत्तेणं ।। वृ-सपुनरजङ्गमो गच्छेन समंगंतुंन शक्नोति, ततः स गच्छस्याऽनुकम्पनीय इति कृत्वा स्थविरो वक्ष्यमाणेन प्रयत्नेनयतनया हिण्डतो । तमेव प्रयत्नमाह[भा.३४८१] अतक्किय उवहिणाउथेराभणिआयलोयणिज्जेन ।
संकमणे पट्ठवणंपुरतोसमगंचजयणाए || वृ- यमुपधिनकोऽपितर्कयति विशेषतः परिभावयतितेनात्कारणीयेनोपधिनाअत एवालोचनीयेन लोभगोचरतामति क्रान्तेन परिस्थाप्य मासकल्पप्रायोगस्य वर्षावास प्रायोगस्य वा क्षेत्रस्य संक्रमणे कर्तव्ये आचार्येण ते स्थविरा अति महान्तो भणिताः पुरतः समकं वा यतनयावल्यतां तत्र यदि प्रतिभासते तर्हि पुरतोऽग्रे साधुभिः सह तस्य प्रस्थापनं क्रियते । अथ न शक्नोति पुरतो गन्तुं तदा समकं नीयते । कथमित्याह-यतनया तामेवयतनामाह
[भा.३४८२] संघाडगएगणवासमगं गेण्हंतिसभएतेउवहिं ।
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
व्यवहार-छेटसूत्रम् -२- ८/१९१ कितिकम्मदवं पढमा कति तेसिं असतिएगो ।। वृ- यदि गच्छेन समं व्रजति ततः सुन्दरमेव सकलस्यापि गच्छस्य तत्साराकरणात् । अथ समकं गन्तुं न शक्नोति तदा साधुसंघाटकेन समं साधुसंघाटकस्याभावे एकेन वा साधुना समं व्रजति । तत्र योतौसहायौ दत्तौतौ तस्योपकरणंगृह्णीतः । परिवहतः । यदातुचौरभयेन समयं स्थानंतदासमस्तमपि उपधिकल्पादिलक्षणंगृह्णीतोगृहीत्वासस्थविरो यथाजातः-कृत्वाअग्रे क्रियते ततः समयस्थानलङ्घने कृतिकर्मविश्रामणांतस्यकुरुतः कृत्वाद्रवंपानीयंसमर्पयतः तदनन्तरंप्रथमालिकांकास्यतः । तयोर्द्वयोः साध्वोरभावे एकः समस्तं प्रागुक्तंकरोति। [भा.३४८३] जइगच्छेज्जाहिगरणोपुरतो पंथे यसोफिडिजाहि |
तत्थ उठवेजा एग रिकं पडिपंथगप्पाहे ।। वृ- अथैकोऽपि सहायो न विद्यते तदा स्थविर एकाक्यपि पुरतः प्रवर्त्यते । तत्र यदि सार्थादिवशतस्त्वरितंगच्छन्यदिवापथि परिरयादिनास स्फिटितोभवेत्तत्रएकंसाधुंरिक्तमुपकरणरहितं स्थापयेत् । अथ तत्र शरीरापहारिस्तेन भयं दुष्ट व्याघ्रादि स्वापदभयं वा ततः स मोक्तुं न शक्यतेतर्हि अग्रेतनस्थानात्प्रतिनिवर्तमानं पथि कमप्याहे इतिसन्देशापयेत् । तथा अग्रे साधुसमुदायो व्रजन्नास्ते तस्मात्त्वरित मागम्यतामिति ।सम्प्रति यथास स्फिटितो भवति तथा प्रदर्शयति । [भा.३४८४] सारिक्खकंडणीए अहवा वातेनहुञ्जपुठोउ ।
एवं फिडितो हुन्जा अहवावी परिरएणंतु ।। [भा.३४८५] कालगए वसहाएफिडितो अहवावि संभमो हुन्ञ्जा ।
पढमबियतोवएणवगामपविठ्ठो वजो हज्जा ।। वृ- पथि गच्छतो मार्गद्वयं तत्र येन पथा गच्छो गस्तस्मादन्यस्मिन् पथि केचित्साधु सदृशाः पुरतो गच्छन्तो दृष्टास्ततः साधव एते गच्छन्तीति सादृशन्तीति सादृश्य कर्षिन्याविप्रलब्धः सन् तेन पथा गच्छेदथवा अपान्तरालेस वातेनस्पृष्टः स्यात्ततोगन्तुंनशक्नोति । एवममुना प्रकारणसस्फिटितोभवेत् । अथवातथाविधमहागर्तयापर्वतस्य नद्यावापरिरएणसस्थविरोव्रजन्गच्छस्फिटितः स्यात् यदि वा यस्तस्य सहायो दत्तः सकालगत इति स्फिटित एकाकी संजातः । अथवासंभ्रमे स्वापदसंभ्रमे वात्वरितंसार्थेन सह पलायमानेगच्छेस्थविरःशनैर्ऋजन् स्फिटितोभूयात् । यदिवाप्रथमेन क्षुत्परीषहेन पीडितः सन् यः स्थविरो ग्रामंजिकां वा प्रविष्टो भवेत । गच्छश्च स्तेनादिभयेन सार्थेन समं त्वरितं व्रजतिसगच्छात स्फिटति । [भा.३४८६] एएहिंकारणेहिं फिडितो जो अट्ठमंतुकाऊण ।
अनहिंडतो मगइ इयरे वियतं विमगंति ।। वृ- एतैरनन्तरोदितैः कारणै? गच्छात् स्फिटितः सोऽष्टमं षष्टं चतुर्थं वा कृत्वा भिक्षामटन् गच्छं मार्गयति अन्वेषयति इतरेऽपि च गच्छसाधवस्तं स्थविरं विमार्गयन्ति । अथ ते गच्छसाधवः सार्थेन समंव्रजन्तो यदि सार्थं मुञ्चतितदास्तेनैरपहियन्तेवनदावेन दह्यन्तेदुष्टेन वास्वापदेन केनापिगृह्यन्ते । तत गवेषयितुंन शक्नुवन्तितर्हिस्थविरेणावश्यमुक्तप्रकारेण मार्गणा कर्तव्या । [भा.३४८७] अह पुन नसंथरेजा.तो गहितो नेय हिंडतोभिक्खं ।
जहतरेजाहिततो ठवेज ताहे असुन्नम्मि ।।
national
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - १९१. [भा.३४८७]
३४३ वृ-यदिचतुर्थेन षष्ठेनाष्टमेनवागवेषणंकजुन संस्तरेत्ततस्तदा तदुपकरणमशून्येप्रदेशेस्थापयेत् । तत्रापि यानि वर्जनीयानिस्थानानि तानि प्रदर्शयति[भा.३४८८] अहपुनठविञ्जा मेहिंतु सुन्नगिकम्म कुत्थिएसुंवा |
नाणुन्नवेज दीहंबहुभुंजपरिच्छए पत्तं ।। [भा.३४८९] तिसुलहुग दोस लहुगो खद्धाइयणेयचउलहूहोति ।
चउगुरुगसंखडीए अप्पत्तपडिच्छमाणस्स ।।. वृ- अत्राद्यगाथा पदानां द्वितीयगाथोक्त प्रायश्चित्तैः सह यथासंख्येन योजना सा चैवमथ पुनः स्थापयेदेषु वक्ष्यमाणेषु स्थानेषु गाथायां तृतीया सप्तम्यर्थे । ततः प्रायश्चित्त संभवस्तत्र यदि शून्ये स्थापयतिचतुर्लघु । आग्निकर्मिकायामपिशालायांस्थापनेचतुर्लघुका, अग्निनायदिकथमप्युपकरणस्य दाहस्तदातन्निष्पन्नमपिप्रायश्चित्तं, जुगुप्सिते जुगुप्सितगृहेषुस्थापयतश्चतुर्लघु !तस्मादेतानिस्थानानि वर्जयित्वा वक्ष्यमाणेषुस्थानेषुस्थापयेत् । यत्रस्थापयतितेअनुज्ञापयितव्याः ।अननुज्ञापनेमासलघु दी( भिक्षाचर्यां करोतिमासलघु । बहुसु जति प्रायश्चित्तं चत्वारो लघवो भवन्ति । खद्धाइयणे इति खद्धस्य प्रचुरस्य अदने भक्षणे सतीत्यर्थः । तथा अप्रातं संखडिं प्रतीक्षमाणस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । सम्प्रति येषुस्थानेषुस्थापयेत्तानिदर्शयति[भा.३४९०] असतीएमणुन्नाणंसव्वोवहिणाव भद्दएसुंथा ।
देसकसिणेव घेत्तुंहिंडइसइलभे आलोए ।। वृ- यदि समनोज्ञाः सन्ति तर्हि तेषूणकरणं स्थापयितव्यम् । तेषामसत्यभावेऽमनोज्ञानामपि असांभोगिकानामप्युपाश्रये स्थापयेत् । यदि वा सर्वेणाप्युपधिना गृहीतेन हिण्डते यदि शक्तिरस्ति, अशक्ती पार्श्वस्थादिष्वपिस्थापयति । यदि वा यथा भद्रकेषु गृहेषु स्थापयति देसकसिणेवा घेत्तुमिति समस्तस्योपधिर्वेशभूतानि यानिकृत्स्नानिपरिपूर्णानिकल्पादीनि तानिगृहीत्वा भिक्षामटति । अशक्तौ तान्यपि मुक्त्वा परिभ्रमति । तत्रसति लाभे तेषु गृहेषु भिक्षामटतियेष्वटन् उपकरणंपश्यति । [भा.३४९१] असतीए अविरहियम्मि नितिक्कादीण अंतीएठवए ।
देजह उहानंतिय जावउ भिक्खं परिभमामि ।। वृ- असति अविद्यमाने भावे अविरहिते प्रदेशे नैत्यकादीनां नैत्यिको ध्रुवकर्मिको लोहकारादिरादिशब्दात्मणिकारशङ्ककारादिपरिग्रहस्तेषामन्तिकस्थापयेत्तेच-दद्यादस्योपकरणस्यावधानं यावदहं भिक्षा परिभ्रमामि[भा.३४९२] उदेति गणयंतो वासमक्खं तेसिबंधिउं ।
आगतोरक्खियाभेत्तितेन तुब्भेष्विवाइमे ।। वृ-तेषांध्रुवकार्मिकप्रभृतीनांसमक्षंगणयन्बध्वास्थापयति ।वाशब्द: स्थापनाविषयप्रकारान्तरमूचने आगतश्च सन् द्वितीयमपि वारमवग्रहमनुज्ञापयति । कथमित्याह-भोइत्यामन्त्रणे युष्मामी रक्षितान्यमूनि नयुष्मदीयानीत्यनुजानीतमां गृहन्तमिति । [भा.३४९३] ठुणवन्नहा गंतिकेन मुक्कोत्तिपुच्छत्ती।
रहियं किंघरं आसी को परोवइहागतो ।। वृ-इहयदातेपांसमक्षमुपकरणंबध्वास्थापयतितदासामिज्ञानांग्रन्थिं बध्नाति ततः आगतः सन्
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
शाहिर
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/१९१ तं प्रलोकयति मा केनाप्युन्मुच्य किंचित् हृतं स्यात्तत्र यदि तथैव ग्रन्थिं पश्यति ततः पूर्वोक्त प्रकारेणद्वितीयमवग्रहमनुज्ञापयति अथग्रंथिमन्यथापश्यति,ततो ब्रूतेग्रंथिरुन्मुक्तः छोटितइतिपृच्छति तदा ।किमितिक्षेपे रहितशून्यं गृहमासीत् को वा अपर इह समागतइति । [भा.३४९४] नस्थिवत्थुसुगंभीरतंमे दावेहमाचिरा ।
नदिट्टो वा कहंपत्तो तेन तोउचउइहं ।। वृ-ममोपकरणमध्येयद्वस्तुसुगंभीरमतिशोभनंतन्नास्तितद्दर्शयततद्वस्तुमा चिरकाली कुरु ।अथ न गृहीतंमया नापिकोऽप्यागच्छन्द्दष्टस्ततआह-न दृष्टो वा कथमत्रागच्छन्स्तेनकउपयाति उत्परकः । अवश्यंस दृष्टः स्वयं वागृहीतमितिभावः । [भा.३४९५] धम्मो कहिजतेसिंधम्मट्ठा एव दिन्नमन्नेहिं ।
तुब्भारिसेहिं एयं तुब्भेसुय पच्चतो अम्हं ।। वृ- धर्मस्तेषां धुवकर्मकप्रभृतीनां कथ्यते । कथयित्वा च पर्यन्ते सं(स)टंकमानीयमिदमुच्यतेधर्मार्थमेव युष्माद्दशैरन्यैरेतत् उपकरणं मह्यं दत्तंयुष्मासु च विपयेऽस्माकमतीव प्रत्ययो विश्वासस्ततः किमित्याह[भा.३४९६] तो ठवियंणे एस्थदिज्ज उतंसावया इयं अम्हं ।
जइदंतीरमणिशं अदेंतेताहे इमंभणति ।। वृ-यत एवं तस्मात् श्रावका यन्नोऽस्माकमत्र स्थापितं तदिदमस्माकं दीयतामेवमुक्ते यदि ददति ततो रमणियंसुन्दरं, अथन ददातिततोऽददतस्तानिदं वक्ष्यमाणंभवति तदेवाह[भा.३४९७] थेरोत्ति काउंकासुमा अवन्नंसंती सहाया बहवो ममन्ने ।
ज उम्गमेस्संतिममे यमोसं खित्ताइनाउंइतिवेअदते ।। वृ-स्थविर इति कृत्वामा ममावज्ञां कार्युर्यतः सन्ति ममान्ये बहवः साहाया ये क्षेत्रादिज्ञात्या क्षेत्रे कालादिज्ञात्वा क्षेत्रकालादिकमपुष्य मामेतत्मोषमुद्गमयिष्यन्तिइत्येतत्तानददतः प्रतिब्रूते । [भा.३४९८] उवही पडिबंधेणंसो एवं अच्छइतहिंथेरो ।
आययिपायमूला संघाडेगोव अहपत्तो।। वृ- उपधि प्रतिबन्धेनः स स्थविरस्तत्र एवमुक्तप्रकारेण तिष्ठति तावत् यावदाचार्यपादमूलात संघाटक एको वा साधुः समागच्छतिअथ सोऽपिप्राप्ततर्हि यतैः कर्तव्यं तदुपदर्शयति[भा.३४९९] तेविय मगंतिततो अतेसाहितिभोइयाईणं ।
एवंतुउत्तरुत्तरजारावा अहव जादिन्नं ।। वृ-तेऽपिआचार्यपादमूलादागताः साधवस्तान्ध्रुवकर्मिकादीन्मार्गयन्ति याचन्तेततो यदिन ददति तर्हितान् अददतोभोजिकादीनांनगरप्रधानपुरुषादीनांसाधयन्तिकथयन्ति ।अथतत्रापिन किमप्यनुशासनंतर्हि ततोऽपिबृहतांबृहत्तराणां कथनीयम् । एवमुत्तरोत्तरस्य कथनं तावत् यावत् राजा अथवा यावद्दत्तं भवतितावत्कथनीयम् ।। [भा.३५००] अह पुन अक्खयचिठेताहे वो चोग्गइंअनुन्नवए ।
तुभच्चयं इमंतियजेनभे रक्खियं तुमए ।। वृ-अथपुनस्तत्उपकरणमकृतंतिष्ठतितदाद्वितीयमवग्रहमनुज्ञापयतियथाइदंसमस्तमप्युपकरणं
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देश :- ८, मूल - १९१, [भा. ३५००]
३४५
युष्मदीयं येनेदंयुष्माभी रक्षितंतस्मान्मां गृह्यन्तमनुजानीतेति एतावता कप्पतिहंसन्नियट्टचाराणां दोघंपि उग हं अनुन्नावित्ते ति व्याख्यातम् ।
[भा. ३५०१ ] घेत्तुं वहिं सुनघरं व भुंजेक्खिनोव तत्थेव उच्छन्नदेसे । छन्नासती भुंजइ कच्च गेऊ सव्वोवि यं भाणे करे तु कप्पं । ।
वृ- गृहीत्वा उपधिं शून्यगृहे गत्वा भुंक्ते, । अथ मार्गपरिश्रमणे भिक्षाटनेन खिन्नः परिभ्रान्तस्तर्हि तत्रैव छन्ने आवृत्ते प्रदेशे भुङ्क्ते । अथच्छन्नप्रदेशो नास्तितर्हि कञ्चगे चडुगे सर्व भाजनादपवृत्य भाजनस्य चकल्पं कृत्वा भुङ्क्ते । [ भा. ३५०२ ]
मझे दवं पिवत्तो भुत्ते वा तेहिं चेव दावे ति । च्छे वामोयत्तणएमेवय कच्चए डहरे ।।
वृ-मध्ये भोजनमध्यभागे किञ्चिद्भुंक्ते इत्यर्थः । द्रवं पिवन् पातुंकामो वा भुङ्क्ते वा परिपूर्णे तैरेव गृहस्थैर्दापयति मात्र कात्पानीयम पवर्त्तापयति । अपवर्त्ताप्यद्वाभ्यां कृत्वा पिवति । अथ नेच्छति गृहस्थोपवर्तयितुं ततो वामहस्तेन स्वयमपवर्त्य एकेन हस्तेनाञ्जलिं कृत्वा पिबति । तथा यदि क्षुल्लके चडुगे न सर्वं भक्तं माति तदायः पानीय पानविषयेविधिरुक्तः स एव अत्रापि द्रष्टव्यसत्था एवमेवा नेनैव प्रकारेण डहरे क्षुल्लके च दृष्टव्यं तथा चाहः
[ भा. ३५०३]
अप्पडिबज्झतगमो इरेवि गवेसह पयत्तेणं । एमेव अवुडस्स वि नवरंगहिएण अडणंतु ।।
वृ एवं यतनां कुर्वतो ब्रेजिकोदिष्वपि अप्रतिबध्यमानस्य प्रतिबन्दमकुर्वतो गमो गमनं गच्छे भवति । इतरेऽपि च गच्छसाधवस्तं स्थविरं प्रयत्नेन गवेषयन्ति । गाथायामेक वचनं प्राकृतत्वात् । योऽप्यवृद्धः कारणतः कथमऽप्येकाकी भवेत्तस्याप्येवमेवानेनैव प्रकारेण यतना द्रष्टव्या । नवरंभिक्षार्थमटनं गृहीतेनोपकरणेन तस्य द्रष्टव्यं
मू. (१९२) नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंधीण वा पाडिहारियं वा सागारिय संतियं वा सेज्जा संथारगं दोपि आगहं अननुनवेत्ता बहिया निहरितए ।
मू. (१९३) कप्पइ अनुन्नवेत्ता ।
मू. (१९४) नो कप्पइ निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा सागारियसंतियं वा सेज्जा संधारगं दाचंपि ओगहं अनुन्नवेत्ता बहिया नीहरितए. कप्पइ अनुन्नवेत्ता ।
मू. (१९५) नो कप्पइ निगंधाण वा निग्गंथीण वा सागारिवसंतियंवा सेज्जासंधारणं सव्वप्पण अप्पिणित्ता दाच्चपि ओग्गहं अनुन्नवत्ता अहिद्वित्तए । कप्पइ अनुन्नवेत्ता !
[भा. ३५०४]
संथारएसु पगएसु अंतर छत्तदंडकत्तिल्ले । जंगमथेरे जयणा अनुकंपरिहे समक्खाया || दोव अनुन्नवणा, भणिया इमिगावि दोच्चणुन्नवणा । नियउग्गहंमि पढमं बिइयं तु परो हे सुत्तं
[भा. ३५०५]
वृ- संस्तारकेषु पूर्वसूत्रेष्वधिकृतेषु अन्तरा च्छत्र दण्ड कृत्तिचत्रि जङ्गमस्थविरे समस्तस्यापि गच्छस्यानुकम्पार्ह यतना अनन्तरसूत्रेण समाख्याता । सम्प्रति पुनः संस्तारकोऽनेन सूत्रेण भण्यते । एष सूत्रसम्बन्धः । अथवान्यथा सूत्रसम्बन्धस्तमेवाह दोच्चं वेत्यादि द्वितीयावग्रहानुज्ञापना जङ्गमस्थ
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/१९५ विरस्यानतन्तरसूत्रेण भणिता । इयमपि सूत्रेणाभिधीयमाना द्वितीयावग्रहानुज्ञापना ततोर्द्धितीयावग्रहानुज्ञापना प्रस्तावादिदं सूत्रं पूर्वसूत्रादन्तरमुक्तं नवरं प्रथममनन्तरसूत्रं निजकस्यात्मीयस्योपकरणस्यावग्रहेऽनुज्ञापना विषयं द्वितीयमधिकृतं तु परस्पर परकीयस्य शय्यातरसत्कस्यान्यसत्कस्य वा इत्यर्थः । अवग्रेहऽनुज्ञापनायामेवमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा प्रातिहारिकं शय्यासंस्तारकं शय्यातरसत्कमन्यसत्कं वा द्वितीयमप्यवग्रहमननुज्ञाप्यबहिनिहर्तु, नवरमनुज्ञाप्यपुनः कल्पते इति सूत्रसंक्षेपार्थः । सम्प्रतिनियुक्तिविस्तरः - [भा.३५०६] परिसाडीमपरिसाडी पुव्वंभणिया इमंतुनाणत्तं ।
पडिहारियसागारियतंचेवं तेबहिनेति ।। ७- परिशाटिः वाशः संस्तारको भवति याश्चा परिशाटिरेतौ द्वावयि पूर्वस्मिन्नेवाष्टमोद्देशके भणिताविदं त्वत्र नानात्वं तदेवाह-प्रातिहारिकं सागारिकसत्कं तमे व शय्यातरसंस्तारकमन्तः स्थित बहिर्नयति । एतदेव सविस्तरंभावयति[भा.३५०७] परिसाडी परिसेहो पुनद्धारो यवणितोपुव्वं ।
अपरिसाडिगहणंवासासुयवणियं नियमा ।। वृ- पूर्वं परिशाटेः शय्यासंस्तारकस्य प्रतिषेधः कृतो यथान कल्पतेपरिशाटिः शय्यासंस्तारक इति ततः पुनरुद्धारोऽपवादः पूर्वमेव वर्णितो यथा ऋतुबद्धे काले निष्कारणं संस्तारका न कल्पन्ते तथा पूर्वमेवैतदपिवर्णितंयथा वर्षासुकाले नियमादपरिशाटिः शय्यांस्तारकस्य ग्रहणं कर्तव्यमिति ।। [भा.३५०८] पुनमि अंतोमासे वासावासेविमं भवइ सुत्तं ।
तत्थेवगवावेसे असतीतंचेच नुन्नवए ।। वृ-अन्तामस्य नगरस्य वामध्ये पूर्णेमासे वा बहिरवस्थातुकामानाभिदमधिकृतंसूत्रभवति यथा नकल्पन्तंऽभ्यन्तराणितृणफलकादीनि यैर्दतानि तानिअनापृच्छय बहिर्नेतुमिति तत्रप्रथमतस्तत्रैबहिः प्रदेशेऽन्यंतृणफलकादिमयंशय्यासंस्तारकंगवेषयेत् । असतिबहिः संस्तारकस्यालभ्यमानात्वनाभावे तमेव सागारिकं सत्कन्यसक्तं वाशय्यासंस्तारकनुज्ञापयेत् । यथा बहिर्याचित्तः शय्या संस्तारकः परंन लब्धस्ततो यूयमनुजानीतात्मीयं संस्तारकं येन बहिर्नयाम इति । यदि नानुज्ञापयति तदा तृणमयं संस्तारकविषये प्रायश्चित्तं मासलघु फलकमयसंस्तारकविषये चतुर्लधु । अत्रैवापवादमधिकृत्य विकल्पमाह[भा.३५०९] अहवा अवस्स घेत्तव्ययंमि दव्यंमि किंभवे पढमं । .
नयनंसमणुन्ना वावि वजउ वाजुहत्तातो ।। वृ-अथवेत्यपवादमधिकृत्य प्रकारान्तरोपदर्शने यदि नियमात्तत्संस्तारकद्रव्येबहिनेंतव्यंन शक्यते तद्विना मोक्षसाधनं कर्तुमिति तर्हि प्रथमतः किं कर्तव्यं नयनं समनुज्ञा वा ? आचार्य आह-अवश्यं नयनलक्षणेऽपवादे प्राप्ते पूर्वं नयनं कर्तव्यं पश्चादनुज्ञापना । यदि वा पूर्वमनुज्ञा कर्तव्या पश्चान्नयनं विपर्ययो वा यथोक्ता किमुक्तं भवति नापि पूर्वमनुज्ञापयेत् नापि नीत्वा पश्चादनुज्ञापयेत् । ततः पूर्वमनुज्ञापनपश्चान्नयनमित्येकान्तशुद्धोभङ्गः एषचभङ्गस्तदाद्रष्टव्योवदायेदोषामासकल्पेवर्णितास्ते अन्तः सन्ति बहिर्न विद्यन्ते बहिश्चतृणफलकादीन्यनुज्ञाप्यमानानिन लभ्यन्ते तदा अभ्यन्तराणि येषां सत्कानिताननुज्ञाप्यनीयन्ते । अथान्तरं शिवादीनि कारणानि निर्गमनमुहूर्तश्चाति प्रत्यासन्नो न च
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४७
उद्देशक :-८, मूल - १९५, [भा. ३५०९] बहिस्तृणफकादीनि लभ्यन्ते तदा पूर्वनयनं पश्चादनुज्ञापनं यथा बहिर्याविचतानि तृणफलकादीनि परंनलब्धानि ततो युष्मदीयान्येव तत्र नीतानीत्यस्माकं तान्यनुजानीत । यदा तु कारणवशतो बहिरवश्यं गन्तव्यं बहिश्चतृणफलकादानिन लभ्यन्ते नचतानि विना साधवः संस्तरीतुं शक्नुवन्तिन तु येषामभ्यन्तराणि तृणफलकादीनि ते अनुजानन्तः संभाव्यन्ते न वाननुज्ञाप्यं तेषुबहिर्नीतेषु तेषामभिनवा तदा न पूर्वमनुज्ञापनं नापि नीत्वा पश्चादनुज्ञापनमिति । तदेवं पूर्णे मासकल्पे पूर्णे च वर्षाकल्पेचार्यविधिरुक्त एवमपूर्णेऽपिद्रष्टव्यं । तथा चाह[भा.३५१०] एमेव अपुन्नंमिवि वसही वाघाएअन्नसंकमणे ।
गंतव्युवासया सतिसंथारो सुत्तनिद्देसो ।। वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेणपूर्णेमासकल्पेद्रष्टव्यंकथमित्याह-वसतेाधातेसतिउपाश्रयाभावे गन्तव्यमवश्यं जातं । तत्रान्यक्षेत्र संक्रमेण तत्र संस्तारकालाभे पूर्वप्रकारेण संस्तारको नेतव्यः । एव सूत्रनिर्देशः एषसूत्र विषय इतिभावः, तत्र पूर्वं नयनं पश्चादनुज्ञापनमितिभङ्ग मधिकृत्य विधिमाह[भा.३५११] नीहरिउं संथारंपासवणुच्चार भूमीभिक्खादी ।
गच्छेहगविज्झायं करेइमा तत्थ आरुवणा !। वृ-यदिकारणवशतः पूर्वमनुज्ञाप्य तृणफलकादिमयः संस्तारको बहिनीतो यदिवातंवसतेयाघाते बहिरन्यां वसतिगतवा तत्र संस्तारकोऽननुज्ञाप्य नीत्वा स्थापितस्तर्हि शेषव्यापारपरित्यागेन नियमतः पश्चादनुज्ञापनाकर्तव्या |अथनीत्वाप्रश्रवणभूमिमुच्चारभूमिं भिक्षादौ वागच्छेदथवास्वाध्यायंकरोति तत्रेयं वक्ष्यमाणा आरोपणा प्रायश्चित्तम् । तमेवाह[भा.३५१२] एएसुचउसुपितणो सुलहुगो यलहुगफलगेसु ।
रायदुठगहणेचउगुरुगा हूंतिनायव्वा ।। वृएतेषुप्रश्रवणभूम्यादिषुचतुर्युस्थानेष्वननुज्ञाप्यप्रवृत्तौतृणेषुतृणमयसंस्तारकविषये प्रायश्चित्तं लघुकोमासः । फलकेपुविषये चत्वारोलघुकाः राजद्विष्टानाराजप्रतिषिद्धानांतृणफलकादीनाननुज्ञाप्य ग्रहणे चत्वारो गुरुका भवन्ति ज्ञातव्याः
मू. (१९६) नो कप्पइ निगंथाण वा निगंथीण वा पुव्वामेव ओग्णहं ओगिण्हिता तओ पच्छा अनुन्नवेत्तए ।।
मू. (१९७) कप्पइनिग्गंथाण वा निग्गंधीण वा पुत्वामेव ओग्गहं अनुन्नवेत्ता तओपच्छा ओगिण्हित्तए, अहपुन एवं जाणेजा इह खलु निगंधाण वा निग्गंधीण वा नोसुलभेपाडिहारिए सेवासंथारएत्तिकट्टएवण्हं कप्पइ पुव्वामेव ओग्गाहं ओगिहिता तओ पच्छा अनुन्नवेत्तए मा वहउ अज्जोवइअनुलोमेण अनुलोभेवव्वे सिया ।। [भा.३५१३] उगहसमणुन्नासुसेज्जासंथारएसुय तहेव ।
अनुवत्ततेसुभवेपंतेअनुलोमवतिसुत्तं ।। वृ- अवग्रहसंस्तारकाश्च स्वामिना अनुज्ञाता अवग्रहीतव्या इत्युत्सर्गत उपदेशस्तदेवमवग्रहसमनुज्ञासु सय्यासंस्तारकेषु तथैव समनुज्ञातव्येष्वनुवर्तमानोष्विदमपि सूत्रं समनुज्ञातसंस्तारकादिग्रहणविषये भवति, अपवादतो अननुज्ञाप्य संस्तारकग्रहणे यदि संस्तारकस्वामी प्रान्तो रुष्टो भवेत् । तस्मिन् प्रान्तेऽनुलोमवाक् वक्तव्या । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-न कल्पते निर्ग्रन्थानां
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-८/१९७ निर्ग्रन्थीनां वा प्रतिहारिकं शय्यासंस्तारकं सर्वात्मनाअर्पयित्वा द्वितीवमप्यवग्रहमनुज्ञाप्याधिष्ठातुमनुज्ञाप्य पुनः कल्पते । एवं सागारिकसत्केऽपि शय्यासंस्तारके द्वावालापको वक्तव्यौ । तथा नकल्पतेनिर्ग्रन्थानांवा निर्ग्रन्थीनांवा पूर्वमेवावग्रहमवग्रहीतुंततः पश्चादनुज्ञापयितुं:कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनांवापूर्वमेवावग्रहमनुज्ञापयितुंपश्चादवग्रहीतुमिति । अथपुनरेतत्जानीयात्इहखलुनिर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा नसुलभः शय्यासंस्तारक इति कृत्वा एवमेवामुना प्रकारेण नमिति वाक्यालंकारेकल्पते पूर्वमेवावग्रहमवग्रहीतुंततः पश्चादनुज्ञापयितुंतत्रैवं कारणेशय्यासंस्तारकस्वामिनासहसंयतानांकलहे आचार्याः संवतान्ब्रुवते-माचार्याद्विविधा कुरुतद्वावपिकुरुत एकेवसतिंप्रतिगृह्णीथ अपरेपरुषाणि भाषध्ये तस्मात्क्षमध्वं इत्येवं वचसा अनुकूलेन अनुलोमेनानुलोमयितव्यः स्यादिति । [भा.३५१४] सेवासंथारदुगं अणुनवेऊणठायमाणस्स !
लहुगोलहुगोलहुगा आणादीनिच्छुभणपंतो ।। वृ- शय्यासंस्तारकद्विकं परिशाट्य परिशाटिरुपं शालादिषु चावग्रहमनुनज्ञाप्य तिष्ठतः प्रायश्चितं लधुकादितद्यथा-शालादिष्ववग्रहमननुज्ञाप्यतिष्ठतोलधुको मासः परिशाटौमासलघुअपरिशाटौ चत्वारो लघुकाः तथाआज्ञादय आज्ञाभङ्गदयोदोषाः तथाप्रान्तः कोऽपिरुष्टः सन्निच्छुभणंनिष्काशनं कुर्यात् । [भा.३५१५] एयमदिनवियारे दिन्नवियारेविसभएवादीसु ।
तणफलगाणुनाया कप्पडियादीणजत्थभवे ।। वृ-एवमदत्तं विचारे शालदौ द्रष्टव्यं, दत्तविचारं नाम यत्र कार्पटिकादिर्न कोऽपिवार्यते । तच्च सभा वाप्रपावामण्डपकोवायान्यपिचतत्रतृणफलकादीनितान्यप्यनुज्ञातानि । तथा चाह-यत्र कार्पटिकानां तृणफलकादीन्यनुज्ञातानिभवन्ति । तेष्वपिदत्तविचारेषुसभाप्रपादिषु यानि तृणफलकादीनि तान्यपि किमित्याह[भा.३५१६] ताणवि उन कप्पंती अणनुन्नवियं मिलहुक मासोउ।
इत्तिरियंपिन कप्पइतम्हाउ अजातितोगहणं ।। वृ- तान्यपि अननुज्ञापिते स्वामिनि गृहीतुंन कल्पते, यदि पुनरननुज्ञप्य गृह्णाति तदा प्रायश्चित्तं लघुको मासः ।कस्मादेवमत आह-यस्मादित्वरमपिक्षणमात्रमपीत्यर्थः अवग्रहगमवाचितंन कल्पते
(उक्तंच-) इत्तिरियंपिन कप्पइ अविदिन्नं खलु परोग्गहादीसु ।
चिठित्तु निसीयतुव तइयव्यय रक्खणठाए ।। तथा अननुज्ञापने तिष्ठत इमेच दोषाः [भा.३५१७] जावंतिवदोसा वाअदत्तनिच्छुभणदिस रातो वा ।
एव दोसे पावइ दिन्न वियारे विठायते ।। वृ- अननुज्ञातो दत्तविचारेऽपि यदि तिष्ठति तदा यावन्तिकदोषस्तथा अदिन्नति अदत्तदानगृहणदोषश्चोपजायते तथा कदाचित्स सभादिस्वामी प्रान्तो ब्रूयात् । केनामीषामत्र स्थानं दत्तं नह्यमीषां योग्यमिति ततो रुष्टः सन् दिवसे रात्री वा निष्काशनं कुर्यात् । तस्याहत्तीविचारेऽप्यननुज्ञाप्य तिष्ठन् एतान् दोषान् प्राप्नोति तस्मात्तत्रापि पूर्वमनुज्ञाप्य पश्चात्कल्पते स्थातुमेवं सति यावन्तिकदोषो न भवतिस्वामिसत्कं कृत्वा तदनुज्ञापनाददत्तादानं निष्काशनंच नभवतीति
[भा.३५१८] किंतुअदिन्नविचारेकोठारादीसुजत्थतणफलगा ।
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देश :- ८, मूल - १९७, [भा. ३५१८ ]
रक्खिज्जते तहियं, अणनुन्नाए नठायंति ।।
बृ- आस्तां दत्तविचारे अनुज्ञापनमंतरेण न तिष्ठतु, प्रागुक्तदोषसंभवात् किंतु अदत्तविचारेष्वपि, गाथायामेकवचनमपि शब्दलोपश्चार्षत्वात् न दत्तो विचारप्रदेशो यत्रतान्यदत्तविचाराणि तेष्वपि केष्वित्याह कोष्ठागारादिषुकोष्ठागारं धान्यस्य तृणादीनां वा आदिशब्दात् चतुःशालादीनि तथा देवकुलं गोष्टिकादीनां वा गृहाणि यत्र गोष्टिकादयः समवायं कुर्वन्ति तानि दत्तविचाराणि गृह्यन्ते तेषु कोष्टागारादिषु यत्रयेषु तृणफलकानि रक्ष्यन्ते तथाहि प्रतितमेतत्कोष्टागारादिषु मा कोऽपि किमपि हार्षीरिति प्राहरिकमोचनेन तृणानि फलकानि च प्रयत्नेन रक्ष्यन्ते । तत्र तेष्वननुज्ञातेषु साधवो न तिष्ठन्ति किमर्थमिति चेदत आह[भा.३५१९]
दोसाणरक्खणठा चोएइ निरत्थयं ततो सुत्तं । भन्नइ कारणियं खलु, इमेय ते कारणा हुति ।।
वृ-दोषाणां प्रायश्चित्तप्रसङ्गतो भङ्गादिरुपाणां रक्षणार्थं रक्षणाय तत्र न तिष्ठिन्ति अत्र परश्चोदयति, यद्येवं ततः सूत्रं इह खलु निग्गंधाण वा निग्गंथीण वा नो खलु भे पाडिहारिए इत्यादि निरर्थकमविषत्वात् सूत्रे हि अनुज्ञापनमन्तरेणापि पूर्वमनुज्ञातमिति सूरिराह-भण्यते उत्तरं दीयते इदं खलु सूत्रं कारणिकं कारणैर्निवृत्तं तानि च कारणानि इमानि वक्ष्यमाणानि भवन्ति तान्येवाहअद्धाणे अठाहिय उमसिवे गामनुगामियविवेले । तेनासावयमसगा सीयं वासं दुरहियासं ।।
[भा. ३५२०]
३४९
वृ- अध्वनि मार्गे गताः साधवस्तत्रान्यत्रयाचिता वसतिः परं न लब्धा अथवा अष्टाहिकां द्रष्टुमागता, यदि वा अवमौदर्यमशिवंवाभविष्यतीत्यन्यदेशं प्रस्थिता विकाले प्राप्ता अथवा ग्रामानुग्रामं विहरन्ति । व्यतिकुष्टमन्तरमपान्तराले इति कृत्वा सार्थवशेनवाविकेल विकाले प्राप्ताः । अन्या च वसतिर्न रोचते वसतिमन्तरेण च स्तेनभयं वा स्वापदभयं वा मशका वा दुरध्यासाः सीतं वा दुरध्यासं पतति यथा उत्तरापथे वर्षं वा घनं निपतन् तिष्ठति तत एतैः कारणैरदृष्टेऽप्यधिकृतवसति स्वामिनि मा अन्यपथिकाः कार्पटिका वा तिष्ठति, तथैव कायिक्यादिभूमी: प्रत्युपेक्ष्य पूर्वमवग्रहं गृहीत्वा पश्चाद्वसतिस्वामिनमनुज्ञापयन्ति । एतदेव सविशेषमाह
[भा. ३५२१]
एएहिं कारणेहिं पुच्वं पेहेतु दिट्टणुन्नाए ।
ताहे अयंत दिट्टे इमाउ जयणा तहिं होइ ||
बृ- एतैरनन्तरोदितैः कारणैः पूर्वमुच्चारादिभूमीः प्रत्युपेक्ष्य दृष्टः परिजनोऽनुज्ञाप्यते । ततस्तस्यां वसतावायान्ति साधवः । तत्रदष्टे परिजने इयं वक्ष्यमाणा यतना भवति । तामेवाह
[भा. ३५२२]
पेहेत्तुच्चार भूमादी ठायंति वोत्तु परिजणं ।
अस्थाउ जाव सोएइ जातीहामो तमागयं । ।
वृ-प्रेक्ष्य प्रत्युपेक्ष्य उच्चारभूम्यादिपरिञ्जनमुक्त्वासाधवस्तत्र तिष्ठन्ति कथमुक्त्वेत्यत आह-आस्महे तावत् यावत् स गृहस्वामी समागच्छति ततः तमागतं याचिष्यामहे सच आगतो येनविधिना समनुज्ञापयितव्यस्तं विधिमाह
[भा. ३५२३]
वयंवन्नं च नाऊण वयंते वग्गुवादिणो । सभंडावेयरसेचं अप्फदंतीति निरंतरं ।।
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/१९७ वृ-वयोवर्णंचगृहस्वामिनोवल्गुशोभनं वल्गुशोभनंवदन्तीएवंशाली वल्गुवादिनो वसतिस्वामिनं वक्ष्यमाणंवदन्ति, । इतरेचसभाण्डाः सोपकरणाः सन्तो निरन्तरं वसतिमास्पन्दन्तेव्याप्नुवन्ति । [भा.३५२४] अब्भासत्थं गंतूणपुच्छए दुरएत्तिमाजयणा ।
तदिवसमंतपडिच्छणपत्तेयकहिँतिसम्भावं ।। वृ-यदिअभ्यासस्थो निकटवर्तीभवति,तदागत्वावसतिस्वामिनं पृच्छति ।अथच दूरप्राप्तस्तत्रेयं यतनातांदिशमागच्छतःप्रतीक्षणकर्तव्यं प्राप्तेचतस्मिन्सद्भावकथयन्ति । यथा वहिःस्तेनादिभयात् युष्माकमुपाश्रयेवयं स्थिताः तथेदं वदन्ति[भा.३५२५] विलेवसिउं नागापातो गच्छामो सजणा निरस्थाणं ।
बहिंदोसाजातेमा, होज तुज्झवी अहो सजान (व) ।। वृ-विलेनागाइववयंयुष्मदुपाश्रये उषित्वा प्रातर्गच्छाम एवं याचितो यदिददाति ततः सुन्दरमथन ददातितदानुलोभेन वचसानुलोमयितव्यः धर्मकथातस्यकथ्यतेनिमित्तादिकंवा प्रयुज्यते । तथाप्यददति परुषमपि वक्तव्यम् । कथमित्याह-निरस्तानां निष्काशितानामस्माकं ये स्तेनकस्वापदादिभिरुपधिशरीरमरणदोषाजायेरन्मा तेतवाप्युपरिपतेयुरिति । एतदेव सविस्तरमभिधित्सुराह[भा.३५२६] जइदेइ सुंदरंतूअहउवएज़ाहिनीह मज्झगिहा ।
अन्नत्थ वसहिमगहतहियं अनुसठिमादीणि ।। वृ- यदि बिले वसिउं नागा इत्यादि भणनानन्तरं वसतिं ददाति ततः सुन्दरमथ वदेत् मम गृहानिर्गच्छतान्यत्रवसतियाचध्वमितितदातत्रानुशिष्ट्यादीनि क्रियते । अनुशिष्टिरनुशासनं क्रियते । आदिशद्वात्धर्मकथा कथ्यते इति परिग्रहः । [भा.३५२७] अनुलोमणंसजाती सजाइमेवेति तहवि उअटतो ।
अभिओगनिमित्तंबाबंधगोसेय ववहारो || वृ- तथानुलोभेन वचसाऽनुलोमनं कर्तव्यं । अथ तथापि न ददाति तर्हि सजातिः सजातिमनुकूलयतीतिन्यायमङ्गीकृत्ययेतस्यस्वजना यानि च मित्राणितैरनुनायितव्यः । तथाप्यतिष्ठति अभियोगो मन्त्रादिना कर्तव्यो निमित्तं वा प्रयोक्तव्यं बन्धनं वा तस्य सर्वैरपि साधुभिस्तस्य कर्तव्यं । ततः प्रभाते व्यवहारः कर्तव्यः । [भा.३५२८] मानेत्थि वसुभाणा इमाभिंदस्स सिणे जय ।
दुहतो माया वालेतिथेरा वारेतिसंजए ।।. वृ- यदि साधूनां भाण्डकं बहिर्नेतुं व्यवसितस्तदा स भण्यते-मा नोऽस्माकं भाजनानि स्पृश हे अयतमा वानोऽस्माकंभाजनानि भिन्द्धि यदि पुनस्तंसंयतानिर्धर्मादिवचोभिराक्रोशन्तितदा स्थविरा आचार्याः संयतान् वारयन्ति वारयन्ति आचार्या द्विधातो वालं कापुरकं तावत् वसितंप्रतिगृह्णीथ - द्वितीयं परुषाणिभाषध्ये, तस्मान्माएवं भणत । यत्करोतितत्क्षमध्वमिति । [भा.३५२९] अहवा बेंति अम्हेते साहामो यसतेवाली।
नसहेजा वराहंतेतेनहोज्जनतेखमं ।। वृ-अथवा इदंब्रुवते-वयंतवापराधंसहामहे । एषपुनर्बलीयान्तवापराधनसहेतअसहिष्णुनाच तेन यक्रियते तन्नतेक्षमभवेत् । एवमुक्तो यदि सोऽतिरोषेण न तिष्ठति निष्काशयति प्रहारैर्वा धावति
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५१
उद्देशक :-८, मूल - १९७, [भा. ३५२९] तदा सवलीयान् यत्करोति तदर्शयति । [भा.३५३०] सोयरुठोव उठित्ताखंभं कुटुं व कंपते ।
पुव्वंसनातिमित्तेहिं तंगमंतिपहणवा ।। वृ- स वलीयान् रुष्ट इव न तु परमार्थतो रुष्ट उत्थाय स्तंभं वा कुडयं वा मुष्टिप्रहारेण कम्पयति । कम्पयंश्च ब्रूते-वं शिरः पातयिष्यामि यदि न स्थास्यसि एतच्च पर्यन्ते उच्यते । अन्यथा पूर्वमेव ज्ञातिभिर्मित्रैर्वा प्रभुणातंगमयन्तितथाप्यतिष्ठत्यनन्तरोदितं क्रियते;
मू.(१९८) निगंथस्सणंगाहावतिकुलंपिंडवायपडियाएअनुपविठ्ठस्सअहानुहुसएउवगरणजाए परिभट्टे सिया, तंच केइ साहम्मिए पासेजा कप्पइ से सागारकंड गहाय जत्थेव अन्नमन्नंपासेजा तत्थेव एवं वएजा इमे भे अञ्जोकिं परिनाए ? सेयवएजा, परित्राए तरसेवपडिणिज्जाएव्वे सिया सेववएजा नो परिचाएतंनो अप्पणा परिभुंजेजानो अन्नमन्नस्सदावएएगते बहुफासुए थंडिले परिद्ववेयव्वे सिया।
मू. (१९९) निणंथस्सणं बहिया वियारभूमि वा विहारभूमिंवा निक्खंतस्स अहालहुसए जाव परिद्ववेयव्वेसिया। __ मू. (२००) निगंथस्सणं गामानुगामं दूइजमाणस्स अन्नयरे उवगरणजाए परिभढे सिवा तंच केइसाहम्मिए पासेजा कप्पइ से सागारकडं गहाय दूग्मेवयद्धाणं परिवहितए जत्थेव अन्नमन्नं पासेजा तत्थेव जाव परिठवेयध्वे सिया। [भा.३५३१] गहियन्नरक्खणठा वइसुत्तमिणंसमासतोभणियं ।
उवहिसुत्ताउइमेसाहम्मियतेन रक्खणट्ठा ।। वृ- अन्यकर्पटकादिरक्षणार्थं गृहीतेऽवग्रहे वाक्सूत्रमिदमनन्तरं समासतो भणितमिमानि च पुनरुपधिसूत्राणि साधर्मिकास्तेनरक्षणार्थमुपन्यस्तानीत्येष सूत्र सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या । निग्रंथस्य नमिति वाक्यालङ्कारे गृहपतिकुलंपिंडं वा य पडिवाए इति पिण्डभक्तंपानं वा पातयिष्यामीति बुद्ध्या यथा महाराष्ट्र सुत्तं पाडिउंनिग्गउंआनेष्यामीति बुद्ध्या निर्गत इत्यर्थः । अनुप्रविष्टस्य यथा लघुस्वकमेकान्तलघुकंजघन्यंमध्यमं वाइत्यर्थः । उपकरणजातंपरिभ्रष्टं पतितस्यात्तच्च कश्चित्साधर्मिकः पश्येत्कल्पतेसेतस्यसागारकृतंनाम यस्यैवेदमुपकरणंतस्यैवेदंदेयमिति बुद्ध्या गृहीत्वा यत्रैवान्यमन्यं साधर्मिकं पश्येत्तत्रैव एवं वदेत् । इदं भो आर्य किं परिज्ञातं स च यदि वदेत् परिज्ञातं, ततस्तस्यैव प्रतिनिर्यातव्यं समर्पणीयं स्यात् । किमुक्तं भवति । यदि तस्य सत्कंतर्हि तस्मै दीयते, ।अथब्रूयादमुकस्यसत्कंयदा तस्येति,सच वदेत्नपरिज्ञातं न कोऽपिजानातीतिभावः तर्हि तन्त्रात्मना परिभुजीत, न अन्यस्यान्यस्य दर्शयेत् । किन्त्वेकान्ते बहुप्रासुके स्थण्डिले परिस्थापयितव्यं स्यात् । एवं निगंथस्सणं बहिया वियारभूमि वा विहारभूमिं वा निक्खंतस्सेत्याद्यपि सूत्रं भावनीयम् । तथा निर्ग्रन्थस्य नमिति प्राग्वत् ग्रामानुग्राम दुइज्जमाणस्सेति विहरतोऽन्यतरत् उपकरणजातंभ्रष्टं स्यात् तच्च कश्चित्साधर्मिकः पश्येत्कल्पते से तस्य सागारकृतं गृहीत्वा दुरमप्यध्वानं परिवोढुं जत्थ वेत्यादि प्रागवत् । एष सूत्रत्रयसंक्षे पार्थः । सम्प्रति भाष्यकृत् यथालधुस्वकग्रहणं तृतीयसूत्रमन्यतरग्रहणंच व्याख्यानयति ।। [भा.३५३२] दुविहो यअहाल सो जहन्नतो मज्झिमो य उवहीउ ।
अन्नयरगहणेण उधेप्पइतिविहो उउवहीय ।।
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-८/२०० वृ-यथालघुस्वक उपधिढिविधोभवतिजधन्यो मध्यमश्च । अन्यतरग्रहणेनतु त्रिविधोऽप्युपधिः परिगृह्यते । तदेवंकृता विषमपदव्याख्या भाष्यकृता सम्प्रतिनियुक्तिविस्तरः । [भा.३५३३] अंतो परिठावंतेबहिया य विहारमादिसु लहुगी ।
अन्नयरं उवगरणं दिठं संका नघेच्छंति ।। [भा.३५३४] किंहज परिठवियं पम्फुठा बावितो नगेव्हंति ।
__किं एयस्सन्नस्स वसंकिज्जइगेण्हमाणोवि ।। वृ-अन्तामादीनांमध्ये बहिर्विचारभूमौ वा परिस्थापयति विस्मरति पम्हठंति वा परिठवियं ति वा एगढ़मिति वचनात् प्रायश्चित्तं लघुको मासः । कस्मादीदृशं प्रमादं करोतीति हेतोः कः पुनर्दोषो यदि विस्मृतमत आहअन्यतस्त्जधन्यंमध्यममुत्कृष्टंवा उपकरणदृष्टंततोजाताशंङ्काशंकातचनकेचनापि ग्रहीष्यंति,शङ्कामेवस्पष्टतांभावयति । किंहोजेत्यादिसाधवस्तदन्यतरत् उपकरणमन्तर्बहिदृष्ट्वाशङ्कन्ते किमेतत्परिटापितमुतकस्यापिविस्मृतंभवेत् । एवंशङ्कमानास्तदुपकरणं विस्मृतंन गृह्णन्तियतो गृह्णन्नपि जनैः सशक्यते । तथापि-तत्पतितं गृह्णन्तं संयतं कोऽपिद्दष्ट्राशङ्केत किमेतस्य अन्यस्य वा किमुक्तं वा भवति । किमात्मीयं पतितं गृह्णाति किंवापरकीयं कस्यापि दानार्थमेवं शङ्कासंभवे तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुका: । अथ निःशङ्कितं परेषां स्यात्तदा चतुर्गुरुकं । एवं शङ्कासंभवतो न गृह्णन्ति तस्मिंश्चागृह्यमाणे इमे दोषाः ।। [भा.३५३५] थिग्गलधुत्तापोत्तेबालगचीराइएहिं अहिगरणं ।
बहुदोसतमाकप्पा परिहानीजा विनातंच ।। . वृ-तत्पतितंयथालघुस्वकमुपकरणंगृहस्थैदृष्टंततस्तेतत्गृहीत्वाऽन्यस्य छिद्रवतोवस्त्रस्यथिणलकं कुर्वन्ति,तथा प्रक्षाल्यपोतकानि वहिकापट्टादिरुपाणिकुर्युर्यदिवा उत्तानशायिनां बालकानां योग्यानि चीवराणि विदधीरन् । इत्येवमादिभिःप्रकारैर्यथा लघुस्वकस्योपकरणाग्रहणेअधिकरणंयदातुपतिताः कल्पान गृह्यन्ते । तदा न बहदोषतमाः प्रभूततमं तेष्वधिकमिति भावः । तच्च उपकरणंविना अन्यद उपकरणं याचमानस्यपरिहानिः सूत्रार्थयोः येच तृणग्रहणाग्निसेवनादयो दोषास्तेऽपिप्रसजन्ति । [भा.३५३६] एते अन्नेय बहू जम्हा दोसातहिं पसजेति ।
आसगणे अंतो वा तम्हा उवहिं नवोलिरए ।। वृ- एते अनन्तरोदिता अन्ये च यस्माद्बहवोदोषास्तत्रपतितेप्रसजन्तितस्माद्ग्रामादीनांबहिरासन्ने प्रदेशे अन्तर्वा तमुपधिन व्युत्सृजेन्नविस्मरणतः पातयेत् । अधुना यः शङ्कातः शङ्कमानो वा नगृह्णातितं प्रत्युपदेशमाह[भा.३५३७] निस्संकियंतुनाउं विच्चुयमेयंतिताहे घेत्तव्वं ।
संकादि दोसविजढा नाउंवप्पंति जस्सनयं ।। वृ-यदा एतदुपकरणं कस्यापिविच्युतं विस्मरणतः पतितमिति निःशङ्कितंज्ञातं भवतितदा नियमतो ग्रहीतव्यं । गृहीत्वा च शङ्कादिदोषरहिता मा ममविषये कस्यापि शङ्कास्यादित्यादि दोपवर्जिता यस्य वत उपकरणं तस्य ज्ञात्वासमर्पयन्ति । एतच्चवद्विषयेकर्तव्यं तदाह[भा.३५३८] समणुन्नेयराणं वा संजती संजयाणवा ।
इयरे उअनुवदेसो गहियं पुनघेप्पएतेहिं ।।
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - २००, [भा. ३५३८]
३५३ वृ-समनोज्ञानांसांभोगिकीनामितरासामसांभोगिकीनांसंयतीनांसंयतानांवास्तकमुपकरणंपतितं गृहीत्वा यस्य सत्कंतस्यदातव्यभितरेतुपार्श्वस्थादयस्तेषामयमुपदेशस्तेषांसक्तंपतितं गृहीत्वा यस्य सक्तं तस्मै देयभिति नास्माकमुपदेशोऽधिकरणवप्रवृत्तेस्तैः पुनः पार्श्वस्थादिभिः संविग्नानां विहारिणामेतदुपकरणमितिज्ञात्वा यत्पतितं गृहीतंतदानींतंपुनगृह्यते । अत्रैव द्वितीयपदमाह[भा.३५३९] बिइय पदेन गेण्हेजा विविचिय दुगुच्छिए असंविगे।
तुच्छमपयोयणंवा अगेण्हता होयपच्छित्ती ।। · वृ-द्वितीयपदे अपवादपदे न गृह्णीयात् पतितं विविचितं परिष्ठापितमिति कृत्वा जुगुप्सितमशुचिस्थानपतितमिति कृत्वा वा असंविग्नानां वा एतदुपकरणमिति ज्ञात्वा तथा तुच्छं मुखपोतिकादि तदपिकुथित्वादिना कारणेना कारणेनाप्रयोजनमगृह्यातो भवत्यप्रायश्चित्ती । [भा.३५४०] अंतोविसगलजुणं विविंचियंतंच दुटुनोगिण्हे ।
असुअठाणिविचुत्तंबहुधावालादि छिन्नंवा ।। वृ- अन्तामादीनां मध्येविसकलं खण्डास्पष्टीकृतं जीर्ण विवेचित्तं परिष्ठापितमिति ज्ञातव्यं तच्च दृष्टानगृहीयात्तथा अशुचिस्थानेऽपिच्युतंबहुधावाव्यालादिभिः श्वप्रभृतिभिश्छिन्नंन गृह्णीयात् । [भा.३५४१] हीनाहियप्पमाणं सिव्वणिचित्तलाविरंगभंगीवा ।
एएहिं असंविग्गो विहित्तिं दळु विवजंती ।। वृ-हीनाधिक प्रमाणं नागमोक्तप्रमाणोपपन्नं तथा सीवनिकया चित्रलं चित्रं च तत्सीवनिका चित्रलंतथा विविधरंगेणरागद्रव्येणभङ्गिविच्छित्तितत्विरङ्गभङ्गितद्वा दृष्ट्राएतैः कारणैरयमसंविग्नानामुपधिरितिज्ञात्वा विवर्जयन्ति। [भा.३५४२] एमेवयबितिय पदे अंतो उवरि ठविजइइमेहिं ।
तुच्छो अतिजुन्नो वा सुन्ने वीविंचेज्जा ।। वृ-एवमेव अनेनैवप्रकारेणएभिर्वक्ष्यणैामादीनामन्तर्द्धितीयपदेनपरिष्ठापयेत्पतितंन गृह्णीयात् कैरित्याह-तुच्छो मुखपोत्तिका पादप्रोच्छनादिकः । कुथितत्वादिना अकिंचित्करा यदि वा अतिजीर्णो हस्तेन गृह्यमाणोऽनेकधाविशरारुर्जायते । शून्ये वा विविक्ते प्रदेशे पतितो यत्र विस्तरणासंभवस्तत एतैः कारणैः परिष्ठापितः एष उपधिरिति कृत्वा विविच्यात्न गृह्णीयादितिभावः । [भा.३५४३] एमेवयबहियावी वियारभूमीए होजपडियंतु ।
. तस्स विउएस गमो होइय नेओनिखसेसो ।।. वृ-एवमेवअनेनैवप्रकारेणग्रामादीनांबहिरपिविचारभूमौ पतितंभवेत् तस्याप्येव एवानन्तरोदितो गमः प्रकारो निरवशेषो ज्ञेयो भवति । तदेवं सूत्रद्वयंभावितमधुना तृतीय सूत्रभावनार्थमाह[भा.३५४४] गामो खलुपुव्वुत्तो दूइज्जतेउदोन्निउविहाणा ।
अब्भंतरगहणेणंदुविहो वउवही ।। वृ- ग्रामः खलु पूर्वमुक्तस्तस्मादनुकूलोऽन्यो ग्रामोऽनुग्रामो ग्रामश्चानुग्रामश्च ग्रामानुग्राम समाहारत्वादेकवचनं तत्दूयमानस्य गच्छतस्तस्मिन् गच्छतिद्विविधाने ऋतुबद्धे काले गन्तव्यं । तथा पादाभ्यामिति आभ्यांद्वाभ्यां प्रख्या सम्प्रतिनियुक्तिविस्तरः :[22[23]
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
[ भा. ३५४५ ]
पंथे उवस्सए वा पासवनुच्चार माइयंते वा । पम्हु सती एहि तम्हा मोत्तूणिमे ठाणा ।।
वृ- तत् उपकरणं पथिव्रजतः कथमपि पतेत् ग्रामानुग्रामं वा गच्छन् यत्रोपाश्रये उषितस्तत्र विस्मरणतः पतितं भवेत । विश्राभ्यतो वा क्वचित् पतितंस्यात् । उच्चारं प्रश्रवणं वा कुर्वतः स्यात् पतितं, आचमतो वा विस्मृतमेतैः कारणैर्विस्मरणतः पतनसंभवस्ततो येषु विश्राम्यत उच्चारं प्रश्रवणं वा कुर्वतो दोषा भवन्ति तानीमानि स्थानानि वर्जयेत् । तान्येवाह
[भा. ३५४६ ] पंथे वीसमणनिवेसणादि सो मासो होइ लहूओ ऊ । आगंतरसंठाणे लहुगा आणादिनो दोसा ।।
वृ- पथियदि विश्राभ्यति निवसति वा आदिशब्दात् ऊर्ध्वस्थितो वा तिष्ठति सुप्तो वा उच्चारं प्रश्रवणं वा व्युत्सृजति तदा सर्वत्र असमाचारी निष्पन्नंप्रायश्चित्तं मासलघु यदि पुनः आगन्तॄणां स्थाने सभादौ विश्रमणादि करोति तदा सर्वत्र प्रत्येकं चत्वारो लघुकाः आज्ञादयश्च दोषाः ।
[भा. ३५४७ ] मिच्छत्त अन्नपंथे धूली उ विखनन उ उवहिणो विनासो । ते चेवय सविसेसा संकादिविविचमाणे वी ||
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २८/२००
वृ- ससाधुः पथिविश्राम्यति धिग्जातीयाश्चान्ये जातिमदावलिप्तास्तेन पथा समागता भवेयुस्ततः ससाधुश्चिन्तयेत् । मा मन्निमित्तमेने उद्वर्तमानाहरितकायादिविराधनां कार्षुरिति । स साधुः पथ उत्थाय अन्यत्र तिष्ठेत् यत्र च इमे दोषा जानन्त्ये ते श्रमणवादिन आत्मनः सारमतोऽयमस्मान् दृष्ट्राद्वृत्त इति तथा साधूनां धिग्जातीयानां पथि दत्तेऽत्र एव तेषामपि गुरवो धिग्जातीयाः प्रधानाश्च एतच्चाभिनवधर्माणः श्रुत्वा दृष्ट्रा वा मिध्यात्वं प्रतिपद्येरन् । तथा अनपंथेत्ति तं साधुं पथि स्थितं दृष्ट्वा पथिका उद्धृत्या व्रजन्ति । ते चोद्वर्तमाना हरितकायादीनां विराधनां कृर्वन्ति । तथा केचित्तं पथि स्थितं दृष्ट्वा ब्रुवते - अहो निर्लज्जः श्रमणः पन्थानं रुध्वा स्थितः । तच्च श्रुत्वा कोऽप्यसहनः कलहं कुर्यात् ततो युद्धे समापतिते भाजने भेदोऽनागाढादिः परितापनाच स्यात् । तथा पादनिक्षेपेण धूल्या उत्खननं भवतीति तेन च उपधेर्विनाशो मलिनत्वभावात् ते एवानन्तरोदितदोषाः सविशेषाः शङ्कादयो विविचत्यपि उच्चारादि त्यजत्यपि, तथाहि उच्चारादि पथि कुब्रतो लोकस्य शङ्कोपजायते किमनेन गुदंनिर्लेपितमुत नेति । आदिशद्वात् किमेष स्तेनकः किं चाश्रमणोऽभिचारको हेरिको वा इत्यादि परिग्रहः । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । सामप्रतमेनामेवगाथां विवरीषुः प्रथमतो मिथ्यात्वद्वारं विवृणोतिपंथे न ठाइयव्यं बहवो दोसा तहिं पसति । . अब्भुठियत्ति गुरुगा जं वा आवजती जत्तो ।
[भा. ३५४८ ]
वृ- पथि साधुना विश्रमणनिमित्तं न स्थातव्यं यतस्तत्र बहवो दोषाः प्रसजन्ति । तानेवाह - साधुना धिग्जातीयानां पथि प्रदत्ते अभ्युत्थिताएते अभ्युत्थानमेतेषां कृतमिति लोकप्रतिपत्तौ तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । यच्चस्वयं दृष्ट्रा यतो वा श्रुत्वा मिध्यात्वमापद्यते । अभिनवधर्या मिथ्यादृष्टिर्वा गाढतरं मिथ्यात्वमधिगच्छति तन्निष्पन्नं च तस्य प्रायश्चित्तं धिग्जातीयानां चात्मबहुमानसंभवः
"
[भा. ३५४९ ]
जाणंति अप्पणो सारं एते समणवादिणो ।
सारमेएसि लोगो यमप्पणो न वियाणई ।।
वृ-ये आत्मानं श्रमणमिति वदन्ति ते आत्मनः सारं परमार्थतत्वं जानन्ति यथा अस्मभ्यमेते गरीयांस
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५५
उद्देशक :-८, मूल- २००, [भा.३५४९] इति ।यस्त्वेषामयंलोकः ससारमर्थतत्वमात्मनोन विजानातिअविदितपरमार्थत्वान् ।गतंमिथ्यात्व । [भा.३५५०] अन्नपहेण वयंतेकायासोचेव वाभवेपंथो ।
अचियत्तसंखडादीभाणाइ विराधनाचेव ।। वृ-तं साधुं पथि स्थितं दृष्टा पान्था अन्येन पथा ब्रजन्ति तथा च सति काया हरितकायदयो विराध्यन्ते । तथास एव भवति पन्थास्ततोमहान् प्रवर्तनादोषः ।तथा पथिस्थितंदृष्टाकस्याप्यचियत्तमप्रीतिरुपजायतेततः सब्रूते-अहोमुण्डः पन्थानंरुध्वा स्थितः । तस्य श्रुत्वा कोऽप्यसहनोऽसंखडं कलहंकुर्यात् ।आदिशब्दात्युद्धमपि ।तथा चसतिभाजनविराधना ।आदिशब्दादनागाढादिपरितापना भावतः शरीरविराधनाच ।सम्प्रतिधूलीउक्खणउवहिविनासो इतिव्याख्यानयति ।। [भा.३५५१] सक्खधूलीचेयणेपस्थिवाणंविनासना ।
अचित्तरेणुमइलंभिदोसोधोव्वणधोव्वणे ।। वृ- सह रजसा श्लक्ष्णधूलिरुपेण वर्तते इति सरजस्का स चासौ धूलिश्च तस्याश्चैतन्यो तस्यां चेतनायामित्यर्थः । पादनिक्षेपेण उत्खनने शरीरादिसंस्पर्शतः पार्थिवानां विनाशनं भवेत् । अथ सोऽचित्तोरेणुस्तर्हि तेनाचित्तेन रेणुनामलिने उपधौयदिप्रक्षालयतितथापि दोषःप्राणविराधनापत्तेर्वा (ब) कुशत्वसंभवाच्चाप्रक्षालनेऽपिदोषाः । प्रवचनहीलनाद्यापत्तेः अन्यच्च[भा.३५५२] वेगाविद्वा तुरंगादीसहसा दुक्खनिग्गहा।
परम्मुहं मुहं किच्चा पंता ठाणंपणोल्लए ।। वृ- वेगाविद्वा वेगेनागच्छन्तस्तुरगादय आदिशब्दात् बलीवर्दादिपरिग्रहः सहसा दुःखेन निगृह्यन्ते निवार्यन्ते इतिदुःखनिग्रहा निवारयितुमशक्या इति भावतस्तः शरीरविराधना भाजनविराधना च तथा केचित् प्रान्तः पराङ्मुखं कृत्वा पथि स्थितं प्रणुदेयुर्गाथायामेकवचनं प्राकृतत्वात् । प्राकृते हि वचनव्यत्ययोपिभवति । किंच[भा.३५५३] पम्हठमवि अन्नत्थाजइत्था कोविपेच्छती।
पंथे उवरिमम्हुठंखेप्पंगेण्हंतिअद्धगा ।। वृ-पथोऽन्यत्रविस्मरतः पतितमपियदृच्छयायदिकथमपिकोपिप्रेक्षते, पथिपुनरध्वगापरिभृष्टंक्षिपं गृह्णन्ति तस्मात्पथिन विश्रमितव्यं ।। [भा.३५५४] एवं ठितोवचिठेविसेसतरा भवंतिउन्निवणे।
दोसा निद्दपमायंगतेय उवहिं हरंततो।। वृ-एवममुनाप्रकारेणस्थितेऊर्ध्वस्थानेनावतिष्ठमानेतथा उपविष्टेदोषावक्तव्याः ।निवन्नेशयाने सविशेषतरा दोषा भवन्ति, तथाहि-पूर्वोक्तास्तावत्तथैव द्रष्टव्या, अन्यच्च शयाने कथमपि निद्राप्रमादं गते उपधिमन्ये पथिकादयो हरन्ति तस्मात्पथि न शयितव्यमिति । सम्प्रति ते चेवयसविसेसा संकादिविविंचमाणेवीत्येतद्व्याख्यानार्थमाह[भा.३५५५] उच्चारं पासवणं अनुपंथे चेव आयरंतस्स ।
लहुतोय होइमासोचाउम्मासोसवित्थारो ।। वृ- उच्चारं प्रश्रवणंवाध्वगानामनुकूले पथि आचारतोऽसमाचारी निष्पन्न प्रायश्चित्तं लघुको भवति मासः, ।अथतथोच्चारंप्रश्रवणंवाकुर्वन्तमवलोक्यकेचिदन्यंपन्थानं कुर्वन्ति चत्वारोमासालघुकाः,।
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
व्यवहार - छंदसूत्रम् - २८/२००
सवित्थारोत्ति यच्च स्त्र्यादिभिः सह संघट्टनादि प्राप्नोति तन्निष्पन्नमपि तस्य प्रायश्चित्तमितिभावः । तथा[भा. ३५५६ ] छड्डावणन्नपहो दवासती दुब्भिगंधकलुसप्पे । तेनोत्ति वसंकेज्जा आदियणे चेव उड्डाहो ।।
- कोऽपि सखरो राजकुलमान्यः प्रान्तः श्रवणमुच्चारंपथि कुर्वन्तं दृष्ट्रा कोपात्तमेव श्रमणमास्कन्द्य तमुच्चारं छर्दापयेत् । अपरैन्यः पन्था क्रियतेतत्रचोक्तंप्रायश्चित्तं, तथा पथिद्रवाभावे दुरभिगन्ध उच्छलेत् । तत्रापि प्रवचनोड्डाहस्तथा कोऽपि कलुषात्मा. शंकेत स्तेनक इति उपलक्षणमेतत् । हेरिकोऽभिचारिको वा इत्यपि शङ्केत । तत आदाने ग्रहणेप्रवचनस्य उड्डाहः तस्मात् पथि विश्रामणादि न कर्तव्यमत्रे
वापवादमाह -
अच्चायव दूरपहे असहूभावेण खेदियप्पावा । छन्ने वा मोत्तुपहं गामसमीवे य छन्ने वा !!
बृ- अतिशयेनातप उष्णं तपति वृक्षाश्चपथो दूरे वर्त्तन्त यथासणपल्लीमार्ग प्रतिपन्नानामेक एवाध्वनि विश्रमणयोग्यो वृक्ष एवमधिकृतेप्यध्वनि विश्रमणहेतुरेक एव वृक्षोऽन्यत्रमाकाशं तेन कारणेन पथ्यपि वृक्षस्य अधस्तात् विश्राभ्येत् । असहो नाम नातिदूरे वृक्षाः सन्ति परं तत्र गन्तुं न शक्नोति ततः सोऽपि पथि वृक्षस्याधो विश्रमणं कुर्यात् । अथवा उपधिभारेण खेदितात्मा अतिशयेन परिश्रान्तस्ततः पथ उद्वर्तितुं न शक्नोतीति पथ्येव विश्राम्यति । तदेव पथ उभयोः पार्श्वयो दूरेण वृक्षसंभवे द्वितीयपदमुक्तमिदानीं समन्ततो वृक्षच्छन्ने प्रतिपादयति छन्ने वा मोत्तुपहमितियत्र पन्था उभयोः पार्श्वयोर्वृक्षैः छन्नस्तवा वा विभाषायां यदि निर्भयं न ततः पन्थानं मुक्काऽन्यत्र विश्रमणादि करोति । अथ भयं तदा पथ्येवेति एतद्दूरेऽभिहितं, ग्रामसमीपे पुनर्निर्भयमिति वृक्षच्छन्ने वा पथिय उद्वर्त्य विश्रामणादि करोति ग्रामसमीपे यस्य तस्य वृक्षादेर्देवकुलादेश्छायासंभवात्तेन पुनः साधुना पथः कियद्दूरे उद्वर्तितव्यमत आह[भा. ३५५८ ] पंथे ठितो नपेच्छइ परिहरिया पुव्व वन्निया दोसा ।
[भा. ३५५७]
बिइयपए असतीए जयणाए चिट्टणादीनि । ।
वृं- तावति दूरे उद्धृत्य स्थातव्यं यत्र पथिकः पथा वृजन् पथि ऊर्ध्वस्थितो वा साधुमुद्वृत्तं न पश्यति । एवं च पूर्ववर्णिता दोषाः समस्ता अपि परिहृताः । द्वितीये पदे अपवादपदे पुनरुद्वर्तने असति उद्वर्तनाभावे पथ्यपि यतनया वक्ष्यमाणया स्थानादीनि करोति स च तथा कुर्वन् तीर्थकराज्ञया प्रवृत्तेः शुद्ध इति, । [भा. ३५५९] संकठ्ठहरियच्छाया असतीए गहिती वहिट्टितो अत्थे ।
उठे इव अपत्ते सहसा पत्ते ततो पठिं । ।
वृ- संकठो नाम पन्था स उच्यते यो वाट्योरपान्तराले तत्रोद्वर्तनस्यासंभवः अथवा चतसृष्वपि दिक्षु समन्ततो हरितकायः अथवा पन्थानमतिरिच्यान्यत्र सर्वथा च्छाया न विद्यते । तत एतैः कारणैरुद्वर्तनासंभवे पथ्येव गृहीतोपकरणो मुहूर्तमात्रमूर्द्धास्थितो मार्ग एव च्छायायां विश्राम्येत, यदातु पथिकानागच्छतः पश्यति तदा तेषु तं प्रदेशमप्राप्तेष्वेव उत्तिष्ठति । तथा ते जानन्ति पूर्वमेष उत्थित इति । अथ सहसैव ते पथिका अदृष्टा एवं संप्राप्तास्तदा तेषां पृष्टं दत्वा उत्तिष्ठति । तदा ते जानन्ति यथैष आत्मव्यापारेणोत्थित इति । एवं मिथ्यात्वादिदोषाः परिहता भवन्ति ।
[भा. ३५६० ]
भुंजणपियणुच्चारे जयणं तत्थ कुव्वती । उदाहडाय जे दोसा पुव्वं तेसु जतो भवे । !
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५७
उद्देशक:-८, मूल-२००, [भा.३५६०]
वृ-भोजने पाने उच्चारे यतनांतत्रपथिकरोतिकथमित्याह-उदाहृता ये पूर्वं दोषास्तेषु यतो भवेत्न . भवन्ति तथा यतनेतिभावः ।। [भा.३५६१] गंतव्व पलोएउंअकरणिलहुतो उदोस आणादी।
पम्हुट्टो वासट्टोलहुतो आणादिनोचेव ।। वृ-विश्रम्य उच्चारं प्रश्रवणंकृत्वा यदागन्तव्यंभवतितदा सिंहावलोकनेन पश्चादवलोक्यगन्तव्यं । यदिपुनरवलोकनं नकरोतितदा प्रायश्चित्तंतस्यलघुकोमासः, अधिकरणदोषाश्च प्रागुक्ताः कथमपि विस्मरणः पतितेसंभवन्ति ।आज्ञादयश्च आज्ञाभङ्गादयश्च दोषः तथा यदि कथमपि विस्मरणतः पतितं स्यात्ततस्तग्रहणाय प्रतिनिवर्तितव्यः । यदिमन्यतेकिंतेनेतिव्युत्सृजतितदामासलघुकंआज्ञाभङ्गादयश्च दोषाः । एतदेवाह[भा.३५६२] पम्हुठे गंतव्वं आगमने लहुगो यदोस आणादी।
निकारणमि तिन्नि उपोरिसीकारणेसुद्धो ।। वृ- पम्हुठे कथमपि विस्मरणतः पतिते सिंहावलोकनेन च द्दष्टे नियमतस्तदानयनाय पश्चाद्न्तव्यं । अगमनेप्रायश्चित्तं लघुकोमासः ।अधिकरणदोषाश्चप्रागुक्ताआज्ञादयश्चतथा निष्कारणमिति कारणस्वाभावो निष्कारणंतस्मिन् यदिनास्तिवर्तमानस्य प्रत्यवाय इत्यर्थः । तदा अवश्यं निवर्तितव्यं तिन्नि उत्तियदि प्रथमायां पौरुष्यां विस्मरणतः पतितं चरमायां च पौरुष्यां स्मृतं तत्र यदि निःप्रत्यवायमन्तरा च वासोऽस्तियदा निवृत्य गृहीत्वा आनेतव्यमथ सूर्यास्तसमयवेलायां स्मृतं यथाऽमुकंमे विस्मरणतः पतितमिति तदा आद्यान्त्रीन्यामान्-उषित्वा चतुर्थे यामे प्रतिनिवृत्त्यानेतव्यं प्रत्यवायाभावे, कारणे तुप्रत्यवायलक्षणे अनिवर्तमानोऽपिसशुद्धः । एतदेव भावयति[भा.३५६३] चरमाए विनियत्तइजइवासोअस्थिअंतराचसिमे |
तिन्निविजामे वसिउंनिवत्तइनिरचए चरमे ।। वृ-प्रथमायांपौरुष्यांविस्मरणतः पतितेतदानयनायचरमायामपिपौरुष्यां निवर्तते । यदिच सिमे अन्तरावासोऽस्ति । अथ चरमायां दिनपौरुष्यांपतितंतदारात्रेत्रीन्यामान्उषित्वाचस्मेयामे निरत्यये प्रत्यवायाभावतो निर्भये निवर्तते । कारणेशुद्धो इतिव्याख्यानार्थमाह[भा.३५६४] दूरसोविय पुच्छोसावयतेनानदी व वासंवा ।
इचाइकारणेहिंकरति उस्सगमो तस्स ।। वृ- दूरमतिशयेन गतानां स्मरणपथमवतीर्णः पतित उपधिः सोऽपि वा उपधिरतिशयेन तुच्छ: मुखपोतिकादिरूपोऽति जराजीर्णश्चेति भावः । अथवा अपान्तराले व्याधादीनि स्यापदानि स्तेना वा शरीरापहारिणउपकरणापहारिणो वानदीवापान्तराले वर्षवापतति । आदिशब्दात्म्लेच्छभयंवा अशिवं वेत्यादिपरिग्रह इत्यादिभिः कारणैस्तस्य विस्मरणतः पतितस्योपकरणस्य उत्सर्ग वोसिरामित्ति त्रिभणनपूर्वकं परित्यागंकरोति । एवं करणे अधिकरणादयोनभवन्ति । [भा.३५६५] एवंतापम्हठो जेसिंतेसिं विही भवे एसो ।
जेपुनअन्ने पेच्छे तेसिंतुइमोविही होइ ।। वृ-एवमुक्तेन प्रकारेण तावत्येषामुपधिर्विस्मरणतः पतितस्तेषामेषोऽनन्तरोदितो विधिर्भवति। ये पुनरन्ये साधर्मिकाः प्रेक्षन्तेतेषामयं वक्ष्यमाणो विधिर्भवति । तमेवाह
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०० [भा.३५६६] दुट्टु अगेण्हणेलहुगो दुविहोउ विहीउनायमनातो ।
दुविहानायमणीयासंविगतहा असंविणा ।। वृ- द्विविध उपधिरौधिक औपग्रहिकश्च । तस्य द्वितीयस्यापि पतितस्य दृष्ट्रा अवग्रहणे लघुको मासोयेचपूर्वमुक्ताअधिकरणादयो दोषास्तेऽपितस्यप्रसजन्ति ।सर्व उपधिभूयोद्विधाज्ञातोऽज्ञातश्च । तत्र ज्ञातो नाम येषां स उपधिस्तेषां ज्ञायते अज्ञातोनाम यो न ज्ञायते यथाऽमुक्तस्य सम्वन्धीति । ते ज्ञाता द्विविधा भवेयुः-संविज्ञा असंविज्ञा वा । योऽपि चोपधिर्येषां सत्कृतया न ज्ञायते तेऽप्यज्ञाता द्विविधाः संविना असंविनाश्च । [भा.३५६७] मोत्तूण असंविणे संविग्गाणंतुनयनजयणाए।
दोवगा संविग्गेछभंगा नायमनाए ।। वृ- मुक्त्वा असंविग्नान् किमुक्तं भवति? यो ज्ञायतेऽसंविज्ञानामेष उपधिः स न नीयते येस्तु संविज्ञानांद्वौवर्गौतद्यथासंयताः संयत्यश्च । तत्रसंविग्ने एकैकस्मिन् वर्गेषड्भङ्गाज्ञातेभवन्ति अज्ञाते च वक्ष्यमाणो विधिः । तत्रषड् भङ्गानुपदर्शयति[भा.३५६८] संयमे व अन्नपेसे अप्पाहे वावि एयसगामे ।
परगामे विय एवं संजति वग्गेवि छब्भंगा।। वृ-यदितेसंयताः संविज्ञा इतिज्ञातास्तदा स्वयंवागन्तुंनयति ।अन्यस्य वाहस्तेप्रेषयतिसंदिशति वा यथा मयास उपधिर्विस्मरणतः पतितो लब्ध इति एवं स्वग्रामे त्रयो भङ्गाः परप्रामेऽपिस्थितानामेते एव त्रयः प्रकाराः षड्भङ्गाः संयतनामेवंसंयतीवर्गेऽपिषड्भङ्गाः । तदेवंज्ञातविषये विधिरुक्तः । [भा.३५६९] हाणादिनायघोसणसोउंगमनंचपेसणप्पाहे ।
पम्हुठे वोसठे अप्पबहुअसंथरंतंभि ।।। वृ-यो नज्ञायतेकस्याप्येष उपधिरितिसपरिज्ञाननिमित्तेस्नानादिसमवसरणेधोष्यते । घोषणांच श्रुत्वाकेनापिकथितेज्ञातेयेषांसउपधिस्तत्रस्वगंवागन्तुंनयति । अन्यस्य वा हस्तेप्रेषयतिसन्देशयति वा । तथा पम्हुठे विस्मरणतः पतिते व्युत्सृष्टे परित्यक्ते येनानीतस्तस्मिन्नसंस्तरति अल्पबहु परिभाव्य परिभोगोऽनुज्ञातः । एतदेव व्याख्यानयति[भा.३५७०] कामं पम्हटॅनो चत्तंपुन भावतो इमम्हेहिं ।
इति बेतिसमणुन्ने इच्छा कजेसुसेसेसु ।। वृ- येषां स उपधिर्विस्मरणतः पतितस्तेषामन्तिकं स नीयते नीत्वा वेदं भण्यते । यथार्य युष्माद्विस्मरणतः पतितोऽस्माभिश्चानीतस्ततो गृह्यतामितिएवमुक्तेतेप्राहुः कामंनोऽस्माकंविस्मरणतः पतितमिदमुपकरणं परंभावतइदमस्माभिस्त्यक्तस्त्रिविधं त्रिविधेनव्युत्सृजतितमितिभावः ।एवंब्रुवति उपधिस्ते यदिसंभोगिकास्तेन चविनासंस्तरतितहिंसयेषां सत्कस्तेपरिष्ठापयन्ति । एतेन इच्छाक सु इति व्याख्यातम् । सम्प्रति सेसेसुत्ति व्याख्यायतेशेषा असांभोगिकास्तेष्वपि कार्येष्विच्छा । इयमत्र भावनाअन्यसांभोगिकैरानीतेतैश्चप्रतिषेधेयदियैरानीतस्तेतैन विनानसंस्तरति । अन्यश्चोपधिर्दुर्लभो नलभ्यतेवा तदा तैः समनुज्ञातंपरिभुञ्जते । एतावता अप्पबहुसंथरंतम्मितिव्याख्यातं तदेवं संविनानां विधिरीदानीमसंविग्नानामुपधिविधिरुच्यते
[भा.३५७१] पक्खिगापक्खिगाचेव हवंति इयरे दुहा ।
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - २००, [भा. ३५७१]
___संविगापखगेणेतिइयरेसिंनगेण्हती ।।। वृ- इतरे असंविग्ना द्विविधास्तद्यथा संविग्नपाक्षिकाश्चासंविग्न पाक्षिका इत्यर्थः । तत्र यः संविग्नपाक्षिकस्य सम्बन्धी उपधिस्तं स्वयं वानयति अन्यस्य वा हस्ते प्रेषयति सन्देशयति वा यस्त्वितरेषामसंविग्नानामुपधिस्तंपतितं दृष्ट्रान गृह्णन्ति । अत्रैवापवादमाह[भा.३५७२] इयरे विहोजगहणंआसंकाएअनिजमाणमि ।
किह पुन होज्जा संका इमेहिं उकारणेहिंतु ।। वृ- इतरस्मिन्नप्यसंविग्नपाक्षिक सम्बन्धिन्युपधावसंविग्नपाक्षिकसम्बन्धित्वेनाज्ञायमाने आशझ्याग्रहणंभवेत् । सूरिराह-एभिर्वक्ष्यमाणैः कारणैस्तान्येवाह । [भा.३५७३] हाणादो सरणेवा अहवसमावत्तितोगयानेगा।
संविगमसंविगाइतिसंकागेण्हते पडियं ।। वृ-जिनप्रतिमास्नान दर्शननिमित्तं आदिशद्वात् सङ्घः प्रयोजनेन वा केनापिसमवसरणे मेलापके यदि वा एवमेव समापत्तितो गताः पुरतोऽनेके संविग्ना असंविग्नाश्च । तेषां च गच्छतां कस्याप्युपधेविस्मरणतः पतितः सन ज्ञायतेसम्यक् किं संविग्नानां केवलंस्यात् संविग्नानामपीतितंगृह्णाति । [भा.३५७४] संविगपुराणोवहि अहवाविहिसीवणा समावत्ती ।
होज व असीवितोच्छियइतिआसंकाए गहणंतु ।। वृ-अथवा पुराणसंविग्नोपधिः किमुक्तंभवति? येषांसत्कउपधिः पतितस्तेपूर्वं संविग्ना आसीरन् पश्चादसंविग्नीभूताः स चोपधेः पूर्वसंविग्नसीवनेन सीवितः अथवा असंविग्नैरपि समापत्त्याविधिसीवनिकया सीवितो यदि वा असीवित एव स भवेत्ततस्तं दृष्टा आशंका भवति किं संविग्नानामुतासंविनानांततआशङ्कयाग्रहणंभवति ।सम्प्रति ग्रहणानन्तरविधिशेषमाह[भा.३५७५] तेपुन परदेसगतेनाउं जंति अहव उज्झंति ।
____ अन्नेउ परिठवणा कारणभोगोवगीएसु ।। वृ-तमुपधिंगृहीत्वा येषांसंविग्नानांसत्कउपधिस्तेपरदेशंगतास्ततस्तान्यरदेशंगतान्ज्ञात्वाकारणे समापतितेपरिभुञ्जते ।अथवाकारणाभावेपरिष्ठापयन्ति । एवंकारणैरसंविग्नानमपिपतितमुपधिंगृह्णानो नप्रायश्चित्तभाग्भवति,अथयेषांसत्क उपधिः पतितो गृहीतस्तेषासंविग्ना अप्यन्येऽसांभोगिकास्तेषां देशान्तर गतानामुपधि गृहीत्वा निष्कारणे परिष्ठापयन्ति । कारणत्ति यदि ते सर्वे गीतार्थानां च तेषामुपधिरस्ति यदिवातादृशउपधिरस्योदुर्लभस्तदाएवंकारणेपरिभुञ्जते ।अथते गीतार्थमिश्रास्तदा परिष्ठाप्यतेपरिज्ञाप्यवाअगीतार्थान् परिभुञ्जते । एतच्चान्यसांभोगिसत्कतयापरिज्ञायते, द्रव्यपरिक्षाने प्रागुक्तएव विधिः[भा.३५७६] बिइयपदे न गेण्हेजा संविग्गाणपिएहिंकजेहिं ।
आसंकाए न नजइसंविग्गाण व इयरेसि ।। वृ-द्वितीयपदे अपवादपदे संविग्नानामपि पतितमुपधिमेभिर्वक्ष्यमाणैः कार्यैः कारणैर्न गृह्णीयात् तान्येवाह-नज्ञायते किमेष संविग्नानामितरेषामसंविग्नानामित्याशङ्कया पतितंनगृह्णाति तथा - [भा.३५७७] असिवगहियं वसोउं ते वोभयंव होज जइगहियं ।
उभेण अन्नदेसंव गंतुकामा नगेण्हेजा ।।
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ८/२०० वृ-येषां ते उपधिस्ते अशिवे गृहीतो येन दृष्टः स नेति प्रथमो भङ्गः । यदृष्टस्तेऽशिवं गृहीता येषां सक्तस्तेन गृहीता अथवा उभयंगृहीतमितितृतीयः । उभयमपिनगृहीतमितिचतुर्थः । तत्रचतुर्थभङ्गोऽपवादमधिकृत्यशून्यो नभवति । तत्रापवादइति भावः । तत्रप्रथमभङ्गे नगृह्णातिअशिवोपहतत्वात् द्वितीयेऽपिन गृह्णाति । तदानीं तस्य तैरग्रहणादशिवोपहतत्वात् तृतीयेभङ्गे सद्दशेऽशिवे कारणेगृह्णाति विसशेसोममुखादिलक्षणेन गृह्णाति । यदि वाअवमौदर्येण देशान्तरं गन्तुकामानगृहणीयुः । [भा.३५७८] अहपुन गहियंपुव्वं नयदिळंजस्स विच्छुयं तंतु।
पवहावियन्त्रदेसं इमेण विहिणा विगियिज्जा ।। वृ- अत पुनर्गृहीतं पूर्वमुपकरणं न च स दृष्टो यस्य सत्कं तदुपकरणं विच्युतं विस्मरणतः पतितं यस्मात्पवनवेगेन धाविताः प्रधाविता अन्यदेशं तदनेन वक्ष्यमाणेन विधिना विवेचयेत् परिठापयेत् | [भा.३५७९] दुविहा जायमजाया जाताअभियोगतह असुद्धाय ।
अभियोगादीच्छेत्तुंइयरं पुन अक्खुयंचेव ।। वृ-सा पारिष्ठापनिका द्विविधा जाता अजाता च । तत्र जातानामअभियोगकृता विषकृता च । तत्राभियोगावशीकरणं । अथवाजाताअशुद्धा सा द्विविधा मूलगुणा अशुद्धा उत्तरगुणाशुद्धा च । तत्र जाता अभियोगकृता विकृता वा मूलगुणा शुद्धा उत्तरगुणा शुद्धा वा साच्छेत्तुं भेत्तुं वा कर्तव्या इतरत् पुनरुपकरणमभियोगादिदोषरहितमक्षतंचैव परिष्ठापयितव्यम् । अत्र परः प्रश्नं करोति[भा.३५८०] पहनिगयाइदानिं विजाणणठाइ तत्थचोदेइ ।
सुद्धासुद्धनिमित्तं कीरइचिधं इमंतुतहिं ।। वृ-पथं निर्गताआदिशब्दादशिवादिभिः कारणैर्निर्गताः परिगृह्यन्ते । तेषांशुद्धाशुद्धनिमित्तं यदत्र प्रागुक्ते विधौ प्रतिपादिते परोऽसहमानचोदयति प्रश्नयति पथनिर्गतादीनां पथनिर्गता मार्गप्रतिपन्नाः तेषां परिष्ठापितमिदमिति विज्ञानार्थांतत्रेदं वक्ष्यमाणं चिहनं क्रियतामिति तदेवाह[भा.३५८१] एगादो तिन्निवली वत्थे कीरति पाएचीराणि ।
छभंतुचोदगेनं इति उदिते बेतिआयरिओ ।। वृ- मूलगुणैरशुद्धे वस्त्रे एकावलिरेकं चक्रं कृत्वा तत्परिष्ठाप्यते मूलगुणैरशुद्ध पात्रे एकंचीवरमेकं प्रस्तरं क्षिप्त्वा तत्परिष्ठाप्यतामुत्तरगुणैरशुद्धे द्वे चक्रे क्रियेयातां, पात्रे द्वे चीवरखण्डे द्वौ वा प्रस्तरी क्षिप्येयातां,मूलगुणैरुत्तरगुणैश्चशुद्धे वस्त्रे त्रीणिचक्राणिक्रियेरन् ।पात्रे त्रीणिचीवराणि त्रयोवा प्रस्तराः क्षिप्येरन् । इतिअमुना प्रकारेण चोदकेनोक्ते आचार्यो ब्रूते किंतदित्याह[भा.३५८२] सुद्धमसुद्धं एवं होति असुद्धं चसुद्धवायवसा ।
तेनतिदुर्गगगंथी वत्थे पायंमिरेहाउ ।। वृ- एवं युष्मदुक्तप्रकारेण चक्रकरणे वातवशात् शुद्धमपि चक्रैकद्विकभङ्गतोऽशुद्धं भवति । अशुद्धमपिवातवशेन वक्रत्रिकभावतः सुद्धं भवति पात्रमपिवातवशेन विधिस्तत्रकर्तव्यः । मूलोत्तरगुणशुद्धे वस्त्रे त्याग्रन्थयः कर्तव्याः । पात्रेतिस्त्रो रेखाउत्तरगुणैरशुद्धे वस्त्रे द्वौ ग्रन्थीपात्रेद्वेरेखे मूलगुणैरशुद्धे वस्त्रेएको ग्रन्धिःपात्र एका खा । [भा.३५८३] अद्धाणनिग्गयादी उवएसाणायण पेसणंवावि ।
अविकोविते अप्पणगंदड्ढे भिन्ने वित्तेय ।।
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - २००, [भा. ३५८३]
वृ-अध्वनिमार्गे निर्गता अध्वनिर्गता आदिशब्दात् आशिवादिभिर्या कारणैर्निर्गताः परिगृह्यन्ते । तेषामुपकरणे दग्धे वह्निना भस्मीकृते भिन्ने वा विविक्ते वा विस्मरणतः पतिते वास्तव्यास्तान् अध्वनिर्गतादीन अवतेऽस्माकमुद्धरितानि वस्त्राणि नसन्ति ।केवलमस्माभिरमुकप्रदेशे परिष्ठापितानी वर्तन्ते । तान्यानीय गृहीथ एवमुक्ते तेऽपि प्राधूर्णका ये गीतार्थास्तान् प्रेषयन्ति, वास्तव्या अपिच तेषां चिह्नानि उपदिशन्ति । यथागर्तासमीपेतस्समीपेतडागसमीपेकूपसमीपेइत्यादि ।आणयणमिति अथैवं चिह्ने कथितेऽपि स्थानं न जानन्ति यदि वा न ते वास्तव्या ग्लानादिप्रयोजनैया॑पृतास्ततः स्वयमानीय प्रयच्छन्ति । ऐसणंवा वित्तिअथवावास्तव्याः प्राधूर्णकानांदेशनंददतियथाअमुकप्रदेशे वस्त्रादिपरिष्ठापितमस्तितदमीषां दर्शय अपिशब्दात् यदि ग्लानादिप्रयोजनैर्न व्यापृतास्तदा परिष्ठापिता भावे अन्यत याचित्वा प्रयच्छन्ति । अविकोविए अप्पाणमिति आनीते परिष्ठापिते कोऽप्यकोविदोऽगीतार्थ उपहतमितिकृत्वानेच्छेत् । तत्रप्राधूकिवस्तिव्यैर्वातस्यात्मीयं वस्त्रंपात्रंदत्वा इतरत्स्वयं गृहीतव्यम् । अथ तदपिकश्चिदगीतार्थतया नगृह्णीयात्तर्हि तदानीं तंपुनः परिष्ठाप्यते । [भा.३५८४] अद्धाण निगयादीना उपरित्तोवहीविविते वा ।
संपडुगभंडधारीपेसंतीतेवियाणंते ।।। वृ-अध्वनिर्गतादीन् आदिशब्दादशिवादिकारणनिर्गतपरिग्रहस्तान्परितोपधीयान् परिमितोपधीयान् वा विविक्तोपधीन्वा विस्मरणतः पतितौपधीनित्यर्थः । उपलक्षणमेतत् दग्धोपधीन वास्तव्या ज्ञात्वा कथंभूतावास्तव्याइत्याह-संपाण्डु (दु) गभाण्डधारिणोनामायावन्मात्रमुपकरणमुपयुज्यतेतावन्मानं धरन्ति शेषं परिष्ठापयन्ति । ते तान् तथाभूतान् ज्ञात्वा ब्रुवते अस्माकमुद्धरितानि वस्त्राणि न सन्ति । किन्त्वस्माभिरमुकप्रदेशेपरिष्ठापितानिवर्तन्तेतानि गत्वाप्रतिगृह्णीतेतिएवमुक्तेतथापिप्राधूर्णकाजानते गीतार्थान् प्रेषयन्ति कथमित्याह[भा.३५८५] गड्डागिरितरुमादीणि काउचिंधाणितत्थ पेसंति ।
अवियावठा सयंवा आणं तन्नंवमगंति ।। वृ- अत्र प्राधूर्णकप्रेषितान् वास्तव्या गर्तागिरितर्वादीनि चिह्नानि कृत्वा प्रेषयन्ति यदि ग्लानादिभिरव्यापृताः स्वयमानयन्तिपरिष्ठापिताभावेऽन्यद्वामार्गयन्ति । साम्प्रतमविकोविएअप्पणगमिति - [भा.३५८६] नीयंमि विउवगरणेउवहमेयं नइच्छईकोइ।
अविकोविए अप्पणगंअनिच्छमाणो विविचंति !! वृ-नीतेऽप्युपकरणे कश्चिदविकोविद उपहतमेतदिति कृत्वा नेच्छेत् । तस्मिन्नपिकोविदे आत्मीनं वस्त्रादि समर्म्यते । अथतदपिनेच्छति तदापरिष्ठापितमानीतंपुनर्विविचन्तिपरिष्ठापयन्ति । [भा.३५८७] असतीए अप्पणावियझामियदिहबूढपडियमादीसु !
सुज्झति कयपयत्तो तमेव गेहूं असढभावो । वृ- येन पूर्वं तत्परिष्ठापितमानीतं तस्य पश्चादुपधिः कथमपि प्रदीपनकेन दग्धः हृतो वा तस्करैः पानीयेन वा नद्यादिप्लवेन प्लावितःव्रजतो वाकथमपि विस्मरणतःपतित आदिशब्दात्प्रत्यनीकेनाऽपि वस्त्राणि फालितानि पात्राणि अनेकधाभिन्नानि ततो ध्यामितहतव्यूढपतितादिषूपकरणानि याचनीयानि तेषामसत्यभावेकृतप्रयत्नस्तदेवपूर्वपरिष्ठापितंस्वयंगृह्णानःशुद्धोऽशठभावइति कृत्वा । मू. (२०१) कप्पइ निग्गंथीण वा अतिरेग पडिगहं अन्नमन्नस्सहादूरमवि अद्धाणं परिवेहिजए
___
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २८/२०१ धारेत्तएवापरिग्गहितएवासोवाणंधारेस्सइ नो से कप्पइतं अनापुच्छित्ता अनामंतिय अन्नमन्नेसिंदाउं वा अनुप्पयाउं वा, कप्पइ से तंआपुच्छिय आमंतिय अन्नमन्नेसिं दाउँ वा अनुप्पयाउं वा । [भा. ३५८८ ] उवही दुरठाणे साहम्मि व तेन खखणा चेव । अनवत्तेते उ इमं अतिरेगपडिग्गहे सुत्तं ।।
वृ- अनन्तरसूत्रे इदमुक्तं विस्मरणतः पतित उपधिर्दूरादप्यध्वन आनेतव्य इत्युपदेशः कृतो अन्येषां च विस्मरणः पतितं गृहीत्वा दूरेऽपि येषां सत्कस्तेषां दातव्योऽन्यथाऽदाने साधर्मिका चोरिका स्यात् । तत उपधौ दूराध्वनि साधर्मिकस्तैन्यरक्षणेऽनुवर्तमाने इदमप्याधिकृतं सूत्रमतिरेकपतद्रहविषयं दूराध्वाधिकारे साधर्मिकस्तैन्यरक्षणाधिकारेऽभिहितामित्येष सूत्रार्थः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्गन्धीनां वा अतिरेकमतिरिक्तं पतद्रहं अन्यस्य अर्थाय इदमविशेषितं वचनंसाधर्मिकस्यार्थायेति द्रष्टव्यं । धारयितुंवा स्वयं वा परिग्रहितुंसोवाणं धारयिष्यति इदं विशेषितवचनं अमुको गणी वाचकोऽन्यो वा विशेषनिर्दिष्टः साधुः तस्य भविष्यतीति भावः अहं वा नं धारयिष्यामि ममैव भवीष्यतीति भावः । अन्यो वाणमिति सर्वत्र वाक्यालङ्कारे धारयिष्यति । इदं विशेषितवचनं अमुको गणी वाचकोऽन्यो वा विशेषानिर्दिष्टः । साधुः यस्य कस्याप्यहं दास्यामि न वा से तस्य कल्पते । यस्य विशेषतो निर्दिष्टं अमुकस्य दातव्यं तं अनापृच्छय अनाम्म्रत्र्य वा अन्येषां अन्येषां यदृच्छया दातुं वा अनुप्रदातुं वा, कल्पते से तस्य तान् आपृच्छ्य आमन्त्र्या च अन्येषामन्येषां दातुं वा अनुप्रदातुं वा एष सूत्राक्षरसंस्कारः । अधुना भाष्यकृत् सामान्यविशेषवचनरुपयोरुद्देशनिर्देशयोः स्वरुपमाह[भा. ३५८९ ] साहम्मिय उद्देसो होइ इत्थि पुरिसाणं ।
३६२
गणिवायगनिद्देसो अमुगगणी वायए इयरो ||
वृ- साधर्मिक इत्युद्देशी भवति स्त्रीणां पुरुषाणां वामिधानमिति निर्देशः । अथवा गणी वाचक इत्युद्देशः | अमुको गणी अमुको वाचक इतीतरो निर्देशः । सम्प्रति नियुक्तिविस्तरःऊनातिस्तिधरणे चउरो मासा हवंति उग्धाया । आणाइणो य दोसा संघट्टणमादिपलिमंथो ||
[भा. ३५९० ]
वृ- गणनया प्रमाणेन च ऊनस्यातिरिक्तस्य वा उपकरणस्यधरणे प्रायश्चित्तं चत्वारो मासा उद्घाता लघवः आज्ञादयश्च दोषास्तथा पात्रपरिकर्मणां कुर्वन् तज्जातान् प्राणान् संघट्टयति आदिशब्दात् परितापयति अपद्रावयति वा ततस्तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तं तथा प्रतिदिवसमुभयकालं पात्राणि अन्यद्वातिरिक्तमुपकरणं प्रत्युपेक्ष्यमाणस्य परिमन्थः सूत्रार्थव्याघात तस्मात् गणनया प्रमाणेन च सूत्रोक्तमुपकरणं धारयितव्यं । तत्र पात्रमधिकृत्यातिरेकं व्याख्यानयित
[भा. ३५९१]
दो पायाणुन्नाया अतिरेगं तइयं - पात्रं च माणातो ।
धारते पाणक्कड्डणभारे पडिलेह पलिमंथो ||
वृ
- द्वे पात्रे तीर्थकरैरनुज्ञाते । तद्यथा पात्रं मात्रं च । यदि तृतीयं पात्रं गृह्णाति तदा गणनयातिरेकं भवति । यच्च प्रमाणं पा६ स्योक्तं ततो यदि बृहत्तरं गृहाति तदा प्रमाणतोऽतिरेकं तत्र गणनया प्रमाणेन वातिरिक्तं पात्रं धारयति । परिकर्मखायां तज्जातातज्जातप्रमाणसंघट्टणमुपलणमेतत् । प्राणानां परितापनमपद्रावणं च तथाध्वनि तद्वहने भारः उभयकालं प्रतिदिवसं प्रतिलेखने परिमन्थः । चोदेति अतिरंगे जइ दोसा तो धरेड उभंतु ।
[भा. ३५९२]
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - २०१, [ भा. ३५९२]
३६३
एक्कं बहूण कप्पड़ हिंडंतु य चक्कवालेण
वृ- अत्र परश्चोदयति यद्यतिरेकपात्रे गृह्यमाणेऽनन्तरोक्ता दोषास्ततोऽवमं गणनया हीनं पात्रं धारयतु । यथा यथाऽल्पोपधिता तथा तथा बहुबहुतरगुणसंभवात् । कथं तथा हीनं धारयत्वित्याह-एकं बहूनां पञ्चानां कल्पते ते च पञ्चजनाश्चक्रवालेन एकस्मिन् दिने एको द्वितीये द्वितीय इत्यादिरूपेण हिण्डतामेतदेव स्पष्टयति
[भा. ३५९३ ]
पंचहमेगपायं दस मेणं एकमेक्को पारेउ । संघट्टणादि एवं न होति दुविहं च सिंओमं ।।
वृ- पञ्चानां जनानामेकं पात्रं भवतु । तेषां च मध्ये एकैकः क्रमेण चक्रवाललक्षणेन दशमेन पारयतु । यस्य यस्मिन् दिने पारणकं स तत्यात्रं गृहीत्वा हिण्डतामेवं च तेपां परिपाट्यादशमदशमातिक्रमे दिवसे वारके भवति । एवं च संघट्टनादिने दोषा न भवन्ति । किं च तेषां यद्विविधमवमौदर्यं द्रव्यावमौदर्यं पञ्चानामेकस्य पात्रस्य भावात् भावावमौदर्यं च दशमदशमातिक्रमेण पारणात् तत् गुणो भवति । आहारे उवगरणे दुविहमेव होति तेसिं तु ।
[ भा. ३५९४ ]
सुत्ताभिहियं च कयं वेहारियलक्खणं चेव ।।
वृ- द्विविधं द्रव्यभावभेदतो द्विप्रकारमवमं भवति तेषामाहारे उपकरणे च आहारविषयं भावावममुपकरणविषयं द्रव्यावममित्यर्थः । सूत्रे चाभिहितवैहारिकाणां विहारे हितं वैहारिकं तेन गच्छतां लक्षणमल्पोपधिताऽल्पाहारता च तत्कृतं भवति । एतदेवाह
[भा. ३५९५ ]
वेहारियाण मन्त्रे जहसिं जल्लेणमइलियं अंगं ।
मइलाय चोलपट्टा एवं पायं च सव्वेसिं ।।
वृ-मन्ये यथा अमीषां वैहारिकाणां जल्लेन शरीरोत्थेन मलेनमलिनमङ्गं यथा च मलिनाश्चोपलट्टास्तथा सर्वेषामेकं पात्रं भवति तत एकपात्रग्रहणे वैहारिकालक्षणं कृतं भवति । अत्राचार्य आहजेसिं एसुवदेसो तित्थयराणं तु कोविया आणा ।
[भा. ३५९६ ]
चउरोय अनुग्धाया नेगे दोसा इमे हुति ।।
वृ- येषामेषउपदेशस्तैस्तीर्थकारणामाज्ञा कोपितास्तीर्थकरैः पात्रद्वयस्य प्रत्येकमनुज्ञातात्तेषां च प्रायश्चित्तं चत्वारो मासाः अनुद्घाता गुरवः । यत इमे वक्ष्यमाणा अनेके दोषा भवन्ति तानेवाह[भा. ३५९७ ] अद्धाणे गेलन्ने अप्प पर वयायभिन्नमायरिए ।
आदेस बालबुड्डा सेहाखमगाय परिचत्ता ।।
वृ- अध्वनि ग्लानत्वेन आत्मा परश्च तैस्त्यक्तः । इयमत्र भावना - ये अध्वनिर्गता विस्मरणतः पतितोपधयः स्तेनापहृतोपधयो वा भिन्नपात्रा वा तद्विषये आत्मा परो वा त्यक्तो भवति । यदि तेषां पात्रं ददाति तदा आत्मा त्यक्तः पात्राभावे भिक्षाटनासंभवात् । अथ न ददाति अध्वनिर्गतास्त्यक्ता अपि बहूनामेषां पात्रमित्युक्तं तत एकेन पात्रेण यदानीतं न तेन बहवोऽध्वनिर्गताः संस्तरेयुः तथा ग्लानविषयेऽप्यात्मापरो वात्यक्तः स्यात्तथाहि-यदि ग्लानस्य ददातितत्पात्रं तदात्मा त्यक्तोऽथन ददाति तदापरो ग्लान इति । अन्यस्याध्वनिर्गतानां ग्लानस्य वा तत्पात्रार्पणे स्वयं कुलालभाण्डं वाचनीय स्यात्तच्चानीतं यदिकथमपिभिद्यते तदा तन्मूल्यं दाप्येत कलहादयो वा दोषाः स्युः । वयायत्ति व्रतान्यपि च परित्यक्तानि स्युर्यतः प्रत्येकपात्रग्रहणे एकत्रसंसक्त भक्तं पानं वा गृहीत्वा प्रत्युपेक्षत प्रत्युपेक्ष्यान्यत्र
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-८/२०१ प्रक्षिपति । बहूनां त्वेकपात्राभ्यनुज्ञाते शीतोष्णानि संसक्तासंसक्तभक्तपानानि गृह्णतः प्राणानां विराधना तथा चव्रतानि परित्यक्त्तानि । भिन्नत्ति एक पात्रं कदाचित् भिन्नं स्यात्तदा कुतोऽन्यत्तत्कालं लभ्यतेऽन्यत्रमार्गयतःसएवपलिमन्थदोषःकुलालभाण्डग्रहणेच प्रागुक्तादोषास्तथा एकपात्रपरिग्रहे आचार्याआदेशाः प्राधूर्णकाबालवृद्धाः शिक्षकाःकक्षपकाश्चपरित्यक्तायतएकपात्रानीतमेकस्यात्मनो भवति | आचार्यानां किंददातुकुत्रवा तेषांप्रायोग्यं गृह्णातुततस्तेएवं परित्यक्ताः । [भा.३५९८] दंते तेसिं अप्पाजढो उअदानंतंजढाच ।
कुजा कुलालगहणं क्याजढापाणगहणंमि ।। वृ-तेषामध्यनिर्गतानांच ददतिआत्मा परित्यक्तोभवति । अदाने ते अध्वनिर्गतादयः परित्यक्ता यच्चतेषां पात्रंदत्वा स्वयं कुलालभाण्डग्रहणं कुर्यात् तत्राप्यनेके दोषास्ते च प्रागेव भाविता व्रतान्यपि त्यक्तानि भवन्ति ।पानग्रहणेपानग्रहणंभक्तोपलक्षणंसंसक्तभक्तपानग्रहणइत्यर्थः ।भावनासर्वत्र प्रागेव कृता । पुनरपि परः प्रश्रयति[भा.३५९९] जइहोति दोंस एवं तम्हा एक्केकधारए ।
सुत्तेय एगभणियं सुत्ते य उवदेसणावेण्हेिं ।। [भा.३६००] दिन्नञ्जरक्खिएहिं दसपुरनगरं उच्छुघरनामे ।
वासावासठिएहिं गुणनिप्पलिंबहुनाउं ।। वृ- एवमुक्तप्रकारेण बहुनामेकपात्राभ्यनुज्ञायां दोषा भवन्ति तस्मादेकैकः एकं पात्रं धारयेत् न मात्रकं, युक्तं चैतत् यतः सूत्रेऽप्येकं पात्रमनुज्ञातं तथा चोक्तं । जे निगंथे तरुणे बलवं से एणं पायं धरेजा नो बीयमिति । ततो ज्ञायते नानुज्ञातं तीर्थकरैर्मात्रकग्रहणं केवलमिदानीमावरक्षितैराचार्यैर्दशपुरनगरे इक्षुग्रहनाम्नि उद्याने वर्षावासस्थितैर्बहीं गुणनिष्पत्तिं ज्ञात्वा मात्रकस्योपदेशना दत्ता कृता साच यैः कारणैः कृता तान्युपदर्शयति[भा.३६०१] दूरे चिक्खल्लो वुट्टिकाय सज्झायजाणपलिमंथो ।
तोतेहिं एस दिन्नो एवं भणंतस्सचउगुरुगा ।। वृ-ते आर्यरक्षिता आचार्या दशपुरे नगरे नगरात् दूरे इक्षुगृहनाम्नि उद्याने वर्षारात्रं स्थिता मार्गे च कर्दमोऽतिप्रभूतो वर्ष तदप्यतिशयेन प्रभूतं पतति तत्रप्रायोग्ये आचार्यादीनां लभ्यमाने यदि न गृह्यते तदा ते परित्यक्ता भवन्ति । अथ गृह्यते तर्हि कुत्र पानीयं भक्षं वा गृह्यतामथ नीत्वा प्रत्यागम्यते तदा कायानामप्कायहतिकायानां विराधना स्वाध्यायध्यानानां च परिमन्थो व्याघातस्ततस्तैरतैः कारणैरेष मात्रकस्योपदेशो दत्तः, सूरिराह-यथोक्तकारणवशादार्यरक्षितैरेव मात्रकोऽनुज्ञातो न तीर्थकरैरिति एवं भणतो वदतस्तव प्रायश्चित्तंचत्वारो गुरुकाः तीर्थकरैरप्यनुज्ञातात्तच्चाग्रेदर्शयिष्यति ।यदपिचोक्तम्जे निगंथे तरुणे बलवं से एगं पायं धरेजा नो बीयमित्यादि सूत्रम् । तदपि गच्छनिर्गतविषयं न स्थविरकल्पाश्रितं न च तेन कारणजातेनार्यरक्षितैर्मात्रकानुज्ञाकृता तदैवैकं केवलं किन्त्वन्यदपि मात्रकानुज्ञायांकारणकदम्बकमस्ति तदेवाह[भा.३६०२] पाणदयखमणकरणे संघाडासतिविकप्पपरिहारी ।
खमणा सह एगागीगेण्हेति ऊमत्तएभत्तं ।। [भा.३६०३] थेराणेस विदिन्नो उदोवहिमत्तगो जिनवरेहिं ।
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - २०१, [भा. ३६०३ ]
आयरियादीणठा तब्भुवभोगो न इहराउ ||
वृ-प्राणदयानिमित्तं कोऽपि साधुः क्षपणं कुर्यात् तस्य यः सङ्घाटकः सक्षपणं कर्तु न शक्नोति न च तस्यान्यः संघाटको विद्यते । ततो यदि त्रयो जनाः संभूय भिक्षामटन्ति तदा जनानां विकल्पो भवति तस्य विपरिहरणाय एकाकि हिंडते सद्वितीयसंघाटकवतः साधोः प्राणदवार्थं क्षपणकरणे संघाटाभावे विकल्पपरिहारी क्षपणकरणसमर्थो भिक्षामेकाकी हिण्डमानः पतगृहे पानकंगृह्णाति । मात्रकंभक्तं अनेन कारणेन स्थविराणामोघोपधिरुपोमात्रको जिनवरैर्वितीर्णोऽनुज्ञातः औधनिर्युक्तौ तथाभिधानात् । एतेन यदुक्तं तीर्थकरैर्नानुज्ञातो मात्रक इति तन्मिथ्येत्यावेदितमत एव तस्यैवं ब्रुवतश्चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तं तथा तस्य मात्रस्योपभोग आचार्यादीनामाचार्यग्लानप्राघूर्णकबालवृद्धादीनामर्थाय यत्प्रायोग्यग्रहणाय उपलक्षणमेतत् संसक्तभक्तपाने शोधिकरणाय च प्रागुक्तकारणव्यतिरेकेण प्रायेणानुज्ञात इतरथा तूक्तकारणव्यतिरेकेण नानुज्ञात एतच्च परिभाव्य तत आर्यरक्षितौश्चिन्तितं प्रायः प्राणरक्षाय संसक्तभक्तपानविशोधिकरणाय च मात्रकपरिभोगोऽनुज्ञातस्तत्र भूयसां प्राणानामप्कायप्रभृतीनां संसक्तभक्तपानानं च वर्षासमये तत्र आर्यरक्षितैर्वर्षासु मात्रकपरिभोगोऽनुज्ञातः शेषकालं तु लोभप्रसङ्गनिवारणाय प्रतिषिद्धस्तथा चाह
[ भा. ३६०४ ]
गुणनिष्पत्ती बहुगी दमासे होहितित्ति वितरति । लोभे पसज्रमाणे वारेति ततो पुनो मत्तं । ।
३६५
- गुणनिष्पत्तिर्बह्णी दकमासे वर्षारात्रे भविष्यतीति तत्प्रारंभसमये भगवन्त आर्यरक्षिता मात्रकपरिभोगं वितरन्त्यनुजानन्ति । ऋतुबद्धे काले आचार्यादिप्रायोग्यग्रहणलक्षणं कारणमतिरिच्यान्यत्कारणं समस्ति केवलं लोभ एव प्रसज्यते । तथा हि यत् उत्कृष्टं तत्तल्लोभेन मात्रके गृह्णाति तत इत्थं लोभे प्रसजति तन्निवारणायाचार्यादिप्रायोग्यग्रहणाभावे पुनर्मात्रकं तदा वारयन्ति । एवं सिद्धं ग्रहणं आयरियाईण कारणे भोगो । पाणदयठवभोगो बितिओ पुन रक्खियञ्जातो ।।
[भा. ३६०५ ]
वृ- एवमुक्तप्रकारेण मात्रस्यग्रहणं सिद्धं यतः सूत्रे ओधनिर्युक्त्यादौ आचार्यादीनां कारणे आचार्यादिप्रायोग्यग्रहणेन कारणेन मात्रकस्य भोगोऽनुज्ञातो द्वितीयः पुनरुपभोग आर्यरक्षितात्प्राणदयार्थं प्रवृत्तः कारणाभावे तु मात्रकपरिभोगे प्रायश्चित्तं तदेवाह
[भा. ३६०६ ]
जत्तियमित्ता वारा दिनेन आणेइ तित्तिया लहुगा । अठहिं दिनेहिं सपयं निक्कारणमत्तपरिभोगे ।।
[भा. ३६०७ ]
वृ- निष्कारणं कारणाभावे मात्रकस्य परिभोगे यावन्मात्रान्वारान् दिवसेनैकेन तेन मात्रेणानयति तावतो लघुका मासास्तस्य प्रायश्चित्तमष्टभिर्दिनैः स्वपदं पुनर्ब्रतारोपणं मूललक्षणमष्टमं प्रायश्चित्तमिति
भावः ।
जे बेंति घेत्तव्यो न म्मत्तओ जे यतं न धारेंति ।
चउ गुरुगा तेसिं भवे, आणादिविराहणा चेव ।।
वृ-ये ब्रुवते न ग्रहीतव्यो मात्रको ये च तं मात्रकं न धारयन्ति तेषां प्रत्येकं प्रायश्चित्तं भवति चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषाः । प्राणविपक्षेः संयमविराधना वा अन्यच्च ।। लोए होइ दुगंछा वियारपडिग्गहेण उड्डाहो ।
[भा. ३६०८]
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०१ आयरियाईचत्ता, वारत्तथलीए दिठंतो।। वृ-यदियेनैवपतद्ग्रहणेभिक्षामटतितेनैव विचारे विचारभूमौ गच्छतितर्हि लोकेजुगुप्मायै जायते । तथाचसतिभवतिप्रवचनस्योड्डाह आचार्यदयश्चमात्रका परिभोगेत्यक्ताअत्रार्थेवारतस्थल्यादृष्टान्तः । [भा.३६०९] तम्हा उधरेयव्वो मत्तोयपडिग्गहो यदोन्नते।
गणनाएपमाणेन यएवंदोसानहोतिए ।। वृ- यतएवं पात्रस्यमात्रकस्यचाऽधारणेदोषास्तस्मान्मात्रकंपतङ्ग्रहश्चद्वावप्येतौ धारयितव्यौ । कथमित्याह-गणनामधिकृत्य एकैकः प्रमाणत ओघनिर्युक्त्यभिहितप्रमाणेन एवं चैते अनन्तरोदिता दोषानभवन्ति । [भा.३६१०] जइ दोहचेवगणंअरेगपरिगहो नसंभवति ।
अहदेइतत्थ एगहानीउड्डाहगादीया ।। वृ- यदि द्वयोरेवपात्रत्रकमात्रयोर्ग्रहणं ततो अतिरेकोऽतिरिक्तः पतद्ग्रहो न संभवति तदभावाच्च कथमध्वनिर्गतादीनांपतद्गहंददाति । देयस्याभावादथात्मीयं तमेकंपतद्हमध्वगादीनांप्रयच्छतिस्वयं तुकेवलेनमात्रकेणसारयतिततआह-अथ तयोः पात्रकमात्रकयोर्मध्ये एकंपतद्गहंददातितदा द्वितीयस्य हानिरिति येनैव भिक्षामटति तेनैवविचारभूमावपि गच्छतीति लोके जुगुसाप्रसङ्गतः प्रवचनस्योड्डाह आदिशब्दादाचार्यादयश्चतेन परित्यक्ता इतिपरिग्रहः तस्मादफलं सूत्रमनवकाशादितिआचार्यो ब्रवीति सुत्रनिपातः खल्वयं कारणिकः । किंतत्कारणमितिचेदत आह[भा.३६११] अतिरेगदुविहकारणअभिनवगहणे पुराणगहणेय ।
अभिनवगहणेदुविहे वावारिय अप्पच्छंदेय ।। वृ-द्विविधेन प्रकारेण द्वाभ्यां कारणाभ्यामतिरेकस्यातिरिक्तस्य पतद्ग्रहस्य संभवस्तद्यथाअभिनवग्रहणेन पुराणग्रहणेन च तत्र यत्तदभिनवग्रहणं तत् द्विविधं द्विप्रकारं तद्यथा-व्यापारिताश्च गृह्णन्ति । आत्मच्छन्दसा च गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात् तच्च द्विविधमप्यभिनवग्रहणमेभिः कारणैर्भवति। [भा.३६१२] भिन्ने वज्झामिए वापडिनीएतेनसाणमादिहिते।
सेहो यसंपयासुय अभिनवगहणंतुपायस्स ।। बृ-प्रमादतोभिन्नं वागेतनंपात्रमग्निनावाध्यामितंदग्धंप्रत्यनीकेन हतंअभिन्नं वास्तेनैः श्वादिभिर्वा हृतमादिशब्देनात्रशृगालादिपरिग्रहः । शैक्षका वा केचिदुपपन्नास्तेषुभाजनानि दातव्यानि एतैः कारणैरभिनवस्य पात्रस्य ग्रहणंभवति । [भा.३६१३] देसे सव्वुवहम्मी अभिग्गही तत्थ होतिसच्छंदा ।
तेससतिनिजोएजाजे जोगादुविह उवहिम्मि ।। वृ-तत्रतेषांव्यापारितानांस्वच्छन्दसांचमध्ये स्वच्छन्दसोभवन्ति ।अभिग्रहिण अभिग्रहिकास्ते चाभिग्रहिका द्विविधा भवन्ति तद्यथा-देशे सर्वस्मिंश्चोपधावुत्पाद्ये किमुक्तं भवतीति एक एवमभिग्रह प्रतिपन्ना यथा उपधिदेशं पात्रादिकं वयमुत्पादयिष्यामः । अपरे चैवं प्रतिपन्नाः सर्वमुपधिमुत्पादयिष्यामः । ते चाभिग्रहिका भाजनैः कार्यमन्येन चोपधिना कार्यमिति कृत्वा (ज्ञात्वा) तदुत्पादनाय अव्यापारिता एवगच्छन्ति । अतएवते आत्मच्छंदस उच्यन्तेआत्मनैव प्रेरणाभावेनैव उपधेरानयनाय
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६७
उद्देशक:-८, मूल - २०१. [भा. ३६१३] छछन्दोऽभिप्रायो विद्यतेयेषां तेआत्मच्छंदसइतिव्युत्पत्तेः ।तेषामसत्यभावे ये योग्याः समर्था द्विविधे औधिके औपग्रहिकेचोपधावुत्पाद्येतानाचार्यो नियुक्त व्यापारयति[भा.३६१४] दुविहाच्छिन्नमच्छिन्ना भणंति लघुकोय पडिसुणतेय ।
गुरुवयणंदुरेतत्थउगहिए गणेयजंबुत्तं ।। वृ- आभिग्रहिका अपि आचार्यमापृच्छय पात्राणामानयनाय गच्छन्ति ये वा निर्युक्ता इति द्विविधास्तद्यथा । च्छिन्ना अच्छिन्नाश्चछिन्नानाम ये आचार्येण संदिष्टा यथा विंशतिः पात्राण्यानयितव्यानि, अच्छिनाना येषां नपरिणामनिरोषः तत्र येतावनियुक्तास्तेषां छिन्नानां विधिरुध्यते । तत्र च्छिन्नेषुत्रिभिःप्रकारैरतिरिक्तफ्तद्गहसंभवः । तत्राद्येऽपिप्रकारे त्रयः प्रकारास्तद्यथा-एकःसाधुः छिन्नानां सन्देशं श्रुत्वा तत्रैव समक्षमाचार्यस्य ब्रूते-क्षमाश्रमणा अनुजानीत युष्माकंयोग्येषु परिपूणेषु पतद्हेषु लब्धेषु यद्यन्यान्यपि लभेरन् ततस्तान्यपि मम योग्यानि गृह्णन्तु एवं ब्रुवाणः शुद्धः । अथैवमाचार्य नानुज्ञापयति किन्त्वेवमेतान् व्रजतो ब्रूतेतर्हि तस्त्रिवं भणति प्रायश्चित्तं लघुको मासः ते चेत् व्रजन्तः प्रतिश्रृण्वन्ति ग्रहीष्याम इति तदा तेषामपि प्रायश्चित्तं प्रत्येकं लघुको मासः । द्वितीयो व्रजतस्तान् सांभोगिकान् दृष्ट्राब्रवीतिक यूयं संप्रस्थितास्तैरवाचिपात्राणामानयनायाचार्येण प्रेषितास्ततस्तान्स ब्रूते-यावन्तियुष्माकंसन्दिष्टानितावत्सुपरिपूर्णेषुयद्यन्यानियूयं लभध्वंततोऽस्माकंकारणेन तान्यपि प्रतिगृह्णीत एवं भणति तस्मिन् प्रायश्चित्तं लघुको मासः । ते यदि प्रतिशृण्वन्ति तदा तेषामपि प्रत्येक प्रायश्चित्तं लघुको मासः । तृतीयो लज्जालुतया न शक्नोति स्वयमाचार्यान् विज्ञपयितुं ततोऽन्येन विज्ञपयति । अथवा कोऽपि शठत्वेन अन्येन भाणयति तथा ये ते प्रेष्यन्ते ते ब्रुवते | यूयमाचार्यान भणतयुष्माकंपरिपूर्णेषुलब्धेषु यद्यन्यान्यपि लभध्वं तदा मम कारणेन प्रतिगृह्णीत एवं भणति तस्मिन् प्रायश्चित्तं लघुको मासः तेऽपि यदीयः शठत्वेन भणयन्ति तस्य यदीच्छन्ति तर्हि तेषां प्रायश्चित्तं मास लघु ।तस्मात्तैर्नेष्टव्यंयथा नभणाम इतिलजालोर्वचनेन पुनराचार्यभणति । तत्रयदातत्समक्षमाचार्यो भणितआचार्येणचसमनुज्ञातंतदायल्लभ्यन्तेऽतिरिक्तंलक्षणयुक्तमयुक्तंवातत्तस्यैवदातव्यं, द्वितीयं प्रकारमाह-गुरुवयणेत्यादि कोऽपि पथिगच्छतो दृष्टा ब्रूते यथा ममापि योग्यानि भाजनानि गृह्णीत | तत्रयदि प्रत्यासन्नस्तदा तद्वचनंप्रतिग्राह्यं । किमुक्तंभवति-आसन्नप्रदेशात्प्रतिनिवृत्य गुरुःप्रच्छनीयो यथाऽमुकः साधुरेवं ब्रवीति ममाप्यर्थायभाजनानि प्रतिगृह्णीय । अथवा तमेव त्वमेवाचार्य विज्ञपय एवं कुर्वत्सु तेषु प्रायश्चित्तं मासलघु | अथ दूरे गतांस्तानसांभोगिकान् द्दष्ट्रा ब्रूयुरस्माकमपि योग्यानि भाजनानि गृहीततेब्रूयुः प्रतिगृहीष्यामः । परंतत्रप्रमाणंगुरवस्तथा चाह-तत्रतुदूरगतानां प्रार्थनेसति गृहीतेचतद्योग्येपात्रेगुरवःप्रमाणीकर्तव्याः तृतीयोविंशतेरधिकंलक्षणयुक्तंपात्रंद्दष्ट्वास्वयं गृह्णाति एवं स्वयं ग्रहणेच यदुक्तंसूत्रेतत्संभवतिअतिरिक्तं पात्रसंभवतीतिगाथार्थः । [भा.३६१५] गिलहवीसंपाते तिन्निपगाराउतत्थ अतिरेगो।
तत्थेव भणइएगोमज्झवि गेलइजहाअज्जो ।। वृ-गृहीतविंशतिपात्राणि इत्युक्तेतत्रातिरेकेत्रयः प्रकाराभवन्ति । एकस्तत्रैवाचार्यमनुज्ञाप्यते | ममापि योग्यान्या!भाजनानि गृह्णीत । [भा.३६१६] आयरिए भणाहितुमंलज्जालुस्सयभणंति ।
नाऊणवसठभावनेच्छंति हराभवेलहुगो ।।
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०१ वृअपरो अन्यं ब्रूते त्वमाचार्यान् भण यथा अमी आचार्येणानुज्ञाता अधिकान्यपि भाजनानि प्रतिगृह्णन्ति । तत्र यो लज्जालुतया आचार्यान् विज्ञपयितुं न शक्नोति तस्य कारणेन भणन्ति चाचार्यान् यदिचशठभावंतस्यज्ञात्वाआचार्यान्विज्ञपयितुंनेच्छन्ति । इतरथाशठभावेऽपिज्ञातेयदि विज्ञपयति तद तेषां प्रायश्चित्तं भवति लघुको मासः । [भा.३६१७] जइपुन आयरिएहिंसमयेव पडिस्सुयं भवति तस्स !
लखणमलक्खणजुयं अतिरेगंजंतुतंतस्स || वृ- यदि पुनस्तस्य लजालोः कारणेनाचार्यास्तस्य समक्षं विज्ञप्ता आचार्यैश्च स्वयमेव तस्य लजालोरतिरिक्तपात्रग्रहणं प्रतिश्रुतमङ्गीकृतं तदा यल्लभ्यते अतिरिक्तं पात्रं लक्षणयुक्तमलक्षणयुक्तं वा तत्तस्य दातव्यं । गत एकः प्रकारोद्वितीयं प्रकारमाह[भा.३६१८] बितितो पंथेभणंती आसन्ना गंतु विन्नवंति गुरुं ।
तंचेवपेसवंतिदूरगयाणं इमे मेरा ।। वृ-द्वितीयस्तान् पथिदृष्ट्वा भणति ममापि योग्यानि भाजनानि प्रतिगृह्णीत । एवं प्रार्थिता यदि ते आसन्ना वर्तन्तेतदाआगत्य गुरुं विज्ञपयन्ति यथाअमुकंसाधुर्वदतिममयोग्यानिभाजनानि प्रतिगृह्णीत अथवा तमेव साधुमभ्यर्थयमानं प्रेषयन्ति यथा त्वमेवाचार्य विज्ञपय । तेषामेव कुर्वतां प्रायश्चित्तं मासलघु । दूरेगतानां पुनरियं वक्ष्यमाणा मर्यादा सामाचारी ।तामेवाह[भा.३६१९] गेण्हासो अतिरेगंतत्थपुन वियाणगा गुरु अम्हं ।
देति तगंवन्नं साहारणमेव ठाति ।।। वृ- दूरगतान् सांभोगिकः साधुरवलोक्य ब्रूते अस्माकमपि योग्यं पात्रमाददीध्वम् । ततस्तैरिदं वक्तव्यमतिरिक्तंपात्रंगृहीष्यामस्तत्रपुनर्विज्ञायकाअस्माकंगुरवस्तदेवबाअतिरिक्तंपात्रंदास्यति । अन्यद्वा कोजानातिकदाचिदतिरिक्तंपात्रंसुन्दरमितिकृत्वास्वंय प्रतिगृह्णन्ति यस्यवा इष्टंतस्मै ददति, । एवं साधारणस्थापयन्ति । उक्तो द्वितीयः प्रकारस्तृतीयमाह[भा.३६२०] तइतो लक्खणजुत्तंअहीयं वीसाएतेसयंगेण्हे ।
एए तिन्निविगप्पा होति अरेगस्स नायव्वा ।। इ-तृतीयः प्रकारः पुनरयंतेप्रेषिताः साधवोविंशतेरधिकंपात्रंस्वयमेवगृह्णन्ति । एते त्रयो विकल्पा अतिरिक्तस्यपात्रस्यसंभवायज्ञातव्याः । तदेवंव्यापारितानांच्छिन्नानिगतानि ।साम्प्रतमाभिग्रहिकाणां च्छिन्नानि प्रतिपादयितुमाह[भा.३६२१] सच्छंद पडिन्नयणा गहिए गहणे य जारिसंभणियं ।
. अलंथिरधुवधारणियं सोवा अन्नोयणंधरए ।। वृ- स्वच्छन्दा नाम आभिग्राहिकास्ते अव्यापारिता एवाचार्यानापृच्छय गतास्ते यदि च्छिन्ना संदिष्टास्ततस्तेषामपिसैवसामाचारी याप्राकव्यापारितानांच्छिन्नानामुक्ता ।पडिन्नयणत्ति प्रतिज्ञापना नाम विधिना पात्रादीनां मार्गणा कर्तव्येत्युपदेशदानं उद्गमादिशुद्धानि पात्रादीनि प्रतिग्राह्याणीत्यु. पदेशदानमितिभावः । तदागहीतेग्रहणेच याशंकल्पाध्ययनपीठिकायांभणितंतादृशंकर्तव्यं । तत्र यावन्तिसंदिष्टान्याचार्येणतावन्तिगृहीतानि यदिन केनचित्भणितंपूर्वं यथाममापि योग्यं पात्रं गृह्णीमो गृहीते स एव ग्राहकश्चिन्तयति । अहमाचार्यानुज्ञातं धारयिष्यापि । यदि वास एवाचार्यो धारयिष्यति
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-८, मूल - २०१, [भा.३६२१ अन्यो वा साधुर्यारयिष्यति एवमतिरिक्त पतद्ग्रहसंभवः । सम्प्रति ग्रहणे गृहीते च यद्भणितं कल्पपीठिकायां तदेव विनेयजनानुग्रहाय दर्शयति[भा.३६२२] उमंथपाणमादीगहणेतुविहितहिं पउंजंति ।
गहिए यपगासमुहेकरेति पडिलेह दोकाले ।। वृ- अवमन्थमधोमुखं कृत्वा प्राणादीन् खोटनेन भूमौ यतनया पातयन्ति । अमुं विधिं तत्र ग्रहणे प्रयुञ्जन्ति ।गृहीतेचतानि पात्राणिप्रकाशमुखानिकरोति । तथा द्वौ कालौप्रातरपराह्नेचप्रत्युपेक्षते । [भा.३६२३] आनीतेसु उगुरुणा दोसुंगहिएसुतो गया जहवुडं ।
गेहंति उग्गहे खलुउमादीमत्तसेसेवं ।। दृ- आनीतेषु तु भाजनेषु आचार्येण प्रधानं सुलक्षणं पात्रं मात्रकं च परिग्रहीतव्यं । ततो गुरुणा द्वयोहीतयोः शेषाणि भाजनानि यावतां दातव्यानि तावन्तो भागाः क्रियन्ते । ततो ये गतास्ते यथा वृद्धंयथारत्नाधिकतयाफ्तद्ग्रहान्गृह्णान्तितदनन्तरंयेगतानामेवावमरत्नाधिकास्तेयथा रत्नाधिकतया मात्रकाणि गृह्णन्ति तदनन्तरं यैः पतद्ग्रहा न गृहीतास्ते अवमरत्नाधिकाः शेषाश्च साधवो यथा रत्नाधिकतयामात्रकाणिगृह्णन्तितदनन्तरंथैः पतद्ग्रहानगृहीतास्तेअवमरत्नाधिकाः शेषाश्चसाधवो यथारत्नाधिकतया पतद्ग्रहान्मात्रकाणि च गृह्णन्ति । तदेवं व्यापास्तिानां स्वच्छन्दसां विच्छिन्नानि । [भा.३६२४] . एमेव अच्छिन्नेसु विगहिए गरणेय मोत्तुअरेगं ।
एत्तो पुराणगहणंवोच्छामि मेहिं उपदेहिं ।। वृ एवमेव पूर्वोक्तेनैव प्रकारेणाच्छिन्नेषु ग्रहीतव्येषु गृहीते च ग्रहणे च विधिरनुसरणीयो मुक्त्वा अतिरेक भवति अतिरिक्तपतदग्रहस्तत्रनसंभवति । परिमाणकरणादिति तत्संभवविधिर्न वक्तव्यः । सम्प्रति पुराणग्रहणमेभिर्वक्ष्यमाणैः पदैर्वक्ष्यामि तान्येव पदान्याह[भा.३६२५] आगमगमकालगतेदुल्लभतहिं कारणेहिं एएहिं |
दुविहाए गमनेगा अनेगनिविनिद्दिवा ।। वृ-आगमद्वारं गमद्वारं कालगतद्वारं दुर्लभद्वारमेतैः कारणैस्तत्र गच्छे पुराणग्रहणसंभवः । तत्र ये पात्राणि ददति ते द्विविधास्तद्यथा-एको वा अनेके वा येषामपि ददाति तेऽपि द्विविधा एको वा नेके वा दानंच निर्देशपूर्वकंयथा अमुकस्यदास्यापि ।तत्रयदा एकस्यकस्यापिददातितदातन्निर्दिशति अमुकस्य दास्यामि येत्वनेके निर्दिष्टा वा अपरिमितसंख्याकतया निर्देशाकारणात् ।एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । [भा.३६२६] भायणदेसाएंतो पाएघेतूण एति दाहति ।
दाऊण वरो गच्छइभायणदेसंतहिं घेत्थं (च्छं) ।। वृ-भाजनदेशात्यस्मिन् देशेभाजनानिसंभवन्तितस्मात्देशादानन्दपुरादवागच्छन्आगन्तुकामः पूर्वकृतानि भाजनानि गृहीत्वा समागच्छत्ति । साधुम्यो दास्यामीति बुद्ध्यागतमागमद्वारमधुनागमद्वारमाह-अपरःसाधुरानन्दपुरादिकात्देशात्भाजनदेशं गन्तुकामस्तवान्यान्यपिपात्राणिगृहीष्यामि सुलभत्वादितिपुराणानि पात्राणि दत्वा समागच्छति ।गतंगमद्वारमिदानीं कालगतद्वारमाह[भा.३६२७] कालगमिसहाएभग्गे वनस्स होइअरेगं ।
पत्तोलंबतिरेगेदुल्लभपाएविभे पंच ।। [22124]
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २८/२०१ वृ- कस्यापि साधोः सहायः कालगतः प्रतिभग्नो वा ततस्तस्य पात्रमतिरिक्तं लम्बते इत्यन्यस्य द्वितीयस्य साधोरतिरिक्तं पुराणंपात्रं च भवति । गतं कालगतद्वारमधुना दुर्लभद्वारमाह-दुर्लभानि पात्राणि यस्मिन् देशे स दुर्लभपात्रस्तस्मिन्नपि इमानि वक्ष्यमाणानि पञ्च भाजनानि धारयेत् । तान्येवाहनंदिप डिग्गहविपग्रहे य तह कमढगंविमत्तोय | पासवणमत्ततो विय तक्कज परुपणा चेव ।।
[ भा. ३६२८]
वृ- यस्मिन् देशे पात्राणिदुर्लभानि तत्रेमान्यतिरिक्तानि थ्रियन्ते तद्यथा-नन्दी प्रतग्रहो विपतद्ग्रहः । कमढकं विमात्रकं प्रश्रवणमात्रकं च तत्कार्यग्ररुपणा चैवं कार्या, नन्दी पतद्ग्रहोऽतिशयेन महान्पतग्रहस्तेनाध्वनि अवमौदर्ये परचक्करोधे च प्रयोजनं तथा च कश्चित् ब्रूयात् दिने दिने युष्माकमहमेकं पात्रं भरिष्यामि । ततस्तत् नंदीपात्रं भार्यते एतेन कारणेन गच्छोपग्रहनिमित्तं धार्यते, विपतग्रहः पतग्रहात् किञ्चिदूनः स एतदर्थं धार्यते कदाचित्पतद्ग्रहो मिद्येत । अन्यच्च भाजनं तस्मिन् देशे दुर्लभं तत एतेन कार्यंभविष्यति, कमढकः सागारिकरक्षणायध्रियतेच, तथा कदाचिदेकाकी जायते तत्र च भक्तं पतद्ग्रहे गृहीतं पानीयं मात्रके यत्र च भोजनकं रक्षणार्थमवतीर्णस्तत्र सागारिकास्तोत यत्रैव भुङ्कते तथा वसतिर्महती छोतिरिति जुगुस्सा क्रियेत् । ततस्तद्रक्षणाय कमढके भोजनं करोति । तथा विमात्रको मात्रकातू मनाक् समधिक ऊनतरो वा तत्र मात्रकः कदाचित् भिद्येतान्यच्च तत्र देशे भाजनं दुर्लभं । तत एतेन प्रयोजनं भविष्यतीति स ध्रियते प्रश्रवणमात्रकोऽपि सागारिकभयेन यतनाकरणाय ग्लानस्याचार्याणां चार्थाय ध्रियते । एषा कार्यग्ररूपणा । सम्प्रति दुविहाएगमणेगा ।
[भा. ३६२९]
एगो निद्दिसएगं एगो अनेगा अनेग एांवा ।
गोगे ते पुन गणिवसभे भिक्खुखुड्डेय ।।
वृ-ये पात्राणि प्रयच्छन्ति ते द्विविधास्तद्यथा-एको वा स्यादनेके वा येभ्योऽपि ददति पात्राणि तेऽपि द्विविधा एको वा स्यादनेके वा । तत्रैको नियमतो, ऽनेके विकल्पतो निर्देशा भवन्ति । अत्रचतुर्भङ्गिका, एको दाता एकं सम्प्रदानं निर्देशति आचार्यस्यमुकस्य वृषभस्य भिक्षौः क्षुल्लकस्य वा दास्यामि एष प्रथमो भङ्गः । एको अनेकान्निर्दिशतीति द्वितीयः । अनेके एकमिति तृतीयः । अनेकेऽनेकानिति चतुर्थः । ते पुनर्निर्देश्याः कि इत्याह-गणी वृषभो भिश्रुः क्षुल्लकश्च गणी द्विविध आचार्य उपाध्यायश्च । एवमेते पञ्च भवन्तिया अपि स्त्रियो निर्दिशतिता अपि पञ्च तद्यथा प्रवर्तिनी अभिसेव्वा (च्या) भिक्षुकी स्थविरा क्षुल्लका च । तथा चाह[ भा. ३६३०]
-
एमेव इत्थव पंचगमा अव निद्दिसति मीसे ।
वाउं वच्चति पेसेति वा वितिं ते पुन विसेसा ।।
बृ- एवमेव अनेनैव संयतगतेन प्रकारेण स्त्रीवर्गे निर्दिश्यमाने पञ्चगमा भवन्ति । अथवा यत्रानेकान् निर्दिशति तत्र मिश्रान् निर्दिशति । संयतानपि निर्दिशतिं संयतीरपि तदेतदागमद्वारेऽभिहितम् सम्प्रतिगमद्वारे वक्तव्यं । तथापि तत्रैव नवरं दत्वा व्रजति प्रेषयति च अग्रेगतः नीते पुनर्विशेषः सचायं नीतानि भाजनाति समो निर्दिशति स समाने वा संयतस्य समानो वर्गः संयतवर्गोऽसमानः संयतीवर्गः अत्र च त एव चत्वारो भङ्घाः । तद्यथा-संयतः संयतं निर्दिशति, संयतः संयतान्, संयताः संयतं, संयताः संयतान् । एवं समाननिर्दिर्शे चत्वारो भङ्काः । एवमसमाननिर्देशऽपि द्रष्टव्यास्तद्यथा संयतः संवतीं निर्दिशति, १, संयतः संयतीः २, संयताः संयती ३, संयताः संयती ४ एवं कालगते प्रतिभग्ने वा सहाये दुर्लभद्वारे च
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७१
उद्देशक:-८, मूल - २०१, [भा. ३६३०] द्रष्टव्यम् । [भा.३६३१] सच्छंदमनिद्दिठे पावणनिद्दिठमंतरादेति ।
चउलहुआदेसो वालहुगा य इमेसि अद्धाणे ।। वृ-तत्र यदि न निर्दिष्टममुकानां वा दातव्यमिति तदा स्वच्छन्दो यस्मै रोचते तस्मै ददाति, । यदि पुनर्दिष्टं ततो य दिशति । एकमनेकान्मिश्रुत्वात्तेषां दातव्यम् । एतन्निर्दिष्टे प्रापणं अथ यस्य निर्दिष्टं सोऽन्यत्रअन्तरा । अपान्तराले अन्यस्मिन्ऽन्यस्मैददातितदातस्मिन् अन्यस्मै ददातिप्रायश्चित्तंचत्वारो लघुकाआदेशोवाअवविद्यते,मतान्तरमप्यस्तीतिभावः । तदिदंकेषांचिन्मतेनान्यस्यदानेऽनवस्थाप्यं तेषां प्रायश्चित्तमतिअमीषां वक्ष्यमाणानामदाने चत्वारोलघवः केषामित्याह[भा.३६३२] अद्धाणबालवुड्ढेगेलन्ने जुंगिएसरीरेन ।
पायच्छिन्नासकरकन्न, संजतीणंपिएमेव ।। वृ- अध्वनि वर्तमानानामध्वनिर्गतानामित्यथः । उपलक्षणमेतत् । तेनावमौदर्यनिर्गतानामशिवनिर्गतानामन्तरा विस्मरणतः पतितोपधीनांतथा बालस्य वृद्धस्यस्लानस्यशरीरेणजुङ्गितस्यहीनस्य केनाङ्गेन हीनस्येत्यतआह-पादेनाक्ष्णा नासयाकरण कर्णेन वा एवमेव संयतीनामप्यदाने प्रायश्चित्तं । [भा.३६३३] अद्धाणउम असिवेउदूढाणवि नदेतिज पावे ।
बालस्सज्झोवाते थेरस्स सतीएजंकुजा ।। वृ- अध्वनिर्गतानामवमौदर्यनिर्गतानामशिवनिर्गतानामुद्दुढानामन्तरा विस्मरणपतितस्तेनापहृतोपधीनां यदि न ददाति प्रायश्चित्तं चत्वारो लघवः । यच्चभाजनैर्विना न प्राप्स्यन्ति तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तंगतमध्वद्वारं । तथा बालस्य उत्कृष्टमात्रकं दृष्ट्रातद्विषये अध्युपपातउत्कृष्टोऽभिलाषो भवति । भूतेनवाग्रस्यते, वृद्धस्याप्यदानेचत्वारोलघवः सहिभाजनानियाचितुंनशक्नोति ततोऽदाने यत् अधृत्याप्राप्नोति तन्निष्पन्नमपितस्यप्रायश्चित्तमापद्यते ।गतंबालवृद्धद्वारंच । [भा.३६३४] अतरंतस्स अदेंतेतप्पडियरगस्सवाविजाहानी |
जुंगितो पुव्वनिसिद्धोजाति वि देसे यरोपच्छा ।। वृ-अतरतो ग्लानस्य तत्प्रतिचारकस्य च यदि न ददाति तदा प्रायश्चित्तं तएव चत्वारो लघवः । तथा भाजनमृते प्रतिचारकं वा विना या स्लानस्य हानिस्तन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तं । गतं ग्लानद्वारं, जुङ्गितद्वारमाह-जुङ्गितो द्विविधो जात्या शरीरेण च जात्या असांभोगिक, इतरं छिन्नपादो गतावक्षम इत्यादि । एष द्विविघोऽपि पूर्वमेव प्रतिषिद्धो यथा प्रव्राजयितुं न कल्पते, केवलं यो जातिजुङ्गितः स विदेशे कथमप्यज्ञाततया प्रवाजितः इतरः शरीरेणगँगतिः प्रव्राजितः सन्पश्चात्स्यात् ।। [भा.३६३५] जातिएजुंगितोपुन जत्थ न नजइतं हितुसोअत्थे ।
अमुगनिमित्तं विगलोइयरो जहिं नज्जइतहिं ।। वृ-यो जात्या जुंगितो विशेषः कथमप्यज्ञायते इतरः प्रव्राजनानन्तरं पश्चात् शरीरेण जुङ्गितोऽत्रामुकनिमित्तमेष विकलो जातइतिज्ञायतेतत्रतिष्ठति । अन्यत्र तिष्ठतो लोकानामप्रत्ययो भवति । केचिदेवं मन्यन्तेपारदारकादिभिरपराधैः प्रव्रजितो जुङ्गित्त इति [भा.३६३६] जे हिंडताकाएहतिजेविय करेंतिउड्डाहं ।
किन्नुहि (नह) गिहिसामन्ने वियंगिता लोकसंकाऊ ।।
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०१ वृ-ये जुङ्गिता हिण्डमानाः पादादिविकलतयाकायान्पृथिवीकायप्रभृतीन्ध्नन्तियेऽपिचश्यमाना च्छिन्ननासिकादयः प्रवचनस्योड्डाहयांश्चदृष्ट्रालोकस्यशङ्कोपजायते यथाकिंनहुनिश्चित्तंगृही सामान्ये व्यंगताअमीइतितेषांभाजनानिदातव्यानि अदानेचत्वारोलघवस्तथाहिण्डमानायत्कायान्ध्नन्ति । यच्च प्रवचनस्योड्डाहकरणंतन्निष्पन्नमपि तस्यप्रायश्चित्तं तथा[भा.३६३७] पायच्छिन्नासकरकन्नमुंगिते जातिगँगितेचेव ।
वोच्चत्थे चउलहगा सरिसे पुव्वंतुसंमणीणं ।। वृ.शरीरेण जुङ्गिता पञ्च तद्यथा-छिन्नपादो१मक्षिकारेण २ वाच्छिन्नकरः ४ षष्ठो जातिजुङ्गितः । तत्र यदिषडपिजुङ्गितास्तत्रभाजनानि च दातव्यानि, अथ सर्वेषामपिभाजनानिन पूर्यते तर्हि यावतां पूर्वतेतावतामुपन्यस्तक्रमेणदातव्यानि, विपर्यास, उक्तक्रमव्यत्यासेनदाने प्रायश्चित्तंचत्वारो लघवः । अथसंयताःसंयत्यश्च जुङ्गिताःसन्तितत्रभाजनसंभवेसर्वेषामविशेषेणदातव्यं अथतावन्तिभाजनानि नपूर्यन्ते,ततःसंयत्संयतीसमुदायेच्छिन्नपादादिक्रमेणदातव्यम् । अथसंयतोऽपिछिन्नपादः संयत्यपि च्छिन्नपादाएवं सर्वत्र विभाषा कर्तव्या तत्राह-सशेजुङ्गितत्वे पूर्वं श्रमणीनांदातव्यं पश्चात्सतिसंभवे संयतानामन्यथा विपर्यासेतएव चत्वारो लघवः । सम्प्रति निर्दिष्टस्यदाने विधिमाह[भा.३६३८] अहएतेउनहुन्जा ताहो निद्दिट पायमूलंतु ।
गंतूणइच्छकारंकाउंतोतं निवेजंति ।। वृ- अथ एतेऽध्वनिर्गतादयः प्रागुक्ता न स्युस्ततो यस्य निर्दिष्टं तस्य पादमूलं गत्वा इदं पात्रं मयायुष्मन्निमित्तमानीतमिच्छाकारेण गृह्णीत । एवमिच्छाकारं कृत्वा निवेदयति समर्पयति [भा.३६३९] अद्दिठे पुन तहियं पेसि अहवा वितस्स अप्पाहे ।
अह उन नजइ ताहेओसरणेसुंतिसुविमगे ।। वृ-अथस न दृष्टो यस्य निर्दिष्टं ततो अन्यस्य हस्ते कृत्वा तत्र प्रेषयति । अथवा साधु श्रावकं वा तत्र व्रजन्तं संदेशयति यथा तव योग्यं पात्रं मयानीतं इच्छाकारणागत्य गृह्णीत प्रेषयत वा कमपि यो नयतीति । अथ पुनः सन ज्ञायते कापि तिष्ठतीति, ततस्त्रिषु क्षुल्लकेषुसमवसरणेषु मृगयेत । इयमत्र भावना-अज्ञायमाने समाने समवसरणं साधुमेलापकरुपं गत्वा पृच्छयते यथा अमुकः कुत्र विद्यते तत्र यदि स्वरुपतो न दृष्टो नापि वार्तयोपलब्धस्तथापि द्वितीये समवसरणे पृच्छयते तथाप्यदृष्टेऽनुपलब्धे वा तृतीये पृच्छयते । एवं त्रिषुक्षुल्लकेषु समवसरणेषु मध्ये यत्रैकतरस्मिन् दृष्टस्तत्र तथैव समर्पयति । अथन दृष्टः केवलमुपलब्धो वार्तयां यथाऽमुकस्थाने सतिष्ठतीतिसततस्वयंवा नयति । अन्यस्य वा हस्ते प्रेषयति । अथ त्रिष्वपिसमवसरणेषुन दृष्टो नाप्युपलब्धस्तआह[भा.३६४०] एगेवि महंतमि उउग्घोसाऊणनाउनेइतहिं ।
अहनस्थिपवत्ती से ताहे इच्छाविवेगोवा ।। वृ-महतिसमवसरणेपुनरेकस्मिन्नपिकुत्रामुकइत्युद्घोषणंकृत्वायदिस्वयं दृष्टस्ततइच्छाकारपुरस्सरं तथैव समर्पयति । अथ वार्तयोपलब्धस्तहिं तत्र स्वयं नयति अन्यस्य वा हस्ते प्रेषयति संदेशयति वा अथ तत्रापि नहष्टो नाप्युपलब्धस्ततो द्वितीयं वारं महत्समवसरणंनगच्छति किन्तु इच्छा स्वयं तत्पात्रं धारयति अन्यस्मै वा ददाति विवेगोवेति परिष्ठापयति वा अथ येषां ददतामेकस्यानेकेषां वा सकाशात गृहीतव्यं ते किंसांभोगिका उतासांभोगिका एवं प्रश्रेकृतेप्रथमत एकानेकप्ररुपणामाह
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-८. मूल - २०१, [भा.३६४१] [भा.३६४१] एगेउपुव्वभणिए कारणनिक्कारेणदुविहभेदो ।
आहिंडगउहाणे दुविहाते होतिएकेक ।। वृ. एकाकी द्विविधमेदः पूर्वमोधनियुक्तौ भणितस्तद्यथा-कारणे निष्कारणे च । पुनः साधवो द्विविधा-आहिण्डका अवधावने च । एकैके द्विविधा भवन्ति वक्ष्यमाणभेदेनेति गाथासमासार्थः । साम्प्रतमेनाभेव विवरीषुः प्रथमतः कारणनिष्कारणैकैकप्रतिपादनार्थमाह[भा.३६४२] असिवादीकारणिया निक्कारणियाच चक्कथूभादी ।
उवएस अनुवएसा दुविहा आहिंडगा हुंति ।। वृ-अशिवादिभिरादिशब्दादवमौदर्यराजद्विष्टादिपरिग्रहः कारणैरेकाकिनः कारणिकाः, चक्रस्तूपादौ आदिशब्दात्प्रतिमानिष्क्रमणादिपरिग्रहस्तेषां वन्दनाय गच्छन्त एकाकिनो निष्कारणिका ये आहिण्डकास्ते द्विविधा भवन्ति तद्यथा उपदेशतोऽनुपदेशतश्च । तत्रये उपदेशेनते द्वादशसंवत्सराणि सूत्रंगृहीत्वा द्वादशसंवत्सराणि तस्यैव सूत्रस्यार्थं गृहीत्वा य आचार्यकं कर्तुकामः स द्वादशसंवत्सराणि देशदर्शनं करोति । तस्य व्रजतो जघन्येन संघाटको दातव्यः उत्कर्पणानियताः साधवः येऽनुपदेशेन देशदर्शनं कुर्वन्तितेचैत्यानिवन्दिष्यामहे इत्यवधिं कृत्वा व्रजन्ति । [भा.३६४३] ओहावंतो दुविहा लिंगे विहारे यहोतिनायव्वा ।
- एगागी छप्पेते विहारे तहिंदोसुसमणुन्ना ।। वृ- अवधाविनो द्विविधा-लिङ्गेन विहारेण च । लिङ्गेनोत्प्रव्रजितुकामा विहारेण पार्श्वस्थविहारेण विहर्तुकामाभवन्ति ज्ञातव्याः । षडप्पेते कारणिका १निष्कारणिका २ औपदेशिका ३ अनौपदेशिका ४ लिङ्गेनावधाविनः५ ।विहारेणावधाविनश्च ६प्रायेणैते एकाकिनोविहरन्तिगच्छन्तिवाऔपदेशिका यद्यपि नियमतः ससहायास्तथापि येन गच्छान्निर्गतास्तेन एकाकिनो भण्यन्ते । इतेरऽपि पञ्च यद्यपि वृन्देन हिण्डतेतथापिगच्छान्निर्गता एकाकिनः प्रोच्यन्ते । तत उक्तंपडप्येते विहारिण एकाकिनस्तर्हि तेषु षट्सु मध्ये द्वयोः समनोज्ञा द्वयोः सांभोगिकास्तद्यथा अशिवादिकारणिका उपदेशा हिण्डकाश्च तैरानतानिभाजनानिग्रहीतव्यानि, शेषैरानीतानांभजना कारणैगुह्यन्ते निष्कारणेनेति | [भा.३६४४] निक्कारणिएसुवदेसिएय आपुच्छिऊण वच्चंते ।
अनुसासंतिओताहेवसहा उतहिंइमेहिंतु ।। वृ- निष्कारणिकोऽनौपदेशिकश्च यद्यार्यमापृच्छय व्रजति तदा तत्र व्रजते एभिर्वक्ष्यमाणेर्वचनैर्वृषभा अनुशासति । कैर्वचनैरित्याह[भा.३६४५] एसेव चेइयाणंभत्तिगतोजो तवंमिउजमती ।
इइअनुसिठे अठिते अंसंभोगायारभंडंतु ।। वृ. एष एवचैत्यानांभक्तिगतोभक्तिमुपनतोयस्तपसिद्वादशप्रकारे यथाशक्तिउद्यच्छतिएवमनुशिष्यमानो यदि तिष्ठति ततः सुन्दरं । अथ न तिष्ठति तर्हि यत्तस्य सांभोगिकमुपकरणं तन्निवर्त्यते इतरदसांभोगिकमाचारभाण्डंसमप्यते । अथकथमसांभोगिकमाचारभाण्डमुपजातमत आह[भा.३६४६] खगूडेणीवहयं अमणुन्ने सागयस्सवाजंतु।
.. अंसभोगिय उवकरणंइहरा गच्छेतगंनस्थि ।। वृ- यदुपकरणं खग्गूडेनोपहतं यदि वा यत् अमनोज्ञेम्योऽसांभोगिकेभ्य आगतस्योपसंपन्नस्य
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०१ संबन्धि तत् असांभोगिकमुपकरणमाचारभाण्डमितरथा प्रकारद्वयव्यतिरिक्तेनान्येन प्रकारेण तकत् असांभोगि-कमुपकरणं गच्छे नास्ति न संभवति । [भा.३६४७] तिठाणे संवेगोसावेक्खो निवत्तो तदिवससुद्धो ।
मासोवुच्छविवेचणतचेव नुसठिमादीणि !! वृ- तस्य गच्छानिर्गतस्य कदाचिनिभिः स्थानैः संवेगः स्यात् । गाथायां सप्तमी प्राकृतत्वात् । एकवचनंसमाहारत्वात् । तद्यथा-ज्ञानेनदर्शननचास्त्रेिणच । ततः संवेगसमापन्नःसापेक्षः प्रतिनिवर्तते । सचयदितस्मिन्नेव दिवसेगच्छं प्रत्यागतस्तर्हिशुद्धः अथमासंयावद्वहिरुषितस्तदातदेव तदुपकरणस्य विवेचनं प्रायश्चित्तदानमनुशिष्ट्यादीनिच क्रियन्तेआदिशब्दादुपव्रहणादिपरिग्रहः । [भा.३६४८] अ व पडिपुच्छं को दाहिइ संकियस्स मे उभए ।
दसणेकउववूहे कंथिरकरे कस्स वच्छल्लं ।। [भा.३६४९] सारेहिति सीयंतचरणे सोहिंच काहितिको मे ।
एवं नियत्तनुलोमंकाउंउवहिंचतंदेति ।। वृ- अद्यैव उभयस्मिन् सूत्रे अर्थे चशङ्कितस्य कः प्रतिपृच्छां दास्यति एषा ज्ञाने चिन्तना, दर्शने कमहमिदानीमुपबृंहिष्यामिकंवा स्थिरीकरिष्यामि कस्यावा वात्सल्यमधुना करिष्यामि चारित्रे चिन्ता मां चरणे सीदन्तमिदानीं कः सारयिष्यति । को वा मे प्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्य शोधिं करिष्यति एवं चिन्तयन् संवेगमापन्नः ।; सम्प्रति निवर्तते तस्य प्रतिनिवृत्तस्य गच्छं प्रत्यागतस्यानुलोमना कर्तव्या धन्योऽसि त्वं येनात्मा प्रत्यभिज्ञात एवमनुलोमनां कृत्वा तस्यतमेवोपधिप्रयच्छन्ति । [भा.३६५०] दुविह उहाविओवसमा सारेतिभयाणिया से साहिति ।
अठारसठाणाईहयरस्सिगयं कुसनिभाई ।। वृ-द्विविधमप्यवधाविनमाचार्यमापृच्छय व्रजन्तं वृषभाः सारयन्तिशिक्षयन्तिभयानि वा सेतस्य साधयन्ति कथयन्ति रतिवाक्यचूलिकाभिहितानि अष्टादशस्थानरूपाणि हयरश्मिगजाङ्कुशनिभानि । एतया अनुशिष्ट्या अनुशासितो यदि तिष्ठति ततः सुन्दरमथ न तिष्ठति तर्हि यत् खग्गूढेनोपहतमाचारभाण्डंयद्वा असांभोगिकेभ्यः समागतस्योपसम्पन्नस्य सम्बन्धि तस्य दीयते अग्रेतनं तुसांभोगिकमुपकरणं निवर्त्यते। [भा.३६५१] संविगामसंविग्गे सारुवियसिद्धपुत्तमनुसठे।
आगमनं आनयनंतं वा घेत्तुंन इच्छंति ।।। वृ- संविग्नाः सांभोगिकाः असांभोगिका वा उद्यतविहारिणः असंविग्नाः पार्श्वस्थावसन्नकुसीलसंसक्तयथाच्छन्दाः सारुपिकसिद्धपुत्रो नाम मुण्डितशिखो रजोहरणरहितोऽलावुपात्रेण भिक्षामटन सभार्योवा एतैरनुशिष्टस्ययदिआगमनंततउपहतोपकरणस्य वा प्रायश्चित्तदानंतेवा संविग्नादयोगृहीत्वा तस्यानयनं कुर्वन्ति । अथस आनयनं नेच्छति तदा वक्ष्यमाणो विधिः । एष गाथासंक्षेपार्थः । [भा.३६५२] संविगाणसगासे वुच्छो तेहिं अनुसासियनियत्तो।
लहुतो ना वा हम्मत्तिइयरेलहुगा उवहतोय ।। वृ- यदि संविग्नानां समीपे उषितः तैश्चानुशिष्टः प्रतिनिवृत्ती वसतिं समागतः तदा तस्य प्रायश्चित्तं लघुको मासः । न चतस्योपधिरुपहन्यते यं चान्तरा लभते गृह्णाति चोपधिंसोऽपिनोपहन्यते संविनानां
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - २०१, [भा.३६५२]
३७५ समीपेउषितःसंविग्नसहागमनाच्च । इतरेनामअसंविज्ञाः पार्श्वस्थादयःसारुपिकसिद्धपुत्रश्चतेषांसमीपे यद्युषितस्तैश्रानुशिष्टः प्रतिनिवृत्तः तस्यागतस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघव उपकरणं च तस्योपहन्यते । यथाच्छन्दस्य सकाशेउषितस्य चतुर्गुरुकसम् । साम्प्रतमागमनद्वारमाह[भा.३६५३] संविग्गादनुसिहो तद्दिवसनियत्तोजइवि न मिलेजा ।
नयसज्जइवइयादिसुचिरेण विहुतो न उवहम्मे ।। वृ- संविगैरादिशब्दादसंविग्नैश्चानुशिष्टो यदि त नोषितः किन्तु तस्मिन्नेव दिने प्रतिनिवृत्तो यद्यपि तस्मिन्नेव दिने न मिलति न च प्रव्रजिकादिषु सजति ततश्चिरेणाप्यागच्छतो हु निश्चित्तं तस्योपकरणं नोपहन्यते आनीयमानस्य तूपहन्यते । एतदेवाह[भा.३६५४] एगानियस्समुवणेमासो उवहम्मतेय सोउवही ।
तेन परंचउलहुगा आवजइजंचतंसव्वं ।। वृ- बलादानीयमान एकाकी समागच्छन् यदि रात्रौ स्वपिति तदा तस्यैकाकिनः स्वप्ने प्रायश्चित्तं लघुको मासः उपधिश्चतस्योपहन्यते । अथ तस्मादिवसात्परमपिलगतितदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः ।अथव्रजिकादिष्वपान्तरालेसजतियच्चतत्रप्राप्नोतितन्निष्पन्नंसर्वंतस्यप्रायश्चित्तमापद्यते । [भा.३६५५] संविगेहणुसिठो भणेज जइहंइहेब अच्छामि ।
भणतितेआपुच्छसु अनिच्छतेसिं निवेयंति ।। [भा.३६५६] सो पुनपडिच्छतो वा सीसे वा तस्स निग्गतो हुजा ।
सीसं समणुन्नायंगेण्हंतियरंमि भयणा उ ।। वृ-संविगैरनुशिष्टो यदि ब्रूते अहभिहैव युष्माकं समीपे तिष्ठाति तदा स प्रष्टव्यो येषां समीपात्त्वमागतस्तस्य शिष्यो वा त्वं भवति प्रातीच्छिको वा । तत्र यदि शिष्यस्तर्हि भण्यते-तान् आत्मीयान् आचार्यानापृच्छयस्वमुत्कलापय अथस आप्रच्छनं नेच्छतितर्हि तेषां निवेदयन्ति । यथा यौष्माकीण शिष्योऽस्माकंपार्श्वेसमागतो वर्ततेस बहुधानुशिष्टः । परंप्रतिनिवर्तितुंनेच्छतिकिन्तुब्रूते अहं युष्माकं पार्श्वे स्थास्यामि । एवं निवेदने कृते यदितेसमनुजानन्तिततः प्रतीच्छन्ति । अथ नानुजानन्तिततोन प्रतीच्छन्ति इतरो नाम प्रातीच्छिकस्तस्मिन् भजना । तामेव प्रतिपादयति[भा.३६५७] उद्दिठमनुद्दिठे उद्दिठ्ठसमाणियंमिपेसंति ।
वायंतिवणुन्नायंकडे पडिच्छंति उपडिच्छं।। वृ-तस्य प्रातीच्छिकस्य प्रथमतः प्रश्रेन परिभाव्यते । किमेतस्य श्रुतस्कन्धादिकमुद्दिष्टमस्ति किं वा नेति । तत्र यधुद्दिष्टं तदपिया परिसमापतितंतदान प्रतीच्छन्ति । किन्तु तेषामेव समीपे प्रेषयन्ति । तत्र यदि समनुजानन्ति यूयमेवैनं वाचयत । तदा तैः समनुज्ञातं वाचयन्ति अन्यथा न प्रतीच्छन्ति । अथोद्दिष्टश्रुतस्कन्धादिपरं कृतंसमाप्ति नीतंतदाकृते श्रुतस्कन्धादौ तं प्रतीच्छकं प्रतीच्छन्ति । अथ न किमप्युद्दिष्टमस्तितदापितमागतंप्रतीच्छन्ति । एष विहारेणावधावी भणितः । [भा.३६५८] एवं ताव विहारे लिङ्गोहावी वि होइएमेव ।
सो किंतुसंकिमसंकी संकिविहारे यएगगमो ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण विहारे विहारावधावी उक्तो लिङ्गोवधाविन्यप्येवमेव भवति स पुनर्लिङ्गावधावी द्विधा-शङ्की अशङ्की च । शङ्की नाम यस्यैवं संकल्पो यदि मम स्वजना जीविष्यंति,
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-८/२०१ यदि वा तत्साधारणं धनमविनष्टं स्यात् यदि वा मां ते वदिष्यन्ति, निष्कामेति तदा उन्निष्क्रमिष्यामि, यदि पुनस्ते स्वजना मृता भवेयुस्तदा साधारणं विनष्टं न वा कश्चिन्मां वदेत् उन्निषअखामेति तदा पार्श्वस्थादिविहारमभ्युत्थास्यामिएवं संकल्पं कुर्वन् शङ्की । एवंरुपसंकल्पविकलोऽशङ्की । तत्रशङ्किनि लिङ्गावधाविनि विहारे च विहारवधाविनि एक एव गमः । किमुक्तंभवति ? यत् विहाराधाधिन्युक्तं तत्लङ्गावधाविन्यपिशङ्किनि वक्तव्यमिति ।। [भा.३६५९] संविग्गमसंविणे संकमसंकाएपरिणए विवेको ।
पडिलेहणनिक्खिवणं अप्पणोअवाए अन्नेसि ।। वृ- सशङ्कि अशङ्की वा पथि अनुशिष्यमाणो यदि संविग्रेऽसंविग्ने वा परिणतो भवति वसति वा, तदातस्योपकरणमुपहतमितितस्यविवेकःकर्तव्यः ।अथसगतश्चिन्तयतिएतदुपकरणंतेषामेवदास्यते मम वा भविष्यति तदा निष्कामतो वा उभयकालं प्रतिलेखयतो यतनया विनिक्षिपतस्तदुपकरणं नोपहन्यते । प्रत्यागच्छन्पुनर्यदि वजिकादिषु सजति तत उपहन्यते । अथ न सजति नोपहन्यते इति गाथासंक्षेपार्थः । सम्प्रत्यस्याएव विवरणमाह[भा.३६६०] घेत्तुण गारलिंगवती व अवतीवजो उओहावी ।
तस्स कडिपट्टदाणंवत्थुवासच जंजोग्गं ।। वृ-योलिङ्गेनावधावीसद्विविधोऽगारलिंगंवा गृहीत्वाव्रजतिस्वलिङ्गसहितोवा । तत्रयोऽगारलिङ्गं गृहीत्वाऽवधावति तस्यैव विधिः पथि व्रजन् केनाप्यनुशिष्टो यदि निवर्तते उपतिष्ठतेच मां प्रव्रजयेति तदातस्यमूलंदीयते ।सपुनरनगारलिङ्गंगृहीत्वासंप्रस्थितोव्रतीवास्यादव्रती वा अनुव्रतानि वा गृहीत्वा ब्रजतिवासन इत्यर्थः । तस्योभयस्यापिकटीपट्टको दातव्योवस्तुवासाद्य यद्योग्यंतदातव्यम् ।किमुक्तं भवतिमाप्रद्वेषंयायात्दारुणस्वभावोवाततउपरिप्रावारणमपिदीयते । अथवाराजादिः प्रव्रजितस्तस्य सुन्दरे द्वे वस्त्रेदातव्ये । तदेवमगारलिङ्गावधावीभणितः । सम्प्रति स्वलिङ्गावधाविनमधिकृत्याह[भा.३६६१] जइजीविहितिजइ वा बिंतिधनं धरतिजइव वोच्छंति ।।
लिंग मोच्छितिसंका, पविट्ठवुच्छेव उवहम्मे ।। वृ-स्वलिङ्गेन योऽवधावतिस द्विधाशंङ्कीशक्की च ।तत्रअशङ्की एवंसंकल्पयति-यदिममतेस्वजना जीविष्यन्ति यदि वा तत्साधारणं धनं धरते विद्यते वा मां वक्ष्यपि लिङ्गं मुञ्च उन्निष्क्रामेति तदा उनिष्क्रामिष्यामि इत्येवंशंकावान् पथिकेनाप्यनुशिष्टः सन्संविग्नानामसंविग्नानां वा उपाश्रयेप्रविशति तदातस्योपकरणमुपहन्यते तदेवंसशङ्कलिङ्गावधावी उक्तः ।। सम्प्रतिनिःशङ्कलिङ्गावधावी भण्यते । निःशङ्को नामय एवं संकल्पयति अवश्यतया उन्निष्क्रमितव्यमिति तस्य विधिमाह[भा.३६६२] समुदाने चारिगाणवभीतो गिहिपंत तवकराणंवा ।
नउवधिसे तेनोपविठ्ठवुच्छेदितवहम्मे ।। वृ- समुदानं भैक्षं तस्य भयेन किमुक्तं भवति यद्यहमिदानी लिङ्गं मोक्ष्यामि ततो न कोऽपि मह्यं दास्यति, । किन्तु मामुत्प्रव्रजितुं दृष्ट्रामध्ये निलीना भविष्यन्ति ततः समुदानभयेन चारिकास्तेषां वा भयेन अथवाअन्तरागृहस्थप्रान्ताःसंयतभद्रकाःस्तेनास्तेषांवाभयेन उपधिनीत्वा तेनोपधिना युक्तः ससंविग्नानामसंविग्नानांउपाश्रयउपविष्ट उषितोवातथापिप्रत्यगच्छत्तस्योपधिर्नोपहन्यतेतेनाप्युपधिना समन्वितः सभावतो गृहस्थ इति कृत्वा ।
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
६:-८, मूल- २०१, [ भा. ३६६३ ]
[भा. ३६६३ ]
३७७
नीको वसठो नेहुव हिमहं खु उहाभि । संविग्गाणि य गृहणं इयरेहिं विजाणगा गेहे ।।
वृ- वाशब्दो विकल्पान्तरे निःशङ्को व्रजन् संविग्गैरसंविग्नैर्वाऽनुशिष्टो यथा यदि त्वमुन्निष्क्रमिष्यसि किमुपधिं नयसि ततः स ब्रूते । अमुमुपधिं तेषां समीपं नयत अहंखु निश्चितमवधाविष्यामि । तत्र यदि संविग्रानां हस्ते प्रेषयति तदा तैरानीतस्य ग्रहणमथागीतार्थानां हस्ते प्रेषयति तदा तैरितैरैशनीतं यदि सर्वे गीतार्थास्ततो गृह्णन्ति परिभुज्जते च, अथागीतार्थमिश्रास्तदा कारणिकानामेकाकिनां व्रजतां ददति परिष्ठापयन्ति वा ।
[भा. ३६६४ ]
नीसंकितोवि गंतूण दोहिं विवोहिं चोदितो एति । तक्खणनिंत न हम्मेतेहिं परिणयसुच्छ उवहम्मे ।।
वृ- निशङ्कितोऽपि गत्वा यदि द्वाभ्यां वर्गाभ्यां संविग्गैरसंविग्नैर्वा इत्यर्थः । चोदितोऽनुशिष्टः सन् तेषामुपाश्रयात् यदि तत्क्षणमेव निर्गच्छति तदा तस्योपधिर्नोपहन्यते । अथ तत्क्षणं न निर्गच्छति वसति वा तदा उपहन्यते । अथवा यदि तस्यैवं परिणामो जायते अत्रैव तिष्ठामि तदापि तस्य तत्र परिणतस्योपधेर्घातः । ततस्तस्योपधिःकथमप्यागत इति कृत्वा परिष्ठाप्यते । सम्प्रति पडिलेहणनिक्खवणप्पणोट्टाए अन्नेसिम् इत्यस्य व्याख्नमाह[भा. ३६६५]
अत्तट्ठा परट्टा वा पडिलेहिय रक्खितो विउन हम्मे ।
एवं तस्स उनवरि पवेस वइयासु भयणा ।।
वृ- स गतः सन् यदि चिन्तयति तेषामेवमुपकरणं दास्यते । अथवा मम भविष्यति एवमात्मार्थं वा उभयकालं प्रत्युपेक्षितो निरुपद्रवस्थाननिक्षेपणेन च रक्षितोऽपिशब्दः प्रागुक्तापेक्षया समुच्चये तुरधारणे भिन्नक्रमे च नैव हन्यते नवरं केवलं प्रत्यागच्छतो व्रजिकादिषु प्रवेशे भजना । किमुक्तं भवति ? सं प्रत्यागच्छन् यदि व्रजिकादिषु सजति तदोपहन्यते अथ न सजति नोपहन्यते ।
[भा. ३६६६ ] अह पुन तेनुक्जीवितो सारुविय सिद्धपुत्तलिंगीणं ।
भणंतु वह मतिचरणाभावातो तन्नभवे ।।
वृ- अथासी अनुशिष्टोऽपि न प्रतिनिवृत्तः किं तु तेन लिङ्गेनोपजीवति भिक्षादि किमित्येवं शीलमुपजीवी सारुपिकत्वेन सिद्धपुत्रत्वेन वा स्थित इत्यर्थः । सारुपिको शिरो मुण्डो रजोहरणरहितो अलाबुपात्रेण भिक्षामटति सभार्योऽभार्यो या, सिद्धपुत्रो नाम सकेशी भिश्रामटति वा न वा वराटकैः विटलकं करोति यष्टिं धारयति तस्य प्रत्युत्थितस्य यः पूर्व उपधिर्यच्च सारुपकत्वेन सिद्धपुत्रत्वेन वा तिष्ठता यदुत्पादितं तदुपहन्यते न वा तत आहः केचिद्भणन्ति सारुपिकसिद्धपुत्रलिङ्गनामुपकरणमुपहन्यते तत्र भवति कुत इत्याह-चरणाभावादुपहननमनुपहननं वा चरणवतामुपधिर्न च सारुपिकसिद्धपुत्रलिङ्गिनश्रचरणवन्तः ||
[भा. ३६६७ ]
सो पुन पच्छुट्टितो जड़ तं से उवयं तु उवकरणं । असतीयवतो अन्नं उग्गोवेतिति गीयत्थो ||
वृ- स पुनः प्रत्युत्थितो यदि तस्योपकरणमुपहतमथवा नास्ति तहिं गीतार्थोऽन्यमुपधिमुद्गमयन् एति आगच्छति । कृत्र कुत्र स्थाने उत्पादयन् आगच्छतीत्याह
[ भा. ३६६८ ]
संजयभावियखेत्ते तस्स असतीए उ चक्खुवितिहवे ।
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-८/२०१ तस्सअसती वेंटलहए, उप्पाएंतो उसोएइ ।। वृ- संयतभावितक्षेत्रं नाम यत्र क्षेत्रे संयतत्वेन स्थितस्तस्मिन् संयतभावितक्षेत्रे उत्पादयन् तस्यासत्यभावे चक्षुविंटिहते दृष्ट्या परिचिते तस्याप्यभावे विण्टलहतेविंटलहतं नाम यत्र पूर्व विण्टलैराहारोपधिशय्या उत्पादितास्तस्मिन् उत्पादयन् गच्छति । [भा.३६६९] जाणंति एसणंवासावगदिट्ठी उपुव्व झुसिया वा ।
विंटलभाविय तेणिह, किंधम्मो न होइगेण्हेजा ।। वृ-सच उत्पादयति उत्पादनैपणादोषैर्विशुद्धं तांश्च दोषान् तेभ्यः कथयति । यदि वा संयतत्वेन विहतो दृष्ट्या वा पूर्व झुषिताः पचितास्ते श्रावकास्ते च ते एव दोषान् जानन्ति । ततो दोषविशुद्धं प्रयच्छन्ति । यच्च विष्टलहतं क्षेत्रंतत्र गीतार्थो यदि उत्पादयति तदादितः प्रतिब्रूते नाहमिदानी वेण्टनं करिष्यामि यद्येवमेव ददध्ये ततः प्रतिगृह्णामि । एवमुक्त्वे यदि तेब्रूवते किंयुष्माकं मुधा दत्तेन भवति तस्माद्धर्म इति दह्मस्ततो गह्णाति | [भा.३६७०] एवं उप्पाणुंइयरंच विगिंचिऊण तो एति ।
असतीजह लोभं विविंचमाणे इमा जयणा ।। वृ- वक्ष्यमाणा यतना कर्तव्या । किमुक्तंभवति? यत् तत् सांभोगिकंलभ्यते तस्य यत् सदृशमसांभोगिकं तत्परिठाप्यते । एतदेवाह[भा.३६७१] ___उवगयउग्गहलंभो उग्गहणं विविचमत्तएभत्तं ।
अप्पजत्तेतत्थदवं उज्जहभत्तंगिहिमत्तेण ।। [भा.३६७२] अपहुचंते कालेदुल्लभदवभाविते वा खेत्तंभि ।
मत्तगदवेणधावइमत्तगलंभेवि एमेव ।। वृ- उपहतस्य असांभोगिकस्यावग्रहणस्य अवग्रहलाभे विवेचनं परिष्ठापनं कर्तव्यं । एवं च तस्य पतद्ग्रहसाभोगिकोमात्रकमसांभोगिकंतत्रयदसांभोगिकंतस्मिन् भक्तंग्राह्यं यच्चसांभोगिकंतत्र पानीयं ततो मात्रकेतेन भक्तंग्राह्यं यश्चात् पतनहपानीयेन तस्य कल्पो दातव्यः । यदि मात्रके गृहीतेन भक्तेन नसंस्तरणंतत्रमात्रकंद्रव्यंगृह्णाति । अवग्रहे पतद्ग्रहे भक्तं तत्रभुक्त्वा गृहस्थभाजनेनपानीयमानीय पतद्ग्रहस्य कल्पो देवः । अथ यावता कालेन गृहस्थात्यानीयमानीयते तावान्कालो न प्राप्यते दुर्लभ तत्र द्रवं ततो न यतस्तो गृहस्थेभ्यो द्रवं लभ्यते । यदि वा तत्क्षेत्रमभावितं संयतैरतो गृहस्था न ददति भाजनं यत्र पानीयं गृह्यते तदामात्रकग्रहीतेनैव पानीयेन पतद्ग्रहो धाव्यते प्रक्षाल्यते । तथापि स नोपहन्यते । एवमेव अनेनैव प्रकारेण मात्रकस्यापि सांभोगिकस्य लाभे असांभोगिकस्य परिष्ठापनेन पतद्ग्रहवासांभोगिके विभाषा, कर्तव्या,तद्यथा पतद्ग्रहेभक्तंग्राह्यमात्रके पानीवमथमात्रकेसंसक्तं भक्तं पानंवा गृहीतमाचार्यादिप्रायोग्यं वा पतद्ग्रहपानीथेनैव मात्रकं प्रक्षाल्यते, नोपहन्यते इति । {भा.३६७३] चोएइसुद्ध असुद्धे संफासेणं तुतंतुउवहम्मे ।
भन्नइ संफासेणंजेसुवहम्मे न सिंसोही ।। वृ- परचोदयतितत्शुद्धंभक्तंपानीयंवा अशुद्ध मात्रके वापतद्ग्रहे वा प्रक्षिप्तं संस्पर्शिनोपहन्यते । ततः कथं शुद्धिरिति आचार्य आह भण्यते उत्तरं दीयते येषां संस्पर्शिनोपहन्यते तेषां न कदाचनापि शोधिरेतदेवभावयति
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - २०१, [ भा. ३६७४ ]
[ भा. ३६७४ ]
३७९
लेवाऽहत्थच्छिक्के सहस अनाभोगतो व पक्खित्ते । अविसुद्धग्गहणंभि वि असुज्झसुज्झेज इयरं वा ।।
वृ- यदि तव मतेनैवमुपधातस्तर्हि असांभोगिके भाजने यत् गृहीतं भक्तं पानं वा तेन लिप्ताभ्यां हस्ताभ्यां यत् सांभोगिकं भाजनं स्पृश्यते तदप्यसांभोगिकं जातं तत्संस्पर्शितोऽन्यान्यपि न च तत्कालं सर्वाण्यति परिष्ठापयितुं शक्यन्ते । न चान्यानि तावन्ति लभ्यन्ते ततो न कदाचनापि शुद्धिस्तथा सहसा नाम यत्त्वरमाणो असांभोगिकान् सांभोगिके प्रक्षिपति तदप्यसांभोगिकमुपजायते । अनाभोगो नाम एकान्तविस्मरणं तेनाप्यसांभोगिकात्सांभोगिके प्रक्षिप्ते तदप्यसांभोगिकं जायते । अविशुद्धं कथंचिदनाभोगतोऽविशुद्धस्योद्रमाद्यन्यतमदोषदुष्टस्य ग्रहणे तत् भाजनमशुद्धं स्यात् । न चैतष्यिते तस्मान्नसंस्पर्शमात्रेणोपहननमन्यच्च यथाऽशुद्धेन संस्पर्शतोऽशुद्धं भवति । तथा इतरदशुद्धं शुद्धेन संस्पर्शतः शुद्ध्येत् शुद्धीभूयात् । न्यायस्योभयत्रापि समानत्वात् । न चैतदस्ति तस्मात् यत्किञ्चिदेतत्
मू. (२०२) अट्ठकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे निग्गंथे अप्पाहारे; दुवाल कुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे निग्गंथे अवड्डो मोयरिया, सोलस० दुभागपत्ते, चवींस०तिभागपत्तंसिया ओमोयरिया एगतीसं किंचूणोमोयरिया, बत्तीसं पमाणपत्ते, एती एगेनवि कवलेणं ऊणगं आहारं आहारेमाणे समणे निांथे नोपकामभोइ त्ति वत्तव्वं सिया || लक्खणमतिप्पसत्तं अइरेगे वि खलु कप्पते उवही ।
[भा. ३६७५ ]
इइ आहारेमाणं अतिप्पमाणे बहू दोसा ।।
वृ- अतिरेकोऽपि खलु कल्पते उपधिरित्युच्यमाने लक्षणमतिप्रसक्तं ततो मा अनेनैव प्रसङ्गेनाहारमप्यतिप्रमाणं कुर्यादिति हेतौराहारे मानमधिकृतसूत्रेणोच्यते यतोऽतिप्राणे गृह्यमाणे आहारे बहवो दोषाः । 'हाएज्ज व वामेज्जव' इत्यादिरुपाः प्रकारान्तरेण सम्बन्धमाहअहवावि पडिग्गह भत्तं गेण्हंति तस्स किं मानं ।
[भा. ३६७६ ]
जं जं उवहे वा चरणस्स तगं तगं भणइ ||
वृ- अथवेति प्रकारान्तरोपदर्शने, अपि शुद्धः सम्बन्धस्यैव समुच्चये पूर्वसूत्रेण प्रतिग्रहक उक्तः । तस्मिंश्च प्रतिग्रहके साधवो भक्तं गृह्णन्ति । तस्य भक्तस्य किं प्रमाणमित्यनेन प्रमाणमित्यनेन प्रमाणमभिधीयते । अथवा किं सम्बन्धेन यच्चरणस्य चारित्रस्योपग्रहे वर्तते, तत्तत्सूत्रकारो वदति । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या अष्टौ कुकुड्यण्डकप्रमाणमात्रान् आहारमाहारयन् श्रमणो निर्ग्रन्थोऽल्पाहारो भण्यते द्वादश कुकुड्य एडकप्रमाणमात्रान् कवानाहारयन् अपार्धावमौदर्यः षोडश आहारयन् द्विभागश्चतुविंशतिकवलानाहारयन् प्राप्तः एकविंशत् कवलान आहारयन् किंचिद्नावमौदर्यः द्वात्रिंशककुक्कुड्यएडकप्रमाणमात्रान् कवलानाहारमाहारयन् श्रमणो निर्ग्रन्थः प्रमाणप्राप्तः इतर एकेनापि कवलेन ऊनमाहारमाहारयन् श्रमणोनिर्ग्रन्थो न प्रकामभोजीति वक्त्वव्याः स्यात् । एष सूत्राक्षरसंस्कारः[भा. ३६७७] निययाहारस्स या बत्तीस इमे उ जो भवे भागो ।
तुं कुकुडिप्पमाणं नायव्वं बुद्धिमंतेहिं ।।
वृ- निजकस्याहारस्य सदा यो द्वात्रिंशत्तमो भागस्तत् कुक्कुटीप्रमाणं पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् । कुक्कुडिअएडकप्रमाणं ज्ञातव्यं बुद्धिमद्भिः । अत्रैव व्याख्यानन्तरमाहकुच्छियकुडीयकुक्कुडि, सरीरअंडगं महतीए ।
[ भा. ३६७८ ]
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०२ जायइदेहस्सजउ पुव्वं वयणं ततोसेसं ।। वृ-कुत्सिता कुटी कुकुटीशरीरमित्यर्थः । तस्यां शरीररुपायाः कुकुट्या अण्डकभिवाण्डकं मुखं केनपुनः कारणेनाण्डकंमुखमुच्यतेतत आह-यतोयस्मात् चित्रकर्मणिगर्ने उत्पातेवा पूर्वदेहस्यवदनं मुखं निष्पद्यते । पश्चातशेषं ततः प्रथमभावितया मुखमण्डकमित्युच्यते[भा.३६७९] थलकुक्कुडिप्पमाणंजंवा नायासिए मुहे खिवति ।
___ अयमन्नो सुविगप्पो कुक्कुडिअंडो वा नकवले ।। वृ-इहकवलप्रक्षेपणाय मुखेविडम्बितेयदाकाशंभवति, तत्स्थलंभण्यते,स्थलमेव कुकुड्यएडके स्थलकुक्कुड्यण्डकं तस्य प्रमाणं यदनायासिते मुखे कवलं प्रक्षिपति । किमुक्तं भवति ? यावत्प्रमाणमात्रेणकवलेन मुखेप्रक्षिप्यमाणेन मुखंन विकृतंभवतितत्स्थलकुक्कुड्यण्डकंप्रक्षिपति । किमुक्तं भवति ? यावत्प्रमाणमात्रेण कवलेन मुखे प्रक्षिप्यमाणेन मुखं न विकृतं भवति तत् स्थलकुकुड्यण्डकंप्रमाणंगाथायामण्डकशब्दलोपःप्राकृतत्वात् अयमन्यः कुक्कुड्यण्डकोपमेकवले विकल्प: अयमन्योऽर्थः कुक्कुड्यण्डकप्रमाणमात्रशब्दस्यैत्यर्थः । एतेनकवलमात्रेणाष्टादिनासंख्याद्रष्टव्या तदेवं कृता विषमपदव्याख्याभाष्यकृता । सम्प्रति नियुक्तिविस्तर:[भा.३६८०] अठत्तिभणिऊणं छम्मासा हावत्तेउबत्तीसा ।
नायं चोगवयणंपासाएहोति दिठंतो ।। वृ- अष्टाविति भणित्वा यावदवमौदर्यं तावदेतत्संस्तरतो मध्यं भणितं असंरतरतः पुनत्रिंशत्कं प्रमाणंभणितमुत्सर्गः पुनस्यमुपदेशः षण्मासादारभ्य तावत् हापयेत् यावत् द्वात्रिंशत्कवलाः । इयमत्र भावना यदि योगानांनहानिरुपजायते तदाषण्मासान उपवासं कृत्वा पारणके एक सिक्थमाहारयेत् । अथतेनानसंस्तरतिततः पारणके द्वे सिक्थे आहारयेत् । एवमेकैकसिक्थपरिवृद्ध्या तावन्नेयं यावदेकं लम्बनंकवलमित्यर्थः । तेनाप्यसंस्तरणेकवलपरिवृद्धिर्वक्तव्यासाचतावत्यावदेकत्रिंशत्कवलाः । षण्मासानुपवासंकर्तुमशक्नुवन्एकेन दिवसेनोनंषएमासक्षपणं कृत्वाएवमेव सिक्थकवलपरिवृद्धया पारणकं कुर्यात् । एवमेकैकहान्या षण्मासक्षपणं तावद्वक्तव्यं यावच्चतुर्थ कृत्वा पूर्वप्रकारेण सिक्थकवलपरिवर्धनेन पारणकं परिभावयेत् । अथ न संस्तरति ततो दिने दिने भुंक्त्वा तत्राप्येवमेव सिस्थादारभ्य यावद्वात्रिंशत्कवला इति अत्र चोदकवचनं यद्येवमष्टावित्यादि सूत्रोपनिबद्धं नाममात्र प्रवचनमात्माचार्य आह-सिद्धिप्रासादनिर्मापणाययोगानांसंधारणनिमित्तमेतन्मध्यमुपात्तंसूत्रेणततो नकश्चिद्दोषः तथाचात्र प्रासादोभवतिद्दष्टान्तःस चाग्रेभावयिष्यते । सम्प्रति यदुक्तंछम्मासहायतेउ बत्तीसा इति तद्भावनार्थमाह[भा.३६८१] छम्मासा खमणं तंभि सिस्थादण्हा तु लंबनं ।
ततो लंबनवड्डीए जावेकंतीस संथरे ।। [भा.३६८२] एकमेक्वं तु हावेत्ता दिनं पुवकमेणओ।
दिने दिने उसिस्थादी जावेक्कतीस संथरे ।। वृ- षण्मासक्षपणान्ते सिक्थमेकमादिशब्दात् असंस्तरणेद्वे त्रीणि चत्वारि इत्यादि परिग्रहोऽनातु भुंक्ते मे (न) संस्तरणे च सिक्थपरिवृद्धिस्तावत्कर्तव्या यावल्लम्बनं केवलो भवति तेनाप्यसंस्तरणे द्वात्रिंशदयिद्रष्टव्याः । परमेतत्कस्यापि कदाचिदन्यथाप्रकाममोजित्वदोषप्रसक्तेर्यत आह-एत्तो एगेन
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - २०२, [भा. ३६८२]
३८१ विकवलेण ऊनगमाहारे माणे (ण) समणे निगंथे पगामरसभोइ ति वत्तव्यं सिया । इह प्रकामग्रहणेन निकाममपि सूचितमतो द्वे अपिव्याख्यानयति । [भा.३६८३] पगामहोइ बत्तीसा निकामं होइ निच्चसो ।
दुपविजहया तेउगही हवति वज्जिया ।। वृ- द्वात्रिंशत्कवलाः प्रमाणं भवति त एव यन्नित्यशः सर्वकालं भुज्यते तत्रिकामं एते द्वे अपि द्वात्रिंशत्कवलेभ्य एकेनापिकवलेनोनमाहारयता परित्यक्ते गृद्विश्ववर्जिता भवति । [भा.३६८४] अप्पावड्ड दुभागो, मदेसणं नाममेत्तगंनामा।
पइदिनमेक्तीसं आहारे उत्तिज भणइ ।। वृ- यदि नाम प्रतिनमेकत्रिंशमपि कवलानाहारयदिति भणथ यूयं प्रतिपादयथ तर्हि यत् अल्यापार्धद्विभागावमौदर्यदेशनं तन्नाममात्रकं वचनमात्रकमेकत्रिंशतोऽपि कवलानां प्रतिदिवसमाहारानज्ञानात् । आचार्य आह[भा.३६८५] भणति अप्पहारा दओसमत्थस्स भिग्गहविसेसा ।
चंदायणादयोविव सुत्तनिवातोपगामंभि ।। वृ- भण्यते उत्तरं दीयते, अल्पाहारादयः समर्थस्य सतोऽभिग्रहविशेषाश्चान्द्रायणादय इव सूत्रनिपातः । पुनरन्तिमोऽसमर्थस्य प्रकामनिकामनिषेधपर इत्यदोपः । ये चाल्पाहारादयोऽभिग्रहविशेषास्ते बहूनां संयतसंयतीनांसाधारणार्थतथा चाह[भा.३६८६] अप्पाहारग्गहणंजेन यआवस्सयाण परिहानी।
नविजायइ तम्मत्तं आहारेयव्वयं नियमा ।। दृ-अल्पहारग्गहणमपा(धुलक्षणंतत इदं अल्पापार्द्धाद्याहारग्रहणमेतत् ज्ञापयति सिद्धिप्रासादनिर्मापणायव्यापार्यमाणानामावश्यकानां योगानांयावन्मात्रेणाहारेणपरिहानिर्नोपजायते । तावन्मानं ततोऽभिग्रहविशेषमभिगृह्याहारयितव्यं । अत्रैन दृष्टान्तमभिधित्सुराह[भा.३६८७] दिटंतोअमच्चेणं, पासादेणंतुरायसंदितु ।
दव्वे खेत्तेकालेभावेन यसंकिलेसेइ ।। वृ-पिव संक्लेशयति । इयं गाथाक्षरयोजनाभावार्थस्त्वयम्-केनापि राज्ञा अमात्य आज्ञप्तः शीध्र प्रासादः कारयितव्यः । स चामात्यो द्रव्ये लुब्धः तान् कार्मकान् द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च संक्लेशयति । कथमित्याह[भा.३६८८] आलोयणा सक्कयं सुक्खं नोपगामं वदव्वतो ।
खेत्तानुचियं उण्हे काले उस्सूरभोयणं ।। [भा.३६८९] भावे नदेति विस्सामं निट्रेहिय खिंसइ ।
जेयं भित्तिं चनो देइअकयदंडणा ।। वृ- द्रव्यतोऽलवणमसंस्कृतं विशिष्टसंस्काररहितं, शुष्कं वातादिना शोषं नीतं वल्लचनकादितदपि नप्रकामंन परिपूर्ण ददाति ।क्षेत्रतो यत्तस्मिन् क्षेत्रे अनुचितंभक्तंपानंवाददातितथा उष्णेकर्मकारयति कालतउत्सूरे भोनंदापयतिभावतो न ददातिविश्रामं, निष्ठुरैश्चवचनैः खिंसयतिजितमपिच कर्मकरणतो लभ्यमपि वृतं मूल्यं न ददाति । एवं च सति ते कर्मकराः प्रासादमकृत्वापि नष्टाः पलायिता स्थितः
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
व्यवहार-छदसूत्रम् -२. ८/२०२ प्रासादोऽकृतोराज्ञाचैतत्ज्ञातंततोऽमात्यस्यदण्डताकृता अमात्यपदाच्च्यावयित्वातस्य सर्वस्वापहरणं कृतमिति एष दृष्टान्तः साम्प्रतमुपनयनमाह[भा.३६९०] अकरणेपासायस्स उजहसोमच्चो उदंडितोरना ।
एमेवय आयरिए उवयणं होतिकायव्यं ।। वृ- यथा प्रासादस्याकरणे सोऽमात्यो राजा दण्डित एवमेवाचार्ये उपनयनं भवति कर्तव्यं, । तथैवं राजस्थानीयेन तीर्थकरेण अमात्यस्थानीयस्याचार्यस्य सिद्धिप्रासादसाधनार्थमादेशो दत्त: । स च कर्मकरस्थानीयानांसाधूनांद्रव्यादिषु तत्करोति यथाते सर्वे पलायन्तेतथा चाह[भा.३६९१] कर्जयि विनोविगति दयाति अंनितंच पज्जत्तं ।
खेत्तेखलुखेत्तादि, कुवसहिउठभामगेचेव ।। [भा.३६९२] तइयाएदेतिकाले उमेवुसग्गवादितोनिच्चं ।
संगह उवग्गहे विय, नकुणइभावे पयंडोय ।। वृ-द्रव्यतः कार्येऽपिसमापतितेन विकृतिघृतादिकंददातिभक्तमपिप्रान्तं दापयति तदपिचनच पर्याप्तं । क्षेत्रतः खलु क्षेत्रादीन् प्रेषयतिस खलु क्षेत्रं नाम यत्र तु किमपि प्रायोग्यं लभ्यते आदिशब्दात यत्रस्वपक्षतः परपक्षतो वापभ्राजना तदाहि परिग्रहः । कुवसतौ वा स्थापयति उद्भ्रामके वा ग्रामे यदा वाप्रेषयति ।कालतः सदैव तृतीयायांभोजनंददाति । अवमेऽपिदुर्भिक्षेऽप्युत्सर्गेवादिकोनित्यंभावतः संग्रहज्ञानादिभिः उपग्रहं वस्त्रपात्रादिभिर्न करोतिप्रचण्डश्चप्रकोपनशीलः । [भा.३६९३] लोएलोउत्तरेचेव दोविएए असाहगा।
विवरीयवत्तिणो सिद्धी अन्ने दोव विसाहगा ।। वृ- लोके लोकोत्तरेऽपि च एतावनन्तरोक्तो द्वावग्यसाधको द्रव्यतो भावतश्च प्रासादस्य विपरीतवर्तिनः पुनरुभयथापि सिद्धिरिति कृत्वा अन्यौ द्वावपि द्रव्यतोभावतश्च प्रासादस्य साधकौ । [भा.३६९४] सिद्धी पासायवडिंसग्गस करणंचउव्विहं होइ ।
दवे खेत्तेकाले, भावेयनसंकिलेसेइ ।। वृ-सिद्धि प्रासादावतंसकस्य करणं चतुर्विधंभवति । तद्यथा-द्रव्यतः, क्षेत्रतःकालतो भावतश्च । ततोगीतार्थो द्रव्यादिषु साधून न संक्लेशयति । । । [भा.३६९५] एवं तु निम्मवंती तेवि अचिरेण सिद्धिपासावं ।
तेसिं पिइमोउ विही आहारेयव्वएहोति ।। वृ: एवं द्रव्यादिषु संक्लेशाकरणतस्ते साधवोऽचिरेण स्तोकेन कालेन सिद्धिप्रासादं निर्मापयन्ति तेषामपि सिद्धिः प्रासादनिर्मापकानामाहारयितव्ये अयंनच वक्ष्यमाणो विधिस्तमेवाह[भा.३६९६] अद्धमसणस्स सव्यंजणस्स कुज्जादवस्सदोभागं |
. वायपवियारणट्ठा छप्भागंऊणयं कुजा ।। वृ-अर्धमुदरस्यसव्यंजनस्य दधितक्रतीमनादिसहितस्याशनस्य योग्यं कुर्यात् । द्वौभागो द्रव्यस्य पानीयस्य योग्यौ षष्ठं तु भांग वातप्रविचरणार्थमूनकं कुर्यात् । इयमत्र-भावना-उदरस्य षड्भागाः कल्पन्ते । तत्र त्रयोभागा अशनस्य स व्यञ्जनस्यद्वौ भागौ पानीयस्य पष्टो वातप्रविचारणाय । एतच्च साधारणे प्रावृट्काले चत्वारो भागा सव्यञ्जनस्याशनस्य पत्रचमः पानीयस्य षष्ठो वातप्रतीचाराय
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - २०२, [भा. ३६९६]
३८३ उष्णकाले द्वौभागावशनस्य सव्यञ्जनस्य ।त्रयः पानीयस्य षष्ठो वातप्रविचारणायेति। [भा.३६९७] एसो आहारविही जहभणितो सव्वभावदंसीहिं ।
धम्मयासगजोगाजेननहायंतितंकजा ।। वृ-एषआहारविधिर्यथासर्वभावदर्शिभिः सर्वज्ञमणितो येनप्रकारेणधर्मनिमित्ताअवश्यकर्तव्या योगा नहीयन्तेतंकुर्यान्नान्यदिति।
उद्देशकः-८- समाप्तः मुनि दीपरत्नसागरेण संशेधितासम्पादिता व्यवहार सूत्रे अष्टमोद्देशकस्य । (भद्रबाहुस्वामिरचिता नियुक्तियुक्त) संघदासगणि विरचितंभाष्यं । एवं मलयगिरि आचार्येणरचिताटीकापरिसमाप्ता।
(उद्देशक:- ९) व्याख्यातो अष्टम उद्देशोऽधुना नवमआरभ्यते । तस्य चेदमादिसूत्रं
मू. (२०३) सागारियस्स आएसे अंतो वगडाए जति निहिए निसिट्टे पाडिहारए, तम्हा दावए, नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए। ___ मू. (२०४) सागारियस्स आएसे अंतो वगडाए भुंजइ निहिए निसिढे अपडिहारिए; तम्हा दावए, एवं से कप्पइ पडिगाहेत्तए।
मू. (२०५) सागारियस्स आएसे बाहिं वगडाए भुंजइ निट्ठिए निसड्डे पाडिहारिए: तम्हा दावए, नो से कप्पइ पडिगाहेतए। __ मू. (२०६) सागारियस्स आएसे बाहिं वगडाए निट्टिए निसट्टे अपाडिहारिए; तम्हा दावए, एवं से कप्पइ पडिगाहेतए।
मू. (२०७) सागारयिस्स दासे वा भयए वा अंतो वगडाए मुंजइ निहिए निसट्टे पडिहारिए तम्हा दावएनोसे कम्पइ पडिगाहेत्ताए
मू. (२०८)(एवं) अपाडिहारिए..... मू. (२०९) सागारियस्स दासेवा भयएवा बाहिं वगडाए मुंजइनिट्टिए निसट्टे पडिगाहेत्तए । मू. (२१०)(एवं) अपाडिहारिए... [भा.३६९८] आहारो खलुपगतोघेतव्वो सोकहिं न वा कहियं ।
सागारियपिंडस्स इतिनवमे सुत्तसंबंधो ।। वृ- आहारः खल्वष्टमोद्देशके अन्तिमसूत्रे प्रकृतः । स कुत्र ग्रहीतव्यः कुत्र वा नेत्येन सूत्रेण प्रतिपाद्यते । इत्येष नवमे उद्देशकेसागारिकपिण्डस्य प्रतिपादकंयत्आदिमंसूत्रंतस्यसम्बन्धः (अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-सागारिको नाम शय्यातरस्तस्यादेश आयासकर आदेशो यदि वा आदेशित आदेशः अथवा आदेशतइतिशब्दसंस्कारस्तस्य व्युत्पत्तिमने वक्ष्यामः । स चनायको मित्रं प्रभुः परतीर्थिको वा द्रष्टव्यः । वगडा नाम परिक्षेपस्तस्यान्तर्मध्ये भुक्ते पदार्थान् ओदनादीन्, किं विशिष्टानित्याह-निष्ठितान् निष्ठानीतान् निसृष्टान् प्रातिहारिकान् सागारिकान्सागारिभुक्तशेषान् तस्मात्परिनिष्ठितादिमध्यात् दापयति । न से तस्य कल्पते प्रतिग्रहीतुमेवं शेषाण्यपि त्रीणि सूत्राणि
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ ९ / २१० भावनीयानि । एवं चत्वायदिशविषयाणि चत्वारि दासादिविषयाणि इह यत्र यत्र प्रातिहारिकं तत्र तत्र सागारिकपिण्ड इति न कल्पते । यत्र पुनरप्रातिहारिकं तत्र तत्र न सागारिकपिण्ड इति कल्पते, प्रथमतृतीय- पञ्चम- सप्तम-सूत्रेषु सागारिकपिण्ड इति कृत्वा न कल्पते, द्वितीयचतुर्थषष्ठाष्टमसूत्रेषु न भवति सांगारिक पिण्ड इति कल्पते, केवलं भद्रकप्रान्तदोषतो वर्ज्यते इति सूत्राष्टकभावार्थः । आयासकरो आएसितो उ आवेसणं व आविसइ । सो नायगो सुही वा पभूव परतित्थिओ वावि ।।
[भा. ३६९९ ]
वृ- आयासकर आदेशः आदिशतीत्यादेश इति व्युत्पत्तेः, आदिशितो वा आदेशः आदेश्यते सत्कारपुरस्सरमाकार्यत इत्यादेशव्युत्पत्तेः । अथवा आवेश इति शब्दसंस्कारस्तत्र व्युत्पत्तिमाह-आवेशनं वा शब्दः शब्दसंस्कारापेक्षया विकल्पते आविशतीत्यादेश: । आवेशनं नाम यस्मिन् स्थाने प्रविष्टेन सागारिकस्यायासो जन्यते स आदेश आवेशो वा नाम ज्ञातिकः स्वजनः सुहृद् मित्रं प्रभुर्वा नायकः परतीर्थिको वापि कृता विषमदव्याख्या भाष्यकृता । सम्प्रति नियुक्तिविस्तरः । आएस दास भइए अहिं सुतेहिं मग्गणं जत्थ । सागारिय-दोसेहिं य पसंग - दोसेहिंय आगज्झो ||
[भा. ३७०० ]
वृ- आदेशो यथोक्तरूपो दास आजन्मावधि किंकरो भृतकः कियत्कालंमूल्येन धृत आदेशश्च दासश्च भृतकश्च आदेशदासभृतकं तत्र च पिण्डस्याष्टभिः सूत्रैर्मार्गणा कृता । यत्र सागारिकदोषैः प्रसङ्गदोषैश्च भद्रकप्रान्तकंकृतैय्ग्राह्यो भवति । साम्प्रतमष्टानामपि सूत्राणां विभागमाह
[भा. ३७०१]
तत्थादिमाई चउरो आवेसे सुत्तमाहिया ।
दो चैव पाडिहारी अपाडिहारी भवे दोन्नि ।।
वृ-तत्र तेषामष्टानां सूत्राणां मध्ये आदिमानि चत्वारि सूत्राणि आदेशे प्रागुक्तस्वरुपे आख्यातानि, तत्रापि द्वे सूत्रे प्रातिहारिणि द्रष्टव्ये द्वे च सूत्रे अप्रातिहारिणि, प्रथम तृतीये प्रातिहारिणि, द्वितीये चतुर्थेप्रातिहारिणीत्यर्थः ।
[ भा. ३७०२]
अंतो बहि वा विनिवेसणस्स आवसएणं व ठिए सगारे । भत्तं न एयस्स विसेसजुत्तं, तंमी दलते खलु सुतबंधो ।।
वृ- निवेशनं गृहस्यान्तर्वहिर्वा स्थिते सागारिके शय्यातरे यदि आदेश एव आदेशः प्राघूर्णकस्तेन वा सहस्थिते यद्भक्तंविशेषयुक्तं विशेषतो निष्ठां नीतंतन्न एतस्य प्राधूर्णकस्य सम्बन्धि किन्तु सागारिकस्य ततस्तस्मित् ददति सूत्रसम्बन्धः सूत्रोपनिपातः । प्रातिहारिकभोजितया तस्मिन् ददाति प्रथमे तृतीयेच सूत्रे न कल्पते सागारिकपिण्डत्वात् । द्वितीये चतुर्थे वा प्रातिहारिकभोजितया कल्पते । तदायत्वात्केवलं भद्रकप्रान्तदोषप्रसङ्गतो न गृह्यते । एतदेवाह
[भा. ३७०३] सागारियरस दोसा दोसु दोसु पसंगतो दोसा । भद्दगपत्तादीया होइ इमे मुणेयव्वा, (दोसु पिकमेण नेयव्वा)
बृ- द्वयोः प्रथमतृतीययोः सूत्रयोः सागारिकस्य दोषात् शय्तरपिण्डत्वान्न कल्पते इति भावः । द्वयोर्द्वितीयचतुर्थयोः प्रसङ्गतो दोषा भद्रकप्रान्तादिकाः आदिशब्दादतिभद्रकातिप्रान्तादिपरिग्रहस्ते च इमे वक्ष्यमाणा भवन्ति ज्ञातव्याः । तानेवाह
[भा. ३७०४ ]
एएण उवाएणं गिण्हंतो भद्दे उम्मेगतरं ।
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ९, मूल - २१०, [भा. ३७०४]
३८५ पत्तो दुदिठधम्मा विनास गरिहा दिय निसिंवा ।। वृ-भद्रकश्चिन्तयतिसाधवएतेनोपायेन मदीयंपिण्डंगृह्णन्ति,ततएवं चिन्तयित्वा उद्गमदोषाणामेकतरंदोषंकुर्यात्, यस्तुप्रान्तःसपापीयान् दुर्दृष्टधर्मातद्ग्रह पिण्डग्रहणतो दिवा निशिवाकोपावेशतो विनाशं कुर्यात् गर्दा वा दिवानिशमिति । [भा.३७०५] सुत्तंभिकप्पइनिय बुत्ते किं अस्थतो निसेहेह ।
एगयरदेसे कालियसुत्तनिवातोइमेहिं तु ।।. वृ- सूत्रे कल्पते इत्युक्ते किं यूयमर्थतो निषेधयथ । सूरिराह-एकतरदोषात्, भद्रकदोषप्रसङ्गात् प्रान्तदोषप्रसङ्गाद्वा इत्यर्थः । यद्येवं सूत्रेकस्मात्कल्पते इत्युक्तमत आह-अधिकृतस्य कालिकसूत्रस्य निपातप्रवर्तमानमेभिवक्ष्यमाणः कारणैः एतच्चज्ञायतेव्याख्यानात्कालिकश्रुतंचव्याख्यानप्रधानं - [भा.३७०६] जंजह सुत्तेभणियंतहेवतंजइवियालणा नत्थि ।
किंकालियानुयोगो दिठो दिट्टिप्पहाणेहिं ।। वृ- यत् यथा सूत्रे कालिके भणितं तद्यदि तथैव प्रतिपत्तव्यं । न पुनर्विचारणा काचिदस्ति, तर्हि दृष्टिप्रधानैर्युगप्रधानैरित्यर्थः । किंकस्मात्कालिकानुयोगो दृष्टः तस्मादतिविचारणासाचात्र प्रागुक्तस्करुपेति । तत्र युदक्तमेभिः कारणैः कालिकसूत्रनिपात इतितानि कारणान्याह[भा.३७०७] अदिट्ठस्सउगहणं अहवासागारियं तुवजेत्ता।
अन्नो पेच्छउमावा पेच्छत्ति वा विवच्चता ।।। वृ- यदि केनापि सागारिकसत्केन तत् दीयमानं न दृश्यते तदस्यादृश्यस्य ग्रहणं भवति । अथवा सागारिकंशय्यातरंवर्जयित्वा अन्यो दीयमानंप्रेक्षनांवामावा ।अथवासागारिकेऽपिप्रेक्षमाणे व्रजन्तो न तिष्ठन्ति केवलं दानवेलायां तदृष्टिः परिह्रियते । तत उक्तं सूत्रे कल्पते इति, तदेवमादेशविषयं सूत्रचतुष्टयंभावयति। [भा.३७०८] दास-भयगाण दिञ्जइउक्खित्तंजत्थभत्तयंनियमं ।
तमि बिसोचेवगमो अंतो बाहिं व देतंमि ।। वृ- दासभृतकादिसूत्रचतुष्टयेऽपि प्रथमसूत्रे तृतीयसूत्रे च प्रातिहारिकभोजनात्तस्मिन् ददति सागारिकपिण्ड इति कृत्वा न कल्पते । यत्र पुनद्वितीयचतुर्थेच सूत्रेदासभृतकानामुत्क्षिप्तंहस्तोत्पाटितं नियतंभक्तकंदीयते दत्तं च तैः स्वगृहे नीयतेतम्मिन्नपिदासभृतकादौ निवेशनस्यान्तर्वहिर्वा ददतितत्र सूत्रे स एव गमः प्रकारः कल्पते वस्तु, ततः परं भद्रकप्रान्तादिदोषप्रसङ्गतो न गृह्यते । यदा तु केनापि सागारिकःसत्केन दृश्यतेयदिवासागारिकंमुक्त्वाअन्यः प्रेक्षतांवातदागृह्यते । यद्येवंतर्हि सागारियस्स आदेशेवादासे वा भयगेवा इत्यनेन प्रकारेण चत्वार्येव सूत्राणि कस्मान्न कृतानि, उच्यते । [भा.३७०९] निवयानियय विसेसो आएसो होइदासभयगाणं ।
. अच्चियमनच्चिएवा विसेसकरणंपयत्तोवा ।।। वृ-आदेशोदासभृतकानां भवति नियतानां नियतकृतो विशेषः तथाह्यादेशः कोऽपि कदाचिदागच्छति ततस्तस्यानियतं दीयते दासभृतकानां नियतं तथा आदेशस्यार्चितं तथा आदेशस्यार्चितं सत्कारपुरस्कृतं दीयते दासभृतकानां सत्काराकरणतोऽनर्चितं तथा आदेशस्य भोजनविधिसम्पादनाय [22025
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९/२१० महान् प्रयत्नः संभ्रमगर्मी विधीयते । दासभृतकानांतुन तादृशः प्रयत्न इति दासभृतकसूत्रचतुष्टयाद्विश्लेषकरणं पृथक्करण
मू. (२११) सागारियस्स नायए सिया सागारियस्स एगवगडाए अंतो एगपयाए सागारिय चोपजीवइतम्हा दाधए नोसे कप्पइ पडिगाहेत्तए। [भा.३७१०] नीस अपडिहारीसमणुनाउत्तिमा अइपसंगा ।
एगपए परपिंडं गेण्हे परसुत्त-संबंधो ।। वृ-निसृष्टो दत्तोऽप्रतिहारी पिण्डः समनुज्ञातइति विचिन्त्यमा अतिप्रसङ्गत एकपदे एकस्यां तुल्यां शय्यातराद्व्यतिरिक्तस्य पिण्डं गृह्णीयादिति परसूत्रस्य परविषयसूत्राष्टकस्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या सागारिकज्ञातकः सागारिकस्वजनः स्यात् सागारिकस्य एकवगडाए एकस्मिन् गृहे सागारिकस्यान्तरे तस्यां प्रजायां चुल्यां । सागारिकं चोपजीवति तस्माद्दापयेत् । न से तस्य साधोः कल्पते प्रतिग्राहयितुं सागारिकासक्तचुल्लीदारुलवणाद्युपजीवनस्तस्य शय्यातरपिण्डस्य शय्यातरसत्कत्वात्, एवं शेषाण्यपिसप्तसूत्राणि भावनीयानि पाठःपुनस्तेषामेवं
मू. (२१२) सागारियस्स नायए सिवा सागारियस्स एगवडाए अंतो सागारियस्स अभिनिपयाए सागारियं चोपजीवति, तम्हा दावए, नो से कप्पइ पडिग्गाहित्तए।
मू. (२१३) सागारियस्सनायएसिया सागारियस्सएगवडाए बाहिंसागारिथस्सएगपयाएसागारिय चउपजीवति, जम्हा दावए, नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए।
मू. (२१४) सागारियस्स नायए सिया सागारियस्स एगवडाए बाहिं सागारियस्स अभिनिपयाए सागारियं च उवजीवति, तम्हा दावए, नो से कप्पतिपडिगाहित्तए।
मू. (२१५) सागारियरस नायए सिया सागारियस्स अभिनिवगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाए अंतीसागारियस्स एगपयाए सागारिखंच उवजीवति, तम्हा दावए, नोसे कप्पइ पडिगाहेत्तए।
मू. (२१६) सागारियस्सनायए सिया सागारियरस अभिनिव्वगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपर्वसाए अंतोसागास्थिस्सअभिनिफ्याएसागारियंचउवजीवति, तम्हादावए, नोसेकप्पइपडिगाहेत्तए।
मू. (२१७) सागारियस्स नायए सिया सागारियस्स अभिनिव्वगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाए वाहिंसागारियस्स एगपयाए सागारियंच उवजीवइ, तम्हा दावए, नो से कप्पइपडिगाहेतए।
मू. (२१८) सागारियस्स नायएसिया सागारियस्स अभिनिव्वगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाएबाहिंसागारियरसअभिनिपयाएसागारियंच उवजीवइ, तम्हा दावए, नो से कप्पइपडिगाहेत्तए।
वृ- अत्र अभिनिव्वगडाए पृथगृहे एकद्वारे एकनिष्क्रमणप्रवेशे एकनिवेशनान्तर्वर्तित्वात्तया अभिनिपयाए इति अभिप्रत्येकं नियता विविक्ता प्रजाचुल्ली अभिनिप्रजा तस्यां, शेषंसुगमं - [भा.३७११] पुरपच्छसंथुतो वाविनायता उभयसंथुतो वावि ।
एगवगडा घरं तु पया उचुल्ली समक्खया ।। . वृ-ज्ञातको नाम पूर्वसंस्तुतो यदिवा पश्चात्संस्तुतोऽथवा उभयसंस्तुतः स्वजनः, पूर्वसंस्तुतो नाम मातापितृपक्षवर्ती, पश्चात्संस्तुतो भापक्षगत, उभयसंस्तुतस्तथा विधनात्रा सम्बन्धविशेषभावत उभयपक्षवर्ती, एकवगडा नाम एकं गृहं, प्रजा तुचुल्ली समाख्याता, प्रकर्षण जायते पाकनिष्पत्तिरस्यामिति प्रतिव्युत्पत्तेः ।
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ९, मूल - २१८, [ भा. ३७१२]
[भा. ३७१२]
૨૮૭
एगपए अभिनिपए अहिं सुत्तेहिं मग्गणा जत्थ । सागारियदोसेहिं पसंगदोसेहिंय अगज्झं ।।
वृ- एकस्यां प्रजायामभिनिप्रजायां प्रत्येकं विविक्तायां प्रजायामष्टभिः सूत्रैः पिण्डस्य मार्गणा यत्रयेषु सूत्रेषु प्रथमतृतीयेषु पञ्चमसप्तमरुपेषु सागारिकदोपैर्द्वितीयचतुर्थपष्ठाष्टमेष्वथ प्रसङ्गदोषे भक्तपानमग्राह्यम् | [भा. ३७१३]
आइल्ला चउरो सुत्ता चउक्स्सालदवेक्खतो ।
पिहघरेसु चत्तारि सुत्ता एक्कनिवेशने । ।
बृ- आदिमानि चत्वारि सूत्राणि एकग्रहविषयाणि चतुःशाल्याद्यपेक्षातश्चतुःशालादावेव द्वयोः कुडम्बयोरवस्थानघटनात् अन्तिमानि चत्वारि सूत्राणि पृथग्गृहेषु तान्यप्येकस्मिन्निवेशने परिक्षेपे ।। सागारियरस दोसा चउसु परसंगदोसा य ।
[भा. ३७१४]
भद्दगपंतादीया चउसु पि कम्मेण नायव्वा ।।
वृ- चतुर्थप्रथमतृतीयपंचमसप्तमरुपेषु सूत्रेषु सागारिकस्य दोषाः शय्यातरपिण्डग्रहणे ते दोषास्तत्र ज्ञातव्या इत्यर्थः । चतुर्षु द्वितीयचतुर्थषष्ठाष्टमादिरूपेषु सूत्रेषु प्रसङ्गदोषाश्चतुर्ष्वपि सूत्रेणु यथोक्तक्रमेण ज्ञातव्या, भद्रकप्रान्तादिकृता आदिशब्दात् तस्तमविशेषपरिग्राहकः । अथ कथं प्रथमतृतीयादिषु चतुर्षु सूत्रेषु शय्यातरदोषाः कथं चान्यत्रप्रसंगदोषास्तत्राह
[भा. ३७१५ ]
दारुगलोणे गोरससृवोदग अंबिले य सागफले ।
उवजीवइ सागारियं एगपए वावि अभिनिपए । ।
वृ- दारु काष्टं लवमं गोरसं च प्रतीतं सूत्रो मुद्रादि उदकमाम्लं शाकफलानि च प्रतीतानि यस्मात्सागारियमिति षष्टयर्थे द्वितीया प्राकृतत्वात्सागारिकस्य सक्तानेकस्यां प्रजायां प्रत्येकं विविक्तायां वा प्रजायामुपजीवति तेन कारणेन सागारिकदोषाश्च प्रसजन्ति । एतेन सागारियं च उवजीवति इति .व्याखातं । कस्मादेकां चुल्लीं प्रतिपद्यन्ते तत आह
[ भा. ३७१६]
भीयाई करभयस्सय अंतो बाहिं व होज एकपया ।
अभिनिपए विन कप्पइ पक्खेवगमादिनो दोसा ।।
वृ- भीतानि, चुल्लीकरभयात्, गाथायां षष्ठी पञ्चम्यर्थे सम्बन्धविवक्षायां वा षष्ठी, यस्माच्छुल्लीकरभयात्तानि भीतानि तेन कारणेनान्तर्वहिर्वा तेषामेका प्रजा चुल्ली भवति । अभिनिप्रजायां तु सत्यां यद्यपि सागारिकसत्कमुपजीव्यते तथापि । निर्भिन्नचुल्लीकतया बत् गृह्यते तत्तेषामेव भवतीति सागारिकदोषा न भवन्ति । तथापि प्रसङ्गदोषतो न कल्पते तथा चाह-अभिनिप्रजायामपि न कल्पते यतो भद्रकप्रान्तकृताः प्रक्षेपादयो दोषाः, भद्रकः पक्षेपादीन् दोषान् कारयेत् । प्रान्तो विनाशप्रभृतीन्[भा. ३७१७] देसी तं देमो एए घेत्तुं न इच्छते अम्हं ।
अहवा वि अकुलजोत्ति य गेण्हंति अदिट्टमादीयं । ।
वृ- भद्रका ब्रुवते त्वं साधुभ्यः प्रभूतं देहि यद्ददासि तद्वयं तव दास्यामः । यत एतेऽस्माकं गृहे नेच्छंति ग्रहीतुं गाथायामेकवचनं प्राकृतत्वात्, एवं भद्रककृताः प्रक्षेपादयो दोषाः अथवा प्रान्तो बूते अकुलजा एते इति कृत्वा अदृष्टादिकं गृह्णन्ति । एवं गर्हा करोत्यतिप्रान्तो विनाशमपि, अत्रैवापवादमुपदर्शयति । [भा. ३७१८ ] बिइयपदे उदिट्टगहणं असती तव्वजिएण दिट्ठस्स ।
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-९/२१८ दिट्ठेवि पत्थियाण गहणं अंतो व बाहिंया ||
वृ- द्वितीयपदेनापवादपदेन यदि न केनापि दीयमानं दृष्टं तदा तस्यादृष्टस्य ग्रहणं, अथ सर्वथा केनाप्यदृष्टं न प्राप्यते तदा तद्भावे तद्वर्जितेन दृष्टस्य ग्रहणं तथा प्रस्थितानां गन्तुं चलितानां सागारिकेण दृष्टेऽपि दर्शनेऽपि अन्तर्बहिर्वा ग्रहणं भवति ।
३८८
मू. (२१९) सागारियस्स चक्कियासाला साहारणवकयपउत्ता, तम्हा दावए, नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए ।
मू. (२२०) सागारियस्स चक्कियासाला निस्साहारणवक्कयपउत्ता, तम्हा दावए, एवं से कप्पति पडिगाहिताए ।
मू. (२२१) (२२२) सागारियरस० - गोलियसाला०
मू. ( २२३ ) (२२४) बोधियसाला०
मू. ( २२५ ) ( २२६ ) - दोसियसाला० मू. ( २२७ ) (२२८) सोमियसाला० मू. (२२९) (२३० ) -वोदियसाला ० मू. ( २३१ ) ( २३२ ) - गंधियसाला० [ भा. ३७१९]
जहा एवं से कप्पइ पडिगाहेत्तए । साधारणमेगपयत्ति किच्च तहियं निवारियं गहणं । इदमवि सामन्नं वि य साहारणसालसु यजोगो । ।
वृ- अनन्तरसूत्रेष्वेकस्यां प्रजायां साधारणमिति कृत्वा तत्र ग्रहणं निवारितं, इदमपि च वक्ष्यमाणं साधारणसालासु सामान्यं साधारणमतो निषिध्यते । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या सागारिकस्य शय्यातरस्य चक्रिकाशाला तैलविक्रयशाला इत्यर्थः । सागारिकेणात्मना सह साधारणावक्रयप्रयुक्ता यत्तस्यां शालायां प्रक्षिप्यते । यश्च तस्य लाभः सागारिकेण साधारण इत्यर्थः । तस्मात् शालाया मध्यात् यत्साधूचित्तं तैलादिकमन्यो दापयति तत्से तस्य साधोर्न कल्पते इति प्रथमसूत्रार्थः । तथा सागारिकस्य चक्रिकाशाला तैलविक्रयशाला सा निस्साधारणा वक्रययुक्ता न किमपि सागारिकसाधारणं तत्र भाण्डं प्रक्षिप्तमस्तीति भावः तस्मात् निस्साधारणावक्रयशालामध्यात् दापयति एवं से तस्य साधोः कल्पते प्रतिगृहीतुं एष द्वितीय सूत्रार्थः । एवं बोलिकशालावोधिकशालादौषिकशालासोत्तिकशालागन्धिकशालाबोदियशाला सूत्राण्यपि भावनीयानि । सूत्रपाठस्त्वेवं द्रष्टव्यः । सागारियस्स गोलियसाला दावए एवं से कप्पइ पडिसाहारणा वक्कयपत्ता तम्हा दावए नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए, सागारियरखे गोलियसाला निस्साहारणा वक्कयपत्ता तम्हा गाहितए । एवं वोधिकशालादिसूत्रपाठोऽपि द्रष्टव्यः । [भा. ३७२०] तेल्लियगोलियगोणियदोसियसुत्तियबोहिकम्पासो ।
गंधिय सीडियसाला जा अन्ना एवमादी उ ।।
वृ- चक्रिका नाम तैलिकास्तैलिकचक्रकारिणः । एवं गोलिका लावणिका दौषिकः सौत्रिकाः बोधिकाः कार्षासा गन्धिकाशाला शौण्डिकशाला अपि अन्या च या एवमादिका गन्धप्रधाना सा गन्धिकशालेत्युच्यते । [भा. ३७२१]
ववहारे उद्देसंमि नवमए जत्तिया भवे साला । तासिं परिपिंडियाणां साहारणवाजिए गहणं । ।
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-९, मूल - २३२, [भा. ३७२१)
३८९ वृ- व्यवहारे नवमे उद्देशक यावत्यः शालाः शालासत्राणि भवन्ति विद्यन्ते तासां सर्वासां परिपिण्डितानामयं तात्पर्यार्थः । यत्र साधारणमविभक्तं क्रमाणकं तत्र प्रतिषेधः साधारणवर्जिते तु ग्रहणं । सम्प्रति साधारणशब्द-शालाशब्दव्याख्यानार्थमाह[भा.३७२२] साहारणसामन्नं अविभत्तमच्छिवसंथडेगर्ल्ड ।
सालत्ति आवनत्तिय पणिअगिहं चेव एगट्टे ।। वृ- साधारणं सामान्यमविभक्तमच्छिन्नं संस्तृतमिति एकार्थ, एते सर्वेऽपि शब्दा एकार्थिका इत्यर्थः । शाला इतिवा आषणइति वा पणितमिति वा गृहमिति वा एकार्थः । [भा.३७२३] साहारणा उसाला दट्वे मीसंसि आवणेभंडे ।
साहारणवकपउत्तेच्छिन्नं वोच्छंअच्छिन्नंवा ।। वृ- साधारण तु शाला भण्यते मिश्रे द्रव्ये सति किमुक्तं भवति । अन्यस्यापि अन्यस्यापि तिला एकत्र मिथयित्वापील्यन्ते पीलयित्वाच एकत्रविक्रोणन्ति । अथवा साधारणेनावक्रयेणयुक्ते आपण भाण्डे वाक्रयाणके साधारण शाला भवति । तथाच्छिन्नमच्छिन्नंवा वक्ष्ये एषगाथासंक्षेपार्थः । [भा.३७२४] पीलंति एक्कनो वा विक्कंतिय एकतो करिय तेल्लं ।
अहवावि चक्कएणंसाहारणवक्कयं जाणे ।। वृ- अन्यस्यान्यस्य तिलानेकत्र संमीलयित्वा पीलयन्ति ततो विक्रीणन्ति अथवा पृथक् तिलान् पीलयित्वातैलंकृत्वा एकत्र विक्रीणन्ति । तदेवं द्रव्ये मिश्रेसाधारणावक्रयप्रयुक्ताशाला व्याख्याता | अथवान्यथा साधारणावक्रयप्रयुक्तेनि व्याख्यानयति । अथवा वक्रयेण भाटकेन या साधारणाशाला प्रयुक्ता व्यापारिता तत्र यल्लभ्यते भाण्डकं तत् शय्यातरस्यान्येषां वा शय्यातराणां साधारणमिति साधारणावक्रयप्रयुक्तं जानीहि । अत्र यथा कल्पते यथा वा न कल्पतेतथा प्रतिपादयति । [भा.३७२५] पीलिय विरेडियंमीपुव्वगमेणं तुगहणमदिट्टे ।
एगत्थ विक्कयंमी अमेलियादिदु अन्नत्थ ।। वृ- अन्यस्यान्यस्य तिलानेकत्र मीलयित्वा पीलयित्वा च तैले विरेचिते विभक्तीकृते पूर्वगमेन पूर्वप्रकारेण शय्यातरेणादृष्टे ग्रहणं भवति, दृष्टे तु न कल्पते, मा प्रक्षेपकं कुर्यादिति हेतोरन्यत्र नीतं तु कल्पत एव, तथा पृथक् एव तिलान् पीलयित्वा च एकत्र विक्रीणन्ति । तत एकत्र विक्रये यावन्मूल्यं मिलितमविभक्तमित्यर्थः तावन्नकल्पतेइत्यर्थः ।अमीलितेमूल्यकरणेन विभक्तीकृते सागारिकेणादृष्टं सतुकल्पते, दृष्टे प्रक्षेपदोषसंभवात् । अन्यत्र पुनःस्वयोगेन नीतं निःशवंकल्पते ।
सांप्रतमापणंसाधारणावक्रयप्रयुक्तंव्याख्यानयति[भा.३७२६] जोउलाभगभावेण पउत्तो होतिआवणो ।
साउसाहारणा होइ तत्थघेत्तुंन कप्पइ ।। वृ- यस्तु सागारिकेन लाभभागेन त्रिभागादिना आपणः प्रयुक्तो भवति स साधारणो भवत्यापणस्ततस्तत्रगृहीतुंन कल्पते । साम्प्रतंभाण्डंसाधारणावक्रयप्रयुक्तं व्याख्यानयति[भा.३७२७] छेदेवा लाभे यासागारितो जत्थ होइआभागी।
. तंतुसाधारणंजाणे सेसमसाहारणंहोइ ।। वृ-यत्रभाण्डेच्छेदे लाभेवासागारिकार्द्धन विभागादिना वा आभागीभवतितत्भाण्डं साधारणं
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९/२३२ साधारणावक्रयप्रयुक्तंजानीयात् । एतद्व्यतिरिक्तंशेषंभाण्डमसाधारणं भवति । साधारणेचभाण्डं यावत्तंनविभज्यते, तावत्सागारिकपिण्डो, विभक्तेतुकल्पतेतत्रापिप्रक्षेपदोषप्रसङ्गत्तादृष्टेनकल्पते, अदृष्टेतुकल्पते । यदा तुसाशाला भाटकप्रदानेन गृहीता कालेन मया तवैतावत दातव्यं । न च भाण्डं शय्यातरेण सह च्छेदे लाभे वा त्रिभागादिना साधारणं तत्राप्यसाधारणे अदृष्ट कल्पते दृष्टे तु प्रक्षेपदोषप्रसङ्गतो नेति । सम्प्रति च्छिन्नंवोच्छं अच्छिन्नंवा रद्द इति व्याख्यानार्थमाह[भा.३७२८] सचित्तअवित्तमीसेणय जाप्पउंजएसाला । .
तहव्वमन्नदव्येण होइसाहारणंतंतु ।।। वृ-सचित्तेनअचित्तेनगाथायांसप्तमीतृतीयार्थेवाकृतत्वेन मिश्रेणचप्रयुज्यते ।शालाकिं विशिष्टेन सचित्तादिनेत्यत आह-द्रव्येण वा तद्दव्यं नाम यत् शालायां प्रक्षिप्तमस्ति अन्यद् द्रव्यं तद्व्यतिरिक्तं द्रव्यमियमत्रभावना यत्शालायांप्रक्षिप्तंसचित्तमचित्तंमिश्रंवाकार्षासादितस्य त्रिभागादिदातव्यम् । यदि वा यन्निप्वद्यते कर्पासादिभ्यो वस्त्रादिकमन्यत्तस्य त्रिभागादिदातव्यमिति तत्भवति - [भा.३७२९] तहव्वमन्नदव्वेणवावि च्छिन्ने विगहणमद्दिढे ।
माखलुपसंगदोसा संछोभ भतिवमुचेज्जा ।। वृ- तत् द्रव्यं यत् शालायां प्रक्षिप्तं अन्यद्वव्यं तद्व्यतिरिक्तं एतावता कालेन द्रव्यं वा मयैतावद्दातव्यमित्येवं तत् द्रव्येण अन्यद्रव्येण च्छिन्नेऽपि विभक्तीकृतेऽपि ग्रहणमटे शय्यातरेण कल्पते न दृष्टे; कुत इत्याह-माखलुप्रसङ्गदोषाः स्युरिति कृत्वा एतदेव संच्छोभी नाम प्रक्षेपस्तं कुर्यात् भृति वा मूल्यं मुञ्चेत्यावदुपकुरुतेसाधूनां तावद्ददस्व द्रव्यं, भृतिमध्यात्पातनीयमिति । [भा.३७३०] जंपियन एइगहणंफलकप्पासो सुरादि वालोणं।
फासंमि उसामन्नंन कप्पएजंतहिं पडियं ।।। वृ- यद्यपि च प्रासुकतया ग्रहणं नागच्छति तद्यथा फलमाम्रादि कासः सुरादिरादिशब्दात् सरकादिग्रहणंलवणं । एतान्यप्राशुकान्यपिकदाचित्कारणेगृह्यन्तेततएवमुक्तं, प्रासुकमपितु वस्त्रादि यत्तत्रशालायांशय्यातरेणसहसाधारणंतुनकल्पते, तदेव दोषिकशालामधिकृत्य दर्शयति । [भा.३७३१] अंडजर्वोडजवालज वागज तह कीडजाणवत्थाणं ।
नाणादिसागयाणंसाधारणवज्जिते गहणं ।। वृ- अण्डजानां वसरिसूत्रमयानां वोण्डजानां कर्पासिकसूत्रमयानां बालजानां कम्बलानां वल्कलजानांशणत्वग्मयानांकीटजानां वस्त्राणां नानादेशागतानांप्रयोजनेसमापतितेसाधारणजिते सागारिकेणसहसाधारणरहिते आपणे ग्रहणंभवतिदोषाभावात । दृष्टादृष्टविभाषा प्राग्वत ।।
मू. (२३३) सागारियस्सओसहीओसंथडाओ तम्हा दावए नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए मू. (२३४) सागारियस्सओसहीओ असंथडाओतम्हा दावए, एवं से कुप्पइपडिगाहेत्तए ।। मू. (२३५)(२३६) सागारियस्सअम्बफला जाब एवं से कप्पइपडिगाहेत्तए । [भा.३७३२] सागारियंमि पगतेसाहारणमोय समनुवत्तंते।
उसहिफलसुत्ताणंवंजणनाणतओजोगो ।। .. वृ- सागारिके पूर्वसूत्रेभ्यः प्रकृते साधारणे समनुवर्तमाने तत्प्रस्तावमुपजीव्य औषधिफलसूत्राणामुपनिपातः कृतः । यद्येवमयमर्थः पूर्व सूत्रेभ्य एव गते इति किमर्थममून्युपात्तानीत्यत आह
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
६:-९, मूल - २३६, [ भा. ३७३२]
३९१
व्यञ्जननानात्वात्किमुक्तं भवति पूर्वं शालामधिकृत्य कल्पाकल्यविधिरुक्त इदानीं तु तान्येव व्यञ्जनान्यधिकृत्य सोच्यते । ततो व्यंजनैर्नानात्वभेदाददोषः, एष योगः सम्बन्धः । अस्य व्याख्या सागारिकस्य शय्यातरस्य औषधयो गोरसवत्यां संवृताः साधारणास्तस्मात् तन्मध्याद्दापयति सूपकारो कल्पते से तस्य साधोः प्रतिग्रहीतुं तथा सागारिकस्यौषधयोऽसंस्कृता असाधारणास्तस्माद्दापयति एवं से तस्य कल्पते प्रतिग्रहीतुमेवमाम्नफलसूत्रद्वयमपि भावनीयम् । सम्प्रति भाष्यप्रयञ्चः गोरस गुल तिल्ल घतादि उसहीतो वा होंति जा अन्ना ।
. [भा. ३७३३]
सूअरस कठलेणं तु ता संथडथडा हुति ।।
वृ-सूतस्य (सूपकारस्य) काटलयने इन्धनगृहेया गोरसगुडतैलघृताद्या औषधयोऽन्या वा या भवन्ति ता द्विविधाः सागारिकेण सह संस्कृताः साधारणा भवन्ति असंस्कृता वा असाधारणा वा । कथं पुनः साधारणास्तत आह[भा. ३७३४]
ध्रुव आवाह विवाहे जन्ने सद्धे य करडुय छन्नेय । विविहातो ओसहीउ वानीता भत्तसूत्तस्स ।। जं दयं विदळं वा जो वा तह भत्तसेस उवारो । लभइ जइ सूवकारो अविरिक्कं पि हुन लब्भा ।।
[ भा. ३७३५]
वृ- ध्रुवं सर्वकालमुपस्करोति सूपकारो भोजिकानामावाही दारकपक्षिणां, वीवाहो वधूपक्षिणां, यज्ञो नागयज्ञादि श्राद्धं धिग्जातिजनप्रतीतं, करडुकं मृतकभक्तं, क्षण इन्द्रमहादिरेतेषु सूपकार आनीयते तस्य भक्तभतस्य सूपकारकस्य विविधा औषधयः पूर्वभणिता उपनीता ढौकितास्तत यत् दग्धमीपत् विदग्धं वा प्रभूतं दग्धं यो वा तत्र भक्तशेषस्योद्धारो भक्तशेयं यत्रोद्धरितमित्यर्थः । तद्यदि लभते सूत्रकारस्ततस्तत्कल्पते, अविरिक्तं अविभक्तीकृतं तदापि दग्धविदग्धादि हु निश्रितं ग्रहीतुं दातुं वा न लभते, ततस्तंन कल्पत । एतदेवाह
[भा. ३७३६ ]
अविरिक्को खलु पिंडो सो चेव विरेइतो अपिंडोउ । भद्दगपंतादीया ध्रुवा उ दोसा विरेकेवि ।।
वृ- अविरिक्तोऽविभक्तीकृतः खलु भवति पिण्डः सागारिकपिंडः स एव विरेचितः पृथक्कृतो भवत्यपिंडः सागारिकपिण्डो न भवतीतिभावः । यद्येवं तर्हि सग्ग्राह्यस्तत आह् विरक्तेऽपि धुवाभद्रकप्रान्तादिका दोषास्तस्मात्तत्रापि
[भा. ३७३७]
जाउ संघडियाओ सागारिय व संतिया न खलु कप्पे । जाओ असंथडियाओ सूतस्स य ताओ कप्पंति ।।
वृ- सागारिकसत्का असागारिकेण सह संस्तृतास्ताः खलु न कल्पन्ते यास्त्वसंस्तृताः सूतस्य सूपकारस्य सम्बन्धितया जातास्ताः कल्पन्ते । तदेवमौषधिसूत्रद्वयं भावितमधुनाम्रफलसूत्रद्वयं भावयति[ भा. ३७३८] वल्ली वा रुक्खो वा सागारियसंति उ भएज परं ।
तेसि परिभोगकाले समणाण तहिं कहं भणियं ।।
वृ-वल्ली वा सागारिकसत्को वृक्षो वा सागारिकसम्बन्धिपरम्परस्यावग्रहं भजेत् । तत्रतेषां वल्लीवृक्षाणां फलपरिभोगकाले श्रमणानां कथं भणितं किं कल्पते किं वा न कल्पते इति एष गाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव व्याचिख्यासुः प्रथमतो वृक्षवल्लीव्याख्यानमाह
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________
- व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९/२३६ - [भा.३७३९] फणसंव चिंच तलनालिकेरेमादी हवंतिफलरुक्खा। ..
लोमसियतउसिमद्विय तंबोलादी यवल्लीतो ।। वृ-पनस आम्रश्चिञ्चा विजनिका आम्बिली इत्यर्थः । तलस्तालो नालिकेरी इत्येवमादयो भवन्ति फलवृक्षाः लोमसिकात्रपुषिका ताम्बूलीका इत्येवमादिका वल्ल्यः तदेवं वृक्षा वल्न्यश्चोक्ताः । [भा.३७४०] परोगहंतुसालेणं अक्कमेज महीरुहो ।
छिंदामित्तियतेनुत्तेववहारो तहिंभवे ।। वृ-महीरुहो वृक्ष आम्रादिः सागारिकसक्तः शालया गाथायां पुंस्त्वं प्राकृतत्वात् विवर्धमानः परावग्रहमाक्रमेत् । अत्र परोब्रूते इयंशाखामदीयमवग्रहमाक्रामति ।ततश्छिनमि एवंतेनोक्तेव्यवहारस्तत्रभवेत्कथमित्याह[भा.३७४१] सागारियस्सतहियं केवतिओ उग्गहो मुणेयव्यो ।
ववहार तिहाच्छिन्नो पासाय गडे बिती तिरिए ।। वृ- सागारिकस्य शय्यातरस्य कियान् अवग्रहो ज्ञातव्य इति व्यवहारकारिभिश्चिन्तितं ततः शास्त्रं परिभाव्य व्यवहारस्त्रिधा ऊवधिस्तिर्यगभेदतश्छिन्नः । तत्र ऊर्ध्वतोऽवग्रहस्य परिमाणे प्रासादो यावत्प्रमाणमूर्ध्वंप्रासादस्योक्तं तावदूर्ध्वमवग्रहइत्यर्थः ।अधोऽवग्रह प्रमाणपानीयंप्रमाणमित्यर्थः । तिर्यग्वृत्तिः एतदेवाह[भा.३७४२] उई अहेय तिरियं परिमाणं तुवत्थुणं ।
खायमुसियमीसं वा, तंबुच्छंतिही दिवं ।। वृ-ऊर्ध्वमधस्तिर्यक्त्वपरिमाणं वास्तूनां भवति तच्च वास्तु त्रिधोदितं तद्यथा-खातमुच्छ्रितं मिश्नं चखातोछितं तत्र ऊर्ध्वतः परिमाणमाह[भा.३७४३] अट्टसयंचक्कीणंचोयट्ठी चेव वासुदेवाणं ।
बत्तीसंमंडलीएसोलसहत्था उपागतिए ।। वृ- अष्टाधिकं शतं हस्तानामूर्ध्वतश्चक्रवर्तिनां प्रासादो भवति ! चतुःषष्टिर्वासुदेवानां द्वात्रिंशत् माण्डलिकस्य षोडशहस्ताः प्राकृतिके प्राकृतजनसम्बन्धिनि ग्रासादे । [भा.३७४४] भवणुजाणादीनं एसुस्सेहोउवत्थुविञ्जाए।
भणितो सिप्पिनिहिम्मि उचक्कीमादीनि सव्वेसि ।। ..: वृ-शिल्पिनिधौ वास्तुविद्यायांसर्वेषामपिचक्रवादीनां भवनोद्यानादीनामेषउत्सेधोभणितस्ततः षोडशहस्ता ऊर्ध्वतोऽवग्रहस्य परिमाणमधो यावत्पानीयं तिर्यगवृत्तिरिति । [भा.३७४५] एवंच्छिन्नेउववहारे परोभणइ सारियं ।
कप्पेमिहंतेसालाईततोभणइ (आह) सारितो ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण व्यवहारे च्छिन्ने पर: सागारिक भणति कल्पयामि च्छिनह्मि अहं तवाम्रादिवृक्षसत्कं शाखादि, आदिशब्दात् प्रशाखापल्लवादिपरिग्रहस्तत आहसागारिकः । [भा.३७४६] मासे कप्पेहिसालादिदाहंते फलनिक्यं ।
तत्थच्छिन्ने अच्छिन्ने वासुत्तसाफल्लमाहियं ।। वृ-मा मम वृक्षस्य शाखादि कल्पय यतस्ते फलानि निष्कयं दास्यामि । तत्र एतावन्ति फलानि
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-९, मूल-२३६, [भा.३७४६] दातव्यानीतिच्छिन्नं, सामान्यतः फलानिदातव्यानीत्यच्छिन्नंतत्रच्छिन्नेअच्छिन्नेवायथायोगसूत्रद्वयस्य साफल्यमाख्यातम् । अत्रपर आह[भा.३७४७] साहूणंवन कप्पइसुत्तमाहुनिरस्थयं ।
गेलद्धाण उम्मेसु गहणं तेसिदेसियं ।। वृ- केचिदाहुः सूत्रद्वयमिदं निरर्थकं यतः साधूनामाम्राणि सचितत्वान्न कल्पन्ते । आचार्य आहतेषामाम्रफलानां ग्लानत्वे अध्वनिशेषभिक्षाया अलाभेअवमौदर्येच ग्रहणंदेशितंकथितंमहर्षिभिः । अतोन निरर्थकमिति[भा.३७४८] अविरिक्सारिपिंडो विरिकाविय सारि दिट्ठन विकप्पे।
अद्दिठसारिएणकप्पंतितहि घेत्तुंजे ।। वृ-अविरक्तान्यविभक्तनि फलानि सागारिकपिंडस्ततोन कल्पते, विभक्तान्यपिच सागारिकेण दृष्टानिन वैकल्पन्ते ततोअदृष्टानि सागारिकेणग्रहीतुं कल्पन्ते । जे इतिपादपूरणे । उपसंहारमाह[भा.३७४९] एवं अत्तट्टाए सयं परुढाण वाविभणियमिणं |
इणमन्त्रोआरंभोसमणट्ठावाविएसम्मि ।। वृ- एवमुक्तप्रकारेणात्मार्थमारोपितानां स्वयं वा प्ररुढानामिदमनन्तरोक्तं भणितम् । साम्प्रतमस्मिन् वृक्षे श्रमणार्थे वापितेअयं वक्ष्यमाणोऽन्य आरंभस्तमेव दर्शयति[भा.३७५०] वल्ली वा रक्खोवाकोई रोएज संजयठाए ।
तेसि परिभोगकालेसमणाणतहिं कहंभणियं ।। वृ- वल्लीर्वा वृक्षान्वा कश्चित्संयतानामर्थाय रोपयेत् । तत्र तेषां फलानां परिभोगकाले श्रमणानां कथं भणितं किंकल्पते किंवान कल्पते इत्यर्थः । अत्रसूरिशह[भा.३७५१] तस्स कडनिट्ठियादी चउरोभंगे विभावइत्ताणविसमेसु ।
जाणविसमं नियमाउसमोसमग्गहणे ।। वृ-तस्य कृतं तत्तस्य निष्ठितमिति प्रथमः, तस्य कृतमन्यस्य निष्ठितमिति द्वितीयः, अन्यस्य कृतं तस्य निष्ठितमिति तृतीयः, अन्यस्य कृतमन्यस्य निष्ठितमिति चतुर्थः । तत्र तस्य संयतस्य निमित्तं कृतमारोपितं वृक्षादि तथा तस्यैव संयतस्य निमित्तं निष्ठितं निष्टो नीतमचित्तीकृतमित्यिर्थः एष प्रथमभङ्गार्थः । एवं शेषाणामपिभङ्गानामर्थः परिभावनीयः, तत्रतस्यकृतंतस्यनिष्ठितमिन्यादीन्चतुरो भङ्गान् विभाव्य विषमयोभङ्गयोBहतोर्विषममसंयमं जानीयात्तन्निमित्तं निष्टानयनात् समयोर्दितीयचतुर्थयोर्भङ्गयोर्ग्रहणे समं संयमं जानीयात् अन्यनिमित्तं निष्ठितत्वात् । पर आह-ननु श्रमणार्थ स आरोपितस्ततः कथं द्वितीये भङ्गे कल्पते? सूरिराह[भा.३७५२] कामसोसमणट्ठा वुत्तो तहवियन होइसोकम्मं ।
जंकम्मलक्खणंखलुइह हं वुत्तंन पस्सामि ।। वृ-काममनुमन्यामहेस वृक्षः श्रमणार्थमारोपितः तथाप्यसौ कर्मनभवतियतो यत्कर्मलक्षणं खलु तीर्थकरगणधरैर्भक्तं, तदिहइपाठ पूरणे, न पश्यामि किंतत्कर्मलक्षणमत आह[भा.३७५३] सचित्तभावविकलीकयंमि.दव्वंमिमग्गणा होइ ।
कामगहणा उदव्वे सचेयणे फासुभोईणं ।।
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९४२३६ वृ- यत्सचित्तभावविकलीकृतमचित्तीकृतं द्रव्यं तत्र प्रासुकभोजिनां मार्गणा भवति । तत आधाकर्मिकचिन्तापितत्रैव युक्ता नान्यत्रसचेतने तुद्रव्ये का मार्गणा नैव काचित सचित्ततया तस्य ग्रहणासंभवात्ततो न तदपेक्षया आधाकर्मिकत्वमिति, तदेवमारोपितरुपकृतनिष्ठितविषये कल्प्याकल्प्यविधिरुक्तः ।सम्प्रति च्छिन्नरुपकृतनिष्ठितविषये तमाह[भा.३७५४] संजयहेछिन्नं अत्तट्टोवक्खडंतुतंकप्पे ।
. अत्तट्टाच्छिन्नं पिहुसमणा निट्ठियमकप्पं ।। वृ-अत्रापि भङ्गचतुष्टयं तस्य कृतंतस्थ निष्ठितं १ तस्य कृतमन्यस्य निष्ठितं २ अन्यस्य कृतं तस्य निष्ठितं३अन्यस्यकृतमन्यस्यनिष्ठितं ४ । अत्रकृतंच्छिन्नंपाकादिकरणतोनिष्ठांनीतम् । तत्रप्रथमभङ्गे सर्वथान कल्पते । चतुर्थस्तुभङ्गएकान्तशुद्धोद्वितीयभङ्गमधिकृत्यपूर्वार्धमाह-संयतहेतोःसंयतनिमित्तं च्छिन्नमात्मार्थमुपस्कृतं निष्ठां नीतं तत्कल्पते तृतीयभङ्गमधिकृत्याह-आत्मार्थं च्छिन्नमपि श्रमणार्थनिष्ठितमकल्प्यं ।सम्प्रति बीजान्युदकं चाधिकृत्याह[भा.३७५५] बीयाणी चवावेज्जा अगइंवखणेजसंजयट्टाए ।
तेसि परिभोगकालेसमणाणं तहिंकहंभणियं ।। वृ-बीजानिशाल्यादिसत्कानिवपेत् अवटंचखानयेत्संयतार्थे, तेषां परिभोगकालेतत्र श्रमणानां कथंभणितंकल्प्यमकल्प्यंवा (सूरिराह[भा.३७५६] दुच्छडाणियं च उदयं जइहेउंनिट्ठियं च अत्तहा ।
तंकप्पइअत्तट्ठा कयं तुजइ निट्ठियमकप्पं ।। वृ-अत्रापिप्रागिवभङ्गचतुष्टयं । तत्राद्योभङ्गएकान्तनाशुद्धश्चरमस्त्वेकान्तशुद्धःद्वितीयभङ्गमधिकृत्याह-यतिहेतोस्तण्डुला द्विच्छडीकृता उदकं वा संयतहेतोरवटादानीतं उभयसमपि च निष्ठितमचित्तीकृतमात्मार्थतत्कल्पते ।तृतीयभङ्गमधिकृत्याह-कृतंद्विच्छटीकृतास्तण्डुलाअवटादानीतंपानीवं निष्ठितंतुयतिनिमित्तं तदकल्प्यमिति पुनरपिपर आह[भा.३७५७] समणाणसंजतीणव दाहामि जो किणेज्ज अट्टाए ।
गावीमहिसीमादी समणाणतहिंकहंभणियं ।। वृ-श्रमणानां संयतीनांदुग्धादि दास्यामीति बुद्ध्या तेषामर्थाय गोमहिष्यादिकं यः क्रीणीयात्तत्र श्रमणानां कथंकल्प्यमकल्प्यंवा भणितं सूरिराह[भा.३७५८] संजयहेउंदूढा न कप्पए यसयमट्ठा ।
पामिच्चिय कीयावा जइ विसमणट्ठया धेनू ।। वृ-यद्यपिव धेनुर्गोरुपामहिपीरुपावाश्रमणार्यमयमित्यात्मीयांधेनुंदत्वा परकीयायाचिताक्रीता वा यदि संयतहेतोर्दुग्धा ततो न कल्पते । अथ स्वयमात्मनोऽर्थाय दूग्धा तर्हि कल्पते । [भा.३७५९] चेइयदव्वं विभयाकरेज केई नरो सयट्ठाए |
समणंवा सोवहियं विक्केज्जासंजयट्ठाए ।। वृ-चैत्यद्रव्यं चौराः समुदायेनापहृत्य तन्मध्ये कश्चिन्नर आत्मीयेन भागेन स्वयमात्मनोऽर्थाव मोदकादि कुर्यात् । कृत्वा च संयतानां दद्यात् ।
[भा.३७६०] एयारिसंमिदव्येसमणाण किंतुकप्पईवेत्तुं ।
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ९, मूल - २३६. [भा. ३७६०]
३९५
[भा. ३७६१]
चेइयदव्वेण कथं मुल्लेण वज्जं सुविहियाणं ।। तेन पडिच्छा लोए विगरहिया उत्तरे किमंग पुन । चेइय जइ पडिनीए जो गेहइ सावि हुतहेव ।।
वृ- एतादृशेन द्रव्येण, गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे यत् आत्मार्थे कृतं तत् श्रमणानां किं नु ग्रहीतुं कल्पते । सूरिराह-यच्चैत्यद्रव्येण यच्च वा सुविहितानां मूल्येनात्मार्थे कृतं तद्दीयमानं न कल्पते किं कारणमिति चेदुच्यते स्तेनानीतस्य प्रतीच्छा प्रतिग्रहणं लोकेऽपि गर्हिता किमङ्ग पुनरुत्तरे तत्र सुतरां गर्हिता यतश्चैत्ययतिप्रत्ययनीके चैत्ययतिप्रत्यनीकस्य हस्तात् यो गृह्णाति सोऽपि हु निश्चित्तं तथैव चैत्ययति - प्रन्यनीक एव । कस्मादित्याह -
[ भा. ३७६२]
हरिया हडिया सा खलु ससत्तितो उग्गये हरा गुरुगा ! एवं तुकया भत्ति न वि हानि जा विना तेन ।।
बृ- स खलु स्तेनानीतप्रतीच्छा हृताहृतिका भण्यते स्तेनैर्हतस्य स्तेनहरणं हताहतिका यत एवं तस्मात्स्वशक्तितश्चैत्यद्रव्यं सोपधिकं वा श्रमणमुद्गमयेत् उत्पादयेत् । इतरथा प्रायश्चितंचत्वारो गुरुकाः । एवं च सति कृता भक्तिर्भवति । प्रवचनस्य या च तेन विना हानिः, सापि न भवति, पुनः पृच्छति[भा. ३७६३] जा तित्थयराणं कया वंदन आविरसनादि पाहुडिया । भत्तीहिं सुखरेहिं समणाण तहिं कहं भणियं ।।
वृ- या तीर्थकराणां सुखरैर्भक्त्या बन्दना वर्षणादिका आदिशब्दात् पुष्पवृष्टिप्रकारत्रयादिकरणपरिग्रहः प्राभृतिका कृता तत्र श्रमणानां कथं भणितं । किं तत्र स्थातुं कल्पते न वा अत्र सूरिराह[ भा. ३७६४ ] जइ समणाणन कप्पइ एवं एगानि या जिनवरिंदा । गणहरमादी समणा अकप्पए न विय चिट्टति ।।
वृ- तस्यां प्राभृतिकायां श्रमणानामवस्थातुं कल्पते भगवतः प्रवचनातीतत्वात् । अन्यच्च यदि श्रमणानां न कल्पते तत एकाकिनोजिनवरेन्द्रा भवेयुर्यतो गणधरादयः श्रमणा अकल्पिकेनैव तिष्ठन्ति । [भा. ३७६५] तम्हा कप्पइ ठाउं जह सिद्धायणंमि होइ अविरुद्धं ।
जम्हाउन साहम्मी सत्था अम्हं ततो कप्पे ।।
वृ- तस्मात्कल्पते स्थातुं यथा सिद्धायतने भवत्यवस्थानमविरुद्धं तथात्रापीति भावः । यस्मात् शास्ता तीर्थकरोऽस्माकं न साधर्मिकः प्रवचनातीतत्वात्ततः कल्पते एतदेवाह
[भा. ३७६६ ] साहम्मियाण अट्टो चउव्विहो लिंगओ जह कुटुंबी । मंगल सासय भत्तीए जं कयं तत्थ आदेसो ।।
वृ- साधर्मिकाणामर्थाय कृतं न कल्पते, स च चतुर्विधस्तत्र लिङ्गतोऽसाधर्मिकस्तीर्थकरो यथा कुटुम्बी, ततस्तस्मिन्निमित्तं कृतं कल्पते, अन्यच्च भगवतां मङ्गलनिमित्तं शाश्वतोमोस्तन्निमित्तंवा भक्त्या बत्क्रियते समवसरणमायतनं नत्रादेशो ऽनुज्ञावस्थानस्येतिभावः । सम्प्रत्यतिप्रसङ्गनिवारणार्थमाहवियनाहाकम्मै भत्तिकयं तह विवज्जियं तेहिं ।
[भा. ३७६७ ]
भत्ती खलु होति कया जिनान लोगेवि दिठंतु ।।
वृ- यद्यपि भक्तिकृतमायतनादि भवतितन्नाधारकर्म तथापि तद्वर्जयद्भिः खलु भक्तिर्जिनानां कृता भवति । इदं तु लोकेऽपि दृष्टं तदेव दर्शयति ।
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ९/२३६ [भा.३७६८] बंधित्ता कासवतो वयणं अट्ठपुडसुद्ध पोत्तीए।
पत्थिवमुवासतेखलु वित्तिनिमित्तंभयाचेव ।। वृ-काश्यपः कौटुम्बिको वृत्तिनिमित्तंभयाद्वा पार्थिवमुवास्तेखल्वष्टपुट्याशुद्धया पोतिकयावदनं मुखं बध्वा एवमत्रापि पार्थिवस्थानीयायास्तीर्थकरप्रतिमाया भक्तिनिमित्तं नायतनं प्रविशन्ति को दोष इत्यत आह[भा.३७६९] दुभिंगध परिस्सावी तनुरप्पेसण्हाणिया!
दुहा वायुवहो चेव तेनठतिन चेतिए ।। [भा.३७७०] तिनि वा कडए जाव थुतितो तिसिलोइय ।
तावत्थ अनुन्नायंकारणमि परेण वि ।। वृ- एषा तनुः स्नापितापि दुरभिगन्धप्रस्वेदपरिश्राविणी तथा द्विधा वायवोऽधोवायुनिर्गमः (१) उच्छ्वासनिःश्वासनिर्गमञ्च (२) ।तेन कारणेनचैत्येचैत्यायतने साधवीन तिष्ठन्ति अथवा श्रुतस्तवानन्तरं तिस्त्रः श्रुतीः त्रिश्लोकिकाः श्लोकत्रयप्रमाणा यावत्कर्पतेतावत्तत्रचैत्यायतने स्थानमनुज्ञातं, कारणेन कारणवशात्परेणाप्यवस्थानमनुज्ञातमिति
मू. (२३७) सत्तसत्तमियानं भिक्खूपडिमा एगूणपन्नए राइंदिएहिं एगन छन्नउएणं भिक्खासएण अहासुत्तंअहाकप्पंअहामगंअहातच्चं अहासम्मंफासया पालियातीरिया किट्टियाआणाएअनुपालिया भवइ ।। [भा.३७७१] सागारिय अग्गहणे अन्नाउँछं फुडंसमक्खायं ।
सोहोउभिग्गहो खलुपडिमा य अभिग्गहोचेव ।। [भा.३७७२] अनाउंछ विसुद्धं घेत्तव्यं तस्स परीमाणं किं ।
कालंमियभिक्खासुयइतिपडिमासुत्तसंबंधो ।। वृ- पूर्वसूत्रेषु सागारिकपिण्डो न ग्राह्य इत्युक्तं सागारिकपिंडाग्रहणे स्फुटमज्ञातोञ्छग्रहः खलु भवत्यभिग्रहः प्रतिमाप्यभिग्रहं अभिग्रहप्रस्तावात्सागारिकसूत्रानन्तरं प्रतिमासूत्रस्योपनिपातः । अथवान्यथा सम्बन्धः सागारिकपिण्डप्रतिषेधतोऽज्ञातोञ्छविशुद्धं ग्रहीतव्यमित्याख्यातं, तस्य भिक्षाकालेषु किं परिमाणमिति प्रभावकाशमाशङ्कय प्रतिमासूत्रमुपन्यस्तवान् । एष प्रतिमासूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-सप्तसप्तका दिनानां यस्याः सा सप्तसप्तकिकाः सप्तकशब्दककारस्य मकारः प्राकृतत्वात् । नमिति वाक्यालङ्कारे भिक्षुप्रतिमा एकोनपञ्चाशता रात्रिंदिवरेनषनवतेन भिक्षाशतेन यथासूत्रसूत्रानतिक्रमेण यावत्करणात्- 'अहाकप्पंअहामगंजाव किट्टिया अनुपालिया भवति' इति परिग्रहस्तत्र यथाकल्पं यथाविधि सूत्रोक्तविध्यनतिक्रमणेत्यर्थः । यथामार्गज्ञानदर्शनचारित्राणामविराधनेन । अहातचंतियथातथ्यमेकान्ततः सूत्रानुसारेणापादितसत्य। अहासम्मंयथासम्यत्रिविधेनापियोगेनापरिताम्यतासम्यक्करणं । स्पर्शितासेविता ।विराधना रक्षणतः। अत एव शोधिता अतीचारलेशेनाप्यकलङ्कनात् । तीरिता तीरं नीता पर्यन्तनीता इत्यर्थः । कीर्तिता आचार्याणां कथिता यथा प्रतिमा मया समाप्ता । आज्ञया तीर्थकरोपदेशेन अत्र पालिता भवति । एवमष्टाष्टकिका नवनवकिकादशदशकिका सूत्राण्यपिभावनीयानिमू. (२३८) अट्टअट्ठमियाणंभिक्खुपडिमा चउसहिएराइंदिएहिंदाहियअट्टासिएहिं भिक्खासएहि
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-९,मूल - २३८, [भा.३७७२] अहासुत्तंजाव अनुपालिया भवइ ।
मू. (२३९) नवनवमियाणं भिक्खुपडिमा एगासीए राइंदिएहिं चउ हियपंचुत्तरेहिं भिक्खासएहि अहासुत्तंजाव अनुपालिया भवइ ।।
मू. (२४०) दस दसमियाणं भिक्खुपडिमा एगेणं राइंदियसएणं अद्धछट्टेहिय भिक्खासएहिं अहा सुतंजाव अनुपालिया भवइ ।।
वृ-विशेषस्तुपाठसिद्धः । एष सूत्रचतुष्टयसंक्षेपार्थः । .. [भा.३७७३] अहसुत्तसुत्तदेसा कप्पो उविधिएमगनाणादी ।
तच्चतुभवे तत्थं सम्मंजं अपरितंतेन ।। [भा.३७७४] फासियजोगतिएणं पालियमविराहि सोहितेचेव ।
तीरियमंतंपाविय किदिय गुरुकहणा जिनमाणा ।। वृ-यथासूत्रमितिसूत्रादेशात्यथाकल्पमित्यत्रकल्पोविधिर्यथामार्गमित्यत्रमार्गो ज्ञानादि । यथा तथ्यमित्यत्रतचं नाम तथ्यं, यथा सम्ममिति सम्यग नाम यदपरिताभ्यताकरणं, स्पर्शिता योगत्रिकेण सेविता पालिता अविराधिता शोधिताप्येवमेव अविराधनेने वेत्यर्थः । तीरिता अंतं प्रापिता, कीर्तिता गुरुणांकथनतः आज्ञा जिनस्य तीर्थकृतः द्वितीयाषष्ठ्यर्थः प्राकृतत्वात् । [भा.३७७५] पडिमा उपुब्वभणिया पडिवाइको तिसंघयणमादी ।
नवरं पुन नाणतं कालच्छेएय भिक्खासु ।। वृ-प्रतिमा भिक्षोः प्रतिमाः पूर्वमाचारदशासुभणिताः ताः कः प्रतिपद्यतेततः आह-तिसंघयणत्ति आद्येषुत्रिषुसंहननेषुअन्यतरसंहननोपेतः प्रतिपद्यते, चतुर्थादिषुतुसंहननेषुवर्तमानोन प्रतिपद्यते । आदिशब्दात्सोऽपि सूत्रार्थतदुभयोपेतो गच्छे कृतपरिकर्मा सातिशयो न निरतिशयो निरतिशय इति परिग्रहः । तृतीयं चसंहननं यावदार्यरक्षितस्तावदनुवृत्तं । ततः आरतो व्यवच्छिन्नं नवरं पुनर्नानात्वमत्र कालच्छेदे भिक्षासुचतत्र कालच्छेदमाह[भा.३७७६] एगूणपन्नचउसट्ठिगासती सयंबोधव्वं ।
सव्वासिंपडिमाणंकालो एसत्ति तो होइ ।। वृ- सप्तसप्ततिकायाः काल एकोनपञ्चाशत् रात्रिं दिवानि अष्टा अष्टकिकायाः चतुःषष्टिर्नवनवकिकाया एकाशीतिर्दशदशकिकायाः शतं रात्रिंदिवानां बोद्धव्यं । सर्वाप्रतिमानामधिकृतसूत्रचतुष्टयोपेतानामेष एतावान्भवतिकालः । कथं पुनः सप्तसप्तकिका भवतीत्यत आह[भा.३७७७] पढमाएसत्तगा सत्तपढमे तत्थसत्तए ।
. एकेक्कं गेण्हई भिक्खं बिइए दोन्नि दोनिओ ।। [भा.३७७८] एवमेकेक्कियं भिक्खंछुब्भिजेकेकसत्तगे।
गेण्हती अंतिम जाव सत्तसत्त दिनेदिने ।। वृ-प्रथमायांप्रतिमायांसप्तसप्तकिका भवन्ति । तत्रप्रथमेसप्तकेप्रतिदिवसमेकैकांभिक्षागृह्णाति । द्वितीये सप्तके प्रतिदिवसं द्वे द्वे भिक्षे । एवं तृतीयादिषु सप्तकेष्वेकैकेषु एकैकां भिक्षामयिकां प्रक्षिपेत यावदन्तिमेसप्तके दिने दिनेसप्त सप्तभिक्षा गृह्णाति । इयमत्रभावना-तृतीयेसप्तके प्रतिदिवसं । तिस्त्रस्तिस्त्रो भिक्षा गृह्णाति । चतुर्थे चतस्त्रश्चतस्त्रः पञ्चमे पञ्चपञ्च, षष्ठेषट् षट्, सप्तमे सप्तसप्तेति ।
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ९/२४० [भा.३७७९] अहवा एक्किक्कियं दत्तिजासत्तक्केक्कसत्तए ।
आदेसो आत्थि एसोविसीहविक्कमसन्निभो ।। वृ-अथवाएष द्वितीयोऽप्यादेशोयथा एकैकस्मिन्सप्तके प्रत्येकंप्रथमदिनादारभ्य प्रतिदिवसमेकैको वर्धयेत् यावत् सप्तमे दिवसे । इयमत्र भावना-प्रथमे सप्तके प्रथमे दिवसे दिवसे एकांभिक्षां गृह्णाति, द्वितीये ढे, तृतीये तिस्त्रः,चतुर्थेचतस्त्रः, पञ्चमेपञ्च, षष्ठेषट् सप्तमेसप्त एवं द्वितीय तृतीये चतुर्थे पञ्चमे पष्ठे सप्तमे च सप्तके द्रष्टव्यं एव आदेशः सिंहविक्रमसंनिभः यथा सिंहो गत्वा गत्वा पृष्ठतः प्रलोकयते, एवमेषोऽपिसप्तकेसप्तके पुनर्मूलतः परावर्तते । गतः कालच्छेदः संप्रति भिक्षापरिमाणमाह[भा.३७८०] छनउयभिक्खसयं अट्ठासीयाय दोसयाति ।
पंचुत्तरायचउरो अच्छट्ठासयाचेद || वृ- सप्त सप्तकिकायां भिक्षापरिमाणं षन्नवतं, शतमष्टाष्टकिकामामष्टशीते द्वेशते भिक्षाणां, नवनवकिकायां पञ्चोत्तराणि चत्वारि शतानि, दशदशकिकायामर्धषष्ठानिशतानि भिक्षाणामिति । [भा.३७८१] उद्दिट्टवग्गदिवसा मूलगुणसंजुयादुहा छिन्ना |
मूलेणंसंयुणिया मानंदत्तीणपडिमासु ।। [भा.३७८२] पदगयसुवेयसुत्तरसमाहयं दलियमादिना ।
सहियं गच्छगुणं, पडिमाणं भिक्खमाणंमुणेयव्यं ।। वृ-उद्दिष्टा ये चवर्गाः सप्त सप्तकिकादयः ते दिवसा मूलदिनसंयुताः सप्तादिदिनसन्मिश्राः तदनन्तरं द्विधा छिन्नाअर्धी क्रियन्तेइतिभावअ । ततोमूलेन सप्तादिलक्षणेनसंगुण्यन्ते संगुणिताःप्रतिमासुदत्तीनां परिमाणंभवन्तितद्यथा-सप्तसप्तकवर्गदिवसा एकोनपञ्चाशत्ते मूलदिनैः सप्तभिर्युताः क्रियन्ते जाताः षट्पञ्चाशत्, ते अर्धीक्रियन्ते जाता अष्टाविंशतिः, सा मूलेन सप्तकेन गुण्यते आगतं पन्नवतं शतं । तथा अष्टाष्टकवर्गदिवसा श्रतुःषष्टिः तेमूलदिनैः अष्टभिः संमिश्यन्तेजाताः द्वासप्ततिस्तस्याअर्धंक्रीयते जाता षट्त्रिंशत्सामूलेन अष्टकेनगृनते आगतेद्वेशतेअष्टाशीते एवंनवनवकिकायांदशदशकिकायां घ यथोक्तंभिक्षापरिमाणमानेतव्यम् । अत्रैव करणान्तरमाह[भा.३७८३] गच्छुत्तर संविगे उत्तरहीणंपविखवे आदि ।
अंतिमधनमादिजुयं गच्छद्धगुणंतुसव्वधनं ।। वृ- गच्छ उत्तरेण संवर्गे संवर्येतस्म, । संवर्गो गुणित इत्यर्थः । तस्मिन् उत्तरेण होणे कृते आदि प्रक्षिपेत् तत अन्तिमधनमागच्छति तदन्तिमधनमादियुतं क्रियते तदनन्तरं गच्छार्धगुणं ततः सर्वधनमागच्छति । तत्रसप्तसप्तकिकायांसप्त आदिः सप्तउत्तरंसप्तगच्छः । ततः सप्तलक्षणो गच्छ उत्तरेण सप्तकलक्षणेन गुण्यते जाताः एकोनपञ्चाशत् । सा उत्तरेण सप्तकेन हीना क्रियते कृत्वा च पुनरादिना सप्तकेनै व युताकर्तव्या । इदं कारणमन्यत्रपि व्यापकं तत एवमुक्तमन्यथाचोत्तरं हानावादिप्रक्षेपेच न कश्चिद्विशेषः तस्या एव एकोनपञ्चाशतो भावात् । तदन्तिमधनं सप्तमे सप्तके भिक्षापरिमाणमित्यर्थः । एतत्आदिनासप्तकेनयुतंक्रियतेजाताषट्पञ्चाशत् ।सागच्छार्धेन गुण्यते। अत्रगच्छः सप्तकः । स विषमत्वादधन प्रयच्छतिततोगुण्यो राशिः षट्पञ्चाशल्लक्षणोर्धी क्लियते । जाता अष्टाविंशति । सा परिपूर्णेन सप्तकलक्षणेन गच्छेन गुण्यते, जातं पन्नवतं शतं । अष्टाष्टकिकायामष्टक आदिरष्टक उत्तरमष्टको गच्छः तत्राष्टकलक्षणो गच्छ उत्तरेणाष्टकेन युतं क्रियते
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-९, मूल - २४०, [भा. ३७८३]
३९९ जाता चतुःषष्टिः सा उत्तर हीना आदियुता क्रियते । तथापि सैव । चतुःषष्टिरेतत् अष्टमेऽष्टके भिक्षापरिमाणं एतदादिना अष्टकेन युतं क्रियतेजाता द्वासप्ततिः ।सागच्छार्धेन चतुप्केन गुण्यते जाते द्वेशतेऽष्टाशीत्यधिके एवं नवनवकिकायां दशदशकिकायां च भावनीयं नवरं नवनवकिकायां नवक आदिर्नवक उत्तरंनवको गच्छो दशदशकिकायां दशक आदिर्दशकं उत्तरंदशको गच्छः । मू.(२४१) दोपडिमाओपन्नताओ, तंजहाखड्डिया वा मोयपडिमा महलिया वा मोयपडिमा ।
मू. (२४२) खुडियन्नं मोयपडिमंपडिवन्नरस अनगारस्स कप्पड़, से पढमनिदाहकालसमयंसि वा घरमनिदाहकालसमयंसिवाबहिया गामस्सवाजावरायहानीएवा वर्णसिवा वनदुग्गंसियावा पव्वयंसि वा पव्वयदुग्गंसि वा भोचा आरुभइचोदसमेण पारेइ, अभोच्चा आरुभइ, सोलसमेणं पारेइ, जाए मोए आईयव्वे दियाआगच्छेइ।
मू. (२४३) महल्लियणंमोयपडिमंजावपव्वयदुगंसिवा, भोच्चाआरुभइसोलसमेणंपारेइ, अभोच्चा आरुभइ अट्ठारसमेणंपारेइ जाएजाएमोएआइयव्वे दिया आगच्छइ । [भा.३७८४] पडिमाहिगारपगते हवंतिमोयपडिमाइमा दोन्नि ।
तापुनगणम्मिवुत्ताइमाउबाहिं पुरादीनं ।। वृ- प्रतिमाधिकारः प्रकृतस्तः इमेऽपि द्वे मोकप्रतिमे इह भवतः प्रतिमाप्रस्तावादिमे अपि प्रतिमे अत्रोपन्यस्ते इति भावः । केवलमयं विशेषः । ता अनन्तरोदिताः प्रतिमा गणे स्थितस्योक्ता इमे पुनः पुरादीनां बहिः स्थितस्येति सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-द्वे प्रतिमे प्रज्ञप्ते तद्यथा क्षुल्लिकाचमोकप्रतिमामहतीचमोकप्रतिमा मोककायिकी ।तदप्युत्सर्गप्रधानाप्रतिमा मोकप्रतिमा । तत्र क्षुल्लिकाणामितिप्राग्वत् । मोकप्रतिमा प्रपन्नस्यानगारस्य कल्पते से तस्य प्रथम निदाघकालसमये वा चरमनिदाघकालसमये वा बहिग्रामस्य वा यावत्करणानगरादिपरिग्रहो राजधान्यां वा वने वा एकजातीयद्रुमसङ्घातो वनं, विदुर्गे वा नानाजातीयद्रुमसंघाते, पर्वते, प्रतीते, पर्वतविदुर्गे अनेकपर्वतसंघातरुपेमुक्त्वायदि प्रतिमामारोहतिप्रतिपद्यते, तदा चतुर्दशेनभक्तेनपारयतिसमापयति अथा भुक्त्वा आरोहति तदा षोडशकेन भक्तेन पारयति, तेन च जातंमोकं कायिकी पातव्यं आगमने च दिवाआगच्छति । एवं महत्याअपि प्रतिमायाः सूत्रंवाच्यं । विशेषोऽपिपाठसिद्ध एव । [भा.३७८५] सव्वातोपडिमातो साधुंभोयंति पावकम्मेहिं ।
एएणमोयपडिमा अहिगारो इहं तुमोएण ।। वृ- मोचयति पापकर्मेभ्यः साधुमिति मोकाउगादित्वादन्यदपि कुर्वन्ति सा चासौ प्रतिमा च मोकप्रतिमा । एतेनान्वर्येन सर्वा अपि प्रतिमाः साधुं पापकर्मभ्यो मोचयन्तीति कृत्वा मोकप्रतिमाः प्राप्नुवन्ति । ततो विशेषप्रतिपादनार्थमिहाधिकारः । प्रयोजनं मोकेन मोका परित्यागप्रधाना प्रतिमा मोकप्रतिमेति ।सम्प्रति विषमपदव्याख्यानमाह[भा.३७८६] एगदुमो होइ वनं एगजातीयजे जहिं रुक्खा।
विवरीयुतुविदुगं एसे वय पव्वए विगमो ।। वृ- एकद्रुम एकजातीया ये वृक्षास्तेयत्र विद्यन्तेतत्भवतिवनं । नानाजातीयद्रुमरुपं विदुर्ग । एष एवगमः पर्वतेऽपिद्रष्टव्यः नानारुपपर्वतः पव्रतविदुर्ग ।सम्प्रतियेन विधिनाबहिर्निर्गच्छतितंविधिमाह[भा.३७८७] निसजंचचोलपटंकप्पंघेत्तूणमत्तगंचेव ।
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २९/२४३ एगते पडिवञ्जति काऊण दिसाणं वालीयं ।।
वृ- निषद्यां सोत्तरां चोलपट्टकल्पं मात्रकं च कायिकिमात्रकं गृहीत्वा ग्रामादेर्बहि विनिर्गच्छति । विनिर्गत्यैकान्ते प्रतिमां प्रतिपद्यते । तत्र कायिकीसमागमे तां भात्र के व्युत्सृज्यानापाते असंलोके दिशं वा लोकं कृत्वा आपिवति । यद्यपि स ज्ञानातिशयाऽतिशयज्ञानेनैव जानाति सागारिकोऽस्ति न वेति तथापि सामाचारी पालिता भवत्विति कृत्वा दिशमालोकं कृत्वा व्युत्सृजत्यापिवति च ।
[ भा. ३७८८ ]
४००
पाउणइ तं पवाए तत्थ निरोहेन जिज्जए दोसा । सिहाए परितणं व कुणति अच्चण्हवाते वा ।।
वृतंकल्पं प्रतिवाते प्रवृत्ते प्रावृणोति तत्र च प्रावरणे कृतेवातनिरोधेन यः प्रवाते वातसंपर्केणापादितो दोषः जीर्यते । यदि वा स कल्पः सिरहादि परित्ताणं श्लक्ष्णादि सचित्तरजः परित्राणं करोति । अथवा अत्युष्णे वा वाति स प्रावृयते, मोकमाषिवेदित्युक्तं तत्र मोकस्वरुपमाहसाभावियं च मोयं जाणइ जं वावि होइ विवरीयं । पाणबीयससद्धिं ससक्खाधिराय न पिएञ्जा ।।
[भा. ३७८९ ]
वृ- स प्रतिमाप्रतिपन्नो यन्मोकं स्वाभाविकं यच्च भवति विपरीतं तत्सर्वं जानाति । तत्र स्वाभाविकमापिवती । इतरत् विपरीतं प्राणसंसक्तं बीजसन्मिश्वसस्निग्धं सरजस्काधिराजकलितं न पिवति । किमिकुडे सिया पाणा ते य उण्हाभिताविया ।
[भा. ३७९० ]
मोएण सह मेज्जह निसिरेते उ छाहिए ।।
वृ- कृमिसंकुलं कोष्टमुदरं कृमिकोष्टे स्युः प्राणाः कृमिरुपास्ते चोन्नेनाभितापिताः सन्तो मोकेन काविक्या सार्धमागच्छेयुस्ततस्तात् छायायां निसृजेत् । बीजादिप्रतिपादनार्थमाह
[भा. ३७९१]
बीयं तु पोग्ला सुक्का ससणिद्वा उ चिक्कणा ।
पडंति सिथिले देहे खमणुण्हाभिताविया ||
वृ- बीजं नाम शौक्राः पुनलास्तेच द्विधा चिक्कणा अचिक्कणाश्च । तत्राचिक्कणा बीजग्रहणेन गृहीताचिक्कणाः सस्निग्धा उच्यन्ते । ते उभयेऽपि शिथिले देहे क्षपणेनोष्णेन तापिताः सन्तः पतन्ति । पमेहकणिया तो य सरक्खं पाहु सूरयो ।
[भा. ३७९२]
सो उदोसकरो वृत्तो तं च कज्रं न साहए ।।
वृ- प्रमेधकणिकाः सरजस्कं पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् सरजस्काधिराजं प्राहुः सूरयः, स च सरजस्काधिराज आपीयमानो दोषकर उक्तः । तच्चकार्य रोगविमुक्तिलक्षणं न साधयति । ततः सोऽपि न पीयते ।
[भा. ३७९३]
बहुगा होइ मत्ता ऊ आइल्लेसे दिनेसु उ । कमेण हायमानी उ अंतिमे होइ वा नवा ।।
वृ- आदिमेषु कायिकी मात्रातो बह्वी भवति ततः क्रमेण हीयमाना अन्तिमे दिने भवति वा नवा । [भा. ३७९४] पडिणी अनुकंपा वा मोयं वद्धंति गुज्झगा केई ।
बीजादियं जं वा विचरीयं उज्झाए सव्वं ।।
वृ- प्रत्युनीकोऽनुकम्पत इत्यनुकम्पता केचित् गुह्यका मोकं कायिकी वर्धयन्ति, यद्वा बीजादियुतं कुर्वन्ति । सर्वमेतत् स्वाभाविकं न भवति । किन्तु विपरीतमतस्त्यजति सम्प्रति द्रव्यादितो मार्गणामाह
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०१
उद्देशक :-९, मूल - २४३, [भा.३७९५] [भा.३७९५] दव्वे खेत्ते कालेभावंमिय होइसाचउविगप्पा ।
दव्वे उहोइमोयं खेत्ते गामायाणबहिं । [भा.३७९६] काले दियाव रातो भावेसाभाविवंव इयरवा |
सिद्धाए पडिमाए कप्पविमुक्को हवइ सिद्धो ।। [भा.३७९७] देवो महड्डितो वावि रोगातोऽहवामुच्चती ।
जायती कणगवन्नो उआगतेय इमो विही ।। वृ-सा क्षुल्लिका मोकप्रतिमा चतुर्विकल्पा चतुराश्रिता भवति । तद्यथा द्रव्ये क्षेत्रे काले भावेच । तत्र द्रव्ये भवति मोकमापातव्यं, क्षेत्रे ग्रामादीनां बाहः काले दिवा रात्रौ वा । भावे तन्मोकं स्वाभाविकमितरद्वा । तत्र स्वाभाविकमाविपत(पिब) तिइतरच्यजति । अस्यां च प्रतिमायां सिद्धायां कश्चित्कालं कुर्वन् कर्मविमुक्तः सिद्धो भवति । यदि वा देवो महर्द्धिकः अथवा काले कारणाभावे रोगाद्विमुच्यते । शरीरेण कनकवर्णो जायते, 'पालितायां प्रतिमावामुपाश्रयमागतस्यायं वक्ष्यमाणो विधिस्तमेवाह[भा.३७९८] उपहोदगे यथोवे तिभागमद्धे तिभाग थोवेय।
महुरगभिन्ना महुरगएक्केकं सत्तदिवसाई ।। वृ- उष्णोदकादिकमधिकृतगाथोपन्यस्तमुक्तक्रमेण एकैकं सप्तदिवसान् कुर्यादिति गाथापदयोजना। भावना त्वियम्-सप्तदिवसानुष्णोदकेन ओदनं भुक्ते । च शब्दात् द्वितीयान् सप्तदिवसान यूषमाण्डेन यापयेत् एतदेवाह[भा.३७९९ ओयणं सिणोदएणं दिने सत्तभुंजिउं ।
जूसमंडेण वा अन्न दिनो जावेइसत्तओ ।। वृ-पाटसिद्धंथोवत्तिअन्यान्तृतीयान्सप्तदिवसान् त्रिभागेउष्णादकेस्तोकंमधुरमोल्लणंमिश्रयित्वा तेन सहभुंक्ते, तिभागेत्तितदनन्तरमन्यान्सप्तदिवसान्मधुरस्योल्लणस्य त्रिभागद्वौभागावुष्णोदकस्य मीलयित्वा तेन सह भुंक्ते अद्धे इति ततः परमन्यान् सप्तदिवसानर्थ मधुरोल्लणस्य मिश्रयित्वा तेन सह कूरभुक्तेतिभागत्तितदनन्तरमन्यात्सप्तॊदवसात्रिभागमुष्णोदकस्यद्वौभागौमधुरोल्लणस्व मिश्रयित्वा तेन सह भुंक्ते । थोवेयत्ति ततः परमन्यान् सप्तदिवसान् मधुरोल्लयोस्तोकमुष्णोदकं प्रक्षिप्य तेन सह भुंक्ते । एवं पञ्चमसप्तकान्मधुरकभिन्नान्स्तोकोदकान् मधुरकसहितान्भुंक्ते । एतदेवाह[भा.३८००] मधुरोल्लणेणथोवेणमीसे तइयसत्तए ।
तिभागव्वजुवं चेव तिभागोथोवमिस्सियं ।। वृ-पूर्वव्याख्यानुसारेणेयंगाथास्वयंभावनीयाअधिकार्थाभावात्तदन्तरमन्यान्मधुरकेण उल्लणेन सह उपलक्षणमेतत् । अन्यैर्वायूषप्रकारैः सह भक्तंभुक्ते । ततः परमन्यान् सप्तसप्तकान्यानि तस्य व्याधेरविरुद्धानि तैर्दध्यादिभिः सहभावयित्वा भुक्ते । तदनन्तरं सर्वप्रधाराभवति । एतदेवाह[भा.३८०१) महुरेणंसत्तन्नेभाविता उल्लणादिना ।
दहिंगादीन भावेत्ता ताहेव सत्तसत्तए ।। वृ-अत्रादिशब्दादन्येषांयूषप्रकाराणां परिग्रहः । दहिगादीणभाविताताहेवा सत्तसत्तए व्याख्यातम्[226]
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
[भा. ३८०२]
एवमेसा उखुड्डीया पडिमा होति समाणिया । भोच्चारुभंते चोदसेणं, अभोच्चा सोलसेन तु ।।
बृ एवमेषा क्षुल्लिका मोकप्रतिमाभवतिसाच भुक्त्वा आरोहता प्रतिपद्यमानेन चतुर्दशकेन समानीता समाप्तिं नीता भवति । अभुक्ता प्रतिमानेन षोडशकेन आरुहन्ते इत्यत्र सप्तमी तृतीयार्थे प्रतिपत्तव्या । सम्प्रति महती मोकप्रतिमां व्याख्यातुमाह[भा. ३८०३]
एमेव महल्लीवि उ अट्टार सिमेण नवरि निट्टाति । परिहारो अट्ठदिवसा नहु रोगि वलिसस वा एसा ।।
वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण महत्यपि मोकप्रतिमा द्रष्टव्या नवरं सा अष्टादशकेन निष्ठां याति, परिहारस्तपोऽष्टौ दिवसान् न च स रोगी भवति प्रतिमाप्रभावात्, । यदि वा बलिन एषा प्रतिमा भवति नेतरस्य । [ भा. ३८०४ ] पडियत्ती पुन तासिं चरमनिदाधे व पढमसरएवा । संघयणधितीजुत्तो फासयति दोवि एयातो ॥।
बृ- प्रतिपत्तिः पुनरेतयोः प्रतिमयोश्चरमनिदाये वा प्रथमशरदि वा एते च द्वे अपि प्रतिमे स्पर्शयति आद्यसंहननत्रयोऽन्यतमसंहननयुक्तो धृत्या च वज्रकुडयसमानः
मू. (२४४) संखादत्तियस्स णं भिक्खुस्स पडिग्गह धारिस्स गाहावइ कुल-पिंडवाय पडियाए अनुपविहस्स जावइयं केइ अंतो पडिम्गहसि उवइत्तु दलएजा, तावइयाओ दत्तीओ वत्तवं सिया, तत्थ से केइ छप्प एण वा दूसएण वा वालएणवा अंतो पडिगहंसि दलएज्जा साविणंसा एगादत्ती वत्तव्वं सिया, तत्थ से वहवे भुंजमाणा सव्वे ते सयं सयंपिंडं साविय अंतो पडिग्गहंसि उवित्ता दलएजा सव्वाविणं सा एगा दत्ती वत्तवं सिया ||
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २९ / २४३
[भा. ३८०५ ]
सू. (२४५) संखादत्तियस्स नं भिक्खूस्स पाणिपडिग्गहियरस जाव वत्तव्वं सिया । स साहिय पतिन्नो उ नीरोगो दुहतो बली । मियं गेहइ सुद्धुच्छ सुत्तस्स समुप्पया ।।
वृ- समोकप्रतिमिसाधकः साधितप्रतिज्ञो । नीरोगो द्विधातो धृत्वा संहनने च बली मितं दत्तिसंख्यया च परिमितं शुद्धमुंछं गृह्णाति ततो दत्तिपरिमाणप्रतिपादनार्थमन्यस्य सूत्रद्वयस्य समुत्यादः प्रवृत्तिर्गाथायां स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात् । एष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या संख्यापरिमाणं दत्तिकायाः सूत्रं पुस्त्वमार्षत्वात् यावत् यावत् कश्चिदन्तः पतद्गृहे उवित्ता अवनस्य दद्यात् । तत्र तावत्यो दत्तयइति वक्तव्यं स्यात, किमुक्तं भवति ? एकस्यामपि भिक्षायामुत्पाटितायां यावतो वारानच्छिद्य विच्छिद्य ददाति तावत्यस्तत्र दत्तय इति तत्र से तस्य साधोः कश्चित् छब्बकेन वंशदलमयेन दूष्येण वा वस्त्रेण वालकेन वा गोमहिष्यादिबालकृतेन गालनादिना अन्तः पतद्ग्रहे अवनस्य दद्यात् । सापि नमिति वाक्यालङ्कारे । एका दत्तिरिति वक्तव्यं स्यात् । तत्र से तस्य साधोर्वहवो भुंजाना भिक्षार्थ साधुमागतं. दृष्ट्रा सर्वे ते स्वीयं पिण्डं संहृत्य एकं पिण्डं कृत्वा अन्तः पतद्गृहे उवित्ता अवनम्य दद्यात् । सर्वापि नमिति पूर्ववत् । एका दत्तिरिति वक्तव्यं । एतत्सूत्रं पतद्ग्रहवारिण उक्तं । सम्प्रति पाणिपतद्ग्रहविषयमाह पाणीत्यादि पाणिपदग्रहस्यापि विषये एवमेव सूत्रं वक्तव्यमिति सूत्रसंक्षेपार्थः ।
,
[भा. ३८०६ ]
हत्थेण व मत्तेण वि भिक्खा होइ समुञ्जया । दत्तितो जात्तिए बारे, ख्रिवती होंति तत्तिया ।।
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०३
उद्देशकः-९. मूल - २४५, [भा.३८०६] - वृ- हस्तेन वा मात्रेण वा या समुद्यता उत्पादिता भिक्षा सा भिक्षेत्युच्यते दत्तयः पुनस्तामेव भिक्षां यावतोवारानवच्छिद्य क्षिपन्तितावत्यो भवन्ति[भा.३८०७] अव्योच्छिन्न निवाया उदत्ती होइउवेतरा ।
एगानेगासुचत्तारि विभागा भिक्खंदत्तिसु ।। वृ- अव्यवच्छिन्ननिपातात् तु दत्तिर्भवति इतरा या भिक्षा च भवति, भिक्षादत्तिषु च एकानेकासु विषये चत्वारो विकल्पास्तानेवाह[भा.३८०८] एगाभिक्खा एगादत्ती एगाभिक्खअनेगा दत्तितो ।
नेगातोवियएगानेगातो चेवनेगातो ।। वृ एकाभिक्षा एका दत्तिरितिप्रथमो विकल्पः । एकाभिक्षा अनेका दत्तय इति द्वितीयः । अनेका भिक्षा एका दत्तिरिति तृतीयः । अनेकाभिक्षा अनेकादत्तय इति चतुर्थः । तत्र प्रथमभङ्ग एवं दायकेन व्यवच्छिन्नाभिक्षादत्तासाएका भिक्षाएकाचदत्तिः, द्वितीयभङ्गेव्यवच्छिन्ना दत्ता, तृतीयभङ्गेसूत्रमिदम् तत्थसेबहवो जमाणाइत्यादिजावएगासादत्ती वत्तव्वंसियाअस्येयंभावनाकेचित्पथिकाः कर्मकरा वा एकत्रावकाशे पृथक् पृथक् उपस्कृत्य भुंक्ते भुञ्जते तेषामेकः परिवेषकः, साधुना तत्र च भिक्षार्थभागत्य धर्मलाभः समुत्सृष्टस्ततः सः परिवेषक आत्मीयान् ददामीतिव्यवसितस्तैरषि शेषकैः समभण्यते प्रत्येकमस्मदीयमध्यादपि साधवे भिक्षां देहि ततस्तेन परिवेषकेण सर्वेषां सक्तान् गृहीत्वा एकत्र संमील्याव्यवच्छिन्नं दत्तं । एवमनेकाभिक्षा एकादत्तिरित्युपपद्यते । चतुर्थभङ्गे ध्येवमेव, नवरं व्यवच्छिनंदानमिति । अत्रदत्तिष्वेकानेकदायकभिक्षाभेदतोऽष्टौ भङ्गास्तान् उपदिदर्शयिषुः प्रथमतो एकानेकदायकभिक्षाविषयांचतुर्भङ्गीमाह[भा.३८०९] एमेवएगानेगेदायगमिभक्खासुहोइचउभंगो।
एगो एगंदत्ती एगो नेगाओ नेगएगाउ।। .
नेगा यअनेगातो पाणिसुपडिगहधरेसु । (गाथा :) वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण एकस्मिन् अनेकस्मिंश्च दायके एकानेकभिक्षासु चतुर्भङ्गी भवति । गाथायां पुंस्त्वं प्राकृतत्वात्तामेव चतुर्भङ्गीमाह-एको दायक एकां भिक्षां ददाति?, एको अनेकाः २, अनेके एकां ३, अनेके अनेकाः ४ । एते चत्वारो भङ्गा पाणिषुपाणिभोजिषुपतद्ग्रहधरेषुच द्रष्टव्याः । अत्रयथा दत्तिष्वष्टौभङ्गास्तथादर्शयति[भा.३८१०] एगो एग एक्कसि एगो एवं बहुसोउवारे ।
एगोनेगा एक्कसि एगोनेगाय बहुसोय ।। वृ. को दायक एकां भिक्षामेकवारं ददाति १, एको दायक एकां भिक्षा बहुशो वारान् विच्छिद्य २ ददाति २, एकोदायको अनेका भिक्षा एकवारमव्यवच्छेदेनददाति ३ एकोदायकोऽनेका भिक्षा बहुशो वारान् विच्छिद्य विच्छिद्य ददाति ४ । एवमेकं दायकमधिकृत्य एकानेकभिक्षासु दत्तिविपया चतुर्भङ्गभिहिता |साम्प्रतमनेकान्दाकानधिकृत्य एकानेकभिक्षासुदत्तिविषयांचतुर्भङ्गीमाह[भा.३८११] नेगा एग एक्कनि नेगाएगंच नेगसो वारे ।
. नेगानेगाएक्कसि नेगानेगायबहूवारे ।। वृ-अनेकेदायका एकांभिक्षामेकवारमव्यवच्छेदेनददाति४ अनेकेदायकाएकां भिक्षामनेकशो
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-९/२४५ वारान् विच्छिद्य विच्छिद्य ददाति ६ । अनेकेदायका अनेका भिक्षाएकत्रसंपिण्डय एकवारं ददति७ । अनेकेदायका अनेका भिक्षा विच्छिद्य विच्छिद्य वह वारान् ददाति ८ । [भा.३८१२] पाणिपडिग्गहियस्सवि एसेव कमोभवे निरवसेसो |
गणवासे निरवेक्खोसो पुनसपडिगहोभइतो ।। वृ- पाणिपतद्ग्रहकस्यापि एष एवानन्तरोदितः क्रमो भवति निरवशेषो ज्ञातव्यः । स च पाणिपतद्ग्रभोजी गणवासे निरपेक्षाः स पतगहो भजितो विकल्पितः कदाचिद्भवति कदाचिन्नेति ततस्तस्यपाणिपतद्ग्रहे भजिता
मू. (२४६)तिविहे उवहडेपन्नते तंजहा सुद्धोवहडे, फलिओवडे, संसट्टोवहडे ।। [भा.३८१३] दोण्हेगतरे पाते गेण्हती उअभिग्गहाति दो वहडं ।
दुविहं एगविहंवा अभिहडसुत्तस्स संबंधो ।। वृ-अनन्तरसूत्रद्ववे पतद्ग्रहधारी पाणिपतद्ग्रहिकश्चोक्तस्तयोश्च पाणिपतद्ग्रहयोरन्यस्मिन् पात्रे पतद्ग्रही गृह्णाति उपहूतमपि त्रिविधं द्विविधर्मकविधं वा, अभिगृही गृह्णातीत्याभिग्रहिक प्रस्तावादत्रोपहतस्तत्ररुपोपक्षेपः ।एषोभ्याहृतसूत्रस्व सम्बन्धः ।सूत्राक्षरसंस्कारस्तत्वेवं त्रिविधमुपहृतं प्रज्ञप्तं तद्यथा शुद्धोपहूतं फलितोपहूतं संसृष्टोपहूतंच अमीषां पदानांव्याख्यानां करिष्यति[भा.३८१४] सुद्धे संसट्ठया पलितोवहडेय तिविहमेक्केकं । .
तिन्नेगद्गातिनिय तिगसंजोगोभवे एक्को ।। वृ- उपहूतशब्दः प्रत्येकामभिसम्बाध्यते । त्रिविधमुपहूतं सूत्रेऽभिहितं । तद्यथा शुद्धोपहूतं, संसृष्टोपहूतं फलितोपहूतं च, एकैकं पुनस्त्रिविधं-यदवगृह्णाति, यच्च संहरति, यथास्ये प्रक्षिपति । एतदनन्तरसूत्रे वक्ष्यते, । अत्रैककसंयोगे त्रयो भङ्गास्तद्यथा शुद्धोपहूतं वा गृह्णाति १ फलितोपहूतं वा गृह्णाति २ संसृष्टोपहूतंवागृह्णाति३ द्विकसंयोगेऽपिव्यस्तद्यथाशुद्धोपहृतं फलितोपहतंच १शुद्धोपहूतं संसृष्टोपहूतं २ फलितोपहूतंसंसृष्टोपहूतंच ३ त्रिकसंयोगे एकः शुद्धोपहूतं फलितोपहूतं संसृष्टोपहूतंच गृह्णाति । सर्वसंख्यया सप्त भङ्गा एतेषामेकतरमभिगृह्णाति अभिगृही । [भा.३८१५] सुद्धंतु अलेवकडं अहवणसुद्धोदनोभवे सुद्धं ।
संसट्टआदत्तंलेवडमलेवडंचेव ।। [भा.३८१६] फलियं पहेणयादी वंजणभक्खेहि वा विरइयं तु ।
भोत्तुमणस्सोपहियं पंचमपिडेसणा एसा ।। वृ-यत् अलेपकृतंकाजिकेन पानीयेनवासन्मिश्रीकृतंतत्शुद्धं । अथवाशुद्धोदनोव्यञ्जनरहितो भवति शुद्धं, तदपि नियमादलेपकृतं संसृष्टं नाम भोक्तुकामेनात्तं गृहीतं । किमुक्तंभवति? यत्स्थाले परिवेषितं । तत ग्रहणाय हस्तः क्षिप्तोन तावदद्यापिमुखे प्रक्षिपति । अत्रान्तरे साधुरागतो भिक्षार्थ यत् लेपकृतमलेपकृतंवासंसृष्टमित्युच्यते फलितंनाम यत्व्यञ्जनभ्रक्ष्यैवानानाप्रकार विरचितंप्रहेणकादि प्रहेणकं लाभनकमादि शब्दात् सरजस्कानां दानाय कल्पितं परिगृह्यते । उपहृतशद्धस्यार्थमाह-यत्र भोक्तुमनस उपहूतभित्युच्यतेएषा च पञ्चमी पिण्डेषणा | [भा.३८१७] सुद्धगहणेन पुन होइचउत्थीवि एसणा गहिया! .
संसट्टेउ विभासा फलियनियमाउलेवकडं ।।
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-९, मूल- २४६, [भा. ३८१७]
४०५ वृ-शुद्धग्रहणेनचतुर्थ्यप्येषणाअल्पलेपकृता नामिकागृहीता द्रष्टव्या ।संसृष्टे विभाषा कदाचित्तल्लेपकृतं कदात्तिन्नेतिफलितंतुनियमाल्लेपकृतमेवेति ।
मू. (२४७) तिविहे उग्गहिए पन्नत्तेजंच उगिण्हतिजंचसाहरइ जंच आसगंसि पविखवति । [भा.३८१८] पगया अभिगगहियाखलुसुद्धयरातेयजोगबुड्डीए।
इति उवहडसुत्तातोतिविहंदुविहंच पगहियं ।। वृ- प्रकृता खल्वनन्तरसूत्रे शुद्धोपहूतादिष्वभिग्रहास्ते चाभिग्रहाः शुद्धतरा भवन्ति । योगवृद्धया उत्तरोत्तरयोगवृद्धिकरणेनइतिअस्मात्कारणात् उपहूत-सूत्रादनन्तरंत्रिविधं द्विविधंवा प्रग्रहीतमुक्तमनेन सम्बन्धेनापातस्यास्य व्याख्या त्रिविधमवग्रहीतं प्रज्ञप्तं । यदवगृह्णाति यच्च संहरति यच्च आस्यके प्रक्षिपति
मू. (२४८) एगे पुन एक्माहंसु दुविहे ओग्गहिएपन्नते तंजहा जंच ओरिगण्हइ जं च आसगंसि पविखवइ।।
वृ- एके एवमाहुरेकेपुनरेवमाहु ढिविधमवग्रहीतं प्रज्ञप्तं यदवगृहणाति यच्च संहृतमिति एष सूत्राक्षरसंस्कारः ।सम्प्रतिभाष्यविस्तरः [भा.३८१९] पगहियं साहरियं पक्खियंतंचआसए तहय ।
तिविहे यदुविहंपुन पगहियं चेय साहरियं ।। वृ- यत् प्रगृहीतं यच्च संहृतं यच्चास्ये प्रक्षिप्यमाणमेतत् त्रिविधमवगृहीतं द्विविधं पुनरवगृहीतमादेशानान्तरेणदंप्रगृहीतंसंहतंच अथादेसस्य किंलक्षणमत आह[भा.३८२०] वहुसुत्तमाइन्नं न उबाहियन्नेहिं जुगपहाणेहिं ।
आदेसो सोउभवेअहवाविनयंतरेविगप्पो ।। वृ-यत्बहुश्रुतैराचीर्णनचान्यैर्युगप्रधानैर्वाधिसभवतिनाम आदेशः । अथवा नयान्तरविकल्प आदेशः । तद्वशात्सूत्रमेवमुपन्यस्तमिति ।साम्प्रतमवगृहीतादिपदव्याख्यानार्थमाह[भा.३८२१] साहीरमाणंगहियं दिज्जंतंजंच होइपाउगं ।
पक्खेवए दुजुंछा आदेसो कुडमुहादीसु ।। वृ-इहअनानुपूर्व्याग्रहणंबन्धानुलोमतस्ततएवंद्रष्टव्यं गृहीतंनामयतदीयमानंयच्चभवतिप्रायोग्यं संहृतं नाम संह्रियमाणं आस्ये प्रक्षिप्यमाणं प्रतीतं । अत्राह-ननु जं च आसगंसि पक्खिवइ इत्यस्यायमर्थः । यदास्यके मुखे प्रक्षिपति तथोच्छिष्टमिति लोके जुगुप्सा ततः कथं तत् गृह्यते । सूरिराह
आदेसी कूडमुहादीसु कुटो घटस्तस्य यन्मुखं तदादिष्वादिशब्दात् पिठरमुखादि परिगृहः । तत्र आदेशो व्याख्यानं । विमुक्तंभवति ।पिठरमुखादीन्यधिकृत्यजंच आसगंसिपक्खिवति इतिसूत्रव्याख्यातमतो न कश्चिद्दोषः । अथ उपहूतसूत्रस्यावगृहीतसूत्रस्यच परस्परं कः प्रतिविशेषस्तत आह[भा.३८२२] उगहियामि विसेसो पंचमापिंडेसणातो छट्ठीए ।
तंपिहुअलेवकडं नियमापुवुद्धडंचेव ।। वृ- उपहूतसूत्रे पञ्चमी पिण्डेसणआ उक्ता अवगृहीतसूत्रे पुनरस्मिन् अयं विशेषो यत् पञ्चमपिण्डेषणातः परा या षष्ठी पिण्डेषणा तस्या अभिधानमिति तदपि बह निश्चितं यल्लेपकृतं नियमाच्च पूर्वोध्धृतमिति ।सम्प्रति दिजंतंचजहोति पायोग्गमित्यस्य व्याख्या
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २-९ / २४८ भुंजमाणस्य उक्खित्तं पडिसिद्धतं च तेन उ । जहन्नोवहडं तं तू हत्थस्स पस्यित्तणे ।।
वृ- परिवेषकः पटिकायां कूरं गृहीत्वा दक्षिणहस्तेन तलं प्रेषया यस्य दातुकामस्तस्य भाजने क्षिपामीते व्यवसितं तच्च तथा भुञ्जानस्योन्क्षिप्तं, तेन भुञ्जानेन प्रतिसिद्धं पर्याप्तं मा मह्यं देहि, । अस्मिन देशकाले साधुना तत्र प्राप्तेन धर्मलाभितं ततः परिवेषको ब्रूते- साधाधारय पतद्वहं साधुना पात्रं धारितं । तत्रानेन प्रक्षिप्तं इदं हस्तस्य हस्तमात्रस्य परिवर्तनात् । गाथायां सप्तमी पञ्चम्यर्थे जधन्यमुपहूतं भवति । एतेन दीयमानमिति व्याख्यातं यच्च भवति प्रायोग्यमित्यनेन शुद्धसंसृष्टयोः प्रागुक्तयोरन्यतरत् गृहीतम् । तदेवं जं च ओगिण्हइ इति व्याख्यातं । सम्प्रति जं च साहरियमिति व्याख्यानाय तत्साहरिएति गाथाशकलमुक्तं तद्भावयति
[भा. ३८२४]
४०६
[भा. ३८२३]
अह साहीरमाणं तु बट्टेडं जो उदावए । दलेव वलितो तत्तो छट्टाएं सावि एसणा ।।
वृ- अथवर्तवितुं संहूयमाणंयो दापयेत्तस्य वचनतः स परिवेषकः तस्मात्स्थानात् मनागप्यचलितो दद्यात् । एतत्संह्रियमाण-मुच्यते । एषापि षष्ठी एषणा द्रष्टव्या । जंच आसगंसि पक्खिवइ व्याख्याभुत्तसेसं तुजं भूयो छुभंती पिठरे दए । संवदंतीव अन्नस्स आसगंमि पकासए ।।
[भा. ३८२५ ]
वृ- प्रल्हादननिमित्तं किलिञ्जादिभाजने विशाले उत्ताने च क्षिप्तं ततो भोक्तुमुपविष्टानां दत्वा यत् भुक्तशेषं तत् भूयः पिठरे क्षिपन्ती साधवे दद्यात् । यदि वा अन्यस्य भाजने प्रकाशके प्रकाशे आस्यके तस्य मुखे संवर्धयन्ती दद्यात् ।
उद्देशक:- ९ - समाप्तः
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता व्यवहार सूत्रे नवमोद्देशकस्य (भद्रबाहुस्वामि रचिता नियुक्तियुक्तं) संघदाणगणि विरचितं भाष्यं
एवं मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
उद्देशक : १०
वृ- तदेवं व्याख्यातो नवम उद्देशकः । सम्प्रतिदशम आरभ्यते । तत्र चेदमादिसूत्र
मू. (२४९) दो पडिमाओ पन्नताओ तं जहा जवमज्झा य चंदपडिमा य वयरमज्झचंदपडिमा, जवमज्झं चंदपडिमं पडिवन्नस्स अनगारस्स मासं निच्चं बोसट्टकाए चियत्तदेहे जे केई परीसहोवसग्गा समुवज्जति तं जहा दिव्वा वा माणुस्सा वा तिरिक्खजोणिया वा अनुलोमा वा पडिलोमा वा तत्थ अनुलोमा ताव वंदेज्जा वा नमसिज्जा वा सक्कारेज्जा वा सम्माणेज्जा वा कल्लाणंमंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासेज्जा, पडिलोमा अन्नयरेणं दंडेण वा अट्टिण वा जोएण वा वेत्तेण वा कसेण वा काए आउट्टेज्जा ते सव्वे उपन्ने समासहेज्जा समेज्जा तितिखिज्जा अहियासेज्जा जवमज्झरहं चंदपडिमं पडिवन्नस्स अनगारस्स सुक्क पक्स्वस्स पडिवए कप्पर एगा दत्ती भोयणस्स पडिगाहित्तए, एगा पाणस्स सव्वेहि दुप्पयचउप्पयादिएहि आहारकंखीहिं सत्तेहिं पडिनियत्तेहिं अन्नायउंछं सुद्धोवहडं कप्पइ से एगरस भुंजमाणस्स पडिग्गाहित्तए नो दुण्हं नो तिण्हं नो चउण्हं नोपंचण्हं नो गुव्वीणीए नो बालवत्थाए नो दारग
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
5:- १०, मूल - २४९, [भा. ३८२५]
४०७
पेज्जमाणिए नो से कप्पइ अंतो एलुयस्य दोवि पाए साहडदल (य) माणीए पडिगाहित्तए अहपुन एवं जाणेज्जा एवं पायं अंतो किच्चा एगं पायं बाहि किच्चा एलुयं विक्खंभइत्ता एयाए एसणाए लभेज्जा आहारेज्जा एयाए एसणाए नोलभेज्जानो आहारेज्जा, वीयाएकप्पति दोदत्तीओभोयणस्स पडिगाहित्तए दो पानगस्स सव्वेहिं दुप्पयचउप्पयाइएहिं आहारकंखीएहिं सत्तेहिं पडिनियत्तेहिं अन्नायं उंछं सुद्धावहड कप्पइ जाव नो आहारेज्जा एवं तत्तियाए तिन्नि जावपन्नरसिए पन्नरस, बहुलपक्खरस पडिवए से कम्पइ चउदस्सदत्ती ओ बीयाए तेरस्स जाव चउदस्सीए एगदत्ती भोयणस्स एगपानगस्स सव्वेहिं दुप्पयचउप्पयजाव नो आहारेज्जा अमावसाए से य अभत्तट्टभवई एवं खलु एसा जवमज्झचंदपडिमा अहासुतं जाव अनुपालिया भवइ, ।
मू. (२५०) वरमज्झण्हंचंदपडिमं पडिवन्नस्स अनगारस्स मासं निच्चं वोसठकाए चियत्तदेहं जाव अहियासेज्जा वइरमज्झण्हं चंदपंडिमं पडिवन्नस्स अनगारस्स बहुलपक्खस्स पडिवए कप्पइ पन्नरस्स दत्तीओ भोयणस्स पडिगाहित्तए, पन्नरस पाणगस्स सव्वेहिं दुप्पयचउप्पयजाव नो आहारज्जा बीयाए से कप्पइ चउदस्स एवं अमावसाए एगा दत्ती सुक्का पडिवए से कप्पइ दो दत्तीओ बीयाए तिनी जाव चउदसीए पन्नरस्स पुन्नमीए अभत्तट्टे भवइ एवं खलु एसा वइरमज्झचंदपडिमा अहासुत्तं जाव अनुपालिया भवइ । [भा. ३८२६ ]
पगया अभिग्गहा खलु एस उ दसमस्स होइ संबंधो ।
संखाय समनुवत्तइ आहारे बावि अहिकारो ।।
वृ प्रकृताः खलु नवमोद्देशकचरमसूत्रेष्वभिग्रहा अत्रापि ते एवाभिग्रहाः प्रतिपाद्या इत्येष दशमस्य दशमोद्देशकादिसूत्रस्य सम्बन्धः । अथवा नवमोद्देशकचरमानन्तरसूत्रे आहारे अभिहिता संख्या सा अत्राप्यनुवर्तते । तत आहारविषयसंख्याप्रस्तावाद्दशमोद्देशकादिसूत्रस्याधिकारप्रवृत्तिः । सूत्राक्षराणि सामान्यतः सुप्रतीतानि, विशेषस्तु भाष्यकारो व्याख्यानयति
[भा. ३८२७]
जवमज्झ वयरमज्झा वोसठ चियत्त तिविह तीहिं तु । दुविहे वि सहइ सम्मं अन्नाउंछे य निक्खेबो ||
बृ- यवमध्येतिपदं वज्रमध्येति पदं तथा व्युत्सृष्ट इति त्रिविधमुपसर्गं त्रिभिर्मनोवाक्कायैः सम्यक् सहते यदि वा द्विविधान् उपसर्गान् अनुलोमप्रतिलोमरूपान् त्रिभिः सम्यक् सहते । तथा अज्ञातोंछे च निक्षेप इति व्याख्येयमेप द्वारगाथासंक्षेपाथः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतो यवमध्ये वज्रमध्येतिउवमा जवेण चंदेन वा जवमज्झं चंदपडिमाए ।
[भा. ३८२८]
. एमेव व बिइयाए, वरं वज्जंति एगट्टं ॥
बृ-यवमध्यचन्द्रपतिमाया यवेनोपमा चन्द्रेणच यवस्येव मध्यं यस्याः सा यवमध्या चन्द्रकारा प्रतिमा चन्द्रप्रतिमेतिव्युत्पत्तेः । एवमेव द्वितीयाया अपिवक्तव्यम् । वज्रमध्यचन्द्रप्रतिमाया वज्रेणोपमा चन्द्रेण वज्रस्येव मध्यं यस्याः सा वज्रमध्या चन्द्राकारा प्रतिमा चन्द्रप्रतिमा प्राकृतमधिकृत्य वज्रशब्दस्य पर्यायेण व्याख्यानप्राह- 'वइरं वज्र्ज्जति एगट्ठे' इयमत्र भावना । शुक्लपक्षस्य प्रतिपदि चन्द्रविमानसदृशस्य पञ्चदशभागीकृतस्य एका कला दृश्यते । द्वितीयायां द्वे कले, तृतीयायां तिस्रः कला, एवं यावत् पञ्चदश्यां परिपूर्णाः पञ्चदश कलाः ततो बहुलपक्षस्य प्रतिपदि एकया कलया ऊनो दृश्यते चतुर्दश कला दृश्यन्ते । द्वितीयायां त्रयोदश तृतीयायां द्वादश यावदमावास्यायामेकापिन दृश्यते, तदेवमयं मास आदावूनो मध्ये
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
व्यवहार-छदसूत्रम् -२- १०/२५० सम्पूर्णोऽन्ते पुनरपि परिहीनो वाप्यादावन्ते च तनुको मध्ये विपुलः । एवं साधुरपि भिक्षां गृह्णाति शुक्लपक्षस्य प्रतिपदिएकां, द्वितीयस्यांद्वे, तृतीयस्यांतिस्रः यावत्पञ्जदश्यांपञ्चदश ।ततोबहुलपक्षस्य प्रतिपदि पुनश्चतुर्दश द्वितीयायां त्रयोदश चावच्चतुर्दशश्यामेकाममावास्थायामुपोषितः । ततश्चन्द्राकारतया चन्द्रप्रतिमा आदावन्ते च भिक्षायास्तनुत्वान्मध्ये विपुलत्वात् यवमध्योपमितमध्यभागा, तथाऽमूमेव यवमध्यांचन्द्रप्रतिमामधिकृत्यान्यत्रोक्तं ।
“एकैकां वर्धये भिक्षां, शुक्ले कृष्णेच हापयेत् ।
- भुञ्जीत नामावास्थायामेषचान्द्रायणविधिः ।। वृ- वज्रमध्यायां चन्द्रेण प्रतिमायां बहूलपक्ष आदौ क्रियते तत एवं भावना | बहुलपक्षस्य प्रतिपदि चन्द्रविमानस्यैका कला दृश्यते, द्वितीयस्यां त्रयोदश, तृतीयस्यां द्वादश यावच्चतुर्दश्यामेका अमावास्यायामेकापिन, ततः पुनरपिशुक्लपक्षस्य प्रतिपदिचन्द्रविमानस्यैका कलादृश्यते, द्वितीयायां द्वे, यावत्पञ्चदश्यां पञ्चदशापि तदयं मास आदावंते च पृथुलो मध्ये तनुको वामप्यादावन्ते च विपुलं मध्ये तनुकमेवं साधुरपि भिक्षा गृह्णाति बहुलपक्षस्य पतिपदि चतुर्दश द्वितीयस्यां त्रयोदश तृतीयस्यां द्वादशयावत् अमावास्यायामुपोषितः ततः पुनरपिशुक्लपक्षस्य प्रतिपदिएकां भिक्षांगृह्णातिद्वितीयस्यां द्वे यावत्पञ्चदश्यां पञ्चदशेति । तत एषापि चन्द्राकारतया चन्द्रप्रतिमा आदावन्ते विपुलतया मध्ये च तनुतया वज्रमध्योपमितमध्यभागा वज्रभागा वज्रमध्या एतदेव यवमध्यस्य चन्द्रप्रतिमामधिकृत्य सूचयन्नाह. [भा.३८२९] पनरसेवउ काउंभागे तुसुक्कपक्खस्स |
जा वड्डयएदत्ती हवइताचेव कालेन ।। वृ- शशिनं शशिविमानं पञ्चदशभागान् कृत्वा यथा शुक्लपक्षस्यादित आरभ्य कलाः प्रतिदिवसं वर्धन्ते, एवं दत्तयोऽपिआरभ्ययावयतेता एव कालेन कृष्णेनपक्षणक्रमणहापयेत् । एवं विपरीतक्रमेणवज्रमध्यचन्द्रप्रतिमायामपिद्रष्टव्यम् । [भा.३८३०] भत्तढिओवखमओइयरवणेतासिं होइपठवओ। .
चरिमे असद्धवंपुन होइ अभत्तठमुज्जवणं ।। वृ- तयोर्यवमध्यवज्रमध्यप्रतिमयोः प्रस्थापक आरंभे इतरस्मिन् आरंभदिवसात् पाश्चात्ये दिने भक्तार्थो वा भवति, क्षपको वा चरमे चरमदिवसे पुनर्भक्ताविषये अश्रद्धवान् श्रद्धामपि न करोति । एतत्यवमध्यचन्द्रप्रतिमामधिकृत्योक्तं । उद्यापनं पुनर्वयोरप्यनयोरभक्तार्थमवसेयम् । [भा.३८३१] संघयणे परियाए सुत्ते अत्थेय जोभवेबस्तिो ।
सोपडिमंपडिवज्जइ जवमझं वयरमज्झंच ।। वृ-संहननेआद्यत्रयस्यान्यनमस्मिन्पर्यायजन्मताजघन्येन एकोनविंशतिवर्षेपुउत्कर्पतो दशानायां पूर्वकोट्यांप्रव्रज्यापर्यायेणजघन्यतो विंशतिवर्षेषु उत्कर्षतोदेशोनायांपूर्वकोट्यांसूत्रमर्थश्च जघन्यतो नवमस्य पूर्वस्य तृतीयमाचारवस्तु उत्कर्षतः किञ्चिन्यूनानि दशपूर्वाणि । एवं संहनने पर्याय सति वः सूत्रेऽर्थे च भवति बलिको बलीयान् स प्रतिमां यवमध्यां वज्रमध्यां च प्रतिपद्यते, तदेवं ववमध्या वज्रमध्येति गतम् । इदानीं नित्यं व्युत्सृष्टकायइति पदं व्याख्यायते
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०९
उद्देशक :- १०, मूल - २५०. [भा.३८३२८] [भा.३८३२] निच्चं दिवाय रातो पडिमाकालो वजत्तितो भणितो। ।
दव्वंमियभावंमिय, वोसठंतत्थिमंदब्वे ।। वृ-नित्यं सदा दिवारात्रौ च अथवा यावान्प्रतिमाकालो भणितस्तावन्तंकालं व्युत्सृष्टकायः । तच्च द्विधा-द्रव्ये भावे च । तत्रद्रव्ये इदं वक्ष्यमाणं, तदेवाह[भा.३८३३] असिणाणभूमिसयणा अविभूसाकुलवधूपउत्थधवा ।
क्खइपतिस्स सेज्जंअनिकामा दव्ववोसठा ।। वृ-कुलवधूः प्रोषितधवा अस्नाना भूमिशयना अकृतविभूषा एवं द्रव्यव्युत्सृष्टद्रव्या अनिकामा सकामा पत्युः शय्यां रक्षति एतद्र्व्यव्युत्सृष्टं, भावव्युत्सृष्टमाह[भा.३८३४] वातियपितियसिंठियरोगायंकेहिं तत्थ पुठो वि ।
नकुणइपरिकम्मंसो किंचिविवोसठदेहोउ ।। वृ-तत्र यवमध्यायां वज्रमध्यायां वा चन्द्रप्रतिमायां स्थितो वातिकपैत्तिकश्लेष्मिकरोगातंकैः स्पृष्टोऽपिसव्युत्सृष्टदेहो न किञ्चिदपिपरिकर्म करोति । सम्प्रति चियत्तदेहे इतिव्याख्यायते तच्च त्यक्तं द्विधा-द्रव्यतोभावतश्च । तत्रद्रव्यत आह[भा.३८३५] जुद्धपराजियअट्टण फलहिय मल्ले निरुत्त परिकम्मे ।
गृहण मस्थियमल्लेतईयदिने दव्वंतो चत्तो।। वृ- इदं कथानकं प्रबन्धेनावश्यकटीकायामुक्तमिह तु ग्रन्थगौरवभयान्न लिख्यते । ततस्तस्मादवधारणीयमक्षरयोजनात्वेवम्-अट्टनोनाममल्ल उज्जयिनीवास्तव्यःसोपारेपत्तने वृद्धतया पराजितस्तेनान्यो फलद्दी मल्लो मार्गितः स सोपारके मात्सिकमल्लेन सह युद्धं दत्तवान् ततः फलही मल्ले निरुक्तं निरवेशषं परिकर्म क्रियते, । इतरस्तुमल्लो गर्वाध्माततया शरीरपीडांगूहयन् न किमपि परिकर्म कारितवान् । ततः परिकर्माकरणतस्तृतीये दिने मारितस्तेन परिकर्माकरणतो यस्त्यक्तो देहः स द्रव्यतस्त्यक्तः । भावतस्त्यक्तमाह[भा.३८३६] बंधेज्ज वरुंमेज्जवकोईव हणेज्ज अहव मारेज्ज ।
वारेइनसोभयवं, चियत्तदेहो अपडिबद्धो ।। वृ-स प्रतिमाप्रतिन्नो भगवान् शरीरेऽप्यप्रतिबद्धो यदि कोऽपिबन्धीयात् अथवा रुन्ध्यात् यदि वा हन्यात् मारयेद्वा तथापि तं न निवारयति, एष भावतस्त्यक्तदेहः । 'जे केइ उवस्सगा' इतिव्याख्यानम्[भा.३८३७] दिव्याहि तिन्निचइहा बास्स एवंतुहोइउस्सग्गा ।
वोसठगहणेणं आयासंचेयणंगहणं ।। वृ-उपसर्गास्त्रिविधास्तद्यथा-दिव्या मानुपास्तैर्यंग्योनाश्च । एते त्रयोऽपिप्रत्येकंचतुर्धा । एवंतु सर्वसंख्ययाभवन्त्युपसर्गाद्वादश, ननुचतुर्धाआत्मसंचेतनीया अप्युपसर्गाभवन्ति,तेकस्मात्सूत्रकृता नोक्तास्तत आह-व्युत्सृष्टग्रहणेनात्मसंचेतनग्रहणं तत्र दिव्याधुपसर्गभेदानाह[भा.३८३८] हासा पदोस वीमसा पुढो वेसा यदिव्वया चडरो ।
हास पओस वीमंस कुसीला नरगया चउहा ।। वृ-दिव्यका उपसर्गाश्चत्वारस्तद्यथा-हासात्क्रीडात इत्यर्थः । प्रद्वेषादवज्ञानात्पूर्वभवसम्बन्धा
For Private & Pere
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५० दिकृतात् । विमर्शात् किमयं स्वप्रतिज्ञातश्चलतिन वेत्येवंरूपात् । पृथविमात्रापक्षस्यात्रहासादिष्वेवान्तर्भावविवक्षणंकुशीलस्य प्रतिसेवना समाश्रयणं कुशीलप्रतिसेवना ततो यथाईर्ष्याप्रोषितस्य गृहे रात्रावुषितस्य तद्भार्या चतुष्टयतः । [भा.३८३९] भवतो पदोस आहार तह अवच्चलेणरक्खट्ठा । .
तिरिया होति चउहा, एएतिविहावि उवसग्गा ।। वृ- तैरचा भवन्त्युपसर्गाश्चतुर्धास्तद्यथा-भयेन श्वादिर्दशति, प्रद्वेषतो यथा चण्डकोशिको मर्कटादिर्वा, आहारहेतोर्यथा सिंहादिरपत्यलयनरक्षणार्थे यथाकाक्यादिः । एवं त्रिविधाउपसर्गा उक्त्ताः सम्प्रति येव्युत्सृष्टग्रहणेनात्मसंचेतनीया गृहीतास्तानुपदर्शयति[भा.३८४०] घट्टणय पवड थंभण लेखणचउहा उआयसंचेया ।
तेपुन सन्निवयंती वोसठदारेन इहंतु ।। वृ- चतुर्धा आत्मना संचिन्त्यन्ते ये ते इत्यात्मसंचेत्यास्तद्यथा-घट्टनतः प्रपतनतः स्तंभनतश्च श्लेष्मतश्च । तत्र घट्टनतो यथा चक्षुषि रुजः प्रविष्टंतेन चक्षुर्दुःस्वयितुमारब्धं अथवा स्वयमेव चक्षुषि गलके वा किंचित्तुखीलप्रभृतिसमुत्थितं घट्टयति । प्रपतनतोयथामन्दप्रयत्नेन चंक्रम्यमाणः प्रपतति, ततो दुःखाप्यते स्तंभनतो यथा तावदुपविष्ट आस्ते यावत्पादं सुप्तः स्तब्धो जातः । म्लेष्मनातो यथा पादंतावदाकुञ्चयावस्थितो यावत्त वातेन लग्नः अथवा नृत्तं शिक्षयामीति किंचिदङ्गमतिशयेन नामितं तच्च तत्रैवं लग्नमिति । ये पुनरात्मसंचेतनीया व्युत्सृष्टद्वारेनिपतन्ति, न इह, ते उत्पन्ने सम्मं सहतिखमइ तितिक्खेइ अहिवासेइत्ति चत्वार्यप्येकार्थिकानि पदानि । तत्रसम्यक् सहनमाह[भा.३८४१] मन वयणकायजोगेहिं तहि उ दिव्यमादिए तिन्नि ।
. सम्मं अहियासेइ, तत्थसुण्हाए दिलंतो ।। वृ-त्रिभिमनोवासकाययोगैः प्रत्येकंदिव्यादीन्त्रीनुपसर्गान्प्रत्येकंचतुर्भेदान्सम्यगध्यास्तेसहते। तत्र सहनं द्विधा-द्रव्यतोभावतश्च । तत्र द्रव्यसहनेस्नुषाया दृष्टान्तः । तमेवाह[भा.३८४२] सासूससुरुवकोसा देवरभत्तारमादि मन्झिमगा ।
दासादी यजहन्ना जहसुण्हा सहिब उवसगा।। वृ-श्वशुरश्चरेतावृत्कुष्टी पूज्यत्वात्, देवरभर्तृकामध्यमा, दासादयोजघन्यायथातत्कृता उपसर्गाः स्नुषया पोढास्तथा साधुनापि सोढव्या । इयमत्र भावना-स्नुषया अपराधे कृते तां श्वसुरः श्वश्रूश्च हीलयति ।साचहील्यमानाअतीवलज्जते । यद्यपितानिदुःखोत्पादनानिवचनानिदुरध्यास्यानि तथापि सा तानि सम्यगध्यास्ते चिन्तयति च न सम्यक् अध्यासिष्ये ततः कस्य मेऽवध्वंसो भविष्यति स्नुषावारश्चापयास्यति देवरा अपि चोल्लुण्ठवचनानि भाषन्ते यद्यपि तेषां सा नो लज्जते तथापि न तानुल्लण्ठन्ति किन्तुसम्यक्तद्वचनान्यध्यास्ते । दासाअपिचतांस्नुषामुल्लुण्ठयन्तितथापि किमेतेषां वचनान्यहं गणवामीत्यवगणया सम्यगध्यास्ते न प्रतिवचनं ददाति । एतद् द्रव्यसहनं । यत्सा धुर्वादशविधानप्युपसर्गान् कर्मविनिर्जरणार्थसम्यगध्यास्ते एतदेवाह[भा.३८४३] सासुससुरोवमा खलु दिव्वा दियरोवमा य मानुस्सा |
दासत्थाणी तिरिया तहसम्मं सोहियासति ।। वृ- तथा वधूदृष्टान्तोक्तप्रकारेण श्वश्रूश्वशुरोपमान् दिव्यान् उपसर्गान, देवरोपमान् मानुषान्,
___
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५०, [भा. ३८४३]
दासस्थानीयान् तैरश्चान् उपसर्गान् सम्यगध्यास्ते । सम्प्रति दुविहे वेत्यस्य व्याख्यानार्थमाहदुहावेते समासेन सव्वे सामन्नकंटगा | विसयानुलोमिया चैव तहेव पडिलोमिया ||
[भा. ३८४४ ]
वृ- अथवा एते उपसर्गाः श्रामण्यस्य कंटका इव श्रामण्यकंटकाः सर्वे समासेन द्विधा प्रतिपादितास्तद्यथा विषयानुलोमिका इन्द्रियविषयानुलोमिकास्तथैव प्रतिलोमिका इन्द्रियविषयप्रतिलोमिकाः । [भा. ३८४५ ]. वंदन - सक्कारादी अनुलोमा बंधवहण पडिलोमा । तेवि यखमती सव्वे एत्थं रुक्खेण दिट्टंतो ।।
बृ- वन्दनसत्कारादयोऽनुलोमा बन्धवधप्रभृतयः प्रतिलोमास्तानपि सर्वान् क्षमते, अत्र वृक्षेण दृष्टान्तस्तमेवाह
[भा. ३८४६ ]
वासी - चंदन- कप्पो जह रुक्खो ईय सुहदुहसमो उ । रायदोसविमुक्को सहई अनुलोमपडिलोमे ।।
वृ-वासीचन्दनकल्पायस्य स वासीचन्दनकल्पोऽथवा कल्पस्तुल्यवाची ततोऽयमर्थः वास्यां वास्या तक्षणे, चंदने चन्दनेनानुलेपने कल्पस्तुल्यो वासीचन्दनकल्पो यथा वृक्षो भवति इत्येवमनुना प्रकारेण रागद्वेषविमुक्तो अत एव सुखदुःखसमो अनुलोमप्रतिलोमान् उपसर्गान् सम्यक् सहते ।
साम्प्रतमन्नाउंछमित्यस्य व्याख्यानमाह
[भा. ३८४७ ]
४११
अन्नाउंछं दुविहं दव्वे भावे य होइ नायव्वं । दव्वुंछन्नेगविहं लोगरिसीणं मुनेयव्वं । ।
वृ- अज्ञातोञ्छं द्विविधं तद्यथा द्रव्ये भावे च । तत्र द्रव्योञ्छमनेकविधं लोकर्षीणां तापसानां ज्ञातव्यं । तदेवानेकविधं द्रव्योञ्छमाह
[भा. ३८४८]
उक्खल क्खलए दव्वी दंड संडासए य पोत्तीय । आमे पक्के या तहा दव्वोंछ होइ निक्खेवो ।।
बृ- तापसा उंछवृत्तयः । उद्खले च्छंटितेषु तन्दुलेषु ये परिशाटिताः शालितन्दुलादयस्तान् उच्चित्य रन्धन्ति, खलएत्ति खलधान्ये मर्दिते संव्यूढे च यत् शटितं तत् उच्चिन्वन्ति, दव्वीति धान्यराशेर्यदेकया दर्या उत्पाटयते तत् गृह्णन्ति, एवमन्यत्रापि प्रतिदिवसं दण्डत्ति स्वामिमननुज्ञाप्य यत् धान्यराशेरेकया यष्ट्या उत्पाद्यते तत् गृह्णन्ति, एतदेवमन्यत्रापि प्रतिदिवसं । संडासए इति अंगुष्टप्रदेशिनीभ्यां यत् गृह्यते शाल्यादिकं तावन्मात्रं प्रतिगृहं गृह्णन्ति, यद्यपि बहुकं पश्यति शाल्यादि तथापिन मुष्टिं भृत्वा गृह्णन्ति । पोत्तीयत्ति स्वामिनमनुज्ञाप्य धान्यराशौ पोतिं क्षपन्ति तत्र यत्पोतौ लगति तत् गृह्णन्ति, एवमन्यत्रापि । तथा आमं पक्वं वा यच्चरकादयो भिक्षाप्रविष्टा मृगयन्ते । एष भवति द्रव्योञ्छे निक्षेपः ।
[भा. ३८४९]
पडिमापडिवन्ने एस भयवमज्ज किए एत्तिया दत्ती ।
आदियतित्ति न नज्जइ अन्नाउंछं तवो भणितो ।।
वृ- प्रतिमाप्रतिपन्न एष भगवान् अद्य किल एतावतीर्दत्तीरादत्ते इति न ज्ञायते तेन तस्य भगवतस्तपो अज्ञातोछं भवति । एतदेव सविस्तरं भावयति
[भा. ३८५० ]
दव्वादभिग्गहो सो दव्वे सुद्धुंछमेत्ति या दत्ती । एलुगमेत्तं खेत्ते गेहइ तइयाए कालम्मि ।।
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
व्यवहार - छंदसूत्रम् - २- १०/२५० बृ- तदज्ञातोछं तपो द्रव्याद्यभिग्रहो द्रव्याभिग्रहः क्षेत्राभिग्रह : कालाभिग्रहो भावाभिग्रहश्च । तत्र द्रव्ये द्रव्याभिग्रहो यत् शुद्धमुंछं गृह्णाति, शुद्धं नाम अलेपकृत् तदपि शुद्धमुंछं गृह्णाति उपनीतं नानुपनीतं तेन पञ्चानामाद्यानां पिण्डैषणानामग्रहणमुपरितन्योश्च द्वयोरेकतरस्या अभिग्रह इत्यावेदितं द्रष्टव्यम् । तथा एतावत्यो दत्तयोऽद्य मया ग्राह्या एष द्रव्याभिग्रहः । क्षेत्रे क्षेत्रविषयेऽभिग्रहे यदेलुकमात्रं विष्कंभ्य गृह्णाति । अत्रापीयं समाचारी यदि द्वावपि पादावेलुकस्यान्तस्तदा न कल्पते, तत्रेदं कारणं यद्युच्च एलुकस्तदा कस्य पादौ प्रतिष्ठितौ न दृश्यते, किं बीजादौ प्रतिष्ठितावुत नेति तस्मादेलुकं विष्कंभ्य यदि नीचे एलुके पाश्चात्यः पादः पतितः शुद्ध्यति यथा न बीजादौ प्रतिष्ठित इति तदा कल्पते, अत्युच्चे तु न कल्पते इति काले कालाभिग्रहे तृतीयस्यां पौरुष्यां यदिभक्षामटति । सम्प्रति द्रव्याभिग्रहे विशेषअन्नाउंछं एगोवनीय निज्जूहिऊण समणादी । अगुव्विणि अबालंती एलुगविक्खंभणे दोसा ।।
[भा. ३८५१]
वृ- स प्रतिमाप्रतिपन्नो भगवान् अज्ञातोंछं गृह्णाति, तदप्पेकेनोपनीतं न द्विप्रभृतिभिस्तथा श्रमणादीन् आदिशद्वात् द्विपदचतुष्पदादींश्च निर्यूह्यातिवाह्य भिक्षाभटति । तथा तां ददती भिक्षामगुर्विणीमभ्युपगच्छति । अबालां च क्षीराहारबालवर्जितां तथा एलुकविष्कंभणे दोषा भवंति ते चाग्रे वक्ष्यन्ते एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतोऽज्ञातोछमाहअनाउञ्छं च सुद्धं च पंच काऊण अग्गर्ह । दिन दिने अभिगिएहे तासिमन्नयरीय उ ।।
[भा. ३८५२]
वृ- पञ्चानामाधानां पिण्डैषणानामग्रहणं कृत्वा तयोरन्तिमयोरन्यतरस्याश्च ग्रहणं कृत्वा दिने दिनेऽज्ञातोंछं च शुद्धं चाभिगृह्णाति । साम्प्रतमेकोपनीतमित्यस्य व्याख्यानमाह
[भा. ३८५३]
एगस्स भुंजमाणस्स उवनीयं तु गेण्हइ ।
हे दुगुमादी अचियत्तं तुमाभवे ।।
वृ- एकस्य भुंजमानस्य उपनीतं भगवान् गृह्णाति न द्विकादीनां द्वयोस्त्रयाणां चतुर्णां पंचानां वा उपनीतं न गृह्णाति । कस्मादिति चेन्मा भूदप्रीतिरितिहेतोः । अधुना निज्जूहिऊण समणादी व्याख्या[भा. ३८५४ ] अडतो भिक्खकालंमी घासत्थी वसभादओ ।
वज्जेइ होज्ज मा तेसिं आउरतेन अप्पियं ।।
वृ- भिक्षाकाले वृषभादयो ग्रासार्थिनोऽटन्ति । ततस्तान् वर्जयति मा तेषामातुरत्वेनाप्रीतिकं भूयादिति हेतोः । एतदेवाह
[भा. ३८५५] दुपय चउप्पय पक्खी किविणातिहि समण साणमाईया | निज्जूहिऊण सव्वे अडइ भिक्खं तु सो ताहे ।
वृ- भिक्षाकाले द्विपदाश्चतुप्पदाः पक्षिणः कृपणातिथयः श्रमणा श्वादयश्च भिक्षार्थमटन्ति ततस्तान् सर्वान् निर्यूह्य तदनन्तरं स भगवान् भिक्षामटति । कथमतिवाह्येत्यत आह
[भा. ३८५६]
पुच्चि चरइ तेसिं नियट्टिचारेसु वा अडइ पच्छा }
भवेदोन्नि काला चरइ तत्थ अतित्थिते ।
वृ- तेषां श्रमणानां पूर्वं वा चरति यदि वा तेषु श्रमणादिषु निवृत्तचारेषु पश्चाददति, एतच्च तस्मिन् क्षेत्रे द्रष्टव्यं यत्र त्रयो भिक्षा काला यत्र तु द्वौ भिक्षाकालौ तत्र अतीत्यिते अतिक्रान्ते श्रमणादौ गच्छति ।
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१३
उद्देशक :- १०, मूल - २५०, [भा.३८५७] [भा.३८५७] अनारद्धे अन्नेसुमज्झे चरतिसंजओ ।
गेहेत देतवाणंतु वज्जयंतो अपत्तियं ।। वृ- यदि प्रथमभिक्षाकालप्रारंभे एव भिक्षामटति तदा दायकानामप्रीतिस्ततः प्रथमे भिक्षाकाले अतिक्रान्तप्राये द्वितीयेचभिक्षाकाले अन्ये श्रमणादिभिरनारब्धसभगवान्प्रतिमामतिपन्नः संयतश्चरति, . कथंभूतः सन्नित्याह-गृह्णतांददतांचाप्रीतिकं वर्जयन् ।साम्प्रतमगुर्विणीमित्यादिव्याख्यानयति[भा.३८५८] नवमासगुग्विणीखलुगच्छे वज्जइइयरो सव्वाउ |
दारंखीराहारंगच्छो वज्जे इयरो उसव्वंपि ।! । वृ-नवमासगुर्विणीखलुगच्छो गच्छवासी वर्जयति । इतरोगच्छनिर्गतः प्रतिमाप्रतिपन्नादिकः सर्वा अपि गुर्विणीर्वर्जयति । तथा गच्छो गच्छवासी क्षीराहारं बालं वर्जयति, इतस्तु सर्वमपि वालम् । साम्प्रतमेलुगविक्खंभणेदोसा इत्यस्य व्याख्यामाह[भा.३८५९] गच्छगयनिगए वा लहुगा गुरुगाय एलुगा परतो ।
आणादिणो य दोसा दुविहाय विराधनाइणमो।। वृ- एलुकात्परतः साधुरतिगच्छति, उपलक्षणमेतत् यदि साधुरेलुकं विष्कंभयति आसन्ने वा प्रदेशे एलुकस्य तिष्ठति, तदा गच्छगतस्य प्रायश्चितं चत्वारो लघुकाः, गच्छनिर्गतस्य चत्वारो गुरुकाः, तत आज्ञादय आज्ञाभङ्गादयोदोषा द्विविधाच विराधना-आत्मविरोधनासंयमविराधना चइयं वक्ष्यमाणा । [भा.३८६०] संकगहणे इच्छा दुन्निविठा अवाउडा !
निहणुक्खननविरेगेतेने अविदिन्न पाहुडए ।। [भा.३८६१] बंधवहे उद्दवणेय खिंसणा आसीयावणाचेव ।
उव्वेवग कुरुंडियदीने अविदिन्नवजणया ।। वृ. एलुकात्परतो यदि गच्छति, तदा स्तैन्ये मिथुने या लोकस्य शङ्का स्यात् तदनन्तरं च ग्रहणं तथा यस्या गृहमभ्यन्तरं प्रविष्टस्तस्याविषयेऽस्य साधोः किन्तु, इच्छा येनाभ्यन्तरं गत इति लोकस्याशङ्का स्यात् तथा दुर्निविष्टा अप्रावृत्ता वा मध्ये आगारी स्यात्तस्या लज्जा स्यात, दोषाश्चान्ये शङ्कादयः तथा मध्ये गृहस्वामी हिरण्यादेर्निधानं करोति, उत्खननं वा परस्पर विरेचनं, तत्र स्तेनोऽयमिति शङ्का स्यात्, तथा अतिभूमिप्रवेशनंतीर्थकृदिभर्गृहस्थैश्चा-वितीर्णमननुज्ञातं ततोऽदत्तादानदोषः तस्मात्कस्मादति भूमिमेष प्रविष्ट इति गृहस्थः प्राभृतमधिकरणं कुर्यात्तथा बन्धं निगडादिभिर्वधं कशादिभिस्ताडनं अपद्रावणं जीविताद्व्यपरोपणं, तथा खिंसना हीलना, यथैते वराका अलभमाना अन्तः प्रविशन्ति, आसियावणा चेवत्ति आसीयावणा नाम निष्काशयितुमासादनं किमुक्तं भवति गले गृहीत्वा बहिर्वने निक्षिपति, तथासव्रतीधिग्इव प्रविष्टस्तासामगारीणामुद्वेजको भवति । तथाकुरुंडितोनाम उपधारक इत्युच्यते तं शङ्कमाना गृहिणो वधबन्धनादीनि कुर्युरतैः कारणैरवितीर्णस्यातिभूमिप्रवेशनस्य वर्जना । एष द्वारगाथासमासार्थः । साम्प्रतमेतदेव विवरीषुः प्रथमतः शङ्काद्वारमाह[भा.३८६२] पच्छित्ते आदेसा संकियनिस्संकिएय गहणादी ।
तेने चउत्थेसंकिय गुरुगा निस्संकिए मूलं ।। वृ-एलुकात्परतः प्रवेशेस्तैन्यविषये चतुर्थे चतुर्थव्रतविषयेवा शङ्कास्यात् । तस्यां चशङ्कायांसत्यां निःशङ्किते जनस्य जाते प्रायश्चित्ते प्रायश्चित्तविषये आदेशौ प्रकारौ तावेव दर्शयति, शङ्किते चत्वारो
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५० गुरुकाः, निःशंकितेमूलमिति । तथा ग्रहणादयश्चशंकायां दोषास्तानेव कथयति[भा.३८६३] गेण्हणकड्डणववहार पच्छकडुड्डाहतहाय निव्विसए ।
किंउहुइमस्स इच्छा अभिंतरमइगतोजेन ।। वृ- गृहणं स्तेनः पारदारको चेति बुद्धया प्रतिग्रहणं ततो राजकुलं प्रतिकर्षणं तदनन्तरं राजकुले - व्यवहरणं ।ततः पश्चात्कृतकरणं ।वतमोचमित्यर्थः ।एवंचसतिमहान्प्रवचनस्योड्डाहः ।तथा निर्विषय आज्ञाप्ये तद्वारगाथायां तु ग्रहणे इति कर्षणादीनामु पलक्षणं ।। गतं ग्रहणद्वारमिच्छाद्वारमाह- किंतु इति वितर्को हुरिति निश्चित्तं यस्या गृहमभ्यन्तरमतिगस्तस्या विषयेऽस्य साधोरिच्छा येनेत्थमभ्यन्तरं सहसा प्रविष्टइति । अधुना दुर्निविष्टा अप्रावृतेति पदद्वयं व्याख्यानयति[भा.३८६४] दुनिविट्ठाव होज्जा, अवाउडावा अगारी उ}
लज्जिया साविहोज्जा ही संका वासे समुब्भवे ।। वृ मध्ये आगारी दुर्निविष्टा वा भवेत् अप्रावृता वा भवेत् ततः सहसा साधारेभ्यन्तरप्रवेशे सापि लज्जिताभवेत् । शङ्का वासे तस्याः समुद्भवेत् । तामेवाह. [भा.३८६५] किंमन्नेघेत्तुकामो एस ममं जेनतेतिएदूरं ।
अन्नो वासंकेज्जा गुरुगा मूलं तुनिस्संके ।। [भा.३८६६] आउत्थ परावावी उभवसमुन्था व होज दोसा उ ।
उक्खणनिहणविरेगंतत्थ किंचि करेज्जाहि ।। वृ- किं मन्ये एष संयतो मां ग्रहीतुकामो येन एतद्रमागच्छति । अन्यो वा एवं शङ्केत, तत्र शङ्कायां सत्यां तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, निःशंकिते तस्य वा जाते मूलं प्रायश्चित्तं, आत्मोत्थः परस्मात् उभयसमुत्था दोषा भवेयुः । सम्प्रति निहणुक्खन्नेत्यादि व्याख्यानयति-उक्खणणेत्यादि तत्र गृहस्थो गृहमध्ये हिरण्यादेरुत्वननंवा कुर्यात् निधानं परस्परं विवेकंवा विरेचनं किंचित्कुर्यात्तत्तः किमित्याह[भा.३८६७] दिटुं एएणइमंसाहेज्जामा उ एस अन्नेसिं।
तेनोत्ति व एसो ऊसंका गहणाइकुज्जाही ।। वृ-दृष्टमेतेन साधुना इदं हिरण्यादि उत्खन्यमानादिकं, ततो मा एष अन्येषां कथयेत् । यदि वा एष स्तेन इतिशङ्कया ग्रहणादिग्रहणवधबन्धनादिकुर्यात् । साम्प्रतमवितीर्णपदव्याख्यानार्थमाह[भा.३८६८] तित्थगरगिहत्थेहिं दोहिं वि अतिभूमिपविसणमदिन्नं ।
कीसे दूरमतिगतोअसंखडंबंधवहमादी ।। वृ-तीर्थकरेण गृहस्थेन च द्वाभ्यामप्यतिभूमीप्रवेशनमदत्तं, तीर्थकरेणादत्तमतिभूमिं न गच्छेज्जा इत्यादि वचनात्, गृहस्थेनाप्रीतिकरणात्, प्राभृतादिद्वारकलापमाह-कस्माद्देतदूरमयमागत इतिगृहस्थो संखडं कलहं कुर्यादतिरोषाद्वन्धवधादिकं ।सम्प्रति खिंसाद्वारमाह[भा.३८६९] खिंसेज्जएए अलभंय वराग अंतोपविसंति ।
गलए चित्तूणवर्णमि निच्छुभेज्जाहिबाहिरतो ।। वृ-खिसेत हीलवेत् गृहस्थो यथा एते वराका अलभमानामध्ये प्रविशन्ति । आसियावणद्वारमाहगलके गृहीत्वाबहिर्वने निक्षिपत्, । उद्वेजकद्वारमाह
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१५
उद्देशकः-१०, मूल - २५०, [भा.३८७०] [भा.३८७०] . ता उय आगारीतो वीरल्लेणेव तासिया उसउणी ।
उच्चेवं गच्छेजा कुरुंडितोनामउवचरओ ।। बृ-यथावीरल्लेणत्रासित्ताशकुनिकाउद्धेगंगच्छति,तथा ता:अप्यगार्यःसहसान्तःप्रविष्टेन साधुना त्रासिताः सत्यउद्वेगंगच्छेयुः, कुरुंडितद्वारमाह-कुरुटितो नाम उपचारकस्तदाशंकयाचवधबन्धनादि कुर्यात्[भा.३८७१] अहवाभणेज्जएते गिहिवासंमिवि अदिट्ठकल्लाणा ।
दीना अदिन्नदामा दोसे तेनाउनो पविसे ।। वृ-अथवा ब्रूयात् गृहवासेऽप्येते अदृष्टकल्याणादीना अदत्तदाना आसीरन्तेनमध्ये प्रविशन्ति । उपसंहारमाह-एतान्दोषान् ज्ञात्वानोमध्येप्रविशेत् । अत्रचोदकःप्राह-यदि एलुकविष्कम्भेएते दोषा अन्तः प्रविष्टे सविशेषास्तत एलुकविष्कंभसूत्रमफलं स्यात्ततआह[भा.३८७२] उंबरविक्खंभमविज्जतिदोसाअतिगयंमि सविसेसा ।
तहवि अफलं नसुत्तंसुत्तनिवाओ इमोजम्हा ।। वृ-यद्यपिउम्बरविष्कभ्मेदोषाअतिगतेमध्यप्रवेशेसविशेषास्तथापिसूत्रमफलंनभवति, यस्मादयं सूत्रनिपातः ।सूत्रविषयः स्वयमेव दर्शयति[भा.३८७३] उज्जाणघडासत्थोसेनासंवट्टवय पवादी वा ।
बहिनिग्गमणा जन्ने जइयजहिं पहियवग्गो।। व- उज्जाणत्ति औद्यानिक्यां निर्गतो जन उद्याने भुक्ते, घटाभोज्यं नाम महत्तरानुमहत्तरादिर्बहिरावासितः सार्थो वणिक् सार्थः, सेना स्कन्धावारः, संवर्ती नाम यत्र विषमादौ भयेन लोकः संवर्तीभूतस्तिष्ठति, बजिका गोकुलं प्रपा पानीयशाला, सभा ग्रामजनसमवायस्थाने एतेषु स्थानेषु ये भुञ्जते जनास्तथाबहिर्निर्गमनेन यज्ञपाटे वा यत्रवा पथिकवर्गोभुंक्ते एतेषुस्थानेषु प्रतिमाप्रतिपन्नो हिण्डतेतत्रानेन विधिना ग्रहीतव्यम् ।। [भा.३८७४] पासट्टितो एलुगमेत्तमेव पासतिनिवेयरे दोसा ।
निक्खमणपवेसणेविय अवियत्तादी जढा एवं ।। वृ-तत्र गत्वा निष्क्रमणप्रवेशौ वर्जयित्वा ईषदेकपाधै तिष्ठतियथा एलुकमात्रं पश्यति । नोत्क्षेपनिक्षेपविरेचनानि ततो वधवन्धादयः प्रागुक्ता दोषा परिहता भवन्ति । तथा निष्क्रमणे प्रवेशे च ये अप्रतीत्यादयो दोषास्तऽप्येवं परित्यक्ताः ।। [भा.३८७५] असतीए पमुहकोट्ठगसालाए मंडवे रसवतीए ।
पासहितो अगंभीरेएलुगविक्खंभमेत्तंमि ।। वृ-औद्यानिकी घटादीनामसत्यभावे यः शालायाः प्रमुखे कोष्टको विशालो यत्र दूरस्थितैरपिएलुक उत्क्षेपनिक्षेपौ च दृश्येते मण्डपे वा यत्र परिवेषणं रसवत्यां वा महानसेऽगंभीरेऽतिप्रकाशे तत्रापि निष्क्रमणप्रवेशौ वर्जयित्वा यत्र उत्क्षेपनिक्षेपौ न दृश्यते । एलुकविष्कंभमात्रे क्षेत्रे एकपाद्ये स्थित्वा भिक्षामादत्ते । एष एलुकसूत्रस्य विषयः ।
मू. (२५१) पंचविहे ववहारे पन्नते, आगमेसुएआणा धारणा जीए । तत्य आगमे सिया आगमेन ववहारंपट्टवेज्जा(१) नोसे तत्थ आगमेसिया, जहासेतत्थसुएसिया, सुएणंववहारंपट्ठवेज्जा (२),
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
व्यवहार - छंदसूत्रम् - २- १०/२५१ नो से तत्थ सुए सिया, जहा से तत्थ आणा सिया आणाएणं ववहारं पठवेज्जा३ नो से तत्थ आणासिया, जहा सं तत्थ धारणासिया, धारणाएणं ववहारं पट्टवेज्जा ४, नो से तत्थ धारणा सिया, जहा से तत्थ जीए सिया, जीएणंववहारं पठवंज्जा५ । एएहिं पंचहिंववहारहिंववहारं पठवेज्जातं आगमेणं सुएणं आणाए। धारणाएणं जीएणं जहाजहा आगमै सुए आणा धारणा जीए तहा तहा ववहारं पठवेज्जा से किमाहु भंते ? आगमबलिया समणा निग्गंधा इच्छेयं पंचविहं ववहारं जया जया जहिं जहिं तथा तथा तहिं तहि अनिस्सि ओवसियं ववहारमाणे समणे निग्गंथे आणाए आराहए भवइ । बहु आगमितो पडिमं पडिवज्जइ आगमो इमो वि खलु । सव्वं व पवयणं ववहारविसयत्थं । ।
[भा. ३८७६ ]
[भा. ३८७७ ]
खलियस्स व पडिमाए ववहारो कोत्ति सो इमं सुत्तं । ववहारविहिन्नू वा पडिवज्जइ सुत्तसंबंधो ||
वृ- अनन्तरसूत्रेप्रतिमाभिहिता तां चप्रतिमां प्रतिपद्यते बह्नागभिकः अयमपि पञ्चविधोऽपि व्यवहारः खल्वागमः ततआगमप्रस्तावात्प्रतिमासूत्रानन्तरं व्यवहारसूत्रमवादि, सध्ये वत्यांदि वाशब्दः सम्बन्धस्य प्रकारान्तरोपदर्शने सर्वं प्रवचनं प्रावचनिकश्च व्यवहारविषयस्थं व्यवहारविषयान्तर्गतमतोऽवश्यं व्यवहारो वक्तव्य इति व्यवहारसूत्रम्, अथवा प्रतिमायां स्थितस्य प्रतिमायाः स्खलितस्य को व्यवहारः किंकर्तव्यमिति प्रश्नमाशंक्य सव्यवहारः पञ्चविध इत्यादिकमिदं सूत्रमुपन्यस्तं, यदिवानन्तरसूत्रेप्रतिमाः प्रतिपद्यते इत्युक्तं ताश्च प्रतिपद्यते व्यवहारविधिज्ञो नेतर इति प्रतिमासूत्रादनन्तरं व्यवहारसूत्रस्व सम्बन्धः । सूत्राक्षरसंस्कारः सुप्रतीतो, विशेषव्याख्यां तु भाष्यकृत्करिष्यति । तत्र 'तत्थ आगमे सिया आगमेन व्यवहारं पट्टवेज्जा' इत्यादि अस्य व्याख्यामाह
[भा. ३८७८ ] सो पुन पंचविगप्पो आगम सुय आण धारणा जीए ।
सेतंमि बबहरते उप्परिवाडी भवे गुरुगा ।।
?
वृ- स पुनर्व्यवहारः पञ्चविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा आगमः श्रुतमाज्ञा धारणा जीतमिति । तत्र सति आगमादौ व्यवहारे यदि उत्परिपाट्या उत्क्रमेण व्यवहरति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । इयमंत्र भावना, आगमे विद्यमाने यद्यन्येन सूत्रादिना व्यवहरति तदा चतुर्गुरुकं, यदा पुनरागमो न विद्यते तदा श्रुतेन व्यवहर्तव्यम् श्रुते विद्यमाने यद्याज्ञादिभिर्व्यवहरति तदा चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तं यदा श्रुतमिति न विद्यते तदा आज्ञया व्यवहर्तव्यम् आज्ञायां विद्यमानायां यदि धारणया प्रस्थापयति तदा चतुर्गुरुकं, आज्ञाया अभावे धारणया व्यवहर्तव्यंयदि पुनर्धारणायां सत्यां जीतेन व्यवहति तदा चतुर्गुरुकं, धारणाया अभावे जीतेन व्यवहर्तव्यमिति । तत्र 'से तत्थ आगमे सिया' इत्यादिकस्य सूत्रावयस्यायमर्थः । तत्र तस्मिन् व्यवहारपञ्चकमध्ये से तस्य साधोरागमः स्यात्तर्हि आगमेन व्यवहारं प्रस्थापयेत् । व्यवहारेर्निश्शेषः सूत्रादिभिरेतदेवाह
[भा. ३८७९] -
आगमव्यवहारी आगमेन वबहरेइ सो न अन्नेणं । न हि सूरस्स पगासं दीयपगासो विसेसेइ ।।
वृ- स आगमव्यवहारी आगमेन व्यवहरति नान्येन श्रुतादिना, तस्य ततो हीनत्वादेतदेव प्रतिवस्तूपमया दर्शयति, न हि सूर्यस्य प्रकाशं दीपप्रकाशो विशेषयति, न सूर्यप्रकाशात् दीपप्रकाशोऽधिकतरः किन्तु हीन इत्यर्थः । एवमिहापि यादृशी विषय आगमस्य नैतादृशः शेषाणां
Page #902
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१७
उद्देशकः-१०, मूल - २५१, [भा. ३८७९] व्यवहारमिति; आह-यस्मिन्कालेगौतमादिभिरिदंसूत्रकृतं ववहारे पञ्चविहे पन्नत्ते' इत्यादितदाआगमो विद्यते ततः किं कारणभाज्ञादयोऽपिसूत्रे निबद्धाः । अत्राह[भा.३८८०] सुत्तमनागयविसयंखेत्तं कालं च पप्प ववहारो।
होहिंतिन आइल्लाजा तित्थं ताव जीतो उ ।। वृ- सूत्रमनागतविषयं भविष्यति स तादृशः कालो यस्मिन्नागमो व्युच्छेत्स्यति ततः शेषैर्व्यवहारैर्व्यवहर्तव्यं । तत्रापि व्यवहारः क्षेत्रं कालं च प्राप्य यो यथा संभवति तेन तथा व्यवहरणीयमिति । किमुक्तं भवति? यस्मिन् यस्मिन् काले यो यो व्यवहारोव्यवच्छिन्नो अव्यवच्छिन्नो वातदातदाप्रागुक्तेनक्रमेणव्यवहर्तव्यंतथा यत्र यत्रक्षेत्रेयुगप्रधानैराचार्या या व्यवस्था व्यवस्थापिता तया अनिश्रोपश्रितं व्यवर्हतव्यम् । अन्यच्चाद्याश्चत्वारो व्यवहारा न यावत्तीर्थे च भविष्यन्ति जीतस्तु व्यवहारो यावत्तीर्थं तावद्भवितेति जीतोपादानम् । सम्प्रति ‘आणाए आराहेइ' इत्यस्य - व्याख्यानमाह[भा.३८८१] दव्वे भावे आणा खलु सुर्य जिनवराणं ।
सम्मं ववहारमाणोउतीह आराहओहोति ।। वृ-आज्ञा द्विविधा-द्रव्ये भावेच द्रव्ये राजादीनामाज्ञा, भावाज्ञाखलु श्रुतंजिनवराणां, तत्रसम्यक् पञ्चविधान्यतमेन व्यवहारेण प्रागुक्तनीत्याव्यवहरन्तस्याआंज्ञाया आराधकोभवतितदेवं व्याख्याता आज्ञा । सांप्रतमाराधनामाह[भा.३८८२] आराधना उतिविहा उक्कोसा मज्झिमा जहन्नाओ।
एगदुग तिगजहन्नंदुतिगठ्ठभवा उउक्कोसा ।। वृ-आराधना त्रिविधा-उत्कृष्टामध्यमा जघन्या च । तत्रोत्कृष्टाया आराधनायाः फलमेको भवः, मध्यमाया द्वौ भवौ, जघन्यायास्त्रयो भवाः । अथवा यदितद्भवेमोक्षाभावस्तदा उत्कृष्टाया आराधनायाः फलंजघन्यं संसरणद्वौभवौ,मध्यमायास्त्रयो भवाः,जघन्याया उत्कृष्टा अष्टौभवाः ।
तदेवं भाष्यकृतासूत्रव्याख्या कृता ।सम्प्रतिनियुक्तिविस्तरः[भा.३८८३] जेन यववहरइ मुनी जंपीयववहरइ सो विववहारो।
ववहारोतहिं वप्पो, ववहरियव्वंतवृच्छामि ।। वृ-येन मुनिर्व्यवहरति स आगमादिव्यवहारो व्यवह्रियतेऽनेनेति व्यवहार इति व्युत्पत्तेदपि य व्यवहर्तव्यं मुनिर्व्यवहरति सोऽपि व्यवहारः कर्मणि घनः समानयनात्तत्र यो व्यवहारः करणपक्षरुपः संस्थाप्यः पश्चाद्वक्ष्यतइतिभावः व्यवहर्तव्यं तु वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.३८८४] आभवंते य पच्छिते ववहरियव्वं समासतो दुविहं ।
दोसु बिपणगं पणगंआभवणाए अहीगारो ।। वृ-व्यवहर्तव्यं समासतो द्विविधं तद्यथा आभवत्प्रायश्चित्तंच ।तत्र द्वयोरपि आभवतिप्रायश्चित्ते च प्रत्येकं पंचकं तत्राधिकारः प्रयोज मदानीमाभावनया एष द्वारसंक्षेपगाथार्थः ।
साम्प्रतमेनामेव व्याचिख्यासुः प्रथमतो 'दोसुपि पणगंपणगं' इत्यस्य व्याख्यानमाह[भा.३८८५] खेत्तेसुय सुहदुक्खे मग्गे विनए यपंचहा होइ । 2221
Page #903
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१ सच्चित्ते अञ्चितेखतेकाले यभावे य ।। वृ-आभवत्पञ्चधा पञ्चप्रकारं भवति । तद्यथा-क्षेत्रे श्रुते सुखदुःखे मार्गे विनये च प्रायश्चित्तमपि पञ्चधा । सचित्तेअचित्तेक्षेत्रेकाले भावेच ।एषप्रतिद्वारगाथासमासार्थः । तत्रक्षेत्रेतावदाभवत्प्राह[भा.३८८६] वासासुनिगयाणंअट्टसुमासेसुमगणाखेत्ते ।
आयरियकहणसाहणनयने गुरुणा यसच्चित्ते ।। वृ-अष्टासुऋतुबद्धेषु मासेषुविहरतां वर्षासुविषयेक्षेत्रमार्गणाभवतिक्षेत्रमार्गणा, यच्च निर्गतानां साधूनां क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्य प्रत्यागतानामाचार्यस्य पुरतः क्षेत्रगुणकथनं तच्च गच्छान्तरागतप्राधूर्णिकसाधुभिराकर्ण्य निजाचार्यसमीपंगत्वा तस्य कथनं तत्र नयने प्रायश्चित्तं, तत्र गतैः सचित्ते गुह्यमाने चत्वारो गुरुकाः ।साम्प्रतमेनामेवगाथां विवृणोति[भा.३८८७] उउबद्धे विहरतावासाजोगंतुपेहएखेत्तं ।
वत्थव्वा बगता वा उव्वेक्खित्ता नियत्तावा ।। वृ-ऋतुबद्ध काले विहरन्त आचार्यप्रायोग्यं क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्यन्ते, वास्तव्या वा क्षेत्रप्रत्युपेक्षणायोपेत्य गता, यदिवा तस्मात् क्षेत्रान्निवृत्ताः केचित् स्वगच्छसाधव समागताः । [भा.३८८८] आलोएते सोउंसाहंते अप्पणो गुरुणो ।
कहणंमिहोइमासो गयाणतेसिंनतंखेत्तं । वृ-तेवास्तव्यागताः क्षेत्रप्रत्युपेक्ष्यसमागताःततोवाक्षेत्रानिवृत्ताआचार्याणांपुरतआलोचयन्ति । क्षेत्रस्य गुणान् कथयन्ति । तत्रचान्यअन्यस्मात्प्राघूर्णकाः समागतास्तेचतान्तथा आलोचयतः श्रुत्वा गत्वाआम्मनोगुरोराचार्यस्यसाहयन्ति कथयन्ति ।ततोब्रुवतेयावतेतत्रन तिष्ठन्तितावद्वयं तिष्ठामः। एवं कथने तेषां प्रायश्चित्तंलघुकोमासो भवति, नचगतानां तेषांतत्क्षेत्रमाभवति[भा.३८८९] सामत्थण निजविए पयभेदेचेव पंथ पत्ते य ।
पणवीसादि गुरुगागणिणो गहेण वाजस्स | वृ- तत् श्रुत्वा यद्याचार्याः सामत्थयन्ति संप्रधारयन्ति तत्क्षेत्रं गच्छाम इति तदा तेषां प्रायश्चित्तं पञ्चविंशतिदिनानि, निर्याचित्तंनाम अवश्यंगन्तव्यमिति तन्निर्नयनंतत्रलघुकोमासः पदभेदे क्रियमाणे गुरुको मासः पथि व्रजतां चतुर्लघुकं,क्षेत्रं प्राप्तानांचतुर्गुरुकं, एतत्प्रायश्चित्तं गणिन आचार्यस्य यस्य चाग्रहेण ते आचार्याव्रजन्ति । तस्याप्येतदेव प्रायश्चित्तं । न चतत्क्षेत्रं तेषामाभवति । तत्र गत्वा यदि सचित्तमाददति तदा प्रायश्चित्त चत्वारो गुरुकाः । आदेशान्तरेणानवस्याप्यमचित्ते उपधिनिष्पन्नं तस्मादविधिरेषनकर्तव्यः । तथाचाह- . [भा.३८९०] एसा अविही भणिया तम्हाएवं न तत्थगंतव्वं ।
गंतव्वं विहीएपडिलेहेऊणतंखेतं ।। वृ- यस्मादेषो अनन्तरोदितोऽविधिर्गाथायां स्त्रीत्वं प्राकृतत्वादेवं तत्र न गन्तव्यं । किंतु विधिना क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्य गन्तव्यम् । [भा.३८९१] खेत्तपडिलेहणविही पढमुद्देसम्भिवन्निया कप्पे ।
सव्वे व इहोईसे खेत्तविहाणंमिनाणत्तं ।। वृ-क्षेत्रप्रत्युपेक्षणविधिः कल्पेकल्पाध्ययने प्रथमोद्देशे वर्णितः । स एवेह अस्मिन्नपि व्यवहारस्य
Page #904
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१९
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ३८९१] दशमे उद्देशके द्रष्टव्यो नवरमत्रक्षेत्रविधानेक्षेत्रभेदकथने नानात्वंइहाधिकंक्षेत्रभेदकथनमित्यर्थः । [भा.३८९२] चतुगुणोववेयं तुखेत्तं होइजहन्नगं ।
तेरसगुणमुक्कोसंदोण्हमझंमिमज्झिमगं ।। वृ-चतुर्भिर्गुणैर्वक्ष्यमाणैरुपेतंभवति क्षेत्रंजघन्यं, त्रयोदशगुणमुत्कृष्टं, द्वयोर्जघन्योत्कृष्टयोर्मध्ये मध्यमकं । तत्र जघन्यं चतुर्गुणोपेतमाह[भा.३८९३]. महती विहारभूमी वियारभूमीय सुलभवित्तीय । .
सुलभा वसहीय अहिंजहन्नगंवासखेत्तंतु ।। वृ- यत्र महती विहारभूमी भिक्षापरिभ्रमणभूमिमहती च विचारभूमिस्तथा यत्र वृत्तिर्भिक्षा सुलभा वसतिश्च सुलभा तत् जघन्यं वर्षाक्षेत्रं । सम्प्रति त्रयोदशगुणानाह[भा.३८९४] चिक्खल्लपाणिथंडिल वसही गोरसजनाउले विज्जे ।
उसह निचयाहिवतीपासंडा भिक्खसज्झाए ।। वृ- चिक्खल्लत्ति यत्र प्रायो भूयान् कर्दमो न विद्यते, न च भूयांसः संमूर्छिच्छमाः प्राणा यत्र च स्थण्डिलमनापातासंलोकं, महास्थण्डिलं च ईप्सितायां दिशि, तथा यत्र प्रचुर गोरसं, भूयान् जनः सोऽप्यतीवभद्रकः, तथायत्रवैद्याभद्रकाः, सुलभानिचऔषधानि,कुटुम्बिनांभूयांसोधान्यनिचयाः, अधिपति म राजा स भद्रकः, पाषण्डैरनपमानं, भैक्षं सुलभं तृतीयस्यां पौरुष्यां पर्याप्तं लभ्यते । अन्यास्वपिपौरुषीयु यदि कार्य, ततोलभ्यते भिक्षा स्वाध्यायोऽपिच वसतावन्यत्रच शुध्यति । ईदृशं क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्यमवश्यमनुज्ञापयितव्यं । एतदेवाह[भा.३८९५] खेत्तपडिलेहणविही खेत्तगुणाचेव वन्निया एए ।
पेहेयव्वं खेत्तं वासोजोगंतुजंकालं ।। वृ-क्षेत्रप्रत्युपेक्षणविधिः क्षेत्रगुणाश्च एतऽनन्तरोदिता वर्णितास्तत्र कस्मिन् काले वर्षायोग्यं क्षेत्रं प्रत्युपेक्षितव्यमनुज्ञापयितव्यमत आह[भा.३८९६] खेत्ताण अनुन्नवणा जेट्ठामूलस्स सुद्धपडिवए। .
अहिगरणोमानोमा मनसंतावा नहा हुंति ।। वृ-ज्येष्ठमूलस्यमासस्यशुद्धप्रतिपदिशुक्लपक्षेप्रतिपदि क्षेत्राणामनुज्ञापनाभवति । किंकारणमत आह-अहिगरणोइत्यादि अन्येपितत्राजानन्तस्तिष्ठेयुस्ततोततो द्वयोरधिकरणंभवेत,तथा स्वपक्षेभ्योऽपमानभूयात् । तथाच सतिमहान्मनःसन्तापः प्रेरिता वयं परिभूताःस्म ।इति ।अथवा कलहप्रवृत्तावयुक्तवचनैर्मनःसंतापः स्यात्तस्मात्ज्येष्ठामूलं शुद्धप्रतिपदिकर्तव्या । तथानुज्ञापना एतदेवाह[भा.३८९७] एएहिं कारणेहिं अनागयंचेव होइअनुन्नवणा।
निगमपवेसणंमि यपेहंताण विहिबुच्छं ।। वृ- एतैरनन्तरोदितैःकारणैरनागतमेवभवतिक्षेत्रस्यानुज्ञापना, सम्प्रतितेषां क्षेत्रप्रेष्यमाणानां निर्गमे प्रवेशे च विधिं वक्ष्यामि प्रतिज्ञातमेव करोति ।। [भा.३८९८] केईपुव्वं पच्छाव निगया पुथ्वमतिगया खेत्तं ।
. समसीमंतपत्ताणमग्गणा तत्थिमा होइ ।। वृ-केचित्क्षेत्रत्रत्युपेक्षणायपूर्वनिर्गताः केचित्पश्चानिर्गतास्तथाप्रवेशेपूर्वमतिगताः प्राप्ताः क्षेत्रं
For
Page #905
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ केचित्तत्रसमकालं सीमानं प्राप्तानामियं वक्ष्यमाणामार्गणाभवति ।अनया गाथयान्यपादत्रयेणसमकं किल चतुर्भङ्गी सूचितास्ततस्तामेव दर्शयति. [भा.३८९९] पुव्वं विनिगतो पुटवमतिगतो पुवनिग्गतोपच्छा । .
पच्छा निगतोपुव्वं, तुअतिगतो दोवि पच्छा वा ।। वृ-जातावकेवचनमतोबहुवचनंद्रष्टव्यंपूर्व निर्गताः पूर्वमेव समकंप्राप्ताः १ पूर्वनिर्गताः पश्चादेकतरे प्राप्ताः २ पश्चाद्विनिर्गताः पूर्वं प्राप्ताः ३ एकतरेपश्चाद्विनिर्गताः पश्चादेव चतत् क्षेत्रमतिगताः ४ । [भा.३९००] पढमभंगे इणमोउमगणा पुव्यणुन्नवे जइतु |
तातेसिहोइखेत्तं अह पुन अच्छंति दप्पेण ।। वृ-तत्र भङ्गचतुष्टयमध्ये प्रथमके भङ्गे इयं मार्गणा भवति । यदि पूर्वमेव समकं निर्गतः पूर्वमेव च समकंतत्क्षेत्र प्राप्तैः पूर्वमेघ चसमकमनुज्ञापयन्ति तदा तेषां भवतिसाधारणक्षेत्रमथ पुनःसमकं प्राप्ता अपि एकतरे दर्पण तिष्ठन्ति, दर्पोनाम निष्कारणं, तदा यैः पूर्वमनुज्ञापितं तेषां तत्क्षेत्रनेतरेषाम् । [भा.३९०१] खेत्तमतिगयामोत्ति वीसत्यजइअत्थहे ।
पच्छा गयणुन्नवए, तेसिंखेत्तं वियाहियं ।। वृ-क्षेत्रमतिगताः प्राप्ताः स्म इति यदि विश्वस्ता आसीरन् न क्षेत्रानुज्ञापनाय यतन्ते तदा आसतां पूर्वप्राप्ताः किन्तुपश्चागताः अपि येतेभ्यः पूर्वमनुज्ञापयन्ति क्षेत्रंतेषांतत् क्षेत्रं व्याख्यातं कथितम् । [भा.३९०२] गेलनवाडलाणंतु, खेत्तमन्नरस नोभवे ।
निसिद्धोखमतोचव तेन तस्सनलब्भते ।। - ग्लानत्वेन आकुलानां पूर्वं समकं प्राप्तानामपि समकं पूर्व वानुज्ञापनमभूत्तदा कारणे स्थितत्वात्तेषामाभवति तत्क्षेत्रमन्यस्य पूर्व प्राप्तपूर्वानुज्ञापकस्य वा, तथाक्षपको निष्कारणे क्षेत्रप्रत्युपेक्षणाय न प्रवर्तयितव्यो निषेधात्तेनाकारणेन तस्य क्षपकस्य यत्क्षेत्रं तेन क्षपकेणयदनुज्ञापितं क्षेत्रमित्यर्थःतत्तैनलभ्यते, किन्तुयैः पश्चादप्यागतैरनुज्ञापितं तेषांतत्क्षेत्रं, अथकारणेक्षेत्रप्रत्युपेक्षणाय क्षपकः प्रवर्तितस्तदातेनानुज्ञापितंतेलभन्तेक्षेत्रं,तथाक्षपकस्यपारणकेव्याकुलाइति नानुज्ञापयन्ति । तदा न तेषां तत्क्षेत्रं, किन्तु यैरनुज्ञापितं तेषामिति तदेवं गतः प्रथमो भङ्ग । सम्प्रति द्वितीयं तृतीयं च भङ्गमधिकृत्य विवक्षुरिदमाह[भा.३९०३] पुव्वविनिगया पच्छा, पविट्ठा पच्छा यनिगया ।
पूव्विं कयरेसिंखेत्तं, तत्थ इमामगणा होइ ।। वृ-पूर्व विनिर्गताः पश्चादन्यापेक्षयाक्षेत्रे प्रविष्टाः, अपरेपश्चाद्विनिर्गता अन्यापेक्षया पूर्व प्रविष्टाः, कतरेषां तेषांक्षेत्रं भवतिमार्गणा । तमेवाह[भा.३९०४] . गेलन्नादीहिंकज्जेहिंपच्छाइंताण होतिखेत्तंतु ।
निक्कारण ठियाऊ पच्छातिता उन लभंति ।। वृ-पूर्व विनिर्गताःसन्तोयदिग्लानादिभिः कारणैः पश्चादागच्छन्तितदातेषांपश्चादतियंतामागच्छतां भवति क्षेत्रं । अथ निष्कारणं यत्रतत्र वा स्थितास्तेन पश्चात् आगतास्तदा ते पश्चादागच्छतो न लभंते क्षेत्रम्, गतो द्वितीयभङ्गस्तृतीयमधिकृत्याह
Page #906
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ३९०५ ]
[भा. ३९०५ ]
पच्छविनिग्ग ओविहु दूरासन्ना समा व अद्धाणा । सिग्घगती उ सभावा पुव्वं पत्तो लभति खेत्तं ।। वृ-गाथायामेकवचनं स्पर्धकस्वाभ्यपेक्षया पश्चाद्विनिर्गतोऽपि हु निश्चितं दूरात् आसन्नात् समाद्वा
स्वभावात् १
तू शीघ्रगतिरिति कृत्वा पूर्वं प्राप्तस्तदा स लभते क्षेत्रम् ।
[भा. ३९०६ ] अह पुन असुद्धभावो गतिभेदं काउ वच्चती पुरतो । मा एए गच्छंती पुरओ ताहे न लभति ।।
वृ- अथ पुनर्मा एत अन्ये पुरतो गच्छन्ति यास्यन्तीति एवमशुद्धो भावो गतिभेदे कृत्वा पुरतो याति तदा स पुरोगाम्यपि न लभते क्षेत्रं भावस्याशुद्धत्वात् ।
[ भा. ३९०७ ]
समयपि पत्थियाणं सभावसिग्घगतिणो भवे खेत्तं । एमेव य आसन्ने, दूरठाणीण जो एति ।।
- समकमपि विवक्षितान् प्रस्थितानां मध्ये यः स्वभावशीघ्रगतिः सन् पुरतो याति तस्य तत्क्षेत्रं एवमासन्ने आसन्नाध्वनीतो दूराध्वनतो वा यः पुरतः समागच्छति अनुज्ञापयति च स लभते क्षेत्रम्[भा. ३९०८] अहवा समयं पत्ता, समयं चेव अनुन्नविते दोहिं । साहारणं तु तेसिंदोहवि वग्गाण तं होइ ।।
वृ- अथवा आसन्नात्दूरात्समाद्वा अध्वनः समकमेव तत् क्षेत्रंप्राप्ताः समकमेव द्वाभ्यामपि वर्गाभ्यां तत् क्षेत्रमनुज्ञापितं तदा तयोर्द्वयोरपि वर्गयोः साधारणं तत् क्षेत्रं, गतस्तृतीयो भङ्गञ्चतुर्थे तु भङ्गे यदि पूर्वप्रविष्टैः सह समकमनुज्ञापितं तदा साधारणं अथ पश्चात्प्राप्तैरपि पूर्वमनुज्ञापितं तदा तेषामिति । तदेवमुक्ता चतुर्भङ्गिकी, सम्प्रति 'समसीमं तू पत्ताण' इत्येतद्व्यानमाह
[भा. ३९०९]
अहवा समयं दोहि वि सीमं पत्ता उ तत्थ जे पुव्विं ।
४२१
अनुजाणावे तेसिं न जे उदप्पेण अच्छंति ।।
वृ- अथवेति प्रागुक्तापेक्षया प्रकारान्तरे द्वावपि वर्गी समकं सीमानं प्राप्तौ तत्र ये पूर्वमनुज्ञापयन्ति तेषां तत्क्षेत्रं न ये दर्पेण निष्कारण मेवमेव तिष्ठन्ति तेषामिति, सीमाग्रहणद्वारगाथायामुद्याना दीनामुपलक्षणं तेन तद्विषयामपि मार्गणामाह
7
[भा. ३९१०] उज्जानगामदारे वसहि पत्ताण मग्गणा एवं । समयमणुन्ने साहारणं तु तेन लभंति जे पच्छा
वृ- उद्यानं ग्रामद्वारं ग्रामग्रहणं नगरादीनामुपलक्षणं तथा वसतिं समकं प्राप्तानामेवमुक्तप्रकारेण मार्गणा कर्तव्या । तामेव दर्शयति । यदि समकमनुज्ञापयन्ति ततः साधारणं, ये पुनः पश्चादनुज्ञापयन्ति तेन लभन्ते ।
[ भा. ३९११]
ते पुन दोन्नी वग्गा गणि आयरियाणं होज्ज । दोहं गणिणं य होइज्ज दोपहं तु आयरियाणं । ।
वृ-तौ पुनद्व वर्गी द्वयोर्गण्याचार्ययोर्भवेतां, गणी नामात्र वृषभः एको वर्गो वृषभस्यापर आचार्यस्य, अथवा द्वयोर्गणिनोर्यदि वा द्वयोराचार्ययोद्वौ वर्गाविति तत्रेयं मार्गणा
[भा. ३९१२]
अच्छंति संथरे सव्वे गणीनीति असंथरे । जत्थ तुल्ला भवे दोवी तत्थिमा होति मग्गणा ।।
Page #907
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- १०/२५१ वृ- यदि तत्र क्षेत्र संस्तरणं तदा सर्वेऽपि तिष्ठन्ति । अथ सर्वेषामसंस्तरणं तदा असंस्तरणेगणी वृषभो निर्गच्छति आचार्यस्तिष्ठति । अथ द्वावपि वर्गो तुल्यौ द्वावपि गणिनौ द्वावप्याचार्यो वा तदा तत्रेयं भवति मार्गणा । तामेवाह[भा. ३९१३]
निष्पन्न तरुण सेहे जुंगिय पायच्छिनासकरकन्ना । एमेव संजतीणं नवरं बुड्ढीसु नाणत्तं ।।
वृ- एकस्य निष्पन्न परिवार एकस्यानिष्पन्नो यस्य निष्पन्नः स गच्छतु इतरस्तिष्ठतु, अथ द्वयोरपि परिवारो निष्पन्नः केवलमेकस्य तरुण एकस्य वृद्धः वृद्धास्तिष्टन्तु इतरे गछन्तु, अथ द्वयोरपि तरुणा वृद्धा वानवरमेकस्य शैक्षा अपरस्य चिरप्रव्रजिताः तत्र ये चिरप्रव्रजितास्ते गच्छन्तु इतरे तिष्ठन्तु, अथ द्वयोरपि शैक्षाश्चिरप्रव्रजिता वा, केवलमेकस्य जुङ्गितपादाक्षिनाशाकरकर्णा, अपरस्याजुङ्गितास्तत्र जुङ्गितास्तिष्ठन्त्वितरे गच्छन्तु, अथ द्वयोरपि जुङ्गितास्तत्र ये पादजुङ्गितास्ते तिष्ठन्त्वितरे गच्छन्तुः, सम्प्रति संयतीनां प्रवर्तिन्या अभिषेकायाश्च मार्गणा कर्तव्या । ततस्तामाह एवमेव अनेनैव प्रकारेण संयतीनां मार्गणा कर्तव्या, नवरं वृद्धासु नानात्वं तच्चेदं तरुणीवृद्धानां तरुण्यस्तिष्ठन्ति वृद्धा गच्छन्ति, शेषं तथैव । सम्प्रति संयतानां संयतीनां च समुदायेन मार्गणां करोति
[ भा. ३९१४]
समणाण संयतीणय समणी अच्छंति नेति समणाउ । संजोगें वि य बहुसो अप्पाबहुअं असंथरणे ।।
वृ- श्रमणानां संयतीनां चैकत्र स्थानेऽवस्थितानामसंस्तरणे श्रमण्यस्तिष्ठन्ति निर्गच्छन्ति श्रमणाः, संयोगे च बहुशः प्रवर्तमानेष्वसंस्तरणेऽल्प बहुपरिभाव्य वक्तव्यम् । तथैव यत्र संयता जुंगिताः श्रमण्यो वृद्धास्तत्र जुंगितास्तिष्ठन्ति श्रमण्यो निर्गच्छन्ति । एवं गुरुलाघवं परिभाव्यं स्वबुद्ध्या भावनीयं । सम्प्रति क्षेत्रिकाक्षेत्रिकाणां संस्तरणयोर्मार्गणां करोति ।
[ भा. ३९१५]
एमेव भत्तसंतुठा तस्सालंभंमि अप्पभूनिंति । जुंगियमादीएसु य वयंति खेत्तीण ते तेसिं । ।
वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण क्षेत्रिकाक्षेत्रिकाणमपि संस्तरणेऽसंस्तरणे च भावनीयं । तच्चैवं यदि संस्तरणं तदा क्षेत्रिका अपि तिष्ठन्तु अक्षेत्रिका अपि नवरमक्षेत्रिका भक्तसंतुष्ठास्तिष्ठन्तु । सचित्तमुपधिं च न लभन्ते 'तस्साल्लभमित्ति' तस्य भक्तस्य अलामे असंस्तरणे इत्यर्थः । अप्रभवोऽक्षेत्रिका निर्गच्छन्ति । अथाक्षेत्रिका जुनिता आदिशब्दादजङ्गमा वा, तदा तेष्वक्षेत्रिकेषु जुङ्गितादिषु क्षेत्रिणो व्रजन्ति जुङ्गितादयस्तिष्ठन्तु येषां च सम्बन्धिनस्ते जुङ्गिता वृद्धा वा न तेषां तत्क्षेत्रमाभवति उपलक्षणमेतत् । तेनादेशिनां कुडुकादीनां च नाभवति क्षेत्रम् ।
[भा. ३९१६ ]
पत्ताण अनुन्नवणा सारूविय सिद्धपुत्त सन्नी य । भोईय महयर न्नाविय निवेयण दु गाउयाई ।। सग्गामसन्नि असति पडिवसभे पल्लिए व गंतूणं । अम्हं रुइयं खेत्तं नावं खु करेह अन्नेसिं । ।
[भा. ३९१७ ]
वृ- क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाणां यत्र वर्षारात्रः कर्तव्यस्तत् क्षेत्रं प्राप्तानामनुज्ञापना भवत्यमीषां कर्तव्या तानेवाह-सारूपिकसिद्धपुत्रौ प्रागभिहितौ संज्ञिनो गृहीतानुव्रतदर्शन श्रावकाः भोजिको ग्रामस्वामी महत्तरा ग्रामप्रधानाः पुरुषा नापिता नखशोधका वारिका इत्यर्थः, एतेषामनुज्ञापना कर्तव्या यथा वयमत्र
Page #908
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : 5:- १०, मूल- २५१, [भा. ३९१७]
४२३
वर्षारात्रंकर्तुकामास्तद्यथान्ये केचित्साधव आगच्छेयुस्तदा तेषामेतत् यूयं कथयतेति 'दुगाउयाई' चेत्यादि यदि तत्र स्वग्रामे संज्ञी श्रावको न विद्यते तदा द्वे गव्यूते गत्वा प्रतिवसमे अन्तरपल्ल्यां वा गत्वा यदि श्रावकोऽस्ति ततस्तस्य निवेदना कर्तव्या । यथास्माकमिदं रुचितं क्षेत्रमेतत् ज्ञातमन्येषां कुरुतेति । [भा. ३९१८] जयाए समणाणं अनुन्नविता वसंति खेत्तबहिं । वासावासद्वाणं आसाढे सुद्धदसमीए ।।
बू - यतनया सारूपिकादिकं सन्तमनुज्ञाप्य क्षेत्रस्य बहिर्वसन्ति वर्षावासस्थानं पुनराषाढे शुद्धदशम्यां । सम्प्रति जयणाए इत्यस्य व्याख्यानमाह[भा. ३९१९]
सारूवियादि जयणा अन्नेसिं वावि साहए बाहिं । बाहिं वा विठिया संता पायोग्गं ताधि गेण्हए ।।
वृ- सारूपिकादीनामन्येषां वा यत्साधयति कथयति एषा यतना इयं च प्रागेवोक्ता । अथवा पूर्वगाथाप्रथमार्थस्यैवं व्याख्या-सन्तंसारूपिकादिकमनुज्ञाप्य क्षेत्रस्य बहिर्यतनया वसन्ति । तत्र तामेव यतनामाह-बहिर्वापि स्थितास्तत्र वर्षाप्रायोग्यमुपधिंगृह्णन्ति उत्पादयन्ति तच्चैवं संघाटकाः सर्वासु दिक्षु प्रत्यासन्नं प्रेक्षन्ते । एकैकश्च सङ्घाट आत्मनः परिपूर्णमुपधिमुत्पादयति । एकस्य च जनस्याधिकस्येति। [ भा. ३९२० ] दोएहं जतो एगस्सा निप्पज्जइ तत्तियं बहिठियाओ । दुगुणप्पनुवासबहिं संथरे पल्लिं च वज्जंति ।।
वृ- द्वयोरूपधिर्यस्मादेकस्यान्यस्य निष्पद्यते उपधिरात्मनश्च संघाटस्य तदपेक्षया द्विगुणस्तावन्मात्रमुपधिं वर्षायोग्यं सर्वासु दिक्षुः बहिः स्थिता उत्पादयन्ति यदि पुनः संस्तरन्ति तदा बहिः प्रतिवृषभग्रामान् अन्तरपल्लीं च वर्जयंति न तत्र गच्छन्ति
भा. ३९२१]
उच्चारमत्तगादी छारादी चेव वासपाउग्गं ।
संथार फलगसेज्जा तत्थ ठिया चेव नुन्नवणा ।।
वृ तथा तत्र बहिः स्थिता एव उच्चारमात्रकादि आदिशब्दात् प्रश्रवणमात्रकपरिग्रहस्तथा क्षारादि आदिशद्वात् डगलगादिपरिग्रहः वर्षाप्रायोग्यं तथा संस्तारक फलकशय्या अनुज्ञापयति । अथ कस्मात्सर्वेषां सारूपिकादीनामनुज्ञापना क्रियते ? उच्यते एकस्य कथिते कदाचित्सोऽसद्भूतः स्यात्ततोऽनुज्ञापितमननुज्ञापितमेव जायते, सर्वेषां पुनः कथिते यदि केचिदसद्भूती भवन्तितदेतेये शेषाः सन्तस्ते अन्येषां साधूनामागतानां कथयन्ति । ते च बहिस्तिष्ठन्ति, प्रतिवृषभे अंतर पल्लयां वा तत्र यांन भोक्ष्यन्ते।
[भा. ३९२२] पुन्नोय तेसिं तहि मासकप्पे, अन्नं च दूरे खलु वासजोगं । ठायंति तो अंतरपल्लियाए, जं एस काले य न भुंजिहत्ती |
वृ- पूर्णः खलु तेषां तत्र वर्षाप्रायोग्यतया संभाविते क्षेत्रेऽथवा आषाढशुद्धदशमी । अन्यच्चापि दूरे अन्यच्च वर्षाकालयोग्यं क्षेत्रं दूरे तत्र आषाढशुद्धदशमी प्रविक्षणार्थं यामेष्यति काले न भोक्ष्यन्ते तस्यामन्तरपल्ल्यामुपलक्षणमेतत् प्रतिवृषभे वा ग्रामे तिष्ठन्ति । अत्र आषाढशुद्धदशम्यां वर्षायोग्ये क्षेत्रे समागच्छन्ति ।
[भा. ३९२३]
संविग्गबहलकाले एसा मेरा पुरा य आसीय । इयरबहुले उ संपइ पविसंति अनागयं चेव ।।
Page #909
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१ __वृ- एषा मर्यादा पुरा संविग्रबहुले काले आसीत् । सम्प्रति इतरबहुले पार्श्वस्थादिबहुले अनागतमेव प्रविशन्ति । किं कारणमत आह[भा.३९२४] पेहिए नहु अन्नेहिं पविसंता यपठिया ।
इयरे उकालमासज्ज पल्लेजा परिवड्डिया ।। वृ-अन्यैः प्रेक्षितक्षेत्रेनहुनैवायतार्थिनोमोक्षार्थिनः प्रविशन्ति, इतरे तुपार्श्वस्थादयः कालमासाद्य परिवर्धिताः पूर्वप्रत्युपेक्षितक्षेत्रानपि प्रेरयेयुस्ततोऽनागतमेव प्रविशन्ति । तत्रार्थे कल्पितमुदाहरणमाह[भा.३९२५] रुवंतगराहारंवएहिं कुसुमसुयं तेहिं ।
उज्जान पडिसवत्तीहिंवत्थूला हिवयंतीहिं ।। वृ-तगराहारेआम्रकास्तगराहाराम्रकास्तैराम्रोद्यानप्रतिसपत्नैर्बत्थूलैः वृतिकरणायस्थाप्यमानेगाायां स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात् वयमाच्छदिता इतिहेतोः कुसुमाश्रुभिर्मुच्यमानैःरुदितम् । इयमत्रभावना तगराहारे पूर्वं बहव आम्रा आसीरन् स्तोका वत्थूलास्ततो लोकेन वत्थुलानाच्छिद्य तैराम्रोद्यानस्य वृत्ति कृतास्तत्र बब्बूलफलपतनतो बब्बूला जातास्तैः परिवर्धमानैः शालिसस्यमिव तृणैराम्रा विनाशितास्तत उत्प्रेक्षितमाम्रोधानप्रतिसपत्नैर्बब्बूलैर्वृत्तिकरणाय स्थाप्यमानैर्वयमाच्छादिता नूनमेतैरिति कुसुमाश्रुमोक्षणेनानै रुदितमितिअत्रोपनयमाह । [भा.३९२६] एवं पासस्थमादी उकालेण परिवडिया !
पेलेज्जा माइठाणेहिं सोच्चाहीतंइमे पुनो ।। वृ-एवं आम्रस्थानीयान्वत्थूलस्थानीयाः पार्श्वस्थादयः कालेन परिवर्धिताःसंतोमातृस्थानः प्रेरयंति, किं विशिष्टाः पार्श्वस्थादय इत्याह[भा.३९२७] सोच्चा उड्डीअनापुच्छा, माया पुच्छा जयट्टिते ।
अजयट्टिएभंडतेततिए समणुन्नयादोएहं ।।। वृ-एके श्रुत्वा उपेत्य समागताः अपरेअनापृच्छाःसमाययुरथवामायापृच्छाः एते द्वयेऽप्ययतस्थिता स्तृतीयायतस्थितास्तत्राद्यानांद्वयानांभण्डमानानांकलहयतांगाथायांसप्तमी षष्ठ्यर्थेबहुवचनेएकवचनं प्राकृतत्वान्न किंचिदाभाव्यं । तृतीये यतस्थिते समनोज्ञता साधारण क्षेत्रमेष द्वारगाथासमासार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतः सोचा उड्डीति पदंव्याख्यानमति । [भा.३९२८] गुरुणो सुंदरखेत्तंसाहतंसोच्च पाहुणो ।
नएज्ज अप्पणोगच्छं । एस आउट्टिया ठितो ।। वृ- गुरोराचार्यस्यात्मीयस्व क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्य समागतैः सुदरं क्षेत्रमिति कथ्यमानं श्रुत्वा प्राघूर्णिक आत्मनो गच्छंतत्रनयति । एष श्रुत्वाउपेत्य स्थित उच्यते । सम्प्रत्यनापृच्छांच दर्शयति । [भा.३९२९] हितमपेहितंवा ठायइअन्नो अपुच्छियं खेत्तं ।
गोवालवत्थवाले पुच्छइ अन्नो उदुपुच्छी ।। वृ-प्रेक्षितमिदं क्षेत्रमन्यैरप्रेक्षितं वेत्यन्योऽनापृच्छय तिष्ठतिअन्यः पुनर्दुःपृच्छीयेन किमपिजानते तान्गोपालवत्सपालान्पृच्छति अन्यैरिदं क्षेत्रप्रत्युपेक्षितं किंवा नेति ।
[भा.३९३०] अविहिठिया उदोवतेततिओ पुच्छिउँ विहीए ठितो ।
Page #910
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५
उद्देशक:-१०, मूल - २५१, [भा. ३९३०]
सारुवियमादि काउंवितन्नेहिंन पेहियं ।। [भा.३९३१] तंतुवीसरियं तेसिंपउत्था वावितेभवे ।
खेत्तिओ यतहिं पत्तो तस्थिमा होइमग्गणा ।। वृ- तावनन्तरोदितौ द्वावपि श्रुत्वोपेत्य स्थितोऽनापृच्छया मायापृच्छया च स्थित इत्येवं लक्षणावविधिस्थितौ, तृतीयः पुनः सारुपिकभादि कृत्वा सूत्रोक्तेन विधिना पृष्टा स्थितः । यतस्तेषां सारूपिकादीनां यत्पूर्वैरनुज्ञापितं तत् विस्मृतम् । अथवा येऽनुज्ञापितास्तेप्रोषिता अभवन् । अन्येच स्वरूपंन जानतेततस्तेब्रुवते अन्यैर्न प्रेक्षितमिदं क्षेत्रमितियेन च पूबसंघाटकप्रेक्षणेन क्षेत्रं प्रत्युपेक्षितं स क्षेत्रिकसूत्रप्राप्तस्तत्रेयं वक्ष्यमाणा भवतिमार्गणा ।तामेवाह[भा.३९३२] आउट्टिताठितो जेन तस्स नामंपिनेच्छिमो |
अणापुच्छियदुप्पुच्छी भंडते खेत्तकारणा ।। वृ-तत्रयउपेत्य स्थितस्य नामापिनेच्छामः ।सर्वथासर्वज्ञाज्ञाप्रतिकूलतयादुर्गहीतनामधेयत्वात् । वस्त्वनापृच्छी दुःपृच्छी वा तौ द्वावपिक्षेत्रकारणेन भण्डीते कलहं कुरुतः । [भा.३९३३] अहवाविदोविभंडतेजयणाएठिएणते ।
खेत्तितो दोविजेउणभत्तं देह न उग्गहं ।। वृ-अथवाद्वावपितौ यतनास्थितेन सहभण्डतेततो व्यवहारेजाते क्षेत्रिकः सूत्रोक्तेन विधिनातौ जित्वा तयोर्मक्तंददाति, अनुजानाति नत्ववग्रहंसचित्तमुपधिंवा नानुजानातीतिभावः । [भा.३९३४] तइयाण सयं सोच्चा सड्ढादी एवपुणियं ।
होइसाहारणंखेत्तं दिठंतोखमएणऊ ।। वृ-तृतीयानां यतनास्थितानांतद्वचनतः क्षेत्रिकः स्वयं श्रुत्वा श्राद्धादीन्वा पृष्ट्राज्ञातं स्वरूपं यथा पृष्ट्वा विधिनैते स्थिता इयमत्र भावना क्षेत्रिकेण यतना स्थिता अपि पृष्टाः किं भवन्तोऽत्र स्थितास्तेऽवादिपुर्वयमत्र पृष्ट्रा स्थिताः परंन केनापि कथितंयथान्यैरनुज्ञापितमिदं क्षेत्रमिति ततस्तेन क्षेत्रिकेण श्राद्धादयः पृष्टास्तेऽप्यूचुर्यतो युष्माभिरनुज्ञापितं तदस्माकं विस्मृतं, यदि वा वयं प्रोषिता अभूमयेऽप्येतैरनुज्ञापितास्तैरप्यस्माकं कथितं यथैतैर्वयमनुज्ञापिता इति, एवं तेषां यथास्थिते स्वरूपे ज्ञातेसाधारणमुभयेषांभवतिक्षेत्रं, विधिनापृच्छातोयतनास्थितानामपिशुद्धत्वात्,अत्रदृष्टांतःक्षपकेगा पिंडनियुक्तिप्रसिद्धेनयथापायसक्षपको विधिनाशुद्धं गवेषयन्आधाकर्मण्यपिशुद्धस्तथा इमे यतना स्थिताअपि एतदेवाह[भा.३९३५] सुद्धं गवेसमाणोपायसखमतो जहा भवेसुद्धो ।
तह पुच्छिउठायंता सुद्धा उभवे असढभावा ।। वृ- यथा पायसस्य क्षीरान्नस्य प्रतिग्राहकः पायसक्षपकः शुद्धं गवेषयन् आधाकर्मण्यपि पायसे गृह्यमाणे शुद्धस्तथा विधिना पृष्टास्तिष्ठन्तोऽशठभावाः शुद्धा भवन्ति । अत्रैव प्रकारान्तरमाह[भा.३९३६] अतिसंथरणेतेसिंउवसंपन्ना उखेततो इयरे |
अविहिठिया उदोवी अहवाइमा मरगणा अन्ना !। वृ- अतिसंस्तरणे संस्तरणातिक्रमेण तेषां क्षेत्रिकाणामितरे यतना स्थायिनः क्षेत्रत उपसम्पन्ना द्वौ पुनः प्रागुक्तावाविधिस्थितौ तेषामथवा इयमन्यामार्गणा तामेवाह
Page #911
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
[भा. ३९३७]
पेहेऊणं खेत्ते केई पहाणादि गंतु तु सरणं । पुच्छंताण कहती अमुगत्थ वयं तु गच्छामो ।।
वृ- केचित्साधवो वर्षारात्रयोग्यं क्षेत्रंप्रत्युपेक्ष्यानुज्ञाप्य चेदं चिन्तयन्ति, यथाऽत्र प्रत्यासन्नेषु स्थानेषु समन्ततो बहवो गच्छाः क्षेत्राणि च वर्षाप्रायोग्चाणि तत्र प्रचुराणि न सन्ति, समासन्नश्च वर्षाकालस्ततो मा केचिदन्येऽजानन्तोऽत्र तिष्ठेयुरिति स्रानादिसमवसरणेसर्वेऽपि मिलिताभविष्यन्तीति तत्र गत्वा सर्वेषां विदितं कुर्मः । एतच्चिन्तयित्वा तदनन्तरं स्नानादिसमवसरणं गत्वा तेषां पृच्छतां कथयन्ति अमुकन वयं वर्षाकरणाय गच्छाम इति ।
व्यवहार - छंदसूत्रम् - २- १० / २५१
[ भा. ३९३८ ] घोसणय सोच्च सन्निस्य पच्छिणा पुव्वमतिगए पुच्छा । पुव्यठिते परिणते एत्थ भणते न से इच्छा ।।
वृ- प्रागुक्तं घोषणां श्रुत्वा कोऽपि धर्मकथालब्धिसम्पन्नो धर्मश्रद्धिकास्तत्र श्रावका भूयांसः तिष्ठन्तीति परिभाव्य निर्मर्यादस्तत्र पूर्वतरं गतो गत्वा च संज्ञिनः संज्ञिवर्गस्य प्रेक्षणा संस्तवधर्मकथादिभिरात्मीकरणंततः पश्चादागताः क्षेत्रिकास्तैः स पृष्टो युष्माकमग्रे कथितं ततः कस्मादिह त्वमागतः स तृष्णीक आसीत् । तत क्षेत्रिकैरुक्तं गच्छत यूयं, सम्प्रत्यपि श्रावकवर्गश्च तस्मिन् पूर्वस्थिते परिणत आसीत् ततः पश्चात् ब्रूते मा निर्गच्छतु वयं द्वयोरपि वर्तिष्यामहे । अत्र यत् क्षेत्रिकाणामाभवति । न से तस्य निर्मर्यादस्य वा इच्छा प्रभवति । साम्प्रतमिमामेव गाथां व्याचिख्यासुः प्रथमतो घोषणकं भावयति
[भा. ३९३९]
बाहुल्ला संजयाणं उवग्गो यावि पाउसे । ठियामो अमुगे खेत्ते घोसण न्नोन साहणं ।।
वृ- संयतानां समन्ततः प्रत्यासन्नेषु बाहुल्यात् उपाग्रश्चातिप्रत्यासन्नश्च अपिशब्दादन्यानि च वर्षा प्रायोग्याणि क्षेत्राणि न सन्ति ततो मा अन्ये प्रविशन्त्विति स्नानादिसमवसरणे घोषणादिमन्योन्यकथनं कृतवन्तो यथा वयममुकक्षेत्रे स्थिताः स्म इति घोषणस्यैव प्रकारान्तरमाहविभिज्जतेच ते पत्ता, पहाणादीसु समागमो ।
[भा. ३९४० ]
पहु प्पत्ते य नो काले सन्ना घोसणयं ततो ।
वृ- साधूनां स्नानादिषु समागमे यो यत आगतः स तत्र संस्थितस्ते च विवक्षिताः क्षेत्रमनुज्ञाप्य तत्र प्राप्तास्तत्र यदेकैकगच्छस्य समीपे गत्वा क्रमेण कथ्यते तदा कालो न प्राप्यते उत्सूरस्य भवनात्ततो ये सङ्घसमवायाः चैत्याद्वा संप्रस्थितास्तान् आसन्नान् कृत्वा मेलापके मेलयित्वा महता शब्देन घोषणकं कुर्वते । यथा शृणुत साधवोऽस्माभिरमुकं क्षेत्रं वर्षानिमित्तमनुज्ञापितमिति सोच्चा सन्निसेत्यादि व्याख्यानार्थमाह
[भा. ३९४१]
दानादि सड्ड कलियं सोऊण तत्थ कोइ गच्छेज्जा । रमणिज्जं खेत्तंतिय धम्मका लद्धि संपन्नो ||
वृ- तत् घोषणकं श्रुत्वा कोऽपि धर्मकथालब्धिसम्पन्नो दानादिप्रधानश्राद्धकलितं तत् रमणीयं क्षेत्रमिति कृत्वा तत्र गच्छेत्[ भा. ३९४२ ]
संथव कहाहि आऊट्टिऊण अत्ती करेइ ते सड्ढे । तेवि य तेसु परिनया इयरेवि तेहिं अनुपत्ता ।।
Page #912
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ३९४२]
४२७ वृ-संस्तवेन धर्मकथाभिश्च तान् श्राद्धान् आवर्त्य आवर्त्य आत्मीकरोति तेऽपि च श्राद्धास्तेषु परिणता इतरेऽपिच क्षेत्रिकास्तत्रानुपश्चात्प्राप्ता[भा.३९४३] नीहत्तितेन भणितेसड्डे पुच्छंतितेवियभणंति ।
अच्छहभंतेदोण्हविनतेसि इच्छाएं सच्चित्तं ।। वृ-तैः क्षैत्रिकैर्निर्गच्छतेति भणिते ते पूर्वागताः श्राद्धान् पृच्छन्ति यामो (न) वयं निष्काश्यमानास्तिष्ठामः ।तेऽपिच श्राद्धाःक्षेत्रिकान्समागत्यभणन्तिआसीध्वंभदन्तयूयंद्वयेऽपि, यतो द्वयोरपि वयं वर्तिष्यामहे तत्र तेषां पूर्वगतानामिच्छया सचित्तमुपलक्षणघेतदुपधिश्च न भवति किंतु क्षेत्रिकाणामेवेति । [भा.३९४४] असंथरे अनिताणंकुलगणेसंघे यहोइववहारो ।
केवइयं पुन खेत्तं होइ पमाणेणबोधव्वं ।। वृ-असंस्तरे अन्यत्रासंस्तरणेपुनरनिर्गच्छतां कुले गणेसोचभवति व्यवहारः किंपुनः क्षेत्रभवति प्रमाणेन बोद्धव्यम् । तत्राह[भा.३९४५] एत्थ सकोसमकोसं मूलनिबद्धंगामममुयंताणं ।
सच्चित्ते अच्चित्ते मीसेय विदिन्नकालम्मि ।। वृ-अत्र क्षेत्रमार्गणायांतरक्षेत्रंमासप्रयोग्यंवा तत्सक्रोशमक्रोशं च । तत्र यत् सक्रोशंतत्पूर्वादिषु दिक्षुप्रत्येकंसगव्यूतमूर्ध्वमधश्चार्धक्रोशं अर्थयोजनेचसमन्ततो यस्यग्रामाः सन्ति, अक्रोशंनामयस्य मूलनिबन्धात्परतः षष्णां दिशामन्यतरस्यामेकस्यां द्वयोस्तिसृषु वा दिक्षु अटवीजलश्चापदस्तेनपर्वतनदीव्याघातेनगमनं भिक्षाचर्याचनसंभवति ।तन्मूलनिबद्धमात्रमक्रोशंतंग्रामममुञ्चता, किमुक्तं भवति तस्मिन् सक्रोशेऽक्रोशे वा क्षेत्रे स्थितानामृतुबद्धे काले निष्कारणमेकैको मासकल्पो वितीर्णोऽनुज्ञातः । कारणेन पुनर्भूयानपि कालो, वर्षासुनिष्कारणं चत्वारो मासाः कालो वितीर्णः, । कारणेन पुनरतिप्रभूतोऽपि, एवं वितीर्णेकाले सचित्ते अचित्ते मिश्रेवावग्रहोभवति । नावितीर्णे काले, तेषामसंस्तरणे अनिर्गच्छतांतत्साधारणंभवतिक्षेत्रंतत्र चायं क्षेत्रव्यवहारः । [भा.३९४६] अस्थि हुवसहुग्गामा कुदेसनगरोवम सुहविहारो ।
बहुगच्छुवाहकरा सीमाच्छेएणवसियव्वं ।। वृ-विवक्षितस्यस्थानस्य समन्ततः सन्तिवृषभग्रामाः । किंविशिष्टा इत्याहकुदेशनगरोपमा बहुगच्छोपग्रहकारिणस्तेषुसीमाच्छेदेनवस्तव्यं तत्रवृषभक्षेत्रंद्विविधमृतुबद्धेवर्षाकालेवा एकैकं त्रिविधं, तद्यथा-जघन्यं मध्यममुत्कृष्ठंच, तत्र ऋतुबद्धे जघन्यमाह[भा.३९४७] जहियं च तिन्निगच्छा पन्नरसुभया जना परिवसंति ।
एयं वसभखेत्तंतव्विवरीयं भवे इयरं ।। वृ- उभौ जनौ आचार्यों गणावच्छेदकश्च तत्राचार्य आत्मद्वितीयो गणावच्छेदी आत्मतृतीयः सर्वसंख्ययापञ्चइदृशायत्रत्रयो गच्छाः साधुसंख्ययापंचदश परिवसन्ति । एतत् जघन्यमृतुबद्धे काले वृषभक्षेत्रं । तद्विपरीतं यत्र तादृशाः पञ्चजना न संस्तरन्ति, तत् भवति इतरत् न वृषभक्षेत्रं भवतीति भावः उत्कृष्ठंवृषभक्षेत्रं । यत्र द्वात्रिंशत्साधुसहस्राणिसंस्तरन्तियथा ऋषभस्वामिकाले ऋषभशासनस्य गणधरस्य, जघन्योत्कृष्ठयोर्मध्ये मध्यमं वर्षाकाले यत्राचार्य आत्मतृतीयो गणावच्छेदीत्वात्मचतुर्थः
Page #913
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
व्यवहार- छेदंसूत्रम् - २- १०/२५१ सर्वसंख्यया सप्त । एवं प्रमाणा यत्र च ये गच्छाः संस्तरति एतत् जघन्यं वर्षाकालप्रायोग्यं, वृषभक्षेत्रं उत्कृष्टं मध्यमं च यथा ऋतुबद्धे काले इदृशेषु बहुगच्छोपग्रहकरेषु वृषभग्रामेषु सत्सु यदि वा एतेष्वेव साधारणेषु क्षेत्रेषु न परस्परं भण्डनं कर्तव्यं सचित्तादिनिमित्तं, किंतु सीमाच्छेदेन वस्तव्यं, । तुभंतो मम वाहिं तुझ सचित्तं ममेतरं वावि । आगंतुगवत्थव्वा थी पुरिसकुलेसु व विरेगो ।
[ भा. ३९४८ ]
बृ- परस्परं वागन्तिको व्यवहार एवं कर्तव्यः । मूलग्रामस्यान्तर्मध्ये यत् सचित्तादि तत् युष्माकं, अस्माकं तु बहिः प्रतिवृषभादिषु अथवा युष्माकमुभयत्रापि सचित्तमस्माकमितरत् अचित्तं यदि वा युष्माकमागन्तुका अस्माकं वास्तव्या अथवा युष्माकं स्त्रियोऽस्माकं पुरुषा यदि वा एतेषु कुलेषु यो लाभः स युष्माकमेतेषु तु कुलेष्वस्माकमिति ।
[भा. ३९४९ ]
एवं सीमच्छेदं करंति साहरणंमि खेत्तंमि । पुव्वं ठितेसु जे पुन पढा एज्जा हि अन्नेउ ।।
वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण साधारणे क्षेत्रे सीमाच्छेदं कुर्वन्ति ये पुनरन्ये तत्र पूर्वे स्थितेष्वन्येषां क्षेत्राणामभावे समागच्छन्ति ।
[भा. ३९५० ]
खेत्ते उवसंपन्ना ते सव्वे नियमसो उबोधव्वा ।
आभव तत्थ तेसिं सचित्तादीण किंभवे ।।
बृ- ते सर्वे नियमसो नियमेन क्षेत्रत उपसम्पन्ना ज्ञातव्याः । अथ तत्र क्षेत्रे तेषां तथा स्थितानां सचित्तादीनां मध्ये किमाभाव्यं भवति किं वा नेति तत्राह
[भा. ३९५१]
नालपुरुस संधु मित्ताय वयंसया सचिते । आहारमत्तगतिगं संथारगा वसहि मचित्ते ।। उग्गहंमि परे एवं लभते उअखेत्तितो । वत्थगादि विदिन्नंतु कारणंमि वि सोलभे ॥
[भा. ३९५२ ]
वृ- नालबद्धाः पूर्व संस्तुताः, पश्चात्संस्तुता मित्राणि वयस्याश्च एतत्सचित्ते परे परकीये अवग्रहे अक्षेत्रिको लभते । अचित्ते आहारमशनादिकं मात्रकत्रिकमुच्चारमात्रकं प्रश्रवणमात्रकं खेलमात्रकंच, संस्तारकं परिशाटिरूपं वा वसतिं च वस्त्रादिकं पुनर्दत्तं लभते, कारणेऽनिस्तरणादिलक्षणे पुनरदत्तमपि । [भा. ३९५३ ] दुविहा सुयोवसंपय अभिधारते तहा पढ़ते य । एक्केक्कावि यदुविहा अनंतर परंपरा चेव ।।
वृ- द्विविधा श्रुतसम्पत् तद्यथा - अभिधारयति पठति च एकैका द्विविधा अनन्तरा परम्परा च । तत्राभिधारयत्नानन्तरा नाम एकः साधुः किंचिदाचार्यमभिधारयति योऽसावभिधार्यमाणः सन् । किंचिदन्यमभि संधारयति, परंपरा नाम एको यतिः कंचिदाचार्यमभिसंधारयति सोऽप्यभिधार्यमाणोऽन्यमभि धारयति सोऽप्यन्यं, सोऽप्यन्यमेवमनियतं परिमाणं । तदेवाह
[ भा. ३९५४ ]
[ भा. ३९५५ ]
एत्थं सुयं अहीहमि, सुयवं सो य अन्नहं । वच्चंतो सोभिधारंतो सोवि अन्नत्तमेव वा ।। दोहं अनंतरा होति, तिगमादी परंपरा । सहाणं पुनरेतस्स केवलं तु निवेयणा ||
Page #914
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२९
उद्देशकः-१०, मूल - २५१, [भा. ३९५५] - वृ-अत्रअस्य पार्श्वेश्रुतमध्येष्येइतिकश्चिदभिधारयन्व्रजति, सोऽपिश्रुतवान् अन्यत्राभिधारयन् व्रजति । सोऽप्यन्यं यदि वा तमे वाभिधारयति । तत्र द्वयोरनन्तरा श्रुतोपसम्पद्भवति त्रिकादीनां तु परम्परा स्वस्थानं पुनरागच्छः केवलं तस्याभिधारितस्य निवेदना कर्तव्या, यथाहं स्वस्थानं गच्छामीति साम्प्रतमनन्तरार्या परम्परायांचामिधारणायामाभवन्तमाह[भा.३९५६] अच्छिन्नोवसंपयाए गमनं सड्डाण जत्थ वाच्छिन्नं ।
मग्गणकहण परंपर छम्मीसंचेव वल्लिदुगं ।। वृ- अच्छिन्नोपसम्पन्नमभिधार्यमाणो यदन्यं वाभिधारयति तस्य हि लाभो नान्येन च्छिद्यते तस्यामभिन्नोपसम्पदियोऽभिधारयतांलाभः सस्वस्थानंगच्छति, योऽभिधारितस्तस्थान्येनाच्छिन्नः सन् गच्छतीत्यर्थः । अथ च्छिना उपसम्पत्ततआदित आरभ्य यत्र सर्वेषां लाभो गच्छति, इहाभिधारयन योभिधारितस्तं प्रति संप्रस्थितः स चापान्तराले यदन्यमभिधारयति, आत्मीये वा गच्छे निवर्तते, तदा यदभिधारयता पथिंलब्धंसचित्तंतदभिधारितस्यस्वयंवा गत्वासमर्पयति ! अन्यस्य वाहस्तेप्रेषयति, । अथनार्पयति, स्वयमन्यप्रेपणेन वा, तत्राह-मग्गणेत्यादि तत्रकहणपरंपरत्तियैः स दृष्ट आगच्छन्तैर्यः पूर्वमभिधारितस्तस्य परंपरकेणाख्यातं, यथा युष्मानभिधारयिता तेन संप्रस्थितेन सचित्तेन लब्धं ततो युप्माकंतेन नप्रेषितं; मग्गणत्ति सचैतत् श्रुत्वातंमार्गयति ।क्वगतो भवेन्ममसचित्तद्दारीतिमृगयमाणैश्चस्नानादिसमवसरणे दृष्टः पृष्टश्च यथाऽमुककाले अस्मानभिधारयतासमागच्छता सचित्तं लब्धं तन्महां देहि-यदिन ददाति,तदाबलात्व्यवहारेणदाप्यते, मायानिष्पनश्चतस्य गुरुकोमासः प्रायश्चित्तं, सचित्ते चत्वारो गुरुकाः अचित्ते उपधिनिष्पन्नंस पुनरभिधारयन् यैः सचित्तैः सोऽभिधार्यते तेषां मध्ये किं लभते इत्याह-छम्मीसं चेव वल्लि द्गमिति षटनालबद्धानि निर्मिश्राणि लभते. मिश्रं च एवं रूपं निर्मिश्रमिश्रलक्षणंवल्लिद्विकंलभते, । साम्प्रतमेनामेव गाथां विवृण्वन्नाह[भा.३९५७] अभिधारेते पढ़ते वाच्छिन्नाएगतियंतए ।
मंडलीए उसंठाणं, वयते नो उमज्झिमो ।! वृ-अभिधारयतिपठतिवायो लाभः सच्छिन्नायामुपसम्पदिअन्तकेपर्यन्ते तिष्ठतिसर्वेषां लाभस्तत्र विश्राम्यतीत्यर्थः । मण्डल्यांतुयो लाभः सस्वस्थानं लभते व्याख्यातुरुपतिष्ठत इत्यर्थः । न तुमध्यमे मण्डलीमध्यवर्त्तिनि कस्मादित्याह । [भा.३९५८] जो उमज्झिल्लए जाति नियमा सो उ अंतिमं ।
पावते तिन्निभूमितुपानियं व पलोट्टियं ।। वृ- यो मण्डली मध्यवर्तिनि लाभो याति, सोऽपि नियमादन्तिमं व्याख्यातलक्षणं वा प्राप्नोति, निम्नभूमि पानीयं प्रलोठितंपूर्वषनिर्मिश्राण्युक्तानि तानिसम्प्रतिदर्शयति - [भा.३९५९] माया पिता यभाया भगिनीपुत्तो तहेव धूयाय ।
एसाअनंतरा खलु निम्मीसा होति वल्लीउ ।। वृ-माता पिताभ्राताभगिनी पुत्रो दुहिताच एषा खल्वनन्तरा निर्मिश्रा भवति वल्ली । [भा.३९६०] सेसाण उ वल्लीणं परलाभो होइदोन्निचउरोवा ।
एवं परंपराए विभास तत्तो यजा परतो ।। वृ-शेषाणां तुवल्लीनां यो लाभो भवति द्वे पुत्रदुहितरौ यदि वा चत्वारि मातृपितृभ्रातृभगिनीरुपाणि
Page #915
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१ समस्तोऽपि परलाभोऽपिधारितस्य लाभइत्यर्थः । एवं परम्परायामपि विभाया कर्तव्या, ।ततोऽपिया चरतो वल्लीतस्य याः परतस्ताः सर्वा अपि परलाभः; सम्प्रति मिश्रवल्लीप्रतिपादनार्थमाह[भा.३९६१] माउम्माया पियाभाया भगिनी एवं पिउणो वि ।
पुत्तो धुया यतहाभाउयमादी चउण्हपि ।। [भा.३९६२] अटेवपज्जयाणांचवीसंभानुभगिनि सहियाति ।
· एवइच्चियमाउल सुयादयोपरयरा वल्ली ।। वृ- मातुर्माता पिता भ्राता भगिनी च । एवं पितुरपि चत्वारि वक्तव्यानि तद्यथा माता पिता भ्राता भगिनी च भ्रात्रादीनां चतुर्णो प्रत्येकं द्वौ द्वौ द्रष्टव्यो तद्यथा पुत्रो दुहिता चभ्रातुः पुत्रो दुहिता, भगिन्या अपिपुत्रोदुहिताच, अष्टौ च प्रार्यकाणिभ्रातृभगिनीसहितानितद्यथामातामह्याअपिमातापिताभ्राता भगिनी, पितामहस्यापिमातापिताभ्राताभगिनी ।सर्वसंख्ययामिश्रवर्णाचतुर्विशतिः अष्टावार्यकाणि अष्टौ प्रार्यकाणि अष्टौ च मात्रादिचतुष्टयस्य प्रत्येकं द्विधा भवनात्तथा चाह एतावत्येव मिश्रवल्ली मातुलसुतादयः परतरा वल्लीतेचमातुलसुतादयोयदितमपिधारयन्तितदासलभतेआचार्यमभिधारयन्ति तदा आचार्यस्य, ये पुनः परतरे स्वजनायेचान्ये ते सर्वेऽनभिधारवतो वा आचार्यस्य वा भवन्ति[भा.३९६३] दुविहो अभिधारतो दिठसदिठो यहोतिनायव्यो ।
अभिधारेजंतगसंतएहिं दिठो य अन्नेहिं ।। वृ-अभिधारयद्विविधोद्रष्टव्यस्तद्यथा-दृष्टोऽदृष्टश्च तत्रदृष्टोऽभिधार्यमाणसक्तैःसाधुभिरन्यैर्वा अदृष्टौ न केनापि दृष्टः । [भा.३९६४] सच्चित्ते अंतरालद्धे जो उगच्छति अन्नहिं ।
जातंपेसेसयं वावि नेइ तत्थ अदोसवं ।। वृ-सचितेअन्तरापथिलब्धेयोऽभिधारयन् अन्यत्रगच्छति,स्वगच्छंवा प्रतिनिवर्तते,तत्रयस्तत् । सचित्तं लब्धमभिधारितस्य प्रेषयति स्वयं वा नयति,सोऽदोषवान् । . [भा.३९६५] जोउलद्धं वएअनसगणंपेसएइवा ।
दिठा वाअदिठा वा मायी होतिविदोन्निवी ।। वृ-यस्तुसचित्तं लब्ध्वा अन्यमाचार्यव्रजति,स्वगणंवातत्सचित्तंप्रेषयति । दृष्टोऽदृष्टोवासन्तो दृष्टाद्दष्टरुपौ द्वावपिमायिनौ भवतः ।। [भा.३९६६] हाणाइएसुतंदिस्सा पुच्छा सिठे हरतिसे |
गुरुगाचेव सचित्ते अचित्ते तिविहंपुन ।। वृ- परम्परया कथमपिश्रुतं यथाऽमुकोऽस्मानभिधार्य समागच्छत् अन्तरा पथिसचितं लब्धवान्, परं सोऽन्यत्रगतः स्वगणं वा गतवान्ततस्तंमृगयमाणैस्तैः स्नानादिसमवसरणेषुतं दृष्ट्रा पृच्छा कृता यथा त्वममुकेकालेऽस्माकमभिधार्यसमागच्छन्नंतरा सचित्तमुत्पादित वान् । तेन च यथावस्थितंशिष्टं ततः स तस्य सकाशात्तम् सचित्तं हरति । अथ स न ददाति तर्हि व्यवहारेण दाप्यते मायाप्रत्ययश्च तस्य गुरुको मासः प्रायश्चित्तं सचित्तापहरणे चत्वारी गुरुकाः, अचित्ते पुनस्त्रिविधे जधन्योपधिनिष्पन्नं मध्यमोपथिनिष्पन्नमुकुष्टोपधि निष्पन्नंच । अत्रैवान्यकर्तुकविधिशेषसूचकं गाथाद्वयम् ।।
Page #916
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः- १०, मूल- २५१, [भा.३९६७]
४३१ [भा.३९६७] दुविहो अभिधारतो दिठमदिट्ठी व होइनायन्यो ।
___ अभिधारिजंतगसं एहिं दिठो वा अन्नेहिं ।। [भा.३९६८] दिठोमाई अमाई एवमदिट्ठोवि होइ दुविहोउ ।
अमाई उअप्पिणितीसाईडन अप्पिणेजोउ ।। वृ-आद्यगायाव्याख्यानं प्राग्वत् । दृष्टो द्विविधोमायी अमायी च । एवमद्दष्टोऽपिद्विविधो भवतिमायी अमायी च । तत्र अमायी लब्धंसचित्तादिकमर्पयति यस्तुमायी स नार्पयति । ततः स बलवान् व्यवहारेण दाप्यतेशेषं तथैव ।। [भा.३९६९] एवंता जीवंते अभिधारेतोउ एइ जो साहू ।
कालगते एयम्मिउइणमन्नो होइववहारो ।। वृ- एवं तावत् जीवत्यभिधार्यमाणे योऽभिधारयन् साधुरागच्छति तस्य व्यवहारः, कालगते पुनरेतस्मिन्नभिधार्यमाणेऽयमन्योभवति व्यवहारः । तमेवाह[भा.३९७०] अप्पत्ते कालगते, सुद्धमसुद्धे दित्तअदितेय ।
पुब्बिं पच्छा निग्गय संतमसंते सुते बलिया ।। दृ-कंचिदाचार्यमभिधारयन् संप्रस्थितस्तत्रयं गच्छमभिधार्य संप्रस्थितस्तमप्राप्ते एव स आचार्यः कालमतोऽत्रचत्रयः प्रकाराःपुवंपच्छानिग्गयत्तिसयदैवाभिधारयनिर्गतस्तदैवकालगत आचार्यः । १ अथवा पूर्वमभिधारयन् निर्गतः पश्चादावार्यः कालगतः २, यदि वा पूर्वमाचार्यः कालगतः स पश्चादभिधारयनिर्गतः ३ ।अत्रप्रथमेप्रकारेयत्तेनाभिधारयतापथिसचित्तादिलब्धं, तत्कालगताचार्य शिष्याणामाभवति ।द्वितीयेप्रकारेलब्धेऽलब्धेवासचित्तादिकेयधुपरताःस्थविरास्तदापितत्सचित्तादि तच्छिष्याणामाभवति । तृतीये प्रकारेऽभिधारयता दूरादागच्छता तावन्न ज्ञातं यावत्तं गच्छं प्राप्तस्ततौ यनिमित्तं स तत्रागतस्तत श्रुतं यदि तस्य शिष्यस्यास्ति तदा स तत श्रुतं तस्मै दातुमिच्छति । ततः कालगताचार्याणामेव तत् सचित्ताद्याभवति, । अथ तत् श्रुतं नास्तिनवा ददति तदा न लभन्ते कालगताचार्याशिष्याः सचित्तादिकं; आह-किकारणंतृतीयेऽपिप्रकारे कालगताचार्यशिष्याणामेवाभवति तत आह-बलियत्ति बलवन्ती श्रुताज्ञा तत् श्रुतं तदवस्थामेव यन्निमित्तं तेनाभिधारितं शुद्धमशुद्धे अदिन्तदिंते य इति यत्कालगताचार्यस्य शिष्याणामाभवति तद्यद्यभिधारको ददाति तदा शुद्धो अप्रायश्चित्तीत्यर्थः । अथ न ददाति तदा अशुद्धः प्रायश्चित्तभाग भवतीत्यर्थः । तत्र सचित्तस्यादाने प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, आदेशान्तरेणानवस्थाप्यमचित्ते उपधिनिष्पन्नं योऽपि वानाभाव्यमादत्ते तस्याप्येवमेव प्रायश्चित्तम् । सम्प्रतिपुविपच्छानिगते संतमसंते इत्यस्य किचिद्व्याख्यानमाह[भा.३९७१) लब्धे उवरयाथेरा तस्स सिस्साण सो भवे ।
__ मए विलभते सीसोजइसे अस्थि देइ वा ।। वृ-तत्र प्रथमप्रकारेऽभिहितं प्राक् तथैव द्वितीये प्रकारे लब्दे उपलक्षणेतत् । अलब्धे वा सचिते स्थविरा उपरतास्ततः स सचित्तादिको लाभस्तस्य शिष्याणामाभवति । तृतीये पुनः प्रकारे मृतेऽप्यभिधारितेलभते शिष्यो यदि से तस्य श्रुतमस्ति ददाति वा, अथवा नास्ति न ददाति वा तदा न लभते । एतावता संतमसंतेइत्यपि व्याख्यातं उपसंहारमाह
Page #917
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छंदसूत्रम् -२- १०/२५१ [भा.३९७२] एवं नाणेतहदंसणेय सुत्तत्थ तदुभएचेव ।
वत्तणसंधणगहणे नवनवभेवा य एकेके ।। वृ एवमुक्तप्रकारेणज्ञाननिमित्तमधिधार्यमाणेयदाभवतितत्भणितं,तथा तेनैवप्रकारेणदर्शनेऽपि दर्शनप्रभावकशास्त्राणामप्यर्थायाभिधार्यमाणोआभवत्प्रतिपत्तव्यं, तत्रज्ञानार्थदर्शनार्थवायोऽभिधार्यते, ससुत्तत्थतदुभएचेवत्तिसूत्रार्थतया अर्थार्थतया तदुभयार्थतयातत्रचसूत्रार्थतया अधिधारण तद्वर्तनार्थतया सन्धनार्थतया ग्रहणमिति, एवं त्रयो भेदाः । सूत्रार्थतया अर्थार्थतया तदुभयार्थतया च प्रत्येकंद्रष्टव्याः सर्वसंख्यया ज्ञानेदर्शनेच प्रत्येकं नवनवभेदास्तथा चाह-नवनवभेया एक्कके। . [भा.३९७३] पासत्थमगीयत्था उवसंपज्जत्तिते उचरणठा।
सुत्तोवसंपयाएजो लाभोसो उतेसिंउ ।। वृ- ये पार्श्वस्थादयोऽगीतार्थाश्चरणार्थमुपसम्पद्यते तेषां चरणोपसम्पन्निमित्तं कमप्यभिधायरन् समागच्छतां श्रुतोपसम्पदिचान्तरोयोलाभोभवतिसतेपामभिधार्यमाणानांभवति, नालबद्धवल्लीद्विकं तुतेषामभिधारयतामिति ।। [भा.३९७४] गीयत्था ससहाया असमत्ताजंतुलहतिसुहटुक्खी ।
सुत्तत्थे अतकंतसमत्तकप्पी उन दलंति ।। वृ- ये पुनः पार्श्वस्थादयो गीतार्थाः ससहाया संभोगनिमित्तमालोचना दास्यामइत्यभिधारयन्तः सूत्रार्थान् अतर्कयन्तोऽनपेक्षमाण आगच्छन्तोऽन्तरा यल्लभन्ते, सचित्तमचित्तं वा येऽपि च गीतार्था असमाप्ता असमाप्तकल्पा आगच्छन्तो लभन्ते यच्च एकाकी एकाकिदोपपरिवर्जनार्थमुपसम्पत्तुकामो लभते यच्च समाप्तकल्पिनस्ते तेषामेव भवन्ति । न तु येषां समीपं प्रस्थितास्तेषामेवं निर्ग्रन्थीनामपि द्रष्टव्यम् । [भा.३७९५] अभिधारिखंत अपत्ते एस वुत्तो गमो खलु ।
पढ़ते उविहिं वुच्छं सोउ पाढो इमो भवे ।। वृ- एषोऽनन्तरोदितः खलुगमः प्रकारोऽभिधार्यमाणेऽप्राप्ते उक्तः ।अत ऊर्ध्वंतुप्राप्तेसति पठति विधिं वक्ष्यामि, सच पाठोऽयं वक्ष्यमाणो भवति तमेवाह ।। [भा.३७९६] धम्मकहा सुत्ते या कालियतह दिट्ठिवाय अत्थेय ।
उपसंपयसंजोगेदुगमाइजहुत्तरं बलिया ।। वृ-धर्मकथायां सूत्रे कालिके तथा दृष्टिवादे अर्थे च पाठार्थमुपसम्पद्भवति तत्र सूत्रतोऽर्थतश्च सूत्रार्थयोश्च स्वस्थाने द्विकादिसंयोगे यथोत्तरं बलिका बलवन्तः सूत्रचिन्तायां परम्परं सूत्रं पाठवत् अर्थचिन्तायां परम्परमर्थव्याख्यानयन सूत्रार्थयोरेव परस्परं चिन्तायामर्थप्रदाता बलीयानितिभावः । [भा.३९७७] आवलिया मंडलिकमोपुव्युत्तो च्छिन्नच्छिन्नभेदेणं ।
. एसासु उवसंपय एत्तोसुहदुक्खसंपयंवोच्छं।। । वृ-या सा श्रुतोपसम्पत् परंपराप्ता आवलिका ज्ञातव्या यात्वनन्तरा सा मण्डली सा च अच्छिन्ना कथमितिचेदुच्यतेयस्मादभिधारकस्य लाभोऽन्येनाच्छिन्नः सन्नभिधार्यमाणमागच्छति । ततोऽच्छिन्नो लाभयोगात सा उपसम्पदच्छिन्नेत्युच्यते या चावलिका सा छिन्ना यतस्तस्यां यो लाभ आदित आरभ्य परम्परया छिद्यमानोऽन्तिमेऽभिधार्येऽन्यमनभिधारयति विश्राम्यति ततः सा च्छिन्नोपसम्पत् । एवं
For p
Page #918
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा.३९७७ च्छिन्नाच्छिन्नभेदेनावलिका मण्डलिकाक्रमः पठत्यपिपूर्वोक्तेद्रष्टव्यः । तदेवमुकैषा श्रुतोपसम्पत् अत ऊर्ध्वं सुखदुःखोपसम्पदंवक्ष्ये । तामेवाह[भा.३९७८] अभिधारे उवसंपन्नोदुविहो सुहदुखितो मुनेयव्यो ।
तस्स उकिंआभवती सचित्तावित्तलाभस्स ।। बृ-सुखदुःखितो द्विविधो ज्ञातव्यस्तद्यथा-अभिधारयतीत्यभिधारो अभिधारयत् उपसम्पन्नः सुखदुःखोपसम्पदं प्राप्तः तस्य द्विविधस्यापिसचित्तलाभस्याचित्तलाभस्य वामध्ये किमाभवतीतिच वक्तव्यम् । अथकः सुखदुःखोपसम्पदमुपपद्यतेतत आह[भा.३९७९] सहायगोतस्सउनत्थि कोती सुत्तंच तक्केइ नसोपरत्तो ।
एगानिए दोसगणं विदित्तासो गच्छमझेइसमत्तकप्पं ।। वृ- तस्य सहायकः कोऽपि न विद्यते न च परस्मात्सूत्रमपेक्षो स्वयं सूत्रार्थपरिपूर्णत्वात् । केवलमेकाकिनी दोषगणं विदित्वा स गच्छं समाप्तकल्पमभ्येति अभ्युपगच्छति । तत्रोपसम्पन्नमधिकृत्याभवद्यवहारमाह[भा.३९८०] खित्ते सुहृदुक्खी उ अभिधारताइंदोन्निवी लभति |
पुरपच्छसंथुयाइंहेछिल्लाणंच जोलाभो ।। वृ-सुखदुःखीसुखदुःखोपसम्पदमुपसम्पन्नः क्षेत्रे परक्षेत्रेऽपिएतदर्थमेव क्षेत्रग्रहणमन्यथैतन्निरर्थक स्यात् द्वयान्यपि पूर्वसंस्तुतानि वाभिधार्यन्ते । लभन्ते ये च तेन दीक्षिताः तेषामथस्तनानां यो लाभः सोऽपि तस्यापिभवति । सम्प्रति क्षेत्रे इत्यस्य विवरणमाह[भा.३९८१] परखेत्तंमि विलभतिसोदोवी तेन गहणखेत्तस्स ।
जस्स विउवसंपन्नो सोवियसेन गिण्हएताइ ।। वृ- मातापितृप्रभृतीनि श्वश्रूश्वशुरप्रभृतीनि च यदि तं सुखदुःखोपसम्पन्नमभिधारयन्त्युपतिष्ठन्ते व्रतग्रहणाय परक्षेत्रेऽपिलभते इति प्रतिपत्तिः स्यादित्येवं लक्षणेन कारणेन क्षेत्रस्य ग्रहणं कृतमन्यथान कमप्यर्थपुष्णाति यस्यापिसमीपेस उपसम्पन्नः सोऽपितानिन गृह्णातिसूत्रादेशतोऽनाभाव्यत्वात् । [भा.३९८२] परखेत्ते व समाणे अतिकमंतो वा न लभति असन्नि ।
छंदेणपुव्वसन्नी गाहियस्ससमादियो लभइ ।। वृ- परकीय क्षेत्रे तिष्ठन् व्यतिक्रमन् वा यस्तस्य सुखदुःखोपसम्पन्नस्य उपतिष्ठति स यदि असंज्ञी अविदितपूर्वस्तदातमसंज्ञिननलभते, केवलंसक्षेत्रिकस्याभवति, यः पुनः पूर्वसंज्ञी पूर्वविदितस्वरुपस्तं पूर्वसंज्ञितंच्छन्देन लभते यदि स वल्लीसम्बन्धोभवतितंचसुखदुःखितमभिधारयति तदा लभते ।अथ तंनामिधारयति ।अभिधारयन्नपिच वल्लीसबन्धोभवति, ततोयस्य समीपेसुखदुःखोपसम्पदं जिघृक्षुः संप्रस्थितस्तस्याभवति । गाहियस्स समादिसो लभते इति, यदि स सुखदुःखितेन सम्यक्त्वं ग्राहितः आदिशब्देन मद्यमांस विरतिं वा ततः पश्चात्प्रव्रज्या परिणाम परिणतः स यद्यपि वल्लीद्विक सम्बन्धी न भवति तथापि यदि तस्य सुखदुःखितस्य समीपे उपतिष्ठते तदा स तं लभते । एतदेव सविशेषमभिधित्सुराह
[भा.३९८३] सुह दुखिएणजऊपक्खेव सामितो नहिं कोई ! [22[28]
Page #919
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१ वेतिअभिनिक्खामिंसोउ खेत्तिस्स आभवइ ।। वृ-तेनसुखदुःखितेन यदितत्र परक्षेत्रे कोऽप्युपशमितः सम्यक्त्वं ग्राहितोभवतितत्कालमेवब्रूतेअभिनिष्क्रमामि प्रवज्यांप्रतिपद्ये तदा क्षेत्रिणः क्षेत्रिकस्याभवतिनतुसुखदुःखितस्य ।। [भा.३९८४] अहगुणगाहितोदंसण ताहो सहोति उवसांतस्स।
कम्हा जम्हासावए तिन्निवरिसाणि पुवदिसा ।। वृ-अथ पुनदर्शनं सम्यक्त्वं तेन सुखदुःखितेन पूर्वग्राहितस्तः स तस्य उपशमयतः सद्देशनया प्रतिबोधितःसआभवतिकस्मादितिचेदतआह-यस्मात्श्रावके त्रीणिवर्षाणिपूर्वदिग्भवतिपूर्वापन्नता भवति । [भा.३९८५] एएण कारणेणसम्मदिठंतुन लभते खेत्ती ।
एसो उवसंपन्नोअभिधारेतोइमो होइ ।। वृ- एतेन कारणेन सम्यग्दृष्टिं पूर्वग्राहितसम्यग्दर्शनं क्षेत्री क्षेत्रिको न लभते, एष सुखदुःखोपसम्पदमुपसम्पन्न उक्तः ।साम्प्रतमभिधारयन् वक्तव्यः । सोऽयं वक्ष्यमाणो भवति । [भा.३९८६] मग्गणकहणपरंपर अभिधारतेणमंडलीच्छिन्ना ।
एवंखलुसुहदुक्खे सच्चित्तादी उमग्गणा कया || वृ-सुखदुःखनिमित्तमन्यं गच्छमुपसंपद्यमानस्यमार्गणा भवति, ।कुत्रस गच्छो विद्यते गवेषयन गच्छति,ततः केनापितस्य कथनं भवति, यथामुकस्थानेसगच्छोऽस्तीति, ततस्तेनाभिधारयतापरम्परा आवली च्छिन्ना, अनन्तरामण्डली अच्छिन्ना प्रागिव परिभाव्या, परिभाव्यच यत् यस्माभवति तत्तस्मै दातव्यं, इयमत्रभावना-आवलिकायांमण्डल्यांवा वल्लीद्विकमभिधारयतआभवति, शेषं तुयत्सलभते तत्तेनाभिधारितस्य भवति, । तदपि च परम्परया व्रजन्तिमस्याविधार्यमाणस्य विश्राम्यति, मण्डल्यामन्येनाच्छिद्यमानो लाभोऽनन्तरस्याभिधार्यमाणस्योपतिष्ठति । एवमुक्तेन प्रकारेण सुखदुःखोपसम्पदभिजिघृक्षोरभिधारयतः सचित्तादौ मार्गणा कृता, सम्प्रति प्रतिकारेण सुखदुःखोपसम्पदमुपसम्पन्ने अभिधारयति सचितादौ मार्गणां करोति । [भा.३९८७] जइसे अस्थि सहाया जइवावि करेंतेतस्स तंकिच्चं ।
तोलभतेइहरा पुन तेसि मणुन्नाणसाहारं ।। वृ- यदि स तस्य सुखदुःखोपसम्पन्नस्य सहायाः सन्ति यदि वा त एव येषां समीपे उपसम्पन्नस्तस्य तत्कृत्यं वैयावृत्त्यादि कुर्वन्ति तदा यत्तस्योपतिष्ठन्तितं लभते इतरथा पुनस्तेषां समनोज्ञानां सांभोगिकानांसाधारणंतद्भवति । . [भा.३९८८] अपुण्णा कप्पियाजेउअन्नोन्नमभिधारए ।
अन्नोन्नस्स लाभोउतेसिंसाहारणो भवे ।। वृ.अपूर्णकल्पिकानामगीतार्था असहायायअपूर्णकल्पिका अन्योन्यमभिधारयन्ति अन्योन्यस्य सुखदुःखोपसम्पदं प्रतिपद्यते तेषां यो लाभः सोऽन्योऽन्यस्य परस्परस्य साधारणोभवति । [भा.३९८९] जाव एकेक्कगो पुन्नो तावतंसारवेइओ।
कुलाइधविरगाणं वादेतिजो वावि सम्मतो ।। वृ-यावत्तेषामेकैकस्यपूर्णोगच्छो भवति, किमुक्तंभवतियावदेकैकस्य प्रत्येकंगच्छो नोपजायते,
Page #920
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : :- १०, मूल- २५१, [भा. ३९८९ ]
४३५
तावत्तमभ्युपपन्नगच्छमेकतरे सारयन्ति । येषामवग्रहे वर्तन्ते, अथ ते सारयन्तः परिताम्यन्ति तदा कुलस्थविराणामादिशब्दात् गणस्थविराणां सङ्घस्थविराणां वा तान् ददति अर्पयन्ति यो वा कोऽपि तेषां सम्मतस्तस्य समर्पयति । गता सुखदुःखोपसम्पत् । सम्प्रति मार्गोपसम्पद्वक्तव्या तथा चाहसुखदुक्खे उवसंपयए सा खलु वण्णिया समासेणं । अह एतो उवसंपय मग्गोग्गह वज्जिए वुच्छं ।।
[भा. ३९९० ]
वृ- एषा अनन्तरोदिता खलु उपसम्पद्वर्णिता समासेन सुखदुःखे । अथानन्तरमत ऊर्ध्वं मार्गे अवग्रहवर्जिते वक्ष्ये, मार्गोपसम्पदं वक्ष्ये इत्यर्थः । अत्र चेयं व्युत्पत्तिर्मादिशनायोपसम्पत् मार्गोपसम्पत् मग्गोवसंपयाए गीयत्थेणं परिग्गहीयस्स । अगीयरसवि लाभो का पुन नवसंपया मग्गे ।।
[ भा. ३९९१ ]
अन्यथा
वृ- मार्गोपसम्पदि प्रतिपन्नायामगीतार्थस्यापि सतो गीतार्थेन परिगृहीतस्य लाभो भवति, अगीतार्थस्य न किंचिदाभवतीति वधनान्न कोऽपि लाभः स्यात्, का पुनरुपसम्पत् मार्गे इति चेदत आहजह कोइ मगन्नू अन्नं देतं तु वज्जती साहू । उपसंपज्जइ उ तगं तत्थण्णो गंतुकामो उ ।।
[भा. ३९९२]
वृ-यथेतिमार्गोपसम्पत्प्रदर्शने यथाकश्चित्साधुर्मागज्ञोऽन्यं देशं व्रजति तत्र देशेऽन्यो गन्तुकामस्तकं साधुमुपसम्पद्यते, अहमपि युष्माभिः सह समागभिष्यामि । अथ कीदृशो मार्गोपदर्शननिमित्तमुपसम्पद्यते [भा. ३९९३ ] अव्वत्तो अविहाडो अदिठदेसी अभासितो वावि । एगमनेगे उवसंपयाए चउभंगो जा पंथो ।।
वृ- अव्यक्तो वयसा अविहाडोऽप्रगल्भः अदृष्टदेशी अदृष्टपूर्वदेशान्तरोऽभाषिको देशभाषापरिज्ञानविकलः सा चोपसम्पद् एकस्यानेकस्य च तत्र चतुर्भङ्गी । तद्यथा-एककएकंसंपद्यते १ एकमनेकः २ अनेकमेकः ३ अनेकमनेकः ४ सा चोपसम्यत् तावत् यावत्पन्थाः । किमुक्तं भवति यावत्पन्थानं व्रजति ततो वा प्रत्यागच्छतीति । एतदेव सविशेषमभिधित्सुराह-.
[भा. ३९९४]
गयागते गयनियत्ते फिडियगविठे तहेव अगविट्टे ।
उभाग सन्नाय नियट्ट अदिट्ठे अभासीय ।।.
बृ- अव्यक्ता अविहाडा अदेशिका अभाषिका वा अन्यं साधुमुपसंपद्यते, अस्माकममुकप्रदेशेन यथा वा यत्र तेषां गन्तव्यं तत्र ये विवक्षितसाधोरन्ये ऽव्यक्तविहाडादयो गन्तुकामास्तान् ब्रुवते वयं युष्याभिः सह गमिष्यामस्तत्रयत्र गन्तुकामास्ततो यदि प्रत्यागच्छन्ति तदैतत् गतागतमित्युच्येत तस्मिन् मार्गोपसम्पत् गयनियत्ते इति अनुसंपन्ना एववात्मीयेन व्यक्तविहाडादिना समं गतास्तस्य च कालगततया प्रति भग्नत्वादिना वा कारणेन प्रत्यागन्तव्यं नाभवत्ततः प्रत्यागच्छन्तस्तं साधुमुपसंपद्यते। एषा गतनिवृत्ते मार्गोपसम्पत्तथा फिडियगविट्टे तहेव अगविठे इति स्फिटितो नाम नष्टः तत आह उब्भामगेत्यादि उद्भ्रामकभिक्षाचर्यया अदृष्टपूर्वे विषये गतस्ततो न जानाति कुतो गन्तव्यमिति स्फिटितः। अथ स्वज्ञातयो गवेषमाणाः समागतास्तत स्तस्मात् स्थानादृष्टपूर्वे विषये नष्टः ततः स्फिटितस्तथा अभाषकोऽदृष्टपूर्वे विषये पृष्टो पृष्टतो लग्रो याति परं मिलितुं न शक्नोति, स (च) दृष्ट्वा पि प्रतिपृच्छनीयदेशभाषामजानन् न प्रतिपृच्छति, ततो यथा तत्परिभ्रष्टो नश्यति, स च नष्टो गवेषणीयः ।
Page #921
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
तत्र स्फिटिते गवेषिते तथैव चागवेषिते अभावेन मार्गणा कर्तव्या ।
तत्र तदेव गवेषयतां वाभवनमनाभवनमाह[भा. ३९९५]
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- १०/२५१
उवण अन्नपंथेण वा गयं अगेवसित न लभंति । अगवेोति परिणत गवेसमाणा खलु लभति ।।
बृ- उपेत्य स्वज्ञातिकान् दृष्ट्रा उपनष्टो अन्येनवा यथास विवक्षितेस्थाने गतोभविष्यतीत्येवं संकल्पा ये मार्गोपदेशनायोपसम्पन्नास्ते यदि तं न गवेषयन्ति, तदा तेऽगवेषयन्तस्तस्य सत्कं न किंचिल्लभन्ते, यदि पुनरद्यापि न गवेषित इति परिणते चेतसि प्रयत्नं विधाय गवेषयन्ति, तदा तस्यादर्शनेऽपिखलु तत्सत्कं लभन्ते, । अथोपसम्पद्यमानानां किमाभवति किं वा नेत्यत आहअम्मापिति संबद्धा मित्ताय वयंसगा य जे तस्स ।
[भा. ३९९६ ]
दिट्टा भट्टा यता मग्गुवसंपन्नतो लभति ।।
वृ- व्रजन्तः प्रत्यागच्छन्तो वा यत्ते उपसम्पद्यमानाः सचित्तादिकमुत्पादयन्ति तत्सर्व मार्गोपदेशकस्य नेतुराभवति, ये पुनर्मातापितृसम्बद्धा नालबद्धवल्लीद्विकमितिभावः । मित्राणि वयस्याद्दष्टा भाषिताश्च ये तमभिधारयन्ति तान्मार्गोपसम्पन्नो मार्गोपसम्पदं प्रतिपन्नो लभते । तदेवं गता मार्गोपसम्पत् । विनयोपसंपयातो पुच्छणसाहण अपुच्छगहणेय ।.
[भा. ३९९७]
नायमनाये दोन्निविनमति पक्किल्लसाली बा ।।
बृ- अत ऊर्ध्वं विनयोपसम्पद्वक्तव्या इति शेषः । स चैवं कारणतो वा केचिद्विहरतोऽकारणतो वा केचिद्विहरन्तो ऽदृष्टपूर्वदेशं गतास्तैर्वास्तव्यानां सांभोगिकानां समीपे प्रच्छनं कर्तव्यम् । यथा कानि मासप्रायोग्यानि क्षेत्राणि कानि वर्षावासप्रायोग्याणि । एवं पृष्टैरपि साधनं कथनं कर्तव्यमन्यथा वक्ष्यमाणप्रायश्चित्तप्रसक्तैरथ तथैवागन्तुका न पृच्छन्ति तदा तेषामपि प्रायश्चित्तं, गहणे यत्ति सचित्तादिकस्य ग्रहणे सति परस्परं निवेदनं कर्तव्यं, यथैतत्सचित्तं वा लब्धं यूयं गृह्णीतेति अनिवेदने असमाचारी तथा नाएत्ति ते आगन्तुका वास्तव्याश्च परस्परं जानन्ति । तथा यतन्ते न प्रमादिनः अनाएत्ति न जानन्ति, कियन्तस्ते किंवा प्रमादिनस्तत्र ज्ञाता न ज्ञाता वा द्रव्यादिभिः परीक्ष्योपसम्पद्येरन् नान्यथा, दोन्निविनमंतित्ति तेच परीक्षापूर्वकमुपसम्पद्यमाना द्वयोरपि परस्परं नमन्ति किमुक्तं भवति रत्नाधिकस्य प्रथमतोऽवमरत्नाधिकेनालोचना दातव्या पश्चात् रत्नाधिकस्य । अत्र पक्वशालयो दृष्टान्तः । यथा पक्कशालयः परस्परं नमन्ति तथात्रापीति भावः ।
साम्प्रतमेनामेव गाथां विवरीषु प्रथमतः पुच्छणसाहण अपुच्छत्ति व्याख्यानार्थमाह[भा. ३९९८ ] कारणमकारणे वा अदिदेसं गया विहरमाणा । पुठाविहारखेत्ते अपुठ लहुतो य जं वावि ।।
वृ- कारणे अशिवादिलक्षणे अकारणे विहारप्रत्ययं सुखविहारो भविष्यतीति बुद्ध्या विहरन्तो यथा सुखमक्लेशेन सूत्रार्थान् कुर्वन्तोऽदृष्टपूर्व देशं गतास्तत्र च तेषां सांभोगिकाः सन्ति, ततस्तैरागन्तुकैस्ते वास्तव्याः सांभोगिकाः पुच्छाविहारखेत्तेत्तिमासकल्पप्रयोग्यानि वर्षाकल्पप्रायोग्यानि वा विहारक्षेत्राणि प्रष्टव्यास्तानि च तैः कथयितव्यानि । यदिन पृच्छन्ति, पृष्टा वा ते न कथयन्ति तदा द्वयानामपि प्रत्येकं प्रायश्चित्तं लघुको मासः । यच्च पृच्छामन्तरेण वा स्तेन स्वापदादिभ्यो अनर्थ साधवः प्राप्नुवन्ति
7
Page #922
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-१०, मूल - २५१, [भा. ३९९८] तन्निष्पन्नमपि तेषां द्वयानामपि प्रायश्चित्तमधुनागहणे य इति अस्य व्याख्यानमाह[भा.३९९९] सचित्तमि उलद्धे अन्नोन्न अनिवेयणेलहुगो ।
क्वहारेण उहाउंपुनरविदानंनवरंमासो।। वृ-यत्ते आगन्तुका वास्तव्या वासचित्तं लभंते उपलक्षणमेतदचित्तं वा तस्मिन् लब्धे अन्योन्यस्य निवेदना कर्तव्या यथैतन्मया सचित्तमचित्तं वा लब्धं यूयं प्रतिगृह्णीत । एवं निवेदने कृते द्वितीयो न गृह्णाति, परं सामाचारी एषेत्यवश्यं निवेदनं कर्त्तव्यमनिवेदचे प्रायश्चित्तं लघुको मासः । एतदेव सविशेषमाह-ववहारेण उइत्यादि न निवेदयतितदा असमाचारी प्रतिषेधनार्थव्यवहारेणागमप्रसिद्धेन तत्हत्वामासलघुप्रायश्चित्तंदत्वातस्यैव पुनःप्रतियच्छन्ति ।सम्प्रतिनायमनायेइत्यस्यव्याख्यानमाह[भा.४०००] नाएव अनाए वा होइ परिच्छविहीजहाहेठा ।
अपरिच्छणंमिगुरुगाजो उपरिच्छाए अविसुद्धो ।। वृ-ज्ञाते अज्ञाते वा भवति द्रव्यादिभिः परीक्षा विधिर्यथाधस्ताद्भणितस्तथा कर्तव्यः । यदि पुनरपरीक्ष्योपसम्पद्यते योऽपिचगच्छ: परीक्षायामविशुद्धःप्रमादीतिकृत्वातमपियेउपसम्पद्यन्तेतेषां प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । सम्प्रति दोन्निविनमन्तीत्यत्रमतान्तरमाह[भा.४००१] केई उभणंतिउमोनियमेन निवेइ इच्छ इयरस्स ।
तंतुन जुजइजम्हा, पक्किल्लगसालिदिलंतो ।। वृ- केचित् ब्रुवते नियमेनाऽवमोऽवमरन्नाधिको निवेदयति इतरस्य रत्नाधिकस्य इच्छा यदि प्रतिभासेत ततो निवेदयति, नो चेन्नेति तच्च न युज्यते यस्मात्पक्वशालिदृष्टान्त उपन्यस्तः स चोभयनमनसूचक इति । सम्प्रतिद्वयोर्नमनमाह[भा.४००२] वंदना लोयणाचेव तहेव य निवेयणा ।
सेहेण उवउत्तंमिइयरो पच्छ कुव्वती ।। वृ-शैक्षेण अवमरलाधिकेन वन्दने आलोचनायां तथैव च निवेदने सचित्तादेः कृते पश्चादितरो रत्नाधिकस्तस्यपुरतोवन्दनमालोचनांनिवेदनंचकरोति । सम्प्रतिक्षेत्रश्रुतसुखदुःखेमार्गविनयोपसम्पत्सु यदाभाव्यं तदुपदर्शयति । [भा.४००३] सुयसुहदुक्खे खेत्तेमणे विनउवसंपयाएय।
वावीसपुव्वसंथुय वयंस दिट्ठा भटेयसब्वे य ।। वृ-श्रुतोपसम्पदिउपसम्पद्यमानाद्वाविंशतिलभन्ते । तद्यथा-षट् अमिश्रवल्ल्यांमातापिताभ्राता भगिनीपुत्रो दुहिता इत्येवंरुपान्,षोडशमिश्रवल्यांतद्यथा-मातुर्मातापिताभ्राताभगिनी ।एवं पितुरपि, भ्रात्रादीनां चतुर्णा प्रत्येकं द्वौ द्वौ तद्यथा-पुत्रो दुहिता च । सुखदुःखोपसम्पदि पूर्वसंस्तुतान् मातापितृसम्बन्धान् उपलक्षणमेतत् मित्रवयस्यप्रभृतीति च क्षेत्रोपसम्पदि वयस्यान् । इदमप्युपलक्षणं पूर्वसंस्तुतान् पश्चाच्च संस्तुतान् नालवद्धवल्लीद्विकं च लभते । मागोपसम्पदि दृष्टाभाषितान् च शब्दादल्लीद्विकं मित्राणिच विनयोपसम्पदिसर्वान् लभते नवरं निवेदयति । एतदेवाह[भा.४००४] . खेत्ते मित्तादीयासुतोपसंपन्नतो उछल्लभते ।
अम्माउपिउसंबद्धो सुहदुक्खी इयरो दिट्टो ।। बृ-क्षेत्रे उपसम्पद्यमानो मित्रादीन् लभते, आदिशब्दात् पूर्वपश्चात्संस्तुतान् नालवल्लीद्विकमाहारं
Page #923
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१ मात्रकत्रिकं संस्तारं वसतिं चेति परिग्रहः, श्रुतोपसम्पन्नं लभते षट् मात्रादिकान् मिश्रां च वल्लिं मातृपितृसम्बद्धां सुखदुःखोपसम्पनो मातापितृसम्बन्धान् लभते वयस्यादीन् च, इतरो मार्गोपसम्पन्नो दृष्टान्दृष्टाभाषितानुपलक्षणमेतत्वल्लिद्विकं मित्राणिचलभते विनयोपसम्पन्नस्याभाव्यं सुप्रतीतमिति नव्याख्यातम्। [भा.४००५] इच्चेयं पंचविहं जिनान आणाए कुणइसठाणे ।
पावइधुवमाराहंतविवरीए विवच्चासं ।। वृ- इत्येवं पञ्चविधक्षेत्रश्रुतादिभेदतः पञ्चप्रकारमाभवद्व्यवहारं स्वस्थाने आत्मीये स्थाने यथा क्षेत्रोपसम्पदि यत् उपसम्पद्यमानस्य वा भवति तत्तथैव व्यवहारति । एवं शेषेष्वपि स्थानेषु वक्तव्यं जिनानामाज्ञया करोति परिपालयति स ध्रुवमन्ते आराधनां प्राप्नोति, जिनाज्ञया परिपालितत्वात् । तद्वद्विपरीत आभवद्वयवहारविपर्यासकारी विपर्यासं प्राप्नोति नाराधनामन्तकाले प्राप्नोतीतिभावः । [भा.४००६] एच्चेसो पंचविहो ववहारे आभवंति तो नाम ।।
पच्छितेववहारंसुणवच्छसमासओवुच्छं ।। वृ- इत्येष आभवतिकोनाम व्यवहारः पञ्चविध उक्तः । अत ऊर्ध्वं प्रायश्चित्ते व्यवहारं समासतो वक्ष्ये, तच्च वत्स वक्ष्यमाणंशृणु। [भा.४००७] सो पुनचउब्विहो दव्यखेत्तकालभावे य ।
सचित्ते अचित्ते यदुविहो होइदुव्वंमि ।। वृ-सपुनःप्रायश्चित्तव्यवहारश्चतुर्विधस्तद्यथाद्रव्ये क्षेत्रेकालेभावेच । तत्रद्रव्ये पुनर्द्विविधोभवति। तद्यथा-सचिते अचित्तेच । तत्र प्रथमतः सचित्ते विवक्षुरिदमाह[भा.४००८] पुढविदगअगनिमारुय वणस्सइतसेसुहोइसचित्ते ।
अचित्ते पिंड उवहीदसपन्नरसेवसोलसगे ।। [भा.४००९] संघट्टण परियावणउद्दवणा वज्जणा एसट्ठाणं ।
दानं तुचउत्थादी तत्तियमित्ता व कल्लाणे ।। वृ- पृथिव्यादीनां संघटनादौ प्रत्येकं यथापत्तिप्रायश्चित्तं तत् स्वस्थानमित्युच्यते, । तच्च छक्काय चउसु लहुया इत्यादिना प्रागेवाभिहितमिदं तु दानप्रायचित्तमभिधीयते, । किं तदित्याह-चतुर्थादि, तद्यथा-पृथिव्यादिकं वनस्पतिपर्यन्तमेकेन्द्रियमपद्रावयति जीविताद्व्यपरोपयति तदा अभक्तार्थः । द्वीन्द्रियमपद्रावयतः पष्ठंत्रीन्द्रियमपद्रावयतोऽष्टमंचतुरिन्द्रिये दशमं, पञ्चेन्द्रियेद्वादशमम्, ।तत्तियमित्ता च कल्लाणे इति अथवा यस्य यावन्ति इन्द्रियाणि तस्य तावन्ति कल्याणानि प्रायश्चित्तं, तद्यथाएककल्याणकमेकेन्द्रियाणांपरितापने, द्वेकल्याणके द्वीन्द्रियाणांपूर्वार्द्धमित्यर्थः । त्रीणिकल्याणकानि त्रीन्द्रियाणामेकाशनकमितिभावः । चतुरिन्द्रियाणामाचाम्लंपञ्चेन्द्रियाणामभक्तार्थः । अथवेदंवर्जनायां सचित्ते प्रायश्चित्तं । [भा.४०१०] अहवावि अट्ठारसगं पुरिसे इत्थीसु वज्जिया वीसुं।
दसगंयनपुंसेसुंआरोवणवनिया तत्थ ।। वृ- वर्जना नाम प्रव्राजनायां निषेधस्तत्र परुषे अष्टादशकं वर्जितं स्त्रीपु वर्जिता विंशतिर्दशकं नपुंसकेषु । तत्राह अथवाआरोपणाप्रायश्चित्तंप्राक्कल्पाध्ययनेसप्रपञ्चमभिहितमिति ततोऽवधार्य,
Page #924
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ४०१०
४३९ अचितेपिण्डउवहीइत्यादिअचित्तेप्रायश्चित्तंपिंडे पिंडविषयमुपधिविषयंचक्कक्केत्याह-दशकेषोडशके च ! इयमत्र भावना-पिण्डमुपधिं वा दशभिरेषणादोषैः पञ्चदशभिरुद्गमदोषैरिहाध्यपूरकस्य मिश्रेऽन्तर्भावविवक्षणं तु पञ्चदशभिरित्युच्यत्ते, षोडशभिरुत्पादनादोषैरविशुद्धं गृह्णानस्य प्रायश्चित्तं तदपिच प्राक्कल्पाध्ययनेऽभिहितमितिनभूयो भण्यते । तदेवं सचित्तेअचित्ते इतिद्वारद्वयं गतम् । [भा.४०११] जनवयअद्धाणरोधए मग्गादीएय होतिखेत्तंमि ।
दुभिक्खे यसुभिक्खे दियावरातो व कालंमि ।। वृ-जनपदे अध्वनिरोधकेमार्गातीतेचयत्प्रायश्चित्तंतत्क्षेत्रेक्षेत्रविषयं,भवति, इयमनभावनाजनपदेऽपि च सन् संस्तरन्नपि चाध्यानं प्रतिपन्नानां यः कल्पस्तमाचरति, । अध्वानं प्रतिपन्नो वा न यतनांकरोतिदर्पणवाध्वानंप्रतिपद्यते,तथारोधकेऽपिसेनासूत्रेयो विधिरभिहितस्तंनकरोति, मार्गातीतं क्षेत्रातिक्रान्तमशनादिकमाहारयति, । एतेषु यत्प्रायश्चित्तं तत्क्षेत्रविषयमिति, ।सम्प्रति कालद्वारम्दुर्भिक्षे सुभिक्षे, दिवारत्रौ च काले कालविषयं किमुक्तं भवति, । सुभिक्षेऽपि काले संस्तरन्नपि दुर्भिक्षकल्पमाचरति, यदि वा दुर्भिक्षे अयतनां करोति, तथा दिवसे यः कल्पस्तं रजन्यामाचरति, रजन्यामपियः कल्पस्तं दिवा दिवसकल्पमूनमधिकंवाकरोति, एवं रात्रिकल्पमपि । एतेषु यत्प्रायश्चित्तं तत्कालविषयम् ।साम्प्रतमेनामेवगाथां विवृणोति ।। [भा.४०१२] वसिमे वि अविहिकरणंसंथरमाणमखित्तपच्छितं ।
अद्धाणे उअजयणं पवळणाचेवदप्पेणं ।। [भा.४०१३] कालंमि उसंथरणेपडिसेवइ अजयणावएमंसि ।
... दियनिसिमेराकरणं उणाहियं वावि कालेन।। वृ-वसिमेऽपिसंस्तरन्तोऽपि यदविधिकरणंतनिष्पन्नक्षेत्रप्रायश्चित्तंतथाअध्वनिप्रयन्नेअयतनायां अध्वनः प्रपदने वा दर्पण यत्प्रायश्चित्तं तथा काले सुभिक्षे संस्तरणेऽपिदुर्भिक्षकल्पं समाचरति दुर्भिक्षे वा समापतिते अयतना दिवानिका मर्यादाया अकरणं दिवस्य कल्पस्य रात्रौ रात्रिकल्पस्य दिवसे समाचरणमिति भावो यदि वा दिवसकल्पस्य रात्रिकल्पस्य ऊनमधिकं वा करणं तन्निष्पन्नं कालविषयं प्रायश्चित्तं, भावविषयमाह[भा.४०१४] जोगतिएकरणतिएदप्पपमायपुरिसभावंमि । -
एएसिंतुविभागंबुच्छामि अहानुपुव्वीए ।। वृ-योगत्रिकं एनोवाक्कायलक्षणं, करपत्रिकं करणकारणानुमोदनारुपं, दर्पो निष्कारणमकल्पर" प्रतिषेवनं, प्रमादः पञ्चविधः, पुरुषो गुर्वादिलक्षणो वक्ष्यमाण एतेषु यत्प्रायश्चित्तं तद्भावविषयं, * साम्प्रतमेतेषामेव पदानां विभागमहंसमासेन वक्ष्ये । तत्र योगत्रिककरणत्रिकभावनामाह[भा.४०१५] जोगतिएकरणतिए सुभासुभेतिविहकालभेएण।
. सत्तावसिंभंगा दुगुणा वा बहुतरावावि ।। वृ- योगत्रिके करणत्रिके प्रत्येकं शुभे अशुभे च त्रिविधकालभेदेन संचार्यमाणे सप्तविंशातभागक्षं, भवन्ति । द्विगुणा वा बहुतरा वा तद्यथा मनसा करोति १ मनसा कारयति २ मनसा कुर्वन्तमनुजानाति ३ । एवं वचसा ३कायेनच ३ सर्वसंख्यया नव एतेवातीतानागतः वर्तमानरुपकालत्रिके चिंत्यमानाः सप्तविंशतिर्भवन्ति । एते चाशुभव्यापारसचिरणविषये, तथा च शुभव्यापारासमाचारविषये पि
___
Page #925
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१ द्रष्टव्याः । यथा मनसा न करोति कालप्राप्तमपि शक्तावपि च सत्यां शुभं व्यापार १ नच कारयति २ कुर्वन्तंनानुजानीते ३ इत्यादितथैव उभयमीलनेचतुःपञ्चाशत् । तत उक्तंद्विगुणा वाएतेएकएकसंयोगे द्विकत्रिकसंयोगे च बहुतरा भवन्ति । ते चावश्यक टीकायां प्रत्याख्यानचिन्तायामिव भावनीयास्ततोऽवादिबहुतरा वापि, अय मनसा कथं करणंकारणमनुमननं वातत आह[भा.४०१६] वावे महमंबवनं मनसकरणंतुहो अनुत्तेवि ।
अणजाणसुजावुप्पइमनकारणमो अवारते ।। वृ-कोऽपि संयतः कञ्चित् प्रदेशं दृष्ट्रा चिन्तयति अस्मिन्नवकाशे अहमाम्रवनं वपामि । यद्यापि तेन तथा चिन्तयित्वा नोप्तमाम्रवणंतथापि तत्तेन मनसा कृतमपि मनसा करणं तथा केनचित् गृहस्थेन संयत उक्तो यथा संयत! यदित्वमनुजानासि तत एतस्मिन्नवकाशे आम्रवणंवपामि तस्मादनुजानीहि येनोप्यते इति । एवमुक्ते यदिन निवारयति तदा अनुक्तोऽपि मनसा कारापणंद्रष्टव्यमेतदेवभावयति[भा.४०१७] ___ मागहा इंगिएणंतु पेहिएणय कोसला ।
अद्धुत्तेण उपंचाला नाणुत्तं दक्खिणावहा ।। [भा.४०१८] एवं तुअनुत्ते विमनसा कारावणंतुबोधव्वं ।
मनसाणुन्ना साहुचूयवणंवुत्तवुप्पतिवा ।। वृ-मागधामगधदेशोद्भवाःप्रतिपन्नमप्रतिपन्नवाइङ्गिताकारविशेषेणजानन्ति,कौशलाः प्रेक्षितेन अवलोकितेन, पञ्चालाः अर्धोक्तेन, नानुक्तंदक्षिणापथाः किन्तुसाक्षऽद्वचसा व्यक्तीकृतं तेजानते, प्रायोजडप्रज्ञत्वात्, ततएवंसतिवचसानुक्तेऽपिनिवारणाभावात्मनसाकारापणंबोद्धव्यम् । सम्प्रति मनसानुज्ञातं भावयति चूतवनमुप्तं पूर्वमारोपितं, यदि वा उप्यते आरोप्यमाणं तिष्ठत्तीति कृत्वा साधुश्चिन्तयति शोभनं यदिहचूतवनमुप्तमुप्यते वा एषा मनसानुज्ञा । [भा.४०१९] एवं वयकायम्मी तिविहं करणं विभासबुद्धीए ।
हत्थदिसन्नच्छोटि इय काये कारणमणुन्ना ।। वृ- एवमुक्तप्रकारेण वचसि काये च त्रिविधं करणंकरणकारणानुमननलक्षणं स्वबुद्ध्या विभाषेत तत्र वचसि सुप्रतीतं काये तु दुर्विभावमिति तद्भावनामाह-इत्यादि हत्यादि । अत्रापि कायेन स्वयं करणामिति प्रतीतं ततः कारणमाह-हस्तादिसंज्ञा कायेन गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे कारणं तथा च्छोटिं नखच्छोटिकांददतः कायेन अनुज्ञा ।। [भा.४०२०] एवं नवभेएणंपाणाइवायादिगे उअइयारो ।
निरवेमलाणमनविपहित्तियरेसि उभएन ।। द्रयाणामकावमुक्तेन प्रकरण नवभेदेन समाहारोयं नवभिर्भेदैः प्राणातिपातादिके अतीचारे यत्प्रायश्चित्तं 'चित्तेप्रायश्चित्तं । मिति भावः । तत्र निरपेक्षाणां प्रतिमाप्रतिपन्नादीनां मनसाप्यतीचारसे वने [भा.४०१ भतरेषां गच्छस्थितानामुभयेनवा कायेन चातीचारसेवने प्रायश्चित्तमिति । [भा.४०२१] वायामवग्गणादीधारण डेवणय होइदप्पेण ।
पंचविह पमायंमीजं जहि आवजईतंतु ।। वृ- यन्निष्कारणं व्यायाम वल्गनादि करोति यदि वा धावनं वेपनं बा, लोष्ट्रादेः प्रक्षेपणं तद्विषयं Jain प्रायश्चित्तं भवति ज्ञातव्यं, दर्पण तथा पंचविधे पञ्चप्रकारे प्रमादे यं प्रमादमापद्यते यत्र तद्भवति
Page #926
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४१
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ४०२१] प्रमादविषयं प्रायश्चित्तं । सम्प्रति पुरुषानाह[भा.४०२२] गुरुमाईया पुरिसातुल्लवराहे वितेसिनाणतं ।
परिणामगाइया वाइड्डिमनिक्खंत असहूवा ।। [भा.४०२३] पुमं वालथिराचेव कयजोगायसेयरा ।
अहवासभावतो पुरिसा होतिदारुणभद्दगा ।। वृ-गुर्वादयः पुरुषास्तेषां तुल्येऽप्यपराधे प्रायश्चित्तमधिकृत्य भवति नानात्वं । अथवा त्रिविधाः पुरुषाः परिणामकादयः परिणामिका अपरिणामका अतिपरिणामिकाश्च । तेषामपि तुल्येऽप्यपराधे प्रायश्चित्तमथवान्यथा भवति । अथवा अनेकविधा पुरुषाः, तद्यथा-ऋद्धिमनिष्क्रान्ताः अऋद्धिमन्निष्क्रान्ताश्च असहाः ससहाश्च पुरुषाः पुरुषाः स्त्री नपुंसकानि च बालास्तरुणाश्च स्थिरा अस्थिराश्च कृतयोगाश्च सेतरा नाम सप्रतिपक्षा एतेषामपि तुल्येऽप्यपराधे पुरुषभेदेन प्रायश्चित्तभेदः अथवास्वभावतः पुरुषा द्विविधाभवन्तितद्यथादारुणा भद्रकाश्च । तत्रतुल्येऽप्यपराधेदारुणानामन्यत् प्रायश्चित्तमन्यत्भद्रकाणामिति ।सांप्रतमुपसंहारमाह[भा.४०२४] पायच्छित्ता भवंतेय ववहारे सो समासतोभणितो ।
जेणंतुववहरिज्जइइयाणितंतूपवक्खामि ।। वृ-एषोऽनन्तरोदितः प्रायश्चित्ते आभवतिच प्रत्येकं पञ्चविधी व्यवहारः समासतो भणितः इदानीं तुयेन व्यवह्रियतेतंव्यवहारप्रवक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव करोति । [भा.४०२५] पंचविहो ववहारो दुग्गतिभयचुरगेहिं पन्नत्तो ।
आगमसुय आणा धारणा यजीएयपंचमए ।। वृ-येन व्यवह्रियतेसव्यवहारोदुर्गतिभयचूरकैर्दुर्गतिभयविध्वंसकैः पञ्चविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा आगमः श्रुतमाज्ञाधारणाजीतंच पञ्चमः । [भा.४०२६] आगमतो ववहारो मुणहजहाधीरपुरिसपन्नत्तों।
पच्चक्खो यपरोक्खो सोविय दुविहोमुनेयव्यो ।। वृ-तत्रागमतो व्यवहारो तथा धीरपुरुषैः प्रज्ञप्तस्तथा शृणुत स आगमतो व्यवहारो द्विविधो ज्ञातव्यस्तद्यथा-प्रत्यक्ष परोक्षश्च । । । [भा.४०२७] पच्चक्खो विय दुविहो इंदियजोचेव नोव इंदियजो ।
इंदियपच्चक्खो वियपंचसु विसएसुनेयव्यो ।। वृ-प्रत्यक्षोऽपि द्विविधस्तद्यथा-इन्द्रियजोनोइंद्रियजश्च । तत्र इन्द्रियजः प्रत्यक्षः पञ्चसुरूपादिषु विषयेषुज्ञातव्यः । [भा.४०२८] नोइंदियपच्चक्खो ववहारो सोसमासतोतिविहो । .
ओहिमणपज्जवे या केवलनाणेय पच्चक्खे ।। वृ-यस्तुनो इन्द्रियजः प्रत्यक्षो व्यवहारः समासतस्त्रिविधस्तद्यथा-अवधिप्रत्यक्षं,मनःपर्यवप्रत्यक्षं, केवलज्ञानप्रत्यक्षं । तत्रावधिप्रत्यक्षमाह[भा.४०२९] उही गुणपच्चइएजेवटुंती सुयंगवी धीरा ।
ओहि विसयनाणत्थे जाणसु ववहारसोहिकरे ।।
Page #927
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- १० / २५१ वृ- अवधिर्द्विधा भवप्रत्ययो गुणप्रत्ययश्च । तत्र संयतानां गुणप्रत्यय एव न भवप्रत्ययस्तत आहअवधी गुणप्रत्यये ये वर्तन्ते श्रुताङ्गविदो धीरास्तान् अवधिविषयज्ञानस्थान् जानीतं व्यवहारशोधिकरान शुद्धव्यवहारकारिणः । [भा. ४०३०]
- ये जुमतौ विपुलमती वा मनः पर्यवज्ञाने श्रुताङ्गविदो धीरा वर्तन्ते तान्मयः पर्यवज्ञानस्थान् जानीत व्यवहारशोधिकरान् शुद्धव्यवहारकारिणः ।
[ भा. ४०३१]
उज्जुमती विउलमती जे वट्टंती सुयंगवी धीरा । मनपज्जवनाणत्थे जाणसु ववहारसोहिकरे ।।
बृ- ये धर्मयोः श्रुतधर्मस्य चारित्रधर्मस्य चादिकरास्तत्प्रथमतया प्रवर्तनशीलाञ्चारित्रवरज्ञानदर्शनसमग्रास्ते जिनाः सर्वत्रगज्ञाने व्यवहारं व्यवहरन्ति । उक्तः प्रत्यक्षः । सम्प्रति परोक्षमाह[भा. ४०३२] पच्चक्खागमसरिसो होति परोक्खो वि आगमो जस्स । चंदमुही विव सोवि हु आगमो ववहारखं होइ ।।
आदिगरा धम्माणं चारितवरनाणदंसणसमग्गा । सव्वत्तगणाणेणं ववहारं ववहरंति जिना ।।
वृ- यद्यपि पूर्वादिकं श्रुतं तथापि यस्यागमश्चतुर्दशपूर्वादिकः परोक्षोऽपि प्रत्यक्षागमसदृशः प्रत्यक्षावध्यादितुल्यरूपो भवति सोप्यागमव्यवहारवान् वक्तव्यो भवति । यथा चन्द्रसदृशमुखी कन्या चन्द्रमुखीति एतदुक्तं भवति यद्यपि पूर्वाणि श्रुतं नागमतुल्यानीति (तदपि ) तैर्व्यवहरन् आगमव्यवहारवान् उच्यते इति । सम्प्रत्यागमस्य व्याख्यानमाह
[भा. ४०३३]
नायं आगमयंति एगई जस्स सो परायत्तो । सो परीक्खो वुच्चइ तस्स पएसा इमे हुति
वृ- ज्ञानमागमितमित्येकार्थमेवं च ज्ञानमागम इत्येकार्थमापतितं । तत्र यस्य स आगमोऽपराधीनः स प्रत्यक्ष उच्यते । स चावध्यादिरूपो यस्य तुपरायत्तः स परोक्ष उच्यते । सच चतुर्दशपूर्वादिसमुत्थस्तस्य परोक्षस्यागमस्य प्रदेशाः प्रतिभागा भेदा इत्यर्थः । इमे वक्ष्यमाणा भवन्ति । तानेवाह
[भा. ४०३४]
पारोक्खं ववहारं आगमतो सुयधरा ववहरति ।
चोदसदसव्वधरा नवपुव्वियगंधहत्धीय ।।
वृ-ये श्रुतधराश्चतुर्दशपूर्वधरा दशपूर्वधरा नव पूर्विणो वा गन्धहस्तिनो गन्धहस्तिसमानाः से आगमतः परोक्षं व्यवहारं व्यवहरन्ति । अत्राक्षेपपरिहारावभिधित्सुराह
[भा. ४०३५ ]
किह आगम ववहारी जम्हा जीवादयो पयत्था उ ।
उदलद्धा तेहिं तू सव्वेहिं नयविगप्पेहिं ||
वृ- कथं केन प्रकारेण साक्षात् श्रुतेन व्यवहरन्तः आगमव्यवहारिणः प्रोच्यन्ते सूरिराह यस्मात् जीवादयः पदार्थास्तैश्चतुर्दशपूर्वधरादिभिः सर्वै नयविकल्पैर्नैगमादिनयभेदेरुपलब्धाः एतदेव
सविशेषमाह
[भा. ४०३६ ]
जह केवली वि जाणइ दव्वं च खेत्तं च कालभावं च ।
तह चउलक्खणमेवं सुयनाणीमेव जाणाति ।।
वृ - यथा केवली केवलज्ञानेन सर्वं द्रव्यं सर्वं क्षेत्रं कालं भावं च सर्वात्मना स्वपरपर्यायभेदभिन्नं जानाति
-
Page #928
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ४०३६]
४४३ एवं श्रुतज्ञान्यापि चतुर्लक्षणं द्रव्यक्षेत्रकालभावरूपं श्रुतबलेन जानाति । तत एतेऽप्यागमव्यवहारिण उच्यन्ते एतदेवं प्रस्तुतं प्रायश्चित्त-शुद्धयधिकारमधिकृत्य योजयति । [भा.४०३७] पणगं मासविवड्डीमासगहानी य पणगहानीय ।
एगाहे पंचाहं पंचाहे चेवएगाहं ।। [भा.४०३८] रागदोसविवड्डि हाणिवा नउदेतिपच्चक्खी ।
चोद्दसपुव्वादीविहुतहनाउंदेति हीनहियं ।। वृ-यथाप्रत्यक्षिणः प्रत्यक्षागमज्ञानिनस्तुल्पेऽप्यपराधेपञ्चकपञ्चकयोग्ये एकस्य पञ्चकंददति | अपरस्य रागद्वेषविवृद्विमुपलभ्य मासेन मासाभ्यां मासैर्वा वृद्धिं प्रयच्छन्ति । उपलक्षणमेतत् मूलमनवस्थाप्यं पाराञ्चितं वा यच्छन्ति । यथा तुल्येऽपि पाराश्चितं योग्यापराधे एकस्य पाराञ्चितमपरस्यानवस्थाप्यं मूलं च्छेदं वा मासेन मासाभ्यां मासै र्वा हान्या तपो वा च शब्दात् पञ्चकं यावदन्ते नमस्कार सहितं हा दुष्ठुकृतं हा दुष्टुकारितं हा दुष्ठु अनुमोदितमित्येवं वैराग्यभावनातो रागद्वेषहानिं भूयसीमति भूयस्तारामुपलभ्य प्रयच्छन्ति, तथा कस्यचित् भासप्रतिसेवनायामल्पां रागद्वेषहानिमुपलभ्य पञ्चकहान्या मासिकं ददति पञ्चविंशतिं दिनानि ददतीत्यर्थः । तथा एकाहनाम अभक्तार्थ प्रतिसेविते पञ्चाहं ददतिपञ्चाहे वा प्रतिसेविते एकाहमुपलक्षणत्वादाचाम्लमेकाशनं पूर्वार्द्ध निर्विकृतं पौरुषी नमस्कारसहितं वा प्रयच्छन्ति । एवं चतुर्दशपूर्वादयोऽपि हुनिश्चितंरागद्वेषहानिवृद्धी उपलभ्य हीनमधिकंवा प्रायश्चित्त ददति । अत्र परस्य प्रश्नमुदीरयति[भा.४०३९] चोदगपुच्छा पच्चक्खनाणिणोथोवं कह बहुंदेति ।
दिलंतो वाणियए जिनचोदस पुविएधमए ।। वृ- चोदकस्यात्र पृच्छा प्रत्यक्षज्ञानिनो जिनादयः स्तोकेऽपराधे कथं बहु प्रयच्छन्ति प्रायश्चित्तमुपलक्षणमेतत् भूयसि वापराधे स्तोकमत्र सूरिराह-दृष्टान्तोऽत्रवणिजा दृष्टव्यः । तथा भूयः परस्य पृच्छा जिनादयः केवलज्ञानादिबलेन परस्य भावं जानते चतुर्दशपूर्विणस्तु कथं येन स्तोकेऽपि बहु, बहावपिस्तोकं ददति । सूरिराह-अत्रधमको दृष्टान्तः तत्रप्रथमतोवणिग्दृष्टान्तंभावयति[भा.४०४०] जंजहमोल्लंरयणंतंजाणइ रयणवाणितो निउणो ।
थोवंतुमहल्लसस्वकासइ अप्पस्स विबहंतु ।। वृ- यथा निपुणो रत्नवणिक् यत् रत्नं यथा मूल्यं तत्तथा सम्यक् जानाति । ज्ञात्वा च कस्यचित् महतोऽपिरत्नस्यस्तोकंमूल्यं ददाति, कस्यचिदल्यस्याप्यद्भुतगुणोपेतस्य बहु, इमामेवदृष्टान्तभावनां प्रकारान्तरेणाह[भा.४०४१] अहवा कायमणिस्स उसुमहल्लस्स विउ कागणी मोल्लं ।
वइरस्स उअप्पस्स विमोल्लं होतीसयसहस्सं ।। वृ-अथवेतिप्रकारान्तरे रत्नपरीक्षकोवणिक्काचमणेः सुमहतोऽपिमूल्यंकाकिनी कराति । वज्रस्य तुरत्नस्याल्पस्यापि मूल्यं तेन क्रियमाणंशतसहस्रं भवति । अत्रोपनयमाह[भा.४०४२] इयमासाणबहूण विरागदोसप्पयाए थोवंतु ।
रागदोसोवचया पणगे विउ तो बहुंदेति ।। वृ-इतिअमुनादृष्टान्तप्रकारेणबहुनामपिमासानायोग्येऽपराधेवैराग्यभावनाच्छलतोरागद्वेषाल्पतया
Page #929
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ स्तोकं प्रायश्चित्तं ददति, सिंहव्यापादकस्येव, रागद्वेषोपचयात् पञ्चकेऽप्यपराधे बहुप्रायश्चित्तं ददति । अधुना जिनचोदसपुविएधमए इत्यस्य व्याख्यानमाह[भा.४०४३] पच्चक्खी पचक्खं पासइ पडिसेवगस्स सोभावं ।
किए जाणइपारोक्खी नायमिणंतत्थधमएणं ।। वृ- प्रत्यक्षी जिनादि: प्रत्यक्ष प्रतिसेवस्यभावं जानाति, परोक्षी चतुर्दशपूर्वादिः कथं जानाति येन सोऽपि तथैव व्यवहरति ? सूरिराह- तत्र तस्मिन् विषये ज्ञातमुदाहरणमिदं वक्ष्यमाणं धमकेन शंस्वध्यामात्रा तदेवदर्शयति[भा.४०४४] नालीधमएणजिनाउवसंहारं करेतिपारोक्खे ।
जह सोकाणंजाणइसुएणसोहिंतहा सोउं ।। वृ- जिनास्तीर्थकृतः परोक्षे आगमे उपसंहारं नालीधमकेन कुर्वन्ते इयमत्र भावना-नाडिकायां गलन्त्यामुदकगलनपरिमाणतोजानातिएतावत्युदके गलितेयामो दिवसस्थरात्रेवगितइतित्ततोऽन्यस्य परिज्ञानाय शङ्ख धमति । तत्र यथा सोऽन्यो जनः शङ्खस्य शब्देन श्रुतेन कालं वा यामलक्षणं जानाति तथा परोक्षागमगामिनोऽपिशोधिमालोचनांश्रुत्वातस्ययथावस्थितंभावंजानन्ति ।ज्ञात्वाचतदनुसारेण प्रायश्चित्तं ददति । अथकीदृशास्ते श्रुतज्ञानिनो ये प्रत्यक्षज्ञानिन इवशोधिंजानन्ति । तत आह[भा.४०४५] जेसिंजीवाजीवा उवलद्धा सव्वभावपरिणामा ।
सव्वाय नयविहीहिकेन कयं आगमेन कयं ।। वृ-येषांश्रुतबलेन सर्वेजीवाअजीवाश्चउपलब्धाद्रव्यतः सर्वेषामपिचभावनांपदार्थानामुपलब्धाः श्रुतज्ञानविषयाः परिणामाः पर्यायाःकैरित्याह-सर्वैर्नंगमादिभिनयंविकल्पैस्तेप्रत्यक्षज्ञानिनइव परस्य शोधि जानन्ति । अत्रपरप्रश्नः केन कृतंतत्श्रुतज्ञानं यस्येदृशंमाहात्म्यमतआहआगमेन केवलज्ञानेन कृतमेतावेवाक्षेपपरिहारौ भावयति[भा.४०४६] तुंपुन केन कयंसुयनाणंजेनजीवमादीया ।
नजंति सव्वभावा केवलनाणीणतंतुकयं ।। वृ- यत्पुनः श्रुतज्ञानं केन कृतं, येन जीवादयः सर्वे भावा ज्ञायन्ते । सूरिराह केवलज्ञानिभिः कृतं गाथायां षष्ठी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात् तदेवं यथा श्रुतज्ञानिनोऽपि जानन्ति तथा प्रतिपादितमधुना शोधिविधिमाह[भा.४०४७] आगमतो ववहारंपरसोच्चा संकियंमि उचरिते।
आलोइयंमिआराधना अनालोइएभयणा ।। वृ- आगमतः प्रत्यक्षज्ञानी वापरे परस्मिन् व्यवहारं करोति । परस्यालोचनां श्रुत्वा नान्यथा । तत्र यदिकलुषितचारित्रतयानसम्यगालोचयति, किंत्वामर्यादामतिक्रम्यवर्तते, तदाशंकितमितिभिन्नमिति वा कलुषितभिति वा एकार्थं चारित्रे सति न सम्यगनेनालोचितमितिज्ञात्वा तं ब्रूते अन्यत्र गत्वा शोधिं कुरुयदि पुनः सम्यगालोचयति तदा ददातिप्रायश्चित्तअथ यदि प्रत्यक्षागमज्ञानिनः परोक्षागमज्ञानिनो वासर्वभावपरिज्ञानात्ततःकस्मात्तस्य पुरतआलोच्यते, किंतुतस्यसमीपमुपगम्यवक्तव्यम् अपराधान्मे भवन्तोजानतेतस्यशोधिं प्रयच्छतततआह-आलोइयादि । आलोचितेबहुगुणसंभवतः सम्यगाराधना
भवति । अनालोचितआराधनाया भजनाविकल्पनाकदाचिद्भवतिकदाचिन्नेति । एतच्चाग्रभावयिष्यते
Page #930
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- १०, मूलं - २५१, [भा. ४०४७]
तत्रागमतो ववहारं परे सोच्चेति व्याख्यानयति
[भा. ४०४८ ]
आगमववहारी छव्विहो वि आलोयणं निसामेत्ता । देति ततो पच्छितं पडिवज्जइ सारिउंजइय ।।
वृ- आगमव्यवहारी षड्विधोऽपि परस्यालोचनां निशम्य ततः प्रायश्चित्तं ददाति । यदिच कमप्यपराधं विस्मृतः स्मारितः सन् सम्यक् प्रतिपद्यते तदा स्मारयति च । अन्यथा तस्यालोचनामेव न ददाति । आलोइय पडिक्कंतस्स होइ आराधना सुनियमेन । अनालोयंमि भयणा किह पुन भयणा हवइ तस्स ।।
[भा. ४०४९ ]
वृ- पूर्वमपराधजातमालोचित्तं ततस्तस्मात् प्रतिक्रान्तस्य अपुनःकरणतया प्रतिनिवृत्तस्य नियमेन पर्यन्ते सम्यगाराधना भवति । अनालोचिते पुनर्भजना । आह् कथं पुनरनालोचिते तस्याराधनाविषयभजना भवति । अत्राह
[भा. ४०५० ] कालं कुव्वेज्ज सयं अहो वा हुज्ज अहव आयरितो । अप्पत्ते पत्ते वा आराधन तहवि भयणेवं ।।
४४५
वृ- कोऽपि आलोचनां ग्रहीष्यामीत्यालोचनापरिणामपरिणत आलोचनाग्रहणाय सम्प्रस्थित आलोचनार्हसमीपं स च तमप्राप्त एवापान्तराले स्वयं कालं कुर्यात् । यदि वा पाप्तोऽपि रोगवशादमुखो जातोऽथवा तस्याप्राप्तवत एव स आलोचनार्ह आचार्यः कालगतो, यदि वा प्राप्तवतोऽप्यमुखो जातः । ततः स एवमालोचनां परिणतः आलोचनाया असंभवेऽपि काले कुर्वन्नाराधको यदि पुनर्न सम्यगालोचनापरिणामपरिणतस्तदा सोऽनाराधकः स च तथा कालगतो दीर्घसंसारी भवति, एवमाराधना आलोचना हि प्राप्तेऽप्राप्ते वा भजनया भवति ।
सम्प्रत्यागमव्यवहारिणामपि पुरत आलोचनायां गुणानुपदर्शयति । अवराहं वियाणंति तस्स सोहिं च जद्दवी ।
[भा. ४०५१]
तहा वि आलोयणा वृत्ता आलोयंते बहुगुणा । ।
वृ- यद्यप्यागमव्यग्रहारिणस्तथालोचकस्यापराधं विजानन्ति शोधिं च तथापि तेषामपि पुरत आलोचना दातव्या उक्ता तीर्थकरगणधरैर्यत आलोचयति बहवो गुणास्तथाह्यालोचनाचार्येण स आलोचकः प्रोत्साह्यते यथा वत्स, त्वं धन्यस्त्वं सभाग्यः यदेवं मानं निहत्यात्महितार्थतया स्वरहस्यानि प्रकटयति । महादुष्करमेतत्, एवं च स प्रोत्साहितः सन् वर्धमानपरिणामः सम्यग् निःशल्यो भूत्वा यथावस्थितमालोचयति शोधिं च सम्यक् प्रतिपद्यते । ततः पर्यन्ते आराधना स्तोककालेन च मोक्षगमनमिति । अथ कथमागमिनो व्यवहारं प्रयुंजते तत आह
"
[भा. ४०५२] दच्वे हिं पज्जवेहिं य कमक्खेत्ते कालभावपरिसुद्धं । आलोयणं सुणेत्ता तो ववहारं पउंजंति ।।
वृ- द्रव्यैः सचित्तादिभिः पर्यायैस्तषामेव सचित्तादिद्रव्यामाणवस्थाविशेषैः परिणामविशेषैस्तथा क्रमतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्चपरिशुद्धामालोचनां श्रुत्वा ततस्तदनन्तरं व्यवहारं शोधिव्यवहारं प्रयुञ्जते नान्यथा, तत्र यदि सचित्तं सेवित्वा सचित्तमेवालोचयति तदा द्रव्यशुद्धा सा आलोचना यदा तु सचित्तं प्रतिसेव्याचित्तमालोचयति तदा द्रव्याशुद्धा, तथा यामवस्थामुपगतं सचित्तं प्रतिसेव्य तामवस्थागतं तदालोचयति तदा सा पर्यायशुद्धा; यदान्यामवस्थामुपगतं प्रतिसेव्यान्यावस्थामालोचयति तदा
Page #931
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- १०/२५१ पर्यायाशुद्धा तथा यदि प्रतिसेवनानुलोममालोचयति तदा सा क्रमशुद्धा उत्क्रमेणालोचयतः क्रमाशुद्धा । तथा यद्यत्र जनपदेऽध्वनि वा प्रतिसेवितं तत्तथैव आलोचयतः क्षेत्रशुद्धा आलोचना जनपदे प्रतिसेवितमध्वनि कथयतः क्षेत्राशुद्धा । यथा यत् यदा दुर्भिक्षे सुभिक्षे वा दिवारात्रौ वा प्रतिसेवितं तत्तदालोचयतः कालशुद्धा सुभिक्षे प्रतिसेव्य दुर्भिक्षे कथयतो रात्रौ वा प्रतिसेव्य दिवसे कथयतः काला शुद्धा । तथा येनानाभोगादिना सेवितं तं भावं कथयतो भावशुद्धा, उपेत्य प्रतिसेव्यानाभोगादिना कथयतो भावाशुद्धा । सम्प्रति भावमेवोपदर्शयति
[भा. ४०५३]
सहसा अन्नाणेन व भीएण व पेल्लिएण व परेण । वसनेन पमादेन व मूढेन व रागदोसेहिं ।।
वृ- तेन प्रतिसेवकेन सहसा अज्ञानेन वा परेण वा प्रेरितेन वा व्यसनेन वा द्यूतादिना प्रमादेन वा मूढेन वा रागद्वेषाभ्यां वा प्रतिसेव्य यदि तथैवालोच्यते प्रायश्चित्ताय मे ददाति नान्यथेति वाक्यशेषः । [भा. ४०५४] पुव्वं अपासिउणं छुढे पायंमि जं पुणो पासे । न य तरइ नियत्तेउं पायं सहसा करणमेयं । ।
वृ- पूर्वमग्रेतनप्रदेशे कुलिङ्गिनमदृष्ट्रा क्षिप्ते उत्पादिते पादे यत्पुनः पश्यति कुलिङ्गिनं समापतितं न पादं निवर्तयितुं शक्नोति तत एवं यत्तस्य व्यापादनमेतत्सहसाकरणं । साम्प्रतमज्ञानमाहअन्नंयरपमाएणं असंपउतस्स नोवउत्तस्स ।
[भा. ४०५५ ]
इरियासु भूयत्थे अवतो एयमन्त्राणं ।।
वृ- पञ्चानां प्रमादानामन्यतरेणापि प्रमादेनासंप्रयुक्त स्याक्रोडीकृतस्यात एव ईर्यादिषु समितिषु भूतार्थेन तत्वतोऽवर्तमानस्य यद्भवनमेतदज्ञानं अधुना भीएण व पेल्लिएण व परेण इत्यस्य
व्याख्यानमाह
[भा. ४०५६ ] भीतो पलायमाणो अभियोगभएन वावि जं कुज्जा । पडितो वाऽपडितो वा पेलिज्जउ पेल्लिउ पाणे । ।
वृ- अभियोगभयेन भीतः पलायमानो यत् कुर्यात् प्राणव्यपरोपणादि तत् भीतेनेति द्रष्टव्यम् । तथा परेण प्रेरितः सन्पतितोऽपतितो वा प्राणान् द्वीन्द्रियादीन एकेन्द्रियान्वा प्रेरयेत ।
सम्प्रति व्यसनादिपहानि व्याचष्टे ।
[भा. ४०५७ ]
जूयादि होइ वसनं पंचविहो खलु भवे पमादोउ ।
मिच्छत्तभावना उ मोहो तह रागदोसाय ।।
बृ- द्युतादि भवति व्यसनं, प्रमादः खलु मद्यादिभेदाद्भवति पञ्चविधः, मिध्यात्वं भावना मोहः रागद्वेषाः सुप्रतीताः ।
[भा. ४०५८ ]
एएसिंद्वाणाणं अन्नयरे कारणे समुप्पन्ने । तो आगमवीमंसं करेंति अत्ता तदुभएणं । ।
वृ- एतेषामनन्तरोदितानां सहसाप्रभृतीनां स्थानानामन्यतरस्मिन्कारणे समुत्पन्ने सति आलोचनायां प्रदत्तायामागमविमर्शमाप्ता उभयेन सूत्रार्थलक्षणेन कुर्वन्ति । यथायं सहोऽयमसहः अयमेतावता शोत्स्यति अयं नेति । अथवा किमनेन सम्यगालोचितं किं वा नेति ।
साम्प्रतमागमविमर्शमेव व्याख्यानयति
Page #932
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४०५९ ]
भा. [ ४०५९ ] जइ आगमो य आलोयणा य दोन्नि विसमं तु निवयंति ।
एसा खलु वीमंसा जो व सहू जेण वा सुज्झे ॥
वृ. यद्यागमश्चालोचना च एते द्वे अपि समकं परस्परमविसंवादिता निपततौ यथैव तस्यागमस्तथैवेतरस्यालोचना यथैव तस्यालोचना तथैवागमिन आगमः । एष खलु आगमविपश उच्यते । अस्मिन् सति शोधिं ददति नान्यथा याद वा यः सहोऽसहो वा येन वा यः शुद्धयति । एतत्परिभावनमागमविमर्शः । सम्प्रत्याप्तशब्दव्याख्यानमाह
भा. [४०६०]
नाणमादीनि अत्ताणि, जेन अत्तो उसो भवे । रागदोसप्पहीणो वा, जे व इट्ठा विसोधीए ॥
वृ. ज्ञानादीनि ज्ञानदर्शनचारित्राणि येनाप्तानि स भवत्यातः ज्ञानादिभिराप्यते स्म आप्त इति व्युत्पत्तेः यो वा रागद्वेपप्रहीणः स आप्तः । यदि वा ये इष्टा: शोधों शोधिविषये ये आताः । सुतं अत्थो उभयं आलोयण आगमो व इति उभयं । जं तदुभयंति वुत्तं वत्थ इमा होइ परिभासा ।
भा. [४०६१]
वृ. सूत्रमर्थ इत्युभयं तेनागमविमर्शं कुर्वन्ति किमयं सह इल्य्दि अथवा आलोचनामागशविमर्श विदधति । यथा किं यथावस्थितास्या लोचना किं वा नेति । तत्र यत्तदुभयमित्युक्तं । तत्र इयं वक्ष्यमाणा परिभाषा भवति । तामेवाह
|
भा. [४०६२ ]
पडिसेवणाइयारे जइ नाउट्टर जहक्कमं सव्वे । न हुदेंती पच्छित्तं आगम ववहारिणो तस्स ॥
वृ. यदि प्रतिसेवनातिचरान् यथाक्रमं सर्वान् यदि नाकुट्टयति नालोचयति तदा तस्यागमव्यवहारिणः प्रायश्चित्तं न ददति । यदि पुनः प्रतिसेवनातिचारान् यथाक्रमं सर्वान् आकुट्टयति अग्लोचयति तदा तस्यागमव्यवहारिणः प्रायश्चित्तं ददति ।
भा. [ ४०६३ ]
कहेहि सव्वं जो वुत्तो जाणमणो वि गूहति । न तस्स दित्ते पच्छित्तं, बिंति अन्नत्थ सोहय !
जइ आगमोय आलोयणा य दोनिवि समं निवडियाई । देति ततो पच्छित्तं आगमववहारिणो तस्स |
४४७
वृ. यान् सर्वानालोचयन् कथय सर्वं मा निगृहयेति य उक्तः सन् जानानोऽपि गृहयति तस्य प्रायश्चित्तमागव्यवहारिणो न ददति । किन्तु ब्रुवते अन्यस्य समीपे गत्वा शोधय, शोधि गृहाण । न संभरति जो दोसे सब्भावा न य मायया । पच्चक्खी साहए ते न माइणो उ न साहए ।।
भा. [ ४०६४ ]
वृ.
यो दोपान् सद्भावतो न स्मरति न मायया, तस्य प्रत्यक्षी, प्रत्यक्षागमज्ञानी कथयति । भा. [ ४०६५ ] जइ आगमतो व आलोयणा व दोवि विसमं निवइयाई । न हु होंति पच्छित्तं आगम ववहारिणो तस्स ||
वृ. यद्यागम आलोचना च एते द्वे अपि विषमं निपतिते यथा तेनालोचितं तथागमज्ञानी तस्यातीचारं न प्रेक्षते किन्त्वन्यादृशमूनमधिकं वा इत्यर्थः । तदा तस्यागमव्यवहारिणः प्रायश्चित्तं न ददति ।
भा. [४०६६]
-
Page #933
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ ७. यद्यागम आलोचना च एते द्वे अपि समं निपतिते यथापराधमालोचनामागमज्ञानी पश्यतीत्यर्थः । ततस्तस्यागमव्यवहारिणः प्रायश्चित्तं ददति । अथ कीदृश आलोचनाहः कीदृशो नेत्याहभा.[४०६७] . अट्ठारसेहिट्ठाणेहिं जो होइ अपरिनिहितो ।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए । ७. अष्टादशसु वक्ष्यमाणेषु स्थानेषु गाथायां तृतीया सप्तम्यर्थे यो भवति अपरिनिष्ठितः सम्यगऽपरिज्ञानी स तादृशो व्यवहारं व्यवहत्तुं नालमर्थ:भा.[४०६८] अट्ठारसेहिं द्वाणेहिं जो होइ परिनिट्ठितो।
अलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरितए । वृ.अष्टादशमु वक्ष्यमाणेषु स्थानेषु यो भवति परिनिष्ठितः । सम्यग् ज्ञाता त तादृशो व्यवहारं व्यवहर्तुमलमर्थः पर्याप्तो भवति । भा. [४०६९] अट्ठारसेहिं ढाणेहिं जो होति अपतिट्टितो ।
नलमत्थो तारिसो होड़ ववहारं ववहरित्तए। भा.[४०७०] अट्ठारसेहिं वाणेहिं जो होति सुपतिट्टितो।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए। वृ. श्लोकद्वयमपि पूर्ववत्, नवमरप्रतिष्ठितः तेषु सम्यगवर्तमानः, प्रतिष्ठितस्तेषु सम्यग् वर्तमानः । सम्प्रति तान्येवाष्टादशस्थानान्याहभा. [४०७१] वयछक्ककायछक्कं अकणो गिहिभायणे पलियंको।
' गोयरनिसिज्ज न्हाणे भूसा अट्ठारसट्ठाणे ।। वृ.व्रतपट्कं प्राणातिपातमृपावादादत्तादानमैथुनपरिग्रहरात्रिभोजनलक्षणं, कायपट्कं पृथिव्यतेजोवायुवनस्पतिसलक्षणं, अकल्पः पिण्डशय्या वस्त्रपात्ररूपं चतुष्टयमकल्पनीयं गृहिभाजनं कांस्यपात्रादिः, पल्यङ्कः शय्याविशेपो गृहस्थोचितो गोचरनिपद्यागोचरगतस्य निपदनं, स्नानं देशतः सर्वतो वा शरीरस्य प्रक्षालनं विभूपामण्डनमष्टादशं स्थानमधुना परिनिष्ठितप्रतिष्ठितशब्दयोरर्थमाहभा. [४०७२] परिनिट्ठितो परित्राया परिट्ठिओ जो द्वितो उ तेसि भवे ।
__अविऊ सोहिं न याणेइ अट्टितो पुण अन्नहा कुज्जा 11 वृ.परिनिष्ठितो नाम यथायोगं विधेयतया वा सम्यक् परिज्ञातः प्रतिष्ठितो, यस्तेप्वाष्टादशमु स्थानेवागमानुसारतोऽविधायकतयावस्थितोऽथापरिनिष्ठितोऽप्रतिष्ठितो वा, को दोषो येन तस्यालोचनाहत्वप्रतिषेधस्तत आह-अविद्वान् अपरिनिष्ठितः शोधि न जानाति, अप्रतिष्ठितो निःशूकतयामा ममपि गुरुतरं प्रायश्चित्तमापतेदिति भयतो वान्यथा व्यवहारं कुर्यात्तेनोभयोरप्यालोचनाहत्यप्रतिषेधः। भा.[४०७३] बत्तीसाए ट्ठाणेसु जो होइ अपरिनिहितो।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए । भा.[४०७४] बत्तीसाए ट्ठाणेसु जो होइ परिनिहितो।
Page #934
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४०७४ ]
४४९ अलमत्था तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए !! भा. [४०७५] बनीसाए ठाणेसु जो होइ अपतिट्टितो।
नलमत्थी तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए ।। भा.[४०७६] बत्तीसाए ट्ठाणेसु जो लेइ सुपतिट्टितो ।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए ।। ७.श्लोकचतुष्टयमपि पूर्ववत् । सम्प्रति तान्येव द्वात्रिंशत् स्थानान्याहभा.[४०७७] अट्टविहा गणिसंपय एक्केक्का चउब्बिहा मुनेयव्वा ।
एसो खलु बत्तीसा ते पुण ट्ठाणा इमे हुंति ॥ वृ.गणिन आचायंस्य सम्पदष्टविधा अष्टप्रकारा एकैका च भवति चतुर्विधा ज्ञातव्या, एस खलु द्वात्रिंशत् स्थानानि भवन्ति । तत्र यानि सम्पदोऽष्टौ स्थानानि तानीमानि भवन्ति । तान्येवाहभा. [४०७८] आयारसुयसरीरे वयणे वायणमती पउगमती।
एतेसु संपया खलु अट्टमिया संगहपरित्रा॥ वृ. आचारे श्रुते शरीरे वचने वाचनाया मती प्रयोगमती एतेषु स्थानेषु स्मपदो भवन्ति । ताश्च सर्वसंख्यया सप्त, अष्टमिका सम्पत्संग्रहपरिज्ञा । भा. [४०७९] एसा अट्टविहा खलु एक्के क्कीए चउव्विहो भेदो।
इणमो उ समासेणं वुच्छामि अहानुपुब्बीए ।। वृ.एपा अनन्तरोदिता अष्टविधा खलु सम्पत्तदेकैकस्याश्च सम्पदश्चविधोऽयं वक्ष्माणो भेद: तं समासेन यथानुपूर्व्या परिपाट्य वक्ष्यमि प्रतिज्ञामेव निर्वाहयतिभा.[४०८०] आयार संपयाए संजमधुवजोगजुत्तया पढमा।
बिड्या य असंप्पगहिया अनिययवित्ती भवे तइया। भा. [४०८१] तत्तो य वुडसीले आचारे संपया चउब्भेया।
चरणं तु संजमो उ तहियं निच्चं उवउत्तो।। वृ.आचारसम्पद्यावान्तरभेदश्चतस्त्रः सम्पदस्तद्यथा-प्रथमा संयमध्रुवयोगयुक्तमा, द्वितीया असंप्रग्रगहिता संप्रग्रहरहितता, तृतीया भवत्यनियतवृत्तिं स्ततश्चतुर्था यत् वृद्धशीलो वर्तते । एपा आचारे संपच्चतुर्धा । तत्र संयमध्रुवयोगयुक्तना नामसंयमश्चरणं तस्मिन् ध्रुवं नित्यं योगे युक्तत्ता उपयुक्तता संयमध्रुवयोगयक्तत्ता। असंप्रग्रहिता नाम जात्यादिमदैरनुत्सिक्तत्ता। भा. [४०८२] आयरितो बहुस्सुत्तो तवसि जच्चादिगेहि व मएहिं।
जो होइ अनुस्सित्तो असंपग्गहितो भवे सो उ॥ वृ.आचार्योऽहं बहुश्रुतोऽहं तेजस्वी अहमिति भदैर्जात्यादिभिरर्ववा मदैर्यो भवत्यनुसिक्तः स भवत्यसंप्रग्रहितो मदसंप्रग्रहरितत्वात् अनियतवृत्तिता अनियतचारिता । तथा चाहभा. [४०८३] अनिययचारी अनिययवित्ती अगिहितो वि होइ अनिकेतो।
निहुय स भवे अचंचल नायव्वो वुड्डसीलत्ति ।। वृ.अनियतवृत्तिाम अनियतचारी अथवा अग्रहिकोऽविद्यमानननिकेतोऽनियतवृत्तिस्तथा 22/29
Page #935
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ निवृत्त एतदेव व्याचष्टे-अचञ्चलो वृद्धशीलो ज्ञातव्यः उक्ता आचारसम्पच्चतुर्धाः । भा. [४०८४] बहुसुय परिचियसुत्ते विचित्तसुत्ते य होइ बोधव्ये ।
घोसविसुद्धिकरे वा चउहा सुयसंपया होइ ।। तृ. श्रुतसम्पच्चतुर्धा चतुःप्रकारा भवति, तद्यथा-बहुश्रुतः परिचितसूत्रः विचित्रसूत्रो धोषविशुद्धिकर: । सम्पत्सद्वतोभेदेनाभिधानं श्रुतश्रुतववतोः कथंचिद्भदेदात्। एवमुत्तरत्र पूर्वं च परिभावनीयं । तत् बहुश्रुतमाहभा.[४०८५] बहुसुत्तजुगपहाणे अभितर बाहिरं सुयं बहुहा।
होइ व सद्दग्गहणा चारित्तं वि सुबहुयंपि ।। वृ. यस्य बहुधा बहुप्रकारमभ्यन्तमङ्गप्रविष्टं बाह्यमङ्गं बाह्य श्रुतं भवति विद्यते । घोषविशुद्धिकर इत्यत्र च शब्दग्रहणात् सुबहुककं चारित्रमपि यस्य स युगप्रधानो बहुश्रुतः । भा.[४०८६] सगनामं व परिचियं उक्कमउक्क मतो बहूर्हि विगमेहि ।
ससमयपरसमएहिं य उस्सग्गोववायतो चित्तं ।। वृ. यथा श्रुतं उत्क्रमतः क्रमेण च तथा क्रमेण उत्क्रमेण वा एकैकपदमोचनेन इत्यादिभिरपि बहुनिर्गमैः स्वनामेव स्वाभिधानिव परिचितं सूत्रं सपरिचितसूत्रस्तथा यस्य स्वसमयपरसमयाभ्यां स्वसमयपरसमयवक्तव्यताभ्यामुत्सर्गापवादेन उत्सर्गानुविद्धमपवादानुविद्धं विचित्रं सूत्रं सविचित्रसूत्रः । घोपविशुद्धमाहभा. [४०८७] घोसा उदत्तमादी तिहिं विसुद्धं तु घोसपरिसुद्धं !
एसा सुत्तोवसंपय सरीरउवसंपयं अतो वुच्छं। वृ. घोपा उदात्तादयस्तैर्विशुद्धं घोपविशुद्धं तत्करणशीलो घोपविशुद्धिकर: एषा चतुर्धा श्रुतोपसम्पत् । अत ऊर्ध्व शरीरोपसम्पदं वक्ष्ये । तामेवाहभा. [४०८८] परीणाहो तह अनुत्तप्पया सरीरंमि ।
पडिपुण्ण इंदियएहि य थिरसंघयणो य बोधव्वो॥ वृ. शरीरस्य आरोहः समपरिणाहः तथा अनुतप्यता अलज्जनीयता तथा परिपूर्णमिन्द्रयैः स्थिरसंहननश्चतुर्थो बोद्धव्यः । तत्रारोहपरिणाहमाह ॥ भा. [४०८९] आरोहो दिग्घत्तं विक्खंभो वि जइ तेत्तितो चेव।
आरोह परिणाहे उवसंपया एस नायव्वा ।। वृ. आरोहो दीर्घत्वं परिणामो विष्कंभो विशालता । तत्र यावनारोहस्तवान् यदि विष्कंभो भवति तदा एषा उपसम्पत् आरोहपरिणाहे ज्ञातव्या। अनुतप्यतामाहभा.[४०९०] तवु लज्जाए धाऊ अलज्जणीयो अहीन सव्वंगो।
होइ अनुतप्पे सो अविगलइंदियपडिपुण्णे॥ वृ. त्रपुधातुर्लज्जायां वर्तते त्रपौपि लज्जायामिति वचनात् । तत उत्प्राबल्येन त्रप्यते येन तत् उत्तप्यं। न उत्रप्यमनउत्तप्यमलज्जनीयं तथा च शरीरशरीरमतोरभेदमधिकृत्याह-अलज्ज - नीय: किमुक्तं भवति अहीनसर्वाङ्ग एप भवत्यनुत्रप्यः । तथा अविकलानि स्पष्टं सम्पूर्णानि इन्द्रियाणि यस्य सोऽविकलेन्द्रियः । परिपूर्णः परिपूर्णेन्द्रिय उच्यते । स्थिरसंहननमाह
Page #936
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४०९१]
४५१ भा. [४०९१] पढमगसंघयणथिरो बली य सरोरो च होइ नायव्यो।
एसा शरीरसंपया एत्तो वयणमि वुच्छामि॥ व. प्रथम संहननः स्थिर: स्थिरसंहननो ज्ञातव्यः । एपा चतुःप्रकारा शरीरसम्पदुक्ता। अत ऊर्ध्वमिदानी वचने सम्पदं व्याख्यामि तामेवाहभा. [४०९२] आदेज्ज महुरवयणो य अनिस्सियं वयणो तहा असंदिद्धो।
आदेज्जगभवको अत्थवगाढं भवे महरं ।। भा.[४०१३] अहवा अपरुसवयणो खीरासवमादिलद्धिजुत्तो वा।
निस्सिय कोहाईहिं अहवावी रागदोसेहिं॥ व. आदेज्जति पदैकदेश पदसमुदायोपचारादादेयवचन इति द्रष्टव्यमेवमन्यत्रापि । तथा मधुरवचनोऽनिश्रितवचनोऽसन्दिग्धोऽसन्दिग्धवचनः । तत्रादेय आदेयवचनो नाम ग्राह्यवाक्यः । अर्थावगाढं भवति मधुरं, मधुरं वचनं यस्यासौ मधुरवचनः । अथवा अपरुपवचनो यदि वा क्षीराश्रवादिलब्धियुक्तो मधुरवचनः । तथा निश्रितं क्रोधादीनामथवा रागद्वेषाणां निश्रामुपगतं गाथायां तृतीयाकरणविवक्षातो न निश्रितं वचनं यस्य स तथा असन्दिग्धवचनमाहभा. [४०९४] अव्वत्तं अफुडत्थं अथ बहुत्ता व होति संदिद्धं ।
विवरीयमसंदिद्धं वयणे सा संपया चउहा।।। वृ.अव्यक्तवचो व्यक्ताया अभावतः अस्फुटार्थमक्षराणां सनिवेशविशेषतो विवक्षितार्थसम्पदाकत्वाभावात्, अर्थबहुत्वाद्वा भवति। सन्दिग्धं तद्विपरीतमसंदिग्धं तद्वचनं यस्य सोऽसंदिग्धवचन: । एपा वचने सम्पच्चतुर्धा चतुःप्रकारा । सम्प्रति वाचनासम्पदं चतुःप्रकारामाहभा. [४०९५] वायणभेया चउरो विजिओद्देसण, समुदिसणयाओ।
परिनिव्वय निवायाए निज्जवणे चेव अत्थस्स ।। वृ. वाचनाया भेदाश्चत्वारस्तद्यथा-विचिन्त्य सम्यक् योग्यतां परिनिश्रित्योद्देशनं १, विचिन्त्यैव समुदेश (न) समुद्देशनता च २, तथा परिनिर्वाप्य वाचयति ३, अर्थस्य निर्यापना ४ । तत्र विचिन्त्योद्देशनाहभा.[४०९६] तेणेव गुणेणं तू वाएयव्वा परिक्खिउंसी।
सा उद्विसति वियाणेउं जं जस्स उ जोग्गं तं तस्स ॥ वृ. अयमस्य वाचना योग्योऽयमयोग्य इति तेनैव वाचनाविषयेन गुणेन शिष्याः परीक्ष्य वाचयितव्या नान्यथा ततो यत् यस्य योग्यं तत्तस्य विज्ञाय उद्दिशति । अत्रैव प्रकारान्तरमाहभा.[४०९७] अपरिणामगादी वियाणिउ अभयाणे न वाएत्ति ।
जह आममट्टिय घडे, अंबेव नछुब्भती खीरं ।। वृ.अपरिणामिकादीन आदिशब्दादतिपरिणामिकपरिग्रहः छेदसूत्राणामभाजनानि विज्ञाय न वाचयति नोदेतीत्यर्थः । यथा आमे अपक्चे मृत्तिका घटे पक्के वा अम्लेन क्षीरं क्षिप्यते । भा. [४०९८] जइ छुब्भती विनस्सइ नस्सइ वा एवमपरिणामादी।
नोद्देसे च्छेयसुत्तं समुद्दिसे वाचितं चेव ॥ वृ. यद्यम्ले क्षीरं क्षिप्यते तदा विनश्यते यदि वा आममृत्तिकाघटे घटस्य भङ्गतो विनश्यति ।
Page #937
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-१०/२५१ एवमपरिणामादौ च्छेदसूत्रं विनश्यति नश्यति वा ततो नोद्दिशति एषा विचिन्त्योदेशनता, समुद्दिशेदपि तदेव योग्यं नान्यत् । एपा विचिन्त्य समुद्देशन् ।
भा. [४०९९]
परिनिव्ववियावाए जत्तियमेत्तं तु तरइ उप्पेउं । जागदिते परिचिते ताव तामुद्दिसति ॥
वृ. परिनिर्वाप्य वाचयति । किमुक्तं भवति ? जाहकदृष्टान्तेन यावन्मात्रमवग्रहीतुं शक्नोति तावन्मात्रमग्रतेनपरिचिते उद्दिशति । एषा परिनिर्वाप्य वाचना, अर्थस्य निर्यापणामाहभा. [४१०० ] निज्जवरगो अत्थस्स जो वियाणाइ अत्थ सुत्तस्स ।
अत्थेण व निव्वहती अत्यंपि कहेइ जं भणियं ॥
वृ. अर्थस्य निर्यापक इति यद्भणितं तस्यामर्थः । यो नाम सूत्रस्यार्थं कथ्यमानं विजानाति यदि वा अर्थेन निर्वहति अर्थावधारणाबलेन सूत्रपातो निर्वाहमुपयाति तस्यार्थमपि कथयति, आस्तां सूत्रं ददातीत्यपि शब्दार्थः । सम्प्रति मतिसम्पदं चतुर्भेदामाहमइसंपयचउभेया उग्गह ईहा अवाय धारणा य । उग्गहमति छब्या तत्थ इमा होइ नायव्वा ।!
भा. [४१०१]
वृ. मतिसम्पच्चतुर्भेदा । तद्यथा - अवग्रह इहा अवायः धारणा च । तत्रावग्रहमवग्रहः अनिर्देश्य सामान्यमात्रग्रहणमीहनमीहा अवग्रहीतस्यार्थस्यासद्भूतविशेष परित्यागेन सद्भूविशेषादानाभिमुखो बोधविशेषः ! अवायो निश्चयः । धारणा स्मृतिस्तत्रावग्रहमतिरियं वक्ष्यमाणे षड्भेदा भवति ज्ञातव्या । तामेवाह-
भा. [४१०२]
खिप्प बहुविहं व धुवअनिस्सिय तह य होई असंदिद्धं । sues एविहा अवायमवि धारणा चेव ॥
वृ. १ क्षितं २ बहु ३ बहुविधं ४ ध्रुव ५ निश्रित ६ असन्दिग्धमवगृह्णाति । एवं अवग्रहस्य षट् भेदं एवं षट् भेदा ईहा अवायो धारणापि च प्रत्येके ज्ञातव्या । तत्र क्षिप्रमवग्रहं व्याख्यानयति । भा. [४१०३] सीसे कुतित्थीप व उच्चरियमेत्तमेवाउगिण्हे ।
तं खिप्पं बहुगं पुण पंच व छ स्सत्त गंथसया ॥
वृ. शिष्येन कृतीर्थिना वा यत् उच्चरितमात्रमेवावगृह्णाति तत् क्षिप्रमवग्रहणमुच्यते । बहुकं पुनरवग्रहणमिदं यत् पञ्च षट् सप्त वा ग्रन्थशतान्येकवारमवगृह्णाति;
भा. [४१०४]
बहुहानेगपयारं जह लिहति वधारए गणेइ विया,
अक्खाणगं कहे सद्दसमूहं व नेगविहं ॥
वृ. बहुविधमवग्रहणं नाम अनेकप्रकारं यथा स्वयं लिखति अन्येन भण्यमानमवधारयति । अन्यच्च संख्येयवस्तु गणयति । अथवा नानापुरुषाश्रितं नानातोद्याश्रितं वा शब्दसमूहमनेकविधं अनेकप्रकारं प्रत्येकमवगृह्णाति एतत् बुहविधमवग्रहण् ।
भा. [ ४१०५ ] न विस्सरति धुवं ता अनिस्सियं जत्र पोत्थए लिहिया, अनभासियं च गेण्हए निस्संकिय होइ संदिद्धं ॥
वृ. यन्नैव विस्मरति तत् ध्रुवम् । अनिश्रितं नाम यन्त्र पुस्तके लिखितमपेक्षते अभाषित वा परैर्व्याजेन उदीरितं वा यदवगृह्णाति तदनिश्रितं निःशङ्कितं भवत्यसन्दिग्धं । एवं ग्रहणस्य
Page #938
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४१०५ ]
४५३ पड्भेदाः । साम्प्रतमीहादीनां षड्भेदान् प्रत्येकं योजयन्नाहभा.[४१०६] उग्गहियस्स उ ईहा ईहिता पच्छा अनंतरमवातो।
अवगते एच्छ धारण तीए विसेसो इमो नवरं ।। व.अवग्रहीतार्थस्य विषये ईहा प्रवर्तते, ईहाया अपि उक्तप्रकारेण षड्भेदा भावनीयाः । ईहिते सति पश्चादनन्तरमवाय उपजायते । ततस्तस्याप्युक्तपप्रकारेण षड्भेदाः । अवगते सति पश्चाद्धारणातस्तस्या अपि पडेभेदा: नवरं तस्यां धारणायामयं वक्ष्यमाणो विशेषस्तमेवाहभा.[४१०७] बहु बहुविहं पुराणं दुद्धरमनिस्सिय तहेव असंदिद्धं ।
पोराण पुरा वायितं दुद्धरनयभंगगुवलिता॥ । वृ. बहु बहुविधं पौराणं दुर्धरमनिश्रितं तथैवासन्दिग्धं धरणमिति धारणायाः षड्भेदास्तत्र बहबहविधाऽनिश्रिताऽसन्दिग्धानि तथैव पौराणं नाम यत् पुरा चिरकालो वाचितं । दर्द्धरं नाम नयभंगैगुपिलत्वान्महता कष्टेन धार्यम् सम्प्रति प्रयोगमतिसम्पदं चतुर्भेदामाह। भा. [४१०८] एत्तो उ पउगमती चउव्विहा होइ आनुपुव्वीए ।
आयपुरिसं व खेत्तं वत्) वि य पउंजए वायं ।। वृ. अत ऊर्ध्वं प्रयगमतिश्चतुर्धा आनुपूर्त्या परिपाट्य वक्ष्यते । तामेवाह-आत्मानं पुरुष क्षेत्रं वस्तु दितित्वा ज्ञात्वा वादं प्रयुंक्ते उपलक्षणमेतत् । धर्मकथादिकं वा तत्रात्मद्वारमाहभा. [४१०९] जाणति पयोगभिसजो वाही जेनातुरस्स छिज्जइ ।
ओइय वातो य कहा वा नियसत्तिं नाउ कायव्वा ।। वृ. यथा प्रयोगभिषक् येनौपधेनातुरस्य व्याधिः च्छिद्यते तत् जानाति ज्ञात्वा च तत् प्रयुक्ते इत्येवमधुना प्रकारेण निजशक्तिं ज्ञात्वा वादो धर्मकथा वा कर्तव्या नान्यथा। गतं आत्मद्वारम् भा.[४११०] पुरिसं उवासगादी अहवावी जाणगा इयं परिसं ।
___ पुव्वं तु गमेऊणं ताहे वातो पतोत्तव्यो ।। वृ. पुरुषमुपासकादि कथमथवा ज्ञापिकादिकां विद्यां वा पर्षद् पूर्वं गमयित्वा पश्चात् वादः प्रयोक्तव्यो नान्यथा । गतं पुरुषद्वारमधुना क्षेत्रद्वारमाहभा.[४१११] खेत्तं मालवमादी अहवावी साहुभावियं जंतु।
नाऊण तहा विहिणा वातो य तहिं पतोत्तव्यो । वृ. क्षेत्रं मालवादिकं यद्वा साधुभावितं तत्तथारूपेण ज्ञात्वा विधिना जिनभणितेन वादः प्रयोक्तव्यो नान्यथा । गतं क्षेत्रद्वारं । वस्तुद्वारमाहभा. [४११२] वत्थु परवादी उ बहु आगमितो न वा च नाऊणं ।
रायावरायमच्चो दारुणभद्दस्स भावोत्ति ।। वृ. वस्तु परिवादी बह्वागमिको न वा यदि वा राजा राजामात्यो वा दारुणस्वभावो भद्रस्वभावो वा इति ज्ञात्वा वादः प्रयोक्तव्यः तदेवमुक्ता प्रयोगमतेः सम्पच्चतुःप्रकारा। सम्प्रति संग्रहपरिज्ञां चतुःप्रकारामाह___ भा. [४११३] बहुजनजोग्गं खेत्तं पेहे तह फलगपीढमादित्रो।
वासासु एए दोन्नि वि काले य समाणए कालं ।।
Page #939
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा. [४११४] पूए अहो गुरुमि य चउहा एसा उ संगह परिण्णा।
एएसिं तु विभागं वुड्डामि अहानुपुव्वीए ।। वृ. वासु बहुजनयोग्यं क्षेत्रं प्रेक्षयति तथा फलकपीठं समाहारो द्वन्द्वः । पीठफलकानीत्यरर्थथः । यद्वर्षासु एते द्वे अपि पीठफलके आचीर्थे तथा काले स्वाध्यायादिसम्बन्धिनि प्राप्तवसरे तं कालं स्वाध्यायादिना समनायति। तथा यथा गुरुरत्नाधिकतरं पूजयति एषा चतुर्धा संग्रहपरिज्ञा। साम्प्रतमेतेषां पादानां विभागं यथानुपूर्व्या क्रमेण वक्ष्यते तमेवाहभा. [४११५] वासे बहुजनजोग्गं विचिन्नं जंतु गउपाओग्गं ।
अहवा वि बाल दुब्बल गिलाण आदेसमादीणं ।। व. बहुजनयोग्यं नाम विस्तीर्ण यतः समस्तस्यापि गच्छस्य प्रायोग्यं अथवा बालदुर्बलग्लानादेशादीनां प्रायोग्यं बहुजनयोग्यं । एवंभूतक्षेत्राप्रत्युपेक्षणे दोषानाहभा.[४११६] खेत्ते असति असंगहिया ताहे वच्चंति ते उ अनत्थ ।
न उमइल्लेति निसेज्जा पीढफलगाण गहणंमि ।। वृ. बहुजनयोगस्य क्षेत्रस्य असति अभावे ते साधवोऽसंगृहीता भवन्ति ततस्तेऽन्यत्र गच्छान्तरे व्रजन्ति, तस्मादवश्यं बुहजनयोग्य क्षेत्रं वर्षासु प्रत्युपेई, तथा पीठफलकादीनां ग्रहणे तु नैव मलिनयति न मलिनीभवन्ति निषद्याः संस्तारकादिरूपाः।। भा.[४११७] वियरे न तु वासासुं अन्नकाले उ गम्मते नत्थ ।
पाणासीयलकुंथादिया ततो गहण वासासु।। वृ. न चान्यत्संस्तारकादिवर्षासु साधूनां वितरति श्रावकजनस्तथा समाचार्यभावात् अथान्यत्र क्षेत्रान्तरे गम्यते यत्र न पानीयस्पन्दस्तत आह-अन्यत्र गम्यते काले ऋतुबद्धेन वर्षासु भूमेः शीतलायाः प्राणा:कुन्थ्वादयः संमूच्छिन्ति ततो ग्रहणं वर्षासु पीठफलकानामेतेन आचीर्णे द्वे अपी वास्विति व्याख्यात् । सम्प्रति काले य समाणए कालमित्यस्य व्याख्यानमाहभा.[४११८] - जं जंमि होइ काले कायव्वं तं समाणए तंमि।
. सज्झाया पह उवही उप्पायण भिक्खमादी य ।। वृ. यत् स्वाध्याय उपकरणस्य प्रत्युपेक्षा उपधिरुत्पादनं भिक्षादिकं च यस्मिन् काले कर्तव्यं तस्मिन् काले समानयति । एष तृतीयः संग्रहपरिज्ञाभेदः । चतुर्थमाहभा. [४११९] अह गुरु जेणं पव्वावितो उ जस्स व अहीति पासंमि ।
अहवा अहागुरू खलु हवति रायनियतरागा उ॥ वृ. येन प्रव्रजितो यस्य वा पार्वेऽधीतः स यथा गुरुरथवा गुरवो नाम ये तस्य रत्नाधिकतरास्तेषां पूजनामाहभा.[४१२०] तेसिं अब्भुट्ठाणं दंडग्गह तह य होइ आहारे ।
उवहि वहणं विस्सामणं य संपूयणा एसा ॥ वृ. तेषां यथा गुरूणामेषा संपूजना आगच्छतामभ्युत्थानं दण्डस्य ग्रहणं तथा भवत्याहारे आहारस्य काले प्रायोग्यस्य सम्पादनमुपधिर्वहनं विश्रामणं च । उपसंहारमाह
भा.[४१२१] एसा खलु बत्तीसा एयं जाणाति जो ट्ठितो वेत्थ ।
Page #940
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४१२१ ]
ववहारे अलमत्थो अहवावि भवे इमेहिं तु ।। ___ वृ. एपा अनन्तरोदिता खलु स्थानानां द्वात्रिशत् एतेषां यो जानाति यो वाऽत्र स्थितः स व्यवहारे अलमर्थः । अथवा एप पत्रिंशत्संख्येपुवक्ष्यमाणेषु स्थानेषु ज्ञाता स्थितो वा व्यवहारसमर्थो भवति । एतदेवान्वयव्यतिरेकत आहभा. [४१२२] छत्तीसाए ठाणेहिं जो होइ अपरिनिट्ठितो ।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए ।। भा. [४१२३] छत्तीसाए ट्टाणेहिं जो होइ परिनिट्ठितो ।
अलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए ।। भा. [४१२४] छत्तीसाए ठाणेहिं जो होइ अपतिट्टितो ।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए । भा. [४१२५] छत्तीसाए ठाणेहिं जो होइ सुपतिट्ठितो ।
अलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए । वृ.श्लोकचतुष्टयमपि प्राग्वत् । सम्प्रत्येनामेव षट्त्रिंशतमाहभा. [४१२६] जा भणिया बत्तीसा तं च्छोढूण विनयपडिवत्तिं ।
चउभेयं तो होही छत्तीसा एस ट्ठाणाणं ।। वृ. या पूर्वं स्थानानां द्वात्रिंशदुक्ता तस्यां चतुर्भेदां विनयप्रतिपत्तिं प्रक्षिप्यते, तत एपां स्थानानां पट्त्रिंशद्भवति ज्ञातव्या। भा.[४१२७] बत्तीसवण्णिय विय वोत्थं चउभेयविनयपडिवत्ति ।
आयरियोऽतेवासिं जह विनयित्ता भवे निरिणो ।। वृ. द्वात्रिंशत्प्राग् वर्णितैव ततः सम्प्रति वक्ष्यामि चतुर्भे दा विनयप्रतिपत्ति । यथाचार्योऽन्तेवासिनं विनयित्वा विनयं ग्राहयित्वा निरुणो भवति तामेव चतुर्भेदां विनयप्रतिपत्तिमाहभा.[४१२८] आयारे सुय विनए विक्खेवण चेव होइ बोधव्वे ।
दोसस्स निग्धाए विनए चउहेस पडिवत्ती ।। वृ. आचारे विनयः श्रुतविनय: विक्षेपणे चैव विनयो भवति बोद्धव्यः । विक्षेपणाविनय: दोषनिर्धातविनयश्च । एषा चतुर्धा विनये प्रतिपत्तिस्तत्राचारविनयमाहभा.[४१२९] आयारे विनओ खलु चउब्विहो होइ आनुपुचीए।
संजमसामाचारी तवे य गणविहरणा चेव ॥ भा. [४१३०] एगल्लविहारे या सामाचारी य एस चउभेया।
एयासिं तु विभागं वुड्डामि अहानुपुव्वीए॥ वृ.आचारेआचारविपयः खलु विनयश्चतुर्विधो भवति अनुपूर्व्या परिपाट्या तद्यथा-संयम-- सामाचारी, तपः सामाचारी, गणविहरणसामाचारी, एकलविहारसामाचारी । एवमेषा चतुर्भेदा सामाचारी । एतासां सामाचारीणां विभागं यथानुपूर्व्या वक्ष्यामि । भा.[४१३१] संयममायरति सयं परं व गाहेति संयमं नियमा।
सीयंते उज्जयचरणं च उववूहे ।।
Page #941
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- १० / २५१ वृ. स्वयं संयममाचरति परं च नियमात् संयमं ग्राहयति । तथा संयमविषये सीदति स्थिरिकरणं उद्यतचरणं तु उपबृंहयति । एषा संयमसामाचारी । सम्प्रति संयममेव कथयति-भा. [४१३२] सो सत्तरसा पुढवादियाण घट्ट परिताव उद्दवणं । परिहरियव्वं नियमा संजमगो एस बोधव्यो ।
वृ. स संयमः सप्तदशः सप्तदशप्रकारो विस्तरतः । संक्षेपतः पुनः पृथिव्यादीनां षण्णां कायानां घट्टनं परितापनमपद्रावणं न नियमात्परिहर्तव्यमित्येष संयमो बोद्धव्यः । संयमक इति प्राकृतत्वास्त्वार्थो कप्रत्ययः उक्ता संयमसामाचारी । तप: सामाचारीमाह
भा. [४१३३]
पक्खियपोसहिएसुं कारयति तवं सयं करोति य । भिक्खायरियाए तहा निजुंजति परं सयं वावी ||
वृ. पाक्षिके ऽर्धमासपर्वणि पौषधिकेषु च अष्टम्यादिषु पर्वसु परं तपः कारयति स्वयमपि च करोति । तथा भिक्षाचर्यायां परं नियुक्ते प्रयोजनामपेक्ष्य स्वयमपि भिक्षाचर्यां गच्छतिभा. [४१३४] सव्वंमि बारसविहे निरंजड़ परं सयं च उज्जुत्तो ।
गणसामायारीए गणं विसीयं तु चोएति ।।
वृ. सर्वास्मिन् द्वादशविधे तपसि यथायोगं परं नियुंक्ते, स्वयं च सर्वत्र यथाशक्ति उद्युक्त: । एष्ा तप:सामाचारी । गणसामाचार्यां गणं विषीदन्तं चोदयन्ति कथमित्याहपडिलेहण पप्फोडण बालगिलाणाइ वेयव्वइ चेव । सीदंतं गाहेई सयं च उज्जुत्तो एएसु ॥
भा. [४१३५]
वृ. प्रत्युपेक्षणं चक्षुषा निरीक्षणं प्रस्फोटनमाखोटादिक मंतयोवलिग्लनादिवैयावृत्त्ये च सीदन्तं प्रत्युपेक्षणादि ग्राहयति कारयति । स्वयं च एतेषु स्थानेषु सततमुद्युक्त उक्ता गणसामाचारी, साम्प्रतमेककविहारसामाचारीमाह
भा. [४१३६ ] एगलविहारादी पडिमा पडिवज्जती सयण्णं व । पडिवज्जावे एवं अप्पाण परं च विनती ।।
वृ. एककविहारदय आदिशब्दात्प्रतिमागतविशेषानुष्ठानपरिग्रहः । एवं भूताः प्रतिमा स्वयं प्रतिपद्यन्ते अन्यं च प्रतिपादयति । एवं आचारविनयमात्मानं परं च विनयति, गत आचारविनयः । सम्प्रति श्रुतविनयमाह
भा. [४१३७ ]
सुतं अत्थं च तहा हिय निस्सेयं तहा पवाएइ । एसो चउव्विहो खलु सुर्याणिओ होइ नायव्वो ।
भा. [४१३८ ]
वृ. सूत्रं प्रवाचयति तथा अर्थमपि हितं यत् यस्योचितं तत्तं प्रवाचयन्ति नेतरत् । तथा निःशेषं परिपूर्णमेष चतुर्विधः खलु श्रुतविनयो भवति ज्ञातव्यः । एतमेव व्याचष्टेसुत्तं गाइ उज्जुत्ते अत्थं च सुणावए पयत्तेण । जं जस्स होइ जोग्गं परिणामगमाइणं तु हियं ॥ निस्सेसमपरिसेसं जाव समत्तं तु ताव वाएइ । एसो सुविणतो खलु वोच्छ विक्खेवणाविनयं ॥ वृ. उद्युक्तः सन् शिष्यं सूत्रं ग्राहयति । एष सूत्रग्राहणविनयः तथा प्रयलेन शिष्यमर्थ
भा. [४१३९]
Page #942
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४१३९ ]
४५७ श्रावयति एपोऽर्थश्रावणविनयः परिणामकादीनां यत् यत् यस्य भवति योग्यं तत्तु तस्य हितं सूत्रतोऽर्थतश्च ददाति । एष हितप्रदानविनयः। तथा नि:शेष किमुक्तं भवति यावत्समाप्तं भवति तावद्वाचयति । एप नि:शेषवाचनाविनयः । उपसंहारमाह-एप चतुर्विधः खलु श्रुतविनयोऽत ऊध्वं विक्षेपणाविनयं वक्ष्ये । प्रतिज्ञा करोति। भा.[४१४०] अदिटुं दिटुं खलु दिटुं साहम्मियत्तविनएणं ।
चुयधम्म ट्ठावे तस्से व हियट्ठमब्भुढे ।। वृ. अदृष्टं अदृष्टधर्माणं दृष्टमिव दृष्टपूर्वमिव धर्म ग्राहयति। दृष्टं दृष्टपूर्वकं श्रावकं साधर्मिकत्वविनयेन विनयति प्रवाजयतीत्यर्थः । तथा च्युतधर्म धर्मात्प्रभ्रष्टं पुनर्धमें स्थापयति । तथा तस्यैव चारित्रधर्मस्य वृद्धये हितमभ्युतिष्ठति ४ । तत्र प्रथमभेदव्याख्यानार्थमाहभा. [४१४१] विन्नाण भावंमी खिवि पेरणे विक्खत्तु परसमया।
ससमयं तेणमभिच्छुभे अदिट्ठधम्मं तु दिट्ठवा !! व.विशब्दो नानाभावे क्षिपप्रेरणे परसमयाद्विनिक्षिप्य नानाप्रकारं प्रेर्यादृष्टधर्माणं दृष्टं वेति वाशब्द उपमायां। दृष्टधमांणमिव स्वसमयान्तेन स्वसमयाभिमुखभिक्षिपति। एनमेव चरमपदंभा.[४१४२] धम्मसभावो सम्मं दंसणं तु जेण पुचि न उलद्धं ।
सो होइ दिट्ठपव्वो तं गाहेई पुव्वदिटुंमि व ॥ . वृ. धर्मस्वभाव: सम्यग् दर्शनमित्येकार्थं तत्सम्यग् दर्शनं येन पूर्व न लब्धं स भवत्यदृष्टपूर्वोऽदृष्टपूर्वधर्मस्तं पूर्वदृष्टमिवाविविक्ता विश्रान्ततया पूर्वोपलब्धमिव धर्म ग्राहयति । अदृष्टं दृष्टमित्यस्यान्यथा व्याख्यानमाह। भा. [४१४३] जह भायरं च पियरं वा मिच्छादिट्ठपि गाहिसम्मत्तं ।
दिपव्वो सावग साहम्मि करेति पव्वावे ।। व. अदृष्टं अदृष्टं पूर्वदृष्टमिव धर्म ग्राहयति । किमुक्तं भवति ? यथा भ्रातरं पितरं वा सम्यक्त्वं ग्राहयति एवमदृष्टपूर्वं मिथ्यादृष्टमपि सम्यक्त्वं ग्राहयति-दिट्ठसाहम्मियत्ति विनएण इत्यस्य व्याख्यानमाह- दृष्टो नाम दृष्टपूर्वः । स च श्रावकस्तं साधर्मिकत्वविनयेन शिष्ययति सामिकं करोति प्रव्राजयतीत्यर्थः । चुयधम्मधम्मे ठावए इत्यस्य व्याख्यानमाहभा. [४१४४] चुयधम्मो चरित्तधम्मातो दंसणातो वा।
तंटावेइ तहिं चिय पुणो वि धम्मे जहोदिह्रो ।। वृ. च्युतधर्मो नाम भ्रष्टधर्मः । धर्माद्धृष्टो भ्रष्टधर्मः । राजदन्तादिदर्शनात् धर्मशब्दस्य परिनिपातः । कस्मात् च्युत इत्याह-चारित्रधर्मात् दर्शनाद्वा तं च्युतधर्माणं तत्रैव चारित्रधर्मे सम्यग् दर्शने वा यथोचिते पुनः स्थापयति । एष तृतीयभेदश्चतुर्थभेदमाहभा.[४१४५] तस्सत्ती तस्सेव उ चरित्तधम्मस्स वुड्डिहेतुं तु ।
वारेयणेसणादी न य गिण्हे सयं हियट्ठाए। वृ. तस्सेव हियट्ठमब्भुढे इति तस्येति तस्यैव चारित्रधर्मस्य वृद्धिहेतोरनेपणादि वाग्यति । हितार्थमभ्युत्तिष्ठतीति हितार्थाय न च स्वयमनेषादि गृह्णाति हितार्थायेत्युपलक्षणं तेन हिताय सुखाय क्षेमाय निःश्रेयसाय आनुगामिकोऽभ्युत्तिष्ठतीति द्रष्टव्यं । ततो हितादिपदानां व्याख्यानम्
Page #943
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
भा. [४१४६ ]
जं इहपरलोगे वा हितं सुहं तं खमं मुणेयव्वं । निस्सेयस मोक्खाय उ अनुगच्छते जं तु ॥
वृ. यत् यस्मात्कारणात् तदभ्युत्थानमिह लोके वा हितं तेन हितमित्युच्यते । सुखं इह परलोके सुखकरणात् । क्षेममैहिकपारत्रिकप्रयोजनक्षमत्वात् । निःश्रेयसं कल्याणकारिकत्वात् । अनुगामि यन्मोक्षाय अनुगच्छति सम्प्रति दोषनिर्धातिविनयमभिधित्सुः प्रथमतो दोषनिर्धातशब्दार्थमाह
भा. [४१४७]
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१
दोसा कसायमादी बंधो अहवा वि अट्ठपयडीतो । निययं व निच्छियं बाधातो विनासो य एगट्ठा ॥
वृ. दोषाः क्रोधादयः । अथवा बन्धोऽष्टप्रकारो यदि वा पूर्ववद्वा अष्टौ कर्मप्रकृतयो दोषास्तेषां नियतं निश्चितं व्याघातो विनाश इत्येकार्थं दोपनिर्धातः । साम्प्रतमस्य भेदानाहकद्धस्स को विनयण दुट्टुस्स य दोसविनयणं जं तु ।
भा. [४१४८]
कंखिय कंखाच्छेदो आयप्पणिहाण चउहेसो ॥
वृ. क्रुद्धस्य क्रोधविनयनं, दुष्टस्य यत् दोषविनयनं कांक्षिते कांक्षाच्छेदः । तथा आत्मप्रणिधानमित्येष दोषनिर्धातश्चतुर्धा । तत्र प्रथमं भेदमाह
भा. [४१४९]
सीयघरमिव दाहं वंजुलरुक्खो व जह उ उरगविसं । कुद्धस्स तहा कोहं पविनेती उवसमेतित्ति ॥
वृ . शीतगृहमिव जलयन्त्रगृहमिव दाहं तथा वञ्जुलवृक्ष उरगविषयं प्रविनयति यथा क्रुद्धस्य क्रोधं प्रविनयति किमुक्तं भवति ? उपशमयति
भा. [४१५० ]
दुट्टो कसायविसए हिमानमाया सभाव दुट्टो वा । तस्स पविनेइ दोसं नासयए धंसए वत्ति ।। वृ. कषायैर्विपयैयादि वा मानमायाभ्यामथवा स्वभावेन दुष्टस्तस्य दोषं प्रविनयति । अस्यैवार्थमाह--नाशयति ध्वंसते इति तृतीये भेदव्याख्यानार्थमाह
भा. [४१५१]
कंखा उ भत्तपाने परसमए अहव संखडीमादी ।
तस्स पवयणेइ कंखं संखडि अन्नापएसेणं ॥
वृ. यस्य भक्तपाने कांक्षा परसमये वा । अथवा संख्यादौ तस्य कांक्षा प्रविनयति स्फेटयति । संखड्यां संखडी कांक्षामन्यापदेशेनापनयति चतुर्थमात्मप्रणिधानरूपं भेदमाहजो एएसु न वट्टइ कोहे दोसे तहेव कंखाए । सो होइ सुप्पणिहितो सोहणपरिहाणजुत्तो वा ॥
भा. [ ४१५२ ]
वृ. एतेषु क्रोधे दोषे तथा कांक्षायां न वर्त्तते स भवति सुप्रणिहित आत्मप्रणिधानवान् । उपसंहारमाह
भा. [४१५३ ]
छत्तीसेयाणि द्वाणाणि भणियाणनुपुव्वसो ।
जो कुसलो एएहिं ववहारी सो समक्खातो ॥
वृ. एतान्यन्तरोदितानी स्थानानि षट्त्रिंशदानुपूर्व्या क्रमशः क्रमेण भणितानि यस्तेषु कुशल: स व्यवहारी आगमव्यवहारी समाख्यातः पुनरपि यादृशा आगमव्यवहारिणस्तादृशानाह
Page #944
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५९
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४१५४ ] भा. [४१५४] अहि अट्ठारसहि व दसहिं य ट्ठाणेहिं जे अपरोक्खा।
_ आलोयण दोसेहिं छहियं वाणेहिं जे अपरोक्खा ।। भा. [४१५५] आलोयणठाणेहि छहियं ठाणेहिं जे अपरोक्खा।
पंचहि नियंठेहि पंचहि य चरित्तमंतेहि ।। वृ. अष्टसु आचारवत्तत्वप्रभृतिपु स्थानेषु अष्टादशसु व्रतषट्कप्रमुखेषु दशसु च प्रायश्चित्तस्थानेषु ये अपरोक्षाः प्रत्यक्षज्ञानिनः तथा दशसु आलोचनादोषेषु वा ये अपरोक्षविज्ञानाः प्रत्यक्षविज्ञानिनः । तथा दशस्वालोचनागुणेपु षट्सु च स्थानेषु अनन्तरभाविपु ये अपरोक्षा: साक्षात् ज्ञानिनस्तथा पञ्चसु पुलकादिपु निर्ग्रन्थेषु पञ्चसु चारित्रवत्सु सामायिकादिसयमवस्तु ये प्रत्यक्षज्ञानिनस्तं आगमव्यवहारिणः । एतदेव गाथाद्वयं व्याचिख्यासुराहभा.[४१५६] अट्ठाया खमादी वयछक्कादी एवइ अट्ठरसा।
दसविह पायच्छित्ते आलोयण दोसदसहि वा॥ वृ. अष्टौ स्थानानि आचारवत्यादीनि तानि च प्रागभिहितानी वालोचनाहत्वनिबन्धनानि । तथा चोक्तं स्थानाङ्गे-अट्टहिं ट्ठाणेहिं जाति संपन्ने भवति तो आलोयणारिहो तं जहा आयारवमित्यादि । अष्टादशस्थानादिव्रतपट्कादीनि भवन्ति पुनरष्टादशग्रहणमेतेषु अपराधास्तेपु प्रायश्चित्तविधिपरिज्ञानप्रतिपत्त्यर्थं दशस्थानानि दशविधिमालोयणपडिक्कमणेत्यादिरूपं प्रायश्चित्तं आलोचनादोपेषु दशसु अकम्पयिता इत्यादिरूपेषु तथाभा. [४१५७] छहिं काएहिं वएहि व गुणेहिं आलोयणाए दसहिं च ।
छट्टाणावडिएहिं छहि चेव उजे अपरोक्खा ।। वृ. पविति कायेषु व्रतेषु वा तथा आलोचनायाः सम्बन्धिषु गुणेषु दशसु जातिसम्पन्नप्रभृतिषु । उक्तं च स्थानाङ्गे- दसहि ढाणेहिं संपन्ने अरिहइ अन्नदोसमालोइत्तए । तं जहाजातिसम्पन्ने कुलसम्पन्ने इत्यादि तथा पट्सु स्थानेष्विति षट्स्थानपतितेषु स्थानेषु ये अपरोक्षाः साक्षाद्वेदितार: कियन्ति पट्स्थानपतितानि स्थानानीत्यत आहभा. [४१५८] संखादीआ वाणा छहिं ठाणेहि पडियाण ट्ठाणाण!
जे संजया सरागा सेसा एकमि ट्ठाणंमि ।। वृ. पट्सु स्थानेष्वनन्तभागवृद्धा असंख्यातभागवृद्धा संख्यातभागवृद्धा संख्यातगुणवृद्धाऽसंख्यातगुणवृद्धानन्तगुणवृद्धेषु यानि पतितानि स्थानानि तेषां सम्बन्धिनो ये सरागाः संयतास्ते वेदितव्याः । पट्स्थानपतितेषु सरागसंयता वर्तन्ते इति भावः । तेषां च तानि षट्स्थानपतितानि स्थानानि संयमस्थानानि संख्यातीतानि असंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि अत एव सरागसंयतानां केषाञ्चिद्वर्द्धते केपाञ्चित हीयते केपाञ्चित् वर्धते हीयते च । ये तु शेषवीतरागसंयतास्ते एकस्मिन् स्थाने हि तथाहि न तेषां चारित्रं वर्धते नापि हानिमुपगच्छति । कषायाणामभावात्, किन्त्ववस्थितमेकमेव परमप्रकार्षप्राप्तं संयमस्थानमिति एतेषां वस्तूनां ये साक्षाद्वेदितारस्ते आगमव्यवहारिणस्तथा चाह-- भा.[४१५९] ए आगम ववहारी पन्नता रागदोस नीहूया।
आणाए जिणिदाणं जे ववहारं ववहरंति ।।
Page #945
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ वृ. रागद्वेपनिभृता रागद्वेषाव्यापाररहिता आगमव्यवहारिणाः प्रज्ञप्ता ये जिनेन्द्राणामाज्ञया व्यवहारं व्यवहरन्ति। भा. [४१६०] एवं भणिते भणती ते वोच्छिन्ना उपसंपयं इहई।
तेसु य वोच्छिन्नेसु नस्थि विसुद्धी चरित्तस्स ।। भा. [४१६१] देंतावि न दीसंती न विकरेता उपसंपयं केई ।
तित्थं च नाण दंसण निज्जवगा चेव वोच्छिन्ना ।। वृ.एवं प्रागुक्तेन प्रकारणे भणिते चोदको भणति व्यवच्छिन्ना खल्विह भरतक्षेत्रे साम्प्रतमागव्यवहारिणस्तेषु च व्यवच्छिन्नेषु चारित्रस्य विशुद्धिर्नास्ति सम्यक् परिज्ञानभावतो यथावस्थितशुद्धिदायकाभावात् । अन्यच्च मासिकं पाक्षिकमित्यादि प्रायश्चित्तं ददतोऽपि न केचित् दृश्यन्ते नापि केचित्तथा रूपं प्रायश्चित्तं कुर्वन्तस्ततो ददतां कुर्वतां वा भावे सम्प्रति तीर्थं ज्ञानदर्शनं ज्ञानदर्शनात्मकमनुवर्तते नानुचारित्रात्मकं यतश्चारित्रस्य पर्यन्तसमये निर्यापका एव यथावस्थितशोधिप्रदानत उत्तरोत्तरचारित्रनिर्वाहका एव व्यवच्छिन्नाः । सम्प्रत्येतदेव विभावयिषुः प्रथमतश्चारित्रस्यशुद्धिर्नास्तीति भावयतिभा.[४१६२] चोद्दसपुधव्वराणं वोच्छेदो केवलीण वुच्छेए ।
केसि वी आदेसो पायच्छित्तं पि वोच्छिन्नं ।। वृ. केवलिना व्यवच्छेदे सति तदनन्तरं स्तोकेन काले चतुर्दशपूर्वधराणामपि व्यवच्छेदो भवति । ततः शोधिदायकाभावान्नास्ति शुद्धिश्चारित्रस्य, अन्यच्च केषांचिदमयादेशो यथा प्रायश्चित्तमपि व्यवच्छिन्नं । एतदेव भावयति - भा.[४१६३] जं जत्तिएण सुज्झइ पावें तस्स तहा देंति पच्छित्तं ।
जिन चोद्दसपुव्वधरा तव्विवरीया जहिच्छाए । वृ. जिनाः केवलिप्रभृतयश्चतुर्दशपूर्वधरा यत्पापं यस्य यावता प्रायश्चित्तेन शुद्धयति तस्य तावन्मात्रं प्रायश्चित्तं ददति ये तु तद्विपरीताः कल्पव्यवहारनिशीथधरास्ते आगमव्यवहाराभावात् यदृच्छया प्रायश्चित्तं दधुः । कदाचिन्नयुनं कदाचिदधिकं वा ततः परमार्थतः सम्प्रति प्रायश्चित्तं व्यवच्छिनां तद्वयवच्छेदान्त्रिपका अपि चारित्रस्य व्यवच्छिन्ना एतदेव स्पष्टयति-(भावयति) भा.[४१६४] पारगमपारगं वा जाणंते जस्स जं च करणिज्जं ।
देइ तहा पच्चक्खी धुणक्खरसमो उ पारोक्खी । वृ. एष संवरीतुकामः पारगामी भविष्यति। एष नेति । पारगमपारगं वा प्रत्यक्षागमव्यवहारिणः सम्यग् जानते यश्च यस्य करणीयं कर्तुं शक्यं तस्य तत् ज्ञात्वा तथा ददति तथा ते पारापारगादिज्ञानं समस्थितास्ततस्तादृशमुपायमुपदिशन्ति येन स पारगामी भवति। यथा चाराधक उपजायते यस्तु परोक्षी परोक्षज्ञानी स धृणाक्षरसमः किमुक्तं भवति धुणाक्षरवत् । यदृच्छया तत: कदाचित्त पापशुद्धिर्नावश्यमिति। अन्यच्च तस्य परोक्षज्ञानिनः प्रायश्चित्तं ददतो महत्प्रायश्चित्तं पापं तथा चाहभा.[४१६५] जायऊणाहिएदाने वुत्ता मग्गविराधना।
न सुज्झेइ वि देंतो उ असुद्धो कं च सोहए ।।
Page #946
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४१६५ ]
४६१
वृ. स हि परोक्षज्ञानी यदृच्छया व्यवहरन् कदाचिदूनमधिकं वा प्रायश्चित्तं दद्यात् ततो वा ऊनाधिके प्रायश्चित्ते दाने मार्गविराधना मोक्षपथसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रविराधना जिनैरुक्ता तया स दाता न शुद्धयति । स्वयमशुद्धश्च कथमन्यं शोधयेदिति भावः अथ सोऽपि सूत्रबलेन प्रायश्चित्तं ददाति तत्कथं शोधयेदिति भावः तदप्यसम्यक् सूत्रार्थंस्थाप्यपरिज्ञानात् तथा चाहअत्थ पडुच्चसुत्तं अनागयं तं तु किंचिआमुसति । अत्थोवि कोइसुतं अनागयं चेव आमुसति ।।
-
भा. [४१६६ ]
वृ. अर्थं प्रतीत्य किंचित्सूत्रमनागतमेव भवति, किंचित्पुनः सूत्रं स्वस्थानगतं वा अर्थमामृशति, विचित्रासूत्रस्य वृत्तिरिति वचनात् अर्थोपि कश्चित् सूत्रमनागतं वामृशति, एतच्च सम्यग् 'जानति चतुर्दशपूर्वधराः गतान्ये ततः संप्रति सूत्रार्थस्थाप्यज्ञानात् न प्रायश्चितदानशुद्धिस्तदभावाच्चानिर्यापकाणामप्यसिद्धिः संप्रति देता वि न दीसंति इत्यादि व्याख्यार्थमाहदेंतावि न दीसंती मास चउमासिया उ सोहीतो । कुणमाणे य विसोहि न पासिमो संपइ केई ॥
भा. [४१६७ ]
वृ. मासिक चातुर्मासिकीं उपलक्षणमेतत् । पञ्चमासिक्यादिमपि वा शोधिं सम्प्रति केचित् ददतोऽपि न दृश्यते । नापि काञ्चित् तां मासिकीं चातुर्मासिकीं वा कुर्वाणान् संप्रति पश्यामः । सोहीए य अभावे देताण य करेंतगाण अभावे । संप काले तित्थं सम्मत्तनाणेहिं ॥
भा. [४१६८ ]
वृ. उक्तप्रकारेण शोधेरभावे शोधिं ददता कुर्वतां वा अभावे सम्प्रति काले तीर्थं वर्तते सम्यक्त्वज्ञानाभ्यां ।
भा. [४१६९ ]
एवं तु चोइयम्मी आयरितो भणइ न हु तुमे नायं । पच्छित्तं कहियंतू किं धरती किं व वोच्छिन्नं ॥
वृ. इदमुक्तेन प्रकारेण चोदिते प्रश्ने कृते सति आचार्यो ब्रूते नहु नैव त्वया ज्ञातं तथा प्रायश्चित्तं प्रथमत: कोक्तं वा संप्रति प्रायश्चित्तस्य धरते विद्यते किं वा व्यवच्छिन्नं तत्र प्रथमतो यत्र प्रायश्चित्तमभिहितं तदभिधित्सुराह
भा. [४१७० ] सव्वं पिय पच्छित्तं पच्चक्खाणस्स ततिय वत्थुमि । तत्तो वि य निच्छूढा पक्कप्पकप्पो य ववहारो ॥
वृ. सर्वमपि प्रायश्चित्तं नवमस्य प्रत्याख्यानाभिधस्य पूर्वस्य तृतीये वस्तूनि तत एव च निर्व्यूढं दृष्टं प्रकल्पो निशीथाध्ययनं कल्पो व्यवहारश्च । सम्प्रति किं धरती किं च वोच्छिन्नमित्यस्य व्याख्यानार्थमाह
भा. [४१७१ ]
सपयरूवण अनुसज्जणा य दसचोद्दस अट्ठ दुप्पसेह | अत्थि न दीसइ धणिएण विना तित्थं च निज्जवए ॥
वृ. स्वपदं नाम निजं स्थानं तच्च प्रज्ञापकस्य प्रायश्चित्तं तथा हि चारित्रस्य प्रवर्तकः प्रज्ञापक उच्यते । प्रज्ञापनां चातीवाप्रायश्चित्तदान इति स्वपदं प्रज्ञापकस्य प्रायश्चित्तं तस्य प्ररूपणा कर्तव्या । तथा यावच्चतुर्दशपूर्विणः तावद्दशानांमपि प्रायश्चित्तानामनुपजना अष्टानामन्तिमविकल्पानां यावत् दुःप्रसभ आचार्यस्तावदनुषंजना यदप्युच्यते ददतः कुर्वाणा वा
Page #947
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ . शोधि न दृश्यते केचनेति तदप्युक्तं यत आह अथिति संति तेपि केचन न दृश्यंते उपायेन वहनात् । अत्र च विनेति दृष्टान्तो धनिकेन वक्तव्यः । तथा तीर्थं च चारित्रसहितमनुवर्तते यदप्युक्तं निर्यामको नास्तीति तदप्पयुक्तं यत आह-निज्जवएंति निर्यापकोऽस्ति । एषद्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः सपय परूवणेत्यस्य व्याख्यानमाहभा.[४१७२] पन्नवगस्स उ सपयं पच्छित्तं चोयगस्स तमनिटुं ।
तं संपयं पि वज्जइ जहा तहा मे निसामेहि ।। वृ. प्रज्ञापकस्य स्वपदं प्रायश्चित्तमेतत् प्रागेव भावितं । तच्चोदकस्यानिष्ठं नास्तीति मा रूढं तथा युक्तं यतः साम्प्रतमपि तद्विद्यते यथावद्विद्यते तथा कथ्यमानं निशामयभा. [४१७३३ पासाय सउ निम्मं लिहाविहं चित्तकारागहि जहा।
लीलाविहूणं नवरं आगारो होइ सा चेव ।। वृ. चक्रवर्तिनो वर्धकिरत्नेन प्रासादो निर्मापितस्तमन्ये राजानो दृष्ट्वा आत्मीयन् वर्धकीनादिशन्ति यथा चक्रवर्तिनः प्रासाद ईदृशान् अस्माकं प्रासादान् कुरुत ते च ब्रुवते देव स तादृशः प्रासादोऽस्मार्मिन दृष्टस्तत: कप्यालेख्य दर्शयन्तु येन तं दृष्टवा तदनुरूपान् प्रासादान्निर्मापयामस्ततस्तै राजभिश्चक्रवर्तिनगरे प्रविष्टैः स्वकीयश्चित्रकारे: प्रासादस्य निर्मापणां फलकेषु लिखापीतं निजनिजप्रधानवर्धकीनां समर्पितं तैरपि तदनुरूपाः प्रासादा निर्मापिताः परं यादृशो लीला चक्रवर्ती प्रासादस्य न तादृशी तेषां तथा चाहतेषां प्राकृतवर्धकिनिष्पादितानां प्रासादानां निर्मापणं, नवरं लीलाविहीनं जातमाकारः, पुनर्भवति स एव यादृशश्चक्रवर्तिप्रासादसस्यय एतदेव किंचिद्भावयति। भा.[४१७४] भुंजइ चक्की भोए पासए सिप्पि रयणनिम्मविए।
किचन कारेइ तहा पासाए पगय जनोवि।। वृ. चक्री चक्रवर्ती शिल्पिरत्ननिर्मापिते वर्धकिरत्ननिष्पादिते प्रासादे स्थितः सन् भोगान् भुंक्ते, तं च तथा दृष्टवा किं प्राकृतजनोऽपी प्राकृतराजलोकोऽपि तथा प्रासादान् न कारयति कारयत्येवेति भावः, परं न तादृशस्तेषां रूपविशेषः ततः किमित्याहभा. [४१७५] जह रूवादिविसेसा परिहीना होति पागयजनस्स।
न च तेन होंति गेहा एमेव इमंपि पासामो॥ वृ. यथा प्राकृतजन्स्य प्राकृतवर्धकिलोस्य तथारूप: सम्यक् परिज्ञानाभावतो रूपादिविशेषा; कर्तव्यतया परिहीनाः प्रासादानां भवन्ति, न च तेन भवन्ति गेहा: प्रासादा एवमिदमपि प्रायश्चित्तं पश्यामः । एतदेव भावयतिभा. [४१७६] एमेवय पारोक्खी तयानुरूवं तु सो वि ववहरति ।
किं पुण ववहरियव्वं पायबित्तं इमं दसहा ॥ वृ. एवमेव वर्धिकी दृष्टान्तगतेन प्रकारेण तदनुरूपं प्रत्यक्षागमव्यवहारानुरूपं परोक्षी परोक्षज्ञानी व्यवहारति किं पुनर्व्यवहर्तव्यसूच्यते इदं वक्ष्यमाणं दशधा दशप्रकारं प्रायश्चित्तं । तदेवाह__ भा. [४१७७] आलोयण पडिक्कमणे मीस विवगे तहा वि उस्सग्गो।
तवच्छेयमूल अनवट्ठिया य पारंचिए चेव॥
Page #948
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-१०, मूलं-२५१, [भा, ४१७७ ]
वृ.आलोचनां प्रायश्चित्तं प्रतिक्रमणं मिथ्यादुष्कृतप्रदानलक्षणं मिश्रमालोचनाप्रतिक्रमणात्मकं विवेकः परिष्ठापनं व्युत्सर्गः तपश्चतुर्थादिपण्मासपर्यन्तं । च्छेदप्रव्रज्यापर्यायस्य दिनैर्मासर्वा परिहानिः । मूलं पुनर्वतारोपणं । अनवस्थाप्यं पारञ्चितं च अमीषां च दशानां स्वरूपं प्रपञ्चत: पीठिकायामुक्तं कल्पाध्ययने वा । ततस्तस्मादवधार्यं तदेवं सपयपरूवणेति गतमधुना अनुसज्जणा य दस चोद्दस अट्ठदुप्पसेह इत्यस्य व्याख्यानमाहभा.[४१७८] दस जा अनुसज्जती चोद्दसपुवीए पढमसंघयणं ।
तेण परेण विहं जातित्थं ताव बोधव्वं ।।। व. यावत्प्रथमं संहननं चतुर्दशपूर्वी च तावदशप्रायश्चित्तानि अनुपजन्तिस्य । एतौ च प्रथमसंहननचतुर्दशपूर्विणौ समकं व्यवच्छिन्नौ तयोश्च व्यवच्छिन्नयोरनवस्थाप्यं पाराञ्चितं च व्यवच्छिन्न । ततः परेणानवस्थाप्यपाराञ्चितव्यवच्छेदादाक् अष्टविधप्रायश्चित्तं तावदनुपजतु अनुवर्तमानं बोद्धव्यम् । यावतीर्थं तीर्थव्यवच्छेदकाले च दुःप्रसभो नाम सूरिभविष्यति तस्मिन् कालगते तीर्थं चारित्रं च व्यवच्छे दयति । यदप्युक्तं देंता वि न दीसन्ति इत्यादि तत्राहभा. [४१७९] दोसु उ वोच्छिन्नेसु अट्टविहं देंतया करेंतु य।
न वि केई दीसंति वयमाणे भारिया चउरो । वृ. द्वयोरनवस्थाप्यपाराञ्चितयोरथवा प्रथमं संहननचतुर्दशपूर्विणो व्यवच्छिन्नयोरष्टविधं प्रायश्चित्तं ददतः कुर्वतौ वा केचित् न दृश्यन्ते इति वदति परस्मिन् प्रायश्चित्तं चत्वारो भारिता गुरुगासा:। भा. [४१८०] दोसु वि वोच्छिन्नेसु अट्ठविहं देंतया करेंता य।
पच्चक्खं दीसंते जहा तहा मे निसामेहि ।। वृ. द्वयोरन्तिमयोः प्रायश्चित्तोः प्रथमसंहननचतुर्दशपूर्विणोर्वा व्यवच्छिन्नयोरष्टविधं प्रायश्चित्तं ददतः कुर्वतश्च प्रत्यक्षं दृश्यन्ते यथा तथा मम कथयतो निशामयभा. [४१८१] पंचेव य निग्गंथा खलु पुलाग बकुसा कुसील निग्गंथा।
तह य सिणाया तेसिं पच्छित्त जहक्कम वोच्छं । वृ. पंचैव खलु निर्ग्रन्था भवन्ति तद्यथा-पुलाको बकुश: कुशीलः निर्ग्रन्थ: स्नातकश्च । एतेषां च स्वरूपं व्याख्या प्रज्ञप्तेरवसेयं । एतेषां प्रायश्चित्त यथाक्रमं वक्ष्ये प्रतिज्ञां पूरयतिभा. [४१८२] आलोयण पडिक्कमणे मीसविवेगे तहेव विउस्सग्गे।
एए छ पच्छित्ता पुलागनियंट्ठस्स बोधव्या ।। वृ. आलोचना २ प्रतिक्रमणं २ मिश्रं ३ विवेक: ४ तप: ५ व्युत्सर्ग ६ एतानि षट् प्रायश्चित्तानि पुलाकनिर्ग्रन्थस्य बोधव्यानि। भा. [४१८३] बउसपडिसेवगाणं पायच्छिन्ना हवंति सव्वेवि।
थेराण भवे कप्पे जिनकप्पे अट्ठहा होति ॥ वृ. सेवकयोर्बकुशस्य प्रतिसेवनाकुशीलस्य च सर्वाण्यपि प्रायश्चित्तानि भवन्ति । तौ च बकुशप्रतिसेवनाकुशीलौ स्थविराणां कल्पभवतो जिनकल्प उपलक्षणमेतत्। यथालन्दकल्प च तयोः प्रायश्चीत्तमष्टधा भवति अनवस्थाप्यपाराञ्चितयोरभावात् ।
Page #949
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा. [४१८४] आलोयणा विवेगो य नियंट्ठस्स दुवे भवे।
विवेगो य सिणायस्स एमेया पडिवत्तितो॥ वृ.आलोचनाप्रायश्चित्तं विवेकप्रायश्चित्तमित्येते द्वे प्रायश्चित्ते निर्ग्रन्थस्य भवतः । स्नातकस्य केवल एको विवेकः एवमेताः पुलाकादिषु प्रतिपत्तयः। . भा. [४१८५] पंचेव संजया खलु नायसुणए कहिया जिनवरेणं।
तेसिं पायच्छित्तं अहक्कम कित्तइसामि ।। वृ. ज्ञातसुतेन जिनवरेण वर्धमानस्वामिना पञ्चैव खलु संयता: कथितास्तेषां यथाक्रम प्रायश्चित्तं कीर्तयिष्यामि । तदेव कीर्तयतिभा.[४१८६] सामाइसंजयाणं पायच्छित्ता च्छेदमूलरहियट्ठा।
थेराण जिणाणं पुण तवमंतं छव्विहं होइ ।। वृ. सामायिकसंयतानां स्थविराणां स्थविरकल्पिकानां च्छेदमूलरहितानि शेषाण्यष्टौ प्रायश्चित्तानि भवन्ति, जिनानां जिनकल्पिकानां पुनः सामायिकसंयतानां तपः पर्यन्तं षड्विधं प्रायश्चित्तं भवति । भा. [४१८७] छेदोवट्ठावणिए पायच्छित्ता हवंति सब्वेवि।
थेराण जिणाण पुण मूलत अट्ठहा होइ । वृ. छेदोपस्थापनीये संयमे वर्तमानानां स्थविराणां सर्वाण्यपि प्रायश्चित्तानि भवंति, जिनकल्पिकानां पुनर्मूलपर्यन्तमष्टधा भवति, भा. [४१८८] परिहारविसुद्धीए मूलं ता अट्टाति पच्छिता।
थेराणं जिणाणं पुण छव्विहं छेयादिवज्जं वा ।। वृ. परिहारविशुद्धके संयमें वर्तमानानां स्थविराणां मूलान्तान्यष्टौ प्रायश्चित्तानि भवन्ति, जिनानां पुनः च्छेदादिवयं षड्विधं । भा. [४१८९] आलोयणा विवेगो य तइयं तु न विज्जती।
सुहुमे य संपराए अहक्खाए तहेव य॥ वृ.सूक्ष्मसंपराये यथाख्यते च संयमे वर्तमानानामालोचना विवेक इत्येवं रूपे द्वे प्रायश्चित्ते भवतस्तृतीयं तु न विद्यते, ततः प्रस्तुते किमायातमिति चेदत आहभा. [४१९०] बउसपडिसेवया खलु इत्तरिच्छेया य संजया दोन्नि ।
जातित्थणुसंजत्ती अस्थि हु तेणं तु पच्छित्तं ।। वृ.निर्ग्रन्थचिन्तायां बकुशः प्रतिसेवक: प्रतिसेवनाकुशील इत्येतौ द्वौ निर्ग्रन्थो संयतचिन्तायां इत्वरीत्वरसामायिकवान् च्छेदं च्छेदोपस्थाप्यश्चेति द्वौ संयतौ यावतीर्थं तावदनुषजतोऽनुवर्तेते तेन ज्ञायते । अस्ति सम्प्रत्यपि प्रायश्चित्तं, गतमस्तीति द्वारमधुना न दीसइ धणिएण विनेति व्याख्यानार्थमाहभा.[४१९१] जइ अस्थि न दीसंति केइ करेंति तत्थ वणिज्ज दिटुंतो।
संतमसंते विहिणा मोयंता दोविमुच्चंति ।। वृ. चोदक: प्राह- यद्यस्ति प्रायश्चित्तं ततः कस्मात्केचित् कुर्वन्तो न दृश्यन्ते । सूरिराह
Page #950
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४१९१]
४६५ उपायेन कुर्वन्ति ततो न दृश्यन्ते तथा चात्र धनिकेन दृष्टान्तो धारके सत्यसति च विभवे तौ च धारकौ द्वावपि सद्रिभवसाद्विभवौ विधिना मोच्यमानौ ऋणान्मुच्यते । एतदेव भावयतिभा.[४१९२] संभवविभवो उ जाहे मग्गितो ताहे देति त सव्वं ।
जो पुण असंतविभवो तत्थ विसेसो इमो होइ॥ व. धनिकस्य द्वौ धारको संभवतस्तद्यथा-सद्विभवोऽसद्विभवश्च । तत्र यः सद्विभवः सदैव याच्यते तत्सर्वं दातव्यं ददाति । यः पुनरसद्विभवस्तत्रायं वक्ष्यमाणो विशेषो भवति । तमेवाहभा. [४१९३] निरवेक्खो तित्रि चयती अप्पाण धनागमं च धारणगं।
सावेक्खो पुण रक्खइ अप्पाणधनं च धारणगं ।।। वृ. धनिको द्विधा- सापेक्षो निरपेक्षश्च ! तत्र सापेक्षो नाम यो धारकादसद्विभवात् धनमुपायेन गृह्णाति, निरपेक्ष: कर्कशग्रहेण धनस्य गृहीता तत्र निरपेक्षस्त्रीणि त्यजति, तद्यथा-आत्मानं धानगमं धारकं च । सापेक्षः पुनस्त्रीण्यपि रक्षयति । आत्मानं धनं धारणकं च कथमित्याहभा. [४१९४] जो उ असंते विभवे पाए धेत्तूण पडइ पाडेणं ।
सो अप्पाण धणंपि य धारणगं चैव नासेति ।। व. यो धनिको निरपेक्षोऽसद्विभवे असद्विभवस्य पदौ गृहीत्वा आत्मीयपादेन सह बध्वा पातेन पतित स आत्मानं धारणकं च नाशयति ततः स क्लिश्यमानो धनिकं जीविताद्वपरोप्य नश्येत् । यदि वात्मानं विनाशयेत् यद्वा उभयमपि ततस्त्रयस्यापि विनाशः। भा.[४१९५] जो पुण सहती कालं सो अत्थं लभते रक्खई तं च !
नकिलस्सइ सयंपी एव उवातो उसव्वत्थ ।। वृ.यः पुनर्धनिको धारणकमसद्विभवं ज्ञात्वा उपायेनास्माद्धनमुपादेयमिति विचिन्त्य कालं सहते वक्ष्यमाणप्रकारेण कालं विलंबयति सोऽर्थं तं च धारणकं रक्षति, न च स्वयमपि विलश्यति । एवमुपाय: पुरुषेण सर्वत्र कर्तव्यः । अथ कथं कालं सहते इत्याहभा.[४१९६] जो उधारेज्ज वद्धतं असतं विभवा सयं ।
कुणमाणो उ कमंतु निव्विसे करिसावणं ।। भा. [४१९७] अणमप्पेण कालेणं सो तगं तु विमोयए।
दिटुंते सो भणितो अत्थोवणउ इमो तस्स। वृ. यो धारणको रूपकशतं दातव्यं धनिकानुमत्या प्रतिमासं वा काकिनी वृद्ध्या वर्धमानं धारयति । स्वयं वासद्विभवो धनिकस्य गृहे कर्म कुर्वन् कार्षापणं निवेशयति धनिकस्य प्रवेशयति सोऽल्पेन कालेन तत् ऋणं मोचयति । एष दृष्टान्तोदयमर्थोपनयस्तस्य । भा. [४१९८] संतविभवो वि तुल्ला धिसंघयाण हि जे उ संपन्ना ।
ते आवण्णा सव्वं वहति निरनुग्गहं धीरा ।। वृ. ये धृतिसंहननाभ्यां सम्पन्ना युक्ताः सद्विभवैस्तुल्यास्ते धीराः सर्वमापन्नप्रायश्चित्तं निरनुग्रहमनुग्रहरहितं वहन्ति।
भा.[४१९९] संघयण धिती हीना असंतविभवेहिं होंति तुल्ला उ। 22/30
Page #951
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१ निरवेक्खो जइ तेसिं देति ततो ते विनस्संति ॥
वृ. ये पुनर्धृतिसंहननाभ्यां होनास्ते असद्विभवैस्तुल्यास्तेषां यदि निरपेक्षः सन् यन्निरवशेषं प्रायश्चित्तं ददाति ततस्ते विनश्यति । तथाहि तत्प्रायश्चित्तं निरवशेषं वोढुमशक्नुवन्तस्तपसा कृशीकृता जीवितादपगच्छेयुः ।
भा. [ ४२०० ] ते तेन परिच्चत्ता लिंगविवेगं तु काउ वच्चति ।
तित्दो अप्पा गाणि य तेण चत्तो य ॥
वृ. यदि वा ते प्रायश्चित्तभग्ना लिङ्गविवेकं कृत्वा व्रजन्ति ततस्तन निरवशेषप्रायश्चित्तदात्रा परित्यक्ता यथैवमेके एवमन्येऽप्येवमपरेपि ततः सर्वसाधुव्यपगमतस्तीर्थस्योच्छेदस्तथा तेनाचार्येण निरवशेषंअ प्रायश्चित्तं साधूनां ददता प्रायश्चित्तभग्नभयात् साधूनामपगमत आत्मा एकाकीकृत : एकाकितया च त्यक्तश्च शब्दात् गच्छोऽपि त्यक्तस्तथाहि साधूनामपगमे बालवृद्धग्लानादीनामुपग्रहेन कोऽपि वर्तते । ततस्तेऽपि तेन तत्त्वतः परित्यक्तास्तथा अवधाविताः सन्तो ये दीर्घकालं संसारमादि (वि) हिण्डिष्यंते सोऽपि तत्रिमित्त इति तस्य महत्पापं तदेव निरपेक्षस्य दोष उक्तः । सम्प्रति सापेक्षस्य गुणमाह
भा. [४२०१]
४६६
सावेक्खो पवयणम्मी अनवत्थपसंगवारणाकुसलो । चारित्तरक्खणत्थं आवोउित्ती पउवि सज्झे ॥
वू. यः पुनराचार्य: प्रवचने सापेक्षोऽनवस्थाप्रसङ्गवारणाकुशलः स चारित्रस्य रक्षार्थं भवति तीर्थस्य चाव्यवच्छेदस्तथोपायेन साधयतीत्यर्थः उपायमेवाह
भा. [४२०२]
कलाणगमावत्रे अतरंते जहवकमेण काउं जो । दसकारेंति चउत्थे तद्दिगुणायंबिलतते वा ।।
भा. [४२०३]
एक्कासणए पुरिमड्ढा निविगती चैव विगुणविगुणा र । पत्तेयासहुवा करेइ वा सन्निगासं तु ॥
वृ. पञ्च अभक्तार्थाः पञ्च आचाम्लानि पञ्च एकाशनकानि पञ्चपूर्वार्धानि पञ्च निर्विकृतिकानि एतत् पञ्चकल्याणं तत् जयेष्ठापन्ना यथाक्रमेण च कर्तुमशक्नुवन्तस्तान् दश चतुर्थान् कारयन्ति तथाप्यशक्नुवस्तद्विगुणाचाम्लवान् तपः कारयति विंशतिमायामाम्लानि कारयन्तीत्यर्थः । एव
काश पूर्वार्ध निर्विकृतीर्द्विगुणाः कारयन्ति । किमुक्तं भवति ? विंशत्यायामाम्ले कारणाशकेतौ अशीति पूर्वार्द्धीनि कारयन्ति । तत्राप्यशक्तौ षष्ठिशतं निर्विकृतिकानां कारयन्ति । एतत् पञ्चसु कल्याणेष्वेकैकं कल्याणं प्रत्येकमव्यवच्छित्त्य कर्तुमर्हस्यासमर्थस्य दातुमुक्तमथवायमन्यो विकल्प: करिति व सन्निगासं तु । सन्निकाशं सन्निभं वा कारयति । इयमत्र भावना-यत्तत्पञ्चकल्याणमापन्नस्तन्यमध्यादाद्यं द्वितीयं तृतीयं वा कल्याणकमेकतरं यथाक्रमेण वहति शेषमायाम्लादिभिः प्रदर्शयति । पुनरन्यथानुग्रहप्रकारमाह
भा. [ ४२०४]
उति दुगकलाणं एगकल्लाणगं च कारेती । जं जो उत्तरति तं तस्स देंति असहुस्स भाति ॥
वृ. यदि वा पञ्चकल्याणक मुक्तस्वरूपं यथाक्रमेण व्यवच्छित्त्या कर्तुमशक्नुवन्तं चतुः - कल्याणकं कारयति। तदप्यशक्नुवन्तं त्रिकल्याणकं यथाप्यसमर्थतया द्विकल्याणकं कारयति,
Page #952
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४२०४]
४६७ किं बहुना यत् य: कत्तुं शक्नोति, तस्य तद्वदति नाधिकमाबाधासंभवात् अथैकमपि कल्याणं कर्तुं न शक्नोति तदा तस्यासहस्य सर्वं भाषयित्वा एकभक्तार्थं दीयते । अथवा एकमायामाम्लं यदि वा एकमेकाशनकमथवैकं पूर्वार्धमथवा निर्विकृतिकं अथ न किंचिद्वदति तदा अनवस्थाप्रसङ्गः । एतदेव स्पष्टयतिभा.[४२०५] एवं सदयं दिज्जति जेणं सो संजमे थिरो होति ।
नय सव्वहा न दिज्जति अनवत्थपसंगदोसातो ।। वृ. एवममुना प्रकारेण सानुकम्पं दीयते प्रायश्चित्तं येन स संयमे स्थिरो भवति न च सर्वथा न दीयते, अनवस्थाप्रसङ्ग दोषात् । अत्र दृष्टान्तो बालकतिलस्तेनकद्वयेन । एको कप्पटुतो अंगोहलि काऊण रमंतो तिल्लरासिम्मि निम्मज्जितो बालतिलकाऊण न केइ वारितो तिला शरीरे लग्गा ततो सो सतिलो धरमागतो जननीए तिला दिट्टा पक्खोडिया गहिया य ततो तिललोभेण पुणो अंगोहलेऊण दारगं पेसेइ । ततो कालेण तिले वितणावेइ । ततो सो पसंगदोसेण तेणो जातो रायपरिसेहिं गहितो मारितो माउ दोसेण बालो विएस तेणो जातो ति माऊथणच्छेया इमवराहं पाविया बितितो कप्पट्टगो तहेव अंहोहलि काऊण रमंतो तिलरासिभि निमज्जितो सतिलो धरमागतो माऊए वारितो मा पुणो एवं कुज्जा । तिला य पक्खोडेऊण तिलरासिभि पक्खित्ता सो कालंतरेण जीवियभोगाण अ भोगी जातो नेव जननी थणच्छेयादियमवराहं पत्ता भा.[४२०६] दिटुंतो तेन एनं पसंगदोसेन जह वहं पत्तो।
पावंति अनेगाई मरणाई अवारियपसंगा ।। वृ. अनवस्थाप्रसङ्गदोषे दृष्टान्तं स्तेनकेन बालकेन तिलापहारिणा यथा प्रसङ्गदोषतो वधं प्राप्तस्तथा साधवोऽप्यनिवारितप्रसङ्गा अनन्तानि मरणानि प्राप्नुवन्ति। भा. [४२०७] निब्भत्थणाए बितियाए वारितो जीवियाणं आभागी।
नेव य थणच्छेयादी पत्ता जननी य अवराहं ।। भा.[४२०८] इय अनिवारिय दोसा संसारे दुखसागरमुवंती।
विनियत्तपसंगा खलु करेंति संसारवोच्छेयं ।। वृ.द्वितीयया बालं तिलान् शरीरे लग्नानादाय समागतं निभर्त्सनया वारितस्ततः स जीवितानां जीवितसुखानामाभागी जातो नैव च जननी स्तनच्छेदादिकमपराधं प्राप्ता इति एवममुना दृष्टान्तद्वयगतेन प्रकारेणानिवारिता दोषाः संसारे दुःखसागरमुपयन्ति। भा.[४२०९] एवं घरती सोही देंती करेंता वि एवं दीसंति ।
जंपि य दंसणनाणे हि जा तित्थंति तं सुणसु ।। वृ. एवममुना प्रकारेण धरते विद्यते शोधिः तदा ददतः कुर्वन्तश्च शोधिमेवमुक्तप्रकारेण दृश्यन्ते। यदपि चोक्तं दर्शनज्ञानाभ्यां तीर्थ यातीति तदप्यमुक्तं यथा भवति तथा शृणुत युक्ततामेव कथयतिभा.[४२१०] एवं तु भणंतेणं सेणियमादी वित्थाविया समणा।
समणस्स य जुत्तस्स य नत्थी नरएस उववातो।। वृ. यदि नाम ज्ञानदर्शनाभ्यां तीर्थं तर्हि प्रवचनं तच्च श्रमणेषु व्यवस्थितं तत एवं भणता
Page #953
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ त्वया श्रेणिकादयोऽपि श्रमणा व्यवस्थापितास्तेषामपि ज्ञानदर्शनभावान्न चैतदुपपत्रं यत् श्रमणस्य श्रमणगुणैर्युक्तस्य नास्ति नरकेषूपपातः । अथ च श्रेणिकादीनां संभवात् । भा.[४२११] जंपि जहु एक्कवीसं वाससहस्साणि होहिति तित्थं ।
ते मिच्छासिद्धी वि सव्वगतीसुं व होज्जाहि ।। वृ. यदपि सूत्रे च भणितं एकविंशतिवर्षसहस्राणि तीर्थमनुवर्तमानं भविष्यति इति तदपि तन्मतेन मिथ्या प्राप्नोति । षट्स्वपि समासुज्ञानदर्शनभावतीश्चरकालमपि तीर्थानुषंजनप्रसक्ते र्यथा सर्वास्वपिच गतिषु सिद्धिरप्येवमनिवारितप्रसरा भवेत् सम्यग्दर्शनज्ञानयुक्तानां चारित्ररहितानां सर्वगतिप्वपि जीवानां भावात् । ये चानुत्तरोपपातिनो देवास्ते नियमस्तद्भव-सिद्धिगामिनो भवेयुः तेषामनुत्तरज्ञानदर्शनोपेतत्वात्। न चैतदिष्टं तस्मादिदमागतं यावच्चारित्रं भा.[४२१२] पायच्छित्ते असंतंभि चरित्तंपि न वट्टती।
चरितंमिअसंतंमि तित्थे नो सचरित्तया। वृ.असति अविद्यधाने प्रायश्चित्ते चारित्रंन तिष्ठिति, प्रायश्चित्तमन्तरेण चारित्रस्य शुद्धेरभावात् चारित्रे चासति तीर्थस्य न चारित्रता। भा.[४२१३] अचरित्तयाए तित्थस्स निव्वाणंमि न गच्छइ ।
निव्वाणंमि असंतंमि सव्वा दिक्खा निरत्थया ।। वृ.तीर्थस्वाचारित्रतायां साधुनिर्वाणं न गच्छति, असति च निर्वाणे सर्वा दीक्षा निरर्थकाभा.[४२१४] न विना तित्थं नियंटेहि नियंटा वा अतित्थगा।
छक्कायसंजमो जाव ताव अनुसज्जणा दोण्हं।। वृ.निग्रन्थैविना तीर्थं न भवति, तेनापि निर्ग्रन्था अतीथिकास्तीर्थरहिता भवन्ति परस्परव्यवच्छिन्नतया एकस्यापरस्य भावात् निर्ग्रन्थग्रहणं संयतानामुपलक्षणं तत एतदपि द्रष्टव्यं । संयतैर्विना न तीर्थं नापि तीर्थमन्तरेण संयता निर्ग्रन्थाः संयताश्च प्रथमसंहननचतुर्दशपूर्वधरव्यवच्छेदेऽपि विद्यन्ते । यतो यावत् षट्कायसंयमस्तावत् द्वयानामनुषंजनानुवर्तमाना समास्ति षटकायसंयमश्च प्रत्यक्षतोऽद्यापि लभ्यते ततः सन्ति निर्ग्रन्थाः सन्ति संयता इति प्रतिपत्तव्यं, तत्सत्वप्रतिपतौ च तीर्थं सचारित्रमित्यपि प्रत्येकं भव्यं चारित्रे सति प्रायश्चित्तमिति, अन्यच्च, भा. [४२१५] सव्वण्णुहिं परूविय छक्कायमहव्वया य समितीतो।
सव्वेय य पन्नवणा संपति काले वि साहूणं ।। भा.[४२१६] ततो वच्चति तित्थं दंसणनाणेहिं न य सिद्धं तु ।
निज्जवगा वोच्छिन्ना जंपि य भणियं तु तं न तहा।। वृ. पूर्वसाधूनां सर्वज्ञैश्चारित्रस्य प्रतिपत्तये रक्षणाय च षटकायानां महाव्रतानि समितयश्च प्ररूपिताः । सैव च प्रज्ञापना सम्यगाराध्यतथा सम्प्रति कालेऽपि साधूनामस्ति, तत उपसम्पन्न सम्प्रतयपि चारित्रमस्ति । एवं च सिद्धंन तीर्थं ज्ञानदर्शनाभ्यां व्रजति, किन्त ज्ञानदर्शनचारित्रैरितिः, यदप्युक्तं निर्यापका व्यवच्छिन्ना इति तदपि न तथा कथमिति चेदतआहभा.[४२१७] सुण जह निज्जवगत्थीहि दीसंति जहा य निजविजंता।
इह दुविहा निज्जवगा अत्ताण परे य बोधव्या॥
Page #954
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४२१७ ]
४६९ वृ.श्रृणु यथा निर्यापकैनिर्याप्पमाना दृश्यते निर्यापकैनिर्याप्यमाना इह द्विविधा निर्यापकास्तद्यथा-आत्मनः परस्य च उभयानप्याहभा. [४२१८] पातोवगमे इंगिनि दुविहा खलु होति आयनिज्जवगा।
निज्जवगा उ परेण उ भत्तपरिन्ना य बोधव्या ॥ वृ. आत्मनिर्यापकाः खलु द्विविधा भवन्ति तद्यथा-पादपोपगमे इंगिनीमरणे च परेण पुनर्निर्यापना भक्तपरिज्ञायां बोद्धव्या। - भा. [४२१९] पाउवगमइंगिनि दोन्नि विचिटुं तु भावमरणाई ।
भत्तपरिणाए विहिं वुच्छामि अहानुपुवीए ।। वृ. पादपस्योपगमो यस्य तत् पादफेपगम इङ्गिनीमरणं च द्वे अपि तावन्मरणे तिष्ठतः पश्चात् वक्ष्यमाणत्वात् सम्प्रति भक्तपरिज्ञायाविधिमानुपूर्व्या वक्ष्यामि। प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतिभा.[४२२०] पव्वज्जादीकाउं नेयव्वं ताव जा आवोच्छित्ती।
पंच तुलेउणप्पा सा भत्तपरिण्णं परिणतो उ॥ वृ. प्रव्रज्यामादिं कृत्वा तावत्रोतव्यं यावदव्यवच्छित्ति किमुक्तं भवति? प्रथमतः प्रव्रज्या तदनन्तरं ग्रहणासेवनरूपां शिक्षा, ततः परं पञ्चमहाव्रतानि तदनन्तरमर्थग्रहणं ततोऽनियतो वासस्ततः परिपूर्णां गच्छस्य निष्पत्तिं कृत्वा तदनन्तरं तवेण सत्तेणसुत्तेण बलेण य । इत्येवं रूपाभिः पञ्चभिस्तुलनाभिरात्मानं तोलयित्वा भक्तपरिज्ञा प्रति परिणतो भवति । भा. [४२२१] सपरक्कमे य अपरकम्मे य वाधाए आनुपुव्वीए।
सत्तत्थजाणएण समाहिमरणं तु कायव्वं ।।। वृ. भक्तपरिज्ञारूपं नाममरणं द्विधा सपराक्रममपराक्रमं च। तत्र सपराक्रमं द्विविधं व्याघातिमं निर्व्याघातं च। तत्र सपराक्रमे एकैकस्मिन् व्याघाते कर्मणि धञ प्रत्ययानयनात् व्याघातिमे चशब्दानियाघाते च समुपस्थिते सूत्रार्थज्ञापकेन समाधिमरणं कर्तव्यं । एतदेव व्याचष्टेभा. [४२२२] भिक्खवियारसमत्थो जो अन्नगणं च गंतु वाएइ ।
एस सपरक्कमो खलु तव्विवरीतो भवे इयरो ।। वृ. यः स्वस्य परस्य च निमित्तं भिक्षायां विचारे च गन्तुं समर्थो यदि वान्यगणं गत्वा वाचयति सभक्तप्रत्याख्यानं प्रतिपित्सुः पराक्रमस्तद्विपरीतो भिक्षादावसमर्थो भवति इतराऽपराक्रमस्तद्गतं मरणमपि यथाक्रमं सपराक्रममपराक्रमं च । भा.[४२२३] एक्ककं तु दुविहं निव्वाधायं तहेव वाघायं ।
वाघातो वि य दुविहो कालतियरो इयरो वा ।। वृ. तत्सपराक्रमगपराक्रमं च मरणमेकैकं द्विविधं निर्व्याघातं व्याघातं च । तत्र व्याघातो नाम यथा अच्छभल्लेन कालादौ ? (ओ?) ष्टौ च खादितौ, अथवा रोमे व्याघातः ततो मरणं प्रतिप्रद्यते । निर्व्याघातं यथोक्तव्याघातरहितं । व्याघातोऽपि च द्विविध: कालातिचार इतरश्च। कालमतिचरति अतिक्रामतीति कालातिचारः कालसहो। यतश्चिरेण मरणं यथा पूतिगोनशेन दृष्टस्य तं दृष्टकालमतीत्यविंशति रात्रिंदिवादिषु मरणं, इतर: कालानतिचारो यत्तद्दिवसमेव मर्तुकामो भक्तं प्रत्याचष्टे इति॥
Page #955
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा. [४२२४] . तं पुण अनुगंतव्यं दारेहिं इमेहिं आनुपुव्वीए।
गणनिसरणादिएंहि तेसि विभागं तु वुच्छामि ।। वृ. तेन पुननिर्व्याघातिरभिर्वक्ष्यमाणैर्गणान्निः सरणादिद्वारैरानुपुर्व्या क्रमेणानुगन्तव्यं तेषां च द्वाराणां विभागं वक्ष्यामि । तमेव वस्तुकाम आहभा.[४२२५] गण निसरणे परगणे सिति संलेह अगीय असंविग्गो ।
एगाभोगण अन्नने अनापुच्छपरिच्छ आलोए ।। भा.[४२२६] ट्ठाण वसहीए सत्थे निज्जवगा दव्व दायणा चरिमे।
हानी अपरियंतनिज्जर संथारुवत्तणादीनि ।। भा.[४२२७] सारेत्तणयकवयं निव्वाधाएण चिंधकरणं तु ।
अंतो बहि वाधातो भत्तपरित्राए कायव्वो॥ ७. गणात् स्वगणानिस्सरणा वक्तव्या परगणगमनं । तथा सितित्ति द्रव्यभावरूपानि: श्रेणिवक्तव्या। तथा संलेख संलेखना तथा अगीतस्य अगीतार्थस्य पार्वे न भक्तप्रत्याख्यातव्यं तथा असंविग्गेत्ति । असंविग्नस्यापि समीपे न प्रत्याख्यातव्यं । तथा एगत्ति एको निर्यापको न कर्तव्यः । किन्तु बहवः, परतो वा भक्तं प्रत्याख्यातुकामस्य विषये आभोगनं कर्तव्यम् । तथा अन्यो यदि भक्तं प्रत्याख्यातुमुद्यतस्तहि यदि निर्यापका: पूर्यन्ते तदास प्रतिष्यते, शेषकालं नेति, तथा आचार्येण गच्छस्यानापृच्छया स भक्तप्रत्याख्यानं न प्रतिपादयितव्यः । तथा तेन भक्तं प्रत्याख्यातुकामेन गच्छस्य गच्छेनापि तस्य परीक्षा कर्तव्या। तथा भक्तपरिज्ञा प्रतिपत्तुकामेन नियत आलोचना दातव्या। तथा प्रशस्ते स्थाने प्रशस्तायां वसतौ भक्तपरिज्ञा प्रतिपत्तव्याः । तथा निर्यापका गुणसम्पन्नाः समर्पणीयाः। तथा आलोचना चरमकाले तस्य भक्तप्रत्याख्यातुकामस्य द्रव्यदर्शनं प्रधानसमस्ताहारद्रव्योपदर्शनं विधेयं । हाणित्ति भक्तं प्रत्याख्यातुकामस्य प्रतिदिवसमाहारस्यानिविधेया तथा अपरिश्रान्ताः सर्वकर्मणि प्रतिचारका वर्तन्ते । निज्जरति निर्जरा वक्तव्या तथा संस्तारको यादृशो भवति कृतभक्तप्रत्याख्यानस्यहाकर्तव्यस्तादृशो वक्ष्यते । तथा तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्योद्वर्तनादीनि यथा समाधिकरणीयानि तथा प्रथमद्वितीयपरीषहाभ्यां त्याजितः स्मारयित्वा स्वं स्वरूपं (मा)नर्थत्वादिलक्षणं कवचं कवचभूतमशनं प्रयोक्तव्यम् । तथा जीवतो मृतस्य च तस्य चिन्हकरणं विधेयं, एतं निर्व्याधाते भक्तपरिज्ञाव्याघाताभावेन प्रतिपत्तव्यं । अथान्तामादिबहिरुद्यानादिपु भक्तपरिज्ञाया व्याघात: संजातस्ततोगीतार्थानामुपायो भवति कर्तव्यः । एष द्वारगाथा । साम्प्रतमेतदेव विवरीषुराहभा.[४२२८] गणनिसरणंमि उ विही जो कप्पे वपिणतो समासेणं ।
सो चेव निरवसेसो भत्तपरिन्नाए दसमंमि ॥ व. गणनिस्सरणे यो विधिः कल्पे कल्पाध्ययने सप्तविधः सप्तप्रकारो वणितः स एव व्यवहारो दशमे उद्देशके भक्तपरिज्ञायां भक्तज्ञानाधिकारो निरवशेषो वक्तव्यः । गणनिस्सरणं द्वारं गतमिदानी परगणद्वारं परगणे गत्वा भक्तप्रत्याख्यानं कर्तव्यम्। भा.[४२२९] किं कारणं चंकमणं थेराण इहं तवो किलंताणं ।
अब्भुज्जयंमि मरणे कालुणियाज्झाणवाधातो।।
Page #956
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४२२९]
४७१ - वृ. किं कारणं स्वगणादपक्रमणं क्रिया सूरिराह-स्थविराणामाचार्याणां संलेखनातपोभिः क्लान्तानामिह स्वगणे अभ्युद्यते भक्तपरिज्ञा लक्षणमरणे समुपस्थितानां शिष्याणां आचार्यानुरागेण रोदनक्रन्दनादीनि कुर्युः । रोदनादिकं च तेषामाका श्रुपातं दृष्ट्वा तेषामुपरिकारुण्यमुपजायते । ततो व्याधातः । अन्यच्च__भा. [४२३०] सगणे आणाहानी अप्पत्ति य होइ एवमादीयं ।
परगणगुरुकुलवासो अप्पत्ति य वज्झितो होई ।। वृ. यो गणधरः स्थापितस्तस्याज्ञां केचित् कुर्वन्ति तथा केषांचिदपकरणनिमित्तमप्रीतिरादिशब्दान् गणभेदो बालादीनामुचिताधकरणदर्शनमित्यादि परिग्रह: । तत एवं स्वगणे आज्ञाहारनिरप्रीतिरसेवनादिकं ध्यानव्याघातकारणमुपतिष्टते। ततः, परगणे गत्वा भक्तप्रत्याख्यानं प्रतिपद्यते । यत एवं गुरुकुलवास आसेवितो भवति । किं विशिष्ट इत्याह-प्रीतिवर्जितोऽप्रीतिश्च समस्तापि परिहता भवतीति भावः । अप्रीत्यादिकं यथा स्वगणे भवति तथा प्रदर्शयति । भा. [४२३१] उवगरणनिमित्तं तु वुग्गहं दिस्सवा विगणभेयं ।
बालादी थेराण व उचियाकरणमि वाघातो।। वृ.उपकरणनिमित्तं साधूनामाचार्ये कृतभक्तप्रत्याख्याने व्युद्ग्रहः कलहो भवति । अथवा तं गणधरं केचिन्न मन्यन्ते ततः स्वस्वपक्षे परिग्रहो गणभेदस्तत एवमुपकरणनिमित्तं गणभेदं दृष्टवा उपलभ्य तथा बालादीनां बालवृद्धासहग्लानादीनां स्थविराणां चात्र विकरणे उचितकरणादर्शनेऽप्रीतिरुपजायते । तथा चाप्रीत्या ध्यानव्याघातः । अयं च परगणे प्रतिपन्ने गुणः । भा.[४२३२] सिनेहो पेलवो होइ निग्गते उभयस्स उ।
आहच्च वावि वाधातो वा सेहादि विउब्भमो।। वृ.स्वगणानिर्गतोभयस्यापि गणस्याचार्यस्य वा स्नेह: परस्परं पेलवः प्रतनुर्भवति । अन्यच्च आहच्च-काचित् प्रथमपरीपहेनत्याजितस्य भक्तपरिज्ञां यो व्याघातेऽपि विलोप: स्यात्, तस्मिन् व्याघातेन स्वगणात् शैक्षकादीनां व्युद्ग्रहो जायते आघातपरिज्ञानाभावात्। अथवा विपरिणामोऽपि स्यात्, तथाहि स्वगुणे स्थितं भग्नपरिझं जानन्ति । ज्ञात्वा च सर्वां अपि प्रतिज्ञा एतेषामीदृशा एवेति विपरिणामं गत्वा संयम लोपयन्ति । सम्प्रति सोतिद्वारमाह-- भा.[४२३३] दव्वसिती भावसिती अनुयोगधराण जेसिमुवलद्धा।
नहु उड्मगमनकाट्ठा हेडिल्लपयं पसंसंति। भा.[४२३४] संजमट्ठाणेणं कंडगाणालसाविती विसेसाणं ।
उवरिल्लपयकमलं भावसिती केवलं जाव ॥ वृ.सितिनाम ऊर्ध्वमधो वा गच्छत: सुखोत्तरोवतारहेतुः पन्थाः । सा द्विधा-द्रव्ये भावे च। तत्र द्रव्येशितिनि:श्रेणिः सा द्विधा ऊर्ध्वगमने च तत्र अधोगमने च तत्र ययाधस्तनात् भूमिग्रहादि-- ष्ववतीर्यते साऽधो गमने, ययोज़परिमाणे आरुह्यते सा ऊर्ध्वगमने, भावशीतिरपि द्विधा प्रशस्ताऽप्रशस्ता च । तत्र यैहेतुभिस्तेषामेव संयमस्थानानां संयमकंडकानां लेश्यापरिणामविशेषाणां वा अधस्तात् संयमस्थानेष्वपि गच्छति, सा अप्रशस्ता भावशीतिः यैः पुनर्हेतुभिस्तेषामेव संयमादिस्थानानामुपरितनेषूपरितनेषु विशेषेष्वध्यारोहति, सा प्रशस्तोच्चोपरितन एव क्रमेण
Page #957
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भावशीतिस्तावद्रष्टव्यं । यावत्केवलज्ञानं, तत्र येषामनुयोगधराणामाचार्याणामेवं द्रव्ये भावे च शीतिरुपलब्धा भवति, ते न हु नैव ऊर्ध्वगमने कार्ये कर्तव्येऽधस्तनपदं प्रशंसन्ति । न तासु सपदगमनायाशुभव्यवसायप्रवृत्तिमातन्वते किंतु शुभेषु व्यवसायेप्वारोहन्ति । गतं सीतिद्वारं। भा. [४२३५] उक्कोसा य जहन्ना दुविहा संलेहणा समासेन।
छम्मासा उ जहन्ना उक्कोसा बारससमा उ।। व.संलेखना समासेन द्विविधा प्रज्ञप्तास्तद्यथा-उत्कृष्टा जघन्या चशब्दात् मध्यमा च । तत्र जघन्या षण्मासा उत्कृष्टा द्वादशसमा द्वादशवर्षा। भा.[४२३६] चिट्ठउ जाव जहत्रा, उक्कोसं तत्थ ताव वोच्छामि ।
जंसंलहिउण मुनी साहंती अत्तणो अत्थं ।।। वृ. तत्र तयोर्जघन्योत्कृष्टयोर्मध्ये जघन्यतो वेति। अनुपश्चाद्वक्ष्यमाणत्वादुत्कृष्टं तावद्वक्ष्यामि यदित्यव्ययं यथा मुनय आत्मानं संलिख्यात्मनोऽर्थं साधयन्ति तामैवाहभा.[४२३७] चत्तारि विचित्ताई विगई निज्जूहियाइं चत्तारि।
एगंतरमायामे नाति विगिच्छेय विगेहे ॥ व. चत्वारि वर्षाणि विचित्राणि विचित्रतपांसि करोति। किमक्तं भवति? चत्वारि वर्षाणि यावत्कदाचित् चतुर्थं कदाचित् षष्ठं कदाचिदष्टममेवं दश द्वादशादीन्यापि करोति, कृत्वा च पारणकं सर्वकामगुणितेनाहारेण पारयति ततः परमन्यानि चत्वारि वर्षाण्युक्तप्रकारेण विचित्रतपांसि करोति। विकृतिनिज्जूहितानि किमुक्तं भवति विचित्रं तपः कृत्वा पारणके निर्विकृतिकं भुंक्ते । उत्कृष्टरसवर्जं च ततः परतोऽन्ये द्वे वर्षे एकान्तरमायामं करोति । एकान्तरं चतुर्थं कृत्वा आयामेन पारयति। एवमेतानि दश वर्षाणि गतानि एकादशस्य वर्षस्यादेशान् नातिविकृष्टं तपः कृत्वा आयामेन परिमितं भुंक्ते, नातिविकृष्टं नाम तपश्चतुर्थं षष्ठं वावगन्तव्यम् । ततः परमन्यान् विकृष्टं तपः कृत्वा मा शीघ्रमेव मरणं यायासमिति कृत्वा पारणके परिपूर्णधाण्या आयामं करोति विकृष्टं नामाष्टमादिकं साम्प्रतमेतदेव व्याचिख्यासुराहभा.[४२३८] संवच्छराणि चउरो होति विचित्तं चउत्थमादीयं ।
काउण सव्वगुणियं पारेई उग्गमविसुद्धं ।। वृ.आदिमानी चत्वारि संवत्सराणि विचित्रं तप: चतुर्थादिकं भवति। तच्च कृत्वा पारयति भुक्ते सर्वगुणितं सर्वगुणितमाहारमुद्गमविशुद्धम्। भा. [४२३९] पुनरवि चउरन्ने उ विचित्तकाउण विगतिवज्जंतु ।
पारेइ सो महप्पा निद्धं पणियं च वज्जेइ॥ व. पुनरप्यन्यानि चत्वारि वर्षाणि विचित्रं तपः कृत्वा स महात्मा विकृतिवर्जे पारयति । तत्रापि स्निग्धं प्रणीतं चोत्कृष्टरसं वर्जयति। भा.[४२४०] अनातो दोनि समा चउत्थकाऊण पारेति ।
आयामं कज्जिएणं तु ततो अवक्कसम इमं कुणइ !! वृ. अन्यद्वे समे वर्षे चतुर्थं कृत्वा आयामं पारयति । एवं दश वर्षाणि गतानि । ततः परमन्यामेकां समां वर्षमिमां वक्ष्यमाणां काञ्जिकेनायामपारणकेन करोति, कथमित्याह
Page #958
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४२४१]
४७३ भा.[४२४१] तत्थेकं छम्मासं चउत्थ छटुं तु काउ पारेइ।
आयंबिलेण नियमा बिइए छम्मासिए विगिट्टि ।। भा.[४२४२] अट्ठमदसमदुवालसकाऊणायंबिलेण पारेइ।
अनेकहायणं तू कोडिसहियं तु काऊण ॥ वृ. तत्र एकादशे वर्षे एकमाद्यं पण्मासं यावत् चतुर्थं षष्ठं वा कृत्वा नियमादायमोन पारयति। द्वितीये षण्मासे विकृष्टमष्टमं दशमं द्वादशं वा कृत्वा आयामाम्लेन पारयति । एवमेकादशवर्षाणि गतानि। अन्यमेकं द्वादशं हायनं कोटीसहितं कृत्वा किमित्याहभा.[४२४३] आयंबिल उसुणोदेण परिहावेंतो आनुपुवीए।
जह दीवे तेल्लवत्ती खउसमं तह सरीराउ ।। वृ. आयामो च उण्णोदकेन पारयति। अयमत्र सम्प्रदायो-द्वादशो वर्षे कोटी सहितं प्रत्याख्यानं चतुर्थविषयं कृत्वा प्रथमं पारणकमायामेनोष्णोदकेन करोति, द्वितीयं पारणकं निर्विकृतिकेन, तृतीचं पुनरायामेन यथोक्तरूपेण चतुर्थं निर्विकृतिकेन । एवमेकान्तरितं पारणकेष्वायामं करोति । कोटीसहितं नाम प्रथमदिवसे पुनरभक्तार्थं कृत्वा पारयति । एतच्चतुर्थे कोटीसहितं प्रत्याख्यानं । एवं षष्ठाष्टामादि कोटीसहितान्यपि भावनीयानि अथवायमन्यो द्वितीयः प्रकार एकस्मिन् दिने चतुर्थं कृत्वा द्वितीये दिवसे पारयति तृतीये दिवसे पुनश्चतुर्थं करोति चतुर्थे दिवसे पारयति, एतच्चतुर्थकोटीसहितमेवं षष्ठं कृत्वा पारयति पुनः षष्ठं करोति, ततः पारयति एवमष्टमादिकोटीसहितान्यपि भावनीयानि। हार्वेतो आणुपुबीए इति तस्मिन् द्वादशे वर्षे पारणकेषु यथाक्रममेकैकं कवलं हापयन् पारयति यावदेकं कवलं । ततः शेषेषु पारणकेषु क्रमश एकेन शिक्थेनोनमेकं कवलमाहारयति । द्वाभ्यां शिक्थाभ्यां त्रिभिः शिक्थैरेवं यावदन्ते एकसिक्थमाहारयति । कस्सादेवं करोतीति चेदत आह-यथा दीपे सममेककालं तैलवर्तिक्षयं भवति तथा शरीरायुषः समकं क्षयः स्यादिति हेतोः । भा.[४२४४] पच्छित्तहायणे रूवचउरो धारे त्त तेल्लयं इसा।
निसिरेज्जा खलमल्ले किं कारणगल्लधरणं तु॥ भा. [४२४५] लुक्खता सुहजत्तं माहु खुभेज्जइ तेन धारेइ ।
माहु नमोक्कारस्स अपच्चलो सो हवेज्जाहि ।। वृ.तस्मिन् पश्चिमे द्वादशे हायने येऽन्तिमाश्चत्वारो मासास्तेष्वेकैकस्मिन् पारणके एकान्तरितं तैलं गंडपं चिरकालं धारयति । धारयित्वा खेलमल्ल्के सक्षारे निसृजति त्यजति । ततो वदनं प्रक्षालयति । किं कारणं गल्ले गंडूषधारणं क्रियते उच्यते-मा मुखयन्त्रं रूक्षत्वाद्वातेन क्षुभ्येतैकत्र संपिण्डीभूयते तथा च सति मा स नमस्कारस्य भणनेऽप्रत्यलोऽसमर्थो भवेदिति हेतोगल्ले तैलधारणं करोति । भा. [४२४६] उक्कोसगा उ एसा संलेहा मज्झिमा जहन्ना या।
संवच्छर छम्मासा एमेव य मासपखेहिं ।। वृ.एषा अनन्तरोदिताः संलेखा संलेखना उत्कृष्टा भणिता। मध्यमा संलेखना संवत्सरप्रमाणा एव प्रागुक्तेन प्रकारेण द्वादशभिर्मासै: परिभावनीया--जघन्या एषा षण्मासा द्वादशभिः
Page #959
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ पक्षैवर्षस्थाने मासान्पक्षांश्च स्थापयित्वा तपोविधिः प्रागिव निरवशेष उभयत्रापि भावनीयम् भा.[४२४७] एत्तो एगतरेणं, संलेहणं खवेसु अप्पाणं ।
कुज्जा भत्तपरिणं इंगिनि पाओवगमणं वा ।। वृ. एतेषामुत्कृष्टमध्यमजघन्यानां संलेखनानामेकतरेण संलेखनेनात्मानं क्षिपयित्वा कुर्यात् भक्तपरिज्ञामिङ्गिनीमरणं पादपो गमनं वा, गतं संलेखनाद्वारमधुना अगीतद्वारमाहभा. [४२४८] अग्गीयसगासंमी भत्तपरिएणं तु जो करेज्जाहि ।
चउ गुरुगा तस्स भवे किं कारणिज्जेणिमे दोसा ।। वृ. गीतार्थस्य समीपे भक्तप्रत्याख्यातव्यं, यस्त्वगीतस्वागीतार्थस्य सकाशे समीपे भक्तपरिज्ञा भक्तप्रत्याख्यानं करोति तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः किं कारणमुच्यते येन कारणेन इमे वक्ष्यमाणादोषास्तेन कारणेन तत्र तानेव दोषानाहभा. [४२४९] नासेती अग्गीतो चउरंगं सव्वलोयसारंगं ।
नटुंमिय चउरंगे न हू सुलभं होइ चउरंगं ।। वृ. अगीतो अगीतार्थो निर्यापकस्तस्यकृतभक्तप्रत्याख्यानस्य चतुरङ्गं चतुर्णा मंगानां समाहाश्चतुरङ्गं वक्ष्यमाणं कथंभूतमित्याह-सर्वलोकसाराङ्ग अङ्गवरं प्रधानमित्यनर्थान्तरं सर्वेषामपि त्रयाणामपि लोकानां यानि अङ्गानि तेषां सारमिति विशिष्टमङ्गप्रधानं सर्वलोकसारांगं नष्टे च चतुरङ्गे न पुनः सुलभं प्रापं भवति चतुरङ्ग, किन्तु चुल्लकादिदृष्टान्तैरतिशयेन दुःप्रापं तताऽगीतस्य समीपे भक्तं न प्रत्याख्येयम्भा.[४२५०] किं पुन तं चउरंगं जं नटुं दुल्लहं पुणो होइ ।
मानुस्सं धम्मसुत्तो सद्धा तव संजमे विरियं ।। वृ.किं पुनस्तच्चतुरङ्ग यन्त्रष्टं सत् पुनर्दुर्लभं भवति । सूरिराह-मानुष्यं मानुषत्वं धर्मश्रुति धर्मश्रवणं श्रद्धा तपसि संयमे च वीर्यमिति । भा. [४२५१] किह नासेति अगीतो पढमबितिएहिं अट्ठितो सो उ।
उहासे कालियाए तो निद्धम्मोत्ति छड्डेज्जा॥ वृ. कथं केन प्रकारेण सोऽगीतार्थस्तस्य चतुरङ्गं नाशयति । सूरिराह प्रथमद्वितीयाभ्यां श्रुत्पिपासालक्षणाभ्यां परीषहाभ्यामर्चित: पीडितः स भक्तप्रत्याख्याता कदाचित् कालिकायां रात्रौ भक्तं च पानं च अवभाषेत, याचेत ! ततः सोऽगीतार्थो न कल्पते इति कृत्वा न दद्यात्, चिन्तयति च भक्तं प्रत्याख्याय पुनर्याचते भक्तं तत्रापि रात्रौ एष निर्धर्मा असंयताभूत इति कृत्वा तं त्यजेत् त्यक्त्वा गच्छेत् ।।। भा.[४२५२] अंतो वा बाहिं वा दिवा य रातो य सो विचित्तो उ।
अट्ट दुहट्टवसट्टो पडिगमनादीनि कुज्जाहि॥ वृ.अन्तरुपाश्रयस्य यदि वा बहिरुपाश्रयस्य दिवा वा रात्रौ वा तेनागीतार्थेन विविक्तः सन् आर्तः दुःखातः वशातः सः प्रतिगमनादीनि प्रतिगमनं नाम प्रतिभञ्जनं व्रतमोक्षमित्यर्थः ।
आदिशब्दात् मृत्वा कुगतिविनिपातान्वा कुर्यात्तांश्च कुगतिविनिपातानेवाहभा.[४२५३] मरिऊणट्टज्झाणो गच्छे तिरिएसु वणयरेसुं वा ।
Page #960
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४२५३ ]
४७५ संभरिऊण य रुट्ठो पडिनीयत्तं करेज्जाहि ।। वृ. स आर्तध्यानो मृत्वा तिर्यक्षु वा तिर्यग् योनिषु गच्छेत् यदि वा वनचरेषु वानमन्तरेषु मध्ये स समुत्पद्येत्तत्र जाति स्मृत्वा त्यक्तौऽहं तस्यामवस्थायामिति रुष्टः सन् बहुविधं प्रत्यनीकत्वं कुर्यात् । भा.[४२५४] अहवा विसव्वरीए मोयं दिन्नाहि जायमाणस्स !
सो दंडियादि हुज्जा रुट्ठो साहे निवादीणं॥ भा.[४२५५] कुज्जा कुलादि पत्थारं सो वा रुट्ठो उ गच्छे।
मिच्छत्तं तप्पयं च दीहं भमेज्ज संसारकंतारे ।। . वृ. अथवा सर्वपर्यापनीयं याचमानस्य रात्रौ पानीयं नास्तीति मोकं प्रश्रवणं सोऽगीतार्थों दद्यात् । स च ण्डिकादीनां सम्बन्धी निष्क्रान्तः स्यात् ततः स धातुवैषम्येन रुष्टः सन् अवधावेत्। अवधाव्य च नृपादीनां कथयेत्ततः प्रवचनस्य महानुड्डाहः । यदि वा स राजादिस्तत्पक्षपतितः सोऽपि वा स्वयं रुष्टकुलादिप्रस्तारं कुलस्य गणस्य वा विनाशं कुर्यात् । यद्यपि च एवमादयो दोषा न भवन्ति । तथा प्रथमद्वितीयपरीषहाभ्यां परितप्यमानोऽसमाधिना मृतो दुष्कर(रा)मपि कृत्वान्तक्रियां कल्पविमानोपपत्तिं वा न प्राप्नुयात् । किन्तु वानमन्तरादिषूपपद्येत यदि वा कषायपीडितो दृष्टिविषः सर्पो जायेत । गच्छे मिच्छत्तमिति इह भवे वा मिथ्यात्वं गच्छेत् तत्प्रत्ययं च मिथ्यात्वप्रत्ययं च दीर्घसंसारकान्तारं भ्रमेत्। भा.[४२५६] सो उ विविचिय दिट्ठो संविग्गेहिं तु अन्नसाहहिं।
आसासियमनुसिट्टो भरणो वि पडिवनं ।। वृ.स प्रत्याख्यातभक्तो भक्तं याचमानो अगीतार्थः साधुर्विविक्तः परित्यक्तोऽन्यैः संविग्नैगीतार्थसाधुर्मिदृष्टस्ततस्तैराश्वासित आश्वास्य च अनुशिष्टोऽतिशयेन दूरमुत्साहितस्ततो यत् अभ्युद्यतमरणं त्यक्तं तत्पुनरपि तेन प्रतिपन्नं ततः सुगति भागी जातः । भा.[४२५७] एए अन्ने य तहिं व दोसा य पच्चवाया य ।
एएहि कारणेहिंऽगीयत्थ न कप्पति परिण्णा ।। व. यस्मादेतेऽनन्तरोदिता अन्ये चानुक्ता वहवो दोषाः प्रत्यवायाश्चागीतार्थस्य समीपे भक्तपरिज्ञाप्रतिपत्तौ तस्मादेतैः कारणैरगीतार्थस्य समीपे परिज्ञा भक्तपरिज्ञा न कल्पते । संविग्नगीतार्थानां च समीपे बहवो गुणास्तस्मात्तन्मार्गणा कर्तव्या । सा च द्विधा-क्षेत्रतः कालतश्च । भा.[४२५८] पंच व छ सत्तसए अहवा एत्तो वि सातिरेगतरे ।
गीयत्थपायमलं परिमग्गेज्जा अपरितंतो ।। वृ. पञ्च षट्सत वा योजनशतान्यणवा इतोऽपि सातिरेकतराणि योजनशतानि संविग्नपादमूलमपरित्रान्तो अनिवृत्तो मृगयते । उक्ता क्षेत्रतो मार्गणा । कालत आहभा.[४२५९] एक्कं च दोव तिन्नि च उक्कोसं बारसेव वासाणि ।
गीयत्थ पायमूलं परिमग्गेज्जा अपरितंतो ।। वृ. एको वे त्रीणि वा उत्कर्षतो द्वादशवर्षाणि यावदपरित्रान्तो अनिर्वित्रो गीतार्थपादमूलं परिमृगयते।
Page #961
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा. [४२६०] गीयत्थ दुल्लभं खलु पडुच्च य काले तु मग्गणा एसा ।
ते खलु गवेसमाणा खेत्ते काले य परिमाणं॥ वृ. गीतार्थो दुर्लभो यस्मिन् काले तं गीतार्थदुर्लभं कालं प्रतीत्याश्रित्य एषानन्तरोदिता क्षेत्रत; कालतश्च मार्गणाभिहिता ते खलु गीतार्थं गवेषयन्तः क्षेत्रविषये कालविषये च परिमाणमृत्कुष्टमेतावत् कुर्वन्ति। भा. [४२६१] तम्हा गीयत्थेणं पवयण गहियस्थ सव्वसारेणं ।
निज्जवगेण समाही कायव्वा उत्तमटुंमि॥ वृ. यस्मात् क्षेत्रतः कालतश्च गीतार्थमार्गणायामेतावानादरः कृतस्तस्मात्तेन गीतार्थेन प्रवचनगीतार्थसवंसारेण प्रवचनस्य गृहीतोऽर्थस्य सर्वसारो येन स तथा तेन निर्यापकेण उत्तमार्थे व्यवस्थितस्य समाधिः कर्तव्या। गतमगीतार्थद्वारमसंविग्नद्वारमाहभा.[४२६२] असंविग्गसमीवे वी पडिवज्जंतस्स होइ गुरुगा उ।
किं कारणं तु जहिं जम्हा दोसा हवंति इमे ।। वृ. असंविग्नसमीपेऽपि भक्तपरिज्ञा प्रतिपद्यमानस्य भवन्ति चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तं । किं कारणं यत्र यस्मादिमे वक्ष्यमाणा दोषा भवन्ति तानेवाहभा.[४२६३] नासेति चउरंगं सव्वलोयसारंग।
____ नटुंमि उ चउरंगं न हु सुलभं होंति चउरंगं । वृ. नाशयत्यसंविग्नश्चतुरङ्गं मानुषत्वादिरूपं सर्वलोकसाराङ्गसर्वलोकप्रधानतराङ्गेन हुनैव सुलभं प्रापं भवति चतुरङ्गं नाशयतीत्यत आहभा. [४२६४] आहाकम्मि य पानग पुप्फासीया बहु जने नायल।
सेज्जा संथारो वि.य उवही वि य होइ अविसुद्धो॥ वृ. असंविग्नो बहुजनस्य यथा तथा वा ज्ञातं करोति यथा एष कृतभक्तप्रत्याख्यानस्ततः स आधार्मिकं पानमानयति पुष्पाणि च ढोकयति । सेचनं च चन्दनादिना करोति । तथा शय्या संस्तारक उपधिश्च तेनानीतोऽविशुद्धो भवति । भा. [४२६५] एते अन्ने य तहिं बहवे दोसा य पच्चवाया य;
एएण कारणेणं असंविग्गे न कप्पइ परित्रा ।। वृ. एतेऽनन्तरोदिताऽन्ये चानुक्ता बहवो दोषाः प्रत्यवायाश्च तत्र प्रत्यवायाः प्रागिवासमाधिमरणतो वानमन्तरेषूत्पादितो नृपादिकथनतो वा वेदितव्या एतेन कारणेनासंविग्नेऽसंविग्नस्य समीपे परिज्ञा न कल्पते । किन्तु संविग्नस्यान्तिके ततः क्षेत्रतः कालतश्च मार्गणामाहभा. [४२६६] पंचेव छ सत्तया अहवा एत्तो वि सातिरेगं ।
संविग्गपायमूलं परिमग्गिज्जा अपरितंतो ।। वृ.इयं क्षेत्रतः कालत आहभा. [४२६७] एक व दोव तिन्नि व उक्कोसं धारसेव वासाणि ।
संविग्गपायमूलं परिमग्गिज्जा अपरितंतो॥ भा.[४२६८] संविग्ग दुल्लभं खलु कालं तु पमुच्च मग्गणा एसा ।
___
Page #962
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४२६८ ]
ते खलु गवेसमाणा खेत्ते काले य अपरिमाणं ॥
वृ. यस्मादेवं क्षेत्रतः कालतश्च मार्गणायामादरः कृतः । भा. [ ४२६९ ]
तम्हा संविग्गेणं पवयणगहियत्थ सव्वसारेणं । निज्जवगेण समाही, कायव्वा उत्तमट्ठमि ॥
वृ. गाथा चतुष्टयमपि प्राग्वत् । गतं संविग्नद्वारमिदानीमेकद्वारमेको निर्यापको न कर्तव्यः । किन्तु बहवोऽन्यथा विराधनादिदोषप्रसङ्गात्तमेवोपदर्शयति,
भा. [४२७०]
एक्कमि उ निज्जवग्गे विराधना होइ कज्जहानी य । सो सेहा विय चत्ता पावयणं चेव उम्माहो ॥
४७७
वृ. एकस्मिन् निर्यापके संयमविराधना आत्मविराधना च भवति । तथा हि- कृतभक्तप्रत्याख्याननिमित्तं पानकग्रहणायाटन् यदा क्वापि न लभते, तदा माभत पश्चात् ग्लानस्यासमाधिरित्याधाकर्मिकमपि पानकं गृह्णीयादिति संयमविराधना, निरन्तरमेकस्य क्लिश्यमानस्यात्मविराधना तथा कार्यहानिश्च भवति । तथाहि मरणसमये समाध्युत्पादनाय सोपेक्षते । स च कदाचित्तत्समये पानकादिनिमित्तमन्यत्र गतो भवेत् तथा स भक्तप्रत्याख्यानस्त्यक्त: शैक्षा अपि च त्यक्ताः प्रवचनतस्त्यक्तमुड्डाहश्चोपजायते । एतद्विभावनार्थमाह
भा. [४२७१]
तस्स गतोहासणादि अदाने सो परिच्चत्तो ।
दाडं व अदाउं वा भवंति सेहा व निद्धम्मा ॥
-
वृ. तस्य प्रत्याख्यान भक्तस्यार्थाय पानकादीनां मागणाय गतो निर्यापकस्तस्य समीपे शैक्षकोऽपरिणतो वा मुक्तस्तस्य समीपे उहासणेति भक्तं याचितं ते च शैक्षकादयो न कल्पते । एतस्य च भक्तं कृतप्रत्याख्यानत्वादिति न ददति दाने च सोऽसमाधिना मरणं प्राप्नुयदिति चैतदेवमेव हिंसादिप्रत्याख्यानान्यपि ततः कल्पन्ते हिंसादयोऽपीति निर्धर्माणो जायते । कूयइ अदिज्जमाणे, मारेन्ति बलत्ति पवयणं चत्तं
भा. [४२७२]
सेहा य पडिगया जणे अवण्णं पयासेंति ||
वृ.
तै: शैक्षकैरेवादीयमाने भक्ते स महत्ता शब्देन कूजति यथा मामेते बलान्मारयन्ति इत्येवमुक्तेन प्रकारेण प्रवचनं त्यक्तं । तथा शैक्षा ये प्रतिगताः प्रतिभग्नाः सन्तो जनेऽवज्ञां प्रकाशयन्ति । एष उड्डाह: । गतमेकद्वारमा भोगेन द्वारमाह
भा. [४२७३ ]
परतो सयं व नच्चा पारगमिच्छत्ति अपारगे गुरुगा ।
असती खेमसुभिक्खे निव्वाघाएण पडिवत्ती ॥
वृ. भक्तं प्रत्याख्यातुकामः कोऽपि समागतस्ततः आचार्येणाभोगः कर्तव्यो यावदस्य भक्तप्रत्याख्यानं समाप्तिमुपयाति तावदशिवाद्युपद्रवो नगरादीनां वोत्थानं भविष्यति किं वा नेति, तच्च कथं ज्ञातव्यं ते (तत्) स्वयमाचार्यस्यातिशयोऽस्ति तेन ज्ञातव्यं, यदि वा निमित्तमासोगमीमथवा स्वयं देवता कथयति यथा कंचनपुर गाथा इत्यादि । अथ स्वतोऽतिशयो निमित्तं वा नास्ति तर्हि येषां ते स्वयं प्रष्टव्याः एवं स्वत: परतो वा अशिवादीनां नगरोत्थानादीनां वा भावमवबुद्धय पुनरिदं ज्ञातव्यं । किमेष प्रत्याख्यानस्य पारगो भविष्यति किं वा नेति । तत्र यदि पारगतो ज्ञायते ततस्तं पारगमिच्छन्ति अथ चापारगं नेच्छन्ति, तथा अपारगे इष्यमाणे
Page #963
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ स्वस्य परस्य चातिशयादिर्न विद्यते ततोऽसति अविद्यमाने आभोगे यदि क्षेमं सभिक्षं तदा निर्व्याघातेन प्रतिपत्तिः कारयितव्या, वर्षाकाले प्रतिपत्तिः कार्यते इत्यर्थः । एतदेवाहभा.[४२७४] सव्वेव चिरं वासो वासावासे भवसि नं।
तेन तस्स विसेसेन वासासु पडिवज्जाणा ।। वृ. वर्षारात्रे वर्षोदकर्दमादिकारणतश्चतुरः पञ्चषट् वा मासानुग्रामादीनामुत्थानं न भवति, क्षेमं सुभिक्षं च स्वभावो वर्तते तपस्विनां च वर्षावासे चिरं वासः स्वयमेव प्रवृत्तस्तेन कारणेन तस्य भक्तप्रत्याख्यातुकामस्य विशेषतो भक्तप्रत्याख्यानप्रतिपादनके कर्तव्या, पूर्वमिदमुक्तं स्वयं देवता कथयति तच्च निदर्शनमाहभा. [४२७५] कंचनपुरगुरु अन्ना देवय रुवणा य पुच्छ कहणा य ।
पारणगखीररुहिरं आमंतण संघानसणया॥ वृ. कलिङ्गेषु जनपदेषु काञ्चनपुरे नगरे बहुश्रुताः बहुशिष्यपरिवाराः केचिदाचार्याः विहरंति, ते अन्यदा शिष्येभ्यः सूत्रपौरुषीं अर्थपौरुषीं च दत्वा संज्ञाभूमौ गतास्ते च गच्छन्तोऽपांतराले अतिशये महापादपस्याध: कांचिद्देवतां स्त्रीरूपेण रुदन्ती पश्यन्ति। एवं द्वितीयतृतीयदिनेऽपि ततो गुरुभिर्जानशडैः पुष्टं कस्मात् रोदिषि । तस्याः कथनमहमेतस्य नगरस्याधिष्ठात्री। एतच्च सर्व नगरमचिराज्जलप्रवाहेण विनंक्ष्यति। अत्र च बहवः स्वाध्यायवन्तो वर्तन्ते ततो रोदिमि। कोऽत्र प्रत्यय इति पृष्टे सा प्राह-अमुकस्य क्षपकस्य पारणके क्षीरं रुधिरंभविष्यति, तच्च यत्र गतानां स्वभावीभूतं भविष्यति तत्र क्षेमम् वसितव्यमिति । एवमुक्ता सा, एतद्वितीयदिने क्षपकस्य पारणके क्षीरं रुधिरीभूतं । तत: समस्तस्यापि संघप्रधानवर्यस्यामंत्रणं पर्यालोचनं च ततोनशनं समस्तस्यापि सङ्घस्येति । यदि पुनरशिवाद्युत्थाने विज्ञाते यदि भक्तं प्रख्यापयति तदा सगच्छसाधवः प्रवचनं च तेन त्यक्तं कथमित्याहभा.[४२७६] असिवादीहिं वहता तत्थ च कारणं च संजया चत्ता।
उवहिं विनायच्छम्मण चत्तो सो पवयणं चेव ।। वृ. यदि अशिवायुपद्रवं ग्रामाद्युत्थानं च ज्ञात्वा भक्तं प्रख्यापयति तदा तस्मिन् निर्यापिते एवाशिवायुत्थाने जाते यदि संयतास्तत्प्रतिबन्धतो न निर्गच्छन्ति। गच्छन्तो वा यदि तं कृतभक्तप्रत्याख्यानं तस्योपकरणं च वहति तदा ते संयता अशिवादिभि: कारणैस्तमुपकरणं च वहन्तस्त्यक्ताः अथोपधि विनिर्वहन्ति त्यक्त्वा वा सर्वथा फ्लायन्ते तदा स भक्तप्रत्याख्याता परित्यक्तः। स च त्यक्तः सन् उड्डाहं कुर्यात् । मां त्यक्तवा ते गता इति तदा प्रवचनस्य महती हीलनेति प्रवचनं त्यक्तं तस्मादशिवायुत्थाने अपारगे च तस्मिन् ज्ञाते स भक्तं न प्रत्याख्यातयितव्यः ।
गतमाभोगेन द्वारमिदानीमन्यद्वारमाहभा. [४२७७] एगो संथारगतो बिइतो संलेहे तइय पडिसेहो,
अपहुच्चंत समाही तस्स वा तेसिं च असतीए ।। व. यदि तत्र द्वौ जनावग्रे स्तस्तद्यथा एकः संस्तारगतः संस्तारगतो नाम संलिख्यकृतप्रत्याख्यानो द्वितीयः संलिखति संलेखनां करोति तथा तृतीयो यद्यन्य उपतिष्ठति तर्हि तस्य
Page #964
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-१०, मूलं-२५१, [भा. ४२७७ ]
४७९ तृतीयस्य प्रतिषेधः कर्तव्यः । किं कारणमिति तेदत आह-अपहुच्चतेत्यादि, न प्रभवन्ति न प्राप्यन्ते त्रयाणामपि योग्या निर्यापका न च संस्तरन्ति । ततोऽप्रभवः अप्राप्यमाणेषु तेषु संस्तारणस्यास्य वा सति तस्य तृतीयस्य तयोर्वाग्रेतनयोस्तेषां वा निर्यापकाणां असमाधिरुपजायते । प्रथमं सन्ति बहवो निर्यापका: संस्तरन्ति च तदा न कश्चिदनन्तरो दोषः प्रसजतीति तृतीयामपि प्रतीच्छन्ति। भा.[४२७८] हवेज्ज जइ वाधातो बितियं तत्थ ठावए।
चिलिमिलि अंतरा चेव बहि विंदावए जनं ॥ वृ. यदि तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य व्याघातो भवेत् व्याघातो नाम प्रत्याख्यानेनासंस्तरणं स च बहिः सर्वत्र ज्ञातो दृष्टश्च भूयसा लोकेन एष कृतभक्तप्रत्याख्यान इति, ततः एषा यतना कर्तव्या। योऽसौ द्वितीयः संलेखनां कुर्वन् तिष्ठति स तत्र स्थाप्यते तस्यान्तरा चिलिमिलि कर्तव्या। ततो यदि यै ातो दृष्टः ते वन्दकाः समागच्छेयुः तदा स तेषां न दर्शयितव्यः किन्तु ते भण्यन्ते बहिः स्थिता यूय वन्दध्वमिति । एवं बहिः स्थितं जनं वन्दापयेत् । गतमन्यद्वारम् भा.[४२७९] अनापुच्छा एगस्स पडिच्छेवं जती गुरू गुरुगा ।
चत्तारि वि विनोया गच्छमनिच्छंते जं पावे ॥ वृ. गच्छस्यानापृच्छया यदि तं भक्तं प्रत्याख्यातुकामं गुरुः प्रतीच्छति अभ्युपगच्छति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका विज्ञेयाः गच्छे वाऽनिच्छति स भक्तप्रत्याख्याता यत्प्राप्नोति असमाधिप्रभृतिकं तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तं(ततः) गच्छ आपृष्टव्याः । किं कारणमिति चेदुच्यते । स गच्छसाधवः सर्वं परिभ्रमन्तो जानते, यथा एतस्मिन् क्षेत्रे एतत्सुलभमेतत् दुर्लभ ततो मुखः पृच्छति किमेतस्मिन् क्षेत्रे यानि कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य समाधिकरणानि द्रव्याणि तानी सुलभानि किं वा दुर्लभानि । तत्र यदि सुलभानि तत् भक्तप्रत्यख्यानं प्रतिपाद्यते । अथ दुर्लभानि तहि प्रतिषिध्यते । अन्यत्र गत्वा प्रतिपद्यस्वेति, अनापृच्छायां दोषानाहभा.[४२८०] पानगादीनि जोगाणि जानि तस्स समाहिए।
अलंभे तस्स जा हानी परिक्कोसा य जायणे॥ भा.[४२८१] असंथरं अजोग्गा वा जोग्गावाही व ते भवे ।
एसणाए परिक्कोसा जाया तस्स विराधना ॥ वृ. गणस्यानापृच्छायां यानि तस्य कृतभक्तप्रत्यख्यानस्य समाहिते समाधाननिमित्तानि पानकादीनि योग्यानि आदिग्रहणेन भक्तपरिग्रहः तेषामलाभे तस्य प्रत्याख्यातुः यदि निःसमाधि: परिभ्रंश उपजायते, यश्च गच्छसाधूनां योग्या पानकादेर्याचने परिमार्गणे परिक्लेशस्तथा असंस्तरः संस्तरणाभावे यः परिक्लेशो अयोग्या वा तत्र निर्यापका भवेयुः योगवाहिनोप्येते तत्र योगवाहिनां समाधिकारकाणि पानकादीन्युद्गमानि शुद्धानि मृगयमाणानां यः परिक्लेशो वाऽयोग्यनिर्यापकसंपर्कतस्तस्य कृतप्रत्याख्यानस्य विराधना अनागाढदिपरितापना असमाधिमरणादिकं तत्सर्वं तन्निमित्तमतो गच्छस्य पृच्छा कर्तव्या । गतमनापृच्छाद्वारमधुना परीक्षाद्वारमाहभा. [४२८२] अपरिच्छाणंपि गुरुगा दोण्हवि अन्नोन्नयं जहा कमसो।
होइ विराधना दुविहा एक्को एक्को वजं पावे ।।
Page #965
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ वृ. यो भक्तं प्रत्यख्यातुकामस्तेन गच्छसाधवः परीक्षितव्याः किमेते भाविता इति गच्छसाधुभिरपि स परीक्षणीयः । किमेष निस्तारको भवेत् किं वा नेति, आचार्येणापि परीक्षितव्यः । अन्योन्यं पुनर्यथा क्रमशो वक्ष्यमाणक्रमेणपरीक्षणे द्वयोरपि गच्छस्य भक्तं प्रत्यख्यातुकामस्य च प्रायश्चित्तं प्रत्येकं चत्वारो गुरुकाः। तथा अपरीक्षणे भवति द्विविधा विराधना, आत्मविराधना संयमविराधना च, तत्र गच्छस्यात्मविराधनाऽसमाधिमरणतः प्रत्यवायसंभवात् भक्तप्रत्यख्यातुः आत्मविराधना असमाध्युत्पादात् संयमविराधना गच्छस्याभावितत्वेन एषणाया असंभवात् । एक्को एक्को व जं पावे एको गच्छे यमनर्थं प्राप्नोति एको वा स भक्तप्रत्याख्याता तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तमापद्यतेभा.[४२८३] तम्हा परिच्छेणं तु दव्वे भावे य होइ दोण्हंपि।
संलेहे पुच्छदायण दिद्रुतो अवच्चकोंकणए ।। वृ. यत एवपरीक्षणे प्रायश्चितं दोषाश्च तस्माद्वयोरपि परस्परं द्रव्ये भावे च भवति परीक्षणं तच्चैवं भक्तं प्रत्यख्यातुकामेन परीक्षानिमित्तं गच्छसाधवो भणिता यथा आनयत मम योग्यं कलमशालिकूरं कथितं क्षीरं, ततो भक्ष्येऽथवाऽन्यद्भोजनं प्रणीतं यत्स्वभावतो रुचिकर तत् आनयतेति याचते तत्रैवं याचने यदि ते हसन्ति कृष्णमुखा वा जायन्ते तदा ज्ञेयमभाविता एते इती तेषां समीपे न प्रत्याख्यातव्यमथ ते ब्रुवते यद् भणसि तत् कुर्म इति तदा ज्ञेयं योग्य एते इति, तथा गच्छसाधुभिः परीक्षानिमित्तं कलमशालिकरप्रभृतिकमुत्कृष्टं द्रव्यमानेतव्यं,तस्मित्रानीते यदि स ब्रूते-अहो सुन्दरमानीतं भुञ्जेऽहमिति तदा ज्ञातव्यमेष आहारलुब्ध इति न निस्तरिष्यति वक्तव्यश्च स यदा त्वमाहारगृद्धि त्यक्ष्यसि तदा ते भक्तपरिज्ञायां योग्यता भविष्यति नान्यदा। अथ स तमुपनीतमाहारं जुगुप्सते किं ममैतेनाहरितेन पर्याप्तं नाहामाहारयामीति तदा ज्ञातव्यमेष निस्तरिष्यति तस्मिन् वक्तव्यं प्रत्याख्याहि, वयं ते निर्यापका इति इह तु याचितस्य द्रव्यसम्पादनमसम्पादनं च सा गच्छस्य द्रव्यतः परीक्षा यत्पुनः सकषायित्वमकषायित्वं वा ज्ञायते तद्भावपरीक्षणं । तथा भक्तप्रत्यारूयातुरप्यानीतसुन्दरस्य ग्रहणमग्रहणं वा द्रव्यतः परीक्षणं, भावतो गृद्धयगृद्धिपरिज्ञानमिति आचार्यस्य तत्परीक्षणमाह संलेहपुच्छइत्यादि यदा स आचार्याणामुपस्थितो भवति भक्तप्रत्याख्यातेनाहं तिष्ठामि। तदास आचार्येण प्रष्टव्य: किमत्र संलिखितं त्वया न वेति ततः स चिन्तयति पश्यति मे अस्थिचर्मावशेषं शरीरं तथापि प्रश्नयति संलिखितं न वेति । एवं चिन्तयित्वा क्रोधे दर्शिते क्षिप्रमगुलिं भक्त्वा दर्शयति पश्य, यत्र किंचिन्मद्यं (रक्तं) मांसं वा द्रक्ष्यसि भवति संलिखितं किं वानेति । एवमुक्ते गुरुराह-न तेद्रव्यसंलेखं पृच्छामि कृशशरीरंप्रत्यक्षत एवोपलभ्यमानत्वात् । किन्तु भावसंलेखं । स चाद्यापि न विद्यते इति भावसंलेखं कुरु । श्रूयतां चात्र दृष्टान्तोऽमात्यकोंकणविषये।
साम्प्रतमेनामेव गाथां व्याचिख्यातुर्गच्छपरीक्षामाहभा.[४२८४] कलमोयणपयकढियादि दव्वे आनेहि मित्ति उदिते।
भावे कसाइज्जती तेसि सगासे न पडिवज्जे । ७. कलमोदनं कलमशालिकूरंपयो दुग्धं क्वथितमादिशब्दात् अन्यस्याप्यभीष्टस्य, भोजनस्य परिग्रहो मम योग्यमानयतेति द्रव्ये उदिते यदि भावे भावतः कषायन्ति कषायं कुर्वन्ति ।
Page #966
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८१
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४२८४ ] ततस्तेषां समीपे भक्तपरिज्ञां न प्रतिपद्यते, अयोग्यत्वात् । भा.[४२८५] अह पुन विरूवरूवे आनीय दुगुंच्छियभणंतनं ।
आनेसुवत्ति ववसिए पडिवज्जति तेसि तो एसो ।। वृ. अथ पुनर्विरूपरूपे अनेकप्रकारे आहार आनीते जुगुप्सते भणन्ते भणत्यन्यमाहार-- मानयामस्तथैव नेतुं व्यवसितस्तेषां पार्वे प्रतिपद्यते । यथाभिलषितवस्तुसम्पादकया तेषां योग्यत्वात् । सम्प्रति गच्छस्य तत् परीक्षामाहभा. [४२८६] कलमोयणे अपयसा अन्नं च सभाव अनुमयं जस्स।
उवनीयं जो कुत्थइ तं तु अलद्धं पडिच्छंति ।। व. कलमोदनं कलमशालिकरं पयसा सहापनीतमिति अन्यद्वा तस्य स्वभावतोऽनमतं तस्य तदुपनीतं सत् यः कुत्सते(कुत्सयते) निन्दति किं ममैतेन कार्यमिति तमलुब्धमिति ज्ञात्वा प्रतिच्छन्ति । यस्तु कलमौदनादिके उपनीते अहो सुन्दरमहं भुञ्जे इति स लुब्ध इति न प्रत्येषणीयः । आचार्यस्य तत्परीक्षामाहभा. [४२८७] अज्जो संलेहो ते कि कतो न कओत्ति एवमुदीयंमि।
भत्तं अंगलिदावे पेच्छह कि कतो न कतो।। वृ.अयं संलेखस्त्वया किं कृतो वेत्येवसुदिते अङ्गलि भक्त्वा दर्शयति । प्रेक्षस्व किं कृतः कि वा न कृत इति तत आचार्य आहभा.[४२८८] नहु ते दव्वसंलेहं पुच्छि पासामि ते किसं ।
किसे ते अंगुली भग्गा भावसंलेहमाउरो ॥ वृ. न हुनैव ते तव द्रव्यसंलेखं पृच्छामि यतः पश्यामि ते कृशं शरीरं तस्मात्किमिति त्वया अङ्गलिर्भग्रा पृच्छामि भावसंलेखं, मा क्रोधवशादातुरो भव सम्प्रति दिटुंतोऽमच्चकोंकणए इत्येतद्भावयति भा.[४२८९] रना कोंकण मच्चा दोवि निव्विसया कया।
दोड्डिए कंचियं छोढुं कोंकणे तक्खणा गतो । भा.[४२९०] भंडीओ वइल्लएकाए अमच्चो जा भरेति उ।
ताव पुनं तु पंचाहं नलिए निहणं गतो ।। वृ. केनापि राज्ञा एक: कोंकणकोऽपरोऽमात्य एतौ द्वावपि कस्मिश्चदपराधे समकमाज्ञप्तौ । यदी पञ्चाहाभ्यन्तरे निर्विषयौ न व्रजतस्तोऽवश्यं वध्याविति तत्र कोङ्कणको दोग्धिके तुम्बके काञ्जिकं काञ्जिकपयांसि क्षित्वा तत् क्षणात् गतः अमात्यः पुनर्यावत् भण्डी ग्रन्थी वलोवर्दान् कायानुकापौती बिभर्ति तावत् पूर्ण पञ्चाहमिति नलिके शूलिकामारोपिता निधनं गतो विनाशं प्राप्तः, । यथा सोऽमात्यः कुटुम्बोपकरणप्रतिबद्धो विनाशमुपगतः । एवं त्वमपि भावप्रतिबद्धो नाराधनाजीवितं प्राप्स्यसि तस्मात्। __ भा.[४२९१] इंदियाणि कसाए य गारवे य किसे करू।
न चेयं ते पसंसामो किसं साहु सरीरगं ।। 22/31
Page #967
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ वृ. इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि कपायान् क्रोधप्रभृतीन् गौरवाणि ऋद्धिगौरवप्रमुखाणि कृशानि (कुरु) न चेदं ते साधोः कृशं शरीरकं प्रशंसामो भावसंलेखव्यतिरेकेण द्रव्यरसंलेखस्यापि किञ्चित्करत्वात् । गतं संलेखनाद्वारमिदानीमालोचनाद्वारमाहभा.[४२९२] आयरियपायमूलं गंतूणं सइ परक्कमे।
ताहे सव्वेण अत्तसोही कायव्वा एस उवएसो।। वृ. तत्तो द्रव्यसंलेखना भावसंलेखनानन्तरं भक्तं प्रत्याख्यातुकामेन सर्वेण स्वयं शोधि जानताऽजानता च सति पराक्रमे आचार्यपादमूले गत्वा शोधिः कर्तव्या। एष तीर्थकृतां गणभृतां चोपदेशः तत्र स्वयं शोधि जानन्तः प्रत्याहभा.[४२९३] जह सकुसलो वि वेज्जो अन्नस्स कहेइ अत्तणो वाहि।
वेज्जस्स य सो सोउतो पडिक्कम समारभते ।। भा. [४२९४] जाणंतेण वि एवं पायच्छित्तविहिमप्पणो निउणं ।
तह वि य पागडतरयं आलोएयव्वयं होई॥ वृ. यथा सुकुशलोऽपि वैद्योऽन्यस्यात्मनो व्याधि कधयति सोऽपि वैद्यस्य श्रुत्वा व्याधिकथनं ततः प्रतिकर्म समारभते । एवं प्रायश्चितविधिमात्मनो निपुणं जानतापि तथापि प्रकटतरमालोचयितव्यं भवतीति कृत्वा अन्यस्य समीपे आलोचयितव्यं । ततोऽप्यनेन किं कर्तव्यम् भा. [४२९५] छत्तीसगुणसमन्नागएण तेन वि अवस्स कायव्वा।
परिपक्खिया विसोही सुट्टविवहार कुसलेणं ।। वृ. तेनाप्यनेनाचार्येण षट्त्रिंशद्गुणसमन्वागतेन षट्त्रिंशद्गुणा अट्ठविहा गणिसंपय इत्यादिना प्रोगेवाभिहिताः । सुष्टुअपि व्यवहारकुशलेन परपक्षिका परपक्षे गता विशोधिरवश्यं कर्तव्या। कथं पुनरात्मनः शोधिजातमप्यालोचयदित्याहभा.[४२९६] जह बालो जपंतो कज्जमकज्जं च उज्जुयं भणइ ।
तं तह आलोइज्जा मायामयविप्पमुक्को उ।। वृ. अथ बालो जल्पेन् कार्यमकार्यं च ऋजुकममायं भणति तथा मायामदविप्रमुक्तस्तत्कार्यमकार्यं वा गुरोः पुरत आलोचयेत् । सम्प्रति मायानिर्धातने उपदेशमाहभा. [४२९७] उप्पन्ना उप्पन्ना माया अनुमग्गतो निहंतव्वा!
आलोयणनिंदणगरहणेहिं न पुनो अवितहेत्ति ।। वृ. उत्पन्ना उत्पन्ना माया मार्गतः पष्टो लग्नेन आलोचननिन्दनगर्हनैनिहन्तव्या। कथमित्याहन पुनरेवं द्वितीयं वारं करिष्यामीति प्रतिपत्त्या, संप्रत्यालोचनायां ये गुणा भवन्ति तानुपदर्शयति; भा.[४२९८] आयारविनयगुण कप्पदीवणा अत्तसोहि उजुभावो।
अज्जवमद्दवलाघव तुट्ठीपल्हायजननं च ।। वृ.आलोचनायां दत्तायामाचारः पञ्चविध आसेवितो भवति, विनयगुणश्च प्रवर्तितो भवति, कल्पदीपनानामवश्यमालोचयितव्यो अतीचार इत्यस्य कल्पस्य प्रकाशनमन्येषामुपदर्शनं, ततस्तेऽप्यन्ते एवं कुर्वन्ति । तथा आत्मनो विशोधिनिःशल्यता कृता भवति । तथा ऋजुसंयमस्तस्य भावो भवनं तत्कृतं भवति, । तथा आर्यभवमार्यत्वं, मार्दवममानत्वम्लाघवमलोभत्वमेतानि
Page #968
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८३
कृतानि भवन्ति । तथा आलोचिते सति निःशल्यीभूतोऽहमिति तुष्टिरुपजायते । तथानालेचि-तऽतीचारे सशल्योऽहमिति या मनस्यऽधृतिः (तस्याः) परिदाहापगमात् प्रल्हादजननं प्रल्हादोत्पादः, शीतीभवनं भवति । कः पुनः सोऽपि अतिचारः कुतो वा प्रभृत्यालोचयितव्यमताहभा. [४२९९] पव्वज्जादी आलोयणा उतिरहं चउक्कगवि सोही ।
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१ [ भा. ४२९८ ]
7
जह अप्पणी तह परे कायव्वा उत्तमट्ठमि ॥
वृ. त्रयाणां ज्ञानदर्शनचारित्राणां अर्ताचारेषु प्रव्रज्यादेरारभ्य यावदुत्तमार्थाम्युपगमस्तावदालोचना दातव्या कथमित्याह-चतुष्कः विशोध्या एकैकस्मिन् द्रव्यत: क्षेत्रतः कालतो भावतचातीचारविशुद्धया पुनः कथमित्याह-यथात्मनः सम्यक् ज्ञेयतया तिष्ठति तथा परस्मिन् आलोचना कर्तव्या देशतः सर्वतो न किंचिदपि गृहीतव्यमिति भाव उत्तमार्थे उत्तमार्थप्रतिपतौ कर्तव्यतायां तत्र ज्ञाननिमित्तं द्रव्यतोऽतीचारालोचनामाह
भा. [४३०० ]
नाणानिमित्तं आसेवियं तु वितहं परूवियं वावि । चेयणमचेयणं वा दव्वं सेसेसु इमगं तु ॥
वृ. ज्ञाननिमित्तं सचित्तं अचित्तं द्रव्यमुद्गमाद्यशुद्धं तथा सचेतनमचेतनं वा वितथं प्ररूपितं भवेत्तद्यथा - सचित्तमचित्तं वा सचित्तमिति एतत् द्रव्यतोऽतीचारालोचनं शेषेषु तु क्षेत्रादिष्विदमतीचारालोचनं तदेवाह
भा. [४३०१]
नाणनिमित्तभद्धाणमेति उमे य अच्छति तदट्ठा नाण व आगमेस्संति कुणंति परिकम्मणं देहे ॥ पडिसेवति विगतीतो मज्झदव्वो व एसति वि वत्ती । वायंतस्सवि किरिया कया पणगाइहाणीए ।
भा. [४३०२]
वृ. ज्ञाननिमित्तमध्वानं पन्थानमिति प्रतिपद्यते अध्वानं प्रतिपत्रे च यस्तचित्तमकल्पि-कमयतनया यतनया वा च तत् आलोचयति । इदं क्षेत्रतोऽतीचारालोचनं । तथाऽवमेऽपि दुर्भिक्षेऽपि तदर्थं ज्ञानार्थं तिष्ठति, तत्र च तिष्ठिता यदकल्पिकमासेवितमयतनया यतनया वा तदालोचयति, इदं कालतोऽतीचारालोचनम्। भावत आह-नाणं चेत्यादि ज्ञानमहमागमिष्यामि ग्रहीष्यामीति हेतोर्देहे शरीरस्य परिकर्म करोति, यथा व्याख्याप्रज्ञेसेर्महाकल्प श्रुतस्य वा योगं वोढुकामो घृतं पिबति, प्रणीतं चाहारमुपभुङ्क्ते । तत्र या अयनता कृता, अथवा कश्चिद्रोग आसीत् । मा स तत्काले उद्रेकं यायादिति परिकर्म करोति, तच्च कुर्वता या अयतना कृता निर्विकृता विकृतीर्नानाप्रकारा निरन्तरं प्रतिसेवते तत्रापि या अयतना कृता मेध्यानि द्रव्याणिनामयैर्मेधा उपक्रियते । तानि द्रव्याणि एषयता परिमार्गयता पिबता वा या अयतना व्यधायि तथा वाचयतो वाचनाचार्यस्य पञ्चकादिहान्या क्रिया कृता अपि शब्दात्पञ्चकादिहान्यातिक्रमेण वा या कृता क्रिया तामप्यालोचयन्ति । तदेवं ज्ञाननिमित्तं द्रव्याद्यतीचारालोचनमुपदर्शितमधुना दर्शननिमित्तं चारित्रनिमित्तं चाह
भा. [४३०३]
एमेवदंसणम्मि वि सद्दहणा नवरि तत्थ नाणत्तं । सण इत्थी दोसो वयातिचरणे सिया सेवा ||
वृ. एवमेव अनेनैव प्रकारेण ज्ञानगतेन प्रकारेण दर्शनेऽपि दर्शननिमित्तमपि द्रव्याद्यतीचार
Page #969
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ जातमालोचयितव्यं नवरं तत्र नानात्वं दर्शनं नाम श्रद्धानं चरणेऽपि चारित्रेऽपि स्यादियमतीचारता सेविता, तद्यथा-एषणायामेषणाविषये दोषोपेतबसतिविषये व्रतविषयो वेति।
सम्प्रत तिण्हं चउक्कमविसोही इथ्यस्यान्यथा व्याख्यातुमाहभा. [४३०४] अहवा तिगसालंबेण दव्वमादी चउक्कमाहच्च ।
आसेवियं निरालंतोव्व आलोअए तं तु ।। वृ.अथवेति प्रकारान्तरे त्रिकसालंबेनोपेतेन द्रव्यादिचतुष्कं द्रव्यक्षेत्रकालभावलक्षणमाहच्च कदाचित् । अकल्पनीयमयतनया यतनया वा सेवितमथवा निरालम्बको ज्ञानाद्यालम्बनरहितो द्रव्यादिचतुष्कमकल्पिकमासेवितवान् । एतेनैतत् ख्यापितं यत् प्रतिसेव्यते किञ्चिदकल्पिकं तत् दर्पतः कल्पता भावतः परमपरप्रकारान्तरमस्तीति एतेत् आलोचयेत्। भा.[४३०५] पडिसेवणातियारा जइ वीसरिया कहं चिहुज्जाणु।
तेसु कह वट्ठियव्वं सल्लुद्धरणंपि समणाणं ।। वृ.प्रतिसेवनातिचारा यदि कथमपि विस्मृता भवेयुस्तेषु शल्योद्धरणे कर्तव्ये कथं श्रमणेन वर्तितव्यं । सूरिवर्तनप्रकारमाहभा. [४३०६] जे मे जाणंति जिना अवराहे जेसु जेसु ट्ठाणेसु ।
तेहिं आलोएउं उवट्ठितो सव्वभावेणं । भा. [४३०७] एवं आलोएंतो विसुद्धभावपरिणामसंजुत्तो।
आराहओ तह वि सो गारव पडिकुंचना रहितो ।। वृ. यान्ममापराधान्येषु येषु स्थानेषु जिना:केवलिनो भगवन्तो जानन्ति तानहं सर्वभावेन सर्वात्मना आलोचयितुमुपस्थितः परं न स्मरामि वचसा न प्रकटीकर्तुं शक्नोमि, । तस्माज्जिनदृष्टान्तमेव प्रमाणमित्यालोचयितव्यं । यद्यप्येवं संमुग्धाकारमालोचयति । तथापि स गौरवप्रतिकुञ्चनारहितो विशुद्धेन भावपरिणामन संयुक्त एवमालोचयेत् आराधकः प्रतिकुञ्चना नाम माया, गतमालोचनाद्वारमधुना प्रशस्तस्थानद्वारमाहभा.[४३०८] ठाणं पुन केरिसगं होइ पसत्थंतु जस्स जं जोगं ।
भण्णति जत्थ न होज्जा कारणस्स उ तस्स वाघातो।। वृ. तस्य भक्तं प्रत्याख्यातुर्यत्प्रशस्तं योग्यस्थानं तत् कीदृशं सूरिराह-भण्यते यत्र तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य ध्यानव्याघातो भवति तान्युपदर्शयति। भा. [४३०९] गंधव्वनट्टजट्टो स्स चक्कजन्तग्गिकम्म पुरुसे य
नंतिक रयग देवडडोंब पाहिडिग रायपहे ।। भा. [४३१०] चारगकोट्टग वट्ठाण, कप्पपुप्फदगसमीवं मि,
आरामे अहवियटे नागधरे पुव्वभणिए य ।। वृ. गन्धर्वशालायं यत्र गन्धर्विका: संगीतं कुर्वन्ति तत्र गन्धर्वशालासमीपे वा नस्थातव्यं ध्यानव्याघातभावात् । तथा नृत्यशालासमीपे वा तत्राप्युक्तदोषसंभवात् । तथा जड्डो हस्ती अश्वस्तुरङ्गमो हस्तिशालासमीपे वा तुरंगमशालासमीपे वा हस्तिकादिविरूपशब्द श्रवणतो ध्यानव्याघातभावात् तथा चक्रशालायां तिलपीडनशालायां तिलपीडनशालासमीपे वा जन्तति
Page #970
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAA
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४३१०] ।
४८५ इक्षुयंत्रशालायाम् इक्षुपीडनशाला समीपे वा तिलादिदर्शनतः कर्मकरगानशब्दशर्वणतो वा ध्यान भङ्गोपपत्ते: अग्निकर्म लोहकारकर्म तच्छाला अग्निकर्मलोहकारकर्मशालायां अग्निकर्मशालासमीपे वा पुरुपः कुंभकार: कुंभकारशालायां कुंभकारशालासमीपे वा अग्निपरितापतो लोहकुट्टनादिशब्दश्रवणतो वाध्यते व्याघातसंभवात् तथा नन्तिक्ताः छिपास्तच्छालासमीपे वा रजकशालायां रजकशालासमीपे वा देवडशालायं समीपे वा जुगुप्सादोपात् डोम्बलंखकास्तेऽपि गायन्ति। अथवा चण्डालविशेषगायना डोम्बास्तेषां शालायां तच्छालासमीपे वा जुगुप्सादोषात् । गानशब्दश्रवणतो ध्यानव्याघातभावाच्च तथा पाडहिकशालायां पाडहिकसमीपे वा वादिवशब्दश्रवणतो ध्यानव्याधात: राजपथे समीपे वा राज्ञ आगच्छता गच्छता वा समृद्धिदर्शनतो निदानकरणप्रसक्तेः, तथा चारको गुप्तिगृहं तर तस्य समीप धारयता शब्दश्रवणतो ध्यानव्याघातभावात् कोष्टाका नाम वट्टानां शाला, कोष्टके कोष्ट्रकसमीपे वा वट्टा अपि गायन्ति, विरूपरूपाणि च भाष्यते, ततो ध्यानव्याधातः, तथा कल्पपालाः सुरादिविक्रयकारिणो मद्यपा वा तेषां शालायां तच्छाला समीपे वा यसस्तव मत्तप्रमत्ता गायन्ति पृत्कुर्वन्ति ततो ध्याने व्याघातसंभवः तथा क्रकचके यत्र काष्टानि क्रकच्यन्ते क्रकचसमीप वा। काष्टककचशब्दश्रवणत: कारपत्रिकगानशब्दश्रवणतो ध्यानभ्रंशोपपत्तेः पृष्फफलदगसमीवम्मित्ति पुण्यसमीपे फलसमीपे उदकसमीपे वा पुष्पादिदर्शनतः तद्विपयाभिलापोपपत्तेः । तथा आरामे तबाप्पनन्तरोदितदोपप्रसङ्गात् यथा विकटं नाम असंगुप्तद्वारम्(च) । तत्र पानके पाने कायिक्यादि परिस्थापने च सागारिकसंभवात् तथा नागगृहे उपलक्षणमेतत् । यक्षगृहादिषु तत्रापि भूयसां लोकानां नानाविधविकुवितवेषाणामागत्यागत्यगाननर्तनकरणात्तथा च सति ध्याने व्याघातसंभवः । यदि वा नागदयोऽनुकम्पया प्रत्यनीकतया विमर्शेन वा अनुलोमान् प्रतिलोमान्वा उपसर्गान् कुर्युः । पूर्वभणिते च प्राक्कल्पाध्ययनाभिहिते च भक्तप्रत्याख्यातुकामे तदेव भावयति। भा.[४३११] पढमविइएसु कप्पे उद्देसेसु उवस्सया जे उ।
विहिसुत्ते य निसिद्धा तब्विवरीए गवेसेज्जा ।। वृ. कल्पे कल्पाध्ययने द्वितीयतृतीययोरुद्देशयोविधिसूत्रे च आचाराङ्गे शय्याध्ययने अवग्रहप्रतिमास्थाननिषीदनके च ये उपाश्रया निषिद्धास्तेषुनस्थातव्यं । किन्तु तद्विपरीतान् प्रदेशान् गवेषयेत् । तथा - भा. [४३१२] उज्जाणरुक्खमूले सुन्नघरअनिसट्ट हरिय मग्गे य।
___ एवं विहे न हायइ हुज्जा समाहीए वाघातो ।। वृ.उद्याने वृक्षमूले शून्यगृहे अनिसृष्टे अननुज्ञाते हरिते हरिताकुले मार्गे च अन्यस्मिन्नपि च एवंविधे स्थाने न तिष्ठति भक्तप्रत्याख्याता, यतस्तत्र समाधेः व्याघातो भवति। गतमप्रशस्तस्थानद्वारमधुना प्रशस्तवसतिद्वारमाहभा. [४३१३] इंदियपडिसंचारो मनसंखोभकरणं जहिं नत्थि।
चाउस्सालादि दुवे, अनुन्नवेउण टायन्ति ।। वृ. यत्र इन्द्रियप्रतिसंचारो न भवति, किमुक्तं भवति ? यत्र अनिष्टा इष्टा वा शब्दा न
Page #971
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४८६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ श्रयन्ते, नापीष्टानिष्टानि रूपाणि । एवं गन्धादिष्यपि भावनीयं । मन:संक्षोभकरणं च तत्र नास्ति, तत्र चतुःशालादिके द्वे वसती अनुज्ञाप्य प्रतिग्राह्ये आदिशब्दात् त्रिशालद्विशालादिपरिग्रहः वसतिद्वयं च गृहित्वा एकत्र भक्तप्रत्याख्याता स्थापत्ये अपरत्र शेषा गच्छ साधवः किं कारणमिति चेदुच्यते अशनादीनां गन्धेन भक्तप्रत्याख्यातुरभिलाषो माभूतिदि हेतोः । भा.[४३१४] पानगजोग्गाहारे उ ठन्ति से तत्थ जत्थ न उ इंति।
अपरिणया व सो वा अप्पच्छयगेहिं रक्खट्ठा ।। वृ. पानकं योग्यमाहारं च से भक्तप्रत्याख्यातस्तत्र प्रदेशे वृषभाः स्थापयन्ति यत्र न तु नैव अपरिणता: साधवः स वा भक्तप्रत्याख्याता समागच्छन्ति । किं कारणं तत्र स्थापयन्तीत्यत आह-अप्रत्ययगृद्धिरक्षार्थ कृतभक्तप्रत्याख्यानेऽस्य दीयमानं दृष्ट्वा माभूदपरिणतानामप्रत्ययो भक्तप्रत्याख्यातस्तु तत् दृष्ट्वा गृद्धिरिति हेतोः । अथ्राह-यदि तेन भावतस्त्यक्त आहारस्तत: कथं तस्य गृद्धिरुपजायते । तत आहभा.[४३१५] भुत्तो भोगी पुरा जोवि गीयत्थो वि य भाविओ।
संते साहारधम्मेसु सो पि खिप्पं तु खुब्भए । वृ.योऽपि पुरा पूर्व भुक्तभोगी गीतार्थो भावितोऽपि च सोऽपि सत्सु आहारधर्मेषु आहारग्रहणधर्मेषु क्षिप्रं शीघ्रमाहारदर्शनतः क्षुभ्यति, स्वप्रतिज्ञां विलुप्याहारं याचते । तथाभा. [४३१६] पडिलोमानुलोभा वा विसया जत्थ दूरतो।
ट्ठावेत्ता तत्थ से निच्चं कहणा जाणेगस्सवि ।। वृ.यत्र पडिलोमा अनुलोमा वा विषयाः दूरतस्तत्र तं स्थापयित्वा सेतस्य ज्ञानतोऽपि नित्यं कथना भवति । गतं वसतिद्वारमिदानिं निर्यापक द्वारमाहभा.[४३१७] पासत्थोसन्नकुसीलट्ठाण परिवज्जिया उ निज्जवगा।
पियधम्मवज्जभीरू गुणसम्पन्ना अपरितंता ।। वृ. पार्श्वस्थाऽवसन्नकुशीलस्थानपरिवर्जिताः प्रियधर्माणोऽवद्यभीरखो गुणसम्पन्ना अपरित्रान्ता अपरिश्रान्ता निर्यापका अथ पुनस्ते निर्यापकास्तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य किं कुर्वन्ति कियंतो वा इष्यन्तेभा.[४३१८]उच्चत्त १ दार २ संथार ३ कहग ४ वादीअ ५ अग्ग दारम्मि । ६
भत्तो ७ पाण ८ विआरे ९ कहग १० दिसो १२ जे समत्था य ।। व. ये तं कृतभक्तप्रत्याख्यानं उद्वर्तयन्तन्ति परावर्तयन्ते च चत्वारः (१) ये अभ्यन्तरमूले तिष्ठन्ति तेऽपि चत्वारः (२) संस्तारकारका अपि चत्वारो ३ येऽपि तस्य धर्मं कथयन्ति, तेऽपि चत्वारः ४ वादिनो लोकस्योलण्ठवचनप्रतिकारिणश्चत्वारः ५ अग्रद्वारे ये तिष्ठन्ति तेऽपि चत्वारः ६ ये योग्यं भक्तमानयन्ति ते चत्वारः ७ पानकस्यापि तद्योग्यास्यानेतारश्चत्वारः ८ उच्चारपरिष्ठापकाश्चत्वार: ९ प्रश्रवणपरिष्ठापका अपि चत्वारः । १० बहिर्लोकस्य धर्मकथकाश्चत्वारः ११ चतसृष्वपि दिक्षु साहस्रकमलाश्चत्वारः । १२ एते द्वादशचतुष्कका अष्टाचत्वार्पिशद्भवन्ति कीदृशा पुनरमी निर्यापका इत्यत आहभा.[४३१९] जो जारिसतो कालो भरहेरवएसु होइ वासेसु ।
Page #972
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४३१९]
४८७ ते तारिसया तइया अडयालीसं तु निज्जवगा।। वृ. यो यादृशः कालो भरतेष्वैरावतेपुच वर्षेषु भवति ते तादृशास्तत्कालानुरूपाणो निर्यापका अष्टचत्वारिंशदवसातव्याः। भा.[४३२०] एए खलु उक्कोसा परिहायंता हवंति तिन्ने व।
दो गीयत्था तईए असुन्नकरणं जहनेणं ।। वृ. एतेऽनन्तरोदितसंख्याका: खलु उत्कर्षा उत्कृष्टास्तथैककपरिहान्या परिहीयमानास्तावद्भवन्ति यावज्जघन्येन कृतभक्तप्रत्याख्यानेन सह त्रयः। तत्र द्वौ गीतार्थों निर्यापको तृतीयो भक्तप्रत्याख्याता: तत्रायं च विधिरेकस्य गीतार्थस्य भक्तपानमार्गणाय गमनं, द्वितीयेन तृतीये तृतीयस्य भक्तप्रत्याख्यातुरशून्यकरणमेकस्तत्याचे तिष्ठित्यपरो भक्तपाने मार्गणाय गच्छतीति भावः । गतं निर्यापकद्वारमधुना दव्वदायणे चरिमे इत्यस्य द्वारस्य व्याख्यानार्थमाहभा. [४३२१] तस्स य चरिमाहारो इट्ठो दायव्यो तन्हाछेयट्ठा !
सव्वस्स चरिमकाले अतीव तण्हा समुप्पज्जे ।। वृ.भक्तप्रत्याख्यास्य सर्वस्यापि चरमकाले अतीवतृष्णा आहारकांक्षा समुत्पद्यते तेन तस्य भक्तप्रत्याख्यातुकामस्य तृष्णाच्छेदार्थमाहारकांक्षा व्यवच्छेदाय इष्टश्चरमाहारो दातव्यः । भा. [४३२२] नवविगति सत्तउयणा अट्ठारसवंजणुच्च पानं च ।
अनुपुस्विविहारीणं समाहिकामाण उवहरिउं।। वृ. नवविकृतयोऽनवगाहिमदशमाः शाल्यादिभेदतः सप्तविघओदनोऽष्टादशव्यञ्जनानि शास्त्रप्रसिद्धानि उच्चरमतिप्रशस्यं पानं द्राक्षापानादि एतत्सर्वमनुपूर्वी । विहारिणामानुपूर्व्या शनैराहारमोचनेन भक्तप्रत्याख्यानं प्राप्तवतां समाधिकामानां समाधिमभिलषतां समाधिकरण निमित्तमुपहत्य दत्वा तस्य तृष्णाव्यवच्छेदः क्रियते अथवा । भा. [४३२३] कालसहावानुमतो पुव्वं झुसितो सुओ व दिट्ठो वा।
झोसिज्जइ सो से तह जयणाए चउव्विहाहारो ।। वृ.कालानुमतः स्वभावानुमतश्च तेन यः पूर्वमाहारो योषित: सेवतः स कथं साधुभिति.. व्यः । ईदृश एतस्य काल स्वभावानुमतः आहारः श्रुतो वा कस्यापि कथनतो दृष्टो वा कदाचित्साक्षाद्दर्शनात् परिज्ञाको यथैतस्य ईदश आहारो रोचत इति । स चतुर्विधोऽशनपानखादिमस्वादिमरूपो यतनया प्रथमत उद्गमादि शुद्धस्य लाभे पञ्चकपरिहान्या याचित्वा से तस्य भक्त प्रत्याख्यातुकामस्य जोष्यते दीयत इत्यर्थः । अथ को गुणस्तस्य चरमाहारेण दत्तेनेत्यत आह.. भा.[४३२४] तन्हाछेयम्मि कए न तस्स तहियं पवत्तए भावो ।
चरमं च जे स भुंजइ सद्धा जननं दुपखेवि ॥ वृ. तेन चरमाहारेण प्रदत्तेन तृष्णाच्छेद आहारकांक्षा व्यवच्छेदे कृते न भूयस्तत्राहारविषये तस्य भाव इच्छाया प्रवर्तते । वक्ष्यमाणवैराग्यभावनाप्रवत्तेः तथा चरमाहारमेष भड़क्ते इति श्रद्धाजननं द्विपक्षेऽपि भक्तप्रत्याख्यातनिर्यापकाणां चेत्यर्थः । तथाहि भक्तप्रत्याख्याता इदं चिन्तयति। अमयभ्युद्यतमरणसमुद्रस्य तीरं प्राप्तो दुर्लभमेतत् निस्तीर्णोऽहं संसारादिति गाढतरं ध्यानमुपागतो भवति निर्यापका अप्येवं चिन्तयन्ति वयमेवाभ्युद्यतमरणस्य तीरे प्राप्ता भविष्यामो
Page #973
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१ यस्मादेतस्य चरमाहारदाने गुणास्तस्मादवश्यं स दातव्यः । अथ तृष्णाव्यवच्छेदः केनाकारेण तस्य वैराग्यभावना प्रवर्तत इति आह
भा. [४३२५]
कि च तन्नोवभुतं मे परिणामासुई सुई । दिठसारो सुहं ज्झति चोयणे सेव सीयति ॥
वृ. चरमाहारे प्रदत्ते तृष्णाव्यवछेदे च जाते स एवं वैराग्यमापन्नश्चिन्तयति । किं वा तदस्ति भोज्यं यत्पूर्वगृहवासे प्रव्रज्यापर्याये वा मया नोपभुक्तं परं शुध्यते तत् भुङ्क्तं परिणामात् परिणामवशेन अशुचिः संजायते तथा आहारसंज्ञोपयुक्तो जीवः कर्मणा बन्धको भषति । तथा आहारगृद्धे निवृत्तः सुखभागी, एवं प्रत्यक्षत आगमतश्च दृष्टः सार उपलब्धतत्व सुखं धर्मध्यानं ध्यायते, तथा यदि च आहारे प्रदत्ते भूयः तत्रैवनुबन्धतः प्रसीदति तदेतस्य तदा सीदत एपैवाधिकृत श्लोकार्थरूपा चोदना प्रत्रापना कर्तव्या झोसिज्जइ सो से तह जयणाए चउव्विहारो तिविहं तु वोसिरोहिइ सो ताहे उक्कोसगाई दव्वाई । मग्गित्ता जयणाए चरमाहारं पदंसंति ||
भा. [४३२६ ]
वृ. त्रिविधं मनसा वाचा कायेन भक्त प्रत्याख्यातुकाम आहारं व्युत्सृक्ष्यति । तत उत्कृष्टानि द्रव्याणि यतनया उद्गमादिशुद्धलाभे पञ्चकपरिहान्या याचित्वा चरममाहारं तस्य प्रदर्शयन्ति । भा. [४३२७] पासितु तानि कोई तीरप्पत्तस्स किं मम तेहिं । गमनुपत्तो संवेगपरायणो होइ ।।
वृ. तानि उत्कृष्टानि द्रव्याणि दृष्ट्वा कश्चित्तीरप्राप्तस्याभ्युपगमरणसमुद्रपारमुपागतस्य ममैतै किं कार्यमित्येवं वैराग्यमनुप्राप्तः संवेगपरायण: सर्वथा निवृत्ताहाराभिलाषो भयति । सव्वं भोच्चा कोई मणुन्नरसपरिणतो भवेज्जाहि ।
भा. [४३२८ ]
तं चेवनुबंधतो देसं सव्वं च गेहीए ।
I
वृ. कोऽपि पुनः सर्वमुत्कृष्टं भुक्त्वा मनोज्ञरसपरिणत उत्कृष्टरसगृद्धो भवति । ततो देश सर्व्वं वा गृह्यात्तमेवोत्कृष्टमाहारमनुबध्नन् अभिलषन् तिष्ठति ।
भा. [४३२९]
विगती कयानुबंधे आहारनुबंधिणाएवोच्छेदो । परिहायमाणदव्वे गुणवुड्डि समाहि अनुकंपा ||
वृ. विकृतीषु कृतो योऽनुबन्धस्तस्मिन् सति आहारानुबन्धनायां च सत्यां तस्य विकृत्यनुबन्धस्याहारनुबन्धस्य च किंच नोवभुत्तं मे परिणामासुई इति प्रकारेण व्यवच्छेदः कर्तव्यः । सम्प्रतिहानिद्वारमाह- परिहायमाणा इत्यादि यानि चरमाहारद्रव्याण्यानीतानि तानि तद्विपयमनुबन्धं कुर्वन्तः परिणामतो द्रव्यतश्च परिहीयमानानि कर्तव्यानि । अथ कि कारणं यदाहारे अनुबन्धं कुर्वन्तो भक्तं पानं च दीयते । उच्यते-गुणवुड्डिसमाहिअनुकंपा इति स भक्तं प्रत्याख्यातुकामोऽनुकम्पनीयोऽनुकम्पमानस्यासमाधिमरणप्रसक्तेस्ततोऽनुकम्पते, आहारे प्रदत्ते सति तस्य समाधिरुपजायते । समाधितश्च प्रज्ञापयितुं शक्यः प्रज्ञापितश्चाहारव्यवच्छेदं करिष्यति । ततोऽभ्युतमरणे गाढं ध्यानोपगतस्य गुणवृद्धिः कर्मनिर्जरा भवति । अथ चरमाहारे द्रव्याणां परिणामतो द्रव्यतश्च परिहानिः कथं कर्तव्येत्यत आह
भा. [४३३०]
दविय परिणामतो वा हवंति दिनेदिने जाव तिनि ।
Page #974
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४३३० ]
बिति न लब्धंति दुर्लभे सुलभंमि अहो इमा जयणा ॥
वृ. चरमाहारद्रव्याणि द्रव्यसंख्या परिमाणतश्च दिने दिने तावत्त्रीणि दिनानि तत्र परिणामतो दिने दिने स्तोकतरमानयति । द्रव्यपरिहानिः पुनरेवं । यदि क्षीरं चरमाहारार्थतया समानीतं ततो द्वितीयदिवसे तन्त्रानयन्ति किन्तु दध्यादिकं । अथ चरमाहारार्थतया दध्यानीतं ततो द्वितीयदिने क्षीराद्यानयन्ति न तु दधि । एवं द्रव्यपरिहानिस्त्रिन् दिवसान् ततः परतः किञ्चिदानीयते । तत्र दुर्लभद्रव्यविषये एवं ब्रुवते न लभ्यते, सुलमे तु द्रव्य इयं वक्ष्यमाणा यतना भवति । तामेवाहआहारे ताव च्छिदाहि गेहिं तोणि चइस्ससि । जं वा भुत्तं न पुव्वं ते, तीरं पत्तो तमिच्छसि ॥
|
भा. [४३३१]
वृ. आहारे आहारविषयां तावत् गृद्धिच्छिद्धि ततः शरीरं त्यक्ष्यसि नान्यथा यथा पूर्व त्वया निस्पृहतया न भुक्तस्तदानीमभ्युद्यतमरणसमुद्रस्य तीरं प्राप्त इच्छसि एवमनुशासनेन तस्याहाराकांक्षा विनिवर्त्यते । गतं हानिद्वारमिदानीं अपरित्रान्तद्वारमाह
भा. [४३३२]
वर्हति अपरितंता दिया व रातो स सव्वपडिकम्मं । पडियरगा गुणरयणा कम्मरयं निज्जरेमाणा ||
वृ. प्रतिचरका गुणरत्नाः रजो निर्जरयतस्यस्य कृतभक्तप्रत्याख्यातस्य प्रतिकर्मणि दिवारात्रौ वा परित्रान्ता वर्तन्ते ।
भा. [४३३३]
४८९
जो जत्थ होइ कुसलो सो उ न हावेइ तं सइ बलंमि ।
उज्जुत्ता सन्नियोगे तस्स वि दीवेंति तं सद्धां ॥
वृ. यो यत्र प्रतिकर्मणि भवति कुशलः, स तत् प्रतिक्रर्म सति वले न हापयति । किन्तु सर्वेपि स्वस्वनियोगे उद्युक्तास्तथा वर्तन्ते, तद्यथा तस्यापि कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य तामभ्युपगतमरणसमुद्रतीरप्राप्तत्वविषयां श्रद्धां दीपयति ।
भा. [४३३४]
देहवियांगो खिप्पं वहेज्ज अहवा वि कालहरणेणं ।
दोहंपि निज्जरा वद्धमाणगच्छो उ एयड्डा ॥
वृ. तस्य कृत भक्तप्रत्याख्यानस्य देहवियोगः क्षिप्रं वा भवेदथवा कालहरणेन तथापि स्वस्वनियोगयुक्तैस्तैर्भवितव्यं, एवं च द्वयानामपि प्रतिचारकाणां प्रतिचर्यस्य च प्रवर्धमाना निर्जरा कर्मनिर्जरा भवति । गच्छ ह्येतदर्थं परस्परोपकारेणोभयेषां निर्जरा स्यादित्येमर्थमासेव्यते गतं परित्रान्तद्वारमधुना निर्जराद्वारमाह
भा. [४३३५ ]
भा. [४३३७]
कम्पमसंखेज्जभवं खवेइ अनुसमयमेव आउत्तो ।
अन्नतरगम्मि जोगे सज्झायंमी विसेसेणं ||
वृ. अन्यतरस्मिन् योगे प्रतिलेखनादिरूपे आयुक्तः उपयुक्तः सन् अनुसमयमेव प्रतिक्षणमेव कर्म असंख्येयभवोपार्जितं क्षपयति । कर्मणोऽनन्तकालमनवस्थानाभावदसंख्येन भवमित्युक्तं स्वाध्याये पुनरायुक्तः सन् विशेषेण कर्म क्षपयति ।
भा. [ ४३३६ ]
कम्ममसंखेज्जभवं खवेई अनुसमयमेव आउत्तो । अन्नंतरगंमि जोगे काउस्सग्गे विसेसेणं ॥ कम्ममसंखेज्जभवं खवेइ अनुसमयमेव आउत्तो ।
Page #975
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१
अनतरगंमि जोगे वेयावच्चे विसेसेण ।। भा. [४३३८] कम्ममसंखेज्जभवं खवेइ अनुसमयमेव आउत्तो।
___अन्नतरगंमि जोगे विसेसउ उत्तमटुंमि ।। वृ. गाथात्रयमपि प्राग्वत् । नवरमुत्तमार्थे प्रतिपन्नस्य वैयावृत्ये च विशेषतः कर्मनिर्जरा भवतीति विशेषत उभयत्रापि यततितव्यं । निर्जराद्वारं संस्तारकद्वारमाह-- भा.[४३३९] संथारो उत्तमठे भूमीसिलाफलगमादि नायव्वा,
संथारपट्टमादी दुगवीराई बहूवावि ॥ वृ. उत्तमार्थे व्यवस्थितस्य संस्तारको दातव्यो भूमिभूमिरूपः, शिला वा प्रधानशिलातलरूपः । एतौ द्वावपि अस्फुटता च झुषिरौ कर्तव्यौ, तत्र स्थितो वा निषत्रो वा यथासमाधि तिष्टतु, फलकं वा संस्तारको ज्ञातव्यः । तच्च फलकमेकाङ्गिकमानेतव्यं, तस्याभावे द्व्यादि फलकात्मकः । तस्याप्यभावे निरन्तरकं त्र्यात्मको ज्ञातव्यः एतत् आदिशब्दस्य व्याख्यानं, । इदानीमास्तरणमाह-संस्तारकोत्तरपट्ट इत्येतत्प्रस्तरणमुत्सर्गतो अपवादत आह-बहूवावि यदि सोत्तरपट्टसंस्तारकमात्रे तस्यासमाधिरुपजायते तदा बहून्यपि प्रस्तार्यते तस्य कल्पप्रभृतीतिभा.[४३४०] तह वि असंथरमाणे कुसमादीणिंसु अझुसिरतणाई।
ते ससइ संथाराण झुसिरतणाइ ततो पच्छा ।। वृ. अथ कल्पप्रभृति संस्तरणेपि तस्यासमाधिरुपजायते तजा कुशादीनि दर्भादीनि अझुषिराणि तृणानि प्रस्तार्यन्ते, । तेषामसत्यभावे २६ असंस्तरणे वा सति ततः पश्चात् झुषिराणि अपि तृणान्यानीयन्ते। भा.[४३४१] कोअव पावारग नवय तूलिआलिगिनी अभूमीए।
एमेव अनहियासे संथारमाइपल्लंके। वृ. यदि तृणेष्वपि प्रस्तारितेषु न समाधिस्तदा कोयवो देअट्ठीए प्रस्तार्यते तत्रापि समाधिरनुत्पादे प्रावरणकस्तत्राप्यसमाधौ नवतं जीणं तत्रापि समाध्यलाभे तुली आलिङ्गिनी चोभयतः प्रस्तार्यते । एतत्सर्वं भूमौ कर्तव्यमथैवमपि नाध्यास्ते न समाधि प्राप्नोति तदा संस्तारकादिपूर्वक्रमेण पल्यङ्के प्रस्तारणीयं यावत्पर्यन्ते तूलिका उभयते आलिङ्गिनी वा गतं संस्तारकद्वारभिदानीमुद्वर्तनादिद्वारमाहभा. [४३४२] पडिलेहणसंथारं पानगउच्चत्तणाइ निग्गमनं ।
सयमेव करेइ सह असहूस्स करेंति अन्नेउ ।। वृ.यो कृतभक्तप्रत्याख्या सह: समर्थःस स्वयमेवात्मीयस्योपकरणस्य प्रत्युपेक्षणं संस्तारकं संस्तारकप्रदानं पानकं पानकरणमुद्धर्तनादि उद्वर्त्तनाप्रवर्तनेऽन्तः प्रदेशात् बहिः प्रदेशादन्नः प्रवेशनं करोति । असहस्य असमर्थस्य पुनः अन्ये सर्वं कुर्वन्ति, कथमित्याह- . भा.[४३४३] कायोवचितो बलवं निक्खमणपवेसणं च से कुणइ।
तह अविसहमाणं संथारगयं तु संचारे।।। वृ.कायेन(यो)शरीरेणोपचितो बलवान् स तस्यान्तः प्रदेशाब्दहिनिष्क्रमणं बहिःप्रदेशान्तः प्रवेशनं करोति, चशब्दादन्यच्चोद्वर्तनादिकं प्रवर्तनादिकं संचार्यमाणोऽपिसोऽवष्टंभतः संचार्यत।
Page #976
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४३४३ ]
४९१ अथ तथापि सनविसहते नसमाधि प्राप्नोति तदा तं तथाप्यविषहमाणं संस्तारगतं संचारयन्तिभा. [४३४४] संथारो मउओ तस्स समाहिहेउं तु होइ कायव्वो।
तह वि य अविसहमाणो समाहिहेउं उदाहरणं ॥ वृ. समाधिहेतोः समाधेरुत्पादनाय यस्तस्य संस्तारको मृदुको भवति कर्तव्यो यावत्पल्यङ्के तूल्या आलिङ्गनपट्टिकायाश्च समास्तरणमिति तथापि अविपहमाणे समाधिमलभमाणे समाधिहेतोः समाधिसम्पादनाय इदं वक्ष्यमाणमुदाहरणं प्रोत्साह्यतेऽनेनेत्युदाहरणं प्रोत्साहनं कर्तव्यं । भा.[४३४५] धीरपुरिसपन्नत्ते सप्पुरिसनिसेविए परमरम्मे ।
धन्ना सिलायलगया निरवेयक्खा निवज्जन्ति ।। ७. धन्यां केचन धीरपुरुषप्रज्ञप्ते तीर्थकरगणधरप्ररूपिते सत्पुरुष निषेविति तीर्थकरादिभिरासेविते परमरम्ये शिलातले गता व्यवस्थिता निरपेक्ष्याः परापेक्षारहिता निर्वाप्यन्ते नितरामभ्युद्यतमरणं प्रपद्यन्ते । भा. [४३४६] जति ताव सावयाकुल गिरिकंदर विसमकडयदुग्गेसु ।
सोहित्ति उत्तिमटुं धितिधणियसहागया धीरो॥ भा.[४३४७] किं पुन अनगारसहायगेण अन्नेनं संगहबलेन ।
परलोइए न सक्का साहेउं उत्तमो अट्ठो । वृ. यदि तावत् धृतिरेव केवला धणियमत्यर्थं सहायो येषां ते धृतिधनिन: सहायका धीराः प्वापदाकुलेषु गिरिकन्दरेषु विषमेषु कटकेषु विषमेषु च दुर्गेषु उत्तमार्थं साधयन्ति । किं पुनरनगारसहायकेन परलोकेन परलोकार्थिनो अन्योन्यसंग्रबलेन शक्य साधयितुमुत्तमार्थः इति भा.[४३४८] जिनवयणमप्पमेए महुरं कन्ना हुति सुणेतूणं।
सक्का हु साहू मज्झे संसारमहोयहि तरिउं ।। वृ. जिनवचनमप्रमेयं मधुरं ललितपदविन्यासात्मकत्वात् कर्णयोराहुतिमिव कर्णाहुति पावकस्य घृताहुतिरिव कर्णयोराप्पा(प्या)यमिति भावः शृण्वतां साधुमध्ये स्थितानां अक्लेशेन शक्यः संसारमहोदधिः तरितुमिति। भा. [४३४९] सव्वे सव्वट्ठाए सव्वन्नू सव्वकम्मभूमीसु।
सव्वगुरु सव्वमहिया सव्वे भेरुमि अहिसित्ता ।। भा.[४३५०] सव्वाहिं वि लद्धीहिं सव्वे वि परीसहे पराइत्ता ।
सब्वे वि य तित्थयरा पातोवगया उ सिद्धिगया।। वृ. सर्वे सर्वज्ञाः सर्वासुकर्मभूमिषु सर्वस्यामद्धायामतीतानागतरूपायां सर्वगुरवः सर्वमहिताः सर्वे मेरावभिषिक्ताः सर्वे आमोषध्यादिभिलब्धिभिरुपेताः सर्वे च तीर्थकरा: तीर्थप्रवर्तनशीलाः सर्वान् परीषहान् पराजित्य पादपोपगताः सिद्धि गताः।। भा.[४३५१] अवसेसा अनगारा अतीय पडुप्पन्नणा गया सव्वे ।
केइ पादोवगया पच्चक्खाणं गिणि केई ।। ७. सर्वेऽपि च अनगारा: अतीताः प्रत्युत्पन्ना अनागताश्च केचित्प्रथमसंहननोपेताः पादपोपगताः केचित्प्रत्याख्यानं भक्तपरिज्ञां केचिदिङ्गिनी प्रतिपत्राः ।
Page #977
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
४९२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा.[४३५२] सव्वातो अज्जातो सव्वे वि य पढमसंघयण वज्जा।
सव्वे य देसविरया पच्चक्खाणेण उ मरंति ।। ७.सर्वा अप्यायिकाः सर्वेऽपि च प्रथमसंहननवर्जा: सर्वेऽपि च देशविरता: प्रत्याख्यानेन भक्तपरिज्ञारूपेण वा भ्रियते। भा.[४३५३] सबसुहप्पभवा उ जीवियसारा उ सव्वजनगातो।
___ आहाराउ रयणं न विज्जइ हु उत्तमं लोए। वृ. सर्वस्य सुखस्य प्रभव उत्पादकारणं सर्वसुखप्रभवस्तस्मात् जीवितसारादन्नं वै प्राणा इति वचनात्सर्वस्य गतो जनकः तस्मादाहारमन्तरेण कस्याप्युत्पत्तेरभावात्। इत्थंभूतादाहाराद्, अन्यदुत्तमं रत्नं लोके न विद्यते किन्त्वाहार एव सर्वोत्तमं रत्नं रत्नत्वमेव भावयति । भा. [४३५४] विग्गहगए य सिद्धे य मोत्तुं लोयंमि जत्ति या जीवा!
सव्वे सव्वावत्थं आहारे हुंति उवउत्ता।। वृ.विग्रहगतान् विग्रहगत्यापन्नान् सिद्धांश्च मुक्त्वा शेषा यावन्तो लोके जीवास्ते सर्वे सर्वावस्थं सर्वास्ववस्थास्वाहारे उपयुक्ता भवन्ति । तत आहारः परमन्नम्। भा.[४३५५] तं तारिसयं रयणं सारं जं सव्वलोअरयणाणं ।
सव्वं परिच्चइत्ता पादोवगया पविहरंति ।। वृ. यत्सर्वलोके रत्नानां मध्ये सारं तेषु सत्स्वपि तृप्तेरभावात् आहाररूपं रत्नं तत्तादशं सर्व परित्यज्य धन्याः पादपोपगताः प्रविहरन्ति । भा.[४३५६] एयं पादोवगमं निपरिकम्मं जिनेहि पन्नतं ।
जं सोऊण खमओ वक्सायपरकम कुणइ ।। वृ. एतत्पादपोपगमं मरणं जिनैनि:प्रतिकर्म प्रज्ञप्तं यत् श्रुत्वा क्षपको व्यवसायपराक्रम करोति । गतमुद्वर्तनादिद्वारमधुना सारेऊण य कयमितिद्वारव्याख्यानार्थमाहभा.[४३५७] कोई परीसहेहिं वाउलि वेयणद्दिउ वावि।
उहासेज्जकयाती पढमं बितीयं च आसज्ज ।। वृ. कश्चित्प्रथमाद्वितीयपरोपहाभ्यां व्याकुलितो ध्यानाच्चालितो यदि वा वेदनया पीडया अदिर्तः पीडितोऽवभाषेत याचेत्कदाचित् प्रथममनशनं द्वितीयं वा पानकमासाद्याधिकृत्य ततः किं कर्तव्यमत आहभा. [४३५८] गीयत्थमगीयत्थं सारेउं मतिविवोहणं काउं।
तो परिबोहयछटे पढमे पगयं सिया बिइए ।। वृ.स भक्तप्रत्याख्यानः कदाचित् प्रान्तदेवतयाधिष्ठितोवभाषेत, ततः परिज्ञानमित्तं स्मरणं कारयितव्यः भण्यते त्वं गीतार्थोऽगीतार्थो वा अथवा दिवसो वर्त्तते रात्रि वा तत्र यदि समस्तमवितथं ब्रूते, तदा ज्ञायते न प्रांतदेवतयाधिष्ठित: किन्तु परीषहत्याजितो याचते, तदेवं गीतार्थमगीतार्थं चात्मानं स्मारयित्वा स्मरणोत्पादनेन यथावस्थितमतिविबोधनं कृत्वा ततः प्रतिबोध्य षष्ठे रात्रिभोजने प्रथमे अशने प्रकृतं स्यात् । द्वितीये वा पानके विमुक्तं भवति। अशने पानके च याचिते तस्य भक्तपानात्मकः कवचभूत आहारो दातव्यः । अथ कि कारणं प्रत्याख्याप्य
Page #978
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४३५८ ]
४९३ पुनराहारो दीयते । तत आहभा.[४३५९] हंदि परीसहचमू जोहेयव्वा मणेण काएण।
तो मरणदेसकाले कवयभूओ उ आहारो ।। व.हंदीति चोदकामन्त्रणे हे चोदक परीपहचमः परीपहसेना मनसा कायेनोपलक्षणमेतत वाचा च योधेन योधयितव्या ततस्तस्याः पराजयनिमित्तं मरणदेशकाले मरणसमये योधस्य कवचभूत आहारो दीयते । एतदेव विभावयिपरिदमाहभा.[४३६०] संगामदुगं महसिलरहं मुसले चेव परूवणा।
असुरसुरिंदावरणं, चेडग एगो गहं सरस्स ।। वृ.चेटकस्य कोणिकस्य च परस्परं विग्रह कोणिकपक्ष संग्रामद्वयमसुरेन्दोरऽमरः कृतवान् तद्यथा-महाशिलाकंटकं रथमुशलं च तस्य प्ररूपणा यथा व्याख्याप्रज्ञप्तौ तथा कर्तव्या । असुरेन्द्रेण च शक्रेण कोणिकस्यावरणं कृतं कठिनवज्रमयप्रतिरूपके स क्षिप्त इत्यर्थः । ततश्चेटकस्य एक: सारथि: कोणिकवधाय शरस्य कनकप्रवहणविशेषरूपस्य यद्ग्रहं कृतवान्। भा.[४३६१] महसिलकंटे तहियं वटुंते कोणिउ उरहिएण।
रक्खग्गविलग्गेण पट्टे पहउ उ कनगेणं ॥ भा.[४३६२] उफिडिउ सो कनगो कवयावरणमि तो तउ पडिउ।
तो तस्स कोणिएण सीसं च्छिन्नं खुरप्पेणं ।। वृ. ततो महाशिलाकण्टके संग्रामे वर्तमाने कोणिकञ्चेटकस्य रथिकेन निरन्तरशरमोक्षणतः आच्छादितः परं ते सर्वेऽपि शराः कठिनप्रतिरूपके ऽभ्यट्य बही: पतितं ततो वृक्षमारुह्य तद्विलग्नेन कोणिक: पृष्टे कनकेन प्रवहणविशेषेण प्रहतः सोऽपिकवचावरणे कठिनप्रतिरूपके उत्स्फिट्य पतित: ततः कोणिकेन तं तथाध्यवसायं वृक्षविलग्नमवलोक्य कोपावेशात्तस्य शिरः क्षुरप्रेण च्छिन्नम्। भा. [४३६३] दिटुंतस्सोवणउ कवयत्थाणी इहं तहाहारो।
सत्तू परीसहा खलु आराधनरज्जथाणीया । वृ. एषो अनन्तरोदिषो दृष्टान्तोऽयं तस्योपनय:-कवचस्थानीय इह तथा रूप आहार:, शत्रवः परीषहा राज्यस्थानीया आराधना यथा शत्रुपराजयाय कवचमारोप्यते सङ्ग्रामे, तथा परीपहजयाय चरमकाले दातव्य आहारः । अत्रैव दृष्टान्तान्तरमाहभा.[४३६४] जह वा उंढिय पादे पाउं काउण हथिणो पुरिसे।
आरुहइ त(ह)प्परिण्णी आहारेणं तु ज्झाणवरं॥ वृ.यथा वा कोऽपि हस्तिनमारोढुमशक्तो हस्तिनं पादमाकुञ्चापयति, आकुञ्चाप्य तस्मिन् पादे आत्मीयं पादं कृत्वा हस्तिनमारोहति तथा परिज्ञी भक्तपरिज्ञावान् आहारेण ध्यानवरमुत्तमं ध्यानमारोहति। भा. [४३६५] उवकरणेहिं विहूणो जह वा पुरिसो न साहए कज्जं ।
एवाहार परिणी दिटुंता तत्थिमे हंति ॥ वृ.यथा पुरुष उपकरणैर्दात्रादिभिर्विहीनो न साधयति लघनादिकं कार्यमेवमाहारमन्तरेण
Page #979
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-१०/२५१ परिज्ञी भक्तपरिज्ञावान् परीपहपराजयं, तमे वक्ष्यमाणा दृष्टान्ता भवन्ति । तानेवाहभा. [४३६६] लावए पावए जोहे संगामे पंथगेवि य।
आउरे सिक्खए चेव दिद्रुतो कवएवि य ॥ भा. [४३६७] दात्तेण नावाए आउह पहेणोसहेहिं च।
उवकरणेहिं च विना जह संखमसाहगा सव्वे ॥ वृ.यथा प्रथमश्लोकोक्ता लावकादयः सर्वे यथासंख्यं दात्रादिभिद्वितीयगोथोक्तैविना न साधकास्तयाहि लावको दात्रेण विना लवितुं न शक्नोति प्लोवको नावा विना नद्यादिकं लयितुं, संग्रामयोध आयुधैर्विनाशत्रुपराजयं, पथिकः पन्थानं गन्तुं उपानम्यां विना, आतुरः प्रगुणी भवितुमोपधैविना, शिष्यको वादित्रकर्मादि वादित्रादिभिरुपकरणैविना। भा.[४३६८] एवाहारेण विना समाहिकामो न साहए समाहि।
तम्हा समाहि हेउ दायव्वो तस्स आहारो ।। व. एवं समाधिकाम आहारेण विना समाधि न साधयति यस्मात्समाधिहेतोस्तस्याहारो दातव्यः । अत्राक्षेपपरिहारावाहभा.[४३६९] सरीरमुज्झियं जेनं को संगो तस्स भोयणे।
समाधिसंघणा हेउं दिज्जए सो उ अन्नए।। वृ.अथ येन शरीरमुज्झितं तस्य भोजने क: संयोगो येन तत् याचते, उच्यते न च जीविताशनिमित्तमाहारंयाचते, किन्तु समाधिमसहमानस्तत एतदस्माभिर्ज्ञात्वा मा तस्यासमाधेया॑धातो भूयादिति समाधिसन्धानहेतोः आहारे अन्तःसमये दीयते केन विधिनेत्यत आहभा. [४३७०] सुद्धं एसित्तु ट्ठावेत्ति हानीतो वा दिने दिने।
पुव्वुत्ताए उ य जयणाए तं तु गोवेति अन्नेहि ।। वृ. शुद्धमुद्गमादिदोषरहितमेषित्वा गवेषित्वा स्थापयन्ति । हानौ वा शुद्धलाभे दिने दिने पूर्वोक्तया पञ्चकहानिलक्षणया पतनया गवेषयित्वा तत् अन्यत्र गोपयन्ति गोपयित्वा यदि प्रतिदिनसंशुद्धस्य यतनया वा अलाभे पर्युषितमपि क्रियते । ततो यथावसरं प्रयच्छन्ति। _ भा.[४३७१] निव्वाघाएणेवं कालगए विगिवणाए विहि पव्वं ।
कायव्वं चिंधकरणमचिंधकरणे भवे गुरुवा ।। वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण निर्व्याघातेन व्याघाताभावेन कालगते तस्य विधिपूर्व विवेचना परिष्ठापना कर्तव्या, तथा कर्तव्यम् चिह्नकरणमचिह्नकरणे चिह्नकरणस्याभावे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । तच्च चिह्नकरणं द्विधा शरीरे उपकरणे च तत्र शरीरे भक्तं प्रत्याख्यानुकामेन क्रियते चोलपट्टश्चाग्रतो मुखे च मुखपोतिका चिह्नकरणाभावे दोषानाहभा.[४३७२] सरीरे उवगरणंमि य अचिंधकरणंमि सो उ राइनिओ।
मग्गणगवेसणाए गामाणं घायणं कुणइ॥ वृ.शरीरे उपकरणं च अचिह्नकरणे चिह्ने अकृतेऽयमन्यो दोषः। स कालगतो रत्नाधिक: स्यात्। तं चाकृतचिह्न भद्राकृतं दृष्ट्वा केचित् गृहस्थाश्चिन्तयन्ति केनाप्यष गृहस्थो बलात्कारेण मारयित्वा व्यक्तः। ततस्तैर्दण्डिकस्य कथितं सोऽपि दण्डिकः श्रुत्वा कैश्चिन्मारितो भवेदिति
Page #980
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४३७२ ]
४९५ तेषां मार्गणगवेषणार्थे तत्प्रत्यासत्रग्रामाणां पञ्चानां दशानां वा घातनं दण्डनं कुर्यात् ।
सम्प्रति अन्तर्बहिर्व्याघात इति द्वारमाह. भा.[४३७३] न पगासिज्ज लहुत्तं परीसह उदएण हुज्ज वाघातो ।
उप्पन्ने वाघाते जो गीयत्थाण उववातो।। वृ.स भक्तप्रत्याख्याता गृहिणां न प्रकाश्यते । यतः कदाचित्परीषहस्योदयेन प्रत्याख्यानस्य व्याघातो विलोप: स्यात, तत: समस्तस्यापि प्रवचनस्य लघुता जायते, उत्पद्यते च व्याघाते यो गीतार्थानामुपाय: स प्रयोक्तव्य इति वाक्यशेषः । भा. [४३७४] को गीयाण उवाओ संलेहगतो उविज्जए अन्नो।
अत्थहतो जो अन्नो इतर उ गिलाण पडिकर्म ।। भा.[४३७५] वसमो वा टाविज्जइ अन्नसास्सतीए तंमि संथारे।
कालगउत्तिय काउं संज्झाकालम्मि नीणंति ।। वृ. भक्तप्रत्याख्याता द्विविध एकोऽनेकश्च। ते द्विविधा ज्ञाता अज्ञाताश्च । ज्ञातो नाम दण्डिकादीनां प्राकृतजनानां च विदितस्वरूपो यथा यावज्जीवमेव भक्त प्रत्याख्यातवान् तद्विपरीतोऽज्ञातः । तत्र यदि ज्ञातो भक्तपरिज्ञां न निस्तरति,तदा को गीतार्थानामुपायः प्रयोक्तव्यः ? उच्यते- तदा स जवनिकान्तरितः स्थापितो यो वान्य उत्सहते स स्थाप्यते इतरस्य तु भक्तपरिज्ञाव्याघातवतो ग्लानपरिकर्म क्रियते । अथान्यसंलेखगतो न विद्यते नाप्यन्यः कश्चिदुत्सहते तदान्यस्यासत्यभावे वृषभ: स्थाप्यते। तस्मिन् पूर्वभक्तप्रत्याख्यापकसक्ते संस्तारे ततो जवनिकान्तरितया लोकवन्दापनादि यतनया स करोति। यस्तु भक्तपरिज्ञाविलोपवान् सोऽल्पसागरिकमेकांते ध्रियते धृतस्य च ग्यानपरिकर्म तावत् क्रियते यावत् प्रथमालिकां करोति ततो जनमध्ये रात्रौ स कालगत इति प्रकाशः । स्वयं गमनेन सहायप्रदानतो वा सन्ध्याकाले तं निष्काशयन्ति । एतदेव भावयति - भा.[४३७६] एवं तन्नायम्मी दंडगमादीहिं होइ जयणा उ।
सयं गमनपेसणं वा खिसण चउरोनुग्धाया॥ वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण दण्डिकादिभिर्ज्ञायते भवति यतनां ज्ञातव्या प्रथमालिकाकरणे च स्वयं सर्वेषां साधूनां गमनं भवति। यदि वा स सहायस्यान्यत्र तस्य प्रेषणं यस्तु तं भक्तप्रत्या-- ख्यानप्रतिभग्न एष इति तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो मासा अनुद्घाता गुरुकाः । यस्तु न ज्ञातः स यदि न निस्तरति तथापि न प्रवचनस्योडाहः । गतं सपराक्रम भक्तप्रत्याख्यानमपराक्रममाहभा. [४३७७] सपरिक्कमे जो उ गमो नियमा अपरक्कमंमि सो चेव ।
नवरं पुन नाणतं खीणे जंघाबले गच्छे ।। वृ. सपराक्रमे भक्तप्रत्याख्याने यो गमोऽभिहितः स एवापराक्रमेऽपि नियमाद्वेदितव्यो नवरं पुनरिदं नानात्वमपराक्रमां क्षीणे जङ्घाबले भवति स्वगच्छे च । तथाहि क्षीणजङ्घाबले वृद्धत्वेन मर्तुकामः स गच्छे भक्तं प्रत्याचष्टे। सम्प्रति व्याघातिममाहभा. [४३७८] एमेव आनुपुवी रोगायंकेहिं नवरि अभिभूतो।
बालमरणंपि सिया मरिज्जउ इमेहिं हेउहिं ।।
Page #981
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ वृ. एवमेवानेनैव प्रकारेणानुपूर्व्या क्रमेण व्याघ्रातिमं प्रतिपत्तव्यं नवरं रोगातंकैरभिभूतः सन् तत् प्रतिपद्यते। एतावान् विशेषः, यदि पुनरेभिर्वक्ष्यमाणैर्हेतुभिभ्रियेत तदा तत् व्याघातिम बालमरणमपि स्यात् । तानेव हेतुनाहभा. [४३७९] वालच्छभल्ल विसविसूइकाए आयंकसन्निकोसलए।
उसास गद्व रज्जु उम सिवे घाए संबद्धो ।। व. व्यालो गोनसादिरच्छभल्लरुक्षो विपं विसूचिकाश्च प्रतीताः आतङ्कक्षयादिव्याधिः संज्ञिकोशलके कोशल श्रावके प्रत्यनीके संजात उच्छवासिरोधो गृध्रप्रष्टकरणरज्वा उत्कलंबनं अवमे दुर्भिक्षे अशिवे घातो विद्युदादिभिरभिघातः । संबद्धं वातेन हस्तपादादिजातमेतैर्हतुभियाघातिमं बालमरणमपि भवति । कथमित्याह- भा. [४३८०] बालेन गोणसादी खदितो हुज्जा सडिउमारदो।
कन्नोट्टनासिगादी विभंगया वच्छभल्लेहिं ।। व. व्यालेन गोनसादिना स खादितो भवेत्तत: शटितुमारब्धवान् बालमरणमपि कुर्यात्, यदि वा अच्छभल्लेन रुक्षेण कोष्टनाशिकादीनि विभग्नानि भवेयुस्ततो बालमरणमाश्रयतो विहादिहेतूनाहभा. [४३८१] विसेण लद्धो होज्जा वा विसूइगा वा से उट्ठिया ।
आयंको वा कोई खइमादी उठ्ठिया होज्जा ।। भा.[४३८२] तिन्निउ वारा किरिया तस्स कय हवेज्ज नो उ उवसंतो।
जहवोमे कोसलेणं सण्णिणा पंचसयाई साहूणां ।। भा. [४३८३] रुद्धाइं अहंज, भत्तं तु तुज्झ दाहामो,
__लाभंतरं च नाउं लद्धेणं धन्नविक्कीयं ।। वृ.विषेण वा कश्चित् लब्धो भवेत् विसूचिका वा से तस्य उपस्थिता। आतङ्को वा कोऽपि क्षयादिस्तस्योत्थितो भवेत् तस्य च त्रीन वारान् क्रिया कृता परं नोपशान्तस्ततो बालमरणं प्रतिपद्यते। तथा वा अवमे दुर्भिक्षे कोशलेन संज्ञिना श्रावकेण साधूनां पञ्चशतान्यन्यत्र गच्छन्ति निरुद्धानि, यथाहं भक्तं युष्माकं दास्यामि। तेन च पापीयसा लुब्धेन लाभान्तरालं लाभविशेष ज्ञात्वा धान्यं विक्रीतं । ततः । किमित्याहभा. [४३८४] तेनो उ वितिच्छेयं ऊसासनिरोहमादीनि कयाइ।
अनहीयसि तेहिं तु वेयणसाहूहि उमंमि ।। वृ. ज्ञात्वा वृत्तिच्छेदं दुर्भिक्षे वेदनामनध्यासीतैरसद्दमानरुच्छासनिरोधादीनि कृतानि केचिदुच्छासनिरोधकरणोतोऽपरे गृध्रपृष्टकरणतोऽन्ये रज्चा वैहायसविधानतो बालमरणं प्रतिपन्नवन्तः। भा.[४३८५] अभिघातो वा विज्जु गिरिभित्ती कोणयाइ वा हुज्जा।
संबद्धहत्थपायाइ तेन वातेन होज्जाहि ।। वृ. प्रतिघातो विद्युता गिरिभित्तेः पतन्त्या गिरिकोणकाद्वा पततो भवेत्ततो बालमरणमथवा हस्तपादादयो वातेन सम्बद्धा भवेयुः । तत्र आश्रयते बालमरणं तथा चाह
Page #982
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४३८६ ]
४९७ भा. [४३८६] एएहि कारणेहिं पंडियमरणं तु काउसमत्थो ।
ऊसासगद्धपटुं रज्जुग्गहणं व कुज्जाहि ।। वृ.एतैरनन्तरोदितैालभक्षणप्रभृतिभि: कारणैः पण्डितमरणं यथोक्तप्रत्याख्यानरूपं कर्तुमसमर्था उच्छासनिरोधं गृध्रपृष्ठं रज्जुग्रहणं या कुर्युः। अथ किमिति ते व्यालभक्षितादय आत्मानं घातयन्ति । उच्यते - भा. [४३८७] अनुपुव्विहिारीणं उस्सग्ग निवाइयाणां जा सोही।
विहरंतए न सोही भणिया आहारलोवेण ।। वृ. ये व्यालाच्छभल्लादि कृ तव्याघातरहितास्तेषामानुपूर्व्या ऋतुबद्धे मासकल्पेन वर्षावासचतुर्मासकल्पेन विहारिणामुत्सर्ग निपातिनामुत्सर्गनिपातिनामुत्सर्गेण संयममनुपालयतां या चारित्रशोधिर्भवति सा व्यालाच्छभल्लादिव्याघातवति विहरति न भणिता शोधिन भवतीत्यर्थः कस्पान्न भवतीत्यत आह-आहारलोपेन ते हि व्यङ्गत्वादिकारणेन न शक्नुवन्ति परिपूर्णामुत्तरगुणविशुद्धि कर्तुं, ततो यथावस्थिताहारविलोपतो बालमरणमभ्युपगच्छन्ति तदेवमुक्तं भक्तप्रत्याख्यानमिदानीमिङ्गिनीमरणमाहभा. [४३८८] पव्वज्जादी काउं नेयव्वं जाव होत वोच्छित्ती।
पंचतुलेऊण ततो इंगिनीमरणं परिणओ उ॥ वृ. प्रव्रज्यादिकं प्रव्रज्याशिक्षाग्रहणं व्रतारोहणमर्थग्रहणमनियतं वासं गच्छस्य परिपूर्णस्य निवृति गच्छनिवृत्तिकरणेन च तीर्थस्याव्यवच्छेदः कृतस्तत आह तावत् ज्ञातव्यं यावद्भवति(अ) व्यवच्छितिः । तत्पर्यन्तं कृत्वा पञ्च च तपः। सूत्रसत्वैकत्वबललक्षणानि तोलयित्वा सं इङ्गिनीमरणं परिणतः प्रतिपत्रो भवति । अथ भक्तपरिज्ञातोऽस्यां को विशेष इत्याहभा.[४३८९] आयप्परपडिकम्मं भत्तपरिनाए दो अनुनाया।
परिवज्जिया इंगिनि चउव्विहाहारविरई या 11 व. भक्तपरिज्ञायां द्वे अपरिज्ञाते तद्यथा-आत्मना स्वयं परिकर्म परेण च, इङ्गिनी पुनः परिवर्जिता परेण परिकर्म न कार्यते तथा भक्तपरिज्ञायां चतुर्विधस्य त्रिविधाहारस्य विरतिर्भवति । इङ्गिन्यां तु नियमाच् चतुर्विधाहारविरतिः । परपरिकर्मविवर्जनमेव भावयतिभा.[४३९०] ट्ठाणनिसीय तुयट्टण इत्तरियाई जहा समाहीए।
सयमेवय सो कुणती उवसग्गपरीसह हियासी ॥ भा.[४३९१] संघयणधितीजुत्तो नवदसपुव्वा सुएण अंगा वा ।
इंगिनिपातोवगमं नीहारी वा अनीहारी ।। वृ. स्थानमूर्ध्वस्थानं, निषदनमुपवेशनं, त्वग् वर्तनं शयनं, एतानि, चत्वारकाणि स यथा समाधिः स्वयमेव करोति न तु परत: कारयति । तथा दीव्यादीन् उपसर्गान् चक्षुरादिपरीषहांश्च सम्यगध्यास्ते सहते, तथाहि-चतुर्विधाहारप्रत्याख्यानानास्यपानकमपि भवति, नाप्यपवादतश्चरमाहारदानमिति तथा संहनने तु त्रयाणामाद्यानामन्यतमेन धृत्या च युक्तस्तथा श्रुतेन सूत्रतो यस्य पूर्वाणि नव दश वा केवलानि अङ्गानि स इङ्गिनीमरणं प्रतिपद्यते । गतमिङ्गिनीद्वारमधुना 22/32]
Page #983
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१ पादपोपगमनमुच्यते तदपि प्रव्रज्यादितीर्थाव्यवच्छेदपर्यन्तं कृत्वा पञ्च तपः सूत्रादि तोलयित्वा च प्रतिपद्यते । तत्र नियमतो निःप्रतिकर्म निश्चलंया, तथाहि ऊर्ध्वस्थानेन उपवेशनेन पार्श्वेण वाऽन्येन वा येन स्थानेन स्थितः स यावज्जीवमपि तेन स्थानेन तिष्ठति न पुनरन्यत्स्थानं तस्य कर्तुं तस्य स्वप्रयोगेण कल्पते । तच्च द्विधा-निर्धारिमं नाम यत् ग्रामदीनामन्तः प्रतिपद्यते ततो हि मृतस्य स ततस्तस्य शरीरं निष्काशनीयं भवति । अनिर्धारितं नाम यत् ग्रामादीनां बहिः प्रतिपद्यते । सम्प्रति पादपोपगमस्य निरुक्तमाह
भा. [४३९२ ]
पातोवगमं भणियं समविसमे पायवो जहा पडितो । नवरं परप्पउगा कंपेज्ज जहा चल तरुव्व ॥
वृ. पादपपोगमं नाम भणितं यथा समे विषमे वा पादपः पतितस्तथैवावतिष्ठते तथा यो यथा समे विषमे वा पतितः स यावज्जीवं तथा तिष्ठति । नवरं परप्रयोगात् कम्पेत यथा तरुः परप्रयोगाच्चलः । पादपस्येवोपगमोऽभ्युपगमः पतनस्य यत्र तत्तथेति व्युत्पत्तिः । तसपाणीय रहिए विच्छिन्नवियार थंडिल विसुद्धे ।
भा. [४३९३]
निदोसा निद्दोसे अवेंति अब्भुज्जया मरणं ॥
वृ. विशुद्धे स्थण्डिले निर्दोषे निर्दोषत्वमेवाह - त्रसप्राणबीजरहितेऽविस्तीर्णविचारे विपुलप्रचारे यत्र कृष्यमाणस्याप्यस्थण्डिलगमनदोषा न भवन्ति । तत्र निर्दोषाः साधवोऽभ्यु`द्यतमरणं पादपोपगमनमरणमुपयन्ति प्रतिपद्यन्ते ।
भा. [४३९४]
४९८
पुव्वभवियवेरेणं देवो साहरति कोवि पायाले । मासो चरमसरीरो न वेयणं किंचि पाविहिति ॥
वृ. पूर्वभवकर्मवैरेण कोऽपि देवस्तं प्रतिपन्नपादपोपगमनं पातालकलशेषु संहरेत् । नासौ 'चरमशरीर न कांचिदपि वेदनां प्राप्स्यतीति कृत्वा स तथा हृतः सम्यक् तमुपसर्गं सहते । न केवलमेनमन्यानापि तथा चाह
I
भा. [४३९५ ]
उत्पन्ने उवसग्गे दिव्वे मानुस्सए तिरिच्छे य । सव्वे पराइणित्ता पाओवगया परिहरति ॥
वृ. उत्पन्नान् उपसर्गान् दिव्यान्मानुषान् तैरश्चांश्च सर्वन् पराजित्य पादपोपगता: प्रवितरन्ति । भा. [४३९६ ] जह नाम असीकोस अन्नो कोसे असीवि खलु अन्ने इय मे अन्नो देहो अन्नो जीवोत्ति मन्त्रेति ॥
वृ. यथा नाम असिः खङ्गं कोशे प्रत्यागारे वर्तते । तत्रान्यः पृथग् खलु कोशोऽन्यो असिरिति । एवममुना दृष्टान्तप्रकारेण ममान्यो देहोऽन्यो जीवः पर अ प्रभवति देहेन जीव इति न काचिन्मे क्षतिरिति मन्यते । तथा मननाच्च सम्यक् उपसर्गान् सहते । पुव्वावरदाहिणउत्तरेहिं वाएहिं आवयंतेहि।
भा. [४३९७]
जहन वि कंपइ मेरू तह ते ज्झाणाओ न चलंति ॥
वृ. यथा मेरुः पूर्वापरदक्षिणोत्तरैर्वा तैरापतद्भिर्न च कम्पते तथा ते पादपोपगता उपसर्गनिपातेऽपि ध्यानान्न चलन्ति ।
भा. [४३९८ ]
पढमंमि य संघयणा वट्टंतो सेलुकुड्ड समाणा ।
Page #984
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-१०, मूलं-२५१, [भा. ४३९८ ]
४९९ तेसिं पिय वुच्छेदो चोद्दसपुव्वीण वच्छेए।। वृ.प्रथमे च ऋषभनाराचलक्षणसंहनने वर्तमाना धृत्या शैलकुड्यसमानाः पादपोपगमनं प्रतिपत्रा: पादपोपगमनं प्रतिपद्यन्ते । तेषामपि च पादपोपगमप्रतिपत्तृणां चतुर्दशपूर्विव्यवच्छेदे व्यवरच्छेदो भवेत्। भा.[४३९९] दिव्वमनुया उ दुग तिग अस्से पक्खेवगं सिया कुज्जा।
वोसट्ट चत्तदेहो अहाउयं कोइ पालेज्जा !! व.देवा मानुष्या वा अनुलोभानि प्रतिलोभानि वा द्रव्याणि द्विकमनुलोभप्रतिलोमलक्षणोभयसहितं तदेवत्रिकमथवा सचित्तमचित्तं वा द्विकं तदेव हि मिश्रसहितं त्रिकं तस्य द्विकस्य त्रिकस्यवा आस्ये मुखे प्रक्षेपं कुर्युः । स तेन द्वारेण मुखे प्रक्षिप्तेन व्युत्सृष्टः प्रतिबन्धाभावतस्त्यक्तपरिकर्मकरणतो देहो येन स व्युत्सृष्ट त्यक्तदेहः। कोऽपि यथायुर्यथावस्थितमात्मीयमायुः पालयति द्विकत्रिकाहारव्याख्यानार्थमाहभा.[४४००] अनुलोभा पडिलोमा दुगं तु उभयसहिया तिगं होति।
अहवा चित्तमचित्तं दुगं तिगं मीसगसमग्गं । वृ.अनुलोमानि द्रव्याणि प्रतिलोमानि चेति द्विकं तान्येवोभयसहितानि त्रिकमथवा सचित्तमचित्तमिति द्विकं तदेव मिश्रसमग्रं त्रिकमिति। भा.[४४०१] पुढविदग अगनिमारुय वणस्सइ तासु कोवि साहरइ।
__वोसट्टचत्तदेहो अहाउयं कोवि पालेज्जा॥ वृ.कोऽपि पादापोपगमं प्रतिपन्नं पृथिव्यां पृथिवीकायमध्ये उदके अप्कायेऽग्नौ मारुते वायुकाये वनस्पतिषु त्रसेषु च संहरन्ति । स च तथा संहतो व्युत्सृष्टत्यक्तदेहो यथायुः कोऽपि पालयति। भा.[४४०२] एगंतनिज्जरा से दुविहा आराधना धुवा तस्स ।
अंतकिरियं व साहू करेज्ज देवोववत्तिं वा ।। वृ. एकान्तेन स तथास्थितस्य निर्जरा भवति तथा तस्य धुवा द्विविधा सिद्धिगमनयोग्या कल्पोपत्तियोग्या चाराधना यया साधुरन्तक्रियां वा कुर्यात् देवोपपत्ति वा। भा.[४४०३] मज्जणगंधं पुष्फोवयार परिचारणं सिया कुज्जा।
वोसचत्तदेहो अहाउयं कोइ पालेज्जा ।। वृ.केचित् रूपातिशयलुब्धाः तस्य कृतपादपोपगमस्य मज्जनं स्नानं ततः पटवासादिगन्धं तदनन्तरं पुष्पोपचारं ततः परिचारणं गले लगित्वा परिशयनपरिचुम्बनादिरूपं स्यात् । कदाचित् कुर्यात्। तत्र सव्युत्सृष्टत्यक्तदेहो यथायुः कोऽपि पालयति। अरिक्तद्विष्टः सन सम्यक्तत्सहमानो यावज्जीवमवतिष्ठते। भा.[४४०४] पुव्वविय पेम्मेण देवो देवकुरु उत्तरकुरासु।
___ कोई तु साहरेज्ज सव्वसुहार जत्थ अनुभावा ।। वृ.पूर्वभविकेन पेम्णा कोऽपि देवो यत्र अनुभवाः सर्वे शुभास्तासु देवकुरुषूत्तरकुरुषु वा संहरेत् । स च तथा तत्र संहृतो व्युत्सृष्टत्यक्तदेहो यथायु कोऽपि पालयति।
Page #985
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
. व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा. [४४०५] पुव्वभवियपेम्मेणं देवो साहरइ नागभवणंमि।
जहियं इट्ठा कंता सव्वसुहा होति अनुभावा॥ वृ. पूर्वभविकेन प्रेम्णा कोऽपि देवो यत्र सर्वेषु शुभा अनुभावा इष्टाः कान्ताश्च भवन्ति । तत्र नागभवने संहरेत् । सोऽपि तत्र तथैवावतिष्टते। भा.[४४०६] बत्तीसलक्खणधरो पातोवगतो य पागडसरीरो।
पुरिसव्वेसिणि कपणा राइ विइण्णा उगेण्हेज्जा ।। वृ.द्वात्रिंशल्लक्षणधर: पादपोपगतः सन् प्रकटशरीरो जातस्तं पुरुषद्वेषिणी कन्या राजवितीर्णा राज्ञा अनुज्ञाता सती गृह्णीयात् । गृहीत्वा किं करोत्यत आहभा. [४४०७] मज्जनगंधं पुष्फोवयारपरिचारणं सयं कुज्जा।
वोसट्ट चत्तदेहो अहाउयं कोवि पालेज्जा ।। वृ.अस्य व्याख्या प्राग्वत् । तथाभा. [४४०८] नवंगसुत्त परिबोहियाए अट्ठारसतिविसेसकुसलाए।
वायत्तारिकला पंडियाए चोसट्ठि महिलागुणेहिं ।। वृ.द्वे अक्षीणि द्वौ कर्णौ द्वौ नाशापुटौ द्विजिह्वा स्पर्शने नवमं मनः । एतानि नव अङ्गानि यावदद्यापि यौवनं न भवति तावत्सुप्तानि भवन्ति। न खलु तदानीमेतेषामतीवाऽभिष्वङ्गा सुखं भवति, ततः सुप्तानीति व्यपदिश्यन्ते । यौवने तु प्राप्तकलस्य गुणेन प्रतिबुद्धानि जायन्ते । नवाङ्गानि सुप्तानि प्रतिबोधितानि यया सा तथा तया तथा अष्टादश देशीभाषास्तासु मध्ये यस्य यत्र कामरतिविशेषस्तत्र कुशलतया तथा द्वाससप्रतिकलापण्डितया चतुःषष्टया महेलागुणैरुपेतया, नवाङ्गादि व्याख्यानं तावदाहभा.[४४०९] दो सोआ नेत्तमादी नवंग सुत्ता हवंती एए उ।
देसी भास हारसती विसेसा उ इगवीसं ।। भा.[४४१०] कोसल्लमेक्कवीसंइविहं तु गुणेहिं जुत्ताए।
रूवजोव्वणविलास लावनकलियाए। वृ.द्वे श्रोत्रे द्वे नेत्रे आदिशब्दानाशानाशापुटद्वयजिह्वास्पर्शन मनसां परिग्रह एतानि नवकं नवसंख्यानि सुप्तानिभवंति, देशीभाषा अष्टादश ताः शास्त्रप्रसिद्धा रतिविशेष एकोनविंशतितमः, । तत्र कोशलमेकविंशतिविधं शास्त्रप्रसिद्धं । एवमादिभिर्गुणैर्युक्तया तथा रूपयौवनविलासलावण्यकलितया च। भा.[४४११] चउकण्णंमि रहस्से रागेणं रायदिनपसराए।
तिमिमयरेहिं व उदही, न खोभिओ जो मनो मुनित्तो ।। भा.[४४१२] जाहे पराजिया सा न समत्था सीलखंभणं काउं।
नेऊण सेलसिहरं तो से सिलमुंचए उवरिं॥ वृ. चतुःकर्णे रहस्ये रागेणानुरागेण राजदत्तप्रसराया गृह्यते गृहीत्वा चानेकप्रकारसंक्षोभ आपद्यते तत्र यन्मुनेर्मनस्तत् न याति । तिमिमकरैर्वोदधिर्न क्षोभितः ततो यदा सा पराजिता न शीलखण्डनं कर्तुं समर्था तदा रोषात् शैलशिखरं नीत्वा से तस्योपरि शिलां मुञ्चति।
Page #986
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४४१३] भा.[४४१३] एगंतं निज्जरा से दुविहा आराधना धुवा तस्स।
अंतकिरियं व साहू करेज्ज देवोववतिं य ।। वृ. इयं प्राग्वत्। भा.[४४१४] मुनिसुव्वयंतेवासी खंदगदाहे य कुंभगारधडे।
देवी पुरंदरजसा दंडयपालक मरुओ य॥ वृ.कुम्भकारकृते नगरे दण्डकिर्नाम राजा तस्य देवी पुरन्दरयशाः । पालको नाम मरुक; पुरोहितः । तत्र भगवतो मुनिसुव्रतस्वामिनो अन्तेवासी स्कन्दको नाम विहारक्रमेण गतः स स्वशिष्याणां यन्त्रपीडनेन मरणं विशेषतो बालक्षुल्लकस्योपलभ्य संजातकोपो यंत्रपीडनमारितोऽग्निकुमारेषुत्पद्यजाति स्मृत्वा समस्तस्यापि देशस्य दाहं कृतवान् शिष्यास्तु समाधि प्राप्ता मृत्युमुपागतास्तथा चाहभा. [४४१५] पंचसया जंतेन रुटेण पुरोहिएण मलियाई।
रागद्दोसतुलग्गं समकरणं चित्तयत्ताणं ॥ वृरागद्वेपतुलाग्रं समकरणं समभावं चिन्तयतां साधूनां पञ्चशतानि रुष्टेन पुरोहितेन यन्त्रेण मलितानि (पीलितानि) तथापि न तेषां मनागपि ध्यानविक्षोभोऽभवत्। एवमन्यैरपि सोढव्यं । भा.[४४१६] जं तेन ककएण सत्थेण व सावएहिं विविहेहिं।
. देहे विद्धिस्संते न हु ते ज्झाणाओ फिटृति ॥ वृ. यन्त्रेण क्रकचेन शस्त्रेण वा खङ्गादिना स्वापदैर्वा विविधैः शृगालिकाप्रभृतिभिर्देहं विध्यस्यमाने न हु नैव ते पादपोपगता ध्यानात् स्फिटन्ति परिभ्रश्यन्ति। भा. [४४१७] पडिनीययाए कोई अग्गि से सव्वतो पदेज्जाहि ।
___पादोवगए सन्ने जह चाणक्कस्स व करीसे ॥ व.पादपोपगते सति कोऽपि प्रत्यनीकतया से तस्य सर्वत: सर्वासु दिक्षु अग्निं प्रदद्यात् । यथा चाणकस्य करीषमध्ये व्यवस्थितस्य सुबंधुनामामात्यः सर्वतोऽग्निं प्रदीपितवानिति । भा.[४४२८] पडिनीययाए कोई व मंसे कीलएहि विहुणत्ता ।
महुघयमक्खिय देहं पिपीलियाणं तु देज्जाहि॥ वृ.प्रत्यनीकतया कोऽपि से तस्य पादपोपगमनस्य कीलकैर्लोहमयैश्चर्मविधून्य तदनन्तरं तं मधुघृतम्रक्षितदेहं कृत्वा पिपीलिकानां दद्यात् । तथापि सम्यक् सहेत तत्र सहने दृष्टान्तमाहभा.[४४२९] जह सो चिलायपुत्तो वोस? निसट्ठ चत्तदेहो उ।
सोणियगंधेन पिवीलियाहि वालंकिओ धीरो।। वृ.यथा स चिलायपुत्तो निसृष्ठमतिशयेन व्युत्सृष्टत्यक्तदेहः शोणितगन्धेन पिपीलिकाभिश्चालांकृतश्चालिनीकृतो धीरो मनागपि ध्यानाच्चलितवान्न; एवं सर्वैरपि सोढव्यम्।
अन्यदृष्टान्तमाहभा.[४४२२] जह सो कालायवेसितो वि मोग्गल्लसेलसिहरम्मि।
खइओ विउव्विऊणं देवेन सियालरूवेण॥ वृ.यथा स ब्रह्मचर्याध्ययनप्रसिद्धकालादवैश्यो मोद्गलशैलशिखरे स्थितो देवेन शृगालरूपं
Page #987
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१ विकुवित्वा (य) शृगालरूपेण खादितो भक्षितः तथापि स सम्यगधिसोढवान् । एवं सर्वैरपि सोढव्यम् ।
भा. [४४२९]
जह सो सिपएसी बोसट्ट चत्तदेहो उ । वंसीपत्तेहिं विनिग्गएहिं आगासमुक्खित्तो ||
वृ. साधुरेकः पादपोपगतः स प्रत्यनीकैरुत्क्षिप्य वंशीकुडगस्योपरि मुक्तोऽधस्ताच्च वंशा उत्थितास्तैर्वंशैः प्रवर्धमानैः स साधुर्विद्धो दूरमुत्क्षिप्य आकाशं प्रापितः सम्यक् सोढवान् अक्षरगमनिका त्ववेम्-यथा स वंशी वंशीप्रदेशैः क्षिप्तो निसृष्टमतिशयेन व्युत्सृष्टस्त्यक्तदेशो वंशी पत्रैरंकुररूपैर्विनिर्गतैर्दूरमाकाशमुत्क्षिप्तो वेदनां सोढवान् । एवं सर्वैरपि सोढव्यम् । जहवंतीसुकुमालो वोसट्टुनिसट्ठ चत्तदेहो ऊ ।
भा. [४४२२]
धीरो सपेल्लयाए सिवाए खतितो तिरत्तेण ।।
वृ. यथा अवन्तिसुकुमालो व्युत्सृष्टस्त्यक्तदेहो धीरः सपेल्लयाए पेल्लकसहितया बालसपुत्रभाण्डसहितया शिवया शृगाल्या त्रिरात्रेण रात्रित्रिकेण भक्षितः सम्यक् सोढवान् ।
#
एवमन्यैरपि सोढव्यम् । भा. [४४२३]
जह ते गोहट्टाणे वोसट्टनिसट्ट चत्तदेहागा,
उदएण चोज्झमाणा वियरम्मि उ संकरे लग्गा ||
वृ. ग्रामासन्नप्रदेशे केचित्साधवः पादपोपगतास्तता यथा ते गोष्टस्थाने प्रदेशविशेषे निसृष्टं निस्सहतया व्युत्सृष्टस्त्यक्तदेहा आन्तरिक्षेण पतितेनोदकेन उह्यमाना वितरके नद्याः श्रोतसि शंकरे लग्नाः सम्यग् वेदनां सहमानाः कालगताः । एवं शेषैरपि सोढव्यमेतदेवाह - बावीसमानुपुव्वी तेरिक्खमनुया व भंसणत्थाए ।
भा. [४४२४]
विसयानुकंपरक्ख करेज्ज देवा व मनुओ वा ॥
वृ. द्वाविंशति परीषहान् आनुपूर्व्या पश्चादानुपूर्व्या अनानुपूर्व्या वा तिर्यञ्चो मनुष्या वा चारित्रभ्रंशनार्थमुदीरयंस्तथा देवा मनुष्या वा विषयाणामिन्द्रियविषयाणा प्रत्यनीकतया अनिष्टानामनुकम्पया इष्टानामुदीरणमनुकम्पया रक्षणं कुर्युः । तत्रारिक्तद्विष्टः सन् सम्यक् सहेत ।
भा. [४४२५]
हसा बत्तीसघडा वो सट्टुनिसट्ट चत्तदेहा उ । वीराधातेन उ दारिएण दियलंभि उलइया ॥
वृ. यथा सा द्वात्रिंशत् गोष्ठीपुरुषा इत्यर्थः व्युत्सृष्टस्तत्प्रतिबन्धपरित्यागेनानिसृष्टातिशय त्यक्तो मनागपि परिचेष्टा अकरणात् देहो यया सा तथा पादपोपगताघ्रातेन तृप्तेन द्वीपान्तरवासिना म्लेच्छेन दृष्टा ततः कल्ये ममैते भक्ष्यं भविष्यंतीति चिन्तयित्वा वृक्षं विलग्नापयित्वा दियंलंभि बलीव ते उलइया । अवलंबिता ते सम्यग् वेदनां सहमानाः कालगता: उपसंहारमाहएवं पातोवगमं निप्पडिकम्मं तु वण्णितं; समत्थियरगणहरेहिं य साहु वि य सेविय ॥
भा. [४४२६ ]
वृ. एतत्पादपोपगमं सूत्रे आगमे निःप्रतिकर्मवर्णितं तीर्थकरैर्गणधरैः शेषसाधुभिश्चोत्तमधृतिसंहननोपेतैः उदारं स्फीतं यथा भवत्येवमासेवितं । अत्र चायं क्रमो यः पादपोपगमनस्येङ्गिनीमरणस्य च करणे असमर्थः स भक्तप्रत्याख्यानं करोति । ततोऽपि यः समर्थतर
Page #988
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४४२६]
५०३ पादपोपगमनं च कर्तुमसमर्थः स इग्निनीमरणं ततोऽपि समर्थतर: पादपोगमं एतानि च मरणानि कुर्वन्तो यथा यथोपरितनमरणस्तथा तथा महानिर्जरतरा मूलोपसंहारमाहभा.[४४२७] एसागमववहारो जहोवएसं जहक्कम कहिओ।
एत्तो सुयववहारं सुण वच्छ जहानुपुवीए । वृ.एषोऽनन्तरोदित आगमव्यवहारो यथोपदेशं यथाक्रमं विकथित अत ऊर्ध्वं यथानुपूर्व्या परिपाट्य कथ्यमानं श्रुतव्यवहारं च शृणु तमेव कथयतिभा.[४४२८] निज्जूढं चोद्दसपुव्विएण जं भद्दबाहुणा सुत्तं ।
पंचविहो ववहारो दुवालसंगस्स नवतीतं ।। व. यत् भद्रबाहस्वामिना चर्तुदशपूविकेण चतुर्दशपूर्वधरेण पञ्चविधो व्यवहार: पञ्चविधव्यवहारात्मकं निर्मूढं द्वादशाङ्गस्य नवनीतमिव नवनीतं मथितस्य नवनीतमेव द्वादशाङ्गस्य सारामित्यर्थः । एतेन द्वादशाङ्गान्नियूंढमावेदितव्यम् तत् सूत्रं श्रुतमुच्यते तेन व्यवहार: श्रुतव्यवहारः । भा.[४४२९] जो सुयमहिज्जइ बहु सुतत्थं च निउणं न याणेइ ।
कप्पे ववहारंभिय सो न पमाणं सुयहराणं ।। भा. [४४३०] जो सुयमहिज्जइ बहुं सुत्तत्थं च निउणं विजाणाति।
कप्पे ववहारंमि य सो उ पमाणं सुयहराणं ।। वृ. यः कल्पव्यवहारे च सूत्रं बह्वधीतेन सूत्रार्थं निपुणं न जानाति स व्यवहारविषये न प्रमाणं श्रुतधराणां, यस्तु कल्पे व्यवहारे च सूत्रं बह्वधीते सूत्रार्थं च निपुणं विजानाति, स प्रमाणं व्यवहारे श्रुतधराणां।। भा.[४४३१] कप्पस्स य निज्जुर्ति ववहारस्स व परमनिउणस्स;
जो अत्थतो न याणइ ववहारी सो न णुन्नातो ! भा.[४४३२] कप्पस्स य निज्जुत्ति ववहारस्स व परमनिउणस्स।
जो अत्थतो वियाणइ ववहारी सो अणुन्नातो॥ वृ. कल्पस्य कल्पाध्ययनस्य व्यवहारस्य च परमनिपुणस्य यो नियुक्तिमर्थतो न जानाति स व्यवहारी नानुज्ञातः । यस्तु कल्पस्य व्यवहारस्य च परमनिपुणस्य नियुक्तिमर्थतो जानाति स व्यवहारी अनुज्ञातः। भा.[४४३३] तं चेवनुमज्जते ववहारविहिं पउंजंति जहुत्तं ।
एसो सुअववहारी पन्नत्तो धीरपुरिसेहिं ।। वृ. कुलादिकार्येषु व्यवहारे उपस्थिते यद्भगवता भद्रबाहुस्वामिना कल्पव्यवहारात्मकं सूत्रं नियूढं तदेवानुमज्जननिपुणतरार्थं परिभावनेन तन्मध्ये प्रवशिन् व्यवहारविधि यथोक्तं सूत्रमुच्चार्य तस्यार्थं यः प्रयुक्ते स श्रुतव्यवहारी धीरपुरुषैः प्रज्ञप्तः।। भा. [४४३४] एसो सुयववहारो जहोवएसं जहक्कम भणितो।
___आणाए ववहारं सुण वच्छ जहक्कम वुच्छं ।। वृ. एष श्रुतव्यवहारो यथोपदेशं यथाक्रमं कथितः अत ऊर्ध्वमाज्ञया व्यवहारं यथाक्रम यथा वक्ष्ये तं च वक्ष्यमाणं वत्स शृणु।
Page #989
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
भा. [४४३५]
समणस्स ऊत्तमट्टे सल्लुद्धरणकरणे अभिमुहस्स ।
दूरत्था जत्थ भवे छत्तीसगुणा उ आयरिया ||
वृ. श्रमणस्य उत्तमार्थे भक्तप्रत्याख्याने व्यवसितस्य यत् किमति शल्यमनुध्धृतमास्त तदुद्धरणकरणे अभिमुखस्य तत्र प्रायश्चित्तव्यवहारे षट्त्रिशद्गुणा आचार्या दूरस्था भवेयुस्तत्राज्ञया व्यवहारः कथमित्याह
भा. [४४३६ ]
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- १० / २५१
अपरक्कमो सि जाओ गंतुंजे कारणं च उप्पन्नं । अठारसमन्नयरे वसणगतो इच्छिमो आणं ॥
वृ. स आलोचयितुकामश्चिन्तयति साम्प्रतमहमपराक्रमो जातोऽस्मि ततस्तेषां समीपे गन्तुं न शक्नोमि कारणं च मम तत् पार्श्वगमननिमित्तं समुत्पन्नं यतोऽष्टादशानां व्रतषट्कादीनां अन्यतरस्मिन्नतीचारे व्यसनगतः पतितस्तस्मादिच्छाम्याज्ञाव्यवहारमिति । एतदेव सविशेषं भावयति । भा. [४४३७] अपरकम्मो तवस्सी गंतु जे सोहिकारगसमीवं ।
आगंतुं न वाएई सो सोहिकारोवि देसाउ ।।
वृ. स आलोचयितुकामस्तपस्वी शोधिकारकसमीपे गन्तुमपराक्रमो । यस्यः समीप शोधि: कर्तव्या सोऽपि देशादालोचयितुः समीपमागन्तुं न शक्नोति ।
भा. [४४३८]
अह पट्टवेइ सीसं संतरगमणनट्ठचेट्ठागो । इच्छामज्जो काउं सोहिं तुब्भं सगासम्म ॥
वृ. अथानंतरमालोचयितुकामो देशान्तरगमननष्टचेष्टाक आलोचनाचार्यस्य समीपे शिष्यं आर्य ! युष्माकं सकाशे शोधिं कर्तुमिच्छामीत्येतत्कथयित्वा प्रेषयति । सोवि अपरक्कमगती सीसं पेसेइ धारणाकुसलं ।
भा. [४४३९ ]
एयस्स दानि पुरओ करेइ सोहिं जहावत्तं ॥
वृ. सोऽपि आलोचनाचार्योऽपराक्रमगतिर्न विद्यते पराक्रमो गतौ यस्येति विग्रहः शिष्यं धारणाकुशलं प्रेषयति यस्त्वालोचयितुकामेन प्रेषितस्तस्य सन्देशं कथयति । यथेदानीमेतस्य पुरतो यथावृत्तां शोधिं कुरु ।
भा. [४४४०] अपरक्कमो य सीसं आणापरिणामगं परिच्छेज्जा । रुक्खे यबीय काए सुत्ते वा मोहणाधारिं ।।
वृ. स आलोचनाचार्योऽपराक्रमः शिष्यमाज्ञापरिणामकं परीक्षेत किमेष आज्ञापरिणामकः किं वा नेति । आज्ञापरिणामको नाम यत् आज्ञाप्यते तत्कारणं न पृच्छति किमर्थमेतदिति किन्त्वाज्ञयैव कर्तव्यतया श्रद्दधाति । यदत्र कारणं तत् पूज्या एव जानते एवं यः परिणामयति स आज्ञापरिणाम कस्तत्परीक्षा च वृक्षे बीजकाये च वक्ष्यमाणरीत्या कर्तव्या । आज्ञापरिणामत्वं परीक्ष्य पुनरिदं परीक्षणीयं यथा किमेषोऽवग्रहेण समर्थो धारणासमर्थश्च किं वा नेति । तत्राध्ययनादिपरीक्षया सूत्रे चशब्दादर्थे वाऽमोहनं मोहरहितं समस्तमासमन्तात् धारयतीत्येवं शीलोऽमोहनाधारी तं परीक्षेत तत्र वृक्षेणाज्ञापरिणामित्वपरीक्षामाह
भा. [४४४१]
महंतेरुक्खो गणि चेइ विलग्गउं डेव । अपरिणयवेति तहिं न वट्टइ रुक्खेवि आरोढुं ॥
Page #990
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१ [ भा. ४४४२ ]
J
भा. [४४४२ ]
किं वा मारेयव्वो अहयंतो वेह डेव रुक्खाउ । अतिपरिणामो भणती इयहेऊ अम्ह वेसिच्छा !!
बृ. दृष्टवा महतो महीरुहान् गणिक आचार्यो ब्रूते-अस्मिन्नुच्चैस्त्वेन तालप्रमाणे वृक्षे विलग्य तत आत्मनं डिप, प्रपातं कुर्वित्यर्थः । एवमुक्तेन तत्रापरिणामको ब्रूते न वर्तते वृक्षे विलगितुं साधोः सचित्तत्वादृक्षस्य प्रपातं च कुर्वन् आत्मविराधना भवति । स च भगवता निषिद्धा किं वाहं किमुपायेन मारयितव्योऽभिप्रेतो बूथ-वृक्षादात्मानं डिपेति अतिपरिणामकः पुनरिदं भणतिइत्येवं भवतु करोमि प्रपातमिति भावोऽस्माकप्येषा इच्छा वर्तते । बे गुरू अतंतू अपरिच्छियत्थे पभाससे एवं । किं वमतं भणितो आरुहरुक्खे सचित्ते ॥
भा. [४४४३ ]
-
वृ. अथानन्तरमतिपरिणामकं शिष्यं ब्रूते अपरीक्षिते अपरिभाषिते मद्वचनस्यार्थे त्वमेवमुक्तप्रकारेण प्रभाषसे यथा करोमि प्रपातमस्माकमध्येषेच्छा वर्तते । अपरिणामकमधिकृत्य ब्रूतेत्वं वा मया किमेवं भणितो यथा सचित्ते वृक्षे आरोह येनोच्यते न वर्तते साधोवृक्षे विलगितमिति । किन्त्वेतन्मयोक्तं तदेवाह
भा. [४४४४ ]
५०५
तवनियमनाणरुक्खं आरुहिउं भवमहण्णवापत्रं । संसारगम्म कूलं डेवे हंती मए भणितो ॥
वृ. तपो नियमज्ञानमयं वृक्षं भवार्णवापन्नं भवसमुद्रमध्यप्राप्तमारुह्य संसारगर्ता कूलं डिप उल्लङ्घयेति मया भणितः ।
भा. [४४४५ ] जो पुन परिणामो खलु आरुह भणित्तो विसोवि चित्तेइ ।
च्छंति पावमेते जीवाणं थावरादीपि ॥
भा. [४४४६ ]
पुन
पंचेंदीणं तं भवियव्वेत्थकारणेणं तु ।
आरुहण ववसियं तू वारेइ गुरू ववत्थंतो ॥
वृ. यः पुनः खलु परिणाम आज्ञापरिणामकः स आरोहेति भणितश्चिन्तयति-नेच्छन्ति पापमेते मदीया गुरवो जीवानां स्थावराणामपि किं पुनः पञ्चेन्द्रियाणां तस्मादत्र कारणेन भवितव्यमेवं विचिन्त्यारोहणे व्यवस्थितः तमारोहणव्यवस्थितं गुरुरप्यवष्टभ्य बाहौ धृत्वा वारयति तदेवमुक्तं वृक्षे परीक्षणमधुना बीजेषु तदाह
भा. [४४४७]
एवानेह य बीयाई, भणितो पडिसेहे अपरिणामो । अइपरिणामगो पोट्टल बंधूण आगतो तहियं ॥
-
किं
वृ. एवमुना प्रकारेण बीजानि आनयतेत्युक्ते अपरिणामः प्रतिषेधयति न कल्पन्ते बीजानि ग्रहीतुमिति यस्त्वतिपरिणामकः स बीजान पोट्ठलं बध्या तत्र गुरुसमीपे समागतः । तेवि भणिया गुरूणं भणिया नेह अमलिबीयाई ।
भा. [४४४८ ]
नविरोह समत्थाहं सचित्ताइं व भणियाई ||
वृ. तावद्योऽपरिणामको गुरुणा भणितो मया भणितमानय अम्लिकाबीजानि काञ्जिकिनि बीजानि, यदि वा सचित्तानि विध्वस्तयोनिमयानि यानि नविरोहसमर्थानि तान्यानयेति भणितानि । तत्थवि परिणामो तू भणती आनेसि केरिसाई तु ।
भा. [४४४९]
Page #991
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-१०/२५१ कत्तियमित्ताई वा विरोहमविरोहजोग्गाई ।। वृ. तत्रापि यः परिणामकः स भणति कीदृशानि बीजान्यानयामि । विरोहयोग्यान्यविरोहयोग्यानि वा कियन्मात्राणि वा। भा. [४४५०] सोवि गुरूहि भणितो न ताव कज्जं पुणो भणिहामि।
हसितोव मए तासि वीमसंत्थ व भणितोसि॥ वृ. सोऽप्याज्ञापरिणामको गुरुभिर्भणितो नं तावदिदानी कार्यं यदा तु कार्य भविष्यति तदा पुनर्भणिष्यामः । अथवा हासितोसि मया तावदिदानी न पुनबीजैः प्रयोजनं यदि वा विमर्शार्थं तव विमर्शपरिक्षाणार्थं त्वमेव भणितोऽसि । सम्प्रत्यमोहनाधारि परीक्षामाहभा. [४४५१] पयमक्खमुद्देसं संधीसुतत्थ तदुभयं चेव ।
अक्खर वंजण सुद्धं, जहा भणितं सो परिकहेइ ॥ वृ. पदमक्षरमुद्देशं सन्धिमधिकारविशेषं सूत्रमर्थं तदुभयं च अक्षरव्यञ्जनशुद्धं पूर्वमवग्राहयति। किमेष ग्रहणधारणायोग्यः किं वा नेति अवग्राह्य ततो ब्रूते उच्चारय प्रेक्षे किमपि गृहीतं न वा किं वा गृहतिमपि कि स्मृतं किं वा नेति । तत्र यदि यथा भणितं तथा सर्व परिकथयति तदा ज्ञातव्य एष ग्रहणधारणे कुशल इति । भा. [४४५२] एवं परिच्छिऊणं जोग्गं नाउण पेसवे तं तु ।
. वच्चाहि तस्सगासं सोहिं सोऊण आगच्छ॥ वृ. एवं परीक्ष्य योग्यं ज्ञात्वा तं प्रेषयेत् सन्दिशति च ब्रज, तस्य साधोरालोचयितुकामस्य शोधिमालोचनां श्रुत्वा पुनरत्रागच्छ। भा. [४४५३] अह सो गतो उ तहियं तस्स सगासम्मि सो करे सोहिं।
दुगतिगचउविसुद्धं तिविहे काले विगडभावो । वृ.अथ प्रेषणानन्तरं यत्रालोचयितुकामो विद्यते तत्र गतस्तस्यागतस्य समीपे आलोचयितुकामः प्रशस्तेषु द्रव्यादिषुशोधिमालोचनां करोति। कथमित्याह-द्विकदर्शनातिचारं चारित्राचारमालोचयतीत्यर्थः । दर्शनग्रहणं ज्ञानग्रहणमपीति ज्ञानातिचारं चेत्यापि द्रष्टव्यम् । चारित्रातीचारालोचनेऽपि च द्विभेदा मूलगुणातिचारविषया उत्तरगुणविषया च तां करोति पुनस्त्रिकामाहा - रोपधीशय्याभेदत एकैकां त्रिप्रकारां चतुर्विशुद्धां प्रशस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावोपेता त्रिविधे काले अतीते प्रत्युत्पन्ने च यत्सेवितमनागते च यत्सेविष्ये इत्यध्यवसितं विकयभाव: प्रकटभावोऽप्रतिकुञ्चन इत्यर्थः । सम्प्रति द्विकादिपदजातस्य व्याख्यानं किंचिदन्यथा किंचित्तदेव दर्शयति। भा.[४४५४] दुविहं दप्पकप्पे तिविहं नाणाइणं तु अट्ठाए ।
दव्वे खेत्ते काले, भावे य चउव्विहं एयं ॥ भा. [४४५५] तिविहे अतीअकाले पच्चुप्पन्ने विसेसियं जं तु ।
सेविस्स वा एस्से पागडभावो विगडभावो । वृ.द्विविधां शोधि करोति दर्प दर्पविषयां कल्पे कल्पविषयां । त्रिविधां ज्ञानादीनां ज्ञानदर्शनचारित्राणां अर्थायातीचारविशद्धिलाभाय करोति । प्रशस्ते द्रव्ये प्रशस्ते क्षेत्रे प्रशस्ते काले प्रशस्ते भावे एतच्चतुर्विधं विशोधनं दृष्टव्यं, तथा त्रिविधे अतीते प्रत्युत्पन्ने च काले यत्सेवितं
Page #992
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४४५५ ]
५०७
यत् एष्यति काले सेविस्येऽहमित्यध्यवसितं तदविकटभावः प्रकटभाव आलोचयति । किं पुन आलोएई अतियारं सो इमो य अतियारो ! वयछक्कादी ते खलु नायव्वो आनुपुव्वीए ॥
भा. [४४५६ ]
वृ . कि पुनस्तदालोचयति । सूरिराह- अतीचारं पुनरतीचारोऽयं वक्ष्यमाणो व्रतपट्कादिको व्रतषट्कादिविषयः खल्वानुपूर्व्या ज्ञातव्यस्तमेव दर्शयति ।
भा. [४४५७ ]
वयछक्कं कायछकं अकप्पो गिहिभायणं । पलियकं निसेज्जा य सिणाणं सोभवज्जणं ॥
वृ. व्रतषट्कं प्राणातिपातनिवृत्त्यादिरात्रिभोजनविरमणपर्यन्तं कायघट्कं पृथिव्याद्यकल्पपिण्डादिको गृहिभाजनं कांश्यपात्र्यादि पल्यङ्कः प्रतीतो निषद्यागोचरप्रविष्टस्य निषदनं, अस्त्रानं देशतः सर्वतो वा स्त्रानस्य वर्जनं, भूषा परित्यागः एतत् विधेयतया प्रतिषेध्यतया वा यत् यथोक्तं नाचरितं तत् आलोचयति
भा. [ ४४५८ ] तं पुन होज्जा सेविय दप्पेणं अहव होज्ज कप्पेण । दप्पेण दसविहं तू इणमो वुच्छं समासेणं ॥
वृ. तत्पुनविरुद्धं सेवितं दर्पेण अथवा कल्पेन तत्र यत् दर्पेण सेवितं तदिदं वक्ष्यमाणं दशविधं तदेव समासेन वक्ष्ये प्रतिज्ञामेव करोति
भा. [४४५९]
दप्प व अकप्प निरालंब वियत्ते अप्पसत्थ वीसत्थो ।
अपरिच्छ अकडजोगी अनानुयावीय निस्संको ||
वृ. दर्पो निष्कारणं धावनवल्गनवीरयुद्धादिकरणं १ । अकल्पोऽपरिणतपृथ्वीकायादिग्रहणमगीतार्थानी तोपधिशय्याहाराद्युमभोगश्च २ । निरालम्बो ज्ञानाद्यालम्बनरहितप्रतिसेवनाको ३ | वियत्तेति पर्दैकदेशे पदसमुदायोपचारात्त्यक्तकृत्यः संस्तरन्नपि सन्नकृत्यं प्रतिसेव्य त्यक्तचारित्र इत्यर्थः ४ । अगशस्तो बलवर्णादिनिमित्तं प्रतिसेवी, ५ । विश्वस्तः स्वपक्षतः परपक्षतो वा निर्भयं प्राणातिपातादिसेवी ६ । अपरीक्षी युक्तायुक्तपरीक्षाविकलः ७ | अकृतयोगी अगीतार्थः । त्रीन् वारान् कल्पमेषणीयं चापरिभाव्य प्रथमवेलायामपि यतस्ततोऽल्पानेषणीयमपि ग्राही ८ । अननुतापी अपवादपदेन कायानामुपद्रवेऽपि कृते पश्चात् अनुतापरहितः ९ । निःशङ्को निर्दयः इह परलोकशङ्कारहित इत्यर्थः १० ।
भा. [४४६० ]
एयं दप्पेण भवे इणमन्नं कप्पियं मुनेयव्वं । चउवीसई विहाणं तमहं वुच्छं समासेन ॥
वृ. एतदनन्तरोक्तेन प्रकारेण सेवितं दर्पेण भवति । इदमन्यत्कल्पिकं चतुर्विंशतिविधानं ज्ञातव्यं तदहं समासेन वक्ष्ये तदेवाह
भा. [४४६१]
दंसणनाणचरिते तवपवयण समिति गुत्तिहेउ वा । साहम्मिय वच्छल्लेण वावि कुलतो गणस्से वा ॥ संघस्सायरियस्स असहुस्स गिलाण बालवुड्डुस्स । उदयग्गिचोर सावय भयकंतारावती वसने !!
भा. [४४६२]
वृ. दर्शने दर्शनप्रभावकं शास्त्रग्रहणं कुर्वन्नसंस्तरणे १ । ज्ञाने सूत्रमर्णं चाधीयमानो असंस्तरणे
Page #993
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- १० / २५१ २ | चारित्रे अनेषणादोषतः स्त्रीदोषतो वा चारित्ररक्षणायः ततः स्थानादन्यत्र गमने ३ | तपसि विकृष्टतपो निमित्तं धृतपानादि प्रवचने प्रवचनरक्षादिनिमित्तं विष्णुकुमारादिरिव वैक्रियकुर्वाणादि ५। समितावीर्यासमित्यादिरक्षणनिमित्तं चक्षुः सावद्यचिकित्साकरणादि ६ । गुप्तौ भावित कारणतो विकटपाने कृते मनोगुप्तादिरक्षणनिमित्तमकल्पादि ७ । साधर्मिकवात्सल्यनिमित्तं ८ । कुलतः कार्यनिमित्तं ९ । एवं गणकार्यनिमित्त: १०, सङ्घकार्यनिमित्तं ११, आचार्यनिमित्तं १२, असहनिमित्तं १३, ग्लाननिमित्तं १४, प्रतिषिद्धबालदीक्षितसमाधिनिमित्तं १५ । प्रतिषिद्धवृद्धदीक्षितसमाधिनिमित्तं १६, उदके जलप्लवे १७, अग्नौ दवाग्न्यादौ १८, चौरे शरीरोपकरणापहारिणी १९ । श्वापदे हिंसा व्याघ्रादावा पतित यद्वृक्षारोहणादि २० । तथा भये म्लेच्छादिसमुत्थे २१ कान्तारे अट्यमानभक्तपानेऽध्वनि २२ आपदि द्रव्याद्यापत्सु २३ । व्यसनं मद्यपानगीतगानादिविषये पूर्वाभ्यासतः प्रवृत्ति २४ । तत्र यद्यतनया प्रतिसेवते स कल्पः । एतदेवाहएयन्तरागाढे दंसणनाणे चरणसालंबो ।
भा. [४४६३]
परिसेवितं कयाई होइ समत्थो पसत्थेसु ॥
वृ. एतेषामनन्तरोदितानामन्यतरस्मिन् आगाढे समुत्थितदर्शनज्ञानचरणसालम्ब: प्रतिसेव्याकल्प्यप्रतिसेवना कृत्वा कदाचित्प्रशस्तेषु शुभेषु प्रयोजनेषु कर्तव्येषु समर्थो भवति । तत एषा कल्पिका प्रतिसेवना ।
भा. [४४६४ ] डावे दप्पकप्पे हेट्ठा दप्पस्स दसपए द्वावे । कप्पस्स चउव्वीसति एतेसिमह द्वारसपयाई ||
वृ. प्रथमतो दर्पकल्पौ स्थापयित्वा तदनन्तरं दर्पस्याधस्तात् दर्पादीनि पदानि स्थाप्य (स्थापयित्वा ?) कल्पस्याधो दर्शनादीनि चतुर्विंशति पदानी तेषां दश चतुर्विंशति पदानामधो व्रतपट्कादीन्याष्टादशपदानि स्थापयेत् सम्प्रत्यालोचनाक्रममाह
भा. [४४६५ ] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेण पएण सेवियं जं तु । पढमे छक्के अब्भितंर तु पढमं भवे द्वाणं !!
वृ. इह प्रथमं कार्यं दर्पलक्षणं तस्य प्रथमतः स्थापयित्वा तस्य प्रथमस्य कार्यस्य सम्बन्धिना प्रथमेन दर्पलक्षणेन यत्सेवितं कथंभूतमित्याह-प्रथमे षट्के व्रतषट्करूपे अभ्यन्तरमन्तर्गतं तत्कतरदित्याह-प्रथमं प्राणातिपातलक्षणं भवेत्स्थानं । एवं मृषावादे अदत्तादाने मैथुने परिग्रहे रात्रिभोजन च वक्तव्यम् । पाठोऽप्येवमुच्चारणीयः ।
भा. [४४६६ ]
पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएण सेवियं जंतु । पढमे छक्के अभितरं तु बीयं भवे द्वाणं ॥ वृ. एवं तइयं भवेद्वाणं जाव छुट्टं भवे द्वाणं । एतदेव कथयन्नाहभा. [ ४४६७ ] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन परण सेवियं जंतु । पढमे छक्के अब्भितरंमि सेसुसुवि पएसु ॥
वृ. अक्षरगमनिका प्राग्वत् । नवरं सेसेसु वि पएसु इति आद्यं पादत्रयमुञ्चता शेषेष्वपि मृषावादादिषु बिइयं भवे द्वाणं तइयं भवे द्वाणमित्यादि पदसंचारतो वक्तव्यम् । पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएण सेवियं जंतु ।
भा. [४४६८]
Page #994
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४४६८]
५०९ बिइए छक्के अभितरंमि तु पढमं भवे ट्ठाणं ॥ वृ. प्रथमस्य कार्यस्य दर्पलक्षणस्य प्रथमेन पदेन दर्परूपेण यत्सेवित द्वितीये षट्के कायषट्के अभ्यन्तरमन्तर्गतं तत्कतरदित्याह-प्रथमं पृथिवीकायलक्षणं भवेत् स्थानमेवमप्काये तेजस्काये वायुकाये वनस्पतिकाये त्रसकाये च यथाक्रमं बिइयं भवे ट्ठाणमित्यादिपदसंचारतः पूर्वक्रमेण पञ्चगाथा व्यक्त्वयाः । एतदेवाहभा. [४४६९] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जंतु ।
बिइए छक्के अभितरंमि सेसेसु वि पएसु ।। वृ. इयमपि प्राग्वत्। नवरं सेसेसु इति शेषेष्वप्यप्कायादिषु वदेत् । भा.[४४७०] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जंतु ।
तइए छक्के अभितरंमि तु पढमं भवे हाणं ।।। वृ. प्रथमस्य कार्यस्य दर्पलक्षणस्य प्रथमेन पदेन दर्परूपेण यत्सेवित कथंभूतमित्याहतृतीये षट्के अकल्पगृहिभाजनादिलक्षणे अभ्यन्तरमन्तर्गतं कतरदित्याह-प्रथमकल्पलक्षणं भवेत् स्थानमेवं गृहिभाजने पल्यङ्के निषद्यायां स्ने शोभायां च यथाक्रमं च बिइयं भवे हाणं तइयं भवे द्वाणमित्यादि पदसंचारतः पञ्च गाथा वक्तव्याः तथा चाहभा.[४४७१] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जंतु।
तइए छक्के अभितरंमि तु सेसेसु वि पएसु ।। ७. अक्षरगमनिका प्राग्वत् । तदेवं प्रथमस्य कार्यस्य प्रथमं पदं दर्पलक्षणं पदममुंचता अष्टादशपदानि । एवमकल्पादिभिरपि द्वितीयादिभिः पदैः संचारणीयानि पाठोऽप्येषं-पढमस्स य कज्जस्स य बीएण पएण सेवियं जं तु । पढमे छक्के अभितर तु पढमं भवे टाणमित्यादि सर्वसंख्या भङ्गानामशीतिशतम् तदेवं प्रथमं दर्परूपं विशुद्धमिदानी द्वितीयं भा. [४४७२] बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जंतु।
पढमे छक्के अभितरं तु पढमं भवे ट्ठाणं ।।। वृ. द्वितीयस्य कार्यस्य कल्पलक्षणस्य सम्बन्धिना प्रथमेन पदेन दर्शनलक्षणेन यत्सेवितं कथंभूतमित्याह-प्रथमे षट्के उभयषट्करूपे अभ्यन्तरमन्तर्गतकतरत्तदित्याह-प्रथमं प्राणातिपातलक्षणं भवेत् स्थानमेवं मृषावादे अदत्तादाने मैथुने परिग्रहे रात्रिभोजनेच पूर्वक्रमेण यथाक्रम पञ्च गाथा वक्तव्यास्तथा चाहभा. [४४७३] बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु ।
पढमे छटे अभितरं तु सेसेसु वि पएसु ॥ वृ. अक्षरगमनिका प्राग्वत् द्वितीयषट्कं कायरूपमधिकृत्याहभा.[४४७४] बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जंतु।
बिइए छक्के अभितरं तु पढमं भवे द्वाणं ।। वृ.अत्र प्रथम स्थानं पृथिवीकायलक्षणमेवमकाये अग्निकाये वायुकाये वनस्पतिकाये त्रसकाये प्रागुक्तेन प्रकारेण पञ्च गाथा वक्तव्यास्तथा चाहभा.[४४७५] बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु ।
Page #995
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१ बिइ छक्के अभितरं तु सेसेसु वि पएसु ।।
वृ. प्राग्वत् तृतीयकल्पादिषट्कमधिकृत्याहभा. [४४७६ ]
बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु । तइए छक्के अभितरं तु पढमं भवे द्वाणं ॥
वृ. अत्र प्रथमं स्थानं कल्पलक्षणमेवं गृहिभाजने पल्लय निषद्यायां स्नाने शोभायां च प्रागुक्तप्रकारेण पञ्चगाथा वक्तव्याः । एतदेव सूचयति
भा. [४४७७]
बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु । तइम छक्के अभितरं तु सेसेसु वि पएसु ॥
वृ. व्याख्या प्राग्वत् । तदेवं द्वितीयस्य कार्यस्य कल्पलक्षणस्य प्रथमं दर्शनरूपं पदममुञ्चता अष्टादशपदानि संचारितान्येवं ज्ञानादिलक्षणैर्द्वितीयादिभिरपि पदैस्त्रयोविंशतिसंख्याकैः प्रत्येकमष्टादशपदानि संचारयितव्यानि । सर्वसंख्या भंगाना द्वात्रिंशदधिकानि चत्वारि शतानि अष्टादशानां चतुर्विंशत्या गुणने एतावत्याः संख्याया भावात् । सम्प्रति पढमस्स य कज्जस्स य इत्यादि पदव्याख्यानार्थमाहभा. [४४७८ ] पढमं कज्जं नाम निक्कारणं दप्पउ पढमं । एवं पढमे छक्के पढमं पाणाइवादो मुनेव्यवो ॥ वृ. अत्र निष्कारणं नाम दर्पः प्रथमं पदं दर्पको दर्पः । शेषं सुगमम् । भा. [४४७९] एवं मुसावातो अदिन्नादाण मेहुण परिग्गहो चेव । बिछक्के पुढवादी तइय छक्के अकप्पादी ||
वृ. एवमुक्तप्रकारेण मृषावादो ऽदत्तमदत्तादानं मैथुनं परिग्रहश्चशब्दात् रात्रिभोजनं च संचारणं द्वितीये षट्के क्रमेण पृथिव्यादयः संचारणीयास्तृतीये षट्के अकल्पादयः । निक्कारणदप्पेणं अट्ठारस चारियाई एयाई । एवमकप्पादीसु वि एक्केक्के होंति अट्ठारस ।।
भा. [४४८० ]
वृ. एवं निष्कारणस्य दर्पलक्षणस्य कर्यस्य सम्बन्धिना प्रथमेन पदेन दर्पेण एतानि व्रतषट्कप्रभृतीन्याष्टादशपदानि संचरितानि। एवमकल्पादिष्वपि नवसु पदेषु एकैकस्मिन् प्रत्येकमष्टादशपदानि संचारयित्वानि भवन्ति ।
भा. [४४८१]
बिइयं क कारण पढमपयं तत्थ दंसण निमित्तं ।
पढमछक्के वयाई तत्थ वि पढमं तु पाणवहो ।
वृ. द्वितीयं कार्यं नामकरणं कल्प इत्यर्थः । तत्र प्रथमं पदं दर्शननिमित्तं प्रथमं षट्कं व्रतानि, तत्र प्रथमं पदं प्राणवधः ।
भा. [४४८२]
दंसणममुयंतेन पुव्वकमेणं तु चारणीयाई । अट्ठारट्ठाणाई एवं नाणाइ एकेक्वे ॥
वृ. दर्शनं दर्शनपदं प्रथममुञ्चता पूर्वक्रमेणाष्टादशस्थानानि चारणीयानि । एवं ज्ञानादिरेकैका: भेद: संचारयितव्यः ।
भा. [४४८३ ]
चवीसठारसगा एवं एए हवंति कप्पंति ।
Page #996
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४४८३ ]
दस होंति अकप्पम्मी सव्वसमासेण मुण संखा॥ वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण कल्पे चतुर्विंशतिरष्टादशका भवन्ति चत्वारि शतानि द्वात्रिंशतानि भङ्गानां भवन्तीति भावः । अकल्पे दचे दशाष्टादशका भवन्ति अशीतिशतं भङ्गानां भवन्तीति भावः । एतां कल्पे दर्षे च सर्वसमासेन संख्यां जानीहिभा.[४४८४] सोऊण तस्स पडिसेवणं तु आलोअणा कमविहिं तु ।
आगमपुरिसजायं परियागबलं च खेत्तं च ।। वृ. श्रुत्वा तस्यालोचनकस्य प्रतिसेवनामालोचनाक्रमविधि च आलोचनाक्रमपरिपार्टी चावधार्यय तथा तस्य यावानागमोति तावन्तमागमं तथा पुरुषजातं तमष्टमादिभिर्भावितममावितं वा पर्यायं गृहस्थपर्यायो यावानासीत् यावांश्च तस्य व्रतपर्याय: तावन्तमुभयं पर्यायं बलं शारीरिकं तस्य तथा यादृशं तत् क्षेत्रमेतत्सर्वमालोचकाचार्यकथनतः स्वतो दर्शनतश्चावधार्य स्वदेशं गच्छति । तथा चाहभा. [४४८५] आहारेउ सव्वं सो गंतूणं पुणो गुरुसगासं।
तेसि निवेदेइ तहा जहानुपुब्धि गतं सव्वं ॥ वृ.स आलोचनाकार्य प्रेषितः सर्वमनन्तरोदितमासमन्तात् धारयित्वा पुनरपि स्वदेशागमनेन गुरुसकाशं गत्वा तेषां गुरूणां सर्वं तथा निवेदयति यथा आनुपूर्व्या परिपाट्य गतमवधारितम्। भा.[४४८६] सो ववहारविहण्णू अनुज्जित्ता सुत्तोवएसेणं।
सीसस्स देई आणं तस्स इमं देहि पच्छित्तं ।। वृ.स आलोचनाचार्यो व्यवहारविधिज्ञः कल्पव्यवहारत्मके च्छेदश्रुते अनुमय्य पौर्वापर्यालोचनेन श्रुततात्पर्यो निषण्णो भूत्वा श्रुतोपदेशेन रागद्वेषतोऽन्यथा तस्य पूर्वप्रेषितस्य स्वशिष्याज्ञां ददाति । यथा गत्वा तस्येदं प्रायश्चित्तं देहि। किं तदित्याहभा. [४४८७] पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता ।
नक्खत्ते भे पीडासुक्के मासं तवं कुणसु॥ वृ.प्रथमस्य कार्यस्य दर्पलक्षणस्य सम्बन्धिनी दर्पादिपदभेदतो दशविधां दशप्रकारामालोचनां निशम्याकयं परिभावितं यथा नक्षत्रशब्देनात्र मासः सूचितः । मासे मासप्रमेयप्रायश्चित्तविषयौ भवत: पीडाव्रतषट्कपीडा कायषट्कपीडा कल्पादिषट्कपीडा वा आसीत् सापि च सुक्केत्ति शुक्ले इति सांकेतिकी संज्ञेति उद्घातं मासंतपः कुर्यात् । यदि चातुर्मासं षण्मासंवा लघुप्रायश्चित्तमापन्नो भवेत् तदेवं कथयतिभा.[४४८८] पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता।
नक्खत्ते भे पीमा चउमासतवं कुणसु सुक्के ।। भा.[४४८९] पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता।
नक्खत्ते भे पीला छम्मासतवं कुणसु सुक्के ।। वृ. गाथा द्वयमपि व्याख्यातार्थम् । भा.[४४९०] एवं ताव उग्घाए अनुग्घाए चेव किण्हमि ।
मासे चउमास छमासियाणि छेयं अतो वुच्छं।
Page #997
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१ वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण तावदुद्धाते लघुरूपे मासचतुर्मासषण्मासलक्षणे प्रायश्चित्ते समापतितेऽभिहितमनुद्धाते गुरुके समापतिते साम्येव मासे चतुर्मासषण्मासानि किण्हमीत्यनेन पदेन विशेषितानि वक्तव्यानि । तद्यथा
भा. [४४९१]
पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता । नक्खत्ते भे पीला कण्णे मासं तवं कुज्जा | पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता । नक्खत्ते भे पीला चउमास तवं कुणसु किण्हे ॥ पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता । नक्खते भे पीला छम्मास तवं कुणसु किण्हे ॥
भा. [४४९३].
वृ. छेयं अतो वोच्छामित्ति अतः परं च्छेदमुपलक्षणमेतत् । मूलादिकं च प्रायश्चित्तं वक्ष्ये । भा. [४४९४ ] च्छिदित्तु व भोयण गच्छंतु य तस्स साहूणो मूलं ।
अव्वावडा ग गच्छे अबिइया वा पविहरंतु ।।
वृ. वा शब्दो विकल्पने अथवा यदि च्छेदप्रायश्चित्तमापन्नो भवति तदेवं संदिशति भोजनं छिंदतु । अत्र विशेषव्याख्यानार्थमिदं गाथाद्वयमाह
भा. [ ४४९५ ]
भा. [४४९२]
छब्भागंगुलपणगे दसरायतिभाग अट्ठपन्नरसे । वीसाए ति भागणं तु छन्ब्भागूनं तु पणुवीसे ॥ मास चउमास छ्क्के अंगुलचउरो तहेव छच्चेव । एए छेयवियप्पा नायव्व जहक्कमेणं तु ॥
भा. [४४९६ ]
वृ. पञ्चके पञ्चरात्रिं दिवप्रमाणे च्छेदे समापन्ने एवं संदेशं कथयति-भाजनस्वरूपस्यांगुलपद्मागे छिन्दन्तु दशरात्रे च्छेदे समापतिते त्रिभागमंगुलस्य भाजनं च्छिन्दतु पञ्चदशे पञ्चदशरात्रे च्छेदे अर्धमंगुलस्य, विंशतौ विंशति रात्रिदिवच्छेदे त्रिभागोनमंगुलं पञ्चविंशती पञ्चविंशतिरात्रिंदिव च्छेदे षड्भागोनमंगलं मासे मासप्रमाणे च्छेदे प्राप्ते परिपूर्णमेकमंगुलं चतुर्मासे चत्वार्यंगुलानि षण्मासे षड्गुलानि छेद्यानि संदिशती । एवमेते यथाक्रमेण च्छेदविकल्पाः संदेशा ज्ञातव्याः । गच्छंतु तस्स साहूणो मूलमिति यदि मूलं प्रायश्चित्तमापन्नो भवति तदेव संदशिति । योऽन्योऽसौ दूरे साधुर्गच्छाधिपतिर्विहरति तस्य मूलं समीपं गच्छन्तु तस्य समीपं गत्वा प्रायश्चित्तं प्रतिपंद्यतामिति भावः । अव्वावडा व गच्छे इति अथानवस्थाप्यं प्रायश्चित्तमापन्नस्तत एवं कथयत सन्देशं यथा गच्छे अव्यापृता भवत, कंचित्कालं गच्छस्य वर्तमाननिकामवहन्तस्तिष्ठन्तु | अबिइया वा प्रविहरन्तु इति पाराञ्चितप्रायश्चित्तापत्तौ पुनरेवं संदिशति किंचित्कालमद्वितीयका एकाकिनः प्रविहरन्तु । तदेवं दर्पेण सेविते प्रायश्चित्तमधुना कल्पे यतनया सेविते प्राह
}
भा. [ ४४९७] बिइयस्स य कज्जस्स य तहियं चडवीसर्ति निसामेत्ता । नमोकारे आउत्ता भवंतु एवं भणिज्जसि ॥
वृ. द्वितीयस्य कार्यस्य कल्पलक्षणस्य सम्बन्धिनीं चतुर्विंशति निशम्याकर्ण्य तत्रैवं संदिशति नमस्कारे भवन्त आयुक्ता भवन्तु । एवं भणेत् ब्रूयात्
Page #998
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४४९८ ] भा. [४४९८] . एवं गंतूण तहिं जहोवएसेण देहि पच्छित्तं ।
आणाए एस भणितो ववहारो धीरपुरसेहिं ।। वृ. एवमुक्तप्रकारेणाचार्यवचनमुपगृह्य तत्र गत्वा यथोपदेशेन ददाति प्रायश्चित्तमेष आज्ञया व्यवहारी धीरपुरुषैर्भाणितः। भा.[४४९९] एसाणाववहारो जहोवएसं जहक्कम भणितो।
धारण ववहारो पुन सुण वच्छ जहस्कम वुच्छं । वृ. एष आज्ञाव्यवहारो यथोपदेशं यथाक्रमं भणितः कथितः । अत ऊर्ध्वं धारणाव्यवहारो वक्तव्यस्तं यथाक्रममहं वक्ष्ये इति शृणु ॥ भा.[४५००] उद्धारणं विधारणा संधारण संपधारणा चेव ।
नाऊण धीरपुरिसा धारणववहारं तं बिति ।। व, धारणायाश्चत्वार्येकाथिकानि। तद्यथा-उद्धारणा, विधारणा, संधारणा, संप्रधारणा च। तया धारणया च्छेदश्रुतार्थावधारणलक्षणया यः सम्यक् ज्ञात्वा व्यवहारः प्रयुज्यते, तं धारणाव्यवहारं ब्रुवते, । सम्प्रति तेषामेव चतुर्णामेकार्थिकानां शब्दव्युत्पत्तिमाहभा.[४५०१] पाबल्लेण उवेच्च व उद्धियपयधारणा उ उद्धारा ।
विविहेहि पगारेहिं धारेयव्वं वि धारेउ ।। भा. [४५०२] सं एगी भावस्सी दियकरणा तानि एक्कभावेन
धारेयत्थपयाणि उ तम्हा संधारणा होइ ।। भा.[४५०३] जम्हा संपहारेउं ववहारं पउंजती ।
तम्हा कारणा तेन नायव्वा संपहारणा ।। वृ. उत्प्राबल्येन उपेत्य वा उद्धृतानामर्थपदानां धारणा उद्धारा विविधैः प्रकारैः विशिष्टं चार्थमुद्धतमर्थपदं यया धारणया स्मृत्या धारयति सा विधारा विधारणा। तथा समशब्दं एकाकी भावे धृतानुधारणा तान्यर्थपदानि आत्मना सह एकभावेन यस्माद्धारयति तस्माद्धारणा संधारणा भवतिः, तथा यस्मात् सन्धार्य सम्यक् प्रकर्पणावधार्य व्यवहारः प्रयुक्ते तस्मात्कारणात्तेन शिष्येण सम्प्रधारणा भवति ज्ञातव्या । धारणाववहारे सो पउंजियव्यो। भा. [४५०४] धारणाववहारे सो पउंजियव्वो केरिसे पुरिसे ।।
भन्नति गुणसंपन्ने जारिसए तं सुणेहिति ।। वृ. एष धारणाव्यवहारः कीदृशे पुरुषे प्रयोक्तव्यः । सूरिराह भण्यते-यादृशे गुणसम्पन्ने प्रयोक्तव्यस्तं वक्ष्यमाणंशृणु तमेवाहभा.[४५०५] पयवण जसंसि पुरिसे अनुग्गह विसारए तवस्सिमि।
सुस्सुयबहुस्सुयंमि य विवक्कपरियागसुद्धम्मि॥ वृ. प्रवचनं द्वादशाङ्गं श्रमणसंघो वा तस्य यस्य कीर्तिमिच्छति यः प्रवचनयशस्वी तस्मिन्, तथा यो दीयमानं प्रायश्चित्तं दीयमानव्यवहारं त्वानुग्रहं मन्यते सोनुग्राह विशारदोऽग्रहविशारद-- स्तास्मिन्, तपस्विनि तथा श्रुतं शोभनमाणितं बहुश्रुतं येन स बहुश्रुतः किमुक्त भवति? 22/33
Page #999
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ यस्य बह्यपि श्रुतं न विस्मृतिपथमुपयाति स श्रुतबहुश्चुतः । अथवा बहुश्रुतोऽपि सन् यस्तस्योपदेशेन वर्तते स मार्गानुसारि श्रुतत्वात् सुश्रुत बहुश्रुत: तथा तस्मिन् तथा विशिष्टो विनयौचित्यान्वितो वाक् परिपाको विशुद्धिर्यश्च यस्मिन् पुरुषे प्रयोक्तव्यः । एतदेवाहभा.[४५०६] एएसु धीरपुरिसा पुरिसजाएसु किंचि खलिएसु ।
रहिएवि धारयंता जहारिहं देंति पच्छित्तं ।।। वृ. एतेष्वनन्तरोदिते गुणसम्पन्नेषु पुरुषजातेषु किचिन्मनाक् प्रमादवशान्मूलगुणविषये उत्तरगुणविषये वा स्खलितेषु रहितेऽपि असत्यप्यादिभे व्यवहारत्रये धीरपुरुषा अर्थपदानि कल्पप्रकल्पव्यवहारगतानि कानिचित् धारयित्वा यथार्ह ददति प्रायश्चित्तं ।
सम्प्रति रहिएवि धारइत्ता इतस्य व्याख्यानमाहभा. [४५०७] रहिए नाम असन्ने आइल्लम्मि ववहारतियगंमि।
ताहेवि धारइत्ता वीमसेऊण जं भणियं ॥ वृ. रहिते नाम असति अविद्यमानके व्यवहारत्रिके सति ततोपि धारयित्वा यद्भणिते भवति ।किमुक्त भवति? विमृश्य पूर्वालोचनेन देशकालाद्यपेक्षया सम्यक् छेदश्रुतार्थं परिभाव्य किमित्याहभा.[४५०८] पुरिसस्स अइयारं वियारइत्ताण जस्स जं जोग्गं।
तं देंति उ पच्छित्तं जेणं देंती उतं सुणए । ७. पुरुषस्यातीचारं द्रव्यत: क्षेत्रतः कालतो भावतश्च विचार्य यस्य यदहँ प्रायश्चित्तं तस्य तत् ददाति । आचार्यः प्राह-येन ददाति तत् श्रृणु । तदेवाहभा.[४५०१] जो धारितो सुत्तत्थो अनुओगविहीए धीरपुरिसेहि ।
आलीणप्रलीणेहिं जयणाजुत्तेहिं दंतेहि ।। वृ. यो नाम धीरपुरुषैरालीनप्रलीनैर्यनायुक्तैश्चानुयोगविधौ व्याख्यानवेलातां श्रुतस्य धारितोऽविस्मृतीकृतस्तेन ददति साम्प्रत मालीनादि पदानां व्याख्यानमाहभा.[४५१०] अल्लीणो नाणादिसु पदे पदे लीआ उ होंति पलीणा।
कोहादी वा पलयं जेसि गया ते पलीणा उ॥ भा.[४५११] जयणाजुत्ता पयत्तवा दंतो जो उवरतो उ पावेहि।
अहवा दंतो इंदिय दमेण नोइंदिएणं च । वृ. ज्ञानदिषु आ समन्तात् लीना आलीनाः पदे पदे लीना भवन्ति प्रलीयनाऽथवा येषां क्रोधादयः प्रलयं गतास्ते प्रलीनाः । प्रकर्षेण लीना लयं विनाशं गताः क्रोधादयो येषामिति व्युत्पत्तेः । यतनायुक्तो नाम सूत्रानुसारतः प्रयत्नवान् दान्तो यः पापेभ्य उपरतोऽथवा दान्तो नाम इन्द्रियदमेन नोइन्द्रियदमेन चान्यतः । तदेवं च्छेदश्रुतार्थधरणवशतो धारणाव्यवहार उक्तः। भा.[४५१२] अहवा जेणन्नइया दिट्ठा सोही परस्स कीरंति ।
तारिसयं चेव पुणो उप्पन्न कारणं तस्स ।। भा.[४५१३] सो तंमि चेव दव्वे खेत्ते काले य कारिणे पुरिसो ।
तारिसयं अकरेंतो न हु सो आराहतो होइ॥
Page #1000
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४५१४] भा. [४५१४] सो तंपि चेव दव्वे खेते काले य कारणे पुरिसे।
तारिसयं चिय भुया, कुव्वं आराहगो होइ॥ वृ. अथवेति प्रकारान्तरे येनान्यदा परस्य शोधिः क्रियमाणा दृष्टा स तत् सर्वं स्मरति । यथा एवं भूतेषु द्रव्यादिष्वेवं भूते कारणे जाते एवंभूतं प्रायश्चित्तं दत्तमिति पुनरन्यदास्य पुरुषस्योपलक्षणमेतदन्यस्य वा तादृशमेव पुन: कारणं समुत्पन्नं ततो यदि तस्मिन्नेव तादृश एवेत्यर्थः । द्रव्ये क्षेत्रे काले चशब्दाद्भावे च तादृश एव कारणे तस्मिन्नेव तादृशे वा पुरुषे तादृशः कुर्वन् रागेण वा दोषेण वा अन्यथा प्रायश्चित्तं ददानो वर्तते। तदा स न हु नैवं आराधको भवति । अथ स तस्मित्रैव द्रव्ये क्षेत्रै काले भावे च कारणे पुरुषे च तादृशं करोति, स तदा आराधको भवति, धारणा व्यवहारस्यैव पुनरन्यथा प्रकारमाहभा.[४५१५) वेयावच्चकरो वा सीसो वा देसहिंडगो वावि।
दुम्मेहत्ता न तरइ आराहेउ बहुं जो उ॥ भा.[४५१६] तस्स उ उद्धरिऊण अत्थपयाई देंति आयरियो।
जेहिं उ करेइ कज्जं आहारेन्तो उ सो देसं ।। वृ. यथाचार्याणां वैयावृत्यकारो यो वा संमतः शिष्यो यस्तु वा देशहिण्डको देशदर्शनं कृर्वतः सहाय आसीत्। स समस्तच्छेदश्रुतार्थं दुर्मेधस्त्वान्नावधारयितु शक्नोति, ततस्तस्योधत्यानुगृहात् कानिचिदर्थपदान्याचार्या ददति यः स च्छेदश्रुतस्य देशमवधारयन् कार्यं करोति, एष धारणाव्यवहारः । उपसंहारमाहभा. [४५१७] धारणाववहारो सो जहक्कम वनितो समासेन ।
जीएणं ववहारं सुण वच्छ जहक्कम वुच्छं ।। वृ. एष धारणाव्यवहारो यथाक्रमं समासेन वर्णितः साम्प्रतं जीतेन व्यवहारं यथाक्रम वक्ष्ये, तं वत्स वक्ष्यमाणं शृणु। तथा चाहभा.[४५१८] वत्तनुवत्तपवत्तो बहुसो अनुवत्तिउ महाजनेनं ।
एसो य जीयकप्पो पंचमओ होइ ववहारो॥ वृ.यो व्यवहारो वृत्त एकवारंप्रवृत्तो भूयः प्रवृत्तो वारद्धयं प्रवृत्त इति भावः तथा बहुशोऽनेकवारं प्रवृत्तः महाजनेन चानुर्तिते एष पञ्चमको जीतकल्पो व्यवहारो भवति ।
वृत्तादिपदानां व्याख्यानमाहभा.[४५१९] वत्तोनाम एक्कसि अनुवत्तो जो पुणो बितिय वारं,
तइयवारं पवत्तो परिग्गहितो महाजणेण ।। वृ. एक्कसिमेकवारं यः प्रवृत्तः स प्रवृत्तो नाम, यः पुनर्द्वितीयवारं प्रवृत्तः सोऽनुवृत्तः तृतीयवारं वृत्तः प्रवृत्तोऽनुवृत्तः प्रवृत्तोऽनुवतितो स परिगृहीतो महाजनेनात्र परस्य प्रश्नमाहभा.४५२०] चोदेती वोच्छिन्नो सिद्धपहे तइयगम्मि पुरिसजुगे।
वोच्छिो तिविहे संजमंमि जीएण ववहारो॥ वृ. परश्चोदयति कि तृतीये पुरुषयुगे जम्बूस्वामिनाम्नि सिद्धिपथे व्यवच्छिन्ने च त्रिविधे संयमे परिहारविशुद्धप्रभृतिके जीतेन व्यवहारः । अत्र केचिदुत्तरमाहु
Page #1001
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५१६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा.[४५२१] संघयणं संटाणं च पढम जो य पुव्व उवओगो।
ववहारे चउकंपि य चोद्दसपुव्वंमि वोच्छिन्न ।। वृ.प्रथमसंहननं वज्रर्षभनाराचं। प्रथमसंस्थानं समचतुरस्त्र यश्चान्तर्मुहूर्तेन चतुर्दशानामपि पूर्वाणामुपयोगोऽनुप्रेक्षणं यच्चादिमं आगमश्रुताज्ञाधारणालक्षणं व्यवहारे चतुष्कमेतत्सर्वं चतुर्दशपूविणी चतुर्दशपूर्वधरे व्यवच्छिन्नं । एतन्निराकुर्वन् भाष्यकृदाहभा.[४५२२] अहायरितो एवं ववहहारचउक्कं जे उ वोच्छिन ।
चउद्दसपव्वधरम्मी घोसंती तेसिमग्घाया। वृ.एवं परेगोत्तरे कृते आचार्यः प्राह-ये एवं प्रागुक्तप्रकारेण व्यवहारचतुष्कं चतुर्दशपूर्वधरे व्यवच्छिन्नं धोषयति तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो मासा अनुद्धाता गुरुका मिथ्यावादित्वात्, मिथ्यावादित्वमेव प्रविकटयिषुरिदमाहभा.[४५२३] जे भावा जहियं पुण चोद्दसपुव्वंमि जंबुनामे य।
वोच्छिन्ना ते इणमो सुणसु समासेन सीसंतो।। वृ.ये भावा यस्मिन् चतुर्दशपूर्विणि ये जम्बूनाम्नि व्यवच्छिनास्तान् समासेन शिष्यमाणानिमान शृणुत । तानेवाहभा.[४५२४] मनपरमोहिपुलाए आहारग खवग उवसम्मे कप्पे।
संजमतियकेवलि सिज्झणा य जंबुम्मि वोच्छिन्ना। वृ. मनःपयायज्ञानिनः परमावधयः पुलाको लब्धिपुलाक: आहारक: आहारशरीरलब्धिमान् क्षपक: क्षपक श्रेणिरुपशमे उपशमश्रेणि: कल्पो जिनकल्प: संयमत्रिकपरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसम्परायः यथाख्यातलक्षणं केवलिनः सिधना चैते भावा जम्बूस्वामिनि व्यवच्छिन्नाः इह केवलिग्रहणेन सिज्झणा ग्रहणेन वा गतेन यत् उभयोपादानं ततः यः केवली स नियमात् सिध्यति । यश्च सिध्यति स नियमात्केवली सन्निति ख्यापनार्थम्। भा. [४५२५] संघयण संट्ठाणं च पढमगं जो य पुव्वउवउगो।
एते तिन्नि वि अत्था चोद्दसपुस्विम्मि वोच्छिन्नाः ।। व.प्रथमं सहननं संस्थानं यश्चान्तोमौहूर्तिक: समस्तपूर्वविषयउपयोगः एते त्रयोऽप्यर्था न जम्बूस्वामिनि तृतीयपुरुषयुगे व्यवच्छिन्नाः किन्तु चतुर्दशपूविणि भद्रबाहौ, व्यवहारचतुष्कं पुनः पश्चादप्यनुवृत्तं यत आहभा.[४५२६] केवलमनपज्जवनाणिणो य तत्तो य ओहिनाणजिना।
चोद्दसदसनवपुव्वी आगमववहारिणो धीरा ॥ भा.[४५२७] सुत्तेण ववहरंते कप्पववहारं धारिणो धीरा ।
अत्थधरववहारते आणाए धारणा ए य॥ भा.[४५२८] ववहारचउक्कस्स, चोद्दसपुव्विम्मि छेदो जं।
भणियं तं ते भिन्ना, जम्हा सुत्तं अत्थो य धरए य ।। वृ. केवलिनो मनः पर्यायज्ञानिनोऽवधिज्ञानजिनाश्चतुर्दशपूर्विणो दशपूर्विणो नवपूर्विणश्च एते षट्घीरा आगमव्यवहारिण: ये पुनः कल्पव्यवहारिणो धीरास्ते सूत्रेण कल्पव्यवहारगतेन
Page #1002
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१७
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४५२८ ] व्यवहरन्ति । ये पुनच्छेदश्रुतस्यार्थधरास्ते आज्ञया धारणया च व्यवहरन्ति । छेदश्रुतस्य च सूत्रमर्थश्चाश्चाद्यापि धरते विद्यते दशपूर्वधरा अपि चागमव्यवहारिणस्ततो व्यवहारचतुष्कस्य चतुर्दशपूर्विणि व्यवच्छेद इति यद्भणितं तान्मिथ्या। अन्यच्चभा. [४५२९] तित्थोगालीएत्थं, वत्तव्वा होइ आनुपुत्वीए;
जे तस्स उ अंगस्स, वुच्छेदा जहिं विनिदिट्ठो । वृ. तेषां मिथ्यावादित्वप्रकटनाय यो यस्यां यो यस्यान्यस्य वा यत्र व्यवच्छेदो निर्दिष्टः सा तीर्थोगालिरत्रानपा कमेण वक्तव्या, येन विशेषस्तेषां प्रत्यय उपजायते ।
अथ कोऽसौ जीतव्यवहारं प्रयुञ्जीतेत्यत आहभा.[४५३०] जो आगमेन सुत्ते य सुन्नतो आणधारणाए य।
सो ववहारं जीएण कुणइ वत्तानुवत्तेण ।। वृ. य आगमेन सूत्रेण च तथा आज्ञया धारणया च शून्यो रहितः स जीतेन वृत्तानुवृत्तेन, अस्य व्याख्यानं प्राग्वव्यवहारं करोति । वृत्तानुवृत्तत्वमेव भावयतिभा. [४५३१] अमुगो अमुगत्थ कउ जह अमुयस्स अमुएण ववहारो।
अमुगस्सवि य तह कतो अमुगो अमुगेन ववहारो॥ भा.[४५३२] तं चेवणुमज्जंतो ववहारविहिं पउंजति जहुत्तं ।
__ जीएण एस भणितो ववहारो धीरपुरिस्सेहिं॥ वृ. अमुको व्यवहारोऽमुके कारणे समुत्पन्ने अमुकस्य पुरुषस्यामुकेनाचर्येण यथा कृत एतेन वृत्तव्यं भावितं, तथैव वामुकस्य यादृशे एव कारणेनामुकेनाचार्येणामुको व्यवहारः कृतः एतेनानुवृत्तत्वमुपदर्शितं तमेव वृत्तानुवृत्तं जीतमनुमज्जन् आश्रयन् यथोक्तं व्यवहारविधि यत् प्रयुक्ते एष जीतेन व्यवहारो धीरपुरुषैर्भणितः । भा.[४५३३] धीरपुरिसपन्नत्तो पंचमगो आगमो वि उ पसत्थो।
पियधम्मवज्जभीरू पुरिसज्जायाणुचिन्नो य॥ वृ. एष पञ्चमको जीतव्यवहारो धीरपुरुषप्रज्ञप्तस्तीर्थकरगणधरैः प्ररूपितः आगमपञ्चविध: व्यवहारसूत्रात्मकतया श्रुतज्ञानविदश्चतुर्दशपूर्विणस्तैः कालं प्रतीत्य प्रशस्तः प्रशंसितस्तथापि प्रियधर्मभिरवद्यभीरुभिः पुरुषजातैरनुचोर्णस्तस्मात्सत्यतया प्रत्येतव्यो अर्थतः सूत्रतश्चयथाक्रम तीर्थंकरगणधरैरभिहितत्वात् । तथाहि-पञ्चविहे ववहारे पण्णत्ते इत्यस्य सूत्रस्यर्थः । तीर्थकरैर्भाषितो गणधरैश्च श्रद्धाय सूत्रीकृतोऽत एवोतमैः पुरुषजातै आचीर्णस्ततः कथमत्र न प्रत्यय इति। अधुना जीतव्यवहारे निदर्शमाहभा.[४५३४] सो जह कालादीनं, अप्पडिकंतस्स निव्विगईयं तु ।
मुहनंतफिडियपाणग असंवरणे एवमादीसु॥ वृ. स जीतव्यवहारो यथेत्युदाहरणमात्रोपदर्शनकालादिभ्य आदिशद्वात् स्वाध्यायादिपरिग्रहो अप्रतिकान्तस्तस्य ते मुखानन्तिके मुखे पोतिकायां स्फिटितायां मुखपोतिकामन्तरेणेत्यर्थः । तथा पानकस्यासंवरणे पानाहारप्रत्याख्यानाकरणे निर्विकृतिकं प्रायश्चित्तम्।
भा. [४५३५] एगिदियानंतवज्जे घट्टण तावण गाढगाढे य;
Page #1003
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ निव्वितिगमादीयं जा आयाम तू उदावणे ॥ वृ. एकेन्द्रियम्यानन्तकायिकवर्जस्य पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतीनामित्यर्थः घट्टने अनागाढे तापने आगाढे च निर्विकृतिकादिकं यावदायामाम्लमप्रद्रावणे जीवितात् व्यपरोपणे इयमत्र भावना-पृथिवीकायिकाप्कायिकतेजस्कायकवायुकायिकप्रत्येकवनस्पतीनां घट्टने निर्विकृतिकमनागाढे परितापने पूर्वार्धमागाढपरितापने एकाशनमपद्रावणे आयामाम्लमिति । भा. [४५३६] विगलिंदियघट्टण तावणा गाढगाढे तहेव उद्दवणा ।
पुरिमड्ढाइ कमेण नायव्वं जाव खमणं तु ।। भा. [४५३७] पंचेंदिय घट्टण तावणा य गाढगाढे तहेव उद्दवणे।
एक्कासण जायामं खमणं तह पंचकल्लाणं ।। वृ. विकलेन्द्रियाणां द्वीन्द्रियप्रभृतीनां घटने तापने अनागाढे आगाढे च तथा अपदावणे पूर्वार्धादिक्रमेण ज्ञातव्यं यावत्क्षपणं किमुक्तं भवति । घट्टने पूर्वार्धमनागाढपरितापने एकाशनं गाढपरितापने आयामाम्लमपद्रावणे क्षपणमिति, तथा पंचेंद्रियाणाकघट्टने एकाशनमनागाढपरितापने आयामाम्लमागाढपरितापने अभक्तार्थमपद्रावणे पञ्चकल्याणं निर्विकृतिकपूर्वार्धएकाशनकायामाम्लक्षपणरूपम्। भा.[४५३८] एमाईउ एसो नायव्वो होइ जीयववहारो।
आयरियपरंपरएण आवतो जाव जस्स भवे ।। व.एवमादिक एष जीतव्यवहारो भवति ज्ञातव्यः यो वा यस्य आचार्यपरम्परकेणागतः से तस्य जीतव्यवहारो ज्ञातव्यः भा.[४५३९] बहुसो बहुस्सुए हि जा वत्तो न य निवारितो होइ।
वत्तणुवत्तपमाणं जीएण कयं भवति एयं ।। वृ.यो व्यवहारोबहुश्रुतै बहुशो अनेकवारं वृत्तः प्रवर्तितो न चान्यैर्बहुभिः श्रुतैर्भवति विद्यते निवारितः । एतेन वृत्तानवृत्तं जीतेन प्रमाणं कृतं भवति । स जीतव्यवहारः प्रमाणीकृत इति । भा. [४५४०] जं जीतं सावज्जं न तेन जीएन होइ ववहारो।
जं जीयमसावज्जं तेन उ जीएन ववहारो॥ वृ. यत् जीतं सावधं न तेन जीतेन भवति व्यवहारः, यत् जीतमसावद्यं तेन जीतेन व्यवहारः। अथ किं सावद्यजीतमित्यत आहभा.[४५४१] छारहम्मिहम्ममालापोट्टेण य रिंगणि तु सावजं ।
दसविह पायच्छित्तं होइ असावज्जं जीयं तु ॥ वृ. यत् प्रवचने लोके चापराधविशुद्धये समाचारितं क्षारावगण्डनं हडौ गुप्तिगृहप्रवेशनं खरमाशोपणं पोहेण उदरेण रंगणं तु शब्दत्वात् स्वरारूढं कृत्वा ग्रामे सर्वत: पर्यटनमित्येवमादि सावद्यं जीतं, यत्तु दशविद्यमालोचनादिकं प्रायश्चित्तं तदसावा जीतं अपवादतः कदाचित्सावयमपि जीतं दद्यात् । तथा चाहभा.[४५४२] उसन्नबहूदोसे निद्धंधसे पवयणे य निरवेक्खो।
एयारिसंमि पुरिसे दिज्जइ सावज्जं जीयंपि !!
Page #1004
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१९
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४५४२]
वृ. उत्सन्नेन प्रायेण बदुदोषे निद्धंधसे सर्वथा निर्दये तथा प्रवचने पवचनविषये निरपेक्षे एतादशे पुरुषेऽनवस्थाप्रसङ्गनिवारणाय सा वद्यमपि जीते दीयते । भा. [४५४३] संविग्गे पियधम्मे अप्पमत्ते य वज्जभीरुम्मि।
कम्हिइयमाइ खलिए देयमसावजं जीयं तु ।। वृ.संविग्ने प्रियधर्मिणी अप्रमत्तेऽवद्यभीरौ । कस्मिंश्चित्प्रमादशवशतः स्खलिते देयमसावद्यं जीतंभा. [४५४४] जंजीयमसोहिकरं न तेन जीएन होइ ववहारो।
जंजीयं सोहिकरं तेन उ जीएन ववहारो ।। व. यत् जीतमशोधिकरं न तेन जीतेन भवति व्यवहार: कर्तव्यः, यत्पुनः जीतं शोधिकरं तेन जीतेन व्यवहारो विधयेः, शोधिकराशोधिकरजीतप्रतिपादनारर्थथमाहभा. [४५४५] जंजीयमसोहिकरं पासत्थपमत्तसंजयाईण्णं ।
जइवि महाजनाइन्नं न तेन जीएण ववहारो॥ भा. [४५४६] जंजीयं सोहिकर संवेगपरायणेन दत्तेण ।
एगेन वि आइन्नं तेन उ जीएन ववहारो ।। वृ. यत् जीतं पार्श्वस्थप्रमत्तसंयताचीर्णमतएवाशोधिकरं तत् यद्यपि महाजनाचीर्थं तथापि न जीतेन व्यवहार: कर्तव्यः । तस्याशोधिकरत्वात् यत्पुनर्जीतं संवेगपरायणेन दान्तेन एकेनाप्याचीर्णं तत् शोधिकरं कर्तव्यम् । भा.[४५४७] एवं जहोवदिट्ठस्स धीरविउद्देसियपसत्थस्स।
नीसंदो ववहारस्स कोवि कहिओ समासेण ।। वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण पञ्चविधस्य धोररैस्तीर्थकरणधरैर्यथा यथा क्रमतः सूत्रतश्च दर्शितो विदश्चतुर्दशपूर्वधरास्तैः प्रशस्तः प्रशंसितस्तस्य निष्पन्दः कोऽपि कथितः समासेन विस्तरेणाभिधातुमशक्तत्वात्। तथा चाहभा.[४५४८] को वित्थरेण वोत्थूण समत्थो निरवसेसिए अत्थे।
ववहारे जस्स मुहे हवेज्ज जीहासयसहस्सं ॥ भा.[४५४९] किं पुण गुणोवएसो ववहारस्स उचिउ पसत्थस्स॥
एसो भे परिकहिओ दुवालसंगस्स नवनीयं ॥ वृ. यस्य मुखे जिह्वा शतसहस्त्र जिह्वालक्षं भवेत्। सोऽपि को नाम व्यवहारे व्यवहारसूत्रस्य निरवशेषितान् वक्तुं समर्थो नैव कश्चित् किन्त्वेष व्यवहारस्य व्यवहारसूत्रस्य उचितः प्रशस्तस्य चतुर्दशपूर्वधरभद्रबाहुस्वामिना दत्तस्य गुणोपदेशो गुणोत्पादननिमित्तमुपदेशे भे भवतां कथितः किं विशिष्ट इत्याह-द्वादशाङ्गस्य नवनीतमित्यर्थः।
मू. ( २५२)चत्तारि पुरिसज्जाया पन्नत्ता। तं जहा-अट्ठकरे नाम एगे नो मानकरे, मानकरे नाम एगे नो अट्टकरे, २ । एगे अट्ठकरे विमानकरे वि ३ एगे नो अटुकरे नो मानकरे४, ।
वृ.एतत्प्रभृतीनां च पुरुषजातसूत्राणामयं सम्बन्धः ।। भा.[४५५०] ववहारकोविदप्पा तदढे नो पमायए जोगे।
Page #1005
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५२
माय हुतहुज्जमत्ते कुणमाणं एस संबंधो ॥
वृ. पञ्चविधव्यवहारकोविदात्मा तदर्थे व्यवहार्थे योखे न मनोवाकायान् प्रमादयति न व्यवहारविषये प्रमादमाचरतीति भावः । मा च हु निश्चितं तस्मिन् व्यवहारे उद्यच्छति उद्यमं कुर्वति मानमहंकारं कार्षीदति ज्ञापयत्येवमादीनि सूत्राणि । एष पुरुषजातसूत्राणां सम्बन्धः । पुव्वुत्ता व पुरिसजाया अत्थतो न वि गंथउ । तेसि परूवणत्थं तदिदं सुत्तमागयं ॥
भा. [४५५१]
वृ. वा शब्दः प्रकारान्तरद्योतने अथवा अनेन व्यवहारेण सूत्रेण अर्थत: पुरुषजाता उक्ता: सूचिता न वै ग्रन्थत उक्ता तेषां प्ररूपणार्थं तादिदं सूत्रं पुरुषजातसूत्रमागतम् । अस्याक्षरगमनिका तु प्रतीता । विस्तरार्थं भाष्यकृदाह
भा. [ ४५५२]
पुरिसज्जाया चउरो वि भासियव्वा उ आनुपुवीए । अत्थकरे मानकरे उभयकरे नोभयकरे य ॥
वृ. अधिकृत भङ्गसूचिताश्चत्वारः पुरुषा इमे आनुपूर्व्या परिपाट्य विभाषितव्यास्तद्यथाप्रथमभङ्गेऽर्थकरो, द्वितीयभङ्गे मानकरः, तृतीय उभयकरश्चतुर्थे नोभयकरः चतुष्टयं । पडमतइया एत्थं तु सफला निष्फला दुवे इयरे । दिट्ठतो सगतेना सेवता अनेरायाणं ॥
भा. [ ४५५३]
भा. [४५५४ ]
वृ. अत्र एषु चतुर्षु पुरुषेषु मध्ये प्रथमतृतीयौ सफलावितरौ द्वितीयचतुर्थौ निष्फलावेषु चतुर्ष्वपि दृष्टान्तोऽन्यराजानां सेवमानाः शकस्तेनास्तमेव दृष्टान्तमभिधित्सुराहउज्जेनी सगरायं नीयागव्वा न सुट्टु सेवेंति । वित्तियदानं चोज्जं निवेसया अन्ननिवे सेवा ॥ धावयपुरतो तह मग्गतो य सेवइ य आसनं नीयं । भूमियंपि य निसीयइ । इंगियकारी उपढमो ॥ चिखले अन्या पुरतो उगतो से एगो नवरि सव्वतो । तुट्टेण तहा रन्ना विती उ सुपुक्खला दिन्ना ।।
भा. [४५५५ ]
भा. [४५५६]
वृ. यदा कालिकाचार्येण शका आनीतास्तदा उज्जयिन्यां नगर्यां शको राजा जात: । तस्य निजकात्मीया एकेऽस्माकं जात्या सदृश इति गर्वात्तं राजानं न सुष्ठु सेवन्ते । ततो राजा तेषां वृत्ति नादात् । अवृत्तिकाश्चते चौर्यं कर्तुं प्रवृत्ताः । ततो राज्ञा बहुभिर्जनैर्विज्ञप्तेन निर्विषयाः कृताः ततस्तै देशान्तरं गत्वा अन्यस्य नृपस्य सेवा कर्तुमारब्धा । तत्रैकः पुरुषो राज्ञो गच्छतो आगच्छतश्च पुरतो धावति तथा मार्ग तशश्च कदाचित्त धावति राज्ञः चोर्ध्वस्थितस्योपविष्टस्य वा पुरतः स्थितः सेवते यद्यपि चोपविष्टः सन् (ते) राजानुजानाति । तथापि स नीचमासनमाश्रयते । कदाचिच्च राज्ञः पुरतो भूमावपि निषीदति राज्ञश्चैङ्गित ज्ञात्वाऽनाज्ञप्तोपि विवक्षितप्रयोजनकारी अन्यदा च राजा पानीयस्य कर्दमस्य मध्येन धावितः शेषश्च भूयान् लोको निःकर्दमप्रदेशेन गन्तुं प्रवृत्तः स पुनः शकपुरुषोऽश्वस्वाग्रतः पानीयेन कर्दमेन च सेव्यमान एकः से तस्य पुरतो धावति ततस्तस्य राज्ञा तृष्टेन सुपुष्फला अतिप्रभूता वृत्तिर्दत्ता ।
T
भा. [४५५७ ]
बितिओ न करे अटुं मानं च करेइ जाइकुलमानी ।
Page #1006
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२१
उद्देशकः-१०, मूलं-२५२, [भा. ४५५७ ]
२ निवसति भूमीए न य धावति तस्य पुरतो उ।। वृ. द्वितीयः पुरुषोऽहमपि राजवंशिक इति गर्वात् न कमप्यर्थं राज्ञः प्रयोजनं करोति । जातिकृलमानी सन्मानं च भूयांसमात्मानि करोति न च भूमौ निवसति, न च तस्य राज्ञाः पुरतो धावति। तृतीयमाहभा.[४५५८] सेवति नितोविदिनेवि आसनेपेसितो कुणइ अटुं।
बिइओभयकरो तइउ जुज्जइ य रणे समाभट्ठो॥ वृ. तृतीय पुरुषो राजानं प्रथमपुरुषवत् सेवते नवरमश्वस्य पुरतो न धावति किन्तु पृष्टस्तथा ऊर्ध्वस्थितः सेवते, वितीर्णे आसने स्थितोऽप्युपविष्टोऽपि आसने सेवते, न भूमौ निषीदति। तथा प्रेषितः सन् अर्थं करोति नाप्रेषितो मानवशादिति । एवमेष उभयकर:, रणे न राजपुत्र इति समाभाषितो युध्यते। भा.[४५५१] उभयनिसेहो चऊत्थो वेइय चउत्थेहि तत्थ न उलद्धा।
विती इयरेहि लद्धा दिटुं तस्सुवणतो उ। वृ. चतुर्थे पुरुषे उभयस्य अर्थस्य मानस्य च निषेधः । तत्र द्वितीयचतुर्थाभ्यानं वृत्तिर्लब्धा दृष्टान्तस्य एव वक्ष्यमाण उपनयस्तमेवाहभा.[४५६०] एमेवायरिस्स वि कोइ अटुं करेइ न व मानं।
- अट्ठो उ उच्चमाणो वेयावच्चं दसविहं तु॥ भा.[४५६१] अहवा अब्भुट्ठाणं आसनकित्तिमत्तए य संथारो।
उववायबहुविहा इच्चादि एवंति अट्ठा उ।। वृ. एवमेव शकपुरुषदृष्टान्तगतेन प्रमाणेन कोऽप्याचार्यस्यार्थं करोति । न च मानं अर्थो वक्ष्यमाणसूत्रेणोच्यमानः कः पुनः स इत्याह-दशविधंवैयावृत्त्यमथवा समागच्छतो अभ्युत्थानमासनदानं कृतिकर्मविश्रामणा यथा क्षेलमुच्चारमात्रकस्य प्रश्रवणमात्रकस्य श्लेष्ममात्रकस्य चोपनयः संस्तारकस्य करणमुपपाताश्च समीपभवनलक्षणा बहुविधास्तत्प्रयोजनभेदतोऽनेकप्रकारा इत्यादयो अर्था भवन्ति भा.[४५६२] बितितो मानकरो ऊ को पुन मानो हवेज्ज तस्स इमो।
- अब्भुत्थाणब्भत्थण होइ पसंसा य एमादी !! वृ.द्वितीयो भवति मानकरः कः पुनस्तस्य मान उच्यतेऽयं वक्ष्यमाणस्तमेवाह-अब्भुट्ठाण-- मित्यादि। आगच्छतोऽभ्युत्थानं न कृतं यदि वा न मेऽभ्यर्थना, नवा कता मम प्रशंसा इत्यादि। भा.[४५६३] तइओ भय नोभयतो चउत्थ दोपि निष्फलगा।
सुत्तत्थो भयनिज्जरलाभो दोण्हं भवे तत्थ॥ वृ. तृतीय उभयकरोऽर्थकरो मानकरश्चतुर्थो नोभयकरस्तत्र नो द्वितीयचतुर्थोभयनिर्जरा अलाभात्। तथाहि-न तयोराचार्याः सूत्रमर्थमुभयं वा प्रयच्छन्ति नापि ते निर्जरां प्राप्नुतः । द्वयोः प्रथमतृतीययोः सूत्रार्थो भयनिर्जरालाभोऽर्थकारितया सर्वस्यापि संभवात् । तस्मात् प्रथमतृतीयाध्यामिव वर्तितव्यं न द्वितीयचतुर्थाभ्यमिव
मू. ( २५३) चत्तारिपुरिपज्जाया पत्रता तं जहा- गणटुकरे नाम एगे नो मानकरे १ मान
Page #1007
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५३ करे नाम एगे नोगणट्ठकरे २ एगे गणटकरे विमानकरे वि ३ एगेनो गणट्ठकरे नो मानकरे४ ।
वृ.अस्याक्षरगमनिका सुप्रतीता। प्रपञ्चो भाष्यकृदाह ।। भा.[४५६४] एमेव होंति भंगा चत्तारिगणकारिणो जइणो।
रनो सारूविय देवचिंतगा तत्थ आहरणं॥ वृ. एमेवानन्तरसूत्रोक्तप्रकारेण गणार्थकारिणोऽपि यतेश्चत्वारो भङ्गा भवन्ति। ते च सूत्रतः स्पष्टा एव। तेषु च चतुर्ध्वपि पुरुषजातेषु ये सारूपिका यते: समानरूपधारिणो मुण्डितशिरस्का भिक्षाटनशीला इत्यादि प्रागुक्तस्वरूपा देवचिन्तका नाम ये शुभाशुभं राज्ञः कथयन्ति ते आहरणं दृष्टान्तस्तमेव भावयतिभा.[४५६५] पुट्ठापुट्ठो पढमो उसाहइं न उ करेइ मानं तु।
बितिउमानकरेइं पुट्ठो विना साहई किंचि ।। भा.[४५६६] तइओ पुट्ठो साहइ नो पुट्ठ चउत्थमेव सेवइ उ।
दो सफला दो अफला एवं गच्छे वि नायव्वा ।। वृ. प्रथमो राज्ञा पृष्टोऽपृष्टो वा यत्र शुभाशुभं वा साधयति, न मानं करोति, द्वितीयो मानं करोति, न च मानादेव पृष्टोऽपि किंचित् कथयति । तृतीयः पृष्टः नापृष्टश्चतुर्थः सेवते एव राजानं नेति। अत्र द्वौ प्रथमतृतीयो सफलौ द्वौ च द्वितीयचतुर्थावफलौ एवममुना दृष्टान्तगतेन प्रकारेण गच्छेऽपि द्वौ प्रथमतृतीयौ सफलौ द्वौ च द्वितीयचतुर्थावफलौ च ज्ञातव्यौ । तेषां चतुर्णामपि स्वरूपमाहभा.[४५६७) आहार उवहि सयनाइ एहिं गच्छस्सुपग्गहं कुणति।
बिइओ मानं उभयं च तइओ नोभय चउत्थो।। वृ. प्रथम आहारोपधिशयनादिभिर्गच्छस्योपग्रहं करोति न च मान, द्वितीयो मानः तृतीय उभयं गच्छस्योपग्रहं मानं च, चतुर्था नोभयं गच्छस्योपग्रहं नापि मानमिति।
मू.(२५४ )चत्तारिपुरिसज्जाया पनत्तातं जहा-गणसंगहकरे नामंएगे नो मानकरे। एगे मानकरे नो गणसंगहकरे। एगे गणसंगहकरे वि मानकरेवि। एगे नो गणसंहकरे नो मानकरे।।
वृ. अत्र सम्बन्धमाहभा.४५६८] सो पुन गणस्स अट्टो संगहो तत्थ संगहो।
दुविहो दव्वे भावे नियगा उदोन्नि आहारनाणादी ।। वृ. अनन्तरसूत्रे गणार्थकर उक्तः स पुनर्गणस्यार्थं वा संग्रहस्ततसंग्रहकरप्रतिपादनार्थमिदं सूत्र। तत्र सङ्घहो द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च। तत्र द्रव्ये भावे च द्वौ त्रिको द्रष्टव्यौ तद्यथा-आहारादिकं द्रव्ये ज्ञानादित्रिकं भावे तदेवं संग्रहं व्याख्याय संग्रहकरत्वयोजनामाहभा.[४५६९] आहारोवहिसेज्जाइएहिंदव्वंमि संगहं कुणइ।
सीस परिच्छे वाए भावे न तरंति जाहे गुरू॥ वृ. द्रव्यतः संग्रहं करोति आहारोपधिशय्यादिभिरत्रादिशब्द आहारादीनां स्वगतानेकभेदसूचकः । भावे न यदा गुरवः शक्नुवन्ति तथा शिष्यान् प्रतीच्छिकान् वा वाचयति। एष प्रथमः पुरुषः। द्वितीयो मानं करोतिन तु द्रव्यतो भावतो वा गणस्य संग्रह, तृतीय उभयं, चतुर्थो नोभयमितिा।
Page #1008
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५५, [ भा. ४५६९]
मू. ( २५५) चत्तारि पुरिसज्जाया पन्नत्ता तं जहा-गणसोहकरे नाम एगे नो मानकरे एगे मानकरे नो गणसोहकरे, एगे गणसोहकरे विमानकरेवि, एगेनो गणसोहकरे नो मानकरे।। भा.[४५७०] एवं गणसोहंमि वि चउरो पुरिसा हवंति नायव्या।
सो भावेत्ति गणं खलु इमेहिं ते कारणेहिं तु ।। द. एवमुक्तेन प्रकारेण शोभायामपि कर्तव्यायां चत्वारः पुरुषा भवन्ति ज्ञातव्याः। तच्च सूत्रपाठसिद्धा एव । गणशोभाकरो नाम यो गणं शोभयति ते च गणं शोभापयन्ति शोभा खलु एभिर्वक्ष्यमान: कारणैः प्रयोननैर्वादादिभिस्तानेव वाद्यादीन् दर्शयतिभा.[४५७१] गणसोभी खलु वादी उद्देसे सो उ पढमए भणितो।
धम्मकहि निमित्ती वा विज्जातिसएण वा जुत्तो॥ व.गणं वादप्रदानतः शोभीयतीत्येवं शीलो: गणशोभी खल वादी। सच वादेन यथा गणं शोभयति तथा प्रथमे उद्देशके भणितः न केवलं वादी गणशोभी किन्तु धर्मकथी । तथाहिधर्मकथायां यथोक्तं स्वरूपमाक्षेपतः कथयतो जनयपि गणस्य महती शोभा तथा निमित्ती अतीतादिनिमित्त कथयतो विद्यातिशयेन वा युक्तो गुणशोभी महतोऽपि सङ्घप्रयोजनस्य विद्याप्रभावतः साधनात् ।।
मू.( २५६)चत्तारिपुरिसज्जाया पन्नत्ता। तं जहा-गणसोही करे नामंएगे नो मानकरे एगे मानकरे, नो गणसोहीकरे। एगे गणसोहिकरेवि मानकरेवि, एगे नो गणसोहि नो मानकरे।। भा.[४५७२] एयं गणसोहीकरा चउरो पुरिसा हवंति विनेया।
किह पुण गणस्स सोहि करेज्ज सो कारणेमेहिं ।। वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण गणशोधिकाराश्चत्वारः पुरुषा भवन्ति विज्ञेयाः। कथं पुनः स प्रथमस्तृतीयो वा गणस्य शोधि कुर्यात्। सूरिराह-एभिर्वक्ष्यमानैः कारणैरोजस्वित्वादिभिस्तान्येवाहभा.[४५७३] एगदव्वेगघरएगालोअणाए सकाउ।
उयस्सि सम्मओ संथुओ य तं दुप्पवेसंच।। वृ.एकस्मिन् गृहेऽनेकैः संघाटकैः एक द्रव्यं लब्धं । तद्यथा एकेन संघाटकेन एकस्मिन् गृहे पूपलिका लब्धा । अन्येनापि संघाटकेन तस्मिन्नेव गृहे तादृश्य एव पूपलिका लब्धाः । एवं तृतीयेन चतुर्थेन पञ्चमेन वा लब्धाः । तैः सन्निवृत्तैर्गुरुसमीपमागत्यालोचितं दर्शिताश्च पूपूलिकास्ततो जाता सर्वेषां शङ्का जाता उद्गमाऽशुद्धा भवेयुः एवं शङ्किते गत्वा तद्गृहं द्रष्टव्यम्। किं युष्माकं गृहेऽद्य संखडिभत्तलाभनकं समागतमथवा प्राघूर्णकाः समागता यदि वा साधूनामर्थाय कृतः क्रीता वा । तेऽन्न च गृहे भिक्षावेलायां न कोऽपि प्रवेशं लभते । तत्र साधुरेक ओजस्वी गृहमानुषाणां संस्तुतः । संस्तुततया च तस्मिन् गृहे संमतो अनिवारितप्रसरस्तत् दुःप्रवेश गृहं प्रविशति । प्रविश्य च नि:शंकितं करोति। अत्र योऽप्रेषितो गत्वा निःशङ्की(क)त्य समागच्छति स प्रथमपुरुषजात: यस्तु मानेन गच्छति ।।
मू.(२५७)चत्तारिपुरिसज्जाया तंजहा-रूवं नामेगे जहइ नो धम्म, धम्मनामेगे जहइ नो रूवंएगे रूवपि जहइ धम्मपि जहइ, एगे नो रूवं जहइ नो धम्मं जहइ ।।
वृ.अस्य सम्बन्धमाह
Page #1009
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५७ भा.[४५७४] हेट्ठामंतरसुत्ते गणसोही एस सुत्तसंबंधो।
सोहत्ति व धम्मोत्ति व एगटुं सो दुहा होइ ।। वृ.अधस्तनेऽनन्तरसूत्रे गणस्य शोधिरुक्ता। शोधिरिति वा धर्मो इति वा एकार्थः । स च धर्मो द्विधा भवति रूपतो भावतश्च तत्र तत्प्रतिपादनार्थमिदं सूत्रमित्येष सूत्रसम्बन्धः। भा.[४५७५] रूवं होति सलिगं धम्मो नाणादियं तियं होइ।
रूवेण य धम्मेण य जढमजढे भंगचत्तारि॥ वृ. रूपं नाम भवति स्वलिंगं रजोहरणादिधर्मो ज्ञानादिकं त्रिकं रूपेण च त्यक्तेऽत्यक्ते च भंगाश्चत्वारः। तेन सूत्रपाठसिद्धा एव तेषां विषयभागमाहभा.[४५७६] रूवजढमन्त्रलिंगे धम्मजढे खलु तहा सलिंगम्मि।
उभयजढो गिहिलिंगे दुहितो सहिओ लिंगेन ॥ व.रूपं त्यक्तं येन स धर्मस्वरूपत्यक्तः सुखादिदर्शनात्पाक्षिकः त्यक्तस्य परनिपातः । सोऽन्यस्य लिङ्गे द्रष्टव्यः । इयमत्र भावनाभावतो ज्ञानादित्रिकसमन्वितः कारणवशेनान्यलिङ्गं गृहलिङ्ग वा यः प्रतिपद्यते । अत्र निदर्शनं यथा-कोऽपि राजा महामिथ्यादृष्टि स्तिकवादी वावदूक: पण्डिताऽभिमानी दर्शनिभिः सह वादं दत्वा तद्भुद्धिमुपजीव्य दर्शनिनो हीलयति। अन्यदा साधूनुपद्रावयितुं प्रवृत्तो मया सह वादो दीयतां । तत्रैक: साधुर्वादलब्धिसम्पन्नः खचरलब्धिमानभूत् सङ्घस्यापभ्राजनेति गृहिलिङ्गमन्यलिगंवा कृत्वा राज्ञः समीपे वादेनोपस्थितः प्रवृत्तो द्वयोरपि वादः । तत्र राजाऽल्पशक्तिकत्वात् स्वपक्षं निर्वाहयितुमशक्नुवन हीलनां तस्य कृतवान्। ततः स वाददर्पस्फेटनाय तस्य राज्ञो मूर्धानं पदेनाक्रम्याकाशेन वायुरिव पलायित्वा। स्वस्थानं गतः एतदेवाहभा.[४५७७] तस्स पंडियमानस्स बुद्धिलस्स दुरप्पणो।
मुद्धं पाएण अकम्म वादी वाउरिवागतो॥ वृ.तस्य नास्तिकवादिनो राज्ञः पण्डितमानिनो बुद्धिः परस्य बुद्धि लात्युपजीवति इति बुद्धिलः तस्य दुरात्मनो मूर्धानं पादेनाक्रम्यवादी वायुरिव पलायित्वा स्वस्थानमागतः । एष प्रथमपुरुषो द्वितीयो धर्मत्यक्तो नरूपत्यक्त इत्येवं रूपः खलु स्वलिङ्गे सति प्रतिपत्तव्यः । स च पार्श्वस्थादीनामन्यतमो निष्कारणप्रतिसेवी अवधावितुकामो वा वेदितव्यः । तस्य भावतस्त्यक्तधर्मत्वास्वलिङ्गस्य च धारणादिति। उभयजढो गिहिलिङ्गेइति उभयत्यक्तो मिथ्यादृष्टिहिलिङ्गेवर्तमान उभयसहित: स्वलिङ्गेन सहितो ज्ञानादित्रिकोपेतः।
मू.( २५८)चत्तारि पुरिसज्जाया पन्नत्ता तं जहा-गणसंहिति नामेगे जहति नो धम्म, एगे धम्मं जहति, नो गणसंद्विति। एगे धम्मपि जहति गणसंद्विति पिएगेनो धम्मं जहति नो गणसंविति।। भा.[४५७८] गणसंट्ठिति धम्मे या चउरो भंगा हवंति नायव्वा।
गणसंट्ठिति असिस्से महकप्पसुयं न दायव्वं । वृ.पूर्वप्रकारेण गणसंस्थितौ धर्मे च भङ्गाश्चत्वारो भवन्ति ज्ञातव्यास्ते च तत्र पाठसिद्धा एव गणसंस्थिति म गणस्य मर्यादा यथा अशिष्येऽयोग्ये शिष्ये महाकल्पश्रुतं न दातव्यम्। सम्प्रति चतुर्णामपि भङ्गाना विषयविभागमाह
Page #1010
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२५
उद्देशकः-१०, मूलं-२५८, [भा. ४५७९ ]
_ ५२५ भा.[४५७९] सातिसयं इयरं वा अन्नगणे ते न देयमज्झयणं ।
पूइगणसंदितितो करेति सच्छंदतो केइ॥ भा.[४५८०] देंतो दाता पढमो बितितो भंगो न कस्स इविदंते,
जो पुन अपत्त दायी, तइओ भंगो पडिच्छए वा जो देंति ।। भा.[४५८१] उभयमवलंबमानं कामं तु तगंपि पुज्जामो।
सातिसयं देवेंदोपपातिकादि इतरद्धा। वृ. महाकल्पश्रुतमन्यद्वाध्ययनमन्यगणसक्तस्य न दातव्यमिति एवं प्रकारा गणसंस्थितिः स्वच्छन्दं तीर्थकरानुपदेशेन कुर्वन्ति । तत्रैवं गणसंस्थितौ कृतायां योऽन्यगणसक्तेऽपि पात्रे महाकल्पश्रुतादिकमध्ययनं ददाति तेन गणसंस्थितिस्त्यक्ता न धर्मस्तीर्थकरोपदेशेन वर्तमानत्वात्। एष हि भगवतां तीर्थकृतामुपदेशः सर्वस्यापि पात्रस्याविशेषेण दातव्या। यस्तु गणसंस्थितौ कृतायां न कस्यापि परगणसक्तस्य ददाति स द्वितीयः अपात्रस्य ददाति तं प्राप्य तृतीयो भङ्गः । तेन गणस्थितेस्तीर्थकराज्ञाखण्डनतो धर्मस्य च त्यक्तवात् । यस्त्वन्यथा व्यवच्छेदं पश्यन् मेधावी प्रवचनोपग्रहकरो भविष्यतीत्यादिगुणसमन्वितं प्रतीच्छिकमुपलभ्य तस्य स्वयमेवं निजं दिग्बन्धं कृत्वा सातिशयन्यद्वाध्ययनं ददाति। तमप्यास्तां प्रथमभङ्गवर्तिनमित्यपि शब्दार्थः । उभयं गणसंस्थितिधर्मं चावलम्बमानं पूजयामः। एष चतुर्थपुरुषः ।
मू. ( २५९)चत्तारि पुरिसज्जाया पन्नत्ता। तंजहा-पियधम्म नामंएगे नो दढधम्मे नोपियधम्मे दढधम्मे नाम एगे पियधम्मे विदढधम्मे वि, एगेनो पियधम्मे नो दढधम्मे।। वृ.अस्य सम्बन्धमाहभा.[४५८२] धम्मो न जहियव्वो गणसंठ्ठितिमिच्छतो पंससामो।
जस्स पिओ सो धम्मो सो न जहति तस्सिमो जोग्गो।। वृ.अनन्तरसूत्रे इदमुक्तम्-गणसंट्ठिति नामेगे जहति नो धम्म। तत्र यस्य प्रियो धर्मः । स एवं चिन्तयति धर्मो न त्यक्तव्यो गणसंस्थितिमत्र न प्रशंसामः एवं चिन्तयित्वा धर्मं न जहाति एष तस्य प्रियधर्मसूत्रस्य योगः । सम्प्रति प्रियधर्मादिव्याख्यानार्थमाहभा.[४५८३] वेयावच्चेण मुनी उवचिट्ठइ संगहेण पियधम्मो !!
उवचिट्ठइ दढधम्मो सव्वेसि निरतिरायो य ।। वृ.प्रियधर्मा मुनिर्यावत् द्रव्यत आहारादिना भावतो वाचनादि येन संगृह्यते तावत् वैयावृत्त्येन तस्योपतिष्ठते । नान्यदा अन्यस्य वा दढधर्मः। सर्वेषामविशेषेण वैयावृत्त्येनोपतिष्ठते तावत्सर्वत्र निरतिचारः । सम्प्रति भङ्गयोजनामाहभा.[४५८४] दसविहवेयावच्चे अन्नयरे खिप्पमुज्जम कुणइ।
अच्चंतमनिव्वाही धिति विरय किसे पढमभंगो॥ वृ.यो दशविधस्य वैयावत्यस्य वक्ष्यमानस्यान्तरस्मिन् वैयावृत्ये प्रियधर्मतया क्षिप्रमुद्यमं करोति, केवलमदृढधर्मतया अत्यन्तमनिर्वाही तस्मिन् धृतिवीर्यकृशे प्रथमभङ्ग। भा.[४५८५] दुखेन उगाहिज्जइ बिइओ गहियं ते नेइ जा तीरं। ___ उभयतो कल्लाणो तइतो चरितो चरिमो अ परिकुट्ठो॥
Page #1011
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५९ वृ. द्वितीयस्तुनो प्रियधर्मत्वात् दुःखेन महता कष्टेन प्रथमतो वैयावृत्यं ग्राह्यते । गृहीतं तु यावत् प्रतिज्ञायास्तीरं तावत्रयति, उभयतः कल्याणस्तृतीयः, चरमे न प्रियधर्मो नापि दृढधर्म इत्येवं रूपो गच्छे प्रतिकुष्टो निराकृतः।
मू. ( २६०) चत्तारि आयरिया पन्नत्ता,तं जहा-पव्वायणायरिए एगे नामं नो उवट्ठावण आयरिए, उवट्ठावणायरिए नाम एगे नो पव्वावणायरिए। एगे पव्वायणायरिएवि उवठावणायरिएवि। एगेनो पव्वायणायरिए नो उवट्ठायणायरिए धम्मायरिए। वृ.अस्य सम्बन्धमाहभा.[४५८६] अदढापियधम्मानं तव्विवरीए करेंति आयरिए।
तेसि विहाणंमि इमं कमेण सुत्तं समुदिटुं तु ।। व.अदृढधर्माणामप्रियधर्माणं चानुशासनाय स्थविराधाचार्या व्याख्यानार्थमाहभा.[४५८७] पव्ववण उट्ठावण उभय नोभयमिति चउत्थो ।
अत्तट्ट परट्टा वा पव्वावणा केवला पढमे ।। भा.[४५८८] एमेव य बितितो वी कवलमेत्तं उवठवे सो उ।
तइउ पुन उभयं पीयत्तठ पर? वा कुणउ। भा.[४५८९] जो पुन नो भयकारी सो कम्हा भवति आयरियो उ।
भण्णति धम्मायरितो सो पन गहितो वसमाने वा।। वृ.प्रथमे प्रव्राजनाचार्यः द्वितीये द्वितीयभंगेन सूचित: उपस्थापनाचार्यः तृतीयभंगसूचित उभयः, प्रव्राजनोपस्थापनाचार्यः तत्र प्रथमस्यात्मार्थस्य पारर्थस्य केवला प्रव्राजना किमुक्तं भवति आत्मनिमित्ते परनिमित्ते वा य: केवलं प्रव्राजयति, सप्रथम प्रव्राजनाचार्य एवमेवानेनैव प्रकारेण द्वितीयः स केवलं मात्र उपस्थापयति, यः प्रवाजितस्य सत उपस्थापनामात्रं करोति स द्वितीय इत्यर्थः, । तृतीयः पुनरपि प्रव्राजनमुपस्थापनं वात्मार्थं परार्थंवा करोति, य: पुनर्नोभयकारी स चतुर्थः । अथ स कस्माद्भवत्याचार्य: उभयविकलत्वात् । सूरिराह-भण्यते स धर्माचार्यो धर्मदेशकत्वात् स पुनर्ग्रही श्रमणो वा वेदितव्यः। एवं च यत्राचार्यास्तथाहभा.[४५९०] धम्मायरि पव्वायण तहय उठावणा गुरूतइओ।
कोइ तिहिं संपन्नो दोहि वि एकेक्कएण वा ।। व.प्रथमो धर्माचार्यो यस्तत्प्रथमतया धर्म ग्राहयति। द्वितीयः प्रव्राजनाचार्यो य: प्रव्राजयति । तृतीयोगुरुरुपस्थापनाचार्यो यो महाव्रतेषूपस्थापयति । तत्र कश्चिस्त्रिभिरपि सम्पन्नो भवति। तथाहि-कदाचित्स एवधर्मं ग्राहयति स एव प्रव्राजयति स एवोपस्थापयति! कश्चिद्वा-भ्यां । तद्यथा धर्मग्राहकत्वेन प्रव्राजनेन च अथवा धर्मग्राहकत्वेनोपस्थापनेन अथवा प्रव्राजनेनोपस्थापनेन। केचिदेकैकेन गुणेन तद्यथा-कश्चित् धर्ममेव ग्राहयति कश्चित्प्रवाजयत्येव कश्चिदुपस्थापयत्येव
मु. ( २६१)चत्तारिआयरिया पन्नत्ता तंजहा-उद्देसणायरिए एगे नाम एगे नो वायणायरिए, वायणायरिए एगे नामंएगे नोद्देसणायरिए। एगे उद्देसणायरिएविवायणायरिएवि। एगे नोद्देसणायरिए नो वायणायरिए।
Page #1012
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२६१, [ भा. ४५९०]
वृ.अमीषां स्वरूपमाहभा.[४५९१] एगो उद्देसए सुयं एगो वाएइ तेन उद्दिठं।
__उदिसई वाएइ य धम्मायरिओ चउत्थो य।। वृ. एकः प्रथमः श्रुतमुद्दिशति न वाचयति । यथा मङ्गलबुद्ध्या प्रथमत आचार्य उद्दिशति तत उपाध्याय:, । अत्राचार्यः प्रथमभङ्गवर्ती उपाध्यायो द्वितीयभङ्गे। तथा चाह-एको द्वितीय उपाध्यायस्तेनाचार्येणोद्दिष्टं वाचयति। य एवोद्दिशति स एव वाचयति एप तृतीयः । उभयविकलश्चतुर्थो धर्माचार्य:
मू.( २६२)चत्तारि अंतेवासी पन्नता तंजहा-पव्वावणंतेवासी नाममेगे नो उवट्ठावणंतेवासी, उवट्ठावणंतेवासी नाममेगे नो पव्वावणंतेवासी, एगे पव्वावणंतेवासी वि उवट्ठावणंतेवासी वि एगे नो पव्वा वणंतेवासी नो उवट्ठावणंतेवासी
मू.( २६३) चत्तारि अंतेवासी पन्नत्ता, तं जहा-उद्देसणंतेवासीनामं एगेनो वायणंतेवासी वायणंतेवासीनामं एगे नो उद्देसणंतेवासी एगे उद्देसणंतेवासी वि वायणंतेवासी वि। एगे नोदेसणंतेवासी नोवायणंतेवासी।
अस्य सूत्रस्य सम्बन्धप्रतिपादनार्थमाहभा.[४५९२] पमुच्चायरियं होइं अतेवासी उमेलणा।
अंतिगमज्झासमासन्नं समीवं चेव आहियं ।।। वृ.अधस्तनानन्तरसूत्रे आचार्याः प्रोक्ता: 1 आचार्यं च प्रतीत्यान्तेवासी भवति। ततो अन्तेवासी सूत्रमित्येषामेलनासम्बन्धः । अत्रान्तेवासी तत्र योऽन्तशब्दव्याख्यानार्थमेकाथिकान्याह-अन्तं नाम अन्तिकमध्यास आसन्नं समीपं चैवाख्यातं। तत्र वसतीत्येवं शीलोअन्तेवासी।
सम्प्रति भङ्गभावनार्थमाहभा.[४५९३] जह चेव उआयरिया अंतेवासी वि होइ एमेव।
अंते य वसति जम्हा अंतेवासी ततो होइ॥ वृ. यथा चैव आचार्या उद्देशनादिभेदतश्चतुर्धा भवन्ति एवमेव अन्तेवासिनोऽपि यस्मादाचार्यस्यान्तेवसति तस्माद्भवत्याचार्यचतुर्द्धान्तेवासी। इयमत्र भावना-यो यस्यान्ते उद्देशनमेवाधिकृत्य वसतिवर्तते सतंप्रत्युद्देशनान्तेवासी यस्यान्तेवाचनामेवाधिकृत्य वसति तस्यवाचनान्तेवासी। यत्तूद्देशनं वाचनां चाधिकृत्य यस्मान्ते भवति स तं प्रत्युभयान्तेवासी यस्यान्ते नोद्देशनं नापि वाचनामधिकृत्यान्ते वसति किन्तु धर्मश्रवणमधिकृत्य स तं प्रत्युभयविकलो धर्मान्तेवासी । एवं च त्रयोऽन्तेवासिनस्तथा धर्मान्तेवासी उद्देशनान्तेवसाी वाचनान्तेवासी च। तत्र कश्चित्रिभिरपि प्रकारैः समन्वितो भवति, कश्चिद् द्वाभ्यां कश्चिकैकेन।
मू.(२६४ )तओ थेरभूमीतो पन्नत्तातं जहा-जातिथेरेसुयधेरै परियायथेरेया सद्विवरिसजाए जातिथेरेट्ठाणसमवायधरे सुयथेरे, वीसवासपरियाए परियायथेरे॥ भा.[४५९४] थेराणमंतिए वासो सो व थेरो इमो तिहा।
भूमिं नियट्ठाणंति य एगट्ठा होंति कालो य॥ वृ.अनन्तरसूत्रे अन्तेवासिन उक्ताः । अन्तिके वास: स्थविराणां सच स्थविरोऽयं वक्ष्यमान
Page #1013
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २६४ स्त्रिधेत्यनेन प्रक्रमेण समापिततमित्येष सूत्रसम्बन्धः । सम्प्रत्यस्य व्याख्या - तिस्रः स्थविराणां भूमयः प्रज्ञप्ता: भूमिरिति स्थानमिति अवस्थारूपकाल इति त्रयो ऽपि शब्दा एकार्थाः । उक्तं च भूमिति वा रट्टाजत्ति वा थेरकालोत्ति वा एगट्ठमिति ।
भा. [४५९५ ]
तिविहम्मिय थेरम्मी परूवणा जा जहिं सए द्वाणे ।
अनुकंपसुए पूआ परियाए वंदनादीणि ।।
वृ. त्रिविधस्थविरे त्रिविधस्थविरविषये या यंत्र स्वके स्थाने प्ररूपणा सा सूत्रतः कर्तव्या 1 तद्यथा- पष्टिर्वर्षजातो जातिस्थविर: स्थानसमवायधरः श्रुतस्थविर: विंशतिवर्षपर्याय: पर्यास्थविरस्तथा जातिस्थावरस्यानुकम्पा कर्तव्या । श्रुते श्रुतिस्थविरस्य पूजा पर्याये पर्यायस्थविरस्य वन्दनादीनि साम्प्रतमेतान्येव त्रीणि कर्तव्यानि विस्तरेणाह
भा.[४५९६ ]
भा. [४५९७]
आहारोवहि सेज्जा संथारो खेत्तसंक्रमे । किति छंदानुवत्तीहिं नु वत्तंति थरेगं ॥ उट्ठाणासनदानादी जोग्गाहार पसंसणा । नीया सेज्जाएनिदेसवत्तितो पूएइ संधुयं ॥ उद्वाणं वंदनं चेव गहणं दंडगस्स य । परियाय थेरगस्स करेंति अगुरोवि ॥
भा. [४५९८ ]
वृ. जातिस्थविरस्य कालस्वभावानुमत आहारो दातव्यः । उपधिर्यावता संस्तरति तावत्प्रमानः शय्या वसतिः। सा ऋतुक्षमा दातव्या संस्तरको मृदुकः क्षेत्रसंक्रमे क्षेत्रान्तरे संक्रामयितव्ये तस्योपधिमन्ये वहन्ति । पानीयेन चानुकम्पते । उक्ता जातिस्थविरस्यानुकम्पा, श्रुतस्थविरस्य पूजामाह- किइ इत्यादि कृतिच्छदोनृवृत्तिभ्यां स्थविरं श्रुतस्थविरमनुवर्तयन्ति । किमुक्तं भवति ? श्रुतस्थविरस्य कृतिकर्मवन्दनकं दातव्यं, च्छन्दतश्च तस्यानुवर्तनीयम् । तथा उट्ठाणत्ति आगतस्याभ्युत्थानं कर्तव्यं, आसनप्रदानामादिशब्दात्, पादप्रमार्जनादिपरिग्रहः, । तथा योग्याहारोपनयं समक्षं परोक्षत्वात्प्रशंसना गुणकीर्तन, तथा तत्समक्षनीचशय्यायामवस्थातव्यम् । निर्देशवर्तिकत्वमेवं श्रुतं श्रुतस्थविरं पूजयेत् । तथा पर्यायस्थविरस्यागुरोरप्यप्रव्राजकस्यप्यवाचनाचार्यस्यापि आगच्छत उत्थानं (कुर्वन्ति) कुर्वीथाः । वन्दनकं च क्षमाश्रमणतो दण्डकस्य च ग्रहणमिति ।
मू. (२६५ )ततो सेहभुमीओ पन्नत्ताओ तं जहा-सत्तराइंदिया चउमासिया छम्मासिया, छम्मासिया य उक्कोसिया चाउम्मासिया मज्झमिया सत्तराइंदिया जहन्ना ।
भा. [४५९९]
तुल्ला भूमिसंखाविया च द्वावेंति ते इमे हुंति ।
पडिवक्खतो व सुतं परीयाए दीहहस्से य ॥
वृ. तुल्या भूमीसंख्या शैक्षिणकाणामिति कृत्वा अथवा पूर्वसूत्रे स्थविरा उक्ताः । ते च स्वयं स्थित्वा अन्थान् स्थापयन्ति । ते चाप्येवं स्थाप्यामाना इमे वक्ष्यमाना भवन्तीति तत्प्रतिपादनार्थमिदं सूत्रमथवा प्रतिपक्षत इद सूत्रपातितं । तद्यथा- पूर्वसूत्रे स्थविरास्तेषां च प्रतिपक्षाः शैक्षा यदि वा स्थविराणां दीर्घः पर्यायः शैक्षकाणां शैक्षकत्वेन ह्रस्व इति स्थविरसूत्रानन्तरं शैक्षकसूत्रम् । अस्याक्षरगमनिका प्राग्वत् । सम्प्रति शैक्षकाणां यद्वक्तव्यं तत्संसूचनाय द्वारगाथामाहभा. [४६०० ] सेहस्स तन्निभूमीतो दुविहा परिणामगा दुवे जम्मा ।
Page #1014
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२६५, [ भा. ४६००]
५२९ पत्तजहंते संभुजणा य भूतित्तिय विवेगो॥ वृ. शैक्षकस्य तिस्रो भूमयो वक्तव्याः । सूत्रोपात्तत्वात्तथा शैक्षका द्विविधाः परिणामका वक्तव्याः। द्वौ च जडौ तथा प्रात्राणि पात्रभूतान् त्यजति दोषा वक्तव्याः। संभोजना च तथा भूमित्रिकस्यं जलमूककरणजड्डलक्षणस्य विवेकः परित्यागो वक्तव्यः एष गाथाद्वारसंक्षेपार्थः । व्यासार्थस्तु प्रतिद्वारमभिधातव्यः। तत्र प्रथमतो भूमिद्वारमाहभा.[४६०१] सेहस्स तिन्निभूमी जहन्न तह मज्झिमा य उक्कोसा।
राइंदिव सत्त चउमासिया य छम्मासिया चेव।। व.शैक्षकस्य तिस्पो भूमयस्तद्यथा-जघन्या मध्यमा उत्कृष्टा च तत्र जघन्या सप्तरात्रि दिवा, मध्यमा चातुर्मासिकी उत्कृष्टा षण्मासिकी। भा.[४६०२] पुव्वोवट्ठपुराणे करणजयट्टा जहनिया भूमी।
उक्कोसा दुम्मेहं पमुच्च असद्दहाणं च। वृ.पूर्वमुपस्थ उपस्थितः पूर्वोपस्थः स चासौ पुराणश्च पूर्वोपस्थपुराणस्तस्मिन् करणजयाय जघन्या भूमिर्भवति । इयमत्र भावना-यः पूर्वप्रव्रज्योत्प्रवृजितः पश्चात्पुनरपि प्रव्रज्या प्रतिपन्नवान् स सप्तमे दिवसे उपस्थापयितव्यः । तस्य दि यावद्भिर्दिवसः पूर्वविस्मृतसामाचारीकरणमत्यन्तदुःप्रभवति । एष जघन्या भूमिर्दुर्मेधसमग्रदधानं च प्रतीत्य उत्कृष्टा षण्मासिकी भूमिः । भा.[४६०३] एमेव य मज्झमिया अनहिज्जंते य सद्दहंते य।
भावियमेहाविस्सविकरणजयट्ठाय मज्झमिया।। वृ. एवमुक्ते उत्कृष्टे च अनधियाने अश्रद्दधाने च माध्यमिका: भूमिः प्रतिपत्तव्या। अथवा भावितस्यापि श्रद्दधानस्यापि मेधाविनश्चापि च करणजया) मध्यमिका भूमिः। भा.[४६०४] आणा दिटुंतेन य दुविहो परिणामगो समासेणं।
आया परिणामो खलु तत्थ इमो होइ नायव्वो।। वृ.स द्विविधः परिणामको भवति तद्यथा आज्ञया दृष्टान्तेन, तत्र समासेन संक्षेपेणआज्ञापरिणाम: खल्वयं वक्ष्यमानो भवति तमेवाहभा.[४६०५] तमेव सच्चं नीसंकं, जंजिणेहिं पवेइयं।
आणाए अक्खातो जिनेहिं परिणामगो।। वृ. तदेव सत्यं यज्जिनः प्रवेदितमित्येवं यो नि:शङ्कं श्रद्दधाति न च कारणं जानीते एष आज्ञया परिणामको जिनैराख्यातः । दृष्टान्तपरिणामकमाहभा.[४६०६] परोक्खं हेउगं अत्थं पच्चक्खेण उ साहयं ।
जिनेहिं एस अक्खातो दिटुंतपरिणामगो।। वृ.परोक्षहेतुकं हेतुना लिङ्गेन गम्यं तं हेतुकमर्थं प्रत्यक्षेण प्रत्यक्षप्रसिद्धेन दृष्टान्तेन साधयन् आत्मबुद्धावारोपयन् यो वर्तते एष दृष्टान्तपरिणामको जिनैराख्यातो दृष्टान्तेन विवक्षितमर्थ परिणामयत्वात्मबुद्धावारोपयतीति दृष्टान्तपरिणामक इति व्युत्पत्तेस्तत्राज्ञापरिणामक आज्ञयैव कायान् श्रद्दधाति । दृष्टान्तपरिणामकस्तु दृष्टान्तेन श्रद्दधापयितव्य इति तस्य कायश्रद्धानोत्पाद(22/34
Page #1015
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२६५ नार्थमिदमाहभा.[४६०७] तस्सिदियाणि पुव्वं सीसंते जइ उताणि सद्दहइ।
तो से नाणावरणं सीसइ ताहे दसविहं तु ।। वृ. तस्य दृष्टान्तपरिणमास्य पूर्वमिन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि शिष्यन्ति । तत्र यदि तानीन्द्रियाणि श्रद्दधाति ततः तमेतस्य ज्ञानावरणं दसविधं शिष्यते। कथमित्याहभा.[४६०८]
इंदियावरणं चेव नाणावरणाइयं।
तो नाणावरणं चेवमाहियं तु दुपंचहा।। वृ.इन्द्रियावरणं ज्ञानावरणं च तत्रेन्द्रियावरणं नाम इन्द्रियविषयशब्दादिसामान्योपयोगावरणं, ज्ञानावरणं इन्द्रियविषयेप्वेव शब्दादिषु विशेषोपयोगावरणमिन्द्रियावरणं, ज्ञानावरणंच श्रोत्रेन्द्रियादिभेदतः प्रत्येकं पञ्चप्रकारमेव ज्ञानवरणं द्विपञ्चधा दशप्रकारमाख्यातम्।तानेव दश भेदा नाहभा.[४६०९] सोयावरणं चेव नाणावरणं च होइ तस्सेव।
एवं दुयभेएणं नायव्वं जाव फासतत्ति ।। वृ.श्रोतावरणं तथा तस्यैव श्रोतस्य ज्ञानावरणमेवं द्विकभेदेन तावत् ज्ञातव्यं यावत्स्पर्शस्तद्यथाचक्षुरिन्द्रियावरणं चक्षुरिन्द्रियज्ञानवरणं घ्राणेन्द्रियावरणं घ्राणेन्द्रियज्ञानावरणं रसनेन्द्रियावरणं रसनेन्द्रियज्ञानावरणं स्पर्शेन्द्रियावरणं स्पर्शेन्द्रियज्ञानावरणमिति । साम्प्रतमिन्द्रियावरणस्य विज्ञानावरणस्य विषयविभागार्थमिदगाहभा.[४६१०] बहिरस्स उविनाणं आवरियत्तउण सोयमावरियं ।
अपटुप्पण्णो बालो अतिवुड्डो तह असन्नी वा। भा.[४६११] विनाणावरियं तेसिं कम्हा जम्हा उ तेसुणं तावि।
नवि जाणंते किमयं सद्दो संखस्स पगहस्स॥ वृ. बधिरस्य विज्ञानं श्रोत्रेद्रियविज्ञानमावृतं सामान्यतः शब्दमात्र श्रवणेऽपि तद्गतविशेषापरिज्ञानात्। न तु श्रोत्रामावृतं सामान्यतः शब्दमात्रश्रवणात् तथा योऽपटुप्रज्ञो बालो यश्चातिवृद्धो यो वाऽसंज्ञी अमनस्क: पंचेन्द्रियः एतेषां विज्ञानमावृतं कस्मात् यस्मात् ते शृण्वन्तोऽपि नो वै जानते। किमयं शब्दः शंखस्य उत पटहस्येति। भा.[४६१२] किं ते जीवमजीवाजीवत्ति य एव तेन उदियम्मि।
भण्णइ एव वियाणसु जीवा चउरिदिया बिति।। वृ.कि ते बधिरादयो जीवा उताजीवास्तत्र जीवा एवेति तेनोदितं भण्यते एवं बधिरादिवत् चतुरिन्द्रिया अपि जीवा इति विजानीहि श्रोतावरणमात्रेण जीवत्वाप्रच्युतेः। भा.[४६१३] एवं चक्खुदिय घाणिदिय जिभिदियोवघाएहि ।
एक्केवगहाणीए जावउ एगिदिया नेया॥ वृ. एवमेकैकहान्या एकैकन्द्रियपरिहानितः चक्षुरिन्द्रिय घ्राणेन्द्रिय जिह्वेन्द्रियोषघातैः क्रमेण त्रीन्द्रियादयः तावत् ज्ञेया यावदेकेन्द्रियाः चक्षुरिन्द्रियोपघाते त्रीन्द्रिया घाणेन्द्रियोपघातेऽपि द्वीन्द्रियाः जिह्वेन्द्रियोपघातेऽप्येकेन्द्रियाः । इह पूर्वं विज्ञानावरणेऽपीन्द्रियमनावृतमुक्त मिदानीमिन्द्रियावरणेऽपि विज्ञानमनावृतमुपदर्शयति।
Page #1016
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २६५, [ भा. ४६१४]
भा.[४६१४]
सनिस्सिदियघाए वि तन्नाणं नावरिज्जइ । वित्राणं न तत्थ सन्नीणं विज्जमाणे वि इंदिए ।
वृ. संज्ञिन इन्द्रियघाते ऽपि न ज्ञानमुपहतेन्द्रियज्ञानं नाव्रियते । एतच्चाग्रे भावयिष्यते । असंज्ञिनां पुनर्विद्यमानेऽपीन्द्रिये विज्ञानं नास्ति । यथोक्तं प्राक् यथा चाग्रे वक्ष्ये । एतदेव भावयतिजो जाणइय जच्चधो वत्रे रूवे विकप्पसो ।
I
भा. [४६१५]
न ते वावरते तस्स वित्राणं तं तु चिट्ठइ ॥ पासत्ता विन याति विसेसं वएणमादिणं । बाला असन्निणो चेव विन्नाणाववरियम्मि उ ।।
५३१
भा. [४६१६ ]
वृ. यो नाम जायन्धः स्पष्टचक्षुर्वर्णान् रूपाणि च विकल्पशोऽनेकप्रकारं जानाति तस्य नेत्रेऽप्यावृते तत् विज्ञानं तिष्ठति अन्धी भूतोऽपि वर्णविशेषान् रूपाविशेषांश्च तथैव स्पर्शतो जानातीत्यर्थः । तथा बाला असंज्ञिनश्च पश्यन्तोऽपि विज्ञाने आवृते वर्णादीनां विशेषं न जानन्ति । तदेवमिन्द्रियोपघातेऽपि न विज्ञानोपघातो विज्ञानोपघातेऽपि नेन्द्रियोपघात इति विज्ञानेन्द्रिययोर्भेदस्तथैव तदावरणयोरपि भेद इति ज्ञानावरणं दशधा, सांप्रतमेकैकेन्द्रियहान्या यत् एकेन्द्रियत्वं पूर्वमुक्तं तद्भावयति
भा. [४६१७]
इंदिय उवधाएणं कमसो एगिंदि उव संवृत्तो । अनुवहए बहुकरणे विसुज्झती उसहादीहि ।। अवविज्जए उवज्जिए य जह इंदिएहिं सो पुरिसो । एस उवमा पसत्था संसारीणिदिय विभागे ।
भा. [४६१८]
वृ. कोऽपि पुरुषः क्रमशः क्रमेणेन्द्रियाणां श्रोत्रादीनामुपघातेन एकेन्द्रिय एव संवृत्तः । तत्र चानुपहते उपकरणे उपकरणेन्द्रिये पुनरौषधादिभिर्विशुद्धयति सर्वस्पष्टेन्द्रियो भवति । तत्र यथा स पुरुष इन्द्रियैरपचीयते उपचीयते च । एषा उपमा संसारिणामिन्द्रियविभागे प्रशस्ता तथैव संसारिणोऽपि पञ्चेन्द्रियाभूत्वा चतुरिन्द्रियास्त्रीन्द्रिया द्वीन्द्रिया एकेन्द्रियाश्च परिणमंति, पुनद्वीन्द्रियास्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाश्च भवन्तीत्यर्थः ।
भा. [ ४६१९] परिणामतो जं भणियं जिनेहिं अह करणं न याणति । दिठते परिणामेण परिवाडी उक्कमकंमाणं ॥
वृ. अथ यदुक्तं जिनैः परिणामतः संसारिणामिन्द्रियविभागस्तत्र कारणं न जानाति । एवं तेनोक्ते दृष्टान्तेन परिणाममधिकृत्य क्वचिदुत्क्रमपरिपाटी वक्तव्या। एतदेव सविस्तरमाहचरिएण कप्पिएण व दिठंते न व तहा तयं अत्थ ।
भा. [४६२० ]
उवनेइ जहानुपरो पत्तियइ अजोग्गरूवम्मि ॥
वृ. चरितेन कल्पितेन वा दृष्टान्तेन यथा तं विवक्षितमर्थमुपनयति । यथा परे अयोग्यरूपमपि प्रत्येति ।
भा. [४६२१]
दिठतो परिणामे कहिज्जते उक्कमेण वि कथाइ ।
जह ऊ एगिंदीण वणसइ कत्थई पुव्वं ॥
वृ. दृष्टान्तान्परिणामयतीति परिणामस्तास्मिन् दृष्टान्तपरिणामके इत्यर्थः । कदाचिद्बोधो
Page #1017
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२६५ त्पादानुगुण्येन उत्क्रमेणपि कथ्यते । यथा शस्त्र परिज्ञायामेकेन्द्रियाणां जीवत्वप्रसाधनविधौ पूर्व प्रथमोदेशके वनस्पतिः कथ्यते । अन्तिमे चोदशके वायुकायिकः। तत्र प्रथमत उत्क्रमेण वनस्पतीनां जीवत्वख्यापनार्थमाहभा.[४६२२] पत्तंति पुर्फति फलं वदंती, कालं वियाणंति तहेदियत्थे।
जाती य बुड्डी य जरा य जेहिं, कहं न जीवा उ भवंति ते ऊ॥ वृ.ये पत्रयन्ति पत्राणि मुञ्चन्ति। पुर्फति पुष्पभाजो भवन्ति फलं च ददति कालं च स्वपत्रपुष्पफलनिमित्तं जानन्ति । इन्द्रियार्थांश्च गीतादीन् ये विजानन्ति बकुलादीनं तथादर्शनात् । तथा तेषां जातिवृद्धिर्जराच, ते कथं न जीवा भवन्ति? भवन्त्येवेति भावः । पुरुषादिधर्माणां सर्वेषामपि तत्रोपम्यमानत्वात्, प्रयोगश्च वनस्पतयो जीवा जातिजरावृद्धयाधुपेतत्वात् मनुष्यवत्भा.[४६२३] जाहे ते सद्दहिया ताहे कहिज्जति पुढविकाइया।
जह उ पवालग लोणा उवल गिरीणं च परिवुड्डी ।। वृ. यदा ते वनस्पतयो जीवत्येन द्धिता भवन्ति तदा पृथिवीकायिका जीवाः (कथ्यन्ते, यथा) प्रवालादिषु परिवृद्धिदर्शनात्। भा.[४६२४] कललंडरसादीया जह जीवा तहेव आउजीवावि।
जोइंगणखज्जुए वा जहुण्ह तह तेउ जीवावि।। वृ. यथा कललं गर्भप्रथमावस्थारूपमण्डरस इत्येवमादयो जीवास्तथैवाप्कायजीवा अपि प्रतिपत्तव्याः, प्रयोग: अप्कायिका जीवा अनुपहत्वे सति द्रवत्वात् कललं च रसादिवत्। तथा यथा ज्योतिरङ्गण: स्वद्योतकः यथा वा ज्वरिते उषमेति स जीवनस्तथा तेजोजीवा अपि । प्रयोगभावना त्वेवम्-तेजस्कायिका जीवा असूर्यकिरणत्वे सत्यूषमधर्मोपेतत्वात्। भा.[४६२५] जाहे सद्दहिते तेऊ वाऊ जीवा से ताहे सीसंति।
सत्थपरिण्णाएवि य नुक्कमणं तु एयट्ठा॥ वृ. यदा तेजस्कायिकान् जीवत्वेन श्रद्दधाति तदा से तस्य वायवो जीवाः शिष्यन्ते तथा वायवो जीवा अपरे प्रेरितत्वे सति तिर्यग्गति गमनात् गवादिवत् शस्त्रपरिज्ञायामप्युत्क्रमकरणं पूर्वं वनस्पत्युदेशस्यान्ते वायुकायिकोद्देशस्य करणमित्यर्थः । तदर्थं सुखेन जीवत्वप्रतिप्रत्यर्थ; उपसंहारमाहभा.[४६२६] एस परिणामगो भणितो अहुणा उजम्मं वुच्छामि।
सो दुविहो नायव्वो भासाए सरीरजम्मो उ॥ वृ. एष द्विविधोऽपि परिणामक उक्तोऽधुना ज९ वक्ष्ये । स जड्डो द्विविधो ज्ञातव्य, तद्यथाभाषणायां भाषाजकुः शरीरजड्डश्च।।
भा.[४६२७] जलमुगएलमूगो मम्मणमूगो य भासजड्डो य! •
दुविहो सरीरजड्डो तुल्लो करणे अनिपुणो अ। वृ.भाषाजड्डस्त्रिविधस्तद्यथा-जडमूक एडकमूक मन्मनमूकश्च।शरीरजड्डो द्विविधस्तद्यथाशरीरेण क्रियायामनिपुणश्च। भा.[४६२८] पढमस्स नत्थि सद्दो जलमज्झे व भासए।
Page #1018
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३३
उद्देशकः-१०, मूलं-२६५, [भा. ४६३०]
बीयउएलगो चेव अच्चंत वुच्चुयायइ ।। वृ.अथ मत्स्यजलमूकस्य जलमध्ये इव भाषमाणस्य नास्ति शब्दः, द्वितीय एडमूक; एडकमिव वुच्छुयायते। भा.[४६२९] मम्मणो पुण भासंतो खलए अंतरंतरा।
चिरेण नीति से वाया अविसुद्धा व भासते।। ७. मन्मनः पुनर्भाषमाणो अन्तरंतरा स्खलित यदि वा तस्य भाषमाणस्य वाक चिरेण तस्य निर्गच्छति अविशुद्धा वा । सम्प्रति वन्तजहंति द्वारमाहभा.[४६३०] दुविहेहिं जड्ढदोसे विसुद्धं जो उ उज्जती।
काया चत्ता भवे तेनं मासा चत्तारि भारिया॥ वृ.द्विविधेन जड्डदोपेन विशुद्धं य उज्झति तेन कायाः षट्कायास्त्यक्ता भवेयुः न संरक्षितास्तथास्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका मासाः। एतेन संभोजनद्वारं व्याख्यातम्। भा.[४६३१] कहिए सद्दहिए चेव उवविति परिग्गहे।
___ मंडलीए उवद्वत्तु इमे दोसा य अंतरा॥ वृ.षट् जीवनिकाये कथिते श्रद्धिते च पतत्गृहे उयवेन्ति पतगृहे तत्र समुद्देशाप्यते इत्यर्थः । एतदनुपस्थापितो भवति तदां तं मण्डल्यां समुद्देशयेत् । अन्तरा पुनर्भेद्यमाने इमे वक्ष्यमाणा दोषास्तानेवाह- भा.[४६३२श पायस्स विराधन अतिहीदट्ठण उद्धगमनं वा।
सेहस्स दंगच्छा सवे ददिधम्मत्ति। वृ. उत्पाट्यतो नयत आनयतो नयतो वा पात्रस्य विराधना स्यात् । यदि वा अतिथीन् दृष्ट्वा तस्य वंति वमनं प्रवर्तते गमनत्वात्त एव प्रदेशात् कुर्यात्। शैक्षकस्य वा जुगुप्सा जनेन क्रियते यथा केनापि दोषेण दुष्ट एष ततः पृथग्भुङ्कते। सर्वान्वा कश्चित् जुगुप्सीत यथा पात्रमप्येवंभूतं भोजनात् बहिः कुर्वन्ति अहो दुष्टधर्माण इति। सम्प्रति भूमित्तिय विवेगो इति व्याख्यानार्थमाहभा.[४६३३] जलमूग एलमुगो सरीरजड्डो य जो जायइ तुल्लो ।
जंवुत्तंति विवेगो भूमित्तिय ते न दिक्खिज्जा॥ वृ. यदुक्तम्-भूमित्रिकस्य विवेक इति । तस्यायमर्थः जलमूक एडमुकः शरीरजड्डुश्च । योऽतिस्थूलस्तानेतान्त्रीन्न दीक्षयेत्। भा.[४६३४] दुम्मेहमणतिसेसी न जाएती जो य करणतो जड्डो।
ते दुन्निवि तेन न सो दिक्खेइ सिया सो अतिसेसी। वृ.दुर्भेधसंयतश्च करणतो जड्डुस्तमनतिशेषी अनतिशायी न जानाति तेन कारणेन तौ द्वावपि स दीक्षयेत् । अथ स्यात्सौऽतिशेषी ततो न दीक्षयति। भा.[४६३५] अहव न भासा जड्डु जहाइति परंपरागतं च्छउमो ।
इयरंपि देसहिंडग असतीए वाविट्ठविज्जा॥ वृ.अथवा भापाजड्डुत्ति दुर्मेधसं परंपरागतं मातृपक्षपरंपरागतं गुरुपक्षपरंपरागतंच छद्मस्थो नत्यजति इतरमपिकरणजहुंदेशहिण्डकस्य देशदर्शनाय असति चान्यस्मिन् साधौ दीक्षयेदन्यथा
Page #1019
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२६५ विवेचयेत् न दीक्षयेत् दीक्षयन् वा परिष्ठापयेत् । अत्रैव मतान्तरंदुषयतिभा.[४६३६] मासतुसानाएणं दुम्मेहतंपिकेइ इच्छंति।
तं न भवति पलिमंथो नयावि चर विना नाणं ।। वृ.केचित्त माषतुषज्ञातेन दुमेधास्तमपि दीक्षितुमिच्छन्ति तन्त्र भवति यतो दुर्मेधसः पाठने . स्वयं सूत्रार्थयोः पलिमन्थः न चापि तस्य ज्ञानं विना चरणं तत आत्मनः परस्य च केवलक्लेशान्न तद्दीक्षणमिति॥ भा.[४६३७] नातिथल्लं न उज्झत्ति मेहावी जो अवोवडो।
जलमुगमेलमुगं च परिठावेज्ज दोनिवि। वृ. नातिस्थूलं नोज्झयन्तीत्यर्थः । यश्च मेधावी बोब्बडो भाषाजड्डस्तपि नोज्झति। जलमूकं । मेडकमूकं द्वावप्पेतौ परिष्ठापयेत् - भा.[४६३८] मुत्तूण करणजड्डे परिवटुंति जाव सेस छम्मासा।
एक्कक्कं छम्मासो जस्स य दतुं विविचएया।। वृ. मुक्त्वा करणज९ शेपं दुर्मेधसं भाषाजड्डे यावत्पण्मासास्तावत् परिवर्तयन्ति अनुवर्तयन्ति । ततः परमन्यस्याचार्यस्य समर्प्यते । सोऽपि षण्मासान् परिवर्तयति तदनन्तरमन्यस्य सोऽपि षण्मासात्परमेकैकं तस्य षण्मासास्तत्र त्रयाणामाचार्याणां मध्ये यस्य समीपं संख्यां गृहीतवान्। यावन्तं दृष्टवा याचते ममैनं शिक्षा देहीति तस्य विवेचनं तस्य दानमित्यर्थः । भा.[४६३९] तिण्हं आयरियाणं जोणं गाहेइ सीस तस्सेव।
जइ एत्तिएण गाहित्तो न परिछावए ताहे ॥ वृ.त्रयाणामाचार्याणां मध्ये यो ग्राहयति तस्यैव शिष्यः सदीयते। यदि एतावता आचार्यत्रिकेण परिपाट्य मिलित्वा ग्राहितो भवत्ति ततस्तदा न परिस्थाप्यते। भा.[४६४०] देंति य जंगमथेराण वावि अहवा वि दत्तूणं जो उ।
भणती मज्झं कज्जं दिज्जति तस्सेव सो ताहे।। वृ.अथवा अजङ्गमस्थविराणां स वैयावृत्यकरणाय दीयते यदि वा यस्तं दृष्ट्वा भणति-मम कार्यमेतेन तस्माद्दीयतामिति । ततस्तस्यैव दीयतेभा.[४६४१] जो पुण करणे जड्डो उक्कोसं तस्स होइ छम्मासा।
कुलगणसंघनिवेयण एयं तु विहि तर्हि कुज्जा॥ वृ. यः पुन: करणे जड्डः तस्योत्कृष्टं परिपालनं भवति यावत् षण्मासाः । ततः परं कुलस्य गणस्य संघस्य वा निवेदनं क्रियते । स यत्करोति तत्प्रमाणमेतं विधिं कुर्यात्।
मू.(२६६)नो कप्पइ निगंथाण वा निग्गंथीण वा खुड्गंवा खुड्डियं वा उणवासजायं उवट्ठावोतए वा संभुज्जित्तएवा।
मू.(३६७)कप्पइ निगंथाणवा निग्गंथीण वा खुड्डगंवा खुड्डियं वा साइरेगअट्ठवासजायं उवट्ठावेत्त ए वा संभुञ्जित्तए वा।
वृ.अस्य संबंधप्रतिपादनार्थमाहभा.[४६४२] पवज्जा परियातो वुत्तो सेहो उविज्जए जत्थ।
Page #1020
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२६७, [ भा. ४६४२]
जम्मण परियागस्स उ विजाणणट्ठा इमं सुत्तं ।। वृ. प्रव्रज्यापर्यायाऽनन्तरसूत्रेणो क्तोयत्र शिष्यः स्थाप्यते । संप्रति तस्यैव जन्मपर्यायस्य विज्ञानर्थमिदं सूत्रमित्येष सम्बन्धः । सूत्राक्षरगमनिका-न कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा क्षुल्लकं वा क्षुल्लिकां वा ऊनाष्टवर्षजातमुपस्थापयितुं वा संभोक्तुं वा मण्डल्या, तथा कल्पते निर्ग्रन्थानां वा क्षुल्लंके वा क्षुल्लिकांवा सातिरेकाष्टवर्षजातमुपस्थापयितुंवा उपास्थाप्य मण्उल्यां संभोक्तु वा अथ कस्मानाष्टं वर्षजातस्योपस्थापनादि न कल्पते। अत आहभा.[४६४३] ऊणट्ठए चरित्तं न चिट्ठए चालणीए उदगं वा।
बालस्स य जे दोसा भणिया आरोवणा दोसा॥ व.ऊनाष्टकेनाष्टवर्षजाते बाले चालिन्यामदकमिव चारित्रं न तिष्ठते तथा ये बालस्य दोषा भणिता या च बालस्योपस्थापने आरोपणा स प्रसजति। बालस्य दोषानाहभा.[४६४४] कायवइमनोजोगो हवंति तस्स न वडिया जम्हा।
संबंध अनाभोगे उमे सहसा ववादेणं ।। वृ. तस्य बालस्य कायवाङ्गमनोयोगा यस्मादनवस्थिता भवन्ति तस्मान्नोपस्थापयेत । यत्रैवापवादमाह-सम्बन्धिनमनाभोगे अवमे दुर्भिक्षे सहसाकारेणं संभोजनेऽपवादेनोपस्थापयेत् ऊनाष्टवर्षजातमपि। तत्र सम्बन्धिद्वारव्याख्यानार्थमाहभा.[४६४५] भुंजिस्से समयासद्धि नीयो निच्छइ संपर्य।
सो अ नेहेण संबंधो कह चिठेज्ज तं विना।। वृ. एष बालको मया सह भोक्ष्यते इत्येव भणित्वा नीतो मण्डल्यां स च सम्प्रति तमाचार्य विना भोक्तं नेच्छति । स वाचार्यस्यस्नेहन सम्बधस्तत: कथं प्रवज्यायां गृहीतायां सह भोजनं विना तिष्ठेत्, नैव तिष्ठोदिति भावः । भा.[४६४६] अनुवट्ठविउ एसो संभुंजइ माबुवेज्ज अपरिणयो।
ताहोवट्ठाविज्जइ तो नं संभुजए ताहे। वृ.तत्र हुनिश्चितमपरिणता मा ब्रूयुरेव यथैपोऽनुपस्थापितो मण्डल्यां संभुङ्क्ते ततः स तदा उपास्थाप्यते तदनन्तरं संभोजनं-मण्डल्यामिति । भा.[४६४७] अहव अनाभोगेण सहसक्कारेणं वावि हुज्ज संभुत्तो।
उमम्मि वि सहु तत्तो विप्परिणामं तु गच्छेज्जा। वृ. अथवा अनाभोगेन सहसाकारेण वा मण्डल्यां स युक्तो भूयात् । ततोऽस्य मा प्रापदनवस्थाप्रसङ्ग इति तमूनाष्टवजातमप्युपस्थाप्य मण्डल्यां संभोजयेत् । अवमे दुर्भिक्षे जाते मा विपरिणामं गच्छेदिति उपस्थाप्य मण्डल्यां संभोज्यते। एतदेव भावयति - भा.[४६४८] अदिक्खायतो मा मे मं इमे पच्छभोजिनो।
अपरोहमिति भावेज्जा तेनावि सह भुंजते ।। वृ.इमे प्रच्छनभोजिनोमा मेऽवमे दुर्भिक्षे अदीक्षयन्ति अदीक्षां कर्तुमिच्छन्ति तेन कारणेनाहं पर: कृत इति स भावयेत् । ततस्तेनापि सह झटित्येवोपस्थापितेन संभुंक्ते। मू.(२६८)नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वाखुड्डगस्स वा खुड्डियाए वा अवजण
Page #1021
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २६८
जायस्स आयारपकप्पे नाम अज्झयणे उद्दिसित्तए ।
मू. ( २६९ ) कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंधीण वा खुड्डगस्स खुड्डियाए वा वञ्जणजायस्स आयारपकप्पे नाम अज्झयणे उद्दिसित्तए ।
भा. [४६४९ ]
लेहमचरिमे उवठामो पसंगओ ! उद्देसो सेससुतंपि सुत्तस्सेव उवक्कमो ॥
वृ.रेखास्थं परिपूर्णमष्टमं वर्षं यस्य से रेखास्थाष्टवर्षस्तस्मिन् प्रमत्तसूत्रेणोपस्थापनाज्ञानातत्तो मा तत्प्रसङ्गत्तः शेषसूत्रमप्युद्दिशेदिती सूत्रस्याधिकृतस्य एष उपक्रमः सम्बन्धः । सूत्रस्य व्याख्या न कल्पते निर्ग्रन्थानां वा क्षुल्लकस्य वा क्षुल्लिकावा वा अव्यञ्जनजातस्य न व्यञ्जनान्युपस्थारोमाणि जातानि यस्य स तथा तस्य आचारप्रकल्पो नामाध्ययनं निशीथापरपर्यायमुद्देष्टं । अहिअट्ठामरिसस्स विओरवि पढितेन उकप्पा । देंति अवंजणजातस्स वंजणाणं परूवणा ॥ जहा चरितं धारेउ ऊणठो वज्ज पच्चको । तहावि वुक्कं वुड्डी उ अववायस्स नो सहू ॥
भा. [४६५० ]
भा. [४६५१]
वृ. अधिकाष्ठवर्षस्यास्य पठितेऽप्यचचारे अव्यञ्जनजातस्य अत्र व्यञ्जनानां प्ररूपणा कर्तव्या । सा च सूत्रव्याख्यायां कृता, न तु नैव सूरयः प्रकल्पमाचारप्रकल्पं नामाध्ययनं ददति । कुत इत्याह-जहेत्यादि यथा ऊनाष्ठा ऊनाष्टवर्षश्चारित्रं धारयितुमप्रत्यलोऽयमर्थः । तथा अजातव्यंजनतथा अपक्वबुद्धिरपरिपाका या बुद्धिरपवादस्य धारणे न ददति; तथा कल्पते निर्ग्रन्थानाकनिर्ग्रन्थीनां वा क्षुल्लकस्य वा क्षुल्लिकाया वा व्यञ्जनजातस्य आचारप्रकल्पो नामाध्ययनमुद्देष्टुं अथ स्तोककालाद् दीक्षितश्चापि जातव्यञ्जनस्य दीयते न किंवा नेत्यत आह
मू. (२७० ) तिवासपरियायस्स समणस्सनिग्गंधस्स कप्पड़ आयारपकप्प नाम अज्झयणे उद्दिसित्तए ।
वृ. जातव्यंजनस्यापि त्रिवर्षपर्यायस्य श्रमणस्य निर्ग्रन्थस्य कल्पते आचारप्रकल्पो नामाध्ययनमुद्देष्टुं यदि पुनस्त्रयाणां वर्षाणां आरत उद्दिशति ततस्तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । त्रिवर्षपर्यायस्याप्यपरिणामकस्यातिपरिणामकस्य चोद्दिशतश्चतुर्गुरुकं ।
मू. (२७१ ) चउवासपरियागस्स समणस्स निग्गंधस्स कप्पइ सुयगडे नामं अंगे उद्दिसित्तए। मू. (२७२ ) पंचवासपरियागस्स समणस्स निग्गंस्स कप्पति दसाकप्पववहारोओदिसित्ताएवि ।।
पू. (२७३ ) अट्ठवासपरियागस्स समणस्स निग्र्गस्थ कप्पति ठाणसमवाए उद्दिसित्तए । मू. ( २७४ ) दसवासपरियागस्स समणस्स निग्र्गस्स कप्पति विवाहे नामं अंगं उद्दिसित्तए । वृ. चतुर्वर्षपर्यायस्य श्रमणनिर्ग्रन्थस्य कल्पते सूत्रकृतं नामाङ्गमुद्देष्टुं पञ्चवर्षपर्यायस्य दशकल्पस्य व्यवहारा विकृष्टो नाम षड्भ्य आरभ्य नव वर्षाणि यावत् तत्पर्यायस्य स्थानं समवायस्य दशवर्षपर्यायस्य व्याख्याप्रज्ञप्तिः । पञ्चममङ्गमेतदेव सहेतुकं वक्तुकामो भाष्यकृदाह-चरवासे सुयगडं कप्पववहार पंचवासस्स । विगg ठाणस्स समवातो दसवरिसविवाहपन्नत्ती ॥
भा. [४६५२ ]
Page #1022
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२७४, [ भा. ४६५२]
५३७ वृ. चतुश्चतुर्वर्षपर्यायस्य सूत्रकृतं पञ्चवर्षस्य कल्पव्यवहारावुपलक्षणमेतत् । दशाश्रुतस्कन्धश्चाविकृष्टपर्यायस्य स्थानं समवायश्च दशवर्षपर्यायस्य व्याख्याप्रज्ञप्तिमुद्दिशति। किं कारणमेतावत् कालातिक्रमणे तत आहभा.[४६५३] चउवासो गाढमती न कुसमएहिं तु हीरए सो उ।
पंचवरिसे उ जोग्गो अववायस्सत्ति तो देंति ।। भा.[४६५४] पंचण्हुवरि विगिट्ठो सुयथेरा जेण तेन उविगिट्ठो।
___ठाणं महिड्डयंति य तेनं दसवासपरियाए॥ वृ.सूत्रकृताङ्गेत्रयाणां त्रिषष्ट्यधिकानां पाण्डिकशातानां दृष्टयः प्ररूप्यन्ते ततो हीनपर्यायो मतिभेदेन मिथ्यात्वं यायात्। चतुर्वर्षपर्यायस्य धर्मेऽवगाढमति भवति ततः कुसमयै पहियते तेन चतुर्वर्षपर्यायस्य तदुद्देष्टुमनुज्ञातं तथा पञ्चवर्षोपवादस्य योग्य इति कृत्वा पञ्चवर्षस्य दशकल्पव्यवहारान् ददति । तथा पञ्चानां वर्षाणामुपरि पर्यायो विकृष्ट उच्यते तेन कारणेन स्थाने समवाये नवाधीतेन श्रुतस्थविरा भवन्ति तेन कारणेन तदुद्देशनं प्रति विकृष्टपर्यायो गृहीतस्तथा स्थानं समवायश्च महर्धिकं प्रायेण द्वादशानामप्यङ्गानां तेन सूचनादिति तेन तत्परिकर्मितमतौ दशवर्षपर्याये व्याख्याप्रज्ञप्तिरुद्दिश्यते।
मू.( २७५)एक्कारसवासपरियागस्स समणस्स निगंस्स कप्पइ खुड्डिया विमानपविभत्ति महल्लिया विमानपवित्ती अंगचूलिया वंगचूलिया विवाहचूलिया नामं अज्झयणमुद्दिसित्तए।
वृ.अस्य व्याख्या - भा.[४६५५] एक्कारस वासस्स खुड्डीया महल्ली विमाणपविभत्ती।
कप्पइ य अंगवंगे विवाह चेव चूलीओ।। भा.[४६५६] अंगाणमंगचूली महकप्पसुयस्स वग्गचूलीओ।
विवाहचूलिया पुण पुनत्तीए मुनेयवा ।। ७. एकादशवर्षस्य क्षुल्लिकाविमानप्रविभक्तिर्यत्र कल्पेष विमानानि वर्ण्यन्ते । महतीविमानप्रविभक्तिर्यत्र विमानान्येव विस्तरेणाभिधीयन्ते । अङ्गानामुपासकदशाप्रभृतीनां पञ्चानां चूलिका निरावलिका अङ्गचूलिका महाकल्पश्रुतस्य चूलिका, वर्गचूलिका व्याख्या पुनः प्रज्ञप्तेयाख्याप्रज्ञसे चूलिकामंतव्या।
मू.(२७६ ) बारसवासपरियागस्ससमणस्सनिग्गंथस्स कप्पइ। अरुणोववाए गरुलोववाए ववरुणोवाए वेसमणोववाए वेलंधरोववाए नामअज्झयणं उद्दिसिउं। भा.[४६५७] बारसवासे अरुणोववाय वरुणो य गरुल वेलंधरो।
वेसमनुववाए य तहाय ते कप्पइ उद्दिसिउं।। वृ.द्वादशवर्षपर्यायस्य अरुणोपपातो वरुणोपपातो गरुडोपपातो वेलंधरोपपातो वैश्रमणोपपातश्च । एतानि पञ्चाध्ययनानि उद्देष्टुं कल्पन्ते। भा.[४६५८] तेसि सिरिनामा खलु परियटुंति एंति देवा उ।
अंजलि मउलिय हत्था नज्जावेत्ता दसदिसा उ॥ भा.[४६५९] नागावरुणो वासं अरुणा गरुला य वीयगं देंति।
Page #1023
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
___व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२७६
आगंतूण य बेंती संदिसह कि करेमित्ति ।। वृ.तेषामरुणोपपातादीनामध्ययनानां ये सदृशनामान: खल्वरुणादयो देवास्ते यदि तान् प्रणिधायाध्ययनानि परावर्तन्ते तदा ते अञ्जलिमुकुलितहस्ता दशापिदिश उद्योगतयन्ति समागच्छन्ति समागत्य च किङ्करभूताः पर्युपासते; तथा नामानो वरुणाश्च गन्धोदकादिवर्षं वर्षन्ति । अरुणो गरुडाश्च बीजकं सुवर्ण ददतः प्रत्यासन्नमागत्य च ब्रूवते सन्दिशत किं कूर्मो वयमिति।
मू.(२७७) तेरस वासपरियागस्स समणस्स निग्गंधस्स कप्पइ । उट्ठाणसुए समुट्ठाणसुए देविंदोववाए नागपरियावणियाए॥ . भा.[४६६०] तेरसवासे कप्पइ उट्ठाणसुए तहा समुट्ठाणे
देविदं परियावण नागाण तहेव परियावणीया ।। वृ.त्रयोदशवर्षस्य कल्पते उत्थान श्रुतं तथा समुत्थानं श्रुतं देवेन्द्रपरियापनिका नागानां तथैव परियापनिका नागपरियापनिका इत्यर्थः । साम्प्रतममीषामध्ययनानामतिशयमाहभा.[४६६१] परियट्टिज्जइ अहियं उट्ठाणसुयं तु तत्थ उठेइ।
कुलगामदेसनामादी समुट्ठाणसुए निविस्सत्ति।। भा.[४६६२] देविंदा नागा विय परियाणीमुवेंति ते दोवी।
चोद्दसवासुद्देसी महसुमिणभावणज्झयणं। वृ. यत्र प्रणिधय उत्थानश्रुतं परावर्त्यते तत्र कुलग्रामदेशादि उत्ताष्ठति उद्वसीभवतीत्यर्थः । ततः कार्ये निष्पन्ने समुत्थानश्रुते परावर्त्यमाने ते कुलग्रामदेशादयः स्वस्थीभूय पुनर्निविशन्ति। देवेन्द्र परियापनिकायां परावय॑मानायां देवेन्द्रा नागपरियापनिकायां नागाः समागच्छन्ति।
मू.(२७८)चउदसपरियागस्स समणस्सनिग्गंथस्सकप्पति सुमिणभावणा नाम अज्झयण. मुद्दिसित्तए।
वृ. चतुर्दशवर्षपर्यायस्य श्रमणस्य निर्ग्रन्थस्य कल्पते महास्वपनभावनानामाध्ययनमुद्देष्टुं चोद्दसवासुद्दिसए इत्यादि भाष्यगाथोत्तरार्धं सुप्रतीतमधुनाध्ययनार्थमाहभा.[४६६३] इच्छंती सुसुमिणा बायाला चेव हुंति महासुमिणा।
बायत्तरि सव्वसुमिणा वन्निज्जते फलं तेसिं।। व.अत्रमहास्वप्नभावनाध्ययने त्रिंशत्सामान्यस्वप्नाः द्वाचत्वारिंशन्महास्वप्ना वर्ण्यन्ते फलं च तेषां वर्ण्यन्ते।
मू.( २७९)पन्नरसवासपरियास्स समणस्स निग्गंथस्स कप्पइ चारणभावणा नामज्झयणमुद्दिसित्तए। भा.[४६६४] पन्नरसे चारणभावणंति उद्दिसिए उ अज्झयणं ।
चारणलद्धी तहियं उपजति तु अहियम्मि ।। व.पञ्चदशे पञ्चदशवर्षपर्यायस्य चारणभावेनत्यध्ययनमुद्दिश्यते। तस्य कोऽतिशय इत्याह-. चारणलब्धिः तस्मिन्नधीते उत्पद्यते येन वा तपसा कृता चारणलब्धिरुपजायते तदुपवर्ण्यते।
मू. ( २८०) सोलसवासपरियायस्स समणस्स निग्गंधस्स कप्पइ ते अनिसग्गा नाम अज्झयणमुद्दिसित्तए।
Page #1024
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२८१, [ भा. ४६६४]
५३९ मू.( २८१)सत्तरसवासपरियायस्स समणस्सनिग्गंधस्स आसीविसभावना नाममज्झयणमुद्दिसित्तए।
मू.( २८२ अट्ठारसवासपरियायस्स समणस्स निग्गंथस्स कप्पत्ति दिट्ठीविसभावणा नाममज्झयणमुद्दिसित्तए।
मू. ( २८३) एगुणवीसवासपरियायस्स समणस्स निग्गंधस्स कप्पइ दिट्टिवायनामंग उदिसित्तए॥ मू. ( २८४ ) विसतिवासपरियाए समणे निगथे सवसुयाणुवाती भवति। भा.[४६६५] तेअनिसज्जा सोलसआसीविसभावनं च सत्तरसे।
दिट्ठिविसमट्ठारस उगुणवीसे दिट्ठिवाओ उ॥ वृ. पोडशवर्षे तेजोनिसर्गोनामाध्ययनमुद्दिश्यते। सप्तदशे वर्षे आसीविसभावनामुद्दिश्यते। दृष्टीविषभावनामष्टादशे वर्षे एकोनविंशतितमे वर्षे दृष्टिवादोनाम द्वादशमङ्गमुद्दिश्यते। साम्प्रत- मेतेषामध्ययनानामतिशयानाहभा.[४६६६] तेयस्स निसरणं खलु आसीविसत्तं तहेव दिह्रिविसं
लद्धीतो समुप्पज्जे समहीएसुं तु एएसु॥ वृ.एतेषुतेजोनिसर्गप्रभृतिष्वध्ययनेषु यथाक्रमंतेजसोनिस्सरणमासीविषत्वं दृष्टीविषमित्येव लब्धयः समुत्पद्यन्ते। इयमत्र भावना तेजोनिसर्गेऽध्ययनेऽधीतो तेजोनिस्सरणलब्धिरुत्पद्यतेयेन वा तपसा कृता तेजोलब्धिर्भवति। तच्च उपवर्ण्यते, आशीविषसंभावनायां पठितायां आशीविपत्वलब्धेर्यैर्वा समाचरणैरासीविषतया कर्म बध्यते, तान्युपवर्ण्यन्ते। एवं दृष्टीविषभावनायामपि भावनीयम्। भा.[४६६७] दिट्टिवाए पुण होइ सव्वभावाणरूपणं।
नियमा सव्वसुयाणुवाइवीसइ वासे उबोधव्वो।। वृ.दृष्टिवादे पुनर्भवति सर्वभावनां रूपणं प्ररूपणं नियमात् विंशतिवर्षः पुनः सर्वश्रुतानुपाती भवति। सर्वमपि श्रुतं यथा भणितेन योगेन तस्य पठनीयं भवति। अथ कस्य तीर्थकरस्य काले कियन्ति प्रकीर्णकान्याभवन्त्यत आहभा.[४६६८] चउद्दसय सहस्साइं पइण्णगाणं तु वद्धमाणस्स।
सेसाण जत्तिया खलु सीसा पत्तेयबुद्धाओ॥ वृ. भगवतो वर्धमानस्वामिनः तीर्थे चतुर्दशप्रकीर्णकसहस्राण्यभवन् शेषाणां च तीर्थकृतां यस्य यावन्तः शिष्यास्तस्य तावन्ति प्रकीर्णकानि प्रत्येकबुद्धा अपि तस्य तावन्तः ।। भा.[४६६९] पत्तस्स पत्तकाले एयाणि जो उ उद्दिसे तस्स।
निज्जरलाभो विपुलो किह पुन तं मे निसामेह॥ वृ. पात्रस्य योग्यस्य परिणामकस्त्येयर्थः। एतेनापात्रेऽतिपरिणामके वा ददानो महती श्रुताशातनेति प्रतिपादितम् । प्राप्ते काले यथोदिते एतानि प्रकीर्णकानि य उद्दिशति तस्य सुविपुलो निर्जरालाभः कथं पुनः सविपुलो निर्जरालाभः । सूरिराह-तं विपुलं निर्जरालाभं कथ्यमानं निशमयत मेते कथयति।
Page #1025
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २८४
भा. [४६७०]
कम्ममसंखेज्जभवं खवेइ अनुसमयमेव आनत्तो ।
अन्नरयम्मि जोगे सज्झायम्मी विसेसेन ॥
वृ. कर्म ज्ञानावरणीयादिकमसंख्येयभवोपार्जितमन्यतरकेऽपि योगे प्रतिलेखनादावायुक्तो अनुसमयमेव क्षपयति, विशेषतः स्वाध्याये आयुक्तः ।
भा. [४६७१]
आयारमादियाणं अंगाणं जाव दिट्ठिवातो उ। एसविही विपणे ओ सव्वेसि आनुपुव्वीए ॥
वृ. आचारादिकानामङ्गानां यावत् दृष्टिवादो दृष्टिवादपर्यन्तानां सर्वेषामानुपूर्व्या एषोऽनन्तरोदितो विधिर्विज्ञेयः । पात्रस्योचिते काले यदुचितमङ्गं तद्दातव्यं, न शेषमित्यर्थः ॥
मू. ( २८५ ) दसविहे वेयावच्चे पत्नत्ते । तं जहा- आयरियवेयावच्चे। उवज्झायवेयावच्चे, थेरवेयावच्चे तवस्सि वेयावच्चे, सेहवेयावच्चे, गिलाणवेयावच्चे, साहम्मियवेयावच्चे, कुलवेयावच्चे, गणवेयावच्चे, संघवेयावच्चे। आयरियवेयावच्चे करेमाणे समणे निग्गंथे महानिज्जरे महापज्जवसाणे भवति ।
भा. [४६७२]
वृ.अस्याक्षरगमनिका नवरं वैयावृत्त्यं त्रयोदशभिः पदैस्तान्यग्रे वक्ष्यन्ते । तथा महानिर्जर: प्रतिसमयमनन्त्यनन्तकर्म परमाणुनिर्जरणात् महापर्यवसानसिद्धिगमनात्॥ दसविह वेयावच्चं इमं समासेण होइ विन्नेयं । आयरियउवज्झाए थेरे य तवस्सि सेहे य ॥ अतरंतकुलगणे या संघे साहम्मि वेज्जवच्चे य । एतेसिं तु दसहं कायवं तेरसपएहिं ॥
भा. [४६७३ ]
वृ. दशविधमिदं वक्ष्यमाणं समासेन विज्ञेयं । तद्यथा - आचार्यस्य उपाध्यायस्य स्थविरस्य तपस्विनः शैक्षकस्य अतरनू ग्लानस्तस्य संघस्य साधर्मिकवैयावृत्त्यं गाथायां सप्तमी सर्वत्र प्रतिपत्तव्या; एतेषां त्वाचार्यादीनां दशानामपि यथा योगं त्रयोदशभिः पदैर्वैयावृत्त्यं कर्तव्यं तान्येव त्रयोदशपदान्याह
भा. [४६७४] भत्ते पाने सयनासने य पडिलेहण पायमच्छिमद्धाणे ।
राया तेनं दंडग्गहे य गेलन्नमत्ते य।।
वृ. भक्तेन भक्तानयनेन वैयावृत्त्यं कर्तव्यं ?, १ पानीयेन पानीयानयनेन २, शयनेन शय्या संस्तारकेन ३ आसनेन आसनप्रदानेन ४ प्रतिलेखनेन क्षेत्रस्योपर्धर्वा प्रत्युपेक्षणेनापि । पाएति पादप्रमार्जनेन यदि वा औषधपानेन अक्ष्णि अक्षिरोगिणो भेषजप्रदानेन ७ । अध्वनि अध्वनं प्रपन्नानामुपग्रहेण ८ राजद्विष्टे निस्तारणेन ९ । तेनत्ति शरीरस्तेनेभ्यश्च संरक्षणेन १० । तथा विचारादिभ्य आगतानां दण्डग्रहणात् ॥, ग्लानत्वे जाग्रतो यत् योग्यं तत्सम्पादनेन १२ । मत्तेयत्ति मातृकत्रिकढौकनेन १३ । एतानि त्रयोदशपदानि ।।
भा. [४६७५ ] ज जस्स होइ लद्धी तं तु न हावेइ संतविरयम्मि ।
एयाणुत्तत्थाणी उपायं किंचित्थ वुच्छामि ॥
वृ. या यस्य भवति लब्धिः स तां सति वीर्ये पराक्रमे न हापयेदेति । ख्यापनार्थं त्रयोदशपदान्युपात्तानि । एतानि चोक्तार्थानि सुप्रतीतानि तथापि किचिदत्र विनेयजनानुग्रहाय वक्ष्यामि ।
Page #1026
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४१
-
उद्देशकः-१०, मूलं-२८५, [भा, ४६७६ ] भा.[४६७६] पायपरिकम्मपाए उसह भेसज्ज देइ अच्छीणं।
अद्धाणे उवगेण्हइ रायदुढे य नित्थारे।। वृ. पायत्ति पादपरिकर्म प्रमार्जनादि करोति यदि वा औपधं पाययन्ति । अच्छित्ति अक्ष्णो रोगेसमुत्पन्ने भेषजं ददाति अध्वनी प्रतिपन्नान् उपगृह्णाति उपधिग्रहणो विश्रामणाकरणेन चोपष्टभ्राति । राजद्विष्टे समुत्पन्ने ततो निस्तारयति। भा.[४६७७] सरीरोवहि तेने हि सा रक्खति सति बलंमि संतंमि।
दडंगहणं कुणंती गेलो याविजं जोग्गं॥. वृ. शरीरस्तेनेभ्य उपधिस्तेनेभ्यश्च सति विद्यमाने बले सति विचारभूम्यादिभ्य आगतानां पर्यायादिवृद्धानां साधूनां दण्डग्रहणं करोति। ग्लानत्वे च जाते यत् योग्यं तत्सम्पादयति। भा.[४६७८] उच्चारे पासवणे खेले मत्तयतिय त्तिविहमे य।
सव्वेसिं कायव्वं साहम्मिए तत्थिमो विसेसो।। वृ.उच्चारे प्रश्रवणे खेले श्लेष्मणि मात्रकत्रिकमेतत् त्रयोदशपदात्मकं वैयावृत्त्यं त्रिविधं मनसा वाचा कायेन चसर्वेषामाचार्यादीनां दशानामपि कर्तव्यम् तत्रायंसाधर्मिके विशेषस्तमेवाहभा.[४६७९] होज्ज गिलाणो निन्हवो न यत्थ विसेसं जाणइ जनो उ।
तुब्भत्थं पव्वतितो न तरति कि न कुणह तस्स 11 भा.[४६८०] ताहे मा उड्डाहो उत्तीहो तस्स फासुएणंति।
पडुयारेण करो निच्चो एत्ती एत्थ अह सीसो।। वृ. कोऽपि निन्हवः कोऽपि ग्लानो भवेत् न च तत्र जने विशेषं जानाति एष निन्हव एते च सुसाधव इति ततो जनो ब्रूयात्-युष्माकमत्र प्रव्रजितो न तरति, न शक्रोति, तस्याः किन्तु कुरुत प्रतिजागरणं ततो माभूत प्रवचनस्योड्डाह इति तस्यापि प्रासुकेन प्रत्यवतारेण भक्तपानादिना वैयावृत्त्यं करोति। अथानन्तरमत्र शिष्यश्चोदयति। किं तदित्याह-तित्थगरवेयावच्चं किं वा न होति निज्जरतहियं अहवेति आयरितो अत्र तीर्थकरवैयावृत्त्यं कस्मान्न भणितं किंनु न कर्तव्यं किंवा तत्र निर्जरा न भवति एवं शिष्येणोदितो अथानन्तरमाचार्यो व्रवीतिभा.[४६८१) आयरियग्गहणेण तित्थयरो तित्थ होइ गहिओ उ
. किं वा न होयायरिउ आयारं उवदिसंतो उ॥ भा.[४६८२] निदरिसणत्थ जह खंदएण पुट्ठो य गोयमो भवयं।
केण उ तुह्यं सिटुंति धम्मायरिए पच्चाह॥ वृ.आचार्यग्रहणेन तत्र दशानां मध्ये तीर्थकरो गृहीतो दृष्टव्यः । अथ किं वा केन वा कारणेन नभवत्याचार्यो भवत्येवेति भावः । स्वयमाचारकरणं परेषामित्याचारोपदेशनमित्याचार्यशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं तत: तीर्थकरेऽपि समस्तीति भवति तीर्थकरः । आचार्योऽत्र निदर्शनार्थं । यथा स्कन्दकेन भगवान् गौतमः पृष्टः-केनेदं तव शिष्टं कथितमिति । स प्रत्याह-धर्माचार्येणेति। भा.[४६८३] तह्मा सिद्ध एयं आयरियगहणेण गहिय तित्थयरो।
आयरियादी दसवी तेरस गुण होंति कायव्वा॥ भा.[४६८४] तीसुत्तरसयमेग ठाणण वन्नियं तु सुत्तमि।
Page #1027
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २८५ वेयावच्चे सुविहियं निम्मं निव्वाणमग्गस्स ॥
वृ. यस्मात् युक्तिनिदर्शनं चास्ति तस्मात्सिद्धमेतत् आचार्यग्रहणेन तीर्थकरो गृहीतः । आचार्यदीनि च दशापि पदानि त्रयोदशगुणानि भवन्ति कर्तव्यानि । एकैकस्मिन् पदे त्रयोदशभिः पदैः वैयावृत्त्यकरणात् । एवं च सति वैयावृत्त्येवैयावृत्त्यविषये सूत्रे त्रिंशदुत्तरं स्थानानां शतं वर्णितं किं विशिष्टमित्याह - सुविहितानां प्रापणं निर्वाणमार्गस्य ।
भा. [४६८५ ]
५४२
ववहारे दसमए दसविह साहुस्स जुत्तजोग्गस्स । एगंत निज्जरा से न हु नवरि कयम्मि सज्झाए ॥
वृ. व्यवहारे दशमे उद्देशके यत् दशविधं वैयावृत्त्यमुक्तं तस्मिन्साधोर्युक्तयोगस्यैकान्तनिर्जरा भवति । न हुनवरि केवलं स्वाध्याये कृते से तस्यैकान्तनिर्जरति ॥
भा. [४६८६ ] एसोनुगमो भणितो अहुणा उनउ सो य होइ दुविहो उ नाण नओ चरणनओ ते समासं तु वच्छामि ॥
वृ. तदेवमेषोऽनुगमो भणितोऽधुना नयो वक्तव्यः । तत्र यद्यपि नयाः शतसंख्यास्तथापि ते सर्वे यद्वये अन्तर्भवन्ति । तत्र आह- नयो द्विविधो भवति, ज्ञाननयश्चरणनयो नाम क्रियानयस्तयोः समासं संक्षेपं वक्ष्यामि । तमेवाह
भा. [४६८७ ]
नायंमि गिहियवे अगिह्नियव्वंमि चेव अत्यंमि । जइयव्वमेव इई जो उवदेस सो नयो नाम ॥
वृ. ज्ञाने सम्यक् परिच्छिने गृहीतव्ये उपादेये अग्रीहतव्येऽनुपादेये हेय इत्यर्थः । चशब्दः खलूभयो ग्रहीतव्याग्रहीतव्ययोरनुकर्षणार्थ: उपेक्षणीयवस्तुसमुच्चार्थो वा एवकारस्त्ववधारणे । तस्य चैवं व्यवहितप्रयोगः । ज्ञात एव ग्रहीतव्ये अग्रहीतव्ये उपेक्षणीये च नाज्ञाते अर्थे ऐहिकामुष्पिकरूपे तत्र ऐहिको ग्रहीतव्यः स्त्रक् चन्दनादिः, अग्रहीतव्यो विषशस्त्रकंटकादिः, उपेक्षणीयस्तृणादिरामुष्मिको ग्रहीतव्यः सम्यग्दर्शनादिः, उपेक्षणीयो विवक्षया अभ्युदयादिस्तस्मिन्नर्थे यतितव्यमेवेति अनुस्वालोपात् एवममुनाक्रणे ज्ञानपुरस्सरणरूपेण ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्त्यर्थिना सत्वेन यतितव्यं प्रवृत्त्यादिलक्षणो यत्रः कार्यः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यं सम्यक् ज्ञानप्रवर्तमानस्य फलविसंवाद दर्शनात्तथा चोक्तमन्यैरपि 'विज्ञसि: फलदा पुंसा न क्रिया फलदा मता । मिथ्याज्ञानात् प्रवृत्तस्य, फलसंवाददर्शनात् ॥" तथा मुष्मिक फलनार्थिनापि ज्ञात एव यतितव्यमागमो ऽपि तथा प्रतिपादनात् । उक्तं च- "पढमं नाणं ततो दया एवं चिट्ठइ सव्वसंजए। अन्नाणी किं काही किं वा नाहीच्छेयपावगं” ॥ इतश्चैतदेवमङ्गीकर्तव्यं यस्मात्तीर्थकरगणधरैरगीतार्थानां केवलानां विहारक्रियापि निषिद्धा । तथा चागमः
भा. [४६८८ ] गीथ अ विहारो बीइतो गीयत्थमीसितो भणितो ।
-
तो तय विहारो नान्नातो जिनवरेहिं ॥
वृ. न खल्वन्धेनान्धः समाकृष्यमाणः सम्यक्पन्थानं प्रतिपद्यते इत्यभिप्रायः । एवं तावन्क्षायोपशमिकं ज्ञानमाधिकृत्योक्तम्। क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य विशिष्टफलसाधकत्वं तस्यैव प्रतिपत्तव्यं । यस्मादर्हतोऽपि भवाम्भोधितटस्थस्य दीक्षाप्रतिपन्नस्य तपश्चरणवतोऽपि न तावदपवर्गप्राप्तिरुपजायते यावज्जीवाजीवाद्यखिलवस्तुपरिच्छेदरूपं केवलज्ञानं नोत्पन्नमिति तस्मात् ज्ञानमेव
Page #1028
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२८५, [ भा. ४६८८ ] प्रधानमैहिकामुप्मिकफलप्राप्तिकारणमिति स्थितं, इति जोउवदेस सो नयो नाम इति, एवमुक्तेन प्रकारेण य उपदेशो ज्ञानप्राधान्यख्यापनपरः स नयो नाम ज्ञाननय इत्यर्थः । उक्तो ज्ञाननयः । सम्प्रति क्रियानयावसरः । तदर्शनं चेदं क्रिकैव ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणं प्रधानं युक्तियुक्तत्वात्। तथा चायमप्युक्तस्वरूपामेव स्वपक्षसिद्धये गायामाह-नायम्मिगिहियब्वे इत्यादि अस्याः क्रियानयदर्शनानुसारेण व्याख्या जति गृहीतव्ये चार्थे ऐहिकाष्पिकफलप्राप्ति कारणं अर्थिना यतितव्यमेव यस्मात् प्रवृत्त्यादिलक्षणप्रयत्नव्यतिरेकेण न ज्ञानवतोऽपि अभिलषितार्थावाप्तिरुपजायते। तथा चोक्तमन्यैरपि
क्रिचैव फलदा पुंसां न ज्ञानं फलदं मतम्।
यतःस्त्री भक्ष्यभोगज्ञो न ज्ञानात्सुखितो भवेत् ।। तथा आमुष्मिकफलार्थिनापि क्रियैव कर्तव्या। तथा च भगवद्वचनमप्येवमेव व्यवस्थितं ।
चेइय कुलगणसंघे आयरियाण च पवयणसुए य ।
सव्वेसुवि तेन कयं तवसंजममुज्जमंतेन। इतश्चेदमङ्गीकर्तव्यं यस्मात्तीर्थकरगणधरैः क्रियाविकलानां ज्ञानमपि विफलमेवोक्तम्।
सुबहुपी सुयमहियं किं काहीचरणविप्पहीनस्स।
अंधस्स जह पलित्ता दीवसयसहस्सकोडी वि ।। दृशि क्रिया विकलत्वात्तस्येत्यभिप्राय: । एवं तावत् क्षायोपशमिकं चारित्रमङ्गीकृत्योक्तं चारित्रंक्रियेत्यनान्तरत्वात्। क्षायिकमङ्गीकृत्यविशिष्टफलसाधकत्वंतस्यैव यस्मादहतो भगवतः समुत्पन्नकेवलज्ञानस्यापि तात्मुक्त्यवाप्ति: संभवति यावदखिलकर्मेन्धनानल भूता हस्वपञ्चाक्षरोद्रणकालमात्रा सर्वसंवररूपा चारित्रक्रिया नावाप्येत ततः क्रियैव प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणमिति । इति जो उपदेसो सो नयो नाम इति एवमुक्तेन प्रकारेण यः उपदेशः क्रियाप्राधान्यख्यापनपर: स नयो नाम क्रियानयः इत्यर्थः । उक्तः क्रियानयः । इत्थं ज्ञाननयक्रियानयस्वरूपं श्रुत्वा विदिततदभिप्रायो विनेयः संशयापन्नः सन्नाह-किमत्र तत्वं पक्षद्वयेऽपि युक्तिसंभवात्। आचार्य सहभा.[४६८९] सव्वेसि पि नयानं बहुविहवत्तव्वयं निसामित्ता।
तं सव्वनयविसुद्धं जंचरणगुणठितो साहू॥ वृ.सर्वेषामपि मूलनयानामपिशब्दात्तद्देदानामपि नायानां द्रव्यास्तिकादीनां बहुविधवक्तव्यां सामान्यमेव विशेष एव उभयमेव परस्परनिरपेक्ष्यमित्यादिरूपाथवा नामादिनयानां मध्ये को नयः कं साधुमिच्छतीत्यादि रूपां निशम्य श्रुत्वा तत्सर्वनयविशुद्धं सर्वनयसम्मतं वचनं यच्चरणगुणस्थितश्चारित्रज्ञानस्थितः साधुर्यस्मात्सर्वे नया भावतो भावनिक्षेपमिच्छन्ति । तदेवं नयवक्तव्यतापिकृता भाष्यस्तुतिरायणमिदं गम्यकर्तृकत्वं गाथाद्वयम् -
कप्पववहाराणं भासं मुत्तूणं वित्थरंसव्वं । पुव्वायरिएहिं कयं सीसाणहिओवएसत्थं ।। भवसयसहस्समहणं एवंतो यति जे उ काहिति। कम्मरसयविप्पमुक्का मुक्खमविग्घेण गच्छंति।।
Page #1029
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२८५ देशक इव निर्दिष्टा विषमस्थानेषु तत्वमार्गस्य। विदुषामतिप्रशस्यो जयति श्री चूर्णिकारोऽसौ।। विषयोऽपि व्यवहारो व्यधायि सुगमो गुरूपदेशेन ।
यदवादि तत्र पुण्यं तेन जनः स्यात्सुगतिभागी॥ दुर्बोधातपकष्ट, व्यपगमलब्धैकविमलकीर्तिभरः । टीकामिमामकार्षीत् मलयगिरि: पेशलवचोभिः ।।
व्यवहारस्य भगवतो यथास्थितार्थप्रदर्शनदक्षं! विवरणमिदं समापं श्रमणगणानाममृतभूतम्।। जोयाद्वै सुगुरुः सदा मुनिवरो बोधिप्रदो मोहनो, हर्षोमे व्रतदायकः सुचरण: पन्यासभूषावृतः; माणिक्येन सुबोधशांतमनसा संशोधितं तेन यद्, ध्यातव्यं व्यवहारसूत्रमिदमानंदप्रदं मुक्तये।।
उद्देशकः-१० समाप्तः मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता व्यवहारसूत्रस्य (भद्रबाहुस्वामि रचिता नियुक्ति-युक्तं ) संघदासगणि विरचितं भाष्यं
एवं मलयगिरि आचार्य विरचिता टीका परिसमाप्त।
३६ | तृतीयंछेदसूत्रं “व्यवहारं" समाप्तम्
भाग:-२१ पीठिका एवं उद्देशकाः १,२,३
भाग:-२२ उद्देशकाः ४-५-६-७-८-९-१०
Page #1030
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન “આગમ સાહિત્યમાં પ્રાપ્ત થયો
એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓનેપંચમ ગણધર શ્રી સુધમાં સ્વામી | ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભબાહ સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ { (અનામી) સર્વે શ્રત વીર મહર્ષિઓ દેવવાચક ગણિ
શ્રી શ્યામાચાર્ય દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણ
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસગણિ
સિદ્ધસેન ગણિ જિનદાસ ગણિ મહત્તર
અગસ્યસિહ સૂરિ શીલાંકાચાર્ય
અભયદેવસૂરિ મલયગિરિસૂરિ
ક્ષેમકીર્તિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ
આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) દ્રોણાચાર્ય
ચંદ્ર સૂરિ વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય ગુણરત્નસૂરી
વિજય વિમલગણિ વીરભદ્ર | ઋષિપાલ ! બ્રહ્મમુનિ
તિલકસૂરિ સૂત્ર-નિયુક્તિ - ભાષ્ય – ચૂર્ણિ - વૃત્તિ- આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી
વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીતમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા
સર્વે ઋતાનુરાગી પૂજ્ય પુરુષોને આનંદ સાગરસૂરિજી ! ચંદ્રસાગર સૂરિજી
મુનિ માણેક જિન વિજયજી પુન્યવિજયજી
ચતુરવિજયજી જખુ વિજયજી અમરમુનિજી
કનૈયાલાલજી લાભસાગરસુરિજી ! આચાર્ય તુલસી
ચંપક સાગરજી
સ્મરણાંજલિ બાબુ ધનપતસિંહ | પં. બેચરદાસ પ૦ જીવરાજભાઈ ૫૦ ભગવાનદાસ | પ૦ રૂપેન્દ્રકુમાર | પ૦ હીરાલાલ
શ્રુત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ
Page #1031
--------------------------------------------------------------------------
________________
12]
१.
८००
४००
(૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) क्रम | आगमसूत्रनाम
| वृत्ति-कर्ता
वृत्ति श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण आचार २५५४ | शीलाङ्काचार्य
१२००० सूत्रकृत २१०० शीलानाचार्य
१२८५० | ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० । ४. समवाय १६६७ | अभयदेवसूरि
३५७५ भगवती १५७५१ अभयदेवसूरि
१८६१६ ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० ७. उपासकदशा
८१२ | अभयदेवसूरि ८. अन्तकृद्दशा
९०० अभयदेवसूरि ९. अनुत्तरोपपतिकदशा १९२ अभयदेवसूरि
१०० |१०. प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसूरि
५६३० ११. विपाकश्रुत १२५० अभयदेवसूरि
९०० |१२. औपपातिक ११६७ अभयदेवसूरि
३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० | मलयगिरिसूरि
३७०० १४. जीवाजीवाभिगम । ४७०० | मलयगिरिसूरि
१४००० १५. प्रज्ञापना
७७८७ | मलयगिरिसूरि १६. सूर्यप्रज्ञप्ति
२२९६ मलयगिरिसूरि |१७. चन्द्रप्रज्ञप्ति
२३०० मलयगिरिसूरि |१८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ | शान्तिचन्द्रउपाध्याय
१८००० |१९थी निरयावलिका
११०० | चन्द्रसूरि | २३. | (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण ८० | विजयविमलयगणि
?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरत्लसूरि (अवचूरि) (१) १५० २६. महाप्रत्याख्यान
१७६ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) । १७६ | |२७. भक्तपरिज्ञा
२१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) | २१५ | |२८. तन्दुल वैचारिक ५०० |विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. संस्तारक १५५ गुणरल सूरि (अवचूरि)
११० |३०. गच्छाचार १७५ | विजयविमलगणि
१५६० ३१. गणिविद्या
१०५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५
१६०००
९०००
९१००
६००
Page #1032
--------------------------------------------------------------------------
________________
131
७५००
क्रम आगमसूत्रनाम
वृत्ति कर्ता
• वृत्ति श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण ३२. | देवेन्द्रस्तव
३७५ |आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) | ३७५ ३३. मरणसमाधि ★ ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) | ८३७ ३४. | निशीथ
८२१ जिनदासगणि (चूणि) | २८०००
| सङ्घदासगणि (भाष्य) ३५. वृहत्कल्प ४७३ | मलयगिरि+क्षेमकीर्ति
४२६०० सङ्घदासगणि (भाष्य)
७६०० ३६. व्यवहार ३७३ | मलयगिरि
३४००० सङ्घदासगणि (भाष्य)
૬૪૦૦ 1३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ८९६ - ? - (चूणि)
२२२५ ३८. | जीतकल्प * १३० सिद्धसेनगणि (चूर्णि)
१००० ३९. | महानिशीथ
४५४८ |४०. आवश्यक १३० हरिभद्रसूरि
(२२००० |४१. ओधनियुक्ति नि.१३५५ द्रोणाचार्य
(?)७५०० - पिण्डनियुक्ति * | नि. ८३५ मलयगिरिसरि
७००० ४२. | दशवैकालिक
८३५ हरिभद्रसूरि ४३. उत्तराध्ययन २००० शांतिसूरि
१६००० ४४. नन्दी ७०० मलयगिरिसूरि
७७३२ |४५. | अनुयोगद्वार २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि
नोध:(१) 650 ४५मागम सूत्रमा वर्तमान आणे पडेल १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २३
उपांगसूत्रो, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ३४ी ३८ छेदसूत्रो, ४० थी ४३ मूळसूत्रो,
४४-४५ चूलिकासूत्रोना नाम प्रसिद्ध छे. (૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જો
કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મતભેદ
અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે. (3) 61 वृत्ति- नोध छे ते अभे रेस संपान भुमनी छ. सिपायनी ५०
वृत्ति-चूर्णि मा साहित्य मुद्रित समुद्रित अवस्थामा 644 छे ४. (४) गच्छाचार भने मरणसमाधि नाविस्ये चंदावेज्झय सने, वीरस्तव प्रकीर्णक भावे
छ. ४ अ “आगमसुत्ताणि" भां भूग ३५ भने "मागमा भी अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ તત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
७०००
Page #1033
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંત્ત્વનું પણ અમે “કામસુત્તળિમાં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) વર્ષ અને ઉષ્ણ એ બને નિર્યુવિજ્ઞ વિકલ્પ છે. જે હાલ મૂહૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં માણની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (૪) ચાર પ્રકીર્ણ સૂત્રો અને માનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રીજ ની સંસ્કૃત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશાશા-નિતત્વ એ ત્રણેની પૂ આપી છે. જેમાં રૂશા અને ગીત એ બંને ઉપર મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે . નિશિથ ઉપર તો માત્ર વીસમાં દેશની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
( વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિવિ « ]
श्लोकप्रमाण
૨૫૦૦
१३५५
क्रम| निर्यक्ति श्लोकप्रमाण | क्रम | नियुक्ति
आचार-नियुक्ति | ४५० ___६. आवश्यक-नियुक्ति ૨. સૂત્રવૃત્ત-નિર્યુક્તિ
___७.| ओघनियुक्ति ३. बृहत्कल्प-नियुक्ति । ८. पिण्डनियुक्ति ૪. વદર-નિવૃત્તિ | | ९./ दशवैकालिक-नियुक्ति . રશ્રુત-નિતિ ! ૧૮૦ | ૧૦. ઉત્તરાધ્યયન-નિવૃત્તિ.
८३५
५००
(૭૦૦
નોંધ :(૧) અહીં આપેલ બ્રોવર ના એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩૨ અક્ષરનો એક શ્લોક'
એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ બ્લોવેદ પ્રમાણ છે. (૨) * વૃદન્ત અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્તિ હાલ ભાષ્ય માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિવાર મર્ણિ એ ભાષ્ય ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) ગોષ અને પિત્તનિયુક્તિ સ્વતંત્ર મૂનામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન /મ-૪૧ રૂપે થયેલ છે. તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિત્તિમાંથી સશાશ્રુતબ્ધ નિવૃત્તિ ઉપર ચૂર્ણ અને અન્ય પાંચ
નિવૃત્તિ ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ
નિતિ સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિવિજ્ઞકર્તા તરીકે મદવાદુચા નો ઉલ્લેખ જ જોવા મળે છે.
Page #1034
--------------------------------------------------------------------------
________________
151
वर्तमान आणे ४५मागममा 64 भाष्यं क्रम भाष्य श्लोकप्रमाण क्रम भाष्य
गाथाप्रमाण १. | निशीषभाष्य । ७५०० ६. आवश्यकभाष्य +
४८३ वृहत्कल्पभाष्य ७६००
ओघनियुक्तिभाष्य * ३२२ व्यवहारभाष्य ६४०० । ८. पिण्डनियुक्तिभाष्य में पञ्चकल्पभाष्य ३१८५
दशवैकालिकभाष्य * | ५. । जीतकल्पभाष्य । ३१२५ ११०. | उत्तराध्ययनभाष्य (?)
४६
(१) निशीष , बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य न त सङ्घदासगणि होवानुं ४॥य छे.
भा२संपानिमा निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथे भने बृहत्कल्प तथा व्यवहार
भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साधे समाविष्ट धथुछ. (२) पञ्चकल्पभाष्य मा. आगमसुत्ताणि भाग-३८ मा प्रतिथयु. (3) आवश्यकभाष्य भो ॥ प्रभाए। ४८3 च्यु भो १८ ॥मूळभाष्य ३पेछ
भने 300 या अन्य भाष्यनी छ.४नो समावेश आवश्यक सूत्र-सटीकं मां यो छे. [ विशेषावश्यक भाष्य ५५४ प्रसिध्ध यथु छ ५ ते समय आवश्यकसूत्र- 6५२नुं भाष्य नयी भने अध्ययनो अनुसार नी मलमल वृत्ति माह पेट विव२तो . आवश्यक भने जीतकल्प मे बने ७५२ भणे छ.नी
અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवैकालिकभाष्य नो समावेश तनी तनी वृत्ति भi
थयो ४ छे. ५ तेनो त विशेनो 60 अमीने भणेल. ना. [ओघनियुक्ति
ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ મણનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी ॥षा नियुक्तिमा मणी यानुं समय छ (?) (5) मारीत अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका मे ३५ आगम सूत्रो 6५२नो गई
"IMનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ
स्व३थे भाष्यगाथा टेवा भणे. छे. (७) भाष्यकर्ता तरी भुण्य नाम सङ्घदासगणि सेवा भणेल. तेम४ जिनभद्रगणि
क्षमाश्रमण भने सिद्धसेन गणि नो ५6ctu भणे छ. 32&is भाष्यना l અજ્ઞાત જ છે.
Page #1035
--------------------------------------------------------------------------
________________
[6]
वर्तमान डाणे ४५ खागभमां उपलब्ध चूर्णिः
श्लोकप्रमाण क्रम
क्रम
चूर्णि
१. आचार- चूर्णि
२. सूत्रकृत - चूर्णि
३. भगवती-चूर्णि
४. जीवाभिगम - चूर्णि
५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति - चूर्णि
६. निशीथचूर्णि
७. बृहत्कल्पचूर्णि
८. व्यवहारचूर्णि
८३००
९९००
३११४
१५००
१८७९
२८०००
१६०००
१२००
चूर्णि
श्लोकप्रमाण
९. दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि २२२५
१०. पञ्चकल्पचूर्णि
३२७५
११. जीतकल्पचूर्णि
१०००
१२. आवश्यकचूर्णि
१८५००
७०००
५८५०
१५००
२२६५
१३. | दशवैकालिकचूर्णि
१४. उत्तराध्ययनचूर्णि
१५. नन्दी चूर्णि
१६. अनुयोगदारचूर्णि
नोंध :
(१) (35 १८ चूर्णिमांधी निशीथ, दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प से भरा चूर्णि अभारा आ સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે.
( २ ) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार એ સાત રૂર્ત્તિ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે.
(3) दशवैकालिकनी जी भेड़ चूर्णि ने अगत्स्यसिंहसूरिकृत छे तेनुं प्रकाशन पूभ्य श्री પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે.
(४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे हीरालाल अयडीया मश्रार्थयित भुंरे छे. भगवती चूर्णि तो भजेष्ठे छे, पात्र एक प्राशीत धर्ध नथी. तेभ४ वृहत्कल्प, व्यवहार, વદ્યત્ત્વ એ ત્રણ હસ્તપ્રતો અમે જોઈ છે પણ પ્રકાશીત થયાનું જાણમાં નથી.
( 4 ) चूर्णिकार तरी 3 जिनदासगणिमहत्तर नाम मुख्यत्वे संभणाय छे. डेटलाउना भते અમુક વૃત્તિના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
"भागम-पंथांगी” भेड यिन्त्य जायत”
૧ વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी वातो डेटसी शिन्त्य छे. अंग- उपांग-प्रकीर्णक- चूलिका से उप भागभो (पर માલ્વ નથી. એટલે ૩૫ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિવૃત્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. खारीते ज्यांड भाष्य, ड्याड नियुक्ति भने ज्यां चूर्णिना जलावे वर्तमान अणे सुव्यवस्थित पंचांगी खेड मात्र आवश्यक सूत्र नी गाशाय .
२ नंदीसूत्र भां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्तिो वगेरेना पक्ष से छे.
Page #1036
--------------------------------------------------------------------------
________________
[7]. ( ૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો છે)
સૂિચના :- અમે સંપાદિત કરેલ માનgin-ટી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ કામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧૩૬૨ ૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે ભાવમાં પ્રથમ અંક કૃતજનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક પૂજા છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયનનો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો એક શબ્દ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનનો છે. આ મૂન ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જે ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ ઈલથી કે છુટુ લખાણ છે અને માથાપદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી ! - || ગોઠવેલ છે.
પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં () પછી ના વિભાગને તેના–તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (2) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (१) आचार · श्रुतस्कन्धः/चूला/अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं
પૂત નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્ધામાં જ છે. (२) सूत्रकृत - श्रुतस्कन्धः/अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (૩) થાન - થાનધ્યયનમૂને (४) समवाय - समवायः/मूलं (૬) ભાવતી - તિવવ -સંતરાતાદ્દેશ: મૂi
અહીં તેના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) rf(૨) સંતશ કેમકે શતવ ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શત ના પેટા વિભાગનું નામ : જ સાવેલ છે. શતવ - રૂ૩,૩૪,૩૫,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને સંતશત અથવા વિશા નામથી ઓળખાવાય છે. ज्ञाताधर्मकया- श्रुतस्कन्धः/वर्गः/अध्ययन/मूलं પહેલા મૃતન્યમાં શય્યાન જ છે. બીજા શ્રુતજ નો પેટાવિભાગ નામે છે અને તે ય ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે. उपासकदशा- अध्ययनं/मूलं अन्तकृद्दशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं अनुत्तरोपपातिकदशा- वर्ग:/अध्ययन/मूलं प्रश्नव्याकरण. द्वारं/अध्ययन/मूलं માત્ર અને સંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને કાથવટ અને સંચાર કા છે. (કોઈક ને બદલે યુત શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે.
विपाकश्रुत- श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/मूलं (૧૨) પતિજ- મૂi (१३) राजप्रश्नीय- मूलं
(૮)
Page #1037
--------------------------------------------------------------------------
________________
[8]
(१४) जीवाजीवाभिगम- *प्रतिपत्तिः/* उद्देशक:/मूलं
આ આગમમાં ઉક્ત ત્રણ વિભાગો કર્યા છે તો પણ સમજણ માટે પ્રતિતિ પછી એક પેટાવિભાગ नोधनीय छे. ३ प्रतिपत्ति -३-भा नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव वा यार पेटविलायो 4छ. ती तिपत्ति/ (नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं में रात स्पष्ट RELil छ, ४ ते ६
प्रतिपत्ति का उद्देशकः नवनयी पाते विमा प्रतिपतिः ना ४ छे. (१५) प्रज्ञापना- पदं/उद्देशकः/द्वारं/मूलं
पदमा पेटविलuri sis उद्देशकः छ, यis द्वारं छ पद-२८न। पेटविला उद्देशकः
અને તેના પેટા વિભાગમાં જે પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति- प्राभृत/प्राभृतप्राभृतं/मूलं
आम १६-१७मा प्रामृतप्रामृत ना ५० प्रतिपत्तिः नाम पेटा विमाछ. ५९५ उद्देशकः अादि
મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्बूदीपप्रज्ञप्ति- वक्षस्कारः/मूलं (१९) निरयावलिका - अध्ययन/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययन/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययनं मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययनं/मूलं (२३) वण्हिदशा - अध्ययन/मूलं
मासमा १८ थी २३ निरयावलिकादि नामथी साथे होला म छ43 ने 640 या 4 तरी
सूत्रमारे मोजावेदाछे. मार्ग-1, निरयावलिका, वर्ग-२ कल्पवतंसिका... पणे सपा (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयन्ना) मूलं (३४) निशीथ - उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीथ - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययन/मुलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवैकालिक - अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (४३) उत्तराध्ययन - अध्ययनं//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं
Page #1038
--------------------------------------------------------------------------
________________
[9]
२.
११४
७३
અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા क्रम | आगमसूत्र मूलं । गाथा | क्रम | आगमसूत्र मूलं | गाथा आचार
५५२ १४७ [२४. | चतुःशरण सूत्रकृत ८०६ ७२३ । २५. आतुरप्रत्याख्यान
७१
७० स्थान
१०१० १६९ / २६. | महाप्रत्याख्यानं । १४२ | १४२ समवाय | ३८३ । ९३ | २७. | भक्तपरिझा १७२ १७२ भगवती १०८७
| २८. तंदुलवैचारिक १६१ १३९ ज्ञाताधर्मकथा २४१ ५७ । २९. । संस्तारक
१३३ १३३ | उपासक दशा
१३ । ३०, | गच्छाचार | १३७ | १३७ अन्तकृद्दशा
६२ | ३१. । गणिविद्या
८२ ] ८२ अनुत्तरोपपातिक ४ | ३२. । देवेन्द्रस्तव
३०७ ] ३०७ १०. प्रश्नव्याकरण
१४ । ३३. | मरणसमाधि ६६४ ६६४ विपाकश्रुत ४७ | ३ | ३४, | निशीष
१४२० औपपातिक ७७ | ३५. | बृहत्कल्प
२१५ | १३. राजप्रश्निय
व्यवहार
२८५ १४. जीवाभिगम | ३९८
९३ | ३७. | दशाश्रुतस्कन्ध 1 ११४ | ५६ १५. प्रज्ञापना । ६२२ २३१ । ३८. | जीतकल्प
१०३ १०३ १६.सूर्यप्रज्ञप्ति २१४
महानिशीथ १५२८ १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २१८ १०७ | ४०. आवश्यक
९२ । २१ १८. जम्बूदीपप्रज्ञप्ति | ३६५ १३१ | ४१. | औधनियुक्ति ११६५ ११६५ |१९./ निरयावलिका
४१.. पिण्डनियुक्ति ७१२ ७१२ २०. | कल्पवतंसिका
४२. दशवैकालिक ५४० | ५१५ २१.| पुष्पिता
४३. | उत्तराध्ययन १७३१ १६४० २२. पुष्पचूलिका
१ ४४. | नन्दी
१६८ । ९३ २३. वहिदशा
१ | ४५. | अनुयोगद्वार ३५० १४१
११.
८५
नोध :- 631 गाथा संध्यानो समावेश मूलं भांय ४०१य छे. ते मूल सिवायनी असर गाथा सम४वी नहीं. मूल श मे अमो. सूत्र भने गाथा बने भाटे नो पेटो संयुक्त अनुभछ. गाथा घi४ संपानीमा सामान्य संघशक्ती जोपाथी नो. मला આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.
Page #1039
--------------------------------------------------------------------------
________________
[10]
[૧૧].
[૧૨] [૧] * [૧૪] [૧૫] [૧]
- અમારા પ્રકાશનો:अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लधुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चौविशी शत्रुभय भक्ति [आवृत्ति-दो] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૧-શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૨-શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૩- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે) સમાધિ મરણ વિધિ - સૂત્ર-પદ્ય- આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ) ચૈત્યવંદન માળા [૭૭ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ) તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧) તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી આવૃત્તિ – બે. ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટર શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે] શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બાવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ [સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના આવૃત્તિ ત્રણ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૨ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૪
[૧૮] [૧૯].
[૨].
[૨૧]
[૨] [૩] [૨૪] [૫] [].
[૨૭]
[2] [૨] [30]
[૩૧]
[૩૨]
[૩૩]
[૩૪] [૩૫]
Page #1040
--------------------------------------------------------------------------
________________
[35]
[39]
[3]
[3]
[४०]
[४१]
[11]
તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૫ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૬ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૭ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૮ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૯ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૧૦
-
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવદ્યુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[४२] आयारी [४३] सूयगडो [४४] ठाणं
[४५] समवाओ
[४६] विवाहपन्नति [ ४७ ] नायाधम्मकहाओ
[४८] उवासगदसाओ
[४९] अंतगडदसाओ
[५० ] [५१] पण्हावागरणं
[५२] विवागसूर्य
[ ५३ ] उववाइयं
[ ५४ ]
[ ५५
]
[ ५६ ]
[ ५७ ]
अनुत्तोववाइयदसाओ
रायप्पसेणियं
जीवाजीवाभिगमं
पत्रवणासुतं
सूरपन्नतिः
[ ५८ ] चंदपन्नत्तिः [ ५९ ] जंबूद्दीवपत्रति
[६०] निरयावलियाणं
[६१] कप्पवडिंसियाणं
[६२] पुष्फियाणं
[ ६३ ] पुप्फचूलियाणं
वहिदसाणं
[ ६४ ] [ ६५ ] चउसरणं
[ ६६ ] आउरपञ्चक्खाणं
[ ६७ ] महापच्चक्खाणं
[ ६८ ] भत्तपरिण्णा
[आगमसुत्ताणि- १]
[आगमसुत्ताणि-२]
[आगमसुत्ताणि- ३] [आगमसुताणि-४]
[आगमसुत्ताणि-५] [आगमसुत्ताणि-६]
[आगमसुत्ताणि-७]
[आगमसुत्ताणि-८]
[आगमसुत्ताणि-९]
[आगमसुत्ताणि-१० ]
[आगमसुत्ताणि- ११ ]
[आगमसुत्ताणि - १२ ]
[आगमसुत्ताणि - १३ ]
[आगमसुत्ताणि १४ ]
[आगमसुत्ताणि १५ ]
[आगमसुत्ताणि- १६ ]
[आगमसुताणि- १७]
[आगमसुत्ताणि १८]
[आगमसुताणि- १९ ]
[आगमसुत्ताणि - २० ]
[आगमसुत्ताणि- २१ ]
[आगमसुत्ताणि- २२ ]
[आगमसुत्ताणि-२३ ]
[आगमसुत्ताणि २४ ]
[आगमसुत्ताणि-२५ ]
[आगमसुत्ताणि-२६ ] [आगमसुत्ताणि-२७ ]
पढमं अंगसुतं
बीअं अंग
तइयं अंगसुतं
चउत्यं अंगसुतं
पंचमं अंगसुतं
छठ्ठे अंगसुतं
सत्तमं अंगसुतं
अट्टमं अंगसुतं
नवमं अंगसुतं
दसमं अंगसुतं एकरसमं अंगसुतं
पढमं उवंगसुतं
अंग
तइयं उवंगसुतं
चत्यं यंगसुतं
पंचमं उवंगसुतं
छठ्ठे उवंगसुतं
सत्तमं उवंगसुतं
अठ्ठ उवंगतं
नवमं उवंगतं
दसमं उवंगसुतं
एकरसमं उवंगसुतं
बारसमं उवंगसुतं
पढमं पण्णगं
बीअं पण्णगं
तीइयं पईण्णगं
चउत्थं पण्णगं
Page #1041
--------------------------------------------------------------------------
________________
[12]
[६९] तंदुलवेयालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं
[आगमसुत्ताणि-२९] छटुं पईण्णगं [७१] गच्छायार
आगमसुत्ताणि-३०/१ ] सत्तमं पईग्णगं-१ [७२] चंदावेज्झयं [आगमसुत्ताणि-३०/२ ] सत्तमं पईण्णगं-२ [७३] गणिविजा
[आगमसुत्ताणि-३१] अश्मं पईण्णगं [७४] देविंदत्थओ [आगमसुत्ताणि-३२ ] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि
[आगमसुत्ताणि-३३/१] दसमं पईण्णगं-१ [७६] वीरत्थव
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णगं-२ [७७] निसीह
[आगमसुत्ताणि-३४ ] पढमं छेयसुत्तं [७८] बुहकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३५ ] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार
[आगमसुत्ताणि-३६] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्खधं [आगमसुत्ताणि-३७ ] चउत्थं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुत्त-१ [८२] पंचकप्पभास [आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्तं-२ [८३] महानिसीहं
[आगमसुत्ताणि-३९] छठू छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं
[आगमसुत्ताणि-४०] पढम मूलसुत्तं [८५] ओहनिनुत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनिजृत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं [आगमसुत्ताणि-४२] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरल्झयणं
[आगमसुत्ताणि-४३ ] चउत्यं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूयं
[आगमसुत्ताणि-४४ ] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं
[आगमसुत्ताणि-४५ ] बितिया चूलिया પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમશ્રત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. १] आयार
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧ પહેલું અંગસૂત્ર [२] सूर्य
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] બીજું અંગસૂત્ર [८] -
ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદપ-૧] ત્રીજું અંગસૂત્ર [४] समवाय - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧) ચોથું અંગસૂત્ર [५] विवाहपत्ति - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [૬] નાયાધમ્મકહા- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩]. છઠ્ઠ અંગસૂત્ર [७] पासहसा - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર [८] संतसा- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] નવમું અંગસૂત્ર [१००] पावागर- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર
Page #1042
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૧] વિવાગસૂય – [૧૦૨] વવાઇય [૧૦૩] રાયપ્પસેણિય -
[૧૪] જીવાજીવાભિગમ –
૧૦૫] પન્નવણાસુત્ત
[૧૦૬] સૂરપન્નત્તિ – [૧૭] ચંદપતિ - [૧૦૮] જંબુદ્દીવપતિ –
[૧૯] નિરયાવલિયા -
[૧૧૦] કપ્પવડિસિયા - [૧૧૧] પુલ્ફિયા – [૧૧૨] પુચૂલિયા - [૧૧૩] વùિદસા –
૧૧૪] ચસરણ –
[૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચક્ખાણ –
[૧૧૬] મહાપચ્ચક્ખાણ – [૧૧૭] ભત્તપરિણા - [૧૧૮] તંદુલવેયાલિય – [૧૧૯ સંથારગ -
[૧૨૦] ગચ્છાયાર - [૧૨૧] ચંદાવેર્જાય –
[૧૨૨] વિજ્જા -
[૧૨૩] દેવિંદત્યઓ –
[૧૨૪] વીરત્થવ –
[૧૨૫ નિસીહ –
૧૨૬] બુસ્તકપ્પ –
[૧૨૭] વવહાર – [૧૨૮] દસાસુયકૃખંધ - [૧૨૯] જીયકપ્પો – [૧૩] મહાનિીહ –
[૧૩૧] આવસ્મય [૧૩૨] ઓહનિ′ત્તિ –
{૧૩૩] પિંડનિજ્જુત્તિ – [૧૩૪] દસવૈયાલિય –
-
[13]
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી
અનુવાદ
ગુજરાતી
અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
આગમદીપ-૩] આગમદીપ-૪]
આગમદીપ-૪]
[આગમદીપ-૪]
[આગમદીપ-૪]
[આગમદીપ-૫]
[આગમદીપ-૫]
આગમીપ-૫]
આગમદીપ-૫]
[આગમદીપ-૫]
[આગમદીપ-૫]
આગમદીપ-૫]
આગમદીપ-૫]
આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬] આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬] [આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-5]
આગમદીપ-5]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ]
આગમદીપ-૭]
આગમદીપ-૭]
આગમદીપ-૭] [આગમદીપ-૭]
અગિયારમું અંગસૂત્ર પહેલું ઉપાંગસૂત્ર
બીજું ઉપાંગસૂત્ર
ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર
પાંચમું ઉપાંગસૂત્ર
છઠ્ઠું ઉપાંગસૂત્ર
સાતમું ઉપાંગસૂત્ર
આઠમું ઉપાંગસૂત્ર
નવમું ઉપાંગસૂત્ર
દશમું ઉપાંગસૂત્ર
અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર
બારમું ઉપાંગસૂત્ર
પહેલો પયત્રો
બીજો પયો
ત્રીજો પયજ્ઞો
ચોથો પયજ્ઞો
પાંચમો પયજ્ઞો
છઠ્ઠો પયો
સાતમો પયજ્ઞો-૧
સાતમો પયજ્ઞો-૨
આઠમો પયજ્ઞો
નવમો પયશો
દશમો પયજ્ઞો
પહેલું છેદસૂત્ર
બીજું છેદસૂત્ર
ત્રીજું છેદસૂત્ર
ચોથું છેદસૂત્ર
પાંચમું છેદસૂત્ર
છઠ્ઠું છેદસૂત્ર
પહેલું મૂલસુત્ર
બીજું મૂલસુત્ર-૧
બીજું મૂલસુત્ર-૨ ત્રીજું મુલસૂત્ર
Page #1043
--------------------------------------------------------------------------
________________
[14]
[१३५] उत्तराय- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [૧૩] નંદીસુત્ત - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા [૧૩૭] અનુયોગદ્વાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૧૩૯ ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचाराङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-३ [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१५०] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५६] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१५९] कल्पक्तंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६०] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६२] वहिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६४] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६६] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४
Page #1044
--------------------------------------------------------------------------
________________
[15] [१६७] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६८] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६९] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७०] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७२] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७३] निशीथछेदसूत्र सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१५-१६-१७ [१७४] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१८-१९-२० [१७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीकं
आगगम सुत्ताणि सटीक-२१-२२ [१७६] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-२३ [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७८] महानिशीथसूत्रं (मूल)
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-२४-२५ [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगम सुत्तामि सटीकं-२६ [१८१] पिण्डनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-२६ [१८२] दशवैकालिकमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२७ [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२८-२९ [१८४] नन्दी-चूलिकासूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-३० [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે,
-: संप स्थ:
“આગમ આરાધના કેન્દ્ર શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, હાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧
Page #1045
--------------------------------------------------------------------------
________________
[16]
"आगमसुत्ताणि-सटीकं" मा १ थी उ०नुविव२४॥
|आगमसुत्ताणि
समाविष्टाआगमाः
भाग-१
आयार
भाग-२
|सूत्रकृत भाग-३
स्थान भाग-४
|समवाय भाग-५-६ |भगवती (अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७
ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण भाग-८ विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय भाग-९
जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४
निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वण्हिदशा, चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा,
तन्दुलकैचारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि । भाग-१५-१६-१७ नीशीथ भाग-१८-१९-२० | बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६
ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३० नन्दी, अनुयोगद्वार
....
.
.
....
Page #1046
--------------------------------------------------------------------------
________________ भाष्य Personal use only.